Dum la last'a'j jar'o'j, grandioz'a'j est'is la progres'o'j pri art'e'far'it'a intelekt'o (AI), ebl'ig'int'a'j invent'aĵ'o'j'n, kiu'j'n oni antaŭ'e taks'us ne'pens'ebl'a'j. Komput'il'o'j kaj robot'o'j kapabl'as lern'i kaj pli'bon'ig'i si'a'n labor'o'n, kaj eĉ far'i decid'o'j'n – kompren'ebl'e per'e de algoritm'o kaj sen propr'a konsci'o. Tamen nepr'e lev'iĝ'as kelk'a'j demand'o'j. Ĉu maŝin'o kapabl'as pens'i? Kio'n kapabl'as AI en la nun'a stadi'o de si'a evolu'o? Ĝis kiu grad'o ĝi est'as mem'star'a? Kiel rol'as la hom'a decid'ad'o?
Pli ĝust'e ol la Kvar'a'n Industri'a'n Revoluci'o'n, la AI provok'as nun kultur'a'n revoluci'o'n. Ĝi nepr'e trans'form'os ni'a'n est'ont'ec'o'n, sed ni ankoraŭ ne sci'as, kia'manier'e. Pro tio ĝi fascin'as kaj tim'ig'as.
La Kurier'o enket'is kaj prezent'as al si'a'j leg'ant'o'j, kio'n oni kapt'u pri tiu ĉi nov'a esplor'tem'o, situ'ant'a ĉe la lim'o inter komput'ik'o, inĝenier'o kaj filozofi'o. Tio postul'as unu'e re'ĝust'ig'o'n de kelk'a'j fals'a'j opini'o'j. Ĉar est'u klar'e, ke en si'a nun'a stadi'o, AI ne est'as pens'kapabl'a. Kaj la ebl'ec'o en'ŝut'i en komput'il'o'n ĉiu'j'n kompon'ant'o'j'n de hom'a est'aĵ'o eg'e mal'proksim'as! Robot'o aplik'as ar'o'n da proced'o'j, kiu'j ebl'ig'as i'a'n inter'ag'o'n de ĝi kun ni hom'o'j, sed ekster si'a strikt'e program'it'a inter'ag'ad'kamp'o, ĝi ne kapabl'as pri ver'a soci'a inter'rilat'o.
Malgraŭ tio, jam nun, kelk'a'j aplik'o'j de AI est'as kontest'ebl'a'j: kolekt'ad'o de daten'o'j, kiu'j dis'diskret'as pri la intim'a viv'o, algoritm'o'j pri vizaĝ're'kon'o, uz'at'a'j por taks'i mal'amik'ec'o'n de ies mien'o aŭ influ'it'a'j per ras'a'j antaŭ'juĝ'o'j, milit'ist'a'j sen'pilot'a'j aviad'il'et'o'j (flug'robot'o'j) kaj mem'star'a'j paf'arm'il'o'j... La etik'a'j problem'o'j, lev'it'a'j de AI jam nun kaj eĉ pli morgaŭ – kun kresk'ant'a grav'ec'o – est'as mult'nombr'a'j.
Dum fulm'rapid'e progres'as la esplor'ad'o pri la teĥnik'a'j aspekt'o'j de AI, ĝi lam'as koncern'e ĝi'a'j'n etik'a'j'n aspekt'o'j'n. Kvankam mult'a'j esplor'ist'o'j jam mal'trankvil'iĝ'as pri tio, kaj kelk'a'j land'o'j komenc'is serioz'a'n cerb'um'ad'o'n pri tiu ĉi demand'o, tamen ĝis nun ekzist'as neni'u leĝ'a kadr'o por mond'skal'e direkt'i la est'ont'a'n esplor'ad'o'n. "Est'as ni'a respond'ec'o gvid'i universal'a'n kaj kler'a'n pri'diskut'o'n, por en'ir'i kun grand'e mal'ferm'it'a'j okul'o'j en tiu'n ĉi nov'a'n epok'o'n sen rezign'i pri la ni'a'j valor'o'j, kaj ebl'ig'i ating'o'n de komun'a fundament'o pri etik'a'j princip'o'j“, deklar'as en tiu ĉi numer'o de la Kurier'o la Ĝeneral'a Direktor'in'o de Unesk'o, Audrey Azoulay (vid'u p. 37 – 39).
Inter'naci'a norm'ig'il'o est'as nepr'e bezon'at'a por respond'ec'e evolu'ig'i AI: jen task'o, kiu'n Unesk'o ek'pren'as sur si'n kaj kiu'n tiu ĉi numer'o de la Kurier'o klopod'as sub'ten'i, propon'ant'e voj'o'j'n por cerb'um'ad'o.
El la franc'a lingv'o traduk'is François Lo Jacomo (Franc'uj'o)
Je'a'n-Gabriel Ganascia
Ĉu maŝin'o'j iĝ'os pli inteligent'a'j ol hom'a'j est'aĵ'o'j?
Ne, asert'as Je'a'n-Gabriel Ganascia – tio est'as mit'o, inspir'it'a de scienc'fikci'o. Ĉi tie li esplor'as la ĉef'a'j'n progres'o'j'n en tiu ĉi esplor'kamp'o, nun'temp'a'j'n teknik'a'j'n ating'o'j'n kaj la moral'a'j'n tem'o'j'n, kiu'j bezon'as ni'a'n plej urĝ'a'n atent'o'n.
Art'e'far'it'a Intelekt'o (AI) kiel scienc'a disciplin'o oficial'e nask'iĝ'is en 1956, ĉe Kolegi'o Dartmouth, Hanover, en Uson'o, dum somer'a lern'ej'o, organiz'it'a de kvar Amerik'a'j esplor'ist'o'j: John McCarthy, Marvin Mimsky, Nathaniel Rochester kaj Claude Shannon.
Ek'de tiam la termin'o "art'e'far'it'a intelekt'o“, kiu'n ebl'e oni ek'util'ig'is komenc'e pro ties impres'a valor'o, far'iĝ'is tiom popular'a, ke hodiaŭ ĉiu jam aŭd'is pri ĝi. Tiu aspekt'o de komput'il'a scienc'o pli'vast'iĝ'is dum la jar'o'j, kaj la teknologi'o'j, kiu'j'n ĝi akuŝ'is, hav'is grand'eg'a'n influ'o'n tut'mond'e dum la last'a'j ses'dek jar'o'j. Tamen, la sukces'o de la termin'o "Art'e'far'it'a Intelekt'o“ est'as foj'e baz'at'a sur mis'kompren'o, kiam ĝi est'as uz'at'a por rilat'i al art'e'far'it'a est'aĵ'o, dot'it'a je inteligent'o, kaj tial potencial'e kapabl'a rival'i kun hom'a'j est'aĵ'o'j. Tiu ĉi ide'o rilat'as al mal'nov'a'j mit'o'j kaj legend'o'j, kiel tiu pri la Golemo, kiu'j last'a'temp'e est'is re'viv'ig'it'a'j far nun'temp'a'j fam'ul'o'j kiel la brit'a fizik'ist'o Stephen Hawking (1942-2018) kaj la Uson'a miliard'ul'o, El'o'n Musk, aŭ far inĝenier'o'j kie Ray Kurzweil, aŭ propon'ant'o'j de tio, kio'n ni nun difin'as "Fort'a AI“ aŭ "Art'e'far'it'a Ĝeneral'a Intelekt'o“ (Ag'i). Ni ne pri'diskut'os tro detal'e tio'n tie ĉi, escept'e rilat'e la du'a'n punkt'o'n, ĉar tio est'as nur pruv'o de fekund'a imag'kapabl'o, inspir'it'a pli de scienc-fikci'o ol de ajn'a tuŝ'ebl'a scienc'a real'o, konfirm'it'a de eksperiment'o'j kaj empiri'a'j observ'ad'o'j.
Laŭ John McCarthy kaj Marvin Minsky kaj la ali'a'j organiz'ant'o'j de la somer'a lern'ej'o de la kolegi'o Dartmouth, AI komenc'e cel'is al imit'o, far maŝin'o'j, de ĉiu el la unu'op'a'j kapabl'o'j de intelekt'o, ĉu hom'a, best'a, plant'a, soci'a aŭ fil'o'genetik'a. Pli preciz'e, kiel scienc'a disciplin'o ĝi est'is baz'it'a sur la hipotez'o, ke ĉiu'j kun-funkci'o'j, specif'e lern'ad'o, rezon'ad'o, kalkul'o, percept'o, memor'o, kaj eĉ scienc'a'j el'trov'o'j kaj art'a kre'iv'o, pov'as est'i pri'skrib'at'a'j per tia akurat'ec'o, ke est'us ebl'e program'i komput'il'o'n por ili'n re'produkt'i. Dum la ses'dek jar'o'j de la ekzist'o de AI, est'is neni'o, kio pov'is sen'disput'e pruv'i aŭ mal'pruv'i tiu'n supoz'o'n, kiu plu rest'as mal'ferm'it'a kaj plen'a je potencial'o.
Dum si'a mal'long'a ekzist'o, AI spert'is plur'a'j'n evolu'ig'o'j'n. Ni pov'as tio'n resum'i en ses etap'o'j.
La epok'o de la profet'o'j Komenc'e, tra la ĝoj'eg'o de la unu'a'j sukces'o'j de AI, esplor'ist'o'j sen'brid'ig'is si'a'n imag'o'n per kelk'a'j ne bon'e pri'konsider'it'a'j deklar'o'j, pro kiu'j ili est'is ek'de tiam fort'e kritik'at'a'j. Tio est'is kiam, en 1958, Herbert Sim'o'n (Uson'o), kiu ricev'is la Nobel'premi'o'n pro Ekonomik'o en 1978, deklar'is ke, en'e de dek jar'o'j, maŝin'o'j far'iĝ'os mond'a'j ŝak'ĉampion'o'j, se ili'n oni ne for'permes'os el inter'naci'a'j konkurs'o'j.
La obskur'a'j jar'o'j Mez'e de la Ses'dek'a'j jar'o'j, progres'o ŝajn'is al'ven'i mal'rapid'e. Dek-jar'a knab'o venk'is je ŝak'o'j komput'il'o'n en 1965; raport'o petit'a de Uson'a Senat'o en 1966 rimark'ig'is, ke ekzist'is lim'o'j en maŝin'traduk'o. AI ricev'is mal'bon'a'j'n koment'o'j'n dum jar'dek'o.
Labor'o ne halt'is, ĉiu'kaz'e, sed esplor'o pren'is nov'a'j'n direkt'o'j'n. Ek'est'is interes'iĝ'o pri memor'o kaj mekanism'o'j de kompren'ad'o, kun klopod'o'j simul'i ĝi'n per komput'il'o'j, kaj pri la rol'o de kon'o en rezon'ad'o. Tio nask'is teknik'o'j'n por la semantik'a reprezent'o de kon'o, kiu'j evolu'is konsider'ebl'e mez'e de la Sep'dek'a'j, kaj ankaŭ gvid'is al evolu'ig'o de fak'ul-konsil'a'j sistem'o'j [engl'e: expert systems], tiel nom'at'a'j, ĉar ili uz'is la kon'o'j'n de kompetent'a'j special'ist'o'j por re'produkt'i ties pens'procez'o'j'n. fak'ul'konsil'a'j sistem'o'j vek'is enorm'a'j'n esper'o'j'n en la fru'a'j Ok'dek'a'j per bunt'a ampleks'o de aplik'o'j, inkluziv'e de medicin'a'j diagnoz'o'j.
Teknik'a'j pli'bon'ig'o'j port'is al evolu'ig'ad'o de algoritm'o'j por maŝin'lern'ad'o, kiu'j permes'is al komput'il'o'j akumul'i kon'o'j'n kaj re'program'i si'n mem aŭtomat'e, util'ig'ant'e si'a'n propr'a'n spert'o'n.
Tio start'ig'is industri'a'j'n aplik'o'j'n, kiel re'kon'o'n de fingr'o'spur'o'j, voĉ're'kon'o'n, ktp, kaj teknik'o'j'n, kiu'j font'is el AI; komput'ad'o'n, kaj art'e'far'it'a'n viv'o'n, dum ali'a'j fak'o'j miks'iĝ'is, produkt'ant'e hibrid'a'j'n sistem'o'j'n.
Ek'de la fin'o de la Naŭ'dek'a'j, AI par'iĝ'is kun robot'ik'o kaj hom'o-maŝin'a'j inter'fac'o'j, produkt'ant'a'j inteligent'a'j'n ag'ant'o'j'n, kiu'j sugest'is la ekzist'o'n de afekci'o kaj emoci'o'j.
Tio si'a'vic'e start'ig'is, krom ali'a'j'n afer'o'j'n, ankaŭ afekci'o'cel'a'n komput'ad'o'n, kiu difin'as la re'ag'o'j'n de io spert'ant'a emoci'o'j'n kaj re'produkt'as ili'n ĉe maŝin'o, kaj specif'e la evolu'ig'o'n de konversaci'kapabl'a'j ag'ant'o'j (chatbots).
Ek'de 2010, komput'il'a pov'o ebl'ig'is la ekspluat'o'n de amas'a'j inform'ar'o'j kun'e kun teknik'o'j de profund'a lern'ad'o, baz'it'a'j je la uz'o de formal'a'j neŭr'a'j ret'o'j. Tre promes'o'plen'a'j aplik'o'j en divers'a'j kamp'o'j (kiel re'kon'o de parol'o, imag'o'j kaj natur'a lingv'o'uz'o, mem'ŝofor'ant'a'j vetur'il'o'j, ktp) gvid'is al la ide'o de AI-renesanc'o.
Mult'a'j el la ating'o'j, kiu'j uz'as AI-on est'as trans la hom'a'j kapabl'o'j – en 1997 maŝin'o venk'is la mond'a'n ĉampion'o'n de ŝak'o'j kaj, pli post'e, en 2016, ali'a'j komput'il'o'j venk'is plej bon'a'j'n lud'ist'o'j'n de Go'o kaj bon'eg'a'j'n poker'lud'ant'o'j'n; komput'il'o'j est'as pruv'ant'a'j, aŭ help'ant'a'j pruv'i, matematik'a'j'n teorem'o'j'n; kon'o est'as konstru'at'a aŭtomat'e per enorm'a'j amas'o'j da daten'o'j, mezur'at'a'j en tera'bajt'o'j (10 12 bajt'o'j [bit'ok'o'j], aŭ eĉ peta'bajt'o'j (10 15 bajt'o'j), util'ig'ant'e maŝin'lern'ad'o'n.
Rezult'e, maŝin'o'j pov'as re'kon'i kaj trans'skrib'i parol'o'n, kiel la man'skrib'ant'a'j ge'sekretari'o'j de la pas'int'ec'o, dum ali'a'j pov'as ident'ig'i vizaĝ'o'j'n kaj fingr'o'spur'o'j'n tre preciz'e el inter dek'o'j da milion'o'j ol ali'a'j, kaj pov'as kompren'i tekst'o'j'n man'skrib'it'a'j'n.
Sam'e, uz'ant'e lern'o'teknik'o'j'n, aŭtomobil'o'j pov'as mem'ŝofor'i; maŝin'o'j pli kapabl'as ol dermat'olog'o'j diagnoz'i melan'om'o'j'n, uz'ant'e fot'o'j'n de nevus'o'j kaj bel'grajn'o'j, far'it'a'j per telefon'aparat'a'j fot'il'o'j; robot'o'j batal'as milit'o'j'n anstataŭ hom'o'j (vid'u paĝ'o'n XX); kaj fabrik'a'j produkt'lini'o'j iĝ'as pli kaj pli aŭtomat'ig'it'a'j.
Scienc'ist'o'j util'ig'as ĉi teknik'o'j'n por difin'i la funkci'o'j'n de iu'j biologi'a'j makro'molekul'o'j, ĉef'e protein'o'j kaj genomoj, sur'baz'e de si'n'sekv'o'j de ties er'o'j – amin'o'acid'o'j por protein'o'j, baz'o'j por genomoj. Plej ĝeneral'e, ĉiu'j scienc'o'j al'front'as enorm'a'n epistemologi'a'n romp'o'n, per tiel nom'at'a'j eksperiment'o'j [latin'e] in silic'o (per silici'o)– ĉar ili'n oni far'as per el'labor'o de enorm'a'j kvant'o'j da daten'o'j, util'ig'ant'e potenc'a'j'n procez'il'o'j'n, baz'it'a'j'n sur silici'a'j vafl'o'j – opon'e al eksperiment'o'j in viv'o, sur viv'ant'a material'o, kaj ĉef'e sur eksperiment'o'j in vitr'o, kiu'j util'ig'as vitr'a'j'n prov'tub'o'j'n kaj Petr'i'plat'o'j'n.
Tiu'j AI-aplik'o'j influ'as preskaŭ ĉiu'j'n flank'o'j'n de ni'a'j viv'o'j, ĉef'e en industri'o, bank'sistem'o'j, asekur'o, san'protekt'o kaj defend'o. Mult'a'j'n rutin'a'j'n task'o'j'n ebl'as aŭtomat'ig'i, trans'form'ant'e kelk'a'j'n labor'o'j'n, kaj fin'e for'ig'ant'e ali'a'j'n.
Kiu'j est'as la moral'a'j risk'o'j?
Ĉe AI, ne nur mult'a'j dimensi'o'j de intelekt'o – kun la ebl'a escept'o de humur'o – est'as raci'e analiz'ebl'a'j kaj re'konstru'ebl'a'j per komput'il'o'j, sed maŝin'o'j est'as super'ig'ant'a'j ni'a'j'n kun'fak'o'j'n en mult'a'j kamp'o'j, kio vek'as tim'o'j'n pri etik'a'j risk'o'j. Tiu'j risk'o'j est'as je tri nivel'o'j – la mal'aper'o de labor'o, kiu'n pov'as far'i maŝin'o'j anstataŭ hom'o'j; la sekv'o'j je individu'a aŭtonomi'o, ĉef'e pri liber'ec'o kaj sekur'ec'o; kaj io super'ont'a la hom'ar'o'n, kiu est'as anstataŭ'ot'a de maŝin'o'j pli kaj pli "inteligent'a'j“.
Ĉiu'kaz'e, je pli atent'a esplor'o ni vid'as, ke labor'o ne mal'aper'as – eĉ mal'e – sed ĝi ŝanĝ'iĝ'as kaj postul'as nov'a'j'n kapabl'o'j'n.
Simil'e, aŭtonom'ec'o de individu'o'j aŭ ili'a liber'ec'o ne est'as sen'esper'e sub'fos'at'a'j far la evolu'o de AI, dum ni plu rest'as vigl'a'j koncern'e la en'miks'iĝ'o'n de teknologi'o en ni'a'j'n privat'a'j'n viv'o'j'n.
Fin'e, mal'e al tio, kio'n kelk'a'j opini'as, maŝin'o'j ne star'ig'as ekzist'o-danĝer'o'j'n al la hom'ar'o, ĉar ties aŭtonomi'o est'as esenc'e teknologi'a, kaj tiu'senc'e ne korespond'as al la si'n'sekv'o'j de materi'a kaŭz'ec'o, kiu ir'as de kolekt'o de inform'o'j ĝis al'pren'o de decid'o'j.
Kaj maŝin'o'j ne hav'as moral'a'n aŭtonom'ec'o'n, ĉar, eĉ se ili pov'as ni'n ĝen'i kaj mis'gvid'i en moment'o de ag'ad'o, ili ne hav'as propr'a'n vol'o'n kaj rest'as sub'met'at'a'j al la cel'o'j, kiu'j'n oni asign'is al ili.
Profesor'o pri komput'il'a scienc'o ĉe la Universitat'o Sorbon'o, Je'a'n-Gabriel Ganascia (Franci'o) est'as esplor'ist'o ĉe Lip6, Membr'o de EurAI, membr'o de la Franc'a Universitat'a Institut'o kaj prezid'ant'o de la etik'a komitat'o de la Franc'a Naci'a Centr'o por Scienc'a Esplor'ad'o (CNRS). Li'a esplor'a aktiv'ec'o nun'temp'e cel'as maŝin'lern'ad'o'n, kun'fand'ad'o'n de simbol'a'j daten'o'j, komput'ad'a'n etik'o'n, etik'o'n de komput'il'o'j kaj la cifer'ec'a'j hom'scienc'o'j.
El la angl'a lingv'o traduk'is Norberto Saletti (Italio)
Chen Xiaorong
Intuicimaa bionika man'o, kiu pov'as “vid'i” objekt'o'j'n, kaj kiu kapabl'as manipul'i preciz'e kaj glat'e, pov'us ŝanĝ'i la viv'o'n de hom'o'j kun handikap'o de la supr'a'j membr'o'j. Projekt'it'a de bio'medicin'a'j inĝenier'o'j ĉe la Universitat'o de Newcastle, ĉi tiu protez'o ilustr'as la kun'labor'o'n inter hom'a intenc'o kaj la teknik'a efik'ec'o de art'e'far'it'a intelekt'o (AI).
Kiam Doug McIntosh, amput'it'o, part'o'pren'ant'a en klinik'a prov'o, kapabl'is rapid'e kaj efik'e pren'i objekt'o'n - unu'a'foj'e en tri'dek jar'o'j - sen ia pen'o, la projekt'ist'o de la bionika man'o, kiu'n li port'is, dir'is, ke neni'u rekompenc'o est'as pli grand'a ol vid'i la ĝoj'o'n sur li'a vizaĝ'o.
“Tio montr'is, ke mi'a nov'ig'o sukces'as, kaj ke mi'a prov'ant'o est'is feliĉ'a pri ĝi,” dir'is D-ro Kianoush Nazarpour, bio'medicin'a inĝenier'o kun la Institut'o de Neŭr'o'scienc'o ĉe la Universitat'o el Nov'kastel'o, Brit'uj'o. La bionika man'o est'as unu el la gajn'int'o'j de la premi'o'j Netexplo Innovation Awards 2018.
La nov'a generaci'o de protez'a'j membr'o'j ebl'ig'as al la port'ant'o pren'i objekt'o'j'n sen uz'i li'a'n/ŝi'a'n cerb'o'n, aŭtomat'e kaj sen'pens'e. Ĝi est'as tut'e kiel ver'a man'o, kies kapabl'o'n ĝust'e pren'i objekt'o'j'n oni konsider'as tiom mem'kompren'ebl'a.
La kutim'a proced'o postul'as de la uz'ant'o vid'i la objekt'o'n, fizik'e stimul'i la muskol'o'j'n en la brak'o, kaj kaŭz'i mov'o'n en la protez'a membr'o. En la nov'a versi'o, mal'grand'a fot'il'o (kiu kost'as mal'pli ol 1,50$), met'it'a sur la bionika man'o, fot'as la objekt'o'n antaŭ si, taks'as ĝi'a'j'n form'o'n kaj dimensi'o'j'n, kaj kaŭz'as seri'o'n da glat'a'j mov'o'j por pren'i la objekt'o'n - en'e de sekund'o'j.
Ĝi postul'as de la port'ant'o neni'o'n, krom rapid'a'n ek'rigard'o'n en la ĝust'a'n direkt'o'n.
Elekt'ant'e inter kvar divers'a'j “pren'o'j” - taŭg'a'j por pren'i tas'o'n, ten'i televid'a'n tele'reg'il'o'n, kroĉ'i objekt'o'j'n per dik'fingr'o kaj du fingr'o'j, aŭ pinĉ'ant'a'j dik'fingr'o kaj montr'a fingr'o - la man'o uz'as art'e'far'it'a'n intelekt'o'n por daŭr'e pli'bon'ig'i si'a'j'n mal'kovr'a'j'n kaj pren'a'n kapabl'o'j'n. La aparat'o est'as dek'obl'e pli rapid'a ol nun'temp'a'j bionikaj membr'o'j.
“Re'ag'iv'ec'o est'as unu el la ĉef'a'j bar'il'o'j por art'e'far'it'a'j membr'o'j. Reg'i ili'n postul'as praktik'ad'o'n, koncentr'ad'o'n kaj temp'o'n,”
klar'ig'as Nazarpour. “Protez'a'j membr'o'j ŝanĝ'iĝ'is tre mal'mult'e en la pas'int'a'j cent jar'o'j - la dezajn'o est'as mult'e pli bon'a, kaj la material'o'j est'as pli mal'pez'a'j kaj pli fortik'a'j, sed ili ankoraŭ funkci'as sam'e,” li al'don'as.
“La bel'aĵ'o de ĉi tiu sistem'o est'as, ke ĝi est'as mult'e pli fleks'ebl'a, kaj ke la man'o kapabl'as pren'i nov'a'j'n objekt'o'j'n - kio est'as grav'a, ĉar en la ĉiu'tag'a viv'o hom'o'j sen'pen'e pren'as divers'a'j'n objekt'o'j'n, kiu'j'n ili neniam vid'is antaŭ'e.”
Nazarpour, kiu koncentr'is si'a'n esplor'o'n sur la pli'bon'ig'o'n de protez'o'j de post 1999, kresk'is en Irano, rev'ant'e far'iĝ'i doktor'o pri medicin'o. La esplor'o de la doktor'o est'as motiv'it'a de la kapabl'o de protez'o'j re'don'i funkci'o'n al individu'o'j kun sens'a'j-motor'a'j mank'o'j, per la trans'form'ad'o de pens'o'j en ag'o'j'n kaj sent'o'j'n en percept'aĵ'o'j'n.
La decid'a punkt'o est'as kompren'i, kiel la periferi'a nerv'a sistem'o respond'as al elektr'a-mekanik'a stimul'ad'o de la membr'o, kio help'as inform'i la dezajn'o'n de protez'o'j.
Mekanik'a dezajn'o kaj komput'il'a program'o est'as hav'ebl'a'j ret'e, kiu'j pov'as est'i adapt'at'a'j aŭ instal'at'a'j en divers'a'j var'o'j de art'e'far'it'a'j supr'a'j membr'o'j.
“Ni produkt'as aparat'a'n kaj program'a'n reg'a'n sistem'o'n, sed ne la art'e'far'it'a'j'n man'o'j'n,” Nazarpour dir'is, al'don'ant'e, ke la aparat'ar'o kost'as nur $1.
Krom la evident'a avantaĝ'o por handikap'ul'o'j, la bionika man'o pov'us aparten'i al inteligent'a robot'o kaj interes'i industri'o'n kaj negoc'ist'o'j'n.
Freŝ'a'j statistik'o'j montr'as, ke en Brit'uj'o est'as ĉirkaŭ 600 nov'a'j amput'it'o'j de la supr'a'j membr'o'j ĉiu'jar'e, el kiu'j kvin'dek procent'o'j aĝ'as inter 15 kaj 54 jar'o'j'n. La nombr'o est'as pli grand'a en Uson'o, kun 500.000 nov'a'j amput'it'o'j de la supr'a'j membr'o'j ĉiu'jar'e.
“Ni plan'as kun'labor'i kun mult'a'j protez'a'j produkt'ist'o'j, kaj ni bezon'as konstru'i ret'o'j'n”, dir'is Nazarpour, kies team'o ankoraŭ perfekt'ig'as la dezajn'o'n. “Mi esper'as, ke ĉi tio pov'as help'i mil'o'j'n da amput'it'o'j en la mond'o.”
El la angl'a lingv'o traduk'is Gilles-Philippe Morin (Kanado)
Vanessa Evers
Por ke art'e'far'it'a agent'o ek'hav'u ver'a'n soci'a'n rol'o'n kaj viv'ig'u senc'o'hav'a'n rilat'o'n kun hom'o, ĝi dev'as hav'i profil'o'j'n sam'temp'e psikologi'a'n, kultur'a'n, soci'a'n kaj emoci'a'n. La nun'a'j lern'o'metod'o'j de la maŝin'o'j ne permes'as tia'n dis'volv'iĝ'o'n. La est'ont'a'j robot'o'j est'os ni'a'j humil'a'j help'ant'o'j, nur tio.
Ni viv'as en temp'o, kiam robot'o'j pur'ig'as, transport'as pasaĝer'o'j'n, mal'aktiv'ig'as bomb'o'j'n, konstru'as protez'o'j'n, asist'as kirurg'o'j'n, fabrik'as produkt'o'j'n, amuz'as ni'n, instru'as ni'n kaj surpriz'as ni'n. Kvankam la nun'temp'a konekt'ebl'ec'o de saĝ'telefon'o'j kaj de soci'a'j ret'ej'o'j super'as ni'a'n iam'a'n imag'o'n, oni atend'as, ke la est'ont'a'j robot'o'j est'u proviz'it'a'j de fizik'a'j kapabl'o'j kaj art'e'far'it'a intelekt'o (AI) kun lern'o'kapabl'o'j, tut'e ne'pens'ebl'a'j nun'temp'e, kiu'j permes'os la solv'o'n de grav'a'j problem'o'j, kiel la pli'aĝ'iĝ'o de la soci'o, ekologi'a'j minac'o'j kaj mond'a'j konflikt'o'j.
Kiel aspekt'os ni'a'j tag'o'j en baldaŭ'a est'ont'ec'o? Ni sen'dub'e pli long'e viv'os, ĉar art'e'far'it'a'j organ'o'j anstataŭ'os mal'funkci'ant'a'j'n part'o'j'n de ni'a korp'o, la nan'o'metr'a'j kurac'ist'a'j inter'ven'o'j cel'os mal'san'o'j'n kaj gen'o'j'n kaj aŭtonom'a'j vetur'il'o'j lim'ig'os la trafik-akcident'o'j'n.
Ni'a'j labor'posten'o'j radikal'e ŝanĝ'iĝ'os: iu'j mal'aper'os kaj ali'a'j kre'iĝ'os, kiel ekzempl'e sur la kamp'o de la dis'volv'ad'o de aplik'aĵ'o'j por robot'a'j platform'o'j por ni'a'j hejm'o'j. La kler'ig'ad'o, sam'e radikal'e ŝanĝ'iĝ'os (vid'u p.
XX). Ni'a'j sens'o'j kaj ni'a'j cerb'o'j pov'os est'i art'e'far'it'e pli'ig'it'a'j kaj ni'a kapabl'o pri'pens'i la perspektiv'o'j'n est'os probabl'e pli'bon'ig'it'a per la aŭtomat'a analiz'o de grand'a'j kvant'o'j da inform'o'j: ĉi ĉio postul'os ali'a'n trakt'ad'o'n de la inform'o'j en lern'ej'o'j.
Sed kio pri ni'a'j hom'a'j rilat'o'j? Kiel evolu'os la manier'o, laŭ kiu ni renkont'iĝ'as, kun'viv'ad'as, eduk'as ni'a'j'n infan'o'j'n? Kaj en kiu grad'o la fand'iĝ'o inter robot'o'j kaj hom'o'j okaz'os?
Mult'a'j el ni demand'as, ĉu AI pov'os iam far'iĝ'i bril'a kaj lert'a pri hom'a komunik'ad'o, tiel, ke neni'o pov'os disting'i la hom'o'n de ties art'e'far'it'a ĝemel'o? Se ebl'os natur'e komunik'iĝ'i kun art'e'far'it'a agent'o, sent'i si'n en la sam'a nivel'o ĝis la punkt'o, ke ebl'os turn'i si'n al ĝi kaj star'ig'i senc'o'hav'a'n kaj daŭr'a'n rilat'o'n, ĉu plu est'us disting'o inter ni'a'j hom'rilat'o'j kaj ni'a'j rilat'o'j kun teĥnologi'o? Kaj kiam ni'a'j korp'o'j kaj spirit'o'j est'os pli'ig'it'a'j de AI kaj robot'ik'o, kiu est'os la sent'o de la hom'o?
Laŭ inĝenier'art'a vid'punkt'o, oni ankoraŭ est'as tre mal'proksim'e de tia'j progres'o'j.
Neces'os unu'e trans'pas'ig'i plur'a'j'n serioz'a'j'n obstakl'o'j'n. La unu'a est'as lig'it'a al la fakt'o, ke plej mult'a'j robot'o'j kaj komput'il'o'j est'as lig'it'a'j al elektro'font'o'j: tio komplik'ig'as la integr'iĝ'o'n de robot'a'j element'o'j en la organik'a'j'n hom'a'j'n hist'o'j'n. Du'a barier'o est'as la kompleks'a hom'a komunik'ad'o. Se ebl'as antaŭ'vid'i, ke robot'o pov'as konversaci'i en specif'a'j okaz'o'j per natur'a lingv'aĵ'o, ali'a afer'o est'as imag'i la komunik'ad'o'n kaj parol'a'n kaj ne'parol'a'n tra la konversaci'o'j kaj kun'tekst'o'j.
Se, ekzempl'e vi telefon'vok'os art'e'far'it'a'n agent'o'n, kiu zorg'as pri objekt'o'j, trov'it'a'j en flug'haven'o, kontent'ig'a inter'rilat'o est'os ebl'a: la tem'o de la vok'o est'as lim'ig'it'a, la inter'ag'ad'o est'as struktur'it'a kaj la cel'o'j de la vok'ant'o est'as lim'ig'it'a'j. Ali'flank'e, por star'ig'i pli vigl'a'n inter'rilat'o'n kun robot'a dorlot'best'o, la model'o dev'as est'i mult'e pli kompleks'a. La robot'o dev'as hav'i intern'a'j'n cel'o'j'n, grand'a'j'n kapabl'o'j'n de memor'o, kiu'j lig'os ĉiu'n spert'o'n al divers'a'j kun'tekst'o'j, hom'o'j, objekt'o'j kaj best'o'j, kiu'j'n ĝi renkont'os kaj ĝi nepr'e pov'u dis'volv'i tia'j'n kapabl'o'j'n laŭ la temp'o'pas'o.
Kelk'a'j “ruz'aĵ'o'j” ebl'ig'as al robot'o aspekt'i
pli inteligent'a kaj kapabl'a ol ĝi ver'e est'as:
ekzempl'e per en'konduk'o de hazard'a'j
si'n'ten'o'j, kiu'j far'as la robot'a'n dorlot'best'o'n pli
long'e interes'a. Al tio oni al'don'u, ke ni hom'o'j
hav'as la tendenc'o'n interpret'i la si'n'ten'o'n
de robot'o kiel tiu'n de hom'o, kiel ceter'e ni
far'as rilat'e al la best'o'j. Nu, por hav'i kun ĝi
senc'o'hav'a'n rilat'o'n, kapabl'a'n pli'iĝ'i kaj evolu'i
laŭ la temp'o en la divers'a'j kun'tekst'o'j de
ĉiu tag'o kiel la hom'o'j far'as inter si, neces'as
proviz'i al la robot'o riĉ'a'n intern'a'n viv'o'n.
Kiel la maŝin'o'j lern'as?
La mal'facil'o kre'i tiu'n art'e'far'it'a'n intern'a'n viv'o'n ŝuld'iĝ'as al la lern'o'manier'o de la maŝin'o'j.
La maŝin'lern'ad'o baz'iĝ'as sur ekzempl'o'j.
Oni nutr'as la komput'il'o'n per ekzempl'o'j de la
fenomen'o, kiu'n oni vol'as, ke ĝi kompren'u, kiel
ekzempl'e, la bon'fart'o ĉe la hom'o. Por instru'i
al la maŝin'o re'kon'i tiu'n stat'o'n de bon'fart'o,
oni liver'as al ĝi rilat'a'j'n person'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n:
bild'o'j'n, vide'o'j'n, parol'registr'aĵ'o'j'n, kor'bat'o'j'n,
mesaĝ'o'j'n afiŝ'it'a'j'n en la soci'a'j ret'o'j kaj ali'a'j'n
tip'o'j'n de specimen'o'j. Kiam oni en'met'as unu
el tiu'j vide'o'pec'o'j en komput'il'o'n, tiu ricev'as
menci'o'n, ĉu la hom'o film'it'a est'as aŭ ne est'as
en komfort'o – tiu mark'ad'o pov'as est'i far'it'a
de fak'ul'o'j pri psikologi'o aŭ pri la lok'a kultur'o.
Tiu lern'ad'o sekv'e ebl'ig'as al la komput'il'o “rezon'i” sur'baz'e de tiu'j etiked'it'a'j vide'o'j kaj ident'ig'i la ĉef'a'j'n trajt'o'j'n, lig'it'a'j'n al la sent'o de bon'fart'o: korp'a si'n'ten'o, ton'o de la voĉ'o, haŭt'ruĝ'o. Kiam la maŝin'o ident'ig'is la trajt'o'j'n, lig'it'a'j'n al bon'fart'o, la algoritm'o tiel kre'it'a, kapabl'a rivel'i ili'n en la vide'o, pov'as est'i trejn'at'a kaj perfekt'ig'at'a, kiam oni proviz'as al ĝi ali'a'j'n seri'o'j'n. La algoritm'o fin'e far'iĝ'as fortik'a kaj komput'il'o kun kamera'o pov'as akurat'e disting'i hom'o'n en situaci'o de bon'fart'o dis'de ali'a, kiu ne est'as. Kompren'ebl'e la komput'il'o ne est'as cent'procent'e fid'ind'a kaj nepr'e far'os erar'o'j'n en taks'ad'o.
Nun ni sci'as kiel instru'i maŝin'o'n, kio do mal'help'as la kre'ad'o'n de intern'a viv'o konvink'a, kiu permes'os al art'e'far'it'a agent'o harmoni'e integr'iĝ'i en la hom'a soci'o?
Sur'voj'e al kompleks'a
sintez'a profil'o
Por ke art'e'far'it'a agent'o est'u kapabl'a
star'ig'i rilat'o'n ver'e daŭr'a'n kun hom'o,
neces'as, ke ĝi hav'u konvink'a'j'n person'ec'o'n
kaj si'n'ten'o'n, ke ĝi kompren'u la hom'o'n, la
situaci'o'n, en kiu'j ambaŭ trov'iĝ'as la histori'o
de ili'a komunik'ad'o. Ĝi dev'as precip'e est'i
kapabl'a komunik'iĝ'i pri divers'a'j tem'o'j kaj en
vari'a'j situaci'o'j. Ebl'as kre'i konvink'a'n agent'o'n
kiel Alexa de Am'az'o'n aŭ Sir'i de Apple, al
kiu oni pov'as direkt'i si'n en natur'a lingv'aĵ'o
kaj kun kiu oni pov'as hav'i senc'o'hav'a'n
inter'ag'ad'o'n en la preciz'a sfer'o de util'ig'o:
ĝust'ig'i vek'horloĝ'o'n, pret'ig'i list'o'n, mend'i
var'o'n, mal'fort'ig'i hejt'ad'o'n.
Tamen se oni el'ir'as de tiu kun'tekst'o, la komunik'ad'o mal'pli'iĝ'as. La robot'o trov'os akcept'ebl'a'j'n respond'o'j'n por larĝ'a kvant'o da demand'o'j, sed est'os mal'kapabl'a daŭr'ig'i unu'hor'a'n konversaci'o'n pri kompleks'a tem'o.
Ge'patr'o'j, ekzempl'e, pov'as hav'i long'a'j'n diskut'o'j'n por decid'i pri la decid'o'j far'ot'a'j en la okaz'o de infan'o, kiu ne est'as atent'a en la lern'ej'o. Tiu konversaci'o est'os tre'eg'e riĉ'a, la ge'patr'o'j ven'ig'os ne nur si'a'n kompren'o'n pri la infan'o, sed ankaŭ ĉio'n, kio konsist'ig'as ĝi'a'n person'ec'o'n: emoci'o'j'n, psikologi'o'n, propr'a'n histori'o'n, soci'a'n kaj ekonomi'a'n kun'tekst'o'j'n, kultur'a'n hered'aĵ'o'n, genetik'a'n hered'aĵ'o'n, si'n'ten'o'j'n kaj kompren'o'n pri la mond'o.
