kuriero201804 - Verkis UNESKO

Dum vi ek'leg'as ĉi tiu'n april- juni'a'n numer'o'n de 2018 de la Unesk'o-Kurier'o, vi viv'as en la Fanerozoik'a eon'o, Kenozoik'a era'o, Kvaternar'a period'o kaj Holocen'a epok'o. Tiu'j est'as la mezur'unu'o'j de ni'a planed'a geologi'a temp'o'lini'o, al kiu ebl'e baldaŭ est'as al'don'it'a nov'a part'o – la Hom-epok'o.

La Ter'o en'ir'is la Holocen'o'n (el la Grek'a "tut'a“ kaj "last'a'temp'a“) pli ol 10 000 jar'o'j'n antaŭ'e. Sed hom'a'j ag'ad'o'j tiel grav'e kaj ĝeneral'e efik'as sur la planed'a sistem'o ke dum la last'a'j jar'dek'o'j, scienc'ist'o'j sci'vol'as ĉu ni dev'as parol'i pri nov'a epok'o. Por pri'skrib'i tiu'n nov'a'n epok'o'n, la uson'a biolog'o Eugene F. Stoermer komenc'e el'pens'is la vort'o'n Hom-epok'o [aŭ, ebl'e neolog'ism'e, Antropoceno] (el la Grek'a "hom'o“ kaj "last'a'temp'a“), popular'ig'it'a'n dum la komenc'a'j 2000-aj jar'o'j de nederlanda atmosfer'a scienc'ist'o kaj nobel'premi'it'o pri ĥemi'o, Paul Crutzen. Ek'de tiam, ĝi instig'is sen'fin'a'j'n diskut'o'j'n en la scienc'a komun'um'o kaj est'ig'is mal'trankvil'o'n inter tiu'j kiu'j sci'iĝ'is pri tiu afer'o.

Nun est'as respond'ec'o de la tut'mond'a komun'um'o de paleontolog'o'j, geolog'o'j kaj stratigraf'o'j – preciz'e, la Tut'mond'a Komision'o pri Stratigrafi'o (International Commission on Stratigraphy) kaj la Tut'mond'a Uni'o de Geologi'a'j Scienc'o'j (International Uni'o'n of Geological Sciences - UISG) – determin'i ĉu ver'e est'as nov'a geologi'a epok'o aŭ ĉu la Hom-epok'o est'ont'ec'e est'os pri'skrib'at'a kiel filozofi'a vort'o cel'ant'a alarm'i la hom'o'j'n viv'ant'a'j'n en la du'dek'a kaj du'dek'unu'a jar'cent'o'j pri danĝer'o'j kiu'j per ili'a'j ag'ad'o'j minac'is la Ter'o'n.

Atend'ant'e la verdikt'o'n, la scienc'ist'o'j daŭr'e diskut'as, pled'as kaj kverel'as. Kiel oni dev'as dat'i la komenc'o'n de tiu hipotez'a nov'a epok'o? Ali'vort'e, kiom long'e ni supoz'ebl'e respond'ec'as pri procez'o kiu pov'as est'i mort'ig'a por ni'a planed'o? Laŭ iu'j, la Hom-epok'o est'as nur ali'a vort'o por la epok'o kiu'n ni nom'as Holocen'o. Fakt'e, hom'o'j jam prem'as la medi'o'n dum 10 000 jar'o'j – ek'de fiks'loĝ'iĝ'o kaj el'pens'ad'o de ter'kultur'ad'o. Laŭ ali'a'j, la Hom-epok'o komenc'iĝ'is kun la industri'a revoluci'o, en la dek'ok'a jar'cent'o. Tamen, ali'a'j vid'as la komenc'o'n de la Hom- epok'o ĉe la fal'ig'o de la unu'a atom'bomb'o en 1945.

Malgraŭ tiu'j mal'akord'o'j, preskaŭ ĉiu'j asert'as ke en la last'a jar'cent'du'on'o la stat'o de la planed'o degener'is pli rapid'e kaj pli dram'ec'e ol antaŭ'e.

Ekzist'as grand'eg'a'j kvant'o'j de plast'aĵ'o'j sur strand'o'j kaj en mar'o'j, sen'precedenc'a dis'volv'ad'o de nov'a'j material'o'j, kiu'j kovr'as la surfac'o'n de la Ter'o kaj kiu'j mal'oft'e est'as re'cikl'ig'at'a'j, grund'o'j tro'ŝarĝ'at'a'j per sterk'o'j, kresk'ant'a acid'ec'o de la ocean'o'j, sen'precedenc'a nivel'o de polu'ad'o, erozi'o de tropik'a'j arb'ar'o'j, fal'ig'o de eko'sistem'o'j, grand'eg'a for'mort'o de speci'o'j kaj tre'eg'a perd'o de bio'divers'ec'o, kaj tut'mond'a varm'iĝ'o en alarm'a proporci'o – la list'o daŭr'as.

Kiu kulp'as pri ĉio ĉi? "Hom'o'j“ est'as la re'son'a respond'o el la plej'part'o de la scienc'ist'o'j. Ankoraŭ oni dev'as determin'i ĉu ni – tut'mond'a'j riĉ'ul'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j – dev'as port'i la sam'a'n ŝarĝ'o'n de respond'ec'o. Iu'j kulp'ig'as, antaŭ ĉio, la kapital'ism'a'n sistem'o'n kre'it'a'n de la Okcident'o, kaj parol'as pri Kapitaloceno aŭ Okcidentoceno. Ĉu ni ĉiu'j voj'as al katastrof'o? La sen'esper'a'j voĉ'o'j antaŭ'dir'as ke la mond'o est'as kondamn'it'a al fin'o! Koncept'o'j kiel Ĥtuluhoceno kaj Tanatoceno [epok'o de for'mort'o] aper'as por avert'i ni'n ke ekzist'as liber'ig'it'a monstr'o, ke la mort'o persekut'as ni'n. Pli moder'a'j spert'ul'o'j mal'trankvil'iĝ'as pri ne'decid'em'o, kaj sekv'e, ne'ag'em'o, de ni'a'j decid'far'ant'o'j. "Ŝajn'as ke la hom'ar'o est'as dorm'ant'a – atend'ant'e la fin'o'n de film'o, kiam la hero'o'j al'ven'as por solv'i ĉio'n kaj ni pov'as viv'i feliĉ'a'j por ĉiam“, kiel unu el la artikol'o'j en ĉi tiu numer'o konklud'as.

Dum'e, la debat'o'j furioz'as, la solv'o'j ne rapid'as al'ven'i. Unesk'o-Kurier'o inventar'as kaj sekv'as la situaci'o'n.

Bon'ven'o'n al hom-epok'o!

La ŝip'an'ar'o de la Greenpeace- glaci'o-romp'il'o Arctic Sunrise help'as la art'ist'o'n John Quigley re'kre'i la kult'e fam'a'n desegn'aĵ'o'n de la hom'a korp'o sur la glaci'o de la Arkt'a mar'o, 800 km-o'j'n for de la Nord'a Polus'o. Far'it'a el rul'aĵ'o'j de kupr'o, ĉi tiu grand'eg'a bild'o est'as sam'grand'a kiel kvar olimpi'a'j naĝ'ej'o'j. La Degel'ant'a Vitruvi'a Hom'o est'as al'vok'o al la mond'a'j gvid'ant'o'j urĝ'e ek'ag'i pri klimat'a ŝanĝ'o.

Hom-epok'o: la viv-defi'o'j de scienc'a debat'o

La termin'o ’hom-epok'o’ est'is kre'it'a por ek'konsider'i la efik'o'n de la pli rapid'a akumul'iĝ'o de forc'ej'a'j gas'o'j sur la klimat'o kaj la viv-divers'ec'o kaj ankaŭ la ne'ripar'ebl'a'n damaĝ'o'n kaŭz'at'a'n de la super'konsum'ad'o de natur'a'j resurs'o'j. Sed, ĉu ni dev'as ig'i tio'n nov'a geologi'a epok'o? Dum la debat'o daŭr'as inter scienc'ist'o'j, solv'o'j ankoraŭ trov'end'as. Ni est'as fakt'e atest'ant'a'j kolektiv'a'n form'o'n de ne'ad'o, kiu est'as la rezult'o de naiv'a fid'o je progres'o, konsum'ism'a ide'ar'o kaj potenc'a'j ekonomi'a'j prem-grup'o'j.

La termin'o hom-epok'o (en la angl'a/ franc'a form'o Anthropocene) aper'as en la titol'o'j de cent'o'j da libr'o'j kaj scienc'a'j artikol'o'j kaj en mil'o'j da cit'aĵ'o'j kaj ĝi'a uz'o plu'kresk'as en komunik'il'o'j. Ĝi rilat'as al la epok'o, en kiu hom'a'j ag'o'j komenc'is provok'i viv-fizik'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en tut'planed'a skal'o, kaj ĝi est'is kre'it'a en la jar'o 2000 de la nederlanda veter-scienc'ist'o kaj gajn'int'o de la premi'o Nobel pri ĥemi'o en 1995, Paul Crutzen, kaj de li'a koleg'o, la uson'a biologi'ist'o Eugene Stoermer. Ili rimark'is, ke ĉi tiu'j ŝanĝ'iĝ'o'j est'as port'ant'a'j la ter'a'n sistem'o'n for de la relativ'a ekvilibr'o, kiu'n ĝi kon'is de la komenc'o de la Holocen'o, antaŭ 11 700 jar'o'j. Ili propon'is, ke la komenc'o de ĉi tiu nov'a epok'o dev'us est'i met'it'a simbol'e en 1784, la jar'o, kiam la skot'a invent'ist'o James Watt grav'e pli'bon'ig'is la vapor-motor'o'n per nov'a'j invent'o'j, kio ankaŭ kongru'as kun la komenc'o de la industri'a revoluci'o kaj kun la uz'o de fosili'a'j brul'material'o'j.

De 1987 ĝis 2015 vast'a plur'scienc'a esplor-projekt'o, la Inter'naci'a Ter-sfer'a- kaj-Viv-sfer'a Program'o (International Geosphere-Biosphere Programme - IGBP), kolekt'is amas'o'n da inform'o'j pri hom- gener'it'a'j ŝanĝ'o'j en la Ter-sistem'o. Ali'a'j esplor'o'j komenc'iĝ'is en la 1950-aj jar'o'j kaj, sur'baz'e de ekzempl'aĵ'o'j de antikv'a glaci'o el Antarkti'o kaj de la nun'temp'a konsist'o de la atmosfer'o, analiz'it'a'j ĉe la observ'ej'o Mauna Loa en Havajo, Uson'o, mal'kaŝ'is pli rapid'iĝ'int'a'n akumul'iĝ'o'n de forc'ej'a'j gas'o'j (Green-house gases GHG en la angl'a), esenc'e karb'o-di'oksid'o (CO2). En 1987 la Inter'reg'ist'ar'a Grup'o pri Klimat-Ŝanĝ'iĝ'o [Intergovernmental Panel on Climate Change] (IPCC) est'is star'ig'it'a por taks'i la efik'o'n de ĉi tiu'j fenomen'o'j sur la klimat'o.

La grand'a rapid'iĝ'o

En 2009 kaj re'e en 2015, kun'met'int'e ĉi tiu'j'n inform'o'j'n, la medi'a'j scienc'ist'o'j Johan Rockström (Sved'uj'o), Will Steffen (Uson'o) kaj ili'a'j koleg'o'j en la Stokholma Re'adapt'iĝ'o- Centr'o (Stockholm Resilience Centr'e) redakt'is list'o'n de la naŭ planed'a'j lim'o'j, trans'ir'i kiu'j'n est'us danĝer'e. Kvar el ĉi tiu'j lim'o'j jam est'as trans'ir'it'a'j – klimat-ŝanĝ'iĝ'o, veget'aĵ-are'o, perd'o de viv-divers'ec'o kaj for'mort'o'j (la ses'a for'mort'o) kaj viv-ter-ĥemi'a'j flu'o'j – kun la cikl'o'j de fosfor'o kaj nitrogen'o, kiu'j lud'as apart'e grav'a'n rol'o'n.

Ili ankaŭ montr'is, ke ĉiu'j hav'ebl'a'j indik'il'o'j pri la konsum'ad'o de unu'a'rang'a'j rimed'o'j [krud'material'o'j], uz'o de energi'o, kresk'o de la loĝ'ant'ar'o, ekonomi'a ag'ad'o kaj viv-sfer'o- difekt'iĝ'o, kresk'eg'is post la du'a mond'milit'o – kaj ĉi tiu period'o hav'is la nom'o'n "la grand'a rapid'iĝ'o". Ali'a'j observ'ant'o'j eĉ parol'is, ek'de la 1970-aj jar'o'j, pri period'o de super'eg-rapid'iĝ'o. Ĉi tiu'j tendenc'o'j est'as pri'skrib'at'a'j kiel ne'el'ten'ebl'a'j.

Ĉu metafor'o aŭ ver'a geologi'a epok'o?

Ŝajn'as ke ekzist'as inter'konsent'o, ke plur'a'j parametr'o'j de la Ter-sistem'o last'a'temp'e ek'evolu'is trans la gam'o'n de la natur'a vari'ec'o de la Holocen'o – pli-mal'pli oni nun akcept'as uz'i la termin'o'n ’hom-epok'o’ por specif'e alud'i al ŝanĝ'o'j, kiu'j hav'as hom'a'n origin'o'n. Man'plen'o da scienc'ist'o'j tamen decid'is trakt'i la uz'o'n de tiu termin'o nur metafor'e aŭ kiel praktik'a'n, trans'fak'a'n referenc'a'n il'o'n. Ili propon'is, ke la ’hom-epok'o’, ĝust'e kiel la antaŭ'a'j epok'o'j Holocen'o kaj Plejstocen'o, dev'us est'i lev'at'a al la rang'o de geologi'a epok'o. Hom-epok'a Labor-grup'o [Anthropocene Working Group] (AWG) est'is star'ig'it'a por prezent'i ĉi tiu'n propon'o'n al la Inter'naci'a Uni'o de Geologi'a'j Scienc'o'j [International Uni'o'n of Geological Sciences] (IUGS). Sed, por ke nov'a epok'o ricev'u nom'o'n de la tavol-fak'ul'o'j [stratigraf'o'j], dev'as ekzist'i observ'ebl'a kaj ĝeneral'a fend'o inter la sediment'a'j tavol'o'j de du epok'o'j.

Kvankam la ĉe'est'o de hom-gener'it'a karb'o est'is rimark'it'a en la sediment'o'j ek'de la jar'o'j 1850-aj, ĉi tio ne est'as konsider'at'a sufiĉ'a. La hom-epok'a labor-grup'o pro tio sugest'as nun situ'ig'i la ŝanĝ'iĝ'o'n de epok'o en 1950, la dat'o, en kiu plur'a'j ĥemi'a'j element'o'j kaj plast'a'j part'et'o'j de hom-gener'it'a origin'o ek'aper'is en sediment'o'j. Ĉi tio est'as ankaŭ la komenc'o de la grand'a rapid'iĝ'o. Ĉiu'okaz'e ebl'a mal'sukces'o re'kon'i la hom-epok'o'n kiel geologi'a'n epok'o'n neniel sen'valid'ig'us la scienc'a'n uz'o'n de la termin'o, kiel ĝi okaz'as nun'temp'e.

Malgraŭ la mal'long'a ekzist'o la koncept'o hom-epok'o jam kaŭz'is plur'a'j'n kverel'o'j'n – kaj la termin'o mem est'is pri'dub'at'a. Histori'ist'o'j kaj antrop'ologi'ist'o'j pri'dub'as la rilat'o'n al la hom'o ĝeneral'e anthropos. Fin'fin'e kiu respond'ec'as pri la trans'ir'o de la viv-ter-lim'o'j se ne la okcident'a'j hom'o'j kaj apart'a soci-ekonomi'a sistem'o? Ĉi tio port'is al plur'a'j alternativ'a'j propon'o'j – Okcident'a epok'o, Kapital'a epok'o, ktp. Ali'a'j, kiel ekzempl'e la fak'ul'o'j pri mond'a aŭ medi'a histori'o, sent'as, ke ne ekzist'as en'hav'a mal'kontinu'ec'o kaj ke la escept'a natur'o de la okcident'a kresk'o (la grand'a mal'sam'ec'o) dev'as est'i re'taks'at'a en la long'a temp'o.

Laŭ ili, hom'o'j ĉiam – almenaŭ dum la last'a'j 40 000 jar'o'j – efik'is sur si'a ĉirkaŭ'aĵ'o, kaj kontribu'is, ekzempl'e, al la mal'aper'o de la amerik'a'j kaj aŭstrali'a'j grand'a'j best'o'j. Kelk'a'j esplor'ist'o'j do asert'as la ekzist'o'n de long'a hom-epok'o kun sub'period'o'j, kiel kapital'ism'a industri'iĝ'o (1850-1950) kaj la grand'a rapid'iĝ'o.

La plej'mult'o, tamen, agnosk'as la neces'o'n for'las'i la lini'a'n kaj determin'ism'a'n vid'o'n de la histori'a temp'o.

Ek'de la fin'o de la du'a mond'milit'o plur'a'j scienc'ist'o'j atent'ig'is pri la ne'ĝeneral'ig'ebl'a kaj ne'daŭr'i'pov'a karakter'o de la okcident'a ekonomi'a model'o. Neni'u lim'o est'is ankoraŭ trans'ir'it'a kaj la hom'ar'o est'is konsum'int'a mal'pli ol unu planed'o'n. Sed la proced'o est'is ek'funkci'ig'it'a. En la unu'a'j jar'o'j 1970-aj la situaci'o mal'bon'iĝ'is, la atent'ig'o'j mult'obl'iĝ'is kaj scienc'a'j inform'o'j est'is akumul'at'a'j. En ambaŭ tiu'j okaz'o'j histori'a ŝanĝ'o de la direkt'o est'us est'int'a ebl'a. Ĝi iĝ'is pli mal'facil'a hodiaŭ.

Kolektiv'a ne'ad'o

Kial ni rifuz'as vid'i ĉi tio'n? Pov'us est'i mult'a'j kial'o'j: blind'a fid'o je la progres'o kaj evolu'o, en ali'a'j vort'o'j je sistem'o, kiu pli'ig'as la riĉ'ec'o'n je dispon'o sen'fin'e, kaj la kred'o en la kapabl'o de scienc'o kaj teĥnik'ar'o solv'i ĉiu'j'n problem'o'j'n kaj negativ'a'j'n ĉirkaŭ'problem'o'j'n (kiel medi'mal'pur'ig'ad'o, ekzempl'e); potenc'a'j interes'o'j, kiu'j ricev'as avantaĝ'o'j'n el ĉi tiu proced'o kaj plen'um'as intens'a'n grup-prem'ad'o'n; la trans'pren'o de la mens'o de la konsum'ant'o'j far'e de la inform'il'o'j, kiu'j kre'as mal'sat'o'n pri individu'a konsum'ad'o, sam'e por komfort'o kiel por met'i si'n apart'e kaj est'i re'kon'at'a.

Est'as io surpriz'a, ke la hom'a'j kaj soci'a'j scienc'o'j evit'is ĉi tiu'n problem'o'n tiom long'e, se konsider'i ke ĝi determin'os la est'ont'ec'o'n de la hom'ar'o. Dum ili est'as hom-centr'a'j laŭ'difin'e, ili konsider'is, ke ĉi tiu kamp'o aparten'as apart'e al natur'a'j scienc'o'j. La aper'o de la koncept'o ’hom- epok'o’ don'as al ili la respond'ec'o'n klar'ig'i kiel hom'a'j soci'o'j kapabl'is kaŭz'i ŝanĝ'o'j'n en la manier'o en kiu la planed'o funkci'as en tia skal'o, kaj kia'j'n diferenc'a'j'n efik'o'j'n ili hav'os sur la mond'a map'o. La soci'a'j scienc'o'j kaj la hom'a'j scienc'o'j dev'us evolu'ig'i kaj akir'i nov'a'j'n tem'o'j'n kaj sci'o'n por respond'i al la demand'o'j lev'it'a'j de ĉi tiu nov'a epok'o – inkluziv'e de natur'a'j katastrof'o'j, re'nov'ig'ebl'a energi'o, el'ĉerp'iĝ'o de natur'a'j rimed'o'j, dezert'iĝ'o, detru'o de la viv'medi'o, vast'a polu'ad'o, migr'ad'o, soci'a kaj medi'a mal'just'ec'o.

Oni pov'as ankaŭ simpl'e est'i mir'ig'it'a pri la mal'fort'a'j kaj mal'rapid'a'j re'ag'o'j de politik'ist'o'j kaj ĝeneral'e de soci'o'j, al klimat- ŝanĝ'iĝ'o'j. Matematik'a analiz'o de ret'o'j de cit'aĵ'o'j montr'is, ke en scienc'a'j artikol'o'j pri ĉi tiu tem'o est'is inter'konsent'o de la komenc'o de la 1990-aj jar'o'j. Ĉar la kriz'o mal'pli'bon'iĝ'as, est'as mal'facil'e kompren'i kial klopod'o'j por mal'pli'ig'i la forc'ej'a'j'n gas'o'j'n est'as tiel mal'kuraĝ'a'j. Kiu'j bar'o'j mal'help'as inter'naci'a'j'n inter'trakt'ant'o'j'n est'i pli efik'a'j? Preter la intens'ec'o de ĉi tiu'j tiel nom'at'a'j bar'o'j, est'as cert'e mank'o de flu'ec'o en la komunik'ad'o inter scienc'o kaj soci'o, almenaŭ kiam tem'as pri klimat'a demand'o.

Konsekvenc'e la Inter'reg'ist'ar'a Grup'o pri Klimat-Ŝanĝ'iĝ'o al'pren'is nov'a'n al'ir'o'n por si'a ses'a situaci'a raport'o (Ar6), kiu cel'as alt'ig'i la konsci'o'n ĉe la ĝeneral'a publik'o, ne nur ĉe la decid'o-far'ant'o'j.

Mal'ferm'i rust'ant'a'n serur'o'j'n Unu el la stumbl'ig'a'j ŝton'o'j de la hom- epok'o est'as, ke por pri'trakt'i ĝi'n, oni dev'as al'front'i la delikat'a'n tem'o'n medi'a just'ec'o.

Klimat-ŝanĝ'iĝ'o grand'ig'os la nun'a'j'n risk'o'j'n kaj kre'os nov'a'j'n risk'o'j'n por natur'a'j kaj hom'a'j sistem'o'j. Tamen ĉi tiu'j risk'o'j ne est'as egal'e distribu'at'a'j kaj ili ĝeneral'e plej'e rilat'as al sen'avantaĝ'a'j individu'o'j kaj grup'o'j. Sed ne est'as facil'e trov'i kontent'ig'a'n solv'o'n al ĉi tiu problem'o pro la mal'sam'ec'o de land'o'j rilat'e al ili'a'j evolu-nivel'o, grand'ec'o, loĝ'ant'ar'o, natur'a'j rimed'o'j ktp.

Tio, kio plej'e grav'as, est'as, ke la hom'a ekologi'a spur'o super'is je kvin'dek el'cent'o'j la kapabl'o'n de la planed'o re'gener'i si'n kaj en'sorb'i la rub'o'j'n, dum ok'dek el'cent'o'j de ĝi'a loĝ'ant'ar'o viv'as en land'o'j, kies viv- kapabl'o est'as jam pli mal'grand'a ol ĝi'a ekologi'a spur'o. Land'o kiel Brazilo (kaj ali'a'j land'o'j de la Amerik'a kontinent'o) ankoraŭ posed'as larĝ'a'n plus'o'n de viv-kapabl'o, eĉ se ili konsum'as 1,8 planed'o'j'n. Sed du'dek ses el'cent'o'j de ĝi'a produkt'ad'o de forc'ej'a'j gas'o'j de'pend'as de sen'arb'ar'ig'o. Signif'a part'o de ĝi'a ekologi'a spur'o ven'as el la eksport'ad'o de unu'a'rang'a'j produkt'o'j, kiu'j est'as la kial'o por grand'a part'o de ĝi'a sen'arb'ar'ig'o. La konkurenc'a, tut'mond'a sistem'o prov'as trov'i krud-material'o'j'n je la plej mal'alt'a kost'o, kaj tio stimul'as el-min'ad'o'n en mult'a'j land'o'j kaj akapar'ad'o'n de ter'o en ali'a'j.

Eĉ se est'us ebl'e, ĝust'e nun, for'ig'i ĉiu'j'n el'ig'ad'o'j'n de CO 2 en alt-en'spez'a'j land'o'j, tio ne sufiĉ'us por mal'pli'ig'i la mond'a'n karb'o- spur'o'n kaj traf'i la lim'o'j'n star'ig'it'a'j'n por la viv-sfer'o ĝis 2050. Ali'vort'e, malgraŭ la konsider'ind'a'j mal'sam'ec'o'j de grand'ec'o de si'a'j ekonomi'o'j kaj de siliaj rezerv'o'j de natur'a'j rimed'o'j, ĉiu'j land'o'j dev'as prov'i ripar'i la plej prem'a'j'n problem'o'j'n de la hom-epok'o kaj drast'e mal'pli'ig'i si'a'j'n el'ig'ad'o'j'n de varm- dom'a'j gas'o'j.

Sed ĉi tio port'as ni'n al la sak-strat'o, kiu normal'e aper'as en ĉiu'j inter'naci'a'j inter'trakt'ad'o'j – la serĉ'ad'o de kulp'ul'o, kio do mal'persvad'as land'o'j'n far'i promes'o'j'n pro la tim'o mal'util'i al la propr'a ekonomi'a kresk'o kaj al la propr'a'j labor'posten'o'j, aŭ kontraŭ'star'i potenc'a'j'n interes'o'j'n. La solv'o, kiu est'is ating'it'a en la Pariza Inter'konsent'o, sub'skrib'it'a la 22-an de april'o 2016, est'is pet'i land'o'j'n far'i liber'vol'a'j'n si'n'dev'ig'o'j'n prefer'e ol trud'i kriteri'o'j'n star'ig'it'a'j'n sur planed'a nivel'o.

Ĉi tio signif'as, ke ĉiu land'o si'n dev'ig'as traf'i cel'o'j'n por mal'pli'ig'i si'a'j'n el'ig'ad'o'j'n laŭ tio, kio'n ĝi konsider'as funkci-kapabl'a.

Ĉi tiu al'ir'o help'is super'i la sak-strat'o'n kaj ig'i la ag'ad'o'n ebl'a, sed ĝi ankaŭ kre'is kun'plekt'it'a'n amas'o'n da taks'o-kriteri'o'j, kiu'j mal'simpl'ig'as la kompar'o'j'n inter naci'a'j klopod'o'j. Krom'e, malgraŭ si'a universal'a karakter'o, ĉi tiu inter'naci'a inter'konsent'o ne antaŭ'vid'as pun'o'j'n kontraŭ land'o'j, kiu'j ne ating'as si'a'j'n si'n'dev'ig'o'j'n. Ĉi tio est'as sign'o de mal'fort'a reg'ad'o de la klimat'a demand'o, kiu pro la mank'o de instanc'o kun la task'o plen'um'i ĝi'n, ne est'as kapabl'a super'i la ekonomi'a'j'n interes'o'j'n de land'o'j kaj kompani'o'j.

Dron'int'e sub kontraŭ'dir'o'j, dilem'o'j kaj ignor'ad'o, la ekstrem'e serioz'a'j medi'a'j tem'o'j de la hom-epok'o ne ricev'as la postulat'a'n nivel'o'n de antaŭ'ec'o en naci'a'j kaj soci'a'j tag-ord'o'j. Ŝajn'as ke la hom'ar'o kvazaŭ kuŝ'as sen'fort'a, atend'ant'e la fin'o'n de la film'o, kiam la hero'o'j ven'as por solv'i ĉio'n kaj ni pov'os viv'i feliĉ'a'j la tut'a'n post'a'n temp'o'n.

Liz-Rejane Issberner (Brazilo) est'as ekonomi'ist'in'o kaj esplor'ist'in'o ĉe la Brazila Institut'o pri Inform'ad'ik'a'j Scienc'o kaj Teĥnologi'o (IBICT) kaj profesor'in'o ĉe la Post'diplom'a Program'o pri Inform'a Scienc'o (IBICT ĉe la Federal'a Universitat'o de Rio-de-Ĵanejro).

Philippe Léna (Franc'uj'o), est'as geografi'ist'o kaj soci'ologi'ist'o kaj pensi iĝ'int'a esplor'ist'o ĉe la Esplor-Institut'o por Evolu'o (IRD, Franci'o) kaj ĉe la Naci'a Muze'o pri Natur'a Histori'o (MNHN Par'is, Franc'uj'o).

Hom'o'j est'as geologi'a fort'o

Dum modern'a'j teknologi'a'j progres'o'j permes'is al ni prosper'i kiel speci'o, ni probabl'e katapult'is ni'n ekster la Darvin'a'n evolu'a'n scen'ej'o'n. Hom'o'j akir'is la rol'o'n de iu geologi'a fort'o, kiu kapabl'as brems'i la Glaci'a'n Epok'o'n - kaj ebl'e konduk'i la viv'o'n al ali'a Grand'a For'mort'o dum la ven'ont'a'j 300 ĝis 600 jar'o'j.

Prevent'i ebl'e ne est'as tiom facil'e, sed kiel argument'as la histori'ist'o Dipesh Chakrabarty, ankoraŭ ne est'as tro mal'fru'e ŝanĝ'i ĉi kurs'o'n.

Vi dir'is, ke la hom'far'at'a'j klar'ig'o'j pri klimat'a ŝanĝ'o kaŭz'as detru'iĝ'o'n de la de'long'a disting'o inter hom'a histori'o kaj natur'a histori'o. Ĉu vi pov'as al'don'i detal'o'j'n?

Ĝis antaŭ ne'long'e, ni pens'is pri hom'a histori'o nur laŭ la registr'it'a histori'o, kiu est'as ne pli ol kelk'jar'mil'o'j. La antaŭ-histori'a epok'o al'don'as nur kelk'a'j'n pli'a'j'n jar'mil'o'j'n.

Sed la scienc'o pri klimat'a'j ŝanĝ'o'j postul'as de ni pens'i pri la lok'o de hom'o'j en la histori'o de la planed'o ek'de kiam ili aper'is.

Ĉar vi dev'is kompren'i, kio est'as la planed'a'j procez'o'j; kiel la planed'o sukces'as konserv'i, ne nur la klimat'o'n, kiu est'as amik'em'a al ni, sed ankaŭ oksigen'o'n je la kvant'o de du'dek unu procent'o'j de la atmosfer'o dum preskaŭ ses'cent milion'o'j da jar'o'j.

Ju pli mi leg'is pri la scienc'o de klimat'a'j ŝanĝ'o'j kaj fin'fin'e geologi'o kaj biologi'o, des pli mi kompren'is kiom mal'fru'e ni aper'is en la histori'o de evolu'ad'o. Kaj tio ne est'as hazard'a, ĉar kompleks'a'j kre'aĵ'o'j kiel hom'o'j pov'as al'ven'i nur tre mal'fru'e en la rakont'o'n de evolu'ad'o. La planed'o ebl'ig'is viv'o'n kaj post'e la kondiĉ'o'j ŝanĝ'iĝ'is en la manier'o kiu fin'e sub'ten'is kompleks'a'j'n mult'ĉel'a'j'n form'o'j'n de la viv'o. Ĉi kompren'o for'pel'is mi'n el mi'a kutim'o kiel modern'a histori'ist'o – kiu fokus'iĝ'is ĉef'e sur la modern'a Sud'a Azi'o kaj la koloni'a period'o. Mi kutim'e trakt'is mond'o'n, kiu ne aĝ'as pli ol 500 jar'o'j'n. La nov'aĵ'o'j pri klimat'a ŝanĝ'o modif'is tio'n.

Simil'e al mult'a'j histori'ist'o'j, mi kutim'is pens'i pri la natur'a mond'o kiel fon'o, kies ĉef'a'j ag'ant'o'j est'as hom'o'j. La antaŭ'supoz'o, en kiu mult'a'j el ni labor'is – ke la grav'a fakt'o en la hom'a histori'o est'as tio, kio'n la hom'o'j far'as unu al la ali'a. ŝajn'e ne est'is mal'ver'a sed lim'ig'it'a.

Mult'o de la histori'o rakont'as al ni du rakont'o'j'n - kiel hom'o'j fin'fin'e sukces'is liber'ig'i si'n de la restrikt'o'j de la natur'o kaj de natur'a'j kaŭz'o'j; kaj kiel hom'o'j el'pens'is liber'ig'i si'n de la sub'prem'o de ali'a'j hom'o'j. Mi nun konsci'as, ke la histori'o de ni'a evolu'o lud'as tre grav'a'n rol'o'n eĉ dum ni'a'j mal'long-temp'a'j histori'o'j. Ekzempl'e, hom'o'j neniam pov'as far'i ajn'a'j'n objekt'o'j'n, kiu'j'n ni manipul'as, sen la premis'o, ke ni hav'as kontraŭ'prem'a'j'n dik'fingr'o'j'n. Hav'i tia'j'n dik'fingr'o'j'n est'as afer'o kiu real'iĝ'is tra tre mal'rapid'a evolu'a histori'o, kaj ni kutim'e konsider'as ĝi'n kiel donac'o'n. Do kiam ni parol'as pri tio, kia'j'n glav'o'j'n produkt'is Mongol'o'j aŭ kia'j tranĉ'il'o'j est'is uz'at'a'j en Bagdado – ni antaŭ-supoz'as ke ĉiam ekzist'as hom'a man'o kiu kapabl'as ten'i aŭ manipul'i ili'n. Tiu man'o ankaŭ hav'as si'a'n propr'a'n mal'rapid'a'n histori'o'n, kiu est'as la histori'o de evolu'o.

Kio'n vi vol'as kompren'ig'i dir'ant'e, ke hom'o'j aplik'as "geologi'a'n fort'o'n" hodiaŭ?

Hom'a'j ag'o'j nun ŝanĝ'as la klimat'o'n de la tut'a planed'o. En'tut'e ni hav'as spec'o'n de fort'o kiu est'as tiom grand'a kaj pov'as ŝanĝ'i la kutim'a'n cikl'o'n de Glaci'a'j Epok'o'j kaj la sekv'ant'a'j inter'glaci'a'j period'o'j - cikl'o kiu laŭ'dir'e long'as 130 000 jar'o'j'n. Dank'e al ni'a klopod'o sekv'ad'i teknologi'o'n, kresk'o de ni'a nombr'o kaj ni'a kapabl'o dis'vast'iĝ'i tra la planed'o, ni iel akir'is la rol'o'n de geologi'a fort'o.

Ĝis nun ni pens'is pri hom'o'j kiel biologi'a'j ag'ant'o'j, ĉar ni far'as afer'o'j'n al ni'a medi'o kaj al ni mem, ni port'as mal'san'o'j'n ktp. Ni nun dev'as pli'alt'ig'i la nivel'o'n de ni'a imag'o pri la hom'o - ni efektiv'e ŝanĝ'as la aspekt'o'n de la planed'o. Ne nur ĝi'a'n aspekt'o'n ni ŝanĝ'as - unu el la lok'o'j de la planed'o, kiu'n hom'o'j trans'form'is, kaj la trans'form'iĝ'o rest'os dum long'a temp'o - est'as mar'bord'a'j fund'o'j - tra la profund-mar'a fiŝ'ad'o, min'aĵ-el'fos'ad'o ktp. Ni ne plu pov'as dis'ig'i la biologi'a'n ag'ant'ec'o'n de hom'o'j de ili'a geologi'a ag'ad'o.

Mult'a'j histori'ist'o'j, kiu'j stud'as long'a'j'n period'o'j'n, sugest'as ke dum ni evolu'ig'is kaj al'propr'ig'is al ni grand'a'n cerb'o'n kaj akir'is teknologi'o'j'n - ni komenc'is kresk'i mult'e pli rapid'e ol la evolu-ritm'o. La argument'o est'as, ke se ni akir'is profund-mar'a'n fiŝ'kapt'ad'a'n teknologi'o'n je sam'a rapid'ec'o, ĉe kiu kutim'e okaz'as evolu'a'j ŝanĝ'o'j, do la fiŝ'o'j hav'is temp'o'n lern'i kiel evit'i ni'a'j'n tren- ret'o'j'n. Sed ni evolu'is tiom mult'e pli rapid'e, tiel ke ni'a eko'sistem'o ne hav'is temp'o'n por re'ĝust'iĝ'i. Est'as fascin'a ide'o, ke ni'a speci'o iel katapult'is si'n el la Darvin'a evolu'a scen'ej'o.

