Redakci'e
"Ni dezir'as redakt'i ni'a'n enciklopedi'o'n pri akv'a'j afer'o'j. Ĉu vi pov'as help'i ni'n?" Kun tiu pet'o deleg'it'ar'o de la komun'um'o Majangna, kiu viv'as en la tropik'a arb'ar'o de Bosaŭas en Nikaragvo, vojaĝ'is al Unesk'o ĉirkaŭ la mez'o de la 2000-aj jar'o'j.
Kon'at'a ankaŭ per la nom'o Kor'o (Cœur ) de la biologi'a mez'amerik'a koridor'o, ili'a arb'ar'o est'is al'ig'it'a al la Mond'a ret'o de viv-sfer'a'j rezerv'ej'o'j [Réseau mondial des réserves de biosphère] de Unesk'o en 1997.
En 2002, la Organiz'o lanĉ'is la program'o'n Sistem'o de lok'a'j kaj indiĝen'a'j sci'o'j [Systèmes de savoirs locax et autochtones (LINKS)]. La moment'o est'is favor'a por iniciat'i nov'ig'a'n projekt'o'n: registr'i la posed'ant'o'j'n de indiĝen'a'j sci'o'j, por aper'ig'i la tut'o'n de la majangnaj sci'o'j pri fiŝ'o'j kaj testud'o'j. Ĝi est'as verk'o de pli ol 450 paĝ'o'j, en du libr'o'j kaj en du lingv'o'j (majangna kaj hispan'a), kaj ĝi est'is aper'ig'it'a en 2010 mark'ant'e la fin'o'n de la unu'a faz'o de projekt'o pli vast'a pri la majangnaj sci'o'j ĝeneral'e rilat'e al la natur'o.
Majangnoj sci'as: se ili ne rapid'e trans'don'os si'a'j'n kon'o'j'n per libr'o, tiu'j kon'o'j laŭ'grad'e mal'aper'os sam'takt'e kun la mal'aper'o de la arb'ar'o sub la prem'o de la ekster'leĝ'a for'seg'ad'o de arb'o'j kaj kun la evolu'ig'o de intens'a agrikultur'o. Ĉi tiu'j du metod'o'j de ekspluat'ad'o de la natur'o star'as kontraŭ la viv-manier'o tradici'a de pra'loĝ'ant'a'j popol'o'j de la rezerv'ej'o Bosaŭas, kiu baz'iĝ'as sur ĉas'ad'o, fiŝ'kapt'ad'o, rikolt'ad'o de legom'o'j kaj best'bred'ad'o - ĉio por si'n'sub'ten'a viv'ad'o.
Unesk'o help'is ili'n sav'i si'a'j'n sci'o'j'n por pov'i trans'don'i ili'n al la est'ont'a'j generaci'o'j, sed ankaŭ por dispon'ig'i ili'n al la inter'naci'a scienc'a komun'um'o. Tem'as pri unu el la ĉef'a'j rol'o'j de LINKS, kiu apart'e cel'as cert'ig'i just'a'n lok'o'n por la sci'o'j de pra'loĝ'ant'o'j en la formal'a kaj malformala kler'ig'ad'o kaj integr'i ili'n en la debat'o'j'n kaj en la scienc'a'j'n politik'o'j'n.
Ĉi tiu'j sci'o'j, kiu'j en'hav'as esenc'a'j'n inform'o'j'n pri la plu-viv'ad'o, la san'o kaj la daŭr'a uz'ad'o de la natur'a'j rimed'o, est'as liver'at'a'j kaj trans'don'at'a'j per nur unu rimed'o; la lingv'o. Pro tio sav'ad'o de indiĝen'a'j lingv'o'j, el kiu'j kresk'ant'a nombr'o aper'as hodiaŭ kiel minac'at'a'j, est'as esenc'a ne nur por plu'ten'i la lingv'a'n divers'ec'o'n sed ankaŭ la divers'ec'o'n kultur'a'n kaj rilat'a'n al viv'ad'o de la mond'o.
Se ili konsist'ig'as nur 5 el'cent'o'j'n de la mond'a loĝ'ant'ar'o, la pra'loĝ'ant'a'j popol'o'j parol'as la pli'mult'o'n el la 7000 lingv'o'j, kiu'j ekzist'as en la mond'o, kaj “posed'as, okup'as aŭ util'ig'as 22 el'cent'o'j'n de la grund'o'j de la mond'o, kiu'j mem en'hav'as 80 el'cent'o'j'n de la mond'a viv-divers'ec'o”, laŭ El'rezist'i ne'cert'ec'o'n [Résister à l’incertitude], aper'ig'it'a de Unesk'o en 2012.
Per la nom'um'o de 2019 kiel Inter'naci'a jar'o de indiĝen'a'j lingv'o'j (IYIL2019), oficial'e lanĉ'it'a ĉe Unesk'o la 28-an de januar'o, la inter'naci'a komun'um'o re'asert'as si'a'n vol'o'n sub'ten'i la indiĝen'a'j'n popolojn pri ili'a'j klopod'o'j konserv'i si'a'j'n kon'o'j'n kaj ĝu'i si'a'j'n rajt'o'j'n. Post la al'pren'o de Deklar'o pri la rajt'o'j de la indiĝen'a'j popol'o'j [Déclaration sur les droits des peuples autochtones] far'e de la ĝeneral'a asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, la 13-an de septembr'o 2007, konsiderindaj progres'o'j est'as far'it'a'j ĉi-direkt'e'n.
est'as liver'at'a'j kaj trans'don'at'a'j per nur unu rimed'o; la lingv'o. Pro tio sav'ad'o de indiĝen'a'j lingv'o'j, el kiu'j kresk'ant'a nombr'o aper'as hodiaŭ kiel minac'at'a'j, est'as esenc'a ne nur por plu'ten'i la lingv'a'n divers'ec'o'n sed ankaŭ la divers'ec'o'n kultur'a'n kaj rilat'a'n al viv'ad'o de la mond'o.
Se ili konsist'ig'as nur 5 el'cent'o'j'n de la mond'a loĝ'ant'ar'o, la pra'loĝ'ant'a'j popol'o'j kaj preter'venk'os la bar'o'j'n, kiu'j'n ili dev'as al'front'i. Tri'on'o da la hom'o'j, kiu'j viv'as en ekstrem'a mal'riĉ'ec'o tra la mond'o, aparten'as al indiĝen'a'j komun'um'o'j, kaj sam'e en grand'a nombr'o da land'o'j la leĝ'o'j favor'e al indiĝen'a'j popol'o'j rest'as ne'kongru'a'j kun ali'a'j leĝ'o'j, kiu'j apart'e pri'trakt'as agrikultur'o'n, grund'o'n, konserv'ad'o'n kaj arb'ar'a'j'n aŭ min'ej'a'j'n industri'o'j'n, laŭ Victoria Tauli-Corpuz, special'a raport'ant'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri la rajt'o'j de la indiĝen'a'j popol'o'j.
La rubrik'o Larĝ'angul'e de ĉi tiu numer'o
de la Kurier'o est'as dediĉ'it'a al ili. Ĝi
prunt'as por si'a titol'o la ĉin'a'n proverb'o'n:
“Kiam vi trink'as akv'o'n, pens'u pri la font'o”,
por memor'ig'i ke la indiĝen'a'j sci'o'j, font'o
de ĉiu'j sci'o'j, merit'as el'star'a'n lok'o'n en la
modern'a temp'o. Ĝi kun'lig'iĝ'as sam'temp'e
al la celebr'ad'o de la Inter'naci'a tag'o de
ge'patr'a'j lingv'o'j, la 21-a de februar'o.
Vincent Defourny kaj Jasmina Šopova El la franc'a lingv'o traduk'is Renat'o Corsetti (Brit'uj'o)parol'as la pli'mult'o'n el la 7000 lingv'o'j, kiu'j ekzist'as en la mond'o, kaj “posed'as, okup'as aŭ util'ig'as 22 el'cent'o'j'n de la grund'o'j de la mond'o, kiu'j mem en'hav'as 80 el'cent'o'j'n de la mond'a viv-divers'ec'o”, laŭ El'rezist'i ne'cert'ec'o'n [Résister à l’incertitude], aper'ig'it'a de Unesk'o en 2012.
Per la nom'um'o de 2019 kiel Inter'naci'a jar'o de indiĝen'a'j lingv'o'j (IYIL2019), oficial'e lanĉ'it'a ĉe Unesk'o la 28-an de januar'o, la inter'naci'a komun'um'o re'asert'as si'a'n vol'o'n sub'ten'i la indiĝen'a'j'n popolojn pri ili'a'j klopod'o'j konserv'i si'a'j'n kon'o'j'n kaj ĝu'i si'a'j'n rajt'o'j'n. Post la al'pren'o de Deklar'o pri la rajt'o'j de la indiĝen'a'j popol'o'j [Déclaration sur les droits des peuples autochtones] far'e de la ĝeneral'a asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, la 13-an de septembr'o 2007, konsider'ind'a'j progres'o'j est'as far'it'a'j ĉi-direkt'e'n.
Tamen rest'as ankoraŭ la fakt'o, ke indiĝen'a'j popol'o'j plu hav'as long'a'n voj'o'n ir'end'a'n antaŭ ol ili el'ir'os el marĝen'iĝ'o kaj preter'venk'os la bar'o'j'n, kiu'j'n ili dev'as al'front'i. Tri'on'o da la hom'o'j, kiu'j viv'as en ekstrem'a mal'riĉ'ec'o tra la mond'o, aparten'as al indiĝen'a'j komun'um'o'j, kaj sam'e en grand'a nombr'o da land'o'j la leĝ'o'j favor'e al indiĝen'a'j popol'o'j rest'as ne'kongru'a'j kun ali'a'j leĝ'o'j, kiu'j apart'e pri'trakt'as agrikultur'o'n, grund'o'n, konserv'ad'o'n kaj arb'ar'a'j'n aŭ min'ej'a'j'n industri'o'j'n, laŭ Victoria Tauli-Corpuz, special'a raport'ant'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri la rajt'o'j de la indiĝen'a'j popol'o'j.
La rubrik'o Larĝ'angul'e de ĉi tiu numer'o
de la Kurier'o est'as dediĉ'it'a al ili. Ĝi
prunt'as por si'a titol'o la ĉin'a'n proverb'o'n:
“Kiam vi trink'as akv'o'n, pens'u pri la font'o”,
por memor'ig'i ke la indiĝen'a'j sci'o'j, font'o
de ĉiu'j sci'o'j, merit'as el'star'a'n lok'o'n en la
modern'a temp'o. Ĝi kun'lig'iĝ'as sam'temp'e
al la celebr'ad'o de la Inter'naci'a tag'o de
ge'patr'a'j lingv'o'j, la 21-a de februar'o.
Vincent Defourny kaj Jasmina Šopova
El la franc'a lingv'o traduk'is Renat'o Corsetti
(Brit'uj'o)
Indiĝen'a'j lingv'o'j:
Minnie Degawan
Por la indiĝen'a'j popol'o'j, la lingv'o est'as ne nur mark'o de ident'ec'o kaj aparten'o al la grup'o, sed ankaŭ kunportanto de ĝi'a'j pra'a'j valor'o'j. Ili est'as la teks'aĵ'o de la sci'ar'o'j, dank'e al kiu'j la indiĝen'o'j ident'iĝ'as kun la ter'o kaj kiu'j montr'iĝ'is esenc'a'j por ili'a plu'viv'ad'o. La est'ont'ec'o de ili'a jun'ul'ar'o de'pend'as de tio.
La situaci'o pri indiĝen'a'j lingv'o'j bild'ig'as tiu'n de ili'a'j parol'ant'o'j. En mult'a'j region'o'j de la mond'o, ili est'as ĝust'e nun preskaŭ mal'aper'ont'a'j. Unu'a'vic'e, pro la politik'o de la ŝtat'o'j. Kelk'a'j reg'ist'ar'o'j prov'is intenc'e for'strek'i ili'n, kulp'ig'ant'e ili'a'j'n uz'ant'o'j'n, kiel ekzempl'e en la Amerik'a kontinent'o komenc'e de la koloni'ism'o. Ali'a'j land'o'j daŭr'e ne'as la ekzist'o'n de indiĝen'a'j popol'o'j sur si'a teritori'o: ili'a'j lingv'o'j est'as taks'at'a'j dialekt'o'j sen'valor'iĝ'int'a'j kompar'e kun naci'a'j lingv'o'j, kio kondamn'as ili'n al ne'evit'ebl'a for'mort'o.
Sed la unu'a kial'o de la dram'a situaci'o, en kiu trov'iĝ'as la indiĝen'a'j lingv'o'j, est'as la minac'o al la ekzist'o mem de ili'a'j parol'ant'o'j.
La ĉef'a minac'o al la plu'viv'o de
indiĝen'a'j popol'o'j de'ven'as de la
klimat'ŝanĝ'o, kiu grav'e difekt'as ili'a'j'n
viv'rimed'o'j'n. La projekt'o'j nom'at'a'j
„evolu'ig'a'j“ – akv'o'bar'ad'o'j, plant'ad'o'j,
min'ad'o'j kaj ali'a'j el'fos'ad'o'j – detru'eg'as,
sam'e kiel la politik'o'j kontraŭ la divers'ec'o,
kiu'j instig'as al homogen'ec'o. La ŝtat'o'j pli
kaj pli em'as krim'ig'i ĉiu'n mal'plaĉ'a'n voĉ'o'n,
kaj la mal'observ'o de la rajt'o'j intens'iĝ'as:
ni pov'as atest'i sen'precedenc'a'n kresk'o'n
de la nombr'o da indiĝen'o'j turment'at'a'j,
arest'at'a'j, en'karcer'ig'at'a'j, eĉ foj'e senprokraste mort'ig'at'a'j, nur pro ili'a aŭdac'o
defend'i si'a'j'n teritori'o'j'n.
Sed menci'ant'e tiu'j'n minac'o'j'n, oni oft'e forges'as ili'a'j'n konsekvenc'o'j'n pri la indiĝen'a'j kultur'o'j kaj valor'o'j. La indiĝen'a'j popol'o'j ĉerp'as si'a'n ident'ec'o'n, si'a'j'n valor'o'j'n kaj si'a'n sci'ar'o'n el si'a inter'ag'o kun la medi'o, mar'o'j aŭ arb'ar'o'j. Ili'a'j lingv'o'j est'as la rezult'o de tiu ĉi medi'o, ĉar ili'a'j manier'o'j pri'skrib'i si'a'n ĉirkaŭ'aĵ'o'n konsist'ig'as ili'a'n lingv'a'n specif'ec'o'n. Kiam tiu ĉirkaŭ'aĵ'o est'as modif'at'a, la kultur'o kaj la lingv'o sufer'as la ŝanĝ'o'n.
La Inuit'o'j, ekzempl'e, dispon'as kvin dek'o'n da termin'o'j por pri'skrib'i la neĝ'o'n en ĝi'a'j divers'a'j stat'o'j; ĉar tiu ĉi est'as ili'a ĉef'a natur'aĵ'o, ili akir'is pri ĝi tre fund'a'n sci'o'n. Est'as sam'e en la Filipinaj Kordiler'o'j, kiam Igorotoj parol'as pri riz'o, de la sem'a stat'o ĝis la spik'et'o'j matur'a'j por rikolt'ad'o, tra la aspekt'o de ĵus kuir'it'a'j grajn'o'j pret'a'j por est'i manĝ'at'a'j kaj la alkohol'o far'it'a per ĝi.
La nov'a'j teknologi'o'j pri inform'ad'o kaj komunik'ad'o pov'us kontribu'i por pli'bon'ig'i la lern'proced'o'n kaj iĝ'i sav'il'o de lok'a'j lingv'o'j. Bedaŭr'ind'e, ne tiel est'as. Ĉar la indiĝen'a'j popol'o'j est'as rigard'at'a'j minoritat'o'j, ili'a'j lingv'o'j est'as oft'e forges'at'a'j en la ŝtat'a'j politik'o'j pri lingv'a gard'ad'o. Ekzempl'e en Filipinoj, ja la reg'ist'ar'o instig'as al uz'ad'o de ge'patr'a'j lingv'o'j en la lern'ej'o'j, sed ĝi financ'as nek instru'ist'o'j'n nek instru'il'o'j'n, dank'e al kiu'j indiĝen'a'j infan'o'j pov'us efektiv'e lern'i si'a'n lingv'o'n. Rezult'e, la infan'o'j fin'e sci'pov'as ali'a'n lingv'o'n kaj ne plu kapabl'as uz'i la si'a'n.
Post jar'o'j kaj jar'o'j de diskriminaci'ad'o, mult'a'j indiĝen'a'j ge'patr'o'j fin'fin'e ek'favor'as la komunik'ad'o'n kaj eduk'ad'o'n de si'a'j ge'fil'o'j en la ĉef'a'j lingv'o'j, por kre'i plej favor'a'j'n kondiĉ'o'j'n por soci'a sukces'o.
Ili'a ge'patr'a lingv'o est'as plu uz'at'a nur de mal'jun'ul'o'j, tiel ke la nep'o'j ne plu pov'as komunik'iĝ'i kun si'a'j ge'av'o'j.
Ĉe Igorotoj ekzempl'e, la koncept'o inajan fundament'e dikt'as la si'n'ten'o'n laŭ divers'a'j cirkonstanc'o'j. Ĝi resum'as la rilat'o'n de la individu'o kun li'a aŭ ŝi'a komun'um'o kaj li'a'j aŭ ŝi'a'j pra'av'o'j. Ĝi ne nur instig'as al bon'a'j ag'o'j: ĝi avert'as, ke „la spirit'o'j aŭ la pra'av'o'j ne aprob'os“ kulp'a'n kondut'o'n, ĉar nun'temp'e mult'a'j ge'jun'ul'o'j ne plu kapabl'as uz'i si'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n, perd'iĝ'as tiu ĉi tradici'a valor'o. Mank'o de dialog'o inter jun'ul'o'j kaj pli'aĝ'ul'o'j kaŭz'as katastrof'o'j'n ne nur por la lingv'o, sed ankaŭ por la pra'a'j etik'a'j princip'o'j.
Tamen, la mond'skal'e kresk'ant'a akcept'o de indiĝen'a'j sci'ar'o'j re'don'as al ni la esper'o'n, ke ni'a'j lingv'o'j re'vigl'iĝ'os kaj re'uz'iĝ'os kaj parol'e, kaj skrib'e. Mult'a'j indiĝen'a'j komun'um'o'j jam est'ig'is mem aranĝ'o'j'n por re'viv'ig'i ili'n. Ajnu'o'j, en Japani'o, kre'is lern'o'sistem'o'n, per kiu pli'aĝ'ul'o'j instru'as si'a'n lingv'o'n al la pli jun'a'j. Ankaŭ en Filipinoj, la lern'ej'o'j de la viv'ant'a tradici'o, mal'ferm'it'a'j en divers'a'j indiĝen'a'j komun'um'o'j, viv'ten'as la lingv'o'j'n kaj ali'a'j'n kultur'a'j'n port'ant'o'j'n, kio ebl'ig'as trans'don'o'n al est'ont'a'j generaci'o'j de la tradici'a'j valor'o'j.
Tiu ĉi numer'o de la Kurier'o grav'e kontribu'as en la mond'skal'a'j klopod'o'j por dediĉ'i pli grand'a'n atent'o'n al la lingv'o'j de la indiĝen'a'j popol'o'j. Ĝi est'as valor'a al'don'aĵ'o al la verk'o publik'ig'it'a en 2018 de Unesk'o kaj Cambridge University Press, titol'it'a Indigenous Knowledge for Climate Change Assessment and Adaptation (Indiĝen'a'j sci'o'j por taks'ad'o de la klimat'ŝanĝ'o kaj adapt'iĝ'o al ĝi), kiu relief'ig'as la esenc'o'n de la indiĝen'a'j sci'o'j por al'front'i nov'a'j'n tut'mond'a'j'n defi'o'j'n.
An'o de Igorota popol'o, de Kakanaeja grup'o en la Filipinaj Kordiler'o'j, Minnie Degawan estr'as la program'o'n Indiĝen'a'j kaj tradici'a'j popol'o'j de Conservation International en Virginio (Uson'o). Ŝi de mult'a'j jar'o'j defend'as la akcept'o'n kaj respekt'o'n de la rajt'o'j de indiĝen'a'j popol'o'j, kaj part'o'pren'is en divers'a'j decid'cel'a'j aranĝ'o'j, inter'ali'e la redakt'ad'o de la Deklaraci'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri la rajt'o'j de la indiĝen'a'j popol'o'j (DNUDPA).
El'franc'ig'is François Lo JACOMO(Franci'o)
Indiĝen'a sci'ar'o liver'as valor'a'n rimed'font'o'n pri tradici'a'j manier'o'j de observ'ad'o de la tut'mond'a klimat'a ŝanĝ'o kaj pri adapt'iĝ'a'j rimed'o'j el'pens'it'a'j de divers'a'j popol'o'j tra la temp'o. Kiel tiu sci'ar'o pov'as est'i uz'at'a en la debat'o'j pri la klimat'a'j minac'o'j, kiu'j'n ni al'front'as nun'temp'e?
Ĉi tio est'as la kern'a demand'o de la libr'o Indigenous Knowledge for Climate Change Assessment and Adaptation [Indiĝen'a sci'ar'o por taks'ad'o de la klimat'a ŝanĝ'o kaj adapt'iĝ'o al ĝi], kun'el'don'it'a de Unesk'o kaj Cambridge University Press en 2018. Ĝi sub'strek'as la neces'o'n de dialog'o inter klimat'a'j fak'ul'o'j kaj posed'ant'o'j de tradici'a sci'ar'o por pli'bon'ig'i la kompren'o'n pri ni'a medi'o cel'e al la ating'o de daŭr'ig'ebl'a evolu'o.
De tre long'a temp'o miŝtekoj el Meksiko sci'pov'as mal'kovr'i la sign'o'j'n, kiu'j prognoz'as la kapric'o'j'n de mete ologi'o per la kondut'o de bird'o'j kaj plant'o'j. Kiam ili aŭd'as la unu'a'n bas'a'n kaj mal'ĝoj'a'n kant'o'n de la bird'o chicucu, ekzempl'e, ili sci'as, ke ĝi anonc'as la fin'o'n de la pluv'sezon'o. Dum la bird'o'j chicucu kant'as, ter'kultur'ist'o'j sci'as, ke la sen'pluv'a sezon'o pli'long'iĝ'os, kaj ankoraŭ ne ven'as la temp'o sem'i fazeol'o'j'n kaj kukurb'o'j'n.
Por ek'sci'i kiam est'as la ĝust'a moment'o plant'i maiz'o'n, kamp'ar'an'o'j fid'as juniper'o'j'n. Se ili'a'j foli'o'j komenc'as el'ig'i pulvor'o'n, tio signif'as, ke la pluv'sezon'o al'ven'os pli mal'fru'e, kaj do konven'as prokrast'i la sem'ad'o'n ĝis la mez'o de juni'o aŭ eĉ pli post'e.
Fakt'e, en la last'a'j jar'dek'o'j la pluv'sezon'o, kiu kutim'e daŭr'as de maj'o ĝis aŭgust'o en la region'o Mal'alt'a Miŝtekio, pli kaj pli mal'fru'iĝ'as, kaj oni pli oft'e aŭd'as el la buŝ'o de la kamp'ar'an'o'j la fraz'o'n ndejama cuia chi in'i zaza.
Ndejema signif'as "ŝanĝ'o", kaj cuia hav'as plur'a'j'n signif'o'j'n, kio ebl'ig'as uz'i la esprim'o'n por nom'i la monat-, jar- aŭ sezon'ŝanĝ'o'n.
Si'a'flank'e, la fraz'o in'i zaza, nom'as unu el la kvar tip'o'j de varm'o (in'i), io propr'a al la miŝteka lingv'o: lo ́o (mal'mult'a), keva kandeinio (el'ten'ebl'a), kin'i (tro'a), zaza (ne'el'ten'ebl'a). La oft'ec'o, kun kiu ni nun aŭd'as oni'n parol'i pri in'i zaza, kio antaŭ'e est'is ekster'ordinar'a fenomen'o, iom post iom pli'grand'iĝ'as. Tial nun'temp'e kamp'ar'an'o'j lig'as ĝi'n al klimat'a ŝanĝ'o.
Kio'n scienc'ist'o'j difin'as "klimat'a vari'em'o", tio'n miŝtekoj jam de long'e nom'as ndejama cuia.
Miŝtekoj ĉiam sci'pov'is aŭskult'i natur'o'n. Nun'temp'e la indiĝen'o'j interpret'as la sign'o'j'n, kiu'j'n ĝi liver'as al ili, por far'i la ĝust'a'j'n decid'o'j'n. Ili'a lingv'o en'hav'as grand'a'n divers'ec'o'n da inform'o'j kaj solv'o'j al la problem'o'j, kiu'j'n ni al'front'as nun'temp'e rilat'e la klimat'a'n ŝanĝ'o'n.
La program'o LINKS de Unesk'o pri Lok'a'j kaj Indiĝen'a'j Sci-sistem'o'j, el'don'os en 2019 glos'ar'o'n kun miŝtekaj esprim'o'j kaj termin'o'j rilat'a'j al la klimat'a'j fenomen'o'j en la region'o Mal'alt'a Miŝtekio, kun la cel'o facil'ig'i la inter'ŝanĝ'o'n inter fak'ul'o'j kaj posed'ant'o'j de la tradici'a'j sci'o'j.
Aracely Torres Morales, meksika lingv'ist'o de miŝteka origin'o
El'hispan'ig'is Pablo LEÓN (Argentino)
Intervju'o far'it'a de Saturni'n Gómez
Oni dir'is pri Man'o'n Barbeau, ke ŝi hav'as la kamera'o'n en la kor'o, sam'e kiel ali'a'j port'as tio'n en la man'o. Dum la last'a'j dek kvin jar'o'j, ŝi invest'is si'a'n tut'a'n entuziasm'o'n kaj si'a'n sci'o'n en la serv'o de Wapikoni, projekt'o, kiu dispon'ig'as al ge'jun'ul'o'j de indiĝen'a'j komun'um'o'j port'ebl'a'j'n rimed'o'j'n por aŭd'vid'a produkt'ad'o. Pli ol mil dokument'a'j'n film'o'j'n oni real'ig'is, kio vid'ebl'ig'is tiu'j'n mis'fam'ig'it'a'j'n komun'um'o'j'n.
Sed la ating'o'j de Wapikoni ir'as trans la kin'art'o'n... kaj trans Kanadon.
Tio okaz'is en mi'a jun'aĝ'o. Mi kred'as, ke mi hered'is de mi'a patr'o la interes'o'n pri bild'o'j kaj de mi'a patr'in'o la spirit'o'n de aktiv'ul'o. Mi'a patr'o est'is pentr'ist'o kaj li est'is unu el la dek ses sub'skrib'int'o'j de la manifest'o de «Total'a Rifuz'o» en 1948, kiu star'is kontraŭ la influ'o de la klerik'ar'o en Kebekio kaj propon'is liber'ec'o'n en la soci'a sfer'o. Mi'a'j ge'patr'o'j dis'iĝ'is. Mi'a patr'in'o ir'is al Uson'o, kie ŝi engaĝ'iĝ'is defend'e al la nigr'ul'a'j rajt'o'j.
Jar'o'j'n post'e, mi interes'iĝ'is pri tio, kio okaz'is al la an'o'j de tiu generaci'o kaj mi far'is la film'o'n Les enfants de Ref'us glob'al [La id'o'j de Total'a Rifuz'o]. Tiu spert'o ebl'ig'is al mi ek'konsci'i, kiu'grad'e la art'o, kaj apart'e la kin'art'o, hav'as trans'form'a'n pov'o'n: kiam oni engaĝ'iĝ'as en film'o'n, kiel mi far'is, oni ne est'as la sam'a hom'o en la komenc'o kaj en la fin'o de la film'ad'o.
Mi vol'is kun'divid'i tiu'n sent'o'n pri trans'form'iĝ'o kun tiu'j, kiu'j sen'dub'e tio'n plej'e bezon'as: la marĝen'ul'o'j. Mi don'is la parol'o'n al strat'jun'ul'o'j sam'kiel al prizon'ul'o'j, hav'ig'ant'e al ili spegul'o'n, kiu anstataŭ re'don'i al ili la bild'o'j'n de antaŭ'juĝ'o'j kaj tim'o'j, ebl'ig'as vid'i trans'e.
Post'e, komenc'e de la jar'o'j 2000-aj, mi ir'is renkont'i marĝen'ul'o'j'n inter la marĝen'ul'o'j: la indiĝen'a'j'n komun'um'o'j'n de Kanado.
Mi decid'is verk'i la scen'ar'o'n de film'o, La fi'n du mépris [La fin'o de la mal'ŝat'o], kun dek kvin ge'jun'ul'o'j Atikamekws de Wemotaci, rezerv'ej'o, kiu trov'iĝ'as inter Manawan kaj Obedjiwan, en Haute-Mauricie (Kebekio). Mi admir'is ili'a'n talent'o'n kaj sam'temp'e mi mal'kovr'is la vund'o'j'n, kiu'j'n ili port'is en si sam'e kiel dolor'a'n hered'aĵ'o'n, kiu trans'don'iĝ'as de generaci'o al generaci'o.
Inter la jun'a'j scen'arist'o'j, jun'ul'in'o disting'iĝ'is pro si'a inteligent'ec'o, aktiv'ec'o, mal'avar'ec'o. Ŝi est'is el'star'a figur'o en si'a komun'um'o. Ŝi'a nom'o est'is Wapikoni Awashish. Iam sur ŝose'o kun ŝi'a vetur'il'o kolizi'is kamion'o de arb'ar'ist'o'j. Ŝi'a viv'o est'is falĉ'it'a de tiu'j, kiu'j fal'ig'as la arb'o'j'n de ŝi'a land'o. Ŝi est'is 20-jar'aĝ'a. Tio est'is terur'a ŝok'o! Honor'e al ŝi, ni el'pens'is la ide'o'n de kun'ven'ej'o kaj lok'o por kre'ad'o por la ge'jun'ul'o'j. Tiel est'iĝ'is la projekt'o Wapikoni, kiu instal'iĝ'is en 2004 far'e de la indiĝen'a komun'um'o mem, kun la sub'ten'o de la Naci'a Ofic'ej'o pri Film'o'j kaj plur'a'j publik'a'j kaj privat'a'j partner'o'j.
