La fakt'o'j, kiu'j'n mi rakont'os, okaz'is en somer'o de la pas'int'a jar'o en Fontamara.
Imag'u Fontamaran kiel la plej mal'riĉ'a'n kaj ne'progres'int'a'n vilaĝ'o'n de Marsica, nord'e de la sek'ig'it'a lag'o Fucino. Ĉirkaŭ ruin'a preĝ'ej'o, en'kav'ig'it'a sur la dors'o de ŝton'a mont'et'o, trov'iĝ'as proksim'um'e cent'o da dom'et'o'j unu'etaĝ'a'j, mis'form'a'j, ne'regul'a'j, nigr'iĝ'int'a'j pro la temp'o kaj romp'iĝ'int'a'j pro vent'o'j kaj pluv'o'j, kun tegment'o'j ne'bon'e kovr'it'a'j de tegol'o'j kaj ĉi'a'j romp'aĵ'o'j. La pli grand'a part'o de tiu'j dom'aĉ'o'j hav'as nur unu apertur'o'n, kiu serv'as kiel pord'o, fenestr'o kaj kamen'tub'o. En la intern'o, kie mank'as pavim'o kaj est'as ne'glat'a'j mur'o'j, loĝ'as, dorm'as, manĝ'as kaj nask'as, kun'e, sur pajl'o, la vir'o'j, la vir'in'o'j, ili'a'j ge'fil'o'j, la azen'o'j, la pork'o'j, la kapr'o'j kaj la kok'o'j.
Io ali'a pri Fontamara ne est'us dir'ind'a, se ne est'us okaz'int'a'j la fakt'o'j, kiu'j'n mi rakont'os.
Mi viv'is en la ĉirkaŭ'aĵ'o de Fontamara la unu'a'j'n du'dek jar'o'j'n de mi'a viv'o. Dum du'dek jar'o'j ĉiam la sam'a sun'o, la sam'a ter'o, la sam'a pluv'o, la sam'a neĝ'o, la sam'a'j dom'o'j, la sam'a kapel'et'o, la sam'a'j fest'o'j, la sam'a'j manĝ'o'j, la sam'a mizer'o: la mizer'o, ricev'it'a de ni'a'j ge'patr'o'j, kiu'j ĝi'n hered'is de la ge'av'o'j, kiu'j si'a'vic'e hered'is ĝi'n de si'a'j ge'patr'o'j. La viv'o de la hom'o'j, de la best'o'j kaj de la ter'o ŝajn'is ferm'it'a en sen'mov'a ring'o, imun'a kontraŭ ne'konstant'ec'o de la temp'o; ferm'it'a en ring'o natur'a.
Antaŭ'e ven'is sem'ad'o, post tio sark'ad'o, pri'tranĉ'ad'o, sulfur'ad'o, falĉ'ad'o, rikolt'o de vin'ber'o'j. Kaj post'e? Post'e re'komenc'o: sem'ad'o, sark'ad'o, pri'tranĉ'ad'o, sulfur'ad'o, falĉ'ad'o, rikolt'o de vin'ber'o'j. Ĉiam la sam'a, ne'ŝanĝ'ebl'a afer'o. Ĉiam. La jar'o'j pas'is, la jar'o'j akumul'iĝ'is, la jun'ul'o'j mal'jun'iĝ'is, la mal'jun'ul'o'j mort'is kaj oni sem'ad'is, sark'ad'is, pri'tranĉ'ad'is, sulfur'ad'is, falĉ'ad'is, rikolt'ad'is. Kaj post'e ankoraŭ? La sam'a afer'o. Kaj post tio? Ĉiam la sam'a afer'o. Ĉiu'n jar'o'n kiel la pas'int'a'n jar'o'n, ĉiu'n sezon'o'n kiel la antaŭ'a'n sezon'o'n, ĉiu'n generaci'o'n kiel la antaŭ'a'n generaci'o'n.
Dum la monat'o'j de mal'bon'a veter'o oni ord'ig'as la famili'a'j'n afer'o'j'n, tio est'as: oni kverel'as. En Fontamara ne ekzist'as famili'o'j, kiu'j ne est'as parenc'a'j inter si. En mal'grand'a'j vilaĝ'o'j, ĝeneral'e ĉiu'j famili'o'j est'as parenc'a'j.
Ĉiu'j famili'o'j hav'as komun'a'j'n interes'o'j'n. Pro tio ili mal'pac'iĝ'as. Ĉiam la sam'a'j disput'o'j, sen'fin'a'j konflikt'o'j, kiu'j'n oni trans'pren'as de generaci'o al generaci'o en sen'fin'a'j proces'o'j, en ne'kalkul'ebl'a'j el'spez'o'j por pov'i fiks'i, al kiu aparten'as dorn'bar'il'o. La dorn'bar'il'o for'brul'as, tamen rest'as la kverel'o'j.
Ne est'as el'ir'voj'o. Oni pen'as ŝpar'i du'dek sold'o'j'n, tri'dek sold'o'j'n ĉiu'monat'e, somer'e ĝis cent sold'o'j'n, tio est'as sum'e tri'dek'o da lir'o'j en unu jar'o. Sed post'e ven'as mal'san'o aŭ akcident'o kaj oni for'manĝ'as la ŝpar'aĵ'o'j'n de dek jar'o'j. Kaj oni komenc'as de'nov'e: du'dek sold'o'j'n, tri'dek sold'o'j'n, cent sold'o'j'n ĉiu'monat'e. Post tio de'nov'e komenc'o.
En la eben'aĵ'o, dum'e, mult'a'j afer'o'j ŝanĝ'iĝ'as, sed en Fontamara neni'o ŝanĝ'iĝ'as. La ter'o est'as mal'mult'a, sek'a kaj ŝton'a. La mal'mult'a'n ter'o'n oni tro mult'e sub'divid'is kaj ŝarĝ'is per hipotek'o'j. Neni'u kafono* posed'as da ĝi pli ol kelk'a'j'n hektar'o'j'n.
La sek'ig'o de la lag'o Fucino, okaz'int'a antaŭ ok'dek jar'o'j, kaŭz'is tia'n pli'alt'iĝ'o'n de la temperatur'o sur tut'a Marsica, ke sur la ĉirkaŭ'a'j mont'et'o'j ĝi ruin'ig'is la antikv'a'n ter'kultur'o'n. La oliv'arb'o'j est'is tut'e detru'it'a'j: la vin'ber'o'j est'is atak'at'a'j de mal'san'o'j kaj ne sukces'as plen'e matur'iĝ'i; oni dev'as ili'n rikolt'i fin'e de oktobr'o, antaŭ neĝ'fal'ad'o'j, kaj el ili oni produkt'as vin'o'n akr'e acid'a'n kiel citron'o. Tiu'n vin'o'n trink'as nur la kafonoj, kiu'j ĝi'n produkt'is.
* mal'riĉ'a kamp'ar'an'o
La ekspluat'ad'o de la grund'o, akir'it'a per la sek'ig'o de la lag'o Fucino, malgraŭ tio, ke ĝi aparten'as al plej frukt'o'don'a'j kamp'o'j de Italio, ne rekompenc'as tiu'j'n perd'o'j'n.
La eben'aĵ'o de Fucino est'as fakt'e reg'at'a kiel koloni'o. La eg'a'j riĉ'aĵ'o'j, kiu'j'n ĝi ĉiu'jar'e produkt'as, ne rest'as tie, sed migr'as al la metropol'o. Kun'e kun grand'eg'a'j agr'o'j roma'j kaj toskan'a'j, la dek kvar mil hektar'o'j de Fucino est'as en la man'o'j de tiel nom'at'a princ'o Torlonia. Ĉi tiu de'ven'as de iu aŭvergnano, iu Torlogne, kiu ven'is en Romon kun franc'a regiment'o komenc'e de la pas'int'a jar'cent'o; li spekulaci'is je milit'o, post'e je pac'o, spekulaci'is je sal'o, je la milit'o de ’48-a kaj je la pac'o, kiu sekv'is, je la milit'o de la jar'o ’59-a kaj je la pac'o, kiu sekv'is, je Burbon'o'j kaj je ili'a ruin'iĝ'o. Post la jar'o ’60-a li sukces'is akir'i per mal'grand'a el'spez'o la akci'o'j'n de iu societ'o napola-franc'a-hispan'a, kiu konstru'is la akv'o'el'ir'o'n por la sek'ig'o de Fucino: laŭ la agnosk'it'a'j rajt'o'j de la napola reĝ'o al la societ'o, Torlonia rajt'is ricev'i la rent'o'n de la sek'ig'it'a'j kamp'o'j dum 90 jar'o'j. Sed pro la politik'a sub'ten'o, kiu'n li don'is al la piemonta dinasti'o, Torlonia ricev'is la sek'ig'it'a'j'n kamp'o'j'n por etern'e. Li est'is disting'it'a per titol'o de duk'o kaj post'e per titol'o de princ'o. La piemonta dinasti'o donac'is al li i'o'n, kio ne aparten'is al ĝi.
La tiel nom'it'a princ'o Torlonia hav'as nun'temp'e propr'a'n gvardi'o'n por defend'i si'a'n sankt'a'n propr'aĵ'o'n. Kanal'o, long'a proksim'um'e 60 kilo'metr'o'j'n, ĉirkaŭ'as li'a'n grand'eg'a'n feŭd'o'n. Por ating'i ĝi'n oni dev'as trans'pas'i pont'o'j'n, kiu'j'n oni nokt'e lev'as. Neni'u rajt'as konstru'i dom'o'j'n aŭ kaban'o'j'n sur la vast'eg'a ter'eben'aĵ'o.
Pri la kultur'ad'o de Fucino labor'as proksim'um'e dek mil kafonoj. La t.n. princ'o Torlonia lu'ig'as la ter'o'n al advokat'o'j, kurac'ist'o'j, notari'o'j, instru'ist'o'j kaj al riĉ'a'j kamp'ar'an'o'j de la ĉirkaŭ'aĵ'o'j, kiu'j post'e lu'don'as aŭ mem kultur'as ĝi'n, dung'ant'e po'tag'e la plej mal'riĉ'a'j'n kafonojn.
En ĉiu'j grav'a'j centr'o'j sur la bord'o'j de Fucino — kiel en la plej grand'a part'o de la sud'ital'a'j komun'um'o'j — okaz'as ĉiu'maten'e merkat'o de kafonoj, kie la riĉ'a'j farm'ant'o'j dung'as labor'man'o'j'n de tag'o al tag'o. Por ating'i la labor'o'n en Fucino, la kafonoj dev'as ĉiu'tag'e pied'ir'i kvin ĝis dek du kilo'metr'o'j'n.
En akr'a kontrast'o kun la mal'riĉ'ec'o de la kafonoj est'as la grand'eg'a'j riĉ'aĵ'o'j, kiu'j'n Torlonia ĉiu'jar'e akir'as el Fucino: 80.000 kvintal'o'j* da suker'bet'o'j, 300.000 kvintal'o'j da gren'o, 10.000 kvintal'o'j da divers'a'j legom'o'j.
La bet'o'j de Fucino konsist'ig'as la ĉef'a'n material'o'n de unu el la plej grand'a'j suker'fabrik'o'j de Eŭrop'o, sed por la kafonoj, kiu'j ili'n kultur'as, suker'o ĉiam rest'as frand'aĵ'o, kiu en'ir'as ili'a'j'n hejm'o'j'n nur en la pask'o'tag'o'j por la rit'a dolĉ'aĵ'o. Preskaŭ ĉiu gren'o de Fucino est'as send'at'a al la urb'o, kie ĝi serv'as por bak'i tritik'a'n pan'o'n, biskvit'o'j'n kaj
* cent kilo'gram'o'j
por pret'ig'i makaroni'o'j'n, kie ĝi serv'as por nutr'i ankaŭ hund'o'j'n kaj kat'o'j'n, sed la kafonoj, kiu'j ĝi'n kultur'as, est'as dev'ig'at'a'j nutr'i si'n per maiz'o preskaŭ la tut'a'n jar'o'n. Tio'n, kio'n la kafonoj akir'as el Fucino, ili pov'as konsider'i ver'a kaj propr'a rent'o de mal'sat'o: rent'o, kiu las'as al ili la ebl'o'n nur viv'i, sed ne progres'i.
Iam almenaŭ kelk'a'j kafonoj sukces'is el'migr'i al Amerik'o. Ankaŭ kelk'a'j fontamaranoj antaŭ la milit'o prov'is si'a'n sort'o'n en Argentino aŭ Brazilo. Tiu'j, kiu'j hav'is fortun'o'n, ne re'ven'is al Fontamara, sed ek'loĝ'is en la apud'a'j komun'um'o'j, kie ili hav'is ebl'o'n frukt'ig'i si'a'j'n ŝpar'aĵ'o'j'n. Tiu'j, kiu'j ne est'is bon'ŝanc'a'j, re'ven'is al Fontamara kaj tie re'fal'is en la ĝeneral'a'n best'ec'a'n letargi'o'n, konserv'ant'e, kiel perd'it'a'n paradiz'a'n rev'o'n, la vizi'o'n pri la viv'o pas'ig'it'a trans'mar'e.
Sed la pas'int'a'n jar'o'n, dum mal'long'a temp'o'spac'o de kelk'a'j semajn'o'j, okaz'is seri'o da fakt'o'j, kiu'j renvers'is en Fontamara ĉi tiu'n viv'o'n stagn'ant'a'n dum mult'a'j generaci'o'j. La ĵurnal'ar'o ne tuj okup'is si'n pri tiu'j fakt'o'j. Nur post kelk'a'j monat'o'j mal'mult'a'j sci'ig'o'j filtr'iĝ'is tra Italio al ekster'land'o.
Fontamara, menci'it'a de neni'u geografi'a kart'o, subit'e far'iĝ'is objekt'o de mult'a'j diskut'o'j kaj al kelk'a'j aktual'e simbol'is grand'a'n part'o'n de Italio, nom'e la sud'a'n part'o'n.
For'est'o dum mult'a'j jar'o'j ne mal'permes'is al mi, kiu nask'iĝ'is en la apud'o de Fontamara kaj tie viv'is du'dek jar'o'j'n, pens'i, ke la epizod'o'j koncern'ant'a'j Fontamaran, est'as fantazi'a'j, neniam okaz'int'a'j, tut'e invent'it'a'j, kiel mult'a'j ali'a'j pro diskut'ebl'a'j motiv'o'j kaj atribu'it'a'j al tiu mal'proksim'a vilaĝ'o pro tio, ke la kontrol'ad'o est'as ne'facil'a. Ĉiu'j mi'a'j klopod'o'j, tuj far'it'a'j por ek'hav'i sci'ig'o'j'n, ne don'is i'a'j'n rezult'o'j'n. Mi jam ne plu pens'is pri tio, kiam okaz'is io ne'antaŭ'vid'it'a: re'ven'ant'e hejm'e'n, mal'fru'e en la nokt'o, mi trov'is antaŭ mi'a hejm'o, kuŝ'ant'a'j kontraŭ la en'ir'ej'o kaj preskaŭ en'dorm'iĝ'int'a'j, du vir'o'j'n kaj unu vir'in'o'n, kiu'j'n mi laŭ ili'a'j surtut'o'j kaj jut'sak'o'j tuj re'kon'is kiel fontamaranoj. Ĉe mi'a al'ven'o ili ek'star'is kaj ĉe la lum'o de gas'o mi re'kon'is ankaŭ la vizaĝ'o'j'n. Ili ver'e est'is el Fontamara.
Alt'a mal'jun'ul'o, eg'e mal'dik'a kun mal'vigl'a'j urs'a'j mov'o'j, sulk'a vizaĝ'o kaj griz'a'j barb'har'o'j. Mal'antaŭ li en li'a ombr'o li'a'j fil'o kaj edz'in'o. Ili en'ir'is, ek'sid'is kaj komenc'is rakont'ad'i. (Tiam mi re'kon'is ankaŭ la voĉ'o'j'n) Antaŭ'e parol'is la mal'jun'ul'o. Post'e la edz'in'o. Post tio de'nov'e la mal'jun'ul'o. Post'e de'nov'e la edz'in'o. Post tio de'nov'e la mal'jun'ul'o. Post'e la fil'o kaj fin'e la mal'jun'ul'o.
Kiam la mal'jun'ul'o fin'is parol'i, maten'iĝ'is. Tio, kio'n ili dir'is, trov'iĝ'as en ĉi tiu libr'o.
Nun du rimark'o'j. Ĉi tiu rakont'o ŝajn'os al la leg'ant'o akr'e kontrast'a al la pitoresk'a bild'o pri Sud'itali'o, kia la literatur'o ĝi'n oft'e prezent'as. Est'as kon'at'e, ke en libr'o'j Sud'itali'o est'as ben'it'a kaj bel'eg'a ter'o, kie la kamp'ar'an'o'j ir'as al la labor'o kant'ant'e en ĥor'o pro ĝoj'o, al kio ĥor'e respond'as la vilaĝ'an'in'o'j vest'it'a'j de bel'eg'a'j tradici'a'j vest'o'j, dum en apud'a arb'ar'o tril'as najtingal'o'j.
Sed, ho ve! . . . en Fontamara ĉi tio neniam okaz'is.
Kiu serĉ'os en la rakont'o i'a'n folklor'o'n, est'os sen'iluzi'ig'it'a. Li ne trov'os eĉ unu vort'o'n pri la vest'manier'o de la fontamaranoj, nek unu sol'a'n vort'o'n en dialekt'o. En Fontamara ne ekzist'as arb'ar'o! La mont'o'j est'as sek'a'j kaj ne'fekund'a'j, kiel la plej grand'a part'o de Apenin'o'j*. Bird'o'j est'as mal'mult'a'j. Ne est'as najtingal'o; en la dialekt'o eĉ ne ekzist'as vort'o por ĝi. La kamp'ar'an'o'j ne kant'as, nek ĥor'e, nek sol'a'j, ankaŭ ne, kiam ili est'as ebri'a'j, do, des mal'pli, kiam ili ir'as al la labor'o. Anstataŭ kant'i, ili blasfem'as. Por esprim'i grand'a'n emoci'o'n, ĝoj'eg'o'n aŭ mal'pac'o'n, ili blasfem'as. Sed ankaŭ en la blasfem'ad'o ili ne hav'as fantazi'o'n, fantazi'o'n ekzempl'e de la florenc'an'o'j; la fontamaranoj elekt'as ĉiam inter du aŭ tri sankt'ul'o'j, kon'at'a'j de ili, kaj ĉi tiu'j'n mis'uz'as ĉiam per la sam'a'j vort'o'j.
La nur'a person'o, kiu kant'is en Fontamara dum mi'a jun'aĝ'o, est'is iu ŝu'ist'o. Li kant'is nur unu kanzon'o'n, kiu
* mont'ar'o en mez'a Italio
re'memor'ig'as la komenc'iĝ'o'n de la etiopia milit'o kaj komenc'iĝ'as jen'e: Ho! Baldissera, Ne fid'u la nigr'a'n gent'o'n . . .
Aŭd'ant'e ripet'i tiu'n admon'o'n ĉiu'n tag'o'n de la jar'o, de maten'o ĝis vesper'o kun voĉ'o ĉiam pli mal'gaj'a pro tio, ke la ŝu'ist'o iom post iom pli mal'jun'iĝ'is, la jun'ul'ar'o de Fontamara sent'is serioz'a'n tim'o'n pri General Baldissera, ke li pro tro grand'a kuraĝ'o, distr'em'o aŭ sen'pri'pens'ec'o ver'e komenc'os fid'i la nigr'a'n gent'o'n. Long'a'n temp'o'n post'e ni sci'iĝ'is, ke la mal'bon'o okaz'is jam antaŭ ol ni nask'iĝ'is.
Ĉi tio est'as la unu'a rimark'o.
La du'a est'as ĉi tiu: en kiu lingv'o mi rakont'u la histori'o'n?
Neni'u pens'u, ke la fontamaranoj parol'as la ital'a'n lingv'o'n. La ital'a lingv'o est'as por ni lingv'o lern'it'a en la lern'ej'o, kiel la latin'a, franc'a aŭ esperant'a. La ital'a lingv'o est'as por ni fremd'a lingv'o, mort'a lingv'o, lingv'o, kies vort'ar'o'n kaj gramatik'o'n oni verk'is, ne kontakt'int'e kun ni, ni'a viv'manier'o, ni'a ag'manier'o, ni'a pens'manier'o, ni'a esprim'manier'o.
Kompren'ebl'e, jam antaŭ mi, ali'a'j sud'a'j kafonoj parol'is kaj skrib'is ital'lingv'e en la sam'a manier'o, kiel ni, ir'ont'a'j en la urb'o'n, sur'met'as cir'it'a'j'n ŝu'o'j'n kaj kol'um'o'n kun kravat'o. Sed sufiĉ'as observ'i ni'n por rimark'i ni'a'n ne'kler'ec'o'n. La ital'a lingv'o ne pov'as far'i i'o'n ali'a'n ol kripl'ig'i en la form'ad'o ni'a'j'n pens'o'j'n, romp'i ili'n, don'ant'e al ili sen'senc'a'n kaj banal'a'n aspekt'o'n, aspekt'o'n de traduk'o. Sed, por bon'e si'n esprim'i, la hom'o ne traduk'u. Se est'as ver'e, ke, por flu'e esprim'i si'n en iu lingv'o, neces'as antaŭ'e lern'i pens'i en ĝi, la pen'o, kiu'n kost'as al ni parol'i ital'lingv'e, signif'as evident'e, ke ni ne sci'as pens'i en ĝi, (do, ke ĉi tiu ital'a kultur'o est'as por ni fremd'a). Sed, ĉar ni ne hav'as ali'a'n manier'o'n kompren'ig'i ni'n (kaj kompren'ig'i ni'n est'as por ni afer'o pri viv'o aŭ mort'o), tial ni pen'os kiel ebl'e plej bon'e traduk'i en la lingv'o'n, kiu'n ni lern'is en la lern'ej'o, tio'n, kio'n ni dezir'as, por ke ĉiu'j sci'u: la ver'o'n pri la okaz'int'aĵ'o'j en Fontamara.
Kvankam ni prunt'e'pren'as la lingv'o'n, la manier'o rakont'i aparten'as al ni. Ĝi est'as fontamara art'o. Ĝi est'as la sam'a, kiu'n ni ek'lern'is en jun'aĝ'o dum long'a'j, sen'dorm'a'j nokt'o'j, ĉe la ŝpin'il'o, sekv'ant'e ĝi'a'n ritm'o'n.
Ekzist'as neni'u diferenc'o inter ĉi tiu rakont'art'o, inter ĉi tiu art'o met'i vort'o'n post vort'o, lini'o'n post lini'o, fraz'o'n post fraz'o, figur'o'n post figur'o, kaj la antikv'a teks'art'o, la antikv'a art'o met'i faden'o'n post faden'o, kolor'o'n post kolor'o, ord'ig'e, pur'eg'e, insist'e, klar'e. Antaŭ'e vid'iĝ'as la trunk'et'o de la roz'o, post tio la foli'o'j, post'e la kalik'o kaj post'e la korol'o'j; sed de la komenc'o ĉiu kompren'as, ke tem'as pri roz'o. Pro tio ni'a'j produkt'o'j ŝajn'as al la urb'an'o'j sen'kulp'a'j kaj mal'kler'a'j; sed, ĉu ni iam klopod'is vend'i ili'n en la urb'o? Ĉu ni ofert'is ili'n en la urb'o? Egal'e: ĉu ni iam pet'is al la urb'an'o'j rakont'i si'a'j'n okaz'int'aĵ'o'j'n laŭ ni'a manier'o? Tio'n ni neniam pet'is.
Ĉiu do hav'u la rajt'o'n rakont'i si'a'j'n spert'o'j'n laŭ propr'a manier'o.
Zürich, somer'o'n 1930 Ignazio Silone
La unu'a'n de juni'o pas'int'jar'e Fontamara est'is la unu'a'n foj'o'n sen elektr'a lum'o. La du'a'n, la tri'a'n, la kvar'a'n de juni'o Fontamara rest'is sen'lum'a.
Tia ĝi rest'is dum la sekv'int'a'j tag'o'j kaj monat'o'j, ĝis kiam Fontamara de'nov'e kutim'iĝ'is al la lun'lum'o. Por ven'i de la lun'lum'o al la elektr'a Fontamara bezon'is cent'o'n da jar'o'j tra oliv'ole'o kaj petrol'o. Por re'ir'i de la elektr'a lum'o al la lun'a sufiĉ'is unu vesper'o.
La jun'ul'o'j ne kon'as la histori'o'n, sed ni, mal'jun'ul'o'j, ĝi'n sci'as. Ĉio nov'a, ven'int'a de la piemont'an'o'j al ni, sud'a'j kafonoj, dum sep'dek jar'o'j, est'as redukt'ebl'a al du afer'o'j: elektr'a lum'o kaj cigared'o'j.
La elektr'a'n lum'o'n oni for'pren'is. La cigared'o'j'n? . . .
Sufok'iĝ'u tiu, kiu fum'is ili'n la unu'a'n foj'o'n. Por ni sufiĉ'is ĉiam tabak'o.
Kiam la elektr'a lum'o mank'is al ni la unu'a'n foj'o'n, tio ne dev'us est'i surpriz'o, tamen est'is.
La elektr'a lum'o far'iĝ'is en Fontamara aĵ'o natur'a. En la senc'o, ke neni'u pag'is por ĝi. Neni'u pag'is por ĝi dum mult'a'j monat'o'j. En la last'a temp'o la komun'um'a en'kas'ig'ist'o ne plu ven'is por distribu'i la kutim'a'n monat'a'n faktur'o'n, mark'it'a'n per la vort'o ”ne'pag'it'a”. Ĉi tiu'n paper'et'o'n ni util'ig'is por pur'ig'i la pip'o'n. La last'a'n foj'o'n, kiam la en'kas'ig'ist'o ven'is, li apenaŭ sav'is la viv'o'n. Paf'o el fusil'o preskaŭ mort'ig'is li'n ĉe la el'ir'o de la vilaĝ'o. Li est'is tre prudent'a. Li ven'is en Fontamaran, kiam la vir'o'j labor'is kaj en la dom'o'j trov'iĝ'is nur vir'in'o'j kaj infan'o'j. Sed neniam oni pov'as est'i tro prudent'a. Li est'is tre afabl'a. Li distribu'is la paper'o'j'n kun stult'a, kompat'a rid'et'o, dir'ant'e: ”Pren'u, mi pet'as. En mastr'um'o pec'o da paper'o est'as ja ĉiam util'ig'ebl'a . . .” Sed neniam oni pov'as est'i tro afabl'a.
Post'e, ne en Fontamara (en Fontamaran li ne plu met'is pied'o'n), sed mal'supr'e, en la ĉef'urb'o, vetur'ig'ist'o kompren'ig'is li'n, ke la paf'o est'is cel'it'a ebl'e ne al li, al li'a person'o, al la person'o Innocenzo La Legge*, sed supoz'ebl'e al la impost'o'j. Sed, se la paf'o est'us traf'int'a la cel'o'n, ne est'us mort'ig'it'a'j la impost'o'j, sed li. Tial li ne plu ven'is kaj neni'u bedaŭr'is tio'n. Ne ne ek'pens'is propon'i al la komun'um'o proces'i kontraŭ la fontamaranoj.
”Se est'us ebl'e konfisk'i kaj vend'i pedik'o'j'n,” li dir'is iam, ”sen'dub'e juĝ'a persekut'o don'us grand'a'j'n rezult'o'j'n.
Sed, ĉar tio ankoraŭ ne est'as permes'it'a de la leĝ'o, rest'as neni'o ali'a ol for'pren'o de la lum'o.”
* la sen'kulp'a leĝ'o
La liver'ad'o de la kurent'o est'is ĉes'ig'ot'a la unu'a'n de januar'o. Post'e la unu'a'n de mart'o, la unu'a'n de maj'o, la unu'a'n de juni'o. Fin'e la unu'a'n de juni'o la ĉes'ig'o est'is efektiv'ig'it'a.
La vir'in'o'j kaj la infan'o'j est'ant'a'j hejm'e est'is la last'a'j, kiu'j rimark'is tio'n. Sed ni, kiu'j re'ven'is de la labor'o — tiu'j, kiu'j est'is en la muel'ej'o kaj re'ven'is laŭ la ŝose'o, tiu'j, kiu'j est'is en la proksim'o de la tomb'ej'o kaj re'ven'is mal'supr'e'n de la mont'o, tiu'j, kiu'j est'is en la sabl'o'fos'ej'o kaj re'ven'is laŭ la bord'o'j de la river'et'o, tiu'j, kiu'j est'is ĉe la ĉiu'tag'a labor'o kaj re'ven'is de ĉiu'j direkt'o'j, dum iom post iom krepusk'iĝ'is, ni ĉiu'j vid'is ek'lum'ig'i la lamp'o'j'n de la apud'a'j vilaĝ'o'j kaj vid'is, ke Fontamara est'as sen'lum'a, nigr'a, vual'a, nebul'a, kun'fand'iĝ'ant'a kun la arb'o'j, arbust'o'j kaj sterk'ej'o'j. Tuj ni kompren'is la kial'o'n. (Est'is surpriz'o kaj ne est'is.) Por la ge'knab'o'j tio est'is motiv'o por petol'ad'o. Ĉe ni la knab'o'j ne oft'e hav'as distr'o'n kaj, kiam ĝi prezent'iĝ'as, ili plen'e ĝu'as ĝi'n. Tiel est'as, kiam pas'as mot'o'cikl'o, kiam du azen'o'j seks'kun'iĝ'as, kiam for'brul'as kamen'tub'o.
Al'ven'int'e en la vilaĝ'o'n, ni trov'is General Baldissera, kiu somer'e kutim'is flik'i ŝu'o'j'n antaŭ si'a hejm'o ĝis mal'fru'a hor'o ĉe la lum'o de lampion'o; la bub'o'j ĉirkaŭ'is li'a'n stabl'et'o'n kaj est'is inter'miks'int'a'j la fajl'il'o'j'n, najl'o'j'n, tranĉ'il'o'j'n, pec'o'n, faden'o'j'n kaj la led'a'j'n de'tranĉ'aĵ'o'j'n. Ili est'is el'verŝ'int'a'j la kuv'et'o'n, plen'a'n de mal'pur'a akv'o, sur li'a'j'n pied'o'j'n kaj li laŭt'e mal'ben'is ĉiu'j'n sankt'ul'o'j'n de la ĉirkaŭ'aĵ'o kaj demand'is ni'n, kiu'j re'ven'is de la labor'o, ĉu en si'a aĝ'o, miop'a, li merit'as, ke oni for'rab'as la lum'o'n de la lampion'o kaj kio'n opini'os pri tia fi'ag'o reĝ'o Umberto.
Mal'facil'e est'is imag'i, kio'n pens'os reĝ'o Umberto.
Tut'kompren'ebl'e kelk'a'j vir'in'o'j plend'is. Kelk'a'j vir'in'o'j, (ne neces'as menci'i nom'o'j'n) sid'ant'e sur la pavim'o antaŭ si'a'j hejm'o'j, mam'nutr'ant'a'j si'a'j'n id'o'j'n, aŭ pret'ig'ant'a'j manĝ'o'n, lament'is kvazaŭ iu mort'is. Ili plend'is pro la mank'o de la lum'o, kvazaŭ la mizer'o en la mal'lum'o far'iĝ'is ankoraŭ pli nigr'a.
Antaŭ la trink'ej'o de Marietta Sorcanera, ĉe la tabl'o met'it'a sur la strat'o'n, halt'is Michele Zompa kaj mi. Tuj mal'antaŭ ni al'ven'is Giacobbe Losurdo kun la azen'in'o, kiu ĵus est'is graved'ig'it'a. Sekv'is ankaŭ Ponzio Pilato, port'ant'a sur la dors'o la pump'il'o'n por sulfur'i, kaj post'e al'ven'is Antonio Ranocchia kaj Baldovino Sciarappa, kiu'j pri'tranĉ'is la vin'ber'branĉ'o'j'n. Ven'is ankaŭ Giacinto Barletta, Venerdì Santo, Cir'o Zironda, Papasisto kaj ali'a'j, kiu'j est'is en la sabl'o'fos'ej'o kaj kun'e ni inter'parol'is pri la elektr'a lum'o, pri la impost'o'j nov'a'j kaj mal'nov'a'j, pri impost'o'j komun'um'a'j kaj ŝtat'a'j, ĉiam ripet'ant'e la sam'a'n afer'o'n, ĉar ekzist'as afer'o'j, kiu'j neniam ŝanĝ'iĝ'as. Kaj ne'rimark'it'e al'ven'is fremd'ul'o. Fremd'ul'o kun bicikl'o. Est'is mal'facil'e konjekt'i, kiu ven'is je tia hor'o. Ne est'is tiu de la elektr'a lum'o. Ankaŭ ne tiu de la komun'um'o, nek de la juĝ'ej'o. Laŭ aspekt'o li est'is elegant'ul'o. Li hav'is delikat'a'n, raz'it'a'n vizaĝ'o'n, ruĝ'a'n buŝ'et'o'n, simil'a'n al kok'in'a post'aĵ'o. Per unu man'o li ten'is la bicikl'o'n ĉe la direkt'il'o kaj la man'o est'is mal'grand'a, glat'a kia ventr'o de lacert'o.
Sur la ŝu'o'j li port'is blank'a'j'n gamaŝ'o'j'n.
Ni ĉes'is parol'i. Est'is klar'e, ke tiu fremd'ul'o al'ven'is por anonc'i al ni nov'a'n impost'o'n. Pri tio ne ekzist'is dub'o.
Sed krom'e, ekzist'is neni'u dub'o, ke li far'is sen'util'a'n vojaĝ'o'n, ke li'a'j foli'o'j hav'os tia'n sam'a'n fin'o'n, kia'n tiu'j de Innocenzo La Legge. La afer'o klar'ig'end'a est'is iu ali'a: sur kio'n est'us ankoraŭ ebl'e met'i nov'a'n impost'o'n? Ĉiu el ni en'pens'e pen'is diven'i, sed neni'u sukces'is.
Inter'temp'e la fremd'ul'o demand'is jam du aŭ tri foj'o'j'n kun kapr'a voĉ'o, ke oni indik'u al li la hejm'o'n de la vidv'in'o post la hero'o Sorcanera.
Marietta Sorcanera star'is sur la sojl'o de la trink'ej'o, bar'ant'e la en'ir'o'n per si'a monstr'a graved'a figur'o, graved'a la tri'a'n aŭ kvar'a'n foj'o'n, de kiam ŝi'a edz'o mort'is en la milit'o. La edz'o post'las'is al ŝi arĝent'a'n medal'o'n kaj pensi'o'n, sed ne la tri aŭ kvar graved'ec'o'j'n. Pro la glor'o de si'a edz'o (kiel oni dir'as) Sorcanera oft'e kontakt'is post la milit'o kun grav'a'j person'o'j. Foj'e, en solen'a patriot'a ceremoni'o en la ĉef'urb'o oni elekt'is ŝi'n prezid'ant'in'o kaj lok'ig'is ŝi'n flank'e de la episkop'o. Tiam ŝi est'is la du'a'n foj'o'n graved'iĝ'int'a. La graved'ec'o si'n montr'is en ŝi ĉiam per aĉ'a'j kaj monstr'a'j form'o'j. La episkop'o, kiu ne est'is blind'a, demand'is al ŝi: ”Ĉu vi ebl'e du'a'n foj'o'n edz'in'iĝ'is, sinjor'in'o? . . .”
Ŝi respond'is, ke ne. Oni dir'as, ke la episkop'o surpriz'it'e alud'is la graved'a'n stat'o'n kaj Marietta, ne'prepar'it'a, sci'is respond'i neni'o'n ol: ”Ĉi tio est'as memor'aĵ'o de la hero'o . . .”
Do, la trink'ej'estr'in'o sci'is rilat'i kun grav'a'j person'o'j.
Tial ŝi pet'is la fremd'ul'o'n ek'sid'i ĉe la tabl'o. Li el'poŝ'ig'is grand'a'j'n foli'o'j'n kaj met'is ili'n sur la tabl'o'n.
Vid'ant'e la foli'o'j'n, ni ne plu dub'is. Jen la foli'o'j pri la nov'a impost'o. Rest'is nur sci'iĝ'i, pri kia impost'o. La fremd'ul'o ek'parol'is. Ni tuj konstat'is, ke li est'as urb'an'o. Ni kompren'is nur mal'mult'a'j'n vort'o'j'n el ĉio, kio'n li dir'is.
Sed ni ne pov'is kompren'i, pri kia impost'o tem'as.
Inter'temp'e mal'fru'iĝ'is. Ni est'is tie kun la labor'il'o'j, la pioĉ'o'j, la sark'il'o'j, la pump'il'o por sulfur'i kaj la azen'in'o de Giacobbe Losurdo. Kelk'a'j mal'aper'is. Venerdì Santo, Giacinto Barletta kaj Papasisto for'ir'is. Baldovino Sciarappa kaj Antonio Ranocchia aŭskult'is ankoraŭ iom'et'e la babil'ad'o'n de la urb'an'o kaj post'e ankaŭ ili for'ir'is. Giacobbe Losurdo vol'is rest'i, sed la azen'in'o, kiu est'is lac'a, dev'ig'is li'n ek'ir'i.
Ni rest'is kvar'op'e ĉe la urb'an'o.
La urb'an'o parol'ad'is plu. Sed neni'u kompren'is li'n.
Neni'u kompren'is, kio est'us ankoraŭ impost'ebl'a.
Fin'fin'e li ĉes'is parol'i, turn'is si'n al mi, kiu est'is plej proksim'e al li, met'is blank'a'n foli'o'n antaŭ mi'n, don'is krajon'o'n kaj dir'is: ”Sub'skrib'u!”
Kial sub'skrib'i? Kial neces'as la sub'skrib'o? El li'a tut'a parol'aĉ'o mi kompren'is eĉ ne dek vort'o'j'n. Sed, se mi est'us kompren'int'a ĉio'n, kial mi sub'skrib'u?
La urb'an'o turn'is si'n al la kafono, kiu apud'is mi'n, met'is la foli'o'n antaŭ li'n, don'is la krajon'o'n kaj dir'is: ”Sub'skrib'u!”
Ankaŭ ĉi tiu ne respond'is. La urb'an'o turn'is si'n al la tri'a kafono, met'is antaŭ li'n la foli'o'n, don'is la krajon'o'n kaj dir'is: ”Komenc'u vi. — Post vi ankaŭ la ali'a'j sub'skrib'u . . .”
Est'is kvazaŭ li parol'us al mur'o. Neni'u respond'is! Ni eĉ ne sci'is, pri kio tem'as, kial do ni sub'skrib'u?
La urb'an'o eg'e ek'koler'is. Laŭ la ton'o, en kiu li parol'is, ni konjekt'is, ke li insult'as ni'n. Sed li evit'is parol'i pri impost'o'j. Ni atend'is, ĝis kiam li decid'os parol'i pri nov'a impost'o, sed li parol'is ĉiam pri io ali'a. Subit'e li pren'is vip'o'n, kiu pend'is sur la bicikl'o kaj ek'sving'is ĝi'n kontraŭ mi, preskaŭ bat'ant'e mi'a'n vizaĝ'o'n.
”Parol'u, respond'u,” li kri'is, ”hund'o, verm'o, mal'ben'it'o. . . . Kial vi ne parol'as? . . . Kial vi ne vol'as sub'skrib'i? . . .”
Mi kompren'ig'is li'n, ke ni ne est'as idiot'a'j. Mi klar'ig'is, ke per ĉiu'j li'a'j babil'o'j li ne kapabl'os konvink'i ni'n, ke ne tem'as pri nov'a impost'o.
”Ni kompren'as,” mi respond'is. ”Tre bon'e ni kompren'as, tamen ni ne pag'os. Impost'it'a est'as la dom'o, la vit'kultur'ej'o, la azen'o, la hund'o, la paŝt'ej'o, la pork'o, la ĉar'o kaj la vin'o . . . Jam sufiĉ'as. Kio'n vi intenc'as ankoraŭ impost'i?”
Li rigard'is mi'n, kvazaŭ mi parol'us la hebre'a'n lingv'o'n.
”Ni parol'as, sed ni ne kompren'as unu la ali'a'n,” li dir'is mal'kuraĝ'iĝ'int'e. ”Ni parol'as la sam'a'n lingv'o'n, tamen ni ĝi'n ne parol'as.”
Est'is ver'e. Urb'an'o kaj kafono ne facil'e pov'as inter'kompren'iĝ'i. Kiam li parol'is, li est'is urb'an'o kaj, est'ant'e urb'an'o, ne pov'is ne parol'i kiel urb'an'o. Sed ni est'is kafonoj. Ni kompren'is ĉio'n kiel kafonoj, tio est'as laŭ ni'a manier'o. Mil foj'o'j'n dum mi'a viv'o mi rimark'is tio'n: urb'an'o'j kaj kafonoj est'as du mal'sam'a'j afer'o'j. Dum mi'a jun'aĝ'o mi est'is en Argentino, en la pamp'o'j*; mi parol'is kun kafonoj de ĉiu ras'o, de la hispan'a ĝis la indi'an'a kaj ni reciprok'e kompren'is ni'n, kvazaŭ ni est'us en Fontamara; kaj mi parol'is kun ital'o, kiu ĉiu'dimanĉ'e ven'is de la urb'o, send'it'a de la konsul'ej'o. Ni inter'parol'is, sed ne kompren'is unu la ali'a'n; eĉ oft'e ni kompren'is la mal'o'n de tio, kio est'is dir'it'a.
* step'o en Sud-Amerik'o, precip'e en Argentino
Tial mi ne mir'is, kiam la fremd'ul'o re'komenc'is la babil'ad'o'n klar'ig'ant'e, ke li ne parol'is pri impost'o'j, ke li tut'e ne okup'as si'n pri ili, ke li ven'is en Fontamaran pro ali'a afer'o kaj ke ne tem'as pri pag'o.
Ĉar mal'lum'iĝ'is kaj mal'fru'iĝ'is, li ek'brul'ig'is kelk'a'j'n alumet'o'j'n. Li montr'is al ni, unu post ali'a, la paper'a'j'n foli'o'j'n. La foli'o'j est'is ver'e tut'e blank'a'j. Ne est'is impost'bilet'o'j. Nur en la supr'o de la foli'o'j est'is io skrib'it'a. La urb'an'o ek'brul'ig'is du alumet'o'j'n kaj montr'is al ni tio'n, kio est'as sur'skrib'it'a: ”Sub'ten'ant'e la supr'e menci'it'a'n pet'o'n, la sub'skrib'int'o'j ced'as spontane'e kaj entuziasm'e si'a'j'n sub'skrib'o'j'n al kavalir'o Pelino, Milic'a estr'o.”
Kavalir'o Pelino est'as li, li dir'is.
La sub'skrib'it'a'j foli'o'j est'as send'ot'a'j al la reg'ist'ar'o.
Kavalir'o Pelino ricev'is la foli'o'j'n de si'a'j super'ul'o'j.
Sam'spec'a'j'n li'a'j koleg'o'j port'as al ali'a'j vilaĝ'o'j. Do est'as afer'o ne special'e por Fontamara, sed por ĉiu'j vilaĝ'o'j.
Fakt'e est'as pet'skrib'o al la reg'ist'ar'o, li dir'is al ni. Ĝi bezon'as mult'a'j'n sub'skrib'o'j'n. Li ne hav'as ĝi'n ĉe si kaj ne kon'as la en'hav'o'n. Li'a'j super'ul'o'j pret'ig'is ĝi'n. Li dev'as nur kolekt'i sub'skrib'o'j'n. Kaj la kafonoj hav'as la dev'o'n sub'skrib'i.
”Ĉu vi kompren'as?” li demand'is al ni kaj klar'ig'is: ”Fin'ig'is la temp'o, kiam la kafonoj est'is ignor'at'a'j kaj mal'estim'at'a'j. Nun ekzist'as nov'a'j aŭtoritat'ul'o'j, kiu'j sent'as grand'a'n estim'o'n por la kafonoj kaj vol'as sci'i ili'a'n opini'o'n . . . tial, sub'skrib'u! . . .”
Grand'valor'e taks'u la honor'o'n, kiu'n al vi far'as la aŭtoritat'ul'o'j, send'int'a'j ĉi tie'n funkci'ul'o'n por ek'sci'i vi'a'n opini'o'n . . .
Ni est'is ankoraŭ mal'fid'a'j. Sed inter'temp'e al'proksim'iĝ'is General Baldissera, kiu aŭd'is la last'a'j'n klar'ig'o'j'n kaj ne pri'pens'int'e dir'is (vi sci'as ja, kia'j est'as la ŝu'ist'o'j): ”Se la honor'ind'a moŝt'o cert'ig'as mi'n, ke ne tem'as pri impost'o'j, mi sub'skrib'os unu'a . . .”
Li sub'skrib'is unu'a. Sekv'is mi. Post'e Ponzio Pilato, kiu est'is apud mi kaj Michele Zompa. Last'e Marietta. Kaj la ali'a'j?
Kiel pet'i ili'n? Pro la mal'fru'a hor'o ne ebl'is vizit'i hejm'o'n post hejm'o. Kavalir'o Pelino trov'is solv'o'n: Ni dikt'u al li la nom'o'j'n de ĉiu'j kafonoj en Fontamara kaj li sur'skrib'os ili'n. Tiel ni decid'is. Nur pri la nom'o de Berardo Viol'a ni diskut'is. Ni klopod'is klar'ig'i al kavalir'o Pelino, ke Berardo neniel ced'us sub'skrib'o'n, sed tamen ankaŭ li'a nom'o est'is registr'it'a.
La urb'an'o plen'ig'is jam la du'a'n foli'o'n per nom'o'j kaj li for'brul'ig'is tri'dek'o'n aŭ kvar'dek'o'n da alumet'o'j, kiam subit'e li observ'is i'o'n sur la tabl'o. Io, kio est'is sur la tabl'o, impres'is li'n, naŭz'is li'n. Sur la tabl'o est'is neni'o. Li ek'brul'ig'is alumet'o'n kaj re'e fiks'e rigard'is sur la tabl'o'n. Li klin'is si'n super la tabl'o'n, preskaŭ tuŝ'ant'e ĝi'n per la naz'o.
Post'e, montr'ant'e per fingr'o punkt'o'n sur la tabl'o, li kri'is kun si'a kapr'a voĉ'o: ”Kio est'as tio? Al kiu aparten'as ĉi tiu mal'pur'aĵ'o? Kiu met'is ĝi'n sur la tabl'o'n?”
Ni kompren'is, ke li intenc'as mal'pac'iĝ'i. Neni'u respond'is al li. General Baldissera prudent'e for'ir'is. La fremd'ul'o ripet'is la demand'o'n kvar, kvin foj'o'j'n; li ek'brul'ig'is sam'temp'e tri alumet'o'j'n por akir'i pli da lum'o sur la tabl'o.
Tiam vid'iĝ'is io; io, kio mov'as si'n. Neni'o tim'ig'a; sed io tie est'is. Ponzio Pilato unu'a ek'star'is, klin'is si'n super la tabl'o'n, observ'is la aĵ'o'n kaj dir'is: ”Ne est'as mi'a.”
Mi far'is la sam'o'n: observ'is, tuŝ'is, turn'is kaj re'turn'is la insekt'o'n per la pip'tub'o. Ver'e, honor'vort'e, ne est'as mi'a.
Michele Zompa ag'is, kvazaŭ li ne kompren'as kaj fum'is, rigard'ant'e la ĉiel'o'n. Ankaŭ Marietta klin'is si'n super la tabl'o'n, long'temp'e esplor'is la insekt'o'n, kiu ating'is jam la mez'o'n de la foli'o, plen'a de nom'o'j, pren'is ĝi'n per la man'o kaj ĵet'is ĝi'n sur la strat'o'n. Post tio ŝi dir'is: ”Strang'e. Est'as tre strang'e. Ĝi est'as nov'a spec'o de pedik'o . . . Pli mal'hel'a, pli long'a kun kruc'o sur la dors'o . . .”
Michele Zompa salt'lev'iĝ'is kaj ek'kri'is: »Kio'n? . . . Kio'n? . . . . Ĉu ĝi ver'e hav'as kruc'o'n sur la dors'o? Kaj vi for'ĵet'is ĝi'n? Ĉu vi for'ĵet'is la pedik'o'n de la Pap'o? La pedik'o de la Re'pac'iĝ'o? Mal'feliĉ'ul'in'o, mal'ben'it'in'o, sakrilegi'ul'in'o . . .”
Neni'u kompren'is i'o'n pri tiu parol'eksplod'o. Tiam Michele ek'rakont'is: Tem'as pri sonĝ'o, li dir'is, kiu'n mi hav'is la pas'int'a'n vintr'o'n. Mi rakont'is ĝi'n al kanonik'o do'n Abbacchio. Sed la kanonik'o ordon'is al mi ne dis'rakont'i ĝi'n. Sed nun, se Marietta ne mensog'as, Li aper'is kaj mi rajt'as parol'i. Jen, mi'a sonĝ'o: Kiel vi memor'as, do'n Abbacchio klar'ig'is al ni de sur la altar'o, post la pac'o inter la eklezi'o kaj la ŝtat'o, ke komenc'iĝ'os por la kafonoj feliĉ'a epok'o. La Pap'o ricev'is de Krist'o ĉi'a'j'n favor'o'j'n, kiu'j'n la kafonoj bezon'as. Kaj en la sonĝ'o mi aŭd'is la Pap'o'n diskut'ant'a kun la Kruc'um'it'o.
La Kruc'um'it'o dir'is: ”Por fest'i ĉi tiu'n inter'pac'iĝ'o'n est'us bon'e dis'donac'i la kamp'o'j'n de Fucino al la kafonoj, kiu'j ili'n kultur'as”.
La Pap'o respond'is: ”Sinjor'o, princ'o Torlonia ne konsent'os . . . Ne forges'u, ke li bon'e kontribu'as al la kas'o de sankt'a Petro”.
La Kruc'um'it'o dir'is: ”Por fest'i ĉi tiu'n inter'pac'iĝ'o'n est'us bon'e mal'ŝarĝ'i la kafonojn de impost'pag'o'j.”
La Pap'o respond'is: ”Sinjor'o, la reg'ist'ar'o ne konsent'os . . . Ne forges'u, ke per la impost'o'j, pag'it'a'j de la kafonoj, la reg'ist'ar'o dev'as pag'i du miliard'o'j'n da lir'o'j al la kas'o de sankt'a Petro.”
La Kruc'um'it'o dir'is: ”Por fest'i ĉi tiu'n inter'pac'iĝ'o'n ni don'os ĉi jar'e bon'eg'a'n rikolt'o'n al la kafonoj kaj la et'posed'ant'o'j.”
La Pap'o respond'is: ”Se la rikolt'o por la kafonoj pli'grand'iĝ'os, la prez'o de la agrikultur'a'j produkt'o'j mal'alt'iĝ'os. Ne forges'u, ke ni'a'j episkop'o'j kaj kardinal'o'j ĉiu'j est'as grand'bien'posed'ant'o'j.”
La Kruc'um'it'o tre bedaŭr'is, ke li ne pov'as help'i la kafonojn, ne far'ant'e mal'bon'o'n al ali'a'j.
Tiam dir'is la Pap'o, kiu tre am'as la kafonojn: ”Sinjor'o, ni ir'u . . . Ni ebl'e pov'os far'i por la kafonoj i'o'n, kio ne mal'plaĉ'os al princ'o Torlonia, nek al la reg'ist'ar'o, nek al episkop'o'j kaj kardinal'o'j.”
Tiel en la nokt'o de la Re'pac'iĝ'o, Krist'o kaj la Pap'o flug'is ĉirkaŭ Fucino super ĉiu'j vilaĝ'o'j de Marsica. Krist'o antaŭ'ir'is, port'ant'e sur la ŝultr'o'j grand'a'n sak'o'n. Mal'antaŭ li ir'is la Pap'o, kiu hav'is permes'o'n pren'i el la sak'o ĉio'n, kio pov'os help'i la kafonojn.
La du di'a'j vojaĝ'ant'o'j vid'is en ĉiu vilaĝ'o la sam'o'n. La kafonoj lament'is, blasfem'is, aflikt'iĝ'is, ne sci'ant'e, kio'n manĝ'i, per kio si'n vest'i. Tiam la Pap'o sent'is si'n profund'kor'e mal'ĝoj'a; li pren'is el la sak'o amas'o'n da pedik'o'j kaj ĝi'n ĵet'is sur Marsica, dir'ant'e: ”Pren'u, ho am'at'a'j ge'fil'o'j, pren'u kaj grat'u vi'n . . . Tiel en moment'o'j de mal'labor'em'o io distr'os vi'a'j'n pens'o'j'n for de pek'o'j.”
Tio est'is la sonĝ'o de Michele Zompa. Sonĝ'o, kiu'n ĉiu klar'ig'u laŭ propr'a manier'o. Est'as mult'a'j, kiu'j ŝerc'mok'as pri sonĝ'o'j. Ali'a'j vid'as en ili la est'ont'a'n temp'o'n. Mi opini'as, ke sonĝ'o'j ekzist'as por dorm'i. Sed Marietta Sorcanera, pi'a vir'in'o, klar'ig'is ĝi'n ali'e, lament'e ek'plor'eg'is kaj singult'ant'e dir'is: ”Est'as ver'e . . . Est'as ver'e . . . Kiu ten'us ni'n mal'proksim'e de pek'o'j, se la Pap'o ne preĝ'us por ni? Kiu sav'us ni'n de la infer'o?”
Sed kavalir'o Pelino ali'manier'e klar'ig'is: ”Vi mok'as mi'n,” li ek'kri'is, sving'ant'e la vip'o'n kontraŭ Zompa kaj la estr'in'o. ”Vi mok'as mi'n. Vi mok'as la aŭtoritat'ul'o'j'n, la eklezi'o'n kaj la reg'ist'ar'o'n . . .”
Kaj mult'o'n ali'a'n li kri'is tia'manier'e, ke neni'u li'n kompren'is.
”La reg'ist'ar'o trov'os vi'n,” li dir'is. ”La reg'ist'ar'o pun'os vi'n. La aŭtoritat'ul'o'j okup'os si'n pri vi . . .”
Ni pens'is: li parol'ad'as, sed post'e silent'os, post'e cert'e silent'os. Sed li parol'is plu. Li ne silent'is.
”Ĉu vi ne sci'as,” li dir'is al Michele, ”ke, se mi denunc'os vi'n, oni vi'n kondamn'os minimum'e je dek jar'o'j da mal'liber'o? Ĉu vi ne sci'as, ke mult'a'j, kiu'j dir'is afer'o'j'n mal'pli grav'a'j'n aŭ mal'pli perfid'a'j'n ol tiu'j'n, kiu'j'n vi ĵus dir'is, est'as mal'liber'ig'it'a'j kaj kondamn'it'a'j je dek jar'o'j da mal'liber'ej'o? Sed en kia mond'o vi viv'as? Ĉu vi sci'as, kio okaz'is dum la last'a'j jar'o'j? Kiu reg'as hodiaŭ? Kiu nun'temp'e est'as la estr'o?”
Zompa pacienc'e respond'is por trankvil'ig'i li'n.
”Kompren'u,” li dir'is, ”en la urb'o okaz'as tiom. En la urb'o ĉiu'tag'e okaz'as almenaŭ unu afer'o. Ĉiu'tag'e aper'as ĵurnal'o, kiu rakont'as almenaŭ unu okaz'aĵ'o'n. Kiom da fakt'o'j tio est'as fin'e de la jar'o? Cent'o'j kaj cent'o'j . . . Kaj post kelk'a'j jar'o'j? Mil'o'j kaj mil'o'j . . . Imag'u . . . Kiel kafono, mizer'a verm'o, pov'us kon'i ĉiu'j'n tiu'j'n fakt'o'j'n?
Ne ebl'as. Ĉiu'tag'e okaz'aĵ'o'j ŝanĝ'iĝ'as. Kiu ordon'as, est'as ĉiam la sam'a. La aŭtoritat'ul'o'j est'as ĉiam la sam'a'j. Kelk'foj'e nom'o ŝanĝ'iĝ'as, sed ĉio rest'as sam'a. . ..”
”Kaj la hierarĥi'o?” demand'is la urb'an'o, kiu evident'e est'is ĝi'a adept'o. Sed tiam mi ankoraŭ ne sci'is, kio'n signif'as tiu vort'o. La urb'an'o dev'is ripet'i ĝi'n plur'foj'e per ali'a'j vort'o'j. Kaj Michele respond'is al li: ”Antaŭ ĉio est'as Di'o, estr'o de la ĉiel'o.
Post'e est'as princ'o Torlonia, estr'o de la ter'o.
Post'e la arm'it'a gvardi'o de princ'o Torlonia.
Post'e la hund'o'j de la arm'it'a gvardi'o de princ'o Torlonia.
Post'e neni'o!
Post'e ankoraŭ neni'o.
Post'e ankoraŭ neni'o.
Post'e est'as la kafonoj.
Kaj neni'o pli.”
”Sed kie'n vi klasifik'as la aŭtoritat'ul'o'j'n?” demand'is ankoraŭ pli furioz'e la urb'an'o.
”La aŭtoritat'ul'o'j'n,” inter'dir'is klar'ig'e Ponzio Pilato, ”oni klasifik'as inter la tri'a'n kaj kvar'a'n rang'o'j'n . . . Laŭ la salajr'o . . . La kvar'a rang'o (tiu de la hund'o'j) est'as ne'mezur'ebl'a.”
Kavalir'o Pelino salt'e lev'iĝ'is. Li trem'is pro koler'o kaj dir'is al ni: ”Mi promes'as, ke vi baldaŭ aŭd'os pri mi.”
Kaj li for'ir'is.
La sekv'int'a'n tag'o'n tut'a Fontamara incit'iĝ'is pro mis'kompren'o.
Ĉe la en'ir'o de Fontamara, el sub ŝton'amas'o, flu'as mizer'a akv'o'faden'o, simil'a al marĉ'et'o. Post kelk'paŝ'a distanc'o la akv'o en'ir'as la ŝton'riĉ'a'n ter'o'n, fos'ant'e tru'o'n, kaj re'aper'as ĉe la pied'o de mont'et'o, pli abund'e, en form'o de river'et'o. Antaŭ ol direkt'i si'n al Fucino, la river'et'o serpent'um'as divers'flank'e'n. El ĝi la kafonoj de Fontamara ĉiam ĉerp'is akv'o'n por irigaci'i la mal'mult'a'j'n kultur'ej'o'j'n, kiu'j'n ili posed'as en la eben'aĵ'o kaj kiu'j form'as la sol'a'n riĉ'aĵ'o'n de la vilaĝ'o. Por dis'divid'i la akv'o'n de la river'et'o ĉiu'somer'e furioz'is mal'pac'o'j inter la kafonoj. En la jar'o'j de grand'a sek'o, la mal'pac'o'j oft'e fin'iĝ'as per tranĉ'il'o.
Kiam maten'e de la du'a de juni'o la unu'a'j kafonoj de Fontamara supr'e'n'ir'is la mont'et'o'n por ir'i al la labor'o, ili ek'vid'is grup'o'n da ter'labor'ist'o'j, ven'int'a de la ĉef'urb'o kun fos'il'o'j kaj pioĉ'o'j por, kiel ili dir'is, devi'ig'i la river'et'o'n de la kamp'o'j kaj legom'ĝarden'o'j, kiu'j'n ĝi ĉiam irigaci'is, ĉiam, tiel long'e, kiel ekzist'as akv'o kaj ter'o. La labor'ist'o'j direkt'os ĝi'n en kontraŭ'a'n direkt'o'n, tiel ke ĝi flu'os laŭ kelk'a'j vit'kultur'ej'o'j, kiu'j ne aparten'as al Fontamara, sed al iu riĉ'a bien'posed'ant'o, do'n Carlo Manĝ'as, (tiel nom'it'a, ĉar al la demand'o: Ĉu mi pov'as parol'i kun do'n Carlo? Ĉu do'n Carlo est'as hejm'e? la serv'ist'in'o ne'vari'e respond'is: ’Do'n Carlo? Manĝ'as! Se vi dezir'as, vi pov'os parol'i kun la mastr'in'o’.
