Traduk'ist'o
En tia temp'o, ho mi'a'j amik'o'j, ni vol'as dum iom'et'a temp'o pri'pens'i, kio'n ni kun'pren'u el la terur'o de la dezert'ig'o. Ĉiu'kaz'e: kiel Eneo unu'e Penat'o'j'n, tiel ni unu'e la kruc'o'n, kiu'n ni ĉiam pov'as fiks'i ter'e'n antaŭ ol ĝi mort'ig'as ni'n. Kaj post'e: Nu, tio'n, kio'n ĉiu plej ard'e am'as. Sed ni ne vol'as forges'i pri ni'a Vergili'o, kiu'n oni pov'as met'i en poŝ'o'n de la jak'o.
Dialog'o pri Eŭrop'o
Nun'temp'e ni tra'viv'as en la mond'o de scienc'a pens'ad'o kaj prezent'ad'o i'o'n superb'e strang'a'n. Dum la matematik'a'j kaj fizik'a'j scienc'o'j, kiu'j dum jar'cent'o'j ver'e vid'is si'a'n teori'a'n task'o'n en star'ig'ad'o de ferm'it'a'j aŭ laŭ'ebl'e ferm'it'a'j sistem'o'j de tiu ĉi mond'o, nun'temp'e re'kon'as neniu'j'n ferm'it'a'j'n sistem'o'j'n, sed ĉio'n mal'ferm'as al ĉio, la sever'a'n noci'o'n de leĝ'ec'o for'ĵet'as favor'e al ’statistik'o’, mal'akcept'as ’ordon’ kiel la last'a'n spirit'a'n fenomen'o'n de tiu ĉi ’mond'o’, kiel la proskripci'a'n vort'o'n de konfuz'o'j en ni'a'j tag'o'j, el ebl'ec'o, ke mult'a'j ni'a'j t.n. natur'leĝ'o'j hav'as nur statistik'a'n valor'o'n, konklud'as ĝeneral'e pri problem'ec'o aŭ eĉ ne'ver'ec'o de kaŭz'ec'o, anstataŭ al la kaŭz'ec'o la hazard'o'n star'ig'i kiel ver'a'n absolut'o'n, la hazard'o'n, kiu la kaŭz'ec'o'n pren'as — hazard'o, ver'e invers'a mond'o! — kaj ili jen kaj jen em'as kiel la last'a'n baz'o'n de la afer'o'j proklam'i obstin'o'n kaj kaos'o'n, ĉe kio bedaŭr'ind'e ne est'as evident'e, kia'manier'e en'kadr'e de tia'spec'a est'o tut'e pov'is ek'est'i pur'a noci'o pri leĝ'ec'o; sed ĉe la rapid'e al blind'a pasi'o kresk'int'a afekt'o kontraŭ logik'o, tiel sobr'a argument'o ne grav'as plu — dum do la natur'scienc'o'j ir'as tia'n voj'o'n, ni vid'as en ni'a temp'o la scienc'o'n, kiu okup'iĝ'as pri la hom'o, ke ili mal'e daŭr'e klopod'as mal'kovr'i aŭ eĉ pli konstru'i grand'a'j'n, mal'grand'a'j'n kaj plej mal'grand'a'j'n ferm'it'a'j'n homtipologiojn kaj rond'o'j'n, kaj ili ĵaluz'e atent'as pri tio, ke unu pri la ali'a neniu'kaz'e hav'u lig'o'n; ke neniu'kaz'e ekzist'u io tia kiel la hom'o; ke la mur'o'j, kiu'j inter ili est'as konstru'at'a'j, ricev'u neniu'n fend'et'o'n aŭ far'iĝ'u tra'vid'ebl'a'j: la kav'o'hom'o, la religi'a hom'o, la scienc'a hom'o, la pra'hom'o, la magi'a hom'o, la mez'epok'a hom'o, la modern'a hom'o kaj mult'o ali'a, est'u monad'o'j, kiu'j, kiel kon'at'e, hav'as neniu'j'n fenestr'o'j'n. Monad'o'j, natur'e, sam'e sen ’harmoni'a praestabilita’. Tio sen'dub'e efik'as paradoks'e kaj por la hom'o, kiu malgraŭ divers'a'j fak'e kondiĉ'it'a'j metod'o'j tamen kred'as je unu'ec'o de la scienc'o, kiel sam'e je unu'ec'o de la hom'o, spit'e al diferenc'o'j en sang'o, ras'o, kultur'o kaj religi'o, est'as ne'toler'ebl'a kaj ne'konserv'ebl'a situaci'o. Mi ankaŭ kred'as, ke ĉi tie trov'iĝ'as grand'a danĝer'o de indign'ig'a babilon'ec'a spirit'a kaj lingv'a konfuz'o, ke tiel baldaŭ unu la ali'a'n ne plu kompren'os, ĉar oni aranĝ'as hipnot'a'j'n barier'o'j'n.
Kiel fin'fin'e ne, ja por tia prov'ad'o bezon'at'a princip'o dir'as, ke neni'u plu, jam laŭ la difin'o, la ali'a'n kompren'i ’pov'as’; des mal'pli, ju pli partikular'a'j est'as la vid'punkt'o'j, sub kiu'j la hom'o'j diferenc'as, te. politik'e, ekz., aŭ nur ekonomi'e. Ĉi tie io ne est'as en ord'o. La pur'e individu'ec'a, preskaŭ de temp'o al temp'o atom'iĝ'int'a kogn'o pri la hom'o nun'temp'e est'as super'ig'it'a; anstataŭ ĝi aper'as la koncept'o pri unu'op'a'j tip'o'j aŭ ’soci'a'j’ fenomen'o'j, kiu'j tam'e sam'e est'as ferm'it'a'j cirkl'e, kiel antaŭ'e la individu'o. Sed la demand'o est'as, ĉu oni ne el'pel'as diabl'o'n per belcebubo. La individu'ec'a, fin'fin'e do atom'ec'a rigard'ad'o de la hom'o tamen, kvankam ĝi foj'e est'is mal'ĝust'a ĝis la grad'o, ke ĝi sam'temp'e motiv'ig'is rid'ad'o'n kaj plor'ad'o'n, en'hav'is ankoraŭ almenaŭ abstrakt'a'n ide'o'n pri la abstrakt'a hom'o, gradiĝinta ĝis la ideologi'o pri ’Egalité, Fraternité, Liberté’; dum la nun'temp'e mod'a tip'ig'a rigard'ad'o de la hom'o marŝ'as en danĝer'o'n, per'e de tut'e prav'ig'it'a, ceter'e, ignor'o de la abstrakt'a hom'o, kiu korespond'as kun neni'u real'o, sink'ig'i la real'o'n de la ’ĝeneral'a’ hom'o, la ver'a'n ’ide'o'n’ pri la hom'o, la ide'o'n pri la ’aŭtent'a’ hom'o kaj hom'ar'o, kiu ankoraŭ ĉiam plej simpl'e kaj emfate est'as esprim'it'a en la fraz'o, ke la hom'o est'as kre'it'a laŭ la bild'o de Di'o, ke li'a est'o do real'iĝ'as kaj komplet'iĝ'as en la spirit'a viv'o. Apenaŭ trov'iĝ'as iu, kiu la mult'nombr'a'j'n kaj tre divers'a'j'n speci'o'j'n de plant'o'j kaj best'o'j observ'as kaj direkt'ig'as si'a'n rigard'o'n ĝust'e al tiu'j diferenc'o'j, pro tio forges'us aŭ kontest'us, ke ekzist'as ’la’ plant'o kaj ’la’ best'o kun etern'a'j ne'ŝanĝ'it'a'j specif'o'j, dum nun'temp'e ĉiu'kaz'e trov'iĝ'as hom'o'j, kiu'j ŝajn'as kred'i je radikal'a esenc'a ŝanĝ'iĝ'o de la hom'o en la ir'o de la temp'o. Kaj tio okaz'as, kvankam fin'fin'e est'as klar'e, ke la hom'o al si mem est'as ankoraŭ ĉiam iom'et'e pli kompren'ebl'a ol la plant'o aŭ la best'o, ja por li en iu ne'for'ig'ebl'a mal'lum'o trov'iĝ'as ili'a ver'a signif'o. Nu bon'e, probabl'e oft'e la sekret'a pens'o, laŭ kiu el la hom'o tamen pov'us iĝ'i di'aĵ'o, se ne Di'o mem, pri tio respond'ec'as. Sed eĉ tiam, ja tiu evolu'instru'o, laŭ kiu el la pli mal'alt'a est'aĵ'o est'iĝ'as pli alt'a, el la sen'viv'a viv'a, el plant'o best'o, el best'o hom'o kaj en tiu ĉi absurd'a senc'o el la hom'o di'o, en'kadr'e de serioz'a scienc'o jam de'long'e est'is for'ĵet'it'a kaj nur plu en popular'ig'a'j libr'o'j dum cert'a temp'o far'e de diletant'o'j plu viv'os — eĉ tiam oni tamen pov'us dir'i, ke la hom'o'j, far'iĝ'ant'a'j di'o'j aŭ unu di'o, per tio ne perd'as la karakter'o'n de la hom'o, ke ili rest'as hom'o'j, kiel antaŭ tio jam la best'o'j est'is pren'it'a'j kiel di'o'j, sen ke ili pro tio perd'u si'a'n best'ec'o'n: best'o'j iĝ'is di'o'j, te. di'o'j far'iĝ'is best'o'j.
Efektiv'e trov'iĝ'as, kiel mi jam alud'is, nun'temp'e hom'o'j, kiu'j ĉe mops'o kaj ĉe lup'hund'o, ĉe dogao kaj ĉe etpinĉo, ĉe dakelo kaj ĉe pudel'o vid'as ’la esenc'o'n’ de la hund'o kiel i'o'n ĉie sam'a'n, kio tamen est'as surpriz'a afer'o, dum la ident'o'n de la hom'o, kiu vetur'as per trajn'o, flug'as, aŭskult'as radi'o'n, kun tiu, kiu nur fiŝ'kapt'as aŭ ĉas'as aŭ kultiv'as agr'o'n aŭ ir'as pied'e aŭ eĉ rajd'as, kun tiu, kiu hav'as tiu'n ĉi kred'o'n aŭ ĝi'n ne jam aŭ ne plu hav'as, ili rekt'e pren'as ne'ebl'o, eĉ sen'senc'aĵ'o. Dum'e, la ver'o est'as: eĉ ’jen'a'j’ ne'ver'ŝajn'a'j hom'o'j, kiu'j hav'as tiel strang'a'j'n koncept'o'j'n, est'as: ’la hom'o'j’; ili ĉiam jam ekzist'is, antaŭ radi'o trov'iĝ'is! Tamen: dek'naŭ'jar'ul'o, kiu nun'e adiaŭ'as de gimnazi'o, nun'temp'e pli ol iam ajn, est'as ĉas'aĵ'o de la temp'o, kaj eĉ de kia temp'o! De la temp'o, kiu si'n'mort'ig'o'n laŭ la plej sekur'a manier'o, kiu ekzist'as, al'streb'as, dum ĝi la etern'o'n, sen kiu neni'u temp'o ekzist'as, nek ĝeneral'e nek specif'e, do ankaŭ ne la ni'a'n, al'streb'as mort'ig'i. La fort'a kaj aŭtent'a sent'o, neni'a klar'a sci'o, kio'n ĉiu jun'a hom'o hav'as, pri la romp'o, tra'romp'o, de'romp'o, tra'bat'iĝ'as ĝis histeri'o, ke aper'os ne nur nov'a epok'o, sed eĉ nov'a eon'o. Sed eĉ tio, io ĉiu'kaz'e transcend'a, por tiu ĉi temp'o ne sufiĉ'as, ja nov'a eon'o, tip'e teologi'a noci'o, konserv'as por la ortodoks'e kred'ant'a hom'o la etern'a'n esenc'o'n de la hom'o, eĉ mal'kovr'as ĝi'n, antaŭ ol la etern'o ĝi'n mem komplet'e de'kovr'os. Sed tiu, ’ni'a’ temp'o, hav'as fort'a'j'n tendenc'o'j'n, kontest'i ĝust'e tiu'n etern'a'n esenc'o'n, permes'i al hom'o'j si'n radikal'e ŝanĝ'i, eĉ li'n ŝanĝ'it'a montr'i — ĝi hav'as tendenc'o'n de la gigant'a iluzi'em'o, kiu'n kapabl'as fabrik'i la spirit'o, kiu si'n nul'ig'as kaj si'a'n dis'solv'o'n eĉ objektiv'ig'as. La hom'o, trov'u li si'n en mil tip'o'j kaj mil ’temp'o'j’, est'as etern'e kaj ne'ŝanĝ'it'e la hom'o. Scheler disting'iĝ'as kiel filozof'o ĝust'e, ĉar li, kiel ajn jam mem part'o'pren'ant'a en la modern'a tip'ologi'o, formal'e plen'e klar'e insist'is ĉe tiu ĉi fundament'a fraz'o de la tut'a rigard'ad'o de la hom'o, eĉ se li tio'n oft'e sen'help'e fals'e prezent'is, ĉe la fraz'o pri la ne'ŝanĝ'ebl'ec'o de la hom'o en la senc'o de ne'ŝanĝ'ebl'ec'o de li'a est'o kaj senc'o en la mond'o, en la regn'o de la est'o tut'e, tio do signif'as, ke ĉiu'j tiu'j gigant'a'j diferenc'o'j inter la hom'o kaj la hom'o tiel en la temp'o, kiel ankaŭ en la spac'o, est'as sen'fin'e pli mal'grand'a'j ol est'as la esenc'a egal'ec'o inter la hom'o kaj la hom'o. Sen'dub'e klar'as, ke ne nur el'met'o kaj emfaz'o de cert'a tip'o de la hom'ar'o, ni dir'u ekz. de la faŭst'ec'a hom'o, sed eĉ pli la relativ'a aŭ pli mal'pli absolut'a manier'o de la el'star'ig'o kaj emfaz'ad'o est'as kondiĉ'it'a de la princip'a aŭ sen'princip'a, do pur'e impresiisma rigard'ad'o de la hom'o ĝeneral'e. Ĉiu tipologo dev'us klar'e sci'i kaj li dev'us invest'i si'a'n pen'o'n, unu'e al si mem kaj post'e ankaŭ al si'a'j aŭskult'ant'o'j kaj leg'ant'o'j, sur kiu teren'o li konstru'as, sub kiu lum'o kaj perspektiv'o li vid'as si'a'n tip'o'n. Est'as ebl'e, ke nur ĉe la fin'o li tio'n klar'e vid'os, sed li dev'as tio'n klar'ig'i, ĉu li tuj de'komenc'e dir'as si'a'n princip'o'n al la ali'a'j, ĉu li elekt'as la pli art'ec'a'n, ekzistalisman voj'o'n, revelaci'i tio'n ankaŭ al la ali'a'j paŝ'o'n post paŝ'o. En ambaŭ okaz'o'j li dev'as klar'ig'i al si la situaci'o'n aŭ dir'i, ke la afer'o al li mem ne est'as klar'a.
Se mi nun kelk'foj'e far'as impres'o'n, lud'i sur tiu ĉi mod'a instrument'o, kiam mi de temp'o al temp'o parol'as pri Vergili'o aŭ pri la vergili'a hom'o kiel pri cert'a hom'tip'o, mi tamen ne lud'as sovaĝ'e kaj monomani'e, sed intern'e de pra'temp'a muzik'o, kie mi obe'e sub'iĝ'as al la regul'o'j de etern'a harmonik'o, de kiu la unu'a fraz'o tekst'as: ke neni'u hom'o, sekv'e ankaŭ neni'u hom'a tip'o, trov'iĝ'as ekster de ’ĝeneral'e’-hom'a kategori'o, ke neni'u hom'a son'o aŭ voĉ'o aŭ eĉ nur bru'o aŭ simpl'a kri'o eĉ en unu sol'a pra'simfoni'o de ’la’ hom'o pov'us est'i majstr'it'a al unu'ec'o, ke ne ĉiu hom'o jam nur pro tio est'as hom'o kaj ke ne venk'as li'a unu'ec'o super ĉiu'j diferenc'o'j, ĉar li hav'as lingv'o'n, ne'grav'e, ĉu li hav'as ĝi'n kiel Vergili'o, ĉu kiel balbut'e la-la-adanta idiot'o. La hom'o'n diferenc'ig'as de la hom'o mult'a'j kaj jam en'kadr'e de la unu'a kaj de la last'a natur'a unu'ec'o, en la famili'o, mal'esper'ig'e profund'a'j abism'o'j, tamen abism'o'j sur la propr'a patr'uj'a, eĉ se ne hejm'ec'a teren'o, kiu'j'n oni dev'as sam'tiel supr'aĵ'e trans'pont'i help'e de ĉia'spec'a'j lert'o'j teknik'a'j, kiel ankaŭ intern'e super'venk'i: per'e de hero'a am'o kaj sen'ego'ism'a ofer'ad'o, per'e de propr'a'vol'a si'n'ĵet'o ĝust'e en tiu'j'n abism'o'j'n, kaj per'e de la grac'e donac'it'a ating'o de la eĉ ’pli profund'a’ komun'ec'a grund'o. Mi ne parol'as pri Vergili'o kaj pri la vergili'a hom'o sen'supoz'e. Neni'u tio'n far'as kaj pov'us far'i, bon'vol'u li parol'i pri kiu kaj kio ajn. Ĉiu observ'ad'o aŭ pri'skrib'o hav'as si'a'n fundament'a'n princip'o'n, est'u tio eĉ nihilism'a princip'o de sen'princip'ec'o. Neni'o'n kogn'as la hom'o sen supoz'o'j, eĉ nihilo baz'iĝ'as sur la supoz'o de la plen'a est'o kaj ne invers'e. Ne la sen'supoz'ec'o ĝeneral'e kaj laŭ si est'as la postul'o de ĉiu ver'a scienc'o, sed ĝust'e kontraŭ'e, hav'i plen'o'n da supoz'o'j, kiu'j aparten'as al cert'a objekt'o tiel subjektiv'e, flank'e de la esplor'ist'o, kiel ankaŭ objektiv'e, flank'e de la objekt'o'j. Cert'e: por la ’histori'ist'o’ la nun'temp'o est'as laŭ'regul'e konfuz'o kaj nebul'o, la afer'o'j dev'as trov'iĝ'i relativ'e mal'proksim'e en pas'int'o, ĝis ili akir'as senc'o'n aŭ ĝi'n revelaci'as, sed eĉ tiam la senc'o aper'as intern'e de viv'a histori'o, nur per'e de la afer'o'j, kiu'j ĉio'n tio'n anticip'as, kiu'j'n oni ĉu em'e ĉu mal'em'e dev'as antaŭ'supoz'i. Se ekzempl'e iu de mi postul'us, ke mi parol'u pri Vergili'o kaj pri la vergili'a hom'o sen'supoz'e, mi tiel li'n demand'us, pri kio li ver'e pens'as. Se li postul'us de mi, ke mi laŭ la vort'o'j de klasik'a histori'ist'o parol'u sin'e ir'a et studi'o, te. sen esprim'i etos'o'n, sen okul'makul'ig'a pasi'o, sen ego'ism'a'j aŭ parti'ec'a'j intenc'o'j, bon'e, li sen'dub'e prav'as; sed se li postul'us de mi i'o'n, kio ne hav'as lig'o'n kun la objekt'o mem, el'las'i, bon'e, li prav'as de'nov'e. Sed se li postul'us, ke mi ĉe la difin'ad'o de Vergili'o kaj de la vergili'a hom'o ’la’ kred'o'n el'las'u, la plej grand'a'n tem'o'n de Okcident'o, la proksim'a'n al'ven'o'n de krist'an'ism'o, ke mi difin'u li'n ’nur’ laŭ li'a pas'int'ec'o kaj punktuala nun'temp'o kaj ne rilat'e al li'a futur'o, kiu ankoraŭ kuŝ'as en pas'int'ec'o kaj nun'temp'o, li tiu'kaz'e postul'us de mi i'o'n ne'konven'a'n kaj kontraŭ'senc'a'n.
Sen'rigard'e, en kia'spec'a kriz'o ni pov'as ĉi-moment'e trov'iĝ'i, ni dev'as dir'i, ke la okcident'a hom'o de'antaŭ 2000 jar'o'j hav'as la komisiitecon reg'i super ĉiu'j ali'a'j popol'o'j kaj ras'o'j; tio signif'as, ke mi formul'u la last'a'n konklud'o'n, ke li la ’princip'a'n’ ebl'ec'o'n, fakt'e ne real'ig'is sufiĉ'e oft'e, ’kompren'i’ ĉiu'j'n ali'a'j'n hom'o'j'n, en kio inkluziv'iĝ'as li'a fakt'a kaj li'a potencial'a politik'a sinjor'ec'o. Kaj tiu'n ĉi ebl'ec'o'n kaj real'ec'o'n li hav'is pro si'a ’kred'o’. Se li ĝi'n perd'os, li perd'os ankaŭ si'a'n sinjor'ec'a'n pozici'o'n. Kiel ĉiu unu'op'a histori'a epizod'o nepr'e est'as part'o de la mond'a histori'o, en kiu ĝi lev'iĝ'as kaj descend'as, ĉu tem'as pri la larĝ'a, ne'preter'vid'ebl'e ĉef'a flu'o, ĉu tem'as pri pli mal'grand'a'j river'et'o'j kun labirint'a'j serpent'ad'o'j, ĉu tem'as pri rapid'e sink'ant'a'j roj'o'j, tamen ĉiu ver'a tip'o, kaj sub tio mi kompren'as unu, kiu, kiel ajn sprit'a, tamen ne est'as konstru'it'a, sed ĝi real'e trov'iĝ'as aŭ trov'iĝ'is inter ni, est'i fin'fin'e membr'o, ĉu nobl'a, ĉu ne'nobl'a por la glor'o aŭ por la hont'o de unu sol'a grand'a famili'o de la hom'ar'o, kies unu'ec'o ekzist'as en tio, ke ĝi est'as ŝancel'e met'it'a sur la lini'o'n, est'i inter anĝel'o kaj best'o, tiel ke oni pov'as far'iĝ'i pli mal'alt'a ol best'o kaj pli alt'a ol anĝel'o. Tio est'as dokument'it'a per tio, ke Di'o ne far'iĝ'is anĝel'o, sed hom'o. Tiel, kiel ĉiu part'a histori'o kaj special'e eĉ la mond'a histori'o tut'e dev'as en'ir'i en por ni pli'part'e volv'it'a'n sav'histori'o'n de la hom'ar'o, tiel ankaŭ ĉiu ver'a tip'o dev'as hav'i amik'a'n aŭ mal'amik'a'n rilat'o'n al la plej grand'a afer'o de la hom'ar'o: serĉ'i la sav'iĝ'o'n, ĝi'n trov'i, akcept'i kaj praktik'i. — Sub tia kompren'o, sub tia'j princip'o'j mi parol'is pri Vergili'o kaj la vergili'a hom'o; vid'ant'e li'n ne kiel el'star'ig'it'a'n, pal'ig'it'a'n tip'o'n de la okcident'a hom'o, sed kiel li'n mem, cert'e en cert'a histori'a temp'o'kadr'o, sam'e kiel la sam'a fort'eg'a torent'o en cert'a'j lok'o'j pov'as hav'i lok'a'n nom'o'n. Ĉio ebl'a, kio paralel'e kun la grand'a torent'o flu'aĉ'as aŭ proletari'e sen'hejm'ec'e kaj sen'cel'e gut'as en divers'a'j lok'o'j, pov'as est'i interes'a, eĉ foj'e ver'e valor'a, ĝi ne est'u ignor'it'a aŭ forges'it'a, sed la torent'o est'as la torent'o kaj oni rest'u en ĝi aŭ en ĝi'n flu'u. Eĉ la plej sol'ec'a'j akv'o'flu'o'j dev'as fin'fin'e re'trov'i la ĉef'a'n torent'o'n, se ili ne vol'as stagn'i aŭ flu'i mort'e'n, kiel la infer'a'j akv'o'j. Ĉie, en la plej sub'a'j ĝis la plej supr'a'j sfer'o'j trov'iĝ'as de Di'o vol'it'a'j ’escept'o'j’, kaj sur'pint'e ili eĉ hav'as pov'o'n, ne rest'i sub la Di'a vol'o, kaj nur ili est'as la pra'kaŭz'o de la infer'o. Kiel mal'oft'e honor'as hom'o la sen'mezur'ec'o'n de la komun'a lok'o: ke escept'o konfirm'as regul'o'n?! Kaj mi pri la okcident'a, vergili'ec'a hom'o eĉ ne vol'as parol'i kiel pri la el'star'ig'it'a, ferm'it'a tip'o de la hom'ar'o, sed kiel pri la esenc'e kun la ’tut'a’ hom'ar'o komunik'ant'a part'o, kiel oni la torent'o'n ne pov'as vid'i nur por ĝi mem, sed kiel akv'o'n, flu'ant'a'n en la grand'a'n komun'a'n mar'o'n. Mi en neni'u moment'o vol'as preter'las'i la tut'o'n, la total'ec'o'n ’de la’ hom'o.
Nur filologi'estetik'a klar'ig'o pri Vergili'o kaj li'a verk'o est'us fals'aĵ'o, dis'ig'o de la tut'o, far'it'a de la dis'ig'it'a'j spirit'o'j.
Trov'iĝ'as figur'o'j, grand'skal'a'j figur'o'j de la histori'o, kiu'j unu'e por si'a temp'o kaj post'e ankaŭ por ĉiam far'is si'a'n verk'o'n aŭ dir'is si'a'j'n vort'o'j'n — kaj tiel ’bast'a’! Ili unu'flank'e est'as figur'o'j ’de la’ histori'o kaj est'as ’de unu’ el tiu'j histori'o'j daŭr'e dis'ig'it'a'j pro la ne'trans'pont'ebl'a abism'o inter real'o kaj poezi'o: ke ili viv'is, ekzist'is, ke ili ’ĉi tie’ est'is — pro la abism'o inter la verk'o'j de la kre'potenc'o Di'a, kiu'n Di'o kun neni'u part'o'pren'ig'as, kaj tio, kio'n kre'is nur la fantazi'a fort'o de la hom'o, ne'grav'e, ĉu tem'as pri tiu de Dant'o aŭ Shakespeare. Sed tio est'as la figur'o'j, kiu'j preskaŭ ne'mis'kompren'ebl'e kaj definitiv'e ven'as en raport'o'n de histori'verk'ist'o, per kiu'j li, se li nur dispon'as pri nepr'a'j inform'o'j, barakt'as preskaŭ sam'e, kiel botanik'ist'o per plant'o'j, zoologisto per best'o'j, kiu'j iam ekzist'is, sed ne plu est'as — ili ne aparten'as (kaj tio ĝust'e est'as la grand'eg'a diferenc'o ’intern'e’ de tio, kio'n oni nom'as la histori'o) al tiu viv'a, efik'ant'a histori'o, kiu en'volv'as en si'n la histori'ist'o'n mem, kiu ĝi'n intenc'as re'kon'i kaj pri'skrib'i, ĝi'n en'hav'as kiel part'o'n aŭ eĉ pli, kiel cert'a'n revelaci'a'n organ'o'n de si, tiel ke li per ĝi neniam ĉes'as, ja part'o neniam est'as pli ol la tut'o. La histori'verk'ist'o ’de tiu ĉi’ histori'o dev'as est'i modest'a, ja mult'a'j afer'o'j est'as por li nepr'e kaŝ'vual'it'a, mult'o kaj precip'e tio last'a, kio ne jam est'as. Li rajt'as, proporci'e al tio, kio est'as al li kon'at'a kaj kiu'grad'e ĝust'e la publik'ig'o de la kon'at'a materi'o est'as prioritat'a task'o de li, histori'verk'ist'o, neniam forges'i, ke li ver'dir'e est'as star'ig'it'a antaŭ mister'o'n. Ali'flank'e tamen pov'as tiu histori'verk'ist'o si'a'n ne'perfekt'a'n sci'o'n hav'i en sen'kompar'e pli profund'a, pli konkret'a form'o, ol tiu ali'a hav'as si'a'n ŝajn'e perfekt'a'n sci'o'n, kaj tiu ĉi histori'verk'ist'o, kiu mem pro profund'o'j de si'a person'o ne mal'aper'is, kaj sam'e ne mal'aper'is pro element'o'j kaj substanc'o'j de la histori'o, kiu'n li pri'skrib'as, est'as mem kapabl'a, trov'i ver'o'n kaj ĝi'n dir'i, ja tem'as pri gigant'a abstrakt'ig'o, dir'i ne'real'a'n vid'punkt'o'n kaj fin'e eĉ simpl'a'n klaĉ'aĵ'o'n, ke la ver'a objektiv'ec'o, kiu'n histori'verk'ist'o efektiv'e dev'as posed'i, ven'as el neni'o, el tiu fam'a sen'supoz'ec'o, kiu ekzist'as nek en ĉiel'o'j nek en infer'o mem. Kontraŭ'e, ĝi ven'as el la plen'o — nur tiu, kiu ĉe ĝi posed'e part'o'pren'as, pov'as est'i objektiv'a — el la substanc'a part'o'pren'o, el la sang'o'plen'a part'o'pren'o ĉe la spirit'a substanc'o de la histori'o. Fremd'ul'o pov'as rakont'i al ni pri si'a patr'uj'o kelk'io'n interes'a'n, eĉ nov'a'n kaj instru'a'n, sed por traf'i en ĝi'a centr'o la kor'o'n de la afer'o'j, kiu'j est'as ni'a'j afer'o'j aŭ eĉ ni'a'n propr'a'n kor'o'n, pri tio neni'u el ni serioz'e pens'as. Se cert'a sinjor'o Georg Brandes verk'as pri Eichendorff aŭ pri Mörike, nu, tiam ni komenc'as rid'i aŭ ni abomen'iĝ'as. Krist'an'o ne permes'as klar'ig'i al si si'a'n kred'o'n de la hom'o, kiu tiu'n kred'o'n ne hav'as, kvankam ĉe kelk'a'j nun'temp'a'j histori'verk'ist'o'j montr'iĝ'as pasi'o aŭ pretend'o, sen'rest'e klar'ig'i ĝust'e ’tion’ kaj ne nur de ekster'e pri'skrib'i, kio ili nek est'as kaj kio'n ili ne hav'as. La komplet'a Emil Ludwig est'as tia, sed oft'e eĉ la tut'a koteri'o. La histori'o pri mez'epok'o, kiu'n pri'poezi'um'aĉ'as al ni la disĉipl'o'j de Georg Brandes, est'as, ekzempl'e indign'ig'a fals'aĵ'o, mis'a kaj mort'a, se ne eĉ mok'a nask'iĝ'o, ja ili kred'as je si'a kompetent'o, skrib'i pri la kred'o, la substanc'o de la mez'epok'o — sen mem hav'i tiu'n kred'o'n, kio'n ili ĝust'e pren'as pint'o de si'a objektiv'ec'o, dum tio efektiv'e est'as la abism'o de la sen'senc'o.
Mi ne intenc'as ĉi tie ankoraŭ'foj'e en'tomb'ig'i la jam forfunebritan mort'int'o'n, sed mi vol'as konduk'i al iu viv'ant'a — mi intenc'as kiel ŝuld'ant'o, tiel person'a, kiel ankaŭ ŝuldantarmembra, de Okcident'o, de Sundescenda mond'part'o, parol'i pri la grand'skal'a poet'o, kiu la mezur'o'n de la kre'it'ar'o kaj de la hom'o nek poltron'e sub'taks'is nek sakrilegi'e super'taks'is. Li sent'is, kelk'a'j'n jar'o'j'n antaŭ la plen'um'iĝ'o de la temp'o la antaŭ'vid'it'a'n ampleks'o'n de idol'an'ec'o ĝis ĝi'a rand'o, sen ke eĉ unu sol'a gut'o de la tantaleska venen'o ŝaŭm'ig'us tiu'n ĉi valor'eg'a'n kalik'o'n, li moment'e antaŭ la plen'o de la temp'o, la mezur'o'n de la bon'o en antikv'a pagan'ism'o, kiel la ali'a'j la mezur'o'n de mal'bon'o en ĝi, konsum'is, sojl'e de la temp'plen'um'iĝ'o, post kiam ankaŭ al la kre'it'ar'o, al la hom'o, est'is don'it'a la ebl'ec'o, est'i sen'mezur'a, sen tia'manier'e difekt'i la mezur'o'n de la kre'it'ar'o, sen dev'i fal'i en hibrison, sen'mezur'a en unu sol'a direkt'o: en la am'o al Di'o, jen la super'natur'a Pli'o; kiu ating'is la plej alt'a'n ide'o'n kaj real'o'n de la antikv'a epok'o, la hero'o'n, kies last'a ekzist'o'motiv'o est'as la propr'a mister'a glor'o, ĉu en la viv'o, ĉu en la mort'o, per'e de du afer'o'j: la fat'o kaj la hero'a ag'o, efektiv'ig'it'a sub la liber'a vol'o — kaj tiel diferenc'as de la plej alt'a ide'o kaj real'o post la temp'o'plen'o, te. post la en'karn'iĝ'o: laŭ la sankt'ul'o, kies last'a motiv'o est'as la Di'a glor'o, ating'it'a, ĉu en la viv'o, ĉu en la mort'o, help'e de du afer'o'j: la ’grac'o’, kiu supoz'as providenc'o'n, la pli grand'skal'a kaj lum'ec'a vort'o por la fat'o, kaj la sen'mezur'a am'o al Di'o, kiu tamen supoz'as kontinu'a'n hero'ec'a'n mens'o'n kaj ag'ad'o'n help'e de la mister'o de liber'o. Tiel la natur'o rest'as konserv'it'a. Ating'it'a'j est'as ambaŭ ideal'o'j help'e de Di'a kaj hom'a rimed'o'j sam'temp'e, sed inter ili trov'iĝ'as la en'karn'iĝ'o kaj la revelaci'o kaj re'nov'ig'o, al kiu konduk'is neni'a rekt'a voj'o, sed romp'o kaj intern'a konvert'iĝ'o. Per tiu ĉi fraz'o mi tuj de la komenc'o antaŭ'dir'as, kio'n mi vol'as dir'i ĉe la fin'o, nom'e, ke Vergili'o kaj li'a verk'ar'o, pli eĉ ol Platon'o kaj li'a verk'ar'o, dispon'ig'as ebl'ec'o'n de natur'a intern'a kompren'o, por kio de'komenc'e ĉe la sen'per'e part'o'pren'int'a'j kaj jar'cent'o'j'n post'e al Aŭgusteno kaj ankoraŭ pli post'e al Dant'o ne prezent'is mal'facil'o'n, sed pli post'e, post hezit'em'a'j kaj sinkemaj jar'cent'o'j, provok'is pli kaj pli fort'a'n mal'kontent'o'n, pli kaj pli proklam'is ne'adekvat'o'n kaj ne'pov'o'n, ŝajn'e eĉ ne'klar'ig'ebl'a'n fakt'o'n, ke el la idol'an'a Romo iĝ'is krist'an'a Romo kaj krist'an'a Okcident'o, al kiu ni aparten'as; ke Grek'o'j kaj Romi'an'o'j akcept'is la sav'o'n, kiu ne ven'is de ili, sed de Jud'o'j; ke Imperium Romanum, post kiam ĝi rezist'is kruel'e per ĉiu'j rimed'o'j de si'a ĉio'pov'a, la di'ec'o'n mem uzurp'int'a ŝtat'o, fin'fin'e tamen ’liber'vol'e’ far'iĝ'is krist'an'a, per'e de liber'a far'o de konsent'o, su'a spont'e, el si'a plej intern'a kern'o — kaj tiu plej intern'a kern'o est'is la ŝtat'o — religi'o, kiu de si'a tut'a komenc'o kaj ĝis'etern'e star'as super la ŝtat'o — far'it'a ŝtat'religi'o.
Neni'u pov'as Vergili'o'n en li'a plen'o kaj tut'o, kondiĉ'it'a de la mank'o kaj sopir'o, nask'iĝ'int'a el tiu mank'o, neni'u pov'as li'n, kiu est'as advent'ist'a idol'an'o, kompren'i sen supr'e'n'tir'a kred'o kaj rol'o, kiu'n li en ĝi lud'is kaj ĝis ni'a'j tag'o'j kiel natur'a fundament'o lud'as. Tiu, kiu for'pren'as de li tiu'n mank'o'n de revelaci'o kaj tiu'n sopir'o'n, baz'it'a'n en tiu mank'o, tiu li'n far'as, la melankoli'a'n, de la etern'o vund'it'a'n, nur ŝajn'e pli grand'a, tiu aranĝ'as si'n komfort'e, tiu el'las'as la plej mal'facil'a'n viv'o'n, tiu star'ig'as pup'o'n sur la scen'ej'o'n kaj prezent'as li'n kiel statu'o'n de Vergili'o. Kaj tiu sci'as pri neni'u kontinu'ec'o, tiu dev'as trans la antikv'a hom'o subit'e fal'ig'i kurten'o'n, kvankam ĝi jam en la templ'o de Jerusalemo est'is dis'ŝir'it'a, por subit'e permes'i lud'i nov'a'n pec'o'n, tiu'n de la krist'an'a hom'o, aŭ kiel li dir'as, de la magi'a hom'o, sen kun'tekst'o kun la antaŭ'a. Por tia mal'san'ig'ebl'a kaj mal'sav'ebl'a modern'a observ'ant'o ekzist'as absolut'a mal'kontinu'o inter la grand'a Sci'pi'o ekzempl'e kaj la sankt'a episkop'o de Milano, Ambrosi'o. Sed por la ver'a observ'ant'o, hav'ant'a ĉiu'j'n kondiĉ'o'j'n plen'um'it'a'j, neniu'n el ili dis'don'ant'a kaj facil'anim'e uz'ant'a, kvankam inter ili ambaŭ trov'iĝ'as en'romp'o de la revelaci'o, la aper'o de la sav'o, ven'ant'a de Jud'o'j, la kun'labor'o de la grac'o, sed flank'e de la natur'o, kiu est'as konsider'at'a de la super'natur'o, trov'iĝ'as tamen evident'a kontinu'o. Ambrosi'o est'is vergili'ec'a hom'o, tradici'a Romi'an'o sen riproĉ'o'j, laŭ si'a natur'o el la sam'a lign'o kaj de'ven'o, de la sam'a spirit'o, kiel ajn'a konsul'o aŭ cenzor'o aŭ ajdilo, kapabl'a stir'i la ŝtat'o'n kaj ag'i politik'e, ke oni rajt'as spit'e al ĉio dir'i, la grand'a Sci'pi'o ali'flank'e help'e de la grac'o konduk'us la eklezi'o'n sam'tiel sankt'ec'e, kiel la grand'a episkop'o de Milano, kiu nun tamen reprezent'is la pov'o'n, kiu antaŭ'e en vid'ebl'a form'o ne ekzist'is kaj si'a'temp'e eĉ paŝ'is kontraŭ tiu pov'o, super kiu en la temp'o de Sci'pi'o kaj Aŭgust'o vid'nivel'e iu ali'a ne ekzist'is, ja ĝi valid'is kiel ident'a kun la di'a afer'o mem: kontraŭ la ŝtat'o. Tiu ĉi kontinu'o malgraŭ absolut'a mal'kontinu'o sur'fon'e de la krist'an'a revelaci'o est'as la problem'o de la vergili'ec'a hom'o, sed ĝi est'as sam'temp'e la problem'o de la histori'o kiel scienc'o kaj de la histori'o hom'ar'a ĝeneral'e. La unu'ec'o'n kaj kontinu'o'n de la hom'a'j kaj natur'a'j baz'o'j tiel de la idol'an'a grek'a-romia, kiel ankaŭ de la krist'an'a okcident'o atest'as al ni ĝust'e en la mez'o kaj plen'o de la temp'o'j grand'a poet'o kaj li'a verk'o, ja ĉi tie ne tem'as nur pri tio, ke anim'a Vergili'an'a, la plej majest'a anim'o de la antikv'a Romo, en la flu'o de jar'cent'o'j unu'ec'e kaj frat'ec'e si'n re'trov'u kaj re'kon'u en Dant'o aŭ Racin'e aŭ Newman, tem'as pri io pli: la krist'an'a'j anim'o'j per si'a bapt'o kaj per si'a kred'o radi'as super'natur'a'n lum'o'n de la grac'o re'turn'e'n al la plej perfekt'a anim'a naturaliter christiana de la antikv'a temp'o, la anim'o de la grand'a poet'o: Publius Vergili'us Mar'o.