Kaj tio hav'as tia'n efik'o'n sur la histori'o'n de la viv'o, ke mult'a'j biolog'o'j dir'as, ke ni pov'us kaŭz'i la Ses'a'n Grand'a'n For'mort'o'n de viv'o en la ven'ont'a'j 300 ĝis 600 jar'o'j.

Ĉu vi pov'as klar'ig'i vi'a'n tez'o'n, ke la histori'o de la kapital'o dev'as est'i nod'it'a al la histori'o de la hom'a speci'o?

Hom'o'j kiu'j stud'as kapital'ism'o'n, ne stud'as evolu'a'n biologi'o'n. Sed se ili stud'us, ili trov'us speci'o'n nom'at'a'n Hom'o sapiens, kiu iam pov'is el'pens'i modern'a'n industri'a'n soci'o'n, kapital'ism'o'n, aŭ kiel ajn vi ĝi'n nom'u – kiu form'is si'a'n strategi'o'n de ni'a speci'o por ek'reg'i la tut'a'n planed'o'n kaj domin'i la viv'o'n sur ĝi.

La dis'vast'iĝ'o de hom'o'j tra la tut'a planed'o ebl'is nur dum la last'a'j kelk'a'j jar'mil'o'j. La kapital'ism'o ne est'as tiel mal'nov'a kiel ni, sed se vi rigard'as kio okaz'is kun la al'ven'o de grand'a'j vel'ŝip'o'j kaj post'e vapor'ŝip'o'j, vi pov'as vid'i kiel la Eŭrop'a kontinent'o distribu'is si'a'n loĝ'ant'ar'o'n en la tut'a'n mond'o'n. Do ĉu oni ne pov'us argument'i, ke kapital'ism'o est'is la strategi'o de ni'a speci'o por ek'reg'i la tut'a'n planed'o'n? Tio jes signif'as diferenc'ig'o'n de riĉ'ul'o'j dis'de mal'riĉ'ul'o'j, sed kaj riĉ'ul'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j est'as membr'o'j de la sam'a speci'o.

Vi'a rimark'o, ke "la mal'riĉ'ul'o'j, part'o'pren'as en la kun'a histori'o de hom'a evolu'o sam'e kiel la riĉ'ul'o'j", est'as kritik'it'a de iu'j el vi'a'j koleg'o'j. Ĉu vi klar'ig'os?

Mi est'as sam'e konfuz'it'a de respond'o'j de Andre'as Malm al mi'a'j kelk'a'j propon'o'j; kiu'j'n mi pens'is preskaŭ ne'koncept'ebl'a'j, sam'e kiel li konfuz'iĝ'is de mi'a'j el'dir'o'j. Mi pens'as, ke la manier'o en kiu li interpret'as mi'a'n cit'aĵ'o'n en si'a artikol'o pri Kapital- epok'o est'as iom mis'gvid'a. Ĝi don'as la impres'o'n, ke mi sugest'as ke la mal'riĉ'ul'o'j est'as sam'nivel'e respond'ec'a'j pri karbon- emisi'o kiel la riĉ'ul'o'j.

Mi neniam far'is tia'n asert'o'n, ĉar ĉiu'j sci'as, ke la mal'riĉ'ul'o'j ne el'ig'as tiom da forc'ej'a'j gas'o'j kiel la riĉ'ul'o'j, kaj ke nur mal'mult'a'j land'o'j est'as respond'ec'a'j pri la plej grand'a part'o de la hom'e far'at'a emisi'o de tiu'j gas'o'j. Ne pri tio tem'as, sed pri tio, ke se ni ir'as antaŭ'e'n, la argument'o'j de Barato kaj Ĉini'o, kiu'j defend'as si'a'n uz'o'n de karb'o kaj ali'a'j fosili'a'j brul'aĵ'o'j (kvankam tio est'as iom mild'ig'it'a pro la fal'ant'a prez'o de re'nov'ig'ebl'a'j energi'font'o'j) cel'e el'ig'i hom'o'j'n el mal'riĉ'ec'o, akir'as si'a'n signif'o'n el la fakt'o, ke la du land'o'j hav'as tre mult'nombr'a'j'n loĝ'ant'ar'o'j'n kaj ankaŭ ke la nombr'o de ili'a'j mal'riĉ'ul'o'j est'as ver'e eg'e grand'a.

La histori'o de populaci'o, mi sugest'is, aparten'as al du histori'o'j sam'temp'e: la histori'o de modern'ig'o, program'o'j pri la publik'a san'o, modern'a'j medikament'o'j inkluziv'e de antibiotik'o'j (en kies produkt'ad'o fosili'a'j brul'aĵ'o'j hav'as rol'o'n), la elimin'o de pandemi'o'j, epidemi'o'j, mal'sat'eg'o'j ktp; kaj la histori'o de la hom'a speci'o. Kiel oni pov'as ne'i, ke eĉ mal'riĉ'a'j hom'o'j aparten'as al la speci'o Hom'o sapiens? Ĉu mal'riĉ'a'j hom'o'j ne hav'as kontraŭ-prem'a'j'n dik'fingr'o'j'n? Ĉu ili ne est'as part'o de ni'a evolu'a histori'o?

Neniam en la histori'o de biologi'a viv'o sur ĉi tiu planed'o, ni hav'is speci'o'n kiu sukces'is tiel dis'vast'ig'i si'n en la tut'a'n mond'o'n (kio okaz'is antaŭ mil'o'j da jar'o'j, long'e antaŭ la amas'a mal'riĉ'ec'o), kiel far'is la hom'o'j, kaj kiu ankaŭ si'n lev'is al la supr'o de la manĝ'aĵ'a ret'o en tiom mal'long'a period'o (se tem'as pri evolu'a temp'o). Se ni ver'e sukces'os pli'bon'ig'i la viv'o'n de sep miliard'o'j, aŭ, eĉ de la ont'a'j naŭ miliard'o'j da hom'o'j, la prem'o sur la biosfer'o nur pli'iĝ'os.Tio tamen ne est'as argument'o por ne pli'bon'ig'i la viv'o'n de la mal'riĉ'a'j.

Kio'n mi prov'is montr'i en mi'a labor'o, est'as la implic'o de dezir'o'j de plej mult'a'j hom'o'j industri'ig'i kaj modern'ig'i. Ni pren'u la ekzempl'o'n de Jawaharlal Nehru (Barato), Ĝamal Abdel-Nasser (Egipt'uj'o), Juli'us Nyerere (Tanzanio) kaj ali'a'j gvid'ant'o'j de la tri'a mond'o dum la 1950-aj kaj 1960-aj jar'o'j.

Ili ĉiu'j vol'is modern'ig'i si'a'n land'o'n - ne kiel hom'o'j, kiu'j nur al'log'iĝ'is de la teknologi'o, sed ĉar ili pens'is ke far'i tio'n est'as etik'a ag'o.

Nehru vol'is konstru'i Akv'o'bar'aĵ'o'j'n kaj la ĉef'a kial'o est'is kresk'ig'i pli da nutr'aĵ'o (tra irigaci'o) kaj sav'i hom'o'j'n de mort'o dum mal'sat'eg'o'j.

La fokus'o de politik'a'j pens'ul'o'j ek'de la 1970-aj jar'o'j est'is sur hom'a'j rajt'o'j kaj la ek'flor'o de ĉiu individu'a hom'o, sen konsider'i pri la nombr'o'j. Klimat'a ŝanĝ'o kaj la akompan'ant'a'j scienc'a'j asert'o'j ven'is nur kiam ni jam ĝu'is preciz'e tio'n, kio'n, laŭ klimat-scienc'ist'o'j, pov'os fin'fin'e en'danĝer'ig'i ni'a'n ekzist'o'n.

Ni est'is tut'mond'ig'at'a'j dum la last'a'j tri'dek aŭ kvar'dek jar'o'j, kaj tio est'is ebl'ig'it'a de pli'mult'iĝ'o de la konekt'a'j teknologi'o'j. Ni ĉiu'j ŝat'as la fakt'o'n ke ni pov'as komunik'iĝ'i kun ni'a'j am'at'o'j tra la ter'glob'o ĉiu'tag'e, aŭ ke ni pov'as ĉiu'tag'e flug'i tra la mond'o dum kelk'a'j hor'o'j por esplor'i ali'a'j'n land'o'j'n aŭ por negoc'a'j cel'o'j, aŭ por vizit'i la amik'o'j'n kaj famili'o'n.

La tut'mond'iĝ'a rakont'o signif'as ke ni fakt'e ek'am'is tio'n kio pov'as konduk'i ni'n al ni'a geologi'a fin'o - ni'a'n kapabl'o'n influ'i la planed'o'n grand'skal'e. Sed rilat'e al ni'a'j viv'a'j spert'o'j, ni vid'as tio'n kondiĉ'o por hom'a ek'flor'o.

En ni ekzist'as natur'a inert'ec'o kiu est'as nask'it'a el histori'a'j al'lig'iĝ'o'j - instituci'o'j, famili'a'j struktur'o'j, tut'mond'iĝ'o - kaj la sol'a, pri kio ni kapabl'as pens'i, far'iĝ'as ni'a tuj'a est'ont'ec'o. Hom'o'j pens'as en fram'o'j de sep'dek aŭ ok'dek jar'o'j, aŭ maksimum'e tri aŭ kvar generaci'o'j. Tio tre mal'facil'ig'as al ni kolekt'iĝ'i kaj ag'i en sinkron'ig'it'a manier'o por batal'i kontraŭ klimat'a'n ŝanĝ'o'n. Ni vid'as kiom mal'facil'a'j est'as la inter'trakt'o'j pri la klimat'a ŝanĝ'o – gvid'at'a'j sub la Fundament'a Konvenci'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Klimat'a Ŝanĝ'o [United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC)]. Krom'e, ĉiu land'o invest'as ankaŭ en la cel'ar'o'n de si'a propr'a evolu'iĝ'o.

Nun kiam ni konsci'as, ke ni ne est'as la mastr'o'j kaj posed'ant'o'j de la natur'o, laŭ vi'a sugest'o, kio'n vi propon'as ke ni rakont'u?

Mi pens'as, ke ni ne plu rakont'u pri orgojl'o de hom'o'j. Mi pens'as, ke la pli mal'nov'a rakont'o pri tio, ke ni reg'as la natur'o'n, est'is mal'ĝust'a rakont'o. Kio'n ni dev'as rakont'i, est'as tio, ke jen est'as planed'o kiu, bon'ŝanc'e por ni, evolu'ig'is kompleks'a'j'n form'o'j'n de la viv'o. Ni ven'is por est'i ĉi tie, kaj nun ni sci'as ke ekzist'as planed'skal'a klimat'a sistem'o, ke la planed'a'j procez'o'j - geo-biologi'a'j kaj kemi'a'j - est'as grav'a'j por la plu'viv'o de ni kaj de tiu ĉi kompleks'a viv'o. Ekzempl'e, se vi detru'os la grund'o'n, la planed'o bezon'os milion'o'j'n da jar'o'j por re'gener'i ĝi'n.

Do ni cert'e dev'as est'i mal'pli mal'ŝpar'em'a'j. Ni dev'as iel trov'i manier'o'n por viv'i raci'e, inteligent'e kaj sam'temp'e ni ne dev'as konsum'i tiom mult'e. Ni dev'as trov'i iu'j'n raci'a'j'n demokrat'a'j'n ne-per'fort'a'j'n kaj mal'riĉ'ul-konsider'em'a'j'n manier'o'j'n por mal'alt'ig'i la planed'a'n populaci'o'n.

Kiel ni ating'os tiu'n cel'o'n, est'as la plej mal'facil'a demand'o hodiaŭ. Est'as tre mal'facil'e en ĉi tiu mond'o dir'i al hom'o'j, ke ili ne vojaĝ'u aŭ ne profit'u de nov'a'j teknologi'o'j kiel saĝ'telefon'o'j, kiu'j, kiel ni sci'as, konsum'as rar-ter'a'j'n material'o'j'n.

Grav'as ke ni agnosk'u ni'a'j'n kontraŭ'dir'o'j'n – inter tio kio'n ni dezir'as nun'temp'e, kaj ni'a sci'o pri klimat'a ŝanĝ'o.

Ni bezon'as hav'i ali'a'n spec'o'n de soci'o - ni ne pov'as sub'ten'i la nun'a'n spec'o'n de kapital'ism'o dum la ven'ont'a'j 100 aŭ 200 jar'o'j. Ne est'as mal'ĝust'e mal'leĝ'ig'i la konsum'ism'o'n kaj re'eduk'i ni'a'j'n propr'a'j'n dezir'o'j'n. Kaj est'as ni'a respond'ec'o ind'e sub'ten'i ĉi tiu'n mesaĝ'o'n ĉe universitat'o'j kaj lern'ej'o'j.

Dum la kriz'o profund'iĝ'as, sam'e far'os kre'em'ul'a'j re'eĥ'o'j al ĝi. Mi pens'as, ke est'os karism'a'j gvid'ant'o'j, kiu'j romp'os la katen'o'n de konsum'ism'o kaj inspir'os ni'n, kiel iam far'is Mahatm'a Gandhi.

Dipesh Chakrabarty (Australio kaj Uson'o) est'as histori'ist'o de Barata origin'o. Li est'as Eminent'a Serv'a Profesor'o pri Histori'o ĉe la Universitat'o Lawrence A. Kimpton de Ĉikago, en Uson'o. Li est'as la aŭtor'o, krom ali'a'j publik'aĵ'o'j, de Provincumigo de Eŭrop'o:
Post'koloni'a Pens'o kaj Histori'a Diferenc'o [Provincializing Europe:
Postcolonial Thought and Historical Difference (2000; 2008)] kaj "La Klimat'o de Histori'o: Kvar Tez'o'j", Kritik'a Enket'o [The Climate of History: Four Thesis," Critical Inquiry], 2009.

La ne'el'ten'ebl'a ŝarĝ'iĝ'o de la teknosfero

En tre mal'long'a temp'o, geologi'e, nov'a sfer'o ek'est'is, kaj dis'volv'iĝ'as eg'e rapid'e. Pez'ant'a tri'dek du'ilion'o'j'n (10 12 ) da tun'o'j, jen la teknosfero. Ĝi inkluziv'as la mas'o'n de karbon'a di'oksid'o, kiu est'as industri'e el'send'at'a en la atmosfer'o'n – egal'e al 150 000 piramid'o'j egiptaj!

Oni pov'as konsider'i la Ter'o'n, kiu ni'n viv'ten'as, rilat'e ĝi'a'j'n divers'a'j'n sfer'o'j'n. Est'as la litosfer'o, far'it'a de la ŝton'a'j fundament'o'j de la planed'o; la hidrosfer'o, kiu reprezent'as la akv'o'n de la planed'o; kaj la kriosfero, ampleks'ant'a la glaci'ig'it'a'j'n region'o'j'n polus'a'j'n kaj alt'a'j mont'ar'o'j. La atmosfer'o est'as la aer'o, kiu'n ni spir'as, kaj ni ankaŭ est'as part'o de la biosfer'o, de la viv'ant'a'j organism'o'j de la Ter'o. Tiu'j sfer'o'j jam ekzist'as, ia'manier'e, dum la pli'mult'o de la ekzist'ad'o de ni'a planed'o, dum 4,6 miliard'o'j da jar'o'j. Last'a'temp'e, ek'est'is nov'a sfer'o – la teknosfero.

La teknosfero, kiel oni kompren'as ĝi'n, est'as koncept'o kre'it'a de la uson'a geolog'o kaj inĝenier'o Peter Haff, emerit'a profesor'o ĉe la Universitat'o Duk'e, en Uson'o. Kiel pri la Hom-epok'o, ĝi'a re'kon'o kresk'as rapid'e – ekzempl'e, ĝi est'is la fokus'o de last'a'temp'a iniciat'o de Haus der Kultur'e'n der Welt (Dom'o de Mond'a'j Kultur'o'j), la inter'naci'a centr'o de nun'temp'a art'o en Berlino, Germanio.

Kiel la Hom-epok'o, la teknosfero est'as pri'disput'ig'a, ne mal'pli pro la rol'o – kaj lim'ig'o'j – kiu'j'n ĝi don'as al hom'o'j.

Ĝi sugest'as, ke ni, kolektiv'e, hav'as mult'e mal'pli da liber'ec'o por gvid'i la sistem'o'n Ter'o, ol ni pens'as, ke ni hav'as.

La teknosfero inkluziv'as ĉiu'j'n tekno logiaĵojn fabrik'at'a'j'n de hom'o'j, sed tio ne est'as ĉio. Ĝi est'as sistem'o, kaj ne nur kresk'ant'a ar'o de teknologi'a aparat'ar'o. La disting'o est'as kern'a, kaj ebl'as ilustr'i ĝi'n per kompar'o kun la pli establ'it'a koncept'o de la biosfer'o. Unu'e kre'it'a de la aŭstria geolog'o de la dek-naŭ'a jar'cent'o Eduard Suess, la termin'o biosfer'o est'is dis'volv'it'a de la rus'a scienc'ist'o Vladimir Vernadskij en la du'dek'a jar'cent'o. Li propon'is, ke ĝi est'as ne nur la amas'o de viv'ant'a'j aĵ'o'j sur la Ter'o, sed la kombinaĵ'o de ĝi kun la aer'o, akv'o kaj ter'o, kiu sub'ten'as la organik'a'n viv'o'n, kaj kun la energi'o de la sun'o, kiu ĝi'n nutr'as.

Pli ol la sum'o de la part'o'j, la biosfer'o est'as inter'lig'it'a kun la ali'a'j sfer'o'j de la Ter'o, dum ĝi ankaŭ hav'as si'a'n propr'a'n dinamik'o'n kaj trajt'o'j'n aper'ant'a'j'n..

Manipul'i la natur'o'n

La teknosfero, simil'e, inkluziv'as ne nur ni'a'j'n maŝin'o'j'n, sed ankaŭ ni'n, hom'o'j'n, kaj la sistem'o'j'n profesi'a'j'n kaj soci'a'j'n per'e de kiu'j ni inter'ag'as kun teknologi'o: fabrik'o'j, lern'ej'o'j, universitat'o'j, sindikat'o'j, bank'o'j, politik'a'j parti'o'j, la inter'ret'o. Ĝi inkluziv'as ankaŭ la bred'best'o'j'n, kiu'j'n ni kresk'ig'as en grand'eg'a kvant'o por nutr'i ni'n, la kultiv'aĵ'o'j'n, kiu'j'n ni kresk'ig'as por sub'ten'i kaj tiu'j'n bred'best'o'j'n kaj ni'n, kaj ankaŭ la agrikultur'a'j'n teren'o'j'n, kiu'j est'as oft'e modif'at'a'j el si'a natur'a stat'o por plen'um'i tiu'n ĉi task'o'n. La teknosfero inkluziv'as ankaŭ voj'o'j'n, fer'voj'o'j'n, flug'haven'o'j'n, min'ej'o'j'n kaj ŝton'min'ej'o'j'n, naft'a'j'n kaj gas'a'j'n min'kamp'o'j'n, urb'o'j'n, art'e'far'it'a'j'n river'o'j'n kaj bar'aĵ'lag'o'j'n. Ĝi gener'as ekster'ordinar'a'n kvant'o'n da rub'o, ekzempl'e ĉe rub'ej'o'j kaj la polu'ad'o de aer'o, ter'o kaj akv'o. La proto- teknosfero ekzist'is dum la tut'a histori'o de la hom'ar'o, sed plej'part'e ĝi ekzist'is kiel izol'it'a'j er'o'j sen mult'e da signif'o planed'a. Nun ĝi far'iĝ'is tut'mond'a inter'lig'it'a sistem'o – nov'a kaj grav'a okaz'aĵ'o sur ni'a planed'o. Kiom grand'a est'as la teknosfero?

Oni pov'as ĝi'n proksim'um'e mezur'i per kalkul'ad'o de la amas'o de ĝi'a'j fizik'a'j part'o'j, inkluziv'e de urb'o'j kaj ili'a'j grund'o'j re'foj'e fos'it'a'j por konstru'i fundament'o'j'n, kaj agrikultur'a teren'o, voj'o'j kaj fer'voj'o'j ktp. La nombr'a taks'o ating'as ĉirkaŭ tri'dek du'ilion'o'j'n da tun'o'j da material'o, kiu'n ni uz'as, aŭ uz'is kaj for'ĵet'is, sur la planed'o.

Ankaŭ la fizik'a'j part'o'j de la teknosfero est'as tre divers'a'j. Simpl'a'j il'o'j kiel ŝton'a'j hak'il'o'j est'is far'it'a'j de ni'a'j pra'ul'o'j antaŭ milion'o'j da jar'o'j. Sed okaz'is grand'eg'a kresk'o en la kre'ad'o de mal'sam'a'j tip'o'j de maŝin'o'j kaj manufaktur'at'a'j objekt'o'j ek'de la Industri'a Revoluci'o, kaj ĉef'e ek'de la Grand'a Akcel'o de hom'a populaci'o, industri'iĝ'o kaj tut'mond'iĝ'o de la mez'o de la du'dek'a jar'cent'o. Ankaŭ teknologi'o evolu'as ĉiam pli rapid'e. Ni'a'j antaŭ-industri'a'j pra'ul'o'j vid'is mal'mult'e da teknologi'a ŝanĝ'o de generaci'o al generaci'o. Nun, en'e de mal'pli ol unu hom'a generaci'o, poŝ'telefon'o'j – nur por don'i ekzempl'o'n – est'is en'konduk'it'a'j al la ĝeneral'a publik'o kaj jam evolu'is tra kelk'a'j generaci'o'j.

La est'ont'ec'a'j fosili'o'j

Analogi'o pov'as help'i montr'i la ŝok'a'n natur'o'n de tiu ĉi planed'a ek'est'aĵ'o. Oni pov'as konsider'i teknologi'a'j'n objekt'o'j'n, inkluziv'e de poŝ'telefon'o'j, kiel teknofosiliojn geologi'e, ĉar ili est'as kre'aĵ'o'j, kiu'j est'as fortik'a'j kaj rezist'as putr'iĝ'o'n; ili far'iĝ'os est'ont'ec'a'j fosili'o'j, por karakteriz'i la tavol'o'j'n de la Hom-epok'o.

Neni'u sci'as, kiom da mal'sam'a'j teknofosilioj est'as, sed ili jam preskaŭ cert'e super'as la nombr'o'n de fosili'a'j speci'o'j kon'at'a'j, dum modern'a teknodiverseco, konsider'at'a tiel, ankaŭ super'as la modern'a'n divers'ec'o'n biologi'a'n. Ankaŭ la nombr'o de teknofosiliaj speci'o'j ĉiam kresk'as, dum la teknologi'a evolu'o nun pli rapid'iĝ'as kaj super'as la biologi'a'n evolu'o'n.

Dum preskaŭ la tut'a energi'o de la biosfer'o ven'as de la sun'o, iom de la energi'o de la teknosfero ven'as de la sun'o – kaj ankaŭ de ali'a'j re'nov'ig'ebl'a'j rimed'o'j kiel, ekzempl'e, vent'o – sed la pli'mult'o ven'as de la brul'ig'ad'o de hidrokarbon'o'j, inkluziv'e de naft'o, ter'karb'o kaj gas'o. Tiu'j ne're'nov'ig'ebl'a'j font'o'j de energi'o efektiv'e reprezent'as fosili'a'n sun'lum'o'n kiu amas'iĝ'is profund'e en la Ter'o dum mil'o'j da milion'o'j da jar'o'j, kaj kiu'n nun oni brul'ig'as en'e de nur kelk'a'j jar'cent'o'j.

La hom'ar'o uz'is font'o'j'n de energi'o, kiel ekzempl'e, ĉe akv'o'muel'ej'o'j dum jar'mil'o'j, sed la grand'eg'a kvant'o da energi'o nun bezon'at'a por funkci'ig'i la teknosferon est'as je tut'e ali'a skal'o. Unu taks'o sugest'as, ke la hom'ar'o kolektiv'e el'spez'is pli da energi'o ek'de la mez'o de la du'dek'a jar'cent'o ol dum ĉiu'j dek'unu jar'mil'o'j de la Holocen'o.

Inund'it'a de rub'o

La teknosfero diferenc'as de la biosfer'o per unu kern'a rilat'o. La biosfer'o eg'e bon'e re'uz'as la material'o'j'n el kiu'j ĝi konsist'iĝ'is, kaj tiu facil'ec'o ebl'ig'as al ĝi ekzist'ad'i sur la Ter'o dum miliard'o'j da jar'o'j. La teknosfero, kontrast'e, mal'bon'e re'uz'as material'o'j'n.

Foj'e la mal'ŝpar'o est'as tre evident'a, kiel la plast'aĵ'o'j kiu'j akumul'iĝ'as en la ocean'o'j kaj ĉe mar'bord'o'j. Ali'a'j, est'ant'e sen'kolor'a'j kaj sen'odor'a'j, est'as ne'vid'ebl'a'j al ni, kiel karbon'a di'oksid'o de brul'iĝ'ant'a fosili'a brul'aĵ'o. La amas'o de industri'e el'send'at'a karbon'a di'oksid'o en la atmosfer'o nun est'as grand'eg'a – preskaŭ du'ilion'o da tun'o'j, egal'e al proksim'um'e 150 000 piramid'o'j egiptaj. Tiu rapid'a kresk'o de rub'o, se ne brid'at'a, est'as minac'o al la daŭr'a ekzist'ad'o de la teknosfero – kaj al la hom'ar'o kiu de'pend'as de ĝi.

La teknosfero est'as el'kresk'aĵ'o de la biosfer'o kaj, simil'e al ĝi, est'as mal'simpl'a sistem'o kun si'a propr'a dinamik'o. Grav'a'j faktor'o'j por ĝi'a ek'est'o est'is la kapabl'o de ni'a speci'o kre'i soci'a'j'n struktur'o'j'n mal'simpl'a'j'n kaj est'ig'i kaj evolu'ig'i il'o'j'n. Tamen, Haff emfaz'as, ke hom'o'j est'as ne tiom kre'ant'o'j kaj gvid'ant'o'j de la teknosfero, kiom part'o de ĝi, kaj tiel dev'ig'at'a'j ag'i por daŭr'ig'i ĝi'a'n ekzist'ad'o'n – apart'e ĉar la teknosfero ten'as la pli'mult'o'n de la hom'ar'o viv'a per'e de manĝ'aĵ'o'j, loĝ'ej'o kaj ali'a'j rimed'o'j, kiu'j'n ĝi liver'as. Ĝi'a dis'volv'iĝ'o permes'is al la hom'ar'a loĝ'ant'ar'o kresk'i el kelk-dek milion'o'j kiu'j pov'is viv'i laŭ la sistem'o de ĉas'ist'o- kolekt'ist'o, per kiu la hom'ar'o dis'volv'iĝ'is, al la 7,3 miliard'o'j da hom'o'j kiu'j viv'as sur la planed'o hodiaŭ.

Hodiaŭ, la teknosfero ne evolu'as ĉar ĝi est'as gvid'at'a de iu hom'a fort'o, kiu ĝi'n reg'as, sed pro la invent'aĵ'o'j kaj ek'est'o de util'a'j teknologi'a'j nov-aĵ'o'j. Ekzist'as nun ia kun-evolu'o de la hom'a kaj teknologi'a sistem'o'j.

Ŝanĝ'i planed'a'j'n kondiĉ'o'j'n

Nun'temp'e, oni ebl'e konsider'as la teknosferon kiel parazit'o'n sur la biosfer'o, ŝanĝ'ant'a'n kondiĉ'o'j'n pri planed'a loĝ'ebl'ec'o.

Evident'a'j konsekvenc'o'j inkluziv'as grand'e pli alt'ig'it'a'n (kaj akcel'at'a'j'n) grad'o'j'n de for'mort'ad'o de speci'o'j de plant'o'j kaj best'o'j, kaj ŝanĝ'o'j'n al la klimat'o kaj kemi'o de la ocean'o'j , kiu'j est'as plej'part'e mal'util'a'j por la ekzist'ant'a'j biologi'a'j komun'um'o'j.

Tiu'j ŝanĝ'o'j pov'as, sekv'e, damaĝ'i kaj la funkci'ad'o'n de la biosfer'o kaj la hom'a'n loĝ'ant'ar'o'n. Ideal'e, hom'o'j prov'u help'i la teknosferon evolu'i al pli daŭr'i'pov'a form'o long-temp'e. Tamen, hom'o'j kolektiv'e dev'as sub'ten'ad'i la teknosferon funkci'ant'a – ĉar ĝi nun est'as ne'mal'hav'ebl'a por ni'a kolektiv'a ekzist'ad'o.

Kalkul'i la grad'o'j'n de liber'ec'o, en'e de tiu ĉi kun'tekst'o, por efik'a soci'o-ekonomi'a kaj politik'a ag'ad'o, est'as unu el la defi'o'j, kiu'j'n star'ig'as al ni la evolu'ant'a teknosfero. Unu'a paŝ'o est'as pli bon'e kompren'i la funkci'ad'o'n de tiu ĉi ekster'ordinar'a nov'a faz'o de la evolu'o de ni'a planed'o. Ankaŭ ĉe tiu evolu'o rest'as mult'o por far'i.

J'a'n Zalasiewicz, brit'a pol'de'ven'a geolog'o, est'as profesor'o de Paleo'biologi'o ĉe la Universitat'o de Leicester, Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o. Li labor'is kiel sur'kamp'a geolog'o kaj paleontolog'o por la Brit'a Geologi'a Esplor'ad'o [British Geological Survey], kaj est'is prezid'ant'o de la Labor'grup'o pri la Hom-epok'o de la Inter'naci'a Komision'o pri Stratigrafi'o [International Commission on Stratigraphy] ek'de 2009.

La mal'grand'a ran'o, kiu perd'is si'a'n bril'o'n

Mult'a'j scienc'ist'o'j konsider'as la amas'a'n mal'aper'o'n de plur'a'j vari'o'j de centr'amerik'a'j ran'o'j kiel sign'o'n de la ses'a for'mort'o. Ĉi tiu est'as unu el la indik'il'o'j, ke ni en'ir'as en la Hom-epok'o'n, pri kiu iu'j kred'as ke ĝi signif'os la for'viŝ'o'n de kvar'on'o de la mam'ul'o'j, kvar'dek procent'o'j de la amfibi'o'j, koral'o'j kaj mult'a'j ali'a'j speci'o'j.

En Panam'o, scienc'ist'o'j kaj ŝtat'a'j gvid'ant'o'j vet'kur'as kontraŭ la temp'o por prevent'i ke legend'ec'a speci'o, la or'a ran'o, mal'aper'u por ĉiam. Esplor'o'j pruv'is, ke hom'o'j fakt'e respond'ec'as pri la problem'o, en'konduk'int'e en Sud'amerik'o'n invad'a'n fung'o'n tre venen'a'n por amfibi'o'j.

Laŭ antaŭ-kolumb'a legend'o el la kor'a part'o de Centr'a Panam'o, la or'a ran'o al'port'as bon'ŝanc'o'n. Ĉiu, kiu vid'as unu aŭ sukces'as kapt'i ĝi'n, hav'os feliĉ'a'n est'ont'ec'o'n. Ĝi'a bril'a flav'a vost'o, kaf'kolor'e makul'it'a, est'is font'o de ĝoj'o por indiĝen'a'j trib'o'j, kiu'j pens'is, ke kiam la amfibi'o mort'as, ĝi'a et'a korp'o ŝanĝ'as en masiv'a'n or'o'n.

Mal'kovr'it'a apud la mal'grand'a urb'o El Valle de Antón kaj la Naci'a Park'o Alt'os de Kampan'a, kaj endemi'a al la centr'a are'o de la Istm'o de Panam'o, la or'a ran'o - Atelopus zeteki - de'long'e frekvent'as la flu'o'j'n kaj river'o'j'n de la panam'a ĝangal'o.

Panam'o far'is la or'a'n ran'o'n ekologi'a kaj kultur'a simbol'o, eĉ dediĉ'ant'e al ĝi naci'a'n tag'o'n – la 14-an de aŭgust'o. La ran'o est'as tiel popular'a, ke ĝi ornam'as art'aĵ'o'j'n kaj man'far'it'a'j'n objekt'o'j'n, juvel'o'j'n, festival'o'j'n kaj eĉ loteri'a'j'n bilet'o'j'n. Ĝi ankaŭ don'as si'a'n nom'o'n al hotel'o'j, specif'a'j bier'o'j kaj butik'o'j.

Laŭ la panam'a herpet'olog'o [fak'ul'o pri amfibi'o'j kaj reptili'o'j] Roberto Ibáñez, esplor'ist'o ĉe la Smizonia Institut'o pri tropik'a'j esplor'o'j [Smithsonian Tropical Research Institut'e (Stri)] en Panam'o, la unu'a'j'n sign'o'j'n de mal'kresk'o oni rimark'is inter 1993 kaj 1996. Edgardo Griffith, panam'a biolog'o, memor'as vid'i mort'ant'a'j'n ran'o'j'n fin'e de 2005, dum ekspedici'o en El Valle de Antón. Oni ne sci'is, kial tiu'j mort'ad'as, sed la alarm'o de Griffith koincid'is kun ali'a'j esplor'o'j pri'demand'ant'a'j la status'o'n de la amfibi'o. Last'foj'e oni vid'is la ran'o'j'n en la natur'o en 2007 - en mal'long'a scen'o film'it'a far'e de la BBC por unu el ĝi'a'j dokument'a'j film'o'j Viv'o mal'varm'sang'a [Life in Cold Blood] pri reptili'o'j kaj amfibi'o'j.

Tiu'n masakr'o'n, kiel evident'iĝ'is, kaŭz'is Batrachochytrium dendrobatidis (ankaŭ kon'at'a kiel Bd), ĥitridja fung'o kiu minac'as la tut'mond'a'n populaci'o'n de amfibi'o'j per trans'don'o de ĥitridjomikozo, mal'san'o, kiu, kiel klar'ig'as Ibáñez, "infekt'as la ran'a'n haŭt'o'n, perturb'ant'e la manier'o'n en kiu ĝi funkci'as". Unu el la funkci'o'j de la epiderm'o de la ran'o est'as sub'ten'i la ekvilibr'o'n de akv'o kaj mineral'a'j sal'o'j inter la korp'o de la best'o kaj ĝi'a ĉirkaŭ'aĵ'o. En ran'o'j infekt'it'a'j per Bd, la transport'o de elektrolit'o'j est'as romp'it'a, kio redukt'as la koncentr'iĝ'o'j'n de natri'o kaj kali'o en la sang'o kaj konduk'as al kor'halt'o.

Invad'a fung'o

Tio est'as almenaŭ la plej vast'e akcept'it'a hipotez'o inter panam'a'j biolog'o'j. La Bd- ĥitridjo trov'iĝ'as natur'e en la epiderm'o de sud'afrik'a amfibi'o, Xenopus laevis - la ran'o'j est'is vast'e uz'at'a'j por test'i hom'a'j'n graved'ec'o'j'n ek'de la 1930-aj jar'o'j. Sen ke oni sci'is, ke Xenopus laevis est'as la vektor'o por tiu mal'san'o, la amfibi'a test'o est'is eksport'it'a al ali'a'j part'o'j de la mond'o, kaŭz'ant'e la dis'vast'iĝ'o'n de la mal'san'o. En Panam'o, la fung'o, kiel oni pens'as, est'is trans'don'it'a tra kontakt'o kun tiu'j amfibi'o'j, dir'as Ibáñez. Li sub'strek'as, ke la ĥitridjo jam dis'vast'iĝ'is tra la land'o kaj nun infekt'as ali'a'j'n amfibi'a'j'n speci'o'j'n. Rezult'e, Inter'naci'a Uni'o por la Konserv'o de Natur'o [International Uni'o'n for Conservation of Natur'e] (IUCN) klasifik'is Bd kiel unu el la 00 la plej mal'bon'a'j invad'a'j fremd'a'j speci'o'j de la mond'o, pro si'a "ruin'ig'a efik'o sur biologi'a'n divers'ec'o'n".

Griffith pri'skrib'as ĝi'n kiel "tre efik'a'n organism'o'n, kiu redukt'as viv-divers'ec'o'n, ŝanĝ'as demografi'o'n kaj dinamik'o'n de re'produkt'ad'o, kaj for'pren'as 100% de la individu'o'j de cert'a'j speci'o'j". Ĝi ĉe'est'as ĉie - en Panam'o sam'e kiel en ali'a'j latin-amerik'a'j land'o'j.