Se oni vol'as, ke art'e'far'it'a agent'o hav'u soci'a'n rol'o'n tiel vast'a'n kaj star'ig'u senc'o'hav'a'n inter'rilat'o'n kun hom'o, oni dev'os proviz'i al ĝi sintez'a'n profil'o'n, sam'temp'e konstru'it'a'n laŭ la vid'punkt'o'j psikologi'a, kultur'a, soci'a kaj emoci'a. Ni dev'os ankaŭ far'i ĝi'n kapabl'a lern'i laŭ la temp'o'pas'o «sent'i» kaj re'ag'i al situaci'o'j sur'baz'e de tiu intern'a sintez'a konstru'o.
Tio postul'as al'ir'o'n esenc'e mal'sam'a'n al la maŝin'lern'ad'o, kiu'n oni nun'temp'e kon'as.
Tem'us pri konstru'ad'o de sistem'o art'e'far'it'e inteligent'a, kiu dis'volv'iĝ'us proksim'um'e kiel hom'a cerb'o, kapabl'a intern'ig'i la riĉ'ec'o'n de la hom'a'j spert'o'j kaj rezon'i pri ili. La manier'o, laŭ kiu la hom'o'j komunik'iĝ'as inter si kaj sukces'as kompren'i la ĉirkaŭ'ant'a'n mond'o'n, est'as procez'o ekster'ordinar'e komplik'a por ĝi'n sintez'i. La dispon'ebl'a'j aŭ antaŭ'vid'at'a'j model'o'j de AI inspir'iĝ'as de la hom'a cerb'o aŭ de la funkci'ad'o de part'o de ĝi, sed tio ne konsist'ig'as ver'ŝajn'a'n model'o'n de la hom'a cerb'o.
Oni vid'as AI ating'i ne'kred'ebl'a'j'n far'o'j'n, kiel leg'i la tut'a'n Inter'ret'o'n, venk'i go-lud'e, mastr'um'i fabrik'o'n tut'e aŭtomat'ig'it'a'n. Sed ja kiel la brit'a fizik'ist'o Stephen Hawking (1942-2018) sent'is si'n mil leŭg'o'j'n for de la kompren'o pri la univers'o, ni trov'iĝ'as je mil leŭg'o'j de la kompren'o pri la hom'a intelekt'o.
La ekster'ordinar'a'j kapabl'o'j de robot'o'j kaj
de sistem'o'j art'e'far'it'e inteligent'a'j pov'os
facil'ig'i kaj pli'bon'ig'i ni'a'n decid'pov'o'n,
ni'a'n kompren'o'n pri situaci'o'j kaj ni'a'j'n
ag'manier'o'j'n. La robot'o'j pov'os mild'ig'i
la labor'o'n aŭ aŭtomat'ig'i la task'o'j'n. Kiam
oni super'os la obstakl'o'j'n, la robot'ik'o ebl'e
est'os fizik'e integr'it'a en la hom'a korp'o. Ni
star'ig'os ankaŭ kun art'e'far'it'a'j agent'o'j rilat'o'j'n
kompar'ebl'a'j'n al tiu'j, kiu'j'n ni hav'as inter ni:
ni pov'os tiel komunik'iĝ'i kun ili en natur'a
lingv'aĵ'o, observ'i ili'a'j'n element'o'j'n, kompren'i
ili'a'j'n intenc'o'j'n. Sed neni'u senc'o'hav'a rilat'o
kompar'ebl'a al tiu de la hom'o'j, kun ili'a'j
konversaci'o'j kaj rit'o'j, ili'a profund'ec'o kaj
evolu'o laŭ la temp'o'pas'o en la abund'ec'o de
la ĉiu'tag'a viv'o, est'as ebl'a, se oni ne proviz'as
al la AI intern'a'n konsekvenc'a'n viv'o'n.
Dum oni sci'os nur re'produkt'i aŭ super'i iu'j'n funkci'o'j'n kaj ne kre'i tiu'n ampleks'o'n de la hom'a intelekt'o en la riĉ'a kun'tekst'o de la ĉiu'tag'o, oni hav'os mal'mult'a'j'n ŝanc'o'j'n spekt'i la plen'a'n integr'iĝ'o'n de la hom'a'j kaj maŝin'a'j rilat'o'j.
Fak'ul'o pri la dis'volv'ad'o de robot'a'j solv'o'j, Vanessa Evers (Nederlando) est'as titol'a profesor'o pri inform'ad'ik'o kadr'e de la grup'o Hum'a'n Medi'a Interaction (Hom'medi'a Inter'ag'ad'o) de la Universitat'o de Twente kaj scienc'direktor'in'o de DesignLab. Ŝi publik'ig'is proksim'um'e 200 revizi'it'a'j'n refer'aĵ'o'j'n kaj ŝi est'as ĉef'redaktor'o de International Journal of Social Robotics kaj kun'redaktor'o de Journal of Human-Robot Interaction.
El la franc'a lingv'o traduk'is James Rezende Pit'o'n (Brazilo)
Beatriz Juez
Giuseppe pov'us radikal'e ŝmaanĝi ni'a'j'n manĝ'kutim'o'j'n. Sed ĉi tiu futur'ism'a majstr'a kuir'ist'o est'as nur algoritm'o! Ĝi est'is kre'it'a far'e de The Not Company (NotCo), nov'kompani'o, fond'it'a en Santiag'o de tri jun'a'j ĉili'an'o'j en 2015.
Help'at'e de Art'e'far'it'a Intelekt'o (AI), ili produkt'as anstataŭ'aĵ'o'j'n de popular'a'j viand'e baz'it'a'j nutr'aĵ'o'j, uz'ant'e nur plant'baz'it'a'j'n ingredienc'o'j'n por re'konstru'i ne nur la gust'o'n, sed ankaŭ la kolor'o'n, tekstur'o'n kaj nutr'a'j'n element'o'j'n.
Pro si'a nov'ig'o, Giuseppe [ʤu’zɛpə] est'is nom'um'it'a kiel unu el la dek laŭreat'o'j de Netexplo Innovation 2018.
La entrepren'o ricev'is si'a'n nom'o'n laŭ Giuseppe Arcimboldo (1527-1593), ital'a renesanc'a pentr'ist'o, kiu est'is fam'a pro si'a'j portret'o'j de vizaĝ'o'j, form'it'a'j de flor'o'j, frukt'o'j, plant'o'j kaj best'o'j. "Li'a'j pentr'aĵ'o'j rakont'as al ni, ke kun inteligent'ec'o, talent'o kaj mult'a'j frukt'o'j kaj legom'o'j, ni pov'as solv'i ĉio'n," klar'ig'as la bio'kemi'ist'o Pablo Zamora, kun'fond'int'o de NotCo, kun'e kun Matías Muchnick kaj Karim Pichara.
La pasi'o de ni'a Giuseppe est'as ne pentr'i, sed kuir'i. Por trov'i la ĝust'a'n recept'o'n, ĉi tiu inteligent'a kuir'ist'o tra'serĉ'as inform'bank'o'n de plant'o'j - por ident'ig'i, kiu'j manĝ'aĵ'o'j dev'as kombin'iĝ'i inter si, kaj en kia'j proporci'o'j - por produkt'i la dezir'at'a'j'n gust'o'n kaj tekstur'o'n de la anstataŭ'ig'ot'a nutr'aĵ'o.
"Li trov'as ne'kutim'a'j'n lig'o'j'n inter plant'o'j, kiu'j'n li antaŭ'e klasifik'is je molekul'a, nutr'a, sensor'a kaj fizik'o-ĥemi'a nivel'o'j", klar'ig'as Zamora, part'o'pren'int'a la Forum'o'n Netexplo 2018, kiu okaz'is en februar'o en la Ĉef-Sid'ej'o de Unesk'o en Parizo.
Feliĉ'e, Giuseppe ne est'as sol'a en la kuir'ej'o.
Li est'as apog'at'a de team'o de scienc'ist'o'j kaj kuir'ist'o'j, kiu'j adapt'as la recept'o'j'n. "Li foj'e far'as erar'o'j'n, konfes'as Zamora. "Li kapabl'as produkt'i lakt'o'n, kiu gust'as perfekt'e, krom'e ĝi est'as roz'kolor'a! Do, la team'o dir'as al Giuseppe ke prezent'iĝ'as problem'o kaj li re'formul'as la algoritm'o'n por akir'i la ĝust'a'n kolor'o'n.“ La entrepren'o ricev'is si'a'n nom'o'n laŭ Giuseppe Arcimboldo (1527-1593), ital'a renesanc'a pentr'ist'o, kiu est'is fam'a pro si'a'j portret'o'j de vizaĝ'o'j, form'it'a'j de flor'o'j, frukt'o'j, plant'o'j kaj best'o'j. "Li'a'j pentr'aĵ'o'j rakont'as al ni, ke kun inteligent'ec'o, talent'o kaj mult'a'j frukt'o'j kaj legom'o'j, ni pov'as solv'i ĉio'n," klar'ig'as la bio'kemi'ist'o Pablo Zamora, kun'fond'int'o de NotCo, kun'e kun Matías Muchnick kaj Karim Pichara.
La pasi'o de ni'a Giuseppe est'as ne pentr'i, sed kuir'i. Por trov'i la ĝust'a'n recept'o'n, ĉi tiu inteligent'a kuir'ist'o tra'serĉ'as inform'bank'o'n de plant'o'j - por ident'ig'i, kiu'j manĝ'aĵ'o'j dev'as kombin'iĝ'i inter si, kaj en kia'j proporci'o'j - por produkt'i la dezir'at'a'j'n gust'o'n kaj tekstur'o'n de la anstataŭ'ig'ot'a nutr'aĵ'o.
"Li trov'as ne'kutim'a'j'n lig'o'j'n inter plant'o'j, kiu'j'n li antaŭ'e klasifik'is je molekul'a, nutr'a, sensor'a kaj fizik'o-ĥemi'a nivel'o'j", klar'ig'as Zamora, part'o'pren'int'a la Forum'o'n Netexplo 2018, kiu okaz'is en februar'o en la Ĉef-Sid'ej'o de Unesk'o en Parizo.
Feliĉ'e, Giuseppe ne est'as sol'a en la kuir'ej'o.
Li est'as apog'at'a de team'o de scienc'ist'o'j kaj kuir'ist'o'j, kiu'j adapt'as la recept'o'j'n. "Li foj'e far'as erar'o'j'n, konfes'as Zamora. "Li kapabl'as produkt'i lakt'o'n, kiu gust'as perfekt'e, krom'e ĝi est'as roz'kolor'a! Do, la team'o dir'as al Giuseppe ke prezent'iĝ'as problem'o kaj li re'formul'as la algoritm'o'n por akir'i la ĝust'a'n kolor'o'n.“ Giuseppe neniam ĉes'as surpriz'i ni'n per si'a'j kombinaĵ'o'j de ingredienc'o'j, kiu'j'n neni'u hom'o pov'us el'pens'i. "Por majonez'o, ni uz'as lupen'o'j'n, kiu'j, miks'it'e kun iu'j kompon'ant'o'j de kiker'o, far'as emulsi'o'n tre proksim'a'n al tiu de ov'o'j. Fung'o'j est'as uz'at'a'j por pli'ig'i la percept'o'n de dolĉ'ec'o en ĉokolad'o kaj kanari'herb'a'j sem'o'j por ŝanĝ'i la dens'ec'o'n de iu'j tip'o'j de lakt'o." NotCo hav'as misi'o'n revoluci'ig'i la manĝ'aĵ- industri'o'n per kre'ad'o kaj merkat'ig'o de san'a'j kaj bon'gust'a'j nutr'aĵ'o'j, akir'it'a'j de plant'o'j, je mal'alt'a prez'o kaj produkt'it'a'j sen damaĝ'i la medi'o'n. Laŭ Zamora, 85% de ili'a'j klient'o'j est'as nek veganoj nek vegetar'an'o'j - ili aĉet'as nov'a'j'n produkt'o'j'n de NotCo, ĉar ili ŝat'as ili'n kaj ĉar ili est'as san'ig'a'j kaj protekt'as la medi'o'n. Fakt'e tem'as pri komenc'o de nov'a manĝ'kultur'o: la ide'o est'as "ŝanĝ'i la manier'o'n, kiel ni produkt'as tiu'j'n nutr'aĵ'o'j'n, kiu'j'n ni ŝat'as manĝ'i, kaj ne ŝanĝ'i la manĝ'aĵ'o'j'n, kiu'j'n ni kutim'is manĝ'i."
La industri'o de la veget'aĵ'ar'o Not Mayo, kiu simil'as al majonez'o - sed genetik'e ne modif'it'a, sen lakt'oz'o, sen gluten'o, sen ov'o'j aŭ soj'o - jam est'as aĉet'ebl'a en la ĉilia merkat'o.
Ali'a'j produkt'o'j - jogurt'o, lakt'o, fromaĝ'o, ĉokolad'o kaj cereal'o'j - est'as lanĉ'ot'a'j baldaŭ.
NotCo esper'as baldaŭ ekspansi'i al Argentino, Brazilo kaj Kolombio.
La bio'kemi'ist'o est'as konvink'it'a, ke la aplik'ad'o de art'e'far'it'a intelekt'o al manĝ'aĵ'o'j kontribu'os al daŭr'i'pov'a evolu'ad'o. La nutr'aĵ'industri'o bezon'as trans'form'i si'a'j'n produkt'metod'o'j'n, li dir'as, memor'ig'ant'e al ni, ke oni bezon'as 1 500 litr'o'j'n da akv'o por produkt'i unu kilo'gram'o'n da tritik'o kaj dek'obl'e da tiu kvant'o por produkt'i unu kilo'gram'o'n da viand'o, laŭ stud'o'j de la Organiz'o por Nutr'aĵ'o kaj Agrikultur'o (Fa'o).
El la angl'a lingv'o traduk'is Ursul'a Grat'ta'pag'li'a (Brazilo)
Miguel Benasayag, Intervju'o de Régis Meyran
En la termin'o "Art'e'far'it'a Intelekt'o" (AI), la vort'o "intelekt'o" est'as nur metafor'o.
Dum AI pov'as super'i hom'o'j'n je la kalkul'a kapabl'o, ĝi pov'as atribu'i neni'a'n signif'o'n al ĉi tiu'j kalkul'o'j. Laŭ la argentina filozof'o kaj psik'o-analiz'ist'o Miguel Benasayag, redukt'i la kompleks'ec'o'n de viv'ant'a est'aĵ'o al komput'il'a kod'o est'as erar'o.
Sam'e la ide'o, ke maŝin'o'j pov'as anstataŭ'i hom'o'j'n, est'as absurd'a.
Kio disting'as hom'a'n intelekt'o'n de Art'e'far'it'a Intelekt'o (AI)?
Viv'ant'a intelekt'o ne est'as kalkul'ant'a maŝin'o. Ĝi est'as procez'o, kiu artik'as afekci'o'n, materi'ec'o'n, erar'o'n. Rilat'e al hom'o'j, tio antaŭ'supoz'as ĉe'est'o'n de la dezir'o'j kaj hom'a konsci'o pri propr'a histori'o tra long'a temp'o.
Hom'a intelekt'o ne est'as imag'ebl'a dis'e de ĉiu'j ali'a'j cerb'a'j kaj korp'a'j procez'o'j de hom'o'j.
Kontrast'e al hom'o'j aŭ best'o'j, kiu'j pens'as help'e de cerb'o lok'it'a en ili'a'j korp'o'j - kiu mem ekzist'as en propr'a medi'o - maŝin'o produkt'as kalkul'o'j'n kaj antaŭ'sci'o'j'n sen kapabl'o don'i al ili iu'n ajn signif'o'n. La demand'o, ĉu la maŝin'o pov'as anstataŭ'i hom'o'j'n, fakt'e est'as absurd'a. Ĝust'e viv'ant'a'j est'aĵ'o'j kre'as signif'o'n, ne la komput'ad'o. Mult'a'j esplor'ist'o'j de AI konvink'iĝ'is, ke la diferenc'o inter viv'ant'a intelekt'o kaj art'e'far'it'a intelekt'o est'as kvant'ec'a, dum ĝi est'as kvalit'ec'a.
Du komput'il'o'j en la program'o Google Brain (Gugl'a Cerb'o) komunik'iĝ'as inter si per iu "lingv'o", kiu'n ili mem kre'is, kaj la hom'o'j ne pov'as ĝi'n deĉifr'i. Kio'n vi pens'as pri tio?
Tio simpl'e ne hav'as senc'o'n. Fakt'e, ĉiu'foj'e kiam ĉi du maŝin'o'j est'as lanĉ'it'a'j, ili sistem'e ripet'as la sam'a'n sekvenc'o'n de inform- inter'ŝanĝ'o. Tio ne est'as lingv'o kaj ĝi ne komunik'iĝ'as. Tio est'as mal'bon'a metafor'o, kiu simil'as, ke oni dir'u: La serur'o "re'kon'as" la ŝlos'il'o'n.
Est'as pli ĝust'e tio, kiam iu'j hom'o'j dir'as, ke ili est'as "amik'o'j" kun iu robot'o. Ekzist'as eĉ aplik'aĵ'o'j en saĝ'a'j poŝ'telefon'o'j, kiu'j supoz'e permes'as al vi "babil'i" kun unu robot'o. En la film'o de Spik'e Jonze, Her [Ŝi'n] (2013), unu vir'o est'as demand'it'a per seri'o da demand'o'j, kaj rezult'e li'a cerb'o map'iĝ'as. Post'e maŝin'o sintez'as la voĉ'o'n kaj fabrik'as respond'o'j'n, kiu'j ŝalt'as la sent'o'n de en'am'iĝ'o ĉe la vir'o. Sed ĉu vi ver'e pov'as hav'i romantik'a'n rilat'o'n kun robot'o? Ne, ĉar am'o kaj amik'ec'o ne pov'as est'i redukt'it'a'j al ar'o da neŭron'a'j transmisi'o'j en la cerb'o.
Am'o kaj amik'ec'o ekzist'as preter la individu'o, kaj eĉ preter la inter'ag'o inter du hom'o'j. Kiam mi parol'as, mi part'o'pren'as en io, kio ni'n kun'ig'as, lingv'o. Est'as sam'e pri am'o, amik'ec'o kaj pens'ad'o - la simbol'a'j procez'o'j, en kiu'j hom'o'j part'o'pren'as. Neni'u pens'as nur por si mem. Cerb'o uz'as si'a'n energi'o'n por part'o'pren'i en pens'ad'o.
Al tiu'j, kiu'j kred'as, ke maŝin'o pov'as pens'i, ni dev'as tiel respond'i, ke est'as mir'ind'aĵ'o, se maŝin'o'j kapabl'us pens'i, ĉar eĉ la cerb'o'j ne pens'as!
Laŭ vi'a opini'o, la redukt'o de viv'ant'a est'aĵ'o al la kod'o est'as la ĉef'a fiask'o de AI.
Efektiv'e, iu'j spert'ul'o'j pri AI – sam'e kiel et'a'j infan'o'j, kiu'j fascin'iĝ'as pri si'a'j konstru'a'j lud'o'j - sub la fort'a lum'o de si'a'j propr'a'j teknik'a'j ating'o'j tut'e blind'um'as. Do ili perd'as la ebl'ec'o'n vid'i la grand'a'n bild'o'n kaj ili fal'as en la kapt'il'o'n de redukt'ad'o.
En 1950, la uson'a matematik'ist'o kaj patr'o de cibernetik'o, Norbert Wiener, skrib'is en si'a libr'o, The Hum'a'n Us'e of Hum'a'n Beings, [La Hom'a Uz'o de Hom'a'j Est'aĵ'o'j], ke ebl'e iu'n tag'o'n ni pov'us "telegraf'i hom'o'j'n". Kvar jar'dek'o'j'n post'e, la trans'hom'ism'a ide'o de "mens-al'ŝut'o" est'is konstru'it'a sur la sam'a fantazi'o - ke la tut'a real'a mond'o pov'as est'i redukt'it'a al pec'o'j de inform'o, kiu'j'n oni kapabl'as trans'send'i de unu aparat'o al ali'a.
La ide'o, ke viv'ant'a'j est'aĵ'o'j pov'as est'i model'it'a'j en unu'o'j'n de inform'o'j, trov'iĝ'as ankaŭ en la verk'o de la franc'a biolog'o Pierre-Henri Gouyon, kun kiu mi publik'ig'is Fabriquer le viv'ant? [Fabrik'i la viv'o'n?] (2012), libr'o'n en'hav'ant'a'n kolekt'o'n da intervju'o'j.
Gouyon rigard'as deoksi'rib'o'nukle'a'n acid'o'n (DNA) kiel platform'o'n por kod'o, kiu pov'as est'i trans'lok'it'a al ali'a'j platform'o'j.
Sed kiam ni pens'as, ke viv'ant'a'j est'aĵ'o'j pov'as est'i model'it'a'j al unu'o'j de inform'o'j, ni forges'as, ke la sum'o de inform'a'j unu'o'j ne est'as la viv'ant'a est'aĵ'o. Kaj ke neni'u interes'iĝ'as esplor'i tio'n, kio ne pov'as est'i model'it'a.
Konsider'i la ne'model'ebl'o'n ne send'as ni'n al la ide'o de Di'o, nek al la obskur'ism'o, kio'n ajn iu'j hom'o'j pov'us pens'i. La princip'o'j de ne-antaŭ'vid'ebl'ec'o kaj ne- cert'ec'o trov'iĝ'as en ĉiu'j ekzakt'a'j scienc'o'j.
Pro tio la aspir'o de trans-homistoj pri la scienc'o kiel unu tut'o est'as part'o de esenc'e ne-raci'a, teĥnik'ism'em'a diskurs'o. Ĝi ŝuld'as si'a'n konsider'ind'a'n sukces'o'n al tiu ver'o, ke ĝi kapabl'as esting'i la metafizik'a'n soif'o'n de ni'a'j sam'temp'ul'o'j. Trans-homistoj sonĝ'as pri viv'o, kiu liber'iĝ'as de ĉiu ne-cert'ec'o.
Tamen en ĉiu'tag'a viv'o, sam'e kiel en la esplor'ad'o, ni dev'as al'front'i ne'cert'ec'o'n kaj hazard'ec'o'n.
En ni'a nun'a post'modern'a tumult'o, kiam ni ne plu medit'as pri la rilat'o'j inter afer'o'j, kie redukt'ism'o kaj individu'ism'o reg'as, la trans-homisma promes'o pren'as la lok'o'n de Platon'a kavern'o. Por la grek'a filozof'o, real'a viv'o ne trov'iĝ'is en la fizik'a mond'o, sed en la mond'o de ide'o'j. Por trans-homistoj, du'dek kvar jar'cent'o'j'n post'e, la real'a viv'o ne kuŝ'as en la korp'o, sed en algoritm'o'j. Por ili, la korp'o est'as nur fasad'o – oni dev'as el'tir'i el ĝi ar'o'n da util'a'j inform'o'j, kaj post'e ni dev'as liber'ig'i ni'n de ĝi'a'j natur'a'j difekt'o'j. Tiel ili intenc'as ating'i sen'mort'ec'o'n.
Ĉe scienc'a'j konferenc'o'j, mi hav'is la ŝanc'o'n renkont'i mult'a'j'n membr'o'j'n de Singularity University, [Unu'nur'ec'a universitat'o: pli'e pens'fabrik'o ol universitat'o, baz'it'a en Silic'o'n Valley [Silici'a Val'o] en Uson'o, kun ne'skrib'it'a trans'hom'ism'a orient'iĝ'o] kiu'j port'is medalion'o'j'n ĉirkaŭ la kol'o'j, indik'ant'e la pet'o'n ke, se ili mort'os; ili'a'j kap'o'j est'u frost- prezerv'ot'a'j. Mi vid'as tiu'n fenomen'o'n kiel aper'o'n de nov'a form'o de konservativ'ism'o.
Kvankam mi est'as viv-konservativ'a person'o, mi est'as kontraŭ la trans-homisma filozofi'o.
Sed kiam mi'a'j kritik'ist'o'j nom'as mi'n reakci'em'ul'o, ili uz'as la sam'a'j'n tip'o'j'n de argument'ad'o, kiu'j'n uz'as la politik'ist'o'j, kiu'j asert'as est'i modern'ig'ant'o'j aŭ re'form'ist'o'j, dum ili erozi'as la soci'a'j'n rajt'o'j'n de iu land'o kaj etiked'um'as kiel konservativ'a'j'n ĉiu'j'n, kiu'j nur vol'as, defend'i si'a'j'n propr'a'j'n rajt'o'j'n!
Ni eĉ ne komenc'is kompren'i viv'ant'a'j'n est'aĵ'o'j'n kaj hibrid'iĝ'o'n, ĉar biologi'a teknologi'o hodiaŭ ankoraŭ preter'las'as preskaŭ en'tut'e la viv'o'n, kiu ne pov'as redukt'iĝ'i nur al tiu'j fizio-kemi'a'j procez'o'j, kiu'j pov'as model'iĝ'i. Eĉ tiel, la viv'o jam hibrid'iĝ'is per la maŝin'o, kaj tio ver'ŝajn'e iĝ'os eĉ pli hibrid'iĝ'ant'a per produkt'aĵ'o'j deriv'at'a'j de nov'a'j teknologi'o'j.
Est'as mult'a'j maŝin'o'j, kun kiu'j ni labor'as, kaj al ili ni don'as mult'a'j'n funkci'o'j'n. Sed ĉu ĉio ĉi est'as neces'a? Jen la tut'a afer'o. Mi iam labor'is pri koĥlea en'plant'aĵ'o kaj pri la kultur'o de surd'ul'o'j. Est'as milion'o'j da surd'a'j hom'o'j, kiu'j postul'as si'a'n propr'a'n kultur'o'n – kiu ne est'as sufiĉ'e respekt'at'a - kaj ili rifuz'as hav'i koĥleran en'plant'aĵ'o'n, ĉar ili prefer'as esprim'i si'n per sign'a lingv'o. Ĉu ĉi nov'ig'o, kiu pov'us frakas'i la kultur'o'n de surd'a popol'o, konstitu'as progres'o'n? La respond'o ne est'as nepr'e evident'a.
Antaŭ ĉio, ni dev'as cert'iĝ'i, ke hibrid'iĝ'o okaz'as kun respekt'o al la viv'o. Tamen, kio'n ni vid'as hodiaŭ, ne est'as tiom hibrid'iĝ'o, kiom koloni'ig'o de la viv'o per maŝin'o'j. Ĉar la maŝin'o'j ekster'ig'as la memor'o'j'n; mult'a'j hom'o'j jam ne plu memor'as i'o'n. Ili hav'as memor'a'j'n problem'o'j'n, kiu'j ne est'as rezult'o de degener'a'j patologi'o'j.
Pren'u la kaz'o'n de Tut'mond'a'j Pozici'ig'a'j Sistem'o'j (GPS), ekzempl'e. Ekzist'as stud'o'j pri taksi'ist'o'j en Parizo kaj Londono, kaj ambaŭ est'as labirint'a'j urb'o'j. Dum Londonaj taksi'ist'o'j navig'as per mem-orient'ad'o, pariz'an'o'j sistem'e uz'as si'a'j'n GPSojn. Post tri'jar'a period'o, psikologi'a'j test'o'j montr'is, ke la sub'korteks'a'j nukle'o'j, kiu'j est'as respond'ec'a'j por map'ig'i temp'o'n kaj spac'o'n, atrofi'iĝ'is je la parizaj specimen'o'j (atrofi'o'j, kiu'j cert'e pov'as renvers'iĝ'i se la person'o ne plu praktik'as tiel). Parizaj taksi'ist'o'j est'is traf'it'a'j de form'o de disleksi'o, kiu mal'help'is ili'n lokaliz'i si'n temp'e kaj spac'e. Tio est'as koloni'ig'o - la are'o de la cerb'o est'as atrofi'ig'it'a pro tio, ke ĝi'a funkci'o est'as delegaci'it'a, sen anstataŭ'ig'i tiu'n funkci'o'n per io ali'a.
Mi mal'trankvil'iĝ'as pri la ne-ordinar'a sukces'o de la logik'o de nov'ig'ad'o. La noci'o de la progres'o mal'sukces'is. Ĝi'n anstataŭ'is la ide'o de nov'ig'ad'o, kiu est'as afer'o tut'e mal'sam'a - kiu nek en'hav'as komenc'a'n punkt'o'n, nek fin'a'n punkt'o'n, dum ĝi est'as nek bon'a, nek mal'bon'a. Ĝi do dev'as est'i pri'demand'at'a kritik'e. Uz'i komput'il'a'n Word- verk'il'o'n, kiu est'as mult'e pli potenc'a ol la Olivetti-tajp-maŝin'o, kiu'n mi uz'is en la 1970- aj jar'o'j - por mi est'as progres'o. Sed kontraŭ'e, ĉiu saĝ'a telefon'o en'hav'as dek'o'j'n da aplik'aĵ'o'j, kaj mal'mult'a'j hom'o'j serioz'e demand'as si'n kiom da ĉi apoj ili ver'e bezon'as. Por est'i saĝ'a, ni dev'as mal'proksim'iĝ'i de la fascin'o'n provok'it'a de amuz'iĝ'o kaj de la efik'o de nov'a'j teknologi'o'j.
Sam'temp'e, en konfuz'it'a soci'o, kiu jam perd'is grand'a'n part'o'n de si'a'j rakont'ant'a'j voĉ'o'j, la trans-homisma diskurs'o tre mal'trankvil'ig'as. Ĝi infan'ec'ig'as la hom'o'j'n kaj rigard'as al la promes'o'j de la teknologi'o sen skeptik'ism'a al'ir'o.
En la Okcident'o, teĥnologi'o ĉiam rilat'is al la ide'o transcend'i lim'o'j'n. Iam en la 17-a jar'cent'o, la franc'a filozof'o René Descartes [Kartezio], kiu rigard'is la korp'o'n kiel maŝin'o'n, imag'is la ebl'ec'o'n pens'i sen korp'o.
Est'as hom'a tent'o tiel rev'i ke; per la scienc'o, ni liber'ig'os ni'n de ni'a'j korp'o'j kaj de ili'a'j lim'ig'o'j – kaj ĝi est'as la cel'o, kio'n trans'hom'ist'a'j kred'as, kiu'n ili fin'e ating'os.
Sed la sonĝ'o de ĉio-pov'a, post-organik'a hom'o, kiu sci'as neniu'j'n lim'o'j'n, hav'as mult'a'j'n serioz'a'j'n post'sekv'o'j'n por la soci'o.
Ŝajn'as al mi, ke ĝi eĉ pov'as est'i konsider'at'a kiel re'spegul'a bild'o de lev'iĝ'o de religi'a fundament'ism'o, kiu kaŝ'as si'n mal'antaŭ la supoz'at'a'j natur'a'j valor'o'j de la hom'o'j. Mi rigard'as ili'n kiel du form'o'j'n de ne-raci'a'j fundament'ism'o'j, en'volv'iĝ'int'a'j en la sam'a milit'o.
Filozof'o kaj psik'o-analiz'ist'o, Mikael'o Benasayag (Argentino) est'as iam'a membr'o de rezist-grup'o de Che Guevara kontraŭ la reĝim'o de [Ju'a'n Domingo] Perón. Li sukces'is fuĝ'i el Argentino en 1978, post est'i en'prizon'ig'it'a kaj turment'it'a tie. Li loĝ'as nun en Parizo. Li'a'j last'a'temp'a'j publik'ig'aĵ'o'j est'as Cerveau augmenté, homme diminué [Pli'ig'it'a cerb'o, mal'pli'ig'it'a hom'o] (La Découverte, 2016) kaj La singularité du viv'ant [La unu'nur'ec'o de la viv'ant'o'j] (Le Pommier, 2017).
El la angl'a lingv'o traduk'is Saed Abbasi (Irano)
Yoshua Bengio, Intervju'o de JasminaŠopova
Art'e'far'it'a intelekt'o (AI) ankoraŭ est'as en si'a infan'ec'o.
“Ĝi'a nivel'o de rezon'ad'o est'as tre mal'profund'a, eĉ ne ekvivalent'a al tiu de ran'o,” dir'as Yoshua Bengio, AI-pionir'o kaj eminent'a spert'ul'o pri profund'a lern'ad'o.
Tamen, ĝi jam posed'as grav'a'j'n problem'o'j'n pri monopol'ig'o kaj ne'egal'a distribu'o, kiu'j nur pov'as est'i solv'it'a'j tut'mond'e. Inter'naci'a kun'ord'ig'o est'as imperativ'a en la dis'volv'iĝ'o de AI, li avert'as.
La respond'o est'as tre simpl'a. Scienc'o pri AI ating'is nivel'o'n de matur'ec'o, kiu tre util'as por kompani'o'j. La akumul'o de amas'a'j inform'o'j kaj la pli'ig'o de komput'il'a potenc'o nun hav'ebl'a facil'ig'as la dis'volv'iĝ'o'n de nov'a'j produkt'o'j de AI, kiu'j est'os eĉ pli profit'a'j en la est'ont'ec'o. kiu'j ili hav'os al'ir'o'n – kaj tiu'j inform'o'j est'as or'a min'ej'o, kiu far'as la sistem'o'n eĉ pli potenc'a.
Hodiaŭ, kiam ni serĉ'as i'o'n inter'ret'e, ni sen'ĉes'e est'as pet'at'a'j de cel'it'a'j reklam'o'j – ĉi tiu'j reklam'a'j anonc'o'j permes'as al kompani'o'j kia'j Facebook, Am'az'o'n, YouTube, ktp. prosper'i. Nun'temp'e AI-produkt'o'j hav'as nur mal'grand'a'n porci'o'n de la merkat'o. Sed ekonomi'ist'o'j prognoz'as, ke ili respond'ec'os pri ĝis 15% de la tut'a produkt'ad'o de var'o'j en'e de jar'dek'o. Tio est'as grand'eg'a.
AI tiam permes'os al ĉi tiu'j firma'o'j vend'i pli, riĉ'iĝ'i kaj pov'i pag'i la esplor'ist'o'j'n, kiu'j'n ili varb'as eĉ pli ol nun. Pli'ig'ant'e si'a'n klient'a'n baz'o'n, ili pli'ig'os la kvant'o'n da inform'o'j, al Ĉio ĉi kre'as virt'a'n cirkl'o'n, kiu est'as bon'a por ĉi tiu'j kompani'o'j, sed mal'san'ig'a por la soci'o. Tia koncentr'iĝ'o de potenc'o pov'as hav'i negativ'a'n efik'o'n kaj sur demokrati'o'n kaj ekonomi'o'n. Ĝi favor'as grand'a'j'n kompani'o'j'n kaj mal'rapid'ig'as la kapabl'o'n de mal'grand'a'j nov'a'j kompani'o'j en'ir'i en la merkat'o'n, eĉ se ili hav'as pli bon'a'j'n produkt'o'j'n por ofert'i.
Ni dev'as kuraĝ'ig'i pli grand'a'n divers'ec'o'n en la negoc'a mond'o, asoci'it'a kun AI kaj evit'i monopol'a'n situaci'o'n.
Per leĝ'o'j kontraŭ monopol'o. Histori'o instru'as al ni, ke ili pov'as efik'i kontraŭ la tro'a potenc'o de iu'j kompani'o'j. Ni memor'u de Standard Oil, en Uson'o, kiu aĉet'is si'a'j'n konkur'ant'o'j'n por monopol'ig'i la petrol'a'n merkat'o'n, aŭ de Hollywood, kiu antaŭ la mez'o de la 20-a jar'cent'o reg'is 70% da kin'ej'o'j, trud'ant'e si'a'n leĝ'o'n pri la dis'send'ad'o de film'o'j. La laŭ'leĝ'a'j decid'o'j kontraŭ ĉi tiu'j kompani'o'j kaj iu'j ali'a'j help'is rekompenc'i la merkat'o'j'n.
Mi kred'as, ke prudent'a'j regul'ig'o'j pri reklam'o pov'as ir'i long'a'n voj'o'n por mal'help'i la star'ig'o'n de monopol'o'j en AI-esplor'ad'o. Ni ĉiu'j est'as iu'senc'e mal'liber'ul'o'j de reklam'ad'o kaj ni oft'e forges'as, ke ni hav'as la ebl'o'n far'i kolektiv'a'n decid'o'n por regul'ig'i ĝi'n, tiel ke ĝi ne est'u mal'util'a al la soci'o.
Krom'e, la serv'o'j proviz'at'a'j de grand'a'j privat'a'j kompani'o'j kiel Google aŭ Facebook pov'us est'i tre bon'e far'at'a'j publik'e - sam'e kiel est'as televid'o, kiu proviz'as simil'a'n serv'o'n.
Jes, mi vol'as rest'i neŭtral'a. Mi'a projekt'o est'as por dis'volv'i scienc'o'n, kiu est'as al'ir'ebl'a al ĉiu'j, kaj ne nur al kelk'a'j akci'ul'o'j. Mi dezir'as esplor'o'n dis'volv'iĝ'i tiel, ke ĝi cel'u la plej util'a'j'n aplik'o'j'n por la hom'ar'o − kaj ne nepr'e la plej util'a'j'n por la ekonomi'o.
Tamen, mi prov'is kre'i komun'a'n eko'sistem'o'n, kiu est'as reciprok'e util'a por esplor'o kaj industri'o ĉe la Universitat'o de Montreal'o, kie mi labor'as. Plur'a'j privat'a'j laboratori'o'j est'is star'ig'it'a'j en la ĉef'urb'o de Kebekio, kaj ili kun'labor'as kun ni. Esplor'ist'o'j de industri'o est'as dung'it'a'j kiel asoci'it'a'j profesor'o'j ĉe la universitat'o kaj help'as trejn'i student'o'j'n. Firma'o'j far'as donac'o'j'n al universitat'o'j kaj don'as al ili komplet'a'n liber'ec'o'n elekt'i tio'n, en kiu'j'n are'o'j'n de esplor'ad'o ili invest'os.
Se mi baz'os mi'a'n respond'o'n je la hom'o'j, kiu'j'n mi renkont'as ĉe grav'a'j inter'naci'a'j konferenc'o'j, mi dir'us, ke ĝi est'as ĉirkaŭ du'on'o.
Antaŭ kvin jar'o'j, preskaŭ ĉiu'j esplor'ist'o'j pri AI labor'is en la alt'lern'ej'a kamp'o.
Ne'evit'ebl'e. Tial ni dev'as pens'i kolektiv'e pri kiel la plej mal'riĉ'a'j land'o'j pov'as profit'ig'i el la rezult'o'j de la plej last'a'temp'a'j esplor'o'j − sed ankaŭ pri tio, kiel kre'i esplor'centr'o'j'n en'e de si'a'j universitat'o'j. En Afrik'o, ekzempl'e, pli kaj pli da alt'lern'ej'a'j instituci'o'j ofert'as kurs'o'j'n pri AI kaj somer'a'j lern'ej'o'j organiz'iĝ'as, kiu'j rezult'as tre util'a'j.