En Andes, proksim'e de Mantua, pra'histori'a etrusk'a, post'e kelt'a, fin'e latin'a, de koloni'ist'o'j loĝ'it'a urb'o, kiu nur en la jar'o 51 kun'e kun la cisalpina Gali'o ŝajn'is akir'i la status'o'n de la romia civit'a rajt'o, 15-an de oktobr'o de la jar'o 70 antaŭ la nask'iĝ'o de Jesuo Krist'o, en la ida'o'j de oktobr'o, kiu'j post'e ricev'is nom'o'n ’ida'o'j de Vergili'o’, kiam Pompe'o kaj Kraso est'is konzuloj, Vergili'o nask'iĝ'is, ver'ŝajn'e el tradici'a latin'a gent'o, do neni'u Galiano kiel Katul'o; jam li'a patr'o est'is romia civit'an'o, proprianto de posed'dom'o kaj pot'fabrik'o: kamp'ar'an'o kaj meti'ist'o. En la medi'o de kamp'o'j kaj arb'ar'o'j, river'o'j kaj river'et'o'j, font'o'j kaj fiŝ'lag'et'o'j, ĉio pri'kant'it'a jam en li'a unu'a eklog'o de Bucolica, proksim'e al best'o'j de la region'o, ĉeval'o'j, bov'o'j, kapr'o'j, ŝaf'o'j kaj pork'o'j, proksim'e ankaŭ al abel'o'j, kiu'j ne ĉes'as svarm'bril'et'i en li'a verk'ar'o en humil'a bril'o de si'a labor'o kaj kun plen'son'o de si'a zum'ad'o, plen'ig'ant'e ni'a'j'n orel'o'j'n per kolekt'ad'o sur burĝon'o'j de la heĝ'o'j, mal'proksim'e de la urb'o Romo, en provinc'o, kiu ankoraŭ preskaŭ puritan'e insist'is je virt'o'j el la temp'o de la romia respublik'o, dum en Romo mem jam de'long'e ĉio komenc'is kaduk'i, kie ĉiu'j pasi'o'j est'is mal'lig'it'a'j per'e de anarki'a'j aŭ de ambici'o dis'mord'it'a'j spirit'o'j, la ital'a kamp'ar'an'a fil'o proksim'e de iustissima tellus, de la super'just'a patr'in'o Ge'a li kresk'is, kaj neniam ŝajn'is la jun'ul'o'n kaj post'e la vir'o'n tiu ĉi al'kresk'it'a am'o el la knab'a temp'o je tia ĉirkaŭ'o for'las'i, kontraŭ'e, ĝi nur plu kresk'is kaj du'op'iĝ'is en klar'a konsci'o de si mem. La last'a ne'al'trud'it'a mister'o, la last'a fort'o kaj la last'a motiv'o de cert'a hom'o, en li'a ver'a intim'o kaj person'ec'o, trov'iĝ'as en infan'a'j aĵ'o'j, en memor'aĵ'o'j de la infan'o. Kiel cert'a hom'o la ’infan'o'n’ en si kaj li'a'j'n ’aĵ'o'j'n’ sav'is en si'a'n post'a'n viv'o'n aŭ ili'n pro ies grac'o de'nov'e ricev'is dum si'a'j vir'a'j aŭ vir'in'a'j jar'o'j, tio decid'as pri li kaj pri li'a'j verk'o'j. Horor'a est'as la vizaĝ'o de la vir'o, en kiu ’la infan'o’, la knab'o tut'e est'as esting'it'a, sed sekret'o'hav'a la old'ul'o, en kies trajt'o'j tra'vid'iĝ'as petol'ul'o, iam est'int'a. En la vizaĝ'o de Vergili'o ŝajn'is neniam mort'i la infan'o, kresk'int'a en la societ'o de kamp'ar'an'a'j di'aĵ'o'j. Fortunat'us et ille de'os qui novitagrestes. Li'a ekster'a aspekt'o mem cert'e mal'kaŝ'is li'a'n origin'o'n. Faci'e rust'ic'an'a li ŝajn'e est'is, la vizaĝ'o'n de kamp'ar'an'o li posed'is, mal'lert'e li foj'e kondut'is, mal'rapid'a en parol'o li est'is, alt'statur'a, dik'ost'a kaj mal'hel'har'a, sed mal'san'aspekt'a, ver'ŝajn'e ftizohava.
Sekv'e grac'e protekt'it'a, preskaŭ en'met'it'a en la ŝel'o'n de la por ĉiam benriĉa viv'o de la famili'o de la kun'kresk'iĝ'o kun la natur'o — old'a Romi'an'o, Varro, est'is dir'int'a: La land'o'n di'o'j mem por ni prepar'is; urb'o'j'n la hom'o'j konstru'is — li plen'kresk'is, dum ekster'e — kio ajn okaz'is kaj ĵus okaz'is kaj est'is okaz'ont'a baldaŭ, ĝis la pac'o ne plu sur la sen'di'a voj'o de la inter'civit'an'a milit'o, sed pro la grac'kor'a pardon'o kaj re'pac'iĝ'o real'iĝ'is! Kio ĉio! Ni trov'iĝ'as mez'e de la jar'cent'o antaŭ la venk'o de Aŭgust'o, antaŭ la inaŭgur'o de Pax Roman'a, en jar'cent'o, kiu'n Horaco nom'is delirium. Inter 133 kaj 31 a.K. ni ne pov'as nombr'i mal'pli ol dek'du inter'civit'an'a'j'n milit'o'j'n, bellum social'e, milit'o'j'n de Sull'o, de Lepid'o, Sertorio, Spartako, Katilin'o, Cezar'o, triumvirato, bellum Octavianum, Perusinum, mar'milit'o'n de Sekst'o Pompejano kaj fin'e la last'a'n milit'o'n kun Antonio; inter ĉio politik'a'j murd'o'j sen'nombr'a'j, oft'e terur'aspekt'a'j, rab'best'a'j, komenc'ant'e kun Grakk'o'j, fin'int'a'j kun Cezar'o kaj Ciceron'o, kaj bon'e pri'pens'it'a'j amas'buĉ'ad'o'j: mort'ig'o de 3000 adept'o'j de Grakk'o'j, post'e sub Mario kaj Sull'o kruc'um'ad'o de 6000 Spartak'an'o'j laŭ'long'e de la strat'o inter Romo kaj Kapu'o, likvid'o de 7000 sam'nit'a'j milit'kapt'it'o'j antaŭ la kolekt'iĝ'int'a senat'o, ĝis la last'a proskripci'o, cert'e iniciat'int'a de Antonio, sed sub'skrib'it'a ankaŭ de Oktaviano, est'ont'a Aŭgust'o. En post'a'j jar'o'j de si'a viv'o li trov'is tiu'n ĉi si'a'n sub'skrib'o'n kiel makul'o'n pro unu grand'a ofer'o, pro Ciceron'o, kiu ankaŭ trov'iĝ'is sur la list'o kaj est'is ekzekut'it'a, kies kap'o kaj man'o'j laŭ la ordon'o de Antonio, ĉar ili kontraŭ li pens'is kaj skrib'is, hak'it'a'j de la kadavr'o est'is pik'it'a'j sur la metal'stang'o'j de la antaŭ'senat'a pord'eg'o. ”Ve, kie'n la mal'konkord'o ni'n mizer'a'j konduk'is!” pri'kant'as la unu'a eklog'o de Vergili'o el tiu temp'o. Kiam ĉio tio okaz'is, Vergili'o hav'is 28 jar'o'j'n kaj jam de'long'e port'is tog'a vir'il'is, en kiu'n li, 15-jar'a est'is vest'it'a sub la konsul'temp'o de la sam'a'j vir'o'j, kiu'j tio'n posed'is jam en li'a nask'i ̧jaro: Pompe'o kaj Krasso. Dum li frekvent'is la knab'lern'ej'o'n en Kremono, trov'iĝ'is Cezar'o en Gali'o. Kremono est'is etap'o; tiel probabl'e li la unu'a'n foj'o'n li'n tie vid'is viv'a, kies astr'o'n li pri'kant'is: ”Jen rigard'u, la astr'o supr'e'n'ir'is de Ene'ad'o, de Cezar'o!” Ĉiu'kaz'e li kiel knab'o en si'n'sekv'a'j raport'o'j Bellum Galicum leg'is, kiu'n post'e dum 2000 jar'o'j knab'o'j de ĉiu generaci'o leg'is kaj daŭr'e leg'os. Dek'ses'jar'a, en la jar'o 54 a.K. li ven'is al Romo, kiam Katul'o mort'is kaj Lukreci'o si'a'n grand'a'n verk'o'n De rerum natur'a help'e de Ciceron'o aper'ig'is: du poet'o'j, al kiu'j li ne'mezur'ebl'a'n dank'o'n ŝuld'is: Katul'o, kies pasi'o'n la en latin'a lingv'o dorm'et'ant'a lirik'o per unu frap'o mal'lig'is kaj ĉe kiu la jun'a Vergili'o lern'is vers'um'i; Lukreco, grand'a poet'o kaj grand'a hom'o, kiel hom'o tamen pli grand'a kor'e ol kap'e, li'n instru'is, ke ver'e grand'skal'a poezi'o super la pra'element'o de la poezi'ec'o mem, nom'e super la lirik'o kaj super la senzuale-anim'a viv'o de la natur'o, sen'per'e formul'it'a, dev'as est'i port'at'a de cert'a filozofi'o kaj baldaŭ ankaŭ teologi'o.
Tio efektiv'e est'as la leĝ'o de alt'rang'a art'o. ĝi'a alt'rang'ec'o trov'iĝ'as en rekt'a proporci'o al la valor'o de ĝi'a'j filozofi'o kaj teologi'o, kiu'n poet'o, natur'e, ne bezon'as apart'e stud'i, kiel tio'n far'as filozof'o aŭ teolog'o, kvankam tio en la ekzempl'o de Dant'o ankaŭ ne damaĝ'is, sed nur en'spir'i per la atmosfer'o de si'a temp'o aŭ almenaŭ lern'i en la plej primitiv'a katekism'o.
Jam la plej efemer'a super'rigard'o super la alt'rang'a mond'literatur'o tio'n instru'as. Mal'antaŭ la dekadenc'o de grand'a poezi'a talent'o trov'iĝ'as, sen'konsider'e pri person'a'j kaŭz'o'j, dekadenc'o de filozofi'o, kaj tie, kie oni for'ĵet'as aŭtent'a'n teologi'o'n, ne est'iĝ'as nur difekt'o'hav'a filozofi'o, sed ankaŭ mal'san'a kaj invalid'a art'o. Aŭ est'iĝ'as ekzempl'e la literatur'o de mult'a'j nun'temp'a'j nobel'premi'it'o'j. La pasi'o de la filozof'o est'as kaj rest'as: rerum cognoscere causas, kogn'i la kaŭz'o'j'n kaj baz'o'j'n de la afer'o'j, kaj tiu'n ĉi pasi'o'n konserv'is Lukreco, kvankam ankaŭ grand'skal'a poet'o, en si'a verk'o. Sed la primar'a pasi'o de Vergili'o adres'iĝ'is al ’res’ mem en ili'a sensuala bild'ec'o, al ili'a reciprok'a preter'ekzist'o kaj dur'a kontraŭ'ekzist'o, sed tamen ankaŭ al aŭtent'a vort'o, melodi'a vers'o kaj al regn'ec'e harmoni'a, imperi'ec'a, antitez'e ord'ig'it'a fraz'o. Li rest'is, eĉ pli ol pli mal'fru'e Dant'o, la poet'o, de neniam rezign'ant'a, neniam tro facil'e romp'iĝ'em'a materi'o, kiu nur artifik'e, ne art'e (art'o est'as nom'e natur'o) pov'as est'i solv'ebl'a, si'n dediĉ'ant'a — sed neniam mis'e skrib'int'a — poet'o, ankaŭ kiam li hav'is sopir'o'n je filozofi'o: kogn'i kial'o'j'n kaj fundament'o'j'n de la afer'o'j, sopir'o'n, kiu li'n nobl'ig'is kaj li'n sav'is kaj serv'is al li'a poet'a perfekt'iĝ'o.
Averaĝ'a est'as la poet'o, kiu tiu'n sopir'o'n ne hav'as; hav'i li ĝi'n dev'as, eĉ se li ne jam sci'as, ke li ĝi'n hav'as. Vergili'o rest'is poet'o, kio tamen signif'as: la revelaci'ant'o de la bril'o kaj de la glor'o de la ekzist'aĵ'o'j, ne nur de la ekzist'aĵ'o'j sen ili'a bril'o kaj glor'o, sed ankaŭ ne de vaku'a bril'o kaj vant'a glor'o sen la ekzist'aĵ'o'j, kio oni'n far'as rev'ul'o, ’ideal'ist'o’.
Tiu'cel'e li kiel poet'o parol'is la lingv'aĵ'o'n de la humil'a real'ist'o, de ’tom'ist'o’, el kiu nur iom post iom la primordiala (el la nov'latin'a primordialis = pra'origin'a - rim. de trad.) ver'o komenc'as hel'iĝ'i: ke la lingv'o est'is, est'as kaj est'os el log'os, per saecula saeculorum. Por la hom'o kaj li'a poet'o ĝi komenc'iĝ'as per antaŭ'logik'a la-lad'o, por ating'i si'a'n fin'o'n — se tem'as pri ver'a fin'o ĉe la lingv'o kaj ĉe la poet'o! — en super'logik'a alelujo!
Tio ĉi est'as la ĝis'fin'e logizita, sublim'it'a lalado de suĉ'infan'o, en kiu ĝi jam dum vindtempo est'is, est'as kaj est'os, ĝis la hom'o'j hav'is, hav'as kaj hav'os infan'o'j'n. La analogi'a ton'o tio'n mal'kovr'as sufiĉ'e fidel'e, ke ankaŭ en'e de alelujo ankoraŭ la lalado trov'iĝ'as; sed la ’plen'um'it'a’, la ’membr'ig'it'a’ de la ’tut'a’ kre'aĵ'o. Kio ne est'as en la mal'plen'jar'a infan'o antaŭ'aŭd'it'a kaj antaŭ'dir'it'a?! Vid'u, ĉi tie ĝi kuŝ'as, delikat'e mov'it'a per sekur'a spir'ad'o de si'a dorm'o, kaj vi mir'as konstern'it'a: ĝi kuŝ'as kaj dorm'as, kvazaŭ ĝi est'us lig'it'a beatstatuse al ne'vid'ebl'a kruc'o, kiu iom post iom pli kaj pli vid'ebl'os, en proporci'o, kiel vek'iĝ'os la spirit'o, ek'kon'ant'a la ne'vid'ebl'o'n; kie ĝi rest'os pend'i ĝis la fin'o de si'a'j tag'o'j; sur kiu ĝi mort'os, ĉu mal'beat'a, ĉu beat'a. Inter tiu lalado kaj alelujo kuŝ'as la hom'a viv'o kaj verk'o, filozofi'o kaj art'o.
Ĉu cert'ul'o unu'a'rang'e est'as filozof'o ĉu poet'o, tio esprim'iĝ'as ankaŭ tra la metod'o de li'a lern'ad'o: la grand'a filozof'o el si'a lul'lit'o — la plej mult'o'n tamen donac'as la cirkonstanc'o de nask'iĝ'o — lern'as, kiel ĉiu ali'a kutim'a hom'o sam'e, kio est'as la poezi'a art'o, nur ĉe ver'e grand'a'j poet'o'j; kaj la grand'a poet'o el si'a lul'lit'o — ankaŭ ĉi tie la pli'mult'o'n kontribu'as la cirkonstanc'o de nask'iĝ'o — lern'as, kiel ĉiu ali'a kutim'a hom'o, kio est'as la filozofi'o, nur ĉe la grand'a'j filozof'o'j. Sed tiu de'nask'a filozof'o — kaj tio est'as la diferenc'o — lern'as pri tio, kio la filozofi'o est'as, ne nur ĉe la filozof'o'j, sed nepr'e ĉe ĉiu'j ekzist'ant'a'j afer'o'j kaj ĉe ĉio ne'ekzist'ant'a kaj li per si'a sekret'a intenc'o pri'demand'as ĉio'n, por kogn'i per si'a ard'a sopir'o ĉio'n kaj el ĉiu'j hom'o'j, kiel montr'is al ni la ekzist'ec'e plej filozofi'ec'a hom'o de la tut'a hom'ar'o: Sokrat'o. Kaj de'nov'e: la de'nask'a poet'o, natur'e, lern'as pri tio, kio la poezi'a art'o est'as, do pri la lingv'a art'o, ankaŭ ĉe grand'a'j poet'o'j, se apud tio ankaŭ de si'a tut'a komenc'o, ĉe komplet'e ĉio, kio la lingv'o est'as kaj kio'n la lingv'o en'hav'as; li ne lek'as la miel'o'n de la lingv'o nur tie, kie ĝi jam est'as perfekt'a, sed eĉ el la plej mizer'a'j flor'aĉ'o'j, li eĉ mem ĝi'n produkt'as, bon'gust'a'n kaj arom'plen'a'n, kiel nur li pov'as. Kaj de'nov'e: tie, kie cert'a hom'o hav'as si'a'n grand'ec'o'n, ĝust'e tie li ne preter'vid'as eĉ la plej mal'grand'a'j'n afer'o'j'n, tum tie, kie li mem est'as mal'grand'a, li vid'as nur la plej grand'a'j'n.
Kaj de'nov'e: tie, kie la cert'ul'o est'as grand'a, li est'as sam'temp'e vir'o kaj vir'in'o kaj pli vir'in'o ol vir'o, ja la plej grand'skal'a kaj sankt'ec'a kre'aĵ'o est'as la vir'in'o. Tie, kie la cert'ul'o est'as grand'a kaj kre'iv'a, tie li est'as unu'a'rang'e ’sens'iv'a’ sen lim'o'j, kaj li'a pur'o ne konsist'as el tio, ke li neni'o'n akcept'us, sed ĝust'e kontraŭ'e, ke li sent'as ĉio'n, kio'n oni pov'as sent'i. Nur tia'manier'e li pov'as i'o'n kontribu'i. Nur tiel li pov'as est'i vir'o kaj gener'i.
Vergili'o est'as grand'a kaj sol'ec'a kiel poet'o kaj tiel en la lingv'o, kvankam li hav'is ekster'ordinar'a'n inklin'o'n al filozofi'o, tial ni sci'as de li pri mem'kompren'ebl'o, ke li hav'is rapidsenzivan kaj ĉienapertan orel'o'n, por aŭd'i ĉies lingv'aĵ'o'n. Li'a'j plej fort'a'j kaj dolĉ'a'j vers'o'j en'hav'as vort'o'j'n, kiu'j'n parol'is kaj skrib'is ĉiu li'a'temp'a Romi'an'o, ili'n kompren'is kaj uz'is. Sur'fon'e de tiu ĉi sen'kompat'a leĝ'o de la klasik'a art'o, help'e de la plej vast'e uz'at'a'j vort'o'j kre'i la plej ne'kutim'a'n vers'o'n, kresk'ant'e de la mal'pur'e uz'it'a'j vort'o'j ĝis la glor'o de la pur'a'j vort'o'j (kiel analogi'e el la ne'cert'a sens'us communis, kaj ne el rafin'ec'o est'iĝ'as la sever'a philosophia perennis) konstru'iĝ'as aŭ kolaps'as la traduk'a art'o. El kvin plej kutim'e uz'at'a'j vort'o'j de la romia ĉiu'tag'a lingv'aĵ'o far'as Vergili'o la ne'perd'ebl'a'n ton'o'n, la ne'forges'ebl'a'n aper'o'n de la vers'o: Infandum, reg'in'a, iubes renovare dolor'em.
Tamen ne tial, ke sinjor'o Rudolf Alexander Schröder ĝi'n per'u per rid'ind'e per'fort'it'a'j german'a'j vort'o'j kaj sen miel'o de voĉ'dolĉ'ec'o: Unauskündbaren Schmerz, o Königin, heißt du verneuen.
Tem'as pri unu el plej tip'a'j ekzempl'o'j de la ne'inteligent'a mis'kompren'o ĉe la german'a'j ’spirit'gvid'ant'o'j’, prov'o ating'i mister'a'n sign'o'n de ĉiu ver'a art'o, nom'e la ne'kutim'ec'o'n, anstataŭ artifik'e per ne'kutim'a'j vort'o'j, art'ec'e per tut'e kutim'a'j vort'o'j en mister'o. Renovare est'as unu el tiu'j plej kutim'a'j latin'a'j vort'o'j, sam'e tiel kiel la laŭ'vort'a german'a traduk'o ’erneuern’ (re'nov'ig'i) est'as unu el plej kutim'a'j german'a'j vort'o'j.
Ĉiu German'o ankaŭ nun'temp'e dir'as ’erneuern’, se li ne dir'as ’renovieren’, sed sinjor'o Rudolf Alexander Schröder dir'as, cert'e nur, se tem'as pri traduk'o el Vergili'o: ’verneuen’, kio, natur'e, ne est'as german'ig'o, sed ne'kutim'a kripl'ig'o de la german'a lingv'o. ’Infandum’, tiel dir'is ĉiu romia infan'o, ĉiu romia barb'ist'o, ĉiu romia cezar'o, tiel ankaŭ Vergili'o, kies stel'o bril'as pli hel'e ol tiu de Ene'ad'o kaj de Cezar'o. Du'a'rang'ul'o traduk'as ’infandum’ per ’unsagbar’ (ne'dir'ebl'a), sen supoz'i, ke li dir'as vort'o'n de ne'kutim'a, eĉ ne'el'dir'ebl'a bel'ec'o kaj profund'o. Ĉiu German'o dir'as sen'problem'e ’unsagbar’, sam'e kiel li en ĉiu moment'o, sen'antaŭ'sent'e, sen'pri'pens'e, perl'o'j'n de si'a lingv'o antaŭ pork'o'j'n kaj si mem ĵet'as aŭ el'kraĉ'as; kaj li prav'as! Nur sinjor'o Rudolf Alexander Schröder vol'as hav'i ankoraŭ pli valor'a'j'n perl'o'j'n, li produkt'as ili'n sintez'e, li dir'as ’unauskündbar’, kio est'as ne'kutim'a monstr'aĵ'o de la german'a vort'o, kiu'n nur antropomorf'a hipopotam'o trov'as dir'ebl'a kontraŭ ne'dir'ebl'a. Sed la impotent'a'j sekret'konsil'ant'o'j kaj virulent'a'j privat'docent'o'j pri klasik'a filologi'o kaj Georgica tut'e kontraŭ'rom'ec'e fal'as genu'e'n antaŭ la ne'kutim'a traduk'a art'o de la sinjor'o Rudolf Alexander Schröder, kiu tamen klopod'as don'i al ’Bremer Presse’ bibliofil'a'n aspekt'o'n en antikv'o, kiu kongru'as al ver'a antikv'o, kiel herez'o kongru'as al eklezi'a'j dogm'o'j, se oni rajt'as far'i parvis componere magna. Ke en simil'a karaktraro de la sam'a origin'o, barbar'ec'a produkt'o, akir'it'a per'e de mis'kompren'o kaj de'fal'o de la dis'ig'it'a'j element'o'j de la antikv'a kaj krist'an'a est'o, Missale Romanum est'is pres'it'a, tio trov'iĝ'as lim'e de blasfemio!
Vergili'o prov'is en Romo ating'i, kio'n ĉiu jun'a talent'it'a kaj ambici'a provinc'ul'o prov'is ating'i en Romo: komenc'i politik'a'n karier'o'n, tio signif'as, li prov'is far'iĝ'i advokat'o; sed li est'is in sermone tradissimus, mal'rapid'a kaj mal'lert'a en orator'ad'o, ekip'it'a per tro larĝ'a anim'o. Li verk'is si'a'j'n unu'a'j'n vers'o'j'n, talent'prov'aĵ'o'j'n, li ir'is ĝis Napolo kaj kontinu'is stud'i filozofi'o'n ĉe la plej renom'a'j instru'ist'o'j de tiu temp'o. Sed Napolo est'is grek'a urb'o, plen'ig'it'a de grek'a'j retor'ik'ist'o'j, histori'ist'o'j, filozof'o'j, poet'o'j kaj aktor'o'j. Tie li lern'is ne nur la grek'a'n filozofi'o'n, li kon'at'iĝ'is tie ankaŭ kun la misi'e eskatologi'a'j orient'de'ven'a'j mit'o'j, kiu'j'n li poezi'ig'is en la kvar'a eklog'o. En Napolo li skrib'is si'a'j'n verk'o'j'n. Eĉ kiel amik'o de Aŭgust'o, Mecenas'o kaj Horaco li ne oft'e ven'is Romen, li ĉiam rapid'e re'ven'is al Napolo, li ne trov'is plaĉ'o'n en la kort'eg'a viv'o. Dum li tie lern'is kaj labor'is, plen'um'iĝ'is la destin'o de Romo en rapid'e si'n'sekv'a'j okaz'int'aĵ'o'j: en 48 est'as Farsal'o, Pompe'o kaj Kat'o ne plu est'as; en 44 est'as mort'ig'it'a Cezar'o; en 42 est'as Filip'o, la venk'int'o'j dev'as dis'divid'i la land'o'n al 200.000 veteran'o'j, kiu'n oni ne jam rab'is ĉi'cel'e. En tiu ampleks'o trov'iĝ'as ankaŭ la hav'aĵ'o de la patr'o de Vergili'o en Mantuo, ĝi est'as perd'it'a kaj post'e ĝi est'os re'akir'it'a pro la favor'o de Oktaviano, amik'o el jun'a'j jar'o'j kaj venk'int'o. Ĉirkaŭ la jar'o 40 aper'as 10 eklog'o'j de Bucolica kaj far'as Vergili'o'n tra'nokt'e la plej honor'at'a poet'o de Romo. Kiam el ili kelk'a'j, ekip'it'a'j per muzik'a akompan'o, oni foj'e kant'is en teatr'o, la amas'o lev'iĝ'is por honor'i la hazard'e ĉe'est'int'a'n poet'o'n, kiel oni tio'n ceter'e far'is nur ĉe Aŭgust'o.
Tiel rakont'as al ni Tacit'o: populus qui auditis in theatro versibus Vergili'i surrexit et fort'e praesentem spectantemque Virgilium veneratus est sic quasi Augustum. Mi dir'u en'kramp'e: Oni nun'temp'e ĝis la tro'o kompar'as la antikv'a'n temp'o'n kun la ni'a. Tamen est'as strang'e, se ni rekt'e parol'as pri la plej alt'a afer'o, ke jam neni'u, kiu est'as ver'e frenez'a pri la analogi'o inter la romia imperi'a temp'o kaj ni'a'j tag'o'j, est'is protekt'it'a kontraŭ tro sen'hont'a direkt'ec'o pro la strang'a fakt'o, ke la krist'an'ism'o tiam kun ver'e mir'ind'a sen'ŝancel'o kaj rapid'o la amas'o'j'n al'tir'is kaj akir'is, dum ĝi nun'temp'e la amas'o'j'n, specif'e la proletari'o'j'n pli kaj pli rapid'e for'puŝ'as kaj perd'as. Jam nur tiu ĉi cirkonstanc'o far'as la diferenc'o'n inter ambaŭ epok'o'j grand'a'n, ver'e ne'esprim'ebl'e pli grand'a'n ol est'as ili'a kongru'o ĉe bon'a'j kaj mal'bon'a'j afer'o'j. La grand'a ŝanĝ'o, aper'int'a komenc'e de la krist'an'ism'o, est'is, ke la hom'o'j, en kiu'j trov'iĝ'is real'a fort'a sent'o kaj sci'o pri tio, kio est'as la pek'o kaj la kulp'o, anstataŭ la cert'ec'o pri pun'o ricev'is la cert'ec'o'n pri pardon'o, ’la ĝoj'a'n mesaĝ'o'n’. Nun'temp'e est'as tiel, ke la amas'o'j apenaŭ i'o'n antaŭ'sent'as aŭ sci'as pri la ’pek'o’ kaj ’kulp'o’. Sed tie, kie tiu ĉi sent'o ne plu trov'iĝ'as aŭ oni ĝi'n ne registr'as, evangeli'o pri ’pardon'o de la pek'o'j’ evident'e ne plu hav'as tensupraĵon. Ĉu oni imag'as pri la diferenc'o de la temp'o'j? Jen ĉi tie ĝi est'as! Mi dispon'ig'as al la pri'juĝ'o, ĉu nun'temp'e en futbal'a stadion'o est'us pret'a'j al'aŭskult'i la vers'o'j'n de Pandora aŭ Di'o'tim'a, ĉu ili lev'iĝ'us por honor'i almenaŭ la mort'a'n poet'o'n, kiel la amas'o'j de Romo dum ses jar'cent'o'j lev'iĝ'is en moment'o, kiam ek'son'is la unu'a vers'o de Vergili'o!? Oni est'u si'n'gard'a, far'ant'e kompar'o'j'n!
Bucolica, ni vid'os tio'n pli post'e, est'as la element'o'j de la poezi'a art'o de Vergili'o, kiu'j ĉiam de'nov'e re'aper'as en li'a'j pli post'a'j verk'o'j; ili don'as la mezur'o'n pri tiu fort'o, sen kiu neni'u est'as poet'o, est'u li ceter'e eĉ tiel grand'a hom'o; ili montr'as, ke li hav'as lirik'a'n rilat'o'n al la lingv'o kaj kiel pur'a ĝi est'as, ili montr'as, ke li el la radik'o'j mem de si'a est'o est'as ver'a poet'o, ke la poet'o en li hav'as super'pov'o'n super la pens'ul'o, kvankam li si'a'n decid'o'n, ke li post la fin'verk'ad'o de Ene'ad'o nur plu viv'os por stud'ad'o de la filozofi'o, pov'us efektiv'ig'i. Sed tio ne est'is li'a fat'o. Post mult'a'j jar'o'j sekv'is Georgica, la poem'o'j pri labor'o kaj agrikultur'o, kaj sekv'is — Actium. Kiom da bon'ŝanc'o dev'as hav'i klasik'a poet'o! Pli ol Cezar'o. Sen tiu ĉi, por long'eg'a temp'o valid'a decid'iĝ'o inter Okcident'o kaj Orient'o, kiu'n Vergili'o ĉiu'kaz'e klar'e antaŭ'vid'is kiel la decid'o'n inter la spirit'o de Okcident'o kaj ĝi'a ide'o pri ord'o kaj lum'o kaj mezur'o kaj konfid'o — kaj la spirit'o de Orient'o kun si'a sen'mezur'ec'o kaj mal'esper'iĝ'o, kaos'o kaj kruel'ec'o — li tamen vid'as sub la profet'a'j bild'o'j sur la ŝirm'il'o de Eneo apud la inter si lukt'ant'a'j arme'o'j de Oktavi'o kaj de Antonio la grotesk'a'j'n di'aĵ'o'j'n de Egipt'uj'o, la gap'aĉ'ant'a'n hund'kap'a'n Anubison, kiu atak'as kontraŭ Venus'o, Apolo kaj Minerv'a — sen tiu batal'o kaj ĝi'a efektiv'a decid'iĝ'o favor'e al Okcident'o kontraŭ Orient'o, provok'it'a de la sen'brid'a perfid'ul'o de la propr'a okcident'a spirit'o, ebl'ec'o, kiu ĉiam de'nov'e kaj nun'temp'e kaj est'ont'e pli terur'e ol iam pov'as lev'iĝ'i — sen tiu ek'ag'o de fatal'o Ene'ad'o ne est'us ebl'a. Vergili'o kaj li'a bon'ŝanc'o! Tiel dev'is la tut'a ne'kred'ebl'a ekster'a okaz'ad'o, ĉe kiu li ne part'o'pren'is, serv'i al la grand'a poet'o, serv'i je la bon'o de li kaj li'a'j verk'o'j, ja oni pov'as por moment'o la afer'o'j'n observ'i ankaŭ tiel, ke ili, ne'grav'e kiel ŝajn'e sen'de'pend'a'j, sekv'ant'e si'a'n propr'a'n, la hom'o'n tut'e ne'konsider'a'n leĝ'o'n, fin'fin'e tamen ekzist'is nur pro la hom'a cel'o, li'n serv'i, eĉ se ili li'n detru'as. Tio do dev'as valid'i por ĉiu hom'o kaj por li'a et'a aŭ grand'a mond'o, nur ke ĉe la grand'a tio far'iĝ'as pli evident'a. Ek de Actium valid'as la tut'a, baldaŭ en la perfekt'ec'o de vers'o triumf'ant'a, baldaŭ pro la ne'sufiĉ'ec'o kontraŭ la antaŭ'ŝveb'ant'a ideal'o kaj en tiu viv'danĝer'a etos'o, ja oni far'iĝ'as de ĉiu'j afer'o'j, do eĉ de la plej bel'a vers'o, lac'a, por ĝi'n skrib'i, sam'e kiel, eĉ pli, ĉar oni ĝi'n jam skrib'is, mal'esper'iĝ'em'a labor'o de Vergili'o super Ene'ad'o.
Kaj ĝi est'is fin'plen'um'it'a — Vergili'o kaj li'a bon'ŝanc'o! — kvankam la diligent'e zorg'em'a kaj fleg'ant'a man'o ankoraŭ kelk'io'n vol'is perfekt'ig'i, ĝi est'is fin'pret'ig'it'a sam'temp'e kun la vir'ec'a'j jar'o'j de si'a kre'int'o. Kaj eĉ tio sam'tiel aparten'as al la bon'ŝanc'o de Vergili'o! Ve al li kaj li'a art'o, se li tiel trist'e kaj mal'esper'iĝ'e dev'us aĝ'iĝ'i kiel Aŭgust'o, se li dev'us trans'paŝ'i si'a'n klimaks'o'n de la melankoli'a feliĉ'o, kia'n la plen'o de imperi'o port'is al la generaci'o de Vergili'o. Re'ven'ant'e de vojaĝ'o al Greki'o li, grav'e mal'san'iĝ'int'a, est'is sur'ter'ig'it'a en Kalabrio kaj mort'is 51jar'aĝ'a, ver'ŝajn'e pro malari'o. Grand'stil'a est'as la romia art'o de tomb'sur'skrib'o'j, la plej grand'stil'a probabl'e tekst'as tiu por grand'a Sci'pi'o: ”Consul, censor, aedilis hic fuit apud vos”: ”Tiu ĉi jen est'is vi'a konsul'o, cenzor'o kaj edil'o”; sed ankaŭ la tomb'sur'skrib'o de Vergili'o apud Napolo, kiu'n li'a amik'o por li skrib'is, en'hav'as la grand'ec'a'n romi'an stil'o'n: Mantua me genuit, Calabria rapuere, tenet nunc Parthenope.
Cecini pascua, rur'a, duces.
Mantuo don'is al mi viv'o'n, la mort'o'n Kalabrio, Napolo mi'n gard'as. Paŝt'ist'o'j'n pri'kant'is, kamp'ul'o'j'n kaj estr'o'j'n mi'a poem'o.
La paŝt'ist'o'j'n, la kamp'ul'o'j'n kaj la estr'o'j'n. Mir'ind'a, eĉ ne ĉe grand'a'j filozof'o'j okaz'ant'a karakteriz'o, ja ili, la filozof'o'j, ĉiam de'nov'e dev'is far'i re'trakt'o'j'n, part'e per'e de la spec'o de li'a talent'o kaj de la intern'a jam don'it'a ord'o de li'a'j dispozici'o'j, part'e per'e de la bon'ŝanc'a help'o — Vergili'o kaj li'a bon'ŝanc'o!
— de la ekster'a'j cirkonstanc'o'j kaj kontraŭ'star'o'j, part'e per'e de la per konsci'a labor'o akir'it'a kontinu'o, mark'as la verk'ar'o'n de Vergili'o, ja jam en la libr'o pri paŝt'ist'o'j, en Bucolica, aper'as kamp'ul'o'j kaj ili'a labor'o relativ'e serioz'e kaj grav'e kaj pli lig'it'a'j kun la ter'o kiel la paŝt'ist'o'j, kaj kiel bon'o aŭ mal'bon'o, konstru'e aŭ detru'e, en'prem'iĝ'as la pov'o de la bon'a aŭ de la mal'bon'a estr'o super la land'o kaj popol'o kaj unu'op'ul'o'j. En la libr'o pri la kamp'ul'o'j, en Georgica, re'tir'iĝ'as la paŝt'ist'o kaj li'a facil'anim'ec'o, sed li est'as ĉi tie kaj serv'as al pli alt'a rol'ant'o, kaj jam grand'skal'e aper'as la nepr'ec'o de la estr'o, sen kies sagac'o kaj protekt'o kaj pac'em'o la kamp'ul'o pere'us, kaj iustissima tellus, la tut'just'ec'a Patr'in'o Ter'o far'iĝ'us la du'on'patr'in'o de la hom'o'j. Fin'fin'e en la libr'o pri la estr'o'j, en Ene'ad'o, ĉe'est'as tiel la paŝt'ist'o kaj li'a mistik'a mond'o de Eros'o kaj li'a'j lud'ant'a'j kre'o'fort'o'j, port'ant'e tiel la sfer'o'n de la politik'a hom'o, kiel ankaŭ la kamp'ul'o'j kaj meti'ist'o'j kun ili'a labor'o, labor improbus, labor'o en ŝvit'o sur'vizaĝ'a kiel kondiĉ'o de la ben'o kaj frukt'o'donec'o kaj de ĉiu aŭtent'a hom'a verk'o en ajn'a profesi'o, komenc'e de agrikultur'o, kiu tamen don'as la paradigm'o'n de ĉia'spec'a senc'o'plen'a labor'o, ĝis la labor'o de filozofi'o kaj de art'o'j, kaj la port'ant'o'j de ili si'a'j'n kondiĉ'o'j'n, nom'e si'a'n otium, nur pov'as prav'ig'i per la pen'o de si'a pli alt'a negotium.
Tut'e normal'e est'as, ke nask'it'a poet'o, tuj kiam li um'as en la unu'a ankoraŭ ebri'et'a mem'konsci'o pri si'a pra'propr'a pov'o, nom'e pov'o de imag'o, li ĝi'n en moment'o vol'as prov'i, per ĝi la tut'a'n al tiu pov'o dispon'ig'it'a mond'o vol'as super'reg'i. Sed li pov'as tio'n far'i nur en risk'a manier'o, kiel vag'abund'us, se oni tiel pov'as dir'i, klar'vid'e pri kelk'io por ĉiam kaj pli preciz'e ol ali'a'j per ili'a normal'a vid'o, tamen koncern'e tut'o'n nur majstr'ant'e real'a'j'n afer'o'j'n nur tiel, ke li ili'n super'vid'as, ili'n super'flug'as, sed ne en'penetr'as ili'n. Tio est'as la norm'o kaj tiel est'is ĉe Vergili'o. Sed kiu mond'o nun korespond'as kun tiu poet'a vid'kapabl'o kaj preter'flu'a manipul'ad'o? Est'as la mond'o de eros'o. Amor vincit omnia, tekst'as en la last'a, art'e plej perfekt'a eklog'o, kaj tio est'as la kap'vort'o de Bucolica. Ĉio'n super'venk'as la am'o. Ne tem'as pri sankt'a am'o, sed sam'tiel kre'a, kiel ankaŭ ĉio'n detru'ant'a Eros'o, kiu pov'as venk'i eĉ super tio, kio li'n super'as, kio'n la sankt'a am'o ne pov'as, ja neni'o star'as pli alt'e ol ĝi mem — ĉiu'j tragedi'o'j plen'as de tio ĉi, kaj li, Eros'o, est'as unu el font'o'j de ĉio tragik'a. Sekv'e est'as la pov'o de Eros'o ĉe la hom'o'j, ĉe tiu'j ĉi paŝt'ist'o'j, kie pasi'o'j ankoraŭ okaz'as mor'e farae, laŭ la manier'o de best'o'j, sen moral'o, sen ge'edz'ec'o, kiu est'as pakt'o kun super'a'j di'o'j, sen fidel'o, kvankam ne tut'e sen pent'o.
Tityrus hinc aberat, ipsae te, Tityre, pin'us, ipsi te fontes, ipsa haec arbust'a vocabant.
For est'is Tytirus. Sed la pin'o'j, ho Tityrus, vok'is, Eĉ la font'o'j, eĉ tiu'j vit'o'j vok'is nur vi'n!
Kaj de'nov'e: trahit su'a quemquae volupt'as.
Ĉiu'n unu'op'a'n li'a volupt'o kun'tir'as.
Kaj de'nov'e: et quisquis amores aut metuat dulcis aut experietur amar'os.
Kiu ankoraŭ antaŭ la dolĉ'a am'o tim'o'n hav'as, kaj kiu, kiel ĝi amar'e gust'as, jam iam mem prov'is.
Kaj de'nov'e: Nerine Galate'a, thymo mihi dulcior Hyblae, Candidior cycnis, heder'a formosior alb'a, cum primum past'i repetent praesepia tauri, siqua tui Corydonis habet te cura, ven'it'o.
Fil'in'o de l’ mar'o, Galate'a, pli dolĉ'a al mi ol timus'o de Etn'o, pli blank'a ol cign'o kaj ĉarm'a ol la arĝent'a heder'o, kiam nur bov'o'j ven'is re'turn'e al stal’ de paŝt'ej'o'j – tiel mal'mult'e vi ŝat'as en vi'a kor'o Koridonon — nun ven'u!
Kaj de'nov'e: Ar'et ager; vitio moriens sitit aëris herb'a, Liber pampineas invidit collibus umbr'as: Phyllidis advent'u nostrae nemus omne virebit, Juppiter et laeto descendet plurimus imbri.
