Zamenhof
Ernest Drezen
Tekst'o laŭ la el'don'o de Sat en 1929
e Libr'o
Aranĝ'is: Frank'o Luin
ISBN 91-7303-063-5
ink'o@omnibus.se
http://www.omnibus.se/ink'o
Ink'o · Se-13542 TYRESÖ · Svedi'o
Decembr'o 2000
La karakter'o, la pens'manier'o kaj la tut'a person'ec'o de Ludovik'o Zamenhof — est'ont'a aŭtor'o de la lingv'o esperant'o — form'iĝ'is dum li'a jun'aĝ'o sub influ'o de tiu soci'o kaj tiu'j politik'e-ekonomi'a'j kondiĉ'o'j, kiu'j est'is karakteriz'a'j por rus'a imperi'o kaj okcident'a'j ĝi'a'j region'o'j dum la du'a du'on'o de la dek'naŭ'a jar'cent'o.
Ludovik'o Zamenhof nask'iĝ'is la 15an de decembr'o 1859 en Bialystok de ge'patr'o'j hebre'a'j.
En Bialystok 80% da loĝ'ant'o'j est'is hebre'o'j. Ali'a'j 20% da loĝ'ant'ar'o aparten'is al rus'o'j, pol'o'j, german'o'j.
La ĝeneral'a politik'o de la car'a reg'ist'ar'o en la okcident'a land'o kaj special'e en la tiel nom'at'a Pol'a-Reĝ'land'o konsist'is en instig'ad'o mal'amik'a de unu naci'o kontraŭ ali'a. Sub'prem'at'a'j en liber'a dis'volv'o de si'a naci'a viv'o kaj kultur'o, — pol'o'j kaj hebre'o'j help'is al tiu sub'prem'ad'o per reciprok'a'j mal'amik'aĵ'o'j.
Plej'e sufer'is natur'e hebre'o'j.
Dum la infan'ec'a'j jar'o'j de Ludovik'o (1863–1865) okaz'is la last'a Pol'a revoluci'o, sufok'it'a plej kruel'e de rus'a'j ĝendarm'o'j kaj regiment'o'j.
Ĉe tia ĝeneral'a situaci'o est'is special'e not'ind'a, ke la patr'o de Ludovik'o — Mark'o Zamenhof, privat'a lern'ej'posed'ant'o en Bialystok, ricev'is oficial'a'n ŝtat'a'n posten'o'n. Li far'iĝ'is instru'ist'o en la ŝtat'a mez'lern'ej'o, kio est'is okaz'o mal'oft'a por la hebre'o'j.
En la j. 1873 Mark'o Zamenhof trans'loĝ'iĝ'is kun si'a famili'o Varsovion, kie li instru'is german'a'n lingv'o'n en Real'a lern'ej'o kaj Veterinar'a Institut'o.
Evident'e Mark'o Zamenhof hav'is grand'a'n konfid'o'n ĉe la ŝtat'a'j kaj polic'a'j aŭtoritat'o'j. En Varsovio est'is al li permes'it'e mal'ferm'i privat'a'n pension'ej'o'n por lern'ant'o'j.
Permes'o'j por tia'j pension'ej'o'j est'is don'at'a'j de la reg'ist'ar'a'j instituci'o'j kun grand'a si'n'gard'em'o — nur al tiu'j, kiu'j neniu'rilat'e pov'us mal'bon'e influ'i la lern'ant'o'j'n, kaj la hebre'o'j ja est'is ĉiam special'e suspekt'at'a'j de la car'a politik'a polic'o.
Konfid'o, kiu'n ĝu'is Mark'o Zamenhof ĉe la ŝtat'a'j aŭtoritat'o'j, plu'e montr'iĝ'is en la fakt'o, ke li far'iĝ'is cenzur'ist'o por ekster'land'a gazet'ar'o 1 .
Mort'is Mark'o Zamenhof 70 jar'aĝ'a en la 1907, hav'ant'e titol'o'n ”Ŝtat'konsil'ist'o” 2 .
Detal'a'j'n inform'o'j'n pri Zamenhofa jun'aĝ'o oni pov'as ricev'i el la cit'it'a verk'o de E. Privat ”Viv'o de Zamenhof”, kies aŭtor'o est'is al'las'it'a al la famili'a'j arĥiv'o'j de Zamenhof.
Patr'o de Zamenhof est'is laŭ ĉiu'j atest'o'j — sever'a hom'o, kapabl'a lingv'ist'o, pedagog'o — princip'e kaj praktik'e aplik'ant'a la metod'o'j'n de car'reĝim'a'j lern'ej'o'j. Fizik'a'j pun'o'j ne est'is mal'oft'aĵ'o ĉe la infan'o'j de Mark'o Zamenhof. Cert'a krud'ec'o kaj sever'a plen'um'ad'o de la postul'o'j ofic'a'j dev'is est'i li'a'j nepr'a'j ec'o'j por sukces'i en li'a ŝtat'a karier'o, tiel ne'kutim'a inter la hebre'o'j ruslandaj.
1 E. Privat, Viv'o de Zamenhof. London, 1920. p. 28.
2 E. Wiesenfeld. «Galeri'o de Zamenhofoj». Horrem b. Köln, 1924. p. 7.
La patr'in'o est'is mol'anim'a, profund'a kred'ant'in'o mal'e al la patr'o-ateist'o.
Ludovik'o hered'is de si'a patr'o kapabl'o'n por stud'o'j divers'a'j kaj special'e por lingv'o-stud'o'j, obstin'o'n kaj persist'o'n. De patr'in'o li hered'is — modest'ec'o'n, trankvil'o'n kaj sopir'o'n al io, kio lev'us li'n super la viv'o ordinar'a. Li ĝu'is aŭtoritat'o'n kaj amik'ec'o'n de ĉiu'j si'a'j lern'ej'kamarad'o'j. Privat atest'as, ke en lern'ej'o ”por problem'o'j mal'facil'a'j de lern'ej'a task'o li est'is help'em'a konsil'ant'o”. En la hejm'o kaj ekster la hejm'o Ludovik'o akr'e sent'is la ĝen'o'n, kiu'n kaŭz'is li'a hebre'a de'ven'o kaj mal'facil'a'j viv'kondiĉ'o'j de li'a famili'o. Mal'facil'a kaj pez'a est'is lukt'o de Zamenhof, student'o kaj komenc'ant'a kurac'ist'o, por rajt'o viv'i kaj por pri'zorg'i la neces'a'j'n viv'rimed'o'j'n.
La tut'a Zamenhofa ideologi'o en'sorb'it'a de li en hejm'o, lern'ej'o kaj sur strat'o'j de Bialystok kaj Varsovio est'is tiu de la naci'e kaj ekonomi'e prem'it'a kaj ekspluat'at'a et'burĝ'ar'o de pol'hebre'a'j urb'et'o'j Pollandaj.
Privat rakont'as:
”Pri labor'ist'o'j, pri mal'riĉ'a'j hom'o'j gimnazi'an'o Zamenhof pens'ad'is pli kaj pli. En rond'o famili'a li ŝat'is leg'i laŭt'e el vers'aĵ'o'j de poet'o rus'a Nekrasof” — poet'o de mizer'o kaj sufer'o; kaj ”dum tut'a viv'o Zamenhof am'is la popol'o'n labor'em'a'n kaj prefer'is loĝ'i en kvartal'o'j ĝi'a'j for el mond'an'a societ'o”.
Frat'o de Ludovik'o — Leon'o Zamenhof rakont'as en verk'et'o ”El biografi'o de L. Zamenhof”:
”Ankaŭ dum la jar'o'j gimnazi'a'j li'n mult'e interes'is divers'a'j soci'a'j demand'o'j.
De plej jun'a'j si'a'j jar'o'j li rev'is pri solv'ad'o de tia'j problem'o'j, sed plej mult'e li'n interes'is la problem'o de divers'naci'a'j inter'rilat'o'j. Ĝi instig'is li'n ek'prov'i kre'o'n de lingv'o neŭtral'a inter'naci'a”.
La famili'o kaj la ĉirkaŭ'ant'a li'n soci'o ne pov'is don'i al Ludovik'o ĝust'a'j'n klar'ig'o'j'n pri la kaŭz'o'j de la ekzist'ant'a naci'a kaj ekonomi'a sub'prem'o, pri la ver'a'j kaŭz'o'j de naci'a batal'ad'o kaj mal'amik'em'o reciprok'a.
Patr'o-cenzur'ist'o ver'ŝajn'e eĉ zorg'is, ke en la cerb'o de li'a fil'o ne traf'u iu'j danĝer'a'j ide'o'j. La mild'a patr'in'o vol'is ĉio'n solv'i per am'a kaj pac'a manier'o.
Rezult'o est'is, ke tiu'j'n problem'o'j'n soci'a'j'n, tre grav'a'j'n, Ludovik'o klopod'is solv'i mem'star'e. Li ricev'is ide'o'n, ke la kaŭz'o ĉef'a de inter'gent'a mal'amik'em'o est'as diferenc'o de la lingv'o'j.
Jam tre jun'a li ven'is al tiu ide'o; kaj en la jar'o'j matur'a'j tiu ide'o akir'is ĉe li ĉiam pli grav'a'n rol'o'n. Pli mal'fru'e, kiam li pov'is ek'kon'i ankaŭ ali'a'j'n pli real'a'j'n koncept'o'j'n soci'ologi'a'j'n, — tiu ĉef'ide'o de li'a viv'o akir'is por li jam tia'n grav'ec'o'n, ke ĝi ĉiu'j'n ali'a'j'n pens'o'j'n for'ŝov'is mal'antaŭ'e'n.
Do la tut'a ide'ar'o de Zamenhof est'is lig'it'a kun la problem'o pri Lingv'o Inter'naci'a, kaj tial Zamenhof neniam sukces'is vid'i iu'j'n ali'a'j'n solv'o'j'n por la ”mal'ben'it'a'j problem'o'j soci'a'j'n” ol tiu'j solv'o'j, kiu'j met'is sur la unu'a'n plan'o'n la ide'o'n pri Lingv'o Inter'naci'a.
Tia koncept'ar'o de Zamenhof hav'is eĉ cert'a'n util'o'n. Tre ver'ŝajn'e nur dank’al ĝi Zamenhof pri'pens'is ĝis la fin'o, el'labor'is ĝis la fin'o kaj sukces'is real'ig'i si'a'n rev'o'n pri la lingv'o inter'naci'a.
La problem'o'j fakt'e pli grav'a'j rest'is por li ĉiam flank'a'j kaj tut'a li'a atent'o, tut'a streĉ'o de li'a mens'o est'is ĉiam direkt'it'a nur al unu — por li sen'tim'e grav'a punkt'o.
1 «Fundament'a Krestomati'o», p. 269
Zamenhof konsider'is si'n kiel pionir'o, kiel profet'o de tiu ide'o. Li antaŭ'vid'is mult'a'j'n obstakl'o'j'n, sed li kred'is al si'a prav'ec'o kaj al fin'a triumf'o de si'a ide'o.
Tial li skrib'is:
”La pionir'o'j de nov'a'j ide'o'j renkont'as neni'o'n krom mok'o'j kaj atak'o'j, la unu'e renkont'it'a, tre mal'mult'e lern'int'a bub'o rigard'as ili'n de alt'e kaj dir'as al ili, ke ili okup'as si'n je mal'saĝ'aĵ'o'j...”
Kaj:
”La hom'o'j mir'as, kia'manier'e en ni'a praktik'a temp'o pov'as aper'i tia'j mal'saĝ'a'j fantazi'ul'o'j ... ” 1
1 Fundament'a Krestomati'o p. 274–276.
Sed temp'o for'pas'as, kaj la hieraŭ'a'j ide'o'j pri'mok'at'a'j iom post iom far'iĝ'as ĝeneral'e akcept'it'a'j kaj Zamenhof sukces'is ĝis'viv'i grand'a'j'n triumf'o'j'n kaj grav'a'j'n akcept'o'j'n, se ne por si'a ”soci'a ide'ar'o”, do tiam por la praktik'e de li solv'it'a problem'o pri la Lingv'o Inter'naci'a.
La mond'o akcept'is form'o'n de Lingv'o Inter'naci'a, kiu'n propon'is kaj defend'is D-ro Zamenhof.
Sed mal'sukces'is tiu'j soci'a'j ide'o'j, kiu'j'n Zamenhof de la komenc'o mem intim'e lig'is kun si'a lingv'o.
Dum gimnazi'an'a kun'ven'o de la j. 1878, fest'int'a kre'o'n de la unu'a form'o de Lingv'o Inter'naci'a, oni kant'is himn'o'n:
”Mal'amik'ec'o de la naci'o'j
Fal'u, fal'u, jam ven'is temp'o”...
En la raport'o, prezent'it'a dum la j. 1900 al kongres'o de Franc'a societ'o por progres'ig'o de scienc'o'j, Zamenhof, defend'ant'e la ebl'ec'o'n de Lingv'o Inter'naci'a, sam'temp'e plur'foj'e argument'as kontraŭ ŝovinism'o, kiel produkt'o de lingv'a diferenc'o.
Sincer'e li klopod'as konvink'i la ŝovinist'o'j'n, ke am'o al si'a popol'o kaj al la tut'a hom'ar'o trov'iĝ'as en sam'a rilat'o kiel am'o al si'a famili'o kaj al si'a naci'o 1 .
Dum la III Universal'a Kongres'o de esperant'o en Cambridge (1907 j.) Zamenhof fort'e akcent'is:
”Ni dezir'as kre'i neŭtral'a'n fundament'o'n, sur kiu la divers'a'j hom'a'j gent'o'j pov'us pac'e kaj frat'e inter'komunik'iĝ'ad'i, ne al'trud'ant'e al si reciprok'e si'a'j'n gent'a'j'n apart'aĵ'o'j'n”.
En si'a memuar'o prezent'it'a al la Inter'naci'a Kongres'o de Ras'o'j en Londono (26–29 Vi'i, 1911), li asert'as, ke la kaŭz'o de mal'am'o inter'gent'a ne est'as kaŭz'o ekonomi'a:
”Ni mal'am'as fremd'a'j'n gent'o'j'n ne ĉar ni tim'as, ke ili ni'n ekonomi'e en'glut'os, sed ni kri'as pri en'glut'ad'o tial, ke ni ili'n mal'am'as.” 1
Sen'dub'e erar'a est'is la la pretend'o de Zamenhofa memuar'o, ke ”ne kaŭz'o'j ekonomi'a'j kre'as la inter'gent'a'n mal'am'o'n”.
Ĝust'e tiu'j kaŭz'o'j ĝi'n kre'as. La ekonomi'a konkur'ad'o de divers'naci'a'j financ'ist'o'j kaj entrepren'ist'o'j — est'as ĉiam prezent'at'a kiel konkur'ad'o inter naci'o'j kaj gent'o'j. Sam'temp'e la klas'o'j ekspluat'ant'a'j lert'e organiz'as gent'a'n mal'am'o'n inter la klas'o'j mal'super'a'j de la soci'o, ĉar sub tiu ŝirm'o est'as facil'ig'at'a ekspluat'ad'o de tiu'j klas'o'j mal'super'a'j kaj est'as mal'fort'ig'at'a ili'a pov'o por organiz'it'a kontraŭ'star'o al la tendenc'o'j ekspluat'ist'a'j.