De tiam, rul'dom'o'j trans'form'it'a'j en studi'o'j'n kur'ad'as tra Kanado. Kiel tio okaz'as sur'lok'e?
Fakt'e ni kre'is ni'a'n unu'a'n sur'rad'a'n aŭd'vid'a'n produkt'ej'o'n, Wapikoni mobil'e, en rul'dom'o dek metr'o'j'n long'a: la ĉambr'o far'iĝ'is munt'ej'o kaj la duŝ'ej'o - son'studi'o.
Nun'temp'e ni hav'as kvin. Ili ir'as al la komun'um'o'j laŭ'invit'e. La labor'o'n far'as film'instru'ist'o'j, kler'ig'ist'o'j, kiu'j est'as fak'ul'o'j pri la labor'o kun ge'jun'ul'o'j en mal'facil'o, kaj lok'a'j kun'ord'ig'ant'o'j, kiu'j program'as ni'a'n al'ven'o'n.
Ni rest'as mez'e de la komun'um'o dum unu monat'o. Averaĝ'e, kvin mal'long'daŭr'a'j film'o'j produkt'iĝ'as dum tiu rest'ad'o, pri tem'o'j elekt'it'a'j de la ge'jun'ul'o'j mem. En la fin'o, la film'o'j est'as projekci'at'a'j antaŭ la komun'um'an'o'j. Sekv'e, la dis'vast'ig'o de tiu'j film'o'j tra cent'o'j da aranĝ'o'j kaj festival'o'j tra la mond'o kontribu'as al la dis'vast'iĝ'o de tiu riĉ'a kaj oft'e ne'kon'at'a kultur'o.
Pri kio do parol'as tiu'j ge'jun'ul'o'j en la film'o'j?
Pri ĉio! Am'o, famili'o, natur'o, teritori'o...
Mult'a'j parol'as pri tradici'o'j, si'a ident'ec'o, la dis'iĝ'o inter tradici'o kaj modern'ec'o.
Sed ili far'as ankaŭ nun'temp'a'j'n kre'aĵ'o'j'n, ekzempl'e vide'o'film'o'j'n por la kant'ist'o'j de la komun'um'o, tre oft'e en indiĝen'a lingv'o.
La pli'aĝ'ul'o'j kapt'as la okaz'o'n por trans'don'i si'a'j'n sci'o'j'n antaŭ la kamera'o, tut'e fid'em'e, ĉar oft'e tem'as pri ili'a'j ge'nep'o'j, kiu'j ili'n intervju'as kaj film'as.
Tut'cert'e. Ĝeneral'e, tio kontribu'as al la firm'ig'o de ili'a ident'ec'a fier'o, de ili'a kultur'o.
Re'nask'iĝ'as ankaŭ la esper'o trov'i lok'o'n en la soci'o, krom tiu de konsum'ant'o. Est'as ankaŭ tiu'j, kiu'j mal'kovr'as si'a'n inklin'o'n al la kin'art'o aŭ al la muzik'o, kaj ili daŭr'ig'as si'a'n kler'iĝ'o'n.
Wapikoni est'as ankaŭ projekt'o de kler'ig'a inter'ven'o. La skip'o labor'as kun la lok'a'j rimed'o'j de la komun'um'o por prevent'i lern'ej'a'n for'las'o'n, toks'o'de'pend'o'n kaj si'n'mort'ig'o'n, kun dis'volv'o de mem'estim'o kaj mem'star'ec'o.
Ĝi est'as, kaj ni hav'as pli ol unu pruv'o'n.
Ni'a pedagogi'a metod'o, kiu konsist'as en lern'ad'o per kre'ad'o, montr'iĝ'is aplik'ebl'a en ali'a'j mond'o'part'o'j, per adapt'o'j laŭ la lok'a'j kondiĉ'o'j.
Ni star'ig'is partner'ec'o'j'n en Sud'amerik'o (Bolivio, Peruo, Kolombio, Ĉilio) kaj en Panam'o. Ni ankaŭ labor'is kun la same'o'j [vid'u ni'a'n artikol'o'n sur paĝ'o 26] en Norvegi'o, kaj antaŭ'ne'long'e mi vojaĝ'is al Budapeŝto por dis'volv'i projekt'o'n, kiu cel'as romp'i la izol'ec'o'n, en kiu trov'iĝ'as la jun'a'j roma'o'j.
Ali'a'j damaĝ'ebl'a'j loĝ'ant'ar'o'j est'is sam'e integr'it'a'j al ni'a program'o, kiel siriaj rifuĝ'int'o'j en Turki'o aŭ beduen'a'j komun'um'o'j en Palestinaj teritori'o'j kaj Jordanio. En 2014, Wapikoni fond'is la Inter'naci'a'n Ret'o'n de Indiĝen'a Aŭd'vid'a Kre'ad'o [Réseau international de création audiovisuelle autochtone] (RICAA) kun la cel'o inter'ŝanĝ'i spert'o'j'n kaj dis'volv'i kun'kre'aĵ'o'j'n.
Kiam vi konsider'as vi'a'n person'a'n invest'o'n en Wapikoni de tiom da temp'o, vi dir'as al vi, ke tio serv'is al kio?
En la individu'a plan'o, tio serv'is por sav'i kelk'a'j'n viv'o'j'n. Ne mi tio'n dir'as, sed tiu'j, kiu'j konsider'as si'n sav'it'a'j. En la kolektiv'a plan'o, tio kontribu'is al re'don'o de mem'fid'o al ili, al ili'a valor'ig'o kaj al ili'a vid'ebl'ig'o en la inter'naci'a scen'ej'o. Fin'e, mi vid'as Wapikoni kiel karavan'o'n, kiu mal'rapid'e sed firm'e antaŭ'e'n'ir'as al la real'ig'o de rev'o, kiu'n mi lul'as: la nask'iĝ'o de indiĝen'a kin'art'o.
Kanada scen'ar'ist'in'o kaj film'reĝisor'in'o de dokument'a'j film'o'j, Man'o'n Barbeau kun'fond'is Wapikoni en 2004, kun la Konsil'ant'ar'o de la etn'o Atikamekw, la Konsil'ant'ar'o de la Jun'ul'o'j de la Pra'etn'o'j kaj la sub'ten'o de la Naci'a Film-Ofic'ej'o de Kanado.
Ŝi ricev'is mult'nombr'a'j'n premi'o'j'n pro si'a kin'art'a verk'ar'o kaj apart'e pro si'a en gaĝ'iĝ'o ĉe indiĝen'a'j loĝ'ant'ar'o'j. La 16-an de novembr'o 2018, ŝi ricev'is la Premi'o'n de Unesk'o "Madanjeet Singh" por la antaŭ'e'n'ig'o de toler'em'o kaj ne'per'fort'o.
El la franc'a lingv'o traduk'is James Rezende Pit'o'n (Brazilo)
Intervju'o far'it'a de Jasmina Šopova kaj Carolina Rollan Or'teg'a
Izol'it'a'j mez'e de la Pacifik'a ocean'o, du'on'voj'e inter la mar'bord'o'j de Ĉilio kaj Tahitio, la ge'jun'ul'o'j de Rap'a Nu'i (Pask'a Insul'o) konekt'iĝ'as al la mond'o en la hispan'a lingv'o. Ili preskaŭ perd'is la uz'o'n de si'a ge'patr'a lingv'o de polinezia origin'o, rapanui. Nun'temp'e, nur 10 el cent'o'j da ili reg'as ĝi'n kompar'e kun 76 el'cent'o'j 40 jar'o'j'n antaŭ'e.
Kial la perd'o de lingv'o est'as problem'o?
La lingv'o est'as part'o de ni'a hom'ec'o, de la pens'o'j, la sent'o'j, la ĝoj'o'j de ni spert'at'a'j, kaj mult'o pli. Per'e de ni'a lingv'o, ni montr'as ni'a'n esenc'a'n est'ad'o'n, kaj se ĝi mal'aper'os, tut'e en'danĝer'iĝ'os la soci'kultur'a baz'o de ni'a lingv'a komun'um'o.
Ni vid'as, ekzempl'e, kiel oni iom post iom for'las'as la famili'a'n agrikultur'o'n por konsum'i naci'a'j'n kaj trans'naci'a'j'n pro dukt'o'j'n de origin'o kaj produkt'a manier'o ne'kon'at'a'j. Tio ĉi ankaŭ provok'is perd'o'n en la observ'ad'o de la lun'a'j faz'o'j por plant'ad'o kaj kultiv'ad'o.
Praktik'o'j pri tio, kiel divid'i la produkt'o'j'n inter famili'o'j kaj najbar'o'j, kiel solidar'iĝ'i kaj rilat'iĝ'i, mal'aper'as, kaj ekzist'as rapid'eg'a konsum'ad'o de teknologi'o, kiu ne help'as la inter'generaci'a'n dialog'o'n. La infan'o'j kaj ge'jun'ul'o'j pas'ig'as pli da temp'o lud'ant'e Sur Pask'a Insul'o, la lingv'o rapanui ne plu est'as funkci'pov'a en la soci'ekonomi'a evolu'o komun'um'a. Apart'ig'it'a de la ŝtat'a'j kaj turism'a'j instituci'o'j, tiu ĉi polinezia lingv'o est'as en'sorb'at'a tre rapid'e de la hispan'a lingv'o, kun fatal'a'j sekv'o'j por la vide'o'lud'o'j'n kaj en la soci'a'j ret'ej'o'j, kio lim'ig'as la kontakt'o'n kun ili'a'j pli'aĝ'ul'o'j, ĉu ge'patr'o'j aŭ ge'av'o'j. Foj'e, la ge'patr'o'j ne hav'as la temp'o'n por taŭg'e pri'zorg'i si'a'j'n infan'o'j'n, ili est'as tro okup'at'a'j labor'ant'e cel'e akir'i pli'a'j'n materi'a'j'n komfort'aĵ'o'j'n kaj preter'atent'as la plej grav'a'j'n: la integr'a'n form'ad'o'n de si'a infan'ar'o.
Laŭ la last'a enket'o far'it'a en 2016 de la Ministeri'o de Kler'ig'ad'o de Ĉilio (Mineduc) kaj Unesk'o, 50 el'cent'o'j de la rapanui-parol'ant'o'j est'as pli-ol-40-jar'a'j.
En la aĝ'o-grup'o'j inter 20 kaj 39 jar'o'j, nur ĉirkaŭ 35 el'cent'o'j est'as rapanui-parol'ant'o'j. La pli'mult'o de la ge'patr'o'j ne trans'don'as la de'nask'a'n lingv'o'n al si'a'j infan'o'j. Ĝeneral'e, la hispan'a est'as la ĉiu'tag'a lingv'o en la miks'a'j famili'o'j (en kiu'j unu el la ge'patr'o'j ne est'as rapanui).
Koncern'e la parol'ant'o'j'n mal'pli-ol-18-jar'a'j'n, ili'a kvant'o ĉiam mal'pli'iĝ'as. En 1976, kiam rapanui est'is al'don'it'a kiel fak'o al la stud'plan'o'j, 76 el'cent'o'j de la student'o'j parol'is ĝi'n de'nask'e. En 1997, tiu ĉi grup'o reprezent'is 23 el'cent'o'j'n, kaj en 2016, nur 10 el'cent'o'j'n. Alarm'a nombr'o por ni, kiu'j viv'as mal'trankvil'a'j pro tio, kio est'as okaz'ant'a al ni'a'j lingv'o kaj kultur'o.
En 1990, ni kre'is la Departement'o'n de Lingv'o kaj Kultur'o Rap'a Nu'i, kadr'e de la kolegi'o Lorenzo Baeza Veg'a. Sub'ten'at'e de CONADI [organ'o pri'zorg'ant'a la indiĝen'a'n evolu'o'n en'e de la Ministeri'o pri Soci'a Evolu'o] kaj de la Ministeri'o pri Kler'ig'ad'o, est'is el'labor'it'a'j tekst'o'j, sur'baz'e de kiu'j la profesor'o'j de rapanui de la kolegi'o prepar'is si'a'j'n propr'a'j'n rimed'o'j'n por instru'i natur'a'j'n scienc'o'j'n, histori'o'n, matematik'o'n kaj metod'o'j'n kiel leg'i kaj skrib'i en la element'a lern'ej'o.
Ek'de ties fond'o en 2004, la Akademi'o de la Lingv'o Rap'a Nu'i kre'is didaktik'a'n material'o'n en tiu ĉi lingv'o, cel'e al la antaŭ'lern'ej'a instru'ad'o, kaj oni re'el'don'is tekst'o'j'n por instru'i leg'o'n kaj skrib'o'n por la unu'a'j du grad'o'j de la element'a lern'ej'o. La Akademi'o kre'is ankaŭ du KD-o'j'n inter'aktiv'a'j'n kun koncept'o'j kultur'a'j, matematik'a'j kaj geometri'a'j.
En 2011, la Akademi'o prepar'is enket'o'n aplik'ot'a'n en tri pli'a'j kolegi'o'j de la insul'o kaj distrikt'a infan'vart'ej'o. Unu jar'o'n post'e, tiu ĉi instituci'o kun'labor'is en la pri'taks'ad'o de la leĝ'o aprob'it'a en 2011 laŭ la pet'o de la Ministeri'o pri Kler'ig'ad'o de Ĉilio, por al'don'i la Sektor'o'n de Indiĝen'a Lingv'o [Sector de Lengua Indígena] (SLI) en ĉiu'j'n kolegi'o'j'n, kiu'j pri'zorg'as student'o'j'n de la pra'a'j popol'o'j de Ĉilio.
Kio est'as la situaci'o pri la lingv'o en la kler'ig'ad'o?
vide'o'lud'o'j'n kaj en la soci'a'j ret'ej'o'j, kio lim'ig'as la kontakt'o'n kun ili'a'j pli'aĝ'ul'o'j, ĉu ge'patr'o'j aŭ ge'av'o'j. Foj'e, la ge'patr'o'j ne hav'as la temp'o'n por taŭg'e pri'zorg'i si'a'j'n infan'o'j'n, ili est'as tro okup'at'a'j labor'ant'e cel'e akir'i pli'a'j'n materi'a'j'n komfort'aĵ'o'j'n kaj preter'atent'as la plej grav'a'j'n: la integr'a'n form'ad'o'n de si'a infan'ar'o.
Laŭ la last'a enket'o far'it'a en 2016 de la Ministeri'o de Kler'ig'ad'o de Ĉilio (Mineduc) kaj Unesk'o, 50 el'cent'o'j de la rapanui-parol'ant'o'j est'as pli-ol-40-jar'a'j.
En la aĝ'o-grup'o'j inter 20 kaj 39 jar'o'j, nur ĉirkaŭ 35 el'cent'o'j est'as rapanui-parol'ant'o'j. La pli'mult'o de la ge'patr'o'j ne trans'don'as la de'nask'a'n lingv'o'n al si'a'j infan'o'j. Ĝeneral'e, la hispan'a est'as la ĉiu'tag'a lingv'o en la miks'a'j famili'o'j (en kiu'j unu el la ge'patr'o'j ne est'as rapanui).
Koncern'e la parol'ant'o'j'n mal'pli-ol-18-jar'a'j'n, ili'a kvant'o ĉiam mal'pli'iĝ'as. En 1976, kiam rapanui est'is al'don'it'a kiel fak'o al la stud'plan'o'j, 76 el'cent'o'j de la student'o'j parol'is ĝi'n de'nask'e. En 1997, tiu ĉi grup'o reprezent'is 23 el'cent'o'j'n, kaj en 2016, nur 10 el'cent'o'j'n. Alarm'a nombr'o por ni, kiu'j viv'as mal'trankvil'a'j pro tio, kio est'as okaz'ant'a al ni'a'j lingv'o kaj kultur'o.
Kiu'j'n decid'o'j'n oni adopt'is por protekt'i la lingv'a'n hered'aĵ'o'n?
En 1990, ni kre'is la Departement'o'n de Lingv'o kaj Kultur'o Rap'a Nu'i, kadr'e de la kolegi'o Lorenzo Baeza Veg'a. Sub'ten'at'e de CONADI [organ'o pri'zorg'ant'a la indiĝen'a'n evolu'o'n en'e de la Ministeri'o pri Soci'a Evolu'o] kaj de la Ministeri'o pri Kler'ig'ad'o, est'is el'labor'it'a'j tekst'o'j, sur'baz'e de kiu'j la profesor'o'j de rapanui de la kolegi'o prepar'is si'a'j'n propr'a'j'n rimed'o'j'n por instru'i natur'a'j'n scienc'o'j'n, histori'o'n, matematik'o'n kaj metod'o'j'n kiel leg'i kaj skrib'i en la element'a lern'ej'o.
Ek'de ties fond'o en 2004, la Akademi'o de la Lingv'o Rap'a Nu'i kre'is didaktik'a'n material'o'n en tiu ĉi lingv'o, cel'e al la antaŭ'lern'ej'a instru'ad'o, kaj oni re'el'don'is tekst'o'j'n por instru'i leg'o'n kaj skrib'o'n por la unu'a'j du grad'o'j de la element'a lern'ej'o. La Akademi'o kre'is ankaŭ du KD-o'j'n inter'aktiv'a'j'n kun koncept'o'j kultur'a'j, matematik'a'j kaj geometri'a'j.
En 2011, la Akademi'o prepar'is enket'o'n aplik'ot'a'n en tri pli'a'j kolegi'o'j de la insul'o kaj distrikt'a infan'vart'ej'o. Unu jar'o'n post'e, tiu ĉi instituci'o kun'labor'is en la pri'taks'ad'o de la leĝ'o aprob'it'a en 2011 laŭ la pet'o de la Ministeri'o pri Kler'ig'ad'o de Ĉilio, por al'don'i la Sektor'o'n de Indiĝen'a Lingv'o [Sector de Lengua Indígena] (SLI) en ĉiu'j'n kolegi'o'j'n, kiu'j pri'zorg'as student'o'j'n de la pra'a'j popol'o'j de Ĉilio.
Kiam en 1934 ek'valid'is la formal'a kler'ig'ad'o en la insul'o, la lingv'o rapanui ne est'is en la stud'plan'o'j. La lern'ant'o'j lern'is ĉio'n parker'e, en la hispan'a, sen kompren'i i'o'n ajn, sen'senc'e. Al tiu ĉi ne'kompren'o al'don'iĝ'is la sen'kun'tekst'a'j en'hav'o'j. Ekzempl'e, aŭd'int'e la fraz'o'n “la sun'o lev'iĝ'as tra la mont'o'ĉen'o” ni ne kapabl'is kompren'i ĝi'a'n signif'o'n, ĉar neniam ni vid'is nek aŭd'is la vort'o'n “mont'o'ĉen'o”, inter ali'a'j tem'o'j de la parker'a lern'ad'o.
Ok jar'dek'o'j'n post'e, nur la kolegi'o Lorenzo Baeza Veg'a konserv'as la merg'iĝ'program'o'n en la lingv'o rapanui. Tiu ĉi program'o, kiu komenc'iĝ'as en la antaŭ lern'ej'a instru'ad'o kaj ir'as ĝis la kvar'a stud'jar'o de element'a lern'ej'o (por la aĝ'o de kvin ĝis naŭ jar'o'j), funkci'as ek'de antaŭ 18 jar'o'j sukces'e-mal'sukces'e, pro la ŝanĝ'iĝ'o'j en la kvant'o da lern'o'hor'o'j en rapanui. La antaŭ'zorg'o'j de la lern'ej'a'j gvid'ant'o'j por ke la student'o'j far'u bon'a'n ekzamen'o'n de SIMCE (tut-naci'a ekzamen'o) favor'is la al'don'o'n de hor'o'j de rapanui al matematik'o, rapanui-lingv'o kaj fizik'a trejn'ad'o.
En 2017, ni re'komenc'is la program'o'n kun'labor'e kun la NRO Nest'o de Lingv'o Rapanui, kun 20 infan'o'j de ambaŭ seks'o'j, 2- ĝis-3-jar'aĝ'a'j. La iniciat'o est'as mem'star'a, sed ni ricev'as ekonomi'a'n sub'ten'o'n de ŝtat'a'j instituci'o'j por pag'i al la instru'ant'ar'o kaj pli'bon'ig'i la infra'struktur'o'j'n. En 2018, ni ankaŭ ricev'is sub'ten'o'n de la Komun'um'o Indiĝen'a Polinezia „Ma’u Henua“, kio facil'ig'is pag'o'n al la kler'ig'ist'in'o'j. Tiu ĉi asoci'o est'is fond'it'a en 2016 kun la cel'o star'ig'i nov'a'n administr'a'n sistem'o'n de la Naci'a Park'o de Rap'a Nu'i, en'skrib'it'a en la List'o de la Mond'a Hered'aĵ'o de Unesk'o.
Per'e de Nest'o de Lingv'o, oni el'labor'as nun'temp'e program'o'n pedagogi'a'n, kiu al'don'as filozofi'a'j'n gvid'lini'o'j'n el la aŭtokton'a kultur'o, tial, ke la cel'o de tiu ĉi NRO est'as projekt'i si'n en lern'ej'o de rapanui, kie la lern'ad'o de la lern'ant'o'j konstru'iĝ'u komplet'e en la lingv'o de'nask'a.
Ne sufiĉ'e. Oni al'don'is kelk'a'j'n saĝ'ul'o'j'n el la komun'um'o kaj kler'ig'ist'o'j'n tradici'a'j'n [educadores tradicionales] (Et). Ĉiu el ili kun'labor'as kun la fak'o'j lern'it'a'j kadr'e de ili'a famili'o. Kaj tio est'as io ekster'ordinar'a.
Sed la Et dev'us ricev'i form'ad'o'n pri plan'ad'o kaj metod'ologi'o por ĝust'a trans'don'o pedagogi'a de si'a'j kultur'a'j kon'o'j.
Por super'i la deficit'o'n de instru'ist'o'j, mi sugest'as, ke oni motiv'u la lern'ant'o'j'n kandidat'iĝ'i al stud'o'j de pedagogi'o, krom propon'i stipendi'o'j'n en universitat'o'j, kies docent'a'j plan'o'j inkluziv'u la lingv'a'n pedagogi'o'n, special'e simil'radik'a'j'n, kaj kun la spert'o neces'a en polineziaj lingv'o'j.
Ni'a'kaz'e tio pov'us real'iĝ'i en la Universitat'o de Waikato, en Aotearoa (Nov-Zelando), aŭ en la Universitat'o de Hil'o, en Havajo, (Uson'o).
Fin'e, oni dev'us serĉ'i universitat'o'n en Ĉilio, kiu interes'iĝ'u pri la prepar'o de instru'ist'o'j en rapanui, per'e de Inter'ret'o.
Kun'fond'int'in'o en 2004 de la Akademi'o de la Lingv'o Rap'a Nu'i, kiu'n ŝi prezid'is ĝis 2010, Maria Virginia Haoa est'as prezid'ant'in'o de la NRO „Nest'o de Lingv'o Rap'a Nu'i“. Ŝi ating'is la Honor'a'n Agnosk'o'n „Gabriela Mistral“, en 2004, pro si'a'j klopod'o'j favor'e al re'vigl'ig'o de rapanui. Ŝi est'as ankaŭ kon'at'a sub la nom'o Viki Haoa Cardinali.
El la hispan'a lingv'o traduk'is Maritza Gutiérrez (Kubo)
Avexnim Cojti kaj Agnes Portalewska
Kiel prefer'at'a komunik'il'o por defend'i la rajt'o'j'n de indiĝen'a'j popol'o'j, komun'um'a'j radio staci'o'j ne est'as nepr'e facil'e al ir'ebl'a'j, malgraŭ si'n'dev'ont'ig'o'j far'it'a'j de la ŝtat'o. Mult'a'j indiĝen'a'j radi'staci'o'j ne hav'as ali'a'n opci'o'n ol funkci'i kontraŭ'leĝ'e.
Ekzist'as kelk'a'j lok'o'j en la mond'o, kie brodkast'i vi'a'n voĉ'o'n pov'as vi'n ekster'leĝ'ig'i, ĝust'e sam'e kiel defend'i vi'a'j'n rajt'o'j'n de indiĝen'o pov'as kost'i vi'a'n viv'o'n. La 21-an de septembr'o, Juan'a Ramirez Santiag'o, 57-jar'aĝ'a gvid'ant'in'o de la komun'um'o Maja'a Iŝil , far'iĝ'is la du'dek-unu'a aktiv'ul'o por hom'a'j rajt'o'j, kiu est'is murd'it'a en 2018. Ŝi est'is unu el tiu'j gvid'ant'o'j, kiu'j hav'is politik'a'n tra'vid'iv'o'n kaj dezir'is ŝanĝ'i la soci'o'n por cert'ig'i pli bon'a'n viv'o'n por famili'o'j kaj komun'um'o'j. Plej'part'o de la gvatemal'an'o'j kred'is, ke ŝi'a murd'o, kiel mult'a'j ali'a'j, est'os sen'pun'a.
Victoria Tauli-Zorpuz, Special'a Raport'ist'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri la Rajt'o'j de Indiĝen'a'j Popol'o'j, kiu vizit'is Gvatemalon kiel oficial'ul'o du'foj'e en la sam'a jar'o, esprim'is mal'trankvil'o'n pri la per'fort'a'j al'trud'it'a'j el'loĝ'ig'o'j, kriminal'ig'o kaj per'fort'o kontraŭ indiĝen'a'j popol'o'j, kiu'j defend'as si'a'j'n propr'a'j'n rajt'o'j'n kaj ter'o'j'n. Pri'parol'ant'e la mort'ig'o'j'n de sep defend'ant'o'j dum kaj tuj post si'a vizit'o en maj'o 2018 [dek unu defend'ant'o'j est'is mort'ig'it'a'j inter maj'o kaj juli'o en tiu ĉi jar'o], ŝi rimark'ig'is: „Ĉiu'j est'is reprezent'ant'o'j de du indiĝen'a'j organiz'o'j de kultiv'ist'o'j, kiu'j advokat'is por ter-rajt'o'j kaj politik'a'j part'o'pren'o'j. La mort'ig'o'j okaz'is en pli vast'a naci'a kun'tekst'o de pere'ig'a ferm'ad'o de spac'o'j por la civil'a soci'o.“ En si'a raport'o al la tri'dek-naŭ'a kun'sid'o de la Konsili'o pri Hom'a'j Rajt'o'j (la 10-28-an de septembr'o 2018), ŝi skrib'is: „Al'don'it'a al tiu ĉi situaci'o est'as kresk'ant'a nombr'o en Gvatemalo de kriminal'a'j persekut'o'j – laŭ'dir'e cent'o'j da ili – kontraŭ indiĝen'a'j gvid'ant'o'j kaj membr'o'j de komun'um'o'j. La aktiv'a sub'ten'o de privat'a'j kompani'o'j en la akuz'ad'o implic'as, ke la prokuror'o'j kaj juĝ'ist'o'j komplot'as kun kompani'o'j kaj bien'hav'ant'o'j en kelk'a'j el tiu'j kaz'o'j.
Indiĝen'a'j komun'um'a'j radi'o'staci'o'j lud'as grav'a'n rol'o'n en defend'o de la rajt'o je liber'ec'o de esprim'o de indiĝen'a'j popol'o'j.
Proviz'ant'e per la plej efik'a manier'o por dis'vast'ig'i inform'o'n pri problem'o'j, kiu'j efik'as sur la komun'um'o'j'n, ili ankaŭ rivel'as nov'aĵ'o'j'n pri la per'fort'o, kiu traf'as ili'n. Ili est'as la unu'a'j por el'send'i inform'o'n pri la okaz'aĵ'o'j kaj intervju'i kaj montr'i la opini'o'j'n de komun'um'a'j estr'o'j pri tiu'j ĉi ag'o'j per'fort'a'j. La radi'o'staci'o'j publik'e sub'ten'as defend'ant'o'j'n de ter'o kaj hom'a'j rajt'o'j, kaj konsci'ig'as pri ili'a kriminal'ig'o. Tio ĉi est'is la kaz'o pri Radi'o Xyaab’ Tzuul Taq’a, radi'a ek'firma'o de la Maja'a Q’eqchi [qʼeqt͡ʃiʔ] en El Estor, kiu sub'ten'is kelk'a'j'n defend'ant'o'j'n por aktiv'ad'o'j por si'a'j ter'a'j kaj hom'a'j rajt'o'j.
Mult'a'j Latin-Amerik'a'j land'o'j en skrib'is en si'a'j'n leĝ'ar'o'j'n la rajt'o'n de indiĝen'a'j popol'o'j hav'i si'a'j'n propr'a'j'n amas'komunik'il'o'j'n. Sed kvankam mult'a'j ŝtat'o'j asign'is frekvenc'o'j'n al tiu'j ĉi amas komunik'il'o'j, tio oft'e ne est'as efektiv'ig'at'a.
Mult'nombr'a'j indiĝen'a'j komun'um'a'j radi'o'j est'as dev'ig'at'a'j el'send'i sen licenc'o eĉ pet'int'e frekvenc'o'n, kiel dev'ig'as la leĝ'o – kaj vid'as si'a'j'n volont'ul'o'j'n persekut'at'a'j pro si'a'j radi'o-ag'ad'o'j.
Ekzempl'e, en Gvatemalo, la rajt'o de indiĝen'a'j popol'o'j hav'i si'a'n propr'a'n amas'komunik'il'o'n est'as garanti'it'a de la konstituci'o kaj la Pac'a Inter'konsent'o sub'skrib'it'a en 1996, fin'ant'a intern'a'n milit'o'n, kiu daŭr'is pli ol tri'dek jar'o'j'n.