Sek'a est'as la agr'o, en ard'a pest'o'aer'o kaduk'as kresk'aĵ'o'j, Bakĥo rifuz'as al la mont'et'o'j ricev'i la ombr'o'n de propr'a vitfoliaro: ven'u mi'a'j Phylliis, jubil'as en verd'o ĉiu'j arb'ar'o'j kaj apud'river'a'j herb'ej'o'j, Jupiter’ don'as en dik'a'j, amik'a'j fluŝnuroj pluv'ad'i de alt'a ĉiel'o.
Kaj de'nov'e: Nascere, praeque diem veniens ag'e, Lucifer, almum, coniugis indign'o Nysae deceptus amor'e dum queror et divos, quamquam nil testibus illis profeci, extrema moriens tamen adloquor hor'a.
Surkaleŝiĝu, lum'o'port'ant'o, herold'o de la ben'ant'a sun'disk'o, vi stel'o de la maten'o, dum mi plend'ad'as, ke mi'a am'sent'o est'is de Nysa sen la fidel’ pri'tromp'it'a kaj atest'ant'o'j ĉiel'a'j – aĥ ili mi'n tut'e ne help'is — kaj mi ŝi'n eĉ last'a'hor'e al'vok'as.
Kaj de'nov'e: saepibus in nostris parvam te roscida mal'a (dux eg'o vest'er eram) vid'i cum matre legentem, al'ter ab undecimo tum me iam acceperat annus, iam fragil'is poteram ab terra contingere ram'os, ut vid'i, ut perii! ut me mal'us abstulit error!
en ni'a de heĝ'o barit'a ĝarden'o mi vi'n ek'vid'is kun vi'a patr'in'o kolekt'i la pom'o'j'n; (mi rajt'is vi'n gvid'i) mi ĵus en'ir'is dek'du'a'n jar'aĝ'o'n, mi pov'is jam bel'ornam'it'a'j'n branĉ'o'j'n per man'o'j ating'i; kiam mi vi'n ek'vid'is, kiel mi baldaŭ perd'iĝ'is!
Mal'beat'a libid'o mi'n kapt'is!
Kaj de'nov'e: Effer aquam, et molli cinge haec altaria vitta verbenasque adole pinguis et mascula tur'a, coniugis ut magicis san'os avertere sacris experiar sens'us; ...
ducite ab urb'e domum, mea carmina, ducite Daphnim.
Al'port'u akv'o'n ĉi-tie'n, ĉirkaŭ'volv'u altar'o'j'n per lan'tuk'o'j, brul'ig'u verd'a'j'n, suk'a'j'n herb'o'j'n, la fort'a'n incendi'o'n, ke mi per magi'a'j rit'o'j prov'as anim'o'n de la am'ant'o al'tir'i al mi...
Kun'pren'u al mi el la urb'o hejm'e'n, mi'a'j ĵur'o'j, kun'pren'u do Daphnis.
Kaj de'nov'e: Omnes ”unde amor ist'e” rogant ”tibi”? ven'it Apollo: ”Gall'e, quid insanis?” inquit, ”tua cura Lycoris perque nives alium perque hor'rid'a castra secutast.”
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ”ecquis erit mod'us?” inquit. ”Amor n'o'n tali'a curat: nec lac'rim'is crudelis Amor...
Ĉiu'j demand'as: De kie tiu ĉi am'o? Ven'is ankaŭ Apolo; Gal'o, kial vi furioz'as? li parol'is: Lycoris, vi'a am'at'in'o, sekv'as iu'n ali'a'n trans glaci'o kaj neĝ'o kaj tra mal'komfort'a'j tend'ar'o'j.
Neniam vi postul'as mezur'o'n! Pri tio la am'o ne zorg'as!
Neniam la am'o sat'iĝ'os de larm'o'j...
Kaj de'nov'e: Omnia vincit Amor: et n'os cedamus Amor'i.
Ĉio'n super'venk'as la am'o; ankaŭ ni ced'as antaŭ la am'o.
Tio ĉi est'as la element'o de Bucolica, jes, tragik'a element'o en si mem, en la moment'o, kiam ĝi en'ir'as la hom'a'n viv'o'n, en kresk'ant'a grad'o tra li'a'j konflikt'o'j kun ĉiam pli alt'a am'o al la afer'o'j, per la am'o al la pli alt'a'j afer'o'j. Komenc'e de Eŭripid'o, ĉe kiu la vir'in'o far'iĝ'as la port'ant'o de la tragik'o, ĝis ni'a'j tag'o'j, kiu'j ceter'e ne posed'as tragik'ist'o'j'n, jam de'long'e ne plu, sed en plej bon'a okaz'o psik'analiz'ist'o'j'n, roman'o'j'n kaj tribunal'a'j'n raport'o'j'n, sed kiu'j tamen mez'e de tiu ĉi tragik'o suspir'as kaj oft'e apenaŭ pov'as spir'i — post Eŭripid'o tio ĉi est'as la ĉef'a element'o de la tragedi'o, per'e de Vergili'o mem en la kvar'a libr'o de Ene'ad'o, en'hav'ant'a la ver'a'n tragedi'o'n de Didona, per'e Dant'o kaj Shakespeare ĝis la last'a grand'a tragik'ist'o de Okcident'o, ĝis Racin'e, kun kies dolor'plen'a'j vers'o'j, ja nur unuopkaze, oni pov'as kompar'i cert'a'j'n tragik'a'j'n vers'o'j'n de Kleist aŭ Baudelaire. Tiu ĉi element'o, pri kiu preskaŭ ekskluziv'e kant'as en poezi'a inter'spac'o Bucolica kaj kiu de ili preskaŭ est'as lev'it'a al totalitato de ĉio ekzist'ant'a, est'as trans'pren'it'a en la libr'o'n pri kamp'ul'o'j, Georgica, en ĝi'a sen'kulp'a figur'o kiel koncip'ad'o kaj fertileco en la iustissima tellus, plen'just'a patr'in'o Ter'o. Pri tio post'e. En la libr'o pri la estr'o'j, en Ene'ad'o, trov'iĝ'as tiu ĉi element'o de'nov'e, kaj ĉi tie ĝi en'ir'as la last'a'n tragik'a'n konflikt'o'n kun la dev'o kaj kun la am'o al la pli alt'a est'o, kun la pli alt'a am'o al la est'o, kio el hom'o far'as la hom'o'n. Sed neni'o de ĝi'a fort'o est'as de ĝi for'pren'it'a. Neni'u mal'pint'a ressentiment prov'as ĝi'n mal'pli'grand'ig'i, neni'u fals'a hont'o prov'as ĝi'n for'puŝ'i. Tiel parol'as Venus'o al si'a fil'o, kiu'n ni ne pov'as nom'i kiel Vergili'o, Amor, ja tiu ĉi vort'o kiel mult'a'j ali'a'j, fort'a'j aŭ mal'fort'a'j, si'a'n grand'ec'o'n pro la kulp'o de kompat'ind'a'j kaŝ'lud'ist'o'j aŭ pretend'a'j aleksandrinoj perd'is, — kaj ni dev'as li'n nom'i Eros'o: ”Vi mi'a fort'eg'a fil'o, la sol'a, kiu la plej alt'a'n Patr'o'n Fulmoportanton, kiu Typhonon tamen en'ter'ig'is sub Etn'o, mal'estim'as.” Tiel parol'as la patr'in'o al si'a gigant'a fil'o, al etern'e al si mem antaŭ'star'ig'it'a Eros'o, sen kiu ŝi mem est'us neni'o (la di'in'o nask'is la fil'o'n, kiu est'is antaŭ ŝi, sen kiu ŝi ne est'us, — mister'o de mal'nov'a mit'o).
Didona tamen, kiu est'as la et'a nimf'o aŭ paŝt'ist'in'o de Bucolica, neni'u Phyllis aŭ Galate'a aŭ Amaryllis, sam'e mal'ebl'e, kiel Eneo est'as paŝt'ist'o de Bucolica, Tityrus aŭ Menalcas aŭ Amyntas — Didona, grand'a reĝ'in'o, dux femin'a facti, dam'o, kiu pov'is gvid'i kaj administr'i kiel neni'u grand'a romia dam'o, kiu reĝ'e reg'is si'a'n urb'o'n kaj reĝ'land'o'n kaj eĉ en dekadenc'o sci'is: magna mei sub terras ibit imag'o, kiel grand'eg'a ombr'o mi glit'is mal'supr'e'n al la Sub'ul'o'j, Didona ĵur'pet'eg'as Eros'o'n, kiu est'as la sinjor'o super ŝi, ŝi'a'n pur'a vol'o, ŝi'a pietat'o al la mort'int'a edz'o, ŝi'a'n hont'o, ŝi'a'n dev'o, ŝi'a'n fier'o, jam en tiu unu'a stel'plen'a nokt'o, kiam Eneo antaŭ ŝi kaj ŝi'a kort'eg'o rakont'is dolor'plen'a'n rakont'o'n per unu el plej sonor'a'j vers'o'j de la mond'a literatur'o: ”Infandum, reg'in'a, iubes renovare dolor'em”, ”La ne'el'dir'ebl'a'n dolor'o'n, ho vi reĝ'in'o, vi re'nov'ig'is”, ja ŝi turn'is si'a'n rigard'o'n al li longumque bibebat amor'em, kiu en long'a'j tir'o'j la mal'feliĉ'a — oni rest'as por moment'o ĉe la plen'o de tiu unu'vort'a antitez'o de ni'a ben'it'a lingv'o — la mal'ben'it'a'n am'o'n trink'is. ”Tiu tag'o est'is la unu'a de la pere'o, la unu'a kial'o de ĉiu mal'bon'o,” ŝi plend'as. Ankaŭ en la ekstrem'a mal'am'o, kiam ŝi est'as for'las'it'a, ŝi dir'as: ”Kiel blind'a'j est'as vi'a'j anim'o'j, vi sacerdot'o'j! Kia profit'o por la hom'o, kies kor'o est'as sovaĝ'a de la am'o, eĉ ĵur'o'j kaj preĝ'o'j ne help'as; spit'e al ĉio la flam'o'j mord'as antaŭ'e'n en plej delikat'a'n medol'o'n; profund'e en la kor'o rest'as en viv'o la silent'em'a vund'o.”
ĝis ĉi tie la akuz'o'j de la grand'a reĝ'in'o est'as sam'a'j kiel ĉe la for'las'it'a'j aŭ ne'fidel'a'j paŝt'ist'o'j kaj de la ne'fidel'a'j kaj for'las'it'a'j nimf'o'j de Bucolica. Ili natur'e ne ir'as en la mort'o'n kiel Didona; en ili nek fier'o nek hont'o nek spirit'o est'as damaĝ'it'a'j.
En Didona tamen aper'as en la akuz'a benk'o kontraŭ la perfid'ul'o'j la mem'akuz'o je perfid'o; en ĝi kiel mal'am'o al kulp'a'j ali'ul'o'j: ”exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor” la mal'esper'iĝ'o pri la propr'a kulp'o. Ŝi nom'is ge'edz'ec'o'n, kiu ne est'is ver'a ge'edz'ec'o kaj volv'is en tiu'n nom'o'n si'a'n kulp'o'n, kiu'n ŝi en la plej intern'a part'o de si'a kor'o tamen kon'is, tiel deklar'as la grand'a poet'o. Ŝi esplor'as si'a'n kor'o'n kaj ŝi'a fier'o furioz'iĝ'as pro la ek'kon'o, ke ŝi prov'is pri'flustr'i si'n mem, kio tamen ne est'is tiel, ne est'is tiel, ke ŝi est'us sen'kulp'e kulp'a, ke la am'ant'o mal'estim'us neniu'n di'ec'a'n pakt'o'n, ke li est'us kulp'e sen'kulp'a. Tem'as pri tiu alt'a kompren'o pri la ge'edz'ec'o, neniel nur ide'o aŭ ideal'o, sed ver'e ankaŭ plen'a real'o, en la senc'o de estim'end'a pakt'o kun di'aĵ'o, tiu alt'a grek'a-romia koncept'o pri la di'ec'o de la ge'edz'ec'a pakt'o, kiu'n la antikv'a mond'o tiel facil'e pov'is transpon'i en la spirit'a'n status'o'n, eklezi'a'n instru'o'n, laŭ kiu la ge'edz'ec'o est'as sakrament'o — tio far'as el la perfid'it'a reĝ'in'o, kiu hav'is la sam'a'n alt'a'n percept'o'n, eĉ se ŝi mem pek'is kontraŭ ĝi, kaj ĝi'n fidel'e konserv'is, ne de'fal'is de ĝi, por grand'a tragik'a person'o, magna imag'o, ŝi'n lev'as supr'e'n super Phyllis kaj Amaryllis el la tragik'o de la natur'o en la tragik'o'n de la spirit'o.
Ĉe tiu'j afer'o'j de la pasi'o lud'as apud la si'n'konsum'a patos'o de la vir'in'o la vir'o preskaŭ mizer'a'n rol'o'n; ju pli grand'a kaj vir'ec'a li est'as, des pli mizer'a li'a rol'o, kaj tio'n far'as ankaŭ Eneo. Bon'e, li ne est'as fi'a, li romp'is neniu'n di'a'n pakt'o'n, li ne tromp'is, li ne est'is du'signif'a, li est'is klar'a. Sed kia help'o de tio? Vir'in'o, kiu per'e de pasi'o pro vir'o permes'as si'n konsum'i kaj for'brul'ig'i, neniam est'as mal'grand'a; sed vir'o, kiu pro si'a pasi'o al vir'in'o permes'as si'n de'voj'ig'i de si'a misi'o, de si'a task'o, neniam est'as grand'a. La negr'ul'o Othello rest'as en la ord'o de pasi'o'j laŭ la natur'o kaj neniu'kaz'e lud'as mizer'a'n rol'o'n, sed li ne est'as grand'skal'a vir'o; en la sam'a ord'o rest'as Romeo kaj Werther, sed tiu'n last'a'n eĉ li'a poet'o ne pren'as ver'a vir'o.
Eneo, Hamlet'o, Tit'us ĉe Racin'e tamen ne rest'as en tiu ord'o, ja ili est'as grand'skal'a'j vir'o'j kun si'a misi'o kaj tiel lud'as signif'a'n rol'o'n apud Didona, Ophelia kaj Bérénice; jes, eĉ apud Jud'in'o de Toledo la reĝ'o de Hispanio est'as kvazaŭ en mal'prav'o, kvankam li ’kiel reĝ'o’ prav'as — natur'e, post'e, kiam li far'is mal'just'o'n. Kiam apud brul'eg'ant'a dom'o iu hom'o montr'as si'a'n lamp'et'o'n kun asert'o, ke ĝi ankaŭ brul'as kaj neniam ĉes'os brul'i, kio'n Eneo proksim'um'e far'as, do tio estetik'e est'as mal'sukces'o; grand'ec'o de Eneo ĉi tie ne pov'as si'n montr'i, ja ĝi trov'iĝ'as ie ali'lok'e, ĉi tie ĝi ne pov'as est'i serĉ'at'a, ĉar ĝi ĉi tie ne perd'is si'n. Ĉiu Romi'an'o pens'is pri Eneo kaj Didona, pri Cezar'o kaj Kleopatr'a, kie la vir'o gajn'is kaj la vir'in'o perd'is, ĉiu Romi'an'o tamen pens'is ankaŭ pri Antonio kaj Kleopatr'a, kie la vir'in'o gajn'is kaj la vir'o perd'is. Tiu ĉi spec'o de tragedi'o — ne la sol'a, kiu dispon'iĝ'as – trov'iĝ'as en ne'kompar'ebl'ec'o kaj ebl'a, ne nepr'a mal'amik'ec'o inter divers'a'j ord'o'j de la grand'ec'o: de pasi'o laŭ natur'o kaj de pasi'o laŭ spirit'o. Kiel en nuks'ŝel'o trov'iĝ'as sufer'o kaj larm'o'j kaj bel'ec'o, plend'o kaj demand'o al la Ĉiel'o kaj la ne'kompren'ebl'ec'o de tiu ĉi tragik'ec'o, ĉie tie, kie la sort'o en la ord'o laŭ natur'o kun'ig'as du kor'o'j'n, kiu'j'n la sort'o en la ord'o laŭ spirit'o ne dediĉ'is unu por la ali'a, en du vers'o'j de grand'a Racin'e: Ah, par quel soin cruel le ciel avait-il joint Deux coeurs, que l’un pour l’autre il ne destinait point?
Pro vir'in'o en tiu'j ĉi tragedi'o'j la kor'o'j est'as puŝ'it'a'j en tim'o'n kaj kompat'o'n, pro ŝi larm'o'j de katarzo el'ig'it'a'j. Ne pro la dolor'o de Eneo en tiu ĉi situaci'o jun'a Aŭgust'o plor'is, sed pro Didona, quia se occidit ab amor'em, ĉar ŝi mort'ig'is si'n pro la am'o. Sed tiu ĉi element'o de eros'o, kiu en la viv'o de la hom'o sen fort'a'j ten'il'o'j de la dev'ig'o, de labor improbus, labor'o en ŝvit'o sur'vizaĝ'a, sen moral'o, sen instituci'o, sen ŝnur'eg'o de pli alt'a spirit'a am'o, la natur'o'n de la hom'o for'brul'ig'as aŭ nul'ig'as aŭ humil'ig'as kaj degrad'ig'as kaj tiel facil'e kombin'iĝ'as kun kulp'o, efik'as fort'eg'e sen'kulp'e en la ekster'hom'a viv'a natur'o, kie ne tem'as pri la liber'o kaj decid'o de la hom'o, kiu tio'n ĉio'n kibernu, aŭ kio permes'as si'n de li super'venk'i, ja tie tem'as pri la super'pov'o de la plej alt'a spirit'o. Sed tiam tekst'as en Bucolica: et nunc omnis ager, nunc omnis parturit arb'os; nunc frondent silvae, nunc formonsissimus annus.
Ŝvel'iĝ'int'a en suk'o'j star'as ĉiu arb'o, plen'as de ĝi ĉiu agr'o; ĉie ĉirkaŭ'e burĝon'as arb'ar'o'j: nun la printemp'o jar'e vic'iĝ'as; kaj kant'as ebri'ig'a faŭn'o, silen'o, pri kosmogoni'a eros'o, kiu eĉ pov'is inspir'i mekanik'ism'a'n materi'ism'o'n de Demokrit'o: ut'i magnum per inane coacta Semina terrarumquae animaeque marisque fuissent Et liquidi simul ignis! Ut his exordia prim'is Omnia, et ipse tener mundi concrevit orbis.
Tum durare solum et discludere Nerea Pont'o Coeperit, et rerum paulatim sumere form'as, Iamque novum terrae stupeant lucescere Sol'em, Altius atque cadant submotis nubibus imbres Incipiant silvae cum primum surgere, quumque Rar'a per ignotos errent animalia montes.
Kiel en ne'mezur'ebl'a neni'o atom'o'j ĉiu'j, de ter'o, aer'o kaj de la akv'o kondens'e si'n dispon'ig'it'a'j.
Ankaŭ la fajr'o eter'a kaj kvazaŭ el pra'materi'o iĝ'int'e ĉio, jes, eĉ la cirkl'o de nobl'a ĉiel'o si'n volb'is; kiam do ter'o firm'iĝ'is, kiam la mar'o'j de ter'o dis'iĝ'is kaj kiel nur iom post iom form'it'a'j objekt'o'j si'n montr'is, jen ĉiu'j land'o'j mirite la sun'o'n jun'ec'a'n salut'is kaj el la nub'o'j marŝ'ant'a'j ek'flu'is la pluv'o, kaj baldaŭ post tio arb'ar'o'j unu'a'n foj'o'n el'kresk'is kaj op'a'j best'o'j vag'ad'as trans la mont'ar'o'j, kiu'j simil'o'n ĝis tiam ne vid'is.
Tiu'j ĉi vers'o'j re'ven'as preskaŭ laŭ'vort'e en Ene'ad'o; ili do trov'iĝ'is cert'e proksim'e de la poet'a kor'o; ili est'as kantat'a'j sur la kort'eg'o de Didona, antaŭ ol Eneo komenc'is rakont'i la histori'o'n de si'a'j sufer'o'j. Sed ĉiam de'nov'e re'ven'as tiu laŭd'kant'o pri la printemp'o, pli'larĝ'ig'it'a, eĉ pli himn'ec'a, mez'e de la libr'o pri labor improbus, en la libr'o pri agr'ist'o'j, en Georgica.
Tiel en Bucolica, la unu'a verk'o de Vergili'o, kvankam ĝi komenc'iĝ'as per tragik'ec'a voĉ'o el la histori'o kaj pri politik'o, el la re'memor'o pri la inter'civit'an'a milit'o kaj ĝi'a'j sekv'o'j, la nehistoria, ne'politik'a, tamen la tut'a'n histori'o'n kaj la tut'a'n politik'o'n kun'port'ant'a est'as la mond'o de Eros'o. Tiu Eros'o kun'konstru'as la hom'o'n, li est'as la pra'fundament'o, sur kiu post'e star'os tiel la agr'ist'o, kiel ankaŭ la estr'o'j. Amor vincit omnia est'as la ĉef'a fraz'o el Bucolica: Eros'o est'as la venk'int'o. Li sukces'as ja tiel ĉe Lukreci'o kiel ankaŭ ĉe Vergili'o, el la epikura filozofi'o, kies disĉipl'o'j ili ambaŭ est'is, Vergili'o nur dum cert'a temp'o kaj kiel poet'o, produkt'i fantazi'plen'a'n kre'ad'histori'o'n: plen'e ne'antaŭ'vid'ebl'a, ne'logik'a kaz'o, ja la teori'a instru'o de Demokrit'o kaj Epikuro est'as la pur'a, perfekt'a materi'ism'o, laŭ ĉiu logik'o ili'a sol'a scienc'o est'u la mekanik'o kaj ili'a plej alt'a produkt'o — la maŝin'o. Kaj efektiv'e la plej logik'a naci'o, la franc'a, tiu'n konsekvenc'o'n tir'is per La Mettrie kaj li'a verk'o L’homme-machine (La hom'o kiel maŝin'o), kio tut'e diferenc'as de la nun'temp'a slogan'o: la maŝin'o kiel la hom'o.
Sed ne tiel ĉe Lukreci'o kaj Vergili'o; ili super'is la mekanik'o'n en la psiĥiko de Eros'o, kaj la kre'aĵ'ar'o, la aĵ'o'j aper'as kiel tiam, kiam la temp'o ankoraŭ est'is jun'a, kiam la afer'o'j unu'a'foj'e aper'is, do tiel, kiel nur la grand'a'j poet'o'j ili'n vid'as. Ĉu la etern'o, se tem'as pri la unu'a foj'o, ne est'as pli proksim'e? Ja eĉ se tiu ne est'as kompar'ebl'a kun ajn'a temp'o, ĝi pov'as tamen pli bon'e kombin'iĝ'i kun la ’unu'a’ foj'o, kiam ili, la aĵ'o'j, est'as la unu'a'n foj'o'n, sed kompren'ebl'e ankaŭ, kiam ili est'is spekt'it'a'j la unu'a'n foj'o'n — ol kun la sen'fin'a daŭr'o de la aĵ'o'j aŭ eĉ kun la sen'spirit'a al'kutim'iĝ'o, vid'i ili'n sen ili'a mister'o aŭ ili'n eĉ preter'vid'i. La komenc'o de ĉiu grand'a poet'o en la moment'o, kiam li mister'e si'n trov'as en la natur'o kaj la natur'o'n en si, est'as ĉiam cert'a aŭdac'a panteism'o — tiu ĉi stadi'o est'as poet'ec'a, nenio'kaz'e filozofi'a aŭ eĉ teologi'a, por ni en Okcident'o nepr'e neces'a. ĝi sign'as la ver'a'n kre'iv'o'n, kaj la ver'e kre'iv'a afer'o ĉe la poet'o est'as tamen la analogi'o kun la kre'iv'o ĉe Di'o, la analogi'o nur en bild'o kaj en bild'o'j, sed ne analogi'o en real'o kaj en la aĵ'o'j mem; la demand'o de li'a est'ont'a grand'ec'o est'as, ĉu li ĉe tio rest'as; Vergili'o ne rest'is ĉe tio, kvankam tio ĉiam rest'is ĉe li.
En Bucolica la sent'e plej bel'a'j kaj perfekt'a'j vers'o'j de Vergili'o ne est'as la plej profund'a'j kaj la plej alt'a'j, sed lingv'e, do en la aspekt'o de element'a lingv'a art'o ili est'as pint'a'j. Trov'iĝ'as tut'a ar'o da vers'o'j, kiu'j nur list'ig'as nom'o'j'n, bel'son'e tint'ant'a'j'n nom'o'j'n; vers'o'j, en kiu'j mal'laŭt'e, tamen vigl'e kun'oscil'as la ne'kompar'ebl'a ĝoj'o de la origin'a poet'o pri la magi'o de la son'ant'a kaj tinanta, pri la voĉ'grand'a vort'o, pra'element'o de li'a art'o; vers'o'j, kiu'j el tiu ĉi plej sensuala, sed ne'mal'hav'ebl'a part'o de la lingv'a art'o konduk'as supr'e'n kaj sub'e'n en la magi'o'n de ’nom'o'j’, kiu'j ali'flank'e font'as el la spirit'a pov'o de la hom'o: don'i al aĵ'o'j kaj eĉ person'o'j nom'o'j'n: tiel proksim'e est'as do por la poet'o la sent'o'j al la spirit'o! En la art'o ĝeneral'e la sent'o'j plej proksim'as al la spirit'o. Ĉiu perfekt'a art'o est'as help'e de fantazi'o ating'it'a la plej alt'a sensualeco, prezent'it'a anticip'ad'o de la real'a perfekt'o fin'e de tiu ĉi eon'o. Unu'op'a'j art'o'j parol'as help'e de al ili propr'a medium'o: arkitektur'o per'e de ŝton'o'j aŭ ŝtal'o aŭ lign'o, la pentr'a art'o per'e de kolor'o'j, muzik'o per'e de son'o'j, sed la poezi'o per'e de son'ant'a vort'o. Ne nur tiu'j ĉi medium'o'j est'as substanc'o'hav'a'j simbol'o'j de la pur'a Spirit'o, ili ankaŭ en si mem est'as en kresk'ant'a grad'o penetr'it'a'j de Spirit'o kaj organiz'it'a'j laŭ la hierarki'a ord'o.
La lingv'o per la son'ant'a vort'o est'as la plej adekvat'a trans'ir'o al Spirit'o, ĝi est'as la plej alt'a rung'o sur la eskal'o de la art'o, sur kiu la anĝel'o'j supr'e'n kaj mal'supr'e'n paŝ'as. Ŝajn'as kiel humil'ig'o por la hom'o'j, ke oni dev'as est'i per'e de la lingv'o konduk'it'a al la pens'o'j, sed tem'as pri la humil'ig'o, kiu fin'fin'e est'os kron'it'a kaj lev'it'a alt'e'n. Ĉio tio est'as kruc'o por la hom'o, tamen nur la kruc'o prezent'as sintez'o'n, nur per'e de ’kruc'ig'o’ de Jud'o kaj Grek'o est'iĝ'as la hom'o. Trov'iĝ'as inter hom'o'j pli fier'a'j, ŝajn'e mal'pli al la ter'o lig'it'a'j spirit'o'j, kiu'j ne sen'per'e bezon'as la ŝnur'eg'o'n de la lingv'o, por help'e de la am'ŝnur'o de la lingv'o est'i konduk'it'a'j al la pens'ad'o, sed ili trov'iĝ'as mal'proksim'e de la lingv'o, ili'a adopt'a patr'in'o, kiu por la aŭtent'a'j poet'o'j tamen est'as la plej am'plen'a patr'in'o, ili trov'iĝ'as mal'proksim'e de la grand'a afer'o, afer'o de la kruc'o, sed la unu'a'j neniam permes'is al la faden'o fal'i, ili re'trov'as la voj'o'n, ili pov'as rakont'i, ili pov'as dir'i, al la kompat'ind'a hom'o, eĉ se tio, kio'n ili dir'as, est'us mal'pli ol tio, kio'n tiu'j fier'a'j, mal'pli al la ter'o lig'it'a'j spirit'o'j eĉ efemer'e pens'is. Ceter'e: tio ne est'as mal'pli, tio est'as la mister'o. La plej sen'signif'a anĝel'o sci'as sen'lim'e pli ol la tiel fier'a'j hom'a'j spirit'o'j, sed eĉ la plej alt'rang'a anĝel'o komenc'as aŭskult'i, mir'eg'ant'e, ja li mem tio'n neniam pov'as far'i, kio'n tiu kompat'ind'a, mort'destin'a hom'o ĉio'n dir'as en si'a ter'lig'it'a lingv'o, kio'n li dir'as ’nova’, ja tra la hom'o'j Di'o ĉiam de'nov'e dir'as ’nov'o'n’, ne tra anĝel'o'j.
Ĉi tie oni pov'us menci'i ankaŭ rilat'o'n de Vergili'o al la lingv'o, kiu perfid'e mult'o'n dir'as . Li trakt'as, kiel li skrib'as al si'a amik'o, la unu'a'n versi'o'n de si'a verk'o kiel la urs'patr'in'o trakt'as si'a'j'n ĵus nask'it'a'j'n id'o'j'n. Ŝi pri'lek'as ili'n delikat'e kaj ŝi prem'as ili'n si'n'gard'e kaj plen'konsider'e, don'ant'e al ili tiel la form'o'n de ver'a urs'o. Tiu, kiu'n tiu ĉi kompar'o ne impres'ig'as pro si'a am'ind'ec'o, tiu kompren'as nek anim'a Vergili'an'a nek li'a'n lingv'o'art'o'n, kiu est'as la plej alt'a, ja ĝi la lingv'o'n trakt'as kiel viv'a'n organism'o'n, ĉi tie mol'a, tie mal'mol'a, ĉi tie fort'a kaj sen'mov'a, tie mov'iĝ'ant'a kaj flu'ant'a, ĉi tie statik'a, tie dinamik'a. La sekv'a plej alt'a poet'o el la temp'o Aŭgust'a, Horaco, posed'as la iom'et'e pli mal'alt'a'n rilat'o'n al la lingv'o. Por li la perfekt'a lingv'a verk'o est'as perfekt'a, ĝis la fin'o pri'labor'it'a skulpt'aĵ'o, el marmor'o aŭ bronz'o, pli grand'a ol la skulptur'o mem, monumentum aer'e perennius, tamen ne la dinamik'e viv'ig'it'a lingv'o'korp'o. Horaco parol'as pri la skiz'o, Vergili'o pri la ĵet'o, lanĉ'o. (En german'a origin'o vort'lud'o: Entwurf - Wurf — rim. de trad.) Tio far'as grand'a'n diferenc'o'n, la rang'ig'o dev'as est'i decid'it'a sen diskut'o, per simpl'a evident'o. Por perfekt'ig'o de si'a verk'o, por pli'bon'ig'o eĉ de plej et'a detal'o, eĉ por ŝanĝ'o de unu'op'a vort'et'o, bezon'as la poet'o kiel Vergili'o ĉiam de'nov'e la total'o'n, la tut'o'n de si'a ide'o kaj de tio, kio'n li vol'as el'dir'i, kiel ankaŭ la tut'o'n de la medium'o, per'e de kiu li vol'as tio'n dir'i, ĉi tie do de la lingv'o, en kiu li ĉiam de'nov'e dev'as est'i ekstaz'e kompetent'a.
La efik'o de Eros'o konsist'ig'as la sub'a'n tavol'o'n de la vergili'a hom'o kaj de li'a koncept'o pri la natur'o kaj la hom'o. Amor vincit omnia. Se Vergili'o nur tio'n ĉi est'us dir'int'a, li ne est'us pli ol Katul'o, eĉ mal'pli, ja tiu tio'n kant'us pli monomane, pli sen'per'e, pli pasi'e, dum la vers'o Vergili'a de la tut'a komenc'o est'as spirit'e karakteriz'it'a, kiam li kiel Lukreco la tut'o'n de la natur'o hav'as en si'a vid'horizont'o kaj en si'a vers'o.
K u en la antikv'a era'o pov'us formul'i la fraz'o'n: Labor vincit omnia, labor improbus? Ĉio'n super'venk'as la labor'o, la labor'o kun la sur'vizaĝ'a ŝvit'o, en la antikv'a era'o, en la sklav'posed'a soci'o, kiam ĉiu nobl'a hom'o nur en otium vid'is nobl'a'n afer'o'n kaj ne en negotium, ja neni'u pov'is pens'i eĉ nur pri la ebl'ec'o de la modern'a stult'ec'o, pren'i la labor'o'n kiel ver'a'n si'a'spec'a'n religi'o'n. Neni'u Grek'o, neni'u mar'navig'a popol'o, neni'u negoc'ant'a popol'o, neni'u rab'ist'a, neni'u nur milit'ant'a, neni'u paŝt'ist'a popol'o, sed nur la ter'o'n pri'labor'ant'a popol'o pov'is ating'i la plen'a'n re'kon'o'n pri la esenc'o de la labor'o. Ital'a agrikultur'ist'a fil'o, kiu ĝis la pint'o de la plej rafin'it'a art'o, de neni'u ali'a super'ig'it'a, si'a'n ne'ŝanĝ'ebl'a'n am'o'n al humil'ec'o de la kultiv'ebl'a ter'o kun'pren'is, pov'is la plej bel'a'n kant'o'n de la ter'o, Georgica, verk'i, pri agrikultur'o kaj brid'ad'o de vin'ber'ej'o'j, pri ĝarden'o'j kaj bred'ad'o de best'o'j, pri la abel'o, la plej honor'it'a kaj mister'a best'o en la literatur'o de la antikv'a era'o, de Platon'o ĝis Vergili'o. Tiu ĉi kant'o est'as ver'dir'e neni'a romantik'o, sed la plej klasik'a verk'o, kiu'n oni pov'as imag'i. Est'as grotesk'a mis'kompren'o, se iu tio'n vol'us kompar'i kun la sentimental'ec'o de Rousseaus kaj li'a'j disĉipl'o'j, kvankam ankaŭ ĉe li trov'iĝ'is prav'ig'o, la rajt'o eskap'i el la mensog'o de la kartezia despiritigo de la natur'o, sed la eskap'a fuĝ'o direkt'iĝ'is al nov'a mensog'o. Vergili'o dispon'is en tiu si'a du'a verk'o, per la origin'a am'o de la poet'o, kun la intuici'a kon'o de la nask'it'a agrikultur'ist'o de la land'o kaj kun ĉio, kio al tio aparten'as, pri la scienc'a kon'o de agrikultur'o, akir'it'a per medit'a observ'o kaj observ'a medit'o. Li'a observ'o'talent'o est'as parenc'a kaj proksim'a al la plej grand'a'j nun'temp'a'j natur'esplor'ist'o'j de ni'a temp'o, kiel al la majest'a vergili'ec'a J. H. Fabre. La unu'a'j monak'o'j de Okcident'o hav'is kiel si'a'n spirit'a'n patr'o'n sankt'a'n Benedikton, sed kiel si'a'n mond'ec'a'n Vergili'o'n. Ili pov'is sen'problem'e kun la Sankt'a skrib'o kaj si'a'j Regul'a kun'pren'i ankaŭ Georgica de Vergili'o. Ili al'pren'is si'a'n voj'o'n al Nord'o kiel fil'o'j de sankt'a Benedikto, por mal'dens'ig'i la pra'arb'ar'o'n de la sovaĝ'a'j anim'o'j kaj kultiv'i la ter'o'n por kapabl'ig'i ĝi'n akcept'i la Vort'o'n, kaj ili far'is tio'n per'e de si'a orare, si'a preĝ'ad'o, sed ili sur'voj'iĝ'is ankaŭ kiel fil'o'j de Vergili'o por mal'dens'ig'i la arb'ar'o'j'n de la sovaĝ'a'j land'o'j kaj por kultiv'i la land'o'n, ke ĝi pov'u pren'i la gren'o'n kaj la vit'o'n kaj ili tio'n ating'is per si'a laborare, per'e de si'a labor'o en ŝvit'o sur si'a vizaĝ'o, tiu ĉi bibli'a esprim'o est'as daŭr'e la plej bon'a traduk'o de la vergili'a labor improbus: ili est'is Benediktinanoj laŭ la ord'o de la grac'o, sed Vergili'an'o'j laŭ la ord'o de la natur'o. Jam tio ĉi pov'as montr'i la abism'o'n inter Vergili'o kaj Rousseau, inter la ver'a bel'ec'o de real'o kaj la bel'a ŝajn'o de romantik'a fikci'o. Kio est'as la esenc'o de senc'o'plen'a labor'o, dev'is dir'i la fil'o de agrikultur'ist'o kaj meti'ist'o, ja tiu'j du, la agrikultur'ist'o kaj la meti'ist'o, don'as la paradigm'o'n de la senc'o'plen'a labor'o, laŭ kiu ĉiu ali'a labor'o ĝis tiu plej fajn'a de la art'ist'o, si'n orient'ig'as kaj mezur'as si'a'n valor'o'n. La labor'o, labor improbus, kiu objektiv'e trov'iĝ'as jam ĉe cert'a'j best'o'j, sed en liber'o kaj spirit'o tut'e aparten'as nur al la hom'o, trov'iĝ'as en la centr'o, kiel per'ant'o inter la instinkt'e kaj eros'e influ'it'a iustissima tellus, la ĉio'just'a Patr'in'o Ter'o, ĉe'komenc'e, kaj la korp'o'n, anim'o'n kaj spirit'o'n de la hom'o'n nutr'ant'a perfekt'a frukt'o.
Kultur'o, tiu ĉi spirit'o'j'n de la tut'a Okcident'o mov'ig'ant'a kaj okup'ant'a vort'o, ven'as ne de Grek'o'j, kiu'j ceter'e donac'is al ni preskaŭ ĉiu'j'n katolik'a'j'n vort'o'j'n, sed ĝi est'as donac'o de latin'a'j kamp'ar'an'o'j kaj pri'skrib'as la esenc'o'n kaj la art'o'n de la kultiv'ad'o de la ter'o. Kultur'o est'as kvintesenc'o kaj vort'o kaj ne'mal'kun'ig'ebl'a unu'ec'o de tri afer'o'j: de la mort'a aŭ viv'ig'it'a don'it'a substanc'o, kiu'n la hom'o ne kre'as, el kiu, kontraŭ'e, li mem est'as kre'it'a, kies part'o li mem est'as; apud tio de la ne'evit'ebl'a, al'trud'it'a, per'it'a, voj'o'n prepar'ant'a labor improbus de la hom'o; fin'e, de la perfekt'a frukt'o kaj plen'gust'a nutr'aĵ'o, akir'it'a per'e de intern'a lig'it'ec'o de ambaŭ tiu'j afer'o'j, de kiu'j la unu'a hav'as grac'a'n kaj la du'a labor'a'n karakter'o'n. Sed tio ĉi ne jam est'as ĉio. Al tio al'don'iĝ'as ĉe ĉiu ver'a kultur'o gloria, la glor'o, al kiu aparten'as la sen'per'ec'o, kiel ankaŭ la absolut'ec'o de la bel'o. La sen'per'ec'o trov'iĝ'as nur ĉe la komenc'o kaj de'nov'e nur ĉe la fin'o; ĝi perd'iĝ'as, se ĝi rest'as al'kroĉ'it'a ĉe la pen'o de labor improbus. Est'as long'a voj'o de sen'per'ec'o de cert'a popol'kant'o al la sen'per'ec'o de simfoni'o de Beethoven, sed ili ambaŭ ili'n hav'as, kaj ke la last'a, port'ant'a kun si sen'fin'a'n riĉ'ec'o'n de en'hav'o'j kaj tra'vid'o'n de ili, est'as akir'ebl'a nur per'e de labor improbus kaj neniam sen ĝi, tio est'as unu el plej mister'a'j paradoks'o'j de ni'a viv'o. Vergili'o est'us surpriz'it'a pri la mediokritato de la estetik'o kaj instru'o pri poet'o'j, kiu'j kred'as, ke ili pov'as nur pasiv'e atend'i la ven'o'n de la ide'o kaj viv'i nur de tio — tiu'voj'e jam kelk'iu pere'is. Natur'e, neni'u labor'o, eĉ tiu kun la sur'vizaĝ'a ŝvit'o, pov'as anstataŭ'i la inspir'it'a'n ide'o'n, sam'e kiel neni'u labor'o de la kamp'ar'an'o pov'as ig'i sem'o'j'n, ke ili kresk'u sur ŝton'o'j, sed tiu labor'o ten'as tio'n, kio jam trov'iĝ'as kaj konduk'as ĝi'n al la cel'o, al matur'iĝ'o, ĝi far'as eĉ pli, ĝi al'log'as nov'a'j'n al la jam trov'iĝ'ant'a'j kaj centobnligas la nombr'o'n; ĝi ne kre'as tio'n, sed ĝi konduk'as ĝi'n al la lum'o per'e de mal'firm'ig'o kaj si'n'don'o kaj pret'ec'o. La bel'o trov'iĝ'as ĉe la komenc'o kaj ĉe la fin'o; sovaĝ'a ĉeriz'o est'as bel'a, kaj sam'e la sovaĝ'a vin'ber'o. Sed kio est'as tio kontraŭ la nobl'a bril'o de plen'gust'a'j kultiv'it'a'j ĉeriz'o'j kaj mal'hel'e ard'ant'a uv'o?
