kuriero201707 - Verkis UNESKO

Ĉiu'foj'e, kiam nov'a amas- inform'il'o aper'as, ĝi kaŭz'as revoluci'o'n – pres'ad'o, radi'o, televid'o, inter'ret'o, ĉiu'j ŝanĝ'is la aspekt'o'n de la soci'o, la manier'o'j'n, laŭ kiu'j ni ricev'as inform'o'j'n, ni viv'as kaj ni organiz'as ni'n mem.

Ĉiu'foj'e, kiam nov'a inform'il'o aper'as, lev'iĝ'as voĉ'o'j por asert'i, ke ĝi mort'ig'os tiu'n, kiu antaŭ'is ĝi'n, ke la radi'o mort'ig'os la pres'it'a'n gazet'ar'o'n, ke la televid'o mort'ig'os la radi'o'n, ke la ret'a'j inform'il'o'j mort'ig'os ĉiu'j'n ali'a'j'n. Tamen hodiaŭ la inform-pejzaĝ'o prezent'as ankaŭ ekzempl'o'j'n de komplet'ig'ad'o, de imit'ad'o kaj inter'ag'ad'o inter la plur'a'j komunik'il'o'j kaj inform'il'o'j, en kiu'j ili pli'dis'vast'ig'as unu la ali'a'n kaj re'ag'as unu al la ali'a.

Neniam antaŭ'e ni komunik'is tiom mult'e kaj neniam en tiel larĝ'a skal'o. La nov'a'j teĥnik'o'j mal'ferm'is nov'a'j'n voj'o'j'n kaj ili kapabl'ig'is civit'an'o'j'n tra la mond'o akir'i en'ir-ebl'o'j'n al pli mal'sam'a'j kaj pli mult'a'j inform- font'o'j kaj lud'i nov'a'n rol'o'n en la produkt'ad'o de ĉi tiu'j inform'o'j, iĝ'i mem la produkt'ant'o'j de la en'hav'o.

Ĉi tiu'j nov'a'j inform'il'o'j est'as kre'ant'a'j ankaŭ nov'a'j'n bar'o'j'n kaj prezent'ant'a'j nov'a'j'n defi'o'j'n rilat'e al regul'o'j kaj etik'o.

De kie ven'as inform'o'j? Kiel ili est'as kre'at'a'j? Kiu garanti'as ili'a'n kvalit'o'n? Kiel ni disting'as inter ver'o kaj mal'ver'o en ĉi tiu tol'aĵ'o, teks'it'a de miliard'o'j da inform-unu'o'j ven'ant'a'j el ĉiu'j flank'o'j? En la ne'kred'ebl'a implik'aĵ'o de inform'il'o'j, la tradici'a'j rol'o'j de produkt'ant'o, dis'send'ant'o kaj konsum'ant'o ŝanĝ'iĝ'is. La produkt'ad'o de mis'a'j nov'aĵ'o'j kaj la risk'o en'ferm'i publik'o'j'n en “filtr'o- vezik'o'j'n” kre'it'a'j'n de algoritm'o'j, prezent'as nov'a'j'n demand'o'j'n pri la liber'ec'o de esprim'o kaj la kultur'a divers'ec'o.

La plur'ec'o de kler'a'j opini'o'j est'as antaŭ'kondiĉ'o por demokrat'a evolu'o de ni'a'j soci'o'j. La kvalit'o de la inform'o'j dis'vast'ig'it'a'j de la inform'il'o'j – tradici'a'j aŭ nov'a'j - est'as decid'e grav'a, kiam tem'as pri form'ad'o de la publik'a opini'o. Jen kial Unesk'o met'as apart'a'n emfaz'o'n sur la eduk'ad'o pri inform'o'j kaj inform'il'o'j, kio est'as konsider'at'a fundament'a lert'o por civit'an'o'j en la du'dek'unu'a jar'cent'o.

Liber'ec'o de esprim'o kaj liber'a mov'iĝ'o de ide'o'j per vort'o'j kaj bild'o'j est'as inter la kern'a'j princip'o'j de Unesk'o kaj en la centr'o de la Tag'ord'o 2030 por daŭr'i'pov'a evolu'o.

Unesk'o sub'ten'as la labor'o'n de si'n'dediĉ'a'j ĵurnal'ist'o'j kaj aktiv'ul'o'j, kiu'j defend'as fundament'a'j'n liber'ec'o'j'n, kiel la ĵurnal'ist'o Dawit Isaak, gajn'int'o de la Premi'o 2017 por la liber'ec'o de la mond'a gazet'ar'o Unesk'o/ Guillermo Cano, kies histori'o aper'as en ĉi tiu numer'o de la Unesk'o- kurier'o.

Pli ol 800 ĵurnal'ist'o'j est'is viktim'o'j de krim'o'j cel'ant'a'j silent'ig'i la liber'ec'o'n de esprim'o. Nur unu murd'o el dek fin'iĝ'is per kondamn'o. Ĉi tiu sen'pun'ec'o est'as ne'akcept'ebl'a kaj pli'e fort'ig'as la spiral'o'n de per'fort'o en la est'ont'a temp'o. Ĉi tiu est'as la kial'o, kial Unesk'o si'n dev'ig'as met'i fin'o'n al ĉi tiu'j krim'o'j kontraŭ la gazet'ar'o, en ĉiu'j kontinent'o'j, kiel neces'a'n kondiĉ'o'n por pac'a'j soci'o'j, kiu'j est'as des pli fort'a'j ju pli bon'e ili est'as inform'at'a'j.

En ĉi tiu epok'o de “post-ver'o”, la rol'o de Unesk'o est'as pli grav'a ol iam ajn antaŭ'e, kaj ĉi tiu numer'o de la Kurier'o est'as mir'ind'a okaz'o por re'nov'ig'i ni'a'n fond'a'n dev'o'n sub'ten'i inform'ad'o'n kaj komunik'ad'o'n por konstru'i pac'o'n en la mens'o de la hom'o'j.

Etik'a ĵurnal'ism'o: rigard'o en la pase'o'n de nov'aĵ'o'j
de Aidan White

La esenc'a'j valor'o'j de etik'a ĵurnal'ism'o nun est'as pli grav'a'j ol iam ajn pli fru'e, ĉar ni nun batal'as por la kvalit'o kaj demokrati'o en la amas'inform'ad'o de la cifer'ec'a epok'o. Dum la leĝ'o'j rilat'e nov'aĵ'o'j'n pov'as konduk'i al cenzur'ad'o, la si'n'dev'ig'o por etik'o est'as esenc'e grav'a por konstru'i publik'a'n konfid'o'n.

Ĵurnal'ism'o est'as en tiel rapid'a ŝanĝ'iĝ'o, en kia ĝi est'is neniam pli fru'e.

La negoc'o pri nov'aĵ'o'j est'as pli rapid'a kaj eg'e kompleks'a, sufer'as pli grand'a'n prem'o'n. La amas'inform'ad'o lern'is kost'e de mult'a'j lecion'o'j, ke ĝi – malgraŭ si'a liber'ig'a kvalit'o -, est'as du'tranĉ'a glav'o.

Dum la amas'a nov'aĵ-inform'ad'o kapabl'as en sekund'o'j dis'vast'ig'i histori'o'j'n tra la tut'a mond'o kaj komunik'aĵ'o'j hav'as la potenc'o'n konstru'i pli fort'a'j'n, pli inform'it'a'j'n kaj pli ag'em'a'j'n komun'um'o'j'n, la negoc'a'j model'o'j, pag'int'a'j por ĵurnal'ism'o de la pase'o frakas'iĝ'is kaj en mult'a'j kaz'o'j est'as ne'ripar'ebl'a'j.

Dispon'ant'e mal'pli da mon'o por la sub'ten'o de ĵurnal'ism'o interes'a por la publik'o, la amas'inform'a'j redakt'ej'o'j barakt'as por konserv'i si'a'n etik'a'n baz'o'n. Problem'o'j, sen'ĉes'e aper'int'a'j en la pase'o – politik'a ne'objektiv'ec'o, sen'motiv'a influ'ad'o korporaci'a, stereotip'o'j kaj interes-konflikt'o'j – nun est'as pli'grand'ig'it'a'j.

La pas'int'a'j 15 jar'o'j atest'is dram'a'n dekadenc'o'n en la nov'aĵ'a ĵurnal'ism'o, sekv'e de tio, ke la teĥnologi'o ŝanĝ'is la manier'o'n de la hom'a komunik'ad'o kaj de la funkci'ad'o de la amas'inform'a negoc'o.

Hodiaŭ, plej mult'a'j el ni ricev'ad'as nov'aĵ'o'j'n tra poŝ'telefon'o'j kaj ret'a'j platform'o'j kiu'j riĉ'iĝ'as ekspluat'ant'e person'a'j'n datum'o'j'n de hom'o'j dum sam'temp'e pren'ant'e eg'a'j'n profit'o'j'n reklam'a'j'n el la tradici'a'j amas'komunik'il'o'j.

Re'eĥ'o de ĵurnal'ist'o'j mond'skal'e Mil'o'j da nov'aĵ'ej'o'j, ĉef'e gazet'o'j, ferm'iĝ'is. Dek-mil'o'j da ĵurnal'ist'o'j perd'is si'a'j'n labor'o'j'n. Al'ir'o de hom'o'j al fid'ind'a'j kaj ver'ec'a'j font'o'j de nov'aĵ'o'j mal'vast'iĝ'is, dum tradici'a'j nov'aĵ'font'o'j – precip'e je lok'a kaj region'a nivel'o'j - mal'grand'iĝ'is, kvankam la spac'o de parol'liber'o dram'ec'e pli'vast'iĝ'is.

La Etik'a Ĵurnal'ist'a Ret'o (angl'e:
E'j'n – Ethical Journalistm Network) est'is kre'it'a antaŭ kvin jar'o'j por pli'fort'ig'i ĵurnal'ism'o'n al'front'ant'a'n ĉi kriz'o'n.

Koalici'e de pli ol ses'dek grup'o'j de ĵurnal'ist'o'j, redaktor'o'j, medi'o- posed'ant'o'j kaj medi'o-sub'ten'a'j grup'o'j, E'j'n antaŭ'e'n'ig'as trejn'ad'o'n kaj praktik'a'j'n ag'o'j'n por pli'fort'ig'i etik'o'n kaj administr'ad'o'n. Ĝi'a labor'o – ĉu ĝi el'labor'as test'o'n por ĵurnal'ist'o'j por sen'mask'ig'i mal'am'aĵ'a'j'n el'dir'o'j'n, gvid'lini'o'j'n pri raport'ad'o de konflikt'o'j aŭ prepar'ad'o de raport'o'j pri migr'ad'o – trov'as re'eĥ'o'n de ĵurnal'ist'o'j ĉirkaŭ la mond'o.

Ĉar la ret'o hav'as si'a'j'n radik'o'j'n en'e de amas'komunik'il'o'j, raport'o'j de E'j'n el divers'a'j land'o'j kaj eĉ tiu'j kiu'j rivel'as ne'rakont'it'a'j'n histori'o'j'n pri la real'aĵ'o'j de tio kiel amas'komunik'il'o'j labor'as kaj pri la defi'o'j de mem-regul'ig'ad'o, hav'as kred'ebl'o'n en'e de ĵurnal'ism'o.

La sond'ad'o'j per'e de E'j'n en ĉi period'o de mal'cert'ec'o est'as tio ke spit'e al la kresk'ant'a mal'amik'ec'a ekonomi'a kaj politik'a klimat'o, ĵurnal'ist'o'j ĉie – de Turki'o, Sirio kaj Egipto al Pakistano, Ĉini'o kaj Indonezio – rest'as si'n'dev'ont'iĝ'a'j al dir'ad'o de ver'o kaj etik'o.

Konstru'ad'o de publik'a konfid'o

Temp'e de soci'a trans'form'ad'o, kiam la komunik'a kultur'o est'as en la stat'o de ĥaos'a trans'ir'o, ĉi tio est'as or-trezor'o.

Por labor'ant'o'j en'e de la amas'inform'ad'o kaj ĉiu'j, streb'ant'a'j por trov'i la ŝlos'il'o'n de sekur'a komunik'ad'o en la futur'o, la defend'o kaj antaŭ'e'n'ig'o de etik'a ĵurnal'ism'o iĝ'is pli grav'a ol kiam ajn pli fru'e.

Fals'a'j nov'aĵ'o'j, politik'a kaj korporaci'a propagand'o'j, la senhonte mis'uz'a inter'ret'o minac'as demokrati'o'n kaj malfermas nov'a'n front'lini'o'n tiel por defend'ant'o'j de la liber'ec'o de parol'o, politik'o-far'ant'o'j, kiel ankaŭ por profesi'ul'o'j de amas'inform'ad'o.

La venen'a miks'aĵ'o de la cifer'ec'a teĥnologi'o, sen'skrupul'a politik'o kaj komerc'a ekspluat'ad'o de la teren'o de nov'aĵ-komunik'ad'o kre'as nov'a'j'n streĉ'o'breĉ'o'j'n en la pli vast'a teren'o de publik'a inform'ad'o.

Motiv'it'a de ĉi tio, E'j'n (= Etik'a Ĵurnalismo en Nov'aĵ'inform'ad'o) antaŭ'e'n'ig'is nov'a'n debat'o'n pri la bezon'o re'kon'i la kaŭz'o'n, pro kiu la ĵurnal'ism'o, prem'at'a de si'a'j etik'a'j kadr'o'j, est'as esenc'e grav'a por la konstru'ad'o de publik'a konfid'o.

Ni opini'as, ke vast'rond'a sopir'o al nov'a etik'a kod'o en'e de la amas'komunik'ad'o kaj la publik'o ne ekzist'as. La esenc'a'j valor'o'j de preciz'ec'o, sen'de'pend'ec'o kaj respond'ec'a raport'ad'o – evolu'int'a'j en la last'a'j 150 jar'o'j – rest'as tiel aktual'a'j kiel iam ajn, eĉ en ĉi tiu'j temp'o'j de cifer'ec'o. Kio bezon'at'as, dir'as E'j'n, est'as nov'a partner'ec'o kun la publik'o de la amas'komunik'ad'o kaj politik'o-far'ant'o'j por konvink'i ili'n, ke etik'a ĵurnal'ism'o dev'us est'i fort'ig'it'a kaj ke ĝi pov'as est'i uz'at'a kiel inspir'o por nov'a'j program'o'j kun la cel'o antaŭ'e'n'ig'i inform'ad'a'n kler'ec'o'n.

Plej grav'a'j princip'o'j

Hodiaŭ est'as ne sol'e ĵurnal'ist'o'j, kiu'j bezon'as atent'i pri si'a lingv'aĵ'o kaj respekt'i la fakt'o'j'n; ĉiu'j, hav'ant'a'j dir'end'aĵ'o'n en la sfer'o de publik'a inform'ad'o, bezon'as montr'i kelk'a'n etik'a'n restrikt'iĝ'o'n.

E'j'n argument'as, ke la etik'a'j valor'o'j de ĵurnal'ism'o – tia'j, kiel fakt'o'baz'a komunik'ad'o, human'ism'o kaj respekt'o de ali'a'j, tra'vid'ebl'ec'o kaj agnosk'o de erar'o'j – est'as plej grav'a'j princip'o'j, kiu'j dev'us ĉiu'j'n konduk'i, inkluziv'e de uz'ant'o'j de la soci'a amas'komunik'ad'o kaj de civil'a'j ĵurnal'ist'o'j. Sed ĉi tio dev'us est'i procez'o mem'vol'a kaj ne leĝ'e trud'it'a.

Zorg'ig'it'a'j de mis'uz'ad'o de interreto kaj fals'a'j nov'aĵ'o'j, kelk'a'j reg'ist'ar'o'j, eĉ en demokrati'a'j land'o'j, minac'is pun'i teĥnologi'a'j'n kompani'o'j'n, ne'em'a'j'n for'ig'i malic'a'n kaj danĝer'a'n inform'ad'o'n, aper'ant'a'j'n sur ili'a'j scen'ej'o'j. Ĉi tio pov'us lim'ig'i laŭ'leĝ'a'n malkonsentadon kaj parol'a'n liber'ec'o'n – kio pov'as tiom pli ver'ŝajn'e okaz'i, se ĉi tiu'j kompani'o'j ne apog'as la etik'a'n komunik'ad'o'n.

La problem'o est'as tio, ke la teĥnologi'a'j gigant'o'j, hegemoni'ant'a'j la spac'o'n de la publik'a inform'ad'o, tia'j kiel Google, Facebook, Am'az'o'n kaj Twitter, la inform'o'j'n cirkul'ig'as en sen'pretend'a'j cirkonstanc'o'j. Ili ne don'as prioritat'o'n al la inform'ad'o por publik'a bon'o, kiel tio'n far'as la profesi'a ĵurnal'ism'o. Por ili ĵurnal'ism'o en ili'a merkat'o konkurs'as sur egal'a'j baz'o'j kun ali'a'j inform'ad'o'j, eĉ se ĉi tiu'j est'as malic'a'j kaj mis'uz'a'j.

La uz'ad'o de algoritm'o'j por al'log'i plaĉ'esprim'o'j'n

La uz'ad'o de rafin'it'a'j algoritm'o'j kaj sen'lim'a'j daten'bank'o'j, ebl'ig'ant'a'j al'ir'o'n al milion'o'j da sub'skrib'int'o'j, nu, tiu'n ĉi negoc'a'n model'o'n mov'as unu simpl'a cel'o – kuraĝ'ig'i al "virus'a inform'ad'o”, kiu rikolt'as sufiĉ'e da plaĉ'esprim'o'j por pov'i entrepren'i cifer'ec'a'n reklam'ad'o'n.

Ne grav'as, ĉu la inform'o est'as etik'a, ver'a aŭ honest'a; grav'as nur ke ĝi est'u sensaci'a, provok'iv'a kaj sufiĉ'e stimul'a por al'tir'i atent'o'n.

Cifer'ec'a'j robot'o'j ne pov'as est'i en'kod'ig'it'a'j kun etik'a'j kaj moral'a'j valor'o'j, kiel ajn artifik'a'j ili est'as. La plej taŭg'a'j hom'o'j por trakt'ad'i pri etik'a'j demand'o'j est'as bon'e trejn'it'a'j, inform'it'a'j kaj respond'ec'a'j ĵurnal'ist'o'j kaj redaktor'o'j.

Post last'a'temp'a'j skandal'o'j – kiel la fi'aĵ'o rilat'e la cenzur'ad'o'n de fotografi'a'j ikon'o'j (vd. p. 16), de tuj'a inform'flu'o pri flu'ad'o de tortur'o'j kaj murd'o'j kaj la plend'o de grand'a'j korporaci'o'j pri afiŝ'ad'o de ili'a'j reklam'o'j sur ret'paĝ'o'j, predik'ant'a'j pri teror'ism'o, abomen'o kaj seks'a per'fort'o kontraŭ infan'o'j – la teĥnologi'a'j kompani'o'j promes'is ek'ag'i. Sed ĉu tio sufiĉ'os?

La 3-an de maj'o 2017 la ĉef'o de Facebook Mark Zuckerberg promes'is dung'i 3 mil revu'ant'o'j'n de kontent'a'j spekt'ant'o'j (al'don'e al la 4500-kap'a "komun'um'o de operaci'a'j grup'an'o'j"), sekv'e de la fi'aĵ'o rilat'e al la prezent'o de vide'o'j pri murd'o, mem'mort'ig'o kaj grup'a per'fort'o. Facebook hav'as baz'o'n el 2 miliard'o'j da sub'skrib'int'o'j, kio signif'as, ke ĉiu'j'n proks. 250 000 kontent'a'j'n spekt'ant'o'j'n revu'as po 1 dung'it'o. Tio est'as on'o de tiom, kiom bezon'at'as por tra'rigard'i kaj kontrol'i la kresk'o'n de kontent'ec'o pri mal'etik'aĵ'o'j, mis'uz'o'j kaj de la danĝer'o'j, prezent'at'a'j de la propagand'o kaj fals'a'j nov'aĵ'o'j.

La ekspluat'ad'o de person'a'j afer'o'j

Unu simpl'a respond'o al teĥnologi'a'j kompani'o'j est'us akcept'i ili'a'n publik'ig'ist'a'n rol'o'n en la cifer'ec'a epok'o kaj apog'i si'n sur la abund'a "stok'o" da inform'it'a'j kaj etik'a'j ĵurnal'ist'o'j, mal'dung'it'a'j rezult'e de la inform'a revoluci'o. Ni sci'as, ke ili tio'n pov'as permes'i al si – oni raport'is, ke komenc'e de 2017 Facebook valor'is 400 miliard'o'j'n da $-oj, Google valor'is 600 miliard'o'j'n.

Ili trov'ebl'as inter la plej riĉ'a'j kompani'o'j de la mond'o. Dum la politik'o-form'ant'o'j kaj teĥnologi'a'j magnat'o'j inter'prem'as la man'o'j'n ĉe tia'j afer'o'j, la uz'ad'o de teĥnologi'o far'e de sen'skrupul'a'j politik'ist'o'j por sub'min'i demokrati'o'n kaj inter'ven'i en elekt'o'j'n kresk'as. Kaj fals'a'j nov'aĵ'o'j, lig'it'a'j al malic'a'j mensog'o'j est'as part'o de la strategi'o.

La kriz'o'n antaŭ ne'long'e pri'lum'is Sir Tim Berners-Le'e, la invent'int'o de World Wide Web. La angl'a scienc'ist'o kaj akademi'an'o avert'is, ke la mond'o de Inter'ret'o est'as jug'it'a de reg'ist'ar'o'j kaj cifer'ec'a'j korporaci'o'j, kaj ke la ekspluat'ad'o de person'a'j afer'o'j prem'tord'as la viv'o'n el Inter'ret'o. Li'a kritik'o pri'lum'is la pere'ig'a'n kaj mal'util'a'n minac'o'n, prezent'it'a'n de sur'mark'et'ig'o de fals'a inform'ad-politik'o.

Pri la elekt'ad'o en Uson'o en la jar'o 2016-a Berners-Le'e en publik'a leter'o (dat'it'a la 12-an de mart'o, 2017, okaz'e de la 28-a dat're'ven'o de la nask'iĝ'o de "web") skrib'is: "... en Facebook oni ĉiu'tag'e serv'is ne mal'pli ol 50 000 mil'o'j da vari'aĵ'o'j de reklam'o'j – preskaŭ absurd'a situaci'o por tra'spekt'ad'o.

Kaj ekzist'as sugest'o'j, laŭ kiu'j kelk'a'j'n politik'a'j'n reklam'o'j'n oni – en Uson'o kaj en la tut'a mond'o – uz'as por montr'i al voĉ'don'ont'o'j ekz-e ret'paĝ'o'j'n por fals'a'j nov'aĵ'o'j aŭ kun la cel'o for'ten'i ili'n de la voĉdonado... Ĉu ĉi tio est'as demokrati'a?”

La prezent'ad'o de fals'a'j nov'aĵ'o'j

Tio ĉi est'as bon'a demand'o, kiu'n oni star'ig'is ankaŭ en Franc'uj'o, vesper'e de la tag'o antaŭ la pri-prezid'ant'a'j elekt'o'j maj'e de 2017, kiam inter'ret- pirat'o'j el'ŝut'is mil'o'j'n da konfidenc'a'j ret'a'j mesaĝ'o'j, mult'a'j'n el ili fals'a'j'n, koncern'e Emmanuel-on Macron, la potencial'a'n venkonton.

Ekzamen'i, prav'ig'i aŭ senmaskigi ĉi tiu'n mont'o'n da inform'o'j ĵurnal'ist'o'j ne pov'is, ĉar Franc'uj'a leĝ'o mal'permes'as publik'a'n diskuton de pri'elekt'a'j inform'o'j kelk'a'j'n hor'o'j'n antaŭ ol la popol'o voĉ'don'as. Sed ili liber'e cirkul'ad'is en la soci'a amas'inform'ad'o.

Raport'ad'o de nov'aĵ'o'j pov'as est'i tuj'a kaj sen'polur'a, sed etik'a ĵurnal ism'o konfes'as si'a'j'n erar'o'j'n. Kaj, kio pli grav'as, baz'iĝ'ant'a sur fakt'o'j kaj destin'it'a por la civit'an'ar'o, ĝi prezent'as gvid'princip'o'j'n pri la konstru'ad'o de sekur'a kaj fid'ind'a spac'o por la publik'a inform'ad'o.

Aiden White (Angl'uj'o) est'as Direktor'o de Ret'ar'o de Etik'a Ĵurnal'ism'o kaj aŭtor'o de la libr'o To Tell You The Truth: the Ethical Journalism Initiative, tut'mond'a revu'o de etik'a'j tem'o'j en la nov'aĵ'o'j (2008). Li est'as iam'a Ĉef'sekretari'o de International News Safety Institut'e kaj de International Freedom of Expression Exchange (IFEX).

Fals'a'j nov'aĵ'o'j fragment'o'j pri varm'eg'a tem'o

Fals'a nov'aĵ'o, aŭ fals-inform'ig'o ne est'as nov'a fenomen'o. Sed hodiaŭ post aper'o de cifer'ec'a'j amas'komunik'il'o'j, ĝi facil'e kaj rapid'e dis'vast'iĝ'as. Jen est'as task'o de respond'ec'a'j ĵurnal'ist'o'j kaj fid'ind'a'j nov'aĵ-organiz'aĵ'o'j esting'i la flam'o'j'n de ĉi danĝer'a sovaĝ'a fajr'o kaj for'ig'i fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n ĉar ili ver'e est'as mensog'o'j. Kiel la ĵurnal'ist'o'j pensas pri fals'a nov'aĵ'o?

Por kompreni, ni demand'is kelk'a'j'n.

Direktor'o, Ethical Journalism Network Kun la kresk'o de evident'iĝ'o pri en'volv'iĝ'o en demokrat'a procez'o ĉirkaŭ la mond'o, la debat'o trov'i rimed'o'j'n por el'montr'i kaj for'ig'i fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n iĝ'is intens'ig'it'a cert'o.

Sed la diskut'o jam konfuz'iĝ'is pro mis'kompren'o pri la fenomen'o, pri ĝi'a'j propr'a'j origin'o'j kaj pri tio ke ĝi minac'as ni'n tiom prioritat'e.

Klopod'ant'e el'montr'i la problem'o'n, the Ethical Journalism Network [la Etik'a Ĵurnal'ist'a Ret'o] (E'j'n) difin'is la fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n kiel: “inform'o'j intenc'e fabrik'it'a'j kaj publik'ig'it'a'j por tromp'i aŭ mis'gvid'i hom'o'j'n cel'e ke ili kred'u fals'aĵ'o'n aŭ dub'u pri pruv'ebl'a'j fakt'o'j.”

Uz'ant'e ĉi difin'o'n oni pli facil'e pov'as disting'i inter propagand'o, “alternativ'a'j” fakt'o'j, malic'a'j mensog'o'j kaj ĵurnal'ism'o.

Pro ĉe'est'o de fals'a'j nov'aĵ'o'j la nov'aĵ-aŭd'ant'o'j dub'as pri ĉiu nov'aĵ'o. Tiu damaĝ'as la rilat'o'n inter la nov'aĵ-aŭd'ant'a person'o kaj la amas'komunik'il'o.

Ni facil'e tro'ig'as pri la efik'o de fals'a'j nov'aĵ'o'j en ĵurnal'ism'o. Mi ne em'as est'i facil'anim'a pri tio - ĝi est'as serioz'a defi'o al la soci'o kaj la instituci'ar'o. La punkt'o de fals'a'j nov'aĵ'o'j est'as ke oni ne el'dir'u ali'a'j'n rakont'o'j'n; kaj la cel'o de fals'a'j nov'aĵ'o'j est'as mal'munt'i la kred'ebl'ec'o'n de instituci'o'j, inkluziv'e la kred'ebl'ec'o'n de ĵurnal'ism'o, sed ne nur.

Ĉiam ekzist'as fals'a'j nov'aĵ'o'j - de kiam hom'o'j konsci'is pri la fort'a influ'o de amas'komunik'il'o'j al publik'a opini'o.

Tamen hodiaŭ la diferenc'o est'as ke soci'a'j komunik'il'o'j kaj platform'o'j kiel Gugl'o kaj Fejsbuk'o don'as la ebl'o'n ke fals'a'j nov'aĵ'o'j dis'vast'iĝ'is pli larĝ'skal'e kaj pli rapid'e ol iam antaŭ'e. Tio est'as la problem'o.

Fals'a'j nov'aĵ'o'j ŝanĝ'as ĵurnal'ism'o'n tiel ke ili port'as real'a'n defi'o'n kontraŭ ĵurnal'ism'o. Ĉar oni ne ĉiam pov'as tiom facil'e disting'i fals'a'j'n kaj ver'a'j'n nov'aĵ'o'j'n.

Sed tiu fakt'o eĉ pli grav'ig'as la rol'o'n de ĵurnal'ism'o. Ĉar se trov'ebl'as hom'o kiu vol'as for'ig'i la fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n; tiu hom'o est'as ĵurnal'ist'o - respond'ec'a ĵurnal'ist'o.

Mi vol'as dir'i ke la fals'a nov'aĵ'o moment'e est'as problem'o por ĵurnal'ist'o'j, sed long'temp'e tiu fals'aĵ'o klar'ig'as la valor'o'n de ĵurnal'ist'o'j kaj alt'ig'as ili'a'n grav'ec'o'n en la societ'o.

Ricardo Gandour Ĵurnal'ism'a Direktor'o, CBN, Braz'ili'a'n araadio Network, Brazilo

Favor'ant'e al la soci'o'j kaj la ĝeneral'a publik'o klopod'i bril'ig'i lum'o'n en mal'lum'o. Ni'a misi'o pli'firm'iĝ'u je la kern'a valor'o, ke ni klopod'u klar'ig'i la debat'o'j'n; montr'ant'e al la publik'o kie est'as la real'a'j fakt'o'j kaj la real'a'j debat'o'j.

Ĉiu'j ĉi parol'o'j pri fals'a'j nov'aĵ'o'j kaj ke ili influ'as la aŭd'ant'ar'o'n de amas'komunik'il'o'j, est'as pro la sent'o de mal'sekur'ec'o pri tio kio est'as ver'a kaj tio kio ne. Kiel profesi'a'j ĵurnal'ist'o'j, ni turn'u ni'n al tio kio'n ni far'as plej bon'e - re'kontrol'i fakt'o'j'n, respond'i demand'o'j'n, kaj ag'i tra'vid'ebl'e pri ni'a'j (nov'aĵ-kolekt'a'j) metod'o'j.

Ebl'e ni dev'as pens'i pri tio kio'n ni (ĉef-flu'a'j amas'komunik'il'ul'o'j) far'is al ĵurnal'ism'o ke rezult'e fals'a'j nov'aĵ'o'j tiom facil'e akcept'iĝ'as kaj tiom facil'e aper'as.

Mi pens'as ke ni dev'as iel esplor'i en ni'a anim'o ĉu ni ag'as ĝust'e. Se ni kondut'as ĝust'e kaj se ni est'as etik'a'j en ĵurnal'ism'o – ni mal'ebl'ig'as fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n hav'i la pov'o'n kaj influ'o'n kiu'j'n ili hav'as nun, kaj ni halt'ig'as la kresk'o'n kiu'n ili jam ating'is.

Rappler la soci'a nov'aĵ-ret'o kiu dediĉ'is si'n al enket'a raport'ad'o, ni halt'ig'as la kresk'o'n kiu'n ili jam ating'is.

Maria Ressa Kun-fond'int'o kaj Ĉef'a Ofic'ist'o, Rappler, Filipinoj Rappler la soci'a nov'aĵ-ret'o kiu dediĉ'is si'n al enket'a raport'ad'o, dokument'is ne mal'pli ol 300 Ttt- Mensog'o'j en soci'a'j ret'o'j.

ej'o'j'n kiu'j dis'ŝpruc'as dokument'is ne mal'pli ol 300 Ttt-ej'o'j'n kiu'j dis'ŝpruc'as fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n en Filipinoj. Unu el ni'a'j enket'o'j montr'is kresk'o'n de la nombr'o de suspekt'ind'a'j Fejsbuk'a'j kont'o'j kiu'j sem'ad'is fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n en kampanj'a'j paĝ'o'j dum la elekt'ad'o en la land'o, Maj'o 2016.

La esplor'o bezon'is pli-mal'pli tri monat'o'j'n de ni'a temp'o por per'man'e kontrol'i la inform'o'j'n don'it'a'j'n en Fejsbuk'a'j kont'o'j kaj por pruv'i ke ili est'as fals'a'j.

Ni mal'kovr'is ke nest'o de du'dek-ses fals'a'j kont'o'j kapabl'as influ'i proksim'um'e tri milion'o'j'n da Fejsbuk'a'j paĝ'o'j. Ni sci'as ankaŭ ke de Novembr'o 2016, pli- mal'pli 50 000 Fejsbuk-kont'o'j pov'as est'i uz'at'a'j en cel'it'a'j kampanj'o'j je favor'o al aŭ kontraŭ iu'j politik'ist'o'j aŭ individu'o'j en Filipinoj. Ali'a fals'a kont'o est'is lig'it'a al 990 000 membr'o'j de grup'o kiu sub'ten'is iu'n politik'a'n gvid'ant'o'n, dum ali'a kont'o laŭ antaŭ-kalkul'o'j est'is konekt'it'a kun 3,8 milion'o'j da membr'o'j de vari'a'j ekster'land'a'j Filipinaj organizaci'o'j kaj aĉet'ad-vend'ad'a'j grup'o'j.

Kun pli-mal'pli 54 milion'o'j da Fejsbuk -uzantoj en Filipinoj, soci'a'j komunik'il'o'j funkci'as kiel fort'a arm'il'o, kiu'n oni uz'as por silent'ig'i mal'konsent'ul'o'j'n kaj en'modul'ig'i publik'a'n opini'o'n. Rappler tra'viv'is mult-nombr'a'j'n atak-ond'o'j'n per'e de ret'o inkluziv'e atak'o'j'n far'e de Fejsbuk'kont'o'j kiu'j specif'e est'is kre'it'a'j kun la cel'o tim'ig'i ni'a'j'n raport'ist'o'j'n kaj kontribu'ant'o'j'n.

Tiu situaci'o nur pli konvink'is ni'n montr'i la mensog'o'j'n kaj mal'help'i ili'a'n dis'vast'ig'o'n.

Evolu'ig'i kritik'a'n mens'o'n kontraŭ mis'a'j nov'aĵ'o'j

Oni mov'iĝ'is de lum-surf'ad'o, babil'ad'o kaj ret-babil'ad'o al min'ad'o de inform'o'j kun la cel'o manipul'i kaj mal'stabil'ig'i, kaj nun la cifer'ec'a trans'form'iĝ'o de la pejzaĝ'o de amas-komunik'il'o'j sub'strek'as la kresk'ant'a'n grav'ec'o'n de alfabet'ig'o pri komunik'il'o'j kaj inform'ad'o. Ĉi tiu form'o de eduk'ad'o dev'as re'pens'i la komunik'il'o'j'n kaj la politik'a'j'n kaj etik'a'j'n fundament'o'j'n, kiu'j prav'ig'as ili'n.

Alfabet'ig'o pri Komunik'il'o'j kaj Inform'ad'o (Kia) oft'e est'as vok'at'a help'i en ĉi tiu'j tag'o'j, kiam komunik'il'o'j est'as minac'at'a'j el ĉiu'j flank'o'j, sam'e en total'ism'a'j kiel en demokrat'a'j reĝim'o'j.

La alarm'o son'is en Franc'uj'o la 7-an de januar'o 2015-a, kiam la franc'a satir'a revu'o, Charlie Hebdo [Sarli’ Ebdo], est'is 12 | Unesk'o-Kurier'o • juli'o - septembr'o 2017 atak'at'a. Tem'is pri atak'o al unu el la plej mal'nov'a'j form'o'j de komunik'il'o'j en la mond'o de satir'o.

En tiu temp'o mi est'is direktor'o de la Centr'o pri eduk'ad'o al komunik'il'o'j kaj al inform'ad'o (Centr'o por komunik'il'a kaj inform'a alfabet'ig'o (CKIA)). Ni dev'is pret'ig'i la student'o'j'n por ili'a re'ven'o al la klas'ĉambr'o la tag'o'n post la atak'o, kaj respond'i al la bezon'o'j de instru'ist'o'j kaj ge'patr'o'j. Ni far'is, kiel ni far'is post ĉiu'j grand'a'j katastrof'o'j – ni esplor'is ni'a'j'n arĥiv'o'j'n por trov'i instru'a'j'n fakt'o- foli'o'j'n pri karikatur'o kaj propagand'o kaj afiŝ'is material'o'n el komunik'il'o'j en la ret'o (referenc'a'j ret'ej'o'j, gazet'ar'a list'o, seri'o de titol'o'j). Ni ankaŭ prezent'is ne'publik'ig'it'a'n intervju'o'n kun Charb [Ŝarb], kiu'n CKIA far'is en 2013, kun la titol'o, “Ĉu ni rajt'as rid'i pri ĉio?” La karikatur'ist'o kaj ĵurnal'ist'o, kies real'a nom'o est'is Stéphane Charbonnier [Stefan’ Ŝarbonje’], est'is murd'it'a dum la atak'o. Ĉi tiu kriz'a situaci'o montr'is la fort'o'n de Kia sed ankaŭ ĝi'a'j'n lim'o'j'n.