Sed licenc'o'j est'as tiom mult'e'kost'a'j, ke la sen'profit'cel'a'j komun'um'a'j radi'o'j ne hav'as sufiĉ'e da mon'o por ili'n pag'i. En 2003, unu frekvenc'o kost'is du milion'o'j'n da kecal'o'j ($274 000), por unu frekvenc'modul'a frekvenc'o (FM) en region'o'j ekster Gvatemalurbo kaj Ketzaltenango, la du'a plej grand'a urb'o de la land'o. La nun'temp'a kost'o est'as ne'kon'at'a, ĉar publik'a'j aŭkci'o'j est'is halt'ig'it'a'j dum last'a'j jar'o'j, kvankam frekvenc'o'j ankoraŭ est'as vend'at'a'j de si'a'j posed'ant'o'j. Por mal'grand'a'j kultiv'ist'o'j tiu ĉi kvant'o est'as pli ol kiom ili pov'as al si permes'i. Kun salajr'o de $80 ĝis $120 monat'e, aĉet'i frekvenc'o'n est'as ne'ating'ebl'a rev'o.
Radi'o pruv'is, ke ĝi ne nur pov'as mobiliz'i indiĝen'a'j'n popol'o'j'n, sed ankaŭ influ'i regul'o'j'n kaj ig'i la reg'ist'ar'o'n respond'ec'a.
Radi'o'staci'o'j organiz'as soci'a'j'n kontrol'o'j'n de la buĝet'a'j kost'o'j de, ekzempl'e, urb'a'j reg'ist'ar'o'j en indiĝen'a'j komun'um'o'j. Ili ankaŭ organiz'as kampanj'o'j'n pri konsci'a balot'o. Dum elekt'ad'o, kandidat'o'j est'as invit'at'a'j hav'i debat'o'j'n brodkast'at'a'j'n kaj ricev'i demand'o'j'n de la publik'o. Tiu ĉi publik'a spac'o por politik'ist'o'j redukt'as la marĝen'o'n de la balot'o.
Komun'um'e baz'it'a indiĝen'a amas'komunik'il'o est'as potenc'a il'o por mal'koloni'i la mens'o'j'n kaj kre'i sent'o'n de kultur'a kaj lingv'a fier'o'j. Radi'o pov'as est'i efik'e uz'at'a por relief'ig'i pra'patr'a'j'n muzik'o'n kaj sci'o'n, kaj inform'i hom'o'j'n pri la lok'a'j form'o'j de organiz'o, kiu'j hodiaŭ est'as minac'at'a'j de tut'mond'iĝ'o kaj la mond'koncept'o, al'trud'at'a de la ĉef'a'j inter'naci'a'j amas'komunik'il'a'j korporaci'o'j.
La amas'komunik'il'o specif'e pruv'is si'n mem en la mal'proksim'a'j region'o'j de Latin-Amerik'o, kie la plag'o de ne'leg'o'sci'o mal'help'as indiĝen'a'j'n loĝ'ant'ar'o'j'n al'ir'i inform'o'n de pres'it'a'j font'o'j kaj kie pli mal'jun'a'j hom'o'j, precip'e vir'in'o'j – kiu'j eg'e mal'oft'e sci'pov'as la ĉef'a'n lingv'o'n – ne pov'as ricev'i inform'o'n el domin'ant'a'j radi'o'staci'o'j.
Last'e sed ne balast'e, la post'viv'o de indiĝen'a'j lingv'o'j grand'part'e de'pend'as de de'nask'ul'o'j kaj ili'a'j kapabl'o'j flu'e parol'i ili'n.
Tiu'rilat'e, indiĝen'a komunik'il'o pov'as kaj dev'as lud'i decid'a'n rol'o'n.
Avexnim Cojti, el la komun'um'o K’iche’ Maja'a en Gvatemalo, est'as Direktor'o pri Komun'um'a'j Program'o'j ĉe Kultur'a Post'viv'o [Cultural Survival] (www.cs.org).
Agnes Portalewska (Pollando) est'as Komunik'ad'a Direktor'o ĉe sen'profit'cel'a organiz'o de la rajt'o'j de indiĝen'a'j popol'o'j.
Kun si'a ĉef'sid'ej'o en Kembriĝo, Masaĉu seco (Uson'o), Kultur'a Post'viv'o sub'ten'is tut'mond'a'n ret'o'n de pli ol 800 indiĝen'a'j radi'o'staci'o'j ek'de la jar'o 2005.
El la angl'a lingv'o traduk'is Al'i Moradi (Irano)
Intervju'o far'it'a de Domitille Roux
Agnosk'at'a'j inter'naci'e, la aŭtokton'a'j popol'o'j de Afrik'o ne ĉiam est'as agnosk'at'a'j sur naci'a nivel'o. Ekzempl'e la fulba komun'um'o Mbororo [Woɗaaɓe - la Vodaboj], tut'e ne ĝu'as plen'e si'a'j'n rajt'o'j'n, laŭ ĝi'a pro'parol'ant'in'o, Hindou Oumarou Ibrahim. Ŝi est'as la kun'ord'ig'ant'in'o de la Asoci'o de la aŭtokton'a'j fulbaj vir'in'o'j de Ĉado (AFPAT).
Dank'e al la Deklaraci'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri la rajt'o'j de la aŭtokton'a'j popol'o'j, ni est'as agnosk'at'a'j en la region'o, kiu ampleks'as la kvin land'o'j'n, en kiu'j ni est'as dis'part'ig'it'a'j: Kamerun'o, Niĝero, Niĝerio, Centr-Afrik'a Respublik'o kaj Ĉado. Tamen naci'e ankoraŭ ne ekzist'as leĝ'o'j, kiu'j protekt'as aŭ agnosk'as la aŭtokton'a'j'n popol'o'j'n.
En 2014, la nun'a prezident'o de Ĉado, Idriss Déby Itno, tiam prezid'ant'o de la Ekonomi'a Komun'um'o de Centrafrik'a'j Ŝtat'o'j, part'o'pren'is en la tri'a Forum'o de Indiĝen'a'j Popol'o'j de Centrafrik'o [Forum des peuples autochtones de l’Afrique Central'e] (FIPAC3), okaz'ig'it'a en Impfondo, Respublik'o Kongo. Dum tiu inter'naci'a renkont'iĝ'o pri tradici'a'j sci'pov'o'j kaj la verd'a ekonomi'o, li far'is parol'ad'o'n favor'e al la indiĝen'a'j popol'o'j. Tio est'is grav'a politik'a sub'ten'o kaj fort'a mesaĝ'o en ni'a favor'o. Sed tiu parol'ad'o fiask'is: ĝi ne est'is publik'ig'it'a kaj rest'is sen efik'o'j.
Kiel ne'akcept'ebl'a'j'n. Por la an'o'j de mi'a komun'um'o la minimum'o est'as est'i agnosk'at'a'j kiel civit'an'o'j de land'o. Tamen du'on'o el ili, precip'e vir'in'o'j kaj infan'o'j, eĉ ne hav'as nask'iĝ-atest'o'n. Kiel do hav'i rajt'o'j'n? Sen tiu esenc'a dokument'o oni ne pov'as akir'i person'ident'ig'il'o'n, nek pasport'o'n, kaj ne hav'as al'ir'o'n al kler'iĝ'o kaj san'protekt'o. Se pacient'o ven'as al la hospital'o sen nask'iĝ-atest'o, ne nur li aŭ ŝi est'as pri'zorg'at'a post ĉiu'j ali'a'j, sed li aŭ ŝi ankaŭ risk'as ricev'i ne'taŭg'a'n pri'zorg'o'n, ĉar la kurac'ist'o'j ne kon'as li'a'j'n aŭ ŝi'a'j'n aĝ'o'n kaj bezon'o'j'n.
Fakt'e ekzist'as mult'a'j dokument'o'j kaj instrukci'o'j, sed en real'o oni las'as ni'n sen help'o. Ni eĉ ne hav'as al'ir'o'n al pur'a akv'o.
La Vodaboj trink'as la sam'a'n akv'o'n kiel la best'o'j; tio favor'as mal'san'o'j'n, kiu'j ig'as ili'n ankoraŭ pli vund'ebl'a'j.
Ni'a ĉef'a cel'o est'as pli'bon'ig'i la viv'kondiĉ'o'j'n de ni'a komun'um'o, kaj ni'a labor'o est'as far'at'a kadr'e de du program'o'j.
La unu'a centr'iĝ'as sur la protekt'ad'o'n kaj prosper'ig'o'n de la hom'a'j rajt'o'j kaj de la rajt'o'j de indiĝen'a'j popol'o'j, en akord'o kun naci'a'j kaj inter'naci'a'j deklaraci'o'j ekzist'ant'a'j pri tiu tem'o. La du'a koncern'as la protekt'ad'o'n de la medi'o, al kiu rilat'as la tri konvenci'o'j de Rio de Ĵanejro, kiu'j rezult'is el la Konferenc'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Medi'o kaj Dis'volv'iĝ'o (1992). Ili tem'as pri klimat'a ŝanĝ'o, bio'divers'ec'o kaj dezert'iĝ'o.
En la praktik'o, ni konsci'ig'as pri baz'a'j soci'a'j rajt'o'j tra trejn'ad'o, kiu'j rilat'as al kler'ig'ad'o aŭ al'ir'o al san'protekt'ad'o. Ni ankaŭ konsci'ig'as la komun'um'o'j'n pri al'ir'o al la justic'o: pro ili'a marĝen'iĝ'o kaj la per'fort'o'j, kiu'j'n ili sufer'as, est'as esenc'e dir'i al ili, ke ili hav'as la rajt'o'n pri just'ec'o kaj egal'ec'o.
Koncern'e la protekt'ad'o'n kaj prosper'ig'o'n de la medi'o, ni organiz'as trejn'ad'o'j'n kaj debat'o'j'n kun komun'um'o'j pri adapt'iĝ'o al klimat'a ŝanĝ'o kaj pri la grav'ec'o de kon'o'j kaj tradici'a'j sci'pov'o'j por tiu adapt'iĝ'o.
Unu el ni'a'j sukces'o'j est'as ekzempl'e la fakt'o, ke oni kre'is san'ig'ej'o'j'n adapt'it'a'j'n al nomad'a'j komun'um'o'j. Sed ni ankaŭ sukces'is part'o'pren'ig'i vir'in'o'j'n en komun'um'a'j debat'o'j. Nun vir'in'o'j kaj vir'o'j sid'as kun'e por diskut'i si'a'n est'ont'ec'o'n.
Ĉe la leĝ'don'a nivel'o, ni kontribu'is al re'form'o de la paŝt'ist'a kod'o, kiu dat'iĝ'is de 1958 kaj iĝ'is mal'aktual'a: la demografi'o kaj la medi'o eg'e ŝanĝ'iĝ'is ek'de tiam. La re'form'o ne kontent'ig'as ni'n tut'e, sed ĝi jam est'as form'o de venk'o por ni'a asoci'o.
Koncern'e kler'ig'ad'o'n, neces'as kompren'i, ke - kontraŭ'e al tio, pri kio oni oft'e pens'as - la nomad'a'j komun'um'o'j ne mal'akcept'as la lern'ej'o'n. Ili simpl'e postul'as lern'ej'o'n, kies program'o'j kaj hor'ar'o'j est'u adapt'it'a'j al ili'a viv'stil'o. La nomad'a'j infan'o'j bezon'as mal'pli kon'i la histori'o'n de mondmilitoj aŭ la histori'o'n de Franci'o ol lern'i kiel administr'i la natur'a'j'n rimed'o'j'n, ekzempl'e akv'o'n, aŭ solv'i konflikt'o'j'n inter komun'um'o'j. Ili ankaŭ bezon'as instru'ist'o'j'n, kiu'j kompren'as ili'a'n kultur'o'n kaj reg'as ili'a'n lingv'o'n, kio est'as esenc'a por la lern'ad'o.
La kre'o en 2012 de la Direkci'o pri la Kler'ig'ad'o de Nomad'a'j Infan'o'j est'is tre kuraĝ'ig'a nov'aĵ'o. Tiu instanc'o konsider'as la bezon'o'j'n de la nomad'a'j komun'um'o'j kaj star'ig'is eksperiment'a'j'n program'o'j'n adapt'it'a'j'n al la viv'o de ili'a'j infan'o'j. Sed ĝis nun la Vodaboj ne profit'as de tio.
La projekt'o est'as tre promes'plen'a por la re'star'ig'o de la eko'sistem'o'j de Ĉada Lag'o, por la konserv'ad'o de ĝi'a'j resurs'o'j kaj por la rilat'o'j inter la popol'o'j de la apud'a'j land'o'j. Kio mal'trankvil'ig'as mi'n, est'as, ke la temp'o por establ'i prioritat'o'j'n, kre'i protekt'at'a'j'n are'o'j'n, el'labor'i eksperiment'a'j'n projekt'o'j'n... la period'o de la projekt'o fin'iĝ'as, kaj la buĝet'o for'konsum'iĝ'as sen ke oni ating'as konkret'a'j'n rezult'o'j'n.
Mi'a'opini'e tiu projekt'o pov'os tre bon'e util'i, se la fak'ul'o'j, kiu'j respond'ec'as pri ĝi, star'ig'os rilat'o'n de konfid'o kun indiĝen'o'j.
Tiu'j last'a'j viv'is en tiu'j lok'o'j dum jar'cent'o'j; ili ne nur pas'as, kiel iu'j politik'ist'o'j. Ĝust'e kun kaj por tiu'j loĝ'ant'ar'o'j oni dev'as sukces'e fin'i la projekt'o'n.
Nask'it'a en 1984 en Ĉado, Hindou Oumarou Ibrahim frekvent'as la inter'naci'a'j'n pint'konferenc'o'j'n por konsci'ig'i la direkt'ant'o'j'n pri la rajt'o'j de indiĝen'a'j popol'o'j kaj pri klimat'a ŝanĝ'o. En 1999 ŝi part'o'pren'is en la kre'o de la Asoci'o de Indiĝen'a'j Fulbaj Vir'in'o'j de Ĉado (AFPAT), por pli'bon'ig'i la viv'kondiĉ'o'j'n de la Vodaboj, ŝi'a komun'um'o.
El la franc'a lingv'o traduk'is Herbert A.
Welker (Brazilo)
* La projekt'o lanĉ'it'a en februar'o 2018 de Unesk'o, intenc'as pli'fort'ig'i la kapabl'o'j'n de la kvin Ŝtat'o'j, kie la Vodaboj viv'as, administr'i daŭr'ig'ebl'e la akv'a'j'n, biologi'a'j'n kaj kultur'a'j'n resurs'o'j'n de la basen'o de Ĉada Lag'o, kiu sub'ten'as pli ol 40 milion'o'j'n da hom'o'j.
Joel Heath kun Lucassie Arragutainaq
Inuit'lingv'a vort'o por mar'glaci'o, Sik'u, hodiaŭ rilat'as al ret'platform'o kiu est'as revoluci'ant'a la al'ir'o'n al antikv'a sci'o kaj al nun'temp'a'j esplor'o'j de komunumoj viv'ant'a'j en la Arkt'a region'o de Kanado. Rakont'o, kiu komenc'iĝ'is simpl'e per iom da fot'o'j de mol'anas'o'j streb'ant'a'j super'viv'i sur la glaci-eben'aĵ'o, evolu'is en eksterordinaran projekt'o'n dum pli ol dek kvin jar'o'j, kombin'ant'e plej mal'nov'a'n sci'o'n kun plej modern'a'j teknologi'o'j.
Est'is pli mal'varm'e ol iam ajn en tiu vintr'a tag'o de 2002, en la region'o Qikiqtaaluk en Nunavuto, Kanado. Ne tro for'e de la komun'um'o Sanikiluaq, team'o da inuit'o'j kun harpun'o'j gvid'is grup'o'n sur la mal'dik'a, nov'form'it'a glaci'o. Taĉment'o da biolog'o'j si'n'gard'e sekv'is ili'n, laŭ'vort'e ili'a'j'n spur'o'j'n. La glaci'nebul'o kresk'ant'a el la mal'ferm'it'a akv'o ig'is la tut'a'n scen'o'n apart'e dram'ec'a.
Grand'a rand'o de flos'glaci'o en la orient'a part'o de la Insul'o'j Belcher antaŭ ne'long'e frost'iĝ'is, kaj grup'o da mol'anas'o'j est'is streb'ant'a'j protekt'i la rest'ant'a'n mal'ferm'it'a'n akv'o'n de glaci'iĝ'o. Tio est'is necesega por ili, por plonĝ'i kaj al'ir'i la mitul'o'j'n kaj mar-ekin'o'j'n, de kiu'j ili de pend'as por si'n nutr'i.
La rand'o'j de la glaci'o est'is mal'pur'ig'it'a'j per la skelet'o'j de mort'int'a'j mol'anas'o'j, kiu'j frost'iĝ'is en la progres'ant'a glaci'o. La Inuit'o'j, gvid'ant'a'j la ekspedici'o'n, aktiv'a'j ĉas'ist'o'j el la komun'um'o – Simeonie Kavik, Elijah Oquaituk kaj Lucassie Ippak – si'n turn'is al la biolog'o'j kaj dir'is: „Jen est'as tio, pri kio ni parol'is al vi. En la komenc'a'j 1990-aj jar'o'j, unu el ni'a'j pli'aĝ'ul'o'j rimark'is, ke est'as sam'a kvant'o da mort'int'a'j anas'o'j sur la glaci'o kiom est'is da gruz'o sur la strand'o“. La ĉas'ist'o'j kaj pli'aĝ'ul'o'j de Sanikiluaq pri'atent'ig'is tiam la Kanadajn aŭtoritat'o'j'n, sed la fenomen'o ne ricev'is atent'o'n de la scienc'a komun'um'o.
Unu el la biolog'o'j de la ekspedici'o de 2002, kies cel'o est'is stud'i la amas'a'j'n for'mort'o'j'n de la mol'anas'o'j, projekt'is sub akv'a'n fot'o'aparat'o'n por film'i la anas'o'j'n kiam ili plonĝ'as sub la mar'glaci'o'n por furaĝ'i dum vintr'o. Mi est'is doktor'iĝ'ont'a student'o tiam kaj pas'ig'is la sekv'int'a'j'n du jar'o'j'n ĉe la rand'o de mar'glaci'o – gvid'at'e de Kavik kaj Oquaituk – kolekt'ant'e vide'o'j'n pri la trans'viv'metod'o'j de la mol'anas'o'j.
La vide'o'j est'is sen'precedenc'a'j. Post sep jar'o'j da labor'o kun preskaŭ ĉiu'j famili'o'j en Sanikiluak, el la projekt'o rezult'is la dokument'a film'o „Popol'o de plum'o“ (2011). La film'o, kiu post'e gajn'is dek'du'o'n da premi'o'j, relief'ig'as la unik'a'n rilat'o'n de la komun'um'o kun la mol'anas'o'j, kaj la kun'divid'it'a'j'n defi'o'j'n de la klimat'ŝanĝ'o, kiu'n ili al'front'as.
La Inuit'o'j de la Belcher-Insul'o'j ne est'as nur interes'at'a'j pri mol'anas'o'j – ili'a viv'o mem de'pend'as de tiu'j. Dum pli'mult'a'j bird'o'j, inkluziv'e de mol'anas'o'j, migr'as sud'e'n, la mol'anas'o'j de la Golf'o de Hudson rest'as ĉirkaŭ la Insul'o'j Belcher la tut'a'n vintr'o'n. La komun'um'o util'ig'as la fel'o'n de la mol'anas'o'j por far'i tradici'a'j'n pelt'anorak'o'j'n, kaj ili'a viand'o est'as esenc'a por cert'ig'i manĝ'aĵ'o'j'n dum la tut'a jar'o, mank'e de karibu'o'j en tiu ĉi region'o.
Ĝust'e post la sur'ekran'ig'o de la film'o la Societ'o pri Arkt'a'j Mol'anas'o'j [Arctic Eider Society] (AES) est'is star'ig'it'a en 2011. La baz'a labor'o est'is jam bon'e pret'ig'it'a, dank'e al la esplor'program'o'j, instig'it'a'j de la komun'um'o, el'labor'it'a'j kun la sub'ten'o de la Kanad'reg'ist'ar'a Inter'naci'a Jar'o de la Polus'o (2007-2008), kaj al la komun'um'a mobiliz'o, kiu dat'iĝ'as ek'de la fru'a'j mil'naŭ'cent'naŭ'dek'a'j jar'o'j. Pli-mal'pli en la sam'a temp'o, la komun'um'o Sanikiluaq start'ig'is program'o'n kun'met'ant'a'n du'dek ok komun'um'o'j'n de Inuit'o'j kaj Kri'o'j tra la Hudson'a Golf'o kaj Golf'o James, por sintez'i si'a'j'n kon'o'j'n pri la klimat'a ŝanĝ'o. El la projekt'o rezult'is en 1997 la publik'ig'o de Voĉ'o'j el la Golf'o [Voices from the Bay], kiu rest'as ĝis hodiaŭ la plej aŭtoritat'a font'o pri la sci'ad'o en la region'o.
Bon'far'a asoci'o gvid'at'a de Inuit'o'j, AES, cel'as don'i al lok'ul'o'j pov'o'n mem entrepren'i serĉ'ad'o'n, kler'ig'ad'o'n kaj administr'ad'o'n de si'a medi'o. La pli fru'a'j program'o'j fokus'iĝ'is sur pri'taks'o de ŝanĝ'o'j en ocean'o'grafi'o kaj mar'glaci'o – trejn'ad'o de ĉas'ist'o'j kaj jun'ul'o'j pri uz'ad'o de sal'ec'a kaj temperatur'a indic'o'j; star'ig'o de temp'o'daŭr'a'j kontrol'staci'o'j, kaj kolekt'o de specimen'o'j de mar'glaci'o kaj akv'o.
La kre'o de la Komun'um-Baz'it'a Serĉ'ad-Ret'o de AES ricev'is super'a'n prioritat'o'n.
Ĝi inkluziv'as Sanikiluaq (Nunavuto), Inukkjuak, Umiujaq, Kuujjuaraapik (Nuna vika region'o en Kebekio) kaj Chisasibi (Kri'a komun'um'o en la Kebekia Mar'region'o Eeyou). Ĉiu el tiu'j najbar'a'j komun'um'o'j hav'is si'a'n pec'o'n de la puzl'o, kaj labor'ant'e kun'e ili pov'is fin'e hav'ig'i pli ampleks'a'n bild'o'n pri la klimat'ŝanĝ'o en la region'o.
Ĉerp'ant'e scienc'a'n kompetent'o'n el la Universitat'o Manitob'o, la Universitat'o Carleton kaj ArticNet (ArktaReto), kaj financ'ad'o'n el la Ĝeneral'a Nunavuta Monitor'ad'a Plan'o [Nunavut General Monitoring Plan] (NGMP), el la Konsili'o pri la Nunavika Sovaĝ'best'a Region'o [Nunavik Marin'e Regi'o'n Wildlife Board] (NMRWB) kaj el la Kri'a Etn'o de Chisasibi, la ret'o sukces'is evolu'ig'i kun'labor'ad'o'j'n.
La kresk'ant'a kapabl'o permes'is trakt'ad'o'n de nov'a'j prioritat'o'j, inkluziv'e de tiu'j kun la Nord'a Program'o pri Polu'aĵ'o'j, kaj dis'vast'iĝ'o'n al nov'a'j region'o'j, financ'at'e el Polus'a'j Sci'o'j de Kanado.
Dum kapabl'o'j plu kresk'is, la komun'um'o'j ident'ig'is tri nov'a'j'n prioritat'o'j'n – kresk'ig'i engaĝ'iĝ'o'n de la junul ar'o, help'i trans'pont'i la jurisdikci'a'j'n de fi'o'j'n, kiu'j'n la region'o al'front'as en pli larĝ'a skal'o, kaj dis'vast'ig'i rezult'o'j'n kaj kunordigi preskaŭ real'temp'e.
Por engaĝ'i ge'jun'ul'o'j'n, la ret'o partner'iĝ'is kun Kativik Ilisarnilirniq, la Kler'ig'a Komitat'o de Nunavik, por evolu'ig'i tut'ec'a'n al'ir'o'n, inuit-fokus'it'a'n, al trejn'ad'o, kaj kler'ig'ad'o'n pri scienc'o'j. Tio nask'is la Kler'ig'a'n Pak'aĵ'o'n pri la Arkt'a Mar'glaci'o.
Util'ig'ant'e plur'medi'a'j'n inter'aktiv'a'j'n instrument'o'j'n, ĝi help'as jun'a'j'n hom'o'j'n kun'labor'i kun ĉas'ist'o'j kaj far'iĝ'i rekt'e engaĝ'it'a'j en la esplor'ad'o.
Koncern'e la du'a'n prioritat'o'n, la unu'a pint'a kun'ven'o de la Hudson'a Golf'o okaz'is en 2018. Ĝi kun'ven'ig'is du'dek sep Inuit'a'j'n kaj Kri'a'j'n komun'um'o'j'n, el la Golf'o'j James kaj Hudson kaj reprezent'ant'o'j'n de naŭ'dek sep organiz'o'j, por star'ig'i la Konsorci'o'n de la Hudson'a Golf'o – forum'o'n por kun'labor'o kaj kun'ord'ig'it'a administr'ad'o por region'o kun kompleks'a inter'jurisdikci'a reg'ad'o.
Por al'front'i la tri'a'n prioritat'o'n, nom'e kun'divid'i datum'o'j'n preskaŭ real'temp'e, la kvin komun'um'o'j de la grup'o kre'is ret'platform'o'n en 2014. Est'is kre'it'a'j simpl'a baz'a map'o kaj respond'a kronologi'o, kun profil'o'j por la komun'um'a'j serĉ'ist'o'j, kie ebl'as ret'e kun'esplor'i la sal'ec'profil'o'j'n, la glacikernajn specimen'o'j'n kaj la kontrol'ad'o'n de polu'a'j substanc'o'j.
Ne nur tiu ĉi prototip'a platform'o – komenc'e nom'at'a Ik-Map – montr'iĝ'is taŭg'a por el'labor'i daten'o'j'n inter tiom da kun'labor'ant'o'j, ĝi ankaŭ permes'is al ĉiu komun'um'o util'ig'i propr'a'j'n sci'o'sistem'o'j'n por interpret'i datum'o'j'n kaj vid'i kiel ili'a'j rezult'o'j lok'iĝ'as en plej grand'a skem'o. Pas'int'ec'e, tro oft'e la rezult'o'j de esplor'program'o'j fin'iĝ'is en universitat'a tir'kest'o ie sud'e, por est'i neniam plu vid'ot'a'j.
Hodiaŭ la inform'o'j est'as al'ir'ebl'a'j al ĉiu'j, inkluziv'e de teknologi'e lert'a Inuit-jun'ul'ar'o. Al'don'iĝ'is nov'a'j serv'o'j, permes'ant'a'j etiked'i fot'o'j'n kaj afiŝ'o'j'n – ne nur pri individu'o'j, sed ankaŭ pri faŭn'o'speci'o'j, kaj pri la Inuit'a termin'ologi'o por glaci'tip'o'j, kaj pri mezur'ad'o'j, rimark'o'j kaj observ'o'j ĉiu'spec'a'j.
En 2015, AES kun'labor'is kun Gugl'a Ter dis'kon'ig'o por evolu'ig'i la absolut'e unu'a'n Gugl'a'n "Strat'rigard'o'n" de la for'a mar'glaci'o – map'ant'e ne nur la komun'um'o'n Sanikiluaq, sed ankaŭ senglaciajn akv'o'surfac'o'j'n kaj bankizrandojn dum vintr'e. La platform'o don'is nov'a'j'n esplor'rimed'o'j'n por ke nord'ul'o'j kaj sud'ul'o'j pov'u esplor'i la Arkt'a'n mar'glaci'o'n.
La sekv'a paŝ'o est'is kre'i soci'ret'o'n kaj map'ad'a'n platform'o'n, specif'e far'e de kaj por la Inuit'o'j. Sik'u: la Inuit'a Sci'a Viki'o kaj Platform'o pri Soci'a Map'ad'o est'is nask'it'a, kaj ek'viv'is dank'e al nov'a'j subvenci'o'j post gajn'o, en 2007, de la Kanada Defi'o al Efik'o'j, de Gugl'o. Sik'u, la Inuit'a vort'o por mar'glaci'o, est'as en si mem metafor'o de glaci'o kiel struktur'o de kun'iĝ'o kaj ŝanĝ'iĝ'o en la nord'o.
Nun'temp'e en test'a faz'o, la platform'o kun'met'is bunt'a'n kvant'o'n da instrument'o'j kaj serv'o'j grav'a'j por la Inuit'o'j. Profil'o'j por ĉiu komun'um'o liver'as bild'o'j'n pri lok'a'j veter'o, tajd'o'j kaj mar'glaci'o el plur'a'j satelit'o'j preskaŭ real'temp'e. Ĝi'a oficial'a start'o antaŭ'vid'at'as fin'e de 2019. Ankaŭ specif'a apo est'is el'labor'it'a por signif'e etend'i la ampleks'o'n de la sistem'ig'it'a dokument'ad'o de la indiĝen'a'j sci'o kaj observ'ad'o'j.
Mem'evident'e, la apo ne anstataŭ'as la harpun'o'n por kontrol'i la glaci'o'n aŭ por lern'i el la spert'o de la pli'aĝ'ul'o'j. Sed kun'met'ant'e plej bon'a'j'n trajt'o'j'n de nun'temp'a scienc'a al'ir'o, kaj jar'cent'o'j'n da indiĝen'a sci'o, oni nun pov'as ebl'e kontrol'i danĝer'a'j'n mar'glaci'kondiĉ'o'j'n, util'ig'ant'e Inuit'a'j'n termin'o'j'n pri klasifik'ad'o de glaci'o, ekzempl'e. Esper'ebl'e tiu termin'ologi'o integr'iĝ'os iam en maŝininstruan al'ir'o'n (art'e'far'it'a intelekt'o), tiel ke indiĝen'a'j komun'um'o'j pov'u al'ir'i grav'a'j'n inform'o'j'n de mal'proksim'e – real'temp'e kaj en la propr'a lingv'o.
