1.1.1 En'konduk'a'j Rimark'o'j

Tra la tut'a histori'o de la hom'ar'o, ek'de la moment'o kiam du trib'o'j de mal'sam'a'j lingv'o'j ek'kontakt'is en kiu ajn senc'o, la lingv'a'j mal'facil'aĵ'o'j ne pov'is ne sent'iĝ'i kiel unu el la ĉef'a'j obstakl'o'j al reciprok'a rilat'ad'o.

Las'ant'e flank'e la primitiv'a'n form'o'n de komunik'ad'o per gest'o'j — kaj ankaŭ en ni'a nun'a civiliz'it'a mond'o eĉ alt'e eduk'it'a'j person'o'j est'as oft'e dev'ig'at'a'j en fremd'a'j lingv'a'j medi'o'j uz'i gest'o'j'n por esprim'i la plej element'a'j'n bezon'o'j'n ek'de mal'sat'o kaj soif'o ĝis lac'ec'o kaj dorm'em'o — la mal'facil'aĵ'o est'is solvat'a, almenaŭ part'e, ali'manier'e. En divers'a'j histori'a'j epok'o'j, sub la influ'o de sam'temp'a'j politik'a'j kaj kultur'a'j faktor'o'j, jen unu jen ali'a lingv'o est'is uz'at'a kiel lingv'o de oficial'a'j rilat'o'j aŭ kiel Lingua franc'a, kaj util'ig'at'a, oft'e dum long'a'j period'o'j kaj sur vast'a'j teritori'o'j, kiel help'a rimed'o de komunik'ad'o inter parol'ant'o'j de mal'sam'a'j lingv'o'j kaj dialekt'o'j*.

La ĉin'a literatur'a (skrib'a) lingv'o, ekzempl'e, lud'is dum jar'cent'o'j tia'n rol'o'n kaj plen'um'as ĝi'n ĉiam pli efik'e en ni'a'j tag'o'j. La grek'a kokie, kiu rezult'is el miks'aĵ'o de grek'a'j lingv'o'j kaj dialekt'o'j, sed est'is ĉef'e baz'it'a sur la atik'a kaj ionia, far'iĝ'is sub Aleksandro la Grand'a (356-324 a.K.) la oficial'a lingv'o en la land'o'j konker'it'a'j de li'a'j arme'o'j. Post'e ĝi est'is uz'at'a dum mult'a'j jar'cent'o'j kiel komun'a help'a lingv'o super mult'nombr'a'j region'a'j kaj lok'a'j dialekt'o'j de Adriatik'o ĝis profund'e en Azi'o, de Nord'a Afrik'o ĝis la mar'bord'a'j region'o'j de la Nigr'a Mar'o. La grek'a est'is oficial'a en la orient'a part'o de la Romia Imperi'o kaj post'e en Bizanco. La latin'a hav'is ankoraŭ pli el'star'a'n pozici'o'n. Origin'e la lingv'o de Latio ( Latium), ĝi daŭr'e riĉ'iĝ'ad'is per element'o'j el lingv'o'j de la venk'it'a'j gent'o'j. El Romo ĝi etend'iĝ'is al najbar'a'j teritori'o'j, post'e super'reg'is la ali'a'j'n lingv'o'j'n de Italio, kaj fin'e, port'at'a de la romiaj legi'o'j, konker'is la plej grand'a'n part'o'n de la Okcident'a Mond'o en tiu epok'o. Sen'nombr'a'j lingv'o'j kaj dialekt'o'j est'is uz'at'a'j sur tiu vast'a, sen'inter'romp'a surfac'o de la ter'glob'o, sed super ili trov'iĝ'is la oficial'a latin'a: la lingv'o de la arme'o, administr'ad'o kaj jur'o, de kultur'o kaj komerc'o por la inter'gent'a'j rilat'o'j en la kadr'o de la Imperi'o. Kiam en ia 5-a jc. la Okcident'a Imperi'o dis'fal'is sub la venk'a'j bat'o'j de la invad'int'o'j, ĉes'is ankaŭ la funkci'o de la latin'a kiel oficial'a ŝtat'a lingv'o, sed la lingv'o mem ne mal'aper'is. En form'o de la mez'epok'a latin'a ĝi est'is plu'e uz'at'a kiel komuni'a lingv'o de la privilegi'it'a'j klas'o'j de feŭd'a Eŭrop'o. Ĝi est'is la lingv'o de la nobel'ar'o, de la eklezi'o, de la scienc'o, kultur'o kaj diplomati'o.

En divers'a'j histori'a'j period'o'j kaj mond'o'part'o'j ankaŭ ali'a'j lingv'o'j — ekzempl'e la asiria, persa, arab'a, turk'a, hispan'a, portugal'a, angl'a, franc'a, rus'a, german'a, ital'a, nederlanda — hav'is aŭ plu'e plen'um'as simil'a'n help'a'n funkci'o'n.

Ĉiam la koncern'a'j lingv'o'j est'is aŭ est'as apog'at'a'j de difin'it'a politik'a potenc'o, baz'it'a kutim'e sur krud'a arm'it'a fort'o, sed ne mal'oft'e lig'it'a ankaŭ al ekonomi'a dinamism'o kaj al kultur'a ekspansi'o. La fakt'o, ke lingv'o'j de mal'sam'a'j famili'o'j konstant'e, dum la tut'a histori'o, akir'ad'is kaj perd'ad'is tiu'n privilegi'a'n pozici'o'n, montr'as klar'e, ke ili'a intern'a struktur'o hav'as per si mem neni'a'n decid'a'n signif'o'n en tiu ĉi procez'o. Princip'e, kiu ajn lingv'o pov'as lud'i tiu'n rol'o'n aŭ est'i relativ'e rapid'e evolu'ig'it'a kaj adapt'it'a por ĝi'n plen'um'i, kiel pruv'as, inter'ali'e, ankaŭ la nun'temp'a konsci'a kre'ad'o kaj evolu'ig'ad'o de komun'a'j norm'a'j lingv'o'j en divers'a'j nov'a'j ŝtat'o'j, ekzempl'e en Israelo, Indonezio aŭ S.R. Makedonio (Jugoslavio).

Ŝajn'as util'e akcent'i, ke, ĝeneral'e parol'ant'e, la oficial'a'j ŝtat'a'j lingv'o'j est'is kaj est'as uz'at'a'j ĉef'e en la lim'o'j de la koncern'a'j regn'o'j, kaj mult'e mal'pli, eĉ en la kaz'o de la t.n. “grand'a'j lingv'o'j”, ekster tiu'j kadr'o'j, unu'a'vic'e en la sfer'o'j de ekonomi'a, politik'a kaj kultur'a influ'o de la respektiv'a'j potenc'o'j. Tio ne est'as menci'it'a por mal'grav'ig'i ili'a'n signif'o'n. El vid'punkt'o de kultur'a'j inter'ŝanĝ'o'j kaj komunik'ad'o, la komun'a'j help'a'j lingv'o'j est'is kaj rest'as util'a'j, sed nur en difin'it'a'j mond'o'part'o'j kaj ankaŭ tiam, en tre mult'a'j kaz'o'j, sol'e por mal'vast'a'j soci'a'j tavol'o'j. Oni eĉ pov'as dir'i, ke en la pas'int'ec'o, kiam la inter'naci'a'j rilat'o'j en mond'a skal'o praktik'e ne ekzist'is, aŭ post'e, kiam ili nur komenc'is evolu'i, tiu'j ĉi lingv'o'j kontent'ig'ad'is la sam'temp'a'j'n lim'ig'it'a'j'n bezon'o'j'n de komunik'ad'o. En Eŭrop'o la situaci'o esenc'e ŝanĝ'iĝ'is post la mal'aper'o de la latin'a kaj la form'iĝ'o de unu'ec'a'j naci'a'j literatur'a'j lingv'o'j — en kelk'a'j region'o'j jam tre fru'e, en ali'a'j mult'e pli post'e — en lig'o kun la mal'integr'iĝ'o de feŭd'ism'o kaj la paralel'a kre'iĝ'o de la naci'o'j kaj de modem'a'j naci'a'j ŝtat'o'j aŭ mult'naci'a'j federaci'o'j. La lingv'a problem'o far'iĝ'is ekstrem'e grav'a en la epok'o, kiu'n ni mem tra'viv'as, kaj ĝi plu'e akr'iĝ'as de jar'o al jar'o. J. L. Vives vizi'e antaŭ'vid'is la nun'a'n situaci'o'n, kiam li skrib'is en si'a verk'o De disciplinis en 1532:

“Est'us feliĉ'o, se ekzist'us unu'sol'a lingv'o, kiu'n pov'us util'ig'i ĉiu'j popol'o'j... La latin'a mal'aper'os; tiam ek'reg'os grand'a konfuz'o en ĉiu'j scienc'o'j, kaj la popol'o'j viv'os en profund'a izol'it'ec'o...”

1.1.2 La Latin'a kaj Franc'a Precedenc'o'j

El vid'punkt'o de inter'naci'a'j rilat'o'j en Eŭrop'o la mez'epok'a latin'a hav'is tut'e special'a'n signif'o'n. Ĝi est'is en la komenc'o la sol'a lingv'o, kiu'n oni sci'pov'is skrib'i, ĉar nur post'e la franc'a, hispan'a, ital'a, angl'a kaj ali'a'j lingv'o'j ricev'is literatur'a'n form'o'n. Inter'ali'e, la latin'a est'is la lingv'o de diplomati'o kaj ĝi est'is uz'at'a ne nur skrib'e, sed ankaŭ parol'e, kiam ajn la parti'o'j ne kon'is la lingv'o'j'n unu de la ali'a.

La grand'a'j ŝanĝ'o'j en la ekonomi'a, soci'a kaj politik'a struktur'o de Eŭrop'o, rapid'ig'it'a'j per la mal'kovr'o de Amerik'o, reflekt'iĝ'is ankaŭ en la spirit'a viv'o de la tiam'a mond'o, kaj la pozici'o'j de la latin'a komenc'is ŝancel'iĝ'i. Komenc'e de la 16-a jc. la Reformaci'o don'is al ĝi fort'a'n bat'o'n en la eklezi'o, dum la anstataŭ'ig'o de la feŭd'ism'a dis'romp'it'ec'o per grand'a'j unu'ec'a'j central'ism'a'j ŝtat'o'j kaŭz'is ĝi'a'n laŭ'grad'a'n mal'aper'ad'o'n el diplomati'o kaj ĝeneral'e de'sur la scen'ej'o de inter'naci'a'j rilat'o'j. Post la Traktat'o'j de Vestfali'o (1648) komenc'iĝ'is la descend'o de tiu lingv'o kaj la ascend'o de la franc'a. En Vestfali'o la diplomat'o'j ja pov'is ankoraŭ kompren'i la latin'a'n, sed mult'a'j ne plu kapabl'is ĝi'n parol'i. En Rastatt (1714) kelk'a'j reprezent'ant'o'j jam dev'is util'ig'i la serv'o'j'n de interpret'ist'o'j por inter'kompren'iĝ'i. Oni ankaŭ komenc'is prononc'i la lingv'o'n en mal'sam'a'j manier'o'j, kio si'a'vic'e kontribu'is al fin'iĝ'o de ĝi'a rol'o kiel inter'naci'a instrument'o de komunik'ad'o.

Dum la tut'a 18-a jc. la franc'a hav'is ĉiam pli grand'a'j'n sukces'o'j'n. En Ruslando jam Petro la Grand'a favor'is kaj uz'is tiu'n lingv'o'n. Katarina la Du'a entrepren'is ver'a'n kampanj'o'n por franc'ig'i la reg'ant'a'j'n tavol'o'j'n de si'a Imperi'o. Tut'a arme'o da instru'ist'o'j de la franc'a lingv'o, da franc'a'j art'ist'o'j kaj teknik'ist'o'j invad'is la kultur'a'j'n centr'o'j'n de Ruslando. Ek'de 1756 en Peterburgo funkci'is konstant'a franc'a teatr'o. La “bon'e eduk'it'a'j person'o'j” hont'is parol'i rus'e kaj la infan'o'j de la aristokrati'o apenaŭ ĝi'n sci'pov'is. La re'ag'o de la grand'a rus'a scienc'ist'o M. V. Lomonosov (1711-1765), kiu est'as rigard'at'a kiel la fond'int'o de la modern'a rus'a literatur'a Lingv'o, kaj la pozitiv'a'j efik'o'j de tiu re'ag'o je la post'a evolu'o de la rus'a, sent'iĝ'is ĉiam pli fort'e intern'e de la land'o, sed en si'a'j ekster'a'j rilat'o'j la Rus'a Imperi'o plu'e uz'ad'is preskaŭ ekskluziv'e la franc'a'n. Eĉ da instrukci'o'j al la rus'a'j imperi'a'j diplomat'o'j en ekster'land'o est'is redakt'at'a'j en la franc'a.

La franc'a dis'vast'iĝ'is rapid'e ankaŭ en ali'a'j land'o'j, precip'e en Germanio, Nederlando, Skandinavi'o, Pollando, sed, kompren'ebl'e, nur inter la kler'ul'o'j. En Germanio la penetr'o de la franc'a est'is tiel vast'a, ke jam fin'e de la 17-a jc. Leibniz plend'is pro ĝi'a super'reg'o je la kost'o de la german'a'j lingv'o kaj kultur'o. Cent jar'o'j'n post'e, en 1780, Frederik'o la Du'a, kiu ne nur parol'is franc'e, sed est'is ankaŭ satur'it'a de la franc'a kultur'o, rid'ind'ig'ad'is la klopod'o'j'n de Lessing for'ig'i la franc'a'n influ'o'n el Germanio, kaj asert'ad'is, ke la franc'a lingv'o est'as la ŝlos'il'o, kiu mal'ferm'as la pord'o'n de la tut'a mond'o. Simil'e esprim'as si'n ankaŭ hodiaŭ la rond'o'j, kiu'j pled'as por tiu aŭ ali'a naci'a lingv'o kiel rimed'o por inter'naci'a komunik'ad'o. Tamen, ankaŭ en la kaz'o de Germanio la ide'o'j de Lessing, reflekt'ant'a'j la kresk'ant'a'n signif'o'n de la naci'a'j lingv'o'j por la form'iĝ'o de la naci'o'j en la modern'a senc'o de la vort'o kaj por la konserv'o de la naci'a ident'ec'o, venk'is la koncept'o'j'n de la monark'o.

En Angli'o la rezist'o kontraŭ tiu ond'o de franc'ig'o est'is fort'a ek'de la komenc'o. Tre probabl'e la unu'a incident'o tiu'rilat'e okaz'is en la jar'o 1753. En trakt'ad'o'j por ord'ig'o de mal'konsent'o koncern'e prez'o'n, la franc'a'j komisi'it'o'j re'send'is al la brit'a'j reprezent'ant'o'j ili'a'n memorand'o'n, ĉar ĝi est'is skrib'it'a en la angl'a lingv'o, kaj postul'is, ke la tut'a negoc'ad'o okaz'u en la franc'a. Ili asert'is, ke la privilegi'a pozici'o de la franc'a est'is ankaŭ jur'e establ'it'a per long'a uz'ad'o en la diplomati'a praktik'o. La Brit'a Reg'ist'ar'o send'is al si'a'j reprezent'ant'o'j en Parizo instrukci'o'j'n, en kiu'j ĝi deklar'is, ke pro ĝentil'ec'o ĝi ĉiam al'don'is al la angl'a'lingv'a'j memorand'o'j franc'a'n traduk'o'n, sed ke la franc'a'j komisi'it'o'j trov'is erar'o'j'n en la vort'um'o. Tial la angl'a'j komisi'it'o'j ricev'is la ordon'o'n uz'i est'ont'ec'e nur la angl'a'n. Ĉar ,nun Franci'o postul'as la uz'o'n de la franc'a kiel rajt'o'n, la Brit'a Reg'ist'ar'o opini'as, ke akcept'i tiu'n uz'o'n en tia'j kondiĉ'o'j efektiv'e signif'us kre'i precedenc'o'n kaj re'kon'i la uz'o'n de la franc'a kiel rajt'o'n. En la dokument'o trov'iĝ'is jen'a interes'a part'o:

Ĉiu'j naci'o'j hav'as la rajt'o'n reciprok'e rilat'i en neŭtral'a lingv'o. Kiel tia, la franc'a est'as uz'at'a en la rilat'o'j kun la princ'o'j de la Imperi'o kaj kun ali'a'j Potenc'o'j; se la Kort'eg'o de Versailles opini'as oportun'a trakt'i kun Li'a Majest'o en la latin'a, la Reĝ'o volont'e konsent'os... La Reĝ'o eksplic'it'e ordon'as, ke vi ne akcept'u en la est'ont'ec'o kiu'n ajn dokument'o'n de la franc'a'j komisi'it'o'j en ili'a propr'a lingv'o, krom se ili dev'ig'as si'n ricev'i la respond'o'n en la angl'a*.

La franc'a'j komisi'it'o'j prov'is konserv'i la pozici'o'n de si'a lingv'o per deklar'o, ke la uz'o de la franc'a ne est'os konsider'at'a kiel precedenc'o, sed Briti'o rest'is firm'a. Est'as menci'ind'e, ke oni perd'is preskaŭ la tut'a'n jar'o'n 1753 por tiu lingv'a diskut'o.

La imun'ec'o de Angli'o kontraŭ la ofensiv'o de la franc'a en la 18-a jc. ŝuld'iĝ'as ĉef'e al la fakt'o, ke ĝi form'iĝ'is kiel naci'o kun si'a propr'a unu'ec'a literatur'a lingv'o pli fru'e ol la ali'a'j grand'a'j naci'o'j de Eŭrop'o, kaj ke tiu land'o ĝust'a'temp'e kompren'is la grand'a'n politik'a'n kaj kultur'a'n signif'o'n de la lingv'o uz'at'a en inter'ŝtat'a'j rilat'o'j. Fin'e de la 18-a jc. la angl'a si'a'vic'e trov'iĝ'is en plen'a ekspansi'o. En la 19-a jc. la kresk'ant'a politik'a influ'o de Uson'o far'iĝ'is grav'a faktor'o en la fortik'ig'o de la pozici'o'j de tiu lingv'o.

Kvankam la franc'a neniam ating'is la universal'ec'o'n de la latin'a, tamen ĝi sen'dub'e ĝu'is reg'ant'a'n pozici'o'n ne nur en la oficial'a'j inter'ŝtat'a'j rilat'o'j dum du jar'cent'o'j, sed ankaŭ kiel lingv'o de kultur'a'j kaj komerc'a'j inter'ŝanĝ'o'j en mult'a'j mond'o'part'o'j.

Tiu ĉi fakt'a el'star'a pozici'o de la franc'a kre'is la opini'o'n, ke ĝi est'is ankaŭ jur'e re'kon'it'a kiel la oficial'a lingv'o de diplomati'o ĝis la Unu'a Mond'milit'o. Franci'o mem en plur'a'j okaz'o'j insist'is pri tiu kvazaŭ'a jur'e re'kon'it'a “rajt'o” de la franc'a, sed grav'a'j dokument'o'j pruv'as preciz'e la mal'o'n. La Traktat'o de Aachen (1748) est'is redakt'it'a en la franc'a, sed apart'a artikol'o eksplic'it'e preciz'ig'is, ke la uz'o de la franc'a neniel prejudicas la rajt'o'n de la kontrakt'ant'a'j parti'o'j hav'i kopi'o'j'n en ali'a'j lingv'o'j. Simil'a'j'n klaŭz'o'j'n en'ten'is la Traktat'o de Parizo de 1763, la Traktat'o de Versailles de 1783 kaj la Fin'a Akt'o de la Viena Kongres'o (1815).

Tiu last'a apart'e emfaz'is, ke la uz'o de la franc'a ne hav'os kiu'n ajn sekv'o'n por la est'ont'ec'o kaj ke ĉiu el la Potenc'o'j rezerv'as la rajt'o'n util'ig'i en la est'ont'a'j trakt'ad'o'j kaj konvenci'o'j la lingv'o'n uz'it'a'n antaŭ'e en la diplomati'a'j rilat'o'j, tiel ke la Viena Traktat'o ne pov'os est'i citat'a kiel ekzempl'o kontraŭ'a al la establ'it'a'j kutim'o'j.

La rezerv'o'j rilat'e la uz'o'n de la franc'a klar'e indik'as, ke ĝi neniam akir'is la pozici'o'n de jur'e re'kon'it'a oficial'a lingv'o de inter'ŝtat'a'j rilat'o'j. Mal'e, la latin'a est'is dum jar'cent'o'j sen'rezerv'e uz'at'a kiel la sol'a lingv'o de diplomati'a'j rilat'o'j. Ĝust'e tial, kiam oni komenc'is aplik'i la franc'a'n, neces'is emfaz'i, ke tio prezent'as escept'o'n “kontraŭ la kutim'o'j regul'e observ'at'a'j en la traktat'o'j” kaj ke la uz'o de la franc'a ne pov'os est'i interpret'at'a kiel kre'ant'a kiu'n ajn “rajt'o'n” por la franc'a.

La mal'sam'ec'o rilat'e la inter'naci'a'n pozici'o'n de la du lingv'o'j est'as logik'a sekv'o de ili'a soci'a kaj politik'a karakter'o. La mez'epok'a latin'a ne est'is naci'a, sed klas'a lingv'o, komun'a al la reg'ant'a'j tavol'o'j di'e ĉiu'j eŭrop'a'j land'o'j. Aplik'ant'e la latin'a'n por si'a'j reciprok'a'j rilat'o'j, ili efektiv'e uz'is si'a'n lingv'o'n kaj ne iu'n fremd'a'n. Eĉ post la form'iĝ'o de la grand'a'j naci'a'j lingv'o'j, la latin'a plu'e prezent'iĝ'is kiel neŭtral'a lingv'o, kiu neniel ofend'is la naci'a'j'n sent'o'j'n de kiu ajn ŝtat'o. Kontraŭ'e, la franc'a kiel naci'a lingv'o de potenc'a ŝtat'o, est'is sen'ig'it'a de tiu grav'a ec'o. Jur'e re'kon'i tia'n naci'a'n, do politik'e ne'neŭtral'a'n, lingv'o'n kiel oficial'a'n por la inter'ŝtat'a'j rilat'o'j ne nur kontraŭ'us la princip'o'n de suveren'a egal'ec'o, sed ankaŭ don'us konsider'ind'a'j'n avantaĝ'o'j'n al la naci'o de la privilegi'it'a lingv'o. Ju pli konkret'e establ'iĝ'ad'is la naci'o en etn'a senc'o, ju pli firm'iĝ'ad'is la ide'o de naci'a ŝtat'o kaj la koncept'o de naci'a suveren'ec'o, kiu anstataŭ'ig'ad'is ĉiam pli tiu'n de la suveren'ec'o de la monark'o, des pli mal'grand'a'j far'iĝ'ad'is la ŝanc'o'j ne nur de la franc'a, sed de kiu ajn naci'a lingv'o daŭr'e ek'okup'i la pozici'o'n de komun'a help'a lingv'o en la inter'naci'a'j rilat'o'j.

1.1.3 Angl'a-Franc'a Kun'reg'ad'o en la Lig'o de Naci'o'j

Post la fin'iĝ'o de la Unu'a Mond'milit'o la angl'a, kiu jam est'is ating'int'a rimark'ind'a'n dis'vast'iĝ'o'n, sukces'is don'i decid'a'n bat'o'n al la privilegi'a pozici'o de la franc'a. La klopod'o'j de Franci'o konserv'i por la franc'a monopol'o'n komplet'e mal'sukces'is. Briti'o kaj Uson'o insist'is pri egal'a uz'o de la angl'a kaj, post long'a'j diskut'o'j, fin'e venk'is la tez'o de angl'a-franc'a kun'reg'ad'o. La Traktat'o de Versailles de 1919, kiu en'ten'is la Pakt'o'n de la Lig'o de Naci'o'j (art. 1-26 de la Traktat'o de Versailles), est'is redakt'it'a en la franc'a kaj angl'a. Art. 440 de tiu Traktat'o preskrib'is, ke “la tekst'o'j franc'a kaj angl'a est'os aŭtoritat'a'j”. Kompren'ebl'e, la sam'a princip'o valid'is por la Pakt'o de la Lig'o de Naci'o'j, kiu est'is en'korp'ig'it'a en la Traktat'o.

La Regul'ar'o de la 30-a de novembr'o 1919 antaŭ'vid'is, ke la Lig'o de Naci'o'j ne hav'os “oficial'a'n lingv'o'n”, sed ke ĝi uz'os la du “kutim'a'j'n lingv'o'j'n”, nom'e la franc'a'n kaj angl'a'n. Est'is ankaŭ antaŭ'vid'it'e, ke ĉiu ŝtat'o hav'os la rajt'o'n uz'i si'a'n propr'a'n lingv'o'n, kondiĉ'e ke ĝi mem pri'zorg'u la traduk'o'n en “unu el la kutim'a'j lingv'o'j”. Laŭ la Intern'a Regul'ar'o de la Asemble'o, ĉiu parol'ad'o en la franc'a dev'is est'i resum'it'a en la angl'a, kaj invers'e. Ĉiu'j oficial'a'j dokument'o'j est'is publik'ig'it'a'j en la du lingv'o'j. La sam'a'j princip'o'j aplik'iĝ'is al la komision'o'j de la Asemble'o, al la Konsil'o de la Lig'o, al la Sekretariat'o, en'tut'e al ĉiu'j organ'o'j. Kvankam la Pakt'o kaj la intern'a'j regul'ar'o'j est'is plur'foj'e ŝanĝ'it'a'j, tamen la pri'skrib'it'a lingv'a situaci'o rest'is ne'tuŝ'it'a dum la tut'a ekzist'ad'o de la Lig'o de Naci'o'j.

La situaci'o en la Lig'o neniel influ'is la uz'o'n de ali'a'j lingv'o'j por oficial'a'j kaj ne'oficial'a'j inter'naci'a'j rilat'o'j. Efektiv'e, la ĝeneral'a situaci'o inter la du milit'o'j pov'as est'i karakteriz'it'a per provizor'a angl'a-franc'a kompromis'o en la Lig'o de Naci'o'j, sen kre'o de precedenc'o por la est'ont'ec'o aŭ de kiu ajn jur'a rajt'o aŭ dev'o ekster la kadr'o'j de la Lig'o; per kolektiv'a'j traktat'o'j kutim'e en la angl'a kaj franc'a, kaj du'flank'a'j traktat'o'j ĉiam pli oft'e en la lingv'o'j de la kontrakt'ant'a'j parti'o'j; per klopod'o'j de ali'a'j pli grand'a'j naci'o'j hav'ig'i al si'a'j respektiv'a'j lingv'o'j privilegi'a'n pozici'o'n ident'a'n aŭ simil'a'n al tiu, kiu'n ĝu'is la angl'a kaj franc'a; per aplik'o de divers'a'j ali'a'j naci'a'j lingv'o'j kiel help'a'j rimed'o'j de komunik'ad'o en la sfer'o'j de interes'o de la koncern'a'j grand'potenc'o'j. Rezult'e, intens'iĝ'is la lukt'o sur la inter'naci'a lingv'a kamp'o. La evolu'procez'o, iniciat'it'a en Versailles, neces'e konduk'is al la nun'a ĥaos'a lingv'a situaci'o sub la reĝim'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.

1.2.1 Oficial'a'j kaj Labor'a'j Lingv'o'j

La Konferenc'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri la Inter'naci'a Organizaci'o okaz'is en San-Francisko de la 25-a de april'o ĝis la 26-a de juni'o 1945. En la moment'o de la komenc'iĝ'o ne ekzist'is ia ajn inter'konsent'o koncern'e la lingv'o'j'n uz'ot'a'j'n de la Konferenc'o. Tiu'rilat'e la situaci'o est'is simil'a, sed ne ident'a, al tiu de Versailles: en 1919 Franci'o propon'is, ke la franc'a est'u la sol'a oficial'a lingv'o de la Pac'konferenc'o; en 1945 la ĉef'o de la uson'a delegaci'o rimark'ig'is tuj en la komenc'o, ke la debat'o'j en la plen'a'j kun'sid'o'j dev'us est'i konduk'at'a'j en la angl'a kun post'a traduk'o en la franc'a'n, ĉar tio ŝpar'us temp'o'n; en Versailles la brit'a delegaci'o fort'e kontraŭ'star'is la franc'a'n propon'o'n kaj postul'is egal'ec'o'n por la angl'a; en San-Francisko la ĉef'o de la franc'a delegaci'o sam'e energi'e rifuz'is la uson'a'n sugest'o'n kaj insist'is pri egal'a rajt'o por la franc'a. En la vigl'a diskut'o pri la lingv'a demand'o, la ĉef'o de la ĉin'a delegaci'o esprim'is la opini'o'n, ke la angl'a dev'us est'i uz'at'a kiel “labor'a lingv'o”. ŝajn'as, ke li est'is la unu'a, kiu uz'is tiu'n esprim'o'n. Fin'e oni decid'is, ke la angl'a, ĉin'a, hispan'a, franc'a kaj rus'a est'os la oficial'a'j lingv'o'j de la Konferenc'o, dum la angl'a kaj franc'a est'os uz'at'a'j kiel labor'a'j lingv'o'j. Tia'manier'e form'iĝ'is la disting'o inter “oficial'a'j” kaj “labor'a'j” lingv'o'j.

La Ĉart'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) leĝ'ig'is la nov'a'n situaci'o'n rilat'e la oficial'a'j'n lingv'o'j'n en Art. 111, kiu preskrib'as, ke la tekst'o'j de la Ĉart'o en la 5 menci'it'a'j lingv'o'j est'as egal'e aŭtentik'a'j.

Rilat'e la labor'a'j'n lingv'o'j'n ne est'is far'it'a ia definitiv'a decid'o. La Prepar'a Komision'o, elekt'it'a en San-Francisko por organiz'i la Unu'a'n Sesi'o'n de la Ĝeneral'a Asemble'o, propon'is, ke la lingv'a'j regul'o'j de San-Francisko rest'u valid'a'j ĝis oni decid'os ali'e. Tiu formul'o mal'ferm'is la pord'o'n por nov'a'j diskut'o'j pri la lingv'a demand'o. La problem'o est'is pri'diskut'it'a en la Unu'a Komision'o de la Ĝeneral'a Asemble'o, okaz'int'a en Londono komenc'e de 1946. La Komision'o propon'is rezoluci'o'n al la Ĝeneral'a Asemble'o, kiu unu'anim'e akcept'is ĝi'n la 1-an de februar'o 1946 kun'e kun al'don'o en'hav'ant'a en 9 punkt'o'j la nov'a'j'n lingv'a'j'n regul'o'j'n. Laŭ tiu al'don'o la ĉef'a'j regul'o'j est'as:

En ĉiu'j organ'o'j de UN, kun la escept'o de la Inter'naci'a Kort'um'o, la oficial'a'j lingv'o'j est'as la ĉin'a, angl'a, franc'a, rus'a kaj hispan'a. La angl'a kaj franc'a est'as la sol'a'j labor'a'j lingv'o'j. Ĉiu parol'ad'o el'dir'it'a en unu el la labor'a'j lingv'o'j dev'as est'i interpret'it'a en la ali'a. La parol'ad'o'j far'it'a'j en unu el la 3 ceter'a'j oficial'a'j lingv'o'j dev'as est'i interpret'it'a'j en ambaŭ labor'a'j. Ĉiu reprezent'ant'o rajt'as parol'i en kiu ajn ne'oficial'a lingv'o, sed en tiu ĉi kaz'o li mem dev'as pri'zorg'i la traduk'o'n en unu el la labor'a'j lingv'o'j, dum la Sekretariat'o hav'as la task'o'n pri'zorg'i la interpret'ad'o'n en la ali'a labor'a lingv'o. La raport'o'j dev'as est'i establ'it'a'j en la du labor'a'j lingv'o'j, sed komplet'a aŭ part'a traduk'o en kiu'n ajn el la ali'a'j oficial'a'j lingv'o'j dev'as est'i far'it'a je postul'o de kiu ajn delegaci'o. La protokol'o'j dev'as est'i el'labor'it'a'j kiel ebl'e plej baldaŭ en ĉiu'j oficial'a'j lingv'o'j. Sam'e tiel la rezoluci'o'j kaj ali'a'j grav'a'j dokument'o'j dev'as est'i publik'ig'it'a'j en la oficial'a'j lingv'o'j, sed kiu ajn delegaci'o rajt'as postul'i, ke ankaŭ ali'a'j dokument'o'j aper'u en kiu ajn aŭ en ĉiu'j oficial'a'j lingv'o'j.

El tiu'j princip'o'j klar'e vid'iĝ'as la mal'sam'a pozici'o de la oficial'a'j kaj labor'a'j lingv'o'j. La lingv'a'j regul'o'j akcept'it'a'j la 1-an de februar'o 1946 en'ir'is post'e en la intern'a'j'n regul'ar'o'j'n de ĉiu'j organ'o'j de UN, kun la escept'o de la Inter'naci'a Kort'um'o, kiu ĝis hodiaŭ konserv'as nur la angl'a'n kaj franc'a'n kiel oficial'a'j'n lingv'o'j'n kaj kiu aplik'as ali'a'j'n regul'o'j'n de interpret'ad'o. La sam'a'j princip'o'j establ'it'a'j por Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j valid'as ankaŭ por la t.n. special'ig'it'a'j organiz'aĵ'o'j aparten'ant'a'j al la famili'o de UN (ekzempl'e Unesk'o, Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o k.a.), sed oft'e kun grav'a'j de'voj'iĝ'o'j.

Unu el la baz'a'j princip'o'j de UN est'as tiu de suveren'a egal'ec'o de ĉiu'j Ŝtat'o'j-Membr'o'j. Efektiv'e, la lingv'a'j regul'o'j de San-Francisko grav'e mal'observ'as la princip'o'n de egal'ec'o, ĉar ili klas'ig'as la lingv'o'j'n laŭ tri kategori'o'j: labor'a'j, oficial'a'j kaj ĉiu'j ali'a'j. La formul'o “oficial'a'j-labor'a'j lingv'o'j” signif'is fakt'a'n super'reg'o'n de la angl'a kaj franc'a, kaj tial en'ten'is ĝerm'o'j'n de mal'kontent'o.

1.2.2 Pli'a Komplik'iĝ'o de la Problem'o

Jam fin'e de 1947 komenc'iĝ'is la atak'o'j kontraŭ la unu'anim'e akcept'it'a nov'a sistem'o. La hispan'e parol'ant'a'j naci'o'j postul'is por si'a lingv'o la pozici'o'n de labor'a. La Sekretariat'o tuj atent'ig'is, ke la akcept'o de la propon'o kost'us al UN pli ol unu milion'o'n kaj du'cent mil dolar'o'j'n jar'e. En la diskut'o evident'iĝ'is, ke la hispan'a est'is mal'just'e traktat'a ankaŭ kiel oficial'a lingv'o. La argument'o'j kaj kontraŭ'argument'o'j pri la hispan'a kiel labor'a lingv'o far'iĝ'is preskaŭ model'o por ĉiu'j post'a'j diskut'o'j pri la lingv'a demand'o ne nur en divers'a'j organ'o'j de UN aŭ de special'ig'it'a'j organiz'aĵ'o'j, sed ankaŭ ekster la kadr'o de UN. La apog'ant'o'j de iu lingv'o kutim'e akcent'as la nombr'o'n da person'o'j parol'ant'a'j la koncern'a'n lingv'o'n, laŭd'as ĝi'a'j'n kvalit'o'j'n kaj kultur'a'n valor'o'n, klopod'as prezent'i la avantaĝ'o'j'n, kiu'j'n la adopt'o de tiu lingv'o don'os por la progres'ig'o de la cel'o'j kaj ideal'o'j de UN aŭ de ali'a organiz'aĵ'o; la opon'ant'o'j ĉiam volont'e re'kon'as la kultur'a'n signif'o'n de la propon'it'a lingv'o, sed kontraŭ'star'as ĝi'a'n adopt'o'n ĉef'e pro la alt'eg'a'j financ'a'j ŝarĝ'o'j kaj pro teknik'a'j mal'facil'aĵ'o'j. Kvankam tiu'j argument'o'j kaj kontraŭ'argument'o'j est'as grand'part'e ĝust'a'j, tamen ili mask'as la plej profund'a'j'n radik'o'j'n de la lingv'a batal'o, nom'e la politik'a'n prestiĝ'o'n kaj la sen'nombr'a'j'n ali'a'j'n avantaĝ'o'j'n, kiu'j'n don'as la privilegi'a pozici'o de iu naci'a lingv'o por la respektiv'a'j ŝtat'o'j je mal'avantaĝ'o de ĉiu'j ali'a'j.

La demand'o de la hispan'a long'iĝ'is ĝis la fin'o de 1948, kiam la Ĝeneral'a Asemble'o dev'is ced'i kaj decid'is, ke la hispan'a far'iĝ'u labor'a lingv'o de tiu organ'o. Jam tiam la sovet'a delegaci'o de'nov'e insist'is, ke ankaŭ la ĉin'a kaj rus'a hav'u egal'a'n pozici'o'n, ĉar ali'e tio signif'us grav'a'n diskriminaci'o'n. En 1949 ek'flam'is nov'a'j diskut'o'j, ĉi-foj'e rilat'e la ĉin'a'n kaj precip'e la rus'a'n. Ne pov'ant'e trov'i kontent'ig'a'n solv'o'n, la Ĝeneral'a Asemble'o decid'is prokrast'i la afer'o'n.

En 1952 la lingv'a batal'o re'vigl'iĝ'is en lig'o kun la propon'o de kelk'a'j hispan'e parol'ant'a'j land'o'j, ke la hispan'a far'iĝ'u labor'a lingv'o ankaŭ de la Ekonomi'a kaj Soci'a Konsil'o. Pollando kaj Ĉini'o tuj far'is al'don'a'n propon'o'n, ke la rus'a kaj ĉin'a sam'e tiel far'iĝ'u labor'a'j lingv'o'j de tiu organ'o. La Sekretariat'o pli'a'n foj'o'n atent'ig'is pri la grand'eg'a'j kost'o'j: 534.000 dolar'o'j por la hispan'a, 645.000 dolar'o'j por la rus'a kaj 900.000 dolar'o'j por la ĉin'a, se la tri lingv'o'j far'iĝ'us labor'a'j en la Ekonomi'a kaj Soci'a Konsil'o. Ali'flank'e, ankoraŭ'foj'e montr'iĝ'is, ke ankaŭ la regul'o'j pri la uz'o de la oficial'a'j lingv'o'j — tut'e special'e de la ĉin'a — est'is grav'e mal'observ'at'a'j. Post long'a'j diskut'o'j la Ĝeneral'a Asemble'o decid'is la 5-an de decembr'o 1952, ke la hispan'a far'iĝ'u pli'a labor'a lingv'o de tiu organ'o, sed ankoraŭ'foj'e mal'akcept'is la rus'a'n kaj ĉin'a'n.

Ali'a apart'e menci'ind'a lingv'a diskut'o, ĉi-foj'e precip'e inter la angl'a kaj franc'a kiel labor'a'j lingv'o'j, okaz'is en 1966 kaj 1967. La franc'e parol'ant'a'j naci'o'j energi'e protest'is pro la absolut'e ne'kontent'ig'a fakt'a pozici'o de la franc'a kiel labor'a lingv'o. Fin'e de 1966 la delegaci'o'j de ĉiu'j franc'e parol'ant'a'j land'o'j vizit'is la Ĝeneral'a'n Sekretari'o'n de UN ( U Thant) kaj postul'is, ke la franc'a, kiel unu el la oficial'a'j kaj labor'a'j lingv'o'j de UN, ĝu'u en la praktik'o de UN la jur'e re'kon'it'a'n pozici'o'n. En la Asemble'o mem aŭd'iĝ'is akr'a'j riproĉ'o'j pro la mal'atent'ad'o de la franc'a en la Sekretariat'o, kaj postul'o'j pri “just'ec'o” por tiu lingv'o. Rezult'e de tiu prem'o la Ĝeneral'a Asemble'o decid'is per du rezoluci'o'j, ke la Sekretariat'o atent'u je pli just'a uz'o de la labor'a'j lingv'o'j kaj establ'u pli bon'a'n ekvilibr'o'n inter tiu'j lingv'o'j en la nomad'o de la ofic'ist'ar'o. Fin'e de 1967 okaz'is nov'a lukt'o pri la pozici'o de la franc'a. Ĝi fin'iĝ'is per grand'a pli'mult'o favor'e al lingv'a ekvilibr'o en la Sekretariat'o. La Ĝeneral'a Sekretari'o est'is sam'temp'e komisi'it'a rapid'ig'i apart'a'n program'o'n de lingv'o'instru'ad'o por la ofic'ist'ar'o de UN kaj stimul'i la lern'ad'o'n per special'a'j krom'pag'o'j por la ofic'ist'o'j kiu'j kapabl'as uz'i du labor'a'j'n lingv'o'j'n.

Paralel'e kun la prezent'it'a angl'a-franc'a duel'o, kiu ripet'iĝ'is en 1968, fin'e de 1968 Sovet'a Uni'o kaj ĝi'a'j apog'ant'o'j lanĉ'is nov'a'n atak'o'n por la rus'a kiel labor'a lingv'o — ĉi-foj'e kun sukces'o.

Kiel kutim'e, nombr'o da reprezent'ant'o'j parol'is pri la grav'ec'o de la rus'a por komunik'ad'o en la sfer'o'j de diplomati'o kaj scienc'o, kaj pri la dezir'ind'ec'o akcept'i la rus'a'n kiel labor'lingv'o'n ankaŭ pro politik'a'j kaj praktik'a'j motiv'o'j. La opon'ant'o'j precip'e emfaz'ad'is la financ'a'j'n ŝarĝ'o'j'n. La reprezent'ant'o de Uson'o insist'is, ke efik'ec'o kaj ekonomi'a'j konsider'o'j dev'as est'i la sol'a'j kriteri'o'j por akcept'o de kiu ajn lingv'o kiel labor'a por kiu ajn organ'o. Argument'o'j kaj kontraŭ'argument'o'j vic'iĝ'is laŭ la du lini'o'j. La 21-an de decembr'o 1968 oni fin'e akcept'is la propon'o'n, ke la rus'a far'iĝ'u pli'a labor'a lingv'o de la Ĝeneral'a Asemble'o. Krom'e, en la sam'a rezoluci'o, la Ĝeneral'a Asemble'o esprim'is la dezir'ind'ec'o'n, ke la rus'a kaj hispan'a far'iĝ'u labor'a'j lingv'o'j ankaŭ de la Konsil'o de Sekur'ec'o. Laŭ la oficial'a'j taks'o'j, la el'spez'o'j por la rus'a kiel pli'a labor'a lingv'o de la Ĝeneral'a Asemble'o est'as proksim'um'e du milion'o'j da dolar'o'j jar'e. La menci'it'a intens'a lingv'o'instru'ad'o por la ofic'ist'ar'o kost'as proksim'um'e pli'a'j'n sep'cent mil dolar'o'j'n jar'e laŭ la taks'o'j fin'e de 1968.

Kiel oni vid'as, en la sfer'o de oficial'a'j inter'ŝtat'a'j rilat'o'j la lingv'a problem'o far'iĝ'is kaj plu'e far'iĝ'as ĉiam pli kompleks'a. Por bon'e kompren'i la fenomen'o'j'n en la natur'o kaj en la soci'o, oni dev'as rigard'i ili'n ne kiel sen'mov'a'j'n stat'o'j'n, sed kiel evolu'procez'o'j'n. La dinamism'o sur la lingv'a kamp'o klar'e evident'ig'as daŭr'a'n akr'iĝ'ad'o'n de la problem'o. La fin'a akt'o de la Viena Kongres'o en 1815 est'is redakt'it'a en unu'sol'a lingv'o; en Versailles en 1919 oni uz'is du lingv'o'j'n; en la Pariza Pac'konferenc'o de 1946 est'is tri lingv'o'j. La Lig'o de Naci'o'j hav'is fakt'e du oficial'a'j'n lingv'o'j'n, UN hav'as kvin, la Ĝeneral'a Konferenc'o de Unesk'o ok, kaj pov'as re'kon'i tiu'n pozici'o'n ankaŭ al ali'a'j. En UN est'is en la komenc'o du labor'a'j lingv'o'j, post'e tri, nun est'as kvar kaj tre ver'ŝajn'e baldaŭ est'os kvin, tiel ke mal'aper'os la diferenc'o inter la oficial'a'j kaj labor'a'j lingv'o'j. En Unesk'o est'is unu'e du labor'a'j lingv'o'j, la franc'a kaj la angl'a, post'e dev'is est'i al'don'it'a la hispan'a, sekv'is la rus'a kaj fin'e la arab'a, tiel ke nun la Ĝeneral'a Konferenc'o jam hav'as kvin labor'a'j'n lingv'o'j'n, sed en difin'it'a'j kaz'o'j ĝi pov'as hav'i eĉ ses. Simil'a tendenc'o manifest'iĝ'is ankaŭ en ali'a'j inter'ŝtat'a'j organiz'aĵ'o'j en la famili'o de UN. La Organiz'aĵ'o de UN por Nutr'aĵ'o kaj Agrikultur'o (Fa'o) eĉ nul'ig'is la disting'o'n inter oficial'a'j kaj labor'a'j lingv'o'j. Dum la sesi'o de oktobr'o 1968, la Konsil'o de tiu Organiz'aĵ'o ekzamen'is la demand'o'n de lingv'o'j util'ig'at'a'j de Fa'o kaj la Program'komitat'o konstat'is, ke fakt'e ne plu ebl'as disting'o inter “oficial'a'j lingv'o'j” kaj “labor'a'j lingv'o'j”. Nun tiu Organiz'aĵ'o util'ig'as por divers'a'j organ'o'j aŭ cel'o'j la angl'a'n, hispan'a'n, franc'a'n, german'a'n. Eĉ organiz'aĵ'o'j, kiu'j ankoraŭ disting'as inter la du kategori'o'j de lingv'o'j, uz'as por si'a'j publik'aĵ'o'j ankaŭ lingv'o'j'n, kiu'j est'as nek oficial'a'j, nek labor'a'j. Ekzempl'e, Il'o (Inter'naci'a Labor-Organiz'aĵ'o) util'ig'as tiu'cel'e la arab'a'n, dan'a'n, angl'a'n, finn'a'n, franc'a'n, german'a'n, hind'a'n, japan'a'n, norveg'a'n, hispan'a'n, rus'a'n, sved'a'n kaj urdu'a'n. La kon'at'a Unesk'o-Kurier'o est'as nun (1973) publik'ig'at'a en la angl'a, franc'a, hispan'a, rus'a, german'a, arab'a, japan'a, ital'a, hind'a, tamila, hebre'a, persa, nederlanda, portugal'a kaj turk'a.

En la eŭrop'a'j instituci'o'j la lingv'a situaci'o prezent'iĝ'as ali'manier'e. Ĝis la 1-a de januar'o, 1973, la oficial'a'j lingv'o'j de la Eŭrop'a Komunaĵ'o est'is la franc'a, german'a, ital'a kaj nederlanda, sed en la praktik'o la franc'a fakt'e ĝu'is privilegi'a'n pozici'o'n. La 1-an de januar'o, 1973, al'iĝ'is pli'a'j tri ŝtat'o'j kaj ankaŭ ili'a'j lingv'o'j far'iĝ'is oficial'a'j. Tio eĉ pli komplik'as la lingv'a'n situaci'o'n.