Sam'e erar'is Zamenhof, kiam en la j. 1913 li asert'is ke ”lingv'a
1 L. Zamenhof.«Gent'o'j kaj Lingv'o Inter'naci'a». Leipzig. 1912 p. 4.
ŝovinism'o est'as unu el la ĉef'a'j kaŭz'o'j de mal'am'o inter hom'o'j” 1 .
Li en tiu fraz'o anstataŭ'is kaŭz'o'n per la sekv'o, ĉar ŝovinism'o mem est'as sekv'o de la nun'temp'a'j soci'a'j rilat'o'j kaj tut'e ne ĝi'a kaŭz'o.
Tia grand'ig'o de la gent'a kaj lingv'a problem'o, mal'akcept'at'a de serioz'a'j labor'ant'o'j kaj batal'ant'o'j sur la kamp'o de la soci'a'j re'form'o'j, — est'is la ĉef'ide'o, kiu'n kun la lingv'o akcept'is kiel aksiom'o'n la unu'a'j pionir'o'j de la nov'a lingv'o.
Ĉirkaŭ tiu ide'o grup'iĝ'is la unu'a ar'et'o de esperant'ist'o'j, kaj tiu ide'o est'is la lig'ant'a por ili centr'o.
Sam'e kiel la ideal'ism'o Zamenhofa instig'is li'n kaj help'is al li don'i skiz'o'n de la princip'o'j, sur kies baz'o komenc'iĝ'is kaj plu'e'n progres'is esperant'o, sam'e la ”intern'a ide'o de esperant'ism'o” instig'is unu'a'n grup'et'o'n de esperant'ist'o'j batal'i por esperant'o, uz'i ĝi'n kaj tia'manier'e konduk'i ĝi'n al tia grad'o de perfekt'ec'o, kiam ĝi jam pov'is est'i pren'it'a kaj uz'it'a de rond'o'j pli vast'a'j, konsider'ant'a'j lingv'o'n kiel simpl'a'n instrument'o'n kaj for'ĵet'ant'a'j la tut'a'n ”soci'a'n ide'ar'o'n” Zamenhof'an.
Zamenhof, blind'ig'it'a de si'a'j ide'o'j, oft'e ne pov'is rimark'i la ekzist'ant'a'j'n kontraŭ'dir'o'j'n inter si'a'j asert'o'j kaj la viv'o real'a.
En si'a parol'ad'o dum la Vi Inter'naci'a Kongres'o en Washington (1910) li salut'is Uson'o'n per la vort'o'j:
”Land'o de liber'ec'o, land'o de est'ont'ec'o”...
Zamenhof est'is tiel ĉarm'it'a per la pens'o, ”ke tiu land'o aparten'as ne al tiu aŭ ali'a gent'o aŭ eklezi'o”, ke li forges'is pri la milion'o'j da nigr'ul'o'j persekut'at'a'j kaj ekspluat'at'a'j.
Li forges'is, ke la ŝovinism'o lingv'a kaj religi'a en Uson'o dis'flor'as sam'e riĉ'e, kiel en la land'o'j Eŭrop'a'j (ebl'e nur sub iom
1 Dro L. L. Zamenhof «Deklaraci'o pri Hom'ar'an'ism'o», Madrid, 1913, p. 11.
ali'a'j form'o'j), ĉar la sistem'o de soci'a ord'o en Uson'o kaj Eŭrop'o en'hav'as ja neni'o'n esenc'e diferenc'a'n.
Ver'e, post unu jar'o en memuar'o, adres'it'a al la ”Kongres'o de Ras'o'j”, Zamenhof jam far'is kelk'a'j'n rezerv'o'j'n por ali'a'j kaŭz'o'j de soci'a'j mal'pac'o'j. Li skrib'is:
”La inter'gent'a dis'ec'o kaj mal'am'o plen'e mal'aper'os nur tiam, kiam la tut'a hom'ar'o hav'os unu lingv'o'n kaj unu religi'o'n...
Daŭr'os tiam en la hom'ar'o tiu'j divers'a'j mal'pac'o'j, kiu'j reg'as intern'e de ĉiu land'o kaj gent'o, kiel ekzempl'e mal'pac'o'j politik'a'j, parti'a'j, ekonomi'a'j, klas'a'j k. t. p. sed plej terur'a el ĉiu'j, la mal'am'o inter'gent'a, tut'e mal'aper'os”. 1
Sed eĉ en tiu si'a memuar'o nek unu vort'o'n dir'is Zamenhof pri tio, ke la lingv'o, — mem est'as produkt'o de cert'a soci'o, de cert'a'j form'o'j de mastr'um'ad'o kaj de soci'a produkt'ad'o. La ide'o pri la lingv'o, unu'iĝ'int'a kun la nebul'a ”intern'a ide'o de esperant'ism'o” super'reg'is en mens'o Zamenhofa ĉio'n ali'a'n.
Ĉe si'a last'a oficial'a parol'o antaŭ kongres'o esperant'ist'a (VIII Kongres'o, Krakow 1912 j.) Zamenhof re'e akcent'is tre kategori'e, ke:
”esperant'o est'as ne sol'e simpl'a lingv'o, sed ke ĝi est'as grav'a soci'a problem'o”.
Cert'e en si'a ”Deklaraci'o pri Hom'ar'an'ism'o” (1913 j.) Zamenhof mem konstat'is, ke ”esperant'ism'a ide'o prezent'as nur ne'difin'it'a'n frat'ec'a'n sent'o'n kaj esper'o'n... kiu'j'n nask'as la renkont'iĝ'ad'o sur neŭtral'a lingv'a fundament'o”...
1 L. L. Zamenhof «Gent'o'j kaj Lingv'o Inter'naci'a». Leipzig 1912. p. p. 11–12.
Sed li vol'is kred'i ke la Lingv'o Inter'naci'a jam kre'is adept'o'j'n pret'a'j'n por al'iĝ'i al iu'j pli klar'e esprim'it'a'j filozofi'e-etik'a'j princip'o'j.
La unu'a Universal'a Kongres'o de esperant'o sugest'is al li pens'o'n ke:
”Nun en Bulonj'o sur Mar'o fakt'e komenc'iĝ'as en pli grand'a mezur'o la reciprok'a kompren'iĝ'ad'o kaj frat'iĝ'ad'o de la divers'popol'a'j membr'o'j de la hom'ar'o”.
Li vol'is kred'i, ke esperant'o kaj ĝi'a intern'a ide'o jam komenc'as unu'ig'i hom'ar'o'n en ”unu rond'o famili'a, ĉar nun ni vid'as antaŭ ni grand'eg'a'n nombr'o'n da varm'eg'a'j amik'o'j de esperant'o, kiu'j reprezent'as per si preskaŭ ĉiu'j'n land'o'j'n de la ter'a glob'o, preskaŭ ĉiu'j'n naci'o'j'n, ĉiu'j'n rang'o'j'n kaj klas'o'j'n de la hom'o'j”.
Tiu'j vort'o'j est'as fakt'a esprim'o de la ideal'o de klas-pac'o.
Ebl'e en lim'ig'it'a rond'o de la unu'a'j ,esperant'ist'o'j, renkont'ant'a'j unu ali'a'n por unu semajn'o sur neŭtral'a ter'o de Universal'a Kongres'o, tiu ”klas'pac'o” eĉ est'is real'ig'ebl'a. Sed natur'e neni'u lingv'o, neni'u intern'a ide'o kapabl'as kaj kapabl'os star'ig'i tia'n klas'pac'o'n en ordinar'a'j kondiĉ'o'j de hom'a kun'viv'ad'o, ekspluat'ad'o kaj labor'ad'o.
Memor'ant'e la tag'o'j'n de Bulonj'a Kongres'o Zamenhof post unu jar'o skrib'is:
”La mir'ind'a sukces'o de la Bulonj'a Kongres'o konvink'is la iniciator'o'j'n de la hom'ar'an'ism'o, ke absolut'a just'ec'o, egal'ec'o kaj frat'ec'o inter la popol'o'j est'as plen'e ebl'a”. 1
1 «Hom'ar'an'ism'o (Hilel'ism'o», Peterburgo, 1906, p. 5.
Tial anstataŭ nebul'a esperant'ism'o li decid'is fond'i pli klar'e difin'it'a'n filozofi'e-soci'a'n mov'ad'o'n ”Hom'ar'an'ism'o'n”.
Sam'lok'e (p. 6) Zamenhof klar'ig'as la ĉef'a'n cel'o'n kaj konvink'o'n de hom'ar'an'o'j:
”La hom'ar'an'o'j est'as konvink'it'a'j ke ĉiu naci'a aŭ religi'a ŝovinism'o kaj ĉiu cel'ad'o de unu gent'o reg'i super ali'a'j gent'o'j, kiel baz'it'a sur mal'ver'o kaj rajt'o de pugn'o, pli aŭ mal'pli fru'e dev'as mal'aper'i”.
Ankaŭ en tiu'j vort'o'j mank'as kompren'o por la fakt'o, aŭ est'as intenc'e pri'silent'it'a la fakt'o, ke por la mal'aper'o de ŝovinism'o neces'as premis'o — mal'aper'o de nun'temp'a soci'o, ĉe kiu klas'o'j super'a'j prem'as kaj ekspluat'as la klas'o'j'n mal'super'a'j'n.
La fundament'a esenc'o de la hom'ar'an'ism'o est'as esprim'it'a en la I kaj II punkt'o'j de la ”Deklaraci'o pri Hom'ar'an'ism'o”
de la j. 1913.
”Mi rigard'as la tut'a'n hom'ar'o'n kiel unu famili'o'n, la divid'it'ec'o'n de la hom'ar'o en divers'a'j'n reciprok'e mal'amik'a'j'n gent'o'j'n kaj sent'religi'a'j'n komun'um'o'j'n mi rigard'as kiel unu el la plej grand'a'j mal'feliĉ'o'j”, kaj:
”Ĉi'a'n ofend'ad'o'n aŭ prem'ad'o'n de hom'o pro tio, ke li aparten'as al ali'a gent'o, ali'a lingv'o, aŭ ali'a religi'o, aŭ ali'a soci'a klas'o, ol mi, mi rigard'as kiel barbar'ec'o”.
Tre karakteriz'e por Zamenhof est'as, ke en la unu'a redakt'a form'o de la ”Deklaraci'o” 1 mank'is la vort'o'j ”aŭ ali'a soci'a klas'o”.
En la inter'temp'o de la jar'o'j 1906–13 la pens'o de Zamenhof lern'is konsider'i grav'ec'o'n de la soci'a problem'o pri klas'diferenc'o.
Sed, lern'int'e tio'n, Zamenhof ne vol'is kaj ne pov'is re'esplor'i ĝust'ec'o'n de si'a'j ide'o'j. Li met'is la klas'diferenc'o'n apud diferenc'o'j gent'a'j, lingv'a'j kaj religi'a'j, kaj pens'is ke ĉiu'j mal'bon'aĵ'o'j, rezult'ant'a'j el tiu'j diferenc'o'j, est'os solvat'a'j per akcept'o de lingv'o komun'a kaj de mond'koncept'o hom'ar'an'ist'a.
1 «Dogm'o'j de Hilel'ism'o»» Peterburgo, 1906 p. 13–14.
Tiu'j'n-ĉi ide'o'j'n Zamenhofajn, kiu'j kapabl'us nur fuŝ'i real'a'n kompren'o'n de la ekzist'ant'a'j soci-fort'o'j, neces'as re'puŝ'i plej energi'e.
Kaj tamen kelk'a'j flank'a'j praktik'a'j konklud'o'j de Zamenhof, rezult'ant'a'j el li'a Dogm'ar'o merit'as aprob'o'n kaj akcept'o'n.
En la kvar'a punkt'o de la ”Deklaraci'o pri Hom'ar'an'ism'o”
(1913 j.) li skrib'is:
”Ĉiu regn'o kaj ĉiu provinc'o dev'as port'i nom'o'n neŭtral'e geografi'a'n, sed ne la nom'o'n de ia gent'o”.
Ĝust'e en Sovet-Uni'o, efektiv'ig'int'a plej vast'a'n liber'ec'o'n por ĉiu'j naci'o'j kaj popol'o'j, tiu princip'o est'as praktik'e en'konduk'it'a per la nom'o'j ”URSS, Nord-Okcident'a land'o, Urala land'o” k. t. p.
Sam'e la propon'o de Zamenhof en kvin'a punkt'o de la Deklaraci'o pri eduk'ad'o de infan'o'j en sen'ŝovinism'a spirit'o — est'as efektiv'ig'it'a ĝust'e en Sovet-Uni'o per special'a'j kurs'o'j de tiel nom'at'a ”Inter'naci'a eduk'ad'o”. Ankaŭ en kelk'a'j ali'a'j land'o'j special'a'j, star'ig'it'a'j en lern'ej'o'j, kurs'o'j pri ”Lig'o de Naci'o'j” pretend'as efektiv'ig'i tiu'n ide'o'n de Zamenhof.
En Sovet-Uni'o est'is sam'e akcept'it'a la princip'a diferenc'ig'o de ide'o'j pri ”lingv'o de'ven'a (ge'patr'a)” kaj ”lingv'o person'a (de ĉiu'tag'a uz'o)”.
Fakt'e la pens'o pri propr'a popol'o kaj ĝi'a'j mal'feliĉ'o'j est'is kaŭz'o, kiu inspir'is Zamenhofon mem por la ide'o inter'naci'lingv'a kaj por la ”intern'a ide'o de esperant'ism'o”.
Ni trov'as atest'o'j'n, ke eĉ la lingv'o'n inter'naci'a'n li komenc'e vol'is kre'i ”unu'e kaj ĉef'e por si'a mal'feliĉ'a popol'o, divid'it'a inter mult'a'j land'o'j kaj lingv'o'j, popol'o kiu re'e pov'os est'i unu'ig'it'a dank’al la lingv'o” 1 .
Cert'a'n temp'o'n dum si'a'j student'a'j jar'o'j ”li mult'e stud'is kaj okup'iĝ'is pri la kolon'iz'o de ter'o en Ukrajnujo per hebre'o'j...
”Li rev'is pri Palestino. Mult'a'j'n poezi'o'j'n kaj propagand-artikol'o'j'n li skrib'ad'is tiu'tem'a'j'n.
”Dum la unu'a sion'ist'a kongres'o en Varsovio li hav'is bril'a'n parol'ad'o'n, kiu fam'ig'is li'n en la koncern'a'j sfer'o'j” 2 . Pri la sam'o rakont'as ankaŭ E. Privat.
1 vid'u O. D. Ribaulb «Re'memor'aĵ'o'j pri la unu'a temp'o de Esperant'o» en la «Progres'o», Prah'a, 1927 j. N 3., p 18.
2 E. Wilsenfeld. «Galeri'o de Zamenhofoj», Horrem be'i Köln, 1924 j. p. 13.
Tamen kun pas'o de la temp'o Zamenhof kompren'is, ke zionismo est'as nur ali'a form'o de la sam'a naci'a ŝovinism'o, kiu'n li lern'is per tut'a fort'o de si'a mens'o mal'am'i de si'a jun'aĝ'o mem.
Las'int'e ide'o'n de zionismo, Zamenhof ne pov'is akcept'i ankaŭ la ide'o'j'n de konsekvenc'a'j asimil'ist'o'j, kiu'j, prezent'ant'e ideologi'o'n de cert'a part'o de bon'stat'a hebre'a burĝ'ar'o, vol'is vid'i solv'o'n por la hebre'a problem'o en plen'a dis'solv'ad'o de la naci'o hebre'a inter naci'o'j ĝi'n ĉirkaŭ'ant'a'j.