Ni est'is bon'e prepar'it'a'j por respond'i rilat'e al rimed'o'j, sed ni ne antaŭ'vid'is la frap-efik'o'n de soci'a'j komunik'il'o'j. Kiel antaŭ-ret'a'j komunik'il'o'j Kia dev'as far'i salt'o'n antaŭ'e'n kaj inkluziv'ig'i en si'a'j'n zorg'o'j'n tio'n, kio'n inform'o'j far'as al ret'a'j komunik'il'o'j – ili puŝ'as inform'o'j'n al la front'o per'e de la regul'ig'o de algoritm'o'j, lig'it'a'j al la serĉ-histori'o'j de la hom'o'j. Ili pov'as en'ferm'i hom'o'j'n en “filtr'o-vezik'o'n”

kaj don'i fort'o'n al la konfirm'a'j antaŭ'juĝ'o'j, kiu'j sub'ten'as antaŭ'pens'it'a'j'n ide'o'j'n kaj mal'pli'ig'as la divers'ec'o'n kaj plur'ism'o'n de ide'o'j, ĉar ili don'as mon'a'n valor'o'n al la en'hav'o (klak'o'j per rigard'o'j). Tio est'as en'ir'ant'a vi'a'n privat'ec'o'n kaj minac'ant'a la fundament'a'j'n liber'ec'o'j'n, ĉar ĝi uz'as cifer'ec'a'j'n spur'o'j'n por cel'o'j ekster la reg'o de la uz'ant'o.

La last'a kriz'o origin'ant'a el la mis'a'j nov'aĵ'o'j [fak'e news en la angl'a] – miks'aĵ'o de oni'dir'o'j, propagand'o kaj komplot- teori'o'j – sku'is Kia-n. Mis'a'j nov'aĵ'o'j est'as eĉ pli fort'a'j ol mis'inform'ad'o, kiu est'as venen'a, sed ĝeneral'e vid'ebl'a, miks'aĵ'o de ver'o kaj mensog'o'j. Mis'a'j nov'aĵ'o'j est'as fenomen'o, kiu en'ir'as la kategori'o'n de mis'inform'ad'o, sed ĝi'a malic'a cel'o est'as sen'precedenc'a, ĉar la inform'ad-teĥnik'o ig'as ĝi'n trans'lim'a kaj trans-komunik'il'a, kaj tial virus'a. La Alfabet'ig'o pri Komunik'il'o'j kaj Inform'ad'o dev'as neces'eg'e pren'i en konsider'o'n la cifer'ec'a'n trans'form'iĝ'o'n, kiu mov'iĝ'is de la “blu'a kontinent'o” al la “nigr'a kontinent'o”. Ali'vort'e ĝi mov'iĝ'is de surf'ad'o, babil'ad'o, ret-babil'ad'o en ret'ej'o'j reg'at'a'j de la GAFAM (mal'long'ig'o por Google, Apple, Facebook, Am'az'o'n, Microsoft), al danĝer'a inform-min'ad'o kun la cel'o de amas'a manipul'ad'o kaj mal'stabil'ig'o. Ĉi-rilat'e la mal'kod'o de ret'a propagand'o est'as mal'simpl'a, ĉar tem'as pri deĉifr'ad'o de form'o de romp'a ide'ar'o, kiu est'as teĥnik'e nov'ig'a, sed paradoks'e reprezent'as konserv'em'a'n tut'mond'a'n revoluci'o'n − desegn'it'a'n por kre'i ĥaos'o'n en la ekzist'ant'a'j politik'a'j sistem'o'j pli ol por propon'i sistem'o'n de progres'em'a politik'a pens'o.

La re'ven'o de klaĉ'ad'o Jen kial Kia est'as dev'ig'at'a re'pens'i la komunik'il'o'j'n kaj la politik'a'n kaj etik'a'n fundament'o'n de ili. La rol'o de soci'a'j komunik'il'o'j bezon'as est'i revizi'at'a, kiel ankaŭ bezon'as tio'n la inter'ŝanĝ'o'j okaz'ant'a'j en ili. La kresk'o de ret'a'j komunik'il'o'j, kiu'j trans'form'as publik'o'j'n en nov'a'j'n komun'um'o'j'n de kun'divid'ad'o kaj interpret'ad'o ankaŭ bezon'as est'i pren'at'a en konsider'o'n. La re'nov'ig'at'a em'o al klaĉ'ad'o montr'at'a de soci'a'j komunik'il'o'j ne est'as sen'signif'a kaj ne dev'us est'i traktat'a kun mal'estim'o.

Konversaci'o en trankvil'a ton'o, kiu kun'port'as miks'aĵ'o'n de oni'dir'o'j, du'on'ver'o'j kaj aŭd'it'aĵ'o'j, klaĉ'o'j ig'as tio'n, kio est'as privat'a, publik'a. Ĝi met'as aŭtentik'ec'o'n super ver'o'n, kiu est'as percept'at'a kiel konstru'it'a de la elit'o'j, pro ĉiu'tag'a'j kaj lok'a'j zorg'o'j. Soci'a'j komunik'il'o'j, do, kun'port'as nov'aĵ'o'j'n, kie ver'o est'as ne tiel cert'a, kaj mal'ver'aĵ'o'j est'is uz'at'a'j por al'ven'i al la ver'o aŭ por montr'i ke la ver'o ne est'as absolut'e tiom klar'a. El tio ven'as la tent'o met'i la soci'a'j'n komunik'il'o'j'n en la kategori'o'n de “post-ver'o”. Sed ĉi tiu pozici'o mal'pli'ig'as ĝi'a'n cel'o'n kaj rifuz'as vid'i la serĉ'o'n por mal'sam'a ver'o, kiam la supoz'at'a'j bon-norm'a'j inform'sistem'o'j bankrot'as.

Soci'a'j komunik'il'o'j centr'iĝ'as unu pli'a'n foj'o'n al la etern'a ĵurnal'ism'a batal'o inter objektiv'a'j fakt'o'j kaj koment'o'j baz'it'a'j sur opini'o'j, batal'o, kiu est'as lud'at'a en ĉi tiu'j model'o'j de influ'o.

En la inform-komunik'a'j scienc'o'j, klaĉ'o'j fal'as en la kategori'o'n de soci'a kun'lig'o. Ili plen'um'as esenc'a'j'n kon'a'j'n funkci'o'j'n: super'rigard'ant'e la medi'o'n, proviz'ant'e per help'o pri decid'o-farad'o ĉar ili dis'divid'as inform'o'j'n, met'ant'e difin'it'a'n situaci'o'n en kongru'o'n kun la valor'o'j de la grup'o, ktp. Ĉi tiu'j funkci'o'j tradici'e prav'ig'is la grav'ec'o'n de la komunik'il'o'j. Sed la komunik'il'o'j est'as nun percept'at'a'j kiel mank'o'hav'a'j kaj antaŭ'juĝ'a'j – simptom'o de tio est'as la uz'ad'o de ret'a klaĉ'ad'o en soci'a'j komunik'il'o'j. La kulp'o aparten'as mal'pli al soci'a'j komunik'il'o'j ol al tiu'j, kiu'j respond'ec'as pri publik'a debat'ad'o en la real'a viv'o. En mal'stabil'a'j politik'a'j situaci'o'j ĉirkaŭ la tut'a mond'o soci'a'j komunik'il'o'j est'as re'don'ant'a'j signif'o'n al la regul'ig'a rol'o de soci'a'j dialog'o'j. Ili sub'strek'as la romp'o'n de soci'a'j norm'o'j, specif'e kiam politik'a'j instanc'o'j fier'as pri tra'vid'ebl'o, ĉar sekret'o'j ne plu est'as sekur'a'j. Kompar'e kun gazet'o'j, kiu'j sekv'as parti'a'j'n lini'o'j'n, soci'a'j komunik'il'o'j est'as romp'ant'a'j la norm'o'j'n de objektiv'ec'o, kiu'j fosili'iĝ'is kaj postul'as la prezent'o'n de unu opini'o favor'a kaj unu opini'o kontraŭ'a. La publik'o montr'as mal'fid'o'n pri la “ver'ec'o” de ĉi tiu polus'a dialog'o kaj ĝi est'as al'log'at'a de la strategi'o de aŭtent'ec'o. Ĝi star'ig'as mal'larĝ'a'n rilat'o'n de fid'o kun la komun'um'o de membr'o'j, kiu'j nun konsist'ig'as la part'o'pren'ant'ar'o'n, kaj ĝi cel'as engaĝ'i ili'n en debat'o'j'n, dum ĝi baz'as si'n sur la princip'o de tra'vid'ebl'ec'o. Tial soci'a'j komunik'il'o'j kontraŭ'star'ig'as la etik'o'n de aŭtent'ec'o al la etik'o de objektiv'ec'o.

Esplor'ist'o, analiz'ist'o kaj kre'ant'o

Sekv'e soci'a'j komunik'il'o'j kaj mis'a'j nov'aĵ'o'j form'as lern'o'libr'a'n okaz'o'n por Kia, kiu postul'as ĝi'a'n fundament'a'n kompetent'ec'o'n − tio est'as kritik'a'n pens'ad'o'n. Sed ĉi tiu kritik'a pens'ad'o dev'as hav'i kompren'o'n pri la al'don'it'a valor'o de la ret'a form'o: part'o'pren'o, kontribu'o, tra'vid'ebl'o kaj respond'ec'o, kompren'ebl'e, sed ankaŭ mis'inform'ad'o kaj la inter'lud'o de influ'o'j.

Kritik'a mens'o pov'as far'i ekzerc'o'j'n kaj ĝi pov'as est'i ankaŭ trejn'at'a, kaj ĝi pov'as ankaŭ ag'i kiel form'o de rezist'o al propagand'o kaj al komplot-teori'o'j.

Ge'jun'ul'o'j dev'as est'i met'at'a'j en pozici'o'n de respond'ec'o, dum plen'kresk'ul'o'j ĉirkaŭ ili protekt'as ili'n: ili pov'as est'i pret'ig'it'a'j pri'demand'i la propr'a'n uz'o'n de soci'a'j komunik'il'o'j kaj konsider'i la kritik'o'j'n kontraŭ la sekv'o'j de la propr'a'j praktik'o'j. Ni dev'as ankaŭ fid'i ili'a'n sent'o'n pri etik'o, kiam oni demand'as ili'n pri ĝi. En mi'a Amas'a Mal'ferm'a Ret'a Kurs'o pri Eduk'ad'o al Komunik'il'o'j – la MOOC DIY Mil, kiu ricev'is la premi'o'n de Unesk'o en 2016 Glob'al Mil Award [Tut'mond'a Kia-premi'o] – mi propon'as al la student'o'j ĉi tiu'j'n tri kritik'a'j'n rol'o'j'n:
esplor'ist'o'n, analiz'ist'o'n kaj kre'ant'o'n. La esplor'ist'o dev'as kon'i la komunik'il'o'j'n kaj la inform'o'j'n; la analiz'ist'o aplik'as la koncept'o'j'n, kia'j est'as kontrol'ad'o de la font'o'j, kontrol'ad'o de la fakt'o'j, respekt'o de la privat'ec'o; la kre'ant'o prov'as mem produkt'i si'a'n propr'a'n en'hav'o'n, vid'as la sekv'o'j'n de si'a'j elekt'o'j kaj decid'as pri distribu'ad'o. La MOOC [Amas'a Mal'ferm'a Ret'a Kurs'o] nask'is projekt'o'j'n, kia est'as “Citoyen journaliste sur Twitter” [civit'an'a ĵurnal'ist'o en Pepilo] kaj “HoaxBuster [mensog'o-for'ig'ant'o]”

Ĉiu'okaz'e la problem'o est'as cert'ig'i, ke ge'jun'ul'o'j akir'as la re'ag'o'j'n de kritik'a pens'ad'o pri Kia [komunik'il'a inform'a alfabet'ig'o], tiel ke ili pov'os evit'i la kapt'il'o'j'n de mal'am'a parol'ad'o, preter'vol'a'j interes'a'j spur'o'j, kaj mis'a'j nov'aĵ'o'j. Ali'a'j iniciat'o'j ekzist'as, kiu'j inkluziv'as kelk'a'j'n iniciat'o'j'n gvid'at'a'j'n de Unesk'o, kiu fond'is la Tut'mond'a'n Alianc'o'n de Partner'o'j pri Kia (TAPKIA, GAPMIL en la angl'a) − Kia Klak'o'j est'as last'a'temp'a projekt'o por trans'pren'i la posed'o'n de Kia per'e de soci'a'j komunik'il'o'j.

Pli'grand'ig'o de Kia

Ankaŭ est'as grav'e, ke Kia plen'um'as kritik'a'n pens'ad'o'n kontraŭ la komunik'il'o'j mem. Montr'iĝ'as, ke la ĉef'a'j gazet'ar'a'j organiz'aĵ'o'j est'as inter la plej grand'a'j influ'ant'o'j kaj ili est'as tiu'j, kiu'j em'as puŝ'i ekster'e'n oni'dir'o'j'n, en Pepilo ekzempl'e, antaŭ ol ili est'as konfirm'it'a'j. La mis'a'j nov'aĵ'o'j, kiu'j cirkul'as en Fejsbuk'o, la plej grav'a soci'a inform'il'o dis'vast'ig'ant'a ili'n, el'pren'as si'a'n ver'o-er'o'n de la fakt'o, ke profesi'ul'o'j pri nov'aĵ'o'j est'as super-respond'a'j al la prem'o'j de unu'a nov'aĵ'o, dis'send'at'a antaŭ ol ĝi est'as kontrol'at'a, en la sam'a manier'o kiel amator'o'j. Kaj la post'a'j ne'ad'o'j ne kaŭz'as la sam'a'n bru'o'n kiel la oni'dir'o'j! Est'as klar'e, ke defi'o'j ankoraŭ ekzist'as por signif'e pli'grand'ig'i Kia-n.

Decid'o'far'ant'o'j bezon'as konvink'iĝ'i, ke trejn'ist'o'j dev'as est'i trejn'at'a'j, kaj sam'e ĵurnal'ist'o'j kaj instru'ist'o'j. Mi'a esplor'o ĉe la universitat'o Nov'a Sorbon'o (Nouvelle Sorbonne), en la kadr'o de la projekt'o TRANSLIT de la Naci'a Agent'ej'o pri Esplor'o'j kaj de la Unesk'o-katedr'o pri “Kapabl'o adapt'iĝ'i [Savoir-dévenir] en daŭr'i'pov'a ret'a evolu'o”, konsist'as el kompar'ad'o de publik'a'j politik'o'j en Eŭrop'o. Ĝi montr'as, ke mult'a'j rimed'o'j kaj trejn-ebl'aĵ'o'j ekzist'as en la real'o, proviz'it'a'j de organiz'aĵ'o'j aŭ instru'ist'o'j pro propr'a iniciat'o pli ol pro sub'ten'o de universitat'o'j. Ĝi, ĉiu'okaz'e, indik'as post'rest'ad'o'n je la nivel'o de publik'a'j politik'o'j, malgraŭ la en'met'ad'o de Kia en plur'a'j'n naci'a'j'n eduk'o-program'o'j'n.

Est'as mal'mult'a'j inter'ministeri'a'j il'o'j, et'a aŭ neni'a kun'regul'ad'o, kaj et'a aŭ neni'a kun'ord'ig'ad'o inter interes'o-hav'ant'o'j.

La reg'ad'o de Kia aper'as, kiel mult- pec'a, kun tri model'o'j ekzist'ant'a'j en mal'sam'a'j land'o'j: evolu'o, deleg'ad'o aŭ ... ne'okup'iĝ'o (D. Frau-Meigs kaj ali'a'j, 2017).

Etik'a salt'o

Bon'a'j nov'aĵ'o'j est'as, ke ĵurnal'ist'o'j est'as far'iĝ'ant'a'j pli kaj pli konsci'a'j, revizi'ant'e si'a'n etik'o'n kaj agnosk'ant'e la valor'o'n de Kia. Ili'a etik'a salt'o pov'as help'i instru'ist'o'j'n re'lok'i Kia-n kaj proviz'i per valor'a'j rimed'o'j por antaŭ'e'n'ig'i rezist'o'n favor'e al la integr'ec'o de inform'o'j kaj komunik'il'o'j. Ag'ad'o'j, kiu'j est'as re'star'ig'ant'a'j la valor'o'n de profund'a esplor'ad'o, jam est'as form'iĝ'ant'a'j, uz'ant'e inform-ĵurnal'ism'o'n, kiu prezent'as inform'o'j'n, kiu'j ne pov'as est'i akir'it'a'j ali'manier'e. Skandal'o'j, kiel la gigant'a el'las'o de konfidenc'a'j dokument'o'j kon'at'a kiel “Panam'a'j paper'o'j”, help'is moral'ig'i politik'a'n viv'o'n kaj re'don'i fid'o'n al la gazet'ar'o. Ali'a'j ag'ad'o'j specif'e cel'as batal'i kontraŭ mis'a'j nov'aĵ'o'j per ret'a'j rimed'o'j. Inter ĉi tiu'j est'as AFP Correspondent [Korespond'ant'o de AFP], la blog'o de la gazet'ar'a Agent'ej'o Franc'e Presse [Frans Pres] (kiu mal'kaŝ'as tio'n, kio okaz'as mal'antaŭ la scen'o en grand'a nov'aĵ-ret'o); Décodex [dekodeks], emfaz'e prezent'at'a en franc'a'j gazet'o'j, Le Mond'e (franc'a gazet'o, kiu list'ig'as ret'ej'o'j'n laŭ ili'a ne'fid'ind'ec'o), Google’s RevEye (gugl'a ret'ej'o, kiu kontrol'as en tri klak'o'j, ĉu bild'o est'as ver'a), kaj Conspi Hunter on Spicee, la ej'o por raport'o'j kaj dokument'a'j film'o'j en'ret'a'j (por mal'prav'ig'i komplot-teori'o'j'n).

Cel'e al plen'a dis'volv'iĝ'o kaj por kre'i eduk'it'a'n civit'an'ar'o'n, la kritik'a pens'o de Kia dev'as ankaŭ est'i aplik'at'a al la geografi'a ekonomi'o de soci'a'j komunik'il'o'j. La ret'a'j ej'o'j GAFAM [Google, Apple, Facebook, Am'az'o'n], ĉiu'j sub kalifornia leĝ'o, tre long'a'temp'e rifuz'is est'i en'klas'ig'it'a'j kiel inform'il'a'j firma'o'j, por evit'i ĉi'a'n soci'a'n respond'ec'o'n kaj por eskap'i el ĉiu'j dev'o'j rilat'a'j al publik'a serv'o. Kontrol'ad'o de algoritm'o'j montr'as la kapabl'o'n de GAFAM plen'um'i redakt'a'n kontrol'o'n pri la en'hav'o, kiu est'as taks'at'a mon- don'a. Far'ant'e tio'n, ĉi tiu'j organiz'aĵ'o'j difin'as la ver'o'n, kiu est'as real'a aŭ etik'a.

La grand'eg'a'j komunik'il'o'j GAFAM ĝis nun lud'is la kart'o'n de si'n'regul'ig'ad'o:
ili produkt'as si'a'j'n regul'o'j'n, ili decid'as for'ig'i ret'ej'o'j'n aŭ kont'o'j'n suspekt'at'a'j'n pri cirkul'ig'ad'o de mis'a'j nov'aĵ'o'j, kun neni'u respond'ec'o de ili mem. Sed ili ne pov'os rezist'i la bezon'o'n por respond'ec'a sistem'o dum tro long'a temp'o. Ver ŝajn'e est'os miks'aĵ'o inter “komun'a port'ant'o” kaj “publik'a komisi'it'o”, se ili vol'as konserv'i la fid'o'n de si'a'j ret'a'j komun'um'o'j. La komun'um'o'j pov'us ankaŭ organiz'i si'n mem kaj eĉ preter'ir'i ili'n, kaj kun'regul'ig'i la nov'aĵ'o'j'n kun la ĵurnal'ist'o'j, kiel en la okaz'o de Décodex.

La ebl'ec'o kun'desegn'i algoritm'o'n, kiu hav'us la ĵurnal'ist'a'n etik'o'n kaj la fundament'a'j'n liber'ec'o'j'n en'konstru'it'a'j'n en si'a donoa [DNA] est'as sen'dub'e unu el la alternativ'o'j est'ont'a'j, laŭ la komput'il'a logik'o!

Divina Frau-Meigs (Franc'uj'o) est'as profesor'in'o pri scienc'o'j de inform'ad'o kaj komunik'ad'o en la universitat'o Sorbonne Nouvelle [Nov'a Sorbon'o], kaj estr'o de la Unesk'o-katedr'o “Kapabl'o adapt'iĝ'i en daŭr'i'pov'a cifer'ec'a evolu'o”. Aŭtor'o de plur'a'j libr'o'j, ŝi ĵus aper'ig'is Public Policies in Medi'a and Information Literacy in Europe: Cross-Country Comparisons [Publik'a'j politik'o'j pri alfabet'ig'o rilat'e al komunik'il'o'j kaj inform'ad'o en Eŭrop'o:
Kompar'o inter land'o'j], kiu'n ŝi redakt'is kun I. Velez kaj J. Flores Michel (Londono, Routledge, 2017).

Aftenposten kontraŭ Facebook: kaŭz'o de decid'a debat'o

La kresk'ant'a rol'o, lud'at'a de ret'ej'o'j de soci'a inform'ad'o en la distribu'ad'o de nov'aĵ'o'j, plur'tem'e est'as zorg'o'don'a. Espen Egil Hans'e'n flank'e de Aftenposten (Norvegi'o) kaj Richard Allan flank'e de Facebook ven'as el mal'sam'a'j mond'o'j, tamen al'front'as simil'a'j'n defi'o'j'n.

Ĝi est'as ikon'o de milit'a fotografi'o: la nigr'a-blank'a bild'o rivel'as nud'a'n 9-jar'a'n knab'in'o'n, rifuĝ'ant'a'n de eksplod'o, ŝrik'ant'e, kun vizaĝ'o distord'it'a de dolor'o. La fot'aĵ'o, far'it'a de la Vjetnam'a-Uson'a fot'ist'o Nick Ut dum napalm-atak'o kontraŭ vjetnam'a vilaĝ'o en 1972, kaj gajn'int'a Pulitzer-premi'o'n kun titol'o "The Terror of War" (la milit'o'teror'o), kaŭz'is konflikt'o'n en 2016, kiam Facebook rifuz'is ĝi'a'n publik'ig'o'n pro "ne'konven'a en'hav'o".

Mi skrib'is al Mark Zuckerberg, sci'ig'ant'e al li ke mi ne ced'os" re'memor'as Espen Egil Hans'e'n, la ĉef'redaktor'o de Aftenposten, la plej grand'a ĵurnal'o de Norvegi'o, kiu divid'is la afiŝ'aĵ'o'n en Facebook kaj iĝ'is minac'at'a de konstant'a mal'permes'o. La kuraĝ'a leter'o de Hans'e'n, okup'ant'a la front'a'n paĝ'o'n de Aftenposten, kondamn'is Facebook-on pro "mal'kapabl'o disting'i infan-pornografi'o'n dis'de fam'a'j milit-fot'aĵ'o'j", krom'e pro "neni'a ebl'ec'o de debat'o". La leter'o akir'is amas'a'n apog'o'n kaj iĝ'is el'ir'punkt'o por ard'a'j diskut'o'j ĉirkaŭ la implik'it'a'j cenzur'a'j regul'o'j ĉe Facebook kaj la en'hav'kontrol'ad'o per'e de nov'aĵ'nutr'it'a'j algoritm'o'j.

Kun si'a pli ol du'miliard'a uz'ant'ar'o el la tut'a mond'o kaj ating'int'a pli grand'a'n trafik'o'n al nov'aĵ'ret'ej'o'j ol Google, Facebook nun montr'iĝ'is kiel iom tre grand'a rol'ant'o en la nov'aĵ-distribu'ad'o, kvankam ĝi ankoraŭ neglekt'as si'a'n formal'a'n respond'ec'o'n, prezent'ant'e si'n kiel "teĥnik'a'n platform'o'n". Tamen, ĝi ne'kontest'ebl'e far'iĝ'is la plej grand'a tut'mond'a ret'ej'o de amas'inform'ad'o, kio far'is, ke Mark Zuckerberg iĝ'as "la plej potenc'a ĉef'redaktor'o de la mond'o" laŭ Hans'e'n. "Mi konsci'ig'is al Zuckerberg, ke ĉi tiu titol'o kun'tren'as respond'ec'o'n. Li posed'as kompani'o'n ne nur teĥnik'a'n, sed ankaŭ amas'inform'ad'a'n." Tio ĉi est'as ĝust'e tio, pro kio Hans'e'n opini'as, ke cenzur'ad'o de ikon'a bild'o de la fot'o'ĵurnal'ism'o pro nud'ec'o est'is mal'bon'a decid'o redaktor'a.

"La vid'o de ĝen'a'j bild'o'j pov'as est'i ne ĉiam agrabl'a, sed ili pov'as help'i la antaŭ'e'n'ig'o'n de konsci'iĝ'o en demokrati'a soci'o", li dir'as.

Sur Facebook-paĝ'o'j koment'o'j'n ĉiu'tag'e afiŝ'as milion'o'j da hom'o'j, kio ig'as la selekt'ad'o'n de apart'a'j inform'o'j evident'a defi'o. Richard Allan, la vic'prezid'ant'o de la Publik'a Politik'o, EMEA (Eŭrop'o, Mez'a Orient'o kaj Afrik'o), defend'as la gvid'il'o'j'n de la ret'ej'o'j, laŭ kiu'j fot'aĵ'o'j pri ge'knab'o'j sub la aĝ'o de 18 jar'o'j, en'hav'ant'a'j nud'a'j'n figur'o'j'n, dev'as est'i mal'kovr'at'a'j kaj for'ig'at'a'j.

Tamen, li konced'as, okaz'e de la fot'aĵ'o "La teror'o de milit'o" ĉi tiu politik'o fiask'is. "Nur por klar'ig'i la afer'o'n, ni ĉiam demand'as ni'n mem. Renkont'ant'e nov'a'n situaci'o'n, anticip'e ne vid'it'a'n, ni demand'as ni'n, kio'n dev'us ni nun far'i. Ĉu ni dev'us ŝanĝ'i ni'a'j'n regul'o'j'n?", li asert'is okaz'e de la konferenc'o "Ĵurnal'ism'o sub Atak'o" ĉe Unesk'o en mart'o de 2017. Du monat'o'j'n pli mal'fru'e, Facebook anonc'is, ke li al'don'os al la nun'a'j 4500 hom'o'j 3000 pli'a'j'n al la team'o de komun'um'a'j operaci'o'j.

La last'e aprob'it'a, pli elast'a al'ir'o postul'as de revizi'ant'o'j trakt'i nov'aĵ'o'j'n kiel escept'o'n. "Okaz'e la publik'a interes'o de fot'aĵ'o'j pri nud'a'j infan'o'j kaj ĉio'kaz'e ties konsent'o grav'as pli ol la regul'a ĝis'nun'a politik'o" preciz'ig'is Allan.

Algoritm'o – la nov'a ĉef'redaktor'o de la mond'o Signif'a diferenc'o inter la tradici'a juĝ'ad'o de nov'aĵ'o'j kaj tiu ĉe Facebook ne ekzist'as, se tem'as pri elekt'ad'o, far'at'a de redaktor'o'j. "La ĉef'redaktor'o de Fox News est'as tiel sam'e respond'ec'a pri la en'hav'o de Fox News, kiel Mark Zuckerberg pri la redakt'a en'hav'o de Facebook." emfaz'as Hans'e'n.

La sol'a real'a diferenc'o inter la du est'as la ĝeneral'e mis'kompren'at'a kaj kontest'ebl'a algoritm'o nov'aĵ'nutr'it'a, kiu'n la redaktor'o'j de tradici'a'j amas'inform'il'o'j ne uz'as.

Vi est'as vi'a propr'a el'don'ist'o kaj ankaŭ vi mem elekt'as, kio'n vi vol'as vid'i." asert'is Richard Allan pri la politik'o de Facebook.

Dum'e, algoritm'o'j ĉiu'tag'e daŭr'e form'as la leg'ad'a'j'n kutim'o'j'n de 1,28 miliard'o'j da ĉiu'tag'a'j aktiv'a'j uz'ant'o'j de Facebook (mart'e 2017), t.e. unu kvin'on'o de la loĝ'ant'ar'o de ni'a planed'o. Facebook spur'as kaj analiz'as ĉiu'j'n afiŝ'aĵ'o'j'n de la last'a semajn'o, observ'ant'e ĉiu'n paĝ'o'n, al kiu li aŭ ŝi plaĉ'esprim'is, ĉiu'n grup'o'n, al kiu li aŭ ŝi aparten'as, kaj ĉiu'n, kiu'n li aŭ ŝi sekv'as. Post'e, konform'e al strikt'e gard'at'a formul'o, la algoritm'o'j aranĝ'as la afiŝ'aĵ'o'j'n preciz'e laŭ ord'o tia, laŭ kiu ankaŭ la uz'ant'o'j, supoz'ebl'e, indik'as ili'n.

Tamen, la natur'o mem de la algoritm'o'j pov'as far'i ili'n kontest'ebl'a'j, eĉ danĝer'a'j rimed'o'j.

"Algoritm'o'j pov'as kre'i la tiel nom'at'a'j'n filtr'a'j'n vezik'o'j'n, kiu'j fort'ig'as negativ'a'n tendenc'o'n en ni'a'j temp'o'j – tiu'n, kiu konduk'os al al'tir'it'a'j komun'um'o'j" dir'as Hans'e'n.

"Pli kaj pli da hom'o'j viv'as en vezik'o'j, kie ili ricev'as sol'e la bezon'at'a'j'n inform'o'j'n kaj komunik'iĝ'as sol'e kun simil'pens'ant'o'j." El tiu perspektiv'o la kriteri'o'j de elekt'ad'o, uz'at'a'j de algoritm'o'j por klas'i inform'o'j'n, far'iĝ'as decid'e grav'a'j.

Si'a'flank'e Allan kompar'as la inform'iĝ'ad'o'n kun abon'o al period'aĵ'o kaj ne'as ke li preskrib'as ajn'a'n en'hav'o'n al leg'ant'o'j de Facebook.

Laŭ li, algoritm'o'j ebl'ig'as nur tia'n aranĝ'o'n de period'aĵ'o'j, kiu plej konven'as al la leg'ant'o'j. Tamen la defi'o trov'ebl'as en la grand'a kvant'o da dispon'ebl'a'j nov'aĵ'font'o'j. "Tio, kio'n ni konstat'as, est'as ke hom'o'j antaŭ'mend'as mil'o'n da mal'sam'a'j nov'aĵ'font'o'j, dum ili dispon'as sufiĉ'a'n temp'o'n por leg'i nur du'dek'o'n el ili" li dir'as. "La mil'o da font'o'j tie ankoraŭ ekzist'as, sed ni kre'as elekt'a'n procez'o'n, ĉar ni pren'as tiu'j'n el ili, kiu'j aper'os sur la supr'o." Favor'i la inform'o'j'n, prefer'at'a'j'n de la leg'ant'o'j, pov'as est'i voj'o glit'a.

Laŭ Hans'e'n, "observ'ad'o de Netflix (Uson'o-baz'a serv'o de nivel'ad'o) est'as konven'a strategi'o", sed ĝi rest'as "kontest'ebl'a princip'o por la liber'a flu'o de inform'o'j en soci'o."

Fals'a'j nov'aĵ'o'j – ĉu real'a'j solv'o'j?

Se parol'i pri pozitiv'aĵ'o, la ret'ej'o'j de soci'a inform'ad'o romp'as barier'o'j'n kaj pli'facil'ig'as al hom'o'j la si'n'esprim'ad'o'n. "Kiam mi skrib'is leter'o'n al Mark Zuckerberg, mi ĝi'n publik'ig'is en mal'grav'a ĵurnal'o, sed la rakont'o tuj dis'vast'iĝ'is. Ironi'e, mi pens'as, ke est'is Facebook mem, kiu far'is la inform'o'n tiel dis'kon'ig'it'a," re'memor'as Hans'e'n, kies propr'a ĵurnal'o hav'as pli ol 340 000 sek vant'o'j'n de Facebook. Tamen, li rapid'e al'don'as, ke la oportun'o, don'it'a al ĉiu'j publik'i inform'o'n, est'as du'tranĉ'a glav'o, ĉar ĝi pov'as konduk'i al mis'inform'ad'o. "Hodiaŭ, evident'e est'as pli facil'e mis'konduk'i grand'a'n part'o'n de la loĝ'ant'ar'o. Mi sci'vol'as, ĉu ni est'as efektiv'e prepar'at'a'j al la alarm'a'j tendenc'o'j, atest'ad'at'a'j de ni.", li dir'as. En seri'o da skandal'o'j, rilat'a'j al fals'a'j nov'aĵ'o'j, sku'int'a'j Facebook-on en 2016, oni akuz'is la kompani'o'n pri influ'ad'o al la pri-prezid'ant'a'j elekt'o'j, dis'vast'ig'ant'e fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n kaj kre'ant'e vezik'o'j'n, kiu'j izol'is voĉ'don'ant'o'j'n dis'de ali'a'j opini'o'j. En'tut'e, laŭ analiz'o eĉ nur la fals'a'j nov'aĵ'o'j pri Uson'a'j politik'aĵ'o'j respond'ec'as pri 10,6 milion'o'j el la total'o de 21,5 milion'o'j da divid'o'j, re'ag'o'j, gener'it'a'j de tiu'j angl'a'lingv'a'j histori'o'j en Facebook en ĉi tiu'j jar'o'j.

Fals'a sci'ig'o pri eks'a prezid'ant'o Barack Obama gener'is pli ol 2,1 milion'o'j'n da koment'o'j, re'ag'o'j kaj divid'o'j en Facebook nur en'e de 2 monat'o'j.

Est'as ne mir'ind'a, ke Facebook, por brems'i kritik'ad'o'n, en'konduk'is korekt'a'n fakt'o'kontrol'a'n program'o'n.

Ek'de maj'o de 2017 la artikol'o'j, signal'it'a'j de uz'ant'o'j kiel ne'fid'ind'a'j, est'as ekzamen'at'a'j de sen'de'pend'a'j fakt'o'kontrol'a'j ekspertiz'o'j kaj mark at'a'j kiel "disput'at'a'j".

"For'ig'i ĉi tiu'j'n ni ne dezir'as," emfaz'is Richard Allan. "Unu'flank'e, ni ne dezir'as influ'i la ver'o'n kaj redakt'i la en'hav'o'n. Ali'flank'e, ni dezir'as konstru'i inform'it'a'n komun'um'o'n, ĉar ni hav'as respond'ec'o'n kontraŭ la soci'o." Hans'e'n opini'as, ke ĉi tiu agnosk'o de respond'ec'o hav'as ŝlos'il'a'n grav'ec'o'n. Li laŭd'as la pozitiv'a'j'n pli'bon'ig'o'j'n, adopt'it'a'j'n post kiam li'a leter'o en Aftenposten ricev'is reflektor'lum'o'n. "Mark Zuckerberg don'is intervju'o'n al New York Times, en kiu li dir'is, ke la diskut'ad'o ĉirkaŭ tiu leter'o iĝ'is kvazaŭ okul-mal'ferm'il'o kaj ig'is li'n rimark'i, ke li bezon'as ŝanĝ'o'j'n en la manier'o'j, laŭ kiu'j Facebook funkci'as".

Ĉi tiu rimark'o kaj la sekv'a'j ŝanĝ'o'j iĝ'as grav'a'j, precip'e spur'e de la vast'a efik'o, far'it'a de la soci'a amas'inform'ad'o sur la tradici'a'n amas'inform'ad'o'n kaj sur ĝi'a'n kresk'ant'a'n ĉe'est'ad'o'n en ni'a ĉiu'tag'a viv'o.

Publik'a leter'o kiu instig'as ŝanĝ'o'n

Unu'e vi kre'as regul'o'j'n, ne'kapabl'a'j'n disting'i inter infan- pornografi'o kaj fam'a'j milit'fot'aĵ'o'j.

Post'e tiu'j'n regul'o'j'n vi aplik'ad'as mal'ebl'ig'ant'e raci'a'n pri'juĝ'o'n. Fin'e vi eĉ cenzur'as kritik'o'j'n kaj diskut'o'n pri la decid'o – kaj vi pun'as tiu'j'n, kiu'j aŭdac'as vort'ig'i kritik'o'j'n...