En la unu'a moment'o ni pens'is, ke la labor'ist'o'j intenc'as mok'i ni'n. La loĝ'ant'o'j de la ĉef'urb'o facil'e mok'as pri Fontamara. Por rakont'i ĉiu'j'n fi'ŝerc'o'j'n, kiu'j'n ili far'is al ni, ne sufiĉ'us unu tag'o. Por don'i al vi ekzempl'o'n, mi rakont'os al vi la fars'o'n pri la azen'o kaj la pastr'o.
En Fontamara neniam est'is pastr'o. La preĝ'ej'o hav'as tro mal'grand'a'n en'spez'o'n por pov'i pag'i pastr'o'n; pro tio ĝi est'is mal'ferm'it'a nur dum solen'a'j okaz'o'j, kiam ven'is do'n Abbacchio el la ĉef'urb'o por celebr'i la mes'o'n kaj klar'ig'i la evangeli'o'n. Antaŭ du jar'o'j la fontamaranoj send'is pet'skrib'o'n al la episkop'o, por ke ankaŭ ni'a preĝ'ej'o hav'u propr'a'n pastr'o'n. Post kelk'a'j tag'o'j oni komunik'is al ni el la ĉef'urb'o, ke ni'a pet'o est'as favor'e akcept'it'a. Ni prepar'u ni'n por fest'i la al'ven'o'n de la unu'a pastr'o. Ni, kompren'ebl'e, far'is ĉio'n neces'a'n por akcept'i li'n.
La preĝ'ej'o est'is tut'e pur'ig'at'a. La voj'o'n konduk'ant'a'n al Fontamara, ni ripar'is kaj sur kelk'a'j lok'o'j pli'larĝ'ig'is. Ĉe la en'ir'o de Fontamara ni konstru'is grand'a'n triumf'ark'o'n.
La dom'pord'o'j est'is ornam'it'a'j per verd'a'j branĉ'o'j. Fin'e, en la fiks'it'a tag'o, la tut'a vilaĝ'o ir'is renkont'e al si'a pastr'o, kiu est'is al'ven'ont'a el la ĉef'urb'o. Post kvar'on'hor'a promen'o ni vid'is mal'proksim'e grand'a'n hom'amas'o'n ven'ant'a renkont'e al ni. Ni plu antaŭ'e'n'ir'is, kant'ant'e sankt'a'j'n himn'o'j'n kaj tra'preĝ'ant'e la rozari'o'n. La mal'jun'ul'o'j ir'is front'e kun General Baldissera, kiu dev'us salut'dir'i kelk'a'j'n vort'o'j'n. Post ili sekv'is la vir'in'o'j kaj infan'o'j.
Kiam ni ating'is la grup'o'n el la ĉef'urb'o, ni vic'ig'is ni'n flank'e de la voj'o por akcept'i ni'a'n pastr'o'n. Nur General Baldissera antaŭ'e'n'paŝ'is, kri'ant'e: ”Viv'u Jesuo! Viv'u Maria! Viv'u la Eklezi'o!”
En tiu moment'o ankaŭ la ven'int'o'j el la ĉef'urb'o dis'iĝ'is kaj, pel'at'a per pied'bat'o'j kaj ŝton'ĵet'o'j, antaŭ'e'n'ven'is la nov'a pastr'o, en form'o de mal'jun'a azen'o, ornam'vest'it'a per pastr'a kostum'o . . .
Tia'j'n ŝerc'o'j'n oni ne facil'e forges'as, precip'e, kiam la loĝ'ant'o'j de la ĉef'urb'o konstant'e el'pens'as i'o'n nov'a'n.
Tial ni pens'is, ke la devi'ig'o de la river'et'o ebl'e est'as nov'a mok'ŝerc'o. Fakt'e est'us la fin'o de ĉio, se la vol'o de la hom'o'j komenc'us influ'i eĉ la element'o'j'n, kre'it'a'j'n de Di'o, se ĝi komenc'us devi'ig'i la ir'o'n de la sun'o, la ir'o'n de la vent'o'j, la ir'o'n de la akv'o, fiks'it'a'j'n de Di'o. Est'us, kvazaŭ oni rakont'as al ni, ke azen'o'j flug'as, ke princ'o Torlonia ĉes'is est'i princ'o aŭ ke la kafonoj ĉes'is sufer'i pro mal'sat'o. Per unu vort'o, ke la di'a'j leĝ'o'j ĉes'is est'i leĝ'o'j de Di'o.
Sed la labor'ist'o'j, ne don'ant'e klar'ig'o'j'n, kapt'is la fos'il'o'j'n kaj pioĉ'o'j'n por fos'i la nov'a'n river'et'a'n voj'o'n. Tiam la ŝerc'o ŝajn'is trans'ir'i la lim'o'j'n. Iu kafono ir'is re'turn'e supr'e'n al Fontamara kaj alarm'is la loĝ'ant'o'j'n.
”Rapid'u, tuj ek'ag'u . . . Ni avert'u la karaben'ist'o'j'n kaj la sindacon* mal'supr'e en la ĉef'urb'o . . .”
La vir'o'j ne pov'is ir'i. Dum la monat'o juni'o la vir'o'j hav'as tro mult'e da labor'o sur la kamp'o'j. Dev'is ir'i la vir'in'o'j. Mi'a edz'in'o rakont'os al vi la ceter'o'n.
Al la vir'in'o'j okaz'is la jen'o — vi sci'as, kia'j ni est'as. La sun'o est'is jam alt'e kaj ni ankoraŭ ne for'ir'is.
Komenc'e neni'u vol'is ir'i, neni'u pov'is for'las'i la hejm'o'n.
Unu dev'is pri'zorg'i la kok'in'o'j'n, ali'a la pork'o'n, tri'a dev'is lav'pur'ig'i la tol'aĵ'o'n, prepar'i sak'o'j'n por la draŝ'ad'o aŭ tranĉ'i herb'o'n por la kapr'in'o. Nur Sorcanera si'n prezent'is, ĉar ”ŝi sci'as rilat'i kun aŭtoritat'ul'o'j”. Ŝi trov'is kiel akompan'ont'in'o'n ali'a'n vir'in'o'n, kies nom'o'n ni ne menci'u. Dum dek jar'o'j ŝi'a edz'o est'is en Amerik'o, sed ankaŭ ŝi est'is graved'a. Mal'facil'e est'is kred'i, ke la edz'o kaŭz'is tio'n el tiel mal'proksim'a lok'o.
”Ĉu ni permes'u,” mi dir'is al la edz'in'o de Michele Zompa, ”ke por afer'o grav'a al la tut'a vilaĝ'o Fontamara est'u reprezent'at'a de, pardon'u mi'n, du mal'ĉast'ul'in'o'j?”
* (el'parol'u: síndako) komun'um'estr'o
Tio'n ni ne pov'is permes'i. Ni inter'parol'is kun Lisabetta Limon'a kaj Maria Grazia kaj sukces'is persvad'i ili'n ir'i kun ni al la ĉef'urb'o. Maria Grazia kun'ven'ig'is Ciammaruga, kiu ven'is kun la fil'in'o de Cannarozzo, kiu si'a'vic'e kun'ven'ig'is Filomenan Quaterna.
Ni est'is jam pret'a'j for'ir'i, kiam la edz'in'o de Ponzio Pilato far'is skandal'o'n, ĉar ni ne pet'is al ŝi kun'ir'i.
”Ĉu vi intenc'as kaŝ'e ag'i?” ŝi kri'is. ”Ĉu vi intenc'as pri'zorg'i vi'a'j'n propr'a'j'n interes'o'j'n kost'e de ni'a'j? Ĉu vi opini'as, ke la kultur'ej'o de mi'a edz'o ne plu bezon'as akv'o'n?”
Ni dev'is atend'i, por ke ŝi vest'u si'n. Sed anstataŭ si'n vest'i, ŝi ir'is al Filomena Castagna, Recchiuta, Giuditta Scarpone kaj Forn'ar'a, kiu'j'n ŝi persvad'is ir'i kun ni al la ĉef'urb'o. Do est'is jam grup'o de dek kvin vir'in'o'j antaŭ la butik'o de Baldissera pret'a por for'ir'i. Sed ni atend'is ankoraŭ Mariettan Sorcanera, kiu far'is tualet'o'n kaj fin'e aper'is vest'it'a per la ”dimanĉ'a'j” vest'o'j, nov'a antaŭ'tuk'o, koral'a kol'ĉen'o kaj la arĝent'a medal'o de la hero'o sur la brust'o.
”Sur nov'a ventr'o, nov'a antaŭ'tuk'o!” rid'ant'e rimark'ig'is Baldissera, kiu est'is miop'a, sed, kiam li vol'is, vid'is klar'e. Ankaŭ Marietta ek'rid'is.
La sun'o est'is jam alt'e, kiam ni for'las'is la vilaĝ'o'n. La veter'o est'is sufok'e varm'a.
Vid'ant'e ni'n, la ter'labor'ist'o'j ek'tim'is kaj fuĝ'is tra la vin'ber'ej'o'j.
Lisabetta Limon'a dezir'is, ke ni ir'u re'turn'e, ĉar ni ating'is la cel'o'n, sed Sorcanera, kiu sur'met'is la nov'a'n antaŭ'tuk'o'n, dir'is, ke ni tamen ir'u al la ĉef'urb'o. La labor'ist'o'j ja ag'is ne propr'a'vol'e, sed laŭ ordon'o de la komun'um'o.
Ni diskut'is pri tio, kio'n ni far'u, kiam Marietta ĉes'ig'is ĉiu'n diskut'o'n: ”Se vi tim'as,” ŝi dir'is al ni, ”ni ir'os du'op'e,” kaj ŝi kun'tir'is la ali'a'n vir'in'o'n, kiu graved'iĝ'is per'e de la sankt'a spirit'o kaj kun'e ili ek'ir'is en la direkt'o'n de la ĉef'urb'o.
Ni ne pov'is permes'i, ke Fontamara est'u reprezent'at'a, pardon'u mi'n, de du publik'ul'in'o'j, mi dir'is kaj ĉiu'j ni sekv'is Sorcaneran.
Proksim'um'e je tag'mez'o ni ating'is la ĉef'urb'o'n.
Kiam ni aper'is sur la magistrat'dom'a plac'o, mult'a'j tim'is. Ni'a aspekt'o ne est'is tre kviet'ig'a. La negoc'ist'o'j kur'is el la butik'o'j kaj rapid'e ferm'is la fenestr'o'kovr'il'o'j'n.
Kelk'a'j frukt'o'vend'ist'o'j, trov'iĝ'ant'a'j mez'e de la plac'o, fuĝ'is kun la korb'et'o'j sur la kap'o. Mal'antaŭ fenestr'o'j kaj sur balkon'o'j iĝ'is hom'o'plen'e. En la pord'o de la magistrat'a dom'o aper'is kelk'a'j tim'ig'it'a'j ofic'ist'o'j. Ĉiu'j atend'is, ke ni atak'e pren'os la dom'o'n. Ni marŝ'is en ferm'it'a vic'ar'o, pret'a'j al ĉio. En tiu moment'o kamp'ar'a gvardi'an'o kri'is de fenestr'o en la magistrat'a dom'o: ”Ne permes'u al ili en'ir'i . . . Ili plen'ig'os la dom'o'n per pedik'o'j . . .”
Tiam ĉiu'j rid'eksplod'is.
Tiu'j, kiu'j komenc'e trem'is, kiu'j jam fuĝ'is pro tim'o, kiu'j ferm'is si'a'n negoc'ej'o'n, kiu'j fuĝ'is kun la korb'et'o'j sur la kap'o, ek'rid'eg'is. Ni halt'is ĉe la pord'o de la dom'o. Log'it'a de la sukces'o, la gvardi'an'o ek'rakont'is kun laŭt'a voĉ'o ne'kred'ebl'a'j'n histori'et'o'j'n pri ni kaj ni'a'j pedik'o'j. Sur la plac'o ĉiu'j rid'eg'is ĝis krev'o. Sur kontraŭ'a balkon'o iu sinjor'in'o ten'is la ventr'o'n per la man'o'j pro rid'eg'ad'o.
Horloĝ'ist'o, re'mal'ferm'ant'e si'a'n butik'o'n, preskaŭ plor'is pro la rid'o. En la pord'o de la magistrat'a dom'o aper'is ali'a'j ofic'ist'o'j kaj ofic'ist'in'o'j kaj ĉiu'j bru'e rid'eg'is.
Ni ne plu sci'is, kio'n far'i. Sur'voj'e Sorcanera dir'is, ke ni las'u ĉio'n al ŝi, sed vid'ant'e tiu'n rid'ant'a'n hom'amas'o'n, ŝi ne plu sci'is kiel ag'i. Se tem'us nur pri tiu aĉ'a gvardi'an'o, est'us facil'e re'pag'i al li laŭ merit'o, ĉar en si'a jun'aĝ'o li vid'is la pedik'o'j'n ne nur ĉe ali'a'j. Sed ekzist'is ankoraŭ tiu tut'a amas'o . . .
Ofic'ist'o demand'is al ni: ”Kiu'n vi serĉ'as? Kio'n vi dezir'as?”
Marietta respond'is: ”Ni dezir'as parol'i kun li'a moŝt'o la sindaco.”
Post tiu respond'o la ofic'ist'o'j ĉe la pord'o mir'ig'it'e rigard'is unu al la ali'a. Kelk'a'j el ili ripet'is la demand'o'n: ”Kio'n vi dezir'as?”
”Parol'i kun la sindaco,” ni respond'is kvar- aŭ kvin'op'e.
Tiam la ofic'ist'o'j de'nov'e stult'e ek'rid'is. Laŭt'voĉ'e ili ripet'is ni'a'n respond'o'n kaj nov'a rid'eg'o kur'is sur la plac'o'n, sur la balkon'o'j'n kaj en la manĝ'ej'o'j'n de la najbar'a'j dom'o'j, ĉar est'is manĝ'o'temp'o.
La ofic'ist'o'j for'las'is la dom'o'n kaj unu el ili ferm'is la pord'o'n. Antaŭ ol for'ir'i, li dir'is al ni: ”Ĉu vi ver'e dezir'as parol'i kun la sindaco? Atend'u li'n ĉi tie. Ver'ŝajn'e vi dev'os long'e atend'i . . .” Nur post'e ni kompren'is, kio'n signif'as tiu fraz'o.
En tiu moment'o al'tir'is ni'a'n atent'o'n fontan'o en angul'o de la plac'o. Ni ĉiu'j rapid'is al ĝi. Ek'est'is inter'puŝ'ad'o. Ĉiu'j est'is soif'a'j, sed ni ne sam'temp'e pov'is trink'i. La pretekst'o'n de Marietta, kiu vol'is trink'i unu'a pro si'a graved'a stat'o, ni ne agnosk'is. Post mult'a'j fort'a'j inter'puŝ'o'j, ni konsent'is pri iu aranĝ'o de laŭ'vic'a trink'ad'o. Unu'a trink'is Giuditta Scarpone. Post ŝi Forn'ar'a. Sekv'is knab'in'o, hav'ant'a ekzem'o'n sur la lip'o'j. Ni dezir'is, ke ŝi trink'u last'a, sed ŝi kapt'is la akv'o'konduk'il'o'n de la fontan'o kaj ne vol'is ced'i si'a'n lok'o'n. Kiam Marietta est'is trink'ont'a, subit'e mank'is la akv'o.
Pov'is est'i por'temp'a inter'romp'o. Ni atend'is, sed la akv'o ne re'ven'is. La fontan'o est'is el'ĉerp'it'a. Ni est'is for'ir'ont'a'j, kiam plaŭd'bru'o de la akv'o re'ven'ig'is ni'n: la akv'o de'nov'e flu'is. Ek'est'is nov'a inter'puŝ'ad'o, nov'a'j diskut'o'j.
Du knab'in'o'j reciprok'e kapt'is si'n je la har'o'j. Fin'e ni re'konsent'is pri trink'ad'o laŭ'vic'a. Sed tuj la akv'o de'nov'e mank'is. Ni atend'is iom, sed ĝi ne re'aper'is.
La si'n'ten'o de la akv'o est'is ver'e ne'klar'ig'ebl'a. Ĉe ni'a font'o, trov'iĝ'ant'a apud la en'ir'o de la vilaĝ'o, ni ankoraŭ neniam spert'is i'o'n simil'a'n.
Sur ali'a lok'o de la plac'o la gvardi'an'o kaj la horloĝ'ist'o rigard'is al ni kaj rid'is.
Ebl'e ŝajn'as mal'saĝ'e, ke mi perd'as tiom da temp'o rakont'ant'e ĉi tiu'n okaz'aĵ'o'n, dum post'e ni tra'viv'is sufer'o'j'n mult'e pli grav'a'j'n. Sed la fenomen'o pri la akv'o, kiu fuĝ'is for de ni'a soif'o, ne plu mal'aper'is el mi'a kap'o.
Okaz'is tiel: ĉar la akv'o ne re'ven'is, ni for'ir'is de la fontan'o, sed kiam ni turn'is ni'n, ĝi de'nov'e ek'flu'is. Kaj tio okaz'is tri- aŭ kvar'foj'e. Ni al'proksim'iĝ'is kaj tuj la akv'o mal'aper'is, la fontan'o est'is el'ĉerp'it'a. Kiam ni for'turn'is ni'n, la akv'o re'aper'is, la fontan'o de'nov'e murmur'is. La soif'o turment'is ni'n kaj ni ne pov'is trink'i. Ni pov'is nur de mal'proksim'e rigard'i la akv'o'n. Apenaŭ ni intenc'is re'ven'i, la akv'o ĉes'is flu'i . . .
Kiam post ni'a kur'ad'o, la akv'o mal'aper'is la kvar'a'n foj'o'n, al'ven'is dek'o da karaben'ist'o'j. Ili ĉirkaŭ'is ni'n kaj demand'is, kio'n ni dezir'as.
”Parol'i kun la sindaco,” ni respond'is.
”Ĉu la sindaco?” kri'is la estr'o de la patrol'o. ”Ĉu la sindaco? Sed ĉu vi ne sci'as, ke sindaco ne ekzist'as? Kiam vi kapabl'os memor'i, ke nun'temp'e sindaco nom'iĝ'as podestà?”
Al ni est'is tut'e egal'e, ĉu la komun'um'estr'o nom'iĝ'as sindaco aŭ podestà. Sed por la kler'ul'o'j la diferenc'o cert'e est'as grand'a, se ne, la ofic'ist'o'j ne est'us tiom rid'int'a'j post ni'a pet'o, parol'i kun la sindaco kaj la patrol'estr'o ne est'us tiel furioz'a. La instru'it'o'j est'as sofist'o'j kaj pro bagatel'o ek'koler'as.
La estr'o ordon'is al kvar karaben'ist'o'j konduk'i ni'n al la podestà. Du ek'marŝ'is antaŭ kaj du mal'antaŭ ni. En la strat'o'j de la urb'o la sci'vol'em'ul'o'j vok'is unu la ali'a'n kaj mok'is ni'n per gest'o'j kaj vort'o'j hont'ig'a'j, kiel la en'loĝ'ant'o'j de grav'a'j urb'o'j, special'e man'labor'ist'o'j kaj meti'lern'ant'o'j, oft'e far'as kontraŭ kafonoj el la vilaĝ'o'j.
La karaben'ist'o'j ir'ig'is ni'n laŭ la ĉef'strat'o de la urb'o, post tio laŭ mult'a'j strat'et'o'j ne'kon'at'a'j. Ni ating'is la dom'o'n de la antaŭ'a sindaco, do'n Circostanza, sed je ni'a grand'a mir'o la karaben'ist'o'j preter'ir'is. Ni tre mir'is pri tio, ke do'n Circostanza ne plu est'as estr'o de la komun'um'o. Ni supoz'is tiam, ke la karaben'ist'o'j konduk'os ni'n al la dom'o de do'n Carlo Manĝ'as. Sed ili preter'pas'is ankaŭ li'a'n dom'o'n, ne halt'ant'e. Ir'ant'e ĉiam plu, ni est'is post mal'long'a temp'o ekster la urb'o inter la legom'kultur'ej'o'j.
La karaben'ist'o'j, ni dir'is inter ni, mok'as ni'n. La komun'um'estr'o pov'as est'i nur do'n Circostanza. Tio li est'is ja antaŭ kaj dum la milit'o kaj post la milit'o li rest'is estr'o.
Dum la mal'long'a'j temp'o'spac'o'j, kiam do'n Circostanza ne est'is komun'um'estr'o, li'a lok'o est'is okup'it'a ĉiam de do'n Carlo Manĝ'as. Post kiam la karaben'ist'o'j preter'pas'is la dom'o'j'n de la unu'a kaj du'a, est'is evident'e, ke ili prepar'as i'a'n mok'ŝerc'o'n, ni pens'is.
La voj'et'o, laŭ kiu la karaben'ist'o'j ni'n konduk'is, est'is barit'a per konstru'material'o'j, brik'o'j, kalk'o, sak'o'j de cement'o, sabl'o, trab'o'j, fer'a'j plat'o'j kaj mal'facil'e ni pov'is marŝ'i en grup'o. Post grand'a pen'o ni ating'is la fer'a'n krad'bar'il'o'n de vila'o ĵus konstru'it'a kaj aparten'ant'a al iu roman'o, kiu'n ni en Fontamara nom'as ”Impresari'o”. La vila'o est'is ornam'it'a per paper'a'j lampion'o'j mult'kolor'a'j kaj per flag'et'o'j. En la kort'o ni vid'is kelk'a'j'n vir'in'o'j'n bat'pur'ig'ant'a'j tapiŝ'o'j'n. Ĝust'e antaŭ la krad'bar'il'o de la vila'o la karaben'ist'o'j halt'is.
Neni'u el ni pov'is re'ten'i si'a'n mir'o'n.
Kiel? Ĉu tiu'n bandit'o'n oni nom'is estr'o de la komun'um'o? Ĉu fremd'ul'o'n? Ne'ebl'e!
”Hieraŭ,” la karaben'ist'o'j dir'is al ni, ”al'ven'is el Romo telegram'o, per kiu oni nom'is li'n podestà.”
Antaŭ tri jar'o'j, kiam la Impresari'o ven'is en ni'a'n region'o'n, neni'u sci'is, kiu li est'as, nek kie li nask'iĝ'is. Li ek'loĝ'is en gast'ej'o, kie'n ven'is nur tra'pas'ant'o'j. Li aĉet'is pom'o'j'n de la kafonoj en maj'o, kiam ili est'is ankoraŭ sur la arb'o'j kaj la kafonoj bezon'is mon'o'n. Post'e li aĉet'is cep'o'j'n, fazeol'o'j'n, lent'o'j'n kaj tomat'o'j'n. Ĉio'n, kio'n li aĉet'is, li eksped'is al Romo. Post'e li bred'ad'is pork'o'j'n kaj pri'zorg'is ankaŭ ĉeval'o'j'n. Per kelk'a'j vort'o'j, li okup'is si'n pri ĉio: kunikl'o'j, abel'o'j, fel'o'j, strat-, ter-, lign'o'labor'o'j, brik'o'j. Oni vid'is li'n sur ĉiu'j foir'o'j kaj ĉiu'j apud'a'j vend'o'plac'o'j. Komenc'e la ter'posed'ant'o'j rigard'is li'n mal'estim'e kaj rifuz'is negoc'i kun li. Sed la Impresari'o sub'met'is ili'n unu post ali'a. Ne ekzist'is plu iu grav'a entrepren'o, en kiu li ne venk'is la konkurenc'o'n de la mal'nov'a'j posed'ant'o'j.
Suspekt'ant'e li'n, oni li'n denunc'is ĉe la karaben'ist'o'j kiel mon'fals'ist'o'n. La esplor'o de la aŭtoritat'ul'o'j ver'e rezult'ig'is mal'kovr'o'n de fabrik'o de mon'bilet'o'j, kiu hav'ig'is al la Impresari'o la rimed'o'j'n por ĉiu'j li'a'j entrepren'o'j, sed la bilet'o'j est'is laŭ'leĝ'a'j, ĉar la fabrik'o aparten'is al bank'o.
Ni mult'e parol'is en Fontamara pri tiu strang'a afer'o, kiu'n neni'u pov'is kred'i. Ni sci'is per spert'o'j kaj laŭ oni'dir'o'j, ke bank'o serv'as por konserv'i mon'o'n, eksped'i ĝi'n de Amerik'o al Italio aŭ ŝanĝ'i mon'o'n de iu land'o kontraŭ tiu de ali'a. Sed kiel bank'o rilat'as al ali'a'j afer'o'j? Kiel bank'o pov'is interes'iĝ'i pri pork'o'bred'ad'o, pri dom'konstru'ad'o, felt'an'ad'o, brik'o'bak'ad'o?
Post la enket'o far'e de la karaben'ist'o'j, la aŭtoritat'o de la Impresari'o mult'e kresk'is. Li reprezent'is la bank'o'n. Li dispon'is fabrik'o'n de mon'bilet'o'j. La mal'nov'a'j posed'ant'o'j komenc'is tim'i li'n. Malgraŭ ĉio ĉi ni ne pov'is kompren'i, kiel oni pov'is destin'i al li la posten'o'n de sindaco (aŭ podestà, kio est'as por ni la sam'o).
Apenaŭ la vir'in'o'j, kiu'j bala'is en la kort'o de la vila'o, ek'vid'is ni'n, ili kur'is por vok'i Rosalian, la edz'in'o'n de la Impresari'o. Ĉi tiu aper'is kiel furi'o. Ŝi est'is vir'in'o jam ne'jun'a, vest'it'a kiel urb'an'o, kun rab'o'bird'a kap'o sur korp'o long'a kaj mal'dik'a.
”For! . . . for! . . . for! . . .” ŝi kri'is al ni. ”Kio'n vi dezir'as? Ĉu en propr'a hejm'o ni ne plu est'as mastr'o'j? Ĉu vi ne sci'as, ke hodiaŭ ni fest'as? Post unu hor'o komenc'iĝ'os la banked'o pro la en'ofic'ig'o. Neni'u vi'n invit'is . . . Ir'u for! Mi'a edz'o ne est'as hejm'e kaj kiam li re'ven'os, li ne hav'os temp'o'n por perd'i kun vi . . . Se vi dezir'as parol'i kun li, serĉ'u li'n en la brik'bak'ej'o.”
La karaben'ist'o'j indik'is al ni la ir'ot'a'n voj'o'n al la fabrik'o kaj for'las'is ni'n.
Post mult'a'j erar'voj'o'j, ni ating'is la brik'bak'ej'o'n. Ni trov'is du'dek'o'n da labor'ist'o'j kaj kelk'a'j'n vetur'ig'ist'o'j'n ŝarĝ'ant'a'j brik'o'j'n. Sed ni ne vid'is la Impresari'o'n.
Antaŭ mal'long'e li est'is ĉi tie, sed jam for'ir'is, oni dir'is al ni. Li ir'is ebl'e al la elektr'a seg'ej'o, sed ver'ŝajn'e jam el ĝi mal'aper'is. Est'us pli saĝ'e, serĉ'i li'n en la tan'ej'o. Sed ĝi est'as mal'proksim'e . . .
Ni ne sci'is, kie'n direkt'i ni'n kaj moment'o'n star'is ne'decid'e en la polv'o mez'e de la strat'o. Est'is terur'e varm'e.
La polv'o fiks'iĝ'is sur ni'a'j okul'o'j. Ni far'iĝ'is preskaŭ ne're'kon'ebl'a'j kun la mal'pur'a har'ar'o kaj la dent'o'j, la buŝ'o, la gorĝ'o, la brust'o plen'a'j de polv'o. Ni sent'is ni'n mal'fort'a'j pro soif'o kaj mal'sat'o.
”Vi kulp'as pri ĉio! . . . Mal'ben'it'in'o! . . .” Lisabetta Limon'a ek'atak'is Sorcaneran.
Tio est'is signal'o por ĝeneral'a mal'pac'o. La edz'in'o de Ponzio Pilato turn'is si'n kontraŭ mi'n.
”Vi tren'is mi'n ĉi tie'n . . . Mi ne vol'is, mi dev'is pri'zorg'i la mastr'um'o'n kaj ne hav'is temp'o'n por perd'i ekster la hejm'o. Ne plaĉ'as al mi bel'e vest'it'a tra'ir'i la ĉef'urb'a'j'n strat'o'j'n!”
Giuditta Scarpone kaj la fil'in'o de Cannarozzo reciprok'e kapt'is si'a'j'n har'o'j'n kaj rul'fal'is ter'e'n. Maria Grazia help'e al Cannarozzo inter'ven'is, sed Recchiuta ĵet'is si'n sur ŝi'n kaj kvar'op'e ili zigzag'is sur'ter'e en nub'o da polv'o. Feliĉ'e la kri'o'j est'is mult'e pli grav'a'j ol la bat'o'j, kiu'j'n oni don'is kaj ricev'is. Precip'e Sorcanera, kapt'it'a inter la edz'in'o de Michele Zompa kaj Limon'a, hurl'is kvazaŭ ili mort'ig'as ŝi'n. Fakt'e ŝi perd'is nur kelk'a'j'n har'o'j'n kaj la nov'a'n antaŭ'tuk'o'n, kiu'n ili ŝir'is en pec'o'j'n. Pro inter'ven'o de la labor'ist'o'j la lukt'o fin'iĝ'is.
”Est'is mal'saĝ'e sekv'i tiu'n meger'o'n,” dir'is Limon'a, montr'ant'e Mariettan, kiam ĉiu'j de'nov'e kviet'iĝ'is. ”La Impresari'o ne pov'as kulp'i pri la devi'ig'o de la river'et'o.
Kial ni est'as ĉi tie?”
”Ni ir'u al do'n Carlo Manĝ'as,” la edz'in'o de Michele Zompa propon'is. ”Oni devi'ig'os la river'et'o'n laŭ li'a kamp'ar'o. Do pov'as est'i, ke tem'as pri privat'a afer'o de li.”
Divid'it'a'j en du aŭ tri grup'o'j, ni re'ven'is en la hom'okup'it'a'j'n region'o'j'n. Ni direkt'is ni'n al la hejm'o de do'n Carlo Manĝ'as. La ĉiam'a serv'ist'in'o akcept'is ni'n.
Ni far'is la kutim'a'n demand'o'n: ”Ĉu ni pov'os dum moment'o parol'i kun do'n Carlo?”
Ni ricev'is la kon'at'a'n respond'o'n: ”Do'n Carlo? Manĝ'as! en tiu moment'o. Kial vi ne vol'as parol'i kun la sinjor'in'o?”
En tiu moment'o aper'is la mastr'in'o, kiu ni'n jam kon'is.
Donna Zizzola ni'n akcept'is, kvazaŭ ŝi atend'us ni'n. Ŝi pet'is al ni en'ir'i la kuir'ej'o'n. De sur la plafon'o pend'is ŝink'o'j, salam'o'j, kolbas'o'j, vezik'o'j da pork'o'gras'o, ar'o'j da sorp'o'frukt'o'j, ajl'o'j, cep'o'j . . . Donna Zizzola est'is ĉiam vest'it'a mal'nov'mod'e, kun nigr'a kuf'o kaj jup'o pend'ant'a ĝis la plank'o. Kiam ŝi parol'is, est'is kvazaŭ ŝi plor'us; ŝi ne pov'is parol'i ne lament'ant'e. Ĉe ni, en la famili'o'j de la bien'posed'ant'o'j, la vir'in'o'j sam'e bon'e kon'as ĉiu'j'n afer'o'j'n kiel la vir'o'j. Koncern'e demand'o'j'n pri hered'o aŭ posed'o, la opini'o de la vir'in'o'j preskaŭ ĉiam super'as. Ili defend'as la famili'a'n posed'o'n, trakt'as kun la serv'ist'o'j, pag'as al la labor'ist'o'j, fiks'as la vend'o'prez'o'j'n de la produkt'o'j. Ard'e defend'ant'e la integr'o'n de la bien'o'j, dot'e al'port'it'a'j de ili, la edz'in'o'j de la bien'hav'ant'o'j sekur'ig'as almenaŭ part'o'n el la posed'o for de la spekulaci'o'j kaj debitor'o'j de la edz'o.
Koncern'e do'n Carlo Manĝ'as ĉiu sci'is, ke li est'as lud'em'ul'o, drink'em'ul'o kaj manĝ'em'ul'o.
Se la edz'in'o ne brid'us li'n, li est'us jam long'e for'diboĉ'int'a si'a'n tut'a'n hav'o'n. La sen'vari'a respond'o, don'at'a dum mult'a'j jar'o'j de la serv'ist'in'o al la vizit'ant'o'j, est'is el'pens'o de la mastr'in'o por kontrol'i la edz'a'j'n afer'o'j'n.
Kiam ni fin'is la histori'o'n pri la river'et'o, donna Zizzola est'is pal'eg'a, kvazaŭ ŝi est'us sven'ont'a. Sur la mal'dik'a vizaĝ'o ni vid'is je la rigid'a'j makzel'o'j la pen'ad'o'n brems'i la larm'o'j'n.
”Kia bandit'o! . . . Kia bandit'o! . . .” flustr'e ŝi murmur'is. Per tio ŝi alud'is ne si'a'n edz'o'n, sed la Impresari'o'n.
”Li est'as ver'a bandit'o,” ŝi dir'is. ”Li neglekt'as ĉiu'n leĝ'o'n. Se li rest'os ĉi tie ankoraŭ kelk'a'j'n jar'o'j'n, li for'manĝ'os ni'n ĉiu'j'n viv'a'j, kun ni'a'j dom'o'j, ni'a'j bien'o'j, ni'a'j arb'o'j, ni'a mont'o. Li dis'ŝir'os ni'n ĉiu'j'n . . . Li kaj li'a diabl'a bank'o dev'ig'os ni'n almoz'pet'i. Post tio ili ankoraŭ for'ŝtel'os ni'a'j'n almoz'o'j'n.”
Tiel ni ek'sci'is, ke la fam'a'j bien'o'j de do'n Carlo Manĝ'as, kie'n oni devi'ig'os la river'et'o'n de Fontamara, de unu semajn'o est'as en la man'o'j de la Impresari'o, kiu sen'dub'e vend'os ili'n por pli alt'a prez'o, post kiam li trans'form'is ili'n en irigaci'it'a'j'n kamp'o'j'n.
”Nun oni nom'is li'n podestà,” plu dir'is donna Zizzola.
”La nov'a reg'ist'ar'o nom'is li'n podestà. Reg'as band'o da rab'ist'o'j. Ili nom'as si'n bank'ist'o'j kaj patriot'o'j, sed fakt'e ili est'as rab'ist'o'j, kiu'j ne respekt'as la mal'nov'a'j'n bien'posed'ant'o'j'n. Dum unu tag'o tiu bandit'o est'as podestà kaj el la magistrat'a dom'o jam mal'aper'is la skrib'maŝin'o'j. Post unu monat'o est'os mal'aper'int'a'j ankaŭ la pord'o'j kaj fenestr'o'j. Ni pag'as la strat'pur'ig'ist'o'j'n per la komun'um'a mon'o, sed de hieraŭ ili labor'as kiel labor'ist'o'j en la brik'bak'ej'o de la Impresari'o. La ter'labor'ist'o'j, pag'at'a'j de ni ĉiu'j, fos'as la kanal'et'o'n, kiu konduk'os la akv'o'n al la kamp'o'j, ŝtel'it'a'j de tiu rab'ist'o for de mi'a edz'o. La komun'um'a en'kas'ig'ist'o, Innocenzo La Legge, far'iĝ'is serv'ist'o ĉe la edz'in'o de la Impresari'o: hodiaŭ maten'e mi renkont'is li'n port'ant'a grand'a'n korb'o'n da legom'o'j, kun klin'it'a kap'o, mal'antaŭ li'a mastr'in'o, kvazaŭ hund'o. Kaj ĉio ĉi est'as nur komenc'o. Post mal'long'e li for'manĝ'os ni'n ĉiu'j'n.”
Dum la tut'a ekscit'a vort'flu'o ni hav'is unu fort'a'n impres'o'n: ankaŭ por la mal'nov'a'j bien'posed'ant'o'j al'ven'is la tag'o de pun'o, laŭ la proverb'o: ”Kiu manĝ'is la ŝaf'o'n, fek'u lan'o'n.”
De'nov'e ni trov'iĝ'is sur'strat'e al la vila'o de la podestà.
Pro la tro mult'a marŝ'ad'o mi'a'j genu'o'j dolor'is kiel en sankt'a Vendred'o, kiam oni sur'genu'e sur'grimp'as la kalvari'a'n voj'o'n. Mi'a'j nud'a'j pied'o'j brul'is.
Sur'voj'e ni renkont'is Antonion Zappa, kapr'o'paŝt'ist'o'n el Fontamara, kiu ankaŭ serĉ'is la Impresari'o'n. Li est'is kun si'a'j ŝaf'o'j sur la traturo*, kiam kamp'ar'a gvardi'an'o ordon'is al li for'ir'i, ĉar ĉi tiu part'o de la traturo aparten'as al la Impresari'o.
”Ĉu la traturo aparten'as al la Impresari'o?” demand'is la paŝt'ist'o. ”Ĉu ebl'e ankaŭ la aer'o aparten'as al li?”
Ni kon'is Antonion Zappa kiel jun'ul'o'n ne tre saĝ'a'n, sed en tiu kaz'o li prav'is. Ver'ŝajn'e la gvardi'an'o tromp'is li'n. La traturoj aparten'is ĉiam al ĉiu'j. De ni'a mont'ar'o ĝis antaŭ Apuglia. En maj'o, post la foir'o de Foggia, ĝis en oktobr'o, proksim'um'e unu milion'o da ŝaf'o'j ir'as al ni'a mont'ar'o por pas'ig'i la somer'o'n. Jam antaŭ la nask'iĝ'o de Krist'o est'is tiel. Mult'o okaz'is, milit'o'j, invad'o'j, ŝanĝ'iĝ'o'j de pap'o'j kaj reĝ'o'j, sed la traturoj rest'is ĉiam komun'a posed'aĵ'o.
”La Impresari'o frenez'as,” ni dir'is, ”se li kred'as si'n kapabl'a al'propr'ig'i la traturon. Se li ne est'as frenez'a, la gvardi'an'o intenc'is tromp'ŝerc'i la fontamaranojn.”
Ĉe la krad'bar'il'o de la komun'um'estr'a vila'o ni trov'is la serv'ist'in'o'n mal'esper'a: ”La podestà ankoraŭ ne re'ven'is! La sinjor'o'j manĝ'as jam dum du'on'a hor'o kaj la person'o, pro kiu ni festen'as, ankoraŭ ne ven'is.”
* alt'a'j voj'o'j en Apuglia kaj Abruzzo, kie oni paŝt'as brut'o'j'n
Ni flar'is la odor'o'n de la manĝ'aĵ'o'j. La serv'ist'in'o detal'e raport'is pri la banked'o. Do'n Circostanza far'is bel'a'n parol'ad'o'n. Post tio ŝi parol'is pri la manĝ'aĵ'o'j kaj esprim'is si'n per diminutiv'o'j. Ŝi dir'is: cep'et'o'j, saŭc'et'o'j, fung'et'o'j ter'pom'et'o'j, odor'et'o'j kaj gust'et'o'j.
La banked'o preskaŭ fin'iĝ'is, ĉar ni ek'aŭd'is la efik'o'n de la vin'o. La voĉ'o de do'n Circostanza super'is tiu'n de ĉiu'j ali'a'j.
Tra la mal'ferm'it'a'j fenestr'o'j ni aŭd'is la diskut'o'j'n.
Subit'e oni akr'e disput'is pri la Plej'potenc'a. Do'n Abbacchio kaj la apotek'ist'o sub'ten'is plej diferenc'a'j'n opini'o'j'n. Oni pet'is klar'ig'o'n al do'n Circostanza.
”La Plej'potenc'a?” li kri'is. ”Sed est'as ja klar'e: la Plej potenc'a est'as adjektiv'o.”
Ĉiu'j konsent'is kaj oni re'pac'iĝ'is.
Post tio la ebri'a voĉ'o de do'n Abbacchio re'son'is: ”En la nom'o de la pan'o, de la salam'o kaj de la blank'a vin'o, Am'e'n!”
Rid'eksplod'o salut'is la el'trov'o'n de la pastr'o. Ek'est'is nov'a paŭz'o. Post'e do'n Abbacchio kant'is kun si'a preĝ'ej'a voĉ'o: ”It'e missa est . . .”
Tio est'is la signal'o por fin'i la banked'o'n. La gast'o'j el'ir'is en la ĝarden'o'n por urin'i.
Kanonik'o do'n Abbacchio, dik'a kaj spir'eg'ant'a, kun ŝvel'int'a kol'o kaj purpur'a vizaĝ'o, ferm'it'a'j okul'o'j kun esprim'o de ben'it'a pork'o, el'ven'is unu'a. Li apenaŭ kapabl'is star'i sur'pied'e pro ebri'o kaj urin'is kontraŭ arb'o'n en la ĝarden'o, ten'ant'e la kap'o'n prem'it'a kontraŭ ĝi'n por ne fal'i, la mal'ferm'it'a'n pantalon'o'n turn'int'e al ni . . . .
Mal'antaŭ li ni vid'is el'ir'i advokat'o'n do'n Pomponio, sub'ten'at'a de la karaben'ist'estr'o kaj sincer'dir'e, li las'is si'n konduk'i mal'antaŭ la dom'o'n, kie neni'u li'n pov'is vid'i, por plen'um'i natur'a'n dev'o'n.
El'ven'is ankoraŭ la apotek'ist'o, la en'kas'ig'ist'o de impost'o'j, la poŝt'estr'o kaj la notari'o. Ili komenc'is akv'um'i mal'antaŭ brik'amas'o.
Post'e el'ir'is advokat'o do'n Ciccone kun jun'ul'o, kiu sub'ten'is li'n per brak'o. La advokat'o ek'vom'is mal'antaŭ la arb'o, kiu'n do'n Abbacchio ĵus sur'ŝpruc'is kaj la jun'ul'o apog'is li'a'n frunt'o'n per unu man'o; pro tio ni pov'is vid'i ĉe la pied'o de la arb'o la delikat'aĵ'o'j'n, laŭd'it'a'j'n de la serv'ist'in'o: makaron'et'o'n, saŭc'et'o'n, cep'et'o'j'n, ter'pom'et'o'j'n, salat'et'o'n, odor'et'o'n, gust'et'o'n.
Tiam aper'is mal'jun'a komun'um'a ofic'ist'o, kiu'n ni nom'is la Student'o, ĉar li en'skrib'ig'is si'n ĉe la universitat'o en du'dek'jar'a aĝ'o, sed est'ant'e ses'dek'jar'a li ankoraŭ prepar'is si'n por la ekzamen'o'j. Ankaŭ li ir'is mal'antaŭ la dom'o'n por plen'um'i neces'a'n natur'a'n afer'o'n.
Advokat'o do'n Cuccavascio, mal'grand'a, dik'a, kun bov'a'j okul'o'j kaj ĉeval'a'j makzel'o'j, far'is ĉio'n neces'a'n mal'antaŭ la brik'amas'o.
Post'e ni vid'is advokat'o'n Tarandella, nom'it'a ankaŭ la Kalv'ul'o, ĉar mank'as ĉe li la kap'har'o'j, la brov'o'j, la okul'har'o'j, lip'har'o'j kaj barb'o. Ni iom sci'vol'is vid'i, ĉu mank'as la har'o'j ankaŭ sur ali'a lok'o, sed li depon'is si'a'j'n aĵ'o'j'n mal'antaŭ la dom'o. Ven'is ankoraŭ la Pens'em'ul'o, kiu, antaŭ ol mal'aper'i mal'antaŭ la brik'amas'o'n, kur'is tie'n kaj re'e'n tra la ĝarden'o, pens'ant'e pri kiu sci'as kiu afer'o. La Pens'em'ul'o est'is ebri'eg'a kaj ni vid'is, ke li fal'as sur'genu'e sur si'a'n propr'a'n mal'pur'aĵ'o'n. Dum li pens'is pri manier'o ek'star'i, la serv'ist'in'o, kiu rest'is ĉe ni observ'ant'e la strat'o'n, signal'is la al'ven'o'n de la Impresari'o.
Li al'proksim'iĝ'is vigl'e diskut'ant'e kun kelk'a'j labor'ist'o'j.
Li sur'hav'is labor'ist'a'j'n vest'o'j'n kaj port'is si'a'n jak'o'n sur brak'o. En la man'o li ten'is nivel'il'o'n. El li'a pantalon'poŝ'o rigard'is mezur'il'o. La ŝu'o'j est'is brul'ig'it'a'j de kalk'o, la pantalon'o kaj ŝultr'o'j est'is mal'pur'a'j pro kalk'o kaj gips'o.
Neni'u, ne kon'ant'a li'n, kred'us, ke li est'as la plej riĉ'a hom'o en ni'a region'o kaj la estr'o de la komun'um'o. Kvankam li rimark'is ni'a'n ĉe'est'o'n, li kri'is kaj diskut'is plu kun la labor'ist'o'j li'n akompan'ant'a'j.
”. . . Se la vetur'ig'ist'o ne est'os pli si'n'gard'a kaj plu romp'os tegol'o'j'n,” li dir'is, ”mi pag'e rekompenc'os li'n per la pec'et'o'j. Kio'n? . . . Ĉu vi dezir'as la salajr'o'n de la pas'int'a monat'o? . . . Kiel hont'ig'e! Ĉu vi tim'as, ke mi fuĝ'os?
Dank'u mi'n, ke mi labor'ig'as vi'n en temp'o plen'kriz'a. Ĉu la cement'ist'o'j rifuz'os labor'i po dek hor'o'j en tag'o? Ĉu jes? Ĉu dek'hor'a tag'o est'as tro long'a? Sed mi labor'as dek du hor'o'j'n. Mi est'as la mastr'o kaj ĉiu'tag'e labor'as dek du hor'o'j'n.”
”Rosalia,” li vok'is direkt'e al la vila'o, sur kies balkon'o tuj aper'is la edz'in'o. ”Rosalia! . . . Ĉu la arkitekt'o al'port'is la plan'o'j'n? Sed, ĉu tiu hom'o opini'as, ke mi pag'as li'n nur por ke li manĝ'u? Ĉu la staci'estr'o al'port'is la frajt'o'leter'o'n? Ĉu ne? Tiu'n hom'aĉ'o'n oni send'u al Calabria . . . Ĉu al'ven'is la gvardi'estr'o? Ĉu vi for'send'is li'n? Kial vi tio'n far'is? La banked'o? Kiu banked'o? Ha, ĉu vi parol'as pri la festen'o pro mi'a en'ofic'ig'o? Mi bedaŭr'as, ke mi ne hav'as temp'o'n. Mi ne pov'as ven'i, mi nepr'e dev'as re'trov'i la gvardi'estr'o'n. Ĉu la invit'it'o'j ofend'iĝ'os? Sed ne, cert'e ne!
Mi bon'e kon'as ili'n. Don'u trink'aĵ'o'j'n, don'u mult'e da trink'aĵ'o'j kaj ili ne ofend'iĝ'os. Mi ja bon'e kon'as ili'n!”
Kaj li paŝ'is al la krad'bar'il'o, ne halt'ant'e, ne rigard'ant'e ni'n, kaj de'nov'e diskut'is kun la labor'ist'o'j.
Li'a'j manier'o'j ag'i kaj parol'i est'is impres'a'j.
”Ver'e,” ni pens'is ”se tiu rab'ist'o rest'os ĉi tie ankoraŭ du jar'o'j'n, li estr'os ni'n ĉiu'j'n.”
Antonio Zappa ek'kur'is mal'antaŭ li kaj dir'is: ”Vi, vir'in'o'j, ĉi tie atend'u.”
Ni vid'is li'n mal'aper'ant'a mal'antaŭ konstru'at'a'n dom'o'n kaj atend'is ĝis kiam li re'ven'os.
Inter'temp'e la ebri'a'j gast'o'j kolekt'iĝ'is sur la balkon'o de la vila'o. En la grup'o de advokat'o'j plej mult'e relief'iĝ'is do'n Circostanza kun si'a'j volb'o'ĉapel'o, sen'form'a por'a naz'o, vent'um'il'a'j orel'o'j kaj la ventr'o en la tri'a stadi'o. Vi sci'u, ke advokat'o'j en ni'a'j region'o'j, ir'ont'e al banked'o, sur'met'as special'a'n tip'o'n de pantalon'o, del nom'it'a'n harmonik'a'n aŭ intelekt'ul'a'n pantalon'o'n, ĉar, anstataŭ unu, ĝi hav'as tri vic'o'j'n da buton'o'j. Tiel la posed'ant'o'j pov'as laŭ'bezon'e pli'larĝ'ig'i ĝi'n, por ke la ventr'o ne sent'u la abund'o'n. Ceter'e la unu'a'n stadi'o'n oni ating'as post la past'a asciutta, past'aĵ'o kun tomat'a saŭc'o, la du'a'n post la rost'it'a viand'o, la tri'a'n post la desert'o.
Hodiaŭ la harmonik'a'j pantalon'o'j de do'n Circostanza, do'n Pomponio, do'n Ciccone, do'n Cuccavascio, do'n Tarandella kaj la Pens'em'ul'o, est'is ĉiu'j en la tri'a stadi'o.
Do'n Circostanza, apenaŭ re'kon'int'e ni'n, laŭt'e salut'is.
”Viv'u, viv'u, mi'a'j fontamaranoj!” li kri'is.
Do'n Circostanza ĉiam montr'is special'a'n bon'vol'o'n al la en'loĝ'ant'o'j de Fontamara. Ĉiu'j mal'pac'o'j tra'ir'is li'a'j'n man'o'j'n. Tial la pli gran da part'o de la kok'in'o'j kaj ov'o'j de Fontamara trans'loĝ'iĝ'is en la kuir'ej'o'n de do'n Circostanza.
Iu'n foj'o'n, kiam rajt'is voĉ'don'i nur tiu'j, kiu'j sci'as leg'i kaj skrib'i, ven'is al Fontamara instru'ist'o, kiu al ĉiu'j kafonoj instru'is skrib'i la nom'o'n kaj antaŭ'nom'o'n de do'n Circostanza. La fontamaranoj voĉ'don'is do ĉiam unu'anim'e por li. Se ili dezir'us elekt'i iu'n ali'a'n, ili ne pov'us, ĉar ili kapabl'is skrib'i nur li'a'n nom'o'n. Post'e oni abol'is la voĉ'don'ad'o'n, sed neni'u el ni perd'is larm'o'n pro tio.
Sed do'n Circostanza konserv'is la titol'o'n Amik'o de la Popol'o.
”La ĉe'est'o de tiu'j brav'a'j vir'in'o'j el Fontamara,” dir'is do'n Circostanza al la sinjor'o'j est'ant'a'j ĉe li sur la balkon'o, ”permes'as al ni komplet'ig'i la telegram'o'n eksped'ot'a'n al la regn'estr'o.”
Li el'poŝ'ig'is paper'foli'o'n kaj skrib'int'e i'o'n, li leg'is kun laŭt'a voĉ'o: ”Aŭtoritat'ul'o'j kaj popol'o frat'e kun'ven'int'a'j laŭd'as la en'ofic'ig'o'n de la nov'a podestà.”
Rimark'ant'e, ke la invit'it'o'j ek'salut'as sinjor'in'o'n Rosalia kaj intenc'as for'ir'i, dum neni'u si'n okup'is pri ni kaj la Impresari'o ne re'ven'is, ni perd'is ni'a'n pacienc'o'n. Ni posten'ig'is ni'n antaŭ la bar'il'pord'o, decid'int'e ne preter'las'i iu'n, antaŭ ol ni'a afer'o est'os klar'ig'it'a kaj oni promes'os al ni, ke la river'et'o ne est'os devi'ig'at'a. Ĉe la ag'o ni al'don'is ni'a'n kri'ad'o'n: ”Hont'u, tiel trakt'i vir'in'o'j'n mal'riĉ'a'j'n! . . . Ŝtel'ist'o'j!
. . . Ŝtel'ist'o'j! . . . Ankaŭ ni est'as krist'an'o'j! . . . De la maten'o ni rond'ir'as kaj neni'u aŭskult'as ni'n! . . . Di'o vi'n trov'os! . . . Di'o vi'n pun'os! . . .”
Du aŭ tri el ni pren'is ŝton'o'j'n kaj ĵet'is ili'n tra la unu'a'etaĝ'a fenestr'o. La vitr'o'pec'o'j dis'salt'is ĉiu'direkt'e'n. Instig'it'a'j de la bru'o de la fal'ant'a vitr'o, ni ĵet'is ni'n sur brik'amas'o'n ĉe la fer'a pord'o. La ebri'ul'o'j en la ĝarden'o, kiu'j intenc'is hejm'e'n'ir'i, ek'tim'is kaj rifuĝ'is en la vila'o'n. La serv'ist'in'o rapid'e ferm'is la fenestr'a'j'n ŝirm'il'o'j'n.
Subit'e ni aŭd'is mal'antaŭ ni la voĉ'o'n de la Impresari'o.
Li'a voĉ'o est'is trankvil'a.
”Kio'n vi far'as per mi'a'j brik'o'j?” li demand'is al ni. ”La brik'o'j aparten'as al mi kaj vi ne rajt'as for'pren'i ili'n, eĉ ne por ŝton'mort'ig'i mi'n . . . Ceter'e ne ekzist'as motiv'o por tio . . . Mi est'as ĉi tie por don'i al vi ĉiu'j'n klar'ig'o'j'n, kiu'j'n vi dezir'as . . ..”
Ni re'met'is la brik'o'j'n sur ili'a'j'n lok'o'j'n kaj en'ir'is la ĝarden'o'n. Ni ek'star'is ĉe unu flank'o, la Impresari'o ĉe la ali'a, ĉirkaŭ'it'a de si'a'j ebri'a'j gast'o'j, ĉe kiu'j la tim'o ankoraŭ ne pas'is.
Marietta Sorcanera paŝ'is al la front'o de ni'a grup'o, met'is man'o'n sur la kor'o'n je alt'o de la medal'o kaj ek'parol'is kun bon'e elekt'it'a'j vort'o'j pri la fi'ag'o de la ter'labor'ist'o'j, kiu'j vol'is devi'ig'i la river'et'a'n voj'o'n en Fontamara.
”Ni est'as cert'a'j, ke vi, sinjor'o, pens'as pri pun'o al la labor'ist'o'j pro ili'a per'fort'a ag'ad'o,” resum'is Marietta.
”Se tem'as pri per'fort'o,” re'dir'is tuj la Impresari'o ”vi pov'os est'i cert'a'j, ke mi kapabl'os sub'prem'i ĝi'n. Tiel long'e, kiel mi est'as estr'o de la komun'um'o, per'fort'o'j ne okaz'os. Precip'e, ili ne okaz'os kontraŭ labor'ist'o'j, kia'j fontamaranoj . . . Sed en ĉi tiu kaz'o ne tem'as pri per'fort'o. Kapitan'o, klar'ig'u, pri kio tem'as.”
El la grup'o de la invit'it'o'j antaŭ'e'n'paŝ'is la kapitan'o de la karaben'ist'o'j.
”Ver'e ne est'as per'fort'o,” dir'is li. ”Sub la nov'a reg'ist'ar'o per'fort'o ne pov'as okaz'i. Tem'as pri ag'o leĝ'a, absolut'e leĝ'a. Antaŭ ĉio ĝi est'as favor'o, kiu'n la aŭtoritat'ul'o'j plen'um'as al Fontamara.”
Li el'poŝ'ig'is fask'o'n da paper'o'j kaj parol'is plu: ”Jen pet'skrib'o, sub'skrib'it'a de ĉiu'j en'loĝ'ant'o'j de Fontamara, ĉiu'j sen escept'o. La skrib'o pet'as al la reg'ist'ar'o ”por la plej grand'a interes'o de la produkt'ad'o,” ke oni devi'ig'u la river'et'o'n for de la ne'sufiĉ'e kultur'at'a'j kamp'o'j de la fontamaranoj al la kamp'o'j de la ĉef'urb'o, ”kies posed'ant'o'j pov'as dispon'i kapital'o'n.”
La kapitan'o intenc'is ankoraŭ al'don'i pli, sed ni ne permes'is tio'n. Ni bon'e sci'is, kiel la antaŭ'a'n vesper'o'n iu kavalir'o Pelino sur'paper'ig'is la nom'o'j'n de la fontamaranoj.
”Tromp'ist'o'j! Ne'taŭg'ul'o'j! Spekulaci'ist'o'j!” ni protest'is.
”Vi pri'stud'as la leĝ'o'j'n nur por tromp'i la mal'riĉ'a'n popol'o'n! Sed fin'iĝ'is tia'j fals'a'j pet'skrib'o'j!”
La Impresari'o klopod'is al'don'i i'o'n, sed van'e.
”Ni ne dezir'as aŭd'i babil'o'j'n,” ni kri'is. ”Ni sufiĉ'e parol'is. Ĉiu vort'o vi'a est'as tromp'o. La akv'o est'as ni'a kaj rest'os ni'a. Ni for'brul'ig'os vi'a'n vila'o'n. Fajr'o! Fajr'o!”
Sav'e al la Impresari'o inter'ven'is do'n Circostanza.
”Ĉi tiu'j vir'in'o'j prav'as,” li kri'eg'is. ”Dek'obl'e, cent'obl'e, mil'obl'e ili prav'as.”
Ni tuj silent'is. Do'n Circostanza defend'os ni'n kaj ni sci'is, ke li est'as lert'a advokat'o.
”Ĉi tiu'j vir'in'o'j prav'as,” parol'is plu la Amik'o de la Popol'o.
”Dek'mil'obl'e ili prav'as. Mi ĉiam defend'is ili'n kaj ĉiam tio'n far'os. Kio'n fakt'e ĉi tiu'j vir'in'o'j dezir'as? Ke oni respekt'u ili'n.”
”Jes, ver'e!” mult'a'j el ni inter'romp'is.
”Ili dezir'as est'i respekt'at'a'j kaj ni dev'as ili'n respekt'i,”
dir'is do'n Circostanza, ”ĉar ili merit'as respekt'o'n. Tiu'j vir'in'o'j ne est'as mal'bon'a'j. Ili kompren'as, ke la leĝ'o est'as kontraŭ ili, sed ili ne vol'as kontraŭ'i la leg'o'n. Ili dezir'as amik'a'n inter'konsent'o'n kun la podestà. Ili apelaci'as al la bon'a kor'o de la komun'um'estr'o. Ili ne apelaci'as al la estr'o de la komun'um'o, sed al la bon'far'ant'o, la filantrop'o, la popol'a amik'o, kiu mult'o'n donac'is, postul'ant'e neni'o'n . . . Ĉu inter'konsent'o ebl'as? Cert'e!”
Kiam do'n Circostanza ĉes'is parol'i favor'e por ni, oni kompromis'e far'is kelk'a'j'n propon'o'j'n. Do'n Abbacchio far'is iu'n propon'o'n, la notari'o ali'a'n, tri'a'n la impost'ist'o.
Sed ili est'is ne'akcept'ebl'a'j, ĉar ili tut'e ignor'is la kvant'o'n da akv'o kaj la manier'o'n de irigaci'ad'o.