Kio est'as flor'ant'a trud'herb'o kontraŭ la mar'o de or'a'j spik'o'j, kontraŭ la mir'ind'a mild'o de la pom'o, kontraŭ la ĉarm'a in'ec'o de la pir'o, kontraŭ la blu'et'a kusen'o de la prun'o, kontraŭ la infan'a vang'o de la persik'o, kio ĝi est'as kontraŭ la modest'a glor'o de la pan'o, de la vin'o, de la ole'o, ĉio afer'o'j, kiu'j ekzist'as nur per'e de kultur'o, kiu'j komenc'iĝ'is ĉe Eros'o kaj ili'a centr'o est'as Eros'o'n lig'ant'a, gvid'ant'a, stir'ant'a labor'o, kaj ili'a fin'o est'as la korp'a kaj la spirit'a nutr'aĵ'o de la hom'o'j kaj la glor'o de la afer'o'j mem. Tio ir'as eĉ antaŭ'e'n kaj pli alt'e'n. Cert'a kolor'o est'as bel'a, sed kio ĝi est'as kontraŭ la glor'o de la bild'o de Angel'ic'o? Cert'a son'o est'as bel'a, sed kio tio est'as kontraŭ la glor'o de iu sonat'o de Mozart? Bel'son'a vort'o est'as bel'a, sed kio tio est'as kontraŭ la glor'o de la Vergili'a vers'o? La voj'o de la unu'a al la du'a, de'ir'ant'e de la sen'esplor'ebl'a don'it'ec'o de kolor'o'j, de son'o'j kaj de lingv'o kun ili'a'j imanent'a'j rilat'o'j kaj leĝ'o'j, kiu'j'n la pentr'ist'o, muzik'ist'o kaj poet'o ne kre'as, kaj de la kre'e kombin'ec'a fort'o, don'it'a per nask'iĝ'o mem — la plej mult'o'n, nom'e, don'as la nask'iĝ'o — la al'paŝ'o kaj hejm'land'a rajt'o de pentr'ist'o, muzik'ist'o kaj poet'o gvid'as al la cel'o kaj al la frukt'o help'e de labor improbus. Per la tut'a, per ekstrem'a pen'o la ’sen'pen'a'n’, per la aŭdac'a komplik'it'ec'o la ’simpl'a'n’ ating'i, jen la perfekt'a art'o, ja ĉiu art'o ven'as de ’pov'i far'i’. Tio est'as unu el mal'mult'a'j absolut'a'j fraz'o'j de absolut'a estetik'o en ĝi'a subjektiv'a aspekt'o. Kaj tio de'nov'e est'as ”simul'ad'o de la natur'o” en la Aristotela senc'o. La komplik'ec'o de ni'a'j plej komplik'a'j maŝin'o'j est'as tamen nur hont'ig'a fuŝ'aĵ'o kompar'e kun la komplik'a'j aparat'o'j kaj ili'a'j funkci'o'j, kiu'j'n kre'is la natur'o. Ĉu trov'iĝ'as io pli komplik'a, de mil kaj cent'mil kondiĉ'o'j pli de'pend'a, ol est'as la aparat'o kaj la funkci'ad'o de ni'a okul'o, kaj ali'flank'e: ĉu ekzist'as io pli impres'ig'a kaj simpl'a ol: vid'kapabl'o? Kaj ĉi tie trov'iĝ'as la gigant'a diferenc'o inter la maŝin'o kaj la natur'o: la kapacit'o de la maŝin'o rest'as en ĝi'a komplik'ec'o, ĝi'a rezult'o neniam est'as sav'ig'a simpl'ec'o de vital'a, por ne dir'i spirit'a ag'o.
La norm'o'hav'a grand'ec'o de Georgica de Vergili'o, de la libr'o pri agrikultur'o kaj pri agrikultur'ist'o'j, pri la labor'o kaj iustissima tellus, trov'iĝ'as en tio, ke ĝi per la ver'e sekur'a vid'o kapt'is la senc'o'n de la labor'o, gigant'a problem'o de la hom'ar'o, unu el plej turment'a'j kaj konfuz'ig'a'j ĵus nun'temp'e, kiu'n la nun'temp'o perd'is kaj oni ĝi'n ĝust'e tiam pov'as trov'i, kie ĝi'a unu'a hejm'land'o trov'iĝ'as, ĉe agrikultur'ist'o'j, sur la kamp'o'j. Ĉe la paŝt'ist'o'j en Bucolica ĝi est'as unu'e nur lud'o, ne jam labor'o sub la sur'vizaĝ'a ŝvit'o, ne jam labor improbus. Vergili'o la labor'o'n nek super'taks'as nek sub'taks'as. La labor'o mem kre'as neni'o'n, ja tiel la mal'riĉ'a kaj aĉ'a frukt'o, kiel ankaŭ la riĉ'a kaj plen'suk'a, est'as don'it'a'j nur de la Patr'in'o Natur'o. Tamen est'as diferenc'o, la diferenc'o de la labor'o, de cultura en ĝi'a propr'a senc'o, inter la sovaĝ'a kaj kultiv'it'a spik'o: la unu'a don'as si'a'n tellus sen'pag'e, la du'a kiel iustissima, kiel ĉio'just'a, nur kontraŭ la prez'o de labor improbus. En la tut'a alt'a kaj plej alt'a kultur'o, la vort'o de'ven'as de la agrikultur'o, lud'as la labor'o, labor improbus, analogi'e la sam'a'n rol'o'n; ĝi est'as la ne'mal'hav'ebl'a kondiĉ'o, ke io origin'e grac'a far'iĝ'as eĉ pli grac'o'hav'a; kiel simfoni'o de Beethoven est'as pli grac'o'hav'a ol bel'a popol'kant'o. La venk'o de ver'a labor'o manifest'iĝ'as per'e de la venk'o de la grac'o.
La grand'a'j epope'o'j de la hom'ar'o de'ven'as el la mit'a temp'o kaj ili'a'j poet'o'j est'as al ni ne'kon'at'a'j, pri tiu'j poet'o'j de la histori'a'j epok'o'j ni apenaŭ sci'as nom'o'n, kiel pri Homero.
Al ver'a epope'o aparten'as mit'o, sam'e kiel la esprim'o de ver'a mit'o est'as la epope'o. La mit'a poet'o ne jam est'as mit'olog'o, tio far'iĝ'os aŭ pov'as far'iĝ'i nur la grand'skal'a histori'a poet'o, kiel ekzempl'e la grand'a'j tragedi'ist'o'j, kiu'j ne plu est'as mit'a'j poet'o'j; la mit'ologi'a poet'o trov'iĝ'as kompar'e kun la mit'a poet'o sur la skal'o de kontempl'ad'o je unu grad'o pli alt'e. Sur tiu ĉi ŝtup'o est'as la dram'o, nom'e la tragedi'o, pli adekvat'a esprim'il'o kiel la epope'o. La etern'e ebl'a kaj etern'e al si mem egal'a kaj etern'e adekvat'a est'as ja la lirik'a element'o kiel pra'baz'o de ĉia poezi'a kaj lingv'a art'o. Se nun cert'a hom'o en ilumin'it'a, preskaŭ ’kler'ig'a’ kaj pri si mem bon'e konsci'a moment'o de la histori'o verk'as epos'o'n, t.e. ke li dev'as dron'i en la mit'a element'o de si'a objekt'o, inter'teks'ant'e la histori'a'n material'o'n kun la mit'a, kiu ĝis tiam est'is sen'form'a, kaj se tiu entrepren'o hav'is laŭ la pri'juĝ'o de orbis terrarum sukces'o'n, kiel tio ĝeneral'e objektiv'e pov'as sukces'i, ja la distanc'o inter Ene'ad'o kaj Iliad'o kaj ankaŭ de Odise'ad'o est'as la nepr'a distanc'o inter vir'o kaj fraŭl'o aŭ knab'o, kaj est'as infan'ec'e plend'i pri tio, ke la vir'o viv'as pli re'tir'it'e kaj spirit'e kaj tiel pens'as kaj parol'as ol la fraŭl'o, ja tag'mez'o est'as ali'a ol maten'o — se tio do sukces'is al li, kiel al neni'u antaŭ aŭ post li, tio unu'a'rang'e est'as afer'o de ne'kred'ebl'a bon'ŝanc'o. Kompren'ebl'e, la tut'a klasik'a art'o, do la tut'a renkont'iĝ'o inter la grand'a poet'o kun grand'a real'a — ne simul'it'a aŭ sonĝ'it'a — objekt'o est'as ĉiam, okaz'is ja nur kelk'foj'e, ne'pri'pens'ebl'a afer'o de bon'ŝanc'o, kiu'n Vergili'o kun cert'ec'o tra'viv'is kiel si'a'n fat'o'n (ja en la moment'o de la plen'e ating'it'a mem'konsci'o li bon'e sci'is kaj ankaŭ dir'is, kio li est'as kaj kio'n li verk'as), sed ni tio'n ne pov'as vid'i ali'manier'e ol kiel far'o'n de Providenc'o.
Mult'o aparten'is al la sukces'o de Ene'ad'o. Unu'e gigant'a poezi'a potenc'o, sed nur per'e de ĝi tia'spec'a eposisto facil'e pov'us fal'i en la abism'o'n de rid'ind'ec'o kaj sen'gust'ec'o, ja geni'ec'o de temp'o al temp'o far'iĝ'as lunika. ĝi aŭd'as ar'eg'o'n da voĉ'o'j en si'a unu'ec'o, sed ve, se unu sol'a el ili ĝi'n vek'as el ĝi'a'j vid'it'aĵ'o'j kaj aŭd'it'aĵ'o'j kaj ĝi fal'eg'as, ne preter'kapt'it'a de sekur'a spirit'o de la kritik'o, sur plat'a'n sen'perspektiv'o'n de la empiri'a'j unu'op'a'j nepr'ec'o'j kaj blind'ec'o'j de ’la tag'o’. Do sam'e nepr'a est'is kun'nask'iĝ'int'a sekur'a spirit'o de mem'kritik'o, kiu li'n antaŭ tia fal'eg'o gard'as, kun'nask'iĝ'int'a sekur'ig'ist'o, mi dir'as, ja la ver'a spirit'o de la kritik'o pov'as, kiel ĉio, metod'ik'e est'i ekzerc'at'a kaj pli'fort'ig'at'a, sed neniam ver'e lern'it'a, sam'e mal'mult'e kiel la poet'ad'o aŭ filozof'ad'o tio pov'as est'i; tiu spirit'o de la kritik'o est'as ankaŭ sens'us, ia'spec'a instinkt'o, sen'konsider'e, kiel analogi'a est'as li'a pli alt'a tut'o: la disting'ad'o de la spirit'o'j ne pov'as est'i lern'it'a, sed est'as donum, donac'o de Di'o.
Sed ankaŭ la poet'a potenc'o kaj la spirit'o de la kritik'o flank'e de la poet'o ne est'us sufiĉ'e sen la abi'a labor'fervor'o, sen'kompat'a kler'ul'a labor'o, labor improbus, sen por tiu ĉi task'o, tiu ĉi misi'o konven'a preskaŭ askeza viv'o. Neni'a viv'o de volupt'o'j, kiu ruin'ig'is talent'o'j'n kiel Katul'o'n kaj mult'e pli mal'grand'a'n Ovidon: Parthenius, la virg'a, li ĝu'as nom'o'n en Napolo, luks'eg'a urb'o. Sed de ekster'e est'is al li don'it'e ne mal'pli ol la mit'o kaj la histori'o de Romo. Vergili'o kaj li'a bon'ŝanc'o! Mit'o, kiu ankoraŭ kuŝ'is sen'form'a kaj loz'a, kiu'n oni ankoraŭ dev'is form'i, la histori'o, en kiu li viv'is, kiu'n li mem viv'is, en kiu li mem est'is real'a, ne'mal'hav'ebl'a, ne abstrakt'ebl'a part'o. Mit'o kaj histori'o de Romo en last'a moment'o de plen'o, sur la pint'o de la mont'o, kiam la plej gigant'a rok'o de la profan'a mond'histori'o, sen'rigard'e kiu'grad'e de la nov'o per hero'ec'a fort'o sub'ten'it'a, tamen pli rapid'e de'rul'iĝ'is, kiel li pov'is est'i rul'ig'it'a supr'e'n. Tamen, don'it'a al li ne est'is nur la mit'o kaj la histori'o de Imperium Romanum en si'a unu'a tiel dank'em'e salut'it'a — post dek'du civit'an'a'j milit'o'j! — form'o en la moment'o de matur'o, dolĉ'a kaj perfekt'a matur'o post stormoj sen'nombr'a'j, don'it'a est'is al li ankaŭ, el Orient'o en'romp'iĝ'int'a, la advent'a hor'o kaj advent'a etos'o de la idol'an'a mond'o antaŭ la moment'o, kiam la temp'o est'is plen'um'it'a en si'a plej alt'a sfer'o. Ĉu iam ajn al iu ajn poet'o est'is don'it'a pli grand'a objekt'o antaŭ la jar'o 1? Jes, eĉ en la sfer'o de la profan'a histori'o mem ankaŭ post la jar'o 1 al neni'u est'is don'it'a io pli grand'a. La tut'a klasik'a art'o, mi dir'is, est'as, de ekster'e observ'it'e, sen'kompar'ebl'a afer'o de bon'a ŝanc'o, nom'e la intern'a renkont'iĝ'o de la grand'a poet'a potenc'o kun grand'eg'a objekt'o, ke ili ambaŭ kun'kresk'is; la regul'o nom'e est'as, ke ili ne renkont'iĝ'as. Est'as tut'e klar'e kaj ekster ĉiu diskut'o, ke pentr'ist'o, kiu bon'e pentr'as fask'o'n da spargoj, kre'as pli alt'rang'a'n art'aĵ'o'n ol iu, kiu mal'bon'e pentr'as la portret'o'n de Madon'o, sed oni dev'as tamen agnosk'i, ĉar tio est'as sam'e klar'e kaj ekster ĉiu diskut'o, ke Madon'o est'as pli alt'a objekt'o ol fask'o de spargoj, kaj ne nur tio, oni dev'as agnosk'i ankaŭ la tri'a'n aspekt'o'n, ke tiu, kiu la spargofaskon bon'e pentr'as, ne jam ankaŭ Madon'o'n pov'as bon'e pentr'i, ne, ĉar mank'us al li specif'a'j pentr'ist'a'j ec'o'j, li hav'as ili'n, sed ĉar mank'as al li la pli alt'a'j ec'o'j, kiu'j li'n far'as kiel hom'o'n riĉ'a aŭ grand'a aŭ profund'a, kaj tiel tiu, kiu ankaŭ Madon'o'n pov'as bon'e pentr'i, est'as pli ol tiu ali'a, ne specif'e kiel pentr'ist'o (aŭ tamen sam'e!), sed kiel hom'o. Tio est'as ver'dir'e simpl'a'j afer'o'j, kaj nur amar'a'j memor'o'j el pas'int'o aŭ em'o al klaĉ'ad'o pov'as tio'n turn'i. La klasik'a art'o est'as la bon'ŝanc'a renkont'iĝ'o inter la plej grand'a art'ist'a potenc'o kaj la plej grand'a objekt'o de tiu unu sol'a don'it'a moment'o, nom'e kun la plej grand'a real'a objekt'o — tio est'as la unu'a fraz'o de la tut'a klasik'a art'o. Neniam el'fantazi'as la kre'ant'o de la klasik'a art'verk'o si'a'n objekt'o'n mem, sed li est'as la kre'ant'o kaj la poet'o en tiu regn'o de ebl'ec'o'j, kiu'n al li dispon'ig'as la real'e don'it'a real'a objekt'o de la kre'a liber'o. Tial la klasik'a art'o ne hav'as kontraŭ'fenomen'o'n, ĉu en si mem ĉu ekster si, kiu hav'us la sam'a'n rang'o'n kiel ĝi. ĝi en'hav'as ĉiu'j'n kontraŭ'dir'o'j'n en si kaj permes'as ili'n dis'ir'i nur, kiam ĝi mort'as. Ne est'as tiel, ke la art'o sving'us kaj streĉ'iĝ'us inter du polus'o'j, kiu'j nom'iĝ'as klasik'o kaj romantik'o, unu el nun'temp'e ver'e super'ig'it'a konstru'aĵ'o. Kvankam la romantik'o pov'as est'i relativ'a antipod'o.
ĝi mis'ŝanĝ'as nom'e la real'o'n de la est'iĝ'o kun la real'o de est'ad'o kaj ili'a'j'n leĝ'o'j'n, ĝi egal'ig'as ili'n kaj tiel erar'as. ĝi vol'as re'ir'i ne nur al la etern'e ekzist'ant'a, al kiu ĉiam end'as re'ir'i, sed al ’est'iĝ'ant'a’, kiu nur daŭr'is, Di'o sci'as, kiom long'e, al la ’est'int'a’, kio sur'baz'e de la ontologi'a regul'o pri kontraŭ'dir'o ne est'as ripet'ebl'a, dum la ’ekzist'ant'a’ ĉiu'kaz'e est'as etern'e ripet'at'a afer'o, sed tamen: kie rest'as do la naturalecaj aŭ real'ec'a'j aŭ ideal'ec'a'j aŭ simbol'ec'a'j aŭ fak'ec'a'j aŭ surrealecaj aŭ Di'o sci'as kia'j ali'a'j spec'o'j de la art'o? Ĉio tio est'as nur dis'fal'produkt'o'j de unu sol'a klasik'a art'o. Kaj la sol'a absolut'a kriteri'o de tiu ĉi est'as, ankoraŭ'foj'e, ke ĝi est'u frukt'o de intern'a unu'iĝ'o de grand'a art'ist'a potenc'o kun la plej grand'a objekt'o de la don'it'a moment'o, ne eksklud'it'e de et'a'j objekt'o'j, kiu'j pov'as en sen'fin'a, kor'o'n kaj sens'o'j'n ĝoj'ig'ant'a plen'o, ĉe'est'i — eksklud'it'a nur ne dev'as est'i en ajn'a cirkonstanc'o, la plej alt'a objekt'o, kiu ĉiam en si'a temp'o est'as real'e don'it'a al la tiam'a'j hom'o'j, eĉ se tem'as nur pri elit'o inter ili.
La tut'a klasik'a art'o, kiu'n ni kon'as, jam unu'a'vid'e plen'um'as tiu'n kategori'a'n postul'o'n: Homero sam'tiel kiel la grek'a'j tragedi'ist'o'j, Vergili'o sam'tiel kiel Dant'o, Shakespeare sam'tiel kiel la grand'a'j Hispan'o'j, ĉu humor'ist'o'j, ĉu tragedi'ist'o'j, sam'e kiel Racin'e; ne perfekt'e kaj ĝis last'a postul'o plen'um'as tiu'n kriteri'o'n la german'a'j klasik'ul'o'j, ili ating'as ĝi'n preskaŭ kaj tamen ili ne traf'as la plej alt'a'n real'o'n, kiu al la okcident'a hom'o est'is don'it'a antaŭ du'mil jar'o'j. Goethe glu'is tio'n je la fin'o de la du'a part'o de si'a ’Faŭst'o’, tamen la romp- kaj glu'lini'o est'as rimark'ebl'a'j, la tut'o ne est'as tiel tut'ec'a, kiel ĉe ni'a'j grand'a'j muzik'ist'o'j, kiu'j sav'is la german'a'n honor'o'n, part'o'pren'i ĉe la plej alt'a objekt'o de Okcident'o. La plej alt'a afer'o ĉi tie signif'as la sam'o'n kiel la tut'ec'a, tial oni ankaŭ pov'as tiel dir'i: La tut'a klasik'a art'o de poezi'a form'ad'o ekzist'as en lim'iĝ'o kaj el'las'ad'o. En proporci'o kun tio, kio est'is don'it'a, la el'las'it'a est'as sen'kompar'e pli grand'a part'o. Kaj proksim'um'e ĉio pov'as est'i el'las'it'a, nur unu afer'o ne: la tut'o, la total'ec'o; tio est'as la senc'o de oft'e tiel pri'rid'ind'e mis'kompren'it'a, tiel filistr'ec'e kaj mal'brav'ec'e interpret'it'a Aristotela fraz'o, ke la poet'o imit'u la natur'o'n. Sed tem'as pri natur'a naturans, ne pri natur'a naturata. La natur'a naturans unu afer'o'n ne el'las'as: la tut'ec'o'n! En unu sol'a ŝton'o trov'iĝ'as tamen ankoraŭ la tut'ec'o de la mort'a materi'o, en unu sol'a foli'o la tut'o de la plant'o, en unu verm'o la tut'ec'o de la best'a mond'o, en unu hom'o la tut'ec'o de la kre'it'ar'o en'tut'e, ŝton'o kaj plant'o kaj best'o kaj la spirit'o; ĉiu'kaz'e ĉe'est'as en unu ŝton'o, unu foli'o, unu verm'o kaj en unu hom'o la tut'a Kre'int'o kiel kre'int'o kaj ne nur du'on'o de Li. En tiu du'op'a senc'o la art'ist'o imit'u la natur'o'n kaj Vergili'o ĝi'n imit'is. En unu sol'a vers'o el Ene'ad'o trov'iĝ'as la tut'a Romo, en unu sol'a vers'o trov'iĝ'as tut'a Vergili'o. Ĉio tiel kre'it'a montr'as trans'e'n de si. Tial est'as sign'o de grand'a poezi'o, ke ĝi en'hav'as tiom da est'o kaj ver'o, kiel nur ebl'as, ja ĝi trans'ir'as per'e de ili. La plen'o est'as karakteriz'o, sed la karakteriz'o de la plej grand'a poezi'o ne est'as nur ĝi, la plen'o, sed la super'plen'o, kiu'n neni'u noci'o plu pov'as plen'e koncept'i.
Sed ali'flank'e la majstr'o est'as tiu, kiu kapabl'as met'i la punkt'o'n. Ĉe diletant'o tio ĉiam est'as nur kom'o aŭ li eĉ pligradigas si'a'n mal'kapabl'o'n uz'i interpunkci'o'j'n. Ankaŭ la ver'a demand'ant'o far'as sub si'a demand'o ’punkt'o'n’, la ver'a aklam'ant'o far'as sub si'a aklamacio ’punkt'o'n’. La punkt'o est'as la element'o de majstr'ec'o. Ambaŭ afer'o'j: la punkt'o kaj la super'flu'o trov'iĝ'as ĉe Vergili'o. Ecce poet'a! Est'is dir'it'e al ni, ke Vergili'o kopi'is Teokrit'o'n kaj Homeron, oni eĉ ne tim'as dir'i, ke Vergili'o est'is epigon'o — io, kio la pli'mult'o'n de nun'temp'a'j verk'ist'o'j mal'glor'ig'us, se oni tio'n pov'us sen'per'e pruv'i, kiel ĉe Vergili'o en la kaz'o'j de Teokrit'o kaj Homero. Sed ĉi tie est'as la afer'o ali'a, ĉi tie tem'as pri la plen'um'o de cert'a leĝ'o: ke la pli alt'a afer'o la pli mal'alt'a'n supoz'as, kiel la best'o la plant'o'n kaj la hom'o la best'o'n kaj la plant'o'n. Sur la sam'a nivel'o pov'as poet'o sen'pun'e plagiat'i, se li kiel poet'o est'as pli grand'a kiel la pri'rab'it'o, eĉ pli sur la objektiv'e pli alt'a nivel'o. Kaj tiel est'as ĉe Vergili'o, kies plen'o kaj punkt'o'j est'as pli decid'a'j kaj spirit'a'j ol tiu'j de Homero.
La pomp'e son'ant'a'j, el la sen'per'e anim'e-sensuala observ'o el'burĝon'ant'a'j epitetonoj de Homero, la plej grand'a ĝoj'o de ĉiu, kiu hav'as orel'o'n kaj anim'o'n sent'em'a'j por la element'e poezi'a afer'o, ne trov'iĝ'as en tia abund'o ĉe Vergili'o, ili perd'is je son'o kaj sensualeco, ne nur pro la mal'pli bel'son'a kaj sensualeca lingv'o, sed eĉ pli, ĉar ili kresk'as pli profund'e'n en la ne'vid'ebl'a sfer'o de la spirit'o. Kio est'as Eneo mem kiel hom'tip'o? Unu'e kaj ĉiam de'nov'e pi'us, li est'as pi'a, post'e ankaŭ pater, li est'as la patr'o kaj la amik'o, post'e magnanimus, li est'as grand'anim'a kiel estr'o.
La german'a traduk'o de la vergili'ec'a pi'us per la vort'o fromm est'as bon'a traduk'o, tre bon'a por la intern'o kaj ekzistala aŭtent'ec'o de pi'et'as de Eneo; ĝi en'hav'as unu nur'a'n difekt'o'n: ke ĝi ne esprim'as kaj en'ten'as sam'tiel klar'e kaj ĝust'e tiel cert'e kaj nepr'e la nedisligeble ĉe'est'ant'a'n ekster'ec'o'n de la vergili'ec'a pi'ec'o, ja en ĝi oni supoz'as mal'fid'e i'o'n danĝer'a'n, al la ver'a pi'ec'o kontraŭ'star'ant'a'n. La german'a ’fromm’ facil'e rilat'as al la pur'a intern'o, falsifante tiel la hom'o'n, kiu est'is kre'it'a mir'ind'e el spirit'o kaj sensualo, el intern'o kaj ekster'o, kun la silent'a kabinedo de si'a kaŝ'e situ'it'a kor'o kaj kun la urb'o sur la mont'o, por ĉiu'j vid'ebl'a. En la pur'a spirit'o ne trov'iĝ'as la probabl'a kontraŭ'ec'o inter la ekster'a pi'ec'o, kiu fakt'e neni'a est'as, kaj la intern'a, kiu la ekster'a'n mal'estim'as aŭ kalumni'as, ja en ĝi ĉio est'as intern'a: tiel la form'o, kiel ankaŭ la en'hav'o; sed en la hom'o est'as tiu ĉi kontraŭ'o. La idol'an'o Eneo est'as intern'e pi'a kaj lŭekstere li daŭr'e akribie atent'as rit'o'j'n kaj primic'o'j'n, jes, sen tiu ekster'a flank'o li neniam dir'us, ke cert'a hom'o est'as pi'us, pi'ec'a. Tio'n ĉi oni dev'as konsider'i, se oni parol'as pri la pi'a Eneo. Ni'n ne interes'as plu viv'ec'e — tio est'as afer'o nur de la scienc'o — la ekster'a'j praktik'o'j de la romia ŝtat'religi'o, sam'tiel ne la tut'a di'aĵ'firmament'o, kiu ĉef'e — escept'e de kamp'ar'an'a'j di'aĵ'o'j — ĉe Vergili'o est'as tut'e ampleks'a part'o de li'a poezi'aĵ'o, sed nur kun ekster'ec'e simbol'a signif'o, kaj sam'e tiel mal'mult'e la leĝ'a'j preskrib'o'j de patriark'temp'a'j Jud'o'j; ĉio tio est'as obsoleta — sed jes, interes'as ni'n la princip'o de la ekster'a form'o, sen kiu neni'u daŭr'a religi'o ekzist'as ĉe la hom'o'j, ankaŭ neni'u ’pi'et'as’. Ankaŭ Grek'o'j kaj Romi'an'o'j far'iĝ'is krist'an'o'j, ĉar la romia ŝtat'o mem, terur'a en si'a per neni'u teori'o traf'it'a real'o, kiu tiel mem'kompren'ebl'e efik'is, ke ambaŭ tiu'temp'e reg'ant'a'j filozofi'o'j, la epikura kaj la stoik'a, komplet'e rezign'is pri ŝtat'teori'o'j, dum ni tio'n cert'e ne far'as, eĉ sub diktatur'o'j ne far'as! — la romia ŝtat'o mem, post kiam ĝi unu'e per si'a tut'a pov'o la krist'an'ism'o'n surlancigis, ĝi'n post'e lev'is al la nivel'o de la ŝtat'a religi'o. El kiu'j motiv'o'j, el kiu'j intern'a'j kial'o'j ĝi tio'n far'is — la ekster'a'j, nom'e, tio'n neniam pov'us efektiv'ig'i –? Romi'an'o'j ja ne iĝ'is krist'an'o'j tia'manier'e kiel Sasoj, tut'e kontraŭ'e, ĝust'e mal'e: kiel dev'ig'ant'o'j kaj ne kiel dev'ig'at'o'j; kiel venk'int'o'j kaj ne kiel venk'it'o'j; kiel civiliz'it'o'j kaj kultur'port'ant'o'j kaj ne kiel barbar'o'j ili tio iĝ'is.
Mi dir'as, ke la plej perfekt'a'n intern'a'n (pri la grac'o ni ĉi tie ne parol'as) klar'ig'o'n pri tio don'as al ni Vergili'o kaj la vergili'ec'a hom'o en la poezi'a en'karn'iĝ'o de Eneo, de tiu, kiu est'is la plej bon'a de Romi'an'o'j ek de la komenc'e re'kon'it'a kaj agnosk'it'a, el la real'o el'tir'it'a, de'nov'e al la real'o vok'it'a romia ideal'hom'o.
Pi'a est'as Eneo origin'e en si'a ec'o kiel ’fil'o’. Ĉi tie trov'iĝ'as la patr'uj'o de la romia pi'et'as. Est'i pi'a signif'as est'i fil'o kaj am'plen'e plen'um'i ties dev'o'j'n. La dev'plen'um'ant'a am'o aŭ la am'plen'a plen'um'o de si'a'j dev'o'j, jen tio signif'as, est'i pi'us. Mem patr'o kaj pra'gener'int'o de Cezar'o kaj de imperi'estr'o Aŭgust'o, vid'as Eneo en propr'a fil'o kaj ties fil'o ĉiam de'nov'e pra'ul'o'j'n de patr'o'j kaj fil'o'j, kiu'j est'as pi'a'j rilat'e al si'a'j patr'o'j kaj pra'patr'o'j. La reciprok'a rilat'o inter la patr'o kaj la fil'o kun la antaŭ'rajt'o de la patr'o est'as la origin'a fundament'o de la vergili'ec'a pi'ec'o. Ne pro la am'at'in'o, ne pro la kidnap'o de la reĝ'in'o, ne pro la hero'a ag'o mem, sed pro la patr'o descend'as Eneo al la sub'ter'ul'o'j tra la infer'o al la elizi'a'j marĉ'o'j, kie la patr'o li'n larm'o'plen'e salut'as: Venisti tandem, tuaque expectata parenti Vicit iter durum pi'et'as? datur or'a tueri, nate, tua et not'as audire et reddere voces Ĉu vi ven'is?
Fin'e? Ĉu vi'a am'o por'patr'a, de mi atend'it'a, la pen'o'n sur'voj'a'n super'is? Ĉu rajt'as mi vi'a'n vizaĝ'o'n de'nov'e observ'i? Ĉu voĉ'o'j'n kon'at'a'j'n de'nov'e aŭskult'i, kun ili parol'i?
Kaj respond'as al li la fil'o: Tua me genitor, tua trist'is imag'o Saepius occurrens, haec limin'a tendere adegit.
Ĉiam, jen mi'a patr'o, vi'a trist'eg'a vizaĝ'o situ'is antaŭ mi'a'j okul'o'j kaj pel'is mi'n hast'i.
Tiu ĉi pi'ec'o, hav'ant'a si'a'n font'o'n en la famili'o, special'e en la rilat'o de la fil'o al si'a patr'o, de la patr'o al la fil'o, est'ant'e konfid'a kaj diafan'a, ne perd'as si'a'j'n trajt'o'j'n kaj si'a'n esenc'o'n, kiam ĝi merg'iĝ'as en la mister'o'n de la mal'percept'ebl'a kaj di'ec'a medi'o, kie ĝi trov'iĝ'as vid'al'vid'e kun la est'o, serv'ant'e al di'aĵ'o. Tiel la fenomen'o titan'a, kiel ankaŭ promete'a, supr'e'n'iĝ'a el envi'o, kiel ankaŭ el simpati'o, aparten'as komplet'e al la okcident'a hom'o, kvankam tem'as nur pri ingredienc'o, spontan'e aŭ mal'rapid'e re'kon'at'a kiel mal'just'o, eĉ kiel pek'o, kies port'ant'o'j (en la kaz'o de Promete'o ne sen grand'skal'a kun'sent'o, kiu ĝust'e trov'iĝ'as en la ’katolik'a natur'o’ de la okcident'a hom'o ĝeneral'e) est'as post'e pun'it'a'j. Tio'n end'as konsider'i, special'e eĉ ĉe German'o'j, kiu'j re'trov'is tiel la titan'a'n kiel ankaŭ la promete'a'n karakter'o'n en la faŭst'ec'a figur'o, pri kiu la mal'jun'a Goethe fin'e de si'a viv'o kaj fin'ant'e la dram'o'n, tamen sent'is angor'o'n. La tiel nom'at'a faŭst'ec'a hom'o, per kiu oni aranĝ'as tiom da aĉ'a tumult'o, kies ideologi'o tiom da jun'a'j hom'o'j intelekt'e kaj sam'tiel moral'e dezert'ig'as, ne est'as la nov'a hom'o, hav'ant'a rajt'o'n si'n star'ig'i kompar'e al idol'an'o, jud'o kaj krist'an'o — numer'o de'us impare gaudet, Di'o hav'as plaĉ'o'n je tri'op'o — sed li est'as instinkt'e hipertrofi'a kaj sam'temp'e intelekt'e atrofi'a hom'o, kiu esenc'e jam ekzist'is tiel en judaism'o, kiel ankaŭ en idol'an'ism'o. Sed sur la plej alt'a'j voj'o'j, kiu'j'n la judaism'o kaj la idol'an'ism'o trans'ir'is, ili la hom'o'n, obstin'ant'a'n kontraŭ Di'o, las'is flank'e aŭ eĉ profund'e sub si. Hiobo en'ter'ig'as tiu'n hom'o'n en si mem, kaj ambaŭ grand'a'j hero'o'j kaj mond'ec'a'j patr'o'j de Okcident'o, kiu'j verk'is, Platon'o kaj Vergili'o, vates gentilium est'int'e, en si'a hom'ideal'o eĉ spur'o'n plu de obstin'o kontraŭ Di'o ne post'las'is. Ja ver'e ne tem'as pri tio, ke Platon'o aŭ Vergili'o pri la t.n. faŭst'ec'a hom'o, ĉu en li'a hazard'a por'temp'a aper'o ĉe ni, ĉu en protest'ant'e human'ism'a esprim'form'o, neni'o'n sci'us, sed, pri kio tem'as, ĉu en li'a esenc'a spirit'o aŭ fi'spirit'o ili li'n ne kon'is, kiel opini'as modern'a tip'e frenez'a ignor'o. Kontraŭ'e, en la dialog'o'j de Platon'o oni pov'as fin'fin'e leg'i pli mult'e pri la faŭst'ec'a hom'o ol ĉe Spengler, ĉiu'kaz'e pli esenc'a'j'n afer'o'j'n, jam pro tio, ĉar li'a spirit'a lok'o est'as difin'it'a, kaj Vergili'o, kiu tra'viv'is hom'o'j'n kiel Sull'o kaj Antonio, por re'trov'i ili'n en la infer'o, sci'is almenaŭ en la politik'a senc'o, kio est'as la t.n. faŭst'ec'a'j natur'o'j.
Fru'e jam lern'is Eneo la lecion'o'n, per'ant'e ĝi'n antaŭ'e'n: Ced'e de'o! Ced'u antaŭ Di'o! Se vi mal'kovr'as, ke cert'a di'o est'as kontraŭ vi, mal'obstin'u! Neni'u li'n tiel turment'is, neni'u li'a'n pere'o'n tiel aspir'is, kiel la di'in'o Junon'a mem, la plej potenc'a.
Sed li sent'as si'n vok'it'a ne obstin'i, li obe'as, prepar'as primic'o'n, li ador'as kaj preĝ'as, li ŝi'n pet'eg'as kaj propon'as re'pac'iĝ'o'n, kaj ŝi ced'as, ŝi re'konstru'as la unu'ec'o'n kun la fat'o, ĉio est'is nur tent'o kaj el'prov'o. Ĉio est'as prepar'it'a por la potenc'a krist'an'a virt'o, la humil'o. La pra'ul'o de la Romia imperi'o, laŭ kies model'o ĉiu'j post'a'j imperi'o'j orient'iĝ'is kaj daŭr'e orient'iĝ'os, ja ili ĉiu'j en real'o est'as nur part'a'j prov'o'j de re'viv'ig'o de ĝust'e tiu ĉi sam'a, ne jam ver'e pere'int'a kaj pere'ant'a imperi'o, ne est'as fier'a hom'o, sed pi'a, pi'us Aeneas. Li trov'iĝ'as proksim'e de humil'ec'o kaj de la re'kon'o, kiu el ĝi font'as, ke ĉio efektiv'e grand'skal'a ĉe la hom'o el la plej mal'grand'a kaj neni'ec'a afer'o kresk'as, kaj eĉ se tio far'iĝ'is grand'a kaj potenc'a kaj majest'a, ĝi daŭr'e konserv'as intern'a'n rilat'o'n al tiu humil'a font'o, ne vol'as perd'i la ver'o'n de tiu grand'ec'o. Paupere terra missus in imperium magnum, de la mal'riĉ'a ter'o est'i vok'at'a al la grand'ec'a reg'ant'o. Tie, kie nun'temp'e Romo si'a'n potenc'o'n ĝis la ĉiel'o lev'as, tiel rakont'as Vergili'o, vid'is Eneo iom da mur'o'j, fortrason, kelk'a'j'n dis'met'it'a'j'n dom'o'j'n. Sur Forum Romanum blek'is greg'o'j. Kapitol'o, nun radi'ant'a pro si'a or'o, plen'is de sovaĝ'a'j dorn'arbed'o'j; sed cert'a di'aĵ'o loĝ'is sur ĝi, Jupiter'o mem, kiu'n inter'temp'e tie oni vid'is ĵet'i fulm'o'j'n kaj pel'i ŝtorm'o'nub'o'j'n unu al la ali'a. Kaj la reĝ'o Eŭandro konduk'as Eneon en si'a'n mal'alt'a'n dom'o'n: tiu'n ĉi sojl'o'n sur'paŝ'is iam Alkido post si'a venk'o; tiu ĉi dom'o donac'is al li bon'ven'o'n. ”Ho, bon'vol'u hav'i mem kuraĝ'o'n, mi'a kar'a gast'o, la riĉ'ec'o'n mal'akcept'i; laŭ li'a bild'o form'u vi'n kaj far'u vi'n de Di'o dign'a, vi kiu paŝ'is sub tegment'o'n ĉi'dom'et'a, ne montr'u mal'respekt'o'n al la mal'riĉ'ec'o ni'a!” Tiu'j'n ĉi vers'o'j'n, pro kiu'j Fénélon plor'is, lern'is parker'e ĉiu romia infan'o, eĉ kiam Ner'o aŭ Heliogabalo est'is cezar'o'j, kaj ili pov'is en ĉiu generaci'o fal'i sur fekund'a'n grund'o'n, eĉ ĉe infan'o, dediĉ'it'a far'iĝ'i imperator'o. En tiu ĉi mond'o, en kiu la hom'o'j pov'as pek'i, la bon'a kaj ver'a doctrina, kiu ven'as al cert'a naci'o de ĝi'a'j poet'o'j en la korp'o de la bel'o, est'as ne'kred'ebl'e signif'o'plen'a. Pur'a kaj grand'a est'is doctrina de Vergili'o. Ene'ad'o est'is dum du jar'mil'o'j apud Bibli'o la nur'a profan'a libr'o, kiu serv'is kiel orakla aŭgur'libr'o, en kiu hom'o'j en la hor'o'j de la plej alt'a ĝoj'o aŭ frustr'o, de la plej hel'a lum'o aŭ plej profund'a mal'lum'o per'e de hazard'a mal'ferm'ad'o konfirm'o'n, konsol'o'n, pri'lum'ig'o'n aŭ oraklon serĉ'ad'is. La tradici'o de tia uz'o daŭr'as ĝis ni'a'j tag'o'j. Iu angl'a am'ant'o de Vergili'o rakont'as al ni, ke li dum la grand'a milit'o (tem'as pri la I-a mond'milit'o — rim. de trad.) ĉiam de'nov'e mal'ferm'is Ene'ad'o'n kun tia intenc'o kaj post la katastrof'o en Rusio li'a okul'o halt'is ĉe tiu'j vers'o'j, kiu'j pri'skrib'as la fin'o'n de Priam'o, la grand'a reĝ'o de Azi'o: iacet ingens litore truncus, Avulsumque humer'is caput et sin'e nomine corpus.