Arke'o de Noah por amfibi'o'j

Kvankam hodiaŭ est'as dispon'ebl'a neni'u efik'a trakt'ad'o kontraŭ la mal'san'o, scienc'ist'o'j esper'as iam re'en'konduk'i la or'a'n ran'o'n al ĝi'a natur'a habitat'o. En 2011, la reg'ist'ar'o lanĉ'is Ag'ad'plan'o'n por konserv'ad'i la amfibi'o'j'n de Panam'o. Kun si'a'j tri er'o'j - esplor'ad'o, konserv'ad'o kaj kler'ig'ad'o - ĝi est'as unu'a paŝ'o por solv'i la problem'o'n. La Centr'o El Valle por konserv'i amfibi'o'j'n [El Valle Amphibian Conservation Centr'e] (EVACC Foundation), gvid'at'a de Griffith, labor'as ankaŭ por konserv'ad'o de la or'a ran'o - kvankam, en la nun'a etap'o, ĝi ankoraŭ est'as ten'at'a en mal'liber'ej'o. La zoologi'a park'o de la Centr'o est'as hejm'o por ĉirkaŭ 4 500 ran'o'j, 1 000 el kiu'j est'as el la or'a vari'o.

En la ali'a part'o de la land'o, en Gamboa - rand'e de tropik'a pluv'arb'ar'o en la region'o iam est'int'a Panam'a Kanal'o - Ibáñez estr'as la Projekt'o'n por Konserv'i kaj Sav'i Amfibi'o'j'n [Amphibian Conservation and Rescue Project]. Kre'it'a kiel ex sit'u [latin'e por "de- ej'e"] en 2009, la projekt'o cel'as cert'ig'i la re'produkt'iĝ'o'n de en'danĝer'ig'it'a'j speci'o'j, precip'e tiu'j, kiu'j'n traf'is la fung'o ĥitridjo. Ĝi est'as ia'spec'a Arke'o "kest'o" de Noah, kiu uz'as kapt'it'a'j'n specimen'o'j'n klopod'ant'e re'konstru'i populaci'o'j'n de la plej minac'at'a'j speci'o'j - ĝis oni trov'os efik'a'n trakt'ad'o'n por la Bd-fung'o'j. Baz'it'a du'dek du kilo'metr'o'j'n ekster Panam'urb'o, la centr'o ten'as 1200 specimen'o'j'n de ran'o'j aparten'ant'a'j al naŭ speci'o'j - escept'e de la or'a ran'o. Ibáñez tamen dir'as, ke li esper'as ricev'i kelk'a'j'n specimen'o'j'n de Atelopus zeteki el EVACC, antaŭ ol fin'iĝ'os la jar'o 2018.

Ĉu la or'a ran'o re'gajn'os si'a'n antaŭ'a'n bril'o'n? La scienc'ist'o'j est'as konvink'it'a'j, ke jes. Ĝis tiam dum'e, ni esper'u, ke la mal'grand'a viv'est'aĵ'o mem hav'os feliĉ'a'n est'ont'ec'o'n, kiu'n ĝi simbol'as por la Panam'a popol'o.

Karla Jiménez Comrie (Panam'o) est'as sen'de'pend'a ĵurnal'ist'o special'ig'it'a pri kultur'o kaj medi'o. Ŝi labor'is en la sistem'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j kaj est'is raport'ist'o por la ĵurnal'o La Prensa..

Klimat'a ŝanĝ'o kaŭz'as mal'trankvil'o'n pri konflikt'o'j

La modif'o'j provok'it'a'j de klimat'a ŝanĝ'o sur la fizik'a pejzaĝ'o de la mond'o pov'us konduk'i al geopolitik'a'j ŝanĝ'o'j, kiu'j minac'as mal'stabil'ig'i jam vund'ebl'a'j'n region'o'j'n kiel la Korn'o de Afrik'o [Hor'n of Africa (HOA)]. Est'as nepr'e, ke reg'ist'ar'o'j kaj soci'o'j util'ig'u antaŭ'vid'ebl'a'j'n klimat'a'j'n datum'o'j'n por konstru'i klimat'a'n rezist'iv'o'n en la region'o por evit'i konflikt'o'j'n.

La nun'a pri'taks'o de la klimat'a ŝanĝ'o – alt'iĝ'ant'a mar'nivel'o, mal'aper'o de glaci'ej'o'j en la Arkt'a region'o, fand'iĝ'ant'a'j glaĉer'o'j, ekstrem'a pluv'a vari'em'o kaj pli oft'a'j kaj fort'a'j ŝtorm'o'j - est'as scen'ej'o'j, kiu'j'n setl'int'a'j hom'a'j soci'o'j neniam antaŭ'e spert'is. Tiu'j dinamik'a'j efik'o'j fort'e influ'as la fundament'a'j'n proviz'o'j'n de kiu'j la hom'o'j, la naci'o'j - kaj la mond'a ord'o konstru'it'a sur tiu'j naci'o'j - de'pend'as: precip'e nutr'aĵ'o kaj akv'o – por si'a'j plu'viv'ad'o, sekur'ec'o kaj prosper'o.

Ĉi tiu'j efik'o'j jam nun'temp'e kontribu'as al kresk'ant'a ŝtat'a romp'ebl'o kaj sekur'ec'problem'o'j en ŝlos'il'a'j region'o'j ĉirkaŭ la mond'o - la konflikt'o en Mez'orient'o kaj Afrik'o, streĉ'iĝ'o'j pri fiŝ'kapt'ad'o en la Sud'ĉin'a Mar'o, kaj nov'a politik'a kaj ekonomi'a batal'kamp'o en la fand'iĝ'ant'a Arkt'a Ocean'o.

Klimat'a ŝanĝ'o, modif'ant'e la mond'a'n fizik'a'n pejzaĝ'o'n, ankaŭ est'as ŝanĝ'ant'a la geopolitik'a'n pejzaĝ'o'n. Se reg'ist'ar'o'j ne kapabl'as mild'ig'i tio'n, la risk'o de konflikt'o'j kaj ne'stabil'ec'o'j kresk'os kaj la administr'ad'o far'iĝ'os daŭr'e pli mal'facil'a. Tio okaz'as en mult'a'j region'o'j ĉirkaŭ la mond'o. Tamen, la Korn'o de Afrik'o est'as apart'e vund'ebl'a, pro la kombin'o de mal'fort'a'j struktur'o'j kaj la signif'e alt'a risk'o de klimat'a'j ŝanĝ'o'j. Tio kresk'ig'as la probabl'ec'o'n de konflikt'o'j kaj la ne'stabil'ec'o'n en la du'on'insul'o.

Ne'stabil'a fokus'o Laŭ'long'e de la temp'o, klimat'a ŝanĝ'o influ'as la natur'a'j'n rimed'o'j'n - kombinat'e kun demografi'a'j, ekonomi'a'j kaj politik'a'j prem'o'j sur tiu'j rimed'o'j - kaj pov'as mal'fort'ig'i la naci'a'n kapabl'o'n reg'i si'n mem.

Tio inkluziv'as la kapabl'o'n respond'i al la postul'o'j de la civit'an'o'j pri baz'a'j neces'a'j - kiel nutr'aĵ'o, akv'o, energi'o kaj labor'posten'o'j - ankaŭ kon'at'a'n kiel produkt'a legitim'ec'o de reg'ist'ar'o. La minac'o, ke la legitim'ec'o ne est'os garanti'at'a, pov'as kontribu'i al ŝtat'a mal'stabil'ig'o, intern'a konflikt'o, kaj eĉ ŝtat'a dis'fal'o. Tra ĉi tiu perspektiv'o, klimat'a ŝanĝ'o pov'as prezent'i grav'a'n defi'o'n por la ŝtat'a stabil'ec'o kaj legitim'ec'o en la Korn'o de Afrik'o - region'o jam kun mult'a'j defi'o'j eĉ antaŭ ol la klimat'a ŝanĝ'o far'iĝ'is faktor'o.

Ĉi tiu'j defi'o'j ĵus est'is konfirm'it'a'j de la Sekur'ec'a Konsili'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en la Deklar'o de januar'o 2018 de ĝi'a Prezid'ant'o: "La Sekur'ec'a Konsili'o re'kon'as la mal'favor'a'j'n efik'o'j'n de klimat'a'j kaj ekologi'a'j ŝanĝ'o'j inter ali'a'j faktor'o'j rilat'e la stabil'ec'o'n de Okcident'a Afrik'o kaj la Sahel-region'o, inkluziv'e pro sek'eg'ec'o, dezert'iĝ'o, mal'riĉ'iĝ'o de grund'o'j kaj ne'sufiĉ'a nutr'aĵ-sekur'ec'o, kaj emfaz'as la neces'o'n de kompetent'a taks'ad'o de la risk'o'j kaj strategi'o'j de la reg'ist'ar'o'j kaj Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j rilat'e al tiu'j faktor'o'j. " Laŭ la Indeks'o de Mal'stabil'a'j Ŝtat'o'j de La Fond'aĵ'o por Pac'o, la Korn'o de Afrik'o inkluziv'as kelk'a'j'n el la plej vund'ebl'a'j ŝtat'o'j de la mond'o - Somali'o'n, Etiopion, Eritreon, Kenjon, Sudanon kaj Sud'a'n Sudanon. La region'o ankaŭ el'montr'as iu'j'n el la plej klar'a'j indik'o'j de rilat'o inter klimat'a ŝanĝ'o kaj konflikt'o'j - nom'e, konflikt'o'j'n inter agrikultur'a'j kaj paŝt'ist'a'j komun'um'o'j kaŭz'at'a'j'n de grav'a'j klimat'a'j ne'cert'ec'o'j kaj akv'o'mank'o.

Ekzempl'e, pli'long'ig'it'a ekstrem'a sek'eg'ec'o pli'akut'ig'at'a de la klimat'o, kiel ekzempl'e en Somali'o en 2011, pov'as al'don'i pli'a'n konflikt'o'n al jam streĉ'a'j scen'ar'o'j pro ne'sufiĉ'a garanti'o de baz'a'j neces'o'j. Ĉi tiu'j problem'o'j pov'us pli'ig'i streĉ'iĝ'o'j'n kaj konflikt'o'j'n inter komun'um'o'j kaj favor'i la neces'o'n de for'migr'ad'o - influ'ant'e la prez'o'j'n de brut'ar'o'j kaj ali'a'j var'o'j. Tio ankaŭ pov'us kaŭz'i kresk'o'n de ne'sufiĉ'a nutr'ad'o kaj epidemi'o'j de mal'san'o'j, kaj efik'i sur la nutr'a sekur'ec'o (pli da inform'o'j en: American Journal of Agricultural Economics, Volum'o 96, n-ro 4, 1 juli'o 2014, pp. 1157-1182).

Lok'a'j streĉ'iĝ'o'j pro al'ir'o al nutr'aĵ'o kaj akv'o pov'as trans'ir'i al najbar'a'j land'o'j, ĉar hom'o'j klopod'as trov'i al'don'a'j'n viv'rimed'o'j'n kaj sekur'ec'o'n - al'don'ant'e pli'a'j'n streĉ'o'j'n al la ekzist'ant'a'j rimed'o'j de tiu'j land'o'j, kio pov'us ampleks'ig'i la streĉ'iĝ'o'j'n. En ĉi tiu'j okaz'o'j, klimat'a ŝanĝ'o ne rekt'e “kaŭz'as“ konflikt'o'n pro mal'pli'ig'o de al'ir'o al akv'o, ekzempl'e, sed ĝi mult'ig'as sub'est'ant'a'n streĉ'o'n sur natur'a'j rezerv'o'j, kresk'ig'ant'e ŝanc'o'j'n por konflikt'o. Ĉi tiu'j est'as scen'ar'o'j, kiu'j, pro mank'o de pli kompetent'a reg'ad'o kaj administr'ad'o de natur'a'j riĉ'aĵ'o'j, far'iĝ'os ĉiu'foj'e pli atent'o'kapt'a'j en la est'ont'ec'o.

Ŝanĝ'i la geopolitik'a'n pejzaĝ'o'n

Ĉi tiu'j stud'o'j, kombin'it'a'j kun model'o'j kaj antaŭ'vid'ebl'a'j el'prov'o'j, montr'as kun kresk'ant'a detal'ad'o (la skal'o aŭ nivel'o de detal'o en ar'o da datum'o'j), kiel la ŝanĝ'o'j en klimat'a'j kondiĉ'o'j pov'as, se oni ne mild'ig'as la situaci'o'n, kresk'i al pli grav'a'j problem'o'j de sekur'ec'o, inkluziv'e de kresk'ant'a ver'ŝajn'ec'o de konflikt'o. Mult'a'j esplor'o'j ĝis nun, tamen, en'fokus'ig'is la lig'o'j'n inter klimat'a ŝanĝ'o, kresk'ant'a pluv'o'divers'ec'o kaj konflikt'o. Ekzist'as plur'a'j ali'a'j scen'ar'o'j, en kiu'j klimat'a'j efik'o'j kaj sekur'ec'o inter'rilat'as kaj kombin'iĝ'as por form'i la baz'o'n de nov'a geopolitik'a pejzaĝ'o. Ili inkluziv'as Mar'nivel'a'n kresk'o'n kaj mar'bord'a'j'n urb'o'j'n Urbaniz'ad'o okaz'as rapid'e en la Korn'o de Afrik'o, inkluziv'e laŭ'long'e de la mar'bord'o.

Mar'bord'a'j urb'o'j kun burĝ'a'j loĝ'ant'ar'o'j, kiel Mogadiŝ'o (Somali'o), Ĝibutio kaj Mombasa (Kenjo) est'as en'danĝer'ig'it'a'j pro la kresk'o de la mar'nivel'o. La kresk'ant'a nivel'o de la mar'o minac'as inund'i ne'sekur'a'j'n infra'struktur'o'j'n en ĉi tiu'j urb'o'j, polu'i dispon'ebl'a'n trink'akv'o'n per la al'ven'o de sal'akv'o, redukt'i kultur'ebl'a'n grund'o'n kaj ebl'e de'lok'ig'i mult'a'j'n hom'o'j'n.

Danĝer'a'j'n Mar'kol'o'j'n Aden'a Golf'o est'as danĝer'a akv'o'voj'o laŭ'long'e de la Korn'o de Afrik'o. Ĉar klimat'a ŝanĝ'o plu'e al'proksim'ig'as ekonomi'a'j'n ŝanc'o'j'n en la region'o, ver'ŝajn'as eĉ pli grand'a kresk'o de pirat'krim'o'j laŭ'long'e de la mar'bord'o - precip'e en Aden'a Golf'o kaj La Maroloj de Bab-el-Mandeb. Fakt'e, esplor'ad'o montr'is, ke signif'a'j paralel'o'j inter la land'o'j montr'as alt'a'n indik'o'n de pirat'krim'o'j (ekster la mar'bord'o'j de Somali'o, Etiopio kaj Eritreo), kaj la plej alt'a'n klimat'a'n vund'ebl'ec'o'n en Afrik'o. Ĉi tio pentr'as mal'trankvil'ig'a'n bild'o'n pri la spec'o'j de komun'a'j risk'o'j, kiu'j pov'as pli'facil'ig'i la ŝtat'a'n fiask'o'n en Korn'o.

Fiŝ'o'j'n kaj nutr'a'n sekur'ec'o'n Varm'iĝ'o kaj acid'iĝ'o de Ocean'o'j kontribu'as al la migr'ad'o kaj mal'plen'ig'o de fiŝ'rezerv'o'j ĉirkaŭ la mond'o, inkluziv'e laŭ'long'e de la mar'bord'o de la Korn'o de Afrik'o - kvankam la mank'o de ampleks'a kontrol'o en ĉi tiu region'o signif'as, ke ekzist'as breĉ'o en la inform'kvant'o pri la ampleks'o de la efik'o'j. La ŝanĝ'o'j en la ocean'a kemi'o kaj temperatur'o'j pov'as pli'grand'ig'i la probabl'ec'o'n de inter'naci'a'j streĉ'iĝ'o'j inter land'o'j kaj lok'a'j ag'ant'o'j de la Korn'o, kiu'j kun'divid'as la mar'bord'o'j'n - inkluziv'e pli alt'a'n potencial'o'n por konflikt'o rilat'e fiŝ'kapt'ad'o'n, ĉar ili'a'j respektiv'a'j fiŝ'kapt'ist'o'j flot'as en najbar'a'j akv'o'j aŭ konkurenc'as pro mal'kresk'ant'a'j rezerv'o'j en inter'naci'a'j akv'o'j.

Migr'ad'o

Sek'eg'ec'o'j, kun'e kun ali'a'j faktor'o'j, jam pli'fort'ig'as la prem'o'n sur hom'o'j en Afrik'o kaj ali'lok'e for'migr'i. Kelk'a'j hom'o'j sen la neces'a'j kondiĉ'o'j trans'lok'iĝ'i, ankaŭ risk'as rest'i "kapt'it'a'j" aŭ ne'kapabl'a'j trans'lok'iĝ'i al pli sekur'a'j lok'o'j. Est'ont'ec'e, mal'kresk'o de pluv'o'j en la Korn'o, kaj kresk'o de ekstrem'a'j veter'kondiĉ'o'j ver'ŝajn'e pli'grand'ig'os la kvant'o'n kaj skal'o'n de migr'ad'o.

Laŭ Robert McLeman de la Universitat'o Wilfrid Laurier en Kanado: "Ŝtat'o'j, kiu'j jam est'as politik'e mal'fort'a'j, est'as ver'ŝajn'e la plej baldaŭ ven'ont'a'j fokus'centr'o'j pri klimat'kondiĉ'it'a'j katastrof'o'j kaj dev'ig'it'a'j el'migr'a'j event'o'j" (Epicentr'o'j de Klimat'o kaj Sekur'ec'o, juni'o 2017). Efektiv'e, el la du'dek plej alt'risk'a'j land'o'j de la Indeks'o 2017, dek du situ'as en are'o'j de Mez'orient'o, Sud-Azi'o kaj Afrik'o, kie klimat'ŝanĝ'o prognoz'as kre'i pli alt'a'n nivel'o'n de akv'o'mank'o. Tio inkluziv'as kvin land'o'j'n de la Korn'o: Somali'o'n, Eritreon, Sudanon, Sud-Sudanon kaj Kenjon.Sek'eg'ec'o'j, kun'e kun ali'a'j faktor'o'j, jam pli'fort'ig'as la prem'o'n sur hom'o'j en Afrik'o kaj ali'lok'e for'migr'i. Kelk'a'j hom'o'j sen la neces'a'j kondiĉ'o'j trans'lok'iĝ'i, ankaŭ risk'as rest'i "kapt'it'a'j" aŭ ne'kapabl'a'j trans'lok'iĝ'i al pli sekur'a'j lok'o'j. Est'ont'ec'e, mal'kresk'o de pluv'o'j en la Korn'o, kaj kresk'o de ekstrem'a'j veter'kondiĉ'o'j ver'ŝajn'e pli'grand'ig'os la kvant'o'n kaj skal'o'n de migr'ad'o.

Armiligo

Ŝanĝ'o'j en hav'ebl'o de akv'o, inkluziv'e de kresk'ant'a mank'o de kaj al'ir'o al akv'o, mal'bon'kvalit'ig'at'a de la ŝanĝ'iĝ'em'a klimat'o, ankaŭ mal'ferm'as ŝanc'o'j'n por ŝtat'a'j kaj ne'ŝtat'a'j respond'ec'ul'o'j uz'i akv'o'n kiel arm'il'o'n. En plej last'temp'a stud'o, Marcus King de la Universitat'o Georg'e-Washington, Uson'o, diskut'as kiel Somali'o est'as precip'e inklin'a al ĉi tiu inter'lig'o de klimat'o, konflikt'o kaj akv'o kiel arm'il'o (Epicentr'o'j de Klimat'o kaj Sekur'ec'o, juni'o 2017). En 2011, Somali'o est'is traf'it'a de region'a'j sek'eg'ec'o'j, kiu'j est'is lig'it'a'j al klimat'a ŝanĝ'o. Dum ĉi tiu temp'o, kiel ĉef'a propagand'o, la ĝihad'ist'a fundament'ism'a grup'o "Al-Shabaab“ ŝanĝ'is si'a'j'n tradici'a'j'n geril'a'j'n taktik'o'j'n kaj komenc'is dis'konekt'i intenc'e tut'a'j'n urb'o'j'n de ili'a'j akv'o-proviz'o'j, tiel ke ili pov'u pruv'i almenaŭ i'a'n spec'o'n de potenc'o kaj okup'ad'o. Klimat'a ŝanĝ'o, mank'o de nutr'aĵ'o'j kaj daŭr'a konflikt'o util'ig'ant'a akv'o'n kiel arm'il'o'n, provok'is ne'kalkul'ebl'a'n soci'a'n kost'o'n.

Lim'ig'it'a al'ir'o de human'ec'a'j help agent'ej'o'j, brems'at'a'j de aktiv'ec'o'j de Al- Shabaab, konduk'is al pli ol kvar'on'milion'o da mort'int'o'j kaj cent'mil'o'j da rifuĝ'int'o'j.

Lum'radi'o de esper'o

Dum sek'eg'ec'o'j kaj ekstrem'a'j veter'kondiĉ'o'j kiu'j ne est'as nov'a'j en ĉi tiu region'o, la grad'o de ŝanĝ'o kaj la ne'sufiĉ'a temp'o por re'konstru'o inter ekstrem'a'j veter'okaz'aĵ'o'j, kre'os al'don'a'j'n prem'o'j'n sur la reg'ist'ar'o'j jam sub daŭr'a'j streĉ'o'j. Ĉi tiu'j dinamik'o'j pov'as kre'i probabl'a'j'n kaj daŭr'a'j'n ŝtat'a'n ne'stabil'ec'o'n kaj konflikt'o'n.

Est'as tamen ankaŭ io iom'et'e esper'ig'a en ĉio ĉi: klimat'a ŝanĝ'o, precip'e kompar'e kun ali'a'j element'o'j de inter'naci'a'j sekur'ec'risk'o'j, pov'as est'i modif'ebl'a kun relativ'e alt'a grad'o de cert'ec'o.

Dum signif'a ne'cert'ec'o rest'as en prognoz'o'j por lok'a'j klimat'a'j ŝanĝ'o'j, ekzist'ant'a'j projekci'o'j de klimat'a'j model'o'j prezent'as sufiĉ'e klar'a'n bild'o'n pri tio, kio'n la est'ont'ec'o pov'os rivel'i. Tio don'as baz'o'n por reg'ist'ar'o'j kaj soci'o'j plan'i konform'e. Tamen, ĉi tiu kresk'ant'a kapabl'o antaŭ'disting'i, per si mem ne konduk'as al sekur'a prepar'ad'o. La kombinaĵ'o de "sen'precedenc'a risk'o" kaj "sen'precedenc'a prognoz'o" sub'strek'as la neces'o'n pri "Respond'ec'o al Prepar'ad'o" (Inform'ad'o al la Sekur'ec'a Konsili'o de UN, decembr'o 2017) - respond'ec'o de lok'a'j, naci'a'j kaj inter'reg'ist'ar'a'j instituci'o'j por konstru'i klimat'a'n rezist'iv'o'n en la region'a ord'o de la Korn'o de Afrik'o. Mal'sukces'o en la plen'um'o de ĉi tiu respond'ec'o pov'us signif'e en'danĝer'ig'i la region'a'n stabil'ec'o'n en la Korn'o kaj en la mond'o.

Caitlin E. Werrell kaj Francesco Femia est'as la Kun'fond'int'o'j kaj Prezid'ant'o'j de la Centr'o por Klimat'o kaj Sekur'ec'o.

La sen'parti'a centr'o kun si'a baz'o en Vaŝington'o, hav'as team'o'n kaj Konsil'ant'a'n Estr'ar'o'n de disting'it'a'j sekur'ec'a'j kaj milit'ist'a'j spert'ul'o'j kaj est'as la sol'a instituci'o ekskluziv'e fokus'it'a sur la sekur'ec'a'j risk'o'j de klimat'a ŝanĝ'o.

Ŝanĝ'i la pens'direkt'o'j'n, ne la klimat'o'n

Por respond'i al la defi'o'j prezent'at'a'j de la klimat'ŝanĝ'iĝ'o, Unesk'o dispon'as pri tri'dek'o da program'o'j kiu'j kontribu'as al la kolekt'ad'o de sci'o'j rilat'a'j al tiu grand'a defi'o de ni'a temp'o kaj al la kompren'o kaj al la distribu'ad'o de ĝi'a'j etik'a'j implic'aĵ'o'j.

Difin'ant'e la tut'mond'a'j'n etik'a'j'n princip'o'j'n de la klimat'ŝanĝ'iĝ'o, la Organiz'o don'as gvid'lini'o'j'n por decid'ad'o kaj operaci'ig'ad'o de politik'a'j opci'o'j, cel'ant'a'j kontraŭ'star'i moral'e ne'akcept'ebl'a'j'n damaĝ'o'n kaj mal'just'ec'o'n. La mal'help'o de ĝen'a'j efik'o'j, la si'n'gard'a al'ir'o, laŭ ekvilibr'a konsider'ad'o kaj just'ec'o, la daŭr'i'pov'a dis'volv'iĝ'o, la solidar'ec'o, la scienc'a'j sci'o'j kaj la sincer'em'o en la decid'o'pren'ad'o est'as kolon'o'j de la "Deklar'o de etik'a'j princip'o'j" (https:// unesdoc.unesco.org/images/0026/002601) , adopt'it'a en novembr'o 2017a.

Armiligo Ceter'e, Unesk'o help'as la membr'o-ŝtat'o'j'n adapt'iĝ'i al la klimat'ŝanĝ'iĝ'o'j, mild'ig'i la efik'o'j'n, kler'ig'i la soci'o'j'n pri daŭr'i'pov'a evolu'o (Edd: https://fr.unesco.org/themes/ éducation-au-développement-durable) aŭ taks'i la risk'o'j'n de natur'a'j katastrof'o'j. Per'e de si'a inter'naci'a hidrologi'a program'o (IHP: https://en.unesco.org/themes/water-security/ hydrology, PHI: https://fr.unesco.org/themes/securite-approvisionnement-eau/hydrologie) ĝi stimul'as la scienc'a'n kun'labor'ad'o'n por taks'i kaj sekv'i la ŝanĝ'o'j'n influ'ant'a'j'n la akv'a'j'n resurs'o'j'n. Ĝi'a Program'o pri la Hom'o kaj la Biosfer'o (M(an) A(nd) B(iosphere): http:// www.unesco.org/new/fr/natural-sciences/environment/ecological-sciences) cel'as pli'bon'ig'i la rimed'o'j'n de viv'ten'o konserv'a'j'n je eko'sistem'o'j. MAB-administr'at'a'j biosfer'a'j rezerv'ej'o'j, sam'e kiel la ej'o'j de Mond'a Hered'aĵ'o (http://whc.unesco.org/fr/list) aŭ la inter'naci'a ret'ej'o de geo'park'o'j (www.unesco.org/new/en/natural-sciences/environment/ earth-sciences/unesco-glob'al-geoparks), nun funkci'as kiel observ'ej'o'j por klimat'a ŝanĝ'iĝ'o.

La Organiz'o precip'e atent'as la bon'a'n san'o'n de la ocean'o'j, kiu'j regul'ig'as la klimat'o'n kaj kapt'as preskaŭ tri'on'o'n de la el'ig'o'j de karbon'aĵ'o'j. Pro pli'ig'it'a el'ig'ad'o de forc'ej'a'j gas'o'j, de mar'bord'a polu'ad'o, de tro'a fiŝ'kapt'ad'o aŭ demografi'a prem'o, la mar'bord'o'j kaj la mar'a'j eko'sistem'o'j sufer'as nun'temp'e grand'a'j'n ŝanĝ'o'j'n. Ĉi tiu'j apart'e influ'as Mal'grand'a'j'n Insul'a'j'n Ŝtat'o'j'n en Evolu'o (www.unesco.org/new/fr/natural-sciences/ priority-are'as/sids/resources/publications/unesco-sids-action-plan), por kiu'j Unesk'o dis'volv'is ag'ad'plan'o'n.

La strategi'o de Unesk'o est'as part'o de disponaro por la tut'a mond'o difin'it'a en la Konvenci-Kadr'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri la Klimat'ŝanĝ'iĝ'o'j (http://unfccc.int/portal_ francophone/essential_background/convention/items/3270.php).

Ek'de la Pariza Konferenc'o pri Klimat'ŝanĝ'iĝ'o de 2015 Unesk'o ĉe'est'as ĉe ĉiu'j ĉi jar'a'j konferenc'o'j, dum kiu'j ĝi prezent'as si'a'j'n divers'a'j'n iniciat'o'j'n. Ĝi'a'j stand'o'j est'as renkont-okaz'o'j kiu'j stimul'as debat'o'n kaj inter'ag'o'n kun la publik'o kaj la civil'a soci'o.

La bezon'o ŝanĝ'i pens'manier'o'j'n ne plu pruv'end'as. Por tir'i atent'o'n al ĉi tiu tut'mond'a defi'o, profund'a kompren'o de la problem'o est'as neces'a. Ĝi implic'as sent'em'ig'ebl'o'n kaj kler'ig'ad'o'n por daŭr'i'pov'a evolu'ad'o. "Ŝanĝ'i la si'n'ten'o'j'n, ne la klimat'o'n" (unesdoc.

unesco.org/images/0024/002459/245977f.pdf) est'as la centr'a mesaĝ'o de Unesk'o pri la afer'o.

Vid'e el Dominiko: Hom-epok'o aŭ Kapital-epok'o?

Klimat'a ŝanĝ'iĝ'o ne est'as la kre'at'a de la nur'a ekzist'o de miliard'o'j da hom'o'j, kiu'j viv'as sur la planed'o, sed al'port'at'a de la minoritat'o kiu reg'as la rimed'o'j'n de produkt'ad'o kaj far'as la ĉef'a'j'n decid'o'j'n pri uz'o de energi'o, argument'as Andre'as Malm. En tio, kio est'as pli'e kapital'epok'o ol hom-epok'o, rekt'a al'front'ad'o al la fosili'a kapital'o est'as nepr'a, se ni prevent'u la ekstrem'a'j'n klimat'a'j'n event'o'j'n kiel la uragan'o'j kiu'j detru'is Dominikon.

Dominiko est'is smerald'a mont'ar'o, lev'iĝ'ant'a rekt'e el Karib'a Mar'o. Kiam mi vizit'is la insul'a'n land'o'n en aŭgust'o 2017, ĝi est'is kovr'it'a de ne-real'ec'e verd'a'j arb'ar'o'j, ĉiu pint'o kaj ravin'o krev'iĝ'is per kresk'aĵ'o.

La plej mont'ar'a insul'o en la region'o, kun la plej grand'a ne'tuŝ'it'a arb'ar'kovr'o, est'is mir'ind'aĵ'o de natur'a pomp'o, sed povr'a.

Mult'a'j el la 70 000 loĝ'ant'o'j – la grand'a pli'mult'o afrik'de'ven'a'j – viv'ten'is si'n per mal'grand'skal'a agrikultur'o.

Banan'o, plantag'o kaj ignam'o est'is suplement'at'a'j per iom da fiŝ'kapt'ad'o kaj iom'et'e da turism'o.

En 2015, la tropik'a ŝtorm'o Erik'a el'verŝ'is pluv'torent'o'n sur la mont'ar'o'n, ĝis kelk'a'j el ili ne plu rezist'is kaj mal'integr'iĝ'is. Dum la temp'o de mi'a vizit'o, la land'o est'is ankoraŭ lekant'a si'a'j'n vund'o'j'n far'it'a'j'n de tiu katastrof'o, klar'e vid'ebl'a'j'n en la sud'orient'o, kie la dekliv'o'j est'is tranĉ'it'a'j de ter'ŝov'iĝ'o'j kiu'j for'port'is la hum'grund'o'n kaj arb'o'j'n kaj dom'o'j'n. La voj'o'j est'is re'konstru'it'a'j kaj nov'a'j loĝ'lok'o'j est'is konstru'it'a'j por en'hejm'ig'i la trans'viv'int'o'j'n. Ses semajn'o'j'n post mi'a for'ir'o, la 18- an de septembr'o 2017, la uragan'o Maria subit'e akcel'iĝ'is al Kategori'o 5 – unu el la plej eksplod'em'a'j intens'iĝ'o'j de uragan'o'j ĝis nun registr'it'a'j – kaj rekt'e draŝ'is Dominikon.

La ekster'ordinar'e furioz'a'j vent'o'j simpl'e for'blov'is la arb'ar'tavol'o'n.

Ne'kalkul'ebl'a sent'o de perd'o La foli'o'j kaj branĉ'o'j est'is dis'ĵet'it'a'j sur la mar'o'n, nud'a'j trunk'o'j est'is star'ant'a'j sur la for'hak'it'a'j region'o'j – se Erik'a skrap'is la insul'o'n, Maria sen'haŭt'ig'is ĝi'n. Ĉi'foj'e la tut'a infra'struktur'o – dom'o'j, voj'o'j, pont'o'j, hospital'o'j, lern'ej'o'j – est'is pulvor'ig'it'a'j, kaj la agrikultur'a sektor'o est'is el'viŝ'it'a. La financ'a kost'o est'is kalkul'it'a kiel du'obl'a naci'a Mal'net'a En'land'a Produkt'o (GDP), sed, kiel la nov'aĵ'agent'ej'o Ir'in raport'is, la profund'a sent'o de perd'o est'as ekster la spektr'o.

En la unu'a monat'o post Maria, kvin'on'o de la loĝ'ant'ar'o kolekt'is kelk'a'j'n posed'aĵ'o'j'n, kiu'j'n ili pov'is kolekt'i, kaj for'ir'is.

Tiu'j, kiu'j rest'is, parol'is pri si kiel soldat'o'j sur la milit'kamp'o: milit'ist'a diskurs'e bala'il'e neni'ig'is la land'o'n. Kvin tag'o'j'n post la uragan'o, la ĉef'ministr'o Roosvelt Skerrit, mem sen'hejm'a, adres'is al la Ĝeneral'a Asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j:
Mi ven'as al vi rekt'e de la milit'front'o (...).

Dum Dominik'an'o'j sufer'as la impet'o'n de klimat'ŝanĝ'iĝ'o, ni ŝultr'port'as la sekv'o'j'n de la ag'o'j de ali'ul'o'j, ag'o'j, kiu'j en'danĝer'ig'as ni'a'n ekzist'o'n, kaj ĉio por riĉ'ig'i kelk'a'j'n ali'lok'e.

La post'e'ul'o'j de la sklav'o'j, kiu'j loĝ'as en Dominiko, far'is neni'o'n por varm'ig'i ĉi tiu'n planed'o'n, kaj sam'e neni'o'n far'is la mal'grand'a trans'viv'ant'a indiĝen'a loĝ'ant'ar'o. Si'n viv'ten'ant'a'j agrikultur'ist'o'j, kiu'j el'turn'iĝ'is al taksi'ŝofor'ad'o aŭ strat vend'ism'o por suplement'i si'a'j'n en'spez'o'j'n, ili hav'is bagatel'a'j'n karbon spur'o'j'n kaj nul'a'n decid'pov'o'n por tut'mond'a'j energi'a'j proviz'o'j. Ankoraŭ, pro la atak'o de la uragan'eg'o, la ĉef'a'j viktim'o'j est'is precip'e ĉi tiu'j kamp'ar'an'o'j: ili est'is mort'ig'it'a'j, ili'a viv'o redukt'it'a al sen'valor'ec'o, la propr'a land'o, sur kiu ili star'as, est'as detru'it'a.

Ĉu ni ĉiu'j respond'ec'as?

En la diskurs'o pri la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o, kiel ĝi evolu'is ĉe okcident'a'j universitat'a'j rond'o'j, amas'komunik'il'ar'o kaj politik'o'far'a'j rond'o'j dum proksim'um'e la pas'int'a jar'dek'o, evolu'as ali'a rakont'o. Tiu dir'as, ke la problem'o est'as kre'it'a de ni ĉiu'j. Pri tut'mond'a varm'iĝ'o kulp'as la tut'a hom'a speci'o. Ni viv'as en la Hom-epok'o kiam ni'a konkret'a speci'o komenc'is reg'i la natur'a'j'n fort'o'j'n por determin'i la trajektori'o'n de tiu ĉi planed'o, plej evident'e en la sfer'o de klimat'o – kaj do hom'o'j ĝeneral'e est'as respond'ec'a'j por la sekv'ant'a'j katastrof'o'j.