Organiz'o'j kaj komun'um'o'j pov'as nun kun'divid'i inform'o'j'n, raport'o'j'n kaj blog'o'j'n. Ge'jun'ul'o'j pov'as en'miks'iĝ'i en la lok'a'n kultur'o'n kun'divid'ant'e ĉas'rakont'o'j'n kaj tradici'a'j'n lok'nom'o'j'n. Observ'o'j, kiu'j est'is iam tip'e not'it'a'j kiel anekdot'a'j far'e de scienc'ist'o'j, pov'as nun est'i dokument'at'a'j kaj kvant'ig'at'a'j. La politik'o pri el'labor'o de la datum'o'j kaj protekt'o de la al'ir'rajt'ig'o'j signif'as, ke nun la hom'o'j pov'as est'i plen'e respond'ec'a'j pri la el'labor'o de propr'a'j datum'o'j, de si'a intelekt'a propr'aĵ'o, kaj de la manier'o kiel ili elekt'u tiu'j'n kun'divid'i.
La projekt'o, kiu start'is pli-mal'pli antaŭ dek kvin jar'o'j per iom da bild'o'j pri anas'o'j sur la glaci'o, nun flug'as per si mem – mult'e pli for ol la vintr'a ekologi'o de la mol'anas'o'j de la Hudson'a Golf'o.
Kanada scienc'ist'o kaj film'ist'o, Joel Heath pas'ig'is du'dek jar'o'j'n ĉe la Arkt'o kun Inuit'a'j komun'um'o'j, kombin'ant'e si'a'j'n spert'o'j'n pri ekologi'o, mar-dinamik'o kaj matematik'a biologi'o kun Inuit'a'j sci'o'j. Li est'as Ĉef'direktor'o kaj kun'fond'int'o de la Societ'o pri Arkt'a'j Mol'anas'o'j (AES), Inuit'a help'asoci'o baz'it'a en Sanikiluaq, Nunavuto.
Kun'fond'int'o kaj estr'ar'an'o de Arctic Eider Society (AES), Lucassie Arragutainaq (Kanado) est'as la direktor'o de la Asoci'o de Ĉas'ist'o'j kaj Best'kapt'ist'o'j de Sanikiluaq.
Kun'aŭtor'o de ’Voices from the Bay’ (1997), li respond'ec'as pri mult'a'j iniciat'o'j por mobiliz'i indiĝen'a'j'n sci'o'j'n.
El'angl'ig'is Norberto Saletti (Ital'uj'o)
La noci'o tătai whakapapa est'as fundament'a por la mond'rigard'o de la popol'o Tuawhenua. Tiu'j Maori'o'j de Nov-Zelando opini'as, ke ĉio, kio ekzist'as en ili'a mond'o, est'as genealogi'e kun'lig'it'a – vespert'o'j, lacert'o'j, bird'o'j, insekt'o'j, arb'o'j, plant'o'j, mont'o'j, river'o'j kaj lag'o'j. Tiu ĉi kun'lig'o hav'ig'as fort'o'n al la eko'sistem'o.
Kiam ĉi tiu'j element'o'j est'as erod'it'a'j, tia est'as la rezist'o'kapabl'o kaj integr'ec'o de la medi'o kaj de la trib'o.
Por la popol'o Tuawhenua, est'as la whenua, aŭ la land'o, kiu difin'as, kiu vi est'as kaj de kie vi ven'as. La vort'o signif'as ankaŭ placent'o. En ambaŭ okaz'o'j, whenua rilat'as al vi'a komenc'iĝ'o kaj al vi'a kun'lig'o kun vi'a patr'in'o – tiu kiu don'is al vi la viv'o'n.
Kiam in'o'j Tuawhenua nask'as, kie ajn ili est'as en la mond'o, la placent'o dev'as est'i re'port'at'a hejm'e'n kaj sepult'it'a en la trib'a ter'o. La sam'a tradici'o aplik'iĝ'as al la pit'o, aŭ umbilik'a ŝnur'o – la ag'o ili'n sepult'i en vi'a land'o signif'as vi'a'n ĉiam'a'n kun'lig'o'n kun Papatŗănuku, Patr'in'o Ter'o. Tio lig'as vi'n al vi'a lok'o en la mond'o.
Plu'ten'i lig'o'j'n al si'a land'o kaj al ĝi'a'j resurs'o'j est'as kern'a afer'o por la popol'o Tuawhenua, ĉar tio est'is percept'at'a kiel esprim'o de ĝi'a manao, aŭtoritat'ec'o aŭ pov'o. Sen'de'pend'e de mal'facil'aĵ'o'j aŭ fal'o'j kaj de ĉio, kio okaz'is en la mond'o, la pra'patr'o'j Tuawhenua re'kon'is la neces'o'n sub'ten'i la manao de la individu'o, de la hapu aŭ sub'trib'o, kaj de la iwi, la trib'o.
La pra'patr'o'j kompren'is, ke est'as mal'facil'e por kelk'a'j plu'ten'i lig'o'j'n al la land'o, la akv'o'voj'o'j, la animal'o'j kaj la bird'o'j - sed ĉi tiu'j est'is ĉiam vid'at'a'j kiel part'o'j de tio kio'n signif'as Tuawhenua.
La pra'patr'o'j agnosk'is, ke manao est'as princip'o'j de ili'a popol'o. Sed ĝi est'is fort'ig'it'a de la koncept'o mauri, la viv'fort'o aŭ la viv'esenc'o. Kiam Tuawhenua-an'o'j rilat'as al la pur'ec'o en si'a kultur'o, tio reflekt'as la mauri de la medi'o. Por ili, la mauri de la arb'ar'o neniam pov'os est'i for'port'it'a. Kiom long'e river'o'j flu'os, kiom long'e unu arb'o star'os, la viv'fort'o ne pov'os esting'iĝ'i – ĉiu element'o de la mond'o hav'as cert'a'n nivel'o'n de mauri.
Kirituia Tumarae-Tek'a kaj James (Tahae) Doherty (an'o'j de la komun'um'o tuawhenua en Nov-Zelando) kaj Phil Lyver (esplor'ist'o nov-zelanda)
El la angl'a lingv'o traduk'is Carlo Minnaja (Ital'uj'o)
Font'o: Indiĝen'a kaj lok'a sci'o'j pri polen'ad'o, Unesk'o, 2015
Da'i Rong kaj Xue Dayuana
Al la Guberni'o Congjiang, kie loĝ'as ĉef'e la Dong-an'o'j, Miao-an'o'j kaj dek tri ali'a'j etn'a'j minoritat'o'j, mank'as kultiv'ebl'a grund'o. Al'front'ant'e mal'favor'a'n medi'o'n, Dong-an'o'j geni'e invent'is agrikultur'a'n produkt-sistem'o'n, kiu don'as ekonomi'a'j'n, ekologi'a'j'n, soci'a'j'n kaj kultur'a'j'n avantaĝ'o'j'n.
Apog'ant'e si'n sur si'a'j pra'patr'a'j praktik'ad'o'j ĝis hodiaŭ, ili permes'as al la eko'sistem'o re'cikl'ig'i la flu'o'n de energi'o kaj material'o. Tradici'a'j vari'o'j de gluten'a riz'o est'as konserv'at'a'j kaj kultiv'at'a'j sur sam'a'j teras'a'j kamp'o'j, kie oni bred'as fiŝ'o'j'n. Kaj kiam la fiŝ'o'j kresk'as ĝis dek centi'metr'o'j, oni en'konduk'as la anas'o'j'n al la teras-kamp'o'j por bred'iĝ'i.
La sistem'o "Riz'o-Fiŝ'o-Anas'o", kies ek'aper'o dat'iĝ'as de la Orient'a Han-dinasti'o (de 25 ĝis 220 p.K.) est'as baz'it'a sur la biologi'a'j kaj ekologi'a'j trajt'o'j de divers'a'j organism'o'j tiel, ke la bezon'o'j de ĉiu est'as respekt'at'a'j. Tio'n oni far'as per tio, ke oni plen'e uz'as la dispon'ebl'a'j'n sun'a'n energi'o'n, akv'o'n kaj la mineral'a'j'n resurs'o'j'n por kre'i produkt'ad'a'n struktur'o'n, kiu util'as ĉiu'j'n.
La riz'a'j ŝos'o'j hav'ig'as ombr'et'o'n kaj organik'a'n manĝ'aĵ'o'n por fiŝ'o'j kaj anas'o'j en are'o, kiu kovr'as proksim'um'e 12 600 hektar'o'j'n, dum la fiŝ'o'j kaj anas'o'j si'a'vic'e si'n nutr'as per damaĝ'a'j organism'o'j kaj produkt'as bon'eg'a'n sterk'o'n, kiu tiel lud'as grav'a'n rol'o'n en sark'ad'o, fekund'ig'o kaj oksigen-riĉ'ig'o de la riz'o'kamp'o'j. La vari'aĵ'o'j de riz'o'j, anas'o'j kaj fiŝ'o'j est'as ĉiu'j lok'a'j kaj ne bezon'as ajn'a'j'n pest'icid'o'j'n, ĉar la sistem'o propon'as al ili bon'eg'a'n protekt'o'n kontraŭ mal'san'o'j.
Tio efik'e konserv'as la divers'ec'o'n de lok'a'j agrikultur'a'j speci'o'j kaj eko'sistem'o'j, kaj ankaŭ konsider'ind'e mal'pli'ig'as la nutr'a'j'n kaj la labor'a'j'n kost'o'j'n.
Por la vilaĝ'an'o'j de la guberni'o Congjiang, kiu'j viv'as izol'it'e en la mont'o'j, ĉi tiu'j riz'a'j kamp'o'j est'as la ĉef'a font'o de manĝ'aĵ'o. Pli ol cent spec'o'j de manĝ'ebl'a'j sovaĝ'a'j plant'o'j kiel filik'o'j, bambu'a'j ŝos'o'j kaj fung'o'j kun'ekzist'as kun la riz'a'j vari'aĵ'o'j - sam'e tar'o'j, lotus'o-radik'o'j, en-akv'a'j celeri'o'j kaj kuir'ebl'a'j banan'o'j. Ankaŭ en-akv'a'j best'o'j, kiel helik'o'j, angil'o'j kaj kobitid'ed'o'j est'as manĝ'at'a'j, liver'ant'e alt-kvalit'a'n protein'o'n al la lok'an'o'j. La organik'a agrikultur'a model'o pli'ig'as la merkat'a'n valor'o'n de la fiŝ'o'j kaj anas'o'j, kiu'j est'as vend'at'a'j je du'obl'a prez'o kompar'e kun la kutim'a'j produkt'o'j.
Re'kon'ant'e ĉi tiu'n agrikultur-eko'sistem'o'n kiel "ekster'ordinar'a'n viv'ant'a'n model'o'n de akv'a'j kaj grund'a'j resurs'o'j", la Organiz'aĵ'o pri Nutr'ad'o kaj Agrikultur'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (On'a/Fa'o) nom'um'is ĝi'n kiel lok'o'n de tut'mond'e Grav'a'j Sistemoj de Agrikultur'a Hered'aĵ'o (Globally Import'ant Agricultural Heritage Systems: GIAHS) en 2001. La ĉin'a reg'ist'ar'o en 2013 inkluziv'is ĉi el'star'a'n ekzempl'o'n de ĉin'a sur'mont'a agrikultur'o en la unu'a'n vic'o'n de la Grav'a'j Sistem'o'j de agrikultur'a Hered'aĵ'o de la land'o.
Kiel ajn, ĉi tiu tradici'a agrikultur'a sistem'o est'as minac'at'a de tut'mond'iĝ'o kaj la alt'a'j produkt'iv'o kaj efik'ec'o de modern'a agrikultur'o. La sen'disting'a en'konduk'o de ekzotik'a'j rikolt-vari'o'j de alt'a rendiment'o kaŭz'is ke la ter'o sub la sistem'o mal'grand'iĝ'as ĉiu'jar'e.
Ankaŭ la grand'skal'a uz'o de pest'icid'o'j kaj sterk'o'j dum plur'a'j jar'dek'o'j kaŭz'is grav'a'n polu'ad'o'n de la grund'o kaj akv'o en la region'o, minac'ant'e la manĝ'aĵ'a'n sekur'ec'o'n. Pli'iĝ'ant'a nombr'o da ĉin'a'j civit'an'o'j ja konsci'as pri la mank'o'j de modern'a agrikultur'a produkt'ad'o kaj komprenas la grav'ec'o'n de pli san'a'j kaj pli bon-kvalit'a'j manĝ'aĵ'o'j en si'a soci'o.
Ili jam komenc'is sub'ten'i la uz'o'n de tradici'a'j praktik'o'j en la est'ont'a progres'o de agrikultur'o. Tio dev'as ideal'e protekt'i antikv'a'j'n agrikultur'a'j'n sistem'o'j'n; cert'ig'i pli alt'a'n en'spez'o'n por la kamp'ar'an'o'j kaj protekt'i la medi'o'n. Tio ankaŭ help'us antaŭ'e'n'ig'i turism'o'n en la region'o kaj protekt'us la kultur'a'n hered'aĵ'o'n de la land'o.
Ĉi tiu nov'a konsci'o atend'ebl'e don'os freŝ'a'n viv'o'n al la sistem'o "Riz'o-Fiŝ'o-Anas'o", kiu dev'as serv'i kiel inspir'il'o por modern'a agrikultur'o en Ĉini'o kaj en ali'a'j part'o'j de la mond'o; kie reg'as simil'a'j natur'a'j kondiĉ'o'j. Ĝi est'as valor'eg'a rimed'o, kiu pov'us help'i el'trov'i solv'o'j'n al la problem'o'j kaŭz'it'a'j de agrikultur'a kaj medi'a degrad'ad'o tut'mond'e.
Da'i Rong kaj Xue Dayuan est'as du ĉin'a'j special'ist'o'j en la kamp'o de tradici'a sci'o pri etn'a'j minoritat'o'j. Ili kontribu'is en la labor'o de la Inter-reg'ist'ar'a Scienc-Politik'a Platform'o pri Biologi'a divers'ec'o kaj Eko'sistem'a'j Serv'o'j [Intergovernmental Scienc'e-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES)]. Da'i Rong est'as etn'o-ekolog'in'o de la etn'a minoritat'o Tujia. Ŝi labor'as en la Institut'o de Medi'a'j Scienc'o'j de Nanjing. Xue Dayuan est'as profesor'o ĉe la Fakultat'o de Viv'o kaj Medi'a'j Scienc'o'j en la Minzu-Universitat'o de Ĉini'o.
Tradici'a'j sci'o'j ampleks'as kompren'o'j'n, lert'o'j'n kaj filozofi'o'j'n de la ekologi'a'j, kultur'a'j kaj soci'a'j sistem'o'j, kiu'j evolu'is tra la mond'o dum jar'mil'o'j. Ĉiu'okaz'e ili oft'e mal'ĉe'est'as en scienc'a'j debat'o'j, ĝust'e kiel ili'a'j posed'ant'o'j oft'e est'as eksklud'it'a'j el politik'a'j decid'o'j pri la al'ir'o, uz'ad'o kaj mastr'um'ad'o de ter'o kaj resurs'o'j, kiu'j est'as kern'a'j por ili'a ekonomi'a, soci'a kaj kultur'a bon'fart'o.
Kiel integr'a part'o de la ne'tuŝ'ebl'a hered'aĵ'o de la hom'ar'o, la indiĝen'a'j sci'o'j komenc'is est'i re'kon'at'a'j kiel intelekt'a sistem'o en la 1950-aj jar'o'j, rimark'ind'e per la labor'o de Harold Conklin [ˈhærəld ˈkɔnklɪn] pri etn'a ekologi'o de la popol'o hanunua [Hanunó’o] de Filipinoj. Sed sur la inter'naci'a nivel'o re'kon'o ven'is nur en 1992, dum la Mond'a Pint'konferenc'o en Rio-de-Ĵanejro, Brazilo, – baldaŭ post la rekomend'o'j de Unesk'o de 1989 pri la sekur'ig'o de tradici'a'j kultur'o kaj folklor'o.
Unesk'o defend'as la rajt'o'j'n de lok'a'j kaj indiĝen'a'j popol'o'j part'o'pren'i en ĉi tiu'j reg'ad-proced'o'j – kaj ĝi al'vok'as por plen'a agnosk'o de la pruv'it'a'j sci'o'j, spert'o'j kaj praktik'o'j rilat'e al la mastr'um'ad'o de viv-divers'ec'o.
Lanĉ'it'a en 2002, la program'o de Unesk'o pri lok'a'j kaj indiĝen'a'j sci'sistem'o'j [Local and Indigenous Knowlege Systems] LINKS cel'as ankaŭ cert'ig'i just'a'n lok'o'n por indiĝen'a'j sci'o'j en formal'a kaj ne'formal'a kler'ig'ad'o kaj cert'ig'i ili'a'n trans'don'o'n.
Traduk'is el la angl'a lingv'o Saed Abbasi (Irano)
Marie Roué
La teritori'o en la sved'a Laponi'o, kie la indiĝen'a'j Same'o'j bred'as si'a'j'n boac'o'j'n, est'as minac'at'a de sen'arb'ar'ig'o'j, fer'voj'o'j, dig'o'j kaj urb'a kresk'o. Por trans'viv'i, la paŝt'ist'o'j adopt'is divers'a'j'n strategi'o'j'n, kiu'j ampleks'as part'a'n adapt'iĝ'o'n al la urb'a viv'manier'o kaj la uz'o'n de si'a tradici'a sci'o por kompren'i profund'e la stat'o'n de si'a'j paŝt'ej'o'j.
La Same'o'j, antaŭ'e kon'at'a'j kiel Lapon'o'j, viv'is en la arkt'a cirkl'o de Eŭrop'o dum mil'o'j da jar'o'j. Oni taks'as, ke nun ekzist'as preskaŭ 80 000 same'o'j. La pli'mult'o viv'as en la mal'proksim'a nord'o, en Sápmi (Laponi'o), kiu etend'iĝ'as sur kvar land'o'j - Finnlando, Norvegi'o, Rusio kaj Svedi'o.
Iu'j for'migr'is pli sud'e'n, precip'e al Oslo kaj Stokholmo.
La indiĝen'a'j komun'um'o'j star'ig'is Same'o-Konsili'o'n, kiu ebl'ig'as al ili kun'e pens'i pri la est'ont'ec'o de si'a naci'o, preter naci'a'j lim'o'j, kiu'j neniam mal'help'is ili'n konsci'iĝ'i, ke ili est'as unu popol'o. Ili ĉiam hav'is la rimark'ind'a'n kapabl'o'n harmoni'ig'i modern'ec'o'n, rest'ant'e en'radik'iĝ'int'a'j en si'a tradici'o. Al la Permanent'a Forum'o pri Indiĝen'a'j Projekt'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j [United Nations Permanent Forum on Indigenous Issues] (UNPFII) ili dispon'ig'is ĝi'a'n unu'a'n prezid'ant'o'n kaj ili part'o'pren'as aktiv'e en la Arkt'a Konsili'o.
Koncern'e si'a'n politik'a'n reprezent'iĝ'o'n, la Same'a Parlament'o de Finnlando est'is kre'it'a en 1973, sekv'ot'e de la Same'a Parlament'o de Norvegi'o en 1989 kaj de la Same'a Parlament'o en Svedi'o, en 1993.
La Same'o'j praktik'as mult'a'j'n profesi'o'j'n.
Iu'j el ili est'as kon'at'a'j art'ist'o'j aŭ intelekt'ul'o'j, pentr'ist'o'j, skulpt'ist'o'j, ĵurnal'ist'o'j, verk'ist'o'j, film'ist'o'j aŭ kant'ist'o'j - kiel la finn'a verk'ist'o, muzik'ist'o kaj art'ist'o Nils-Aslak Valkeapää (1943-2001) aŭ la norveg'a muzik'ist'o Mar'i Boine. Tamen, la ver'a tradici'a Same'a profesi'o rest'as tiu pri bred'ad'o de boac'o'j.
Ni pren'u la ekzempl'o'n de Jokkmokk.
Ĉi tiu grav'a centr'o por boac'o'bred'ad'o en Svedi'o, en Norrbotten (kiu kovr'as 100 000 kvadrat'a'j'n kilo'metr'o'j'n aŭ kvar'on'o'n de la land'o), hejm'ig'as ĉirkaŭ 4 000 Same'a'j'n boaco bred'ist'o'j'n. Ili al'front'as mult'a'j'n minac'o'j'n al si'a teritori'o sed sam'temp'e hav'as ekster'ordinar'a'n rezist'o'kapabl'o'n.
Ĉu ili ne adapt'iĝ'is komenc'e, invent'ant'e la boac'o'bred'ad'o'n - kvankam ili est'is fiŝ'kapt'ist'o'j, ĉas'ist'o'j kaj kapt'ist'o'j de sovaĝ'a'j boac'o'j - kiam la al'ven'o de la unu'a'j skandinav'a'j koloni'an'o'j antaŭ kvar aŭ kvin jar'cent'o'j kaŭz'is drast'a'n mal'pli'iĝ'o'n de ĉiu'j speci'o'j de sovaĝ'a'j best'o'j?
La Same'o'j ankaŭ sukces'is venk'i la ruin'iĝ'o'n, kaŭz'it'a'n komenc'e de la 20-a jar'cent'o, kiam la angl'o'j kaj skandinav'o'j ekspluat'is ili'a'j'n river'o'j'n - kre'ant'e dig'o'j'n por produkt'i elektr'a'n energi'o'n - kaj fos'ant'e ili'a'j'n mont'o'j'n por el'tir'i fer'erc'o'n kaj produkt'i ŝtal'o'n.
La boac'o'bred'ist'o'j rezist'is de'nov'e en la 1960-aj jar'o'j, kiam forst'um'ad'o far'iĝ'is industri'a aktiv'ec'o en Sved'uj'o kaj Finnlando, je la kost'o'j de arb'ar'a bio'divers'ec'o. Post'e, en la 1970-aj jar'o'j, la Same'o'j kre'is unu el la unu'a'j ekologi'a'j alianc'o'j en Alt'a, Norvegi'o - kun'ven'ig'ant'e defend'ant'o'j'n de hom'a'j rajt'o'j kaj indiĝen'a'j'n grup'o'j'n por kontraŭ'star'i la dig'o'n, kiu est'us provok'int'a la mal'aper'o'n de grav'a vintr'o'turism'a vilaĝ'o.
La progres'ig'o de la koloni'ad'o sen'halt'e minac'is la rajt'o'n al fiŝ'kapt'ad'o kaj ĉas'ad'o kaj la rajt'o'n je la ter'o. Tamen la boac'bred'ist'o'j ankoraŭ est'as tie.
La Same'o'j de Jokkmokk direkt'as si'a'j'n boac'o'j'n al la mont'o'j por paŝt'i somer'e, mal'supr'e'n'ir'ant'e aŭtun'e al la arb'ar'o'j en la eben'aĵ'o'j. Ĉi tiu'j arb'ar'o'j nun est'as industri'e ekspluat'at'a'j, kaj la bred'ist'o'j est'as dev'ig'at'a'j divid'i si'a'j'n rajt'o'j'n je frukt'uz'o kun la ter'posed'ant'o'j de la arb'ar'o'j. Ĉi tiu kun'viv'ad'o signif'as konsider'ind'a'n defi'o'n, ĉar la lign'o'produkt'ant'o'j praktik'as komplet'a'n for'tranĉ'ad'o'n de la arb'ar'o'j antaŭ ol re'arb'ar'ig'i la eben'aĵ'o'j'n. Krom'e ili'a pez'a maŝin'ar'o fort'e mal'bon'ig'as la grund'o'n kaj detru'as la liken'o'n, per kiu si'n nutr'as la boac'o'j fos'ant'e la neĝ'o'n. Oni bezon'os tri'dek ĝis kvin'dek jar'o'j'n por ke la liken'o re'kresk'u de'nov'e!
Kaj tio ne est'as ĉio. Nun'temp'e, fer'voj'a lini'o tra la re'produkt'a teritori'o de la boac'o'j divid'as ĝi'n transport'ant'e fer'a'n erc'o'n kaj pasaĝer'o'j'n. Dig'o'j kaj art'e'far'it'a'j lag'o'j bar'as la migr'ad'a'j'n voj'o'j'n de la paŝt'ist'o'j, dum ŝose'o'j, urb'o'j kaj min'ej'o'j mal'pli'ig'as la paŝt'ej'o'j'n.
Nun'temp'e, la Same'o'j dev'as venk'i nov'a'n defi'o'n: la klimat'a'n ŝanĝ'o'n. En la nord'o, oni ne tiom tim'as la tut'mond'a'n varm'iĝ'o'n, kiom ĝi'a'j'n sekv'aĵ'o'j'n pro la ne'stabil'ec'o de vintr'a'j temperatur'o'j. Kiam la neĝ'o est'as kovr'it'a de tavol'o de glaci'o post plur'a'j varm'iĝ'o'j kaj mal'varm'iĝ'o'j, la boac'o ne plu pov'as fos'i por trov'i si'a'n nutr'aĵ'o'n.
Kiam la boac'o'j ne plu pov'as nutr'i si'n mem, la bred'ist'o'j est'as dev'ig'at'a'j aĉet'i fojn'o'n aŭ sek'a'j'n manĝ'bul'et'o'j'n (kiu'j est'as mult'e'kost'a'j kaj ne ĉiam toler'at'a'j de la best'o'j), aŭ eĉ pli bon'e, sak'o'j'n kun liken'o.
Kelk'foj'e ili kolekt'as liken'o'n en are'o'j, kie la boac'o ne pov'as ir'i, ekzempl'e ĉirkaŭ flug'haven'o. Ĉi tiu'j est'as part'o de la nov'a'j trans'viv'ad'o-strategi'o'j adopt'it'a'j de la Same'o'j.
Krom'e, por komplet'ig'i si'a'j'n en'spez'o'j'n, ili nun prov'as vend'i boac'o'viand'o'n rekt'e aŭ util'ig'as period'a'j'n labor'o'j'n en turism'o.
Vir'in'o'j oft'e decid'as akcept'i permanent'a'n dung'ad'o'n kiel instru'ist'o'j, kurac'ist'o'j, ĵurnal'ist'o'j, kudr'ist'o'j aŭ vend'ist'o'j por ekvilibr'ig'i la famili'a'n buĝet'o'n - kiu est'as redukt'it'a pro la lim'ig'o'j en ili'a'j boac'o'bred'a'j aktiv'aĵ'o'j.
Sed la plej bon'a arm'il'o de Same'o'j est'as ili'a'j tradici'a'j sci'o'j. Kun preciz'a kaj detal'a vort'o'trezor'o, ili'a sci'o pri neĝ'o kaj metamorf'ism'o permes'as sen'ĉes'e kontrol'i la kondiĉ'o'n de la paŝt'ej'o'j.
Kontrast'e kun la okcident'a scienc'o, kiu hav'as statik'a'n vid'pov'o'n de el'ten'kapabl'o (la nombr'o da best'o'j, kiu'j'n difin'it'a teritori'o pov'as nutr'i) baz'it'a sur kvant'ig'it'a botanik'a analiz'o, Same'a scienc'o est'as la scienc'o de imanent'ec'o.
Por pri'taks'i la kondiĉ'o'n de paŝt'ej'o, ili fos'as kaj ekzamen'as la tavol'o'j'n kaj kristalografi'o'n de la neĝ'o, tiel taks'ant'e si'n'sekv'a'j'n event'o'j'n tra la sezon'o'j - la ŝanĝ'iĝ'o'n de vent'o'j, temperatur'o'j, arb'ar'o, sur'ter'a veget'aĵ'o - kaj ili'a'j'n inter'rilat'o'j'n kun boac'o'j. Sekv'e, ili ebl'e ne kon'as la riĉ'ec'o'n de la paŝt'ej'o en absolut'a'j termin'o'j, sed est'as spert'a'j pri pri'zorg'ad'o de ĝi'a kondiĉ'o en la temp'o kaj lok'o de ili'a analiz'o, kiu permes'as al ili ag'i laŭ la plej taŭg'a manier'o.
Kiel special'ist'o'j pri klimat'a'j ŝanĝ'o'j, la Same'o'j baz'as si'a'n rezist'o'kapabl'o'n sur si'a'j sci'o'j kaj proced'o'j, eĉ se ili'a kapabl'o ag'ad'i est'as lim'ig'it'a de la alarm'ig'a tut'mond'a ŝanĝ'o.
Franc'kanad'a esplor'ist'o ĉe la Laboratori'o de eko-antrop'ologi'o kaj etn'o'biologi'o en la Naci'a Muze'o de Natur'a Histori'o (MNHN) en Parizo, Marie Roué est'as ĉef'a esplor'direktor'o ĉe la Naci'a Centr'o por Scienc'a Esplor'o (Centr'e national de la recherche scientifique, CNRS). Ŝi est'as spert'a pri la monitor'ad'o de la administr'ad'o de speci'o'j en la Arkt'a region'o, specif'e inter la same'a'j popol'o'j.
El'angl'ig'is Ursul'a Grat'ta'pag'li'a (Brazilo)
Fuluna Tikoidelaimakotu Tuimoce
„Dum mil'o'j da jar'o'j, ni'a'j ge'patr'o'j instru'is ni'n respekt'i la ocean'o'n kaj zorg'i pri ĝi. Sed la fort'o'j, kiu'j atak'as kaj detru'as ĝi'n hodiaŭ, est'as ekster ni'a ating'o.
Ni ne sukces'as reg'i ili'n, mastr'um'i ili'n", deklar'as Fuluna Tikoidelai makotu Tuimoce, jun'a navig'ist'o de Fiĝi'o'j. Jen'as li'a atest'aĵ'o.
Mi nom'iĝ'as Fuluna Tikoidelaimakotu Tuimoce. Mi'a nom'o dir'as al vi, kiu mi est'as kaj de kie mi ven'as. Mi ven'as el mal'grand'a land'o, la insul'o'j Fiĝi'o'j, mez'e de la plej grand'a ocean'o de la mond'o, Pacifik'o.