La liber'a kaj sen'de'pend'a amas'inform'ad'o hav'as grav'a'n task'o'n en rilat'o al liver'ad'o de inform'o'j, inkluziv'e eĉ de bild'a'j, kio iu'foj'e pov'as est'i mal'plaĉ'a, kaj kies vid'o'n aŭ aŭd'o'n la reg'ant'a elit'o, ebl'e eĉ ordinar'a'j ŝtat'an'o'j, toler'i ne kapabl'as, sed kio pov'as est'i grav'a ĝust'e pro tiu kaŭz'o...

La amas'inform'ad'o hav'as respond'ec'o'n en konsider'ad'o de ĉiu'j apart'a'j publik'aĵ'o'j. Tio ĉi pov'as est'i pez'a respond'ec'o. Ĉiu'j redaktor'o'j dev'as pes'i la konsider'o'j'n por'a'j'n kaj kontraŭ'a'j'n. Ĉi tiu'j rajt'o kaj dev'o, kiu'j'n ĉiu'j redaktor'o'j en la mond'o hav'as, dev'as ne est'i sub'min'at'a per algoritm'o'j, en'kod'ig'it'a'j en vi'a Kalifornia ofic'ej'o.

La Misi'a Deklar'o de Facebook preskrib'as, ke vi'a cel'o est'as „far'i la mond'o'n pli mal'ferm'a kaj inter'konekt'it'a”. Vi ĉi tio'n real'e far'as en tut'e surfac'a senc'o. Se disting'i inter infan'a pornografi'o kaj dokument'a'j fotograf'aĵ'o'j, far'it'a'j en milit'o, vi ne vol'as, per tio vi antaŭ'e'n'ig'as stult'ec'o'n kaj fiask'ig'as la cel'o'n pli'proksim'ig'i la hom'o'j'n, unu al la ali'a'j.

Pretend'i ke est'as ebl'e kre'i komun'a'j'n, tut'mond'a'j'n regul'o'j'n pri tio kio est'as publik'ig'ind'a kaj kio tia ne est'as, egal'as nur ŝut'i sabl'o'n en oni'a'j'n okul'o'j'n...”

(Ekstrakt'o'j el publik'a leter'o de Espen Egil Hans'e'n al Mark Zuckerberg, publik'ig'it'a la 8-an de septembr'o 2016.)

Amas-financ'ad'o por sav'i la amas'komunik'il'ar'o'n

La cifer'ec'a revoluci'o al'port'is monument'a'j'n ŝanĝ'o'j'n kaj defi'o'j'n al la amas'komunik'il'ar'a industri'o.

Ĵurnal'ist'o'j plej bon'e adapt'iĝ'as al la nov'a amas'komunik'il'ar'o, se ili ampleks'as nov'a'j'n teknologi'o'j'n, re'invent'os si'n kaj adopt'as nov'a'j'n komerc'a'j'n model'o'j'n. La histori'o de Liber'ec'a Televid'o de Litovio, sen'de'pend'a televid'a kanal'o el'send'it'a inter'ret'e kaj financ'it'a de la publik'o, est'as pruv'o de tio.

La cifer'ec'a epok'o est'as super ni, ĉu ni ŝat'u ĝi'n aŭ ne. Kaj se vi aparten'as al la amas'komunik'il'ar'a mal'nov'a gvardi'o, est'as tut'e ver'ŝajn'e, ke vi ne ŝat'os ĝi'n.

La tradici'a'j gazet'ar'o kaj televid'o est'is for'pren'it'a'j el gard'ad'o - teknologi'e, financ'e kaj kre'iv'e - pro la cifer'ec'a revoluci'o kaj spert'as la plej grand'a'j'n defi'o'j'n, kiu'j'n ili iam ajn al'front'is. Ĉu ili pret'as toler'i ĝi'n? Ne ver'e. Sed ili ne hav'as elekt'o'n - ili pov'as aŭ sink'iĝ'i aŭ naĝ'i.

La al'ven'o de inter'ret'o, antaŭ preskaŭ tri'dek jar'o'j, en'kroĉ'is la mond'o'n al unu el la plej potenc'a'j drog'o'j hav'ebl'a'j al modern'a'j soci'o'j - sen'pag'a kaj fulm'e rapid'a al'ir'o al inform'o'j.

Antaŭ ol ili sci'is, kio traf'is ili'n, du'a ond'o - soci'a'j amas'komunik'il'o'j - traf'is la mal'nov'a'n gvardi'o'n. Ĝi est'is pli grand'a kaj pli fort'a ol la ret'ej'o, kaj kun pli sever'a'j konsekvenc'o'j. Soci'a'j amas'komunik'il'ar'a'j kompani'o'j gajn'is la super'a'n man'o'n, dum pag'it'a'j abon'o'j al gazet'o'j kaj revu'o'j mal'kresk'is, kaj televid'a'j kanal'o'j komenc'is rest'i mal'antaŭ la mil'o'j da nov'aĵ'o'j-ret'ej'o'j sur inter'ret'o.

Subit'e ĉiu'j far'iĝ'is la amas komunik'il'ar'o - kamera'ist'o, redaktisto, rakont'ist'o, ĵurnal'ist'o, iniciat'int'o - ĉiu'j rul'volv'it'a'j en unu.

La pord'ist'o'j de inform'o'j vid'is, ke ili'a'j pord'eg'o'j frakas'iĝ'is, ĉar ili perd'is la plej grand'a'n el ĉiu'j privilegi'o - la rajt'o'n decid'i, kio grav'as kaj kio ne est'as.

La elekt'o de Donald Trump en novembr'o 2016 por la plej alt'a ofic'o en Uson'o est'as la plej dram'a ekzempl'o de la ĉio'pov'a natur'o de soci'a'j amas'komunik'il'o'j. La ĉef'a'j amas'komunik'il'o'j mal'am'is li'n pasi'e, tamen la iam'a'j reg'ant'o'j pov'is tut'e neni'o'n far'i, ĉar li dev'ig'is ili'n far'i si'a'n ofert'o'n por ne far'i komerc'a'n mem'mort'ig'o'n en plen'a vid'o de leg'ant'ar'o kaj spekt'ant'ar'o. Kaj do Donald Trump iĝ'is la unu'a Uson'a Prezid'ant'o de la Soci'a Amas'komunik'il'ar'o.

Ĉiu pov'as est'i stel'o

Sojl'e de la era'o de soci'a amas komunik'il'ar'o, la mal'jun'a gvardi'o for'send'is ĝi'n kiel i'o'n por jun'ul'o'j. En'ir'u YouTube-on: la plej grand'a'n televid'a'n stok'ej'o'n kaj vide'o-gast'ig'ant'a'n serv'o'n, kiu kre'as mem preskaŭ nul'a'n en'hav'o'n, sed est'as la haven'o por ĉiu'j aspir'ant'o'j sur la ter'o. Ĉiu ajn, ie ajn en la mond'o hodiaŭ, pov'as est'i kio'n ajn ili rev'as - kant'ist'o'j, kuir'ist'o'j, boks'ist'o'j, fam'a'j stel'ul'o'j. La ĉiel'o est'as la lim'o kaj ĉio est'as sen'pag'a.

PewDiePie (nask'it'a Felix Arvido Ulf Kjellberg en Svedi'o, oktobr'o 1989), ret'ej'o-baz'it'a komedi'ist'o kaj vide'o- produkt'ant'o, iĝ'is la sen'kron'a reĝ'o de YouTube, kun preskaŭ 55 milion'o'j da abon'ant'o'j! Du el la plej sukces'a'j YouTube-an'o'j en Litovio - Whydotas (Vaidotas Grinceviĉius) kaj The3dvin'as (Edvinas Navikas) - hav'as pli da abon'ant'o'j ol la kvar naci'a'j televid'a'j kanal'o'j kun'e.

Kompren'ebl'e, nov'a'j amaskomunikiloj ne est'as ĉiu'j pozitiv'a'j, kaj kelk'foj'e ven'as al pez'a prez'o. Fals'a'j nov'aĵ'o'j, virtual'a'j amas'linĉ'o'j, trol'o'j kaj sen'flu'a'j akuz'o'j abund'as - ĝi est'as sen'pag'a por ĉiu'j. Ne ekzist'as filtr'il'o'j nek redakt'ad'o, kaj ne neces'as praktik'i moder'ec'o'n aŭ dec'ec'o'n se vi elekt'as ne far'i tio'n.

Ni est'as en turment'o de amas komunik'il'a trans'form'o, dev'ig'it'a de la kresk'o de inter'ret'o. Kiel ĵurnal'ist'o'j, ni dev'as brak'um'i la revoluci'o'n, kaj for'ĵet'i iu'j'n ni'a'j'n inhibici'o'j'n ir'i cifer'ec'e. Kun ni'a'j profesi'a'j kvalit'o'j, ni ankoraŭ hav'as la rand'o'n super plej'part'o de la nov'ul'o'j tie hodiaŭ.

La nov'a'j teknologi'o'j permes'as sen'precedenc'a'n liber'ec'o'n, precip'e en land'o'j, kie la gazet'ar'o est'as reg'at'a de la reg'ist'ar'o. Nun est'as la perfekt'a temp'o por esprim'i vi'a'n opini'o'n kaj ig'i ĝi'n re'son'i tra la tut'a mond'o. Inter'ag'ad'o kun vi'a aŭd'ant'ar'o est'as kritik'a - tuj'a spekt'ant'ar'a re'ag'o est'as potenc'a il'o.

Amas'financ'at'a far'e de spekt'ant'o'j

La ŝanĝ'o'j en ĵurnal'ism'o pov'as est'i vid'at'a'j kiel pozitiv'a evolu'o. Ĝi dev'ig'as ni'n est'i kre'em'a'j, kaj el'pens'i nov'a'j'n komerc'a'j'n model'o'j'n por post'viv'i, kiel en ni'a kaz'o.

For'pel'it'a pro la ŝok'o perd'i mi'a'n televid'a'n program'o'n ĉe la litova televid'o, mi decid'is batal'i kontraŭ'e. Liberty TV est'is fond'it'a de mi en septembr'o 2016.

Ĝi est'as tut'e sen'de'pend'a inter'ret'a televid'a kanal'o, amas'financ'at'a far'e de spekt'ant'o'j.

Ni el'send'as dek kvin program'o'j'n ĉiu'monat'e, kaj al'don'as almenaŭ tri pli'a'j'n en la aŭtun'o de 2017. La en'hav'o inkluziv'as politik'a'n satir'o'n en la litova kaj rus'a lingv'o'j, babil'ad'o'j, enket'a ĵurnal'ism'o, politik'a analiz'o kaj pozitiv'a'j dokument'a'j film'o'j.

Ni'a dung'it'ar'o (form'it'a de plen'temp'a'j kaj sen'de'pend'a'j profesi'ul'o'j) inkluziv'as plen'a'n teknik'a'n team'o'n - de redakt'ist'o'j ĝis kamera'ist'o'j, ĵurnal'ist'o'j kaj skrib'ist'o'j.

Ni'a'j ĉef'a'j program'o'j est'as film'it'a'j en teatr'o'j kun kamera'o'j de alt'a difin'o, antaŭ viv'a aŭdienc'o de 200 ĝis 250 hom'o'j.

Ni est'as ne'profit'cel'a, do ni dev'as cert'ig'i, ke ni ekvilibr'ig'as ni'a'j'n bilanc'o'j'n.

Ĉi tio postul'as inter'ven'o'n. Plej'part'o de ni'a'j ekip'aĵ'o'j est'as lu'at'a'j, aŭ ven'as kun la profesi'ul'o'j kiu'j'n ni kontrakt'as. Plej'part'o de ni'a labor'o est'as far'at'a en'ret'e, kaj ni uz'as mal'grand'a'n ofic'ej'o'n por kun'ven'o'j kaj redakt'ad'o. Ni plan'as trans'lok'iĝ'i al pli grand'a ofic'ej'o en aŭtun'o 2017.

Ni ating'is ni'a'n financ'a'n cel'o'n de € 15 000 en dek tag'o'j, ĝust'a'temp'e por la iniciat'o. Preskaŭ 5 000 hom'o'j si'n engaĝ'is financ'i ni'n en la unu'a monat'o. La abon'ant'o'j rajt'as promes'i si'a'n sub'ten'o'n por kiu ajn daŭr'o ili elekt'os, sen dev'o daŭr'ig'i. Por naci'o de mal'pli ol 3 milion'o'j da hom'o'j, ĉi tio est'is fenomen'a. Ni ankaŭ est'as financ'at'a'j far'e de komerc'a'j sponsor'o'j, kiu'j pret'as akcept'i, ke ne est'os lig'il'o'j.

Pruv'it'a komerc'a model'o

Met'i mi'n kaj mi'a'n team'o'n en la man'o'j'n de la publik'o est'is la plej grand'a vet'lud'o de mi'a ĵurnal'ist'a karier'o. Ĉu ili vol'us pag'i i'o'n, kio'n ili pov'us ricev'i sen'pag'e, sed kio ĉes'us ekzist'i se ili ne pag'us ĝi'n? Ĉu ni publik'e kapabl'as sub'ten'i sen'de'pend'a'j'n rimed'o'j'n per kontribu'ad'o al ĝi? Amas'komunik'il'a'j spert'ul'o'j en Litovio est'is skeptik'a'j. Sed ni antaŭ'e'n'ir'is malgraŭ tio.

En mart'o 2017, ni sugest'is, ke ni'a'j spekt'ant'o'j uz'u si'a'n kapabl'o'n direkt'i du procent'o'j'n de si'a'j impost'o'j al Liberty TV.

Ni est'as sci'vol'a'j vid'i kiom da financ'ad'o ni pov'os lev'i kun ĉi tiu iniciat'o.

Dum kvar monat'o'j, Liberty TV iĝ'is la plej grand'a amas'komunik'il'ar'o en Litovio-YouTube, kun kelk'a'j el ĝi'a'j program'o'j ating'ant'a'j ses-cifer'a'j'n spekt'ant'o'j'n kaj konkurenc'as kun la plej popular'a'j spektakl'o'j en la ĉef'a televid'o.

En ok monat'o'j, amas'komunik'il'a'j spert'ul'o'j komenc'is akcept'i, ke ili est'is mal'prav'a'j, kaj komenc'is raport'i pri ni'a'j plan'o'j por dis'vast'iĝ'i.

Ni'a komerc'a model'o est'as nov'a kaj kongru'as laŭ la cifer'ec'a revoluci'o, sed ĝi ne est'as unik'a. Simil'a'j amas'financ'it'a'j ĵurnal'ist'ec'a'j projekt'o'j est'as lanĉ'it'a'j en Nederlando, Svis'land'o, Barato kaj kelk'a'j ali'a'j land'o'j.

Ne facil'as; ĝi est'as la plej mal'facil'a labor'o, kiu'n mi iam far'is en mi'a karier'o de preskaŭ du'dek jar'o'j. Sed ĝi est'as la sol'a manier'o, kiu'n mi ŝat'us ir'i plu kiel ĵurnal'ist'o. Kaj est'as la cifer'ec'a revoluci'o kiu kiu don'is al mi ĉi tiu'n ŝanc'o'n.

Andrius Tapinas est'as litova ĵurnal'ist'o kaj verk'ist'o. Li fond'is Liberty TV en 2016 kaj est'as la gast'ig'ant'o de ĝi'a insign'a program'o, "Hang in there". Tapinas est'as unu el la plej popular'a'j hom'o'j en litovaj soci'a'j amas'komunik'il'o'j, kun pli ol 130 000 Facebook-sekv'ant'o'j.

Lum'tur'o dank'e al La Ret'o

La ĵurnal'ism'o tra'pas'as mond'skal'a'n kriz'o'n, dank'e al la universal'ec'o de Inter'ret'o kaj de la soci'a'j ret'o'j, al la oni'dir'o'j kaj fals'a'j inform'o'j. Sed tiu'j sam'a'j spac'o'j kaj rimed'o'j pov'as kaj dev'as est'i uz'at'a'j por far'i pli bon'a'n ĵurnal'ism'o'n, kiel montr'as El Far'o (La Lum'tur'o), salvadora ĵurnal'o pionir'a en la ret'o, dum si'a du'dek-jar'a ekzist'o. Pli-mal'pli dev'ig'e ni est'is ĵet'it'a'j en la ĵurnal'ism'o'n. En 1998, Salvadoro ĵus el'ir'is el long'a inter'civil'a milit'o kaj ni ek'ir'is iom blind'a'j, sen grand'a figur'o por gvid'i ni'n. Sed ni est'is konvink'it'a'j, ke la post'milit'a temp'o bezon'as re'viv'iĝ'ant'a'j'n ĵurnal'o'j'n kun nov'a rigard'o kaj sen'de'pend'a voĉ'o por re'freŝ'ig'i la naci'a'n inform pejzaĝ'o'n: la land'o merit'is nov'a'n ĵurnal'ism'o'n, ni far'is tio'n.

El Far'o (La Lum'tur'o) nask'iĝ'is en maj'o 1998 sen rimed'o'j. Tial ni lanĉ'is ĝi'n en la ret'o, kiam apenaŭ 2-5% de la salvadora loĝ'ant'ar'o pov'is ret'al'ir'i.

Se ni al'ir'is nov'a'j'n teĥnologi'o'j'n por ekzist'i, tio okaz'is ĉar ni neniam pov'is el'ten'i la kost'o'j'n de pres'it'a ĵurnal'o - Inter'ret'o est'is do la sol'a ebl'a elekt'o.

Ni hav'is mult'e da bon'ŝanc'o, dum ni est'is tiom for de la imag'o pri la frap'o, kiu'n la tut'ter'a teks'aĵ'o far'os al la sort'o de la hom'ar'o.

Ni komenc'e far'is El Far'o dum ni'a liber'temp'o, iom post iom ricev'ant'e talent'a'j'n jun'ul'o'j'n, kiu'j dezir'is lern'i en la sin'o de tiu nov'a medi'o.

Dum plur'a'j jar'o'j, ni'a'j profit'o'j est'is nul'a'j, sed ni'a'j el'spez'o'j bagatel'a'j, ĉar ĉiu volont'ul'e labor'is hejm'e.

Ankaŭ tio forĝ'is ni'a'n sen'de'pend'a'n spirit'o'n. Kiam la industri'o ek'rigard'is Inter'ret'o'n serioz'e, ni jam est'is firm'e instal'it'a'j sur la ekran'o. La mank'o de majstr'o'j, kiu'j trans'don'us al ni si'a'n ĵurnal'ism'a'n sci'o'n, est'is kompens'it'a de leg'aĵ'o'j kaj bon'a kvant'o de mem'kritik'o. Ni'a ĵurnal'o matur'iĝ'is dank'e al lecion'o'j produkt'it'a'j de ni'a'j propr'a'j erar'o'j kaj daŭr'a'j pri'pens'ad'o kaj debat'o'j pri ni'a praktik'o.

Perfid'ul'o'j de la patri'o De volont'ul'a kaj izol'it'a aktiv'ad'o, ni trans'ir'is al ofic'ej'o en la taŭg'a bon'a form'o. Kaj plur'a'j student'o'j pri ĵurnal'ism'o, fru'a'j kun'labor'int'o'j, est'as nun'temp'e kun'posed'ant'a'j akci'ul'o'j de la ĵurnal'o. Post preskaŭ du'dek- jar'a ekzist'ad'o, ni far'iĝ'is unu el la komunik'il'o'j plej ŝat'at'a'j en Latin- Amerik'o pro la kvalit'o de ni'a labor'o.

Ni dediĉ'as la plej grand'a'n part'o'n de ni'a aktiv'ec'o al la rakont'a kaj enket-ĵurnal'ism'o, kiu kovr'as ses grand'a'j'n aks'o'j'n: per'fort'o kaj krim'organiz'o'j, korupt'ad'o, milit'krim'o'j, kultur'o, mal'riĉ'ec'o kaj mal'egal'ec'o, politik'o. Tio est'as, la tem'o'j, kiu'j laŭ ni est'as mal'plej pri'trakt'at'a'j kaj tamen la plej neces'a'j por klar'ig'i kial, du'dek jar'o'j'n post la fin'o de la milit'o, Salvadoro rest'as unu el la plej per'fort'a'j land'o'j de la mond'o, ronĝ'at'a de mal'egal'ec'o'j kaj mal'riĉ'ec'o kaj grand'part'e ricev'ant'a montransferojn de du milion'o'j da salvador'an'o'j, kiu'j viv'as ali'land'e, aŭ tri'on'o de la loĝ'ant'ar'o.

Paradoks'e, en tiu meti'o ju pli bon'e oni ĝi'n plen'um'as, des mal'pli da amik'o'j oni konserv'as. Ni est'is taks'it'a'j perfid'ul'o'j de la patri'o, protekt'ant'o'j de band'o'j, mal'amik'o'j de la privat'a posed'o aŭ de la revoluci'o. En land'o politik'e du'polus'a, inter du ekstrem'o'j, kiu'j far'is la milit'o'n, la dekstr'ism'a'j reg'ist'ar'o'j akuz'as ni'n pri mal'dekstr'em'o kaj tiu'j de la mal'dekstr'o akuz'as ni'n pri dekstr'em'o. Ni ricev'is agres'a'j'n mesaĝ'o'j'n de narkot'aĵ-ŝakr'ist'o'j, de milit'krim'ul'o'j, de band'estr'o'j, de korupt'a'j politik'ist'o'j, de reg'ist'ar'an'o'j, de la arme'o kaj de la polic'o. La ricev'it'a'j minac'o'j ig'is ni'n plur'foj'e al'ir'i la justic'o'n. Sed la mesaĝ'o'j pri mal'kontent'o foj'e ven'as ankaŭ de leg'ant'o'j el'rev'iĝ'int'a'j pri tio, ke ni'a labor'o ne respond'as al tio, kio'n ili konsider'as neces'a al la land'o.

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j, ni publik'ig'is artikol'o'n, kiu denunc'is la masakr'o'n de jun'a'j delikt'ul'o'j mal'varm'sang'e far'it'a'n de la polic'o: plur'a'j leg'ant'o'j akuz'is ni'n bar'i ĝi'a'n ag'ad'o'n, ĉar la band'o'j est'as la ĉef'a font'o de per'fort'o en ni'a land'o. Ni kompren'as tre bon'e la kial'o'j'n de tiu'j re'ag'o'j, sed ni tut'e ne cel'as far'i ĵurnal'ism'o'n por kontent'ig'i la aspir'o'j'n aŭ trankvil'ig'i la anksi'o'n de ni'a'j leg'ant'o'j, ĉar populisma ĵurnal'ism'o est'us sen respond'ec'a, mal'bon'far'a kaj mal dec'a.

Mez'amerik'a Forum'o

Antaŭ'ne'long'e, ni klopod'is por vast'ig'i ni'a'n kovr'ad'o'n al la najbar'a'j land'o'j, Hondur'o kaj Gvatemalo, kiu'j sufer'as la sam'a'n nivel'o'n de per'fort'o, korupt'ad'o kaj soci'a ruin'iĝ'o.

Eĉ se ni ankoraŭ ne ating'is la dezir'at'a'n sistem'ig'o'n, ni progres'is en la star'ig'o de ret'o, kiu jam permes'as al ni real'ig'i komun'a'j'n enket'o'j'n kun iu'j ĵurnal'ist'o'j de tiu'j land'o'j. Post du jar'dek'o'j de kresk'o, ni plur'a'j ĉe El Far'o kiu'j publik'ig'as ankaŭ libr'o'j'n, far'as radi'o-el'send'o'j'n, dokument'a'j'n film'o'j'n kaj preleg'ad'o'n. Kaj ni sent'as la bezon'o'n trans'don'i ni'a'j'n sci'o'j'n al la nov'a'j generaci'o'j.

Por tiu cel'o, ni ĉiu'jar'e organiz'as en la monat'o maj'o la Mez'amerik'a'n Forum'o'n pri Ĵurnal'ism'o, kun unu semajn'o de meti'ej'o'j, preleg'o'j kaj ekspozici'o'j, akcept'ant'e dek'o'j'n da invit'it'o'j ven'int'a'j apart'e de latin amerik'a'j land'o'j, Uson'o kaj Eŭrop'o.

La plej bon'a'j ĵurnal'ist'o'j de la region'o kaj de ali'a'j land'o'j tie gvid'as meti'ej'o'j'n pri enket'a ĵurnal'ism'o, radi'ĵurnal'ism'o, fotografi'o aŭ kronik'o.

Pli ol cent'o da jun'a'j ĵurnal'ist'o'j, special'e el la Mez-Amerik'o, parto pren'is ĉi-jar'e. La mez'amerik'a Forum'o est'as la gvid'a event'o de ni'a konstant'a program'o de eduk'ad'o kaj de konferenc'o'j, kiu cel'as pli'bon'ig'i la kvalit'o'n de la ĵurnal'ism'o en la Mez- Amerik'o, la plej mal'riĉ'a region'o de la kontinent'o, kaj lig'i ni'a'j'n ĵurnal'ist'o'j'n al ili'a'j koleg'o'j en la tut'a Latin- Amerik'o. Tio est'as ni'a kontribu'o al la kre'ad'o de region'a'j ret'o'j, kiu'j mal'ferm'as nov'a'j'n ebl'o'j'n kun'labor'i por kovr'i la problem'o'j'n, kiu'j pli kaj pli ne lim'iĝ'as al la lim'o'j de ni'a'j land'o'j.

Salvadora ĵurnal'ist'o, Carlos Dada fond'is El Far'o (La Lum'tur'o) en 1998. Li sekv'is la event'o'j'n en Irako, Venezuelo, Meksiko, Gvatemalo kaj Hondur'o. Li'a'j artikol'o'j est'is publik'ig'it'a'j en Latin-Amerik'o, Uson'o, Bosnio kaj Hispanio. La premi'o María Moors Cabot, de la Universitat'o Columbia, en Nov-Jork'o, est'is al'juĝ'it'a al li en 2011.

Esplor'a ĵurnal'ism'o: kontraŭ la probabl'ec'o

Esplor'a ĵurnal'ism'o est'as unu el la pilier'o'j de bon'e funkci'ant'a demokrati'o. Sed ĝi'a est'ont'ec'o ne pov'as est'i garanti'at'a sen financ'a aŭtonom'ec'o. La okaz'o de Re:Baltica, centr'o por esplor'a ĵurnal'ism'o en Latv'uj'o, est'as bon'a ekzempl'o

Mi est'as alergi'a al la ide'o atribu'i al esplor'a ĵurnal'ism'o karakter'o'n de "misi'o" aŭ "vok'it'ec'o". Ĝi est'as individu'a elekt'o nask'it'a el neces'o, kombin'it'a kun ar'o da kapabl'o'j kaj apart'a karakter'o, kiu est'as konstant'a, foj'e renkont'e al mis'uz'ad'o. Mi'a koleg'o, Ing'a Springe, iam klar'ig'is ke ŝi far'as ĝi'n por si'a av'in'o, kiu est'is neniam en pozici'o por al'front'i la sovet'instanc'o'j'n per mal'mol'a'j demand'o'j! La decid'em'o de Springe, kaj la mi'a, daŭr'e pri'dub'is la potenc'o'j'n, kiu'j est'is prov'at'a'j kiam Dien'a'n - la gazet'o'n por kiu ni labor'is - vend'is ĝi'a el'don'ist'o, Bonnier [la sved'a amas'komunik'il'a konglomer'aĵ'o], al lok'a'j mon'potenc'ul'o'j kiu'j prov'is silent'ig'i ĝi'n dum jar'o'j.

Tio okaz'is mez'e de profund'a ekonomi'a kriz'o, kaj mal'pli'iĝ'ant'a'j vend'o'j kaj leg'ant'ar'o por la ĵurnal'o, kiu pren'is la Tut'ter'a'n Teks'aĵ'o'n serioz'e tro'eg'e mal'fru'e.

Far'i la plonĝ'o'n Grup'o el ni, kiu est'is labor'int'a por Dien'a - konsider'at'a la plej bon'a gazet'o en Baltio -, neniam rezign'is pri la ide'o, ke en demokrati'o, ĵurnal'ism'o de esplor'ad'o est'as fundament'e neces'a por ten'i la reg'ant'o'j'n respond'ig'ebl'a'j. Tio est'as sam'e ver'a en land'o'j kun aŭtoritat'a'j reĝim'o'j, kie la person'a'j kost'o'j por la ĵurnal'ist'o'j implik'it'a'j est'as eĉ pli alt'a'j.

Sen enket'em'a skrib'ad'o, ni dev'us viv'ten'i ni'n per diet'o de ĉiu'tag'a nov'aĵ'o, reg'ist'ar'pag'it'a en'hav'aĵ'o kaj klaĉ'o'j pri fam'ul'o'j. Tiam ĵurnal'ism'o ne efik'us kiel hund'a gard'o, sed kares'hund'o por tiu'j en potenc'o.

Por prepar'i ni'n por la ŝanĝ'o, Springe pas'ig'is jar'o'n en Uson'o, stud'ant'e sen'profit'cel'a'j'n model'o'j'n por esplor'ad'a ĵurnal'ism'o. Ŝi re'ven'is al Latv'uj'o por establ'i la Balt'a'n Centr'o'n por Esplor'a Ĵurnal'ism'o, Re:Baltica, en 2011. Mastr'at'e de kooperativ'o de ĵurnal'ist'o'j, la centr'o dispon'ig'as la rezult'o'j'n de si'a'j esplor'o'j al la ĉef'amas'komunik'il'o'j, sen'pag'e.

La ide'o est'is relativ'e nov'a en Eŭrop'o, sed, de 2012, est'is jam pli ol cent sen'profit'cel'a'j centr'o'j por enket'a ĵurnal'ism'o en pli ol kvin'dek land'o'j. Ĉiu'j antaŭ'dir'is Re:Baltica est'os mort'int'a en'e de unu jar'o, sed ili pruv'iĝ'is mal'prav'a'j. Ni fest'as ni'a'n ses'a'n jar'dat're'ven'o'n en aŭgust'o 2017.

La unu'a est'as la kapabl'o por invest'i per mult'o da intens'a labor'o kaj far'i la plonĝ'o'n.

Ni rimark'is jam fru'e ke se ni'a'j en'spez'o'j de'pend'us sol'e de inter'naci'a'j donac'ant'o'j (kiu'j, por mal'grand'a lingv'o kaj relativ'e mal'riĉ'a amas'komunik'il'a merkat'o est'as preskaŭ la sol'a financ'ad'o hav'ebl'a), ni ne daŭr'os long'e. Ses'dek el'cent'o'j de ni'a buĝet'o ven'as de stipendi'o'j, kaj la rest'o de ni'a'j person'a'j en spez'o'j, gajn'at'a'j per instru'ad'o, konsil'ad'o, esplor'ad'o kaj verk'ad'o de skriptoj por dokument'a'j film'o'j.

Ni ankaŭ ricev'as donac'o'j'n de ni'a'j leg'ant'o'j kaj privat'a'j donac'ant'o'j. Ni est'as ankoraŭ neniam cert'a'j kiel ni post'viv'os preter'jar'e.

El'montr'i pli ol korupt'o'n Trov'i la ĝust'a'j'n partner'o'j'n est'as ŝlos'il'e. Ni est'as ankaŭ mal'spez'em'a'j pri kost'o'j - ni elekt'as ne el'spez'i mult'e por ni'a ret'ej'o aŭ ofic'ej'a spac'o. La stab'o de Re:Baltica konsist'as el du centr'a'j redakt'ist'o'j, grafik'ist'o kaj libr'o'ten'ist'o, kaj post'e ni dung'as hom'o'j'n laŭ la bezon'o'j de apart'a rakont'o - ĝis du'dek aŭ tri'dek ĵurnal'ist'o'j'n kaj traduk'ist'o'j'n jar'e.

Dum ni'a labor'o est'as dispon'ebl'a sen'pag'e al ĉiu'j amas'komunik'il'o'j, kiu'j vol'as el'don'i ĝi'n, ni hav'as lojal'a'n ar'o'n da partner'o'j en tele vid'o, radi'staci'o'j, pres'a'j kaj ret'a'j entrepren'o'j, kun kiu'j ni kun'labor'as mal'for'e.

Pro tio ke ĉi tiu'j amas'komunik'il'o'j ne konkurenc'as rekt'e, la mesaĝ'o est'as multiplik'at'a kaj tia est'as la efik'o.

Esplor'a ĵurnal'ism'o ne est'as nur pri el'montr'o de korupt'o. Ni partoprenis en la esplor'ad'o de la Panam'a'j Paper'o'j - la gigant'a lik'o de pli ol 11,5 milion'o'j da financ'a'j kaj jur'a'j dokument'o'j, kiu'j el'montr'is la nom'o'j'n de politik'ist'o'j, krim'ul'o'j kaj la mal'honest'a'n industri'o'n ĉirkaŭ la ter'glob'o, kaj kie ili kaŝ'is si'a'n mon'o'n.

Gvid'at'a de la Inter'naci'a Konsorci'o de Enket'em'a'j Ĵurnal'ist'o'j (ICIJ), la kolos'a tut'mond'a projekt'o far'is frap'titol'o'j'n tut'mond'e, gajn'is Premi'o'n Pulitzer, kaj est'is la baz'o por nov'a'j leĝ'o'j aprob'ot'a'j en iu'j land'o'j.

Sed mult'o el ni'a labor'o tem'as pri soci'a'j mal'egal'ec'o'j en Latv'uj'o, kio est'as la plej grand'a minac'o al la land'o en la long'a daŭr'o. Ni kovr'as vic'o'n da soci'a'j problem'o'j - de la mank'o'j de ni'a eduk'a sistem'o, ĝis mal'sufiĉ'a'j salajr'o'j pag'at'a'j al la person'ar'o de grand'a'j super'bazar'a'j ĉen'o'j.

La labor'o ne ĉiam est'as ŝik'a - ni'a'j koleg'o'j ir'is inkognit'e labor'i en fiŝ'fabrik'o'j por el'montr'i la kondiĉ'o'j'n de labor'ist'o'j tie.

Ni'a plej last'a rivel'o est'is ĉirkaŭ unu Latv'a financ'ist'o kiu aper'is en la Panam'a'j Paper'o'j kaj est'is konekt'it'a kun la franc'a'j elekt'o'j en 2017. Ni ankaŭ labor'as en seri'o de artikol'o'j por el'montr'i fals'nov'aĵ'o'j'n kaj ili'a'n origin'o'n en la baltia inter'ret'o.

Neniu'j'n katen'o'j'n al'fiks'i Mi ne est'as tre optimism'a pri la est'ont'ec'o de ĵurnal'ism'o de esplor'ad'o. Sed mi est'as konvink'it'a ke la al'ven'o al la pov'o de aŭtoritat'ul'a'j reĝim'o'j far'os ĵurnal'ism'o'n grand'a de'nov'e: el'montr'ant'e bezon'o'n apart'ig'i la ver'o'n de "alternativ'a'j fakt'o'j" (aŭ ali'vort'e mensog'o'j), kaj de "verm'log'a'j" titol'o'j de real'a raport'ad'o. Ne-profit'cel'a'j organiz'o'j pruv'e don'is ebl'a'n alternativ'o'n al ĉef'amas'komunik'ad'o en temp'o, kiam esplor'a ĵurnal'ism'o mal'aper'as el nov'aĵ'ĉambr'o'j.

Tamen mult'a'j el tiu'j ne'profit'cel'a'j entrepren'iniciat'o'j mort'os se instituci'a'j donac'ant'o'j perd'os interes'iĝ'o'n kaj filantropi'o est'as mal'abund'a, precip'e en land'o'j kiu'j plej'e bezon'as ĵurnal'ism'o'n de esplor'o.

Esplor'a ĵurnal'ism'o dev'as est'i agnosk'at'a kiel publik'a bon'o kaj rajt'a je asign'ad'o de financ'ad'o, por kio ekzist'as tre lim'ig'it'a esper'o.

Inter'naci'a'j organiz'o'j, kiu'j est'as fervor'a'j trejn'i ĵurnal'ist'o'j'n kaj financ'i konferenc'o'j'n kaj kampanj'o'j'n, dev'as el'pens'i mekanism'o'j'n por publik'e, mal'kaŝ'e kaj konkurenc'e financ'i la enket'em'a'n en'hav'o'n kiel publik'a'n bon'o'n, sen katen'o'j al'fiks'it'a'j. Tio est'as la sol'a manier'o por ke esplor'a ĵurnal'ism'o post'viv'u.

Mok'e desegn'i por pac'o

Por fest'i la Mond'a'n Tag'o'n de Gazetara Liber'ec'o la 3-an de maj'o 2017, Unesk'o kaj "Mok'e desegn'i por Pac'o" ten'as inter'ret'a'n ekspozici'o'n de dek kvin redakci'a'j karikatur'o'j.