Sur'bord'e kuŝ'as li'a terur'a kadavr'o'trunk'o kaj de la ŝultr'o'j hak'it'a est'as li'a kap'o: jen la korp'eg'o sen'nom'a.
Apud Bibli'o la nur'a libr'o, neni'u el la krist'an'a temp'o, sed pagan'a, neni'u grek'lingv'a, sed latin'a, ne Platon'o, sed Vergili'o, ne la filozof'o, sed la poet'o, la poet'o kompren'ebl'e, kiu de Homero ĝis si mem long'eg'a'n voj'o'n tra'paŝ'is, preter grek'a'j tragedi'ist'o'j, apart'e de Eŭripid'o, kaj ĉi tie oni ver'e dev'as atent'i, ke ne nur por ni ’modern'ul'o'j’ Eŭripid'o est'as la plej kompren'ebl'a tragedi'ist'o de la antikv'a era'o, li tio est'is jam por Aristotelo, kiu li'n nom'as la plej tragik'a poet'o, kio li rest'is por Senek'o, por Vergili'o, por Plutark'o, por Shakespeare, por Racin'e kaj tio de'nov'e far'iĝ'is por ni nun'temp'ul'o'j. Ĉe Aristotelo do jam ĝis plen'a konsci'o vek'iĝ'is tiu okcident'a human'ism'o, tiu aŭtent'a est'o'kondiĉ'it'a subjektiv'ism'o, kiu est'as ni'a, kiu est'as la okcident'a kor'o, kiu'n ni vol'as aŭd'i bat'ad'i. Tiu ĉi okcident'ec'o, kiel la krist'an'ism'o, insist'as je tio, ke Di'o far'iĝ'is hom'o, sam'e kiel Di'o est'as Di'o; kaj ĝi'a aŭtent'a art'o viv'as en tiu ĉi medi'o, en human'ism'o. Ali'manier'e en la kred'o ol antaŭ ĝi, sed la human'ism'o trov'iĝ'as ĉi tie ek de Homero kaj plej tragik'e ĉe Eŭripid'o. Ni vol'as kelk'io'n lern'i de la orient'a teokrati'a art'o kaj en tiu kompar'o ni plend'as pri la kaduk'o de la okcident'a art'o mez'e de sen'di'a human'ism'o, kiu ne plu est'as ŝveb'ant'a mez'o, sed la cel'o kaj la fin'o, sed for'a de ni est'u la for'don'o de la princip'o de la Okcident'o kaj de la okcident'a art'o: la ’human'ec'o’, kiu per Krist'o ven'is en la ver'o'n de Di'o, sed ne por en ĝi pere'i, sed en ĝi rest'i kaj en ĝi diafan'e fond'iĝ'i.
La voj'o al Vergili'o konduk'is antaŭ'e'n trans la grek'a filozofi'o kaj mem'kun'spert'it'a'j dolor'o'j kaj la intern'a'j agoni'o'j de Imperium Romanum kaj sam'e trans Aleksandri'an'o'j, de kies influ'o la voj'o ne est'is tut'e liber'a. Pozitivsence Vergili'o dev'as al ili dank'i pro la sekur'a trejn'ad'o de la bon'a gust'o ĉe mal'grand'a'j afer'o'j; sed li pag'is al ili si'a'j'n ŝuld'o'j'n tia'manier'e, ke li Eneon, tut'cert'e sen nepr'a bezon'o, dum cert'a part'o ig'is part'o'pren'i la aventur'o'j'n de Uliks, kiu'j kun Ulikso kaj li'a mond'o tut'cert'e kongru'as; tiel ankaŭ est'iĝ'as la estetik'a unu'ec'o de la tut'o. Sed por Eneo ili est'as tro infan'ec'a'j, t.e. skurile kaj tro'ig'e esprim'it'e, sam'e kiel se Napoleono aŭ Bismark'o la aventur'o'j'n de Robinson'o aŭ de sovaĝ'ul'o'j dev'us kun'far'i, ili est'as mal'dign'a'j, ili est'as, kvankam foj'e lingv'a'j majstr'aĵ'o'j, ornamentoj, ja kun Eneo sur'paŝ'as tut'e nov'a, de ĉiu'j Homeraj hero'o'j tut'e divers'a hom'o sur'scen'ej'e'n: ke li dev'as plen'um'i si'a'n misi'o'n kaj tio'n preciz'e sci'as. Li ceter'e ne sci'as ĝi'a'n kiel'o'n kaj nur mal'hel'e li kon'as ĝi'a'n plen'a'n en'hav'o'n, sed li sci'as sen'ŝancel'e, foj'e sufer'e kaj tim'trem'e, foj'e super'ec'e kaj beat'ec'e ĝi'a'n: far'end'o'n.
La reĝ'o Eŭandro, kiu, for'pel'it'a el Arkadi'o, ĉe Tibero sur la palatin'a mont'et'o, kie iam dev'us star'i Romo, fond'is la urb'o'n Palanteon kaj adres'is al Eneo jen'a'n antaŭ'e cit'it'a'n apelaci'o'n al la humil'ec'o, al'parol'as li'n ankaŭ tiel: fat'is huc te poscentibus affers. Vi ven'as, ĉar la fat'o vi'n vol'as kaj dev'as hav'i. Kaj de'nov'e: Vi est'as tiu, kies jar'o'j kaj gent'o al la fat'o plaĉ'as, kiu, quem numina poscunt, kiu'n Ĉio'pov'o vol'as kaj dev'as hav'i, kaj tuj post'e Eneo mem en patetika moment'o, kiam li'a patr'in'o promes'as al li la ŝirm'il'o'n de Vulkan'o, dir'as klar'e konfirm'ant'a'n respond'o'n: eg'o poscor Olimp'o, mi'n vol'as kaj dev'as hav'i Olimp'o; mi est'as sur'task'ig'it'a. Tri'foj'e en la spac'o de ne plen'e 60 vers'o'j la di'ec'a misi'o de Eneo est'as konfirm'it'a per la ident'a verb'o: poscere, kies signif'o ne est'as nur vol'i, sed ankaŭ dev'i. Kaj se Olimp'o i'o'n hav'i dev'as, do tio okaz'as, ĉar tio antaŭ la okaz'ad'o jam ’est'as’.
Ulikso for'est'is dum du'dek jar'o'j, antaŭ ol li re'ven'is en si'a'n patr'uj'o'n, du'dek jar'o'j'n, sed li est'is re'ven'int'a, eĉ se mal'riĉ'a, nud'pied'a kaj almoz'ul'o, tamen venk'int'o; li est'is re'ven'int'a en si'a'n patr'uj'o'n kaj re'trov'is preskaŭ ĉio'n, kio far'as patr'uj'o'n: si'a'n insul'o'n, grund'o'n kaj teren'o'n, en kiu unu'e la infan'o mal'ferm'is si'a'j'n okul'o'j'n kaj vid'is la bel'ec'o'n de la mond'o, eĉ la old'a'n patr'o'n, la edz'in'o'n kaj la fil'o'n, kaj nobl'a'n kre'it'aĵ'o'n en ĝi'a fidel'o, la hund'o'n. Efektiv'e, la bild'o de feliĉ'a re'patri'iĝ'o!
Sed Eneo, kie'n ven'is li? Ĉu li simil'as Ulikson? Ne, en'e de pagan'a era'o ne ekzist'as pli grand'a diferenc'o, kaj tiu, kiu ĝi'n vid'as, re'kon'as ankaŭ, en kia'n terur'a'n rid'ind'ec'o'n fal'as ĉiu'j tiu'j, kiu'j Vergili'o'n vid'as nur sub la kap'vort'o'j plagiatoro kaj epigon'o de Homero. Ne trov'iĝ'as pli profund'a, surpriz'a original'ec'o en la antikv'a temp'o ol ĝust'e tiu de Vergili'o kaj ĝust'e sub konstern'ig'a konserv'ad'o de tradiitaj kaj el'prov'it'a'j form'o'j.
Ĉu do re'ven'as Eneo re'e'n en la patr'uj'o'n de si'a infan'aĝ'o kiel Ulikso? Cert'e, kelk'lok'e oni pov'as leg'i, ke en for'a pra'temp'o la pra'ul'o'j de Eneo loĝ'is en Italio, sed tio est'as nur politik'a fraz'aĵ'o, tio ven'as el la tra'vid'ebl'a'j motiv'o'j; tio ver'e ne hav'as eĉ minimum'a'n lig'o'n kun la pri'kant'ad'o de la person'a sort'o de Eneo mem, tio tie est'as komplet'e forges'it'a. Ne, Eneo ne re'ven'as kiel Ulikso en patr'uj'o'n de si'a infan'aĝ'o, li ĝust'e for'las'as ĝi'n, kiel fuĝ'int'o (fat'o profugus), tiel ke Turnuso, la en Latio por ĉiam hejm'e rest'int'a, li'n mok'e kaj insult'e desertorem Asiae nom'as: azi'a'n dizert'int'o'n, standard'fuĝ'int'o'n, dev'o'forges'int'a'n mal'kuraĝ'ul'o'n — kiu'n do? Eneon, pra'ul'o'n de Cezar'o, pra'bild'o'n de Aŭgust'o! Eneo ne est'as Grek'o kaj venk'int'o, li est'as Troj'an'o kaj venk'it'o kiel Hektor'o. En la nokt'o de terur'aĵ'o'j de detru'ad'o, en la brul'ant'a urb'o Troj'o, li perd'as si'a'n edz'in'o'n, la dulcis coniunx, li port'as si'a'n griz'har'a'n patr'o'n kaj la penat'o'j'n, kaj apud li paŝ'et'as li'a fil'et'o kaj apenaŭ sukces'as kun'ir'i. Dum'vojaĝ'e mort'as li'a patr'o, al li, pi'a Eneo, kies viv'o kaj intern'a mister'o en la am'o al si'a patr'o kaj en la am'o de li'a patr'o al li trov'iĝ'is, kaj li en'ter'ig'as li'n. Kompren'ebl'e, se li pov'us elekt'i, se de'pend'us de li'a propr'a vol'o, de li'a inklin'o kaj li'a'j dezir'o'j, lig'it'a'j al la ter'o kaj memor'o'j, li prefer'us re'ven'i kaj re'konstru'i mal'nov'a'n Troj'o'n. Sed li ne rajt'as; la fat'o, la vol'o de Ĉio'pov'o, li'n vok'as, promes'ant'e al li sam'temp'e ĝi'n, serĉ'i nov'a'n patr'uj'o'n: Italion, kontraŭ'star'ant'e kapric'o'j'n de Fortun'o, per la fort'o de virt'o, ja Eneo neniam est'is hav'int'a ’bon'ŝanc'o'n’ kiel Ulikso ĝi'n ĉiam hav'is: Disce, puer, virtutem ex me verumque labor'em; Fortunam ex ali'is.
Virt'o'n lern'u de mi, ho infan'o, kaj ver'a'n pen'ad'o'n, fortun'o'n vi lern'u de iu'j ali'a'j konfront'ant'e la kontraŭ'star'o'n de la hom'o'j, eĉ per help'o de laŭ si mem mal'am'at'a milit'ad'o, kontraŭ la envi'o ĉe mal'pli alt'a'j di'aĵ'o'j, kontraŭ la propr'a avid'o, kontraŭ la mem'kompat'o, eĉ kontraŭ la propr'a vol'o: per la fort'o de l’ obe'o kaj de la ĉio'pov'o de Fat'o.
Italiam n'o'n spont'e sequor.
Ne propr'a'vol'e mi serĉ'as Italion.
Me si fat'a meis paterentur ducere vitam Auspiciis, et spont'e mea componere curas; Urbem Troianam primum, dulcesque meorum Reliquias colerem: Permes'u la sort'o, la viv'o'n mi'n propr'e konduk'i laŭ propr'a bon'trov'o, se pov'us mi mem kaj liber'e la cel'o'n kaj voj'o'j'n difin'i, Troj'o, la urb'o, kaj ĉio, kio am'at'a de mi'a'j hom'o'j post'rest'is, tio jen est'us mi'a'j pri'zorg'o'j.
En la antaŭ'krist'a antikv'a'temp'a poezi'ad'o ne ekzist'as pli krist'an'a vers'o ol tiu ĉi! Ŝajn'as al ni, kvazaŭ Sainte-Beuve ne not'us pli feliĉ'a'n fraz'o'n, kvankam ĝi est'as aŭdac'a kaj dispon'it'a je mis'kompren'o'j, ol est'as: La venue mĝme du Christ n’a rien qui étonne, quand on a lu Virgil'e. Kontraŭ si'a propr'a vol'o vetur'as Eneo al Italio, kiu'n li ne kon'as, kiu plen'as je danĝer'o'j; sed ĉar li al la mister'a, ne'pri'serĉ'ebl'a, pli alt'a vol'o obe'as, brul'iĝ'as en li po'iom'et'e mem kaj ĝis'ost'e li'n posed'as ofer'pret'a sopir'o pri tiu du'a patr'uj'o, kiu'n li unu'e nur hav'as kiel ordon'o'n kaj promes'o'n de Jov'o kaj de kiu li'n distanc'ig'as ankoraŭ long'a'j mal'proksim'o'j, viae inviae, sen'voj'a'j voj'o'j: Italio.
Ĉi tie Vergili'o en si'a'n hero'o'n inspir'is si'a'n propr'a'n am'o'n al Italio, ne nur al Romo. Vergili'o est'is sam'tiel Ital'o kiel Romi'an'o.
Tiel paradoks'a, tiel dialektik'a est'as la intern'a viv'o de Eneo!
Ĉu li ver'e simil'as al iu ajn hero'o ĉe Homero? Al neni'u! Ĉu ne prefer'e li simil'as, al el'mal'proksim'e, el ali'sang'a font'o kaj land'o ven'int'a, cert'e, sed en spirit'o, kiu est'as super ĉiu'j sang'o'j, super ĉiu'j hom'a'j ras'o'j kaj land'o'j kaj neni'a'j'n tia'spec'a'j'n diferenc'o'j'n agnosk'as, al la patr'o de la kred'o, Abrahamo? kiu sam'tiel si'a'n anim'e, korp'e kaj sensuale al'kutim'ig'it'a'n patr'uj'o'n dev'is for'las'i por sur'pren'i la pen'o'n kaj la pen'ig'a'n dolor'o'n pri mirakl'a'j re'memor'o'j, respond'ant'e al la kred'o unu'flank'e kaj ali'flank'e al la obe'o al la ne'esplor'ebl'a decid'o — la fat'o, kio por la ter'e kaj astr'e lig'it'a'j hom'o'j signif'as ŝanĝ'o'n de patr'uj'o. Tiel stat'as la afer'o por Eneo. Est'as la grand'ec'o kaj la ne plu re'akir'ebl'a, por ĉiam perd'it'a poet'a unu'ec'o de Homeraj kant'o'j, ke ili'a'j hom'o'j pov'as dir'i rekt'e kaj ke ili dir'as, kio'n ili mal'hav'as kaj kio'n ili hav'as (unu'ec'o: al la hom'o, kiu i'o'n hav'as, io mank'as); kaj tie, kie ili ne dir'as tio'n aŭ dir'as ali'manier'e, trov'iĝ'as simpl'a dol'us, kiu jam est'as analogi'e anticip'it'a ĉe la best'o, best'a ruz'ec'o. Ili pov'as si'a'n ver'o'n kaj si'a'n mensog'o'n simpl'e dir'i, kaj ambaŭ est'as natur'a'j manifest'iĝ'o'j; Eneo tio'n ne pov'as, li dev'as, kiel ĉiu silent'em'a hom'o, unu'e dir'i si'a'n ver'o'n per mal'hel'a'j vort'o'j, li prezent'as ankaŭ, kiel ĉiu'j nepr'e aŭ propr'a'vol'e ferm'it'a'j hom'o'j, dum long'a temp'o neniel tiel bon'a'n figur'o'n kiel Aĥil'o aŭ Ulikso, li pov'as est'i rapid'e mis'kompren'it'a, kio'n Ulikso, la ruz'a, kiel ankaŭ Aĥil'o, kuŝ'ant'a sur'man'e, ne pov'as facil'e est'i. Probabl'e ĵet'iĝ'as ĉi tie vergili'ec'a lum'o re'turn'e'n al la mal'facil'e kompren'ebl'a Aŭgust'o, ke li nom'e est'is ferm'it'a, tio ne nepr'e signif'as silent'em'a hom'o kaj tio li dev'is est'i. Tiel per unu pens'o ŝarg'it'a est'as Eneo pez'a, grav'is — ja mult'a'j pens'o'j far'as hom'o'n prefer'e pli facil'a kaj ŝveb'ant'a; pez'a far'as li'n nur kelk'a'j, sed zorg'o'plen'a'j, plej pez'a unu sol'a –; tiel li far'iĝ'as estr'o, tiel fond'int'o de Romo; Vergili'o ĉi tie ne el'pens'is fantast'ik'aĵ'o'n, li ne poezi'is en'nub'e, li per ver'o kaj bel'o eksplic'is tio'n, kio'n Romo implic'e jam long'temp'e ten'is, kaj de'nov'e Romo en la sam'a moment'o, sen prokrast'i unu nur'a'n sekund'o'n, la eksplik'o'n de si'a grand'a poet'o per spontan'a akt'o de konsent'o, sen ke trov'iĝ'u herez'ul'o'j, akcept'is kaj sankci'is. Tio est'as histori'a fakt'o, unu el plej signif'a'j; ja tio, kio'n cert'a popol'o de si'a'j grand'a'j poet'o'j daŭr'e kaj sen'perd'e akcept'as, tio ĉiam est'as mem're'kon'o kaj mem'agnosk'o. Goethe al German'o'j neniam pov'us al'flustr'i, ke Faŭst'o aparten'as al ili, se tio ne est'us ver'o. Histori'verk'ist'o, kiu tia'n fakt'o'n, sub'lum'ig'it'a'n per'e de la poet'o, preter'las'as, el'las'as mult'o'n, oft'e la tut'o'n; li pri'rab'as si'n de sorĉ'ŝlos'il'o kaj ferm'as al si klar'a'n kaj flu'a'n roj'o'n de re'kon'o. Romo ne hav'as original'a'j'n spekulativ'a'j'n filozof'o'j'n, sed Romo hav'as grand'a'j'n pens'ul'o'j'n pri real'o kaj per la pov'o de real'o. La plej grand'a el ili est'is la poet'o, Vergili'o; la grand'a'j kaj la simpl'a'j afer'o'j de ni'a real'o est'is de li pri'pens'it'a'j. La ideal'o pri la spirit'o'hav'a hom'o, ĝust'e de Romo ĉiam de'nov'e por real'iĝ'o aspir'it'a kaj atend'it'a: la unu'ec'o de la spekt'ant'a saĝ'ul'o kaj de la kre'ant'a art'a form'ant'o, en la pagan'a antikv'o est'is du'foj'e real'ig'it'a, en Greki'o per Platon'o, kiu est'is pens'ul'o kaj poet'o laŭ grek'a manier'o, en Romo per Vergili'o, kiu est'is poet'o kaj pens'ul'o laŭ romia manier'o.
(En la antaŭ'krist'an'a judaism'o, en la Sankt'a skrib'o, tiu ĉi unu'ec'o neniam dis'fal'is, tie neni'u est'is poet'o, sen est'i sam'temp'e saĝ'ul'o, neni'u saĝ'ul'o sen est'i sam'temp'e poet'o.) Vergili'o klar'e montr'as, ke Romo hav'is klar'a'n ide'o'n pri si mem, pri tio, kio al ĝi mank'is, sed ankaŭ pri tio, kio'n ĝi hav'is en abund'o.
Sen envi'o oni agnosk'is al Grek'o'j pli grand'a'n talent'o'n en figur'a art'o kaj en filozofi'o, sed apenaŭ en lingv'a art'o; per ne'ŝancel'ebl'a trankvil'o kaj sekur'sent'o Romi'an'o'j kred'is pri si'a misi'o, kiu ankaŭ est'as art'o, de regn'ad'o kaj reg'ad'o. Sed tiu misi'o, kaj tio est'as oft'e preter'vid'it'a kaj rapid'e forges'at'a afer'o: tiu misi'o ne baz'iĝ'as sur brutal'a super'fort'o; ĉie, kie ĝi ver'e tia trov'iĝ'as, la kondamn'o de Vergili'o est'as ne'sub'aĉet'ebl'e dur'a.
Katilin'o, la ver'a politik'a krim'ul'o, la comptor divum, la pri'mok'ant'o de di'o'j, ne nur, sed ankaŭ Sull'o kaj Antonio, brut'ec'a'j general'o'j sen magnanimitas de ver'a politik'ist'o, trov'as ĉe li mal'am'o'n kaj trov'iĝ'as en infer'o sam'e kiel la politik'a'j krim'ul'o'j ĉe Dant'o. Eĉ la grand'a Cezar'o ricev'as makul'riproĉ'o'n, ĉar li ne laŭ la manier'o de la patr'o'j, mor'e patri'o, reg'is. Tiu ĉi misi'o ne baz'as si'a'n esenc'o'n sur la brut'a per'fort'o, sed ĝi est'as fort'o intern'e de grand'a'j simpl'a'j virt'o'j, inter kiu'j la plej grand'a est'as pi'et'as, la dev'o'plen'um'ant'a am'o, el kiu'j la plej politik'a, en ĝi jam decid'it'a, est'as la just'ec'o. Tial la paradoks'o, ke Romo ne est'is fond'it'a de venk'int'o, sed de la venk'it'o.
Bon'vol'u la reĝ'o Pyrrhus aŭ iu ali'a eĉ tiel et'signif'a tiran'o fanfaron'i, ke li'a pra'ul'o est'is Aĥil'o mem, la ĉiam ne'venk'it'a venk'int'o — Romo est'is por Hektor'o, kaj la pra'ul'o de la grand'a Cezar'o kaj de la imperi'estr'o Aŭgust'o est'is la fuĝ'int'o Eneo, kiu post mal'venk'o konstru'is nov'a'n urb'o'n. Kun Grek'o'j kaj tiu'j, kiu'j al ili est'as tre parenc'a'j, oni ne pov'as konstru'i ŝtat'o'n, tiu star'as, eĉ mal'pli la imperi'o'n, kiu daŭr'as; nek per Aĥil'o, kiu rekt'e stormas al si'a venk'o kaj sam'temp'e jam el ĝi en si'a'n sen'frukt'a'n mort'o'n, nek per Ulikso, kiu tro mult'e sci'as, est'as facil'anim'a, tro mult'e da humur'o posed'as, kio pov'as est'i mal'help'o por sukces'a politik'o. La pra'ul'o'j de Romo dev'as est'i urb'konstru'ant'o'j kaj urb're'konstru'ant'o'j, ne nur urb'detru'ant'o'j. Bon'e, Grek'o'j efektiv'e ankaŭ konstru'is urb'o'j'n, ili don'is, kiel al ĉio, kio'n ni nun hav'as, nom'o'j'n kaj kompren'o'n, ili klar'ig'is la esenc'o'n de pol'is, de politeia, de politik'o, kiu est'as la just'ec'o, kiu al ĉiu don'as li'a'n, do ne al ĉiu nur la sam'a'n, sed ankaŭ divers'a'n, ja ĉiu ne nur est'as egal'a, sed ankaŭ diferenc'a al la ali'a — ili, mi pens'as pri filozof'o'j, ne pri grek'a'j politik'ist'o'j, tiu'n esenc'o'n re'kon'is kaj don'is al ĝi nom'o'n, sed ili ne pov'is kre'i real'a'n ŝtat'o'n, kiu daŭr'us. Jes, ili konstru'is ankaŭ urb'o'j'n, sed nur por unu foj'o; kiam ili est'is detru'it'a'j, ili neniam re'konstru'is ili'n. Sed Eneo re'konstru'us ankaŭ Troj'o'n, se la fat'o tio'n vol'us; tiel li konstru'is latin'a'j'n urb'o'j'n. Romo pov'is est'i kelk'foj'e detru'it'a kaj ĉiam de'nov'e ĝi est'is re'konstru'it'a. Tia'j afer'o'j trov'iĝ'as en Ene'ad'o de Vergili'o kaj rest'os tiel, probabl'e dum long'a temp'o ne'kompren'it'a, sed tiam subit'e de'nov'e klar'a en si'a propr'a lum'o, brul'ig'it'a de la aktual'a katastrof'o. Vergili'o est'as la sol'a pagan'o apud la jud'a'j kaj krist'an'a'j profet'o'j, Ene'ad'o la sol'a libr'o apud la Sankt'a'j skrib'o'j, kiu en'hav'as trans'e de la hor'o kaj cirkonstanc'o'j de propr'a'j tag'o'j fraz'o'j'n, kiu'j funkci'as kiel profet'aĵ'o'j ĝis la pord'o de etern'o, el kiu ili pren'is si'a'n spir'o'n: His eg'o nec met'as rerum, nec tempora pono: Imperium sin'e fin'e dedi — Al ĝi mi nek en spac'o nek en temp'o met'as lim'o'n; reg'ad'o'n sen la fin’ mi nun al ĝi pri'juĝ'as, tiel tekst'as la fatum Iovis. Nom'e, ni ĉiu'j ankoraŭ viv'as en Imperium Romanum, kiu ne est'as mort'a. Ni ĉiu'j ankoraŭ est'as membr'o'j de Imperium Romanum, ĉu ni vol'as tio'n vid'i ver'a, ĉu ne, ĉu ni tio'n sci'as, ĉu ne, la Imperium Romanum, kiu post terur'a'j erar'o'j akcept'is krist'an'ism'o'n su'a spont'e, el propr'a vol'o, kaj ĝi'n nun ne pov'as plu for'ig'i, sen for'ig'i si'n mem kaj la human'ism'o'n. Tiu ĉi Imperium Romanum, en si'a natur'a grand'ec'o de Vergili'o re'kon'it'a kaj en bril'o de si'a bel'o spekt'it'a, ne est'as nebul'a ide'o, eĉ ne ver'a ide'o, ĝi est'as real'o, eĉ se ĝi por'temp'e pov'as est'i super'ŝut'it'a. La afer'o de Romo tut'e ne est'as nur la ide'o, eĉ se tem'as pri ver'a ide'o, sed ĝi est'as la afer'o, res, karn'o kaj sang'o. Kie ajn trov'iĝ'as vol'o kaj komenc'a element'o por imperi'o, tiam ĝi'a mezur'o aŭ mal'mezur'o, ĝi'a ben'o aŭ ĝi'a mal'ben'o est'as don'it'a'j de la ĉiam ekzist'ant'a, sub la super'ŝut'o ankoraŭ ekzist'ant'a real'o de Imperium Romanum, eĉ tiam, kiam anarki'o kaj ignor'o, kiel sekv'o'j de spirit'a kaduk'o, far'iĝ'as tiel grand'a'j, ke ili tiu'j'n ĉi real'a'j'n inter'de'pend'aĵ'o'j'n pri'mok'as aŭ ne vid'as.
La re'konstru'o de tiu neniam tut'e for'mort'int'a imperi'o pov'as okaz'i nur laŭ du manier'o'j: per'e de ripet'o de Pax Roman'a, kiu mal'naci'ig'us Okcident'o'n, ĝi'n nivel'ig'us, kaj tio est'us ebl'a nur sur per la uz'o de pur'a per'fort'o konstru'it'a principato de unu sol'a naci'o, kaj tio sekv'e est'us la plej grand'a human'a kaj krist'an'a krim'o, ja nun'temp'e neni'u naci'o hav'as privilegi'o'n, kiel tiam Romi'an'o, kiu tamen ankaŭ en si'a'temp'a Pax Roman'a ne praktik'is nur bon'a'j'n kaj bel'a'j'n afer'o'j'n, ver'dir'e ne!
Ankaŭ la valor'o de la naci'o est'is lev'it'a far'e de krist'an'ism'o, post kiam la valor'o de ’unu'op'ul'o’, de la person'o, far'iĝ'is sen'lim'a: ne trov'iĝ'as por ni, se ni ne vol'as rezign'i pri propr'a ekzist'o, ajn'a postul'o por de'naci'ig'i. Niveligado en la spirit'a'j sfer'o'j est'as kontraŭ'krist'an'a. Antaŭ la standard'o'j ĉe la tron'o Di'a star'as anĝel'o'j por ĉiu naci'o! Kaj kiu vol'as nivel'ig'i anĝel'o'j'n?!
La du'a manier'o est'as, do, sen'kompar'e pli bon'a: per'e de inter'kompren'iĝ'o kaj re'pac'iĝ'o kaj per'e de estim'o gard'i la dign'o'n de ĉiu'j kaj tiel ili'n unu'ig'i en pli alt'a nivel'o, kiu pov'as est'i nur la spirit'a. Sed tiu du'a manier'o ne pov'as el'las'i tio'n, kio antaŭ'ir'is, nek pagan'a'n Romon, kiu ĉe Vergili'o far'iĝ'is advent'ec'a, nek krist'an'a'n Romon, kiu sam'tiel est'is advent'ec'a, tamen en la form'o de plen'um'iĝ'o kaj de la transcend'o de nov'a eon'o kaj de la spirit'a'j form'o'j de la kred'o, de la esper'o kaj de la am'o.
Ne est'is por ni mal'facil'e antaŭ'met'i gvid'motiv'o'n ĉe Bucolica kaj Georgica; tie: Amor omnia vincit, ĉi tie: Labor vincit improbus; tie la element'a fort'o de Eros'o, de instinkt'o, de natur'a puŝ'o en la kre'ant'a, gener'ant'a kaj nask'ant'a natur'o, al kiu ankaŭ la hom'o aparten'as; ĉi tie, jam en cert'a'grad'e pli spirit'a mond'o, grand'skal'e kontraŭ'tez'e esprim'it'a unu'ec'o de substantiv'o kaj ĝi'a atribut'o: de labor improbus, de la ben'o, ven'int'a el mal'ben'o, de la ben'o, kiu'n oni ne pov'as akir'i sen dev'ig'o de tiu mal'ben'o. La grand'a lingv'o'art'o de Vergili'o, kiu'n pov'as majstr'i nur fort'eg'a intelekt'o, ne nur storma sens'iv'o, akir'as jam en tiu'j ĉi klar'a, pur'a, la ver'a'j'n ekzist'aĵ'o'j'n, kia'j ili est'as, vid'ant'a kontraŭ'tez'o de mal'ben'o kaj ben'o, en labor improbus, si'a'n pint'o'n. En Aeneis, kies tem'o est'as la estr'o, la politik'a gvid'ant'o kaj nur du'a'grad'e milit'ist'a super'ul'o, trov'iĝ'as ankoraŭ pli da tiu'j antaŭ'kondiĉ'o'j, tiel ke ne sufiĉ'as la mot'o por resum'i ia'grad'e la en'hav'o'n kaj ĝi'n kontent'ig'e esprim'i.
Tamen io ankoraŭ trov'iĝ'as, ni aŭd'os pri tio. La tem'o est'as: Aeneas, la estr'o por la glor'o de Romo. Sed la ver'a estr'o, tio cert'e est'as la rigard'manier'o de Vergili'o post 100 jar'o'j de inter'civit'an'a'j milit'o'j, ne far'as si'n mem estr'o, sed li est'as por tio destin'it'a kaj elekt'it'a de la fat'o; tiu'j, kiu'j si'n sen tiu vol'o de la fat'o al'trud'as kiel estr'o'j, est'as en la teologi'a anim'o de Vergili'o mal'am'at'a'j. Tiel la en'hav'o de Aeneis est'as ankaŭ inhoativa (komenc'ant'a — rim. de trad.), nebul'a, je kre'em'o de spirit'o esperant'a teologi'o, kiu'n kapabl'is koncept'i la pagan'a era'o en la plen'o de si'a temp'o. La pagan'ism'o antaŭ Krist'o est'as sam'e mal're'nov'ig'ebl'a kiel la judaism'o antaŭ Krist'o. Tio est'as la gigant'a diferenc'o inter la obe'ec'e advent'ec'a human'ec'o de Vergili'o kaj la pal'iĝ'int'a, kaduk'int'a human'ism'o de tiel nom'at'a'j human'ist'o'j de renesanc'o: tiu unu'a est'is la patr'in'a teren'o, kiu esper'is pri ĝerm'ont'a sem'o; dum tiu ĉi la du'a est'as ĝarden'o, kiu progres'as per la manipul'ad'o de plant'id'o'j, plant'it'a'j en argil'a'j pot'o'j; la unu'a mister'o de la sopir'o, postul'ant'a la mister'o'n de plen'um'iĝ'o, kiu ankaŭ respond'is; tiu ĉi sekur'ec'mezur'o, kiu probabl'e, se est'as sukces'o kaj se hazard'o tiel vol'as, dum kelk'a'j jar'cent'o'j help'as ferm'i okul'o'j'n antaŭ la ven'ont'a'j katastrof'o'j; — la grotesk'a afer'o ĉi tie est'as, ke la klasik'ul'o'j en Vergili'o vol'is vid'i si'a'n propr'a'n karikatur'o'n, dum li mem neni'o'n, eĉ ne la plej er'a'n, de si'a specif'o, de tragik'ec'o kaj de kulp'o nul'ig'is. Kontraŭ'e ili en la last'a'j afer'o'j la pas'int'o'n de si'a'j patr'o'j perfid'is kaj tiel por la est'ont'o, kiu ni'n atend'as, ne hav'as grand'a'n parol'rajt'o'n, ĉar ili mem est'os de ĝi perfid'ot'a'j, de si'a'j fil'o'j kaj nep'o'j. Human'ism'o, mal'plen'iĝ'int'a de teologi'o, ne pov'as obstin'i. Nun'temp'e oni spasm'e serĉ'as la ’hom'o'n’, sed oni serĉ'as i'o'n, kio efektiv'e ne ekzist'as: nom'e, la aŭtonomi'a'n hom'o'n. La tut'ec'a'n hom'o'n hav'i en si'a rigard'o, tio ne signif'as nur, ke oni ne pren'u li'a'j'n part'o'j'n por la tut'o, sed, kio est'as mult'e pli esenc'e kaj decid'e, ke oni re'kon'u li'a'n tut'o'n en tio, ke li est'as ’la hom'o’, la plen'a kre'it'aĵ'o, kiu do sen'ĉes'e kri'as por trov'i si'a'n kre'int'o'n, kiam li ne trov'iĝ'as ĉe li, kiel infan'o kri'as post si'a patr'in'o, se ŝi ne trov'iĝ'as li'a'flank'e.
La teologi'a vort'o de Eneo, jen tio ne est'as mult'a'j di'a'j nom'o'j de Olimp'o, la teologi'a vort'o de Eneo est'as la fat'o; natur'e la grand'a poezi'aĵ'o ne en'hav'as teori'a'n pri'trakt'o'n, tamen ĝi baz'iĝ'as sur tiu ĉi mister'o, kiu laŭ si'a esenc'o est'as mal'klar'ig'ebl'a, sen'fund'a, kiel neni'o ali'a, sed en si'a fakt'a efik'ad'o tamen klar'e evident'a. La vort'o ’fatum’ kun si'a long'a ’a’ est'as en'teks'it'a en cent'o'j da vers'o'j; ĝi'a faden'o ĉiam aper'as surfac'e en tiu ĉi nobl'a teks'aĵ'o, kiam Eneo pri'pens'as la plej profund'a'n afer'o'n, sufer'as la plej dur'a'n dolor'o'n, kiam li dev'as uz'i per'fort'o'n kontraŭ si'a propr'a inklin'o, ĝi est'as la last'a konsol'o ĉe la komenc'iĝ'ant'a mal'esper'iĝ'o, la last'a prav'ig'o, kie li antaŭ Didona sen'kulp'e trans'pren'as kulp'o'n. Tamen, ĉu Vergili'o ankaŭ klar'e el'dir'as, kio pov'us est'i la fat'o, kaj unu'senc'e?
Ne, li tio'n ne far'as, ja li tio'n ne sci'as, kaj li est'as grand'a kaj aŭtent'a hom'o, kiu ne ŝajn'ig'as sci'i pli ol li real'e sci'as, kaj li honor'ig'as si'n mem per honor'o, kiu'n li atribu'as al la ne'esplor'ebl'o. Li est'as mal'hel'a en la plej klar'a lingv'o de la mond'o kaj ĝust'e tial li kon'ig'as, ke li, natur'e, parol'as pri la plej mal'hel'a mister'o de ĉio ekzist'ant'a. Li est'as mal'hel'a, ĉar star'ant'a en la lum'konus'o de advent'o, sed li ne est'as mal'hel'a, ĉar li star'us en la mal'lum'o de kaduk'o. Li balbut'as, ĉar li proksim'e de la origin'o de la hom'a lingv'o trov'iĝ'as, kio la lingv'o de di'aĵ'o, jes, la di'aĵ'o mem est'as, li ne balbut'as, ĉar li fal'us en sen'lingv'a'n abism'o'n, en antaŭ'hom'a'n kaos'o'n; tio'n end'as pri'trakt'i kaj pri'atent'i. Se en ni'a temp'o cert'a modern'ul'o vol'us propon'i vort'o'n, kiu proksim'um'e la last'a'n klar'ig'o'n pri ĉio, kio okaz'as, ĉu ni mem tio'n far'as, ĉu ali'a'j, ĉu io aper'as, ĉu io est'as, prezent'u, do li ne serĉ'us long'e, li rapid'e ĝi'n hav'us, ĉar li mem ĝi'n jam sufiĉ'e oft'e sen'pri'pens'e por la sam'a cel'o uz'is. Est'as la vort'o ’sort'o’. Post'e li eĉ, pri'medit'ant'e tio'n, dir'us, ke nun'temp'e ŝajn'as ni'a sort'o, ĉiam de'nov'e dev'i parol'i pri la sort'o. Sed nun bon'e, tiu ĉi sort'o est'as la vort'o, kiu'n preskaŭ ĉiu traduk'ist'o de Vergili'o sen'pri'pens'e kaj tamen rajt'ig'it'e uz'as por ’fatum’, ne nur el metrik'a'j kial'o'j, ĉar pli oft'e tio bon'e konven'as en la vers'o, sed ankaŭ el la objektiv'a'j kial'o'j. Fatum ĝust'e est'as la sort'o, sed ĉi tie embusk'as ni'n la plej profund'a'j kaj tragik'a'j mis'kompren'o'j. Ĉi tie trov'iĝ'as diferenc'o'j sur'baz'e de radikal'e apart'ig'a'j signif'o'j de la vort'o. La lingv'o est'as sen'kompat'a perfid'ant'o de la pens'ad'o. La sort'o trov'iĝ'as por la modern'a hom'o en la prefer'valid'o de la vol'o kaj de la ag'o kaj post'e bedaŭr'ind'e, kompren'ebl'e nepr'e fin'fin'e, de la instinkt'o'j, sur tiu de la pra'instinkt'o, kiu mem far'iĝ'as di'aĵ'o. Ek de kiam german'a Faŭst'o per'e de grotesk'a per'fort'o de la ver'o, en si'a teologi'a, filozofi'a kaj filologi'a form'o traduk'is: En la komenc'o est'is la ag'o, anstataŭ: En la komenc'o est'is la vort'o, la german'a geni'o perd'iĝ'is en vertiĝ'o sen'fin'a. La efik'o de tiu ĉi spirit'a mis'ag'o, la enorm'a efik'o de tiu ĉi en'karn'iĝ'o de sen'senc'o, far'as la efik'o'n de tut'a Nietzsche al bagatel'o, al sekv'aĵ'o de tiu ĉi vort'o, de tiu ĉi ag'o, ne, de tiu ĉi mis'ag'o, per kiu oni en infan'ec'a fier'o, ke oni ne sci'as, ĉu rid'i, ĉu plor'i, eduk'is generaci'o'j'n, esting'as la viv'o'n de la spirit'o, far'as el la spirit'o tio'n, kio'n ĉiu'j nun'temp'a'j sofist'o'j el ĝi far'as: dekadenc'o'n, kibic'o'n de la ag'o, kia est'is en la komenc'o; tiu ĉi mis'vort'o neni'ig'as la baz'o'j'n de human'ec'o, kia'n ni hered'is de Greki'o kaj Romo, de tiu advent'ec'a human'ec'o, kia'n mi ĉiam vol'as kompren'i, hav'ant'a kiel komenc'o'n kaj kiel cel'o'n la vort'o'n, log'os. La lingv'o est'as fidel'a perfid'ant'o de la pens'ad'o. Se por German'o est'as facil'e, help'e de si'a vort'o ’Schicksaal’ — la sort'o — mal'traf'i la intelekt'a'n pra'baz'o'n de la est'o, tiel est'as ĝust'e invers'e por Latin'o mal'facil'e, eĉ en la krepusk'a moment'o, ĝi'n perd'i, se li rest'as profund'iĝ'int'a en si'a lingv'o; ja kio'n signif'as fatum, la fat'o? Laŭ'vort'e tio signif'as: tio, kio'n iu dir'is; fin'e simpl'e: la dir'it'o. La pra'fundament'o de okaz'ad'o de ĉiu'j hom'a'j afer'o'j, de ĉiu'j afer'o'j de tiu ĉi mond'o, est'as la dir'it'o. La fat'o, pri kiu Vergili'o hav'as kon'o'n kaj pri kio li parol'as, ven'as el la mister'o de la lum'o, ne de la nokt'o. Ili ambaŭ est'as mister'o'j, la lum'o kaj la nokt'o, la di'ec'a, tra'penetr'ant'a spirit'o, kaj la absolut'a, eĉ al si mem ne'kompren'ebl'a ne'kompren'ebl'ec'o de la kaos'o; sed inter ili por la hom'o trov'iĝ'as la diferenc'o inter esper'o kaj mal'esper'iĝ'o, de ĝoj'o kaj de gaj'o kaj ankoraŭ de melankoli'o kaj horor'o kaj angor'o eĉ mez'e de frivol'o. Fatum, tio est'as la dir'it'o! Sed de kiu kaj al kiu? La plej grand'a mister'o, kiu la hom'a'n lingv'o'n tiu'rilat'e tiel mal'hel'a'n far'as, tiel ke ĉiu, kiu facil'e kaj klar'e pri tio parol'as, kiel ĉarlatan'o denunciiĝas, est'as, ke tio origin'e est'as: la de si mem al si mem dir'it'o. Se iu tio'n pov'as pli bon'e dir'i, bon'vol'u pli bon'e dir'i! La plej mal'hel'a afer'o pov'as est'i ne'el'ten'ebl'a lum'o!