En ali'a'j inter'ŝtat'a'j kaj inter'naci'a'j privat'a'j organiz'aĵ'o'j la oficial'a'j lingv'o'j tre vari'as. El 680 inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j, kies oficial'a'j lingv'o'j est'as indik'it'a'j en la Jar'libr'o por 1962-63 de la Uni'o de Inter'naci'a'j Asoci'o'j, 164 hav'is nur unu oficial'a'n lingv'o'n, 225 hav'is du lingv'o'j'n, 199 tri lingv'o'j'n, 53 uz'is kvar lingv'o'j'n, 31 util'ig'is kvin lingv'o'j'n, 4 organiz'aĵ'o'j hav'is ses oficial'a'j'n lingv'o'j'n kaj 4 ali'a'j sep. Pli komplet'a statistik'o, publik'ig'it'a en la revu'o Associations Internationales, n-ro 12/1960, montr'as, ke el 1.206 inter'naci'a'j inter'ŝtat'a'j kaj privat'a'j organiz'aĵ'o'j nur 381 hav'as unu'sol'a'n lingv'o'n kiel oficial'a'n, 346 hav'as du oficial'a'j'n lingv'o'j'n, 248 uz'as tri, 147 hav'as kvar oficial'a'j'n lingv'o'j'n, 58 util'ig'as kvin, 15 oficial'ig'is ses lingv'o'j'n kaj 11 organiz'aĵ'o'j hav'as sep aŭ pli da oficial'a'j lingv'o'j. Inter la organiz'aĵ'o'j, kiu'j nun (1972) hav'as nur unu oficial'a'n lingv'o'n, menci'ind'a'j est'as la 28 inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j, en kiu'j la sol'a oficial'a lingv'o est'as Esperant'o. Laŭ ali'a statistik'o publik'ig'it'a en la sam'a period'aĵ'o, el ĉiu'j enket'it'a'j organiz'aĵ'o'j la angl'a est'as oficial'a en 943, la franc'a en 920, la german'a en 399, la hispan'a en 253, la ital'a en 110, la rus'a en 41, la nederlanda en 43, la portugal'a en 42, ali'a'j lingv'o'j en 358 organiz'aĵ'o'j. Tiu'j ali'a'j lingv'o'j est'as la arab'a, ĉin'a, dan'a, Esperant'o, hebre'a, japan'a, latin'a, hungar'a, norveg'a, pol'a, serb'a aŭ kroat'a, sloven'a k.a.

Neces'as al'don'i, ke la lingv'a situaci'o rapid'e ŝanĝ'iĝ'as. Lingv'o'j, kiu'j est'is oficial'a'j en iu'j organiz'aĵ'o'j antaŭ kelk'a'j jar'o'j, kelk'foj'e perd'as tiu'n rol'o'n, dum ali'a'j akir'as ĝi'n. Tial ankaŭ la statistik'o'j pri la uz'o de lingv'o'j en inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j perd'as si'a'n valor'o'n post kelk'a temp'o. La supr'a'j inform'o'j, rilat'ant'a'j ĉef'e al la period'o 1960-1963, ver'ŝajn'e ne plu est'as tut'e ĝust'a'j por la situaci'o en 1972, sed ili en ĉiu okaz'o evident'ig'as la konsider'ind'a'n nombr'o'n da lingv'o'j uz'at'a'j en oficial'a'j kaj ne'oficial'a'j inter'naci'a'j rilat'o'j.

Simil'a'n bild'o'n prezent'as la lingv'a situaci'o en la sfer'o'j de inter'naci'a komunik'ad'o ekster la oficial'a'j aŭ ne'oficial'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. La lingv'a'j bar'o'j sent'iĝ'as ĉiam pli fort'e ankaŭ sur la kamp'o de ĉia'spec'a'j kultur'a'j inter'ŝanĝ'o'j, scienc'a komunik'ad'o, komerc'o, turism'o, praktik'e ĉie. Ju pli grand'a'j la teknik'a'j ebl'ec'o'j por kontakt'o'j inter grup'o'j aŭ individu'o'j aparten'ant'a'j al mal'sam'a'j lingv'a'j komunaĵ'o'j, des pli evident'iĝ'as la lingv'o'divers'ec'o kiel obstakl'o.

Fin'e, intern'e de unu'op'a'j land'o'j, unu'a'vic'e en mult'naci'a'j ŝtat'o'j, la lingv'a demand'o oft'e kaŭz'as ĉia'spec'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n. Kelk'foj'e ili trans'form'iĝ'as en akr'a'j'n politik'a'j'n batal'o'j'n. La al'trud'ad'o de unu tut'ŝtat'a naci'a lingv'o kontraŭ la interes'o'j de la naci'a'j mal'pli'mult'o'j el'vok'as streĉ'it'ec'o'j'n kaj konflikt'o'j'n; ali'flank'e, egal'a trakt'ad'o de ĉiu'j lingv'o'j en la eduk'ad'o kaj en la publik'a viv'o neces'e postul'as grand'eg'a'j'n el'spez'o'j'n kaj mal'help'as la efik'ec'o'n de la administr'ad'o. Praktik'e, hodiaŭ ne ekzist'as unu'sol'a ŝtat'o en la mond'o, kiu ne spert'us la lingv'a'n problem'o'n en unu aŭ ali'a form'o.

1.3.1 Teknik'e-Lingv'a Aspekt'o

El pur'e teknik'e-lingv'a vid'punkt'o la problem'o hav'as mult'a'j'n fac'et'o'j'n, kies komun'a fon'o est'as la mal'facil'ec'o plen'e ek'reg'i kiu'n ajn naci'a'n lingv'o'n. En 1962 s-ro A. Woodburn, membr'o de la Brit'a Parlament'o, sugest'is la kre'o'n de Komun'a Eŭrop'a Lingv'o, kies vort'ar'o dev'us konsist'i unu'a'vic'e el la jam inter'naci'iĝ'int'a'j vort'o'j. Efektiv'e, li propon'is kre'i i'o'n, kio esenc'e jam ekzist'as en la form'o de la Inter'naci'a Lingv'o (Esperant'o). La brit'a parlament'an'o formul'is si'a'n ide'o'n en leĝ'propon'o, por kiu li pled'is antaŭ la Brit'a Parlament'o la 28-an de februar'o 1962. En si'a parol'ad'o li mem akcent'is la grand'a'n mal'facil'ec'o'n de la angl'a. La parol'at'a angl'a — li dir'is — konsist'as el 40 mal'sam'a'j son'o'j, sed ekzist'as pli ol 2.000 divers'a'j manier'o'j liter'um'i ili'n. Tio simil'as al la ĉin'a skrib'o, kiu konsist'as el 50.000 sign'o'j, sed nun'temp'e ĉ. 4.000 est'as ĝeneral'e uz'at'a'j. Kaj kio'n dir'i pri la rus'a kun la mult'nombr'a'j kaz'o'j kaj deklinaci'o'j, aŭ pri la franc'a kun ĉiu'j ebl'a'j fin'aĵ'o'j por la konjugaci'o de la verb'o'j, aŭ pri kiu ajn ali'a naci'a lingv'o! La fakt'o, ke ĉie en la mond'o oni stud'as si'a'j'n propr'a'j'n naci'a'j'n lingv'o'j dum mult'a'j jar'o'j en la lern'ej'o'j, montr'as pli ol klar'e ĝis kiu grad'o ili est'as mal'facil'a'j. Tio kaŭz'as, ke relativ'e tre mal'grand'a nombr'o da person'o'j ek'reg'as kontent'ig'e fremd'a'j'n naci'a'j'n lingv'o'j'n.

Kiam plur'a'j lingv'o'j est'as oficial'e uz'at'a'j, pro la struktur'a'j mal'sam'ec'o'j de tiu'j lingv'o'j oft'e ek'est'as problem'o kiel esprim'i en la traduk'o preciz'e la ide'o'n de la original'o. Mis'traduk'o'j kaj mis'kompren'o'j abund'as, kvankam la plej grav'a'j organiz'aĵ'o'j kutim'e dispon'as pri unu'a'rang'a'j traduk'ist'o'j kaj interpret'ist'o'j. Ne est'as ebl'e don'i ĉi tie ekzempl'o'j'n, ĉar ili est'as tiel mult'nombr'a'j, ke plur'a'j cent'o'j da paĝ'o'j apenaŭ sufiĉ'us por prezent'i ili'n plej konciz'e. Sufiĉ'os menci'i, ke eĉ la nom'o mem de la plej grav'a organiz'aĵ'o de la hodiaŭ'o ne est'as la sam'a en la rus'a kaj en la angl'a aŭ franc'a. En la angl'a kaj franc'a aŭtentik'a'j tekst'o'j ĝi nom'iĝ'as “Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j”, sed en la rus'a sam'e aŭtentik'a tekst'o la nom'o est'as “Organiz'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j”. Se tio okaz'is en la plej grav'a dokument'o de la nun'temp'a mond'o kaj en kondiĉ'o'j, kiu'j permes'is al la traduk'ist'o'j pri'pens'i la traduk'ot'a'n esprim'o'n, oni pov'as facil'e imag'i la erar'o'j'n kiam tem'as pri rapid'a traduk'ad'o aŭ interpret'ad'o de unu lingv'o al ali'a dum inter'naci'a'j konferenc'o'j. Se la traduk'ad'o est'as konsekutiva (si'n'sekv'a) kaj se la interpret'ist'o anticip'e ricev'as la tekst'o'n, la traduk'o kutim'e est'as kontent'ig'a. Mal'e, se la interpret'ad'o est'as simultan'a (sam'temp'a), la erar'o'j pli ol abund'as kaj kutim'e neces'as korekt'i ili'n post'e en la skrib'a'j dokument'o'j*. La problem'o komplik'iĝ'as, se la deleg'it'o'j ne sci'as sufiĉ'e bon'e la lingv'o'n, en kiu ili dev'as parol'i. La interpret'ist'o'j oft'e trov'iĝ'as en grand'a embaras'o pro la simpl'a kaŭz'o, ke ne est'as ebl'e kompren'i iu'n deleg'it'o'n, ĉar li ne sci'as la lingv'o'n dev'ig'e uz'at'a'n. Eĉ okaz'is, ke interpret'ist'o dir'is en la fin'o: “Tio ĉi est'as Ia parol'ad'o de s-ro..., se la interpret'ist'o li'n bon'e kompren'is.”

La fakt'o, ke oft'e okaz'as teknik'a'j difekt'o'j en la aparat'o'j, tiel ke la labor'o dev'as halt'i ĝis oni trov'as la difekt'o'n kaj ripar'as ĝi'n, kaŭz'as ali'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n. La grotesk'a bild'o de dign'a'j deleg'it'o'j kun la ĝen'a'j kaj dolor'ig'a'j aŭskult'il'o'j sur la kap'o'j far'iĝ'as preskaŭ tragik'a, kiam oni vid'as ili'a'j'n koler'a'j'n vizaĝ'o'j'n, ĉar en la aŭskult'il'o prem'ant'a la orel'o'j'n ne aŭd'iĝ'as la dezir'at'a lingv'o, sed i'a'j bru'o'j aŭ neni'o.

Pli'a komplik'aĵ'o est'as trov'i kompetent'a'j'n interpret'ist'o'j'n, precip'e se tem'as pri fak'a'j, special'ig'it'a'j demand'o'j. Ju pli teknik'a est'as la en'hav'o de parol'ad'o aŭ skrib'it'a tekst'o, des pli la interpret'ist'o aŭ traduk'ist'o dev'as sci'i la du lingv'o'j'n por pov'i re'don'i en la traduk'o la pens'o'n de la aŭtor'o preciz'e kaj kompren'ebl'e. Oft'e neces'as apart'a'j stud'o'j de la fak'o, se oni vol'as kontent'ig'e plen'um'i la task'o'n.

La dokument'o'j, kiu'j dev'as est'i el'don'it'a'j en ĉiu'j oficial'a'j lingv'o'j, kaŭz'as pli'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n, eĉ pur'e teknik'a'n konfuz'o'n en la distribu'o. Por evit'i almenaŭ la last'a'n oni komenc'is uz'i mal'sam'a'j'n paper'kolor'o'j'n por la unu'op'a'j lingv'o'j, ekz. por la angl'a la ruĝ'a'n, por la franc'a la blu'a'n, por la hispan'a la flav'a'n, por la rus'a la sabl'o'kolor'a'n, por la german'a la griz'a'n, por la ital'a la verd'a'n, por la nederlanda la oranĝ'a'n. Se oni aplik'as tiu'n ĉi metod'o'n, la dokument'o'j en difin'it'a lingv'o est'as el'don'it'a'j en la respektiv'a kolor'o kaj tiel ili far'iĝ'as pli facil'e re'kon'ebl'a'j. La sam'a'j'n kolor'o'j'n pov'as port'i kiel sign'o'j'n la deleg'it'o'j kaj la interpret'ist'o'j, tiel ke oni tuj sci'u kiu'n lingv'o'n ili parol'as.

1.3.2 Soci'a Aspekt'o

La nombr'o de ĉia'spec'a'j inter'naci'a'j kontakt'o'j, oficial'a'j kaj ne'oficial'a'j, inter reg'ist'ar'o'j kaj inter privat'a'j organiz'aĵ'o'j kaj individu'o'j, konsider'ind'e alt'iĝ'is. En la nun'a epok'o la inter'naci'a rilat'ad'o ne plu est'as monopol'o de pugn'o da privilegi'it'o'j, sed rajt'o de la amas'o'j. Antaŭ la jar'o 1860 ekzist'is en'tut'e unu inter'ŝtat'a organiz'aĵ'o kaj sep ne'reg'ist'ar'a'j aŭ privat'a'j. Laŭ la Jar'libr'o de Inter'naci'a'j Organiz'aĵ'o'j, 12-a el'don'o por la jar'o 1968-1969 kaj 13-a el'don'o por 1970-1971, kompil'it'a kaj publik'ig'it'a de la Uni'o de Inter'naci'a'j Asoci'o'j (UIA), la nombr'o de ĉiu'j inter'ŝtat'a'j organiz'aĵ'o'j en 1956-57 est'is 132, en 1966-67 ĝi jam est'is 199 kaj nun'temp'e ĝi est'as 530 kun'e kun la eŭrop'a'j instanc'o'j. La nombr'o de ne'reg'ist'ar'a'j (privat'a'j) inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j kresk'is de 985 en 1956-57 al 1.935 en 1966-67, kaj ating'is 2.688 en 1970-71. Tia'manier'e la nombr'o de ĉiu'j organiz'aĵ'o'j, nom'e inter'ŝtat'a'j kaj privat'a'j, kresk'is de 1.117 en 1956-57 al 3.218 en 1970-71. Paralel'e alt'iĝ'is la nombr'o de kongres'o'j kaj ali'a'j pli grav'a'j renkont'iĝ'o'j de la inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. Pli ol 500 el ili okaz'ig'as ĉiu'jar'e si'a'j'n kongres'o'j'n; preskaŭ 300 kongres'as ĉiu'n du'a'n jar'o'n; ali'a'j renkont'iĝ'as ĉiu'n tri'a'n, kvar'a'n, kvin'a'n aŭ ses'a'n jar'o'j'n. Laŭ stud'o far'it'a de UIA, la nombr'o de part'o'pren'ant'o'j vari'as inter mal'pli ol mil kaj pli ol dek mil. Sur'baz'e de statistik'o'j por la period'o 1954 ĝis 1962, montr'iĝ'is, ke 89% de ĉiu'j kongres'o'j hav'is mal'pli ol 1.000 part'o'pren'ant'o'j'n; 5,8% hav'is de 1.000 ĝis 2.000 part'o'pren'ant'o'j'n, 2,5% hav'is inter 2.000 kaj 4.000 part'o'pren'ant'o'j'n; 0,2% hav'is de 4.000 ĝis 10.000 part'o'pren'ant'o'j'n; 2,5% de la kongres'o'j hav'is pli ol 10.000 part'o'pren'ant'o'j'n*.

Se oni kompren'as la inter'naci'a'j'n rilat'o'j'n en la plej vast'a senc'o de la vort'o, oni dev'as al'don'i al la cent'mil'o'j, kiu'j ĉiu'jar'e part'o'pren'as divers'a'j'n kongres'o'j'n kaj konferenc'o'j'n, la milion'o'j'n da person'o'j, kiu'j profesi'e aŭ kiel turist'o'j vojaĝ'as al ali'a'j land'o'j aŭ hav'as inter'naci'a'j'n kontakt'o'j'n. Neniam ĝis nun la amas'o'j hav'is la ebl'ec'o'n en tia grad'o part'o'pren'i en inter'naci'a'j rilat'o'j, kaj neniam ĝis nun ekzist'is tiom da lingv'a'j obstakl'o'j, kiu'j bar'as la voj'o'n al rekt'a, person'a inter'ŝanĝ'o de pens'o'j.

Sur la kamp'o de inter'ŝtat'a'j kaj divers'a'j ne'oficial'a'j inter'naci'a'j rilat'o'j la lim'ig'it'a nombr'o de oficial'a'j lingv'o'j kaŭz'as ankaŭ ali'a'n mal'facil'aĵ'o'n. Nur la land'o'j, kies lingv'o'j est'as oficial'a'j, pov'as reprezent'iĝ'i per la plej talent'a'j kaj plej kompetent'a'j person'o'j. La ali'a'j land'o'j dev'as por tiu cel'o elekt'i ne la plej bon'a'j'n, sed tiu'j'n, kiu'j sci'as, almenaŭ modest'e, la koncern'a'j'n oficial'a'j'n lingv'o'j'n. Tio neces'e mal'alt'ig'as la intelekt'a'n nivel'o'n de inter'naci'a'j renkont'iĝ'o'j.

1.3.3 Psikologi'a Aspekt'o

Ne ekzist'as person'o, kiu ne sent'us si'n ĝen'at'a parol'i aŭ skrib'i en fremd'a lingv'o. Ju pli kler'a li est'as, des pli lingv'e konsci'a li far'iĝ'as. Nur primitiv'ul'o'j esprim'as si'n liber'e, ĉar ili tut'e ne konsci'as pri la erar'o'j, kiu'j'n ili far'as parol'ant'e en fremd'a lingv'o. Kler'ul'o'j bon'e konsci'as, ke esprim'ant'e si'n en ali'a lingv'o ili daŭr'e risk'as ne nur dir'i i'o'n, kio ne respond'as plen'e al ili'a pens'o, sed eĉ far'i fatal'a'j'n erar'o'j'n, kiu'j facil'e pov'as rid'ind'ig'i la ide'o'n. Ĝust'e pro tiu konsci'o ili kutim'e hav'as kompleks'o'n de mal'pli'valor'o. Si'a'vic'e, tio grand'ig'as la embaras'o'n kaj kaŭz'as pli'a'j'n, plen'e super'flu'a'j'n erar'o'j'n, kiu'j for'est'us, se la kompleks'o ne prem'us la mens'o'n. Mult'foj'e okaz'as, ke tiu aŭ ali'a deleg'it'o vol'us i'o'n dir'i, sed pro ne'sufiĉ'a sci'o de la lingv'o prefer'e rezign'as kaj silent'as. En ali'a'j kaz'o'j divers'a'j deleg'it'o'j, kies hejm'a'j lingv'o'j ne est'as oficial'a'j, kun trem'ant'a voĉ'o rapid'e tra'leg'as si'a'n antaŭ'e prepar'it'a'n tekst'o'n kaj post tiu streĉ'o trankvil'e ek'sid'as kaj ne plu inter'ven'as. Sufiĉ'as observ'i la parol'ad'o'j'n dum kiu ajn inter'naci'a kongres'o por konstat'i, ke kutim'e la parol'ad'o'j de la reprezent'ant'o'j, kies lingv'o'j est'as oficial'a'j, est'as mult'e pli long'a'j kaj konvink'a'j ol tiu'j de la deleg'it'o'j, kies lingv'o'j ne est'as oficial'a'j. Ankaŭ en la debat'o'j kutim'e mult'e pli oft'e kaj efik'e inter'ven'as tiu'j, kies hejm'a'j lingv'o'j est'as oficial'a'j, ol ali'a'j. Tiu fakt'o ne nur ankoraŭ pli mal'alt'ig'as la intelekt'a'n nivel'o'n, sed ankaŭ pli facil'e venk'ig'as la opini'o'j'n de person'o'j, kiu'j plen'e reg'as la oficial'a'j'n lingv'o'j'n.

1.3.4 Jur'a-Politik'a Aspekt'o

El jur'a vid'punkt'o la oficial'ig'o de kvin lingv'o'j en UN neniel signif'as, ke tiu'j lingv'o'j akir'is la pozici'o'n de oficial'a'j en la mond'a diplomati'o, ankoraŭ mal'pli sur ali'a'j kamp'o'j: komerc'o, turism'o, scienc'o, k.a. Ĝi nur signif'as, ke en UN, aŭ en iu ali'a konkret'a inter'ŝtat'a organiz'aĵ'o, la lingv'o'j adopt'it'a'j kiel oficial'a'j aŭ labor'a'j hav'as preciz'e la pozici'o'n, kiu'n fiks'as la koncern'a fond'a akt'o, aŭ la respektiv'a'j intern'a'j regul'ar'o'j. Krom'e, kiel jam montr'it'e, la lingv'a'j regul'o'j tut'e ne est'as sam'a'j por divers'a'j organiz'aĵ'o'j, kaj la nombr'o de privilegi'it'a'j lingv'o'j neniel est'as ident'a, nek tem'as pri la sam'a'j lingv'o'j. La praktik'o redakt'i du'flank'a'j'n aŭ plur'flank'a'j'n traktat'o'j'n en la lingv'o'j de la parti'o'j vast'iĝ'is kaj tiu'cel'e oni nun uz'as ĉiu'j'n ebl'a'j'n lingv'o'j'n. Sekv'e, neni'o prav'ig'as la kred'o'n, ke la lingv'a praktik'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j est'as ĝeneral'ig'it'a. Ne ekzist'as kia ajn regul'o de inter'naci'a jur'o, kiu re'kon'us unu'sol'a'n aŭ plur'a'j'n lingv'o'j'n kiel dev'ig'e oficial'a'j'n por la diplomati'o aŭ ĝeneral'e por la inter'naci'a'j rilat'o'j.

Ali'flank'e, la tut'a lukt'o ĉirkaŭ la lingv'o'j mal'kovr'as la politik'a'n grav'ec'o'n de la afer'o. Naci'o, kies lingv'o est'as oficial'a, akir'as konsider'ind'a'j'n avantaĝ'o'j'n kompar'e kun la naci'o'j, kies lingv'o'j ne est'as oficial'a'j. La sam'o koncern'as la rilat'o'n inter la labor'a'j kaj oficial'a'j lingv'o'j. Ĉiu'j grand'a'j naci'o'j insist'as pri la uz'o de si'a'j respektiv'a'j lingv'o'j. Kaj kiel montr'as la tut'a evolu'o ek'de la jar'o 1753 ĝis hodiaŭ, ĉiam pli grand'a nombr'o da lingv'o'j akir'as oficial'a'n rang'o'n. Tiu ĉi procez'o ne pov'as est'i halt'ig'it'a. La politik'e kompromis'a formul'o de San-Francisko evident'e fiask'is. La en'konduk'o de labor'a'j lingv'o'j ne nur ne solv'is la problem'o'n, sed eĉ al'don'is pli'a'j'n komplik'aĵ'o'j'n. La lingv'a batal'o etend'iĝ'is de sur la kamp'o de oficial'a'j lingv'o'j, kie ĝi plu'e rest'as akr'a, al tiu de la labor'a'j. La last'a'j jam tiel mult'iĝ'is, ke la disting'o inter ili kaj la oficial'a'j komenc'is mal'aper'ad'i kaj tre ver'ŝajn'e baldaŭ komplet'e mal'aper'os.

La suveren'a egal'ec'o de la ŝtat'o'j, re'kon'it'a en la Ĉart'o de UN, kaj la kultur'a'j rajt'o'j de la naci'o'j kaj individu'o'j, konfirm'it'a'j en la Universal'a Deklaraci'o kaj en la pakt'o'j pri la hom'a'j rajt'o'j, impet'e postul'as ankaŭ egal'ec'o'n de lingv'o'j. Ĝi pov'as est'i ating'it'a aŭ tiel, ke efektiv'e ĉiu'j lingv'o'j ĝu'u la sam'a'n rajt'o'n de oficial'a'j, aŭ ke oni akcept'u por ĉiu'j inter'naci'a'j rilat'o'j unu'sol'a'n neŭtral'a'n lingv'o'n, kiel sugest'is la Brit'a Reg'ist'ar'o jam mez'e de la 18-a jar'cent'o*. En la kaz'o de la Inter'naci'a Kort'um'o en Hag'o la uz'o de nur du oficial'a'j lingv'o'j kontraŭ'as al la princip'o de plen'a egal'ec'o de la parti'o'j, kiu trov'iĝ'as en la fundament'o'j mem de inter'naci'a justic'o. Evident'e, reprezent'ant'o, konsil'ist'o aŭ advokat'o, kiu pled'as antaŭ la kort'um'o en si'a propr'a naci'a lingv'o, trov'iĝ'as en mult'e pli bon'a pozici'o ol li'a koleg'o, kiu tiu'cel'e dev'as uz'i fremd'a'n lingv'o'n, eĉ se tiu'n lingv'o'n li lern'is dum mult'a'j jar'o'j.

1.3.5 Ekonomi'a Aspekt'o

Kio'n kost'as al la hom'ar'o la mult'lingv'ec'o, neni'u fakt'e sci'as. La buĝet'o'j de inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j ne est'as tiu'rilat'e tut'e klar'a'j; kaj eĉ se ili est'us, la inform'o'j prezent'us nur et'a'n frakci'o'n de ĉiu'j kost'o'j. Al'don'e al el'spez'o'j menci'it'a'j en la prezent'o de la lingv'a'j batal'o'j en la sin'o de UN*, jen kelk'a'j pli'a'j inform'o'j:

Laŭ unu dokument'o de Unesk'o el la jar'o 1956, la nombr'o de paĝ'o'j traduk'it'a'j en 1954 kaj 1955 est'is 79.582. Laŭ ali'a inform'o, sam'e en la posed'o de Ced, la mez'a nombr'o de paĝ'o'j traduk'it'a'j ĉiu'jar'e en Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j antaŭ 1956 est'is pli ol 270.000. Laŭ la sam'a inform'o, la Lingv'a Sekci'o de UN hav'is 40 traduk'ist'o'j'n por la angl'a, 82 por la franc'a, 68 por la hispan'a, 49 por la rus'a, 68 por la ĉin'a kaj 10 por la arab'a, kiu, kvankam nek oficial'a nek labor'a, est'is oft'e uz'at'a. La nombr'o de interpret'ist'o'j est'is 69 kaj kelk'a'j el ili labor'is en plur'a'j lingv'o'j, kio'n nun oni klopod'as evit'i.

Neces'as atent'ig'i, ke la nombr'o de traduk'ist'o'j aŭ interpret'ist'o'j kresk'as en progresi'o laŭ la formul'o x = n (n — 1), en kiu “n” est'as la nombr'o de uz'at'a'j lingv'o'j. Tio signif'as, ke por 2 lingv'o'j est'as neces'a'j 2 interpret'ist'o'j, tiel ke ili pov'u inter'ŝanĝ'iĝ'i kaj ĉiu el ili traduk'i en la lingv'o'n, kiu'n li bon'e mastr'as; por 3 lingv'o'j est'as bezon'at'a'j 6 interpret'ist'o'j; por kvar lingv'o'j 12, por 5 lingv'o'j 20 interpret'ist'o'j ktp. Kompren'ebl'e, tio kaŭz'as, ke ankaŭ la kost'o'j kresk'as en la sam'a progresi'o.

Ĉe Unesk'o, laŭ la sam'a dokument'o el 1956, la kost'o'j de intern'a traduk'ad'o en 1954 kaj 1955 est'is en'tut'e por la angl'a lingv'o 196.196 dolar'o'j, por la franc'a 344.101 dolar'o'j, por la hispan'a 192.443 dolar'o'j, por la rus'a 41.266 kaj por la arab'a 51.948 dolar'o'j, en'tut'e 825.954 dolar'o'j. En tiu temp'o la kost'o'j por la rus'a est'is mal'alt'a'j, ĉar nur lim'ig'it'a nombr'o da paĝ'o'j est'is traduk'it'a en tiu'n lingv'o'n. Ceter'e, la dokument'o prav'e atent'ig'as, ke en la kost'o'j'n de mult'lingv'ec'o oni dev'us en'kalkul'i ankaŭ ali'a'j'n el'spez'o'j'n, kiu'j ne rilat'as rekt'e al la traduk'ad'o aŭ interpret'ad'o. Ekzempl'e, la kost'o'j de la Sekci'o de Distribu'o est'us proksim'um'e 25% pli mal'alt'a'j, se la sam'a nombr'o da ekzempler'o'j de dokument'o'j kaj period'aĵ'o'j est'us distribu'it'a en unu sol'a lingv'o. En la buĝet'o por la jar'o'j 1963-64 la kost'o'j de la Serv'o de Dokument'o'j kaj Publik'aĵ'o'j dev'is est'is alt'ig'it'a'j je 15%, nom'e de 3,107.422 dolar'o'j en 1961-62 al 3,568.209 dolar'o'j en 1963-64. Kun rezerv'o oni pov'as dir'i, ke tiu'j el'spez'o'j ĝeneral'e respond'is al la kost'o'j de traduk'ad'o, interpret'ad'o kaj kun'lig'it'a'j labor'o'j. La uz'o de la arab'a lingv'o, kiu tiam est'is oficial'a, sed ankoraŭ ne labor'a, kost'is al Unesk'o 25.000 dolar'o'j'n jar'e. Nun la uz'o de la arab'a kost'as ĉ. 250.000 dolar'o'j'n jar'e. La buĝet'o por 1973-74 antaŭ'vid'as kost'o'n de pli'a'j 105.000 dolar'o'j jar'e.

En 1957 la Serv'o de Lingv'o'j kaj Kun'ven'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pag'is 4,250.300 dolar'o'j'n nur por person'a'j el'spez'o'j. La materi'a'j kost'o'j por la publik'ig'o de dokument'o'j dev'as est'i al'don'it'a'j al tiu'j el'spez'o'j. Tiu'j cifer'o'j ne inkluziv'is la Eŭrop'a'n Ofic'ej'o'n de UN en Ĝenevo, en kiu 9 interpret'ist'o'j, 54 traduk'ist'o'j kaj 107 sekretari'o'j kaj tajp'ist'in'o'j labor'is en la lingv'a'j serv'o'j.

Inter'temp'e, pro la nombr'a kresk'o de la uz'at'a'j lingv'o'j, perfekt'ig'o de la serv'o'j kaj ĝeneral'a alt'iĝ'o de la kost'o'j, ankaŭ la el'spez'o'j postulat'a'j de la mult'lingv'ec'o konsider'ind'e alt'iĝ'is. Jen kelk'a'j pli'a'j ekzempl'o'j:

La Konferenc'o de UN por Komerc'o kaj Evolu'o, okaz'int'a en 1968 en Nov-Delhi'o, kost'is, laŭ la buĝet'o de UN, pli ol 2 milion'o'j'n da dolar'o'j. La du'on'o de tiu sum'o est'is el'spez'it'a pro la paralel'a uz'o de 4 lingv'o'j. Al la hind'a ĉef'urb'o dev'is flug'i 55 interpret'ist'o'j, 44 revizi'ist'o'j kaj 132 traduk'ist'o'j. La kost'o'j est'is 878.500 dolar'o'j por la salajr'o'j, vojaĝ'el'spez'o'j kaj viv'kost'a mon'kompens'o. La aper'ig'o de la konferenc'a'j dokument'o'j ankaŭ en la franc'a, hispan'a kaj rus'a kost'is 292.500 dolar'o'j'n, sed tiu sum'o ne inkluziv'is la kost'o'j'n lig'it'a'j'n al tajp'ad'o de dokument'o'j kaj al dung'o de 190 ekstr'a'j interpret'ist'o'j, revizi'ist'o'j kaj traduk'ist'o'j, special'e varb'it'a'j por la Konferenc'o.

La Inter'naci'a Konferenc'o pri Hom'a'j Rajt'o'j, okaz'int'a en Teherano en april'o-maj'o 1968, postul'is la serv'o'j'n de 22 interpret'ist'o'j, 59 traduk'ist'o'j, 17 revizi'ist'o'j, 96 tajp'ist'in'o'j, 6 ĉin'lingv'a'j skrib'ist'o'j kaj 5 lingv'o'sekretari'in'o'j je la sum'a kost'o de 430.000 dolar'o'j.

Se oni adici'as la cifer'o'j'n rilat'e plur'lingv'ec'o'n en kelk'a'j el la konferenc'o'j, kiu'j'n organiz'is UN en 1968 — pri hom'a'j rajt'o'j, de ministr'o'j pri soci'a protekt'o, de plen'rajt'ig'it'o'j pri la jur'o de traktat'o'j, pri la esplor'ad'o kaj pac'a util'ig'o de la kosm'a spac'o, por revizi'o de la konvenci'o pri ŝose'a trafik'o — oni ating'as la sum'o'n de 1,023.075 dolar'o'j, kio ne inkluziv'as 2a du'on'o'n de pli ol du milion'o'j da dolar'o'j por la menci'it'a konferenc'o en Nov-Delhi'o.

Tiu'j cifer'o'j koncern'as sol'e kelk'a'j'n el la konferenc'a'j el'spez'o'j, kaj tial prezent'as nur mal'grand'a'n part'o'n de la tut'a lingv'a buĝet'o. UN konstant'e util'ig'as la serv'o'j'n de kresk'ant'a nombr'o da lingv'a'j ofic'ist'o'j. En la interpret'a kaj traduk'a serv'o'j en la Sekretariat'o en Nov-Jork'o ili'a nombr'o est'is 436 en 1968, dum 221 labor'is en la lingv'a fak'o en Ĝenevo. Neces'as al'don'i la traduk'ist'o'j'n-interpret'ist'o'j'n en la region'a'j ekonomi'a'j komision'o'j (Bankok'o, Adisabebo, Santiag'o...), kiu'j ne aper'as apart'e en la buĝet'o. Nur por pag'i tiu'n person'ar'o'n UN el'spez'is 6,700.000 dolar'o'j'n en 1968. Tiu sum'o ne rilat'as al la lingv'a'j serv'o'j de la Organiz'aĵ'o por Industri'a Evolu'o establ'it'a en Vieno, kiu postul'is pli'a'j'n 922.164 dolar'o'j'n.

Se oni adici'as ĉiu'j'n kost'o'j'n, oni ating'as la sum'o'n de $ 9,700.000 kiu'j'n UN el'spez'is en 1968 pro si'a'j lingv'a'j regul'o'j.

La sam'a'n situaci'o'n front'as ankaŭ ali'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. Laŭ la buĝet'o de la Organiz'aĵ'o por Nutr'aĵ'o kaj Agrikultur'o (Fa'o), ĝi'a traduk'a fak'o kost'is 1,434.900 dolar'o'j'n en 1968 kaj 1969. La Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o dev'is el'spez'i en 1968 pli ol 1 milion'o'n da dolar'o'j por la traduk'ad'o, interpret'ad'o kaj ali'a'j labor'o'j, kiu'j'n kaŭz'as la neces'o el'don'i ĉiu'j'n dokument'o'j'n plur'lingv'e. Pri'stud'o de Ia buĝet'o de Unesk'o por 1971-72 permes'as konstat'i, ke ĝi'a'j lingv'a'j kaj dokument'a'j serv'o'j kost'as ĉ. 3,100.000 dolar'o'j'n jar'e por la 5 lingv'o'j.

Por don'i ide'o'n pri la grand'eg'a financ'a ŝarĝ'o, kaŭz'it'a de plur'lingv'ec'o, sufiĉ'os nur unu pli'a ekzempl'o. Ĝis maj'o 1967 la Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o hav'is nur 2 labor'a'j'n lingv'o'j'n: la angl'a'n kaj la franc'a'n. En maj'o de tiu jar'o la Asemble'o de la Organiz'aĵ'o al'don'is la hispan'a'n kaj rus'a'n kiel labor'a'j'n lingv'o'j'n de la Asemble'o kaj de la Plen'um'a Komitat'o. La kost'o por la uz'o de la du menci'it'a'j lingv'o'j est'is taks'it'a je 604.700 dolar'o'j, kondiĉ'e ke la prez'o'j est'u sam'a'j kiel en 1967, kio, kompren'ebl'e, ne okaz'is. Tiu sum'o super'is la kontribu'o'n, kiu'n 19 ŝtat'o'j tiam pag'ad'is kiel kotiz'o'n al la Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o: ili kun'e kontribu'is 598.210 dolar'o'j'n jar'e. Ali'vort'e, 19 mal'riĉ'a'j land'o'j el'spez'is kaj plu el'spez'as el si'a'j mal'abund'a'j financ'a'j rimed'o'j konsider'ind'a'j'n sum'o'j'n, sen kia ajn konkret'a profit'o por kiu ajn, nur por ke du pli'a'j lingv'o'j est'u labor'a'j. Ali'a ilustr'o de la sam'a kaz'o: la uz'o de la hispan'a kaj de la rus'a kiel labor'a'j lingv'o'j el'spez'ig'as la tut'o'n de la kotiz'o'j de Nederlando kaj de Islando al la Organiz'aĵ'o.

Ŝok'a'j, ver'e tim'ig'a'j, inform'o'j trov'iĝ'as en la raport'o, kiu'n en 1971 publik'ig'is apart'a komision'o post la ekzamen'o de la financ'o'j de UN. Jen nur unu inform'o el tiu dokument'o: en 1970 UN publik'ig'is 867.800 dokument'o'j'n, en'tut'e 773,086.990 paĝ'o'j'n, kio rond'e kost'is 30 milion'o'j'n da dolar'o'j por la 4 labor'a'j lingv'o'j. La Projekt'o de Program'o kaj Buĝet'o de Unesk'o por 1973-74 antaŭ'vid'as traduk'o'n kaj revizi'o'n de 118.800 norm'a'j paĝ'o'j en 5 lingv'o'j, verk'ad'o'n de 199.000 norm'a'j paĝ'o'j en 5 lingv'o'j, kaj intern'a'n pres'ig'o'n de 175 milion'o'j da paĝ'o'j. La preciz'a'j kost'o'j ne est'as indik'it'a'j, sed ver'ŝajn'e ili est'as tre proksim'a'j al tiu'j de UN.

Se oni konsider'as la daŭr'a'n vast'iĝ'o'n de la traduk'a'j kaj interpret'a'j serv'o'j, kiel ankaŭ la konstant'a'n alt'iĝ'o'n de la prez'o'j, oni pov'as proksim'um'e taks'i, ke nur en UN la kost'o'j de mult'lingv'ec'o tre kred'ebl'e super'as la sum'o'n de 20 milion'o'j da dolar'o'j jar'e. Se oni en'kalkul'as ĉiu'j'n el'spez'o'j'n, kaŭz'it'a'j'n de la nun'a lingv'a situaci'o en ĉiu'j organiz'aĵ'o'j aparten'ant'a'j al la famili'o de UN, la kost'o'j est'as mult'obl'e pli grand'a'j. Apenaŭ oni pov'as imag'i la sum'o'n, kiu'n oni ating'us, se est'us en'kalkul'it'a'j ĉiu'j ali'a'j inter'ŝtat'a'j organiz'aĵ'o'j. Al tiu'j grand'eg'a'j sum'o'j neces'as al'don'i ia el'spez'o'j'n por traduk'ad'o, kiu'j'n dev'as front'i la unu'op'a'j delegaci'o'j part'o'pren'ant'a'j en divers'a'j inter'naci'a'j konferenc'o'j. Tiu'j kost'o'j ne est'as kon'at'a'j. Oni nur sci'as, ke ĉiu delegaci'o, kies lingv'o ne est'as labor'a aŭ almenaŭ oficial'a, hav'as si'a'j'n propr'a'j'n traduk'ist'o'j'n, kies task'o est'as traduk'ad'i dokument'o'j'n kaj oft'e ankaŭ parol'ad'o'j'n el la koncern'a'j naci'a'j lingv'o'j en la oficial'a'j'n aŭ labor'a'j'n, kaj pri'zorg'i la traduk'o'n en la respektiv'a'j'n lingv'o'j'n el la oficial'a'j aŭ labor'a'j.

La situaci'o ne est'as mal'pli mal'bon'a en ali'a'j sfer'o'j. En 1958 okaz'is en Londono Konferenc'o pri Teknik'a Traduk'ad'o kaj ankaŭ ĝi pri'trakt'is, inter'ali'e, la demand'o'n de la kost'o'j. En la raport'o de F.

Liebesny pri la ekonomi'a flank'o de traduk'ad'o est'as detal'e pri'trakt'it'a'j la kost'o'j de teknik'a'j traduk'o'j. En la konklud'a part'o li emfaz'is, ke plur'a'j mil'o'j da milion'o'j da vort'o'j est'as traduk'at'a'j ĉiu'jar'e en la mond'o. Li'a propr'a kompani'o traduk'is en unu jar'o proksim'um'e 200.000 vort'o'j'n. Se oni mult'obl'ig'as tiu'n nombr'o'n per 50 por la ali'a'j grand'a'j komerc'a'j organiz'aĵ'o'j, oni ating'as proksim'um'e 10 milion'o'j'n da vort'o'j sol'e por la komerc'o kaj nur en Briti'o. La kost'o'j de tia'spec'a traduk'ad'o tre'eg'e vari'as, sed oni pov'as kalkul'i, ke ili est'as inter 4 kaj 10 angl'a'j pund'o'j por mil vort'o'j.

Tiu'j ĉi kelk'a'j cifer'o'j don'as nur la plej pal'a'n bild'o'n pri la ekonomi'a ŝarĝ'o de mult'lingv'ec'o. Se oni pren'as en konsider'o'n la nombr'o'n de inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j, ĉiu'j'n inter'naci'a'j'n kongres'o'j'n kaj konferenc'o'j'n, la kontakt'o'j'n en la industri'o, komerc'o kaj turism'o, la neces'a'n long'ig'o'n de inter'naci'a'j renkont'iĝ'o'j precip'e en kaz'o'j de konsekutiva traduk'o, la kost'o'j'n de lern'ad'o kaj ĉiu'j'n ali'a'j'n el'spez'o'j'n lig'it'a'j'n rekt'e aŭ ne'rekt'e kun la mult'lingv'ec'o, oni ne tro'ig'as, se oni taks'as la kost'o'j'n je cent'o'j da milion'o'j da dolar'o'j ĉiu'jar'e. Kaj oni ne forges'u, ke tiu'j'n grand'eg'a'j'n sum'o'j'n, en la last'a lini'o, dev'as pag'i la ordinar'a'j civit'an'o'j.

2.1.1 Lingv'o kiel Soci'a Fenomen'o

Lingv'o est'as soci'a fenomen'o, kaj ne ia “natur'a” aŭ “biologi'a” aper'aĵ'o. Tio signif'as, ke ĝi pov'is ek'est'i, ke ĝi evolu'is kaj evolu'as ekskluziv'e en la kadr'o de la hom'a soci'o. La lingv'o, do, est'as reg'at'a de soci'ologi'a'j kaj ne de biologi'a'j leĝ'o'j. Tio ankaŭ signif'as, ke la port'ant'o de la lingv'o ĉiam est'is kaj est'as iu hom'grup'o. Sed ĝi tut'e ne signif'as, ke tiu port'ant'o est'as aŭ dev'as est'i nur la “naci'o”. Ekzist'as eĉ hodiaŭ person'o'j, kiu'j, sen tro'a pri'pens'ad'o kaj sen kia ajn scienc'a respond'ec'o'sent'o, emfaz'as pri la “naci'a anim'o” aŭ pri la “naci'a spirit'o” kiel pri la sol'a'j kre'o'fort'o'j de la lingv'o. El tio oni oft'e konklud'as, ke inter'naci'a lingv'o est'as princip'e ne'ebl'a, ĉar, ja, ne ekzist'as ia “inter'naci'a naci'o” kun “inter'naci'a anim'o”!

Est'ant'e soci'a fenomen'o, la lingv'o hav'as si'a'j'n radik'o'j'n en la soci'o, sed sam'temp'e, foj'e ek'est'int'e, ĝi mem influ'as si'a'n propr'a'n baz'o'n. Tia'manier'e la lingv'o, sam'e kiel ĉiu ali'a soci'a fenomen'o, ĉiu el ili de'pend'e de si'a karakter'o, trov'iĝ'as en reciprok'a funkci'a rilat'o kun la soci'o.

Tiu ĉi fakt'o hav'as unu'a'rang'a'n signif'o'n por la ĝust'a kompren'o ne nur de la esenc'o mem de la lingv'o, sed ankaŭ por la rol'o, kiu'n ĝi lud'as en la soci'o. La lingv'o est'as, unu'flank'e, sub'ig'at'a al influ'o de difin'it'a'j faktor'o'j (kiu'j, ceter'e, en pli aŭ mal'pli alt'a grad'o lud'as si'a'n rol'o'n ankaŭ koncern'e ĉiu'j'n ali'a'j'n soci'a'j'n fenomen'o'j'n), sed, ali'flank'e, ĝi mem far'iĝ'as unu el la faktor'o'j, eĉ tre grav'a, kiu'j aktiv'e influ'as la evolu'o'n de la soci'o.

Kiel ĉiu'j lingv'o'j, ankaŭ la Inter'naci'a Lingv'o est'as soci'a fenomen'o kaj ĝi est'as reg'at'a princip'e de la sam'a'j leĝ'o'j.

En la lingv'o'evolu'o est'as klar'e rimark'ebl'a'j du kontraŭ'a'j tendenc'o'j: la tendenc'o al dis'fal'o kaj la tendenc'o al unu'ec'o. Ili est'as neni'o ali'a ol manifest'iĝ'o de du antagonism'a'j kategori'o'j de faktor'o'j, kiu'j sen'inter'romp'e — sed ne kun la sam'a efik'o en ĉiu epok'o kaj en ĉiu medi'o — influ'as la lingv'o'n. Al la unu'a kategori'o aparten'as plur'a'j diferenc'ig'a'j faktor'o'j, kiu'j efik'as romp'e, dis'ig'e, dis'fal'e. La du'a kategori'o konsist'as el unu'ec'ig'a'j faktor'o'j, kiu'j efik'as kun'ten'e, mal'dis'ig'e, do unu'ec'ig'e.

2.1.2 Diferenc'ig'a'j Faktor'o'j

La ĉef'a'j diferenc'ig'a'j faktor'o'j est'as:

2.1.2.1 Geografi'a Faktor'o. — Klimat'o, alt'a'j mont'o'j, grand'a'j mar'o'j, larĝ'a'j river'o'j, ne'tra'pas'ebl'a'j marĉ'o'j, dens'a'j arb'ar'eg'o'j, sen'viv'a'j dezert'o'j sen'dub'e dis'ig'as la hom'grup'o'j'n unu de la ali'a, precip'e en la primitiv'a'j stadi'o'j de la evolu'o. Sub la influ'o de tiu'j kondiĉ'o'j ĉiu grup'o ne nur kre'as al si si'a'n apart'a'n lingv'o'n, sed la lingv'o'j ankaŭ rest'as sen reciprok'a'j kontakt'o'j. Tio, kompren'ebl'e, mal'ebl'ig'as la proksim'iĝ'o'n de la lingv'o'j.

La geografi'a faktor'o lud'is tre grav'a'n rol'o'n sur la plej mal'alt'a'j ŝtup'o'j de civiliz'o, sed eĉ hodiaŭ ĝi ne perd'is ĉi'a'n signif'o'n. La hom'grup'o'j, kiu'j viv'as izol'it'e unu'j de la ali'a'j, sen ia ajn kontakt'o aŭ kun nur tre mal'mult'e da reciprok'a'j rilat'o'j, hav'as apart'a'j'n lingv'o'j'n, kiu'j ne est'as kompren'at'a'j ekster la respektiv'a'j medi'o'j.

Est'as sci'at'e, ke la indiĝen'o'j de ambaŭ Amerik'o'j posed'as grand'eg'a'n nombr'o'n da lingv'o'j, tre mal'sam'a'j inter si. Vigl'a'n pri'skrib'o'n de la mult'nombr'a'j lingv'o'j en Nord'a Amerik'o don'is jam en la 17-a jc. Gabriel Sagard en si'a libr'o Grand'a Vojaĝ'o en la Land'o de Huron'o'j. Li asert'is, ke en la vizit'it'a'j region'o'j tre mal'oft'e du vilaĝ'o'j parol'is la sam'a'n lingv'o'n. Edward Sapir, kiu dediĉ'is grand'a'n part'o'n de si'a viv'o al la stud'o de la kultur'o de la amerik'a'j Indi'an'o'j, parol'as pri la sen'fin'a nombr'o da indiĝen'a'j lingv'o'j.

La indiĝen'o'j de Aŭstrali'o, kies nombr'o est'as taks'at'a je ĉ. 200.000, parol'as minimum'e 500 lingv'o'j'n.

En Azi'o est'as la sam'a situaci'o. La lingv'o'j de tiu grand'a kontinent'o est'as tre mal'sam'a'j kaj ili'a nombr'o grand'eg'a. La lingv'a esplor'ant'o — dir'as la kon'at'a uson'a lingv'ist'o Mario Pei — trov'as, kompren'ebl'e, en Azi'o lingv'o'j'n de unu'a rang'o el vid'punkt'o'j nombr'a, komerc'a, politik'a kaj kultur'a. Sed li ankaŭ trov'as tie “miriad'o'n da mal'pi'i grand'a'j lingv'o'j, kies parol'ant'o'j est'as relativ'e mal'mult'nombr'a'j kaj kiu'j neniam ating'is tre alt'a'n kultur'a'n nivel'o'n.”