Fond'it'e en 2006 far'e de Kofi Annan, Nobel-premi'it'o pri pac'o (2001) kaj iam'a Ĝeneral'a Sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, kaj la franc'a karikatur'ist'o Plant'u, la ret'o Cartooning for Peace (Karikatur'o por Pac'o) nun inklud'as 162 desegn'ist'o'j'n de kvin'dek ok land'o'j tut'mond'e. Ĉi tiu inter'naci'a ret'o de redakci'a'j karikatur'ist'o'j uz'as humur'o'n por batal'i por la respekt'o de la kultur'a divers'ec'o, hom'a'j rajt'o'j kaj ali'a'j liber'ec'o'j. La ĉef'artikol'a karikatur'o est'as potenc'a il'o, pro si'a kapabl'o transcend'i lingv'o'n kaj kultur'o'j'n.

Oni pov'as uz'i ĝi'n por facil'ig'i inter'kultur'a'n dialog'o'n kaj stimul'i la debat'o'n pri fundament'a'j tem'o'j kiel liber'ec'o de esprim'o, pac'o kaj toler'em'o.

Sanita Jemberga est'as latv'a enket'em'a ĵurnal'ist'o kiu labor'is en gazet'ar'o kaj televid'o ek'de 1996.

Ŝi est'as administr'a direktor'o kaj redaktor'o ĉe la sen'profit'cel'a Balt'a Centr'o por Esplor'a Ĵurnal ism'o, Re: Baltica. kaj instru'as amas'komunik'il'a'n instru'iĝ'kapabl'o'n ĉe Stokholma Lern'ej'o de Ekonomik'o en Rig'o.

Leksikon'o por la cifer'ec'a epok'o

De kiam soci'a'j komunik'il'o'j ek- invad'is ni'a'n ĉiu'tag'a'n viv'o'n, nov'a'j termin'o'j kaj koncept'o'j infiltr'iĝ'int'e aper'is en ni'a vort'o'stok'o. Jen rapid'a tra'rigard'o pri kelk'a'j tiu'j termin'o'j, kiu'n ni prepar'is por ni'a'j leg'ant'o'j.

Algoritm'o: La termin'o est'as kombinaĵ'o de la latin'a vort'o algorismus, ekvivalent'a nom'o al Al Khwarazmi- Persa matematik'ist'o de la 9-a jar'cent'o kiu prezent'is dek'um'a'n nombr'o-sistem'o'n al la okcident'o - kaj la grek'a vort'o arithmos, kiu signif'as nombr'o. En ’nombr'o’ hodiaŭ'a cifer'ec'a mond'o, unu algoritm'o est'as sekvenc'o de instrukci'o'j aŭtomat'e fin'far'it'a'j per komput'il'o. Kompar'e kun hom'a inteligent'ec'o, algoritm'o'j nun est'as sinonim'a'j al maŝin'a inteligent'ec'o kaj oni uz'as ili'n en ĉiu'j kamp'o'j, de esplor-maŝin'a'j demand- korpus'o'j ĝis financ'a'j bazar'o'j kaj uz'ant-rekomend'at'a'j inform-elekt'ad'o'j.

Antaŭ-tendenc'o de konfirm'ad'o:
tendenc'o por favor'i inform'o'j'n tiel ke ili pli'fort'ig'u ni'a'j'n kred'o'j'n dum ni ignor'as aŭ sub'taks'as ali'a'j'n kred'o'j'n kiu'j kontraŭ'as ili'n.

La filtr'a vezik'o: La koncept'o est'is difin'it'a de Uson'a ret-aktiv'ul'o, El'i Pariser, la ĉef-direktor'o de Upworthy, Ttt-ej'o pri “signif'o'plen'a” virus'um'ec'a en'hav'o, kaj kun-fond'int'o de Avaaz.

Laŭ li'a el'dir'o la algoritm'o'j de soci'a'j komunik'il'o'j filtr'as la inform'o'j'n per analiz'o de “ŝat'o”j kaj “dis'send'ad'o”j de la ret'uz'ant'o'j don'ant'e laŭ-person'a'n en'hav'o'n kiu kongru'as al prefer'o'j de ret-uz'ant'o. Tiu fakt'o eventual'e en'ig'as ret-uz'ant'o'j'n en “vezik'o'n” de soci'a'j kaj politik'a'j opini'o'j.

Alternativ'a fakt'o: Termin'o kiu alud'as al amas'o da mal-ver'o, aŭ fals'ec'o. La esprim'o'n uz'is unu'a'foj'e Kellyanne Conway, la konsil'ant'o de la Uson'a prezident'o Donald Trump, en Januar'o 2017 menci'ant'e la ekzakt'a'n nombr'o'n de hom'o'j kiu'j ĉe'est'is en la prezident'a inaŭgur'o.

Fals'a'j nov'aĵ'o'j: fals'a aŭ fraŭd'a inform'o intenc'as kaŭz'i damaĝ'o'n.

Les Décodeurs, la fakt-kontrol'ant'a sekci'o de la Franc'a ĵurnal'o Le Mond'e tiel esprim'as ke fals'a nov'aĵ'o “uz'ant'e la kod'o'j'n kaj la form'o'j'n de tradici'a'j nov'aĵ-komunik'il'o'j kaŝ'as si'n sub la mask'o de ĵurnal'ist'a ag'o”.

Hoakso/truk'o: Tromp'a mesaĝ'o el'send'at'a per'e de ret'poŝt'o aŭ inter'ret'o en la form'o de oni'dir'o'j, alarm'a'j nov'aĵ'o'j aŭ fals'a'j pet'leter'o'j por ricev'i donac'o'j'n. La motiv'o'j mal'antaŭ hoakso/truk'o pov'as est'i politik'a aŭ financ'a (kaj la rekompenc'o est'as kutim'e laŭ la nombr'o de far'it'a'j mus- klak'ad'o'j). Tiu termin'o nun'temp'e est'as ne tiom mult'e uz'at'a kaj larĝ'e anstataŭ'iĝ'is per la vort'o “fals'a'j nov'aĵ'o'j”.

La difin'o de la vort'o en adjektiv'a form'o est'as: “rilat'a aŭ indik'ant'a cirkonstanc'o'j'n en kiu'j kompar'e kun emoci'a'j apelaci'o'j kaj person'a'j kred'o'j, objektiv'a'j fakt'o'j hav'as mal'pli da influ'o kre'i publik'a'n opini'o'n”. La termin'o unu'a'foj'e est'is uz'at'a dum la 1990- aj jar'o'j, kaj popular'iĝ'is pro Brexit en 2016 kaj pro la Uson'a prezid'ant'a elekt'ad-kampanj'o'j. Post-ver'o pri skrib'as politik'a'n retor'ik'o'n kiu ne plu kongru'as kun la fakt'o'j, el'montr'ant'e ke la hom'o'j ne plu fid'as al tradici'a'j amas'komunik'il'o'j kaj instituci'o'j.

Virus'um'ec'o: La rapid'a cirkul'ad'o de inform'o'j – ver'a'j aŭ fals'a'j - per'e de inter'ret'o aŭ soci'a'j komunik'il'o'j.

Virus'um'ec'o de inform'o'j rilat'as al uz'ant- baz'a'j rekomend'o'j. Tiu est'as sur-ret'a versi'o de “vort'o en la buŝ'o/per'buŝ'o”

Mi'a vizaĝ'o, mi'a land'o

Ĉi tiu bild'a raport'o est'as aper'ig'it'a okaz'e de la Inter'naci'a Tag'o de la Pra'loĝ'ant'a'j Popol'o'j, kiu'n oni fest'as ĉiu'jar'e la 9-an de aŭgust'o.

La bild'o'j de IDENTiTESproject aper'as laŭ la permes'o Creative Commons Attribution-NonCommercial- ShareAlike 4.0.

Kvin kontinent'o'j, kvin renkont'iĝ'o- jar'o'j, dek'o'j da mil'o'j da kilo'metr'o'j tra'ir'it'a'j kaj nur unu konklud'o: ni est'as Unu hom'ar'o. Ĉi tiu est'as la manier'o de la franc'a plast'a fot'ist'o Bēni resum'i la odise'ad'o'n IDENTiTESproject, en kiu'n li lanĉ'is si'n en 2013. Foto-aventur'o kun plur'a'j fac'et'o'j, kiu port'is li'n al la kvar angul'o'j de ni'a planed'o. De Hanojo al Lapazo (La Paz), tra Akr'o (Accra), la film'il'o de Bēni kapt'as vizaĝ'o'j'n de la mond'o por kun'ig'i ili'n en impres'a'n seri'o'n de portret'o'j. «Ni ir'as al ali-lok'o, al mal'sam'o, al ali'o, por fin'fin'e re'trov'i ni'n mem», li klar'ig'as.

Ni kun'iĝ'u kun li en Paragvajo, laŭ la voj'plan'o Transĉako (Transchaco), ĉi tiu unu'nur'a voj-plan'o de pli ol 800 kilo'metr'o'j, kiu kun'lig'as Asuncion'o'n (Asunción), la ĉef-urb'o'n, al la land'lim'o kun Bolivio. Ni est'as en 2015.

IDENTiTESproject#3 est'as je si'a maksimum'o. Est'as la tri'a faz'o de la projekt'o de Bēni, kiu okaz'as ĉi-foj'e en Sud'a Amerik'o kaj est'as la unu'a foj'o, kiam li ne vojaĝ'as sol'e. Li est'as akompan'at'a de la ge'frat'o'j Laumonier.

Marion kaj Paul help'as li'n kaj registr'as la vojaĝ'o'n”. Post kvar monat'o'j pas'ig'it'a'j por tra'ir'i Ĉilion, Argentinon kaj Urugvajon, jen ili en vetur'il'o, kiu port'as ili'n al “unu el la region'o'j plej izol'it'a'j, kiu'j ekzist'as ankoraŭ en la mond'o”.

Per ĉi tiu'j vort'o'j Marion pri'skrib'as la Grand'a'n Ĉak'o'n (Chaco), ĉi tiu'n vast'a'n eben'aĵ'o'n sek'a'n, kiu'n la land'o divid'as kun Argentino, Brazilo kaj Bolivio. Kaj est'as kial'o: "Ni dev'is vetur'i dum 14 hor'o'j, antaŭ ol al'ven'i al la cel'o", ŝi cert'ig'as.

Ili'a cel'o: la loĝ'lok'o de la Xákmok Kásek. Laŭ la Inter'naci'a Labor-grup'o pri Pra'loĝ'ant'a'j Afer'o'j (International Work Group for Indigenous Affairs), la komun'um'o Xákmok Kásek est'as unu el la 531 komun'um'o'j de pra'loĝ'ant'o'j de la paragvaja Ĉak'o. Konsist'ant'a en 2010 el 268 hom'o'j divid'it'a'j en 66 famili'o'j, ĉi tiu komun'um'o, kies nom'o signif'as “mult'nombr'a'j mal'grand'a'j papag'o'j”, est'is laŭ'grad'e for'puŝ'it'a el si'a'j pra'a'j teritori'o'j de la fin'o de la 19-a jar'cent'o.

Post ĉirkaŭ 30 jar'o'j de jur'a'j batal'o'j, ĉi tiu popol'o ricev'as, la 24-an de aŭgust'o 2010, favor'a'n juĝ'o'n de la Inter'amerik'a Tribunal'o pri la hom'a'j rajt'o'j. Ĝi ordon'as al la pargvaja ŝtat'o re'don'i 10 700 hektar'o'j'n de teritori'o al la Xákmok Kásek. Pro la fort'o de ĉi tiu juĝ'o kaj malgraŭ la hezit'tem'o de la ŝtat'o plen'um'i ĝi'n, la komun'um'o ek'loĝ'is en si'a teritori'o komenc'e de 2015. La film'il'o'j de IDENTiTESproject ven'as je la ĝust'a moment'o: "Est'is mal'pli ol dek tag'o'j de kiam ili ek'loĝ'is en ĉi tiu lok'o", rakont'as Marion.

Elektr'a etos'o. Sed la re'ven'o al la pra'a'j ter'o'j tut'e ne est'as triumf'a: «Ili viv'is en tut'a mal'komfort'o, dorm'is sub la tend'o'j, fiŝ'kapt'is por manĝ'i kaj trink'is la akv'o'n, kiu ven'is el lag'o'j de ne'flu'ant'a akv'o», ŝi daŭr'ig'as.

La intens'a bred'ad'o de bov'o'j kaj la kultiv'ad'o de soj'o detru'is la ter'o'n kaj la arb'ar'o'n en manier'o oft'e ne'ripar'ebl'a. La ident'ec'o mem de la pra'loĝ'ant'o'j – ili'a'j kred'o'j, manier'o'j 30 | Unesk'o-Kurier'o • juli'o - septembr'o 2017 viv'i kaj kultur'a'j praktik'o'j - intim'e lig'at'a'j al la pra'a ter'o, est'as mal'facil'e plu'sekv'ebl'a'j.

Bēni ĉe'est'as por la ĉef'a ag'o de la projekt'o: li organiz'as labor-grup'o'n pri kun'kre'ad'o. Kaj ne hazard'e li decid'as met'i la ter'o'n centr'e'n de la art'ism'a ag'o-ĉen'o. La rezult'o est'as moment'o de kun'divid'o unik'a, ŝarĝ'it'a per emoci'o'j kaj per grand'a spirit'a profund'ec'o. "La vilaĝ'estr'o dir'is al ni, ke ĉi tiu projekt'o est'is apart'e grav'a por la membr'o'j de li'a komun'um'o. Dum ili est'is ankoraŭ tre okup'at'a'j en la lukt'o por re'gajn'i si'a'n ter'o'n, la labor'o kun ni permes'is al ili pens'i pri io ali'a, dediĉ'i si'n al si mem ali'manier'e, ĉiu'j kun'e", klar'ig'as Marion.

Nun, laŭ Oscar Ayala de la Ne'reg'ist'ar'a Organiz'aĵ'o Tierraviva, kiu reprezent'is la Xákmok Kásek ĉe la Inter'amerik'a Kort'um'o de la Hom'a'j Rajt'o'j en 2010, la komun'um'o ek'posed'is 7.901 hektar'o'j'n, tio est'as proksim'um'e 73% de la ter'o kiu re'ven'is al ĝi laŭ'jur'e.

Projekt'o LINKS

Laŭ la Koncili'o pri la Hemisfer'a'j Afer'o'j, Paragvajo kon'is unu el la plej rapid'a'j sen'arb'ar'ig'o'j en la mond'o.

Lanĉ'it'a en 2002, la program'o pri la lok'a'j kaj pra'loĝ'ant'a'j sci'o'j (LINKS) permes'is agnosk'i je inter'naci'a skal'o la rol'o'n de la pra'loĝ'ant'a'j komun'um'o'j por la konserv'ad'o de la bio-divers'ec'o kaj de la adapt'iĝ'o al la sekv'o'j de la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o. La re'ven'o de la komun'um'o Xákmok Kásek est'as, ĉi-senc'e, al'port'o de esper'o. La pra'a'j sci'o'j, kun'ig'it'a'j al la reg'ist'ar'a program'o de re'arb'ar'ig'o de Ĉak'o anonc'it'a en februar'o 2017, ig'as cert'e ebl'a la rehabilit'iĝ'o'n de la teren'o'j.

Je la moment'o kiam ni publik'ig'as ĉi tiu'n numer'o'n de la Unesk'o- Kurier'o, Bēni tra'ir'as Eŭrop'o'n, last'a'n etap'o'n de si'a projekt'o. Ĉi tiu rond'ir'o de la mond'o fin'iĝ'as en Parizo je aŭgust'o 2017 per tut'e specif'a ag'o:
la ekip'o de la projekt'o klopod'os kre'i grand'a'n vizaĝ'o'n eŭrop'a'n kun'labor'e kun plur'a'j franc'a'j art'ist'o'j. Je ĉiu re'ven'o al Franc'uj'o, Bēni organiz'as egal'e la ekspozici'o'n BACKTO, kiu apog'iĝ'as sur la esenc'a'j er'o'j kiu'j okaz'is dum ĉiu etap'o: fot'o'portret'o'j, atelier'o'j de kun-kre'ad'o kaj voj- galeri'o (street gallery), ĉi tiu'j efemer'a'j galeri'o'j munt'it'a'j sur la publik'a spac'o. La gajn'o'j ven'ant'a'j de ĉi tiu'j ekspozici'o'j, sam'e kiel tra ali'a'j ag'o'j de publik'a sent'iv'ig'o, est'as don'at'a'j al la koncern'a'j lok'a'j komun'um'o'j por ili'n sub'ten'i dum ili'a evolu'o.

Kaj post'e, kiam li est'os far'int'a la rond'ir'o'n de Eŭrop'o, Bēni vol'us sugest'i “pren'i iom da temp'o, ebl'e unu jar'o'n sen'aktiv'a”. Sed li pens'as jam pri libr'o “kiu grup'ig'os la kun'o'n de la kvin kontinent'o'j kaj kiu permes'os al ni, kaj al mi unu'a'vic'e, kompren'i kio okaz'is post 2013.” Li plan'as far'i ankaŭ long'film'o'n kaj organiz'i grand'a'n ekspozici'o'n kiu'j re'desegn'os la tut'o'n de la itiner'o'j kies titol'o, jam pret'a, est'as la DNA mem de la projekt'o: On'e WORLD – On'e PEOPLE (Unu Mond'o – Unu Popol'o)”.

El la franc'a lingv'o traduk'is, Renat'o Corsetti (Briti'o) la tekst'o'j'n por la paĝ'o'j 28-30, Carlo Minnaja (Italio) por P.31-36.

Human'ec'o aŭ kiel sat'ig'i la soif'o'n je human'ec'o

Front'e al la fiask'o de la okcident'a model'o de evolu'o, kiu met'as la kultur'o'n hav'i antaŭ la kultur'o est'i, urĝ'as dis'volv'i mal'sam'a'n projekt'o'n por la soci'o - iu'n baz'it'a'n sur human'ec'o, koncept'o kiu esplor'as mal'ferm'it'ec'o'n al la ali'a, la nur'a'n ebl'a'n el'ir'o'n por sen'iluzi'ig'it'a mond'o.

Far'iĝ'is ordinar'e dir'i, ke ni'a mond'o, kiu est'as fiks'e kroĉ'at'a en mult'e'dimensi'a kaj ŝajn'e neniam fin'iĝ'ant'a kriz'o, est'as en tre tre mal'bon'a form'o. Ĉi tiu kriz'o, fakt'e, rivel'as perd'o'n de signif'o, pli'fort'ig'at'a'n de tendenc'o al homogen'ig'o de la mond'a'j kultur'o'j, kaŭz'at'a de akcel'it'a tut'mond'iĝ'o de merkat'o'j. Ĉi tio konduk'as al ver'a ne-human'ig'o de rilat'o'j inter individu'o'j, popol'o'j kaj ŝtat'o'j. La freŝ'a'j moral'a'j, natur'medi'a'j, energi- rilat'a'j, demografi'a'j kaj diĝit'a'j defi'o'j - krom'e al la ekzist'ant'a'j ne'egal'ec'o'j kaj mal'riĉ'ul'ec'o - akcent'as la vast'a'n sent'o'n de ekzistenca anksi'o kaj mank'o de konfid'o je la est'ont'ec'o.

La plej kutim'a "evolu'ig'a model'o" hodiaŭ est'as fond'it'a sur tio, kio'n mi nom'as kultur'o de "hav'ad'o", de profit'o. Ĝi jam montr'is si'a'j'n lim'o'j'n, kaj la nun'a kriz'o konfirm'as, ke ĝi nun est'as bankrot'int'a. Ĉi tiu "okcident'a model'o" respond'ec'as pri la eŭr'o'centr'ism'o kaj Okcident'a centr'ism'o vid'at'a en inter'naci'a'j rilat'o'j, kaj en var'o'j kaj en intelekt'a produkt'ad'o. Konklud'e, paradigm'a ŝanĝ'o al la reklam'ad'o de valor'o'j, kiu'j est'as pli konform'a'j kun la Front'e al la fiask'o de la okcident'a model'o de evolu'o, kiu met'as la kultur'o'n hav'i antaŭ la kultur'o est'i, urĝ'as dis'volv'i mal'sam'a'n projekt'o'n por la soci'o - iu'n baz'it'a'n sur human'ec'o, koncept'o kiu esplor'as mal'ferm'it'ec'o'n al la ali'a, la nur'a'n ebl'a'n el'ir'o'n por sen'iluzi'ig'it'a mond'o.

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j, en'cerb'ig'int'e ĉi tiu'j'n konsider'o'j'n, mi sugest'is, ke ni dev'us esplor'i nov'a'n koncept'o'n - "hom'ar'an'ec'o" - kun referenc'o al Negritude (trad.: negr'ec'o), koncept'o kiu'n mi hered'is de mi'a mentor'o, la Martinika poem'ist'o Aimé Césaire.

Mi uz'as ĉi tiu'n koncept'o'n de hom'ar'an'ec'o por traduk'i tio'n, en Afrik'o, ni nom'as maaya (en la bembara lingv'o[ trad.: aŭ Bamanankan parol'at'a de pli ol ses milion'o'j, pli'mult'e en Mali'o]) , neddaaku (en la fulana lingv'o[ trad.: aŭ Fulfulde, parol'at'a de Sen'egal'o, Mauritanio, Gambi'o kaj Gvineo ĝis en Kamerun'o kaj Sudano, ebl'e kun enklav'o'j en Etiop'uj'o. 10 ĝis 16 milion'o'j da hom'o'j hav'as ĝi'n kiel ge'patr'a'n lingv'o'n ]), boroterey (en songhaja lingv'o[ trad.: parol'at'a de proks. tri milion'o'j, ĉef'e en orient'a Mali'o, okcident'a Niĝerio, nord'a Benino]), nit'e (en volofa [trad.: parol'at'a de 42 milion'o'j, ĉef'e en Sen'egal'o kaj Gambi'o]) , Ubuntu (en la bantu'a'j lingv'o'j) , kaj mult'a'j pli.

Est'as tiom da termin'o'j, kiu'j laŭ'vort'e signif'as "la kvalit'o'n de hom'ec'o". Kial temp'as revizi'i la CIPSH La Inter'naci'a Konsili'o por Filozofi'o kaj Hom'a'j Scienc'o'j (CIPSH[ International Council for Philosophy and Hum'a'n Sciences (Conseil International de la Philosophie et des Sciences Humaines)]) est'as ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o fond'it'a en Bruselo, Belg'uj'o en 1949 sub la aŭspici'o'j de Unesk'o, kun la cel'o re'asert'i la signif'o'j'n kaj defi'o'j'n de la hom'a'j scienc'o'j en la post'milit'a period'o. Ĉi tiu societ'o de erudici'ul'o'j, lig'at'a al Unesk'o, hav'is si'a'j'n moment'o'j'n de glor'o, sed far'iĝ'is konsider'ind'e mal'pli'gravit'a kun la temp'o'pas'o.

La Mond'a Konferenc'o de Hom'a'j Scienc'o'j (WHC[ World Humanities Conference]) don'as ebl'o'n por la membr'o'j-organiz'o'j de CIPSH instig'i reprezent'ant'o'j'n de si'a'j respektiv'a'j fak'o'j por help'i re'star'ig'i la lok'o'n de la hom'a'j scienc'o'j en la mond'o, kaj real'ig'i real'a'n revizi'o'n de CIPSH. Ĉi tio ebl'ig'os anstataŭ'ig'i la okcident'centr'a'n vid'punkt'o'n per pli fekund'a, plur'centr'a al'ir'o, nutr'at'a de la kultur'a kaj lingv'a divers'ec'o de la mond'o.

La procez'o de intern'a kaj ekster'a re'organiz'o de CIPSH est'as, feliĉ'e, jam sur'voj'e. En decembr'o 2015, la Ekster'ordinar'a Ĝeneral'a Kun'ven'o de CIPSH en Pekino voĉ'don'is por ŝanĝ'o en si'a statut'o, permes'ant'e al divers'a'j grup'o'j - inkluziv'e fond'aĵ'o'j'n kaj ret'o'j'n - iĝ'i membr'o'j.

Ankaŭ la geografi'a baz'o de CIPSH pli'iĝ'is, kun la ebl'o kre'i region'a'j'n branĉ'o'j'n. Kiel rezult'o, Azi'a-Pacifik'a branĉ'o de CIPSH est'is establ'it'a en Ĉin'uj'o en 2016. Fin'e, la nombr'o da membr'o'j-organiz'aĵ'o'j en CIPSH pli'iĝ'is signif'e, pas'ant'e de dek du en 2014 ĝis dek sep en 2016, kun du nov'a'j membr'ec'o'j atend'at'a'j.

CIPSH ankaŭ kre'as nov'a'j'n Unesk'o- katedr'o'j'n pri la hom'a'j scienc'o'j, kiu'j ĉe'est'as.

Konekt'i hom'o'n al hom'o

Afrik'a'j soci'o'j ĉiam met'is "est'i", anstataŭ "hav'ad'o", en la centr'o'n de si'a evolu'o. En pli tut'mond'a'j termin'o'j, iu'j ne-eŭrop'a'j soci'o'j hav'as kosm'a'n vizi'o'n, kiu met'as "est'i" en la centr'o'n de ĉiu'j rilat'o'j kun la mond'o.

Ĉi tiu vizi'o karakteriz'iĝ'as de serĉ'ad'o por ne konflikt'o'kre'a'j, pac'em'a'j rilat'o'j, orient'at'a'j al konsent'iĝ'o kun ali'a'j kaj harmoni'o kun la medi'o, en la plej larĝ'a senc'o. Dum long'a temp'o ĉi tiu koncept'o de la mond'o est'is divid'it'a ankaŭ kun Okcident'o, antaŭ ol ĝi'n reg'is modern'ec'o baz'it'a sur merkat'o kaj materi'a fundament'ism'o kaj individualism'a amas'iĝ'o.

Hom'ar'an'ec'o est'as ni'a permanent'a mal'ferm'ec'o al la Ali'a, ni'a'j rilat'at'ec'o'j kiel hom'a est'aĵ'o al hom'a est'aĵ'o. Ĝi postul'as permanent'a'n rilat'ec'o'n de solidar'ec'o, ne'kalkul'em'a - spontan'a impuls'o de bon'ven'ig'ad'o al Ali'a.

Ĉi tiu hom'ar'an'ec'o ebl'ig'as "konekt'i hom'o'n al hom'o" - por uz'i la bel'a'n fraz'o'n de Césaire [Sezer] - kaj est'as la baz'o de la kultur'o "est'i", kontrast'e al la total'ism'a kultur'o de "hav'ad'o", kio konduk'as al konstant'a'j konflikt'o'j de akir'em'o aŭ eĉ reg'em'o.

En rimark'ind'a prezent'aĵ'o ĉe la simpozi'o de Ubuntu, okaz'ig'it'a en Ĝenevo, Svis'land'o, en april'o 2003, mi'a mentor'o kaj amik'o de Faso Burkino, Joseph Ki-Zerbo [histori'ist'o, politik'ist'o kaj verk'ist'o (1922-2006)] emfaz'is, ke "La ĉef'a afer'o , tiam...

est'as al'port'i al la pint'o de la agend'o kaj de la soci'a'j lukt'o'j sur la planed'o, la koncept'o'n, la demand'o'n, la koz'o'n, la paradigm'aĵ'o'n de Ubuntu kiel aksiom'a'n kaj specif'a'n medikament'o'n kontraŭ la merkantilism'o de hom'o'j kaj hom'ar'o far'e de la parti'a nov'liberal'ism'o de la merkat'o- ekonomi'o. "En si'a preleg'o "Ubuntu aŭ ’vir'o kiel kurac'il'o por la hom'o’ ", post'e publik'ig'it'a en la libr'o Repères pour l’Afrique [Orientiĝpunkoj por Afrik'o, Pan'afrik'a/Silex/Nouvelles du Sud, Dakar] , 2007, Ki-Zerbo daŭr'ig'as si'a'n analiz'o'n specif'ant'e ke "... Ubuntu pov'as est'i la plej potenc'a il'o por ĉi tiu plej grav'a task'o. Sed, ĉef'e, ĝi far'iĝ'u ĝi'a cel'o kaj la signif'o de pac'o.

Ĉi tio ne signif'as mov'iĝ'i al form'o de antrop'ologi'a kultur'ism'o, sed kiam ĝi al'front'as al la vapor'a rul'prem'il'o de unu'tendenc'a pens'ad'o, est'as urĝ'e sen'arm'ig'i konflikt'o'j'n kie la ŝarĝ'o de respond'ec'o est'as port'at'a de la struktur'a per'fort'o de la stat'o ĉi-ĉiam'a [stat'us quo = stat'o ĉi-ĉiam'a] ..." Mi nun est'as konvink'it'a, ke, pro la mal'sukces'o de aktual'a'j model'o'j de dis'volv'iĝ'o, ni dev'as pri'pens'i kiel desegn'i nov'a'n projekt'o'n por la soci'o, fond'it'a preciz'e sur la koncept'o de hom'ar'an'ec'o. La plej grand'a inter'naci'a renkont'iĝ'o de la hom'a'j scienc'o'j, la unu'a Mond'a Konferenc'o pri Hom'ar'o [World Humanities Conference (WHC)] (Lieĝ'o, Belg'uj'o), de la 6-a ĝis la 12-a de aŭgust'o 2017, propon'as la ebl'ec'o'n pli'profund'iĝ'i en ĉi tiu'n koncept'o'n.

Sen'precedenc'a event'o

La urb'o Lieĝ'o, nom'at'a "Ard'a Urb'o", en spirit'o kaj industri'o, est'as mult'kultur'a urb'o en la kor'o de Eŭrop'o, kiu gast'ig'as sen precedenc'a'n event'o'n, sub la alt'a patron'ec'o de la Reĝ'o de Belg'uj'o.

Do kial Mond'a Konferenc'o de Hom'ar'an'ec'o? La ide'o ven'is al mi en 2009, dum mi'a unu'a mandat'o kiel prezid'ant'o de la Inter'naci'a Konsili'o pri Filozofi'o kaj Hom'a'j Scienc'o'j (CIPSH [Conseil International de la Philosophie et des Sciences Humaines] ), ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o kre'it'a sub la aŭspici'o'j de Unesk'o en 1949.

Post si'n'ripet'a'j epizod'o'j de ne'stabil'ec'o lig'it'a al financ'a tut'mond'iĝ'o, la kriz'o de 2008-2009 far'iĝ'is pli ol nur financ'a aŭ ekonomi'a, trans'form'iĝ'ant'e en "total'a'n" kriz'o'n. Ĝi est'is kriz'o de soci'o, kiu, en iu manier'o, konfirm'is la bank rot'o'n de la reg'ant'a nov'liberal'a kaj okcident'centr'a model'o de evolu'o, kaŭz'ant'a real'a'n perd'o'n de signif'o.

Mi'a du'a observ'o est'is la progresiv'a marĝen'iĝ'o de la hom'a'j scienc'o'j en la mond'o. Kiel oni pov'as akcept'i, ke konfront'e al tia fort'e devigaĉa situaci'o, tiu'j, kiu'j hav'is la respond'ec'o'n klar'ig'i al ni la kompleks'ec'o'n de la soci'a'j trans'form'o'j, est'is paraliz'it'a'j, ne kapabl'a'j mov'i?

Tri'e, mi rimark'is la mank'o'n de engaĝ'iĝ'o, se ne la tut'a'n for'est'o'n, aŭ for'fuĝ'et'ad'o'n de scienc'ul'o'j pri hom'a'j scienc'o'j ekster Eŭrop'o'n kaj la "Okcident'o'n" en tut'mond'a intelekt'a produkt'ad'o kaj kun'labor'ad'o. La situaci'o pli'mal'bon'iĝ'is pro la risk'o'j de la mal'aper'o de tradici'a'j sci'o'j kaj de du'on'o de la lingv'o'j tut'mond'e - kiu'j nun est'as konsider'at'a'j kiel mort'int'a'j sci'o'j kaj mort'int'a'j lingv'o'j.

Tial, en 2009, ŝajn'is al mi ne nur evident'e, sed ankaŭ imperativ'e, propon'i ke Unesk'o organiz'u Mond'a'n Konferenc'o'n pri Hom'a'j Scienc'o'j.

Kiel la unu'a prov'o de ĝi'a spec'o, ĝi'a cel'o est'us komenc'i la procez'o'n de rehabilit'ad'o de hom'a'j scienc'o'j en la mond'o.

Ne'el'port'ebl'a angor'o La centr'a afer'o por WHC est'as diskut'i la rol'o'n de la hom'a'j scienc'o'j en la du'dek-unu'a jar'cent'o karakteriz'it'a'n de kultur'a divers'ec'o, la fiask'o'n de divers'a'j form'o'j de unu'tendenc'a pens'ad'o, kaj la neces'o'n por re'en'konduk'i mez'a- kaj long'a'period'a'j'n konsider'o'j'n en ĉiu'tag'a'n rezon'ad'o'n.

Ĉi tiu est'as jar'cent'o, sufer'ant'a tut'mond'a'j'n ŝanĝ'o'j'n, kresk'ant'a'j'n migr'ad'o'j'n, soci'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n streĉ'iĝ'o'j'n, kies solv'o de'pend'as ĉef'e de inter'kultur'a'j kapabl'o'j, de la kompren'o de la unu'ec'o de la hom'ar'o en ĝi'a tut'a divers'ec'o. Ĝi ankaŭ de'pend'as de la bezon'o pli'fort'ig'i la rilat'o'j'n de la scienc'o'j inter'disciplin'e kaj kun la art'o'j kaj teknologi'o'j.

Ĉi tiu est'as jar'cent'o, kiu komenc'iĝ'is kun la ek'alt'iĝ'o de tut'mond'a teror'ism'o, kiu domaĝ'as neniu'n region'o'n en la mond'o, neniu'n land'o'n, bat'ant'e tiel blind'e kiel mal'human'e, sen'kulp'a'j'n civit'an'o'j'n, kiu'j est'as viktim'o'j de ne'provok'it'a, barbar'a kaj ne'dir'ebl'a per'fort'o. Ne'el'port'ebl'a angor'o tra'ir'as la planed'o'n, des pli pro tio, ke tia'j ag'o'j de per'fort'o - kon'at'a'j dum la koloni'a'j konker'o'j kaj milit'o'j de liber'ig'o - rest'is relativ'e ne'kon'at'a'j al la protekt'at'a Okcident'o de post la Du'a Mond'milit'o, kun kelk'a'j escept'o'j.

La ĉef'a cel'o de WHC est'as, sekv'e, stud'i manier'o'j'n en kiu'j la hom'a'j scienc'o'j help'u aŭ pov'as help'i, naci'e, region'e kaj inter'naci'e, por mezur'i kaj kompren'i la kultur'a'j'n trans'form'o'j'n lig'it'a'j'n al la laŭ'grad'a tut'mond'iĝ'o de inter'ŝanĝ'o'j, por regul'ig'i ili'n pli bon'e - en ĉiu'j ili'a'j ekonomi'a'j, soci'a'j kaj ekologi'a'j dimensi'o'j.

Front'e al la soci'a kaj hom'a kriz'o, kiu'n ni spert'as, kaj romp'it'a mond'o, kie la procez'o de mal'human'iĝ'o kresk'as kaj pli'fort'iĝ'as, la ambici'o de WHC est'as konstru'i fekund'a'n dialog'o'n inter la hodiaŭ'a'j mens'ul'o'j pri la defi'o'j, la risk'o'j kaj la nov'a sci'o, per kiu la hom'a'j scienc'o'j pov'as far'i ni'a'n mond'o'n pli leg'ebl'a, mal'pli opak'a, mal'pli kontraŭ're'ag'a, mal'pli murd'em'a kaj sam'temp'e - ĝi est'as ni'a divid'at'a esper'o - pli hom'a.

La hom'a'j scienc'o'j est'as fest'o de la geni'o de la lingv'o'j de la hom'ar'o kaj de la sci'o de la inter'proviz'ad'o de ni'a'j soci'a'j, politik'a'j, ekonomi'a'j kaj art'ec'a'j praktik'aĵ'o'j.

Rehabilit'ad'o kaj rekonstruado de hom'a'j scienc'o'j La titol'o de la WHC, "Defi'o'j kaj Respond'ec'ig'o'j por Planed'o en Trans'ir'o", klar'e situ'ig'as la trakt'end'aĵ'o'j'n por ĉi tiu konferenc'o.

Laŭ Unesk'o, la ĉef'a'j defi'o'j de ni'a planed'o en trans'ir'o est'as: la kresk'o de la loĝ'ant'ar'o; la re'kun'ig'o de teritori'o'j; flu'o'j de migr'ad'o; energirilataj kaj ekologi'a'j lim'ig'o'j; la homogen'ig'o de kultur'o'j en la kun'tekst'o de tut'mond'iĝ'o - kaj invers'e, la konstru'ad'o de nov'a'j ident'ec'o'j; kaj la al'ven'o de la cifer'ec'a era'o, kiu oft'e kre'as divid'it'a'n soci'o'n.