Klar'a deklar'o de tiu ĉi logik'o est'as trov'ebl'a en unu el la plej fam'a'j verk'o'j pri la tem'o dum la pas'int'a'j kelk'a'j jar'o'j – La Grand'a Mal'ord'ig'o: Klimat'a ŝanĝ'iĝ'o kaj la Ne'pens'ebl'o de la hind'a aŭtor'o Amitav Ghosh, kie ni ek'sci'as, ke tut'mond'a varm'iĝ'o "est'as la preter'vol'a sekv'o de la ekzist'o de la hom'ar'o kiel speci'o“. Pli ol tio, tio est'as "la produkt'o de la en'tut'o de hom'a'j ag'o'j dum long'a temp'o. Ĉiu hom'o, kiu iam viv'is, lud'is rol'o'n por far'i ni'n super'a speci'o sur tiu ĉi planed'o, kaj en tiu senc'o ĉiu hom'o, est'int'a kaj nun'a, kontribu'is al la nun'a cikl'o de la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o.“ Laŭ tia vid'punkt'o, la averaĝ'a kaf'kultiv'ist'o en Dominiko kontribu'is al Maria nur aparten'ant'e al la speci'o Hom'o sapiens. Simil'e, ili'a'j sklav'a'j pra'ul'o'j kun'port'it'a'j al tiu ĉi insul'o. Simil'e la Kalinaga popol'o loĝ'ant'a tie pac'e de antaŭ ol Eŭrop'an'o'j ating'is ĉi tiu'n insul'o'n en 1492.

Erar'a rakont'o

Est'as tre'eg'e mal'facil'e vid'i kia'j scienc'a'j baz'o'j pov'as est'i por tia vid'punkt'o, sed amas'o da intelekt'ul'o'j eksplik'ant'a'j la hom-epok'o'n far'is simil'a'j'n deklar'o'j'n. Se pren'i nur unu kaz'o'n, la histori'ist'o Dipesh Chakrabarty (vid'u la paĝ'o'n X), ebl'e la plej influ'hav'a interpret'ist'o de la koncept'o en la hom'a scienc'o kaj soci'a'j scienc'o'j, argument'is, kiam tem'as pri klimat'ŝanĝ'iĝ'o, la mal'riĉ'ul'o'j part'o'pren'as en tiu komun'a histori'o de hom'a evolu'o sam'e kiel la riĉ'ul'o'j.“ (Chakrabarty D, 2014, Klimat'o kaj Kapital'o:
Pri Kun'a'j Histori'o'j, Kritik'a Enket'o 41, nr.1, The University of Chicago Press Journals) Laŭ tiu vid'punkt'o, Maria est'is pli si'n'mort'ig'o ol fulm'o'milit'o. Tio est'is la kaz'o de kok'o'j kiu'j hejm'e'n'ven'as por sur'stang'iĝ'i inter si'a'j original'a'j bred'ist'o'j, sen iu precip'e sen'kaŝ'a mal'just'ec'o. De la sen'kovr'aĵ'ig'it'a'j dekliv'o'j de Dominiko, la real'ec'o, kompren'ebl'e, aspekt'as tut'e mal'sam'a. La hom-epok'a pri'skrib'o est'as erar'a ĉar ĝi distord'as kaj mal'klar'ig'as la real'o'n – ne dir'ant'e ke hom'a'j ag'o'j kaŭz'is klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n, kiu est'as ne'dub'ind'a fakt'o, sed glit'iĝ'ant'e de observ'ad'o en la prezent'ad'o'n de la hom'a speci'o kiel la unu'iĝ'int'a ĉef'rol'ul'o. Tut'e mal'e.

Dum la pas'int'a'j kelk'mil'o'j da jar'o'j, tiel long'e kiel soci'o'j kun klas'o'j ekzist'as, Hom'o sapiens est'is profund'e romp'it'a est'aĵ'o, kaj neniam pli ol en tiu ĉi rapid'e varm'iĝ'ant'a mond'o – kie la plej riĉ'a'j ok hom'o'j de la mond'o posed'as tiom ($426 miliard'o'j'n) kiom la plej mal'riĉ'a du'on'o de la loĝ'ant'ar'o de la mond'o en'tut'e ($409 miliard'o'j'n), laŭ la karitat'a organiz'aĵ'o Oxfam (januar'o 2017).

La riĉ'ec'o est'as kon'at'a kiel asoci'iĝ'ant'a intim'e kun emisi'o'j de CO 2 . Tio est'as la sign'o de kutim'a'j konstant'a'j profit'o'j kaj la plej bon'a pruv'o kontraŭ ili'a'j konsekvenc'o'j.

Plast'a epidemi'o

Oni dir'as al ni ke la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o est'as kre'at'a de anonim'a amas'o de milion'o'j kaj miliard'o'j da hom'o'j, dum, kiel la uson'a geograf'o Matt Huber argument'is antaŭ'ne'long'e, fakt'e nur tre mal'larĝ'a segment'o de la speci'o reg'as la rimed'o'j'n de produkt'ad'o kaj far'as la ĉef'a'j'n decid'o'j'n pri energi'uz'o. Tiu segment'o funkci'as kun unu cel'o vid'ebl'a – pli'vast'ig'i la propr'a'n riĉ'ec'o'n.

La procez'o est'as kon'at'a kiel akumul'o de kapital'o, kaj tio muel'as mal'ced'em'e, sen respekt'o al la sort'o de dominik'an'o'j aŭ ĉiam pli mal'esper'ig'a'j alarm'o'j de la klimat'scienc'o.

Se pren'i almenaŭ unu ekzempl'o'n, en decembr'o 2017 The Guardian raport'is ke la produkt'ad'o de plast'o en Uson'o est'as plan'at'a kresk'i je kvar'dek procent'o'j en la ven'ont'a jar'dek'o, ĉar ExxonMobil, Shell kaj ali'a'j korporaci'o'j de fosili'a'j brul'aĵ'o'j uz'as la daŭr'ant'a'n skist'o'gas'a'n haŭs'o'n por invest'i grand'eg'e en nov'a'j'n fabrik'o'j'n de plast'o.

Ili ŝlos'os la Uson'a'n, kaj, per pli'vast'ig'o, la tut'mond'a'n ekonomi'o'n pli profund'e en ĝi'a'n de'pend'ec'o'n de plast'a'j produkt'o'j. Ili eventual'e trov'os si'a'n voj'o'n al mar'bord'o'j ĉirkaŭ la mond'o, kaj al fosili'a'j brul'aĵ'o'j, la varm'o de tiu'j trov'os nov'a'j'n insul'o'j'n por ili'n detru'i. Vid'punkt'e de la kapital'o, tio est'as ekzakt'a far'end'aĵ'o: invest'i en la produkt'ad'o'n kaj konsum'ad'o'n de fosili'a'j brul'aĵ'o'j, por gener'i profit'o'n. Tio est'as la procez'o, kiu stimul'as la ter'glob'a'n varm'iĝ'o'n ek'de la komenc'o.

La popol'o de Dominiko kaj mult'a'j mal'bon'ŝanc'a'j sam'sort'an'o'j ĉirkaŭ la mond'o, destin'it'a'j mult'obl'iĝ'i ĉiu'jar'e – krom se rekt'a al'front'ad'o kontraŭ fosili'a kapital'o komenc'iĝ'as ĝust'e nun – neniam viv'is en t.n. hom-epok'o, kaj ili'n ne ebl'as kulp'ig'i pro tio ke ili kaŭz'is mal'bon'o'n al la planed'o. Ili sufer'as la bat'o'j'n de la epok'o, pli taŭg'e karakteriz'at'a Kapital'o'epok'o. Tio est'as la form'o de struktur'a, laŭ'plan'a milit'o, sed ni pov'as antaŭ'vid'i subit'a'j'n event'o'j'n de rapid'a potenc'eg'o, kiu'j pli'oft'iĝ'os en la est'ont'a'j jar'o'j. Pli mal'ferm'a demand'o est'as kiam, aŭ ĉu la kontraŭ'batal'o iam ajn komenc'iĝ'os. Kulp'ig'i la hom'a'n speci'o'n ne help'os okaz'ig'i tio'n.

Andre'as Malm (Svedi'o) instru'as hom'a'n ekologi'o'n ĉe la Universitat'o Lund, Svedi'o. Li est'as aŭtor'o de mult'a'j verk'o'j, inkluziv'e, el la plej freŝ'a'j, The Progress of This Storm, Natur'e and Society in a Warming World [Progres'o de ĉi tiu ŝtorm'o, natur'o kaj soci'o en varm'iĝ'ant'a mond'o] (Versi'o 2018).

Ĉes'ig'u la katastrof'ism'a'n pri'diskut'o'n!

La pri'diskut'ad'o'j kiu'j'n provok'is la Antropoceno [la "nov'a epok'o de hom'o"] hav'as real'a'j'n scienc'a'j'n sub'ten'o'j'n, ĉar ili pov'us lud'i rol'o'n en la forĝ'ad'o de tut'mond'a model'o pri evolu'o de planed'a'j ekvilibr'o'j. Sed la interpret'o'j pov'us est'i distord'it'a'j de tiu'j, kiu'j uz'as la termin'o'n por profet'i la fin'o'n de la mond'o – mal'produkt'em'a trakt'o, argument'as Franc'is Chateau-raynaud.

Vi stud'as scienc'a'j'n kontraŭ'dir'o'j'n dum long'a temp'o. Kio'n vi pens'as pri la debat'o'j pri la hom-epok'o?

Ĉi tio est'as grav'a debat'o - scienc'ist'o'j serĉ'as tut'mond'a'n model'o'n por la planed'o, kiu dum'e ne konkret'iĝ'is. Tem'as pri establ'o de formal'a sistem'o, kiu star'ig'u la leĝ'o'j'n por reg'i la funkci'ad'o'n de la Planed'o Ter'o, per pens'ad'o tut'mond'skal'a kaj integr'ad'o de mult'a'j variabl'o'j, kiu'j antaŭ'e est'is ne'konekt'it'a'j. Kun la komput'il'a potenc'o hav'ebl'a al ni hodiaŭ, ebl'as konstru'i simul'a'n model'o'n de la biosfer'o por stud'i la vari'ad'o'j'n, kiu'j okaz'as kiam parametr'o'j - kiel ekzempl'e ocean'a'j temperatur'o'j kaj acid'ec'o - ŝanĝ'iĝ'as. Vi stud'as scienc'a'j'n kontraŭ'dir'o'j'n dum long'a temp'o. Kio'n vi pens'as pri la debat'o'j pri la hom-epok'o?

Hipotez'e, la hom-epok'o interes'as kaj geolog'o'j'n kaj arĥeolog'o'j'n, kiu'j trakt'as radikal'a'j'n aŭ ĥemi'a'j'n rest'aĵ'o'j'n en la grund'o. La demand'o rest'as, ĉu ver'e neces'as parol'i pri nov'a geologi'a epok'o, kiu sekv'us la Holocen'o'n. La traf'ec'o de la termin'o hom-epok'o cert'e far'iĝ'os pli klar'a kun la temp'o'pas'o, kaj est'as normal'e, ke ĝi est'as pri'diskut'end'a. Iu'j aŭtor'o'j, kiel la uson'a scienc'ist'o Jason W. Moore kaj la sved'a verk'ist'o Andre'as Malm, prefer'as parol'i pri la Kapital'o-epok'o [Kapitaloceno].

Ĉi tiu re'klas'ig'o est'as tamen pri'dub'ebl'a, se oni konsider'as la grand'a'n ekologi'a'n efik'o'n de la eks'a Uni'o de Sovetiaj Social'ism'a'j Respublik'o'j (Sovet'uni'o) en la du'dek'a jar'cent'o.

Fakt'e, ne tiom la termin'o hom-epok'o mem formul'as problem'o'n kiom la antaŭ'vid'ebl'ec'o de la model'o, unu'flank'e, kaj la tent'o inkluziv'ig'i katastrof'ism'o'n aŭ determin'ism'o'n, ali'flank'e.

Ĉu vi pov'us rakont'i al ni pli pri ĉi tiu tendenc'o al katastrof'ism'o?

Unu problem'o ven'as de la manier'o, en kiu mult'a'j fak'ul'o'j parol'as nom'e de la tut'a hom'ar'o per uz'ad'o de la pronom'o "ni". La histori'ist'o Dipesh Chakrabarty, nask'it'a en Barato, pri'dub'is la funkci'o'n, kiu'n "ni" pov'us serv'i. Atribu'i fenomen'o'j'n al la hom'ar'o en ĝi'a tut'ec'o est'as forges'i aŭ mask'i la fakt'o'n, ke mult'a'j hom'o'j, kiu'j viv'as en mal'riĉ'ec'o aŭ est'as de minoritat'o'j, lud'as preskaŭ neniu'n rol'o'n en la al'ven'o de la hom-epok'o.

La ali'a problem'o est'as la ide'o, ke "ni" jam en'iĝ'is en ĉi tiu'n fatal'a'n trajektori'o'n.

Por don'i al vi ekzempl'o'n, en novembr'o 2017, la franc'a ĵurnal'o Le Mond'e [La Mond'o] publik'ig'is mal'ferm'a'n leter'o'n "al la hom'ar'o" sub'skrib'it'a'n de 15 000 scienc'ist'o'j, titol'it'a'n "Baldaŭ est'os tro mal'fru'e". Dum iu grad'o de renvers'ebl'o est'as implic'it'a en la adverb'o "baldaŭ", mark'il'o kiel "tro mal'fru'e", kaj la ripet'o de kliŝ'a'j fraz'o'j kiel "ni mal'sukces'is" aŭ "ni ne sukces'is", met'as ni'n sur la glit'a'n dekliv'o'n de katastrof'ism'o.

La tut'mond'a pens'ul'o (la intelekt'ul'o, kiu pens'as pri la mond'o en ĝi'a tut'mond'a dimensi'o) trov'as ĉi tie legitim'iĝ'o'n por si'a'j fantazi-flug'o'j kaj pov'as dis'volv'i grand'a'n rakont'o'n, ampleks'ant'a'n la tut'a'n kompleks'ec'o'n de la mond'o en kelk'a'j kliŝ'a'j fraz'o'j. Eĉ la franc'a soci'olog'o Brun'o Latour en'ir'is la kamp'o'n kun si'a libr'o Fac'e à Gaïa [Al'vizaĝ'e al Gaj'o (Ter'o)] (2015). La tent'o profet'i instig'as verk'i pri "disfalologio", kiel la libr'o de la franc'a'j esplor'ist'o'j Pablo Servigne kaj Raphaël Stevens, Comment tout peut s’effondrer [Kiel ĉio pov'us dis'fal'i, Seuil, 2015]. Dum ĉi tiu'j aŭtor'o'j baz'as si'a'j'n argument'o'j'n sur datum'o'j, kiu'j'n mal'mult'a'j pri'disput'us, la manier'o, en kiu ili est'as ar'ig'at'a'j en rakont'o'n pri "fin'o de la mond'o", est'as problem'a.

La ĉef'a kritik'o kontraŭ la katastrof'ism'a argument'o est'as, ke ĝi ne funkci'as. La teori'o "heŭristik'o de tim'o", propon'it'a antaŭ jar'o'j de la german'a filozof'o Hans Jon'as (1903-1993) - kiu kred'is ke nur tim'i la plej mal'bon'a'n sufiĉ'as por lev'i konsci'o'n - ne plu taŭg'as en la nun'temp'a kun'tekst'o.

Est'as tre bon'e por bril'a'j mens'ul'o'j sub'skrib'i minac'aŭgur'a'j'n mal'ferm'a'j'n leter'o'j'n, sed ĉi tio neniel al'proksim'ig'as ni'n al solv'o'j.

La task'o de scienc'ist'o'j est'as ne anonc'i la ne'evit'ebl'ec'o'n de katastrof'o, sed trakt'i problem'o'j'n ĉe mal'sam'a'j ag'nivel'o'j.

Katastrof'ism'a'j argument'o'j ebl'e est'as van'a'j, sed ili sukces'as...

Ili ne nur sukces'as, ili ankaŭ provok'as mal'amik'ec'a'j'n re'ag'o'j'n. Ekologi'o fin'fin'e konfuz'iĝ'as kun katastrof'ism'o. Grup'o'j kiel la Association française pour l’information scientifique (Franc'a Asoci'o pri scienc'a inform'ad'o (Afis)) eĉ ced'is, proklam'ant'e, ke ni neniam antaŭ'e est'is pli feliĉ'a'j sur ĉi tiu planed'o ol nun. Ĉi-disput'e, la argument'o'j de grup'o'j kiel la Afis est'as des pli sukces'a'j ĉar ili ne al'vok'as la publik'o'n far'i i'o'n ajn.

Tamen, konkret'e, ĉu ni pov'as evit'i katastrof'o'n?

Antaŭ ĉio, ekzist'as mult'a'j spec'o'j de katastrof'o. Anonc'i fin'a'n tut'mond'a'n katastrof'o'n est'as ignor'i la ver'a'j'n fakt'o'j'n.

Grav'as evit'i sub'ten'i ferm'it'a'n vid'o'n de la est'ont'ec'o, eĉ se ĝi'n sub'ten'as instituci'o'j, kaj mal'ŝlos'i ebl'a'j'n est'ont'ec'o'j'n. Ĉiam trov'iĝ'as individu'o'j, grup'o'j, urb'o'j aŭ region'o'j, kiu'j invent'as alternativ'o'j'n kaj nov'a'j'n ebl'o'j'n.

La libr'o, kiu'n mi kun'verk'is kun Josquin De'baz, Aŭ bords de l’irreversible [Rand'e de la ne're'turn'ebl'a, 2017] spur'as la aper'o'n de mult'a'j "kontraŭ-hom-epok'o'j" - ali'a'j ebl'a'j mond'o'j, kiu'j est'as inter'temp'e forĝ'at'a'j.

Dum ili oft'e ŝajn'as form'o'j de "rezist'o", ili gener'as ali'a'j'n kiel'o'j'n de ag'ad'o kaj de mond'percept'o.

Pren'u, ekzempl'e, la plan'o'n por konstru'i nov'a'n inter'naci'a'n flug'haven'o'n ĉe Notre- Dam'e-des-Landes en Franci'o. Komenc'it'e en la 1960-aj jar'o'j, la projekt'o est'is re'lanĉ'it'a komenc'e de la 2000-aj jar'o'j. Post konstat'o ke ĝi ne konven'as al la deklar'o'j de COP21 [Klimat'konferenc'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j] (Parizo, 2015) pri batal'o kontraŭ klimat'a ŝanĝ'o, ĝi fin'e est'is for'las'it'a en januar'o 2018 prem'it'e de aktiv'ul'o'j. Centr'a al la civil'a rezist'o organiz'it'a de la civit'an'o'j de Notre-Dom'e-des-Land'o'j est'is ili'a kolektiv'a kapabl'o renvers'i la ord'o'n de prioritat'o'j.

La mov'ad'o'j ĉirkaŭ la sem'a'j sistem'o'j kaj per'makul'tur'o de kamp'ar'an'o'j est'as inspir'it'a'j de la funkci'ad'o de tradici'a'j eko'sistem'o'j kaj sci'o, cel'e al mem'sufiĉ'o.

Sam'e kiel pri urb'o'j kun trans'ir'a'j ekonomi'o'j, mult'nombr'a'j kolektiv'a'j spert'o'j kun'labor'as por re'difin'i kaj administr'i komun'a'j'n var'o'j'n, instig'ant'e al nov'a'j ide'o'j por form'i politik'o'n.

La est'ont'ec'o rest'as mal'ferm'it'a. Ĉiu human'ist'o hav'as dev'o'n pruv'i ke la katastrof'ism'a'j profet'o'j erar'as. Est'as sen nombr'a'j lok'o'j sur ĉi tiu planed'o, kie hom'o'j jam streb'as por venk'i la detru'a'j'n efik'o'j'n de la teĥno-industri'a orgojl'o.

Franc'is Chateauraynaud (Franci'o) est'as soci'olog'o kaj esplor-estr'o ĉe la École des Hautes Études en Sciences Sociales (EHESS, Lern'ej'o pri Alt'nivel'a'j Stud'o'j pri Soci'a'j Scienc'o'j) en Parizo. Li'a plej freŝ'a libr'o, kun'verk'it'a de Josquin De'baz, est'as Aŭ bords de l’irréversible. Soci'ologi'e pragmatique des transformations [Rand'e de la ne're'turn'ebl'a. Pragmat'a soci'ologi'o de trans'form'ad'o'j] (Editions Petra, 2017).

Vort'ar'o por la hom-epok'o

Por kompren'i la okaz'ant'a'n debat'o'n pri la hom-epok'o, ne sufiĉ'as kon'i nur la vort'o'n, kiu est'is kre'it'a en 1980 de la uson'a biologi'ist'o F. Stoermer (angl'e Anthropocene) kaj dis'kon'ig'it'a komenc'e de la 2000-aj jar'o'j de la nederlanda veter-scienc'ist'o Paul Crutzen. Jen super'rigard'o de kelk'a'j ŝlos'il'a'j teĥnik'a'j termin'o'j.

Biologi'a kapabl'o: Ĉi tiu koncept'o unu'e est'is prezent'it'a komenc'e de la 1990-aj jar'o'j de la svis'a sub'ten'ant'o de daŭr'i'pov'ec'o, Mathis Wackernagel, kaj de la kanada ekologi'ist'o William Rees. Ili'a esplor'o pri la biologi'a kapabl'o de la planed'o postulat'a de difin'it'a hom'a ag'ad'o, port'is ili'n al difin'ad'o de du indik'il'o'j: biologi'a kapabl'o kaj ekologi'a spur'o (vid'u sub'e). Ek'de la jar'o 2003, ĉi tiu'j du indik'il'o'j est'is kalkul'at'a'j kaj evolu'ig'at'a'j far'e de Glob'al Footprint Network (Mond'a Spur'o-Ret'o), kiu difin'as la biologi'a'n kapabl'o'n kiel la “kapabl'o'n de ekologi'a'j sistem'o'j produkt'i biologi'a'j'n material'o'j'n uz'at'a'j'n de la hom'o'j kaj en'sorb'i rub-material'o'j'n produkt'at'a'j'n de hom'o'j, ĉe la nun'a'j mastr'um'a'j skem'o'j kaj el'tir'a'j teĥnik'o'j.”

Kapital'o-epok'o: Ĉi tiu termin'o est'is prezent'it'a de la uson'a soci'o-scienc'ist'o kaj histori'a geografi'ist'o Jason W. Moore, kiu prefer'is uz'i la termin'o'n kapital'o-epok'o (angl'e Capitalocene) prefer'e ol la termin'o'n hom-epok'o. Laŭ li est'as kapital'ism'o, kiu kre'is la mond'a'n ekologi'a'n kriz'o'n, kiu port'is ni'n al ŝanĝ'iĝ'o de geologi'a epok'o.

Vari'aĵ'o de la Kapital'o-epok'o, la koncept'o Okcident-epok'o, est'is asert'it'a ĉef'e de la franc'a histori'ist'o Christophe Bonneuil. Ĝi konsider'as, ke la respond'ec'o pri klimat- ŝanĝ'iĝ'o kuŝ'as ĉe la industri'a'j okcident'a'j land'o'j kaj ne ĉe la plej mal'riĉ'a'j land'o'j.

Kun-evolu'ad'o de gen'o'j kaj kultur'o:
Laŭ la uson'a soci'a biologi'ist'o Edward O.

Wilson, gen'o'j ig'is ebl'a la aper'o'n de la hom'a mens'o kaj hom'a kultur'o (lingv'o, parenc'ec'o, religi'o ktp.) kaj, invers'e, kultur'a'j trajt'o'j pov'us re'e favor'i gen'a'n evolu'o'n.

Tio okaz'as per la stabil'iĝ'o de kelk'a'j gen'o'j, kiu'j don'as selekt'a'n avantaĝ'o'n al membr'o'j de la grup'o, en kiu tiu kultur'a si'n'ten'o est'as observ'at'a. Plur'a'j antrop'ologi'ist'o'j kaj biologi'ist'o'j kritik'is ĉi tiu'n ide'o'n de “kun-evolu'ad'o” inter gen'o'j kaj kultur'o, ĉar ili asert'as, ke la trans'don'o de kultur'a'j trajt'o'j est'as mal'stabil'a fenomen'o, kiu ne obe'as la Darvin'a'j'n leĝ'o'j'n de evolu'ad'o.

Ili ankaŭ asert'as, ke dum la last'a'j 50 000 jar'o'j, la hom'ar'o spert'is signif'a'j'n kultur'a'j'n trans'form'iĝ'o'j'n, dum la hom'a gen-ar'o rest'is sen'ŝanĝ'a (kun nur mal'mult'a'j escept'o'j).

Ekologi'a spur'o: Laŭ la Glob'al Footprint Network (Mond'a Spur'o-Ret'o) ĉi tiu termin'o est'as “mezur-unu'o de tio, kiom grand'a'n region'o'n de biologi'e produkt'a'j ter'o kaj akv'o individu'o, loĝ'ant'ar'o aŭ ag'ad'o postul'as por produkt'i ĉiu'j'n rimed'o'j'n, kiu'j'n ĝi konsum'as, kaj por en'sorb'i la rub'o'j'n, kiu'j'n ĝi produkt'as, per la uz'o de la normal'e uz'at'a'j teĥnik'o'j kaj rimed'o-mastr'um'ad'o”.

Geologi'a epok'o: La temp'o-skal'o'n geologi'a'n karakteriz'as mal'sam'a'j spec'o'j de temp'o-unu'o'j – eon'o'j, era'o'j, period'o'j kaj epok'o'j. Por est'i re'kon'at'a kiel tia, ĉiu sub'unu'o dev'as hav'i kondiĉ'o'j'n antikv'a- medi'a'j'n (klimat-element'o'j'n), paleontologi'a'j'n (fosili-spec'o'j'n) kaj sediment'ologi'a'j'n (rezult'o'j de el'uz'ad'o far'e de viv'ant'a'j est'aĵ'o'j, grund'o'j, rok'o'j, inund'o'j ktp.), kiu'j est'as simil'a'j kaj sam'spec'a'j. La International Commission of Stratigraphy [Inter'naci'a komision'o pri Stratigrafi'o] kaj la International Uni'o'n of Geological Sciences [Inter'naci'a Uni'o de Geologi'a'j Scienc'o'j] (IUGS) difin'as la ĝeneral'a'j'n norm'o'j'n de geologi'a'j temp'o-skal'o'j. Ni nun'temp'e viv'as en la epok'o “Holocen'o”, kiu est'as kun'lig'it'a kun hom'a fiks-loĝ'ad'o kaj agrikultur'o. Se ĉiu'j ĉi-supr'a'j kondiĉ'o'j ĉe'est'os, la hom- epok'o pov'os baldaŭ est'i difin'at'a kiel nov'a geologi'a epok'o.

Grand'a rapid'iĝ'o:

Scienc'ist'o'j konsent'as, ke ek'de la 1950-aj jar'o'j la ekologi'a'j sistem'o'j est'is modif'at'a'j pli rapid'e kaj profund'e ol iam antaŭ'e – pro la kun'met'it'a'j efik'o'j de sen'precedenc'a pli'iĝ'o de la amas-konsum'ad'o [en land'o'j aparten'ant'a'j al la Organiz'aĵ'o por Ekonomi'a Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o (OEKE = OECD], grand'eg'a kresk'o de la loĝ'ant'ar'o, ekonomi'a kresk'o kaj en'urb'iĝ'o. La uson'a ĥemi'ist'o Will Steffen epitet'is ĉi tiu'n fenomen'o'n “la grand'a rapid'iĝ'o”.

Grand'a mal'sam'iĝ'o:

La esprim'o “Grand'a mal'sam'iĝ'o”, kre'it'a de la uson'a histori'ist'o Kenneth Pomeranz, indik'as la industri'a'n eksplod'o'n, kiu divid'is Eŭrop'o'n de Ĉin'uj'o ek'de la 19-a jar'cent'o. Laŭ Pomeranz, est'is la mal'egal'a geografi'a distribu'o de karb'a'j rimed'o'j kaj la konker'o de la Nov'a Mond'o, kiu'j don'is decid'a'n impet'o'n al la eŭrop'a ekonomi'o.

Planed'o (kiel mezur-unu'o): Por decid'i pri la ekologi'a spur'o de land'o oni kutim'e mezur'as la nombr'o'n da planed'o'j bezon'at'a'j de la loĝ'ant'ar'o viv'ant'a en tiu land'o, se la viv-stil'o kaj konsum'ad'o est'us aplik'it'a'j al la tut'mond'a loĝ'ant'ar'o.

Ses'a for'mort'o: La grand'a for'mort'o est'as la termin'o, kiu'n oni don'as al mal'long'a event'o en geologi'a temp'o (plur'a'j milion'o'j da jar'o'j) dum kiu almenaŭ 75 el'cent'o'j de la kresk'aĵ'o'j kaj best'a'j spec'o'j mal'aper'as de la surfac'o'j de la ter'o kaj de la ocean'o'j. El la kvin grand'a'j for'mort'o'j, kiu'j est'is registr'it'a'j, la plej bon'e kon'at'a est'as tiu kretace'a-terciar'a, antaŭ 66 milion'o'j da jar'o'j, kiu en'ten'is ankaŭ la mal'aper'o'n de la dinosaŭr'o'j. La uson'a biologi'ist'o Paul Ehrlich sugest'is, ke ni nun en'ir'is la ses'a'n grand'a'n for'mort'o'n (kvankam nun'temp'e rilat'e al la nombr'o de speci'o'j ĝi est'as konsider'ind'e mal'pli grand'a ol en la kvin ali'a'j) – 40 el'cent'o'j de la mam'ul'o'j de ni'a planed'o vid'is la lim'o'j'n de si'a habitat'o mal'pli'grand'ig'it'a'j je 80 el'cent'o'j inter 1900 kaj 2015.

Sfer'o'j:

Laŭ la rus'a mineral-scienc'ist'o kaj geologi'ist'o Vladimir Vernadskij [Владимир Вернадский], kiu invent'is la koncept'o'n biosfer'o aŭ viv'o-sfer'o en 1926, la planed'o Ter'o est'as far'it'a el la inter-kun-funkci'ad'o de kvin apart'a'j sfer'o'j – la litosfer'o, rok'o'j kaj akv'o; la biosfer'o aŭ viv'o'sfer'o en'hav'ant'a ĉiu'j'n viv'ant'a'j'n est'aĵ'o'j'n; la atmosfer'o, gas'a kovr'il'o kon'at'a kiel la aer'o; la teĥnosfero aŭ teĥnik'a sfer'o, kiu rezult'as el la hom'a ag'ad'o; kaj la no'o'sfer'o, la part'o de la viv'o-sfer'o okup'at'a de la pens'ant'a hom'ar'o kaj en'hav'ant'a ĉiu'j'n pens'o'j'n kaj ide'o'j'n. Ali'a'j aŭtor'o'j inter'temp'e al'don'is al ĉi tiu list'o la koncept'o'j'n hidrosfer'o (la tut'a akv'o ĉe'est'ant'a sur la planed'o) kaj kriosfero (glaci'o).

Teĥnik'a mal'sam'ec'o:

La biologi'a divers'ec'o mezur'as la nombr'o'n de la ekologi'a'j sistem'o'j, speci'o'j kaj gen'o'j kaj la inter'ag'o'n inter ĉi tiu'j tri nivel'o'j en difin'it'a loĝ-lok'o. Analog'e, teĥnik'a mal'sam'ec'o mezur'as la nombr'o'n da teĥnik'a'j aĵ'o'j kaj la material'o'j'n uz'it'a'j'n por far'i ili'n.

Teĥnik'a'j fosili'o'j:

Fosili'o'j est'as la mineral'a'j rest'aĵ'o'j de individu'o'j, kiu'j viv'is en la pas'int'a temp'o. Analog'e, teĥnik'a'j fosili'o'j est'as la rest'aĵ'o'j de teĥnologi'a'j aĵ'o'j.

Teĥnik'a sfer'o:

La teĥnik'a sfer'o rilat'as al la fizik'a part'o de la medi'o, kiu est'as modif'at'a de hom'a ag'ad'o. Tem'as pri ĝeneral'e inter'lig'it'a sistem'o, kiu en'hav'as hom'o'j'n, hejm-best'o'j'n, agrikultur'a'n ter'o'n, maŝin'o'j'n, urb'o'j'n, fabrik'o'j'n, voj'o'j'n kaj ret'o'j'n, flug'haven'o'j'n ktp.

Ordinar'a tag'o en la viv'o de Qello

Se Qello, la heroin'o de ĉi tiu fot'o'raport'aĵ'o (far'it'a en Novembr'o 2017), ir'as al la lern'ej'o hodiaŭ, tio okaz'as, ĉar ŝi est'as bon'ŝanc'a. Nur 30,4% de la Etiopiaj knab'in'o'j en la aĝ'o vizit'i mez'grad'a'n lern'ej'o'n pov'as ir'i al ĝi (Institut'o de statistik'o de Unesk'o [Institut des statistiques de l’UNESCO, Is'u], 2015).

Qello, jun'ul'in'o 13-jar'a, jam ating'is la unu'a'n ŝtup'o'n al la real'ig'o de si'a fundament'a rajt'o al kler'iĝ'o – ŝi ne for'las'is la unu'a'grad'a'n lern'ej'o'n, kiel 61% de ŝi'a'j jun'a'j sam'land'an'o'j (Is'u, 2014). Sed ĉu ŝi pov'os vizit'i plu'e mez'grad'a'n lern'ej'o'n? Nur 17% de la knab'in'o'j (mal'net'a procent'o de en'skrib'iĝ'int'o'j*) tra'pas'is tiu'n nivel'o'n en 2015.

En Etiopio, malgraŭ la relativ'e alt'a procent'o de en'skrib'iĝ'o'j de knab'in'o'j en la unu'a'grad'a lern'ej'o – 82% en 2015 – nur unu el du (47% en 2007) inter la aĝ'o'j de 15 ĝis 24 jar'o'j sci'pov'as leg'i, skrib'i kaj kompren'i mal'long'a'n kaj simpl'a'n tekst'o'n pri si'a ĉiu'tag'a viv'o. Ĉi tio est'as la logik'a sekv'o de pez'a mank'o de instru'ist'o'j – est'is unu instru'ist'o por 55 lern'ant'o'j sur la unu'a'grad'a nivel'o en 2011.

Ĉu la et'a frat'o de Qello front'os sam'e mult'a'j'n obstakl'o'j'n dum si'a lern'ej'a viv'o? Li hav'os iom pli bon'a'n ŝanc'o'n ir'i al la unu'a'grad'a lern'ej'o (la procent'o de en'skrib'iĝ'o'j por knab'o'j est'is 88,5% en 2015) kaj al la du'a'grad'a (31,4% en 2015).

Li probabl'e rest'os unu pli'a'n jar'o'n en la lern'ej'o (lern'ej'a daŭr'o por knab'o'j est'is antaŭ'vid'at'a** je 8,9 jar'o'j en 2012, kompar'e kun 7,9 jar'o'j por knab'in'o'j).

Tamen, kvankam knab'o'j kaj knab'in'o'j hav'as preskaŭ egal'a'n al'ir'o'n al la dev'ig'a lern'ad'o (de 7 ĝis 14 jar'o'j), la situaci'o en Etiopio est'as ne tre kuraĝ'ig'a. Ĉirkaŭ 2,2 milion'o'j da infan'o'j kaj 4,6 milion'o'j da adolesk'ul'o'j (2015) hav'is neniu'n lern'ej'a'n instru'it'ec'o'n en ĉi tiu sub-Sahara afrik'a land'o kun loĝ'ant'ar'o de 102 milion'o'j.

Hodiaŭ, en la mond'o, 59 milion'o'j da infan'o'j, tio signif'as 9% de la loĝ'ant'ar'o aĝ'a por unu'a'grad'a lern'ad'o, ne ir'as al la lern'ej'o.

Iom pli el du'on'o da ili loĝ'as en sub-Sahara Afrik'o, region'o kun la plej alt'a procent'o de eksklud'o el la kler'ig'ad'o. Ĉirkaŭ 17 milion'o'j el ili est'as knab'in'o'j. Tie 9 milion'o'j da knab'in'o'j inter 6 kaj 11 jar'o'j neniam ir'os al la lern'ej'o, kontraŭ 6 milion'o'j da knab'o'j (Is'u).