Cent'o'j da amerik'a'j lingv'o'j — dir'as la fam'a franc'a lingv'ist'o A. Meillet — ne proksim'iĝ'is unu'j al la ali'a'j, ĉar la plej grand'a part'o de la kontinent'o ne est'is dens'e loĝ'at'a kaj tial la unu'op'a'j grup'o'j est'is izol'it'a'j. La sam'o valid'as por kiu ajn ali'a region'o kun simil'a'j geografi'a'j kondiĉ'o'j.

2.1.2.2 Ekonomi'a'j-Soci'a'j Faktor'o'j. — Oni pov'as disting'i plur'a'j'n faktor'o'j'n aparten'ant'a'j'n al tiu'j ĉi grup'o. Jen la plej grav'a'j:

Unu'a'vic'e est'as menci'ind'a la kast'a aŭ klas'a faktor'o. ĉiu ekonomi'a diferenc'iĝ'o signif'as sam'temp'e ankaŭ soci'a'n diferenc'iĝ'o'n, kaj tio nepr'e rezult'ig'as lingv'a'n diferenc'iĝ'o'n. Se la klas'o'j est'as akr'e divid'it'a'j unu'j de la ali'a'j, ankaŭ ili'a'j lingv'o'j manifest'as grav'a'j'n diferenc'o'j'n. Mal'e, se la klas'o'j hav'as pli vigl'a'j'n reciprok'a'j'n kontakt'o'j'n, ili'a'j lingv'o'j montr'as mal'pli da diferenc'o'j.

La kast'a soci'o de antikv'a Hindio prezent'as tip'a'n ekzempl'o'n de preskaŭ komplet'a kast'a izol'it'ec'o. Tial en Hindio la kast'o'j hav'is si'a'j'n apart'a'j'n lingv'o'j'n komenc'ant'e per la super'a kast'o de braman'o'j, kiu'j parol'is sanskrit'e, ĝis la mal'supr'a'j tavol'o'j, trov'iĝ'ant'a'j ekster la kast'o'j, kiu'j parol'is divers'a'j'n prakrit'a'j'n dialekt'o'j'n.

La latin'a lingv'o est'is en la komenc'o fakt'e la lingv'o de la patrici'o'j en Romo. En la feŭd'a mez'epok'a Eŭrop'o la reg'ant'a klas'o de la nobel'ar'o, la eklezi'o kaj la scienc'o est'is la soci'a port'ant'o de la mez'epok'a latin'a, dum la servut'ul'a'j popol'amas'o'j parol'is plej divers'a'j'n lingv'o'j'n kaj dialekt'o'j'n.

En la modern'a epok'o la klas'a faktor'o ne plu lud'as tia'n rol'o'n, ke ĝi pov'us kaŭz'i la kre'iĝ'o'n de tut'e apart'a'j lingv'o'j, sed est'us erar'o pens'i, ke ĝi'a influ'o tut'e perd'iĝ'is. La divers'a'j soci'tavol'o'j hav'as oft'e la tendenc'o'n amas'iĝ'i en apart'a'j kvartal'o'j, tiel ke ankaŭ el teritori'a vid'punkt'o ili est'as divid'it'a'j. La rilat'o'j inter ili far'iĝ'as en tiu'j kaz'o'j nur ekster'a'j, formal'a'j kaj mal'oft'a'j. La sekv'o est'as, ke ankaŭ la lingv'a'j esprim'o'j de tiu'j grup'o'j sufiĉ'e diferenc'as. “Ekzist'as klas'o'j kaj sub'klas'o'j, ĉiu kun si'a'j lingv'a'j apart'aĵ'o'j”, dir'as A. Meillet.

Ali'a grav'a faktor'o est'as la profesi'a. La divid'o de la labor'o kaj, rezult'e, la ek'est'o de profesi'o'j kaŭz'is la kre'iĝ'o'n de apart'a'j, profesi'a'j aŭ teknik'a'j lingv'o'j. Kie ajn ekzist'as divid'o de la labor'o, dev'as ekzist'i ankaŭ divid'o de la lingv'o. Ĉiu profesi'o, ĉiu okup'o, hav'as si'a'j'n propr'a'j'n termin'o'j'n, kiu'j plej oft'e ne est'as kon'at'a'j ekster ĝi. Ju pli la hom'ar'o evolu'as, ju pli la divers'a'j fak'o'j special'iĝ'as, ju pli la unu'op'ul'o dediĉ'as si'a'n fizik'a'n kaj spirit'a'n aktiv'ad'o'n al si'a fak'o, des pli special'iĝ'as ankaŭ la koncern'a'j fak'a'j lingv'o'j.

La tut'a vort'proviz'o de la plej evolu'int'a'j lingv'o'j ating'as hodiaŭ plur'a'j'n cent'mil'o'j'n da esprim'o'j. El ili, relativ'e nur tre mal'grand'a nombr'o est'as komun'a al ĉiu'j uz'ant'o'j de la koncern'a lingv'o. Eĉ en Angli'o, do en land'o kun tre alt'e evolu'int'a'j kultur'o kaj civiliz'o, la kamp'ar'an'o kelk'lok'e ne kon'is pli ol 300 vort'o'j'n ankoraŭ mez'e de la pas'int'a jar'cent'o, laŭ la enket'o kiu'n far'is tiam la el'star'a german'a lingv'ist'o Max Müller. Nur la plej kler'a'j person'o'j posed'as ĉ. 10.000 vort'o'j'n. Shakespeare, unu el la plej vort'riĉ'a'j el ĉiu'j aŭtor'o'j, uz'is en ĉiu'j si'a'j dram'a'j verk'o'j ĉ. 15.000 vort'o'j'n, dum Racine skrib'is si'a'n tut'a'n verk'ar'o'n per 6.000 vort'o'j. Plej ver'ŝajn'e, 4.000 ĝis 5.000 vort'o'j (en la lingv'o'j, kompren'ebl'e, en kiu'j la vort'o hav'as aŭtonom'a'n lingv'a'n valor'o'n) reprezent'as la mez'a'n aktiv'a'n vort'proviz'o'n de mez'kler'a individu'o. Ĉio ali'a aparten'as al profesi'a'j, fak'a'j, teknik'a'j lingv'a'j esprim'o'j. Tie'n ĉi oni dev'as ankaŭ al'kalkul'i la special'a'j'n vort'o'j'n, ek'est'int'a'j'n sur'baz'e de divers'a'j akcesor'a'j hom'a'j aktiv'ad'o'j, kia'j sport'o, ĉas'ad'o, vojaĝ'ad'o, ktp.

2.1.2.3 Seks'a Faktor'o. — Ĝi pov'as lud'i diferenc'ig'a'n funkci'o'n en difin'it'a'j soci'a'j kondiĉ'o'j. Oni konstat'is, ke, ĉe divers'a'j primitiv'a'j trib'o'j, ankaŭ la parol'lingv'o'j de vir'in'o'j tre fort'e diferenc'as de la vir'a'j. La kafr'a'j vir'in'o'j posed'as mult'a'j'n apart'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j ne trov'iĝ'as en la lingv'o de la vir'o'j. Pro tabu'o, al vir'in'o'j est'as mal'permes'it'e uz'i vort'o'n, en'hav'ant'a'n kiu'n ajn son'o'n, kiu est'as simil'a al la son'o'j de la nom'o'j de ili'a'j plej proksim'a'j vir'a'j parenc'o'j. En ali'a'j indiĝen'a'j lingv'o'j de Afrik'o la tabu-vort'o'j simil'e influ'as la lingv'a'n diferenc'iĝ'o'n. En Afrik'o oni trov'is ankaŭ trib'o'j'n, kie la vir'in'o'j parol'is tut'e mal'sam'a'n lingv'o'n. Tiu'n fenomen'o'n kaŭz'is la fakt'o, ke la venk'int'a trib'o eksterm'is ĉiu'j'n vir'o'j'n de la venk'it'a kaj ek'posed'is ĝi'a'j'n vir'in'o'j'n.

En la feŭd'a mez'epok'o de Eŭrop'o la vir'in'o'j mal'oft'e sci'is la latin'a'n. Dante atribu'is al la influ'o de la vir'in'o'j la unu'a'j'n prov'o'j'n en'konduk'i en la literatur'o'n de Italio la popol'lingv'o'j'n (lingua volgare). Fakt'e, la ver'a kaŭz'o est'as, en Italio sam'e kiel ali'lok'e, la komenc'iĝ'o de intern'a mal'integr'iĝ'o de la feŭd'a sistem'o kaj la fortik'iĝ'o de la burĝ'a element'o. Rilat'e la lingv'o'n, tiu'n procez'o'n help'is ĉiu'j tavol'o'j kun soci'e mal'pli alt'a pozici'o, inkluziv'e la pastr'ar'o'n de mal'supr'a'j rang'o'j kaj la vir'in'o'j'n sen'konsider'e al la klas'a aparten'o.

Ekster tia'j kaz'o'j oni trov'as diferenc'o'j'n inter la vir'a kaj vir'in'a lingv'o'form'o'j de'pend'e de la apart'a'j labor'funkci'o'j, kiu'j'n efektiv'ig'as la du seks'o'j, precip'e ĉe gent'o'j sur pli mal'alt'a ŝtup'o de civiliz'o.

La seks'a faktor'o ni'e est'as fakt'e biologi'a, kiel unu'a'vid'e pov'us ŝajn'i, sed ĝi est'as ekonomi'a kaj soci'a faktor'o. La seks'o kiel tia ne influ'as grav'e la lingv'o'n, precip'e ne hodiaŭ, sed ĝi pov'as far'iĝ'i tre influ'a, se ĉiu el la du seks'o'j ekskluziv'e okup'iĝ'as nur pri difin'it'a'j labor'o'j.

Religi'a Faktor'o. — Preskaŭ ĉiu'j religi'o'j uz'as apart'a'j'n lingv'o'j'n por si'a'j rit'o'j. En antikv'a Romo eĉ la pastr'o'j mem apenaŭ pov'is kompren'i si'a'j'n sankt'a'j'n himn'o'j'n. En la budh'ist'a'j templ'o'j de Azi'o — dir'as M. Pei — la sanskrit'a'j preĝ'o'j kaj sankt'a'j vok'o'j est'as murmur'at'a'j de pastr'o'j, kiu'j preskaŭ komplet'e forges'is ili'a'n Signif'o'n. Ĉiu el la krist'an'a'j religi'o'j hav'as ĉie special'a'n lingv'o'n, kiu tut'e aŭ grav'e diferenc'as de la komun'a lingv'o. La sankt'a lingv'o de islam'o est'as la tradici'a arab'a literatur'a lingv'o, dum la sud'a budh'ism'o aplik'as la pali-lingv'o'n. La religi'a'j rit'o'j — dir'as A. Meillet — destin'it'a'j transport'i la hom'o'n en mond'o'n apart'ig'it'a'n kaj sankt'ec'a'n, postul'as lingv'o'n sam'e tiel apart'a'n.

Ali'a'j Faktor'o'j. — Ankaŭ ali'a'j faktor'o'j influ'as diferenc'ig'e. Tia'j, ekz., est'as la trans'don'o de la lingv'o al la nov'a'j generaci'o'j, la politik'a'j mal'help'o'j al inter'region'a aŭ inter'naci'a komunik'ad'o kaj plur'a'j ali'a'j. Sen'dub'e ankaŭ tiu'j faktor'o'j lud'as pli aŭ mal'pli grav'a'n diferenc'ig'a'n rol'o'n kaj ili ne est'as neglekt'ebl'a'j.

2.1.3 Unu'ec'ig'a'j Faktor'o'j

Mult'nombr'a'j est'as la element'o'j, kiu'j efektiv'ig'as tut'e invers'a'n efik'o'n sur la lingv'o'evolu'o'n. La unu'ec'ig'a'j faktor'o'j est'as divid'ebl'a'j je tri ĉef'a'j grup'o'j: ekonomi'a'j-soci'a'j, teknik'a'j kaj kler'ig'a'j.

2.1.3.1 Ekonomi'a'j-Soci'a'j Faktor'o'j — La tut'a histori'o de la hom'ar'o est'as, esenc'e, histori'o de trans'ir'ad'o al pli alt'a'j produkt'o'metod'o'j sur'baz'e de nov'a'j, ĉiam pli taŭg'a'j produkt'il'o'j. Tiu voj'o, kiu daŭr'e cel'is al pli larĝ'a'j form'o'j de kun'viv'ad'o, konduk'is la hom'ar'o'n de la primitiv'a hord'o, tra la trib'o, gent'o kaj popol'o ĝis la hodiaŭ'a'j naci'o'j, kaj nun ĝi direkt'iĝ'as al integr'iĝ'o de la hom'ar'o.

Sur tiu voj'o al la supr'o, plur'a'j grav'a'j element'o'j manifest'ad'is ĉiam pli si'a'n unu'ec'ig'a'n influ'o'n. Jen la ĉef'a'j:

La trans'pas'o al pli progres'a'j produkt'o'sistem'o'j kaŭz'is la kre'o'n de pli ampleks'a'j soci'a'j unu'o'j kun pli evolu'int'a divid'o de la labor'o kaj, sekv'e, kun pli vast'a'j inter'ŝanĝ'o'j ne nur materi'a'j, sed ankaŭ spirit'a'j. Tia'manier'e, la divid'o de la labor'o, kiu, unu'flank'e, prezent'iĝ'as kiel diferenc'ig'a faktor'o en senc'o vertikal'a (form'iĝ'o de profesi'a'j lingv'o'j), ali'flank'e inter'de'pend'ig'as ekonomi'e la hom'o'j'n sur larĝ'a'j teritori'o'j kaj, sekv'e, montr'iĝ'as kiel potenc'a unu'ec'ig'a faktor'o en senc'o horizontal'a ne nur naci'e, sed ankaŭ inter'naci'e.

Ju pli divid'it'a est'as la labor'o, ju pli special'iĝ'as la aktiv'ad'o de unu'op'ul'o, des pli de'pend'a li far'iĝ'as de la ali'ul'a labor'o. La inter'ŝanĝ'o'j mult'obl'iĝ'as spec'e kaj ampleks'iĝ'as teritori'e. Hodiaŭ ili trans'pas'as la lim'o'j'n de unu'op'a'j naci'o'j kaj etend'iĝ'as sur la tut'a ter'glob'o. Ĉiu'j art'a'j prov'o'j halt'ig'i tiu'n normal'a'n ekonomi'a'n kaj soci'a'n evolu'procez'o'n per rimed'o'j aŭtarki'a'j, fiask'is kaj dev'os fiask'i komplet'e ankaŭ en la est'ont'ec'o.

Ĝust'e tiu inter'de'pend'ec'o montr'iĝ'as kiel potenc'a unu'ec'ig'a faktor'o ankaŭ sur la lingv'a kamp'o. Ĝi trov'iĝ'as en la fundament'o'j mem, sur kiu'j el'kresk'is kaj la grand'a'j unu'ec'a'j literatur'a'j naci'a'j lingv'o'j kaj, post'e, la Inter'naci'a Lingv'o.

La progres'ad'o de la materi'a viv'o de la soci'o est'as akompan'at'a de progres'ad'o sur kamp'o spirit'a. Apart'a'n signif'o'n hav'as la ide'o pri la egal'ec'o de la hom'o'j, kiu ricev'as ĉiam pli larĝ'a'n kaj pli profund'a'n en'hav'o'n: de la religi'a koncept'o pri la egal'ec'o en la mort'o kaj post la mort'o, al la politik'a egal'ec'o, proklam'it'a de la Franc'a Revoluci'o, ĝis la nun'temp'a'j postul'o'j pri kiel ebl'e plej grand'a ekonomi'a egal'ec'o kaj soci'a sekur'ec'o. La akcept'o de la Universal'a Deklaraci'o pri la Hom'a'j Rajt'o'j est'as klar'a simptom'o de tiu fakt'o. Inter la antikv'a-grek'a vid'punkt'o, rigard'ant'a ĉiu'j'n ali'land'an'o'j'n mal'super'a'j barbar'o'j, kaj la nun'temp'a princip'e proklam'it'a, kvankam ankoraŭ grand'part'e ne real'ig'it'a, egal'ec'o de ĉiu'j ras'o'j, naci'o'j kaj individu'o'j ja est'as grand'a diferenc'o.

La egal'iĝ'ad'o de la kultur'o kaj civiliz'o en la tut'a mond'o (kio, kompren'ebl'e, neniel signif'as ili'a'n unu'form'iĝ'o'n), la demokrat'iĝ'ad'o de la publik'a viv'o kaj de la politik'a'j instituci'o'j — ĉio ĉi ebl'ig'as pi'i vigl'a'j'n kontakt'o'j'n inter la hom'o'j kaj spegul'iĝ'as en la proksim'iĝ'o de la lingv'o'j.

2.1.3.2 Teknik'a'j Faktor'o'j. — La evolu'o de plej divers'a'j trafik'il'o'j kaj komunik'il'o'j ebl'ig'is grand'skal'a'j'n kaj ĉia'spec'a'j'n kontakt'o'j'n ne nur en naci'a'j kadr'o'j, sed ankaŭ inter'naci'e. Ŝip'o'j, fer'voj'o'j, aviad'il'o'j; aŭtobus'o'j kaj aŭtomobil'o'j; telegraf'o, telefon'o, radi'o, televid'o est'as teknik'a'j rimed'o'j de rilat'ad'o, sed sam'temp'e — ĝust'e tial — potenc'a'j fort'o'j de lingv'a proksim'iĝ'o. Per ili vetur'as kaj flug'as de region'o al region'o, de land'o al land'o ne nur var'o'j, ne nur hom'o'j, sed ankaŭ vort'o'j. Sam'temp'e, pro la sam'a kaŭz'o, ankaŭ la esprim'manier'o egal'iĝ'as. Tio sen'dub'e firm'ig'as la kun'ten'o'n de la naci'a'j literatur'a'j lingv'o'j, sed ĝi sam'temp'e pli'rapid'ig'as la grand'a'n unu'ec'ig'a'n procez'o'n de la lingv'o'j ĝeneral'e, procez'o'n, kies esprim'o est'as la Inter'naci'a Lingv'o.

2.1.3.3 Kler'ig'a'j Faktor'o'j. — La el'trov'o de la skrib'o, la ek'est'o de la literatur'o, la invent'o de la pres'maŝin'o, la modern'epok'a ek'flor'o de la scienc'o kaj beletr'ist'ik'o, la lern'ej'o'j kaj universitat'o'j, la leg'ej'o'j kaj bibliotek'o'j, la teatr'o kaj son'film'o, la radi'o kaj televid'o — jen nur kelk'a'j el la mult'nombr'a'j kler'ig'a'j faktor'o'j. Mult'iĝ'ant'e kaj dis'vast'iĝ'ant'e paralel'e kun la progres'ad'o sur la ali'a'j kamp'o'j, ili est'as tre'eg'e potenc'a'j sub'ten'ant'o'j de la unu'ec'ig'a evolu'lini'o de la lingv'o. Se hodiaŭ la civiliz'it'a'j naci'o'j hav'as si'a'j'n unu'ec'a'j'n komun'a'j'n lingv'o'j'n, tio est'as grand'part'e rezult'o de la kler'ig'a'j faktor'o'j, mal'antaŭ kiu'j trov'iĝ'as la dev'ig'a potenc'o de la ŝtat'o, tut'a arme'o da kler'ig'a'j soldat'o'j, konsider'ind'a'j financ'a'j kaj ĝeneral'e materi'a'j rimed'o'j.

2.1.4 Evolu'tendenc'o

Ĉiu'j ĉi unu'ec'ig'a'j kaj diferenc'ig'a'j faktor'o'j, tuŝ'it'a'j nur tre ĝeneral'e, ag'as sam'temp'e, inter'plekt'iĝ'as, influ'as unu la ali'a'n, reciprok'e si'n help'as aŭ kontraŭ'star'as, est'as pli grav'a'j en unu soci'a grup'o, mal'pli en ali'a, pli efik'a'j sur unu evolu'ŝtup'o, mal'pli sur ali'a, est'as mem influ'at'a'j de la lingv'o aŭ per ĝi, ag'as sur la hom'a'n mens'o'n kaj est'as ŝanĝ'at'a'j de tiu mens'o. Sed se oni ĵet'as nur rapid'a'n rigard'o'n al la traktat'a fenomen'o, oni tuj rimark'as, ke kun la ĝeneral'a progres'ad'o de la hom'ar'o la unu'ec'ig'a'j faktor'o'j amas'iĝ'as kaj far'iĝ'as ĉiam pli grav'a'j, dum la diferenc'ig'a'j lud'as ĉiam pli modest'a'n rol'o'n.

Por korekt'a kompren'o kaj objektiv'a taks'ad'o de la pozici'o de Esperant'o en la kadr'o'j de tiu ĉi ĝeneral'a lingv'o'evolu'o, la konstat'it'a fakt'o hav'as unu'a'rang'a'n signif'o'n.

Kiel ĉiu ali'a lingv'o, ankaŭ Esperant'o ek'est'is sur difin'it'a ŝtup'o de evolu'o. Kiel ĉiu ali'a lingv'o, ankaŭ ĝi hav'as si'a'n port'ant'o'n en la hom'a soci'o. Kiel ĉiu ali'a lingv'o, ankaŭ ĝi est'as soci'a fenomen'o, sub'ig'at'a al influ'o de divers'a'j faktor'o'j. La Inter'naci'a Lingv'o ŝuld'as si'a'n form'iĝ'o'n, viv'o'n kaj progres'o'n al la unu'ec'ig'a'j fort'o'j en la sin'o de la tut'hom'ar'a soci'o.

Tut'e ne grav'as ĉu la hom'grup'o, kiu est'as la kre'ant'o kaj uz'ant'o de la lingv'o, est'as hord'o, en ali'a'j histori'a'j kondiĉ'o'j trib'o, aŭ kast'o, aŭ klas'o, aŭ religi'a komunaĵ'o, aŭ naci'o, aŭ, en apart'a'j kondiĉ'o'j, grup'o da hom'o'j sent'ant'a'j efektiv'e si'a'n aparten'o'n ne nur al si'a'j respektiv'a'j region'o'j kaj naci'o'j, sed ankaŭ al la hom'ar'o, kaj kompren'ant'a'j, ke tiu ĉi tut'hom'ar'a sent'o rezult'ig'os util'a'j'n praktik'a'j'n sekv'o'j'n, unu'flank'e, kaj pli'fort'iĝ'os, ĝi mem, ali'flank'e, nur per ĝeneral'a akcept'o kaj praktik'a aplik'ad'o de neŭtral'a inter'naci'a komunik'il'o. Grav'as ĉiam la fakt'o, ke tem'as pri hom'a grup'o. Ĝi ĉiam est'is kaj rest'as la plej super'a leĝ'don'a instanc'o de la lingv'o, kvankam ankaŭ individu'o pov'as hav'i tre el'star'a'n rol'o'n, se li'a lingv'o'kre'a aktiv'ad'o est'as konform'a al la leĝ'o'j reg'ant'a'j la lingv'o'evolu'o'n.

La hom'grup'o, tamen, ne pov'as kre'i si'a'n lingv'o'n tut'e arbitr'e, plen'e laŭ'plaĉ'e. La lingv'o est'as ĝis cert'a grad'o kondiĉ'it'a de la medi'o kaj de ĝi'a tut'a antaŭ'a evolu'o kaj koncern'e si'a'n en'hav'o'n kaj koncern'e si'a'n form'o'n.

2.3.1 De'ven'o

La aŭtor'o de Esperant'o, D-ro Lazaro Ludovik'o Zamenhof, nask'iĝ'is en Bjalistoko, kiu tiam aparten'is al Ruslando, en la jar'o 1859. Li'a patr'o est'is instru'ist'o de fremd'a'j lingv'o'j.

En leter'a respond'o al N. Borovko, kiu est'is demand'int'a li'n pri la de'ven'o de Esperant'o, Zamenhof dir'is, ke li ne re'memor'as preciz'e kiam ĝust'e li ven'is al ide'o pri inter'naci'a lingv'o. Li'a'j fru'temp'a'j re'memor'o'j est'is lig'it'a'j al tiu ĉi ide'o. La cirkonstanc'o'j de li'a infan'aĝ'o tre akcel'is ĝi'a'n form'iĝ'o'n. Li'a nask'iĝ'urb'o est'is loĝ'at'a de kvar naci'o'j kun mal'sam'a'j lingv'o'j: la rus'a, la pol'a, la german'a kaj la hebre'a. Tiu'j popol'o'j viv'is en konstant'a reciprok'a mal'am'o, kiu manifest'iĝ'is ankaŭ en pri'lingv'a'j batal'o'j. Est'ant'e ankoraŭ knab'o li opini'is, ke tiu ĉi situaci'o pov'us est'i pli'bon'ig'it'a per kre'o de iu neŭtral'a lingv'o. En gimnazi'o li konvink'iĝ'is, ke la komplik'ec'o de la gramatik'o'j de la lingv'o'j est'as pez'a kaj ne'bezon'a. Tial li komenc'is pri'labor'i simpl'ig'it'a'n gramatik'o'n.

Kompren'ebl'e, lingv'o dev'as hav'i ankaŭ vort'ar'o'n. La grandioz'ec'o de la afer'o for'tim'ig'is li'n ĝis li kompren'is, ke per'e de afiks'o'j oni pov'as form'i el unu radik'o mult'a'j'n vort'o'j'n kaj ke tio tre facil'ig'as la labor'o'n de la memor'o. Koncern'e la radik'o'j'n — Zamenhof plu'e klar'ig'is al Borovko — li en la unu'a temp'o pens'is, ke ili dev'us est'i kiel ebl'e plej mal'long'a'j, do el'pens'it'a'j aprior'e. Baldaŭ li for'ĵet'is tiu'n pens'o'n, ĉar li rimark'is, ke tia'j radik'o'j — ver'e tut'e art'e'far'it'a'j — est'us tre mal'facil'e memor'ebl'a'j. Li konstat'is la fenomen'o'n, prezent'it'a'n supr'e, ke en la modern'a'j lingv'o'j ĉiam pli grand'a nombr'o da inter'naci'a'j radik'o'j est'as ĝeneral'e uz'at'a. Tiu'j'n radik'o'j'n li pren'is kiel baz'o'n por si'a vort'ar'o.

Jam en la jar'o 1878, kiam li est'is en la last'a klas'o de gimnazi'o, Zamenhof est'is fin'int'a la unu'a'n projekt'o'n de la lingv'o. Dum la universitat'a'j stud'o'j Zamenhof pri'labor'ad'is si'a'n lingv'o'projekt'o'n plen'a'j'n sep jar'o'j'n, ĝis la jar'o 1885. Tio est'is la plej mal'facil'a period'o de li'a viv'o, laŭ li'a propr'a konfes'o en la leter'o al Borovko.

Tim'ant'e est'i mok'at'a, li parol'is al neni'u pri si'a'j labor'o'j, sed en sol'ec'o li daŭr'e traduk'ad'is, verk'ad'is kaj pens'ad'is en si'a lingv'o. Fin'e, en la jar'o 1887 aper'is la unu'a lern'o'libr'o sub la titol'o Inter'naci'a Lingv'o de Doktor'o Esperant'o”. Si'a'n projekt'o'n li tut'e prav'e nom'is “Inter'naci'a Lingv'o”, ĉar ĝi fakt'e est'is plen'e inter'naci'a laŭ si'a'j element'o'j. Pro modest'ec'o, kaj ankaŭ tial, ĉar li dezir'is lig'i kiel ebl'e plej mal'mult'e la lingv'o'n al si'a person'ec'o, li ne el'don'is la lern'o'libr'o'n sub si'a nom'o, sed sub la pseŭdonim'o “Doktor'o Esperant'o”, t.e. “kiu esper'as”. Post'e, la lingv'o mem est'is oft'e nom'at'a laŭ tiu pseŭdonim'o.

La gramatik'o de Esperant'o est'as tre simpl'a. La alfabet'o konsist'as el 28 liter'o'j, el kiu'j 5 est'as vokal'o'j (kiel en la ital'a), kio don'as al la lingv'o klar'ec'o'n kaj bel'son'ec'o'n. La gramatik'o konsist'as el 16 mal'long'a'j baz'a'j regul'o'j, kiu'j'n oni pov'as kompren'i en du'on'hor'o*. Se oni ĝi'n kompar'as kun kiu ajn ali'a gramatik'o, oni facil'e konstat'as la geni'ec'o'n de la simpl'ec'o. Sufiĉ'as konsider'i, ke en la franc'a lingv'o ekzist'as ĉ. 2:300 fin'aĵ'o'j nur por la verb'o'j. En Esperant'o ili est'as 12 kaj ili ebl'ig'as esprim'i ĉiu'j'n nuanc'o'j'n.

La grand'a fleks'ebl'ec'o de Esperant'o est'as pruv'it'a en plur'a'j eksperiment'o'j. Tiel, ekzempl'e, jam en la jar'o 1913, sub la gvid'o de Tristan Bernard, oni ekzamen'is la fleks'ebl'ec'o'n de Esperant'o en special'a komision'o. Literatur'a tekst'o est'is traduk'it'a en plur'a'j'n lingv'o'j'n, inkluziv'e Esperant'o'n, kaj post'e la sam'a tekst'o est'is traduk'it'a de ali'a'j traduk'ant'o'j, ne kon'ant'a'j la original'a'n tekst'o'n, en la lingv'o'n de la original'o. Montr'iĝ'is ke la plej perfekt'a'j traduk'o'j est'is far'it'a'j per'e de Esperant'o, ĉar la re'traduk'it'a tekst'o el Esperant'o est'is la plej proksim'a al la original'o.

2.3.2 Inter'naci'ec'o

Zamenhof bon'e kompren'is, ke lingv'o inter'naci'a dev'as konsist'i el element'o'j maksimum'e inter'naci'a'j. Tial li met'is en ĝi'a'n vort'ar'o'n radik'o'j'n jam inter'naci'iĝ'int'a'j'n kaj sign'is la voj'o'n por plu'a riĉ'ig'o de la lingv'o ankaŭ per nov'a'j inter'naci'a'j esprim'o'j. Sed li perfekt'e kompren'is, ke lingv'o ne konsist'as nur el vort'o'j; plu'e, ke, unu'flank'e, ne ekzist'as absolut'a inter'naci'ec'o de la vort'o'j — nek laŭ'en'hav'e, nek laŭ'form'e — kaj ke, ali'flank'e, por ating'i facil'ec'o'n est'as neces'e sistem'ig'i tiu'n inter'naci'a'n lingv'o'material'o'n kaj liber'ig'i ĝi'n de balast'a'j akcesor'aĵ'o'j, aŭ absurd'aĵ'o'j. Tial, ekzempl'e, Esperant'o hav'as fonetik'a'n ortografi'o'n. Tial en ĝi ĉiu element'o ricev'is difin'it'a'n signif'o'n kaj la tut'a lingv'o esenc'e aglutin'a'n karakter'o'n. Per la sistem'o de afiks'o'j la Inter'naci'a Lingv'o akir'is vast'a'j'n ebl'ec'o'j'n de subtil'a deriv'ad'o. Tio unu'a'vic'e kelk'foj'e iom ĝen'as la t.n. “tuj'a'n kompren'ebl'ec'o'n”, per kiu kelk'a'j pseŭdo'scienc'a'j aŭtor'o'j de nov'a'j projekt'o'j bluf'as person'o'j'n jam parol'ant'a'j'n plur'a'j'n okcident'eŭrop'a'j'n lingv'o'j'n, sed ĝust'e tio don'as al la lingv'o pli'a'n facil'ec'o'n kaj mult'e pli grand'a'n, ver'a'n kaj real'a'n, inter'naci'ec'o'n: ne el vid'punkt'o de difin'it'a grup'et'o da naci'o'j kaj de ili'a'j intelekt'a'j satelit'o'j, sed el vid'punkt'o mond'a. Tio ankaŭ ebl'ig'as rapid'a'n akir'o'n de la lingv'o kaj ĝi'a'n tuj'a'n praktik'a'n uz'o'n skrib'e, leg'e kaj parol'e ne nur en la t.n. okcident'a'j land'o'j, sed sur ĉiu'j kontinent'o'j; ne sol'e far'e de kler'ul'o'j, sed ankaŭ far'e de la plej ordinar'a'j hom'o'j.

El la kvar konsist'a'j element'o'j — radik'ar'o, gramatik'o, ortografi'o kaj prononc'o — nur unu est'as pli proksim'a al la latin'id'a'j lingv'o'j, dum la ali'a'j est'as pli facil'e akir'ebl'a'j por la aparten'ant'o'j de ali'a'j lingv'a'j komunaĵ'o'j. Pro la inter'naci'ec'o de la radik'o'j, la latin'id'a'j popol'o'j kon'as ebl'e ĝis 80% de la radik'ar'o sen lern'i Esperant'o'n, dum ĉe la slav'a'j popol'o'j tiu procent'o est'as mal'pli alt'a. Sam'e tiel ĉe la ĝerman'a'j naci'o'j. En Azi'o aŭ Afrik'o tiu procent'o est'as ankoraŭ mal'pli grand'a. Ali'flank'e pro si'a esenc'e aglutin'a karakter'o, Esperant'o est'as parenc'a al la lingv'o'j aglutin'a'j, ekzempl'e al la turk'a'j-tatar'a'j, kaj tial ĝi'a sistem'o de deriv'ad'o est'as proksim'a al la lingv'a sent'o de konsider'ind'a nombr'o da popol'o'j. Plu'e, pro la fonetik'a ortografi'o, Esperant'o est'as tre facil'a por mult'a'j ali'a'j naci'o'j, kiu'j aplik'as la sam'a'n skrib'manier'o'n, inkluziv'e la slav'a'j'n naci'o'j'n. El vid'punkt'o de la prononc'ad'o, Esperant'o cert'e est'as pli facil'a por Pol'o'j, Kroat'o'j, Sloven'o'j, Bulgar'o'j kaj tut'a ar'o da ali'a'j, ol ĝi est'as por la angl'e aŭ franc'e parol'ant'a'j popol'o'j. Tio signif'as, ke, se el vid'punkt'o de la radik'ar'o (baz'it'a ĉef'e sur la antikv'a'j latin'a kaj grek'a nur pro la inter'naci'iĝ'o de vort'radik'o'j el tiu'j lingv'o'j) Esperant'o est'as pli proksim'a al la latin'id'a'j lingv'a'j komunaĵ'o'j, el ali'a'j vid'punkt'o'j ĝi est'as pli proksim'a al ali'a'j popol'o'j. Ankaŭ en tiu senc'o Esperant'o efektiv'e est'as lingv'o inter'naci'a.

Sed Esperant'o est'as inter'naci'a ankaŭ pro ali'a kaŭz'o. La naci'a'j lingv'o'j, eĉ kiam ili est'as part'e dis'vast'iĝ'int'a'j ekster si'a'j naci'a'j teritori'o'j, rest'as naci'a'j kaj laŭ si'a'j histori'a'j tradici'o'j, kaj laŭ si'a intern'a karakter'o, kaj, ĉef'e, laŭ si'a soci'a port'ant'o. Ĉiu naci'o est'as spirit'a propriet'ul'o de si'a naci'a lingv'o. La ali'naci'an'o'j pov'as el'lern'i tiu'n lingv'o'n pli aŭ mal'pli bon'e, sed ili ne sent'as ĝi'n kiel si'a'n. Mal'e, la Inter'naci'a Lingv'o est'as propr'aĵ'o de inter'naci'a kolektiv'o, kaj ĉiu membr'o de tiu komunaĵ'o sent'as ĝi'n kiel si'a'n. Esperant'o est'as tial la sol'a ver'e inter'naci'a lingv'o ankaŭ el vid'punkt'o de si'a soci'a port'ant'o. Tio si'a'vic'e kontribu'as al la facil'ec'o de la lingv'o: oni pli facil'e ek'majstr'as lingv'o'n, kiu'n oni mem mastr'as.

Fin'e, Esperant'o est'as inter'naci'a ankaŭ el la vid'punkt'o de la cel'o: serv'i kiel neŭtral'a, super'naci'a instrument'o de komunik'ad'o en mond'a'j kadr'o'j.

Neni'u naci'a aŭ ali'a lingv'o posed'as tiu'j'n tri esenc'a'j'n element'o'j'n de inter'naci'ec'o: intern'a struktur'o, soci'a port'ant'o kaj cel'o. Tial neni'u naci'a lingv'o, eĉ ne la plej dis'vast'iĝ'int'a, pov'as est'i nom'at'a “inter'naci'a”. Ali'flank'e, projekt'o de komun'a lingv'o pov'as est'i nom'at'a nek “inter'naci'a” nek “lingv'o” antaŭ ol ĝi est'as soci'e kaj inter'naci'e en'radik'iĝ'int'a kiel efektiv'a instrument'o de komunik'ad'o. Est'as jam temp'o, ke oni komenc'u nom'i la afer'o'j'n laŭ ili'a'j ver'a'j nom'o'j.

2.3.3 Soci'a Port'ant'o

Se ver'e la efektiv'a port'ant'o de la lingv'o ne est'as individu'o, sed iu soci'a grup'o, do kiu soci'a grup'o est'as la port'ant'o de la Inter'naci'a Lingv'o? Ekzist'as trib'o'j, popol'o'j, naci'o'j kaj ili hav'as si'a'j'n trib'a'j'n, popol'a'j'n, naci'a'j'n lingv'o'j'n. Sed kie est'as — oni demand'as — tiu “inter'naci'a popol'o” kies lingv'o est'as inter'naci'a? Ĝ-i ne ekzist'as kaj sekv'e ne pov'as ekzist'i tia lingv'o en la ver'a senc'o de la vort'o.

La tut'a konfuz'o de tiu fundament'e erar'a star'punkt'o est'as, ke oni preter'vid'as tre simpl'a'n fakt'o'n, nom'e ke la sam'a'j individu'o'j pov'as est'i aparten'ant'o'j de divers'a'j soci'a'j grup'o'j aŭ kun'grup'iĝ'o'j kun propr'a'j lingv'a'j esprim'o'j. Se oni ĵet'as rigard'o'n al la lingv'a map'o, oni facil'e rimark'as, ke la sam'a'j person'o'j, kiu'j grand'part'e kiel apart'a region'a soci'a grup'o est'as port'ant'o'j de iu dialekt'o, sam'temp'e form'as part'o'n de la naci'a kolektiv'o kaj en tiu kvalit'o prezent'as la soci'a'n fon'o'n de la naci'a lingv'o. La sam'a'j person'o'j, plu'e, pov'as aparten'i al iu profesi'o, okup'o, religi'o, flank'a interes'iĝ'o kaj kiel tia'j konsist'ig'as la grund'o'n, el kiu kresk'as special'a'j lingv'o'form'o'j.

La grand'eg'a evolu'o de ĉiu'j ekonomi'a'j fort'o'j en la modern'a epok'o kun la rapid'eg'a progres'ad'o de la scienc'o ne nur kaŭz'is la kre'o'n de abund'a lingv'o'material'o kun inter'naci'a karakter'o, sed ankaŭ ĉiam pli impet'e puŝ'as la hom'ar'o'n al mult'e pli fort'a integr'iĝ'o. Tiu objektiv'a evolu'procez'o dev'is, inter'ali'e, nask'i nov'a'n sent'o'n de efektiv'a aparten'o al la plej vast'a soci'a unu'o, kiu sam'temp'e konkret'iĝ'as kiel tia: al la hom'ar'o. Intelekt'o delikat'a kiel tiu de Zamenhof ne pov'is ne ek'sent'i tio'n. Tut'e natur'e, do, li en'spir'is en la lingv'o'n spirit'o'n de human'ec'o kaj inter'naci'ism'o, kiu'n li, ebl'e ne tut'e traf'e, nom'is “intern'a ide'o”. La human'ec'a inter'naci'ism'o est'is kaj rest'as potenc'a ide'a fon'o de la lingv'o. Ĝi don'is al la Inter'naci'a Lingv'o kor'o'n kaj anim'o'n, tut'e special'a'n karakter'o'n kaj apart'a'n fizionomi'o'n, sen kiu'j neni'u lingv'o pov'as viv'i, kresk'i kaj matur'iĝ'i.

Tia'manier'e la Inter'naci'a Lingv'o est'is, ek'de si'a nask'iĝ'o, la plej pur'a esprim'o de viv'ant'a sent'o de aparten'o al la hom'ar'o. Kiel tia, ĝi, si'a'vic'e, neces'e fortik'ig'is kaj fortik'ig'as tiu'n sent'o'n.

Do, la sam'a'j person'o'j — cert'e ankoraŭ ne mult'nombr'a'j — kiu'j pro tio ne ĉes'is est'i aparten'ant'o'j de si'a naci'a aŭ region'a lingv'a komunaĵ'o aŭ de kiu ajn ali'a lingv'a kun'grup'iĝ'o, manifest'as pli'a'n aspekt'o'n de si'a soci'a person'ec'o: la aparten'o'n al la hom'ar'o. En tiu aspekt'o ili real'e form'as tiu'n mond'e inter'naci'a'n soci'a'n baz'o'n, sur kiu kuŝ'as la Inter'naci'a Lingv'o. Sekv'e, Esperant'o ne est'as paralel'a kun la dialekt'o'j aŭ kun la naci'a'j lingv'o'j, nek adekvat'a al slang'o'j kaj al simil'a'j lingv'o'form'o'j. Esperant'o est'as unu el la tri lingv'o'j trov'iĝ'ant'a'j vertikal'e unu super la ali'a el vid'punkt'o de la tri ĉef'a'j aspekt'o'j, en kiu'j pov'as manifest'iĝ'i la soci'a aparten'o de la sam'a'j person'o'j: al la region'o — la region'a dialekt'o; al la naci'o — la naci'a lingv'o; al la hom'ar'o — la inter'naci'a Esperant'o.

3.2.1 En'konduk'o

Formal'e aŭ ne'formal'e ĉiu lingv'o aŭ dialekt'o, de'pend'e de la nivel'o de la soci'a organiz'o de ĝi'a'j parol'ant'o'j, hav'as instituci'o'j'n, kiu'j fleg'as la mal'nov'a'j'n kultur'a'j'n valor'o'j'n, help'as la ek'est'o'n de nov'a'j kaj konsci'e aŭ ne'konsci'e kun'determin'as la form'iĝ'o'n de “norm'o”. Tem'as pri procez'o, kiu konsist'as el la kun'ag'ad'o de plur'a'j instituci'o'j: la rezult'ant'o de tiu'j mal'sam'a'j fort'o'j est'as la star'ig'o de “norm'o” je la lingv'a, kultur'a kaj literatur'a nivel'o'j. Tiu'j instituci'o'j est'as mult'spec'a'j kaj mal'sam'a'j: ili de'pend'as de la soci'a organiz'o, kiu'n si'a'vic'e kondiĉ'as la evolu'o de la produkt'o'rimed'o'j kaj sekv'e la struktur'o de la soci'o mem: pov'as tem'i, do, pri klas'o, profesi'o, famili'o, lern'ej'o, gazet'ar'o, ŝtat'o, aŭ en ali'a'j kaz'o'j, pri grup'o, sekt'o, klan'o, trib'o, ktp.

Io analog'a ekzist'as ankaŭ rilat'e Esperant'o'n: ĝi'a evolu'o kaj tradici'est'iĝ'o est'as determin'at'a'j de “tradici'a'j kolon'o'j”: la mov'ad'o, la literatur'o, la esperant'ologi'o, la lingv'a'j instituci'o'j, k.a. Ili defend'as ĝeneral'e la ĝis'nun'a'j'n ating'o'j'n, sed en difin'it'a moment'o ili iĝ'as ankaŭ nov-instig'a'j instituci'o'j, kiam ili konsci'e aŭ ne'konsci'e akcel'as la est'iĝ'o'n de la esperant'lingv'a parol'a kultur'o. Tiu parol'a kultur'o est'as la sol'a garanti'o, ke la lingv'o plu'viv'u, ke ĝi'a literatur'o kaj vort'ar'o daŭr'e riĉ'iĝ'u per nov'a'j taŭg'a'j radik'o'j, ke la radik'o'j mem nuanc'iĝ'u ĉiam pli per komun'a akcept'o de afekci'a'j krom'signif'o'j (el'vok'iv'ec'o), de unu'ec'e kompren'at'a'j kaj sent'at'a'j idiotism'o'j.

3.2.2 Organiz'it'a Mov'ad'o

La Esperant'a kultur'o ĉiam viv'is, post la ating'o de difin'it'a evolu'nivel'o, en mult'flank'a simbioz'o kun la organiz'it'a Mov'ad'o. Per'e de si'a'j ampleks'a'j praktik'a'j serv'o'j kaj kultur'a'j ag'ad'o'j UEA al'tir'is hom'o'j'n kaj don'is prestiĝ'o'n al la lingv'o; ali'flank'e, pro la kultur'a signif'o de Esperant'o, UEA lud'as el'star'a'n rol'o'n ankaŭ sur kultur'a kamp'o, precip'e post la Du'a Mond'milit'o. Kompren'ebl'e, neces'as pren'i en konsider'o'n la ali'a'j'n grav'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n, el kiu'j konsist'as UEA, nom'e la land'a'j'n kaj fak'a'j'n asoci'o'j'n, la lok'a'j'n grup'o'j'n, la special'ig'it'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n kaj divers'a'j'n ali'a'j'n instanc'o'j'n. Apart'e menci'ind'a est'as TEJO, la jun'ul'ar'a sekci'o de UEA. Ekster la kadr'o'j de UEA grav'a'j est'as unu'a'vic'e Sat, kiu hav'as si'a'n propr'a'n ideologi'o'n, kaj la labor'ist'a'j land'a'j Esperant'o-organiz'aĵ'o'j.*

3.2.3 Esperant'a Libr'ar'o

Tre grav'a'n signif'o'n hav'as la Esperant'a libr'ar'o por la firm'ig'o kaj la norm'ig'o de tradici'o. Sen la skrib'a literatur'o, kun kultur'a signif'o, kultur'a kaj tradici'a norm'o'j neniam est'us pov'int'a'j ek'est'i: Esperant'o neniam est'us trans'form'iĝ'int'a en komplet'a'n, ankaŭ parol'at'a'n lingv'o'n, sed est'us rest'int'a nur'a plan'lingv'a projekt'o.

En 1888, do nur unu jar'o'n post la aper'o de la unu'a lern'o'libr'o, jam ekzist'is 29 esperant'lingv'a'j libr'o'j.

En 1895 la nombr'o est'is 75 verk'o'j: 47 divers'lingv'a'j lern'o'libr'o'j; 8 propagand'a'j broŝur'o'j; 12 beletr'ist'ik'aĵ'o'j, el kiu'j kelk'a'j est'as ankoraŭ bon'e kon'at'a'j: Hamlet'o en la traduk'o de L. L. Zamenhof; Lo Neĝ'a Blov'ad'o, La Ge'frat'o'j, Janko Muzik'ant'o, La Lir'o, k.a., traduk'it'a'j aŭ redakt'it'a'j de A. Grabowski; Princ'in'o Mary, traduk'it'a de E. de Wahl; Re'nask'it'a Manfred en traduk'o de Majnov; traduk'aĵ'o-adapt'o el Ezop'o, far'it'a de Ivan Lojko; Demon'o, Boris Godunov, traduk'it'a'j de V. Devjatnin; k.a.

En 1912 la libr'o'kvant'o jam alt'iĝ'is al 1.989 titol'o'j.

Kaj tiu libr'o'el'don'a aktiv'ad'o est'as konstant'a: inter 1961 kaj 1969 aper'is 416 verk'o'j (el kiu'j 75 aper'is dum 1969). Ili'n oni pov'as klas'ig'i jen'e:

3.2.4 Esperant'a'j El'don'ej'o'j

3.2.4.1 La Komenc'o. — La kultur'a viv'o de Esperant'o hav'is ĉiam “el'don'a'j'n centr'o'j'n”. Ili sign'as la lok'o'n de kultur'a kaj/aŭ lingv'a plej'aktiv'ad'o. La el'don'ej'o, en kiu L. L. Zamenhof aper'ig'is la unu'a'j'n libr'o'j'n (lern'o'libr'o'j'n kaj literatur'aĵ'o'j'n, kiel Lo Neĝ'a Blov'ad'o, La Ge'frat'o'j, k.a.), est'is la pres'ej'o Kelter, en Varsovio. Post la centr'ig'o de la Mov'ad'o en Nürnberg, kaj la tie'a aper'o de La Esperant'ist'o, tie'n migr'is ankaŭ la el'don'ej'a centr'o: la el'don'firm'o W. Tümmel aper'ig'is esperant'lingv'a'j'n verk'o'j'n ĝis 1903.