La Impresari'o dir'is neni'o'n. Li las'is parol'i la ali'a'j'n. La ver'a'n solv'o'n prezent'is do'n Circostanza.
”Tiu'j vir'in'o'j dir'is, ke la du'on'o de la river'et'o ne sufiĉ'as por irigaci'i ili'a'j'n kamp'o'j'n. Ili dezir'as pli ol du'on'o'n, mi almenaŭ kred'as bon'e interpret'i ili'a'j'n bezon'o'j'n. Ili prav'as, dek'obl'e prav'as. Ekzist'as unu sol'a, unik'a solv'o.
Ni las'u al la podestà tri kvar'on'o'j'n de la river'et'a akv'o kaj tri kvar'on'o'j de la rest'o est'u por la fontamaranoj. Tiel ambaŭ hav'os tri kvar'on'o'j'n, t.e. iom pli ol du'on'o'n. Jen la sol'a, unu'nur'a ebl'a solv'o. Mi kompren'as, ke mi'a propon'o postul'as mult'eg'o'n de la podestà, sed mi apelaci'as al la bon'a kor'o de filantrop'o kaj bon'far'ant'o, kiu kutim'as don'i, postul'ant'e neni'o'n.”
Do'n Ciccone, do'n Cuccavascio, do'n Tarandella, do'n Pomponio kaj la kapitan'o, forges'int'e la tim'o'n, turn'is si'n al la Impresari'o por pet'i li'a'n si'n'don'o'n favor'e al ni. Ankaŭ la Pens'em'ul'o, pens'int'e iom, sub'ten'is ili'a'j'n pet'o'j'n.
Post kiam ili mult'foj'e pet'is al li, la Impresari'o ced'is.
Oni al'port'is paper'foli'o'n.
La notari'o skrib'is la tekst'o'n de la kompromis'o, kiu'n sub'skrib'is la Impresari'o, la kapitan'o de la karaben'ist'o'j kaj do'n Circostanza kiel reprezent'ant'o de la fontamaranoj.
Post tio ni ek'ir'is hejm'e'n.
(Ver'dir'e, neni'u el ni kompren'is, kio'n praktik'e en'ten'as la inter'konsent'o).
Tio'n, kio post'e okaz'is, rakont'os al vi mi'a edz'o.
Dum la sekv'int'a'j tag'o'j, la labor'ist'o'j, gard'at'a'j de du karaben'ist'o'j, re'komenc'is fos'i la kanal'et'o'n, kiu for'konduk'os part'o'n de ni'a akv'o al la kamp'o'j de la Impresari'o. Sed kiu'n part'o'n?
Ni'a mal'grand'a sci'o mal'ebl'ig'is al ni kompren'i, kiel oni pov'os divid'i la akv'o'n en du part'o'j'n de po tri kvar'on'o'j.
Eĉ la vir'in'o'j, akcept'int'a'j la propon'o'n pri divid'o, ne sci'is, el kio ĝi fakt'e konsist'as: kelk'a'j asert'is, ke oni divid'os la akv'o'n en du sam'grand'a'j'n part'o'j'n, ali'a'j, ke Fontamara ricev'os kvant'o'n pli grand'a'n ol du'on'o'n, t.e. tri kvar'on'o'j'n kaj fin'e General Baldissera pen'is konvink'i ni'n, ke la tri kvar'on'o'j rilat'as al lun'faz'o'j tiel, ke la river'et'o irigaci'os la kamp'o'j'n de Fontamara dum tri faz'o'j de la lun'o kaj la kamp'o'j'n de la Impresari'o dum la tri sekv'ont'a'j faz'o'j, k.t.p.
Sincer'dir'e, neni'u el ni dezir'is diskut'i kun la Impresari'o, konsider'ant'e tio'n perd'it'a temp'o. Des pli oni pri'pens'is manier'o'n akir'i plej mult'e da akv'o, kost'e de la ali'a'j kafonoj. Daŭr'is ankoraŭ kelk'a'j'n semajn'o'j'n, antaŭ ol mank'os la akv'o, sed la mal'pac'o'j kaj diskut'o'j jam komenc'iĝ'is.
En tiu epok'o la pli'mult'o el ni labor'is po'tag'e en Fucino. Ni dev'is el'lit'iĝ'i maten'e je la tri'a kaj est'i sur la ĉef'urb'a plac'o, kie est'is la merkat'o, antaŭ la sun'lev'iĝ'o kaj atend'i, ĝis kiam iu ofert'os al ni labor'o'n. Antaŭ'e nur la plej mal'riĉ'a'j kafonoj est'is dev'ig'it'a'j ir'i al la merkat'o, sed post'e la temp'o pli mal'bon'iĝ'is por ĉiu'j. La mal'mult'a ter'o, posed'at'a de la kafono, est'is ŝarĝ'it'a per hipotek'o'j kaj apenaŭ sufiĉ'e produkt'is por pag'i la rent'o'j'n de la ŝuld'o'j.
La grand'a'n al'flu'o'n de kafonoj sur la plac'o'n la posed'ant'o'j kaj grand'farm'ist'o'j el'profit'is por mal'grand'ig'i la salajr'o'n. Kiom ajn mal'alt'a la salajr'o est'is, ĉiam ekzist'is kafonoj, kiu'j pro mal'sat'o akcept'is ĝi'n. Mult'a'j propon'is si'n, ne demand'ant'e pri salajr'o, pret'a'j al ĉia mizer'o.
De la plac'o en Fucino ni dev'is marŝ'i dek ĝis dek kvin kilo'metr'o'j'n, kiu'j ankoraŭ al'don'iĝ'is al la kvar por ating'i la ĉef'urb'o'n. La sam'a'n distanc'o'n ni dev'is re'ir'i ĉiu'vesper'e por re'ven'i hejm'e'n.
Dum la marŝ'o'j al kaj la hejm'e'n'ir'o'j de Fucino, la diskut'o'j pri la akv'o far'iĝ'is de tag'o al tag'o pli akr'a'j.
Kelk'a'j el ni grav'e vund'iĝ'is. Michele Zompa perd'is pro puŝ'o per branĉ'o'tond'il'o de Giacobbe Losurdo preskaŭ tut'a'n sid'vang'o'n; al Baldovino Sciarappa oni romp'is la kap'o'n kiel melon'o'n; la bo'frat'o de Antonio Ranocchia romp'is al li brak'o'n. Inter mi kaj Ponzio Pilato minac'is terur'a solv'o, ĉar neni'u el ni pret'is ofer'i si'n por la ali'a kaj ambaŭ ni ir'is al la labor'o, akompan'at'a'j de la respektiv'a'j fil'o'j kaj arm'it'a'j de la kap'o ĝis la pied'o'j. Renkont'ant'e unu la ali'a'n, ni ne plu salut'is, sed reciprok'e rigard'is ni'n, kvazaŭ por dir'i, ke inter'bat'ad'o est'os ne'evit'ebl'a.
Iu'n maten'o'n, ir'ant'e al Fucino kun mi'a fil'o, ni ating'is Ponzion Pilaton en la moment'o, kiam li parol'is kun la fos'ist'o'j.
”Kompren'u, plej grav'e est'as, ke vi las'u akv'o'n por mi'a'j fazeol'o'j,” li dir'is, ”la ali'a'j krev'u . . .”
”En tiu okaz'o vi unu'a krev'u,” mi kri'is, ĵet'ant'e mi'n sur li'n kun branĉ'tranĉ'il'o en ĉiu man'o.
Berardo Viol'a kaj la du gard'o'star'ant'a'j karaben'ist'o'j al'kur'eg'is kaj mal'help'is la murd'o'n.
Berardo akompan'is ni'n kelk'a'j'n tag'o'j'n al Fucino por mal'help'i nov'a'n tia'n renkont'o'n kun Ponzio Pilato: li pov'is far'i pac'o'n pro la fakt'o, ke li ne posed'as ter'o'n, nek sek'a'n, nek irigaci'it'a'n kaj do hav'as interes'o'j'n mal'sam'a'j'n al tiu'j de la ali'a'j kafonoj. Antaŭ du jar'o'j, kiam li intenc'is el'migr'i al Amerik'o, li vend'is la sol'a'n pec'o'n da ter'o, kiu'n li hered'is de si'a patr'o. Sed li ne ricev'is permes'o'n en'ŝip'ig'i si'n kaj rest'is en Fontamara kiel liber'ig'it'a hund'o, kiu ne kapabl'as ĝu'i si'a'n liber'o'n kaj mal'sat'a vag'as ĉirkaŭ la perd'it'a posed'aĵ'o. Sed, kutim'e, li tut'e ne est'is pac'ig'ant'o.
Est'ant'e nep'o de la fam'a rab'ist'o Viol'a, la last'a en ni'a region'o, ekzekut'it'a de la piemont'an'o'j en 1867, Berardo hered'is de la av'o la anim'o'n kaj la korp'o'n: li est'is alt'statur'a, fortik'a kiel trunk'o de kverk'o, la kap'o mal'mol'a kaj kvadrat'a kiel ambos'o, kun du grand'eg'a'j okul'o'j, kia'j'n hav'as frenez'ul'o, sen'hont'a, brav'eg'a, impuls'a, batal'em'a.
Li ne respekt'is Di'o'n, ŝat'is vin'o'n, mal'ŝpar'is, tamen al amik'o'j li est'is mal'avar'a, sed volont'e ankaŭ krud'a. Pro si'a fizik'a super'o li hav'is influ'o'n je kelk'a'j jun'ul'o'j en Fontamara, kiu efik'is oft'e per mal'konstru'o'j kaj per'fort'ag'o'j al'port'ant'a'j neni'a'n util'o'n.
Kiam li definitiv'e sci'is, ke el'migr'o al Amerik'o ne ebl'as, oni trov'is de'seg'it'a'j ĉiu'j'n vit'o'j'n de la tut'a kultur'ej'o de do'n Carlo Manĝ'as; kiel respond'o al la fam'a fars'o pri la azen'o kaj la pastr'o, la akv'o'konduk'il'o'j al la ĉef'urb'o est'is romp'it'a'j sur kelk'a'j lok'o'j; ali'a'n foj'o'n la cement'a'j kilo'metro'fost'o'j de la ĉef'voj'o est'is tut'e detru'it'a'j en radi'o de dek kvin kilo'metr'o'j; la voj'montr'il'o'j por la aŭtomobil'ist'o'j kutim'e rest'is ne pli long'e ol du aŭ tri tag'o'j'n sur si'a'j lok'o'j.
Kiam mank'is en Fontamara la lum'o la unu'a'n foj'o'n, Berardo dir'is eĉ ne unu vort'o'n, sed du tag'o'j'n post'e ĉiu'j lamp'o'j de la trafik'voj'o'j inter la ĉef'urb'o kaj la najbar'a'j vilaĝ'o'j est'is romp'it'a'j.
”Oni ne diskut'as kun urb'an'o'j,” est'is la doktrin'o de Berardo Viol'a.
Kaj li klar'ig'is: ”Urb'an'o'j kre'as leĝ'o'j'n; ili'n aplik'as juĝ'ist'o'j kaj interpret'as advokat'o'j, kiu'j ĉiu'j est'as urb'an'o'j. Kiel kamp'ar'an'o pov'as prav'i? . . .”
Se iu demand'is al li: ”Sed, se la mastr'o'j mal'alt'ig'as la salajr'o'n por tag'labor'ist'o'j, ĉu ĉi last'a'j mal'prav'as, se ili diskut'as?”
Li'a respond'o est'is facil'a: ”Ili perd'as temp'o'n. La labor'ist'o'j, kiu'j diskut'as kun la mastr'o, perd'as temp'o'n. Oni ne pov'as konvink'i mastr'o'n per rezon'o'j. La mastr'o ag'as laŭ si'a'j propr'a'j interes'o'j. Li ne plu mal'alt'ig'os la salajr'o'n, se tio ne favor'as li'a'j'n interes'o'j'n . . . Kiel tio ebl'as? Tre simpl'e: Por la sark'ad'o de gren'o, oni mal'alt'ig'is la salajr'o'n de la knab'o'j de sep ĝis kvin lir'o'j. Laŭ mi'a konsil'o la jun'ul'o'j ne protest'is, sed anstataŭ el'tir'i la herb'aĉ'o'j'n, ili kovr'is ili'n per ter'o. Post la april'a'j pluv'o'j la mastr'o'j mal'kovr'is, ke la herb'o est'as pli alt'a ol la gren'o . . . La mal'mult'o'n, kio'n ili kred'is gajn'i per la mal'alt'ig'o de la salajr'o'j, ili perd'is dek'obl'e post kelk'a'j semajn'o'j, kiam est'is temp'o de rikolt'ad'o . . . Ĉu oni mal'alt'ig'as la salajr'o'n de la falĉ'ist'o'j? Sen'util'e protest'i. Ne'util'e diskut'i. Ne ekzist'as unu sol'a manier'o de gren'falĉ'ad'o, sed dek: ĉiu manier'o konform'as al cert'a pag'o. Ĉu la salajr'o est'as bon'a? La rikolt'o est'os bon'a. Ĉu la salajr'o est'as mal'bon'a? La rikolt'o est'os ankoraŭ pli mal'bon'a . . .”
Se iu demand'is al li: ”Nun'temp'e, kiam la Impresari'o intenc'as ŝtel'i de ni la akv'o'n, ĉu ni ne dev'as diskut'i?”
Li'a respond'o est'is ĉiam sam'a: ”Brul'ig'u li'a'n felt'an'ej'o'n, kaj li sen'diskut'e re'don'os la akv'o'n. Se li ne kompren'as la argument'o'n, ek'brul'ig'u li'a'n lign'o'proviz'o'n. Se tio ne sufiĉ'as, eksplod'ig'u per bomb'o li'a'n brik'bak'ej'o'n. Se li est'as frenez'ul'o kaj rest'as ne'kompren'a, for'brul'ig'u la vila'o'n, nokt'e, kiam li kuŝ'as en'lit'e kun donna Rosalia . . . Nur tiel ni re'akir'os la akv'o'n . . .
Se vi ne ag'os tiel, iam ven'os tag'o, kiam la Impresari'o pren'os vi'a'j'n fil'in'o'j'n kaj vend'os ili'n sur la vend'ej'o. Kaj li bon'e ag'os, ĉar . . . Kiom valor'as vi'a'j fil'in'o'j? . . .”
Tio est'is la doktrin'o de Berardo Viol'a.
Tiel li parol'is, ĉar li ne posed'is ter'o'n kaj tio cert'e tre ĉagren'is li'n intern'e. Li est'is tia, ĉar li posed'is neni'o'n por perd'i. La situaci'o de la ali'a'j kafonoj est'is kontraŭ'a.
Li'a intenc'o ir'i Amerik'o'n kaj li'a'j pen'ad'o'j labor'i en plej divers'a'j meti'o'j, laŭ la sezon'o'j, kiel tag'labor'ist'o, hak'ist'o, karb'ist'o, mason'help'ist'o, pruv'is, ke li fakt'e ne kontent'as.
Ne hav'ant'e ter'o'n, do est'ant'e pli mal'super'a ol la ali'a'j kafonoj, li hav'is neni'a'n rajt'o'n postul'i, ke ili sekv'u li'n.
Tiel, ĉiu'n foj'o'n, kiam li part'o'pren'is ni'a'j'n diskut'o'j'n, la konfuz'o kresk'is kaj neni'u praktik'a hom'o aŭskult'is li'n, eĉ ne por kontraŭ'argument'i, escept'e de General Baldissera, princip'e tut'e li'a kontraŭ'ul'o, kiu kiel ŝu'ist'o, avid'is far'i inter'parol'o'j'n sen'util'a'j'n.
Per si'a'j strang'a'j ide'o'j kaj ankoraŭ pli per si'a ekzempl'o, Berardo est'is ŝanĝ'int'a la pens'manier'o'n de la tut'a jun'ul'ar'o en Fontamara.
En la vilaĝ'o neniam est'is tiom da jun'ul'o'j. Antaŭ'e ili ek'migr'is por serĉ'i labor'o'n, est'ant'e apenaŭ dek'ses'jar'a'j; unu for'ir'is al Lazio, du'a al Apuglia kaj tri'a al Amerik'o; mult'a'j dis'iĝ'is de la fianĉ'in'o por kvar, ses aŭ ĝis dek jar'o'j kaj ĉe re'ven'o edz'iĝ'is; ali'a'j edz'iĝ'is la tag'o'n antaŭ la for'vetur'o kaj post la unu'a nokt'o de amor'o for'ir'is mal'proksim'e'n por kvar, ses aŭ dek jar'o'j; ĉe la re'ven'o ili trov'is la fil'o'n grand'a kaj okaz'is ankaŭ, ke ili trov'is kelk'a'j'n de diferenc'a'j aĝ'o'j. Sed la el'migr'o'mal'permes'o halt'ig'is la for'vojaĝ'o'n de la jun'ul'o'j, kiu'j est'is dev'ig'at'a'j rest'i en Fontamara, kie la labor'o est'is mal'mult'a por ĉiu'j. La mal'permes'o el'migr'i signif'is por ili ne'ebl'o'n labor'en'spez'i kaj ŝpar'i tiom, kiom bezon'at'e por konserv'i la mal'grand'a'n ge'patr'a'n ter'o'n, al'mord'it'a'n de ŝuld'o'j kaj hipotek'o'j, por far'i la plej neces'a'j'n pli'bon'ig'o'j'n kaj kultur'i laŭ mal'pli primitiv'a metod'o, por anstataŭ'ig'i la mal'jun'a'n aŭ mort'int'a'n azen'o'n per jun'a, por akir'i pork'o'n, du kapr'in'o'j'n, aĉet'i lit'o'n por edz'iĝ'i. Sed est'ant'e jun'a'j, ili ne montr'is si'a'n mal'kontent'o'n per lament'o'j kaj plend'o'j kaj eĉ ne per'vort'e esprim'is si'n pri la sen'kompat'a sort'o, kiu traf'is ili'n. En la mult'a'j tag'o'j de nenio'farad'o ili kolekt'iĝ'is kaj influ'at'a'j de la plej aĝ'a'j, tamen plej mal'prudent'a'j, ili facil'e far'is sen'senc'aĵ'o'j'n kaj ek'plan'is entrepren'o'j'n mal'saĝ'a'j'n.
Vintr'e ili kun'ven'is prefer'e en la stal'o de Antonio Zappa, kie la haladz'o'j de la kapr'in'o'j varm'ig'is la aer'o'n. Tie'n ir'is Antonio Spaventa, Lu'ig'i della Croce, Palummo, Raffaele Scarpone, Venerdì Santo, mi'a fil'o, tiu de Ponzio Pilato kaj ali'a'j. Berardo Viol'a aper'is ĉiu'foj'e, kiam oni plan'is fanfaron'aĵ'o'j'n kaj per'fort'o'j'n. Oni al'las'is neniu'n ali'a'n en la societ'o'n, kiu'n la knab'in'o'j de Fontamara nom'is ”La mal'virt'a rond'o”. Tiu nom'o est'is pli ĝust'a ol unu'a'vid'e ŝajn'is. Iu'n tag'o'n oni mal'kovr'is, ke la plej dezir'at'a temp'o'pas'ig'o est'as mis'uz'i la kapr'in'o'j'n kaj precip'e la jun'a'n kapr'in'o'n de Baldovino Sciarappa, nom'it'a'n Roscetta, laŭ la kolor'o de la fel'o, pri kiu oni rakont'is, ke kun mult'a'j obe'o kaj volupt'o ĝi sci'is kontent'ig'i la dezir'o'j'n de la jun'ul'o'j. Pro Roscetta ili mult'e disput'is kaj la mal'ĉast'o long'e daŭr'is, ĝis kiam, kiel ĉiam okaz'as en simil'a'j afer'o'j, la posed'ant'o de la kapr'in'o, Baldovino Sciarappa, fin'e aŭd'is pri tio. Pro tiu skandal'o mult'a'j kafonoj, konfid'int'a'j si'a'j'n kapr'in'o'j'n al Antonio Zappa, re'pren'is ili'n kaj ”La mal'virt'a rond'o” likvid'iĝ'is.
Plej mir'ig'e est'is, ke Berardo, san'a, muskol'a jun'ul'o, jam tri'dek'jar'aĝ'a, orf'o, por kiu est'is dev'ig'it'a mastr'um'i la proksim'um'e naŭ'dek'jar'a av'in'o, montr'as neni'a'n intenc'o'n edz'iĝ'i. Iam inter li kaj El'vir'a, la tinktur'ist'in'o, ekzist'is am'rilat'o kaj pli bon'a'n kun'ul'in'o'n li ne pov'us trov'i, sed post la perd'o de la pec'et'o da ter'o, Berardo romp'is la rilat'o'n, don'ant'e neniu'n klar'ig'o'n. Demand'i al li pri El'vir'a est'is cert'a manier'o furioz'ig'i li'n. Dum la long'a'j vintr'a'j vesper'o'j, kiam ne est'is labor'o far'end'a, kiam la pli'aĝ'ul'o'j drink'is kaj la ge'jun'ul'o'j am'kares'is, Berardo diskut'is kun General Baldissera ĝis nokt'mez'o pri la diferenc'o inter urb'an'o'j kaj kamp'ar'an'o'j, inter la tri privilegi'o'j, nom'e la privilegi'o de la pastr'ar'o, de la posed'ant'o'j kaj de la kutim'o. Ĉe tio li pugn'o'bat'is sur la tabl'o'n tiel, ke ĉio en la trink'ej'o de Marietta Sorcanera trem'is, sed la mal'jun'a General, adept'o de la ”ne'ŝanĝ'ebl'a ord'o” rest'is kviet'a. Oni pov'us pens'i, ke Berardo ne plu hav'as pretend'o'j'n pri El'vir'a, sed iu'n tag'o'n, kiam li'n ating'is la sci'ig'o, ke Filippo il Bello pet'is ŝi'n edz'in'iĝ'i, li eg'e furioz'iĝ'is. Li kur'is al li'a hejm'o, sed tie li'n ne trov'is. Ek'aŭd'int'e, ke li ir'is al la ŝton'min'o, Berardo rapid'is tie'n kaj trov'is li'n mezur'ant'a alt'amas'o'j'n da silik'o'j kaj ne pet'int'e konfirm'o'n de la oni'dir'o, li kapt'is li'n ĉe la brust'o kaj ĵet'is li'n dek'o'n da foj'o'j sur ŝton'amas'o'n kiel ĉifon'o'n, ĝis kiam al'kur'eg'is labor'ist'o'j.
De tiam neni'u si'n prezent'is al El'vir'a, tamen, si'a'flank'e Berardo plu evit'is si'n.
Iu'n vesper'o'n, re'ven'int'e el Fucino, mi klopod'is parol'i kun li.
”El'vir'a ebl'e jam trans'pas'is si'a'n du'dek-kvin'a'n jar'o'n,”
mi dir'is, ”kaj en ni'a region'o, kie la jun'ul'o'j ge'edz'iĝ'as antaŭ la du'dek'a jar'o, tio est'as jam tro aĝ'a. Krom tio ŝi'a patr'o est'as paraliz'it'a kaj ne kapabl'as help'i ŝi'n ĉe teks'ad'o kaj tinktur'ad'o. Ekster ĉiu ali'a motiv'o El'vir'a bezon'as edz'o'n, kiu pov'as help'i hejm'e.”
Berardo ne dir'is i'o'n.
”Se vi decid'is ne edz'iĝ'i kun ŝi,” mi konklud'is, ”ŝi rajt'as edz'ig'i ali'a'n.”
Subit'e Berardo ek'koler'is: ”Ŝanĝ'u la tem'o'n,” li dir'is kun voĉ'o, kiu ne permes'is mal'obe'o'n.
La sekv'int'a'n tag'o'n mi van'e atend'is li'n por ir'i al Fucino. Mi ir'is al li'a hejm'o por rigard'i, ĉu li ankoraŭ dorm'as. Mi trov'is la mal'jun'ul'in'o'n lament'ant'a: ”Berardo frenez'iĝ'os,” ŝi dir'is al mi, ”li fin'os ankoraŭ pli mal'bon'e ol li'a av'o. Ĉi tiu'n nokt'o'n li ne ferm'is la okul'o'j'n, eĉ ne unu minut'o'n. Li el'lit'iĝ'is antaŭ la du'a. Mi dir'is al li: est'as tro fru'e por Fucino. Li dir'is: mi ne ir'os al Fucino. Mi demand'is: kie'n do? Li respond'is: mi ir'os al Cammarese. Mi: kaj kial vi ir'os al Cammarese, se est'as labor'o en Fucino? Li: ĉar tie oni labor'en'spez'as pli mult'e. Mi: de kiam vi zorg'as pri en'spez'ad'o? Sed li for'ir'is, ne don'int'e ali'a'j'n klar'ig'o'j'n . . .”
La sci'ig'o pri la for'vetur'o de Berardo al la roman'a agr'o tuj dis'vast'iĝ'is inter la kafonoj de Fontamara kaj al'port'is mir'eg'o'n, kvankam kafono, kiu viv'as de tag'o al tag'o, se li pov'as akir'i pag'o'n mal'pli modest'a'n, hav'as neni'a'n dev'o'n rest'i en si'a vilaĝ'o, eĉ kiam la labor'o est'as intens'a. Ni'a mir'o kresk'is, kiam tiu'n sam'a'n vesper'o'n Berardo re'ven'is al Fontamara.
Kvar- aŭ kvin'op'e kun Marietta kaj General Baldissera ni trov'iĝ'is mez'e de la strat'o, ĝust'e parol'ant'e pri Berardo. Vid'ant'e re'aper'i li'n ne'atend'it'e, ni pens'is, ke la sci'ig'o pri li'a for'ir'o est'as ŝerc'o. Ni tamen rimark'is, ke li sur'hav'as la ĉemiz'o'n kaj la por'dimanĉ'a'n ĉapel'o'n kaj sub la brak'o pak'et'o'n. Kial li re'ven'is? Li'a rakont'o est'is konfuz'a.
”Mi star'is en la staci'dom'o kaj jam aĉet'is mi'a'n bilet'o'n.
En'marŝ'is karaben'ist'a patrol'o kaj al ĉiu oni pet'is la legitim'il'o'j'n kaj demand'is pri la cel'o de la vojaĝ'o. Mi tuj dir'is la ver'o'n, ke mi intenc'as ir'i al Cammarese por labor'i. Oni respond'is: — Bon'e, ĉu vi posed'as permes'il'o'n? — Kia'n permes'il'o'n? — Sen tio vi ne rajt'as labor'i! — Sed, kia'n permes'il'o'n? Ne'ebl'e est'is ricev'i bon'a'n klar'ig'o'n. Oni re'pag'is al mi la prez'o'n de la bilet'o kaj el'ig'is mi'n el la konstru'aĵ'o. Tiam kapt'is mi'n la ide'o pied'ir'i ĝis la sekv'ant'a staci'dom'o kaj tie en'vagon'iĝ'i. Kiam mi est'is ĵus aĉet'int'a la bilet'o'n, al'ven'is du karaben'ist'o'j. — Kie'n vi ir'as? — Mi respond'is: al Cammarese por labor'i. Ili dir'is: — Montr'u la permes'il'o'n! — Kia'n permes'il'o'n? Kio ĝi est'as? — Vi ne pov'as labor'i, ne hav'ant'e permes'il'o'n, — ili respond'is, — tiel tekst'as la nov'a regul'ar'o pri migr'ant'a'j labor'ist'o'j.
Mi klopod'is konvink'i ili'n, ke mi ir'os al Cammarese ne por intern'a migr'ad'o, sed nur por labor'i, sed ĉio est'is sen'util'a. — Ni ricev'is ni'a'j'n ordon'o'j'n — dir'is la karaben'ist'o'j, — ni ne pov'as permes'i al iu ajn labor'ist'o, kiu vojaĝ'os en ali'a'n region'o'n por labor'i, sen permes'il'o en'ir'i la vagon'ar'o'n. Oni re'pag'is la prez'o'n de la bilet'o kaj mi dev'is for'ir'i. Sed tiu histori'o pri la permes'il'o ne el'ir'is mi'a'n kap'o'n . . . Mi en'ir'is gast'ej'o'n kaj ek'parol'is kun tiu'j, kiu'j est'is tie. — La permes'il'o? Ĉu vi ne sci'as, kio ĝi est'as? — al mi demand'is ĉar'ist'o, — dum la milit'o oni parol'is pri neni'o ali'a! — Kaj jen mi est'as ĉi tie post perd'it'a tag'o . . .”
General Baldissera plej mult'e interes'iĝ'is pri la rakont'o de Berardo, ĉar li el'poŝ'ig'is pres'it'a'n cirkuler'o'n, al'port'it'a'n de la poŝt'o, dir'ant'e: ”Ankaŭ ĉi tie oni parol'as pri permes'il'o.”
Ver'e tem'is pri ĝi. La sindikat'o de man'labor'ist'o'j, sekci'o ”pri'labor'ad'o de led'o,” provinc'o Aquila, invit'is General Baldissera hav'ig'i al si ŝu'ist'a'n permes'il'o'n.
”Ankaŭ El'vir'a ricev'is simil'a'n leter'o'n,” al'don'is Marietta, ”ŝi ven'is al mi, tut'e tim'ig'it'a, por ke mi klar'ig'u, pri kio tem'as, sed mi kompren'is nur tio'n, ke ne plu ekzist'as la liber'o labor'i . . . La pra'patr'o'j de El'vir'a ĉiu'j est'is tinktur'ist'o'j kaj teks'ist'o'j kaj neni'u iam mal'help'is tio'n al ili; nun oni skrib'is al ŝi, ke, se ŝi dezir'as daŭr'ig'i la meti'o'n, ŝi dev'as pag'i impost'o'n kaj hav'ig'i al si permes'il'o'n . . .”
La ricev'o de tiu'j cirkuler'o'j en Fontamara, kiu'j koincid'is kun la incident'o'j okaz'int'a'j al Berardo, ig'is mi'n supoz'i, ke probabl'e oni prepar'as burlesk'o'n: ”Pro kio la reg'ist'ar'o okup'as si'n pri ŝu'ist'o'j kaj tinktur'ist'o'j? Pro kio pri kafonoj, serĉ'ant'a'j labor'o'n en ali'a provinc'o? La reg'ist'o'j hav'as ali'a'j'n afer'o'j'n pri'pens'ind'a'j'n,” mi dir'is, ”tio est'as privat'a'j entrepren'o'j . . . Nur dum milit'a temp'o oni regul'ig'as tia'j'n afer'o'j'n. Sed nun ne est'as milit'o . . .”
”Kio'n vi sci'as?” inter'romp'is General Baldissera, ”ĉu vi sci'as, ĉu ni hav'as milit'o'n aŭ pac'o'n?”
Tiu demand'o impres'is ni'n ĉiu'j'n.
”Se la reg'ist'ar'o en'konduk'as permes'il'o'j'n, tio signif'as, ke est'as milit'o,” daŭr'ig'is kun funebr'a voĉ'o General.
”Milit'o kontraŭ kiu?” demand'is Berardo. ”Ĉu ebl'as, ke est'as milit'o kaj ni sci'as pri neni'o?”
”Kio'n vi sci'as?” re'demand'is General, ”kio'n vi kred'as sci'i, mal'saĝ'a kafono sen ter'o? La kafonoj, kiu'j batal'as, far'as milit'o'n, sed la urb'an'o'j ĝi'n deklar'as . . . Kiam eksplod'is la unu'a milit'o, neni'u kafono sci'is, kontraŭ kiu ni batal'as. Ponzio Pilato asert'is, ke est'as kontraŭ Menelik.
Simplicio dir'is, ke est'as kontraŭ la turk'o'j kaj nur post'e ni sci'iĝ'is, ke ni batal'is kontraŭ Trent'o kaj Triest'e . . .
Sed en la histori'o est'is milit'o'j, pri kiu'j neni'u kompren'is kontraŭ kiu! Ĉu milit'o? Sed milit'o est'as tiel komplik'it'a, ke kafono neniam pov'os kompren'i ĝi'n . . . Kafono vid'as nur et'a'n part'o'n de la milit'o, ekzempl'e permes'il'o'n kaj tio impres'as li'n. La urb'an'o vid'as pli mult'e, kazern'o'j'n kaj arm'il'fabrik'o'j'n. La reĝ'o la tut'a'n land'o'n. Nur Di'o vid'as ĉio'n!”
”Sed, ĉu vi pren'os la permes'bilet'o'n?” mi demand'is al Baldissera.
”Ĉu mi ĝi'n pren'os?” li respond'is. ”Cert'e, sed mi ne pag'os.”
Malgraŭ la divers'a'j manier'o'j esprim'i ni'n, ni pov'is dir'i, ke fakt'e ni akord'iĝ'is pri ni'a si'n'ten'o koncern'e permes'il'o'j'n.
Tiu'n vesper'o'n ni parol'is ankoraŭ mult'e pri milit'o'j kaj ne ekzist'is famili'o, en kiu oni ne pri'trakt'is la tem'o'n.
Ĉiu far'is al ali'a la demand'o'n: ”Sed milit'o kontraŭ kiu?”
Neni'u sci'is respond'i. Sid'ant'e antaŭ la trink'ej'o de Sorcanera, General Baldissera pacienc'e respond'is al ĉiu, kiu pet'is al li inform'o'j'n: ”Kontraŭ kiu est'as milit'o? Ankaŭ mi ne sci'as; sur la foli'o ricev'it'a oni klar'ig'as neni'o'n; ĝi dir'as nur, ke mi pag'u . . .”
”Pag'i, ĉiam pag'i,” komentari'is la kafonoj.
La konfuz'o en ni'a'j pens'o'j kresk'is pro la ne'atend'it'a al'ven'o de Innocenzo La Legge.
Ke Innocenzo kuraĝ'as de'nov'e re'ven'i al Fontamara, de kie li pro kompren'ebl'a tim'o rest'is mal'proksim'a dum kelk'a'j monat'o'j, cert'e hav'is grav'a'n motiv'o'n; propr'a'vol'e li cert'e ne ven'is. Preskaŭ ating'int'e la trink'ej'o'n de Sorcanera kaj vid'ant'e, ke la kafonoj de ĉiu'j flank'o'j kur'as renkont'e al li, dum moment'o li ek'tim'is. La pal'eg'o de li'a lepor'vizaĝ'o perfid'is li'a'n intern'a'n angor'o'n. Ĝust'a'temp'e Marietta al'ŝov'is benk'et'o'n, antaŭ ol li fal'us ter'e'n.
”Pardon'u mi'n, pardon'u,” li ek'dir'is kun mal'fort'a voĉ'o, ”ne tim'u, ne, ne tim'u; kial tim'i? Ĉu mi ebl'e vi'n tim'ig'as?”
”Parol'u,” konsol'is Berardo kun mal'mult'e kuraĝ'ig'a voĉ'o.
”Jen, ni bon'e kompren'u,” plu parol'is Innocenzo, ”bon'e ni kompren'u, ke ne tem'as pri impost'o'j, mi ĵur'as je ĉiu'j sankt'ul'o'j, ke ne tem'as pri impost'o'j, mi de'nov'e ripet'as, ne est'as parol'o pri impost'o'j. Se est'os pri impost'o'j, Di'o tuj ig'u mi'n blind'a!”
Li paŭz'is kelk'a'j'n minut'o'j'n kaj ne perd'is la vid'pov'o'n.
”Daŭr'ig'u!” dir'is Berardo.
”Ĉu vi memor'as, ke iu'n vesper'o'n ven'is ĉi tie'n milic'a oficir'o, iu kavalir'o Pelino? Ĉu vi memor'as? Bon'e, bon'eg'e, tio plaĉ'as al mi. Kavalir'o Pelino raport'is al la plej alt'a'j aŭtoritat'ul'o'j, ke li konstat'is en Fontamara centr'o'n de mal'amik'o'j kontraŭ la nun'a reg'ist'ar'o . . . Ne tim'u, est'as neni'o mal'bon'a, ne tim'u . . . Kavalir'o Pelino denunc'is, vort'o'n post vort'o, cert'a'j'n parol'o'j'n far'it'a'j'n en li'a ĉe'est'o kontraŭ la nun'a reg'ist'ar'o kaj la religi'o . . . Sen'dub'e li mal'bon'e kompren'is vi'a'j'n diskut'o'j'n, sen'dub'e. Sed la plej super'a'j aŭtoritat'ul'o'j decid'is far'i kelk'a'j'n antaŭ'zorg'o'j'n koncern'e Fontamara . . . Neni'o grav'a, mi cert'ig'as, neni'o pag'end'a, neni'o . . . Tem'as pri bagatel'o'j, kiu'j'n la urb'an'o'j rigard'as grav'a'j, sed por kafonoj hav'as neni'a'n signif'o'n . . .”
Innocenzo ne sci'is, kiu'j est'as tiu'j antaŭ'zorg'o'j decid'it'a'j kontraŭ Fontamara. Li est'is komun'um'a ofic'ist'o kaj tial kon'is la decid'o'j'n nur de la komun'um'o, kiu ordon'is al li komunik'i ili'n al la fontamaranoj: la ceter'o'n li ne sci'is kaj pri tio ne sci'vol'is.
La unu'a decid'o est'is la dev'ig'a en'konduk'o de la leĝ'o, koncern'ant'a la ferm'o'temp'o'n; unu hor'o'n post Av'e Maria, ĉiu kafono dev'as est'i hejm'e kaj tie rest'i ĝis aŭror'o.
”Ĉu la salajr'o'j rest'as sam'a'j?” inter'romp'is Berardo.
”Kiel tio rilat'as al salajr'o?” demand'is Innocenzo.
”Kiel? Se ni ne pov'os el'ir'i antaŭ aŭror'o,” Berardo klar'ig'is, — ”tio signif'as, ke ni ating'os Fucino, la lok'o'n, kie ni labor'as, iom post tag'mez'o . . . Se oni pag'os la antaŭ'a'n salajr'o'n por kelk'a'j labor'hor'o'j mal'pli, tiu'kaz'e viv'u la leĝ'o pri ferm'o'temp'o! . . .”
”Kaj la irigaci'ad'o?” demand'is Ponzio Pilato, ”kiel ni aranĝ'os ĝi'n nokt'e, kiam ĉiu rest'os hejm'e?”
Innocenzo La Legge embaras'iĝ'is.
”Vi ne kompren'is mi'n,” li dir'is, ”aŭ, pardon'u mi'n, vi ŝajn'ig'as ne kompren'i por turment'i mi'n. Kiu dir'is al vi, ke vi ŝanĝ'u vi'a'j'n kutim'o'j'n? Vi rest'os kafonoj kaj plen'um'as vi'a'n labor'o'n, kiam vi dezir'as. Sed la Impresari'o est'as podestà kaj vi ne pov'as mal'help'i al li est'i podestà.
Kaj mi, kio est'as mi? Komisi'it'o de la komun'um'o kaj vi ne pov'as mal'help'i tio'n. La Impresari'o, kiel podestà, decid'is, por evit'i protest'o'j'n kaj plend'o'j'n de ali'a'j aŭtoritat'ul'o'j, ke vi dum'nokt'e rest'u hejm'e. Mi, kiel komisi'it'o, komunik'as al vi li'a'n ordon'o'n. Vi, kiel kafonoj, far'u tio'n, kio plaĉ'as al vi.”
”Kaj la leĝ'o?” ek'kri'is General Baldissera, ”kie ni fin'os tiel? Ĉu ekzist'as leĝ'o aŭ ne?”
”Pardon'u,” Innocenzo demand'is, ”je kiom'a hor'o vesper'e vi ek'dorm'as?”
”Tuj post sun'sub'ir'o,” respond'is la mal'jun'a, miop'a ŝu'ist'o.
”Kaj je kiom'a hor'o vi el'lit'iĝ'as?”
”Je la dek'a, ĉar la labor'o est'as mal'abund'a.”
”Bon'eg'e,” decid'is la komisi'it'o, ”mi nom'as vi'n reprezent'ant'o de la leĝ'o. . .”
Ĉiu'j ek'rid'eg'is, sed Baldissera rest'is serioz'a kaj ĉar est'is jam mal'lum'e, li for'ir'is por dorm'i. Innocenzo, feliĉ'a pro si'a ne'atend'it'a sukces'o, far'iĝ'is pli kuraĝ'a. Li ek'brul'ig'is cigared'o'n kaj ek'fum'is. Sed li fum'is laŭ manier'o ne'kon'at'a: anstataŭ el'ig'i la fum'o'n el la buŝ'o, li ten'is ĝi'n tie kaj post'e el'blov'is tra la naz'tru'o'j, sed ne tra ambaŭ sam'temp'e, kiel ankaŭ ni kapabl'as, sed altern'e, antaŭ'e tra unu kaj post'e tra la ali'a . . . Li profit'is la moment'a'n mir'o'n por surpriz'i ni'n per la du'a decid'o de la podestà koncern'e Fontamara: en ĉiu'j publik'a'j salon'o'j dev'as pend'i afiŝ'o, tekst'ant'a: En Ĉi Tiu Ej'o Est'as Mal'permes'it'e Parol'i Pri Politik'o.
Publik'a ej'o en Fontamara est'is nur la trink'ej'o de Marietta. Innocenzo don'is al la mastr'in'o skrib'it'a'n ordon'o'n de la podestà, dir'ant'e, ke ŝi respond'os, se en ŝi'a trink'ej'o oni ankoraŭ diskut'os pri politik'o.
”Sed en Fontamara neni'u sci'as, kio est'as politik'o,”
prav'e rimark'ig'is Sorcanera, ”en mi'a trink'ej'o neni'u parol'is iam pri politik'o.”
”Pri kio vi do parol'as, dir'ant'e, ke kavalir'o Pelino re'ven'is al la ĉef'urb'o tiel furioz'a?” demand'is Innocenzo.
”Oni parol'as iom pri ĉio,” respond'is Sorcanera, ”oni parol'as pri prez'o'j, salajr'o'j, impost'o'j, leĝ'o'j; hodiaŭ ni babil'is pri permes'il'o'j, milit'o, migr'ad'o . . .”
”Pri tio vi ne plu dev'as parol'i, laŭ la ordon'o de la podestà,” klar'ig'is Innocenzo. ”Ne est'as ordon'o special'e por la fontamaranoj, sed por tut'a Italio . . . En publik'a'j salon'eg'o'j oni ne bezon'as parol'i pri impost'o'j, salajr'o'j, prez'o'j, leĝ'o'j . . .”
”Do, ni tut'e ne bezon'as plu parol'i!” konklud'is Berardo.
”Ĝust'e! Jen, Berardo perfekt'e kompren'is ĉio'n,” ek'kri'is Innocenzo, ”vi ne plu bezon'as rezon'i; jen la senc'o de la decid'o. Vi ĉes'ig'u ĉi'a'n rezon'ad'o'n.”
La kontent'o de Innocenzo est'is grand'a, kiam li konstat'is, ke Berardo prav'ig'as li'n kaj tial li akcept'is li'a'n propon'o'n pli'klar'ig'i la afiŝ'o'n, skrib'it'a'n en ni'a ĉe'est'o sur larĝ'a'n foli'o'n de blank'a paper'o kaj kiu dev'is pend'i sur mur'o, jen'e: Laŭ Ordon'o De La PODESTÀ, Ĉiu'j Rezon'ad'o'j Est'as Mal'permes'it'a'j!
Berardo pri'zorg'is la pend'ig'o'n de la afiŝ'o, alt'e sur la mur'o'n, front'e de la trink'ej'o. Li'a kondut'o tre mir'ig'is ni'n.
Kvazaŭ li'a si'n'ten'o est'us ankoraŭ ne sufiĉ'e klar'a, Berardo al'don'is: ”Kaj ve al tiu, kiu tuŝ'as ĝi'n.”
Innocenzo don'is al li la man'o'n kaj vol'is ĉirkaŭ'brak'i li'n.
Sed la klar'ig'o'j, kiu'j'n Berardo al'don'is, esting'is li'a'n entuziasm'o'n.
”Kio'n hodiaŭ ordon'as la podestà, mi ĉiam asert'is,”
dir'is Berardo. ”Oni ne diskut'u kun mastr'o'j, tio est'as mi'a tez'o. Ĉiu'j mal'feliĉ'aĵ'o'j okaz'is al la kafonoj pro rezon'ad'o'j.
La kafono est'as azen'o, kiu rezon'as. Tial ni'a viv'o est'as cent'obl'e pli mal'bon'a ol tiu de ver'a'j azen'o'j, kiu'j ne diskut'as (aŭ almenaŭ ŝajn'ig'as tio'n). Azen'o ne rezon'ant'a port'as 70, 90, 100 kilo'gram'o'j'n da ŝarĝ'o; pli ĝi ne port'as.
Ĝi hav'as lim'ig'it'a'n rapid'o'n kaj bezon'as cert'a'n kvant'o'n da pajl'o. Oni ne pov'as ricev'i de ĝi, kio'n oni hav'ig'as al si de bov'in'o, kapr'in'o aŭ ĉeval'o. Neni'u argument'o konvink'as ĝi'n kaj neni'u parol'ad'o kaŭz'as, ke ĝi mov'iĝ'as. Ĝi ne kompren'as ni'n aŭ ŝajn'ig'as ne kompren'i. Kontraŭ'e, la kafono rezon'as. Oni pov'as li'n konvink'i. Oni pov'as persvad'i li'n, labor'i super si'a fizik'a fort'o. Oni pov'as persvad'i li'n, ke li fast'u, ofer'u la viv'o'n por la mastr'o, ir'u milit'o'n.
Oni pov'as kred'ig'i al li, ke en la ali'a mond'o ekzist'as infer'o. Vid'u la rezult'o'j'n. Rigard'u ĉirkaŭ'e'n kaj rimark'u la rezult'o'j'n . . .”
Ĉio, kio'n dir'is Berardo, ne est'is nov'a al ni. Sed Innocenzo La Legge ek'tim'is.
”Sen'prudent'a ul'o ne fast'as. Ĝi dir'as: se mi manĝ'as, mi labor'as, se mi ne manĝ'as, mi ne labor'as,” daŭr'ig'is Berardo, ”aŭ pli ĝust'e, ĝi eĉ ne dir'as tio'n, ĉar tiu'kaz'e ĝi rezon'us, sed ĝi ag'as tiel laŭ natur'o. Do, imag'u, se la ses'mil kafonoj, kiu'j kultur'as Fucinon, anstataŭ est'i rezon'ant'a'j azen'o'j, t.e. mal'sovaĝ'a'j, konvink'ebl'a'j, tim'a'j pro karaben'ist'o'j, pastr'o, juĝ'ist'o, est'us ver'a'j ne'rezon'ant'a'j sar ̧bestoj . . . Princ'o Torlonia pov'us almoz'pet'i . . . Vi, ho Innocenzo, ven'is ĉi tie'n kaj post iom da temp'o re'ir'os laŭ la mal'lum'a voj'o al la ĉef'urb'o. Kio re'ten'as ni'n, mort'bat'i vi'n? . . . Respond'u!”
Innocenzo pen'is iom balbut'i, sed ne kapabl'is; li est'is mort'e pal'a.
”Kio re'ten'as ni'n,” plu dir'is Berardo, ”est'as la konsekvenc'o'j, kiu'j'n murd'o al'port'as. Sed vi, Innocenzo, per vi'a man'o skrib'is sur tiu'n afiŝ'o'n, ke de hodiaŭ, laŭ ordon'o de la podestà est'as mal'permes'it'a'j ĉiu'j diskut'o'j . . . Vi mem romp'is la faden'o'n, al kiu est'is lig'it'a vi'a viv'o . . .”
”Jen,” sukces'is dir'i Innocenzo, ”jen, vi asert'as est'i kontraŭ rezon'ad'o, sed kontraŭ'e, pardon'u mi'n, ŝajn'as, ke vi rezon'as tro mult'e . . . Vi'a tut'a vort'o'flu'o est'is neni'o ali'a ol rezon'ad'o . . . Mi neniam aŭd'is azen'o'n, t.e.
kafonon sen'prudent'a'n, tiel parol'ant'a . . .”
”Se rezon'ad'o'j est'as favor'a'j nur al labor'don'ant'o'j kaj aŭtoritat'ul'o'j,” mi demand'is al Berardo, ”kial la podestà mal'permes'is ĉiu'j'n rezon'ad'o'j'n? . . .”
Berardo silent'is dum moment'o. Post'e li respond'is: ”Est'as mal'fru'e, morgaŭ mi dev'os el'lit'iĝ'i je la tri'a por ir'i al Fucino. Bon'a'n nokt'o'n . . .”
Kaj li for'ir'is hejm'e'n.
La diskut'o'j kun li ĉiam tiel fin'iĝ'is. Li parol'is, parol'ad'is dum tut'a'j hor'o'j kiel pastr'o kaj dir'is la plej absurd'a'j'n kaj terur'a'j'n afer'o'j'n, kiu'j ven'is en li'a'n kap'o'n, kun voĉ'o, kiu ne permes'as kontraŭ'argument'o'j'n. Se post tio, kiam li ĉes'is parol'i, iu far'is al li demand'o'n, li embaras'iĝ'is kaj ne respond'int'e for'ir'is.
Tiu'n vesper'o'n Innocenzo La Legge ne re'ir'is al la ĉef'urb'o: ebl'e pro la minac'a'j vort'o'j de Berardo, ebl'e pro subit'a mal'fort'o, li prefer'is pas'ig'i la nokt'o'n ĉe Sorcanera.
Mez'e de juni'o dis'vast'iĝ'is la dir'o, ke la reprezent'ant'o'j de la kafonoj en Marsica est'os vok'at'a'j al kun'ven'o en Avezzano por aŭskult'i la decid'o'j'n de la nov'a roma reg'ist'ar'o pri la problem'o koncern'e Fucino.
Ĉi tiu sci'ig'o tre impres'is ni'n, ĉar la antaŭ'a'j reg'ist'ar'o'j neniam konfes'is, ke ekzist'as tia problem'o kaj post la abol'o de la voĉ'don'o'j eĉ la advokat'o'j de ni'a'j region'o'j forges'is menci'i ĝi'n, kvankam ili antaŭ'e mult'e parol'is pri tiu problem'o.
Ke en Romo est'as nov'a reg'ist'ar'o, pri tio ni ne plu dub'is, ĉar kelk'temp'e ni aŭd'is parol'i pri ĝi. Tio pov'is est'i konfirm'o, ke furioz'is aŭ ankoraŭ furioz'as milit'o, ĉar nur milit'o for'pel'is la antaŭ'a'j'n reg'ist'o'j'n kaj instal'is nov'a'j'n: tiel en ni'a region'o la Burbon'o'j for'pel'is la hispan'o'j'n kaj post'e la piemont'an'o'j la Burbon'o'j'n. Sed en Fontamara neni'u cert'e sci'is, de kie ven'is kaj al kiu naci'o aparten'as la nov'a reg'ist'ar'o. Tio est'is afer'o'j special'e por urb'o'j . . .
Koncern'e ĉiu'n nov'a'n reg'ist'ar'o'n, kafono pov'as dir'i nur: ”Di'o help'u ni'n,” kiel somer'e, kiam ĉe la horizont'o aper'as nub'o'j, kaj de'pend'as ne de li, sed de Di'o, ĉu ili al'port'os akv'o'n aŭ hajl'o'n.
Tamen est'is mir'ig'e, ke reg'ist'ar'a reprezent'ant'o dezir'as parol'i kun kafonoj.
”Ni re'ven'os al la mal'nov'a'j leĝ'o'j,” ripet'e dir'is General Baldissera, ”kiam inter la kafonaj kaban'o'j kaj la reĝ'a palac'o ne est'is bar'il'o el kazern'o'j, sub'prefekt'o'j kaj prefekt'o'j kiel nun kaj kiam almenaŭ unu foj'o'n ĉiu'jar'e iu reg'ist'o vest'is si'n kiel mal'riĉ'ul'o kaj vizit'is foir'o'j'n por aŭskult'i la plend'o'j'n de mal'riĉ'ul'o'j . . . Post'e ven'is elekt'o'j kaj inter la kafonoj kaj la reg'ist'o'j ek'est'is abism'o. Sed nun, se est'as ver'a tio, kio'n oni dir'as, re'ven'is la mal'nov'a leĝ'o, kaj pli saĝ'e est'us, se ĝi ne est'us iam mal'aper'int'a.”
Sam'a'n esper'o'n hav'is Michele Zompa.
”Reg'ist'ar'o form'it'a per elekt'o'j ĉiam favor'as riĉ'ul'o'j'n,”
li dir'is. ”Sed la reg'ad'o de unu tim'ig'as ili'n. Ĉu pov'as ekzist'i envi'o aŭ konkurenc'o inter reg'ist'o kaj kafono? Est'us rid'ig'e. Sed tio facil'e pov'us est'i inter reg'ist'o kaj princ'o Torlonia.”
Esperant'e, ke pro nov'a divid'o de la grund'o en Fucino, li pov'os akir'i kamp'o'n, Berardo ne kontraŭ'dir'is la opini'o'j'n de la ali'a'j, laŭ si'a'j kutim'o kaj mal'virt'o.
”Ĉiu reg'ist'ar'o ĉiam konsist'as el ŝtel'ist'o'j,” dir'is Berardo. ”Kompren'ebl'e, por la kafonoj est'as pli bon'e, se la reg'ad'o okaz'as de nur unu ŝtel'ist'o ol de kvin'cent . . . Ĉar grand'a ŝtel'ist'o, kiom ajn grand'a li est'as, manĝ'as ne tiom, kiom kvin'cent'o da ili, mal'grand'a'j kaj mal'sat'a'j . . .
Se oni intenc'as divid'i la grund'o'j'n de Fucino, Fontamara dev'os postul'i si'a'j'n rajt'o'j'n . . .”
Iu'n dimanĉ'a'n maten'o'n en Fontamara ven'is sar ̧aŭtomobilo kaj ĝi'a direkt'ist'o invit'is ĉiu'j'n kafonojn, dezir'ant'a'j'n ir'i al Avezzano, sur'ir'i la vetur'il'o'n. La vojaĝ'o est'os sen'pag'a. La aŭtomobil'o est'is tut'e ornam'it'a per tri'kolor'a'j flag'o'j kaj ĝi'n send'is la aŭtoritat'ul'o'j. Ni tre mir'is, ke ni ne dev'os pag'i.
Hazard'e en Fontamara trov'iĝ'is ankoraŭ dek'o da kafonoj, ĉar la ali'a'j jam ek'labor'is. Ĉiu'dimanĉ'e en somer'o, kiam mult'o est'as far'end'a, la preĝ'ej'a'j super'ul'o'j mem permes'as al ni labor'i. Sed neni'u el ni pov'is kulp'ig'i la nov'a'n reg'ist'ar'o'n, ke ĝi ignor'as la fakt'o'n, ke fin'e de juni'o komenc'iĝ'as la falĉ'ad'o. Kiel reg'ist'ar'o, konsist'ant'a el urb'an'o'j, pov'us sci'i, en kiu sezon'o est'as rikolt'o? Sed kontraŭ perd'o de tut'tag'a labor'o, ni pret'is ĉe'est'i la kun'ven'o'n, kie oni solv'os la problem'o'n koncern'e Fucino.
Ni, fontamaranoj, ĉiam dezir'is re'akir'i la rajt'o'n ricev'i kontraŭ lu'pag'o ter'pec'o'j'n de Fucino, sed la administr'ant'ar'o de Torlonia konstant'e rifuz'is, ĉar li prefer'is lu'ig'i la kamp'o'j'n al kurac'ist'o'j, advokat'o'j, profesor'o'j kaj riĉ'a'j urb'an'o'j, kiu'j labor'ig'is ni'n kiel tag'labor'ist'o'j'n. Sed neniam ni ĉes'is esper'i lu'akir'i pec'o'n de ĝi; ne rest'is io ali'a ol atend'i la fam'a'n eks'propr'ig'o'n, pri kiu do'n Circostanza tiom parol'is al ni, precip'e antaŭ la voĉ'don'o'j.
”Fucino aparten'u al tiu'j, kiu'j ĝi'n kultur'as!” est'is la re'kant'aĵ'o de do'n Circostanza.
Fucino est'u for'pren'at'a de princ'o Torlonia, de la riĉ'a'j urb'an'o'j, de la advokat'o'j, de la profesor'o'j kaj est'u koncesi'it'a al tiu'j, kiu'j fekund'ig'as ĝi'n, t.e. al la kafonoj. Tial, aŭd'int'e, ke en Avezzano okaz'os la divid'o de Fucino, kaj ke la nov'a reg'ist'ar'o send'is ŝarĝ'aŭtomobil'o'n, dezir'ant'e, ke la kafonoj ek'hav'u si'a'n part'o'n, ni est'is tre ekscit'it'a'j.
Ne pet'int'e klar'ig'o'j'n, sur'ir'is la vetur'il'o'n la ne'mult'a'j kafonoj, est'ant'a'j en Fontamara: Berardo Viol'a, Antonio Zappa, Teofil'o della Croce, Baldovino Sciarappa, Simplicio, Giacobbe Losurdo, Ponzio Pilato kun si'a fil'o, Andre'a Caporale, Raffaele Scamorza kaj mi.
Antaŭ la for'ir'o la ŝofor'o demand'is al ni: ”Kaj la flag'ruband'o?”
”Kiu ruband'o?” ni demand'is.
”Ĉiu grup'o da kamp'ar'an'o'j dev'os kun'port'i ruband'o'n, laŭ instrukci'o'j, don'it'a'j al mi,” al'don'is la ŝofor'o.
”Sed kio est'as tiu ruband'o?” ni demand'is.
”La ruband'o est'as la flag'o,” klar'ig'is li.
Ni ne vol'is mal'bon'e impres'i la nov'a'n reg'ist'ar'o'n kaj precip'e ne ĉe la ceremoni'o, en kiu oni solv'os la problem'o'n koncern'e Fucino. Tial ni konsent'is pri la propon'o de Teofil'o, kiu konserv'is la preĝ'ej'a'n ŝlos'il'o'n. Li ek'hav'is la pens'o'n, kun'port'i la standard'o'n de sankt'a Rocco. Kun help'o de Raffaele Scamorza, li en'ir'is la preĝ'ej'o'n por al'port'i ĝi'n. Sed kiam la ŝofor'o vid'is ili'n re'ven'i, pen'e ten'ant'a'j dek'kvin'metr'a'n arb'o'n, je kiu pend'as grand'eg'a tuk'o el blank'a kaj ĉiel'a kolor'o'j kun bild'o de sankt'a Rocco kaj la hund'o, kiu lek'as li'a'n vund'o'n, li vol'is mal'permes'i port'i ĝi'n sur la vetur'il'o'n. Sed en Fontamara ni ne hav'is ali'a'n standard'o'n kaj post insist'o de Berardo la vetur'ig'ist'o konsent'is.
Por ten'i la standard'o'n rekt'e supr'e'n dum la vetur'ad'o, ni tri'op'e dev'is laŭ'vic'e sub'ten'i ĝi'n kaj tio postul'is pen'eg'a'n labor'o'n. Ni'a standard'o simil'is pli vel'ŝip'a'n mast'o'n, atak'at'a'n de uragan'o, ol flag'o'n. Jam de mal'proksim'e ĝi est'is vid'ebl'a: ni vid'is la kafonojn, dis'e labor'ant'a'j'n sur la kamp'o'j, mir'e gest'ant'a'j, dum la vir'in'o'j ek'genu'is kaj far'is la sign'o'n de la kruc'o.
Ĉe la en'ir'o en la unu'a'n vilaĝ'o'n, kiu'n ni pas'is sur la voj'o al Avezzano, la vetur'ig'ist'o ordon'is: ”Kant'u la himn'o'n!”
”Kiu'n himn'o'n?” ni demand'is.
”Tra'pas'ant'e vilaĝ'o'n, la kamp'ar'an'o'j kant'u la himn'o'n kaj montr'u si'n entuziasm'a'j,” est'as la instrukci'o,” respond'is la ŝofor'o.