Li vol'is konserv'i pur'a kaj sen'makul'a si'a'n ”neŭtral'a'n super'naci'a'n hom'ar'an'ism'o'n”.
Ĉe Zamenhof for'est'is parol'o'j pri aktiv'a batal'o kontraŭ la kaŭz'o'j de naci'a sub'prem'it'ec'o. Rest'is nur vort'o'j konsol'a'j en la punkt'o VIII de la Deklaraci'o pri Hom'ar'an'ism'o:
”Se en mi'a hejm'a land'o ĉiu'j labor'o'j est'as ekspluat'at'a'j laŭ la oportun'ec'o aŭ glor'o de unu special'a gent'o kaj tio paraliz'as mi'a'n entuziasm'o'n por soci'a labor'ad'o, aŭ eĉ dev'ig'as mi'n rev'i pri ali'a hejm'o'land'o, mi ne dev'as mal'esper'i, sed mi dev'as mi'n konsol'i per la kred'o, ke la ne'normal'a stat'o en mi'a hejm'a land'o pli aŭ mal'pli fru'e pas'os”.
Tiu mol'a pasiv'a esper'ad'o est'is ne sufiĉ'e konkret'a por asimil'ist'o'j, kaj ĝi sam'e ne est'is akcept'ebl'a por la aktiv'a'j zionistoj, kiu'j vol'is organiz'i naci'e kaj ŝtat'e la prem'it'a'n popol'o'n.
La ide'o'j per kiu'j Zamenhof vol'is serv'i al si'a popol'o rest'is ne akcept'it'a'j de tiu popol'o.
La 30 Vi 14 Zamenhof rifuz'is part'o'pren'i fond'o'n de Hebre'a lig'o, al kies iniciat'int'o'j li skrib'is jen'o'n:
”Laŭ mi'a'j konvink'o'j mi ne pov'as lig'i mi'n kun la cel'ad'o kaj ideal'o'j de special'a gent'o aŭ religi'o.
Mi est'as profund'e konvink'it'a, ke ĉiu nacionalism'o prezent'as por la hom'ar'o nur plej grand'a'n mal'feliĉ'o'n, kaj ke la cel'ad'o de ĉiu'j hom'o'j dev'us est'i kre'i harmoni'a'n hom'ar'o'n. Est'as ver'o, ke la nacionalism'o de gent'o'j prem'at'a'j — kiel natur'e si'n'defend'a re'ag'o — est'as mult'e pli pardon'ind'a ol la nacionalism'o de gent'o'j prem'ant'a'j, sed se la nacionalism'o de fort'ul'o'j est'as ne'nobl'a, la nacionalism'o de mal'fort'ul'o'j est'as ne'prudent'a... mi vol'as labor'i nur por inter'hom'a just'ec'o absolut'a”. 1
Li vol'is kred'i ke ”per tio mi al'port'os al mi'a mal'feliĉ'a gent'o mult'e pli da bon'o, ol per cel'ad'o nacionalism'a”.
La ne'evit'ebl'a'j kontraŭ'dir'o'j inter la viv'o real'a, kiu'n li observ'is, kaj la ideal'ist'e konstru'it'a teori'o hom'ar'an'ism'a kaŭz'is, ke Zamenhof, konsci'ant'e si'a'n mal'fort'ec'o'n, ven'is al akcept'o de cert'a kred'o religi'a aŭ kvazaŭ-religi'a.
1 E. Privat, «Viv'o de Zamenhof», London, 1920, pp. 185–186.
En la ”Preĝ'o sub verd'a standard'o”, deklam'it'a de Zamenhof dum la 1-a Kongres'o, li parol'is pri di'o, kiel ne'kon'at'a fort'eg'o, fort'o mister'a la mond'o'n reg'ant'a.
Sam'e en la dek'a punkt'o de la ”Deklaraci'o pri Hom'ar'an'ism'o” li parol'as pri di'o, kiel ”la plej alt'a, por mi ne'kompren'ebl'a fort'o”.
Ne'kompren'it'a'j kaj ne'kompren'ebl'a'j rest'is por li la kre'a'j fort'o'j de hom'a soci'o. Tial mank'is al li firm'a sci'o pri la ĝust'ec'o de la voj'o'j, kiu'j'n li vol'is tra'ir'i.
Mank'o'n de tia sci'o li anstataŭ'as per kred'o religi'a, — ver'e nobl'ig'it'a kaj ideal'ig'it'a.
En la templ'o'j hom'ar'an'o'j, kies kre'o'n li sopir'is, Zamenhof rekomend'is anstataŭ iu'j rit'a'j di'serv'o'j aŭskult'ad'i:
”la verk'o'j'n de la grand'a'j instru'int'o'j de la hom'ar'o, pri la viv'o kaj mort'o kaj pri la rilat'o de ni'a ’mi’ al la univers'o kaj al la etern'ec'o...” 1
Zamenhof ne vol'is sci'i, sed sen'dub'e li sent'is ke li'a filozofi'o tut'e ne al'konform'iĝ'as al la real'a viv'o. Li ne pov'is est'i absolut'e cert'a, ke la projekt'at'a de li solv'o por soci'a'j problem'o'j don'os solv'o'n kontent'ig'a'n por ĉiu'j mal'dolĉ'aĵ'o'j de la nun'a viv'ord'o.
Por li plu'a garanti'o kred'i al si'a verk'o est'is kred'o al tiu fort'o ne'kon'at'a, kiu'n ignor'as kaj kiu'n ne bezon'as hom'o'j, kies pens'o tra'penetr'is la real'a'n ir'o'n de la hom'a histori'o kaj kiu'j ek'kompren'is la ver'a'j'n fort'o'j'n, tiu'n ir'o'n influ'ant'a'j.
Zamenhof vol'is, ke hom'o'j ali'a'j ne tra'viv'u tiu'n tragedi'o'n de hezit'o kaj de fantom'a serĉ'ad'o, kiu'n tra'viv'is li mem, kiam li, dek'ses'jar'a knab'o-ateist'o, rev'ant'e pri la bon'o de la hom'ar'o kaj ne hav'ant'e ĝust'a'n ide'o'n pri la voj'o'j de hom'ar'a evolu'o,
1 «Hom'ar'an'ism'o (Hilel'ism'o», Peterburgo, 1906. p. 15.
dev'is por sav'i si'a'n ideal'ism'a'n koncept'ar'o'n, re'ven'i al di'o kaj religi'o.
Zamenhof vol'is:
”sav'i si'a'n post'e'ul'ar'o'n kontraŭ sen'program'ec'o kaj konsekvenc'e kontraŭ re'fal'o en gent'e-religi'a'n ŝovinism'o'n”.
Cert'e jam ne konvink'ig'e, sed artifik'e son'as la al'vok'o, kiu'n prepar'is Zamenhof dum milit'o por la projekt'at'a kongres'o por neŭtral'e-hom'a religi'o:
”Infan'o'n oni ne pov'as nutr'i per abstrakt'a'j teori'o'j kaj regul'o'j, ĝi bezon'as impres'o'j'n kaj sent'ebl'a'n ekster'aĵ'o'n... kiel kruel'e oft'e sufer'as infan'o de sen'religi'ul'o, kiam ĝi vid'as ali'a'n infan'o'n, ebl'e tre mal'riĉ'a'n, sed kun feliĉ'a kor'o, ir'ant'a'n en si'a'n preĝ'ej'o'n, dum ĝi mem hav'as neni'a'n gvid'ant'a'n regul'ar'o'n, neni'a'j'n fest'o'j'n, neni'a'j'n mor'o'j'n!” 1
La gvid'ant'a regul'ar'o pov'as est'i don'at'a al la infan'o tut'e sen'de'pend'e de iu eduk'ad'o religi'a. Neces'as nur, ke la eduk'ad'o, gvid'ant'a regul'ar'o, fest'o'j kaj mor'o'j star'ig'it'a'j — don'u al infan'o'j cert'a'n vol'o'n, firm'a'n sci'o'n kaj konvink'o'n por la viv'o.
En Sovetio sen'religi'a eduk'ad'o don'as al la infan'o'j mult'e pli da ver'a'j viv'o-princip'o'j, ol pov'as don'i iu'j ajn instru'o'j de eklezi'ul'o'j divers'spec'a'j. Cert'a-senc'e tiu'j sovetiaj infan'o'j kresk'os kaj est'os laŭ vol'o, sci'o kaj konvink'o ver'a'j kaj ind'a'j hom'ar'an'o'j.
Al Ludovik'o Zamenhof infan'o kaj jun'ul'o tiu sci'o kaj tiu konvink'o mank'is kaj li'a vol'o ne mank'int'a konduk'is li'n al fals'a'j teori'o'j art'e'far'it'a'j, ideal'ist'a'j.
1 E. Privat, «Viv'o de Zamenhof», London, 1920, p. 175.
La ide'o'j de Zamenhof pri star'ig'o de pac'o anstataŭ ekzist'ant'a'j inter'lukt'o kaj batal'o ”inter hom'o'j, gent'o'j kaj soci-klas'o'j”
— hav'is cert'a'n parenc'ec'o'n kun ide'o'j simil'a'j, esprim'it'a'j de la grand'a rus'a verk'ist'o L. N. Tolstoj.
E. Privat skrib'is:
”Post bril'a novel'ist'a karier'o la riĉ'a graf'o konvert'iĝ'is al simil'a ideal'o pri kia Zamenhof jam viv'is de post infan'ec'o”. 1
Tolstoj sam'e kiel Zamenhof kompren'is la mal'bon'o'j'n de la nun'temp'a soci-ord'o. Tolstoj sam'e kiel Zamenhof ne sukces'is kompren'i la leĝ'o'j'n, kiu'j direkt'as progres'o'n de hom'a gent'o kaj soci'o. Serĉ'int'e el'ir'ej'o'n el la nun'temp'a mal'bon'o ili ambaŭ dron'is en teori'o'j ideal'ist'a'j.
Ambaŭ ism'o'j — tolstoj'an'ism'o kaj hom'ar'an'ism'o est'is protest'o'j kontraŭ la form'o'j de modern'a kultur'o, kontraŭ la sistem'o'j politik'a kaj ekonomi'a de la modern'a soci'o.
Sed al Zamenhof mank'is tiu'j kuraĝ'o kaj konsekvenc'o, kiu'j'n posed'is Tolstoj.
Tolstoj far'is energi'a'n al'vok'o'n por re'ven'o al la natur'a viv'o, por detru'o de la nun'temp'a kultur'o, por plen'a natur'a ĉes'ig'o de la hom'ar'o-ekzist'o.
Tolstoj ven'is ĝis la fin'a'j logik'a'j konklud'o'j. Li skrib'is:
”la hom'o'j ne hav'as rajt'o'n profit'i ne nur la fer'voj'o'j'n, vapor'o'n, elektr'o'n, telefon'o'n, fotografi'o'n, la sen'faden'a'n telegraf'o'n, sed eĉ la simpl'a'n prepar'ad'o'n de la fer'o kaj de la ŝtal'o, ĉar ĉiu'j ĉi perfekt'ig'o'j kaj invent'o'j est'as uz'at'a'j nur por star'ig'o de la pasi'o'j, por ĝu'o'j, diboĉ'ad'o kaj eksterm'ad'o de hom'o'j”. 2
1 E. Privat, «Viv'o de Zamenhof», London, 1920, p. 88.
2 EI la verk'o «Kred'u vi'n mem». en Esp.: L. N. Tolstoj «Pri la per'fort'o, milit'o kaj revoluci'o». Sofio 1928 p. 12.
Tolstoj esprim'is esenc'e reakci'a'n ideologi'o'n de la soci'o-klas'o'j ter'kultur'ist'a'j, kiu'j'n la rapid'a evolu'o de nun'temp'a'j produkt'ad-rimed'o'j ĵet'as en sen'el'ir'a'n, ĉiam pli progres'ant'a'n mizer'o'n kaj mal'esper'o'n.
Zamenhof rest'is ĉe mez'a'j pozici'o'j. Al fin'a'j konklud'o'j logik'a'j li ne ven'is kaj ne pov'is ven'i. Plen'a akcept'o de tolstoj'an'ism'o ja far'us tut'e ne neces'a, tut'e sen'util'a tut'a'n batal'ad'o'n de Zamenhof por la lingv'o komun'a. La mez'a'j pozici'o'j de Zamenhof rest'is tiu'j de la urb'a et'burĝ'ar'o, ne vid'ant'a re'ven'o'n al mastr'um'metod'o'j de antaŭ'industri'a epok'o, sed sam'temp'e sufer'ant'a pro prem'o kaj ekspluat'ad'o de la modern'a koncentr'iĝ'ant'a kaj ŝtat'iĝ'ant'a financ-kapital'o.
Tiu'j mez'a'j pozici'o'j pov'is produkt'i nur sen'form'a'n atend'o'n kaj esper'o'n ”ke iam ĉio ŝanĝ'iĝ'os kaj bon'iĝ'os”.
Tamen en la sen'form'a'j ideal'ist'a'j sopir'o'j de Zamenhof est'is io komun'a al tolstoj'an'ism'o. Tio'n atest'is la leter'o de Tolstoj mem, dat'it'a 27 Iv 1894. Li skrib'is:
”Mi vid'is mult'foj'e, kiel hom'o'j rilat'is mal'amik'e nur dank’al material'a mal'help'o je reciprok'a kompren'ad'o. La lern'ad'o de esperant'o kaj ĝi'a dis'vast'ig'o est'as sen'dub'e krist'an'a afer'o, kio est'as la ĉef'a kaj sol'a cel'o de la hom'a viv'o”.
La el'don'ej'o de Tolstoj'a'j verk'o'j ”Posrednik” konsekvenc'e al tiu'j parol'o'j ek'interes'iĝ'is pri esperant'o kaj decid'is organiz'i pli vast'a'n propagand'o'n por esperant'o.
Sed por la car'a reg'ist'ar'o est'is mal'agrabl'a eĉ la negativ'a kritik'o de la nun'temp'o, kiu'n don'is Tolstoj.
Ĝi rimark'is la inter'lig'o'n okaz'ont'a'n inter tolstoj'an'ism'o kaj esperant'ism'o. Sufiĉ'is publik'ig'i artikol'o'n de Tolstoj ”Kred'o kaj Prudent'o” en No 2 de ”La Esperant'ist'o”, 1895 j, por ke tiu gazet'o est'u en Ruslando por ĉiam mal'permes'it'a.
Tia'manier'e la unu'a prov'o pli intim'e inter'lig'i la ambaŭ mov'ad'o'j'n don'is grav'a'n bat'o'n al jun'a sen'fort'a ankoraŭ esperant'o.
Ebl'e tio est'is plu'a kaŭz'o, kial tiu inter'lig'o ne far'iĝ'is pli intim'a kaj pli fort'a.
Hom'o sincer'a, Zamenhof oft'e fiks'ad'is divers'a'j'n mank'o'j'n de la nun'a soci'a ord'o. Sed don'ant'e negativ'a'n kritik'o'n por tiu'j mank'o'j li ne kapabl'is far'i konkret'a'j'n pozitiv'a'j'n propon'o'j'n por ili'a for'ig'o.