Ekzist'as sent'o, ke la akcept'it'a'j evolu-model'o'j mal'sukces'is, precip'e la nov'liberal'a model'o, kiu ŝajn'as trud'i si'n sur la popol'o'j'n de la mond'o. En ĉi tiu kun'tekst'o, ni est'as dev'ig'at'a'j re'konsider'i la rol'o'n de la hom'a'j scienc'o'j en'e de ni'a'j nun'temp'a'j soci'o'j. En tio neces'as en'konsider'i la specif'ec'o'j'n kaj la propr'a'j'n help'font'o'j'n en ĉiu kultur'o, valor'taks'ant'e ili'n prudent'e kaj la ebl'o'j'n por inter'ŝanĝ'o, por dialog'o kaj reciprok'a riĉ'iĝ'o inter ili.

Sekv'e, WHC est'as ŝanc'o paŭz'i por pri'pens'i kaj rehabilit'i la hom'a'j'n scienc'o'j'n, produkt'i paradigmo ŝanĝ'o'n, ebl'ig'ant'e la re'invent'ad'o'n de mond'o fond'it'a sur la respekt'o de ĝi'a riĉ'a kultur'a kaj lingv'a divers'ec'o.

Ĉi tiu nov'a paradigm'o ebl'ig'os al ni anstataŭ'ig'i la konflikt'a'j'n rilat'o'j'n de konkurenc'ad'o per ver'a, universal'a solidar'ec'o, kiu est'as la sol'a manier'o help'i respond'i la defi'o'j'n de ni'a planed'o en trans'ir'o! En resum'o, ni dev'os sat'ig'i la soif'o'n de ĉi tiu planed'o je human'ec'o, viv'ant'e kaj konsekr'ant'e ni'a'n hom'ar'an'ec'o'n!

Adama Samassékou (Mali'o) est'as prezid'ant'o de World Humanities Conference (WCH).

Antaŭ'a ministr'o de naci'a eduk'ad'o en Mali'o, li prezid'is la prepar'a'n komitat'o'n de la Mond'a Pint'kun'ven'o pri la Inform'ad'a Soci'o (Ĝenevo 2002-2003). Samassékou ankaŭ est'is la unu'a plen'um'a sekretari'o de Afrik'a Akademi'o de Lingv'o'j (ACALAN [Academy of Languages] ) de Afrik'a Uni'o, baz'it'a en Bamak'o.

Post du period'o'j kiel prezid'ant'o de Inter'naci'a Konsili'o pri Filozofi'o kaj Hom'a'j Scienc'o'j (CIPSH [International Council for Philosophy and Hum'a'n Sciences] ), de novembr'o 2008a ĝis oktobr'o 2014a, li nun'temp'e est'as ĝi'a honor'a prezid'ant'o.

Johan Derks (Nederlando) traduk'is el la franc'a kaj angl'a lingv'o'j. Mike Le'o'n (Nov-Zelando) prov'leg'is.

La tri etap'o'j de la Mond'a Konferenc'o de Hom'a'j Scienc'o'j

La unu'a Mond'a Konferenc'o de Hom'a'j Scienc'o'j (WHC) okaz'as en Lieĝ'o (Belg'uj'o) de la 6-a ĝis la 12-a de aŭgust'o 2017. Ĝi est'as kun'e organiz'at'a de Unesk'o, Inter'naci'a Konsili'o por Filozofi'o kaj Hom'a'j Scienc'o'j (CIPSH) kaj la Mond'a Fond'aĵ'o por Konferenc'o pri Hom'a'j Scienc'o'j (konsist'a el la provinc'o, urb'o kaj Universitat'o de Lieĝ'o).

La WHC kun'ven'ig'as ĉirkaŭ 1 800 tut'mond'a'j'n part'o'pren'ant'o'j'n, el la kamp'o'j de scienc'o, politik'o, ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j, art'o'j kaj amas'komunik'il'o'j.

Grand'a'j ret'aĵ'o'j, inkluziv'e de Latin-amerik'a Konsili'o de Soci'a'j Scienc'o'j (CLACSO [hispan'e: Consejo Latinoamericano de Ciencias Sociales, portugal'e: Conselho Latin'o-americano de Ciências Sociais] ), Afrik'a Akademi'o de Lingv'o'j (ACALAN [Académie Africaine des Langues, Academia Africana de Línguas] ) kaj ankaŭ la Arab'a Konsili'o por Soci'a'j Scienc'o'j (ACSS [Arab Council for the Social Sciences] ) ĉe'est'os.

La ĝeneral'a struktur'o de WHC don'as lig'o'j'n inter prepar'a'j, daŭr'ant'a'j kaj post'sekv'a'j procez'o'j [angl'e: linkages between upstream, ongoing, and downstream processes, franc'e:
s’articule entre un amont, un pend'ant et un aval.] . Ĉi tio ebl'ig'as relief'ig'i kaj kun'divid'i rezult'o'j'n de hom'a'j scienc'o'j el divers'a'j region'o'j de la mond'o - en ili'a plen'a divers'ec'o kaj punkt'o'j de konverĝ'o.

■ Antaŭ la WHC, seri'o da prepar'a'j konferenc'o'j est'is organiz'it'a, ebl'ig'ant'e al respektiv'a'j region'o'j far'i kvalit'a'j'n kontribu'o'j'n al la mond'a event'o - esprim'ant'e si'a'j'n apart'a'j'n zorg'o'j'n kaj specif'aĵ'o'j'n. Ĉi tiu'j inklud'is la Sud'amerik'a'n Konferenc'o'n: "Teritori'o'j kaj Hom'ar'o'j" en Brazilo (4-7 oktobr'o 2016); la Arab'a'n Region'a'n Konsult'iĝ'o'n, "Last'a'temp'a'j Hom'a'j Scienc'o'j: Teori'o'j, Al'proksim'iĝ'o'j, produkt'ad'o de Sci'o'j en la Arab'a region'o" en Libano (18-20 maj'o 2017) kaj la Afrik'a'n Region'a'n Konferenc'o'n pri Hom'a'j Scienc'o'j, "Lingv'o'j, Kultur'o'j, Histori'o kaj Teritori'o'j" en Mali'o (28 juni'o ĝis 1 juli'o 2017).

WHC ankaŭ profit'is de mult'a'j kontribu'a'j event'o'j: la Inter'naci'a Konferenc'o pri Scienc'o kaj Civiliz'o sur la Silk'a Voj'o, en Pekino (10-11 decembr'o 2015); La Mond'a Kultur'a Forum'o de Taihu, "Civilizaci'o sur la Silk'a Voj'o" en Macao, Ĉin'uj'o (7-9 juni'o 2016); La 4-a Mond'a Forum'o, dediĉ'it'a al "Hom'a'j Scienc'o'j de Esper'o" en Suwon, Kore'a Respublik'o (27-29 oktobr'o 2016) kaj, en juni'o 2017, kun'ven'o'j en Parizo (por Eŭrop'o) kaj Kingston (por Karibio).

■ Dum la WHC (de 6 ĝis 12 aŭgust'o 2017), plen'a'j sesi'o'j est'as struktur'it'a'j ĉirkaŭ ses ĉef'a'j tem'o'j, trakt'ant'a'j la ĉef'a'j'n defi'o'j'n al'front'ant'a'j'n ni'a'n planed'o'n en trans'ir'o.

Ĉi tiu'j inkluziv'as: hom'o'j kaj la natur'medi'o; kultur'a'j ident'ec'o'j, kultur'a divers'ec'o kaj inter'kultur'a'j rilat'o'j; land'lim'o'j kaj migr'ad'o'j; kultur'a hered'aĵ'o - kaj materi'a kaj ne-materi'a; histori'o, memor'o kaj politik'o kaj la hom'a'j scienc'o'j en mond'o en trans'ir'o.

Inter kvar kaj ses disting'it'a'j parol'ant'o'j de ĉiu kontinent'o don'os prezent'aĵ'o'j'n pri ĉiu'j ĉi tem'o'j.

Long'a seri'o de sub'tem'o'j de la WHC est'as diskut'ot'a en sep'dek simpozi'o'j, kolekt'it'a'j en dek unu paralel'a'j'n kun'sid'o'j'n.

Du plen'a'j strategi'a'j kun'sid'o'j don'os ŝanc'o'n prezent'i raport'o'j'n de la region'a'j konferenc'o'j kaj diskut'i la est'ont'ec'o'n de la hom'a'j scienc'o'j kaj de la Inter'naci'a Konsili'o pri Filozofi'o kaj Hom'a'j Scienc'o'j (CIPSH).

Sep plen'a'j konferenc'o'j kaj panel'o de ministr'o'j kaj politik'a'j decid'ist'o'j ankaŭ est'as inklud'it'a'j en la program'o de WHC, kiu kun'ven'ig'as pli ol 400 parol'ant'o'j'n.

La diskut'o'j inkluziv'as du grand'a'j'n projekt'o'j'n, kiu'j engaĝ'os CIPSH en la est'ont'ec'o, nom'e la Tut'mond'a Histori'o de la Hom'ar'o kaj la Mond'a Raport'o pri Hom'a'j Scienc'o'j.

■ Post'sekv'e de la WHC region'a'j kaj naci'a'j komerc'ant'o'j est'as organiz'it'a'j en ĉiu'j kontinent'o'j sub la aŭspici'o'j de divers'a'j region'a'j politik'a'j instanc'o'j de la mond'o.

Ĉi tio ebl'ig'as efektiv'ig'i la konklud'o'j'n kaj rekomend'o'j'n de la WHC. La emfaz'o est'as sur esplor'ad'o pri publik'a'j sektor'o'j - precip'e la bezon'o pri infra'struktur'o kaj financ'ad'o por esplor'ad'o en soci'a'j kaj hom'a'j scienc'o'j.

Ĉi tiu tri-etap'a procez'o far'as ĉi tiu'n tut'mond'a'n event'o'n alt-nivel'a, inklud'em'a kaj part'o'pren'ig'a platform'o por dialog'o. Ĉi tio help'as pli grand'a'n sinergi'o'n inter tiu'j, kiu'j pens'as, serĉ'as kaj trov'as solv'o'j'n por lev'i la mond'o'n super kriz'o'j'n, kaj tiu'j, kiu'j respond'ec'as pri politik'a'j decid'o'j.

La grav'ec'o de patr'o'land'a'j rakont'o'j

La emfaz'o sur materi'ism'a'j fak'o'j, natur'scienc'o, matematik'o kaj teknologi'o, kost'e de stud'ad'o de hom'a'j scienc'o'j, minac'as la kapabl'o'n de la popol'an'o'j de Jamajk'o kaj Karibio por ĝu're'kon'i kaj rakont'i si'a'j'n propr'a'j'n histori'o'j'n.

Ĉar hom'o'j akir'is sci'pov'o'n, ili ek'prov'ad'is kompren'i la viv'o'n en ĉiu'j ĝi'a'j dimensi'o'j, kaj la mond'o'n en kiu ili loĝ'as. Ili uz'is ne nur si'a'j'n lingv'o'n, literatur'o'n, filozofi'o'n, eduk'ad'o'n, religi'o'n, art'o'j'n, histori'o'n, antrop'ologi'o'n, arĥeologi'o'n kaj soci'ologi'o'n, sed ankaŭ ekonomi'o'n, psiĥ'ologi'o'n, amas'komunik'il'ar'o'n, evolu'scienc'o'n, sport'o'j'n, seks'ec'o'n, financ'o'j'n, merkat'ik'o'n, politik'a'n scienc'o'n, natur'medi'a'j'n stud'o'j'n, komunik'ad'a'j'n stud'o'j'n, kultur'a'j'n stud'o'j'n kaj jur'o'n por interpret'i kaj registr'i la mond'o'n ĉirkaŭ si. Iu'j de ĉi tiu'j scienc'o'branĉ'o'j est'as klasifik'it'a'j kiel soci'a'j scienc'o'j pro la bezon'o de scienc'a valid'ec'o, sed mi kred'as, ke ili lud'as rol'o'n ankaŭ en la stud'ad'o de la hom'a'j scienc'o'j.

Uz'ant'e si'a'n lingv'o'n, hom'o'j kre'is kaj privilegi'is si'a'j'n propr'a'j'n rakont'o'j'n super la rakont'o'j deriv'it'a'j de ali'a'j region'o'j.

Ĉiu'j civilizaci'o'j pren'as serioz'e la rakont'o'j'n form'ant'a'j'n ili'a'j'n kultur'o'j'n, sistem'o'j'n de sci'ad'o, kaj la manier'o'j'n de est'ad'o, kiu'j'n tiu'j kre'as.

Tri okaz'aĵ'o'j hav'is grav'a'n efik'o'n sur la lok'o, kiu'n la hom'a'j scienc'o'j okup'is en la Okcident'a sistem'o de sci'ad'o: la scienc'a revoluci'o, la industri'a revoluci'o kaj la logik'ism'o [la modern'a skol'o de matematik'a pens'ad'o, fond'it'a de la german'a filozof'o kaj matematik'ist'o Friedrich Ludwig Gottlob Frege (1884-1925) (Fridriĥ Ludviĥ, Gotlob Frejge)].

La scienc'a'j kaj industri'a'j revolu ci'o'j kombin'iĝ'is por produkt'i logik'a'n pozitiv'ism'o'n kaj la konvink'o'n, ke ĉia serĉ'ad'o de sci'o'j dev'as uz'i scienc'a'n metod'ik'o'n aŭ ĝi perd'os si'a'n valid'ec'o'n kaj grav'ec'o'n.

La konsekvenc'o'j de ĉi tio est'is kondamn'a'j por la intelekt'a'j hered'aĵ'o'j de ne-eŭrop'a'j soci'o'j - oft'e oni pri'skrib'is ili'n kiel primitiv'a'j'n, ne- civiliz'it'a'j'n, pagan'a'j'n kaj post'iĝ'int'a'j'n.

Ĉi tio ebl'ig'is la ekonomi'a'n konker'ad'o'n de ĉiu'j viv'rimed'o'j de ĉi tiu'j soci'o'j per koloni'ism'o kaj la sklav'ig'o de la popol'o'j de Afrik'o.

La trans'form'o de la rakont'a tradici'o

Plej mal'bon'a est'is tio, ke scienc'ul'o'j taks'is la rakont'a'j'n tradici'o'j'n de Eŭrop'o (inklud'e Ara bi'o'n) kiel universal'a'j'n ver'aĵ'o'j'n, kaj ke konsekvenc'e ili pren'is la lok'o'n de - kaj mal'aper'ig'is la rakont'aĵ'o'j'n de la indiĝen'a'j soci'o'j tut'mond'e.

Pro tio afrik'an'o'j sci'as mal'mult'e pri si'a'j propr'a'j pra'patr'o'j. Ili uz'as la nom'o'j'n, lingv'o'j'n, religi'o'j'n, scienc'o'n kaj teknologi'o'n de ali'a'j, forges'ant'e - foj'e eĉ plen'ig'ant'e si'a'n anim'o'n per mal'am'o kontraŭ - si'a'j propr'a'j indiĝen'a'j sistem'o'j de sci'ad'o, tradici'o'j de est'ad'o, valor'o'j kaj gvid'a viv'moral'o kaj perd'iĝ'ant'e en la mond'o'n de ali'ul'o'j.

Tut'mond'iĝ'o en si mem est'as ne- evit'ebl'a, sed ĝi ne mal'permes'as, ke la Karibiaj popol'an'o'j uz'u si'a'n afrik'a'n hered'aĵ'o'n por konsci'i pri ĝi kaj por kun'lig'i ĝi'n kun situaci'o de "civilizaci'o". Ne est'as neces'e batal'i kontraŭ tut'mond'iĝ'o, sed oni pov'as kaj rajt'as riĉ'ig'i ĝi'n uz'ant'e la histori'a'j'n kultur'o'j'n de si'a'j pra'patr'o'j.

Pled'ad'o por eduk'ad'o, kiu emfaz'u prefer'e scienc'o'n, teknologi'o'n, inĝenier'a'j'n sci'o'j'n kaj matematik'o'n, mis'asert'as, ke ali'a'j fak'o'j ne al'port'as sen'per'e rekt'a'j'n avantaĝ'o'j'n al la soci'o, do ne est'as util'a'j. Ni vid'u, kio okaz'is en Jamajk'o kaj en la tiel nom'at'a Okcident'a'j Indioj kie en la lern'ej'o'j de unu'a, du'a kaj tri'a grad'o oni instru'is nur scienc'o'n kaj teknologi'o'n, kaj apenaŭ aŭ tut'e ne bel'art'o'j'n, muzik'o'n, etik'o'n, histori'o'n, tradici'a'n kultur'o'n kaj ĝi'a'n hered'o'n, ĉar oni opini'is, ke tiu'j fak'o'j ne kontribu'as al hom'ec'a evolu'o.

En la Universitat'o de Okcident'a'j Indioj (UWI [University of the West Indies]) ĉi tiu emfaz'o sur la scienc'o'j rezult'ig'is ke la Fakultat'o de Hom'a'j Scienc'o'j kaj Eduk'ad'o al'tir'as mal'pli ol du'dek kvin el'cent'o'j'n de la tut'a student'ar'a loĝ'ant'ar'o, ĉar ili'a'j kontribu'o'j al naci'a kaj region'a evolu'o est'as sub'taks'at'a'j.

La Jamaika ĵurnal'o The Gleaner skrib'is ĉef'artikol'o'j'n, kiu'j rekomend'is ĉes'i subvenci'i scienc'o'branĉ'o'j'n, inkluziv'e histori'o'n, lingv'o'j'n, filozofi'o'n kaj art'o'j'n far'e de la reg'ist'ar'o.

Anstataŭ'e, ĝi sugest'is koncentr'iĝ'i sur tiu'j fak'o'j, kiu'j ebl'ig'us al Jamajk'o kaj la region'o ating'i la nivel'o'n de la unu'a mond'o teknologi'e. La ĵurnal'o erar'e argument'as, ke vi ne bezon'as sci'i vi'n mem, vi'a'n real'mem'o'n, vi'a'n soci'o'n aŭ vi'a'j'n pra'patr'o'j'n, kaj ke post kiam vi ating'os teĥnik'a'n egal'nivel'ec'o'n kun Okcident'o, ĉio est'os bon'a.

La tri'a tem'o koncern'as la mal'riĉ'iĝ'o'n je land'a, region'a kaj individu'a nivel'o. Eduk'iĝ'o pri hom'a'j scienc'o'j est'as facil'e sub'taks'at'a kiam soci'o'j tra'viv'as struktur'a'j'n ŝanĝ'iĝ'o'j'n. La famili'o'j kaj la person'o'j mem pov'as elekt'i invest'o'n en tem'o'j pli facil'e sur'merkat'ig'ebl'a'j. La land'o'j pov'as elekt'i voj'o'j'n, kiu'j konduk'u al pli alt'a produkt'iv'o. Ĉi tiu jar'cent'o komenc'iĝ'is per dis'vast'iĝ'o de tut'mond'a teror'ism'o en ĉiu'j'n part'o'j'n de la mond'o. Tial mult'a'j sen'kulp'a'j hom'o'j iĝ'is viktim'o'j de mal'human'a'j barbar'a'j per'fort'a'j ag'o'j. Tiu'j ag'o'j est'is sekv'o'j de la koloni'a'j milit'o'j, kaj post'e de la milit'o'j por liber'iĝ'o de koloni'ism'o, sed rest'is preskaŭ ne'kon'at'a'j en la okcident'a mond'o post la fin'o de la du'a mond'milit'o.

Ident'ec'o'j kaj hered'aĵ'o

La stud'ad'o de hom'a'j scienc'o'j est'as grav'eg'a por aprez'i ident'ec'o'n, form'ad'o'n kaj antaŭ'imag'o'n de soci'o. Kiam iu soci'o neglekt'as kompren'ebl'ec'o'n, aprez'o'n kaj dis'vast'ig'ad'o'n de hom'a'j scienc'o'j, ĝi mal'ferm'iĝ'as al divers'form'a'j mis'uz'o'j, mal'pli'valor'ig'o de ĝi'a hered'aĵ'o kaj al'propr'ig'o de ĝi'a esenc'o. Trud'ad'o de neni'ig'o de sci'o'j [neni'ig'o de sci'sistem'o'j aŭ detru'o de ekzist'ant'a'j sci'o'j] al Afrik'a'j popol'o'j per manier'o "sindrom'o de mal'plen'a bagaĝ'o" konduk'is afrik'an'o'j'n en la nov'a mond'o al sen'posed'ig'o de si'a'j ident'ec'o'j kaj hered'aĵ'o, est'ig'ant'e konfuz'a'j'n, mal'orient'it'a'j'n kaj de'lok'it'a'j'n hom'o'j'n.

La sen'brid'a per'fort'o kaj sovaĝ'ec'o en la Jamajk'a soci'o iu'grad'e est'as simptom'o de tio.

dum Jamajk'o ĉiam pen'is far'i ĉio'n ne laŭ si'a'j fort'o'j, prefer'o por ĉio eŭr'okcident'a persist'as.

La pens'manier'o ĉe UWI [University of West Indies] est'as viktim'o de histori'a'j cirkonstanc'o'j kronik'it'a'j de la Jamajk'a verk'ist'o kaj instru'ist'o Errol Miller, kiu verk'as pri de'pend'ec'o de la region'a'j ekonomi'o'j post la abol'o de sklav'ec'o kaj emancip'iĝ'o. Pro tio ne ebl'is aspir'i al util'a'j kler'ig'a'j paradigm'o'j, projekt'it'a'j por instru'i pri hom'a'j scienc'o'j, sen bezon'i zorg'i pri la tuj'e disting'ebl'a'j avantaĝ'o'j de tia'spec'a instru'ad'o.

Unesk'o daŭr'e gvid'as la evolu ig'o'n de pli human'a mond'o, kie raci'o, pri'pens'em'o kaj divers'ec'o est'as valor'ig'at'a'j. Tamen, kun la rezist'o al rekompenc'a'j pag'o'j al hom'o'j kiu'j sufer'is de la plej mal'bon'a form'o de mal'hom'ec'o en la hom'a histori'o, tra abomen'aĵ'o'j de la Atlantik'a sklav'ec'o, oni kompren'as ke land'o'j de la Karib'a region'o est'as en almoz'ec'o - ne'kapabl'a'j por decid'i afer'o'j'n kiu'j lev'os ĝi'a'j'n civit'an'o'j'n el mal'riĉ'ec'o.

44 | Unesk'o-Kurier'o • juli'o - septembr'o 2017 Tio probabl'e klar'ig'as kial Jamajk'o hav'as unu el la plej alt'a'j nombr'o'j da hom'mort'ig'o'j en la mond'o, kvankam ĝi est'as la lok'o kie nask'iĝ'is Marcus Mosiah Garvey [Jamajk'a politik'a gvid'ant'o, ĵurnal'ist'a el'don'ant'o, kaj propon'ant'o de Tut'afrik'an'ism'a mov'ad'o (1887-1940)]; rege'o [popular'a muzik'stil'o Jamajk-de'ven'a]; kaj Usain Bolt [Olimpik'a ĉampion'o pri Sprint'o(sprinter)].

Trejn'ad'o de instru'ist'o'j est'as ŝlos'il'o

Kio'n oni pov'as far'i por pli'bon'ig'i la hom'scienc'a'n kler'ig'ad'o'n pri en Jamajk'o kaj Karib'o? Unesk'o- projekt'o'j por prepar'i instru'ist'o'j'n kaj kler'ig'o dev'as est'i pli'bon'ig'at'a'j kaj antaŭ'e'n'ig'at'a'j en Jamajk'o kaj Karib'o, kun UWI gvid'ant'a la voj'o'n tra introspekt'a engaĝ'iĝ'o de si'a rol'o en hom'scienc'a kler'ig'ad'o.

La universitat'o bezon'as komplet'a'n departement'o'n aŭ lern'ej'o'n pri filozofi'a'j stud'o'j, kiu pov'us help'i kritik'a'n pens'ad'o'n en stud'ad'o de mult'a'j ali'a'j stud'objekt'o'j, inkluziv'e negoc'o'n, turism'o'n, solv'ad'o'n de konflikt'o'j kaj la medi'o'n.

Est'as grav'e ke hom'a'j scienc'o'j est'u instru'at'a'j en element'a'j, mez'a'j kaj super'a'j kler'ig'a'j instituci'o'j en Jamajk'o kaj la region'o, por ke la konstru'a'j blok'o'j de pac'o al'ĝust'iĝ'u al la mens'o'j de la hom'o'j. Kultur'a'j kaj muzik'a'j ĝenr'o'j jamajk-de'ven'a'j ir'is trans la lim'o'j'n de Jamajk'o kaj influ'is la tut'a'n mond'o'n, sed mal'mult'o est'as far'it'a por instru'i kaj evolu'ig'i tiu'j'n tradici'o'j'n inter Jamajk'a'j ge'jun'ul'o'j. Tiu sci'o pov'us est'is uz'at'a por puŝ'i kre'iv'o'n de Jamajkanoj kaj ekonomi'e plen'pov'ig'i ili'n.

Fin'e, grav'as kompren'i ke hom'a'j scienc'o'j est'as fundament'o de ĉio por ek'ig'i sci'o'n – ĝi'a'j'n pri'zorg'o'n, konserv'ad'o'n, re'trov'o'n, dis'sem'ad'o'n kaj util'ig'ad'o'n. Riĉ'a'j kaj potenc'a'j land'o'j ne las'as la kler'ig'ad'o'n de si'a'j civit'an'o'j al ali'a'j. Simil'e, mal'potenc'a'j kaj mal'riĉ'a'j soci'o'j dev'as aprez'i la neces'o'n garanti'i ke ili'a'j propr'a'j histori'o'j est'as mem'far'it'a'j kaj liver'at'a'j al la soci'o tut'ec'e kiel tio konven'as al ni'a komun'a hom'ec'o – eĉ en ni'a bel'a divers'ec'o.

John Ayotunde Isola Bewaji (Jamajkano nask'it'a en Nigerio) est'a aŭtor'o de plur'a'j verk'o'j, inkluziv'e The Rul'e of Law and Governance in Indigenous Yoruba Society: A Study in African Philosophy of Law [La leĝ'ec'o kaj reg'ad'o en la indiĝen'a soci'o Joruba: stud'o pri afrik'a filozofi'o de leĝ'o]. Li est'as redaktor'o de publik'ig'aĵ'o'j kiel Caribbean Journal of Philosophy - CJP [Karib'a Revu'o e Filozofi'o].

La poet'o ĉe la kor'o de la civit'o

La poezi'o, kiel ĉia art'a kre'ad'o, est'as unu el la kolon'o'j de la human'ism'a'j stud'o'j. Laŭ'ir'ant'e la voj'o'j'n de emoci'o, de sent'em'ec'o, de imag'o, ĝi trans'don'as la human'a'j'n kon'o'j'n kaj valor'o'j'n. Pli'e kaj pli bon'e: ĝi form'as la hom'a'n est'aĵ'o'n, ties korp'o'n kaj anim'o'n.

La art'o ne rezon'as. Ĝi aparten'as al la kamp'o de emoci'o, de sen tem'ec'o, de imag'o. La art'a spert'o apog'as si'n nek sur argument'ad'o nek sur kontrol'o nek sur pruv'o, ĉar ne tem'as pri scienc'a kon'o. Kaj tamen, per voj'o'j kiu'j est'as propr'a'j al ĝi, ekster la tiom sur'paŝ'it'a'j pad'o'j de la scienc'o'j, la art'o plen'um'as plej grav'a'n rol'o'n en la form'ad'o de la person'o: ĝi trans'don'as la kon'o'n de la mond'o kaj de la hom'a'j valor'o'j ne'mal'hav'ebl'a'j por mal'ferm'iĝ'i al la Ali'ul'o. La art'a kre'ad'o tia'manier'e est'ig'as tre fort'a'j'n rilat'o'j'n inter hom'o'j, trans lingv'o'j, kred'o'j kaj kultur'o'j.

Tial la art'o pov'as est'i rigard'at'a kiel unu el la kolon'o'j de la human'ism'a'j stud'o'j.

La epok'o de la human'ism'a'j stud'o'j

Fort'e star'ant'a'j en la angl'e parol'ant'a mond'o, "the humanities" (hom'scienc'o'j) ampleks'as la litera tur'a'j'n, lingv'a'j'n, filozofi'a'j'n, histori'a'j'n aŭ art'a'j'n stud'o'j'n, en kiu'j est'as sub'strek'at'a'j la mens'a mal'ferm'iĝ'o kaj la hom'a viv'o en'e de la soci'o.

En mult'a'j franc'e parol'ant'a'j land'o'j, la termin'o eks'kutim'iĝ'is, aŭ preskaŭ, krom en iu'j universitat'a'j medi'o'j. Tamen, iam, en la franc'a eduk'ad'a sistem'o, oni "far'is si'a'j'n human'ism'a'j'n stud'o'j'n". Tio signif'is lern'i "si'a'j'n" klasik'aĵ'o'j'n, stud'i mal'nov'a'j'n lingv'o'j'n, leg'i verk'o'j'n de Homero, Vergili'o kaj ali'a'j antikv'a'j verk'ist'o'j, akir'i kiel ebl'e plej ampleks'a'n spirit'larĝ'ec'o'n per la stud'ad'o de la manier'o'j laŭ kiu'j viv'as, ag'as kaj parol'as la hom'o'j el ali'a'j civilizaci'o'j.

Ali'lok'e en la mond'o, ekzempl'e en la afrik'a'j kultur'o'j, ekzist'as soci'a ekvivalent'o de tiu lern'ad'o de "si'a'j" klasik'aĵ'o'j. Ĝi est'as la inic'ad'a'j tag'o'j, dum kiu'j est'as trans'don'at'a al la ge'jun'ul'o'j la hered'aĵ'o el la mal'nov'a'j temp'o'j, kiu ebl'ig'as viv'i en la nun'a temp'o. Ili est'as la temp'o de human'ism'a stud'ad'o.

Ĉiu epok'o, ĉiu kultur'o hav'as si'a'j'n klasik'aĵ'o'j'n, si'a'j'n ne'preter'las'ebl'a'j'n tekst'o'j'n. Kaj, inter tiu'j, la poezi'o ĉiam star'is sur prestiĝ'a lok'o. Ĉiam krom nun'temp'e: ni em'as forges'i ĝi'a'n ekzist'o'n, en ni'a mond'o sen'ig'it'a je magi'o. Mi ŝat'us iom plu trakt'i ĉi tio'n, preciz'e por kontraŭ'star'i al tiu forges'o kaj montr'i kiel la poezi'o est'as ne'dis'ig'ebl'a part'o de la human'ism'a'j stud'o'j.

Kio'n pov'as la poezi'o

Eĉ se la kre'a ag'o est'as far'at'a en sol'ec'o, la poet'o'j ne viv'as en izol'a vezik'o. Ili ne est'as ermit'o'j en'ferm'iĝ'int'a'j en si'a'j ebur'a'j tur'o'j, sed kre'ant'o'j de mond'o'j kiu'j'n ili donac'e dis'don'as. Ĉu ili'a'j poem'o'j est'as skrib'it'a'j aŭ kantat'a'j, la poet'o'j plen'um'as plej grav'a'n eduk'a'n rol'o'n.

La filozof'o'j el antikv'a Greki'o ne neglekt'is rimark'i tio'n. En ili'a'j okul'o'j la poezi'o en'korp'ig'is spert'o'n de lern'ad'o, ĝeneral'a'n kultur'o'n kiu antaŭ'as al ĉia scienc'a aŭ politik'a fak'iĝ'o. Ili sci'is ĝis kia grad'o la stud'ad'o de verk'o'j de Homero kaj ali'a'j poet'o'j est'as grav'a por la form'ad'o de la spirit'o ĉe la jun'a'j liber'a'j Helen'o'j (tiu'j kiu'j est'is nek sklav'o'j nek fremd'ul'o'j).

Tial Platon'o, en La Respublik'o, mal'trankvil'iĝ'is pro tio ke Homero don'is mal'bon'a'n ide'o'n pri la di'o'j en si'a'j poem'o'j; kaj li fin'fin'e mal akcept'as la poet'o'j'n en si'a'n civit'o'n!

La riproĉ'o kiu'n li far'is al la poet'o ver'ŝajn'e tiom de'ven'as de tio, kio est'as la poezi'o, kiom de tio kio ĝi ne pov'as est'i.

Laŭ la argentina verk'ist'o Jorge Lu'is Borges, difin'o de la poezi'o kiel "la esprim'ad'o de la bel'o per'e de art'e kombin'it'a'j vort'o'j", pov'us trov'iĝ'i en vort'ar'o, cert'e, sed rest'us sufiĉ'e "febl'a". "Tem'as pri real'aĵ'o'j tiel profund'a'j", li al'don'as, "ke ili pov'as esprim'iĝ'i nur per'e de simbol'o'j en kiu'j ĉiu'j hom'o'j part'o'pren'as." La sent'a part'o'pren'o La poezi'o est'as far'it'a por la sent'a part'o'pren'o. Tiel ĝi form'as la hom'a'n est'aĵ'o'n: ties korp'o'n kaj anim'o'n. Laŭ'ir'ant'e la voj'o'j'n de emoci'o, de sent'em'ec'o, de imag'o, ĝi trans'don'as la human'a'j'n kon'o'j'n kaj valor'o'j'n, la sent'o'n de la bon'o kaj de la mal'bon'o, la histori'o'n, la hero'a'j'n far'o'j'n de la vir'in'o'j kaj de la vir'o'j, la mal'nov'a'j'n tradici'o'j'n, la lig'il'o'n kun la natur'o.

Tiu kon'o est'as vek'iĝ'o de la sens'o'j per la kre'ad'o de la bel'o en la lingv'o kaj per la vort'o'j, sed ĝi ankaŭ est'as kultur'o de la imag'o kaj de la memor'o. Ĝi est'as esprim'form'o de la korp'o kaj de ĉiu'j fakult'o'j. Ĉar la form'o – de tio kio est'as dir'at'a aŭ skrib'it'a – est'as sam'e grav'a kiel la signif'o aŭ la "mesaĝ'o". Kiel dir'as Paul Valéry (1871-1945) en Eg'o Scriptor: "La poet'o ne cel'as komunik'i pens'o'n, sed nask'i en la ali'a la emoci'a'n stat'o'n al kiu konduk'as pens'o analog'a al la li'a (sed ne ident'a). La ide'o plen'um'as (en li kiel en la ali'a) nur part'a'n rol'o'n." Front'e al la real'aĵ'o'j de ne'kompren'ebl'a mond'o, en kiu li sent'as si'n (ne'vol'e) "en'ŝip'ig'it'a", la poet'o ne ĉes'as "danĝer'e kre'i", laŭ la esprim'o'j de la franc'a verk'ist'o Albert Camus en li'a parol'ad'o "La art'ist'o kaj li'a nun'temp'o" (Uppsala, Svedi'o, 14-an de decembr'o 1957).

Danĝer'e kre'ant'e, por sav'i la viv'o'n minac'at'a'n el ĉiu'j flank'o'j, la poet'o re'konker'as si'a'n lok'o'n ĉe la kor'o de la civit'o.

Poet'in'o, filozof'o, verk'ist'o de roman'o'j kaj de por'jun'ul'a'j libr'o'j, Tanella Bon'i (Ebur-Bord'o) est'as profesor'o ĉe la universitat'o Félix Houphouët-Boigny en Abidjan kaj vic'prezid'ant'o de la Inter'naci'a federaci'o de filozofi'a'j societ'o'j (FISP). Ŝi est'as membr'o de la Akademi'o de la scienc'o'j, art'o'j kaj kultur'o'j de Afrik'o kaj de la afrik'a'j diaspor'o'j (ASCAD).

Akcept'i est'as natur'a al'vok'iĝ'o de insul'o
Giuseppina Nicolini

Urb'estr'in'o de la mal'grand'a ital'a insul'o Lampedusa, sud'e de Sicilio, inter maj'o 2012 kaj juni'o 2017, Giuseppina Nicolini al'front'is kuraĝ'e unu el la plej dram'a'j kriz'o'j kiu'j'n la mediterane'a basen'o tra'ir'is en la last'a'j jar'o'j: la al'ven'o'n de mil'o'j da el'migr'int'o'j, fuĝ'ant'a'j de la konflikt'o'j kaj de la mal'riĉ'ec'o. Front'e al la hom'a angor'eg'o, ŝi rakont'as kia'manier'e la 6500 loĝ'ant'o'j re'ag'is per solidar'ec'o kaj respekt'o de la hom'a dign'o. Renkont'iĝ'o kun tiu kiu'n la ital'o'j krom'nom'as “la Leon'in'o”.

Kiam Unesk'o al'juĝ'is al vi la Premi'o'n Felix Houphouët-Boigny por la serĉ'ad'o de la pac'o, april'e 2017, vi akcept'is ĝi'n kiel “omaĝ'o'n je la memor'o de ne'nombr'ebl'a'j viktim'o'j de la trafik'o de hom'a'j est'aĵ'o'j en Mediterane'o”. Kio'n vi kompren'as per tio?

