tempo

*temp/o

1. [FILOZOFIO] Unu el la du necesaj universalaj kategorioj de la homa menso, en kiu ĝi ordigas la sinsekvajn fenomenojn, kaj kiu estas konceptata kiel senfine granda kaj senfine dividebla.
   daŭro, spaco.

2. [SCIENCOJ] Norma sistemo de referencoj, laŭ kiu oni esprimas la antaŭecan, postecan aŭ dumecan rilaton de du fenomenoj: sidera tempo (Vd sidera); suna tempo aŭ vera suna tempo (bazita sur la ŝajna moviĝo de Suno en la ĉielo; sunhorloĝo); meza suna tempo (bazita sur la ŝajna moviĝo de fiktiva suno, kiu moviĝus la tutan jaron je unuforma rapido: de 0 h ĝis 24 h, ekde tagmezo); civila tempo (mezo suna tempo plus 12 horoj: de 0 h ĝis 24 h, ekde noktomezo); monda tempo, universala tempo (mll: UT; la civila tempo de la meridiano de Grenviĉo); la loka tempo (civila tempo en iu loko); kalkuli la tempon per egalaj kaj etaj partumoj (B); la tempo de unu fermita sistemo varias kun ĝia rapideco.
   tago, horzono.

3. [KOMUNUZO] La tuto de la daŭro, rigardata kiel senĉese fluanta de ia komenca ĝis ia fina punkto: tempo kaj eterneco-alforĝitaj al si reciproke en la daŭro de unu momento! (Z) (de la memmortigo); konsolon tempo donas al la koro (Z); tempo toleras, sed vero aperas (Z); verŝajne vi estas sola, se la tempo ŝajnas al vi tiel longa? (B); tempo estas mono (Z).

4. Iu pli-malpli difinita peco de la pasanta daŭro, mezurita fragmento de la imagata senfina linio, laŭlonge de kiu vicigas la okazaĵoj: la nuna, la pasinta, la estonta tempo; kiom da tempo vi restos en la urbo? (B); li mortis antaŭ nelonga tempo (Z); peco da tempo (Z); [BIOLOGIO] [PSIKOLOGIO] tempo de reago, [KEMIO] tempo de reakcio.
   jaro, monato, tago, horo, minuto, sekundo.

5. Pli-malpli difinita parto de la daŭro, asociita kun la ideo de apartaj okazaĵoj aŭ cirkonstancoj: en la tempo de la franca Revolucio (B); en la bona malnova tempo (Z); ĉirkaŭ la rikolta tempo (Z); malnova historio, kiun mi aŭdis el la tempo de mia propra avino (Z); en tempo de malvarmo (Z); venos tempo malfacila, kia ne ekzistis de iu tempo, kiam aperis homoj, ĝis la nuna tempo (X); oni povas en la unua tempo tute ne uzi la artikolon (Z); tiam estis la tempo, kiam la cikonioj formigras (Z); ŝi komprenis la lingvon de la birdoj depost tia tempo, kiam ŝi flugis (Z); en ĉiu tempo amiko amas (Z); de tempo al tempo la flamo ekflagradis (Z); (kun emfaza pluralo) la de longe pasintaj tempoj ĉiam havas grandan ĉarmon por tiuj, al kiuj la novaj tempoj alportis nenion krom larmoj kaj doloro (Z); la pli maljunaj plendas pri la malboniĝo de la tempoj (Z); vinmakuloj el la tempoj de ŝia avo (Z); la prahistoriaj, geologiaj tempoj.
   aĝo, epoko, periodo, sezono. [VIDU] geokronologio.

6. Momento aŭ difinita peco de la daŭro, destinita aŭ aparte konvena por ia ago, plenumo, afero ks: bona estas vorto en la ĝusta tempo (Z); jam estas tempo iri domen (Z), estas tempo por ĉio; estas tempo por plori kaj tempo por ridi (X); estas jam tempo, ke ni ekiru; nun venis la tempo, kiam devis komenciĝi la vespermanĝo (Z); sed pli aŭ malpli frue venos la tempo, kaj tiam [...] (Z); nun ne estas ankoraŭ la tempo por tio ĉi (Z); la tempo de la venĝo (Z); via tempo de puno ankaŭ iam venos! (Z).
   oportuna.

7. Disponebla parto de la daŭro, difinebla al ia okupo ks: tio akaparas tutan mian tempon; donu al mi iom pli da tempo; ŝi havis apenaŭ sufiĉe da tempo, por apogi sur ĝi sian ombrelon (B); regajni la kontraŭvole perditan tempon (Z); nu, vi ne ŝparis vian tempon!; tio ne okupos multe da tempo (Z); vi ankoraŭ havas la tempon kuri ĝis la butiko; mi ne havas tempon hodiaŭ (B); el sia tempo du partojn li faris, el kiuj li pasigis la unuan dormante kaj la duan nenion farante.

8. [KOMUNUZO] Tenso.

9. = pulso: muzikaĵo je du, je tri tempoj.

10. = ritmo: tempo de marŝo, de menueto.
    kadenco, ritmo, takto.