Li vol'is, li cel'is don'i soci'a'n valor'o'n al si'a'j pens'o'j kaj parol'o'j. Dum la II Inter'naci'a Kongres'o Esperant'ist'a, (Genéve 1906 j.) li dir'is:
”Sen'kolor'a oficial'a parol'o est'us grand'a pek'o de mi'a flank'o. Mi ven'as al vi el land'o, kie nun mult'a'j milion'o'j da hom'o'j mal'facil'e batal'as pro liber'ec'o, pro la plej element'a hom'a liber'ec'o, pro la rajt'o'j de hom'o”.
Sed la lim'ig'it'a'j koncept'o'j de esperant'ism'o permes'is al li parol'i nur pri unu el la sekv'o'j kaj tut'e ne pri la kaŭz'o:
”Krom la batal'ad'o pur'e politik'a, kiu'n ni esperant'ist'o'j ne pov'as tuŝ'i, mi vid'as en tiu land'o batal'ad'o'n inter la gent'o'j”.
Zamenhof bon'e parol'is pri:
”Ar'o da abomen'ind'a'j krim'ul'o'j, kiu'j per divers'a'j plej ruz'a'j kaj plej mal'nobl'a'j rimed'o'j, per amas'e dis'sem'at'a'j mensog'o'j kaj kalumni'o'j art'e kre'as terur'a'n mal'am'o'n inter unu'j gent'o'j kaj ali'a'j”.
Sed li ne trov'is vort'o'j'n neces'a'j'n por klar'ig'i la motiv'o'j'n, kial tiu'j mensog'o'j kaj kalumni'o'j est'as dis'sem'at'a'j. Li atest'as, ke:
”Ni ne kred'as, ke neŭtral'a fundament'o far'os el la hom'o'j anĝel'o'j'n”... . kaj tamen li fin'as per esprim'o de esper'o, ke tiu fundament'o ”for'ig'os almenaŭ la grand'a'n amas'o'n de tiu'j best'aĵ'o'j kaj krim'o'j”.
Tamen eĉ tiu esper'o, mal'akcept'ant'a nur la mal'bon'o'n de la nun'temp'o, est'is mal'agrabl'a kaj ne'akcept'ebl'a por tiu'j, kiu'j ven'is al esperant'o kun ali'a'j mal'pli ideal'ist'a'j ide'o'j kaj koncept'o'j. Ili solidar'iĝ'is en si'a rilat'o al ide'o'j kun la car'a reg'ist'ar'o, persekut'ant'a pro sam'a'j koncept'o'j la tolstoj'an'ism'o'n.
Tiu'j person'o'j kaj inter ili la ĉef'a — markiz'o de Beaufront — jezuit'o kaj obskur'ant'ul'o, si'a'temp'e insist'is pri tio, ke per help'o de la ”Deklaraci'o pri Esperant'ism'o”, akcept'it'a de la Bulonj'a Kongres'o en la j. 1905, est'u mal'permes'at'a'j ĉiu'j ”esper'o'j kaj rev'o'j, kiu'j'n tiu aŭ ali'a esperant'ist'o lig'as kun la esperant'ism'o”.
Zamenhof vol'ant'a est'i sincer'a — ne pov'is akcept'i tiu'j'n postul'o'j'n. Li deklar'is al la II Kongres'o Esperant'ist'a:
”Se ni'n, la unu'a'j'n batal'ant'o'j'n por esperant'o, oni dev'ig'os, ke ni evit'u en ni'a ag'ad'o ĉio'n ide'a'n, ni indign'e dis'ŝir'os kaj brul'ig'os ĉio'n, kio'n ni skrib'is por esperant'o. Ni ek'kri'os: kun tia esperant'o, kiu dev'as serv'i ekskluziv'e nur al cel'o'j de komerc'o kaj praktik'a util'ig'o, ni vol'as hav'i neni'o'n komun'a'n”.
La sam'o'n li ripet'is ĉe la fin'o de si'a parol'ad'o dum la III Universal'a Kongres'o de Esperant'o (Cambridge 1907 j.).
”Viv'u Esperant'o, sed antaŭ ĉio viv'u la cel'o kaj la intern'a ide'o de la esperant'ist'ar'o, viv'u la frat'ec'o de la popol'o'j, viv'u ĉio, kio romp'as la mur'o'j'n inter la gent'o'j”.
Ĝis la fin'o de si'a viv'o mem Zamenhof sufer'is grand'a'n batal'o'n inter si'a'j rev'o'j — ideal'o'j kaj la real'a viv'o.
Li kompren'is ne'sufiĉ'ec'o'n de si'a'j propon'o'j, sed li ne sci'is kia'manier'e ili'n vast'ig'i kaj fort'ig'i.
Jam dum la mond'milit'o en ”Al'vok'o dediĉ'it'a al la eventual'e okaz'ont'a ’Kongres'o por neŭtral'a hom'a religi'o’ li projekt'is ”star'ig'o'n de neŭtral'e-hom'a etik'a regul'ar'o” 1 .
Ebl'e en tiu regul'ar'o li est'us pli vast'e kaj pli klar'e dis'volv'int'a si'a'j'n soci-politik'a'j'n ideal'o'j'n.
Tamen la mort'o ven'int'a kaj long'e daŭr'int'a Eŭrop'a milit'o mal'help'is al real'ig'o de tiu fin'plan'o de Zamenhof.
Zamenhof unu'ig'is en si'a mens'o du ide'o'j'n: 1) de raci'a lingv'o inter'naci'a kaj 2) de cert'a politik'e-filozofi'a princip'ar'o por solv'i la problem'o'n de gent'a inter'batal'o.
Li bril'e sukces'is ĉe si'a ide'o unu'a. Li mal'sukces'is en la du'a.
Sed li'a si'n'don'o kaj li'a pret'ec'o ofer'i por si'a'j ide'o'j ĉio'n al li kar'a'n kaj si'a'n person'ec'o'n mem rest'as ekster iu ajn dub'o.
Li hav'is neniom da glor'am'o person'a. Volont'e li kaŝ'is si'a'n person'o'n ĉiu'okaz'e, kiam tio est'is util'a por li'a'j ide'o'j, kaj eĉ ĉiam, kiam tio est'is ebl'a.
La raport'o prezent'it'a en la j. 1900 al la ”Kongres'o de la Franc'a Societ'o por progres'ig'o de scienc'o'j” est'is verk'it'a de li.
Tamen ĝis la j. 1910 li neniel deklar'is si'n aŭtor'o de tiu si'a'temp'a ĉef'verk'o en la pri'mond'lingv'a literatur'o.
Nur dum la Washingtona Kongres'o (1910 j.) li konfes'is por tiu ĉi raport'o si'a'n aŭtor'ec'o'n.
Tiu'j tendenc'o'j kaŝ'i si'a'n person'ec'o'n kresk'is ĉe Zamenhof kun la jar'o'j, des pli ke li'a oficial'a situaci'o de la aŭtor'o de rapid'e
1 E. Privat ”Viv'o de Zamenhof”, London, 1920 j. p. 179.
vast'iĝ'ant'a nov'a lingv'o ĝen'is li'n kaj mal'help'is al li liber'e parol'i kaj agit'i por plej kar'a'j al li rev'o'j, por li'a'j erar'a'j, sed ĉiu'okaz'e bon'intenc'a'j ideal'o'j de soci'a re'konstru'o.
Dum la V Kongres'o Esperant'ist'a en Barcelono (1909 j.) li dir'is:
”La mond'o vid'as en mi ĉiam la natur'a'n reprezent'ant'o'n de la an'ar'o esperant'ist'a... Fort'e mi dezir'us for'rifuz'i mi'a'n por mi tro turment'a'n rol'o'n”.
Ĉe la 25-jar'a jubile'o de Esperant'o dum la 8-a Kongres'o Esperant'ist'a en Krakow Zamenhof fin'e deklar'is:
”Permes'u al mi, ke mi fin'e for'met'u de mi mi'a'n rol'o'n. La nun'a kongres'o est'as last'a, en kiu vi vid'as mi'n antaŭ vi: post'e, se mi pov'os ven'i al vi, vi ĉiam vid'os mi'n nur inter vi”.
Li prav'ig'is si'a'n ag'o'n per tio, ke mult'a'j ne aprob'ant'a'j li'a'n person'o'n aŭ li'a'j'n politik'e-filozofi'a'j'n princip'o'j'n — mal'aprob'as pro tiu kaŭz'o esperant'o'n.
Zamenhof esper'is, ke liber'ig'it'a de iu oficial'a mov'ad'o'n reprezent'ant'a rol'o, li pov'os ankoraŭ pli si'n'don'e serv'i al si'a ide'ar'o, parol'i pri ĝi kaj sen'ĝen'e serĉ'i la ebl'a'j'n kurac'il'o'j'n por la ekzist'ant'a'j soci'a'j mal'san'o'j.
Sed li mal'sukces'is.
Antaŭ la komenc'o de la X-a Kongres'o Esperant'ist'a en Parizo eksplod'is mond'milit'o. Zamenhof eĉ ne sukces'is pri'diskut'i kun si'a'j amik'o'j-sam'pens'ul'o'j la ”Deklaraci'o'n pri Hom'ar'an'ism'o», publik'ig'it'a'n en la j. 1913.
E. Prival en si'a verk'o ”Viv'o de Zamenhof” rakont'as, ke tuj post fin'o de mond'milit'o Zamenhof rev'is kun'vok'i ”kongres'o'n por neŭtral'e-hom'a religi'o”.
Sed la mond'milit'o daŭr'is kaj ŝajn'e ne hav'is fin'o'n. Sur Ia prepar'it'a manuskript'o — al'vok'o por tiu kongres'o Zamenhof inter'sekv'e skrib'is ke la kongres'o okaz'os en urb'o svis'a:
”en last'a'j tag'o'j de decembr'o 1916”, post'e «en la unu'a'j tag'o'j de aŭgust'o 1917”, kaj fin'fin'e kun man'o trem'ant'a'j: ”post la fin'o de la milit'o”.
Por Zamenhof la kaŭz'o'j de mond'milit'o rest'is ne kompren'it'a'j. Li ankaŭ ĉe la fin'o de si'a viv'o kapabl'is pens'i nur pri lingv'o neŭtral'a kaj religi'o neŭtral'a. Sed, ne penetr'int'e en la esenc'a'j'n kaŭz'o'j'n de modern'a kapital'ism'o kaj imperialism'o, Zamenhof jam bon'e antaŭ'vid'is, ke la rezultat'o de tiu milit'o est'os nul'a, ke ĝi fin'iĝ'os per simpl'a flik'ad'o de la antaŭ'milit'a'j ŝtat'lim'o'j.
La ”leter'o al diplomati'o”, skrib'it'a dum la pask'o 1915, est'is li'a cign'o-kant'o.
Li si'n turn'is ne al popol'o'j, sed al la formal'a'j reprezent'ant'o'j de tiu'j popol'o'j — al diplomat'o'j.
Firm'a kaj klar'e-pens'a mens'o de Zamenhof, tiel alt'e taks'int'a la rol'o'n de kolektiv'ism'o ĉe kre'ad'o de nov'a lingv'o, jam ĉes'is kred'i al kre'a'j fort'o'j de hom-mas'o'j ĉe solv'ad'o de problem'o'j soci'a'j. Zamenhof, las'int'a tiu'n sent'o'n kolektiv'ism'a'n, traf'is en plej sen'esper'a'n situaci'o'n.
Mank'is al li'a'j propon'o'j firm'ec'o. Mank'is al Zamenhof kred'o pri real'ig'ebl'o de li'a'j propon'o'j.
Anstataŭ iu'j klar'a'j kaj cert'a'j kurac'il'o'j por for'ig'i la mal'bon'aĵ'o'j'n de la nun'temp'a soci'o — li pov'is far'i nur kelk'a'j'n sugest'o'j'n paliativ'a'j'n.
La ”Leter'o al Diplomati'o” en'hav'as nur unu sol'a'n postul'o'n, ke post milit'o est'u deklar'it'e, ke ĉiu land'o ”moral'e kaj material'e plen'e aparten'as al ĉiu'j si'a'j fil'o'j”. Li insist'is ke grav'a jam est'us rezult'o de la milit'o, se anstataŭ naci'a'j nom'o'j de la ŝtat'o'j al ili est'os don'at'a'j nom'o'j geografi'a'j (ekz. Peterburgio, Berlinio, Parizi'o).
Ankaŭ tiu'j sen'kulp'a'j propon'o'j rest'is ne akcept'ebl'a'j por la diplomat'o'j dum pac'a'j konferenc'o'j post'milit'a'j.
Nur en Sovet-Uni'o est'is post la milit'o real'ig'it'a plen'a kaj absolut'a egal'ec'o de naci'o'j kaj lingv'o'j. En la land'o'j venk'int'a'j la naci'a kaj lingv'a problem'o est'is neniel solv'it'a.
Zamenhof mort'is la 14 de april'o de 1917 j. Li'a'j ideal'ist'a'j rev'o'j kaj esper'o'j fakt'e montr'iĝ'is mort'nask'it'a'j jam pli fru'e, la
1 VIII 14, ĉe la unu'a'j kanon'paf'o'j, komenc'int'a'j la mond'milit'o'n.
Talent'a infan'o kaj jun'ul'o L. L. Zamenhof est'is fort'e impres'it'a de la inter'gent'a batal'ad'o en li'a nask'o-urb'o Bialystok kaj li'a nask'o-land'o Poli'o. La lingv'o'kapabl'o'j, kiu'j'n li hered'is de si'a poliglot'a patr'o, konduk'is li'a'n inspir'o'n al la ide'o mond-lingv'a, kiu li'a'opini'e pov'us mild'ig'i tiu'n inter'gent'a'n mal'am'o'n.
Persist'e kaj sen'inter'romp'e li labor'is por praktik'e solv'i tiu'n problem'o'n. Tiu persist'ec'o kaŭz'is, ke li, ne stud'int'a special'e filologi'o'n kaj lingv'o'scienc'o'n, modest'a praktik'ant'a kurac'ist'o, sukces'is solv'i la problem'o'n mond'lingv'a'n kun tia profund'ec'o, kiu'n antaŭ li kaj post li el'montr'is nek unu esplor'ant'o tiu'kamp'a.
Zamenhof mem skrib'is en si'a leter'o pri de'ven'o de esperant'o al N. Borovko:
”La ide'o, al kies efektiv'ig'o mi dediĉ'is mi'a'n tut'a'n viv'o'n, aper'is ĉe mi en plej jun'a infan'ec'o kaj de tiu ĉi temp'o neniam mi'n for'las'ad'is: mi viv'is kun ĝi kaj eĉ ne pov'as imag'i mi'n sen ĝi”. 1
1 ”Lingv'o Inter'naci'a”, Upsal'a, 1896, NN 6–7.
La fort'a prem'o, kiu'n kaŭz'is tiu ide'o sur la tut'a'n organism'o'n kaj psikologi'o'n de Zamenhof montr'iĝ'as en la poezi'o ”Mi'a pens'o”, verk'it'a ankoraŭ antaŭ la publik'ig'o de la Zamenhofa projekt'o inter'naci'lingv'a:
”Mi'a pens'o kaj turment'o
kaj dolor'o'j kaj esper'o'j!
Kiom de mi en silent'o
Al vi ir'is jam ofer'o'j!
Kio'n hav'is mi plej kar'a'n
La jun'ec'o'n mi plor'ant'a
Met'is mem, sur la altar'o'n
De la dev'o ordon'ant'a!”
La leter'o al N. Borovko rakont'as, kia'manier'e iom post evolu'is la ide'o'j mond'lingv'a'j de Zamenhof.
Dum si'a jun'aĝ'o Zamenhof rev'is pri akcept'o de lingv'o inter'naci'a.