Mi viv'as en mal'grand'a vilaĝ'o, Korova, proksim'e de la ĉef'urb'o, Suv'a. Sed mi'a popol'o origin'as el pli mal'grand'a insul'o, Moce [’məuðɪ], aparten'ant'a al la grup'o La'u.
Ni est'as mar'a popol'o. Laŭ'long'e de ni'a mil'jar'a histori'o, la ter'o est'is ni'a ripoz'lok'o; la Pacifik'a ocean'o est'as ni'a viv'lok'o. Ĝi proviz'is ni'n per aĵ'o'j por nutr'i ni'n kaj protekt'i ni'n. Ĝi est'as la voj'o, kiu'n ni ir'as ĉiu'tag'e, ĝi est'as la lok'o, kie ni bazar'um'as.
Hodiaŭ, ni'a ocean'o est'as nur ombr'o de tia, kia ĝi iam est'is: sen'ĉes'e pli polu'at'a, acid'ig'at'a, tro'ekspluat'at'a, varm'iĝ'ant'a. Kaj ĝi'a nivel'o sen'ĉes'e alt'iĝ'as.
Dum jar'mil'o'j, ni'a'j ge'patr'o'j instru'is ni'n respekt'i kaj fleg'i la ocean'o'n. Sed la fort'o'j, kiu'j atak'as kaj detru'as ĝi'n hodiaŭ, est'as ekster ni'a ating'o. Ni ne sukces'as reg'i ili'n kaj mastr'um'i ili'n.
Ni est'as popol'o de mar'navig'ist'o'j. Ni'a'j vel'boat'o'j est'is la plej grand'a'j kaj la plej rapid'a'j en la mond'o, dum la period'o, kiam la Eŭrop'an'o'j al'ven'is unu'a'foj'e en ni'a'n ocean'o'n.
En la 17-a jar'cent'o, kapitan'o Cook [kʊk] not'is, ke la Tu’i Tong'a „navig'is ĉirkaŭ ni'a ŝip'o, kvazaŭ ni est'us ankr'it'a'j“. La Tu’i Tong'a est'is ia drua, konstru'it'a ĉe mi'a hejm'o, en la insul'o'j La'u. Ĝi est'is pli grand'a kaj tri'obl'e pli rapid'a ol la ŝip'o de Cook; ĝi hav'is pli mult'e'nombr'a'n skip'o'n, kaj kapabl'is navig'i sam'e lof'e kiel modern'a jakt'o.
La drua-oj reprezent'is la pint'o'n de teknologi'a sukces'o. Ili est'is konstru'it'a'j sen eĉ pec'et'o da metal'o. Oni util'ig'is nur lign'o'n, herb'o'n, nuks'o'j'n, ŝton'o'n, ost'o'j'n kaj ŝark'haŭt'o'n. Far'sci'o, lert'ec'o kiu'n oni akir'is dum mil'o'j da jar'o'j, permes'is al ni'a'j pra'av'o'j konstru'i, en ni'a'j mal'grand'et'a'j insul'o'j, mil'o'j'n da tiu'j grand'a'j man'far'it'a'j pec'o'j kaj „eksport'i“ ili'n tra la centr'a Pacifik'o. Ĉiu insul'o hav'is si'a'n propr'a'n transport'il'o'n, proviz'it'a'n per re'nov'ig'ebl'a energi'o sen'kost'a kaj sen'ĉes'e dispon'ebl'a.
Ĉiu'j eŭrop'a'j „esplor'ist'o'j“ pri'skrib'is Pacifik'o'n kiel ocean'o'n sur'ŝut'it'a'n per vel'boat'o'j. Ni est'is mov'iĝ'ant'a popol'o.
Malgraŭ la ciklon'o'j, la cunam'o'j kaj ali'a'j natur'a'j katastrof'o'j, kiu'j oft'as en Pacifik'o, ni'a'j pra'av'o'j neniam konsider'is la ocean'o'n kiel obstakl'o'n. Ili neniam parol'is pri vund'ebl'o, pri izol'iĝ'o, pri for'ec'o: ni'a'j drua-oj, ni'a kapabl'o navig'i kie'n ni vol'as, ig'is ni'n konekt'it'a'j popol'o'j.
Ni ne est'is „mal'grand'a'j land'o'j“, “insul'a'j land'et'o'j“, „evolu'land'o'j“. Ni est'is kaj daŭr'e est'as – grand'a'j komun'um'o'j de la ocean'o.
La insul'o'j de la grup'o La'u est'as oft'e taks'at'a'j kiel bel'a'j protekt'it'a'j insul'o'j, eĉ idili'a'j, kaj ni'a popol'o kiel unu el la plej gast'am'a'j kaj amik'ec'a'j el la mond'o. Kaj tio est'as ver'a.
Sed la real'o est'as pli kompleks'a: ni'a'j land'o'j el Pacifik'o trov'iĝ'as tuj'e front'lini'e al la klimat'a ŝanĝ'o. Ni neniel kulp'as, sed jen, ni trov'iĝ'as sur driv'ant'a boat'o, kiu mal'proksim'ig'as ni'n mal'rapid'e de ni'a'j mar'bord'o'j, de ni'a'j atol'o'j, kiu trans form'as lant'e ni'a'j'n ocean'o'j'n en acid'a'j'n kaĉ'o'j'n, plen'a'j'n de plast'o'j, kiu'j blank'ig'as mal'rapid'e ni'a'j'n koral'o'j'n kaj detru'as ni'a'j'n proviz'o'j'n de akv'o kaj nutr'aĵ'o.
Por kelk'a'j el ni, tio kaŭz'os komplet'a'n ruin'ig'o'n de ni'a'j dom'o'j, de ni'a'j land'o'j kaj de ni'a'j kultur'o'j. Por ni ĉiu'j, tio sukces'os kaŭz'i ŝanĝ'o'j'n tiom ampleks'a'j'n, ke ni'a'j pli'aĝ'ul'o'j ne hav'os la kapabl'o'n tio'n ripar'i, kaj ni'a'j infan'o'j ne hav'os la rimed'o'j'n por prepar'iĝ'i al tio.
Mi'a vilaĝ'o neniam kon'is boat'o'n kun motor'o ekster'a. Ni est'as part'o de tiu ar'et'o de komun'um'o'j, kiu'j ankoraŭ navig'as sur ni'a ocean'o. Mi'a'j pli'aĝ'ul'o'j est'as la last'a'j, kiu'j ankoraŭ sci'as konstru'i kaj pri'zorg'i ni'a'j'n vel'boat'o'j'n. Mi'a patr'o perd'is si'a'n viv'o'n, kiam mi est'is tri'jar'a, dum li est'is navig'ant'a sur unu el la last'a'j drua-oj inter la insul'o'j La'u kaj Suv'a.
Mi'a komun'um'o est'as rest'aĵ'o de la pas'int'ec'o. Ni'a'j boat'o'j est'as mal'grand'a'j – ili est'as nur la ombr'o de la gigant'a'j drua-oj, kiu'j'n konstru'is ni'a'j av'o'j kaj ili'a'j patr'o'j. Ni uz'as ili'n ĉiu'tag'e por ir'i al la rif'o'j, fiŝ'kapt'i kaj serĉ'i manĝ'aĵ'o'j'n. Sed rest'as al ni nur rev'i pri grand'a'j flot'o'j, kiu'j'n ni'a'j estr'o'j send'is al ali'a'j land'o'j, al la ali'a'j part'o'j de la mond'o, kiu'j al ili est'is kon'at'a'j.
Do, kio'n far'i? Ni decid'is ne plu sufer'i ni'a'n sort'o'n. En la last'a'j jar'o'j, ni re'nask'as ni'a'n mar'a'n hered'aĵ'o'n, kaj mi person'e hav'is ŝanc'o'n navig'i kun mal'grand'a flot'o tra Pacifik'o.
Ni jam tra'navig'is ĝi'n plur'foj'e, de unu insul'o al ali'a, kaj pli freŝ'dat'e, de kontinent'o al kontinent'o – inter Amerik'o kaj Aŭstrali'o. Ĉe ĉiu halt'o, ni port'is esper'ig'a'n mesaĝ'o'n: ne est'as ankoraŭ tro mal'fru'e por el'tir'i la mond'o'n el la komat'o, en kiu'n merg'is ĝi'n la super'konsum'ad'o kaj la tut'mond'ig'o mem'far'at'a, kaj ĉes'ig'i la mal'saĝ'a'n detru'o'n de ni'a ocean'o kaj de ni'a planed'o.
Ni'a pra'patr'a kultur'o re'nask'iĝ'as ĝis la plej mal'grand'a'j angul'et'o'j de la ocean'o – de Man'us en Papu'o-Nov'gvine'o ĝis la arkipelag'o'j de la Franc'a Polinezio, pas'e tra Namdrik en la Marŝal'a'j Insul'o'j – sed ni sci'as, ke tem'as nur pri unu'a paŝ'o, kiu ne kapabl'as halt'ig'i la ascend'a'j'n tajd'o'j'n.
Tamen, est'as tut'e cert'e, ke se ni perd'as ni'a'n kultur'o'n de navig'ist'o'j, ni perd'as la tut'o'n. Est'is temp'o'j, kiam ni'a'j boat'o'j est'is nom'at'a'j Waka tabu (sankt'a'j ŝip'o'j). Tiu'j est'as ni'a'j ikon'o'j, ni'a hered'aĵ'o, la difin'o de tio, kio ni est'as kaj kiu'j ni est'as. Tiu'j ĉi est'as la simbol'o de epok'o, dum kiu ni viv'is en perfekt'a harmoni'o kun la vent'o'j kaj la ond'o'j, epok'o, dum kiu ni est'is grand'a popol'o sur vast'a ocean'o.
Tiu'j ŝip'o'j en'karn'ig'as la lig'o'j'n, kiu'j kun'ig'as ni'n al ni'a pas'int'ec'o kaj kiu'j ne est'as definitiv'e tranĉ'it'a'j. Ni hav'as mal'mult'a'j'n rimed'o'j'n, sed ni ag'as tia'manier'e, ke la far'sci'o, kiu'n ni'a'j pli'aĝ'ul'o'j posed'is, ne mal'aper'u kun'e kun ili, ke ĝi est'u konserv'at'a por la ont'a'j generaci'o'j. Ni konstru'as nov'a'j'n boat'o'j'n, dum'e mal'grand'a'j'n, sed ni prepar'iĝ'as por la tag'o, kiam ni'a'j drua-oj tra'sulk'os de'nov'e la ond'o'j'n de Pacifik'o.
Ni dev'as komenc'i de'komenc'e. La konstru'o de la est'ont'ec'o apog'iĝ'as sur la lecion'o'j de la pas'int'ec'o. Kiam ni est'is infan'o'j, ni'a'j ge'patr'o'j instru'is ni'n konstru'i bakanawa-o'j'n, redukt'it'a'j'n model'o'j'n de drua-oj. Post la lern'ej'a temp'o aŭ dum la semajn'fin'o, ni his'is la vel'o'j'n por mal'long'a mar'vojaĝ'o. Mi hav'is la ŝanc'o'n nombr'iĝ'i inter la mal'oft'a'j infan'o'j de mi'a generaci'o, kiu'j grand'iĝ'is „navig'ant'a'j“ kiel ni'a'j pra'av'o'j far'is dum mil'o'j da jar'o'j.
Do, kio'n mi pov'as pli bon'e far'i hodiaŭ, front'e al klimat'a ŝanĝ'o, se ne konstru'i drua-on kaj ŝip'ir'i al mi'a insul'o, kun ĉiu'j vel'o'j his'it'a'j?
Jun'a navig'ist'o de la Respublik'o de la
insul'o'j Fiĝi'o'j, F. Tikoidelaimakotu
Tuimoce iĝ'is la pro'parol'ant'o de la mar'a'j
popol'o'j. Li part'o'pren'is la konferenc'o'n
Temp'o'j de mal'cert'ec'o kaj de resilienco:
la aŭtokton'a'j popol'o'j kaj la klimat'a'j
ŝanĝ'o'j, kiu okaz'is ĉe Unesk'o , la 26-an
kaj la 27-an de novembr'o 2015.
El'franc'ig'is Maria But'a'n (Ruman'uj'o)
Tekst'o: Katerin'a Markelova
Per ĉi tiu foto-raport'o, la Kurier'o fest'as la Mond'a'n Akv'o-Tag'o'n, solen'at'a'n la 22-an de mart'o.
La Bangladeŝa fot'ist'o Sarker Protick est'is ankoraŭ student'o de mez'grad'a lern'ej'o dum la jar'o'j 2000-2010, kiam li mal'kovr'is la roman'o'n Padma River Boatman [Boat'ist'o de la River'o Padma] de Manik Bandopadhyaya – klasik'aĵ'o'n de la du'dek-jar'cent'a bangladeŝa literatur'o.
La tre special'a rilat'o inter hom'o'j kaj akv'o – prosper'ig'a kaj detru'a sam'temp'e – pentr'it'a en la libr'o, est'as bon'e kon'at'a al li. Nask'it'a en la land'o de furioz'a'j river'o'j, Protick [prɔtɪk], kiel li'a'j 162 milion'o'j da kun'civit'an'o'j, viv'as laŭ la ritm'o de la muson'o'j – kiu'j inund'as tri'on'o'n de la land'o ĉiu'n jar'o'n, inter maj'o kaj septembr'o.
Tiu'j ĉi inund'o'j efik'as detru'eg'e ĉe la land'o kaj la hom'o'j, sam'e far'as la river'a erozi'o, kiu kaŭz'as la perd'o'n de inter 1 500 kaj 3 500 hektar'o'j da plug'ebl'a grund'o ĉiu'n jar'o'n*. Sed ĝust'e tiu'j ĉi sam'a'j inund'o'j far'as frukt'o'don'a'j la kamp'o'j'n de la Bengal'a Delt'o, kiu'n Bangladeŝo divid'as kun Barato. Konsist'ant'a'j el sediment'o'j al'port'at'a'j de la 230 bangladeŝaj river'o'j,
*En 2017, proksim'um'e 950 000 hom'o'j est'is de'lok'it'a'j pro ekstrem'a'j veter'a'j event'o'j, laŭ la Monitor'ej'o de Intern'a De'lok'iĝ'o (Internal Displacement Monitoring Centr'e - IDMC).
tiu'j ĉi bon'e aer'um'at'a'j kaj irigaci'it'a'j ter'o'j hav'as kamp'ul'o'j'n viv'ant'a'j'n laŭ'long'e de la river'bord'o'j malgraŭ la risk'o. „La reĝ'o maten'e far'iĝ'as almoz'ul'o vesper'e,“ kant'as la kamp'ar'an'o'j, kiu'j perd'is ĉio'n kaj tamen re'ven'as al la river'bord'o por re'konstru'i si'a'n viv'o'n.
La ne'kred'ebl'a kapabl'o de li'a popol'o viv'i sur tiu'j ĉi ter'o'j, kiu'j est'as konstru'at'a'j kaj detru'at'a'j de la inund'o'j, fascin'is Protick kiel jun'a'n student'o'n. Far'iĝ'ant'e profesi'a fot'ist'o, post kelk'a'j jar'o'j, li organiz'is vojaĝ'o'n laŭ'long'e de la majest'a river'o Padma, komenc'e de la land'lim'o inter Bangladeŝo kaj Barato, kie la barata Gang'o flu'as en la bangladeŝ'an river'o'n.
Kaj tiam, dum la tag'o de la 3-a de Novembr'o 2011 est'is fin'iĝ'ant'a, li ĉe'est'is la dis'fal'o'n de part'o de river'bord'o, en'glut'it'a de la akv'o'j. „Subit'e mi vid'is per mi'a'j propr'a'j okul'o'j, kio'n pri'skrib'is la roman'o, kiu'n mi leg'is en la lern'ej'o,“ dir'is Protick.
La okaz'aĵ'o est'is en la Ishwardi-upazila (distrikt'a sub'divid'o). „Vid'i tiu'j'n hom'o'j'n perd'i si'a'j'n dom'o'j'n, si'a'n ter'o'n, ĉio'n ...
kaj sam'temp'e vid'i ili'n rest'i fort'a'j kaj optimism'a'j tuŝ'is mi'n profund'e.“ La vir'o el Dak'o dum sep jar'o'j daŭr'e re'ven'ad'is al la are'o por fin'i si'a'n fotograf'a'n seri'o'n Of River and Lost Lands [Pri river'o kaj perd'it'a'j ter'o'j].
„Est'as la rakont'o pri la lok'o'j, kiu'j mal aper'is. Mi vol'is, ke la bild'o'j trans'don'u cert'a'n mal'ĝoj'o'n, sent'o'n de perd'o,“ dir'as Protick, kiu fot'is Ishwardi nur sub nebul'a muson'a ĉiel'o. „La seri'o montr'as kiel vund'ebl'a'j est'as hom'a'j est'aĵ'o'j pro la natur'o. Sed ĝi ankaŭ montr'as la cikl'o'n de la ĉiam'daŭr'a re'nov'iĝ'o de la viv'o. Efemer'a'j insul'o'j, nom'it'a'j "chars", surfac'iĝ'as el la akv'o'j post ĉiu muson'o kaj bon'ven'ig'as mil'o'j'n da hom'o'j las'it'a'j sen ter'o**.
La mal'amik'ec'o de la element'o'j, al kiu'j hom'o'j ŝajn'e adapt'iĝ'is tiel bon'e kiel ili pov'is, mal'bon'iĝ'as tag'o'n post tag'o influ'at'e de la klimat'ŝanĝ'o. Bangladeŝo, kiu est'as ĉef'e eben'a kaj mal'alt'a, est'as ekster'ordinar'e el'met'it'a al pli'alt'iĝ'ant'a'j mar'nivel'o'j. La mult'obl'ig'o kaj intens'ig'o de ekstrem'a'j veter'a'j event'o'j kaj la pli'grand'iĝ'ant'a degel'ad'o de la himalaj'a'j glaci'ej'o'j, kie origin'as la river'o'j de la delt'o, ig'as la naci'o'n unu el la plej vund'ebl'a'j de la mond'o.
La romp'ebl'a ekvilibr'o, kiu'n ni pov'as vid'i en la fot'o'j de Sarker Protick, est'as sever'e el'prov'at'a.
**Laŭ la franc'a revu'o Hommes & migrations, kvin milion'o'j da hom'o'j loĝ'is sur ĉi tiu'j efemer'a'j insul'o'j en 2010.
Wystan Hugh Auden
“Poet'o'j ne est'as la ne're'kon'it'a'j
leĝ'don'ant'o'j de la mond'o, kaj
neniam est'is, kaj est'as bon'a
afer'o, ke ili'n neces'as kompren'ig'i
pri tio”, skrib'as W. H. Auden,
refut'ant'e la fam'a'n asert'o'n de
la angl'a poet'o Percy Bysshe
Shelley. Ĉi tie, en tiu ne'publik'ig'it'a
tekst'o el 1947, la angl'a-uson'a
verk'ist'o pri'demand'as la lim'o'j'n
de liber'ec'o kaj art'o, ĝi'a'j'n ebl'ec'o'j'n kaj interrilatojn. For'e de
romantik'ism'a kompren'o pri
art'o, kiu al'don'as al ĝi pli da grav'ec'o ol ĝi ver'e hav'as, Auden sub'ten'as la Ŝekspiran kompren'o'n:
art'o kiel spegul'o de natur'o.
“Pens'o'j pri Liber'ec'o kaj Art'o” de W. H.
Auden est'as re'publik'ig'at'a en Unesk'o-Kurier'o laŭ permes'o de Societ'o W. H.
Auden.
Ĉi tiu tekst'o est'as la respond'o de la
verk'ist'o al la enket'o de Unesk'o de
1947 pri filozofi'a'j fundament'o'j de
hom'a'j rajt'o'j. La enket'o est'as tem'o
de la sekci'o Larĝ'angul'e, en Kurier'a
numer'o oktobr'a-decembr'a de 2018:
Hom'a'j Rajt'o'j: Retr'o al la Est'ont'ec'o.
Liber'ec'o signif'as liber'o'n elekt'i. Hom'o real'ig'as si'a'n liber'ec'o'n kiam li, front'e al du aŭ pli da alternativ'o'j, kompren'as unu kaj escept'as la rest'ant'a'j'n. Liber'a'j elekt'o'j est'as elekt'o'j cert'a'j. La liberal'ism'a'j teolog'o'j stult'is, kiam ili entuziasm'iĝ'is pri la Ne'cert'ec'a Princip'o de Heisenberg.
Ne'cert'ec'o kondut'a est'as bon'a por elektron'o'j, sed ne por liber'a'j hom'o'j.
Est'as tri spec'o'j de elekt'o'j:
Hom'o, kiu vid'is nur unu bild'o'n, ne est'as liber'a por decid'i, ĉu ĝi est'as bel'a aŭ mal'bel'a. Hom'o pasi'e koler'a aŭ tim'ant'a ne est'as liber'a, ĉar li ne plu konsci'as pri ajn'a alternativ'a stat'o kaj tiel ne pov'as juĝ'i pri si'a koler'o aŭ tim'o.
La dezir'eg'o'j de la hom'a spirit'o est'as tut'e mal'sam'a'j ol la apetit'o'j de li'a natur'o, kiel nutr'ad'o kaj seks'um'ad'o. Est'as du: est'i liber'a de kondiĉ'o'j kaj est'i grav'a. La du pov'as konflikt'i kaj oft'e ver'e konflikt'as, ĉar la unu'a sens'as kio'n ajn, kio est'as “donac'it'a”, ĉu de li'a propr'a natur'o aŭ de la mond'o, kiel lim'ig'o'n al li'a liber'ec'o kaj streb'as ag'i sen'pri'pens'e, tamen, est'as ĝust'e kaj nur'e de la “donac'it'a” ke li pov'as de'ven'ig'i la sent'o'n de grav'ec'o. Absolut'a arbitr'ec'o sam'temp'e est'us absolut'a trivial'ec'o.
Unu el la prov'o'j de la hom'o kontent'ig'i tiu'j'n du dezir'o'j'n est'as la krim'a laŭ'vol'a ag'o, mal'observ'o de leĝ'o nur por mal'observ'i, kie la leĝ'o don'as la grav'ec'o'n, kaj la ag'o mal'observ'i ĝi'n atest'as la liber'ec'o'n. Ali'a manier'o est'as lud'o, kie la lud'a'j regul'o'j est'as observ'at'a'j de la lud'ant'o, ĉar ili est'is elekt'it'a'j de li. Esenc'e, ĉiu art'o, ĉiu pur'a scienc'o kaj kre'o'pov'o est'as lud'o, tiu'senc'e. La demand'o “Kio est'as art'o?”
kaj la demand'o “Kial art'ist'o kre'as?” hav'as mal'sam'a'j'n respond'o'j'n.
Ŝajn'as al mi, ke la fundament'a impuls'o mal'antaŭ kia ajn kre'o'pov'o est'as la dezir'o far'i i'o'n ver'e neces'a'n: la dezir'o, ke la rezult'o est'u grav'a, ven'as du'a'vic'e.
La regul'o'j de lud'o al'don'as grav'ec'o'n al lud'ant'o mal'facil'ig'ant'e la lud'ad'o'n.
Est'as test'o kaj pruv'o de de'nask'a talent'o aŭ akir'it'a kapabl'o. Se konsider'i, ke lud'o est'as moral'e permes'ebl'a, la kial'o ĉu oni dev'as lud'i aŭ ne, de'pend'as nur de tio, ĉu tio don'as plezur'o'n aŭ ne, t. e., ĉu oni bon'e lud'as aŭ ne. Se grand'a kirurg'o est'as demand'at'a kial li operaci'as, se li est'as honest'a, li'a respond'o ne est'os: “Ĉar est'as mi'a dev'o sav'i viv'o'j'n”, sed “Ĉar mi am'as operaci'i”. Kirurg'o pov'as tut'e mal'am'i si'a'n najbar'o'n, kaj li tamen sav'os li'a'n viv'o'n por la plezur'o praktik'i si'a'n kapabl'o'n.
Oni dev'as dir'i konsekvenc'e ke, en la plej profund'a senc'o, art'o kaj scienc'o est'as vant'a'j ag'ad'o'j, ĉar ili de'pend'as de hazard'a posed'o de special'a'j talent'o'j. La unu'nur'a grav'a afer'o rilat'as al tio, kio'n ĉiu hom'o egal'e hav'as, vol'o'n, nom'e, ke oni am'u si'a'n proksim'ul'o'n kiel si'n mem. Tie ĉi ne tem'as pri talent'o por am'i, ne en la senc'o de plezur'o kaj sufer'o. Se oni demand'as la bon'a'n Samari'an'o'n, kial li sav'as la hom'o'n traf'int'a'n en mal'bon'a'n situaci'o'n, li ne pov'as respond'i, krom ironi'e ŝerc'e: “Ĉar mi ŝat'as far'i bon'o'n”, pro tio, ke plezur'o kaj sufer'o mal'grav'as kaj la cel'o est'as obe'i la ordon'o'n: “Am'u vi”.
Est'as tri spec'o'j de hom'a'j grup'o'j.
Soci'o'j hav'as cert'a'n ampleks'o'n kaj klar'a'n struktur'o'n. La karakter'o de la tut'o diferenc'as de la simpl'a sum'o de la karakteriz'aĵ'o'j de la part'o'j. Sekv'e, la vol'o de la individu'a membr'o est'as sub'ord'ig'it'a al la ĝeneral'a vol'o de la soci'o, ne grav'as kiel tio est'as establ'it'a. Iu en la arĉ'a kvartet'o hav'u aŭtoritat'o'n por decid'i. Ĉu ili lud'u Mozart'o'n aŭ Betoven'o'n, kaj la ali'a'j obe'u, ne grav'as, ĉu konsent'ant'e aŭ ne. Soci'o pov'as sam'temp'e est'i ankaŭ komun'um'o sed ne nepr'e. Tut'e ebl'as, ke la violonĉel'ist'o el ni'a kvartet'o mal'am'as muzik'o'n kaj lud'as nur por per'labor'i viv'rimed'o'j'n. Soci'o est'as liber'a soci'o kondiĉ'e, ke la membr'o, kiu hav'as aŭtoritat'o'n, far'as tio'n kun la liber'a konsent'o de la ali'a'j membr'o'j. Soci'o'j plej bon'e funkci'as, kiam ili est'as liber'a'j, sed iu'foj'e trud'a dev'ig'o aplik'ebl'as kaj fakt'e aplik'end'as, por dev'ig'i mal'obe'em'a'n membr'o'n kontribu'i per si'a part'a funkci'o.
Tio prav'iĝ'as laŭ du faktor'o'j:
Komun'um'o'j, kiel hom'amas'o'j, ne hav'as klar'a'n grand'ec'o'n. Ne ebl'as, do, parol'i pri “ĝeneral'a vol'o” de komun'um'o, ĉar la part'o'pren'ant'o'j ne pov'as mal'konsent'i; ili est'as komun'um'o ĝust'e pro tio, ke ili ĉiu'j am'as la sam'a'n afer'o'n (kontraŭ'e al membr'o'j de hom'amas'o'j, kiu'j ne hav'as komun'a'n am'o'n). En Tim'e Magazin'e [uson'a revu'o], en la 23-a de juni'o 1974, s-ro Vladimir Koretsky laŭ raport'o dir'is al Konferenc'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Hom'a'j Rajt'o'j: “Hom'o ne hav'u rajt'o'j'n kontraŭ'a'j'n al la komun'um'o. Hom'o kontraŭ'a al la komun'um'o est'as neni'o”. Se la traduk'o est'as ĝust'a, s-ro Koretsky parol'is sen'senc'aĵ'o'n.
Individu'o pov'as opozici'i al soci'o, ekz., se la violonĉel'ist'o lud'as mis'melodi'e, sed se la ali'a'j am'as la muzik'o'n de Mozart'o, kaj li ĝi'n abomen'as, tio simpl'e signif'as, ke est'as du komun'um'o'j, komun'um'o de am'ant'o'j de Mozart'o kaj ebl'a komun'um'o de mal'am'ant'o'j de Mozart'o, ĉar komun'um'o pov'as ek'i de unu person'o, dum tamea societ'o ne pov'as ekzist'i ĝis ĉiu'j ĝi'a'j membr'o'j en'est'os kaj ĝust'e inter'rilat'os.
Est'as du spec'o'j de komun'um'o'j: ferm'it'a aŭ ne'liber'a, kaj mal'ferm'it'a aŭ liber'a. La membr'o'j de ferm'it'a komun'um'o hav'as komun'a'n am'o'n, sed ili ne elekt'is ĝi'n, ĉar ili ne kon'as ali'a'n am'o'n, kiu'n ili pov'us prefer'i aŭ mal'akcept'i por la am'o, kiu'n ili hav'as.
La membr'o'j de mal'ferm'it'a komun'um'o konsci'e elekt'is si'a'n am'o'n inter du aŭ pli da ebl'a'j am'o'j.
Se mi kompren'is aŭ la mit'o'n pri Orfe'o aŭ la Aristotelan doktrin'o'n pri κάθαρσις [katarso], grek'o'j sekv'is, laŭ mi, mal'ver'a'n teori'o'n pri art'o, kiu pest'is la mond'o'n ek'de tiam, nom'e, ke art'o est'as magi'a il'o por vek'i dezir'at'a'j'n emoci'o'j'n kaj for'pel'i mal'dezir'at'a'j'n emoci'o'j'n, kaj tiel konduk'ant'a al ĝust'a ag'o. Se est'us tiel, do mi kred'as, ke la Platon'a'j kritik'o'j kontraŭ art'o en La Respublik'o kaj la Tolstoj'a'j en Kio est'as art'o? est'as ne'respond'ebl'a'j.