Krom'e, ekzist'as mult'a'j kurs'o'j, lern'il'o'j kaj kod'o'j ret'e dispon'ebl'a'j sen'pag'e. Mi renkont'as mult'a'j'n ge'jun'ul'o'j'n, kiu'j est'is trejn'it'a'j per inter'ret'o. Ni ankaŭ dev'as serĉ'i la plej bon'a'j'n manier'o'j'n help'i ĉi tiu'j'n student'o'j'n trejn'i si'n mem.
Jes, Kanado decid'is financ'i ne nur baz'a'n esplor'o'n kaj help'i ek'firma'o'j'n, sed ankaŭ invest'i en kolektiv'a'j'n pens'ad'o'j'n kaj esplor'ad'o'n en soci'a'j kaj hom'ar'a'j scienc'o'j, por taks'i la soci'a'n efik'o'n de AI.
Iniciat'it'e de la Universitat'o de Montreal'o, debat'o est'is mal'ferm'it'a la 3-an de novembr'o de 2017 por help'i evolu'ig'i la Montreal'a'n Deklar'o'n por Respond'ec'a Dis'volv'ad'o de Art'e'far'it'a Intelekt'o. Ĉi tiu procedur'o esenc'e cel'as establ'i etik'a'j'n gvid'lini'o'j'n por la evolu'ig'o de AI je naci'a nivel'o. En la unu'a faz'o de ĉi tiu long'daŭr'a part'o'pren'a procez'o, la ĝeneral'a publik'o est'as invit'it'a al debat'o kun fak'ul'o'j kaj politik'ist'o'j.
Sep valor'o'j est'is ident'ig'it'a'j: bon'stat'o, aŭtonom'ec'o, just'ec'o, privat'ec'o, sci'o, demokrati'o kaj respond'ec'o.
Kiom mi sci'as, ne ekzist'as inter'naci'a traktat'o, regul'ig'ant'a esplor'o'n pri AI. Tamen, ĉi tiu'j est'as inter'naci'a'j afer'o'j, kaj sen inter'naci'a kun'ord'ig'o, ni ne kapabl'os antaŭ'ir'i en la ĝust'a'n direkt'o'n.
Unu'e kaj ĉef'e, la ĝeneral'a'n publik'o'n kaj politik'ist'o'j'n end'as konsci'ig'i pri la afer'o'j de AI. En iu'j part'o'j de la mond'o, esplor'ist'o'j jam far'is avert'o'j'n pri grav'a'j problem'o'j, kaj la amas'komunik'il'ar'o kaj ĝeneral'a publik'o respond'is. Ĉi tiu'j est'as la unu'a'j paŝ'o'j, kiu'j konduk'os ni'n al pli ampleks'a tut'mond'a politik'a dialog'o pri la problem'o'j de ĉi tiu disciplin'o, precip'e en are'o'j de etik'o'j, medi'o kaj sekur'ec'o.
Komput'il'a scienc'ist'o kaj esplor'ist'o Yoshua Bengio (Kanado) est'as plen'a profesor'o ĉe la Fak'o pri Komput'il'a Scienc'o kaj Operaci'o'j (Dir'o), Universitat'o de Montreal'o; estr'o de la Montreal'a Institut'o por Lern'ant'a'j Algoritm'o'j'n (Mil'a); kun'direktor'o de la program'o Lern'ad'o en Maŝin'o'j kaj Cerb'o'j de la Kanada Institut'o por Alt'nivel'a Esplor'o (CIFAR) kaj Kanada Esplor'a Katedr'o pri Statistik'a'j Lern'ant'a'j Algoritm'o'j. La rezult'o'j de li'a esplor'ad'o est'is cit'it'a'j pli ol 80 000 foj'o'j'n (ĝis septembr'o de 2017). Nask'it'a en Parizo, Bengio mov'iĝ'is al Kebekio en 1977, kiam li hav'is 12 jar'o'j'n, kun si'a'j ge'patr'o'j, kiu'j de'ven'as de Maroko. Li est'as Oficir'o de la Orden'o de Kanado kaj membr'o de la Reĝ'a [scienc'a] Soci'o de Kanado.
El la angl'a lingv'o traduk'is Sidney Carlos Praxedes (Brazil
Moustapha Cissé, Intervju'o de Katerin'a Markelova
Li hav'as tri'dek du jar'o'j'n. Li nask'iĝ'is kaj kler'iĝ'is en Sen'egal'o. kie li stud'is universitat'e matematik'o'n kaj fizik'o'n. Li magistr'iĝ'is pri art'e'far'it'a intelekt'o (AI) en Franci'o kaj Kanado. Post'e, en Parizo li prepar'is kaj fin'far'is la doktor'iĝ'verk'o'n. Antaŭ du jar'o'j, li al'iĝ'is al Facebook Artificial Intelligence Research (FAIR) [Esplor'o'j pri art'e'far'it'a intelekt'o ĉe Fejsbuk'o], organiz'o, kiu, ek'de 2013 en'konduk'as si'a'j'n labor'ator'ej'o'j'n por fundament'a serĉ'ad'o ĉi'e'n en la mond'o: Nov-Jork'o'n, Menlo-Park'o'n (Kalifornio), Seatlon, Parizon, Montreal'o'n...Tio est'as, mal'long'e pri'skrib'it'e, la ir'voj'o de Moustapha Cissé, kiu prezent'as al ni si'a'j'n esplor'aĵ'o'j'n, si'a'n motiv'ad'o'n, si'a'j'n esper'o'j'n.
La tem'o'j, kiu'j ĉef'e interes'as mi'n, est'as la fid'ebl'ec'o, la sen'parti'ec'o kaj la sekur'ec'o de AI. En 2017, kun'e kun ali'a'j koleg'o'j, ni est'is la unu'a'j, kiu'j el'labor'is la algoritm'o'j'n (Houdini), kiu'j permes'as taks'i la fortik'ec'o'n de la intelekt'a'j sistem'o'j, ne grav'as, pri kiu inform'il'o tem'as: ĉu son'o, vide'o aŭ io ali'a.
La fortik'ec'o de la algoritm'o'j est'as esenc'a por la sekur'ec'o de la produkt'o'j de AI. Imag'u, kio pov'us okaz'i, se iu kun mal'bon'a'j intenc'o'j vol'us ŝanĝ'i la algoritm'o'n, kiu stir'as vi'a'n aŭtonom'a'n vetur'il'o'n!
Ĉiu komput'il'a sistem'o pov'as est'i viktim'o de ekster'a'j atak'o'j (pirat'ad'o, mal'bon'intenc'a modif'o); pro tio nepr'as cert'iĝ'i pri ĝi'a kapabl'ec'o el'ten'i.
Ali'a'j labor'o'j, kiu'j'n mi kun'e kun koleg'o publik'ig'is freŝ'dat'e, cel'as ekip'i la inteligent'a'j'n algoritm'o'j'n per la kapabl'o trakt'i sen'parti'ec'e, just'e, ĉiu'j'n hom'a'j'n est'aĵ'o'j'n; tio signif'as, ke ili'a kondut'o ne est'u mal'simil'a, se tem'as pri vir'o aŭ vir'in'o, nigr'ul'o aŭ blank'ul'o, ktp.
Ali'vort'e, mi streb'as el'turn'iĝ'i, por ke la algoritm'o'j est'u ne nur plej ebl'e fid'ebl'a'j, sed krom'e, plej ebl'e adapt'it'a'j al la bezon'o'j kaj valor'o'j de la hom'a soci'o, kiu'n ili dev'as serv'i.
Iu'j stud'o'j montr'is, ke la sistem'o'j por la vizaĝ'a re'kon'o funkci'as pli bon'e kaz'e de vizaĝ'o'j de Eŭrop'an'o'j ol se tem'as pri Afrik'an'o'j, ekzempl'e.
Okaz'as simil'e ĉe la sistem'o'j de AI, kiu'j
permes'as ident'ig'i la kancer'o'n de la haŭt'o:
ili don'as pli bon'a'j'n rezult'o'j'n ĉe la blank'a'j
mal'san'ul'o'j ol ĉe la nigr'a'j. Krom'e oni
konstat'is, ke i'a'j sistem'o'j funkci'as pli bon'e
kaz'e de vir'o'j ol kaz'e de vir'in'o'j. Tut'a aksiologia
dimensi'o est'is neglekt'at'a, kiam oni el'labor'is
tiu'j'n sistem'o'j'n. Mi streb'as, kun ali'a'j koleg'o'j,
integr'i tiu'n dimensi'o'n ek'de la komenc'o en
la konstru'o'n de la model'o'j de AI, pri kiu'j ni
labor'as. Tio est'as grav'a aspekt'o de la evolu'o
de AI, se ni vol'as, ke ĝi est'u kapabl'a ofert'i la
sam'a'j'n avantaĝ'o'j'n al ĉiu'j.
Mi nom'as "problem'o'j de la blank'ul'o'j“ ĉiu'j'n tiu'j'n teknik'a'j'n ating'aĵ'o'j'n, kiu'j est'as real'aĵ'o en Okcident'o kaj nur imag'aĵ'o ali'lok'e, kiel, ekzempl'e, la aŭtonom'a'j vetur'il'o'j. En Afrik'o, sed ankaŭ en plur'a'j region'o'j de Azi'o aŭ de Sud'a Amerik'o, la hom'o'j al'front'as ĉiu'tag'e ali'a'j'n problem'o'j'n, kies solv'o de'pend'as de teknologi'o'j mal'pli rafin'it'a'j kaj kiu'j tamen mank'as.
Mi kred'as, ke ni kiel komun'um'o de scienc'ist'o'j, pov'as hav'i mult'e pli grav'a'n rol'o'n, se ni rigard'os la problem'o'j'n de tiu'j hom'o'j por trov'i kaj propon'i solv'o'j'n.
Kiam vi propon'as al oni la ebl'ec'o'n ating'i inform'o'j'n, kiu'j util'as al ili por teks'i soci'a'j'n lig'o'j'n, por integr'iĝ'i pli rapid'e en la medi'o'n, por trov'i labor'o'n, ktp., vi pli'bon'ig'as ili'a'n viv'o'n. Se vi util'ig'as AI-on por pli fru'e diagnoz'i ili'a'j'n mal'san'o'j'n kaj propon'i terapi'o'j'n, vi sam'e pli'bon'ig'as ili'a'n viv'o'n.
AI jam est'as ŝanĝ'ant'a mult'a'j'n industri'o'j'n, kaj mi ŝat'us, ke ĝi est'u met'it'a je la dispon'o de ĉiu'j tiu'j, kiu'j bezon'as ĝi'n – kaj ne nur de ia part'o de la mond'a loĝ'ant'ar'o - por akcept'i la divers'a'j'n defi'o'j'n de tiu ĉi jar'cent'o. Mi'a'flank'e, mi streb'as antaŭ'e'n'puŝ'i la afer'o'n tiu'direkt'e'n, laŭ mi'a'j pov'o'j. Kaj mi daŭr'e est'as konvink'it'a, ke la komun'um'o de esplor'ant'o'j en la kamp'o de AI est'as far'ant'a gigant'a'j'n paŝ'o'j'n.
Se oni vol'as, ke tiu teknologi'o est'u al'ir'ebl'a al ĉiu'j, oni dev'as instru'i ĝi'n ĉie. Oni met'os ĝi'n je la dispon'o de tiu'j, kiu'j bezon'as ĝi'n, ĉef'e per instru'ad'o. Kaj mi garanti'as al vi, ke se vi don'os al ili la rimed'o'j'n, la hom'o'j kapabl'os trov'i la taŭg'a'j'n solv'o'j'n, adapt'ot'a'j'n al si'a'j propr'a'j problem'o'j.
Jam ek'de tri jar'o'j, mi komenc'is, kun grup'o de amik'o'j, instru'i AI-on kadr'e de la somer'a'j universitat'o'j, organiz'it'a'j en Afrik'o far'e de Dat'a scienc'e Africa [Scienc'o pri inform'o'j, Afrik'e], profesi'a grup'o por dis'divid'o de la kon'o'j, hav'ant'a ne'profit'don'a'n cel'o'n. Ĉiu'somer'e, dum unu aŭ du semajn'o'j, ni en'konduk'as divers'a'j'n AI-teknik'o'j'n al student'o'j kaj instru'ist'o'j, dezir'ant'a'j mal'kovr'i tiu'n scienc'a'n fak'o'n.
Last'jar'e, ni lanĉ'is, kun'e kun ali'a'j amik'o'j, la iniciat'o'n Black in AI [Nigr'ul'o'j en AI], kiu permes'is al ni kun'ig'i pli ol 200 nigr'ul'a'j'n serĉ'ant'o'j'n (sen kalkul'i la Amerik'an'o'j'n), kadr'e de la tri'dek'a okaz'ig'o de la plej grand'a scienc'a konferenc'o en la mond'o pri AI, Neural Information Processing Systems [Sistem'o'j por procez'i neŭr'a'n inform'o'n] (NIPS 2017). La antaŭ'a'j'n jar'o'j'n, ni est'is mal'pli ol dek'op'a'j, kompar'e kun la tut'aĵ'o de pli ol kvin mil part'o'pren'ant'o'j. Je ni'a modest'a nivel'o, ni prov'as do demokrati'ig'i AI-on kaj la al'ir'o'n al la inform'ad'o koncern'e tiu'n fak'o'n. Mi konsci'as, ke tio ne sufiĉ'as kaj ke neces'eg'as ag'o'j de pli grand'a ampleks'o, sed mi est'as optimism'a.
Tiu'j est'as iniciat'o'j, kiu'j'n mi mem lanĉ'is kun amik'o'j, sed mi ricev'is log'ist'ik'a'n kaj financ'a'n apog'o'n far'e de Fejsbuk'o, kiu grand'part'e subvenci'is la part'o'pren'o'n de kelk'kvin'dek jun'a'j afrik'a'j esplor'ist'o'j al la supr'e menci'it'a konferenc'o.
El la franc'a lingv'o traduk'is Maria But'a'n (Ruman'uj'o)
Yang Qiang, Intervju'o de Wang Chao
Post kiam inter'ret'o kaj port'ebl'a inter'ret'o lanĉ'is la Tri'a'n Industri'a'n Revoluci'o'n, teknologi'o'j de Art'e'far'it'a Intelekt'o (AI), stir'at'a'j de amas'o da inform'o'j, instig'as la Kvar'a'n Industri'a'n Revoluci'o'n.
La star'ig'o de AI kaj amas'a'j inform'o'j ek'is en la fru'a'j 2000-aj jar'o'j. Kiam Google kaj Baidu – tiam'a'j ek'aper'ant'a'j serĉ'il'o'j – uz'is AI-pov'ig'it'a'j'n rekomend'a'j'n sistem'o'j'n por reklam'ad'o, oni vid'is ke la rezult'o est'is pli bon'a ol oni atend'is. Ju pli da inform'o'j ĝi amas'ig'is, des pli bon'a'j est'is la rezult'o'j. Sed tiam, neni'u kompren'is, ke ebl'e est'as la sam'a inter'rilat'o en ali'a'j kamp'o'j. Ver'a turn'o'punkt'o okaz'is kun ek'aper'o de ImageNet, la plej grand'a inform'bank'o pri re'kon'ad'o de bild'o'j en la mond'o, projekt'it'a por esplor'i program'o'n pri re'kon'ad'o de vid'at'a objekt'o. Instal'it'a de komput'il'a'j scienc'ist'o'j en universitat'o'j de Stanford kaj Princ'et'o'n, Uson'o, ĝi est'as rigard'at'a kiel komenc'o de la profund'a lern'ad'a revoluci'o.
La grand'a kvant'o da bild-inform'o'j en ImageNet mal'grand'ig'is la mis're'kon'ad'o'n je dek procent'o'j. Tio montr'is ke, kun help'o de profund'a lern'ad'o kaj amas'a'j inform'o'j, oni pov'as venk'i eg'e kompleks'a'j'n kalkul'o'j'n.
Se AI-sistem'o est'as bon'e projekt'it'a, la produkt'o est'os pli oportun'a, pli ĝust'a, kaj tiel, pli util'a. Est'os pli da uz'ant'o'j, kaj tiel pli da inform'o'j, kiu'j si'a'vic'e far'as la AI-sistem'o'n pli bon'a. Ekzist'as reciprok'a pli'fort'ig'a rilat'o inter AI-sistem'o'j kaj inform'o'j. Amas'a'j inform'o'j kaj AI kun'fand'ebl'as en ia nov'a AI, kiu nom'ebl'as "art'e'far'it'a intelekt'o stir'at'a de amas'a'j inform'o'j“ aŭ "inform'a kolekt'ad'o kaj analiz'ad'o“.
La unu'a punkt'o de amas- inform'a pens'ad'o est'as konsci'e kolekt'i inform'o'j'n.
Ali'vort'e, antaŭ ol far'i ajn'a'n negoc'o'n, vi dev'as pens'i pri kiel kolekt'i inform'o'j'n.
Du'e, kolekt'ad'o de inform'o'j kaj kern'a'j algoritm'o'j inter'rilat'iĝ'as. Vi dev'as sci'i, kio mank'as, laŭ la algoritm'o'j, kaj do kolekt'i inform'o'j'n por specif'a'j cel'o'j, ankaŭ inform'o'j'n el mal'sam'a'j font'o'j.
La tri'a postul'o est'as kre'i sen'fin'a'n cikl'o'n. La serv'o'j proviz'at'a'j per program'a sistem'o dev'as instig'i la font'o'n est'ig'i pli da inform'o'j, kiu'j'n ebl'as re'don'i al la sistem'o, form'ant'e sen'fin'a'n cikl'o'n. Tio permes'as daŭr'a'n procez'o'n de mem'pli'bon'ig'ad'o kaj mem'perfekt'ig'o de la sistem'o. Bezon'at'as special'a projekt'o por sen'fin'a cikl'o, kiu est'as tut'e mal'sam'a ol ali'a'j projekt'o'j por negoc'o'j.
La unu'a konsider'ind'a afer'o est'as inform'a'j proviz'ant'o'j – ekzempl'e, uz'ant'o'j. Ĉiu'j uz'ul'a'j ag'o'j dev'as est'i registr'at'a'j kiel inform'o'j.
Do, proviz'ant'o'j de serv'o'j, kiel WeChat Pay, ĉin'a port'ebl'a pag'sistem'o kaj Taobao, ĉin'a ret'komerc'a ret'ej'o, dev'as est'i konsider'at'a'j.
Inteligent'a retro'kupl'o est'as est'ig'it'a sur'baz'e de inform'o'j por kompren'i la bezon'o'j'n de uz'ant'o'j. Uz'ant'o'j proviz'as respond'a'j'n inform'o'j'n al la proviz'ant'o'j de serv'o'j, kaj la proviz'ant'o'j de serv'o'j si'a'vic'e proviz'as inform'o'j'n pri la serv'o'j al la uz'ant'o'j. Tio est'ig'as sen'fin'a'n cikl'o'n.
Por ke la sen'fin'a cikl'o rapid'e evolu'u, ĝi dev'as est'i sufiĉ'e mal'long'a. Kaj est'as pli bon'e ne hav'i al'iĝ'int'a'j'n hom'o'j'n, ĉar la cikl'o ne pov'as est'i tut'e aŭtomat'a kun hom'a part'o'pren'o. Du'e, la ĝis'dat'ig'a proced'o en la cikl'o dev'as oft'e okaz'i – pli bon'e plur'a'j'n foj'o'j'n tag'e, ĉar tio ten'as la sistem'o'n ĝis'dat'ig'it'a. Tri'e, la procez'o dev'as est'i kontinu'a, tiel uz'ant'o'j est'as instig'at'a'j proviz'i sen'inter'romp'a'n respond'o'n. Resum'ant'e la procez'o'n per tri vort'o'j, ĝi dev'as est'i mal'long'a, kontinu'a kaj rapid'a.
Mi pens'as, ke la evolu'ig'o de AI divid'iĝ'os en du faz'o'j'n. La unu'a faz'o est'as, ke la tut'a industri'o klopod'os uz'i la teknologi'o'n.
Ekzempl'e, sekur'ec'a'j kaj protekt'a'j serv'o'j uz'os re'kon'ad'o'n de vizaĝ'o'j; bank'o'j uz'os AI-on por kontrol'i risk'o'j'n, ktp. Tiu'j est'as unu'op'a'j teknologi'o'j kaj solv'o'j por ekzist'ant'a'j industri'o'j.
La du'a faz'o est'os la aper'o de tut'e nov'a'j industri'o'j, kun art'e'far'it'a intelekt'o en la kern'o. Ekzempl'e, bank'o, kiu uz'os AI-on kiel kern'a'n teknologi'o'n, est'os tut'e stir'at'a per AI ĉe invest'ad'o, serv'o'j kaj kredit'o. Bank'a'j ofic'ist'o'j est'os neces'a'j por far'i mal'grand'a'j'n ĝust'ig'o'j'n. Ankaŭ ebl'os kre'i tut'e nov'tip'a'j'n sistem'o'j'n de klient'serv'o'j.
Mi pens'as, ke la du'a faz'o konsist'os el la est'ont'a form'o, kiu'n AI ver'e al'port'as al la hom'a soci'o. La sam'o okaz'is, kiam inter'ret'o est'is ek'aper'ant'a, en la unu'a faz'o, tradici'a libr'o'vend'ej'o far'is ret'paĝ'o'n kaj rigard'is si'n kiel en'ret'a'n libr'o'vend'ej'o'n, sed ĝi ne ver'e est'is. En la du'a faz'o, aper'is ret'paĝ'o'j kiel Am'az'o'n, kiu'j est'is tut'e mal'sam'a'j ol la tradici'a'j libr'o'ved'ej'o'j.
Produkt'o'j, kre'it'a'j per util'ig'ad'o de amas'a'j inform'o'j kaj AI-teknologi'o'j, aper'ig'os nov- model'a'j'n negoc'o'j'n. La AI-sistem'o'j kolekt'as inform'o'j'n pri la uz'ant'o kaj post'e konstru'as ĝust'a'n model'o'n el ĝi, dedukt'ant'e el plur'a'j ali'a'j afer'o'j. Do, de'nov'e ekzamen'as la uz'ant'o kaj kolekt'as kaj analiz'as la inform'o'j'n por serv'i la uz'ant'o'n. Ne nur est'as model'o, kiu help'as, ankaŭ est'as bon'eg'a negoc'a model'o.
Ali'flank'e, la antaŭ'kondiĉ'o por ke tia
negoc'a model'o est'u efektiv'ig'at'a larĝ'skal'e,
est'as garanti'i la privat'ec'o'n de la uz'ant'o'j. Jen
tri zorg'o'j:
- Unu'e, ni bezon'as ar'o'n da jur'a'j kaj
soci'a'j regul'o'j por protekt'i la propr'ec'o'n de la
inform'o kaj por klar'ig'i, kie la inform'o uz'ebl'as
aŭ ne. Mi'a'opini'e, la inform'o de la uz'ant'o
divid'ebl'as en mal'sam'a'j'n frakci'o'j'n. Ekzempl'e,
inform'o en la ruĝ'a zon'o ne tuŝ'ebl'as, inform'o
en la flav'a zon'o al'ir'ebl'as nur de kelk'a'j hom'o'j,
kaj ĉiu'j al'ir'as inform'o'n en la verd'a zon'o.
Nun'temp'e ne est'as inter'konsent'o pri la klasifik'ad'o de inform'o'j. Ankaŭ, ne est'as leĝ'o, kiu specif'as la difin'o'n de respond'ec'ul'o kaj pun'o'j'n por mal'observ'i tiu'j'n jur'a'j'n regul'o'j'n.
- La du'a est'as teknik'e protekt'i inform'a'n privat'ec'o'n. Ekzempl'e, 4Paradigm (AI- teknologi'o kaj proviz'ant'o de serv'o'j el Pekino) nun'temp'e stud'as la uz'o'n de trans'met'ad'o de inform'o'j per lern'ad'o, por protekt'i privat'ec'o'n, kiu est'as relativ'e nov'a kamp'o. Trans'met'ad'o de inform'o'j per lern'ad'o pov'as help'i divers'a'j'n kompani'o'j'n inter'ŝanĝ'i inform'o'j'n. Ekzempl'e, A far'as model'o'n, la model'o mov'ebl'as al scen'o B, tiel ke la inform'o'j inter'ŝanĝ'iĝ'as en la model'o inter A kaj B, anstataŭ rekt'e- La du'a est'as teknik'e protekt'i inform'a'n privat'ec'o'n. Ekzempl'e, 4Paradigm (AI- teknologi'o kaj proviz'ant'o de serv'o'j el Pekino) nun'temp'e stud'as la uz'o'n de trans'met'ad'o de inform'o'j per lern'ad'o, por protekt'i privat'ec'o'n, kiu est'as relativ'e nov'a kamp'o. Trans'met'ad'o de inform'o'j per lern'ad'o pov'as help'i divers'a'j'n kompani'o'j'n inter'ŝanĝ'i inform'o'j'n. Ekzempl'e, A far'as model'o'n, la model'o mov'ebl'as al scen'o B, tiel ke la inform'o'j inter'ŝanĝ'iĝ'as en la model'o inter A kaj B, anstataŭ rekt'e inter'ŝanĝ'iĝ'as inter ili. Tio pov'as pli bon'e protekt'i uz'ul'a'n privat'ec'o'n.
- Tri'e, ni bezon'as pli esplor'i privat'ec'o'n de uz'ant'o kaj prez'ig'o'n de inform'o'j. Ekzempl'e, kiam uz'ant'o'j al'klak'as en'ret'a'n reklam'o'n per AI-rekomend'at'a sistem'o, ĉu tiu sistem'o ankaŭ dev'as profit'i? Se serĉ'il'o en'spez'as, ĉu la uz'ant'o'j dev'as ricev'i i'o'n? Tiu'j afer'o'j esplor'ind'as.
Mi atend'as mult'o'n. Antaŭ ĉio, ĉiu'j rimark'os la grav'ec'o'n de la "aper'ad'o“ de AI. Du'e, ni dev'as pli atent'i, kiel "uz'i“ AI, kiel mi dir'is, por kre'i sen'fin'a'n inform'o'n kaj projekt'o'n de sen'fin'a cikl'o. Do, ni dev'as mal'kovr'i, kiu'j are'o'j taŭg'as por efektiv'ig'o de AI. Nun'temp'e, financ'ad'o, la inter'ret'o kaj aŭtomat'a'j vetur'il'o'j est'as taŭg'a'j por "uz'ad'i“ art'e'far'it'a'n intelekt'o'n.
Mi pens'as, ke amas'o da inform'o'j kaj AI- teknologi'o'j ebl'ig'os iu'j'n land'o'j'n kun nov'e aper'it'a'j merkat'o'j ating'i aŭ eĉ trans'pas'ig'i tradici'a'j'n evolu'int'a'j'n land'o'j'n. Tio est'os, ĉar est'ont'ec'e, ekonomi'a konkurenc'o ne nur de'pend'os de financ'a kaj ekonomi'a skal'o, sed precip'e, de la kvant'o de inform'o'j kaj pret'ec'o por part'o'pren'i en la inform'a ekonomi'o.
Ekzempl'e, la rapid'a evolu'ig'o de inter'ret'o en Ĉin'uj'o kaj port'ebl'a inter'ret'o permes'is kolekt'i kvant'eg'o'n da inform'o'j. Tio ankaŭ akcel'os evolu'ig'o'n de Ĉin'a AI-industri'o, kio ebl'e ŝanĝ'os la mond'a'n model'o'n.
Ali'flank'e, se land'o jam hav'as bon'a'n infra'struktur'o'n kaj alt'kvalit'a'n kler'ig'ad'o'n, ĝi pov'as util'ig'i AI-on por ating'i pli efik'a'n produkt'ad'o'n. Sam'e kiel util'ig'ad'o de vapor'maŝin'o'j help'is iu'j'n land'o'j'n evolu'i pli rapid'e dum la Industri'a Revoluci'o. Se mal'pli evolu'int'a'j land'o'j elekt'os relativ'e nov'a'n ide'o'n, ebl'e ankaŭ ili pov'os baldaŭ ne rest'i mal'antaŭ'e.
Yang Qiang (Ĉin'uj'o) est'as el'star'a inter'naci'a fak'ul'o pri AI kaj inform'min'ad'o. Li est'as la unu'a Ĉin'a prezid'ant'o de Inter'naci'a'j Asemble'a'j Konferenc'o'j pri Art'e'far'it'a Intelekt'o [International Joint Conferences on Artificial Intelligence (IJCAI)], membr'o de Asoci'o por Progres'ig'o de Art'e'far'it'a Intelekt'o [Association for the Advancement of Artificial Intelligence (AAAI)], ĉef'o de Fak'o pri Komput'il'a Scienc'o kaj Inĝenieri'o [Department of Computer Scienc'e and Engineering] en Honkonga Universitat'o pri Scienc'o kaj Teknologi'o [Hong Kong University of Scienc'e and Technology] kaj kun'fond'int'o kaj ĉef'scienc'ist'o ĉe 4Paradigm.
Wang Chao (Ĉin'uj'o) est'as ĵurnal'ist'o kaj team'gvid'ant'o de AI-Studi'o de NetEase News, kiu inform'as pri la plej grav'a'j event'o'j de la AI-industri'o.
El la angl'a lingv'o traduk'is Rafael Lim'a (Brazilo)
Vasilij Syĉëv [Василий Сычёв]
Art'e'far'it'a intelekt'o est'as vast'e uz'at'a en la milit'a'j kaj sekur'ec'a'j kamp'o'j.
Ĝi facil'ig'as la plen'um'o'n de mult'a'j praktik'a'j task'o'j, permes'as ŝpar'i hom'a'j'n viv'o'j'n en la event'o de damaĝ'o al milit'a team'o, help'as soldat'o'j'n en la batal'kamp'o kaj pli'ig'as la batal'kapabl'o'n de arm'it'a'j fort'o'j. Laŭ iu'j fak'ul'o'j, mort'ig'a'j aŭtonom'a'j batal'sistem'o'j (Lethal Autonomous Weapon Systems, LAWS) mark'as la tri'a'n revoluci'o'n en milit'a'j afer'o'j post la invent'o de pulv'o'paf'il'o'j kaj nukle'a'j arm'il'o'j. Jam temp’ est'a’ ek'mal'trankvil'iĝ'i pri tio, al kio pov'as konduk'i la kre'o de robot'a'j arme'o'j kapabl'a'j mem'star'e konduk'i milit'a'j'n operac'o'j'n.
Mult'a'j kompani'o'j tra la mond'o aktiv'e efektiv'ig'as scienc'a'j'n esplor'o'j'n en la kamp'o de art'e'far'it'a intelekt'o (AI). La ĝis nun far'it'a labor'o ating'is bon'eg'a'j'n rezult'o'j'n: art'e'far'it'a intelekt'o jam lern'is antaŭ'dir'i la risk'o'n, ke pov'as aper'i diabet'o, laŭ la "inteligent'a" brak'horloĝ'o, aŭ disting'i nevus'o'j'n, kaŭz'at'a'j'n cert'a'j'n kancer'spec'o'j'n, laŭ ties aspekt'o. Tia potenc'a il'o, super'ant'a la hom'a'n intelekt'o'n laŭ unu el la plej grav'a'j parametr'o'j - rapid'ec'o, ek'interes'is ankaŭ milit'ist'o'j'n.
Dank'e al la evolu'ad'o de komput'il'a'j teknologi'o'j, la batal'sistem'o'j de est'ont'ec'o far'iĝ'os pli aŭtonom'a'j ol la modern'a'j. Part'e tia aŭtonom'ec'o hav'as ne'diskut'ebl'a'j'n avantaĝ'o'j'n, ja la soldat'o'j ek'hav'os rapid'a'j'n help'ant'o'j'n. Sed ĉi tiu procez'o hav'as ankaŭ negativ'a'n flank'o'n – tem'as pri vet'arm'ad'o inter land'o'j, milit'a sen'pun'ec'o en milit'a'j zon'o'j kaj mal'respond'ec'o pri decid'o'j. Hodiaŭ, mult'a'j entrepren'ist'o'j, politik'ist'o'j kaj scienc'ist'o'j klopod'as, ke la uz'o de aŭtonom'a'j batal'ist'em'o'j est'u mal'permes'it'a, dum milit'ist'o'j cert'ig'as, ke la fin'a'n decid'o'n - ĉu mort'ig'i aŭ ne – dum'batal'e tamen pren'os hom'o.
Oni ŝat'us tio'n kred'i, cert'e, sed oni dev'as ankaŭ memor'i, ke nukle'a'j'n arm'il'o'j'n, kiu'j prefer'e tut'e ne ekzist'int'us, kaj kiu'j hav'is mult'a'j'n kontraŭ'ul'o'j'n ankoraŭ je la el'labor'etap'o, oni tamen jes uz'is dum'milit'e.
Art'e'far'it'a intelekt'o pov'as konsider'ind'e facil'ig'i kaj akcel'i la labor'o'n de hom'o'j en ĉiu'j kamp'o'j de aktiv'ec'o, ankaŭ pri sekur'ec'o. Tiel, scienc'ist'o'j de la Universitat'o de Granad'a en Hispanio okup'iĝ'as pri la el'labor'o de program'ar'o per neŭr'a'j ret'o'j, kiu kapabl'as praktik'e tuj'e kaj kun tre alt'a preciz'ec'o ident'ig'i en vide'o paf'il'o'j'n - pistol'o'j'n, mitral'o'j'n, sturm'fusil'o'j'n. Modern'a'j sekur'ec'a'j sistem'o'j, krom ceter'a'j afer'o'j, inkluziv'as grand'a'n kvant'o'n da vide'o-registr'il'o'j, la "bild'o'j'n" de ĉiu el ili la hom'a'j operator'o'j tra'rigard'i simpl'e ne pov'as. Mal'e, art'e'far'it'a intelekt'o ankaŭ pov'as analiz'i vide'o'j'n de mult'op'o da kamera'o'j, ident'ig'i arm'il'o'j'n kaj tuj'e inform'i la koncern'a'j'n hom'o'j'n pri la trov'o.
En ali'a ekzempl'o, la Centr'o por Ter'spac'a Inform'kolekt'o [Center for Geospatial Intelligence] (CGI) en la Universitat'o de Misuri'o en Uson'o dis'volv'is sistem'o'n de AI, kapabl'a'n rapid'e kaj preciz'e lokaliz'i kontraŭ- kontraŭ'aviad'a'j'n misil'o'j'n sur satelit'a'j kaj aer'a'j bild'o'j. La rapid'ec'o de serĉ'o de misil'a'j lanĉ- kompleks'o'j kompar'e kun tio, kiel tra'rigard'as ili'n hom'a'j fak'ul'o'j, pli'iĝ'as ĝis 85-obl'e. La trejn'ad'o'n de la neŭr'a ret'o por la sistem'o oni far'is laŭ fot'aĵ'o'j kun tip'a'j specimen'o'j de kontraŭ-aviad'il'a'j defend'o-sistem'o'j. Post la trejn'ad'o, la pret'a'n sistem'o'n oni test'is je cert'a kiom'o da fot'o'j, kaj ĝi trov'is 90% el la lanĉ- kompleks'o'j sur la bild'o'j dum nur 42 minut'o'j.
Hom'a'j fak'ul'o'j bezon'us 60 hor'o'j'n por plen'um'i la sam'a'n task'o'n kun la sam'a rezult'o. Ankaŭ ekzist'as pli kompleks'a aplik'o por art'e'far'it'a intelekt'o. Ekzempl'e, esplor'a laboratori'o en la uson'a arme'o dis'volv'as komput'il'a'n sistem'o'n, kiu analiz'as la hom'a'n re'ag'o'n al tiu aŭ ali'a bild'o. Ĝi est'os util'a por milit'a'j analiz'ist'o'j, dev'ig'it'a'j tra'rigard'i mil'o'j'n da fot'o'j kaj hor'o'j'n de vide'o'lud'o'j kaj sistem'at'ig'i ili'n. La princip'o de la sistem'o baz'iĝ'as sur tio, ke la art'e'far'it'a intelekt'o atent'e sekv'as la okul'o'j'n kaj la vizaĝ'o'n de la analiz'ist'o kaj sam'temp'e "rigard'as" la bild'o'j'n, kiu'j'n tiu rigard'as. Se iu bild'o aŭ kadr'o de la vide'o-registr'aĵ'o al'tir'os la atent'o'n de la hom'a rigard'ant'o (kaj ties mien'o aŭ rigard'a direkt'o ŝanĝ'iĝ'os), la sistem'o aŭtomat'e mov'os ĝi'n al la pri'tem'a dosier'uj'o. Dum la test'o'j, al unu el la soldat'o'j oni montr'ad'is ar'o'n da bild'o'j, divid'it'a'j en kvin ĉef'a'j'n kategori'o'j'n: "ŝip'o'j'n", "pand'o'j'n", "frag'o'j'n", "papili'o'j'n" kaj "ĉemiz'o'j'n".
La soldat'o est'is petit'a not'ad'i kaj kalkul'ad'i bild'o'j'n nur el unu kategori'o interes'ant'a. La bild'o'j mem est'is anstataŭ'it'a'j ĉiu'sekund'e. Laŭ la rezult'o'j de la eksperiment'o, la art'e'far'it'a intelekt'o "determin'is" ke la soldat'o'n interes'is la kategori'o "boat'o'j" – kaj la sistem'o kopi'is la bild'o'j'n kun tiu'j objekt'o'j al apart'a dosier'uj'o.