La hom'o de ni'a nun'temp'o dir'as, ke ĉio ven'as el nokt'o kaj iam, iam ajn, de'nov'e ir'os en la nokt'o'n, kaj ŝajn'e li per tio kontent'iĝ'as. Li dis'don'as kaj akcept'as nobel'premi'o'j'n. Nietzsche ankoraŭ tiel dir'it'e aparten'is al la klasik'o de human'ec'o, li ankoraŭ kon'is la ’total'ec'o'n’ kaj ĝi'a'n klar'a'n aŭ-aŭ. Li sci'is: Aŭ ekzist'as Di'o aŭ li ne ekzist'as. La demand'o do al'cel'is la ekzist'o'n, ne la esenc'o'n. Kio Di'o laŭ'esenc'e est'us, se li ’est'us’, pri tio Nietzsche hav'is neni'a'j'n dub'o'j'n. Se Di'o ’est'as’, li, natur'e est'as ’tiel’, kiel la konscienc'o, la Eklezi'o kaj Bibli'o ni'n instru'as; sed ĉar al tiu ĉi esenc'o neni'a est'o aŭ prezenc'o atribu'iĝ'as, ankaŭ Di'o ne ekzist'as. Sed Scheler ekzempl'e, mult'e pli danĝer'a detractor (= kalumni'ant'o — rim. de trad.), far'iĝ'is romantik'ist'o, deglitinta de la alt'o de la klasik'a decid'o, laŭ kiu por la hom'o la ĉef'a afer'o est'as ekzist'o aŭ ne'ekzist'o de Di'o.
Li dir'as: Di'o ’est'as’, sed li est'as mal'fort'a, sen'pov'a, apenaŭ ke li ating'is mili'metr'o'n super si'a ’esenc'o’, kiu ja est'as sankt'ec'o, al ties pint'o, nom'e la ekzist'ad'o mem. Neni'a dub'o, ke tiu ĉi malekzistalismo de la Di'a esenc'o, kiu nur ’esenc'as’, pli grand'a'n konfuz'o'n kaj nebul'ig'o'n de la spirit'o'j pov'as aranĝ'i ol la klasik'a ateism'o de Nietzsche, kiu la ekzist'ad'o'n de Di'o sur'baz'e de li'a senesencismo kontest'as. Nietzsche dir'as: Di'o est'as sen'en'hav'a noci'o, tial li ne ekzist'as. Scheler dir'as: La Di'o de krist'an'ism'o est'as la plen'o de ĉiu'j noci'o'j, sed tiu ĉi plen'o nur esenc'as, dum ver'e ekzist'as tut'e ali'a di'aĵ'o, nom'e la instinkt'o.
La fat'o de Vergili'o hav'as spirit'e-intelekt'a'n pra'baz'o'n, ĝi mem est'as spirit'e-intelekt'a pra'baz'o. La last'a est'o est'as la dir'it'o.
Nur du'a'grad'e la fat'o foj'e est'as antaŭ'dir'it'a al elekt'it'a hom'o, kiel al Eneo. Kaj ceter'e de profet'in'o. Kaj ŝi per'as la lum'o'n en la mal'hel'a vort'o. Ŝi dir'as en enigm'a'j vort'o'j la ver'a'n, kio est'as la fat'o, obscuris ver'a involvens: predikat'o de vergili'ec'a fat'o est'as nepr'e la ver'o, ja la unu'a demand'o, kiu est'as star'ig'it'a al ’dir'it'o’, est'as, ĉu est'as ver'a aŭ fals'a; nur nun pov'as aper'i la demand'o, ĉu est'as laŭ'vol'e aŭ ne, ĉu nepr'e aŭ liber'e, ĉu bon'e aŭ mal'bon'e.
La last'a senc'o est'as la dir'it'o! Tio est'as la plej profund'a mister'o, ĝis kiu penetr'is la advent'ec'a pagan'ism'o, tio est'as la last'a afer'o, kiu'n ĝi ankoraŭ pov'is dir'i. Sed intern'e de tiu ĉi mal'hel'o, tra kiu lum'o bril'as, kiu la hom'o'j'n en si'a ne'ŝirm'it'ec'o konsum'us, mov'iĝ'as Vergili'o ankoraŭ por unu palp'a paŝ'o antaŭ'e'n. Cert'e rest'as dum kelk'a temp'o neŭtr'o, tiel fatum, kiel ankaŭ lum'e'n, sed prokrast'e, tamen fin'fin'e ne'halt'ig'ebl'e paŝ'iĝ'as la voj'o al la di'ec'a person'o mem, kiu la dir'it'a'n, la fat'o'n, ne nur plen'um'as, sed dir'as, ke la dir'it'o, la fat'o, la ’Dir'ant'o’ mem est'as. Est'as la kutim'a, la ĉiu'tag'a rigard'o pri la antikv'a fat'o, ke tem'as, kiel est'as ĉe la modern'a sort'o, pri ne'klar'ig'ebl'a fort'o, kiu en si'a ne'ŝanĝ'ebl'a esenc'o, est'ant'e ne'tra'penetr'ebl'a nokt'o, ankaŭ di'o'j'n posed'as sub si'a pov'o; tio est'as special'e nun'temp'e la percept'o, kiam la kred'o al la sort'o kaj al neni'o ali'a ol al blind'a sort'o oft'e ŝajn'as la sol'a religi'o (kismeto). Tio est'as tiu'senc'e ver'a, kiel efektiv'e ĉe Vergili'o la fat'o star'as super ĉiu'j di'aĵ'o'j — escept'e de unu. Ĉiu'j di'o'j, eĉ Junon'a, la plej fort'a, pov'as ĉe la fat'o neni'o'n ŝanĝ'i, kiel efektiv'e en la ver'o neni'o est'as ŝanĝ'ebl'a, eĉ Junon'a, kiu tamen la infer'o'n mem al'vok'as — Acheronta movebo — pov'as la plen'um'iĝ'o'n, la efektiv'iĝ'o'n de la fat'o nur prokrast'i. Sed ankaŭ tio est'as: la fat'o. Kaj ŝi sci'as tio'n kaj dir'as. Ĉiu'j di'o'j kaj di'in'o'j, por ne dir'i ĉiu'j hom'o'j, foj'e vol'as el si'a tut'a kor'o, per ĉiu'j rimed'o'j la fat'o'n ŝanĝ'i, se ili nur pov'us — escept'e de unu sol'a, escept'e de Jupiter'o, la pater omnipotens, la ĉio'pov'a patr'o. Li est'as garanti'ant'o, la plen'um'ant'o de la fat'o, sed ĉio tio ankoraŭ nur est'us pur'e ekster'a rilat'o; oni pov'as dir'i: ankaŭ super Jupiter'o star'as la fat'o, ja li ĝi'n plen'um'i dev'as, al ĝi la pov'o'n don'i dev'as. Tiel dev'is est'i far'it'a la sekv'a paŝ'o, eĉ se ĝi est'u la salt'o en abism'o'n. Jupiter'o ne pov'as la fat'o'n ŝanĝ'i, ĉar ĝi est'as pli fort'a ol li, kiu ceter'e hav'as la pov'o'n, sed li ne pov'as ĝi'n ŝanĝ'i, ĉar la fat'o li'a fat'o est'as — et sic fat'a Jov'is poscunt — ĉar li la aŭgur'ist'o kaj la aŭgur'aĵ'o mem sam'temp'e est'as, ĉar li mem la fat'o est'as, ĉar en li ne ekzist'as iu ekster'a rilat'o al la fat'o, ke li pov'us vol'i ali'e ol li dir'as, dezir'i ali'e, ol li dir'as kaj far'as. Tio est'as la pint'o kaj la plen'um'iĝ'o de la teologi'a'j imag'o'j de Vergili'o: haec summa est. En la unu'a kantik'o jam konfront'as Jupiter'o si'a'n infan'o'n, Venus'o'n, patr'in'o'n de Eneo, konsol'e kun si'a fat'o. Li'a fat'o, la patr'a fat'o, ĉie kie la fat'o est'as subjekt'o kaj ne plu, kiel por ĉiu'j ali'a'j di'o'j kaj por ĉiu'j hom'o'j, akcept'end'a objektiv'a okaz'ad'o, kaj li fin'as per la last'a mister'o: sic placitum. Do tio plaĉ'is! Al kiu do tio plaĉ'is? Dev'as est'i mal'akr'a la intelekt'o, kiu ĉi tie ne demand'us antaŭ'e'n!
Do, al la fat'o tio plaĉ'is, ĉu? Kiel nur? Kio est'as tio, la fat'o?!
Mal'dign'a mond'o, kiu kontent'iĝ'as per neŭtr'o: fatum! — la sort'o! Kismeto. Sic placitum! Al kiu? Al mi, Jupiter'o! Per tiu ĉi vort'o la advent'ec'a pagan'ism'o en la person'o de Vergili'o kaj de stoik'ist'o'j antaŭ'dir'is la revelaci'ot'a'n mister'o'n de krist'an'ism'o, la beneplacitum De'i. La ben'e est'as la nov'o kaj la Evangeli'o! Tio est'is la last'a ne'halt'ig'ebl'a paŝ'o de matur'a pagan'ism'o, kred'i je la fat'o, ident'a kun la plej alt'a de si'a'j di'o'j, kun Jupiter'o: antaŭ ol far'e de la hom'o'j io est'as far'it'a, ĝi est'as dir'it'a, fatum, kaj jam antaŭ ol la far'it'o mov'as la dir'it'o'n de la hom'o, la dir'it'o jam vid'is la far'o'n, la far'o'n en la lum'o kaj la far'o'n en la krepusk'o. Tio jen est'as la plen'o de la vergili'ec'a human'ec'o, ne tim'i antaŭ la ŝajn'e paradoks'a afer'o, honor'i la mister'o'n, do kred'i je di'a fat'o sen ke ŝrump'iĝ'u la liber'a vol'o kaj la respond'ec'o de la hom'o, kaj tiu ĉi du'obl'a mister'o est'as ’plen'ig'it'a’ en krist'an'ism'o per beneplacitum de la tri'unu'a Di'o, kiu est'as la spirit'o kaj la viv'o, en beneplacitum De'i, kiu est'as mal'esplor'ebl'a, ne'al'paŝ'ebl'a, sam'e kiel la iam'a fat'o, sed ne mal'hel'a pro la nokt'o, sed mal'hel'a pro la lum'o, ne port'ant'a sufer'o'n el arbitr'o, sed el saĝ'o, ne nur perfekt'a just'ec'o, sed ard'o kaj flam'o de la am'o. La vergili'ec'a human'ism'o agnosk'as la fat'o'n, la antaŭ'destin'o'n, sam'e kiel ankaŭ labor improbus, per'e de kiu la hom'o en liber'o kre'as kultur'o'n, sam'e kiel la krist'an'ism'o agnosk'as la antaŭ'destin'a'n grac'o'n kaj sam'temp'e, ke la hom'o si'a'n sav'iĝ'o'n mem prepar'as. Human'ism'o, kiu rezign'us pri unu el tiu'j mister'o'j, perd'us ili'n ambaŭ — jes, ’la mister'o'n’ ĝeneral'e — kaj star'us profund'e sub la vergili'ec'a hom'o.
Ĉio, kio'n dir'as la hom'o'j, parol'ant'e pri la last'a'j afer'o'j, sub la nivel'o de tiu ĉi placitum est, nom'e de Jupiter'o, est'ant'a mem la fat'o, kaj kontraŭ la krist'an'a beneplacitum De'i, est'as apenaŭ valor'a por dir'i, est'as nur'a pen'ad'o kaj spirit'a turment'iĝ'o.
Por ĉio fakt'a en la ĉiel'o kiel sur la ter'o la last'last'a instanc'o est'as la beneplacitum De'i, le bo'n plaisir de Dieu, por kio German'o hav'as bel'a'n vort'o'n: ’Wohlgefallen’, kvankam la afer'o pov'as li'n facil'e konfuz'ig'i, eĉ indign'i, nom'e en tiu senc'o, kiu'grad'e li hav'as kantieskan mens'struktur'o'n, kio est'as antipod'o de Hiobo, kiu est'as de ni ĉiu'j la patr'o en la sufer'o. Ĉi tie tem'as pri la ident'o de la etik'a kaj estetik'a princip'o'j aŭ eĉ pli — ĉu ni kuraĝ'as tio'n dir'i?! — la prioritat'o de la estetik'a princip'o — dum'e: en la transcend'ant'a form'o de la sankt'o, de la sankt'ec'o, de gloria. Beneplacitum De'i est'as la skandal'o'n (skandal'iĝ'o) de anĝel'o'j, de pur'a'j spirit'o'j. Tio est'is la kial'o por la de'fal'o de Lucifer'o. Jen la mister'o de mister'o'j. Jen la abism'o de la mister'o. Inter du ’just'a'j’ don'i al unu avantaĝ'o'n, li'n antaŭ'am'i — ĉu tio ne preter'ir'as la just'ec'o'n? Jes, ĝi preter'ir'as!
Por'moment'e almenaŭ! Sed ĉu tio preter'ir'as ankaŭ am'o'n?
Ne! (Sed ĉar la am'o est'as plen'um'o de la just'ec'o, do tio sam'tiel ne preter'ir'as just'ec'o'n.) Est'as ĝi'a plen'um'iĝ'o, ĝi'a last'a plen'o, ĝi'a super'plen'o, ĝi'a super'flu'o: ĝi'a plej liber'a si'n'donac'ad'o.
Ho, ke oni ek'mut'iĝ'u kaj ek'silent'u kaj trink'u si'a'n sav'o'n en la nokt'o de la lum'o, kiu oni mem est'as — ĝis oni iĝ'as la lum'ig'it'a. Ke io por ni far'iĝ'as ĉiam kresk'ant'a mister'o, ĉu tio signif'as, ke tio est'as por ni io fremd'a, ke ĝi far'iĝ'as por ni des pli fremd'a, ju pli la mister'o iĝ'as absolut'a mal'esplor'ebl'aĵ'o?! Kontraŭ'e! Ju pli proksim'a kaj parenc'a la afer'o, des pli grand'a ĝi'a mister'o! Oni observ'u si'a'n propr'a'n korp'o'n, propr'a'n anim'o'n, kaj oni si'n ĵet'as en abism'o'n de mal'kapt'ebl'o, kie'n ŝton'pec'o, best'o, plant'o, kiu al oni ver'e est'as fremd'a'j, ne pov'us ni'n ĵet'i.
Sed kia'manier'e? Ĉu ne est'as la plej grand'a mister'o, Di'o mem, al la hom'o plej proksim'e?! Eĉ pli proksim'e ol li al si mem, la hom'o, kvankam li pli proksim'as al si ol ŝton'o, best'o aŭ plant'o, kaj tamen tiel ne'kapt'ebl'e?! Sen'dub'e la plej beat'a ’eksperiment'o’ de la sankt'o. Sed se la hom'o al si mem est'as tiel grand'a mister'o, ĉu li ne ĝust'e en tio est'as la bild'o de Di'o? En cert'a senc'o, jes! Do kiel?! Ĉu eĉ Di'o mem est'as por si mister'o? En cert'a senc'o, jes! Do kiel?! — sekv'e la mister'o est'us pli ol Di'o mem! Kaj ĝust'e tio est'as la last'a pozici'o de la aŭtent'a pagan'ism'o: la mister'o est'as pli ol di'o mem, el la nokt'o, kiu rest'as, bril'as la efemer'a lum'o, kiu nur probabl'e rest'as, ĉu dum unu tag'o, ĉu dum tut'a eon'o, sed ĉiam ĝi pov'as esting'iĝ'i — kaj cert'e esting'iĝ'os! Sed la stoik'ist'o'j kaj la poet'o Vergili'o jam proksim'iĝ'is al la ’kred'o’, ĉi tie en la senc'o de super'natur'a virt'o, kred'o de la krist'an'o, ke Di'o est'as la lum'o, la etern'a lum'o. Bon'eg'e! Sed, ĉu ne est'as la lum'o ankaŭ ’mister'o’? Jes!
Jes! Ne'esplor'ebl'a! Ador'end'a! Lum'e'n adorabile! Jes. Jes. Jes!
Tri'foj'e kaj por'etern'e: jes! Numer'o de'us impare gaudet, Di'o hav'as plaĉ'o'n je tri'op'o. Sen ajn'a dub'o, sed por la tut'a mond'o, por la mond'o de Di'o ali'manier'e! Por ’si mem’ tra'vid'ebl'a, en la lum'o, kiu Li mem est'as, si'n mem rigard'ant'a kaj nur de beat'a'j kaj eĉ de ili nur en ’vid'ad'o’ de Di'o mem kun'vid'at'a –: jen la mister'o! La egal'ig'o de la mister'o kaj de la nokt'o kaj mal'lum'o est'as la aĉ'aĵ'o kaj sen'senc'aĵ'o de ni'a'j tag'o'j. La lum'o est'as por ni pli obskur'a kaj sen'fund'a ol la nokt'o, sed kiel ’Lum'o’, kiel ’Lum'o’, kiel ’Lum'o’! kiel tri'op'a Lum'o.
Inter la hom'o kaj la fat'o trov'iĝ'as mar'o de larm'o'j. Ankaŭ tio'n sci'as kaj dir'as Vergili'o. Preskaŭ oni pov'us foj'e opini'i, ke Eneo, la pra'ul'o de Cezar'o, li, la grand'a, la vir'a hero'o, kiu sur si'a'j fort'eg'a'j ŝultr'o'j ne nur si'a'n griz'har'a'n patr'o'n kaj la penat'o'j'n tra la brul'ant'a Troj'o port'is, sed tiu, la ali'a Atlas'o, kiu sur tiu'j sam'a'j ŝultr'o'j la ne'el'dir'ebl'a'n ŝarĝ'o'n de ĉiu'j ag'o'j kaj mis'ag'o'j de si'a'j nep'o'j kaj de Imperium Romanum, kiu neniam tut'e sub'ir'u kaj nun'temp'e eĉ sub'ter'e daŭr'e viv'as, dev'is port'i, li, la model'o de la romia hero'o, hav'is la don'it'ec'o'n de la larm'o'j, donum lacrimarum. Sen'ĝen'e, natur'e kaj ne'sentimental'e kaj ver'dir'e neromiece, el'iĝ'as el la estr'o larm'o'j kiel respond'o al okaz'int'aĵ'o'j, kiu'j, ni trov'os tio'n konfirm'it'a tuj en la sen'mort'a du'on'vers'o, neni'a'n ali'a'n respond'o'n postul'i kaj ricev'i pov'is. Kaj, ĉu tio ne valid'as ankaŭ por li'a'j nep'o'j? Oni pov'us demand'i: Kiu port'as pli mal'facil'e? La patr'o'j, kiu'j de la fru'a maten'o la esper'promes'o'n de la nep'o'j port'as, aŭ la nep'o'j, kiu'j je la mal'fru'a vesper'o la glor'o'n de si'a'j patr'o'j port'as?
Kaj jen aŭdac'a respond'o: Tiu'j, tiu'j ĉi! Aŭdac'a, ĉar forges'ant'a pri Di'a kred'o, kiu'n ambaŭ hav'i dev'as; la patr'o'j je fru'a maten'o kaj la nep'o'j je la mal'fru'a vesper'o, per'e de kio ili egal'iĝ'as antaŭ Di'o; kaj kvazaŭ la nep'o'j ne sam'e est'us tir'it'a'j sur la sal'a mar'o de la dolĉ'a'j larm'o'j!
En la unu'a kantik'o est'as rakont'it'e, kiel Eneo post la tra'pas'it'a mar'danĝer'o, ne're'kon'it'a, en Kartago tra la salon'eg'o'j de la palac'o de Didona vag'as kaj subit'e antaŭ la bild'o'j pri la pere'o de Troj'o star'as. Konstern'it'a li de'nov'e vid'as sur la bild'o'j, kio'n li mem real'e tra'viv'is kaj tra'sufer'is. De'nov'e naĝ'as la lum'et'o'j de li'a'j okul'o'j, natantia lum'in'a, kaj li, Romi'an'o, la alt'a ideal'o de Romi'an'o'j, dir'as la vort'o'j'n: Sunt lacrimae rerum, kiu'j, apud sen'nombr'a'j vers'o'j pri la fat'o, far'as propr'a'n mond'percept'o'n. Tiu ĉi du'on'vers'o est'as la plej mal'traduk'ebl'a el la tut'a Ene'ad'o, eĉ el la romia literatur'o en'tut'e. Ne nur en german'a lingv'o, sed en ĉiu roman'a, jes, eĉ en la angl'a. La du'on'vers'o est'as en si'a tut'o tip'e latin'a, ĝi ne dir'as nur — jen la unu'a, ankoraŭ tut'e banal'a klar'ig'o — ke cert'a'j aĵ'o'j est'as de hom'o'j pri'plor'at'a'j, sed ankaŭ, ke la aĵ'o'j mem en'hav'as si'a'j'n larm'o'j'n, aŭ pli bon'e dir'it'e, ke la aĵ'o'j est'as, kiu'j per neni'u ali'a respond'o kontent'iĝ'as ol per larm'o'j, kiu'j per'e de neni'o ali'a ver'e re'kon'it'a'j, per'e de neni'o ali'a rekompenc'it'a'j iĝ'i pov'as ol per'e de larm'o'j kaj foj'e eĉ per ili ne: aut possit lac'rim'is aequare labores, kvazaŭ ni'a'j larm'o'j kontraŭ'pes'us ni'a'n pen'ad'o'n, ja nur la sang'o'hav'a'j larm'o'j de Hom'a fil'o, de la du'a person'o de Trinitat'o, tio'n far'i pov'is. Tio'n ĉio'n dir'i en tri vort'o'j, tio'n pov'as escept'e de latin'a lingv'o neni'u ali'a.
En tiu ĉi, la si'n'ten'o de la vergili'ec'a hom'o al la mond'o esprim'ant'a du'on'vers'o trov'iĝ'as ankaŭ la centr'a, kor'a vort'o de la latin'a lingv'o, la vort'o res. La ne'vid'ebl'a individu'a spirit'o de iu popol'o esprim'iĝ'as fin'fin'e en ĉiu'j ĝi'a'j ekster'e vid'ebl'a'j ag'o'j, sed plej evident'a ĝi far'iĝ'as per'e de korp'o kaj anim'o de ĝi'a lingv'o. Kaj el ĉiu tia lingv'o'korp'o ni aŭd'as vort'o'j'n, kiu'j est'as kor-ton'o'j, kiu'j al ni mal'kaŝ'as, kiel tiu'j unu'op'a'j kor'o'j est'as orient'it'a'j, kio est'as ili'a plej grav'a zorg'o, kio ili'a ĉagren'o, ili'a sopir'o, ili'a sufer'o, ili'a ĝoj'o kaj ili'a volupt'o. Tia'j kor'vort'o'j est'as, ĉar plej intim'a'j part'o'j de cert'a lingv'o'korp'o, kompren'ebl'e sam'temp'e plej mal'traduk'ebl'a'j. Plej bon'e oni las'u ili'n tia'j kaj kie ili est'as, nom'e, se oni ili'n ver'e vol'as kompren'i. Por tiu'j'n ĉi vort'o'j'n pov'i kompren'i, oni dev'as en'ir'i la tut'a'n lingv'o'n.
Kiel oni por la grek'a lingv'o pov'as ekzempl'e dir'i, ke unu el ĝi'a'j kor'vort'o'j est'as log'os, pri kiu, kiel ĉio'n per la senc'o plen'um'ant'a kaj tra'penetr'ant'a univers'o: ĉio, de artikol'o, de la plej et'a partikl'o de la lingv'o ĝis di'aĵ'o kaj ĝi'a'j profund'o'j — ĉiu ali'a lingv'o plej bon'e nur tiam el'parol'as, kiam ĝi las'as al ĝi ĝi'a'n origin'a'n voĉ'o'n kaj nom'o'n kaj tiel dir'as: log'os; sam'kiel oni pri la franc'a lingv'o pov'as dir'i, ke unu el ĝi'a'j kor'vort'o'j ’raison’ est'as, kiu — la raison — en si'a surpriz'a fleks'ebl'ec'o eĉ form'as verb'o'n, kiu ceter'e neni'e trov'iĝ'as, raisonner; kiu en si'a ubikvitato kaj valid'ec'o en ĉiu'j kamp'o'j al neni'u ali'a lingv'o permes'as konkur'i kaj tiel plej bon'e est'u cit'it'a en origin'a franc'a form'o; sam'kiel oni pri la angl'a lingv'o pov'as dir'i, ke unu el ĝi'a'j kor'vort'o'j ’sens'e’ est'as, sens'e, ne'preter'vid'ebl'e individu'ec'a, riĉ'e organiz'it'a konkret'ec'o de sent'iv'o kaj spirit'ec'o, de pragmat'a spirit'ec'o, de spirit'e-sensuala organ'o, kiu en neni'u ali'a lingv'o el'kresk'is kaj tiel plej bon'e si'a'n senc'o'n en si'a propr'a form'o, ĉu en moral sens'e aŭ en common sens'e, pov'as esprim'i; natur'e, la afer'o ir'as eĉ mult'e pli profund'e'n: tiel oni trov'as ĉe kardinal'o Newman la illative sens'e, kio'n oni pov'us pri'skrib'i kiel senc'o'n pri sekv'o'j; sam'kiel oni pov'as dir'i pri la german'a lingv'o, ke unu el ĝi'a'j kor'vort'o'j ’das Wesen’ est'as, por fremd'ul'o'j ne tre facil'e kompren'ebl'a vort'o, pli kaj pli profund'e, sed ankaŭ pli mal'hel'e, ol ĉiu'j ali'a'j eŭrop'a'j popol'o'j pri tio pov'us aŭ dev'us dir'i: essentia, substantiv'o, kiu neniu'n propr'a'n verb'o'n gener'as, dum la german'a ’Wesen’ per unu vort'o pov'as est'i ĉu substantiv'o, ĉu verb'o, la sol'a lingv'o en Eŭrop'o, kiu alternativ'e al la plej mal'facil'a verb'o, kiu trov'iĝ'as, nom'e: ’sein’, ankoraŭ unu propon'as, la verb'o'n ’wesen’; tiu ĉi vort'o Wesen, esenc'o, est'as la esenc'o kaj la sort'o de la german'a filozofi'o, tie kie ĝi est'as feliĉ'a kaj tie kie mal'feliĉ'a, tie, kie ĝi prav'as kaj tie, kie ĝi mal'prav'as. Sam'tiel kiel log'os, raison, sens'e, Wesen est'as la kor'vort'o'j de la koncern'a'j lingv'o'j, al kiu'j ili aparten'as, est'as res la kor'vort'o de la latin'a lingv'o. Kaj ĝi est'as, kiel ĉiu'j tia'j kor'vort'o'j, fin'fin'e ne'traduk'ebl'a. Ĉiu traduk'o, eĉ la plej feliĉ'a — kaj la german'a kaj la angl'a traduk'o'j: Ding, thing, aĵ'o, ja est'as feliĉ'a traduk'o, pli sukces'a ol la franc'a chose, kiu al la reg'ant'a statik'o de la latin'a res la dinamik'o'n de causa apud'star'ig'as — ajn'a traduk'o mal'fort'ig'as aŭ karikatur'ig'as la senc'o'form'o'n, kiu en unu sol'a form'o de percept'o kaj de praktik'a viv'o kresk'i pov'as. La vort'o'n res Romi'an'o donac'is al la tut'a mond'o. Kiel neni'u eŭrop'a popol'o kaj baldaŭ sam'tiel neni'u ali'a popol'o de tiu ĉi planed'o la logik'o'n de ekzist'o ali'manier'e pov'os nom'i ol ĝust'e per logik'o, per'e de kio ni por ĉiam rest'os lig'it'a'j kaj dank'em'a'j al Grek'o'j, tiel ankaŭ neni'u ali'a popol'o pov'as la real'o'n ali'manier'e nom'i ol ĝust'e per la vort'o real'o, pro kio ni por ĉiam rest'os lig'it'a'j kaj dank'em'a'j al antikv'a Romo. Se German'o opini'as, ke li pov'as tio'n traduk'i per ’Wirklichkeit’, ver'ec'o, ver'aĵ'o, do li tromp'as si'n mem, li mis'percept'as la afer'o'n, li erar'as; li prefer'e profund'iĝ'u medit'e, uz'ant'e ambaŭ vort'o'j'n kaj ili'n senc'o'hav'e disting'u: Wirklichkeit (ver'aĵ'o) kaj Realitæt (Real'o), ĝoj'ant'e ke li est'is tiel riĉ'ig'it'a, ke li est'as tiel riĉ'a, hav'ant'e ili'n ambaŭ. Res est'as aĵ'o kaj rilat'o inter aĵ'o'j, afer'o kaj afer'ec'o, est'o kaj mov'o sam'temp'e, sed per akcent'o sur aĵ'o kaj afer'o kaj est'o, kiel German'o en ’Wirklichkeit’ hav'as akcent'o'n sur dinamik'a rilat'o kaj kondut'o kaj mov'iĝ'o. Romi'an'o ne kon'as ’Staatswesen’, sed res public'a, feliĉ'o, tio est'as oportun'a'j afer'o'j, res secundae, kaj mal'feliĉ'o, tio est'as mal'favor'a'j afer'o'j, res adversae; la histori'o, tio est'as res; histori'a verk'ist'o ne skrib'as pri ide'o'j aŭ kultur'o kiel pri noci'o kaj esenc'o, sed pri la afer'o'j, li est'as rerum scriptor. La sol'a Romi'an'o kun la stigm'o de filozof'o, nom'e de pasi'o al kogn'ad'o kaj al teori'a ver'o, rerum cognoscere causas, kiu laŭ ne'atend'it'a manier'o, sam'temp'e est'is grand'a poet'o, ne verk'as pri fizik'o aŭ metafizik'o aŭ pri la anim'o aŭ pri la logik'a'j afer'o'j aŭ pri la nombr'o'j aŭ pri la bon'o, bel'o kaj ver'o, sed de rerum natur'a, pri la esenc'o de la afer'o'j, kia'j ili ĉiu'j ĝust'e est'as, ĉio, la tut'a mond'o inkluziv'e hom'o'n, li'a'n anim'o'n kaj li'a'n mal'esper'iĝ'o'n kaj li'a'n sopir'o'n. Romo est'as la kap'o de la mond'o, te. de la afer'o'j, caput rerum, domin'a rerum; Cezar'o est'as la protekt'ant'o de la mond'o, te. de la afer'o'j, custos rerum; Romo en si'a plen'o kiel urb'o kaj ŝtat'o, senat'o kaj popol'o, pac'o kaj kultur'o, pi'ec'o kaj just'ec'o, Cezar'o kaj imperi'o ne est'as primar'e ide'o, sed per'e de vort'o'j de grand'a Romi'an'o, nom'e Vergili'o, maxima rerum, la plej grand'a el ĉiu'j afer'o'j, eĉ pulcherrima rerum, la plej bel'a el ĉiu'j afer'o'j, la glor'o de hom'a'j afer'o'j. De tia klar'ig'o pri la centr'a signif'o de la vort'o res en la senc'o de esenc'o kaj est'o en la viv'o kaj lingv'o de romia popol'o mi re'ven'as al tiu kor'vort'o de Vergili'o kaj de Ene'ad'o: sunt lacrimae rerum. La aĵ'o'j hav'as si'a'j'n larm'o'j'n, la aĵ'o'j, kiu'j tamen est'as ĉio, la tut'a mond'o, kiu tamen ne ekzist'as sen la fat'o, kiu al la aĵ'o'j de tiu ĉi mond'o aparten'as, al res. Konstitu'a part'o de tiu ĉi mond'o, de tiu ĉi eon'o, el kiu la advent'ec'a pagan'ism'o ek'sopir'is pri iu ali'a, est'as la larm'o'j. Tio'n dir'as Romi'an'o a.Kr. n., kvankam nur mal'mult'a'j'n jar'o'j'n antaŭ'e, kaj al li ne est'is destin'it'e plen'um'i la jar'o'j'n, 70 jar'o'j'n de patriark'a viv'long'ec'o. Kaj tio ne est'as sentimental'a fraz'o, sed: ontologi'a. Ne vir'in'a anim'o — Vergili'o est'is vir'a kaj kuraĝ'a anim'o — el'met'as ĉi tie si'a'n mal'fort'o'n, sed ne'sub'aĉet'ebl'a spirit'o dir'as la ver'o'n pri la konsist'o de la est'o. Oni pov'as al antikv'a Romi'an'o kelk'io'n mal'plaĉ'a'n riproĉ'i, sed tut'e cert'e ne sentimental'ec'o'n. Kvankam sen'dub'e Vergili'o est'is la plej human'a, sensibla, delikat'a, vund'ebl'a, hont'iĝ'em'a anim'o de antikv'a temp'o ĝeneral'e, tamen — sentimental'a Vergili'o ne est'as, eĉ plej et'a spur'o de tio ne trov'iĝ'as ĉe li, kant'ist'o de Romia imperi'o je ĝi'a pint'a moment'o, klar'a kaj plen'e konsci'a anonc'ant'o de nur'e ver'a origin'a art'o de romia popol'o, art'o reg'i, art'o, ĉe kiu oni ne bezon'as eksklud'i mult'a'j'n difekt'o'j'n kaj pek'o'j'n, kiel kruel'ec'o'n, eĉ bestialecon kaj ignor'o'n de pli alt'a'j afer'o'j, tamen oni ne pov'as riproĉ'i ajn'a'n aper'o'n de sentimental'o. Kaj tamen, aŭ probabl'e ĝust'e tial, ke la mond'o, la aĵ'o'j, la res, ne pov'as el'ten'i en tiu ĉi eon'o sen la ŝtat'o kaj ĝi'a per'fort'o, sen la imperi'o, sen reg'i kaj eĉ milit'i, ag'o'j, postul'ant'a'j tiom da larm'o'j, valid'as la fraz'o: sunt lacrimae rerum — neni'a sentimental'a fraz'o, sed: ontologi'a. Vergili'o est'as la plej grand'a kaj la sol'a tragedi'ist'o de Romo; li est'as tragik'a, ĉar la aĵ'o'j, la res, tia'j est'as. Kaj res en latin'a lingv'o est'as ĉio: la tut'a mond'o. La last'a vers'o en Ene'ad'o est'as tragik'a vers'o, bel'a vers'o, fort'eg'a vers'o, ĝis last'a lim'o plen'a de ’ver'o kaj viv'o’, ’esenc'o kaj real'o’, vir'a vers'o, sen'tim'a vers'o, vers'o implic'it'e la etern'a'n demand'o'n, pri la etern'a ’kial?’ demand'ant'a vers'o kaj fin'fin'e neniu'n respond'o'n don'ant'a vers'o, baz'it'a en est'o kaj dolĉ'a en ton'o, de ĉiam amar'ec'o dispon'is pri dolĉ'a vers'o — amar'a vers'o, tragik'a vers'o!
Vitaque cum gemitu fugit indign'at'a sub umbr'as.
La plej ĉarm'a vers'o de iam el la unu'a Eklog'o de la jun'ul'o Vergili'o fin'iĝ'as per la ne'pri'skrib'ebl'a, sed tiom pli aŭd'ebl'a vort'o: umbr'a: Maioresque cadunt alt'is de montibus umbrae.
Pli grand'a'j fal'as la ombr'o'j de el'star'iĝ'ant'a'j mont'et'o'j, pli'e tenebr'a'j.
Kaj la tut'e last'a vers'o de la vir'o Vergili'o kaj de li'a vir'ec'a verk'o de'nov'e fin'iĝ'as per la ne'pri'skrib'ebl'a, tamen tiom pli aŭd'ebl'a vort'o: umbr'a: Vitaque cum gemitus fugit indign'at'a sub umbr'as.
Anim'o ek'ĝem'as, mal'em'e ĝi fuĝ'as al ombr'o'j sub'ter'a'j.
Sed, kia'grad'e la pejzaĝ'o ŝanĝ'iĝ'is?! De la idili'a, al kviet'a dorm'o per ne'el'dir'ebl'a — ver'e, sed aŭd'ebl'a bon-ton'e invit'ant'a vers'o de la unu'a Eklog'o — tio son'as preskaŭ kiel ĉe Eichendorff kaj Mœrike — ĝis la tragik'a kaj al mal'ben'it'a mort'o gvid'ant'a last'a vers'o de Ene'ad'o; ek de la vers'o, en kiu la bel'son'o ne'forges'ebl'e ek'zum'as en son'ant'a'j etern'o'j, ĉio'n super'reg'ant'e: aĵ'o'n kaj bild'o'n kaj pens'o'j'n, ĝis la last'a vers'o, en kiu ĝi preskaŭ el'son'iĝ'os, en kiu ĝi ĉes'as en sang'o'sufok'a ĝem'o, sensuale mut'iĝ'ant'a en spirit'a aŭd'o de ne'solv'ebl'a tragik'o, ja la anim'o indign'at'a tiu'n ĉi ter'o'n for'las'as; de tiu unu'a ne'aŭd'ebl'a, per ĉiam nov'a delic'o aŭd'it'a vers'o de jun'ul'o, kie umbr'a jes melankoli'e, tamen solen'e nur anonc'as kaj al'gvid'as la ne'mezur'ebl'a'n lum'korus'o'n de astr'o'j nokt'a'j kaj ig'as el alt'o'j son'i ton'o'j'n, lum'kant'o'n de sfer'o'j kaj li ig'as el profund'o'j ĉiu'j'n akv'o'j'n susur'i ĝis la last'a vers'o de la vir'o, kie pri la tut'a glor'o de tiu ĉi mond'o fantom'ec'e kaj kontraŭ'senc'e nur io post'rest'as: umbr'a, la ombr'o, la tut'e mal'esper'iĝ'a ombr'o de mal'esper'iĝ'e fier'a — kre'it'aĵ'o! Indign'at'a, humil'ig'it'a ĝis la trem'et'ant'a medol'o kaj ĝis la fin'o de la tag'o'j aŭ ĝis la sojl'o de la kred'o aŭ ĝis la evident'o de Paskal'o: Dieu serait injuste si no'us n’étions pas coupables — aŭ ĝis la venk'o de la am'o, fort'a kiel la mort'o, ĉar ĝi tiu'n, la detru'ant'o'n, detru'as — humil'ig'it'a ĝis la cert'ec'o pri resurekt'o, ĝis jubil'o de hal'el'uj'o. La anim'o de Turn'us, de Eneo jam indulg'it'a, sed post'e pro iu fi'ag'o tamen kun'fal'int'a vojaĝ'as per ĝem'o, kontraŭ'vol'e, humil'ig'it'a, amar'ig'it'a, ’indign'at'a’ al la sub'ter'ul'o'j, al la ombr'o'j. La last'a vort'o de la verk'o de la grand'a kaj pli grand'a disĉipl'o de Vergili'o, de Dant'o, ne plu est'as ’umbr'a’, sed ’stelle’, ne la ombr'o'j, sed la stel'o'j.