Por mi la ĝust'a difin'o est'as la Ŝekspira spegul'o antaŭ natur'o, t. e., art'o ne modif'as mi'a'j'n sent'o'j'n, sed konsci'ig'as mi'n pri tio, kio'n mi ver'e sent'is aŭ kio'n mi ebl'e sent'os, kaj la fakt'a'j'n aŭ ebl'a'j'n rilat'o'j'n inter mi'a'j sent'o'j. La mond'o de art'o est'as spegul'a mond'o, t. e. ebl'a bild'o de la real'a mond'o, kie emoci'o'j rigard'at'as, apart'ig'it'a'j de si'a'j origin'o'j en tuj'a pasi'o. Est'as afer'o de art'ist'o far'i spegul'o'n, kiu tord'as la mond'o'n kiel ebl'e mal'plej'e kaj spegul'as la mond'o'n kiel ebl'e plej'e. Mal'bon'a art'o tord'as; mal'grav'a art'o spegul'as nur et'a'n aŭ bagatel'a'n angul'o'n de la mond'o.
Art'o hav'as du cel'o'j'n: unu'e, ĝi don'as plezur'o'n, plezur'o'n de sen'far'a sci'vol'em'o; du'e, ĝi pli'vast'ig'as la kamp'o'n de liber'ec'o.
Se hom'o ne hav'us imag'i'pov'o'n, li ne pov'us elekt'i inter du ebl'a'j ag'ad'plan'o'j sen prov'i ambaŭ aŭ bon'e taks'i si'a'n sent'o'n ne sent'ant'e la kontraŭ'o'n.
Art'o ne pov'as influ'i la elekt'o'n aŭ juĝ'o'n de hom'o, kiu'n tiu fakt'e far'as, ĝi nur ig'as ĝi'n pli kiel konsci'a elekt'o.
Leg'i "Makbet'o", ekzempl'e, ne pov'as prevent'i ke hom'o far'iĝ'u murd'ul'o, sed tiu, kiu leg'is "Makbet'o", sci'as pli pri tio, kio simil'us far'iĝ'i murd'ul'o, ol tiu, kiu ne leg'is, konsekvenc'e, se la leg'int'o decid'os iĝ'i murd'ul'o, li aŭ ŝi pli respond'ec'as.
Art'o, ali'vort'e, neniam est'as il'o por trans'form'i mal'bon'a'n komun'um'o'n en bon'a'n, sed est'as unu el la bon'eg'a'j il'o'j, per kiu'j en'ferm'a'j komun'um'o'j trans'form'iĝ'as en mal'ferm'a'j'n.
Art'o pov'as damaĝ'i en du manier'o'j.
Unu'e per si mem, kiam ĝi ne sukces'as est'i bon'a art'o kaj per tio, ke ĝi tiel propon'as mal'ĝust'a'n spec'o'n de plezur'o. Se la mond'a spegul'ad'o, kiu'n ĝi propon'as, est'as fuŝ'a, se ĝi flat'as la spekt'ant'o'n per tio, ke ĝi kaŝ'as la ebl'ec'o'j'n de mal'bon'o aŭ mal'esper'ig'as li'n aŭ ŝi'n per tio, ke ĝi ne'as ebl'ec'o'j'n de bon'o (kio, sufiĉ'e surpriz'e, ankaŭ al'don'as plezur'o'n), tiam ĝi li'n aŭ ŝi'n lez'as.
Du'e kaj pli serioz'e, ĉar ju pli bon'a la art'o, des pli grand'a la danĝer'o, ĝi pov'as implik'i la spekt'ant'o'n en luks'a paraliz'o de mem-kontempl'ad'o, tiel, ke kiel Hamlet'o, la spekt'ant'o tut'e ne kapabl'os elekt'i. La danĝer'o de bon'a art'o est'as narcis'ism'o.
Narcis'o ne en'am'iĝ'as je si'a reflekt'o ĉar ĝi est'as bel'a, sed ĉar ĝi est'as si mem en ĉiu'j si'a'j sen'fin'a'j ebl'o'j.
Oni pov'as rakont'i la mit'o'n ali'manier'e:
Narcis'o est'is hidrocefal'a idiot'o; ek'vid'int'e
si'n en la lag'et'a akv'o li dir'is: “Ho, tio
bon'e aspekt'as”. Ali'manier'e: Narcis'o est'is
nek bel'a nek mal'bel'a, sed trivial'a kiel
Thurber-a edz'o*; ek'vid'int'e si'n en la akv'o
li dir'is: “Pardon'u, ĉu ni jam inter'kon'at'iĝ'is
pli fru'e ie?”
Art'o pov'as stimul'i form'ad'o'n de du spec'o'j de mal'bon'a'j komun'um'o'j, la
* “La Thurber-a edz'o” referenc'as al plur'a'j mal'fort'a'j kaj deprim'it'a'j vir'a'j person'o'j, kiu'j aper'as en verk'o'j de la Uson'a verk'ist'o kaj humur'ist'o James Thurber (1894-1961)
komun'um'o de tiu'j, kiu'j hav'as mal'ver'a'j'n bild'o'j'n de si mem, kaj parodi'o'n de liber'a komun'um'o, kie la sci'o pri bon'o kaj mal'bon'o kontraŭ'as la vol'o'n, ĝis ĝi iĝ'as tro mal'fort'a por est'i elekt'ot'a.
Ĉiu art'aĵ'o est'as en la fokus'o de ebl'a komun'um'o de person'o'j, kiu'j am'as aŭ ebl'e am'os ĝi'n. Tia komun'um'o est'as liber'a, se la art'ist'o pov'int'us kre'i i'o'n ali'a'n, sed elekt'is kre'i tiu'n ĉi art'aĵ'o'n, kaj invers'e, la spekt'ant'o'j aŭ leg'ant'o'j pov'int'us elekt'i rigard'i aŭ leg'i ali'a'n verk'o'n sed elekt'is rigard'i aŭ leg'i tiu'n ĉi. Se la art'ist'o kre'as art'aĵ'o'n, kiu'n neni'u krom li aprez'as, aŭ spekt'ant'o ne pov'as trov'i verk'o'n, kiu'n li aŭ ŝi ŝat'as, liber'ec'o ne mank'as, sed simpl'e ne ekzist'as komun'um'o. Liber'ec'o'n pov'as lim'ig'i du kial'o'j; art'ist'o'n oni pov'as trud'e ig'i ŝanĝ'i si'a'n verk'o'n tiel, ke la karakter'o de la komun'um'o est'as ali'a ol ĝi est'us, se oni las'int'us li'n aŭ ŝi'n en trankvil'o; aŭ hom'o'j pov'as est'i mal'kuraĝ'ig'at'a'j kon'at'iĝ'i kun li'a aŭ ŝi'a verk'o, kaj tiel la komun'um'o est'as pli mal'grand'a ol ĝi pov'int'us est'i.
Cenzur'o pov'as est'i de du spec'o'j:
ne'plan'it'a ekonomi'a cenzur'o, kiam art'ist'o
ne pov'as al si permes'i kre'i laŭ'vol'e aŭ la
publik'o ne pov'as permes'i al si kon'at'iĝ'i kun
li'a verk'o, kaj laŭ'plan'a aŭtoritat'a cenzur'o.
Ekonomi'e, la art'a liber'ec'o est'as plej bon'e ating'at'a, se est'as laŭ'ebl'e plej grand'a divers'ec'o de el'don'ej'o'j, libr'o'vend'ist'o'j, libr'ej'o'j, galeri'o'j ktp, kaj se iu'j, sed ne ĉiu'j, el tiu'j est'as grand'skal'a'j organiz'aĵ'o'j.
Se est'as tro da nov'a'j agent'ej'o'j, kaj krom tio, se est'as ŝtat'a monopol'o, la divers'ec'o de dis'vast'ig'at'a'j verk'o'j ĉiam mal'pli'iĝ'as, eĉ se ne est'as intenc'a cenzur'o. Se ĉiu'j organiz'aĵ'o'j est'as mal'grand'a'j, kost'o'j est'as tro grand'a'j por part'o de la ebl'a publik'o.
La obstakl'o, pro kiu liberal'ism'o tiom oft'e mal'sukces'as, est'as la fakt'o, ke por ni aper'as pli facil'e respekt'i la liber'ec'o'n de tiu'j, al kiu'j ni est'as indiferent'a'j, ol la liber'ec'o'n de tiu'j, kiu'j'n ni am'as. Ajn'a el la ge'patr'o'j aŭ reg'ist'ar'o, kiu'j kred'as i'o'n bon'a aŭ ver'a, bon'e sci'as, ke ebl'as por ili'a'j infan'o'j aŭ popol'o elekt'i tio'n, kio, laŭ ili, est'as mal'bon'a aŭ mal'ver'a, kaj ke, se est'as far'it'a mal'ĝust'a elekt'o, tiu'j, kiu'j'n ili am'as, sufer'os kun ili mem; krom'e, ili kaj tiu'j, kiu'j'n ili am'as, ne plu aparten'os al la sam'a komun'um'o.
Tamen, am'i si'a'n proksim'ul'o'n kiel si'n mem signif'as, preciz'e, permes'i al li aŭ ŝi far'i propr'a'j'n erar'o'j'n kaj sufer'i kun li aŭ ŝi, kiam li aŭ ŝi sufer'as pro ili, ĉar neni'u hom'o pov'as konsci'e dezir'i ne respond'ec'i pri si'a'j pens'o'j kaj ag'o'j, je kiu ajn kost'o.
Ĉiu hom'o sci'as por si mem, ke rajt'o kaj dev'o ne egal'as, ke li hav'as la dev'o'n elekt'i bon'o'n, sed la rajt'o'n elekt'i mal'bon'o'n, ke, kiel dir'is Kafka: “Hom'o mensog'as kiom ebl'e mal'mult'e, kiam li mensog'as kiom ebl'e mal'mult'e, ne kiam al li oni don'as plej mal'grand'a'n ŝanc'o'n por mensog'i”.
Aŭtoritat'o'j, kiu'j pli zorg'as, ke ili'a'j el'spez'o'j est'u ĝust'a'j ol ke ili elekt'u, ĉiam tent'iĝ'as serĉ'i ŝpar'voj'o'n. Baldaŭ, hom'o ekscit'it'a ag'as pli rapid'e kaj pli efik'e ol hom'o, kiu ating'is la pens'em'a'n stadi'o'n de dezir'o. Kutim'e do, aŭtoritat'o'j ŝat'us, ke art'ist'o ekscit'u pasi'o'n por la bon'o anstataŭ konsci'ig'i pri bon'o kaj mal'bon'o; ili far'us el la art'ist'o, se ili pov'us, Platon'a'n Nobel'a'n Mensog'ist'o'n.
Art'o apenaŭ est'is iam cenzur'at'a pro estetik'a'j kial'o'j, ĉar art'ist'o'j tre mal'oft'e aparten'as al potenc'ul'o'j, kaj tio probabl'e est'as bon'a afer'o. En mi'a propr'a rev'a stat'o, ekzempl'e, hom'o'j, kiu'j'n oni kapt'is dum leg'ad'o de Shelley aŭ aŭskult'ad'o de Brahms, est'as kondamn'it'a'j al salminejoj, kaj posed'o de disk'o'gurd'o est'us mortpunenda krim'o.
La kutim'a'j kial'o'j por cenzur'o est'as du: aŭ ke la verk'o est'as mal'moral'a, t. e., provok'os la publik'o'n ag'i mal'moral'e aŭ kontraŭ'leĝ'e, tiel ke soci'o ĉes'os normal'e funkci'i; aŭ ke la verk'o est'as herez'a, t. e., instig'os la publik'o'n adopt'i ali'a'j'n valor'o'j'n ol tiu'j'n de la aŭtoritat'o'j, tiel ke ili el'ir'os el ili'a komun'um'o al la nov'a. Cenzur'o ĉiam implic'as du afer'o'j'n: ke por la verk'o est'as eventual'a publik'o kaj ke ĝi'a'j membr'o'j ne kapabl'as elekt'i respond'ec'e. Sekv'e, cenzur'o est'as permes'ebl'a nur sub du kondiĉ'o'j: por ne'plen'aĝ'ul'o'j, kiu'j est'as laŭ'leĝ'e konsider'at'a'j ne'kapabl'a'j elekt'i respond'ec'e; kaj por plen'kresk'ul'o'j, kiu'j elekt'is si'a'n cenzur'ist'o'n kaj est'as liber'a'j por ignor'i li'n, se ili ne plu konfid'as li'a'n aŭtoritat'ec'o'n. La Rom'katolik'a Eklezi'o, ekzempl'e, ne mal'observ'as la liber'ec'o'n de si'a'j membr'o'j met'ant'e libr'o'j'n en la indeks'o'n de mal'permes'it'a'j libr'o'j [Index librorum prohibitorum], ĉar neni'u est'as dev'ig'at'a est'i rom'katolik'o, kaj elekt'i est'i tio nepr'e implic'as kred'i je aŭtoritat'o de la Eklezi'o por decid'i, kio'n la kred'ant'o'j rajt'as leg'i.
Neni'u Ŝtat'o hav'as tia'n rajt'o'n ĉar oni far'iĝ'as membr'o de politik'a soci'o per nask'iĝ'o, per ŝanc'o, ne per elekt'o.
Ĉiu grand'a revoluci'o en la histori'o koncern'as iu'j'n apart'a'j'n aspekt'o'j'n de hom'a liber'ec'o, kaj hav'as si'a'n reprezent'a'n hom'a'n tip'o'n. Ĉiu establ'as si'a'n spec'o'n de liber'ec'o unu'foj'e por ĉiam. La sukces'o de ĉiu revoluci'o est'as minac'at'a de si'a propr'a mal'ver'a pretend'o est'i la revoluci'o, t.e., ke la aspekt'o de liber'ec'o, kiu'n ĝi koncern'as, est'as la sol'a grav'a liber'ec'o.
Ĉar la specif'a aspekt'o, kiu'n koncern'as ajn'a revoluci'o, est'as tiu klar'e ignor'at'a de la antaŭ'a revoluci'o, ĝi em'as, en si'a just'a kritik'o de ties fiask'o, est'i mal'amik'em'a al la liber'ec'o, por kiu ĝi batal'is. Malgraŭ tio, la sort'o'j de ĉiu'j revoluci'o'j est'as inter'lig'it'a'j unu kun la ali'a; ili star'as aŭ fal'as kun'e: se la antaŭ'a revoluci'o ne venk'is en si'a batal'o, la sekv'int'a ne pov'as batal'i. En ajn'a revoluci'o, konsekvenc'e, la ating'o'j de antaŭ'a'j revoluci'o'j dev'is est'i defend'at'a'j por ke la nun'a revoluci'o sukces'u.
La Pap'a Revoluci'o en la 11-a kaj 12-a jar'cent'o'j kre'is liber'ec'o'n de individu'o elekt'i inter lojal'ec'o'j, la rajt'o'n for'las'i unu komun'um'o'n kaj al'iĝ'i al ali'a, la rajt'o'n part'o'pren'i en du komun'um'o'j sam'temp'e.
Ĝi'a'j tip'a'j figur'o'j est'as la medit'em'a inter'naci'a pastr'o kaj la aktiv'ul'a lok'a soldat'o.
La revoluci'o de la Reformaci'o en la 16-a jar'cent'o est'ig'is la liber'ec'o'n por individu'o elekt'i si'a'n karier'o'n, la rajt'o'n el'ir'i el la soci'o, al kiu aparten'is li'a patr'o, kaj en'ir'i ali'a'n. Ĝi'a tip'a person'o est'as la profesi'ul'o.
La Franc'a kaj la Industri'a Revoluci'o'j en la 18-a kaj 19-a jar'cent'o'j star'ig'is la liber'ec'o'n de individu'a talent'ul'o evolu'i liber'e kaj konkur'i por publik'a atent'o, la rajt'o'n de individu'a mens'o ŝanĝ'i la komun'um'o'n aŭ estr'i soci'o'n, se li aŭ ŝi kapabl'as. La tip'a person'o est'as Figar'o. L’esprit seul peut tout changer. / De vingt ro'is que l’on encense / Le trépas brise l’autel / Et Voltaire est immortel.
(Nur sprit'ec'o pov'as bon'e influ'i i'o'n. / El du'dek reĝ'o'j kiu'j sur'hav'as kron'o'n / Mort'o romp'as la altar'o'n, / Sed Voltaire est'as etern'a.).
Ni'a revoluci'o en la 20-a jar'cent'o pen'as star'ig'i la liber'ec'o'n de la individu'o por determin'i ties kontent'iĝ'o'j'n, kresk'i kaj est'i san'a. Ĝi'a tip'a figur'o est'as la anonim'a nud'a hom'o kun ŝild'et'o numer'it'a, ankoraŭ ne membr'o de iu soci'o aŭ komun'um'o, sed simpl'e unu en la tut'mond'a hom'amas'o.
Pro tio est'as la tro'a zorg'o, en ni'a epok'o, pri medicin'o kaj ekonomik'o, ĝi'a aktiv'ism'o, ĝi'a mal'amik'ec'o al la ating'o'j de la Franc'a Revoluci'o, liber'ec'o de parol'o kaj pens'o, kiu'j est'as rigard'at'a'j kiel minac'o kontraŭ unu'anim'a ag'ad'o. Korp'e, ĉiu'j est'as ver'e egal'a'j en si'a'j bezon'o'j, kaj individu'a'j diferenc'o'j de temperament'o'j aŭ talent'o'j ne grav'as.
Tial, en ni'a revoluci'o, koncentr'iĝ'ant'a por akir'i liber'ec'o'n de korp'a bezon'o**, ĉiu'j liber'ec'o'j ating'it'a'j de antaŭ'a'j revoluci'o'j est'as minac'at'a'j kiel neniam antaŭ'e. La Franc'a Revoluci'o est'as ne'at'a ĉie, kie est'as super'reg'at'a gazet'ar'o kaj cenzur'o de art'o kaj scienc'o; La Reformaci'o est'as ne'at'a ĉie, kie ŝtat'o dikt'as, kiu'n karier'o'n individu'a civit'an'o sekv'u; la Pap'a Revoluci'o est'as ne'at'a ĉie, kie monolit'a ŝtat'o pretend'as absolut'a'n aŭtoritat'ec'o'n.
La talent'a individu'o hodiaŭ est'as pun'at'a pro si'a orgojl'o, kiu'n li al'pren'is dum la du antaŭ'a'j jar'cent'o'j. Poet'o'j ne est'as la ne'agnosk'it'a'j leĝ'don'ant'o'j de la mond'o, kaj neniam est'is, kaj est'as bon'e kompren'ig'i ili'n pri tio. Tiu'j, kiu'j predik'is doktrin'o'n de Art'o por Art'o, aŭ Art'o kiel luks'aĵ'o, est'is mult'e pli proksim'a'j al la ver'o, sed ili ne dev'int'is rigard'i la relativ'a'n frivol'ec'o'n de si'a'j al'vok'iĝ'o'j pruv'o de anim'a super'ec'o antaŭ la util'a sen'talent'a labor'ul'o. Efektiv'e, la modern'a cenzur'ist'o kaj la romantik'a art'ist'o simil'as unu la ali'a'n pri tio, ke ili pens'as, ke art'o est'as pli grav'a ol ĝi est'as.
“Iam li aspekt'is bon'fart'eg'a kun
roz'kolor'a'j vang'o'j, nun li aspekt'as
velk'int'a. / Fleg'ist'in'o perpleks'ig'it'e si'n
demand'as: ”Kio'n mi far'u?” - kant'as poet'o
en mal'san'ul'ej'a ĉambr'o. Se pacient'o aŭ
fleg'ist'in'o est'is dir'ont'a'j al li: “Di'o mi'a,
ĉes'u zum'i kaj al'port'u varm'a'n akv'o'n
kaj bandaĝ'o'j'n”, est'us bon'a afer'o. Sed
neni'u el ili dir'as tio'n ĉi. La fleg'ist'in'o dir'as:
“Dir'u al la pacient'o, ke mi est'as la sol'a,
kiu pov'as re'san'ig'i li'n, kaj mi don'os al vi
pasport'o'n, al'don'a'j'n manĝ'aĵ'a'j'n kupon'o'j'n
kaj sen'kost'a'j'n bilet'o'j'n por oper'o. Se vi
dir'os al li i'o'n pli, mi al'vok'os la polic'o'n”.
Kaj la sen'esper'a delir'ant'a pacient'o kri'as:
“Konvink'u mi'n, ke mi bon'aspekt'as kaj
bon'san'as, kaj mi donac'os al vi du'obl'a'n
apartament'o'n kaj bel'a'n mastr'in'o'n. Se vi
ne pov'as tio'n far'i, mi ne aŭskult'os vi'n”.
Ebl'e la poet'o, se li ver'e am'is la pacient'o'n kaj la fleg'ist'in'o'n kiel si'n mem,
**Est'i liber'a de ne'sufiĉ'o est'is la ĉef'a cel'o, kiu'n neces'is aspir'i, se oni vol'is solv'i la grav'a'j'n soci'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n defi'o'j'n de Brit'uj'o, laŭ la brit'a ekonomik'ist'o kaj re'formul'o William Beveridge. La raport'o de 1942 de Beveridge pavim'is la voj'o'n al Brit'a social'em'a ŝtat'o; seri'o da re'form'o'j est'is en'konduk'it'a de la Labor'ist'a reg'ist'ar'o de Clement Attlee dum la jar'o'j post la Du'a mond'a milit'o.
est'us silent'a kaj al'port'us varm'a'n akv'o'n, sed dum li plu kant'as, est'as ordon'o, kiu'n li'a kant'o dev'as obe'i: “Ne dir'u mal'ver'a'n atest'o'n kontraŭ vi'a proksim'ul'o”.
“Pens'o'j pri Liber'ec'o kaj Art'o” de W.
H. Auden est'as re'publik'ig'at'a en Unesk'o-Kurier'o laŭ permes'o de Societ'o W. H.
Auden.
Ĉi tiu tekst'o est'as la respond'o de la verk'ist'o al la enket'o de Unesk'o de 1947 pri filozofi'a'j fundament'o'j de hom'a'j rajt'o'j. La enket'o est'as tem'o de la sekci'o Larĝ'angul'e, en la Kurier'a numer'o oktobr'a-decembr'a de 2018: Hom'a'j Rajt'o'j: Retr'o al la Est'ont'ec'o.
Angl'a-Uson'a poet'o, dram'ist'o, kritik'ist'o kaj libr'et'ist'o, W. H. Auden (1907-1973) est'is el'star'a verk'ist'o de la du'dek'a jar'cent'o. Li el'migr'is al Uson'o en 1939, kie li instru'is en plur'a'j universitat'o'j kaj ricev'is Uson'a'n civit'an'ec'o'n en 1946.
El la angl'a lingv'o traduk'is Rafael Lim'a (Brazilo)
Intervju'o de Shiraz Sidhva
Fak'ul'o pri hom'a'j rajt'o'j en inter'kultur'a'j vid'punkt'o'j, An-Na’im streb'as re'pac'ig'i si'a'n ident'ec'o'n de Sudana slamano kun si'a persist'a si'n'dev'ont'ig'o al universal'a'j hom'a'j rajt'o'j. Li argumentas, ke la hom'a'j rajt'o'j est'u hom-centr'a'j, ne ŝtat'centr'a'j.
Eksplik'ant'e si'a'j'n polemik'a'j'n opini'o'j'n, An-Na’im dir'as, ke li antaŭvidas opon'o'n al si'a'j ide'o'j.
„Se mi ne est'as rezist'at'a, mi ne est'as aktual'a,“ li insist'as.
Mi kelk'foj'e parol'as pri tri "C-oj" de hom'a'j rajt'o'j – la koncept'o, la en'hav'o kaj la kun'tekst'o [angl'e: concept, content, context].
La koncept'o est'as universal'ec'o, kiam ni parol'as pri hom'a'j rajt'o'j kiel rajt'o'j de hom'o, sed ĉu ni ver'e cel'as tio'n? Ĉu ni ver'e kapabl'as protekt'i la rajt'o'j'n de la hom'o en la plen'a senc'o? Kiu ŝtat'o far'as tio'n? Bedaŭr'ind'e, la ver'o est'as mal'a – la retor'ik'o de hom'a'j rajt'o'j est'as uz'at'a de la ŝtat'o'j kiel arm'il'o por fi'fam'ig'i unu la ali'a'n en si'a regn'a politik'o, anstataŭ est'i universal'a princip'ar'o de popol'a politik'o protekt'i la dign'o'n de la hom'ar'o.
La du'a "C" referenc'as al tio, kio est'as tiu'j rajt'o'j, kaj ĉi tie ni dev'as akcept'i, ke tio est'as pli ĝust'e labor'o far'at'a ol jam far'it'a publik'a politik'o por la amas'o'j.
La tri'a "C" lev'as la demand'o'n, ĉu la princip'o'j de hom'a'j rajt'o'j est'as funkci'ant'a'j por la publik'o, kaj al'ir'ebl'ig'at'a'j al hom'o'j, kies rajt'o'j est'as en'danĝer'ig'at'a'j. Kio'n signif'as la hom'a'j rajt'o'j por la person'o viv'ant'a en ekstrem'a kaj permanent'a mal'riĉ'ec'o en Kairo, Karaĉi'o aŭ Lagoso – kiel influ'is la hom'a'j rajt'o'j li'a'n viv'o'n?
Mi trov'is, ke - kie ajn - la protekt'o de rajt'o'j okaz'as sur la nivel'o de civit'an'a'j rajt'o'j, sed ne sur la nivel'o de hom'a'j rajt'o'j – ali'vort'e, protekt'o est'as hav'ig'at'a de la ŝtat'o'j al la civit'an'o'j kaj tiel nom'at'a'j "laŭ'leĝ'a'j loĝ'ant'o'j", neniam simpl'e al nur hom'o'j.
Pro tio la rifuĝ'int'o'j kaj migr'ant'a'j labor'ist'o'j, ekzempl'e, ne ĝu'as protekt'ad'o'n de si'a'j hom'a'j rajt'o'j kiel proklam'it'e de la Universal'a Deklaraci'o de Hom'a'j Rajt'o'j (UDHR). Eĉ la rajt'o'j de civit'an'o'j kaj laŭ'leĝ'a'j loĝ'ant'o'j est'as determin'at'a'j de la ŝtat'o tre detal'e. Est'as ĉiam ŝtat'o'j, kiu'j decid'as inter'trakt'i pakt'o'j'n kun ali'a'j ŝtat'o'j, ratif'i aŭ ignor'i koncern'a'j'n inter'naci'a'j'n pakt'o'j'n, kaj determin'i la manier'o'n kaj ampleks'o'n de protekt'ad'o de hom'a'j rajt'o'j de iu ajn person'o en si'a jurisdikci'o.
La tut'a kamp'o de hom'a'j rajt'o'j est'as sub la aŭtoritat'o de la suveren'ec'o de la ŝtat'o. Inter'naci'a leĝ'o tra la mond'o ne pretend'as dev'ig'i ajn'a'n ŝtat'o'n far'i i'o'n ajn.
Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j kaj ĉiu'j ali'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j est'as konsist'ig'at'a'j kaj reg'at'a'j de la ŝtat'o'j, ili pov'as far'i nur kio'n la ŝtat'o'j permes'as, kaj en la ampleks'o kaj manier'o permes'at'a'j de la ŝtat'o'j.
Ĉio ĉi ebl'e taŭg'as al la nun'a stat'o de hom'a evolu'o, sed ĉi tiu'j princip'o'j ne est'as bon'a'j por protekt'i hom'a'j'n rajt'o'j'n.
Pro tio mi parol'as pri la paradoks'o de mem'regul'ig'ad'o per'e de ŝtat'o'j, antagonism'e al fortik'ig'it'a'j fundament'a'j rajt'o'j, kiu'j est'u supoz'ebl'e preter la reg'ad'o kaj manipul'ad'o de la ŝtat'o.
Mi ne dir'as, ke ni ne bezon'as hom'a'j'n rajt'o'j'n, aŭ ke ili'a protekt'ad'o ne est'as real'ig'ebl'a praktik'e. Kio'n mi ver'e vol'as emfaz'i, est'as, ke por ni est'u klar'e, de kie ven'as hom'a'j rajt'o'j kaj kiel – inkluziv'e de demand'o'j ekz. pri tio kiel tiu'j est'as difin'at'a'j kaj kiel ili est'as efektiv'ig'at'a'j.
El mi'a vid'punkt'o, hom'a'j rajt'o'j est'u difin'at'a'j de la hom'o'j, kiu'j akcept'as ili'n kaj amas'e viv'as laŭ ili, kaj ne trud'at'a'j de eks'a'j koloni'a'j potenc'o'j al ili'a'j eks'a'j koloni'a'j ŝtat'o'j, kaj inter'naci'a'j burokrat'o'j.
Du'e, la norm'o'j de hom'a'j rajt'o'j est'u real'ig'at'a'j tra real'a'j kun'tekst'a'j paŝ'o'j, kiu'j est'as taŭg'a'j por la bezon'o'j kaj rimed'o'j de la koncern'a'j komun'um'o'j, sed ne per en'konduk'o de patos'a'j leĝ'o'j prezent'at'a'j en pur'ec'a'j kun'sid'ej'o'j de inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j, kaj diplomat'a'j kaj scienc'a'j konferenc'o'j.
Tri'e, la strategi'o'j de efektiv'ig'ad'o dev'as est'i profund'e kun'tekst'a'j kaj reg'at'a'j de la hom'a'j subjekt'o'j de tiu'j ĉi rajt'o'j ĉie.
Se mi vol'as batal'i kontraŭ mutil'o de gener'a'j organ'o'j de vir'in'o'j en Sudano, ekzempl'e, mi ne pov'as plen'um'i tio'n per deklar'o publik'ig'it'a en Ĝenevo. Mi ne pov'as tio'n far'i eĉ se Sudano far'os leĝ'o'n.
Sed mi pov'as far'i tio'n ŝanĝ'ant'e si'n'ten'o'j'n en la komun'um'o. Tio est'as la ŝlos'il'o.
En Sudano, brit'o'j amend'is la kriminal'a'n kod'o'n tiel, ke mutil'o de gener'a'j organ'o'j de vir'in'o'j iĝ'is pun'ebl'a per du'jar'a mal'liber'ig'o.