Art'e'far'it'a intelekt'o pov'as help'i ankaŭ milit'ist'ar'o'n, rekt'e engaĝ'it'a'n en batal'o. Do, en Rus'uj'o, oni komplet'ig'as la el'labor'o'n de la kvin'a-generaci'a ĉas'aviad'il'o Su-57, kiu pov'as est'i en'serv'ig'it'a antaŭ la fin'o de ĉi tiu jar'o. La program'ar'o de la komput'il'o de ĉi tiu ĉas'aviad'il'o est'as kre'it'a per uz'ad'o de element'o'j de art'e'far'it'a intelekt'o. Dum'flug'e, la ĉas'aviad'il'o sen'ĉes'e analiz'as la stat'o'n de la aer'flu'o'j ĉirkaŭ si, la aer'a'n temperatur'o'n, la atmosfer'a'n prem'o'n kaj mult'a'j'n ali'a'j'n parametr'o'j'n. Se la pilot'o klin'os la stir'il'o'n cel'e manovr'i, kaj se la sistem'o "decid'os", ke la ag'o konduk'os al fal'o, la komand'o de la stir'il'o est'os ignor'it'a. Se la aviad'il'o traf'os en spiral'fal'o'n, la sam'a sistem'o don'os al la pilot'o konsil'o'j'n pri kiel rekt'ig'i la flug'o'n de la ĉas'aviad'il'o kaj re'star'ig'i reg'o'n super ĝi. Dum'e, Japani'o dis'volv'as si'a'n propr'a'n kvin'a-generaci'a'n ĉas'aviad'il'o'n, la prototip'o de kiu - la aviad'il'o X-2 Shinshin ("anim'o"), far'is si'a'n unu'a'n flug'o'n en april'o 2016. Inter ali'e, est'as plan'at'e dis'volv'i special'a'n sistem'o'n, baz'it'a'n sur art'e'far'it'a intelekt'o, projekt'it'a'n por cert'ig'i la "post'viv'ad'o'n" de la ĉas'aviad'il'o. Ĉi tiu sistem'o inkluziv'as vast'a'n ret'o'n de sens'il'o'j, kiu'j analiz'os la stat'o'n de ĉiu element'o de la aviad'il'o kaj determin'os ĝi'a'n damaĝ'o'n. Se la ĉas'aviad'il'o dum'batal'e ricev'os damaĝ'o'n de la al'o aŭ empen'o, ĝi'a reg'sistem'o re'agord'os la stir'ad'o'n tiel, ke la manovr'iv'o kaj rapid'o de la aviad'il'o praktik'e ne ŝanĝ'iĝ'u. La komput'il'o de la japan'a aviad'il'o pov'os ankaŭ antaŭ'sci'i la temp'o'n de la komplet'a mal'funkci'iĝ'o de tiu aŭ ali'a difekt'it'a element'o, don'ant'e al la pilot'o la ebl'ec'o'n taks'i, ĉu tiu pov'os daŭr'ig'i la aer'batal'o'n aŭ prefer'e re'ven'u al la baz'o. Ĉi trajt'e, art'e'far'it'a intelekt'o est'as "bon'aĵ'o", se tia'n koncept'o'n oni en'tut'e pov'as aplik'i al arm'il'o'j kaj batal'ist'em'o'j. Ja kompleks'a program'o, kapabl'a trov'i optimum'a'n solv'o'n por specif'a kur'ant'a task'o dek'obl'e pli rapid'e ol tio'n pov'us far'i hom'o, pov'os ne nur facil'ig'i la labor'o'n de la skolt'o, operator'o de flug'robot'o aŭ komand'ant'o de kontraŭ'aviad'il'a defend'sistem'o. Ĝi pov'as sav'i la viv'o'j'n de hom'o'j en'danĝer'ig'it'a'j en sub'mar'ŝip'o (per cel'punkt'a fajr'o'esting'ad'o en la kupe'o'j, for'las'it'a'j de la hom'o'j), aŭ tiu'j, kiu'j stir'as damaĝ'it'a'n aviad'il'o'n aŭ batal'as kontraŭ blend'it'a'j milit'il'o'j.
Ili'a'j rapid'ec'o de analiz'ad'o kaj bon'a trejn'ebl'o ig'as art'e'far'it'a'n intelekt'o'n al'log'a por uz'o en batal'ist'em'o'j. Milit'ist'o'j, kvankam ili ankoraŭ ne konfes'as tio'n, cert'e jam est'as tent'at'a'j kre'i batal'sistem'o'j'n, kiu'j pov'us funkci'i batal'kamp'e tut'e sen'de'pend'e, tio est'as, pov'ant'e ident'ig'i kaj atak'i cel'o'j'n, ankaŭ pov'i mov'iĝ'i laŭ la plej optimum'a itiner'o, elekt'it'a kaj plej bon'e ŝirm'at'e.
Antaŭ kelk'a'j jar'o'j, la milit'ist'estr'a'j departement'o'j de Uson'o, Rus'uj'o, German'uj'o, Ĉin'uj'o kaj ali'a'j land'o'j deklar'is, ke kre'i tut'e aŭtonom'a'j'n batal'sistem'o'j'n ne est'as ili'a cel'o.
Sam'temp'e, ili rimark'ig'is, ke, plej ver'ŝajn'e, tia'j sistem'o'j tamen est'as kre'ot'a'j.
En 2017, la Uson'a Departement'o de Defend'o komplet'ig'is la form'ad'o'n de la tiel nom'at'a Tri'a kompens'a strategi'o (Third Offset Strategy) kaj komenc'is ĝi'a'n efektiv'ig'o'n.
Tiu dokument'o inter'ali'e implic'as aktiv'a'n dis'volv'ad'o'n de teknologi'a'j nov'ig'o'j kaj ili'a'n uz'o'n en promes'plen'a'j milit'ist'a'j projekt'o'j.
La 1-an de septembr'o sam'jar'e [2017], la rusia prezident'o, Vladimir Putin, dum si'a mal'ferm'it'a lecion'o en lern'ej'o en urb'o Jaroslavl dir'is: "Art'e'far'it'a intelekt'o est'as la est'ont'ec'o ne nur de Rus'uj'o, sed ankaŭ de la tut'a hom'ar'o. Ĉi kamp'e ekzist'as eg'a'j ŝanc'o'j kaj hodiaŭ ankoraŭ mal'facil'e antaŭ'vid'ebl'a'j minac'o'j. Kiu far'iĝ'os gvid'a en ĉi tiu sektor'o, reg'os la mond'o'n. " Li ankaŭ al'don'is: "Mi apenaŭ vol'us vid'i tiu'n monopol'o'n koncentr'it'a en ies konkret'a'j man'o'j. Tial, se ni est'os gvid'ant'o'j en ĉi tiu kamp'o, ni ankaŭ divid'os ĉi tiu'j'n teknologi'o'j'n kun la tut'a mond'o." Ĉu tio signif'as, tamen, ke oni pov'os evit'i nov'a'n vet'arm'ad'o'n?
Aper'as pli kaj pli da zon'o'j sur'ter'e, tre sekur'e defend'at'a'j de kontraŭ'aviad'il'a'j kaj kontraŭ'misil'a'j sistem'o'j, kiu'j'n super'rigard'as satelit'a'j kaj flug'robot'a'j sistem'o'j kaj patrol'a'j ŝip'o'j kaj aviad'il'o'j. Kiel milit'ist'o'j kompren'as, milit'okaz'e penetr'i tia'j'n ferm'it'a'j'n are'o'j'n kaj relativ'e liber'e ag'i en ili pov'os nur batal'sistem'o'j kun art'e'far'it'a intelekt'o.
Jam hodiaŭ ekzist'as batal'sistem'o'j kapabl'a'j sen'de'pend'e ident'ig'i kaj klasifik'i flug'a'j'n cel'o'j'n kaj lanĉ'i kontraŭ'aviad'il'a'j'n misil'o'j'n kontraŭ ili.
Ekzempl'e la kontraŭ'aviad'il'a'j sistem'o'j S-400, en'serv'ig'it'a'j en Rus'uj'o. Simil'e funkci'as ankaŭ la uson'a ŝip'a inform-kaj-reg'a batal'sistem'o Aegis. Flank'e de la Respublik'o de Kore'uj'o, perimetr'e de la sen'arme'ig'it'a zon'o kun la DPRK [Nord'a Kore'uj'o], est'as instal'it'a'j plur'a'j batal'tur'et'o'j SGR-A1, respond'ec'a'j pri vigl'ad'o super la land'lim'o. Aŭtomat'reĝim'e, ili pov'as ek'paf'i kontraŭ la mal'amik'o'n, sen paf'i hom'o'j'n kun ties brak'o'j lev'it'a'j. Ĉiu'j'n ĉi sistem'o'j'n milit'ist'o'j ne uz'as aŭtomat'reĝim'e.
La plej last'a'j ating'aĵ'o'j en la dis'volv'ad'o de art'e'far'it'a intelekt'o jam permes'as kre'i batal'sistem'o'j'n kapabl'a'j'n mov'iĝ'i sen'de'pend'e. Tiel, en Uson'o oni el'labor'as flug'robot'o'j'n, uz'ot'a'j'n gvid'at'a'j. Ili flug'os post ĉas'aviad'il'o'j, stir'at'a'j de hom'o'j, kaj komandit'e en'batal'iĝ'os, paf'ant'e kontraŭ aer'a'j aŭ sur'ter'a'j cel'o'j. La sistem'o de paf'reg'ad'o ĉe la promes'a rusia tank'o T-14, kiu'n oni el'labor'as sur'baz'e de la universal'a platform'o "Arm'at'a", pov'os sen'de'pend'e ident'ig'i cel'o'j'n kaj paf'i ili'n ĝis komplet'a detru'o. Paralel'e, Rus'uj'o labor'as super famili'o de raŭp'a'j robot'o'j, kiu'j pov'os part'o'pren'i batal'o'n kun'e kun hom'a'j soldat'o'j.
La milit'ist'o'j deklar'as, ke ĉiu'j ĉi sistem'o'j dev'as plen'um'i plur'a'j'n baz'a'j'n funkci'o'j'n, unu'a'vic'e pli'efik'ig'i la elimin'o'n de mal'amik'a'j cel'o'j kaj konserv'i la viv'o'j'n de si'a'j soldat'o'j.
Krom'e, ĝis nun ne ekzist'as i'a'j inter'naci'a'j norm'o'j aŭ leĝ'a'j dokument'o'j, kiu'j regul'ig'us la dum'milit'a'n uz'o'n de batal'ist'em'o'j, ekip'it'a'j per art'e'far'it'a intelekt'o. Nek tradici'o'j de milit'ad'o, nek la tut'a ar'o da la Ĝenevaj Konvenci'o'j pri'skrib'as, kiu'j'n batal'ist'em'o'j'n kun art'e'far'it'a intelekt'o oni pov'as uz'i en batal'o, kaj kiu'j'n ne. Ankaŭ ne ekzist'as ajn'a inter'naci'a leĝ'ar'o, kiu pov'us ident'ig'i la krim'ul'o'j'n pri la fiask'o de aŭtonom'a sistem'o. Se batal'a flug'robot'o bomb'atak'e detru'os iu'n civil'a'n setl'ej'o'n, kiu kulp'os kaj est'os pun'it'a? Ĉu la fabrik'int'o de ĉi tiu aviad'il'o? Ĉu la eskadr'o'komand'ant'o, ĉe kiu ĝi est'is registr'it'a? Ĉu Ministeri'o pri defend'o?
Ek'de maj'o 2014, Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j part'o'pren'as en inter'naci'a debat'o pri la dis'volv'ad'o de Mort'ig'a'j aŭtonom'a'j batal'sistem'o'j [Lethal Autonomous Weapons Systems] (LAWS), ankaŭ nom'at'a "mort'ig'a'j robot'o'j". La alt'a'j kontrakt'ant'a'j parti'o'j al la Konvenci'o pri Konvenci'a'j Arme'o'j (CCW) adopt'is nov'a'n ordon'o'n: "plu diskut'i pri demand'o'j rilat'a'j al aper'ant'a'j teknologi'o'j en la are'o'j de mort'ig'a'j aŭtonom'a'j batal'sistem'o'j, kun'tekst'e de la cel'o'j de la Konvenci'o." Kun'ven'int'e unu'a'foj'e en novembr'o 2017, Grup'o de Reg'ist'ar'a'j Fak'ul'o'j [Group of Governmental Experts] (GGE), prezid'at'a de Barata Ambasador'o Amandeep Singh Gill, est'is task'it'a revizi'i aper'ant'a'j'n teknologi'o'j'n de mort'ig'a'j aŭtonom'a'j batal'sistem'o'j. Unu el la gvid'lini'o'j en la konsent'it'a raport'o de ĉi tiu renkont'iĝ'o est'as, ke la respond'ec'o pri la dis'volv'ad'o de iu konflikt'a batal'sistem'o rest'as ĉe la ŝtat'o'j. "Ŝtat'o'j respond'ec'u pri mort'ig'a'j ag'o'j de si'a'j fort'o'j en arm'it'a konflikt'o", dir'is la ambasador'o Singh Gill en la last'a kun'ven'o de GGE en Ĝenevo, Svis'land'o, la 9-an de april'o 2018.
Izumi Nakamitsu, Ĝeneral'a Sub-Sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j kaj Alt'a Reprezent'ant'o pri Sen'arm'ig'a'j Afer'o'j, rimark'is ĉe la event'o, ke la nov'a'j teknologi'o'j "rapid'eg'e aper'ig'as nov'a'j'n metod'o'j'n kaj milit'il'o'j'n kun konsekvenc'o'j potencial'e mal'dezir'at'a'j aŭ ne'klar'a'j". Ŝi emfaz'is la respond'ec'o'n de la grup'o por "konstru'i konsent'o'n pri komun'a'j kompren'o'j pri ebl'a'j lim'ig'o'j pri la grad'o de aŭtonom'ec'o en la uz'o de mort'ig'a fort'o".
la ĉen'o de ebl'a'j kulp'ul'o'j est'as tro grand'a, kaj, kiel oni sci'as, se kulp'as mult'a'j, kulp'as neni'u.
En 2015, volont'ul'a organiz'o Futur'e of Life Institut'e [Institut'o de est'ont'o por la viv'o] publik'ig'is mal'ferm'it'a'n leter'o'n sub'skrib'it'a'n de pli ol 16 000 hom'o'j. La leter'o deklar'as, ke la batal'sistem'o'j kun art'e'far'it'a intelekt'o est'as danĝer'a'j por la civil'ul'ar'o, pov'as kaŭz'i vet'arm'ad'o'n kaj fin'fin'e pere'ig'i la tut'a'n hom'ar'o'n. La publik'a'n leter'o'n inter ali'e sub'skrib'is uson'a entrepren'ist'o kaj fond'int'o de SpaceX kaj Tesl'a El'o'n Musk, la brit'a astr'o'fizik'ist'o Stephen Hawking (1942- 2018) kaj la uson'a filozof'o Noam Chomsky.
En aŭgust'o pas'int'jar'e [2017], Musk kaj proksim'um'e cent program'ist'o'j pri robot'ik'o kaj sistem'o'j de art'e'far'it'a intelekt'o send'is al UN pet'o'n pri total'a mal'permes'o de el'labor'ad'o kaj test'ad'o de tut'e aŭtonom'a'j batal'sistem'o'j.
Fak'ul'o'j kred'as, ke la kre'ad'o de arme'o'j de robot'o'j, kiu'j pov'as mem'e batal'i, ne'evit'ebl'e aper'ig'os ĉe ties posed'ant'o'j sent'o'n de ĉiom'a potenc'o kaj sen'pun'ec'o. Kiam la batal'o'n part'o'pren'as hom'o, est'as la hom'o, kiu decid'as, ankaŭ de la vid'punkt'o de si'a'j propr'a'j moral'a'j norm'o'j, sent'o'j kaj emoci'o'j. Rekt'a observ'ad'o de ies sufer'ad'o daŭr'e serv'as cert'a spec'o de brems'o mal'kuraĝ'ig'a al la soldat'o'j, kvankam ĉe milit'ist'a'j profesi'ul'o'j kompat'o kaj sent'iv'o mal'akr'iĝ'as kun temp'o. Se ĉie est'os en'konduk'it'a'j aŭtonom'a'j batal'sistem'o'j, kies taĉment'o'j'n oni pov'os komand'i nur per mov'i la fingr'o'n sur la ekran'o de la plat'komput'il'o, est'ant'e sam'temp'e en ali'a mond'o'part'o, la milit'o ne'evit'ebl'e iĝ'os kvazaŭ lud'o. Kaj tiam la viktim'o'j inter la civil'a loĝ'ant'ar'o kaj la mort'ad'o de la mal'amik'a'j soldat'o'j far'iĝ'os nur nombr'o'j sur la ekran'o.
Vasilij Syĉëv, rus'uj'a ĵurnal'ist'o, fak'ul'o pri arm'il'ar'o'j kaj milit'il'o'j. Li diplom'iĝ'is ĵurnal'ist'o ĉe la Rus'uj'a Universitat'o de Amik'ec'o de Popol'o'j kaj labor'as ĉi'fak'e ek'de 2002. Kiel ĵurnal'ist'o li labor'is en "Rossijskaja Gazet'a" [Rus'uj'a Gazet'o Российская газета], revu'o Ekspert [Эксперт Fak'ul'o], inform'a ret'ej'o Lent'a.ru, gazet'o Vojennopromyŝlennyj kurjer [Военно-промышленный курьер Milit'a- industri'a kurier'o]. Nun'temp'e li special'iĝ'as kaj kontribu'as pri la tem'o'j "Arm'il'o'j" kaj "Aviad'o" en la scienc-popular'ig'a ret'ej'o N + 1.
Traduk'is el la rus'a kaj angl'a lingv'o'j Andre'j Peĉënkin (Ruslando)
Te'e Wee Ang kaj Dafn'a Feinholz (Unesk'o)
Dum ni antaŭ'e'n'iĝ'as ne'halt'ig'ebl'e al aŭtomat'ig'o de est'ont'ec'o kaj preskaŭ sen'fin'a'j ebl'ec'o'j de art'e'far'it'a intelekt'o, est'as imperativ'e, ke ni ident'ig'u la etik'a'j'n implic'o'j'n de tiu burĝon'ant'a teknologi'o kaj trakt'u la sen'precedenc'a'n leĝ'a'j'n kaj soci'a'j'n defi'o'j'n, kiu'j lev'iĝ'as.
De temp'o al temp'o ni al'front'as la teknologi'o'n, kiu don'as al ni paŭz'o'n por konsider'i, kio'n signif'as est'i hom'a. La al'ven'o de art'e'far'it'a intelekt'o (AI) postul'as, ke ni engaĝ'iĝ'u en profund'a spegul'iĝ'o je ĝi'a'j ebl'a'j sekv'o'riĉ'a'j efik'o'j. Kvankam la koncept'o mal'antaŭ la teknologi'o est'as en ni'a komun'a imag'o dum jar'dek'o'j, tio far'iĝ'as nur nun fiks'it'a real'aĵ'o en ni'a'j viv'o'j.
Antaŭ'ne'long'a'j progres'o'j en AI- teknologi'o – precip'e tiu'j rilat'a'j al maŝin'lern'ad'o ĝeneral'e kaj profund'a lern'ad'o special'e – montr'is, ke AI-ebl'ig'it'a'j sistem'o'j pov'as super'i hom'o'j'n laŭ la efik'ec'o en mult'a'j kamp'o'j, inkluziv'e de la task'o'j, kiu'j bezon'as ia'grad'e kogn'a'n rezon'ad'o'n.
Esenc'e , AI hav'as pov'o'n al'port'i grand'eg'a'n progres'o'n kaj avantaĝ'o'j'n al la hom'ar'o, sam'temp'e kre'ant'e mal'ord'o'j'n en la nun'a soci-ekonomi'a'j kaj politik'a'j aranĝ'o'j de la hom'a soci'o. Kiam ni pens'as pri la etik'a'j implic'o'j de AI, ni est'u real'ism'a'j pri tio, kio est'as AI kaj ne est'as, hodiaŭ. Ĝeneral'e, kiam ni pens'as pri AI, ni alud'as al mal'larĝ'a AI, aŭ mal'fort'a AI, kiu est'as cel'it'a plen'um'i specif'a'j'n task'o'j'n – kiel analiz'i kaj pli'bon'ig'i trafik'flu'o'n; far'i en'ret'a'j'n rekomend'o'j'n por var'o'j, sur'baz'e de antaŭ'a'j aĉet'o'j, ktp. Tia mal'vast'a AI jam est'as ĉi tie – kaj far'iĝ'os pli kaj pli kompleks'a kaj integr'it'a en ni'a'j'n ĉiu'tag'a'j'n viv'o'j'n.
Ĝis nun, ni ne konsider'as tio'n, kio est'as fort'a AI aŭ Art'e'far'it'a Ĝeneral'a Intelekt'o [Artificial General Intelligence (Ag'i)] figur'at'a en mult'a'j scienc'fikci'a'j rakont'o'j kaj kin'o'film'o'j – kiu laŭ'dir'e kapabl'as plen'um'i plen'ampleks'e hom'a'j'n kogn'o'task'o'j'n, kaj kelk'a'j fak'ul'o'j argument'as, ke ili ankaŭ en'hav'os trajt'o'j'n de si'n'ĝen'o kaj konsci'o.
Nun, ne est'as inter'konsent'o pri tio, ĉu Ag'i est'as real'ig'ebl'a, sen parol'i pri tio, ĉu tio est'as ating'ebl'a.
La al'ir'o'j al maŝin'lern'ad'o kaj profund'a lern'ad'o bezon'as grand'a'n kvant'o'n de long'temp'a kaj real'temp'a inform'o por la AI-ebl'ig'it'a sistem'o "lern'i" de "spert'o", kaj la sub'struktur'o'n por AI plen'um'i si'a'j'n cel'o'j'n aŭ task'o'j'n sur'baz'e de tio, kio'n ĝi lern'is. Tio signif'as, ke kiam ni konsider'as la etik'a'j'n implic'o'j'n de AI, ni dev'as ankaŭ atent'i kompleks'a'n teknologi'a'n medi'o'n, kiu est'as neces'a por ke AI funkci'u. Tiu ĉi medi'o en'hav'as konstant'a'n kolekt'o'n de amas'a'j inform'o'j tra inter'ret'o de aĵ'o'j; konserv'ad'o de amas'a inform'o en la nub'o; la uz'o de amas'a inform'o de AI por si'a "lern'ad'a" procez'o; kaj la plen'um'ad'o de analiz'o de AI aŭ task'o'j per saĝ'a'j urb'eg'o'j, sen'de'pend'a'j vetur'il'o'j, aŭ robot'a'j aparat'o'j, ktp. Ju pli kompleks'a la teknologi'a evolu'o far'iĝ'as, des pli kompleks'a'j la etik'a'j demand'o'j lev'iĝ'as. Kiam la etik'a'j princip'o'j ne ŝanĝ'iĝ'as, la manier'o'j, kiu'j'n ni uz'as por trakt'i ili'n, pov'as ŝanĝ'iĝ'i radikal'e. Rezult'e, la princip'o'j est'as sever'e kompromit'a'j, intenc'e aŭ sen'konsci'e.
Ni'a'j noci'o'j pri privat'ec'o, konfidenc'o kaj aŭtonom'ec'o, ekzempl'e, pov'as ŝanĝ'iĝ'i profund'e. Per saĝ'a'j aparat'o'j kaj apoj, kiu'j iĝ'as il'ar'o de inter'kon'a'j ret'ej'o'j kiel Facebook [Fejsbuk'o] kaj Twitter [Tviter'o], ni "liber'e" kaj laŭ'vol'e don'as ni'a'n person'a'n inform'o'n sen ind'e kompren'i, ĉu ili est'as uz'ot'a'j kaj de kiu. Tiu'j ĉi inform'o'j est'as en'ig'it'a'j en la AI-ebl'ig'it'a'j'n sistem'o'j'n, kiu'j est'as precip'e evolu'ig'at'a'j de la privat'a sektor'o. Tiu'j ĉi inform'o'j ne est'as anonim'ig'it'a'j, por ke la inform'o pri ni'a'j prefer'o'j kaj kutim'o'j pov'u est'i uz'at'a por kre'i skem'o'j'n de kondut'o, kiu'j ebl'ig'os AI-en'ŝarĝ'it'a'n sistem'o'n liver'i politik'a'j'n mesaĝ'o'j'n, vend'i komerc'a'j'n apojn, sekv'i ni'a'j'n san-rilat'a'j'n ag'ad'o'j'n, ktp.
Ĉu tio signif'as la fin'o'n de privat'ec'o?
Kio do est'as pri inform'sekur'ec'o kaj damaĝ'ebl'ec'o al en'romp'ul'o'j - kod'um'a'j krim'ul'o'j? Ĉu la ŝtat'o ankaŭ al'elekt'as la sam'a'j'n inform'o'j'n por reg'i la loĝ'ant'ar'o'n, ebl'e damaĝ'e al individu'a'j hom'a'j rajt'o'j? Ĉu la AI-ebl'ig'it'a medi'o, kiu daŭr'e tele'kontrol'as ni'a'j'n prefer'o'j'n kaj proviz'as al ni la ampleks'o'n de opci'o'j baz'it'a'j sur la prefer'o'j, lim'ig'as la dimensi'o'n de ni'a mem'star'ec'o en elekt'o'j kaj kre'em'o'n ia'manier'e?
Ali'a grav'a demand'o konsider'end'a est'as, ĉu la inform'o, kiu est'as uz'at'a de la AI-ebl'ig'it'a sistem'o "lern'i", en'hav'as integr'it'a'j'n antaŭ'juĝ'o'j'n, kio ebl'e ig'os AI-n far'i decid'o'j'n, kiu'j rezult'as diskriminaci'o'n kaj stigmat'o'n. AI–sistem'o'j, okup'at'a'j pri la soci'a'j inter'rilat'ad'o'j aŭ liver'o de soci'a'j serv'o'j, est'us precip'e traf'ebl'a'j de tiu. Ni est'u inform'it'a'j pri la fakt'o, ke iom da inform'o'j, kiel tiu'j, kiu'j nask'iĝ'as en la ret'o, en'hav'as inform'o'n, kiu spegul'as kaj la plej bon'a'n kaj la plej mal'bon'a'n pri la hom'ar'o. Do, konfid'i al la AI-ebl'ig'it'a'n sistem'o'n lern'i de tiu'j inform'o'j mem est'as ne'sufiĉ'a por cert'ig'i etik'a'n konsekvenc'o'n – rekt'a hom'a inter'ven'o est'us neces'a.
Ĉu pov'us la AI-ebl'ig'it'a sistem'o instru'at'i est'i etik'a? Kelk'a'j filozof'o'j argument'as, ke kelk'a'j spert'o'j – kiel la estetik'o kaj etik'o – est'as imanent'a'j al hom'o'j, do ili ne pov'as est'i program'it'a'j. Ali'a'j propon'as, ke moral'o'n oni pov'as pli'fort'ig'i per raci'o, kaj do ebl'as ĝi'n program'i, sed liber'a elekt'o est'u respekt'at'a.
Nun ne est'as inter'konsent'o pri ĉu la estetik'o kaj etik'o est'as instru'ebl'a'j eĉ al hom'o'j, baz'it'e nur je la raci'a pens'ad'o, des pli al AI.
Eĉ se la AI est'is eventual'e program'it'a est'i etik'a, kies etik'o'j'n ni uz'u? Ĉu la etik'o'j de tiu'j program'ist'o'j? En la situaci'o, ke la evolu'o de AI est'as precip'e reg'at'a de la privat'a sektor'o, est'as imperativ'e konsider'i ebl'ec'o'n, ke la etik'o'j de la privat'a sektor'o pov'as est'i ne'koher'a'j kun la etik'o'j de la soci'o.
Se ni cel'as cert'iĝ'i, ke AI labor'as por, anstataŭ kontraŭ, ni, ni dev'as engaĝ'iĝ'i en mult'ampleks'a dialog'o, kiu inkluziv'as la divers'a'j'n etik'a'j'n rigard'o'j'n de ĉiu'j, influ'at'a'j de ĝi. Ni dev'us cert'iĝ'i, ke la etik'a kadr'o, kiu'n ni uz'as por evolu'ig'i AI, ankaŭ konsider'u la pli larĝ'a'j'n demand'o'j'n de soci'a respond'ec'o por kontraŭ'pez'ig'i la ebl'a'j'n mal'ord'ig'o'j'n al hom'a soci'o.
Program'a Fak'ul'o pri Viv'etik'o kaj Etik'o'j de Scienc'o ĉe Unesk'o, Te'e Wee Ang (Malajzi'o) labor'is en projekt'a inĝenier'art'o kaj administr'ad'o de inĝenier'art'o antaŭ ol al'iĝ'i al Unesk'o en 2005.
Estr'o de Sekci'o pri Viv'etik'o kaj Etik'o'j de Scienc'o ĉe Unesk'o, Dafn'a Feinholz (Meksikio) est'as psikolog'in'o kaj viv'etik'ist'in'o per trejn'ad'o. Ŝi est'is Ĝeneral'a Sekretari'o de Naci'a Komision'o pri Bio'etik'o'j, Meksikio.
El la angl'a lingv'o traduk'is Potturu V.
Ranganayakulu (Barato)
Marc-Antoine Dilhac, Intervju'o de Régis Meyran
Art'e'far'it'a Intelekt'o (AI) est'as uz'ebl'a por pli'bon'ig'i la efik'ec'o'n de ekzist'ant'a'j diskriminaci'a'j rimed'o'j, kiel registr'o kaj analiz'o de ec'o'j rilat'a'j al ras'o, prognoz'o de kondut'o kaj eĉ determin'o de oni'a seks'a orient'iĝ'o. La etik'a'j demand'o'j, kiu'j'n ĝi el'vok'as, al'vok'as leĝ'o'j'n por cert'ig'i, ke AI evolu'as respond'ec'e.
Kiu'j'n demand'o'j'n el'vok'as program'o'j de analiz'o de kondut'o, baz'it'a'j je film'it'a'j bild'o'j?
AI help'as pli'bon'ig'i la prevent'a'n uz'o'n de gvat'a'j vide'a'j aparat'o'j en publik'a'j lok'o'j. La bild'o'j est'as konstant'e analiz'at'a'j per program'o, kiu ident'ig'as per'fort'a'j'n ag'o'j'n kaj pov'as rapid'e alarm'i. Ĉi tiu'n nov'a'n aparat'o'n oni prov'as, ekzempl'e, en la koridor'o'j de la sub'ter'a fer'voj'a-staci'o Châtelet en Parizo. Se ni akcept'as la princip'o'n de vide'a gvat'ad'o, la sol'a mal'facil'aĵ'o por uz'i AI-on est'as la risk'o pri erar'o. Kaj tiu risk'o ne est'as grand'a, ĉar est'as hom'o'j, kiu'j dev'as fin'e decid'i, ĉu inter'ven'i aŭ ne.
Malgraŭ tio, erar'o'j pri re'kon'ad'o de vizaĝ'o'j est'as tre oft'a'j. Sufiĉ'as nur mal'grand'a perturb'o en la bild'o, por ke la AI ek'vid'u pan'rost'il'o'n anstataŭ vizaĝ'o'n! La sent'o, ke oni tro kontrol'ad'as ni'n kaj mult'obl'ig'ad'o de erar'o'j est'as apart'e mal'trankvil'ig'a'j.
Est'as ankaŭ kial'o por mal'trankvil'o, ke tiu'j intelekt'a'j sistem'o'j kaj la metod'o'j de registr'o kaj analiz'o pri ras'a'j kaj soci'a'j ec'o'j, kiu'j'n oni pov'us uz'i, pov'us konduk'i al mis'uz'o'j.
Pri kia'j mis'uz'o'j vi parol'as?
Mi precip'e pens'as pri program'o'j, kiu'j jam est'as uz'at'a'j en kelk'a'j land'o'j, por ident'ig'i "teror'ist'a'j'n kondut'o'j'n“ aŭ "krim'a'n karakter'o'n“, util'ig'ant'e re'kon'ad'o'n de vizaĝ'o'j. Tial ili'a'j vizaĝ'a'j ec'o'j pov'us est'i util'ig'at'a'j por montr'i ili'a'j'n krim'a'j'n tendenc'o'j'n!
Alarm'it'a'j de tiu ĉi re'vigl'iĝ'o de vizaĝ-analiz'ad'o, Michal Kosinski kaj Yilun Wang el Universitat'o Stanford, Uson'o, vol'is montr'i la danĝer'o'j'n de tiu mal'scienc'a teori'o – kiu ŝajn'is est'is jam arĥiv'ig'it'a en histori'o – kiu pretend'as stud'i ies karakter'o'n, util'ig'ant'e vizaĝ're'kon'ad'o'n. Por atent'ig'i pri la risk'o'j de mal'respekt'o de privat'ec'o, ili kre'is "Gaydar“- on en 2017, program'o'n por ident'ig'i, ĉu iu est'as sam'seks'em'ul'o aŭ ne, per analiz'ad'o de ties bild'o! Laŭ la aŭtor'o'j, la marĝen'o de erar'o de la program'o est'as du'dek el'cent'o'j. Krom la mal'honor'ig'a etiked'ad'o, la util'ig'ad'o de tiu teknologi'o pov'us mal'respekt'i ĉies rajt'o'n ne mal'kaŝ'i si'a'n seks'a'n orient'iĝ'o'n.
Ajn'a scienc'a esplor'o far'at'a sen sekv'i filozofi'a'j'n gvid'lini'o'j'n aŭ soci'ologi'a'n aŭ leĝ'a'n norm'o'j'n, plej ver'ŝajn'e el'vok'os etik'a'j'n demand'o'j'n. La mal'mult'a'j ekzempl'o'j, kiu'j'n mi ĵus menci'is, montr'as la urĝ'a'n neces'o'n star'ig'i etik'a'n kadr'o'n por esplor'o'j pri AI.
Kio pri eŭgenik'a'j mis'uz'o'j?
Mi opini'as ke AI aprior'e ne est'as faktor'o de eŭgenik'o. Kelk'a'j hom'o'j profet'as mond'o'n ,en kiu hom'o'j pov'us pli'bon'iĝ'i per util'ig'ad'o de AI–ic'o'j [integr'a'j cirkvit'o'j] por pli'grand'ig'i memor'o'n aŭ pli'bon'ig'i re'kon'ad'o'n de vizaĝ'o, ktp. Dum inteligent'a'j robot'o'j ebl'e pov'os kurac'i kelk'a'j'n kripl'aĵ'o'n (ekzempl'e mov'ebl'ig'i per alt'nivel'a'j protez'o'j), la trans'hom'ec'a hipotez'o de la pli'ig'it'a hom'o rest'as en regn'o de scienc'fikci'o.
Asist'a profesor'o pri etik'o kaj politik'a filozofi'o en Montreal'a Universitat'o, Marc-Antoine Dilhac (Franc'uj'o) gvid'as en Kanado esplor'o'j'n pri publik'a etik'o kaj est'as kun'direktor'o de esplor'o'j pri etik'o kaj politik'o en Centr'o pri Etik'a'j Esplor'o'j [Centr'e for Research on Ethics (CRE)].
Traduk'is el la angl'a Rafael Lim'a (Brazilo)
Karl Schroeder, Intervju'o de Marie Christine Pinault Desmoulins (Unesk'o)
Karl Schroeder dediĉ'as si'a'n temp'o'n al leg'ad'o, stud'ad'o, observ'ad'o kaj imag'ad'o de futur'ism'a'j rakont'o'j. Dum li est'as inter'naci'e fam'a kiel el'star'a verk'ist'o de scienc'a fikci'o, li'a'j verk'o'j inspir'is spert'ul'o'j'n pri nov'a'j teknologi'o'j kaj art'e'far'it'a intelekt'o (AI). Plu'e, li uz'as si'a'n imag'o'pov'o'n por help'i kompani'o'j'n kaj reg'ist'ar'o'j'n antaŭ'vid'i si'a'j'n teknologi'a'j'n, ekonomi'a'j'n kaj soci'a'j'n trans'form'ad'o'j'n. Por la Kanada roman'ist'o kaj ese'ist'o, AI est'as pli kultur'a ol teknologi'a revoluci'o – kiu bezon'as pri'pens'ad'o'n pri etik'a'j, reg'ist'a'j kaj leĝ'a'j demand'o'j.
Mi dediĉ'as konsider'ind'a'n part'o'n de mi'a temp'o por leg'i el'star'a'j'n filozof'o'j'n. Tio ebl'ig'as al mi esplor'rigard'i, vid'i la lig'il'o'j'n inter teknologi'o'j kaj soci'a'j mov'ad'o'j. Sed, permes'u cert'ig'i vi'n, mi ankaŭ atent'as la rakont'o'n tiom, por ke mi'a'j libr'o'j est'u amuz'a'j!
Sam'temp'e, inter'ret'o est'as sen'fin'a font'o de inform'o'j kaj distr'aĵ'o'j. Ĉiu navig'ad'o en la ret'o est'as okaz'o por nov'a'j mal'kovr'o'j kiu'j instig'as mi'n re'pens'i, aŭ eĉ radikal'e ŝanĝ'i ĉio'n, kio'n mi ĵus'e skrib'is. La inter'ret'o ver'e facil'ig'as mi'a'n esplor'o'n, kaj mi el'pren'as nur la plej'bon'o'n el ĝi.
Nun'temp'e, mi egal'ig'us la kontribu'o'n de AI en mi'a'n ag'ad'kamp'o'n ajn'ec'a funkci'o, kompar'ebl'a al prezent'ad'o de lud'kart'ar'o'j, kie ĉiu kart'o montr'as person'o'n, scen'o'n, ktp.
Ekzempl'e, unu el ĝi pov'us est'i "la reĝ'o de mal'bon'a'j ul'o'j, li est'as apud tur'o“, kaj post'e mi pov'as kre'i person'o'n, rakont'o'n.
Mi kred'as, ke kre'o'pov'o pov'us iam fin'fin'e okaz'i ekster hom'o'j. Mi imag'as, ke AI pov'os verk'i admir'ind'a'n libr'o'n, sed cert'e ne nun'temp'e. Tiu'j est'os ali'a'j maŝin'o'j, kiu'j'n ni ankoraŭ ne el'pens'is. Hodiaŭ la komput'il'o'j ne kre'as senc'o'n, kaj hom'a inter'ven'o est'as nepr'e bezon'at'a en la kre'a procez'o, malgraŭ tio, ke teknologi'a'j il'o'j pli kaj pli pli'bon'iĝ'as kaj proksim'iĝ'as al hom'a'j kapabl'o'j.
En mi'a roman'o, Lady of Mazes [Dam'o de labirint'o'j], est'as scen'o, kie AI frenez'iĝ'as kaj okaz'ig'as i'a'n kre'em'a'n bomb'o'n, kiu stimul'as milion'o'j'n kaj milion'o'j'n da rimark'ind'e kvalit'a'j roman'o'j, fakt'e tro mult'a'j, por ke hom'o'j pov'u leg'i ili'n dum ili'a'j sum'ig'it'a'j viv'o'j! Kaj do, kio far'iĝ'is la hom'o'j? Bon'e, ili adapt'iĝ'is kaj daŭr'ig'is si'a'n propr'a'n kre'ad'o'n.
Imag'u, ke tiu kre'em'a bomb'o eksplod'us hodiaŭ. Kial tio prevent'us mi'n daŭr'e skrib'i nov'a'j'n libr'o'j'n? Kial mi pens'u pri "mi kontraŭ milion'o'j da libr'o'j“ kaj ne pri "mi kaj milion'o'j da libr'o'j“? Mi opini'as kre'em'o'n – ajn'de'ven'a'n – al'don'o al ni'a ekzist'ad'o, ne de'pren'o, Ver'dir'e, la koncept'o de anstataŭ'o est'as imanent'a en la koncept'o de valor'o. Ni pov'us konsider'i, ke ĉio pov'as est'i anstataŭ'it'a, laŭ cert'a valor'o. Kiel verk'ist'o, mi pov'us est'i anstataŭ'it'a per komput'il'o, kiu hav'as pli'a'n komerc'a'n sukces'o'n. Sed tia rezon'ad'o valid'as nur, se komerc'a sukces'o super'reg'as la sistem'o'n de valor'o'j.
Determin'i, ĉu AI est'as minac'o aŭ avantaĝ'o, est'as tut'e hom'a respond'ec'o.
Est'as plur'a'j simpl'ec'ig'a'j ide'o'j pri AI - kiel ĝi funkci'as kaj kial ĝi minac'as la hom'ar'o'n. Oni pov'as dir'i, ke est'as tro'a tim'eg'o pri mank'o de reg'ad'o de maŝin'o'j. Kie ni est'as hodiaŭ, ne est'as efektiv'a manier'o pens'i.
Ali'flank'e, nepr'as elekt'i la direkt'o'n, kiu'n AI pren'os kaj kiel ĝi est'os uz'at'a. Se ni decid'os invest'i en super'maŝin'o'j'n por ekonomi'a'j kaj politik'a'j konflikt'o'j, ni ek'paŝ'os la pad'o'n al konstru'ad'o de mal'amik'a medi'o, kompren'ebl'e. La soci'o dev'as ĝust'e decid'i pri util'ig'ad'o de AI.
