• monato202012
  • monato202011
  • monato202010
  • monato20200809
  • monato202007
  • monato202006
  • monato202005
  • monato202004
  • monato202003
  • monato202002
  • monato202001
 
 
 
 
 
 
 
Por skribi al ni
Facebook Amikiĝu kun ni ankaŭ en Facebook
Serĉi en MONATO

Indekso de MONATO 2020

Al la versio por poŝtelefonoj

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2020. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn (interkrampajn) ligilojn, vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj. Se mankas la dekstra interkrampa ligilo, tiu teksto ankoraŭ ne aperis en la revuo.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2020 en la dosierformoj PDF, ePub kaj Mobipocket.



Aktuale

Anoncetoj

Antaŭ 40 jaroj

Arto

Ekonomio

El mia vidpunkto

Enkonduko

Eseoj

Historio

Hobio

Komputado

Leteroj

Libroj

Lingvo

Literaturo

Medio

Moderna vivo

Monato sin prezentas

Muziko

Novaĵetoj

Politiko

Scienco

Spirita vivo

Ŝerco kaj satiro

Turismo

Memor'medal'o

La LKK por la 105a Universal'a Kongres'o de Esperant'o en Montreal'o vol'us pres'i memor'medal'o'n de la UK. Tamen, por ke ni ne far'u mal'profit'o'n, ni dev'as pli mal'pli sci'i antaŭ'e kiom da medal'o'j ni kred'ebl'e pov'os vend'i. Se vi interes'iĝ'as pri aĉet'ad'o de tia medal'o, bv, send'i mesaĝ'o'n al Garry Evans, kas'ist'o de la LKK: garryoevans@gmail.com. Ne est'os dev'ig'e aĉet'i medal'o'n, sed vi'a mesaĝ'o don'os al ni pli preciz'a'n ide'o'n pri kiom da medal'o'j vend'iĝ'os. La medal'o est'os el polita arĝent'it'a bronz'o, kun diametr'o de 38 mm, kaj aspekt'os kiel la ĉi-afiŝ'it'a'j desegn'aĵ'o'j. Po ekzempler'o kost'os 60 kanadajn dolar'o'j'n (aŭ 45 uson'a'j'n dolar'o'j'n, aŭ 42 eŭr'o'j'n) inkluziv'e luks'a'n skatol'et'o'n, plus poŝt'a'j kost'o'j (sed sen tia'j kost'o'j se vi kolekt'os la medal'o'n dum la UK). Vi eventual'e pov'os pag'i per'e de Paypal aŭ al ni'a UEA kont'o.


Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tiam kaj nun

Mi leg'is hispan'e La Hobito kiel infan'o, preskaŭ adolesk'ant'o. Tiam mi kutim'is leg'i dek'o'n da libr'o'j semajn'e, kaj hispan'e, kaj katalun'e. Sed La Hobito apart'e impres'is mi'n. Fakt'e, el la cent'o'j da libr'o'j leg'it'a'j tiu'temp'e, mi ne plu memor'as grand'a'n pli'mult'o'n, sed pri La Hobito mi ĉiam memor'is. Ĝi kompar'ebl'as, ebl'e, nur al La Sen'ĉes'a Rakont'o de Michael End'e (1979). Tio est'is aventur'o, pri kiu mi kutim'is sonĝ'i. Mi admir'is la rol'ant'o'j'n, la pri'skrib'o'j'n, la manĝ'aĵ'o'j'n, la batal'o'j'n ...

Kiam mi est'is jam plen'kresk'ul'o, aper'is kin'o'film'o laŭ tiu libr'o, sed mi rifuz'is spekt'i ĝi'n. Mi cert'is, ke ĝi el'rev'ig'us mi'n kaj for'pren'us de mi tio'n, kio'n mi plej'e ŝat'is en la libr'o: ĝi'a'n imag'ig'a'n kapabl'o'n. Kaj io simil'a okaz'is kun la Mastr'o de l' Ring'o'j –, kaj pri la libr'o, kaj pri la film'o'j. Tamen La Hobito ĉiam rest'is la unu'a juvel'et'o, kiu mal'ferm'is al mi fantazi'a'n mond'o'n, kiu ia'manier'e instig'is mi'n sen'ĉes'e leg'ad'i.

En 2011 mi serioz'e ek'lern'is Esperant'o'n. Kaj du jar'o'j'n post'e mi kuraĝ'is inter'konsent'i kun MONATO por recenz'i la Esperant'a'n versi'o'n de La Hobito. Ricev'int'e mi'a'n paper'a'n ekzempler'o'n, mi tuj ek'leg'is ĝi'n. Tamen mi ne kapabl'is fin'i ĝi'n. Mi trov'is ĝi'n mal'facil'a leg'aĵ'o kaj decid'is atend'i ĝis mi'a lingv'o-nivel'o pli'bon'iĝ'os.

En 2015 la redakci'a sekretari'o de MONATO kontakt'is mi'n, demand'ant'e pri la recenz'o. Mi promes'is send'i ĝi'n antaŭ la fin'o de la jar'o. Tiam mi de'nov'e ek'leg'is ĝi'n ... kaj de'nov'e ne kapabl'is fin'i ĝi'n. Ĉi-foj'e mi ne cert'is, ĉu la problem'o est'as mi'a lingv'o-kapabl'o. Mi jam leg'is sufiĉ'e kompleks'a'j'n tekst'o'j'n en la inter'naci'a lingv'o, kaj eĉ verk'is ese'et'o'n pri Esperant'o kaj pac'ism'o. Sed Tie'n kaj Re'e'n ankoraŭ defi'is mi'n. Ĉu la Esperant'a traduk'o ne sukces'is vek'i en mi la sam'a'j'n sent'o'j'n, kiel la hispan'a? Ĉu mi ne plu am'is ĝi'n, ĉar mi ne plu est'is tiu impres'ebl'a infan'o?

Inter'temp'e mi'a'j ŝat'o'j pri leg'aĵ'o'j drast'e ŝanĝ'iĝ'is. Mi daŭr'e leg'as kaj leg'ad'as, abund'e kaj divers'e, sed fikci'aĵ'o'j est'as escept'o'j. De mult'a'j jar'o'j mi al'kutim'iĝ'is al ese'o'j. Ankaŭ al ili'a verk'ad'o. Ankaŭ al ili'a recenz'ad'o. Ekzempl'e, mi leg'is kaj ĝu'is en la ital'a la ese'ar'o'n Tolkien l'esperant'ist'a, – Prim'a dell'arrivo di Bilbo Baggins (Tolkien esperant'ist'o, – Antaŭ la al'ven'o de Bilbo Baginzo). Mi eĉ komenc'is recenz'i ĝi'n, pens'ant'e pri est'ont'a propon'o al MONATO, ver'ŝajn'e, pro ia kulp'o-sent'o mi'a'flank'e. Iel ajn, mi neniam fin'is tiu'n ese'a'n recenz'o'n. Sed almenaŭ mi hav'is nov'a'n instig'o'n por al'front'i la Esperant'a'n Hobiton. Ĉi-foj'e mi sufiĉ'e rapid'e leg'is (kaj ŝat'is) ĝi'n ... sed ne ĝu'is ĝi'n tiom, kiom en mi'a infan'ec'o. Ebl'e tio normal'as, sed ankaŭ mal'facil'ig'as eventual'a'n recenz'o'n.

Kaj ni al'ven'as al la nun'temp'o. En maj'o 2019 de'nov'e la redakci'a sekretari'o de MONATO atent'ig'is mi'n pri tio, ke mi neniam liver'is la promes'it'a'n tekst'o'n pri la Hobito. Kio'n mi pov'as dir'i? Li tut'e prav'is. Do ek al labor'o! Ĉu problem'o'j? Nu, plur'a'j. Unu'e, mi neniam recenz'is fikci'aĵ'o'j'n. Du'e, mi kutim'is recenz'i libr'o'j'n, kiu'j'n mi am'eg'as (ekzempl'e, La Danĝer'a Lingv'oEsperant'o and Its Rivals), kaj tiu ĉi ne est'as en la sam'a nivel'o, malgraŭ tio, ke mi ne pov'as cert'i pri la kial'o. Kaj tri'e, mi ne ver'e kapabl'as taks'i la traduk'a'n kvalit'o'n de esperant'ig'o, kvankam mi dir'us, ke la lingv'aĵ'o de Tie'n kaj Re'e'n bon'e flu'as, sed ne en'hav'as la sam'a'j'n nuanc'o'j'n, kiu'j'n mi trov'is en la hispan'a el'don'o. Tamen kiu mi est'as, ke mi aŭdac'as kritik'i hom'o'j'n mult'e pli kompetent'a'j'n ol mi, kiel la esperant'ig'int'o'j Christopher J. Gledhill kaj William Auld (poezi'o), aŭ la prov'leg'int'o'j Wolfgang Kirschstein kaj Halina Gorecka?

Konklud'e, mi pov'as nur rekomend'i tiu'n ĉi libr'o'n en iu ajn lingv'o al leg'ant'o'j de iu ajn aĝ'o, esperant'e, ke ĝi impres'os ili'n sam'e kiel ĝi impres'is mi'n antaŭ preskaŭ 30 jar'o'j. Krom'e, mi rekomend'as ankaŭ la menci'it'a'n ese'ar'o'n (ekzist'as versi'o'j en ali'a'j lingv'o'j, almenaŭ en la angl'a), kaj emfaz'as, ke ni'a mov'ad'o dev'us pli fier'i pri tio, ke gigant'a verk'ist'o kiel Tolkien (iam) est'is esperant'ist'o. Tial li aparten'as al la soci'a histori'o de Esperant'o.

Xavi ALCALDE
John Ronald Reuel Tolkien: La Hobito aŭ tie'n kaj re'e'n. El la angl'a traduk'is William Auld (poem'o'j) kaj Christopher J. Gledhill (proz'a part'o). Eld. Sezon'o'j, Kaliningrado, s.j. 224 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 24.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xavi Alcalde el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La hungar'a ne est'as facil'a

Marc Vand'e'n Bempt verk'is ĉi tiu'n grand'format'a'n man'libr'o'n pri la hungar'a gramatik'o en la sam'a manier'o, kiel antaŭ dek jar'o'j pri la litova (Marc Vand'e'n Bempt Litova lingv'o per Esperant'o-okul'o'j, 2005). Unu post unu, ĉiu'j aspekt'o'j de la gramatik'o est'as traktat'a'j metod'e kaj detal'e.

Ĉi tiu libr'o ne est'as lern'o'libr'o, ĝi ne konsist'as el lecion'o'j kun tekst'o'j kaj ekzerc'o'j. Ĝi est'as iu'spec'a man'libr'o, bon'a help'il'o por instru'ist'o'j de la hungar'a. Ni imag'as, ke korekt'ant'e erar'o'j'n de lern'ant'o'j instru'ist'o oft'e pov'os dir'i: „Rigard'u tiu'n kaj tiu'n paĝ'o'n en la gramatik'o de Marc Vand'e'n Bempt.” Ŝajn'e por tio la man'libr'o taŭg'as pli bon'e ol por mem'lern'ad'o.

Kompakt'a'j tabel'o'j

Kelk'a'j inform'o'j pov'as facil'e est'i prezent'it'a'j kompakt'e. Ekzempl'e, sur paĝ'o 9 ni leg'as, ke la hungar'a'n liter'kombin'o'n „cs” oni prononc'as kiel „ĉ”, „ly” kiel „j”, „s” kiel „ŝ”, „sz” kiel „s”, „zs” kiel „ĵ”, „dz” kiel „dz”, „dzs” kiel „”, „gy” kiel „dj”, „ny” kiel „nj”, „ty” kiel „tj” (ĉiu'j kvazaŭ unu'son'e).

Sur paĝ'o 13 ni lern'as, ke por elekt'i ĝust'a'j'n fin'aĵ'o'j'n la hungar'a vokal'harmoni'o disting'as tri klas'o'j'n de vokal'o'j: „a”, „á”, „o”, „ó”, „u”, „ú” est'as mal'alt'a'j vokal'o'j; „e”, „é”, „i”, „í” est'as ne'rond'a'j alt'a'j vokal'o'j; „ö”, „ő”, „ü”, „ű” est'as rond'a'j alt'a'j vokal'o'j. La aŭtor'o atent'ig'as, ke la strek'et'o'j „ne sign'as akcent'o'n aŭ emfaz'o'n, sed la long'ec'o'n de la vokal'o'j”.

La man'libr'o en'hav'as plur'a'j'n util'a'j'n tabel'o'j'n. Ekzempl'e, la uz'ad'o de la difin'a kaj ne'difin'a konjugaci'o'j est'as tre bon'e klar'ig'it'a kaj al'don'e konciz'e prezent'it'a per super'rigard'a tabel'o kun 42 ĉel'o'j (sur paĝ'o 65). Pri konjugaci'it'a'j verb'o'j Marc Vand'e'n Bempt don'as klar'a'n skem'o'n. (Est'us tre util'e hav'i simil'a'n super'rigard'a'n skem'o'n ankaŭ pri substantiv'o'j.)

Long'a'j list'o'j

Tamen, bedaŭr'ind'e, ne ĉiu'j inform'o'j pov'as est'i prezent'it'a'j dens'e. Grand'a'n part'o'n de la libr'o plen'ig'as ne kompakt'a'j tabel'o'j, sed long'a'j list'o'j. Ekzempl'e, ne'regul'a'j verb'o'konjugaci'o'j okup'as 25 paĝ'o'j'n, kaj list'o'j de vort'deriv'a'j prefiks'o'j kaj sufiks'o'j okup'as 23 paĝ'o'j'n.

50 paĝ'o'j'n plen'ig'as tem'a'j vort'list'o'j, ekzempl'e, pri kemi'o, geografi'o, ekonomi'o, veter'o, plant'o'j kaj best'o'j, san'o, manĝ'ad'o, emoci'o'j, sens'o'j, trafik'o ktp. Trov'iĝ'as ankaŭ apart'a list'et'o kun vort'o'j simil'a'j al esperant'a'j (kun atent'ig'o, ke „la akcent'o ankaŭ ĉe inter'naci'a'j radik'o'j en la hungar'a sen'escept'e frap'as la unu'a'n silab'o'n”), ekzempl'e „abszolúte”, „album”, „aszfalt”, „autentikus”, „fantázia”, „kolbász”, „kontakt'us”, „szalámi”, „szituáció”.

Fin'e de la libr'o trov'iĝ'as tre util'a alfabet'a vort'ar'et'o, kiu en'hav'as ĉiu'j'n vort'o'j'n el la tabel'o'j tra la libr'o, sed al'don'e ankaŭ 2000 plej oft'e uz'at'a'j'n vort'o'j'n de la hungar'a.

Ni dezir'us dir'i, ke la man'libr'o est'as liber'a de tajp'erar'o'j, sed, bedaŭr'ind'e, tio ne est'as real'o; ni trov'is relativ'e mult'e da ili en la Esperant'a tekst'o. Sed tio ne mal'grand'ig'as la util'o'n, kaj ni ver'e ĝoj'as, ke inter esperant'lingv'a'j lingv'ist'ik'a'j libr'o'j nun est'as libr'o pri la hungar'a.

Anna kaj Mat'i PEnt'us
Marc Vand'e'n Bempt: Hungar'a lingv'o: gramatik'o per esperant'a'j okul'o'j. Eld. Fel, 2015. 314 paĝ'o'j, glu'e bind'it'a. ISBN 978-90-77066-53-9.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 19.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Anna kaj Mat'i Pent'us el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-06

Et'a scienc'a bulten'o el la ital'a du'on'insul'o

En la jen'a artikol'o, ni mal'long'e trakt'as tri rimark'ind'a'j'n scienc'a'j'n projekt'o'j'n, en kiu'j last'a'temp'e part'o'pren'is ital'a'j fak'ul'o'j aŭ scienc'a'j institut'o'j.

Cerebr'a form'o kaj hom'a person'ec'o

Inter'naci'a esplor'ist'ar'o, en kiu an'as ankaŭ la ital'a scienc'ist'o Luca Passamonti [luk'a pasamonti], dung'it'o ĉe la Institut'o pri Bio-Bild'o'j kaj Molekul'a Fiziologi'o (Ibfm-Cnr), analiz'is la rezult'o'j'n de pli ol 500 magnet'a'j nukle'a'j resonanc'o'j efektiv'ig'it'a'j ĉe san'a'j individu'o'j. La aĝ'o de la pri'stud'at'o'j est'is inter 22 kaj 36 jar'o'j. La team'o ekzamen'is la anatomi'a'j'n mal'sam'o'j'n inter ili'a'j respektiv'a'j korteks'o'j (kon'at'a'j ankaŭ kiel cerebr'a'j kortik'o'j). Laŭ la aŭtor'o'j de la ne'kutim'a esplor'o, ja ebl'as hipotez'i strikt'a'n lig'it'ec'o'n inter la form'o de ies cerebr'o kaj ties person'ec'o.

Kogn'a difekt'iĝ'o mal'rapid'ig'ebl'as

Al'don'e: fakt'o est'as, ke milion'o da ital'a'j mal'jun'ul'o'j spert'as kogn'a'n mank'o'n aŭ iu'n form'o'n de senil'a demenc'o, ekzempl'e la mal'san'o'n de Alzheimer. Pro tio, ke ankoraŭ ne ekzist'as kurac'il'o'j kontraŭ ĝi, grav'as laŭ'ebl'e mal'rapid'ig'i la – ĉiu'okaz'e iam okaz'ont'a'n – mens'a'n difekt'iĝ'o'n ek'de la unu'a'j faz'o'j de la mal'san'o. Scienc'ist'o'j el la Institut'o pri Neŭr'o'scienc'o'j (In-Cnr) kaj el tiu pri Klinik'a Fiziologi'o (Ifc-Cnr), kun sid'ej'o en Piz'o, okup'iĝ'is pri la afer'o kaj konstat'is mal'pli rapid'a'n evolu'o'n de la mal'san'o kaj esper'ig'a'n pli'bon'iĝ'o'n de la ĝeneral'a kogn'a stat'o kaj de la cerebr'a funkci'ad'o ĉe hom'o'j, kiu'j komenc'e de la esplor'o montr'is mal'fort'a'n kogn'a'n damaĝ'o'n.

Plur'jar'mil'a glaci'o

Fin'e, kadr'e de grav'a mond'skal'a iniciat'o, kiu'n part'o'pren'as la ital'a Institut'o pri la Dinamik'o de Medi'o-Proced'o'j (Idpa-Cnr), est'is mal'kovr'it'e, ke la plej profund'a kaj antikv'a glaci'o ĉe'est'a sur la mont'o Ortles est'iĝ'is ĝust'e antaŭ 7000 jar'o'j. Per'e de la glaci'a'j tavol'o'j ekstrakt'it'a'j, oni nun klopod'os kontrol'i, kiu'manier'e la medi'a'j ŝanĝ'o'j okaz'ant'a'j en apart'a region'o inter'ag'as kun la ĝeneral'a'j klimat'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j de la planed'o.

Cristina CASELLA
korespond'ant'o de MONATO en Italio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 10.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Cristina Casella el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Balot'o'j kaj lingv'a'j rajt'o'j en Rusio

Dmitrij Jevsejev est'as ĵurnal'ist'o, kiu interes'iĝ'as pri lingv'a'j rajt'o'j en Rusio, precip'e rilat'e la politik'a'n aspekt'o'n. Li konsent'is respond'i kelk'a'j'n demand'o'j'n de MONATO, kio ebl'ig'as pli'bon'ig'i la kompren'o'n de kompleks'a lingv'a situaci'o, kia est'as tiu de Rusio.

MONATO: Ĉu vi pov'as prezent'i la struktur'o'n de Rusia Federaci'o? Kiu'j est'as ĝi'a'j oficial'a'j lingv'o'j?

Jevsejev: Laŭ la konstituci'o, Rusia Federaci'o divid'iĝ'as en 89 federaci'a'j'n „subjekt'o'j'n” (kelk'foj'e nom'at'a'j'n „region'o'j”), el kiu'j 22 est'as respublik'o'j, 9 teritori'o'j, 46 provinc'o'j, 3 urb'o'j de federaci'a grav'ec'o, 1 aŭtonom'a provinc'o kaj 4 aŭtonom'a'j distrikt'o'j. Ŝanĝ'o'j al la konstituci'o okaz'is post la al'ir'o de la respublik'o Krimeo, okaz'int'a en 2014.

Ekzist'as tri tip'o'j de „subjekt'o'j” laŭ la etn'a princip'o: la respublik'o'j, kiu'j formal'e hav'as si'a'n propr'a'n ŝtat'ec'o'n, la aŭtonom'a'j region'o'j kaj la aŭtonom'a'j distrikt'o'j. La oficial'a lingv'o de la federaci'o en la tut'a teritori'o, laŭ artikol'o 68 de la konstituci'o, est'as la rus'a. La respublik'o'j ja rajt'as tamen star'ig'i si'a'j'n propr'a'j'n ŝtat'a'j'n lingv'o'j'n. Nun'temp'e en la teritori'o de la naci'a'j respublik'o'j 35 lingv'o'j est'as ŝtat'a'j, kaj 14 lingv'o'j hav'as oficial'a'n status'o'n, kio'n antaŭ'vid'as la statut'o'j kaj la leĝ'o'j de la aŭtonom'a'j distrikt'o'j kaj de la aŭtonom'a'j region'o'j.

En 2014, post la al'iĝ'o de Krimeo al Rusia Federaci'o, ankaŭ la krimeo-tatar'a kaj la ukraina lingv'o'j est'is al'don'it'a'j. En iu'j region'o'j de Rusia Federaci'o plu est'as vigl'a'j polemik'o'j pri la kvant'o de lingv'o'j, kiu'j dev'us hav'i apart'a'n leĝ'a'n status'o'n. Ekzempl'e, en la plej mult'kultur'a region'o de Rusio, la respublik'o Dagestan'o en Kaŭkazo, oni jam de mult'a'j jar'o'j diskut'as pri tio, kio protekt'ind'as, kaj ankaŭ pri la difin'o mem de lingv'o'j. En la divers'a'j versi'o'j de specif'a leĝ'projekt'o la nombr'o de protekt'ind'a'j lingv'o'j vari'as inter 28 kaj 32.

MONATO: Kia'n lok'o'n hav'as en Rusia Federaci'o la tem'o de lingv'a'j rajt'o'j kadr'e de la politik'a labor'program'o?

Jevsejev: Oni pov'as dir'i, ke est'as mal'mult'e da atent'o pri ili. Ebl'as facil'e konstat'i tio'n, foli'um'ant'e la program'o'j'n de la ĉef'a'j politik'a'j parti'o'j, kiu'j prezent'is si'n por la balot'o'j okaz'int'a'j la 18an de septembr'o 2016 por Duma'o, tio est'as la Mal'supr'a Ĉambr'o de la Parlament'o de Rusia Federaci'o. En la program'o de Unu'ec'a Rusio, kiu est'as la majoritat'a parti'o, aper'as nur tri'foj'e la vort'o „lingv'o”. Kaj en tiu'n de la Komun'ist'a Parti'o de Rusia Federaci'o la sam'a vort'o est'is en'met'it'a nur unu foj'o'n. La Liberal'a Demokrati'a Parti'o en'ig'is en si'a'n program'o'n tre provok'a'j'n ide'o'j'n, inter'ali'e tio'n, ke oni dev'ig'u la region'a'j'n aŭtoritat'o'j'n nul'ig'i la naci'lingv'a'n eduk'ad'o'n de infan'o'j, ĉar por ĉi-last'a'j tio est'us sen'util'a pli'a ŝarĝ'o kontraŭ'a al la princip'o de la rusia unu'ec'o. En la program'o'j de la ceter'a'j dek unu politik'a'j parti'o'j, kiu'j part'o'pren'is la balot'o'j'n, la tem'o de lingv'a'j rajt'o'j – krom kelk'a'j escept'o'j – for'est'as.

MONATO: Ĉu en la elekt'a procez'o dum la last'a'j balot'o'j oni respekt'is la lingv'a'j'n rajt'o'j'n de voĉ'don'ant'o'j kaj voĉ'don'at'o'j?

Jevsejev: Tem'as pri kompleks'a demand'o: oft'e est'as grand'a'j diferenc'o'j en'e de Rusia Federaci'o. La federaci'a'j leĝ'o'j pri'skrib'as detal'e ĉiu'j'n dokument'o'j'n por la registr'iĝ'o al la balot'o'j, ili klar'ig'as la procedur'o'n, sed ne indik'as, en kiu lingv'o la afer'o'j okaz'u. Mi ne trov'is precedenc'o'j'n de hom'o'j plend'ant'a'j pri la sub'prem'ad'o de la rajt'o plen'ig'i la dokument'o'j'n en si'a ge'patr'a lingv'o. La ĝeneral'a interpret'o est'as, ke ĉiu'j'n neces'a'j'n paper'o'j'n nepr'as plen'ig'i en la rus'a.

Koncern'e la propagand'o'n, la nun'a leĝ'ar'o en Rusio preskaŭ ne reglament'as la uz'ad'o'n de lingv'o'j dum la balot-kampanj'o. Al la parti'o'j kaj al la kandidat'o'j 28 tag'o'j'n antaŭ la tag'o de la balot'o'j oni al'las'is liber'a'j'n spac'o'j'n en la publik'a'j amas'komunik'il'o'j, inkluziv'e tiu'j'n, kiu'j uz'as region'a'j'n lingv'o'j'n. La decid'o el'don'i propagand'a'j'n material'o'j'n en minoritat'a'j lingv'o'j est'as task'o de la region'a'j ofic'ej'o'j de la politik'a'j parti'o'j. Pro tio la situaci'o est'as tre mal'sam'a de unu region'o al ali'a.

Ekzempl'e, en la ĵurnal'o Nogaj davysy (La voĉ'o de nogajoj) de la respublik'o Karaĉajio-Ĉerkesi'o, kiu aper'as en la nogaja lingv'o, la politik'a reklam'o aper'as nur en la rus'a. Mal'e en la el'don'aĵ'o Lezgi gazet (Lezga ĵurnal'o) de la respublik'o Dagestan'o, el'don'at'a nur'e en la lezga lingv'o, la propagand'a material'o en la rus'a est'as 50-procent'a, dum la rest'ant'a du'on'o est'as en la lezga lingv'o. La gazet'o Kyzyl Ta'n (Ruĝ'a tag'iĝ'o), publik'ig'at'a en la respublik'o Baŝkiri'o en la tatar'a lingv'o, hav'as si'a'flank'e reklam'o'j'n nur en la tatar'a. En Inter'ret'o la procez'o'j de tut'mond'iĝ'o kaj lingv'a rus'iĝ'o est'as pli fort'a'j, tiel ke preskaŭ ĉiu'j politik'a'j parti'o'j uz'is nur rus'lingv'a'j'n varb'il'o'j'n.

MONATO: Ĉu la voĉ'don'il'o'j aper'as nur rus'lingv'e?

Jevsejev: La rajt'o decid'i pri la eventual'a util'ig'o de minoritat'a'j lingv'o'j sur la voĉ'don'il'o'j aparten'as al la balot'a'j komision'o'j de Rusia Federaci'o. Mult'a'j inter ili decid'is pres'i la voĉ'don'il'o'j'n kaj en la rus'a kaj en lok'a lingv'o de unu'op'a'j respublik'o'j. Interes'a situaci'o est'is en la ĉuvaŝ'a respublik'o, kie en la sam'a tag'o oni voĉ'don'is ne nur por la federaci'a Duma'o, sed ankaŭ por la Ŝtat'a Konsili'o de la respublik'o. La voĉ'don'il'o'j por Duma'o est'is el'don'it'a'j nur en la rus'a; tiu'j por la Ŝtat'a Konsili'o de Ĉuvaŝi'o en du lingv'o'j: la rus'a kaj la ĉuvaŝ'a.

La voĉ'don'ant'o Ilj'a Ivanov, kun'e kun si'a edz'in'o, pet'is ĉiu'j'n voĉ'don'il'o'j'n en la ĉuvaŝ'a lingv'o kaj, ne ricev'int'e ili'n, komplet'ig'is skrib'a'n plend'o'n en la ĉuvaŝ'a lingv'o. La prezid'ant'o de la balot'a komision'o konsider'is la fakt'o'n kiel „provok'o'n” kaj vok'is la polic'o'n, kiu tamen ne trov'is en la ag'o'j de Ivanov i'a'n ajn leĝ'romp'o'n.

Est'as interes'e, ke ekzist'as ankaŭ konflikt'a'j situaci'o'j lig'it'a'j kun la traduk'o de la voĉ'don'il'o'j en region'a'j'n lingv'o'j'n. Ekzempl'e, kandidat'o por la federaci'a Duma'o de la parti'o Jabloko, nom'e Igor Veselov, prezent'is plend'o'n al la rus'a Centr'a Balot'komision'o koncern'e la fakt'o'n, ke li'a unu'a nom'o kaj patr'o'nom'o en bulten'o ne est'is traduk'it'a'j en la tatar'a'n, kiel mal'e tiu'j de la ceter'a'j kandidat'o'j (supoz'ebl'e tatar'o'j). Laŭ Veselov, tio okaz'is por sub'strek'i li'a'n naci'ec'o'n, kaj ti'aĵ'o'n la nun'a voĉ'don'a leĝ'o mal'permes'as.

Massimo RIPANI
korespond'ant'o de MONATO en Rusio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 12.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Massimo Ripani el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Instig'o al konflikt'a'j pens'o'j

Rakont'i pri la terur'aĵ'o'j de la sovetiaj temp'o'j el hom'a, individu'a vid'punkt'o ne est'as facil'a task'o en land'o ne tut'e liber'ig'it'a (almenaŭ kultur'e, se ne politik'e) de la stalin'a epok'o.

Bril'a'j ge'kuz'o'j-verk'ist'o'j

Bril'a kaj fam'a ekzempl'o est'as la Nobel-premi'it'o Svetlana Aleksijeviĉ. Ŝi eĉ invent'is nov'a'n form'o'n de verk'aĵ'o, nom'e la „roman'o de voĉ'o'j”: post mult'a'j renkont'o'j kaj intervju'o'j de atest'int'o'j kaj super'viv'int'o'j, ŝi teks'as si'a'n roman'o'n per mult'a'j voĉ'o'j, kiu'j iel rakont'as aŭ klar'ig'as iu'n aspekt'o'n de la elekt'it'a tem'o (milit'o en Afgani'o, Ĉernobilo ...).

Ali'a ekzempl'o est'as la brit'a histori'ist'o Or'land'o Figes, kies libr'o Whisperers (Flustr'ant'o'j) est'as model'o de „parol'a histori'o”: kiam la ŝtat'a'j arkiv'o'j est'as mal'facil'e al'ir'ebl'a'j aŭ ne tut'e fid'ind'a'j, la plej bon'a font'o est'as privat'a'j arkiv'o'j kaj rekt'a'j intervju'o'j de atest'int'o'j.