Sed ni kon'is neniu'n himn'o'n kaj krom tio ni est'is tro okup'it'a'j per ten'ad'o de la standard'o de sankt'a Rocco.
Sur la voj'o ni renkont'is ali'a'j'n ŝarĝ'aŭtomobil'o'j'n kun kafonoj, mult'a'j'n ĉar'et'o'j'n, aŭtomobil'o'j'n, mot'o'cikl'o'j'n kaj bicikl'o'j'n, kiu'j ankaŭ direkt'is si'n al Avezzano.
La aper'o de ni'a grand'a standard'o kun blank'a kaj ĉiel'a kolor'o'j vek'is unu'a'vid'e mir'o'n, post'e rid'o'n. La ruband'o'j kun'port'at'a'j de la ali'a'j est'is nigr'a'j kaj ne pli grand'a'j ol naz'tuk'o. En la mez'o ili sur'hav'is skelet'kap'o'n inter kvar ost'o'j, kia'n oni pov'as vid'i sur telegraf'a'j fost'o'j kun sur'skrib'o: mort'danĝer'o.
Pro la grand'eg'a standard'o ni ek'hav'is mal'facil'aĵ'o'j'n ĉe la en'ir'o de Avezzano. Mez'e sur la strat'o trov'iĝ'is grup'o da jun'ul'o'j, vest'it'a'j per nigr'a'j ĉemiz'o'j, kiu atend'is ni'n kaj tuj ordon'is for'ig'i la standard'o'n. Ni rifuz'is, ĉar ni ne posed'is ali'a'n. La jun'ul'o'j ordon'is al la ŝofor'o halt'ig'i la vetur'il'o'n kaj ili klopod'is per'fort'e for'pren'i la standard'o'n.
Sed ni, kiu'j jam tre ekscit'iĝ'is pro la mok'o'j aŭd'it'a'j sur'voj'e de la renkont'it'o'j, furioz'e defend'is ni'n kaj plur'a'j nigr'a'j ĉemiz'o'j far'iĝ'is griz'a'j en la polv'o de la strat'o.
Ĉirkaŭ ni'a aŭtomobil'o kolekt'iĝ'is ulul'ant'a amas'o. Tie est'is mult'a'j nigr'a'ĉemiz'a'j jun'ul'o'j, sed ankaŭ mult'a'j kafonoj el vilaĝ'o'j apud'a'j al Fontamara, kiu'j re'kon'is ni'n kaj laŭt'voĉ'e salut'is. Ni star'is silent'e sur la vetur'il'o ĉirkaŭ la standard'o, decid'int'e ne plu akcept'i pli'a'j'n insult'o'j'n. Subit'e en la amas'o ni vid'is aper'ant'a la dik'a'n, ŝvit'ant'a'n kaj snuf'ant'a'n figur'o'n de kanonik'o do'n Abbacchio kun kelk'a'j oficir'o'j karaben'ist'a'j kaj ni ne dub'is, ke li, kiel pastr'o defend'os sankt'a'n Roccon. Sed la mal'o okaz'is.
”Ĉu vi opini'as, ke est'as karnaval'o?” Do'n Abbacchio akr'e al'parol'is ni'n. ”Ĉu tio est'as la manier'o akord'ig'i la pastr'ar'o'n kun la aŭtoritat'ul'o'j? . . . Kiam fin'e, vi fontamaranoj, ĉes'ig'os tiu'j'n provok'o'j'n kaj tumult'o'j'n? . . .”
Silent'ant'e, ni las'is for'pren'i la standard'o'n far'e de la nigr'a'ĉemiz'ul'o'j. Kiam kanonik'o perfid'as sankt'a'n Roccon, kial ni dev'us rest'i fidel'a'j, risk'ant'e per tio ni'a'j'n rajt'o'j'n pri Fucino?
Oni konduk'is ni'n al la grand'a plac'o en Avezzano, kie oni lok'ig'is ni'n en la ombr'o'n, mal'antaŭ la tribunal'o. Ali'a'j grup'o'j da kafonoj est'is lok'ig'it'a'j ĉe konstru'aĵ'o'j, ĉirkaŭ'ant'a'j la plac'o'n. Inter la divers'a'j grup'o'j trov'iĝ'is karaben'ist'a'j patrol'o'j. Karaben'ist'o'j sur'bicikl'e vetur'is ĉiu'direkt'e sur la plac'o. Tuj post la al'ven'o de nov'a ŝarĝ'aŭtomobil'o la kafonoj el'ir'is kaj akompan'at'a'j de karaben'ist'o'j, ili ricev'is lok'o'n, dis'ig'it'a'n de la ali'a'j kafonoj.
Oficir'o sur bel'a nigr'a ĉeval'o ĉirkaŭ'rajd'is la plac'o'n.
Tuj post'e aper'is kurier'o, kiu don'is ordon'o'n al la patrol'o'j.
El ĉiu patrol'o iu karaben'ist'o komunik'is ĝi'n al la kafonoj. Ĝi tekst'is; ”Est'as permes'it'e ek'sid'i sur'ter'e.”
Ni ek'sid'is. Post unu'hor'a atend'ad'o nov'a kurier'o kaŭz'is vigl'a'n ag'ad'o'n. En angul'o de la plac'o aper'is grup'o da aŭtoritat'ul'o'j. La karaben'ist'o'j ordon'is al ni: ”Ek'star'u! ek'star'u! . . . Laŭt'e kri'u; Viv'u la podestà!
Viv'u la honest'a'j administr'ant'o'j! Viv'u la administr'ant'o'j, kiu'j ne ŝtel'as.”
Ni salt'lev'iĝ'is kaj fort'e kri'is: ”Viv'u la podestà! Viv'u la honest'a'j administr'ant'o'j!
Viv'u la administr'ant'o'j, kiu'j ne ŝtel'as! . . .”
Inter tiu'j ne'ŝtel'ant'a'j administr'ant'o'j ni re'kon'is nur la Impresari'o'n. Post al'proksim'iĝ'o de la ne'ŝtel'ant'o'j la karaben'ist'o'j de'nov'e permes'is al ni ek'sid'i.
Post kelk'a'j minut'o'j nov'a kurier'o kaŭz'is pli vigl'a'n mov'o'n.
”Ek'star'u! . . . ek'star'u! . . .” la karaben'ist'o'j ordon'is, ”kaj pli laŭt'e kri'u: Viv'u la prefekt'o!”
Ni ek'star'is kaj pli laŭt'e kri'is: ”Viv'u la prefekt'o!”
La prefekt'o, sid'ant'a en bel'eg'a aŭtomobil'o, preter'pas'is kaj de'nov'e ni pov'is ek'sid'i post permes'o de la karaben'ist'o'j.
Sed apenaŭ ni sid'is kaj de'nov'e ni dev'is ek'star'i. ”Kri'u kiel ebl'e plej fort'e: Viv'u la ministr'o!” ili dir'is. En la sam'a moment'o aper'is grand'a aŭtomobil'o, akompan'at'a de kvar bicikl'ant'o'j kaj fulm'rapid'e preter'pas'is, dum ni kri'is, kiel ni pov'is; ”Viv'u la ministr'o! Viv'u! . . .”
Post'e, ricev'int'e permes'o'n de la karaben'ist'o'j, ni ek'sid'is sur la ter'o'n. La patrol'o'j est'is anstataŭ'ig'at'a'j pro manĝ'o. Ni mal'ferm'is ni'a'j'n pan'sak'et'o'j'n kaj ek'manĝ'is, kio'n ni kun'port'is.
Proksim'um'e je la du'a la lud'o ripet'iĝ'is. Unu'a re'ven'is la ministr'o, post'e la prefekt'o kaj sekv'is la ne'ŝtel'ant'a'j administr'ant'o'j. Ĉiu'n foj'o'n ni dev'is ek'star'i, kri'i kaj montr'i entuziasm'o'n. Ĉe la fin'o la karaben'ist'o'j dir'is al ni: ”Nun vi est'as liber'a'j . . . Vi pov'as for'ir'i . . .”
La karaben'ist'o'j dev'is klar'ig'i tio'n al ni per ali'a'j vort'o'j.
”La fest'o fin'iĝ'is . . . Vi pov'as for'ir'i aŭ vizit'i Avezzanon. Sed vi hav'os nur unu hor'o'n. Post unu hor'o vi dev'os est'i for'ir'int'a'j . . .”
”Kaj la ministr'o kaj la problem'o Fucino?” ni demand'is, sed neni'u aŭskult'is.
Ni ne pov'is re'ir'i, ne aŭd'int'e kaj ne kompren'int'e iom pri tio, kio okaz'is.
”Sekv'u mi'n,” dir'is Berardo, kiu kon'is Avezzanon.
Ni ven'is al iu palac'a portal'o, tut'e ornam'it'a.
”Ni dezir'as parol'i kun la ministr'o,” dir'is Berardo al la karaben'ist'o'j, gard'e'star'ant'a'j ĉe la portal'o.
Kvazaŭ Berardo el'dir'is terur'a'n blasfem'o'n, la karaben'ist'o'j si'n ĵet'is sur li'n kaj klopod'is tir'i li'n en la portal'o'n.
Sed ni al'kroĉ'is ni'n al li kaj ek'est'is man'batal'o. De intern'e de la konstru'aĵ'o al'kur'is mult'a'j hom'o'j, inter kiu'j do'n Circostanza, evident'e ebri'a kaj li'a harmonik'o'pantalon'o en la tri'a stadi'o.
”Neniu'n per'fort'o'n kontraŭ mi'a'j fontamaranoj! Trakt'u ili'n bon'e! . . .” li ek'kri'is.
La karaben'ist'o'j las'is ni'n. Do'n Circostanza ven'is al ni kaj intenc'is ĉirkaŭ'brak'i kaj kis'i ni'n unu post ali'a.
”Ni dezir'as parol'i kun la ministr'o,” ni dir'is al la Amik'o de la Popol'o.
”La ministr'o jam for'ir'is,” est'is la respond'o.
”Ni dezir'as sci'i, kiel solv'iĝ'is la problem'o koncern'e Fucino,” al'don'is Berardo.
Do'n Circostanza ordon'is al karaben'ist'o akompan'i ni'n al la administr'ej'o de princ'o Torlonia kaj tie ni trov'is ofic'ist'o'n, kiu klar'ig'is al ni, kiel stat'as la afer'o.
”Ĉu la nov'a reg'ist'ar'o solv'is la problem'o'n pri Fucino?”
demand'is Berardo.
”Jes, la reg'ist'ar'o solv'is ĝi'n kontent'ig'e al ĉiu,” respond'is la ofic'ist'o.
”Kial oni ne pet'is al ni ĉe'est'i la inter'parol'o'j'n? Kial oni las'is ni'n sur la plac'o?” demand'is Ponzio Pilato.
”La ministr'o ne pov'is parol'i kun dek'mil kafonoj . . .
Sed li parol'is kun vi'a reprezent'ant'o,” li respond'is.
”Kiu est'is la reprezent'ant'o de la kafonoj?” mi demand'is.
”kavalir'o Pelino, milic'a ĉef'o,” est'is la respond'o.
”Kiel oni divid'os la grund'o'n? . . . Kiu'n part'o'n ricev'os la kafonoj de Fontamara? . . . Kiam okaz'os la divid'o?
. . .” plu demand'is Berardo.
”Oni ne divid'os la kamp'o'j'n,” respond'is la ofic'ist'o. ”La ministr'o kaj la reprezent'ant'o de la kafonoj decid'is, ke la mal'grand'a'j farm'ist'o'j est'u elimin'at'a'j . . . Mult'a'j el ili ricev'is kamp'o'n, pro tio ke ili est'as eks'milit'ist'o'j, sed tio est'as ne'just'a kriteri'o ekonomi'a . . .”
”Ver'e,” inter'dir'is Berardo, ”ke oni batal'is en la milit'o, ne signif'as, ke oni sci'as pri'labor'i la ter'o'n. Plej grav'e est'as kultur'i grund'o'n. ’Fucino al tiu'j, kiu'j ĝi'n kultur'as!’ est'as la deviz'o de do'n Circostanza.”
”Kaj ankaŭ la opini'o de la ministr'o,” dir'is la ofic'ist'o.
”Fucino al tiu'j, kiu'j ĝi'n kultur'as . . . Fucino al tiu'j, kiu'j hav'as rimed'o'j'n kultur'i aŭ kultur'ig'i ĝi'n . . . Per ali'a'j vort'o'j: Fucino aparten'u al tiu'j, kiu'j posed'as sufiĉ'a'n kapital'o'n . . . Fucino est'u liber'ig'it'a el la man'o'j de mal'riĉ'a'j et'farm'ist'o'j kaj est'u koncesi'it'a al riĉ'a'j kamp'ar'an'o'j. Kiu'j ne dispon'as abund'a'j'n rimed'o'j'n, ne hav'as rajt'o'n lu'pren'i grund'o'n en Fucino . . .”
”Kio'n dir'is pri tio ni'a reprezent'ant'o?” mi demand'is.
”kavalir'o Pelino, reprezent'ant'o de la kafonoj, konsent'is, ke en la interes'o de la naci'a produkt'ad'o, la kafonoj est'u elimin'ot'a'j ĉe la lu'ad'o de Fucino . . . Por akir'i tio'n, li propon'is, ke la lu'pag'o'j de grand'bien'ul'o'j est'u mal'alt'ig'ot'a'j kaj tiu'j de et'farm'ist'o'j est'u pli'alt'ig'ot'a'j per du'dek procent'o'j. La lu'pag'o okaz'u per natur'aĵ'o'j kaj precip'e per suker'bet'o'j, kies prez'o'n fiks'os la administr'ant'ar'o de Torlonia . . . La et'farm'ist'o'j, ne kultur'ant'a'j bet'o'j'n, pag'u po sep'cent lir'o'j por hektar'o . . . Plaĉ'as al mi dir'i, ke la propon'o'j de vi'a reprezent'ant'o est'as tut'e akcept'it'a'j . . . La kafonoj el tut'a Fucino, kun'ven'int'a'j en Avezzano, manifest'is si'a'n kontent'o'n per aklam'a salut'ad'o al la ministr'o, la prefekt'o kaj al la ali'a'j aŭtoritat'ul'o'j . . . Ĉu vi dezir'as ankoraŭ pli'a'j'n klar'ig'o'j'n?”
”Ĉio est'as klar'a!” ni respond'is.
Ĉio est'is klar'a.
La strat'o'j est'is plen'a'j de lum'o. Far'iĝ'is mal'fru'e, sed la strat'o'j est'is ilumin'at'a'j, kvazaŭ est'is dum'tag'e. (Ĉio est'is klar'a).
Avezzano aspekt'is strang'a kaj dolor'a, kiel mond'o frenez'iĝ'ont'a. Mi vid'is hom'o'j'n distr'ant'a'j si'n en trink'ej'o'j kaj gast'ej'o'j, kant'ant'a'j, danc'ant'a'j, kri'ant'a'j sen'util'a'j'n kaj sen'senc'a'j'n dir'o'j'n. Mi dev'is per'fort'e kolekt'i mi'a'j'n pens'o'j'n por kred'i pri la real'ec'o de ĉio, kio okaz'is kaj mi demand'is al mi; ĉu ĉiu'j ŝerc'as? Aŭ ĉu ĉiu'j frenez'iĝ'is, ne sci'ant'e tio'n?
”La urb'an'o'j amuz'iĝ'as,” dir'is Berardo. ”Ili est'as gaj'a'j . . . ili drink'as . . . ili manĝ'as . . . Antaŭ la okul'o'j de la kafonoj . . .”
Grup'o da ebri'a'j jun'ul'o'j kant'ant'e preter'ir'is, akompan'ant'e la kant'ad'o'n per volupt'am'a'j gest'o'j. La kant'o tekst'is: Mi'a'j har'o'j kontraŭ vi'a'j Ho, kia amas'o tio est'as . . .
Post la unu'a grup'o sekv'is du'a, en kiu trov'iĝ'is la jun'ul'o'j en nigr'a'j ĉemiz'o'j, kiu'j for'pren'is de ni la standard'o'n de sankt'a Rocco ĉe ni'a al'ven'o en Avezzano. Apenaŭ re'kon'int'e ni'n, ili ek'kri'is: ”Viv'u sankt'a Rocco,” kaj post tio sekv'is fi'banal'aĵ'o'j. Ili pren'is unu la ali'a'n ĉe la man'o, ĉirkaŭ'is ni'n kaj en cirkl'o salt'is ĉirkaŭ ni, kant'ant'e kun volupt'am'a'j mov'o'j, kiel parodi'o'n de am'o: Mi'a'j krur'o'j kontraŭ vi'a'j Ho, kia ark'o tio est'as . . .
Ni ne re'ag'is. Neni'u el ni dezir'is plu kontraŭ'ag'i. Ni kompren'is jam neni'o'n. Ni est'is en ali'a mond'o. Ni est'is inter urb'an'o'j.
La jun'ul'o'j for'las'is ni'n; ili for'ir'is, kant'ant'e infan'a'n kant'o'n: ”La vigl'a Teresa,” laŭ melodi'o de la himn'o de Garibaldi.
Iu sinjor'o, kiu jam dum kelk'a temp'o spion'sekv'is ni'n, al'proksim'iĝ'is. Li est'is bon'e vest'it'a, hav'is ruĝ'a'j'n har'o'j'n kaj barb'o'n kaj sur la menton'o cikatr'o'n.
”Ĉu vi ven'is el Fontamara?” li demand'is al ni.
Ni ne respond'is.
”Ĉu vi sci'as, ke la aŭtoritat'ul'o'j tim'as vi'n?” li plu demand'is. ”Ili sci'as, ke vi est'as kontraŭ la reg'ist'ar'o . . .”
Ni ne respond'is.
”Sed vi prav'as,” li dir'is. ”Vi far'os bon'e ek'ribel'ant'e. Kia la stat'o nun est'as, tia ĝi ne pov'os rest'i . . . Ven'u, ni parol'u ne'ĝen'at'e.”
Li en'ir'is flank'a'n strat'o'n. Ni sekv'is li'n. Mal'antaŭ ni ir'is jun'ul'o, kiu hav'is aspekt'o'n inter labor'ist'o kaj student'o kaj kiu jam du aŭ tri'foj'e al ni rid'et'is, kvazaŭ por dir'i i'o'n al ni. La ru ̧hara sinjor'o en'ir'is izol'a'n kaj mal'plen'a'n trink'ej'o'n. Ni en'ir'is mal'antaŭ li. La jun'ul'o sekv'ant'a ni'n, iom hezit'is, sed post'e en'ven'is kaj ek'sid'is ĉe tabl'o tre apud'a al ni'a.
La ru ̧harulo mend'is vin'o'n kaj mal'fid'e observ'is la jun'ul'o'n. Post'e flustr'a'voĉ'e li daŭr'ig'is la inter'romp'it'a'n parol'o'n: ”Ne plu pov'os rest'i tiel . . . La mal'kontent'o de la kafonoj ating'is la zenit'o'n . . . Sed vi est'as mal'kler'a'j. Vi bezon'as kler'ul'o'n por help'i vi'n . . . Do'n Circostanza kun mult'a simpati'o parol'is al mi pri vi. Li dezir'as al vi ĉio'n plej bon'a'n, sed est'ant'e saĝ'a, li ne vol'as kompromit'i si'n . . . Se vi bezon'os mi'n, mi est'os tut'e je vi'a dispon'o . . .
Se vi hav'as plan'o'j'n, pet'u konsil'o'j'n al mi . . . Ĉu vi kompren'as?”
La si'n'ten'o de tiu ne'kon'at'a sinjor'o, kiu sen'kondiĉ'e dispon'ig'is si'n al ni, aper'ig'us dub'o'n ĉe kiu ajn, ne est'ant'a en ni'a anim'stat'o. Est'is la unu'a foj'o, ke urb'an'o tiel konfidenc'e parol'as kun ni. Ni las'is li'n parol'i.
”Mi kompren'as vi'n . . . Sufiĉ'as al mi rigard'i vi'a'j'n okul'o'j'n por kompren'i vi'n,” li plu dir'is. ”La karaben'ist'o'j dir'is al vi, ke post unu hor'o vi dev'os est'i for, sed tiu hor'o jam pas'is kaj vi est'as ankoraŭ ĉi tie . . . Mi kompren'as.
Vi intenc'as i'o'n kontraŭ la reg'ist'ar'o. Evident'e, vi ne pov'as ne'i . . . Kaj kial mi est'as ĉi tie? Mi est'as ĉi tie por help'i, por konsil'i al vi, por ofer'i mi'n kun vi. Ĉu vi kompren'as?”
Ni ver'e ne kompren'is. Ponzio Pilato intenc'is ek'parol'i, sed Berardo gest'is, ke li silent'u.
”Est'as bon'e,” la ne'kon'at'o dir'is. ”Ankaŭ mi est'as mal'amik'o de la reg'ist'ar'o . . . Vi ebl'e intenc'as dir'i al mi: jes, ni plan'is atenc'o'n kontraŭ la aŭtoritat'ul'o'j, sed al ni mank'as rimed'o'j . . . Ni ne posed'as arm'il'o'j'n . . . Kaj mi respond'as al vi: ne est'os mal'facil'e trov'i arm'il'o'j'n. Est'os facil'e, facil'eg'e, neni'o est'os pli facil'a.”
Ni dir'is ankoraŭ neniu'n vort'o'n, sed la urb'an'o ne ĉes'is parol'i por propr'a kont'o. Li star'ig'is la demand'o'j'n kaj mem ili'n respond'is: ”Vi pov'os al mi dir'i: ĉio est'as nur parol'o, sed la plen'um'o est'os mal'pli facil'a. Bon'e, el'prov'u mi'n. Se vi atend'os ĉi tie kvar'on'hor'o'n, mi al'port'os ĉio'n, kio'n vi bezon'os kaj mi ankaŭ klar'ig'os, kiel vi uz'u ĉio'n . . . Ĉu vi dub'as? Ĉu vi ne kred'as al mi? . . . Bon'vol'u atend'i.”
Don'int'e al ni man'o'n kaj pag'int'e la mend'it'a'n vin'o'n, li for'ir'is.
Apenaŭ li est'is for'ir'int'a, la jun'ul'o, sid'ant'a sur la benk'o tuj apud la ni'a, al'proksim'iĝ'is kaj dir'is: ”Ĉi tio est'as sekret'a polic'ist'o . . . provok'ist'o . . . Bon'e atent'u! Li al'port'os kelk'a'j'n eksplod'il'o'j'n kaj post'e arest'ig'os vi'n . . . For'ir'u, antaŭ ol li est'os re'ven'int'a.”
Ni for'las'is Avezzano laŭ inter'kamp'a'j voj'o'j por evit'i nov'a'n renkont'o'n kun la provok'ist'o.
Pied'e ni re'ir'is la voj'o'n, laŭ kiu ni maten'e vetur'is per aŭtomobil'o, port'ant'e la standard'o'n de sankt'a Rocco en la vent'o, kun esper'o en la kor'o. Ni est'is soif'a'j, mal'sat'a'j, amar'anim'a'j.
Nokt'mez'e ni ating'is Fontamaran.
Je la tri'a maten'e de'nov'e ni ek'marŝ'is al Fucino. Komenc'iĝ'is la falĉ'ad'o.
Ĉirkaŭ la traturon, kiu'n la Impresari'o sen'pag'e al'propr'ig'is, la komun'um'o konstru'ig'is lign'a'n bar'il'o'n.
La bar'il'o dev'us fin'i la babil'o'j'n de la kafonoj, kiu'j dub'is ĉu iu pov'as al'propr'ig'i teren'o'n, kiu jam dum jar'mil'o'j aparten'is al ĉiu'j; sed la diskut'o'j ne ĉes'is.
Iu'n nokt'o'n la bar'il'o for'brul'is.
La Impresari'o konstru'ig'is du'a'n per la komun'um'a mon'o kaj gard'ig'is ĝi'n per du arm'it'a'j komun'um'a'j strat'pur'ig'ist'o'j.
Ĉu du bala'ist'o'j pov'us tim'ig'i traturon, kiu de la tag'o de kre'ad'o tra'viv'is tiom: milit'o'j'n kaj invad'o'j'n, kverel'o'j'n inter ŝaf'paŝt'ist'o'j, lup'o'j kaj rab'ist'o'j?
Ili ne pov'us. En ĉe'est'o de la du strat'pur'ig'ist'o'j la bar'il'o de'nov'e ek'flam'is. Ili klar'e vid'is la flam'o'j'n el'paf'iĝ'i el la ter'o kaj en kelk'a'j minut'o'j cindr'ig'i la tut'a'n bar'il'o'n.
Kiel ĉiam pri mirakl'o'j, la du gard'ist'o'j tuj rakont'is ĉio'n al kanonik'o do'n Abbacchio kaj post tio al ĉiu, kiu vol'is aŭskult'i. Konsult'int'e mult'a'j'n antikv'a'j'n libr'o'j'n, do'n Abbacchio ek'sci'is, ke la incendi'o sen'dub'e est'is super'natur'a fakt'o, diabl'a labor'o. Ni trov'is, ke post ĉio, la diabl'o ne est'as tiel krud'a, kiel oni pentr'as li'n. La Impresari'o, dev'ig'it'a sav'i si'a'n aŭtoritat'a'n prestiĝ'o'n kaj ne pov'ant'e arest'ig'i la diabl'o'n, mal'liber'ig'is la du gard'ant'o'j'n.
Kiu venk'os: la diabl'o aŭ la Impresari'o?
(Ni ĉiu'j est'is kontraŭ la Impresari'o, sed publik'e nur Berardo kuraĝ'is defend'i la diabl'o'n).
Iu'n vesper'o'n dum krepusk'o, atend'ant'e sur la plac'et'o laŭ la preĝ'ej'o la re'ven'o'n de la vir'o'j el Fucino, kelk'a'j vir'in'o'j parol'is pri tio. Ĉe mi est'is Maria Grazia, Ciammaruga, Filomena Castagna, Recchiuta kaj la fil'in'o de Cannarozzo. Ni sid'is, kiel kutim'e sur la mur'et'o, lim'ant'a inter la plac'et'o kaj la val'o, kiel teras'a balustrad'o. Ni rigard'is al Fucino, kuŝ'ant'a jam en ombr'o. La mal'alt'a eben'aĵ'o al Fontamara, divid'it'a en du part'o'j'n de la polv'o'stri'o de la voj'o, est'is dezert'a kaj for'las'it'a. Ankaŭ la provinc'a voj'o de la val'o, supr'e'n'konduk'ant'a al Fontamara, kiu serpent'as sur la dors'o de la mont'et'o, est'is dezert'a.
Ni'a'j edz'o'j est'is mal'fru'e re'ven'ont'a'j, ĉar dum la falĉ'ad'o en Fucino oni mal'atent'as la temp'o'n.
Subit'e en la silent'o ek'aŭd'iĝ'is monoton'a, regul'a bru'o, simil'a al tiu de abel'uj'o kaj post'e al tiu de draŝ'il'o'j. La bru'o supr'e'n'ven'is de la eben'aĵ'o, sed la kaŭz'o est'is ankoraŭ kaŝ'it'a. Ni ne vid'is draŝ'il'o'j'n. La lok'o'j, kie ili dev'us trov'iĝ'i, est'is mal'plen'a'j. Krom tio, draŝ'il'o'j ne re'ven'os antaŭ la fin'o de la rikolt'ad'o.
La bru'o rapid'e pli'klar'iĝ'is.
Subit'e ĉe la unu'a voj'kurb'iĝ'o de la eben'aĵ'o al Fontamara, aper'is hom'o'plen'a ŝarĝ'aŭtomobil'o.
Tuj mal'antaŭ ĝi du'a.
Kaj tri'a.
Kaj kvar'a.
Kaj kvin'a.
Kvin aŭtomobil'o'j, kiu'j ven'is al Fontamara. Sed subit'e sekv'is ali'a. Kaj post'e ankoraŭ pli mult'e. Neni'u pov'is plu nombr'i ili'n. Ĉu dek? Ĉu dek kvin? Ĉu dek du? La fil'in'o de Cannarozzo kri'is, ke est'as cent, sed ŝi ne sci'pov'is nombr'i. La unu'a vetur'il'o est'is jam ĉe la last'a kurb'iĝ'o antaŭ Fontamara, kiam la last'a ating'is la pied'o'n de la mont'et'o. Tiom da aŭtomobil'o'j ni neniam vid'is.
Neni'u el ni iam pens'is, ke ekzist'as tiom da ili.
Alarm'it'e de la neniam aŭd'it'a bru'o de tiom da motor'o'j, la tut'a loĝ'ant'ar'o de Fontamara, t.e. la vir'in'o'j kaj mal'jun'ul'o'j, kiu'j ne ir'is al Fucino, kur'is al la plac'et'o antaŭ la preĝ'ej'o. Ĉiu klar'ig'is laŭ si'a kompren'o la ne'atend'it'a'n kaj subit'a'n aper'o'n de tiom da motor'vetur'il'o'j en Fontamara.
”Est'as pilgrim'o, est'as pilgrim'o . . .” kri'is Sorcanera, ”nun'temp'e la pilgrim'ant'o'j ne plu pied'ir'as, sed vojaĝ'as per aŭtomobil'o'j. Est'as pilgrim'o dediĉ'e al ni'a sankt'a Rocco . . .”
”Est'as konkurs'o inter aŭtomobil'o'j . . .” ripet'is Pasquale Cipolla, kiu soldat'is en urb'o, ”est'as vet'o inter aŭtomobil'ist'o'j, kiu el ili plej rapid'e vetur'as. En la urb'o ĉiu'tag'e okaz'as tia'j konkurs'o'j . . .”
La bru'o de la vetur'il'o'j pli kaj pli laŭt'iĝ'is kaj impres'is.
Sovaĝ'a'j kri'o'j de la hom'o'j sur la aŭtomobil'o'j ek'aŭd'iĝ'is.
Ar'o da sek'a'j eksplod'o'j, sekv'at'a'j de tint'ad'o, kiu'n kaŭz'is fal'ant'a vitr'o de la preĝ'ej'o, ŝanĝ'is ni'a'n sci'vol'o'n en panik'o'n.
”Ili paf'as! Ili paf'as al ni! Ili paf'as al la preĝ'ej'o! Ili paf'as! . . .”
”Mal'antaŭ'e'n! Mal'antaŭ'e'n!” kri'is General Baldissera al la vir'in'o'j, plej proksim'a'j al la mur'et'o, ”mal'antaŭ'e'n, ili paf'as!”
”Sed kiu'j paf'as? Kaj kial? Kial kontraŭ ni?”
”Est'as milit'o, est'as milit'o,” ripet'is Baldissera, ”est'as milit'o!”
”Sed kial milit'o? Kial milit'o kontraŭ ni?”
”Est'as milit'o,” ripet'is General, ”milit'o! Nur Di'o sci'as, kial est'as milit'o . . .”
”Se est'as milit'o, ni dir'u la litani'o'n de la milit'o,” propon'is Teofil'o la sakristi'an'o kaj ek'kant'is: Reg'in'a Pac'is, or'a pro nobis, sed du'a salv'o tru'is la preĝ'ej'a'n fasad'o'n kaj kovr'is ni'n per kalk'o. Ĉio, kio okaz'is, est'is tut'e sen'senc'a. Ĉu milit'o? Sed kial milit'o? Giuditta Scarpone ek'hav'is atak'o'n de ĥoler'o. Ni star'is ĉirkaŭ ŝi kiel frenez'iĝ'int'a'j kapr'o'j.
Ĉiu'j kri'is sen'senc'aĵ'o'j'n. Nur General Baldissera sen'emoci'e ripet'is: ”Ni pov'as far'i neni'o'n. Est'as milit'o, est'as milit'o, neni'o est'as far'ebl'a, est'as milit'o, est'as la sort'o, ĉiu milit'o, kiam ĝi ven'as, komenc'iĝ'as tiel!”
Maria Vincenza hav'is bon'a'n propon'o'n: ”Ni ek'son'ig'u la sonor'il'o'n. Kiam minac'as danĝer'o en la vilaĝ'o, ni dev'as son'ig'i la sonor'il'o'n. Kiam en la ’60-a al'ven'is la piemont'an'o'j, la sonor'il'o son'is la tut'a'n nokt'o'n.”
Sed Teofil'o ne pov'is rest'i sur'pied'e pro mal'kuraĝ'o. Li don'is la ŝlos'il'o'n al mi. Kun El'vir'a mi supr'e'n'ir'is la tur'o'n por son'ig'i. Ĉe la sonor'il'o El'vir'a hezit'is kaj demand'is: ”Ĉu iam est'is milit'o kontraŭ vir'in'o'j?”
”Mi neniam aŭd'is pri tio,” mi respond'is.
”Do, la al'ven'int'o'j ven'is ne kontraŭ ni, sed kontraŭ la vir'o'j,” El'vir'a al'don'is. ”Se ven'os la vir'o'j kaj oni trov'os ili'n, ek'est'os buĉ'ad'o . . . Tiu'okaz'e est'os milit'o! Est'us pli bon'e ne alarm'i. Se ni son'ig'os la sonor'il'o'j'n, la vir'o'j supoz'os, ke est'as incendi'o kaj rapid'e re'ven'os kaj ĉi tie renkont'os la ĵus'al'ven'int'o'j'n.”
El'vir'a pens'is pri Berardo kaj mi pri mi'a'j edz'o kaj fil'o.
Pro tio ni rest'is en la sonor'il'ej'o, ne tuŝ'ant'e la sonor'il'o'j'n.
De supr'e ni vid'is halt'i la aŭtomobil'o'j'n ĉe la en'ir'ej'o de Fontamara.
Grand'a nombr'o da hom'o'j, arm'it'a'j per paf'il'o'j, mal'supr'e'n'ir'is de la vetur'il'o'j. Grup'o el ili rest'is ĉe la aŭtomobil'o'j. La ali'a'j ir'is en la direkt'o'n de la preĝ'ej'o.
Mal'supr'e la loĝ'ant'o'j jam fin'is la litani'o'j'n de la milit'o kaj komenc'is tiu'j'n de la ekzerc'ad'o: Propitius est'o, parc'e nobis, Domin'o, Propitius est'o, exaudi n'os, Domin'e.
Teofil'o la sakristi'an'o dir'is la al'vok'o'n kaj la ali'a'j ĥor'e respond'is: Liber'a n'os, Domin'e. Ankaŭ El'vir'a kaj mi ek'genu'is en la sonor'il'ej'o, flustr'e respond'ant'e: Liber'a n'os, Domin'e. Neni'u sci'is, kio est'as okaz'ont'a. Teofil'o dir'is ĉiu'j'n ajn mal'bon'o'j'n kaj post ĉiu ni al'don'is: Liber'a n'os, Domin'e.
Ab ogni mal'o, liber'a n'os, Domin'e, Ab ogni peccato, liber'a n'os, Domin'e, Ab ir'a tua, liber'a n'os, Domin'e, A subitanea et improvisa mort'e, liber'a n'os, Domin'e, A spirit'u fornicationis, liber'a n'os, Domin'e.
Teofil'o jam dir'is la preĝ'o'j'n kontraŭ ĥoler'o, mal'sat'o kaj milit'o, kiam la kolon'o dis'iĝ'is sur la plac'et'o, hurl'ant'e kaj sving'ant'e la paf'il'o'j'n en la aer'o. Ili'a grand'a nombr'o tim'ig'is ni'n. Instinkt'e El'vir'a kaj mi kaŝ'is ni'n en angul'o'n de la sonor'il'ej'o tiel, ke ni pov'is vid'i, ne vid'at'e.
Ni taks'is la nombr'o'n de la arm'it'o'j je proksim'um'e du'cent. La pli grand'a part'o hav'is ponard'o'n en la zon'o. Ĉiu'j sur'hav'is nigr'a'n ĉemiz'o'n. Ni re'kon'is nur la kamp'ar'a'n gvardi'an'o'n kaj la ĉef'ter'labor'ist'o'n Filippo il Bello, sed ankaŭ la ali'a'j ne hav'is ne'kon'at'a'j'n vizaĝ'o'j'n kaj ven'is de proksim'e. Part'o el ili est'is kafonoj sen ter'o, kiu'j serv'is si'a'j'n mastr'o'j'n, en'spez'ant'e per tio mal'mult'e, kaj ili viv'is per ŝtel'ad'o kaj mal'liber'o. Ali'a'j est'is makler'ist'o'j, kiu'j'n oni vid'is en la foir'o'j, servic'lav'ist'o'j de gast'ej'o'j, barbir'o'j, vetur'ig'ist'o'j el privat'a'j dom'o'j kaj migr'ant'a'j muzik'ist'o'j.
Hom'o'j sen'energi'a'j kaj dum'tag'e mal'kuraĝ'a'j, serv'o'pret'a'j al la posed'ant'o'j, sed kruel'a'j kontraŭ et'farm'ist'o'j. Hom'o'j sen'skrupul'a'j, mal'ben'it'a'j. Hom'o'j, kiu'j iam ven'is al ni por dis'don'i la regul'ar'o'n pri la elekt'o'j kaj nun ven'is kun paf'il'o'j por milit'i. Ŝtel'ist'o'j kaj vag'ist'o'j, komisi'it'a'j defend'ad'i la ord'o'n kaj la posed'aĵ'o'n. Hom'o'j sen'parenc'a'j, sen'honor'a'j, sen'kred'a'j, mal'fid'a'j, mal'riĉ'a'j, mal'amik'a'j al mal'riĉ'ul'o'j.
Front'e de ili marŝ'is mal'grand'a dik'ventr'ul'o kun tri'kolor'o sur la ventr'o kaj flank'it'a de parad'ant'a Filippo il Bello.
”Kio'n vi dir'as?” la ventr'ul'o demand'is al Teofil'o, la sakristi'an'o.
”Mi pet'as pri pac'o,” respond'is la preĝ'ej'a serv'ist'o.
”Nu, mi don'os al vi pac'o'n,” rid'ant'e al'don'is la dik'ul'o, signal'ant'e al Filippo il Bello.
Ĉi tiu al'proksim'iĝ'is kaj vang'o'frap'is Teofil'o.
La viktim'o met'is man'o'n sur la frap'it'a'n vang'o'n kaj ĉirkaŭ'rigard'ant'e, tim'e demand'is: ”Kial? . . .”
”Mal'kuraĝ'ul'o! . . . Mal'kuraĝ'ul'o! . . .” ek'kri'is la hom'et'o kun tri'kolor'a ventr'o. ”Kial vi ne defend'as vi'n? . . .
Mal'kuraĝ'ul'o! . . .”
Sed Teofil'o rest'is sen'mov'a kaj silent'a. Inter la amas'o da vir'in'o'j, mal'jun'ul'o'j kaj invalid'o'j, proksim'a'j al li, la ventr'ul'o ne trov'us tip'o'n, kiu'n li pov'us provok'i kun mal'pli da rezult'o. Konsult'int'e kun Filippo il Bello, li dir'is; ”Neni'o est'as far'ebl'a . . .”
Post'e li komand'is al la amas'o: ”Ir'u hejm'e'n, ĉiu'j . . .”
Kiam sur la plac'o ne est'is plu iu fontamarano, la hom'et'o turn'is si'n al la nigr'a'ĉemiz'ul'o'j kaj ordon'is: ”Kvin'op'e vi en'ir'u la dom'o'j'n, tra'serĉ'u ĉio'n kaj konfisk'u ĉi'a'n arm'il'o'n . . . Rapid'e, antaŭ ol re'ven'os la vir'o'j!”
Post moment'o la plac'o est'is sen'hom'a. Jam krepusk'iĝ'is.
De ni'a rifuĝ'ej'o ni pov'is vid'i, ke la patrol'o'j dis'iĝ'as sur la mal'mult'a'j voj'et'o'j de Fontamara kaj po kvin mal'aper'as en la mal'lum'a'j'n dom'o'j'n.
”Sen elektr'a lum'o kaj ne hav'ant'e ali'a'n help'il'o'n, est'os mal'facil'e al la hom'o'j de la leĝ'o plen'um'i si'a'n intenc'o'n,”
ni dir'is unu al ali'a.
Sed la subit'a kri'ad'o de Maria Grazia, kiu loĝ'is tuj apud la preĝ'ej'o, kaj tuj post'e, preskaŭ sam'temp'e, la sen'esper'a'j kri'o'j de Filomena Castagna, Sofia Recchiuta, Lisabetta Limon'a, Carracina, Filomena Quaterna kaj la ve'kri'o'j el pli mal'proksim'a'j loĝ'ej'o'j, kiu'j'n akompan'is bru'o kaj frap'o'j de romp'it'a'j mebl'o'j, pec'ig'it'a'j seĝ'o'j, tint'ant'a'j vitr'o'j, mal'kovr'is al ni la ver'a'n intenc'o'n de tiu arm'it'a band'o.
Maria Grazia, sub ni, hurl'is kiel best'o buĉ'ot'a. Tra la mal'ferm'it'a pord'o ni vid'is la lukt'o'n inter la kvin vir'o'j kaj la jun'ul'in'o. Kelk'foj'e ŝi sukces'is liber'ig'i si'n kaj unu foj'o'n ating'is la pord'o'n, sed ili re'tir'is ŝi'n, kapt'is ŝi'a'j'n krur'o'j'n kaj ŝultr'o'j'n, sur'ter'ig'is kaj sen'mov'ig'is ŝi'n. Kvar'op'e ili for'ig'is la vest'o'j'n kaj met'is si'a'j'n brak'o'j'n kaj krur'o'j'n tiel, ke la kvin'a pov'is met'i si'n sur ŝi'n . . . Maria Grazia stertor'is kiel best'o, kiu'n oni mort'ig'as. Kiam la unu'a mis'uz'is si'n, li'a'n lok'o'n okup'is ali'a kaj la sufer'o'j de'nov'e komenc'iĝ'is . . . Kaj post la du'a ven'is tri'a kaj la sufer'o'j ankoraŭ'foj'e komenc'iĝ'is . . . Kaj post la tri'a est'is la vic'o al kvar'a, sed la stertor'ad'o de la vir'in'o jam tiom mal'laŭt'iĝ'is, ke ĝi ne plu ating'is ni'n. Ŝi ĉes'ig'is la kontraŭ'star'o'n.
La kvar'a kaj kvin'a pov'is mis'uz'i si'n, dum neni'u bezon'is ten'i ŝi'a'j'n krur'o'j'n kaj brak'o'j'n. Post'e la grup'o for'las'is la dom'o'n rid'ant'e kaj kur'is al la hejm'o de Lisabetta Limon'a, kiu trov'iĝ'is du'dek metr'o'j'n pli mal'proksim'e . . .
Ankaŭ El'vir'a est'is atest'ant'o de la tut'a scen'o. Kiel mi pov'us mal'help'i tio'n? Ĉio okaz'is antaŭ ni'a'j okul'o'j, kelk'a'j'n metr'o'j'n for de ni. Ŝi ne pov'is ne vid'i eĉ unu detal'o'n. Prem'it'a kontraŭ mi kun la brak'o'j ĉirkaŭ mi'a kol'o, mi sent'is ŝi'n trem'ant'a, kvazaŭ traf'it'a de konvulsi'o'j. Ŝajn'is, ke trem'as la tut'a tur'o, la tut'a ter'o. Mi dev'is atent'i, ke El'vir'a ne fal'u, per tio minac'ant'e romp'i la lign'a'n ŝtup'ar'et'o'n kaj al'tir'ant'e la atent'o'n de la arm'it'o'j al ni'a kaŝ'ej'o. Kun grand'a'j, sen'mov'a'j, tut'e mal'ferm'it'a'j okul'o'j, El'vir'a rigard'is la ĉambr'et'o'n, el kiu for'ir'is la kvin hom'o'j kaj kie kuŝ'is etend'it'a la sufer'int'a korp'o de Maria Grazia. Mi tim'is, ke El'vir'a perd'os la prudent'o'n. Mi ferm'is ŝi'a'j'n okul'o'j'n per mi'a'j man'o'j, kiel oni far'as ĉe mort'int'o. Post'e subit'e ankaŭ mi'a rezist'o for'las'is mi'n. Mi'a'j krur'o'j trem'is kaj ni glit'is sur'plank'e'n en la mal'lum'o.
Pri ĉi tiu vesper'o mi re'memor'as neni'o'n ali'a'n ol tio'n, kio'n mi rakont'is.
Oft'e ŝajn'as al mi, ke de la tut'a viv'o de la hom'o'j mi sci'as kaj re'memor'as nur tio'n, kio okaz'is dum tiu vesper'o kaj kio'n hodiaŭ mi rakont'is.
Kio sekv'is, rakont'os mi'a edz'o.
Ni, vir'o'j, kiu'j re'ven'is el Fucino, sci'is pri neni'o. Se la vir'in'o'j est'us son'ig'int'a'j la sonor'il'o'n! . . .
Sur la voj'o ĉe Pescina renkont'iĝ'is mi, Berardo Viol'a, Vincenzo Scorza, Papasisto, Cir'o Zironda, la patr'o de Maria Grazia kaj la fianĉ'o de Lisabetta Limon'a kaj kun'e ni re'ir'is. Mal'antaŭ ni ir'is je mal'grand'a distanc'o Giacinto Barletta, Quintiliano, Venerdì Santo, Lu'ig'i Serp'a kaj ali'a'j.
Kiam ni ek'vid'is ĉe la vilaĝ'o la grand'a'n vic'ar'o'n da aŭtomobil'o'j kaj la grup'o'n da milit'ist'o'j, Berardo dir'is: ”Tio est'as pro la bar'il'o . . . La Impresari'o opini'as, ke kelk'a'j fontamaranoj brul'ig'is ĝi'n.”
Inter la milit'ist'o'j, gard'ant'a'j la vetur'il'o'j'n, trov'iĝ'is iu'j, kiu'j person'e kon'is Berardon, sed ili ne vol'is klar'ig'i, kial ili ven'is al Fontamara, ebl'e eĉ ne sci'is la kial'o'n. Ili dir'is al ni, ke ni nur atend'u kaj kiam la du'a grup'o da kafonoj ating'is ni'n, ili akompan'is ni'n en Fontamaran ĝis la plac'et'o, kie kolekt'iĝ'is ĉiu'j ali'a'j milit'ist'o'j. Ili form'is kvadrat'o'n kaj la mal'grand'a dik'ventr'ul'o kun tri'kolor'o sur la ventr'o komand'is, help'at'a de la ter'labor'ist'o Filippo il Bello.
En la mez'o de la kvadrat'o ni rimark'is General Baldisseran, Teofil'o'n la sakristi'an'o'n, Pasqualen Cipolla, la mal'jun'a'n Antonion Braciola, Anacleton la tajlor'o'n kaj kelk'a'j'n ali'a'j'n, mut'a'j'n, sen'mov'a'j'n, pal'a'j'n kaj rezign'a'j'n, kia'j milit'kapt'it'o'j.
Ĉe ni'a proksim'iĝ'o, la kvadrat'o mal'ferm'is si'n kaj post ni'a en'ir'o, ĝi re'ferm'iĝ'is.
Berardo rigard'is mi'n, ne sci'ant'e, ĉu li rid'u aŭ indign'u.
Ni klopod'is ek'sci'i de General Baldissera ĉio'n, kio okaz'is antaŭ ni'a al'ven'o kaj li proksim'iĝ'is al mi kaj flustr'is en la orel'o'n: ”Tio est'as io neniam spert'it'a” kaj post tio li turn'is si'n al Berardo kaj ripet'is al li la sam'o'n kaj ankaŭ al la ali'a'j li murmur'is la sam'a'n fraz'o'n: ”Tio est'as io neniam spert'it'a, neniam, neniam!” Ĉi tio est'is ebl'e ne tre klar'a, sed cert'e ekster'ordinar'a, ĉar por ĉiu'j okaz'int'aĵ'o'j, eĉ la plej grav'a'j, ĝis nun Baldissera ĉiam trov'is klar'ig'o'n. Unu'a'foj'e en si'a viv'o li konfes'is ne kompren'i.
La kvadrat'o el milit'ist'o'j ankoraŭ'foj'e mal'ferm'is si'n por akcept'i tri'a'n grup'o'n da kafonoj, re'ven'int'a'n el Fucino. Al'ven'is Ponzio Pilato, Giacobbe Losurdo, Michele Zompa, Giovanni Testone, Giovanni Uliva, Gasparone kaj kelk'a'j jun'ul'o'j.
Ili rigard'is ni'n, kvazaŭ ni kulp'as pri ĉio, sed antaŭ tiom da arm'it'a'j, neniam vid'it'a'j hom'o'j, eĉ ili ne kuraĝ'is protest'i.
Post tio al'ven'is ankoraŭ al ni: Achille Piunzo, Albert'o Saccone, Palummo, la edz'o de Recchiuta, Cesidio Verdone kaj ali'a'j jun'ul'o'j, inter ili la fianĉ'o de Maria Grazia.
Neni'u kompren'is, kio okaz'is. Neni'u parol'is. Ni rigard'is unu la ali'a'n. Ĉiu konjekt'is, ke ni est'os respond'a'j al la aŭtoritat'ul'o'j pro iu ankoraŭ ne'kon'at'a motiv'o kaj neni'u vol'is kompromit'i si'n pli ol ali'a. Ĉiu pens'is pri si mem.
Post nov'a mal'ferm'iĝ'o en'ven'is Antonio Spaventa, Raffaele Scarpone, Lu'ig'i della Croce, Antonio Zappa kaj ali'a'j.
Kio'n intenc'as la dik'ventr'ul'o, est'is mal'facil'e imag'ebl'e.
Ĉu ĉiu'j'n mal'liber'ig'i? . . . Tio est'is ne'ver'ŝajn'a kaj praktik'e ne'ebl'a.
Tiom long'e, kiom tem'as pri star'ad'o mez'e de la plac'et'o de ni'a vilaĝ'o, ĉiu el ni pov'is akcept'i, sed por transport'i ni'n al karcer'o la arm'it'o'j ne sufiĉ'us.
Ni kon'is tiu'j'n hom'o'j'n en nigr'a'j ĉemiz'o'j. Ili dev'is ven'i nokt'e por kuraĝ'ig'i si'n mem. La pli grand'a part'o mal'bon'odor'is pro vin'o kaj se oni rigard'is ili'n de proksim'e en la okul'o'j'n, ili ne pov'is kontraŭ'star'i la rigard'o'n. Ankaŭ ili est'is mal'riĉ'ul'o'j, sed de special'a kategori'o: sen ter'o, sen meti'o aŭ kun tre mult'a'j, kio est'as la sam'a afer'o.
Evit'ant'e pez'a'n labor'o'n, ili solv'is de semajn'o al semajn'o la problem'o'n pri nutr'ad'o, ĉiam per nov'a'j rimed'o'j; tro mal'fort'a'j kaj tro mal'kuraĝ'a'j por ribel'i kontraŭ la riĉ'ul'o'j kaj aŭtoritat'ul'o'j, ili prefer'is serv'i ili'n por ek'hav'i la rajt'o'n pri'ŝtel'i kaj sub'prem'i ali'a'j'n mal'riĉ'ul'o'j'n, la kafonojn, la et'farm'ist'o'j'n, la mal'grand'a'j'n bien'posed'ant'o'j'n.
Renkont'at'e tag'e sur strat'o, ili est'is humil'a'j kaj respekt'o'plen'a'j; nokt'e en grup'o ili est'is mal'bon'a'j kaj krim'a'j. Ili ĉiam serv'is la ordon'ant'o'j'n kaj ĉiam tio'n far'os. Ili'a rekrut'ig'o en special'a'n arme'o'n kun special'a'j uniform'o kaj arm'ad'o est'as nov'aĵ'o de antaŭ mal'mult'a'j jar'o'j.
Ili est'as la t.n. faŝist'o'j.
Ili'a indiferent'o hav'as ankoraŭ ali'a'n klar'ig'o'n. Ĉiu el ni, fizik'e, valor'is almenaŭ tri el ili; sed, kio ni est'is, ĉirkaŭ'it'a'j de ili? Kio'n komun'a'n ni hav'is kun ili? Kiu lig'il'o est'is inter ni?
Ni ĉiu'j est'is sur la sam'a plac'et'o kaj ĉiu'j ni nask'iĝ'is en Fontamara; jen, kio est'is komun'a inter la kafonoj, neni'o pli. Ekster tio, ĉiu pens'is pri si mem; ĉiu pri'pens'is manier'o'n por el'ir'i la kvadrat'o'n kaj las'i la ali'a'j'n; ĉiu el ni est'is estr'o de famili'o kaj pens'is pri ĝi. Ebl'e nur Berardo pens'is ali'e, sed li ne posed'is ter'o'n, nek edz'in'o'n . . .
Inter'temp'e al'ven'is ali'a'j kafonoj el Fucino, inter ili la edz'o de Ciammaruga kaj ankaŭ ili en'ir'is la kvadrat'o'n.
Jam mal'fru'iĝ'is.
La dik'ventr'ul'o dir'is: ”Nun ni komenc'u la esplor'o'n!”
Ĉu la esplor'o'n? Kiu'n esplor'o'n?
En la kvadrat'o oni form'is unu metr'o'n larĝ'a'n tra'ir'ej'o'n kaj ĉe la flank'o'j si'n posten'ig'is la ventr'ul'o kaj Filippo il Bello.
La esplor'o komenc'iĝ'is.
La unu'a esplor'ot'o est'is Teofil'o, la sakristi'an'o.
”Viv'u kiu?” la hom'o kun la tri'kolor'o demand'is al li.
Teofil'o ŝajn'is fal'int'a el la nub'o'j.
”Viv'u kiu?” incit'e ripet'is la reprezent'ant'o de la leĝ'o.
Teofil'o turn'is si'a'n tim'plen'a'n vizaĝ'o'n al ni, esperant'e ricev'i konsil'o'n, sed ĉiu el ni sci'is tiom, kiom li.
Ĉar Teofil'o silent'is, la mal'grand'ul'o turn'is si'n al Filippo il Bello, kiu hav'is grand'a'n registr'o'n en la man'o'j, kaj ordon'is: ”Skrib'u mal'antaŭ li'a nom'o: refrattario*.”
Teofil'o for'ir'is. La du'a est'is Anacleto, la tajlor'o.
”Viv'u kiu?” al li demand'is la ventr'ul'o.
Anacleto, hav'int'e temp'o'n pri'pens'i, respond'is: ”Viv'u Maria!”
”Kiu Maria?” demand'is Filippo il Bello.
Anacleto iom pri'pens'is, ŝajn'e hezit'is kaj post'e respond'is: ”Tiu de Loreto!”
”Skrib'u,” ordon'is la dik'ul'o al la ter'labor'ist'o: refrattario.”
Anacleto for'ir'is. La tri'a esplor'it'o est'is mal'jun'a Antonio Braciola. Ankaŭ li hav'is si'a'n respond'o'n pret'a kaj kri'is: ”Viv'u sankt'a Rocco!”
Sed la respond'o ne kontent'ig'is la hom'et'o'n, kiu ordon'is al la ali'a: ”Skrib'u: refrattario.”
Pasquale Cipolla est'is la kvar'a.
”Viv'u kiu?” oni demand'is.
”Pardon'u, kio'n tio signif'as? . . .” aŭdac'is demand'i Cipolla.
* ribel'ul'o, mal'obe'ul'o
”Klar'e respond'u, kio'n vi pens'as,” la hom'et'o ordon'is al li. ”Viv'u kiu?”
”Viv'u pan'o kaj vin'o!” est'is la sincer'a respond'o de Pasquale Cipolla. Ankaŭ li est'is refrattario.
Ni ĉiu'j atend'is ni'a'n vic'o'n kaj neni'u sci'is, kio'n dezir'as la reprezent'ant'o de la aŭtoritat'o, ke ni respond'u al li'a demand'o: Viv'u kiu?
La grav'a demand'o, kompren'ebl'e, est'is, ĉu ni dev'os pag'i, don'int'e erar'a'n respond'o'n. Neni'u el ni sci'is, kio'n signif'as ”refrattario”, sed est'is tre ver'ŝajn'e, ke ĝi signif'as ”dev'as pag'i”.
Mi klopod'is proksim'iĝ'i al General Baldissera, kiu'n ni opini'is person'o plej mult'e instru'it'a kaj kiu en si'a jun'aĝ'o vizit'is Napolon. Mi dezir'is konsil'o'n pri la don'ot'a respond'o, sed li rigard'is mi'n kun kompat'a rid'et'o, kiel iu, kiu mult'e sci'as, sed ne vol'as el'dir'i.
”Viv'u kiu?” demand'is al General Baldissera la hom'o de la leĝ'o.
La mal'jun'a ŝu'ist'o de'pren'is si'a'n ĉapel'o'n kaj kri'is; ”Viv'u reĝ'in'o Margherita!”
La efik'o est'is ali'a ol atend'is Baldissera. Ĉiu'j milit'ist'o'j rid'eksplod'is kaj la dik'ul'o instru'is al li: ”Ŝi mort'is . . . Reĝ'in'o Margherita est'as mort'int'a . . .”
”Ĉu mort'int'a?” konstern'it'e demand'is Baldissera, ”Ne'ebl'e!”
”Skrib'u,” est'is la ordon'o al Filippo il Bello: ”Konstituciano”.
Baldissera for'ir'is, sku'ant'e la kap'o'n pro tiu si'n'sekv'o de ne'klar'ig'ebl'a'j okaz'int'aĵ'o'j. Post li sekv'is Antonio Zappa, kiu, instru'it'a de Berardo, kri'is: ”For la ŝtel'ist'o'j'n!” kaŭz'ant'e per tio ĝeneral'a'n protest'o'n de la nigr'a'ĉemiz'a'j milit'ist'o'j.
”Skrib'u: anarki'ist'o”.
Zappa for'ir'is. Est'is la vic'o de Antonio Spaventa.
”For la ne'taŭg'ul'o'j'n!” dir'is Spaventa, tiel provok'ant'e nov'a'n hurl'ad'o'n en la vic'ar'o de la nigr'a'ĉemiz'ul'o'j. Ankaŭ li est'is nom'at'a anarki'ist'o.
”Viv'u kiu?” la ventr'ul'o demand'is al Lu'ig'i della Croce.
Sed ankaŭ ĉi tiu est'is lern'ant'o de Berardo. Li ne pov'is dir'i ”viv'u,” sed nur ”for.” Tial li respond'is: ”For la impost'o'j'n!”
Ĉi tiu'n foj'o'n eĉ la faŝist'o'j ne protest'is. Ankaŭ della Croce est'is registr'it'a kiel anarki'ist'o.
Plej mult'e impres'is Raffaele Scarpone, kri'ant'e al la aĉ'a vizaĝ'o de la leĝ'o'reprezent'ant'o: ”For tiu'n, kiu pag'as al vi!”
La hom'et'o vol'is arest'ig'i li'n, sed Raffaele est'is zorg'int'a el'parol'i tio'n ekster la kvadrat'o kaj per du salt'o'j li mal'aper'is mal'antaŭ la preĝ'ej'o'n kaj neni'u vid'is li'n plu.
Per Giacobbe Losurdo komenc'iĝ'is la vic'o de prudent'a'j hom'o'j.
”Viv'u ĉiu'j!” li respond'is kaj mal'facil'e est'is pri'pens'i pli prudent'a'n respond'o'n. Sed oni ne alt'e taks'is ĝi'n.
”Skrib'u,” la hom'et'o dir'is al Filippo il Bello: liberal'ist'o.”
”Viv'u la reg'ist'ar'o!” kri'is bon'vol'e Giovanni Uliva.
”Kiu reg'ist'ar'o?” demand'is Filippo il Bello.
Uliva neniam aŭd'is, ke ekzist'as plur'a'j reg'ist'ar'o'j, sed bon'eduk'it'e li respond'is: ”La laŭ'leĝ'a reg'ist'ar'o!”