Se iam la AI-maŝin'o'j est'iĝ'os sen'de'pend'a'j de ni, ili est'os kiel ni'a'j infan'o'j, kiu'j for'las'as ni'n, kiam ven'as la temp'o, por viv'i si'a'j'n viv'o'j'n! Ni'a respond'ec'o kiel de ge'patr'o'j est'as vart'i ili'n kaj inspir'i virt'o'j'n. Tio est'as la plej grav'a ide'o de la argument'o.
Jes, scienc'a fikci'o pens'ad'as pri ĉio ĉi ek'de jar'cent'o! Influ'ul'o'j kaj la soci'o nur komenc'is pens'i pri tiu'j tem'o'j. Est'as tiel, ĉar ni serioz'e ne pri'stud'as la afer'o'n, kiu'n ni trakt'as tro sen'pens'e ĉiam, kiam aper'as grav'a teknologi'a nov'ig'o. Tamen, la solv'o est'as simpl'a – ni dev'as decid'i, ke ni util'ig'os nov'a'j'n teknologi'o'j'n nur post kiam ni pri'pens'os ties soci'a'j'n efik'o'j'n kaj determin'os ties util'ig'ad'o'n kaj laŭ'e en'leĝ'ig'os ili'n.
Mi far'is tiu'n ĉi problem'o'n unu el la mesaĝ'o'j en Lady of Mazes – por kuraĝ'ig'i ni'n plan'i la efektiv'ig'o'n de ĉiu'j teknologi'a'j nov'ig'o'j, por pli bon'e antaŭ'vid'i soci'a'j'n ŝanĝ'o'j'n.
Ĝi sen'dub'e trakt'os la est'ont'ec'o'n de politik'o kaj decid-procez'o'j, kaj ankaŭ pri la teknologi'a'j il'o'j kiu'j ebl'e gvid'os ni'n al nov'a nivel'o de civilizaci'o.
Est'as nur ŝerc'o, sed mi vol'as skrib'i per plum'o! Est'os eksperiment'o pri uz'o, kiel tiu'j, kiu'j'n propon'as al ni cifer'ec'a'j il'o'j. Ni dev'as kapabl'i disting'i la skrib'ad'o'n de la il'o'j por skrib'i. Teknologi'o est'as nur il'o, kaj dev'as est'i met'it'a en si'a'n propr'a'n lok'o'n. Ni dev'as rezign'i pri neni'o, kio ni est'as aŭ vol'as est'i – ni nur dev'as kun'e prepar'iĝ'i.
Karl Schroeder (Kanado), verk'ist'o pri scienc'a fikci'o, ese'ist'o kaj futur'olog'o, est'as aŭtor'o de dek roman'o'j, traduk'it'a'j al plur'a'j lingv'o'j.
Inter ĝi est'as Vent'us (2000), Permanence (2002), Lady of Mazes (2005), Crisis in Zefra (2005) kaj Lockstep (2014). Li ricev'is la Premi'o'n Netexplo Talent de Unesk'o februar'e 2018.
El la angl'a lingv'o traduk'is Rafael Lim'a (Brazilo)
Leslie Loble
Al la tri baz'a'j kolon'o'j de ajn'a kler'ig'a sistem'o - leg'ad'o, skrib'ad'o, aritmetik'o - ni dev'as nun al'don'i tri ali'a'j'n: empation, kre'em'o'n kaj kritik'a'n pens'ad'o'n. Ĉi tiu'j kapabl'o'j, kutim'e akir'at'a'j ekster lern'ej'o'j, dev'as est'i inklud'it'a'j en lern'ej'a'j'n kurs'o'j'n eĉ dum Art'e'far'it'a Intelekt'o (AI) far'iĝ'as part'o de ni'a'j soci'o'j.
En Aŭstrali'o, 300,000 infan'o'j komenc'as si'a'n lern'ej'a'n vojaĝ'o'n ĉi-jar'e, en 2018.
Fin'ont'e la lern'ej'o'n en 2030, ili pas'ig'os plej'part'o'n de labor'jar'o'j en la du'a du'on'o de la du'dek-unu'a jar'cent'o - iu'j eĉ ebl'e pov'os viv'i por vid'i la tag'iĝ'o'n de la du'dek- du'a jar'cent'o. La ŝanĝ'a rapid'ec'o, ebl'ig'at'a de antaŭ'e'n'puŝ'ad'o de teknologi'o'j, far'as pli kaj pli ver'ŝajn'a, ke ĉi tiu'j infan'o'j viv'os kaj labor'os en mond'o, kiu est'as radikal'e ali'a ol la ni'a. Kler'ig'a'j sistem'o'j dev'as rapid'e mov'iĝ'i por antaŭ'vid'i kaj al'ĝust'iĝ'i al ĉi tiu ŝanĝ'o, se ĉi tiu'j est'ont'a'j generaci'o'j prosper'os. Nov'a Sud'kimr'uj'o est'as la plej grand'a lern'ej'a sektor'o en Aŭstrali'o, kun pli ol milion'o da infan'o'j kaj jun'ul'o'j, frekvent'ant'a'j 3.000 lern'ej'o'j'n. En ĉiu klas'ĉambr'o, ĉiu'tag'e, instru'ist'o instru'as kaj gvid'as ĉi tiu'j'n student'o'j'n al ili'a est'ont'ec'o. Sed je sistem'a nivel'o, precip'e unu el ĉi tiu skal'o, ŝanĝ'iĝ'o pov'as mal'rapid'i evolu'i, eĉ kun la munt'ad'o kaj klar'a urĝ'ec'o, kiu'j'n al'port'as nov'a teknologi'o.
Tial la Kler'ig'a Departement'o de Nov-Kimr'uj'o (NSW) en 2016 komenc'is program'o'n Kler'ig'o por Ŝanĝ'iĝ'ant'a Mond'o [Education for a Changing World]. Ekzamen'ant'e la strategi'a'j'n implic'aĵ'o'j'n de teknologi'a'j progres'o'j, ĉi tiu komplet'a projekt'o cel'as stimul'i kaj inform'i neces'a'j'n re'form'o'j'n en kurs'o'j, instru'ad'o kaj taks'ad'o, kaj orient'i la tut'a'n sistem'o'n al pli en'nov'ig'a al'ir'o.
Ek'de la komenc'o de la projekt'o, la Departement'o kontrakt'is kun tut'mond'a'j gvid'ant'o'j de ekonomi'a'j, teknologi'a'j kaj akademi'a'j sektor'o'j, diskut'o'j, kiu'j konduk'is al la publik'ig'o de Est'ont'a'j Rand'o'j: Eduk'ad'o por mond'o de AI [Futur'e Frontiers: Education for an AI World] en novembr'o 2017. La libr'o esplor'as la est'ont'ec'o'n de kler'ig'ad'o en mond'o kun AI, kaj la kapabl'o'j'n neces'a'j'n por prosper'i en la du'dek-unu'a jar'cent'o. Iu'j de ĉi tiu'j pens'ul'a'j gvid'ant'o'j kun'iĝ'is kun kler'ig'ist'o'j, ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j kaj politik'ist'o'j en inter'naci'a simpozi'o fin'e de 2017 por diskut'i, kiel uz'i nov'a'j'n teknologi'o'j'n kaj il'o'j'n por sub'ten'i instru'ist'o'j'n kaj pli'bon'ig'i student'a'j'n rezult'o'j'n. La inspir'ad'o pri nov'a'j ide'o'j konduk'is al unu'ig'it'a dev'ont'ig'o por re'form'o.
La tri kler'ig'a'j er'o'j - leg'ad'o, skrib'ad'o kaj aritmetik'o - est'as la baz'o de tut'a lern'ad'o, sed hodiaŭ'a'j student'o'j bezon'as pli'a'j'n baz'a'j'n kapabl'o'j'n kaj grav'a'j'n ne'kogn'a'j'n kapabl'o'j'n, kiel ekzempl'e mem'efik'ec'o'n. La rapid'ec'o kaj ampleks'o de teknologi'a ŝanĝ'o postul'as pli profund'a'n kompren'o'n de koncept'o'j, kaj grand'a'n rezist'o'n, adapt'ebl'ec'o'n kaj fleks'ebl'ec'o'n por student'o'j, instru'ist'o'j kaj ankaŭ kler'ig'a'j sistem'o'j.
Hom'a'j lert'o'j est'os pli grav'a'j ol iam ajn en la nov'a mond'o, form'iĝ'ant'a antaŭ ni'a'j okul'o'j - kritik'a pens'ad'o est'os unu el la plej potenc'a'j kapabl'o'j, kiu'j'n kler'ig'a'j sistem'o'j don'os al student'o'j.
Dum'e, ĉi tiu'j esenc'a'j kapabl'o'j pov'as est'i akir'it'a'j per ekster'lern'ej'a'j ag'ad'o'j, kie ni lern'as pri kun'labor'o, ident'ig'o de cel'o'j kaj pri plan'ad'o, ekzempl'e. Disciplin'o kaj kolektiv'ism'o pov'us est'i dis'volv'at'a'j per sport'ad'o, art'a kre'ad'o tra dram'o, kritik'a pens'ad'o tra debat'o kaj empatio per mon'kolekt'ad'o por la Ruĝ'a Kruc'o aŭ volont'ul'ad'o ĉe jun'ul'ar'a grup'o.
La defi'o est'as kiel kre'i ĉi tiu'n ampleks'a'n gam'o'n de ŝanc'o'j por ĉiu'j student'o'j, kiel taks'i ili'n ver'a'j spert'o'j kaj integr'i ili'n en ni'a'j'n stud'plan'o'j'n, kaj kiel taks'i student'o'j'n en ĉi tiu'j reg'ad'o'j - kiu'j antaŭ'e ne est'is konsider'at'a'j lern'ej'a kler'ig'ad'o.
Unu afer'o est'as cert'a - la est'ont'ec'o postul'os, ke infan'o'j dis'volv'u inter'lig'o'j'n unu kun la ali'a kaj nutr'u la sent'o'n de komun'um'o, civit'an'ec'o kaj kun'labor'o, baz'it'a'j sur empatio, kiu'n iu'j opini'as ŝlos'il'a kapabl'o por la du'dek-unu'a jar'cent'o.
Inter'person'a'j kompetent'o'j est'as pli agnosk'at'a'j kiel kern'a kompon'ant'o por kler'ig'a'j sistem'o'j ĉirkaŭ la mond'o. Organiz'o'j, inkluziv'e de Unesk'o kaj OECD [Organiz'aĵ'o pri Ekonomi'a'j Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o – Organization for Economic Cooperation and Development], dis'volv'as kadr'o'j'n, norm'o'j'n kaj taks'o'j'n por intra'person'a'j kompetent'ec'o'j kaj koncept'o'j kiel tut'mond'a'j kapabl'o'j por sub'ten'i pli grand'a'n kultur'a'n kun'labor'o'n.
En Aŭstrali'o, ar'o da ĝeneral'a'j kapabl'o'j inkluziv'e de kritik'a kaj kre'a pens'ad'o kaj inter'kultur'a kompren'o est'is inkluziv'it'a en la naci'a plan'o en 2009 - ek'de tiam mult'a'j jurisdikci'o'j al'don'is ili'n al si'a'j propr'a'j kurs'o'j. "La projekt'o Kler'ig'ad'o por Ŝanĝ'iĝ'ant'a Mond'o relief'ig'is la imperativ'o'n por instig'i nov'a'j'n kler'ig'a'j'n praktik'o'j'n, kiu'j konduk'os al vast'a'j gajn'o'j tra la sistem'o." Jam ekzist'as pionir'a'j praktik'o'j, kiu'j pli'alt'iĝ'as trans la kler'ig'ist'a komun'um'o, serĉ'as instig'i, okup'i kaj defi'i student'o'j'n, kaj pli'vigl'ig'i la potenc'o'n de progres'int'a teknologi'o por lev'i ili'a'n ag'ad'o'n. Iu'j de ĉi tiu'j praktik'o'j hav'as pli fort'a'n baz'o'n de ali'a'j, kio mal'facil'ig'as disting'i, kiu'j est'as la plej efik'a'j.
AI en la klas'ĉambr'o Uz'ant'e lecion'o'j'n de plej bon'a'j praktik'o'j de naci'a kaj inter'naci'a nov'ig'o en'e de la privat'a'j kaj publik'a'j sektor'o'j, la Kler'ig'a Departement'o de Nov'a Sud'kimr'uj'o ekzamen'as, kiel pli bon'e sub'ten'i kler'ig'ist'o'j'n por evolu'ig'i kaj akcel'i nov'a'j'n ide'o'j'n. La cel'o est'as establ'i nov'a'j'n manier'o'j'n por kre'i daŭr'i'pov'a'n kaj skal'ig'ebl'a'j'n metod'o'j'n por etend'i la lern'ad'o'n, kapabl'o'j'n kaj ating'o'j'n de ni'a'j student'o'j.
AI ofert'as grav'a'n potencial'o'n en'e de kler'ig'ad'o, se uz'at'a saĝ'e kaj se ĝi serv'as la bezon'o'j'n de kler'ig'ist'o'j. Jam ekzist'as sistem'o'j baz'it'a'j sur AI, kiu'j pov'as sub'ten'i person'ig'it'a'n lern'ad'o'n, liber'ig'ant'e instru'ist'o'j'n por fokus'ig'i individu'a'j'n student'a'j'n bezon'o'j'n kaj kler'ig'a'j'n gvid'ant'o'j'n. Ĉi tiu'j sistem'o'j kapabl'as monitor'i student'a'n engaĝ'iĝ'o'n kaj progres'o'n, kaj ebl'e sugest'i pli'ĝust'ig'o'j'n al la en'hav'o.
Est'as grav'e, ke kler'ig'ist'o'j est'as sur en la stir'ist'a sid'ej'o, kiam ven'os temp'o por plan'ad'o kaj evolu'ig'ad'o de baz'a'j sistem'o'j.
Instru'ist'o'j kaj lern'ej'a'j gvid'ant'o'j dev'as lud'i la kritik'a'n rol'o'n en difin'ad'o de klar'a cel'o por AI en la klas'ĉambr'o kaj est'i trejn'it'a'j por kompren'i kaj util'ig'i ĝi'n efik'e. Student'o'j dev'as ankaŭ est'i engaĝ'it'a'j pri decid'o'j pri la uz'o de ĉi tiu'j teknologi'o'j kaj kler'ig'it'a'j pri la etik'a'j kadr'o'j, kiu'j akompan'as ili'a'n uz'o'n. Ili'a est'ont'ec'o de'pend'os de la politik'o'j kaj al'ir'o'j, kiu'j nun est'as al'pren'at'a'j.
Leslie Loble (Aŭstrali'o), vic'sekretari'o en la Kler'ig'a Departement'o de Nov'a Sud-Kimr'uj'o konduk'is strategi'a'n, re'form'a'n kaj en'nov'ig'a'n plen'um'o'j'n en la plej grand'a kaj plej divers'a kler'ig'a sektor'o de Aŭstrali'o dum preskaŭ du jar'dek'o'j. Ŝi est'is premi'it'a de Aŭstrali'a Financ'a Revu'o [Australian Financial Review] per la titol'o de la 100 Plej Influ'hav'a'j Vir'in'o'j de Westpac en 2013 por ŝi'a pozitiv'a efik'o sur aŭstrali'a'j'n publik'a'j'n afer'o'j'n kaj pro re'kon'o de ŝi'a rol'o en kler'ig'a re'form'o.
El la angl'a lingv'o traduk'is Andre'j Peĉënkin (Ruslando)
Audrey Azoulay, Ĝeneral'a Direktor'o de Unesk'o, Intervju'o de Jasmina Šopova
La art'e'far'it'a intelekt'o (AI) pov'us help'i la hom'ar'o'n venk'i mult'a'j'n el la grav'a'j soci'a'j problem'o'j, antaŭ kiu'j ĝi si'n trov'as, sed ĝi sam'temp'e nask'as seri'o'n da kompleks'a'j defi'o'j, apart'e sur la kamp'o'j de etik'o, de hom'rajt'o'j kaj de sekur'ec'o. Nu, ĝis nun ekzist'as neni'u inter'naci'a etik'a kadr'o, aplik'ebl'a al ĉiu'j dis'volv'iĝ'o'j kaj aplik'o'j de la AI. Inter'naci'a norm'a il'o est'as ne'mal'hav'ebl'a.
La fak'ul'o'j est'as unu'anim'a'j : la hom'ar'o est'as ĉe la sojl'o de nov'a epok'o ; la art'e'far'it'a intelekt'o (AI) tuj trans'form'os ni'a'j'n viv'o'j'n en tia grad'o, kia'n ni ne pov'as imag'i. Ĉi tiu trans'form'iĝ'o jam komenc'iĝ'is kaj ĝi efik'as sur ĉiu'j'n flank'o'j'n de la hom'a ekzist'ad'o. AI hav'as mult'a'j'n aplik'o'j'n sur kamp'o'j tiel divers'a'j kiel san'o, kler'ig'ad'o, kultur'o, sekur'ec'o, defend'o...
La esplor'ad'o konsider'ind'e kresk'is dum la last'a'j jar'o'j : la ttt-gigant'o'j (GAFAM : Google, Apple, Facebook, Am'az'o'n kaj Microsoft), sed ankaŭ mult'a'j land'o'j, de nun amas'e invest'as en la AI kaj far'iĝ'as la ag'ant'o'j de tiu "kvar'a industri'a revoluci'o".
Unesk'o hav'as ver'a'n rol'o'n lud'ot'a'n en la temp'o de ĉi tiu'j soci'a'j mutaci'o'j. Unu'e ĉar la aplik'o'j de la AI rekt'e tuŝ'as la kamp'o'j'n, kie ĝi est'as kompetent'a. Kler'ig'ad'o est'os profund'e trans'form'it'a de AI. La instru'il'o'j'n, la manier'o'j'n lern'i, al'ir'i al la sci'o'j, trejn'i instru'ist'o'j'n, traf'os revoluci'o. La demand'o pri la kompetent'ec'o'j dis'volv'end'a'j por evolu'i en mond'o ĉiam pli aŭtomat'ig'it'a baldaŭ far'iĝ'os pli kaj pli kern'a.
Sur la kamp'o de la kultur'o, AI est'as jam vast'e uz'at'a, ekzempl'e en la tri'dimensi'a (3D- ) bild'ig'ad'o, uz'at'a por re'konstru'i la kultur'a'n hered'aĵ'o'n, kiel ni tuj far'os por la mal'nov'a urb'o Mosul'o en Irako. Ankaŭ en la scienc'o'j, apart'e en ni'a'j pri'medi'a'j program'o'j kaj en la sub'akv'a esplor'ad'o, ekzempl'e, por la klasifik'o de la plankton'bild'o'j, aŭ la aŭtomat'a'j radar'a trov'ad'o kaj inventar'ad'o de la cetac'o'j kaj de la mar'bird'o'j. Ankaŭ komunik'ad'o kaj inform'ad'o ja est'as rekt'e de'pend'a'j de la jam'a'j progres'o'j en la AI. Unesk'o dev'as konduk'i tiu'n pri'pens'ad'o'n pri la profit'o'j kaj risk'o'j de AI por kler'ig'ad'o, kultur'o, scienc'o, komunik'ad'o kaj inform'ad'o.
Kiu'j est'as, laŭ vi, la risk'o'j ?
Ĝeneral'e, AI pov'as est'i ekster'ordinar'a bon'ŝanc'o por real'ig'ad'i la Cel'ar'o'n 2030, sed por tio neces'as, sen atend'i plu, pri'trakt'i la etik'a'j'n demand'o'j'n, kiu'j'n ĝi lev'as. Est'as ŝanc'o, ĉar ĝi'a'j aplik'o'j help'as pli rapid'e antaŭ'e'n'ir'i al la real'ig'ad'o de la Cel'o'j de daŭr'i'pov'a dis'volv'iĝ'o – ebl'ig'ant'e pli preciz'a'n taks'ad'o'n de la risk'o'j, pli bon'a'n antaŭ'vid'o'n, pli rapid'a'n inter'ŝanĝ'o'n de la sci'o'j, propon'ant'e nov'ig'a'j'n solv'o'j'n sur la kamp'o'j de kler'ig'ad'o, san'o, ekologi'o, urb'o'plan'ism'o kaj kre'a'j industri'o'j, pli'bon'ig'ant'a'j'n la viv'nivel'o'n kaj la ĉiu'tag'a'n komfort'o'n. Sed ĝi ankaŭ est'as minac'o, ĉar aŭtomat'ig'o kaj cifer'ec'ig'o kre'as nov'a'j'n mal'ekvilibr'o'j'n, pov'as ŝrump'ig'i la divers'ec'o'n en la kultur'a'j industri'o'j, mal'ord'ig'i la labor'merkat'o'n, nask'i mal'cert'ec'o'n pri la daŭr'o de salajr'at'ec'o, pli'grand'ig'i la mal'egal'ec'o'n inter la hom'o'j, por kiu'j ebl'as al'ir'i al la nov'a'j teknik'aĵ'o'j kaj la hom'o'j, por kiu'j ĉi tiu ebl'ec'o mank'as.
Ankaŭ ĉi tie Unesk'o hav'as rol'o'n lud'ind'a'n : prov'ant'e redukt'i, per la sub'ten'o, kiu'n ĝi al'port'as al si'a'j membr'o-ŝtat'o'j - la ne'egal'ec'o'j'n pri la al'ir'o al la sci'o kaj al la esplor'ad'o. La teknik'rilat'a romp'o risk'as hav'i obl'ig'a'n efik'o'n sur la soci'a'j'n ne'egal'ec'o'j'n.
Unesk'o dev'as hav'i ebl'ec'o'n help'i al si'a'j membr'o-ŝtat'o'j si'n adapt'i al la nov'a'j real'aĵ'o'j kaj al'ir'i al la per'teknik'a sci'o.
Kiel Unesk'o pov'as konkret'e al'port'i ĉi tiu'n sub'ten'o'n ?
Unu el la cel'o'j, por la membr'o- ŝtat'o'j, est'as la ebl'ec'o dispon'ig'i rafin'it'a'j'n inĝenieri'a'j'n material'o'j'n, est'ant'a'j'n ĉe la pint'o de la progres'o, kaj sufiĉ'a'j'n hom'a'j'n kompetent'ec'o'j'n : scienc'ist'o'j'n kaj inĝenier'o'j'n. Dank'e al si'a'j Centr'o'j de kler'ig'ad'o kaj trejn'ad'o sur la kamp'o de scienc'o, teknik'o kaj nov'ig'o, al si'a Mond'a observ'ej'o de la il'o'j de politik'o pri scienc'o, teknik'o kaj nov'ig'o, kaj ankaŭ al si'a Inter'naci'a program'o pri fundament'a'j scienc'o'j, Unesk'o hav'as la ebl'ec'o'n proviz'i tia'n sub'ten'o'n – kaj help'i redukt'i la inter'land'a'j'n ne'egal'ec'o'j'n.
Kia'j est'as la defi'o'j, kiu'j'n prezent'as AI rilat'e al kler'ig'ad'o ? Kiel Unesk'o intenc'as re'ag'i al ili ?
Kler'ig'ad'o ja est'as esenc'a kamp'o por la Organiz'o. Ankaŭ tie, la revoluci'o, kiu nun est'as efektiv'ig'at'a, nask'as kaj bon'a'j'n kaj mal'bon'a'j'n efik'o'j'n. Pedagogi'a'j program'o'j, baz'it'a'j sur AI, jam est'as uz'at'a'j por mal'central'ig'i la instru'ad'o'n, individu'ig'i ĝi'n, proviz'i al la student'o'j konsil'o'j'n pri la kurs'ar'o'j, aŭ ankaŭ kontrol'at'a'j'n ne'sur'lok'a'j'n ekzamen'o'j'n kun atest'o'j. Sed tiu'j teknik'aĵ'o'j est'as mult'e'kost'a'j, do ne'al'ir'ebl'a'j, por la pli'mult'o : la fend'o inter la riĉ'a'j kaj la mal'riĉ'a'j risk'as ankoraŭ pli'larĝ'iĝ'i.
Pro si'a rol'o de kun'ord'ig'ant'o de la Gvid'komitat'o de la Cel'ar'o de Daŭr'i'pov'a Evolu'o – Kler'ig'ad'o 2030, task'it'a zorg'i pri la real'ig'ad'o de la Cel'o de daŭr'i'pov'a evolu'o 4, dediĉ'it'a al kler'ig'ad'o, Unesk'o est'as en bon'eg'a pozici'o por konduk'i tiu'n labor'o'n, mal'kovr'ant'e la ebl'a'j'n kontribu'o'j'n de AI al kler'ig'ad'o, mal'ferm'it'a al ĉiu'j, kaj taks'ant'e ĝi'a'n potencial'a'n efik'o'n sur la est'ont'ec'o'n de la lern'ad'o.
La antaŭ'e'n'ig'o de sen'pag'a'j AI-il'o'j, kiu'j facil'ig'os la lok'a'j'n en'nov'ig'aĵ'o'j'n, est'os unu el ni'a'j prioritat'o'j.
Por prepar'i nov'a'j'n generaci'o'j'n al la nov'a pejzaĝ'o de la labor'o, kiu'n AI nun desegn'as, ankaŭ neces'os re'pri'pens'i la kler'ig'a'j'n program'o'j'n, relief'ig'ant'a'j'n la instru'ad'o'n de scienc'o'j, teknik'o, inĝenieri'o kaj matematik'o'j, sed ankaŭ atribu'ant'a'j'n unu'a'rang'a'n lok'o'n al la human'ism'a'j stud'o'j, al la kompetent'ec'o'j pri filozofi'o kaj etik'o.
Kia est'as la rilat'o inter AI kaj filozofi'o aŭ etik'o ?
En si'a'j plen'kresk'ul'a'j viv'o'j la hodiaŭ'a'j lern'ej'an'o'j kaj student'o'j probabl'e dev'os al'front'i problem'o'j'n, kies natur'o est'as nun'temp'e ne'imag'ebl'a. Mal'facil'as antaŭ'vid'i ĉi'a'j'n ebl'a'j'n evolu'o'j'n de tiu'j pli kaj pli rafin'at'a'j maŝin'o'j, kiu'j ĉiu'tag'e gajn'as iom'et'e pli da aŭtonomi'o, tiom, ke ili jam defi'as, en cert'a mezur'o, la hom'a'n ident'ec'o'n.
Tial, kompetent'ec'o'j en etik'o, kaj ankaŭ en scienc'o'j soci'a'j kaj ĝeneral'e hom'a'j, est'os tut'sam'e grav'a'j kiel tiu'j en la formal'a'j scienc'o'j.
Pov'as est'i ankaŭ sub'ŝov'it'a'j distord'it'aĵ'o'j en la sistem'o'j de AI – i.a. distord'it'aĵ'o'j rilat'a'j al la hom'a seks'o – pri kiu'j neces'as pli da tra'vid'ebl'ec'o de tiu'j sistem'o'j, kaj firm'a'j etik'a'j princip'o'j por ili'n korekt'i.
Kial mal'facil'as antaŭ'vid'i la est'ont'a'j'n evolu'o'j'n de AI ?
La esplor'ad'o sur la kamp'o de AI rapid'eg'e antaŭ'e'n'ir'as, dum la jur'a'j, soci'a'j kaj etik'a'j ĉirkaŭ'aĵ'o'j, en kiu'j ĝi dev'us est'i en'kadr'ig'it'a, tre mal'rapid'e evolu'as. Ĝis kiu lim'o pov'as vast'iĝ'i la aŭtonomi'o de maŝin'o kaj ties decid'pov'o ? Kaz'e de akcident'o, kiu hav'as la respond'ec'o'n ? Kaj kiu decid'as pri la valor'o'j stamp'at'a'j en la maŝin'o dum ĝi'a tiel nom'at'a "trejn'iĝ'o" ? Ĉi tiu'j demand'o'j, inter mult'a'j ali'a'j, hodiaŭ rest'as sen respond'o'j.
Ekzempl'e, oni konstat'is, ke algoritm'o'j form'it'a'j por la ordinar'a hom'a lingv'aĵ'o akir'is antaŭ'juĝ'o'j'n, baz'it'a'j'n sur stereotip'o'j el la tekst'a'j don'it'aĵ'o'j de ni'a ĉiu'tag'a kultur'o. Ĉu ebl'as ne est'i mal'trankvil'ig'it'a de la danĝer'o, ke ek'est'os maŝin'o'j kun diskriminaci'a, ras'ism'a aŭ mal'amik'a kondut'o ?
Est'as kaŭz'o'j por mal'trankvil'iĝ'i ankaŭ pri mult'a'j ali'a'j afer'o'j : protekt'o de la privat'a viv'o kaj individu'ig'it'a reklam'ad'o ĉe la inter'ret'o ; liber'ec'o de esprim'ad'o kaj algoritm'o'j por cenzur'o ; aŭtomat'ig'it'a ĵurnal'ism'o kaj monopol'o de inform'ad'o...
Kvankam la fundament'a esplor'ad'o sur tiu kamp'o est'as, ĝeneral'e, motiv'it'a ja per ĉies komfort'o, tamen de'voj'iĝ'o'j, ne nur preter'vol'a'j sed ankaŭ vol'a'j, ĉiam est'as ebl'a'j.
Tial nepr'as cert'iĝ'i ke tiu ĉi teknik'o dis'volv'iĝ'u laŭ etik'a'j norm'o'j strikt'e el'labor'it'a'j.
Kio'n Unesk'o pov'as far'i ĉi kamp'e ?
Se ni vol'as plej bon'e profit'ig'i al la tut'a mond'o la ebl'ec'o'j'n, ofert'at'a'j'n de AI, ni dev'as zorg'i, ke tiu est'u en la serv'o al la hom'ar'o, kun respekt'o al la hom'a'j rajt'o'j kaj dign'o.
Nu, ĝis nun ekzist'as neni'u inter'naci'a etik'a kadr'o, aplik'ebl'a al ĉiu'j dis'volv'iĝ'o'j kaj aplik'o'j de AI.
Unesk'o est'as tiu unik'a universal'a forum'o, kiu dispon'as pri pli'old'u'dek'jar'a spert'o pri la el'labor'ad'o de inter'naci'a'j il'o'j rilat'a'j al la bio'etik'o kaj al la etik'o de scienc'o'j kaj de teknik'o'j*. Ĝi ankaŭ pov'as apog'i si'n sur du konsult'iĝ'a'j organiz'o'j de fak'ul'o'j, kiu'j aktiv'e labor'as pri tiu'j demand'o'j : la Mond'a komision'o pri etik'o de scienc'a'j sci'o'j kaj de teknik'o'j (COMEST) kaj la Inter'naci'a komitat'o pri bio'etik'o (CIB/IBC).
Est'as ni'a respond'ec'o konduk'i universal'a'n kaj dokument'it'a'n debat'o'n – ne teknik'a'n sed ja etik'a'n – por en'ir'i en ĉi tiu'n nov'a'n epok'o'n kun mal'ferm'it'a'j okul'o'j, sen ofer'i la valor'o'j'n, kiu'j est'as ni'a'j ; kaj tiel ebl'ig'i, se la membr'o-ŝtat'o'j tio'n dezir'as, establ'i komun'a'n fundament'o'n el etik'a'j princip'o'j.
* Universal'a deklaraci'o pri hom'a gen'ar'o kaj hom'a'j
rajt'o'j (1997)
Inter'naci'a deklaraci'o pri hom'a'j genetik'a'j don'it'aĵ'o'j
(2003)
Universal'a deklaraci'o pri bio'etik'o kaj hom'a'j rajt'o'j
(2005)
Deklaraci'o pri etik'a'j princip'o'j en rilat'o kun klimat'a
ŝanĝ'iĝ'o (2017)
Rekomend'o koncern'ant'a scienc'o'n kaj scienc'a'j'n
esplor'ist'o'j'n (2017)
"Mond'a Unesk'o-Komision'o pri etik'o en scienc'a'j kon'o'j kaj teknologi'o (COMEST), 2017" Robot'ik'o hodiaŭ est'as ĉiam pli kaj pli baz'at'a sur art'e'far'it'a intelekt'o (AI), kie robot'o'j est'as dot'it'a'j per kogn'a'j aŭ hom- rilat'a'j kapabl'o'j kiel percept'ad'o, uz'ad'o de lingv'o, inter'ag'ad'o, problem'o-solv'ad'o, lern'ad'o kaj eĉ kre'iv'o. La ĉef'a karakteriz'o de ĉi tiu'j kogn'a'j robot'o'j est'as, ke ili'a'j decid'o'j est'as ne'antaŭ'vid'ebl'a'j, kaj ili'a'j ag'o'j de'pend'as de stokast'a'j, sen'ord'a'j situaci'o'j kaj hazard'a'j spert'o'j.
Tio est'as tre mal'sam'a de determin'ism'a'j robot'o'j, kies kondut'o est'as difin'it'a de la program'o, kiu reg'as ties ag'o'j'n. La demand'o pri la respond'ec'o de la ag'o'j de la kogn'a'j robot'o'j est'as tre grav'a, precip'e ĉar ĉi tiu'j hav'as efik'o'n sur hom'a'j'n kondut'o'j'n, instig'as soci'a'j'n kaj kultur'a'j'n ŝanĝ'o'j'n kaj star'ig'as demand'o'j'n pri sekur'ec'o, privat'ec'o kaj hom'a dign'o.
En si'a Raport'o pri etik'o rilat'e robot'ik'o'n [Re'port on the Ethics of Robotics], publik'ig'it'a en novembr'o 2017, la Mond'a Komision'o de Unesk'o pri Etik'o en scienc'a'j kon'o'j kaj teknologi'o (COMEST) propon'as etik'a'n kadr'o'n, baz'it'a'n sur teknologi'o por evolu'ig'i rekomend'o'j'n pri etik'o en robot'ik'o - baz'it'a'j'n sur la disting'o inter determin'a'j kaj kogn'a'j robot'o'j.
La raport'o plu'e ident'ig'as etik'a'j'n valor'o'j'n kaj princip'o'j'n, kiu'j pov'us help'i establ'i regul'o'j'n en la kamp'o de robot'ik'o, ĉe ĉiu'j nivel'o'j kaj kun koher'a manier'o komenc'ant'e de kondut'a'j norm'o'j por inĝenier'o'j ĝis al naci'a'j leĝ'o'j kaj inter'naci'a'j inter'konsent'o'j. La valor'o'j kaj princip'o'j emfaz'it'a'j inkluziv'as hom'a'n dign'o'n, aŭtonom'ec'o'n, privat'ec'o'n, sekur'ec'o'n, respond'ec'o'n, bon'farad'o'n kaj just'ec'o'n.
La princip'o de hom'a respond'ec'o est'as la komun'a trajt'o, kiu lig'as la divers'a'j'n valor'o'j'n ekzamen'it'a'j'n en ĉi tiu raport'o.
COMEST ankaŭ far'as seri'o'n de specif'a'j rekomend'o'j pri la aplik'ad'o de robot'a'j teknologi'o'j. Ĉi tiu'j inkluziv'as la pli'a'n evolu'ig'ad'o'n de etik'a'j norm'o'j por robot'ist'o'j kaj avert'o'j kontraŭ la el'labor'o kaj uz'o de aŭtonom'a'j arm'il'o'j.
El la angl'a lingv'o traduk'is Ursul'a Grat'ta'pag'li'a (Brazilo)
Hom'a'j Decid'o'j: Pens'o'j pri AI, 2018.
Kun la fenomen'o de amas'a'j inform'o'j kaj la trans'ir'o al mekanism'o'j de profund'a lern'ad'o, Art'e'far'it'a Intelekt'o (AI) far'iĝ'is unu el la plej diskut'at'a'j teknologi'a'j tendenc'o'j, pro si'a'j efik'o'j sur hom'o'j'n kaj kultur'o'j'n.
La teknologi'a'j aspekt'o'j de AI est'as interes'eg'a'j, sed iu'j hom'o'j tim'as, ke AI ebl'e ombr'os la hom'a'n intelekt'o'n. Eĉ se ni akcept'as la ide'o'n, ke AI help'os la progres'o'n de la hom'ar'o, ni dev'as antaŭ'vid'i la danĝer'o'j'n se hom'o'j perd'os reg'ad'o'n de la teknologi'o, kaj konsci'i pri ĝi'a'j etik'a'j sekv'o'j.
Netexplo, sen'de'pend'a observ'ej'o, kiu labor'as partner'ec'e kun Unesk'o, zorg'em'e pri'pens'as ĉi tiu'n vast'a'n tem'o'n – kiu ampleks'as filozofi'o'n, matematik'o'n, scienc'o'n, komput'ik'o'n kaj inĝenieri'o'n. En 2015, Unesk'o kaj Netexplo kre'is komun'a'n Konsult'iĝ'a'n Komision'o'n de UN [United Nations’ Advisory Board] (UNAB) – ret'o'n de profesor'o'j, instru'ist'o'j kaj esplor'ist'o'j el gvid'a'j universitat'o'j de la mond'o por analiz'i tendenc'o'j'n pri cifer'ec'a teknologi'o kaj precip'e pri AI.
En 2018, UNAB publik'ig'is stud'o'n Hom'a'j Decid'o'j: Pens'o'j pri AI [Hum'a'n Decisions:
Thoughts on AI], kolekt'o'n de analiz'o'j, kiu'j cel'as stimul'i pri'pens'ad'o'n de grav'a'j defi'o'j de
AI kaj kompren'i ĝi'a'j'n ŝlos'il'a'j'n funkci'ad'o'j'n.
Ĉie'a mal'trankvil'o, analiz'at'a de plur'a'j vid'punkt'o'j en la libr'o, est'as, ĉu la hom'o'j intenc'e konfid'as si'a'j'n decid'ec'a'j'n potenc'o'j'n al AI? Ĉu AI est'as substitu'o por hom'o'j? Kio est'as la ebl'a'j prevent'a'j ag'o'j por defend'i ni'n kontraŭ mis'uz'o'j de AI? Tiu'j demand'o'j est'as diskut'at'a'j kun'e kun la vid'punkt'o'j el'labor'it'a'j de Netexplo, per kompar'ad'o de mal'sam'a'j scen'o'j.
Plu'e ol tiu'j vid'punkt'o'j, la demand'o pri decid'far'ad'o obsed'e re'ven'ad'as. Ĉu ni jam rezign'is pri la decid'pov'o reg'ad'i maŝin'o'j'n? Kaj se AI fin'fin'e reg'os la kondut'o'n de hom'o'j sen ili'a part'o'pren'o? Tiu'okaz'e, kiu aŭ kio, respond'ec'os pri decid'far'ad'o?
Dum iu'j fak'ul'o'j tim'as, ke la influ'o de AI ebl'e pov'os gvid'i ni'n al inter'konekt'it'a sistem'o, kie ni'a intelekt'o sub'ord'iĝ'as al intelekt'o de maŝin'o'j, ali'a'j rest'as cert'a'j, ke ni'a nun'temp'a sci'nivel'o pri komput'ik'o est'as tre lim'ig'it'a por prav'ig'i tia'n tim'o'n pri la ne'kon'at'o. Laŭ la du'a grup'o, ne tem'as pri konkurenc'o, sed pri kun'labor'o, inter AI kaj hom'o'j.