Sed ali'a brit'a histori'ist'o, Sim'o'n Sebag Montefiore, montr'as ke, eĉ kiam la font'o'j est'as riĉ'a'j, ili ne nepr'e sufiĉ'as. Foj'foj'e fikci'o est'as neces'a al taŭg'a, ne'supr'aĵ'a kun'sent'em'o kun individu'a'j hom'a'j tragedi'o'j. Supoz'ebl'e tial li sent'is bezon'o'n, flank'e al si'a'j popular'a'j sed serioz'a'j histori'a'j libr'o'j (La jun'a Stalin'o), verk'i novel'o'j'n kiel Sashenka.

Post tiu long'a en'konduk'o tra Belorusio kaj Briti'o, ni tamen re'ven'u al Rusio kaj Esperant'uj'o. Mikael'o Bronŝtejn, nek Nobel-premi'it'o nek profesi'a histori'ist'o, ir'as la sam'a'n voj'o'n kaj ating'as la sam'a'n sukces'o'n. Li'a libr'o est'as novel'o, sed sam'temp'e font'as el preciz'a'j arkiv'o'j: ĉiu'n ĉapitr'o'n en'konduk'as el'tir'aĵ'o el tiam'a gazet'o aŭ leter'o, ĉu en la rus'a, ĉu en Esperant'o.

Ampleks'o, vast'ec'o

Tem'as pri dik'a libr'o, kaj la rakont'ad'o, kiu etend'iĝ'as tra jar'dek'o'j, est'as event'o'plen'a. Kaj rol'ul'o'plen'a: interes'a miks'aĵ'o inter invent'it'a'j kaj real'a'j person'o'j – unu'flank'e Vasilj, Ŝlomo, Ver'a, Tal'is aŭ Franc'in'e, ali'flank'e Ernest Drezen, evident'e, kies profund'a rigard'o ek'hant'os vi'n eĉ antaŭ la ferm'o de la libr'o: li'a fot'o ornam'as la ruĝ'a'n (sang'a'n?) kovr'il'o'n. Sed ankaŭ mult'a'j fam'a'j rusiaj esperant'ist'o'j de tiu terur'a epok'o kaj eĉ la respons'ul'o pri tiu teror'o, sub la nom'o Koba.

Tamen not'ind'as ke, mal'e al mult'a'j rus'a'j roman'o'j, kie kompat'ind'a'j ne'rus'a'j leg'ant'o'j perd'iĝ'as inter la person'a'j, famili'a'j, patr'a'j kaj kares'a'j nom'o'j, en tiu ĉi libr'o ĉiu'j est'as facil'e re'kon'ebl'a'j kaj sekv'ebl'a'j de ĉapitr'o al ĉapitr'o.

Dik'a libr'o, do. Ĉu ekzist'as tiom da Esperant'a'j libr'o'j, kiu'j tiel instig'as, de la 1a ĝis la 564a, avid'e turn'i paĝ'o'n post paĝ'o?

Fakt'e, ĝi pov'us est'i ankoraŭ pli dik'a kaj tamen ĝu'ebl'a. Ekzempl'e, je la komenc'o, la re'ven'o de Vasilj hejm'e'n est'as en'e de unu paĝ'o trakt'it'a; eĉ ne rakont'it'a, nur alud'it'a: oni abrupt'e trans'ir'as de la vojaĝ'projekt'o (fraz'o'j en la os-temp'o) al la post-vojaĝ'a'j event'o'j. Ĉu ne imag'ebl'as, ke ĝi pov'us nask'i tut'a'n ĉapitr'ar'o'n de laŭ'voj'a'j aventur'o'j? Tiu post'milit'a odise'ad'o orient'e'n pov'us eĉ est'i eĥ'o al la antaŭ'milit'a fuĝ'o okcident'e'n de ali'a mejl'o'ŝton'a esperant'lingv'a roman'o: Kiel akv'o de l' river'o.

Ankaŭ la epizod'o dum la hispan'a en'land'a milit'o est'as, laŭ roman'esk'a ideal'o, iom tro mal'long'a, nur okaz'ig'ant'a koincid'a'n renkont'o'n, kvazaŭ fal'int'a el la ĉiel'o.

Bedaŭr'o'n pro mank'ant'a'j paĝ'o'j pov'as nask'i ankaŭ rapid'a tra'pas'o de jam kon'at'a rol'ul'o: ŝat'ant'o'j de bronŝtejnaj libr'o'j sen'dub'e leg'is 10 tag'o'j de Kapitan'o Postnikov. En ĉi tiu libr'o li aper'as, sed preskaŭ fantom'e. Ver'a'j ŝat'ant'o'j pov'us bedaŭr'i, ke la tragik'a'n sort'o'n de la kapitan'o oni ne plej skrupul'e kaj proksim'e sekv'as; sed est'us pli'a libr'o en la libr'o, kaj ĉiu'j al'don'a'j libr'o'j en tiu jam dik'a libr'o konduk'us al monstr'ec'a mil'paĝ'a libr'eg'o: tro da labor'o por la ebl'a verk'ont'o, kaj tro da streĉ'o'j por la averaĝ'a leg'ant'o.

Ni tamen ne tro bedaŭr'u tiu'j'n virtual'a'j'n ĉapitr'o'j'n: ni prefer'e ĝoj'u pri la ja ekzist'ant'a'j! Kaj ni agnosk'u, ke Bronŝtejn hav'is kaj material'o'n kaj verv'o'n por publik'ig'i epope'o'n simil'a'n al dik'eg'a'j furor'libr'o'j de Ke'n Follet. Ke li'a roman'o pli parenc'as al libr'o'j de ali'a'j brit'o'j menci'it'a'j ĉi-supr'e (Figes, Montefiore), oni pov'as nur laŭd'i.

Profund'ec'o, pudor'o

Kiam oni vol'as per la roman'a art'o al'proksim'iĝ'i al terur'a'j event'o'j, tuj ven'as tikl'a demand'o: ĝis kiu punkt'o puŝ'i la avantaĝ'o'n de roman-verk'ist'o, kiu pov'as, en'e de klar'e difin'it'a kun'tekst'o, skrib'i ĉio'n, eĉ minut'o'j'n, er'o'j'n de viv'o, pri kiu neni'u atest'ant'o hav'is okaz'o'n skrib'i.

Ekzempl'e, se parol'i pri krim'o'j de ali'a diktator'a ŝtat'o, nom'e la nazi'a Germanio: la atest'ant'o-verk'ist'o Prim'o Lev'i ne rakont'as en Se tiu ĉi est'as hom'o, kio okaz'as en'e de la gas'kamer'o, sed la roman'ist'o-verk'ist'o Hans Fallada pov'as en Ĉiu mort'as sol'a akompan'i si'a'n ĉef'a'n rol'ul'o'n, la fikci'a'n Otto Quangel (kaj ne li'a'n real'a'n model'o'n Otto Hampel), ĝis la gilotin'o for'tranĉ'as li'a'n kap'o'n. Sam'e la en'ter'ig'it'a'j'n skrib'aĵ'o'j'n de an'o'j de Sonderkommando tut'e ne blasfem'is la film'o de la hungar'a László Nemes La fil'o de Saul.

Ĉe Bronŝtejn sent'ebl'as ia mal'em'o klar'e pri'skrib'i la plej terur'a'j'n okaz'aĵ'o'j'n. Tamen ju pli mal'proksim'e (spac'e kaj temp'e) sid'as la leg'ant'o de la roman'o, des pli util'e pov'us est'i sen'evit'e montr'i la real'a'n kaj krud'a'n sort'o'n de la viktim'o'j. Ni, tamen, agnosk'u, ke evit'i la glit'ig'a'n lim'o'n inter kun'sent'em'a real'ism'o kaj sen'hont'a pornografi'o pov'as est'i saĝ'a decid'o, kaj ni ne riproĉ'u Bronŝtejn-on pri tio.

Esperant'uj'o, ekster'a mond'o

Se mi dev'us list'ig'i la plej interes'a'j'n kaj valor'a'j'n libr'o'j'n, mi sen'hezit'e en'list'ig'us Mi stel'o'j'n jung'is al rev'ad'o. Tio instig'as al konflikt'a'j pens'o'j pri la Esperant'o-mond'o.

Ĝi jam hav'as tiom riĉ'a'n histori'o'n kaj kultur'o'n, ke en ĝi jam pov'as nask'iĝ'i tiom fort'a mem-referenc'a verk'aĵ'o. Se parol'i nur pri persekut'o'j kontraŭ esperant'ist'o'j, La danĝer'a lingv'o jam pruv'is, ke Esperant'o pov'as mal'fikci'e rakont'i pri si; mal'ferm'o al roman'o est'as pli'a ating'o.

Sed tiu Esperant'o-mond'o est'as tiel mal'grand'a, ke tia libr'o vend'iĝ'os, mi supoz'as, maksimum'e je kelk'cent ekzempler'o'j. Kaj la ŝanc'o'j, ke ĝi traf'u ali'a'j'n lingv'a'j'n merkat'o'j'n pli grand'a'j'n est'as preskaŭ nul'a'j. Tial anstataŭ ĝi'n propagand'i aŭ jar'fin'e donac'i (ĉirkaŭ mi oni ne mult'e leg'as esperant'lingv'e ...), rest'is al mi nur unu solv'o por kun'divid'i mi'a'n ŝat'o'n: verk'i tiu'n ĉi recenz'o'n!

Emmanuel VILLALTA
Mikael'o Bronŝtejn: Mi stel'o'j'n jung'is al rev'ad'o. Eld. Impet'o, Moskvo, 2016. 566 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-5-7161-0286-6.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 20.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Emmanuel Villalta el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Re'son'ant'a kaj labirint'a poet'in'o du'lingv'a

Ĉiu esperant'ist'o sci'as, ke ni'a literatur'o mult'o'n ŝuld'as al traduk'ad'o: ek'de ni'a'j unu'a'j moment'o'j traduk'ad'o de majstr'o'verk'o'j de naci'lingv'a'j literatur'o'j reprezent'as grand'a'n proporci'o'n de esperant'a'j leg'aĵ'o'j. Tio pens'ig'os ni'n pri la ebl'o trov'i, en Esperant'o, se ne abund'a'n, do almenaŭ interes'a'n verk'ar'o'n pri la art'o, aŭ scienc'o, traduk'i. Malgraŭ tio, est'as iom konstern'e konstat'i, kiom mal'mult'e ni'a'j eminent'ul'o'j okup'iĝ'is pri konstru'ad'o de iu esperant'lingv'a „Teori'o de traduk'ad'o”: mal'oft'as ĉe ni ne nur traduk'o'j de referenc-verk'o'j pri tiu por ni grav'a tem'o, sed ankaŭ mank'as verk'o'j tuŝ'ant'a'j la tem'o'n laŭ strikt'e esperant'lingv'a vid'punkt'o.

En la korpus'o de „Teori'o de traduk'ad'o” unu el la hodiaŭ plej valor'ig'it'a'j tem'o'j est'as tiu de „mem'traduk'ad'o”. Tio est'as, traduk'o'j aŭ (pli ĝust'e est'us dir'i) versi'o'j far'it'a'j de la aŭtor'o(j) mem. Por lingv'ist'o aŭ traduk'ist'o tiu'j verk'o'j ebl'ig'as analiz'i, kun mal'oft'a klar'ec'o, la mens'a'j'n procez'o'j'n kaj de la aŭtor'o kaj de leg'ant'o'j de ties (sam'a?) verk'o en mal'sam'a'j lingv'o'j.

Sekv'e oni facil'e kompren'as la interes'o'n, kiu'n Chien de fe'u/Fajr'a hund'o, poem'libr'o de Marie-Franc'e Conde Rey, vek'us en tiu menci'it'a grup'o. Ĉar ŝi'a libr'o est'as du'lingv'e (franc'e kaj esperant'e) verk'it'a, ŝi'a'j poem'o'j est'as per divers'a'j rimed'o'j kaj el'turn'iĝ'o'j traduk'it'a'j/adapt'it'a'j/re'verk'it'a'j de ŝi mem el unu al ali'a lingv'o; kio signif'as, ke origin'e franc'lingv'a'j poem'o'j est'is esperant'ig'it'a'j, kaj invers'e. Tio est'as, en si mem, ja mal'oft'a event'o en ajn'a literatur'o; tamen ne pro tio mal'pli interes'a fenomen'o, kiu, se ĝi est'us okaz'int'a en lingv'o mond'e pli dis'vast'iĝ'int'a ol la ni'a, cert'e, al'tir'us mult'e pli da atent'o.

Tamen est'as temp'o demand'i: Kaj la poem'o'j, ĉu ili est'as al'log'a'j, interes'a'j, bon'a'j, aŭ ĉu oni aĉet'u la libr'o'n nur por kun'labor'i kun ni'a'j mov'ad'a'j el'don'ej'o'j? Respond'e oni dev'as de'komenc'e dir'i, ke la respond'o de'pend'os de la vid'punkt'o al'pren'it'a: se oni taks'as la poem'o'j'n pro ili'a en'hav'o, form'o, (bel)soneco ktp, oni cert'e ating'os mal'simil'a'j'n konklud'o'j'n.

Ja la poem'o'j bel'son'as en Esperant'o kaj en la franc'a (kvankam mi ne est'as franc'lingv'an'o, mi iom'et'e kon'as tiu'n lingv'o'n), kaj oni percept'as en ili la zorg'em'o'n de la aŭtor'in'o rilat'e al si'a mem'traduk'a task'o. Tamen ĉar oni pov'as kompar'i, oni dev'as ja agnosk'i, ke ne ĉiam ŝi ating'is ver'a'n ekvilibr'o'n inter la du versi'o'j: inter ili est'as iom'a ŝancel'iĝ'o, kaj kelk'a'j ide'o'j, rim'o'j, fraz'konstru'o'j son'as mult'e pli bon'e en unu ol en la ali'a lingv'o.

La vers'form'o de la poem'o'j est'as tre interes'a, ĉar Conde Rey bon'eg'e reg'as tiu'n art'o'n: sonet'o'j, kvar'vers'o'j, liber'vers'o'j, ĉiu'j oft'a'j struktur'o'j de la poezi'o est'as en ŝi'a verk'o bon'e reprezent'at'a'j. Kaj est'as interes'e analiz'i, ke kelk'foj'e ŝi uz'as divers'a'j'n form'o'j'n laŭ la lingv'o de la versi'o. Tio est'as, ŝi bon'e sci'pov'as adapt'i si'a'n verk'o'n al la postul'o'j de ĉiu el la lingv'o'j, en kiu'j ŝi poezi'um'as.

La libr'o divid'iĝ'as en kvin part'o'j'n, kies centr'a'j tem'o'j est'as ja mal'simil'a'j kaj en kiu'j est'as mal'simil'a'j kvant'o'j da poem'o'j, kaj jen ni al'ven'as al la plej diskut'vek'a punkt'o en la tut'a libr'o: la ĉe'est'o de kelk'a'j ide'o'j. Kiam oni leg'as la poem'o'j'n, oni en divers'a'j poem'o'j re'kon'as ide'o'j'n, esprim'o'j'n, fraz'er'o'j'n, kiu'j'n oni jam aŭd'is aŭ leg'is ali'lok'e. Neniel tem'as pri plagiat'o, mi cert'as pri tio. Sed est'as oft'a afer'o, ke poet'o'j „pur'ig'as” si'a'j'n mens'o'j'n, met'ant'e sur'paper'e'n mult'o'n el tio, kio al ili kaŭz'is iu'n impres'o'n. Tiu proced'o, simil'a al vaku'ig'o de „mens'a'j tir'kest'o'j”, est'as mult'e pli oft'a, ol ni pens'as, ĉar ĝi est'as mem part'o de la matur'iĝ'a procez'o de la verk'ist'o, kiu ne ĉiam konsci'as mem pri tio. Kaj cert'e, ĉar la poem'o'j est'is verk'it'a'j en divers'a'j moment'o'j, sed el'don'it'a'j kun'e en sam'a volum'o, tiu fakt'o montr'iĝ'as pli klar'e ol en verk'o'j kun pli strikt'a temp'o'lim'o inter verk'ad'o kaj publik'ig'o.

Oni tamen ne pens'u, ke tio est'as kritik'o aŭ mal'pli'valor'ig'o de la poem'o'j. Unu'e, ĉar, kvankam absolut'a nov'ec'o est'as al'streb'ind'a cel'o, la okcident'a literatur'o de'long'e konstru'iĝ'as sur referenc'ad'o al ali'a'j verk'o'j, tiel ek'de la temp'o de Homero tio ne plu est'as problem'o, ĉar est'as ne'ebl'e est'i cent'procent'e nov'a en tiu kamp'o. Du'e, ĉar tio don'as al la vers'o'j de Conde Rey cert'a'n intim'ec'a'n ton'o'n, kiu ig'as, ke oni re'kon'u, tie kaj tie, ombr'o'j'n de ali'a'j poet'o'j, lirik'ist'o'j, muzik'ist'o'j ktp. Kaj tio est'as komfort'ig'a sent'o, eĉ pro la fakt'o, ke tiu'j „eĥ'o'j” est'as ne nur de franc'lingv'an'o'j, sed el hom'o'j verk'int'a'j en ĉiu'j grand'a'j literatur'o'j: est'as tie Baudelaire kaj Heredia, Rimbaud kaj Henri Salvador, sed ankaŭ Fernand'o Pessoa kaj Teresa de Ávila, inter ali'a'j, kiu'j'n ali'lingv'a'j leg'ant'o'j kapabl'os trov'i.

Ne nur pri referenc'ad'o oni dev'as ja parol'i: Conde Rey ankaŭ bon'eg'e sci'pov'as „kudr'i” si'a'j'n poem'o'j'n inter si. Kelk'foj'e la poem'o'j rilat'as unu al la ali'a, ĉu en klar'a kaj simpl'a manier'o, ĉu en sam'e klar'a, sed iom labirint'a; ekzempl'e, per la sam'a ide'flu'o. Krom'e, tiu labirint'ec'o est'as la plej signif'a kaj individu'a trajt'o de la poem'o'j de Conde Rey, kies interpret'ad'o postul'as de ni ne la kapabl'o'n el'kript'ig'i enigm'o'j'n, sed simpl'e atent'a'n leg'ad'o'n.

Kaj ĝust'e por pli bon'e kaj atent'e leg'i, ne dev'as vi, la leg'ont'o, okup'iĝ'i pri la „arĥeologi'o” de la poem'o'j mem, ĉar por tio est'as jam ted'a'j recenz'ist'o'j kaj lert'a'j kritik'ist'o'j. Pren'u vi ĵus prepar'it'a'n tas'o'n da kaf'o, komfort'e sid'iĝ'u kaj leg'u kaj ĝu'u la poem'o'j'n de Conde Rey, unu'e en ili'a esperant'a versi'o, post'e, se vi ne est'as ankoraŭ sat'ig'it'a, viv'u la aventur'o'n interpret'i ili'n ankaŭ en la franc'a: vi ja ne pent'os pri tio.

Fernand'o PIt'a
Marie-Franc'e Conde Rey: Chien de Fe'u / Fajr'a hund'o. Eld. Ĉarenta Esperant'o, Angoulême, 139 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-2-9531308-2-9.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 23.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Fernand'o Pit'a el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

R.U.R. de Karel Čapek: kio est'as am'o?

Kie trov'iĝ'as lim'o'j de art'e'far'it'a intelekt'o? Ĉu am'o propr'as nur al la hom'a'j est'aĵ'o'j? La ĉeĥ'a verk'ist'o, invent'int'a la vort'o'n „robot'o”, star'ig'is tiu'j'n demand'o'j'n antaŭ preskaŭ cent jar'o'j, kaj li'a'j respond'o'j plu aktual'as.

Filozofi'a scienc'fikci'aĵ'o

R.U.R.: Rossumaj Universal'a'j Robot'o'j est'as ebl'e la plej fam'a dram'o de Karel Čapek. Tem'as pri rakont'o scienc'fikci'a laŭ form'o kaj filozofi'a laŭ en'hav'o pri for'a insul'o, sur kiu oni komenc'is produkt'ad'o'n de art'e'far'it'a'j est'aĵ'o'j, tre simil'a'j al hom'o'j, sed destin'it'a'j sol'e por labor'o. Karel Čapek nom'is ili'n robot'o'j, uz'ant'e la respond'a'n slav'a'n radik'o'n, kaj tiu vort'o mark'is la tut'a'n fenomen'o'n.

Kompren'ebl'e, la temp'a distanc'o sent'ebl'as kaj krom'e la aŭtor'o mem evident'e ne mult'e interes'iĝ'is pri teknik'a'j nuanc'o'j, do ne esper'u trov'i en la verk'o pri'skrib'o'n de mir'ind'a'j maŝin'o'j, kap'turn'a'j aventur'o'j kaj fantazi'a'j vojaĝ'o'j.

Ĉiu'j rol'ul'o'j divid'iĝ'as je du grup'o'j: la robot'o'produkt'ant'o'j kaj la robot'o'j mem. Tiu'j last'a'j est'as fakt'e androidoj, do aspekt'as kaj kondut'as sam'e kiel hom'o'j, kiu'j serv'is por ili kiel ekzempl'o.

La kre'int'o'j, krom evident'a'j komerc'a'j cel'o'j, deklar'is ankaŭ ideal'ism'a'n intenc'o'n liber'ig'i la hom'ar'o'n de sklav'a ted'a labor'o. Ĉio'n plen'um'os la robot'o'j, do hom'o'j pov'os dediĉ'i si'n al spirit'a evolu'o, scienc'a'j esplor'o'j, art'a verk'ad'o ktp. La naiv'a vir'in'o, ven'int'a al la insul'o kun nobl'a intenc'o liber'ig'i la robot'o'j'n, traf'as morn'a'n real'o'n: ili ne dezir'as liber'o'n. Ili tut'e ne interes'iĝ'as pri io ajn ekster si'a labor'o, ja nur por tio oni program'is ili'n. Sed jen unu inĝenier'o korekt'as la robot'a'n dezajn'o'n, kaj la art'e'far'it'a'j est'aĵ'o'j ricev'as kapabl'o'n evolu'i ĝis la hom'a mens'o'stat'o ... Kio rezult'as el ĉio ĉi?

Unu'e, fiask'as la ideal'ism'a plan'o pri liber'ig'o de la hom'ar'o. Anstataŭ viv'i en grac'o kaj pac'o, la hom'o'j ek'milit'as unu'j kontraŭ ali'a'j, uz'ant'e robot'o'j'n kiel soldat'o'j'n. Kaj la vir'in'o'j ĉes'as nask'i, ja hom'o'j ne plu sent'as, ke ili bezon'as si'n mem.

Mi re'memor'as amar'a'j'n vort'o'j'n de rol'ul'o en la roman'o de la frat'o'j Strugackij Helik'o sur dekliv'o, kiu respond'e al si'a fantazi'em'a amik'o, rev'ant'a pri la liber'a hom'ar'o, loĝ'ant'a en kristal'a'j dom'o'j kaj pas'ig'ant'a temp'o'n en sin'perfekt'ig'a'j okup'o'j kaj saĝ'a'j konversaci'o'j, dir'as: „Tio nur ŝajn'as al vi. Vi ne aŭskult'os mi'n. Kaj la poem'o'j'n vi ne verk'os. Vi iom um'os pri art'a lign'o'seg'ad'o kaj post'e ir'os al vir'in'o'j. Aŭ ebri'iĝ'os ... Vi vag'ad'os de kristal'a drink'ej'o al diamant'a manĝ'ej'o. Special'e se est'os liber'a hor'ar'o. Mi eĉ pens'i tim'as, kio okaz'os, se oni don'os al vi liber'a'n hor'ar'o'n ĉi tie.”

Du'e, la robot'o'j mem sekv'is ali'a'n voj'o'n. Inter ili aper'is plur'a'j ribel'ul'o'j, kiu'j ir'is ekster la lim'o'j'n de si'a'j program'o'j. Kiel dir'is ali'a hero'o el la novel'o For'a ĉiel'ark'o de la frat'o'j Strugackij, klar'ig'ant'e, kial oni dev'is detru'i la potenc'a'n maŝin'o'n de art'e'far'it'a intelekt'o: „Ĝi komenc'is kondut'i ... Tio est'is terur'a.” Fin'e, ili sturm'as la insul'o'n kaj mort'ig'as ĉiu'j'n hom'o'j'n (sam'e kiel sur la tut'a planed'o), indulg'ant'e nur arkitekt'o'n, ĉar li labor'as per si'a'j man'o'j kiel robot'o kaj esper'ebl'e sci'as kiel daŭr'ig'i la robot'o'produkt'ad'o'n.

Dum monat'o'j li van'e um'as en laboratori'o, klopod'ant'e mal'kovr'i la last'a'n sekret'o'n – kiel re'viv'ig'i la kre'it'a'n robot'o'n? Fin'e sen'esper'iĝ'int'e, li ordon'as sekc'i du robot'o'j'n – Primus'o'n, kiu gvid'is la ribel'o'n, kaj Helen'a-n, kiu help'is li'n en la esplor'ad'o. Kaj jen okaz'as mirakl'o – du sen'viv'a'j, art'e'far'it'a'j est'aĵ'o'j komenc'as protest'i kontraŭ mort'ig'o de la par'ul'o kaj eĉ propon'i si'n kiel anstataŭ'ul'o'n, si'n ofer'i.

La arkitekt'o kompren'as, kio okaz'is, kaj deklar'as feliĉ'a'n sav'iĝ'o'n de la mond'o, kiu plu viv'os, ĉar la viv'o resurekt'os per am'o, kaj ne grav'as, ke la hom'ar'o pere'is, ja aper'is la nov'a'j Adamo kaj Eva, do am'o sav'is la viv'o'n.

Plur'tavol'a, plur'fac'et'a

Kio'n ĉio ĉi signif'as? Kiel ĉiu profund'a verk'o, tiu ĉi est'as plur'tavol'a kaj plur'fac'et'a.

Oni pov'as rigard'i ĝi'n kiel mal'utopi'a'n, simil'a'n al la proksim'temp'a La temp'o-maŝin'o (1895) de H. G. Wells. La robot'o'j pov'as serv'i kiel alegori'a bild'o de la prolet'ar'o, kre'it'a por sklav'e labor'i kaj proviz'i si'a'j'n ripoz'em'a'j'n mastr'o'j'n, sed fin'e akir'int'a klas'a'n konsci'o'n kaj lev'iĝ'int'a en sang'o'verŝ'a ribel'o, detru'ant'a la tut'a'n mal'nov'a'n mond'o'n.

Oni pov'as konsider'i ĝi'n art'a esplor'o de la problem'o de la art'e'far'it'a intelekt'o, kiu iĝ'as ĉiam pli aktual'a, se re'memor'i la avert'o'n de la brit'a fizik'ist'o Stephen Hawking: „Sukces'o en kre'ad'o de la art'e'far'it'a intelekt'o pov'as est'i la plej grand'a event'o en la hom'a histori'o. Ĝi pov'as est'i ankaŭ la last'a, se ni ne lern'os kiel evit'i la risk'o'j'n.”

Sam'sukces'e oni pov'as vid'i en ĝi lirik'a'n rakont'o'n pri am'o, kiu super'as ĉiu'j'n lim'o'j'n – ne nur la etn'a'j'n, ŝtat'a'j'n, aĝ'a'j'n aŭ soci'a'j'n, sed ankaŭ tiu'j'n de la natur'o. Mi re'memor'as la uson'a'n film'o'n Her (Ŝi'n), en kiu vir'o en'am'iĝ'is en operaci'um'o.

Evident'as ankaŭ la tent'o percept'i la verk'o'n kiel daŭr'ig'o'n de long'a vic'o de art'a'j esplor'aĵ'o'j pri art'e'far'it'a hom'o, kies mez'epok'a'j radik'o'j tra la legend'o'j pri Homunkul'o kaj Golemo konduk'as al Frankenstein de Mary Shelley kaj sen'nombr'a'j nun'temp'a'j verk'o'j.

Ceter'e, kiel dir'is la ĉin'a verk'ist'o Mo Yan, „la ĉarm'o de literatur'o konsist'as en la ebl'o est'i mis'kompren'at'a”, do prefer'e ĉiu ĝu'u mem tiu'n ĉi verk'o'n kaj konklud'u mem'star'e.

Bel'a kaj profesi'a

La el'don'aĵ'o mem est'as ver'e sen'riproĉ'a. Mal'mol'a kovr'il'o, paĝ'o'j fort'e al'glu'it'a'j, paper'o nur iom griz'a, bel'a tip'ar'o. La en'paĝ'ig'o est'as profesi'nivel'a, sam'e kiel la dezajn'o. Iom dub'ig'as mi'n la nigr'a'blank'a'j ilustr'aĵ'o'j, kiu'j'n mi konsider'as amator'a'j, sed mi'a ne-esperant'ist'a amik'in'o konsider'is ili'n ĉarm'a'j, do evident'e tem'as pri person'a'j prefer'o'j.

La traduk'o de la ĉeĥ'o Josef Řebíček eĉ post jar'dek'o'j est'ig'as neniu'j'n kritik'a'j'n rimark'o'j'n. Mi ne rimark'is mis'tajp'aĵ'o'j'n. La libr'o'n fin'as konciz'a'j not'o'j pri la aŭtor'o, traduk'int'o, ilustr'int'o kaj la vort'o robot'o.

Stanislavo BELOV
Karel Čapek: R.U.R. Rossumaj Universal'a'j Robot'o'j. Tr. Josef Řebíček, Eld. Kava-PECH, Dobřichovice, 2014. 119 paĝ'o'j. ISBN 978-80-87169-47-6.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 22.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stanislavo Belov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Plast'o mort'ig'as

Preskaŭ ses kilo'gram'o'j da plast'aĵ'o'j kaj rub'aĵ'o'j est'is trov'it'a'j en la stomak'o de kaĉalot'o, kiu mort'is sur la strand'o de Wakatobi, sud-orient'a Sulavesio, Indonezio. Oni trov'is mal'mol'a'j'n plast'aĵ'o'j'n (140 g), plast'a'j'n botel'o'j'n (150 g), plast'a'j'n sak'o'j'n (460 g), plast'a'j'n sandal'o'j'n (270 g), er'o'j'n de lign'o (740 g), plast'a'j'n glas'et'o'j'n (750 g) kaj plast'a'j'n ŝnur'o'j'n (3260 g). Kvankam oni ne cert'as pri la kial'o de la mort'o, oni kred'as, ke ĝi est'as la konsekvenc'o de en'glut'ad'o de plast'aĵ'o'j.

Rub'aĵ'o

Laŭ raport'o de Ocean Conservancy kaj McKinsey Center for Business and Environment (2015), pli ol du'on'o de la rub'aĵ'o'j en la mar'o de'ven'as el nur kvin land'o'j: Ĉini'o, Indonezio, Filipinoj, Taj'land'o kaj Vjetnami'o. Laŭ stud'o de Jambeck k.a. (2015), Indonezio produkt'as jar'e 3,22 milion'o'j'n da tun'o'j da plast'a rub'o, kiu fin'iĝ'as en la mar'o.