Mi pens'as ke est'as honest'e kaj ĝust'e dediĉ'i tiu'n premi'o'n al la el'migr'int'o'j kiu'j pere'is trans'ir'ant'e Mediterane'o'n, ĉar la hom'a tragedi'o, al kiu ni konfront'iĝ'as en la mediterane'a basen'o, est'as fakt'e ia silent'a milit'o.

Ili'a vojaĝ'o est'as al'trud'it'a: trud'it'a de la milit'o kaj de la mal'riĉ'ec'o, trud'it'a far ni'a'j politik'ist'o'j kaj post'e, far la organiz'it'a krim'o, kiu profit'as de tio, ĉar, antaŭ ferm'it'a'j pord'o'j, la trafik'ant'o'j ofert'as al sen'esper'ul'o'j la unu'nur'a'n ebl'a'n el'ir'ej'o'n kaj solv'o'n.

Ĉi-moment'e, oni star'ig'as nov'a'j'n mur'o'j'n, oni fin'trakt'as nov'a'j'n akord'o'j'n kun divers'a'j land'o'j el nord'a Afrik'o, hav'ant'a'j'n kiel sol'a'n cel'o'n defend'i la land'lim'o'j'n de Eŭrop'o, kaj ne la viv'o'n de tiu'j vir'o'j kaj vir'in'o'j, kiu'j streb'as ating'i ni'a'j'n mar'bord'o'j'n.

Sed, tiu Premi'o asert'as ke tamen ekzist'as ia solidar'ec'a Eŭrop'o kaj ĝi atest'as ankaŭ ke la human'ec'o kaj gast'am'o est'as valor'o'j kiu'j ne mal'aper'is.

Tamen, front'e al tiu flu'eg'o de el'migr'ant'o'j, mult'a'j parol'as pri “invad'o”.

Akcept'i est'as la natur'a al'vok'iĝ'o de insul'o, mi insist'as memor'ig'i tio'n.

Fakt'e, tio est'as ĝust'e tio kio'n sam'e la insul'o Lesbos, el Greki'o, far'is.

Ebl'e tio est'as ŝuld'at'a al ni'a geografi'a pozici'o: la migr'a voj'o trans'ir'as Lampedusa-n. Kvankam, ver'dir'e, tiu voj'o est'as ebl'ig'at'a ĝust'e pro tio ke ni'a insul'o trov'iĝ'as mez'distanc'e inter la sud'a'j mar'bord'o'j kaj la bord'o'j de Eŭrop'o. Mi ne sci'as kio'n far'us ali'a'j se ili trov'iĝ'us en ĉi tiu lok'o, en ĉi tiu histori'a moment'o, kiam tiom mult'a'j person'o'j fuĝ'as. Kiu ajn rekomend'as “retro'puŝ'i ili'n”, viv'as tut'simpl'e tro mal'proksim'e, tut'e ignor'ant'e la mar'a'n leĝ'o'n: retro'puŝ'i ne ebl'as.

Vid'i la situaci'o'n de proksim'e help'as kompren'i kaj vek'as ni'a'n respons'a'n sent'o'n; ĉi tie oni vid'as ili'n kiam ili al'ven'as: el'ĉerp'it'a'j est'aĵ'o'j, frost'iĝ'a'j, tim-rigid'a'j, teror'iz'it'a'j, nud'pied'a'j. . . Oni vid'as infan'o'j'n, graved'a'j'n vir'in'o'j'n. Kaj oni tuj kompren'as ke ili far'is tiu'n vojaĝ'o'n pro tio ke ili tut'e ne hav'is ali'a'n elekt'ebl'o'n.

Do ĉiel, tio est'as la unu'nur'a far'end'aĵ'o: pro la pozici'o, kiu'n la geografi'o kaj la histori'o asign'is al ni, ni hav'as la dev'o'n akcept'i ili'n.

En Lampedusa ni tra'viv'is eg'e dolor'ig'a'j'n moment'o'j'n. Front'e al tragedi'o kiel tiu de la ŝip'pere'o, la 3-an de oktobr'o 2013, dum kiu 386 person'o'j perd'is si'a'n viv'o'n, al kiu riproĉ'i: al la mort'int'o'j? En tiu'j moment'o'j, oni bon'e vid'as kiu'j est'as la viktim'o'j, kiu'j est'as la mal'just'a'j for'pas'o'j.

Tio ne est'as la unu'a foj'o ke Lampedusa spert'as mal'facil'a'j'n moment'o'j'n.

Fakt'e, ni tra'viv'is ne'el'ten'ebl'a'j'n moment'o'j'n en 2011, kiam la event'o'j en Tunizio al'trud'is al mult'nombr'a'j person'o'j fuĝ'i. La Ministr'o pri Ekster'a'j Afer'o'j de tiu epok'o, Roberto Maron'i, decid'is kantonment'ig'i ĉiu'j'n el'migr'int'o'j'n en Lampedusa: "Ili ne pov'as, ne dev'as en'ir'i Italion", dir'is li al ni. Oni postul'is re'patri'ig'i ili'n rekt'e de ĉi tie. Sed la re'patri'ig'a'j procedur'o'j bezon'as temp'o'n, kaj dum du monat'o'j, du'dek kvin mil person'o'j el'ŝip'iĝ'is ĉe ni; tio est'as kvar'obl'e la nombr'o de ni'a'j loĝ'ant'o'j.

Kia'manier'e re'ag'is la loĝ'ant'o'j de la insul'o?

La el'migr'int'o'j viv'is en ne'human'a'j kondiĉ'o'j, sur'strat'e, en frost'o. Tamen tia est'is fals'a urĝ'o, ĉar du'dek kvin mil person'o'j est'as neni'o kompar'e kun tio kio'n oni vid'as hodiaŭ: se oni est'us pov'int'a distribu'i ĉiu'j'n sur la ital'a'n teritori'o'n, ili'a nombr'o pov'is est'i mastr'um'at'a. Kontraŭ'e, la fakt'o las'i ili'n blok'it'a'j'n en Lampedusa kre'is kriz'o'n.

En tiu jar'o, la insul'o spert'is grav'a'j'n perd'o'j'n. La ekonomi'o de la insul'o ja de'pend'as ĉef'e de turism'o, kiu tut'e kolaps'is. Tamen, malgraŭ tiu'j kondiĉ'o'j, la solidar'ec'o dev'is manifest'iĝ'i; la loĝ'ant'o'j de Lampedusa streb'is help'i, dis'don'is kovr'il'o'j'n, manĝ'aĵ'o'j'n. La loĝ'ant'ar'o anstataŭ'is la Ŝtat'o'n. Se protest'o'j star'iĝ'is, ili est'is direkt'it'a'j kontraŭ la ital'a reg'ist'ar'o, ne kontraŭ la Tunizi'an'o'j.

Est'us tro simpl'e, dum profunda ekonomi'a kriz'o, indik'i la el'migr'int'o'j'n kiel la komun'a'n mal'amik'o'n. Tio ankaŭ est'as de'turn'o por kaŝ'i la politik'a'n respons'ec'o'n de tiu'j kiu'j vol'is tiu'n model'o'n de mal'just'a evolu'o, font'o de mal'egal'ec'o'j, kadr'e de kun'tekst'o iĝ'ant'a mal'simpl'a, kaŭz'e de la tut'mond'iĝ'o.

La histori'o instru'as ni'n ĉi-tem'e:
indik'i ekster'a'n mal'amik'o'n serv'as ankaŭ al la pli'fort'ig'o de la politik'a aŭtoritat'o en'e de la land'o kaj cert'e ne util'as por facil'ig'i la kresk'o'n de la civit'an'a konsci'o, por favor'i la ek'est'o'n de klar'a sent'o ke oni aparten'as al iu komun'um'o.

Hodiaŭ oni respond'ec'ig'as la Ne'reg'ist'ar'a'j'n Organiz'o'j'n (ONG) est'i faktor'o kiu al'log'as, al'tir'as la migr'ant'o'j'n.

Fakt'e! Kaj ĝust'e en tiu situaci'o trov'iĝ'as la franc'a ONG nom'at'a “SOS Méditerranée”, kun kiu mi hav'as la honor'o'n dis'divid'i la Premi'o'n Felix Houphouët-Boigny.

Sed, tiu'j kiu'j akuz'as tiu'j'n organiz'o'j'n, forges'as ke ili ag'is ĝust'e por plen'ig'i vaku'o'n. Post la tragedi'o de la 3-a de oktobr'o 2013, ni spert'is ali'a'j'n dram'o'j'n, kelk'foj'e eĉ pli grav'a'j'n:
april'e 2015, dum unu'nur'a ŝip'pere'o for'pas'is inter 500 kaj 700 person'o'j.

En 2013, la eŭrop'a'j estr'o'j al'ven'is emoci'it'a'j; la ital'a Ĉef'ministr'o tiu'temp'a - Enrico Letta- genu'iĝ'is antaŭ la blank'a'j ĉerk'o'j de infan'o'j.

Kaj la ital'a reg'ist'ar'o lanĉ'is la operaci'o'n “Mar'e Nostrum”, la tut'e unu'a'n kiu oficial'e deklar'is human'a'n cel'o'n, fakt'o kiu honor'ig'as ni'a'n land'o'n. Tiu operaci'o daŭr'is unu jar'o'n. Ĝi'a kost'o est'is eg'e alt'a, do Italio pet'is la help'o'n de la eŭrop'a'j partner'o'j.

Sed la kontraŭ'star'o est'is ĝeneral'a. Oni kulp'ig'is “Mar'e Nostrum” pri la sam'a'j mal'bon'aĵ'o'j, kiu'j'n oni met'as hodiaŭ sur la dors'o'n de la ONG-oj, t. e. funkci'i kiel al'log'a faktor'o, eĉ per'a komplic'o de la trafik'o de hom'a'j est'aĵ'o'j.

kaj “Trit'o'n”, kies cel'o'j cel'is pli la sekur'ec'o'n ol la sanitar'a'n help'o'n, ag'ant'e por la inform'ad'o kaj pozici'ant'e si'n en la kontraŭ-krim'ec'a batal'o.

Post'e, komenc'e de la du'a semestr'o de la jar'o 2016, ĉiu'j program'o'j ĉes'is, inkluziv'e de la inter'ven'o'j de kelk'a'j eŭrop'a'j land'o'j, real'ig'it'a'j kadr'e de “Frontex”. Italio trov'iĝ'is de'nov'e sol'a, kun si'a'j mar'bord'a'j gard'o'ŝip'o'j kaj arme'a flot'o. Ni re'trov'iĝ'is en la situaci'o de antaŭ la kre'ad'o de “Mar'e Nostrum”.

Front'e al la nombr'o de mort'int'o'j kiu kresk'as, la ag'ad'o de la Ne'reg'ist'ar'a'j Organiz'o'j(ONG) plen'ig'as la instituci'a'n vaku'o'n.

Eg'e implik'it'a en la civil'a soci'o, vi est'as konvink'it'a ekologi'ist'o, kiu kontraŭ'star'as inter'ali'e, al la konstru'spekul'ad'o. Kio spron'is vi'n kandidat'iĝ'i kiel urb'estr'o, dum tiom mal'facil'a period'o?

Tiu'j batal'o'j gener'is demokrati'a'n mov'ad'o'n, kre'it'a'n de la fort'o'j de la civil'a soci'o, kiu pet'is mi'n kandidat'iĝ'i, propon'ant'e program'o'n kontraŭ la medi'a kaj soci'a difekt'ad'o, kies sufer'ant'a viktim'o est'is la insul'o.

Lampedusa trov'iĝ'is marĝen'e, kaj geografi'e kaj soci'e: kaduk'a'j lern'ej'o'j kaj jun'ul'o'j dev'ig'at'a'j for'las'i la land'o'n.

Ni mult'e labor'is, sed mult'o est'as ankoraŭ far'end'a. Sed la insul'o'j de la arkipelag'o lern'is de'nov'e viv'i.

Ni invest'is en la transport'o'n, en la selekt'iv'a'n laŭ'spec'ig'o'n, en la sun'a'n energi'o'n kaj en la lern'ej'o'j'n: antaŭ'e oni hav'is nur unu scienc'a'n lice'o'n; hodiaŭ, ni hav'as ankaŭ institut'ci'o'n por instru'i kaj trejn'ig'i hotel'ist'ar'o'n.

Mi est'as konvink'it'a ke la destin'o de insul'o kiel Lampedusa est'as lig'it'a al la geopolitik'a destin'o de Mediterane'o.

Ni dezir'as ke tiu mar'o iĝ'u centr'o de inter'ŝanĝ'o'j, kultur'e kaj politik'e. Sed, antaŭ ol real'ig'i tio'n, oni ne rajt'as util'ig'i la teritori'o'j'n kiel mal'liber'ej'o'j'n por la el'migr'int'o'j, i'o'n kio Lampedusa risk'is far'iĝ'i. Ni dev'as kultur'i la tradici'o'n de la akcept'o, ekster'e de ia ajn logik'o de la urĝ'ec'o. Start'ant'e de tio – kaj ni bon'e konstat'is tio'n – migr'ad'o kaj turism'o pov'as kun'ekzist'i kaj la insul'o pov'as prosper'i.

Mi sincer'e esper'as ke tiu Premi'o, kiu'n Unesk'o al'juĝ'is al “SOS Mediterane'o” kaj al mi mem, kuraĝ'ig'os al ali'a'j iniciat'o'j: ni'a ekzempl'o pruv'as la grand'a'n fort'o'n de la mal'grand'a'j teritori'o'j.

Giuseppina Nicolini nask'iĝ'is en Lampedusa. Ŝi sukces'e kampanj'is por ke la Plaĝ'o de Lepor'o'j, insul'o apud Lampedusa, est'u deklar'it'a natur'rezerv'ej'o'n en 1997. Urb'estr'o de la insul'o ek'de maj'o 2012 ĝis juni'o 2017, ŝi batal'is por mobiliz'i la ital'a'j'n kaj eŭrop'a'j'n aŭtoritat'o'j'n front'e al la kriz'o de la en'migr'int'o'j.

Ŝi ricev'is en 2016 la premi'o'n “Simone de Beauvoir”, fond'it'a'n de la verk'ist'in'o Juli'a Kristeva, re'kon'e al si'a batal'o.

190 00 hom'o'j sav'it'a'j dum 15 monat'o'j.

“Ni est'as eg'e kontent'a'j disdividi tiu'n premi'o'n kun Giusi Nicolini”, dek lar'is Sophie Beau, kun'fond'int'o kaj vic'prezid'ant'o de “SOS Mediterane'o”, ĉe la al'juĝ'o kaj dis'don'o de la Premi'o Felix Houphouët-Boigny. ”Ni ir'is je ŝi'a renkont'o en Lampedusa, en 2015.

Kiam Klaus Vogel prezent'is al ŝi si'a'n ide'o'n: lu'pren'i civil'a'n sav'ŝip'o'n, ŝi dir'is:”Vi'a projekt'o est'as frenez'a, sed mi al'iĝ'as kaj ir'as kun vi”.

“Ni ne pov'as konsent'i ke mil'o'j da person'o'j pere'u en'mar'e, sub ni'a'j okul'o'j, sojl'e de Eŭrop'o, kaj far'i neni'o'n.”

Ek'de tiu konstat'o, Klaus Vogel, kapitan'o en la komerc'a german'a flot'o, kaj Sophie Beau, spert'ul'in'o de hom'help'a'j program'o'j, kun'kre'is “SOS Mediterane'o” en maj'o 2015, eŭrop'a'n asoci'o'n ne'reg'ist'ar'a'n por mar'mez'a sav'ad'o.

Ĝi'a ag'ad'kamp'o: la Mediterane'o, kiu'n mil'o'j da el'migr'ant'o'j kaj rifuĝ'int'o'j, -fuĝ'ant'a'j for de la milit'o kaj de la mal'sat'eg'o – trans'ir'as por prov'i ating'i la eŭrop'a'j'n mar'bord'o'j'n, risk'ant'e si'a'n viv'o'n: almenaŭ 46 000 person'o'j pere'is fakt'e en la ond'o'j dum la last'a'j dek kvin jar'o'j.

La asoci'o kiu baz'iĝ'as sur la tradici'a'j valor'o'j de la reciprok'a help'o – karakteriz'a trajt'o de la mar'a gent'o – labor'as en strikt'a kaj dens'a kun'labor'o kun la ital'a'j aŭtoritat'o'j, kun la Centr'o de kun'ord'ig'o de la en'mar'a'j sav'ad'o'j (Mari'tim'e Rescue Coordination Center) de Romo.

est'as cert'e la ŝip'o Aquarius, 77 metr'o'j'n long'a, kiu dispon'as sur'bord'e pri skip'o de 11 person'o'j, al'don'e medicin'a team'o el “Médecins sans frontières” kaj team'o de mar'sav'ist'o'j el “SOS Mediterane'o”. En'tut'e 30 person'o'j, pret'a'j si'n'mobiliz'i por la kapacit'o de 500 pasaĝer'o'j, kelk'foj'e eĉ pli.

Dum 15 monat'o'j da inter'ven'o'j (ek'de februar'o 2016 ĝis maj'o 2017), mar'mez'e de libiaj bord'o'j, la asoci'o al'port'is help'o'n al pli ol 19 000 person'o'j. La el'sav'it'a'j de'ven'as plej'mult'e el la Sub-Sahara Afrik'o, ĉef'e el Okcident'a Afrik'o kaj el la Korn'o de Afrik'o, sed ankaŭ el Bangladeŝo, Sirio, Libio, Pakistano kaj Palestino.

Dawit Isaak, en'karcer'ig'it'a pro delikt'o de opini'o

Gajn'int'o en 2017 de la mond'a premi'o de la liber'o de la gazet'ar'o de Unesk'o/Guillermo Cano, la sved'a-eritrea ĵurnal'ist'o Dawit Isaak est'is arest'it'a en 2001 en Eritreo. Ek'de 2005 neni'u hav'as sci'ig'o'j'n pri li. Por li'a famili'o ĉi tiu premi'ad'o re'viv'ig'as la esper'o'n de li'a liber'ig'o.

Li'a portret'o, kiu dat'iĝ'as je la fin'o de la 1980-aj, reprezent'as la inter'naci'a'n simbol'o'n de la lukt'o por la liber'o de la gazet'ar'o kaj de la liber'o de esprim'ad'o. Do fakt'e est'as preskaŭ dek ses jar'o'j ek'de kiam la ĵurnal'ist'o, dram'ist'o kaj verk'ist'o Dawit Isaak est'is en'karcer'ig'it'a sen ajn'a form'o de proces'o en si'a nask'iĝ'land'o Eritreo. En maj'o 2017 li ricev'is la mond'a'n premi'o'n de la liber'o de la gazet'ar'o de Unesk'o/Guillermo Cano.

Tra la jar'o'j la diplomati'a'j ek'paŝ'o'j de kvin administraci'o'j de li'a adopt'o- land'o, Sved'land'o, la kampanj'o'j de inter'naci'a prem'o, la ag'o'j de la civil'a soci'o kaj la apelaci'o'j de el'star'a'j person'o'j permes'is plu'ten'i la atent'o'n sur la afer'o Issak. Amnesty International li'n konsider'as prizon'ul'o pro opini'o kaj postul'as li'a'n tuj'a'n kaj sen'kondiĉ'a'n liber'ig'o'n. Sed la eritrea reĝim'o rest'is surd'a kaj ne don'is la garanti'o'n de just'a proces'o aŭ la ebl'o'n plu'ten'i kontakt'o'n kun la ekster'a mond'o, escept'e de mal'long'a liber'ig'o dum 2005.

Nask'iĝ'int'e la 27-an de oktobr'o 1964, ĉe la komenc'o de la sen'de'pend'iĝ'a milit'o de Eritreo (kiu daŭr'is de septembr'o 1961 ĝis maj'o 1991), Dawit Isaak kresk'is en Asmer'o, en famili'o de kvin infan'o'j.

Li'a'j ge'patr'o'j hav'is mal'grand'a'n magazen'o'n pri ital'a'j special'aĵ'o'j.

Kiam li est'is du'dek-jar'a, la milit'o inter la Naci'liber'ig'a Front'o de la eritrea popol'o kaj la etiopia arme'o akr'iĝ'is kaj Sovet'uni'o re'tir'is si'a'n sub'ten'o'n al la etiopia reg'ist'ar'o.

Dawit Isaak fuĝ'is el la land'o por rifuĝ'i en Sved'land'o'n en 1987, kie li per'labor'is si'a'j'n viv'rimed'o'j'n kiel zorg'ant'o.

“Ne forges'u vi'a'j'n radik'o'j'n”

Tamen Dawit Isaak ne rezign'is lukt'i por iu Eritreo liber'a kaj demokrat'a, laŭ Esayas, li'a pli jun'a frat'o. “Mi hav'as mal'mult'a'j'n infan'a'j'n memor'o'j'n pri li, ĉar li est'as dek jar'o'j'n pli aĝ'a ol mi. Sed kiam mi est'is adolesk'a, li instru'is al mi la tigrenan lingv'o'n, la oficial'a'n lingv'o'n de Eritreo, ĉi tie en Sved'land'o li neniam ĉes'is ripet'i al mi “Ne forges'u vi'a'n lingv'o'n, vi'a'n land'o'n, vi'a'j'n radik'o'j'n.”

La kultur'o kaj la ident'ec'o est'as grav'a'j por li. Sam'temp'e li respekt'is la sved'a'n soci'o'n kaj adapt'iĝ'is al ĝi.”

En 1993, unu jar'o'n post la akir'o de la sved'a naci'ec'o, Isaak est'as de'nov'e en Eritreo jur'e sen'de'pend'a de Etiop'o. Li edz'iĝ'as kaj hav'as tri infan'o'j'n – du ĝemel'o'j'n Betlehem kaj Yorun kaj unu fil'in'o'n kvar jar'o'j'n pli jun'a'n, Danait.

“Unu el la unu'a'j memor'aĵ'o'j de mi'a patr'o est'as kiam li instru'is leg'i kaj kalkul'i, al mi'a frat'o kaj al mi. Ni est'is kvar'jar'a'j”, dir'as Betlehem Isaak, nun 23-jar'a. “Li kon'ig'is al ni ni'a'n histori'o'n kaj la mond'o'n kiu ni'n ĉirkaŭ'as, eĉ se li ne est'is ĉiam tre pedagogi'a! Sed li far'is si'a'n plej'bon'o'n: li est'is patr'o tre si'n'dediĉ'a.”

La unu'a ĵurnal'o sen'de'pend'a

Je la fin'o de la 1990-aj, la klopod'o'j por liberal'ig'i la eritre'an soci'o'n komenc'is al'port'i si'a'j'n frukt'o'j'n.

La land'o adopt'as nov'a'n leĝ'o'n rajt'ig'ant'a'n la privat'a'n gazet'ar'o'n, tio est'as liber'ec'o je kiu Dawit profit'as fond'ant'e la unu'a'n sen'de'pend'a'n ĵurnal'o'n en Eritreo, Setit, el la nom'o de la nur'a river'o de la land'o kiu flu'as la tut'a'n jar'o'n. “Ni vol'us por ni'a ĵurnal'o flu'o'n kiel tiu'n de river'o, kiu neniam sek'iĝ'as”, eksplik'as Aaron Berhane, la kun'fond'int'o.

Dawit Isaak iĝ'as ĵurnal'ist'o fekund'a, trakt'ant'a la kultur'o'n kaj la lok'a'j'n afer'o'j'n. Sed oni ne dev'as atend'i long'a'n temp'o'n kiam nov'a'j konflikt'o'j okaz'as inter Etiopio kaj Eritreo. Li do rifuĝ'as en Sved'land'o'n, kie li'a edz'in'o kaj li'a'j infan'o'j li'n re'ating'as mal'long'e post'e.

Kvankam la politik'a situaci'o en Eritreo rest'as ne'stabil'a, Isaak decid'as re'ven'i tie'n en 2001. Sed li trov'iĝ'as rapid'e en la kern'o de danĝer'a konflikt'o, kiam Setif publik'ig'as ne'ferm'it'a'n leter'o'n al la eritrea prezident'o. Kelk'e da monat'o'j post'e ĉiu'j sen'de'pend'a'j ĵurnal'o'j est'as mal'permes'it'a'j: dek unu sub'skrib'int'o'j de la leter'o (inter kiu'j iu'j politik'a'j person'o'j) kaj dek ĵurnal'ist'o'j, inter kiu'j Dawit Isaak, est'as en'karcer'ig'it'a'j.

La arest'o'j okaz'as kelk'e da semajn'o'j post la teror'ist'a'j atak'o'j de la 11-a de septembr'o en Uson'o.

“La mond'o komplet'e ŝanĝ'iĝ'is de tiam. Dawit mal'profit'is tiom mult'e”, dir'as Esayas. “Kelk'foj'e mi dir'as al mi mem, ke oni forges'u, mi tim'as ke la streĉ'o'j far'it'a'j por li'n liber'ig'i fin'e ted'os. Sed kelk'foj'e mi dir'as al mi sam'e, ke io dev'as okaz'i.”

“Mi sent'as, ke la esper'o pli intensiĝis nun kiam mi'a frat'o est'as laŭreat'o de la Unesk'o-Premi'o por la liber'o de la gazet'ar'o, kio al'tir'as la atent'o'n sur li'a'n kaz'o'n je la nivel'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.”

“Ĉi tiu premi'o send'as mesaĝ'o'n fort'a'n kaj grav'a'n pri la trakt'ad'o de kiu Dawit Isaak est'as viktim'o”, deklar'as si'a'flank'e Cilla Benkö, ĝeneral'a direktor'o de la sved'a naci'a Radi'o kaj prezid'ant'o de la Ĵuri'o de la mond'a Premi'o de la liber'o de la gazet'ar'o 2017. “Li est'as en'karcer'ig'it'a sen ajn'a kontakt'o kun si'a'j famili'an'o'j kaj sen proces'o. Tio est'as situaci'o tut'e ne akcept'ebl'a.”

Rifuz'o al rajt'o pri proces'o

Kelk'e da tag'o'j antaŭ la ceremoni'o de dis'don'o de premi'o'j Unesk'o en Ĝakarto, en Indonezio, kiu koincid'is kun la Mond'a Tag'o de la liber'ec'o de la gazet'ar'o, la 3-a de maj'o 2017, la Afrik'a Komision'o pri la Rajt'o'j de la Hom'o'j kaj de la Popol'o'j anonc'is, ke ĝi lev'as la demand'o'n pri Isaak. Ĉi tiu decid'o ven'as post kiam la advokat'o'j de Isaak prezent'is pet'o'n al la Komision'o baz'it'a'n sur la princip'o de "habeas corpus", kiu garanti'as al person'o arest'it'a rapid'a'n al'vok'o'n antaŭ juĝ'ist'o kiu decid'u pri la valid'ec'o de li'a arest'o.

Se la eritreaj aŭtoritat'o'j akcept'is ĉi tiu'n princip'o'n, ili tamen rifuz'is la rajt'o'n al proces'o por Dawit Isaak kaj la ali'a'j ĵurnal'ist'o'j mal'liber'ig'it'a'j ek'de septembr'o 2001.

La Komision'o dir'is, ke ĝi demand'os Eritreon pri ĝi'a mal'respekt'o de la inter'naci'a'j konvenci'o'j pri la Hom'a'j rajt'o'j. Promes'o kiu re'e est'ig'is esper'o'n de la famili'o de Isaak, sed Betlehem montr'is si'n si'n'gard'a: “Tio signif'as i'o'n, sed sci'i ĉu tio'n sekv'os efik'o de'pend'as nur de Eritreo. Ili hav'as la pov'o'n decid'i pri la sort'o de mi'a patr'o.” Si'a'flank'e, Esayas taks'is ĉi tiu'n ek'paŝ'o'n “pozitiv'a antaŭ'e'n'ir'o”.

“Ĝi est'as mesaĝ'o send'it'a al la inter'naci'a komun'um'o kaj al la Eritrea ŝtat'o, kiu turment'as mi'a'n frat'o'n per pez'a'j kruel'aĵ'o'j dum preskaŭ dek ses jar'o'j. Mi nur esper'as ke tiu'j kiu'j est'as ĉe la pov'o, aŭskult'as kaj far'os i'o'n.”

Silent'a diplomati'o

La sved'a'j aŭtoritat'o'j, la amas komunik'il'o'j kaj la civil'a soci'o bezon'is mult'e da temp'o por ek'zorg'i pri la kaz'o de mi'a frat'o, dir'as Esayas. Sed la reg'ist'ar'o fin'e ek'praktik'is “silent'a'n diplomati'o'n” kun Eritreo por ating'i la liber'ig'o'n.

Mal'long'a spark'o de esper'o aper'is kiam Isaak est'is liber'ig'it'a en novembr'o 2005, sed ĝi rapid'e esting'iĝ'is kiam li est'is de'nov'e arest'it'a du tag'o'j'n post'e, dum li est'is ir'ant'a al la hospital'o.

Esper'o re'ven'is kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e, kiam eks'a provos'o fuĝ'int'a el Eritreo rakont'is al la sved'a'j amas'komunik'il'o'j ke Dawit Isaak ja viv'as, sed est'as mal'san'a kaj mal'liber'ig'it'a en mal'human'a'j kondiĉ'o'j. Oni opini'as, ke li pas'ig'is la plej mult'a'j'n el la pas'int'a'j dek ses jar'o'j en izol'o en sombr'a karcer'a ĉel'o.

Li'a histori'o montr'as, ke "ni bezon'as ĵurnal'ist'o'j'n por postul'i respond'o'n de tiu'j kiu hav'as la pov'o'n, sed, bedaŭr'ind'e, tio met'as ili'n pli kaj pli en danĝer'o'n," dir'is Cilla Benkö. "Ni dev'us est'i dank'em'a'j al tiu'j kiu'j pret'as sur'pren'i risk'o'j'n por pri'skrib'i real'aĵ'o'n al kiu ni ne hav'us al'ir'o'n sen ili. Dawit est'as ekzempl'o de kuraĝ'o kiel ali'a'j ĵurnal'ist'o'j en la mond'o cert'ig'ant'a'j la defend'o'n de liber'ec'o de esprim'ad'o ... Mi fier'as, ke la ĵuri'o kiu'n mi prezid'as, montr'is unu'anim'ec'o'n en si'a decid'o al'juĝ'i al Dawit Isaak la mond'a'n premi'o'n de Unesk'o pri la liber'ec'o de la gazet'ar'o.

Ĉi tiu premi'o help'os kiel prem'o al tiu'j kiu'j li'n ten'as en mal'liber'ej'o.”

Nathalie Rothschilde est'as sved'a sen'de'pend'a ĵurnal'ist'o. Ŝi kun'labor'as ĉe The Wall Street Journal, The Atlant'ic, The Guardian kaj Foreign Policy. Sam'e, ŝi est'as produkt'ant'o kaj raport'ist'o ĉe Sveriges Radi'o, la sved'a naci'a publik'a radi'o.

Re'konstru'ad'o: ŝanĝ'iĝ'a'j si'n'ten'o'j

Natur'katastrof'o'j kaj kresk'ad'o de teror'ist'a'j atak'o'j signif'is, ke la mond'a kultur'a hered'aĵ'o sufer'is la plej serioz'a'j'n perd'o'j'n dum la last'a'j jar'o'j. El tio rezult'is pli favor'a si'n'ten'o de la Komitat'o pri Mond'hered'aĵ'o'j de Unesk'o rilat'e al la re'konstru'ad'o de difekt'it'a'j aŭ detru'it'a'j ej'o'j, kompar'e kun la tradici'a opozici'o.

Per ĉi tiu artikol'o, la Unesk'o- Kurier'o mark'as la 41-an sesi'o'n de la Komitat'o pri Mond'hered'aĵ'o'j, en Krakovo, Pollando, en juli'o 2017.

Tut'mond'a detru'ad'o de kultur'a'j hered'aĵ'o'j, nun'temp'e okaz'ant'a je sen'precedenc'a ampleks'o, fokus'ig'as la atent'o'n al la demand'o, ĉu oni re'konstru'u grav'a'j'n lok'o'j'n kiel rimed'o por re'gajn'i ili'a'n signif'o'n.

La detru'o de la antikv'a'j Budh'o- statu'o'j en la Bamijana-val'o en Afgani'o en la jar'o 2001 aŭgur'is ond'eg'o'n de intenc'a'j sakrilegi'o'j kontraŭ ikon'a'j kultur'ej'o'j tra la mond'o, inkluziv'e de Palmiro kaj Alepo en Sirio.

Unesk'o nom'as tiu'j'n atak'o'j'n al Mond'a'j Hered'aĵ'o'j spec'o de kultur'a fi'pur'ig'ad'o, pro kio bezon'at'as nov'a'j naci'a'j kaj inter'naci'a'j regul'ar'o'j, la engaĝ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, kaj la Inter'naci'a Kort'um'o pri Krim'o'j.

Krom'e, natur'katastrof'o'j detru'as tut'a'j'n ar'o'j'n da konstru'aĵ'o'j, kiel ni observ'is dum la ter'trem'o en 2015 en la Katmandu'a val'o, Nepalo, kie cent'o'j da konstru'o'j de la Mond'hered'aĵ'a Ejaro est'is traf'it'a'j.

Re'konstru'ad'o ne est'as nov'a afer'o. Ĝi'a origin'o trov'iĝ'as en la okcident'a'j kultur'o'j de la 19-a jar'cent'o, kiam la koncept'o de "histori'a'j monument'o'j" kre'iĝ'is kaj la konsci'o pri histori'a pas'int'ec'o evolu'iĝ'is, pro la rapid'a industri'ig'o de la soci'o kaj la sekv'a romp'o dis'de la pas'int'ec'o. Per la anstataŭ'ig'ad'o de mank'a'j part'o'j de histori'a'j monument'o'j, arkitekt'o'j cel'is re'star'ig'i tiu'j'n laŭ ili'a antaŭ'a pomp'o. Tip'a ekzempl'o pri tio est'as la re'konstru'o de la mur'o'j de la histori'a fort'ig'it'a urb'o Carcassonne [Karkason’] en Franci'o, far'it'a de la franc'a arkitekt'o kaj teori'ist'o Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc [Ojĝen Emanujel Viol'e’- le-Dujk], kiu profund'iĝ'is al la re'viv'ig'o de la franc'a gotik'o. En la 20-a jar'cent'o, tiu tendenc'o est'is precip'e fort'a en Nord-Amerik'o, kie histori'a'j duplikat'o'j serv'is kiel viv'ant'a'j histori'a'j muze'o'j, kiu'j popular'is ĉe vizit'ant'o'j kaj est'is efektiv'a'j form'o'j de prezent'ad'o kaj interpret'ad'o de la pas'int'ec'o.

La plej fam'a ekzempl'o de tio trov'iĝ'as en la koloni'temp'a Williamsburg [Viljemsborg] en Virginio, Uson'o, kie 350 konstru'aĵ'o'j est'is re'star'ig'it'a'j en la 1930-aj jar'o'j kaj ali'a'j el pli post'a'j period'o'j est'is detru'it'a'j, pro la prov'o kre'i are'o'n interpret'um'ant'a'n la koloni'temp'a'n Amerik'o'n de la 18-a jar'cent'o.

Oni pov'as eĉ argument'i, ke la Konsent'o pri Mond'hered'aĵ'o'j el 1972 origin'as en Unesk'a projekt'o: la dis'munt'ad'o de Nubiaj monument'o'j en Abu Simbel kaj ili'a re'konstru'ad'o en Philae [Fil'e] en Egipt'uj'o.Tiu el'star'a arkeologi'a are'o, kiu est'is sub'akv'iĝ'ont'a pro la Asuan-Bar'aĵ'o, est'is la star'lok'o'j de 3000-jar'aĝ'a'j monument'o'j kaj templ'o'j. Tiu'j trezor'o'j est'is sav'it'a'j dank'e al sen'precedenc'a inter'naci'a kampanj'o, iniciat'it'a de Unesk'o kaj daŭr'ant'a du'dek jar'o'j'n inter 1960 kaj 1980.

Honest'ec'o kaj tra'vid'ebl'ec'o

La demand'o rest'as: Ĉu konstru'i aŭ ne re'konstru'i. Fak'ul'o'j pri konserv'ad'o de hered'aĵ'o'j tradici'e kontraŭ'as re'konstru'ad'o'n, ĉar tiu ag'o'koncept'o pov'as fals'i histori'o'n kaj kre'i fikci'a'j'n lok'o'j'n, kiu'j neniam ekzist'is tia'form'e.

Tiu kontraŭ'star'o komenc'iĝ'is en la19a jar'cent'o kaj gajn'is impet'o'n sekv'e de la oft'e ripet'at'a gvid'lini'o de la franc'a art'o'histori'ist'o kaj arkeolog'o Adolphe Napoléon Didron [Adolf’ Napoleon’ Didro’], ke “rilat'e la antikv'a'j'n monument'o'j'n pli bon'as stabil'ig'i ol ripar'i ili'n, pli bon'e ripar'i ol restaŭr'i, pli bon'e restaŭr'i ol re'konstru'i ili'n”.