”Skrib'u: perfid'ant'o.”
Ponzio Pilato klopod'is spekulaci'i kaj kiam est'is li'a vic'o, ankaŭ li kri'is: ”Viv'u la reg'ist'ar'o!”
”Kiu reg'ist'ar'o?” demand'is Filippo il Bello.
”La ne'leĝ'a reg'ist'ar'o!”
”Skrib'u,” ordon'is la ventr'ul'o: ”ne'taŭg'ul'o.”
Ankoraŭ neni'u est'is sukces'int'a trov'i kontent'ig'a'n respond'o'n. Post la iom post iom pli'grand'iĝ'ant'a nombr'o da erar'a'j respond'o'j, rest'is al ni, kiu'j est'is ankoraŭ ekzamen'ot'a'j, ĉiam pli mal'grand'a elekt'o. Sed la ver'e grav'a demand'o, kiu rest'is mal'klar'a, est'is, ĉu ni dev'os pag'i pro mal'ĝust'a respond'o. Nur Berardo montr'is, ke ĉio ĉi ne tuŝ'as li'n kaj li instig'is si'a'j'n jun'a'j'n kamarad'o'j'n respond'i incit'e sur baz'o de ”for” kaj ne de ”viv'u.”
”For la bank'o'n!” kri'is Venerdì Santo.
”Kiu'n bank'o'n?” demand'is al li Filippo il Bello.
”Ekzist'as nur unu bank'o, kiu don'as nur al la Impresari'o,” respond'is Venerdì, kiu est'is bon'e inform'it'a.
”Skrib'u: komun'ist'o.”
Registr'at'a kiel komun'ist'o est'is ankaŭ Gasparone, kiu respond'is: ”For Torlonia!”
Pro la respond'o: ”viv'u la mal'riĉ'ul'o'j,” Palummo est'is registr'at'a kiel social'ist'o.
En tiu moment'o kontraŭ'flank'e de la plac'et'o aper'is Maria Vincenza, la av'in'o de Berardo, kiu'n ni antaŭ ne'long'e vid'is en'ir'i la hejm'o'n de Maria Grazia.
”Berardo? Kie est'as Berardo?” la mal'jun'ul'in'o kri'is.
”Kio'n far'is tiu'j aĉ'ul'o'j en ni'a'j hejm'o'j . . . Kio'n far'is ili al ni'a'j vir'in'o'j . . . Kaj la vir'o'j? Kie est'as la vir'o'j? Berardo? . . .”
Berardo tuj kompren'is, aŭ almenaŭ ŝajn'ig'is kompren'i kaj per unu salt'o star'iĝ'is apud Filippo il Bello, kiu pro tim'o pal'iĝ'is. Li kapt'is li'n ĉe la kol'um'o kaj demand'is: ”Kie est'as El'vir'a? . . . Kio'n vi far'is al El'vir'a?”
Mal'jun'a Maria Vincenza ating'is la preĝ'ej'a'n sojl'o'n kaj ek'genu'int'e de'nov'e ek'kri'is: ”Madon'o, ŝirm'u ni'n, sav'u ni'n, inter'ven'u . . .”
La mal'jun'ul'in'o apenaŭ fin'is la al'vok'o'n, kiam aŭd'iĝ'is la son'o de la grand'a sonor'il'o kaj ni ĉiu'j rigard'is al la sonor'il'ej'o.
Flank'e de la grand'a sonor'il'o ni rimark'is vir'in'a'n ombr'o'n kiel fantom'o'n, jun'a'n, alt'a'n, delikat'a'n kun vizaĝ'o blank'a kiel neĝ'o kaj la man'o'j apog'it'a'j sur la balustrad'o.
Moment'o'n ĉiu'j est'is kapt'it'a'j. La vizi'o mal'aper'is.
”La Madon'o! La Madon'o!” panik'e ek'kri'is Filippo il Bello.
”La Madon'o! La Madon'o!” ek'hurl'is la ali'a'j milit'ist'o'j.
La kvadrat'o dis'iĝ'is. La milit'ist'o'j rapid'eg'e fuĝ'is al la ŝarĝ'aŭtomobil'o'j ĉe la en'ir'ej'o de la vilaĝ'o, De mal'proksim'e ni aŭd'is la ronk'ad'o'n de la motor'o'j.
Post'e ni vid'is la vetur'il'o'j'n kun grand'a rapid'o mal'supr'e'n'vetur'ant'a'j la mont'et'o'n kun radi'ant'a'j lamp'o'j. Ni ne sukces'is nombr'i ili'n. Est'is sen'fin'a vost'o.
Ĉe la mont'et'a pied'o en la last'a voj'kurb'iĝ'o antaŭ la naci'a voj'o la vetur'il'ar'o subit'e halt'is.
La prokrast'o daŭr'is pli ol du'on'a'n hor'o'n.
”Kial oni halt'as? . . . Ĉu oni intenc'as re'ven'i?” mi demand'is al Berardo.
”Raffaele Scarpone sci'as, kial oni halt'as,” rid'ant'e li respond'is al mi.
Kiam la aŭtomobil'o'j ek'vetur'is, est'is nokt'mez'o.
”Ĉu ni ek'dorm'u aŭ ĉu ni atend'u ankoraŭ iom por re'ir'i al Fucino?” mi demand'is al Berardo.
”Antaŭ'e ni esplor'u, kiu est'as en la sonor'il'ej'o,” li respond'is.
Laŭ ver'o li kred'is pri la diabl'o, sed ne pri la Madon'o.
La aper'o de la diabl'o konvink'us li'n, sed ne la ven'o de la Madon'o.
Ni supr'e'n'ir'is la tur'o'n kaj trov'is mi'a'n edz'in'o'n kaj El'vir'a pli mort'a'j ol viv'a'j.
(La sekv'int'a'n tag'o'n ankaŭ ni ek'sci'is la kaŭz'o'n de la vetur'prokrast'o. Ĉe la pied'o de la mont'et'o renvers'iĝ'is la unu'a aŭtomobil'o, kiu ne sukces'is evit'i arb'a'n trunk'o'n, kuŝ'ant'a transvers'e sur la strat'o. Plur'a'j person'o'j vund'iĝ'is, inter ili la hom'et'o kun la tri'kolor'o).
La ekscit'o'j de tiu terur'a nokt'o dev'ig'is El'vir'a'n rest'i mal'san'a en la lit'o.
Ŝi ĵus ricev'is iom da lan'o por teks'i kaj tinktur'i kaj tial tre ĉagren'iĝ'is, ĉar ŝi ne pov'is labor'i. La teks'ad'o en ni'a region'o ating'is post la milit'o si'a'n nadir'o'n. La teks'il'o de El'vir'a est'is unu el kelk'a'j, kiu'j ankoraŭ teks'is, sed pli kaj pli mal'mult'e. Nur de temp'o al temp'o ŝi ricev'is kelk'a'j'n kilo'gram'o'j'n da lan'o por teks'i kaj tinktur'i. En najbar'a'j vilaĝ'o'j oni brul'ig'is la teks'il'o'j'n, kiu'j funkci'is dum jar'cent'o'j. Divers'a'j kaŭz'o'j konduk'is al la pere'o de la industri'o: la mal'aper'o de la naci'a krud'material'o, la en'konduk'o de teks'aĵ'o'j produkt'it'a'j en la urb'o kaj la progres'int'a mizer'o de la kafonoj.
El'vir'a send'is pet'o'n al Berardo, ke li bon'vol'u help'i al ŝi hak'i lign'o'n por la kaldron'o kaj Berardo, ne parol'ant'e pri rekompenc'o, tuj akcept'is. Li ne nur hak'is, sed laŭ indik'o'j de El'vir'a, ankaŭ tinktur'is la lan'o'n.
El'vir'a kuŝ'is sur pajl'o'matrac'o en angul'o de la ĉambr'et'o. Ŝi est'is mal'gras'iĝ'int'a pro angor'o kaj ebl'e pro tio aspekt'is pli bel'a kun si'a'j simpl'a brun'a vizaĝ'o, nigr'a'j har'o'j kaj okul'o'j kaj svelt'a korp'o. Ŝi ordon'is kaj Berardo plen'um'is ŝi'a'j'n dezir'o'j'n, kvazaŭ infan'o lern'ant'a nov'a'n art'o'n. Oft'e li embaras'is El'vir'a'n per si'a'j demand'o'j, ekzempl'e, kiam li dezir'is sci'i, kial flav'a stof'o tremp'it'a en indig'o'n, iĝ'as mal'hel'blu'a.
”Ne pov'us est'i ali'e,” respond'is El'vir'a, ”Sed kial?” Berardo insist'is.
”Ĉar ne est'as ali'e,” konklud'is El'vir'a. Kaj por konvink'i li'n, ŝi demand'is: ”Kial sem'o'j de heliant'o ne produkt'as cep'o'j'n?”
”Ne dir'u mal'saĝ'aĵ'o'j'n,” respond'is Berardo. ”Est'as tut'kompren'ebl'e, ke ver'a'j heliant'a'j sem'o'j pov'as nask'i nur heliant'o'j'n . . .”
Tia'j inter'parol'o'j pli intim'ig'is ili'n. Ĉiu'n foj'o'n ir'int'e al la tinktur'ej'o por demand'i al El'vir'a, ĉu ŝi bezon'as i'o'n, mi tie trov'is Berardon antaŭ la en'mason'it'a'j kaldron'o'j, kiu'j okup'is preskaŭ la du'on'o'n de la loĝ'ej'o. En la vapor'dens'a aer'o Berardo kirl'is per long'a nigr'a stang'o la bol'ant'a'n en'hav'o'n de la kaldron'o'j aŭ li incit'is la fajr'o'n.
Iu'n vesper'o'n, en mi'a ĉe'est'o, El'vir'a far'is nov'a'n klopod'o'n ig'i Berardon rekompenc'e akcept'i kelk'a'j'n lir'o'j'n, sed li rifuz'is laŭ si'a kutim'a krud'a manier'o.
”Se Berardo rifuz'as,” mi aŭdac'is dir'i, ”li dezir'as, ke vi ŝpar'u ili'n por la ge'edz'iĝ'a tag'o . . .”
El'vir'a ard'e ruĝ'iĝ'is kaj Berardo okul'um'is al mi, kvazaŭ intenc'ant'e bat'atak'i mi'n.
”Ne est'as io far'ebl'a,” mi pens'is ĉe mi, ”Berardo ne est'as hom'o, kiu pov'os edz'iĝ'i.”
La sekv'int'a'n maten'o'n, Maria Vincenza, la av'in'o de Berardo, ven'is al mi.
”Ĉu vi vid'is Berardon?” ŝi demand'is al mi.
”Kio?” mi surpriz'it'e el'kri'is. ”Ĉu ĉi tiu'n nokt'o'n li ne re'ven'is?”
”Li ne re'ven'is,” la mal'jun'ul'in'o respond'is kaj for'ir'is.
Iom post'e aper'is Berardo. Ne dir'int'e bon'a'n-maten'o'n, li rest'is star'ant'a en la pord'o kaj mi las'is li'n, dir'ant'e neni'o'n. Kiam mi intenc'is for'ir'i al la kamp'o, li dir'is al mi: ”Mi dezir'as vi'a'n konsil'o'n . . .”
Unu'a'foj'e en si'a viv'o ĉi tiu hom'o pet'is konsil'o'n.
”Tem'as pri edz'iĝ'o,” al'don'is Berardo, ”hieraŭ tio ŝajn'is al mi ne'urĝ'a, sed hodiaŭ ĝi est'as.”
Tiam mi kompren'is, ke Berardo pas'ig'is la nokt'o'n ĉe El'vir'a.
”Mi'a konsil'o est'as,” mi dir'is, ”ke per baldaŭ'a edz'iĝ'o vi neniom perd'os, mal'e, vi nur gajn'os . . . Pli bon'a edz'in'o en Fontamara ne ekzist'as.”
”Vi ne kompren'as mi'n,” Berardo klar'ig'is. ”Ĉu mi iam pens'is pri edz'in'o pli valor'a ol El'vir'a? Kontraŭ'e. Kio mi est'as? . . . Kafono, ne posed'ant'a ter'o'n. Verm'o, talp'o, vulp'o sen kavern'o. Ĉu El'vir'a est'us kontent'a kun sen'ter'a edz'o? . . . Tio ne sufiĉ'us. Se ne ŝi est'as prudent'a, mi est'as. Ne ĝen'as mi'n, mal'sat'i sol'a aŭ kun mi'a av'in'o. Sed kiam El'vir'a ven'as en mi'a'n hejm'o'n? . . . Labor'i unu tag'o'n ĉe unu mastr'o, ali'a'n tag'o'n ĉe nov'a, ne tre ĝen'as mi'n. Sed ĉu la edz'o de El'vir'a pov'os est'i tag'labor'ist'o?
. . . Ĉu la edz'o de El'vir'a pov'os est'i kafono sen ter'o?”
”Kial vi ne pri'pens'is tio'n pli fru'e?” mi demand'e respond'is al li. ”Kial vi ne pri'pens'is tio'n hieraŭ vesper'e, antaŭ ol vi kuŝ'is ĉe ŝi?”
”Vi ne kompren'as mi'n,” sen'pacienc'e ripet'is Berardo . . .”Mi ne las'os ŝi'n . . . Mi ne permes'os, ke ali'a vir'o pren'u ŝi'n . . .”
Berardo ĉiam parol'is tiel pri ĉiu'j afer'o'j. Oni pov'us diskut'i tut'a'n tag'o'n kun li, ne ating'ant'e rezult'o'n Ĉi tiu'n foj'o'n la problem'o est'is tre simpl'a kaj mi opini'is for'pren'i de li ĉi'a'n kontraŭ'dir'o'n per la demand'o: ”Ĉu vi dezir'as aŭ ne dezir'as edz'iĝ'i kun ŝi?”
”Vi kompren'as neniom kaj neniam iom'et'e kompren'os,” li respond'is kaj for'ir'is.
Berardo tre sen'kuraĝ'iĝ'is. La kaŭz'o de li'a mal'trankvil'o fakt'e est'is la mal'hav'o de ter'o. Ĝis nun li el'trov'is per strang'a'j rezon'ad'o'j motiv'o'j'n por evit'i konfes'o'n pri tio, sed la urĝ'a neces'o fond'i famili'o'n, memor'ig'is al li la krud'a'n ver'o'n.
En Fontamara kaj en la najbar'a'j vilaĝ'o'j la pli grand'a part'o de la kafonoj est'is et'farm'ist'o'j. La nombr'o de kafonoj sen ter'o est'is lim'ig'it'a. Oni mal'estim'is la ne'posed'ant'o'j'n; ili est'is dev'ig'it'a'j oft'e ŝanĝ'i meti'o'n kaj dum la last'a'j jar'o'j la salajr'o mal'pli'iĝ'is. Oni konsider'is tag'labor'ant'a'n kafonon hom'o plej ne'taŭg'a, plej stult'a, ne'sci'a, plej mal'labor'em'a kaj ver'e mult'foj'e tiu juĝ'o ŝajn'is prav'a. Sed dum la last'a'j jar'o'j mult'o ŝanĝ'iĝ'is. En ni'a'j region'o'j ne est'is et'farm'ist'o'j, kiu'j sci'is pli'grand'ig'i si'a'j'n kamp'o'j'n, nek iu tag'labor'ist'o far'iĝ'is et'farm'ist'o; kontraŭ'e, ni pov'is menci'i mult'a'j'n kaz'o'j'n, ke kreditor'o'j eks'propr'ig'is et'farm'ist'o'j'n kaj dev'ig'is ili'n far'iĝ'i tag'labor'ist'o'j kaj fin'e, ke riĉ'a'j kamp'ar'an'o'j mal'alt'iĝ'is al rang'o de kafono. Oni pov'us dir'i pri Berardo Viol'a, kio'n oni vol'us, sed oni ne pov'us mal'konfes'i, ke li super'as per fort'o kaj inteligent'o ĉiu'j'n fontamaranojn. Ke li ne sukces'is ŝpar'i et'a'n sum'o'n por aĉet'i pec'o'n da ter'o, tio signif'as, ke fin'iĝ'is la temp'o, kiam kafono sen'ter'a pov'is far'iĝ'i et'farm'ist'o. La sam'a'n sort'o'n sufer'is grand'a part'o de la kafonoj.
Kvankam ŝanĝ'iĝ'is la temp'o'j, la rezon'ad'o est'is ankoraŭ antikv'a. Kafono, ne posed'ant'a ter'o'n, rest'is mal'estim'at'a. Berardo ne pov'is sub'met'iĝ'i. Li ĉiam esper'is akir'i ter'o'n, labor'int'e kelk'a'j'n jar'o'j'n en Amerik'o aŭ en ali'a'j region'o'j ital'a'j, sed li neniam sukces'is tiu'rilat'e. Kun la minac'ant'a kaj ne'evit'ebl'a edz'iĝ'o antaŭ la okul'o'j, li sent'is si'n dum'viv'e kondamn'it'a al rang'o pli mal'alt'a ol tiu de la ali'a'j kafonoj. El'ir'voj'o'n li ne vid'is.
Ne atend'int'e tio'n, ni aŭd'is nov'aĵ'o'j'n pri la urb'a'j labor'metod'o'j de iu person'o, kiu'n ni supoz'is neniam re'vid'i en Fontamara.
Li est'is kurb'iĝ'int'a mal'jun'ul'o, nek kafono, nek urb'an'o, aŭ pli ĝust'e kafono ŝanĝ'it'a de la urb'o, kiu'n ni, kiam li, anhel'ant'e al'ven'is sur la plac'et'o'n de Fontamara kun valiz'o sur la ŝultr'o'j, rigard'is kiel profet'o'n migr'ant'a'n, kiu antaŭ'dir'as la rikolt'o'n, mal'aper'ig'as epidemi'o'j'n, imun'ig'as best'o'j'n kaj vir'in'o'j'n kontraŭ la malic'a okul'o kaj vend'as la ver'a'n balzam'o'n kontraŭ kal'o.
”De kie vi ven'as kaj kio'n vi profet'as?” demand'is al li General Baldissera, kiu, vid'ant'e li'n preter'ir'i li'a'n butik'o'n, sci'vol'e sekv'is li'n kaj vok'is Mariettan Sorcanera, Michelen Zompa, Berardon Viol'a kaj mi'n.
La mal'jun'ul'o ir'is ĝis la mez'o de la plac'et'o, met'is si'a'n valiz'o'n sur'ter'e'n, ek'sid'is kiel iu, kiu ne plu kapabl'as rest'i sur'pied'e, kaj respond'is al la ŝu'ist'o: ”Neni'u profet'as en si'a propr'a hejm'o'land'o . . .”
Ni ne tuj kompren'is, kio'n li alud'as . . .
Li aspekt'is strang'a: mal'grand'a infan'a kap'o, du larm'okul'o'j, long'a'j lip'har'o'j kaj grand'eg'a, spong'a naz'o, el kiu, se prem'it'a, el'verŝ'iĝ'us la vin'o de plur'a'j generaci'o'j. Sur'kap'e li port'is fortik'a'n ĉapel'o'n melon'form'a'n; li sur'hav'is jak'o'n kun velur'a kol'um'o kaj du'obl'a vic'o da bril'a'j buton'o'j kaj griz'a'n soldat'a'n pantalon'o'n.
”Aŭgur'u iom, sed sen'pag'e,” pet'is al li Michele.
”Hav'u pacienc'o'n . . . Vok'u ĉi tie'n Giudittan Goriano,” respond'is la mal'jun'ul'o.
”Ŝi jam polv'iĝ'is,” dir'is Michele, per tio esprim'ant'e, ke ŝi jam mort'is. Ni ek'rid'is, ĉar la mal'jun'ul'o prezent'is si'n mal'bon'a profet'o.
”Se Giuditta est'as mort'int'a, tiu'okaz'e vok'u Berardon Goriano,” pet'is la fals'a profet'o.
”Ankaŭ li mort'is, antaŭ la milit'o,” respond'is Sorcanera.
”Kaj Peppino Goriano? . . . Ĉu ankaŭ li mort'is?” la profet'o koler'e demand'is.
La opini'o'j diferenc'is. Sorcanera, kiu ankaŭ kun Peppino Goriano am'rilat'is en si'a jun'aĝ'o, asert'is, ke li mort'is en Romo, sed kontraŭ'e Baldissera klopod'is kred'ig'i, ke li hav'is fortun'o'n en Romo kaj edz'iĝ'is kun riĉ'ul'in'o kaj fin'e forges'is la nom'o'n de si'a ge'patr'a vilaĝ'o.
”Hodiaŭ,” la mal'jun'ul'o dir'is al ni, ”mi klopod'os profet'i la ver'a'n histori'o'n de Peppino Goriano.”
”Li for'las'is Fontamaran por vojaĝ'i al Romo en la jar'o de la murd'o al reĝ'o Umberto . . . Antaŭ kiom da jar'o'j?
. . . Est'as facil'e kalkul'ebl'e: de la mort'o de Umberto ĝis la komet'o, kiu aper'is post la milit'o de Tripol'i, pas'is jar'dek'o; de la komet'o ĝis la milit'o de Triest'e pas'is ankoraŭ kvin jar'o'j, tio est'as dek kvin; la milit'o de Triest'e daŭr'is kvar aŭ kvin jar'o'j'n, tio est'as du'dek; post'e, dum kvin jar'o'j potenc'is la sindikat'o'j, tio est'as du'dek kvin; sekv'is la epok'o de ord'o, kiu daŭr'as dek jar'o'j'n kaj pri kiu ĉiu esper'as, ke ĝi fin'iĝ'os kaj ke sur ĝi'a'n lok'o'n ven'os la turk'o'j, sed ĝi ne fin'iĝ'is kaj la turk'o'j'n ni ne vid'as, tio est'as tri'dek kvin jar'o'j.
Do antaŭ tri'dek kvin jar'o'j, Peppino Goriano for'ir'is al Romo por serĉ'i fortun'o'n kaj intenc'is re'ven'i al Fontamara, tuj post kiam li ating'is si'a'n cel'o'n, por edz'iĝ'i kun dek'sep'jar'a jun'ul'in'o, kiu'n li am'is kaj kiu nom'iĝ'is tiam Marietta Sorcettonero . . . .”
”Jen mi,” ruĝ'iĝ'ant'e inter'romp'is Marietta.
”Ne'ebl'e!” el'kri'is la fals'a profet'o, okul'e esplor'ant'e Marietta de la kap'o ĝis la pied'o'j.
Ni konfirm'is la dir'o'n de Marietta kaj la profet'o silent'is konfuz'it'a kaj embaras'it'a. Post long'a paŭz'o li plu profet'is la viv'o'n de Peppino Goriano.
”Li kalkul'is ek'hav'i fortun'o'n post kelk'e da jar'o'j. En Romo li tuj trov'is okup'o'n kiel kuir'ej'a serv'ist'o ĉe la fond'aĵ'o ”Fat'e-ben'e-fratelli,” sed ne riĉ'iĝ'is tie. Li labor'is ĉiu'tag'e dum dek kvar hor'o'j kaj ricev'is manĝ'o'n kaj dorm'ej'o'n, sed ne trink'o'n. La pastr'o'j de la fond'aĵ'o opini'is, ke vin'o humil'ig'as la hom'o'n kaj ili ne vol'is, ke ili'a'j sub'ul'o'j humil'iĝ'u. La sol'a'j, kiu'j rajt'is humil'ig'i si'n tie, est'is la super'ul'o'j. Sed la vin'o de la super'ul'o'j est'is en la kel'o kaj en la kel'o labor'is Peppino Goriano, kiu'n post du'jar'a fidel'a serv'ad'o, oni met'is ekster la pord'o'n pro konstant'a ebri'o . . . Dum kelk'a temp'o li ne hav'is okup'o'n. Kelk'foj'e li labor'en'spez'is kelk'a'j'n sold'o'j'n per mal'grand'a'j serv'o'j, sed tio apenaŭ sufiĉ'is por kviet'ig'i la soif'o'n kaj por for'ig'i la mal'sat'o'n kaj tiom mal'pli por dorm'i . . . Laŭ la sezon'o li dorm'is en la botanik'a ĝarden'o, en Kolose'o*, aŭ sub la pord'eg'o de Esdra, bel'a'j vid'ind'aĵ'o'j dum'tag'e, sed mal'oportun'a'j por dorm'i . . . Iu'n nokt'o'n Peppino Goriano vid'is en sonĝ'o sankt'a'n Roccon, kiu klar'ig'is al li kiel en'ir'i proksim'a'n salam'butik'o'n. Peppino tuj kur'is al la indik'it'a lok'o, sed ĉe la freŝ'a far'o li est'is surpriz'it'a de gard'ist'o, arest'it'a kaj post'e kondamn'it'a je ok'monat'a mal'liber'o. Dum la proces'o li klopod'is tir'i la atent'o'n al sankt'a Rocco, sed la juĝ'ist'o'j ne kred'is li'n. Ĝeneral'e, la juĝ'ist'o'j ne kred'as mal'riĉ'ul'o'j'n . . . En la karcer'o li ek'hav'is feliĉ'o'n: li'a'j okul'o'j mal'san'iĝ'is. Antaŭ'e flu'is el ili blank'a fluid'aĵ'o, post'e ili ŝvel'is kaj ruĝ'iĝ'is kvazaŭ tomat'o'j kaj li ver'e est'is kompat'ind'a. Pro tiu stat'o liber'ig'it'a el karcer'o, Peppino Goriano unu'a'foj'e en si'a viv'o sukces'is kapt'i la fortun'o'n ĉe la har'o'j: de iu kon'at'o li dung'is knab'in'et'o'n kaj dediĉ'is si'n al almoz'ad'o. Kutim'e li ir'is ĉiu'maten'e preter la preĝ'ej'o'j, kie oni celebr'is la mes'o'n por la anim'o'j en la purgatori'o, ĉiu'tag'mez'e li manĝ'is sup'o'n ĉe du aŭ tri monaĥ'ej'o'j kaj en la post'tag'mez'o li lok'ig'is si'n ĉe tomb'ej'o'j kaj ĉe la en'ir'ej'o'j de teatr'o'j. Kvankam la knab'in'et'o kost'is al li po du lir'o'j por tag'o, Peppino Goriano gajn'is ankoraŭ sufiĉ'e por pag'i loĝ'ej'o'n kaj ŝpar'i kelk'a'j'n sold'o'j'n. Li ne bezon'is tim'i pri manĝ'ad'o, ĉar ĉe la monaĥ'ej'o'j li ricev'is tro mult'e kaj li est'is dev'ig'at'a vend'i par ton en gast'ej'o ĉe la pord'eg'o sankt'a Giovanni, kontraŭ vin'o. Dum kelk'a'j jar'o'j li okup'is si'n per almoz'ad'o por ŝpar'i sum'et'o'n kaj ven'i al Fontamara kaj edz'iĝ'i kun Sorcettonero . . .”
* grand'eg'a, fam'kon'at'a amfiteatr'o en Romo
”Kial li ne plen'um'is tio'n?” ĝem'ant'e demand'is Marietta.
”Kiel kutim'e, envi'o mal'help'is li'n real'ig'i si'a'n plan'o'n.
En mal'bon'a tag'o iu gvardi'an'o arest'is li'n kaj konduk'is li'n al mal'san'ul'ej'o, por ke li'a'j okul'o'j re'san'iĝ'u. Peppino Goriano ek'ribel'is. La okul'o'j est'as mi'a'j, li dir'is, kaj mi est'as liber'a far'i per ili, kio'n mi dezir'as. Sed en Italio neniam est'is ver'a liber'o . . . Do, post kelk'a'j tag'o'j li re'e ek'hav'is la vid'pov'o'n kaj perd'is per tio si'a'n viv'rimed'o'n.
Fin'iĝ'is la feliĉ'a'j temp'o'j, la temp'o'j de super'flu'o, kaj komenc'iĝ'is la tent'o'j. Li prov'is pez'a'j'n labor'o'j'n kiel mason'ist'o, ŝarĝ'vetur'ig'ist'o, sabl'ist'o ĉe river'o Tevere, sed li ne sukces'is ie pli long'e ol unu semajn'o'n. Kiam li hav'is dezir'o'n labor'i, mank'is la fort'o'j kaj kiam li hav'is la fort'o'j'n, mank'is la dezir'o. Laŭ mil manier'o'j li serĉ'is riĉ'o'n . . . En tiu temp'o al'ven'is ĉiu'tag'e en Romon cent'o'j da provinc'an'o'j por serĉ'i fortun'o'n. Tiu'j, kiu'j hav'is mal'grand'a'j'n aspir'o'j'n, ek'labor'is kiel strat'labor'ist'o'j, ŝu'cir'ist'o'j, kuir'ej'serv'ist'o'j, stal'ist'o'j, ĝarden'ist'o'j kaj ili sukces'is okup'i mal'grav'a'j'n lok'o'j'n kaj ĉiu'tag'e pov'is flank'e'n'met'i kelk'a'j'n sold'o'j'n. Sed Peppino Goriano ne hav'is tiom da pacienc'o, por atend'i dek jar'o'j'n por ŝpar'i mil'o'n da lir'o'j kiel la ali'a'j vilaĝ'an'o'j. Li atend'is, ke iam subit'e mal'ferm'iĝ'os la pord'o al fortun'o. Sed kontraŭ'e, al li est'is ĉiu'foj'e mal'ferm'it'a la pord'o de karcer'o, kie li en'tut'e pas'ig'is kvar jar'o'j'n kaj kvin monat'o'j'n.
Post mult'a'j mal'sukces'o'j Peppino Goriano perd'is la kuraĝ'o'n. Fin'e ankaŭ li pret'is viv'i la viv'o'n de la mal'riĉ'ul'o'j el Abruzzo, kiu'j plen'um'is en Romo la plej mal'ŝat'ind'a'j'n labor'o'j'n . . . Li vag'is kelk'temp'e ĉe staci'o'j kaj kazern'o'j kun papag'o, kiu kontraŭ du sold'o'j don'is kovert'o'n, en kiu est'is profet'it'a la est'ont'a temp'o, sed post kelk'a'j monat'o'j la best'o mens'mal'san'iĝ'is kaj iu'n tag'o'n ĝi mort'is. El'uz'ant'e la konstant'a'n al'flu'o'n de labor'serĉ'ant'o'j el Abruzzo, kiu'j dum la vintr'a sezon'o ven'is al Romo, Peppino iom da temp'o okup'is si'n per labor'hav'ig'o al kamp'ar'an'in'o'j kiel nutr'ist'in'o'j kaj serv'ist'in'o'j kaj al kamp'ar'an'o'j kiel servic'lav'ist'o'j kaj mason'ist'o'j.
En tiu period'o Peppino kon'iĝ'is kun sankt'a hom'o, monsignor Calogero, nud'pied'a karmel'an'o*, kiu en'ofic'ig'is li'n kiel proviz'estr'o'n. Li'a moŝt'o est'is pli volupt'em'a ol laŭ li'a aĝ'o konven'is kaj por kontent'ig'i si'n li prefer'is kamp'ar'an'in'o'j'n el Abruzzo. Peppino ricev'is loĝ'lok'o'n kaj manĝ'o'n, krom tio premi'e po dek lir'o'j por ĉiu kamp'ar'an'in'o, kiu'n li sukces'is konduk'i en la lit'o'n de la sankt'ul'o. La unu'a'j'n monat'o'j'n Peppino konscienc'e plen'um'is si'a'n
* monaĥ'a orden'an'o, nom'it'a laŭ la mont'o ”Karmelo” en NordPalestino
labor'o'n kaj li konstant'e kur'is laŭ ale'o'j kaj publik'a'j park'o'j por inklin'ig'i serv'ist'in'o'j'n konfes'i ĉe monsignor Calogero. La rezult'o'j iĝ'is ĉiam pli mal'bon'a'j. Krom'e la sankt'ul'o ne akcept'is la sam'a'n knab'in'o'n pli ol du aŭ tri'foj'e kaj Peppino dev'is ĉiam serĉ'i nov'a'j'n. Por ne perd'i si'a'n profesi'o'n li est'is dev'ig'it'a ir'i al la vir'in'o'j en Vi'a Panic'o, kiu'j profesi'e amor'is; li ig'is ili'n manĝ'i ajl'o'n kaj cep'o'j'n, por ke monsignor hav'u la iluzi'o'n, ke ili est'as kamp'ar'an'in'o'j, ĵus ven'int'a'j el Abruzzo . . . La sankt'ul'o rimark'is la tromp'o'n, sed ne antaŭ ol li ek'hav'is malic'a'n mal'san'o'n.
Tiam li mal'dung'is si'a'n serv'ist'o'n.
La mal'feliĉ'o de'nov'e persekut'is li'n . . .”
”Sed kial li ne re'ir'is al Fontamara?” demand'is Marietta.
”Ĉu re'ven'i kiel almoz'pet'ant'o? Ne'ebl'e! . . . Li rest'is en Romo, kie li supoz'is la mizer'o'n mal'pli pez'a kaj li okup'is si'n per mil meti'o'j: hund'o'raz'ist'o, sonor'ig'ist'o, tomb'o'fos'ist'o, vend'ist'o de laĉ'o'j kaj bild'kart'o'j de Gugliemo Oberdan, servic'lav'ist'o en divers'a'j gast'ej'o'j. Ju pli li ŝanĝ'is meti'o'n, des pli ĉio est'is sam'a.
Mil'o'j da loĝ'ant'o'j el Abruzzo viv'is kaj viv'as en Romo kiel li, far'ant'e ĉio'n, kio'n ’la ali'a'j’ ne ŝat'as far'i. La tut'a'n viv'o'n ili trov'iĝ'as unu grad'o'n mal'pli alt'e ol ’la ali'a'j’. Ili rest'as dum'viv'a'j kafonoj, dum'viv'a'j almoz'pet'ant'o'j. Sufiĉ'as ir'i sur'strat'e en Romo por unu'a'vid'e re'kon'i ili'n. Ili ali'e si'n vest'as, promen'as, rid'as, rigard'as kaj parol'as ol ’la ali'a'j.’ Ĉiu'dimanĉ'e ’la ali'a'j’ ir'as al la stadion'o aŭ al Parioli, en'ir'as kelk'a'j'n mal'grand'a'j'n gast'ej'o'j'n. Peppino Goriano est'is en Romo, kiam ’la ali'a'j’ manifestaci'is por aŭ kontraŭ la milit'o de Triest'e kaj li en'ir'is mal'grand'a'n gast'ej'o'n ĉe pord'eg'o Trionfale. Post la milit'o ’la ali'a'j’ ir'is preskaŭ ĉiu'j al la labor'hav'ig'a ofic'ej'o, li mult'foj'e vizit'is trink'ej'o'n ĉe Testaccio. Oft'e en la urb'o est'is mal'kviet'e kaj ne'vol'e li miks'is si'n inter ’la ali'a'j'n.’ Sed tio hav'is mal'bon'a'n rezult'o'n.
Ekzempl'e en tiu tag'o, kiam Peppino vid'is sur strat'o Col'a di Rienzo hom'amas'o'n kun ruĝ'a'j flag'o'j, atak'ant'a'n butik'o'j'n, li miks'is si'n en la amas'o'n kaj en'ir'is ŝu'butik'o'n, sed el'ir'int'e, li rimark'is, ke la ŝu'o'j de li kapt'it'a'j est'as ne'par'a'j; li hav'is du por'fraŭl'in'a'j'n bal'ŝu'o'j'n, ambaŭ por la mal'dekstr'a pied'o kaj grand'a'n rajd'bot'o'n por la dekstr'a . . . Kio'n li pov'is far'i per ili? Li do ek'serĉ'is la person'o'n, kiu for'pren'is la ŝu'o'j'n, konven'ant'a'j'n al la li'a'j kaj demand'is dekstr'e kaj mal'dekstr'e, ĝis kiam li renkont'is elegant'a'n sinjor'o'n, kiu pret'is help'i li'n kaj invit'is li'n al si'a hejm'o. Sed la elegant'ul'o konduk'is li'n ne al si'a hejm'o, sed al polic'ej'o, kie oni arest'is li'n kaj akuz'is pri rab'ad'o. Dum la proces'o Peppino aper'is antaŭ la tribunal'o kun mult'a'j ali'a'j labor'ist'o'j, kiu'j ĉiu'j deklar'is, ke ili part'o'pren'is la atak'o'n pro ’politik'a'j motiv'o'j’, sed Peppino konfes'is, ke li bezon'as ŝu'o'j'n kaj pro tio li est'is kondamn'it'a al du'obl'e long'a pun'o.
En tiu temp'o okaz'is ankaŭ, ke, se iu hom'o sur'strat'e est'is murd'it'a, li'a murd'int'o est'is ne persekut'at'a, sed premi'it'a, kiam la murd'o okaz'is pro ’politik'a'j motiv'o'j’ kaj kondamn'it'a al grav'a pun'o, kiam la murd'o okaz'is pro mizer'o. Peppino konvink'iĝ'is, ke li'a viv'o est'is mal'sukces'o pro tio, ke li ĉiam ag'is pro mal'sat'o kaj neniam pro ’politik'o’ kaj kvankam sufiĉ'e aĝ'a, li decid'is, ke en la est'ont'a temp'o, kio ajn okaz'os, li ag'os ’pro politik'o’.
Ĉe la liber'ig'o el la karcer'o, la polic'o vok'is Peppinon kaj prezent'is al li jen'a'j'n kondiĉ'o'j'n: vi far'u, kio'n ni al vi ordon'os, aŭ hodiaŭ vesper'e vi for'las'u Romon kaj re'ir'u al Fontamara. Peppino sci'is, ke oni far'is la sam'a'n propon'o'n al ĵus liber'ig'it'a'j kamarad'o'j. Li do bon'vol'e akcept'is la propon'o'n labor'i ’en la politik'o’, ricev'is kvin'dek lir'o'j'n antaŭ'pag'e kaj la ordon'o'n ir'i vesper'e al Piazza Venezia por kri'i: ’Viv'u Nitti! For Fi'um'e!’ ”
”Ĉu kvin'dek lir'o'j'n nur por kri'i?” demand'is Michele Zompa al la fals'a profet'o, esprim'ant'e per tio ni'a'n ĝeneral'a'n ne'kred'o'n.
”Ne inter'romp'u mi'n,” li respond'is, ”vi kompren'as neni'o'n pri ’politik'o’ . . . Tiu'n vesper'o'n Peppino Goriano trov'is sur Piazza Venezia grand'a'n hom'amas'o'n, inter kiu grup'o'n da kamarad'o'j de Reg'in'a Coeli* kaj li ek'kri'is;
* mal'liber'ej'o en Romo
’Viv'u Nitti! For Fi'um'e!’ Li vid'is kur'i al li grup'o'n da ofi cir'o'j kaj soldat'o'j, dum li'a'j kamarad'o'j de Reg'in'a Coeli tuj fuĝ'is ĉiu'direkt'e. Sed li est'is ĉe la komenc'iĝ'o de si'a karier'o ’politik'a’ kaj vol'is plen'um'i si'a'n dev'o'n; tial li plu kri'is, kio'n ordon'is al li la polic'o, kvankam li ne sci'is, kio'n tio signif'as. La ofic'ist'o'j kaj soldat'o'j ĉirkaŭ'is li'n kaj kio okaz'is, tio'n li neniam pov'is rakont'i, ĉar li sven'is kaj re'konsci'iĝ'is en la mal'san'ul'ej'o sankt'a Giacomo . . .”
”Sekv'e, la oficir'o'j est'is kontraŭ la polic'o? . . . Kiel tio ebl'as?” demand'is General Baldissera, kiu hav'is alt'a'n koncept'o'n pri milit'ist'a disciplin'o.
”Ne inter'romp'u mi'n,” de'nov'e dir'is la fals'a profet'o.
”Vi pov'as neni'o'n kompren'i pri ’politik'o’ . . . El'ir'int'e la mal'san'ul'ej'o'n, Peppino plu labor'is ’en la politik'o’, t.e. li ricev'is baston'bat'o'j'n en la hor'o'j kaj lok'o'j fiks'it'a'j de la polic'o. Du'foj'e li est'is ĝis'sang'e baston'bat'it'a de tram'ist'o'j ĉe pord'eg'o sankt'a Croce, ali'a'n foj'o'n de labor'ist'o'j de la gas'fabrik'o ĉe pord'eg'o sankt'a Paolo, de brik'bak'ist'o'j ĉe pord'eg'o Trionfale . . . Ĉie, kie li kri'is, kio'n la polic'o al li ordon'is, li ricev'is bat'o'j'n . . . Kutim'e, ricev'ant'e bat'o'j'n, li est'is sol'a, ĉar li'a'j kamarad'o'j de Reg'in'a Coeli, kiu'j akompan'is li'n, fuĝ'is, apenaŭ ek'vid'ant'e danĝer'o'n . . .”
”Kaj Peppino, kial ne fuĝ'is ankaŭ li?” tim'e demand'is Marietta.
”Por pli mult'e en'spez'i,” klar'ig'is la fals'a profet'o. ”Li ricev'is de la polic'o po kvin lir'o'j por tag'o kaj krom tio premi'e du'dek kvin lir'o'j'n ĉiu'foj'e, kiam li en'ir'is mal'san'ul'ej'o'n. Kompar'e kun la kost'o'j por viv'i, kvin lir'o'j ne pov'is sufiĉ'i al li kaj li nepr'e bezon'is baston'bat'o'j'n . . .
Kompren'ebl'e, ne est'is agrabl'a afer'o, sed labor'ad'o neniam est'is agrabl'a . . . Mi dev'as dir'i, ke la vort'o'j kri'ot'a'j oft'e ŝanĝ'iĝ'is; kri'int'e dum ses monat'o'j: ’Viv'u Nitti!’ oni dev'ig'is Peppino kri'i dum tut'a jar'o: ’For Nitti!’ sed la rezult'o est'is ĉiam egal'a. Ĉiam li ricev'is bat'o'j'n. Post unu kaj du'on'a jar'o'j da ’politik'a’ aktiv'ec'o, la korp'o de Peppino Goriano simil'is tiu'n de Jesuo sur la kruc'o, kiam Ponzio dir'is: jen, hom'o.
Oni ver'e pov'is konsider'i Peppinon Goriano martir'o de la politik'o. Neni'u ital'o iam sufer'is tiom pro la politik'o, tiom li. Li ne aparten'is al tiu'j, kiu'j rest'is hejm'e kaj send'is ali'a'j'n por ricev'i bat'o'j'n. Li mem labor'is. Mult'a'j ali'a'j ital'o'j tiu'temp'e batal'is por si'a'j ideal'o'j, sed ili ne est'is kompar'ebl'a'j kun Peppino, kiu batal'is por ĉiu'j ideal'o'j, kiu don'is si'a'n sang'o'n por la demokrati'o kaj por la naci'ism'o, por la social'ism'o kaj por la religi'o. Ĉiu ajn ideal'o en'hav'as i'o'n bon'a'n kaj Peppino trov'is, ke tiu bon'o fakt'e est'as, ke li en'spez'as pro si'a serv'ad'o ĉiu'tag'e kvin lir'o'j'n kaj du'dek kvin lir'o'j'n premi'e ĉiu'foj'e, kiam li en'ir'as mal'san'ul'ej'o'n.
Pli'mal'jun'iĝ'int'e, Peppino mal'pli bon'e pov'is el'ten'i la bat'o'j'n. La dezir'o re'tir'i si'n el ’la politik'o’ komenc'is turment'i li'n. La politik'a'j batal'o'j ĉiam pli danĝer'iĝ'is. La manifest'ant'o'j ne plu uz'is ŝton'o'j'n kaj baston'o'j'n, sed tuj ek'paf'is. La ’politik'o’ iĝ'is mort'ig'a. Ĝi ĉes'is est'i art'o viv'sub'ten'i si'n per bat'ricev'ad'o. Ĝi iĝ'is grav'a afer'o, ne'kun'ig'ebl'a kun la karakter'o de Peppino Goriano . . .”
”Sed kial la popol'o paf'is?” ek'demand'is Sorcanera.
”Dum tri'dek kvin jar'o'j mi est'is en Romo, sed mi ne sci'as. Kial vi, ne'sci'a vir'in'o, kiu ĉiam rest'is en Fontamara, vol'as sci'i tio'n?” est'is la evit'a re'demand'o de la fals'a profet'o. Post tio li dir'is; ”Tio est'is la politik'o . . . Peppino ne plu aŭskult'is la ordon'o'j'n de la polic'o. Post mal'long'a temp'o oni vok'is li'n kaj far'is al li la kutim'a'n alternativ'o'n: vi far'u, kio'n ni ordon'os aŭ ĉi vesper'e vi for'las'u Romon kaj re'ir'u al Fontamara. Ne plu tem'is pri ricev'o de bat'o'j.
Est'is parol'o pri nov'a ’politik'o’: ĉiu'tag'e du'dek lir'o'j'n, sen'pag'a'n tram'abon'o'n, la dev'o'n baston'bat'i kaj la rajt'o'n ne ricev'i ili'n . . .”
”Ne dir'u sen'senc'aĵ'o'j'n,” inter'dir'is Michele Zompa.
”Kial la polic'o don'us po du'dek lir'o'j por tag'o al Peppino Goriano, krom tio tram'abon'o'n kaj la dev'o'n baston'bat'i, kvankam li ne risk'u est'i batat'a? . . . Ne babil'u . . .
Por en'spez'i du'dek lir'o'j'n mi dev'as ir'i tri tag'o'j'n al Fucino.”
La fals'a profet'o silent'is, hezit'ant'e, ĉu daŭr'ig'i aŭ ne.
Sed post iom da temp'o li daŭr'ig'is, ne atent'ant'e la inter'romp'o'n de Michele.
”Ver'e est'is parol'o pri ’politik'o’ nov'a kaj bel'eg'a, neniam vid'it'a. Tem'is pri t.n. faŝism'o. Kio'n signif'is la faŝism'o al Peppino Goriano? Mir'ig'a'n afer'o'n! Bon'a'n pag'ad'o'n, tri'obl'e pli bon'a'n ol tiu'n de kafono, la rajt'o'n bat'i, ne est'ant'e batat'a kaj la protekt'o'n de la aŭtoritat'ul'o'j.
Polic'ist'o konduk'is li'n en grand'a'n salon'o'n, mal'antaŭ la pres'ej'o de ’Giornale d’Italia’. Kiam li al'ven'is, ĉe'est'is jam mult'a'j person'o'j, oficir'o'j, student'o'j, soldat'o'j, ofic'ist'o'j, elegant'a'j sinjor'in'o'j, komerc'ist'o'j, du aŭ tri pastr'o'j, inter kiu'j monsignor Calogero. La mur'o'j est'is ornam'it'a'j per tri'kolor'a'j flag'o'j. Ĉiu'j laŭt'e diskut'is. Inter tiom da honor'ind'a'j hom'o'j, Peppino sent'is si'n tim'a. Sed en angul'o li trov'is grup'o'n da kon'at'a'j vizaĝ'o'j, mal'nov'a'j kamarad'o'j de Reg'in'a Coeli, preskaŭ ĉiu'j krim'ul'o'j. Oni ek'silent'is. Sur la scen'ej'o aper'is sinjor'o, kiu ek'parol'is. Antaŭ ĉio li el'kor'e salut'is Peppinon Goriano kaj ties kamarad'o'j'n ’la nov'a'n aristokrati'o'n de la labor'o’, la klas'konsci'a'j'n fabrik'labor'ist'o'j'n, pret'a'j'n verŝ'i si'a'n sang'o'n por la sav'o de la patri'o. Post'e li ek'rakont'is ne'kompren'ebl'a'j'n afer'o'j'n.
Kiam li ĉes'is parol'i, la salon'o mal'plen'iĝ'is kaj oni invit'is Peppinon kaj la kamarad'o'j'n rest'i por part'o'pren'i la venk'o'n de Port'a Pi'a.
Ili ricev'is manĝ'o'n kaj trink'o'n en proksim'a gast'ej'o kaj post tio oni ŝarĝ'is per ili aŭtomobil'o'n, kiu transport'is ili'n al Port'a Pi'a ĉe la monument'o de Breccia, kie ili atend'is proksim'um'e unu hor'o'n. De si'a lok'o ili pov'is vid'i grup'o'j'n da karaben'ist'o'j kaj reĝ'a'j gvardi'an'o'j, invad'ant'a'j la administr'ej'o'n de iu komun'ist'a gazet'o kaj el'konduk'ant'a'j iom post'e kiel mal'liber'ig'it'o'j ĉiu'j'n, kiu'j trov'iĝ'is en la administr'ej'o. Polic'ist'o al'ven'is por avert'i Peppinon Goriano kaj la ali'a'j'n, ke ili ne tim'u kaj ke ili sen'danĝer'e pov'os atak'i la administr'ej'o'n de la gazet'o. Tiel okaz'is. Ili invad'is la ofic'ej'o'j'n, transport'is la mebl'ar'o'n al la mez'o de la strat'o kaj ek'brul'ig'is ĝi'n kun la administr'a'j libr'o'j kaj kart'o'j; ili pec'ig'is la vitr'o'j'n, pord'o'j'n, skrib'maŝin'o'j'n, pentr'aĵ'o'j'n, forn'o'j'n kaj vaz'o'j'n kaj ĵet'is la ink'uj'o'j'n kontraŭ la tapet'o'n de la mur'o'j; la brul'rezist'a ŝrank'o est'is mal'ferm'it'a laŭ la regul'o'j de la art'o, sed ĝi est'is mal'plen'a . . .
Antaŭ la for'las'o de la detru'it'a'j ofic'ej'o'j, la invad'int'o'j est'is fotograf'at'a'j de grup'o da ĵurnal'ist'o'j. Peppino trov'iĝ'is en la mez'o de la grup'o, sving'ant'e tabl'a'n pied'o'n en la aer'o. La sekv'int'a'n tag'o'n la fotograf'aĵ'o aper'is en ’Piccolo’ sub la titol'o ’La Hero'o de Port'a Pi'a.’ De tiu tag'o la fam'o pri Peppino Goriano est'is dis'vast'ig'it'a kaj oni honor'is li'n. Li komenc'is vizit'i la redakt'ej'o'j'n de ĵurnal'o'j, kie oni pag'is al li trink'mon'o'n. Fin'e li ricev'is invit'o'n de markiz'in'o Parucchini, kiu prezent'is li'n al si'a'j amik'in'o'j, post'e konduk'is li'n en la kuir'ej'o'n kaj post tio en la dorm'o'ĉambr'o'n, kie li mult'e pli lac'iĝ'is ol dum la atak'o ĉe Port'a Pi'a.
Peppino sci'is el'profit'i si'a'n akir'it'a'n fam'o'n kaj trov'is okup'o'n kiel gard'ist'o ĉe la nokt'azil'o Borgo Pi'o. Unu el li'a'j kamarad'o'j est'is murd'it'a de labor'ist'o'j de la kvartal'o sankt'a Lorenzo kaj tio ig'is li'n mult'e pri'pens'i. Ricev'int'e plur'a'j'n kun'vok'il'o'j'n de la faŝist'o'j, li ĉiam respond'is, ke li mal'san'as . . . Kiel gard'ist'o li labor'en'spez'is mal'mult'o'n, sed ankaŭ mal'mult'o'n risk'is.”
”Kiam la faŝist'o'j akir'is la estr'ec'o'n, kial Peppino Goriano ne profit'is per bon'eg'a posten'o?” Sorcanera vol'is sci'i.
”Kiam la faŝist'o'j ek'reg'is, komenc'iĝ'is mal'gaj'a period'o por la mal'jun'a'j help'ant'o'j . . . Oni vok'is Peppinon antaŭ komision'o'n kaj demand'is al li; ĉu vi est'as faŝist'o?
. . . Kiom long'e? . . . Ĉu iam kondamn'it'a? Kaj oni konklud'is: en la faŝist'a parti'o ne est'as lok'o por hom'o'j plur'foj'e kondamn'it'a'j pro ŝtel'ad'o, tial Peppino Goriano, la Hero'o de Port'a Pi'a, dev'is for'las'i la faŝist'a'n parti'o'n. La sam'a'n sort'o'n sufer'is li'a'j kamarad'o'j, kiu'j'n la polic'o dung'is, kiam ili est'is liber'ig'it'a'j el Reg'in'a Coeli, escept'e de tiu'j, kiu'j est'is jun'a'j; tiu'j'n oni lok'is en la milic'o'n. En la sam'a temp'o oni mal'dung'is Peppinon kiel gard'ist'o'n ĉe la nokt'azil'o Borgo Pi'o kaj li'a'n posten'o'n ek'okup'is jun'ul'o nom'it'a: la fil'o de monsignor Calogero.
Sekv'e, por Peppino re'komenc'iĝ'is la viv'o kun mal'facil'aĵ'o'j, sen'okup'ec'o, kun la mal'nov'a mal'sat'o, kiu neniam ĉes'as. De monat'o al monat'o ĝi far'iĝ'is pli mal'facil'a. Neni'u supoz'is, ke la nov'a reĝim'o pov'os ekzist'i dek jar'o'j'n, sed ĝi el'ten'is.
Romo far'iĝ'is ne'loĝ'ebl'a. Ĉiu tag'o al'port'as nov'a'n leĝ'o'n. Cert'e, ĉiu nov'a reg'ist'ar'o kre'is nov'a'j'n leĝ'o'j'n, sed la nun'a tio'n far'as ĉiu'tag'e.
Dum jar'cent'o'j la pap'o'j reg'is per kvin leĝ'o'j, la kvin leĝ'o'j de la eklezi'o. Post la ekspedici'o de la mil'o, Garibaldi en'konduk'is nur tri leĝ'o'j'n, la leĝ'o'n de la tranĉ'il'o, la leĝ'o'n de la sang'o'venĝ'o kaj la leĝ'o'n de la passatella*. La nun'a reg'ist'ar'o kre'as leĝ'o'n por ĉiu afer'o. Ekzist'as leĝ'o, kiu al ni mal'permes'as parol'i pri cert'a'j tem'o'j, urin'i kontraŭ mur'o'j'n, promen'i mal'dekstr'e, kant'i dum'nokt'e, en'salt'i tram'o'n tra la antaŭ'a pord'o; ekzist'as leĝ'o por tiu'j, kiu'j ne dezir'as edz'iĝ'i, ali'a'j por ĉiu'j meti'o'j, por labor'hav'ig'a'j ofic'ej'o'j, por la opini'diferenc'o'j inter labor'don'ant'o'j kaj labor'pren'ant'o'j . . .
Ju pli oni mult'ig'as la leĝ'o'j'n, des pli grand'iĝ'as la mizer'o. Ju pli da mizer'o, des pli da leĝ'o'j. Romo far'iĝ'is ver'e ne'loĝ'ebl'a. La aer'o mal'bon'odor'as. La aer'o de Romo odor'aĉ'as. Oni far'is mult'a'j'n klopod'o'j'n for'ig'i tiu'n odor'aĉ'o'n, sed van'e. Iu dir'is: la mal'bon'odor'o ebl'e ven'as de mus'o'j.
La komun'um'o deklar'is milit'o'n kontraŭ mus'o'j, distribu'is venen'o'n por detru'i ili'n kaj mil'o'j kaj mil'o'j da ili mort'is. Sed la fetor'o rest'is. Ali'a dir'is: la mal'bon'odor'o ven'as de muŝ'o'j. La komun'um'o do ek'milit'is kontraŭ muŝ'o'j. Ĝi distribu'is al ĉiu'j roman'o'j fluid'aĵ'o'j'n kaj pulvor'o'j'n por detru'i ili'n kaj mi ne plu memor'as, kiom da mi lion'o'j da ili mort'is . . . Sed la haladz'o rest'is. Dum iu'j hor'o'j de la tag'o ĝi est'is tiel fort'a, ke ĝi inklin'ig'as al vom'ad'o.”
* ital'a popol'a lud'o
”Kio est'as la kaŭz'o? Ĉu mal'pur'aĵ'o? . . .” demand'is Michele.
”Neni'u trov'is la font'o'n de la roma miasm'o,” respond'is la profet'o. ”Mal'plej fort'a ĝi est'as en la popol'a'j kvartal'o'j, en Trastevere, Testaccio, sankt'a Lorenzo. Jam pli rimark'ebl'a en Prat'i, la ofic'ist'a kvartal'o, sed ankoraŭ toler'ebl'a. Sed odor'aĉ'a, fetor'a ĝi est'as en la centr'o, la kvartal'o de la ministr'o'j kaj ĉe sankt'a Petro . . . De kie ĝi ven'as? Kiu sci'as? Oni dir'as, ke ĝi'n kaŭz'as la mal'nov'ec'o de Romo. Etern'a urb'o ne pov'as ne mal'bon'odor'i. Laŭ'dir'e ĝi'n kaŭz'as kaŝ'it'a'j mort'int'o'j en sub'ter'ej'o'j de publik'a'j konstru'aĵ'o'j kaj prefekt'ej'o'j. Oni dir'as ankaŭ, ke ĝi ven'as de ŝtof'o'j, vest'o'j, plum'o'j, kask'o'j, kiras'o'j, kiu'j'n la nun'a reg'ist'ar'o port'is el muze'o'j por far'i el ili uniform'o'j'n por ministr'o'j, ambasador'o'j kaj pord'ist'o'j. Krom'e oni dir'as, ke de'flu'ig'il'o'j est'as barit'a'j kaj ankoraŭ pli mult'e da diskut'ebl'a'j afer'o'j, sed unu fakt'o est'as cert'a kaj ĝi est'as, ke de tag'o al tag'o la haladz'o pli'fort'iĝ'as ..
Ĉiu'semajn'e la polic'o mal'kovr'as nov'a'j'n komplot'o'j'n.
Dum'nokt'e oni invad'as tut'a'j'n labor'ist'a'j'n kvartal'o'j'n per mil'o'j da arm'it'a'j hom'o'j; oni tra'serĉ'as la dom'o'j'n de la kel'o'j ĝis la mansard'o'j kaj arest'as cent'o'j'n da person'o'j . . . Neni'u sci'as la motiv'o'n. Ĉiu kompren'as, ke ankaŭ li'n pov'os traf'i tia sort'o. Mult'a'j tim'as.
La tim'o en Romo est'as kvazaŭ mal'san'o, kvazaŭ epidemi'o. Pas'as semajn'o'j kaj tag'o'j da ĝeneral'a panik'o. Sufiĉ'as fiks'e rigard'i iu'n sur'strat'e aŭ en gast'ej'o por vid'i li'n pal'iĝ'ant'a kaj rapid'e for'ir'ant'a . . . Pro kio? Pro tim'o.”
”Pro tim'o antaŭ kiu?” demand'is Berardo.
”Pro tim'o.”
”Sed pro tim'o antaŭ kiu?” insist'is Berardo.
”Pro tim'o. Neni'u sci'as pro kio. Simpl'e pro tim'o. Se tim'o reg'as popol'o'n, neni'u sci'as plu klar'ig'i. La tim'o ek'posed'as ĉiu'n hom'o'n de la kap'o ĝis la pied'o'j. Ne nur la mal'amik'o'j de la reg'ist'ar'o tim'as: pli mult'e tim'as eĉ la t.n.
faŝist'o'j. Ankaŭ ili sci'as kaj dir'as, ke tiel ne pov'os daŭr'i kaj ili tim'as. Kial ili mort'ig'as si'a'j'n kontraŭ'ul'o'j'n? Pro tim'o. Kial konstant'e pli'mult'iĝ'as la nombr'o da polic'ist'o'j kaj milit'ist'o'j? Pro tim'o. Kial oni mal'liber'ig'as mil'o'j'n kaj mil'o'j'n da sen'kulp'ul'o'j? Pro tim'o . . . Ju pli mult'iĝ'as ili'a'j krim'o'j, des pli ili tim'as. Kaj ju pli grand'iĝ'as ili'a tim'o, des pli mult'iĝ'as ili'a'j krim'o'j. La tim'o kresk'as kaj provok'as nov'a'j'n krim'o'j'n.”