Indonezio ja ĝu'as kresk'ant'a'n ekonomi'o'n, kiu kaŭz'as kresk'ant'a'n konsum'ad'o'n. Bedaŭr'ind'e, la kresk'ant'a'n ekonomi'o'n ne akompan'as bon'a reg'ad'o pri rub'aĵ'o'j kaj konsci'o pri medi'o. La fin'rezult'o est'as kresk'ant'a uz'ad'o de plast'o, kiu al'don'ad'as plast'a'n rub'o'n en la mar'o'n.

Konsci'o

La mort'int'a kaĉalot'o mal'ferm'is la okul'o'j'n de mult'a'j indonezi'an'o'j. Nun'temp'e la konsci'o pri medi'o ja mult'e kresk'is. Nun oni pov'as facil'e trov'i ne'plast'a'j'n trink'ŝalm'o'j'n por plur'foj'a uz'ad'o, kaj en mult'a'j restoraci'o'j oni hav'as kampanj'o'j'n por mal'pli'ig'i la uz'ad'o'n de plast'a'j ŝalm'o'j.

Oni ankaŭ komenc'as ali'a'j'n kampanj'o'j'n por mal'pli'ig'i plast'o'rub'o'n: uz'ad'o de person'a manĝ'uj'o anstataŭ unu'foj'e uz'at'a manĝ'uj'o, kiam oni prefer'as pren'i la manĝ'aĵ'o'j'n kun si kaj manĝ'i ekster la restoraci'o, bio'mal'kompon'ad'o kaj ali'a'j kampanj'o'j.

Oni kompren'as ankaŭ, ke rub'aĵ'o'j ja mal'bel'ig'as la medi'o'n. Oni kon'as Indonezion kiel bel'a'n land'o'n, kie oni pov'as ĝu'i bel'a'j'n pejzaĝ'o'j'n aŭ naĝ'i en la bel'a mar'o. Cert'e, neni'u vol'as ke la bel'ec'o de Indonezio est'u detru'at'a pro plast'o. Tial, ankaŭ vojaĝ'em'ul'o'j kampanj'as pri protekt'ad'o de la medi'o.

Syauqi STYA LACKSANA
Indonezio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o , numer'o -6, p. 21.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Syauqi Stya Lacksana el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉarm'a antikv'a mus'id'o

Mus'o'j, kaj special'e mus'id'o'j, est'as tre popular'a'j protagonist'o'j de infan'a'j libr'o'j. Tamen tiu ĉi infan'a libr'et'o hav'as ne'kutim'a'n fon'o'n: tem'as pri la mus'id'o Adelfjo, kiu viv'is antaŭ ĉ. du mil jar'o'j en la antikv'a urb'o Karnunto, proksim'e al la nun'temp'a Vieno.

Perfekt'a antaŭ'dorm'a leg'aĵ'o

La et'a sci'avid'a mus'id'o kaŝ'e el'ir'as el la hejm'o dum dorm'as li'a'j zorg'em'a'j ge'patr'o'j kaj la pli aĝ'a'j frat'in'o'j, promen'as, observ'as kaj detektiv'um'as en la ĉirkaŭ'aĵ'o kaj esplor'as la romio-epok'a'n urb'o'n, kies map'o (kun'e kun la mus'id'a rond'vojaĝ'o, mark'it'a per et'a'j pied'sign'o'j) trov'iĝ'as en la libr'et'o. Dank'e al si'a atent'em'o kaj super'mus'a talent'o por dedukt'a rezon'ad'o li sukces'as re'trov'i perd'it'aĵ'o'n kaj sen'trud'e feliĉ'ig'i et'a'n knab'in'o'n kaj ŝi'a'n patr'o'n.

Per ne'mult'a'j plum'tuŝ'o'j, tut'e sen ekspluat'i tradici'a'j'n atent'o'kapt'il'o'j'n (batal'ad'o'n, teatr'ec'a'j'n mal'bon'ul'o'j'n, katastrof'o'j'n ks), la aŭtor'in'o sukces'as pentr'i simpati'a'n, kuraĝ'a'n kaj pens'em'a'n mus'id'o'n kaj ig'i ĝi'a'n pac'a'n mond'o'n kred'ebl'a kaj al'log'a. Tio ig'as la libr'o'n perfekt'a antaŭ'dorm'a leg'aĵ'o por infan'o'j.

Atent'o'kapt'a kaj pedagogi'e lert'a

La aŭtor'in'o, profesi'a arĥeolog'o, labor'as ĝust'e en Karnunto. Tial ŝi lert'e garn'as la rakont'o'n pri la aventur'o de mus'id'o-karnuntano per detal'o'j, evident'e ĉerp'it'a'j el ŝi'a rekt'a, person'a fak'a spert'o. Tio'n ŝi far'as per traf'a'j detal'o'j, en'plant'it'a'j en la pri'skrib'o'n de la miniatur'a odise'ad'o de la brav'a mus'id'o en manier'o tut'e natur'a, sen don'i la impres'o'n, ke ŝi arbitr'e al'kroĉ'as tio'n, kio sen'per'e al'log'us infan'o'j'n (la sci'vol'em'a'n kaj help'em'a'n mus'id'o'n kaj la ceter'a'j'n membr'o'j'n de li'a harmoni'a mus'a famili'o), al tio, kio'n la aŭtor'in'o vol'as rakont'i el si'a'j fak'e akir'it'a'j sci'o'j (kiel oft'e okaz'as en tro enu'ig'a'j aŭ tro'ig'it'e edif'a'j infan'a'j libr'o'j).

Ver'dir'e, kelk'a'j pedant'a'j detal'o'j pri la ĉiu'tag'a viv'o kaj kultur'o de antikv'a'j karnuntanoj (ekzempl'e, la latin'a'j nom'o'j de la tiam'a'j real'aĵ'o'j), probabl'e sen'efik'e tra'flug'os tra la kap'et'o'j de jun'a'j leg'ant'o'j, sed ĝust'e ili, ver'ŝajn'e, agrabl'e distr'os plen'kresk'ul'o'j'n, kiu'j ne est'os sam'e ekscit'it'a'j de la infan'dorm'ig'a voĉ'leg'ad'o de ankoraŭ unu infan'a mus'libr'o.

Traduk'o glat'a, sed kelk'lok'e stumbl'ig'a

La libr'o hav'as simpl'a'n, sen'pretend'a'n stil'o'n kaj plej'part'e ŝpin'as la rakont'o'n per ne'long'a'j kaj klar'a'j fraz'o'j, konven'a'j por infan'libr'o. La lingv'aĵ'o de la traduk'o est'as ĝeneral'e glat'a, sed, bedaŭr'ind'e, kelk'foj'e stumbl'ig'a.

Mi rimark'is tri'dek'o'n da mal'glat'aĵ'o'j, kiu'j'n pli atent'a redakt'ad'o kaj prov'leg'ad'o dev'us elimin'i. Ekzempl'e, est'as strang'e leg'i en la du'a fraz'o de la tekst'o, ke la et'a mus'id'o hav'as „du pli mal'jun'a'j'n frat'in'o'j'n” (ili dev'us est'i mal'pli jun'a'jpli aĝ'a'j); „nur” aper'as en konfuz'a, german'ec'a lok'o en „Oni nur uz'is nobl'a'j'n material'o'j'n” (p. 10); „ban'i” sur p.15 dev'us est'i „ban'i si'n”; per la mis'gvid'a form'o „ban-al'don'aĵ'o'j” la traduk'int'o ver'ŝajn'e cel'as tio'n, kio'n mi nom'us „ban-akcesor'aĵ'o'j”, kaj spon ĝo dev'us est'i „spon go” (p. 17); „Ĵus” sur p. 28 sen'dub'e dev'us est'i „Tuj”. Plur'lok'e en la tekst'o aper'as apelaci'o al di'o'j en la form'o „Ĉe Venus'o, di'in'o de la bel'ec'o, [...]”, „Ĉe Vulkan'o, di'o de la fajr'o [...]!”, „Ĉe Merkur'o, di'o de la ŝtel'ist'o'j [...]!”, dum oni atend'us la tradici'a'n " Je [di'o]!".

Mi tut'e ne kompren'as, kio'n pov'us signif'i rasliloj en „pup'o'j, rasliloj kaj lign'a'j best'et'o'j” (p. 25): rasl'o, laŭ Piv, est'as ne'normal'a bru'o, aŭd'ebl'a ĉe brust'aŭskult'o, kaj produkt'at'a de la aer'pas'o en la aer'voj'o'j, jen pro amas'ig'it'a'j likv'o'j, jen pro mal'larĝ'iĝ'o (rasl'as, ekzempl'e, emfizem'ul'o'j). Ebl'e, tem'as pri trivial'a kompost'erar'o, sed la vort'o, kiu pro mis'tajp'o iĝ'us „rasliloj” ne ven'as en mi'a'n kap'o'n...

Ĉar plej'part'e ne tem'as pri ver'e serioz'a'j lingv'a'j pek'o'j, la risk'o de mis'kompren'o est'as minimum'a, kaj spert'a lingv'an'o pov'as tuj glat'ig'i la stumbl'aĵ'o'j'n dum'leg'e aŭ not'i korekt'o'j'n marĝen'e ĉe la unu'a leg'o kaj post'e, dum re-leg'ad'o (kiu ja nepr'e okaz'os!), re'uz'i ili'n.

Bel'aspekt'a, al'log'a libr'et'o

Last'e, sed tre grav'e por infan'a libr'o: la kor'tuŝ'a'j kolor'a'j ilustr'aĵ'o'j, lert'a en'paĝ'ig'o, facil'e leg'ebl'a kaj invit'a liter'tip'ar'o sen'dub'e al'tir'os atent'o'n de infan'o'j en vi'a famili'o aŭ ĉirkaŭ'aĵ'o kaj don'os oportun'a'n ŝanc'o'n leg'i al ili en Esperant'o. Mi plen'kor'e rekomend'as uz'i tia'n ŝanc'o'n!

Alexander SHLAFER
Claudia-Maria Behling: Adelfjo Mus'detektiv'o. Tr. Roma'n Jacobek. Eld. Phoibos, Wien, 2019. 31 paĝ'o'j. ISBN 978-3-85161-168-7.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 25.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alexander Shlafer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La nep'o'j vi'n ben'os!

Se iu infan'o en vi'a ĉirkaŭ'aĵ'o montr'as interes'o'n pri Esperant'o, la ordinar'a rutin'o est'as komenc'i la tradici'a'n klar'ig'a'n konversaci'o'n pri la skurĝ'o de mal'bon'a inter'kompren'o en plur'lingv'a'j situaci'o'j, pri la rev'o'j de la jun'a Ludovik'o ktp. Oportun'a'n alternativ'a'n voj'o'n ebl'ig'as la recenz'at'a libr'o, se la koncern'a'j infan'o'j (aŭ plen'kresk'ul'o'j, kiu'j ili'n pri'zorg'as) kapabl'as leg'i en la angl'a: la libr'o lert'e kaj kompetent'e kon'at'ig'os la jun'a'n interes'it'o'n kun la fenomen'o Esperant'o.

Kial kaj kiel aper'is Esperant'o

La libr'o komenc'iĝ'as (mem'kompren'ebl'e!) per la rakont'o pri la jun'a Zamenhof, ek'pens'int'a pri la kial'o'j de mal'kompren'o'j kaj mal'pac'o. Tio glat'e trans'ir'as al la rakont'o pri li'a ide'o kre'i lingv'o'n por ĉiu'j, pri li'a'j prov'o'j form'i struktur'o'n kaj baz'a'j'n princip'o'j'n de la nov'a lingv'o. Sekv'as paĝ'o'j pri pra-Esperant'o, kiu'n ek'lern'is ankaŭ sam'klas'an'o'j de la jun'a Ludovik'o, pri la peripeti'o'j, kiu'j'n kaŭz'is mal'entuziasm'o de li'a patr'o pri la nov'a lingv'o, pri la kor'tuŝ'a simpati'o, kiu'n montr'is al Lingv'o Inter'naci'a Klar'a, fianĉ'in'o de Zamenhof, pri la Unu'a Libr'o, pri la unu'a Universal'a Kongres'o ktp – tem'as do pri la natur'e atend'ebl'a sortiment'o de ide'o'j kaj anekdot'o'j.

Abund'a'j ilustr'aĵ'o'j

Menci'ind'as, ke la libr'o est'as riĉ'e ilustr'it'a: Ĉiu paĝ'o konsist'as plej'part'e el original'a'j kaj atent'o'kapt'a'j bild'o'j, inter kiu'j ne'trud'e aper'as ne'mult'a'j fraz'o'j de klar'ig'a tekst'o. Tiu ĉi libr'o do aparten'as al la spec'o de leg'aĵ'o, kiu kapt'as atent'o'n de infan'o'j kaj ig'as ili'n rigard'i, foli'um'i, leg'i kaj – esper'ebl'e! – re'leg'i.

Lingv'a'j trajt'o'j de Esperant'o

Krom la krestomati'a anekdot'o pri la mir'ig'a, magi'a pov'o de afiks'o'j ŝrump'ig'i grand'eg'ul'a'j'n vort'ar'o'j'n, kio'n inspir'is la strat-ŝild'o'j „кондитерская” kaj „швейцарская” (du vort'o'j form'it'a'j el la jam ekzist'ant'a'j vort'o'j per la sam'a sufiks'o, kies apud'ec'o ne'atend'it'e al'tir'is atent'o'n kaj pens'ig'is la jun'a'n Ludovik'o'n), la aŭtor'in'o montr'as la potenc'o'n de vort'o-deriv'ad'o per paralel'a'j vic'o'j de vort'o'j, deriv'it'a'j de la radik'o'j „fiŝ” kaj „flor” en manier'o sen'per'e kompren'ebl'a por infan'o'j kaj rav'a por hom'o'j ĉiu'aĝ'a'j.

Kie'n plu?

Fin'e de la libr'o aper'as kvar paĝ'o'j, pli abund'e tekst'a'j, kiu'j prezent'as iom pli da fakt'o'j pri Esperant'o, Zamenhof kaj pri tio, kie oni pov'as ĉerp'i pli'a'j'n inform'o'j'n, se oni vol'as ek'sci'i plu aŭ/kaj lern'i la lingv'o'n.

Sen'riproĉ'a aspekt'o

La lingv'aĵ'o de la libr'o est'as simpl'a kaj klar'a, kaj ĝi'a tip'o'grafi'a aspekt'o est'as ne'riproĉ'ebl'a. Sen'dub'e al vi est'os agrabl'e ten'i tia'n libr'o'n en'man'e, foli'um'i, montr'i al hom'o'j kiel specimen'o'n de bon'aspekt'a infan'libr'o pri Esperant'o, donac'i al interes'it'o'j aŭ interes'ot'o'j, leg'i al sci'vol'em'a'j infan'o'j, kiu'j sen'suspekt'e demand'is vi'n pri Esperant'o. Nepr'e prov'u tio'n – la nep'o'j vi'n ben'os!

Alexander SHLAFER
Mar'a Rockliff: Doctor Esperant'o and the Language of Hop'e. Eld. Candlewick Press, Sommerset, Massachusetts, 2019. 40 paĝ'o'j. ISBN 978-0-7636-8915-5.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 26.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alexander Shlafer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fascin'a verk'o, kiu stimul'os diskut'ad'o'n

Ni'n ven'u epope'o viv're'eĥ'a!

B. Price-Heywood

Efektiv'e plur'a'j epope'o'j aŭ epope-simil'a'j verk'o'j inter'temp'e jam aper'is en Esperant'o: La Infan'a Ras'o de William Auld (1956), probabl'e – ne: nepr'e! – est'as la plej kon'at'a, fremd'stil'a epope'o, kiu miks'as plur'a'j'n ĝenr'o'j'n. La plej fru'a, sed apenaŭ kon'at'a, est'as Uranogedio de Johano Ricci el 1926. Mi preter'as plur'a'j'n divers'tip'a'j'n kaj divers'stil'a'j'n, menci'ant'e nur la atut'a'n Poem'o de Utnoa de Abel Montagut, sed nun – en 2019 – fin'fin'e, post long'eg'a „graved'ec'o” aper'is La Konflikt'o de la Epok'o'j de Edwin de Kock.

Person'e mi ĝoj'as, ke al ni'a publik'o tiu'n verk'o'n mi nun pov'as prezent'i recenz'e, ĉar plur'a'j'n antaŭ'a'j'n stadi'o'j'n mi ĉe'est'is, eĉ foj'e verk'is recenz'o'n, ĉe kio, krom mi'a'n admir'o'n ankaŭ mi'a'n mir'o'n mi aŭd'ig'is. Tiu'n mir'o'n en la nun'a el'don'o Edwin for'ig'as per klar'ig'a not'o: laŭ li'a'eklezi'a tradici'o (la Advent'ist'o'j de la Sep'a Tag'o) oni oft'e vid'as Jesuon kiel re'en'karn'iĝ'o'n de la ĉef'anĝel'o Mikael'o. Do por Edwin tem'as tie pri fund'e unu'sol'a person'o – por mi, mal'e, tio est'is absolut'e ne'kon'at'a ident'ig'o, kiu dum'leg'ad'e vek'is ĉe mi grav'a'n fremd'iĝ'o'n kaj brems'is mi'a'n leg'ad'o'n – tio'n si'a'temp'e en mi'a recenz'o mi vort'ig'is. Sed nun, ĉe la koncern'a not'o en la pret'ig'it'a epope'o [Mikael'o – anĝel'ĉef'o, Krist'o antaŭ si'a hom'iĝ'o], tiu mi'a ne'kompren'o mal'aper'is – rest'as nur ia'spec'a mir'o, ĉar neniam antaŭ'e tiu'n ident'ig'o'n inter la ĉef'anĝel'o Mikael'o kaj Jesuo mi renkont'is. Ankaŭ koleg'o'j-pastor'o'j, ĉe kiu'j mi inform'iĝ'is pri la tem'o, ne kon'is tiu'n tez'o'n de la eklezi'o de Edwin de Kock.

Nu, por la tekst'o mem, kompren'ebl'e, tio'n ni dev'as pren'i kiel fiks'a'n ident'ec'o'n.

La form'o metrik'a de la epope'o

Precip'e la fin'fin'a elekt'o inter jamb'a aŭ troke'a silab'form'o en la vers'o'j kaŭz'is, se mi bon'e konklud'as, al la aŭtor'o plur'jar'a'n re'verk'ad'o'n, kio, tamen, mi'a'supoz'e por la ĝeneral'a leg'ant'o apenaŭ menci'ind'us kiel valor'aĵ'o.

Kiel ajn, al ĉiu leg'ant'o mi fort'eg'e rekomend'as leg'i ne nur la epope'o'n mem, sed ankaŭ ĉiu'j'n en'konduk'a'j'n paĝ'o'j'n – ne est'os pen'o mal'ŝpar'it'a!

Ĉarm'a mi trov'as la pled'o'n (paĝ'o 17) toler'i ambaŭ li'a'j'n prepozici'o'j'n fro kaj po'n, kiu'j „simpl'e aparten'as al la deKocka idiolekto”.

Libr'o 1

Nepr'e re'memor'e, kvazaŭ eĥ'e pri Dant'e, ankaŭ De Kock komenc'as si'a'n epope'o'n, pri'skrib'ant'e si'n mem, ĉe kio Gvid'ant'o'n li ricev'as:

„Mi vast'a'n vir'o'n vid'is, statustaturan

jen la unu'a aper'o de la unu'a voj'montr'ant'a gvid'ant'o ...

„Mi est'as Henoĥ, iam pra'temp'ul'o,

komisi'it'a for'konduk'i vi'n

el tiu labirint' de vi'a'j pens'o'j.

Ven'u!”

Li ek'vojaĝ'as iel sen'klar'ig'e kial kaj sam'temp'e ne'sci'ant'e kiu'direkt'e'n: „Ni jen trans'salt'is lum'rapid'bar'il'o'n” –

Ĉe 1:3 la rakont'ant'o pet'as, ke oni plu vojaĝ'u, ne centr'e tra la materi'o, sed „tra l' aer'o”, ĉar vid'i li vol'as, kie'n oni ir'os. Kaj tiu vort'o „vid'i” grav'as. La tut'a tekst'o est'as tiel plen'a je afer'o'j kaj person'o'j, kiu'j'n dum'leg'e oni dev'as percept'i, vid'i ...

Kaj tiam li do plu vojaĝ'as kaj ni, kiel leg'ant'o'j, kun'vojaĝ'as tra la tut'a univers'o sen'fin'a. Mi daŭr'e est'as tuŝ'at'a de mir'ind'e bel'a'j bild'o'j, de tiom da detal'o'j, ke oni preskaŭ obtuz'iĝ'as.

Paĝ'o 30:

Kiel vir'bov' aren'e turment'at'a

ek'blek'is Lucifer'o

Jen do la unu'a ĉef'figur'o de la epope'o pren'as si'a'n centr'a'n lok'o'n sur la scen'ej'o.

Paĝ'o 31:

Kaj en lontan' izol'e lum'volv'it'a,

inter la amas'eg'o venk'ebri'a,

la Di'a Patr'o, ne la last'a'n foj'o'n,

plor'is.

Kaj inter ili ek'ag'os Mikael'o, kies nom'o en la Hebre'a original'o de la Bibli'o signif'as Kiu (est'as) Kiel Di'o? Li est'as la ĉef'anĝel'o, kiu de'origin'e defend'as la honor'o'n de Di'o.

Komenc'e de la epope'o Lucifer'o plan'as nov'a'n „propr'a'n mond'o'n”, dis'a'n de la normal'a mond'o, kiu'n ni kon'as. Por mi kaj, supoz'ebl'e, por mult'a'j hom'o'j tio est'as tre fremd'a koncept'o, kiu'n en la epope'o oni Nepr'e dev'os konsider'i kiel baz'a'n real'o'n – ali'e ja la tut'a rakont'o mal'aper'us en la neni'o'n.

En paĝ'o 32 okaz'as la unu'a kun'ven'o de la sekv'ant'ar'o de lucifer'flank'a'j ĉef'ul'o'j:

Kaj ili ven'is, vip'rapid'e,

ĝis la aer' pro ili susur'ad'is

kiel vespert'flug'il'e rok'kavern'o.



Man'gest'is li, kaj ili orel'iĝ'is,

ĉiu'n vort'o'n li'a'n avid'ant'e.



„Amik'o'j, potenc'ul'o'j, fort'a'j di'o'j –

ĉar tia'j vi ja est'as, rezist'int'e

la Etern'ul'o'n, kiu ni'n ne venk'is

sed nur el'ĵet'is en fin'a mal'esper' –

est'u kolon'o'j sub intenc'o mi'a!

Ni sku'os la rempar'o'j'n de l' ĉiel'o!

Kaj se mal'venk'a'j, ni sur ni'n sob'ŝir'os

la nigr'a'j'n mur'o'j'n de la kosm'o mem,

kaj la kaos'o ĉio'n hered'ont'a

sci'ad'u, ke ni est'is tie ĉi.

Ho kia et'a, et'a nerv'impuls'o

renvers'i pov'as tut'a'n nobl'a'n mens'o'n,

por konvulsigi ni'a'n univers'o'n!”

Grav'eg'a'n demand'o'n Edwin lev'as sur paĝ'o 33: Kio est'ig'is ĉio'n? Supoz'ebl'e, kresk'ant'a ar'o da hom'o'j almenaŭ en mi'a mond'o'part'o tut'e neg'as la demand'o'n, „ne plu hav'as temp'o'n por ĝi” – si'n'ten'o, kiu'n person'e mi tut'e ne pov'as kompren'i. La ar'et'o da lucifer'sekv'ant'o'j almenaŭ serioz'e star'ig'as tiu'n demand'o'n:

„Nu, kies mens'o ekzist'ig'as Di'o'n?

Ĉu vi do ver'e glut'is la fabel'o'j'n,

ke Li ni'n kre'is? Kompren'ebl'e ne.

Pli grand'a Ne'kon'aĵ'o teks'is ni'n

kaj ni'a'n nun'a'n sort'o'n – Li'a'n ankaŭ!”

Ĉirkaŭ ni amas'o da hom'o'j nun'temp'e kred'as, ke la „scienc'o” ĉio'n solv'as, ĉio'n kompren'as. Laŭ mi person'e, tio est'as terur'a mis'kompren'o: la ver'a enigm'o mal'antaŭ ĉiu'j ni'a'j hom'a'j „solv'o'j”, „klar'ig'o'j”, „eksplik'o'j” daŭr'e for'ŝov'iĝ'as. En tiu ĉi epope'o Lucifer'o serĉ'as i'a'n cert'ec'o'n ekster Di'o, balbut'ant'e je paĝ'o 34:

„Sed –

ĉu vi, la Patr'o de sever'a just'o,

mi'n ja pardon'i pov'as?”

„Mi pov'as ĉio'n.

Mildkora am'o ten'as la pes'il'o'n.

Vi kaj kun vi l' ali'a'j for'vag'int'o'j,

grat'ant'a'j nun en fremd'a pensfatras'

por aĉ'e nutr'i vi'a'n kor'mal'sat'o'n,

nur humil'iĝ'u, ven'u sub la ŝirm'o'n

de la flug'il'o'j de pardon'o. Mi

re'greft'os vi'n en vi'a'n lok'o'n, plen'e.”

Tiel daŭr'as la inter'parol'o inter Di'o kaj Lucifer'o. Iel ili dis'iĝ'as, kaj Lucifer'o ne akcept'as, ke li iel est'as la mal'pli fort'a. Tio, inter'ali'e, don'as leg'ind'a'n medit'ad'o'n, pri tio, kio efektiv'e est'as ja pek'o:



La pek' ne est'as sens'a aŭ doktrin',

nek kinikaĵ' por glas'o de la ĝu'o,

sed la rat'eg'o'j en la mens' nest'ant'a'j,

kiu'j la hist'o'j'n de la viv'o ronĝ'as.

Ĝi est'as ankaŭ tiu agres'em'o

kiu buĉ'ad'as kaj brul'ig'as urb'o'j'n,

la ĝis frenez' tord'it'a'j hom'o'j mem.

La ego'ism'o – tio ĝi'a nom'.

Kun sincer'a kor'tuŝ'o mi rimark'is, kiel Edwin honor'is en la epope'o si'a'n edz'in'o'n Ria, kaj re'ven'is en mi'a'n memor'o'n ili'a kun'a vizit'o al ni'a dom'o – antaŭ ho kiel mult'e da temp'o!

Post kiam Eva manĝ'is de la pom'o (paĝ'o 48 ke ni far'iĝ'u di'o'j, di'o'j, Eva / paĝ'o 49 por ĉiu'j mort'o'n kis'is unu'mord'e),

jen la sun'o ŝajn'is mal'hel'iĝ'i,

kaj ven'is et'a pik'o en la vent'o'n,

kaj ĉie voĉ'o'j de l' ĝangal' ek'mut'is,

kvazaŭ for'pas'us io ne'vid'ebl'a.

Est'as ver'e ĉarm'e, kiel Edwin nov'vort'ig'as plur'a'j'n detal'o'j'n el la Bibli'a rakont'o pri Adam, pri Eva, ili'a'j infan'o'j, precip'e la unu'a hom'murd'o: kadavr'o en la brak'o'j: Habel, Habel! Si'n'sekv'as la scen'o'j. En VIII de la unu'a libr'o sekv'as la histori'o pri No'a. Sufiĉ'e amuz'e Edwin rand'e de ĝi'a re'rakont'ad'o en'plekt'as histori'o'n pri kosmonaŭt'a flug'ad'o en iu svag'a est'ont'ec'o.

Libr'o 2

Tut'e sorĉ'e la aŭtor'o rakont'as tra la epok'o'j: post fru'a Mez-Orient'o, Mezopotami'o, la atent'o re'e ir'as al Izraelo: jen la histori'o de Abraham kaj li'a famili'o – foj'e la aŭtor'o kvazaŭ flank'e'n'salt'as al ni'a nun'temp'o:

Paĝ'o 85:

Pro tio Sodom, en sen'zorg'ec'o

de si'a Val'o, est'as nun kaj ĉiam

ali'a nom'o por sen'nombr'a'j urb'o'j:

Knos'o, Ninev'o, Babel, Persepol'o,

‘l'etern'a Romo', Vaŝington ... brul'ont'a'j

aŭ rub'amas'o'j de iam'a rev'o.

kaj sekv'a'paĝ'e:

„La tut'a'n histori'o'n mi sat'leg'is.

Al'marŝ'os du anĝel'o'j ĉi-vesper'e

bivak'i sur la plac'o, kiu'j'n Lot

gast'ig'os, kun gej'a flustr'o ekster pord'o –

kaj ĉio post'e.”

„Tial ne insist'u

per tiu montr'o mem tortur'i mi'n

en akr'a dur'o de la hor'o, kiam

la nur'a'j fakt'o'j tiom dolor'ig'as.”

Sed baldaŭ en sekv'a ĉapitr'et'o la rakont'o trans'salt'as al ekster „ni'a” „Okcident'a – eŭrop'kultur'a” rigard'o al pra'a Ĉin'uj'o:

„Majstr'o Li, bon'ven'o'n, fin'e.

Pokal'o'n sor! Per pajl'a, spic'arom'a

bier'o Sar el vi'a sek'a gorĝ'o

for'lav'u la dezert'o'n, kun l' ali'a'j

distanc'o'j. Post'e mi'n inform'u pli

pri la popol'o'j ĉe l' River'o Flav'a,

kaj vi'a fabl'a Jin.”

La tre ampleks'a „Not'ar'o” (paĝ'o'j 425-456) klar'ig'as, ke tiu River'o Flav'a „en Ĉin'uj'o, hav'as long'o'n de 5464 km. En ĝi'a val'o origin'is la antikv'a civiliz'o de tiu land'o.” Parentez'e, per not'o oni eĉ inform'iĝ'as, ke la aŭtor'o nask'iĝ'is en hospital'o proksim'e al Drak'mont'ar'o en Sud-Afrik'o. En'tut'e, kvankam ne komplet'a, tiu not'ar'o por mult'a'j leg'ant'o'j de ĉi tiu epope'o montr'iĝ'os cert'e tre util'a.

Religi'o, invent'o de la Diabl'o?

Kvazaŭ nur preter'ir'a'n dir'it'aĵ'o'n en paĝ'o 99 ni leg'as, ke Lucifer' invent'as la religi'o'j'n. Est'as, kvazaŭ mi leg'us la fam'a'n German'a'n teolog'o'n Karl Barth: Religi'o'n ist Unglaube – Religi'o est'as ne'kred'o. Laŭ Barth, Krist'an'ism'o ne est'as religi'o, sed nur la prav'a rigard'o al la real'o. Tie ĉi do Lucifer'o tio'n ŝajn'e sub'skrib'as! Kia surpriz'o por mi, simpl'a leg'ant'o!