En la jar'o 1883, en la Prim'a Carta del Restauro [unu'a ĉart'o pri restaŭr'ad'o], la ital'a arkitekt'o Camillo Boito deklar'is ok princip'o'j'n pri konserv'ad'o de hered'aĵ'o'j, kiu'j insist'as pri honest'ec'o kaj tra'vid'ebl'ec'o, kiam oni al'don'as mank'ant'a'j'n er'o'j'n al konstru'aĵ'o'j. Tiu'j ide'o'j eventual'e trov'is esprim'iĝ'o'n en la doktrin'a tekst'o de la 20a-jar'cent'o, per kiu fond'iĝ'is la Inter'naci'a Konsil'ant'ar'o pri Monument'o'j kaj Ej'o'j (ICOMOS, laŭ angl'a lingv'o): La Inter'naci'a Ĉart'o pri la Konserv'ad'o kaj Restaŭr'ad'o de Monument'o'j kaj Ej'o'j, kon'at'a kiel la Venecia Ĉart'o, regul'ig'as re'konstru'ad'o'n kaj insist'as, ke restaŭr'ad'o dev'as fin'iĝ'i, kiam supoz'ad'o komenc'iĝ'as. Trov'iĝ'as escept'o'j – la Aŭtralia ICOMOS- Ĉart'o por la Konserv'ad'o de Lok'o'j de Kultur'a Grav'ec'o, kon'at'a kiel Burra-Ĉart'o, akcept'it'a en la jar'o 1979, akcept'as re'konstru'ad'o'n, kondiĉ'e ke ĝi re'spegul'as model'o'n de uz'ad'o aŭ kultur'a praktik'ad'o, kiu'j sub'ten'as kultur'a'j'n valor'o'j'n. Tamen, eĉ tiu'kaz'e oni pled'as por "mal'aŭdac'a ag'o'koncept'o por ŝanĝ'ad'o de lok'o".

Mov'iĝ'em'a si'n'ten'o

En la fru'a'j jar'o'j, la Komitat'o pri Mond'hered'aĵ'o'j (KM) de Unesk'o sekv'is la ICOMOS-doktrin'o'n kaj ĝeneral'e kontraŭ'is re'konstru'ad'o'n.

Escept'o est'is far'it'a en la jar'o 1980 pri la histori'a urb'o de Varsovio, kies ampleks'a re'konstru'ad'o est'is konsider'at'a kiel simbol'o de la patriot'ism'a sent'o de la pol'a popol'o. Ĝis antaŭ ne'long'e, la Komitat'o ĝeneral'e rest'is mal'ŝat'a pri re'konstru'it'a'j lok'o'j, kvankam ekzist'is ali'a'j escept'o'j.

Ekzempl'e, la registr'ad'o de la Are'o de la Mal'nov'a Pont'o de la Mal'nov'a Urb'o de Most'ar en Bosnio- Hercegovin'o en la jar'o 2005 est'is prav'ig'it'a sur'baz'e de la re'konstru'ad'o de "kultur'a valor'o", ne'materi'a spec'o de propr'aĵ'o. En la kaz'o de la Tomb'o'j de la Reĝ'o'j de Bugando en Kasubi en Ugando, kiu'j est'is detru'it'a'j de fajr'o en la jar'o 2010, la Komitat'o don'is provizor'a'n aprob'o'n por la re'konstru'ad'o, kondiĉ'e ke la nov'a struktur'o est'u baz'it'a sur fid'ind'a dokument'ad'o, sur tradici'a'j form'o'j kaj teknik'o'j kaj sur daŭr'a uz'ad'o.

Fakt'e, la nun'a versi'o de la Gvid'lini'o'j pri la Real'ig'ad'o de la Konvenci'o pri Mond'hered'aĵ'o'j de la KM ankoraŭ re'spegul'as la Veneci'an Ĉart'o'n deklar'ant'e: "Je rilat'o al aŭtent'ec'o, la re'konstru'ad'o de arkeologi'a'j post'rest'aĵ'o'j aŭ histori'a'j konstru'aĵ'o'j est'as prav'ig'ebl'a nur sub escept'a'j cirkonstanc'o'j. Re'konstru'ad'o est'as akcept'ebl'a nur sur la baz'o de komplet'a kaj detal'a dokument'ad'o kaj sen iu ajn'a etend'iĝ'o baz'it'a sur supoz'o'j".

Tamen, en la lum'o de last'a'temp'a'j atak'o'j al hered'aĵ'a'j lok'o'j far'e de ekstrem'ist'o'j, la decid'o'j de la KM kaj de Unesk'o re'spegul'as mov'iĝ'em'a'n si'n'ten'o'n koncern'e al re'konstru'ad'o'j.

La prav'ig'o por tiu mov'iĝ'em'o est'as baz'it'a part'e sur la ide'o'j de la Nara- Dokument'o pri Aŭtent'ec'o (kiu est'is "koncept'at'a en la spirit'o de la Ĉart'o de Venecio" en la jar'o 1994 kaj aprob'it'a de ICOMOS), laŭ kiu la pli'ampleks'a util'ig'ad'o de ne'materi'a'j atribut'o'j pled'as por la re'konstru'ad'o.

La komenc'o'n por tiu mov'iĝ'em'o oni pov'as fiks'i je la intenc'a detru'ad'o de la Sufi-maŭzole'o'j sur la Mond'hered'aĵ'a Are'o de Timbuktu en Mal'i. Spit'e al al'vok'o'j de la ĝeneral'a direktor'o de Unesk'o kaj de la KM ne'tuŝ'i tiu'j'n ador'at'a'j'n tomb'o'j'n, la ekstrem'ist'o'j atak'is tiu'j'n kun de'nov'a venĝ'em'o, ĝis dek'kvar maŭzole'o'j est'is detru'it'a'j.

Ek'de tiu temp'o, Unesk'o progres'ig'is re'konstru'a'n procez'o'n, kiu est'is komplet'ig'it'a en rekord'a temp'o en la jar'o 2015. Tio est'as bon'a ekzempl'o por respond'i al la demand'o:
Aktual'aĵ'o'j

"Re'konstru'ad'o: por aŭ kontraŭ?>

Est'as rimark'ind'e, ke la valor'o'j list'ig'it'a'j en la Deklar'o pri El'star'a'j Universal'a'j Valor'o'j re'fokus'ig'as la tomb'o'j'n sol'e kiel atest'ant'o'j'n pri la pas'int'ec'o de Timbukto, sen menci'i valor'o'j'n de komun'um'o'j aŭ teknik'o'j'n arkitektur'a'j'n.

Okaz'is nur post la detru'ad'o de la tomb'o'j, ke komun'um'a'j kaj ne'materi'a'j valor'o'j est'is ek'konsider'at'a'j.

Rimed'o por re'gener'iĝ'o

Argument'o'j favor'e al re'konstru'ad'o trov'iĝ'as mult'foj'e en la lok'a komun'um'o: tradici'a'j konstru'a'j teknik'o'j est'as trans'don'at'a'j de la mal'jun'a al la nov'a generaci'o de konstru'ant'o'j, la projekt'o kun'ig'as la tut'a'n komun'um'o'n, kaj la ej'o'j daŭr'e serv'as kiel religi'a'j spac'o'j por ceremoni'o'j kaj kontempl'ad'o.

Fakt'e, kun'labor'ig'i la lok'a'n komun um'o'n en la re'konstru'ad'o de la tomb'o'j est'as rigard'at'e kiel er'o de re'pac'ig'a procez'o kaj rimed'o por re'gener'iĝ'o.

Argument'o'j kontraŭ la re'konstru'ad'o ekster la regul'o'j de la Gvid'lini'o'j pri Trakt'ad'o de la KM inklud'as mank'o'n de tra'vid'ebl'ec'o en la procez'o de la Unesk'a decid'o'farad'o kaj skeptik'ec'o pro tio, ke la decid'o'j est'as far'at'a'j ekster la lok'a komun'um'o, per profesi'a'j kaj reg'ist'ar'a'j organiz'o'j. En tia'j kaz'o'j est'as grav'e dokument'ad'i la decid'o'far'a'n procez'o'n tiu'cel'e, ke la ven'ont'a'j generaci'o'j pov'u kompren'i, kiel la elekt'o'j est'is far'it'a'j, kiu'j alternativ'o'j est'is konsider'at'a'j, kiu'j valor'o'j plu'daŭr'as kaj kiu'j nov'a'j est'is kre'it'a'j.

Al'don'e vag'as la ide'o permes'i al si temp'o'n por reflekt'ad'o post traŭmat'o kia en Timbuktu, cel'e las'i spac'o'n por est'ont'a konsider'ad'o tra temp'o'j kaj generaci'o'j. La re'konstru'ad'o de ĉiu'j tomb'o'j ebl'e esting'as dum la pas'ad'o de la temp'o la memor'o'n kaj mal'proviz'as la hom'o'j'n je la spac'o reflekt'i pri la pas'int'ec'o. La du'on'e detru'it'a Genbaku-kupol'dom'o en la pac'park'o de Hiroŝim'o, Japani'o, serv'as al preciz'e tiu cel'o kiel re'memor'o pri la plej detru'kapabl'a pov'o iam ajn kre'it'a de la hom'ar'o.

Nov'a gvid'ad'o bezon'at'a

Rilat'e al la tem'o de re'konstru'ad'o, la laŭ'cirkonstanc'a decid'far'ad'o de la KM ŝajn'as konduk'i al nov'a'j ag'o'koncept'o'j. Tiu mov'iĝ'em'o reprezent'as defi'o'n por la defend'ant'o'j de la doktrin'o pri konserv'ad'o, kiel ICOMOS, ĉar decid'o'j far'it'a'j de tia prestiĝ'a inter'naci'a korporaci'o don'as fid'ind'ec'o'n al ŝanĝ'at'a norm'o de konserv'ad'o. Pro la aper'o de ŝanĝ'iĝ'ant'a'j cirkonstanc'o'j bezon'at'a est'as nov'a gvid'ad'o.

Ĉart'o'j pri konserv'ad'o dev'as las'i spac'o'n al nov'a'j ide'o'j kaj la il'o'j por Mond'hered'aĵ'o'j bezon'as aktual'ig'o'n.

Ek'de la ek'aper'o de la doktrin'o pri konserv'ad'o en la 19-a jar'cent'o, ĉiu generaci'o al'don'is nov'a'j'n princip'o'j'n kaj gvid'lini'o'j'n. Doktrin'o pri konserv'ad'o, baz'it'a sur uz'it'a'j material'o'j, kiel manifest'it'e en la Gvid'lini'o'j pri Trakt'ad'o de Mond'a'j Hered'aĵ'o'j, ankoraŭ est'as part'o de ni'a legac'ar'o. La Burra- Ĉart'o kaŭz'as grav'a'n mov'iĝ'o'n al konserv'ad'o baz'it'a sur valor'o'j, fokus'it'a al hered'a'j kaj kultur'a'j valor'o'j. La Nara- Deklaraci'o, kun si'a emfaz'o al kultur'a divers'ec'o kaj la relativ'ec'o de valor'o'j, kuraĝ'ig'as tiu'j'n, kiu'j praktik'e okup'iĝ'as pri hered'aĵ'o'j, interpret'i la Veneci'an Ĉart'o'n tra tiu'j nov'a'j lens'o'j. Tiu al'don'a ag'o'koncept'o est'as bon'a start'o'punkt'o por okup'iĝ'i por la demand'o pri re'konstru'ad'o.

Christina Cameron (Kanado) est'as profesor'o kaj okup'as la Kanad'an Katedr'o'n pri Esplor'ad'o de Konstru'it'a'j Hered'aĵ'o'j, en la Lern'ej'o pri Arkitektur'o, Universitat'o de Montreal'o. Ŝi funkci'is en gvid'a'j pozici'o'j en la hered'aĵ'a kamp'o en Parks Canada dum pli ol tri'dek kvin jar'o'j. Cameron est'is aktiv'e engaĝ'it'a en la Unesk'a Mond'hered'aĵ'o kiel estr'o de la kanada delegaci'o (1990 ĝis 2008) kaj kiel ĝi'a prezid'ant'o (en 1990 kaj 2008).

Fritz-Ferdinand L. Palatin'us , Frank Lappe (Germanio) traduk'is el la angl'a lingv'o.

Fru'ec'o: la ŝlos'il'o de legi'pov'o

Dum la amas'a el'ir'o de fuĝ'ant'o'j ĥaos'ig'as lern'ad'o'n de dek'mil'o'j da infan'o'j, la fak'ul'in'o pri eduk'ad'o Hel'e'n Abadzi – kies stud'o'j kontribu'is por ating'i, ke legi'pov'o ek'de la element'a'j stud'o'j est'u inter'naci'e unu'a prioritat'o – vigl'e pled'as favor'e al la fru'a inokul'ad'o de legi'pov'ec'o al infan'o'j, kaj nepr'e antaŭ 18-a jar'aĝ'o.

Ĉiu'jar'e, la 8-an de septembr'o, okaz'e de la Inter'naci'a Tag'o por Legi'pov'ig'o, mi re'pens'as pri ne'leg'i'pov'a'j vir'in'o'j en mi'a infan'ec'o.

En mi'a nask'iĝ'a Grek'uj'o, antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j, mal'riĉ'ec'o kaj etn'a'j konflikt'o'j est'is grav'a'j, tamen est'ig'is sam'a'j'n problem'o'j'n pri eduk'ad'o kiel hodiaŭ.

En la 1930-aj jar'o'j, kiam oni mal'oft'eg'e ir'ig'is la kamp'ar'a'j'n knab'in'o'j'n en lern'ej'o'n, ambaŭ mi'a'j onkl'in'o'j dung'is en Ateno kamp'ar'a'n jun'ul'in'o'n. Kiel instru'ant'o'j ili atent'em'e lern'ig'is al ŝi leg'i la grek'a'n ortografi'o'n, kiu est'as sufiĉ'e koher'a. Maria lern'is la liter'o'j'n, sed sci'is disting'i nur izol'a'j'n vort'o'j'n. Ŝi fin'e rezign'is. Ŝi zorg'is infan'o'j'n, kiu'j stud'is sub ŝi'a'j okul'o'j, sed for'las'is ĉi mond'o'n pli-ol-90-jar'aĝ'a kiel ne'legi'pov'ul'o.

La etn'a'j konflikt'o'j kaj la trans'lok'iĝ'o'j mal'hav'ig'is lern'ad'o'n al mi'a patr'a onkl'in'o. En 1922 ŝi'a famili'o fuĝ'is de Turk'uj'o en Grek'uj'o'n, ŝi'a'j ge'patr'o'j mort'is, kaj ŝi neniam ir'is en lern'ej'o'n. Ŝi akir'is de si'a fil'in'o, kiu est'is instru'ist'in'o, fundament'a'n leg'o'sci'o'n en si'a'j 40-aj jar'o'j. Ŝi pas'ig'is pli ol du'on'o'n el si'a viv'o en grand'a urb'o kun mult'a'j sur'skrib'aĵ'o'j.

Tamen, kiam ŝi est'is 97-jar'aĝ'a, mi el'prov'is ŝi'n, ŝi kapabl'is nur tre hezit'e leg'i la dik'liter'o'j'n. Plej bon'okaz'e ŝi sukces'is re'kon'i nom'o'j'n de bus'lini'o'j.

Sofia, kiu eduk'is mi'n, ating'is tut'e ali'a'n nivel'o'n. El'tir'it'a el Turk'uj'o en 1922, ŝi komenc'is element'a'n stud'o'temp'o'n antaŭ ol iĝ'i sen'hejm'a orf'o. Kiam mi lern'is leg'ad'o'n, est'is ŝi kiu help'is mi'n. Ŝi leg'is ni'a'j'n instru'libr'o'j'n per hezit'a voĉ'o, tio rid'ig'is ni'n. Tamen, kiel ŝi sukces'is dir'i komplet'a'j'n fraz'o'j'n, ŝi daŭr'e prov'is kaj pli kapabl'iĝ'is. Fin'e de si'a viv'o, ad'e ŝi sur'naz'ig'is si'a'j'n okul'vitr'o'j'n, mal'ferm'is gazet'o'n kaj leg'is la nov'aĵ'o'j'n al mi'a patr'in'o.

Mis'leg'ad'o de plen'kresk'ul'o'j

Mult'a'j'n jar'o'j'n post'e, kiel special'ist'o pri eduk'ad'o ĉe la Tut'mond'a Bank'o, mi ekzamen'is por taks'i plur'a'j'n projekt'o'j'n pri legi'pov'ig'o de plen'kresk'ul'o'j. Malgraŭ klopod'o'j de reg'ist'ar'o'j kaj ne'reg'ist'ar'a'j organiz'o'j por legi'pov'ig'i plen'kresk'ul'o'j'n en la 1980-aj kaj 1990-aj jar'o'j, la el'vok'it'a'j stat'o'j memor'ig'is al mi la bild'o'j'n de mi'a infan'ec'o. En Bangladeŝo la lern'ant'o'j unu'silab'e el'dir'is eĉ post unu jar'o da stud'ad'o. En Burkino, la fin'kurs'a'j plen'kresk'ul'o'j halt'is post ĉiu vort'o kaj eĉ pen'is prov'leg'i si'a'n propr'a'n skrib'aĵ'o'n.

Kontraŭ'e ĉiu'j, kiu'j est'is mal'long'e stud'int'a'j en infan'ec'o, leg'is komfort'e, kiel est'is far'int'a Sofia. La kontrast'o est'is impres'a.

Ne nur la plen'kresk'ul'o'j, kiu'j ne stud'is, leg'as klopod'e. La eduk'it'a'j fremd'ul'o'j lern'ant'a'j lingv'o'n, kies aboc'o mal'simil'as al la propr'a, kon'as sam'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n. Esplor'ist'o aŭ hom'ar'help'ant'o "okcident'ul'o", kiu viv'is dek'o'j'n da jar'o'j en Etiop'uj'o aŭ en Bengladeŝo, parol'as fru'e la land'a'n lingv'o'n, sed leg'as la tut'a'n viv'o'n kiel infan'o en ek'element'a kurs'o, li fal'et'as pro miks'aĵ'o da liter'o'j, kiu'j'n li dev'as mal'implik'i unu post la ali'a. La leg'ad'o est'as tro labor'ted'a kaj mult'a'j evit'as tio'n.

Tiu'j fakt'o'j bild'ig'as traf'a'n fenomen'o'n, kiu'n oni pov'as nom'i "mis'leg'ad'o de nov-leg'sci'a plen kresk'ul'o". Ŝajn'as, ke ĝi iĝ'as signifo plen'a ek'de la 19-jar'iĝ'o, kaj ĝi tuŝ'as ver'ŝajn'e ĉiu'j'n. La student'o'j, kiu'j dev'as hav'ig'i nov'a'n skrib'sistem'o'n post la 18-a jar'aĝ'o, leg'as mal'rapid'e kaj dum dek'o'j da jar'o'j hav'as mal'facil'aĵ'o'j'n por mal'kod'i tekst'o'n.

Plur'a'j kon'ig'a'j kaj neŭr'o'scienc'a'j stud'o'j indik'as ne'mal'aper'ig'ebl'a'j'n leg'a'j'n mal'facil'ec'o'j'n ĉe plenkreskuloj.

La mis'leg'ad'o de plen'kresk'ul'o'j sen'dub'e klar'ig'as part'e la mal'ŝat'ind'a'j'n rezult'o'j'n de la program'o'j por legi'pov'ig'ad'i la plenkreskulojn tra la mond'o. Sed ĝi est'is ne'vid'at'a. La eduk'ist'o'j atribu'as tiu'j'n mal'sukces'o'j'n al soci'a'j problem'o'j, al mank'o de em'o de la lern'ant'o'j aŭ al mis'aĵ'o'j en organiz'ad'o. Cert'e tio part'e respondecas, sed la rezult'o'j est'as sam'e tut'e el'rev'ig'a'j koncern'e tiu'j'n, kiu'j persist'as. Pli'e pro la ne'vid'ebl'a karakter'o de tiu strang'a mis'leg'ad'o, mal'mult'e da esplor'o'j rekt'e koncern'is ĝi'n.

Kio do est'as flu'a leg'ad'o kaj kial ĝi grav'as? Percept'it'a kiel ne'escept'a rit'o de tra'ir'o de infan'ec'o, ĝi tamen postul'as specif'a'j'n cerb'a'j'n ŝanĝ'o'j'n.

"Inokul'i" legi'pov'o'n al infan'o'j

La leg'ad'o est'as frukt'o de percept'a lern'ad'o; dum la unu'a'j milion'on'o'j da sekund'o'j, ĝi de'pend'as de neni'u kompren'o. Post'e help'at'e de ekzerc'ad'o, la cerb'o lern'as sam'temp'e kun'lig'i kaj mal'kod'i la kontur'o'n de la liter'o'j. Ĝi far'as tio'n kun pli da efik'o, se la simbol'o'j est'is unu'op'e lern'ig'at'a'j kun insist'o pri ili'a'j form'a'j simil'ec'o'j. La ekzerc'it'ec'o konduk'as al tio kombin'i la et'a'j'n unu'o'j'n al pli grand'a'j unu'o'j. La lern'ad'o de i'a'j alfabet'o'j (leg'simbol'o'j) kaj ortografi'a (normal'skrib'ad'a) sistem'o postul'as pli da temp'o.

Tamen en ĉiu'j kultur'o'j, de Franc'uj'o ĝis Ĉin'uj'o, hom'o'j uz'as la sam'a'j'n cerb'a'j'n struktur'o'j'n.

Post dek'du'o'j da hor'o'j de ekzerc'ad'o, tiu procez'o migr'as al part'o de la cerb'o, kiu re'kon'as la vort'o'j'n, sam'e kiel se tem'us pri vizaĝ'o'j. Post'e ek'rigard'o sufiĉ'as por mal'kod'i seri'o'n da liter'o'j, kiel la trajt'o'j de iu vizaĝ'o.

Sam'temp'e la leg'ad'o iĝ'as facil'a, aŭtomat'a. Ni ne plu pov'as ĉes'i leg'i, sam'e kiel ni ne pov'as mal'permes'i al ni re'kon'i la person'o'j'n, kiu'j'n ni kon'as. La rapid'ec'o ating'it'a est'as po 45 ĝis 60 vort'o'j minut'e.

Dank'e al la percept'a lern'ad'o la hom'o pov'as lern'i por re'kon'i spur'o'n, muzik'a'n not'ad'o'n, nombr'o'j'n, matematik'a'j'n ekvaci'o'j'n, stel'ar'o'j'n aŭ antaŭ'sign'o'j'n de la veter'o. Kaj ek'de kiam tiu vid'a funkci'o est'as akir'it'a kaj regul'e ekzerc'at'a, ĝi rest'as en la memor'o. Oni do pov'as "Inokul'i" legi'pov'o'n al infan'o'j.

Kurioz'e, ne neces'as kon'i lingv'o'n aŭ sci'i ĝi'a'n skrib'ad'o'n por tamen reg'i ĝi'a'n flu'a'n leg'ad'o'n! Por religi'a'j cel'o'j milion'o'j da infan'o'j tra la mond'o lern'as leg'i tekst'o'j'n de ne'kon'at'a lingv'o, kies skrib'ad'o ne simil'as al ili'a naci'a lingv'o. La lern'ad'o est'as grand'skal'e facil'ig'it'a, kiam liter'o'j kaj fonem'o'j est'as inter'respond'a'j, mal'sam'e kiel en la hispan'a aŭ la hind'a, sed okaz'as sam'e al la angl'a aŭ la khmera kies normal'a skrib'manier'o est'as ne koher'a.

Tamen por kompren'i tekst'o'n, neces'as flu'ec'o: la neces'ig'o'j de la moment'a memor'o postul'as rapid'ec'o'n. Eduk'it'a plenkreskulo leg'as po 250 ĝis 350 vort'o'j minut'e.

La infan'o'j, kiu'j for'las'as lern'ej'o'n post akir'o de aŭtomat'ec'o, kapabl'as leg'i sur'skrib'aĵ'o'j'n de si'a ĉirkaŭ'ej'o kaj ekzerc'ad'i sufiĉ'e por konserv'i si'a'j'n leg'kapabl'o'j'n kaj pli'bon'ig'i ili'n:
tio okaz'is al Sofia, mi'a eduk'ist'in'o.

Sed se ili for'las'as la lern'ej'o'n antaŭ ol flu'e legi'pov'i, la mal'kod'o liter'o'n post liter'o est'as tro ted'eg'a. Kiel Maria kaj mi'a patr'a onkl'in'o, ili pov'as preter'pas'i ŝild'o'n kaj nom'o'n de strat'o sen kapabl'o leg'i ili'n.

Mal'feliĉ'e tiu kapabl'o aŭtomat'ig'i la leg'ad'o'n de mult'a'j simbol'o'j hav'as lim'ig'it'a'n viv'daŭr'o'n. I'a'j cerb'a'j cirkvit'o'j koncern'e percept'o'n hav'as sent'pov'a'j'n period'o'j'n kaj iom'post'iom'e pli malrapidiĝas en la jun'ul'temp'o. Se la proces'o de aŭtomat'ec'o est'as romp'it'a dum plur'a'j jar'o'j, la infan'o pov'as perd'i valor'a'n temp'o'n, kiu'n li ne pov'os kompens'i.

La amas'a'j trans'lok'iĝ'o'j de rifuĝ'ant'o'j en la 21-a jar'cent'o okaz'ig'is grav'a'n kriz'o'n de ne'leg'i'pov'ec'o (analfabet'ism'o).

Translokitaj de Sirio al Grek'uj'o kaj German'uj'o, ili ebl'e neniam aŭtomat'ig'os percept'e la postul'a'n kon'o'n de arab'a'j skrib'sign'o'j. Por kelk'a'j la romp'o est'os ver'ŝajn'e fin'o'far'a. Pli'e la ekzil'o ne est'as la nur'a minac'o koncern'e la legi'pov'ig'o'n de la infan'o'j. La land'o'j mal'riĉ'a'j ampleks'ig'is si'a'n instru'sistem'o'n sen bon'e sci'i kiel instru'i al mal'favor'it'o'j, do produkt'is generaci'o'n de ne'leg'i'pov'a'j lern'ant'o'j. Tiu fakt'o mal'pli bon'iĝ'as pro la uz'o de la angl'a aŭ la franc'a lingv'o, kies normal'a skrib'manier'o est'as komplik'a.

Tial ver'as, ke mult'a'j afrik'an'a'j lern'ant'o'j kapabl'as, plej bon'okaz'e, nur mal'kod'i kelk'a'j'n liter'o'j'n aŭ kelk'a'j'n vort'o'j'n en ambaŭ lingv'o'j.

Iu'j plen'kresk'iĝ'int'a'j part'o'pren'os en legi'pov'o-kurs'o'j, sed tio okaz'os ver'ŝajn'e tro mal'fru'e, laŭ la Mond'a Bank'o por ke ili kresk'ig'u la neces'a'j'n aŭtomat'ism'o'j'n.

Tiu'j cerb'a'j (neŭr'ologi'a'j) okaz'aĵ'o'j prezent'as ankaŭ konsekvenc'o'j'n pri la cel'o'j de daŭr'a dis'volv'iĝ'o (ODD). Laŭ ODD 4.6 la reg'ist'ar'o'j dev'as atent'i, ke ĝis 2030 ĉiu'j jun'ul'o'j kaj sufiĉ'e grand'eg'a proporci'o de plen'kresk'ul'o'j, vir'o'j kaj vir'in'o'j, sci'u leg'i, skrib'i kaj kalkul'i. Por facil'ig'i la lern'ad'o'n kaj help'i la instru'ist'o'j'n en ili'a'j task'o'j, neces'as kontribu'ig'i la cerb'o'scienc'a'j'n esplor'o'j'n.

Funkci'ig'i percept'a'n lern'ad'o'n ne postul'as el'labor'it'a'j'n instru'ag'ad'o'j'n.

La instru'ist'o'j dev'as instru'i la inter'respond'o'j'n: simbol'o'j-fonem'o'j kaj obl'ig'i la ekzerc'o'j'n bon'e koment'at'a'j'n en klas'o. La praktik'a ekzerc'o ebl'ig'as kun'lig'i la et'a'j'n unu'o'j'n kun la pli grand'a'j, la vort'o'j kaj la fraz'o'j. Dik'a'j aŭ mult'a'j libr'o'j est'as ne'mal'hav'ebl'a'j por ebl'ig'i, ke la kapabl'o pri re'kon'o "vizaĝ'a" dis'volv'iĝ'u.

Ili dev'as est'i skrib'it'a'j per dik'a'j liter'o'j kun sufiĉ'a inter'spac'o por respond'i al la vid'a'j postul'o'j de la cerb'o. Ĉar la skrib'ad'o sub'ten'as la leg'ad'o'n, neces'as akir'i vort'ar'et'o'n por kompren'i la tekst'o'j'n. Ĉar la proced'o de leg'ad'o est'as universal'a, po 45 ĝis 60 vort'o'j minut'e dev'us est'i uz'at'a'j kiel proksim'um'a kriteri'o de aŭtomat'ec'o koncern'e preskaŭ ĉiu'j'n lingv'o'j'n kaj ĉiu'j'n alfabet'o'j'n (leg'simbol'ar'o'j'n). Por ke la infan'o lern'u per'e de tekst'o'j kaj ĝu'u la leg'ad'o'n, tiu rapid'ec'o dev'os est'i ating'it'a ek'de la fin'o de la du'a jar'o de element'a lern'ej'o.

Donac'ant'o'j kaj reg'ist'ar'o'j ricev'as mult'a'j'n de'voj'ig'a'j'n konsil'o'j'n pri leg'ad'o. La tradici'a'j metod'o'j de la lern'ad'o liter'o'n post liter'o, pli konform'a'j al la funkci'ad'o de la cerb'o, est'is anstataŭ'ig'it'a'j per tut'ec'a'j ag'ad'o'j de al'proksim'iĝ'o de la lingv'o, Aktual'aĵ'o'j kiu'j reflekt'as la opini'o'n de mez'a'j soci'klas'o'j. Tio pov'as okaz'ig'i grav'a'j'n mal'bon'aĵ'o'j'n por la mal'riĉ'ul'o'j. La lern'ant'o'j de lingv'o'j skrib'e koher'a'j pov'as progres'i sufiĉ'e pri leg'ad'o por rezist'i al post'a'j romp'o'j. Tio'n ebl'ig'is la mal'nov'a'j silab'ar'o'j. Sed la en'ig'o de "modern'a'j" metod'o'j mal'rapid'ig'as tiu'n proced'o'n, mal'protekt'ant'e la lern'ant'o'j'n kontraŭ viv'risk'o'j, kaj risk'ant'e ke ili iĝ'u funkci'e nelegi pov'a'j.

La inter'naci'a tag'o de legi'pov'ig'o memor'ig'as ni'n, ke ni dev'as sekur'ig'i la aŭtomat'ec'o'n ek'de la infan'aĝ'o.

Ĉar tiu funkci'o hav'as lim'dat'o'n:
nepr'as ke plej mal'fru'e 18-jar'aĝ'a'j, ĉiu'j infan'o'j sci'u leg'i flu'e laŭ unu aŭ plur'a'j leg'simbol'ar'o'j. Ont'ec'e la bio'kurac'a esplor'o pov'os ebl'e mal'grav'ig'i tiu'n cerb'a'n fenomen'o'n, sed ĝis 2030, la cel'o est'as klar'a. La milit'o'j kaj la trans'lok'iĝ'o'j de hom'grup'o'j ŝajn'as esenc'e propr'a al la hom'ar'a evolu'o, do la eduk'a komun'um'o dev'as est'i pret'a. La reg'ist'ar'o'j kaj la donac'ant'o'j dev'os kontribu'ig'i la ekzist'ant'a'n esplor'ad'o'n por ke la akir'o de la aŭtomat'ism'o'j okaz'u ek'de la unu'a jar'o. Ankaŭ por ke, se urĝ'a situaci'o romp'us la lern'ej'a'n proced'o'n, la plen'kresk'ul'o'j hav'us est'ont'ec'o'n simil'a'n al tiu de Sofia, ne al tiu de Maria.

Hel'e'n Abadzi est'as grek'a psikologi'ist'in'o, esplor'ist'o en la universitat'o de Teks'as en Arlington (Teksaso, Uson'o). Ŝi labor'is dum 27 jar'o'j kiel ĉef'fak'ul'o pri eduk'ad'o en la Mond'a Bank'o kaj apog-uz'is la kondut'ism'a'n psikosciencon kaj la cerb'o'scienc'o'j'n por pli'bon'ig'i la rezult'o'j'n de produkt'o'don'a'j el'spez'o'j en eduk'ad'o. Hel'e'n Abadzi est'as ek'de 2015 unu el la kvin membr'o'j de la juĝ'ant'ar'o de la inter'naci'a'j premi'o'j pri legi'pov'ig'o de Unesk'o, kiu'n ŝi prezid'is en 2016 ĝis juni'o 2017.

Kun'divid'i laŭ'leĝ'e sen'pag'e kaj por pli bon'a lern'ad'o

Mank'o de universal'a al'ir'ebl'ec'o al efik'a'j eduk-rimed'o'j est'as inter'naci'a problem'o. Sed, dir'as Cable Green, la bon'a nov'aĵ'o est'as, ke mal'ferm'a eduk'ad'o pli'ig'as al'ir'ebl'ec'o'n, mal'grand'ig'as el'spez'o'j'n kaj pli'bon'ig'as la lerna do'n de la student'o'j.

Per tiu ĉi artikol'o, la Unesk'o- kurier'o mark'as la 2-an Mond'a'n Kongres'o'n pri Mal'ferm'a'j Eduk- resurs'o'j en Ljubljan'a, Sloveni'o, en septembr'o 2017.

Ni viv'as en la era'o de abund'a inform'ad'o, kie ĉiu person'o, unu'a'foj'e en la histori'o, pov'as al'ir'i ĉio'n de la sci'o, kiu'n oni ŝat'as. La ŝlos'il'o al tiu ĉi grand'a ŝanĝ'o en eduk'a oportun'ec'o est'as Mal'ferm'a'j Eduk'a'j Rimed'o'j (Mer), liber'e akir'ebl'a'j il'o'j, kiu'j'n oni pov'as el'ŝut'i, redakt'i kaj kun'divid'i por pli bon'e serv'i la student'o'j'n.

Dum la pas'int'a'j du'dek jar'o'j, la eduk'a'j rimed'o'j - tekst'libr'o'j, vide'o'j, kurs'o'j, licenci'ul'a'j program'o'j k.a.

– uz'at'a'j por instru'i kiel leg'i kaj skrib'i, lern'i fizik'o'n kaj pens'i kritik'e, est'as ‘nask'iĝ'int'a'j inform'ad'ik'e’.

Kvankam ni ankoraŭ uz'as pres'it'a'j'n ekzempler'o'j'n kaj sen'ret'e-liver'it'a'j'n lern'o'material'o'j'n, trov'iĝ'as diĝit'a dosier'o. Dank’ al la ret'o, mal'kar'a disk'o'spac'o kaj ne'lok'de'pend'a komput'ad'o, nun ni pov'as konserv'i, dis'don'i kaj pret'ig'i kopi'o'j'n de diĝit'a'j eduk'a'j rimed'o'j por marĝen'a kost'o de nul'o.

Sed kiel la eduk'ist'o'j kun'divid'as diĝit'a'j'n lern'o'material'o'j'n sen kontraŭ'i kopi'rajt'a'n leĝ'o'n – kiel ili pov'as kun'divid'i laŭ'leĝ'e?

La ŝlos'il'a disting'a karakter'o de mal'ferm'a'j eduk-rimed'o'j est'as ili'a universal'a kopi'rajt'a licenc'o kaj la leĝ'a permes'o propon'it'a al la publik'o, uz'i, modif'i kaj kun'divid'i ĝi'n. Se iu eduk'a rimed'o ne est'as klar'e mark'it'a ke ĝi est'as en publik'a domajno aŭ hav'as mal'ferm'a'n permes'o'n, tio ne est'as publik'a eduk'a rimed'o.

La plej ĝeneral'a voj'o permes'i eduk'a'n rimed'o'n por publik'a uz'o est'as - mark'i ĝi'n Mer – est'as al'don'i CC-licenc'o'n de Kre'it'a'j Komuniaĵoj al la rimed'o. Tiu'j ĉi licenc'o'j est'as norm'ig'it'a'j, sen'pag'e uz'ebl'a'j, sen kopirajtigitaj rimed'o'j simil'e al pli ol 1.2 bilion'o'j da kopi'rajt'ig'it'a'j verk'o'j en naŭ milion'o'j da ret'paĝ'ar'o'j, laŭ la stat'o de raport'o pri komunaĵ'o'j, 2016. Kiam la aŭtor'o'j al'don'as CC-licenc'o'n al si'a verk'o, ili hav'as si'a'n kopi'rajt'o'n kaj kun'divid'as ili'a'n verk'o'n kun la publik'o, sen'pag'e, laŭ si'a'j elekt'it'a'j kondiĉ'o'j.