”Ĉu la reg'ist'ar'o est'as potenc'a?” Michele vol'is sci'i.
”Ĝi'a tim'o est'as mult'e pli potenc'a,” respond'is la profet'o.
”Kaj kio'n far'as la Pap'o?” demand'is Marietta.
”La Pap'o tim'as . . . Li akcept'is du miliard'o'j'n de la reg'ist'ar'o. Li aĉet'is aŭtomobil'o'n, konstru'ig'is radi'o'send'staci'o'n kaj kvankam neniam vojaĝ'ant'e, li konstru'ig'is fer'voj'a'n staci'o'n kaj permes'as al si luks'o'j'n kaj ĉio ĉi tim'ig'as li'n. La preĝ'ej'o'j kaj monaĥ'ej'o'j en Romo ricev'is leter'o'n de la Pap'o, ke ili dis'don'ad'u pli mult'e da sup'o al mal'riĉ'ul'o'j. Ĝi est'as sup'o pro tim'o. Ĉe la fond'aĵ'o ”Fat'e'ben'e-fratelli” ĉiu'ĵaŭd'e oni al'don'is en la sup'o pec'o'n da pork'haŭt'o. Ĝi est'as pork'haŭt'o pro tim'o. Sed mult'a'j sup'o'j kaj pork'haŭt'o'j est'as bezon'at'a'j por forges'ig'i du miliard'o'j'n . . .”
”Kiel viv'as la provinc'an'o'j en Romo?” mi demand'is.
”La riĉ'ul'o'j el Abruzzo fart'as bon'e, la mal'riĉ'ul'o'j mal'bon'e kaj ĉiu'j tim'as. La polic'o komenc'is revizi'i mal'riĉ'ul'o'j'n. La revizi'o pro tim'o. Ĉiu'n semajn'o'n oni kapt'as cent'o'n kaj re'send'as ili'n al ili'a'j nask'iĝ'lok'o'j. Person'o'j'n, viv'int'a'j'n tri aŭ kvar'dek jar'o'j'n en Romo kaj kies vilaĝ'o'j est'is detru'it'a'j de la ter'trem'o en 1915 kaj kies parenc'o'j mort'is, la polic'o kapt'is kaj re'send'is ’pro motiv'o'j de publik'a ord'o’. Pro la sam'a'j motiv'o'j oni kapt'is Peppinon Goriano, don'is al li dev'ig'a'n vojaĝ'bilet'o'n, lok'is li'n en vagon'ar'o'n kaj send'is li'n al Fontamara, de kie li for'ir'is antaŭ tri'dek kvin jar'o'j . . . Kaj li re'ven'is!”
”Ĉu Peppino Goriano est'as vi?” tim'e demand'is al li Marietta.
”Ĉu la Hero'o de Port'a Pi'a est'as vi?” General Baldissera demand'is.
Est'is li.
Ne hav'ant'e propr'a'n hejm'o'n kaj proksim'a'j'n parenc'o'j'n, la Hero'o de Port'a Pi'a trov'is loĝ'ej'o'n en la lit'o de Marietta Sorcanera.
Evident'e, li fin'is per tio tiel, kiel li dev'us est'i komenc'int'a, se la fals'a fatamorgan'o* akir'i fortun'o'n en la urb'o ne est'us persekut'int'a li'n de li'a jun'aĝ'o. Marietta est'is vir'in'o, dezir'ant'a re'komenc'i, kiel lup'o, kiu perd'is la har'o'j'n, sed ne la mal'virt'o'j'n; la Hero'o, kontraŭ'e, est'is vir'o jam perd'it'a.
Li pas'ig'is long'a'j'n hor'o'j'n en la sun'bril'o, sen'mov'a kvazaŭ lacert'o.
”Kial ni nask'iĝ'is?” li demand'is al ĉiu, kiu ven'is proksim'e'n al li.
Kio'n respond'i? Kiu pov'as sci'i, kial la hom'o nask'iĝ'is?
Eĉ General Baldissera tio'n ne sci'is. Plej mult'e frap'is li'n la rakont'o pri la viv'o en la urb'o. La mal'nov'a mond'o, kiu'n li kon'is, mort'is jam antaŭ tri'dek jar'o'j. Ĝi'n anstataŭ'as strang'a kaj mal'konsekvenc'a mond'o, en kiu okaz'as frenez'a'j afer'o'j.
* atmosfer'a tromp'bild'o pro romp'o de lum'radi'o'j
La kafonoj sulk'ig'is la grund'o'n per lign'a'j plug'il'o'j, kontraŭ'e la urb'an'o'j fend'is la aer'o'n per flug'ant'a'j maŝin'o'j.
La kafonoj ŝpar'ad'is kupr'a'j'n sold'o'j'n, el kiu'j du'dek valor'as unu lir'o'n, kontraŭ'e la urb'an'o'j parol'is nur pri mil'lir'a'j bilet'o'j.
La kafonoj ne sukces'is kviet'ig'i la mal'sat'o'n, fos'ant'e de fru'a maten'o ĝis mal'fru'a vesper'o, kontraŭ'e la urb'an'o'j rapid'e akir'is fortun'o'n per strat'batal'ad'o.
Ebl'e neni'u ekster Fontamara pens'is ankoraŭ pri la krist'an'a general'o, kiu liber'vol'e for'ir'is Afrik'o'n kaj neni'u ripet'is la antikv'a'n kant'o'n: Ne fid'u la nigr'a'n gent'o'n . . .
La nov'a'j sinjor'o'j en la urb'o kaj ili'a'j ĵurnal'o'j laŭd'is la rid'ig'a'j'n ĉef'figur'o'j'n de pun'ekspedici'o'j kontraŭ publik'a'j gast'ej'o'j, ĵurnal'a'j administr'ej'o'j kaj privat'a'j dom'o'j.
”Kio'n oni kant'as nun'temp'e en la urb'o?” iu'n tag'o'n la ŝu'ist'o demand'is al la Hero'o de Port'a Pi'a kaj laŭ li'a voĉ'o oni pov'is kompren'i la grav'ec'o'n, kiu'n li atribu'is al la respond'o.
La Hero'o, star'ant'e mez'e de la plac'et'o, ek'kant'is la last'a'n nov'kant'o'n de la urb'o: De'ŝir'u mi'n Pren'u mi'a'n kor'o'n Kaj de'ŝir'u mi'n!..
Ĉe la roma staci'o la Hero'o est'is ricev'int'a propagand'a'n broŝur'o'n, por la kafonoj pres'it'a'n de la nov'a reg'ist'ar'o. Ni supoz'is, ke en ĝi trov'iĝ'as klar'ig'o'j koncern'e la si'n'ten'o'n de la reg'ist'ar'o kontraŭ ni kaj iu'n vesper'o'n ni kolekt'iĝ'is ĉirkaŭ la Hero'o, por ke li voĉ'leg'u al ni.
La unu'a part'o est'is dediĉ'it'a al falĉ'ist'o'j kaj en'hav'is poem'o'n. Mi kopi'is ĝi'n kaj ĉiam port'is ĝi'n ĉe mi, esperant'e trov'i iu'n, kiu pov'as klar'ig'i al mi la signif'o'n.
La poem'o tekst'as: Ĉe la mont'et'o'j, sub sun'o afabl'a, Plu labor'as la falĉ'ist'o.
En kor'o esper'o rid'ant'a, Li ĝoj'as pri rikolt'o'j abund'a'j.
Sur la eben'aĵ'o, kiu'n ĉirkaŭ'as Alt'a'j Alp'o'j, est'as freŝ'a odor'o.
Ĝi serĉ'as la ombr'o'n de l’dom'et'o'j, Trov'iĝ'ant'a'j sur alt'a'j pint'o'j.
Kaban'o'j star'as en mal'alt'a'j val'o'j Kiel ŝaf'o'j dum tag'mez'o En la ombr'o mal'varm'et'a.
En la trankvil'ec'o De la ombr'o'plen'a'j arb'ar'o'j Mal'laŭt'e murmur'as kaskad'o.
Ali'a'j part'o'j de la libr'et'o est'is pli klar'a'j kaj pri'skrib'is la ben'it'a'n viv'o'n en la kamp'ar'o. Inter la don'it'a'j argument'o'j mi re'memor'as jen'a'j'n: ”Kiam la urb'an'o'j vol'as ripoz'i kaj ĝu'i freŝ'a'n aer'o'n, kie'n ili ir'as?
Al kamp'ar'o!
De kie ven'as freŝ'a buter'o, pur'a ole'o, blank'a farun'o, unu'a'rang'a'j frukt'o'j?
De kamp'ar'o!
Loĝ'ant'o'j de urb'o'j est'as mal'dik'a'j, nerv'a'j, pal'eg'a'j, melankoli'a'j.
Loĝ'ant'o'j de kamp'ar'o est'as fortik'korp'a'j, gaj'humor'a'j, san'aspekt'a'j, optimism'a'j.”
Laŭ sekv'ant'a manier'o oni klar'ig'is en la libr'et'o ĉio'n, kio'n far'is la nov'a reg'ist'ar'o por la kafonoj: ”Dank’al la nov'a reg'ist'ar'o la kafonoj labor'as ĉiu'tag'e ne pli ol ok hor'o'j'n.
La kafonoj est'as asekur'it'a'j kontraŭ akcident'o'j, mal'san'o'j kaj sen'labor'ec'o.
La impost'o'j, kiu'j'n pag'as la kafonoj, est'as mal'alt'ig'it'a'j.
Bank'o'j kredit'e dispon'ig'as mon'o'n al la kafonoj.”
Kiam la Hero'o tio'n leg'is, ni rigard'is unu la ali'a'n, kvazaŭ por dir'i: li tromp'as ni'n.
La Hero'o trans'don'is la broŝur'o'n al Michele Zompa, kiu leg'is la sam'o'n kaj post li Ponzio Pilato.
Ĉi tiu don'is ĝi'n al mi kaj mi leg'is: ”Dank’al la nov'a reg'ist'ar'o la kafonoj labor'as ĉiu'tag'e ne pli ol ok hor'o'j'n.
La kafonoj est'as asekur'it'a'j kontraŭ akcident'o'j, mal'san'o'j kaj sen'labor'ec'o.
La impost'o'j, kiu'j'n pag'as la kafonoj, est'as mal'alt'ig'it'a'j.
Bank'o'j kredit'e dispon'ig'as mon'o'n al la kafonoj.”
La konklud'o de la broŝur'o est'is: ”Fin'e la potenc'o est'as en la man'o'j de kafonoj. Fin'e, la agrikultur'a land'o Italio hav'as agrikultur'ist'a'n gvid'o'n. La interes'o'j de la kamp'ar'an'o'j super'as ĉio'n ali'a'n. La kamp'ar'an'o'j reprezent'as la patri'o'n.”
Michele Zompa esprim'is la dub'o'n, kiu'n ni ĉiu'j sent'is; ”Ĉi tiu libr'et'o est'as verk'it'a karikatur'e de reg'ist'ar'a mal'amik'o . . . aŭ ĝi ven'as el frenez'ul'ej'o . . .”
”Pov'as est'i,” la Hero'o dir'is, ”sed ĝi'n don'is al mi la karaben'ist'o'j . . .”
”Kial la karaben'ist'o'j distribu'as tia'j'n broŝur'o'j'n?” Berardo Viol'a dir'is sci'vol'e. ”Kial la reg'ist'ar'o de princ'o Torlonia kaj de la bank'o permes'as distribu'ad'o'n de tia'j pres'aĵ'o'j? . . . Kial ĝi ŝajn'ig'as si'n reg'ist'ar'o de kafonoj? . . .
Kial ĝi vol'as el'rab'i, mort'ig'i kafonojn en la nom'o de kafonoj? . . .”
Ver'e, unu'a'foj'e ni rimark'is, ke la reg'ist'ar'o prezent'as si'n kiel reg'ist'ar'o por kafonoj. Sed ĝust'e ĝi trans'don'is ni'n al mal'sat'o.
”La reg'ist'ar'o ĉiam est'is kontraŭ la mal'riĉ'ul'o'j,” klar'ig'is la Hero'o de Port'a Pi'a, ”sed la nun'a reg'ist'ar'o est'as special'a . . . Ĝi est'as kontraŭ la mal'riĉ'ul'o'j, sed en special'a manier'o. Ĝi'a tut'a potenc'o est'as kontraŭ la mal'riĉ'ul'o'j, inter kiu'j est'is mult'a'j, kiu'j verŝ'is si'a'n sang'o'n por fond'i ĝi'n. Mi ne parol'as pri mi mem kaj mi'a'j sam'sort'an'o'j, kvankam neni'u pov'us dir'i, ke ni est'as riĉ'a'j. Sed mi parol'as pri la ofic'ist'o'j, tram'ist'o'j, fer'voj'ist'o'j, man'labor'ist'o'j, kiu'j est'is inter la unu'a'j faŝist'o'j . . . Mi parol'as pri tiu'j, kiu'j nun'temp'e est'as en la milic'o, kiu'j grand'part'e ne est'as milion'ul'o'j, sed mal'riĉ'a'j kafonoj. Sen ili la nun'a reg'ist'ar'o ne reg'us long'e. Ĝi bezon'as ili'n. La reg'ist'ar'o de princ'o Torlonia kaj la bank'o bezon'as ili'n. Ju pli la reg'ist'ar'o plen'um'as la interes'o'j'n de princ'o Torlonia kaj la bank'o, des pli ĝi ili'n bezon'as kaj des pli ĝi bezon'as kred'ig'i, ke ĝi est'as reg'ist'ar'o por kafonoj kaj ĉiu'j man'labor'ist'o'j . . .”
Tio, kio'n dir'is la Hero'o de Port'a Pi'a, ne est'is tre klar'a.
Sed dum kelk'a temp'o neni'o est'is kompren'ebl'a.
Milic'an'o'j ven'is al Fontamara kaj seks'per'fort'is plur'a'j'n vir'in'o'j'n, tio est'is klar'a. Sed tio okaz'is en nom'o de la leĝ'o kaj dum ĉe'est'o de polic'estr'o kaj tio est'is ne'klar'a.
En Fucino la lu'pag'o de la mal'grand'a'j lu'ant'o'j est'is alt'ig'it'a kaj tiu de la grand'a'j farm'ist'o'j mal'alt'ig'it'a, tio est'is klar'a. Sed la propon'o est'is far'it'a de reprezent'ant'o de la et'farm'ist'o'j kaj tio est'is ne'klar'a.
La t.n. faŝist'o'j plur'foj'e baston'bat'is, vund'is aŭ eĉ mort'ig'is person'o'j'n, kontraŭ kiu'j la juĝ'ist'o pov'is neni'o'n dir'i krom tio, ke ili kaŭz'as ĝen'o'n al la Impresari'o kaj tio est'is klar'a. Sed la reg'ist'ar'o ĉiam premi'is la far'int'o'j'n kaj mort'ig'int'o'j'n kaj tio est'is ne'klar'a.
Oni pov'is dir'i, ke ĉiu'j mal'feliĉ'o'j, kiu'j'n ni spert'is, ekzamen'it'a'j unu post ali'a, ne est'is nov'a'j kaj en la histori'o oni pov'as trov'i mult'a'j'n ekzempl'o'j'n de ili. Sed la manier'o, en kiu ili ven'is, est'is nov'a kaj absurd'a.
Ni pov'is klar'ig'i plu neni'o'n.
La mal'mult'a gren'o, kiu de la ven'ont'a rikolt'o dev'us rest'i en Fontamara, est'is aĉet'at'a de la Impresari'o jam fin'e de maj'o, kiam ĝi est'is ankoraŭ verd'a, kontraŭ po 120 lir'o'j por kvintal'o. Ni tre mir'is, ke la Impresari'o, kutim'e tiel si'n'gard'a, kuraĝ'as aĉet'i gren'o'n en maj'o, kiam neni'u jam pov'as sci'i la merkat'a'n prez'o'n, sed ni bezon'is mon'o'n kaj vend'is la verd'a'n gren'o'n kaj tiel far'is ankaŭ la kafonoj de la najbar'a'j vilaĝ'o'j. Dum la rikolt'o solv'iĝ'is la mister'o: la reg'ist'ar'o proklam'is leĝ'o'n special'e favor'a'n al naci'a gren'o kaj la prez'o alt'iĝ'is de 120 ĝis 170 lir'o'j por kvintal'o. Evident'e la Impresari'o sci'is pri tiu leĝ'o jam en maj'o. Li gajn'is tuj 50 lir'o'j'n je ĉiu kvintal'o de ni'a gren'o, antaŭ ol ĝi est'is falĉ'it'a.
Tiel la tut'a profit'o de ni'a labor'ad'o mal'aper'is al la Impresari'o. La tut'a profit'o de ni'a'j plug'ad'o, sem'ad'o, erp'ad'o, sark'ad'o, la tut'a profit'o de tut'jar'a labor'ad'o ir'is en la poŝ'o'n de la Impresari'o. La kafonoj plug'is, sark'is, sem'is, fos'is, rikolt'is, draŝ'is kaj kiam ĉio fin'iĝ'is, inter'ven'is la Impresari'o kaj profit'is, inter'ven'is la bank'o kaj profit'is.
Ĉu protest'i kontraŭ tio? Est'is ne'ebl'e far'i tio'n. Ĉio okaz'is laŭ'leĝ'e, tut'e laŭ'leĝ'e. Nur ni'a protest'o est'us ne'leĝ'a.
Dum kelk'a temp'o ĉiu'j ŝtel'o'j kontraŭ la kafonoj est'is laŭ'leĝ'a'j. Kiam ne sufiĉ'is la mal'nov'a'j leĝ'o'j, oni kre'is nov'a'j'n.
Berardo Viol'a, Raffaele Scarpone kaj mi hav'is mon'postul'o'n al do'n Circostanza pro plant'ad'o de vit'o'j en li'a mal'nov'a kultur'ej'o mal'antaŭ la tomb'ej'o, kiu la pas'int'a'n jar'o'n du'on'e detru'iĝ'is pro inund'o. Iu'n dimanĉ'o'n ni ir'is al la hejm'o de la Amik'o de la Popol'o por en'spez'i ni'a'n per'labor'aĵ'o'n.
Do'n Circostanza prem'is ni'a'n man'o'n kaj ĉiu'j'n tri ĉirkaŭ'brak'is, kvankam li ne est'is ebri'a.
”Kiom da labor'tag'o'j mi ŝuld'as?” li demand'is al ni.
Al Berardo Viol'a li ŝuld'is dek kvin tag'o'j'n, al Raffaele Scarpone kaj mi po dek du; por kler'a hom'o, kiel do'n Circostanza, la kalkul'o ne est'is mal'facil'a.
La Amik'o de la Popol'o far'is serioz'a'n mien'o'n. Kelk'a'j'n minut'o'j'n li silent'is. Du aŭ tri'foj'e li tra'pas'is la stud'ej'o'n.
Li rigard'is tra la fenestr'o, aŭskult'is ĉe la pord'a serur'o por ek'sci'i, ĉi iu kaŝ'aŭskult'as. Post tio li proksim'iĝ'is al ni kaj sub'prem'ant'e si'a'n emoci'o'n, flustr'e dir'is: ”Est'as terur'e! . . . Vi ne pov'os prezent'i al vi, kiel la reg'ist'ar'o persekut'as ni'n. Ĉiu'tag'e ĝi el'trov'as nov'a'n leĝ'o'n kontraŭ ni. Ni ne plu est'as liber'a'j, eĉ ne pri ni'a mon'o.”
Tio tre impres'is ni'n. Ĉu la reg'ist'ar'o komenc'is persekut'i ankaŭ la alt'rang'ul'o'j'n?
”Vi'a moŝt'o dir'u nur unu vort'o'n,” dir'is Berardo, ”kaj ĉiu'j kafonoj ek'ribel'os!”
”Tio'n mi ne alud'is,” re'dir'is do'n Circostanza tim'ig'it'e, ”sed i'o'n pli terur'a'n . . . Jen tie est'as tri kovert'o'j, kiu'j'n mi prepar'is por vi . . . Unu por ĉiu el vi, kun la salajr'o.”
Sur la tabl'o ver'e kuŝ'is tri kovert'o'j.
”Mi prepar'is ili'n tiel, kiel ni inter'konsent'is,” li plu dir'is. ”Ne mank'as eĉ unu centim'o*. Ĉu vi kred'as?”
”Ni kred'as,” ni respond'is tri'op'e.
Li de'nov'e man'prem'is kaj ĉirkaŭ'brak'is ni'n. (Kial ni ne kred'u li'n? Se ni ne kred'us li'n, kiu'n do ni dev'us kred'i?) ”Bon'e,” dir'is la Amik'o de la Popol'o, ”ĉi tiu'n maten'o'n mi ricev'is la nov'a'n labor'kontrakt'o'n de la agrikultur'a'j labor'ist'o'j en ni'a provinc'o . . . Ĝi est'as al mi terur'a bat'o, ne'atend'it'a . . . Leg'u!”
Mi pren'is ĵurnal'o'n, kiu'n do'n Circostanza met'is antaŭ mi'n kaj leg'is kelk'a'j'n per ruĝ'a krajon'o sign'it'a'j'n lini'o'j'n:
* cent'on'o de lir'o
”La nun'a salajr'o de agrikultur'a'j labor'ist'o'j est'as mal'alt'ig'it'a per kvar'dek procent'o'j por labor'ist'o'j de la unu'a kategori'o (vir'o'j de 19 ĝis 60 jar'o'j).
La redukt'it'a salajr'o est'as pli'e mal'alt'ig'it'a per du'dek procent'o'j por jun'ul'o'j 17 kaj 18-jar'a'j (du'a kategori'o) kaj per kvar'dek kvin procent'o'j por vir'in'o'j kaj infan'o'j (tri'a kategori'o).”
”Ĉu ne terur'e? Dir'u, ĉu tio ne est'as terur'a?” inter'romp'is la Amik'o de la Popol'o.
Mi plu leg'is: ”Agrikultur'a'j kaj ter'a'j pli'bon'ig'o'j, nov'a plant'ad'o de vit'o'j, oliv'arb'o'j, frukt'arb'o'j, fond'o de sterk'ej'o'j, ripar'ad'o'j, pur'ig'ad'o'j, fos'labor'o'j, kultur'ad'o, konstru'o de voj'o'j, k.t.p.
hav'ant'a'j special'a'n karakter'o'n, rubrik'iĝ'as sub labor'hav'ig'o kaj est'as pag'at'a'j pli mal'alt'e ol supr'e nom'it'a'j. Ĉi tiu mal'alt'ig'o ne pov'as super'i du'dek kvin procent'o'j'n.”
”Ĉu ne est'as ne'kred'ebl'e?” dir'is la Amik'o de la Popol'o. ”Kial la leĝ'o okup'as si'n pri mastr'o'j kaj kafonoj? . . .
Kie fin'iĝ'os ni'a liber'ec'o? . . .”
”Tie kuŝ'as la tri kovert'o'j,” dir'is Berardo, ”ni pren'os ili'n kaj ĉio est'os en bon'ord'o.”
Berardo vol'is pren'i si'a'n, sed do'n Circostanza antaŭ'is li'n.
”Kio'n?” li ek'kri'is, ŝanĝ'ant'e voĉ'o'n kaj mien'o'n. ”Ĉu en mi'a hejm'o tia mis'ag'o? . . . Ĉu ĉe mi? . . .”
”Ne est'as mis'ag'o,” mi dir'is. ”Ni labor'is kontraŭ inter'konsent'it'a salajr'o dum inter'konsent'it'a nombr'o da tag'o'j.
Ne est'os mal'facil'e kalkul'i, kiom vi ŝuld'as . . .”
”Kaj la leĝ'o?” kri'e demand'is la Amik'o de la Popol'o, ”kie fin'iĝ'os la leĝ'o? . . . Ĉu vi ne sci'as, kio okaz'os al tiu, kiu mal'obe'as tiu'j'n leĝ'o'j'n? Vi ne sci'as tio'n, vi est'as ne'sci'a'j, sed mi sci'as . . . Mi ne dezir'as ir'i en mal'liber'ej'o'n pro vi. Mi bedaŭr'as, tre bedaŭr'as, sed ne pov'os, absolut'e ne pov'os ir'i en mal'liber'ej'o'n pro vi . . . Leĝ'o est'as leĝ'o. Ni dev'as respekt'i ĝi'n.”
”La leĝ'o de Moseo tekst'as: Vi ne ŝtel'u,” dir'is mi.
”Nun'temp'e ordon'as ne Moseo, sed Musolino,” re'dir'is do'n Circostanza . . . ”Krom'e, ne mi dev'as ig'i respekt'i la leĝ'o'n . . . Se vi ne konvink'iĝ'os propr'a'vol'e, rest'os al mi neni'o ali'a ol vok'i la karaben'ist'o'j'n.”
Do'n Circostanza ekscit'iĝ'is. Li tra'ir'is la stud'ej'o'n laŭ'long'e kaj laŭ'larĝ'e kaj li'a'j okul'o'j furioz'e turn'iĝ'is.
”I'o'n tia'n mi neniam atend'is de vi,” li dir'is, ”post la mult'a bon'o, kiu'n mi far'is al vi. . . Mi'a'n tut'a'n viv'o'n mi dediĉ'is al la popol'o . . . Kio'n vi dezir'as? . . . Ĉu vi intenc'as ruin'ig'i mi'n? . . . Kial? Dir'u mal'kaŝ'e: kial vi intenc'as ruin'ig'i mi'n? . . .”
Post'e li kviet'iĝ'is. Li ir'is al la pupitr'o, pren'is la kovert'o'n de Berardo kaj el'tir'is 85 lir'o'j'n. Pren'int'e paper'et'o'n kaj krajon'o'n li ek'kalkul'is: ”Laŭ la leĝ'o,” li dir'is, ”ni dev'as subtrah'i en'tut'e 40 procent'o'j'n . . . Tio est'as 34 lir'o'j . . . Rest'as 51 lir'o'j . . . De tiu sum'o ni dev'as laŭ'leĝ'e de'pren'i 25 procent'o'j'n pro la labor'hav'ig'o . . . Tio est'as 13 lir'o'j . . . Rest'as al Berardo 38 lir'o'j . . . Kar'a, kar'eg'a Berardo, mi tre bedaŭr'as, sed kulp'as la faŝist'o'j.”
Post tio do'n Circostanza pren'is mi'a'n kovert'o'n kaj el'tir'is 78 lir'o'j'n. Li kalkul'is sam'manier'e: ”Laŭ la leĝ'o, ni komenc'as per subtrah'o de 40 procent'o'j . . . Tio est'as 32 lir'o'j . . . Rest'as 46 lir'o'j . . . Post'e ni mal'pli'ig'as ili'n per 25 procent'o'j pro la labor'hav'ig'o . . . Tio est'as 12 lir'o'j . . . Rest'as 34 lir'o'j.”
La sam'a'n kalkul'o'n li far'is pri la mon'o de Scarpone.
En moment'o de nobl'anim'ec'o li vok'is la serv'ist'in'o'n kaj propon'is glas'o'n da vin'o al ni.
Ni ne pov'is ne akcept'i kaj trink'is.
Tiu'n sam'a'n maten'o'n donna Zizzola invit'is Baldovinon Sciarappa kaj li'a'n edz'in'o'n al la ĉef'urb'o. Baldovino est'is lu'int'a ter'pec'et'o'n de do'n Carlo Manĝ'as kaj pag'is antaŭ kelk'a'j tag'o'j la lu'prez'o'n. Sed donna Zizzola ne kontent'is pri la pag'o, ĉar la antaŭ'a'n jar'o'n la edz'in'o de Baldovino donac'is ĉe la pag'o du'dek kvar ov'o'j'n kaj laŭ la leĝ'o de kutim'o ŝi postul'is, ke ĉiu'jar'e ĉe la mon'pag'o Baldovino donac'u du'dek kvar ov'o'j'n.
El'ir'int'e la hejm'o'n de la Amik'o de la Popol'o, ni renkont'is Baldovinon Sciarappa, kiu mez'e sur la strat'o, ĝis'sang'e bat'is si'a'n edz'in'o'n. Ili est'is ĉe donna Zizzola kaj dev'is konfes'i, ke laŭ la leĝ'o de kutim'o, ili hav'as la dev'o'n ĉiu'jar'e donac'i ĉe la lu'pag'o du'dek kvar ov'o'j'n . . .
La ide'o pri la regal'o ven'is pas'int'a'n jar'o'n de Baldovino, sed ĝi'n plen'um'is li'a edz'in'o, kiu ne dir'is, ke ĝi est'as unik'a, ekster'ordinar'a . . . Do, fakt'e la edz'in'o kulp'as.
Pro tio en la nun'a jar'o kaj en la sekv'ont'a'j, ĝis kiam est'os mort'int'a Baldovino kaj post li'a mort'o, ĝis kiam est'os mort'int'a li'a fil'o, donna Zizzola pro la leĝ'o de kutim'o dev'os ricev'i ĉiu'jar'e krom la lu'pag'o du'dek kvar ov'o'j'n.
Unu afer'o est'is klar'a: ĉiu'tag'e aper'is nov'a'j leĝ'o'j favor'e al la posed'ant'o'j, sed el la mal'nov'a'j mal'aper'is ĝust'e tiu'j, kiu'j est'is favor'a'j al la kafonoj. La ceter'a'j rest'is.
Tiel oni nul'ig'is la leĝ'o'n de kutim'o, (don'i la inter'konsent'it'a'n salajr'o'n al kafono), ĉar ĝi favor'is ni'n. Sed la mal'bon'a (ke ni dev'ig'e donac'u), rest'is.
Laŭ antikv'a kutim'o donna Zizzola kaj ali'a'j mal'nov'a'j posed'ant'o'j hav'is lign'a'n ring'o'n por mezur'i la grand'o'n de la ov'o'j, donac'it'a'j de la sub'lu'ant'o'j, kaj ili sistem'e rifuz'is tiu'j'n, kiu'j pro si'a'j dimensi'o'j tra'ir'as la ring'o'n. Ni dev'as dir'i, ke la ring'o kre'iĝ'is en temp'o, kiam la kok'in'o'j de'met'is grand'a'j'n ov'o'j'n kaj nun okaz'is oft'e, ke donna Zizzola rifuz'is mal'grand'a'j'n ov'o'j'n kaj postul'is grand'a'j'n.
Sed kiom kulp'is la kafonoj pri tio, ke la kok'in'o'j de'met'as ov'o'j'n ne pli grand'a'j'n? . . .
En tiu temp'o Teofil'o la sakristi'an'o kolekt'is mon'o'n por pet'i al do'n Abbacchio celebr'i mes'o'n por la loĝ'ant'ar'o de Fontamara. La rezult'o de la kolekt'ad'o est'is dek'o da lir'o'j. Do'n Abbacchio respond'is, ke la prez'o de mes'o'j pli'alt'iĝ'is kaj ke li pov'os ven'i, se ni send'os ankoraŭ dek lir'o'j'n. Kun grand'eg'a pen'o, sold'o'n post sold'o, la petit'a sum'o est'is ŝpar'it'a kaj iu'n dimanĉ'a'n maten'o'n do'n Abbacchio ven'is por celebr'i la mes'o'n.
La preĝ'ej'o est'is ne'bon'e konserv'it'a, plen'a de polv'o kaj arane'aĵ'o'j, kun mur'o'j mult'lok'e sen'kalk'a'j.
Bel'a est'is nur la pentr'aĵ'o de la eŭkaristi'o sur la altar'o. Jesuo manten'is pec'o'n da tritik'a pan'o kaj dir'is: ”Ĉi tio est'as mi'a korp'o.”
Tio est'as, la blank'a pan'o est'as mi'a korp'o. La blank'a pan'o est'as fil'o de Di'o. Ĝi est'as ver'o kaj viv'o. Jesuo ne alud'is la pan'o'n el maiz'o, kiu'n manĝ'as la kafonoj, nek la sen'sal'a'n, sek'a'n pan'surogat'o'n, la hosti'o'n de la pastr'o'j.
Jesuo hav'is en la man'o pec'o'n da pur'e tritik'a pan'o kaj dir'is: ”Ĉi tio (la tritik'a pan'o) est'as mi'a korp'o.”
Tio signif'as la korp'o'n de la di'a fil'o; tio signif'as ver'o'n kaj viv'o'n; tio signif'as: kiu hav'as blank'a'n pan'o'n, hav'as mi'n (Di'o'n). Kiu ne hav'as blank'a'n pan'o'n, kiu hav'as nur maiz'a'n, ne hav'as di'a'n ben'o'n, ne kon'as Di'o'n, ne kon'as la ver'o'n, ne posed'as la viv'o'n. Al tiu, kiu ne hav'as tritik'a'n pan'o'n, sed nur maiz'a'n, est'as, kvazaŭ la Sav'int'o ne viv'is, kvazaŭ Jesuo ankoraŭ est'as ven'ont'a.
Kiel ebl'is ne pens'i pri ni'a gren'o, kultur'it'a kun mult'a pen'o dum la tut'a jar'o kaj akapar'it'a de la bank'o fin'e de maj'o, kiam ĝi est'is ankoraŭ verd'a? Ni kultur'is ĝi'n kun ni'a ŝvit'o, sed neniam ĝi'n gust'um'is. Ĝi est'is eksped'it'a al la urb'o, kie manĝ'is ĝi'n eĉ hund'o'j kaj kat'o'j, sed ni ne pov'is ĝi'n akir'i. Ni manĝ'is nur maiz'a'n pan'o'n.
Tamen, Krist'o sur la altar'o alud'is ne maiz'a'n pan'o'n, sed tritik'a'n, kiam Li dir'is: .
”Ĉi tio est'as mi'a korp'o.”
Kaj la pet'o en la preĝ'o ”Patr'o Ni'a”: don'u hodiaŭ ni'a'n ĉiu'tag'a'n pan'o'n, — koncern'as ne maiz'a'n, sed tritik'a'n pan'o'n.
La pan'o, kiu'n Jesuo pli'ig'is kaj kun la fiŝ'o'j don'is por sat'ig'i la mal'sat'a'j'n kafonojn de si'a land'o, est'is pan'o ne el maiz'o, sed el tritik'o.
La pan'o en la kant'o de la sakrament'o: Ho, viv'u, pan'o ĉiel'a, ne est'as maiz'pan'o, sed pan'o el tritik'o (de gren'o, kresk'int'a sur la kamp'o kaj konsum'at'a en la urb'o).
Leg'int'e la evangeli'o'n, do'n Abbacchio turn'is si'n al ni kaj ek'predik'is pri sankt'a Berardo.
Sankt'a Berardo est'is kafono kaj ĉiam est'is la sankt'ul'o ni'a. La plej grand'a mirakl'o en li'a viv'o est'is grand'a gren'distribu'ad'o al la kafonoj de Pescina en jar'o de grand'a mal'sat'o. Tial, iu'senc'e, li est'is la sankt'ul'o de la pan'o, de la blank'a pan'o.
Sankt'a Berardo mort'is grand'aĝ'a post viv'o sufer'plen'a.
Oni rakont'as, ke kiam li aper'is antaŭ la di'a tron'o, Di'o, kiu li'n kon'is kaj dezir'is bon'o'n al li, ĉirkaŭ'brak'is li'n, dir'ant'e: ”Ĉio'n, kio'n vi dezir'as, mi dispon'ig'os al vi . . . Ne forges'u pet'i tio'n, kio plej plaĉ'as al vi . . .”
Sankt'a Berardo tre embaras'iĝ'is pro tiu propon'o.
”Ĉu mi pov'as i'o'n pet'i?” li demand'is tim'e.
”Ĉio'n,” respond'is Di'o kuraĝ'ig'e . . .”Ĉi tie en la ĉiel'o ordon'as mi . . . Ĉi tie mi pov'as far'i, kio'n mi dezir'as . . .
Ĉi tie ne est'as la pap'o . . . Kaj al vi mi dezir'as bon'o'n.
Kio'n ajn vi pet'os de mi, mi konsent'os don'i!”
Sed sankt'a Berardo ne kuraĝ'is esprim'i si'a'n pet'o'n. Li tim'is, ke li'a mal'moder'a dezir'o koler'ig'os Di'o'n. Nur post mult'a'j hezit'o'j kaj ricev'int'e la honor'a'n vort'o'n de Di'o, ke Li ne ek'koler'os, sankt'a Berardo dir'is si'a'n dezir'o'n: ”Sinjor'o, don'u grand'a'n pec'o'n da tritik'a pan'o!”
Di'o ne romp'is si'a'n honor'a'n vort'o'n kaj ne ek'koler'is, sed ĉirkaŭ'brak'is la sankt'a'n kafonon kaj plor'is kun li.
Post'e, kun tondr'ant'a voĉ'o, Li vok'is dek du anĝel'o'j'n kaj ordon'is al ili, ke ĉiu'tag'e, de maten'o ĝis vesper'o, ”per omnia saecula saeculorum”’, ili proviz'u sankt'a'n Berardon per la plej bon'a tritik'a pan'o trov'ebl'a en la paradiz'o. Tio okaz'is antaŭ proksim'um'e kvar'cent jar'o'j. De tiu temp'o neni'u ali'a kafono en'ir'is la paradiz'o'n. Ĉi tio est'as la ver'a histori'o pri sankt'a Berardo, kiel rakont'as ĝi'n ĉe ni la patr'o'j al la fil'o'j. Sed la pastr'o'j rakont'as ĝi'n diferenc'e.
Laŭ la modern'a'j pastr'o'j, oni ne manĝ'as en la paradiz'o: ne manĝ'ant'e, oni ĝu'as la ĉe'est'o'n de Di'o; en la paradiz'o oni etern'e fast'as . . . Se tio est'as ver'a, ni hav'as unu pli'a'n motiv'o'n por manĝ'i ĉi tie sur la ter'o. Ankaŭ do'n Abbacchio cert'e pens'is tiel, ĉar ni kon'is li'n kiel gastronom'o'n, kiu antaŭ'vid'as etern'a'n fast'ad'o'n kaj tial klopod'as gras'iĝ'i kiom li kapabl'as.
Do'n Abbacchio fin'is si'a'n predik'o'n, propon'ant'e novenon* por konserv'i la di'a'n protekt'o'n al la loĝ'ant'ar'o de Fontamara.
”Mes'o est'as tre bon'a, sed ne'sufiĉ'a,” li dir'is. ”Mes'o daŭr'as du'on'a'n hor'o'n kaj post tio fin'iĝ'as. Kiu el vi, hav'ant'e grav'a'n afer'o'n ĉe advokat'o, konsent'as parol'i pri ĝi nur unu foj'o'n? . . . La sam'a'n persist'o'n ni dev'as hav'i antaŭ Di'o. Di'o, kompren'ebl'e, est'as bon'vol'a, sed plaĉ'as al Li, ke ni preĝ'ad'as . . . Noveno al'port'us al Fontamara mult'a'n ben'o'n, se ne materi'a'n, cert'e spirit'a'n . . . Por plen'um'i novenon est'os neces'e, ke Fontamara dum naŭ tag'o'j gast'ig'u pastr'o'n je kost'o de la loĝ'ant'ar'o . . . La el'spez'o sum'iĝ'os je kvin'dek lir'o'j . . .”
* laŭ la katolik'a religi'o: dum 9 tag'o'j ripet'at'a preĝ'ad'o en preĝ'ej'o
”Pag'i, ĉiam pag'i!” inter'dir'is Berardo Viol'a kun laŭt'a voĉ'o kaj el'ir'is la preĝ'ej'o'n. Li'n sekv'is unu post ali'a la ali'a'j vir'o'j.
Do'n Abbacchio tuj komenc'is la antifon'o'n, rapid'eg'is fin'i la mes'o'n, de'met'is la mes'vest'o'n kaj la surplis'o'n kaj mal'aper'is el la sakristi'o, kiel hund'o kun la vost'o inter la krur'o'j.
Dum abund'a'j jar'o'j la pastr'o viv'as bon'e. Li celebr'as la mes'o'n, tridumon*, novenon, li bapt'as, konfirm'as, don'as last'a'n sankt'ole'ad'o'n, kun'ir'as al tomb'ej'o kaj, se la temp'o est'as favor'a, ĉio ĉi okaz'as laŭ'dezir'e. Sed kiam reg'as mal'sat'o, kio'n pov'as far'i pastr'o?
Se est'as mal'sat'o, la kafonoj hav'as nur unu sav'o'n: kverel'i inter si.
En Fontamara ne ekzist'is du famili'o'j, kiu'j viv'is en pac'o. La plej et'a okaz'o sufiĉ'is por kaŭz'i terur'a'n inter'kverel'o'n. Ili komenc'iĝ'is tag'e inter la vir'in'o'j kaj infan'o'j kaj daŭr'is vesper'e ĉe re'ven'o de la vir'o'j. Unu foj'o'n tem'is pri iom da prunt'e'don'it'a ferment'aĵ'o, kiu ne est'is re'don'it'a, ali'a'n foj'o'n pri brik'o, barel'o, pec'o da lad'o aŭ lign'o, pri kok'in'o aŭ iom da pajl'o.
En tia mizer'a temp'o, la motiv'o'j por mal'pac'iĝ'i si'n prezent'is ĉiu'tag'e dek'foj'e. Sed por ni la plej grav'a motiv'o rest'is ĉiam la akv'o de la river'et'o.
* laŭ la katolik'a religi'o: dum 3 tag'o'j ripet'at'a preĝ'ej'a ceremoni'o
La fos'ist'o'j rapid'e fos'is la nov'a'n flu'ej'o'n de la river'et'o kaj en la tag'o de la divid'o de la akv'o, ĉiu'j kafonoj, kiu'j'n interes'is la irigaci'o, ĉe'est'is.
Sur la lok'o, kie oni divid'os la akv'o'n, est'is konstru'it'a'j du kluz'o'j tiel, ke oni pov'os regul'ig'i la flu'o'n laŭ la mal'nov'a flu'ej'o kaj laŭ tiu al la Impresari'o. Tio signif'is la solv'o'n pri tiu'j du mister'a'j tri kvar'on'o'j.
De la ĉef'urb'o ven'is cent'o da karaben'ist'o'j, kiu'j lok'is si'n sur la voj'o. Patrol'o ven'is al ni kaj dev'ig'is ni'n re'ir'i de la river'et'o ĝis la vit'o'j. Ni ne kontraŭ'star'is, ĉar neniam antaŭ'e ni vid'is tiel grand'a'n nombr'o'n da karaben'ist'o'j.
Iom post'e al'ven'is du grup'o'j da faŝist'a'j soldat'o'j kaj fin'e la alt'rang'ul'o'j: la Impresari'o, la notari'o, do'n Circostanza, la Pens'em'ul'o, do'n Cuccavascio, do'n Ciccone, do'n Pomponio, do'n Tarandella, kanonik'o do'n Abbacchio, do'n Pelino en nigr'a ĉemiz'o, ali'a'j sinjor'o'j, ne'kon'at'a'j de ni, kaj mal'antaŭ ili Filippo il Bello kaj Innocenzo La Legge.
Do'n Circostanza ven'is rekt'e al ni, don'is al ĉiu la man'o'n kaj konsil'is hav'i fid'o'n pri li pro ni'a propr'a interes'o. Oni decid'is, ke ni nom'u komision'o'n de kler'ul'o'j, kiu help'os ĉe la divid'o de la akv'o. En tiu komision'o est'is ankaŭ Ponzio Pilato, Giacobbe Losurdo kaj mi. Al la ali'a'j kafonoj oni permes'is kolekt'iĝ'i mal'antaŭ kordon'o de karaben'ist'o'j.
Post tio la notari'o pas'is antaŭ ni'n kaj leg'is la inter'konsent'o'n inter la loĝ'ant'ar'o de Fontamara kaj la Impresari'o pri la akv'o'divid'o.
”La inter'konsent'o est'as tre klar'a . . . Laŭ la nov'a river'et'a flu'ej'o fos'it'a de la komun'um'o flu'os tri kvar'on'o'j, kaj tri kvar'on'o'j de la rest'ant'a akv'o daŭr'ig'os si'a'n mal'nov'a'n ir'o'n.”
”Ne est'as tiel!” subit'e protest'is Ponzio Pilato. ”La inter'konsent'o tekst'as: tri kvar'on'o'j kaj tri kvar'on'o'j . . .
Neni'o pli. Do, la du'on'o kaj la du'on'o . . . Tio signif'as tri kvar'on'o'j'n por ni kaj tri kvar'on'o'j'n por la Impresari'o . . .
Por ambaŭ sam'a kvant'o . . .”
”Sed ne, sed ne,” ek'kri'is Giacobbe Losurdo. ”La inter'konsent'o ne est'as tia. Ĝi dir'as, ke ni ricev'os tri kvar'on'o'j'n de la akv'o, kaj la rest'o, (se est'os rest'o, ĉar est'as ja nur mal'mult'a akv'o) la rest'o est'as por la Impresari'o.”
”Tri kvar'on'o'j kaj tri kvar'on'o'j est'as diabl'aĵ'o,” mi dir'is.
”Neniam ni aŭd'is pri simil'a strang'aĵ'o . . . La ver'o est'as, ke la akv'o aparten'as al Fontamara kaj dev'os aparten'i al ĝi.”
Per ni'a'j gest'ad'o kaj kri'ad'o la kafonoj sur la voj'o, ĉirkaŭ'it'a'j de la karaben'ist'a kordon'o, kompren'is, ke la divid'o de la akv'o est'os mal'favor'a al ni kaj ili ek'tumult'is.
Precip'e Raffaele Scarpone, sub'ten'at'a de si'a kutim'a grup'o da sen'pri'pens'a'j jun'ul'o'j, hurl'is kvazaŭ frenez'ul'o.
”Ĉar la fontamaranoj pren'as provok'a'n si'n'ten'o'n kaj la membr'o'j de la komision'o, nom'it'a por help'i ĉe la akv'o'divid'o, ne konsent'as inter si,” dir'is la Impresari'o, ”mi, kiel rajt'ig'it'a estr'o de la komun'um'o, nom'as reprezent'ant'o'j por Fontamara kavalir'o'n Pelino, estr'o'n de la faŝist'a milic'o, kaj do'n Circostanza . . .”
Ses karaben'ist'o'j ĵet'is si'n sur ni'n kaj konduk'is ni'n al la ali'a'j fontamaranoj sur la voj'o. Do'n Circostanza kri'is post ni: ”Fid'u mi'n! Rest'u kviet'a'j!”
De mal'antaŭ la kordon'o ni pov'is mal'klar'e disting'i tio'n, kio okaz'as ĉe la river'et'o. Fakt'e tio ne mal'plaĉ'is al ni, ĉar tiel ni hav'is plu neni'a'n respond'ec'o'n kontraŭ la ali'a'j kafonoj. Est'is bon'e, ke ni'a defend'o est'is en la man'o'j de do'n Circostanza, hom'o instru'it'a.
Antaŭ'e la notari'o, post'e arkitekt'o kaj kvar labor'ist'o'j kun fos'il'o'j proksim'iĝ'is al la river'et'o. Do'n Pelino kaj do'n Circostanza kelk'foj'e diskut'is kun la arkitekt'o.
Sed la voj'dig'o kaj la grand'a amas'o da karaben'ist'o'j kaj aŭtoritat'ul'o'j ĉirkaŭ la kluz'o'j regul'ig'ont'a'j la akv'o'divid'o'n, mal'help'is al ni vid'i kiel okaz'as la fin'regul'ig'o de la fam'a'j tri kvar'on'o'j kaj tri kvar'on'o'j. Sed cent'o'n da metr'o'j pli mal'proksim'e, kie la mal'nov'a river'et'a voj'o kurb'is si'n tra la legom'kultur'ej'o'j de Giacinto Barletta kaj Papasisto, ni pov'is klar'e disting'i, kia'mezur'e mal'pli'iĝ'as ni'a akv'o kaj kiom rest'as.
Ni ĉiu'j do okul'is tie'n. Ni klopod'is diven'i, kio'n decid'is la aŭtoritat'ul'o'j kaj ni'a'j reprezent'ant'o'j kelk'a'j'n paŝ'o'j'n for de ni.
Raffaele Scarpone est'is la unu'a, kiu kri'is, ke la akv'o'nivel'o fal'as. Kvankam neni'u el ni atend'is, ke la kvant'o de la akv'o rest'os sam'a, ni ĉiu'j, vid'ant'e mal'rapid'e mal'alt'iĝ'i la nivel'o'n de la akv'o, ek'kri'is kaj mal'ben'is la Impresari'o'n kun la tut'a honor'ind'a societ'o. Ĝi mal'alt'iĝ'is mal'rapid'e ĝis la du'on'o, sed ne halt'is . . .
”Ŝtel'ist'o'j! Ŝtel'ist'o'j! Ŝtel'ist'o'j!” ni kri'is.
Filomena Quaterna, Recchiuta, la fil'in'o de Cannarozzo, Giuditta Scarpone, Lisabetta Limon'a kaj ali'a'j vir'in'o'j ek'genu'is sur'ter'e kaj recitativ'e dir'is la litani'o'j'n de mal'ben'o: Vi perd'u tiom da sang'o, kiom da akv'o vi rab'as de ni!
Vi verŝ'u tiom da larm'o'j, kiom da akv'o vi rab'as de ni!
Ke buf'o'j nask'iĝ'u en vi'a stomak'o!
Ke mar'serpent'o'j nask'iĝ'u en vi'a stomak'o!
Ke neni'u el vi re'vid'u si'a'j'n edz'in'o'n kaj ge'fil'o'j'n!
Jesuo, Giuseppe, sankt'a'j Anna kaj Maria Plen'um'u tiu'j'n pet'o'j'n el anim'o ni'a!
Inter'temp'e la akv'o daŭr'e mal'alt'iĝ'is sur la lok'o, kie ni pov'is kontrol'i ĝi'n, ĝis kiam aper'is ŝton'o'j kaj herb'o.
”Consumatum est!” ni aŭd'is dir'ant'a kanonik'o'n do'n Abbacchio.
”Ĉiom da akv'o! Ĉiom da akv'o! Ili for'pren'is ĉiom da akv'o!” ni de'nov'e ek'kri'is. Raffaele Scarpone kaj Venerdì Santo per help'o de la ali'a'j jun'ul'o'j turn'is si'n kontraŭ la kordon'o de karaben'ist'o'j, kiu ten'is ili'n sur la voj'o. La karaben'ist'o'j defend'is si'n per la kolb'o'j de la paf'il'o'j, sovaĝ'e bat'ant'e kaj kri'ant'e: mal'antaŭ'e'n! mal'antaŭ'e'n!
Kun grand'a pen'o do'n Circostanza sukces'is aŭd'ig'i si'a'n voĉ'o'n super la grand'a tumult'o.
”Est'u kviet'a'j! Est'u kviet'a'j!” li kri'is. ”Mi est'as ĉi tie por defend'i vi'a'j'n interes'o'j'n . . . Las'u tio'n al mi! Ne far'u mal'saĝ'aĵ'o'j'n!”
Do'n Circostanza ven'is al ni sur la voj'rand'o'n kaj far'is unu el si'a'j kutim'a'j parol'ad'o'j: ”Ĉu vi ne plu fid'as mi'n? Jen, kial vi'a'j afer'o'j ir'as mal'bon'e, ĉar vi ne plu fid'as mi'n . . . Ĉu vi opini'as ag'i en vi'a'j interes'o'j, tiel kri'ant'e kaj per'fort'ant'e? . . .”
Post'e li turn'is si'n al la Impresari'o kaj dir'is: ”La mal'kontent'o de tiu'j hom'o'j est'as just'a . . . Ni trov'u kompromis'o'n. Mi apelaci'as al vi'a kor'o filantrop'a kaj popol'amik'a! La fontamaranoj est'as bon'a'j hom'o'j kaj merit'as respekt'o'n . . . La komun'um'o far'is la el'spez'o'n por fos'i la nov'a'n kanal'et'o'n. Kio okaz'is est'as okaz'int'a. Dir'o de Krist'o tekst'as: quod factum est, factum est . . .”
”Ĝust'e!” inter'dir'is do'n Abbacchio.
”Ni ebl'e pov'us fiks'i temp'lim'o'n, post kiam la river'et'a akv'o tut'e re'ir'us al Fontamara,” propon'is do'n Circostanza. ”Est'u al la fontamaranoj konsol'o: ili'a perd'o est'as laŭ'leĝ'a, sed ne etern'a! . . . Ĉiu far'u propon'o'n.”
”Kvin'dek jar'o'j'n,” propon'is la Impresari'o. Indign'a hurl'ad'o el ni'a'j buŝ'o'j protest'is kontraŭ tiu sen'hont'a propon'o.
”Prefer'e ni las'os mort'ig'i ni'n! Pli volont'e ni ir'os en mal'liber'ej'o'n! Ŝtel'ist'o'j! Ŝtel'ist'o'j!”
Do'n Circostanza de'nov'e silent'ig'is ni'n kaj parol'is al la Impresari'o.
”En la nom'o de la fontamaranoj mi deklar'as la propon'o'n de la podestà ne'akcept'ebl'a. Kvin'dek jar'o'j est'as tro long'e! Ni fiks'u temp'o'n mal'pli, sed mult'e mal'pli long'a'n . . .”
”Kvar'dek jar'o'j'n!” propon'is kanonik'o do'n Abbacchio.
”Tri'dek jar'o'j'n!” dir'is kavalir'o Pelino.
”Du'dek kvin jar'o'j'n!” propon'is la notari'o.
Sed ĉiu nov'a propon'o renkont'is rifuz'a'n kri'ad'o'n de la tut'a kafonaro.
De'nov'e do'n Circostanza paŝ'is antaŭ'e'n, dir'ant'e: ”Permes'u al mi propon'i en la nom'o de tiu kuraĝ'a kaj labor'em'a popol'o de Fontamara . . . Mi propon'as dek lustrumojn* . . . Mi apelaci'as al la bon'a kor'o de la podestà, ke li akcept'u tiu'n grav'a'n ofer'o'n!”
* jar'kvin'o'j'n
Do'n Tarandello, do'n Ciccone, do'n Pomponio, do'n Cuccavascio kaj la Pens'em'ul'o ĉirkaŭ'is la Impresari'o'n, klopod'ant'e konsent'ig'i li'n, far'i tiu'n ofer'o'n ni'a'favor'e.
Post mult'a'j pet'o'j la Impresari'o ced'is.
Oni al'port'is foli'o'n da paper'o. La notari'o formul'is la propon'o'n, far'it'a'n de do'n Circostanza kaj ĝi'n sub'skrib'is la Impresari'o, kavalir'o Pelino kaj la aŭtor'o de la propon'o kiel ”reprezent'ant'o de la popol'o en Fontamara.”
(Ver'dir'e, neni'u el ni kompren'is, kiom da temp'o reprezent'as dek lustrumoj).
En Fontamara ni mult'e diskut'is por sci'iĝ'i, kiom da temp'o reprezent'as dek lustrumoj.
La Hero'o de Port'a Pi'a asert'is, ke tem'as pri cent jar'o'j, sed General Baldissera opini'is eĉ dek jar'cent'o'j'n.
”Ĉu oni alud'is dek monat'o'j'n?” Sorcanera supoz'e demand'is. Sed neni'u respond'is al ŝi.
Ĉiu'okaz'e, dek lustrumoj signif'is por Fontamara konstant'a'n mal'sat'o'n. Ĉe la pied'o de la mont'et'o, la kamp'o'j kaj la legom'kultur'ej'o'j, for'las'it'a'j de la river'et'o, de tag'o al tag'o aspekt'is pli sen'konsol'a'j. Kvazaŭ la ĉiel'a patr'o inter'konsent'is kun la Impresari'o, post fin'iĝ'o de maj'o ne plu fal'is pluv'o. Do'n Abbacchio util'ig'is tio'n per propon'o, okaz'ig'i naŭ'tag'a'n preĝ'ad'o'n, sed Teofil'o, la sakristi'an'o, est'is la unu'a, kiu kontraŭ'is per vort'o'j sakrilegi'a'j el buŝ'o de preĝ'ej'a serv'ist'o, kia li.
En la eben'aĵ'o la tut'a rikolt'o brul'sek'iĝ'is. Mult'a'j long'a'j fend'o'j aper'is en la sek'eg'a grund'o. Vid'at'a'j de mal'proksim'e, nur la maiz'kamp'o'j de Ponzio Pilato kaj Antonio Ranocchia ŝajn'is escept'o'j, tamen tio est'is nur ŝajn'o: la herb'ec'a'j part'o'j de la plant'o'j bon'e el'kresk'is, sed la maiz'o'spik'o'j est'is mal'oft'a'j kaj mal'grand'a'j kun grajn'o'j sen'signif'a'j kaj ne'mult'a'j. Ili ebl'e pov'us serv'i kiel brut'manĝ'aĵ'o. La fazeol'kamp'o'j de Michele Zompa, Baldovino Sciarappa kaj mi stat'is ankoraŭ pli mal'favor'e: la fazeol'o'j simil'is herb'aĉ'o'n brul'difekt'it'a'n de la sun'o: ŝajn'is, kvazaŭ flu'as sur la kultur'ej'o'j de Giacinto Barletta, Venerdì Santo, Antonio Braciola kaj Papasisto river'eg'o da laf'o.
Por Fontamara ĉio ĉi signif'is mal'sat'o'n.
En ordinar'a'j cirkonstanc'o'j la produkt'o'j de la kamp'o'j, posed'at'a'j aŭ lu'it'a'j de ni, sufiĉ'is por pag'i la impost'o'j'n kaj lu'prez'o'n, kaj el la rikolt'o de la irigaci'it'a'j kamp'o'j ni proviz'is ni'n per maiz'pan'o kaj legom'o'j por sup'o dum la vintr'a'j monat'o'j. Post la for'rab'o de la akv'o ni est'is kondamn'it'a'j al vintr'o sen pan'o kaj legom'sup'o. Ĉu tio est'is ebl'a?
Tut'e ne! Neni'u kafono eĉ pen'is prezent'i al si i'o'n tia'n.
Sed al kiu ni turn'u ni'n?
La enigm'o pri la dek lustrumoj, al'don'it'a al la enigm'o pri la tri kvar'on'o'j plus tri kvar'on'o'j, for'pren'is de ni ĉiom da fid'o inter ni kaj la ”honor'ind'a societ'o.” En ambaŭ kaz'o'j tromp'is ni'n, laŭ la regul'o'j de la art'o, la sam'a hom'o, al kiu ni ĉiam konfid'is ni'a'j'n interes'o'j'n. Ni pov'is kred'i neniu'n; do al kiu ni turn'u ni'n?
Ne est'as facil'e kompren'i, kio'n ĉi tio signif'is por ni.
Kafono ĉiam konsider'as si'n sen'help'a kaj perd'it'a, kiel verm'o sur la ter'fac'o, se li ne sukces'is akir'i la protekt'o'n de iu ”honest'ul'o,” se li ne sukces'is en'ir'i klientelon*, kies
* kun'ig'o de labor'ist'o'j, de'pend'a'j de labor don'ant'o'j
gvid'ant'o est'as ”honest'ul'o,” oft'e advokat'o, se li ne kon'as iu'n, al kiu si'n turn'i kun mal'facil'a'j problem'o'j, kia'j: serĉ'i just'o'n kontraŭ la ruz'aĵ'o'j de ali'a'j, akir'i labor'o'n, el'migr'i, akir'i kelk'tag'a'n liber'temp'o'n por la fil'o, kiu est'as soldat'o, pet'i konsil'o'n pri hered'o'j, pri ge'edz'iĝ'o kaj simil'a'j afer'o'j. Tial ĉiu kafono serĉ'as kontakt'o'n kun iu el la intelekt'ul'a klas'o, prefer'e kun advokat'o; tiu kontakt'as kun koleg'o, kiu hav'as influ'o'n ĉe la sub'prefekt'o kaj ĉi tiu, si'a'vic'e, hav'as influ'o'n ĉe la prefekt'o, kiu fin'e trov'as sub'ten'o'n ĉe la reg'ist'ar'o en Romo. La ret'o de ĉi tiu konspir'o konsist'ig'as tio'n, kio'n la hom'o'j kler'a'j nom'as la ŝtat'o'n.