Egal'ec'o inter la seks'o'j est'as la unu'a cel'o de la “4-a cel'ar'o pri daŭr'ig'ebl'a evolu'o” (Sustainable Development Goal 4), kiu streb'as cert'ig'i al ĉiu'j alt'kvalit'a'n kaj egal'rajt'a'n kler'iĝ'o'n kaj antaŭ'e'n'puŝ'as ŝanc'o'j'n por dum'viv'a lern'ad'o ĝis 2030.

Al Unesk'o, kiel la special'a agent'ej'o por instru'ad'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, est'is konfid'it'a la task'o direkt'i la “ag'o-kadr'o'n por kler'ig'o 2030” [Education 2030 Framework for Action], al'pren'it'a'n en novembr'o 2015.

La ĉef'a respond'ec'o por plen'um'i ĉi tiu'n ag'ad'o'n kuŝ'as sur la reg'ist'ar'o'j; Unesk'o kaj ĝi'a'j partner'o'j don'as sub'ten'o'n per konsil'o'j pri organiz'ad'o de kun'ord'ig'it'a politik'o, teknik'a asist'o, fort'ig'o de kapabl'o'j kaj monitor'ad'o de la progres'o'j sur nivel'o'j tut'mond'a, region'a kaj land'a.

*Mal'net'a procent'o de en'skrib'iĝ'int'o'j:
la nombr'o da lern'ant'o'j en'skrib'it'a'j sur difin'it'a nivel'o de kler'iĝ'o, sen'de'pend'e de la aĝ'o, esprim'it'a kiel procent'o de la oficial'a loĝ'ant'ar'o en teori'a lern'ej'a aĝ'o respond'a al tiu nivel'o de instru'it'ec'o.

**Antaŭ'vid'o pri lern'ej'a viv'o: la nombr'o da jar'o'j, kiu'j'n lern'ant'o est'as supoz'at'a pas'ig'i en lern'ej'o kaj en la sistem'o de universitat'a instru'ad'o.

Ni, serv'ist'o'j kaj prunt'lu'ant'o'j de la Ter'o

Por re'ag'i al la defi'o rezult'ant'a de la tut'mond'a ekologi'a kriz'o, urĝ'as ĉerp'i en la filozofi'a kaj spirit'a ide'ar'o de l‘hom'ar'o, ĉar ĉi tiu don'as al ni bon'a'j'n instru'o'j'n pri la neces'ec'o zorg'i la viv'o'n, kia'j ajn est'as ĝi'a'j form'o'j.

Tio'n far'as ĉi tie Souleymane Bachir Diagne, proksim'ig'ant'e la filozof'a'n roman'o'n de andaluz'a kler'ul'o de la 12-a jar'cent'o, parol'o'n de afrik'an'a saĝ'o kaj pri'pens'o'j'n de okcident'a'j filozof'o'j. Ni est'as nek mastr'o'j nek posed'ant'o'j de la Ter'o, avert'as ni'n la sen'egal'a filozof'o.

Per ĉi tiu artikol'o, la Unesk'o-kurier'o part'o'pren'as en la solen'o de la Inter'naci'a tag'o por la biologi'a divers'ec'o, la 22-an de maj'o.

Mi'a intenc'o est'os konsider'i grav'a'n kriz'o'n, la ekologi'a'n kriz'o'n. Oni konsent'u ke ĝi determin'as la epok'o'n kiu'n ni tra'viv'as, montr'ant'e kiel la filozofi'a histori'o don'as al ĝi pri'lum'ad'o'n kaj al ni direkt'o'n pri entrepren'end'a'j ag'ad'o'j por al'front'i ĝi'n.

Pli preciz'e, mi vol'as ĉi tie dir'i kiel ekzist'as daŭr'ec'o inter la manier'o, en kiu la filozofi'o help'as ni'n pri'pens'i hom'ar'a'n politik'o'n kaj tiu en kiu ĝi klar'ig'as politik'o'n por "human'ig'o de la Ter'o“, laŭ la vort'o'j de la franc'a filozof'o kaj teolog'o Pierre Teilhard de Chardin (1881-1955). Mi uz'as tiu'n esprim'o'n por indik'i la dev'o'n kaj respond'ec'o'n, kiu'n hav'as la hom'o por ag'i konsekvenc'e, ek'de la moment'o kiam li kompren'as, ke la natur'o est'as konfid'at'a al li kaj al la ven'ont'a hom'ar'o.

Sekv'e, tio mal'permes'as ke mi konsider'u mi'n kiel "ĝi'a'n mastr'o'n kaj posed'ant'o'n“, tiel cit'ant'e la bon'e kon'at'a'n fraz'o'n de la franc'a filozof'o de la 17a jar'cent'o René Descartes.

Pri tiu ide'o de filozofi'o sam'temp'e spirit'ec'a kaj ekologi'a, mi vol'as el'vok'i la pens'o'n de la andaluz'a beletr'ist'o Abou Bakr Ibn Tufayl (1105-1185), majstr'e esprim'it'a'n en li'a Op'us Magnum, la filozofi'a roman'o Hayy Ibn Yaqzān. En ĝi li prezent'as la ide'o'n ke, por la h omo, plen'um'i si'a'n human'ec'o'n est'as ating'i ekologi'a'n konsci'o'n, kiu ebl'ig'as al li kompren'i kaj la mov'o'n de li'a propr'a est'iĝ'o kaj li'a'n propr'a'n respond'ec'o'n, kiu dev'e koncern'as li'n, protekt'i la viv'o'n sur la Ter'o.

Hom'o perfectus

Hayy Ibn Yaqzān, post si'a traduk'o en la latin'a'n en 1671 kun la titol'o Philosophus autodidactus kaj pli post'e en la angl'a'n, est'is inspir'font'o por mult'a'j verk'ist'o'j, el kiu'j la angl'o Daniel Defoe, la verk'ist'o de Robinson Crusoe. Fakt'e, la roman'o de la andaluz'a filozof'o est'as rakont'o de la post'viv'o de Havy, infan'o for'las'it'a sur insul'o neniam hav'int'a hom'a'n ĉe'est'o'n, kaj kiu est'as akcept'at'a, protekt'at'a kaj nutr'at'a de cerv'in'o. Kiam tiu ĉi mort'as, li lern'as uz'i si'a'n man'o'n, do si'a'n praktik'a'n inteligent'o'n, post'e si'a'n teori'a'n inteligent'o'n laŭ ontogenez'o (individu'evolu'o de la nask'iĝ'o ĝis plen'kresk'o), kiu re'detal'ad'as la filogenez'o'n (evolu'o'n de la speci'o tra la temp'o): la infan'o dis'volv'iĝ'as kiel hom'o perfectus, l’insān kāmil de la islam'a mistik'o.

Ali'vort'e li iĝ'as real'iĝ'it'a hom'o, kiu re'trov'as ne nur la plej'grav'aĵ'o'n de la civiliz'ad'o (kaj apart'e fajr'o'far'o'n), sed ankaŭ la senc'o'n de trans'mond'a real'o, kiu konduk'as li'n al la ide'o, kaj sekv'e al la spert'o de la di'ec'o.

Eĥ'o'n de Philosophus autodidactus, oni trov'as en la filozofi'a debat'o pri la tabul'a ras'a, la mal'plen'a tabel'o kiu prezent'as ni'a'n kapabl'o'n por kon'i eĉ antaŭ ol spert'o komenc'os en'skrib'i ni'a'j'n sci'o'j'n sur ĝi'n. Tiel oni relief'ig'is la kontinu'ec'o'n inter la ide'o, kiu'n ilustr'as la roman'o de Havy, kaj la Ese'o pri hom'a kompren'pov'o de la angl'a filozof'o de la 16a jar'cent'o John Locke.

Oni pas'e not'os, ke la instru'o de la histori'o de la filozofi'o, kiel oni prezent'as ĝi'n en la pli'mult'o de instru'libr'o'j, ne mult'e don'as lok'o'n por verk'o tiel grav'a kiel tiu de Ibn Tufayl, nek por intelekt'a tradici'o al kiu ĝi aparten'as: tio invit'as uz'i ali'a'n manier'o'n por instru'i la histori'o'n de la filozofi'o, kiu ne far'u de ĝi nur eŭrop'a'n afer'o'n.

La ĥalifo de Di'o sur la Ter'o

La unu'a ŝok'o, kiu mov'as la praktik'a'n kaj post'e teori'a'n inteligent'o'n de la infan'o est'as la demand'o, kiu'n li dev'as al'front'i, kiam li est'as dron'ig'it'a en sufer'o'n kaj ne'kompren'o'n je la moment'o de la mort'o de si'a patr'in'o, la cerv'in'o: kio est'as tio, la viv'o, kiu el'ir'is el la korp'o de li'a patr'in'o kaj por ĉiam surd'ig'is ŝi'n al la al'vok'o'j de ŝi'a infan'o?

Por respond'i al tiu demand'o, Havy dediĉ'is si'n praktik'i dis'sekc'ad'o'n de mort'a'j best'o'j, antaŭ ol prov'i surpriz'e kapt'i la viv'princip'o'n ĉe ankoraŭ viv'ant'a'j best'o'j, praktik'ant'e en ili viv'o'sekc'ad'o'n pri kiu li tiam ne vid'is la kruel'ec'o'n pro si'a'j ne'sci'o kaj naiv'ec'o.

Li for'las'as tiu'j'n esplor'o'j'n, konstat'ant'e ankoraŭ tiu'okaz'e sen'sukces'o'n. Pli mal'fru'e, kiam li ating'os plen'a'n konsci'o'n de si mem, de Di'o, de la manifest'iĝ'o, de si'a propr'a situ'o sin'e de tiu ĉi kaj de si'a respond'ec'o rilat'e al ĝi, Havy kompren'os si'a'n respond'ec'o'n por pri'zorg'i la viv'o'n, kia'j ajn est'as ĝi'a'j form'o'j.

Li ĉerp'os el la natur'o nur tio'n, kio neces'as por viv'ten'i kontrol'ant'e ke re'nov'iĝ'pov'o de la viv'o est'as perfekt'e protekt'it'a kaj ke la natur'o re'star'ig'as, kio'n ĝi don'is al li.

Bild'o'j de la vir'o Careto, de la franc'a fot'ist'o Charles Fréger, fot'it'a dum la Karnaval'o en Lazarim, Portugali'o. Ĝi est'as part'o de la seri'o Wilder Man'n [Sovaĝ'ul'o] (2010-2011), kiu vojaĝ'ig'is Fréger tra dek ok eŭrop'a'j land'o'j serĉ'e de bild'o'j de la "sovaĝ'ul'o".

La insist'o de Ibn Tufayl pri la ekologi'a konsci'o de Havy Ibn Yaqzān est'as filozofi'a ilustr'o de la koran'a antrop'ologi'o (hom'scienc'o), kiu difin'as la hom'o'n kiel "la ĥalifon de Di'o sur la Ter'o“. La vort'o ĥalifo, kiu signif'as anstataŭ'ant'o'n, kaj kies pli bon'a traduk'o est'as sen'dub'e leŭtenant'o, aŭ pli preciz'e lok-ten'ant'o, se oni atent'as la etim'ologi'o'n (vort'font'o'n), instru'as al la hom'o tio'n kio li dev'as est'i kaj li'a'n propr'a'n respond'ec'o'n por pri'zorg'i si'a'n ĉirkaŭ'o'n, nom'e la ter'o'n. Ceter'e, tiu vort'o ĥalifo, malgraŭ tio'n kio oni aŭd'as kelk'foj'e nun, hav'as en la Koran'o nur tiu'n sol'a'n signif'o'n:
dir'i la destin'o'n de la hom'o. Sekv'e grav'a mesaĝ'o de la libr'o de la filozof'o Ibn Tufayl est'as, ke la hom'o est'as gard'ant'o de la Ter'o por ĝi mem kaj por la ven'ont'a'j generaci'o'j, ĉar li est'as origin'e depon'pren'ant'o de tio kio far'as de li leŭtenant'o'n de Di'o sur la Ter'o. Nun'e ni bezon'as pli ol iam kompren'i tiu'n respond'ec'o'n, sen konsider'i ĝi'n neces'e lig'it'a al religi'a signif'o.

Far'i human'ec'o'n kun'e

Mi resum'os mi'a'j'n dir'aĵ'o'j'n en sol'a vort'o: Ubuntu. Tiu bantu'a vort'o, tut'mond'e fam'ig'it'a dank'e al la sud'afrik'an'o'j Desmond Tut'u kaj Nelson Mandela, est'as propr'a'senc'e traduk'at'a kiel: "far'i human'ec'o'n kun'e“, tio est'as, help'e de la ali'a'j real'ig'i la hom'o'n – kiu'n mi hav'as dev'o'n iĝ'i, kaj sam'temp'e kre'i kun la ali'a'j "la unu'ec'a'n (aŭ kun'a'n) human'ec'o'n“.

Tiel est'i depon'pren'ant'o de tio kio far'as mi'n leŭtenant'o de Di'o sur la Ter'o, kompren'ig'as al mi ke "far'i human'ec'o'n kun'e“ est'as la mal'o de la pred'ad'o (per'fort'o'pren'o): tio don'as al mi la dev'o'n zorg'i la viv'o'n ĝeneral'e, pens'i ke se apart'e la best'o'j mem ne esprim'as rajt'o'j'n, kiu'j postul'as re'kon'o'n sekv'e de deklar'o, tiu'j tamen est'as real'a'j por mi, pro mi'a human'ec'o, kiu dev'ont'ig'as mi'n al ili.

Mi ne est'as unu el tiu'j kiu'j, mi'a'opini'e, tro'ig'as vol'ant'e ruin'ig'i la hom'o'centr'ism'o'n, kaj por kiu'j la mal'simil'a'j viv'regn'o'j dev'us est'i mem'deleg'it'a'j en ia "natur'a kontrakt'o“ anstataŭ'ant'a la soci'a'n kontrakt'o'n.

Ne neces'as dis'solv'i la hom'ar'o'n por mal'permes'i al ĝi kondut'i, kiel verk'is ali'a filozof'o de la 17-a jar'cent'o – Baruch Spinoz'a - "kiel imperi'o en imperi'o“, tio est'as por kompren'ig'i al ĝi, ke si ne est'as liber'a, nek dis'ig'it'a de la natur'a'j neces'o'j.

Kontraŭ'e neces'as asert'i si'a'n human'ec'o'n, tamen asert'i ĝi'n kiel Ubuntu. Ubuntu est'as filozofi'a noci'o kun universal'a cel'o kaj ŝajn'as al mi, ke ĝi amas'ig'as en ĝi la signif'o'n kaj la rol'o'n de la human'ec'o'j, apart'e la filozofi'a'j'n human'ec'o'j'n. Montr'ant'e kiel tiu'j ĉi pov'as kler'ig'i ni'n, mi vol'as kompren'ebl'e relief'ig'i ili'a'n kontribu'o'n, eĉ ebl'e ili'a'n "util'o'n“. Tamen ne est'as okaz'o por tro'ig'i la potenc'o'n de la filozofi'o, nek ced'i al dev'ig'o ig'i profit'don'a'j la sci'o'j'n konsider'at'a'j'n nur laŭ si'a teĥnik'a star'ig'o insist'ant'e pri la uz'ad'o, kiu'n oni pov'us far'i de ili.

Pri pens'o kaj ag'ad'o, kiu'j'n postul'as la grav'a'j kriz'o'j de ni'a temp'o, mi vol'is prefer'e montr'i, ke ni pov'as, ni dev'as ni'n apog'i tiel bon'e sur filozofi'a roman'o verk'it'a en la 12-a jar'cent'o en la islam'a Hispan'uj'o, kiel sur la okcident'a filozofi'a pens'o kaj plu'e kiel sur parol'o de afrik'an'a saĝ'o. Por re'ag'i al defi'o'j de ŝanĝ'iĝ'em'a'j temp'o'j, ni dev'as ĉerp'e re'vigl'ig'i ni'n ĉe tio, kio'n la hom'o'j pens'is ĉie en la mond'o kaj en divers'a'j epok'o'j.

Ali'vort'e, mi vol'is re'memor'ig'i, ke la filozofi'o kaj la human'ec'o'j ĝeneral'e don'as la tut'a'n senc'o'n de eduk'ad'o, kies cel'o est'as la hom'o plen'plen'a, el'fin'it'a, la hom'o perfectus, kiu sci'as si'n apog'i sur la kon'o de la histori'o por el'pens'i est'ont'ec'o'n, kiu'n ĉiu'j kun'e ni dev'as el'labor'i.

Souleymane Bachir Diagne (Sen'egal'o) est'as filozof'o kaj histori'ist'o pri matematik'a logik'o. Profesor'o en Columbia-Universitat'o (Nov'jork'o), li est'as aŭtor'o de mult'a'j verk'o'j pri la histori'o de logik'o kaj filozofi'o, pri islam'o, pri afrik'a'j soci'o'j kaj kultur'o'j. En 2011 li ricev'is la premi'o'n Édouard Glissant pro la tut'o de si'a verk'ad'o.

Kreol'ig'i la ide'o'n de hom'ec'o

Kiel ni pov'as protekt'i kaj antaŭ'e'n'ig'i la divers'ec'o'n de kultur'a'j esprim'o'j, rezist'ant'e al relativ'ism'o kaj imperi'ism'o, kaj re'pac'ig'i la universal'ism'o'n de hom'a'j rajt'o'j kun la kultur'a plur'ism'o? Mireille Delmas-Marty, membr'o de la Institut de Franc'e [Institut'o de Franci'o] kaj jur'ist'o special'ig'int'a pri stud'ad'o de la inter'naci'ig'o de leĝ'o'j, divid'as si'a'n vid'punkt'o'n pri tiu afer'o. Ŝi defend'as “reciprok'a'n kreol'ig'o'n”, dinamik'a'n kaj evolu'ant'a'n procez'o'n de kun'ord'ig'o, harmoni'ig'o kaj iam unu'ec'ig'o de diferenc'o'j.

Protekt'i kaj antaŭ'e'n'ig'i la divers'ec'o'n de kultur'a'j esprim'o'j est'as unu el la prioritat'o'j, kiu'j'n la Membr'o-Ŝtat'o'j de Unesk'o star'ig'is al si dum la komenc'o de la tri'a jar'mil'o.

Per sub'skrib'o de la Konvenci'o de 2005, ili difin'is kultur'a'n divers'ec'o'n kiel komun'a'n hered'aĵ'o'n de la hom'ar'o, kiu ne nur dev'as est'i protekt'at'a – kiel establ'it'a, permanent'a trezor'o – sed ankaŭ antaŭ'e'n'ig'at'a, ĉar ĝi est'as viv'ant'a trezor'o, kaj tial re'nov'ig'ebl'a kaj evolu'ant'a.

Kultur'a divers'ec'o jam est'is lev'it'a al la rang'o de komun'a hered'aĵ'o de la hom'ar'o en la Universal'a Deklaraci'o de 2001, unu'anim'e adopt'it'a de la Ĝeneral'a Konferenc'o de Unesk'o en novembr'o de tiu jar'o. La tekst'o konstat'as ke kultur'a divers'ec'o est'as por la hom'ar'o “tiel neces'a, kiel bio'divers'ec'o est'as por la natur'o”. Ĝi est'is la unu'a grav'a inter'reg'ist'ar'a renkont'iĝ'o okaz'ig'it'a post la atak'o'j de la 11-a de septembr'o [2001] en Uson'o, kaj Unesk'o vol'is proklam'i laŭt'e kaj klar'e si'a'n rifuz'o'n de la teori'o de la kolizi'o de civilizaci'o'j kaj si'a'n rifuz'o'n por sankt'ig'i diferenc'o'j'n.

Memor'i ĉi tiu'n kun'tekst'o'n ŝajn'as al mi tut'e neces'e, ĉar ek'de 2001 ni est'as engaĝ'it'a'j en spec'o de permanent'a tut'mond'a civil'a milit'o, kiu sub'ten'as aŭtentik'a'n religi'a'n furioz'ec'o'n, kaj terur'as tut'a'j'n loĝ'ant'ar'o'j'n.

El ĉi tio rezult'is precip'e amas'a el'migr'ad'o de loĝ'ant'ar'o'j, kio'n ni hodiaŭ spert'as, kaj en la ident'ec'a streĉ'iĝ'o de la land'o'j de en'migr'ad'o − kiu'j nun ferm'as si'n sur si'a'j apart'aĵ'o, sur la nom'o de supoz'ebl'e minac'at'a naci'a ident'ec'o. Ĉiu'j ĉi aktual'a'j event'o'j dev'ig'as ni'n evolu'ig'i pli efik'a'j'n il'o'j'n por kultur'a plur'ism'o.

Ĉu plur'ism'o kaj universal'ism'o est'as ne'akord'ig'ebl'a'j?

Oni dev'as re'kon'i, ke la tekst'o de la Konvenci'o de 2005 en'hav'as fundament'a'n kontraŭ'dir'o'n, kiu ne facil'e solv'ebl'as, inter plur'ism'o − kiu'n la Deklaraci'o de 2001 pri'skrib'as kiel don'i “politik'a'n esprim'o'n al la real'aĵ'o de kultur'a divers'ec'o” − kaj universal'ism'o, kiu est'as konsekr'it'a en la Universal'a Deklaraci'o de Hom'a'j Rajt'o'j de 1948 kaj, pli vast'e, en la leĝ'o de hom'a'j rajt'o'j.

La risk'o de kontraŭ'dir'o est'as du'obl'a, ĉar se met'i la princip'o'n de “egal'a dign'o de ĉiu'j kultur'o'j” (Artikol'o 2 de la Konvenci'o de 2005), Kultur'a plur'ism'o, se lim'ig'it'a nur al al'front'ad'o de la diferenc'o'j inter unu kaj la ali'a, pov'us konduk'i al cert'a relativ'ism'o de valor'o'j kaj, sekv'e, al cert'a neg'ad'o pri universal'ism'o.

Kontraŭ'e, la universal'ism'o de hom'a'j rajt'o'j pov'us konduk'i al la neg'ad'o de plur'ism'o, se ĝi dev'ig'us la fand'ad'o'n de ĉiu'j kultur'o'j kaj la mal'aper'ig'o'n de ĉiu'j diferenc'o'j. En tia okaz'o, ĉi tiu universal'ism'o est'us la nov'a vest'o de imperi'ism'o, kiu ne dir'as si'a'n nom'o'n.

La redakt'ist'o'j de la Konvenci'o de 2005 vid'is ĉi tiu'n mal'facil'aĵ'o'n klar'e. Ili difin'is la fundament'a'n regul'o'n en Artikol'o 1:
“Neni'u pov'as efektiv'ig'i la klaŭz'o'j'n de ĉi tiu Konvenci'o por mal'observ'i hom'a'j'n rajt'o'j'n kaj fundament'a'j'n liber'ec'o'j'n kia'j ili est'as konsekr'it'a'j en la Universal'a Deklaraci'o de Hom'a'j Rajt'o'j aŭ garanti'it'a'j de inter'naci'a jur'o, aŭ lim'ig'i ili'a'n ampleks'o'n.”

Ali'vort'e, diferenc'o'j est'as permes'at'a'j nur se ili est'as kongru'a'j kun hom'a'j rajt'o'j.

La mal'facil'aĵ'o est'as, ke la garanti'o ne est'as la sam'a por ĉiu'j rajt'o'j. Por “ne'for'ig'ebl'a'j rajt'o'j”, kiel egal'a hom'a dign'o (mal'permes'o de tortur'o kaj ali'a'j mal'hom'a'j aŭ humil'ig'a'j trakt'ad'o'j), la protekt'o est'as absolut'a kaj valid'a eĉ en la kaz'o de milit'o aŭ teror'ism'o, mark'ant'e, princip'e, komun'a'n lim'o'n al la divers'ec'o de kultur'o'j. Ali'a'j rajt'o'j (privat'ec'o, religi'a liber'ec'o) est'as sub'met'at'a'j al lim'ig'o'j, kiam la cel'o est'as legitim'a kaj la lim'ig'o'j est'as proporci'a'j.

Est'as just'e dir'i, ke la redakt'ist'o'j de la Konvenci'o de 2005 cel'is i'o'n, sed ili ne proviz'is la “instrukci'o'n por uz'ant'o” por mal'help'i la par'ig'o'n de plur'ism'o kun relativ'ism'o kaj de universal'ism'o kun imperi'ism'o.

Ĉar mi est'as jur'ist'o, mi'a kontribu'o al la reflekt'o pri la il'o'j de kultur'a plur'ism'o est'us propon'i, se ne ar'o'n da instrukci'o'j, do almenaŭ kelk'a'j'n manier'o'j'n por prov'i re'pac'ig'i plur'ism'o'n kaj universal'ism'o'n, kaj iu'j'n rimed'o'j'n por prov'i pli proksim'ig'i kultur'o'j'n.

Ni sci'as, ke mult'a'j konflikt'o'j rezult'as de mal'kler'ec'o de la Ali'a, sed ni oft'e forges'as serĉ'i ili'a'n origin'o'n en la ne'sci'o de ni'a propr'a kultur'o, kio est'as ŝlos'il'a faktor'o. Mal'ferm'i manier'o'j'n por vast'ig'i ni'a'n kon'o'n pri mal'sam'a'j kultur'o'j, inkluziv'e pri ni'a propr'a, est'as esenc'e, mi kred'as, ĉar ĝi ebl'ig'as ke ĉiu'j evit'u konsider'i la universal'o'n kiel pli'vast'ig'o'n de si'a propr'a kultur'o. Ali'vort'e, neces'as plur'ig'i la universal'o'n.

al'proksim'iĝ'o de kultur'o'j. Ĝi est'as unu pli'a paŝ'o, ne por sol'e miks'i kultur'o'j'n, sed por far'i ili'n pli kongru'a'j kun la ali'a. Mi nom'us tio'n ord'ig'i plur'ism'o'n.

Plur'ig'i la universal'o'n

Sens'a'j percept'o'j – aŭd'ad'o, vid'ad'o, flar'ad'o, gust'um'ad'o kaj tuŝ'ad'o – konstitu'as la unu'a'n il'o'n por ver'a sci'o pri mal'sam'a'j kultur'o'j. Ni sci'as, ĝis kiu grad'o koncert'o'j aŭ festival'o'j, ekzempl'e, kontribu'as por pli'grand'ig'i ni'a'n sci'o'n per sens'a'j percept'o'j.

La du'a il'o konsist'as el kogn'a'j reprezent'o'j – la akir'ad'o de sci'o per raci'o, kaj ne nepr'e per la sens'o'j. Tiu'j inkluziv'as kler'ig'a'j'n, filozofi'a'j'n, ekonomi'a'j'n, soci'ologi'a'j'n, etik'a'j'n kaj jur'a'j'n diskurs'o'j'n. Ekzempl'e, la rol'o de bibliotek'o'j, la kultur'a'j instituci'o'j aŭ la Popol'a'j Universitat'o'j de Kvar'a Mond'o de ATD.

Ĉi tiu'j baz'iĝ'as sur la konverĝ'o de sci'o, noci'o kiu'n mi ŝat'us iom'et'e pri'diskut'i. Ek'de 1972, la Popol'a'j Universitat'o'j de Kvar'a Mond'o invest'is en la inter'ŝanĝ'o de sci'o inter la inform'it'a'j kaj tiu'j, kiu'j sci'as – tio est'as, inter la sci'o de fak'ul'o'j kaj la sci'o de spert'o. Ankaŭ la kun'labor'o inter kultur'a'j instituci'o'j baz'iĝ'as sur la ide'o miks'i kun'e kelk'a'j'n kogn'a'j'n voj'o'j'n. En la art'o, ni hav'as mult'a'j'n ekzempl'o'j'n de ĉi tia kruc'iĝ'o.

Ekzempl'e, la franc'a kompon'ist'o Pierre Boulez, kiu fin'e de la 1980-aj jar'o'j pri'lum'is la procez'o'n de muzik'a kompon'ad'o, el'vok'int'e la lecion'o'j'n de la svis'a art'ist'o Paul Kle'e de la Bauhaus-Lern'ej'o de Dezajn'o en Weimar, Germanio (de 1921 ĝis 1931).

La kombinaĵ'o de la sens'a kaj raci'a – kaj ni sci'as, ke ĉi tiu'j du kapabl'o'j est'as lig'it'a'j – sen'dub'e est'as tiu, kiu mal'ferm'as la plej larĝ'a'j'n perspektiv'o'j'n por ni'a kon'o pri mal'sam'a'j kultur'o'j. Hodiaŭ, ĉi tiu kombinaĵ'o est'as facil'ig'at'a de nov'a'j teknologi'o'j, admir'ind'e ilustr'it'e de la Muze'o de Mond'a Kultur'o en Göteborg, Svedi'o, inaŭgur'it'a en 2004, aŭ la Mucem (Musée des Civilizations de l’Europe et de la Méditerranée [Muze'o de Civilizaciooj de Eŭrop'o kaj Mediterane'o]) en Marsejlo, Franci'o, establ'it'a en 2013.

Kia'n ajn manier'o'n ni uz'as – sens'a'n, kogn'a'n aŭ kombin'it'a'n – ni hav'as plur'a'j'n manier'o'j'n por ord'ig'i plur'ism'o'n, sen sub'prem'i ĝi'n.

Ir'ant'e post kutim'a'j'n metafor'o'j'n

Por evit'i kaj la relativ'ism'o'n kaj la imperi'ism'o'n de valor'o'j, neces'as inter'ag'a kaj adapt'ebl'a dinamik'o. La real'proksim'iĝ'o de kultur'o'j dev'as est'i kompren'at'a kiel procez'o, mov'ad'o kiu instig'as ni'n ir'i post la kutim'a'j'n metafor'o'j'n – hom'a'j'n rajt'o'j'n vid'at'a'j'n kiel la fundament'o'j'n, piedestal'o'j'n, nerv'o'j'n aŭ radik'o'j'n de divers'a'j kultur'o'j – kaj don'i prefer'o'n al la metafor'o, kiu prezent'as hom'a'j'n rajt'o'j'n kiel la komun'a'n lingv'o'n de la hom'ar'o. Ĝi propon'as tri procez'o'j'n, kies dinamik'a efik'o kresk'as: de inter'kultur'a inter'ŝanĝ'o (dialog'o) por serĉ'i ekvivalent'o'j'n (traduk'o'n), kaj eĉ al reciprok'a trans'form'o (kreol'ig'o).

Dialog'o, aŭ inter'kultur'a inter'ŝanĝ'o, pli'bon'ig'as la kompren'o'n kaj sci'o'n de la Ali'a'j kaj tiel facil'ig'as reciprok'a'n al'proksim'iĝ'o'n, sed ne garanti'as ĝi'n. Kiel ekzempl'o'n, mi resum'as ĉi tie la dialog'o'n de la juĝ'ist'o'j pri mort'pun'o, okaz'ig'it'a'n en 1989 per aŭdac'a interpret'o de la Eŭrop'a Kort'um'o de Hom'a'j Rajt'o'j (ECHR) [European Court of Hum'a'n Rights]. La kort'um'o verdikt'is, ke la ekstradici'o al Uson'o de hom'o, kondamn'it'a al mort'pun'o, mal'observ'as la mal'permes'o'n de ne'hom'a aŭ humil'ig'a trakt'ad'o aŭ pun'o.

Per si'a'j ebl'a'j aplik'o'j al plur'a'j tia'j land'o'j, ĉi tiu precedenc'a jurisprudenc'o hav'os influ'o'n tra la tut'a mond'o. Ŝajn'as ke ĝi favor'is renvers'o'n en 2001 far'e de la Super'a Kort'um'o de Kanado, plej'part'e baz'it'a'n sur la decid'o de la ECHR. Ĝi ankaŭ est'is uz'it'a de la Super'a Kort'um'o de Apelaci'o de Sud-Afrik'o en 1995, por sub'ten'i la juĝ'o'n pri mort'pun'o kiel kontraŭ'a'n al la mal'permes'o de kruel'a, ne'hom'a aŭ humil'ig'a trakt'ad'o.

Sed la dialog'o rest'as sub'met'it'a al la bon'vol'ec'o de la ag'ant'o'j kaj, en ĉi tiu senc'o, ĝi'a kontribu'o al la reciprok'a al'proksim'iĝ'o de kultur'o'j est'as lim'ig'it'a al kun'ord'ig'a'j diferenc'o'j.

La du'a voj'o, kiu ir'as pli mal'proksim'e'n en la re'kon'o de komun'a'j valor'o'j, est'as traduk'ad'o. Ver'a “mirakl'o”, laŭ la franc'a filozof'o Paul Ricœur (1913-2005), ĝi “kre'as simil'ec'o'n kie ŝajn'is est'i nur plur'ism'o”.

Mi al'don'us, ke traduk'ad'o est'as “mirakl'a”, kiam ĝi respekt'as diferenc'o'j'n, serĉ'ant'e ekvivalent'o'j'n, kiu'j pov'as far'i ĉi tiu'j'n diferenc'o'j'n kongru'a'j. Traduk'ad'o est'as rimed'o por harmoni'ig'i diferenc'o'j'n. Il'o, kiu kontribu'as al reciprok'a al'proksim'iĝ'o per la princip'o de muzik'a harmoni'o, kiel difin'is Platon'o en La Simpozi'o: “De kontraŭ'a'j element'o'j, kiel pli alt'a'j kaj mal'alt'a'j ton'o'j, la art'o de muzik'o akord'ig'i ili'n, produkt'as harmoni'o'n.”

Tamen, ni oft'e renkont'as ne'traduk'ebl'a'j'n koncept'o'j'n kaj la mis'kompren'o'j'n, kiu'j'n ili kaŭz'as. Ekzempl'e, en Artikol'o 1 de la Universal'a Deklaraci'o pri Hom'a'j Rajt'o'j, ni leg'as, ke “ĉiu'j hom'o'j est'as dot'it'a'j de natur'o per raci'o kaj konscienc'o”. Komenc'e, nur “raci'o” est'is menci'it'a. Sed unu el la redakt'ist'o'j de la Deklar'o, Zhang Pengchun de Ĉini'o, rimark'is, ke se la deklar'o est'u universal'a, la noci'o de raci'o sol'e ne sufiĉ'as. Li propon'is al'don'i la ĉin'a'n termin'o'n liangxin [liángxīn], kiu traduk'iĝ'as kiel konscienc'o. Fakt'e, la ekvivalent'ec'o inter liangxin kaj konscienc'o est'as mal'fort'a, ĉar la ĉin'a termin'o, deriv'it'a de la ideogram'o'j liang [liáng] kaj xin [xīn], el'vok'as moral'a'n konscienc'o'n en la konfuce'ism'a senc'o, tio est'as konscienc'o, kiu favor'as ali'ec'o'n.

Por solv'i ĉi tia'n mal'facil'aĵ'o'n ni bezon'us ir'i eĉ pli mal'proksim'e'n, efektiv'ig'ant'e la tri'a'n rimed'o'n supr'e menci'it'a'n: hibrid'ig'o'n aŭ, por evit'i ebl'a'j'n mis'kompren'o'j'n, kreol'ig'o'n.

Mi uz'as la vort'o'n kreol'ig'o laŭ la manier'o uz'it'a de la franc'a poet'o Edouard Glissant (1928-2011), kiam li propon'is mal'ferm'i ni'a'n apart'a'n poezi'o'n per la ali'a. Ali'vort'e, kreol'ig'o ebl'ig'as unu'ec'ig'i diferenc'o'j'n integr'ant'e ili'n en komun'a'n difin'o'n.

En si'a libr'o La Cohée du Lamentin (Gallimard, 2004), Edouard Glissant skrib'is:
“Kreol'ig'o ne est'as simpl'a mekanism'o de hibrid'ig'o. Ĝi est'as miks'aĵ'o, kiu produkt'as i'o'n ne'atend'it'a'n.” Produkt'i la ne'atend'it'a'n est'as trov'i − preter dialog'o kaj traduk'ad'o, sed dank'e al ili − nov'a'n, ver'e komun'a'n signif'o'n.

Ŝanĝ'o de la poezi'a al la jur'a regn'o permes'os al mi ekzamen'i la ekzempl'o'n de koncept'o kun universal'a al'vok'iĝ'o, kies jur'a signif'o evolu'as: krim'o kontraŭ hom'ec'o.

Al reciprok'a trans'form'o

La noci'o krim'o kontraŭ hom'ec'o hav'as kolektiv'a'n dimensi'o'n – “vast'a'n aŭ sistem'a'n atak'o'n kontraŭ civil'a loĝ'ant'ar'o” – kaj implic'as la sen'person'ig'o'n de la viktim'o.