El la angl'a lingv'o traduk'is Rafael Lim'a (Brazilo)
La vort'o'j mark'it'a'j per stel'et'o est'as difin'it'a'j en ĉi tiu termin'ar'o
La AI mal'fort'a aŭ lim'ig'it'a don'as si'a'n karakter'o'n al la AI ekzist'ant'a: tem'as pri maŝin'o'j, kapabl'a'j plen'um'i difin'it'a'j'n task'o'j'n preciz'a'j'n mem'star'e sed sen'konsci'e, en kadr'o, difin'it'a de hom'o, kaj, sekv'e de decid'o'j, pren'it'a'j nur de la hom'o. La AI fort'a aŭ ĝeneral'a est'os maŝin'o, hav'ant'a konsci'o'n kaj sent'em'o'n, kapabl'a'j'n trov'i solv'o'n al ĝi'a problem'o: hodiaŭ ĝi est'as pur'a fantazi'aĵ'o.
La vort'o origin'as el la nom'o de persa matematik'ist'o al-Ĥorazmi [وبا )رفعج م دمح نب ىسوم )يمزراوخلا (Abu Ĝaʿfar) Muhammad ibn Mus'a al-Ĥŭarizmi, latin'e Algoritm'i] (ĉirkaŭ la jar'o 820), al kiu oni ŝuld'as la en'konduk'o'n en la Okcident'o'n de la dek'um'a nombr'o-sistem'o. Hodiaŭ ĝi indik'as seri'o'n de instrukci'o'j, kiu'j'n komput'il'o dev'as aŭtomat'e plen'um'i. Algoritm'o'j funkci'as en ĉiu'j kamp'o'j, ek de la serĉ'o'j per la serĉ-motor'o'j al la financ'a'j bors'o'j tra la elekt'ad'o de inform'o'j rekomend'at'a'j al la inter'ret-uz'ul'o'j.
Laŭ la trans'hom'ist'o'j*, ni'a'j sent'o'j, ide'o'j kaj emoci'o'j est'as resum'ebl'a'j al neŭron'a'j konekt'o'j. La al'ŝut'ad'o de la mens'o (mind uploading) est'as la trans'hom'ist'a ide'o, laŭ kiu la “en'hav'o” de la hom'a cerb'o est'as resum'ebl'a je kun'aĵ'o de inform'o'j, kiu'j'n oni pov'us traduk'i al la du'um'a kod'o inform'ad'ik'a, kaj sekv'e al'ŝut'i (upload) en komput'il'o'n.
Amas'o da cifer'ec'a'j inform'o'j, kiu'j pro la grand'ec'o super'as la intuici'o'n kaj la hom'a'n kapabl'o'n analiz'i ili'n. En la inter'ret'o ni produkt'as proksim'um'e 2,5 trilion'o'j'n da bit'ok'o'j da inform'o'j ĉiu'tag'e: mesaĝ'o'j'n, film'o'j'n, klimat'a'j'n inform'o'j'n, signal'o'j'n de la Tut'mond'a Lokaliz'a Sistem'o [GPS], ret'a'j'n negoc-inter'ŝanĝ'o'j'n, ktp. Neni'u klasik'a inform'ad'ik'a il'o pov'as pri'trakt'i ĉi tiu'j'n amas- inform'o'j'n: ili postul'is evolu'ig'o'n de nov'a'j algoritm'o'j*, por pov'i ili'n ten'i, en'klas'ig'i kaj analiz'i.
Kamp'o pri inter'scienc'a esplor'o, kiu cel'as kre'i sistem'o'j'n art'e'far'it'a'j'n, kiu'j inspir'iĝ'as je la viv'ant'a'j sistem'o'j, en la form'o de inform'ad'ik'a'j program'o'j aŭ de robot'o'j.
Dank'e al aŭtomat'a lern'o'program'o la
maŝin'o lern'as solv'i problem'o'j'n el ekzempl'o'j:
ĝi tiam pov'as kompar'i kaj en'klas'ig'i inform'o'j'n
kaj eĉ re'kon'i kompleks'a'j'n form'o'j'n. Antaŭ
la al'ven'o en 2010 de la profund'a lern'ad'o*,
ĉi tiu spec'o de program'o rest'is super'vid'at'a
de hom'o'j – ĉiu bild'o dev'is mal'implic'e est'i
indik'it'a kiel en'hav'ant'a hom'a'n vizaĝ'o'n,
kap'o'n de kat'o, ktp. por ke la maŝin'o pov'u
proced'i al la ag'o de re'kon'o petit'a.
Teĥnik'o por konserv'i en likv'a azot'o la hom'a'n korp'o'n aŭ la kap'o'n post la mort'o de individu'o, kun la cel'o ig'i li'n aŭ ŝi'n re'viv'iĝ'i iam.
Mal'sam'a'j inform'ad'ik'a'j sistem'o'j, kiu'j engaĝ'as grand'a'n nombr'o'n da komput'il'o'j, kiu'j est'as konekt'it'a'j inter si kaj tuj'e inter'ŝanĝ'as mesaĝ'o'j'n per'e de la ret'o.
Kalkul'o aŭ ten'ej'o de inform'o'j, lanĉ'it'a'j sur unu komput'il'o, pov'as tiel est'i ŝarĝ'it'a al ret'o de konekt'it'a'j komput'il'o'j, kiu tiel kre'as nub'o'n, cloud.
Inform'ad'ik'a koncept'o, laŭ kiu la ĉiu'tag'a'j objekt'o'j aŭ la lok'o'j de la fizik'a mond'o pov'as est'i lig'at'a'j al la ret'o kaj est'i re'kon'at'a'j far'e de ali'a'j objekt'o'j. Kun'lig'it'a objekt'o kolekt'as dank'e al kapt'il'o'j (de temperatur'o, rapid'ec'o, mal'sek'ec'o...), inform'o'j'n, kaj send'as ili'n, per la ret'o, por ke ili est'u analiz'at'a'j far'e de komput'il'o'j. La objekt'o pov'as sam'e bon'e est'i vetur'il'o, horloĝ'o, industri'a maŝin'o aŭ ankoraŭ unu park'um'ej'o.
Proced'o, kiu permes'as kun'lig'o'n inter la hom'a korp'o kaj la teĥnik'a sistem'o. La kun'lig'o pov'as est'i fizik'a, kiel protez'o de brak'o funkci'ig'at'a per la pens'o, aŭ virtual'a, ekzempl'e la gugl'a'j okul'vitr'o'j, Google Glasses, kiu'j est'as okul'vitr'o'j gvid'at'a'j de la voĉ'o, kaj permes'ant'a'j al divers'a'j inform'o'j aŭ bild'o'j aper'i en angul'o de la vitr'o'j kaj super'met'iĝ'i, do, je ni'a kutim'a vid'o.
Teori'o nask'iĝ'int'a en la kamp'o de kon'a'j scienc'o'j kaj de neŭr'o'scienc'o'j, la nov- konekt'ism'o propon'as el'labor'i inform'ad'ik'a'j'n model'o'j'n, kiu'j cel'as laŭ'i fenomen'o'j'n de lern'ad'o far'e de formal'a'j neŭron'o'j*, kies organiz'iĝ'o kaj funkci'ad'o est'as konsider'at'a'j analog'e al la fizik'a'j neŭron'a'j sistem'o'j.
Ideal'o trans'hom'ism'a*, la pli'ig'it'a hom'o, est'as individu'o, kiu ricev'is modif'o'j'n por pli'bon'ig'i si'a'j'n kapabl'o'j'n, dank'e al inter'ven'o'j sur la korp'o'n, baz'it'a'j sur princip'o'j scienc'a'j kaj teĥnik'a'j. Du'on-hom'o kaj du'on-maŝin'o li pov'us tiam kur'i pli rapid'e, vid'i nokt'e, el'ten'i la dolor'o'n, hav'i pli grand'a'j'n intelekt'a'j'n kapabl'o'j'n, rezist'i kontraŭ mal'san'o kaj mort'o... La “ripar'it'a” hom'o jam ekzist'as, kaj la protez'o'j kun'lig'it'a'j pli'bon'iĝ'as ĉiu'tag'e. La pli'ig'it'a hom'o iĝ'as iom post iom real'aĵ'o kun la evolu'o de la art'e'far'it'a'j skelet'o'j ekster'a'j util'ig'at'a'j por arme'a'j cel'o'j.
Sur'met'ad'o de real'aĵ'o kaj de virtual'a'j
element'o'j, kalkul'it'a de inform'ad'ik'a sistem'o
en la sam'a temp'o (son'o'j, bild'o'j 2D, 3D:
film'o'j, ktp.). Ĉi tiu teĥnik'o est'as util'ig'at'a en
la vid-lud'o'j kaj en la kin'o (kie la spekt'ant'o'j
inter'ag'as kun virtual'a'j objekt'o'j per'e de
kapt'il'o'j), sed ankaŭ por la tut'mond'a lokaliz'o
kaj ankaŭ por la hav'aĵ'o (la abat'ej'o de Cluny
en Franc'uj'o dispon'as pri ekran'o'j, kiu'j
montr'as la stat'o'n de la urb'o dum la 15-a
jar'cent'o).
Plej grav'a region'o de la aŭtomat'a lern'ad'o*, ĉi tiu teĥnik'o permes'as al la maŝin'o mem'e re'kon'i kompleks'a'j'n koncept'o'j'n kiel vizaĝ'o'j'n, hom'a'j'n korp'o'j'n aŭ bild'o'j'n de kat'o'j, per tra'rigard'ad'o de milion'o'j da bild'o'j rikolt'it'a'j en la Inter'ret'o, sen antaŭ'a etiked'ad'o de ĉi tiu'j bild'o'j far'e de hom'o'j. Nask'iĝ'int'a el la kun'met'ad'o de algoritm'o'j de aŭtomat'a lern'ad'o kun la ret'o'j de formal'a'j neŭron'o'j* kaj per la util'ig'o de amas'a'j inform'o'j la profund'a lern'ad'o* (deep learning) revoluci'is Art'e'far'it'a'n Intelekt'o'n. Ekzist'as sen'nombr'a'j aplik'o'j: serĉ'il'o'j, kurac'ist'a'j antaŭ'vid'o'j, mem'star'a vetur'il'o ktp. En 2015 la komput'il'o AlphaGo lern'is venk'i hom'o'j'n en la Go-lud'o dank'e al ĝi.
Virtual'a mond'o, re'konstru'it'a de komput'il'o, en kiu est'as en'merg'it'a la uz'ant'o dank'e al divers'a'j kapt'il'o'j aŭ objekt'o'j (okul'vitr'o'j, sent'um'a kun'met'aĵ'o, ktp.). La en'merg'iĝ'o en virtual'a'n real'aĵ'o'n pov'as rilat'i al lud'ant'o de vid-lud'o aŭ al aviad'il'a pilot'o en la kadr'o de la propr'a trejn'ad'o.
Algoritm'o, kiu cel'as est'i funkci'ig'at'a de
komput'il'o, kiu vol'as re'produkt'i la neŭron'a'j'n
konekt'o'j'n de la cerb'o. La ekzist'ant'a'j sistem'o'j
est'as pli mal'profund'a'j ol la hom'a intelekt'o:
ili, tamen, kapabl'as antaŭ'vid'i la rapid'ec'o'n
de vetur'il'o laŭ la mov'o de la akcel'a pedal'o
kaj de la dekliv'o de la voj'o, la mal'mol'ec'o de
material'o laŭ ĝi'a ĥemi'a konsist'o kaj ĝi'a far-
temperatur'o, la pag-kapabl'o de kompani'o
laŭ ĝi'a negoc-kvant'o, ktp.
Algoritm'o'j*, kiu'j permes'as formal'ig'i
skrib'it'a'n fraz'o'n en kiu ajn lingv'o (ekzempl'e:
«Paŭlo en'ir'as la aŭtobus'o'n al Berlino») en
logik'a form'o kaj tiel ig'i ĝi'n interpret'ebl'a
far'e de komput'il'o. La maŝin'o pov'as, do,
real'ig'i logik'a'j'n decid'o'j'n (kiel dedukt'o'n),
kio permes'as al ĝi en'klas'ig'i la vort'o'j'n en
mal'sam'a'j'n kategori'o'j'n kaj analiz'i la fraz'o'j'n,
kiu'j'n oni prezent'as al ĝi.
Mov'ad'o, kies sekv'ant'o'j vol'as ating'i la kondiĉ'o'n «post-hom'a'n» kaj for'ig'i la mal'avantaĝ'o'j'n de sufer'o, mal'san'o, mal'jun'iĝ'o kaj mort'o, dank'e al la “kun'iĝ'o NBIC» (la renkont'iĝ'o inter la nan'o'teĥnologi'o'j, la viv-teĥnologi'o, la art'e'far'it'a intelekt'o, la kon'a'j scienc'o'j). Ili favor'as la uz'o'n de hom'a klon'ad'o, de la real'aĵ'o virtual'a*, de la miks'ad'o de hom'o kaj maŝin'o kaj de la al'ŝut'ad'o de la mens'o* (mind uploading). Ili'a'j kontraŭ'ul'o'j riproĉ'as ili'n pri tro'a fantazi'ad'o, pri fond'ad'o de nov'a mistik'o, kiu ador'as la teĥnik'o'n, kaj pri kre'ad'o de fantom'o de “super-hom'o” kun eŭgen'etik'a'j trajt'o'j.
Por la trans'hom'ist'o'j*, la hom'o'j, kiu'j kritik'as ili'a'n ideal'o'n de pli'ig'it'a hom'o, est'as viv-konserv'ul'o'j, tio est'as, individu'o'j mal'progres'em'a'j, kiu'j rifuz'as ŝanĝ'i la leĝ'o'j'n de la viv'o kaj de la natur'o, kiam la teĥnik'o permes'as (aŭ permes'os) tio'n.
El la franc'a lingv'o traduk'is Renat'o Corsetti (Angl'uj'o)
Tekst'o: Sibylle d’Orgeval
Tra la asfalt'a'j stri'o'j, sur la sen'fin'a'j mal'pur'a'j voj'o'j, kie la nebul'et'o de varm'eg'o kovr'as la horizont'o'n, ne'probabl'a'j siluet'o'j marŝ'as. De la Orient'a Afrik'o ĝis la mal'proksim'a'j lim'o'j de Himalaj'o, la korp'o'j de ĉi tiu'j pied'ir'ant'o'j est'as etend'it'a'j vertikal'e per stak'o de afer'o'j ne'disting'ebl'a'j por tiu'j ŝofor'o'j, kiu'j preter'pas'as ili'n en aŭt'o'j, tro mal'trankvil'ig'it'a'j de la voj'o kaj prov'ant'e ne frap'i ili'n. Ĉu la tors'o est'as rekt'a aŭ klin'it'a de la pez'o, la kap'o ĉiam ten'iĝ'as alt'e, forges'int'e la kaduk'a'j'n aŭt'o'j'n rapid'ir'ant'a'j'n. Modern'a'j kariatid'o'j!
Ali'flank'e de la fenestr'o, kapt'it'e en rapid'ig'it'a mond'o, kiu mal'estim'as la mal'rapid'a'n ritm'o'n de la port'ant'o'j, ni est'as nur spekt'ant'o'j de ĉi tiu'j viv'o'j, kiu'j pas'as.
Sed Florian'e de Lassée, vojaĝ'ant'in'o kaj fot'ist'in'o, decid'is ĉes'i rapid'iĝ'i, por pren'i la temp'o'n renkont'i ili'n – nur por mal'kovr'i, ke ĉi tiu'j ekvilibr'a'j art'ist'o'j port'as mult'e pli ol nur metal'a'n uj'o'n, kruĉ'o'n aŭ sak'o'n da vest'o'j; mult'e pli ol ili bezon'as por post'viv'i. Ili port'as la pez'o'n de viv'o.
Ŝi'a seri'o nom'at'a How much can
you carry? (Kiom vi pov'as port'i?) est'as
demand'o fakt'e propon'at'a kiel defi'o:
“Montr'u al mi, kiom vi pov'as port'i!
Montr'u al mi, kiu vi est'as!”
Demand'o, al kiu la franc'a fot'ist'in'o respond'as humor'e kaj profund'e. Kiu pens'us, ke mal'grand'a knab'in'o pov'us port'i stak'o'n de brul'lign'o sur si'a kap'o, kun jun'a kapr'o met'it'a supr'e? Ĉu ni est'as pli fort'a'j ol ni pens'as, ke ni est'as? Ĉu ĉi tiu'j objekt'o'j nur ripoz'as aŭ ĉu ili ŝpruc'as de ili'a'j kap'o'j, kiel ili est'us la sen'konsci'a esprim'o, kvazaŭ subit'e de la “ekster'o”
ilustr'is, kio est'as “intern'o”? En Indonezio, sur la kap'o de Putrie, est'as ĉi tiu mont'o de korn'o'j, simbol'o de potenc'o kaj riĉ'ec'o.
Ĉu real'a? Ĉu ĝi est'is met'it'a tie'n por la pli'aĝ'ul'o'j, kiu'j trans'pas'ig'is ĉi tiu'n ŝarĝ'o'n al ŝi? Aŭ ĉu ĝi el'ir'is el cerb'o jam bon'e konsci'a pri ŝi'a'j est'ont'a'j respond'ec'o'j?
De Lassée kontraŭ'star'as la kutim'a'n vid'ad'o'n de bild'o'j de mal'gaj'a'j kap'o'j kaj kurb'a'j spin'o'j. Ŝi ir'as preter la kliŝ'o de dev'ig'it'a kaj dis'bat'it'a labor'ist'o. Ne grav'as la ŝarĝ'o, la kap'o est'as ĉiam fier'a kaj la rid'et'o ĉiam bril'a. Kvazaŭ en la temp'o, kiam la fot'o'j est'is pren'it'a'j, ĉiu'j mok'is la destin'o'n. La viv'o est'as ekvilibr'a ag'ad'o, kaj la fot'o'j de Florian'e pren'as ni'n preter ĉia grav'ec'o! Kontempl'ant'e tiom mult'e da ŝarĝ'o'j port'at'a'j kun gaj'ec'o, ni imag'u dum moment'o, ke ni pov'as lud'i kun ni'a'j propr'a'j ŝarĝ'o'j kaj for'ir'i mult'e pli mal'pez'a!
La foto-seri'o How much you can carry?
(Kiom vi pov'as port'i?) komenc'iĝ'is en Etiopio en 2012, kaj daŭr'e kresk'as.
Ĝi nun'temp'e dis'vast'iĝ'as super kvar kontinent'o'j kaj dek land'o'j, kiu'j inklud'as Bolivion, Brazilon, Indonezion, Japani'o'n, Nepalon kaj Ruandon. Ĝi'n reprezent'as 60 fot'o'j.
El la angl'a lingv'o traduk'is Sidney Carlos Praxedes (Brazilo)
Est'as la rigard'o de la filozof'o, kiu'n la art'ist'o Alain Foix prezent'as ĉi tie pri la tem'o de la rilat'o'j inter histori'o, memor'o kaj art'a kre'ad'o.
Dank'e al si'a art'o, la art'ist'o ne submemitas je haŭt'kolor'o kaj ne kondamn'it'as nepr'e danc'i histori'o'n ne'pri'skrib'ebl'a'n. Li en'skrib'iĝ'as, ia'manier'e, en dialektik'o: est'as liber'a kaj sam'temp'e posed'it'a.
Kre'ant'e, li iĝ'as mastr'o de si'a propr'a histori'o, kio ebl'ig'as al li transcend'i la pas'int'ec'o'n. Li'a'n art'a'n inteligent'ec'o'n oni dev'as vid'i kiel "ruz'aĵ'o'n“, kiu produkt'as nov'a'n influ'o'n en la mond'o kaj invit'as, kiam oni kre'as verk'o'n mal'ferm'a'n kaj ne'difin'it'a'n, al kultur'a inter'ŝanĝ'o.
Per tiu ĉi artikol'o, Unesk'o-Kurier'o al'iĝ'as al la Inter'naci'a Tag'o de la Memor'o pri la Sklav-komerc'o kaj ties Abol'o (23-an de aŭgust'o). Ĝi'a unu'a pri'fest'o okaz'is de antaŭ du'dek jar'o'j, en 1998, omaĝ'e al la ribel'o de 1791 en San Domingo (hodiaŭ Haitio kaj Dominika Respublik'o), kiu ĉef'rol'is en la abol'o de la trans'atlantik'a sklav-komerc'o.
Influ'o: "ag'o, per kiu flu'as el la stel'o'j flu'aĵ'o, kiu supoz'ebl'e efik'as sur la destin'o'n de la hom'o'j“. Tio est'is la unu'a signif'o de tiu ĉi vort'o. Laŭ la teori'o de gravit'ad'o universal'a, la astr'o'j influ'as unu la ali'a'n laŭ si'a'j respektiv'a'j mas'o'j, kaj tiu'n influ'o'n produkt'as tiel nom'at'a'j gravit'a'j ond'o'j, kio cert'a'grad'e, egal'us al flu'aĵ'o de la antikv'ul'o'j.
Ni, hom'o'j, ia'manier'e, est'as influ'at'a'j de tiu sam'a princip'o, kiu fiks'as ni'n al la ter'o.
Tiu ĉi ide'o de influ'o, ir'ant'a de kosmogoni'a
koncept'o, tio est'as, mit'a, al kosm'ologi'a
koncept'o, do, scienc'a, ir'ant'a de la astr'ologi'o
al la astronomi'o, est'is, laŭ'long'e de la XIX-a
jar'cent'o, re'pren'it'a de la bonapart'ist'a
erudici'ul'o Pierre-Sim'o'n Laplace, sub la
form'o de mekanik'a determin'ism'o. Tiu ĉi
determin'ism'o est'as ilustr'it'a de tiu ĉi fam'a
fraz'o de li'a filozofi'a ese'o pri la probabl'ec'o'j:
"Tial, ni dev'as konsider'i la nun'a'n stat'o'n de
la univers'o kiel efik'o'n de ties antaŭ'a stat'o
kaj kiel kaŭz'o'n de la sekv'a. Inteligent'ec'o,
kiu en specif'a moment'o kon'us ĉiu'j'n fort'o'j'n,
kiu'j anim'as la natur'o'n, sam'kiel la situaci'o'n
respektiv'a'n de la est'aĵ'o'j, kiu'j ĝi'n form'as, se
al'don'e est'us sufiĉ'e vast'a por analiz'i tiu'j'n
daten'o'j'n, pov'us en'ten'i en unu sol'a formul'o
la mov'o'j'n de la plej grand'a'j korp'o'j de la
univers'o kaj tiu'j'n de la plej leĝer'a atom'o:
neni'o est'us por ĝi ne'cert'a kaj tiel la est'ont'o
kiel la pas'int'o est'us ĉiam antaŭ ĝi'a'j okul'o'j“.
Ali'vort'e, ni kred'as ni'n individu'o'j liber'a'j kaj aŭtonom'a'j, dum ni est'as la objekt'o'j de la okaz'aĵ'o'j antaŭ'a'j, kaj do, ni rest'as sub ili'a influ'o.
Sed do, ĉu est'as efik'o de hazard'o aŭ de epistemologi'a kaj ideologi'a moment'o se, sub la reg'ad'o de Napoleono (1804-1815), kaj en la sam'a moment'o, kiam li re'star'ig'is la sklav'ec'o'n kaj etend'is intens'a'n koloni'ad'o'n, ali'a'j stud'em'ul'o'j pren'is tiu'n ĉi determin'ism'a'n koncept'o'n, kiel Georg'e Cuvier, por adopt'i kaj aplik'i ĝi'n al la noci'o de hom'a'j ras'o'j, tiel kre'ant'e scienc'a'n ras'ism'o'n, sur kiu'n la stud'em'ul'o'j de sinistr'a memor'o si'n ĵet'is kiel la Gobineau-oj, la Friedrich Blumenbach- oj, la Houston Stewart Chamberlain-oj aŭ ali'a'j Vacher de Lapougeoj? Ĉiu'j en'ferm'as la dir'it'a'j'n ras'o'j'n en la histori'a determin'o de ties konsist'ig'o.
Kaj se "Di'o ne lud'as ĵet'kub'o'j'n kun la Univers'o ”, por uz'i la fam'a'n formul'o'n de Einstein, est'us, en la ord'o de tiu ĉi universal'a harmoni'o, logik'o en la aĵ'o'j, laŭ kiu ekzist'us la elekt'it'a'j kaj la damn'it'a'j, vid'ebl'a'j kaj scienc'e ident'ig'ebl'a'j per ties morfologi'o.
Ni sci'as, ke mekanik'ism'a pens'o kiel tiu ĉi, est'as stimul'int'a la brutal'a'n mekanik'o'n de la industri'a sklav'ec-ekspansi'iĝ'o.
Mal'bon'ŝanc'e, long'e post la sklav'ec'abol'o kaj spit'e al progres'o de la scienc'o en ĉiu'j kamp'o'j de la biologi'o, la antrop'ologi'o kaj la fortik'a'j scienc'o'j kiel fizik'o kaj la astr'o'fizik'o, tiu koncept'o plu viv'as en la mens'o'j ĝis nun'temp'e kaj kribr'as ni'a'n kultur'a'n fon'o'n.
Ĉu ni ne aŭd'as en la televid'o kaj en la amas'komunik'il'o'j pri la “mal'ben'o de la haitia popol'o" post la ter'trem'o, kiu ruin'ig'is Haition en 2010, tiel kun'lig'ant'e teologi'a'n pens'o'n kun fenomen'o el tekton'ik'a ord'o, rilat'a al kaŭz'o'j ekonomi'a'j, politik'a'j kaj soci'a'j? Kvazaŭ la land'o rest'us influ'it'a de pas'int'ec'o, kiu font'as el primitiv'a kondiĉ'o, kies kaŭz'o est'us en la temp'o'fund'o... kio evident'e ebl'ig'as la ne'konsider'o'n de la koloni'a tem'o kaj la histori'o politik'o-ekonomi'a, kiu'j ĝis nun reg'is la destin'o'n de tiu ĉi insul'o. Tiam, ni est'u si'n'gard'a'j pri tiu ĉi influ- noci'o, kiu, kiel spad'o de du'obl'a tranĉ'o, pov'as damaĝ'i tiu'n, kiu ĝi'n ten'as. Ĉar ne ir'i si'n'gard'e pov'us konduk'i al re'ven'o de senc'o, kiu implic'us, ke ni est'as determin'it'a'j, kondamn'it'a'j pentr'i, danc'i, kant'i, ag'i, film'i ĝis sen'fin'e la fon'o'n, kiu konsist'ig'as la rest'ant'a'n memor'o'n de tiu ĉi mal'human'a for'brul'o, kiu est'us ni'n kre'int'a. Kondamn'it'a'j danc'i la ne'rakont'ebl'a'n.
Ni ni'n de'ten'u, tiam, akcept'i tiu'n ĉi determin'ist'a'n kaj ras'ist'a'n koncept'o'n pri la hom'o'j, ĝis la grad'o ig'i tiu'j'n, kiu'j inter ni kapabl'as esprim'i si'n art'e, la rakont'ist'o'j kaj pentr'ist'o'j, la dev'ig'at'o'j'n de ni'a histori'o.
Por histori'o ne determin'ist'a Tial, ke la histori'o de sklav'ec'o ne est'as ni'a Big Bang [Pra'eksplod'o], tiu komenc'a moment'o, el kie ĉio ek'is mekanik'e kaj ne'renvers'ebl'e, ĉar est'as “antaŭ'o", kiu est'as la antaŭ'koloni'a histori'o de Afrik'o kaj la Amerik'o'j, kaj preter'o: la est'ont'ec'o konstru'end'a. La scienc'o kaj la nov'a'j koncept'o'j de la histori'o ebl'ig'is al ni for'ĵet'i tiu'n ĉi danĝer'a'n determin'ism'o'n mekanik'a'n kaj ties koncept'o'n pri la influ'o.
Mez'e de la pas'int'a jar'cent'o, Werner Heisenberg en'konduk'is en la kvantum'a'n fizik'o'n la noci'o'n pri ne'determin'ec'o, aŭ princip'o'n de ne'cert'ec'o, laŭ kiu objekt'o ne est'as ja objekt'o, escept'e por iu subjekt'o kaj la subjekt'o, kiu observ'as, ontologi'e apart'ig'it'a de la observ'at'a objekt'o, ne pov'as ĝi'n al'pren'i sen sci'i, ke ĝi influ'os la observ'ant'o'n kaj dev'as pri'konsider'i tiu'n ĉi influ'o'n. Do, ne est'as objekt'o absolut'a kaj ne'determin'it'a, nek subjekt'o absolut'a, sed el la rilat'o.
Rilat'o indukt'it'a el la ag'o, mov'o, pens'o de la subjekt'o mem en ties rilat'o kun la objekt'o.
Sed, kiu'spec'a est'us tiu rilat'o, tiu influ'o, se la subjekt'o mem est'us determin'it'a sub la influ'o de precedenc'a kaŭz'o? Ĝi est'us simpl'e nul'a kaj tuŝ'ebl'a en matematik'a ekvaci'o.
La princip'o de ne'determin'ec'o, kiu supoz'as nov'a'n metod'o'n ne'determin'ism'a'n inter ni kaj ni'a univers'o, implic'as, ke la subjekt'o mem est'as ne'determin'it'a, ke ĝi'a ag'o kaj pens'o ne est'as lig'it'a'j al mekanik'a kaŭz'o. Ali'vort'e, la subjekt'o est'as liber'a, en progres'ad'o kaj mov'o. Kaj tiel, liber'ig'as la objekt'o'n de si mem. Objekt'o, kiu, pro tiu ne'determin'ec'o dialektik'a de la rilat'o, re'trov'as si'a'n aŭtonom'ec'o'n.
Preter la memor'o, est'i subjekt'o de si'a propr'a histori'o Tiu ĉi liber'ec'o fakt'e est'as ankaŭ ni'a ag'ad'liber'ec'o en'e de ni'a propr'a histori'o.
Histori'o, en kiu ni ne plu est'as pens'ant'a'j objekt'o'j, sed ag'ant'a'j subjekt'o'j. Kvankam ni ag'as mem per ni'a propr'a ag'ad'o. Ne plu objekt'o'j de histori'o, kiu dev'ig'as ni'n pens'i tra ĝi, sed subjekt'o'j de histori'o kiu konstru'iĝ'as kun ni kaj por ni.
Tial, do, ni dev'as pri'pens'i la histori'o'n, ni'a'n histori'o'n, ne plu en la struktur'o de la determin'ist'o'j, sed kun Hegel kaj li'a subjekt- koncept'o de la histori'o. Hegel, kies fam'a dialektik'o de la mastr'o kaj la sklav'o est'as nur ilustr'aĵ'o pri la konsekvenc'o'j de la ek'posed'o, flank'e de la subjekt'o, de si'a propr'a histori'o kaj emancip'iĝ'o el ĝi.
Ni'a histori'o kaj ni'a memor'o influ'as ni'n nur en la grad'o, en kiu ni mem influ'os ĝi'n.
Ek'de tiam, tiu ĉi kosm'a fund'o, kiu est'as ni'a memor'o, ne plu est'as ni'a sol'a horizont'o.
Ni evit'as tiu'n nigr'a'n tru'o'n por el'trov'i ĝi'a'n relativ'ec'o'n. Ni eskap'as por iĝ'i ni mem, por kre'i nov'a'n temp'o'n, kiu neni'o ali'a ol la ni'a.
Tiu temp'o de mi'a est'aĵ'o, de mi'a ag'o ne est'as io ali'a ol mi mem. Mi est'as la temp'o ag'ant'a.
Mi est'as ĝi'a esprim'o.
Tiu ĉi kapt'il'o, tiu ĉi kosm'a ret'o, kiu pov'us iĝ'i mi'a memor'o, ferm'iĝ'as sur tiu, kiu mi ne plu est'as. Ferm'iĝ'as en pas'int'a histori'o, relativ'ig'it'a. Histori'o, kiu mi'as, kiu aparten'as al mi, sed mi ne plu est'as ĝi'a prizon'ul'o. Ĉar mi mal'ferm'is ĝi'a'n horizont'o'n, romp'ant'e ĝi'a'j'n lig'o'j'n, mi iĝ'is mastr'o de mi'a histori'o.
Mi ne plu est'as kondamn'it'a danc'i la ne'rakont'ebl'a'n ĉar, mastr'o de mi'a temp'o, mastr'o de mi mem, mi ankaŭ est'as posed'ant'o de mi'a'j elekt'o'j kaj mi'a esprim'o. Mi est'as subjekt'o liber'a kaj aŭtonom'a, emancip'it'a de mi'a memor'o kaj mi'a'n esprim'o'n oni ne pov'as leg'i nek lud'i tra la sol'a prism'o de mi'a pas'int'ec'o, nek individu'a nek kolektiv'a. Mi mal'ferm'is la kamp'o'n de la ebl'a.
Ali'vort'e, ne ekzist'as ajn'a moral'a aŭ intelekt'a dev'ig'o por art'ist'o nigr'ul'a pentr'i la nigr'o'n de si'a histori'o, tial ke li est'as subjekt'o liber'a kaj aŭtonom'a, kaj oni konsider'as li'n tia.
La art'ist'o, kiu ajn tiu est'u, ne plu pov'as est'i konsider'at'a la esprim-faktor'o de sponsor'o, kiu est'us la mastr'o de la subjekt'o pentr'ot'a kaj esprim'ot'a, mastr'o de histori'o kaj kosmogoni'o, mastr'o de etik'o kaj estetik'o, mastr'o de vid'pov'o kaj koncept'ad'o de la mond'o hered'it'a de histori'o, el kiu ni est'us mal'liber'ul'o'j, sed li dev'us est'i subjekt'o ag'ant'a, aŭtonom'a kaj liber'a de si'a propr'a esprim'o, de si'a propr'a kosm'o'vid'o, de si'a propr'a histori'o. Tial, neces'as re'konsider'i li'a'n verk'o'n ali'manier'e, sub ali'a'j prism'o'j estetik'a'j, etik'a'j kaj politik'a'j. Pro tiu liber'ec'o, akir'it'a front'e al la determin'ism'o'j de la histori'o, ni dev'as konsider'i la labor'o'n de kiu ajn art'ist'o ne kiel esprim'o'n dev'ig'it'a'n kaj per'fort'it'a'n de si mem kaj de ties memor'o, sed kiel la esprim'o'n de ag'o decid'it'a, al kiu li don'as senc'o'n kaj ekzist'o'n.
Konsekvenc'e, ni pov'as al'pren'i la art'ist'o'n en la dialektik'a ord'o de subjekt'o en rilat'o kun si'a verk'o, en la dialektik'o subjekt'o/objekt'o.
Tiu ĉi verk'o est'as diferenc'ig'it'a esprim'o, esprim'as diferenc'iĝ'o'n, kaj ni skrib'as ĝi'n per iĝ kiel far'as Derrida, ĉar est'as la ag'o iĝ'i diferenc'a, evolu'i el si, el si'a temp'o, io, kio ne est'as mi aŭ komplet'e mi. Esprim-distanc'iĝ'o de si mem. La art'kre'a ag'o est'as, do, kritik'a en la senc'o, ke ĝi esprim'as kriz'o'n. Kris'is [κρίσις] en la grek'a signif'as “apart'iĝ'o, disting'o". Sed kriz'o ankaŭ signif'as origin'e en la franc'a, "decid'i, elekt'i“. Tiu ĉi kriz'o est'as la dialektik'a moment'o nask'i i'o'n el oni mem, sed ne est'as oni mem. Tiu ĉi diferenc'iĝ'o est'as ofer'o de si al kio ne est'as mi, al la ali'a. Ĝi produkt'as objekt'o'n, sed subjektiv'a'n objekt'o'n. Kio hav'as senc'o'n en la verk'o, est'as tiu kapabl'o, kiu mal'ferm'as ebl'ec'o'n divid'i kun la ali'a kaj oni mem, kaj en tiu ĉi kun'divid'o oni trov'as la esprim'o'n. En tiu ĉi rilat'o inter subjekt'o'j per'e de subjektiv'a objekt'o laŭ'natur'e, est'iĝ'as silent'a dialog'o inter la du. Tiel, liber'e elekt'it'a de la aŭtonom'a subjekt'o, kiu montr'as ĝi'n, real'o'n, kiu kre'as kapabl'o'n kaj objekt'o'n por divid'i kun la ali- spekt'ant'o, la verk'o akir'as si'a'n aŭtonom'ec'o'n, si'a'n propr'a'n senc'o'n, inkluziv'e, si'a'n enigm'o'n, si'a'n ne'determin'ec'o'n kaj pov'as iĝ'i objekt'o de al'pren'o kaj kompren'o, diferenc'ig'it'a de si'a aŭtor'o. Tiel, kelk'a'j aŭtor'o'j pov'as dir'i, ke jam far'it'a, la verk'o ne plu aparten'as al ili, ĉar komplet'e propon'it'a al la universal'ec'o de la estetik'a al'propr'ig'o.
La art'ist'o, sam'temp'e liber'a kaj influ'it'a Preciz'e tiu ĉi demonstr'it'a liber'ec'o don'as valor'o'n al la talent'o, al la art'ist-propon'o de ties labor'o. Tiu ĉi kapabl'ig'as li'n por kre'i en propr'a senc'o, tio est'as, produkt'i la nov'a'n el la mal'nov'a, est'ig'i form-ŝanĝ'o'j'n. Re'formul'ant'e material'o'n, tio est'as, histori'o'n sediment'it'a'n en la memor'o kultur'a, estetik'a aŭ eĉ etik'a, li produkt'as signif'o'n.
Se li tio'n far'as, tiam li pov'as, pro elekt'o, al'port'i si'a'n propr'a'n energi'o'n, liber'ig'it'a'n kaj aŭtonom'a'n, al la rest'ant'a memor'fond'aĵ'o, kiu konsist'ig'as la kultur'o'n. Li'a energi'o est'as li'a formal'a ag'o, li'a labor'pov'o en la senc'o, kiu'n Aristotelo don'as al la vort'o energeia [ἐνέργεια] (laŭ'liter'e "kiu est'as en plen'a labor'o“, sed ankaŭ "kiu don'as form'o'n, kiu kre'as la verk'o'n“) la form'o kaj energi'o est'as unu kaj en ver'o la sam'a afer'o, kiel atest'as la fizik'o.
Ni pov'as dir'i, sur'baz'e de tiu ĉi energeia, ke la art'ist'o est'as demon-hav'ant'o, posed'at'o, "pri'labor'it'o“. Ankaŭ ebl'us dir'i, sur'baz'e de la verb'o energeio (influ'i), ke li est'as influ'at'a.
Nu bon'e, kiel pov'as la art'ist'o sam'temp'e est'i liber'a, aŭtonom'a, emancip'it'a kaj est'i influ'at'a? Tiu ĉi est'as ŝajn'a kontraŭ'dir'o, kiu solv'iĝ'as per la simpl'a fakt'o, ke la art'ist'o est'as art'ist'o, liber'a elekt'i si'a'n influ'o'n, liber'a las'i si'n posed'i, las'i si'n pri'labor'i de dimensi'o de la kolektiv'a memor'o kiu'n li al'pren'as. Kaj je tiu prez'o, ĉar li est'as liber'a, li pov'as don'i propr'a'n form'o'n kaj posed'i tio'n, kio li'n posed'as, super'i tio'n, kio li'n sen'kuraĝ'ig'as. Preciz'e tiu elekt'o est'as, kio en la senc'o don'it'a de Sartr'e, oni pov'as nom'i si'n'dev'ig'o'n. Li engaĝ'iĝ'as komplet'e en la elekt'it'a'n material'o'n, li risk'as, ĉar tiu material'o li'n "pri'labor'as“. Kaj se li est'as pri'labor'it'a de tia material'o, est'as, ĉar li percept'as en si bezon'o'n, mank'o'n plen'ig'end'a'n.