Est'as ver'e, ke antaŭ ĉiu'j okaz'int'aĵ'o'j ni ne vid'is la faden'o'n tiel klar'e, sed nun ni'a'j okul'o'j mal'ferm'iĝ'is.
Neniam iu fontamarano en'ir'us publik'a'n ofic'ej'o'n por pet'i, ekzempl'e, atest'o'n pri nask'iĝ'o, sen akompan'o de do'n Circostanza. Oni for'pel'us li'n. General Baldissera oft'e rakont'is, ke dum la unu'a temp'o de la fer'voj'o Romo–Pescara, la fontamaranoj ir'is al la staci'dom'o de la ĉef'urb'o, ne nur kun sufiĉ'e da mon'o por aĉet'i voj'a ̧bileton, sed ankaŭ kun rekomend'a leter'o de do'n Circostanza. La fer'voj'o'j aparten'is ja al la ŝtat'o kaj ĉu la ŝtat'o iam hav'is dev'o'j'n al la kafonoj? Kiam post'e oni pli oft'e vojaĝ'is kaj la vagon'ar'o'j pli plen'iĝ'is, mal'aper'is la kutim'o prezent'i ĉe la staci'dom'o rekomend'a'n leter'o'n kaj fin'e okaz'is, ke la kafonoj vojaĝ'as al Romo, eĉ ne parol'int'e pri tio kun do'n Circostanza. Sed ceter'e, sen la help'o de iu ”honest'ul'o,” kafono si'n sent'us kiel fiŝ'o ekster akv'o.
Tiu viv'manier'o ŝajn'is al ni tre natur'a, tamen la mal'jun'ul'o'j re'memor'is, ke ne ĉiam ĝi est'is tia. Iam en ni'a region'o viv'is tri aŭ kvar grand'bien'posed'ant'o'j, inkluziv'e la episkop'o, kiu'j posed'is ĉiu'j'n kamp'o'j'n kaj reg'is laŭ du aŭ tri oportun'a'j leĝ'o'j, kon'at'a'j de ĉiu'j. Post'e ven'is la piemont'an'o'j; ĉiu tag'o al'port'is nov'a'n leĝ'o'n, ĉiu'tag'e ili kre'is nov'a'n ofic'o'n, ĝis kiam fin'e neni'u pov'is kompren'i i'o'n kaj advokat'o'j est'is bezon'at'a'j. Laŭ la tekst'o de la leĝ'o, bien'posed'ant'o'j far'iĝ'is egal'a'j al ĉiu'j, sed por aplik'i, por util'ig'i, por lert'e evit'i, por mis'uz'i la leĝ'o'n, oni bezon'is advokat'o'n.
Kiam mi est'is jun'a, en ni'a ĉef'urb'o loĝ'is du advokat'o'j, kiu'j est'is sam'temp'e notari'o'j; nun'temp'e tie est'as ok advokat'o'j kaj kvar notari'o'j, ekskluziv'e la tromp'ist'o'j'n, kiu'j kaŭz'as la mal'facil'aĵ'o'j'n antaŭ'e. Por viv'i, mult'a'j advokat'o'j est'as dev'ig'at'a'j ĉiu'semajn'e el'trov'i nov'a'j'n intrig'o'j'n, provok'i mal'pac'o'n kaj mal'rapid'ig'i mal'grav'a'j'n proces'o'j'n.
Opini'diferenc'o'j, inter'konsent'e likvid'at'a'j en antaŭ'a temp'o, nun'temp'e per help'o de advokat'o'j, daŭr'as jar'o'j'n, kost'as man'plen'o'j'n da mon'o kaj post'las'as mal'am'o'n kaj koler'o'n. Pro advokat'o'j la si'n'ten'o inter parenc'o'j far'iĝ'as ĉiam pli mal'fid'a. Advokat'o'j si'n okup'as pri ĉiu'j afer'o'j.
Ili'a'j gest'o'j, ton'o de la voĉ'o, manier'o'j si'n vest'i, salut'i, trink'i, manĝ'i est'as stud'it'a'j por impon'i la fantazi'o'n de la kafonoj. La plej grand'a ambici'o de kafono est'as hav'i advokat'o'n kiel bapt'o'patr'o'n; tial oni vid'as en la komuni'a tag'o ĉirkaŭ ĉiu advokat'o de la ĉef'urb'o, en la preĝ'ej'o dek'o'n da fest'e vest'it'a'j infan'o'j, akompan'at'a'j de si'a'j patr'in'o'j. Advokat'o'j est'as ne'mank'i'pov'a'j gast'o'j ĉe grand'a'j fest'o'j famili'a'j kaj precip'e ĉe ge'edz'iĝ'a'j banked'o'j, kie ili sid'as dekstr'e de la fianĉ'in'o.
Ĉiu klientelo util'ig'is ĉi'a'j'n rimed'o'j'n kontraŭ ali'a'j. Ĉiu pen'is favor'ig'i al si la sindaco aŭ la podestà, la juĝ'ist'o'n, la kapitan'o'n de la karaben'ist'o'j, la sub'prefekt'o'n, la prokuror'o'n, la deput'it'o'n. Plej mult'e dezir'at'a'j objekt'o'j al ĉiu klientelo est'is komun'um'a'j kas'o'j kaj tiu'j de instituci'o'j de bon'farad'o; oni for'don'is la ofic'o'j'n al propr'a'j parti'an'o'j, arbitr'e fiks'is la impost'o'j'n, akapar'is la publik'a'j'n labor'o'j'n kaj en temp'o de voĉ'don'ad'o sur la list'o'j abund'is nom'o'j de mort'int'o'j kaj for'est'ant'o'j.
Per tiu'j rimed'o'j klientelo oft'e sukces'is al'propr'ig'i tut'a'n vilaĝ'o'n. Tiel Fontamara ĉiam sekv'is do'n Circostanza, Collarmele aparten'is al do'n Cuccavascio, Ortona al do'n Ciccone, Bisegna al do'n Tarandella, San Benedetto al do'n Pomponio . . . Pov'is ŝanĝ'iĝ'i juĝ'ist'o'j, karaben'ist'o'j, ofic'ist'o'j; la nov'ul'o'j dev'is si'n sub'met'i al la reg'ant'a klientelo aŭ for'ir'i.
Mal'pac'o inter ”honest'ul'o'j” far'iĝ'is mal'pac'o inter vilaĝ'o'j. Sufiĉ'as re'memor'ig'i la milit'o'n inter Pescina kaj San Benedetto en 1913. Ĝi est'is mal'pac'o inter la ”sinjor'o'j,”
pro kiu milit'is kafonoj per ĉi'a'j arm'il'o'j: venen'ig'o de akv'o, for'tranĉ'o de vit'o'j, for'brul'ig'o de gren'garb'o'j, paf'ad'o; milit'o, kiu'n la roma reg'ist'ar'o nur kun grand'a pen'o kapabl'is sub'prem'i, send'ant'e regiment'o'n infanteri'a'n kaj kelk'cent'o'n da kavaleri'an'o'j. La milit'o fin'iĝ'is, sed la mal'am'o inter la kafonoj rest'is.
En la klientelo ne part'o'pren'is nur tiu'j kafonoj, kiu'j ne posed'is i'o'n por protekt'ig'i, nek hav'is i'o'n por perd'i aŭ gajn'i, nur kafonoj ne posed'ant'a'j ter'o'n, almenaŭ tiu'j, kiu'j ne est'is krim'ul'o'j aŭ ne dezir'is blind'e plen'um'i la ordon'o'j'n de kiu ajn ”sinjor'o,” ĉu ili est'as serv'ist'o'j, ĉu gvardi'an'o'j aŭ, kiel last'a'temp'e, faŝist'o'j.
Neces'as dir'i, ke la t.n. parti'o'j, fond'it'a'j last'a'temp'e en ni'a'j region'o'j laŭ ekzempl'o de tiu'j en ali'a'j part'o'j de la land'o, est'as neni'o ali'a ol la mal'nov'a'j klienteloj sub ali'a'j nom'o'j. Tiel do'n Circostanza lok'is si'n sur la plej alt'a'n posten'o'n de la popol'a parti'o por pli'grand'ig'i si'a'n potenc'o'n super la plej mal'riĉ'a'j kafonoj. Li prezent'is si'n defend'ant'o de Marsica kontraŭ la en'penetr'ad'o de fremd'a'j ekspluat'ant'o'j, favor'ant'o de la aŭtonomi'o kaj la eks'propr'ig'o de Fucino, sed ĉe la ver'a ekspluat'ant'o li lud'is tut'e invers'a'n rol'o'n.
Do'n Carlo Manĝ'as kaj la ali'a'j grand'bien'posed'ant'o'j sen'dub'e mult'e perd'is per la bank'o. Sur la merkat'o ne plu ili, sed la Impresari'o fiks'is la prez'o'j'n; ĉe la al'juĝ'o de publik'a'j labor'o'j la Impresari'o sistem'e el'puŝ'is ili'n; en komun'um'a'j afer'o'j ili hav'is voĉ'o'n nur tiam, kiam ĝi ne interes'is la Impresari'o'n. La posed'ant'o'j klopod'is rekompenc'i la perd'o'j'n, kaŭz'it'a'j'n de la bank'o, kost'e de la kafonoj, sed sam'temp'e ili kaŝ'e kontraŭ'is la Impresari'o'n, korupt'ant'e kontraŭ li la kafonojn kaj la mal'nov'a'j'n komun'um'a'j'n ofic'ist'o'j'n. La ag'manier'o de do'n Circostanza kaj li'a'j koleg'o'j est'is ali'a. Pli lert'a'j ol la Impresari'o, sci'ant'a'j pli bon'e la pens'o'j'n de la kafonoj, ekspert'o'j pri la art'o tromp'i mal'riĉ'ul'o'j'n, ili klopod'is sav'i si'a'j'n antaŭ'a'j'n influ'o'j'n per per'ad'o inter la kafonoj kaj la nov'a'j aŭtoritat'ul'o'j. Fakt'e do'n Circostanza sav'is la Impresari'o'n el ĉiu'j mal'facil'a'j situaci'o'j.
Cert'e pli ol cent'foj'e do'n Circostanza ni'n tromp'is. Sed li far'is tio'n en bon'vol'a kaj kor'a manier'o'j, don'is al ni la man'o'n kaj est'ant'e ebri'a, li eĉ ĉirkaŭ'brak'is ni'n. Ni ĉiam pardon'is al li, des pli, ĉar ni bezon'is li'a'n protekt'o'n. Sed la tromp'a'j ruz'aĵ'o'j koncern'e la du tri'kvar'on'o'j'n kaj la dek lustrumojn definitiv'e mal'ferm'is ni'a'j'n okul'o'j'n.
Ili ĉiu'j est'is kontraŭ ni. La mal'nov'a stat'o kun si'a'j mult'a'j intern'a'j konspir'o'j ne plu ekzist'is kaj anstataŭ ĝi aper'is nov'a stat'o kun unu sol'a kamaril'o.
Do, al kiu ni turn'u ni'n?
”Ni ating'is la temp'o'n, kiam la kafonoj ne plu hav'as pan'o'n,” Baldissera predik'is, ”la ŝu'ist'o'j ne hav'as ŝu'o'j'n, la tajlor'o'j montr'as la post'aĵ'o'n tra la pantalon'o kaj la cement'ist'o'j dorm'as sub la ĉiel'o. Ni ating'is la temp'o'n de la bank'o. Ni ating'is la fin'o'n. Ven'is Antikrist'o . . .”
Neni'u pov'is sub'met'i si'n al la perd'o de la akv'o, sed neni'u kon'is voj'o'n por re'akir'i ĝi'n. Ponzio Pilato kaj Michele Zompa dezir'is, ke ni denunc'u la Impresari'o'n, sed mi kaj la ali'a'j interes'at'o'j kontraŭ'is tiu'n propon'o'n. Ni tro bon'e sci'is, kiel fin'iĝ'os tia'j proces'o'j; ili daŭr'as cent'o'n da jar'o'j, pas'as de unu juĝ'ej'o en ali'a'n, de apelaci'o al apelaci'o, for'manĝ'as la ŝpar'aĵ'o'j'n de tut'a'j generaci'o'j kaj fin'iĝ'os tia'j, kia'j ili komenc'iĝ'is. Ĉiu vilaĝ'o de Marsica kon'as tia'j'n proces'o'j'n inter mal'riĉ'ul'o'j kaj riĉ'ul'o'j, inter komun'um'o kaj komun'um'o, kiu'j fin'iĝ'as nur por de'nov'e komenc'iĝ'i. Sed, se ni intenc'us proces'i, al kiu ni konfid'u ni'a'j'n interes'o'j'n? Ĉu al do'n Circostanza? Li cert'e el'trov'us nov'a'n artifik'o'n, kia la du tri'kvar'on'o'j kaj la dek lustrumoj. Ĉu do'n Cuccavascio? Ĉu do'n Tarandella? Est'is pli bon'e ne parol'i pri tio.
Sed neni'u kontent'iĝ'is pri la perd'o de la akv'o, pri la perd'o de la rikolt'o. Neni'u pov'is prezent'i al si vintr'o'n sen pan'o kaj sup'o.
”Se kontraŭ ŝtel'ist'o'j ne plu ekzist'as just'o, ni ating'is la fin'o'n!” ripet'is Ponzio Pilato.
”Se la regn'a'j leĝ'o'j ne plu valid'as kaj se ili'n unu'a'j mal'respekt'as tiu'j, kiu'j dev'us respekt'i ili'n, re'ven'os la popol'a'j leĝ'o'j,” iu'n vesper'o'n dir'is la ŝu'ist'o.
”Kiu'j est'as tiu'j leĝ'o'j popol'a'j?”
”Help'u vi'n mem, por ke Di'o vi'n help'u!” respond'is Baldissera, kiu trans'pren'is la amar'a'n doktrin'o'n de Berardo Viol'a.
Oni ne pov'is dir'i, ke li mal'prav'as.
”Jen la leĝ'o de la popol'o,” al'don'is Raffaele Scarpone, montr'ant'e skatol'o'n da alumet'o'j.
Berardo, kontraŭ'e, dir'is mal'mult'o'n. Li ne plu est'is tia, kia antaŭ'e. Li pens'is ali'manier'e. De la unu'a nokt'o pas'ig'it'a ĉe El'vir'a li pens'is ali'manier'e. El'vir'a ankoraŭ ne kapabl'is lev'iĝ'i kaj ŝajn'e mal'rapid'e esting'iĝ'is. Malgraŭ ĉio, ne klopod'ant'e prezent'i la ŝajn'o'n sub la okul'o'j de la paraliz'it'a patr'o, Berardo plu pas'ig'is la nokt'o'j'n ĉe ŝi.
”Vi sufok'os tiu'n knab'in'o'n,” dir'is mi'a edz'in'o al li, sed li lev'is la ŝultr'o'j'n.
La tromp'o pri la dek lustrumoj tut'e ne tuŝ'is li'n, sam'kiel ni'a'j propon'o'j re'akir'i la akv'o'n.
”Bedaŭr'ind'e por vi,” li dir'is, ”sed mi ne posed'as ter'o'n irigaciotan. Mi ne plu est'as infan'o kaj dev'as atent'i mi'a'j'n propr'a'j'n afer'o'j'n.”
Berardo sufer'is monomani'o'n: el'migr'i, for'ir'i, labor'i kvazaŭ best'o, labor'i du'obl'e pli mult'e ol ali'a'j kaj re'ven'i post ses monat'o'j aŭ post unu jar'o al Fontamara, aĉet'i pec'o'n da ter'o kaj edz'iĝ'i . . . Pri io ali'a oni ne pov'is parol'i kun li. Li ne plu est'is la sam'a hom'o.
”For'ir'i, labor'i dek, dek du, dek kvar hor'o'j'n ĉiu'tag'e . . . Post'e re'ven'i kun mil lir'o'j en la poŝ'o.”
Plur'foj'e oni vid'is Berardo parol'ant'a kun la Hero'o de Port'a Pi'a pri labor'o en la urb'o.
”Kompren'ebl'e pri pez'a labor'o . . . Ne pri labor'o sub'tegment'ig'i serv'ist'o'j'n kaj publik'ul'in'o'j'n . . . Ne pri labor'o por monsignor Calogero . . . Nek pri faŝist'a labor'o . . . Sed pri ver'a labor'o!”
La Hero'o skrib'is al divers'a'j adres'o'j en Romo kaj respond'e ek'sci'is, ke oni serĉ'as ter'labor'ist'o'j'n kontraŭ po dek lir'o'j tag'e.
”Dek lir'o'j ne est'as mult'o,” Berardo dir'is al mi ”sed pov'as est'i la mez'a salajr'o. Labor'ant'e pli ol ali'a'j, mi pov'os en'spez'i pli. Por ekonomi'e viv'i, mi tir'os la pantalon'rimen'o'n ĝis la last'a tru'et'o.”
Berardo pet'is al mi prunt'e cent lir'o'j'n por vojaĝ'i kaj mi don'is ili'n al li, kondiĉ'e, ke akompan'e kun'ir'u mi'a fil'o.
Berardo akcept'is. De El'vir'a li prunt'e akir'is ankoraŭ kvin'dek lir'o'j'n.
La vesper'o'n antaŭ la for'vojaĝ'o mi serĉ'is Berardon por don'i al li kelk'a'j'n konsil'o'j'n koncern'e mi'a'n fil'o'n kaj, kiel kutim'e, mi trov'is li'n en la tinktur'ej'o, sid'ant'a ĉe la pied'o'part'o de la pajl'o'matrac'o, sur kiu kuŝ'is El'vir'a.
”Mi dezir'as, ke mi'a fil'o far'u pez'a'n labor'o'n ne pli long'e ol dek hor'o'j'n ĉiu'tag'e,” mi ek'parol'is al Berardo. ”Mi dezir'as, ke li ne loĝ'u en gast'ej'o'j, kie'n ven'as mal'ĉast'ul'in'o'j . . .” Ĉi tie mi dev'is inter'romp'i mi'n pro la al'ven'o de Raffaele Scarpone. Li'n akompan'is ali'a'j person'o'j, kiu'j atend'is antaŭ la dom'o.
”En Sulmona eksplod'is revoluci'o!” kri'is Scarpone, apenaŭ en'ven'int'e, al Berardo.
”Kia revoluci'o?” demand'is Berardo.
”Kio'n? Kia revoluci'o? . . .”
”Ĉu la revoluci'o de la suker'aĵ'ist'o'j?” re'demand'is Berardo.
”En Sulmona ek'ribel'is la kafonoj,” klar'ig'is Scarpone kun voĉ'o, kiu ekskluziv'is ĉiu'n ŝerc'o'n.
”Kiu dir'is tio'n al vi?” demand'is Berardo.
”Baldissera.”
”Kaj kiu dir'is tio'n al li?”
”Tio est'as sekret'o,” respond'is Scarpone.
”Tiu'okaz'e est'as ne'ver'e,” konklud'is Berardo.
Scarpone el'ir'is sur la strat'o'n, vok'is Venerdì Santo, kiu est'is inter la atend'ant'o'j kaj ordon'is al li vok'i la ŝu'ist'o'n.
Dum la atend'ad'o neni'u parol'is.
Baldissera ven'is post mult'a'j pet'o'j kaj rakont'is al ni la jen'o'n: .
”Hodiaŭ mi ir'is al la ĉef'urb'o por aĉet'i led'o'n. Sur la plac'o mi renkont'is Donnan Zizzola, kiu vizit'is la preĝ'ej'o'n. Kiel vi sci'as, en mi'a jun'aĝ'o mi serv'is en la ge'patr'a dom'o de donna Zizzola kaj tial inter ni est'is ĉiam fid'o kaj renkont'ant'e unu la ali'a'n ni iom ek'parol'is.
”Sankt'a Antonio vi'n send'is,” dir'is al mi kun mal'laŭt'a voĉ'o la edz'in'o de do'n Carlo Manĝ'as. ”Ven'u moment'o'n al mi hejm'e'n, mi dev'as parol'i kun vi.” Kon'ant'e mi'a'n dev'o'n, sed ne diven'ant'e pri kio tem'as, mi ir'is al donna Zizzola tuj post kiam mi aĉet'is la led'o'n.
”Ĉu vi sci'as la grand'a'n nov'aĵ'o'n?” ŝi demand'is al mi, mal'ferm'int'e la pord'o'n: ”En Sulmona eksplod'is revoluci'o . . . Ĉiu'j'n karaben'ist'o'j'n de ĉi tie kaj la ĉirkaŭ'aĵ'o'j oni send'is al Sulmona.” Laŭ la rakont'o de donna Zizzola, ŝajn'as, ke en Sulmona est'as iu'spec'a Impresari'o, kiu ĵet'is ĉiu'j'n en mizer'o'n. La revoluci'o komenc'iĝ'is antaŭ tri tag'o'j sur la vend'o'plac'o kaj daŭr'as ankoraŭ . . . ”Ĉu la hor'o de pun'o jam al'ven'is por ni'a rab'ist'o?” ŝi demand'is al mi, per tio alud'ant'e ni'a'n Impresari'o'n.
Mi ne respond'is al ŝi.
Post'e ŝi flustr'is al mi en la orel'o'n: ”Dum du monat'o'j mi brul'ig'is du kandel'o'j'n, tag'e kaj nokt'e, antaŭ la statu'et'o de sankt'a Antonio, por ke okaz'u al li akcident'o, sed ĝi ne ven'is.” Ĉar mi ankoraŭ silent'is, donna Zizzola parol'is mal'kaŝ'e kun mi: ”Ĉi tio est'as la moment'o por ag'ad'i . . . La karaben'ist'o'j for'ir'is al Sulmona . . . La mal'kontent'o kontraŭ la Impresari'o est'as ĝeneral'a . . . Ĉiu'j pret'as komenc'i post signal'o . . . Nur la fontamaranoj ĝi'n pov'as don'i. Renkont'ant'e vi'n ĉe la preĝ'ej'o, mi tuj kompren'is, ke sankt'a Antonio send'is vi'n . . .” Mi klar'ig'is al ŝi, ke mi ven'is al la ĉef'urb'o por aĉet'i led'o'n, sed donna Zizzola pens'is ali'e. ”Est'as sankt'a Antonio mem, kiu send'is vi'n,” ŝi dir'is . . .”Hodiaŭ maten'e, kiam laŭ'kutim'e mi preĝ'is al sankt'a Antonio, la sankt'ul'o don'is al mi ĉi tiu'n inspir'o'n: Mi pov'as far'i por vi neni'o'n, nur la fontamaranoj kapabl'as don'i al tiu rab'ist'o la lecion'o'n, kiu'n li merit'as . . . Kaj el'ir'int'e la preĝ'ej'o'n, mi renkont'is vi'n!”
La edz'in'o de do'n Carlo Manĝ'as kompren'ig'is al la mal'jun'a ŝu'ist'o, ke, se la fontamaranoj bezon'os petrol'o'n aŭ kelk'a'j'n arm'il'o'j'n per'e de fid'ind'a person'o, ili est'os help'at'a'j.
”Kio'n vi opini'as pri tio?” Raffaele Scarpone demand'is al Berardo, kiam Baldissera apenaŭ fin'is.
”Kaj vi, kio'n vi opini'as?” re'demand'is Berardo.
”Antaŭ ol ven'i ĉi tie'n kun'iĝ'is Lu'ig'i della Croce, Antonio Spaventa, Venerdì Santo, Gasparone, Antonio Zappa kaj mi . . . Ankaŭ en la nom'o de tiu'j, kiu'j atend'as ekster'e, mi dir'as al vi, ke neces'as sekv'i la ekzempl'o'n de Sulmona kaj ni ne rifuz'u la help'o'n de iu ajn,” respond'is Raffaele. Li pret'ig'is jam tut'a'n plan'o'n por nokt'a atak'o al la ĉef'urb'o, komenc'ant'a per detru'o de la divers'a'j konstru'aĵ'o'j aparten'ant'a'j al la Impresari'o.
”Sed pro kio ĉio'n ĉi?” demand'is Berardo.
”Ĉu vi viv'as sur la lun'o?” sek'e re'demand'is Raffaele.
”Ĉu vi forges'is ĉiu'j'n mis'ag'o'j'n far'it'a'j'n de la Impresari'o?
Ĉu vi ne sci'as, ke rest'as al ni neni'u ali'a voj'o por akir'i just'o'n? Ĉu vi ne sci'as, ke en Fontamara la proksim'a'n vintr'o'n ni hav'os por manĝ'i nur ŝton'o'j'n?”
Berardo las'is li'n parol'i. Post'e kun la sam'a'j indiferent'o kaj naiv'o li demand'is al Baldissera: ”Se donna Zizzola mal'am'as la Impresari'o'n, kial ŝi turn'as si'n al sankt'a Antonio? Ĉu ŝi ne hav'as edz'o'n? Kaj, se sankt'a Antonio kun'sent'as, kial ŝi pet'as la help'o'n de la fontamaranoj? Ĉu Li ne dispon'as anĝel'o'j'n?”
Kun la sam'a ton'o li al'parol'is Scarponen: ”Se vi for'brul'ig'os la posed'aĵ'o'j'n de la Impresari'o, ĉu vi kred'as, ke la proksim'a'n vintr'o'n ni pov'os nutr'i ni'n per la cindr'o? Se la labor'ist'o'j labor'ant'a'j en la cement'ej'o, en la brik'bak'ej'o kaj en la tan'ej'o de la Impresari'o est'os sen'labor'a'j, ĉu vi opini'as, ke tio al'port'os favor'o'n al la fontamaranoj?”
Fin'e li ŝanĝ'is si'a'n ton'o'n kaj mal'kaŝ'e dir'is, kio'n li hav'as sur la lang'o: ”Ĉio ne tuŝ'as mi'n. Ni'a situaci'o ver'e est'as kruel'a. Neces'as, ke ĉiu far'u si'a'j'n propr'a'j'n afer'o'j'n. En pas'int'a temp'o mi okup'is mi'n per afer'o'j, kiu'j ne est'is mi'a'j. La rezult'o est'as, ke en mi'a tri'dek'jar'a aĝ'o mi posed'as neni'o'n, krom mi'a pajl'o'matrac'o, sur kiu mi pov'as dorm'i . . . Hodiaŭ mi ne plu est'as knab'o kaj dev'as pens'i pri mi'a'j propr'a'j afer'o'j. Tial las'u mi'n en pac'o!”
”Ni ne ĝen'os vi'n,” re'dir'is Scarpone. ”La Impresari'o est'as la kaŭz'o de ĉio . . .”
”Bon'e esprim'it'e!” ek'kri'is Baldissera. ”Neni'u iam pli respekt'is ord'o'n kaj trankvil'o'n ol mi. Sed nun'temp'e ne plu ekzist'as ord'o, nek trankvil'o, ne plu ekzist'as reg'ist'ar'o, nek just'o, nek leĝ'o'j. Neni'u kapabl'as far'i si'a'j'n propr'a'j'n afer'o'j'n. Nun neni'u pov'as hav'i pac'o'n . . . Se la protekt'ant'o'j de la leĝ'o ven'as nokt'e kaj seks'per'fort'as la vir'in'o'j'n de la vilaĝ'o, ĉu vi en tiu okaz'o pov'as dir'i; neni'u el tiu'j kompat'ind'ul'o'j est'as mi'a edz'in'o? Se la protekt'ant'o'j de la leĝ'o for'rab'as de vi la kamp'o'j'n kaj la akv'o'n, mal'help'as al vi labor'i, ĉu en tiu okaz'o vi pov'as dir'i: tio est'as fakt'o'j ne tuŝ'ant'a'j mi'n?”
Berardo aŭskult'is, sku'ant'e la kap'o'n. Ĉiu'j'n argument'o'j'n li ja kon'is. Cent'foj'e li debat'is per ili en diskut'o'j kontraŭ General Baldissera. Sed li ne plu est'is et'ul'o, ne plu est'is sol'a. Li ne pov'is sen'atent'e risk'i la viv'o'n kaj person'a'n liber'o'n, ĉar li ne plu est'is sol'a. Li est'is dev'ig'it'a pens'i ali'manier'e. De la nokt'o, pas'ig'it'a ĉe El'vir'a, li'a'j pens'o'j ali'iĝ'is. Kiam la tut'a vilaĝ'o pens'is kiel li, li'a opini'o est'is ŝanĝ'iĝ'int'a.
”Aŭskult'u,” li dir'is, ”mi klar'ig'os ankoraŭ pli bon'e. ”Mi hav'as neniu'n dezir'o'n ir'i en mal'liber'ej'o'n pro vi'a'j akv'o kaj ter'o. Mi dev'as okup'i mi'n pri mi'a'j propr'a'j afer'o'j.”
Scarpone kaj Baldissera ek'star'is kaj for'ir'is.
Ekster'e, sur la strat'o, Scarpone dir'is al la jun'ul'o'j kun laŭt'a voĉ'o, tiel ke ankaŭ ni pov'is aŭd'i li'n: ”Berardo tim'as!”
Por la jun'ul'o'j de Fontamara Berardo est'is kvazaŭ Di'o.
Sub li'a gvid'o ili risk'us la viv'o'n. Est'is facil'e diven'ebl'e, ke sen li neni'u entrepren'us i'o'n.
Dum la tut'a diskut'o El'vir'a rest'is kuŝ'ant'a sur la pajl'o'matrac'o kaj ŝajn'is ankoraŭ pli pal'a ol kutim'e. Dum la inter'parol'ad'o ŝi ne turn'is la okul'o'j'n for de Berardo kaj komenc'e aŭskult'is sci'vol'e, kvazaŭ dub'ant'e pri li'a serioz'ec'o, post'e mir'ig'it'e kaj fin'e, kiam ekzist'is neni'u dub'o, tim'e kaj zorg'o'plen'e, ne kuraĝ'ant'e inter'romp'i aŭ kontraŭ'parol'i li'n en ĉe'est'o de la ali'a'j. Sed tuj kiam Scarpone kaj Baldissera for'ir'is, ŝi ne pov'is ne dir'i al Berardo riproĉ'ton'e: ”Se vi kondut'as tiel strang'e pro mi, memor'u, ke mi ek'am'is vi'n antaŭ kelk'a'j jar'o'j, ĝust'e ĉar vi rezon'is laŭ kontraŭ'a'j ide'o'j . . .”
Aŭd'ant'e, ke ankaŭ El'vir'a mal'prav'ig'as li'n, li ne pov'is kaŝ'i esprim'o'n de koler'o kaj li est'is dir'ont'a i'o'n mal'agrabl'a'n. Sed prefer'e li for'ir'is sen salut'o.
Proksim'um'e nokt'o'mez'e mi re'ven'is en mi'a'n hejm'o'n.
”Okaz'u, kio okaz'os,” mi dir'is al mi'a fil'o, ”sed klopod'u dorm'i, ĉar morgaŭ antaŭ aŭror'o vi dev'os for'vojaĝ'i.”
Ni ĉiu'j klopod'is dorm'i aŭ ŝajn'ig'is tio'n, sed ni ne sukces'is. Ĉiu'j tri est'is ankoraŭ vek'a'j, kiam, proksim'um'e je la du'a, subit'e ek'son'is la sonor'il'o de la preĝ'ej'o. La unu'a kaj du'a bat'o'j son'is sufiĉ'e fort'e kaj klar'e, la ali'a'j kiel eĥ'o de la antaŭ'a'j.
”Ĉu vi aŭd'is?” alarm'e demand'is mi'a ek'tim'ig'it'a edz'in'o.
”Tio est'as la Madon'o,” mi respond'is. ”Ni klopod'u ek'dorm'i.”
Sed tio est'is evit'a respond'o. Tri'op'e ni aŭskult'is, re'ten'ant'e la spir'o'n, sed ni aŭd'is neni'o'n.
For'pas'is ebl'e du'on'hor'o, kiam de'nov'e ek'son'is du aŭ tri bat'o'j, pli mal'laŭt'a'j ol la unu'a'j.
”Ĉu vi aŭd'is?” ripet'is mi'a edz'in'o.
”Tio est'as la vent'o,” mi respond'is. ”Ni dorm'u.”
Sed la aer'o est'is trankvil'a, ne pov'is est'i la vent'o. Krom'e, la plej fort'a vent'o ankoraŭ neniam ek'son'ig'is ni'a'n sonor'il'o'n.
Post iom da temp'o la sonor'il'o ankoraŭ'foj'e ek'sonet'is, kio'n ni aŭd'is nur, ĉar ni aŭskult'is.
”Tio est'as moned'o,” mi dir'is, por parol'i iom.
”Ĉu moned'o kapabl'as son'ig'i sonor'il'o'n?”
”Se ne est'as moned'o, ĝi est'as mustel'o,” mi respond'is.
”Kio'n serĉ'as mustel'o ĉe la sonor'il'o?”
”Se ne est'as mustel'o, ĝi est'as sorĉ'ist'in'o,” mi dir'is, ne sci'ant'e ali'a'n respond'o'n.
En tiu moment'o mal'mult'a'j person'o'j en Fontamara pov'is dorm'i. Kaj ĉiu'j, kiu'j vek'iĝ'is pro la ne'kutim'a sonor'ad'o, far'is ver'ŝajn'e la sam'a'j'n supoz'o'j'n kaj inter'parol'o'j'n kiel ni. Sed ĉiu pens'is pri si mem kaj neni'u ek'star'is por rigard'i, kio okaz'as en la tur'o.
Tio'n, kio sekv'os, rakont'os mi'a fil'o.
Je la kvar'a maten'e Berardo kaj mi for'las'is Fontamaran kaj ek'vojaĝ'is al la ĉef'urb'o por kapt'i la vagon'ar'o'n al Romo.
Berardo est'is mal'bon'humor'a kaj ne respond'is eĉ al mi'a salut'o. Sed mi ŝajn'ig'is ne rimark'i tio'n, por ne mal'pac'iĝ'i jam ĉe ni'a for'ir'o.
”Ĉu vi aŭd'is ĉi tiu'n nokt'o'n la sonor'il'o'n?” mi demand'is al li por komenc'i inter'parol'o'n. Sed ŝajn'is, kvazaŭ mi parol'us al vent'o.
Ĉe la kapel'o de la Madon'o de Aluvi'o mi klopod'is de'nov'e: ”Ĉu vi opini'as, ke pluv'as en Romo?” Sed li neni'o'n respond'is.
Li ir'is kun grand'eg'a'j paŝ'o'j kaj mi dev'is streĉ'i mi'n por rest'i apud li.
Ven'int'e ĉe la en'ir'o de la ĉef'urb'o, ni aŭd'is subit'e la fajf'o'n de ni'a vagon'ar'o kaj ni ek'kur'eg'is por ĝust'a'temp'e ating'i ĝi'n. Sed est'is ŝarĝ'vagon'ar'o. Ni hav'is ankoraŭ sufiĉ'e da temp'o, antaŭ ol for'vetur'os ni'a vagon'ar'o.
Ni est'is du'on'a'n hor'o'n en la staci'dom'a atend'ej'o, kiam Raffaele Scarpone aper'is en la pord'o.
Berardo ŝajn'ig'is ne rimark'i li'a'n al'ven'o'n, turn'is la dors'o'n al li kaj ek'leg'is afiŝ'o'n glu'it'a'n sur la mur'o'n. Sed Scarpone ek'ir'is rekt'e al Berardo.
”Teofil'o pend'ig'is si'n!” li dir'is.
Sed Berardo ne turn'is la okul'o'j'n for de la afiŝ'o.
”General Baldissera trov'is li'n ĉi maten'e sur la ŝtup'ar'et'o en la sonor'il'ej'o,” plu parol'is Scarpone. ”Li lig'is la ŝnur'o'n de la sonor'il'o ĉirkaŭ la kol'o'n . . . La kadavr'o est'is ankoraŭ varm'a . . . La tut'a'n nokt'o'n li sving'pend'is je la ŝnur'o . . .”
”Pac'o'n hav'u li'a anim'o!” dir'is Berardo, ne turn'ant'e si'n.
”Mi est'is ĉe do'n Abbacchio,” daŭr'ig'is Scarpone, kvazaŭ ne fid'ant'e la indiferent'o'n de Berardo. ”Mi ĵus ven'is de la dom'o de do'n Abbacchio. Antaŭ ĉio li super'ŝut'is mi'n per insult'o'j, ĉar mi vek'is li'n tiel fru'e; post tio li rifuz'is ven'i por ben'i la kadavr'o'n de Teofil'o. ”Kiel oni pov'as rifuz'i ben'o'n al sakristi'an'o, kiu dediĉ'is si'a'n tut'a'n viv'o'n al la eklezi'o?” mi demand'is al li. ”Kiu pend'ig'is si'n, ir'os en infer'o'n,” respond'is do'n Abbacchio. ”Kaj kiam sakristi'an'o pend'ig'is si'n, li dev'as ir'i en la plej mal'proksim'a'n profund'o'n de la infer'o.”
”Pac'o'n hav'u li'a anim'o!” stoik'e ripet'is Berardo.
”Ni vol'as met'i sur katafalk'o'n la kadavr'o'n de Teofil'o mez'e en la preĝ'ej'o,” dir'is Scarpone. ”Se la pastr'o ne ven'os, ni far'os ĉio'n sen li. Se li send'os karaben'ist'o'j'n, ni kontraŭ'star'os. Ni met'u la kadavr'o'n de Teofil'o en la mez'o'n de la preĝ'ej'o kaj tie ĝi rest'u du'dek kvar hor'o'j'n, por ke Krist'o, la Madon'o, sankt'a'j Rocco, Antonio, Giuseppe, Berardo kaj ĉiu'j ali'a'j sankt'ul'o'j hav'u temp'o'n por vid'i li'n . . . Ili vid'u en kia stat'o ni trov'iĝ'as . . .”
”Pac'o'n hav'u li'a anim'o!” ripet'is Berardo.
Ni'a vagon'ar'o al'ven'is.
”Ne for'vetur'u!” dir'is subit'e Scarpone al Berardo.
”Kial ne?” demand'is li mir'ig'it'e.
”Ne for'vetur'u!” ripet'is Scarpone.
Berardo ek'ir'is al la vagon'ar'o. Kaj mi mal'antaŭ li. Sekv'is Scarpone, ne'kred'e sku'ant'e la kap'o'n.
”Hodiaŭ la karaben'ist'o'j ven'os al Fontamara pro Teofil'o,” dir'is Scarpone al Berardo, ”ne for'ir'u!”
Sed ni for'vetur'is.
En la vagon'ar'o, dum la tut'a vojaĝ'o, ni inter'ŝanĝ'is eĉ ne unu vort'o'n. Berardo sid'is kontraŭ mi kaj sen'inter'romp'e rigard'is ekster'e'n tra la fenestr'o.
Rigard'ant'e li'n, mi kompren'is, ke Berardo kuraĝ'us far'i ĉio'n. Neni'u skrupul'o mal'help'us al li. Li ne hezit'us ĵet'i mi'n el la fenestr'o, se li opini'us tio'n util'a al si. La aspekt'o de li'a makzel'o est'is tim'ig'a. — Se li mal'sat'os, li manĝ'os mi'n — mi pens'is.
En Romo ni ek'loĝ'is en la gast'ej'o ”La bon'a rab'ist'o,”
kiu'n rekomend'is al ni la Hero'o de Port'a Pi'a. Super la pord'o trov'iĝ'is tabul'o, reprezent'ant'a la tri kruc'o'j'n de Kalvari'o. Per tio oni pov'is supoz'i, ke la nom'o de la gast'ej'o rilat'as al la fam'a rab'ist'o, kiu'n oni kruc'um'is dekstr'e de Krist'o kaj kiu antaŭ si'a mort'o re'kon'is li'a'n di'ec'o'n kaj rekompenc'e ricev'is la grand'a'n promes'o'n: ”Hodiaŭ vi est'os kun mi en la Paradiz'o.” Sed laŭ'ver'e la gast'ej'o ricev'is si'a'n nom'o'n de la posed'ant'o, kiu pro ŝtel'ad'o kelk'foj'e est'is mal'liber'ig'it'a kun'e kun la Hero'o de Port'a Pi'a.
Ĉe la fin'o de si'a viv'o li dediĉ'is si'n al la faŝism'o kaj part'o'pren'is divers'a'j'n pun'ekspedici'o'j'n kontraŭ la ŝtat'a'j mal'amik'o'j, kaj special'ig'is si'n pri patriot'a ŝtel'ad'o, kost'e de unu'iĝ'o'j kaj popol'a'j entrepren'o'j. Tiom mult'e li valor'is, ke en iu solen'a patriot'a kun'ven'o, la polic'estr'o don'is al li la titol'o'n ”Bon'a rab'ist'o” . . .
La sekv'int'a'n tag'o'n, fru'maten'e, ni ek'ir'is al Vi'a Vent'i Settembre kaj anonc'is ni'n en la ofic'ej'o, kie ni esper'is ricev'i labor'o'n.
La pord'ist'o send'is ni'n al la tri'a etaĝ'o. Ni supr'e'n'ir'is kaj vid'is koridor'o'n, en kiu mult'a'j hom'o'j atend'is. Ni star'iĝ'is mal'antaŭ ili. Proksim'um'e je tag'mez'o est'is ni'a vic'o kaj nur tiam ni rimark'is, ke anstataŭ en la tri'a, ni atend'is en la kvar'a etaĝ'o.
La tag'o'n post'e ni ir'is al la tri'a etaĝ'o. Ni atend'is tri hor'o'j'n, sid'ant'e sur benk'o nur du'op'e. Mult'a'j hom'o'j preter'pas'is, sed neni'u okup'is si'n pri ni. Fin'e oni send'is ni'n al la kvin'a etaĝ'o. Tie ni atend'is du hor'o'j'n, ĝis kiam oni don'is al ni adres'o'n en Corso Vittorio.
Tiel pas'is la tri'a tag'o.
En la ofic'ej'o en Corso Vittorio oni demand'is al ni: ”Ĉu vi posed'as permes'bilet'o'n?”
”Kiu'n bilet'o'n?” surpriz'it'e ni demand'is.
Oni konduk'is ni'n al giĉet'o, kie ofic'ist'o skrib'is la permes'il'o'n kaj sur'glu'is dek du impost'mark'o'j'n, po unu por ĉiu monat'o de la jar'o.
”Tri'dek kvin lir'o'j'n,” la ofic'ist'o postul'is.
”Pag'i, ĉiam pag'i,” dir'is Berardo.
Se ni est'us ricev'int'a'j tri'dek kvin pik'o'j'n per tranĉ'il'o, ni est'us sufer'int'a'j sam'a'n dolor'o'n. Ni pag'is la tri'dek kvin lir'o'j'n.
Ni re'ir'is al la unu'a ofic'ej'o.
”Jen la permes'il'o” ni dir'is.
”Vi far'is vi'a'n dev'o'n” oni re'dir'is al ni. ”Ir'u morgaŭ al la labor'don'a ofic'ej'o kaj en'skrib'ig'u vi'n kiel sen'labor'ul'o'j'n por la publik'a'j labor'o'j.”
Tiel pas'is la kvar'a tag'o.
Mi dev'as dir'i, ke Berardo ne perd'is si'a'n pacienc'o'n pro tiu temp'o'perd'o. Kontraŭ'e, li opini'is ĉio'n tut'e kompren'ebl'a.
”Ju pli mal'facil'e est'as trov'i labor'o'n, des pli oni pov'os labor'en'spez'i,” li ripet'is al mi.
Post'tag'mez'e, kiam la ofic'ej'o'j est'is ferm'it'a'j, Berardo tra'ir'is kun mi la urb'o'n ĉiu'direkt'e.
”Rigard'u, rigard'u” li dir'is al mi, kiam ni unu'a'foj'e preter'pas'is konstru'aĵ'o'n, sur'hav'ant'a'n tabul'et'o'n kun la sur'skrib'o ”Bank'o.” Dum kelk'a'j minut'o'j li rigard'is sorĉ'it'e la sur'skrib'o'n.
”Ĉi tie la Impresari'o akir'as si'a'n mon'o'n,” li flustr'is al mi en la orel'o'n.
Sed post'e ni vid'is ali'a'n bank'o'n kaj tri'a'n, kvar'a'n, tiom, ke ni ĉes'is nombr'i ili'n. Kiu est'is tiu de la Impresari'o?
Ne'facil'e diven'ebl'e. En la centr'o de Romo, kie ni supoz'is sankt'a'n Petron, est'is nur bank'o'j.
”Rigard'u, rigard'u,” dir'is Berardo al mi, ĉiu'foj'e kiam li mal'kovr'is nov'a'n bank'o'n. La konstru'aĵ'o'j est'is unu pli impon'a ol ali'a. Antaŭ ili est'is trafik'plen'e, venad'o kaj for'ir'ad'o de sinjor'o'j kaj aŭtomobil'o'j.
Berardo ne lac'iĝ'is, admir'ant'e ĉio'n.
Iu'n vesper'o'n ni vid'is antaŭ ni'a gast'ej'o grand'a'n hom'amas'o'n. Arme'a vetur'il'o renvers'iĝ'is sur la flank'o'n, kontraŭ mur'o kaj plur'a'j person'o'j sen'efik'e pen'ad'is por re'star'ig'i ĝi'n, far'ant'e pli da bru'o ol da labor'o, kiel kutim'e en urb'o. Berardo antaŭ'e'n'paŝ'is, de'met'is si'a'j'n jak'o'n kaj ĉapel'o'n, ramp'is sub la vetur'il'o'n, genu'e ek'star'is kaj per la ŝultr'o'j mal'rapid'e lev'is tiu'n part'o'n de la ĉar'o, kiu kuŝ'is sur'ter'e kaj antaŭ la okul'o'j de la mir'ig'it'a'j ĉe'est'ant'o'j li re'star'ig'is ĝi'n.
Tiu okaz'int'aĵ'o re'don'is al Berardo iom de li'a antaŭ'a babil'em'o.
”Donna Zizzola brul'ig'as du kandel'o'j'n antaŭ la statu'o de sankt'a Antonio por romp'i la fort'o'n de la bank'o'j. Ĉu ne rid'ig'e?” li demand'is al mi tiu'n vesper'o'n.
Sed mi ne hav'is dezir'o'n diskut'i. Mi kompren'is, ke Berardo intenc'as re'komenc'i la diskut'o'n, kiu'n li hav'is kun Scarpone, la vesper'o'n antaŭ ni'a for'ir'o.
”Ekstravaganc'o'j'n oni pov'as permes'i al si, kiam oni est'as jun'a,” li ankoraŭ dir'is al mi. ”Rost'i kaŝtan'o'j'n pov'as est'i util'e, sed for'brul'ig'i la vila'o'n de la Impresari'o util'as al neni'o.”
Mi las'is li'n parol'i, ĉar li ne pov'is ne parol'i.
”Ne tem'as pri kuraĝ'o, ĉu vi kompren'as? Scarpone kred'u, ke mi tim'as, sed tut'e ne tem'as pri kuraĝ'o. Se ekzist'us motiv'o en'danĝer'ig'i la viv'o'n por labor'en'spez'i iom pli ol la ali'a'j, mi ne hezit'us far'i tio'n. Mi sent'as en mi la fort'o'n por far'i tio'n, kio'n neni'u hom'o antaŭ'e kapabl'is, ĉu vi kompren'as? Morgaŭ oni don'os al ni labor'o'n kaj kiam mi labor'os, vi mir'os, la ali'a'j mir'os kaj la inĝenier'o'j mir'os . . .”
”Kiel oni ord'ig'us la en'ter'ig'o'n de Teofil'o?” mi demand'is, por ke li ĉes'ig'u la parol'flu'o'n. Sed tio mal'plaĉ'is al li.
”Sed ne tem'as pri kuraĝ'o, mi cert'ig'as al vi,” respond'is Berardo. ”Nek pri fort'o. Ĉu la Impresari'o uz'is per'fort'o'n kontraŭ ni? Tut'e ne! La Impresari'o ne uz'is per'fort'o'n kontraŭ ni, nek kuraĝ'o'n, nek fort'o'n, sed ruz'o'n. Per ĝi li akir'is la river'et'o'n. Li eĉ ne pren'is ĝi'n, sed la fontamaranoj don'is ĝi'n al li. . . Antaŭ'e ili sub'skrib'is pet'skrib'o'n al la reg'ist'ar'o, post'e akcept'is la artifik'o'n pri tiu'j du tri'kvar'on'o'j kaj la artifik'o'n pri la dek lustrumoj . . . Kio'n dev'is far'i la Impresari'o? Li ag'is korekt'e laŭ'leĝ'e kaj en si'a'j interes'o'j . . .”
Koncern'e tiu'n punkt'o'n li'a'j ide'o'j tre ŝanĝ'iĝ'is.
”Est'as cert'e, ke la prez'o de la ter'o mult'e mal'alt'iĝ'os,”
li post'e al'don'is, mal'kaŝ'ant'e per tio si'a'j'n sekret'a'j'n pens'o'j'n.
”Sen river'et'o la ter'o dev'os mal'pli valor'i kaj ŝanĝ'i kultur'ad'o'n . . .”
Li jam sci'is sur kiu'n ter'pec'o'n li met'os la man'o'j'n ĉe la re'ven'o.
Maten'e de la kvin'a tag'o ni ir'is al la labor'don'a ofic'ej'o por akir'i labor'o'n.
”El kiu provinc'o vi ven'is?” oni demand'is al ni.
”El provinc'o Aquila,” ni respond'is.
”En tiu kaz'o vi turn'u vi'n al la ofic'ej'o de Aquila,” oni dir'is al ni.
”Kie est'as la ofic'ej'o de Aquila?” ni demand'is.
La ofic'ist'o rid'eksplod'is. Li transport'is ni'a'n demand'o'n al si'a'j koleg'o'j kaj la mok'rid'o tra'flug'is la tut'a'n ofic'ej'o'n.
Post kiam oni re'kviet'iĝ'is kaj la ofic'ist'o sek'ig'is la okul'o'j'n, kiu'j ban'iĝ'is en larm'o'j pro tro mult'a rid'ad'o, li klar'ig'is al ni: ”La ofic'ej'o de Aquila est'as en Aquila . . .”
Sed ni tut'e ne dezir'is rond'vojaĝ'i tra tut'a Italio.
”Ni vid'is jam sufiĉ'e da ofic'ej'o'j,” dir'is Berardo energi'e.
”Ni ir'is al Romo, por ke oni send'u ni'n al iu labor'o, sed ne por sur'ir'i la kalvari'a'n voj'o'n.”
Tamen la kalvari'a voj'o ankoraŭ ne fin'iĝ'is.
En la gast'ej'o ”La bon'a rab'ist'o” loĝ'is advokat'o el Abruzzo, kavalir'o do'n Achille Pazienza. Nun ni turn'is ni'n al li kaj la sekv'int'a'n tag'o'n, la ses'a'n de ni'a rest'ad'o en Romo, li invit'is ni'n en si'a'n dorm'o'ĉambr'o'n tuj apud ni'a kaj simil'a pro la mal'lum'o, mal'grand'o, mal'ord'o kaj mal'pur'o. Ni trov'is do'n Achille Pazienza etend'it'a laŭ si'a tut'a long'o sur la lit'o: li est'is mal'san'et'a mal'jun'ul'o kun barb'o dek'tag'a, flav'a'j vest'o'j, blank'tol'a'j ŝu'o'j, pajl'a ĉapel'o sur la kap'o, bronz'a medal'o sur la brust'o kaj lign'a dent'pur'ig'il'o en la buŝ'o. Li sur'met'is tiu'j'n ornam'aĵ'o'j'n por akcept'i ni'n.
Sub la lit'o ni vid'is nokt'o'vaz'o'n plen'a'n de urin'o.
”La konsult'o kost'os dek lir'o'j'n,” dir'is do'n Pazienza al ni.
”Ni konsent'as,” mi respond'is impuls'e.
”Dek lir'o'j'n antaŭ'pag'ot'a'j'n,” dir'is la kavalir'o. Ni don'is al li dek lir'o'j'n.
”Po dek lir'o'j por person'o,” li plu dir'is. Ni don'is ankoraŭ dek lir'o'j'n.
La kavalir'o el'ir'is la lit'o'n kaj mal'aper'is el la ĉambr'o, dir'ant'e neni'o'n. Ni aŭd'is li'n tus'ant'a en la koridor'o. Post'e ni aŭd'is la tus'ad'o'n mal'rapid'e mal'supr'e'n'ir'ant'a la ŝtup'ar'o'n. Kelk'a'j'n minut'o'j'n ĝi rest'is en la ter'etaĝ'o, kie spion'is la bon'a rab'ist'o, el'ir'is sur la strat'o'n kaj mut'iĝ'is en la kontraŭ'a trink'ej'o.
Ni dev'is atend'i preskaŭ plen'a'n hor'o'n, antaŭ ol la tus'ad'o re'aŭd'iĝ'is, transvers'is la strat'o'n, mal'rapid'e kaj pen'e supr'e'n'ir'is la ŝtup'ar'o'n. Ĉe la pord'o la kavalir'o iom hezit'is, en'ven'is, ĵet'ant'e sur la lit'o'n pec'o'n da pan'o, du'on'a'n kolbas'o'n kaj du'on'plen'a'n botel'o'n da ruĝ'a vin'o.
”Vi'a afer'o est'as mal'lum'a,” dir'is kavalir'o Pazienza, re'pren'int'e si'a'n horizontal'a'n pozici'o'n, kvankam ni ankoraŭ ne rakont'is al li, kial ni ven'is.
”Kiom da mon'o vi posed'as ankoraŭ?” li demand'is post paŭz'o, long'e medit'int'e.
Ni met'is ĉio'n, kio al ni rest'is, inkluziv'e la kupr'a'j'n mon'er'o'j'n, en la ĉapel'o'n de Berardo kaj kalkul'is proksim'um'e dek kvar lir'o'j'n.
”Vi'a afer'o est'as sen'signif'a kaj mal'esper'a,” juĝ'is la sen'iluzi'ig'it'a kavalir'o.
Post nov'a medit'o li demand'is al ni: ”Ĉu ne est'us ebl'e, ven'ig'i el Fontamara pli da mon'o?”
”Cert'e,” respond'is tuj Berardo, konvink'it'a pri la mal'o.
”Kaj kelk'a'j'n kok'in'et'o'j'n? Kaj iom da fromaĝ'o? iom da miel'o kontraŭ la tus'ad'o?” al'don'is la kavalir'o.
”Cert'e,” rapid'is respond'i Berardo, kiu dum si'a tut'a viv'o ankoraŭ neniam vid'is miel'o'n.
”Vi'a afer'o iom klar'iĝ'as,” dir'is kavalir'o Paaenza al ni kun larĝ'a ĉeval'a rid'et'o, montr'ant'e tri'dek'o'n da flav'a'j dent'o'j.
Nur nun Berardo rakont'is ni'a'n afer'o'n.
La kavalir'o ek'star'is, serĉ'is baston'o'n, kiu aspekt'is kiel mal'nov'a ombrel'a ans'o kaj kapt'int'e ĝi'n kiel iu, kiu for'ir'as en milit'o'n, li dir'is al ni: ”Sekv'u mi'n!”
Ni sekv'is. La unu'a cel'o est'is la telegraf'ej'o. La kavalir'o redakt'is telegram'o'n kun jen'a en'hav'o: ”Urĝ'e bezon'at'a'j du'cent lir'o'j dek kilo'gram'o'j da fromaĝ'o du kilo'gram'o'j da miel'o kelk'a'j kok'in'o'j.”
Kaj li demand'is al ni: ”Al kiu mi adres'u la telegram'o'n? Kiu el vi hav'as pli riĉ'a'j'n parenc'o'j'n?”
”Eksped'u ĝi'n al mi'a patr'o, Vincenzo Viol'a,” respond'is Berardo, kiu perd'is li'n, est'ant'e ankoraŭ infan'o.
Do'n Pazienza intenc'is prezent'i la telegram'o'n ĉe la giĉet'o, kiam Berardo demand'is al li: ”kavalir'o, ĉu al vi ne plaĉ'os persik'o'j?”
”Cert'e,” li respond'is, ”ili est'as bon'eg'a'j kontraŭ la tus'ad'o.”
Li do al'don'is al la telegram'o la pet'o'n ankoraŭ send'i dek kilo'gram'o'j'n da persik'o'j. La kavalir'o kopi'is la telegram'o'n kaj ordon'is al ni: ”Pag'u kaj sekv'u mi'n!”
Ni pag'is kaj sekv'is li'n. La du'a cel'o est'is la labor'don'a ofic'ej'o de la faŝist'a sindikat'o, el kiu oni re'send'is ni'n la unu'a'n tag'o'n. Do'n Pazienza las'is ni'n en la koridor'o, sed tra giĉet'o ni pov'is vid'i li'n konfidenc'e parol'ant'a kaj vigl'e diskut'ant'a kun la ofic'ej'a estr'o. Li vid'ig'is al li la kopi'o'n de la telegram'o, kiu'n ni eksped'is al Fontamara kaj fingr'e montr'is la plej signif'o'plen'a'j'n vort'o'j'n. La estr'o supoz'ebl'e dir'is al ni'a advokat'o kelk'a'j'n fort'a'j'n skrupul'o'j'n, ĉar ni vid'is, ke li pal'iĝ'as kaj kur'as al ni por demand'i: ”Ĉu oni dev'as rasp'i la fromaĝ'o'n aŭ tuj manĝ'i?”
”Oni manĝ'as ĝi'n, kiam ĝi est'as freŝ'a kaj oni rasp'as ĝi'n, kiam ĝi est'as sek'a,” respond'is Berardo, kontent'ig'ant'e per tio la kavalir'o'n, kiu tuj kur'is al la estr'o por komunik'i al li la kviet'ig'a'n respond'o'n.
Ali'a'j grav'a'j skrupul'o'j ne ekzist'is, tial la kavalir'o pov'is ven'i por sci'ig'i al ni; ”La afer'o marŝ'as. La ofic'ej'o pri'zorg'os la neces'a'j'n dokument'o'j'n; nask'iĝ'atest'o'n, ekstrakt'o'n el la pun'registr'o, atest'o'n pri bon'a kondut'o kaj tuj kiam ili al'ven'os, oni en'skrib'os vi'n en la sen'labor'ul'a'n registr'o'n. La labor'o ven'os post'e. Vi est'os tiam vok'at'a'j de la ofic'ej'o.”
La sep'a'n tag'o'n de ni'a rest'ad'o en Romo ni posed'is ne pli ol kvar lir'o'j'n. Ni aĉet'is du kilo'gram'o'j'n da pan'o kaj eĉ ne unu centim'o rest'is al ni.
”La al'vok'o de la labor'don'a ofic'ej'o cert'e ne rest'os long'e for,” ripet'ad'is Berardo al mi, por kuraĝ'ig'i si'n mem.
Por tuj respond'i al la al'vok'o kaj, ĉar ne manĝ'int'e, ni ne hav'is dezir'o'n promen'i, ni ne plu el'ir'is la gast'ej'o'n. Ĉe ĉiu bru'et'o, kiu preter'pas'is, ni kur'is al la pord'o. Ĉiu'n foj'o'n, kiam al'ven'is la poŝt'ist'o, ni rapid'is mal'supr'e'n al la ter'etaĝ'o, kie embusk'is la bon'a rab'ist'o.