Unu'e uz'it'a en la ĉart'o de la Inter'naci'a Milit'a Tribunal'o en Nurenbergo en 1945, ĉi tiu koncept'o implic'it'e est'as part'o de la okcident'a percept'o de la hom'ec'o, kiu baz'iĝ'as sur la ide'o, ke ĉiu hom'o est'as individu'o kaj sam'grad'e kiel membr'o de la hom'a komun'um'o.

Sed la koncept'o iom post iom est'is pli'vast'ig'it'a al la detru'o de kultur'a propr'aĵ'o.

En 2001, la juĝ'ist'o'j de la Inter'naci'a Kriminal'a Tribunal'o por la eks'a Jugoslavio (ICTY) decid'is, ke kiam la detru'o kaj ruin'ig'o de konstru'aĵ'o'j dediĉ'it'a'j al religi'o aŭ kler'ig'ad'o est'as far'at'a kun diskriminaci'a intenc'o, ĝi egal'as “atak'o'n kontraŭ la religi'a ident'ec'o mem de popol'o. Kiel tia, ĝi preskaŭ ekzempl'as la noci'o'n de krim'o kontraŭ la hom'ec'o, ĉar fakt'e ĝust'e la tut'a hom'ar'o est'as tuŝ'at'a de la detru'o de specif'a religi'a kultur'o kaj kultur'a'j objekt'o'j, kiu'j al'iĝ'as al ĝi.” [ICTY, Prokuror'o v. Dari'o Kordic kaj Mario Cerkez, It-95-14/2, Juĝ'o, la 26-an de februar'o 2001].

La demand'o ven'as ankaŭ pri Irako. “La detru'o de objekt'o'j, kiu'j spur'as la histori'o'n de popol'o, est'as elokvent'a manier'o de el'radik'ig'o de ili, for'ig'ant'e ili'n de ili'a'j origin'o'j kaj detru'ant'e ili'n en ili'a anim'o,” dir'as la franc'a-irana jur'ist'o Pejman Pourzand (Radi'o Notre Dam'e, 6 mart'o 2015). Ali'a'j koment'ist'o'j referenc'is ĉi tia'n detru'o'n kiel “krim'o'n kontraŭ la histori'o de la hom'ar'o”.

Por cert'ig'i aŭtent'a'n kreol'ig'o'n per reciprok'a trans'form'ad'o, neces'us integr'i kultur'o'j'n, kiu'j valor'ig'as la lig'o'j'n inter individu'o'j de la sam'a naci'a komun'um'o − kio'n alud'as de la zulu'a vort'o ubuntu [ùɓúntú] (ne simpl'e traduk'ebl'a sed kiu pov'us signif'i "la imanent'a kvalit'o est'i person'o inter ali'a'j person'o'j) ven'ant'a de Sud-Afrik'o, aŭ la japan'a termin'o ushi-soto (la disting'o inter grup'a'j membr'o'j kaj ali'a'j), aŭ la antaŭ'e menci'it'a konfuce'ism'a termin'o liangxin (konscienc'o).

Ankaŭ neces'us asoci'i la kultur'o'j'n, kiu'j postul'as dev'o'j'n de hom'o'j al la natur'o, kiel tiu'j, kiu'j protekt'as Pachamama-n (Patr'in'o'n Ter'o), ekzempl'e, en'skrib'it'a'j en la konstituci'o'j de Ekvadoro kaj Bolivio.

Ĉi tio ebl'e est'as, kiel ni dev'as kompren'i la propon'o'n, kiu nun'temp'e cirkul'as, por pli'vast'ig'i la noci'o'n de krim'o kontraŭ hom'ec'o kaj genocid'o al eko'cid'o – tio est'as, la ne'invers'ig'ebl'a kaj grav'a damaĝ'o kaŭz'at'a al la ekvilibr'o de la eko'sistem'o.

Por al'don'i al la noci'o de krim'o'j kontraŭ hom'ec'o ver'e universal'a'n al'vok'iĝ'o'n, ali'a'j tradici'o'j dev'as riĉ'ig'i la okcident'a'n vid'o'n de la hom'ec'o mem.

La reciprok'a al'proksim'iĝ'o de kultur'o'j, la tem'o de la daŭr'ant'a Inter'naci'a Jar'dek'o (2013-2022), implic'as mult'a'j'n voj'o'j'n, kiu'j ebl'ig'as rezist'i kaj relativ'ism'o'n kaj imperi'ism'o'n, kaj por akord'ig'i la universal'ism'o'n de hom'a'j rajt'o'j kun la plur'ec'o de kultur'o'j. Ĉi tiu'j est'as la voj'o'j, kiu'j konduk'as al reciprok'a human'ig'o.

Per ĉi tiu artikol'o, la Kurier'o mark'as la fest'o'n de la Mond'a Tag'o por Kultur'a Divers'ec'o, por Dialog'o kaj Dis'volv'iĝ'o, la 21- an de maj'o 2018.

Mireille Delmas-Marty (Franci'o) est'as membr'o de la Institut de Franc'e kaj honor'a profesor'o ĉe la Collège de Franci'o.

Ŝi est'as fond'int'o de la Asoci'o de Eŭrop'a'j Krim'o kaj Esplor'o [Association de Recherches Pénales Européennes (ARPE)], honor'a prezid'ant'o de la Pharos-Observ'ej'o de Kultur'a kaj Religi'a Plur'ism'o, membr'o de la Alt'a Konsili'o de la Scienc'o kaj Teknologi'o kaj administr'ant'o de la Naci'a Bibliotek'o de Franci'o.

Delmas-Marty publik'ig'is mult'a'j'n libr'o'j'n pri kriminal'a leĝ'o, leĝ'o pri hom'a'j rajt'o'j kaj tut'mond'ig'o de la leĝ'o, inkluziv'e: Les forces imaginantes du droit, en kvar volum'o'j (Le Seuil, 2004-2011); Vers un droit commun de l’humanité (Textuel, 2005, 2-a ed.), Résister, responsabiliser, anticiper (Le Seuil, 2013); Aŭ quatre vents du mond'e. Petit guide de navigation sur l’océan de la mondialisation (Le Seuil, 2016), kaj De la grand'e Accélération à la grand'e Métamorphose (Éditions au bord de l’eau, 2017).

Lecion'o de la hom'ec'o

"Mal'jun'a afrik'a majstr'o kutim'is dir'i: Est'as mi'a ver'o kaj vi'a ver'o, nu la ver'o est'as en la mez'o.

Por al'proksim'iĝ'i al ĝi, ĉiu dev'as iom'et'e liber'iĝ'i el si'a ver'o por far'i paŝ'o'n al la ali'a. "Ĉi tio est'as unu el la lecion'o'j, kiu'j'n Amadou Hampâté Bâ dezir'is trans'don'i al la jun'ul'o'j en si'a kontinent'o kaj ali'lok'e, en leter'o skrib'it'a en la 1980-aj jar'o'j. Hodiaŭ, ĉi tiu leter'o son'as profet'e.

Ambaŭ'flank'e de Saharo, grand'a part'o de la afrik'a ge'jun'ul'ar'o spert'as nur mal'cert'a'n ekzist'o'n. Sen'ig'it'a'j de mult'o kaj perd'int'a'j la orient'iĝ'o'n, la ge'jun'ul'o'j ĵet'iĝ'as sen si'n're'ten'o en la aventur'o'n. Al'front'i la dezert'o'n, la tra'pas'ig'ist'o'j'n, la pik'drat'o'j'n, la ond'o'j'n de Mediterane'o, ŝajn'as al ili pli el'ten'ebl'e ol la sent'o ŝpin'ad'i pens'o'j'n voj'flank'e de la viv'o, putr'i star'ant'a'j. Kio'n far'i ?

Ek'mov'i si'n, fuĝ'i, elekt'i el'migr'ad'o'n kaj pere'i en la mar'o se ne evit'ebl'as. Pri'demand'it'e, la post'viv'int'o'j de ŝip'dron'ad'o'j el'dir'as kiel motiv'o'n la mank'o'n de viv'rimed'o'j. Tra'ir'i Saharon por est'i vend'at'a kiel sklav'o en Libio, aŭ rekrut'iĝ'i en Bok'o Haram, est'as nek ebl'a'j elekt'o'j nek viv'projekt'o.

Kresk'int'e en lad'urb'o'j, tiu ge'jun'ul'ar'o ne bon'ŝanc'is gust'um'i la hered'aĵ'o'n de la plej'aĝ'ul'o'j, kiu'j ne avar'is konsil'o'j'n kaj ali'a'j'n viv'lecion'o'j'n. Inter tiu'j est'as emblem'a figur'o por la tut'a afrik'a kontinent'o : la Maliano Am'ad'u Hampâté Bâ (1901-1991), tiu al kiu oni atribu'as la nun fam'iĝ'int'a'n fraz'o'n : «Kiam mal'jun'ul'o mort'as en Afrik'o, kvazaŭ for'brul'as bibliotek'o», kaj kiu fakt'e dir'is pli preciz'e : «Mi rigard'as la mort'o'n de ĉiu el tiu'j tradici'ul'o'j kiel la incendi'o'n de ne'ekspluat'it'a kultur'a stok'o». Tio okaz'is la 1-an de decembr'o 1960. Am'ad'u Hampâté Bâ tiam est'is reprezent'ant'o ĉe la Ĝeneral'a Konferenc'o de Unesk'o, de la delegaci'o de Mali'o, kiu ĵus al'iĝ'is al la Organiz'o kiel sen'de'pend'a land'o. En si'a parol'ad'o li pled'is favor'e al la «gigant'a parol'a monument'o sav'end'a el detru'iĝ'o pro la mort'o de la tradici'ul'o'j kiu'j est'as ĝi'a'j sol'a'j port'ant'o'j [kaj kiu'j] est'as, ve, ĉe la tag'o'j de si'a mal'fortik'iĝ'o».

Mi dir'as al mi ke mi ŝat'int'us hav'i Am'ad'u Hampâté Bâ kiel av'o'n kiam mi est'is adolesk'ant'o. Honest'ec'o dev'ig'as mi'n konfes'i ke tiam mi ver'ŝajn'e ne hav'us la orel'o'j'n por aŭd'i li'a'j'n konsil'o'j'n. La mal'nov'a'j bubuoj [afrik'a'j vest'aĵ'o'j], la blank'har'ul'o'j kaj ili'a'j tradici'a'j valor'o'j ne log'is mi'n. Mi anticip'e kondamn'is tiu'n mond'o'n kiu ŝajn'is al mi pasiv'a kaj mal'modern'a, mi princip'e for'ĵet'is ĝi'a'j'n regul'o'j'n. Mi terur'e mal'prav'is.

Se por la nun'temp'a mond'o, en Afrik'o kiel ali'lok'e, akr'e bezon'at'as protekt'a'j person'ec'o'j kiel tiu de la aŭtor'o de La strang'a destin'o de Wangrin, tio sent'iĝ'as ĉar la romp'iĝ'o inter la generaci'o'j aspekt'as tut'e efektiv'ig'it'a. La famili'a rond'o konsider'ind'e ŝrump'is. Des pli mal'bon'e, ĝi ne plu est'as firm'a baz'o de vek'iĝ'o kaj de trans'don'ad'o kiel ĝi est'is antaŭ'ne'long'e.

“Kar'a'j pli jun'a'j frat'o'j...”

Ses jar'o'j'n antaŭ si'a for'pas'o en 1991, la grand'a maliano skrib'is leter'o'n dediĉ'it'a'n al «la jun'ul'ar'o», aspekt'ant'a'n kiel testament'o. «Tiu kiu parol'as al vi est'as unu el la unu'a'j nask'it'o'j en la 20 jar'cent'o», li dir'as, antaŭ ol avert'i :
«Jun'ul'o'j, last'a'j nask'it'o'j en la 20 jar'cent'o, vi viv'as en epok'o sam'temp'e terur'a pro la minac'o'j per kiu'j ĝi prem'as la hom'ar'o'n, kaj interes'eg'a pro la ebl'o'j kiu'j'n ĝi mal'ferm'as sur la kamp'o de la sci'o'j kaj de la komunik'ad'o inter la hom'o'j. La generaci'o de la 21-a jar'cent'o spert'os ne'imag'ebl'a'n renkont'iĝ'o'n de ras'o'j kaj ide'o'j. Laŭ la manier'o en kiu ĝi asimil'os tiu'n ĉi fenomen'o'n, ĝi sekur'ig'os si'a'n plu'viv'ad'o'n aŭ provok'os si'a'n detru'iĝ'o'n per mort'ig'a'j konflikt'o'j. En ĉi tiu modern'a mond'o, neni'u plu pov'as rifuĝ'i en si'a'n ebur'a'n tur'o'n. Ĉiu'j ŝtat'o'j, fort'a'j aŭ mal'fort'a'j, riĉ'a'j aŭ mal'riĉ'a'j, de nun est'as inter'de'pend'ant'a'j, almenaŭ sur la ekonomi'a kamp'o aŭ front'e al la danĝer'o'j de inter'naci'a milit'o. Ĉu tio'n ili vol'as, ĉu ne, hom'o'j est'as en'ŝip'ig'it'a'j sur la sam'a flos'o : se lev'iĝ'os uragan'o, la tut'a mond'o est'os sam'temp'e minac'at'a. Ĉu ne prefer'ind'as prov'i reciprok'e si'n kompren'i kaj si'n inter'help'i antaŭ ol far'iĝ'os tro mal'fru'e ?» La saĝ'a hom'o de Bandiagara tiam kuraĝ'ig'as ĉi tiu'j'n ge'jun'ul'o'j'n, kresk'ant'a'j'n kaj evolu'ant'a'j'n en du'polus'a mond'o - kie interes-grup'o'j inter'puŝ'iĝ'as kaj dis'ŝir'as unu la ali'a'n - por "iom post iom produkt'i nov'a'n pens'manier'o'n, pli orient'it'a'n al komplement'o kaj solidar'ec'o, individu'a'j kaj inter'naci'a'j." Ĉar neniam oni sufiĉ'e oft'e memor'ig'os, ke "en ni'a temp'o tiom plen'a da minac'o'j de ĉiu'j spec'o'j, hom'o'j dev'as emfaz'i ne tio'n, kio apart'ig'as ili'n, sed kio'n ili kun'hav'as, respekt'ant'e la ident'ec'o'n de ĉiu. Renkont'i kaj aŭskult'i la ali'a'n est'as ĉiam pli riĉ'ig'e, eĉ por la flor'ad'o de si'a propr'a ident'ec'o, ol konflikt'ad'i aŭ sen'frukt'e diskut'ad'i por trud'i si'a'n propr'a'n vid'punkt'o'n." Elegant'e kaj preciz'e la Mali'a verk'ist'o uz'as si'a'n art'o'n de traf'e frap'ant'a'j bild'o'j :
«la hom'a viv'o est'as kiel grand'a arb'o, kaj ĉiu generaci'o est'as kiel ĝarden'ist'o», antaŭ ol al'don'i : «La bon'a ĝarden'ist'o ne est'as tiu kiu el'radik'ig'as sed kiu, kiam ven'is la ĝust'a temp'o, sci'as de'tranĉ'i la mort'int'a'j'n branĉ'o'j'n kaj, se neces'e, sagac'e proced'i al util'a'j greft'o'j.

Tranĉ'i la trunk'o'n est'us si'n mort'ig'i, rezign'i si'a'n propr'a'n person'ec'o'n kaj art'e'far'e al'pren'i tiu'n de ali'a'j, sen iam ajn tut'e sukces'i. Ankaŭ ĉi tie, ni memor'u la mal'nov'a'n dir'aĵ'o'n: "La lign'a trunk'o mult'a'n temp'o'n pas'ig'is en akv'o, ĝi pov'as flos'i, sed ĝi neniam far'iĝ'os kajman'o!"» Kaj li insist'as : «bon'e en'radik'iĝ'int'a'j en vi mem, vi pov'os sen tim'o kaj sen damaĝ'o mal'ferm'i vi'n al la ekster'o, sam'temp'e por don'i kaj por ricev'i.» Defend'ant'o de la tradici'a afrik'a soci'o sed konfes'ant'a ke ĝi hav'is «si'a'j'n difekt'o'j'n, si'a'j'n tro'o'j'n kaj mank'o'j'n», Am'ad'u Hampâté Bâ atent'ig'as pri la fakt'o ke ĝi «antaŭ ĉio est'is civilizaci'o karakteriz'at'a de respond'ec'o kaj solidar'ec'o sur ĉiu'j nivel'o'j», inkluziv'e de tiu de la medi'o : «La hom'o est'is ankaŭ rigard'at'a kiel respond'ec'a pri la ekvilibr'o de la ĉirkaŭ'ant'a natur'a mond'o. Mal'permes'it'e est'is arb'o'n sen'kial'e de'hak'i, best'o'n mort'ig'i sen prav'a motiv'o. La ter'o ne est'is li'a posed'aĵ'o, sed sankt'a depon'aĵ'o konfid'it'a de la Kre'int'o kaj kies nur'a mastr'um'ant'o li est'is». En la hom- epok'o, rezult'o de la dis'iĝ'o inter hom'o kaj natur'o, tiu lecion'o de ni'a'j pra'av'o'j ni'n invit'as pri'dub'i la viv'manier'o'n kiu'n ni adopt'is kaj kiu est'as detru'ant'a la tradici'o'j'n sam'e kiel la medi'o'n.

Larĝ'anim'ec'o, divers'ec'o, dialog'o kaj reciprok'a kompren'o - jen la kvar kolon'o'j, kiu'j fortik'e sub'ten'as la mesaĝ'o'n de ĉi tiu valor'a leter'o de Amadou Hampâté Bâ. Est'as temp'o de'nov'e met'i ĝi'n en ĉies man'o'j'n, jun'ul'a'j'n aŭ mal'pli jun'ul'a'j'n, por pli'firm'ig'i ĉies psik'a'n kaj intelekt'a'n armatur'o'n, en Afrik'o kaj ali'lok'e.

Rakont'ist'o, verk'ist'o, poet'o, etn'olog'o, spirit'a gvid'ant'o, scienc'ist'o pri cifer- simbol'ec'o, diplomat'o, Amadou Hampâté Bâ difin'is si'n kiel "diplom'iĝ'int'o'n ĉe la grand'a universitat'o de la parol'o instru'it'a en la ombr'o de la baobab'o'j". Trans'ir'int'e ne'kutim'a'j'n voj'o'j'n por al'ir'i la pli alt'a'j'n sfer'o'j'n de la sci'o, li far'is si'a'n misi'o'n trans'don'i la stafet'o'n al ni, sen'de'pend'e de ni'a'j kred'o'j, ni'a haŭt'a kolor'o aŭ ni'a aĝ'o.

Abdourahman A. Waberi [ŭaberi] nask'iĝ'is en la nun'temp'a Ĝibutia Respublik'o. Li viv'as kaj en Franci'o kaj en Uson'o, kie li est'as profesor'o ĉe la Universitat'o Georg'e- Washington. Aŭtor'o de plur'a'j roman'o'j, inter kiu'j Ĉe la Unu'iĝ'int'a'j Ŝtat'o'j de Afrik'o (2006) kaj La Di'a Kant'o (2015), li verk'as du'on'monat'a'n kronik'o'n en la franc'a ĉiu'tag'a gazet'o Le Mond'e. Traduk'it'a en pli ol dek'du lingv'o'j'n, li'a verk'ar'o demand'as la mond'o'n kun koler'o, tener'ec'o kaj kompat'o.

Meti'ist'o'j hav'as magi'o'n en si'a'j figur'o'j

Per ĉi tiu intervju'o, la Unesk'o-Kurier'o mark'as la okaz'ig'o'n de la Mond'a Tag'o por Kultur'a Divers'ec'o por Dialog'o kaj Dis'volv'iĝ'o, la 21-an de maj'o.

La art'ist'o por pac'o de Unesk'o kaj kon'at'a dezajn'ist'in'o Bibi Russell sukces'eg'is pri si'a'j kapabl'o'j: dank'e al ŝi, la modest'a'j gamuchas - tradici'a'j koton'a'j tuk'o'j, kiu'j'n hom'o'j en Sud-Azi'o ĝeneral'e uz'as por viŝ'i si'a'j'n man'o'j'n kaj vizaĝ'o'n - rival'as kun la plej prestiĝ'a'j pec'o'j sur mod'podi'o'j en la tut'a mond'o. Sed ŝi'a ver'a sukces'o est'as for de ĉi tiu'j podi'o'j, en cent'o'j da teks'a'j meti'ej'o'j en ŝi'a land'o, Bangladeŝo, sed ankaŭ en Uzbeki'o, Kolombio kaj Barato.

En decembr'o 2017, ŝi part'o'pren'is en la Rajasthan-a Hered'aĵ'a Semajn'o de Barato, montr'ant'e si'a'n ĥadi-kolekt'o'n.

La spektakl'o est'is ŝi'a tribut'o al Mahatm'o Gandhio kaj al la tradici'a'j Rajasthan-aj teks'ist'o'j, kiu'j kre'is la hejm'a'j'n ŝtof'o'j'n.

Russell part'o'pren'is ankaŭ en la Commonwealth Fashion Exchange [Mod'o-bors'o de la Komun'um'o de Naci'o'j] en februar'o 2018, kun ekspozici'o montr'ant'a daŭr'ig'ebl'a'n mod'o'n el la ŝtat'o'j de la Komun'um'o de Naci'o'j. Ĝi est'is lanĉ'it'a en Palac'o Buckingham sub'ten'at'e de la [Brit'a] Reĝ'in'o kaj la Duk'in'o de Kembriĝo.

La el'star'a dezajn'ist'o nun labor'as super tio, kio'n ŝi nom'as "mal'facil'a kaj emoci'e tre al'tir'a projekt'o". Kun la rekt'a sub'ten'o de Mamata Banerjee, ĉef'ministr'in'o de Okcident'a Bengali'o, ŝi labor'as ĉe la Liluah Hom'e [Liluah-Hejm'o], la plej grand'a rifuĝ'ej'o de la ŝtat'o por knab'in'o'j, ek'de septembr'o 2017. Ĉi tie ŝi instru'as kaj stimul'as la knab'in'o'j'n, iu'j el kiu'j est'as viktim'o'j de ŝakr'ad'o de infan'o'j, por evolu'ig'i en'spez'kapabl'o'j'n produkt'ant'a'j'n. "Mi ne pov'as kred'i, ke en la du'dek-unu'a jar'cent'o, kiam ĉiu'j parol'as pri potenc'iĝ'o de vir'in'o'j kaj egal'a'j rajt'o'j, ni ankoraŭ vend'as ni'a'j'n knab'in'o'j'n!", ŝi dir'as, montr'ant'e, ke sen'ig'it'a'j de ĉio knab'in'o'j en la ŝtat'o vend'iĝ'as kontraŭ mal'pli ol $100.

"Se mi hav'os sufiĉ'e da fort'o por fin'i ĉi tiu'n mal'facil'a'n labor'o'n, mi esper'as, ke ĝi mal'ferm'os pord'o'j'n por ĉi tiu'j knab'in'o'j, por ke ili pov'u komenc'i nov'a'n viv'o'n kun dign'o kaj am'o".

La 7-an de mart'o 2018, tri'dek tri knab'in'o'j el la rifuĝ'ej'o, inkluziv'e de ses Rohinĝjaj rifuĝ'int'a'j infan'o'j, defil'is sur la podi'o ĉe mod'parad'o organiz'it'a de la reg'ist'ar'o en Kolkato kaj koncept'it'a de Russell. Ili port'is vest'o'j'n fason'it'a'j'n de ili'a'j amik'o'j ĉe la Hejm'o, kiu'j est'is trejn'it'a'j far'e de la plej kon'at'a vest'fason'ist'o de Bangladeŝo.

Ek'de la mal'fru'a'j 1990-aj jar'o'j, Russell labor'is por el'labor'i tradici'a'j'n teks'aĵ'o'j'n kaj meti'o'j'n, don'ant'e ŝanc'o'n al mil'o'j da hom'o'j lev'iĝ'i el mal'riĉ'ec'o dank'e al si'a'j "magi'a'j fingr'o'j".

Vest'fason'ad'o est'is vi'a ver'a verv'o kaj al'vok'iĝ'o, kvankam vi unu'e far'iĝ'is fam'a kiel alt'rang'a maneken'o. Kiel jun'ul'in'o el Bangladeŝo decid'is ir'i al vest'fason'ist'a lern'ej'o en Londono?

Hejm'e, mi'a patr'in'o kutim'is kudr'i vest'aĵ'o'j'n por ni. Mi'a'j frat'in'o'j neniam plend'is, sed mi neniam est'is tut'e kontent'a pri la vest'aĵ'o'j. Do kiam mi dek'jar'iĝ'is, mi'a patr'o aĉet'is al mi kudr'a'n maŝin'o'n. Kiam vi aĝ'as 10 jar'o'j'n, vi apenaŭ pov'as ĝust'e ten'i tond'il'o'n, sed mi komenc'is eksperiment'i.

alt'a'n mod'o'n kaj kompren'is, ke ekzist'as en la mod'o gramatik'a'j regul'o'j, kiu'j'n mi vol'is stud'i. Mi ricev'is divers'a'j'n art'a'j'n premi'o'j'n kiam mi aĝ'is inter 6 kaj 12 jar'o'j'n, sed mi ne vol'is stud'i art'o'n. Mi vol'is far'i i'o'n ali'a'n.

Mi vol'is ir'i al Londono. Post ses monat'o'j, la Londona Kolegi'o pri Mod'o [London College of Fashion] rifuz'is mi'a'n al'iĝ'pet'o'n, sed ili fin'e akcept'is mi'n, kun mult'a'j krom'kondiĉ'o'j.

Post du'dek jar'o'j en la Okcident'o, kie vi konstru'is sukces'a'n karier'o'n de alt'rang'a maneken'o, vi re'ven'is al Bangladeŝo en 1994. Kio vi'n instig'is far'i tio'n?

De mi'a jun'ec'o mi hav'is rev'o'n. Mi ne pov'is kompren'i, kial oni pens'as ke bangladeŝ'an'o'j est'as mal'riĉ'a'j. Por mi, la land'o est'is riĉ'a je kolor'o'j kaj muzik'o! Kiam mi ir'is al Eŭrop'o, mi'a rev'o ir'is kun mi. Iu'n tag'o'n mi sci'is, ke mi est'as mens'e kaj fizik'e pret'a re'ven'i hejm'e'n.

Mi kred'is, ke la Bangladeŝa popol'o bezon'as mi'n tiom, kiom mi bezon'as ĝi'n.

Por aplaŭd'i, vi bezon'as du man'o'j'n. Hodiaŭ, post pli ol du'dek jar'o'j da spert'iĝ'o, mi sci'as, ke mi prav'as. Ili sci'as, ke mi respekt'as ili'n kaj help'as ili'n re'star'ig'i si'a'n hom'a'n dign'o'n. Tio plej'e grav'as. Ali'flank'e, ili don'as al mi tiom da am'o kaj kor'inklin'o! Ĉi tio don'as al mi la fort'o'n por ir'i antaŭ'e'n. Neni'o en la mond'o pov'as for'pren'i mi'n de ĉi tiu labor'o.

Mi neniam turn'is mi'a'n dors'o'n al mi'a land'o. Mi'a'j ge'patr'o'j ĉiam loĝ'is en Bangladeŝo, do mi regul'e re'ven'ad'is hejm'e'n, eĉ kiam mi loĝ'is ekster'land'e. Mi nask'iĝ'is en Bangladeŝo kaj pas'ig'is mi'a'n infan'aĝ'o'n tie. Mi pens'as, ke infan'aĝ'o hav'as grav'a'n efik'o'n sur vi'a'n viv'o'n.

Mi hav'as mir'ind'a'n famili'o'n. Mi'a'j ge'patr'o'j instru'is mi'n estim'i ni'a'n kultur'o'n kaj la kultur'o'n de ali'a'j land'o'j. Bangladeŝo pli fru'e est'is part'o de Barato, kiu est'is reg'at'a de la brit'o'j kaj la mongol'o'j. Dank'e al la eduk'ad'o, kiu'n mi'a'j ge'patr'o'j don'is al mi, mi ek'sci'is ĉio'n pri la Pli Grand'a Barato kaj ankaŭ pri la kultur'o de ali'a'j land'o'j.

Mi pens'as, ke ge'patr'o'j dev'as instru'i si'a'j'n infan'o'j'n pli pri si'a'j kultur'o kaj tradici'o'j por ke la kultur'o kaj la tradici'o'j ne mort'u.

Kiam vi re'ven'is al Bangladeŝo, vi establ'is mal'grand'a'n mult'a'j'n atelier'o'n, kiu kresk'is ĝis Bibi Productions [Bibi-produkt'ad'o] en 1995. Plej mult'a'j tradici'a'j teks'ist'o'j viv'as en vilaĝ'o'j. Kial vi decid'is baz'i vi'a'n kompani'o'n en Dak'o, la ĉef'urb'o?

Mi bezon'as ofic'ej'o'n, de kiu ni pov'as konekt'iĝ'i kun la ceter'a mond'o. Mi tamen pas'ig'as 99,9% de mi'a temp'o en vilaĝ'o'j.

Ni labor'as kun meti'ist'o'j el divers'a'j part'o'j de Bangladeŝo. Ili ne est'as el privilegi'it'a'j famili'o'j, kaj ĉiu el ili - ek'de la person'o, kiu prepar'as te'o'n en mi'a ofic'ej'o - sent'as, ke Bibi Productions est'as ili'a.

Mi far'is tio'n por la popol'o de Bangladeŝo, kaj Bibi Productions aparten'as al la land'o.

Kiel vi difin'us la filozofi'o'n mal'antaŭ Bibi Productions?

Ni ne pov'as dir'i, ke Bibi-Produkt'ad'o ne'profit'em'as, sed ni far'as tre mal'grand'a'n profit'o'n. Ni fokus'iĝ'as sur konserv'ad'o kaj re'viv'ig'o de la meti'o'j kaj sub'ten'o de la meti'ist'o'j, kaj pli'alt'ig'o de ili'a konsci'o pri la grav'ec'o de kler'iĝ'o kaj san'o.

Mi vid'as la diferenc'o'n ek'de kiam mi komenc'is Bibi Productions en 1994. Ĉiu'j hom'o'j, kiu'j labor'as ĉu en la ofic'ej'o, ĉu en la vilaĝ'o'j, hav'as pli ol du aŭ tri infan'o'j'n.

Ili sci'as kiel pli bon'e administr'i la mon'o'n, kiu'n ili gajn'as, kaj ili'a viv'nivel'o pli'bon'iĝ'is.

Sen'iĝ'int'e je mal'riĉ'ec'o, ili kompren'as la grav'ec'o'n de tio ke ili'a'j infan'o'j frekvent'u la lern'ej'o'n. Kler'iĝ'o kaj san'o est'as la fundament'o de ajn'a ekonomi'o en iu ajn land'o.

Kiom da dung'it'o'j hav'as Bibi Productions?

Ni hav'as tri'dek hom'o'j'n el divers'a'j angul'o'j de Bangladeŝo, labor'ant'a'j en la ofic'ej'o. Iu'j unu'e pens'is, ke ili ne sci'pov'os labor'i en la ofic'ej'o. Sed mi pov'as re'kon'i hom'o'j'n kun pozitiv'a si'n'ten'o.

Mi ne pov'as dir'i ili'a'n ĝust'a'n nombr'o'n, sed da ili est'as ĉirkaŭ 100 000. Vi pens'as, ke tio est'as mult'eg'e? Tio est'as eĉ ne unu procent'o de la teks'ist'o'j en la land'o! Mi ŝat'us sent'i, ke mi ating'is la unu'a'n ŝtup'o'n de la ŝtup'ar'o antaŭ ol mi mort'os - est'as mult'e pli por far'i.

En land'o'j kiel Barato, Bangladeŝo kaj land'o'j de Centr'a Azi'o, agrikultur'o est'as la plej grav'a sektor'o de la ekonomi'o. Hom'o'j, labor'ant'a'j en agrikultur'o kaj meti'o'j, viv'as unu apud la ali'a. Mi labor'as kun hom'o'j, kiu'j far'as aĵ'o'j'n per'man'e: Mod'o por Dis'volv'iĝ'o – jen kio mi est'as.

Kiel ek'is la ide'o pri Mod'o por Dis'volv'iĝ'o?

Ĝi komenc'iĝ'is kiam mi prezent'is mi'a'n unu'a'n spektakl'o'n ĉe Unesk'o en 1996. Vest'fason'ist'o'j'n tre mal'oft'e re'kon'as agent'ej'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, sed la Organiz'o re'kon'is la lig'o'n inter mod'o kaj dis'volv'iĝ'o, kler'iĝ'o kaj san'o. La program'o "Weavers of Bangladesh" [Teks'ist'o'j de Bangladeŝo] de Unesk'o est'is pri'raport'at'a de du'dek naŭ televid'a'j kanal'o'j ĉirkaŭ la mond'o. Ĝi'n apog'is Feder'ic'o Mayor, tiam Ĝeneral'a Direktor'o de Unesk'o, kaj la Reĝ'in'o Sofía de Hispanio. Se la amas'komunik'il'o'j far'is el mi la maneken'o'n Bibi, tiu'j du hom'o'j, kiu'j kred'is en mi de la komenc'o, don'is al mi ne'taks'ebl'a'n sub'ten'o'n en mi'a karier'o kiel dezajn'ist'o. Mi ankaŭ ricev'is mult'a'n inter'naci'a'n sub'ten'o'n. Ek'de tiam mi est'as invit'at'a al el'star'a'j universitat'o'j en la mond'o, kiu'j nun labor'as super mod'o por dis'volv'iĝ'o kaj al la Mond'a Ekonomi'a Forum'o, ĉar ili kompren'as la grav'ec'o'n de la kre'iv'a ekonomi'o kaj la soci'a ekonomi'o.

En 1999, Unesk'o nom'um'is vi'n Dezajn'ist'o por Dis'volv'iĝ'o. Post'e, en 2001, vi far'iĝ'is Art'ist'o por pac'o. Kio'n la re'kon'o'j de Unesk'o signif'as por vi?

Kio mi est'as hodiaŭ, est'as dank'e al Unesk'o. Sed ankaŭ, dank'e al mi'a labor'o, hom'o'j kompren'as, ke Bangladeŝo ne nur hav'as problem'o'j'n, ĝi est'as ankaŭ mir'ind'a land'o.

Kiam mi est'is nom'um'it'a Dezajn'ist'o por Dis'volv'iĝ'o, mi re'ven'is hejm'e'n kaj montr'is la atest'il'o'n al la teks'ist'o'j. Mi dir'is al ili, ke la atest'o est'as por ili, ne nur por mi. Vi pov'as ŝanĝ'i hom'a'n mens'o'n kiam vi respekt'as ili'a'n hom'a'n dign'o'n.

Ajn'a re'kon'o don'as al vi fort'o'n. Mi est'as membr'o de la Universitat'o de la Art'o'j, Londono. Ĉi tiu re'kon'o est'as don'it'a al mi pro la kontribu'o, kiu'n mi far'is por antaŭ'e'n'ig'i man'a'n teks'il'o'n. Mi ricev'is la plej alt'a'n premi'o'n de Bangla-Akademi'o, la Bangladeŝa naci'a lingv'a aŭtoritat'o, establ'it'a en 1954 laŭ la model'o de la Franc'a Akademi'o. Kaj la plej grand'a'j dezajn'ist'o'j en la mond'o ankaŭ re'kon'is la labor'o'n, kiu'n mi far'as por la dis'volv'iĝ'o. La inter'naci'a re'kon'o mult'e help'as mi'n en mi'a labor'o por antaŭ'e'n'ig'i Mod'o'n por Dis'volv'iĝ'o.

Ĉio, kio'n ni far'as ĉe Bibi Productions, est'as natur'a kaj man'far'it'a. Mi neniam uz'is sintez'it'a'j'n ŝtof'o'j'n aŭ art'e'far'it'a'j'n kolor'o'j'n.

Mi ne atend'as, ke hom'o'j ĉiam sur'port'u natur'a'j'n kaj man'far'it'a'j'n aĵ'o'j'n, sed eĉ se vi hav'as kvar aŭ kvin komplet'o'j'n, sur'port'u ili'n de temp'o al temp'o!