Tiel ni dev'as konsider'i la rest'ant'a'n memor'o'n de la sklav'ec-histori'o: material'o'n por la art'ist'o, kiu vol'as al'front'i ĝi'n.
Kio'n li kre'os per si'a labor'o, est'as tio, kio'n Aristotelo nom'as entelecheia [ἐντελέχεια] (enteleki'o, kiu hav'as cel'o'n en si). Cel'o de la form'o, cert'a'grad'e, produkt'it'a de la form'o- energi'o de la art'ist'o, kiu don'as al la verk'o si'a'n aŭtonom'ec'o'n. Sed tiu ĉi labor'o, kiu ne est'as li, sed origin'is el li, daŭr'e est'as demand'o, form'o, kiu pri'diskut'as la enigm'o'n mem de la histori'o, demand'ant'e ankaŭ la nun'temp'o'n, en kiu plu viv'as tiu memor'o.
Ĉu ne est'as tiu ĉi verk'o, kiu "hav'as cel'o'n en si“, fin'fin'e la ag'o de tiu demon-hav'ant'o, serĉ'ant'a fin'i tiu'n ĉi memor'o'n en'e de si, ferm'i la histori'o'n per nov'a form'o ilumin'ont'a la pas'int'ec'o'n, las'ant'e ĝi'n en si'a lok'o, laŭ'liter'e, preter'ir'ant'e ĝi'n?
Ruz'aĵ'o de la art'a inteligent'ec'o Tiel, la art'ist'o elekt'as si'a'n influ'o'n, efektiv'ig'ant'e preciz'e si'a'n liber'ec'o'n de art'ist'o por ne rest'i sub la influ'o de la pas'int'ec'o kaj produkt'i la nun'temp'o'n. Kiam ni parol'as, ekzempl'e, pri la influ'o de la afrik'a art'o aŭ la tiel nom'at'a art'o negr'a en la modern'a art'o, en Picasso, Braque, Derain, Matisse, inkluziv'e Apollinaire kaj la super'real'ist'o'j, tem'as pri la al'pren'o ne plu kiel la mekanik'a influ'o de objekt'o sur subjekt'o'n, sed kiel rilat'ig'a dialog'o. Tiu ĉi influ'o est'iĝ'as, ĉar tiu'j ĉi last'a'j est'is en kriz'a faz'o, pri'demand'ant'a ĉiu'j'n form'o'j'n hered'it'a'j'n de si'a pas'int'ec'o kaj serĉ'ant'a nov'a'j'n material'o'j'n esprim'iv'a'j'n.
Tiel, la pentr'aĵ'o de Picasso Les Demoiselles d ́Avignon est'as rezult'o de dialog'o inter la estetik'a demand'o de Okcident'o pri si en specif'a moment'o, kaj la afrik'a art'o kiu'n ni el'trov'is, kiu ne est'as kiel dir'it'e, "primitiv'a“, sed port'ant'o de kre'ad'o kaj pens'o. Tio ĉi ig'as ke Maillol asert'u ke "la negr'a art'o en'hav'as pli da ide'o'j ol la grek'a art'o“. Tial, tiu el'trov'o produkt'us, sam'temp'e, nov'a'j'n esprim'form'o'j'n kiel nov'a'n rigard'o'n sur la objekt'o'n, kiu star'ig'as nov'a'n estetik'a'n dialog'o'n: en tiu ĉi kaz'o, la afrik'a'n art'o'n.
Kio'n oni nom'as influ'o, en ver'o est'as elekt'o, dikt'it'a de esprim'bezon'o. Kaj en tiu ĉi esprim'o, ekzist'as super'met'o inter la subjekt'o kaj la objekt'o, est'as posed'o. Tiu'senc'e ni pov'as dir'i ke Les Demoiselles d ́Avignon est'as posed'at'a'j de la afrik'a art'o. La verk'o est'as rezult'o el la serĉ'ad'o de nov'a rigard'o, gust'o'ŝanĝ'o, aŭ kiel dir'us Nietzsche rilat'e al la muzik'o "re'nask'iĝ'o de la art'o aŭskult'i“. Li est'as rav'it'a de Carmen de Bizet, verk'o, en kiu li trov'as afrik'a'n dimensi'o'n. Kaj li est'as rav'it'a, ĉar ekzist'as renkont'iĝ'o inter tiu ĉi verk'o kaj la filozof'o, kiu, apart'iĝ'int'e de la romantik'ism'o de Wagner, serĉ'is nov'a'n form'o'n estetik'a'n, kiu est'u senc'o'hav'a kaj mal'ferm'u nov'a'n horizont'o'n.
Parol'i pri influ'o est'as parol'i pri serĉ'ad'o de nov'a'j form'o'j, nov'a'j formal'a'j en'hav'o'j, kapabl'a'j trans'form'i la manier'o'n vid'i, aŭskult'i, aprez'i. Tem'as pri batal'o. La art'a kre'ad'o est'as pli ol rezist'em'o, est'as "batal'sport'o“ kontraŭ la manier'o'j sediment'it'a'j kaj al'trud'it'a'j de domin'ant'a kultur'o pri percept'o de la mond'o kaj ties objekt'o'j. Kiam Mart'in Lut'her King dir'is, ke "la muzik'o est'as ni'a milit'arm'il'o“, li ne vol'is ali'o'n dir'i. Tiu ĉi arm'il'o ag'as en la sam'a grad'o, en kiu ĝi kun'vok'as ne nur ĉirkaŭ'a'j'n fort'o'j'n, sed ankaŭ ĉar ĝi pov'as en'ir'i la sent'em'o'n de la kontraŭ'ul'o kaj li'n posed'i. Ĝi parol'as al li kaj, per'e de sent'em'o, mal'ferm'as horizont'o'n.
Tio ĉi ebl'as, ĉar la gospel'o kaj la blus'o en Uson'o est'as part'o de fundament'o komun'a, kiu ebl'ig'as al la negr'o'j parol'i kun la blank'ul'o'j per son'form'o kiu mal'ferm'as la mens'o'n al la diskurs'en'hav'o. Inkluziv'e la diskurs'o'j de la gvid'ant'o de la civil'a'j rajt'o'j est'is ĥor'e kantat'a'j je la manier'o de la gospel'a'j kant'o'j, fakt'o, kiu ebl'ig'is al li pli bon'a'n penetr'o'n, kaj konduk'is li'n al la universal'ec'o. Kompren'ebl'e, li'a'j diskurs'o'j pri'trakt'is la komun'a'n memor'o'n de sklav'ec'o, sed distanc'e de ĝi por parol'i al li'a'j sam'temp'ul'o'j.
Kiam en danc'o, Kat'her'in'e Dunham kaj, post ŝi, Lester Hort'o'n aŭ Alvin Ailey, tir'as el la afrik'a'j tradici'o'j aŭ indiĝen'a'j kaj el la memor'o de la sklav'ec'o, element'o'j'n, kiu'j iĝ'as konsist'ig'a part'o de ili'a kre'ad'o, est'as kadr'e de serĉ'ad'o de nov'a'j form'o'j, kiu'j pri'lum'u la pas'int'o'n kaj est'ig'u nov'a'n perspektiv'o'n. La ĵaz'o nask'iĝ'is en la Plac'o Congo, danc'ej'o kaj kun'ven'ej'o de la sklav'o'j de Nov-Orleans en Uson'o por integr'i en nov'a'n muzik'form'o'n la kompon'ent'o'j'n konsist'ig'a'j'n de si'a memor'o, sed memor'o distanc'iĝ'int'a laŭ la form'o, kre'ant'a part'o'pren-are'o'n sent'em'a'n inter kelk'a'j form'o'j de kultur'o kaj kelk'a'j horizont'o'j.
Tiam ni pov'as parol'i pri ruz'aĵ'o de la art'a inteligent'ec'o, kiu integr'as la mal'nov'a'n en la nov'a'n, preter'ir'ant'e la pas'int'ec'o'n kaj ebl'ig'ant'e influ'i ties percept'o'n. Sen'dub'e, tem'as pri mestiz'iĝ'o: mov'ad'o al la nov'o por kre'i nov'a'n influ'o'n. La di'in'o Met'is, unu'a edz'in'o de Zeŭso, kies nom'o signif'as laŭ'liter'e "la konsil'o'n, la ruz'o'n“, pri kiu Hesiodo dir'is "ŝi sci'as pli ol kiu ajn di'o aŭ mort'ul'o“, ŝi kapabl'is influ'i Zeŭson mem por ig'i li'n ŝanĝ'i si'a'n opini'o'n.
Tial, do, la memor'integr'iĝ'o, jen tiu de sklav'ec'o aŭ kiu ajn ali'a memor'o en nov'a'n korp'o'n kaj nov'a'n form'o'n, est'as ruz'aĵ'o de la art'a inteligent'ec'o por influ'i la est'ant'ec'o'n.
La art'a nun'temp'o abund'as je tiu'j ekzempl'o'j en la danc'o, muzik'o, teatr'o, art'o kaj kin'o.
Tiu ruz'o ebl'as nur en la sam'a grad'o, en kiu oni akcept'as, ke la art'ist'o liber'iĝ'is de si'a pas'int'ec'o integr'ant'e ĝi'n en si'a'n verk'o'n, tiom, kiom li est'as subjekt'o liber'a kaj aŭtonom'a, elekt'as tiu'n influ'o'n kaj ne est'as ĝi'a objekt'o.
Tio ankaŭ dev'ig'as ni'n konsider'i la art'ist'o'n kaj ties verk'o'n kiel ontologi'e apart'ig'it'a'j'n, kvankam rilat'a'j'n ia'manier'e, laŭ elekt'o de la art'ist'o kaj ties manier'o ag'i sur la memor'material'o'n. Tio ankaŭ signif'as, ke ni dev'as vid'i la verk'o'n tiom, kiom ĝi est'as verk'o en si'a aŭtonom'ec'o kaj en la enigm'o de si'a ne'determin'ec'o. Ĝi rest'as mal'ferm'a, objekt'o de komun'ec'o, de juĝ'o'j mal'sam'a'j kaj de kritik'o.
Fin'e, sur'baz'e de la verk'o en si mem, oni ne pov'as indukt'i la kolor'o'n de ĝi'a aŭtor'o. Ne en'ferm'i la pentr'ist'o'n en ties kolor'o'n, ĉar la pentr'ist-kolor'o ne kolor'ig'as li'a'n labor'o'n, est'as la verk'o en si kaj la kritik'a'j analiz'o'j post'e far'ot'a'j. Tiu ĉi verk'o, kiu dir'as, en la vari'ec'o de ĝi'a potencial'o kaj la sen'fin'a'j ebl'ec'o'j de ĝi'a form'o mal'ferm'a kaj ties interpret'o, kio'n asert'is Lamartine, lukt'ant'e kontraŭ la sklav'ec-abomen'o: "Mi'a kolor'o est'as tiu de la persekut'at'a'j“.
Verk'ist'o, dramaturg'o, art'a direktor'o kaj filozof'o gvadelup'an'o, Alain Foix est'as la fond'int'o de "Qaui des arts“, mult'fak'a kompani'o, kiu miks'as la spektakl'o'n viv'e kaj la nov'a'j'n teknologi'o'j'n de bild'o'j kaj son'o'j. Li est'as aŭtor'o de Je danse donc je su'is (Mi danc'as, do, ekzist'as, 2007), L ́histoire de l ́esclavage racontée à Marianne ( Histori'o de la sklav'ec'o rakont'at'a al Marianne, 2007), Noir: de Toussaint Louverture á Barack Obama (Negr'o: de Toussaint Louverture al Barack Obama, 2009), Mart'in Lut'her King (2012) kaj Che Guevara (2015). Inter li'a'j teatr'aĵ'o'j est'as Vénus et Adam (2004), Pas de prison pour le vent (Ne est'as karcer'o por la vent'o, 2006) kaj La dernière scène (La last'a scen'o, 2012), privat'a konversaci'o inter Mart'in Lut'her King, li'a edz'in'o Coretta kaj la uson'a aktiv'ist'o Mumi'a Abu-Jamal.
El la hispan'a lingv'o traduk'is Maritza González Gutiérrez (Kubo)
Ailey, Alvin (1931-1989), uson'a danc'ist'o
Apollinaire, Guillaume (1880-1918), franc'a poet'o Aristotelo (jar'cent'o Iv a.K.), grek'a filozof'o
Bizet, Georges (1838-1875), franc'a kompon'ist'o
Blumenbach, Johann Friedrich (1752-1840), german'a antrop'olog'o
Braque, Georges (1882-1963), franc'a pentr'ist'o
Chamberlain, Houston Stewart (1855-1927),brit'a ese'ist'o
Cuvier, Georg'e (1769-1832), franc'a anatom'o
Derain, André (1880-1954), franc'a pentr'ist'o
Derrida, Jacques (1930-2004), franc'a filozof'o
Dunham, Kat'her'in'e (1909-2006), uson'a danc'ist'in'o
Einstein, Albert (1879-1955), fizik'ist'o german'de'ven'a
Gobineau, Arthur de (1816-1882), franc'a verk'ist'o
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831), german'a filozof'o
Heisenberg, Werner (1901-1976), german'a fizik'ist'o
Hesíodo (jar'cent'o VIII a.K.), grek'a poet'o
King, Mart'in Lut'her Jr. (1929-1968), uson'a pastr'o
Lamartine, Alphonse de (1790-1869), franc'a poet'o
Laplace, Pierre-Sim'o'n de (1749-1827), franc'a matematik'ist'o
Lester, Hort'o'n (1906-1953), uson'a danc'ist'o
Maillol, Aristid'e (1861-1944), franc'a skulpt'ist'o
Matisse, Henri (1869-1954), franc'a pentr'ist'o
Nietzsche, Friedrich (1844-1900), german'a filozof'o
Picasso, Pablo (1881-1973), hispan'a pentr'ist'o
Sartr'e, Je'a'n-Paul (1905-1980), franc'a filozof'o kaj verk'ist'o
Vacher de Lapouge, Georges (1854-1936), franc'a antrop'olog'o
Wagner, Richard (1813-1883), german'a kompon'ist'o
Malek Bensmaïl respond'as la demand'o'j'n de Jasmina Šopova
Tri jar'o'j'n post la sen'de'pend'ec'o de Alĝerio, sub'skrib'it'a en 1962 post ok jar'o'j de milit'o, la ital'a film'ist'o Gillo Pontecorvo film'as "La Battaglia di Algeri” (La Batal'o de Alĝerio), kiu pri'trakt'as unu el la plej sang'a'j epizod'o'j de la milit'o de Alĝerio, kiu opon'is en 1957 la alĝeriajn sen'de'pend'ec'ist'o'j'n de la “Front de libération nationale” (FLN – Front'o de Liber'ig'o Naci'a) al la franc'a koloni'a potenc'o.
Dum la film'ad'o, la arme'o de Kolonel'o Houari Boumédiène en'ir'as Alĝeron la 19-an de juni'o 1965. Ĉar'o'j de la film'ad'o kaj ver'a'j ĉar'o'j inter'miks'iĝ'as.
La ĉirkaŭ'ant'ar'o de Prezident'o Ahmed Be'n Bella tie vid'as neni'o'n krom paf'ad'o'n. Li est'as renvers'at'a.
Du'on'a'n jar'cent'o'n post'e Malek Bensmaïl stud'as en si'a dokument'film'o de 2017, “La Bataille d’Alger, un film dans l’histoire” (La Batal'o de Alĝerio, film'o histori'a), la histori'a'n rol'o'n, kiu'n lud'is la film'o de Gillo Pontecorvo.
Tamen li klar'ig'as, ke ĝi ne est'as “film'o pri film'o”. Tem'as pli pri interpret'ad'o de la histori'o de li'a land'o: la revoluci'o, la puĉ'o, la politik'a'j reĝim'o'j, la mal'koloni'ig'o.... Ek'de preskaŭ tri'dek jar'o'j, la alĝeria film'ist'o kre'as tio'n, kio'n li nom'as la nun'temp'a memor'o de si'a land'o.
Pli ol fikci'a'j film'o'j, dokument'film'o'j kapabl'as kontraŭ'i la naci'a'j'n mit'o'j'n. Ne por ili'n detru'i, sed por don'i al ili ili'a'n ĝust'a'n lok'o'n, por ke ili ne sufok'u la soci'o'n. Se vi ne film'as vi'a'n real'o'n, kiel vi pov'os rigard'i vi'n? De kie ven'us vi'a'j inspir'iĝ'o'j? De kie ven'us vi'a'j rev'o'j? Ceter'e – ĉu vi bezon'as memor'fiks'i ili'n? – la kin'o'art'o nask'iĝ'is el la dokument'film'o: ni memor'u pri la frat'o'j Lumière... Dokument'film'o determin'as la kolektiv'a'n imag'o'n. Est'as tiu real'o, kiu nutr'as la fikci'o'n kaj ten'as ver'a'n spegul'o'n antaŭ la soci'o. Mi sci'as, ke film'i la real'o'n pov'as ĝen'i, sed mi sci'as ankaŭ, ke tio matur'ig'as.
En la 1990-aj jar'o'j, kiam ni est'is en Alĝerio mez'e de la “nigr'a jar'cent'o”, mi decid'is elekt'i la real'o'n. Kaj mi persist'is sur tiu voj'o. Mi'a ide'o est'as far'i ĉiu'n jar'o'n, aŭ ĉiu'n du'a'n jar'o'n, film'o'n pri la hom'o'j, instituci'o'j, afer'o'j de grav'a'j soci'o'j. Mi ŝat'us, ke tiu'j film'o'j post'e ebl'ig'u pli bon'e kompren'i, kiel land'o konstru'iĝ'as iom post iom.
Mi intenc'as kre'i nun'temp'a'n memor'o'n, montr'ant'e tiu'n laboratori'o'n, kiu est'as Alĝerio, tiu'n land'o'n, kiu si'n serĉ'as, ĝi'a'j'n progres'o'j'n, ĝi'a'j'n regres'o'j'n, ĝi'a'j'n dub'o'j'n...
Oni ne ating'as demokrati'o'n klak'ant'e per la fingr'o'j – ceter'e, nek kun fusil'o'j!
La liber'a gazet'ar'o est'as demokrati'a akir'aĵ'o, kiu'n mult'e da ĵurnal'ist'o'j pag'is per si'a viv'o dum la civil'a milit'o en Alĝerio, kiu el'romp'iĝ'is en 1991 kaj kaŭz'is du'cent mil mort'o'j'n kaj la mal'aper'o'n de cent mil hom'o'j.
Ĉirkaŭ 120 alĝeriaj ĵurnal'ist'o'j est'is murd'it'a'j de islam'ism'a'j ekstrem'ist'o'j inter 1993 kaj 1998. Tamen malgraŭ ĉio ĉi. la hodiaŭ'a sen'de'pend'a gazet'ar'o ne reprezent'as real'a'n kontraŭ-potenc'o'n en mi'a land'o.
Rilat'e al tiu film'o mi est'is decid'int'a ĵet'i “oblikv'a'n” rigard'o'n, sekv'ant'e team'o'n de ĵurnal'ist'o'j dum ili'a labor'o. Fakt'e mi interes'iĝ'is ne tiom pri la gazet'ar'o kiel kontraŭ-potenc'o, sed pri la kontraŭ-potenc'o'j reprezent'at'a'j per la individu'o'j.
En Alĝerio, la noci'o de individu'o ankoraŭ ne venk'is. Ni est'as ferm'it'a'j en la ide'o de kolektiv'um'o. Ni hav'as unu defend'end'a'n naci'o'n, unu defend'end'a'n land'o'n, unu defend'end'a'n di'o'n, unu defend'end'a'n lingv'o'n... Ĉiam est'as tiu cifer'o “unu”; ĝi est'as ĉie, ĉio'pov'a, ŝajn'e ampleks'as ĉiu'j'n el ni, dum en real'o ekzist'as eminent'ul'o'j, intelekt'ul'o'j, ĵurnal'ist'o'j, juĝ'ist'o'j, student'o'j .... kiu'j viv'as en tiu mult'kultur'a kaj mult'lingv'a spac'o, kiu'j pens'as mal'sam'e kaj kiu'j konstitu'as tut'aĵ'o'n de mal'grand'a'j kontraŭ-potenc'o'j neces'a'j al la demokrati'o.
Eĉ kiam ĝi ne est'as real'a kontraŭ-potenc'o, la sen'de'pend'a gazet'ar'o sukces'as raport'i pri la ne'vid'ebl'a'j per'fort'o'j, pri kiu'j oni neniam parol'as. Nun'temp'e Alĝerio ŝajn'as est'i trankvil'a land'o, sen teror'ism'o, sed fakt'e ĝi ne est'as imun'a al humil'ig'o'j kaj manipul'ad'o'j.
El Watan ne est'as la unu'nur'a gazet'o, kiu far'as tiu'n labor'o'n. Ekzist'as kelk'a'j ali'a'j, inter ili Le Quotidien d’Or'a'n, El Khabar, Liberté – kaj ia'mezur'e Le Soir d’Algérie –, kiu'j ankaŭ est'as en la rezist'ad'o kaj en la batal'o. Ili ne est'as gazet'o'j de la opozici'o. Ili'a cel'o est'as don'i ĝust'a'j'n inform'o'j'n ven'ant'a'j'n el ekvilibr'iĝ'it'a'j font'o'j. Ceter'e ili hav'as plej'part'e ret'ej'o'j'n al'ir'ebl'a'j'n sen'kost'e por ĉiu'j, inkluziv'e de la diaspor'o.
Per la vend'o de la gazet'o – oni pres'as 140 000 ekzempler'o'j'n, kiu'j kost'as po 20 dinar'o'j'n (ĉirkaŭ 0,20 eŭr'o'j'n) – kaj per reklam'o. Sen ŝtat'a reklam'o ek'de 1993, la gazet'o invest'is en reklam'a'n kaj distribu'a'n ret'o'j'n, kaj ankaŭ en sen'de'pend'a'n pres'ej'o'n, kiu'n ĝi kun'divid'as kun El Khabar. Krom'e la gazet'o si'n turn'is al la privat'a reklam'o, kio ĝi'n kapabl'ig'as pag'i la cent'o'n da ĵurnal'ist'o'j kaj korespond'ant'o'j, kiu'j aparten'as al la redakci'o. Nu, okaz'is almenaŭ ses inter'romp'o'j de publik'ig'o de la gazet'o, kaj ĝi est'is la objekt'o de pli-mal'pli du'cent proces'o'j, kio ĝi'n tre mal'fort'ig'is ekonomi'e. Mi surpriz'iĝ'is, kiam mi aŭd'is Omar Belhouchet, direktor'o de publik'ig'o kaj fond'int'o de la gazet'o, dir'i, ke li trov'as tiu'j'n proces'o'j'n grav'a'j por la demokrati'a procez'o. Mi est'is pens'int'a, ke tem'is pri dolor'a'j spert'o'j, sed li opini'is, ke ili ebl'ig'is defend'i ne nur la ĵurnal'ist'o'j'n kaj karikatur'ist'o'j'n, sed ankaŭ la propr'a'n noci'o'n de liber'ec'o de esprim'o, kiu ceter'e est'as menci'it'a en la Konstituci'o. Tiu'j proces'o'j don'as al ĝi la oportun'o'n klar'ig'i al la tribunal'o, kio est'as karikatur'o, kio est'as humur'o, kio est'as kronik'o, kio est'as enket'o kaj kie est'as la brid'o'j en la soci'o. Cert'a'grad'e ĝi profit'as de la proces'o'j por kler'ig'i la jun'a'j'n juĝ'ist'o'j'n pri la gazet'ar'a liber'ec'o.
La titol'o referenc'as al cit'aĵ'o de la profet'o Mohamedo: “Serĉ'i la sci'o'n ĝis en Ĉin'uj'o, se tio bezon'at'as.” Do Ĉin'uj'o est'as simbol'a land'o, land'o de sci'o, land'o, kiu'n oni ating'u kost'e de grand'a'j pen'o'j, kiu – vid'at'e de Alĝerio – ankoraŭ est'as mal'proksim'a.
Ĵus antaŭ tiu film'o mi est'is produkt'int'a dokument'film'o'n pri frenez'o (“Aliénations”
[Delir'o'j], 2004). Mi pas'ig'is tri monat'o'j'n en psikiatri'a hospital'o, kaj mi vid'is mult'a'j'n kaz'o'j'n de politik-religi'a'j delir'o'j. Mi demand'is mi'n pri la origin'o de tia mal'san'o. Psikiatr'o don'is la respond'o'n: “La kaŭz'o est'as la soci'o.”
Tio instig'is mi'n esplor'i, kiel oni eduk'as kaj kler'ig'as la jun'ul'ar'o'n, kia'j ide'o'j est'is trans'ig'at'a'j al ĝi. Pro tio mi ir'is al la vilaĝ'o, kie komenc'iĝ'is la milit'o de Alĝerio. Tiu est'is tre violent'a milit'o, kiu daŭr'is preskaŭ ok jar'o'j'n. Dank'e al si'a venk'o Alĝerio iĝ'is mit'o, kaj la reĝim'o'j, kiu'j post'sekv'is, labor'is mult'e por solid'ig'i tiu'n mit'o'n. Mi ne dir'as, ke ne est'as bon'e forĝ'i naci'a'n sent'o'n en la popol'o kaj valor'ig'i ĝi'a'n hero'ec'o'n. Tamen mi ne konsent'as, kiam tio est'as far'at'a tut'e mal'akord'e kun la lok'a ĉiu'tag'a viv'o. Mi vol'is film'i Alĝerion, kiu labor'as ĉiu'tag'e, kiu pen'as ĉiu'tag'e, sub'e de la menci'it'a mit'o.
Kaj la film'o montr'as la fos'aĵ'o'n, kiu apart'ig'as la mit'o'n dis'de la soci'a real'o. Fin'fin'e oni percept'as, ke tio, kio'n oni en'cerb'ig'as al la infan'o'j, est'as la mal'am'o al ali'ul'o. La film'o montr'as ankaŭ, ke nun'temp'e la koran'a kler'ig'o est'as tre mal'proksim'a de la vort'o'j de la Profet'o. La islam'ism'o, la politik'a islam'o, kaŭz'is mult'a'j'n damaĝ'o'j'n, kiu'j'n oni sent'as ĝis nun, ĉef'e en la kamp'ar'a'j are'o'j.
Rachida est'as rav'a. Ŝi don'is al mi ekster'ordinar'a'n lecion'o'n pri liber'ec'o. Ŝi ven'as el ali'a vilaĝ'o, en sud'a Alĝerio, de kie ŝi bezon'is si'n for'sav'i, ĉar ŝi est'is divorc'it'a kaj sekv'e ŝi est'is konsider'at'a kiel prostitu'it'in'o.
Ne ebl'is intervju'i ali'a'j'n vir'in'o'j'n, kvankam en tiu region'o la vir'in'o'j antaŭ'e est'is fam'a'j pro si'a ekonomi'a administr'ad'o: ili pri'zorg'is la el'farad'o'n de tapiŝ'o'j kaj la ter'kultur'o'n. Ĉi- temp'e ili kaŭr'as mal'antaŭ la mur'o'j de si'a'j dom'o'j. Kamp'ar'e ili preskaŭ ne plu for'ir'as el la si'a'j hejm'o'j, eĉ vual'it'a'j. Est'as la vir'o'j, kiu'j far'as la aĉet'o'j'n. Neniam oni est'is vid'int'a tio'n! La islam'ism'a'j kaj konservativ'ism'a'j jar'o'j nul'ig'is la tradici'a'n soci'a'n rol'o'n de la vir'in'o kaj ankaŭ ĉiu'j'n akir'aĵ'o'j'n rilat'a'j'n al la emancip'ad'o. Dum la film'ad'o ili send'is al ni per'e de si'a'j infan'o'j plet'o'j'n kun nutr'aĵ'o'j, kuk'o'j kaj kaf'o, sed ni vid'is eĉ ne unu'nur'a'n vir'in'o'n.
Malek Bensmaïl, alĝeria film'ist'o, si'n dediĉ'as al la produkt'ad'o de dokument'film'o'j ek'de la 1990-aj jar'o'j, kiam li'a land'o tra'viv'is la “sang'a'n jar'dek'o'n”. Aplaŭd'it'a'j de la kritik'ist'ar'o, li'a'j film'o'j ricev'is premi'o'j'n en mult'a'j inter'naci'a'j festival'o'j. Ili est'as montr'at'a'j en kin'ej'o'j kaj dis'kon'ig'at'a'j per televid'kanal'o'j en la tut'a mond'o, apart'e en Eŭrop'o: Art'e (German'uj'o - Franc'uj'o), TV Cultura (Brazilo), RTBF (Belg'uj'o), TV3 (Hispan'uj'o), YLE (Finnlando), Franc'e TV, Canal+, TV5 Mond'e (Franc'uj'o), BBC, Channel 4 (Brit'uj'o), RTSI, RTSR (Svis'land'o). En 2010 li est'is laŭreat'o de la Vill'a Kujoyama (Kiot'o, Japan'uj'o).
Retro'spekt'ad'o de li'a labor'o est'as plan'at'a en grav'a'j uson'a'j universitat'o'j aŭtun'e en 2018.
El la franc'a lingv'o traduk'is Herbert Welker (Brazilo)
Kio'n ni imag'as, kiam ni pens'as pri la Galapag'a'j Insul'o'j? Gigant'a'j'n testud'o'j'n, mar'a'j'n igvan'o'j'n, Darvin'a'j'n fring'o'j'n, Darvin'o'n kaj li'a'n Teori'o'n de evolu'o? Kompren'ebl'e. Sed Galapag'o'j ankaŭ est'as komun'um'o de 28 000 loĝ'ant'o'j, dis'vast'ig'it'a'j en ĝi'a'j kvar insul'o'j: Santa Cruz, San Cristóbal, Isabela kaj Floreana. Dank'e al la loĝ'ant'o'j, kiu'j okup'iĝ'as pri part'o'pren'a kaj daŭr'i'pov'a administr'ad'o de la rimed'o'j de la Insul'ar'o Colón – ali'a nom'o, pri kiu oni kon'as Galapag'o'j'n - ĉirkaŭ 240 000 turist'o'j pov'as ven'i ĉiu'n jar'o'n ĉi tiu'n ekvador'an paradiz'o'n. Ĝi est'as mond'a hered'aĵ'o ek'de 1978 kaj biosfer'a rezerv'ej'o, registr'it'a ek'de 1984 en la Mond'a Ret'o de Biosfer'a'j Rezerv'ej'o'j de Unesk'o.
Lok'it'e 1 000 km de la kontinent'o, la insul'ar'o, kiu en'hav'as unu el la plej riĉ'a'j mar'a'j eko'sistem'o'j de la mond'o, konsist'as el dek tri grand'a'j insul'o'j, krom'e 147 insul'et'o'j kaj klif'o'j, kiu'j form'iĝ'is antaŭ kvar milion'o'j da jar'o'j. Fakt'e la plej'part'o est'as pint'o'j de sub'akv'a'j vulkan'o'j, kiu'j lev'iĝ'as pli ol 3 000 metr'o'j'n de la fund'o de la Pacifik'a Ocean'o. Kun are'o de 7 500 km 2 , la biosfer'a rezerv'ej'o de la Insul'ar'o Colón-Galapag'o'j tut'e kovr'as la ter'a'n surfac'o'n de la Naci'a Park'o de Galapag'o'j.
Galapag'o'j est'as unu el la plej el'star'a'j kaz'o'j, en kiu'j la hom'o'j kaj ties natur'a medi'o pov'as harmoni'e inter'ag'i, profit'ig'ant'e unu la ali'a'n. Ekzempl'o de tio est'as la administr'a strategi'o de la biosfer'a rezerv'ej'o. La lok'a manĝ'aĵ'a produkt'ad'o profit'ig'as la lok'a'n ekonomi'o'n, respekt'ant'e la eko'sistem'o'n kaj evit'ant'e la en'konduk'o'n de penetr'em'a'j speci'o'j, kiu'j en'danĝer'ig'as la endemi'a'n bio'divers'ec'o'n.
En la centr'o de la rezerv'ej'o, la Naci'a Park'o de Galapag'o'j est'as ekzempl'o de sukces'o en part'o'pren'a administr'ad'o. Ĉi tio ebl'ig'as la lok'a'j'n loĝ'ant'o'j'n daŭr'ig'ebl'e viv'i el la rimed'o'j ofert'at'a'j de ag'ad'o'j kiel fiŝ'kapt'ad'o, brut'o'bred'ad'o, turism'o kaj amuz'o, dank'e al ĝust'a'j administr'a'j plan'o'j, kiu'j inkluziv'as lok'a'n produkt'ad'o'n de manĝ'aĵ'o'j kaj re'ciklad'o'n de mal'ŝpar'o'j.
Ni pren'u la ekzempl'o'n de kaf'o.
Kooperativ'o, kre'it'a en 2015, kun'ven'ig'as kamp'ar'an'o'j'n, rost'ist'o'j'n kaj komerc'ist'o'j'n, cel'ant'e pli'bon'ig'i la produkt'ad'o'n kaj merkat'ad'o'n de la ok vari'o'j de arab'ec'a kaf'o [ ةوهق ;ةيبرع qahwah arabiyya [ˈqah.
wa] ] kresk'ig'at'a dum jar'cent'o sur la insul'o'j, 250 metr'o'j'n super la mar'a nivel'o.
Fam'a je si'a gust'o la kaf'o de Galapag'o'j vend'iĝ'as sep'obl'e pli mult'e'kost'a ol tiu de la kontinent'o. La procez'o'j de produkt'ad'o (sen pest'icid'o'j), rikolt'o kaj trans'form'o respekt'as la norm'o'j'n de medi'a protekt'o.
Ĉi tio far'os ke ili baldaŭ ricev'os la atest'il'o'n pri indik'o de origin'o.
Koncern'e re'ciklad'o'n de solid'a'j rub'o'j, dek jar'o'j'n la urb'a reg'ist'ar'o de la insul'o Santa Cruz mult'obl'ig'as kaj kun'ord'ig'as plur'a'j'n iniciat'o'j'n. Ĝi efektiv'ig'is program'o'j'n de kler'ig'ad'o kaj ekologi'a konsci'ig'o. Krom'e ĝi mal'permes'is la uz'ad'o'n de poli'etilen'a'j material'o'j aŭ la import'ad'o'n de bier'a'j botel'o'j aŭ gas'a'j trink'aĵ'o'j en ne-re'cikl'ebl'a'j pak'aĵ'o'j.
Sed ĉiu'j ĉi tiu'j iniciat'o'j ŝuld'as si'a'n sukces'o'n precip'e al lok'an'o'j, kiu'j pren'as sur si'n ĉi tiu'j'n projekt'o'j'n de medi'a protekt'ad'o kaj konserv'ad'o. Meti'ist'o'j uz'as re'cikl'ebl'a'j'n material'o'j'n por far'i objekt'o'j'n.
Mason'ist'o'j uz'as ŝton'et'o'j'n aŭ re'cikl'at'a'j'n vitr'a'j'n blok'o'j'n en la konstru'ad'o de loĝ'ej'o'j.
Fiŝ'kapt'ist'o'j prov'as mal'permes'i la uz'o'n de plast'a'j ret'o'j kaj ili mem kolekt'as la rub'o'n, kiu mal'pur'ig'as la mar'o'n. Sam'temp'e ĉiu'j loĝ'ant'o'j kutim'e pur'ig'as la strand'o'j'n.
Ek'de 2017 du'on'o de la solid'a'j rub'o'j de la insul'o'j est'is re'cikl'it'a kadr'e de la program'o de selekt'ad'o kaj re'ciklad'o de rub'o'j, en kiu aktiv'e part'o'pren'as la lok'a loĝ'ant'ar'o.
Dank'e al la projekt'o BRESEP (Biosfer'a Rezerv'ej'o kiel il'o por administr'ad'o de mar'bord'a'j zon'o'j kaj insul'o'j en la Sud'orient'a Pacifik'o), la Program'o pri Hom'o kaj Biosfer'o de Unesk'o (MAB) labor'as kun la reg'ist'ar'o de Ekvadoro, la Naci'a Park'o de Galapag'o'j kaj lok'a'j komun'um'o'j por pli'vast'ig'i la biosfer'a'n rezerv'ej'o'n je 138,000 km 2 , inkluziv'ant'e la Mar'a'n Rezerv'ej'o'n de Galapag'o'j, kiu est'as ver'a sankt'ej'o de la mar'a viv'o. Lok'o de kun'flu'o de plur'a'j mar'a'j flu'o'j, kie varm'a'j kaj mal'varm'a'j akv'o'j miks'iĝ'as, la Mar'a Rezerv'ej'o de Galapag'o'j loĝ'ig'as divers'a'j'n endemi'a'j'n speci'o'j'n, sed ankaŭ speci'o'j'n, kiu'j ven'as el divers'a'j lok'o'j de Pacifik'a Ocean'o.
La projekt'o BRESEP, financ'at'a de la Reg'ist'ar'o de Flandri'o en Reĝ'land'o de Belg'uj'o, pli'fort'ig'as kaj antaŭ'e'n'ig'as la kre'o'n de biosfer'a'j rezerv'ej'o'j kiel il'o'j por nov'ig'a'j kaj taŭg'a'j praktik'o'j el soci'a, kultur'a kaj medi'a vid'punkt'o'j. Krom'e ĝi antaŭ'e'n'ig'as la kre'o'n de ret'o de kun'labor'o kaj inter'ŝanĝ'o de inform'o'j kaj spert'o'j pri perd'o de bio'divers'ec'o, administr'ad'o de mar'bord'a'j zon'o'j kaj daŭr'ig'ebl'a evolu'o.
Apart'e la projekt'o trakt'as la mar'bord'a'j'n are'o'j'n kaj insul'o'j'n de la sud'orient'a Pacifik'o en Ĉilio, Kolombio, Ekvadoro, Panam'o kaj Peruo. Ĉi tiu'j pen'o'j kontribu'as al la pli'bon'ig'o de la viv'rimed'o'j de la region'a loĝ'ant'ar'o.
Luc Jacquet
En mart'o de 2018, Luc Jacquet, fam'a franc'a kin'a direktor'o kaj gajn'int'o de Oscar en 2006 por si'a dokument'a film'o La Marche de l’empereur (La vojaĝ'o de la imperi'estr'o) kaj la kin'o'reĝisor'in'o kaj fot'ist'in'o Sarah Del Be'n, ir'is al Galapag'o'j dokument'i por est'ont'a film'projekt'o.
Akompan'is ili'n special'ist'o'j de la Program'o Hom'o kaj Biosfer'o de Unesk'o (MAB), kiu'j la sekv'a'n raport'o'n.