Kaj ver'e, tiel la rakont'o ankaŭ plu'ir'as: la fakt'o, ke ĉie tra la mond'o la eklezi'a'j instru'o'j de plej divers'a'j eklezi'o'j „sankt'ig'as” la dimanĉ'o'n, est'as pruv'o pri tio! Nur la sabat'o taŭg'as por ni'a ĉiu'semajn'a liturgi'o. Ŝajn'e do, Lucifer'o kvazaŭ infekt'is la tut'a'n mond'o'n, for'konduk'ant'e la eklezi'a'n liturgi'ad'o'n de la origin'a sabat'o! Kiu atend'us tia'n mesaĝ'o'n intern'e de poezi'a epope'o en Esperant'o!? Sed jen unu el la instru'o'j de la Eklezi'o de Edwin de Kock!

Paĝ'o 100:

„Kaj ĉu vi memor'as,

ke kiam Mikael'o re'far'iĝ'is–

prolet'a stal'o'beb'o en Bet-Leĥem

fremd'ul'o'j alkamelis po'n la stel'o,

ĉi pra'mister'o'n iel mal'ĉifr'int'e

el nokt'o'run'o'j aŭ el propr'a'j libr'o'j?”

En Betleĥem nask'iĝ'is Jesuo – jen Mikael'o hom'iĝ'is do! La rakont'ant'o inform'as ni'n, sur paĝ'o 101, ke

ĉiu nur vol'ant'a est'as li'a;

kaj ĉies mask'o'j'n de la religi'o–

eĉ plej grotesk'a'j'n–Li pro am' toler'us,

se ili'n sur li'n met'us la infan'o'j

honest'e sen pli ĝust'a, hel'a sci'.



Sed ĉio hav'as lim'o'j'n. Kruel'ec'o'n

kaj rekt'a'j'n mal'nobl'aĵ'o'j'n li rifuz'as,

pri kio ĉiu'j en la kor' konserv'is

pra'skrib'o'n dat'iĝ'ant'a'n fro mult'e antaŭ

la Du Tabel'o'j de la sankt'a mont'o,

aŭ templ'o'j kaj sistem'o'j.

Libr'o 3

Kun'tren'it'e de la rakont'art'o, mi simpl'e neni'o'n eĉ not'is, ĝis subit'e en paĝ'o 156 en la du'a lini'o mi'n traf'is la mir'ind'e trov'it'a protest'o „Mi'n ne mastrou” kiel re'ag'o al al'parol'o tut'e dec'a „mastr'o”. – Do mi plu leg'u: subit'e tie en la rakont'ad'o'n en'plekt'iĝ'as Edwin de Kock mem „ne Izraela” – kaj al'don'iĝ'as inter'parol'o de Edwin de Kock kun Boaz, kiu parol'as pri si'a mir'ind'a Rut:

„ĉar ŝi Moabon, la patr'uj'o'n kar'a'n,

for'las'is kun la bo'patr'in', Naomi,

por kult'i fremd'a'n Di'o'n fremd'a'land'e.”

Tio est'as grav'a en ĉi tiu epope'o: daŭr'e aper'as ek'memor'o'j aŭ cit'o'j aŭ alud'o'j al la Bibli'a histori'o, sam'nivel'e kaj sam'rang'e kiel memor'o'j kaj ekscit'o'j el ĉia'spec'a kultur'region'o. Ne sen'kial'e la titol'o ja est'as la Konflikt'o de la Epok'o'j – ĉiu'j Epok'o'j pli-mal'pli egal'e inter'rol'ad'as, sed plej'e la bibli'a'j epok'o'j, La inter'parol'o'n kun Boaz inter'romp'as la gvid'ant'o Ezra tuj, kiam Edwin de Kock, entuziasm'iĝ'ant'e, intenc'as cit'i el la bibli'a libr'o Rut. Ezra li'n tie inter'romp'as per la admon'o

„Eĉ ne unu vort'o'n pli,

ĉar ankaŭ Lucifer'o kun'aŭskult'as,

kaj ĵus rid'et'e frot'is si'a'j'n man'o'j'n!”



Neniam Ezra est'is tiel aspr'a.



La dir'ut'aĵ'o'n mi dis'mord'is.

„dir'ut'aĵ'o” – tio, kio'n mi est'us dir'ont'a. Bel'e traf'a vort'o!

En part'o VIII est'iĝ'as interes'a rezon'ad'o-diskut'ad'o pri tio, ĉu ver'e komplet'e mal'aper'is la tiel nom'at'a'j „perd'it'a'j trib'o'j” de Izrael: ekzempl'e est'as citat'a la profet'in'o Anna, kiu, laŭ la Nov'a Testament'o, est'as el la trib'o Aŝer, unu el la nord'a'j, „do ne perd'it'a”. Post la nask'iĝ'o de Jesuo ŝi en la templ'o ben'is li'n.

La part'o IX centr'e rakont'as la rev'o'n de reĝ'o Nebukadnecar kaj la serĉ'ad'o'n de klar'ig'ont'o'j kun kulmin'e la respond'o de Daniel, kiu trans'ir'as al antaŭ'dir'o pri plur'a'j reg'ad'o'form'o'j kun kulmin'e „besti'a'j kaj rab'em'a'j, la Roman'o'j” – post'e

ne sekv'os

sur ĉi planed'o post'romi'a regn'o

unu'ec'a, sed dek'o da naci'o'j.

Romp'ebl'a pot'argil' kaj fer'o ne

miks'iĝ'as.

Li aŭgur'as, ke

Eŭrop'o okcident'a

neniam kun'fand'iĝ'os. Kaj pro tio

ankaŭ ĉiu klopod'o federaci'i

la hom'ar'o'n fiask'os.

Tio'n li sci'as el la libr'o de Uri'a Smith, advent'ist'a frat'o – sam'e kiel ali'a'j antaŭ li, sam'e kiel jam Daniel en tiu ĉi bibli'a libr'o.

En paĝ'o 196 mi'n kor'tuŝ'is bril'a kred'konfes'o de Edwin:

Ezra, Di'o

est'as mult'e pli grand'a ol la kosm'o,

dum ni et-et'as sur ĉi rand'a mond'o.

Kial malgraŭ'e la Fil' ofer'us si'n,

kaj degn'us si'n per korp' etern'e ĉen'i

al la fuŝ'em'a hom'amas'o kaj

ĉi spac'o'temp'o materi'a?”



„Pro

am'eg'o preter pens'ating'o, mal'pli

sens'ebl'a ol la univers'o mem.”



„Por Di'o pli valor'as unu hom'o ol tut'a galaksi'o. Ĝi for'brul'as, sed viv'o por sav'it'o ĉiam daŭr'os dum la sen'fin'a ĝoj'o de l' Sinjor'o.”

Libr'o 4

Sekv'as nov'a gvid'ant'o por anstataŭ'i Ezran: Jesaja.

La histori'o'n pri la sur'kruc'ig'o de Jesuo kaj li'a mort'o relativ'e sobr'e li rakont'as. Sekv'as sufiĉ'e akr'a atak'o kontraŭ la pap'o de Romo, kvazaŭ fundament'a atak'o: la pap'a regn'o si'a'temp'e eĉ ampleks'is pli-mal'pli tri'on'o'n de Italio.

En p. 216:

Ĉiu'j ĉef'pontifik'o'j, eĉ person'o'j

ĉarm'a'j kaj ŝajn'e bon'a'j, part'o'pren'as

en unu'j la alies krim'o'j kaj dev'os

iam kun'ir'i en la fin'a'n flam'o'n.

„Ili du'obl'e kulp'as.”

„Besti'e ili

dum jar'cent'o'j turment'is la hom'ar'o'n

ŝtip'ar'brul'e aŭ Inkvizici'e

en ‚akt'o'j de la Fid'o’ – kiu'j'n diabl'o'j,

ali'vest'it'a'j kiel eklezi'an'o'j,”

prezid'is – post ol ul'o'j sankt'ofic'a'j

per lert'a'j instrument'o'j streĉ'e korp'o'n

ek'romp'is aŭ el'fos'is la okul'o'j'n,

por konfes'ig'i „herez'o'n” feliĉ'ig'a'n.

Tia est'is la kred'o, ke l' Sinjor'o

pardon'as, petit'e simpl'e en la nom'o

de Jesuo, sen kost' aŭ pent'o'far'o

pez'a, kiu'n al'trud'as postul'em'a

pastr'o. La il'o'j ekspon'iĝ'as en

muze'o ĉe la ĉirkaŭ'mur'ig'it'a

Karkansano, kie la Albigens'o'j

prov'is van'e for'bar'i la arme'o'n

de la murd'em'a pontifik'o.



„Sed, Jesaja, mi hav'as Katolik'a'j'n

amik'o'j'n kies trajt'o'j kaj kondut'o

reflekt'as la sankt'a'n viv'o'n de Jesuo.

Ĉu ankaŭ ili'n la inferofaŭk'

atend'as mal'ferm'it'a?”

„Ne, ĉar mult'a'j

el ili est'as bon'a'j de Di' infan'o'j.”

P. 225:

„Sed pli bon'as

ne elekt'i mizer'ul'ig'i vi'n

pri l' mister'aĵ'o'j de la univers'o.”

En p. 229 aper'as Ursul'a la Got'a. La rakont'ad'o'n pri la got'o'j, kiu'j far'iĝ'is krist'an'o'j, inter'romp'as saĝ'a fraz'o

Sed histori'o'j'n la venk'int'o'j verk'as.

Tiu'j got'o'j far'iĝ'is krist'an'o'j, sed ne laŭ Roma eklezi'a teologi'o:

La Got'o'j instru'is, ke Jesuo,

antaŭ la en'karn'iĝ'o si'a'n Patr'o'n

kun'ul'is por ĉiam tra la etern'ec'o.

[...] Ver'as, ke laŭ ili

la Patr'o iel al la Fil' super'as

Kaj fakt'e Paŭlo pri la re'star'iĝ'o

skrib'it'a, ke post ĝi eĉ la Fil'o al

la Patr'o si'n sub'met'os, ‘por ke Di'o

est'u ĉio en ĉio'.

La aŭtor'o tre respekt'em'e skrib'as pri la got'o'j kaj ili'a form'o de Krist'an'ism'o. Edwin de Kock tra'flug'as la histori'o'n de krist'an'ism'o en sufiĉ'e fascin'a manier'o, sed nepr'e ne sen'antaŭ'juĝ'e – klar'e li'n gvid'as en tio li'a eklezi-teologi'a perspektiv'o, en paĝ'o 237, ekzempl'e, li nom'as Hieronim'o'n ‘sankt'ul'o' kun hok'o'j ĉe li'a titol'o, nepr'e ne por aplaŭd'i li'n.

Strang'a raport'o pri tekst'o'j el Daniel koncern'e la Antikrist'o'n kaj, laŭ mi, iom hazard'e pluk'it'a'j nom'o'j kaj dat'o'j el la eklezi'a histori'o. Mult'o'n mi ver'e ne sukces'as kompren'i. Ĉef'e impres'as la mal'em'o, eĉ mal'am'o plur'foj'e vort'ig'it'a kontraŭ la Rom'katolik'a Eklezi'o.

Pepino la Kurt'a vintr'e 753 akcept'as el Romo pap'o'n Stefan' la tri'a. Dank'e al tio la pap'o far'iĝ'as propr'a'ŝtat'a reĝ'o. Laŭ paĝ'o 247, Lucifer'o mem ĉe tio aŭtor'is la Donac'o'dokument'o'n je la nom'o de imperi'estr'o Konstanten'o.

Efektiv'e, tiu fals'aĵ'o est'is ĉef'a atut'o dum jar'cent'o'j pri la rajt'o kaj prav'o de la Pap'a Ŝtat'o – kun histori'e grav'eg'a'j rezult'o'j. Nur en la fru'a Renesanc'o oni pruv'is, ke tem'as pri fals'aĵ'o.

Edwin vid'ebl'e kun eg'a plezur'o pentr'as la sen'moral'ec'o'n de plur'a'j pap'o'j.

Est'as terur'a histori'o, kiu'n memor'ig'e menci'as Edwin, kiel la vald'an'o'j'n la pap'a'j arme'o'j atak'is kaj murd'is. Ver'e – oft'e la histori'o est'as terur'a – ho, en kiu epok'o ni hom'o'j lern'os est'i ver'e hom'ec'a'j!? Eksterm'o de la kultur'o de la vald'an'o'j. Est'as bon'e foj'e memor'ig'i tiu'j'n histori'o'j'n, sed ĉu ver'e tio est'as poezi'o, epope'o? Precip'e ĝen'as mi'n „vers'o” de la form'o „du'op'e en 1488” (paĝ'o 263) – en roman'o ja est'as akcept'ebl'a, sed ĉu ver'e tio est'as poezi'o?

La scen'o'n kaj la 4an Libr'o'n fin'as preĝ'o

„Kor'favor'u ni'n, Sinjor'o.

Man'o'n etend'u,

help'ant'o'n send'u

por ĉi kriz'a'j lok' kaj hor'o.”

Libr'o 5

Aper'as nov'a gvid'ant'o Abdiel; est'as anĝel'o, kies task'o est'as gard'i pri la poet'o. Do gard'anĝel'o.

La sufer'ad'o de la vald'an'o'j – ŝajn'e, por ni'a aŭtor'o ili far'iĝ'is kvazaŭ centr'a ekzempl'o de sen'kulp'ec'o martir'a. Ankaŭ „amik'o” J'a'n Hus kun laŭd'o pas'as: de tiu ankoraŭ tekst'o'n mi traduk'is: Pri la Eklezi'o, la unu'e aper'int'a'n post mi'a infarkt'o.

Pri Lutero li est'as tre'eg'e laŭd'a. Ankaŭ la lingv'o'unu'ig'a'n rol'o'n de li'a german'a traduk'o de la tut'a Bibli'o Edwin laŭd'as.

Pri la desapont'o de la Mileranoj – por mi ne'kon'at'a grup'o, Uson'a sekt'o. Rezon'ad'o, kial neces'as ne uz'i la dimanĉ'o'n kiel krist'an'a'n ripoz'tag'o'n, sed tamen la Jud'a'n sabat'o'n. Mi'n, kiel nederland'an'o'n, traf'is kiel honor'e kaj plezur'e Edwin cit'as ni'a'n klasik'a'n poet'o'n Vondel je paĝ'o 312.

Sufiĉ'e mal'afabl'e Edwin trakt'as pri la nun'a pap'o Francisko, kiu'n mi'a'kompren'e li ne pren'as kiel sincer'ul'o'n, sed ebl'e mi mis'leg'as.

Tiu ul'o

tre Jezuit'e nur dezir'as bild'o'n

ekumen'e plaĉ'a'n, por log'i iel

planed'o'n en la pap'a'n ĉirkaŭ'brak'o'n.

Sed la ĉiel' memor'as, mal'estim'e.

La uz'ad'o de cifer'o'j intern'e de vers'o'j, laŭ mi, efik'as tre mal'poezi'e. Tio ne est'as nur'a ide'o mi'a; jam latin'lingv'e en la klasik'a epok'o oni for'ig'is la nombr'o'j'n, ĉirkaŭ'fraz'ant'e ili'n. Ĉu ne est'as iu dir'aĵ'o pri predik'ad'o kaj ĝust'a'temp'e fin'i ĝi'n? Laŭ mi, Edwin de Kock ĉi-libr'e tre bel'stil'e kaj invit'e predik'as, sed la kvazaŭ proverb'ec'a'n konsil'o'n ĝust'a'temp'e fin'i li ne sekv'as, bedaŭr'ind'e. Tro long'a predik'ad'o ver'e ne kun'tir'as la publik'o'n, mi tim'as.

Se sincer'e dir'i, mi'n mult'e pli impon'is Abel Montagut per si'a epope'o.

Gerrit BERVELING
Edwin de Kock: La Konflikt'o de la Epok'o'j. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2019. 468 paĝ'o'j; fortik'e bind'it'a. ISBN 978-9077066-58-4.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 19.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gerrit Berveling el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Samarkando est'as la patr'in'o de la mond'o

Por komenc'i, mi sci'ig'u la leg'ant'o'j'n, ke en 2014 – sub la aŭspici'o'j de la Samara Ŝtat'a Akademi'o de Kultur'o kaj Art'o'j kaj la Samara Societ'o por Kultur'a'j Stud'o'j – ni publik'ig'is la libr'o'n Малая энциклопедия зарубежной Самаркандианы: Культура, объединяющая мир (Konciz'a enciklopedi'o de ekster'land'a Samarkandiana: Kultur'o unu'ig'ant'a la mond'o'n) kun resum'o en dek lingv'o'j, inkluziv'e Esperant'o'n.

La publik'ig'o de ĉi tiu libr'o pri Samarkandiana est'is bon'e ricev'it'a en la kultur'a'j komun'um'o'j de Uzbeki'o kaj Rusio, kaj tio instig'is ni'n komenc'i labor'o'n pri la du'a ĝis'dat'ig'it'a kaj pli'ampleks'ig'it'a el'don'o kaj pri nov'a'j projekt'o'j lig'it'a'j al ĝi.

Unu el ĉi tiu'j projekt'o'j est'as la seri'o La person'o'j de „Samarkandiana. Ĝi'n komenc'is intervju'o'j kun la franc'a verk'ist'o, honor'a civit'an'o de Samarkando, Ami'n Maalouf (MONATO 2017/10, p. 23), la hispan'a teatr'o Samarkanda (MONATO 2019/02, p. 23-24), la israela arkitekt'o Zvi Hecker kaj la ital'a kant'ist'o kaj kompon'ist'o Roberto Vecchioni (MONATO 2019/06, p. 20-22).

Ni'a kun'parol'ant'o hodiaŭ est'as Peter Frankopan, brit'a histori'ist'o, profesor'o de la Oksford'a Universitat'o, aŭtor'o de la inter'naci'a furor'libr'o The Silk Roads: A New History of the World (La Silk'a'j Voj'o'j: Nov'a histori'o de la mond'o). Not'ind'as, ke Peter Frankopan kelk'foj'e part'o'pren'is la inter'naci'a'j'n leter'tag'o'j'n Vort'o pri Samarkando kaj Salut'o'n, Naŭruzo!, kiu'j'n ni organiz'as ĉiu'jar'e. Ni pet'is profesor'o'n Frankopan respond'i al ni'a'j demand'o'j kaj divid'i kun ni si'a'j'n pens'o'j'n pri la Grand'a Silk'a Voj'o kaj Samarkando.

MONATO: Kial la Grand'a Silk'a Voj'o far'iĝ'is la ĉef'a tem'o de vi'a esplor'ad'o?

Frankopan: Mi ĉiam interes'iĝ'is pri histori'o. Eĉ kiel jun'a knab'o, mi ŝat'is inform'iĝ'i pri ali'a'j part'o'j de la mond'o, pri grand'a'j figur'o'j kaj pri grav'a'j event'o'j okaz'ant'a'j en land'o'j mal'proksim'a'j. Kiam mi far'iĝ'is pli aĝ'a, mi iĝ'is apart'e interes'at'a pri prov'ad'o vid'i, kiel ĉiu'j pec'o'j de la puzl'o traf'e kun'met'iĝ'as unu kun la ali'a. Mi labor'as pri inter'ŝanĝ'o'j kaj inter'lig'o'j. Do, al mi ne est'is mal'facil'e trov'i en la Silk'a'j Voj'o'j tio'n, pri kio mi esplor'is.

MONATO: Kiu'n difin'o'n de la Grand'a Silk'a Voj'o vi prefer'as?

Frankopan: Mi ne tro okup'iĝ'as pri difin'o'j. Etiked'o'j pov'as est'i help'a'j kaj mal'help'a'j. Ekzempl'e, kio'n fakt'e signif'as Centr'a Azi'o? Aŭ Eŭrop'o? Ĉu tiu'j ĉi termin'o'j dev'as hav'i geografi'a'n signif'o'n? Ĉu ili dir'as i'o'n pri la loĝ'ant'ar'o'j? Do mi agnosk'as, ke nom'o'j kaj etiked'o'j est'as help'a'j kiel el'ir'punkt'o'j. Sed mi ne tro streĉ'iĝ'as, prov'ant'e difin'i ili'n. Mi pens'as, ke est'as mult'e pli interes'a'j kaj grav'a'j demand'o'j por respond'i. Do, se dir'i mal'kaŝ'e, al mi la Silk'a'j Voj'o'j (ceter'e, mi ĉiam uz'as plural'o'n, sekv'ant'e la scienc'ul'o'n, kiu unu'e propon'is tiu'n ĉi nom'o'n) simpl'e klar'ig'as la lig'o'j'n, kiu'j kun'lig'as hom'o'j'n, lok'o'j'n kaj temp'o'period'o'j'n. Kaj dum'e ili ebl'ig'as komerc'i kaj inter'ŝanĝ'i var'o'j'n.

MONATO: Ĉu oni pov'as parol'i pri apart'a kultur'o de la Silk'a Voj'o?

Frankopan: Mi tut'e ne hav'as ajn'a'n problem'o'n, kiam ali'a'j hom'o'j decid'as, pri kio ili ŝat'us parol'i aŭ kio'n pri'skrib'i. Sed se ni vol'as pens'i pri la Silk'a'j Voj'o'j tiel larĝ'e, kiel mi pens'as plej util'e, tiam ni ne parol'as nur pri kultur'o. Ni parol'as ankaŭ pri abstrakt'a'j inter'ŝanĝ'o'j, pri mens'mal'ferm'it'ec'o kaj ferm'it'ec'o, pri pret'ec'o kaj kapabl'o aŭskult'i, lern'i, prunt'i kaj parol'i. Tio indik'as al mi pri pli profund'a'j tut'mond'a'j spert'o'j ol tiu'j unik'a'j al la Silk'a'j Voj'o'j. Sed cert'e est'as ver'o, ke en la pas'int'ec'o toler'em'o, plur'ism'o kaj mal'ferm'it'ec'o est'is karakteriz'aĵ'o'j de tiu'j, kiu'j viv'is en la kor'o de la mond'o. Tio ver'as hodiaŭ en mult'a'j vilaĝ'o'j, urb'o'j kaj hejm'o'j. Mi ne cert'as, ke oni pov'as asert'i tio'n en ĉiu'j okaz'o'j, kiam tem'as pri la reg'ist'ar'o'j de mult'a'j el la ŝtat'o'j nun'temp'e kuŝ'ant'a'j sur la spin'o de Azi'o.

MONATO: Kiu'j'n histori'a'j'n lecion'o'j'n la Grand'a Silk'a Voj'o liver'as por la nun'temp'o kaj est'ont'ec'o de la mond'o?

Frankopan: Nu, ĝi pov'as instru'i iu'j'n, mult'a'j'n kaj neniu'j'n lecion'o'j'n. Ĉio de'pend'as de tio, kio'n vol'as vid'i tiu'j, kiu'j rigard'as la pas'int'ec'o'n. Se oni stud'as la Silk'a'j'n Voj'o'j'n, far'iĝ'as klar'e, ke pli'bon'ig'o'j de lig'o'j, invest'ad'o en infra'struktur'o'n kaj ne nur kun'labor'o kun najbar'o'j, sed ankaŭ toler'ad'o de diferenc'o'j est'as kelk'a'j el la lecion'o'j. Sed krom'e est'as la problem'o'j de mal'egal'ec'o, de mank'o de respond'ec'o, de korupt'ad'o kaj ne'efik'a funkci'ad'o kaj de mal'bon'a decid'ad'o dum la pas'int'a'j jar'cent'o'j, kiu'j pov'as kaj dev'as ankaŭ est'i stud'at'a'j. Sed por mi, la plej grav'a histori'a lecion'o est'as la bezon'o adapt'iĝ'i al ŝanĝ'iĝ'ant'a mond'o – kaj la sekv'o'j de mal'sukces'o far'i tio'n.

MONATO: Samarkandon oni nom'as la „kor'o” de la Grand'a Silk'a Voj'o. Ĉu vi konsent'as pri tiu ĉi asert'o?

Frankopan: Mi pens'as, ke est'as just'e, ke kiam la pli'mult'o de la hom'o'j pens'as pri la Silk'a'j Voj'o'j aŭ pri la „Grand'a Silk'a Voj'o”, Samarkando est'as la plej unu'a lok'o, pri kiu ili pens'as. Tio dir'as mult'o'n pri la urb'o, ĝi'a histori'o kaj la lok'o, kiu'n ĝi okup'as en la publik'a opini'o.

MONATO: Kiu'n lok'o'n okup'as Samarkando en vi'a libr'o?

Frankopan: Est'as grav'e rigard'i, kio okaz'as en urb'o'j kaj urb'et'o'j, ĉar ili'a'j kresk'o'j kaj fal'o'j pov'as dir'i al ni mult'o'n pri tio, kio okaz'is en specif'a period'o. Kompren'ebl'e tiu'j, kiu'j viv'as en urb'o'j, kutim'e post'las'as bon'a'j'n skrib'a'j'n registr'aĵ'o'j'n, ĉu kiel administr'a'j'n kaj reg'ist'ar'a'j'n dokument'o'j'n, ĉu ĉar scienc'ul'o'j kaj verk'ist'o'j em'as viv'i en komun'um'o'j – ili do pov'as divid'i ide'o'j'n inter si. Do, Samarkando, ĝi'a'j konstru'aĵ'o'j, ĝi'a histori'o kaj ĝi'a'j loĝ'ant'o'j est'as inter la plej grav'a'j ne nur por skrib'i pri la histori'o de Centr'a Azi'o, sed por skrib'i pri histori'o ĝeneral'e.

MONATO: En kiu'j'n lingv'o'j'n ĝis nun est'as traduk'it'a vi'a libr'o?

Frankopan: Mi'a libr'o nun hav'ebl'as en 30 lingv'o'j. Tio est'as ver'e mir'ig'a.

MONATO: Ĉu vi vizit'is Samarkandon? Se jes, kiam? Kaj kia'j est'is vi'a'j impres'o'j?

Frankopan: Jes, mi vizit'is la urb'o'n; ĝi est'as magi'a urb'o. Mi'a last'a vizit'o est'is antaŭ pli ol dek jar'o'j. Do, mi dev'as re'ven'i!

MONATO: Kio'n signif'as por vi Samarkando?

Frankopan: Laŭ mi, ĝi est'as la patr'in'o de la mond'o. Ĝi est'as unu el la grand'a'j voj'kruc'iĝ'o'j en la hom'a histori'o – kun la flustr'o'j de konker'ant'o'j, scienc'ul'o'j, art'ist'o'j kaj komerc'ist'o'j. Mi am'as urb'o'j'n kaj precip'e la sukces'a'j'n. Kaj Samarkando est'as unu el la plej sukces'a'j urb'o'j de ĉiu'j temp'o'j.

MONATO: Ĉu vi bon'vol'us prezent'i al ni'a'j leg'ant'o'j vi'a'n nov'a'n libr'o'n?

Frankopan: Ĉi tiu nov'a libr'o est'as long'a ese'o, kiu pov'us est'i ĝis'dat'ig'it'a fin'a ĉapitr'o de mi'a antaŭ'a libr'o. Mult'o okaz'is en la mond'o dum la last'a'j kelk'a'j jar'o'j, kaj mi pens'is, ke est'os util'e pli en'fokus'ig'i iu'j'n aspekt'o'j'n kaj klar'ig'i afer'o'j'n kiel la iniciat'o Unu zon'o kaj unu voj'o, la nun'a situaci'o en Uson'o kaj Eŭrop'o – ankaŭ tio, kio okaz'as en Centr'a Azi'o en manier'o, kiu klar'ig'as, kial ili est'as tiel grav'a'j.

Anatoli'j Ionesov
korespond'ant'o de MONATO en Samarkando, Uzbeki'o
Peter Frankopan est'as profesor'o pri tut'mond'a histori'o ĉe la Oksford'a Universitat'o, kie li est'as la ĉef'esplor'ist'o de la kolegi'o Worcester kaj direktor'o de la Oksford'a Centr'o pri Bizancaj Esplor'o'j. Li okup'iĝ'as pri la histori'o de la orient'a Mediterane'o, Rusio, Mez-Orient'o, centr'a Azi'o kaj Ĉini'o. Li'a'j esplor'o'j pri la histori'o de la kruc'milit'o'j „renvers'as jar'mil'o'n de dokt'ec'o” kaj far'as „la plej grav'a'n kontribu'o'n dum ni'a generaci'o al revizi'ad'o de ni'a'j pens'o'j pri la origin'o'j kaj evolu'ad'o de la unu'a kruc'milit'o”. Li'a libr'o The Silk Roads: A New History of the World, 2015 (La Silk'a'j Voj'o'j: Nov'a histori'o de la mond'o) est'as pri'skrib'it'a kiel „superb'a” (Sunday Times), „mir'ig'a” (Guardian), „rar'a libr'o, kiu ig'as vi'n pri'dub'i vi'a'j'n supoz'o'j'n pri la mond'o” (Wall Street Journal), „trezor'o” (La Libr'e Belgique), „fenomen'a” (Di'e Welt), „ĝoj'o” (Le Point) kaj „ne nur la plej grav'a histori'a libr'o dum jar'o'j, sed la plej grav'a dum jar'dek'o'j” (Berliner Zeitung). Kiel furor'libr'o de New York Times, ĝi pint'is la ne'fikci'a'j'n furor'list'o'j'n en la tut'a mond'o, inkluziv'e en Briti'o, Barato kaj Ĉini'o. En novembr'o 2018 aper'is li'a nov'a verk'o The New Silk Roads: The Present and Futur'e of the World (La nov'a'j Silk'a'j Voj'o'j: La nun'temp'o kaj est'ont'ec'o de la mond'o). En 2017 li est'is nom'um'it'a ĉef'konsil'ist'o kaj akademi'a fak'ul'o por projekt'o de la Mond'a Bank'o kaj la brit'a Departement'o pri Inter'naci'a Evolu'ig'o (DFID) pri transport'a'j koridor'o'j en Sud'a Azi'o. Profesor'o Frankopan konsil'as reg'ist'ar'o'j'n, inter'reg'ist'ar'a'j'n agent'ej'o'j'n, mult'flank'a'j'n instituci'o'j'n kaj kompani'o'j'n en la tut'a mond'o pri geopolitik'o. Li verk'as regul'e por la gazet'ar'o en Briti'o, Uson'o, Ĉini'o kaj Sud'a Azi'o pri inter'naci'a'j afer'o'j.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 12.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Anatoli'j Ionesov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-01-08

Pli'a ekzot'a religi'o en Brazilo

Se vi pens'as, ke vi kon'as Brazilon, ĉar vi hav'as spirit'ism'a'n esperant'ist'a'n amik'o'n en Brazilo, vi aspekt'as kiel tiu hom'o, kiu asert'as, ke li kon'as Parizon, ĉar li foj'e vid'is en televid'o la parad'o'n de la 14a de juli'o. Brazilo ŝajn'as est'i mult'e pli ne'kon'ebl'a, ĉef'e por hom'o kiel mi, kiu pens'as, ke la mond'o est'as nur tiu materi'a aĵ'o, kiu'n oni vid'as, ke 2 + 2 ĉiam est'as nur 4, ke la mister'a'j fantom'o'j, kiu'j flug'is en la salon'o de la Universal'a Kongres'o de Bulonj'o-ĉe-mar'o, est'is nur retor'ik'a invent'o de Zamenhof.