La nun'temp'e kastr'it'a pagan'ism'o kon'as la fraz'o'n: sunt lacrimae rerum ne plu kaj ne vol'as ĝi'n kon'i; la advent'ec'a pagan'ism'o en la plen'o de la temp'o per'e de si'a plej pur'a spirit'o kaj plej dolĉ'a buŝ'o formul'is ĝi'n ver'e kaj bel'e kaj dispon'ig'is si'n akcept'em'e kaj soif'e por la sang'o'hav'a'j larm'o'j en la ĝarden'o de Getsemano. Oni pov'as riproĉ'i al mez'epok'o, kio'n oni vol'as, en antipati'o aŭ eĉ mal'am'o — sed neni'u pov'as riproĉ'i al ĝi, eĉ ne en mem'blind'iĝ'o: sentimental'ec'o'n. Neni'a spur'o de tio. Sed kiel? Ĉu ne tiu ĉi mond'o, tiu ĉi eon'o por la mez'epok'o est'as vallis lacrimarum, la val'o de larm'o'j, el'dir'o pri la est'o, pri la est'o de tiu ĉi mond'o per la klar'a senc'o, ke al tiu ĉi est'o kaj kogn'o kaj entrepren'ad'o ne pov'as est'i adekvat'a iu, kiu la larm'o'j'n preter'las'as. Tiu kogn'as kaj entrepren'as fals'e. Kiel proksim'a est'as ni'a poet'o de la advent'ec'a pagan'ism'o per si'a sen'mort'a du'on'vers'o: sunt lacrimae rerum — al en'romp'int'a revelaci'o de krist'an'ism'o, en mal'proksim'o kaj fremd'ec'o relativ'e tiel proksim'e, en proksim'o kaj en propr'a dom'o la profet'o'j de la advent'ec'a judaism'o. La last'a'j jar'cent'o'j de partikulareca dis'split'iĝ'a filozofi'o, de burĝ'ec'a klopod'o, ĉirkaŭ'vual'i kaj evit'i la plej mal'komfort'a'j'n, nom'e la last'a'j'n afer'o'j'n kaj kogn'o'j'n, vol'is al la fraz'o, kiu egal'e valid'as por la advent'ec'a pagan'ism'o kaj judaism'o, kiel ankaŭ por krist'an'ism'o: sunt lacrimae rerum — proklam'i en la regn'o de bel'et'a'j vort'o'j, de privat'a melankoli'dolor'o kaj sentimental'ec'o kaj en la regn'o de progres'o kaj eĉ special'e teknik'o kaj maŝin'o'j, kiu'j trans'pren'as al si ĉiu'j'n pen'o'j'n de la hom'o'j kaj si'n mem mal'hom'ig'it'a'j hom'o'j kiel ne'valid'a. La kastr'it'a human'ism'o vol'is for'ig'i la de la old'a'j ankoraŭ klar'e formul'it'a'n kogn'o'n. Sed al la hom'a liber'o est'as dispon'ig'it'e, sub konven'a'j cirkonstanc'o'j pov'i super'vual'i dum cert'a temp'o cert'a'n ver'o'n, sed ne ĝi'n nul'ig'i. De pli ol unu jar'dek'o (verk'it'a en 1931 - rim. de trad.) la re'kon'o pri la objektiv'ec'o kaj real'ec'o de tiu ĉi fraz'o de'nov'e en'ir'as inter hom'o'j'n kaj en ven'ont'a temp'o tio far'iĝ'os eĉ pli klar'e. La larm'o'j en tiu ĉi eon'o prav'as, tiu'j, kiu'j est'os for'viŝ'it'a'j en la sekv'a eon'o, en la tag'o de revelaci'o, la larm'o'j de just'ul'o'j, kiu'j sufer'is kaj sen kiu'j neni'a just'o est'as. Ve al tiu, kiu ne hav'as larm'o'j'n! La larm'o'j preskaŭ hav'as la pov'o'n de prav'ig'o.
La sankt'a'n bild'o'n vi ne pov'as fin'detru'i, kre'it'a'n de la Di'o mem en vi. Jen io rest'as en la fi'a ag'o, kvankam eĉ fier'a, tio nur atest'as pri Li kaj kontraŭ'ant'e vi'n. Neni'a mal'ben'aĵ'o, tra unu sol'a larm'o vi ĝi'n re'e vid'os.
Tra mal'seren'a ŝajn'o de la si'n'don'ant'a kre'it'ar'o kaj ne'ŝanĝ'ebl'a lum'o de la astr'a firmament'o, jen Li'n, la sen'kompat'e kompat'em'a'n, la bild'o Li'a dum profund'a tortur'ad'o beat'ig'as. Tiel paŝ'as vi sink'ant'e tamen pli kaj pli super'e'n, humil'ig'it'e sen la pov'o bild'o de la Ĉio'pov'o.
Tra unu sol'a larm'o vi ĝi'n re'e vid'os.
Mi dev'as ’perd'i’ unu vort'o'n — tamen ĝi ne iĝ'u perd'it'a!
— pri la ne'pri'silent'ebl'a fakt'o, ke mi parol'as pri mi'a objekt'o in partibus infidelium. Se German'o nun'temp'e tra haladz'o'j kaj nebul'o de si'a ĉiu'tag'a kaj ĉiu'hor'a literatur'o ankoraŭ pov'as vid'i klar'a'n ĉiel'o'n kaj stel'o'n — li vid'as Vergili'o'n, se li tut'e li'n ankoraŭ vid'as, kiel stel'o'n de mal'pli valor'a ord'o, kiel stel'o'n, kiu si'a'n lum'o'n nur lu'e, ne el si mem donac'as, en plej bon'a kaz'o kiel trabant'o'n de la sun'o Homero aŭ eĉ nur kiel partikl'o'n de iu jam de'long'e mal'aper'int'a komet'o — embaras'ig'a astronomi'o ver'dir'e! Tio, kio aper'is en la form'o de fest'artikol'o'j, tio est'as, kun mal'mult'a'j escept'o'j, kompat'ind'a post'rest'aĵ'o de sci'o kaj tra'viv'o, kio'n German'o de Sankt'a Romia Imperi'o de German'a naci'o hav'is ĝis mez'o de 18-a jar'cent'o kun'e kun ĉiu bon'a Eŭrop'an'o, ke Vergili'o est'as fiks'a stel'o, bril'ant'a stel'o de la unu'a rang'o. Ne tiu stel'o descend'is aŭ pov'as iam ajn sub'ir'i, sed la okul'o de German'o far'iĝ'is mal'san'a kaj strab'a. La bel'o, se efektiv'e en la hom'a ekzist'o la bel'o esting'iĝ'as, tiel iom post iom esting'iĝ'as ankaŭ la bon'o kaj la ver'o kaj vic'e vers'a, ja tiu'j ĉi tri afer'o'j est'as unu. La plej danĝer'ig'it'a est'is la bel'o, tial pov'as batal'o por ĝi est'i la plej hero'ec'a kaj dolor'hav'a. Mult'e da bel'o nask'iĝ'as ĉiam de'nov'e. Sed pli da bel'o est'as trans'form'it'a en dezert'o'n ol nask'iĝ'as nov'e.
Kaj tio est'as res lacrimosa. Fizik'ist'o'j dir'as, ke la mond'o pere'os pro la varm'o'perd'iĝ'o, sed ĝi pere'os pro la perd'o de la bel'o — la bel'o — tuj kiam ĝi adiaŭ'as de la regn'o de la hazard'e al individu'o lig'it'a gust'o'sent'o, est'as neni'o relativ'a plu, sed absolut'o, sam'tiel kiel la ver'o, tuj kiam ĝi adiaŭ'as de la regn'o de interes'o'j kaj de pragmat'ism'o, aŭ la bon'o, tuj kiam ĝi el'ir'as el la regn'o de instinkt'o'j kaj de util'o por hazard'a'j individu'o'j. Di'o est'as ver'a kaj bon'a kaj bel'a; tuj kiam cert'a poet'o tuŝ'as nur la rand'o'n de Di'a bel'o, per kio li sam'temp'e tuŝ'as la rand'o'n de la ver'o kaj de la bon'o, en li'a verk'o far'iĝ'as nepr'a absolut'o kaj etern'o. Tiel Vergili'o. Ital'o'j, Franc'o'j, Hispan'o'j, Angl'o'j kaj German'o'j (unu'anim'e ĝis la 18-a jar'cent'o), kiu'j honor'is Vergili'o'n, tio'n ne far'is, ĉar Vergili'o est'is romia aŭ latin'a, sed ĉar ili en li trov'is ver'o'n kaj bel'o'n, tut'e simpl'e tiel. La nun'temp'e tro brusk'a'j konstru'aĵ'o'j pri romanitas kaj latinitas kaj germanitas, ĉiam ferm'it'a'j, do mal'ver'a'j sistem'o'j, ĉirkaŭ'mason'as al si mem horizont'o'n kaj en'vid'o'n al la natur'a katolik'ec'o de la ver'o kaj de la bel'o.
Tio, kio special'e valid'as por la nun'temp'e ver'e tro laŭt'a'j, iom'et'e arog'em'a'j, foj'e sen'help'e komik'a'j reprezent'ant'o'j de ’roman'ism'o’, pren'it'a tiel dir'it'e kiel la du'a en'karn'iĝ'o de di'o kaj ne prefer'e sen'dub'e ekstra'ordinar'e sen'signif'a, inter'temp'e radikal'e al imanent'o de tiu ĉi mond'o aparten'ant'a religi'ekonomi'a noci'o — do koncern'e tiu'j'n laŭ'regul'e komplet'e ne'vergili'ec'a'j'n latin'ist'o'j'n, est'as por ili karakteriz'e, ke ili est'as terur'e sen'muzik'em'a'j hom'o'j. Eĉ Belloc — la plej bon'a — mistifik'as, eĉ en moment'o, kiam li vol'as est'i satir'a — prefer'ant'e Gounod oder Bizet kontraŭ la klasik'a german'a muzik'o.
Probabl'e aŭ ver'ŝajn'e far'as la sam'o'n ankaŭ Massis. La komun'a fanatik'a tez'o ig'as la aŭtent'a'n kaj la ne'aŭtent'a'n vir'o'n komun'e sur'paŝ'i la fals'a'n direkt'o'n. Sed ili pov'us orient'iĝ'i ĉe ali'a'j, kiu'j, kvankam sam'e ’latinuloj’, pli bon'e sci'as, kio la german'a muzik'o est'as, kio Bach est'as kaj ties sen'kompar'ebl'o, ke li est'as la plej german'a el German'o'j kaj sam'temp'e la absolut'a inter muzik'ist'o'j, kvankam li est'is ortodoks'a luter'an'o. Se tiu'j ĉi est'us almenaŭ iom'et'e muzik'sent'em'a'j, do ili ek'kapt'us, ke la grand'skal'a german'a muzik'o almenaŭ sam'alt'a'n kaj sam'temp'e kre'ec'e respekt'ind'a'n kaj humil'a'n, ekster'ordinar'a'n, de neni'u ali'a naci'o ripet'ebl'a'n natur'a'n revelaci'o'n de la bel'o Di'a prezent'as, kiu est'as lim'o'j'n kaj ord'o'n kre'ant'a sen'mezur'ec'o Di'a, kiel ekzempl'e la grek'a tragedi'o — se ili hav'us eĉ nur rudiment'a'n organ'o'n por tiu disting'iĝ'o de cert'a popol'o kiel popol'o, ili neniam aŭdac'us per tiu mal'nobl'a kaj ver'dir'e mem'kompren'ebl'a mal'estim'o, por ili tiel karakteriz'a, sed nur, ver'e nur pro ili'a ignor'o pardon'ebl'a, parol'i pri ’German'o’ kiel person'o kaj kiel objekt'o.
Bon'e, trov'iĝ'as raci'e kaj naci'e kompren'ebl'a'j motiv'o'j, kial la el si'a tradici'o el'ŝir'it'a kaj nur en si'a klasik'a naci'a literatur'o viv'ant'a kaj kapt'it'a German'o Vergili'o'n neglekt'as. (Ĉi tie mi, natur'e, parol'as pri German'o pas'int'temp'a, nun'temp'e tio jam ne valid'as plu.) Ĉi tie ni hav'as unu'e cert'a'n divers'mezur'ec'o'n de la lingv'o, sed probabl'e nur de la lingv'o de ni'a klasik'a literatur'o aŭ eĉ nur de la tro alt'e taks'it'a part'o de ĝi: ĉiu ĝis nun prov'it'a traduk'o est'as tro grek'a, al ĝi ŝajn'as ne'ebl'e traduk'i ’arm'a virumque’, se tamen Angl'o'j preskaŭ naiv'e leĝer'e tio'n simpl'e traduk'is: Arms and the man I sing..., ŝajn'as, mi dir'as, ja ver'e viv'a lingv'o pov'as trans'flu'i ĉiu'j'n temp'e star'ig'it'a'j'n rempar'o'j'n, kaj plej facil'e eĉ la german'a lingv'o, kiu quodam mod'o omnia en'hav'as virtual'e; ĝi posed'as mister'o'j'n kaj ebl'ec'o'j'n, pri kiu'j ĝi'a'j infan'o'j oft'e ne hav'as ide'o'n, kvankam ili per si'n'don'o kaj labor improbus pov'us ĝi'n alt'e lev'i al revelaci'a fort'o kaj efektiv'ig'o. Kiu do pov'us tuj ven'i al ide'o, ke ne la rom'id'a'j lingv'o'j posed'as la plej bon'a'j'n traduk'o'j'n de Vergili'o, sed la angl'a, kiu tamen ĉef'e est'as ĝerman'a lingv'o, kaj tial German'o pov'is plej bon'e traduk'i el Shakespeare. Sed ĉi tie trov'iĝ'as ankaŭ ali'a'j kial'o'j, kial la german'a Vergili'o pov'as tiel mis'traf'i, tiel ekz. la en'nask'iĝ'int'a indiferent'o aŭ cinik'ism'o de spirit'e form'it'a German'o kontraŭ la ŝtat'o kaj la viv'o de tiu ŝtat'o, dum Vergili'o la ŝtat'o'n ĉiu'kaz'e konfirm'as kaj en ekstrem'a okaz'o eĉ aprob'as nepr'ec'o'n de milit'o, kvankam li ĝi'n el si'a tut'a anim'o renkont'as kun abomen'o, ĝi'n, kiu'n en li'a'j poem'o'j neni'u ŝat'as escept'e de la plej abomen'ind'a de ĉiu'j furi'o'j en la sub'ter'a mond'o, la de sub'ter'a'j di'o'j mem mal'am'at'a Alekto. Tio est'as la profund'a kial'o, ja pov'as est'i, ke la angl'a lingv'o nur tial Vergili'o'n pov'is tiel bon'e traduk'i, ĉar neni'u Angl'o iam ajn est'is cinik'a al res public'a, sam'e kiel neni'u Romi'an'o escept'e de Katilin'o, contemptor divum, mal'respekt'ant'o de di'o'j, kaj ceter'e, Angli'o est'as imperi'o. Kaj la imperi'o gener'as imperi'a'n lingv'o'n, kaj la lingv'o de Vergili'o est'as imperi'a lingv'o.
Kaj al'don'e ni hav'as ĉi tie la ĝerman'a'n art'ideal'o'n en kontrast'o al la rom'id'a. Formal'e kaj brusk'e antitez'e esprim'it'e tio signif'as, ke por German'o la efik'o de cert'a verk'o signif'as pli ol la verk'o de efikigito. Ambaŭ art'a'j aper'o'j, kiu'j est'as fundament'it'a'j metafizik'e, est'as lig'it'a'j kun cert'a'j danĝer'o'j. Tiu pov'as per'e de efik'o forges'i, ke ĝi'a cel'o ne est'as de'nov'e efik'i, sed: la verk'o est'as, tiu ĉi mis'ŝanĝ'as ver'e tro facil'e la element'o'j'n de fin'pret'a verk'o per ne'al'ir'ebl'a'j kre'ec'a'j kial'o'j, el kiu'j ver'a art'verk'o est'iĝ'as; — apud tio kaj en la lig'o, la embaras'o de German'o antaŭ la pur'e intelekt'a afer'o, en kiu li ne hav'as si'a'n bon'ŝanc'o'n. Germanio efektiv'e ne hav'as pur'e intelekt'a'n misi'o'n, kiel ekzempl'e Franci'o, laŭ'vol'e de sort'o kaj providenc'o ĝi'a'j hom'o'j est'as tro nod'it'a'j en si mem, si'n mem apenaŭ aŭd'ebl'a'j, tut'e ne tra'vid'ebl'a'j, do por ali'a'j ekstra'ordinar'e mal'facil'e kompren'ebl'a'j. Abstrakt'i est'as por German'o mal'facil'a afer'o. La anim'o de German'o ne est'as tiel lig'it'a al la ter'o kiel tiu de Rus'o, ĝi trov'iĝ'as mez'e kaj em'as ŝveb'i. Germanio est'as la land'o de spirit'ig'it'a, muzik'ec'a, ’ŝveb'ant'a’ bild'o. Rezon'ant'a German'o est'as terur'aĵ'o kaj komik'aĵ'o, nur la sur'baz'e de fantazi'pov'o viv'ant'a kaj kre'ant'a est'as aŭtent'a kaj hejm'ec'a. Li ŝtat'as la bild'o'n pli ol la pens'o'n: jen li'a danĝer'o kaj li'a ruin'o, se li per tio fal'as el spirit'ec'a viv'o en pur'a'n ’biologi'o'n’ kaj la sang'o'n, ĉar sen'dub'e kolor'plen'a, la plej viv'a kolor'o est'as: est'as ruĝ'a, star'ig'as antaŭ la spirit'o'n, kiu est'as lum'o kaj blank'a kaj ne'vid'ebl'a kaj neni'u bild'o; li'a misi'o kaj li'a renom'o, se li rest'as intern'e de la ord'o kaj li'a bild'o, li'a kolor'a bild'o, kiel ĉiel'ark'o inter ĉiel'o kaj ter'o, lum'o kaj substanc'o, ŝveb'as en la mez'o, ne'konsum'it'a kaj ne'damaĝ'ig'it'a: li mem brul'ant'a arbed'o en la sen'kolor'a ard'o de etern'a spirit'o, kiu est'as la lum'o, sed kiel ’arbed'o’, kiu si'a'n kolor'o'n kaj form'o'n re'ten'as; tio est'as li'a trans'figur'iĝ'o, tio li'a ne'anstataŭ'ebl'a misi'o, ĉe kiu neni'u ali'a popol'o li'n ne'pun'it'a rajt'as mal'help'i kaj sam'tiel ne pri'mok'i, sen valid'i kiel ignor'ant'o aŭ per mal'am'o blind'iĝ'int'a kalumni'ant'o.
Sed la plej profund'a kompren'ebl'e, ĉiu'j'n menci'it'a'j'n ankoraŭ al'don'e subfondanta, pov'us est'i jen'a: German'o ĉiam de'nov'e serĉ'as la font'o'n, kaj tio est'as bon'e, sed ĉe tio li mal'atent'as la el la font'o ’iĝ'ant'a'n’ torent'o'n, kiu sam'tiel est'as natur'o; kaj tio ne est'as bon'e. Nun, la verk'o de Vergili'o est'as la torent'o el mult'a'j font'o'j, kiu'j tamen en li trov'iĝ'as. German'o opini'as, ke nur la font'o est'as pur'a, sed ankaŭ la torent'o est'as pur'a, kiel Rejn'o; Hölderlin tio'n sci'is. Ĉu nun: ”ĝem'o est'as li'a vort'o”, ĉu: ”Silenttransforme en german'a land'o kontent'ig'as kaj sopir'o'n plen'um'ig'as en bon'a negoc'ad'o, kiam li konstru'as, la patr'o Rejn'o kaj infan'o'j'n ĉarm'a'j'n nutr'as en urb'o'j, kiu'j'n li iam'e fond'is...”
tamen: ”Neniam ĝi post'e forges'as ankaŭ si'a'n origin'o'n.”
Ĉiu'j font'o'j rest'as en la larĝ'a torent'o de Vergili'o. Tiu, kiu neg'as la flu'o'n kaj nur la font'o'n konfirm'as, far'iĝ'as fantasm'a, ja real'o est'as ili ambaŭ. Li ankaŭ la font'o'j'n post'e ne plu trov'as. En Aachen star'as la tron'o de Karlo la Grand'a. Neniel komfort'a seĝ'o, kaj ĝi jam de'komenc'e tia ne est'is. Konstru'it'a el marmor'a'j plat'o'j, el la urb'o Romo transport'it'a'j al Aachen. Sur unu el la plat'o'j oni pov'as ankoraŭ vid'i en'gravit'a'n skem'o'n de la lud'o ’muel'il'o’. Romiaj soldat'o'j aŭ infan'o'j probabl'e lud'is sur tiu marmor'plat'o. La tron'o de Karlo la Grand'a situ'as en preĝ'ej'o, antaŭ kaj super ĝi volb'iĝ'as kupol'o kun la tron'ant'a Majest'as Domin'i. El Imperium Romanum far'iĝ'is Sacrum Imperium de la krist'an'a Okcident'o. Kaj la seĝ'o de Karlo la Grand'a star'as sur german'a grund'o. Tiu seĝ'o est'as la plej spektakulara, en'hav'e plej riĉ'a naci'a sankt'aĵ'o de German'o'j. Sed natur'e, kia'n konsider'o'n hav'u German'o'j pri ĝi? Ili ja dev'as daŭr'e serĉ'i si'a'j'n font'o'j'n aŭ ĉio'n komenc'i tut'e de'nov'e.
Infan'o'j en Franci'o aŭ Angli'o aŭ Italio aŭ Norvegi'o lern'as, ke la seĝ'o de Karlo la Grand'a star'as en Aix-la-Chapelle, do en franc'a urb'o. Nur kiam ili entrepren'as vojaĝ'o'n por inspekt'i la tron'o'n, ili mir'as, aŭd'int'e, ke Aux-la-Chapelle est'as german'a urb'o kun la nom'o Aachen. De German'o'j ili tio'n neniam aŭd'is. Kia'n lig'o'n tio ver'e hav'as por German'o'j, kiu'j ja ĉiam de'nov'e vol'as komenc'i el nov'o? Sed Aachen est'as por la fat'o de German'o'j pli ol Weimar. Ĉi tie profund'kresk'is radik'o'j en real'a'n, ne poezi'e el'pens'it'a'n grund'o'n.
Finge de'o rebusque ven'i n'o'n asper egenis.
Do la konstituci'o de la Vergili'a hom'o kaj de li'a percept'o de la mond'o est'as: la plej si'n'trud'a kun'kaŭz'o de li'a vid'ebl'a prezenc'o kaj prezenc'o de la mond'o mem, do de ĉiu'j afer'o'j, ĉiu'j ’res’, ek de la stel'o'j ĝis la verm'o'j, est'as Eros'o. Tiu detru'us la hom'o'n kaj ĉio'n ceter'a'n per'e de la hom'o, se ne ekzist'us labor improbus, kiu konduk'as pli alt'e'n; la ’cultura’, pri'labor'o kaj fleg'ad'o de la ter'o, est'as la pra'bild'o de la tut'a kultur'o, ankaŭ de la plej alt'a, kaj sam'temp'e brid'ad'o por tiel dir'i, la kultiv'ad'o de Eros'o mem. Pli alt'a'j afer'o'j aper'as kaj en'romp'as. La est'o de la famili'o, de la patr'o'j kaj de la fil'o'j, tio, kio'n oni hered'is de la patr'o'j kaj la ŝtat'o kaj la estr'o. La ŝtat'o: Vergili'o mal'ŝat'eg'is milit'o'n, sam'kiel Eŭripid'o, sed li ne neg'is, kiel tiu last'a, la ŝtat'o'n, li konfirm'is ĝi'n, kiu, en ekstrem'a okaz'o, sen milit'o ne ekzist'as. Tio aparten'as al lacrimae rerum. Per'e de grand'a'j kaj simpl'a'j virt'o'j manifest'iĝ'as la estr'o: per'e de pi'ec'o, per'e de just'ec'o, moder'ec'o, grand'anim'ec'o. Kaj ili'a ne'for'pren'ebl'a imanent-transcend'a premi'o est'as ’gloria’. Neni'u, nek individu'o nek la popol'o, ating'as si'a'n pint'o'n, kiu dispon'ig'as si'n al sopir'o kaj klopod'o kaj ofer'pret'a labor'o laŭ si'a kaj por si'a ’glor'o’, sen'rigard'e, en kio ĝi trov'iĝ'as.
Ĉio fal'as en abism'o'n de forges'o, kio ne ascend'is tiel alt'e'n. La plej alt'a'j afer'o'j, la Ĉio'pov'o mem, sam'temp'e la plej profund'a'j mister'o'j, est'as trans'e de la stel'o'j. La plej alt'a ’res’ est'as la fat'o mem, unu'e mal'hel'a vort'o, kvankam jam de'komenc'e unu el tiu'j — ĉar ĝi signif'as la dir'it'o'n — kiu'j ne pov'as re'ven'i al blind'a'j instinkt'o'j, sed lig'iĝ'as al la spirit'o, kiu kiel sol'a pov'as i'o'n dir'i, la fat'o, kiu pli kaj pli kiel hel'a mister'o, sed tial ne mal'pli mister'o montr'iĝ'as, ĉar ĝi koincid'as kun Dir'int'o: Jupiter'o mem, pater omnipotens, est'as la fat'o. Tamen tragik'a'j est'as la afer'o'j de tiu ĉi eon'o, sunt lacrimae rerum, neni'u komplet'a hom'a anim'o pov'as kun tio kontent'iĝ'i. Tial brul'ant'a sopir'o, eskatologi'o de la vergili'a hom'o, tial la kvar'a Eklog'o, nom'it'a ankaŭ misi'a. ĝi valid'is por la krist'an'a antikv'a temp'o kaj ankaŭ por mez'epok'o kiel laŭ'vort'a profet'aĵ'o pri Sav'ant'o; nu, ĝi tio ne est'as; sed la krist'an'a antikv'o tamen en iu pli alt'a senc'o prav'is, ja tio, kio est'as dir'it'a pri la ven'ont'a eon'o, ir'as alt'e trans'e'n de la human'a fenomen'o, eĉ alt'e trans'e'n de Aŭgust'o kaj li'a epok'o. ĝi ne est'as romia, est'as mistik'a antaŭ'sent'o de la di'ec'a sav'rakont'o, kiu li'n renkont'is en Napolo el Orient'o kaj kapt'is li'a'n al pac'o kaj perfekt'ec'o sopir'ant'a'n kor'o'n, al'tir'is li'a'n geni'o'n al profet'ad'o, unik'a'j vers'o'j, el'star'ant'a'j el li'a'j ceter'a'j verk'o'j. Ali'lok'e (Wahrheit und Leben, p. 59ff.) mi pri tio skrib'is: ”... Vergili'o ne est'is profet'o kiel Jesajo, li ne antaŭ'dir'is la nask'iĝ'o'n de Sav'ant'o kel anĝel'o'j kaj patriark'o'j kaj profet'o'j. Kiel li ankaŭ tio'n pov'us far'i, est'ant'e nek anĝel'o, nek patriark'o, nek profet'o?! Tamen li form'is mit'a'n material'o'n, kiu hav'is rilat'o'n al la etern'a ver'o de la anĝel'o'j kaj de la patriark'o'j kaj de la profet'o'j, en moment'o, kiu'n ne li mem determin'is, sed providenc'o, la providenc'o, kiu sam'temp'e ankaŭ li'n destin'is en la advent'ec'a etos'o de la pagan'ism'o por tiu form'ad'o, ĉar li en eminent'a senc'o antaŭ Krist'o anim'a naturaliter christiana est'is, ĉar li kiel neni'u ali'a en pagan'ism'o, eĉ ne Platon'o kaj Aristotelo, est'is elekt'it'o, en la direkt'o al Krist'o.” Nur kun tiu'j ĉi mesi'a'j esper'o'j kaj eskatologi'a'j atend'o'j la vergili'a hom'o est'is komplet kaj plen'e, kaj rest'is, apert'a al est'ont'o, hel'a kaj diafan'a pret'ec'o, neni'a fin'o, sed voj'o.
Vergili'o est'is en la komenc'o, ĉar li komenc'is kiel poet'o, epikur'an'o (kiel Horaco!), filozofi'ec'a, ne en la viv'o (do ne kiel Horaco!) kaj ankaŭ kiel filozof'o ne konsekventa, ĉar li el la materi'ism'a kaj mekanik'ism'a atom'doktrin'o panteism'a'n vital'ism'o'n konstru'is, por ke li kiel vir'o akcept'u pli kaj pli alt'a'j'n kogn'o'j'n de stoo (kiel Horaco!), ja la laŭ'paŝ'a distanc'iĝ'o de la por epikur'an'o'j nur'e ebl'a fraz'o, ke la fat'o ankaŭ super Jupiter'o star'as, ĝis la egal'ig'o de la fat'o kun Jupiter'o, de la dir'it'o kun la Dir'int'o, en Ene'ad'o, hav'as stoik'a'n origin'o'n. Kaj tamen la vergili'a hom'o ne est'as stoik'ist'o, kiel Horaco — teori'e — tio est'is. Bon'e, oni pov'as karakteriz'i stoik'a la konvink'o'n pri la fort'o kaj venk'o kaj pri la ben'o de la labor'o, de labor improbus, de sen'mezur'a, kontraŭ'leĝ'a labor'o, kiu mem est'as neni'a ben'o kaj valid'as nur en la mond'o de mizer'o kaj dev'ig'o, kiu do ne est'as tut'e en ’ord'o’ sed ’ord'o’ en'kadr'e de mal'ord'o est'as; stoik'a est'as ankaŭ la mal'sen'esper'ec'o kaj vir'ec'o ĉe la super'venk'ad'o de obstakl'o'j kaj de bas'a'j analogi'o'j de la plej alt'a fat'o, kiel la ĉe'est'o de ne'pri'kalkul'ebl'a'j kaz'o'j, okaz'o'j kaj hazard'o'j, kiel iom pli alt'e la reg'ad'o de fortun'o kun si'a'j kapric'o'j — en ĉiu'j tiu'j afer'o'j, kiu'j nur ŝajn'as, kvazaŭ ili est'us ’la fat'o’ la hom'o — laŭ Vergili'o — ne ced'u, ne resignaciu; li est'as pli fort'a kaj pli ol ĉio tio; ol la fat'o mem, la ver'o kaj aŭtent'o help'os li'n ĉiu'kaz'e kaj montr'os al li la voj'o'n; ĉi tie'n aparten'as la preskaŭ kanteska fraz'o: possunt quia posse videntur — ili pov'as, ĉar ili kred'as pov'i. Ced'i end'as nur al la fat'o de Jupiter'o, al la numinala verdikt'o de la di'aĵ'o, kaj eĉ tie ne resignacie, sed kun'ag'ant'e. Sed tut'e ne stoik'a est'as la ne'halt'ig'ebl'a ĝoj'o kaj ĝoj'esprim'ad'o ĉe Eneo, ekzempl'e, kiam li de'nov'e vid'as si'a'n patr'o'n, sam'tiel la ne'halt'ig'ebl'a mal'ĝoj'o, kiu trov'as si'a'n plej dign'a'n esprim'o'n en sen'mort'a'j plend'o'vers'o'j post Marcel'o, jun'ul'o, tiu magna imag'o de ĉiu'j jun'ul'o'j, kiu'j ĉi tie mort'is antaŭ la hor'o de la vir'o kaj de la plen'um'iĝ'o: ”La veneciaj glas'o'j, kiu'j ŝaŭm'is kaj krev'is, antaŭ la venen'a vin'o de la viv'o ating'is ili'a'n rand'o'n” — stoik'a est'as nom'e nur la mens aequa in arduis, la ne'ŝancel'ebl'a indiferent'o en ĉiu'j viv'situaci'o'j kaj specif'e en la plej dur'a'j. Sed plej mal'stoik'a est'as Eneo kiel vir'o de la larm'o'j — neniam stoik'a anim'o pov'us ricev'i donum lacrimarum — kaj la ne'kred'ebl'a'n fraz'o'n: ”sunt lacrimae rerum”. Ĉi tie la pli grand'skal'a hom'o trans'salt'as grand'skal'a'n princip'o'n, kiu pov'as est'i sav'don'a por la hom'o kaj tia est'is — Eŭrop'o pov'us nun'temp'e est'i kontent'a, se ĝi hav'us stoik'ist'o'j'n kiel Epiktet'o'n aŭ Senek'o'n aŭ Mark'o'n Aŭreli'o'n — sed tamen ne est'is proporci'a kun la tut'a hom'o. La stoik'a anim'o est'as hero'ec'a anim'o, jes, ĝi est'as hero'ec'a ĝis super'mezur'o, kio ne est'u virt'o, krom la am'o, kiu est'as pli ol virt'o, la stoik'a anim'o el'ten'as sub'kondiĉ'e eĉ la propr'a'n mal'esper'iĝ'o'n kaj tio trov'iĝ'as jam lim'e al la mal'bon'o. Sed ne tiel la anim'a Vergili'an'a, antaŭ la mal'esper'iĝ'o ĝi est'as sav'it'a en la sen'fin'a torent'o de larm'o'j, ne jam en la sam'a beat'ec'o kiel la last'a'j larm'son'o'j de la pasion'o laŭ Mateo, sed est'as kvazaŭ antaŭ'ekzerc'o por tio. ĝi hav'as ankaŭ la hero'ec'o'n de la stoik'a anim'o, jes, ĝi akcept'as kaj postul'as labor improbus, sed ĉio iĝ'as pli mol'a per'e de rigard'o al iustissima tellus, de ĉio'just'a Patr'in'o Ter'o kaj per'e de la konsum'o de la bel'o, de la glor'o de ĝi'a'j frukt'o'j; ĝi kun'port'as kaj postul'as la plej nepr'a'j'n primic'o'j'n, lig'it'a'j'n kun la ekzerc'ad'o de pli alt'a'j kaj simpl'a'j virt'o'j; sed pli mol'a ol ĉe stoik'ist'o'j ankaŭ tio tamen far'iĝ'as per'e de la plej alt'a de tiu'j alt'a'j kaj simpl'a'j virt'o'j, per'e de pi'et'as, kies plej profund'a fundament'o est'as konfid'o al la last'a mal'esplor'ebl'a just'ec'o kaj hel'ec'o de la fat'o en si mem, kiu star'as super ĉio, super Eros'o kaj labor'o kaj patr'in'o Ter'o, famili'o kaj ŝtat'o kaj imperi'o, de la fat'o, kiu fin'efik'e Jupiter'o mem est'as, pater omnipotens.
Tiel la anim'a Vergili'an'a ne mal'esper'iĝ'as, ja ĝi ne est'as stoik'a anim'o, kiu spit'e al ĉio nobl'a kaj spit'e al si'a ne'kontest'ebl'a grand'ec'o est'as fier'eg'a kaj mem'sufiĉ'a kaj tial mal'esper'iĝ'int'a, sed ĝi est'as humil'a anim'o, humil'is kiel la grund'o de Italio, ĝi est'as — kaj pri ĝi, antaŭ ĉio pri ĝi dev'is Tertulian'o pens'i, trov'int'a la vort'o'j'n — ĝi est'as: anim'a naturaliter christiana.
De neni'u grand'a poet'o anim'o iĝ'is tiel am'at'a kiel tiu de Vergili'o, est'as el si'a natur'o mem, kiel anim'a naturaliter christiana, tiel kapabl'a, spontan'e, unu'a'rigard'e vek'i am'o'n kaj ĝi'n kontinu'e ten'i en kresk'o kaj protekt'o, kiel tiu de Vergili'o, kaj ĉiu anim'a Vergili'an'a, kiu en la daŭr'o de long'a'j temp'o'j ĉiam de'nov'e aper'as, posed'as tiu'n ekscelentan, hom'e plej nobl'a'n kvalit'o'n, oni ĝi'n ĝust'e laŭ ĝi antaŭ ĉio ek'kon'as. Oni dev'as nom'e am'i, sen pov'i ĉes'i, la anim'o'n de Angel'ic'o, la anim'o'n de Mozart, de Racin'e, de Newman, de ĉiu'j vergili'a'j anim'o'j. Pri Homero ni sci'as neni'o'n, Ajsĥilo star'as en arkaik'e fuĝ'ant'a grand'ec'o. Sofokl'o est'as temp'e kaj etn'e tro lig'it'a, Eŭripid'o aper'as al ni ceter'e pli kompren'ebl'a, tamen ankaŭ pli dis'ŝir'it'a. Lukreco, kiu skrib'is la vers'o'n: aeternumque nulla dies nobis maerorem e pectore de'met.
Neni'u tag'o ven'os, kiu pren'us de ni'a'j kor'o'j la etern'a'n trist'o'n, kiu re'e ̨u en pli finstra krepusk'o kaj dorm'kapt'iĝ'o ĉe Hölderlin: Und niemand Kan'n von der Stirne mir nehmen de'n traurigen Traum Kaj neni'u pov'as de mi'a frunt'o for'pren'i la trist'a'n ek'sonĝ'o'n – Lukrecon oni dev'as am'i kiel Hölderlinon, sed kiam oni far'iĝ'as vir'o, tiam la am'o al la pur'a kor'o par'iĝ'as kun la kompat'o pro la frenez'aĵ'o'j de la spirit'o. Katul'o est'as tro mal'grand'a kiel hom'o. Horaco est'as tro rid'et'ant'a kaj mal'honest'a, ’ekscelenta kapabl'ul'o’, Ovidi'o tro mal'pur'a. Kaj eĉ en la krist'an'a era'o neni'u el la poet'o'j pov'as si'n kompar'i kun Vergili'o laŭ li'a nobl'o: Dant'o est'as tro mastr'em'a, tro fort'a mal'am'ant'o; Shakespeare est'as mister'o; Goethe en'hav'as tro long'a'j'n period'o'j'n de ego'ism'a filistr'ec'o. Por kelk'a'j el tiu'j kaj ali'a'j poet'a'j anim'o'j kelk'a'j hom'o'j jam for'brul'is en pasi'o, por subit'e aŭ iom post iom ili'n perd'i kaj indiferent'iĝ'i, se eĉ ne mal'pli. Sed se iu, ĉu iom post iom, ĉu subit'e, komenc'is sent'i am'o'n al Vergili'o, tiu neniam ĉes'is li'n am'i; tiu, kiu li'n am'is kiel jun'ul'o, tiu li'n eĉ pli am'is kiel griz'har'ul'o, per tiu organik'e kresk'ant'a am'o, pri kia li mem en la dek'a, plej matur'a Eklog'o kant'as al si'a amik'o Gall'us: cuius amor tantum mihi crescit in hor'as Quantum ver'e nov'o viridis se subicit aln'us Al kiu mi'a am'o tiel kresk'as per ĉiu hor'o, kiel printemp'e rekt'iĝ'as verd'e iĝ'ant'a aln'o.
Kaj tiu am'ind'a anim'a Vergili'an'a lum'as al ni el ĉiu vers'o de Vergili'a poezi'o. Est'as senc'o'plen'a la fraz'o, ke poet'o paŝ'u mal'antaŭ si'a'n verk'o'n, tre senc'o'plen'a, se oni pri'konsider'as, ke mal'antaŭ la plej grand'a'n verk'o'n, antaŭ kiu konstern'it'a la hom'o star'as, la vid'ebl'a mond'o, ĝi'a Kre'int'o si'n kaŝ'is, absconditus; est'as tre senc'o'hav'a fraz'o, se oni vid'as, kiel glor'at'a'j verk'ist'o'j de ni'a'j tag'o'j montr'as la last'a'j'n kompat'ind'aĵ'o'j'n de si'a kompat'ind'a mem'o en si'a'j verk'o'j ĉe la plej vid'ebl'a'j lok'o'j, do sir la pilori'a podesto; sed la fraz'o iĝ'us kontraŭ'senc'a, se oni de li postul'us, ke li ne plu aper'u en si'a verk'o. La fraz'o'n oni kompren'u laŭ la manier'o de Paskal'o: la kre'int'o dev'as en si'a verk'o sam'temp'e est'i kaj ne est'i prezenc'a, sed est'i hav'as ĉiam antaŭ ne-est'i antaŭ'rang'o'n; ĉiu'okaz'e li est'u en la verk'o, sed kaŝ'it'a, absconditus, vual'it'a antaŭ la profan'o, manifest'iĝ'ant'a, revelaci'ant'a si'n al la serĉ'ant'o, kiu jam trov'is, ĉar li am'as. Fals'a ankaŭ est'us la fraz'o, se ĝi ekzempl'e vol'us dir'i, ke la aŭtor'o ĉiam est'as pli mal'grand'a ol li'a verk'o. Tio ne est'as bon'a filozofi'o kaj ven'as el mal'bon'a teologi'o. Tiu ĉi erar'o denunc'as modest'a'n pens'ul'o'n, sed ĝi est'as klar'ig'ebl'a, kompren'ebl'e, en la temp'o'j de Juvenal'o aŭ de ni'a epok'o: la lingv'o ŝajn'ig'as mem pov'i poeziumadi, la ton'o'j ŝajn'ig'as mem est'i si'n kompon'ant'a'j, la farb'o'j ŝajn'ig'as mem pov'i pentr'i, eĉ kontraŭ'dir'o'j kaj kontradikcioj ŝajn'ig'as mem pov'i verk'i satir'o'n, kvankam nur infan'o aŭ balbut'ul'o aŭ lert'a fals'ul'o ili'n tuŝ'as, sed tia'j verk'o'j morgaŭ est'os for'bala'aĵ'o, kaj ke io dum du mil jar'o'j daŭr'u kaj el'ten'u, est'as koŝmar'o, kiu ĉe neni'u vek'iĝ'o plen'um'iĝ'is. La hom'ar'o est'as pli grand'a ol ĝi'a'j verk'o'j kaj ver'e en la kern'o de la bel'ec'o trov'iĝ'as la vers'o'j de Franc'is Thompson: Our towns ar'e copied fragments from our breast; And all mens Babylons strive but to impart The grandeurs of his Babylonian heart.