Mi'a'j model'o'j est'as inspir'at'a'j de tradici'a fason'o. Mi cert'e ŝanĝ'ad'as kolor'o'j'n, mi pli'simpl'ig'as la fason'o'n, sed mi neniam ŝanĝ'as la tradici'a'n form'o'n de teks'ad'o de koton'o aŭ silk'o.

Mi'a'j plej vend'at'a'j aĵ'o'j est'as mi'a'j akcesor'aĵ'o'j kaj skarp'o'j. Mi'a'j bracelet'o'j est'as far'at'a'j el "akv'o'hiacint'o" [Eichhornia crassipes], plant'o kiu kresk'as vast'e en Bangladeŝo. Mi nun hav'as vir'in'o'j'n en ses vilaĝ'o'j far'ant'a'j'n tiu'j'n bracelet'o'j'n. Kaj mi'a'j'n gamuchas [koton'a'j'n tuk'o'j'n] antaŭ'e'n'ig'as la hispan'a aktor'o Antonio Banderas, do mi ne bezon'as el'spez'i mon'o'n por reklam'o.

Kaj mi tut'egal'e neniam far'us tio'n, ĉar Bibi Productions est'as mem'financ'at'a projekt'o, kaj cent'o'j da hom'o'j de'pend'as de mi por si'a'j viv'rimed'o'j.

Kiam mi komenc'is labor'i en Kamboĝo, mi komenc'is re'cikl'ig'o'n kaj hodiaŭ mi far'iĝ'is fak'ul'o pri re'cikl'ig'o! En Bangladeŝo, mi produkt'as aĵ'o'j'n el tio kio'n oni for'ĵet'as kiel rub'o'n.

Mi'n ankaŭ inspir'is la "rikiŝ'a art'o" en Bangladeŝo por far'i okul'vitr'a'j'n fram'o'j'n, kiu'j'n mi person'e sur'port'as tre oft'e.

Sed la ver'a'n "revoluci'o'n" far'is ni'a fason'aĵ'o por ge'jun'ul'o'j. Ni far'as divers'kolor'a'j'n ĝinz'o'j'n, divers'manier'a'j'n sari'o'j'n, modern'a'j'n bluz'o'j'n ktp.

Kiel vi ekvilibr'ig'as vi'a'n famili'a'n viv'o'n kun vi'a'j profesi'a'j ag'ad'o'j?

Mi kon'as la edz'in'a'n viv'o'n, mi hav'as du infan'o'j'n. Kiam ili hav'is ĉirkaŭ 9 aŭ 10 jar'o'j'n, mi dev'is kompren'ig'i al ili, ke mi hav'as rev'o'n, kaj ke se mi ne streb'os ĝi'n efektiv'ig'i, mi est'os frustr'it'a. Hodiaŭ ambaŭ mi'a'j ge'patr'o'j for'pas'is, mi'a'j infan'o'j viv'as ekster'land'e, sed la meti'ist'o'j, kun kiu'j mi labor'as, neniam permes'as al mi sent'i mi'n sol'ec'a. Ili est'as ordinar'a'j hom'o'j, kiu'j bezon'as si'a'n salajr'o'n en la unu'a tag'o de la monat'o ĉar ili dev'as pag'i por la lu'o. Ili ne est'as mi'a famili'o, sed ili signif'as por mi pli ol io ajn.

Ek'de kiam mi re'ven'is al Bangladeŝo, mi komenc'is sub'ten'i bub'o'j'n [povr'a'j'n, strat'a'j'n, oft'e, sen'hejm'a'j'n, infan'o'j'n]. Mi don'is al ili iom da mon'o, kondiĉ'e ke ili ir'u al la lern'ej'o.

Mi far'iĝ'is ili'a garanti'ul'in'o por lern'ej'o'j de NRO-j (ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j), kiu'j kutim'e ne akcept'as strat'a'j'n infan'o'j'n. De'komenc'e est'is unu infan'o, post'e ali'a - nun ili est'as pli ol cent! Ili est'as mi'a font'o de ĝoj'o, kiam mi est'as en Dak'o.

Ateno: Libr'o'j ĉie

La 23-an de april'o, la grek'a ĉef'urb'o start'ig'as la jar'o'n de la celebr'ad'o de la leg'ad'o, de la kultur'o kaj de la sci'o, kiel Mond'a Ĉef'urb'o de la libr'o 2018, kadr'e de Unesk'o. "Libr'o'j ĉie“ est'as la ĉef'a mot'o de tiu manifest'ad'o, kies program'o en'hav'as mult'nombr'a'j'n aktiv aĵ'o'j'n, mal'ferm'it'a'j'n al ĉiu'j, ĝis la plej ne'atend'it'a'j kaŝ'angul'o'j de la histori'a urb'o.

Oni mal'ŝpar'is tiu'okaz'e grav'a'j'n klopod'o'j'n far la Urb'o de Ateno, cel'e konkret'ig'i la vid'o'n de la Urb'estr'o de Ateno, Georgios Kaminis. Li'a cel'o – kaj tiu de li'a sep'person'a team'o, konstitu'it'a por tiu okaz'o – est'as engaĝ'i la civit'an'o'j'n de ĉiu aĝ'o kaj de ĉiu'j soci'a'j kaj etn'a'j origin'o'j al la dis'vast'ig'o de kultur'o de la libr'o kaj de la lern'ad'o en la divers'a'j'n kvartal'o'j'n de Ateno, dank'e al miriad'o da mal'grand'a'j sur'lok'a'j aktiv'aĵ'o'j.

Tem'as pri la firm'ig'o de la mem'estim'o de la loĝ'ant'o'j kaj pri la stimul'ad'o de la soci'a'j integr'iĝ'o kaj koher'ec'o. Oni cel'as sam'e kun'ig'i la kre'iv'a'j'n fort'o'j'n de la urb'o direkt'e al komun'a kultur'a cel'o: la fond'o de solid'a hered'aĵ'o, sam'temp'e fizik'a kaj spirit'a, kiu ankr'u long'daŭr'e la am'o'n kaj la praktik'o'n de leg'ad'o en la ĉiu'tag'a'n viv'o'n de la loĝ'ant'o'j.

Por tio'n sukces'e ating'i, la urb'o asoci'iĝ'is kun pli ol cent kvin'dek kler'ig'a'j instituci'o'j, kun verk'ist'o'j kaj kun la el'don'industri'o.

Mult'nombr'a'j kultur'a'j centr'o'j, muze'o'j, grup'o'j de la civil'a soci'o, ek'kompani'o'j kaj ne'reg'ist'ar'a'j organiz'o'j (NROj), ambasad'ej'o'j kaj inter'naci'a'j organiz'o'j respond'is al tiu al'vok'o. Ne est'as surpriz'o ke al ili al'iĝ'is ĉirkaŭ cent kvin'dek bibliotek'o'j el la tut'a land'o, kiu'j propon'as, sub la egid'o de la Naci'a Bibliotek'o de Grek'uj'o, special'a'j'n program'o'j'n kadr'e de somer'a kampanj'o de leg'ad'o.

Part'o'pren'as en la projekt'o ankaŭ divers'tip'a'j program'o'j kaj municip'a'j organiz'o'j, kiel la kultur'a ret'o de la ĉef'urb'o Athens Culture Net [Kultur'ret'o Ateno] kaj la iniciativ'o Écoles ouvertes [Mal'ferm'it'a'j lern'ej'o'j] – ambaŭ financ'at'a'j de la Fond'aĵ'o Stavros Niarchos -, la kompleks'o de la muze'o de industri'o kaj kultur'o Technopolis [Urb'o de teĥnik'o], la Organiz'o por jun'ul'ar'o kaj kultur'o kaj la sport'o'j OPANDA, la platform'o de la civil'a soci'o SynAthina kaj la program'o'j por help'o al rifuĝ'int'o'j.

Milion'o da vizit'ant'o'j atend'at'a'j Kadr'e de la program'o, oni real'ig'os vigl'a'n bunt'o'n de pli ol du'cent kvin'dek event'o'j kaj aktiv'aĵ'o'j, ĉiu'j rond'ir'a'j ĉirkaŭ libr'o'j, lern'ad'o kaj dis'divid'o de kon'o'j. Atend'ant'e milion'o'n da vizit'ont'o'j, la urb'o aspir'as prezent'i literatur'a'n scen'ej'o'n adapt'it'a'n al ĉiu'j gust'o'j kaj al ĉiu'j aĝ'o'j. Krom dis'vast'ig'i la am'o'n por libr'o'j kaj por lern'ad'o, ĝi esper'as stimul'i publik'a'n dialog'o'n, ne nur inter la kre'ant'o'j, la kun'ag'ant'o'j kaj la intelekt'a elit'o, sed ankaŭ kaj precip'e, en'e de la tut'a soci'o.

Libr'o'j kaj leg'ad'o est'as kun'fand'at'a'j kun art'o kaj kre'iv'ec'o, fokus'iĝ'ant'e sur lern'ad'o, sed ankaŭ montr'ant'e distr'a'j'n kaj ĝu'a'j'n aspekt'o'j'n de leg'ad'o.

Dum la land'o spert'as financ'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n, kaj kriz'o'n de la libr'el'don'a industri'o, la financ'ad'o de tiu event'o renkont'is mult'a'j'n defi'o'j'n. La urb'o Ateno ne hezit'is tamen atribu'i al ĝi buĝet'o'n de 500 000 eŭr'o'j por la komunik'ad'o kaj kontribu'i ankaŭ al la aktiv'aĵ'o'j de la OPANDA. La donac'o'j de la instituci'o'j, de la subvenci'ant'o'j kaj de la ambasad'ej'o'j kiu'j rekt'e sub'ten'as la projekt'o'n, ating'is, fin'e de februar'o 2018, la sam'a'n sum'o'n de 500 000 eŭr'o'j, kiu eĉ laŭ la atend'o'j pli'grand'iĝ'os. Ni est'is surpriz'it'a'j kaj motiv'it'a'j de la interes'o kaj de la dezir'o, kiu'j'n la plej'mult'o de la part'o'pren'ant'o'j evident'ig'is por engaĝ'iĝ'i ni'a'flank'e kaj uz'i ni'a'j'n rimed'o'j'n je la dispon'o de tiu ĉi event'o, tiom grav'a por ni'a urb'o.

Anna Routsi (Greki'o) est'as konsil'ant'o de la urb'estr'o de Ateno por la program'o kaj la komunik'ad'o koncern'e la event'o'n Mond'a Ĉef'urb'o de la libr'o 2018.

Plen'ig'i Kultur'a'n mal'plen'aĵ'o'n

La ge'jun'ul'ar'o el Sud'a Afrik'o est'as tiom talent'a kiom ge'jun'ul'o'j ie ajn. Sed kun mal'aper'ant'a'j lok'a'j tradici'o'j, kaj la mank'o de voj'o'j por en'kanal'ig'i si'a'n kre'iv'o'n, ili viv'as en kultur'a mal'plen'ej'o.

Konsum'ad'o de en'hav'o, per kiu ili est'as inter'ret'e bombard'at'a'j, ne sufiĉ'as – ĉi tiu'j ge'jun'ul'o'j bezon'as ke oni don'u al ili al'ir'o'n al la ĝust'a'j il'o'j kaj ŝanc'o'j, kaj ke oni gvid'u kaj kuraĝ'ig'u ili'n el'labor'i si'a'j'n propr'a'j'n histori'o'j'n.

La Afrik'a kontinent'o super'abund'as je talent'ul'o'j: muzik'ist'o'j, verk'ist'o'j, poet'o'j, filozof'o'j, danc'ist'o'j kaj ali'a'j art'ist'o'j. Ĉi tiu'j art'ist'o'j kaj ili'a kre'iv'a labor'o est'as la konduk'il'o'j, tra kiu'j kultur'o'j pas'as de unu generaci'o al la sekv'a. Sed mult'a'j el ili est'as aŭ est'is ekzil'it'a'j: la sud-afrik'a kant'ist'in'o Miriam Makeba, kenja verk'ist'o Ngugi wa Thiong’o, niĝeria dramaturg'o Wole Soyinka, konga roman'ist'o kaj kemi'ist'o Emmanuel Dongala, franc'a-konga verk'ist'o Alain Mabanckou kaj zimbabva muzik'ist'o Thomas Mapfumo.

La list'o daŭr'as. Kelk'a'j el tiu'j ekzil'it'a'j afrik'an'o'j instru'as en prestiĝ'a'j universitat'o'j ekster'land'e, kie oni aprez'as ili'a'n ver'a'n valor'o'n – dum student'o'j en ili'a'j hejm'land'o'j rest'as sen'ig'it'a'j je ili'a saĝ'ec'o.

Sam'temp'e, tradici'a parol'a literatur'o mal'aper'as de ni'a kultur'a scen'o. Kiam mi est'is infan'o – mi kresk'is en mal'grand'a vilaĝ'o dum ras'apart'ism'o en Sud'a Rodezi'o (nun'a Zimbabvo) – mi'a'j ident'ec'o kaj kultur'a'j bezon'o'j est'is nutr'at'a'j per tiu literatur'o, kiu'n la plej'aĝ'ul'o'j trans'don'is per rakont'o'j rakont'at'a'j en la vesper'o'j. Inklud'ant'e lud'ad'o'n kaj kant'ad'o'n kaj danc'ad'o'n en la komun'um'o, tiu'j "lecion'o'j" komplet'ig'is la formal'a'n kler'o'n, kiu'n ni ricev'is.

En la lern'ej'o mi leg'is la klasik'aĵ'o'j'n de mult'a'j el'star'a'j verk'o'j de la angl'a, franc'a kaj uson'a literatur'o'j. Ĉi tiu'j libr'o'j ne reflekt'is ni'a'n real'aĵ'o'n, kaj mal'hav'is pens'o'j'n, kiu'j pov'us don'i al ni ide'o'j'n pri egal'ec'o kun la blank'ul'o'j. Sed sen'konsider'e pri cenzur'o, leg'ad'o mal'ferm'is por mi tut'e nov'a'n mond'o'n – en'konduk'ant'e mi'n en ali'a'j'n kultur'o'j'n kaj en la filozofi'a'j'n pens'ad'o'n kaj rezon'ad'o'n, kio instig'is mi'n kontest'i la jam ekzist'ant'a'n stat'o'n de afer'o'j.

Nun'temp'e, jun'a'j afrik'an'o'j sci'as tre mal'mult'e pri ni'a tradici'a hered'aĵ'o, kaj prefer'as pas'ig'i si'a'n temp'o'n mal'kovr'ant'e Holivud'a'j'n film'o'j'n aŭ lud'ant'e inter'ret'a'j'n lud'o'j'n. Anstataŭ trans'don'i ni'a'n propr'a'n kultur'o'n al ni'a'j ge'fil'o'j kaj ge'nep'o'j, kaj instig'i ili'n kre'i si'a'n propr'a'n art'o'n baz'it'a'n sur tiu kultur'o, ili pag'as por ekster'land'a amuz'iĝ'o. La rezult'o est'as, ke ni'a jun'ul'ar'o est'as mal'konekt'it'a kaj de ni'a tradici'o kaj de la labor'o de nun'temp'a'j aŭtor'o'j kaj pens'ul'o'j.

Tamen, ni'a ge'jun'ul'ar'o est'as sam'e talent'a kiel kiel ie en la mond'o. Mi vid'is jun'a'j'n ge'knab'o'j'n produkt'i la plej bel'a'n muzik'o'n per la plej rudiment'a'j instrument'o'j, aŭ far'i iu'j'n el la plej bon'a'j mal'long'a'j film'o'j uz'ant'e si'a'j'n saĝ'telefon'o'j'n – tut'e sen formal'a trejn'ad'o.

Ge'jun'ul'o'j tre mult'e profit'us el elektron'ik'a'j rimed'o'j sub la form'o de el'ŝut'ebl'a'j bit'libr'o'j.

Tio sam'a aplik'iĝ'as al vid'art'ist'o'j, kies labor'o bezon'as galeri'o'j'n por el'montr'i ili'a'n geni'o'n.

Esenc'e est'as ankaŭ dis'volv'i politik'o'j'n regul'ig'ant'a'j'n intelekt'a'n propriet'o'n por protekt'i ili'a'n labor'o'n.

Mank'o de mon'o?

Kiel pov'as sud'a Afrik'o form'i publik'a'n politik'o'n por plen'ig'i ĉi tiu'n kultur'a'n mal'plen'aĵ'o'n per grav'a en'hav'o? Kiel afrik'a'j ge'jun'ul'o'j pov'as lern'i pri'pens'i antaŭ ol papag'e ripet'i ĉio'n, kio'n oni prezent'as al ili? Kiel la region'o pov'as mal'akcept'i tio'n, kio est'as toks'a, kaj al'las'i tio'n, kio ne est'as makul'it'a, en si'a'n propr'a'n kre'a'n labor'o'n?

La kutim'a argument'o pri mank'o de mon'o pov'as est'i valid'a en mult'a'j okaz'o'j.

Sed est'as interes'e not'i, ke preskaŭ ĉiu'j land'o'j de sud'a Afrik'o el'spez'as milion'o'j'n por futbal'a'j stadion'o'j kaj por la ŝvel'iĝ'int'a'j salajr'o'j de futbal'ist'o'j. Est'as ver'e, ke sport'o stimul'end'as kaj ke futbal'a'j stadion'o'j ĝeneral'e est'as util'a'j. Ebl'a solv'o pov'us est'i kre'i strategi'o'n, laŭ kiu sport'o kaj kultur'o est'u kun'fand'it'a'j. En'spez'o'j de stadion'o'j, ekzempl'e, pov'us est'i en'kanal'ig'it'a'j por financ'i bibliotek'o'j'n, kin'ej'o'j'n, teatr'o'j'n, koncert'ej'o'j'n.

Ali'a oft'a politik'a argument'o est'as, ke iu ajn invest'o dev'us est'ig'i labor'posten'o'j'n.

Sed pren'u la ekzempl'o'n de Holivud'o, kiu dung'as mil'o'j'n, se ne milion'o'j'n, da labor'ist'o'j rekt'e aŭ ne'rekt'e – kaj ekonomi'e profit'ig'as Uson'o'n, krom permes'i al ĝi uz'i si'a'n mild'a'n pov'o'n. Nun kiam teknologi'o est'as dispon'ebl'a al ni, ankaŭ ni pov'as el'labor'i ni'a'j'n propr'a'j'n histori'o'j'n – per literatur'o, kin'o kaj art'o.

Hejm'land'e kov'it'a sukces'o

Est'i kre'em'a ne dev'as est'i tro mult'e'kost'a afer'o. En la 2016, la ital'a el'don'ej'o 66thand2nd el'don'is libr'o'n La felicità degli uomini semplici (La feliĉ'o de la simpl'a'j vir'o'j), kun mal'long'a'j rakont'o'j pri futbal'o en Afrik'o, verk'it'a'j de afrik'a'j aŭtor'o'j. En la ital'a lingv'o kaj po €18 ĉiu'ekzempler'e, ne mult'a'j afrik'an'o'j pov'as aĉet'i ĝi'n. Ali'flank'e, Neria, la hejm'land'e kov'it'a art'a film'o de la jar'o 1993, laŭ la scen'ar'o de la zimbabva aŭtor'o kaj kin'ist'o Tsitsi Dangarembga kaj reĝisor'it'a de li'a sam'land'an'o Godwin Mawuru – pri inter-seks'a'j problem'o'j – est'is pli al'ir'ebl'a kaj daŭr'e est'as la plej furor'a film'o en la histori'o de Zimbabvo.

Dum est'is preskaŭ ne'ebl'e al iu de mi'a generaci'o verk'i si'a'j'n propr'a'j'n histori'o'j'n dum si'a kresk'ad'o, nun'temp'a'j afrik'a'j ge'jun'ul'o'j hav'as kaj la ebl'o'n kaj la il'o'j'n je si'a dispon'o por tio'n far'i. Verk'ist'in'o'j kaj filozof'in'o'j - kiel Ke'n Bugul (Sen'egal'o), Kidi Bebey (Franci'o-Kamerun'o), Nadia Yala Kisukidi (nask'it'a en Belgi'o, de konga patr'o kaj franc'a-ital'a patr'in'o), Virginia Phiri (Zimbabvo), Chimamanda Ngozi Adichie (Niĝerio) – ili ĉiu'j verk'as si'a'j'n histori'o'j'n, kaj Afrik'o bezon'as aŭskult'i ili'n kaj part'o'pren'i kun ili. Plej mult'a'j mond'rigard'o'j de Afrik'o daŭr'e est'as makul'it'a'j per koloni'a'j vid'punkt'o'j – afrik'a'j voĉ'o'j, se proviz'it'a'j per la ĝust'a'j platform'o'j, pov'us ŝanĝ'i tio'n.

Lucy Mushita (Zimbabvo) est'as roman'ist'o kaj ese'ist'o. Nask'iĝ'int'a en Sud'a Rodezi'o, ŝi kresk'is en mal'grand'a vilaĝ'o dum ras'apart'ism'o. Ŝi'a roman'o Chinongwa (publik'ig'it'a en Sud-Afrik'o en 2008, kaj de la el'don'ej'o Actes Sud en Franci'o en 2012) esplor'as ĉi tiu'n period'o'n de ŝi'a viv'o, antaŭ ol ŝi for'las'is si'a'n land'o'n en 1986, cel'e al Franci'o, Uson'o kaj Aŭstrali'o – fin'fin'e adopt'ant'e Parizon kiel si'a'n hejm'o'n.

Kun ĉi tiu artikol'o, la Kurier'o mark'as la fest'o'n de la Afrik'a Semajn'o de Unesk'o en maj'o.

Jun'a'j afrik'an'o'j: re'invent'i politik'o'n

Mult'a'j jun'a'j hom'o'j en Afrik'o firm'e ek'star'as kaj kontraŭ'as la nun temp'a'n politik'o'n en si'a'j land'o'j. Kiel soci'a'j aktiv'ul'o'j de la civit'an'a soci'o kiu'j labor'as en soci'a'j ret'o'j, ili defi'as la star'ig'it'a'j'n aŭtoritat'o'j'n – util'ig'ant'e rep- muzik'o'n kaj grafiti'o'j'n, kaj ĝis'dat'ig'ant'e tradici'a'j'n kultur kod'o'j'n. Subtenantoj de sen'per'a rekt'a demo krateco, ili pret'ig'as la voj'o'n por soci'o kiu est'u, almenaŭ, mal'pli hierarki'a kaj sen'koloni'ig'it'a.

La Afrik'a'j politik'a'j klas'o'j mal'sukces'is antaŭ'e'n'ir'i en si'a misi'o konstru'i naci'o'j'n karakteriz'at'a'j'n de just'ec'o kaj progres'o, spit'e de plur'a'j kaj tre signif'o'plen'a'j progres'o'j. Al'don'ant'e la ne'ekzist'o'n de kred'ebl'a'j alternativ'o'j el la opozici'a'j parti'o'j, ni est'as dev'ig'at'a'j agnosk'i ke politik'o, ĝeneral'e, ating'is mal'alt'nivel'a'n punkt'o'n. Tiu ĉi sen'el'ir'a situaci'o gvid'as grand'a'n kvant'o'n da ge'jun'ul'o'j amas'e adopt'i sent'o'n de mal'konfid'o – kiu'n ebl'as resum'i per la fraz'o “ili ĉiu'j est'as egal'a'j”.

Ge'jun'ul'o'j far'iĝ'as politik'e en'volv'it'a'j en nov'a'j manier'o'j – kre'ant'e novajn entrepren'o'j'n, util'ig'ant'e cifer'ec'a'j'n digital'a'j'n aktiv'ec'form'o'j'n kaj star'ig'ant'e civil'a'j'n grup'o'j'n. Tamen neni'u el tiu'j iniciat'o'j pov'as anstataŭ'ig'i politik'o'n, kiu est'as la sol'a manier'o ŝanĝ'i la flu'o'n de la histori'o de iu land'o, por halt'ig'i la daŭr'ig'o'n de mal'egal'ec'o'j, kaj por re'star'ig'i sent'o'n de dign'o por milion'o'j da hom'o'j. Mult'o'n oni dev'as far'i urĝ'e en Afrik'o, sed, ĉef'e, neces'as sub'ten'i la star'ig'o'n de nov'a tip'o de dialog'o inter la jun'ul'ar'o – util'ig'ant'e ĝi'n kun ali'a'j metod'o'j kaj ali'a'j kun'lud'ant'o'j, se neces'e, kaj kun la fin'a cel'o ek'pren'i la potenc'o'n demokrat'ec'e.

Specif'a alternativ'o form'iĝ'as iom post iom, kaj merit'as zorg'a'n atent'o'n.

Nov'a'j jun'ul'ar'a'j politik'a'j mov'ad'o'j aper'as, burĝon'ant'as el kultur'o'j de urb'o'j kaj ĉirkaŭ'aĵ'o'j. Ekzempl'o'j inkluziv'as Y’en a marre (“Sufiĉ'e, por ni”), rep'grup'o'n el Sen'egal'o, Le Bala'i Citoyen (“La bala'il'o de l’ popol'o”), en Ebur-Bord'o, kaj Filimbi kaj LUCHA (“Lukt'o por Ŝanĝ”) en la Demokrat'a Respublik'o Kong'o'land'o (DRC).

Tiu'j civil'soci'a'j mov'ad'o'j est'as freŝ'aer'o kompar'e kun la sen'kolor'a'j kaj esenc'e inter'ŝanĝ'ebl'a'j politik'a'j klas'o'j. La mesaĝ'o de tiu'j nov'a'j elit'o'j romp'as la tradici'a'n politik'slang'o'n – est'as krud'a, rekt'a kaj propon'at'a en lingv'o kiu pov'as est'i kompren'at'a de tiu'j al kiu'j ĝi est'as adres'at'a, kio klar'ig'as ĝi'a sukces'o'n. Do, kiam Y’en a Marre kampanj'is por instig'i hom'o'j'n registr'iĝ'i por voĉ'don'i en 2011, la part'o'pren'o en la elekt'o'j est'is sen'precedent'a kiu'j est'us permes'ont'a'j. Okaz'is sam'e por la simbol'a'j strat'pur'ig'ad'o'j en Vagadugu'o, post la popol'a ek'star'iĝ'o en oktobr'o 2014 kontraŭ propon'at'a modif'o de la Konstituci'o, kiu est'us permes'ont'a al la antaŭ'a Prezident'o de Ebur'bord'o, Blaise Compaoré, kiu jam reg'is ek'de 1987, prezent'iĝ'i por pli'a elekt'o kiel prezident'o.

Mal'koloni'ig'a'j politik'o'j

Tiu'j nov'a'j Afrik'a'j ikon'o'j est'as konfuz'ant'a'j – ĉu pro tio kio'n ili dir'as kaj la manier'o en kiu ili dir'as tio'n, ĉu en la vest'o'manier'o, kiu romp'as la tradici'o'n de jak'o-kaj-kravat'o de politik'ist'o'j. La mal'koloni'ig'a dimensi'o de ili'a'j projekt'o'j reprezent'as serioz'a'n defi'o'n por la politik'a'j klas'o'j kaj eĉ por la ĝeneral'a publik'o, ĉef'e pro la horizontal'a, anstataŭ hierarki'a, ating'o, kiu kombin'as real'a'n politik'a'n ag'ad'o'n kun soci'a si'n'ten'o.

Tiu'j jun'ul'ar'a'j mov'ad'o'j est'as profund'e politik'a'j: eĉ se ili sen'konsci'e aŭ taktik'e, kaŝ'iĝ'as mal'antaŭ “soci'a” etiked'o. Ili ankaŭ ne montr'as dezir'o'n sen'per'e part'o'pren'i elekt'o'j'n. Ĉiu'j tiu'j mov'ad'o'j est'as klopod'o'j mal'koloni'ig'i la politik'o'n. Ili cel'as re'hav'ig'i la politik'o'n al la popol'o – en la man'o'j'n de civit'an'o'j kiu'j ĝis nun est'is for'ig'it'a'j el la demokrat'a procez'o, kaj konsult'at'a'j nur por al'don'i si'a'n aprob'o'n per voĉ'don'o.

Interes'e, tiu'j ĉi grup'o'j est'as organiz'at'a'j en rekt'a'j demokrati-manier'o'j. Per'e de ret'o da lok'a'j branĉ'o'j, Le Bala'i Citoyen permes'as al hom'o'j tra la tut'a land'o part'o'pren'i la decid'procez'o'n. Per iom pli lim'ig'it'a horizontal'a dimensi'o – pro la kon'at'ec'o kaj grand'a popular'ec'o de ties ĉef'o'j – ankaŭ Y’en a Marre permes'as al ĉiu'j part'o'pren'i konsult'iĝ'o-procez'o'n. Tiu ĉi tip'o de transvers'a kun'ig'ad'o ne ekzist'as en la konvenci'a politik'o. La kombin'o de metod'o'j kresk'ant'a'j el nun'temp'a'j civit'an'grup'o'j, kaj afrik'a'j tradici'a'j negoc'o'j propon'as model'o'n pri tio kiel pov'us funkci'i organiz'a struktur'o en Afrik'o.

En Sen'egal'o, dum la mobiliz'o'j de la 23-a de juni'o 2011, kaj spit'e al polic'a sub'prem'o kaj kontrol'ad'o far sekret'polic'a'j agent'ej'o'j, Y’en a Marre star'ig'is impon'a'n mov'ad'o'n. Tio help'is fiask'ig'i modif'o'j'n al la Konstituci'o, far'e de la Parlament'o, kiu'j est'us permes'ont'a'j re'elekt'iĝ'o'n de Abdoulaye Wade – kaj ver'ŝajn'e cert'ig'o ke li'a fil'o trans'pren'u la posten'o'n post la patr'a re'tir'iĝ'o.

Art'o je la serv'o de politik'o

Util'ig'ant'e muzik'o'n, danc'o'n kaj murgrafikiojn pren'it'a'j'n el strat'poezi'o, tiu'j ĉi mov'ad'o'j sukces'as kun'ig'i jun'a'j'n hom'o'j'n, kiu'j kompren'as la lingv'o'n kaj kod'o'j'n de si'a'j kvartal'o'j. En la strat'o'j kaj en inter'ret'o, ili vok'as por alternativ'a dialog'o kaj por projekt'o'j kiu'j don'os flug'il'o'j'n al ili'a'j rev'o'j.

Tiu'j nov'a'j rol'ant'o'j en afrik'a politik'o util'ig'as divers'a'j'n kultur'referenc'o'j'n por sub'ten'i si'a'j'n ag'o'j'n. Repmuziko, ekzempl'e, est'is potenc'a vektor'o por dis'vast'ig'i la mesaĝ'o'n de la opozici'o. Ali'a'j asert'o'j inkluziv'as la uz'o'n de naci'a'j lingv'o'j (Volofa por Y’en a Marre, kaj Morea por Le Bala'i Citoyen), aŭ sur'hav'o'n de la ĉap'o Amilcar Cabral (nom'it'a laŭ la simbol'a estr'o de la lukt'o kontraŭ la portugal'a koloni'ad'o en Gvineo-Bisaŭ'o).

Kiel esper'gvid'ant'o'j, la respond'ec'o de tiu'j mov'ad'o'j est'as ja grand'a. Ili reprezent'as politik'a'j'n fort'o'j'n, kiu'j ne est'as brid'at'a'j, ne hav'as inhibici'o'j'n, est'as liber'a'j kaj ne pez'ig'at'a'j de koloni'ism'a'j ŝarĝ'o'j. Ĝust'e est'as dank'e’ al ili ke la kontinent'o ne plu el'vok'as si'n'prezent'o'n sol'e per bild'o'j de kompat'o, star'ig'it'a'j de mal'riĉ'ec'o, mal'sat'o, Aidos'o kaj milit'o. Ni est'as sojl'e por radikal'a emancip'iĝ'a projekt'o. Tre simil'e al la kontraŭ-sever'ŝpar'ad'a mov'ad'o Indign'ad'os [Indign'a'j] en Hispanio, kiu star'ig'is la ekstrem'mal'dekstr'a'n politik'parti'o'n Podemos [Ni pov'as] en 2014, tiu'j ĉi grup'o'j, antaŭ'e aŭ post'e, est'os al'vok'at'a'j part'o'pren'i en naci'nivel'a'j balot'o'j. Ni pov'os tiam spekt'i mal'kolon'ad'a'n turn'o'punkt'o'n vid'al'vid'e de la Okcident'a'j land'o'j – kun la ebl'ec'o de soci'o'j baz'it'a'j sur ni'a'j propr'a'j soci'a'j kaj kultur'a'j real'ec'o'j.

Hamidou Anne (Sen'egal'o), diplom'it'o de École Nationale d’Administration [Naci'a Administraci-Lern'ej'o pri Administr'ad'o (En'a)] en Franci'o kaj de Sorbon'a Universitat'o, aktiv'ig'is ke kelk'a'j ricev'u plur'a'j'n posten'o'j'n en Sen'egal'a'j reg'ist'ar'a'j organiz'o'j kaj verk'is artikol'o'j'n por inter'naci'a'j amas'komunik'il'o'j. Li nun'temp'e doktor'iĝ'as pri politik'a'j scienc'o'j en la Universitat'o Gast'o'n Berger, en Saint-Louis (Sen'egal'o).

Per'e de tiu ĉi artikol'o, la Kurier'o part'o'pren'as la celebr'ad'o'n de la Afrik'a Unesk'o-Semajn'o en la monat'o maj'o.

Aŭskult'u la voĉ'o'n de la lag'o La popol'o de la Urs'a Lag'o en la centr'a'j Nord'okcident'a'j teritori'o'j de Kanado pren'is si'a'n sort'o'n en si'a'j'n propr'a'j'n man'o'j'n.

Post jar'dek'o'j da pen'ad'o'j, en 2016 ili gajn'is la rajt'o'n al aŭtonom'ec'o. Ankaŭ tiu'jar'e, ili sukces'is en'skrib'i si'a'n teritori'o'n, Tsá Tué, en la Mond'a'n Ret'o'n de Biosfer'a'j Rezerv'ej'o'j de Unesk'o [World Network of Biosphere Reserves]. Ili est'as sur la ĝust'a voj'o por konserv'i la kor'o'n de la akv'o, de kiu de'pend'as ili'a propr'a plu'viv'ad'o.

"Mi boat'as ses hor'o'j'n tag'e, sufiĉ'e for'e'n - de unu flank'o de la lag'o al la ali'a, de'pend'e de la veter'o. Mi vid'as neni'o'n krom sen'fin'a eben'a ter'o... jen ĉi tie est'is mi'a'j pra'patr'o'j. Mi ĉiam avert'ad'as mi'a'j'n fil'o'j'n: "Nur rigard'u la land'o'n kaj ĝi rakont'os al vi la histori'o'n, kiu'n ĝi dev'as rakont'i al vi. Vi ne vol'as aŭd'i ĝi'n?

Vi tamen pov'as rakont'i ĝi'n parker'e." Kiu est'as tiu vir'o, kiu pet'as si'a'j'n fil'o'j'n aŭskult'i la voĉ'o'n de si'a land'o kaj decid'as trans'ir'i glaci'a'n are'o'n de pli ol 30 000 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j? Li'a nom'o est'as Raymond Tutcho. Li viv'as proksim'e al la Grand'a Urs'a Lag'o, la last'a grand'a virg'e pur'a Arkt'a lag'o.

Respekt'i la natur'o'n kaj si'a'j'n pli'aĝ'ul'o'j'n est'as profund'e en'radik'iĝ'int'e en la mens'o'j de li'a popol'o - ne pli ol 600 anim'o'j, preskaŭ ĉiu'j el kiu'j est'as Sahtuto’in'e Dene.

La Dene-popol'o est'as indiĝen'a grup'o de Unu'a'j Popol'o'j, kiu'j loĝ'as en la centr'a'j Nord'okcident'a'j Teritori'o'j de Kanado. Ili loĝ'as en Déline, mal'grand'a setl'ej'o ĉe la okcident'a bord'o de la lag'o. Sahtuto’in'e signif'as ’popol'o de la Urs'a Lag'o’ kaj Déline signif'as ’kie flu'as la akv'o’. Tutcho est'as la estr'o de la nov'a reg'ist'ar'o de Déline Got’in'e [Déline Got’in'e Government (DGG)], la unu'a indiĝen'a, publik'a aŭtonom'a reg'ist'ar'o de Kanado, form'it'a en septembr'o 2016.