Tamen baldaŭ li kompren'is ke tiu'okaz'e ”ni hav'us nur lingv'o'n inter'naci'a'n por pli alt'a'j klas'o'j de la societ'o”. 1 Li ek'kompren'is cert'e'grad'a'n klas'a'n karakter'o'n de la est'ont'a lingv'o inter'naci'a kaj star'ig'is princip'o'n ”facil'ec'o de la lingv'o por ne'kler'ul'o'j”. 2 Komenc'e li vol'is kre'i mal'long'a'j'n el'parol'ebl'a'j'n liter'kun'iĝ'o'j'n: ab, aba, ac'a, ad'a.... al kiu'j li vol'is don'i rol'o'n de la vort'o'j en nov'a lingv'o. Antaŭ unu jar'cent'o la sam'a'j'n ide'o'j'n esprim'is unu el la pionir'o'j de la mond'lingv'o J. P. de Ria 3 .
Rus'a'j vort'o'j ”ŝvejcarskaja” kaj ”parikmaĥerskaja” kaŭz'is, ke Zamenhof ek'kompren'is la rol'o'n simpl'ig'a'n de prefiks'o'j kaj sufiks'o'j, kiu'j mal'ampleks'ig'as la fundament'a'n vort'ar'o'n de la lingv'o.
La evolu'o de la pens'o Zamenhofa en'ten'is la tut'a'n evolu'o'n kaj la tut'a'n ide'ar'o'n de la hom'ar'a pens'o, kiu'n produkt'is du'cent'kvin'dek-jar'a serĉ'ad'o de la lingv'o universal'a.
1 ”Fundament'a Krestomati'o” p. 299.
2 ”Fundament'a Krestomati'o” p. 308.
3 J. P. de Ria de Baulmes en Suiss ”Palais de soixante quatre fenetres éclairent au Dictionnaire universel” Petersburg, 1788.
La kaŭz'o'j de sukces'o Zamenhofa est'is tio, ke li unu'a sukces'is sub'met'i si'a'n lingv'o-sistem'o'n al tiu'j postul'o'j-premis'o'j, sen kiu'j lingv'o inter'naci'a ne pov'us ekzist'i. Li'n antaŭ'ir'int'a'j pionir'o'j de la lingv'o inter'naci'a sukces'is solv'ad'i nur po unu aŭ po du el la premis'o'j neces'a'j.
Franc'a filozof'o Descartes, unu el la plej fru'a'j pionir'o'j de la ide'o, jam konsider'is kiel mem-kompren'ebl'a'n unu'a'n el tiu'j premis'o'j.
En si'a leter'o al abat'o Mersenne, dat'it'a la 20 XI 1629, li skrib'is:
”Tia lingv'o hav'us nur unu sistem'o'n de konjugaci'o, de deklinaci'ad'o kaj de vort'deriv'ad'o. Ĝi tut'e ne en'hav'us form'o'j'n mal'regul'a'j'n, kiu'j aper'as pro kutim'o kripl'ig'ad'i lingv'o'n. La konjugaci'o kaj vort'deriv'ad'o okaz'us kun help'o de prefiks'o'j kaj sufiks'o'j, al'don'at'a'j al la fundament'a'j radik'o'j. Tiu'j prefiks'o'j kaj sufiks'o'j trov'iĝ'us en la ĝeneral'a vort'ar'o. Hom'o'j mal'mult'e eduk'it'a'j, per help'o de tiu vort'ar'o facil'e ek'uz'os en daŭr'o de ses monat'o'j simil'a'n lingv'o'n”. 1
Tiu postul'o de gramatik'o facil'a far'iĝ'is post Descartes ĝeneral'e akcept'it'a de ĉiu'j projekt'ant'o'j de art'e'far'it'a'j lingv'o'j.
Ĝi ankaŭ difin'is la gramatik'a'n struktur'o'n de esperant'o.
La sekv'ant'a du'a postul'o est'is klar'e formul'it'a nur en la j.
1855 de franc'a filozof'o Charles Renouvier, kiu asert'is ke ”lingv'o universal'a dev'as est'i filozofi'a laŭ si'a program'o kaj empiri'a — laŭ si'a vort'ar'o, t. e. ĝi'a program'o dev'as si'n baz'i
1 R. Descartes. ”Œuvres completes” Par'is, 1897, Édition Cerf. t. I, p. 76.
sur logik'a analiz'o de pens'ad'o, kaj ĝi'a vort'ar'o dev'as est'i tir'it'a el la lingv'o'j viv'ant'a'j”. 1 Simil'a'j ide'o'j pri nepr'a inter'naci'ec'o de la element'o'j universal'lingv'a'j tamen ne far'iĝ'is ĝeneral'e akcept'it'a'j. Kelk'a'j projekt'o'j de lingv'o universal'a, baz'it'a'j sur la princip'o'j esprim'it'a'j de Renouvier, rest'is tut'e ne rimark'it'a'j kaj sen sub'ten'o.
Nur Zamenhof, aper'ig'int'a dum la j. 1887 lern'o'libr'o'j'n de si'a projekt'o, fakt'e unu'a pli vast'e dis'kon'ig'is kaj real'e aplik'is la princip'o'n de inter'naci'ec'o.
En la antaŭ'parol'o al si'a unu'a lern'o'libr'o Zamenhof montr'is klar'a'n kompren'o'n de tiu postul'o kaj don'is ĝust'a'n analiz'o'n de la antaŭ'ir'int'a'j projekt'o'j inter'naci'lingv'a'j:
”Ĉiu'j ĉi prov'o'j prezent'is ĉu sign'ar'o'n por la neces'a'j element'a'j esprim'o'j, ĉu akcel'is simpl'ig'o'n de la gramatik'o, kaj anstataŭ'o'n de la natur'a'j vort'o'j per ali'a'j arbitr'a'j ... Prov'o'j de tiu du'a kategori'o est'is cert'a'j lingv'o'j, sed ili en'hav'is neni'a'n ’inter'naci'ec'o'n’ ” 2 .
Sam'lok'e li konstat'is:
por ke sukces'u tia'j prov'o'j mank'as kaj ĉiam mank'os ”ebl'o de inter'konsent'o” inter hom'o'j mal'sam'e pens'ant'a'j.
En la jar'o 1878 la lingv'o ŝajn'is fin'pret'a. La 5-an de decembr'o tiu'jar'e Zamenhof, last'klas'a gimnazi'an'o, fest'is kun kelk'a'j si'a'j kamarad'o'j-sam'pens'ant'o'j nask'iĝ'o'n de la nov'a ”Lingv'e Universal'a”. Komenc'ant'e stud'o'j'n en Universitat'o li dev'is
1 Ch. Renouvier. ”La revu'e philosophique et religieuse”. Par'is, t. II p. 5685 (Aout 1855).
2 Dro Esperant'o, ”Me√ dunarodnij jazik—Unu'a lern'o'libr'o (por rus'o'j), Warszawa, 1887. pp. 56 (La Zamenhofa traduk'o de la sam'a fraz'o en ”Fundament'a krestomati'o” est'as pli arkaik'a kaj en'hav'as plu'a'j'n rus'ism'o'j'n).
trans'don'i si'a'n projekt'o'n al la patr'o por ke tiu ĝi'n konserv'u ĝis la fin'o de Ludovik'a'j Universitat-stud'o'j.
La patr'o, ne'kompren'ant'a ide'o'j'n de si'a fil'o kaj ili'n ne simpati'ant'a, brul'ig'is la verk'o'n 1 .
En la j. 1881, kiam L. L. Zamenhof tio'n ek'sci'is, li kuraĝ'e ek'labor'is por prepar'i nov'a'n lern'o'libr'o'n de Universal'a lingv'o.
Post la j. 1881 kaj ĝis la j. 1887 Zamenhof ne ĉes'is ŝanĝ'i kaj modif'i la lingv'o'n — konform'e al tiu'j eksperiment'o'j, kiu'j'n li far'is kun ĝi, kiel traduk'ist'o kaj verk'ist'o.
En leter'o al N. Borovko, Zamenhof skrib'is:
”dum ses jar'o'j mi labor'is perfekt'ig'ant'e kaj prov'ant'e la lingv'o'n, kvankam en la j. 1878 al mi ŝajn'is ke la lingv'o jam est'as tut'e pret'a”.
Tiu persist'ec'o help'is al plu'a progres'o de la verk'o Zamenhofa. For'est'is rapid'ec'o simil'a al la lingv'o-kre'a labor'o de Schleyer — aŭtor'o deVolapük, kiu fakt'e skiz'is la lingv'o'n dum unu nokt'o sen'dorm'a, kaj ĝi'n fin'prepar'is en daŭr'o de kelk'a'j monat'o'j 2 .
Nur du labor'ant'o'j sur la kamp'o mond'lingv'a el'montr'is la sam'a'n persist'ec'o'n kiel Zamenhof: J. Sudre 3 — aŭtor'o de Solresol dum la jar'o'j 1817–1862, kaj C. Letellier 4 , prepar'int'a dum la jar'o'j 1852–1886 4 volum'o'j'n dik'eg'a'j'n.
Tamen tiu'j pionir'o'j de la ide'o sci'is kaj sukces'is real'ig'i nur la postul'o'n unu'a'n pri facil'ec'o de la gramatik'o.
En leter'o al N. Borovko Zamenhof asert'as ke, tiel long'daŭr'e eksperiment'ant'e kun si'a lingv'o, li fin'e trov'is kaj ek'sent'is ”spirit'o'n de la lingv'o”. Cert'e tem'is ne pri iu spirit'o sed pri
1 E. Privat ”Viv'o de Zamenhof”. London, 1920. pp 58, 65.
2 R. Kniele, ”Das erste Jahrzehnt des Weltsprache Volapük”, Ueberlinger B.
1889. p. 4.
3 J. Sudre, ”Langue musicale universelle”, Par'is, 1866.
4 C. L. A. Letellier, ”Cours Complet de langue universelle”. Caen, 1852–55, 4 vol.
trov'o, cert'e'grad'a kutim'a ek'uz'o de la lingv'a'j form'o'j plej oportun'a'j, simpl'a'j kaj kompren'ebl'a'j.
Rezult'e li pov'is en raport'o al la Kongres'o de Franc'a societ'o por progres'ig'o de Scienc'o'j (en 1900) fier'e deklar'i, ke li ĉio'n pri'pens'is, ke li est'as cert'a pri la form'o'j kaj voj'o'j de en'konduk'o de la Lingv'o Inter'naci'a:
”Jes ni pov'as antaŭ'vid'i, kia lingv'o est'os inter'naci'a, ni pov'as tio'n ĉi antaŭ'vid'i kun plen'a preciz'ec'o kaj cert'ec'o, sen ia ombr'o da dub'o”. 1
Raport'o de Henry Phillips, prezent'it'a al la Amerik'a filozofi'a societ'o, serioz'e esplor'ant'a la teori'a'j'n premis'o'j'n por en'konduk'o de lingv'o inter'naci'a, tut'e prav'e konstat'is, ke ”la princip'o'j, sur kiu'j ĝi (la Lingv'o Inter'naci'a de D-ro Zamenhof) est'as fond'it'a, est'as en la tut'o mal'erar'a'j”. 2
Zamenhof inter'ali'e sukces'is tre praktik'e solv'i la problem'o'n pri facil'ec'o kaj tuj'a uz'ebl'ec'o de la lingv'o (”sen'de'pend'e de tio — ĉu la mond'o ĝi'n akcept'os aŭ ne”).
Ekster la facil'a kaj simpl'a gramatik'o — Zamenhof en'konduk'is ankoraŭ unu plu'a'n nov'aĵ'o'n. En la unu'a lern'o'libr'o li skrib'is:
”Mi en'konduk'is plen'a'n dis'membr'ig'o'n de la element'a'j koncept'o'j (ide'o'j), kiu'j est'as esprim'at'a'j per mem'star'a'j vort'o'j. La tut'a lingv'o konsist'as ne el gramatik'e ŝanĝ'at'a'j form'o'j de divers'a'j vort'o'j, sed el vort'o'j ne'ŝanĝ'ebl'a'j”. 3
Per tiu dis'membr'ig'o de la lingv'o'element'o'j Zamenhof don'is
1 ”Al'don'o al la du'a libr'o de la Lingv'o Inter'naci'a”, Varsovio 1888, p. 3.
2 ”Fundament'a Krestomati'o”, p. 286.
3 Zamenhof'an iom arkaik'a'n traduk'o'n de tiu fraz'o vid'u en ”Fundament'a Krestomati'o”, p. 248.
al nov'a lingv'o karakter'o'n aglutin'a'n. Tamen li neni'e uz'is tiu'n termin'o'n kaj, ne est'ant'e filolog'o, ebl'e eĉ ne ĝust'e prezent'is al si la aglutin'a'n karakter'o'n de la tatar-turk'a'j lingv'o'j.
Tiu special'a karakter'o de esperant'o, facil'ig'ant'a ĝi'a'n stud'o'n kaj uz'o'n, est'is mult'e pli mal'fru'e konstat'it'a de la akademi'an'o N. J. Marr — aŭtor'o de tiel nom'at'a jafet'id'a lingv'o'teori'o.
En tiu punkt'o la profund'a lingv'o'pens'o de Zamenhof real'ig'is ide'o'n esprim'it'a'n jam antaŭ du jar'cent'o'j.
Bernard Lamy — unu el post'sekv'ant'o'j de Descartes rakont'as, ke la kon'at'a vojaĝ'ist'o-esplor'ant'o Jaques Thevenot, kon'at'iĝ'int'e kun la mir'ind'a facil'ec'o de la tatar'lingv'a struktur'o, — propon'is por facil'ig'i stud'o'n de la ekzist'ant'a'j natur'a'j lingv'o'j — modif'i ili'a'n gramatik'o'n laŭ la model'o de la lingv'o tatar'a (t. e. lingv'o aglutin'a) 1 .
Kiel konsekvenc'e obe'is Zamenhof al tiu, mem'star'e de li trov'it'a, princip'o aglutin'a — montr'as rakont'o de prof. E. Boirac, ke la vort'o'n ”edz'in'o” (pren'it'a el vort'kombin'o Kron'princ'edz'in'o konform'a al la german'a ”Kronprinzessin”) Zamenhof dis'membr'ig'is je du vort'o'j mem'star'a'j: ”edz'o” kaj ”in'o” 2 .
Est'as not'ind'e ke Zamenhof penetr'int'a kun mir'ind'a klar'ec'o kaj profund'ec'o en la esenc'o'n de la problem'o inter'naci-lingv'a, rest'is ĝis la fin'o mem sufiĉ'e ne kompetent'a pri la lingv'o'scienc'o ĝeneral'a. Li'a'j sci'o'j kaj koncept'o'j tiu'rilat'a'j ne lev'iĝ'is
1 Bemard Lamy ”La réthorique ou l’art de parler”, Par'is (1 édition 1670) t. I, ch. 9.
2 Oficial'a Gazet'o Esperant'ist'a, Par'is, Decembr'o 1913, p. 144.
super la mez'a nivel'o de skolastik'a hind'o-eŭrop'a lingv'o'scienc'o.
La progres'em'a'n, ekzempl'e, tendenc'o'n de la lingv'o'j modern'a'j riĉ'iĝ'i per form'o'j inter'naci'a'j — li pens'is ebl'a mal'help'i per akcept'o de lingv'o help'a inter'naci'a.