Ni'a'j urb'o'j est'as kopi'it'a'j fragment'o'j de ni'a brust'o; kaj ĉiu'j babilonaj vir'o'j klopod'as ni'n kon'ig'i pri grand'ec'o de si'a'j babilonaj kor'o'j.
Ĉiam la hom'o est'as pli grand'a ol li'a verk'o, pli grand'a'j est'as li'a'j real'a'j ebl'ec'o'j ol li'a'j real'o'j, kvankam ili est'as por tut'a ord'o de sen'fin'o mal'pli grand'a'j ol la real'o Di'a kaj li'a kre'aĵ'o.
Vergili'o — la patr'o de Okcident'o? Kial Vergili'o? oni pov'us ankoraŭ'foj'e, la last'a'n foj'o'n, demand'i. Ĉu nur pro la okaz'o konven'a? Ĉar dum ida'o'j de oktobr'o, kiu'j la ida'o'j de Vergili'o nom'iĝ'as, en la jar'o 1930 li'a 2000-a nask'iĝ'tag'o est'is jubilita?
Ho ne, est'as fraz'o cum fundament'o in re. Jes, ankaŭ la homera hom'o, ankaŭ la ele'at'a kaj heraklit'a, la pitagorismano kaj tragik'ist'o, la platonismano kaj aristotel'ism'an'o, ankaŭ la epikur'ism'an'o kaj stoik'ist'o kaj kinikisto, ankaŭ la komik'ist'o kaj elegikisto, ankaŭ la historicisto, ankaŭ lirik'ist'o Katul'o, ankaŭ Horaco, ankaŭ la romia jur'ist'o, la politik'ist'o, ankaŭ la retor'o, la strateg'o kaj la soldat'o — ili ĉiu'j esenc'e aparten'as al Okcident'o, al ni — sed Vergili'o est'as princeps sub ĉiu tia observ'o, li, poet'o, ne nur narkot'ig'a flor'o kaj matur'a dolĉ'a frukt'o, la unu'ec'o de ili esenc'e aparten'as al grand'skal'a poet'o, sed ĉiam ankaŭ de'nov'e ne'vid'ebl'a ĝerm'o kaj sem'o — kio, se ven'as okaz'o, li'n far'as ’sen'mort'ul'o'n’; tio ne est'as nur ni'a ek'kon'o, kiu ĉiam pov'as est'i origin'e mal'kovr'it'a, sed consensus de la mond'ec'a'j kaj spirit'ec'a'j patr'o'j de Okcident'o jam dum preskaŭ 2000 jar'o'j. Tio'n ek'kon'is moment'e li'a'j sam'temp'ul'o'j; nur la kompat'ind'ec'o mem defend'is si'n foj'e kontraŭ tio, tiam kaj nun'temp'e. Li far'iĝ'is la noci'o de Romo, de tiu etern'a Romo, pri kiu plend'is s. Hieronim'o post la konker'o far'e de Alarik'o: De'us, venerunt gentes in haereditatem tuam. Ho, Sinjor'o, idol'an'o'j invad'is en vi'a'n hered'it'aĵ'o'n! De tiu temp'o gramatik'ist'o'j cit'as el Vergili'o tri'obl'e pli mult'e ol el Ciceron'o, kiu tamen est'as simbol'o de Romo kaj grand'a verk'ist'o. Sed tio ĉi est'as la plej mal'grand'a glor'o, kvankam ankaŭ tiu ne est'as ignor'ind'a, ja oni ne mis'ŝanĝ'u la solid'a'n labor'o'n de tiu'j antikv'a'j gramatik'ist'o'j kun ali'manier'e aspir'ant'a — efemer'o, psikologi'o anstataŭ ontologi'o — versatilitato de la nun'temp'a'j literatur'histori'ist'o'j. La pli grand'a glor'o est'is tiu, ke la principato ĉiam de'nov'e est'is mal'kovr'it'a de pli grand'a'j spirit'o'j, kiu'j ne nur ripet'is, kio'n oni en lern'ej'o antaŭ'dir'is, sed per valor'o de ver'a ek'kon'o kaj spert'o la mal'nov'a'n pri'juĝ'o'n enket'is per'e de ili'a propr'a. La plej riĉ'a anim'o de la krist'an'a antikv'o, laŭ natur'o ne tiel pur'a kiel Vergili'o mem, sed tamen anim'a Vergili'an'a, Aŭgusteno, agnosk'is al ni, ke li ĝis si'a konvert'iĝ'o po'tag'e kutim'is leg'i du'on'a'n libr'o'n de Ene'ad'o. Sankt'a Anselmo rekomend'is leg'ad'o'n de Vergili'o; en la 10-a jar'cent'o Notker traduk'is Bukolik'o'j'n en la german'a'n. Ne est'as neces'e atent'ig'i pri la rol'o de Vergili'o en la viv'o kaj verk'ad'o de Dant'o; tiu, kiu kon'as li'a'n nom'o'n, kon'as ankaŭ la nom'o'n de la unu'a. Kial Vergili'o est'as li'a konduk'ant'o kaj ne Platon'o aŭ Aristotelo? Ĉar en li plej pur'e la natur'a hom'o, kaj plej natur'e est'as eduk'it'a kaj viv'as, kiu agrikultur'ist'o kaj ŝtat'ist'o sam'tiel dev'as est'i kiel filozof'o. Kiu, laŭ oni'a opini'o, en la klasik'a period'o de la angl'a parlament'o, kiam la voj'o, foj'e lant'e, foj'e rapid'e, gvid'is al imperi'o, est'is plej oft'e cit'it'a aŭtor'o? Ciceron'o, oni pov'us opini'i, aŭ Livi'o. Sed ne, plej oft'e est'is cit'it'a Vergili'o. La plej grand'a poet'o de Franci'o, Racin'e, est'as unu el de'komenc'e jam rapid'e agnosk'it'a anim'a Vergili'an'a. La vers'o de Racin'e est'as resurekt'it'a, de la dolĉ'o de nov'a'j printemp'o'j mal'glaci'iĝ'int'a, per ne'forges'ebl'a bon'odor'o el fremd-hejm'a grund'o trampita vergili'a vers'o. Preskaŭ ĝis ni'a'j tag'o'j ankoraŭ viv'is la last'a nobl'a anim'a Vergili'an'a, la sankt'a anim'o de la angl'a kardinal'o Newman, kiu en si'a reĝ'a angl'a lingv'o, kiu li'n, laŭ la pri'juĝ'o de juĝ'kapabl'a'j, situ'ig'as apud Platon'o kaj Ciceron'o, verk'is apoteoz'o'n pri la signif'o de Vergili'o: ”Mal'sam'e est'as jun'aĝ'o kaj mal'jun'aĝ'o tuŝ'it'a'j de la vort'o'j de klasik'a aŭtor'o. La tekst'o'part'o'j, kiu'j por la knab'o est'as nur retor'ik'a'j ĝeneral'a'j lok'o'j, ne pli bon'a'j kaj ne mal'pli bon'a'j ol cent ali'a'j ankaŭ, kia'j'n kapabl'a verk'ist'o pov'as verk'i, kiu'j'n li lern'as parker'e, trov'ant'e ili'n tut'e bel'a'j, kiu'j'n li laŭ si'a kred'o eĉ mem pov'us imit'e verk'i ...
kaj tiu'j part'o'j fin'e al li proksim'iĝ'as, kiam jar'o'j pas'is kaj li mem akumul'is spert'o'j'n, kaj ili tra'penetr'as li'a'n kor'o'n, kvazaŭ li ili'n antaŭ'e neniam aŭd'us, per si'a trist'o kaj serioz'o, per si'a viv'a ekzakt'o. Tiam li kompren'os, kiel pov'as okaz'i, ke tiu'j ĉi vers'o'j, produkt'o de hazard'a maten'o aŭ vesper'o, dum jon'a festen'o aŭ inter saben'a'j mont'et'o'j, daŭr'is de generaci'o ĝis generaci'o, mil'o'j'n da jar'o'j, per la pov'o super la spirit'o, per kiu la aktual'a literatur'o, spit'e al si'a'j meti'a'j avantaĝ'o'j, est'as komplet'e mal'kapabl'a pren'i kompar'mezur'o'n. Probabl'e tio ĉi est'is la kial'o por la popular'a opini'o en mez'epok'o, ke Vergili'o est'is profet'o aŭ magi'ist'o. Li'a'j unu'op'a'j vort'o'j kaj fraz'o'j, li'a'j patetikaj du'on'vers'o'j, kiel la son'o'j de la natur'o mem, est'as esprim'o por sufer'o kaj melankoli'o, sed ankaŭ de'nov'e de esper'o je pli bon'a'j tag'o'j, kiu tiu'temp'e ĉio est'is la spert'o de ili'a'j infan'o'j.”
F I N O Anim'a Vergili'an'a de ni'a epok'o Pri la aŭtor'o de tiu ĉi libr'o kaj pri motiv'o'j, traduk'i ĝi'n en Esperant'o'n Vink'o Ošlak Tio est'as Okcident'o, tio jen est'as ĝi'a pint'o, tio ĝi'a elekt'it'a glor'o, ke ĉe Platon'o per la fraz'o, ke oni don'u prioritat'o'n sufer'i mal'just'o'n ol ĝi'n far'i, okaz'is kontakt'o kun la revelaci'o de Krist'o.
Theodor Haecker, Tag- und Nachtbücher, 1944 Est'as iel kompren'ebl'a afer'o, ke la aŭtor'o de tiu ĉi libr'o, menci'ant'e en si'a fin'a ĉapitr'o, Epilog'o, kardinal'o'n Newman kiel tip'a'n ekzempl'o'n de la ceter'e mal'aper'ant'a species, anim'a Vergili'an'a, si'a'n menci'ad'o'n ne pov'is kontinu'i laŭ la objektiv'a stat'o: per menci'o de si mem. Tio'n neni'u ver'a port'ant'o de anim'a Vergili'an'a far'us, mem'disting'ad'o est'as privilegi'o de la modern'a sen'brid'a hom'o, kies anim'a struktur'o mal'as al tiu de Vergili'o kaj li'a nun'temp'a komentari'ist'o Theodor Haecker. Tamen, du'on'jar'cent'o'n post li'a mort'o (1945) mi kiel li'a admir'ant'o kaj traduk'ist'o arog'as al mi rajt'o'n kontinu'i tiu'n vic'o'n, je kies komenc'o star'as s. Aŭgusteno, kies mez'epok'a'n pint'o'n far'as Dant'o Aligjero kaj kies nunjarcentan grup'o'n far'as person'o'j kiel Theodor Haecker, Edith Stein, Dietrich Bonhöffer ks.
Kiu est'as Theodor Haecker (elp.: Teodor Heker) — tiu ĉi demand'o est'as hont'o por kultur'medi'o, en kiu mi pli'part'e viv'as, la german'lingv'a, sed tiu ĉi demand'o ne star'iĝ'as plu nur retor'ik'e, ĝi star'iĝ'as banal'e, kvazaŭ ni viv'us en barbar'a land'o, en kiu oni for'ig'us serioz'a'j'n lern'ej'o'j'n, en kiu'j oni ne plu hav'us super'rigard'o'n pri la pint'o'j de propr'a (german'lingv'a), tut'eŭrop'a kaj tut'mond'a art'o kaj kultur'o. Se oni nun'temp'e enket'as ne nur hazard'a'n preter'pas'ant'o'n sur'strat'e, kiu pov'as eĉ ne hav'i komplet'a'n popol'lern'ej'o'n, ne, se oni enket'as hom'o'j'n kun gimnazi'a matur'ekzamen'o kaj eĉ tiu'j'n kun diplom'o pri german'a lingv'o kaj literatur'o, jes, eĉ tiu'j'n, la respond'o pli'part'e est'os konstern'a: Kial vi demand'as mi'n pri tia bagatel'o?
Est'as moment'o, ke mi montr'u mi'a'j'n kart'o'j'n, ke mi anstataŭ'u kondicional'a'n fin'aĵ'o'n -us per la indikativ'a, proz'e sobr'a -as. Ni viv'as en barbar'a mond'o, la publik'a eduk'a sistem'o kaduk'iĝ'is ia'senc'e eĉ pli ol en iam'a'j komun'ism'a'j ŝtat'o'j, oni lern'as nek por viv'o nek por nobl'ig'o de la anim'o, kiel est'is intenc'o en la antikv'a kaj mez'epok'a temp'o'j, oni lern'as por komerc'o: por far'iĝ'i bon'a vend'ist'o kaj bon'a konsum'ant'o. En tia'n eduk'koncept'o'n oni la aŭtor'o'n kiel Theodor Haecker ne pov'as met'i. Anim'a Vergili'an'a ne est'as anim'a Mercuriana!
Se vi inspekt'as libr'o'vend'ej'o'j'n en Aŭstrio, Germanio aŭ Svisio, se vi tra'serĉ'as ĉu paper'a'j'n ĉu komput'stor'a'j'n libr'o'katalog'o'j'n, moment'e vi trov'os unu sol'a'n libr'o'n de Theodor Haecker, la tag- kaj nokt'libr'o'n (Tag- und Nachtbücher 19331945) el la jar'o'j 1939-1945 en la el'don'o de Haymon-Verlag el la jar'o 1989. Tri la plej grav'a'j'n li'a'j'n verk'o'j'n, la ĉi tie traduk'it'a'n Vergil, Vater des Abendlandes (1931, 1933), Christentum und Kultur (1927 kaj Vas ist der Mensch? (1933) vi ne trov'os.
Ĉu est'as ebl'e, ke la aŭtor'o de tia kultur'a rang'o, kiel Theodor Haecker, simpl'e perd'iĝ'us el la slip'ar'o'j de tiel pedant'a'j redakt'ist'o'j, kiel tiu'j el la german'lingv'a teritori'o est'as? Mi ĝeneral'e ne kred'as mult'e je komplot'a'j teori'o'j, sed en la kaz'o de Theodor Haecker mi kred'as je spontan'a komplot'o de la mal'vergili'a anim'struktur'o kontraŭ la vergili'a. Oni pov'us re'aktual'ig'i la verk'o'j'n de Haecker almenaŭ en la senc'o de li'a kontraŭ'nazi'a si'n'ten'o, sed bedaŭr'ind'e la pli'mult'o de la tn. ’kontraŭ'faŝist'o'j’ aparten'as, anim'struktur'e, al la sam'a species kiel tiu'j, al kiu'j ili propr'a'dir'e kontraŭ'as. La nun'temp'a ne'formal'a tut'mond'a kaj ne nur tut'eŭrop'a aŭ tut'german'lingv'a ’kultur'reg'ist'ar'o’, konsist'ant'a el ĉef'e vulgarmarksisme kontaminitaj du'on'intelekt'ul'o'j, kiu'j sid'as en preskaŭ ĉiu'j redakt'ej'o'j, en preskaŭ ĉiu'j art'galeri'o'j kaj muze'o'j, en ministeri'o'j por kultur'o kaj ali'a'j pri'kultur'a'j ŝtat'ofic'ej'o'j, ne pov'as toler'i publicforman ĉe'est'o'n de la hom'o, kiu asert'as, ke ne ĉio, kio'n oni bapt'as art'o, ver'e est'as art'o; ke al natur'e don'it'a geni'ec'o, mem eg'e escept'a kaj mal'oft'a afer'o, oni dev'as al'don'i labor improbus — ŝvit'o'plen'a'n konstant'a'n labor'o'n — kaj sent'o'n pri ver'e grand'a tem'o resp. motiv'o. Tio est'as apert'a milit'deklar'o al tut'a trib'o de art'ist'a'j bluf'ul'o'j, kiu'j sci'as tiel lert'e melk'i du'on'konsci'a'j'n ŝtat'a'j'n kultur'ofic'ist'o'j'n, kiel ili ne est'as lert'a'j en ili'a propr'a ’art'a’ meti'o. Tro mult'a'j est'as la ĉas'hund'o'j de la modern'a, ŝtat'e sub'ten'it'a bluf'temp'o, ke pov'u si'n trankvil'e, antaŭ la okul'o'j de ĉiu'j, paŝt'i cerv'o de klasik'a disting'kapabl'o, atest'ant'o kontraŭ la grand'a bluf'o. La sub'inteligent'a'j serv'ist'o'j de la modern'a ŝtat'o kaj ili'a'j melk'ant'o'j ne pov'us toler'i en si'a medi'o la hom'o'n, kiu en la jar'o 1944 en si'a tag'libr'o not'is: ”Kiam la gvid'a ide'o hierarki'e ne plu est'is ’la bon'o’, sed ’la bel'o’ — kio'n oni nom'as renesanc'o — komenc'iĝ'is la kaduk'o kaj la rezult'o ne est'is plen'o de mal'bon'o, sed abism'a mal'bel'o de la hom'a'j anim'o'j en ni'a'j tag'o'j.”
Theodor Haecker nask'iĝ'is en la jar'o 1879 en Eberbach en german'a provinc'o Ŝvab'land'o kaj mort'is en la jar'o 1945 en Munkeno Post komerc'a mez'lern'ej'o stud'ad'o en Berlino kaj Munkeno. Dung'it'a ĉe el'don'ej'o Brenner de Ludwig Fickers.
En la jar'o 1934 li pro si'a klar'a kontraŭ'hitler'ism'a si'n'ten'o est'is pun'it'a per mal'permes'o publik'e parol'i, kaj post 1938 li ne rajt'is plu public'i si'a'j'n verk'o'j'n. Li viv'ten'is si'n per traduk'ad'o.
Jam en la jar'o 1923 li publik'ig'is si'a'n unu'a'n polemik'o'n kontraŭ Mus'sol'in'i kaj li'a faŝism'a doktrin'o. Kon'at'a el tiu temp'o est'as li'a el'dir'o: ”Per'e de di'ig'o de la ŝtat'o sam'paŝ'e progres'as bestialiĝo de la hom'o.” Dum la period'o de Hitler li hav'is konstant'a'j'n reprezali'o'j'n kaj tra'serĉ'ad'o'j'n far'e de Gestap'o. Li est'is intim'a amik'o de la fam'a famili'o Scholl, special'e de la ge'frat'o'j Scholl, kiu'j — sen li'a sci'o kaj rekt'a kun'labor'o — fond'is la kontraŭ'hitler'a'n mov'ad'o'n ”Weisse Ros'e”. Ili inspir'iĝ'is por si'a klar'a kontraŭ'barbar'a si'n'ten'o ĉe la verk'o'j de Theodor Haecker. Dum okaz'a distribu'o de la kontraŭ'nazi'a'j flug'foli'o'j en la munkena universitat'o Gestap'o arest'is ge'frat'o'j'n Scholl. Ili est'is kondamn'it'a'j je mort'pun'o kaj efektiv'e ekzekut'it'a'j.
Li verk'is grav'a'j'n propr'a'j'n verk'o'j'n — kaj li traduk'is grav'a'j'n verk'o'j'n el la mond'a filozofi'a, human'ism'a kaj religi'a literatur'o'j. Tiel li, aranĝ'it'e laŭ la aper'jar'o'j, publik'ig'is sekv'a'j'n propr'a'j'n kaj traduk'it'a'j'n verk'o'j'n: 1913 1914 Sören Kierkegaard und di'e Philosophie der Innerlichkeit. Verlag J. G. Schreiber, München 1913.
Sören Kierkegaard: Der Pfahl im Fleisch. Traduk'o 1917 1918 1920 1921 1922 1923 e Libr'o kaj akompan'a tekst'o. Aper'is ĉe: Der Brenner 4, kaj.
16. maj'o 1914 Sören Kierkegaard: Der Begriff der Auserwählten.
Traduk'o kaj akompan'a tekst'o. Aper'is ĉe: Hellerauer Verlag Jakob Hegner, Hellerau 1917 Ein Nachwort. Hellerauer Verlag Jakob Hegner, Hellerau 1918 Versailles en: Der Brenner 6. kaj. 3. februar'o 1920 Di'e vierte Ecloge des Vergil en: Der Brenner 6. kaj.
6. aŭgust'o 1920 Revolution en: Der Brenner 6. kaj. 7. novembr'o 1920 John Henry Kardinal Newman: Philosophie des Glaubens. Traduk'o kaj akompan'a tekst'o. Aper'is ĉe: Verlag Herman'n A. Wiechmann, München 1921 Nachtrag zu ’Versailles’ en: Der Brenner 7, kaj. 1, 1922 Satir'e und Polemik 1914-1920 en: Brenner Verlag, Innsbruck 1922 John Henry Kardinal Newman: Di'e Entwicklung der christlichen Lehre und der Begriff der Entwicklung.
Traduk'o kaj akompan'a tekst'o. Aper'is ĉe: Verlag Herman'n A. Wiechmann, München 1922 Über das Prinzip der Analogi'e. Akompan'a tekst'o al Newman. En: Der Brenner 7, kaj. 1, 1922 Notizen en Der Brenner 7, kaj. 2, 1922 Sören Kierkegaard: Am Fuße des Altars. Christliche Reden. Traduk'o kaj akompan'a tekst'o. Aper'is ĉe: C.
H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung, München 1923 Sören Kierkegaard: Di'e Tagebücher I., II. Traduk'o kaj 1925 1926 1927 e Libr'o akompan'a tekst'o. Aper'is ĉe: Brenner-Verlag Innsbruck 1923 P. Vergili'us Mar'o: Bucolica. Hirtengedichte. Traduk'o.
Aper'is ĉe: Euphorion Verlag, Berlin 1923 Christentum und Kultur. A'us Anlaß eines Buches.
Aper'is en: Hochland 21, kaj. 1, oktobr'o 1923 Friedrich Leopold Graf zu Stolberg: Od'e'n und Lieder. Elekt'o kaj el'don'o. Aper'is ĉe: Brenner-Verlag, Innsbruck 1923 Notizen. Aper'is en: Der Brenner 8, 1923 Franc'is Thompson: Orient-Od'e. Traduk'o. Aper'is en: Der Brenner 9, 1925 Sören Kierkegaard. Aper'is en: Hochland 22, kaj. 8, maj'o 1925 Franc'is Thompson: Shelley, Ein Korymbus für de'n Herbst. Der Jagdhund des Himmels. Traduk'o kaj akompan'a tekst'o. Aper'is ĉe: Brenner-Verlag, Innsbruck 1925 Geist und Leben. Zum Problem Max Scheler. Aper'is en: Hochland 23, kaj. 8, maj'o 1926 Christentum und Kultur. Aper'is ĉe: Verlag Joseph Kösel & Friedrich Pustet, München 1927 Der katholische Schriftsteller und di'e Sprache. Mit einem Exkurs über Humor und Satir'e. En: Wiederbegegnung von Kirche und Kultur in Deutschland. Eine Gabe für Karl Muth. Aper'is ĉe: Verlag Joseph Kösel & Friedrich Pustet, München 1927 Hilaire Belloc: Di'e Jud'e'n. Akompan'a tekst'o. Aper'is 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 e Libr'o ĉe: Verlag Joseph Kösel & Friedrich Pustet, München 1927 Zur europäischen Judenfrage. Aper'is en: Hochland 24, kaj. 12, septembr'o 1927 Dialog über Christentum und Kultur. Aper'is en: Hochland 26, kaj. 1, oktobr'o 1928 Der Begriff der Wahrheit be'i Sören Kierkegaard (preleg'o). Aper'is en: Hochland 26, kaj. 11, aŭgust'o 1929 Wahrheit und Leben (preleg'o). Aper'is ĉe: Jakob Hegner, Hellerau 1930 Vergil. Aper'is en: Hochland 28, kaj. 7, april'o 1931 Vergil, Vater des Abendlandes. Aper'is ĉe: Jakob Hegner, Leipzig 1931 Betrachtungen über Vergil, Vater des Abendlandes.
Aper'is en: Der Brenner 13, 1932 Was ist der Mensch? (preleg'o) Aper'is en: Hochland 30, kaj. 4, januar'o 1933 Das Chaos der Zeit. Aper'is en: Hochland 30, kaj. 7, april'o 1933 Was ist der Mensch? Aper'is ĉe: Jakob Hegner, Leipzig 1933 Zum Problem der Theodizee. (preleg'o) Aper'is en: Hochland 31, kaj. 8, maj'o 1934 Analogi'a Trinitat'is. Aper'is en: Hochland 31, kaj. 12, septembr'o 1934 Schöpfer und Schöpfung. Aper'is ĉe: Jakob Hegner, Leipzig 1935 Über de'n christlichen Sin'n der Geschichte. Aper'is en: Hochland 32, kaj. 12, septembr'o 1935 1936 1937 1938 1939 1940 e Libr'o Der Christ und di'e Geschichte. Aper'is ĉe: Jakob Hegner, Leipzig 1935 Vom Wesen christlicher Kunst. Aper'is en: Hochland 33, kaj. 9 k. 10, juni'o k. juli'o 1936 Schönheit. Ein Versuch. Aper'is en: Hochland 34, kaj.
1, oktobr'o 1936 Schönheit. Ein Versuch. Aper'is ĉe: Jakob Hegner, Leipzig 1936 Über das Wesen des menschlichen Geistes. Aper'is en: Hochland 34, kaj. 12, septembr'o 1937 Der Geist des Menschen und di'e Wahrheit. Aper'is ĉe: Jakob Hegner, Leipzig 1937 Sören Kierkegaard: Über di'e Geduld und di'e Erwartung des Ewigen. Religiœse Reden. Traduk'o.
Aper'is ĉe: Jakob Hegner, Leipzig 1938 John Henry Kardinal Newman: Di'e Kirche und di'e Welt. Predigten. Traduk'o. Aper'is ĉe: Jakob Hegner, Leipzig 1938 Christentum und Kunst. Aper'is en: Hochland 36, kaj.
6, mart'o 1939 John Henry Kardinal Newman: Der Traum des Gerontius. Akompan'a tekst'o. Aper'is ĉe: Herder & Co. GmbH. Verlagsbuchhandlung, Freiburg i. Br.
1939 John Henry Kardinal Newman: Das Mysterium der Dreieinigkeit und der Menschwerdung Gottes.
Pred'ig'e'n. Traduk'o. Aper'is ĉe: Jakob Hegner, Leipzig 1940 Tagebuchblätter. Aper'is en: Hochland 37, kaj. 12, septembr'o 1940 Gedanken zu einer Metaphysik des Fühlens. Aper'is en: Hochland 38, kaj. 3, decembr'o 1940 1941 Dialog vom Wunderbaren und vom Nichts. Aper'is en: Hochland 38, kaj. 9, juni'o 1941 Sören Kierkegaard: Di'e Tagebücher 1834-1855.
Elekt'o kaj traduk'o. Aper'is ĉe: Jakob Hegner, Leipzig 1941 1944 Über de'n abendlendischen Menschen. Aper'is ĉe: Alsatia-Verlag, Kolmar o. J. (1944) 1946 Di'e Versuchungen Christi. Aper'is ĉe: Morus-Verlag, Berlin 1946 1947 Der Buckel Kierkegaards. Akompan'a tekst'o de Richard Seewald. Aper'is ĉe: Thomas Verlag, Zürich 1947 Tag- und Nachtbücher 1939-1945. Akompan'a tekst'o kaj edito de Werner Becker. Aper'is ĉe: HegnerBücherei be'i Josef Kösel, München 1947 1948 John Henry Newman: Historische Skizzen. Traduk'o.
Aper'is ĉe: Hegner-Bücherei im Kösel-Verlag, München 1948 1951 John Henry Newman: Der Antichrist nach der Lehre der Väter. Traduk'o. Aper'is ĉe: Hochland-Bücherei im Kösel-Verlag, München 1951 1958-1957 Theodor Haecker: Werke. 5 volum'o'j. KöselVerlag, München.
1998 Theodor Haecker: Vergil, oče Zahoda (traduk'o en la sloven'a'n — de V. Ošlak) Sed, kial tiu'n ĉi libr'o'n traduk'i en Esperant'o'n? En la lingv'o'n, en kiu furor'as facil'anim'a'j bruŝuroj, propr'a propagand'o, mult'a'j strang'aĵ'o'j religi'a'j, kvazaŭ'filozofi'a'j?
La tekst'o de Theodor Haecker ne est'as facil'a eĉ por nur'e leg'i. Li'a sintaks'o est'as ekstra'ordinar'a eĉ por la leg'ant'o, kiu cert'a'grad'e en'hejm'iĝ'is en german'lingv'a leg'aĵ'ar'o. Est'as lingv'a provok'o, traduk'i la long'a'j'n kaj foj'e ne'tra'vid'ebl'e maŝ'ig'it'a'j'n fraz'o'j'n el'sub li'a plum'o. Sed ne tiu lingv'a kaj fraz'a gimnastik'o est'is la ĉef'a motiv'o. La afer'o est'as mult'e pli simpl'a: Zamenhof mem est'is anim'a Vergili'an'a laŭ la prezent'o de Haecker. Li'a lingv'o, la tut'a ’intern'a ide'o’, do la tut'a filozofi'o, kiu fon'as mal'antaŭ ni'a lingv'o, est'as laŭ mi'a trov'o fenomen'o vergili'ec'a. Publik'a pri'silent'ad'o de Haecker (eĉ de Vergili'o mem!) kaj de Esperant'o ne est'as nur hazard'a paralel'o. Mi entuziasm'iĝ'is dum la leg'ad'o de la libr'o kaj mi vol'is divid'i mi'a'n ĝu'o'n kaj mi'a'n admir'o'n kun mi'a'j amik'o'j en mi'a'j du lingv'o'j, mi'a ge'patr'a sloven'a kaj mi'a elekt'it'a, la inter'naci'a. Sed unu'e mi traduk'is ĝi'n esperant'lingv'e'n. Mi mem ne sci'as kial, probabl'e mi pri esperant'a leg'ant'ar'o mal'pli mal'esper'iĝ'is ol pri sloven'a.
Unu el grav'a'j motiv'o'j por mi'a entuziasm'iĝ'o super tiu ĉi libr'o kaj decid'o, traduk'i ĝi'n al ambaŭ ’mi'a'j’ lingv'o'j, Esperant'o kaj la sloven'a, est'as cert'e la aktual'a'j dilem'o'j kaj diskut'o'j pri la est'iĝ'o de nov'a eŭrop'a ord'o, kiu moment'e manifest'iĝ'as en la form'o de Eŭrop'a Uni'o laŭ la kontrakt'o de Maastricht.
La unu'a kaj daŭr'a impres'o pri la politik'ist'o'j, kiu'j favor'ig'as tiu'n ĉi model'o'n de eŭrop'a unu'ig'ad'o, est'as, ke ili absolut'e ne hav'as ide'o'n, kio en la spirit'a, kultur'a kaj civiliz'a senc'o far'as Eŭrop'o'n, far'as ĝi'a'n specif'o'n. Est'as du grav'eg'a'j tekst'o'j, kiu'j'n tiu'j grand'sinjor'o'j nepr'e dev'us leg'i por iom'et'e kompren'i, kio est'as la fenomen'o Eŭrop'o: Christenheit oder Europa de Friedrich Freiherr von Hardenberg - Noval'is (1772-1801); ese'o, kiu tre profund'e klar'ig'as la problem'o'n de eŭrop'a unu'ec'o kaj de ĝi'a dekadenc'o — kaj la ĉi tie traduk'it'a libr'o de Theodor Haecker: Vergil, Vater des Abendlandes. Leg'ant'e ambaŭ menci'it'a'j'n verk'o'j'n oni pov'us ŝpar'i al si ne nur mult'a'j'n de'voj'iĝ'o'j'n kaj mank'o'j'n, sed probabl'e eĉ est'ont'a'n tut'eŭrop'a'n milit'o'n...
Tamen pri Theodor Haecker ne inform'is mi'n aktual'a german'a kultur'o, kiu'n mi pasiv'e kun grand'a interes'o part'o'pren'as, sed mi'a origin'a, sloven'a. En popularteologia libr'o de eminent'a eŭrop'a sloven'lingv'a verk'ist'o el Triest'o Aloizo Rebula — emerit'it'a profesor'o pri grek'a kaj latin'a lingv'o'j kaj mem anim'a Vergili'an'a — mi jam antaŭ mult'a'j jar'o'j leg'is menci'o'n pri tiu ĉi libr'o. Rebula ĝi'n ver'ŝajn'e leg'is en ital'a traduk'o. Instinkt'o dir'is al mi, ke tem'as pri grand'skal'a aŭtor'o kaj ke mi nepr'e iam renkont'iĝ'u kun li. Dev'is pas'i jar'o'j. Fin'fin'e en la jar'o 1998 mi prunt'e'pren'is el la universitat'a bibliotek'o en Klaŭdi'forum'o la el'don'o'n el la jar'o 1933 kaj en'glut'is ĝi'n. Por la inter'naci'a konferenc'o de OSIEK en Triest'o — jen, Triest'o mi'n atent'ig'is pri Haecker, en Triest'o mi prezent'is unu'a'j'n ĉapitr'o'j'n el li'a verk'o — kaj tie mi preleg'is pri ambaŭ verk'ist'o'j en kompar'o: Haecker kaj Rebula. Sam'temp'e mi prezent'is mi'a'j'n traduk'o'j'n: part'a'n de Haecker kaj komplet'a'n de la roman'o Morgaŭ, ek trans'jordan'e'n de A. Rebula.
Mi'a literatur'a kaj person'a amik'o A. Rebula donac'is al mi mult'o'n dum ni'a amik'a societ'ad'o kaj kun'labor'ad'o. Li est'is mi'a Vergili'o tra la antaŭ'ĉambr'o'j de la krist'an'a kaj katolik'a labirint'o. Li montr'is al mi model'o'n de — bedaŭr'ind'e for'mort'ant'a — kavalir'a amik'ec'o, kiu'n mi ne pov'as sam'grad'e imit'i, kiel mi ĝi'n aprob'as kaj admir'as. Li est'is dum tut'a temp'o la sol'a sloven'a verk'ist'o, kiu ne pri'mok'is mi'a'n esperant'ist'ec'o'n.
Kvankam li rest'as skeptik'a pri la grand'skal'a soci'a perspektiv'o de tiu ĉi lingv'o — kaj mi pli kaj pli part'o'pren'as li'a'n opini'o'n — li tuj kompren'is moral'a'n kaj kultur'a'n grand'ec'o'n de Zamenhofa iniciat'o kaj produkt'o. Ni far'is bon'a'n negoc'o'n: mi konduk'is en li'a'n salon'o'n ni'a'n majstr'o'n el Varsovio — kaj li send'is al mi adres'o'n de la kultur'filozofi'a majstr'o el Munkeno. Ne tem'as pri sam'a afer'o, tamen pri la sam'a spirit'a fon'o.
Ĉu mi'a supoz'o, ke esperant'lingv'a'j leg'ant'o'j averaĝ'e pli fervor'e akcept'os la pens'a'n univers'o'n de Theodor Haecker ol tio'n far'as naci'a'j kultur'o'j, ĉar Esperant'o mem ven'as el la spirit'a medi'o, kies patr'o laŭ Haecker est'is la latin'a poet'o Vergili'o, est'as unu el mi'a'j nov'a'j iluzi'o'j, dum mi prov'as pli kaj pli liber'iĝ'i de ĉiu'j ĝis'nun'a'j, kiu'j mi'n pel'is perd'i mult'a'j'n energi'o'j'n por afer'o'j ne'real'a'j? Eĉ se est'us tiel, mi dum mi'a traduk'a labor'o, kiu bedaŭr'ind'e ne pov'as adekvat'e esprim'i la valor'o'n de la original'o, sed nur inform'i pri ĝi, ne ĝu'is nur en la senc'o de konscienc'e far'it'a labor'o, kiu ĉiam honorari'as per cert'a ĝu'o. Mi ĝu'is en la senc'o de Aristotela katarzo. Do, mi mi'a'n salajr'o'n jam ricev'is, eĉ se ĉiu'j ali'a'j atend'o'j montr'iĝ'us iluzi'a'j...
Ankoraŭ kelk'a'j pur'e lingv'a'j kaj traduk'teknik'a'j rimark'o'j.
Mi jam indik'is, ke la sintaks'o de Theodor Haecker ne est'as facil'a. Mi pov'us dis'ŝir'i la period'fraz'o'j'n en pli facil'e digest'ebl'a'j'n unu'o'j'n kaj tiel ŝpar'i al la leg'ant'o — kaj eĉ al mi mem — mult'e da pen'o. Tamen: mi vol'is imit'i la lingv'aĵ'o'n de la aŭtor'o.
Ne nur sintaks'e, eĉ stil'e. Ja tio est'as kompar'a avantaĝ'o de Esperant'o antaŭ ĉiu'j ali'a'j lingv'o'j: ke ĝi pov'as bon'e imit'i ne nur unu'op'a'j'n etn'o'lingv'a'j'n specif'o'j'n, sed eĉ ĉiu'n aŭtor'o'n apart'e. Neni'u ali'a lingv'o tio'n pov'as far'i, sen perd'i propr'a'n karakter'o'n, sen far'iĝ'i karikatur'o kaj kripl'aĵ'o de si mem. Kontraŭ'e, Esperant'o, ne nur perd'as eĉ ne unu sol'a'n ec'o'n de si'a karakter'o, ĝi rekt'e dum tia'j gimnastik'a'j ekzerc'o'j, kia'j'n star'ig'as la aŭtor'o kiel Haecker, manifest'as si'a'n specif'a'n natur'o'n.
Tial estim'at'a leg'ant'o bon'vol'u ne tuj konstern'iĝ'i, trov'ant'e iom ne'kutim'a'n lingv'o'flu'o'n. ĝi est'as iom ne'kutim'a, tamen kompren'ebl'a kaj daŭr'e esperant'stil'a.
Ankaŭ mi ne pov'is eskap'i ne jam raci'e kaj konsekvenc'e solv'it'a'n problem'o'n de person'a'j kaj geografi'a'j nom'o'j en Esperant'o. Mi decid'is uz'i la nom'o'j'n el latin'a literatur'histori'o laŭ la Antologi'o Latin'a I., II. — Font'o, 1998 — de Gerrit Berveling por ne pli'grand'ig'i la jam sufiĉ'e konfuz'a'n teren'o'n. Ebl'e eĉ en tio mi ne est'is sufiĉ'e disciplin'it'a. Mi esper'as je bon'fe'a asist'o de lingv'a revizi'ont'o kaj je pacienc'a kompren'em'o de leg'ant'o'j.
Nask'iĝ'is 23. 6. 1947 en la urb'o Sloven'j Grad'ec en Sloveni'o. Post stud'ad'o de politik'a'j scienc'o'j en Labako (Ljubljan'a) li praktik'is divers'a'j'n profesi'o'j'n, kiel: instru'ist'o, ĵurnal'ist'o, kultur'a organiz'ant'o, pres'ej'a kompost'ist'o, min'ist'o, traduk'ist'o, pres'ej'a korekt'ist'o, el'don'ej'a redaktor'o ksm. Ek de la jar'o 1982 li viv'as en Klaŭdi'forum'o (Klagenfurt/Celovec) en Aŭstrio — ek de 1994 aŭstr'a civit'an'o — kaj labor'as kiel andragogo kaj traduk'ist'o ĉe Katolik'a ag'ad'o de la karintia diocez'o.
Ĉe Akademi'o Inter'naci'a de la Scienc'o'j en San Marin'o li bakalaŭr'iĝ'is per la tez'o pri Noval'is kaj magistr'iĝ'is per la tez'o pri ident'a kaj lingv'a problem'ar'o. Kiel asist'a docent'o li regul'e preleg'as dum stud'ad'sesi'o'j de A'is pri filozofi'a'j tem'o'j.
Dum 16 jar'o'j li est'is sekretari'o kaj en last'a'j jar'o'j ĉef'redaktor'o de la literatur'a revu'o Celovški Zvon, kiu en Klaŭdi'forum'o aper'is en sloven'a lingv'o. Li verk'as en sloven'a, german'a kaj inter'naci'a lingv'o'j. Aper'is roman'o'j, tag'libr'o'j, poezi'a kolekt'o, filozofi'a'j libr'o'j kaj sen'nombr'e da kontribu'o'j en sloven'a'j, aŭstr'a'j kaj esperant'a'j publik'aĵ'o'j. Traduk'as el la angl'a, german'a kaj Esperant'o en sloven'a'n kaj invers'e el la sloven'a kaj german'a en Esperant'o'n. Aŭtor'o'j, de li traduk'it'a'j: Tagore, Privat, Ôtimec, de Zilah, Herder, Watzlawick, Cankar, Capuder, Rebula, Haecker, Noval'is, Kant, Goll ka. Antaŭ ne'long'e li el'don'is en sloven'a lingv'o libr'o'n pri Esperant'o Pojasnilo prijateljem o esperant'u (Klar'ig'o al amik'o'j pri Esperant'o).
Adres'o: Ret'adres'o: Viktringer Ring 26, A-9020 Klagenfurt/Celovec oslak@katoliska-akcija.at www.omnibus.se/ink'o ISBN 91-7303-119-4