3.2.4.2 Antaŭ la Unu'a Mond'milit'o. — Grav'a'n antaŭ'e'n'puŝ'o'n por Esperant'o signif'is la kontrakt'o inter L. L. Zamenhof kaj Hachette, pariza el'don'firm'o, sub'skrib'it'a en 1901. Hachette iĝ'is grav'a el'don'ej'o ankaŭ por Esperant'o: ĝi aper'ig'is la verk'o'j'n de L. L. Zamenhof, la Kolekt'o'n Aprob'it'a'n, la Kolekt'o'n de La Revu'o, kaj kelk'a'j'n period'aĵ'o'j'n. Kontraŭ pretend'at'a (sed neniam fakt'e ekzist'int'a) monopol'o batal'is konkurenc'a pariza el'don'ej'o, gvid'at'a de kelk'a'j lingv'e tre konservativ'a'j hom'o'j: Pres'a Esperant'ist'a Societ'o, kiu publik'ig'is valor'a'j'n libr'o'j'n kaj propr'a'n gazet'o'n.

En 1918, kun la fin'o de la franc'a period'o de Esperant'o, Hachette ĉes'is interes'iĝ'i pri esperant'lingv'a el'don'ad'o. La stok'o'n de la jam pret'a'j libr'o'j kaj la rajt'o'n pret'ig'i nov'a'j'n el'don'o'j'n aĉet'is la ĵus'fond'it'a Esperant'ist'a Centr'a Libr'ej'o.

3.2.4.3 Inter'milit'a Epok'o. — Inter'temp'e komenc'is aktiv'i du iom grav'a'j el'don'ej'o'j: ili lud'is signif'a'n rol'o'n ĉef'e dum la unu'a'j post'milit'a'j jar'o'j. Tem'as pri F. Hirt kaj Fil'o, en Leipzig, kaj pri F. Ellersiek en Berlino.

Sed la plej grav'a ĉi-period'a el'don'ej'o est'is sen'dub'e Literatur'a Mond'o, kiu aper'ig'is lingv'o'scienc'a'j'n verk'o'j'n kaj libr'o'j'n bel'literatur'a'j'n de aŭtor'o'j lig'it'a'j al la tiam'a “Budapeŝta Skol'o”, kiu, kiel kon'at'e, praktik'e kre'is la modern'a'n esperant'lingv'a'n literatur'o'n.

Apud la mult'merit'a Literatur'a Mond'o, kiu mal'aper'is en 1949, kre'iĝ'is jam fru'e ali'a'j entrepren'o'j. Unu el ili est'as Herold'o de Esperant'o, hodiaŭ ankoraŭ aktiv'a.

Ni ne rajt'as forges'i la labor'ist'a'j'n el'don'ej'o'j'n: en la last'a'j antaŭ'milit'a'j jar'o'j aktiv'is en Nederlando la el'don'ej'o Wiebe Nutters, sed la fond'o de Sat, en 1921, permes'is kaj facil'ig'is la aper'o'n de labor'ist'a literatur'o. Ceter'e, Sat ne lim'ig'is si'n je labor'ist'a literatur'o: ĝi el'don'is ankaŭ beletr'ist'ik'a'j'n kaj lingv'ist'ik'e valor'a'j'n verk'o'j'n, inter kiu'j trov'iĝ'as Plen'a Vort'ar'o kaj Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o, aper'int'a en 1970. Mal'aper'is la iom mister'a el'don'ej'o EKRELO, kiu, inter 1930 kaj 1936, unu'e en Leipzig, post'e, sekv'e de la hitlera mal'permes'o, en Amsterdam kaj Moskvo, el'don'is komun'ist'a'n literatur'o'n, beletr'ist'ik'o'n (ekz. la roman'o'n de Varankin) kaj lingv'ist'ik'e valor'a'j'n stud'o'j'n (ekz. kelk'a'j'n de Ernest Drezen).

3.2.4.4 Hodiaŭ'a Situaci'o. — La nun'a situaci'o est'as resum'e la jen'a: grav'a'j el'don'ej'o'j est'as UEA, Kok'o (Dan'land'o), Pirat'o (Japani'o), kaj ĉef'e Stafet'o (Hispanio), kiu lanĉ'is la poet'o'j'n kaj preskaŭ ĉiu'j'n proz'verk'ist'o'j'n de la t.n. “Skot'a Skol'o”, t.e. de la literatur'ist'a grup'o, kiu rigard'as si'n ide'e kiel sekv'ant'o'n de la antaŭ'a “Budapeŝta Skol'o”, ceter'e ne mal'aper'int'a. Signif'a el'don'a entrepren'o est'as la seri'o “Orient'o-Okcident'o”, kre'it'a de UEA por facil'ig'i la reciprok'a'n kon'ig'o'n de kultur'a'j valor'o'j. Preskaŭ ĉiu'j grav'a'j esperant'lingv'a'j el'don'ej'o'j part'o'pren'is per'e de libr'o-el'don'o: ek'de 1961 aper'is 12 titol'o'j, publik'ig'it'a'j de El'don'a Societ'o Esperant'o, Japan'a Esperant'o-Institut'o, UEA, Fond'um'o Esperant'o, Stafet'o, Pirat'o, Kok'o, TK, kaj ne'esperant'ist'a firm'o: SIEI (Milano).

3.2.4.5 Laŭ'land'a Resum'o. — Hispanio: Gigant'as la el'don'ej'o Stafet'o, direkt'at'a de la aktiv'a Prof. D-ro J. Regulo-Perez.

Franci'o: Krom la ĉiam aktiv'a Sat, en la last'a'j jar'o'j fond'iĝ'is ali'a'j el'don'ej'o'j, el kiu'j lingv'e kaj literatur'e el'star'as Esperant'a'j Franc'a'j El'don'o'j.

Briti'o: The Esperanto Publishing Company, aktiv'a ĉef'e tuj post'milit'e.

Italio: Ekzist'as ankoraŭ mal'nov'a el'don'ej'o, fond'it'a antaŭ la Unu'a Mond'milit'o, A. Paolet, kiu sur literatur'a kamp'o tamen neniam est'is tre aktiv'a.

Nederlando: El'star'as nun'temp'e la aktiv'ad'o de UEA kaj de ĝi'a Centr'o de Esplor'o kaj Dokument'ad'o pri la Mond'a Lingv'o-Problem'o. Ne tiom nov'a el'don'ej'o, ceter'e de antaŭ kelk'a'j jar'o'j silent'a, est'as Muusses, kaj la Libr'o'serv'o de Fle. Pli aktiv'a antaŭ la Du'a Mond'milit'o est'is la Inter'naci'a Esperant'o-Institut'o. Relativ'e nov'a el'don'ej'o est'as Fris'a Esperant'o-Rond'o.

Kanado: Aktiv'as, ĉef'e sur lingv'a kaj por'infan'a kamp'o, Esperanto Press.

Germanio (FRG): La iom mal'nov'a el'don'ej'o S. Ziegler ne plu aktiv'as. Aktiv'iĝ'is tamen nov'a el'don'ej'o L. Pickel en Nürnberg.

Dan'land'o: La ĉef'a literatur'el'don'ej'o est'as sen'dub'e Kok'o. Tamen tre entrepren'em'a montr'iĝ'is la el'don'ej'o TK (Torben Kehlet), trans'pren'it'a de UEA en 1973. Ankoraŭ ekzist'as Libr'o'serv'o de CDEL kaj Dansk Esperant'o-Forlag.

Jugoslavio: La du ĉef'a'j el'don'ej'o'j est'as sen'dub'e la El'don'a Sekci'o de Sloveni'a Esperant'o-Lig'o kaj Kroati'a Esperant'o-Lig'o.

Ĉini'o: Aktiv'as la libr'o'serv'o de Ĉin'a Esperant'o-Lig'o kaj la Fremd'lingv'a El'don'ej'o en Pekino (ĉef'e pri politik'aĵ'o'j).

Vjetnam'o: Tre aktiv'a sur lingv'a, literatur'a kaj politik'a kamp'o'j est'as la nord'vjetnam'a Fremd'lingv'a El'don'ej'o en Hanojo.

Svedi'o: Aktiv'as la mult'merit'a El'don'a Societ'o Esperant'o.

Brazilo: Dum mult'a'j jar'o'j abund'e el'don'is Asoci'o Esperant'ist'a de Rio de Janeiro. Nun'temp'e plej aktiv'as sur beletr'a kamp'o la Kultur'a Kooperativ'o de Esperant'ist'o'j ( Rio de Janeiro) kaj la Spirit'ist'a Federaci'o.

Hungari'o: Nov'a'j'n libr'o'j'n el'don'as kaj mal'nov'a'j'n re'el'don'as el'don'ej'o Corvina. Ali'a'j aktiv'a'j el'don'ej'o'j est'as Kultur'a kaj Hungar'a Esperant'o-Asoci'o.

Sovet'uni'o: Ĝis nun plej aktiv'a montr'iĝ'is la el'don'ej'o Sovet'a Enciklopedi'o.

Finnlando: Sur lingv'a, lingv'ist'ik'a kaj ankaŭ sur literatur'a kamp'o aktiv'as Fond'um'o Esperant'o.

Pollando: Esperant'lingv'e disting'iĝ'is la el'don'ej'o Ars Polona kaj Pol'a Esperant'o-Asoci'o.

Japani'o: Mult'a'j el'don'ej'o'j aktiv'is kaj aktiv'as: tia'manier'e kre'iĝ'is la baz'o'j por apart'a “japan'a” literatur'a skol'o. Kultur'e grav'a'j est'as sen'dub'e Pirat'o kaj Japan'a Esperant'o-Institut'o. Cit'ind'a'j est'as ankaŭ Oomot'o, Japan'a Esperant'a Libr'o-Kooperativ'o, Am'o-Akademi'o, Daigakusyorin, Kosm'o kaj la modest'a sed ag'em'a L’Omnibus'o.

Belgi'o: Ankoraŭ aktiv'as en Bruselo la nun mal'nov'a el'don'ej'o Herold'o de Esperant'o, kiu est'is unu'e en Germanio, post 1936 en Nederlando.

Fak'a'j El'don'ej'o'j. — Preskaŭ ĉiu'j fak'a'j asoci'o'j el'don'is kaj el'don'as propr'a'j'n libr'o'j'n: i.a. ISAE, IKUE, Kel'i, Ume'a, IFEF, k.a. Apart'e aktiv'a'j est'as la jen'a'j religi-filozofi'a'j el'don'ej'o'j: Ekumen'a Esperant'o (Svis'land'o), Inter'naci'a Katolik'a Inform'ej'o (Nederlando), Frat'o'j de l’ Karitat'o (Belgi'o), Martinus-Institut'o (Dan'land'o), kaj Oomot'o (Japani'o).

3.2.4.6 Konklud'o. — Ni konstat'as, ke tie, kie plej viv'bol'as la kultur'a mov'ad'o esperant'lingv'a, la el'don'ej'o'j mult'iĝ'as kaj aktiv'iĝ'as. Ekzist'as do inter ambaŭ manifestaci'o'j reciprok'a rilat'o.

3.2.5 Esperant'a'j Bibliotek'o'j

Grav'a'n signif'o'n, el kultur'a vid'punkt'o, hav'as la bibliotek'o'j, publik'a'j aŭ privat'a'j, kun esperant'lingv'a material'o. Inter'naci'lingv'a interes'ul'o, ankaŭ ne'esperant'ist'o, percept'as propr'a'okul'e, mult'e pli bon'e ol per mil teori'a'j argument'o'j, la signif'o'n de la lingv'o. Ceter'e, ili est'as ankaŭ dokument'o-depon'ej'o'j kaj konsult'ej'o'j por histori'ist'o'j, kiu'j stud'as la Esperant'o-Mov'ad'o'n, ĝi'a'n literatur'o'n, aŭ la histori'o'n de la problem'o de lingv'o inter'naci'a*.

3.2.6 Bel'art'a'j Konkurs'o'j

3.2.6.1 En'konduk'o. — Jam fru'e en la histori'o de la Esperant'o-Mov'ad'o la organiz'it'a mov'ad'o aŭ la mecenat'ec'o de unu'op'ul'o'j (kaz'o iom pli mal'oft'a, sed ne sen'ekzempl'a) facil'ig'is la star'ig'o'n de literatur'a'j konkurs'o'j. Ili ĉiam est'is tre ŝat'at'a'j pro la prestiĝ'a signif'o, kiu'n ili hav'is. Tem'as ja pri disting'o'premi'o'j por merit'a aŭtor'o aŭ pri instig'il'o al jun'a talent'a art'ist'o por plu'a verk'ad'o.

3.2.6.2 Histori'a Skiz'o kaj Hodiaŭ'a Situaci'o. — La unu'a'n beletr'ist'ik'a'n konkurs'o'n organiz'is la revu'o Lingv'o Inter'naci'a en 1896, La ekzempl'o'n sekv'is L’Esperantiste, kiu ek'de 1900 organiz'is literatur'a'j'n konkurs'o'j'n pri original'a'j proz'o kaj poezi'o, kaj pri traduk'aĵ'o'j. Ankaŭ La Revu'o ĉiu'jar'e organiz'is, inter 1906 kaj 1914, literatur'a'n konkurs'o'n kun premi'o'j. Inter la tiam'a'j premi'it'o'j trov'iĝ'as kelk'a'j hodiaŭ ankoraŭ kon'at'a'j nom'o'j: Paul de Lengyel, S. Meyer, K. M. Nordensvan, Georgi Atanasov. Mal'e, mult'a'j plen'e forges'iĝ'is: ekz. Hilda Cederblad, Zabilon-d’Her, Axel Hasselrot, K. Boguŝeviĉ, T. Ŝĉavinskij, k.a. Antaŭ la Unu'a Mond'milit'o kaj kelk'a'j'n jar'o'j'n post ĝi ekzist'is ankaŭ la Flor'a'j Lud'o'j, organiz'it'a'j iom en la spirit'o de la mez'epok'a'j katalun'a'j (okcitan'a'j) literatur'a'j turnir'o'j, kies gajn'int'o'j'n oni proklam'is reĝ'o'j kaj reĝ'in'o'j. Kon'at'a'j kron'it'o'j est'is i.a. Marie Hankel, Edmond Privat, Clarence Bicknell.

Jam en la period'o inter 1919 kaj 1939 viv'is kutim'o okaz'ig'i dum la Universal'a'j Kongres'o'j literatur'a'j'n vesper'o'j'n, kie la aŭtor'o'j mem prezent'is propr'a'j'n verk'o'j'n.

Post la Du'a Mond'milit'o literatur'a konkurs'o okaz'is dum la UK de 1948, sed la unu'a Bel'art'a Konkurs'o en la aktual'a form'o okaz'is nur en 1950; ekzist'as tri premi'o'j (unu'a, du'a kaj tri'a), al kiu'j oni al'don'is post'e la premi'o'n “nov'a talent'o”, por 4 branĉ'o'j: original'a poezi'o, traduk'a poezi'o, original'a proz'o, original'a dram'et'o. La komision'o rajt'as al'don'i nov'a'j'n konkurs'o-branĉ'o'j'n (ekz. fotograf'art'o'n, desegn'o'n, ktp.). Mult'a'j hodiaŭ ŝat'at'a'j verk'ist'o'j komenc'is si'a'n karier'o'n tiel, kaj nur post'e aper'ig'is propr'a'n original'a'n libr'o'n: i.a. Reto Rossetti, William Auld, Poul Thorsen, Marjorie Boulton, Ŝtefo Urban.

Ali'a'j, mal'e, ne ating'is libr'o-aper'ig'o'n, kvankam ili est'as bon'e kon'at'a'j kaj literatur'e tre ŝat'at'a'j: i.a. A. D. Foote, Z. Takaĉ, French, A. Samyn, L. H. Knoedt, B. Vanĉik.

La esperant'lingv'a'j verk'ist'o'j tre aprez'as la bel'art'a'j'n konkurs'o'j'n.

Tio'n montr'as ankaŭ ili'a mult'nombr'a part'o'pren'o en la konkurs'o'j*.

Kvankam la Bel'art'a'j Konkurs'o'j de UEA est'as la plej kon'at'a'j, ili ne est'as tamen la sol'a'j: J. Comella (Katalun'o) star'ig'is la premi'o'n Comella- Bassols por la plej gaj'a original'a novel'o. Krom'e, ekzist'as ankaŭ mult'a'j premi'o'j sur naci'a nivel'o.

3.2.7 Kultur'a'j Centr'o'j

Preskaŭ en ĉiu land'o est'as centr'o por la fleg'o de la kultur'o kaj de la lingv'o Esperant'o. Kelk'a'j el tiu'j centr'o'j organiz'as ankaŭ Esperant'o-kurs'o'j'n (mult'a'j lim'iĝ'as ja al tiu cel'o), kelk'a'j el'don'as revu'o'n, aŭ aper'ig'as libr'o'j'n. Plej grav'a'j est'as, tamen, la inter'naci'a'j centr'o'j.

Unu el la unu'a'j, kaj cert'e unu el la plej fam'a'j, est'as la Inter'naci'a Esperant'o-Institut'o, fond'it'a en Hag'o, en 1930, de Andre'o Cseh (1895- , propagand'ist'o kaj el'trov'int'o de original'a “natur'a” instru'sistem'o por Esperant'o.

Ali'a tre fam'a centr'o, tamen kun ali'spec'a karakter'o, est'as la Centr'o de Esplor'o kaj Dokument'ad'o pri la Mond'a Lingv'o-Problem'o, fond'it'a en Londono la 1-an de januar'o 1952 far'e de Prof. Ivo Lapenna, kiel instituci'o de UEA. Ĝi el'don'is, angl'e kaj esperant'lingv'e, rimark'ind'a'n nombr'o'n da util'a'j kaj valor'a'j dokument'o'j pret'ig'it'a'j de plur'a'j aŭtor'o'j. Ĝi okup'iĝ'as pri stud'o'j, enket'o'j, statistik'o'j, bibliografi'o'j, dokument'ad'o pri la inter'naci'lingv'a problem'o kaj pri ĝi'a solv'o, Esperant'o. Ĝi publik'ig'is ankaŭ kolektiv'a'j'n stud'volum'o'j'n: La Inter'naci'a Lingv'o (Fakt'o'j pri Esperant'o), 1954, kaj Memor'libr'o pri la Zamenhof-Jar'o, 1960, ambaŭ redakt'it'a'j'n de I. Lapenna*.

Kultur'a'j centr'o'j ekzist'as, kiel dir'it'e, ankaŭ en ali'a'j land'o'j, ekzempl'e en Franci'o ( Gresillon), Svis'land'o (La Sagne), Japani'o (Tokio).

3.2.8 Lingv'a'j Instituci'o'j: La Akademi'o

La ĉef'a lingv'a instituci'o de la Mov'ad'o est'as la Akademi'o, kies task'o est'as “konserv'i kaj protekt'i la fundament'a'j'n princip'o'j'n de la lingv'o Esperant'o kaj kontrol'i ĝi'a'n evolu'o'n” (el la Statut'o).

En 1905 L. L. Zamenhof propon'is kre'i lingv'o'kontrol'a'j'n instituci'o'j'n. La Kongres'o tut'simpl'e kre'is 96-person'a'n Lingv'a'n Komitat'o'n (LK), kies provizor'a prezid'ant'o far'iĝ'is L. L. Zamenhof mem. La post'a'n jar'o'n, tamen, est'is akcept'it'a la statut'o, kaj en'ofic'ig'it'a nov'a prezid'ant'o: Rektor'o Boirac. La nombr'o de la membr'o'j jam est'is kresk'int'a: ili est'is 102 el 26 naci'o'j. Oni divid'is la labor'o'n laŭ sekci'o'j: Komun'a Vort'ar'o, Gramatik'o, kaj Teknik'a Vort'ar'o. En divers'a'j period'o'j funkci'is, krom'e, jen'a'j sekci'o'j: Intern'a'j Afer'o'j, Propr'a'j Nom'o'j, Vort'farad'o, El'parol'o kaj Kontrol'o. La tiam'a Prezid'ant'o prezent'is “Deklar'o'n pri la Rol'o de la Lingv'a Komitat'o”, kiu komenc'iĝ'as jen'e:

La task'o de la LK est'as zorg'i pri la konserv'ad'o de la fundament'a'j princip'o'j de la lingv'o kaj kontrol'i ĝi'a'n evoluci'o'n. Ĝi do esplor'as ĉiu'j'n lingv'a'j'n demand'o'j'n kaj solv'as ili'n laŭ la supr'e dir'it'a'j princip'o'j. Neniel la Fundament'o (de Esperant'o) nek la LK pov'as est'i bar'o por la normal'a evoluci'o de la lingv'o, kiu'n ili, kontraŭ'e, cert'ig'as.

Sed la mult'membr'a LK est'is nur mal'facil'e kaj pez'e labor'kapabl'a. Ĝi dev'is elekt'i propr'a'sin'e labor'komitat'o'n de 12 membr'o'j, kiu'n oni nom'is Akademi'o (1908).

La oficial'a inform'il'o de la LK kaj de la Akademi'o est'is la Oficial'a Gazet'o de la pariza Centr'a Ofic'ej'o (1908-1922). Post'e, la decid'o'j de la Akademi'o aper'is cirkuler'e (Oficial'a'j Inform'o'j). Laŭ'neces'e la Akademi'o hav'as la rajt'o'n el'don'i propr'a'n bulten'o'n: Oficial'a Bulten'o. Unu el la plej grav'a'j labor'o'j pret'ig'it'a'j de la Akademi'o est'is la korekt'o kaj komplet'ig'o de la Universal'a Vort'ar'o: la unu'a al'don'o aper'is en 1909, la du'a en 1919, la 3-a en 1921-22, la 4-a en 1929, la 5-a en 1934, la 6-a en 1935 kaj la 7-a en 1958. La Akademi'o stud'is ankaŭ divers'a'j'n lingv'a'j'n demand'o'j'n, problem'o'j'n pri vort'o'teori'o kaj termin'ologi'o.

Post la Du'a Mond'milit'o, en 1946, cirkuler'o dis'send'it'a cel'e al re'star'ig'o de la LK hav'is mal'sukces'o'n: el 102, nur 48 LK-an'o'j respond'is. Fin'e, en 1948 oni re'star'ig'is lingv'a'n instituci'o'n, kiu'n oni nom'is Akademi'o: ĝi konsist'as el maksimum'e 50 membr'o'j, do ebl'as pli raci'a divid'o de labor'fort'o'j. En 1964 la Akademi'o akcept'is nov'a'n Statut'o'n*.

3.2.9 Esperant'ologi'a Literatur'o

3.2.9.1 En'konduk'o. — Lingv'o-esplor'o est'as neces'a. Esperant'ologi'o stud'as la Esperant'a'j'n lingv'o'n kaj kultur'o'n. Ĝi esplor'as latent'a'j'n intern'a'j'n struktur'o'j'n de la lingv'o, ebl'ec'o'j'n de nov'a'j lingv'o'form'o'j, jam tradici'iĝ'int'a'n lingv'o'uz'o'n kaj simil'a'j'n demand'o'j'n. La rezult'o'j de Esperant'ologi'o aper'is en libr'o'j, broŝur'o'j, revu'o'j kaj kurs'o'j. La unu'a universitat'nivel'a kurs'o pri la rilat'o'j inter Esperant'o kaj la lingv'o'scienc'o okaz'is en 1908 en Finnlando. La tem'o est'is Esperant'o kaj Lingv'ist'ik'o, kaj la preleg'ant'o est'is la fam'a lingv'ist'o Gustav J. Ramstedt.

3.2.9.2 Bibliografi'o. — Resum'o de la dek'um'a klasifik'sistem'o est'is publik'ig'it'a de M. C. Butler en 1927. Apart'a'j'n sistem'o'j'n por klas'ig'i esperant'aĵ'o'j'n sur'baz'e de la dek'um'a sistem'o propon'is general'o Sebert (1910) kaj M. C. Butler (1950). Bibliografi'a'j'n katalog'o'j'n pri Esperant'a'j el'don'aĵ'o'j aper'ig'is Georg Davidov (katalog'o de la Davidov-a Bibliotek'o: Volum'o I 1887-1908 [1908] kaj Volum'o II 18881-1911 [1911]), Hugo Steiner (Katalog'o de IEMW, Volum'o I, kun esperant'aĵ'o'j, 1957; Volum'o II, kun inter'lingv'ist'ik'aĵ'o'j, 1958; Volum'o III, kun laŭ'nom'a alfabet'a katalog'o A—L, 1969), Gyorgy Gyuris (Katalog'o de la Hungar'land'a Esperant'o-Bibliotek'o, 1967). La verk'o de P. E. Stojan, Bibliografi'o de Inter'naci'a Lingv'o, 1929, re'pres'it'a en 1973, en'hav'as prov'o'n star'ig'i komplet'a'n Esperant'a'n bibliografi'o'n. Kvankam la tie'a'j cit'aĵ'o'j (6.333, plus statistik'o'j kaj indeks'o'j) ating'as nur la jar'o'n 1929, ĝi est'as verk'o nepr'e bezon'at'a por serioz'a interes'iĝ'ant'o.

Bon'a En'konduk'o en la Libr'o'scienc'o'n de Esperant'o, verk'it'a de R. Haupenthal, aper'is en 1968. Mult'merit'a'j est'as la bibliografi'o'j, kiu'j pri'trakt'as apart'a'j'n tem'o'j'n: pri esperant'lingv'a'j traduk'aĵ'o'j el la dan'a verk'is bibliografi'o'n P. Thorsen en 1952; pri inter'naci'a lingv'o en Jugoslavio verk'is M. Gjivoje (1954, 1964, 1967); pri esperant'ologi'o ekzist'as la stud'o de P. Neergaard La Esperant'ologi'o kaj ties Disciplin'o'j en la verk'o Tra Dens'a Mal'lum'o, 1942; pri la religi'a literatur'o en Esperant'o Karl-Olof Sandgren verk'is bibliografi'a'n stud'o'n en 1970.

3.2.9.3 Histori'o de Esperant'o. — La ĉef'a'j verk'o'j pri la fru'a temp'o de Esperant'o est'as la verk'o'j de L. L. Zamenhof mem: la Original'a Verk'ar'o (red. J. Dietterle, 1929) kaj Leter'o'j de Zamenhof (red. G. Waringhien, du'volum'a, 1948). Grav'a'n help'o'n prezent'as ankaŭ la biografi'o'j de Zamenhof. Inter ili, cit'ind'as Viv'o de Zamenhof, de E. Privat, 1920 (5-a eld. 1967) kaj Zamenhof, de M. Boulton, 1962. Ekzist'as ankaŭ histori'o'j de Esperant'o: unu el la unu'a'j est'is Histori'o de Esperant'o 1887—1912 de Z. Adam (ps. de Adam Zakrzewski), 1912, bedaŭr'ind'e de'long'e el'ĉerp'it'a. Ankoraŭ hav'ebl'a'j, kaj frukt'o de rekt'a stud'o ĉe la font'o'j kaj de tra'viv'o, almenaŭ part'e, est'as la du volum'o'j de Histori'o de la Lingv'o Esperant'o de Edmond Privat (Volum'o I, 1887—1900: 1912 kaj 1923; Volum'o II, 1900—1927: 1927). La unu'a prov'o organik'e kaj dokument'e prezent'i ia histori'o'n de Esperant'o est'is far'it'a de Leon Courtinat, en li'a tri'volum'a Histori'o de Esperant'o 1887—1960 (I: 1964; II: 1965; III: 1966). Mal'feliĉ'e tiu'n ampleks'a'n verk'o'n fuŝ'as tro mult'e da lingv'a'j kaj filologi'a'j erar'o'j, kiu'j ig'as la leg'ad'o'n mal'facil'a. Krom'e, kaj eĉ pli grav'e, abund'as erar'o'j pri fakt'o'j dum ali'a'j inform'o'j ne ĉiam est'as fid'ind'a'j. Aper'is ankaŭ special'ig'it'a'j histori'verk'o'j: pri la jugoslavia Esperant'o-Mov'ad'o ( Gjivoje, 1965); pri la bulgar'a 1885—1890 ( C. Murgin, 1964); pri Sat (1953); pri UEA ( Jakob, 1933); pri Kel'i (de Hoog, 1964); pri IFEF ( Wajsblum, 1968); pri la japan'a mov'ad'o ( Miyamoto masao, 1969).

3.2.9.4 Esperant'ologi'o kaj Inter'lingv'ist'ik'o. — La stud'o de la lingv'o Esperant'o kaj la stud'o de la soci'a'j, lingv'ist'ik'a'j, psikologi'a'j kaj ekonomi'a'j aspekt'o'j de la problem'o de lingv'o inter'naci'a ne est'as facil'e apart'ig'ebl'a'j, ĉar inter ili ekzist'as esenc'a inter'rilat'o. Mult'a'j verk'o'j kaj broŝur'o'j pri tiu'j problem'o'j aper'is. En 1928 aper'is la verk'o de la bulgar'a lingv'ist'o I. D. Ŝiŝmanov Ĉu est'as Ebl'a kaj Neces'a Inter'naci'a Help'lingv'o? (tr. A. D. Atanasov). Teori'o de Esperant'o, de la Rus'o Varankin, aper'is en 1929. Sekv'is plur'a'j verk'o'j de la kon'at'a sovet'a lingv'ist'o kaj esperant'olog'o Ernest Drezen: Element'o'j de Lingv'o'scienc'o, Histori'o kaj Teori'o de Lingv'o Inter'naci'a (rus'lingv'a), 1929; La Voj'o'j de Form'iĝ'o kaj Dis'vast'iĝ'o de la Lingv'o Inter'naci'a, 1929; Analiz'a Histori'o de Esperant'o-Mov'ad'o, 1931; Skiz'o'j pri Teori'o de Esperant'o, 1931; Histori'o de la Mond'o'lingv'o, 1931 (re'pres'it'a en 1967), traduk'it'a el la rus'a de Hofalov kaj Nekrasov. De L. Ĵirkov aper'is la konciz'a Kial Venk'is Esperant'o?, 1931. La Enciklopedi'o de Esperant'o (de kiu oni nun'temp'e prepar'as nov'a'n el'don'o'n), redakt'it'a de L. Kokeny kaj V. Bleier laŭ prepar'labor'o'j de Ŝirjaev, aper'is du'volum'e en 1933-35: ĝi est'as mejl'o'ŝton'o sur la voj'o de la ek'kon'o de la Esperant'a kultur'o dank’ al la ampleks'a'j lingv'a'j, biografi'a'j, histori'a'j kaj inter'lingv'ist'ik'a'j kontribu'aĵ'o'j. En 1936 aper'is Esperant'ologi'a Raport'o de Kawasaki naokazu, kaj la preleg'ar'o de la lingv'ist'o Collinder La Problem'o de Lingv'o Inter'naci'a aper'is en 1937. En 1946 aper'is la verk'o de St. Ĝuĝev Lingv'o kaj Soci'o, dum en 1950 W. J. A. Manders publik'ig'is si'a'n el'star'a'n, problem'star'ig'a'n Inter'lingv'ist'ik'o kaj Esperant'ologi'o. La diskut'ebl'a, sed pens'instig'a verk'o de P. Stojan De'ven'o kaj Viv'o de la Lingv'o Esperant'o aper'is en 1953 (sed est'is jam de proks. 20 jar'o'j pret'a). La post'a'n jar'o'n aper'is la unu'a el'don'o de La Inter'naci'a Lingv'o — Fakt'o'j pri Esperant'o, redakt'it'a de Prof. I. Lapenna kaj el'don'it'a de Ced. En 1959 la verk'o de G. Waringhien Lingv'o kaj Viv'o plur'ĉapitr'e pri'trakt'as inter'lingv'ist'ik'a'j'n kaj esperant'ologi'a'j'n problem'o'j'n, kaj en 1962 la libr'o de W. Gilbert Plan'lingv'a'j Problem'o'j liver'as interes'a'n, kvankam ne ĉiam original'a'n, kontribu'o'n al la problem'o de naturalism'o-skem'at'ism'o. En la Unu'a Part'o (Lingv'o) de Retor'ik'o (tri el'don'o'j: 1950, 1958, 1971) kaj en Elekt'it'a'j Parol'ad'o'j kaj Preleg'o'j (1966) Prof. I. Lapenna vast'e pri'trakt'as la inter'lingv'a'n problem'o'n ĉef'e el histori'a kaj soci'politik'a vid'punkt'o'j. Tre grav'a'j est'as la dokument'o'j de Ced, precip'e en la Seri'o A/II (La Problem'o de Komun'a Lingv'o), inter kiu'j el'star'as la stud'o'j de I. Lapenna, La Lingv'a Problem'o en Inter'naci'a'j Rilat'o'j (A/II/1 en 1962 kaj A/II/5 en 1972) kaj Kelk'a'j Aspekt'o'j de la Lingv'a Problem'o en Inter'naci'a Publik'a Jur'o kaj Kompar'a Jur'o (A/II/2 en 1963), kaj la stud'o de Drs. G. F. Makkink La Problem'o de Komunik'ad'o en la Mond'o (A/II/3 en 1970). Unik'e grand'a'n valor'o'n hav'as la revu'o La Mond'a Lingv'o-Problem'o (LMLP), regul'e publik'ig'at'a tri foj'o'j'n jar'e (ek'de 1969) de la mond'fam'a el'don'ej'o Mouton & Co. (Hag'o-Parizo) sub aŭspici'o de Ced. Tiu ĉi inter'naci'a, inter'disciplin'a revu'o pri'stud'as la lingv'a'n problem'o'n en ĉiu'j ĝi'a'j aspekt'o'j, precip'e soci'a, lingv'ist'ik'a, jur'a, psikologi'a, ekonomik'a. En la Redakt'a Komitat'o trov'iĝ'as 12 kon'at'a'j special'ist'o'j pri divers'a'j scienc'a'j branĉ'o'j, kaj D-ro V. Sadler funkci'as kiel ĉef'redaktor'o. La stud'o'j kaj artikol'o'j est'as publik'ig'at'a'j en divers'a'j naci'a'j lingv'o'j kun ampleks'a'j resum'o'j en Esperant'o. Ĝis nun aper'is kvar komplet'a'j volum'o'j (1969—1972) kaj unu kajer'o de Vol. 5. Ali'a'j sekv'os. En 1971 aper'is La Problem'o de Lingv'a Komunik'ad'o en la Nun'temp'a Mond'o, 46-paĝ'a re'pres'aĵ'o el LMLP, redakt'it'a de I. Lapenna kaj V. Sadler, kun kontribu'o'j en la angl'a, franc'a, german'a, kaj ampleks'a'j resum'o'j en la Inter'naci'a Lingv'o.

Soci-lingv'ist'ik'a'n tem'o'n part'e pri'trakt'as ankaŭ la preleg'ar'o Bon'a Ŝanc'o, de D-ro Werner Bormann, kiu'n oni publik'ig'is en 1970.

3.2.9.5 Lingv'a'j Problem'o'j. — Lingv'a'j verk'o'j pri Esperant'o kaj en Esperant'o est'as mult'a'j. La unu'a est'is la Vort'ar'o de Esperant'o de K. Bein (kun difin'o'j en Esperant'o), aper'int'a en 1910 (3-a eld. 1922). Sur la vort'ar'a kamp'o apart'e grav'a est'is Plen'a Vort'ar'o (ĉef'redaktor'o E. Grosjean-Maupin), 1930 (7-a eld. 1964), kies Suplement'o, pret'ig'it'a de G. Waringhien, aper'is en 1954. En 1970 aper'is ĉef'verk'o: Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o de G. Waringhien, kun pli ol 1.200 paĝ'o'j. La unu'a gramatik'o por perfekt'iĝ'em'ul'o'j tut'e en Esperant'o est'is la verk'o de P. Fruictier kaj S. Kornfeld Komplet'a Gramatik'o kaj Vort'farad'o de Esperant'o, 1930. Sekv'is Inter'naci'a Gramatik'o de Esperant'o, de L. Kitzler, 1934; sed la plej fam'a far'iĝ'is Plen'a Gramatik'o de K. Kalocsay kaj G. Waringhien (1-a eld. 1935, 2-a eld. 1938, 3-a eld. 1958-64). Ceter'e trov'iĝ'as verk'o'j ankaŭ pri ali'a'j demand'o'j. En 1931 aper'is la verk'et'o de E. Privat Esprim'o de Sent'o'j en Esperant'o (3-a eld. 1957), kiu pri'trakt'as stil'ist'ik'o'n. Pri poezi'a fak'lingv'o kaj pri vort'o'teori'o verk'is K. Kalocsay en Lingv'o-Stil'o-Form'o (1930, re'pres'it'a en 1963 kaj en 1970). Pri art'o poet'ik'a, metrik'o, poezi'a fak'vort'ar'o kaj rim'ar'o tern'as la libr'o Parnas'a Gvid'libr'o de Kalocsay kaj Waringhien (1-a eld. 1932, 2-a eld. revizi'it'a 1968, kun kontribu'aĵ'o de R. Bernard). Artikol'o'j pri lingv'a'j problem'o'j trov'iĝ'as ankaŭ en la Enciklopedi'o de Esperant'o (1933-35). Post'milit'e aper'is du krom'a'j el'star'a'j verk'o'j: Lingv'o kaj Viv'o, de G. Waringhien, 1959, rilat'as al mult'a'j demand'o'j de leksik'ologi'o, filologi'o, lingv'ist'ik'o, inter'lingv'ist'ik'o, gramatik'o, ktp.; kaj la tre valor'a Gvid'libr'o por Super'a Ekzamen'o, redakt'it'a de A. Pechan, kies unu'a volum'o pri'trakt'as gramatik'a'j'n kaj lingv'a'j'n problem'o'j'n, dum la du'a prezent'as ĉapitr'o'j'n pri gramatik'o, histori'o, literatur'o, organiz'o de Esperant'o. La du volum'o'j aper'is resp. en 1964 kaj en 1966.

Resum'e, jen kelk'a'j nom'o'j de aŭtor'o'j de verk'o'j aŭ stud'o'j: Pri metrik'o skrib'is Parisot (1909), Kalocsay (1931), Waringhien (1932), De Kock (1961, 1967), B. Clark (1957); Rim'vort'ar'o'j'n verk'is Rhodes (1905), Parisot kaj Cart (1909), Avoto (1918), M. Jaumotte (1931), Waringhien (1932), R. Bernard (1968); Pri gramatik'a'j problem'o'j: Mair, Lippmann, Fauvart-Bastoul, Waringhien, Kalocsay, De Hoog, Lapenna, Setälä, L. Mimo, T. Jung, Seppik, R. Schwartz, E. Vilborg, Ossaka, Støp-Bowitz, de Saussure, Nakamura, Faulhaber, k.a.; Pri sintaks'o: Lambert, Devjatnin, Fruictier, Torok, Quarello; Pri leksik'ologi'o kaj etim'ologi'o: Boirac, Sentis, Panel, Wüster, Waringhien, Neergaard, Modrijan, D. B. Gregor, Cart, Kawasaki, Setälä, k.a.;

Pri vort'o'teori'o: Ĉefeĉ (ps. de Hoveler), R. de Saussure, Couturat, Fruictier, Kalocsay, G. Kolowrat, Panel, Aymonier, Isbrücker, Wüster, k.a.;

Pri fonetik'o: Javal, Hoveler, Moch, Krysta, Collinson, Okamoto, Nylen, Stojan, Wells k.a.; Pri stil'ist'ik'o: Kalocsay, Privat, Auld, Faulhaber, Nakamura, k.a.; Pri retor'ik'o: I. Lapenna;

Pri ĝeneral'a'j problem'o'j: W. J. A. Manders, G. J. Degenkamp, P. Stojan, E. Wüster; Pri bibliografi'o: Stojan, Neergaard, Steiner, Tonkin, Haupenthal.

3.3.1 Signif'o de la Parol'a Kultur'o

Lingv'o plen'e soci'e en'radik'iĝ'as nur se ĝi util'as kiel rimed'o de komunik'ad'o sur ĉiu'j kamp'o'j, inkluziv'e la parol'a'n uz'o'n. Neces'as ankaŭ konsider'i la fakt'o'n, ke la inter'hom'a parol'a komunik'ad'o est'as la situaci'o, en kiu la lingv'o iĝ'as ver'e “viv'ant'a”: en sen'per'a, spontan'a uz'o, la lingv'o mal'rigid'iĝ'as, liber'iĝ'as kaj far'iĝ'as pli fleks'ebl'a. Tiel kre'iĝ'as nov'a'j vort'o'j kaj nov'a'j signif'o'j, kaj la lingv'o ricev'as ek'puŝ'o'n al en'hav'a kaj form'a evolu'o (“semiologi'a viv'o” laŭ Ferdinand de Saussure).

3.3.2 Faktor'o'j

Ekzist'as plur'a'j faktor'o'j, divers'grad'e influ'a'j, kiu'j facil'ig'is la trans'form'iĝ'o'n de Esperant'o en parol'at'a'n lingv'o'n, kaj kiu'j nun'temp'e plu kontribu'as al ĝi'a viv'ant'ec'o. Nur kelk'a'j el ili est'os ĉi tie konciz'e menci'it'a'j el sistem'a vid'punkt'o*.

3.3.2.1 De'nask'a'j Esperant'ist'o'j. — Sen'dub'e, plej interes'a est'as la ekzist'o de de'nask'a'j esperant'ist'o'j. L. L. Zamenhof skrib'is, ke “lingv'o inter'naci'a fortik'iĝ'os por ĉiam nur en tia kaz'o, se ekzist'os ia grup'o da hom'o'j, kiu'j akcept'as ĝi'n kiel si'a'n lingv'o'n famili'a'n, hered'a'n”. Ekzist'as famili'o'j, kiu'j, pro mal'sam'lingv'ec'o de la ge'edz'o'j, aŭ pro konsci'a akcept'o de la lingv'o, far'iĝ'is du'lingv'a'j: ili uz'as, unu'flank'e, la naci'a'n lingv'o'n, kaj, ali'flank'e, Esperant'o'n. Est'as kon'at'a fakt'o, ke du'lingv'ism'o ne damaĝ'as la infan'a'n psik'o'n; kontraŭ'e, ĝi facil'ig'as la lern'ej'a'n stud'o'n, ĉar ĝi jam fru'temp'e permes'as spontan'a'n kompar'o'n de divers'a'j lingv'o'sistem'o'j (t.e. de divers'a'j pens'o'kategori'o'j), kio est'as tre util'a por la evolu'ig'o de kritik'a mens'o.

Plej ver'ŝajn'e, la unu'a'j “de'nask'a'j esperant'ist'o'j” est'is la ge'fil'o'j de M. C. Butler (1884-1970). Hodiaŭ ekzist'as minimum'e 200 infan'o'j aŭ jun'ul'o'j en pli ol 19 land'o'j, kies hejm'a lingv'o est'as Esperant'o. Por la ge'patr'o'j aper'as Ge'patr'a Bulten'o.

3.3.2.2 Instru'ad'o al Infan'o'j en la Lern'ej'o'j. — Unu el la faktor'o'j, kiu'j influ'as la parol'at'a'n lingv'o'n, est'as ĝi'a instru'ad'o en la lern'ej'o'j. Est'as kon'at'e, ke Esperant'o est'as taŭg'a baz'o ankaŭ por la lern'ad'o de ali'a'j lingv'o'j. Krom'e, ĝi help'as la stud'ad'o'n de geografi'o, histori'o kaj parenc'a'j scienc'a'j branĉ'o'j. Tio, si'a'vic'e, pov'as efik'e kontribu'i al la matur'iĝ'o de la jun'a'j ge'lern'ant'o'j, al akir'o de inter'naci'ec'a pens'manier'o.

Grav'a ŝtup'o en la lern'ej'a labor'o est'as la inter'lern'ej'a korespond'ad'o. La unu'a tia'spec'a esperant'lingv'a korespond'ad'o okaz'is en 1903 inter la instru'ist'o Cejka en Bystrice-Hostyn, Moravio, kaj la instru'ist'o Ducommun en Le Locle, Svis'land'o. Inter la du milit'o'j, la instru'ist'a'j Esperant'o-asoci'o'j funkci'is kiel organiz'a'j centr'o'j de inter'lern'ej'a korespond'ad'o. Nun'temp'e eminent'as la tut'mond'e organiz'it'a rond'o Grajn'o'j en Vent'o, kun centr'o en Bienne, Svis'land'o. Grav'a'n help'o'n don'as la Korespond'a Serv'o de UEA.

Esperant'o kaj Instru'ist'o'j, de J. Aiziere (tr. P. Georgievskij), 1914, aparten'as al la unu'a'j pri'trakt'o'j de instru'ad'o de Esperant'o.

Interes'a est'as ankaŭ la verk'o de E. Izgur, La Mond'lingv'o Esperant'o kaj Lern'ej'o (1926), kaj tre valor'a est'as la stud'o de P. Bovet, eks'direktor'o de la Pedagogi'a Institut'o J. J. Rousseau, en Ĝenevo, Enket'o pri Inter'naci'a Help'lingv'o (1948). Plej aktual'a'j est'as la verk'o'j de Peter Zlatnar, Esperant'o kaj Lern'ej'o (1959), la stud'o de R. Markarian, La Eduk'a Valor'o de la instru'ad'o de Esperant'o en la Lern'ej'o'j (Ced-Dok. B/I/2, 1964 kaj 1970), kiel ankaŭ plur'a'j dokument'o'j de Ced en la Seri'o B/Iv. Plej last'dat'a est'as la libr'o de Prof. Rudolf Rakuŝa, Metod'ik'o de la Esperant'o-Instru'ad'o (1970), kies unu'a el'don'o aper'is en 1957.

3.3.2.3 Por'infan'a Literatur'o. — Por de'nask'a'j esperant'ist'o'j kaj por la plej jun'a'j ge'lern'ant'o'j aktiv'as por'infan'a libr'o-el'don'ad'o. Tem'as precip'e pri traduk'aĵ'o'j. El 36 por'infan'a'j libr'o'j, aper'int'a'j inter 1961 kaj 1969, nur 5 est'is verk'it'a'j original'e en Esperant'o. Jam inter la du milit'o'j aper'is mult'spec'a'j verk'o'j por infan'o'j, sed nur post la Du'a Mond'milit'o aper'is ankaŭ hodiaŭ aprez'at'a'j verk'o'j, inter kiu'j: V. Setälä, Peĉjo kaj Anjo Kalkul'as, 1951; J. F. Berger, Niko kaj Nina, 1952; El Japan'a'j Land'o kaj Popol'o, 1953; Fran Levstik, Mart'in Krpan (tr. Kozlevĉar), 1955; dram'ig'o de bel'a infan'rakont'o de Miyazawa kenzi, Gauche la ĉel'ist'o (tr. Nozima yasutarĉ), 1955; Ŝimomura joŝiŝi, Japan'a'j Fabel'o'j, 1958; la popol'rakont'o Mojca Et'ul'in'o (tr. Drago Kralj), 1960; Bel'a Konvolvul'o (el Ĉini'o), 1964; M. Slossier-Bresler, Kio'n Erna Tra'viv'is en Pinurbo, 1962; Valda Vinar, Ĉeĥ'a'j Fabel'o'j, 1962; P. A. G. Wright, La du Pup'o'j, 1963; Iren'a Jabłonska, La Ebri'a Mus'o (or'ig. fabel'o'j), 1965; J. Fekete, Vuk (pri'best'a roman'o), 1966; Bela Balasz, La Sep Reĝ'id'o'j, 1970; H. Hoffmann (tr. Applebaum), Struvelpetro, 1971 (jam aper'int'a en 1921), k.a.

Por pli aĝ'a'j infan'o'j aper'is ankaŭ la tri verk'o'j de J. H. Sullivan La Jun'a'j Detektiv'o'j (2-a eld. 1968), La Jun'a'j Trezor-serĉ'ant'o'j, 1968, La Long'a Marŝ'o, 1968.

Interes'a est'as ankaŭ la por'infan'a verk'ist'o, kiu si'n kaŝ'as sub la pseŭdonim'o Nenjo Rimanto; el li'a'j verk'o'j est'as menci'ind'a'j: ABC-Rim'o'j por Et'ul'o'j, 1953; El Kornvalo, 1958; Juvel'o'j, 1965; Vers'o'j por Infan'o'j, 1966.