Decid'int'e recenz'i ĉi tiu'n libr'o'n, mi est'is dev'ig'at'a leg'i tekst'o'j'n en ali'a'j lingv'o'j por almenaŭ skrap'et'i la surfac'o'n de tiu fenomen'o. Tem'as pri umbandismo. Pri la religi'o Umbando vi pov'as leg'i tre mal'long'e ankaŭ en Vikipedio. Esenc'e la milion'o'j da afrik'a'j sklav'o'j, kiu'j est'is transport'it'a'j al Brazilo, neniam ver'e asimil'iĝ'is al la blank'ul'a krist'an'ism'a kultur'o, kaj rest'is kun si'a'j ide'o'j de la origin'a'j afrik'a'j religi'o'j. La katolik'a eklezi'o teori'e konvert'is ili'n, sed praktik'e ne pov'is zorg'i pri ili, ĉef'e kiam ili for'las'is la kamp'ar'o'n kaj ek'loĝ'is en la kvartal'aĉ'o'j de grand'a'j urb'o'j. El kun'miks'o de popol'a krist'an'ism'o (plen'a je superstiĉ'o'j kaj magi'o), afrik'a'j religi'a'j ide'o'j kaj (tio en Brazilo ne pov'is mank'i) spirit'ism'o rezult'is Umbando, relativ'e nov'a religi'o, kiu nask'iĝ'is en urb'a medi'o en la komenc'o de la pas'int'a jar'cent'o. La sekv'ant'o'j de tiu mond'koncept'o viv'as en mond'o, kie ili'n ĉirkaŭ'as amas'o da preter'natur'a'j est'aĵ'o'j, kiu'j help'as, mal'help'as, konsil'as, gvid'as. Kelk'a'j est'as afrik'a'j di'o'j, kun la sam'a'j pov'o'j kiel tiu'j de katolik'a'j sankt'ul'o'j, kelk'a'j est'as re'nask'iĝ'int'a'j antaŭ'ul'o'j, kelk'a'j est'as spirit'o'j, kiu'j vol'as protekt'i vi'n, ktp.

Ĉio'n tio'n vi trov'os en ĉi tiu libr'o, tre bon'e traduk'it'a de Fernand'o Pit'a, kiu hav'as la merit'o'n mal'ferm'i al esperant'ist'o'j ĉi tiu'n mond'o'n kaj en'konduk'i en Esperant'o'n la vort'o'j'n bezon'at'a'j'n por pri'skrib'i ĝi'n. Mi rekomend'as leg'i ĝi'n al ĉiu'j, kiu'j interes'iĝ'as pri la mond'o kaj ĝi'a'j kultur'o'j. Al mi mem ĝi est'is kiel spec'o de antaŭ'manĝ'o. Nun mi dezir'as sci'i pli pri Umbando kaj pri la brazila kultur'o. Mi esper'as, ke Fernand'o Pit'a traduk'os aŭ verk'os ankoraŭ pri ĉi tiu fenomen'o. Ceter'e, ĉu vi pens'as, ke la nun'a brazila reg'ist'ar'o favor'as ĉi tiu'j'n fenomen'o'j'n de popol'a kultur'o brazila? Ne, en la kadr'o de la nov'dekstr'iĝ'o de la mond'o, ĝi favor'as la uson'a'j'n evangeli'ism'a'j'n sekt'o'j'n, kies ide'o'j pri laŭ'vort'a fid'o je la Bibli'o ne ŝajn'as al ĉi tiu materi'ist'o tre super'a'j al la ide'o'j pri eŝuoj kaj pomboĝiroj.

Renat'o CORSETTI
Ademir Barbosa Junior: Kunpatroj kaj kun'patr'in'o'j – Sep rakont'o'j de eŝuoj kaj pomboĝiroj. El la portugal'a traduk'is Fernand'o Pit'a. El'don'ej'o Liber'a, Antverpeno, 2019. 80 paĝ'o'j, glu'e bind'it'a.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 25.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Renat'o Corsetti el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rub'o'kur'o

Pli kaj pli oft'e en Eŭrop'o (ĉu ankaŭ ali'lok'e?) oni renkont'as rub'o'kur'ant'o'j'n en arb'ar'o'j, laŭ'long'e de strand'o'j kaj ĉie en la natur'o. Ili kur'as por si'a san'o, sed kapt'as la okaz'o'n por kolekt'i rub'o'n, kiu'n ili trov'as dis'e ĵet'it'a. La kutim'o ven'as el Svedi'o, kie oni nom'as rub'o'kur'o'n plogging (miks'aĵ'o de la angl'a vort'o jogging, trot'kur'ad'o, kaj la sved'a verb'o plocka upp, kolekt'i).

pp

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 19.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de pp el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

TV el la univers'o

El MONATO 1980/01, p. 5:

Jam ek'de 1985 ver'ŝajn'e televid'a'j program'o'j ven'os ĉef'e el la univers'o, ĉar ne plu sufiĉ'as la kapacit'o'j sur'ter'a'j. Oni uz'os satelit'o'j'n 36 000 km super la ekvator'o; divers'a'j ŝtat'o'grup'o'j hav'os komun'a'j'n satelit'o'j'n. Unu grup'o est'os ekzempl'e Aŭstrio, FRGermanio, Italio kaj Svis'land'o; ali'a grup'o est'os la skandinavi'a'j land'o'j kaj tri'a la orient'eŭrop'a'j ŝtat'o'j. La kvalit'o de la ricev'o est'os mult'e pli bon'a. La send'il'o'j sur'ter'a'j est'ont'ec'e pov'os est'i uz'at'a'j pli mult'e por region'a'j program'o'j.

sm

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 26.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de sm el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Konkurs'o por griz'ul'o'j

El MONATO 1980/01, p. 15:

La histori'a'j libr'o'j est'as plen'a'j de fakt'o'j, dat'o'j kaj event'o'j. Sed nur mal'oft'e ili don'as respond'o'n al la demand'o: Kiel viv'is la hom'o'j tiu'temp'e? Kiu'j est'is la ĉiu'tag'a'j zorg'o'j, problem'o'j, ĝoj'o'j, distr'o'j, labor'o'j, manĝ'o'j? Jen breĉ'o, kiu'n pov'as plen'ig'i vi kaj tiel konserv'i por post'a'j generaci'o'j valor'a'j'n detal'o'j'n el la histori'o.

Tial MONATO apelaci'as al ĉiu'j griz'har'ul'o'j (ankaŭ kalv'ul'o'j, kompren'ebl'e!) skrib'i si'a'j'n memor'o'j'n. Ni est'as cert'a'j, ke ili est'os minimum'e sam'e leg'ind'a'j kiel la memor'o'j de uson'a eks'prezid'ant'o Nixon [Niks'n] kaj ali'a'j eminent'ul'o'j.

La plej bon'a'j verk'o'j aper'os en MONATO. Kompren'ebl'e ni pag'os por ĉiu publik'ig'it'a verk'o honorari'o'n. Do ek al la labor'o! Kondiĉ'o: nur tajp'it'a'j manuskript'o'j est'as akcept'at'a'j; se vi mem ne posed'as skrib'maŝin'o'n, vi cert'e trov'os amik'o'n aŭ kon'at'o'n, kiu help'os vi'n.

sm

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 23.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de sm el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Trevor Steele

(redaktor'o de la rubrik'o'j „Literatur'o” kaj „Histori'o”, Clarence Gardens, Aŭstrali'o)

Mi supoz'as – mi esper'as! – ke oni iom kon'as mi'a'j'n roman'o'j'n, do mi ne parol'os pri ili.

Ebl'e la plej interes'a part'o de mi'a viv'o est'as, ke mi mult'e vojaĝ'is kaj labor'is en divers'a'j land'o'j: en Eŭrop'o, Brazilo, Honkongo kaj Hindio. Instru'ist'o de la angl'a pov'as akir'i labor'o'n en dek'o'j da land'o'j, sed mi iom fier'as, ke mi almenaŭ sam'e oft'e instru'is Esperant'o'n kaj la german'a'n. Krom'produkt'o de mi'a'j mult'a'j vojaĝ'o'j est'is literatur'a material'o uz'ebl'a. Iom ekster tiu kadr'o est'is mi'a aventur'o pied'marŝ'i trans grand'a'n part'o'n de la aŭstrali'a kontinent'o, kie ebl'as ir'i du'cent kilo'metr'o'j'n kaj vid'i neniu'n hom'o'n.

Bon'eg'aĵ'o de mi'a si'n'dediĉ'o al Esperant'o: per ĝi mi renkont'is Katja.


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 6.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rob Moerbeek

(lingv'a revizi'ant'o, Beverwijk, Nederlando)

Fil'o de instru'ist'o'j ge'esperant'ist'o'j, ofic'ist'o de UEA (1969-2001), nun volont'ul'o (bibliotek'o, korekt'ad'o, ankaŭ por plur'a'j ali'a'j el'don'aĵ'o'j, inter'ali'e MONATO), deleg'it'o pri blind'ul'a'j afer'o'j (vidv'o post la for'pas'o de Nor'a, kiu traduk'is libr'o'j'n de kaj pri Anne Frank) kaj Esperant'o-instru'ad'o (privat'docent'o ĉe la Amsterdama Universitat'o 1978-1998), ne plu kapabl'a plen'um'i ĉiu'j'n task'o'j'n. Tamen ĵus al'don'iĝ'is grup'labor'o'j por trakt'i evit'end'a'j'n element'o'j'n el Piv kaj por real'ig'i nepr'e bezon'at'a'n demokrati'a'n Eŭrop'a'n Federaci'o'n (sur'voj'e al Mond'federaci'o). Tabl'e kuŝ'as ĝis'plafon'a'j stak'o'j da trakt'ot'a'j poem'traduk'o'j de la mond'feder'ist'o J.W. van Leenhoff, juli'e for'pas'int'a. Foj'e neces'os „sabat'a jar'o” por iom kler'iĝ'i.

Dank'o'n al MONATO ke ĝi jam fru'e permes'is voĉ'leg'ad'o'n kaj dispon'ig'o'n de la numer'o'j al vid'handikap'it'o'j. Nov'a TEJO-volont'ul'o promes'is re'regul'ig'i la aper'ad'o'n dolor'e prokrast'it'a'n: dank'o'n!


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 5.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Albert'o García Fum'er'o

(redaktor'o de la rubrik'o „Spirit'a viv'o”, Havano, Kubo)

Dum du'dek kvin jar'o'j mi est'is instru'ist'o: unu'e pri kemi'o, kaj post'e pri inform'ad'ik'o. Nun mi labor'as kiel program'ist'o en entrepren'o. Kun la pas'o de la jar'o'j mi magistr'iĝ'is pri per'komput'il'e help'at'a instru'ad'o kaj far'iĝ'is licenci'ul'o pri scienc'o'j de la religi'o'j.

Esperant'o'n mi lern'is en 1980, sed ver'e nur post 1990 mi hav'is temp'o'n serioz'e okup'iĝ'i pri ĝi. Post'e mi aŭdac'is kontribu'i al Kontakt'o (dank'o'n, Francisko Veuthey!) kaj, kuraĝ'ig'it'e de la kar'memor'a William Auld, ankaŭ al MONATO. De tiam ĝi far'iĝ'is por mi fenestr'o al la tut'a mond'o. Imag'u do, se vi pov'as, kia plezur'o est'as aparten'i al la nun'a team'o.


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 5.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Norberto Díaz Guevara

(redaktor'o de la rubrik'o „Modern'a viv'o”, Sancti Spíritus, Kubo)

Mi est'as kub'an'o nask'iĝ'int'a en Sancti Spíritus en 1959. Mi iĝ'is elektro-inĝenier'o post kiam mi ricev'is mi'a'n diplom'o'n en la universitat'o Mart'a Abreu en 1985. En tiu sam'a jar'o mi kon'at'iĝ'is kun Esperant'o, kaj en la post'a'j jar'o'j mi ag'ad'is inter'ali'e kiel instru'ist'o, redaktor'o de la lok'a bulten'o Jajabo, prezid'ant'o de la Esperant'o-fili'o, estr'ar'an'o kaj komitat'an'o de Kuba Esperant'o-Asoci'o, redaktor'o de la asoci'a bulten'o Avanc'o kaj traduk'ant'o por Le Mond'e Diplomatique. En 2017 komenc'iĝ'is mi'a redaktor'a labor'o en MONATO.

Tri Universal'a'j Kongres'o'j ebl'ig'is al mi al'ir'i la Esperant'o-viv'o'n de ni'a komun'um'o: Havano 1990, Montpelier'o 1998 kaj Havano 2010.

Mi'a'j du fil'o'j kon'at'iĝ'is kun ni'a lingv'o ek'de si'a nask'iĝ'o (respektiv'e en 1995 kaj 2004) kaj ili part'o'pren'is la kongres'o'j'n de infan'o'j kaj jun'ul'o'j en Havano 2010.

Mi konsider'as ni'a'n lingv'o'n tut'e viv'a kaj hav'ant'a grand'a'n esprim'kapabl'o'n, kiu'n la ĉiu'tag'a uz'ad'o riĉ'ig'as. MONATO hav'as cert'e grav'a'n rol'o'n en tiu uz'ad'o.


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 6.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Estim'at'a'j ge'leg'ant'o'j,

kiam en 1980 kun help'o de Torben Kehlet mi fond'is ĉi tiu'n magazin'o'n, mi est'is 40-jar'a. Nun MONATO mem plen'um'is si'a'n 40an jar'o'n, kaj mi do en'ir'as mi'a'n 80an. Mi mir'as pri ambaŭ konstat'o'j, ĉar ke mi, milit-infan'o kun grav'a'j post'milit'a'j mal'san'o'j (precip'e pulm'a tuberkul'oz'o kaj difteri'o) super'viv'os mi'a'j'n famili'an'o'j'n kaj nun ating'is tiu'n grand'a'n aĝ'o'n, neni'u pov'is esper'i. Simil'e ne est'is tre probabl'e, ke ni'a magazin'o el'ten'os tiom da jar'o'j.

El'don'i tia'n revu'o'n sen'precedenc'a'n ja est'is sufiĉ'e risk'a ag'o. Neni'u pov'is sci'i, kiel re'ag'os la merkat'o. Por sond'i la ŝanc'o'j'n, mi lanĉ'is antaŭ'e magazin'o'n SEMAJNO kaj spert'is, ke la interes'o ne est'as sufiĉ'e grand'a por el'don'i ĝi'n konstant'e. Post tiu fiask'o la el'don'ist'o Kehlet propon'is al mi aper'ig'i magazin'o'n monat'a'n. Mi est'is skeptik'a, precip'e ĉar laŭ mi ĝi ne pov'as est'i aktual'a. Sed Torben persvad'is mi'n precip'e per la argument'o, ke ne mi sed li port'as la financ'a'n risk'o'n. Post kelk'a'j numer'o'j mi konstat'is, ke ebl'as period'aĵ'o relativ'e aktual'a, kaj kiel ni vid'as, Torben Kehlet prav'is. MONATO hav'is de'komenc'e sufiĉ'a'n nombr'o'n de abon'ant'o'j, kaj tio valid'as ĝis hodiaŭ.

Kaj ĝis hodiaŭ valid'as la princip'o'j, sur kiu'j ni fond'is tiu'n ĉi unik'a'n magazin'o'n: precip'e grav'a'j est'as sen'de'pend'ec'o kaj la „land'a princip'o”, laŭ kiu ne ekster'land'a'j korespond'ant'o'j sed aŭtor'o'j loĝ'ant'a'j en la koncern'a'j land'o'j raport'as pri si'a'j ŝtat'o'j. Krom'e grav'as, ke aper'as ne traduk'o'j sed nur original'e en Esperant'o verk'it'a'j artikol'o'j. Tiu'senc'e do ĝi ja est'as ankaŭ Esperant'o-revu'o, tamen ne mov'ad'a; nov'a est'is la vast'a gam'o de tem'o'j ĉiu'kamp'a'j. Kiam post kelk'a'j jar'o'j Kehlet re'tir'iĝ'is kaj Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel) el'don'is la magazin'o'n, mi ricev'is de Fel la daŭr'a'n garanti'o'n por sen'de'pend'ec'o, kvankam ĝi ja est'as mov'ad'a organiz'aĵ'o.

Dum do tiu'j trajt'o'j valid'as ankoraŭ nun, ni'a magazin'o dum tiu'j 40 jar'o'j kompren'ebl'e mult'fac'et'e ŝanĝ'iĝ'is. Unu'a'vid'e frap'as ali'a aspekt'o kompar'e al la unu'a'j numer'o'j kun long'a'j tekst'o'j kaj nigr'a'blank'a'j fot'o'j: nun abund'as kolor'a'j bild'o'j kaj tekst'o'j est'as oft'e tre konciz'a'j. Sed ankaŭ en'hav'e ĝi mult'e diferenc'as kontrast'e al la komenc'o, kiam ni hav'is mult'a'j'n regul'a'j'n rubrik'o'j'n, ekz. satir'o'j'n, kuir'recept'o'j'n, enigm'o'j'n, por'infan'a'j'n artikol'o'j'n ktp. Pri'politik'a'j tekst'o'j ced'is al pli distr'a'j tem'o'j. Tio tamen est'as ĝeneral'a tendenc'o en ĵurnal'ism'o tut'mond'e, kio'n do spegul'as ankaŭ MONATO. Est'us strang'e, se ĝi ne sekv'us tiu'n modern'a'n voj'o'n de komunik'il'o'j.

Ali'a evolu'o en ĵurnal'ism'o tamen kaŭz'as zorg'o'j'n al mi: la abund'a'j inform'o'j per tiel'nom'at'a'j soci'a'j komunik'il'o'j, kies en'hav'o'n oni oft'e ne pov'as kontrol'i. Sed ankaŭ serioz'a'j ĵurnal'ist'o'j ne pov'as neglekt'i ili'n kaj do facil'e pov'as iĝ'i viktim'o'j de fals-nov'aĵ'o'j, kies font'o'j nur ŝajn'e est'as fid'ind'a'j. Bon'kvalit'a'j period'aĵ'o'j tial hav'as fakt'o'kontrol'ant'o'j'n, kaj ek'de nun ankaŭ en ni'a redakci'o aktiv'os koncern'a kun'labor'ant'o. André Ruysschaert, kiu jam antaŭ'e foj'foj'e atent'ig'is ni'n ĝust'a'temp'e pri redakt'a mis'o, ek'de tiu ĉi numer'o asist'os la redaktor'o'j'n per la kontrol'ad'o de fakt'o'j.

Kiu'n est'ont'a'n sort'o'n hav'os MONATO? Mult'a'j period'aĵ'o'j inter'temp'e trans'ir'as de pres'it'a al cifer'ec'a form'o. Ni ne hav'as problem'o'n tiu'rilat'e, ĉar jam de'long'e ni'a magazin'o est'as leg'ebl'a ankaŭ ekran'e. Mi person'e esper'as, ke mi pov'os ĝu'i ĝi'n sur paper'o ĝis mi'a mort'o ...

Sincer'e vi'a

Stefan MAUL

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 5.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu Ĉeĥi'o mal'agnosk'os sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo?

Septembr'e de 2019 dum si'a vizit'o al Beogrado Miloš Zeman, la prezident'o de Ĉeĥi'o, dir'is al la serb'a prezident'o Aleksandar Vučić kaj al ĉe'est'ant'a'j ĵurnal'ist'o'j, ke li ŝat'as Serbi'o'n kaj serb'o'j'n, kaj mal'laŭt'voĉ'e al'don'is, ke li ne ŝat'as Kosovon. Krom'e, li esprim'is si'a'n „person'a'n, sed firm'a'n opini'o'n”, ke ŝtat'o, kiu'n gvid'as milit'krim'ul'o'j 1, ne aparten'as al la komun'um'o de demokrati'a'j land'o'j kaj ke li intenc'as plej baldaŭ iniciat'i la procedur'o'n de mal'agnosk'o de ĝi'a sen'de'pend'ec'o 2.

Histori'a'j paralel'o'j

Est'as menci'ind'e, ke Ĉeĥi'o est'is inter la unu'a'j membr'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, kiu'j en 2008 agnosk'is la sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo. Tial la anonc'o de la ĉeĥ'a prezident'o koler'ig'is kaj surpriz'is alban'o'j'n, kiu'j si'a'flank'e honor'ig'as la eks'a'n demokrat'a'n ĉeĥ'a'n prezident'o'n Havel kaj memor'as la histori'a'n fakt'o'n, ke pas'int'jar'cent'e Ĉeĥ'o'slovaki'o mem perd'is si'a'n sen'de'pend'ec'o'n (pro nazi'a invad'o).

Land'o'j kun gent'a'j problem'o'j

Ĉu do Ĉeĥi'o, sub la gvid'o de si'a prezident'o 3, vol'as tia'manier'e sekv'i la ekzempl'o'n de Slovaki'o, kiu est'as unu el la kvin ŝtat'o'j de EU (kun'e kun Greki'o, Kipro, Hispanio kaj Rumani'o), kiu'j hav'as intern'a'j'n problem'o'j'n rilat'e al mal'pli'mult'o'j?

Bardhyl SElim'i
korespond'ant'o de MONATO en Albanio
1. Laŭ Zeman, antaŭ'ne'long'e publik'ig'it'a raport'o de la Inter'naci'a Pun-Tribunal'o por Eks'a Jugoslavio en Hag'o esprim'as suspekt'o'n, ke politik'a'j gvid'ant'o'j de Kosovo est'as milit-krim'ul'o'j. (red.)
2. Dum gazet'ar'a konferenc'o Zeman dir'is, ke li intenc'as pri'diskut'i kun la ĉeĥ'a reg'ist'ar'o, kiu'j'n paŝ'o'j'n ebl'as far'i por re'ven'i al la stat'o de 2008, t.e. ig'i la land'o'j'n agnosk'int'a'j'n sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo re'vok'i si'a'n agnosk'o'n de ĝi'a sen'de'pend'ec'o. Tamen inter'temp'e la ĉef'ministr'o de Ĉeĥ'a Respublik'o Andre'j Babiš kaj la ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j Tomáš Petříček publik'e dir'is, ke ili dum'e ne vid'as konvink'a'j'n kial'o'j'n por mal'agnosk'o de kosova sen'de'pend'ec'o. (red.)
3. Menci'ind'as, tamen, ke vast'e kon'at'a est'as la politik'a sen'de'pend'ec'o de Miloš Zeman, kiu est'as iu'senc'e „reg'ant'a disident'o” kaj kies opini'o'j oft'e ne koincid'as kun la oficial'a lini'o de la ĉeĥ'a reg'ist'ar'o, Eŭrop'a Uni'o kaj NATO. (red.)

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 7.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Andre'j Peĉënkin

(lingv'a revizi'ant'o, Rostovskaja Oblast, Rusio)

Mi est'as rus'o, nask'it'a en Sovetio, nun loĝ'ant'a en sud'a part'o de Ruslando, iam profesi'a instru'ist'o de fremd'a'j lingv'o'j kaj long'daŭr'a traduk'ist'o, ĉef'e pri la angl'a. Nun preskaŭ 60-jar'a (pri la aĝ'o mi ne pens'as).

Krom la honor'o kontribu'i revizi'ul'e al MONATO, mi jam la tri'a'n jar'o'n part'o'pren'as en la projekt'o de Esperant'o-versi'o de Unesk'o-Kurier'o.

Lingv'em'a, mi al'iĝ'is al Esperant'o en 1973, mem 13-jar'a, trov'int'e en libr'o'ŝrank'o ial ne'vid'it'a'n antaŭ'e broŝur'o'n el 1957 de Andrejev (el'don'it'a'n por la tiam'a „Tut'mond'a festival'o de ge'jun'ul'ar'o kaj student'o'j”, jar'dek'o'j'n post la preskaŭ total'a elimin'o de esperant'ist'o'j) kun pri'skrib'o de la lingv'o kaj modest'a vort'ar'et'o. Ebl'e du semajn'o'j'n antaŭ tiu event'eg'o mi leg'is en lok'a ĵurnal'o pri la lingv'o kaj iu region'a renkont'iĝ'o de ties uz'ant'o'j. Mal'ferm'ont'e la broŝur'o'n mi solen'e dir'is al mi, ke jen est'as tio, kio nepr'e fundament'e influ'os mi'a'n tut'a'n viv'o'n. Ĝust'e tiel okaz'is.

Dum ses jar'o'j mi est'is sol'a, nur po'iom'et'e ek'hav'ant'e ebl'o'j'n abon'i al, ĉef'e, ekster'land'a'j Esperant'o-period'aĵ'o'j. La mirakl'o de Pol'a Radi'o en Esperant'o (kies kurt'ond'a'j'n program'o'j'n mal'fort'signal'a'j'n mi pen'eg'is aŭskult'i kaj kies redakci'o abund'e proviz'is mi'n per pres'aĵ'o'j leg'a'j) grav'e kontribu'is al mi'a kompren'o, ke ja ekzist'as la komun'um'o.

Sekv'is, fin'fin'e, ebl'o'j kon'at'iĝ'i kun sam'lingv'an'o'j – dum renkont'iĝ'o'j kaj „tend'ar'o'j”, dum la unu'a el kiu'j mi kon'at'iĝ'is kun mi'a est'ont'a edz'in'o, ĉe kiu mi post mi'a'j universitat'a'j stud'o'j ir'is viv'i en Siberio.

Mi'a konvink'o, ke la Esperant'o-kultur'o'n nutr'u literatur'o kaj serioz'a'j aktual'a'j tekst'o'j, rest'as. Mi'n ĝis nun rav'as la lingv'o mem, ĝi'a glor'a kaj mal'facil'a histori'o. Mi ĝoj'as trov'i nov'a'j'n hom'o'j'n, kiu'j kre'as kaj port'as valor'o'j'n, kaj kun'far'i i'o'n interes'a'n en Esperant'uj'o. Iam mi ard'e sub'ten'is Raŭm'ism'o'n, sed nun ŝajn'as al mi, ke ni'a kar'a afer'o jam evolu'as en i'o'n pli'a'n. Nur ĝoj'i pri la ekzist'o de „Esperant'uj'o” (kun ties klub'o'j, kongres'o'j) ne sufiĉ'as (est'as grand'a tem'o). Kaj mi ne dub'as, ke Esperant'o nepr'e post'viv'os la jar'o'n 2045. Ĝi jam ne bezon'as mit'o'j'n. Sed tio de'pend'as de ĉiu el „ni” apart'e. Flor'u milion'o da flor'o'j, kaj ni ĉiu'j est'u atent'a'j unu al la ali'a.


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 5.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Afabl'a akcept'o

Post la aper'o de la artikol'o La plej mal'jun'a min'ist'o (MONATO 2019/08-09, p. 7-8) mi re'kontakt'is la pra'nep'o'j'n de tiu min'ist'o. Ili akcept'is mi'n afabl'e. Mi mult'e sub'strek'is la rol'o'n de Esperant'o kaj donac'is al ili du po unu ekzempler'o'n de ni'a magazin'o (kun traduk'aĵ'o franc'e'n de la artikol'o pri pa'ĉj'o Bru'as). Ili est'is iom fier'a'j, ke la memor'o de ili'a pra'av'o aper'as ne nur en la franc'a, sed sur iom inter'naci'a skal'o.

Pierre GROLLEMUND
Franci'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Pierre Grollemund el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bank'o'j en Belgi'o

Roland Rotsaert en si'a artikol'o Grand'eg'a evolu'o dum la pas'int'a'j 50 jar'o'j (MONATO 2019/11, p. 18) raport'as pri la per'komput'il'a mastr'um'ad'o de la kont'o'j en Belgi'o. Jes, la manier'o mastr'um'i kont'o'j'n rapid'eg'e ŝanĝ'iĝ'is en la last'a'j jar'o'j kaj plu ŝanĝ'iĝ'ad'as. La manier'o, kiu'n la aŭtor'o pri'skrib'as („La klient'o hav'as kart'o'leg'il'o'n en kiu'n li ŝov'as si'a'n bank'kart'o'n”) por kelk'a'j eĉ tut'e ne plu est'as aktual'a. Mi ankoraŭ posed'as tia'j'n kart'o'leg'il'o'j'n (divers'a'j'n, ĉar ne ĉiu'j bank'o'j uz'is la sam'a'n sistem'o'n), sed ili kuŝ'as ne'uz'at'a'j en iu tir'kest'o. Kiam mi nun per komput'il'o far'as trans'pag'o'n, la bank'o send'as resum'a'n mesaĝ'o'n al mi'a poŝ'telefon'o. Tiu'n mi aprob'as per fingr'o'prem'o kaj per sekret'a kod'o. La tut'a procedur'o daŭr'as 5 sekund'o'j'n. La sistem'o laŭ mi est'as tre sekur'a. Mal'facil'as por iu fraŭd'ant'o kaj posed'i mi'a'n telefon'o'n, kaj pov'i imit'i mi'a'n fingr'o'prem'aĵ'o'n kaj kon'i mi'a'n sekret'a'n kod'o'n.

En mi'a prefer'at'a restoraci'o mi far'as simil'e. La kelner'o montr'as al mi QR-kod'o'n, mi'a telefon'o skan'as ĝi'n kaj per fingr'o'prem'o mi aprob'as la trans'pag'o'n.

Paŭl PEERAERTS
Belgi'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Strig'o, ĉu nov'a pac'simbol'o?

Mireille Gros'je'a'n intervju'as profesor'o'n Alexandre Roulin el la universitat'o de Lausanne, Svis'land'o, fak'ul'o'n pri best'o'kondut'o.

MONATO: Unu'e en la antikv'a Grek'land'o strig'o est'is simbol'o de saĝ'ec'o. En la mez'epok'o ĝi lig'iĝ'is al sorĉ'ist'o'j, kaj oni abund'e mort'ig'is ĝi'n. Kio pri ĝi en la 21a jar'cent'o? Kiel oni nun konsider'as ĝi'n?

Roulin: La konsider'o de la hom'o'j al strig'o'j evolu'is tra la temp'o. Strig'o est'is simbol'o de saĝ'ec'o en la antikv'a Greki'o, sed foj'foj'e ĝi est'is mal'favor'e konsider'at'a. Tio de'pend'as part'e de tio, kiu'j popol'o'j estr'is la mond'o'n. Grek'o'j ŝat'is strig'o'j'n, romi'an'o'j ne tiom. Kiam la otoman'o'j invad'is part'o'n de Eŭrop'o, oni forges'is ili'n. Fin'e de tiu otoman'a minac'o re'aper'is strig'o'j kun mal'favor'a konotaci'o. Nun de ne-long'a temp'o oni konsider'as ili'n favor'e pro scienc'a'j esplor'o'j, kiu'j montr'as la util'ec'o'n de tiu'j rab'o'bird'o'j en la viv'o de kamp'ar'an'o'j. Strig'o'j ja manĝ'as divers'a'j'n mus'o'j'n kaj ali'a'j'n ronĝ'ul'o'j'n.