En Unu'a libr'o (p. 4) li skrib'is, ke pro stud'ad'o de lingv'o'j fremd'a'j ”la lingv'o'j est'as ĝen'at'a'j en si'a mem'star'a evolu'o, ili prunt'as neces'a'j'n esprim'o'j'n kaj vort'o'j'n el fremd'a'j lingv'o'j”.
La sam'a'j'n argument'o'j'n li ripet'is en si'a raport'o prezent'it'a en la j. 1900 al la kongres'o de Franc'a Societ'o por progres'ig'o de scienc'o'j.
En tiu raport'o konsider'o'j'n, ke lingv'o'j kaj parol'o'j ”de'pend'as de la klimat'o, hered'ec'o, kruc'iĝ'ad'o de ras'o'j, histori'a'j kondiĉ'o'j”, Zamenhof nom'is ”instru'it'a'j parol'o'j, sen'en'hav'a, pseŭdo-scienc'a babil'ad'o, kiu hav'as neniu'n senc'o'n”. 1 Li ne sukces'is supr'e'n'lev'i si'n ĝis kompren'o, ke la lingv'o est'as sen'dub'a produkt'o de la bezon'o'j kaj de ekonomi'a'j kondiĉ'o'j. Tial li ĉiam em'is tro'ig'i la rol'o'n de la lingv'o, konjekt'ant'e, ke ĝi pov'as hav'i mem'star'a'n sen'de'pend'a'n funkci'ad'o'n.
En la analiz'o de la pas'int'o kaj antaŭ'vid'o de la est'ont'o Zamenhof ripet'is nur la ĝeneral'a'j'n fraz'o'j'n de la bibli'a legend'o pri Babilona tur'o kaj de la skolastik'a lingv'o'scienc'o. En si'a parol'ad'o dum la I-a Bulonj'a s. M. Kongres'o (1905 j.) Zamenhof dir'is:
”En la plej mal'proksim'a antikv'ec'o la hom'a famili'o dis'iĝ'is kaj ĝi'a'j membr'o'j ĉes'is kompren'i unu la ali'a'n”.
La ide'o'j de modern'a'j lingv'o-teori'o'j, intim'e lig'ant'a'j la lingv'o'evolu'o'n kun la tut'a histori'o de hom'a materi'a kultur'o, prav'ig'ant'a'j la praktik'a'j'n postul'o'j'n-premis'o'j'n por Lingv'o Inter'naci'a, star'ig'it'a'j'n de Zamenhof, rest'is por li fremd'a'j.
1 ”Fundament'a Krestomati'o”, p. 277.
Rest'is ĉe li iom da individualism'o, da person'ec'a ideal'ism'o, ĉar li firm'e kred'is, ke ”kre'ad'o de plen'a en ĉiu'j rilat'o'j taŭg'a kaj viv'pov'a lingv'o postul'as special'a'n talent'o'n kaj inspir'o'n”. 1
1 ”Fundament'a Krestomati'o”, p. 305.
Malgraŭ tiu'j koncept'o'j individu'ism'a'j mens'o de Zamenhof trov'is lok'o'n dec'a'n por la kolektiv'a kre'o'pov'o de la adept'o'j de si'a ide'o.
Jam en la ”Al'don'o al la Du'a libr'o de Lingv'o Inter'naci'a”
(pp. 6, 7) trov'iĝ'as tia'j esprim'o'j profund'e-pens'a'j:
”Mi ne hav'is la intenc'o'n el'don'i aŭtor'e plen'a'n vort'ar'o'n kaj kre'i laŭ mi'a person'a plaĉ'o la tut'a'n lingv'o'n de l’kap'o ĝis la pied'o'j...
Unu hom'o tie pov'as est'i nur iniciator'o sed ne kre'ant'o. Lingv'o Tut'mond'a dev'as est'i pret'ig'at'a paŝ'o post paŝ'o per la kun'ig'it'a labor'ad'o de la tut'a civiliz'it'a mond'o...
...Komun'a fundament'o por la L. I. dev'as est'i mi'a unu'a broŝur'o (”Lingv'o Inter'naci'a. Antaŭ'parol'o kaj plen'a lern'o'libr'o”) ... Ĉio ceter'a dev'as est'i kre'at'a de la hom'a societ'o kaj de la viv'o, tiel kiel ni vid'as en ĉiu el la viv'ant'a'j lingv'o'j”.
En la sam'a broŝur'o (p. 9) li prav'ig'as tiu'n asert'o'n, argument'ant'e per la histori'a spert'o de la lingv'o'j natur'a'j:
”Mult'a'j tim'os, ke dank'e tiu'n vast'a'n liber'ec'o'n la lingv'o inter'naci'a baldaŭ dis'fal'os en mult'a'j mal'sam'a'j lingv'o'j, sed kiu kon'as iom la histori'o'n de la lingv'o'j tiu kompren'os, ke tiu tim'o est'as tut'e sen'fond'a, ĉar ni ĉiu'j labor'os sur tiu fundament'o... tiu fundament'o hav'os en la lingv'o inter'naci'a tia'n sam'a'n signif'o'n, kiu'n en ĉiu lingv'o hav'is tiu lingv'a material'o, kiu est'is en ĝi en la komenc'o de regul'a skrib'a literatur'o....
nov'a'j vort'o'j est'is kre'at'a'j unu post unu laŭ la kresk'ant'a bezon'o, kaj malgraŭ tio, ke ili est'is kre'at'a'j dis'e de mal'sam'a'j person'o'j, sen ia konduk'ant'o aŭ leĝ'don'ant'o la lingv'o ne sol'e ne dis'divid'iĝ'is, sed kontraŭ'e ĝi ĉiam pli unu'form'iĝ'is, la dialekt'o'j kaj provincialism'o'j iom post iom perd'iĝ'is, antaŭ la for'iĝ'ant'a komun'a literatur'a lingv'o”...
Firm'a akcept'o de tiu'j gvid'ide'o'j permes'is al Zamenhof sam'lok'e klar'e kaj ĝust'e antaŭ'dir'i la voj'o'j'n, kiu'j'n sekv'os la Lingv'o Inter'naci'a, elekt'ant'e el divers'a'j form'o'j — iu'j'n form'o'j'n unu'ec'a'j'n — ĝeneral'e akcept'ot'a'j'n:
”Ĉar la lingv'o inter'naci'a pli de'pend'as de la vol'o de l’hom'o'j ol de ali'a'j kondiĉ'o'j, — tiu proces'o de unu'form'iĝ'ad'o ir'os en ĝi mult'e pli rapid'e.
”La vort'o'j kre'it'a'j mal'feliĉ'e baldaŭ perd'iĝ'os, kaj la vort'o'j feliĉ'e kre'it'a'j rest'os kaj en'ir'os en la lingv'o'n, la vort'o'j egal'e feliĉ'e kre'it'a'j sed mal'egal'e son'ant'a'j kelk'a'n temp'o'n batal'os inter si kiel sinonim'o'j, sed jam post mal'long'a temp'o ni vid'os, ke unu el tiu'j form'o'j est'as uz'at'a pli oft'e ol ĉiu'j ali'a'j form'o'j — kaj baldaŭ la unu'a form'o el'puŝ'os ali'a'j'n form'o'j'n”.
Tiu ide'o pri evolu'o de la Lingv'o Inter'naci'a sur baz'o de kolektiv'a uz'ad'o sen'de'pend'e de iu apart'a person'o est'is neniam de iu antaŭ Zamenhof esprim'it'a. Aŭtor'rajt'o pri tiu ide'o aparten'as ekskluziv'e al Zamenhof kaj ĝust'e tiu princip'o, kiel ni nun vid'as kaj kompren'as, antaŭ'difin'is progres'o'n kaj prosper'o'n de la afer'o inter'naci'lingv'a.
Kiel la ĉef'a'n kaŭz'o'n de Volapük-pere'o Zamenhof konsider'is mank'o'n de liber'a evolu'pov'o.
En si'a kongres'a parol'ad'o dum la Vi'i Universal'a Kongres'o de Esperant'o en Antwerpen (1911) Zamenhof dir'is:
”Volapük pere'is ĉef'e pro unu grav'a erar'o, kiu'n ĝi en'hav'is: absolut'a mank'o de natur'a evolu'i'pov'o; kun ĉiu nov'a vort'o aŭ form'o la lingv'o dev'is konstant'e de'pend'i de la decid'o'j de unu person'o aŭ de facil'e inter si mal'pac'ont'a person'ar'o.
”Se ne ekzist'us tiu erar'o, kiu'n korekt'i oni bedaŭr'ind'e ne pov'is, Volapük neniam pere'us kaj ni ĉiu'j ver'ŝajn'e parol'us volapüke”.
Zamenhofaj ide'o'j pri voj'o'j de esperant'o-evolu'o est'is formal'e akcept'it'a'j de la I-a Universal'a Kongres'o en Bulonj'o s/M.
La 4-a punkt'o de la kongres'a deklaraci'o proklam'is:
”Esperant'o hav'as neniu'n person'a'n leĝ'don'ant'o'n kaj de'pend'as de neni'u apart'a hom'o. Ĉiu'j opini'o'j kaj verk'o'j de la kre'int'o de esperant'o hav'as, simil'e al la opini'o'j kaj verk'o'j de ĉiu ali'a esperant'ist'o, karakter'o'n absolut'e privat'a'n kaj por neni'u dev'ig'a'n.
La dev'ig'a por ĉiu'j esperant'ist'o'j fundament'o de la lingv'o esperant'o est'as la verk'et'o ”Fundament'o de esperant'o”, en kiu neni'u hav'as la rajt'o'n far'i ŝanĝ'o'n.
”Ĉiu'n ide'o'n, kiu ne pov'as est'i oportun'e esprim'it'a per tiu material'o, kiu trov'iĝ'as en la ”Fundament'o de esperant'o”, ĉiu esperant'ist'o hav'as la rajt'o'n esprim'i en tia manier'o, kiu'n li trov'as la plej ĝust'a, tiel sam'e kiel est'as far'at'e en ĉiu lingv'o”.
En la j. 1908 dum Dresdena kongres'o Zamenhof hav'is jam ebl'o'n ne antaŭ'dir'i sed konstat'i real'a'j'n sekv'o'j'n el tiu'j princip'o'j:
”Ni'a lingv'o konstant'e pli'riĉ'ig'as kaj elast'iĝ'as. lom post iom aper'as nov'a'j vort'o'j kaj form'o'j, unu'j fortik'iĝ'as, ali'a'j ĉes'as est'i uz'at'a'j... Neni'e montr'iĝ'as ia diferenc'iĝ'ad'o de ni'a lingv'o laŭ la divers'a'j land'o'j, kaj ju pli spert'a'j far'iĝ'as la aŭtor'o'j, des pli simil'iĝ'as reciprok'e ili'a uz'ad'o de ni'a lingv'o, malgraŭ la grand'a mal'proksim'ec'o de ili'a'j lok'o'j de loĝ'ad'o”.
Zamenhof est'is tamen sufiĉ'e si'n'gard'em'a por supoz'i, ke la fundament'o de la lingv'o, kiu'n li star'ig'is, krom la evolu'o sur baz'o de kolektiv'a uz'ad'o, pov'os bezon'i ankaŭ cert'a'j'n re'form'o'j'n.
Tial en si'a ”Unu'a lern'o'libr'o” (p. 29) li promes'is zorg'e registr'i ĉiu'j'n kritik'o'j'n kaj post ili'a esplor'o en'konduk'i en la lingv'o'n ĉiu'j'n ŝanĝ'o'j'n neces'a'j'n.
Li antaŭ'vid'is, ke tiu'j eventual'a'j korekt'o'j ebl'e ne ĉiu'j'n kontent'ig'os.
”Tial se al iu tiu'j korekt'o'j ŝajn'os ne'sufiĉ'a'j — tiu ne forges'u, ke en la lingv'o ankaŭ est'ont'e ne est'os mal'permes'it'a'j plu'a'j perfekt'ig'o'j. Nur tiu rajt'o en'konduk'i perfekt'ig'o'j aparten'os ne al mi, sed al aŭtoritat'a ĝeneral'e akcept'it'a akademi'o de la lingv'o...
*Ĝi pov'os en okaz'o de bezon'o, iom post iom ne'rimark'ebl'e en'konduk'i ĉiu'j'n neces'a'j'n perfekt'ig'o'j'n”.
Fakt'e la sol'a raci'a ŝanĝ'o, kiu'n Zamenhof en'konduk'is en si'a'n lingv'o-fundament'o'n en la j. 1888, konsist'is en anstataŭ'o de la form'o'j kia'n, tia'n ... per form'o'j kiam, tiam ... 1 Jam pli mal'fru'e en la j. 1894 por kontent'ig'i dezir'o'j'n de kelk'iu'j si'a'j adept'o'j Zamenhof pres'ig'is sur la paĝ'o'j de la esperant'a gazet'o tiu'temp'a seri'o'n da special'a'j artik'o'j ”Pri re'form'o'j en esperant'o” 2 .
Ĉar tiu'j re'form'o'j dev'is serv'i al la interes'o'j kaj postul'o'j de la ĉiam kresk'ant'a divers'naci'a esperant'ist'ar'o, en la No 3 de ”Esperant'ist'o”, 1894 j., Zamenhof skiz'is la ĉef'a'j'n princip'o'j'n, kiu'j dev'is est'i baz'o por la re'form'o'j eventual'a'j:
1 ”Al'don'o al Du'a libr'o de la Lingv'o Inter'naci'a”, p. 5–6.
2 ”Esperant'ist'o”, Nürnberg, 1894, NN 1–11.
”...Ni'a lingv'o dev'as antaŭ ĉio est'i plej facil'a por ĉiu'j naci'o'j kaj kiom ĝi nur est'as ebl'a, en'hav'i en si neni'o'n, kio est'as kontraŭ la kutim'o de la naci'o'j kaj prezent'us al ili fremd'aĵ'o'n ...
... en ni'a pur'e praktik'a afer'o la ne'oportun'a teori'a logik'o dev'as ced'i al la pli oportun'a praktik'a kutim'o de la popol'o'j ...
... ni dev'as evit'i ĉi'a'n super'flu'a'n batal'ad'o'n kontraŭ la kutim'o'j de la popol'o'j, por ne mal'facil'ig'i sen'bezon'e la batal'ad'o'n por ni'a lingv'o”.
La re'form'o'j propon'it'a'j ne trov'is aprob'o'n ĉe la plej mult'o de la aktiv'e voĉ'don'ant'a'j pri tiu afer'o esperant'ist'o'j. En No 11 de ”Esperant'ist'o”, 1894 j. est'is pres'it'a: ”Fin'a rezultat'o de la voĉ'don'ad'o”: — 157 — kontraŭ re'form'o'j, kaj 107 por re'form'o'j.
Do la lingv'o rest'is ne'ŝanĝ'it'a.
Tamen ankaŭ post tiu voĉ'don'ad'o Zamenhof prav'e konjekt'is, ke 264 esperant'ist'o'j ne pov'as antaŭ'decid'i plu'a'n sort'o'n de la help'a universal'a lingv'o.
Tuj post publik'ig'o de la rezult'o'j de voĉ'don'ad'o li skrib'is:
”Kelk'a'j pens'as, ke la far'it'a decid'o mal'permes'as por ĉiam iu'n ŝanĝ'o'n en ni'a lingv'o kaj far'as ĝi'n por ĉiam tut'e rigid'a.