Unik'a'j inter'rilat'o'j

La lag'o hav'as Tudze, kred'as la Sahtuto- an'o'j. Ĉi tiu ’kor'o de la akv'o’ bat'as fund'e de la lag'o, pump'ant'e si'a'j'n viv'don'ant'a'j'n akv'o'j'n tra la river'o'j kaj ocean'o'j de la mond'o. La virg'a dezert'o de la Grand'a Urs'a Lag'o form'as la fundament'o'n de ili'a'j kosm'ologi'o, histori'o kaj tradici'a leĝ'o kaj la ekonomi'o'n de re'nov'ig'ebl'a'j resurs'o'j de Déline.

La spirit'ec'o de Dene en'hav'as ĉiu'j'n element'o'j'n de la mond'o. Best'o'j, bird'o'j kaj fiŝ'o'j, tondr'o'j, fulm'o'j, akv'o kaj rok'o'j - ĉiu'j hav'as viv'fort'o'n kaj dev'as est'i respekt'at'a'j.

Ĉio en la natur'o viv'as, kaj ĉio hav'as si'a'n propr'a'n spirit'o'n. Tiel, per obe'ad'o al leĝ'o'j kaj est'ant'e efik'a'j gard'ant'o'j de la land'o, la esenc'o est'i Sahtuto-an'o est'as re'ten'at'a de ili.

Konstant'a mesaĝ'o de pli'aĝ'ul'o'j al ili'a komun'um'o est'as tio, ke ili dev'as est'i respond'ec'a'j gard'ist'o'j de la afer'o'j donac'it'a'j al ili de la ter'o. Dum tiu'j donac'o'j est'as pri'zorg'at'a'j kaj konserv'at'a'j en bon'a stat'o, ili, si'a'vic'e, daŭr'e don'os si'a'j'n riĉ'aĵ'o'j'n al la hom'o'j.

"Ni hav'as unik'a'j'n inter'rilat'o'j'n kun la lag'o kaj ĝi'a'j ĉirkaŭ'aĵ'o'j, kiu'j daŭr'as mil'o'j'n kaj mil'o'j'n da jar'o'j," klar'ig'as Charlie Neyelle, la Reprezent'ant'o de la Pli'aĝ'ul'o'j ĉe la Ĉef'a Konsili'o de la reg'ist'ar'o. "Iu'j profet'is, ke la Grand'a Urs'a Lag'o est'os la last'a lok'o, kie la akv'o est'os viv'a ĉar la kor'o de la akv'o ankoraŭ bat'as," li dir'as, al'don'ant'e: "Sed se ni mort'ig'os ĝi'n kaj se ĝi mort'os, ĉio mort'os.

Por evit'i ke tio okaz'u, ni dev'as eduk'i hom'o'j'n pri la grav'ec'o de akv'o." "Ni ne valor'ig'as mon'o'n," klar'ig'as pli'aĝ'ul'o Le'o'n Modest'e. Pri kio la komun'um'o mal'trankvil'iĝ'as, tio est'as, ke modern'ig'o al'port'os pli da dis'volv'a'j projekt'o'j al la rezerv'ej'o, renvers'ant'e la natur'a'n ekvilibr'o'n.

Reg'i si'a'j'n propr'a'j'n teren'o'j'n

Kvankam la pli'aĝ'ul'o'j de Déline long'e admon'is ĉiu'j'n viv'i en harmoni'o kun si'a'j ĉirkaŭ'aĵ'o'j, klimat'a ŝanĝ'o kaj pli'iĝ'ant'a'j kresk'ant'a'j prem'o'j signif'as, ke uz'i tradici'o'j'n kaj far'i ali'a'j'n paŝ'o'j'n por konserv'i si'a'n viv'manier'o'n far'iĝ'as imperativ'a. La komun'um'o konfid'e de'pend'as de fiŝ'ad'o kaj ĉas'ad'o por proviz'i mult'a'j'n si'a'j'n bezon'o'j'n. Ĝi'a ekonomi'o de re'nov'ig'ebl'a'j resurs'o'j inkluziv'as lim'ig'it'a'n - sed kresk'ant'a'n - turism'o'n kaj dis'volv'iĝ'o'n de la infra'struktur'o.

La star'ig'o de la indiĝen'a publik'a aŭtonom'a reg'ist'ar'o [DGG] help'eg'is la ekonomi'o'n. Pen'e gajn'it'a post jar'dek'o'j de politik'a aktiv'ism'o, mem'reg'ad'o signif'as, ke la Déline-komun'um'o nun hav'as unu reg'ist'ar'o'n, kun unu ar'o de regul'o'j - facil'ig'ant'a konserv'i ĝi'a'j'n kultur'o'n, lingv'o'n, spirit'a'j'n praktik'o'j'n kaj ter-baz'it'a'n viv'manier'o'n.

Ekzempl'e, kiam oni rimark'is, ke la nombr'o de boac'o'j mal'pli'iĝ'is de 500 000 antaŭ dek kvin jar'o'j ĝis 60 000 pro klimat'a ŝanĝ'o, la DGG en'kon'konduk'is lim'ig'o'j'n pri ĉas'ad'o de best'o'j. "Ni ĉiu'j honor'as ĉi tiu'j'n regul'o'j'n", klar'ig'as Leon'ard Kenny, oficiisto de Komun'um'a Ekonomi'a Evolu'o de la aŭtonom'a reg'ist'ar'o. Tamen, ali'a'j'n best'o'j'n, kiel alk'o'j, oni plu ĉas'as "iom," li al'don'as.

En 2013, pli'aĝ'ul'o'j kaj ŝlos'il'a'j komun'um'agent'ej'o'j de Déline pri'diskut'is la establ'o'n de biosfer'a rezerv'ej'o. La sekv'int'a'n jar'o'n [2014] oni form'is gvid'a'n komitat'o'n por la biosfer'a rezerv'ej'o Tsá Tué. La partner'ec'o inter reg'ist'ar'a'j kaj ne'reg'ist'ar'a'j organiz'o'j pli'vast'ig'is la inter'konsent'o'n pri la krit'a rol'o kiu'n indiĝen'a'j hom'o'j lud'as en la administr'ad'o de si'a'j propr'a'j land'o'j.

En mart'o 2016, Tsa Tué est'is al'don'it'a al la Mond'a Ret'o de Biosfer'a'j Rezerv'ej'o'j de Unesk'o [World Network of Biosphere Reserves]. La okaz'aĵ'o'n la komun'um'o unu'anim'e bon'ven'ig'is kaj celebr'is. "La lag'o ne pov'as parol'i por si mem, ni est'os la voĉ'o por la lag'o," entuziasm'iĝ'is Gina Bayha, kun'ord'ig'ant'o por la biosfer'a rezerv'ej'o.

La Gard'ist'a Konsili'o de la Biosfer'a Rezerv'ej'o Tsá Tué, form'it'a de Déline- loĝ'ant'o'j, respond'ec'as pri la efektiv'ig'o de la task'o'j en la biosfer'a rezerv'ej'o. La Konsili'o inkluziv'as reprezent'ant'o'j'n de la Konsili'o pri Re'nov'ig'ebl'a'j Resurs'o'j de Déline, ali'a'j'n ŝlos'il'a'j'n agent'ej'o'j'n, Park'o'j Kanado [Parks Canada], pli'aĝ'ul'o'j'n kaj ge'jun'ul'o'j'n. Decid'o'j de la konsili'o baz'iĝ'as sur inter'konsent'o.

Kovr'ant'e are'o'n de 93 300 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j, Tsá Tué est'as la plej grand'a biosfer'a rezerv'ej'o en Nord-Amerik'o.

Ĝi inklud'as la Grand'a'n Urs'a'n Lag'o'n en Arktiko, la plej grand'a'n lag'o'n situ'ant'a'n tut'e en Kanado, kaj part'o'n de ĝi'a basen'o en'e de la Distrikt'o Déline de la region'o de la setl'ej'o Sahtu.

Grand'eg'a'j vast'aĵ'o'j de virg'a boreal'a arb'ar'o kaj tajg'o, river'o'j kaj mont'o'j kovr'as grand'a'n part'o'n de la basen'o, kiu est'as divid'it'a en tri ekologi'a'j'n zon'o'j'n: la eben'aĵ'o'j'n de la tajg'o en la okcident'o; la tajg'a'n ŝild'o'n la sud'orient'o, kiu inkluziv'as la drenareon de la river'o Camsell; kaj la Sud'a'n Arkt'a'n ekologi'a'n zon'o'n sur la nord'orient'a rand'o de la lag'o. En'e de ĉi tiu'j ekologi'a'j zon'o'j, la teren'o'j plu klasifik'at'as en naŭ ekologi'a'j'n region'o'j'n kaj en'tut'e du'dek du ekologi'a'j'n distrikt'o'j'n. Ĉiu el ĉi tiu'j pli mal'grand'a'j are'o'j hav'as disting'a'n kombin'o'n de land'form'o'j, ĉiam'frost'a grund'o, grund'o, klimat'a'j kaj biologi'a'j komun'um'o'j, kiu'j far'as ili'n unik'a'j.

La akv'o'j de Tsá Tué est'as plej'part'e ne'polu'it'a'j, ĝi'a'j fiŝ'kapt'ej'o'j est'as en bon'a ord'o, kaj ekzist'as mult'e da sovaĝ'a'j best'o'j.

La best'o'j trov'at'a'j ĉi tie en grand'a'j nombr'o'j inkluziv'as la tundr'a'n boac'o'n, griz'a'n urs'o'n, alk'o'n kaj ovibov'o'n, kaj divers'a'j'n migr'a'j'n bird'o'j'n, atest'ant'e alt'grad'e ekologi'a'n integr'ec'o'n en la rezerv'ej'o.

Ne permes'u al la modern'ec'o mort'ig'i la kor'o'n

Re'pac'ig'i tradici'o'n kun modern'a viv'ad'o, cert'ig'ant'e, ke indiĝen'a'j hom'o'j pov'as protekt'i si'a'n ekonomi'a'n kaj soci'a'n bon'stat'o'n, oft'e est'as mal'facil'e – sam'e est'as pri la Unu'a'j Popol'o'j de Kanado. La modern'a viv'o est'as esenc'e lig'it'a al modern'a'j teknologi'o'j, kies uz'o de'pend'as de la sci'o pri modern'a'j lingv'o'j. Ge'jun'ul'o'j lern'as la angl'a'n kaj iom post iom perd'as si'a'j'n lig'o'j'n al si'a trib'a lingv'o.

Laŭ la Atlas'o de Unesk'o de la En'danĝer'ig'it'a'j Lingv'o'j de la Mond'o [UNESCO Atlas of the World’s Languages in Dan'ger], ekzist'as ok'dek ok en'danĝer'ig'it'a'j lingv'o'j en Kanado. Inter ili, Sahtúot’įnę Yatį, parol'at'a de la Urs'lag'a popol'o kaj dis'vast'ig'it'a inter kvar komun'um'o'j en Kanado (1 100 parol'ant'o'j en 2006), est'as konsider'at'a "en'danĝer'ig'it'a", kio signif'as, ke infan'o'j ne plu lern'as la lingv'o'n kiel si'a'n patr'in'a'n en si'a hejm'o. Ĝi est'as nur du paŝ'o'j'n for de ’for'mort'o’. Kiel do la sci'o kaj saĝ'o, kiu'j'n posed'as la pli'aĝ'ul'o'j, trans'don'at'as al pli jun'a'j generaci'o'j? Kiam ĝi'a'j lingv'o'j mal'aper'as, mal'aper'as ankaŭ indiĝen'a sci'o.

La 6-an de decembr'o 2016, la kanada ĉef'ministr'o Justin Trudeau anonc'is si'a'n dev'ont'ig'o'n "en'konduk'i Leĝ'o'n pri Indiĝen'a'j Lingv'o'j, kun'labor'e kun Indiĝen'a'j Popol'o'j, cel'e garanti'i la konserv'ad'o'n, protekt'o'n kaj re'viv'ig'o'n de lingv'o'j de la Unu'a'j Popol'o'j, Mestiz'o'j kaj Inuit'o'j" en la land'o.

La DGG labor'as super pli'fort'ig'o de la kler'ig'a sistem'o kaj plan'as adopt'i si'a'j'n propr'a'j'n leĝ'o'j'n por cert'ig'i, ke la Déline- an'o'j est'u instru'at'a'j kaj kuraĝ'ig'it'a'j uz'i si'a'n indiĝen'a'n lingv'o'n ĉe si'a'j labor'lok'o'j.

Ĉi tiu'j pen'o'j reflekt'as kaj la spirit'o'n de mal'ferm'mens'ec'o en Kanado kaj re'ven'o'n al tradici'a suveren'ec'o en'e de modern'ig'at'a'j reg'ist'ar'a'j struktur'o'j. Ĝi propon'as grav'a'j'n lecion'o'j'n por ali'a'j biosfer'a'j iniciat'o'j por forĝ'i nov'a'j'n rilat'o'j'n de respekt'o, harmoni'o kaj solidar'ec'o inter la hom'ar'o kaj la planed'o.

La spert'o de Tsá Tué, esper'ebl'e, help'os instig'i pli da indiĝen'a'j komun'um'o'j administr'i si'a'j'n propr'a'j'n biosfer'a'j'n rezerv'o'j'n.

Biosfer'a'j Rezerv'ej'o'j

La Mond'a Ret'o de Unesk'o de Biosfer'a'j Rezerv'ej'o'j est'as la kor'o de la program'o de Unesk'o Hom'o kaj Biosfer'o [Man and the Biosphere (MAB)], lanĉ'it'a en 1971. Ĝi cel'as antaŭ'e'n'ig'i solv'o'j'n, kiu'j re'pac'ig'as la konserv'ad'o'n de viv'divers'ec'o [bio'divers'ec'o] kun ĝi'a daŭr'ig'ebl'a uz'o. Ampleks'ant'e ter'a'j'n, mar'a'j'n kaj mar'bord'a'j'n eko'sistem'o'j'n, Biosfer'a'j Rezerv'ej'o'j est'as special'a'j lok'o'j por test'i inter'fak'a'j'n al'ir'o'j'n por kompren'i kaj administr'i ŝanĝ'o'j'n kaj inter'ag'o'j'n inter soci'a'j kaj ekologi'a'j sistem'o'j, inkluziv'e de prevent'ad'o de konflikt'o'j kaj administr'ad'o de viv'divers'ec'o. Ili est'as nom'um'it'a'j de naci'a'j reg'ist'ar'o'j kaj rest'as sub la suveren'a jurisdikci'o de la ŝtat'o'j, kie ili est'as lok'it'a'j.

Unesk'o-Kurier'o jar'iĝ'is Frekvent'ant'e la liber'pens'ec'a'n lern'ej'o'n

En la ses'dek'a'j jar'o'j dek'kelk- jar'ul'o rev'is eskap'i el si'a stret'a hejm'o en mal'riĉ'a kvartal'o en Montevide'o, kie li loĝ'is kun si'a'j ge'patr'o'j, kiu'j est'is apenaŭ leg'o'sci'a'j. Li vol'is ir'i for'e'n kaj ne ĉes'is al'streb'i bril'a'n karier'o'n en pur'a kaj aplik'a matematik'o en Brazilo. Fin'e li est'is elekt'it'a rektor'o de la Universitat'o de la Respublik'o en Urugvajo en 2014.

Sed antaŭ'e Roberto Markarian frekvent'is ali'a'n spec'o'n de lern'ej'o - tiu'n de liber'pens'ad'o - kiu'n li mal'kovr'is en la paĝ'o'j de Unesk'o- Kurier'o.

Mi'a viv'komenc'o est'is tre modest'a komenc'o - mi'a'j ge'av'o'j est'is ne'leg'i'pov'a'j kaj mi'a'j ge'patr'o'j apenaŭ kapabl'is leg'i kaj skrib'i. Mi'a'j sci'o'j ven'is de mi'a stud'ad'o en la ŝtat-lern'ej'a sistem'o de mi'a land'o, Urugvajo, kaj de mi'a leg'ad'o. Inter la 12-a kaj 17-a jar'aĝ'o'j mi regul'e leg'is la Unesk'o-Kurier'o'n kaj tiel mi en'sorb'is kultur'o'n. La bild'o'j sur la kovr'il'o'j de la revu'o ĝis nun star'as antaŭ mi'a'j okul'o'j, kaj tiel mult'e da problem'o'j, kiu'j sku'is la mond'o'n - pri scienc'o, kultur'o kaj instru'ad'o dum la pas'int'a jar'cent'o - re'ven'as al mi'a mens'o. Mult'a'j el tiu'j tem'o'j rest'as pri'raport'at'a'j kaj daŭr'e est'as grav'a'j - la defi'o'j de ne'leg'i'pov'ec'o, al'ir'ebl'o al akv'o, konserv'ad'o de la histori'a hered'aĵ'o en la mond'o ktp.

Ek'de si'a lanĉ'o en 1948, la revu'o rapid'e gajn'is grand'a'n prestiĝ'o'n pro si'a mal'ferm'mens'ec'o - kio ig'is ĝi'n referenc'font'o por aktual'a'j tem'o'j kaj polemik'a'j afer'o'j.

Mi sci'is, ke mi trov'os mal'sam'a'j'n opini'o'j'n en ĝi'a'j paĝ'o'j, kaj vid'punkt'o'n ne sen'a'n je politik'em'o – ne pri tio tem'as − sed objektiv'a'n; analiz'o'n de la tem'o'j, kiu est'is kaj ekvilibr'ig'it'a, kaj ĝis'fund'a sam'temp'e.

Mi ankoraŭ hav'as precip'e viv'a'n memor'o'n pri la numer'o'j dediĉ'it'a'j al la kampanj'o por Nubio. Mi est'is mez'lern'ej'an'o kaj mi sci'is neni'o'n pri la templ'o Abu Simbel.

En la numer'o de Kurier'o de februar'o 1960- a, Sav'u la Trezor'o'j'n de Nubio, mi ek'sci'is, ke la konstru'o de la Asuana Bar'aĵ'o [‫دسلا‬ ‫]يلاعلا‬ en la Nil'o en Egipt'uj'o inund'os monument'o'j'n 3000-jar'a'j'n. Ĉi tio est'is fin'e de la 1950-aj jar'o'j kaj Unesk'o mobiliz'is la tut'a'n mond'o'n por sav'i ili'n. La Organiz'o akir'is enorm'a'n inter'naci'a'n sub'ten'o'n por entrepren'i la gigant'a'n fort'o'streĉ'o'n tut'e dis'part'ig'i la majest'a'n templ'o'n Abu Simbel kaj re'konstru'i ĝi'n en ali'a lok'o, plur'a'j'n metr'o'j'n pli alt'e - tiel ke du'foj'e jar'e la radi'o'j de la sun'o penetr'os en la intern'a'n sankt'ej'o'n de la templ'o, tiel sam'e kiel ili far'is en ĝi'a original'a lok'o

Eduk'a Revu'o

Impres'it'e de la kvar kolon'o'j de Ramses'o la Du'a, mi leg'is en numer'o titol'it'a Abu Simbel, Nun aŭ Neniam (Kurier'o, oktobr'o 1961), ĉi tiu'n detal'a'n klar'ig'o'n de Peter Ritchie-Calder [Riĉ'i-Koldr], la fam'a brit'a scienc'a verk'ist'o: "Mal'larĝ'a pas'ej'o konduk'as al la intern'a sankt'ej'o kie sid'as la statu'o'j de la tri di'o'j, al kiu'j la templ'o est'as dediĉ'it'a, kaj Ramses'o mem. Kaj ĉi tie oni vid'as la specif'a'n inĝeni'ec'o'n de la arĥitekt'o'j kaj inĝenier'o'j.

Kiel lert'a'j teatr'o'lum'ig'ist'o'j, ili invent'is, ke la lev'iĝ'ant'a sun'o penetr'os 61 metr'o'j'n en la kor'o'n de la mont'o, por lum'ig'i la vizaĝ'o'j'n de nur tri el la sen'mort'ul'o'j. La kvar'a, la di'o de la Sub'mond'o, Ptah [Pəta], ĉe la ekstrem'e mal'dekstr'o rest'is etern'e en mal'lum'o. Ĉi tiu esenc'a trajt'o de Abu Simbel est'is unu el la afer'o'j konsider'at'a'j en la decid'ad'o pri tio, kiel la templ'o est'os protekt'at'a kontraŭ la kresk'ant'a'j akv'o'j de la Alt'a Bar'aĵ'o".

Jar'o'n post jar'o Kurier'o raport'is pri ĉiu faz'o de ĉi tiu sen'precedenc'a inter'naci'a entrepreno - La Nubia Kampanj'o est'as lanĉ it'a (maj'o 1960), Raport'o pri el'fos'ad'o en Nubio dum 1961-1962 (novembr'o 1962), Venk'o en Nubio (decembr'o 1964), Mal'munt'o de Abu Simbel (novembr'o 1965), Ramses'o trov'as Nov'a'n Hejm'o'n (februar'o 1967), La plej grand'a arĥeologi'a sav-operaci'o de ĉiu'j temp'o'j (februar'o-mart'o 1980) - tiel eĥ'ant'e unu el la plej grand'a'j venk'o'j de inter'naci'a solidar'ec'o, kiel sugest'as la titol'o de artikol'o en la numer'o de aŭgust'o-septembr'o 1971.

En tiu temp'o la kun'labor'ant'o'j de la Kurier'o inklud'is Albert Einstein [Ajnŝtajn], Claude Lévi-Strauss, Jorge Am'ad'o, Bertrand Russell, Robert Capa [Kap'a] - mi mal'kovr'is, kiu'j ili est'as, kio'n ili far'as kaj kio'n ili pens'as, leg'ant'e la revu'o'n. Ili ebl'ig'is al mi, kiel la deviz'o de Unesk'o-Kurier'o tiam pretend'is, rigard'i tra "mal'ferm'a fenestr'o al la mond'o".

Kiam mez'e de la 1960-aj jar'o'j mi komenc'is universitat'a'n viv'o'n por stud'i inĝenier'ad'o'n kaj matematik'o'n, mi dediĉ'is mult'e de mi'a temp'o al sindikat'a'j ag'ad'o'j kaj al la administr'ad'o de la universitat'o, kaj ĉes'is regul'e leg'i la Kurier'o'n.

Sed feliĉ'e, malgraŭ la kapric'o de la histori'o de mi'a land'o, mi sukces'is konserv'i preskaŭ ĉiu'j'n numer'o'j'n, kiu'j'n mi hav'is - kun'ig'it'a'j'n per sistem'o de metal'drat'o'j, kiu ŝajn'us hodiaŭ iom'et'e eks'dat'a.

Koncern'e Kurier'o'n, ĝi plu ekzist'is ĝis 2001, kiam ĝi'a monat'a publik'ig'ad'o halt'is.

Mank'o de financ'ad'o kaj sub'ten'o dev'ig'is ĝi'n ferm'iĝ'i en 2011. Ni pens'is, ke tio est'as la fin'o.

Al'vok'o al la hom'ar'o

La unu'a tem'o de la re'viv'ig'it'a Kurier'o est'is publik'ig'it'a en april'o 2017, kun la mot'o:
"Plur'a'j Voĉ'o'j, Unu Mond'o". Nun kvar'on'jar'e, ĝi daŭr'ig'as riĉ'ig'i la kolekt'o'n. Vi pov'as al'ir'i la tut'a'n kolekt'aĵ'o'n, de 1948 ĝis nun, en la bit'a'j arĥiv'o'j. La pli'mult'o de la arĥiv'o'j est'as dispon'ebl'a en la angl'a, hispan'a kaj franc'a, sed tem'o'j de la last'a'j jar'o'j trov'iĝ'as en mult'e pli da lingv'o'j en la ret'ej'o de la revu'o (en.

unesco.org/courier). Ĝi konsult'ind'as. Mi rekomend'as ĝi'n. Leg'ant'e la Kurier'o'n, vi mal'kovr'os serioz'a'n rigard'o'n je la grav'a'j nun'a'j afer'o'j al'front'ant'a'j la hom'ar'o'n. Ĝi'a grand'a ambici'o - ĝi est'as unu el la plej grand'a'j pas'int'a'j kaj aktual'a'j merit'o'j de Unesk'o - est'as antaŭ'e'n'ig'i lig'o'j'n inter divers'a'j pens'o'j, mal'sam'a'j manier'o'j por rigard'i problem'o'j'n kaj al'vok'i hom'o'j'n.

Por ripet'i tio'n, kio'n mi jam deklar'is, la plej grav'a kontribu'o de la revu'o est'as la antaŭ'e'n'ig'o de kultur'o, kiu ampleks'as kaj divers'ec'o'n de opini'o'j, kaj respekt'o'n. Ĉi tio est'as la kultur'o, kiu'n - kaj mi dir'as ĉi tio'n kun la plej grand'a sincer'ec'o, memor'ant'e mi'a'n famili'a'n fon'o'n - mi akir'is leg'ant'e la Kurier'o'n kun pasi'o kaj entuziasm'o. Mi est'is jun'a knab'o, kiu dezir'is lern'i, kaj tra ĝi'a'j paĝ'o'j mi trov'ad'is font'o'n por far'i tio'n. Tial mi skrib'as ĉi tiu'j'n lini'o'j'n.

La grav'ec'o de Unesk'o kaj la Kurier'o en la mond'o de hodiaŭ kaj morgaŭ est'as des pli grand'a, ĉar la fundament'a'j princip'o'j de la Konstituci'o de la Organiz'o est'as kontest'at'a'j de tiu'j, kiu'j antaŭ'e'n'ig'as "la reciprok'a'n ne'kompren'o'n inter la popol'o'j" kaj kontraŭ'dir'as ĉi tiu'j'n princip'o'j'n "ekspluat'ant'e ne'sci'o'n kaj antaŭ'juĝ'o'n". Ni ne forges'u ĉi tio'n.

Roberto Markarian (Urugvajo) est'as la rektor'o de la Universitat'o de la Respublik'o kaj emerit'a Profesor'o ĉe la institut'o Rafael Laguardia de Matematik'o kaj Statistik'o (IMERL) en la Fakultat'o de Inĝenier'ad'o de la universitat'o. Li hav'as ampleks'a'n spert'o'n pri sindikat'ism'o, unu'e kiel student'o kaj post'e kiel instru'ist'o. Li est'is mal'liber'ig'it'a pro politik'a'j kial'o'j, de 1976 ĝis 1982, dum la milit'a diktator'ec'o en Urugvajo. Je la okaz'o de la 70-jar'dat're'ven'a fest'o de Unesk'o en 2015, Markarian parol'is pri la tem'o "70 jar'o'j de Unesk'o kaj ĝi'a influ'o en Latin'a Amerik'o" en Montevide'o, dum kiu li relief'ig'is la rol'o'n de la Unesk'o-Kurier'o.

La jar'o 2018 mark'as la 50-an dat're'ven'o'n de la komplet'ig'o de la kampanj'o por protekt'ad'i Abu Simbel.

Hom'a dign'o: la kompas'o gvid'ant'a vi'a'n vojaĝ'o'n tra kultur'a'j pejzaĝ'o'j de la mond'o

Hodiaŭ ne plu ekzist'as ne'esplor'it'a'j kontinent'o'j, ne'kon'at'a'j mar'o'j aŭ mister'a'j insul'o'j. Sed dum ni pov'as super'i la fizik'a'j'n bar'o'j'n al esplor'ad'o, la bar'o'j de reciprok'a mal'kler'ec'o inter mal'sam'a'j popol'o'j kaj kultur'o'j ankoraŭ ne est'as mal'munt'it'a'j. Modern'a Ulis'o pov'as vojaĝ'i al la fin'o'j de la ter'o. Sed ali'spec'a odise'ad'o nun gest'vok'as - esplor'ad'o pri mult'a'j kultur'a'j pejzaĝ'o'j de la mond'o, la viv'manier'o'j de ĝi'a'j mal'sam'a'j popol'o'j kaj ili'a'j rigard'o'j al la mond'o en kiu ili viv'as.

Ĝust'e tia'n odise'ad'o'n propon'as nun la Unesk'o-Kurier'o al vi, si'a'j leg'ant'o'j. Ĉiu'n monat'o'n [dum'e ĉiu'n tri'a'n monat'o'n] kun'labor'ant'o'j de mal'sam'a'j naci'o'j don'os vid'e de mal'sam'a'j kultur'a'j kaj profesi'a'j star'punkt'o'j aŭtoritat'a'n trakt'ad'o'n de tem'o de universal'a interes'o. La kompas'o gvid'ant'a ĉi tiu'n vojaĝ'o'n tra la kultur'a'j pejzaĝ'o'j de la mond'o, est'os respekt'o por la dign'o de hom'o'j ĉie.

² Juni'o 1989. Unu'a ĉef'redaktor'aĵ'o de Bahgat Elnadi kaj Adel Rifaat, Direktor'o kaj Ĉef'redaktor'o de la Kurier'o (1988-1998)

Rigard'u, mal'nov'a river'o, la hom'o'j'n, kiu'j port'os tiu'j'n kolos'o'j'n for de vi'a'j akv'o'j.

La 8-an de mart'o 1960, Unesk'o inaŭgur'is si'a'n inter'naci'a'n kampanj'o'n por defend'i la monument'o'j'n de Nubio.

André Malraux, tiam'a franc'a ministr'o pri kultur'a'j afer'o'j, prezid'is la ceremoni'o'n ĉe la sid'ej'o de Unesk'o. Li'a parol'ad'o aper'is en la Unesk'o-Kurier'o de maj'o 1960. Jen kelk'a'j ekstrakt'o'j el ĝi.

La egipta stil'o est'is el'labor'it'a por serv'i kiel per'ant'o, per si'a'j plej nobl'a'j form'o'j, inter la efemer'a'j hom'a'j generaci'o'j kaj la konstelaci'o'j, kiu'j konduk'as ili'n. Ĝi di'ig'is la nokt'o'n.

Jen tio, kio'n ni sent'as kiam ni front'e al'proksim'iĝ'as al la Sfinks'o de Gizo; kio'n mi mem sent'is la last'a'n foj'o'n, kiam mi vid'is ĝi'n ĉe la sun'sub'ir'o. En la distanc'o, la du'a Piramid'o ferm'as la perspektiv'o'n kaj far'as el la kolos'a funebr'a mask'o la gard'ist'o'n de kapt'il'o star'ig'it'a kontraŭ la dezert'a'j sabl'o'j kaj kontraŭ mal'lum'o. Ĉi tiu est'as la hor'o, en kiu la mal'nov'a'j form'o'j re'trov'as la silk'ec'a'n flustr'o'n, per kiu la dezert'o respond'as al la ne'memor'ebl'a sur'genu'iĝ'o de la Orient'o; la hor'o, en kiu tiu'j form'o'j re'viv'ig'as la lok'o'n, kie la di'o'j parol'is, for'ig'as la sen'form'a'n sen'mezur'ec'o'n kaj ord'ig'as la konstelaci'o'j'n, kiu'j ŝajn'as aper'i el la nokt'o nur por gravit'i ĉirkaŭ ili.

Post tio la egipta stil'o, dum tri mil jar'o'j, traduk'is tio'n mort'em'a'n en la lingv'o'n de la etern'o.

Ni bon'e kompren'u, ke tiu stil'o koncern'as ni'n ne nur kiel histori'a atest'o aŭ kiel tio, kio'n oni antaŭ'e nom'is bel'ec'o. Bel'ec'o far'iĝ'is unu el la plej grand'a'j enigm'o'j de ni'a temp'o: la mister'a ec'o, kiu'n la art'aĵ'o'j de Egipti'o divid'as kun la statu'o'j de ni'a'j katedral'o'j aŭ la aztek'a'j templ'o'j, la kavern'o'j de Barato aŭ Ĉin'uj'o, la pentr'aĵ'o'j de Cezanne kaj Van Gogh kaj, resum'e, la verk'o'j de la plej grand'a'j mort'int'a'j aŭ viv'ant'a'j art'ist'o'j, en la trezor'ej'o de la unu'a mond'a civilizaci'o.

Gigant'a re'viv'iĝ'o, pro kiu la Renesanc'o baldaŭ aper'os al ni kiel timid'a skiz'o. Por la unu'a foj'o, la hom'ar'o mal'kovr'is la universal'a'n lingv'o'n de art'o, kies fort'o'n ni tre'eg'e sent'as eĉ se ni ne bon'e kon'as ĝi'a'n natur'o'n. Tiu fort'o sen'dub'e ven'as de la fakt'o, ke ĉi tiu art'trezor'ej'o, pri kiu la hom'ar'o unu'a'foj'e konsci'as, don'as al ni la plej splend'a'n venk'o'n de hom'a'j verk'o'j super la mort'o. [...] Ni, ver'e, ne divid'as kun la aŭtor'o'j de tiu'j statu'o'j la sam'a'n sent'o'n pri am'o, nek pri mort'o, kaj ebl'e ni eĉ ne rigard'as ili'a'j'n verk'o'j'n laŭ la sam'a manier'o. Sed antaŭ tiu'j verk'o'j, la karakter'o de tiu'j anonim'a'j kaj forges'it'a'j skulpt'ist'o'j dum du long'a'j jar'mil'o'j ŝajn'as al ni tiom imun'a'j kontraŭ la si'n'sekv'o da imperi'o'j kiom la karakter'o de patr'in'a am'o. [...] Ni ne sukces'os sufiĉ'e gratul'i vi'n, sinjor'o Ĝeneral'a Direktor'o [de Unesk'o], pro la dis'volv'o de plan'o kun grandioz'a kaj preciz'a aŭdac'o, kiu sam'temp'e far'as el vi'a entrepren'o arkeologi'a'n Tennessee-val'o'n. [...] Vi'a al'vok'o aparten'as al la histori'o de la Spirit'o ne pro la fakt'o, ke ĝi cel'as sav'i la monument'o'j'n de Nubio, sed pro tio, ke per ĝi la unu'a planed'a civilizaci'o publik'e proklam'as la mond'a'n art'o'n kiel si'a'n ne'dis'part'ig'ebl'a'n hered'aĵ'o'n.

En la epok'o, kiam Okcident'o kred'is, ke ĝi'a hered'aĵ'o komenc'iĝ'is en Ateno, ĝi tamen rigard'is per mal'atent'em'a'j okul'o'j la detru'o'n de la Akropol'o ...

En la mal'rapid'a'j akv'o'j de la river'o Nil'o spegul'iĝ'is la Bibli'a'j aflikt'it'a'j hom'amas'o'j, la arme'o de Kambiz'o kaj tiu de Aleksandro, la kavalir'o'j de Bizanco kaj tiu'j de Alah'o, kaj la soldat'o'j de Napoleono. Kiam la vent'o de murmur'ant'a sabl'o trans'blov'as ĝi'n, sen'dub'e ĝi'a mal'nov'a memor'o indiferent'e miks'as la splend'a'n polvo nub'o'n de la triumf'o de Ramses'o kun la mal'gaj'a polv'o, kiu'n post'las'as la venk'it'a'j arme'o'j. Kaj kiam la sabl'o dis'pel'iĝ'as, Nil'o re'e trov'as la skulpt'it'a'j'n mont'o'j'n kaj la kolos'o'j'n, kies sen'mov'a spegul'iĝ'o akompan'as de tiom long'e si'a'n murmur'o'n de etern'ec'o.

Rigard'u, mal'nov'a river'o, kies inund'o'j permes'is al la astr'olog'o'j determin'i la plej antikv'a'n dat'o'n en la histori'o, la hom'o'j'n, kiu'j port'os tiu'j'n kolos'o'j'n for de vi'a'j tiel fekund'a'j kiel detru'a'j akv'o'j. Ili ven'as el ĉiu'j part'o'j de la mond'o. Ĉe la nokt'o'fal'o, vi de'nov'e spegul'os la konstelaci'o'j'n sub kies bril'o Izis'o plen'um'is si'a'j'n funebr'a'j'n rit'o'j'n, kaj ankaŭ la stel'o'n, kiu'n kontempl'is Ramses'o. Sed la plej humil'a el inter la labor'ist'o'j sav'ont'a'j la statu'o'j'n de Izis'o kaj Ramses'o, rakont'os al vi i'o'n, kio'n vi jam de ĉiam sci'as, sed nun aŭd'os por la unu'a foj'o: ekzist'as nur unu ag'o, kiu'n nek la indiferent'ec'o de la konstelaci'o'j nek la etern'a murmur'o de la river'o'j super'as: ĝi est'as la ag'o per kiu hom'o for'pren'as i'o'n el la man'o'j de la mort'o!

kurier'o201804 - Bon'ven'o'n al la hom-epok'o - Verk'is Unesk'o

En'hav'o

Kurier'o - Unesk'o - Atend'ant'e ke hero'o'j al'ven'u