MONATO: Kiel oni uz'as strig'o'j'n por for'ig'i mus'o'j'n?

Roulin: Strig'o'j manĝ'as ronĝ'ul'o'j'n, kiu'j est'as plag'o por kamp'ar'an'o'j. Por lukt'i kontraŭ ronĝ'ul'o'j la kamp'ar'an'o'j kutim'e dis'sem'as venen'a'n substanc'o'n, kiu mort'ig'as la ronĝ'ul'o'j'n sam'e kiel ili'a'j'n ĉas'ant'o'j'n, pred'ant'o'j'n, ĉar tiu'j last'a'j manĝ'as la venen'it'a'j'n mus'o'j'n. Ek'de tiu mal'kovr'o ni prov'as motiv'i la kamp'ar'an'o'j'n uz'i la serv'o'j'n de strig'o'j anstataŭ dis'sem'i venen'o'n.

MONATO: En kiu mond'o'part'o vi labor'as kun kamp'ar'an'o'j per tiu metod'o?

Roulin: Ni labor'as en region'o okcident-azi'a, kun israel'an'o'j, palestin'an'o'j kaj jordani'an'o'j. Unu'e israel'an'o'j komenc'is labor'i per la help'o de strig'o'j, met'ant'e nest'o'j'n por sub'ten'i la re'produkt'ad'o'n, post'e tiu manier'o etend'iĝ'is al Palestino kaj Jordanio. Tio kre'as dialog'o'n inter tiu'j etn'o'j.

MONATO: En kiu'j mond'o'part'o'j, kie la ronĝ'ul'o'j ver'e ĝen'as la labor'o'n de kamp'ar'an'o'j, oni pov'us labor'i per tiu strategi'o?

Roulin: Ĉie, kie strig'o'j viv'as. Tio jam okaz'as en Uson'o, en Venezuelo, en Indonezio kaj ali'lok'e. Oni pov'us far'i tio'n ankaŭ en mult'a'j ali'a'j lok'o'j. Nepr'as trov'i sur'lok'e bon'vol'a'j'n hom'o'j'n por konkret'ig'i tia'j'n projekt'o'j'n.

MONATO: Se tiu labor'o per strig'o'j ver'e help'us solv'i konflikt'o'j'n, oni pov'us konsider'i ili'n pac'o'simbol'o'j.

Roulin: Est'as facil'e kompren'i, ke tia projekt'o ebl'ig'as dialog'o'n inter divers'a'j komun'um'o'j. La rezult'o'j est'as evident'a'j, kaj ili anonc'as esper'o'n, ke tiu'j nokt'a'j rab'o'bird'o'j far'iĝ'os pli simpati'a'j. Eĉ se ili ankoraŭ est'as konsider'at'a'j mal'favor'e, strig'o'j ne las'as iu'n person'o'n indiferent'a. La simbol'o est'as fort'a, la ag'ad'o est'as nov'stil'a kaj esper'o'port'ant'a. Do strig'o est'as perfekt'a pac'ambasador'o.

Mireille GROSJEAN
korespond'ant'o de MONATO en Svis'land'o
Se vi pov'as imag'i lanĉ'i tia'n ag'ad'o'n en vi'a region'o, bon'vol'u skrib'i al la aŭtor'in'o mir'ej'o.mireille@gmail.com.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 11.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mireille Gros'je'a'n el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-01-06

Inter sonĝ'o'j kaj real'o

Aŭtor'o, kiu en dek jar'o'j verk'as dek unu novel'ar'o'j'n aŭ krim'roman'et'o'j'n, ne bezon'as prezent'o'n; preter sek'a list'o de libr'o'titol'o'j, li est'as proksim'a al si'a publik'o, ĉar li publik'ig'as divers'lok'e kaj, ekzempl'e, preskaŭ ĉiu numer'o de Literatur'a foir'o gast'ig'as unu el li'a'j novel'o'j. Ne sen'kaŭz'e Juli'a'n Modest (plum'nom'o de Georg'i Miĥalkov) est'as la vic'prezid'ant'o de la esperant'a Pen kaj membr'o de la Bulgar'a Verk'ist'a Asoci'o.

Kio'n li hav'as rakont'ind'a en ĉi tiu nov'a kolekt'o el du'dek ses er'o'j, plus unu mikro-ese'o pri la esenc'o de rakont'o? La tem'o'j est'as vari'a'j, de ordinar'a'j rakont'o'j pri ordinar'a viv'o (fakt'e, sen iu special'aĵ'o merit'ant'a novel'o'n) ĝis moral'instru'a'j medit'o'j, post kiu'j oni si'n demand'as, ĉu ni'a viv'o mem est'as la ĝust'a, ĉu la kutim'a'j rilat'o'j inter ni'a'j sam'speci'an'o'j est'as la plej oportun'a'j. Kiel kutim'e, li'a'j rakont'o'j apenaŭ ating'as kvin paĝ'o'j'n, do ĉio est'as sintez'it'a en la epizod'o, la pri'skrib'o de la medi'o, du rol'ant'o'j, kelk'foj'e eĉ nur unu, kiu re'memor'as pri si aŭ rakont'as si'a'j'n sonĝ'o'j'n.

Blond'ul'in'o'j

Ĝust'e la rakont'o Ĉas'ist'o de sonĝ'o'j, kiu don'as la titol'o'n al la tut'a libr'et'o, propon'as ver'e original'a'n ide'o'n, kiu eĉ merit'us est'i pli'long'ig'it'a. Oft'as sol'ec'o de jam matur'aĝ'a'j person'o'j, cel'ant'a'j al trov'o de kun'ul(in)o; serĉ'o, kiu ne ĉiam sukces'as (sed por vid'i la fin'o'n oni dev'as al'ven'i ĝis la ver'e last'a lini'o). Jun'ul'in'o'j est'as, kiel en ali'a'j libr'o'j de Modest (tio'n ankaŭ ali'a'j recenz'ant'o'j rimark'ig'is), ĉiam prezent'at'a'j per bel'a'j form'o'j, flu'a'j har'ar'o'j, oft'e blond'a'j, kaj al'log'a'j okul'o'j, eĉ kun parfum'o ili'n ĉirkaŭ'ant'a: Bel'a al'log'a knab'in'o, Helen'a, hav'is brun'a'n har'ar'o'n kaj okul'o'j'n, kiu'j kvazaŭ re'spegul'is la verd'ec'o'n de la arb'o'foli'o'j. Dara est'is blond'har'ar'a, blu'okul'a, Galin'a – mal'alt'a kun nigr'a'j okul'o'j kaj long'a'j palpebr'o'j, kiu'j ig'is ŝi'n tre ĉarm'a.

Ne tiom al'log'a'n aspekt'o'n propon'as patr'in'o'j aŭ matur'a'j edz'in'o'j: Jam mult'a'j'n jar'o'j'n Slav'a loĝ'as sol'a. La hom'o'j, kiu'j'n ŝi am'is, for'pas'is unu post la ali'a. Ili, kiel la arb'o'foli'o'j, for'flug'is i'e'n, pel'it'a'j de frost'a vent'o.

Ankaŭ la natur'o est'as mark'it'a per tre esprim'iv'a'j fraz'o'j: mont'ar'a river'o, rapid'eg'a, bru'a, tondr'a, kiu salt'as de ŝton'o al ŝton'o kaj ĝi'a minac'a muĝ'ad'o simil'as al hurl'o de koler'a drak'o, kiu kaŝ'as si'n en la dens'a arb'ar'o.

Est'us tro banal'e asert'i, ke la protagonist'o est'as ĉiam (aŭ preskaŭ ĉiam) la hom'o: la hom'o kun si'a'j rev'o'j, oft'e, tamen, kun si'a'j rezign'o'j, oft'e draŝ'at'a de la viv'o: mal'riĉ'ec'o, mal'san'iĝ'o, mal'jun'iĝ'o, mort'o. La hom'o simpl'a, kiel monaĥ'o, kiu apert'e deklar'as, ke monaĥ'o'j ne bezon'as elektr'o'n, ja ekzist'as kandel'o'j, kaj kiu si'n opini'as simpl'a tra'pas'ant'o, ja tra'pas'ant'o sur ĉi tiu ter'o; fort'a kontrast'o kun la riĉ'ul'o, kiu perd'iĝ'is en la arb'ar'o kaj trov'as gast'am'o'n en tiu izol'it'a monaĥ'ej'o. Hom'o'j hav'as kelk'foj'e strang'a'j'n iniciat'o'j'n, sed la lim'o inter normal'a prudent'o kaj stat'o, kiu'n oni nom'as „frenez'o”, est'as tre subtil'a: mal'aper'int'a jun'ul'in'o si'n ŝirm'is de pri'dub'ind'a medi'o, grimp'ant'e sur tegment'o'n. Mister'o rol'as en arb'ar'o'j kaj en sonĝ'o'j: oft'as situaci'o'j, en kiu'j oni serĉ'as mal'aper'int'a'n person'o'n. Al la natur'o est'as kelk'foj'e atribu'it'a la rol'o de juĝ'ist'o: natur'a incendi'o brul'ig'as ego'ism'e konstru'it'a'n vila'o'n kaj la kulp'ul'o'n traf'as tragik'a sort'o.

Muzik'o kaj best'o'j

Jen muzik'o akompan'as la epizod'o'n; violon'ist'o matur'iĝ'as kaj est'as re'kon'at'a de mal'jun'ul'in'o, kiu kon'is li'n infan'o. Du sonor'il'o'j altern'as: Unu sonor'il'o sol'a ne kant'as. [...] Se unu sonor'il'o silent'iĝ'os, ali'a komenc'as kant'i, kaj la kant'o sonor'plen'ig'as la tut'a'n mont'o'n. Jen ankaŭ best'o est'as ĉef'rol'ul'o: lupin'o stimul'as ar'o'n da lup'o'j, kiu'j'n ŝi log'as per si'a in'a seks'o kaj kiu'j vol'as ŝi'n posed'i; la afer'o fin'iĝ'as per ĝis'mort'a lukt'o inter du maskl'o'j; la lupin'o protekt'as si'a'j'n id'o'j'n, kaj ili est'as la vid'o de ŝi'a last'a spir'o.

Juvel'et'o

En'tut'e plezur'ig'a leg'aĵ'o, pli'a juvel'et'o de ĉi tiu 68-jar'a bulgar'a verk'ist'o, nun inter la plej fam'a'j bulgar'lingv'a'j verk'ist'o'j: li'a'j novel'o'j aper'as en bulgar'a'j revu'o'j kaj ĵurnal'o'j. Esperant'lingv'a'j rakont'o'j est'as traduk'it'a'j al plur'a'j lingv'o'j. Oft'a preleg'ant'o pri la esperant'a literatur'o, iam (1986-1992) lektor'o pri Esperant'o en Sofia Universitat'o, li est'as nun ĉef'redaktor'o de Bulgar'a Esperant'ist'o.

Carlo MINNAJA
Juli'a'n Modest: Ĉas'ist'o de sonĝ'o'j Eld. Liber'a, 2019. 108 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 9780244201197.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 24.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Carlo Minnaja el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pri Esperant'o kaj seks'lud'il'o'j

La Am'o-rad'o est'as mem'biografi'o de Bobbie Wilmina en form'o de mal'long'a roman'o aŭ, ebl'e pli ĝust'e, de long'a novel'o. La biografi'o komenc'iĝ'as, kiam Bobbie, dek-kvar-jar'a, ĵus nask'is si'a'n du'a'n infan'o'n. „Mi ne cert'as, kiu est'as la patr'o, sed, plej ver'ŝajn'e, tem'as pri mi'a onkl'o”, – medit'as Bobbie. Pri la patr'o de la unu'a infan'o ŝi ja est'is cert'a. Tio est'as ŝi'a propr'a patr'o. Pro la nask'o ŝi hav'as temp'o'n re'pri'pens'i kaj detal'e klar'ig'i al la leg'ant'o, kiel ŝi amor'is kun la patr'o kaj kiel ŝi instru'is al la onkl'o kiel seks'um'ad'i kaj reciprok'e si'n ĝu'ig'i.

Dum si'a lern'ej'a temp'o ŝi est'is bon'a lern'ant'o (mi nun ne list'ig'as, kun kiu'j ŝi amor'is en tiu temp'o; vi leg'u mem!) kaj sam'e en la universitat'o ŝi est'is bril'a student'o, kaj pri muzik'o kaj pri inĝenier'ad'o. Kiam ŝi dev'is decid'i pri profesi'o, ven'is al ŝi la ide'o kombin'i plezur'o'n kaj labor'o'n: ŝi dezajn'os kaj sur'merkat'ig'os seks'lud'il'o'j'n. Bedaŭr'ind'e, Bobbie viv'as sur insul'o kun mal'mult'a'j loĝ'ant'o'j, kaj la merkat'o pri tia'j lud'il'o'j tie ne est'as ver'e favor'a. Ŝi do decid'as trans'lok'iĝ'i al la kontinent'o. Sed tie ŝi kon'as neniu'n. Feliĉ'e, ŝi est'as membr'o de UEA, kaj la deleg'it'a ret'o en la Jar'libr'o help'as ŝi'n trov'i la ĝust'a'j'n hom'o'j'n por dis'vend'i si'a'j'n seks'lud'il'o'j'n.

Pli'a'j'n detal'o'j'n pri divers'a'j intrig'o'j mi ne dezir'as don'i. Mi ja dir'u, ke en la fin'o de la libr'o al mi ne est'is plu tut'e klar'e, kiu um'is kun kiu, kaj kiel ĉiu'j part'o'pren'is en la am'o-rad'o.

La lingv'aĵ'o de la verk'o est'as simpl'a kaj klar'a. Erar'o'j'n mi apenaŭ vid'is.

Paŭl PEERAERTS
Bobbie Wilmina: La Am'o-rad'o. Eld. Edistudio, Piz'o, 2019. 64 paĝ'o'j; glu'bind'it'a. ISBN 978-88-7036-089-9.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 25.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fals'it'a kaj aŭtentik'a

En MONATO (2019/08-09, p. 22) aper'is fot'o de taler'o de Maria Theresia kun tri stamp'it'a'j kontraŭ'mark'o'j. Oni vend'is ĝi'n en 2019 en Germanio kontraŭ 2000 eŭr'o'j. Tamen neces'as du korekt'o'j. Unu'e, la arab'a'j cifer'o'j ne est'as „2” kaj „0”, sed „2” kaj „5”. Du'e, laŭ la opini'o de tri fak'ul'o'j pri numismat'ik'o la tri kontraŭ'mark'o'j'n oni stamp'is nur en la 1970aj jar'o'j, do post la reg'ad'o de la Ŝejk'o Fajsal be'n Turk'i, sur eg'e uz'it'a'j arĝent'a'j taler'o'j. La valor'o de tiu fantazi'aĵ'o est'as nur ĉirkaŭ 20 eŭr'o'j. Pro tiu inform'o mi dank'as al Mart'in Purdy, leg'ant'o de MONATO en Nov-Zelando.

Mi posed'as aŭtentik'a'n antikv'a'n mon'er'o'n el Greki'o, kiu'n oni preg'is en la kvin'a jar'cent'o antaŭ ni'a era'o. Tem'as pri tetradrakmostatero, kies valor'o est'is kvar drakm'o'j. Sur unu flank'o aper'as la di'in'o Ateno, kaj sur la ali'a vid'ebl'as noktu'o (scienc'e Athene noctua). La grek'a'j liter'o'j ΑΘΕ (At'e) signif'as Ateno. Mal'antaŭ la bird'o est'as foli'o'j kaj frukt'o'j de oliv'arb'o kaj lun'ark'o, ĉar tiu bird'o ĉas'as nokt'e.

La mas'o de la mon'er'o est'as 17 gram'o'j, kaj la diametr'o averaĝ'e 24 mili'metr'o'j. Inter la bird'o kaj la liter'o'j est'as spur'o de en'bat'o por pruv'i, ke la mon'er'o konsist'as el arĝent'o. Pro tiu damaĝ'o la mon'er'o kost'as nur 400 eŭr'o'j'n, kaj la ne'difekt'it'a 2000 eŭr'o'j'n.

Walter KLag
korespond'ant'o de MONATO en Vieno

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 26.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Galway: Eŭrop'a ĉef'urb'o de kultur'o 2020

Dum la jar'o 2020 unu el la du eŭrop'a'j kultur'a'j ĉef'urb'o'j est'as la irlanda Galway [golŭej] (gael'e: Gaillimh [galjiv]). Ĝi situ'as en okcident'a Irlando ĉe la en'flu'ej'o de la river'o Corrib [korib] en la Atlantik'a'n Ocean'o'n. Laŭ la last'a popol'nombr'ad'o en 2016 ĝi'a loĝ'ant'ar'o est'as 79 834 (la ses'e plej loĝ'at'a urb'o en Irlando). Galway hav'as jakt'ej'o'n, kie ankr'iĝ'as luks'a'j bark'o'j el divers'a'j land'o'j, kaj haven'o'n, el kiu oni pov'as vojaĝ'i per'ŝip'e al la Ar'an-insul'ar'o.

Galway est'as la ĉef'urb'o de gael'a Irlando. Pro ties universitat'o, vid'ind'aĵ'o'j, vigl'a kaj gaj'a atmosfer'o, la urb'o al'log'as jun'ul'o'j'n kaj pli'aĝ'ul'o'j'n. Somer'e est'as mult'eg'e da turist'o'j sur la pitoresk'a'j urb'a'j strat'o'j kaj strat'et'o'j, kie aŭd'iĝ'as ne nur la angl'a kaj la gael'a, sed ankaŭ mult'a'j fremd'a'j lingv'o'j.

Promen'ad'i kaj manĝ'i

Jen tip'a ekskurs'o al Galway: unu'e, trink'i kaf'o'n en fam'a tradici'a bak'ej'o, kie la klient'o pov'as frand'i la plej bon'a'j'n krem'kuk'o'j'n en Irlando, kaj amuz'i si'n traduk'ant'e la sprit'a'j'n gael'a'j'n proverb'o'j'n, skrib'it'a'j'n per antikv'a'j gael'a'j liter'o'j, pentr'it'a'j'n sur la mur'o'j de la kaf'ej'a ĉambr'o. Post'e, ĉe'est'i tag'mez'a'n klasik'a'n koncert'o'n en histori'a urb'o'centr'a preĝ'ej'o. Sekv'u promen'ad'o laŭ la mar'bord'o, butik'um'ad'o, aŭskult'ad'o de strat'a'j muzik'ist'o'j kaj ĝeneral'e ĝu'ad'o de la urb'a etos'o. Tiu'j, kiu'j mal'sat'as, pov'as manĝ'i en iu el la mult'a'j bon'a'j restoraci'o'j, kiu'j propon'as naci'a'j'n kaj inter'naci'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n kaj trink'aĵ'o'j'n. Special'aĵ'o en Galway est'as freŝ'a'j „mar'frukt'o'j” (fiŝ'o kaj molusk'o'j). Ĉiu'jar'e en la urb'o okaz'as Ostr'a Festival'o, kiu al'log'as frand'em'ul'o'j'n kaj gastronom'o'j'n.

Oft'e pluv'as – eĉ pluv'eg'as – en okcident'a Irlando, sed est'as sufiĉ'e da interes'a'j lok'o'j por ŝirm'i si'n. Inter ili oni nepr'e dev'as vizit'i la tut'land'e kon'at'a'n libr'ej'o'n en strat'o paralel'a al la ĉef'a, la tiel nom'at'a vend'ej'a strat'o. En tiu libr'ej'o oni neniam ted'iĝ'as, foli'um'ant'e ĉi'a'j'n spec'o'j'n de libr'o'j, nov'a'j'n kaj brokant'a'j'n, naci'a'j'n kaj ekster'land'a'j'n, rar'a'j'n kaj antikv'aĵ'a'j'n. Tie trov'ebl'as ankaŭ kurioz'aĵ'o'j, ekzempl'e ne'bon'e kon'at'a lern'o'libr'o pri Esperant'o en la gael'a lingv'o aŭ antologi'o de literatur'o de ĉiu el la kelt'a'j lingv'o'j, traduk'it'a en la german'a'n.

Mal'oft'a'j var'o'j

Kvankam la komerc'a centr'o de Galway ne est'as grand'a, en ĝi oni trov'as ĉiu'j'n spec'o'j'n de butik'o'j kaj magazen'o'j. Tie oni oft'e pov'as aĉet'i var'o'j'n ne facil'e trov'ebl'a'j'n ali'lok'e. Iu vizit'ant'o, kiu ne ŝat'as brak'horloĝ'o'j'n, sed tre am'as poŝ'horloĝ'o'j'n, long'e vol'is posed'i meĥanik'a'n poŝ'horloĝ'o'n, port'at'a'n sur ĉen'o, kiel ĉe ni'a'j av'o'j kaj pra'av'o'j. En ĉiu ali'a lok'o, kie li serĉ'is tia'n horloĝ'o'n, li trov'is nur modern'a'j'n bateri'a'j'n model'o'j'n. Tamen en la urb'o'centr'o de Galway li trov'is kaj aĉet'is bel'a'n poŝ'horloĝ'o'n, produkt'it'a'n en Irlando.

Linĉ'i

Interes'a, sed iom makabr'a vid'ind'aĵ'o de la urb'o est'as la tiel nom'at'a Tur'o de Lynch [linĉ]. Laŭ lok'a rakont'o tiu konstru'aĵ'o, situ'ant'a en la ĉef'strat'o, est'is la hejm'o de unu el la plej riĉ'a'j civit'an'o'j, nom'e James Lynch Fitzstephen, urb'estr'o de Galway. En la jar'o 1493 li pend'um'is si'a'n propr'a'n fil'o'n ĉe fenestr'o de la tur'o pro murd'o de hispan'a gast'o, kiu'n la jun'a Lynch suspekt'is est'i konkur'ant'o pri li'a kor'amik'in'o. Laŭ la urb'an'o'j tiu nom'o est'as la origin'o de la verb'o „linĉ'i”.

Ali'a vid'ind'aĵ'o de Galway est'as la Hispan'a Ark'o (gael'e: An Póirse) en plac'o proksim'e al urb'a'j muze'o'j kaj kaj'o'j. Oni konstru'is ĝi'n en 1584. Supoz'ebl'e la nom'o de'ven'as de la fakt'o, ke dum la mez'epok'o komerc'a'j ŝip'o'j'n el Hispanio oni ankr'is ĉe la haven'a'j kaj'o'j. Urb'an'o'j asert'as, ke kelk'a'j hispan'o'j rest'is en la urb'o, kaj insist'as, ke oni ankoraŭ pov'as observ'i hispan'a'j'n trajt'o'j'n en la vizaĝ'o'j de vir'in'o'j, kiu'j nask'iĝ'is ĉi tie.

Se vi iam intenc'as feri'i en Irlando, nepr'e vizit'u Galway.

Garbhan MAcAOIDH
korespond'ant'o de MONATO en Irlando

Ali'a tekst'o pri Galway aper'is pli fru'e en MONATO: Garbhan MAcAOIDH: IRLANDO: Galway - urb'o de trib'o'j (2004/01, p. 18).


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 15.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garbhan MacAoidh el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pentr'i majest'a'n sol'ul'o'n

Declerck, kon'at'a kiel apart'e kler'a aŭtor'o, elekt'is titol'o'n alud'a'n al ese'ar'o de Waringhien, 1887 kaj la sekv'o. Li tia'rimed'e sign'as verk'o'n iu'grad'e ese'a'n. Tamen ĝi simil'as al li'a'j roman'o'j. Li invit'as la leg'ant'o'n ĉe la skrib'o'tabl'o'n kaj demand'as, kiel verk'us vi la tekst'o'n, se vi al'front'us la defi'o'n roman'form'e biografi'i amik'o'n vi'a'n? Imag'u, ke la erudici'o'n, energi'o'n kaj rezolut'ec'o'n de tiu vi'a amik'o vi admir'is sen, tamen, kun'flu'i kun li'a'j star'punkt'o'j pri la lingv'o kaj pri krist'an'ism'o. Post li'a for'pas'o vi trov'as li'n mal'just'e neglekt'at'a de la gazet'ar'o kaj de la histori'ist'o'j (ni pov'us al'don'i: ankaŭ de vikipediistoj – la vikipedia artikol'o pri li dir'as mal'mult'o'n). Kio'n vi far'us por emfaz'e met'i li'n sur la ekran'o'n de la hodiaŭ'a publik'o?

La tradici'a recept'o por kre'i rakont'o'n est'as el'star'ig'i i'a'n surpriz'o'n. Tiu'cel'e neces'as element'o ord'o'romp'a. Sed la viv'o de Kamiel Vanhulle (1925-2016), kiu sub'skrib'is per la plum'nom'o Manuel Halvelik, ne en'hav'is ord'o'rompono'j'n: li'a tut'a viv'o est'is ord'o'rompopo. Sur'tabl'ig'ant'e tia'j'n vort'o'j'n, mi gest'as (tamen mi'a'stil'e, obe'e al la Fundament'o) al li'a lingv'o-re'far'em'o. Li'a re'far'em'o, diferenc'e de la kutim'a'j re'form'em'o'j, propon'is tre'eg'e malFundamentajn lingv'et'o'j'n, satelit'a'j'n al Esperant'o. Inter li'a'j invent'aĵ'o'j plej'e kon'at'iĝ'is Arkaik'a Esperant'o / Arcaicam Esperantom, kiu prov'is ampleks'e dis'met'i pra'ide'o'n de Kalocsay; sed li, krom'e, propon'is ankaŭ dialekt'o'n Popido, slang'o'n Gavaro, kaj ambici'a'n fak'a'n idiom'o'n Norm'lingv'a Esperant'o.

Iniciat'int'e korespond'o'n kun mi (ĉu ek'de 1969?), Halvelik kon'ig'is al mi la ambici'o'j'n pri si'a'j kre'aĵ'o'j: ke li'a Universal'a Skrib'o konkurenc'e gajn'u la status'o'n de la plej oft'e uz'at'a latin'liter'a trans'skrib'sistem'o por ĉiu'j lingv'o'j, kaj ke sam'e la Norm'lingv'a Esperant'o akcept'iĝ'u ĉie, ne nur en Esperant'uj'o, kiel la baz'a referenc'a fak'a termin'ar'o. Mi tiam rav'it'e spekt'is, ne nur ĉe li, la kolport'ad'o'n de sol'veg'o'j. Por mi li vic'iĝ'is apud ali'a sol'veg'o-propon'em'a korespond'amik'o mi'a – aŭstrali'an'o (kies ident'ec'o'n sen'dub'e per'detektiv'os leg'ant'o ver'e sci'vol'em'a). Tamen ĝis mi leg'is la roman'o'n de Declerck, mi ja ne diven'is, ke Halvelik, simil'e al tiu mi'a plum'amik'o, inter'plekt'is propr'a'j'n scienc'a'j'n teori'o'j'n kun propr'a ekzegez'o de la Bibli'o.

Kiu kolport'as solv-eg'o'n, tiu risk'as sol-veg'i. Al Halvelik ne prosper'is trov'i adept'o'j'n. Si'a'n produkt'aĵ'ar'o'n, precip'e la termin'ologi'a'n, li fajl'is ĝis la grad'o de perfekt'ec'o, kiu'n nur li'a sen'lac'o kapabl'is ating'i. Por la iam konscionta publik'o li sen'pag'e dispon'ig'is sur la ret'o angl'a'lingv'a'n prezent'o'n de si'a termin'ologi'a sistem'o 1. La psik'o de Halvelik est'is io majest'a – kiel kverk'o. Ebl'e, tio inspir'is la pens'o'n „kvin kverk'o'j” kern'a'n al la intrig'o de Declerck.

Kia'manier'e do vest'i per rakont'a form'o viv'o'n, en kiu mank'is tia'j ord'o'romp'a'j element'o'j? Declerck prezent'as al ni solv'o'n – kaj ne sol'veg'o'n. Li suplement'as la fundament'a'n viv'o'n de Halvelik per la satelit'a'j krom'idiom'o'j de ali'a'j viv'o'j, grand'part'e fikci'a'j. Tiu'j'n satelit'o'j'n Declerck uz'as kiel prezent'ej'o'n por ali'a roman'ist'a defi'o – kia'manier'e roman'o en lingv'o pac'a for'ig'u la pornografi'a'n per'fort'em'o'n el si'a'j portret'o'j de nud'a'j korp'o'j kaj de amor'ad'o kaj tamen rilat'u al kred'ind'a'j rol'ul'o'j? Kvin kverk'o'j ni'n tremp'as en la sekv'o'n, en la sekv'ad'o'n de la sufiĉ'e inĝeni'a'j faden'o'j tiel en la halvelika fundament'o, kiel en la deklerkaj suplement'o'j. Kiu ne sci'is, ke Halvelik vort'lud'as per unu el la form'o'j de la flandr'a vort'o por „du'on'o”, tiu i'o'n grav'a'n lern'os de la nom'lud'o'j de Declerck. Mi jam mal'kaŝ'is pli ol recenz'ant'o dev'us. Halvelik est'is majest'a veganto. Nobl'e li el'ten'is la mem'elekt'it'a'n sol'ir'o'n. Declerck est'as korife'o. Kon'at'iĝ'u mem kun la sekv'o.

Probal DASGUPTA
Christian Declerck: Kvin kverk'o'j kaj la sekv'o. Eld. Fel, Antverpeno, 2019. 340 paĝ'o'j. ISBN 978 9077066 14.
1. http://universal'a-esperant'o.net/index_htm_files/The%20International%20Key.pdf

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 11, p. 25.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Probal Dasgupta el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-10-20

Silent'as la or'a voĉ'o

La 1an de oktobr'o 2019 for'pas'is Karel Gott, la plej kon'at'a kaj popular'a ĉeĥ'a kant'ist'o – kaj amator'a pentr'ist'o –, kon'at'a ankaŭ kiel „Di'a Karĉjo”, „Or'a Voĉ'o el Prago” kaj „Frank Sinatra el Orient'o”.

Karel Gott nask'iĝ'is la 14an de juli'o 1939 en la histori'a ĉeĥ'o'slovak'a urb'o Plzeň (tiu'temp'e en Protektorat'o Bohemi'o kaj Moravio). Ĉar li ne est'is akcept'it'a en art'lern'ej'o, li el'lern'is elektr'o'munt'ad'o'n kaj post'e labor'is du jar'o'j'n kiel elektr'ist'o en fabrik'o, sed tio ne est'is li'a vol'o.