Tio est'as erar'o, ĉar ĉiu ja dev'as bon'e kompren'i, ke ni mal'grand'a kolekt'o da hom'o'j ne pov'as far'i i'a'n decid'o'n por ĉiam en afer'o, en kiu laŭ ni'a esper'o post'e part'o'pren'os grand'a'j mult'eg'o'j da ali'a'j hom'o'j. La pli'mult'o trov'is ke pro divers'a'j kaŭz'o'j en nun'a temp'o neni'o en la lingv'o dev'as est'i ŝanĝ'it'a; ĉu iam post'e oni far'os i'a'j'n ŝanĝ'o'j'n aŭ ne — pri tio neni'u decid'is, nek pov'as decid'i.
Tiu'j rezerv'o'j al la ne'antaŭ'vid'ebl'a'j korekt'o'j de la lingv'o — est'is far'at'a'j de Zamenhof tut'e prav'e.
La person'a spert'o de Zamenhof en lingv'o'praktik'ad'o montr'is, ke, malgraŭ la profund-pens'a kre'o de la lingv'a fundament'o, li sam'e kiel ali'a'j esperant'ist'o'j ne ĉiam sukces'is tuj trov'i kaj ek'uz'i lingv'a'j'n form'o'j'n plej oportun'a'j'n.
Li erar'is akcept'int'e form'o'j'n tia'n, kia'n... anstataŭ la nun'temp'a'j tiam, kiam...
En ”Unu'a lern'o'libr'o” ni trov'as form'o'n ”dek milion'o'j hom'o'j” (anstataŭ da hom'o'j).
Ankaŭ en la ”Du'a libr'o de l’Lingv'o Inter'naci'a” kaj en ”Al'don'o al la Du'a libr'o,” ni trov'as plu'a'j'n esprim'o'j'n, kiu'j nun kaŭz'us mal'sukces'o'n de la abiturient'o ĉe la instru'ist'a'j kurs'o'j esperant'a'j:
”mi'a'n labor'o'n mi prezent'as je l’temp'o de unu jar'o ... ” (anstataŭ je l’daŭr'o ... aŭ ”dum unu jar'o” ... , aŭ ”por por jar'o” ... 1 ”la publik'o pov'u kon'iĝ'i tiu'n ĉi lingv'o'n ĉiu'flank'e”.
”...kio li parol'as pri afer'o'j tut'e sen'signif'a'j.... kaj pri l’afer'o'j efektiv'e grav'a'j li ne parol'as eĉ unu vort'o'n”... (anstataŭ ”kial li”).
”...artik'ul'o'j ...
”...Mi sub'skrib'it'a ... (anstataŭ ”mi sub'skrib'int'a”).
”...al'don'it'a ... (anstataŭ ”si'n'don'a”).
”...fond'a prov'ad'o...” (anstataŭ ”fundament'a, detal'a esplor'o”).
”...hav'os tia'n signif'o'n, kiu'n hav'is...”
”...est'us dezir'at'a...” (anstataŭ ”est'us dezir'ind'a”).
”Dank'e la unu gramatik'o'n”.
1 Not'u bon'e, ke la vort'o'j ”daŭr'o” kaj ”dum” jam est'is akcept'it'a'j en la ”Unu'a lern'o'libr'o”.
Simil'a'j form'o'j kaj fraz'konstru'o'j trov'iĝ'as en ĉiu'j verk'o'j kaj skrib'aĵ'o'j Zamenhofaj de la unu'a period'o esperant'a. Ili est'as trov'ebl'a'j ankaŭ en la ”Fundament'a krestomati'o”.
Uz'o de plej mult'o el tiu'j form'o'j est'as klar'ig'ebl'a per sen'konsci'a traduk'o esperant'e'n de form'o'j kaj parol'turn'o'j naci'lingv'a'j (ĉef'e rus'a'j kaj pol'a'j).
Zamenhof prav'e konsil'is:
”Naci'a'j'n idiotism'o'j'n ni dev'as evit'i kaj ni dev'as pen'i traduk'i ili'a'n senc'o'n en manier'o plej logik'a kaj inter'naci'a” 1 .
Sed tiu inter'naci'a manier'o pov'is aper'i nur kiel rezult'o de kolektiv'a uz'ad'o kaj reciprok'a inter'ŝanĝ'ad'o de la lingv'o-spert'o. Zamenhof est'is eĉ dev'ig'it'a si'n prav'ig'i:
”Kelk'a'j esperant'ist'o'j pens'as ke mi uz'as en mi'a'j verk'o'j stil'o'n slav'a'n. Tia opini'o est'as tut'e erar'a” 2 .
Li est'is ne prav'a, almenaŭ se tem'is pri li'a'j artikol'o'j kaj verk'o'j unu'a'j.
Rimark'ebl'e bon'iĝ'is la stil'o de Zamenhof jam post 2–3 jar'o'j de praktik'a esperant'o-aplik'o.
La stil'o kaj la vort'o-form'o'j esperant'a'j mult'e pli progres'is dum la j. 1888–1890 ol dum la jar'o'j 1881–87 ĉar serĉ'ad'o'n kaj akcept'o'n de tiu'j aŭ ali'a'j lingv'o-form'o'j part'o'pren'is jam ne unu person'o, sed mult'a'j divers'land'a'j adept'o'j de la sam'a lingv'o.
1 ”La Revu'o”, Par'is, 1907, Oktobr'o.
2 ”La Revu'o, Par'is, 1906, Decembr'o.
Zamenhof sci'is, ke li'a person'a aŭtoritat'o de okul'ist'o neniel pov'is impon'i la mond'o'n scienc'a'n kaj oficial'a'n.
Do ankaŭ pro konsider'o'j pur'e taktik'a'j li ag'is saĝ'e, deklar'ant'e, ke li opini'as si'n nur iniciat'int'o de la lingv'o, kaj tut'e ne ĝi'a tut'sol'a kre'ant'o.
Plur'foj'e defend'ant'e si'a'n ide'o'n kaj si'a'n lingv'o-sistem'o'n antaŭ rond'o'j scienc'a'j li far'is sam'temp'e cert'a'j'n riverenc'o'j'n antaŭ ili.
En si'a kongres'parol'ad'o dum la Iv Universal'a Kongres'o en Dresden (1908) Zamenhof dir'is:
”Kiam antaŭ 20 jar'o'j la Amerik'a Filozofi'a Societ'o vol'is pren'i la afer'o'n de Lingv'o Inter'naci'a en si'a'j'n man'o'j'n, tio est'is por la aŭtor'o de esperant'o tiel alt'eg'a kaj ne'ating'ebl'a aŭtoritat'o, ke li tuj decid'is for'don'i ĉio'n al la man'o'j de societ'o ...”
En si'a raport'o, prezent'it'a dum la j. 1900 al la kongres'o de Franc'a Societ'o por progres'ig'o de Scienc'o'j Zamenhof analiz'is detal'e la demand'o'j'n: 1) ĉu la Lingv'o Inter'naci'a est'as bezon'a, 2) ĉu ĝi est'as ebl'a kaj 3) ĉu oni pov'as ĝi'n praktik'e en'konduk'i. Al ĉiu'j-ĉi demand'o'j li don'is klar'a'j'n kaj ĝust'a'j'n respond'o'j'n.
Sed al la kvar'a demand'o — kiam kaj kia'manier'e okaz'os tiu en'konduk'o de la lingv'o — Zamenhof respond'is hezit'e, supoz'ant'e, ke fin'fin'e por solv'i tiu'n demand'o'n (se ĝi ne est'os solv'it'a per societ'o mem) inter'ven'os la reg'ist'ar'o'j 1 .
1 ”Fundament'a Krestomati'o” p. 247.
Li asert'is:
”Apart'a'j person'o'j kaj societ'o'j tie-ĉi neni'o'n pov'os far'i, ili pov'us nur konstant'e instig'ad'i la reg'ist'ar'o'j'n, sed mem solv'i la demand'o'n sen en'miks'iĝ'o de la reg'ist'ar'o'j ili ne pov'us”. 1
Insist'ant'e pri si'a teori'o, ke Lingv'o Inter'naci'a evolu'as sam'e kiel naci'a'j lingv'o'j, li tamen rezerv'is al la reg'ist'ar'a inter'konsent'o pov'o'n en'konduk'i en tiu'n lingv'o'n ĉiu'j'n neces'a'j'n re'form'o'j'n kaj ŝanĝ'o'j'n 2 .
Zamenhof sent'is si'n kvazaŭ ĝen'at'a kaj kvazaŭ vol'is antaŭ cert'a'j rond'o'j prav'ig'i si'a'n kuraĝ'o'n est'i kre'int'o de art'e'far'it'a lingv'o'projekt'o. Li cert'ig'is, ke li tio'n far'is nur ”ĉar ĉia batal'ad'o abstrakt'a kaj teori'a ordinar'e al neni'o konduk'as”. 3 Jam pli mal'fru'e, kiam la mond'o esperant'a far'iĝ'as pli ampleks'a kaj impon'a kaj kiam ĝi jam cert'a'grad'e sen'de'pend'iĝ'is de la person'ec'o Zamenhofa, tiu last'a trov'is ali'a'j'n vort'o'j'n por difin'i la ĝust'a'n rol'o'n de eventual'a'j aŭtoritat'a'j komitat'o'j inter'naci'lingv'a'j.
En Dresdena Kongres'o (1908 j.) parol'ant'e pri la inter'ven'o de Amerik'a filozofi'a societ'o, kaj ĝi'a prov'o pren'i la afer'o'n Mond'lingv'a'n sub si'a gvid'o Zamenhof dir'is:
”Feliĉ'e la entrepren'o de la Amerik'a societ'o ne sukces'is. Mi uz'as la vort'o'n ”feliĉ'e”, ĉar efektiv'e nun, kiam mi est'as pli spert'a, por mi est'as afer'o tut'e sen'dub'a, ke se la entrepren'o de tiu'j teori'ist'o'j daŭr'us iom pli long'e, la tut'a ide'o de Lingv'o Inter'naci'a jam de long'e est'us sen'kredit'ig'it'a kaj en'ter'ig'it'a por ĉiam, aŭ almenaŭ por tre long'a, long'a temp'o”.
Last'foj'e Zamenhof pri la ebl'a rol'o de reg'ist'ar'o'j ĉe solv'o de tiu problem'o parol'is dum la Vi-a Kongres'o en Washington (1910 j.):
”La cel'o por kiu ni labor'as pov'as est'i ating'it'a per du voj'o'j:
1 ”Fundament'a Krestomati'o”, p. 284.
2 ”Fundament'a Krestomati'o”, pp. 313–314.
3 ”Fundament'a Krestomati'o”, p. 284.
aŭ per labor'ad'o de hom'o'j privat'a'j, t. e. de la popol'a'j amas'o'j, aŭ per dekret'o de la reg'ist'ar'o'j. Plej kred'ebl'e ni'a afer'o est'os ating'it'a per la voj'o unu'a, ĉar al tia afer'o, kiel ni'a, la reg'ist'ar'o'j ven'as kun si'a sankci'o kaj help'o ordinar'e nur tiam, kiam ĉio est'as jam tut'e pret'a”.
Se eĉ la reg'ist'ar'o'j kre'us iu'n special'a'n komision'o'n, tiu last'a — laŭ opini'o Zamenhofa — pov'us argument'i nur jen'a-manier'e:
”Anstataŭ far'i tut'e sen'bezon'e kaj sen'cel'e risk'a'j'n nov'a'j'n eksperiment'o'j'n ni simpl'e akcept'u tio'n, kio jam ekzist'as, ni don'u al ĝi la aŭtoritat'a'n apog'o'n de la reg'ist'ar'o'j ... ”
Tia'n si'a'n opini'o'n Zamenhof prav'ig'ad'is tiel:
”...Se la komitat'o trakt'os si'a'n task'o'n serioz'e, ĝi ne risk'os pren'i sur si'n mem la kre'ad'o'n de tut'e nov'a lingv'o, nek pren'os ali'a'n lingv'a'n projekt'o'n, kiu'n la viv'o ankoraŭ ne sufiĉ'e el'prov'is”.
Zamenhof bon'e kompren'is mal'facil'ec'o'n de si'a pen'ad'o iniciat'i kre'o'n de real'e funkci'ant'a lingv'o inter'naci'a. Por li'a reputaci'o de jun'a kurac'ist'o est'is tre risk'a la tut'a entrepren'o. Sed konvink'o, ke li ĉio'n antaŭ'vid'is kaj laŭ'ebl'e ĉio'n antaŭ'prepar'is, permes'is al li skrib'i en la Unu'a Lern'o'libr'o:
”Kelk'a'j feliĉ'a'j ide'o'j, rezult'o'j de medit'ad'o, kuraĝ'ig'is mi'n kaj instig'is mi'n prov'i, ĉu mi ne sukces'os venk'i sistem'ec'e ĉiu'j'n mal'help'o'j'n por kre'o kaj en'konduk'o de raci'a universal'a lingv'o”.
Kiel ĉef'a'n si'a'n task'o'n praktik'a'n li konsider'is — venk'i indiferent'ec'o'n de la mond'o. Li vol'is tio'n ating'i, kolekt'ant'e special'a'j'n promes'o'j'n de person'o'j, kiu'j stud'os la lingv'o'n se en'tut'e dek milion'o'j da simil'a'j promes'o'j est'os kolekt'it'a'j.
Sed en tiu si'a prov'o Zamenhof mal'sukces'is.
Jam post unu jar'o Zamenhof fakt'e las'is la esper'o'n fin'kolekt'i tiu'n nombr'o'n da promes'o'j kaj direkt'is ĉef'a'n atent'o'n al tuj'a praktik'a ek'uz'o de la lingv'o. Li skrib'is:
”Sen'de'pend'e de l’ir'o de voĉ'don'ad'o en tiu ĉi lingv'o est'os el'don'ot'a'j libr'o'j kaj la afer'o si'n mov'os antaŭ'e'n”. 1
Li mem montr'is model'o'n por tia sen'per'e praktik'a ag'ad'o kaj propagand'o. Lingv'o-projekt'o de Zamenhof est'is unu'a, kiu aper'is sam'temp'e en kvar lingv'o'j (rus'a, pol'a, german'a, franc'a), kaj kiu hav'is post tri jar'o'j al'don'o'j'n en plu'a'j naŭ lingv'o'j: angl'a, hebre'a, sved'a, hispan'a, latv'a, ruman'a, dan'a, bulgar'a, ital'a.
Tiel ag'ant'e — Zamenhof sukces'is praktik'e rapid'ig'i la ĉiam pli kresk'ant'a'n publik'a'n uz'ad'o'n de la lingv'o. Li bon'e kompren'is grav'ec'o'n de tiu punkt'o. Ĝust'e tial du'obl'e prav'is li'a'j vort'o'j supr'e'cit'it'a'j pri la entrepren'o de Amerik'a filozofi'a societ'o, kiel tiu de ”teori'ist'o'j”. Li kompren'is, ke la sukces'o de li'a lingv'o est'is special'e ŝuld'at'a al tiu adept'ar'o, kiu part'o'pren'is en la komenc'a uz'ad'o kaj pli'riĉ'ig'ad'o de la lingv'o.