Kelk'a'j el'don'ej'o'j publik'ig'is tut'a'j'n seri'o'j'n da infan'libr'o'j, precip'e la ĉin'a'j kaj japan'a'j el'don'ej'o'j, Esperant'a'j Franc'a'j El'don'o'j kaj Esperanto Press (Kanado).

3.3.2.4 Infan'a'j Kongres'et'o'j. — Grand'a'n pedagogi'a'n valor'o'n hav'as la infan'a'j kongres'et'o'j, kiu'j ek'de antaŭ kelk'a'j jar'o'j okaz'as paralel'e kun la Universal'a'j Kongres'o'j de Esperant'o. Ili cel'as help'i la ge'patr'o'j'n kaj, ali'flank'e, taŭg'e en'konduk'i la infan'o'j'n en inter'naci'a'n kaj inter'naci'lingv'a'n etos'o'n per aktiv'ig'a'j, kre'e instig'a'j nov'a'j pedagogi'a'j metod'o'j.

3.3.2.5 Skolt'a Mov'ad'o. — Est'as menci'ind'a ankaŭ la ag'ad'o en skolt'a'j medi'o'j. Malgraŭ la favor'a opini'o de Baden-Powell, dum mult'a'j jar'o'j Esperant'o ne est'is konsider'at'a en la plej alt'a'j inter'naci'a'j skolt'a'j instanc'o'j. Sed, dank’ al la bon'a ag'ad'o de Skolt'a Esperant'ist'a Lig'o per'e de broŝur'o'j, lern'o'libr'o'j, kurs'o'j, dokument'o'j de Ced, invit'o'j al la praktik'a aplik'o de Esperant'o, ek'de 1968 la situaci'o rimark'ind'e pli'bon'iĝ'is kaj konduk'is al nul'ig'o de la antaŭ'a negativ'a star'punkt'o. Ebl'e tio kaŭz'os eĉ la aplik'o'n de Esperant'o en la skolt'a mond'o, en oficial'a form'o. Tio mult'e de'pend'as de la plu'a efik'a ag'ad'o en skolt'a'j medi'o'j.

3.3.2.6 Kongres'o'j kaj Kun'ven'o'j. — Unu'a'rang'a'n signif'o'n por la praktik'ad'o de la parol'at'a lingv'o hav'as la kongres'o'j, konferenc'o'j, seminari'o'j, kun'ven'o'j de region'a'j societ'o'j kaj lok'a'j grup'o'j. Tiu'j kaj simil'a'j renkont'iĝ'o'j prezent'iĝ'as kiel mikro'soci'o, kie la lingv'a kaj kultur'a “norm'o'j” kre'iĝ'as dank’ al mekanism'o de lingv'a/kultur'a propon-o kaj akcept'o. Ĝust'e en tiu'j “mikro'soci'o'j” kun apart'a, propr'a struktur'o, la tradici'o de la parol'a kultur'o plej efik'e kaj plej mult'flank'e manifest'iĝ'as.

3.3.2.7 Turism'o kaj Feri'ej'o'j. — En la tut'a mond'o mult'iĝ'as feri'ej'o'j kun kultur'a'j aŭ pur'e turism'a'j cel'o'j, hotel'o'j kaj kamp'ad'ej'o'j, en kiu'j Esperant'o est'as uz'at'a. La modern'a mult'naci'a amas'a turism'o ebl'ig'us vast'a'n inter'ŝanĝ'o'n de kultur'a'j valor'o'j, se la lingv'a problem'o est'us solv'it'a je pli larĝ'a skal'o. Tamen, jam hodiaŭ, la mez'nivel'a turist'o, kiu parol'as Esperant'o'n, sci'as pli mult'e, kaj ricev'as pli grand'a'n kultur'a'n gajn'o'n, ol ali'a person'o, kiu nur balbut'as fremd'lingv'e, aŭ esprim'as si'n per gest'o'j.

3.3.2.8 Magnetofon'a Korespond'ad'o, Son'bend'a'j Program'o'j. — Ek'de 1957 aktiv'as la Magnetofon'a Serv'o de UEA. Nun'temp'e ĝi hav'as ĉ. 300 sur'bend'ig'it'a'j'n program'o'j'n. Ili est'as interes'a'j por ĉiu'j, ĉef'e por person'o'j, kiu'j dezir'as praktik'i la parol'a'n lingv'o'n, sed trov'iĝ'as ekster la centr'o'j, en kiu'j la lingv'o est'as regul'e parol'at'a. Rimark'ind'a est'as la signif'o de tiu norm'lingv'a eduk'ad'o per'e de sur'bend'ig'it'a'j, ĝeneral'e model'a'j voĉ'o'j. Daŭr'e intens'iĝ'as ankaŭ la korespond'ad'o per magnetofon'a'j bend'o'j.

3.3.2.9 La Orator'ad'o. — La orator'ad'o ĉiam est'is kaj rest'as alt'e respekt'at'a en ĉiu'j lingv'a'j komunaĵ'o'j. Zamenhof mem iniciat'is ankaŭ tiu'n art'o'branĉ'o'n per si'a'j parol'ad'o'j. En la parol'ad'o el'dir'it'a dum la inaŭgur'o de la Prepar'a Konferenc'o de Ruslandaj Esperant'ist'o'j en Peterburgo (1910) li atent'ig'is pri la rol'o de la Esperant'a parol'art'o por la firm'ig'o kaj dis'vast'ig'o de la lingv'o. Tamen, por la form'iĝ'o kaj plu'a evolu'ig'o de la Esperant'a parol'art'o en la ver'a senc'o de la vort'o, la plej grand'a'j'n merit'o'j'n hav'as la for'pas'int'a Edmond Privat kaj, nun'temp'e, Ivo Lapenna. Ambaŭ fam'iĝ'is pro si'a'j parol'ad'o'j kaj preleg'o'j, rimark'ind'e alt'nivel'a'j el en'hav'a kaj form'a vid'punkt'o'j, ne nur en Esperant'o, sed ankaŭ en ali'a'j lingv'o'j. Ankaŭ plur'a'j ali'a'j far'iĝ'is inter'naci'e kon'at'a'j.

La parol'ad'o'j de Zamenhof aper'is en Original'a Verk'ar'o (red. J. Dietterle, 1929) kaj ali'lok'e; tiu'j de Privat en divers'a'j period'aĵ'o'j kaj unu en Retor'ik'o; part'o de la parol'ad'o'j de Lapenna aper'is en la libr'o Elekt'it'a'j Parol'ad'o'j kaj Preleg'o'j (1966), en divers'a'j period'aĵ'o'j, mult'a'j el ili ankaŭ en naci'lingv'a'j traduk'o'j.

Post la Du'a Mond'milit'o, fort'a'n impuls'o'n al la evolu'ig'o de la Esperant'a parol'art'o don'is la Orator'a'j Konkurs'o'j por ge'jun'ul'o'j, kiu'j regul'e okaz'as dum la Universal'a'j Kongres'o'j; la orator'a'j konkurs'o'j dum la Kongres'o'j de TEJO, kiel ankaŭ la konkurs'o'j okaz'e de ali'a'j inter'naci'a'j renkont'iĝ'o'j.

Apart'a'n signif'o'n por la evolu'ig'o de la parol'art'o en la Inter'naci'a Lingv'o hav'is kaj plu hav'as la verk'o Retor'ik'o de I. Lapenna, unu'e publik'ig'it'a en 1950 (tri'a el'don'o en 1971), kiu en la ampleks'a Du'a Part'o pri'trakt'as la teori'o'n de tiu ĉi art'a branĉ'o, kun apart'a konsider'o al esperant'lingv'a parol'art'o.

3.3.2.10 Teatr'o. — Ĉiu lingv'a komunaĵ'o klopod'as kre'i propr'a'n teatr'a'n trup'o'n. Ne hazard'e, ĉar la teatr'o fakt'e al'tir'as kaj fleg'as interes'o'n por tiu lingv'o, don'as al ĝi prestiĝ'o'n, influ'as favor'e la lingv'o'uz'o'n, permes'ant'e tiel la plu'daŭr'o'n de mal'nov'a'j lingv'a'j esprim'o'j, aŭ la al'pren'o'n de nov'a'j. Resum'e: ĝi permes'as pli efik'e establ'i — kaj kontrol'i — la lingv'a'n norm'o'n. Kresk'ant'a nombr'o da teatr'a'j trup'o'j, oft'e kun part'o'pren'o de profesi'a'j aktor'o'j, kaj divers'a'j amator'a'j grup'o'j plen'um'as tiu'n pozitiv'a'n rol'o'n en la Inter'naci'a Lingv'o kaj, krom'e, efik'e kontribu'as al ĝi'a viv'ant'ec'o.

3.3.2.11 Son'film'o'j. — Esperant'a son'film'o (de Paramount) est'is projekci'it'a dum la Universal'a Kongres'o en Oxford (1930). En 1934 oni plan'is fond'o'n de kooperativ'o por financ'ad'o de Esperant'a'j son'film'o'j, sed la tiam'a'j politik'a'j cirkonstanc'o'j mal'ebl'ig'is la efektiv'ig'o'n de la ide'o. Nun'temp'e aper'as ĉiu'jar'e 2-3 nov'a'j film'o'j, ĉef'e kun komerc'a, turism'a, propagand'a aŭ kultur'a karakter'o.

3.3.2.12 Disk'o'j. — Disk'o'j en Esperant'o, ĉiam pli mult'a'j, prezent'as interes'a'n kolekt'o'n de popol'a'j, klasik'a'j kaj modern'a'j kanzon'o'j, mod'kant'o'j, parol'ad'o'j, literatur'a recit'ad'o. Ili'n aper'ig'as UEA, divers'a'j firm'o'j en orient'eŭrop'a'j land'o'j, en Skandinavi'o, en Japani'o, en Latin'a Amerik'o kaj en Ĉini'o. Ekzist'as ankaŭ plur'a'j sur'disk'a'j Esperant'o-kurs'o'j kaj mult'a'j disk'o'j por lern'i korekt'a'n prononc'o'n. La muzik'ist'o Jo Haazen, la Du'o Esper'a kaj la kant'ist'in'o Ramona van Dalsem, kiu ĝeneral'e mem verk'as si'a'j'n kanzon'o'j'n, el'don'is last'a'temp'e propr'a'j'n disk'o'j'n.

3.3.2.13 Radi'o. — Al la parol'a kultur'o mult'e kontribu'as la radi'o'dis'aŭd'ig'o'j en la Inter'naci'a Lingv'o. La unu'a'j okaz'is tuj post la Unu'a Mond'milit'o. Tem'as ĝeneral'e pri komplet'a'j Esperant'lingv'a'j el'send'o'j, sed ek'de antaŭ kelk'a'j jar'o'j la Pol'a Radi'o en'konduk'is ankaŭ nov'a'n, interes'a'n send'manier'o'n, nom'e la t.n. “Esperant'a'j'n Minut'o'j'n” dum plur'a'j naci'lingv'a'j program'o'j por la ekster'land'o.

3.3.2.14 Kantar'o'j. — La kant'o est'as grav'a faktor'o en la parol'a kultur'o. Ĝi kun'lig'as hom'o'j'n kaj tiel dev'ig'as ili'n observ'i lingv'a'n disciplin'o'n kaj konform'ec'o'n. Ĝis 1911 aper'is ĉ. 300 muzik'a'j el'don'aĵ'o'j. Nun lli est'as tiel mult'nombr'a'j, ke super'rigard'o ne ebl'as.

Inter la muzik'a'j el'don'aĵ'o'j el'star'as la kantar'o'j. Ver'ŝajn'e la unu'a inter'naci'a kantar'o, publik'ig'it'a antaŭ la Unu'a Mond'milit'o, est'is tiu de W. Fries (2-a eld. en 1913). La Inter'naci'a Kantar'o de Bennemann (kolekt'o el 26 naci'o'j) est'is publik'ig'it'a en 1922 (2-a eld. en 1930). La Kantar'o Esperant'a de M. C. Butler aper'is en 1926, ktp.

Menci'ind'a'j est'as ankaŭ la “special'ig'it'a'j” kantar'o'j, ekzempl'e la social'ist'a kantar'o en 1932 kaj mult'nombr'a'j religi'a'j kantar'o'j (protest'ant'a'j, katolik'a'j, k.a.).

Dis'e tra la mond'o, precip'e en la pli fort'a'j Esperant'o-societ'o'j, aktiv'as kant'ĥor'o'j, kiu'j si'a'vic'e kontribu'as al la fleg'ad'o de la parol'at'a lingv'o.

En tiu ĉi kun'tekst'o est'u menci'it'a'j la nom'o'j de kelk'a'j kompon'ist'o'j, kiu'j muzik'ig'is original'a'j'n esperant'lingv'a'j'n poem'o'j'n: unu'e Adelskold kaj Felicien Menu-de-Menil, post'e Sarossi (ĉef'e poem'o'j'n de Baghy kaj Kalocsay), kaj Ŝt. Urban (ĉef'e poem'o'j'n de Baghy, Kalocsay kaj Auld).

3.3.2.15 I.S.U. kaj Fak'a'j Kun'ven'o'j. — Por la evolu'ig'o de Esperant'o kiel parol'a kaj diskut'a lingv'o en divers'a'j scienc'a'j branĉ'o'j kaj fak'o'j, unu'a'rang'a'n valor'o'n hav'as Inter'naci'a Somer'a Universitat'o, kiu ek'de 1950 funkci'as sen'inter'romp'e kiel apart'a instituci'o de UEA, kaj la inter'naci'a'j kun'ven'o'j aŭ kongres'o'j de fak'a'j Esperant'o-Organiz'aĵ'o'j. En la nun'a Is'u en'tut'e okaz'is du'cent'o da preleg'o'j, rilat'ant'a'j al divers'a'j scienc'a'j branĉ'o'j: jur'o, medicin'o, biologi'o, matematik'o, lingv'ist'ik'o, ekonomik'o, soci'ologi'o, literatur'o, ktp. Post la preleg'o'j oni nun pov'as far'i demand'o'j'n al la preleg'int'o aŭ diskut'i unu'op'a'j'n punkt'o'j'n. Ali'flank'e, plur'a'j fak'a'j asoci'o'j organiz'as, dum inter'naci'a'j renkont'iĝ'o'j, preleg'o'j'n kun diskut'o'j pri apart'a'j tem'o'j en la kadr'o'j de la respektiv'a'j fak'o'j. Tiu'rilat'e el'star'as la labor'o de la Inter'naci'a Fer'voj'ist'a Esperant'o-Federaci'o kaj de la Inter'naci'a Esperant'o-Asoci'o de Jur'ist'o'j. La last'a regul'e organiz'as publik'a'j'n kun'ven'o'j'n, en kiu'j oni pri'trakt'as difin'it'a'j'n demand'o'j'n, precip'e sur la kamp'o de kompar'a jur'o, kutim'e en kun'labor'o kun lok'a'j jur'ist'a'j fak'a'j organiz'aĵ'o'j. Sekv'ant'e la ekzempl'o'n de UEA, ankaŭ ali'a'j organiz'aĵ'o'j kaj instanc'o'j ek'ag'is en simil'a manier'o, organiz'ant'e fak'a'j'n aŭ popular'scienc'a'j'n aranĝ'o'j'n. Menci'ind'a'j, tiu'rilat'e, est'as Somer'a Esperant'a Universitat'o en Gyula (Hungari'o), kiu en 1972 celebr'is la 10-jar'a'n jubile'o'n de si'a funkci'ad'o; Sved'a Somer'a Semajn'o, organiz'at'a de Sved'a Esperant'o-Institut'o; la Seminari'o'j de Ge'j kaj tiu'j de TEJO.

4.3.1 Naci'lingv'a'j Lern'o'libr'o'j

Lern'o'libr'o'j de Esperant'o por divers'a'j lingv'o'j unu'e aper'is en la jar'o 1887. De tiam ĝis hodiaŭ sen'ĉes'e nov'a'j, ĉiam pli bon'a'j lern'o'libr'o'j est'is kaj est'as publik'ig'at'a'j. Kompren'ebl'e, ne ĉiu'j lern'o'libr'o'j est'is sur la sam'a nivel'o, kaj ankaŭ nun'temp'e ne ĉiu'j hav'as la neces'a'j'n pedagogi'a'j'n kvalit'o'j'n, sed, ĝeneral'e, ili'a kvalit'o daŭr'e alt'iĝ'as.

Jen la lingv'o'j, en kiu'j unu'e est'is publik'ig'it'a'j lern'o'libr'o'j aŭ vort'ar'o'j por stud'ad'o de Esperant'o kun, parentez'e, la jar'o de la unu'a el'don'o:

Afrikans'a (1934), alban'a (1928), angl'a (1888, resp. 1889, ĉar tiu de 1888 est'is detru'it'a), arab'a (1907), armen'a (1909), astura (1917), bask'a (1936), breton'a (1930), bulgar'a (1889), ĉeĥ'a (1890), ĉin'a (1912), dan'a (1890), eston'a (1893), finn'a (1902), franc'a (1887), fri'ul'a (1922), german'a (1887), grek'a (1907), hebre'a (1888), hispan'a (1889), hungar'a (1898), islanda (1909), ital'a (1889), japan'a (1906), jud'german'a (1888), jud'hispan'a (1912), kartvel'a (1910), katalun'a (1906), kimr'a (1910), kore'a (1921), kroat'a (1909), latin'a (1916), latv'a (1889), litova (1890), malaj'a (1921), mongol'a (1964), nederlanda (1900), norveg'a (1907), persa (1915), pol'a (1887), portugal'a (1892), romanĉ'a (1922), ruman'a (1889), rus'a (1887), serb'a (1908), sinhal'a (1963), slovak'a (1907), sloven'a (1910), sved'a (1889), tagala (1908), taj'a (1938), tatar'a (1913), turk'a (1909), ukraina (1907), visaja (1908), vjetnam'a (1932); do en'tut'e 56 lingv'o'j.

Laŭ la statistik'o, publik'ig'it'a en la verk'o Bibliografi'o de Inter'naci'a Lingv'o de P. E. Stojan, en la period'o de 1887-1928 en'tut'e aper'is 1.568 verk'o'j en 50 naci'a'j lingv'o'j kun lern'a aŭ propagand'a karakter'o. Tamen, ankaŭ la verk'o'j kun propagand'a-inform'a en'hav'o oft'e klar'ig'is la baz'a'j'n trajt'o'j'n de la struktur'o de Esperant'o. La sekv'ant'a'j inform'o'j, don'it'a'j ĉef'e laŭ la Bibliografi'o de Stojan, sed korekt'it'a'j kaj komplet'ig'it'a'j laŭ la slip'ar'o de Ced, indik'as la lingv'o'j'n, en kiu'j est'is publik'ig'it'a'j la menci'it'a'j lern'a'j aŭ inform'a'j libr'o'j en kvin'jar'a'j inter'spac'o'j, kun la escept'o de la komenc'a, sep'jar'a period'o:

En la period'o 1887-1893 lern'o'libr'o'j kaj inform'a'j verk'o'j aper'is en la rus'a, pol'a, franc'a, german'a, angl'a, hebre'a, jud'german'a, bulgar'a, ruman'a, sved'a, ital'a, hispan'a, latv'a, ĉeĥ'a, dan'a, litova, portugal'a, eston'a.

Inter 1894 kaj 1898 sekv'is la hungar'a.

En la period'o 1899-1903 aper'is verk'o'j en la nederlanda kaj finn'a.

Inter 1904 kaj 1908 est'is publik'ig'it'a'j verk'o'j en la japan'a, katalun'a, arab'a, grek'a, slovak'a, norveg'a, ukraina, serb'a, tagala kaj visaja (ambaŭ en Filipinoj) lingv'o'j.

Sekv'as la tre frukt'o'don'a'j jar'o'j 1909-1913, kiam aper'is lern'a'j kaj inform'a'j material'o'j en la armen'a. islanda. kroat'a, turk'a, kartvel'a, kimr'a, sloven'a, ĉin'a, jud'hispan'a kaj tatar'a.

Dum la milit'a'j jar'o'j, 1914-1918, al'don'iĝ'is la persa, latin'a kaj astura lingv'o'j.

Kvar pli'a'j lingv'o'j, la kore'a, malaj'a, fri'ul'a ik'a'j romanĉ'a est'as not'it'a'j en la period'o 1919-1923.

Fin'e, inter 1924 kaj 1928 aper'is la unu'a'j material'o'j en la alban'a.

Ek'de 1929 aper'is konsider'ind'a nombr'o da lern'o'libr'o'j en la ver'a senc'o de la vort'o por mult'a'j el la menci'it'a'j lingv'o'j, dum en plur'a'j ali'a'j kaz'o'j la unu'a'j sem'o'j ne don'is pli'a'j'n frukt'o'j'n. Ali'flank'e, aper'is lern'o'libr'o'j por ali'a'j lingv'o'j, ekz. la afrikans'a, bask'a, breton'a, mongol'a, sinhal'a, taj'a kaj vjetnam'a. Ver'ŝajn'e la nombr'o de ĉiu'j publik'ig'it'a'j lern'o'libr'o'j est'as pli ol 2.000 por ses'dek'o da lingv'o'j.

Ide'o'n pri la lern'o'libr'o'j, hav'ig'ebl'a'j nun'temp'e en divers'a'j lingv'o'j, don'as la list'o en la Libr'o'serv'o de UEA. Ĝi inkluziv'as lern'o'libr'o'j'n, vort'ar'o'j'n kaj baz'a'j'n inform'il'o'j'n pri la struktur'o de la lingv'o. Jen la lingv'o'j en alfabet'a si'n'sekv'o: afrikans'a, alban'a, angl'a, arab'a, bulgar'a, ĉeĥ'a, dan'a, finn'a, franc'a, german'a, hebre'a, hispan'a, hungar'a, indonezia, islanda, ital'a, japan'a, jid'a, katalun'a, kore'a, kroat'a, litova, nederlanda, norveg'a, persa, pol'a, portugal'a, romanĉ'a, rus'a, serb'a, sinhal'a, slovak'a, sloven'a, sved'a kaj turk'a, en'tut'e do en 35 lingv'o'j. En'tut'e en la Libr'o'serv'o trov'iĝ'as 244 divers'a'j naci'lingv'a'j lern'o'libr'o'j. Plej mult'nombr'a'j est'as en la angl'a lingv'o (29); sekv'as la franc'a (22); sur la tri'a lok'o est'as la german'a kaj nederlanda (po 20). Kompren'ebl'e, ekzist'as ankaŭ mult'a'j ali'a'j lern'o'libr'o'j, ne trov'iĝ'ant'a'j en la menci'it'a list'o; ne nur en la 35 list'ig'it'a'j lingv'o'j, sed ankaŭ en ali'a'j.

Por help'i al la verk'ant'o'j de lern'o'libr'o'j UEA form'is apart'a'n Kontrol'komision'o'n de Lern'o'libr'o'j. Ĝi'a task'o est'as tra'leg'i manuskript'o'j'n, kiu'j'n la aŭtor'o'j liber'vol'e prezent'as al ĝi por kontrol'o kaj sugest'o'j pri eventual'a'j pli'bon'ig'o'j. La Komision'o apart'e atent'as al korekt'ec'o de la eksplik'o'j pri la gramatik'a'j regul'o'j kaj leksik'a'j difin'o'j. En ĝi trov'iĝ'as el'star'a'j kon'ant'o'j de la lingv'o, aparten'ant'a'j al mal'sam'a'j lingv'a'j famili'o'j.

Tiu ĉi tut'a abund'a instru'material'o est'as util'ig'ebl'a ne nur por kurs'o'j de divers'a'j grad'o'j, sed, de'pend'e de la karakter'o de la lern'o'libr'o, ankaŭ por mem'lern'ant'o'j. Est'as menci'ind'e, ke en la last'a'j jar'o'j aper'is plur'a'j lern'o'libr'o'j en divers'a'j lingv'o'j, special'e verk'it'a'j por instru'ad'o de infan'o'j en la lern'ej'o'j aŭ ekster ili.

4.3.2 Inter'naci'a'j Lern'o'libr'o'j

Apart'a'n grup'o'n form'as la lern'o'libr'o'j verk'it'a'j komplet'e aŭ grand'part'e en Esperant'o, kaj tial util'ig'ebl'a'j inter'naci'e. Tia'j lern'o'libr'o'j konduk'as la lern'ant'o'n iom post iom de la plej simpl'a'j gramatik'a'j regul'o'j al pli komplik'a'j form'o'j, vast'ig'ant'e sen'ĉes'e la vort'proviz'o'n. Ekzist'as jam sufiĉ'e mult'a'j lern'o'libr'o'j en tiu ĉi kategori'o, uz'at'a'j ĉu por kurs'o'j, ĉu en lern'ej'o'j, ĉu por mem'lern'ad'o.

Menci'ind'a'j est'as la kon'at'a Ĉe-kurs'o, verk'it'a de Andre'o Cseh (Ĉe); la sam'e kon'at'a Konversaci'a Esperant'o-Kurs'o de F. Szilágyi; la modern'a Esperant'o I kaj Esperant'o II de I. Szerdahelyi; la popular'a Esperant'o laŭ Metod'o Friis de L. Friis; Element'a Leg'o'libr'o de Esperant'o de Mijake ŝihej kaj Intensiv'a Kurs'o de Esperant'o de Nakamura t., ambaŭ el Japani'o; la tre popular'a Privilegi'a Voj'o de V. Setälä; la pedagogi'e el'star'a'j Tom kaj Tin'a, Instrukci'o'j kun metod'ik'a'j konsil'o'j pri la uz'o de Tom kaj Tin'a, kaj Tom kaj Tin'a en Flug'maŝin'o, ĉiu'j tri de Ole Nederland.

Kresk'ant'a nombr'o da lern'o'libr'o'j est'as taŭg'a'j por instru'ad'o de la Inter'naci'a Lingv'o al infan'o'j en la lern'ej'o'j aŭ ekster ili. La menci'it'a lern'o'libr'o de Szerdahelyi est'as dev'ig'e uz'at'a en la lern'ej'o'j de Aŭstrio, Bulgario, Hungari'o, Italio kaj Jugoslavio, nom'e en la land'o'j, kiu'j part'o'pren'as en la t.n. Pedagogi'a-Didaktik'a Eksperiment'o. Ĝi est'as ankaŭ propon'it'a al Ile'i kiel lern'o'libr'o unu'ec'e uz'end'a en ĉiu'j lern'ej'o'j, en kiu'j Esperant'o est'as instru'at'a.

Ali'a tre bon'a lern'o'libr'o por uz'o en lern'ej'o'j est'as Ni Parol'u Esperant'o'n de R. H. Markarian. Esperant'o por Infan'o'j de G. Gladstone Solomon est'as taŭg'a por tre jun'a'j ge'knab'o'j. Por instru'ad'o de Esperant'o al infan'o'j est'as bon'eg'e util'ig'ebl'a'j ankaŭ plur'a'j ali'a'j lern'o'libr'o'j, ekzempl'e la menci'it'a'j Privilegi'a Voj'o kaj la du lern'o'libr'o'j pri Tom kaj Tin'a.

Kelk'a'j lern'o'libr'o'j est'as dediĉ'it'a'j al difin'it'a'j medi'o'j. Ekzempl'e, Petro, publik'ig'it'a de Sat, est'as kurs'a lern'o'libr'o por labor'ist'o'j. Ĵambore'a Lingv'o de J. K. Hammer est'as rekt'metod'a kurs'o por skolt'o'j, dum Ĉu Vi Parol'as Tend'ar'e? de R. Corsetti kaj Mauro La Torre est'as special'e verk'it'a por la part'o'pren'ant'o'j de inter'naci'a'j labor'tend'ar'o'j.

Super'flu'e dir'i, ke kiu ajn bon'a lern'o'libr'o — ĉu naci'lingv'a, ĉu inter'naci'a — est'as taŭg'e uz'ebl'a ankaŭ por instru'ad'o en fak'a'j aŭ ali'a'j special'a'j medi'o'j. Por vast'ig'i la koncern'a'n fak'a'n aŭ special'a'n vort'proviz'o'n, la instru'ist'o aŭ la mem'lern'ant'o pov'as facil'e util'ig'i la respektiv'a'n fak'a'n termin'ar'o'n. Ĝis nun aper'is 163 termin'ar'o'j por divers'a'j scienc'a'j branĉ'o'j, fak'o'j kaj ali'a'j special'a'j sfer'o'j. Mult'nombr'a'j fak'a'j termin'o'j est'is difin'it'a'j en Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o de Esperant'o (1970, de G. Waringhien).

Ar'o da inter'naci'a'j lern'o'libr'o'j por progres'int'o'j kaj super'a'j kurs'o'j ebl'ig'as profund'ig'o'n de la sci'o akir'it'a sur pli mal'alt'a nivel'o. Al tiu ĉi spec'o aparten'as, ekzempl'e, Daŭr'ig'a Kurs'o post Cseh-Kurs'o de Margarete Saxl; Fundament'a Krestomati'o, Proverb'ar'o Esperant'a kaj Fundament'o de Esperant'o, ĉiu'j de L. L. Zamenhof; El'lern'u! de F. Szilagyi kaj tut'a ar'o da ali'a'j, egal'e uz'ebl'a'j por ĉiu'j, kiu'j dezir'as daŭr'e perfekt'ig'ad'i si'a'n lingv'o'sci'o'n, sam'e kiel en super'a'j kurs'o'j aŭ en kurs'o'j por instru'ist'o'j de Esperant'o.

4.3.3 Libr'o'j por Super'a'j Kurs'o'j kaj Instru'ist'o'j

Tut'e mal'grand'a bibliotek'o da alt'valor'a'j verk'o'j trov'iĝ'as en tiu ĉi kategori'o, grav'eg'a por scienc'a stud'ad'o de Esperant'o en ĉiu'j ĝi'a'j lingv'a'j ik'a'j instru'a'j aspekt'o'j.

Apenaŭ neces'as dir'i, ke la baz'a'j stud'libr'o'j est'as la verk'o'j de Zamenhof, unu'a'vic'e Fundament'o de Esperant'o, precip'e ĝi'a 9-a el'don'o kun en'konduk'o'j kaj lingv'a'j rimark'o'j de A. Albault; Lingv'a'j Respond'o'j, precip'e la 6-a el'don'o prepar'it'a de G. Waringhien; Original'a Verk'ar'o, redakt'it'a de J. Dietterle.

La plej grav'a verk'o por la stud'o de la gramatik'o de la Inter'naci'a Lingv'o est'as Plen'a Gramatik'o de Esperant'o de K. Kalocsay kaj G. Waringhien. Ĝi'n komplet'ig'as Vojaĝ'o inter la Temp'o'j de K. Kalocsay. Ali'a'j apart'e menci'ind'a'j verk'o'j est'as Fundament'a'j Regul'o'j de la Vort'teori'o en Esperant'o, Raport'o al la Akademi'o Esperant'ist'a, verk'it'a de D-ro Rene de Saussure, tiam'a prezid'ant'o de la Komision'o pri Vort'farad'o; Akt'o'j de la Akademi'o, el'don'it'a de la Akademi'o de Esperant'o; La Zamenhofa Esperant'o kun kontribu'o'j de divers'a'j aŭtor'o'j.

La plej grand'a'j vort'ar'o'j est'as Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o de G. Waringhien (ĉefred.) en kun'labor'o kun mult'a'j el'star'a'j aŭtor'o'j; Plen'a Vort'ar'o de Esperant'o de E. Grosjean-Maupin (k.a.); Plen'a Vort'ar'o de Esperant'o kun Suplement'o de E. Grosjean-Maupin, G. Waringhien k.a.; Zamenhof-Radik'ar'o kun Deriv'aĵ'o'j kaj Font'indik'o'j de E. Wüster; Naŭ'lingv'a Etim'ologi'a Leksikon'o de L. Bastien, kiel ankaŭ divers'a'j, jam tre mult'nombr'a'j, fak'termin'ar'o'j.

La stil'o'n pri'trakt'as plur'a'j verk'o'j kaj mult'a'j stud'o'j. El'star'as Lingv'o-Stil'o-Form'o de K. Kalocsay; Esprim'o de Sent'o'j en Esperant'o de E. Privat; Zamenhofa Stil'o kaj Modern'a Stil'o de Nakamura t.

Parnas'a Gvid'libr'o de K. Kalocsay, G. Waringhien kaj R. Bernard rest'as la plej bon'a verk'o por la teori'o kaj praktik'o de tradici'a poezi'o en Esperant'o.

Ali'flank'e la parol'art'o'n kaj ĝeneral'e la parol'a'n stil'o'n pri'trakt'as Retor'ik'o de I. Lapenna. Tiu'n verk'o'n komplet'ig'as Parol'ad'o'j kaj Poem'o'j de L. L. Zamenhof kaj Elekt'it'a'j Parol'ad'o'j kaj Preleg'o'j de I. Lapenna.

Sur la kamp'o de metod'ik'o la plej kon'at'a'j est'as Metod'ik'o de la Esperant'o-Instru'ad'o de R. Rakuŝa kaj Esperant'o kaj Lern'ej'o de P. Zlatnar (red.) kun mult'a'j valor'a'j kontribu'o'j.

Mult'nombr'a'j est'as la verk'o'j, stud'o'j kaj artikol'o'j rilat'ant'a'j al la histori'o de inter'naci'a lingv'o, histori'o de la Esperant'o-Mov'ad'o aŭ de divers'a'j ĝi'a'j branĉ'o'j kaj fak'o'j. La plej rimark'ind'a'j libr'o'j est'as Histori'o de la Mond'o'lingv'o de E. Drezen; Histori'o de la Lingv'o Esperant'o en du volum'o'j de E. Privat; Histori'o de Sat. Stud'ind'a est'as Memor'libr'o pri la Zamenhof-Jar'o (red. I. Lapenna).

Sam'e mult'nombr'a'j est'as la libr'o'j kaj artikol'o'j rilat'ant'a'j al esperant'ologi'o kaj lingv'ist'ik'o, sed el'star'as Lingv'o kaj Viv'o de G. Waringhien. Ĝi en'hav'as esperant'ologi'a'j'n ese'o'j'n pri etim'ologi'o, vort'farad'o, stil'ist'ik'o, sintaks'o, gramatik'o, leksik'ologi'o, literatur'o kaj inter'lingv'ist'ik'o. Tre valor'a'j'n esperant'ologi'a'j'n stud'o'j'n en'hav'as la du volum'o'j de Esperant'ologi'o (en'tut'e 6 grand'format'a'j kajer'o'j) sub la redakt'o de D-ro P. Neergaard. Kvankam tiu period'aĵ'o ne plu aper'as, tamen la publik'ig'it'a'j stud'o'j konserv'as si'a'j'n signif'o'n kaj aktual'ec'o'n. Ali'a menci'ind'a period'aĵ'o est'as Inter'lingv'ist'ik'a Inform'a Serv'o, redakt'at'a de D-ro A. Bormann. Ne mal'hav'ebl'a por universitat'a'j kaj ĝeneral'e super'a'j stud'o'j est'as la nun'temp'a La Mond'a Lingv'o-Problem'o, redakt'at'a de 12-person'a Redakt'a Komitat'o (ĉefred. D-ro V. Sadler), konsist'ant'a el special'ist'o'j, kelk'a'j mond'kon'at'a'j, sur la kamp'o'j de lingv'ist'ik'o, filologi'o, leksik'ologi'o, termin'ologi'o, psikologi'o kaj jur'o. Tem'as pri inter'naci'a, inter'disciplin'a revu'o por la pri'stud'o de la lingv'a problem'o en ĉiu'j ĝi'a'j aspekt'o'j. Ĝi est'as el'don'at'a de Mouton & Co., Hag'o-Parizo, sub aŭspici'o de Centr'o de Esplor'o kaj Dokument'ad'o pri la Mond'a Lingv'o-Problem'o.

Por help'i al perfekt'ig'o de super'a instru'ad'o, UEA form'is apart'a'n komision'o'n. -La nun'a Regul'ar'o por la Inter'naci'a Ekzamen'a Komision'o ek'valid'is komenc'e de mart'o 1961. La cel'o de IEK, kiel apart'a kultur'a kaj eduk'a instituci'o de UEA, est'as alt'ig'i ĝeneral'e la nivel'o'n de instru'ad'o de la Inter'naci'a Lingv'o kaj atest'i, sur'baz'e de rigor'a ekzamen'o, la kapabl'o'n instru'i Esperant'o'n je super'a nivel'o. IEK konsist'as el ne'difin'it'a nombr'o da membr'o'j kaj ĝi form'as, por la ekzamen'o'j mem, apart'a'j'n ekzamen'a'j'n komision'o'j'n, konsist'ant'a'j'n el 3-5 membr'o'j de IEK. La ekzamen'o est'as sur tre alt'a nivel'o, simil'a al la nivel'o de universitat'a'j ekzamen'o'j por instru'ad'o de kiu ajn lingv'o. Nun'temp'e IEK konsist'as el 11 membr'o'j el 7 naci'o'j. Sekretari'o est'as D-ro J. C. Wells, lektor'o (lecturer) pri angl'a fonetik'o en la Universitat'o de Londono.

4.3.4 Help'a'j Instru'a'j Rimed'o'j

La mem'lern'ant'o'j'n kaj instru'ist'o'j'n de Esperant'o help'as en la lern'ad'o, resp. instru'ad'o, divers'a'j al'don'a'j rimed'o'j: leg'o'libr'o'j, disk'o'j kaj kant'o'j, magnetofon'a'j bend'o'j, kantar'o'j, radi'o-el'send'o'j, korespond'ad'o.

Inter la leg'o'libr'o'j la unu'a'n lok'o'n okup'as Paŝ'o'j al Plen'a Posed'o de W. Auld. Kompil'it'a el verk'o'j de divers'land'a'j aŭtor'o'j, ĝi en'hav'as ankaŭ vort'ar'o'n kaj ekzerc'o'j'n. Karlo de E. Privat est'as ver'ŝajn'e la plej vend'at'a el ĉiu'j leg'o'libr'o'j. Tiu ĉi verk'o ne est'as tre simpl'a, sed en'hav'as interes'a'n leg'aĵ'o'n por infan'o'j. Ali'a leg'o'libr'o, plu mult'e uz'at'a en kurs'o'j, est'as La Verd'a Kor'o de J. Baghy. La leg'o'libr'o de Miyamoto masao De Sezon'o al Sezon'o est'as apart'e al'log'a, ĉar ĝi en'hav'as tekst'o'j'n part'e el jam klasik'a'j verk'o'j, part'e el nun'temp'a'j kaj part'e rilat'ant'a'j al orient'a kurac'art'o. Inter la ali'a'j leg'o'libr'o'j, est'as menci'ind'a Leg'u kaj Rid'u (red. Schmidt). Por infan'o'j taŭg'as La Jun'a'j Trezor'serĉ'ant'o'j kaj La Jun'a'j Detektiv'o'j de J. H. Sullivan. Mary kaj Sul'o est'as ĉarm'a novel'et'o en form'o de korespond'ad'o inter brit'a knab'in'o kaj finn'a knab'o. Miyamoto masao produkt'is du pli'a'j'n leg'o'libr'o'j'n — Facil'a'j Leg'aĵ'o'j kaj Rakont'o'j de Eroŝenko — bon'e uz'ebl'a'j ankaŭ inter'naci'e malgraŭ la part'e japan'lingv'a'j tekst'o'j.

Abund'a literatur'o por infan'o'j kaj komenc'ant'o'j komplet'ig'as la leg'o'libr'o'j'n. En tiu ĉi grup'o apart'a'n valor'o'n hav'as Bild'libr'o pri Best'o'j de divers'a'j aŭtor'o'j (trad. W. A. Gething), bel'eg'a donac'o por ge'knab'o'j kaj sam'temp'e tre util'a libr'o por serioz'a stud'ant'o, precip'e por la interes'iĝ'ant'o'j pri la animal'a mond'o, ĉar la libr'o en'hav'as artikol'o'j'n kaj ilustr'aĵ'o'j'n pri la kvin klas'o'j de la vertebr'ul'o'j kaj ses el la klas'o'j de sen'vertebr'ul'o'j. En ĝi trov'iĝ'as bild'o'j kun Esperant'a'j nom'o'j de pli ol 400 animal'o'j. Ali'a libr'o pri best'o'j, taŭg'a precip'e por jun'a'j de'nask'a'j Esperant'lingv'an'o'j, est'as Kun Ni'a'j Amik'o'j, La Best'o'j. Libr'o rekomend'ind'a el la vid'punkt'o de eduk'ad'o al inter'naci'ism'o est'as La Sep Reĝ'id'o'j de Bel'a Balazs: luks'a infan'libr'o riĉ'e ilustr'it'a. La Ŝtel'it'a Lamp'o de V. Winkler (trad. J. Kozlevĉfar), ilustr'it'a en kolor'o'j, est'as pli'a libr'o konven'a por infan'o'j. Nombr'o da libr'o'j kun facil'a'j leg'aĵ'o'j rilat'as al unu'op'a'j popol'o'j kaj kontribu'as al inter'naci'a kompren'iĝ'o. Est'u menci'it'a'j nur kelk'a'j: Ĉeĥ'a'j Fabel'o'j de Valda Vinar; El Afrik'o de D. Faux; Ital'a'j Rakont'o'j de De Amicis; Japan'a'j Fabel'o'j de Ŝimomura; Rakont'o'j pri Li'u Hul'a'n; Sankt'a Nikolao en Nederlando.

Por daŭr'ig'a'j kurs'o'j kaj ĝeneral'e por progres'int'o'j est'as rekomend'ind'a'j Fabel'o'j de Andersen, La Nov'a'j Vest'o'j de la Imperi'estr'o kaj Du Ali'a'j Fabel'o'j, La Mar'vir'in'et'o, verk'o'j de Andersen bon'e kon'at'a'j en la tut'a mond'o.

Ali'a grav'a help'il'o, precip'e por la prononc'o kaj akir'ad'o de flu'a parol'a lingv'o, est'as la gramofon'disk'o'j kaj son'bend'o'j.

La list'o de gramofon'disk'o'j far'iĝ'as ĉiam pli long'a. Inter ili plur'a'j apart'e taŭg'as por instru'a'j kaj lern'a'j cel'o'j. Jen kelk'a'j: Esperant'o-Prononc'ad'o por Angl'a'lingv'an'o'j de D-ro J. C. Wells, lektor'o pri fonetik'o en la Londona Universitat'o; plur'a'j disk'o'j de Ivo Lapenna, inter kiu'j La Fest'parol'ad'o en la Inaŭgur'o de la 49-a UK en Hag'o, Kultur'a Valor'o de la Inter'naci'a Lingv'o, kaj Kia Dev'as Est'i Inter'naci'a Lingv'o por Plen'um'i ĉiam pli Efik'e Tiu'n Rol'o'n?, disk'o ankaŭ kun Mi'a Sopir'at'a Nask'iĝ'land'o de Ljuba Knjazinskaja-Lapenna; Inter'naci'a El'parol'o, la plej sukces'a disk'o de UEA kun prononc'instru'a leg'ad'o de person'o'j aparten'ant'a'j al 5 naci'o'j: M. Sudec, Marianne Vermaas, G. Pompilio, W. Schmid kaj la prezent'ant'o Victor Sadler; Perfekt'a Prononc'ad'o kun la voĉ'o'j de Peyronnet-Flego, Rodriguez kaj Emilija Lapenna. Kelk'a'j modern'a'j kurs'o'j est'as akompan'at'a'j de disk'o'j aŭ son'bend'o'j. Inter ili el'star'as ĉu Vi Parol'as Esperant'e? Kurs'o por Komenc'ant'o'j de A. Pettyn kaj Esperant'o-Program'it'a de H. Behrmann.

La Magnetofon'a Serv'o de UEA, fond'it'a en 1957 kaj gvid'at'a de Rüdiger Eichholz en Kanado, dispon'as pri ĉ. 300 divers'a'j son'bend'o'j kun parol'ad'o'j, preleg'o'j, monolog'o'j, teatr'aĵ'o'j kaj ali'a'j tekst'o'j. Mult'a'j el ili taŭg'as por perfekt'ig'i la prononc'o'n. Simil'a'n rol'o'n plen'um'as la radi'o-el'send'o'j en la Inter'naci'a Lingv'o: ĉiu'tag'e oni pov'as aŭskult'i divers'a'j'n staci'o'j'n, plej oft'e kun ver'e model'a prononc'o.. Mult'nombr'a'j kantar'o'j kun inter'naci'a karakter'o ebl'ig'as form'i kant'ĥor'o'j'n aŭ aranĝ'i komun'a'n kant'ad'o'n, kio si'a'vic'e help'as al pi'i bon'a mastr'ad'o de la lingv'o. Al ĉio ĉi neces'as al'don'i divers'a'j'n period'aĵ'o'j'n kun facil'a'j leg'aĵ'o'j, kaj inter'naci'a'n korespond'ad'o'n. Tiu last'a est'as bon'eg'e organiz'it'a en la kadr'o de la Korespond'a Serv'o Mond'skal'a, fond'it'a de UEA en 1957 kaj gvid'at'a jam dum mult'a'j jar'o'j de f-in'o C. Hueter en Franci'o. KSM kun'labor'as kun Inter'naci'a Lig'o de Esperant'ist'a'j Instru'ist'o'j en la organiz'ad'o de inter'lern'ej'a korespond'ad'o. Simil'a'n funkci'o'n real'ig'as la model'a Grajn'o'j en Vent'o, iniciat'it'a kaj gvid'at'a dum mult'a'j jar'o'j de Marcel Erbetta en Svis'land'o. La cel'o de GEV est'as ebl'ig'i kultur'a'j'n inter'ŝanĝ'o'j'n inter ge'lern'ant'o'j, aktiv'ig'i la infan'o'j'n al inter'popol'a kun'labor'o kaj progres'ig'i la instru'ad'o'n de la Inter'naci'a Lingv'o en la lern'ej'o'j. Ĝi sukces'e labor'as sur tiu kamp'o organiz'ant'e “rond'o'j'n” de dek'o da klas'o'j aŭ grup'o'j, kiu'j el'don'as tri foj'o'j'n jar'e komun'a'n period'aĵ'o'n, ĉiam kun la sam'a titol'o “Grajn'o'j en Vent'o”, kaj kun kontribu'o'j nur de la jun'a'j ge'lern'ant'o'j.

En lig'o kun ĉio dir'it'a oni dev'as ne forges'i la rol'o'n de la lok'a'j Esperant'o-societ'o'j kaj de ali'a'j Esperant'o-organiz'aĵ'o'j. En la mond'o nun ekzist'as ĉ. 1.500 Esperant'o-societ'o'j, el kiu'j mult'a'j funkci'as model'e. La regul'a'j kun'ven'o'j de la lok'a'j societ'o'j est'as la lok'o'j, en kiu'j daŭr'e viv'as kaj evolu'as la parol'at'a lingv'o, kaj tial ili est'as, al'don'e al si'a'j ali'a'j ag'ad'o'j, konstant'a'j lern'ej'o'j de la Inter'naci'a Lingv'o. Por komenc'ant'o aŭ eĉ progres'int'o, precip'e por mem'lern'ant'o'j, ne ekzist'as pli bon'a lern'ej'o por perfekt'ig'i la lingv'o'sci'o'n ol est'as lok'a Esperant'o-societ'o, en kiu puls'as viv'o kaj en kiu oni aŭd'as nur flu'a'n, korekt'e prononc'at'a'n Esperant'o'n.

Kombin'o de ĉiu'j pri'trakt'it'a'j rimed'o'j kaj help'il'o'j facil'ig'as la lern'ad'o'n ik'a'j fortik'ig'as la unu'ec'o'n de la lingv'o el ĉiu'j vid'punkt'o'j, inkluziv'e korekt'a'n prononc'o'n. Kelk'a'j el tiu'j rimed'o'j taŭg'as nur por lern'ej'a'j aŭ ekster'lern'ej'a'j kurs'o'j. Ali'a'j — ekzempl'e disk'o'j, son'bend'o'j aŭ radi'o-program'o'j — est'as tre bon'e util'ig'ebl'a'j ankaŭ de mem'lern'ant'o'j. Unu afer'o est'as cert'a: se oni ver'e dezir'as el'lern'i la Inter'naci'a'n Lingv'o'n kaj daŭr'e perfekt'ig'ad'i si'a'n sci'o'n, ne mank'as rimed'o'j por ating'i tio'n.