Kant'ad'o

La komenc'iĝ'o de li'a profesi'a kant'o-karier'o okaz'is en 1958, kiam li en'skrib'iĝ'is en la ĉeĥ'a'n konkurs'o'n „Ni serĉ'as nov'a'j'n talent'o'j'n”. Ĉe la ĵuri'o Gott ne sukces'is, sed li vek'is grand'a'n interes'o'n ĉe la publik'o. Pro tio la ĵuri'o decid'is, ke Gott rajt'as oficial'e kant'i en pragaj kaf'ej'o'j.

Dum la period'o 1960-1966 li stud'is oper'kant'ad'o'n en la Praga Konservatori'o.

En 1967 li akir'is sep'monat'a'n art'ist'a'n labor'kontrakt'o'n en la uson'a urb'o Lasvegaso, kaj jam unu jar'o'n post'e li reprezent'is Aŭstrion en la Eŭrovido-kant'o'konkurs'o per la kant'o Tausend Fenster (Mil fenestr'o'j).

Fam'a'j kant'o'j

Li'a'j furor'aĵ'o'j Lady Carneval (Sinjor'in'o Karnaval'o), Včielka Maj'a (Abel'in'o Maj'a), Zvonky šťastia (Sonor'il'et'o'j de feliĉ'o) kaj ali'a'j popular'ig'is li'n ne nur en la tiam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o, sed ankaŭ ekster'land'e. Li kant'is sam'e bon'e popol'a'j'n kant'o'j'n, klasik'a'j'n oper'et'o'j'n kaj kant'o'j'n de ekster'land'a'j popular'a'j kant'ist'o'j.

Li'a plej sukces'a kant'o Sinjor'in'o Karnaval'o (1968) gajn'is or'a'n medal'o'n en la inter'naci'a muzik'a festival'o de Rio-de-Ĵanejro, kaj ĝi traduk'iĝ'is en 36 lingv'o'j'n. En 2000 li koncert'is en Carnegie Hall en Nov'jork'o, kaj post'e en Parizo, Holivud'o, Moskvo, Bruselo, Berlino, Romo, Londono kaj Sidnej'o. Ne mult'a'j sci'as, ke Gott kant'is ankaŭ la himn'o'n de la german'a futbal'klub'o Borussia Dortmund kun la futbal'ist'o Norbert Dickel, sub la nom'o Schwarzgelbwie Bien'e Maj'a (Nigr'a kaj flav'a – kiel la abel'in'o Maj'a). Kiel pentr'ist'o li ekspozici'is si'a'j'n amator'a'j'n pentr'aĵ'o'j'n en Prago, Berlino kaj Moskvo.

For'pas'o kaj funebr'ad'o

En novembr'o 2015 kurac'ist'o'j diagnoz'is ĉe li limf'o'nod'a'n mal'san'o'n, kiu post'e re'aper'is, kaj fin'e la kant'ist'o for'pas'is pro leŭkemi'o en aĝ'o de 80 jar'o'j.

Gott ricev'is funebr'a'n ceremoni'o'n kun ŝtat'a'j honor'ig'o'j. Dum du tag'o'j mil'o'j da hom'o'j ven'is adiaŭ'i la for'pas'int'o'n, la unu'a'n tag'o'n en la praga palac'o Žofín kaj la du'a'n en la katedral'o de Sankt'a Vit'o, kie okaz'is ankaŭ mes'o je li'a memor'o.

Part'o'pren'is gvid'ant'o'j de Ĉeĥi'o kaj ankaŭ la slovak'a ĉef'ministr'o kaj la prezid'ant'o de la slovak'a parlament'o. En tiu tag'o Ĉeĥi'o deklar'is ŝtat'a'n funebr'ad'o'n kaj la flag'o'j rest'is mast'o'mez'e.

Honor'a lok'o

Karel Gott est'is kaj est'as simbol'o de la ĉeĥ'o-slovak'a popular'a muzik'o, kaj unu el la mal'mult'a'j ĉeĥ'o'slovak'a'j kant'ist'o'j, kiu'j favor'e akcept'is la komun'ism'a'n reĝim'o'n en la iam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o. Per si'a'j kant'o'j li kapt'is la atent'o'n de ĉiu'j generaci'o'j, de infan'o'j ĝis ge'av'o'j. Sur la muzik'a scen'ej'o li ag'ad'is pli ol 50 jar'o'j'n kaj akir'is la 40an Or'a'n Orden'o'n en la ĉeĥ'o'slovak'a konkurs'o Zlatý slávik (Or'a najtingal'o). Li hav'is 60 or'a'j'n, 2 arĝent'a'j'n kaj 7 diamant'a'j'n disk'o'j'n. Dum li'a karier'o oni vend'is pli ol 135 milion'o'j'n da li'a'j disk'o'j de en'tut'e 400 el'don'o'j, kaj li kant'is pli ol 2600 kant'o'j'n, el kiu'j ĉirkaŭ 300 duet'e.

En 1977 li akir'is la prestiĝ'a'n titol'o'n Merit'o'plen'a Art'ist'o, kaj en 1985 la titol'o'n Naci'a Art'ist'o. En 2009 la tiam'a ĉeĥ'a prezid'ant'o Václav Klaus al'juĝ'is al Gott la medal'o'n Pro Merit'o'j Unu'a-Klas'a'j, kaj la nun'temp'a prezid'ant'o Miloš [miloŝ] Zeman fin'e de la pas'int'a jar'o omaĝ'is li'a'n memor'o'n per Orden'o de Blank'a Leon'o.

La ĉeĥ'a kant'ist'o hav'as si'a'n propr'a'n muze'o'n en la ĉeĥ'a vilaĝ'o Jevany, kiu situ'as en la mez-bohemi'a region'o, proksim'e de Prago. En 1969 la kant'ist'o aĉet'is vila'o'n, kiu trans'form'iĝ'is al muze'o Gottland (Land'o de Gott) pri li'a person'a kaj art'ist'a viv'o.

Juli'us HAUSER
korespond'ant'o de MONATO en Slovaki'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 8.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mir'ind'a apoteoz'o

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j mi skrib'is: „La fot'o'album'o – du volum'o'j – est'as grandioz'e plan'it'a portret'o pri aŭstrali'a famili'o, en kiu help'e de fot'o'j imag'it'a'j oni ek'kon'as la membr'o'j'n de la famili'o, kun ties esper'o'j, atend'o'j, klopod'o'j, el'rev'iĝ'o'j ktp – unu'flank'e, tre riĉ'a pentr'aĵ'o, sed ali'flank'e mi rest'as kun la impres'o, ke iel mank'as resum'a apoteoz'o. Sed, ebl'e, iam sekv'os tri'a volum'o.”

Nun do ven'is tri'a volum'o, sed mult'eg'e mal'pli ampleks'a ...

Zo'e O'Shea est'as profesor'in'o pri literatur'o en Aŭstrali'o. Ŝi est'as la patr'in'o de la ĉef'a rakont'ant'o en tiu ĉi verk'o, Michael O'Shea, kiu sam'e far'iĝ'is fak'ul'o pri literatur'o, sed mal'sam'e ol la patr'in'o, li elekt'is kiel ĉef'a'n atent'o'punkt'o'n la period'o'n de la unu'a jar'cent'o post Krist'o. La patr'in'o pli kaj pli okup'iĝ'as pri la aŭstrali'a aborigen'a histori'o kaj ties respekt'o pri la natur'o.

La rakont'ad'o en la antaŭ'a'j volum'o'j de La fot'o'album'o komenc'iĝ'as en la jar'o 1939. Zo'e promes'is el'don'i ĝi'n – kaj ambaŭ volum'o'j'n, efektiv'e, ŝi el'don'is. Post'e ŝi insist'e pet'is, fakt'e postul'is, ke ŝi'a fil'o promes'u real'ig'i la projekt'o'n. Dian'a, la av'in'o de Michael, verk'is la pli'part'o'n.

En paĝ'o 12 John ven'as al Zo'e: li soldat'is en Vjetnami'o, amik'o de Bernie, frat'o de Zo'e, tie pere'int'a. Li kun'port'as pentr'aĵ'o'n pri vjetnam'a riz'o'rikolt'ant'o. Cert'a'moment'e li kvazaŭ konfes'as: Vjetnami'o tord'is mi'a'n cerb'o'n. Zo'e graved'iĝ'as ĉe la Pacifik'a Ocean'o. La est'ont'a patr'o, John, panik'iĝ'as kaj mal'aper'as. Do Zo'e post'rest'as sol'a graved'a – jen nask'iĝ'o de la ĉef'a aŭtor'o, Michael O'Shea. Por li est'as grav'eg'a problem'o, ke mult'a'j for'las'as la rom'katolik'a'n eklezi'o'n.

La patr'in'o Zo'e, kampanj'ant'a pri hom'a'j rajt'o'j por aborigen'o'j, foj'e ek'kri'as: imag'u kiel la planed'o aspekt'us post 50 000 jar'o'j de ni'a mal'ŝpar'em'a eŭrop'a civilizaci'o kaj tio'n kompar'u kun la viv'stil'o de la aŭstrali'a'j aborigen'o'j! En Aŭstrali'o foj'e oni plan'is grandioz'a'n celebr'ad'o'n de la du'cent'jar'a dat're'ven'o de eŭrop'a setl'ad'o tiu'kontinent'e. Inter'miks'iĝ'as ironi'a medit'ad'o pri la rezult'o, se la du'a'n mond'milit'o'n venk'us japan'o'j kaj german'o'j.

John ĉef'e turn'is si'a'n atent'o'n al la fascin'a unu'a jar'cent'o de ni'a era'o, tiu, en kiu viv'is Augustus, Arminius, Ner'o, Jesuo kaj Paulus. (Karakteriz'a trajt'o ĉe Trevor, ke ĉiu'j'n ĉi nom'o'j'n li menci'as en la origin'a form'o, sen esperant'ig'o, dum mi skrib'us: Aŭgust'o ktp). Sed ni plu'leg'u: la romi'an'o'j est'is brutal'a'j, posed'avid'a'j koloni'ist'o'j kaj ili'a'j „amuz'ej'o'j” en la Kolose'o, ili'a kult'o de mort'ig'o est'is por mi vom'ig'e barbar'a'j. Sed kiel inĝenier'o'j, ili kre'is tre „civiliz'it'a'n” mond'o'n, kun bon'a'j marŝ'voj'o'j, akv'o'dukt'o'j, publik'a'j ban'ej'o'j. Ili kre'is ankaŭ mir'ind'a'n imperi'o'n, kiu fakt'e don'is ia'spec'a'n pac'o'n al la tiam'a mond'o. Ili oft'e kruel'e trakt'is sklav'o'j'n, sed oft'e emancip'is ili'n – ili'a form'o de sklav'ec'o est'is ĝeneral'e pli human'a ol tiu de la eŭrop'a'j imperi'o'j en la last'a'j jar'cent'o'j kaj antaŭ ĉio tiu de Uson'o.

Tre impres'as debat'o de la rakont'ant'o kun german'a par'o sur'ŝip'e pri german'a literatur'o. La nom'o Thomas Man'n montr'iĝ'as por ili tro for'a paŝ'o: „Li est'as ŝtat'perfid'ul'o! Oni dev'us brul'ig'i li'a'j'n verk'o'j'n!”

Foj'e la rakont'ant'o ven'as al politik'o lok'a kaj inter'naci'a: jen ekspedici'o en iom kaduk'a ŝip'et'o, sed kun amas'o da fot'ist'o'j – Niks'o'n ek'sci'is pri la protest'ekspedici'o kontraŭ la eksplod'ad'o de nukle'a bomb'o. Dum ekspedici'o de Greenpeace oni trov'is amas'eg'o'n da buĉ'it'a'j balen'o'kadavr'o'j. Kresk'as la protest'grup'o'j, sed sekv'as intern'a konkurenc'ad'o de grup'o'j de Greenpeace divers'land'a'j.

Tre ind'a kvazaŭ'resum'o de du'on'jar'cent'a histori'o de hom'a streb'ad'o al pli ind'a viv'ad'o kun respekt'a atent'o pri ne-ni'a'j kultur'o'j.

Gerrit BERVELING
Trevor Steele: La fot'o'album'o ferm'iĝ'as. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2019. Seri'o Stafet'o n-ro 40. 77 paĝ'o'j, glu'bind'it'a. ISBN 978-9077-066-59-1.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 24.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gerrit Berveling el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu lingv'o influ'as la melodi'o'n de kant'o'j?

Kvankam ni'a urb'o est'as nek grand'a nek kultur'e fam'a, en ĝi trov'iĝ'as sufiĉ'e grand'a sortiment'o de societ'o'j, klub'o'j kaj asoci'o'j. Laŭ la gust'o kaj la aĝ'o de ĉiu individu'o, oni pov'as elekt'i est'i an'o de sport'team'o, religi'a frat'ul'ar'o, ĥor'o, amator'a teatr'o, politik'a parti'o, fremd'lingv'a rond'o, lig'o de profesi'a'j kaj komerc'ist'a'j vir'in'o'j, abstin'ul'o'j, jun'a'j patr'in'o'j, vidv'in'o'j, eks'instru'ist'o'j, sak'ŝalm'ist'o'j kaj pentr'ist'o'j; aŭ membr'o de klub'o de jun'ul'o'j, mal'jun'ul'o'j, natur'am'ant'o'j, bier'trink'ant'o'j, aspir'ant'a'j roman'ist'o'j kaj poet'o'j. Do ĉe ni oni ne pov'as sent'i si'n sol'ec'a aŭ sufer'i pro enu'o.

Gramofon'o

Koncern'e mi'n kaj mi'a'n edz'in'o'n, ni est'as an'o'j de unu el la plej mal'nov'a'j kaj eks'mod'a'j el tiu'j rond'o'j, nom'e la Gramofon'a Societ'o de Tulamoro. Mi ne sci'as preciz'e, kial mi al'iĝ'is al ĝi (dum mi'a edz'in'o est'is jam membr'o de'long'e), ĉar unu'a'vid'e tiu societ'o pov'as aspekt'i sen'cel'a kaj ted'a en la nun'a epok'o de televid'o kaj elektron'ik'a'j amuz'aĵ'o'j. Fakt'e ĝi datum'as de la temp'o, en kiu, en la tiam'a mal'riĉ'a Irlando, la aper'o de la „gramofon'o” (termin'o, kiu'n la jun'a'j generaci'o'j ne kon'as aŭ kompren'as) est'is mir'ind'a nov'aĵ'o. En tiu for'a epok'o, ne'mult'a'j posed'is tiu'n invent'aĵ'o'n. Se, en vi'a vilaĝ'o aŭ urb'et'o, iu loĝ'ant'o est'is sufiĉ'e riĉ'a por hav'ig'i al si gramofon'o'n, preskaŭ la tut'a loĝ'ant'ar'o (aŭ almenaŭ grup'o da privilegi'a'j invit'it'o'j) kun'iĝ'ad'is en la hejm'o de la bon'ŝanc'ul'o, por admir'i la voĉ'o'n de la renom'a tenor'o Johano McCormack aŭ de ali'a popular'a irlanda art'ist'o kant'ant'a pri si'a kar'a mal'jun'a patr'in'o en la for'a hejm'land'o (ĉar plej popular'a'j est'is la kant'o'j pri irlandaj el'migr'int'o'j) aŭ pri la ĉarm'a cailín (knab'in'o) renkont'at'a en la hort'o, kie kresk'as la ter'pom'o'j (tiu last'a ankoraŭ furor'as.)

Dinosaŭr'o'j

Ne tiom naiv'a (aŭ ne ĉiam) est'as la etos'o en ni'a gramofon'a societ'o. La an'o'j kun'iĝ'as ĉiu'n du'a'n semajn'o'n en lok'a hotel'o, kaj unu el ni prezent'as prepar'it'a'n program'o'n de si'a'j ŝat'at'a'j muzik'a'j registr'aĵ'o'j (ne-oft'e lud'at'a'j per antikv'a'j gramofon'disk'o'j; kutim'e oni uz'as la plej modern'a'j'n elektron'ik'a'j'n son'sistem'o'j'n). Kompren'ebl'e, la disk-recital'o'j de la societ'o ne al'log'as mult'a'j'n jun'ul'o'j'n. Nun'temp'e du jun'a'j vir'in'o'j kelk'foj'e ĉe'est'as, sed la pli'mult'o de la ĉe'est'ant'o'j est'as, kiel ni, hom'a'j dinosaŭr'o'j kaj kaduk'ul'o'j. Kaj eĉ ni, fidel'a'j membr'o'j, oft'e trov'as la recital'o'j'n iom'et'e ted'a'j kaj tro long'a'j.

Akcent'ad'o

Antaŭ ne'long'e, dum la lud'ad'o de iu'j bel'a'j muzik'aĵ'o'j (de Pergolesi, Brahms kaj Bach), ven'is al mi en la kap'o'n, ke la ritm'o kaj la struktur'o de kant'o plej oft'e est'as determin'at'a'j ne de la melodi'a sent'o de la kompon'ist'o, sed de la lingv'o, en kiu ĝi'a tekst'o est'as verk'it'a. Grav'a'j influ'o'j al la kant'o inkluziv'as la normal'a'n akcent'ad'o'n de la vort'o'j: ĉu sur la unu'a (ekzempl'e en la ĝerman'a'j idiom'o'j), ĉu sur la antaŭ'last'a (kiel en la pol'a kaj en Esperant'o), ĉu sur la last'a silab'o (kiel en la franc'a kaj la gvarani'a, indiĝen'a lingv'o de Paragvajo) aŭ kun egal'a akcent'ad'o, kiel en la japan'a. Kelk'a'j lingv'o'j ŝajn'as est'i natur'e kre'it'a'j por kant'ad'o, precip'e la ital'a – ankaŭ, kvankam iom mal'pli dolĉ'a, la kastilia hispan'a (kompar'e kun la latin-amerik'a). Preskaŭ ĉiu latin'id'a lingv'o, kiu posed'as klar'a'j'n vokal'o'j'n, bon'e son'as, kiam oni kant'as en ĝi. Sed la portugal'a de Portugali'o (ne de Brazilo) kaj la hebre'a posed'as ne'klar'a'j'n vokal'o'j'n (tem'as pri la tiel nom'at'a'j ŝva-vokal'o'j: trajt'o, kiu iom disting'as ili'n de ali'a'j mediterane'a'j lingv'o'j). Ĉiu'j ŝem'id'a'j lingv'o'j hav'as fort'a'j'n gutural'a'j'n son'o'j'n, kaj iom simil'a'j est'as la grek'a X kaj la hispan'a J. Ali'a lingv'a mal'oft'aĵ'o est'as la son'o de la gorĝ'a gamma, kiu aŭd'iĝ'as en mal'mult'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j, ekzempl'e la nov'grek'a (γ) kaj la gael'a. Tre mal'oft'a son'o – la antaŭ-aspiraci'a H (mal'fort'a spir'o antaŭ konsonant'o'j) – aŭd'iĝ'as nur en la islanda kaj la skot'gael'a. La son'o de pol'a strek'it'a L (Ł) aper'as ankaŭ en la gael'a lingv'o de Skot'land'o.

Traduk'o'j

Pli'a grav'a influ'o trov'iĝ'as en la form'o de la individu'a'j vort'o'j de la kant'o. La angl'a lingv'o posed'as mult'eg'e da unu'silab'a'j vort'o'j kaj ne'klar'a'j vokal'o'j. Pro tio oni pov'as konstat'i, ke est'as mal'facil'e traduk'i kontent'ig'e angl'a'j'n kant'o'j'n en, ekzempl'e, Esperant'o'n kaj en latin'id'a'j'n lingv'o'j'n. Mal'e, kant'o'j en latin'id'a'j idiom'o'j ĝeneral'e tre bon'e adapt'iĝ'as al Esperant'o, kaj invers'e. Kutim'e, kiam oni aŭd'as german'a'j'n kant'o'j'n, oni rimark'as, ke la melodi'o eĥ'as la aŭd'ebl'a'n divid'o'n inter la individu'a'j vort'o'j (la tiel nom'at'a gehackt-prononc'o 1), kiu ne est'as tiom rimark'ebl'a ĉe ali'a'j ĝerman'a'j lingv'o'j, ekzempl'e la skandinav'a'j. Bedaŭr'ind'e, traduk'it'a'j versi'o'j de ital'a'j oper'o'j ĝeneral'e son'as terur'a'j, precip'e en la angl'a lingv'o.

Re'ag'o'j

Resum'e ŝajn'as, ke la struktur'o de la lingv'o, en kiu oni kant'as, decid'as la son'o'n de la melodi'o, mult'e pli ol far'as la imag'o de la kompon'ist'o aŭ la poezi'a sent'o de la aŭtor'o de la kant'o'tekst'o. Almenaŭ tio est'as la hipotez'o de ĉi tiu ese'ist'o. Tamen, tre bon'ven'a'j est'us re'ag'o'j de la leg'ant'o'j! Esper'ebl'e, iu'lok'e, aspir'ant'a muzik'olog'o pret'us verk'i akademi'a'n tez'o'n pri la rilat'o inter lingv'o kaj melodi'o.

Garbhan MAcAOIDH
Irlando
1. Dis'ig'it'a, dis'hak'it'a, stakat'a prononc'o. (red.)

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garbhan MacAoidh el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La lupin'o

Neĝ'is sen'ĉes'e. En la tru'o la lup'et'o'j plor'ĝem'is mal'sat'a'j. Kelk'a'j'n tag'o'j'n jam ili manĝ'is neni'o'n. La lupin'o lek'is ili'n. Mal'rapid'e ĝi ek'star'is kaj el'ir'is. Ekster'e blind'ig'is ĝi'n la arĝent'a lum'o de la lun'o. Sibl'is vent'o, kvazaŭ ie tre mal'proksim'e, mal'antaŭ arb'ar'o'j kaj mont'et'o'j, ĝi'a frat'in'o vok'us ĝi'n por help'o. Dum tiu ĉi vintr'o est'is danĝer'e serĉ'i nutr'aĵ'o'n, sed la turment'a plor'ĝem'o de la lup'et'o'j bor'is tru'o'n en la brust'o de la lupin'o. Ĝi turn'is si'n, mov'is si'a'n pez'a'n vost'o'n, re'ven'is en la tru'o'n kaj proksim'iĝ'is al la lup'et'o'j. Ili'a'j okul'o'j fajr'et'is en la mal'lum'o. La lup'et'o'j tuj salt'is, supoz'ant'e, ke la patr'in'o port'as i'o'n por manĝ'i, kaj de'nov'e pli fort'e ili plor'ĝem'is. La lupin'o tuŝ'is ili'n per si'a mal'sek'a buŝ'eg'o por trankvil'ig'i ili'n kaj klar'ig'i, ke en tiu blank'a vintr'a dezert'o ĝi ne pov'as serĉ'i nutr'aĵ'o'n, ĉar se ĝi far'us eĉ du paŝ'o'j'n sur la neĝ'o'n, la terur'eg'a'j vir'o'j, kiu'j hav'as man'e la fajr'o'n kaj la tondr'o'j'n, ek'sci'us, de kie ĝi ven'is kaj kie trov'iĝ'as la tru'o, en kiu est'as ĝi'a'j id'o'j. Tamen la lup'et'o'j ne pov'is tio'n kompren'i, kaj ili sufer'is pro la dolor'a mal'sat'o. Ja, la lupin'o pov'is ĉio'n el'ten'i: la mal'sat'o'n, la frost'o'n, la tim'o'n, kiu oft'e ŝton'ig'is ĝi'n kiel terur'a kaj ne'kon'at'a fort'o, sed ĝi ne pov'is el'ten'i tiu'n ĉi dolor'a'n plor'ĝem'o'n. Por la lup'et'o'j, la lupin'o pret'is dum hor'o'j vag'i sur la neĝ'o, batal'i kun hund'o'j kaj terur'a'j vir'o'j, se nur ĝi trov'os nutr'aĵ'o'n por sat'ig'i du lanug'mol'a'j'n pilk'et'o'j'n.

La lupin'o ankoraŭ memor'is la moment'o'n, kiam ĝi iĝ'is patr'in'o. Tre fort'e la lupin'o dezir'is est'i patr'in'o. Tiam dum tut'a semajn'o la lup'ar'o vag'is tra arb'ar'o'j, kamp'o'j, herb'ej'o'j. Fin'fin'e la lup'ar'o en'ir'is grand'a'n dens'a'n arb'ar'o'n. Est'is mult'a'j kuraĝ'a'j lup'o'j. Nokt'e ili star'is sur iu mont'et'o, lev'is la kap'o'n kaj provok'e hurl'is al la grand'a flav'a lun'okul'o. La lup'o'j dezir'is montr'i al la terur'eg'a'j vir'o'j, ke neni'o tim'ig'os ili'n. Tiam, dum tiu'j nokt'o'j, la lupin'o ek'sent'is, ke io okaz'as al ĝi. Per si'a'j akr'a'j verd'a'j pupil'o'j la lup'o'j tiel rigard'is ĝi'n, kvazaŭ en la lup'a'j korp'o'j brul'us fajr'o. Tamen la rigard'o'j de la lup'o'j ne est'is kruel'a'j. En ili'a'j okul'o'j vid'ebl'is ia bril'o, io simil'a al soif'o aŭ al pret'ec'o far'i ĉio'n por la lupin'o, sed la lupin'o est'is ruz'a. Ĝi ŝajn'ig'is, ke ĝi ne kompren'as la dezir'o'n de la lup'o'j. Tamen la sam'a fajr'o brul'ig'is ĝi'a'n korp'o'n. La lupin'o al'log'e mov'is si'a'n vost'o'n, kaj ĝi'a'j verd'a'j okul'o'j est'is kiel dolĉ'a venen'o. La lupin'o rigard'is aŭ tiu'n, aŭ ali'a'n lup'o'n, kaj ili'a'j kor'o'j plen'plen'is pro dezir'o kaj dolor'o.

La lupin'o sent'is, ke en ĝi'a viv'o komenc'iĝ'as io nov'a kaj grav'a. Ĝi de'long'e sci'is, ke tio nepr'e okaz'os. Tial sen'pacienc'e kaj trem'e ĝi atend'is tiu'n ĉi moment'o'n. Nun la tut'a mem'o de la lupin'o kvazaŭ rapid'eg'a river'o tir'is ĝi'n al tiu ĉi grav'a moment'o. La lupin'o ankoraŭ ne sci'is, kiam kaj kie ĝi okaz'os. Ĝi flar'is la lup'a'n odor'o'n. La fort'a'j lup'a'j korp'o'j, streĉ'it'a'j kiel kord'o'j, al'log'is la lupin'o'n. Nun la lup'o'j aspekt'is pli bel'a'j, pli rapid'a'j kaj pli fort'a'j. La lupin'o ag'is tiel kiel neniam antaŭ'e. Ĝi kur'is antaŭ'e'n, kaj la lup'o'j sekv'is ĝi'n. De temp'o al temp'o la lupin'o turn'is la kap'o'n kaj rigard'is ili'n. En ĝi'a ruz'a rigard'o lud'is enigm'a'j al'log'a'j fajr'er'o'j. De temp'o al temp'o la lupin'o ne'vol'e lev'is si'a'n vost'o'n, kaj la lup'ar'o mal'antaŭ ĝi frenez'iĝ'is. La aer'o iĝ'is ard'a, la hurl'o – pli fort'a, pli insist'a kaj mal'pacienc'a. Tamen ĉio est'is nur por moment'o. La lupin'o streĉ'is si'a'j'n krur'o'j'n kaj daŭr'ig'is kur'i. Ĝi kur'is, kvazaŭ ĝi dezir'us last'a'n foj'o'n ĝu'i la sen'lim'a'n blu'ec'o'n de la ĉiel'o, la vast'ec'o'n de la kamp'o'j, la arb'ar'o'j'n, kie ĝi nask'iĝ'is kaj kresk'is. Nun la lupin'o dezir'is de'nov'e tra'pas'i tiu'n ĉi mirakl'a'n kaj bel'eg'a'n mond'o'n de torent'o'j, arbust'o'j, herb'ej'o'j, ĉar ĝi ne sci'is, kio atend'os ĝi'n post'e, kaj ĉu ĝi est'os liber'a kaj sen'zorg'a kiel nun.

La lup'o'j mal'antaŭ ĝi ne hav'is pacienc'o'n. La frenez'a fajr'o turment'is ili'n. Ili atend'is, ke la lupin'o halt'u lac'a. La jun'a'j lup'o'j est'is pli sen'brid'a'j. Ili antaŭ'sent'is la decid'a'n moment'o'n. En ili'a'j brust'o'j tempest'is, kvazaŭ ili est'us rajd'ant'o, kiu pen'e brid'is galop'ant'a'n kiel vent'o ĉeval'o'n.

Sur herb'ej'o, en dens'a arb'ar'o, lum'ig'at'a nur de la arĝent'a lun'a torent'o, la lupin'o halt'is kaj rigard'is la lup'o'j'n. Du el ili, jun'a'j kaj fort'a'j, prov'is proksim'iĝ'i al ĝi, sed ĝi'a'j akr'a'j dent'o'j ek'bril'is kiel ponard'o'j kaj halt'ig'is ili'n. En tiu ĉi moment'o ĉiu'j lup'o'j salt'is unu kontraŭ ali'a kiel frenez'a'j, kaj komenc'iĝ'is kruel'a batal'o. Ulul'o'j, hurl'o'j, muĝ'ad'o'j vek'is la dorm'ant'a'n arb'ar'o'n. Nur la frid'a lun'o est'is la sol'a mut'a atest'ant'o de la batal'o. Grinc'is dent'o'j, dis'ŝir'iĝ'is fel'o'j, varm'a'j sang'a'j gut'o'j sur'ŝpruc'is la herb'o'n kaj la foli'o'j'n. La lupin'o neniam ĝis nun vid'is tia'n kruel'a'n sang'avid'a'n batal'o'n. En ĝi'a kor'o brul'is fajr'o. La lupin'o konsci'is, ke la batal'o est'as pri ĝi. La plej fort'a lup'o, la venk'int'o, konker'os ĝi'n. Nun la lupin'o atend'is por vid'i, kiu lup'o batal'os ĝis la mort'o kaj kiu venk'os. Unu post la ali'a la lup'o'j rezign'is kaj for'kur'is mal'proksim'e'n por lek'i si'a'j'n vund'o'j'n. Ja, la fort'o decid'os, kiu rest'u. Iu'j lup'o'j el'prov'is si'a'j'n muskol'o'j'n, korp'o'j'n, dent'o'j'n, kaj kiam ili vid'is, ke ili ne est'as sufiĉ'e fort'a'j, ili dign'e for'las'is la batal'o'n.