Potenc'ig'i la tut'a'n pov'o'n de Mer

ne egal'valor'as kun “sen'pag'a”. Ĉiu'j Mer est'as liber'e al'ir'ebl'a'j, sed ne ĉiu sen'pag'a en'hav'o est'as Mer.

Mult'a'j Amas'a'j Mal'ferm'a'j En'ret'a'j Kurs'o'j (AMEK-oj, en la angl'a original'o MOOCs), ekzempl'e, est'as sen'pag'a'j sed ne mal'ferm'a'j.

Kvankam al'ir'o al la AMEK-a en'hav'o pov'as est'i sen'pag'a, la AMEK est'as konsider'at'a Mer nur se la en'hav'o'j est'as mal'ferm'e licenc'it'a'j aŭ publik'a posed'aĵ'o. Ĉi tio far'iĝ'as serioz'e grav'a, se oni dezir'as traduk'i iu'n AMEK-on al mal'sam'a'j lingv'o'j kaj/ aŭ modif'i ĝi'n laŭ lok'a'j cirkonstanc'o'j por adapt'i ĝi'n al la bezon'o'j de si'a'j student'o'j.

Mer pov'as est'i liber'e re'ten'at'a'j (konserv'i kopi'o'n), re'util'ig'at'a'j (uz'i tia kia ĝi est'as), revizi'at'a'j (adapt'i, ĝust'ig'i, modif'i), re'kombinat'a'j (unu'ig'i mal'sam'a'n en'hav'o'n por kre'i i'o'n nov'a'n) kaj re'dis'don'at'a'j (parto pren'ig'i kopi'o'j'n al ali'a'j), sen tra'pas'i kopi'rajt'a'j'n leĝ'o'j'n. Kompren'ebl'e, se ni dezir'as potenc'ig'i la tut'a'n pov'o'n de Mer, instru'ist'o'j kaj student'o'j ankaŭ bezon'as al'ir'o'n al infra'struktur'o de Inform'a kaj Komunik'a Teknologi'o (Ikt, en la angl'a original'o ICT):
komput'il'o'j, port'ebl'a'j aparat'o'j kaj inter'ret'a konekt'o, ĉie por ĉiu'j.

Resum'e, Mer est'as ebl'a'j ĉar:
(1) eduk'rimed'o'j est'as cifer'ec'a'j (la pli'mult'o de Mer est'as “de'nask'e cifer'ec'a'j”, kvankam oni pov'as dispon'ig'i Mer-o'j'n al student'o'j tiel en cifer'ec'a kiel en pres'it'a form'o'j) kaj cifer'ec'a'j rimed'o'j pov'as est'i konserv'at'a'j, kopi'at'a'j kaj dis'don'at'a'j kontraŭ preskaŭ nul'a kost'o; (2) inter'ret'o simpl'ig'as por iu ajn part'o'pren'i cifer'ec'a'n en'hav'o'n; kaj (3) mal'ferm'a'j licenc'o'j de Kre'a Komunaĵ'o ig'as simpl'a kaj laŭ'leĝ'a tio'n, ke oni konserv'u si'a'n kopi'rajt'o'n kaj laŭ'leĝ'e part'o'pren'ig'u eduk rimed'o'j'n kun la mond'o.

Kia'n diferenc'o'n far'as Mer?

Kiam alt'lern'ej'o'j kaj universitat'o'j ek'uz'as Mer-o'j'n, ili ebl'ig'as seri'o'n de pozitiv'a'j eduk'a'j ŝanĝ'o'j. Kio unu'e okaz'as, est'as ke pli'alt'iĝ'as just'a al'ir'o al eduk'rimed'o'j. Ĉiu unu'op'a student'o pov'as en la unu'a tag'o al'ir'i la tut'o'n de la eduk'rimed'o'j projekt'it'a'j por ke ili est'u sukces'a'j en la klas'o.

Ĉi tio pov'as ŝajn'i mem'evident'a, sed eĉ en Uson'o, du tri'on'o'j de la alt'lern'ej'a'j kaj universitat'a'j student'o'j ne aĉet'as la lern'o'libr'o'j'n preskrib'it'a'j'n por si'a'j lecion'o'j ĉar ili ne pov'as pag'i ili'n.

La du'a pozitiv'a rezult'o est'as ke ĉiu'j student'o'j akir'as al'ir'o'n al grav'a, laŭ'tem'a eduk'a en'hav'o projekt'it'a por ili. Profesor'o en Mumbai pov'as el'ŝut'i lern'o'libr'o'n mal'ferm'e licenc'it'a'n kiu est'as kun'divid'it'a de la Universitat'o de Barcelono, traduk'i ĝi'n en la hind'a'n lingv'o'n, kaj ĝis'dat'ig'i la libr'o'n per ekzempl'o'j kiu'j est'os al'log'a'j por li'a'j aŭ ŝi'a'j student'o'j.

Tri'e, lern'o'rezult'o'j pli'bon'iĝ'as aŭ rest'as egal'a'j, dum la prez'o mal'alt'iĝ'as ĝis preskaŭ nul'o. Kiam ĉiu'j student'o'j en iu klas'o hav'as al'ir'o'n al ĉiu'j rimed'o'j en la unu'a tag'o, ili sukces'as. Analiz'o publik'ig'it'a en revu'o, de pli ol 16 000 student'o'j en publik'a'j instituci'o'j, montr'is ke student'o'j uz'ant'a'j mal'ferm'a'j'n material'o'j'n funkci'as tiel bon'e kiel, aŭ pli bon'e ol, ili'a'j par'ul'o'j uz'ant'a'j tradici'a'j'n kurs'material'o'j'n.

Jared Robinson kaj David Wiley:
A mult'i-institutional study of the impact of op'e'n textbook adoption on the learning outcomes of post-secondary students [angl'e:
Plur'instituci'a stud'o de la sekv'o'j de la adopt'o de mal'ferm'a'j lern'o'libr'o'j sur la lern'o'rezult'o'j'n de post-mez'lern'ej'a'j student'o'j], Journal of Computing in Higher Education, 2015).

Kvar'e, oni rimark'is ke procent'o'j de kurs'plen'um'o pli'alt'iĝ'as. En kontrol'it'a aplik'o de Mer ĉe la Komun'um'a Mez'lern'ej'o Tidewater, en Virginia, Uson'o, student'o'j uz'ant'a'j Mer-rimed'o'j'n en divers'a'j kurs'aranĝ'o'j prosper'is ĝis 11% pli 66 | Unesk'o-Kurier'o • juli'o - septembr'o 2017 Kia'n diferenc'o'n far'as Mer?

bon'e tiel en plen'um'o de kurs'o'j kiel en rezult'o'j. (Lan'e Fischer, John Hilton, David Wiley kaj Lind'a William: Maintaining momentum toward graduation: Oer and course throughput rat'e [angl'e: Konserv'ant'e impet'o'n al diplom'iĝ'o: Mer kaj la procent'o de tra'pas'o de kurs'o'j], The International Review of Research in Op'e'n and Distributed Learning, 2016).

Student'o'j rest'as kaj sukces'as en kurs'o'j kiu'j proviz'as ili'n per al'ir'o al la tut'o de la eduk'rimed'o'j kiu'j'n ili bezon'as por prosper'i. Ĉar pli da student'o'j fin'as si'a'j'n kurs'o'j'n, temp'o ĝis diplom'iĝ'o ankaŭ mal'alt'iĝ'as.

Per'e de Mer, eduk'instituci'o'j help'as student'o'j'n mov'iĝ'i tra si'a'j eduk'a'j ŝanc'o'j pli rapid'e kaj sukces'e - pli efik'a publik'a invest'ad'o.

Kvin'e, kiam ni jam hav'as Mer-o'j'n en ni'a'j lern'o'spac'o'j, student'o'j kaj instru'ist'o'j pov'as ek'uz'i mal'ferm'eduk'a'j'n praktik'o'j'n - “kun'labor'a'j'n praktik'o'j'n kiu'j inkluziv'as la kre'o'n, uz'o'n kaj re'uz'o'n de Mer kaj pedagogi'a'j praktik'o'j util'ig'ant'a'j part'o'pren'a'j'n teknologi'o'j'n, kun'ul'a'n lern'ad'o'n, kre'o'n kaj dis'divid'o'n de sci'o, kaj mem'fid'ig'o'n de lern'ant'o'j” (Catherine Cronin:
Openness and praxis: exploring the us'e of op'e'n educational practices in higher education [angl'e: Mal'ferm'o kaj praktik'o: esplor'i la uz'o'n de mal'ferm'a'j eduk'a'j praktik'o'j en alt'a eduk'ad'o], The International Review of Research in Op'e'n and Distributed Learning, 2017). Laŭ Cronin, student'o'j far'iĝ'as kun'produkt'ant'o'j, est'ig'ant'o'j kaj kre'ant'o'j de sci'o; ili pov'as kre'i, ĝis'dat'ig'i kaj pli'bon'ig'i Mer-o'j'n dum ili lern'as.

Neces'as politik'a sub'ten'o

Unu el la manier'o'j, laŭ kiu'j regis tar'o'j pov'as sub'ten'i la mal'ferm'a'n eduk'ad'o'n est'as la adopt'ad'o de simpl'a politik'o: postul'i, ke la eduk'rimed'o'j financ'at'a'j de publik'a'j mon'rimed'o'j est'u al'ir'ebl'a'j laŭ liber'a licenc'o.

Por tio, sufiĉ'as en'konduk'i en la jam ekzist'ant'a'j'n financ'ad'a'j'n sistem'o'j'n por eduk'rimed'o'j (stipen di'o'j, kontrakt'o'j kaj ali'a'j) dev'ig'o'j'n pri kre'ad'o laŭ liber'a licenc'o, konform'ig'i ili'a'n en'hav'o'n al Rel kaj trans'ig'i de "ferm'it'a" al "mal'ferm'a" la norm'a'n valor'o'n de tiu'j rimed'o'j financ'at'a'j de la Ŝtat'o.

Tio est'as apart'e valor'a argu ment'o sur la kamp'o de edukpolitikoj:
ĉar la publik'o financ'as tiu'j'n rimed'o'j'n, ĝi dev'us rajt'i tio'n util'ig'i sen al'don'a kost'o kaj kun la leĝ'o'sub'ten'o adapt'i tiu'j'n por kontent'ig'i lok'a'j'n bezon'o'j'n.

Ĉio ŝajn'as mem'evident'a, sed tio ne est'as la regul'o. Ĉar plej oft'e la rimed'o'j, saĝ'e el'labor'it'a'j per la help'o de publik'a'j mon'rimed'o'j, sub'met'iĝ'as al la merkat'o, tiel ke la al'ir'o al ili est'as rezerv'at'a al tiu'j, kiu'j pret'as pag'i por ili du'a'n foj'o'n. Nu, kial trud'i tiu'n krom'kost'o'n al la civit'an'o'j de iu land'o?

La reg'ist'ar'o'j, la fond'aĵ'o'j kaj la lern'ej'o'j pov'as kaj dev'as funkci'ig'i politik'o'j'n de liber'a al'ir'o, postul'ant'e la trans'form'ad'o'n al liber'a al'ir'o de la eduk'rimed'o'j, kies kre'ad'o'n ili financ'is. La aktual'a'j politik'o'j dev'ig'as la aper'ig'o'n laŭ liber'a licenc'o kaj al tio ili aplik'as klar'a'n difin'o'n, ideal'e per al'juĝ'o de la licenc'o Atribution [Atribu'it'a] de Creative Commons [Kre'a Komunaĵ'o] (CC BY), kiu liver'as la rajt'o'j'n je plen'a util'ig'o, laŭ la kondiĉ'o, ke menci'iĝ'u la aŭtor'nom'o.

En juni'o 2012, Unesk'o gast'ig'is en si'a sid'ej'o Mond'a'n Kongres'o'n de Liber'a'j Eduk'rimed'o'j kaj aper'ig'is Deklar'o'n de Parizo pri la Rel 2012, kiu al'vok'as la reg'ist'ar'o'j'n "instig'i la atribu'o'n de mal'ferm'a'j licenc'o'j al la eduk'material'o'j produkt'it'a'j per publik'a'j rimed'o'j". Mi ĝoj'as anonc'i, ke plur'a'j reg'ist'ar'o'j sekv'is tiu'n rekomend'o'n.

Por konklud'i, se oni vol'as ĝeneral'ig'i Rel, se oni vol'as dispon'ig'i Rel por ĉiu'j nivel'o'j de eduk'ad'o, ĉiu'j tem'o'j kaj en ĉiu'j lingv'o'j, adapt'it'a'n al la lok'a'j bezon'o'j, kaj ek'hav'i la neces'a'j'n rimed'o'j'n por sub'ten'i ili'a'n kre'ad'o'n, ili'a'n ek'uz'o'n kaj ili'a'n regul'a'n aktual'ig'o'n, tiam neces'as (1) ĝeneral'a konsci'iĝ'o kaj sistem'a sub'ten'o favor'e al ili kaj (2) vast'a adopt'ad'o de politik'o'j por atribu'o de mal'ferm'a'j eduk'a'j licenc'o'j. Kiam ĉiu'j eduk'ist'o'j en'am'iĝ'os al la liber'a kaj mal'ferm'a al'ir'o al tiu'j rimed'o'j, kiam est'os ŝanĝ'it'a'j la financ'a'j regul'o'j kaj la norm'a al'ir'o al la ensembl'o de eduk'a'j rimed'o'j produkt'it'a'j per publik'a'j mon'rimed'o'j est'os "mal ferm'a" kaj ne "ferm'it'a", tiam ni viv'os en mond'o, kie ĉiu hav'os al'ir'o'n al eduk'ad'o laŭ'dezir'e.

Cable Green (Uson'o) gvid'as la serv'o'n Op'e'n Education (Malferma Eduk'ad'o) ĉe Creative Commons, kiu kun'ig'as pli ol 500 esplor'ist'o'j'n, aktiv'ul'o'j'n, volont'ul'o'j'n kaj fak'ul'o'j'n pri jur'o, eduk'ad'o, scienc'o, muze'ologi'o kaj strategi'o, en tut'mond'a ret'o, kiu ampleks'as 85 land'o'j'n.

Ranganayakulu (Hindio) por P.64, de Daniel Cotarelo Garcia (Argentino) por P.65-66, el la franc'a de James Rezende Pit'o'n (Brazilo) por P.67.

Don'i al ge'jun'ul'o'j voĉ'o'n!

Por la Inter'naci'a Tag'o de Ge'jun'ul'o'j, la 12-a de aŭgust'o, la Kurier'o dediĉ'as ĉi tiu'j'n paĝ'o'j'n al projekt'o'j de Unesk'o kiu'j cel'as jun'a'j'n generaci'o'j'n kiu'j dezir'as part'o'pren'i en volont'ul'a ag'ad'o kaj dialog'o.

Se mi est'us ...

"Tiu'j tomb'o'j kiu'j ten'as ni'n viv'a'j" est'as ne'kutim'a titol'o pro sam'e strang'a fot'aĵ'o far'it'a de la 27-jar'aĝ'a Vesal Sulaiman, loĝ'ant'a en Germanio. "Ĝi plen'ig'as mi'n sam'temp'e per mal'ĝoj'o kaj ĝoj'o", li dir'as. La bild'o etern'ig'as la moment'o'n kiam, dum li'a vojaĝ'o al Kabul'o, li vid'is infan'o'j'n dev'ig'it'a'j'n pur'ig'i tomb'o'j'n por mon'o. Plej'mez'vintr'e kaj kun man'o'j frost'ig'it'a'j pro la mal'varm'o, la infan'o'j grimp'is al la mont'a pint'o mal'antaŭ moske'o por el'pren'i akv'o'n!

Kiam Sulaiman demand'is ili'n ĉu ili ŝat'as la labor'o'n, ili respond'is: "Jes, ĝi ebl'ig'as ni'n al'ir'i al lern'ej'o".

"Mi pen'is imag'i kiel mi est'us kiel ili", klar'ig'as Vesal, unu el la dek final'ist'o'j de la konkurs'o "Se mi est'us...", lanĉ'it'a de Unesk'o en arab'a'j, angl'a'j, franc'a'j kaj hispan'a'j soci'a'j komunik'il'o'j, inter la 24a de februar'o kaj la 12a de mart'o 2017. Dum du semajn'o'j Unesk'o ricev'is 837 propon'o'j'n el 117 land'o'j tut'mond'e.

Tra la lens'o'j de fot'il'o aŭ film registr'il'o, la part'o'pren'ant'o'j, aĝ'a'j inter 21 kaj 30 jar'o'j'n, imag'is si'n en la haŭt'o de ali'ul'o.

La dek final'ist'o'j, kiu'j gajn'is iPad min'i, est'is invit'it'a'j prezent'i si'a'j'n bild'o'j'n aŭ film'o'j'n en la "Du'a Inter'naci'a Konferenc'o pri Jun'ul'a Volont'ul'ad'o kaj Dialog'o: prevent'i ekstrem'a'n per'fort'o'n kaj fort'ig'i social'a'n inkluziv'ec'o'n", okaz'ont'a en Unesk'o-sid'ej'o en Parizo, inter la 25a kaj la 27a de septembr'o 2017.

Dum la tri'tag'a okaz'ont'aĵ'o, pli ol cent jun'ul'a'j part'o'pren'ant'o'j el la tut'a mond'o hav'os oportun'o'n kun'divid'i spert'o'j'n kaj sci'o'j'n kiu'j'n ili gajn'is kiel volont'ul'o'j en plur'a'j kamp'o'j rilat'a'j al Unesk'o.

Ili est'is invit'it'a'j propon'i kun'labor'a'j'n projekt'o'j'n cel'e antaŭ'e'n'ig'i solidar'ec'o'n, kun'sent'o'n, kritik'a'n pens'ad'o'n, soci'a'n dev'ont'ig'o'n kaj civil'a'n engaĝ'iĝ'o'n.

Kvar tem'o'j est'is elekt'it'a'j por la atelier'o'j (kun'labor'ej'o'j) kaj plen kun'sid'o'j: rifuĝ'int'o'j kaj migr'ad'o; inter'kultur'a kler'ig'ad'o; la rol'o de komunik'il'o kaj soci'a komunik'il'o por konstru'i pozitiv'a'n dialog'o'n; kaj jun'ul'a engaĝ'iĝ'o pri kultur'a hered'aĵ'o kaj art'o.

Volont'ul'o'j por mond'a hered'aĵ'o

Lanĉ'it'a en 2008, Iniciativ'o de Volont'ul'o'j por Mond'a Hered'aĵ'o don'as al jun'ul'o'j oportun'o'n dediĉ'i si'n al protekt'ad'o de mond'a hered'aĵ'o - per akir'ad'o de spert'o'j kaj kompetent'ec'o'j, kaj merg'ant'e si'n en la viv'o'n de lok'a'j komun'um'o'j.

Por si'a dek'a dat're'ven'o, la kampanj'o propon'as real'ig'o'n de kvin'dek unu projekt'o'j de ge'jun'ul'a'j ag'ad'o'j en tri'dek du land'o'j inter maj'o kaj novembr'o 2017. Ĉi-jar'e, la konstru'aĵ'ar'o de la templ'o'j Vajrayogini en la Nepala Val'o Kathmandu, la dek'ses'jar'cent'a'j monaĥ'ej'o'j sur la dekliv'o'j de Popocatepetl en Meksiko, la park'o'j kaj ĝarden'o'j de Weimar en Germanio, la grand'eg'a'j mont'a'j pint'o'j de la Naci'a Park'o Mont'ar'o Rwenzori en Ugando kaj plur'a'j ali'a'j ekster'ordinar'a'j lok'o'j en la mond'o bon'ven'ig'as ge'jun'ul'o'j'n okup'iĝ'ant'a'j'n pri protekt'o de la komun'a hered'aĵ'o de la hom'ar'o.

La kampanj'o est'as part'o de la Program'o de Kler'ig'ad'o pri Mond'a Hered'aĵ'o de Unesk'o lanĉ'it'a en 1994. Ĝi cel'as kuraĝ'ig'i kaj trejn'i la est'ont'a'j'n decid'far'ul'o'j'n por part'o'pren'i en la konserv'ad'o de hered'aĵ'o kaj respond'i al la daŭr'ant'a'j minac'o'j kiu'j'n ĝi al'front'as.

Jun'ul'ar'a forum'o en biosfer'a rezerv'ej'o

Ge'jun'ul'o'j, precip'e tiu'j kiu'j loĝ'as aŭ labor'as en biosfer'a'j rezerv'ej'o'j, est'as la est'ont'ec'o de tiu'j are'o'j en'hav'ant'a'j ter'a'j'n, mar'a'j'n kaj mar'bord'a'j'n eko'sistem'o'j'n. Unesk'o kred'as ke al ge'jun'ul'o'j oni dev'as don'i parol'pov'o'n por form'i si'a'j'n teritori'o'j'n kaj decid'i si'a'j'n engaĝ'iĝ'o'j'n en la Program'o Hom'o kaj la Biosfero (Man and the Biosphere: MAB) de Unesk'o.

Tio instig'is la MAB-sekretariat'o'n kaj la Region'a'n Ofic'ej'o'n de Unesk'o en Venecio organiz'i la MAB-Jun'ul'ar'a'n Forum'o'n de 2017 en la Biosfer'a Rezerv'ej'o Po Delt'a, Italio, inter la 18a kaj la 23a de septembr'o. Kiam la iniciat'o est'is unu'e anonc'it'a dum la 4a Mond'a Kongres'o de Biosfer'a'j Rezerv'ej'o'j en Lim'o, Peruo, en mart'o 2016, ĝi ricev'is star'a'n ovaci'o'n!

Adres'ant'e ge'jun'ul'o'j'n 18-ĝis-35- jar'aĝ'a'j'n, la Forum'o cel'as garanti'i ke ili far'iĝ'os ag'ant'o'j de ŝanĝ'o kaj antaŭ'e'n'ig'ant'o'j de pli just'a kaj daŭr'i'pov'a soci'o. Inter'ŝanĝ'o de plej bon'a'j praktik'o'j kaj antaŭ'e'n'ig'o de biosfer'a'j rezerv'ej'o'j kiel il'o'j por ating'i la Cel'o'j'n por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o (CDE) - de bon'a mastr'um'ad'o de natur'a'j resurs'o'j ĝis verd'a ekonomi'o, de daŭr'i'pov'a turism'o ĝis kler'ig'ad'o - est'as grav'a fokus'o de la Forum'o.

La Forum'o ankaŭ sekv'as la Labor'a'n Strategi'o'n pri Ge'jun'ul'o'j (2014-2021) de Unesk'o, konstru'it'a'n sur la premis'o ke ge'jun'ul'o'j est'as ŝlos'il'a'j partner'o'j kaj ag'ant'o'j por evolu'ig'o kaj pac'o.

Ge'jun'ul'a'j interes'iĝ'ant'o'j parto pren'is en grand'skal'a ret'a konsult'iĝ'ad'o por pri'pens'i ide'o'j'n diskut'ot'a'j'n dum la Forum'o. Tri ĉef'a'j tem'o'j aper'is - la kontribu'o de ge'jun'ul'o'j por la viv'o de biosfer'a'j rezerv'ej'o'j; esplor'o kaj stud'o pri daŭr'i'pov'a evolu'ig'o de biosfer'a'j rezerv'ej'o'j; kaj daŭr'i'pov'a est'ont'ec'o por ge'jun'ul'o'j, don'ant'e parol'pov'o'n al si'a'j mal'trankvil'o'j, kaj kuraĝ'ig'ant'e al inter'ŝanĝ'o de pli bon'a'j praktik'o'j kaj negoc'a'j ide'o'j, prezent'ot'a'j al ebl'a'j donac'ont'o'j.

Kontakt'o: Philippe Pypaert (p.pypaert@unesco.org) Stimul'i dialog'o'n inter ge'jun'ul'o'j

Trejn'ad'o de instru'ist'o'j est'as ŝlos'il'o

Tra si'a ĉe'est'o en 195 membr'o'ŝtat'o'j en la tut'a mond'o, Unesk'o cel'as stimul'i etos'o'n kiu help'as ge'jun'ul'o'j'n flor'i kiel individu'o'j kaj iĝ'i respond'ec'a'j civit'an'o'j. Ĝi far'as tio'n kuraĝ'ig'ant'e al nov'ig'ad'o, kre'em'o kaj pens'em'o, precip'e pri grav'a'j tem'o'j kiel inter'kultur'a'j kaj inter'religi'a'j konflikt'o'j.

Por trans'form'i tiu'j'n ideal'o'j'n en real'o'n, la ofic'ej'o de Unesk'o en Almaty, Kazaĥi'o, gast'ig'os la Unu'a'n Jun'ul'a'n Konferenc'o'n pri Inter'kultur'a kaj Inter'religi'a Dialog'o en septembr'o, 2017. Kun'ig'ont'e jun'ul'ar'a'j'n esplor'ist'o'j'n kaj aktiv'ul'o'j'n el Kazaĥi'o, Kirgizi'o, Taĝiki'o kaj Uzbeki'o, la konferenc'o cel'as trov'i solv'o'j'n por help'i inter'konsent'o'n pri inter'kultur'a kaj inter'religi'a konflikt'o'j en la region'o.

Est'as prepar'it'a plen'a program'o, inkluziv'e meti'ej'o'n pri inter'kultur'a dialog'o, en'konduk'o al divers'a'j kultur'o'j en la region'o, kaj oportun'o'j'n por kun'divid'i spert'o'j'n. Part'o'pren'ant'o'j ankaŭ lern'os kompren'i si'n'ten'o'j'n kaj re'ag'o'j'n de ali'a'j kultur'o'j, kaj pri'pens'i pri manier'o'j super'i inter'kultur'a'j'n problem'o'j'n.

La iniciat'o est'as plan'it'a por instig'i dialog'o'n inter religi'o'j, spirit'a'j kaj human'ism'a'j tradici'o'j, kaj por ebl'ig'i la kompren'o'n de ili'a'j inter'rilat'o'j kaj influ'o'j, tiel ke oni kontraŭ'batal'u antaŭ'juĝ'o'n kaj konstru'u reciprok'a'n respekt'o'n.

Nov'a komenc'o por la Unesk'o-Kurier'o

"Nur la nom'o de ĉi tiu simbol'a publik'aĵ'o el'vok'as la esenc'o'n de ni'a Organiz'o, ĝi'a'n histori'o'n, ĝi'a'j'n valor'o'j'n. De la unu'a el'don'o, publik'ig'it'a en februar'o 1948, al tiu, kiu'n mi hav'as en mi'a'j man'o'j, la Kurier'o rest'is fidel'a al si'a misi'o - promoci'i human'ism'a'j'n ideal'o'j'n, konstru'i pont'o'j'n de dialog'o inter kultur'o'j, dispon'ig'i sekur'a'n spac'o'n por inter'naci'a debat'o. "

Per ĉi tiu'j vort'o'j Ir'in'a Bokova, Ĝeneral'a Direktor'o de Unesk'o, lanĉ'is la Unesk'o-Kurier'o'n ĉe la Ŝtat'a Gast'a Hejm'o Diaoyutai en Pekino, Ĉini'o, la 13-an de maj'o 2017. Post inter'lud'o (pro buĝet'a'j kial'o'j) de kvin jar'o'j, la revu'o komenc'is si'a'n nov'a'n viv'o'n en april'o 2017, dank'e al la si'n'don'a sub'ten'o de la Popol'a Respublik'o de Ĉini'o.

Aper'ant'e tri'monat'e en lim'ig'it'a print'a el'don'o, la Kurier'o de'nov'e est'as leg'ebl'a ret'e (en.unesco.org/ courier) en sep lingv'o'j: la angl'a, arab'a, ĉin'a, franc'a, hispan'a, portugal'a kaj rus'a. Al'ir'o al la inter'ret'a el'don'o est'as sen'pag'a kaj oni bezon'as nur kelk'a'j'n klak'o'j'n por konsult'i la arkiv'o'j'n. Nun est'as el'labor'at'a strategi'o por pli'grand'ig'i la en'ret'a'n ĉe'est'o'n de la revu'o kaj partner'o'j por versi'o'j en nov'a'j lingv'a'j est'as serĉ'at'a'j.

"En la 1980-aj jar'o'j, la revu'o est'is el'don'at'a en pli ol 35 lingv'o'j, dank'e al la kun'labor'o de la divers'a'j Naci'a'j Komision'o'j," re'memor'is Ir'in'a Bokova, kiam la Kurier'o est'is re'lanĉ'it'a ĉe la Unesk'o-ĉef'sid'ej'o la 27an de april'o 2017. Ŝi al'don'is, ke ŝi est'as konvink'it'a ke la kun'labor'ad'o kun Ĉini'o instig'os "mult'a'j'n lud'ant'o'j'n en la publik'a'j kaj privat'a'j sektor'o'j far'iĝ'i ni'a'j partner'o'j por help'i evolu'ig'i la Kurier'o'n tut'mond'e."

Ekspozici'o - Kontraŭ'i "ĉiu'tag'a'n" ras'ism'o'n

Kio'n dir'as genetik'o pri la divers'ec'o de la hom'a speci'o? De kie ven'as la ksenofobi'o? Kiel ni pov'as kompren'i ras'ism'a'j'n ide'o'j'n kaj kondut'o'n? Kiu model'o est'as la plej bon'a por viv'i kun'e, respekt'ant'e egal'a'j'n rajt'o'j'n? Jen kelk'a'j el la demand'o'j lev'it'a'j de la ekspozici'o "Ni kaj Ili – De antaŭ'juĝ'o al ras'ism'o" ĉe la Musée de l'Homme [Muze'o de la Hom'o] en Parizo, de la 31-a de mart'o 2017 ĝis la 8a de januar'o 2018 sub la aŭspici'o de Unesk'o.

Sur'baz'e de stud'o'j pri antrop'ologi'o, biologi'o, soci'ologi'o kaj histori'o, la ekspozici'o sekv'as la sam'a'n logik'o'n por mal'konstru'i ras'ism'o'n kiel tiu'n, kiu gvid'as Unesk'o-n en unu el ĝi'a'j ĉef'a'j misi'o'j - uz'i scienc'o'n kaj publik'a'j'n inform'o'j'n por kontraŭ'batal'i antaŭ'juĝ'o'j'n kaj stereotip'o'j'n pri hom'a'j kategori'o'j, rigid'a'j ident'ec'o'j kaj ali'ec'o'j kiel simbol'a bar'o inter "ni" kaj "ili".

Por far'i tio'n, la ekspozici'o propon'as al la vizit'ant'o'j inter'ag'a'n vojaĝ'o'n, kiu ebl'ig'as al ili pri'pens'i la individu'a'j'n kaj kolektiv'a'j'n mekanism'o'j'n, kiu'j konduk'as al la mal'akcept'o de la ali'a. Ĝi ankaŭ emfaz'as la rol'o'n de la Inter'naci'a Koalici'o de Inkluziv'a'j kaj Daŭr'i'pov'a'j Urb'o'j [angl'e International Coalition of Inclusive and Sustainable Cities (ICCAR)], iniciativ'o de Unesk'o por antaŭ'e'n'ig'i la pac'a'n kun'viv'ad'o'n de hom'o'j en'e de soci'o'j.

kurier'o201707 - Amas'komunik'il'ar'o: Operaci'a pur'ig'o - Verk'is Unesk'o

En'hav'o

Kurier'o Unesk'o Ĉef'artikol'o

Etik'a ĵurnal'ism'o: rigard'o en la pase'o'n de nov'aĵ'o'j de Aidan White

Konstru'ad'o de publik'a konfid'o

Plej grav'a'j princip'o'j

La uz'ad'o de algoritm'o'j por al'log'i plaĉ'esprim'o'j'n

La ekspluat'ad'o de person'a'j afer'o'j

La prezent'ad'o de fals'a'j nov'aĵ'o'j

Fals'a'j nov'aĵ'o'j fragment'o'j pri varm'eg'a tem'o

Evolu'ig'i kritik'a'n mens'o'n kontraŭ mis'a'j nov'aĵ'o'j

Esplor'ist'o, analiz'ist'o kaj kre'ant'o

Pli'grand'ig'o de Kia

Etik'a salt'o

Aftenposten kontraŭ Facebook: kaŭz'o de decid'a debat'o

Fals'a'j nov'aĵ'o'j – ĉu real'a'j solv'o'j?

Publik'a leter'o kiu instig'as ŝanĝ'o'n

Amas-financ'ad'o por sav'i la amas'komunik'il'ar'o'n

Ĉiu pov'as est'i stel'o

Amas'financ'at'a far'e de spekt'ant'o'j

Pruv'it'a komerc'a model'o

Lum'tur'o dank'e al La Ret'o

Mez'amerik'a Forum'o

Esplor'a ĵurnal'ism'o: kontraŭ la probabl'ec'o

Mok'e desegn'i por pac'o

Leksikon'o por la cifer'ec'a epok'o

Mi'a vizaĝ'o, mi'a land'o

Projekt'o LINKS

Human'ec'o aŭ kiel sat'ig'i la soif'o'n je human'ec'o

Konekt'i hom'o'n al hom'o

Sen'precedenc'a event'o

La tri etap'o'j de la Mond'a Konferenc'o de Hom'a'j Scienc'o'j

La grav'ec'o de patr'o'land'a'j rakont'o'j

La trans'form'o de la rakont'a tradici'o

Ident'ec'o'j kaj hered'aĵ'o

Trejn'ad'o de instru'ist'o'j est'as ŝlos'il'o

La poet'o ĉe la kor'o de la civit'o

La epok'o de la human'ism'a'j stud'o'j

Kio'n pov'as la poezi'o

Akcept'i est'as natur'a al'vok'iĝ'o de insul'o Giuseppina Nicolini

Kiam Unesk'o al'juĝ'is al vi la Premi'o'n Felix Houphouët-Boigny por la serĉ'ad'o de la pac'o, april'e 2017, vi akcept'is ĝi'n kiel “omaĝ'o'n je la memor'o de ne'nombr'ebl'a'j viktim'o'j de la trafik'o de hom'a'j est'aĵ'o'j en Mediterane'o”. Kio'n vi kompren'as per tio?

Tamen, front'e al tiu flu'eg'o de el'migr'ant'o'j, mult'a'j parol'as pri “invad'o”.

Tio ne est'as la unu'a foj'o ke Lampedusa spert'as mal'facil'a'j'n moment'o'j'n.

Kia'manier'e re'ag'is la loĝ'ant'o'j de la insul'o?

Hodiaŭ oni respond'ec'ig'as la Ne'reg'ist'ar'a'j'n Organiz'o'j'n (ONG) est'i faktor'o kiu al'log'as, al'tir'as la migr'ant'o'j'n.

Eg'e implik'it'a en la civil'a soci'o, vi est'as konvink'it'a ekologi'ist'o, kiu kontraŭ'star'as inter'ali'e, al la konstru'spekul'ad'o. Kio spron'is vi'n kandidat'iĝ'i kiel urb'estr'o, dum tiom mal'facil'a period'o?

190 00 hom'o'j sav'it'a'j dum 15 monat'o'j.

Dawit Isaak, en'karcer'ig'it'a pro delikt'o de opini'o

“Ne forges'u vi'a'j'n radik'o'j'n”

La unu'a ĵurnal'o sen'de'pend'a

Rifuz'o al rajt'o pri proces'o

Silent'a diplomati'o

Re'konstru'ad'o: ŝanĝ'iĝ'a'j si'n'ten'o'j

Honest'ec'o kaj tra'vid'ebl'ec'o

Mov'iĝ'em'a si'n'ten'o

"Re'konstru'ad'o: por aŭ kontraŭ?>

Rimed'o por re'gener'iĝ'o

Nov'a gvid'ad'o bezon'at'a

Fru'ec'o: la ŝlos'il'o de legi'pov'o

Mis'leg'ad'o de plen'kresk'ul'o'j

"Inokul'i" legi'pov'o'n al infan'o'j

Kun'divid'i laŭ'leĝ'e sen'pag'e kaj por pli bon'a lern'ad'o

Potenc'ig'i la tut'a'n pov'o'n de Mer

Kia'n diferenc'o'n far'as Mer?

Neces'as politik'a sub'ten'o

Don'i al ge'jun'ul'o'j voĉ'o'n!

Se mi est'us ...

Volont'ul'o'j por mond'a hered'aĵ'o

Jun'ul'ar'a forum'o en biosfer'a rezerv'ej'o

Trejn'ad'o de instru'ist'o'j est'as ŝlos'il'o

Nov'a komenc'o por la Unesk'o-Kurier'o

Ekspozici'o - Kontraŭ'i "ĉiu'tag'a'n" ras'ism'o'n

Etik'a ĵurnal'ism'o: rigard'o en la pase'o'n de nov'aĵ'o'j
de Aidan White

Akcept'i est'as natur'a al'vok'iĝ'o de insul'o
Giuseppina Nicolini