4.3.5 Post'redakt'a Not'o

Post la fin'redakt'o de tiu ĉi verk'o aper'is ar'o da nov'a'j lern'o'libr'o'j. Tri el ili merit'as apart'a'n menci'o'n. La unu'a est'as Je Parle Esperant'o, verk'it'a de Jean Thierry laŭ la “ Flash-metod'o” kaj el'don'it'a en 50.000 ekzempler'o'j de la fam'a Marabout Flash, kiu hav'as pli ol 900 vend'ej'o'j'n en Franci'o kaj en ali'a'j franc'e parol'ant'a'j land'o'j. La du'a est'as A First Course in Esperanto de William Auld, publik'ig'it'a de Channing L. Bete Co., Inc. en Uson'o. La tri'a est'as L’Esperanto sans peine de Jean Thierry, el'don'it'a de la mond'fam'a Assimil fin'e de 1973 en Parizo. La du last'a'j'n lern'o'libr'o'j'n komplet'ig'as son'bend'o'j.

4.5.1 Mem'lern'ant'o'j

Se oni pov'is akir'i bon'a'n sci'o'n de Esperant'o en la unu'a period'o el la tiam'a'j tre modest'a'j lern'o'libr'o'j, des pli facil'e oni pov'as lern'i la lingv'o'n hodiaŭ, kiam ekzist'as mult'a'j taŭg'a'j lern'o'libr'o'j kaj naci'a'j kaj inter'naci'a'j, el'star'a'j leg'o'libr'o'j, abund'a literatur'o ankaŭ por komenc'ant'o'j; kiam, krom'e, gramofon'a'j disk'o'j kaj son'bend'o'j kun model'a prononc'o, radi'o-el'send'o'j kaj ali'a'j help'il'o'j trov'iĝ'as je dispon'o de serioz'a mem'lern'ant'o. Bon'a lern'o'libr'o en naci'a lingv'o kun baz'a vort'ar'o, inter'naci'a leg'o'libr'o kaj unu aŭ plur'a'j help'a'j teknik'a'j rimed'o'j ebl'ig'as ek'reg'o'n de la lingv'o.

Obsed'it'a'j cert'a'grad'e de la propagand'o, kutim'e kun komerc'a karakter'o, laŭ kiu divers'a'j aŭd'o'vid'a'j metod'o'j, lingv'a'j laboratori'o'j k.s. kvazaŭ'e ebl'ig'as el'lern'o'n de lingv'o'j en mirakl'e mal'long'a temp'o, la Esperant'o-organiz'aĵ'o'j iom neglekt'is tiu'n ĉi form'o'n de lern'ad'o, kvankam ĝi plu est'as tre grav'a. Nun oni de'nov'e dediĉ'as al ĝi pli da atent'o. La land'a'j Esperant'o-organiz'aĵ'o'j aktiv'iĝ'as en el'don'ad'o de nov'a'j lern'o'libr'o'j aŭ re'el'don'ad'o de mal'nov'a'j, jam pruv'it'a'j kiel bon'a'j kaj konform'a'j al la modern'a'j bezon'o'j. Tiu'rilat'e est'as karakteriz'a la Baz'a Labor'plan'o de Ital'a Esperant'o-Federaci'o (1972), en kiu trov'iĝ'as, inter'ali'e, ankaŭ jen'a er'o: re'nov'ig'o de la ekzist'ant'a instru'material'o por tradici'a'j kurs'o'j (gramatik'o, vort'ar'o k.a. lern'il'o'j).

4.5.2 Kurs'o'j de Esperant'o-Societ'o'j

Kvankam Esperant'o est'as facil'e lern'ebl'a por mem'lern'ant'o'j, tamen mult'a'j ne est'as kapabl'a'j el'lern'i laŭ tiu manier'o, sed bezon'as help'o'n de profesi'a instru'ist'o aŭ almenaŭ de instru'ant'o, kiu jam bon'e sci'as la lingv'o'n. Mult'a'j'n ebl'ec'o'j'n prezent'as la divers'grad'a'j kurs'o'j regul'e aranĝ'at'a'j de la lok'a'j Esperant'o-societ'o'j. Tiu'j kurs'o'j, kutim'e vesper'a'j, daŭr'as 3-6 monat'o'j'n (precip'e en slav'a'j land'o'j) ĝis maksimum'e 2 jar'o'j. La neces'a long'ec'o de la kurs'o de'pend'as mult'e de la instru'it'ec'o de la ge'lern'ant'o'j kaj de kelk'a'j ali'a'j faktor'o'j.

Est'as tre mal'facil'e el'trov'i kiom da kurs'o'j de Esperant'o por komenc'ant'o'j okaz'as ĉiu'jar'e en la kadr'o de la lok'a'j Esperant'o-societ'o'j aŭ kun ili'a help'o. Laŭ enket'o, kiu'n si'a'temp'e far'is Ced, en la lern'ej'a jar'o 1950-51 est'is gvid'it'a'j en'tut'e 1.267 kurs'o'j por komenc'ant'o'j en 29 land'o'j. Pri ĉiu'j ali'a'j land'o'j, inter kiu'j kelk'a'j tre grand'a'j kaj grav'a'j ankaŭ el vid'punkt'o de la Esperant'o-Mov'ad'o, ekzempl'e pri Japani'o kaj Ĉini'o, komplet'e mank'is inform'o'j, sed ankaŭ en ili tut'cert'e okaz'is tia'j kurs'o'j. En la statistik'o ne est'is en'kalkul'it'a'j la korespond'a'j kurs'o'j, ĉar ili est'as daŭr'a'j kaj la nombr'o de ge'lern'ant'o'j sen'ĉes'e ŝanĝ'iĝ'as.

Se oni konsider'as, ke nun'temp'e funkci'as pli-mal'pli bon'e ĉ. 1.500 lok'a'j societ'o'j kaj ke mez'e ĉiu el ili aranĝ'as almenaŭ unu kurs'o'n por komenc'ant'o'j ĉiu'jar'e, oni pov'as sen tro'ig'o taks'i, ke la nombr'o de tia'j kurs'o'j est'as ĉ. 1.500 jar'e.

Plur'a'j land'a'j Esperant'o-asoci'o'j, ekzempl'e la brit'a, franc'a, nederlanda, pol'a, pri'zorg'as konstant'a'j'n korespond'a'j'n kurs'o'j'n. En kelk'a'j kaz'o'j ankaŭ lok'a'j societ'o'j, precip'e la pli fort'a'j, hav'as tia'j'n kurs'o'j'n. Neni'o mal'help'as, ke entrepren'em'a unu'op'ul'o instru'u laŭ la sam'a manier'o. Ekzempl'e, P. Delaire (Franci'o) kaj H. Lingua (Argentino) instru'as laŭ tiu manier'o, kaj ating'as tre kontent'ig'a'j'n sukces'o'j'n. La sam'a'n princip'o'n aplik'as ankaŭ Esperant'o-Program'it'a de H. Behrmann.

Neces'as ĉi tie menci'i ankaŭ divers'a'j'n inter'naci'a'j'n kurs'o'j'n, kiu'j okaz'as ĉu regul'e, ĉu en lig'o kun iu apart'a inter'naci'a renkont'iĝ'o. Kon'at'a'j est'as la kurs'o'j de divers'a'j grad'o'j, regul'e organiz'at'a'j en la Esperant'ist'a Kultur'dom'o en Gresilion (Franci'o); La Inter'naci'a'j Feri'a'j Esperant'o-Kurs'o'j en Inter'naci'a Alt'lern'ej'o de Helsingør (Dan'land'o); la divers'a'j kurs'o'j en Primoŝten (Jugoslavio).

4.5.3 Ali'a'j Kurs'o'j

De'pend'e de la pozici'o de Esperant'o en unu'op'a'j land'o'j kaj, grand'part'e, de la rol'o, kiu'n lud'as la lok'a Esperant'o-societ'o, mult'a'j kurs'o'j okaz'is kaj plu okaz'as en divers'a'j ne'esperant'ist'a'j organiz'aĵ'o'j, ekzempl'e en sindikat'o'j, dom'o'j de kultur'o, lok'a'j eduk'a'j instanc'o'j, popol'a'j universitat'o'j kaj simil'a'j instituci'o'j. En lig'o kun tio, apart'a'n atent'o'n merit'as la Koordinitaj Vintr'a'j Kurs'o'j, iniciat'it'a'j si'a'temp'e de D-in'o Tina Peter-Ruetschi kaj organiz'it'a'j de la Popol'a Universitat'o en Zürich. La unu'a kurs'o okaz'is en la vintr'a sezon'o en 1952-53. Ĝi komenc'iĝ'is paralel'e kaj kun esenc'e ident'a instru'material'o en Zürich, Hag'o, Manchester kaj Helsinki. La iniciat'o don'is bon'a'j'n frukt'o'j'n kun kontent'ig'a'j rezult'o'j. En la vintr'a sezon'o de 1963-64 la nombr'o de part'o'pren'int'a'j popol'a'j universitat'o'j aŭ simil'a'j eduk'a'j instituci'o'j est'is: Aŭstrio 1, Briti'o 6, Finnlando 2, Franci'o 1, Germanio 2, Italio 2, kaj Svedi'o 1, en'tut'e 15 instituci'o'j en 7 land'o'j.

Relativ'e grand'a nombr'o da kurs'o'j est'as far'at'a'j en gazet'o'j kaj period'aĵ'o'j. Ced hav'as inform'o'j'n pri 63 gazet'o'j kaj ali'a'j period'aĵ'o'j en Nederlando, Franci'o, Jugoslavio, Svedi'o, Norvegi'o, Venezuelo, Germanio, Svis'land'o, Sovet'a Uni'o kaj Italio, kiu'j prezent'is kurs'o'j'n de Esperant'o inter 1951 kaj 1972. Ver'ŝajn'e la plej grand'a'n sukces'o'n hav'is la kurs'o en la nederlanda gazet'o Posthoorn, kiu'n part'o'pren'is pli ol 1.500 ge'lern'ant'o'j en 1959.

Kurs'o'j de Esperant'o per radi'o komenc'iĝ'is en la tri'dek'a'j jar'o'j. Laŭ Enciklopedi'o de Esperant'o, en 1933 divers'a'j radi'o-staci'o'j dis'aŭd'ig'is 409 kurs'hor'o'j'n.

Post la Du'a Mond'milit'o plur'a'j radi'o-staci'o'j en'konduk'is kurs'o'j'n de la Inter'naci'a Lingv'o paralel'e kun kurs'o'j de ali'a'j lingv'o'j. Tia'j'n kurs'o'j'n dis'aŭd'ig'is, ekzempl'e, la radi'o-staci'o'j de Parizo, Perpignan, Lille, Graz, Vieno, Osijek, Beograd, Ljubljana, Rio de Janeiro, Columbus, k.a.

En 1970 Esperant'o-kurs'o'j'n prezent'is la radi'o-staci'o'j de Muritiba kaj Sorocaba en Brazilo; Stoke-on-Trent en Briti'o; Clermont-Ferrand en Franci'o; Columbus (Ohi'o) en Uson'o. Al'don'e al tiu'j staci'o'j, en 1971 Esperant'o-kurs'o'j'n hav'is ankaŭ la radi'o-staci'o Sabadell en Hispanio. Tiu'j radi'o-staci'o'j plu dis'aŭd'ig'as kurs'o'j'n en 1972. En januar'o de 1972 komenc'iĝ'is radi'o-kurs'o de la Universitat'a Radi'o en Tananarive en Madagaskaro.

En 1972 Esperant'o fin'e penetr'is ankaŭ en televid'o'n. Kompren'ebl'e, inform'o'j aŭ program'o'j en lig'o kun Esperant'o, intervju'o'j aŭ diskut'o'j est'is prezent'it'a'j ankaŭ pli fru'e de divers'a'j televid'a'j staci'o'j, precip'e okaz'e de Universal'a'j Kongres'o'j de Esperant'o aŭ okaz'e de ali'a'j grav'a'j inter'naci'a'j Esperant'o-konferenc'o'j kaj renkont'iĝ'o'j. Sed la unu'a komplet'a televid'a kurs'o de Esperant'o est'is prezent'it'a nur en 1972 en Nederlando. Ĝi'n pri'zorg'is TELEAC. La kolor'a film'o, en kiu rol'is du kon'at'a'j nederlandaj komedi'ist'o'j, komenc'iĝ'is en januar'o. La nederlanda gazet'ar'o kaj la program'a'j revu'o'j de Radi'o kaj Televid'o don'is vast'a'n atent'o'n al la kurs'o. En 1972 komenc'iĝ'is televid'a kurs'o de 26 du'on'hor'a'j lecion'o'j ankaŭ en Pittsfield ( Mass.) en Uson'o. Tri'a televid'a kurs'o est'as prepar'at'a por la slovak'a televid'o en Bratislava en Ĉeĥ'o'slovaki'o.

4.6.1 Ag'ad'o'j en Lern'ej'a'j Medi'o'j

4.6.1.1 Antaŭ la Du'a Mond'milit'o. — Jam en la fru'a epok'o de Esperant'o oni dediĉ'ad'is grand'a'n atent'o'n al en'konduk'o de la lingv'o en la lern'ej'o'j'n kiel stud'objekt'o. En mult'a'j kaz'o'j la klopod'o'j ating'is la cel'o'n kaj Esperant'o est'is instru'at'a en divers'grad'a'j lern'ej'o'j de plur'a'j land'o'j, ĉef'e en tiu'j kun jam form'iĝ'int'a Esperant'o-Mov'ad'o. Se oni sukces'is en'konduk'i la lingv'o'n en iu'n lern'ej'o'n, tio est'is pli rezult'o de ag'ad'o de kompetent'a unu'op'ul'o kaj de la kompren'em'o de la lok'a'j eduk'a'j aŭtoritat'o'j, aŭ eĉ nur de la lern'ej'a direktor'o, ol de la ĝeneral'a eduk'a politik'o de la koncern'a land'o. Tial, nur en mal'oft'a'j kaz'o'j la instru'ad'o de Esperant'o hav'is daŭr'a'n karakter'o'n; ankoraŭ pli mal'oft'e oni instru'is ĝi'n en dev'ig'a form'o.

Kvankam oni sci'as, ke Esperant'o est'is instru'at'a en la lern'ej'o'j, kio'n atest'as inform'o'j en la tiam'a'j period'aĵ'o'j kaj ali'a'j font'o'j, tamen mank'as preciz'a'j sci'ig'o'j pri la nombr'o de lern'ej'o'j laŭ ili'a'j grad'o'j kaj laŭ la land'o'j.

Post la Unu'a Mond'milit'o la ag'ad'o est'is re'nov'ig'it'a kaj la rezult'o'j est'is pli kontent'ig'a'j, inter'ali'e ankaŭ tial, ĉar konsider'ind'e grand'iĝ'is la nombr'o de ge'instru'ist'o'j kun posed'o de Esperant'o.

En 1924, dum la UK en Vieno, 200 ge'instru'ist'o'j fond'is inter'naci'a'n fak'a'n organiz'aĵ'o'n kun la nom'o Tut'mond'a Asoci'o de Ge'instru'ist'o'j Esperant'ist'a'j (Tag'e). Ĝi'a ĉef'a cel'o est'is unu'ig'i ĉiu'j'n instru'ist'o'j'n kun sci'o de Esperant'o por pov'i pli efik'e ag'ad'i favor'e al en'konduk'o de la Inter'naci'a Lingv'o en la lern'ej'o'j'n. Jam en 1925 la Jar'libr'o de Tag'e en'hav'is la adres'o'j'n de pli ol 2.000 ge'instru'ist'o'j sci'ant'a'j Esperant'o'n.

Klopod'o'j est'is far'at'a'j ankaŭ sur inter'naci'a nivel'o, precip'e ĉe Lig'o de Naci'o'j. Post la favor'a raport'o de D-ro Nitobe, la tiam'a Ĝeneral'a Vic'sekretari'o de la Lig'o, pri la pozitiv'a'j spert'o'j, kiu'j'n li hav'is dum la UK en Prago (1921)*, la Lig'o entrepren'is enket'o'n pri la stat'o de Esperant'o en la mond'o kaj, apart'e, pri la ebl'ec'o'j vast'ig'i ĝi'a'n instru'ad'o'n en la lern'ej'o'j. La Konferenc'o pri Lern'ej'o'j, okaz'int'a en 1922 en la Palac'o de la Lig'o en Ĝenevo, si'a'vic'e liver'is util'a'n material'o'n. La Konferenc'o'n organiz'is la Pedagogi'a Institut'o J. J. Rousseau en Ĝenevo; part'o'pren'is tre mult'a'j ge'instru'ist'o'j el 28 land'o'j kaj 16 oficial'a'j reprezent'ant'o'j de reg'ist'ar'o'j. En lig'o kun tio, ali'a ag'ad'o est'is far'at'a en la direkt'o de inter'ŝtat'a konvenci'o pri en'konduk'o de Esperant'o en la lern'ej'o'j'n, sed ankaŭ tiu labor'o ne konduk'is al i'a'j pozitiv'a'j sekv'o'j.

Si'a'vic'e, Tag'e efik'e ag'ad'is en pedagogi'a'j medi'o'j. Ĝi hav'is vigl'a'j'n rilat'o'j'n kun inter'naci'a'j instru'ist'a'j kaj eduk'a'j asoci'o'j, kun Inter'naci'a Eduk'a Ofic'ej'o kaj kun Inter'naci'a Profesi'a Sekretari'ej'o de Instru'ist'o'j (Strasburgo). Tiu last'a mem pren'is la task'o'n dis'vast'ig'ad'i Esperant'o'n. Okaz'e de si'a kongres'o en Hamburg'o (1931) ĝi aranĝ'is oficial'a'n Esperant'o-Vesper'o'n, dum kiu kon'at'a'j pedagog'o'j el divers'a'j land'o'j pled'is por Esperant'o.

Tiu'n mult'flank'a'n ag'ad'o'n abrupt'e inter'romp'is la venk'o de nazi'ism'o en Germanio kaj la politik'a'j sekv'o'j de tiu tragik'a event'o ne nur en Eŭrop'o, sed ĉie en la mond'o. La negativ'a si'n'ten'o de nazi'ism'o al Esperant'o — tut'e natur'a, ĉar tia plej ekstrem'a naci'ism'o-ras'ism'o, unu'flank'e, kaj inter'naci'ism'o, kies lingv'a esprim'o est'as la Inter'naci'a Lingv'o, ali'flank'e, neniel pov'as kun'ekzist'i — kaŭz'is detru'o'n de la Esperant'o-Mov'ad'o en Germanio kaj ĝeneral'a'n mal'fortik'ig'o'n preskaŭ ĉie en la mond'o*. Viktim'o est'is ankaŭ Tag'e, kies german'a sekci'o hav'is pli ol 500 membr'o'j'n, kaj en'tut'e la klopod'o'j vast'e en'konduk'i Esperant'o'n en la lern'ej'o'j'n sur'baz'e de inter'naci'a inter'konsent'o.

Ankaŭ pri la inter'milit'a period'o mank'as komplet'a'j kaj preciz'a'j inform'o'j rilat'e la fakt'a'n instru'ad'o'n de la lingv'o en la lern'ej'o'j.

En universitat'a'j medi'o'j sukces'e ag'is student'a'j aŭ akademi'a'j Esperant'o-klub'o'j en plur'a'j land'o'j. Ili dis'vast'ig'ad'is la lingv'o'n inter la student'ar'o kaj aranĝ'ad'is special'a'j'n kurs'o'j'n por ge'student'o'j, kutim'e en la universitat'o'j mem. La plej aktiv'a el ili sen'dub'e est'is la student'a, post'e Akademi'a Esperant'o-Klub'o en Zagreb (1929-1941), kiu ĝis april'o de 1941, kiam la nazi'a'j-faŝist'a'j arme'o'j invad'is Jugoslavion, funkci'is ankaŭ kiel administr'a centr'o de Student'a Tut'mond'a Esperant'o-Lig'o (Stel-o). En tiu'j klub'o'j form'iĝ'is mult'a'j aktiv'ul'o'j, kiu'j post'e trans'pren'is respond'ec'a'j'n task'o'j'n ne nur en la land'a'j organiz'aĵ'o'j, sed ankaŭ en la inter'naci'a Esperant'o-Mov'ad'o*. Fin'int'e si'a'j'n stud'o'j'n, la membr'o'j en'ir'is si'a'n profesi'a'n viv'o'n kaj en mult'a'j kaz'o'j ating'is alt'a'j'n funkci'o'j'n, kio si'a'vic'e fortik'ig'is la pozici'o'j'n de Esperant'o.

La student'a'j Esperant'o-klub'o'j, krom'e, help'is al fond'o de lektor'at'o'j de Esperant'o aŭ al firm'ig'o de tiu'j, kiu'j jam ekzist'is. La preciz'a nombr'o de tiu'j lektor'at'o'j en la ver'a senc'o de la vort'o, aŭ de ali'a'j form'o'j de universitat'a instru'ad'o, ne est'as kon'at'a. Kelk'a'j jam tiam est'is firm'e establ'it'a'j, inter ili en la universitat'o'j de Ĝenevo (Prof. E. Privat), Liverpool (Prof. E. Collinson), Zagreb, Ekonomik'a Fakultat'o (D-ro D. Maruzzi); en la du teknik'a'j alt'lern'ej'o'j de Prago (ĉeĥ'a kaj german'a) kaj en Vieno.

La nazi'ism'o kaj la Du'a Mond'milit'o detru'is ankaŭ tio'n.

4.6.1.2 Post'milit'a Period'o. — Post la fin'iĝ'o de la milit'o neces'is re'komenc'i la labor'o'n ankaŭ sur tiu kamp'o. Nov'a instru'ist'a Esperant'o-organiz'aĵ'o est'is fond'it'a en 1949: Inter'naci'a Lig'o de Esperant'ist'o'j-Instru'ist'o'j (Ile'i). Unu el ĝi'a'j cel'o'j est'as, ident'e al la cel'o'j de la antaŭ'milit'a Tag'e, progres'ig'i la instru'ad'o'n de Esperant'o en lern'ej'o'j. Kompren'o, ke real'ig'ad'o de tiu cel'o mult'e de'pend'as de la ĝeneral'a ag'ad'o por la Inter'naci'a Lingv'o, kaŭz'is intim'a'n kun'labor'o'n inter Ile'i kaj UEA: la du organiz'aĵ'o'j sub'skrib'is kontrakt'o'n, laŭ kiu Ile'i far'iĝ'is kun'labor'ant'a fak'a asoci'o de UEA.

Si'a'vic'e, Ced tuj don'is help'o'n ankaŭ sur tiu kamp'o, antaŭ ĉio rilat'e al unu el la plej urĝ'a'j task'o'j: establ'i la fakt'a'n stat'o'n de instru'ad'o de Esperant'o en lern'ej'o'j. La enket'o de Ced por 1953 hav'ig'is util'a'j'n inform'o'j'n pri la nombr'o de lern'ej'o'j kaj ge'lern'ant'o'j, nom'o'j de la ge'instru'ist'o'j kaj preciz'a'j adres'o'j. Tio, kiel ankaŭ ali'a'j dokument'o'j de Ced, facil'ig'is la kun'vok'o'n de Somer'a Pedagogi'a Semajn'o, kiu okaz'is mez'e de 1957 en Kranjska Gora (Jugoslavio). Ĝi est'is kun'vok'it'a de Jugoslavia Esperant'o-Federaci'o (nun JEL) kaj de ĝi'a'j tri komision'o'j — lern'ej'a, lingv'a kaj por kultur'a kun'labor'o — sub aŭspici'o de la Naci'a Unesk'o-Komision'o por Jugoslavio, rezult'e unu'a'vic'e de la kon'at'a Rezoluci'o de Unesk'o de 1954. En la konferenc'o est'is profund'e pri'trakt'it'a'j, sur alt'a nivel'o, demand'o'j lig'it'a'j al instru'ad'o de Esperant'o: metod'ik'o, lern'o'libr'o'j, teknik'a'j help'il'o'j, eduk'a'j cel'o'j de Esperant'o-instru'ad'o, literatur'o kiel eduk'a rimed'o, ekster'lern'ej'a'j ag'ad'o'j de la ge'lern'ant'o'j, k.a. La tut'a material'o trov'iĝ'as en la libr'o Esperant'o kaj Lern'ej'o (1959), redakt'it'a de D-ro P. Zlatnar.

Rezult'e de inter'konsent'o kaj efik'a kun'labor'o inter UEA kaj Jugoslavia Esperant'o-Lig'o, mez'e de 1963 (de la 28-a de juli'o ĝis la 1-a de aŭgust'o) okaz'is en Beograd la Unu'a Konferenc'o de Lern'ej'o'j, en kiu'j Esperant'o est'as instru'at'a. La ĉef'a cel'o de la Konferenc'o est'is pri'lum'i ĉiu'j'n problem'o'j'n lig'it'a'j'n al la instru'ad'o de la Inter'naci'a Lingv'o en la lern'ej'o'j. Ankaŭ tiu ĉi Konferenc'o okaz'is sub la aŭspici'o de la Jugoslavia Unesk'o-Komision'o. Krom la reprezent'ant'o'j de la menci'it'a Komision'o kaj de la jugoslaviaj Konsil'ant'ar'o por Kler'ig'o kaj Kultur'o, Institut'o por Esplor'ad'o de Lern'ej'a'j Afer'o'j kaj ali'a'j eduk'a'j instanc'o'j, la Konferenc'o'n ĉe'est'is kiel observ'ant'o'j ankaŭ la oficial'a'j reprezent'ant'o'j de la dan'a Ministeri'o por Instru'ad'o kaj Kler'ig'o, hungar'a Ministeri'o por Kler'ig'o kaj Kultur'o, Aŭstria Naci'a Unesk'o-Komision'o kaj de plur'a'j instru'ist'a'j kaj pedagogi'a'j organiz'aĵ'o'j. Part'o'pren'is 214 profesor'o'j, instru'ist'o'j kaj pedagog'o'j el 20 land'o'j; kun'e kun la observ'ant'o'j, en'tut'e ĉe'est'is 260 person'o'j. Krom'e, ĉe'est'is 22 ge'lern'ant'o'j el 5 land'o'j, por kiu'j est'is aranĝ'it'a apart'a program'o. Al la Konferenc'o est'is prezent'it'a'j 20 en'konduk'a'j raport'o'j rilat'ant'a'j al la 5 ĉef'tem'o'j: kontribu'o de Esperant'o al ĝeneral'a'j eduk'ad'o kaj instru'ad'o; organiz'a'j spert'o'j rilat'e la en'konduk'o'n de Esperant'o en la lern'ej'o'j'n; pli'bon'ig'o kaj modern'ig'o de la instru'ad'o; liber'a'j aktiv'ad'o'j de ge'lern'ant'o'j stud'ant'a'j Esperant'o'n; aktual'a'j organiz'a'j problem'o'j. La raport'o'j est'is publik'ig'it'a'j en form'o de 116-paĝ'a libr'o jam antaŭ la Konferenc'o, kio facil'ig'is la labor'o'n dum la plen'a'j sesi'o'j kaj en la 5 komision'o'j. Unu el la baz'a'j dokument'o'j est'is la Raport'o de Ced pri la stat'o de instru'ad'o de la Inter'naci'a Lingv'o en la lern'ej'o'j en la lern'ej'a jar'o 1962-63. La Konferenc'o akcept'is plur'a'j'n rezoluci'o'j'n, el kiu'j unu rilat'is al kre'o de apart'a lern'ej'a komision'o*.

Plen'um'ant'e la dezir'esprim'o'n de la Rezoluci'o adres'it'a al UEA pri fond'o de komision'o — akcept'it'a'n kaj aprob'it'a'n post'e de la Komitat'o de UEA — la Estr'ar'o de UEA form'is apart'a'n komision'o'n kun la nom'o Konsult'a Komision'o pri Lern'ej'o'j (KKL). Ĝi konsist'is el Prof. I. Lapenna, E. Malmgren, R. H. M. Markarian kaj P. Zlatnar. Ĝi'a task'o est'is kun'ord'ig'i la tut'a'n ag'ad'o'n en la lern'ej'o'j. La Komision'o tuj establ'is kontakt'o'j'n kun Ile'i, TEJO, GEV (Grajn'o'j en Vent'o) kaj ali'a'j organiz'aĵ'o'j kaj instanc'o'j, kiu'j en kiu ajn senc'o labor'as en la sfer'o de lern'ej'o'j. KKL apart'e pet'is la apog'o'n de Ile'i kaj efektiv'e, en la post'a stadi'o, tiu kun'labor'o est'is efik'a, tiel ke en la Komision'o'n en'ir'is ankaŭ reprezent'ant'o'j de Ile'i. La unu'a kun'sid'o de KKL okaz'is en la ofic'ej'o de Ced en Londono la 1-an de februar'o 1964. Est'is detal'e pri'trakt'it'a'j la plej taŭg'a'j form'o'j por la real'ig'o de la decid'o'j de la Beograda Konferenc'o. La kun'sid'o selekt'is la plej urĝ'a'j'n task'o'j'n, inter kiu'j trov'iĝ'is jen'a'j: pro mank'o de pedagogi'a revu'o, la Komision'o establ'os la neces'a'j'n kontakt'o'j'n kun la lern'ej'o'j, en kiu'j Esperant'o est'as instru'at'a, per apart'a inform'il'o Lern'ej'a Bulten'o, kiu aper'ad'os en la revu'o Esperant'o kaj post'e est'os regul'e send'at'a kiel re'pres'aĵ'o al la lern'ej'o'j, (kiu'j al'iĝ'os al la Inter'lern'ej'a Inter'konsent'o pri kun'labor'o; por belpi al la infan'o'j akir'i Esperant'a'n literatur'o'n kaj en'tut'e por kuraĝ'ig'i ili'n en la lern'ad'o de la lingv'o, KKL propon'is la establ'o'n de Fond'aĵ'o Lern'ej'o'j; KKL don'is si'a'n plen'a'n apog'o'n al Grajn'o'j en Vent'o kaj al'vok'is la ge'instru'ist'o'j'n part'o'pren'i en tiu el'star'a eduk'a labor'o; KKL ankaŭ rekomend'is al la ge'instru'ist'o'j abon'ig'i si'a'j'n ge'lern'ant'o'j'n al divers'a'j infan'a'j kaj jun'ul'ar'a'j period'aĵ'o'j; KKL instig'is al inter'lern'ej'a korespond'ad'o kaj konsil'is vast'e util'ig'i la serv'o'n de Korespond'a Serv'o Mond'skal'a de UEA; KKL ankaŭ decid'is organiz'i la du'a'n lern'ej'a'n konferenc'o'n en 1965 en Londono. La membr'o'j de KKL dis'divid'is inter si la task'o'j'n kaj la labor'o komenc'iĝ'is. Ĉiu'j decid'o'j de la februar'a kun'sid'o est'is real'ig'it'a'j, kun la escept'o de la du'a konferenc'o, kiu, pro teknik'a'j kaŭz'o'j, ne pov'is okaz'i en Londono en 1965, sed okaz'is unu jar'o'n post'e en Graz. La unu'a numer'o de la Lern'ej'a Bulten'o aper'is en la mart'a numer'o de Esperant'o, 1964, kaj ĝi regul'e plu aper'ad'as. Ĝis maj'o 1973 en'tut'e aper'is 26 numer'o'j de tiu bulten'o. La ag'ad'o por pli firm'e kun'lig'i la lern'ej'o'j'n bon'e progres'is: en 1965 jam 129 lern'ej'o'j al'iĝ'is al Inter'lern'ej'a Inter'konsent'o.

La Du'a Inter'naci'a Konferenc'o de Lern'ej'o'j en kiu'j Esperant'o est'as instru'at'a okaz'is en Graz, Aŭstrio, de la 23-a ĝis la 28-a de juli'o 1966. La Konferenc'o est'is organiz'it'a de la KKL kaj de la Lok'a Konferenc'a Komitat'o sub la prezid'o de J. Wesian. Ĝi est'is sub aŭspici'o'j de la Aŭstria Naci'a Unesk'o-Komision'o, UEA kaj Ile'i. La Konferenc'o'n part'o'pren'is 145 ge'instru'ist'o'j kaj pedagog'o'j el 22 land'o'j de Aŭstrali'o, Azi'o, Amerik'o kaj Eŭrop'o. Krom'e, ĉe'est'is 80 ge'lern'ant'o'j, por kiu'j est'is aranĝ'it'a apart'a program'o. La ĉef'a cel'o de la Konferenc'o est'is ekzamen'i la ating'o'j'n post la Unu'a Konferenc'o. Est'is prezent'it'a'j raport'o'j pri Asoci'iĝ'int'a'j Lern'ej'o'j de Unesk'o; pri la ĉef'a'j decid'o'j de la Beograda Konferenc'o; pri organiz'o de ekster'lern'ej'a'j aktiv'ad'o'j; pri la rilat'o'j kun inter'naci'a'j instru'ist'a'j organiz'aĵ'o'j; pri la tiam'a situaci'o de instru'ad'o de Esperant'o en divers'a'j land'o'j; pri Esperant'o kiel ebl'a instru'lingv'o por afrik'a'j kaj azi'a'j land'o'j; pri unu'ec'ig'o de ekzamen'sistem'o'j por Esperant'o; pri la eduk'a valor'o de la Esperant'o-instru'ad'o en lern'ej'o'j (sam'temp'e dokument'o de Ced); kaj pri kelk'a'j aspekt'o'j de Esperant'a fonetik'o. Tri komision'o'j apart'e diskut'is tiu'j'n punkt'o'j'n de la raport'o'j, kiu'j rilat'is al la instru'ad'o de Esperant'o en universitat'o'j, mez'grad'a'j aŭ element'a'j lern'ej'o'j. La fin'a Rezoluci'o de la Konferenc'o rilat'as al eduk'ad'o por inter'naci'a kompren'iĝ'o kaj kun'labor'ad'o, kaj al la rol'o kiu'n lud'as la Inter'naci'a Lingv'o. Krom'e, la Konferenc'o akcept'is nombr'o'n da decid'o'j pri la vast'ig'o de la instru'ad'o de Esperant'o en la lern'ej'o'j; pli firm'a lig'iĝ'o de la lern'ej'o'j, en kiu'j la lingv'o est'as instru'at'a; radi'o'el'send'o'j kun program'o'j por infan'o'j kaj ge'jun'ul'o'j; pli bon'a util'ig'o de Esperant'a'j period'aĵ'o'j por ge'lern'ant'o'j kaj ge'student'o'j; kre'o de apart'a'j Esperant'o-klub'o'j en lern'ej'o'j kaj universitat'o'j, k.a. Part'o de tiu'j decid'o'j est'is post'e real'ig'it'a; la ali'a'j decid'o'j, ekzempl'e tiu pri la neces'o form'i Esperant'o-rond'o'j'n aŭ klub'o'j'n en lern'ej'o'j kaj universitat'o'j, rest'as daŭr'e aktual'a'j.

KKL, kies konsist'o plur'foj'e ŝanĝ'iĝ'is, daŭr'ig'is si'a'n labor'o'n ĝis 1970. En tiu'j kelk'a'j jar'o'j ĝi sukces'e entrepren'is mult'a'j'n task'o'j'n, kutim'e en kun'labor'o kun Ile'i, land'a'j Esperant'o-asoci'o'j kaj instru'ist'a'j organiz'aĵ'o'j, aŭ kun Ced rilat'e enket'o'j'n kaj esplor'o'j'n.

La ĉef'a'j task'o'j de la KKL est'is inter'naci'e kun'lig'i la lern'ej'o'j'n, ge'instru'ist'o'j'n kaj ge'lern'ant'o'j'n, vigl'ig'i ili'a'j'n kontakt'o'j'n kaj kuraĝ'ig'i la vast'ig'o'n de Esperant'o-instru'ad'o en la lern'ej'o'j. Intern'e de la Esperant'o-Mov'ad'o la Komision'o ating'ad'is tio'n ĉef'e per inform'o'j kaj konsil'o'j en la Lern'ej'a Bulten'o, per mult'nombr'a'j cirkuler'o'j kaj leter'o'j, kun'ven'o'j pri lern'ej'o'j dum la UK, person'a'j kontakt'o'j, sci'ig'o'j kaj al'vok'o'j per radi'o (Esperant'o-fak'o'j), liver'ad'o de taŭg'a'j dokument'o'j de Ced por apog'i propon'o'j'n pri en'konduk'o de Esperant'o en lern'ej'o'j'n aŭ universitat'o'j'n de iu land'o, k.s. En la ekster'a'j rilat'o'j grav'a'n lok'o'n okup'is person'a'j vizit'o'j al ministeri'o'j pri eduk'ad'o aŭ kultur'o de plur'a'j land'o'j, kaj konferenc'o'j kun ili'a'j respond'ec'a'j funkci'ul'o'j; raport'o'j al Unesk'o pri la progres'o'j de Esperant'o-instru'ad'o en lern'ej'o'j, konform'e al p-to Iv.4.224 de la Rezoluci'o de Unesk'o de 1954; util'ig'o de mond'a'j kampanj'o'j (ekzempl'e Inter'naci'a Jar'o de Eduk'ad'o) por inform'o'j kaj dokument'o'j pri Esperant'o en Lern'ej'o'j; instig'o'j al'iĝ'i al la projekt'o “Asoci'iĝ'int'a'j Lern'ej'o'j” de Unesk'o, kaj ali'a'j ag'ad'o'j. Laŭ la propon'o de KKL, UEA far'iĝ'is asoci'a membr'o de FIOCES — la inter'naci'a organiz'aĵ'o por lern'ej'a'j korespond'ad'o kaj inter'ŝanĝ'o'j —, util'ig'is la organ'o'n de FIOCES por larĝ'ig'i la inter'lern'ej'a'n korespond'ad'o'n per Esperant'o, kaj part'o'pren'is en la konferenc'o de FIOCES en Bombaj'o, Hindio (decembr'o 1968).

KKL dediĉ'is apart'a'n atent'o'n al nov'a'j leĝ'o'j, dekret'o'j, ministeri'a'j cirkuler'o'j kaj simil'a'j akt'o'j, kiu'j rilat'is al instru'ad'o de Esperant'o en lern'ej'o'j. Pri tio ĝi regul'e inform'ad'is en la Lern'ej'a Bulten'o kaj, konciz'e, en la Estr'ar'a'j Raport'o'j de UEA*.

Ali'flank'e, Ced far'is pli'a'j'n enket'o'j'n kaj publik'ig'is dokument'o'j'n pri instru'ad'o de la lingv'o en lern'ej'o'j kaj universitat'o'j, pri la eduk'a valor'o de Esperant'o, pri la efik'o de Esperant'o-instru'ad'o je lern'ad'o de ali'a'j objekt'o'j, pri eksperiment'o'j rilat'e la facil'ec'o'n de Esperant'o kompar'e kun ali'a'j lingv'o'j, kaj pri ali'a'j aspekt'o'j, rekt'e aŭ ne'rekt'e konekt'it'a'j kun la traktat'a demand'o.

Paralel'e aktiv'iĝ'is la labor'o por vast'ig'o de Esperant'o-instru'ad'o en unu'op'a'j land'o'j:

En 1964-65 est'is ating'it'a'j plur'a'j sukces'o'j. En Argentino (provinc'o de Santa Fe), est'is prezent'it'a leĝ'propon'o pri la dev'ig'a instru'ad'o de Esperant'o en kelk'a'j klas'o'j de element'a'j kaj du'a'grad'a'j lern'ej'o'j. En Brazilo la ekzempl'o'n de la ŝtat'o Sao Paulo sekv'is la 14-an de oktobr'o 1964 la ŝtat'o Guanabara: laŭ la Leĝ'o n-ro 588 Esperant'o far'iĝ'is elekt'ebl'a objekt'o en mez'grad'a'j lern'ej'o'j de Rio de Janeiro. En Bulgario, laŭ la Decid'o n-ro 1874 de la 24-a de decembr'o 1964, Esperant'o far'iĝ'is stud'objekt'o en la Filologi'a Fakultat'o de la Universitat'o en Sofio. En Hispanio est'is ating'it'a la plej grand'a sukces'o: fond'o de la unu'a Katedr'o de Esperant'o en La Laguna per Dekret'o de la 7-a de decembr'o 1963. En Hungari'o Esperant'o far'iĝ'is fakultativ'a stud'objekt'o en la Fakultat'o'j Jur'a, Natur'scienc'a kaj Filologi'a, ĉio laŭ la Rektor'a Dekret'o n-ro 640/1963. En Italio komenc'iĝ'is la prepar'ad'o de leĝ'propon'o pri en'konduk'o de Esperant'o en lern'ej'o'j'n. En Israelo, laŭ la Decid'o de la Departement'o pri Eduk'ad'o de la Urb'estr'ar'o de Tel Aviv-Jaffa n-ro 418/13/H de la 23-a de januar'o 1964, est'is ebl'ig'it'a la lern'ad'o de Esperant'o en feri'a'j post'tag'mez'a'j rond'o'j. En Nederlando est'is ating'it'a rimark'ind'a sukces'o. La 16-an de juli'o 1964 la Parlament'o amend'is la ekzist'ant'a'n Leĝ'o'n pri Element'a Instru'ad'o: laŭ la nov'a leĝ'o, ĉiu estr'ar'o de du tip'o'j de lern'ej'o'j daŭr'ig'a ĝeneral'a element'a instru'ad'o (du jar'o'j) kaj pli ampleks'a element'a instru'ad'o (kvar jar'o'j) — pov'as en'konduk'i Esperant'o'n kiel ne'dev'ig'a'n stud'objekt'o'n. Tem'as pri lern'ej'o'j por infan'o'j kaj ge'jun'ul'o'j en la aĝ'o de 12 ĝis 16 jar'o'j. La Parlament'o sam'temp'e modif'is la Leĝ'o'n pri Pedagogi'a'j Seminari'o'j kaj establ'is oficial'a'n ŝtat'a'n diplom'o'n pri instru'ad'o de Esperant'o en element'a'j lern'ej'o'j. En Pollando, kie jam pli fru'e la pozici'o de Esperant'o en lern'ej'o'j est'is tre kontent'ig'a, est'is por la unu'a foj'o en'konduk'it'a'j poent'o'j pri sci'o de Esperant'o en diplom'o'j por est'ont'a'j ge'instru'ist'o'j. En Uson'o est'is decid'it'e, ke 24 lern'ej'o'j en San Mateo ek'instru'os Esperant'o'n, kaj plur'a'j efektiv'e komenc'is la instru'ad'o'n. La Universitat'o de Kalifornio en Berkeley aranĝ'is special'a'n kurs'o'n por ge'instru'ist'o'j.

En 1965-66 al'don'iĝ'is nov'a'j ating'o'j. En Brazilo kurs'o'j de Esperant'o est'is en'konduk'it'a'j en 4 pli'a'j'n lern'ej'o'j'n. En Briti'o la situaci'o pli'bon'iĝ'is, ĉar du region'a'j instanc'o'j decid'is aranĝ'i ekzamen'o'j'n pri Esperant'o en mez'grad'a'j lern'ej'o'j, kio fakt'e okaz'is.

En 1966-67 la ital'a Leĝ'projekt'o est'is anonc'it'a en la Parlament'o kaj ricev'is la n-ro'n 1816. Ek'de tiam ĝi est'as kon'at'a kiel Leĝ'projekt'o 1816. En Pollando, en la kadr'o de la t.n. projekt'o “eksperiment'ad'o”, Esperant'o est'is instru'at'a dev'ig'e en kelk'a'j lern'ej'o'j kaj ne'dev'ig'e en mult'a'j.

En 1967-68 la plej grand'a event'o okaz'is en Pollando: la Ministr'o pri Instru'ad'o kaj Super'a'j Lern'ej'o'j publik'ig'is Dekret'o'n, per kiu est'is aprob'it'a projekt'o de program'o por Esperant'o-instru'ad'o en ĉiu'j lern'ej'o'j kiel ne'dev'ig'a stud'objekt'o.

En 1968-69, pro ŝanĝ'o de la reg'ist'ar'o en Italio, neces'is entrepren'i nov'a'j'n paŝ'o'j'n rilat'e la Leĝ'propon'o'n n-ro 1816*. En Aŭstrio est'is publik'ig'it'a dekret'o pri la ebl'o instru'i Esperant'o'n kaj aprob'it'a instru'plan'o. En la balt'a'j respublik'o'j de USSR Estoni'o, Litovio, Latvi'o est'is publik'ig'it'a'j dekret'o'j pri la en'konduk'o de Esperant'o-instru'ad'o en lern'ej'o'j'n sub difin'it'a'j kondiĉ'o'j.

En la period'o 1964-1969 komenc'iĝ'is ankaŭ la ag'ad'o'j sur region'a'j nivel'o'j. Al la plej grav'a'j sen'dub'e aparten'as la Region'a'j Kun'ord'ig'a'j Konferenc'o'j por En'konduk'o de Esperant'o en Lern'ej'o'j'n, okaz'int'a'j en Maribor, Jugoslavio, kun part'o'pren'o de Aŭstrio, Hungari'o, Italio kaj Jugoslavio, al kiu'j post'e al'iĝ'is ankaŭ Bulgario. En'tut'e okaz'is 5 Kun'ord'ig'a'j Konferenc'o'j por tiu ĉi region'o: la unu'a est'is en mart'o 1967; la kvin'a, kaj last'a ĝis nun, okaz'is de la 31-a de mart'o ĝis la 2-a de april'o 1972, ĉiam bon'eg'e organiz'it'a'j kaj apog'it'a'j de la sloven'a'j eduk'a'j aŭtoritat'o'j.

Kiel indik'as ili'a nom'o, la ĉef'a cel'o de tiu'j ĉi konferenc'o'j est'as kun'ord'ig'i la ekzist'ant'a'n instru'ad'o'n de Esperant'o en la lern'ej'o'j de la 5 land'o'j, kaj fin'e ating'i, ke la kompetent'a'j ŝtat'a'j instanc'o'j en'konduk'u sam'temp'e la dev'ig'a'n instru'ad'o'n de Esperant'o en difin'it'a'j'n lern'ej'o'j'n de Aŭstrio, Bulgario, Hungari'o, Italio kaj Jugoslavio. La Konstant'a Organiz'a Komitat'o (Kok) trov'iĝ'as en Maribor, kaj ĝi'a sekretari'o est'is Ludovik'o Prebil. Lern'ej'a'j Komision'o'j (LK) funkci'as en ĉiu'j 5 land'o'j.

La aktiv'ad'o en tiu ĉi region'o — nun Region'o I de Ile'i, kiu est'as organiz'ant'a simil'a'j'n form'o'j'n de kun'labor'o ankaŭ en ali'a'j region'o'j — est'as apart'e signif'a, ĉar la 5 ŝtat'o'j hav'as amik'a'j'n oficial'a'j'n rilat'o'j'n kaj en ili, al'don'e al plur'a'j ali'a'j lingv'o'j, 8 ĉef'a'j naci'a'j lingv'o'j est'as parol'at'a'j: la ital'a, german'a, hungar'a, bulgar'a, makedon'a, serb'a, kroat'a kaj sloven'a. Maribor, en Sloveni'o, prezent'iĝ'as kiel la plej taŭg'a centr'o ne nur tial, ĉar Jugoslavio hav'as najbar'a'j'n lim'o'j'n kun la ceter'a'j 4 land'o'j, sed ankaŭ tial, ĉar ĝi trov'iĝ'as en la mez'o de tiu lingv'a divers'ec'o. Krom'e, Sloveni'o ĉiam hav'is kaj plu hav'as unu'a'rang'a'j'n organiz'ant'o'j'n kaj kler'a'j'n labor'ant'o'j'n por la Inter'naci'a Lingv'o. Tiu region'a kun'labor'o jam don'is bon'a'j'n frukt'o'j'n kaj, esper'ebl'e, produkt'os ankoraŭ pli bon'a'j'n en la est'ont'ec'o. Laŭ la Protokol'o de la 5-a Kun'ord'ig'a Konferenc'o (1972), Esperant'o est'as instru'at'a, al'don'e al ali'a'j lern'ej'o'j, en 22 eksperiment'a'j klas'o'j kun 594 ge'lern'ant'o'j en Bulgario, Hungari'o, Italio kaj Jugoslavio (Kroati'o, Serbi'o kaj Sloveni'o), dum por Aŭstrio mank'is inform'o'j.