En tiu sam'a tim'o viv'is kavalir'o Pazienza. La diferenc'o tamen est'is, ke ni atend'is la al'vok'o'n al labor'o kaj li la telegraf'a'n mon'send'o'n kun la nutr'aĵ'o'j de la patr'o de Berardo. Ĉiu'j tri pas'ig'is la tut'a'n tag'o'n etend'it'a'j sur la lit'o kaj tri'op'e ni star'is ĉe la ŝtup'ar'o post ĉia bru'et'o. Dum la supr'e'n'ir'ad'o'j la reciprok'a'j riproĉ'o'j far'iĝ'is de tag'o al tag'o pli akr'a'j.
”Vi hav'as degener'int'a'n patr'o'n,” dir'is kavalir'o Pazienza al Berardo. ”Kiel li pov'as atend'ig'i vi'n je du'cent lir'o'j?”
”Ĉu est'as aŭ ne est'as labor'o por ni?” demand'is Berardo. ”Se jes, kial oni ne vok'as ni'n? Se est'as labor'o, kial do tiom da formal'aĵ'o'j?”
”Ni dev'as pacienc'i koncern'e la post'a'n pak'aĵ'o'n,” al'don'is la kavalir'o. ”Ni sci'as, ke pak'aĵ'o'j vojaĝ'as mal'rapid'e, precip'e, kiam ili en'ten'as romp'ebl'a'j'n vaz'et'o'j'n, sed telegraf'a mon'send'o pov'as est'i ĉi tie post unu tag'o . . . Vi'a patr'o est'as ego'ist'a pork'o.”
”Kiel nask'iĝ'atest'o rilat'as al labor'o?” demand'is Berardo. ”Kiam iu pet'as pri labor'o, tiam est'as ja klar'e, ke li jam nask'iĝ'is . . . Neni'u pet'os labor'o'n, ne nask'it'e!”
Fast'int'e kaj sen'util'e atend'int'e dum tri tag'o'j, Berardo kaj mi ĉes'is kur'i mal'supr'e'n ĉe al'ven'o de la leter'port'ist'o. Ni rest'is kuŝ'ant'a'j sur la lit'o de la maten'o ĝis la vesper'o kaj lev'iĝ'is de temp'o al temp'o nur por trink'i akv'o'n ĉe la kran'o en la neces'ej'o.
Mult'e pli optimism'a kaj obstin'a evident'iĝ'is kavalir'o Pazienza. Tri foj'o'j'n ĉiu'tag'e, ĉe al'ven'o de la leter'port'ist'o, ni aŭd'is, ke la tus'ad'o lev'iĝ'as de la lit'o, el'ir'as la ĉambr'o'n, mal'rapid'e mal'supr'e'n'ir'as la ŝtup'ar'o'n al la ter'etaĝ'o kaj post iom da temp'o mal'rapid'e re'ven'as, pen'e supr'e'n'ir'as, pli mal'rapid'as ĉe ni'a pord'o, ĉe ni'a pord'a serur'o, tra ĝi'n ĵet'ant'e ĉiam nov'a'j'n mal'ben'o'j'n kontraŭ Fontamara.
”Berardo Viol'a,” raŭk'e kri'is la mal'jun'ul'o, ”vi'a patr'o est'as kanajl'o! Vi'a patr'o est'os mi'a pere'o! Vi'a patr'o est'os mi'a mort'o! Vi'a patr'o kulp'as, ke dum tri tag'o'j mi ne manĝ'is,” li kri'is ankoraŭ.
Berardo ne respond'is. Li re'fal'is en la antaŭ'a'n silent'em'o'n. Ne dir'ant'e eĉ unu vort'o'n, li rigard'is dum hor'o'j la plafon'o'n.
”Kio'n ni far'u?” mi demand'is, ”ni ne pov'os rest'i etern'e sen manĝ'o!”
Sed Berardo ne respond'is.
Post'tag'mez'e de la kvar'a fast'o'tag'o ni hav'is kaŭz'o'n por ĝoj'i. Est'is proksim'um'e je la kvin'a, kiam ni aŭd'is sur la ŝtup'ar'o konfuz'a'j'n kri'o'j'n de la kavalir'o kaj la bon'a rab'ist'o.
”Hur'a! Hur'a!” kri'is la kavalir'o.
Kie est'as la Venk'o?
Don'u la har'bel'ec'o'n al ŝi, Kiu est'as sklav'in'o de Romo.
Di'o ŝi'n kre'is.
La du'o ating'is ni'a'n pord'o'n, ne frap'int'e mal'ferm'is ĝi'n kaj en'ir'is. La bon'a rab'ist'o sving'is telegram'o'n en la aer'o por Berardo kaj kavalir'o Pazienza manten'is la kol'o'j'n de du botel'o'j da vin'o.
”Berardo Viol'a,” kri'is la kavalir'o, ”vi'a patr'o est'as ĝentil'hom'o! Vi'a telegraf'a mon'send'o al'ven'is . . .”
”Ĉu ver'e?” demand'is Berardo surpriz'it'e kaj sam'temp'e ekster si pro ĝoj'o. Kompren'ebl'e li ne pov'is kred'i, ke li'a patr'o, kiu mort'is antaŭ du'dek'o da jar'o'j, send'as al li telegraf'a'n poŝt'mandat'o'n; sed kiu, post kvar'tag'a fast'ad'o, dezir'as diskut'i?
Dumla kavalir'o en'verŝ'is trink'aĵ'o'n, Berardo pren'is la telegram'o'n, mal'ferm'is ĝi'n kaj leg'is, re'leg'is, rigard'is ni'a'j'n vizaĝ'o'j'n, fald'is ĝi'n kaj ne dir'ant'e eĉ unu vort'o'n, li met'is ĝi'n en si'a'n poŝ'o'n.
”Kio okaz'is?” mi demand'is al li.
Berardo ne don'is respond'o'n. Li'a mien'o est'is rigid'a.
Sed la blank'o de li'a'j okul'o'j subit'e far'iĝ'is mal'bril'a kaj sang'o'stri'a. Mi jam sci'is el Fontamara, ke tio est'as la sol'a ekster'a sign'o, per kiu manifest'iĝ'as ĉe li grand'a emoci'o.
”Kio okaz'is?” mi demand'is ankoraŭ'foj'e kun voĉ'o kiel ebl'e plej amik'a.
Berardo de'nov'e ek'kuŝ'is sur la lit'o, dir'ant'e neni'o'n. La bon'a rab'ist'o kaj kavalir'o Pazienza embaras'it'e for'ir'is. Mi etend'is mi'n flank'e de Berardo, sur la sam'a lit'o, long'e silent'is por sent'ig'i al li kun'sent'o'n kaj post'e demand'e flustr'is al li: ”Kio okaz'is? Ĉu iu mort'is?”
Sed li ne respond'is kaj mi kompren'is, ke ebl'e en Fontamara iu mort'is.
La sam'a'n vesper'o'n, proksim'um'e je la ok'a, ni aŭd'is ne'kutim'a'n bru'o'n en la najbar'a ĉambr'o, kiu, kiel dir'it'e, est'is okup'it'a de kavalir'o Achille Pazienza. Ĉe ni'a pord'o la kavalir'o dir'is al ni: ”La estr'o de la labor'don'a ofic'ej'o de la faŝist'a sindikat'o vizit'is mi'n. Vi'a'j dokument'o'j al'ven'is.
Sur la atest'o'n pri bon'a kondut'o, don'it'a'n de la podestà, oni skrib'is: kondut'o laŭ naci'a vid'punkt'o ne'fid'ind'a. Hav'ant'e tia'n dokument'o'n, vi tut'e ne pov'os trov'i labor'o'n.
Neniam vi trov'os ĝi'n. Krom'e oni avert'is la polic'o'n.”
Re'ferm'int'e la pord'o'n, li for'ir'is.
Kvin minut'o'j'n post'e la pord'o de'nov'e mal'ferm'iĝ'is.
”Vi'a ĉambr'o est'as for'lu'it'a,” la bon'a rab'ist'o dir'is al ni, ”vi hav'os du'on'hor'o'n da temp'o por for'ir'i . . .”
Est'is jam mal'lum'e, kiam ni dev'is for'las'i la gast'ej'o'n ”La bon'a rab'ist'o.”
”Kio'n ni far'u?” mi demand'is al Berardo. Sed li ne respond'is.
Mi sent'is mi'n mal'fort'a sur mi'a'j pied'o'j kaj pro la mal'sat'o mi hav'is terur'a'n kap'dolor'o'n. De temp'o al temp'o mi kred'is mi'n fal'ant'a sur'ter'e'n. La hom'o'j sur la strat'o ni'n rigard'is. La sinjor'o'j flank'e'n'ir'is, kvazaŭ ili tim'us ni'n.
Kaj ver'e, Berardo aspekt'is tim'ig'a.
Tiel ni sen'vol'e ating'is la staci'o'n. Sur la plac'o ni vid'is mult'a'j'n karaben'ist'o'j'n, soldat'o'j'n kaj polic'ist'o'j'n, kiu'j halt'ig'is la preter'pas'ant'o'j'n kaj tra'serĉ'is ili'n. Ili halt'ig'is kaj tra'serĉ'is ankaŭ aŭtomobil'o'j'n. Jun'ul'o, kiu mir'ig'it'e rigard'is ni'n, direkt'is si'a'j'n paŝ'o'j'n al ni.
”Bon'a'n vesper'o'n,” li dir'is al Berardo.
Berardo mal'fid'e okul'is al li kaj ne respond'is.
”Mi ĝust'e pens'is pri vi,” al'don'is la jun'ul'o, ”se mi ne est'us renkont'int'a vi'n hodiaŭ, morgaŭ mi for'vetur'us al Fontamara por serĉ'i vi'n.”
”Mi posed'as eĉ ne unu centim'o'n,” dir'is Berardo al li, ”se vi intenc'as tromp'i mi'n, vi'a rikolt'o est'os mal'grand'et'a!”
La jun'ul'o ek'rid'is. Li aspekt'is inter labor'ist'o kaj student'o. Li est'is alt'a, mal'dik'a, bon'e sed ne elegant'e vest'it'a kaj li'a'j voĉ'o kaj rigard'o fid'e impres'is.
”Ĉu vi memor'as la unu'a'n foj'o'n, kiam vi est'is en Avezzano?” la jun'ul'o demand'is al Berardo. ”Ĉu vi memor'as la trink'ej'o'n, en kiu'n la ru ̧hara spion'o kun la cikatr'o sur la menton'o invit'is vi'n kaj la ali'a'j'n fontamaranojn? . . .
Ĉu vi memor'as tio'n? Tamen vi forges'is, kiu avert'is vi'n kontraŭ li!”
Berardo esplor'e rigard'is li'n kaj re'kon'is la jun'ul'o'n.
”Don'u manĝ'aĵ'o'n al ni,” mi pet'is, vid'ant'e, ke Berardo las'is preter'ir'i la okaz'o'n.
La jun'a avezzanano konduk'is ni'n al proksim'a manĝ'ej'o kaj mend'is ov'o'j'n kaj ŝink'o'n.
”Ĉu tio est'as por ni?” demand'is mal'fid'e Berardo ”kaj kiu pag'os? Ni posed'as eĉ ne unu sold'o'n!”
Por kviet'ig'i Berardo, la jun'ul'o dev'is anticip'e pag'i ĉe la kas'o la prez'o'n de la manĝ'aĵ'o'j. Berardo rigard'is mi'n, kvazaŭ por dir'i: li sen'dub'e est'as frenez'ul'o!
”Kio'n signif'as tiu ekscit'iĝ'o de la karaben'ist'o'j kaj soldat'o'j?” demand'is Berardo al la jun'ul'o, post kiam li sufiĉ'e manĝ'is.
”Oni serĉ'as la Fam'a'n Ne'kon'at'o'n,” li respond'is. Sed tiu respond'o est'is tre ne'klar'a.
”Dum kelk'a temp'o iu ne'kon'at'o, la Fam'a Ne'kon'at'o, en'danĝer'ig'as la publik'a'n ord'o'n,” al'don'is la jun'ul'o. ”En ĉiu'j proces'o'j antaŭ la special'a tribunal'o oni parol'as pri la Fam'a Ne'kon'at'o, kiu pres'as kaj distribu'as sekret'a'j'n foli'et'o'j'n . . . Tiu'j, kiu'j'n oni surpriz'is kun ne'leĝ'a'j pres'aĵ'o'j, ĉiam konfes'as, ke ili ricev'is la paper'o'j'n de la Fam'a Ne'kon'at'o . . . Komenc'e li prefer'e labor'is ĉe kelk'a'j fabrik'o'j; post'e li oft'e vizit'is la ĉirkaŭ'aĵ'o'j'n de la urb'o, la kazern'o'j'n de soldat'o'j; fin'e li aper'is en la universitat'o'j.
En la sam'a temp'o oni signal'is li'n en divers'a'j provinc'o'j ĝis la lim'o. Li'n ĉas'as mil'o'j da polic'ist'o'j ital'a'j, sed ĝis nun oni ne sukces'is kapt'i li'n. Proksim'um'e ses'mil person'o'j'n oni arest'is kaj mult'foj'e la reg'ist'ar'o kred'is, ke inter la arest'it'o'j est'as ankaŭ li, la Fam'a Ne'kon'at'o, tamen post mal'long'a'j inter'romp'o'j, la sekret'a'j pres'aĵ'o'j de'nov'e aper'is kaj la kronik'o'j de la special'a tribunal'o re'signal'is la aktiv'ec'o'n de la Fam'a Ne'kon'at'o . . . ŝajn'as, ke dum kelk'a temp'o li kaŝ'labor'as en Abruzzo . . .”
”Ĉu en Abruzzo?” vigl'e demand'is Berardo.
”En Sulmona, Prezza, Avezzano kaj ali'a'j vilaĝ'o'j. Ĉie, kie'n li al'ven'as, la kafonoj ek'ribel'as. Ĉie, kie la kafonoj ribel'as, li aper'as.”
”Sed kiu est'as li? Ĉu la diabl'o?” demand'is Berardo.
”Ebl'e . . .” rid'e respond'is la avezzanano.
”Se oni pov'us montr'i al li la voj'o'n al Fontamara,” al'don'is ankoraŭ Berardo.
”Tiu'n li jam kon'as,” respond'is la ali'a flustr'e.
En tiu moment'o, polic'ist'o, sekv'at'a de grup'o da milit'ist'o'j, en'ir'is la manĝ'ej'o'n kaj turn'is si'n al ni.
”Pasport'o'j'n kaj ident'ec'a'j'n kart'o'j'n!” li ordon'is.
Dum la polic'ist'o esplor'is la permes'bilet'o'j'n, kiu'j'n Berardo kaj mi ricev'is en la ofic'ej'o de la faŝist'a sindikat'o kaj la ident'ec'a'n kart'o'n, pasport'o'n kaj mult'a'j'n dokument'o'j'n de la avezzanano, kiu est'is ĉe ni, la milit'ist'o'j tra'serĉ'is la manĝ'ej'o'n. Ni'a'j dokument'o'j est'is bon'ord'a'j kaj la polic'ist'o intenc'is jam for'ir'i, kiam la milit'ist'o'j ven'is al li kun pak'et'o en tol'pec'o, kiu'n ili trov'is sub la vest'hok'ar'o. La en'hav'o de la pak'et'o sufiĉ'is por furioz'ig'i la polic'ist'o'n kaj soldat'o'j'n, kiu'j ĵet'is si'n sur ni'n, kri'ant'e: ”Al kiu aparten'as ĉi tiu pak'et'o? Kiu met'is ĝi'n sur la plank'o'n?” kaj eĉ ne aŭskult'ant'e ni'a'j'n respond'o'j'n, ili lok'is ni'n inter si kaj konduk'is ni'n al polic'ej'o.
Berardo, supoz'ant'e, ke oni opini'as ni'n ŝtel'ist'o'j kaj ke la trov'it'a pak'et'o en'ten'as ŝtel'aĵ'o'j'n, kri'is sur la tut'a voj'o al la polic'ej'o: ”Ĉu ni est'as ŝtel'ist'o'j? . . . Hont'u! Ŝtel'ist'o'j est'as vi! Ni est'as la pri'ŝtel'it'o'j, sed ne la ŝtel'int'o'j . . . ŝtel'ist'o est'as la faŝist'a sindikat'o, kiu ig'is ni'n pag'i tri'dek kvin lir'o'j'n . . .
Ŝtel'ist'o est'as kavalir'o Pazienza, kiu pren'is de ni du'dek lir'o'j'n . . . Ĉu ni ŝtel'ist'o'j? . . . Ŝtel'ist'o est'as la Impresari'o!”
En la polic'ej'o'n, kie'n oni konduk'is ni'n, konstant'e al'flu'is nov'a'j grup'o'j da arest'it'o'j el divers'a'j kvartal'o'j de la urb'o.
”La daŭr'a ĉas'o al la Fam'a Ne'kon'at'o,” flustr'e klar'ig'is la avezzanano al Berardo, kiu fin'e kompren'is, ke oni suspekt'as ni'n ne pri ŝtel'ad'o kaj tial trankvil'iĝ'is.
Kiam post mal'mult'a'j formal'aĵ'o'j oni met'is ni'n en ĉel'o'n, kie trov'iĝ'is jam du ali'a'j arest'it'o'j, Berardo kaj mi inter'ŝanĝ'is kontent'a'n rid'et'o'n: fin'e ni hav'is loĝ'ej'o'n kaj almenaŭ ĝis morgaŭ manĝ'aĵ'o'n . . . Pri la pli mal'proksim'a temp'o ni pov'us pens'i post'e.
La du'on'o de la ĉel'o est'is okup'it'a de cement'a alt'aĵ'o, iom pli alt'a ol ordinar'a trotuar'o kaj ĝi serv'is kiel lit'o. En angul'o est'is tru'o, kies destin'o est'is ankoraŭ pli klar'a. La du arest'it'o'j, antaŭ ni met'it'a'j en la ĉel'o'n, kuŝ'is en la kontraŭ'a angul'o, kun la kap'o sur si'a'j kun'fald'it'a'j jak'o'j, kiu'j serv'is kiel kusen'o. Mi tuj imit'is tiu'n ekzempl'o'n, ek'kuŝ'is sur la cement'o'n, de'met'is mi'a'n jak'o'n kaj ĝi'n fald'is sub mi'a'n kap'o'n. Kontraŭ'e, Berardo kaj la avezzanano vigl'e ek'diskut'is, pas'ant'e tie'n kaj re'e'n en la ĉel'o. La avezzanano parol'is flustr'e, ebl'e pro ne'fid'o al la du ne'kon'at'o'j, sed tio ne sukces'is al Berardo. Pro tio mi aŭd'is de la tut'a diskut'ad'o nur tio'n, kio'n dir'is Berardo.
”Ĉi tiu histori'o de la Fam'a Ne'kon'at'o ne konvink'as mi'n,” li dir'is. ”Ĉu la Ne'kon'at'o est'as urb'an'o aŭ kafono?
Se li est'as urb'an'o kaj ven'as al Abruzzo, li dev'as hav'i i'a'n cel'o'n . . .”
”Sed la urb'an'o'j ja viv'as bon'e,” li dir'is ankoraŭ. ”Ili viv'as bon'e pro tio, ke ili el'prem'as la kafonojn. Mi kompren'as, ke ankaŭ en la urb'o est'as hom'o'j, kiu'j viv'as mal'bon'e. Ekzempl'e: Peppino Goriano kaj kavalir'o Pazienza ne naĝ'as en abund'o. Sed ili ne est'as ver'a'j urb'an'o'j; ili est'as abruzzanoj trans'lok'it'a'j en la urb'o'n . . .”
Kelk'foj'e, kiam Berardo streĉ'is si'n por parol'i flustr'e, mi perd'is la faden'o'n de la diskut'o'j, sed laŭ la gest'o'j de li kaj la avezzanano mi kompren'is, ke ili ankoraŭ ne inter'konsent'as. Kiam est'is util'e mal'laŭt'ig'i la voĉ'o'n, Berardo forges'is ĉio'n kaj li'n pov'is aŭd'i ne nur la du ne'kon'at'o'j, sed ver'ŝajn'e ankaŭ tiu'j en la najbar'a'j ĉel'o'j.
”Ĉu en la pak'et'o trov'it'a en la manĝ'ej'o trov'iĝ'is nur gazet'o'j? . . . Kaj pro tiu pak'et'o da ŝir'paper'o oni arest'as tiom da hom'o'j? Kia'n valor'o'n prezent'as tiu pak'et'o da paper'o?”
La avezzanano est'is jun'ul'o ne nur simpati'a, sed ankaŭ pacienc'a. Li rekomend'is al Berardo parol'i flustr'e kaj Berardo promes'is, sed tuj forges'is.
”La unu'ec'o de la urb'an'o'j kaj kafonoj? . . . Sed la urb'an'o'j viv'as bon'e kaj la kafonoj mal'bon'e. La urb'an'o'j sat'manĝ'as, trink'as kaj ne pag'as impost'o'j'n. Ili labor'as mal'mult'e kaj en'spez'as mult'e . . . Ĉiu'tag'e du'dek lir'o'j'n nur por baston'bat'i, mem ne ricev'int'e ili'n. Sufiĉ'as vid'i, kiom ili ig'as ni'n pag'i por ŝtof'o'j, ĉapel'o'j, ŝu'pland'o'j . . . Ni, kafonoj, est'as kvazaŭ verm'o'j. Ĉiu el'prem'as ni'n. Ĉiu pas'as sur ni'n. Ĉiu super'ruz'as ni'n. Eĉ do'n Circostanza turn'is si'n kontraŭ ni'n. Eĉ li.”
Kun larĝ'e mal'ferm'it'a'j okul'o'j la avezzanano aŭskult'is.
”Est'as terur'e,” li murmur'is al si mem. ”Ĉu ver'e vi kred'as, kio'n vi dir'is? Ĉu la ali'a'j kafonoj pens'as kiel vi?”
”Mi ne kompren'as,” dir'is Berardo iom post'e, ”kial la urb'an'o'j pres'as gazet'o'j'n por sen'pag'e distribu'i inter la kafonoj. Kial la Fam'a Ne'kon'at'o okup'as si'n pri afer'o'j, kiu'j ne est'as li'a'j? Sed li ebl'e est'as komerc'ist'o de paper'o kaj pres'as gazet'o'j'n por vend'i ili'n?”
”Ĉu ĉiu'j tiu'j hom'o'j, pri kiu'j vi parol'is kaj kiu'j'n oni kondamn'is je mal'liber'ej'o, est'as frenez'a'j?” mi aŭd'is Berardon ankoraŭ demand'i. ”Sed, kiam ili ne est'as frenez'a'j, kio'n ili intenc'as? Kaj tiu'j, kiu'j'n vi nom'is kaj kiu'j'n paf'mort'ig'is la reg'ist'ar'o, kio'n ili dezir'is? Ĉu ebl'e tio est'as manier'o pri'zorg'i si'a'j'n propr'a'j'n interes'o'j'n?”
La avezzanano ne pov'is ne kompren'i, ke Berardo direkt'is la pli grand'a'n part'o'n de la kontraŭ'dir'o'j al si mem.
La esper'o, kiu'n Berardo hav'is, kiam li for'las'is Fontamaran, est'is detru'it'a. La ebl'o efektiv'ig'i si'a'j'n plan'o'j'n, trov'i labor'o'n kaj aĉet'i pec'o'n da ter'o, est'is nul'ig'it'a. Dum si'a tut'a viv'o li ne plu pov'os efektiv'ig'i si'a'j'n plan'o'j'n. La podestà nom'is ni'n hom'o'j kun mal'bon'a kondut'o laŭ naci'a vid'punkt'o kaj tiel est'is decid'it'e pri ni'a tut'a viv'o. Pro tio Berardo dev'is sent'i re'ven'ant'a en si, kun plej grand'a furioz'o, la mal'nov'a'n pens'manier'o'n; la kontraŭ'argument'o'j dir'it'a'j al la avezzanano est'is li'a last'a rezist'o.
La konversaci'a tem'o trans'ir'is al ali'a'j land'o'j kaj Rusio, ĉar mi'n ating'is fraz'o de Berardo, kiu dir'is: ”Ĉu Rusio? Dir'u al mi la ver'o'n: ĉu ver'e ekzist'as tia Rusio, pri kia oni tiom parol'as? Ĉiu'j parol'as pri ĝi, sed neni'u iam est'is tie. Kafonoj vizit'is eĉ Amerik'o'n, Afrik'o'n, Franci'o'n. Sed neni'u iam vid'is Rusion.”
Pri kelk'a'j punkt'o'j, ekzempl'e, kiam en la diskut'o tem'is pri liber'o, Berardo est'is ne'konvink'ebl'a.
”Ĉu liber'o parol'ad'i publik'e?” li demand'is. ”Sed ni ne est'as advokat'o'j . . . Ĉu liber'o pres'i? Sed ni ne est'as pres'ist'o'j. Kial vi ne parol'as prefer'e pri liber'o labor'i, pri liber'o posed'i ter'o'n?”
Post'e mi ek'dorm'et'is. Kelk'a'j'n hor'o'j'n mi est'is dorm'int'a, kiam Berardo vek'is mi'n. Li sid'is ĉe mi'a'j pied'o'j kaj la avezzanano est'is apud li. Mi mir'is, ke ili est'as ankoraŭ vek'a'j kaj ne ĉes'is inter'parol'i.
”Pardon'u,” Berardo dir'is al mi, ”tuj mi las'os vi'n re'dorm'i . . . Ĉu vi kon'as la histori'o'n de princ'o Torlonia?”
”Ne interes'as mi'n,” mi respond'is al li, ”ĉiu'j rakont'o'j pri princ'o'j est'as egal'a'j. Las'u mi'n dorm'i!”
”Vi sci'u, ke t.n. princ'o Torlonia est'as nek princ'o, nek Torlonia. Nu, se vi kapabl'as, dorm'u . . .”
”Ĉu vi sonĝ'as?” mi demand'is al li.
”Sci'u,” respond'is Berardo, ”ke t.n. princ'o Torlonia, kiu'n la kafonoj ador'as kiel ter'a'n di'o'n, ven'is Italion antaŭ proksim'um'e cent jar'o'j, kiel kantin'ist'o de franc'a regiment'o. Li ne nur ne est'is princ'o, sed eĉ ne kavalir'o kiel do'n Pazienza. Li est'is vend'ist'o de vin'o kaj kolbas'o'j. Li'a nom'o est'is eĉ ne Torlonia, sed Torlogne. Li est'is franc'o, spekulaci'ist'o. Li spekulaci'is je milit'o, je sal'o, en'spez'is per pastr'o'j, per la piemont'an'o'j, ŝtel'is dekstr'e kaj mal'dekstr'e kaj est'is nom'at'a antaŭ'e duk'o kaj post'e princ'o . . .”
”Ĉu vi sonĝ'as?” mi re'demand'is al Berardo.
Sed Berardo turn'is la dors'o'n al mi kaj de'nov'e ek'diskut'is kun la avezzanano. Ili ne plu mis'kompren'is unu la ali'a'n. Laŭ la parol'manier'o kaj gest'o'j oni pov'is konklud'i, ke Berardo ced'as ĉiu'n rezist'o'n. Ĉio, kio'n li rakont'is pri Torlonia simil'is fabel'o'n, sed la antaŭ'a Berardo avid'is tia'j'n fabel'o'j'n.
Dum ili plu parol'is, mi re'e ek'dorm'is kaj vek'iĝ'is maten'e. Berardo ir'is kun grand'a'j paŝ'o'j tie'n kaj re'e'n en la ĉel'o, kvazaŭ en'kaĝ'ig'it'a leon'o. La avezzanano kuŝ'is apud mi, sed ne dorm'is. Li est'is tiel proksim'a al mi, kvazaŭ atend'ant'a mi'a'n vek'iĝ'o'n.
”Ĉu vi fid'as Berardon?” li flustr'e demand'is al mi.
”Jes,” mi respond'is.
”Ĉiu'j kafonoj dev'as fid'i li'n,” al'don'is la avezzanano.
”Dir'u en Fontamara, ke ĉiu li'n dev'as fid'i. Li est'as ekster'ordinar'a hom'o. Tio, kio al li okaz'is, ne pov'is ne okaz'i al li. Ver'ŝajn'e ne trov'iĝ'as nun'temp'e en tut'a Italio kafono, kia li. Ripet'u tio'n en Fontamara. Oni far'u, kio'n li dir'os.
Sen'dub'e oni liber'ig'os vi'n hodiaŭ aŭ post kelk'a'j tag'o'j kaj re'send'os vi'n hejm'e'n. Mi'a sort'o est'os ebl'e ali'a. Pardon'u, ke mi tio'n ne klar'ig'os al vi: Berardo dir'os al vi ĉio'n en Fontamara. Tio, kio'n vi dev'as far'i, est'as re'pac'ig'i Berardon kun Raffaele Scarpone. La ceter'o'n Berardo jam sci'as.”
Je la ok'a oni don'is al ni tas'o'n da kaf'o. Berardo ĉes'is paŝ'i tra la ĉel'o kaj dir'is al la gard'ist'o: ”Mi dezir'as tuj parol'i kun sinjor'o polic'estr'o.”
”Atend'u vi'a'n vic'o'n,” dir'is la gard'ist'o kaj for'ir'is.
Tiu dialog'o ne pas'is ne rimark'it'e de la avezzanano, kiu tim'e rigard'is al Berardo. Li ne kuraĝ'is pet'i al li klar'ig'o'j'n, sed tim'o pri perfid'o kuŝ'is en li'a rigard'o.
Je la naŭ'a oni konduk'is ni'n tri'op'e al la polic'estr'o.
Berardo antaŭ'e'n'paŝ'is kaj dir'is: ”Sinjor'o estr'o, mi pret'as dir'i la tut'a'n ver'o'n.”
”Parol'u!” dir'is la hom'o de la leĝ'o.
”La pak'et'o kun mal'permes'it'a'j pres'aĵ'o'j, trov'it'a en la manĝ'ej'o ĉe la staci'o, aparten'as al mi . . . Mi ig'is ili'n pres'i por distribu'i inter la kafonoj . . . La Fam'a Ne'kon'at'o est'as mi.”
La Ne'kon'at'o, la Fam'a Ne'kon'at'o est'is arest'it'a!
Post la sci'ig'o, ke la Ne'kon'at'o, la Fam'a Ne'kon'at'o, est'as arest'it'a, ĵurnal'ist'o'j, faŝist'a'j kaj alt'a'j ŝtat'a'j funkci'ul'o'j vizit'is la polic'ej'o'n, kie ni est'is en mal'liber'o.
Kaj la Ne'kon'at'o est'is kafono . . .
La polic'o serĉ'is li'n en urb'o, sed ĉu eĉ unu urb'an'o rest'is ne'kon'at'a? Ĉiu'n urb'an'o'n oni kon'is, registr'is, stamp'is, spion'is. Ankaŭ la revoluci'a urb'an'o (precip'e la revoluci'a urb'an'o) est'is registr'at'a, stamp'at'a, kon'at'a. Sed kafono?
Kiu kon'as kafonon? Ĉu ekzist'is iam reg'ist'ar'o en Italio, kiu kon'is la kafonon? Kaj kiu iam kon'is, registr'is, stamp'is, spion'is, ĉiu'j'n kafonojn?
Do la Ne'kon'at'o, la Fam'a Ne'kon'at'o, est'is kafono.
Mult'foj'e oni tren'is Berardon el la ĉel'o por montr'i li'n al ĉiu nov'a funkci'ul'o, kiu dezir'is esplor'demand'i li'n aŭ nur vid'i la kafonon (la Ne'kon'at'o'n).
Pro antaŭ'zorg'o oni dis'ig'is ni'n ĉiu'vesper'e kaj lok'is en tri divers'a'j'n ĉel'o'j'n mi'n, Berardon kaj la avezzananon, sed la sekv'int'a'j'n tag'o'j'n oni kun'ig'is ni'n por esplor'demand'i.
La polic'estr'o dezir'is sci'i mult'o'n de Berardo. Li dezir'is sci'i, kie est'as la mal'permes'it'a pres'ej'o, kiu est'as la pres'ist'o kaj ĉu est'as ankoraŭ kun'kulp'ul'o'j. Sed Berardo ne respond'is. Li mord'is si'a'j'n lip'o'j'n per la dent'o'j, ĝis kiam ili sang'is, por pruv'i al la estr'o si'a'n obstin'a'n vol'o'n silent'i. Post la esplor'o'j Berardo aspekt'is ĉiam pli difekt'it'a. La unu'a'n foj'o'n li hav'is nur blu'o'n sub la dekstr'a okul'o, sed post la sekv'int'a'j esplor'o'j li'a vizaĝ'o est'is preskaŭ ne're'kon'ebl'a; la lip'o'j, la naz'o, la orel'o'j, la brov'o'j prezent'is post'sign'o'j'n de la terur'a'j turment'o'j. Tamen li silent'is. Li ne respond'is al la demand'o'j de la polic'estr'o.
Ĉar li ne plu kapabl'is kun'prem'i la fend'it'a'j'n lip'o'j'n, li kun'prem'is la dent'o'j'n, ĉiam obstin'e silent'ant'e.
Iu'n vesper'o'n ankaŭ mi hav'is special'a'n esplor'o'n. Oni konduk'is mi'n en sub'ter'a'n volb'o'n, ĵet'is mi'n sur lign'a'n benk'o'n kaj lig'is mi'a'j'n man'o'j'n per rimen'o'j sur la dors'o'n. Ŝajn'is, kvazaŭ fal'as sur mi'n fajr'o'pluv'o, kvazaŭ oni ŝirm'al'ferm'as mi'a'n dors'o'n kaj tra'pik'as ĝi'n per fajr'o. Mi kvazaŭ fal'is en sen'fund'a'n abism'o'n . . .
Re'konsci'int'e, mi vid'is, ke sang'o gut'as el mi'a buŝ'o, form'ant'e sur la benk'o flak'et'o'n*. Mi lek'is ĝi'n per la lang'o'pint'o kaj trink'is iom, ĉar mi'a gorĝ'o dolor'brul'is.
La sekv'int'a'n maten'o'n oni liber'ig'is la avezzananon.
* fluid'a mas'et'o
Berardo kaj mi dev'is ir'i de'nov'e en la sam'a'n ĉel'o'n, ĉe iu mal'liber'ig'it'o, kiu aspekt'is kiel spion'o. Mi komunik'is mi'a'n suspekt'o'n al Berardo, tamen li dir'is al mi: ”Ne tuŝ'as mi'n . . . Ĉio'n, kio'n mi dev'is dir'i, mi jam dir'is . . .”
Sed, kiam mi al'don'is, ke la avezzanano est'as liber'a, li respond'is: ”Tiu'okaz'e ankaŭ ni trov'u rimed'o'n por liber'iĝ'i . . .”
La lud'o valor'as nur, se ĝi daŭr'os mal'long'e . . .
Est'is facil'e komenc'i la lud'o'n, sed est'is mult'e mal'pli facil'e ĝi'n fin'i.
Kiam Berardo dir'is al la polic'estr'o, ke li'a unu'a konfes'o est'is mistifik'o, ĉi tiu ek'rid'is kaj re'send'is li'n en la ĉel'o'n, dir'ant'e: ”Vi konfes'u ĉio'n, kio'n vi sci'as, se ne, vi mal'bon'e fart'os.”
Tiu'n sam'a'n vesper'o'n Berardo sufer'is nov'a'n ”special'a'n esplor'demand'ad'o'n”. Oni ĉiam est'is tre kruel'a. Berardo defend'is si'n. Li ne pov'is ricev'i bat'o'n, ne re'don'ant'e ĝi'n. Por lig'i li'a'j'n man'o'j'n kaj pied'o'j'n oni bezon'is ok aŭ naŭ polic'ist'o'j'n. Ĉi tiu'n vesper'o'n li hipokrit'is ne kontraŭ'i la tortur'o'j'n, sed, kiam polic'ist'o intenc'is lig'i ŝnur'o'n ĉirkaŭ la genu'o'j'n, li fal'ig'is si'n sur li'n, kapt'is per la dent'o'j la nuk'o'n kaj ten'is ĝi'n tiel fortik'e, ke la ali'a'j polic'ist'o'j dev'is pugn'o'bat'i li'n sur la makzel'o'n por liber'ig'i la viktim'o'n . . . Kaj ĉe la fin'o oni re'konduk'is li'n en la ĉel'o'n, tren'ant'e li'n ĉe la krur'o'j kaj ŝultr'o'j, kiel Krist'o'n post la kruc'um'o.
”Li est'as liber'a kaj mi est'as ĉi tie,” Berardo dir'is la sekv'int'a'n maten'o'n. ”Fakt'e ankaŭ li est'as urb'an'o . . . li nun ĝu'as kaj mi est'as ĉi tie . . . mi las'as mi'n mort'ig'i por li . . . Kial mi ne rakont'u ĉio'n? . . . Ĉio'n, kio'n vi sci'as, kio'n vi supoz'as kaj en plej mult'a'j kaz'o'j, kio'n vi ne sci'as kaj eĉ ne supoz'as? . . .”
La mal'liber'ig'it'o, kiu'n ni supoz'is spion'o, aŭskult'is interes'iĝ'e.
Kiam Berardo de'nov'e est'is vok'it'a antaŭ la polic'estr'o'n, mi ne sci'is, ĉu li ag'os bon'e aŭ mal'bon'e, se li rakont'os ĉio'n, kio'n li aŭd'is de la avezzanano, por tiel est'i liber'ig'at'a.
”Ĉu vi pret'as konfes'i ĉio'n?” demand'is la estr'o al Berardo.
”Jes,” li respond'is.
La estr'o montr'is al li gazet'o'n, kiu grand'liter'e hav'is jen'a'n sur'skrib'o'n: Viv'u BERARDO Viol'a!
”En ĉi tiu gazet'o” dir'is la estr'o ”trov'iĝ'as mult'a'j sci'ig'o'j pri la trakt'ad'o, kiu'n la polic'o al vi just'e far'is, de post la arest'o ĝis hodiaŭ . . . Est'ant'e pret'a konfes'i ĉio'n, ek'rakont'u, kiel vi kapabl'is kontraband'i tiu'j'n sci'ig'o'j'n el vi'a ĉel'o al la sekret'a gazet'o.”
Berardo ne respond'is.
”En ĉi tiu gazet'o,” la estr'o daŭr'ig'is ”oni skrib'as mult'o'n pri Fontamara. Oni skrib'as pri la devi'o de iu river'et'o . . . pri iu traturo . . . pri la afer'o Fucino . . . pri la si'n'mort'ig'o de iu Teofil'o . . . pri la mort'o de iu El'vir'a . . .
kaj simil'a'j afer'o'j. Est'as evident'e, ke nur fontamarano sci'as skrib'i tia'j'n artikol'o'j'n . . . Klar'ig'u, kiel vi transport'ig'is tiu'j'n artikol'o'j'n el vi'a ĉel'o al la sekret'a gazet'o . . .”
Berardo ne respond'is. Kvazaŭ hipnot'ig'it'a li rigard'is la gazet'o'n, kiu'n la polic'estr'o met'is antaŭ li'n kaj en kiu est'is pres'it'a'j li'a nom'o kaj tiu de El'vir'a. Per grand'a'j liter'o'j oni pres'is: Viv'u BERARDO Viol'a ”Parol'u!” ordon'is la estr'o.
”Ne'ebl'e, sinjor'o polic'estr'o!” dir'is Berardo. ”Prefer'e mi mort'u . . .”
La estr'o kuraĝ'ig'is li'n. Sed, en'pens'e, Berardo est'is jam ali'lok'e. Li ne plu vid'is la estr'o'n, ne plu aŭd'is li'n. Li las'is si'n re'konduk'i en la ĉel'o'n kiel iu'n, kiu ĵus far'ig'is si'a'n testament'o'n antaŭ ol mort'i. Tamen la lukt'o ankoraŭ ne fin'iĝ'is.
Neni'u el ni ambaŭ ferm'is tiu'n nokt'o'n la okul'o'j'n. Berardo ten'is la kap'o'n inter la man'o'j, kvazaŭ ĝi krev'us. Li decid'is konfes'i, post'e bedaŭr'is tio'n, de'nov'e decid'is konfes'i, sed post'e de'nov'e bedaŭr'is. Li ĉirkaŭ'pren'is la kap'o'n, por ke ĝi ne krev'u. Kial li dev'is rest'i kapt'it'a? Kial li dev'us mort'i en mal'liber'ej'o en si'a tri'dek'a jar'o? . . . Ĉu pro honor'o? . . . Ĉu pro konvink'o? . . . Sed li ja neniam okup'is si'n pri politik'o. Tiel pas'is la nokt'a'j hor'o'j.
Tiel Berardo Viol'a parol'is al mi, al si mem kaj dum'e la ali'a klopod'is kapt'i ĉiu'n vort'o'n. La lukt'o daŭr'is: ”Se mi perfid'os li'n, ĉio est'os perd'it'a. Se mi perfid'os,”
li dir'is, ”Fontamara est'os etern'e mal'ben'it'a. Se mi perfid'os, daŭr'os ankoraŭ jar'cent'o'n, antaŭ ol si'n prezent'os simil'a okaz'o . . . Kaj se mi mort'os? . . . Mi est'os la unu'a kafono, kiu mort'is ne por si mem, sed por la ali'a'j . . . Por la ali'a'j kafonoj . . . Por unu'ig'i la ali'a'j'n kafonojn . . . Por la unu'ec'o de la kafonoj.”
Tio est'is li'a grand'a revelaci'o. Tiu'j vort'o'j mal'ferm'is al li la okul'o'j'n, kvazaŭ blind'ig'a lum'o radi'is en la ĉel'o'n.
”Unu'ec'o . . . Kio ĝi est'as? . . . Unu'ec'o! Ĉu vi kon'as tiu'n vort'o'n? . . . Mi neniam aŭd'is ĝi'n. Ĝi est'as nov'a vort'o. Unu'ec'o . . . t.e. la ter'o, la ter'o sen lu'pag'o. Unu'ec'o . . . Ĉu vi iam aŭd'is ĝi'n? . . . Simpl'a afer'o! Ni transport'u tiu'n vort'o'n al Fontamara: se mi mort'os,” li dir'is al mi, ”vi port'u al Fontamara ĉi tiu'n vort'o'n: Unu'ec'o.
Dir'u ĝi'n al ĉiu'j . . . Unu'e al Raffaele Scarpone, post'e al la ali'a'j, Michele Zompa, General Baldissera, Ponzio Pilato, Antonio Ranocchia, al ĉiu'j: Unu'ec'o . . . Ke ĉes'u la mal'pac'o inter la kafonoj. Al ili mank'as nur: Unu'ec'o . . .
Ĉio ceter'a ven'os per si mem.”
Ili est'is la last'a'j vort'o'j, kiu'j'n mi aŭd'is de Berardo.
La sekv'int'a'n maten'o'n oni dis'ig'is ni'n por'etern'e.
Post du tag'o'j oni vok'is mi'n antaŭ la polic'estr'o'n, kiu est'is tre ĝentil'a.
”Berardo Viol'a mort'ig'is si'n ĉi tiu'n nokt'o'n,” li dir'is al mi. ”Pro mal'esper'o li pend'ig'is si'n ĉe la fenestr'o de la ĉel'o. La fakt'o est'as ver'a. Ĉar neni'u ĉe'est'is, mank'as protokol'o. Protokol'o est'as ne'mank'i'pov'a . . . Se vi pret'as sub'skrib'i protokol'o'n, en kiu trov'iĝ'as la deklar'o, ke Berardo pend'ig'is si'n, ni liber'ig'os vi'n ankoraŭ hodiaŭ.”
Aŭd'int'e, ke Berardo Viol'a est'as murd'it'a, mi ek'plor'is . . .
La polic'estr'o skrib'is la protokol'o'n, kiu'n mi, ne leg'int'e, sub'skrib'is.
Post tio oni konduk'is mi'n en la ofic'ej'o'n de la ĉef'polic'estr'o.
”Ĉu vi est'is amik'o de la mort'int'a Berardo Viol'a?” li demand'is al mi.
”Jes, sinjor'o.”
”Ĉu vi konfes'as, ke la mort'int'o ĉiam hav'is intenc'o'n mort'ig'i si'n?”
”Jes, sinjor'o.”
”Ĉu vi konfes'as, ke la mort'int'o antaŭ ne'long'e hav'is mal'feliĉ'a'n am'afer'o'n?”
”Jes, sinjor'o.”
”Ĉu vi konfes'as, ke la mort'int'o est'is mal'liber'ig'it'a en la sam'a ĉel'o, kie est'is vi kaj ke li profit'is la okaz'o'n, kiam vi dorm'is, por pend'ig'i si'n ĉe la krad'o?”
”Jes, sinjor'o.”
Li ig'is mi'n sub'skrib'i protokol'o'n kaj mi pov'is for'ir'i.
Oni konduk'is mi'n al la palac'o de justic'o en la ofic'ej'o'n de iu juĝ'ist'o.
”Ĉu vi est'is amik'o de la mort'int'a Berardo Viol'a?” demand'is la juĝ'ist'o al mi.
”Jes, sinjor'o.”
”Ĉu vi konfes'as, ke la mort'int'o antaŭ ne'long'e hav'is mal'feliĉ'a'n am'afer'o'n?”
”Jes, sinjor'o.”
”Ĉu vi konfes'as, ke la mort'int'o est'is mal'liber'ig'it'a en la sam'a ĉel'o, kie est'is vi kaj ke li profit'is la okaz'o'n, kiam vi dorm'is, por pend'ig'i si'n ĉe la krad'o?”
”Jes, sinjor'o.”
Ankaŭ li ig'is mi'n sub'skrib'i protokol'o'n kaj mi pov'is for'ir'i.
En la post'tag'mez'o oni liber'ig'is mi'n, akompan'is mi'n al la staci'dom'o, en'vagon'ig'is mi'n al Avezzano, don'int'e vojaĝ'bilet'o'n laŭ dev'ig'a voj'o. La ceter'o'n rakont'os mi'a patr'o.
Ni jam aŭd'is de la Fam'a Ne'kon'at'o la pli grand'a'n part'o'n de tio, kio'n mi'a fil'o sci'is rakont'i, kiam li al'ven'is al Fontamara.
Mi'a fil'o al'ven'is, ĝust'e kiam ni dek'kvin'op'e star'is ĉirkaŭ la ”ŝton'o” kaj la ali'a'j material'o'j, donac'it'a'j de la Ne'kon'at'o por pres'i la gazet'o'n de la kafonoj. (La unu'a'n gazet'o'n de la kafonoj).
La ”ŝton'o” kuŝ'is en lign'a kest'et'o, kiu kaŝ'is sub la kovr'il'o blank'a'n plat'o'n t.n. litograf'a'n plat'o'n kaj mal'grand'a'n tir'kest'o'n en'ten'ant'a'n acid'o'j'n kaj ink'o'n por pres'i sur la blank'a'n plat'o'n ĉiu'n per'man'e skrib'it'a'n foli'o'n tiel, ke oni pov'as re'produkt'i tiom da kopi'o'j, kiom oni dezir'as.
Ni est'is met'int'a'j la ŝton'o'n sur la tabl'o'n de Sorcanera, mez'e de la strat'o kaj diskut'is ĉirkaŭ ĝi pri la pres'ot'a gazet'o. Kiel dir'it'e, ni est'is proksim'um'e dek'kvin'op'e.
Tie est'is la Hero'o de Port'a Pi'a, kiu skrib'is plej klar'e kaj dev'is skrib'i la foli'o'j'n; General Baldissera, kiu kon'is la gramatik'o'n kaj ortografi'o'n; Raffaele Scarpone, al kiu la Ne'kon'at'o jam klar'ig'is la funkci'ad'o'n de la aparat'o. Kaj krom'e ĉe'est'is Antonio Braciola, Pasquale Cipolla, Cir'o Zironda, Vincenzo Scorza, Giacinto Barletta, Giovanni Testone, Anacleto la tajlor'o, Albert'o Saccone, Michele Zompa, Sorcanera kaj mi.
La unu'a'n diskut'o'n ni hav'is pri la titol'o don'ot'a al la gazet'o.
La Hero'o de Port'a Pi'a dezir'is titol'o'n, kia'n oni hav'as en la urb'o: II Messaggero, La Tribun'a, aŭ simil'a'n. Sed Raffaele Scarpone, kiu de Berardo hered'is la manier'o'j'n, silent'ig'is li'n . . .
”Ni'a gazet'o ne est'u imit'aĵ'o . . . Antaŭ ĝi ne aper'is simil'a!” li dir'is.
Michele Zompa propon'is bon'a'n titol'o'n: ”La Ver'o”, kio signif'as mult'o'n.
Sed Scarpone lev'is la naz'o'n: ”La Ver'o?” li demand'is ”kiu kon'as la ver'o'n?”
”Ni ne kon'as ĝi'n, sed dezir'as ĝi'n kon'i,” respond'is Michele.
”Kaj kiam vi kon'os ĝi'n,” demand'is Scarpone, ”ĉu vi vol'as per ĝi pret'ig'i buljon'o'n?”
Tio est'is li'a parol'manier'o.
Ankaŭ General Baldissera hav'is bon'a'n ide'o'n: ”La Justic'o.”
”Sed vi frenez'iĝ'is,” kri'is Scarpone al li, ”la justic'o est'is ja ĉiam kontraŭ ni!”
Por kompren'i ĉi tiu'n kontraŭ'argument'o'n vi sci'u, ke por ni ”justic'o” signif'as karaben'ist'o'j'n. Hav'i afer'o'n kun la justic'o, signif'as hav'i afer'o'n kun la karaben'ist'o'j. Fal'i en la man'o'j'n de la justic'o, signif'as fal'i en la man'o'j'n de karaben'ist'o'j. Est'i en serv'o de la justic'o signif'as est'i spion'o, est'i konfidenc'ul'o de karaben'ist'o'j.
”Sed mi alud'as la ver'a'n justic'o'n,” dir'is incit'it'e la mal'jun'a ŝu'ist'o. ”La justic'o est'as egal'a al ĉiu'j . . .”
”Vi trov'os ĝi'n en la paradiz'o,” dir'is Raffaele Scarpone.
Kio'n oni pov'is dir'i kontraŭ tio?
Sorcanera propon'is kiel titol'o'n de la gazet'o: ”La Trumpet'o de la Kafonoj! . . .”
Sed neni'u atent'is ŝi'a'n propon'o'n.
”Kio'n ni far'u?” demand'is Scarpone.
”Ni serĉ'u nom'o'n,” respond'is al li la Hero'o. ”Ankaŭ vi far'u propon'o'n . . .”
”Mi'a'n propon'o'n mi jam far'is: Kio'n Ni Far'u?” ripet'is Scarpone.
Post kiam li kelk'foj'e ripet'is ĝi'n, ni kompren'is, ke li propon'as kiel titol'o'n de la gazet'o la fraz'o'n: Kio'n ni far'u?
kaj surpriz'it'e ni rigard'is unu al ali'a.
”Sed tio ne est'as titol'o!” la Hero'o aŭdac'is rimark'ig'i.
”Ni bezon'as titol'o'n . . . titol'o'n, kiu'n ni pov'as skrib'i front'e sur la gazet'o, ĉu vi kompren'as? . . . Bel'e skrib'it'a'n.”
”Bon'e,” respond'is Scarpone, ”skrib'u supr'e sur la gazet'o'n per bel'a'j liter'o'j: Kio'n Ni Far'u? kaj vi hav'os titol'o'n . . .”
”Sed oni rid'os pri ĝi,” ankoraŭ kontraŭ'dir'is la Hero'o, ”kiam kopi'o de la gazet'o ating'os Romon, ĉiu ek'rid'os . . .”
Raffaele Scarpone furioz'iĝ'is. ”La gazet'o est'u gazet'o de la kafonoj, la unu'a gazet'o pres'it'a de kafonoj por kafonoj . . . Ĉio, kio'n opini'os la roman'o'j, ne tuŝ'os mi'n . . .
Baldissera prav'ig'is Scarponen. Do oni akcept'is li'a'n propon'o'n.
Dum la Hero'o, kontraŭ'vol'e, skrib'is la titol'o'n de la gazet'o, oni diskut'is pri la unu'a artikol'o.
Michele Zompa propon'is: ”La unu'a artikol'o hav'u jen'a'n titol'o'n: ’Oni murd'is Berardon Viol'a’. Pri tio vi ĉiu'j ja konsent'os.”
Scarpone sam'opini'is, sed al'don'is: ”Oni murd'is Berardon Viol'a, kio'n ni far'u?”
”Jam trov'iĝ'as en la titol'o: ’Kio'n ni far'u?’ ” rimark'ig'is Michele.
”Ne sufiĉ'as,” dir'is Scarpone ”ni dev'as ĝi'n ripet'i . . .
Se ni ne ripet'os, la titol'o ne valor'os . . . Antaŭ ĉio ĝi relief'iĝ'u . . .”
”Kio'n ni far'u?” ni dev'as ripet'i en ĉiu artikol'o . . . ’Oni for'rab'is de ni la akv'o'n, kio'n ni far'u?’ Ĉu vi kompren'as?
’La pastr'o rifuz'as en'ter'ig'i ni'a'j'n mort'int'o'j'n, kio'n ni far'u?’ ’En la nom'o de la leĝ'o oni seks'per'fort'is ni'a'j'n edz'in'o'j'n, kio'n ni far'u?’ ’Do'n Circostanza est'as fripon'o, kio'n ni far'u?’ ”
Tiam ni ĉiu'j kompren'is kaj konsent'is pri la propon'o de Scarpone.
Mal'grav'a'n diskut'o'n ni ek'hav'is pri la nom'o de Berardo. Baldissera asert'is, ke oni dev'as skrib'i ”Violla” per du ”l,” kontraŭ'e Michele Zompa opini'is, ke unu ”l” sufiĉ'as.
Fin'e la Hero'o dir'is, ke li kapabl'as skrib'i tiel, ke oni dub'os, ĉu est'as unu aŭ du ”l” kaj per tio li fin'is la diskut'o'n.
Rimark'int'e, ke est'as plu neni'o por pri'parol'i, mi for'las'is la societ'o'n kaj ir'is hejm'e'n por est'i sol'a kun mi'a fil'o, kiu'n mi kred'is perd'it'a, sed tamen re'trov'is . . .
Est'is jam mal'fru'vesper'e, kiam Scarpone ven'is al mi kun tri'dek'o da kopi'o'j de la gazet'o ”Kio'n Ni Far'u?”, por ke mi distribu'u ili'n en San Benedetto, kie mi hav'as mult'a'j'n kon'at'o'j'n. La sekv'ont'a'n tag'o'n la ali'a'j kafonoj distribu'os la gazet'o'j'n en la ceter'a'j vilaĝ'o'j najbar'a'j. Oni pres'is en'tut'e kvin'cent kopi'o'j'n.
En San Benedetto loĝ'as la parenc'o'j de mi'a edz'in'o kaj por fest'i la liber'iĝ'o'n de mi'a fil'o mi'n kapt'is la ide'o ir'i tie'n tri'op'e. Tio iĝ'is ni'a sav'o!
Ni for'ir'is al San Benedetto la sekv'int'a'n tag'mez'o'n. Por distribu'i la gazet'o'j'n mi bezon'is du'on'a'n hor'o'n. La vesper'a'n manĝ'o'n ni pren'is en San Benedetto kaj proksim'um'e je la naŭ'a ni re'ir'is al Fontamara.
Du'on'voj'e ni aŭd'is paf'ad'o'n, mal'proksim'e.
”Kiu fest'o est'as hodiaŭ?” demand'is mi'a edz'in'o por ek'sci'i el kiu vilaĝ'o ven'as la paf'ad'o. Est'is mal'facil'e dir'i, kiu fest'o. Sankt'a Ludovik'o jam pas'is kaj sankt'a Anna ne ankoraŭ ven'is.
Kiam ni plu'ir'is, la paf'o'j pli'mult'iĝ'is. ”Oni pov'us kred'i, ke la paf'o'j ven'as el Fontamara,” mi dir'is.
En tiu moment'o preter'ir'is vetur'ig'ist'o el Manaforno, ven'ant'a el la ĉef'urb'o.
”He, fontamaranoj,” li kri'is al ni, ne halt'ant'e, ”en Fontamara est'as milit'o . . .”
Ni antaŭ'e'n'ir'is plu.
”Milit'o? . . . Kial milit'o? . . .” ni demand'is al ni reciprok'e.
”Milit'o inter fontamaranoj? . . . Ne'ebl'e!” ni dir'is.
”Ĉu la Impresari'o milit'as kontraŭ Fontamara? . . .
Sed kial?”
De temp'o al temp'o ĉes'is la paf'ad'o kaj post'e pli fort'e ek'bru'is.
Pli kaj pli ni konjekt'is, ke la eksplod'o'j ven'as el Fontamara. Oni paf'is per fusil'o'j.
”Kio'n ni far'u?” ni demand'is unu al ali'a. Est'is la demand'o de Scarpone. Sed la demand'o est'is pli facil'a ol la respond'o. Inter'temp'e ni ĉiam antaŭ'e'n'ir'is.
Ĉe la kruc'iĝ'o de la voj'o'j al Pescina kaj Fontamara, ni renkont'is Pasqualen Cipolla.
”Kie'n vi intenc'as ir'i? . . . Ĉu al Fontamara? . . . Ĉu vi frenez'iĝ'is? . . .” Cipolla kri'is al ni kaj plu'kur'is al Pescina.
Ni post'kur'is li'n.
”Sed kio okaz'as en Fontamara? . . .” mi kri'is mal'antaŭ li, ”kial oni paf'as? . . .”
”Est'as milit'o, est'as milit'o . . .” respond'is Cipolla, ”milit'o kontraŭ la kafonoj . . . kontraŭ la gazet'o . . .”
”Kaj la ali'a'j, kio'n ili far'as?” mi demand'is.
”Kiu pov'is, sav'is si'n . . . Kiu hav'is okaz'o'n, fuĝ'is . . .”
respond'is Cipolla ne halt'ant'e.
”Ĉu Scarpone fuĝ'is?” demand'is mi'a fil'o.
”Pac'o'n hav'u li'a anim'o!” respond'is Cipolla, far'ant'e la sign'o'n de la kruc'o.
”Ĉu Venerdì Santo fuĝ'is?”
”Pac'o'n hav'u li'a anim'o!” respond'is Cipolla, ripet'ant'e la sign'o'n de la kruc'o.
”Kaj Ponzio Pilato?” mi demand'is.
”Li en'kur'is la mont'ar'o'n.”
”Kaj Michele Zompa?”
”Kur'is al Ortona.”
”Kaj General Baldissera?”
”Pac'o'n hav'u li'a anim'o!”
”Kaj kiu'j ankoraŭ mort'is?”
De mal'proksim'e ni aŭd'is pied'frap'ad'o'n de ĉeval'o'j, ven'ant'a'j antaŭ ni.
Ebl'e tio est'as karaben'ist'o'j el Pescina, kiu'j rajd'as al Fontamara.
Ni rifuĝ'is en la kamp'ar'o'n. En la mal'lum'o ni perd'is Cipollan el la vid'o.
Ni aŭd'is plu neni'o'n pri li.
Ankaŭ pri la ali'a'j ni ne aŭd'is plu i'o'n. Nek pri tiu'j, kiu'j si'n sav'is, nek pri tiu'j, kiu'j mort'is. Nek pri ni'a hejm'o, nek pri la ter'o.
Nun ni est'as ĉi tie.
Per help'o de la Fam'a Ne'kon'at'o ni ating'is ekster'land'o'n. Sed est'as klar'e, ke ni ne pov'os rest'i ĉi tie.
Kio'n ni far'u?
Post tiom da pen'o'j, da lukt'o'j, da larm'o'j kaj vund'o'j, post tiom da sang'o, da mal'am'o kaj da mal'esper'o: Kio'n Ni Far'u?