La amend'o est'is adopt'it'a en 1946, la jar'o, kiam mi nask'iĝ'is. Mi nun est'as 72-jar'a, kaj mutil'o de la gener'a'j organ'o'j ankoraŭ daŭr'as, inter pli ol naŭ'dek procent'o'j de la loĝ'ant'ar'o. Laŭ mi'a sci'o, neniam est'is eĉ unu pun'o. Honor'murd'o est'as simil'a problem'o. Est'as klar'a'j kamp'o'j, kie ni dev'as hav'i trans'form'iĝ'o'n.
Ni bezon'as ir'i trans la burokrat'ism'a'j'n, formal'ism'a'j'n ide'o'j'n – inspir'i la imag'pov'o'n de hom'o'j, kaj konduk'i ŝanĝ'o'n.
Iam hom'o'j ne pen'is efektiv'ig'i ŝanĝ'o'n ĉar ili ne pens'is, ke tio est'as ebl'a. Sed ili erar'is. Vid'u, kiel trans'form'a pens'ad'o efik'is en la mov'ad'o por la rajt'o'j de sam'seks'em'ul'o'j, ekzempl'e, dum la mal'long'daŭr'o de du'dek jar'o'j. Kiam mi transloĝiĝis al Atlant'a, Georgio, en Uson'o, en 1995, sodomi'o est'is krim'o, por kiu oni dev'is est'i mal'liber'ig'it'a'j. En 2015, inter edz'iĝ'o kaj inter'edz'in'iĝ'o de sam'seks'a'j par'o'j iĝ'is konstituci'a rajt'o.
Kiam vi pens'as pri la rapid'ec'o, je kiu la trans'form'iĝ'o okaz'is, ĝi montr'as, ke vi ne bezon'as start'i per ŝanĝ'o de leĝ'o'j. Fakt'e, se vi komenc'as per kultur'a'j kaj soci'a'j ŝanĝ'o'j, la trans'form'ad'o en la komun'um'o est'as ver'a antaŭ'e'n'ig'a fort'o de ŝanĝ'o – ne la sekv'o de ŝanĝ'o.
Per la kultur'o de hom'a'j rajt'o'j, mi referenc'as al intern'ig'it'a'j valor'o'j – ek'de fru'a en'komun'um'ig'o de infan'o'j – kiu'j est'as pli'fort'ig'it'a'j tra ni'a viv'o. Ĉi tiu'j valor'o'j em'as apog'i respekt'o'n kaj protekt'ad'o'n de hom'a'j rajt'o'j de ali'ul'o'j, kvankam ili ebl'e ne est'as tiel ident'ig'at'a'j. En'e de hom'o'j, kaj en'e de ili'a'j komun'um'o'j, est'as impuls'o'j respekt'i la dign'o'n de ali'a'j, kaj ankaŭ streb'i por inter-kultur'a harmoni'o, kun'ekzist'o kaj reciprok'a inter'de'pend'ec'o.
Ĉiu'j ĉi est'as valor'o'j de hom'a'j rajt'o'j, laŭ mi'a vid'punkt'o, kvankam ili ne est'as reprezent'at'a'j tiel en komun'a diskurs'o.
Ek'de la 1980-aj jar'o'j mi klopod'is por kultiv'ad'o de la kultur'o de hom'a'j rajt'o'j por ĉiu komun'um'o, kiel la baz'o por profund'ig'i kaj pli'vast'ig'i inter'naci'a'n inter'konsent'o'n en'e de kultur'o'j kaj de dialog'o inter divers'a'j kultur'o'j. La libr'o publik'ig'it'a en 1992, Hom'a'j Rajt'o'j en Trans-Kultur'a'j Perspektiv'o'j: Serĉ'o por Inter'konsent'o, kiu'n mi redakt'is, parol'as pli detal'e pri tio.
Dum mi'a barakt'o kun mi'a konflikt'a kred'o je islam'o kaj opon'ad'o al ŝari'o en 1960, mi est'is sufiĉ'e bon'ŝanc'a renkont'i Ustadh (respekt'eg'at'a instru'ist'o) Mohmaud Mohamed Tah'a. Est'is li'a nov'ig'a interpret'ad'o de islam'o, kiu help'is mi'n re'pac'ig'i mi'a'n kred'o'n je islam'o kaj si'n'dev'ont'ig'o al sub'ten'ad'o de hom'a'j rajt'o'j.
Ustad Tah'a est'is Sudana inĝenier'o profesi'e, kaj islam'a sufia re'form'ant'o laŭ si'a religi'a orient'iĝ'o. Li part'o'pren'is en la sen'de'pend'ig'a mov'ad'o de Sudano en 1940 kaj est'is politik'a mal'liber'ul'o sub la Angl'a-Egipta koloni'a administr'ad'o de Sudano. Li est'is la fond'int'o kaj prezid'ant'o de la Respublik'a Parti'o, kiu agit'is por la sen'de'pend'iĝ'o de Sudano kiel demokrati'a respublik'o, de kie ven'as la nom'o. Post long'a period'o mal'liber'ec'a, daŭr'ig'it'a en la period'o'n de religi'a trejn'iĝ'o disĉipl'a, en 1951 Ustadh Tah'a aper'is kun re'form'it'a interpret'aĵ'o de islam'o.
Post li'a tragik'a ekzekut'o en januar'o 1985, kaj la sub'prem'o de li'a re'form- mov'ad'o en Sudano, mi for'las'is mi'a'n hejm'land'o'n sed daŭr'e evolu'ig'is mi'a'n propr'a'n kompren'o'n kaj aplik'ad'o'n de la re'form'a metod'ologi'o de mi'a instru'ist'o, kaj streb'as viv'i laŭ li'a model'o.
Mi'a nun'a projekt'o "Est'ont'ec'o de ŝari'o" kombin'as kelk'a'j'n tem'o'j'n de mi'a scienc'esplor'a labor'o kun apog'o al soci'a ŝanĝ'o, ĉar tiu'j ĉi er'o'j evolu'is en mi'a pens'ad'o ek'de mi'a'j student'a'j tag'o'j, kiam mi stud'is jur'o'n, en la 1960-aj jar'o'j, ĝis la nun'a temp'o. Koncern'e re'form'o'j'n en islam'o kaj kler'ec'o'n, mi sukces'is re'pac'ig'i mi'a'n si'n'dev'ont'ig'o'n por la sekular'a ŝtat'o de islam'a vid'punkt'o, kiel mi far'is pri hom'a'j rajt'o'j antaŭ'e, kun mi'a religi'o.
Per mi'a ret'paĝ'ar'o/blog'o, mi al'vok'is por tut'mond'a publik'a debat'o pri la ide'o'j baz'it'a'j sur mi'a libr'o de 2008, Islam'o kaj la Sekular'a Ŝtat'o.
Mi est'as konvink'it'a, ke ide'o'j pri hom'a'j rajt'o'j kaj civit'an'ec'o est'as pli koher'a'j kun la islam'a princip'ar'o ol la pretend'o'j de la supoz'ebl'e islam'a ŝtat'o observ'ig'i ŝari'o'n. En la libr'o mi prezent'as islam'a'j'n argument'o'j'n por dis'ig'i islam'o'n kaj la ŝtat'o'n, regul'ig'ant'e la rilat'o'j'n inter islam'o kaj politik'o. Mi rezon'as, ke la trud'a en'konduk'o de ŝari'o de'flank'e de la ŝtat'o perfid'as la insist'o'n de la Koran'o pri volont'a akcept'ad'o de islam'o. Individu'a pi'ec'o est'as re'pac'ig'ebl'a kun la komun'a religi'a ident'ec'o – por est'i islam'an'o pro konvink'o kaj mem'vol'a elekt'o, kio est'as la sol'a manier'o est'i islam'an'o. Mi bezon'as sekular'a'n ŝtat'o'n, tiu'n, kiu est'as neŭtral'a rilat'e al religi'a doktrin'o, kaj antaŭ'e'n'ig'as ver'a'n religi'a'n observ'ad'o'n.
Inter'naci'e renom'a sudana-uson'a scienc'ul'o pri jur'o kaj aŭtor'o, Abdullahi Ahmed An-Na’im est'as profesor'o pri jur'o ĉe Charles Howard Candler ĉe Lern'ej'o Emory Law en Atlant'a (Uson'o), asoci'it'a profesor'o ĉe Kolegi'o Emory de art'o'j kaj scienc'o'j, kaj alt'rang'a an'o de la Centr'o de Universitat'o Emory por la Stud'o de Jur'o kaj Religi'o.
El'angl'ig'is Potturu.V. RANGANAYAKULU (Barato)
Krikor Beledian
Pas'is pli ol naŭ'dek jar'o'j de kiam Hovhannes Tumanjan for pas'is, sed li'a'j poem'o'j neni'o'n perd'is de si'a'j original'ec'o, emoci'a esprim'o kaj kapabl'o iniciat'i medit'ad'o'n. En la komenc'o de la du dek'a jar'cent'o, tiu aŭtor'o kre'is si'a'n propr'a'n stil'o'n, ĉerp'ant'e si'a'n inspir'o'n el la buŝ'e trans'don'at'a armen'a tradici'o kaj skrib'ant'e kvazaŭ ekskluziv'e rakont'a'j'n poemojn en la form'o de rim'it'a'j vers'o'j. Li inspir'is precip'e la oper'o'j'n Anuŝ de Arm'e'n Tigranjan kaj Almast de Aleks andro Spendiarjan.
Per ĉi tiu artikol'o, la Kurier'o memor'ig'as pri la celebr'ad'o de la 150-a nask'iĝ'dat're'ven'o de Hovhannes Tumanjan, sub'ten'at'a de Unesk'o, kaj ankaŭ pri la mond'a tag'o de la poezi'o, la 21-a de mart'o.
El'vok'ant'e si'a'n infan'ec'o'n en si'a Aŭtobiografi'o, Hovhannes Tumanjan prezent'as la figur'o'n de si'a patr'o Ter Matheos, ne nur kiel pastr'o'n de la Armen'a eklezi'o, kiu kant'is la kutim'a'n baz'a'n stok'o'n da liturgi'a'j kant'o'j, sed ankaŭ kiel bard'o'n, kiu deklam'is epik'a'j'n poem'o'j'n, akompan'ant'e si'n mem per ĉongur, popular'a pluk'instrument'o. En tiu famili'a kadr'o oni dev'as serĉ'i la font'o'n de la fascin'o, kiu influ'is la rakont'a'n poezi'o'n en la imag'pov'o de la infan'o.
Koncern'e la imag'o'n pri li'a patr'in'o, Son'a, ĝi el'vok'as en la infan'o la sufiĉ'e sovaĝ'a'n alp'a'n pejzaĝ'o'n de Dsegh, li'a nask'iĝ'vilaĝ'o: “Mi'a patr'in'o nask'iĝ'is kaj kresk'is en la mont'ar'o, ŝi est'is fil'in'o de la mont'ar'o“, skrib'is post'e la poet'o, al kiu ni ŝuld'as la bel'a'j'n vers'o'j'n pri la krut'a'j mont'o'j de Armeni'o, leg'ebl'a'j'n fin'e de ĉi tiu portret'o.
Al tiu idili'a bild'o est'as al'don'it'a la famili'a tradici'o, ke li'a'j antaŭ'ul'o'j aparten'is al la grand'a princ'a famili'o de Mamikonjan-oj, kiu'j dum jar'cent'o'j plen'um'is la posten'o'j'n de ĉef'general'o'j de armen'a'j arme'o'j.
Ĉu tio est'is famili'a legend'o aŭ mit'ig'it'a histori'o, Tumanjan kred'is tio'n, kvankam li'a'j genealogi'a'j esplor'o'j ne don'is al li la supoz'at'a'j'n rezult'o'j'n.
Ek'de la infan'ec'o, la est'ont'a poet'o ban'iĝ'is en la mir'ind'a mond'o de rakont'o'j kaj legend'o'j, trans'don'it'a'j de li'a patr'o, li mem est'is ĉirkaŭ'it'a de du'obl'a aŭr'o, kaj sankt'a kaj profan'a. Oni kompren'as, ke rakont'ad'i por H. Tumanjan far'iĝ'os manier'o pens'i kaj trans'don'i antaŭ'ul- kaj folklor'rilat'a'n material'o'n.
Nask'it'a en februar'o 1869, en Dsegh, en la provinc'o Lori, en la nord'o de la nun'temp'a Armen'a Respublik'o, la jun'a Hovhannes dev'is for'ir'i de tiu pra'a Eden'o por stud'ad'i unu'e en Stepanavan, ĉirkaŭ kvar'dek kilo'metr'o'j'n mal'proksim'e de si'a vilaĝ'o, post'e en Tbilis'o, la ĉef'urb'o de Kartveli'o kaj grav'a lok'o de kultur'o por la tut'a Trans'kaŭkazi'o (Armeni'o, Azerbajĝano kaj Kartveli'o). Tie li pas'ig'os preskaŭ si'a'n tut'a'n viv'o'n.
La mort'o de li'a patr'o mal'help'is al li fin'i si'a'n lern'ej'a'n stud'ad'o'n en la lice'o Nersisjan, li ek'labor'is en 1887 kiel sekretari'o ĉe la diocez'o de la Armen'a Eklezi'o. Sed li for'las'is tiu'n posten'o'n, abomen'ant'e la rigid'a'n etos'o'n, kiu reg'is tie. Post'e li labor'is laŭ'okaz'e kaj klopod'is zorg'i pri la bezon'o'j de si'a mult'nombr'a famili'o. Ĉar inter'temp'e la jun'a vir'o edz'iĝ'is kaj iĝ'is patr'o de dek infan'o'j.
Kiel kler'ig'it'a aŭtodidakt'o, tiu legaĵ ŝat'ant'o plonĝ'is sam'temp'e en la armen'a'n kaj fremd'a'j'n kultur'o'j'n. Li leg'is rus'a'j'n poet'o'j'n (Lermontov, Puŝkin), german'a'j'n (Goet'o), angl'a'j'n (Byron, Milton, Ŝekspiro), uson'a'j'n (Longfellow) kaj ali'a'j'n, kiu'j'n li traduk'is kaj ”armen'ig'is“. Li est'is en'sorb'it'a de folklor'o, kaj Okcident'a kaj Orient'a. En la Tumanjan-dom'o, muze'o en Jerevano, la armen'a ĉef'urb'o, kie trov'ebl'as li'a konserv'it'a bibliotek'o kaj part'o de li'a'j manuskript'o'j, oni pov'as mezur'i la ampleks'o'n de li'a'j leg'aĵ'o'j kaj konsult'i part'o'n de la dokument'aĵ'o, kiu'n la poet'o konsider'is nepr'e neces'a por la verk'ad'o de si'a'j poem'o'j kaj rakont'o'j proz'a'j.
La leg'ad'o de Puŝkin ver'ŝajn'e fort'ig'is li'a'j'n ide'o'j'n pri la formal'a el'labor'ad'o de rakont'aĵ'o'j, kvankam ebl'e est'is la “fantom'o”
de Ŝekspiro, kiu de'ten'is li'n publik'ig'i si'a'j'n teatr'aĵ'o'j'n, kiu'j'n li detru'is fin'e. Apart'e de tiu ne'rekt'a influ'o, fremd'lingv'a literatur'o apenaŭ trov'iĝ'as en li'a'j propr'a'j tekst'o'j. Ili est'is “leg'ad-kontakt'o'j”, nepr'e neces'a'j por la evolu'o de poet'o, kies rekt'a'j ĉirkaŭ'ant'o'j apenaŭ propon'is al li nov'ig'a'j'n literatur'a'j'n model'o'j'n.
La unu'a poem'ar'o de H. Tumanjan, Poem'o'j, publik'ig'it'a en Moskvo en 1890, est'is grand'a sukces'o ĉe la literatur'kritik'o.
Post'e, ĉiu'j li'a'j verk'aĵ'o'j port'is tiu'n sam'a'n genr'a'n titol'o'n, escept'e de Harmoni'o'j, aper'int'a en Tbilis'o en 1896. Ĉiu libr'o kolekt'is kelk'a'j'n jam aper'int'a'j'n poem'o'j'n, al kiu'j nov'a'j est'is al'don'it'a'j.
Post tiu lirik'a inter'lud'o de la jar'o'j 1890 ĝis 1896, tut'e nov'a ton'o aŭd'ebl'as en li'a'j rakont'a'j poem'o'j, kiu'j mal'facil'e klasifik'ebl'as laŭ iu establ'it'a literatur'a ĝenr'o. Rakont'ad'o, kiu est'as vers'ig'it'a, rim'it'a kaj struktur'it'a laŭ epizod'o'j tio est'as la komun'a denominator'o de li'a'j nov'a'j literatur'aĵ'o'j, en kiu'j la aŭtor'o revizi'as fam'a'j'n armen'a'j'n aŭ kaŭkazajn fabl'o'j'n, legend'o'j'n kaj rakont'o'j'n, re'pri'labor'ant'e ili'n kun evident'a alegori'a intenc'o.
Kiam H. Tumanjan skrib'is la rakont'o'j'n La hund'o kaj la kat'o, La mal'bon'ŝanc'a komerc'ant'o, La monaĥ'in'ej'o de la kolomb'o kaj ali'a'j'n, kiu'j'n ĉiu armen'o kon'as profund'e en la kor'o ek'de si'a infan'ec'o, li'a invent'kapabl'o mal'pli kuŝ'as en la uz'at'a material'o, sed pli ĝust'e en la manier'o sur'scen'ig'i la ag'ad'o'n, kiu perfekt'e obe'as sub'kuŝ'ant'a'n ide'o'n, mal'kaŝ'ot'a'n nur antaŭ la fin'o de la rakont'o. Fakt'e, la rakont'o en'hav'as best'o'j'n aŭ hom'o'j'n en daŭr'ant'a ag'o kun lert'e aranĝ'it'a'j turn'iĝ'o'j, konduk'ant'e al kulmin'a punkt'o: la ĉef'a mesaĝ'o est'as esprim'at'a fin'e per unu aŭ du konciz'a'j formul'o'j.
Tiu literatur'a teknik'o, propr'a al H.
Tumanjan, far'as li'n el'star'a rakont'ist'o, kiu bon'eg'e majstr'as vers'o'j'n kaj vort'o'j'n. Tio est'as la rezult'o de fervor'a labor'o, kies spur'o'j'n oni trov'as en ar'eg'o da mal'net'aĵ'o'j kaj si'n'sekv'a'j versi'o'j de la tekst'o'j. Oft'e la poet'o re'skrib'as eĉ jam aper'int'a'j'n tekst'o'j'n, por ili'n trans'form'i profund'e kun la evident'a cel'o ating'i esprim'o'n kiel ebl'e plej simpl'a'n kaj efik'a'n. Kontrast'e kun si'a'j mult'nombr'a'j koleg'o'j, kiu'j prefer'as mult'vort'ec'o'n, H. Tumanjan ĉerp'as el retor'ik'a'j stil'rimed'o'j kiel litot'o, alud'o kaj rekt'senc'e ver'e poet'ec'a metod'o.
Komenc'e de la 20a jar'cent'o H.
Tumanjan ating'is perfekt'a'n majstr'ec'o'n pri poet'a rakont'ad'o vers'form'e, precip'e rilat'e al Anuŝ kaj La pren'o de la fortik'aĵ'o Tmuk. Pastoral'a epope'o, kiu lud'as en la idili'a kadr'o de Lori, Anuŝ est'as verk'it'a el ses kant'o'j, komenc'ant'e per prelud'o. Tiu rakont'o de van'ig'it'a am'o, en'hav'ant'a ĉiu'j'n ingredienc'o'j'n de tragedi'o vers'form'e, inspir'is precip'e Arm'e'n Tigranjan (1879- 1950) skrib'i si'a'n epik'a'n oper'o'n, kiu regul'e re'sur'scen'iĝ'as tut'mond'e.
La pren'o de la fortik'aĵ'o Tmuk re'ven'as al histori'a epizod'o, laŭ kiu la edz'in'o de princ'o Tatul, al'log'it'a de la mensog'a'j promes'o'j de Nadir Ŝah, reĝ'o de Pers'uj'o, perfid'as si'a'n edz'o'n kaj liver'as la fortik'aĵ'o'n al la mal'amik'o. Post la total'a detru'o, la konker'ant'o si'n turn'as kontraŭ la perfid'ul'in'o kaj sen'kap'ig'as ŝi'n. La politik'a signif'o de tiu poem'o est'as pli unu'senc'a ol tiu de Anuŝ. Ĝi inspir'is la oper'o'n Almast de Aleksandro Spendiarjan (1871-1928).
Hodiaŭ, la bronz'a statu'o de la poet'o star'as ne mal'proksim'e de tiu de la kompon'ist'o, sur la antaŭ'plac'o de la oper'ej'o de Jerevano, eg'e simbol'a lok'o de la armen'a ĉef'urb'o, kvazaŭ por memor'ig'i, ke la histori'o'j, kiu'j'n ili'a'j verk'o'j etern'ig'is, rest'as ĉiam aktual'a'j.
Sam'temp'e H. Tumanjan ek'verk'is David de Sasuno-on, epope'o'n, el kiu li publik'ig'is unu nur'a'n fragment'o'n, kaj en kiu li revizi'as fam'a'n verk'o'n de la armen'a literatur'a tradici'o, por transport'i mesaĝ'o'j'n, kiu'j okup'as li'a'n kor'o'n: reciprok'a respekt'o inter popol'o'j, mal'aprob'o de ĉiu per'fort'o, rifuz'o de ĉiu sub'prem'ad'o.
Tiu verk'o rest'is ne'fin'it'a, sam'e kiel li'a poem'o La fajr'o'bird'o, ĉar li'a'j publik'a'j aktiv'ad'o'j okup'is pli kaj pli da temp'o.
Krom est'i poet'o, trov'iĝ'is en H. Tumanjan ver'e ag'ad'em'a vir'o, kiu ĉiam rifuz'is est'i ’salon'aŭtor'o’, eĉ kiam li kre'is la literatur'a'n rond'o'n Vernatun (la alt'a ĉambr'o) en si'a propr'a dom'o, kun grup'o de amik'a'j aŭtor'o'j, kiel ekzempl'e Av'et'is Aharonjan, Aleksandro Ŝirvanzade, Avetik Isahakjan kaj Nikol Aghbaljan.
La ĉef'a cel'o de Vernatun est'is don'i al la aŭtor'o'j, ankaŭ al tiu'j, kiu'j tra'pas'is la urb'o'n, lok'o'n por renkont'iĝ'i kaj inter'ŝanĝ'i ide'o'j'n, konsider'ind'e mal'sam'a en kompar'o kun la mult'nombr'a'j ali'a'j literatur'a'j kaj art'ism'a'j salon'o'j de Tbilis'o. Por daŭr'ig'i tiu'j'n ide'o'j'n li fond'is ankaŭ la asoci'o'n de armen'a'j verk'ist'o'j de Kaŭkazio. Ĝi daŭr'e est'is la centr'o de la armen'a literatur'o ĝis la Oktobr'a Revoluci'o en 1917.
H. Tumanjan montr'is la sam'a'n verv'o'n ankaŭ kiam li engaĝ'iĝ'is en politik'o. Dum la armen-tatar'a konflikt'o en 1905, li lud'is la rol'o'n de inter'trakt'ant'o inter la parti'o'j kaj sukces'is mal'help'i la pli'ampleks'iĝ'o'n de la milit'ag'o'j en la provinc'o Lori. Li prov'is far'i tio'n ankaŭ dum la mal'long'daŭr'a armen'kartvel'a milit'o en 1919, kiam aper'is la unu'a'j indik'o'j de la mal'bon'o, kiu super'reg'os li'n en mart'o 1923. Tiu aktiv'ism'o konduk'is du'foj'e al li'a arest'o, en 1908 kaj 1911.
Dum la genocid'o de 1915, li organiz'is sav'ag'ad'o'j'n por la armen'a'j rifuĝ'int'o'j, kiu'j fuĝ'is el la dezert'ig'it'a'j urb'o'j kaj vilaĝ'o'j. Tiu dolor'plen'a spert'o trov'iĝ'as en la kor'o de du el li'a'j plej bel'a'j poem'o'j, Rekviem'o kaj Al mi'a patr'uj'o, kiu'j hav'as merit'o'n montr'i nek patos'o'n nek rankor'o'n, tiu'epok'e tiom dis'vast'ig'it'a'j'n en tia'spec'a literatur'o.
Se ver'as, ke ”la poet'o est'as antaŭ ĉio la kor'o de si'a popol'o”, kiel skrib'is H.
Tumanjan, ver'as ankaŭ, ke la armen'a
popol'o port'os por ĉiam en si'a kor'o li'a'j'n
senmortajn poem'o'j'n. Mult'a'j'n jar'o'j'n post
la forpaso de la poet'o, ni ankoraŭ aŭd'as
li'a'n voĉ'o'n eĥ'iĝ'ant'a'n en la krut'a'j armen'a'j
mont'o'j de ni'a land'o:
Laŭ mal'hel'a voj’, nokt'o'plen'a voj’,
Dum jar'cent'o'j long'a'j
en obskur’ sen'ĉes'a,
En mal'lum’ sen'fin'a ir'as supr'e'n ni
En armen'a'j mont'o'j,
Mal'facil'a'j mont'o'j.
Kaj kun'port'as ni de l’ mal'nov'a temp’
La trezor'o'j'n ni'a'j'n
Kiel mar’ abund'a'j'n,
En profund’ nask'it'a'j'n de l’ popol'anim’
En armen'a'j mont'o'j,
Alt'iĝ'ant'a'j mont'o'j.
Sed plur'foj'e ven'is de la flav'dezert’
Milit'hord'o'j nigr'a'j,
Vic'atak'is ni'a'n
Karavan'o'n just'a'n per fort'a bat’
En armen'a'j mont'o'j,
Sang'o'plen'a'j mont'o'j.
Kaj konstern'iĝ'int'a ni'a karavan’,
Tut'e for'rab'it'a
Kaj dis'frakas'it'a,
La sen'nombr'a'j'n vund'o'j'n port'is laŭ'pec’
En armen'a'j mont'o'j,
La funebr'a'j mont'o'j.
(La poem'o'n traduk'is Karin'e Arakeljan, 2018)
Krikor Beledjan, franc'a, armen'de'ven'a poet'o kaj novel'ist'o, nask'it'a en Bejrut'o (Libano) kaj viv'ant'a en Parizo ek'de 1967, est'as la aŭtor'o de kelk'a'j poem'ar'o'j, ese'o'j, kaj de seri'o de aŭtobiografi'a'j rakont'o'j en la okcident'armen'a lingv'o. Li'a'j verk'o'j est'is ankaŭ publik'ig'it'a'j en Armeni'o, Franci'o, Libano kaj Uson'o.
El la franc'a lingv'o traduk'is Frank Lappe (German'uj'o)
Salvatore D’Onofrio
Ek'de la kult'o de Oziris'o veget'a en la antikv'a Egipti'o ĝis la celebr'ad'o'j de la somer'a solstic'o en Sardi'o, al la fest'o de Sankt'a Barbar'a ĉe la maronit'a'j krist'an'o'j [Μάρων/Maron-an'o'j] en Libano, kaj la vot-ceremoni'o'j de la Piramalai-Kallar-oj en la sud-hindia Tamuli'o [la nun'a Barata ŝtat'o kies ĉef'urb'o est'as Ĉenajo, la iam'a Madras'o], mult'a'j rit'o'j est'as fond'it'a'j sur la simbol'ec'o de la ĝerm'int'a sem'o.
Ankaŭ la ek'kresk'aĵ'o'j de tritik'o, de horde'o aŭ de lent'o'j est'as ĉe la kor'o de Naŭruzo, la Nov'jar'a Tag'o de la popol'o'j, kiu'j aparten'is al la Persa imperi'o, fest'o printemp'e celebr'at'a de pli-mal'pli tri'cent milion'o'j da hom'o'j en la mond'o. Sed kial do oni ĵet'as la ek'kresk'aĵ'o'j'n en akv'o'n?
Nauryz, Navruz, Nawrouz, Nevruz, Nooruz, Novruz, Nowrouz, Nowruz! Jen la mult'a'j trans'skrib'o'j de la sam'a vort'o, kiu signif'as la fest'o'n de la Nov'a Jar'o printemp'e celebr'at'a en iu'j region'o'j de Afgani'o, Azerbajĝano, Barato, Irako, Irano, Kazaĥi'o, Kirgizi'o, Pakistano, Taĝiki'o, Turki'o, Turkmeni'o, kaj Uzbeki'o. En 2009 la fest'o est'is registr'it'a kiel er'o de la protekt'it'a ne'materi'a kultur'a hered'aĵ'o, antaŭ ol tiu ĉi registr'ad'o ampleks'is nov'a'j'n land'o'j'n en 2016.
Inter'naci'a Tag'o, la 21-a de mart'o, est'as atribu'it'a al ĝi ek'de 2010.
En la kred'o'j de ĉiu'j popol'o'j el la tut'a mond'o, ĉiu'n jar'o'n, kiam unu cikl'o al'ven'as al si'a fin'o, grand'as la risk'o, ke la hom'ar'o pere'os. Do neces'as plen'um'i rit'o'j'n, kiu'j ebl'ig'os pas'i trans'e'n. El tio de'ven'as la Nov-Jar'a'j fest'o'j, oft'e celebr'at'a'j ĉe la al'ven'o de la printemp'o, kiu anonc'as la re'nask'iĝ'o'n de la natur'o. Naŭruzo, kiu laŭ'vort'e signif'as la nov'a'n tag'o'n, est'as unu el ili.
Ĝi'a'j origin'o'j, antaŭ almenaŭ du jar'mil'o'j, rest'as mal'preciz'a'j, sed la tradici'o daŭr'e viv'as en ĉiu'j land'o'j, kiu'j aparten'is al la Persa imperi'o.
En Irano, la kor'o de la antikv'a Persi'o, la prepar'o'j komenc'iĝ'as du aŭ tri semajn'o'j'n antaŭ la nov'jar'a tag'o : vir'in'o'j ek-"sku'as" la dom'o'j'n, t.e. ĉio'n pur'ig'as kaj ord'ig'as en ili.