Fin'e, sed cert'e ne mal'plej grav'e, neces'as emfaz'i la konsider'ind'a'n re'vigl'iĝ'o'n de Ile'i kun la nun'a, tre inter'naci'a kaj ag'em'a estr'ar'o: ĉef'instru'ist'o R. H. M. Markarian (Briti'o) kiel prezid'ant'o, D-ro M. Dazzini (Italio) sekretari'o, kaj Dora Andersson (Svedi'o) kas'ist'in'o. Apart'e menci'ind'a est'as ankaŭ ĝi'a vic'prezid'ant'o H. Sonnabend (Germanio), sen'lac'a organiz'ant'o de inter'naci'a'j renkont'iĝ'o'j kaj seminari'o'j (ekzempl'e la Pedagogi'a Konferenc'o en Sonnenberg en 1968). Ile'i ankaŭ instig'as organiz'o'n de la land'a'j sekci'o'j: rezult'e, en 1972 Ile'i hav'is sekci'o'j'n en 17 land'o'j. En 1970 komenc'is aper'ad'i Inter'naci'a Pedagogi'a Revu'o, redakt'at'a de H. Sonnabend. Ek'de 1968 H. Sonnabend, kun'e kun R. H. M. Markarian (la last'a est'is membr'o ek'de la fond'o de KKL), reprezent'is Ile'i en la Konsult'a Komision'o pri Lern'ej'o'j. (En 1973 li far'iĝ'is prezid'ant'o de Ile'i.)

En tia'j kondiĉ'o'j KKL decid'is okaz'ig'i la Tri'a'n Lern'ej'a'n Konferenc'o'n. La prezid'ant'o de KKL ricev'is la task'o'n ankoraŭ'foj'e esplor'i la star'punkt'o'n de divers'a'j reg'ist'ar'o'j koncern'e la ebl'ec'o'n de inter'ŝtat'a konvenci'o por laŭ'grad'a kaj paralel'a en'konduk'o de Esperant'o kiel dev'ig'a stud'objekt'o en difin'it'a'n nombr'o'n kaj tip'o'n de lern'ej'o'j almenaŭ en kelk'a'j land'o'j. La ampleks'a labor'o re'komenc'iĝ'is en 1968 kaj est'is fin'it'a antaŭ la Tri'a Lern'ej'a Konferenc'o en 1969. Projekt'o de Konvenci'o kun ebl'a'j modif'o'j, apog'a'j dokument'o'j kaj demand'ar'o'j est'is el'labor'it'a'j. La star'punkt'o de la reg'ist'ar'o'j est'is esplor'it'a ĉu tra rekt'a'j kontakt'o'j, ĉu per'e de kun'labor'ant'o'j en divers'a'j land'o'j.

La Tri'a Inter'naci'a Konferenc'o de Lern'ej'o'j en kiu'j Esperant'o est'as instru'at'a (Tri'a Lern'ej'a Konferenc'o) okaz'is en Dipoli, Helsinki, Finnlando, la 3-an kaj 4-an de aŭgust'o 1969. La Konferenc'o est'is organiz'it'a de KKL en kun'labor'o kun la LKK de la 54-a UK, precip'e ĝi'a komisi'it'o V. Setälä. Ĉe'est'is oficial'a'j reg'ist'ar'a'j reprezent'ant'o'j de 7 land'o'j: Belgi'o, Ĉeĥ'o'slovaki'o, Dan'land'o, Finnlando, Italio, Pollando kaj Svedi'o; reprezent'ant'o'j de 17 land'a'j Esperant'o-asoci'o'j: Aŭstrio, Belgi'o, Briti'o, Bulgario, Ĉeĥ'o'slovaki'o, Dan'land'o, Germanio (FRG), Hungari'o, Israelo, Jugoslavio, Kanado, Nederlando, Norvegi'o, Pollando, Svedi'o, Svis'land'o kaj Uson'o; la reprezent'ant'o'j de 12 land'a'j sekci'o'j de Ile'i: Aŭstrali'o, Briti'o, Bulgario, Ĉeĥ'o'slovaki'o, Franci'o, Germanio (FRG), Hungari'o, Nederlando, Pollando, Svedi'o, Svis'land'o kaj Uson'o. La ĉef'a cel'o de la Konferenc'o est'is pri'stud'i la ebl'ec'o'j'n pri paralel'a en'konduk'o de la Inter'naci'a Lingv'o en la lern'ej'o'j'n kaj universitat'o'j'n sur'baz'e de inter'ŝtat'a konvenci'o. La baz'o de la diskut'o'j est'is tri ĉef'a'j raport'o'j: rezult'o'j de ia enket'o pri la star'punkt'o de divers'a'j reg'ist'ar'o'j rilat'e la ebl'ec'o'j'n de inter'ŝtat'a konvenci'o (Prof. I. Lapenna); rezult'o'j de la enket'o pri la jur'a pozici'o de Esperant'o-instru'ad'o en 28 land'o'j ( R. H. M. Markarian); rezult'o'j de la last'a enket'o pri la nombr'o de lern'ej'o'j, en kiu'j Esperant'o est'as instru'at'a (Rektor'o Helmuth Sonnabend).

Rilat'e la ĉef'a'n demand'o'n la Konferenc'o konstat'is, ke en la aktual'a'j inter'naci'a'j politik'a'j cirkonstanc'o'j — kaj ankaŭ pro ali'a'j kaŭz'o'j — ankoraŭ ne matur'iĝ'is la kondiĉ'o'j por ating'i inter'naci'a'n inter'konsent'o'n sur la plej alt'a nivel'o de inter'ŝtat'a konvenci'o, sed ke est'as pli util'e intens'ig'i la klopod'o'j'n en unu'op'a'j land'o'j kaj maksimum'e kun'ord'ig'i la ag'ad'o'j'n sur region'a nivel'o laŭ la model'o de la Maribora Konferenc'o. Konsider'ant'e tiu'n fakt'o'n, la ĝeneral'a Rezoluci'o de la Konferenc'o antaŭ'vid'as, unu'a'vic'e, la vast'ig'o'n de Esperant'o-instru'ad'o en unu'op'a'j land'o'j, kaj nur en post'a stadi'o la pri'konsider'o'n de inter'ŝtat'a konvenci'o. Ĝi tekst'as:

Rezoluci'o de la Tri'a Lern'ej'a Konferenc'o

Aŭd'int'e la raport'o'j'n kaj konstat'int'e, ke:

(i) Konform'e al la leĝ'o'j kaj dekret'o'j regul'ig'ant'a'j la eduk'a'n sistem'o'n, la Inter'naci'a Lingv'o Esperant'o est'as instru'at'a en ar'o da element'a'j, mez'grad'a'j kaj super'a'j lern'ej'o'j kaj universitat'o'j de 31 land'o'j, kaj ke

(ii) La instru'ad'o de la Inter'naci'a Lingv'o ĉiam pli efik'e serv'as al eduk'ad'o por inter'naci'a kompren'iĝ'o,

La Konferenc'o apelaci'as al instanc'o'j, respond'ec'a'j pri la instru'ad'o kaj eduk'ad'o en divers'a'j ŝtat'o'j vast'ig'i la instru'ad'o'n de Esperant'o en lern'ej'o'j, kaj pri'konsider'i sub'skrib'o'n de inter'ŝtat'a konvenci'o aŭ ali'a inter'konsent'o pri laŭ'grad'a en'konduk'o de la instru'ad'o de la Inter'naci'a Lingv'o en difin'it'a'n nombr'o'n de lern'ej'o'j paralel'e en plur'a'j ŝtat'o'j.

En lig'o kun la fundament'a ide'o de la Rezoluci'o, la Konferenc'o formul'is nombr'o'n da task'o'j kaj sugest'o'j en la Konklud'o'j. La plej grav'a'j el ili est'as: intens'ig'i la klopod'o'j'n por en'konduk'o de Esperant'o en kiel ebl'e plej mult'a'j'n lern'ej'o'j'n kaj por'instru'ist'a'j'n seminari'o'j'n; ating'i oficial'ig'o'n de stud'program'o'j por Esperant'o; cert'ig'i adekvat'a'j'n ekzamen'o'j'n por Esperant'o sur la sam'a nivel'o kiel por ali'a'j stud'objekt'o'j; ating'i, ke la eduk'a'j instanc'o'j oficial'e agnosk'u diplom'o'j'n, por tiu'j, kiu'j dezir'as instru'i Esperant'o'n kaj posed'as la ceter'a'j'n kvalifik'o'j'n por instru'ad'o en lern'ej'o'j; pli'grand'ig'i la ret'o'n de Esperant'o-instru'ant'a'j lern'ej'o'j, kiu'j part'o'pren'as en la projekt'o de Unesk'o “Asoci'iĝ'int'a'j Lern'ej'o'j”; intens'ig'i la klopod'o'j'n en divers'a'j land'o'j por ating'i eksplic'it'a'n jur'a'n rajt'o'n instru'i Esperant'o'n en la lern'ej'o'j.

Per tio la Konsult'a Komision'o pri Lern'ej'o'j komplet'ig'is la task'o'j'n, kiu'j'n ĝi pren'is sur si'n en 1964. Inter'temp'e, kiel montr'it'e, Ile'i tiom fortik'iĝ'is, ke ĝi mem sent'is si'n sufiĉ'e fort'a por plu'e daŭr'e pri'zorg'i kaj evolu'ig'i la labor'o'j'n, pri kiu'j okup'iĝ'is KKL. Sekv'e, laŭ la propon'o de Ile'i, la Estr'ar'o de UEA, kun la aprob'o de la Komitat'o, mal'fond'is KKL en 1970.

La ĉef'a'j konkret'a'j rezult'o'j de tiu tut'a ampleks'a post'milit'a ag'ad'o est'as prezent'it'a'j en plej konciz'a form'o en la sekv'ant'a'j sekci'o'j de tiu ĉi ĉapitr'o.

4.6.2 Jur'a'j Ebl'ec'o'j por Instru'ad'o de Esperant'o en Divers'a'j Land'o'j

En 1968-69 Ced entrepren'is enket'o'n (komisi'it'o R. Markarian) por el'trov'i la jur'a'j'n ebl'ec'o'j'n instru'i la Inter'naci'a'n Lingv'o'n en divers'a'j land'o'j. La cel'o est'is ne nur ek'sci'i la pozici'o'n de Esperant'o en kiel ebl'e plej mult'a'j naci'a'j eduk'a'j sistem'o'j, sed ankaŭ hav'ig'i dokument'a'n material'o'n por apog'i propon'o'j'n pri en'konduk'o de Esperant'o-instru'ad'o en lern'ej'o'j'n de tiu'j land'o'j, en kiu'j tia'j ebl'ec'o'j ankoraŭ ne ekzist'as.

La sub'a tra'rigard'o est'as far'it'a ĉef'e sur'baz'e de la dokument'o de Ced B/Iv/14 de la 28-a de juni'o 1969, sed kun kelk'a'j komplet'ig'o'j. Kvankam la inform'o'j rilat'as nur al 27 land'o'j, ĝi tamen don'as klar'a'n bild'o'n pri la divers'a'j ebl'ec'o'j instru'i la lingv'o'n en lern'ej'o'j. Sam'temp'e ĝi indik'as la voj'o'n, laŭ kiu oni pov'as klopod'i en'konduk'i ĝi'a'n instru'ad'o'n en tiu'j land'o'j, kie ĝi ankoraŭ ne est'as instru'at'a.

Jen la situaci'o en ĉiu el la 27 land'o'j, pri kiu'j est'is ebl'e hav'ig'i inform'o'j'n:

Aŭstrali'o: Ekzist'as neni'u jur'a preskrib'o por aŭ kontraŭ la instru'ad'o de Esperant'o en la lern'ej'o'j. Lern'ej'estr'o'j mem rajt'as decid'i ĉu instru'i ĝi'n aŭ ne.

Aŭstrio: Per Dekret'o 102 de la Federaci'a Ministeri'o por Instru'ad'o de la 23-a de februar'o 1968, oni don'is al Esperant'o la pozici'o'n de fakultativ'a instru'objekt'o kun po du lecion'o'j semajn'e. Laŭ la instru'plan'o oni pov'as instru'i Esperant'o'n en la 3-a kaj 4-a klas'o'j de ĉef'lern'ej'o'j (12-14-jar'a'j infan'o'j).

Per Dekret'o de la sam'a Ministeri'o de la 28-a de aŭgust'o 1946, B1 5058-Iv/8/1946, est'is star'ig'it'a en Vieno (kaj post'e ankaŭ en Innsbruck kaj Salzburg) Ŝtat'a Ekzamen-Komision'o pri Esperant'o. La oficial'a ekzamen'regul'o est'is publik'ig'it'a en la Bulten'o de la Instru'ministeri'o Verordnungsblatt des Bundesministeriums für Unterricht, Stück 10 v. 1/10/46.

Belgi'o: En 1963 la Instru'ministeri'o, en respond'o al Senat'an'o Vandermeulen dir'is, ke la instru'ad'o de Esperant'o inter “krom'a'j kurs'o'j” ne est'as mal'permes'it'a. Tio signif'as, ke lern'ej'estr'o rajt'as en'konduk'i la lingv'o'n laŭ si'a propr'a iniciat'o.

La 30-an de maj'o 1968, D-ro P. Denoel kaj s-ro G. Vanbreuse est'is akcept'it'a'j en la Instru'ministeri'o. Tie alt'a funkci'ul'o dir'is al ili, ke iu normal'a aŭ perfekt'ig'a lern'ej'o, mal'ferm'ant'e kurs'o'n de Esperant'o-instru'ad'o por est'ont'a'j instru'ist'o'j, pov'as pet'i de la ministr'o la agnosk'o'n de tiu kurs'o kaj de la diplom'o dis'don'ot'a post cel'konform'a ekzamen'ad'o. Oni al'don'is, ke tiu konsent'it'a agnosk'o pov'os est'i konsider'at'a kiel ĝeneral'a oficial'ig'o, valor'a por ali'a'j simil'a'j lern'ej'o'j. En 1968, la unu'a kurs'o mal'ferm'iĝ'is en la Lieĝ'a Super'a Pedagogi'a Lern'ej'o.

Brazilo: La 11-an de oktobr'o 1968 la Departement'o pri Unu'a'grad'a kaj Mez'grad'a Instru'ad'o komunik'is, ke la Federaci'a Konsil'ant'ar'o pri Eduk'ad'o re'kon'as la valor'o'n de instru'ad'o de Esperant'o kaj permes'as en'konduk'o'n de la lingv'o en mez'grad'a'j'n lern'ej'o'j'n kiel ne'dev'ig'a objekt'o, sed, konform'e al la valid'a'j leĝ'o'j kaj konsider'ant'e la mal'sam'a'j'n kondiĉ'o'j'n en divers'a'j ŝtat'o'j, las'as tiu'rilat'e la iniciat'o'n al la interes'it'o'j.

Briti'o: La Eduk'ministr'o deklar'is en 1949, ke la Ministr'o est'as nek por nek kontraŭ la instru'ad'o de Esperant'o. Lern'ej'estr'o'j rajt'as decid'i ĉu en'konduk'i Esperant'o'n aŭ ne. Tio'n konfirm'is leter'o de la Eduk'ministeri'o de la 30-a de mart'o 1949, sub'skrib'it'a de la Parlament'a Sekretari'o D. R. Hardman.

Ek'de 1965 ekzist'as ŝtat'a ekzamen'o pri Esperant'o, en la kadr'o de Certificate of Secondary Education (atest'il'o pri du'a'grad'a eduk'iĝ'o), por lern'ej'an'o'j kiu'j stud'is dum minimum'e kvin jar'o'j en iu ajn du'a'grad'a lern'ej'o. Esperant'o pov'as est'i instru'at'a dev'ig'e, dum lern'ej'a'j hor'o'j.

Bulgario: Esperant'o-instru'ist'o'j ricev'as ĉiu'n help'o'n kaj sub'ten'o'n de la reg'ist'ar'o, kaj la lingv'o est'as instru'ebl'a kiel fakultativ'a tem'o. Ekzist'as oficial'a stud'program'o.

Ĉeĥ'o'slovaki'o: La instru'ad'o de Esperant'o ne est'as mal'permes'it'a kaj en kelk'a'j lern'ej'o'j ĝi okaz'as en “liber'vol'a'j interes'rond'o'j” kaj eĉ en la oficial'a'j atest'o'j pov'as est'i menci'o pri ĝi'a lern'ad'o.

Finnlando: Esperant'o pov'as est'i instru'at'a fakultativ'e ekster la oficial'a'j hor'o'j.

Franci'o: En dokument'o de la 11-a de oktobr'o 1938, la tiam'a'j Direktor'o'j pri Teknik'a kaj Du'a'grad'a Eduk'ad'o rekomend'is al la Rektor'o'j de la divers'a'j “Akademi'o'j” tra Franci'o sub'ten'i la dis'vast'ig'o'n de Esperant'o-instru'ad'o. Ili apart'e menci'is la ebl'ec'o'j'n por instru'ad'o de Esperant'o dum la t.n. “direkt'it'a'j ag'ad'o'j” ekster la oficial'a lern'ej'a hor'ar'o.

Germanio (FRG): La nun'a'n situaci'o'n difin'as la decid'o de la Ministr'o'j pri Kultur'a'j Aiferoj de ĉiu'j Land'o'j (Lander) de la 4-a/5-a de novembr'o 1954, revizi'it'a la 28-an/29-an de septembr'o 1961: “La en'konduk'o kiel dev'ig'a Objekt'o est'as mal'akcept'it'a; la instru'ad'o'n de Esperant'o en liber'vol'a'j stud'grup'o'j neni'o mal'help'as.”

Hindio: Est'as neni'u preskrib'o por aŭ kontraŭ la instru'ad'o de Esperant'o.

Hispanio: Esperant'o pov'as est'i instru'at'a dum “krom'a'j hor'o'j” laŭ la elekt'o de la lern'ant'o.

Hungari'o: Esperant'o pov'as est'i instru'at'a laŭ Dekret'o 25386/1963 (Kler'ig'a Bulten'o, Jar'o Vi'i, n-ro 19, la 1-an de oktobr'o 1963, paĝ'o 430. “La instru'ad'o de lingv'o Esperant'o en ĝeneral'a'j kaj mez'a'j lern'ej'o'j”.) Oni rajt'as instru'i Esperant'o'n en la kadr'o de la oficial'a hor'ar'o en ĝeneral'a'j lern'ej'o'j (klas'o'j 5-8), kondiĉ'e ke la instru'ist'o fin'is la kurs'o'j'n de Hungar'a Esperant'o-Asoci'o por lingv'o-instru'ad'o. En mez'lern'ej'o'j Esperant'o pov'as est'i instru'at'a kiel fremd'a lingv'o, ne'dev'ig'e, laŭ la Ministeri'a'j Instrukci'o'j, n-ro 69/1957/M.K.12/M.M.

Israelo: Dum 1967 kaj 1968 oni komenc'is instru'i Esperant'o'n en du mez'grad'a'j lern'ej'o'j en Natanja kun permes'o de lern'ej'estr'o'j kaj la Eduk'ministr'o. En 1967 la Eduk'ministr'o el'don'is tri mil ekzempler'o'j'n de broŝur'o pri la instru'ad'o de Esperant'o en mez'grad'a'j lern'ej'o'j. Sekv'e, okaz'is en mult'a'j lern'ej'o'j preleg'o'j pri Esperant'o, en la kadr'o de soci'a eduk'ad'o. Ekzist'as Esperant'o-ekzamen'o'j kiel por ali'a'j tem'o'j kaj la instru'ist'o'j est'as pag'at'a'j por la Esperant'o-instru'ad'o.

Italio: Cirk. Let. Prot. N. 12411 de la 11-a de februar'o 1951 de la Ministr'o de Publik'a Instru'ad'o inform'is ĉiu'j'n Provveditori agli Studi, t.e. la oficial'ul'o'j'n ŝarĝ'it'a'j'n en ĉiu'j provinc'o'j pri kontrol'ad'o de la unu'a'grad'a'j kaj mez'grad'a'j lern'ej'o'j, ke la instru'ad'o de Esperant'o dev'as est'i favor'at'a almenaŭ en tiu'j centr'o'j, kie jam trov'iĝ'as kvalifik'it'a'j instru'ist'o'j. Sekv'e, oni rajt'as instru'i Esperant'o'n kiel elekt'ebl'a'n stud'objekt'o'n kun permes'o de la lern'ej'estr'o, dum krom'a'j hor'o'j. La instru'ist'o'j ne ricev'as pag'o'n.

La Leĝ'propon'o n-ro 1816 est'is de'nov'e prezent'it'a al la Parlament'o la 23-an de maj'o 1969 kaj ricev'is la nov'a'n numer'o'n 1489. Ĝi cel'as la fakultativ'a'n instru'ad'o'n de Esperant'o al 9-10jar'a'j ge'lern'ant'o'j dum lern'ej'a'j hor'o'j: se elekt'it'a kiel lern'objekt'o, Esperant'o far'iĝ'as dev'ig'a dum tri jar'o'j, post kio ĝi ricev'as menci'o'n en la lern'ej'a diplom'o. Kiel menci'it'e, la projekt'o ankoraŭ ne far'iĝ'is leĝ'o. Pro divers'a'j kaŭz'o'j est'is neces'e re'nov'ig'i la ag'ad'o'n en 1972.

Japani'o: En gvid'libr'o'j por instru'ist'o'j de mez'grad'a'j lern'ej'o'j (11-19jar'a'j lern'ant'o'j) est'as klar'e menci'it'e, ke oni rajt'as oficial'e instru'i Esperant'o'n se la instru'ist'o hav'as diplom'o'n. La tem'o est'as unu'e fakultativ'a, sed post la elekt'o far'iĝ'as dev'ig'a; kaj la instru'ad'o okaz'as ne en la kadr'o de lingv'o-instru'ad'o, sed en tiu de soci'a'j stud'o'j.

En la Manifest'o de la Japan'a Social'ist'a Parti'o trov'iĝ'as punkt'o, kiu cel'as, post eventual'a en'ofic'iĝ'o, la dev'ig'a'n en'konduk'o'n de Esperant'o kiel unu'a lingv'o en ĉiu'j'n element'a'j'n lern'ej'o'j'n.

Jugoslavio: Laŭ leter'o n-ro 61-10/65-1 de la 18-a de mart'o 1965, la Ĉef'o de la Kabinet'o ĉe la Federaci'a Sekretariat'o por Kler'ig'o kaj Kultur'o inform'is Jugoslavi'an Esperant'o-Lig'o'n, ke apart'a permes'o por la instru'ad'o de Esperant'o ne neces'as, ĉar ĝi jam est'as inkluziv'it'a inter la ali'a'j lingv'o'j, kiu'j pov'as est'i fakultativ'e instru'at'a'j en Jugoslavio.

Kanado: Ĉiu provinc'o respond'ec'as pri si'a'j propr'a'j eduk'a'j aranĝ'o'j. Est'as neni'u leĝ'o por aŭ kontraŭ la instru'ad'o de Esperant'o, sed nun'temp'e Esperant'o est'as instru'at'a ĉef'e kiel klub'ag'ad'o post lern'ej'a'j hor'o'j.

Kolombio: Oni rajt'as instru'i Esperant'o'n, sed nur sub la kondiĉ'o, ke tiu instru'ad'o ne kontraŭ'as la ŝtat'a'n sekur'ec'o'n, publik'a'n moral'o'n aŭ ord'o'n. Se instru'at'a, ĝi est'as fakultativ'a tem'o.

Madagaskaro: Esperant'o pov'as est'i instru'at'a kondiĉ'e, ke la instru'ist'o posed'as aŭ (i) Atest'o'n pri Kapabl'ec'o de la Franc'a Esperant'o-Institut'o (antaŭ la 9-a de februar'o 1968), aŭ (ii) la korespond'a'n diplom'o'n de la Malgaŝ'a Esperant'o-Institut'o mem.

Nederlando: Esperant'o est'is en'konduk'it'a en la daŭr'ig'a'j'n element'a'j'n kaj la du'a'grad'a'j'n lern'ej'o'j'n laŭ Reĝ'a Decid'o de la 16-a de juli'o 1964, kiu est'is publik'ig'it'a en la Oficial'a Gazet'o de la 13-a de aŭgust'o 1964, n-ro 307.

Laŭ Reĝ'a Decid'o de la 23-a de decembr'o 1964, publik'ig'it'a en la Oficial'a Gazet'o de la 14-a de januar'o 1965, n-ro 574, est'is en'konduk'it'a la ŝtat'a diplom'o L.O. Diplom'o pri Esperant'o, kiu est'as akir'ebl'a nur por profesi'a'j instru'ist'o'j. Ili ricev'as pag'o'n por la Esperant'o-instru'ad'o. La leĝ'o pri la prepar'a scienc'a instru'ad'o ebl'ig'is, ek'de la 1-a de aŭgust'o 1968, la elekt'o'n de Esperant'o kiel fakultativ'a stud'objekt'o en divers'a'j mez'grad'a'j lern'ej'o'j.

Nov'zeland'o: Ne ekzist'as preskrib'o por aŭ kontraŭ la instru'ad'o de Esperant'o, kvankam la Eduk'a Akt'o list'ig'as divers'a'j'n stud'objekt'o'j'n, kiu'j est'as dev'ig'a'j. Esperant'o ne est'as menci'it'a, sed lern'ej'estr'o rajt'as util'ig'i proksim'um'e kvin hor'o'j'n semajn'e laŭ si'a bon'trov'o; kaj la instru'ad'o de Esperant'o est'as permes'it'a en la kadr'o de tiu'j hor'o'j kaj tiu bon'trov'o, t.e. kiel fakultativ'a stud'objekt'o.

Rilat'e al element'a'j lern'ej'o'j, oficial'a gvid'libr'o pri la instru'ad'o de la angl'a lingv'o sci'ig'as, ke oni rajt'as etend'i la lingv'o-sci'o'j'n de la infan'o'j per la instru'ad'o de lingv'o'j, i.a. ankaŭ Esperant'o.

Pollando: Dokument'o, publik'ig'it'a la 1-an de decembr'o 1967, detal'e klar'ig'as la stud'program'o'n por la instru'ad'o de Esperant'o en la unu'a'j tri jar'o'j de la lern'ad'o en element'a'j kaj mez'a'j lern'ej'o'j. La lingv'o est'as oficial'e instru'ebl'a, ne'dev'ig'e, en la kadr'o de ekster'lecion'a'j stud'o'j. Instru'ist'o'j pov'as ricev'i oficial'a'n rajt'ig'il'o'n por la instru'ad'o de Esperant'o.

Sud'afrik'o: Est'as neni'u preskrib'o por aŭ kontraŭ la instru'ad'o de Esperant'o.

Svis'land'o: Est'as neni'u preskrib'o por aŭ kontraŭ la instru'ad'o de Esperant'o; la kanton'o'j mem rajt'as decid'i pri tio.

USSR: Kun la permes'o de la eduk'a'j aŭtoritat'o'j oni rajt'as instru'i Esperant'o'n fakultativ'e dum krom'a'j hor'o'j.

Apart'a situaci'o ekzist'as en tri SSR. Ek'de septembr'o 1969 la Ministeri'o pri Kler'ig'o de Eston'a SSR permes'as la instru'ad'o'n de Esperant'o en la 8-a klas'o de la lern'ej'o'j, kondiĉ'e ke trov'iĝ'u kompetent'a instru'ist'o kaj ke minimum'e 15 ge'lern'ant'o'j elekt'u la kurs'o'n. En Litova SSR, laŭ Decid'o de april'o 1969, est'as ebl'e instru'i Esperant'o'n en mez'grad'a'j lern'ej'o'j. En la komenc'o est'is 19 lern'ej'o'j, en kiu'j'n est'is en'konduk'it'a'j kurs'o'j de Esperant'o. La nov'a decid'o est'is anonc'it'a per 40-paĝ'a oficial'a broŝur'o de la Eduk'ministeri'o de Litova SSR, en 3.000 ekzempler'o'j ( Uzsienio halbu ir Esperanto kalbos fakultaityviniu uzsiemimu: Programos. Kaunas: Sviesa, 1968).

Laŭ la nov'a program'o Esperant'o'n pov'as lern'i la klas'o'j 7-a ĝis 11-a kaj la objekt'o est'as fakultativ'a. La oficial'a stud'program'o antaŭ'vid'as instru'ad'o'n de 1H hor'o'j semajn'e. La dokument'o atent'ig'as, ke la Inter'naci'a Lingv'o est'as “la plej rapid'e lern'ebl'a el ĉiu'j lingv'o'j de la mond'o”, kaj ke ĝi don'as baz'o'n por la post'a lern'ad'o de ali'a'j lingv'o'j. Last'e, ankaŭ la Ministeri'o pri Eduk'ad'o de Latv'a SSR el'don'is instru'program'o'n de Esperant'o, dev'ig'a'n por ĉiu'j lern'ej'o'j, kie trov'iĝ'as instru'kapabl'a'j kon'ant'o'j de la lingv'o kaj interes'iĝ'ant'o'j por lern'ad'o. Unu'iĝ'o de Instru'ist'o'j organiz'is la unu'a'j'n oficial'a'j'n kurs'o'j'n de Esperant'o, ne nur por instru'ist'o'j, sed ankaŭ por ali'a'j person'o'j. La instru'ist'o'j ricev'as salajr'o'n.

Uson'o: Est'as neni'u leĝ'o por aŭ kontraŭ la instru'ad'o de Esperant'o. La lern'ej'estr'o, kutim'e kun la aprob'o de la lern'ej'a konsil'ant'ar'o (lok'a'j civit'an'o'j), pov'as far'i decid'o'n pri la en'konduk'o de Esperant'o.

4.6.3 Lern'ej'o'j kun Esperant'o kiel Stud'objekt'o

Post la Du'a Mond'milit'o, ok foj'o'j'n est'is far'it'a'j enket'o'j pri la stat'o de Esperant'o en lern'ej'o'j de ĉiu'j grad'o'j kaj spec'o'j: element'a'j, du'a'grad'a'j, por'instru'ist'a'j, komerc'a'j, meti'a'j aŭ simil'a'j. En kelk'a'j el la enket'o'j est'is inkluziv'it'a'j ankaŭ universitat'o'j, dum en ali'a'j kaz'o'j est'is far'it'a'j apart'a'j enket'o'j pri la stat'o en universitat'o'j kaj sam'rang'a'j lern'ej'o'j. Er'i la sub'a'j inform'o'j est'as don'it'a'j komplet'a'j cifer'o'j pri ĉiu'j lern'ej'o'j, unu'a'vic'e kaj ĉef'e laŭ la rezult'o'j de la enket'o'j. Neces'as atent'ig'i, ke en la nord'a hemisfer'o la lern'ej'a jar'o daŭr'as proksim'um'e de septembr'o ĝis juni'o. Tial est'as uz'it'a la esprim'o “dum la lern'ej'a period'o 1946-47” aŭ simil'e por la ceter'a'j lern'ej'a'j jar'o'j. Sed en ali'a'j part'o'j de la mond'o la lern'ej'a jar'o komenc'iĝ'as kaj fin'iĝ'as en ali'a'j monat'o'j. Tial, la rezult'o'j de la enket'o'j rilat'as aŭ preciz'e al la lern'ej'a jar'o kiel indik'it'e, aŭ al unu el la du kalendar'a'j jar'o'j: la antaŭ'e menci'it'a, aŭ la post'a. Esenc'e, tio ne ŝanĝ'as la afer'o'n, ĉar la cel'o ja est'as don'i super'rigard'o'n pri Esperant'o kiel stud'objekt'o en lern'ej'o'j en difin'it'a'j period'o'j kun iom da inter'spac'o'j.

Ĉi tie est'as don'it'a'j nur la land'o'j, en kies lern'ej'o'j Esperant'o est'is instru'at'a en difin'it'a lern'ej'a jar'o, la nombr'o de lern'ej'o'j por ĉiu unu'op'a land'o, kaj la nombr'o de ĉiu'j ge'lern'ant'o'j. La du cifer'o'j post la nom'o de la land'o indik'as la nombr'o'n de lern'ej'o'j kaj la nombr'o'n de ge'lern'ant'o'j, kiu'j lern'is Esperant'o'n. Ekzempl'e: “Briti'o 15/1160” signif'as, ke Esperant'o est'is instru'at'a en 15 brit'a'j lern'ej'o'j kaj ke la nombr'o de ĉiu'j ge'lern'ant'o'j est'is 1.160. En la statistik'a'j tra'rigard'o'j, precip'e en tiu'j far'it'a'j de Ced ek'de la lern'ej'a jar'o 1955-56, trov'iĝ'as nombr'o da ali'a'j preciz'a'j inform'o'j: nom'o de la lern'ej'o; tip'o: unu'a'grad'a, du'a'grad'a, universitat'o kaj sam'rang'a lern'ej'o; ĉu la lern'ej'o est'as nur por knab'o'j, nur por knab'in'o'j, aŭ miks'it'a kaj la preciz'a nombr'o de ĉiu'j ge'lern'ant'o'j en ĉiu el la menci'it'a'j kategori'o'j; kondiĉ'o'j por instru'ad'o de Esperant'o, precip'e ĉu oficial'a aŭ ne'oficial'a, dev'ig'a aŭ ne'dev'ig'a, en la instru'program'o aŭ ekster ĝi; long'ec'o de la kurs'o'j (nombr'o de jar'o'j); nom'o de la instru'ist'o kaj adres'o de la lern'ej'o.

Jen, do resum'a'j inform'o'j, baz'it'a'j ĉef'e sur la publik'ig'it'a'j dokument'o'j:

En la lern'ej'a jar'o 1946-47 Esperant'o est'is instru'at'a en jen'a'j land'o'j: Belgi'o 2/23, Briti'o 15/1160, Bulgario 1/30, Ĉeĥ'o'slovaki'o 6/ 210, Dan'land'o 2/75, Finnlando 2/50, Franci'o 12/244, Grek'land'o 12/ 1111, Hungari'o 4/111, Italio 1/25, Nederlando 5/92, Norvegi'o 2/42, Nov'zeland'o 1/10, Pollando 5/130, Svedi'o 3/286, Uson'o 2/4. En'tut'e do Esperant'o est'is instru'at'a en 75 lern'ej'o'j en 16 land'o'j al 3.603 ge'lern'ant'o'j. La statistik'a tra'rigard'o est'is publik'ig'it'a en la Jar'libr'o de UEA, Du'a Part'o, 1947.

En la lern'ej'a jar'o 1950-51 la situaci'o est'is: Aŭstrio 7/185, Brazilo 1/150, Briti'o 22/1539, Bulgario 1/12, Ĉeĥ'o'slovaki'o 8/147, Dan'land'o 2/11, Finnlando 2/102, Franci'o 28/408, Germanio 23/558, Grek'land'o 13/1613, Hungari'o 1/25, Italio 2/120, Jugoslavio 2/60, Nederlando 11/273, Norvegi'o 1/12, Pollando 1/49, Svedi'o 3/49. En'tut'e, do Esperant'o est'is instru'at'a en 128 lern'ej'o'j de 17 land'o'j al 5.313 ge'lern'ant'o'j. Sam'e kiel en la antaŭ'a period'o, ankaŭ en tiu ĉi Grek'land'o est'is la plej fort'a. Kelk'a'j land'o'j aper'is en la list'o, dum ali'a'j mal'aper'is. La statistik'o est'is publik'ig'it'a en la Jar'libr'o de UEA, Du'a Part'o, 1951.

En 1954 est'is far'it'a urĝ'a enket'o nur pri la nombr'o de lern'ej'o'j kun Esperant'o kiel stud'objekt'o en divers'a'j land'o'j, sed ne pri la nombr'o de ge'lern'ant'o'j kaj ali'a'j detal'o'j. Tiu'n enket'o'n entrepren'is Ced por hav'ig'i la plej last'a'j'n inform'o'j'n pri la stat'o de Esperant'o en lern'ej'o'j, tuj antaŭ la Ĝeneral'a Konferenc'o de Unesk'o, okaz'ont'a en novembr'o-decembr'o 1954 en Montevide'o. La rezult'o de tiu enket'o est'is: Aŭstrio 7, Brazilo 1, Briti'o 21, Dan'land'o 1, Finnlando 1, Franci'o 28, Germanio 23, Grek'land'o 3, Hungari'o 1, Italio 2, Jugoslavio 36, Nederlando 11, Norvegi'o 1, Svedi'o 3, Uson'o 19, do en'tut'e 158 lern'ej'o'j en 15 land'o'j. Est'as rimark'ind'e, ke en tiu ĉi jar'o Jugoslavio hav'is la plej grand'a'n nombr'o'n da lern'ej'o'j, dum Briti'o, Franci'o kaj Germanio solid'e konserv'is la pozici'o'j'n.

En la lern'ej'a jar'o 1955-56 la situaci'o prezent'iĝ'is jen'e: Aŭstrio 3/35, Belgi'o 1/25, Briti'o 17/806, Ĉeĥ'o'slovaki'o 2/47, Dan'land'o 1/21, Finnlando 3/71, Franci'o 17/230, Germanio (FRG) 9/237, Hispanio 2/30, Hungari'o 1/15, Italio 9/314, Japani'o 3/219, Jugoslavio 53/1813, Kanado 1/12, Maroko 1/30, Meksikio 1/19, Nederlando 10/219, Nov'zeland'o 1/10, Norvegi'o 3/53, Svis'land'o 3/65, Uson'o 2/58. En tiu ĉi lern'ej'a jar'o aper'as Japani'o, Maroko kaj Meksikio; Jugoslavio far'is pli'a'n rimark'ind'a'n progres'o'n. En'tut'e, do, est'is 143 lern'ej'o'j kun 4.329 ge'lern'ant'o'j en 21 land'o'j.

En la lern'ej'a jar'o 1959-60 ia situaci'o konsider'ind'e pli'bon'iĝ'is: Aŭstrali'o 1/80, Aŭstrio 2/70, Belgi'o 1/10, Brazilo 6/330, Briti'o 20/883, Bulgario 1/70, Ĉeĥ'o'slovaki'o 1/20, Dan'land'o 5/144, Finnlando 4/128, Franci'o 43/1277, Germanio (FRG) 9/511, Germanio (GDR) 1/15, Grek'land'o 11/2200, Hispanio 2/21, Hungari'o 8/199, Italio 19/588, Japani'o 4/146, Jugoslavio 171/5429, Nederlando 7/134, Norvegi'o 5/?, Nov'zeland'o 4/120, Pollando 9/382, Sovet'a Uni'o 2/41, Svedi'o 1/10, Svis'land'o 4/95, Urugvajo 2/23, Uson'o 3/111. La plej rimark'ind'a'j progres'o'j est'is far'it'a'j en Franci'o kaj Jugoslavio. Por la unu'a foj'o aper'as Sovet'a Uni'o kaj Urugvajo. En'tut'e est'is 346 lern'ej'o'j kun 13.037 ge'lern'ant'o'j en 27 land'o'j.

En la lern'ej'a jar'o 1962-63 la stat'o est'is: Argentino 3/192, Aŭstrio 8/141, Aŭstrali'o 3/74, Belgi'o 5/110, Brazilo 6/429, Briti'o 28/1361, Bulgario 46/1479, Ĉeĥ'o'slovaki'o 4/60, Dan'land'o 17/308, Finnlando 6/229, Franci'o 71/1516, Germanio (FRG) 14/222, Germanio (GDR) 1/19, Grek'land'o 11/692, Hispanio 6/107. Hungari'o 39/867, Irlando 1/31, Italio 23/ 1089, Japani'o 26/428, Jugoslavio 139/3021, Kanado 2/21, Nederlando 7/64, Norvegi'o 1/10, Nov'zeland'o 3/85, Pollando 77/3350, Porto'rik'o 1/44, Rumani'o 1/10, Sovet'a Uni'o 2/25, Svis'land'o 1/10, Svedi'o 2/24, Urugvajo 1/5, Uson'o 8/249, aŭ en'tut'e 563 lern'ej'o'j kun 16.272 ge'lern'ant'o'j en 32 land'o'j. De'nov'e aper'is kelk'a'j nov'a'j land'o'j. La plej rimark'ind'a'j progres'o'j est'is far'it'a'j en Bulgario, Hungari'o, Jugoslavio kaj Pollando.

En la lern'ej'a jar'o 1965-66 Esperant'o est'is lern'ej'a stud'objekt'o en: Argentino 4/83, Aŭstrali'o 4/314, Aŭstrio 3/31, Belgi'o 6/183, Bermudo 1/1, Brazilo 7/482, Briti'o 33/1554, Bulgario 87/4200, Cejlon'o 1/?, Ĉeĥ'o'slovaki'o 8/79, Ĉini'o 3/59, Dan'land'o 4/60, Finnlando 6/137, Franci'o 63/1316, Germanio (FRG) 13/135, Gronland'o 1/12, Hindio 1/20, Hispanio 3/63, Hungari'o 27/583, Israelo 4/40, Italio 18/485, Japani'o 10/212, Jugoslavio 14/452, Kanado 1/25, Kore'o 1/ 360, Meksikio 1/200, Nederlando 12/322, Norvegi'o 1/20, Nov'zeland'o 5/1301, Pollando 57/3071, Rumani'o 1/?, Sovet'a Uni'o 1/100, Svedi'o 4/48, Svis'land'o 1/7, Urugvajo 1/?, Uson'o 19/348, Vjetnam'o 1/?, en'tut'e 427 lern'ej'o'j kun 16.302 ge'lern'ant'o'j en 37 land'o'j. Neces'as atent'ig'i, ke, kompren'ebl'e, neni'u statistik'o est'is absolut'e komplet'a, ĉar okaz'is, ke lern'ej'o'j ne respond'is al demand'ar'o'j, aŭ far'is tio'n tro mal'fru'e, aŭ el'las'is la nombr'o'n de ge'lern'ant'o'j, sed en tiu ĉi lern'ej'a jar'o la nombr'o de el'las'o'j est'is pli alt'a ol en la antaŭ'a'j enket'o'j. Tio apart'e koncern'as Jugoslavion, el kiu ven'is inform'o'j nur pri 14 lern'ej'o'j. En la tra'rigard'o aper'as plur'a'j nov'a'j land'o'j, el kiu'j apart'e menci'ind'a'j est'as Bermudo, Cejlon'o, Ĉini'o, Gronland'o, Hindio kaj Kore'o. Tiu'n ĉi enket'o'n far'is Ced en kun'labor'o kun Ile'i. Konsider'ant'e la menci'it'a'j'n mank'o'j'n kaj el'las'o'j'n, Ced publik'ig'is Dok. B/Iv/12 en form'o de nur provizor'a statistik'o.

Statistik'a Tra'rigard'o

En la lern'ej'a jar'o 1968-69 la lern'ej'a situaci'o prezent'iĝ'is jen'e: Argentino 5/167, Aŭstrali'o 1/25, Aŭstrio 3/57, Belgi'o 5/88, Brazilo 7/356, Briti'o 25/1815, Bulgario 75/2439, Ĉeĥ'o'slovaki'o 23/330, Dan'land'o 8/84, Finnlando 3/63, Franci'o 43/612, Germanio (FRG) 9/143, Gronland'o 1/20, Hindio 1/42, Hispanio 3/84, Hungari'o 96/1937, Irlando 1/12, Israelo 4/76, Italio 23/974, Japani'o 38/515, Jugoslavio 35/ 926, Kanado 1/34, Kore'o 11/388, Nederlando 8/172, Nov'zeland'o 25/1318, Pollando 56/3300, Rumani'o 1/15, Sovet'a Uni'o 4/110, Svedi'o 2/22, Svis'land'o 3/17, Uson'o 23/364. En'tut'e, do, Esperant'o est'is instru'at'a en 543 lern'ej'o'j kun 16.505 ge'lern'ant'o'j en 31 land'o'j. Rimark'ind'a'j est'as la progres'o'j en Bulgario, Hungari'o kaj la tre firm'a pozici'o de Pollando, dum ali'flank'e Jugoslavio, kvankam plu relativ'e fort'a, tamen ĉes'ig'is la instru'ad'o'n de Esperant'o en sufiĉ'e grand'a nombr'o da lern'ej oj.

Ĉiu'j supr'a'j cifer'o'j pri la nombr'o de land'o'j, lern'ej'o'j kaj ge'lern'ant'o'j, kiel ankaŭ la pli detal'a'j en la font'a'j dokument'o'j, est'as minimum'a'j, ĉar (i) en kelk'a'j kaz'o'j est'is absolut'e mal'ebl'e ricev'i inform'o'j'n el tiu aŭ ali'a land'o; (ii) en ali'a'j kaz'o'j mank'is iu'j inform'o'j, ekzempl'e pri la nombr'o de ge'lern'ant'o'j en iu lern'ej'o, kvankam la lern'ej'o mem est'is indik'it'a; (iii) okaz'is ankaŭ, ke la respond'ec'a'j ge'instru'ist'o'j ne re'ag'is je la pet'o'j kaj ne re'send'is la plen'ig'it'a'j'n demand'ar'o'j'n, eĉ kiam for'est'is ekster'a'j mal'help'o'j por far'i tio'n. En ĉiu okaz'o, la nombr'o de lern'ej'o'j kaj ge'lern'ant'o'j est'is — laŭ fid'ind'a'j font'o'j — pli alt'a'j, sed, pro mank'o de pruv'a'j dokument'o'j, Ced lim'ig'is si'n nur al material'o'j hav'ig'it'a'j per'e de la menci'it'a'j enket'o'j kaj sub'skrib'it'a'j de respond'ec'a'j enket'it'o'j.

4.6.4 Universitat'o'j

Al'don'e al la ĝeneral'a'j enket'o'j pri instru'ad'o de Esperant'o en la lern'ej'o'j, la Centr'o pri Esplor'o kaj Dokument'ad'o pri la Mond'a Lingv'o-Problem'o apart'e okup'iĝ'is ankaŭ pri la Inter'naci'a Lingv'o kiel stud'objekt'o en universitat'o'j kaj sam'rang'a'j alt'lern'ej'o'j en divers'a'j land'o'j.

La unu'a enket'o est'is far'it'a en 1953 kaj la rezult'o'j publik'ig'it'a'j en Dok. B/V/l. Ali'a enket'o est'is entrepren'it'a en 1955 kia'j la rezult'o'j aper'is en Dok. B/V/2. La last'a enket'o okaz'is en 1969-70. La ĉef'a'j rezult'o'j trov'iĝ'as en la sub'a tra'rigard'o. En ĝi est'as menci'it'a'j, laŭ'vic'e, jen'a'j inform'o'j pri ĉiu land'o kaj urb'o: 1. Nom'o de la universitat'o aŭ sam'grad'a instituci'o; 2. Jar'o de fond'iĝ'o, se kon'at'a; 3. Katedr'o aŭ lektor'at'o; 4. Dev'ig'a aŭ ne'dev'ig'a objekt'o (ev. ekzamen'a objecto).

Montr'iĝ'as, ke fakt'e ekzist'as nur unu katedr'o de la Inter'naci'a Lingv'o (Esperant'o), nom'e en La Laguna, Tenerife, Hispanio (Prof. Juan Regulo-Perez), dum en ĉiu'j ali'a'j kaz'o'j tem'as pri “lektor'at'o'j”. Pro ia grand'a'j diferenc'o'j inter la sistem'o'j de super'a eduk'ad'o en divers'a'j land'o'j — kaj sam'e grand'a mal'sam'ec'o de universitat'a'j titol'o'j — la esprim'o “lektor'at'o” est'as uz'it'a en la plej ĝeneral'a senc'o de la vort'o, nom'e kiel objekt'o en oficial'a universitat'a instru'program'o (ne sporad'a kurs'o), tut'e egal'e ĉu tem'as pri Esperant'o kiel sen'de'pend'a stud'objekt'o en lingv'o'scienc'a fakultat'o (aŭ egal'grad'a instituci'o), aŭ nur pri al'don'a objekt'o en la kadr'o de ali'spec'a fakultat'o, ekzempl'e jur'a, natur'scienc'a, filozofi'a ktp. Ceter'e, en kelk'a'j land'o'j “filozofi'a fakultat'o” est'as oft'e fakultat'o, kiu instru'as ne nur filozofi'o'n, sed ankaŭ lingv'o'scienc'o'n kaj unu'op'a'j'n lingv'o'j'n.

Kun tiu'j rezerv'o'j kaj atent'ig'o'j, la situaci'o prezent'iĝ'as jen'e:

Aŭstrio

Innsbruck: 1. Institut'o de Kompar'a Lingv'ist'ik'o, Filozofi'a Fakultat'o, Leopold-Franzens-Universität; 2. 1948; 3. lektor'at'o; 4. ne'dev'ig'a.