Tiu'rilat'e la tiel nom'at'a intern'a ide'o de esperant'ism'o far'is al la lingv'o grand'a'n kaj grav'a'n serv'o'n. Ĝi grup'ig'is ĉirkaŭ Zamenhof ar'o'n da person'o'j — sam'ide'a'j. Kun tiu'j person'o'j
1 D-ro Esperant'o, ”Du'a libr'o de l’Lingv'o Inter'naci'a”, Varsovio 1888, p. 14.
Zamenhof hav'is ne nur komun'a'n lingv'o'n, sed ankaŭ la sam'a'j'n aspir'o'j'n. La unu'a'j verk'o'j literatur'a'j en esperant'o, la unu'a'j esperant'a'j poem'o'j entuziasm'a'j pri pac'o kaj am'o inter naci'o'j — help'is gard'i kontraŭ dis'fal'o la komun'a'n ide'ar'o'n kaj la komun'a'n lingv'o'n de unu'a'j esperant'ist'o'j. Jam en mult'e pli post'a temp'o ven'is al esperant'o hom'o'j pli real'a'j, ne log'it'a'j per la efemer'a intern'a ide'o. Ili komenc'is uz'i tiu'n lingv'o'n, ili komenc'is uz'i ĝi'n kiel batal'il'o'n unu kontraŭ la ali'a. Sed la lingv'o ating'is tiu'temp'e jam tia'n grad'o'n da fort'ec'o, kiam intern'a'j diskut'o'j de esperant'ist'o'j plu ne pov'is minac'i la unu'ec'o'n kaj plu'a'n evolu'pov'o'n de la lingv'o.
Cert'e ankaŭ la praktik'a aplik'ad'o de Volapük, aper'int'a sep jar'o'j'n antaŭ la aper'o de esperant'o, est'is antaŭ'e'n'puŝ'at'a per la sam'a'j ideal'o'j.
Por tio'n kompren'i sufiĉ'as tra'leg'i la himn'o'n volapükistan:
”Amik'ec'o'n pli'fort'ig'i
Ni klopod'u kun fervor;
Prov'u rev'o'n real'ig'i,
Vok'u ni kun lingv'aŭtor:
En la tut'a hom'a rond’
Unu lingv'o por la mond’. 1
Sed aŭtor'o de Volapük — J. Schleyer ne real'ig'is la premis'o'n pri la inter'naci'ec'o de lingv'a'j element'o'j. Zamenhof en la artikol'o ”Esenc'o kaj est'ont'ec'o de la Lingv'o Inter'naci'a” skrib'is:
”Volapük solv'is nur la demand'o'n de la gramatik'o, kaj la vort'ar'o'n ĝi las'is tut'e sen atent'o, don'int'e simpl'e tut'a'n kolekt'o'n de divers'a'j el'pens'it'a'j vort'o'j”. 2
Kun pas'o de jar'o'j Zamenhof trov'is ali'a'j'n vort'o'j'n por estim'i
1 rigard'u: ”Al Etern'a Lum'o”, Vitebsk, 1921, NN 3–4, p. 10.
2 ”Fundament'a Krestomati'o”, p. 310.
la labor'o'n de J. Schleyer. Li princip'e akcept'is, ke Volapük, eĉ ne konstru'it'a sur la baz'o de inter'naci'a'j element'o'j, sed tamen difin'at'a per liber'a evolu'o kaj kolektiv'a kre'ad'o, sukces'us progres'i kaj akir'i la form'o'j'n neces'a'j'n. En la parol'ad'o dum la Antwerpena kongres'o (1911 j.) Zamenhof dir'is:
”Antaŭ Schleyer oni ankaŭ rev'is pri Lingv'o Inter'naci'a; oni prov'is labor'i por ĝi, sed tio est'is nur teori'a'j skiz'o'j, pal'a'j sen'korp'a'j fantom'o'j en region'o de rev'o'j. Li est'is la unu'a, kiu dir'is al si: por lingv'o inter'naci'a mi vol'as ne rev'i, sed labor'i; dum ĉio ĉirkaŭ'e dorm'is, li est'is la unu'a, kiu praktik'e kre'is la inter'naci-lingv'a'n mov'ad'o'n.
Volapük ne est'is venk'it'a de esperant'o, ĝi pere'is per si mem (pro mank'o de evolu'pov'o) en tiu temp'o, kiam esperant'o est'is ankoraŭ tro mal'fort'a por iu'n venk'i”.
Tiu'j vort'o'j formul'as grav'a'n praktik'a'n premis'o'n por la Lingv'o Inter'naci'a, premis'o'n, kiu'n sukces'is efektiv'ig'i nur Schleyer kaj Zamenhof.
En si'a kongres'parol'ad'o dum la j. 1908 (Dresden) Zamenhof dir'is:
”En la unu'a temp'o, vid'ant'e ke ni'a afer'o progres'as tre mal'rapid'e kaj mal'facil'e, mult'a'j esperant'ist'o'j pens'is, ke la kaŭz'o de tio kuŝ'as en ni'a lingv'o mem, ke, se ni nur ŝanĝ'os tiu'n aŭ ali'a'n detal'o'n, la mond'o tuj ven'os al ni en grand'a amas'o”.
Tiu'j pens'o'j konduk'is esperant'o'n al la period'o de re'form'o'propon'o'j de la j. 1894.
Tamen la plej'mult'o de esperant'ist'o'j trov'is la propon'it'a'j'n re'form'o'j'n sen'util'a'j aŭ ne'neces'a'j (vid'u p. 35).
Nur ”kelk'a'j tre mal'mult'a'j mal'kontent'ul'o'j for'las'is esperant'o'n kaj kun'e kun kelk'a'j ne-esperant'ist'o'j, kiu'j rigard'is si'n kiel plej kompetent'a'j en la afer'o de Lingv'o Inter'naci'a, komenc'is inter si ĝis nun ankoraŭ ne fin'iĝ'int'a'n kaj neniam fin'iĝ'ont'a'n diskut'ad'o'n pri divers'a'j lingv'a'j detal'o'j ...”. Zamenhof prav'e nom'is tiu'n diskut'ad'o'n ”neniam fin'iĝ'ont'a'n” ĉar fin'o'n al tia teori'a diskut'ad'o pov'us don'i nur praktik'a kolektiv'a uz'ad'o kaj eksperiment'ad'o. Kaj la sol'a baz'o por tia eksperiment'ad'o — praktik'e uz'ant'a'j la lingv'o'n esperant'ist'o'j — rest'is ekster ating'o'pov'o de tiu'j re'form'ist'o'j kaj projekt'ist'o'j.
En la sam'a parol'ad'o Zamenhof konstat'is:
”De la temp'o, kiam la esperant'ist'o'j ĉes'is parol'i pri re'form'o'j, komenc'iĝ'is por esperant'o period'o ĉiam pli kaj pli bril'ant'a. En la komenc'o, sub prem'o de tre grand'a'j mal'help'o'j ekster'a'j ni progres'ad'is tre mal'rapid'e kaj mal'facil'e”.
Post'e la progres'ad'o far'iĝ'is pli rapid'a. Tamen ankoraŭ ne ven'is la temp'o, por ke iu'j reg'ist'ar'a'j aŭ scienc'a'j aŭtoritat'o'j inter'ven'u kaj decid'u pri la re'form'o'j en la lingv'o kaj la re'form'o'j, kiu'j'n pri'diskut'us kaj pri kiu'j decid'us la esperant'ist'ar'o mem, kaŭz'us nur danĝer'a'j'n skism'o'j'n en la mov'ad'o.
Tial Zamenhof rifuz'is inter'trakt'o'n pri re'form'o'j kun ne sufiĉ'e aŭtoritat'a ”Deleg'it'ar'o por akcept'o de Lingv'o Inter'naci'a”
kaj en si'a ”Cirkuler'a leter'o al ĉiu'j esperant'ist'o'j” la 18 I 1908 li skrib'is:
”Nun kiam ni est'as ankoraŭ tro mal'fort'a'j ni pov'as ating'i ni'a'n cel'o'n nur per sever'a disciplin'o kaj per absolut'a unu'ec'o”.
Tiu disciplin'o est'is des'pli neces'a, ĉar:
”Lingv'o'j natur'a'j kresk'as tut'e trankvil'e, ĉar kun tia lingv'o neni'u kuraĝ'os far'i i'a'j'n eksperiment'o'j'n aŭ fleks'i ĝi'n laŭ si'a gust'o, sed pri lingv'o art'e'far'it'a ĉiu opini'as, ke li hav'as rajt'o'n, pov'as aŭ eĉ dev'as direkt'i la sort'o'n de la lingv'o laŭ si'a kompren'o”. 1
Do neces'is disciplin'o, unu'ec'o sam'e en la lingv'o-uz'ad'o kiel ankaŭ en la kompren'o pri la voj'o'j de lingv'o-evolu'o.
Zamenhof ĉiam sub'strek'is kaj ĉiel defend'ad'is la plej grav'a'j'n por inter'naci'lingv'a mov'ad'o premis'o'j'n de liber'a evolu'o kaj de praktik'a uz'o kaj eksperiment'ad'o.
Zamenhof kun la tut'a modest'ec'o kaj profund'a kompren'em'o, kiu'j'n li posed'is, neniam pretend'is est'i gvid'ant'o de la mov'ad'o, kiu'n li mem iniciat'is.
Jam en la j. 1888 li deklar'is:
”Kre'int'e la fundament'o'n de lingv'o, mi nun de'pren'as de mi tut'a'n aŭtoritat'o'n nur tial, ke mi profund'e kred'as ke tio'n postul'as la interes'o'j de l’afer'o”. 2
Trov'iĝ'as atest'ant'o'j, kiu'j komunik'as, ke parol'ant'e pri la publik'ig'o de la ”Unu'a Lern'o'libr'o” Zamenhof dir'is:
”Eĉ se mi tiam est'us mort'int'a, la lingv'o pov'us evolu'i sen mi'a help'o, el ĝi'a propr'a fundament'o”. 3
1 Kongres'a parol'ad'o dum la VIII Universal'a kongres'o en Krakow (1912).
2 ”Al'don'o al Du'a Libr'o de l’Lingv'o Inter'naci'a”, p. 12.
3 A. Zakrzewski, ”Histori'o de Esperant'o”, Varsovio, 1913, p. 9.
Dum la VIII Kongres'o de j. 1912 en Krakow Zamenhof las'is si'a'n oficial'a'n rol'o'n en la esperant'o-mov'ad'o.
La Deklaraci'o de la Unu'a Kongres'o Esperant'ist'a dum 1905 j. proklam'is sen'de'pend'ec'o'n de la lingv'o de iu ajn person'o.
En Washingtona Kongres'o (1910) Zamenhof re'e kaj kategori'e konstat'is:
”Por ŝanĝ'i i'o'n en la natur'a ir'ad'o de la inter'naci'lingv'a afer'o mi est'as tiel sam'e sen'pov'a, kiel ĉiu ali'a person'o”.
Prezid'ant'o de la IX Kongres'o en Ber'n (1913 j.) R. de Saussure, parol'ant'e pri tiu rezign'o prav'e dir'is:
”mi opini'as, ke li ag'is saĝ'e kaj por la bon'o de ni'a mov'ad'o, ĉar pov'us est'i mal'util'e kaj eĉ danĝer'e, elekt'i iu'n el la esperant'ist'o'j, eĉ la plej eminent'a'n, kiel kvazaŭ hered'ont'a'n aŭ post'e'ul'o'n de Zamenhof”. 1
La rol'o de Zamenhof en la histori'o de Lingv'o Inter'naci'a est'is fin'lud'it'a kaj de tiu temp'o aparten'is jam al histori'o.
Jam kiel histori'ist'o'j ni dev'as karakteriz'i Zamenhofon — iniciat'int'o'n de la praktik'a Mond'lingv'a mov'ad'o.
Mal'akcept'ant'e kaj eĉ kontraŭ'batal'ant'e la tut'a'n politik'e-filozofi'a'n ide'ar'o'n de Zamenhof, ni dev'as klin'iĝ'i antaŭ li'a'j lingv'o-ide'o'j, kiu'j, unu'iĝ'int'a'j en li'a mens'o, est'iĝ'is potenc'a fort'o.
Tiu'j ide'o'j kaj tiu fort'o kre'is fortik'a'n mov'ad'o'n inter'naci'lingv'a'n kaj praktik'e renvers'is mult'a'j'n el la ide'o'j kaj teori'a'j konsider'o'j de antaŭ'ir'int'a'j Zamenhofon lingv'ist'o'j kaj lingv'o-teori'ist'o'j.
Ankaŭ ni dev'as konstat'i, ke por ĉef'verk'o de Zamenhof esperant'o ĉe ĝi'a komenc'a ek'flor'o li'a'j fuŝ'a'j politik'e-filozofi'a'j ide'o'j eĉ est'is util'a'j. En real'ec'o tiu'j ide'o'j flank'a'j, mal'prosper'a'j, se ili est'as konsider'at'a'j sen'de'pend'e de la esperant'o-evolu'o, tiu'j ide'o'j far'is cert'a'n serv'o'n al la lingv'o kaj util'is kiel bon'a komenc'o por ĝi'a ferment'o.
Dank’al si'a persist'ec'o kaj pens'o profund'a, Zamenhof sukces'is en'korp'ig'i en si'a'n lingv'o'projekt'o'n ĉiu'j'n postul'o'j'n-premis'o'j'n neces'a'j'n por real'a ekzist'o de la Lingv'o Inter'naci'a.
Tiu'j postul'o'j-premis'o'j est'is jen'a'j:
1 ”Esperant'ist'a Dokument'ar'o, Kajer'o XXVI”, Par'is, 1914. p. 96.
1) simpl'ig'it'a kaj raci'a gramatik'o, 2) inter'naci'ec'o de la lingv'o-element'o'j, 3) liber'a evolu'o kaj mem'star'a, sen'de'pend'a de iu ajn person'o, kresk'o de la lingv'o-material'o, 4) praktik'a aplik'o kaj uz'o de la lingv'o.
Antaŭ Zamenhof kaj post li ĉiu'j projekt'ant'o'j de lingv'o'j art'e'far'it'a'j solv'ad'is nur po unu, po du el tiu'j premis'o'j. Zamenhof solv'is ĉiu'j'n kvar, kaj sam'temp'e li'a modest'ec'o permes'is plej ne'rimark'ebl'e kaj sen'dolor'e apart'ig'i li'a'n person'ec'o'n de la sort'o kaj est'ont'o de la lingv'o.
La kaŭz'o de la progres'o de Lingv'o Inter'naci'a kaj de esperant'o trov'iĝ'as en Zamenhofaj lingv'o-ide'o'j, en la lert'e kombin'it'a'j princip'o'j de esperant'o-konstru'o kaj en la tut'a ag'ad'o de Zamenhof.
Person'ec'o de Zamenhof ricev'as ĝust'a'n kaj merit'a'n taks'o'n ĉe tiu'j rond'o'j kaj tiu'j soci'klas'o'j, kiu'j vol'as part'o'pren'i en la re'konstru'o pli bon'a de la soci'ord'o nun'temp'a kaj kiu'j por re'konstru'o vol'as uz'i ĉiu'n brik'o'n util'a'n kaj taŭg'a'n. Ĉiu'okaz'e ne al tiu'j rond'o'j kaj klas'o'j est'is direkt'it'a la parol'o de Zamenhof dum la VIII kongres'o en Krakow:
”Se al iu ne plaĉ'as mi'a person'o aŭ mi'a'j politik'e-religi'a'j princip'o'j, li far'iĝ'as mal'amik'o de esperant'o”.
Per si'a lingv'o-verk'o Zamenhof konstru'is al si mem kaj al si'a viv'labor'o ne'for'ig'ebl'a'n monument'o'n en la histori'o de la hom'ar'a evolu'o.