Artikol'o el'don'it'a okaz'e de la 30-a kun'sid'o de la Konsili'o de MAB kiu okaz'os en Palembang (Indonezio) de la 23-a ĝis la 28-a de juli'o 2018.
El la hispan'a lingv'o traduk'is Sidney Carlos Praxedes (Brazilo).
Ĉi-maten'e, pied'ir'ant'e tra la strat'o'j de Santa Cruz, mi vid'is mal'jun'ul'o'n leg'i ĵurnal'o'n. Mar'a leon'o natur'e akompan'is li'n, sid'ant'e sur la sam'a benk'o. Pli mal'proksim'e, ĵus al'ven'int'a'j de fiŝ'kapt'ad'o, plur'a'j vir'o'j vend'is freŝ'a'j'n fiŝ'o'j'n, kiu'j est'is konsum'ot'a'j tiu'n sam'a'n tag'o'n. Mi daŭr'e promen'is kaj renkont'is kelk'a'j'n preter'pas'ant'o'j'n: turist'o'j'n kaj igvan'o'j'n. Sufiĉ'is for'iĝ'i iom de la strat'et'o'j por rigard'i infan'o'j'n lud'i proksim'e de cent'jar'a'j gigant'a'j testud'o'j, kiu'j trankvil'e paŝt'iĝ'is je la herb'o.
Mi vojaĝ'is tra la mond'o, sed ĝis nun mi neniam vid'is, krom ebl'e en Antarkt'o, tia'n proksim'ec'o'n inter mal'sam'a'j speci'o'j.
Ĉi tiu'j lok'o'j, tiom for de ĉio, est'as la last'a'j sankt'ej'o'j de la harmoni'a viv'o inter hom'o kaj natur'o. Kaj tamen, en unu, kiel en ali'a kaz'o'j, la viv'kondiĉ'o'j est'as ekstrem'a'j.
En la arid'a'j ter'o'j de Galapag'o'j brul'ig'at'a'j de la sun'o kaj tiel mal'favor'a'j por la viv'o, la hom'a aktiv'ec'o kaj bio'divers'ec'o ne konflikt'as. Ni hav'as impres'o'n est'i en gigant'a natur'a laboratori'o, atest'ant'a bel'eg'a'n pruv'o'n, ke la kun'viv'ad'o inter hom'o'j kaj best'o'j ebl'as - ĉiam kiam ni adopt'as raci'a'j'n politik'o'j'n pri administr'ad'o de rimed'o'j, kiu'j permes'as la eko'sistem'o'j'n post'viv'i.
La insul'ar'o dev'us serv'i kiel model'o al la mond'a rest'o koncern'e la rimed'o'j'n por kompens'i la breĉ'o'j'n, kiu'j'n ni kre'is inter ni kaj la ceter'a'j viv'ant'a'j est'aĵ'o'j.
Part'o'pren'i en konserv'ad'o de eko'sistem'o'j est'as ĉiam komplik'a task'o.
Tamen unu'e ni dev'as lern'i sci'i kaj am'i ili'n. Mi est'as konvink'it'a, ke se ĉiu el ni streb'os kaj uz'os si'a'n talent'o'n kaj sci'o'n, ni'a kolektiv'a pen'ad'o produkt'os frukt'o'j'n.
Ver'e mi kred'as, ke ĉi tiu kolektiv'a energi'o permes'os al ni mov'iĝ'i al viv'manier'o, en kiu ni ne plu est'os koloni'ant'o'j sed administr'ant'o'j; al soci'o, kiu kon'as la valor'o'n de la planed'o, sur kiu ĝi viv'as.
Mi'a'flank'e, mi bon'ŝanc'as hav'i sci'pov'o'n, kiu permes'as lud'i la rol'o'n de inter'ul'o inter scienc'o kaj grand'a ĝeneral'a publik'o. Mi sci'as kiel far'i bild'o'j'n, kiu'j trans'don'as la mesaĝ'o'n kun prov'it'a hodiaŭ'e efik'ec'o. Kaj mi don'as tiu'n sci'o'n je la serv'o de la planed'o. Jen kial mi ŝat'us propon'i mi'a'n sub'ten'o'n al la Program'o MAB de Unesk'o, kies aspir'o'j koincid'as kun la mi'a'j. Ĝi'a filozofi'o baz'iĝ'as sur ide'o, kun kiu mi tut'e konsent'as, tiu de kun'viv'ad'o.
La kin'o est'as ekster'ordinar'a il'o por konsci'ig'i. Ĝi'a lingv'o est'as emoci'o kaj metafor'o. For de la moral'a aŭ kulp'ig'a parol'ad'o, kiu'j fakt'e est'as sen'util'a'j, la film'o'j influ'as sam'temp'e la kor'o'n kaj la mens'o'n de la spekt'ant'o'j. Ĝi instig'as ili'n pren'i sur si'n la natur'a'j'n afer'o'j'n, ĉu pro ili'a bel'ec'o, interes'o aŭ simpl'e sci'vol'em'o.
La klimat'a ŝanĝ'o kaj la perd'o de bio'divers'ec'o est'as problem'o'j de grand'a kompleks'ec'o. La kin'o pov'as far'i ili'n al'ir'ebl'a'j al la publik'o, trans'form'ant'e ili'n en rakont'o'j'n, kiu'j est'as simpl'a'j kaj universal'a'j. Jen kiel ĝi mal'ferm'as la unu'a'n pord'o'n, kiu konduk'as ni'n al la voj'o de konsci'iĝ'o.
Kaj kiam ni ir'os per tiu voj'o, ni kompren'os, ke est'as iluzi'o imag'i dum unu moment'o, kaj tamen la last'a'j kvar aŭ kvin generaci'o'j far'is ĝust'e tio'n, ke ni pov'as viv'i mal'konekt'it'a'j de la natur'o.
Ni ven'as el la natur'o kaj ni bezon'as ĝi'n por tia'j element'a'j afer'o'j kiel spir'ad'o, trink'ad'o aŭ manĝ'ad'o. Sed ni ankaŭ bezon'as ĝi'n por sonĝ'i.
Lucía Iglesias Kuntz (UNESCO)
Tiwanaku, la spirit'ec'a kaj politik'a centr'o de la Bolivia kultur'o Tiwanaku, trov'iĝ'as sep'dek kilo'metr'o'j'n okcident'e de la urb'o La Paz kaj dek'kvin kilo'metr'o'j'n for de la bord'o'j de la lag'o Titikak'o.
En'skrib'it'a en la Mond'hered'aĵ'a List'o de Unesk'o ek'de la jar'o 2000, la lok'o ĝis hodiaŭ kaŝ'as mult'a'j'n sekret'o'j'n.
Unesk'o-projekt'o rivel'as kelk'a'j'n ekster'ordinar'a'j'n trov'at'aĵ'o'j'n.
La publik'ig'o de tiu ĉi artikol'o sam'temp'as kun la 42-a sesi'o de la Komitat'o por Mond'a'j Hered'aĵ'o'j, kiu okaz'as de la 24-a de juni'o ĝis la 4-a de juli'o en la jar'o 2018 en la urb'o Manam'a, Barejno.
Pro si'a monument'a kompleks'o de konstru'aĵ'o'j kaj pro si'a pozici'o pli ol 3800 metr'o'j'n super la mar'nivel'o, Tiwanaku est'as unu el la plej sensaci'a'j arkeologi'a'j lok'o'j de Sud'a Amerik'o. Tiwanaku est'as antaŭ-Kolumb'a urb'o en la mont'ar'o de la Sud'a'j And'o'j, kaj dum jar'cent'o'j ĝi est'is la metropol'o de vast'a kaj potenc'a imperi'o.
Si'a'n super'ec'o'n ĝi ŝuld'as al la uz'ad'o de nov'manier'a'j material'o'j kaj teknik'o'j por pli'bon'ig'i la kultiv'a'n produkt'ad'o'n, per kiu ĝi pli'fort'ig'is si'a'n ekonomi'a'n potenc'o'n. Ĝust'e el Tiwanaku dis'vast'iĝ'is la sam'nom'a kultur'o, ating'int'e si'a'n kulmin'o'n inter la jar'o'j 500 kaj 900 K.E. De tie, ĝi'a influ'o dis'radi'is super vast'a teritori'o, kiu inklud'is la okcident'a'n Bolivion, sud'okcident'a'n Peruon kaj nord'a'j'n Argentinon kaj Ĉilion. Mal'bon'sort'e, Tiwanaku est'is brutal'e el'rab'it'a, el kio sekv'is la dis'fal'o de ĝi'a kultur'o dum la dek'tri'a jar'cent'o. La lok'ar'o kiel magnet'o al'log'is ĉas'ist'o'j'n pri en'tomb'ig'it'a'j trezor'o'j, kaj mult'e de ĝi'a'j valor'a'j hered'aĵ'o'j mal'aper'is. Mult'nombr'a'j histori'a'j dokument'o'j ankaŭ montr'as, ke la lok'ar'o far'iĝ'is ŝton'rikolt'ej'o, el kiu oni for'pren'is material'o'j'n por gener'i modern'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n – la evident'aĵ'o'j de kiu'j ankoraŭ est'as vid'ebl'a'j en la proksim'a urb'a centr'o, kaj eĉ en La Paz, la metropol'o de Bolivio.
Prezid'ant'o Evo Morales, kiu origin'as el la popol'o Ajmaroj [hispan'e Aymara; ajmare Aymaranak], elekt'is Tiwanaku simbol'a lok'o por ĉiu'j tri inaŭgur'o'j si'a'j kiel ŝtat'estr'o de la Boliva ŝtat'o (en la jar'o'j 2006, 2010 kaj 2015). Rezult'e de tio, la lok'ar'o re'gajn'is si'a'n prestiĝ'o'n kaj far'iĝ'is grav'a turist'a cel'o.
Tamen estim'i kaj kompren'i ĝi'n komplet'e postul'as de la vizit'ant'o grand'a'n pen'ad'o'n.
Tiwanaku est'as ekzerc'ad'o pli pri observ'ad'o kaj dokument'ad'o ol pri simpl'a kontempl'ad'o.
La kaŭz'o est'as, ke ĉio, kio rest'as de la majest'a tut'aĵ'o de templ'o'j kaj palac'o'j, est'as ruin'o'j aŭ part'e re'konstru'it'a'j post'las'aĵ'o'j de sep grand'a'j arkitektur'aĵ'o'j – la piramid'o Akapana, la templ'o de Kantatayita, la templ'o de Kalasasaya, la palac'o Putuni, la palac'o Kheri Kal'a, la piramid'o Pum'a Punku kaj la mal'grand'a du'on'e sub'ter'a templ'o.
Tiu'j rest'aĵ'o'j, malgraŭ'e, pruv'montr'as la ne'dub'ind'a'n aŭtentik'o'n de grand'a civilizaci'o, kun mir'ind'aĵ'o'j kiel la Pum'a Punku (tra'ir'ej'o de la pum'o), far'it'a el solid'a'j blok'o'j de sabl'o'ŝton'o'j, pez'ant'a'j ĝis 130 tun'o'j'n, inter'lig'it'a'j per kupr'a'j kramp'o'j. Tio est'is mir'ig'a meti'art'aĵ'o por civilizaci'o, al kiu eĉ mank'is la koncept'o de la rad'o – kelk'a'j fak'ul'o'j taks'as, ke inter 1 300 kaj 2 600 hom'o'j est'int'us neces'a'j por lev'i la ŝton'o'j'n. La kon'o'j'n pri la util'ig'ad'o de metal'o demonstr'as la super'ec'o milit'ist'a de la civilizaci'o.
La neces'o proviz'i la lok'ar'o'n per aktual'ig'it'a administr'a plan'o – postul'o por ĉiu'j lok'ar'o'j en'skrib'it'a'j en la Mond'hered'aĵ'a List'o – kaj krom'e per kler'ig'a pro'gam'o kaj muze'o'j por help'i solv'i kelk'a'j'n enigm'o'j'n de Tiwanaku, form'as "raison d’etre" (kaŭz'o'n de ekzist'o) de la projekt'o Preservation and Conservation of Tiwanaku and the Akapana Pyramid [Konserv'ad'o kaj protekt'ad'o de Tiwanaku kaj la Akapana-piramid'o]. Fond'it'a en la jar'o 2015 de la Unesk'o-ofic'ej'o en la urb'o Quito, tiu projekt'o est'as financ'at'a de la Japan'a'j konfidenc'a'j fondus'o'j por la Mond'a Hered'aĵ'o. Tiu ambici'a entrepren'o, kiu est'is ĵus komplet'ig'it'a, inklud'is plan'o'n por daŭr'i'pov'a turism'o – pro tio, ke Tiwanaku est'as lok'it'a sur la Altiplano, sism'a zon'o en val'o inter du mont'ar'o'j – kaj fin'e, pro la postul'o de la Komitat'o pri Mond'a Hered'aĵ'o, kaj ankaŭ inklud'is komplet'a'n topografi'a'n pri'skrib'o'n de la tut'a lok'ar'o.
"Mi jam labor'is en tiu kamp'o, do mi propon'is al Unesk'o, ke tiu topografi'a esplor'ad'o est'u far'it'a uz'ant'e tele-sensiladon, ĉar nun'temp'e oni per flug'robot'o'j kaj satelit'o'j kapabl'as rikolt'i topografi'a'j'n dat'o'j'n je alt'a preciz'ec'o", eksplik'as la arkeolog'o José Ignacio Gallego Revilla, kiu labor'is por la projekt'o komisi'it'e de la organiz'o. "Ni bezon'is unu jar'o'n por establ'i ĝi'n. Ĉar mi kun'labor'is kun la Universitat'o Complutense de Madrido, mi pens'is, ĉu al'iĝ'i al ĝi'a Kampus'o Plej'bon'a – kiu fakt'e est'as grup'o de laboratori'o'j kre'it'a de divers'a'j fakultat'o'j, kun el'star'a'j profesi'ul'o'j kaj tre merkat'o'taŭg'a'j prez'o'j. Sed ni bezon'is flug'robot'o'n, kiu kapabl'as flug'i pli ol 4 000 metr'o'j'n, kaj ĉar ni tiu'n, kiu est'is dispon'ebl'a en la universitat'o de Madrido, ne pov'is transport'i al Bolivio, ni turn'is ni'n al Svis'land'a entrepren'o, kiu vend'as si'a'j'n flug'maŝin'o'j'n en Ĉilio kaj Bolivio. Tiu entrepren'o fot'is la bild'o'j'n, kiu'j'n ni post'e analiz'is en Madrido, en la laboratori'o." Ajmara ceremoni'o en Tiwanaku, Bolivio.
La fot'ad'o est'is far'at'a inter oktobr'o kaj decembr'o 2016, kaj la unu'a'j rezult'o'j est'is akir'it'a'j en maj'o 2017. La flug'robot'o proviz'is preciz'eg'a'n topografi'o'n de la tut'a arkeologi'a lok'ar'o kun erar'a devi'o de mal'pli ol kvar centi'metr'o'j.
La rezult'int'a map'o rivel'is la ekzist'o'n de ar'o da ĝis nun ne'kon'it'a'j struktur'o'j, kiu'j etend'iĝ'as je la tut'a pri'esplor'at'a are'o, vast'a je pli ok 411 hektar'o'j. En'tut'e la hered'aĵ'a are'o kovr'as pli ol 600 hektar'o'j'n – ses'obl'e pli grand'a ol komenc'e de ni taks'it'e.
Post la analiz'o, la de la flug'robot'o far'it'a'j fot'o'j ebl'ig'is ident'ig'i la spur'o'j'n de ŝton'a templ'o sub'ter'ig'it'a proksim'e je cent aŭ pli da cirkl'a'j aŭ rekt'angul'a'j struktur'o'j je vast'a'j mezur'o'j, kiu'j ebl'e est'is hejm'o'j aŭ ankaŭ fos'aĵ'o'j, kanal'o'j, strat'o'j kaj ali'a'j konstru'aĵ'o'j de divers'a'j spec'o'j. Sed la nov'a'j inform'o'j ankaŭ re'difin'is la jam kon'at'a'j'n monument'o'j'n, kiel ekz. Pum'a Punku, templ'a'n kompleks'o'n, de kiu nur du hektar'o'j est'is ekzamen'it'a'j, dum nun ni sci'as pri du pli'a'j ĝi'a'j platform'o'j ankoraŭ sub'ter'a'j. "La flug'robot'o rivel'is, ke tio est'as religi'a kompleks'o kovr'ant'a dek'sep hektar'o'j'n, aŭ tri'op'e la ampleks'o de la Grand'a Piramid'o de Keops'o en Egipti'o", eksplik'as la arkeolog'o.
"Subit'e ni ek'hav'is map'o'n de la lok'ar'o kaj de ĉio, kio ankoraŭ est'as sub'ter'a tie", al'don'is Gallego Revilla. "Por mi, tio est'as la el'trov'aĵ'o de mi'a viv'o: Tiwanaku est'as unu el la histori'a'j referenc'aĵ'o'j de la mond'a arkeologi'o dum 500 jar'o'j. Al esplor'ist'o, afer'o'j tia'j okaz'as nur unu foj'o'n en li'a tut'a karier'o", li entuziasm'as, montr'ant'e sur la komput'il'a ekran'o la map'o'j'n kaj fot'o'j'n, kiu'j prav'ig'as li'a'n asert'o'n.
Juli'o Condori, direktor'o de la Archaeological, Anthropological and Administrative Research Centr'e of Tiwanaku (CIAAAT) [Centr'o de Arkeologi'a'j, hom'sci'a'j kaj administr'a'j esplor'o'j de Tiwanaku], la mastr'um'a organiz'o por la lok'ar'o, part'o'pren'is en la projekt'o ek'de ties komenc'o. Por li, la nov'a topografi'a map'o per si mem jam est'as konserv'ad'a instrument'o. "Ni nun stud'ad'as 650 hektar'o'j'n", li not'as. "Tio signif'as mejl'o'ŝton'o'n por plu'a esplor'ad'o kaj pli'grand'ig'o de la are'o sub alt'nivel'a protekt'ad'o".
Ali'a baz'a punkt'o de la projekt'o est'as, ke la indiĝen'a'j'n komun'um'o'j'n, kiu'j loĝ'as en la lok'ar'o je la nord'a kaj orient'a flank'o'j, oni konsult'is dum la tut'a temp'o. La municip'o de Tiwanaku nun inklud'as tri urb'o'j'n kun du'dek tri komun'um'o'j kaj ĉirkaŭ 12 000 hom'o'j, kiu'j viv'as en la arkeologi'a zon'o mem kaj en ties tuj'a najbar'ec'o. "Dum ĉiu faz'o de la projekt'o ni praktik'is tre dinamik'a'n inter'ag'ad'o'n kun la en'loĝ'ant'o'j. Mi em'as dir'i, ke preciz'e tio est'as la ŝlos'il'o, kiu ebl'ig'is al ni ating'i tiu'n rezult'o'n", al'don'as Condori. "Membr'o'j de la komun'um'o'j Huancollo kaj Achaca last'a'n jar'o'n part'o'pren'is en la enket'o'j, kiu'j'n ni far'is por ver'ig'i, ĉu la real'ec'o konform'as al la inform'o'j, kiu'j'n la flug'robot'o proviz'is, kaj ili part'o'pren'is kun grand'a plezur'o. Ni dev'as daŭr'e inform'i ili'n pri ni'a'j rezult'o'j, tiel por ke tiu'j'n ili pov'as al'propr'ig'i". Sam'temp'e la nombr'o de naci'a'j kaj inter'naci'a'j vizit'ant'o'j – pli ol 125 000 en la jar'o 2017 – daŭr'e kresk'as.
"Per tia en'spez'o, la lok'ar'o ekonomi'e est'as mem-sufiĉ'a, kaj ĝi don'as al ni la rimed'o'j'n labor'i kun arkitekt'o'j, kemi'ist'o'j, geolog'o'j ktp.", dir'as Condori. "Ni esper'as daŭr'ig'i la labor'o'n kun la municip'a'j kaj naci'a'j administraci'o'j, kaj kompren'ebl'e kun la sub'ten'o de Unesk'o".
Laŭ Aymara legend'o, la pra'ul'o'j kaŝ'is la plej simbol'ec'a'n monument'o'n de Tiwanaku en la Puerta del Sol, la Pord'eg'o de la Sun'o. Est'is grav'a sekret'o, kiu sav'os la hom'ar'o'n, kiam ĝi ating'os la rand'o'n de abism'o. Bon'sort'e tiu moment'o ne ŝajn'as est'i al'ven'int'a ĝis nun.
Mal'e, est'as cert'a tio, ke la tut'bon'a labor'o kaj la flug'ad'o de la flug'robot'o mal'ferm'is nov'a'n era'o'n por la kultur'o, kiu ek'de la bord'o'j de la sankt'a lag'o Titikak'o establ'is la plej evolu'ig'it'a'n soci'o'n de si'a temp'o kaj kapabl'is kre'i nov'a'n spec'o'n de ŝtat'o ĝis tiam ne'kon'at'a en tiu niĉ'o de la Amerik'a kontinent'o.
El la angl'a lingv'o traduk'is Fritz-Ferdinand L. Palatin'us (German'uj'o)
Annar Cassam
"Apart'ism'o [afrikans'e apartheid (aˈpartɦəit)] reprezent'as hodiaŭ la plej mal'bel'a'n form'o'n de modern'a sklav'ec'o. La pacienc'a, sed fort'a kaj vigl'a ag'ad'o de Unesk'o lig'iĝ'as al la lukt'o de la sud'afrik'a'j nigr'ul'o'j mem, kiu'j montr'is, ke hav'ant'e la kuraĝ'o'n por ribel'i, ili for'ĵet'is tim'o'n kaj re'gajn'is esper'o'n. Se la inter'naci'a komun'um'o rest'os ver'a al si mem, ĝi dev'as mobiliz'iĝ'i kaj ag'i firm'e por ne sen'iluzi'ig'i tiu'n esper'o'n. "Jen kio'n mal'liber'ul'o numer'o 466/64 de Robb'e'n- Insul'o, Nelson Mandela, leg'is en la Kurier'o, sub la naz'o'j de la atent'a'j agent'o'j de la polic'a ŝtat'o, kiu est'is apart'ism'a Sud'afrik'o.
Per ĉi tiu artikol'o, la Kurier'o mark'as la 100-a nask'iĝ're'ven'o'n de Nelson Mandela, kiu nask'iĝ'is la 18-an de juli'o 1918..
Nelson Mandela kaj li'a'j kompan'o'j politik'a'j mal'liber'ul'o'j est'is kondamn'it'a'j al dum'viv'a mal'liber'o en 1964. Li'a'j unu'a'j jar'o'j en mal'liber'ej'o est'is intelekt'e kaj spirit'e sam'e sen'frukt'a'j kiel la teren'o de Robb'e'n-Insul'o mem - la prizon'a'j aŭtoritat'o'j tio'n pri'zorg'is.
Gazet'o'j, eĉ lok'a'j, ne est'is permes'it'a'j. "La aŭtoritat'o'j klopod'is en'konduk'i komplet'a'n sen'konekt'iĝ'o'n, ili ne vol'is, ke ni ek'sci'u i'o'n ajn, kio pov'us lev'i ni'a'n anim'stat'o'n aŭ re'cert'ig'i ni'n ni'n, ke hom'o'j ekster'e ankoraŭ pens'as pri ni", Mandela skrib'as en si'a aŭtobiografi'o Long Long Walk to Freedom [Long'a long'a paŝ'ad'o al liber'o] (1994).
Sed mal'liber'ul'o'j rajt'is kandidat'iĝ'i por stud'i en mez'lern'ej'o'j kaj universitat'a'j kurs'o'j kaj do mend'i publik'aĵ'o'j'n neces'a'j'n por si'a'j stud'o'j. Kaj tiel, kun'e kun libr'o'j pri tem'o'j kiel libr'o'ten'ad'o kaj ekonomik'o, la administr'ant'o'j de la mal'liber'ej'o ankaŭ en'permes'is la revu'o'n Unesk'o-Kurier'o, kiu dum kelk'a temp'o al'venad'is regul'e el Parizo.
La prizon'a'j aŭtoritat'o'j, kiu'j plej'part'e, se ne ekskluziv'e, est'is afrikans'e parol'ant'a'j, klar'e konsider'is la revu'o'n sen'damaĝ'a leg'material'o por ĉi tiu klas'o de mal'liber'ul'o'j.
Post pas'ig'i la tag'o'n bat'ant'e ŝton'o'j'n en la kalk'ŝton'a ŝton'min'ej'o, ili pov'is re'tir'iĝ'i al si'a'j ĉel'o'j vesper'e kaj leg'i la "bagatel'a'j'n" en'hav'o'j'n de la Kurier'o.
Tio'n en septembr'o 1996 rakont'is mem Prezident'o Mandela al la tiam'a Ĝeneral'a Direktor'o de Unesk'o, Feder'ic'o Mayor, en Uni'o'n Buildings, la Prezident'a Ofic'ej'o en Pretori'o, dum la oficial'a vizit'o de Mayor al la nov'a demokrati'a Sud-Afrik'o.
La prezident'o klar'ig'is, kiom kontent'a'j est'is li kaj li'a'j kun'ul'o'j, ke ili leg'is la Kurier'o'n, per kiu ili ek'sci'is tiom da afer'o'j, pri kiu'j ili neniam antaŭ'e aŭd'is, kiel ekzempl'e la kultur'a divers'ec'o kaj la komun'a hered'aĵ'o de la hom'ar'o, afrik'a histori'o, kler'ig'ad'o por evolu'ig'o, kaj tiel plu. Ĉi tiu'j afer'o'j ne ekzist'is en la vort'proviz'o de apart'ism'o, des pli en izol'it'a'j prizon'ĉel'o'j de Robb'e'n-Insul'o.
Leg'i la Kurier'o-n est'is manier'o ek'sci'i tio'n, kio okaz'as en la real'a mond'o ekster'e. Nelson Mandela vol'is ke la Ĝeneral'a Direktor'o de Unesk'o inform'iĝ'u pri tio.
Mi hav'is la privilegi'o'n akompan'i Frederico Mayor dum tiu vizit'o. Kiam mi aŭskult'is la vort'o'j'n de la prezident'o, mi'a mens'o klopod'is kompren'i ili'a'j'n senc'o'n kaj grav'ec'o'n. La Kurier'o, tiel traf'e nom'it'a, est'is la leter-kolomb'o, kiu flug'ad'is regul'e el Parizo al mal'proksim'a lok'o mez'e de neni'e en la sud'a Atlantik'a Ocean'o - al'port'ant'e nov'aĵ'o'j'n kaj ide'o'j'n de la kvin kontinent'o'j al Mandela kaj li'a'j koleg'o'j, sub la naz'o'j de la atent'a'j agent'o'j de la polic'a ŝtat'o, kia est'is apart'ism'a Sud'afrik'o. Kon'o kaj ide'o'j kresk'ig'as flug'il'o'j'n, kiam neces'e.
Robb'e'n-Insul'o est'is la sud'afrik'a Alcatraz, insul'a mal'liber'ej'o, de kiu por la nigr'ul'a'j krim'ul'o'j kontraŭ "komun'a" (angl'a'saks'a) leĝ'o, kiu'j est'is kondamn'it'a'j por dum'viv'a mal'liber'o, ne ebl'is fuĝ'i. En la 1960-aj kaj 1970-aj jar'o'j, kiam la lukt'o kontraŭ la apart'ism'o pli'fort'iĝ'is kaj dis'vast'iĝ'is, la insul'o far'iĝ'is la lok'o, kie'n la ras'ism'a reg'ist'ar'o send'is si'a'j'n plej serioz'a'j'n politik'a'j'n kontraŭ'ul'o'j'n – ankaŭ por dum'viv'a mal'liber'o. Fakt'e, la insul'o est'is mal'liber'ej'o en'e de mal'liber'ej'o, ĉar la ĉef'a prizon'o est'is la kontinent'a Sud'afrik'o mem. Ĉi tie, la blank'a mal'pli'mult'a komun'um'o est'is en'ferm'it'a en'e de si'a paranoj'o pri si'a propr'a ras'a super'ec'o super la indiĝen'a loĝ'ant'ar'o. Ĉiu aspekt'o de ekzist'o, kaj privat'a, kaj publik'a, est'is reg'at'a de ras'ism'a'j leĝ'o'j, destin'it'a'j por prem'i kaj diskredit'i la nigr'ul'a'n pli'mult'o'n por util'ig'i la blank'a'n mal'pli'mult'a'n popol'o'n, kiu est'is tut'e privilegi'it'a.
Tiel far'ant'e, la reg'ant'a klas'o pretend'is konserv'i kaj antaŭ'e'n'ig'i "eŭrop'a'j'n valor'o'j'n", konform'e al si'a kvazaŭ'a "civilizaci'o" en Afrik'o. Ironi'e, ili mem est'is komplet'a'j fremd'ul'o'j al tiu'j valor'o'j - ĉar ili ne kompren'is tia'j'n koncept'o'j'n kiel liber'ec'o, egal'ec'o, demokrati'o, frat'ec'o - valor'o'j'n, por kiu'j la eŭrop'an'o'j mem batal'is tra la jar'cent'o'j.
Efektiv'e, Unesk'o kaj la tut'a sistem'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j nask'iĝ'is nur de tia lukt'o - detru'eg'a milit'o kontraŭ la nazi'ism'a ras'ism'o, kiu al'port'is la mond'o'n al la rand'o de la abism'o en la Du'a Mond'milit'o. En 1945, la lecion'o est'is lern'it'a, ke "neniam plu" vol'os la naci'o'j de la mond'o permes'i tia'j'n terur'aĵ'o'j'n.
En Unesk'o, ĉi tiu'j land'o'j intenc'e decid'is "kre'i la defend'o'j'n de pac'o en la mens'o'j de hom'o'j" (vid'u la Konstituci'o'n de Unesk'o), per dis'divid'ad'o kaj dis'vast'ig'ad'o de hom'a sci'o en ĉiu'j ĝi'a'j aspekt'o'j, precip'e tra la kler'ig'ad'o , scienc'o kaj kultur'o.
La ras'apart'ism'a reĝim'o tamen lern'is ali'a'n lecion'o'n kaj elekt'is ir'i kontraŭ'a'n direkt'o'n - por antaŭ'e'n'ig'i apart'ig'o'n, for'ig'o'n, sen'ig'o'n, humil'ig'o'n kaj per'fort'o'n. Por tiu'j civit'an'o'j, kiu'j kuraĝ'ad'is pri'dub'i kaj defi'i ĉi tiu'n retro'ir'a'n ideologi'o'n, la pun'o est'is dum'viv'a ekzil'o.
Mi vid'as Mandela kaj li'a'j'n kun'batal'ant'o'j'n
por liber'ec'o rid'et'i kontent'e, dum ili leg'as la
artikol'o'n pri ras'ism'o, skrib'it'a'n far'e de John
Rex, brit'a soci'olog'o kaj kler'ig'ist'o, en 1968:
"La plej okul'frap'a ekzempl'o de ras'ism'o en la
mond'o hodiaŭ est'as la sistem'o de apart'ism'o
en Sud'a Afrik'o. Apartheid ne est'as, kiel iu'j
hom'o'j ankoraŭ pov'as imag'i, serioz'a prov'o
don'i egal'a'j'n, kvankam apart'a'j'n proviz'il'o'j'n
por ĉiu'j ras'o'j. Est'as apart'ig'o de hom'o'j kun
blank'a'j haŭt'o'j por ili'a propr'a avantaĝ'o kaj
al la mal'avantaĝ'o de la nigr'ul'a'j kaj kolor'ul'a'j
loĝ'ant'ar'o'j. "(La ĉie'a ombr'o de ras'ism'o [The
Ubiquitous shadow of racism]).
Mal'pli ol dek jar'o'j'n post'e, la masakr'o de Soweto de lern'ej'an'o'j per fort'e arm'it'a'j polic'an'o'j en 1976 est'is divid'il'o en la histori'o de la lukt'o. Ĝi sur'strat'ig'is koler'a'n pli'jun'a'n generaci'o'n de batal'ant'o'j kontraŭ apartheid, ribel'ig'it'a de la fi'a Leĝ'o pri Bantu'a Kler'ig'ad'o, kiu kontraŭ'leĝ'ig'is la instru'ad'o'n de la angl'a lingv'o, scienc'o kaj matematik'o en nigr'ul'a'j lern'ej'o'j. Ĝi ankaŭ far'is evident'a al la mond'o ekster'a tio'n, ke la ras'ism'a reg'ist'ar'o ne hav'as strategi'o'n krom uz'i brutal'a'n fort'o'n, eĉ kontraŭ sen'arm'a'j lern'ej'a'j infan'o'j. En tiu temp'o Sud'afrik'o far'iĝ'is inter'naci'a pari'a ŝtat'o, mal'akcept'at'a de preskaŭ ĉiu'j hom'o'j de la mond'o, se ne de ĉiu'j reg'ist'ar'o'j.
En novembr'o la sekv'int'a'n jar'o'n, la Kurier'o el'don'is special'a'n el'don'o'n pri ras'ism'o en Sud'afrik'o, Southern Africa at grips with racism [Sud'afrik'o al'vizaĝ'as ras'ism'o'n], kiu komenc'iĝ'as per jen'a'j vort'o'j: "Apartheid reprezent'as hodiaŭ la plej mal'bel'a'n form'o'n de modern'a sklav'ec'o. La pacienc'a sed fort'a kaj vigl'a ag'ad'o de Unesk'o lig'iĝ'as al la lukt'o de la sud'afrik'a'j nigr'ul'o'j mem, kiu'j montr'is, ke hav'ant'e la kuraĝ'o'n por ribel'i, ili for'ĵet'is tim'o'n kaj re'gajn'is esper'o'n. Se la inter'naci'a komun'um'o rest'os ver'a al si mem, ĝi dev'as mobiliz'iĝ'i kaj ag'i firm'e por ne sen'iluzi'ig'i tiu'n esper'o'n." Ĉi tiu numer'o apenaŭ est'is permes'it'a sur Robb'e'n-Insul'o, sed al tiu temp'o la lukt'o est'is ating'int'a la mond'a'n scen'ej'o'n kaj ek'pens'ig'is kelk'a'j'n gvid'ant'o'j'n en Pretori'o, ke ili bezon'os Mandela - fru'e aŭ pli fru'e. Dum pas'ad'is la jar'o'j, Mandela kaj li'a afer'o kresk'is fort'ec'e kaj alt'ec'e, dum la apart'ism'a reĝim'o daŭr'ig'is si'a'n voj'o'n de detru'o kaj per'fort'o kontraŭ si'a propr'a nigr'ul'a popol'o kaj kontraŭ apud'a'j afrik'a'j ŝtat'o'j.
La long'a prizon'period'o de Mandela sur la insul'o fin'iĝ'is en 1982, kiam li est'is re'ven'ig'it'a al la kontinent'o al Prizon'o Pollsmoor en Kab'urb'o, kaj post'e fin'e al li'a hejm'o arest'e kaj al la relativ'a komfort'o de dom'et'o en la prizon'o Victor Verster ekster la urb'o. Dum ĉi tiu faz'o de mal'liber'o, kiu daŭr'is ĝis 1990, Mandela pas'ig'is hor'o'j'n, kiel li dir'is, "parol'ant'e kun la mal'amik'o", komenc'ant'e dialog'o'n kaj diskut'o'n kun la pli inteligent'a'j, mal'pli bigot'a'j membr'o'j de la reĝim'o, pen'ant'e kompren'ig'i ili'n, ke ŝtat'a per'fort'o kaj milit'ist'a'j ag'o'j ne solv'os la kresk'ant'a'n perturb'o'n en la land'o, kaj ke la prem'o por ŝanĝ'o - ven'ant'a de ĉiu'j flank'o'j, inkluziv'e de la inter'naci'a komun'um'o - dev'os est'i traktat'a politik'e.
Fin'e ven'is la tag'o, kiu dev'is ven'i. La 11- an de februar'o 1990, Mandela paŝ'is el la prizon'pord'eg'o'j, kaj en'e de kelk'a'j tag'o'j, li star'ig'is si'n kiel la moral'a gvid'ant'o de la land'o.
Rimark'ind'a ating'o por vir'o, kiu ne nur est'is for'pel'it'a dum preskaŭ tri jar'dek'o'j, sed kies nom'o'n, fot'aĵ'o'j'n kaj vort'o'j'n est'is krim'o publik'ig'i! En maj'o 1994, post kvar jar'o'j da pen'ig'a inter'trakt'ad'o kun la reg'ist'ar'o de De Klerk, Mandela est'is elekt'it'a politik'a gvid'ant'o de la nov'a Sud'afrik'o, la unu'a prezident'o de demokrati'a kaj ne-ras'ism'a soci'o, kie la eks'prem'ant'o'j viv'as en pac'o kun la pli'mult'o, kiu'n ili humil'ig'is dum jar'cent'o'j.
La du'dek sep jar'o'j, kiu'j'n Mandela pas'ig'is en mal'liber'ej'o, pov'as est'i vid'at'a'j dumaniere - kiel terur'a ofer'o de la plej bon'a'j jar'o'j de la viv'o de hom'o, kaj kruel'a prez'o de for'est'o kaj for'pren'o el li'a famili'o. Ĉi tiu pun'o est'as ne'disput'ebl'a kaj ne'mezur'ebl'a. Sed la "dek mil tag'o'j" de Mandela en mal'antaŭ krad'o, mal'liber'ej'e, se uz'i li'a'n propr'a'n esprim'o'n, ankaŭ pov'as est'i vid'at'a'j en ali'a temp'a skal'o - tiom long'e li bezon'is konvink'i la ras'ist'o'j'n liber'ig'i si'n mem de si'a'j propr'a'j ideologi'a'j kaj kultur'a'j ĉen'o'j, por akcept'i, ke tio'n liber'ec'o kaj dign'o por ĉiu'j sud'afrik'an'o'j, de kia ajn kolor'o aŭ kred'o, est'as la plej bon'a'j ec'o'j de civiliz'it'a ŝtat'o.
La "blank'a'j trib'o'j" de Afrik'o bon'ŝanc'as, ke Mandela atend'is tiu'j'n long'a'j'n jar'o'j'n, ke li est'is tie ĝis la tre'a amar'a fin'o por konduk'i ili'n pac'em'e kaj pacienc'e el la mal'liber'ej'o'j de ili'a'j propr'a'j mens'o'j – el la tromp'ej'o pri apart'ig'ec'o kaj super'ec'o, en land'o'n, al kiu ili ĉiu'j pov'as aparten'i kaj de kiu'j neni'u pov'as est'i for'pel'it'a pro la kolor'o de si'a haŭt'o.
Robb'e'n-Insul'o far'iĝ'is la unu'a sud'afrik'a naci'a lok'o por al'iĝ'i al la Mond'a Hered'aĵ'a List'o en 1999. Se iam ajn ekzist'os mond'a hered'a list'o por nom'i tiu'j'n, kiu'j ekspansi'iĝ'is kaj alt'ig'is la kolektiv'a'n konscienc'o'n de la hom'ar'o, Nelson Mandela hav'os fier'a'n lok'o'n en ĝi.
Annar Cassam (Tanzanio) est'is Direktor'in'o de Special'a Program'o de Unesk'o por Sud- Afrik'o, de 1993 ĝis 1996.
El la angl'a lingv'o traduk'is Andre'j Peĉënkin (Ruslando)