Wien: 1. Hochschule für Bodenkultur; 2. 1946; 3. lektor'at'o, 4. ne'dev'ig'a.

Briti'o

Liverpool: 1. Filozofi'a Fakultat'o de la Universitat'o; 2. 1931; 3. lektor'at'o; 4. ne'dev'ig'a.

Southampton: 1. School of Navigation, Universitat'o; 2. ne'kon'at'a; 3. ne'oficial'a; 4. ne'dev'ig'a.

Bulgario

Sofio: 1. Fakultat'o de Slav'a Filologi'o de la Sofia Universitat'o; 2. 1924; 3. lektor'at'o ĉe la katedr'o de Ĝeneral'a Lingv'ist'ik'o; 4. ne'dev'ig'a, sed ekzamen'a por tiu'j, kiu'j tio'n dezir'as.

Sviŝtov: 1. Fakultat'o, Institut'o por Alt'a'j Ekonomi'a'j kaj Financ'a'j Stud'o'j; 2. 1962; 3. lektor'at'o; 4. ne'dev'ig'a, sed ekzamen'a.

Varna: 1. Super'a Institut'o por Naci'a Ekonomi'o “ Dimitar Blagoev”; instru'at'a en du fakultat'o'j: (i) Komerc'a kaj Var'scienc'a Fakultat'o kaj (ii) Fakultat'o pri Libr'o'ten'ad'o; 2. 1962; 3. katedr'o pri fremd'a'j lingv'o'j (rim.: en la kadr'o de la katedr'o est'as instru'at'a'j la angl'a, german'a, Esperant'o, franc'a kaj rus'a); 4. ne'dev'ig'a.

Ĉeĥ'o'slovaki'o

Praha: 1. Husova Fakultat'o Praha, Dejvice; 2. ne'kon'at'a; 3. lektor'at'o; 4. ne'dev'ig'a.

Finnlando

Helsinki: 1. Helsingin Yliopisto (Universitat'o de Helsinki); 2. 1967; 3. lingv'o'instru'o (instru'as “lingv'o'instru'ist'o”, kiu ne hav'as la titol'o'n de lektor'o aŭ pli alt'a'n) por student'o'j de ĉiu'j fakultat'o'j; 4. ne'dev'ig'a.

Franci'o

Aix-en-Provence: 1. Faculté des Lettres et Sciences Humaines de la Universitat'o; 2. ne'kon'at'a; 3. lektor'at'o; 4. ne'dev'ig'a.

Germanio (FRG)

Hamburg: 1. Universitat'o de Hamburg; 2. 1950, re'nov'ig'it'a en 1954; 3. komisi'o de la lektor'o por ĉiu'j student'o'j; 4. ne'dev'ig'a.

Saarbrücken: 1. Universität des Saarlandes, Filozofi'a Fakultat'o; 2. 1968; 3. instru'komisi'o ( Lehrauftrag) sam'e kiel en Hamburg; 4. ne'dev'ig'a sed ebl'as atest'o'j egal'valor'a'j al semestr'a'j ekzamen'o'j.

Hispanio

La Laguna ( Tenerife): 1. Institut'o pri Lingv'o'j de Univers'id'ad de La Laguna; 2. 1963; 3. katedr'o; 4. dev'ig'a kaj ekzamen'a objekt'o por la en'skrib'it'o'j.

Hungari'o

Budapest: 1. Scienc'universitat'o, Filozofi'a Fakultat'o; 2. ne'menci'it'a; 3. lektor'at'o en la kadr'o de la katedr'o pri Ĝeneral'a Lingv'ist'ik'o kaj Fonetik'o; 4. dev'ig'a kiel tri'a fak'o, ŝtat'ekzamen'a objekt'o.

Esztergom: 1. Instru'ist'a Akademi'o; 2. 1967; 3. lektor'at'o de fremd'a'j lingv'o'j; 4. ne'dev'ig'a, sed ekzamen'a objekt'o por la en'skrib'it'o'j.

Pecs: 1. Pedagogi'a Alt'lern'ej'o; 2. 1967; 3. lektor'at'o de fremd'a'j lingv'o'j; 4. ne'dev'ig'a, sed ekzamen'a objekt'o por la en'skrib'it'o'j.

Italio

Caltagirone: 1. Super'a Lern'ej'o por Soci'a'j Asist'ant'o'j kun rang'o de Fakultat'o; 2. ne'kon'at'a; 3. lektor'at'o; 4. dev'ig'a kaj ekzamen'a objekt'o.

Catania: 1. Super'a Lern'ej'o por Soci'a'j Asist'ant'o'j kun rang'o de Fakultat'o; 2. ne'kon'at'a; 3. lektor'at'o; 4. dev'ig'a kaj ekzamen'a objekt'o.

Japani'o

Takamatu: 1. Meizen Tanki Daigaku (Universitat'o); 2. ne'kon'at'a; 3. ne'kon'at'a; 4. ne'kon'at'a.

Takamatu: 1. Kagawa Daigaku (Universitat'o); 2. ne'kon'at'a; 3. ne'kon'at'a; 4. ne'kon'at'a.

Jugoslavio

Zagreb: 1. Fakultet Ekonomskiih Nauka (Fakultat'o de Ekonomik'a'j Scienc'o'j), Universitat'o de Zagreb; 2. 1925 ; 3. lektor'at'o; 4. ne'dev'ig'a.

Kore'o

Taegu: 1. Yeungnam Universitat'o; 2. 1951; 3. lektor'at'o; 4. ne'dev'ig'a.

Taegu: 1. Kyongbuk Universitat'o; 2. ne'kon'at'a; 3. lektor'at'o; ne'dev'ig'a.

Taegu: 1. Pedagogi'a Kolegi'o; 2. ne'kon'at'a; 3. ne'kon'at'a; 4. ne'kon'at'a.

Nederlando

Amsterdam: 1. Universiteit van Amsterdam (Universitat'o de Amsterdam), Filologi'a Fakultat'o; 2. re'konfirm'it'a en januar'o 1969; 3. privat'docent'ec'o; 4. ne'dev'ig'a.

Pollando

Krakow: 1. Filologi'a Fakultat'o de Uniwersytet Jagiellonski; 2. 1946; 3. lektor'at'o; 4. ne'dev'ig'a, sed ekzamen'a objekt'o.

Krakow: 1. Super'a Pedagogi'a Alt'lern'ej'o, Filologi'a Fakultat'o; 2. 1958; 3. lektor'at'o; 4. ne'dev'ig'a, sed ekzamen'a objekt'o.

Szczecin: 1. Agrikultur'a Alt'lern'ej'o; 2-4 ne'kon'at'a'j.

Torun: 1. Universitat'o de N. Kopernik; 2-4 ne'kon'at'a'j.

Uson'o

Elizabethtown: Elizabethtown College (Kolegi'o), Departement'o de Lingv'o'j; 2. 1951; 3. lektor'at'o; 4. ne'dev'ig'a.

En'tut'e, do, ekzist'as unu katedr'o kaj 29 lektor'at'o'j en 16 land'o'j. Laŭ la statistik'o de 1953, ekzist'is 20 lektor'at'o'j en 8 land'o'j, sed eĉ ne unu katedr'o.

Kompren'ebl'e, en sufiĉ'e mult'a'j universitat'o'j est'as plu far'at'a'j kurs'o'j de Esperant'o, sed tia instru'ad'o, kvankam tre grav'a, ne trov'iĝ'as en la universitat'a'j program'o'j. Apart'e menci'ind'a'j est'as la kurs'o'j en kelk'a'j uson'a'j universitat'o'j en 1971 kaj 1972. Ili'a nombr'o mult'iĝ'as kaj oni pov'as atend'i, ke baldaŭ form'iĝ'os lektor'at'o'j aŭ simil'a'j grad'o'j kun konstant'a karakter'o almenaŭ en kelk'a'j el ili, ekzempl'e en Fort Lauderdale (Florido), en Carbondale (Sud'a Illinois), Berkeley (Kalifornio).

4.6.5 Konklud'a'j Rimark'o'j

Kelk'a'j konklud'o'j al'trud'iĝ'as.

La unu'a est'as, ke grand'a labor'o jam est'as far'it'a ankaŭ sur tiu ĉi kamp'o, oft'e kun pozitiv'a'j rezult'o'j. Iom atent'a stud'o de la publik'ig'it'a'j material'o'j montr'as, ke en la post'milit'a period'o est'as far'it'a daŭr'a, solid'a progres'o, kvankam cert'e ne spektakl'a, malgraŭ mult'a'j mal'facil'aĵ'o'j. Evident'iĝ'as ankaŭ, ke en mult'a'j kaz'o'j est'as rimark'ebl'a konsider'ind'a fluktu'ad'o: en'konduk'o de la lingv'o en la lern'ej'o'j'n kaj instru'ad'o dum kelk'a'j lern'ej'a'j jar'o'j, kaj subit'a mal'aper'o el la instru'program'o'j. Ali'flank'e, ekzist'as ankaŭ mult'e da konstant'ec'o en ali'a'j kaz'o'j: sen'inter'romp'e la sam'a'j lern'ej'o'j aper'as en la statistik'o'j. Est'as sen'dub'e, ke la situaci'o mult'e de'pend'as ne nur de la kvalit'o kaj ampleks'o de ag'ad'o en lern'ej'a'j medi'o'j, ĉu far'e de unu'op'ul'o'j, ĉu de la kompetent'a'j Esperant'o-organiz'aĵ'o'j, sed ankaŭ de la star'punkt'o, kiu'n hav'as la eduk'a'j aŭtoritat'o'j; kaj tiu star'punkt'o si'a'vic'e mult'e de'pend'as de la ĝeneral'a politik'a klimat'o en unu'op'a land'o en difin'it'a period'o.

Plu'a konklud'o est'as, ke la mal'sam'ec'o'j rilat'e la ating'o'j'n est'as oft'e tre grand'a'j. Se en difin'it'a period'o Esperant'o est'as instru'at'a en 171 lern'ej'o'j kun 5.429 ge'lern'ant'o'j nur en unu land'o (Jugoslavio en 1959-60), dum en ĉiu'j ali'a'j 26 land'o'j ĝi est'as instru'at'a en 175 lern'ej'o'j kun en'tut'e 7.708 ge'lern'ant'o'j, en mult'a'j land'o'j eĉ nur en unu aŭ du lern'ej'o'j kun kelk'dek'o da ge'lern'ant'o'j, tiam for'est'as la ekvilibr'o, kiu est'as esenc'e grav'a por instru'ad'o de lingv'o ver'e inter'naci'a laŭ si'a'j karakter'o kaj cel'o. Tio, sam'temp'e, klar'e indik'as la voj'o'n por plu'a ag'ad'o: paralel'a vast'ig'ad'o de Esperant'o-instru'ad'o en kiel ebl'e plej mult'a'j lern'ej'o'j de divers'a'j land'o'j laŭ la model'o de la kun'ord'ig'a'j aktiv'ad'o'j de Maribor. Nur paralel'a, sam'temp'a, maksimum'e egal'a vast'ig'o garanti'as solid'a'j'n sukces'o'j'n kaj la fin'a'n oficial'ig'o'n en form'o de inter'ŝtat'a konvenci'o.

5.2.1 En'konduk'o

Unu el la plej ne'kon'at'a'j fakt'o'j est'as la ekzist'o de original'a literatur'o esperant'lingv'a.

Dank’ al la unu'a literatur'a period'o, dum kiu flor'is ĉef'e traduk'literatur'o, kaj dum kiu fiks'iĝ'is, tia'manier'e, la fundament'o'j de lingv'a kaj kultur'a tradici'o'j, pov'is, je cert'a moment'o, kresk'i propr'a, aŭtonom'a Esperant'a literatur'o ĝis alt'a valor'nivel'o.

Tiu original'a literatur'o est'as rigard'ebl'a el plur'a'j vid'punkt'o'j.

5.2.1.1 Rilat'o'j inter la Original'e Esperant'lingv'a Literatur'o kaj la Literatur'o'j Naci'lingv'a'j. — Est'as ne'kontest'ebl'a fakt'o, ke ekzist'as reciprok'a'j influ'o'j inter'literatur'a'j. Literatur'a'j “mod'o'j”, ĉiam sur'baz'e de ekonomi-soci'a'j faktor'o'j, est'iĝ'as en iu ajn literatur'o (ĝeneral'e en “grav'a” literatur'o, pro kaŭz'o'j ĉi tie ne'analiz'ebl'a'j), kaj de tie ili migr'as al ali'a'j. Tie ili en'radik'iĝ'as nur se ekzist'as la soci'a faktor'o. kiu facil'ig'is la est'iĝ'o'n de ĉi tiu'j nov'a'j esprim'tendenc'o'j en la influ'ant'a literatur'o; ali'e, ili efemer'e aper'as sub la plum'o de nur mal'mult'a'j entuziasm'ul'o'j, kaj mal'aper'as sen'spur'e. Tiu “mod'o”-migr'ad'o okaz'as du'voj'e: tra la traduk'o'j kaj tra la rekt'a fremd'lingv'a sci'o de aŭtor'o'j.

Iel analog'e en Esperant'o: sen'dub'e la naci'lingv'a'j verk'ist'o'j influ'is la Esperant'a'j'n aŭtor'o'j'n: ĉu Auld est'us pens'ebl'a, tia, kia li est'as, sen la influ'o de Ezra Pound? Kaj ĉu Miĥalski sen Majakovskij?

En plur'klas'a ŝtat'o rol'as kompren'ebl'e ankaŭ klas'konsci'a'j faktor'o'j: tio eksplik'as la est'iĝ'o'n ekz. en Sovetio, Japani'o, Bulgario ktp., de komun'ist'a'j verk'ist'o'j esperant'lingv'a'j, kiu'j'n oni pov'as unu'ig'i en apart'a, inter'naci'a skol'o ne nur pro en'hav'a'j simil'ec'o'j, sed ankaŭ pro ia ĝis nun neniam fund'e analiz'it'a komun'a form'o. Ĉi tie rol'as kompren'ebl'e ankaŭ ver'ŝajn'e naci'lingv'a influ'o. Ĝi est'as plej bon'e vid'ebl'a ekz. ĉe Leon Bergiers: li ne est'us imag'ebl'a ekster si'a politik'a ag'ad'o en Belgi'o kaj sen konsider'o al li'a kon'o pri la tiam'a franc'a soci'kritik'a literatur'o.

En la literatur'o de Esperant'o grav'as ankaŭ la traduk'o'j, kvankam ver'ŝajn'e ne tiom en'hav'e, kiom lingv'e kaj poet'ik'e.

Sed se la supr'a teori'o est'us sen'korekt'e valid'a, la literatur'o de Esperant'o dev'us est'i mult'e pli vari'a kaj mult'e pli mult'form'a ol ĝi fakt'e est'as.

Ni dev'as ja konsider'i, ke ekzist'as unu'ec'ig'a'j faktor'o'j: la unu'a est'as la intern'a struktur'o de la Esperant'a kultur'o: tradici'o, lingv'o'stud'o'j, kutim'o'j. Verk'ist'o-ekzempl'o'j, pli-mal'pli nivel'e dev'ig'a'j aŭ instig'a'j, unu'ec'ig'e influ'as la aŭtor'o'j'n. La du'a est'as la fakt'o, ke la plej'part'o de la Esperant'o-verk'ist'o'j aparten'as al eŭrop'a'j land'o'j, kie, kompar'e kun Afrik'o kaj Azi'o, reg'as sufiĉ'e unu'ec'a'j ekonomi-soci'a'j situaci'o'j, kaj kie la lingv'o'j parol'at'a'j aparten'as ĝeneral'e al la sam'a lingv'o'tip'o. Tie, kie la soci'e-ekonomi'a situaci'o evolu'is histori'e tut'e mal'sam'e, kaj kie la lingv'o aparten'as al lingv'o'tip'o tut'e mal'sam'a, tiu “komun'ec'o” est'as tiel evident'a, ke pro tio pov'is kre'iĝ'i naci-influ'it'a'j skol'o'j kun propr'a, long'daŭr'a tradici'o, kiel ekz. en Japani'o.

5.2.1.2 La Esperant'a Literatur'o kaj la Inter'naci'a Sfer'o. — Se ni konsci'as, ke hom'o viv'as en tri sfer'o'j (region'a, naci'a kaj inter'naci'a), ni ankaŭ konsci'as, ke tiu'j tri sfer'o'j est'as fakt'e dinamik'a'j struktur'o'j, inter'konekt'it'a'j, kies teori'a analiz'o pov'as tamen ne ĉiam konfirm'iĝ'i en la praktik'o. Ekzempl'e, por la Romanĉ'o'j ekzist'as lingv'o famili'a, vilaĝ'a, preĝ'ej'a, lern'ej'a, radi'a, revu'a (la romanĉ'a), kaj lingv'o ĵurnal'a, politik'a, ŝtat'a, scienc'a, fremd'ul'kontakt'a (la german'a). La tri sfer'o'j ĉi tie ne est'as plu divid'ebl'a'j: ili'a konsist'o-struktur'o divid'iĝ'as laŭ ali'a'j struktur'a'j “centr'o'j”. Tio neniel mal'firm'ig'as la ĝeneral'a'n valor'o'n de la sfer'o-teori'o: ĝi nur instig'as la leg'ant'o'n al la teori-struktur'e dinamik'a kompren'o de tiu'j koncept'o'j.

Ceter'e, ankaŭ la inter'naci'a sfer'o ne est'as io, kio unu'ec'e, konstant'e, sen'halt'e evolu'as kaj pli'grand'iĝ'as. Ĉar ĝi konsist'as el plur'a'j struktur'o'j, inter'konekt'it'a'j inter si kaj kun la sub'a'j struktur'a'j grup'o'j (la naci'a sfer'o), ĝi ŝanĝ'iĝ'as rezult'e de la ŝanĝ'iĝ'o'j en la kun'met'it'a'j struktur'o'j. La rezult'o de tiu'j fort'o'j est'as nom'at'a, sur pli alt'a nivel'o ol la naci'a, “inter'naci'a”: neniel dev'ig'e, ĝi progres'e kaj pli'vast'iĝ'e antaŭ'e'n'ir'as, sed en kelk'a'j ekonomi'a'j-politik'a'j situaci'o'j ĝi pov'as eĉ mal'grand'iĝ'i.

Ĉar Esperant'o, pro la konsist'o de la kolektiv'o, kiu ĝi'n akcept'is kaj uz'as, est'as lingv'o de tiu sfer'o, est'iĝ'as objektiv'a kontraŭ'dir'o inter la ne'diskut'ebl'a progres'o en la dis'vast'iĝ'o de Esperant'o kaj la mal'grand'iĝ'o de inter'naci'a sfer'o. Tio, part'e, reflekt'iĝ'as je kultur'a nivel'o en mal'konkord'o'j.

Analiz'o de la nun'temp'a'j antagonism'o'j evident'ig'as, ke ili font'as ĉef'e el la kontraŭ'aĵ'o inter la alt'e evolu'int'a'j rimed'o'j de produkt'ad'o kaj la post'rest'int'a'j form'o'j de ekonomi'a'j, kaj tial ankaŭ de soci'a'j kaj politik'a'j rilat'o'j. Sur inter'naci'a nivel'o tio, inter'ali'e, reflekt'iĝ'as en la ekzist'o mem de ŝtat'o'j en la nun'a form'o, nom'e aŭ fakt'e suveren'a'j aŭ kun suveren'ec'a'j pretend'o'j, kio grav'e mal'help'as aŭ eĉ mal'ebl'ig'as kun'labor'o'n en la solv'ad'o de mond'a'j problem'o'j, daŭr'e amas'iĝ'ant'a'j, kiu'j, fakt'e, ne est'as solv'ebl'a'j krom per komun'a'j fort'o'j. Ĝi ankaŭ kaŭz'as la antagonism'o'n inter la riĉ'a'j ŝtat'o'j, kiu'j plu riĉ'iĝ'as, kaj la mal'riĉ'a'j, kiu'j relativ'e kaj proporci'e plu mal'riĉ'iĝ'as. Ie en la mez'o trov'iĝ'as plur'a'j mez'grand'a'j kaj relativ'e mal'grand'a'j ŝtat'o'j, kies ekonomi'a, soci'a kaj politik'a sistem'o permes'as riĉ'iĝ'o'n per propr'a'j, en'land'a'j fort'o'j, sen ekspluat'ad'o de ali'a'j land'o'j. Kompren'ebl'e, intern'e de ĉiu unu'op'a ŝtat'o, de'pend'e de ĝi'a ekonomi'a-soci'a-politik'a struktur'o, manifest'iĝ'as mult'nombr'a'j ali'a'j antagonism'o'j, kiu'j, en la last'a lini'o, hav'as kiel plej profund'a'n radik'o'n la fakt'o'n, ke la soci'a'j, politik'a'j kaj kultur'a'j instituci'o'j nur tre mal'facil'e kaj mal'rapid'e adapt'iĝ'as al la nov'a'j rimed'o'j de produkt'ad'o.

La antagonism'o'j de la real'aĵ'o reflekt'iĝ'as ankaŭ en la literatur'o. Tio eksplik'as la fakt'o'n, ke ankaŭ en la Esperant'a literatur'o — kaj original'a kaj traduk'a (unu'a'vic'e koncern'e la elekt'o'n de la traduk'ot'a original'o) — manifest'iĝ'as la sam'a'j kontraŭ'dir'o'j. Ĉar Esperant'o est'as la lingv'o de la pri'skrib'it'a inter'naci'a sfer'o kaj spegul'as ties intern'a'j'n kontraŭ'dir'o'j'n, stud'o de la Esperant'a literatur'o, precip'e original'a, sen stud'o de la nun'temp'a soci'a kaj politik'a real'aĵ'o, pov'as konduk'i nur al pseŭdo'konklud'o'j, kaj ne al real'ec'klar'ig'a analiz'o.

5.2.1.3 La Intern'a Struktur'o de la Original'a Esperant'a Literatur'o. — Ekzist'as tamen ankaŭ histori'o de la Esperant'a lingv'o'kultur'o (i.a. de la literatur'o). Tio signif'as, ke la nun'a'j Esperant'a'j verk'ist'o'j trov'iĝ'as en cert'a'j, analiz'ebl'a'j rilat'o'j kun la pas'int'a'j, kaj ke inter la verk'ist'o'j ekzist'as rilat'o'j plur'nivel'a'j, el kiu'j kelk'a'j, inter iu'j verk'ist'o'j, aper'as regul'e: tiu'n fakt'o'n ni nom'as “ekzist'o de skol'o”.

Ĉi tie star'iĝ'as la problem'o de la period'ig'o de la Esperant'a literatur'o.

5.2.1.4 Period'ig'o de la Esperant'a Literatur'o. — La histori'o'n de la Esperant'a literatur'o oni pov'as facil'e divid'i en tri period'o'j'n: la unu'a, ĝis la Unu'a Mond'milit'o; la du'a, ĝis la Du'a Mond'milit'o; la tri'a, post la Du'a Mond'milit'o. Ĉi tiu divid'o est'as ne'scienc'a: tiu'j, kiu'j propon'is ĝi'n, tre bon'e konsci'as pri tio, sed ĝi est'as komfort'a, kvankam oni pov'us diskut'i pri la jen'a'j konstat'o'j:

Se la tri'part'a divid'o de la poezi'o (nom'e de la lirik'o original'a) est'as facil'e konstat'ebl'a, ĝi est'as tamen nur tre dub'a koncern'e la proz'o'n (ĉef'e la novel'o'n), kaj ne'ekzist'ant'a koncern'e la roman'o'n kaj la dram'o'n.

Ankaŭ koncern'e la lirik'o'n, la period'o'j ne divid'iĝ'as klar'e: ekzist'as verk'ist'o'j, kies verk'o'j aper'is ankaŭ dum la tri'a period'o, kvankam ili'n oni kutim'e al'kalkul'as al la du'a period'o; krom'e, kelk'a'j poet'o'j de la unu'a period'o est'as aktiv'a'j ankoraŭ hodiaŭ.

Ceter'e, ok'dek jar'o'j est'as tro mal'long'a temp'o por permes'i korekt'a'n divid'o'n.

Por pli klar'e en'kadr'ig'i la problem'o'n, oni konsider'u jen'a'j'n punkt'o'j'n:

(a) Ni tuj rimark'as, ke la verk'et'o de E. Privat Tra l’ Silent'o est'as en'hav'e tre matur'a, sed form'e ankoraŭ lig'it'a al la unu'a period'o, dum Mond'o kaj Kor'o, de Kalocsay, est'as form'e revoluci'a, dum en'hav'e ĝi'a parenc'ec'o kun ia verk'o'j de la unu'a period'o est'as ankoraŭ vid'ebl'a almenaŭ esenc'e. Tio pov'as signif'i, ke la al'don'o'j de nov'a'j en'hav'o'j (signif'o'j) en form'o'j klasik'a'j, sed ĉiam pli perfekt'a'j, en difin'it'a moment'o eksplod'ig'as la mal'nov'a'j'n form'o'j'n, kaj kre'as nov'a'j'n.

Analog'e, ankaŭ la en'hav'a nivel'o pli'alt'iĝ'as salt'e. Sekv'e, oni konstat'as la ekzist'o'n de reciprok'a de'pend'o inter form'o kaj en'hav'o, kiu relief'iĝ'as el la evolu'o de la literatur'o.

La rilat'o'j inter la mal'sam'a'j literatur'a'j branĉ'o'j est'as ankaŭ konsider'end'a'j, ĉar ili baz'iĝ'as sur la apart'a Lig'o, kiu ekzist'as inter la lingv'o kaj la kolektiv'o, kiu parol'as ĝi'n. Fakt'e, la parol'at'a'j lingv'o'j hav'as du ĉef'a'j'n aplik'o-kamp'o'j'n: unu'flank'e la esprim'o'n de la person'a'j analiz'o'j laŭ propr'a'j pens'o-kategori'o'j (lirik'o), ali'flank'e la esprim'o'n de komun'a'j, soci'a'j kaj soci'e kompren'end'a'j analiz'o'j (teatr'o). La unu'ig'a sintez'o el ambaŭ est'as la roman'o. Laŭ tiu leĝ'o, Esperant'o (komenc'e nur'a skrib'lingv'o, kun nur tre mal'strikt'e organiz'it'a parol'ant'o-kolektiv'o) prezent'is unu'e lirik'a'n literatur'o'n (ne'matur'a'n, ĉar la instrument'o — la lingv'o mem — tiam ne est'is jam tut'e el'prov'it'a). Nur post'e est'iĝ'is la teatr'o: ĝi est'is unu'e fuŝ'a, sed kun la jar'o'j ĝi pli'bon'iĝ'is, kiel simptom'o de la trans'form'iĝ'o de la skrib'lingv'o Esperant'o al parol'at'a lingv'o. La pli'firm'iĝ'o kaj pli'ampleks'iĝ'o de la soci'a kolektiv'o, kiu uz'as Esperant'o'n, kaŭz'os sen'dub'e la ek'est'o'n de plen'valor'a teatr'o; ĝi si'a'vic'e influ'os pozitiv'e ankaŭ la roman'o'n, kiu ĝis nun rest'is ftiz'a, kun kelk'a'j escept'o'j des pli atent'ind'a'j.

(ĉ) Neces'as klar'ig'i, ke la post'rest'o de iu'j aŭtor'o'j en la form'a kaj en'hav'a evolu'o de la literatur'o de'pend'as de mult'a'j faktor'o'j objektiv'a'j kaj subjektiv'a'j (izol'ec'o, person'a fiks'iĝ'o al mal'nov'a'j form'o'j, k.a.).

Est'as re'konsider'end'a la problem'o de naci'lingv'a influ'o je la Esperant'a literatur'o. Ver'ŝajn'e la skol'o'j ne est'as tiom “inter'naci'a'j”, kiom esenc'e “land'a'j”: ĉirkaŭ ili grup'iĝ'as ankaŭ ali'land'a'j aŭtor'o'j, de'pend'e de ili'a soci'a aparten'o, mond'koncept'o'j kaj inter'naci'a situaci'o.

5.2.2 Literatur'scienc'a Stud'o pri Original'a'j Esperant'o-Verk'ist'o'j

Unu el la plej fru'a'j alud'o'j al kre'iĝ'ant'a literatur'o original'a est'as preleg'o de Edmond Privat far'it'a en 1911, Pri Esperant'a Literatur'o (eld. 1912), kiu prov'is analiz'i la etos'o'n, laŭ kiu ĝi ek'est'as kaj plu'e evolu'os. En 1932 aper'is interes'a'j, tamen nun iom mal'nov'iĝ'int'a'j skiz'o'j de L. Totsche ( L. Tarkony) sub la titol'o De Paĝ'o al Paĝ'o. Tiu'j pri'skrib'o'j de plur'a'j Esperant'o-verk'ist'o'j hav'as nun'temp'e preskaŭ nur histori'a'n interes'o'n, ĉar la kadr'o de la verk'o est'as iom mal'larĝ'a kaj mult'a'j juĝ'o'j profund'e ali'iĝ'is. Tamen ĝi en'hav'as ankoraŭ traf'a'j'n konsider'o'j'n. Al Or'a Libr'o (1937) F. Szilagyi kontribu'is per artikol'o “Lirik'o en Esperant'o”; la sam'a verk'o en'hav'as ankaŭ skiz'o'n pri la Esperant'a proz'o.

En Esperant'o 60-jar'a (1947) la Nederland'an'o G. J. Degenkamp pri'trakt'as ĉef'e ia lingv'o'evolu'o'n, kiu'n li dokument'as per elekt'it'a'j fragment'o'j el divers'period'a'j verk'o'j. La unu'a prov'o verk'i sistem'a'n histori'o'n de la Esperant'a literatur'o est'is far'it'a de la Ĉeĥ'o Vlastimil Novobilsky; li'a Skiz'o pri la Esperant'a Literatur'o (1956) iom sufer'as pro la mank'o de antaŭ'a'j organik'a'j histori'o'j. La evolu'o'n de la Esperant'a lirik'o pri'skrib'is William Auld en si'a antaŭ'parol'o al Esperant'a Antologi'o (1958). Didaktik'e pens'it'a, sed kritik'e ne ĉiam korekt'a est'as Kvar Preleg'o'j pri Esperant'a Literatur'o (1960) de la Sloven'o Drago Kralj. En 1964 aper'is 33 Rakont'o'j: La Esperant'a Novel'art'o redakt'it'a de R. Rossetti kaj F. Szilagyi, kun en'konduk'o de I. Rotkviĉ. La antaŭ'parol'o'j literatur'scienc'e analiz'as la evolu'o'n kaj nun'a'n situaci'o'n de la Esperant'a proz'o. En la du'a volum'o de Gvid'libr'o por Super'a Ekzamen'o (1966), redakt'it'a de A. Pechan, trov'iĝ'as ĉapitr'o pri la histori'o de la literatur'o en Esperant'o, kiu'n verk'is K. Kalocsay kaj Henri Vatre; tem'as pri kritik'e valor'a, inform'e riĉ'a, analiz'e traf'a super'rigard'o. Diego Selso (ps. de Adŝn Hrynkiewicz) prezent'is en 1966 resum'a'n en'konduk'o'n, Ni'a'j plej Grand'a'j Verk'ist'o'j.

Ekzist'as kelk'a'j stud'o'j pri unu'op'a'j verk'ist'o'j. Pri Zamenhof aper'is sen'nombr'a'j artikol'o'j, kiu'j pri'lum'as li'a'n ag'ad'o'n kiel iniciat'int'o de Esperant'o, kiel pens'ul'o, kiel orator'o, kiel hom'ar'an'o. Majstr'a'n analiz'o'n de li'a aktiv'ad'o kiel lirik'ist'o prezent'as du artikol'o'j de Marjorie Boulton kaj de John Francis, aper'int'a'j en Memor'libr'o pri la Zamenhof-Jar'o, 1960.

En la unu'a volum'o de Arĝent'a Du'op'o (1937) est'as plur'a'j stud'o'j pri Kalocsay kaj Baghy, sed la plej ĝis'dat'a'j, kaj metod'e modern'a'j, aper'is ĉef'e post'milit'e, en La Nic'a Literatur'a Revu'o. Al Or'a Du'op'o (1966) S. Szathmari kontribu'is stud'o'n pri Baghy kaj L. Tarkony pri Kalocsay.

Kalocsay mem stud'is plur'a'j'n poet'o'j'n, ĉef'e el la unu'a period'o de Esperant'o, en Nord'a Prism'o: nom'e L. Belmont (pseŭdonim'o de L. Blumenthal), Cl. Bicknell, St. Z. Braun, M. Hankel, Cz. Kozlowski kaj J. van Schoor. Stud'o'j'n pri Bulthuis verk'is Nekrasov en La Nov'a Epok'o kaj en La Nov'a Etap'o. La sam'a Nekrasov aper'ig'is stud'o'j'n ankaŭ pri T. Jung, N. Hohlov kaj E. Miĥalski (ĉiu'j en La Nov'a Epok'o). Du stud'o'j'n, unu pri Varankin, la ali'a'n pri Miĥalski, verk'is W. Auld en La Nic'a Literatur'a Revu'o.

5.2.3 Ĝeneral'a'j Karakteriz'o'j de la Esperant'a Literatur'o

Est'as mal'facil'e, oft'e eĉ ne'ebl'e, skiz'i pri'trakt'o'n de la ĝeneral'a'j karakteriz'o'j de literatur'o. Ili de'pend'as de la soci'a konsist'o kaj de la histori'a evolu'o de ĝi'a parol'ant'a kolektiv'o, kaj ankaŭ de la nombr'o kaj nivel'o de la aŭtor'o'j, kiu'j verk'is en tiu lingv'o.

Oni facil'e pov'as rimark'i, ke el form'a vid'punkt'o la Esperant'a literatur'o est'as komplet'a, kelk'rilat'e eĉ pli komplet'a ol ali'a'j literatur'o'j, ĉar ĝi'a fleks'ebl'ec'o kaj la inter'naci'ec'o de ĝi'a parol'ant'a kolektiv'o permes'is la akcept'o'n de plur'a'j divers'origin'a'j (eĉ ekster'hind'eŭrop'a'j) beletr'ist'ik'a'j form'o'j.

La konciz'ec'o de Esperant'o, ŝuld'at'a al ĝi'a'j “resum'a'j” form'o'j, naci'lingv'e'n oft'e ne'traduk'ebl'a'j, facil'ig'is la est'iĝ'o'n de lirik'o. Kontraŭ'e, la fakt'o, ke Esperant'o unu'e est'is preskaŭ ekskluziv'e skrib'at'a lingv'o, mal'facil'ig'is la est'iĝ'o'n de dram'o kaj de roman'o. La iom post iom perfekt'iĝ'ant'a trans'form'iĝ'o de Esperant'o en parol'at'a'n lingv'o'n kre'as la neces'a'j'n lingv'a'j'n kaj psikologi'a'j'n fundament'o'j'n, sur kiu'j kresk'os kaj flor'os ankaŭ tiu'j branĉ'o'j de la beletr'o, kiu'j ĝis nun ne est'is tre sukces'a'j.

La en'hav'a'j karakteriz'o'j de la literatur'o en Esperant'o est'as mult'nombr'a'j kaj mal'facil'e skiz'ebl'a'j, ĉar ili mult'e de'pend'as de la verk'ist'o'j mem. Tamen frap'a est'as la ekzist'o de ĝeneral'e hom'ec'a kaj human'ism'a etos'o, kiu en la plej sukces'a'j verk'o'j esprim'iĝ'as ne religi'ec'e, sed etik'e, kaj oft'e ankaŭ soci-inspir'e. Tiu human'ism'o form'as la baz'o'n de la lingv'a (kaj pro tio soci'a) ag'ad'o de la Esperant'o-Mov'ad'o kaj est'as ne'dis'ig'ebl'a de la literatur'o de Esperant'o. Ĉi est'as trov'ebl'a en ĉiu'j literatur'a'j kamp'o'j: dum la last'a'j du'dek jar'o'j oni rimark'as ĝi'n en ampleks'a'j poem'o'j kiu'j pri'trakt'as la problem'o'j'n de Ia hom'o, de la viv'o kaj de la mond'o ( Auld, Francis, De Kock, Chaves, k.a.). Tiu'j poem'o'j, el'star'a'j form'e kaj en'hav'e, est'as sen'dub'e unu el la plej tip'a'j trajt'o'j de la modern'a Esperant'a literatur'o.

Plen'rajt'e oni pov'as konklud'i, ke mal'oft'e est'as stud'ebl'a literatur'o pli zorg'e kaj am'em'e fleg'at'a ol la Esperant'a literatur'o: malgraŭ ia lim'ig'it'ec'o de la dispon'ebl'a'j rimed'o'j, ĝi est'as valor'a juvel'o, ĉiam pli kresk'ant'a kaj fajl'at'a; sen tro'ig'o oni pov'as asert'i, ke nun'temp'e Esperant'o est'as lern'ind'a far'e de literatur-am'ant'o'j pro la valor'o de si'a original'a literatur'o.

Est'as util'e al'don'i, ke de'long'e establ'iĝ'is la kutim'o karakteriz'i divers'a'j'n grup'o'j'n da verk'ist'o'j per la esprim'o “skol'o”. Ekz., jam en la fru'a period'o oni disting'is la franc'a'n kaj slav'a'n skol'o'j'n. Efektiv'e, pri “skol'o” en la ver'a senc'o de la vort'o oni pov'as parol'i nur se tem'as pri grup'o da aŭtor'o'j, kiu'j'n kun'lig'as — kaj disting'as dis'de ali'a'j verk'ist'o'j — difin'it'a'j komun'a'j trajt'o'j de ili'a verk'ar'o el en'hav'a kaj form'a vid'punkt'o'j. Juĝ'ant'e laŭ tiu kriteri'o oni trov'as, ke en la Esperant'a original'a literatur'o tut'cert'e est'as ebl'e aplik'i tiu'n termin'o'n al la Budapeŝta kaj, ĝis iu grad'o, al la Skot'a Skol'o'j, mal'pli al la japan'a kaj social'ist'a-prolet'a skol'o'j, kaj nur kun grand'a'j rezerv'o'j al ali'a'j “skol'o'j”: slav'a, nord'a, franc'a ktp. Tamen, sekv'ant'e la establ'it'a'n tradici'o'n, en la sekv'ant'a ĉapitr'o kaj ali'lok'e en tiu ĉi verk'o oft'e est'as uz'at'a la esprim'o ne nur por la Budapeŝta kaj Skot'a Skol'o'j, sed ankaŭ por indik'i grup'o'j'n da aŭtor'o'j, kiu'j'n mark'as ili'a naci'ec'o aŭ soci'a'j-politik'a'j cel'ad'o'j, sed kies verk'ar'o ne posed'as i'a'j'n komun'a'j'n, apart'e signif'a'j'n, en'hav'a'j'n kaj form'a'j'n karakteriz'o'j'n. En tiu last'a kaz'o “skol'o” est'as neni'o ali'a ol esprim'o por sign'i difin'it'a'n ar'o'n da verk'ist'o'j, kiu'j pro si'a naci'a origin'o aŭ soci'a aparten'o kontribu'is per si'a'j verk'o'j al riĉ'ig'o de la Inter'naci'a Lingv'o ankaŭ el leksik'ologi'a kaj stil'a vid'punkt'o'j.

6.1.1 Mond'lingv'a'j Prov'o'j

Esperant'o ne est'as la unu'a prov'o por la solv'o de la mond'lingv'a problem'o. Jam en la dek'sep'a kaj dek'ok'a jar'cent'o'j aper'is plan'lingv'a'j projekt'o'j (parol'ebl'a'j, aŭ nur skrib'ebl'a'j), kelk'a'j eĉ komplet'a'j (t.e. kun gramatik'o kaj vort'ar'o). Tiu'j projekt'o'j est'is ĝeneral'e ne'uz'ebl'a'j, part'e pro si'a tro art'e'far'it'a, tro ampleks'a, detal'sintez'a ŝajn'filozofi'a gramatik'o, part'e pro la plen'e aprior'a vort'ar'o, konstru'it'a laŭ ide-analiz'a'j princip'o'j, kies el'lern'ad'o super'is la parker'kapabl'o'j'n eĉ de la aŭtor'o'j mem.

Ceter'e, en tiu epok'o la inter'naci'lingv'a problem'o est'is sent'at'a preskaŭ nur de kler'ul'o'j, je kies dispon'o efik'is tamen ankoraŭ inter'naci'e la latin'a kaj la franc'a. Krom'e, tiu'j fru'a'j plan'lingv'ist'o'j oft'e kompren'is si'a'j'n prov'o'j'n nur kiel instrument'o'n por “klar'ig'i”, t.e. por “raci'e analiz'i” la pens'o'j'n.

Io ne est'as forges'end'a: jam tiam aper'is kelk'a'j mal'mult'a'j lingv'o'skem'o'j (pri io pli'a ja neniel tem'as) baz'it'a'j sur la ekzist'ant'a'j lingv'o'j. Plej rimark'ind'a'j tiu'rilat'e est'as la verk'o de la franc'a scienc'ist'o Ph. Labbe (1650) kaj tiu de ne'kon'at'a german'a aŭtor'o (pseŭdonim'o: Carpophorophilus, 1732). Sed post 1850 la soci'a situaci'o ĉiam pli rapid'e ali'iĝ'is. La burĝ'a sistem'o de produkt'ad'o trov'iĝ'is en plen'a ekspansi'o en Briti'o, Franci'o, Belgi'o, kaj star'ig'is la unu'a'j'n baz'o'j'n en Germanio. En la ekonomik'e plej evolu'int'a'j ŝtat'o'j ĝi komenc'is serĉ'i nov'a'j'n merkat'o'j'n ekster'land'lim'e kaj trans'mar'e.

En ĉi tiu ĉiam pli rapid'iĝ'ant'a mond'o, la aper'o de la kompleks'a ide-analiz'a kaj detal'e el'labor'it'a projekt'o de la hispan'a prelat'o Sotos-Ochando (1845) ne pov'is hav'i daŭr'a'n sukces'o'n. Laŭ E. Drezen, la grav'a politik'a kaj soci'a klas'aparten'o de la aŭtor'o permes'is al li'a projekt'o ating'i iom'a'n dis'vast'iĝ'int'ec'o'n: kun'help'is ceter'e la fakt'o, ke tiam Hispanio trov'iĝ'is ekster la ek'evolu'ant'a flu'o de la kapital'ism'o.

Por instru'i la projekt'o'n de Sotos-Ochando aper'is plur'a'j lern'o'libr'o'j. Oni publik'ig'is kelk'a'j'n prov'o'j'n de scienc'a termin'ologi'o, broŝur'o'j'n, kaj oni fond'is propagand'a'n societ'o'n kaj eĉ bulten'o'n (1861-1864). Sed la esenc'a viv'mal'kapabl'o de tiu projekt'o montr'iĝ'is en la baldaŭ'a dis'fal'o de ĝi'a mov'ad'o, konsist'ant'a ekskluziv'e el hispan'a'j kler'ul'o'j.

Mult'a'j ali'a'j projekt'o'j aper'is, post'e, ĉiam pli oft'e. Kelk'a'j est'is teori'e uz'ebl'a'j, kiel Pantos Dimou Glossa, de la Franc'o L. de Rudelle (1859), kaj Universalglot, de iu ne'kon'at'a Franc'o (pseŭdonim'o: Pirro, 1868). Ĉef'e ĉi-last'a projekt'o sukces'is kun'ig'i regul'ec'o'n de la gramatik'o kun aposterior'ec'o de la vort'o'trezor'o kaj simpl'ec'o de la lingv'o'struktur'o.

6.1.2 Volapük

Nur en 1879 sonor'is la hor'o de tut'mond'a lingv'o praktik'e uz'ebl'a: tiu'jar'e la baden'a prelat'o Johann Martin Schleyer (1831-1912) publik'ig'is en la revu'o Sionsharfe ( Litzelstetten, Germanio) unu'a'j'n skiz'o'j'n, kaj en 1880 la unu'a'n libr'o'n de si'a lingv'o'projekt'o Volapük. Dank’ al la revu'o, kiu'n Schleyer redakt'is, dank’ al la energi'o, per kiu li ek'labor'is, dank’ al la detal'ec'o de la verk'o, kiu'n li pret'ig'is, kaj dank’ al la regul'ec'o (se ne simpl'ec'o), kiu'n la projekt'o almenaŭ unu'a'vid'e ŝajn'ig'is, ĝi iĝ'is rapid'e kon'at'a.

Tamen, el lingv'a vid'punkt'o, Volapük est'is net'e mal'super'a al mult'a'j ĝis tiam aper'int'a'j projekt'o'j, ekz. al Universalglot.

Supoz'ebl'e oni do dev'as konsider'i ali'a'j'n kaŭz'o'j'n de la sukces'o. Unu'e: la lingv'a problem'o en tiu'j jar'o'j akr'iĝ'is; du'e: la person'ec'o de Schleyer est'is sen'dub'e al'tir'a; tri'e: la aspekt'o de Volapük mem lud'is rol'o'n: kvankam tre regul'a, ĝi est'is aglutin'a lingv'o tre riĉ'a de morfologi'a'j struktur'o'j, kiu'j iel proksim'ig'is ĝi'n al ia tiu'temp'a (popular'scienc'a) sanskrit'a “lingv'a ideal'o”. Volapük baz'iĝ'is plu'e sur la etn'a'j lingv'o'j, kvankam ĝi aspekt'is sekret'a lingv'o: tio ne est'is sen'efik'a ĉe la tiu'temp'e kript'o'grafi'e interes'it'a'j hom'o'j, ekz. A. Kerckhoffs. Ankaŭ ĝi'a mal'long'ec'o lud'is rol'o'n: ni ne forges'u, ke en tiu epok'o mult'iĝ'is la stenografi'a'j prov'o'j kaj ke mal'long'ec'o est'is pro tio pli-mal'pli sen'kritik'e tre ŝat'at'a.

La fiask'o de Volapük, tiel subit'a, kiel rapid'a est'is ĝi'a kresk'o, ŝuld'iĝ'as al lingv'a'j kaj mov'ad'a'j faktor'o'j. Unu lingv'a faktor'o est'is la konstat'o far'it'a de la volapuk'ist'o'j, ke aŭtonom'a plan'lingv'o pov'as funkci'i ankaŭ kun mult'e pli simpl'a kaj aposterior'a struktur'o (pro tio mult'a'j el ili postul'is lingv'a'n re'form'o'n). Ali'a lingv'a faktor'o est'is, ke Volapük est'is iom tro hast'e el'labor'it'a. Tio spegul'iĝ'is ankaŭ i.a. en ĝi'a deriv'sistem'o, kiu est'is volapuk'ig'it'a kliŝ'o de la german'a deriv'sistem'o. Ceter'e, ankaŭ la bel'son'ec'o de la lingv'o iom lam'is. Ali'flank'e, ĝi'a fonetik'a konstru'o mal'facil'ig'is la rapid'a'n re'kon'o'n de mult'a'j vort'o'j pro abund'o de sufiĉ'e simil'a'j son'o'j. Pro tiu'j kaj ali'a'j difekt'o'j la valor'o de Volapük por la komunik'ad'o est'is do mal'grand'a.

El la mov'ad'a'j kaŭz'o'j de la pere'o de Volapük, grav'a est'as la aŭtokrat'a centr'ig'o de la tut'a mov'ad'o kaj de la lingv'o-evolu'o en la man'o'j de unu sol'a person'o: Schleyer mem. Tiu ĉi individu'ec'a si'n'ten'o kolizi'is kun la demokrat'a spirit'o, kiu jam reg'is ĉ. 1880 en klar'vid'a'j medi'o'j. Ĝi konduk'is ankaŭ al mank'o de evolu'o kaj fleks'ebl'ec'o de la lingv'o. Tia situaci'o dev'ig'is mult'a'j'n konsci'a'j'n volapuk'ist'o'j'n re'ag'i en la manier'o sol'e ebl'a: ne'i praktik'e kaj teori'e la lingv'a'n disciplin'o'n.

Ceter'e, Volapük est'is dediĉ'it'a ĉef'e al scienc'o kaj al komerc'o. Kvankam aper'is ankaŭ plur'a'j beletr'a'j Volapük-traduk'o'j (i.a. poem'o'j), for'est'is tiu hom'ar'an'ism'a si'n'ten'o, kiu'n Zamenhof sci'is inspir'i al la unu'a'j esperant'ist'o'j kaj kiu ili'n puŝ'is al ag'ad'o ankaŭ sur la literatur'a kamp'o.