La mard'o'n antaŭ la fest'o, vir'o'j organiz'as lud'o'j'n, en kiu'j oni salt'as trans fajr'o'j'n.
Kaj la infan'o'j kun'iĝ'as en grup'et'o'j'n, kaj, kun mask'o'j, ir'as frap'i sur ĉies pord'o'j, mal'antaŭ kiu'j pret'as por ili kuk'o'j kaj mon'er'o'j. Tiu ĉi tradici'o re'memor'ig'as Halloween [haloŭin], nun asoci'it'a'n kun la fest'o de Ĉiu'j Sankt'ul'o'j en la angl'a'saks'a kaj kelt'a mond'o'j, sam'e kiel Koleda, slav'a'n fest'o'n, kiu iom post iom integr'iĝ'is en la celebr'ad'o'n de Krist'nask'o.
Sed ni re'ven'u en Iranon. La tag'o de la printemp'a ekvinoks'o al'ven'as, kaj la komenc'o de la celebr'ad'o'j est'as anonc'at'a, kun tambur'ad'o, de Haĝ'i Fi'ruz, bufon'o kun nigr'ig'it'a vizaĝ'o. La tabl'o de la "sep s-aĵ'o'j" (haft si'n) est'as prepar'at'a en ĉiu'j dom'o'j, ankaŭ en la diaspor'o. Ĉiu el la nom'o'j de ĉi tiu'j sep aĵ'o'j komenc'iĝ'as per la liter'o s (si'n) : sabzeh (ek'kresk'aĵ'o'j de tritik'o, de horde'o, de lent'o'j kaj de ali'a'j sem'o'j), sir (ajl'o), sib (pom'o), summak (sumak'o), senjed (jujub'o'j), serkeh (vinagr'o) kaj samanu (ia kaĉ'o el long'e kuir'it'a'j jun'a'j tritik-kresk'aĵ'et'o'j muel'it'a'j).
Foj'foj'e oni al'don'as spegul'o'n (ain'e), kuk'o'j'n aŭ mon'er'o'j'n. La Koran'o pov'as hav'i si'a'n lok'o'n sur la tabl'o (ĝi anstataŭ'is la Avest'o'n, la sankt'a'n libr'o'n de la zoroastr'an'o'j), sed ankaŭ poezi'a libr'o.
Ekzempl'e la Divān de Hafiz'o, tiu mistik'a persa poet'o fam'a pro si'a parker'ig'ad'o de la Koran'o, est'as oft'e uz'at'a por aŭgur'ad'o.
La famili'a manĝ'o konsist'as precip'e en fiŝ'aĵ'o kaj riz'o, sed la honor'lok'o ĉe la centr'o de la tabl'o est'as por la sabzeh. La sem'o'j est'is ĝerm'ig'it'a'j de vir'in'o'j en teler'o'j en'e de la dom'o'j ĉe la komenc'o de la celebr'ad'o'j, kaj konstant'e akv'um'at'a'j por ke ili verd'u dum la Naŭruza tag'o.
La origin'o'j de la rit'a'j ek'kresk'aĵ'o'j est'as mal'facil'e spur'ebl'a'j. La plej mal'nov'a'j konstat'it'aĵ'o'j est'as la "lit'o'j de Oziris'o" (aŭ veget'ant'a'j Oziris'o'j) de la ptoleme'a Egipti'o : tradici'e en'met'at'a'j en tomb'o'j'n, figur'et'o'j prezent'is, en kuŝ'a pozici'o, la di'o'n de la mort'int'o'j kaj de la resurekt'o por etern'a viv'o. Ili est'is far'it'a'j el ter'o kned'it'a kun akv'o kaj horde'a'j sem'o'j.
En la 5-a jar'cent'o a. K. en la Antikv'a Greki'o, hom'o'j sem'is sem'o'j'n en korb'aĵ'o'j'n aŭ uj'o'j'n el ter'o, nom'it'a'j'n ĝarden'o'j de Adonis'o. Oni ĝerm'ig'is ili'n por honor'i la mort'em'a'n am'ant'o'n de la am'di'in'o Afrodit'o dum la rit'ar'o de la adonis'a'j fest'o'j, kiu'j ĉiu'jar'e okaz'is ĉe la mez'o de juli'o.
Mal'e, est'as neni'u spur'o de la rit'a'j ek'kresk'aĵ'o'j en la Avest'o ; nek en la persaj skrib'aĵ'o'j pri Naŭruzo; nek eĉ en la rit'ar'o'j de la parsi'o'j, tiu'j adept'o'j de la zoroastra religi'o en Persi'o, kiu'j fuĝ'is per si'n'sekv'a'j ond'o'j en Hind'uj'o'n, inter la 7-a kaj la 10-a jar'cent'o'j, pro la arab'a-islam'a konker'o de ili'a land'o.
Tamen, la ĝerm'int'a'j sem'o'j ja ĉe'est'as, ĉe la centr'a lok'o de la tabl'o'j de la "sep s-aĵ'o'j", ĉirkaŭ kiu'j kun'sid'as, ĉiu'n printemp'o'n, ĉirkaŭ tri'cent milion'o'j da hom'o'j en la mond'o.
Ebl'as imag'i, ke la tradici'o de la ek'kresk'aĵ'o'j dis'vast'iĝ'is el sud'a Hind'uj'o, kie ili ankoraŭ est'as uz'at'a'j en ceremoni'o'j.
Ĉe la Piramalai-Kallar-oj en Tamuli'o, laŭ la franc'a etn'olog'o Louis Dumont, vir'in'o'j, kiu'j vol'as plen'um'i si'a'j'n vot'o'j'n, procesi'e port'as pot'o'j'n plen'ig'it'a'j'n per divers'a'j aĵ'o'j, inter kiu'j ek'kresk'aĵ'o'j obten'it'a'j per "ĝerm'ig'o en mal'lum'o dum unu semajn'o de sep aŭ naŭ sem'o'j en iu ajn uj'o".
La ek'kresk'aĵ'o'j okup'as la centr'a'n lok'o'n en divers'a'j fest'o'j ankaŭ en Eŭrop'o. En la franc'a Provenc'o, la 4-an de decembr'o, la tag'o'n de la Sankt-Barbar'a fest'o, oni tradici'e met'as en tri teler'et'o'j'n tritik-sem'o'j'n el la rikolt'o de la antaŭ'a jar'o, por ili'n ĝerm'ig'i kaj lok'i sur la tabl'o'n de la "grand'a vesper'manĝ'o" de la 24-a de decembr'o, kaj post'e en la Kristnakan krip'o'n. La sam'a tradici'o ekzist'as en Libano, ĉe la arab- etn'a'j maronit'a'j katolik'o'j, kaj en Sicilio, ĉe la Kastelbŭonanoj, en la provinc'o de Palerm'o.
La 19-an de mart'o, Sicili'an'o'j hav'as ali'a'n kutim'o'n ornam'i per ek'kresk'aĵ'o'j la "tabl'o'j'n de sankt'a Jozefo", sur kiu'j'n oni met'as manĝ'aĵ'o'j'n, ĝis cent unu el ili, por celebr'i kaj la virt'o'j'n de mal'riĉ'ec'o simbol'ig'it'a'j'n per la sankt'ul'o, kaj tiu'j'n de riĉ'ec'o, simbol'ig'it'a'j'n per la tritik'o, precip'e per la pan'o, kiu est'as ĉi-okaz'e prepar'it'a laŭ tre el'labor'it'a'j recept'o'j.
En sud'a Italio, la sankt'a'n ĵaŭd'o'n, kiu antaŭ'as Pask'o'n, ek'kresk'aĵ'o'j est'as met'at'a'j en la sur'altar'a'n tabernakl'o'n, kie, laŭ la katolik'a liturgi'o, est'as ten'at'a'j la eŭkaristi'e konsekr'it'a'j hosti'o'j. Kaj en Romo la jud'a komun'um'o daŭr'ig'as, el la mez'epok'o, la rit'a'n kutim'o'n de la ek'kresk'aĵ'o'j okaz'e de la fest'o'j de Roŝ Haŝana kaj de Jom Kipur.
Ni'a eŭrop'a esplor'rigard'et'o fin'iĝ'as per la 21-a de juni'o, la tag'o de la somer'a solstic'o, en Sardi'o, en la urb'et'o Bar'i Sard'o.
Vid'ebl'as mult'eg'a'j vir'in'o'j, kiu'j port'as sur si'a kap'o ek'kresk'aĵ'o'j'n, nom'at'a'j'n nenniri, en uj'o'j, sur kiu'j star'as impon'a struktur'o el kan'o'j, ornam'it'a per fajn'e modl'it'a'j pan'o'j kaj per frukt'o'j. La vir'in'o'j defil'as en la strat'o'j, al la mar'o, kie'n ili ir'as por ĵet'i en ĝi'n si'a'j'n nenniri.
La dek'tri'a tag'o Ankaŭ en sud'a Barato la vir'in'o'j procesi'e port'as sur si'a kap'o ek'kresk'aĵ'o'j'n kaj, fin'e de la ceremoni'a paŝ'ad'o, danc'as ĉirkaŭ ili antaŭ ol ili'n en'akv'ig'i.
En la antikv'a Greki'o oni ĵet'ad'is la ĝarden'o'j'n de Adonis'o en fontan'o'j'n aŭ en la mar'o'n post kiam oni port'is ili'n sur la tegment'a'j'n teras'o'j'n, ekzakt'e sam'e kiel ankoraŭ hodiaŭ tio'n farad'as la mazda'ist'a'j iran'an'o'j en Yazd, kaj ali'lok'e en Irano.
En Irano, la dek'tri'a'n tag'o'n post Naŭruzo, ĉiu'j el'ir'as pas'ig'i la tag'o'n sub'ĉiel'e por manĝ'i, lud'i, kant'i kaj plen'um'i la last'a'n rit'a'n ag'o'n : ĵet'i la ek'kresk'aĵ'o'j'n en flu'a'n akv'o'n... post kiam la jun'ul'in'o'j plekt'is kelk'a'j'n el ili, sam'temp'e esprim'ant'e la dezir'o'n trov'i edz'o'n dum la jar'o, kiu komenc'iĝ'as.
Naŭruzo est'as unu el tiu'j rit'o'j, kiu'j kun'ig'as soci'o'j'n for'a'j'n unu de la ali'a'j kaj en la spac'o kaj en la temp'o, kaj en kiu'j oni rigard'as la period'a'n re'verd'iĝ'o'n de la veget'aĵ'ar'o kiel simbol'o'n de la re'komenc'o de la viv'o. Sed kvankam la ĝerm'ad'o simbol'as la re'nov'iĝ'o'n, la sem'o en'hav'as ĉiu'j'n mal'bon'o'j'n de la fin'iĝ'ant'a jar'o. Pro tiu ĉi ambivalenc'a signif'o atribu'it'a al la ek'kresk'aĵ'o'j, oni sen'ig'as si'n je ili, las'ant'e la flu'o'n port'i ili'n for.
Profesor'o ĉe la universitat'o en Palerm'o, Salvatore D’Onofrio (Italio) est'as, ĉe la pariza Collège de Franc'e [[ɔlɛʒ dəfʀɑ̃ s ] Kolegi'o de Franci'o], an'o de ties Laboratori'o de soci'a antrop'ologi'o, en kiu li kun'ord'ig'as la redakt'ad'o'n de la period'aĵ'o Cahiers d’anthropologie social'e [kaj'e dɑ̃tʀɔpɔlɔʒi] sɔsjal] kaj la labor'grup'o'n "Arkiv'o'j pri la Nov'a Jar'o en Parizo". Li verk'is la libr'o'n Le matin des dieux. Du Norouz pers'an aux Pâques chrétiennes ["La maten'o de la di'o'j: De la persa Naŭruzo ĝis la krist'an'a'j Pask'o'j"], 2018.
El'franc'ig'is Christian LAVARENNE (Franc'uj'o)
Howard S. Wheater
Ok'dek procent'o'j de la mond'a loĝ'ant'ar'o est'as sub'met'it'a'j al alt'a'j nivel'o'j de minac'o'j al akv'a sekur'ec'o, kaj sever'a akv'a kriz'o est'as atend'at'a ĉirkaŭ 2070. Al'front'it'e de ĉi tiu'j alarm'a'j prognoz'o'j, la aŭtor'o argument'as, ke la si'n'ten'o, ke ĉio tut'egal'e bon'os, ne taŭg'os. Akv'a administr'ad'o est'as scienc'a problem'o, sed ĝi ankaŭ rilat'as al politik'o, reg'ad'o kaj soci'a'j valor'o'j. Nov'a trans'fak'a scienc'o est'as urĝ'e neces'a.
Per ĉi tiu artikol'o, la Kurier'o mark'as la fest'o'n de la Mond'a Akv'o-Tag'o la 22-a de mart'o.
La mond'a ne'sal'a akv'a medi'o al'front'as sen'precedenc'a'j'n prem'o'j'n en la 21-a jar'cent'o. La kresk'ant'a tut'mond'a loĝ'ant'ar'o kaj ekonomi'a evolu'o kaŭz'is kresk'ant'a'j'n bezon'o'j'n pri akv'a'j rimed'o'j. La tro'a uz'o de akv'o est'as dis'vast'ig'it'a; la konsekvenc'o'j inkluziv'as redukt'ad'o'n de river'a'j flu'o'j, perd'o'n de lag'o'j kaj marĉ'o'j kaj mal'alt'ig'o'n de grund'akv'a'j nivel'o'j.
La plej dram'a ekzempl'o de ĉi tio est'as la perd'o de la Mar'o de Aral en Centr'a Azi'o, kiu iam est'is la kvar'a plej grand'a sal'akv'a lag'o en la mond'o, sed far'iĝ'is dezert'o en kvar'dek jar'o'j, ŝrump'int'e al apenaŭ dek procent'o'j de si'a origin'a grand'ec'o pro re'tir'iĝ'o de la surfac'a akv'o.
Pli ĝeneral'e, la hom'a'j efik'o'j sur natur'a'j'n sistem'o'j'n est'as tiel vast'a'j, ke la termin'o Hom-epok'o est'as uz'at'a por pri skrib'i la nun'a'n geologi'a'n epok'o'n [vid'u Bon'ven'o'n al la Hom-epok'o, Kurier'o, april'o-juni'o 2018]. La kresk'ant'a'j prem'o'j sur akv'a'j'n resurs'o'j'n est'as met'at'a'j kontraŭ ĉi tiu fon'o de ampleks'a hom'far'at'a ŝanĝ'o.
Urbaniz'ad'o (pli ol du'on'o de la mond'a loĝ'ant'ar'o nun loĝ'as en urb'o'j), sen'arb'ar'ig'o kaj la etend'ad'o de kultiv'at'a ter'o (1,5 miliard'o'j da hektar'o'j tut'mond'e) hav'is grav'a'n efik'o'n sur la hidrologi'a'n stat'o'n kaj akv'a'n kvalit'o'n.
Preskaŭ ok'dek procent'o'j de la mond'a loĝ'ant'ar'o est'as sub'met'at'a'j al alt'a'j nivel'o'j de minac'o'j al akv'a sekur'ec'o. Urb'a'j are'o'j kaj agrikultur'o est'as grav'a'j font'o'j de polu'ad'o de akv'o, minac'ant'e la akv'a'n viv'o'n kaj kresk'ig'ant'e prem'o'j'n sur ne'sal'a'j'n akv'a'j'n eko'sistem'o'j'n. En 2010, fak'ul'o'j taks'is, ke de 10 000 ĝis 20 000 ne'sal'a'j akv'a'j speci'o'j aŭ for'mort'is aŭ risk'as for'mort'i.
Ne'evit'ebl'e, la prem'o'j sur la hidrologi'a'n medi'o'n por kontent'ig'i la manĝ'aĵ'a'j'n kaj energi'a'j'n bezon'o'j'n de la kresk'ant'a tut'mond'a hom'a loĝ'ant'ar'o nur pli'iĝ'os.
Produkt'ad'o de manĝ'aĵ'o'j dev'os lev'iĝ'i je sep'dek procent'o'j antaŭ 2050 por ating'i la projekt'it'a'n bezon'o'n, laŭ taks'o de 2012 de la Organiz'aĵ'o pri Nutr'ad'o kaj Agrikultur'o [Food and Agriculture Organization] (Fa'o) de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.
Esplor'o de 2013 pri mal'abund'ec'o de akv'o, el'don'it'a en la monat'a revu'o Hydrology and Earth System Sciences (Hidrologi'o kaj scienc'o'j pri ter'a'j sistem'o'j) (HESS), konklud'is, ke ĉirkaŭ du'on'o de la mond'a loĝ'ant'ar'o spert'os sever'a'n akv'a'n mank'o'n inter 2071 kaj 2100.
La ŝanĝ'o'j al la medi'o kaŭz'it'a'j de hom'a'j ag'ad'o'j ankaŭ pli'ig'is akv'o-rilat'a'j'n risk'o'j'n al la viv'o, propr'aĵ'o kaj infra'struktur'o asoci'it'a'j kun ekstrem'a'j event'o'j. Ĉi tio'n ilustr'is la inund'o'j de Houston, Teksaso, en Uson'o, okaz'int'a'j en 2017. En are'o, en kiu okaz'is disvolviĝo malgraŭ la kon'at'a inund'a risk'o, 300 000 konstru'aĵ'o'j est'is inund'it'a'j, kio kaŭz'is la evaku'ad'o'n de cent'o'j da mil'o'j da hom'o'j, kun inund'a damaĝ'o taks'it'a je pli ol 125 miliard'o'j da dolar'o'j.
En pli kaj pli inter'lig'it'a mond'o, la efik'o'j de inund'o'j kaj tro'sek'ec'o'j ne lim'iĝ'as al lok'a'j konsekvenc'o'j. La Mond'a Bank'o taks'is, ke la inund'o de 2011 en Taj'land'o kaŭz'is ekonomi'a'j'n perd'o'j'n je 46,5 miliard'o'j da dolar'o'j pro la inter'romp'o de la tut'mond'a proviz'o per elektron'ik'a'j var'o'j. Kaj la varm'eg'a veter'o en Rus'uj'o en 2010, kiu fort'e kaj negativ'e influ'is tritik'a'n produkt'ad'o'n kaj tut'mond'a'j'n manĝ'aĵ'a'j'n prez'o'j'n, est'is agnosk'it'a kiel faktor'o en la soci'a mal'trankvil'o asoci'it'a kun la Arab'a Printemp'o, kiel raport'is The Economist (la ekonomik'ist'o) en 2012.
La last'a'temp'a mond'a varm'iĝ'o kaŭz'is profund'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en la hidrolologia medi'o. La glaci'ej'o'j en la Kanadaj Rok'a'j Mont'o'j, ekzempl'e, rapid'e re'tir'iĝ'as. Est'as prognoz'at'e, ke plej'part'o el ili perd'iĝ'os antaŭ la fin'o de la jar'cent'o – tamen ili nutr'as grand'a'j'n river'o'j'n flu'ant'a'j'n en la Pacifik'o'n, Atlantik'a'n kaj Arkt'a'n ocean'o'j'n.
Ankaŭ la arb'ar'o'j en Okcident'a Kanado mal'aper'as, plej'part'e pro tio, ke ili est'is infest'it'a'j de ŝel'a'j skarab'o'j, kies prolifer'ad'o asoci'iĝ'as, part'e, kun pli varm'a'j vintr'o'j.
Dum Okcident'a Kanado est'as region'a ekzempl'o, est'as not'ind'e, ke du'on'o de la mond'a loĝ'ant'ar'o de'pend'as de akv'o el mal'varm'a'j region'o'j, kie oni pov'as atend'i simil'e sever'a'j'n efik'o'j'n de varm'iĝ'o.
Esplor'o publik'ig'it'a en la revu'o Climatic Change (Klimat'a ŝanĝ'o) en februar'o 2016 deklar'as, ke antaŭ 2050 inter 0,5 kaj 3,1 miliard'o'j da hom'o'j est'os sub'met'it'a'j al pli'iĝ'o de akv'a mal'abund'ec'o kaŭz'it'a de klimat'a ŝanĝ'o.
Kiel la komun'um'o pri akv'a scienc'o pov'as pli bon'e respond'i por hav'ig'i la kompren'o'n kaj il'o'j'n por decid sub'ten'o neces'a'j'n por trakt'i ĉi tiu'j'n defi'o'j'n?
Laŭ'grad'e kresk'ant'a scienc'o, antaŭen ir'ant'e per mal'grand'a'j paŝ'o'j, ne pret'as por tiu task'o, kaj la nun'a si'n'ten'o, ke ĉio tut'egal'e est'os normal'a, ne pov'as est'i toler'at'a. Neces'as pli tut'ec'a dimensi'o en tut'mond'a skal'o kaj strategi'a fokus'o.
Unu'e, est'as kresk'ant'a bezon'o por pli bon'a scienc'a kompren'o pri la akv'a medi'o front'e al sen'precedenc'a'j medi'a kaj soci'a ŝanĝ'o'j. Ĉi tiu'j afer'o'j trans'pas'as scienc'fak'a'j'n lim'o'j'n. Ekzempl'e, por antaŭ'vid'i la est'ont'a'j'n river'a'j'n flu'o'j'n en Okcident'a Kanado est'as postulat'a kompren'o pri tio, kiel eko'sistem'o'j kaj agrikultur'o respond'os al klimat'a ŝanĝ'o.
Si'a'vic'e, la antaŭ'dir'o de est'ont'a klimat'o de'pend'as de tio, kiel kompren'i la ŝanĝ'o'j'n en la re'ag'o'j inter ter'o kaj atmosfer'o – kiel la verd'iĝ'o de arbust'a tundr'o en la Nord'o, aŭ la prolifer'ad'o de veget'aĵ'ar'o, precip'e arbust'o'j, kiu sorb'ad'os pli kaj pli da sun'a energi'o, tiel kontribu'ant'e al tut'mond'a varm'iĝ'o.
La sol'a cert'a afer'o pri la est'ont'ec'o est'as, ke ĝi est'os tre mal'cert'a, kiam ek'tem'as pri klimat'o kaj hom'a soci'ekonomi'a dis'volv'ad'o – kaj inter'ag'o'j inter ili.
Ĉi tiu ne'cert'ec'o dev'as est'i administr'at'a.
Konsider'ant'e la kompleks'ec'o'n de akv'a'j sistem'o'j kaj ili'a'n inter'de'pend'ec'o'n kun ter'o, energi'o kaj manĝ'aĵ'a'j sistem'o'j, ĉe skal'o'j de lok'a ĝis tut'mond'a, administr'i ne'cert'ec'o'n postul'os pli adapt'a'j'n kaj fleks'ebl'a'j'n strategi'o'j'n ol tiu'j'n de la pas'int'ec'o. La pas'int'ec'o ne plu pov'as serv'i kiel fid'ind'a gvid'il'o al la est'ont'ec'o.
Ni dev'as analiz'i la damaĝ'ebl'o'j'n kaj adopt'i strategi'o'j'n, kiu'j sub'ten'as risort'ec'o'n – la kapabl'o'n de sistem'o sorb'i ŝok'o'n kaj daŭr'e re'gener'i si'n sen ŝanĝ'iĝ'i al nov'a stat'o.
Est'as vast'e re'kon'it'e, ekzempl'e, ke okaz'is mal'konekt'iĝ'o inter la scienc'a taks'ad'o de klimat'a efik'o kaj long'temp'a akv'o'plan'ad'o aŭ klimat'a adapt'o. Ĝeneral'e, por ke la scienc'o est'u efik'a en liver'ad'o de solv'o'j, ĝi dev'as trakt'i problem'o'j'n, kiu'j est'as konsider'at'a'j grav'a'j al decid'ist'o'j, por liver'i il'o'j'n al uz'ant'o'j en ĝust'a'temp'a kaj util'a aranĝ'o, kaj inklud'i kontribu'o'n de uz'ant'o'j. Ĉi-last'a don'as la kred'ind'ec'o'n kaj legitim'ec'o'n neces'a'j'n por solv'i la politik'e diskut'end'a'j'n kaj soci'e signif'a'j'n problem'o'j'n, kiu'j nun ĉirkaŭ'as la administr'ad'o'n pri akv'a'j rimed'o'j.
Ĉi tio ilustr'as, kiom grav'e est'as, ke scienc'ist'o'j re'kon'u, ke la engaĝ'iĝ'o de ĉiu'j koncern'at'o'j est'as neces'o, ne opci'o. La nov'a esplor'a paradigm'o dev'as inkluziv'i profund'a'n sci'o'n pri la soci'a'j procez'o'j, kiu'j akompan'as la efik'a'n – kaj reciprok'a'n – engaĝ'iĝ'o'n de scienc'o kaj politik'o.
Grav'as re'kon'i, ke lok'a'j koncern'at'o'j est'as grav'a font'o de sci'o. Indiĝen'a'j komun'um'o'j, ekzempl'e, hav'as trezor'o'n de mult'generaci'a sci'o pri si'a ter'o kaj ĝi'a'j inter'ag'o'j kun natur'a'j fort'o'j [vid'u la sekci'o'n Larĝ'angul'e de ĉi tiu numer'o]. Ĉi tiu sci'o dev'as est'i uz'at'a por la avantaĝ'o de la scienc'o. Tial – kiel part'o'n de la program'o Glob'al Water Futures (GWF) [Tut'mond'a'j akv'a'j est'ont'ec'o'j] en Kanado – en april'o 2018 ni lanĉ'is projekt'o'n kun la indiĝen'a'j popol'o'j de Kanado por labor'i kun'e pri esplor'a strategi'o, kiu pov'as help'i solv'i la akv'a'j'n problem'o'j'n en ĉi tiu'j komun'um'o'j.
Last'a'temp'e, la ĉef'a'j defi'o'j de akv'a sekur'ec'o rilat'as al reg'ad'o. La demand'o pri tio, kiu hav'as la pov'o'n far'i decid'o'j'n (kaj kiel ĉi tiu'j decid'o'j est'as far'at'a'j), est'as tial tre grav'a.
Se la scienc'a kompren'o kaj prognoz'o de akv'a'j ŝanĝ'o'j met'as signif'a'j'n scienc'a'j'n defi'o'j'n, sam'e far'as la administr'ad'o de akv'o. Akv'a sekur'ec'o en la du'dek-unu'a jar'cent'o est'as kaj scienc'a, kaj soci'a afer'o.
Sekv'e, neces'as nov'a trans'fak'a al'ir'o, kiu establ'os lig'o'j'n inter la natur'a'j kaj soci'a'j scienc'o'j.
Resum'e: por evit'i serioz'a'n akv'a'n kriz'o'n, ni dev'as dis'volv'i nov'a'n scienc'a'n sci'o'n por kompren'i la evolu'o'n de akv'a'j sistem'o'j, kiu'j uz'as la rilat'o'n inter hom'o kaj natur'o; por establ'i nov'a'j'n inter'fak'a'j'n manier'o'j'n de scienc'a kun'labor'o por kompren'i la inter'konekt'o'j'n de ĉi tiu'j sistem'o'j kaj ili'a'j'n soci'a'j'n influ'o'j'n; integr'i lok'a'n sci'o'n en scienc'a'n esplor'ad'o'n por trakt'i la bezon'o'j'n de la uz'ant'o'j; kaj star'ig'i pli efik'a'j'n mekanism'o'j'n por traduk'i scienc'a'j'n sci'o'j'n en soci'a'n ag'o'n.
Cert'ig'i al'ir'o'n al akv'o kaj sanitar'aĵ'o por ĉiu'j est'as la Ses'a Cel'o de Daŭr'i'pov'a Evolu'ad'o (SDG 6) de la Tag'ord'o 2030 adopt'it'a de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en septembr'o 2015.
Kiel part'o'n de si'a ag'ad'o por ating'i ĉi tiu'n Tag'ord'o'n, Unesk'o organiz'is la First Water Scienc'e-Policy Inter'fac'e Colloquium (Spic Water) (Unu'a'n kolokv'o'n pri inter'ag'ad'o inter scienc'o kaj politik'o pri akv'o) la 14-an de juni'o 2018, kiu kun'ven'ig'is dek unu ministr'o'j'n kaj parlament'an'o'j'n, kaj ali'a'j'n reprezent'ant'o'j'n de Membr'o-Ŝtat'o'j kaj fak'ul'o'j'n pri akv'o.
La cel'o est'is ident'ig'i, kiel la International Hydrological Programme (IHP) (Inter'naci'a hidrolologia program'o) de Unesk'o pov'us pli bon'e help'i land'o'j'n formul'i tag'ord'o'n por evolu'ig'i scienc'o'n, teknologi'o'n kaj kapabl'o'j'n por akompan'i ili'n en ili'a'j klopod'o'j. IHP est'as la sol'a inter'reg'ist'ar'a program'o de la UN-sistem'o dediĉ'it'a al akv'a esplor'ad'o, administr'ad'o pri akv'a'j rimed'o'j kaj konstru'ad'o de kler'ig'ad'o kaj kapabl'o.
Ĉi tiu simpozi'o est'as la unu'a el seri'o, kiu okaz'os ĉiu'n du'a'n jar'o'n kiel part'o de la sesi'o'j de la Inter'reg'ist'ar'a Konsili'o de IHP.
Konferenc'o pri integr'a trakt'o de akv'o-rilat'a'j problem'o'j est'as organiz'at'a ĉe Unesk'o en maj'o 2019.
Profesor'o ĉe la Lern'ej'o de Medi'o kaj Daŭr'ig'ebl'o ĉe la Universitat'o de Saskatchewan, Kanado, kaj emerit'a profesor'o de Hidrologi'o ĉe Imperial College, Londono, Howard S. Wheater (Briti'o) hav'as ampleks'a'n inter'naci'a'n spert'o'n pri hidrologi'o kaj akv'a'j rimed'o'j kaj est'as la aŭtor'o de sep libr'o'j.
El la angl'a lingv'o traduk'is Sidney Carlos Praxedes (Brazilo)