Rest'is nur du lup'o'j – mal'jun'a, kies fel'o est'is kupr'o'kolor'a, kaj jun'a – griz'kolor'a kiel granit'a rok'o. En ĝi'a'j pupil'o'j flam'is ard'a'j soif'a'j fajr'er'o'j. La mal'jun'a lup'o gvid'is la lup'ar'o'n tut'a'n jar'o'n. Nun ambaŭ lup'o'j ek'star'is unu kontraŭ la ali'a. Ili'a'j akr'a'j dent'o'j bril'is, kaj ili muĝ'is kiel impet'a'j akv'o'fal'o'j. En ili'a muĝ'ad'o est'is pret'ec'o venk'i, est'is pasi'o, streb'o al super'ec'o, potenc'o, kruel'o, mal'am'o kaj malic'o. Ĉiu el ambaŭ dezir'is nepr'e gajn'i la lupin'o'n, kiu nun star'is ĉe arb'o kaj trankvil'e observ'is ili'n. Ambaŭ lup'o'j ŝtel'rigard'is unu la ali'a'n. Ili est'is lac'a'j, sed streĉ'is la korp'o'j'n kiel ŝtal'a'j'n glav'o'j'n. Ili est'is pret'a'j salt'i unu kontraŭ la ali'a kiel tempest'o'j. La lupin'o sen'mov'e rigard'is ili'n, kaj ĝi atend'is la venk'ont'o'n. La jun'a lup'o est'is pli fort'a, ĝi'a sang'o bol'is kiel gejser'o, sed la mal'jun'a lup'o est'is pli ruz'a kaj pli lert'a. Ĝi hav'is pli da spert'o ol la jun'a. La mal'jun'a pov'is atend'i la oportun'a'n moment'o'n, ĝi pov'is embusk'i la jun'a'n kaj subit'e salt'i kaj en'ig'i si'a'j'n dent'o'j'n kaj ung'o'j'n, akr'a'j'n kiel sabr'o'j, en la korp'o'n de la mal'amik'o. La mal'jun'a spert'is antaŭ'vid'i, de kiu flank'o ĝi est'os atak'it'a, kaj evit'i la danĝer'o'n.

La lup'o'j rigard'is unu la ali'a'n. Ili simil'is al du streĉ'it'a'j paf'ark'o'j. Ili'a'j okul'o'j radi'is venen'o'n. Ili est'is pret'a'j salt'i. La lupin'o vid'is, ke subit'e la lup'o'j ek'salt'is kaj en'plekt'is si'a'j'n korp'o'j'n. Terur'a muĝ'ad'o tranĉ'is la silent'o'n. La lup'a'j korp'o'j turn'iĝ'is kiel du pilk'o'j. Dum sekund'o ili mal'proksim'iĝ'is unu de ali'a, kaj post'e tuj ili de'nov'e en'ig'is dent'o'j'n kaj ung'o'j'n. Flu'is varm'a sang'o. La mal'jun'a lup'o stumbl'is, fal'is. La jun'a salt'is kaj ek'mord'is ĝi'a'n traĥe'o'n.

La lupin'o mal'streĉ'iĝ'is. La mal'jun'a lup'o kuŝ'is en sang'a marĉ'et'o. Ĝi ne dezir'is al'rigard'i la lupin'o'n. La mal'jun'a lup'o kvazaŭ hont'is. Last'foj'e ĝi al'rigard'is la lun'o'n, kiu simil'is al grand'eg'a vitr'ec'a okul'o. La lun'o est'is atest'ant'o de ĝi'a last'a kruel'a batal'o. Antaŭ la nebul'ec'a rigard'o de la mal'jun'a lup'o tra'pas'is ĝi'a tut'a viv'o: de la tag'o, kiam ĝi komenc'is vag'i sol'a tra la grand'a arb'ar'o, kiam ĝi sukces'e ĉas'is, kiam est'is ĝi'a'j unu'a'j am'a'j moment'o'j, moment'o'j de jubil'o kaj venk'o'j ĝis nun, kiam ĝi fal'is venk'it'a ĉi tie.

La jun'a lup'o, pez'e spirant'a, ek'star'is antaŭ la lupin'o. En ĝi'a rigard'o est'is pasi'o, soif'o, fort'o, pret'ec'o sub'iĝ'i al la vol'o de la lupin'o. La lupin'o al'rigard'is ĝi'n per si'n'don'em'o, varm'ec'o, dank'em'o kaj mal'rapid'e en'ir'is la dens'a'n arb'ar'o'n. La jun'a lup'o post'sekv'is ĝi'n.

 

Kiam la lupin'o ek'sent'is, ke en ĝi'a intern'o vek'iĝ'as nov'a viv'o, ĝi komenc'is est'i pli si'n'gard'a kaj pli atent'e observ'is la mond'o'n. La lupin'o est'is kuraĝ'a, sed ĝi ne entrepren'is i'o'n, kio minac'os ĝi'a'n viv'o'n. La lupin'o long'e serĉ'is kaŝ'it'a'n lok'o'n por nask'i si'a'j'n id'o'j'n, kaj fin'fin'e ĝi trov'is tiu'n ĉi tru'o'n.

La lupin'o nask'is. Lac'a, ŝvit'a, el'ĉerp'it'a, la lupin'o aŭd'is la plor'ĝem'o'j'n de si'a'j id'o'j. Mirakl'a lum'o lum'ig'is ĝi'n, kaj dolĉ'a dolor'o tra'kur'is tra ĝi'a korp'o. En tiu ĉi moment'o ŝajn'is al ĝi, ke ĝi far'is la plej grav'a'n ag'o'n en si'a viv'o. Ja, pro tio ĝi viv'is ĝis nun. La lupin'o est'is ĝoj'a, tamen ĝi sent'is, ke tiu ĉi ĝoj'o ne daŭr'os long'e, ĉar por la lup'et'o'j neces'is nutr'aĵ'o. Nun ili lud'is ĉe ĝi'a varm'a korp'o, tamen baldaŭ ili est'os mal'sat'a'j.

Jam tut'a'n semajn'o'n neĝ'is. Ĉio est'is blank'a. La glaci'a vent'o malic'e sibl'e rid'is. Pro la neĝ'o la lupin'o est'is en kapt'il'o kaj ne pov'is el'ir'i el la tru'o. Ja, la vent'o port'os for'e ĝi'a'n lup'a'n odor'o'n. Tamen la plor'ĝem'o'j de la lup'et'o'j mal'ĝoj'ig'is ĝi'n. Iom post iom la lupin'o ek'kuraĝ'is. Ĝi nepr'e dev'is el'ir'i kaj serĉ'i nutr'aĵ'o'n por la lup'et'o'j. Por la id'o'j ĝi pret'is vag'i de maten'e ĝis vesper'e.

La lupin'o avert'e ek'muĝ'is al la lup'et'o'j. Ili silent'iĝ'is en la tru'o. La lupin'o al'rigard'is ili'n kaj el'ir'is. Ekster'e ĝi ĉirkaŭ'rigard'is, lev'is la buŝ'eg'o'n kaj komenc'is flar'i. Nun ĝi dev'is ir'i mal'rapid'e kaj si'n'gard'em'e. La lupin'o cert'is, ke ĝi trov'os i'a'n nutr'aĵ'o'n. Ĉiam ĝi sukces'is trov'i i'o'n. Ĝi ek'sent'is fort'o'j'n. Ja, en la mal'hel'a tru'o atend'os ĝi'n du mal'fort'a'j lup'et'o'j. Ĝi dev'as nutr'i ili'n kaj zorg'i pri ili.

La lupin'o ŝov'is si'n tra arbust'o'j, pas'is preter arb'o'j. Ĝi paŝ'is silent'e kiel ombr'o. La lupin'o flar'is, ĉirkaŭ'rigard'is kaj est'is pret'a for'kur'i kiel sag'o, se est'os ia danĝer'o. Fin'fin'e ĝi ek'flar'is tio'n, kio'n ĝi serĉ'is – odor'o'n de ŝaf'o'j. La ŝaf'o'j ne est'is proksim'e, sed la odor'o montr'is, kie ili trov'iĝ'as. La sang'o de la lupin'o ek'bol'is. Ĝi'a rigard'o iĝ'is pli akr'a. Jam neni'o mal'help'os ĝi'n. Ja, ĝi'a korp'o est'is fort'a, ĝi'a'j muskol'o'j – ŝtal'a'j, ĝi'a'j dent'o'j – akr'a'j kiel pik'il'o'j. La lupin'o ek'kur'is. Nun eĉ la terur'eg'a vir'o kun la fajr'o kaj la tondr'o ne tim'ig'os ĝi'n, nek la hund'o'j en la ŝaf'ej'o. Ŝajn'is al ĝi, ke la hund'o'j est'as mal'fort'a'j kaj mal'grand'a'j. La lupin'o dev'is nur trans'salt'i la bar'il'o'n de la ŝaf'ej'o kaj silent'e en'ir'i en'e'n, kie atend'is ĝi'n festen'o. Jen, rest'is ankoraŭ kelk'a'j metr'o'j, sed la hund'o'j ek'sent'is ĝi'n kaj komenc'is frenez'e boj'i. Ili ek'kur'is kontraŭ ĝi. La lupin'o halt'is. Ĝi decid'is batal'i kun ili. Ja, la hund'o'j ne sci'as, ke pro la lup'et'o'j la lupin'o pret'as dis'ŝir'i ĉio'n, kio aper'os antaŭ ĝi. Ĝi'a viv'o ne valor'as, sed la lup'et'o'j dev'as viv'i.

De ie aper'is vir'o kun fajr'o kaj tondr'o. La lupin'o, obsed'it'a de venĝ'o, ek'ir'is al li. La hund'o'j boj'is terur'e. La vir'o lev'is i'o'n, simil'a'n al branĉ'o, kiu ek'tondr'is. La lupin'o fal'is.

Ver'ŝajn'e ĝi dev'is tuj for'kur'i, dev'is sav'i si'n. Se ĝi ne re'ven'os, la lup'et'o'j ne pov'os viv'i. La lupin'o ek'sent'is pez'a'n trist'o'n. Aŭd'iĝ'is du'a tondr'o. Sub la korp'o de la lupin'o iĝ'is varm'a sang'a marĉ'et'o. La lupin'o rigard'is la ĉiel'o'n kaj re'memor'is la mal'jun'a'n lup'o'n, kiu kuŝ'is sen'mov'a. La lupin'o re'memor'is la jun'a'n lup'o'n, kiu simil'is al griz'a granit'a rok'o. Nun dum sekund'o'j la tut'a viv'o de la lupin'o tra'pas'is antaŭ ĝi. Last'e ĝi vid'is la sen'kulp'a'j'n okul'o'j'n de du lup'et'o'j.

Juli'a'n MODEST

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 14.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'a'n Modest el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Manolo Parra

(lingv'a revizi'ant'o, Madrido, Hispanio)

Mi nask'iĝ'is en 1963 en la urb'o Seg'ovi'a. Tie mi ek'lern'is Esperant'o'n en 1986 dank'e al amik'o César de Mosteyrín, sen'lac'a instru'ant'o. Per Esperant'o mi trov'is par'ul'in'o'n, kaj pro ŝi mi loĝ'as en Madrido. Mi labor'as por la ŝtat'o kiel mekanik'ist'o de helikopter'o'j.

Hav'ant'e nul'a'n kapabl'o'n pri beletr'o kaj preskaŭ nul'a'n pri instru'ad'o, mi help'is la mov'ad'o'n ĉef'e sekretari'ant'e por Hispan'a Esperant'o-Federaci'o kaj prezid'ant'e la lok'a'n madrid'an klub'o'n.

Mi'a ŝat'o al ĉi tiu lingv'o est'as iom pli intelekt'a ol emoci'a. Sam'e kiel mi admir'as maŝin'o'n, kiu bon'e funkci'as kaj al'port'as util'o'n, tiel mi admir'as lingv'o'n, kiu pov'us facil'ig'i ĉies viv'o'n kaj pli'bon'ig'i la mond'o'n.


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 5.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kri'o de la ter'o kaj la mal'riĉ'ul'o'j

De la 6a ĝis la 27a de oktobr'o, sekv'e de kun'vok'o far'e de Pap'o Francisko en 2017, sesi'is la Special'a Asemble'o pri la Tutamazonia Region'o de la Sinod'o de Episkop'o'j, la tiel nom'at'a „Sinod'o pri Amazoni'o”. La pri'trakt'it'a labor'dokument'o, la „Instrumentum Labor'is”, konsist'ant'a el 46 paĝ'o'j, se oni en'kalkul'as la not'o'j'n, est'is dis'kon'ig'it'a en juni'o, kaj la titol'o mem („Amazoni'o: Nov'a'j voj'o'j por la Eklezi'o kaj por integr'a ekologi'o”) evident'ig'is, kiom ampleks'a est'as la tem'ar'o.

Grav'a'j problem'o'j

Ek'de la komenc'o mem de la unu'a part'o („La voĉ'o de Amazoni'o”) la labor'dokument'o profet'e bedaŭr'as kaj atent'ig'as. Ĝi ne nur agnosk'as la per'fort'o'j'n, rab'ad'o'j'n kaj mal'just'aĵ'o'j'n de la koloni'a epok'o, sed avert'as, ke tiu'j problem'o'j daŭr'as per nov'a'j per'fort'o'j, korupt'ad'o de tiu'j, al kiu'j est'as task'it'e defend'i la rajt'o'j'n de la aŭtokton'o'j, neglekt'o de medi'a'j problem'o'j, hom'ŝakr'ad'o kaj drog'o-komerc'o, perd'o de lingv'o'j kaj kultur'a ident'ec'o, mal'riĉ'ec'o. Tio est'as rezult'o de blind'a streb'o al riĉ'iĝ'o, de sen'brid'a privat'ig'o, de gigant'a'j, sen'konsult'a'j min'ej'a'j kaj petrol'a'j projekt'o'j.

Aŭtokton'a'j popol'o'j merit'as apart'a'n atent'o'n. Ne ĉiu'j kontakt'iĝ'as kun blank'ul'o'j: pro dolor'a histori'o de per'fort'o kaj mal'estim'o, kelk'a'j propr'a'vol'e izol'iĝ'is.

Mank'as sacerdot'o'j en Amazoni'o. Ili mank'as ankaŭ en ali'a'j mond'o'part'o'j, sed ĉi-okaz'e tem'as pri vast'eg'a teritori'o, kiu ampleks'as plur'a'j'n land'o'j'n kaj hav'as pli ol tri'dek milion'o'j'n da loĝ'ant'o'j.

Menci'ind'as, ke evangeliz'o dev'as inkluziv'i sub'ten'o'n al social'a'j projekt'o'j kaj streb'o'j pli'bon'ig'i la situaci'o'n de la komun'um'o'j. Ĉi-punkt'e, est'as grav'e konsci'iĝ'i, kiel tiu'j komun'um'o'j kompren'as si'a'n rilat'o'n al la natur'o: rilat'o, kiu ne vid'iĝ'as kiel tiu de simpl'a ĉen'er'o, aŭ loz'a lig'o, sed kiel konserv'end'a, dinamik'a harmoni'o en la teks'aĵ'o de la natur'o.

Tio'n oni pren'as serioz'e en konsider'o'n en Instrumentum. Evident'a est'as plen'a konsci'o pri tio, ke hom'o kaj natur'o est'as ne'dis'ig'ebl'a real'o kaj ke ne ebl'as pastr'e atent'i la amazoni'a'j'n komun'um'o'j'n, se oni ne sam'temp'e defend'as kaj ili'a'j'n rajt'o'j'n kaj ili'a'n medi'o'n. Est'is ankaŭ plen'a konsci'o pri la urĝ'a bezon'o pri al'ĝust'ig'o'j kaj ŝanĝ'o'j bezon'at'a'j en la evangeliz'o: kelk'a'j propon'o'j aper'int'a'j jam en la labor'dokument'o pov'us surpriz'i tiu'j'n, kiu'j ne kon'as ĝis'fund'e la dinamik'o'n de la evangeliz'a labor'o; sam'e okaz'is si'a'temp'e pri kelk'a'j propon'o'j far'it'a'j kaj dum la 2a Vatikan'a Koncili'o kaj la latin-amerik'a'j episkop'a'j konferenc'o'j.

Inter'konsil'iĝ'o'j

Laŭ la nov'aĵ-agent'ej'o Zenit, la antaŭ'sinod'a'j'n inter'konsil'iĝ'o'j'n part'o'pren'is 21 943 hom'o'j (53 % da vir'in'o'j, 47 % da vir'o'j) el ĉiu'j koncern'at'a'j land'o'j. Ne ĉiu'j est'is sacerdot'o'j kaj episkop'o'j; part'o'pren'is ankaŭ 6337 laik'o'j. Ide'o'j, propon'o'j kaj sugest'o'j ven'is ankaŭ el part'o'pren'int'o'j de ali'a'j eklezi'a'j kun'sid'o'j kaj diskut'rond'o'j okaz'int'a'j dum la antaŭ'a'j monat'o'j en land'o'j kiel Uson'o, Germanio kaj Italio.

„Id'o” de Laudato Si'

Dum intervju'o antaŭ la Sinod'o, Pap'o Francisko nom'is ĝi'n „Id'o de la enciklik'o Laudato Si'” kaj „Sinod'o urĝ'a”. La zorg'o pri la medi'o kaj la rol'o de la hom'o en ĝi'a konserv'ad'o ne est'as mod'o pas'ant'a aŭ klopod'o aper'ig'i la eklezi'o'n iom pli al'log'a en mond'o, kie la polu'o de river'o'j kaj lag'o'j, la ĉe'est'o de noc'a'j kemi'aĵ'o'j en nutr'aĵ'o'j, post'sekv'o'j de akcident'o'j en nukle-energi'a'j central'o'j, insul'o'j el plast'o kaj ter'glob'a varm'iĝ'o konsist'ig'as terur'a'n pejzaĝ'o'n, pri kiu ŝajn'e ne ĉiu'j politik'ist'o'j kaj reg'ist'o'j konsci'as. Tiu zorg'o marŝ'as man-en-man'e kun evangeliz'o. Laŭ la eklezi'o, la rol'o de la hom'o est'as kompren'i, kiom urĝ'a est'as la task'o ripar'i la damaĝ'o'n kaŭz'it'a'n al tiu trezor'o al ni konfid'it'a. Ne tem'as pri du apart'a'j kriz'o'j, la ekologi'a kaj la soci'a. La last'a'temp'a'j incendi'o'j en Amazoni'o montr'as al ni, kiom delikat'a est'as la ekologi'a ekvilibr'o kaj kiom grand'a est'as la respond'ec'o de la hom'o pri ĝi'a konserv'ad'o.

Propon'o'j

La fin'a dokument'o de la Sinod'o, kun korekt'o'j kaj al'don'o'j far'it'a'j dum la sesi'o'j, en'hav'as nur propon'o'j'n kaj sugest'o'j'n. Si'a'temp'e la pap'o decid'os, kio'n far'i. Tamen, oni ja sci'as, ke plur'a'j'n el ili pap'o Francisko favor'as. Ekzempl'e, li promes'is re'e ek'funkci'ig'i la komision'o'n por esplor'ad'o pri la ebl'a diakon'a rol'o de vir'in'o'j en la pra'eklezi'o.

Diakon'a ordin'ad'o por vir'in'o'j en la pra'eklezi'o est'as ankoraŭ ne'cert'a afer'o. Ne est'as sam'opini'ec'o inter fak'ul'o'j pri tio, ĉu ver'e tiam ekzist'is diakon'in'o'j. Tamen, nun'temp'e en Amazoni'o monaĥ'in'o'j aŭskult'as konfes'o'j'n de mort'ant'o'j (kvankam ne hav'as la rajt'o'n absolv'i), konsol'as aflikt'it'o'j'n, gvid'as celebr'o'j'n, akompan'as, instru'as. Brav'a'j volont'ul'in'o'j mult'o'n far'as. Eĉ se pro teologi'a'j kial'o'j vir'in'a diakon'ad'o ne ebl'us, end'as re'pens'i la rol'o'n de vir'in'o'j en la eklezi'o. Sam'e okaz'as pri la rol'o de laik'o'j en'tut'e.

Oni propon'as ankaŭ esplor'i kaj la ebl'o'n kaj la konven'o'n ordin'i vir'o'j'n edz'iĝ'int'a'j'n, plen'aĝ'a'j'n, respekt'at'a'j'n de si'a'j komun'um'o'j kaj prefer'e aŭtokton'a'j'n. La propon'o est'as ver'e ne'kutim'a laŭ la tradici'o latin'a katolik'a, kvankam tem'as ne pri nov'a tendenc'o, sed pri escept'a kaz'o.

Ĉar tie est'as grand'a divers'ec'o kultur'a kaj etn'a, evangeliz'o ne pov'as est'i pri'trakt'at'a ĉiam sam'manier'e. Des mal'pli tro „okcident'ec'e”. Oni propon'as star'ig'o'n de kompetent'a komision'o, kiu el'labor'u amazoni'a'n liturgi'a'n rit'ar'o'n; tiu liturgi'o est'u pli proksim'a al la kultur'a baz'o kaj la tradici'o'j de tiu'j popol'o'j. Oni sugest'as, ke en celebr'o'j est'u uz'at'a'j ili'a'j muzik'o, vest'o'j kaj danc'o'j.

Konklud'e

La eklezi'o, ek'de si'a origin'o, est'as al'vok'at'a akompan'i, konsol'i, fleg'i. Est'as tre mal'facil'e parol'i pri Di'o al hom'o'j humil'ig'it'a'j, mizer'a'j kaj ne'kler'a'j. Do evangeliz'o ne pov'as konsist'i el nur'a ripet'o de bel'a'j vort'o'j. La decid'o'j far'ot'a'j sekv'e de la Sinod'o est'os inspir'at'a'j de la misi'o serv'i, kiu'n komand'is al la eklezi'o Tiu, kiu lav'is la pied'o'j'n de si'a'j disĉipl'o'j kaj pet'is, ke sam'e ili far'u.

agfu
Albert'o GARCÍA FUMERO
korespond'ant'o de MONATO en Kubo

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 8.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Albert'o García Fum'er'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rusia ĉef'ministr'o de'nov'e vizit'is Kubon

En oktobr'o Miguel Díaz-Canel Bermúdez, prezident'o de Kubo, oficial'e akcept'is la rusi'an ĉef'ministr'o'n, Dmitrij Anatoljeviĉ [anatóljeviĉ] Medvedev, en la Palac'o de la Revoluci'o kadr'e de du'tag'a labor'vizit'o al la karib'a land'o.

Histori'e amik'a'j lig'o'j

Est'is sub'skrib'it'a'j ok kun'labor'a'j kontrakt'o'j inter Rusio kaj Kubo, kiu'j ampleks'as inter'ali'e transport'o'n (precip'e aŭtomobil'a'n kaj fer'voj'a'n), bio'teknik'o'n, agrikultur'o'n, energi'o'n, cifer'ec'a'j'n teknologi'o'j'n kaj dogan'o'j'n, kaj cel'as pli'fort'ig'i la rilat'o'j'n inter la du land'o'j.

Medvedev kaj la ceter'o de la rusia delegaci'o honor'is la kub'an naci'a'n hero'o'n José Martí met'ant'e flor'o'j'n antaŭ li'a'n statu'o'n sur la Plac'o de la Revoluci'o.

Akcept'o ĉe Raúl Castro

Raúl Castro Ruz, eks'prezident'o de Kubo kaj la unu'a sekretari'o de la komun'ist'a parti'o, akcept'is la rusi'an gast'o'n, kiu est'as ankaŭ la prezid'ant'o de la parti'o Unu'ec'a Rusio.

La rusiajn gast'o'j'n akcept'is kaj akompan'is ankaŭ Esteban Laz'o Hernández, prezid'ant'o de la naci'a asemble'o, kaj Eusebio Leal Spengler, la histori'ist'o de la urb'o Havano. Medvedev emfaz'is, ke „est'as honor'o trov'iĝ'i en Kubo, land'o, kiu iĝ'is por ĉiu'j simbol'o de liber'ec'o kaj sen'de'pend'ec'o”. Li anonc'is, ke li donac'os rusi'an flag'o'n kiel sign'o'n de solidar'ec'o kaj amik'ec'o, kaj ke ĝi rest'os kun la ali'a'j ĉe la kript'o de la ne'kon'at'a „Mambí” (en Kubo, tiel oni si'a'temp'e nom'is insurekci'ant'o'j'n kontraŭ Hispanio).

Horizontal'a naft'o'ŝakt'o

Medvedev vetur'is 43 kilo'metr'o'j'n orient'e'n de Havano, nord'e'n de la najbar'a provinc'o Mayabeque, kie trov'iĝ'as instal'aĵ'o'j de komun'a projekt'o inter la naft'o'kompani'o'j Zarubeĵneft (akci'a kompani'o „Ekster'land'a Naft'o”) kaj Unión Cuba-Petróleo, por inaŭgur'i la unu'a'n naft'o'ŝakt'o'n por horizontal'a pri'fos'ad'o en Kubo. Oni ek'konstru'is horizontal'a'j'n naft'o'ŝakt'o'j'n, ĉar ili hav'as pli grand'a'n produkt'iv'ec'o'n.

Honor'a doktor'ec'o

Miriam Nicado García, rektor'in'o de la Havana Universitat'o, premi'is la reg'ist'ar'estr'o'n per la titol'o Honor'a Doktor'o pri Politik'a'j Scienc'o'j. Ŝi emfaz'is la grav'ec'o'n de la omaĝ'it'o kaj li'a'n kapabl'o'n influ'i en la inter'naci'a aren'o al'don'e al si'a rol'o de reg'ant'o.

mmju
Ju'a'n Carlos MONTERO MEDINA
korespond'ant'o de MONATO en Kubo

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 8.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ju'a'n Carlos Montero Medin'a el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Unik'a son'o de sukcen'o

La 74-jar'aĝ'a litova juvel'ist'o Šarūnas Davainis jam dum pli ol 50 jar'o'j far'as divers'a'j'n ornam'aĵ'o'j'n el sukcen'o, mal'mol'a flav'a diafan'a fosili'a rezin'o, kies divers'grand'a'j'n pec'o'j'n al'ĵet'as ond'o'j de la Balt'a Mar'o. La brav'a vir'o ŝerc'em'e dir'as, ke en jun'a aĝ'o li fal'is el arb'o, kio kaŭz'is, ke dum la tut'a post'a viv'o li rest'is iom'et'e stult'a. Stult'a, ĉar krom divers'a'j juvel'aĵ'o'j, li foj'foj'e kapt'as strang'a'j'n ide'o'j'n kaj pen'as ili'n real'ig'i. Krom'e, ĉiu'j li'a'j ide'o'j est'as sukcen'a'j.

Saŭn'o

Antaŭ dek jar'o'j la juvel'ist'o en si'a hejm'o konstru'is infra'ruĝ'a'n saŭn'o'n, kies ĉef'a konstru'material'o est'is sukcen'o. Preskaŭ du'on'a'n tun'o'n da sukcen'o li uz'is por instal'i kaj ornam'i tiu'n san'ig'a'n centr'o'n. „Antaŭ ol mi komenc'as real'ig'i iu'n ajn el mi'a'j ide'o'j, mi pen'as unu'e stud'i ĝi'n kaj post'e far'i konkret'a'n labor'o'n. Kiam en mi'a'n kap'o'n ven'is la ide'o instal'i infra'ruĝ'a'n saŭn'o'n, dum kvin jar'o'j mi stud'is ĉiu'j'n ĝi'a'j'n subtil'ec'o'j'n: mi leg'is literatur'o'n pri infra'ruĝ'a'j radi'o'j kaj ili'a efik'o, ir'is al Taj'land'o por kon'at'iĝ'i kun la lok'a'j masaĝ'a'j salon'o'j, vizit'is kelk'a'j'n alp'a'j'n ban'lok'o'j'n en Italio”, dir'is la juvel'ist'o.

Kiam la saŭn'o jam est'is pret'a, Šarūnas Davainis serĉ'is nov'a'j'n ekster'ordinar'a'j'n ide'o'j'n, kaj unu maten'o'n li vek'iĝ'is kun grand'eg'a dezir'o kre'i muzik'a'n instrument'o'n el sukcen'o. Unu'e li pens'is pri pian'o. Li vid'is ĉi tiu'n instrument'o'n el organik'a vitr'o. Sed post ceter'a analiz'o evident'iĝ'is, ke tia projekt'o est'us tro mult'e'kost'a kaj postul'us mult'a'n temp'o'n. Fin'fin'e kiel pli taŭg'a opci'o rivel'iĝ'is violon'o.

Violon'o

Antaŭ ol far'i sukcen'a'n violon'o'n unu'e neces'is pri'stud'i ĝi'n kaj percept'i la esenc'o'n de la instrument'o. Tiu'cel'e li vetur'is du'foj'e al la urb'o Cremona, nord'e en Italio, kiu est'as lig'it'a kun la viv'o de la grand'a violon'majstr'o Stradivari'us kaj hodiaŭ fam'iĝ'as pro la tradici'o'j pri produkt'ad'o de violon'o'j.

Kiam la ide'o de produkt'ad'o de sukcen'a violon'o far'iĝ'is klar'a, ek'est'is la demand'o, kie akir'i la instrument'o'n, ĝi ja ne est'as aĉet'ebl'a en iu butik'o. Est'is klar'e nur, ke la instrument'o dev'as est'i mal'nov'a el jam „matur'a” lign'o. Tia'n violon'o'n far'it'a'n antaŭ proksim'um'e sep jar'dek'o'j li sukces'is akir'i en aŭkci'o ekster'land'e.

Por ke sukcen'a violon'o kongru'u kun la parametr'o'j de tia'spec'a'j instrument'o'j, neces'is pens'i pri la special'a teknologi'o de la instrument'a produkt'ad'o. „La produkt'a procez'o de tia instrument'o est'as iom kompleks'a kaj postul'as preciz'ec'o'n. Unu'e neces'as for'ig'i la du mili'metr'o'j'n dik'a'n lak'a'n tavol'o'n. Kaj ne ebl'as ĉi tie uz'i ajn'a'n aparat'o'n por facil'ig'i la labor'o'n, oni dev'as far'i ĉio'n per'man'e, do la labor'o ir'as mal'rapid'e. La produkt'ad'o de unu violon'o daŭr'as ĉirkaŭ tri monat'o'j'n”, klar'ig'is la majstr'o de unik'a'j instrument'o'j kaj al'don'is, ke por unu violon'o neces'as ĉirkaŭ dek kilo'gram'o'j da sukcen'o.

Kvartet'o

Per nur unu sukcen'a violon'o Šarūnas Davainis ne intenc'is lim'ig'i si'n. Li majstr'is dek'o'n da divers'a'j instrument'o'j, kaj ne nur violon'o'j'n – violon'o'n li far'is el blank'a kaj nigr'a sukcen'o, al'don'e el ruĝ'a; por violonĉel'o li uz'is miks'it'a'n sukcen'o'n. En li'a kolekt'o ankoraŭ est'as kontrabas'o el nigr'a sukcen'o kaj gitar'o. Kiam la instrument'o'j jam est'is pret'a'j, nask'iĝ'is ali'a ide'o – kre'i unik'a'n kvartet'o'n de sukcen'a'j instrument'o'j kaj prezent'iĝ'i al vast'a publik'o en la tut'a mond'o. Tiel nask'iĝ'is Amber Quartet.

„Ni unu'e dev'as konsider'i la sukcen'a'j'n instrument'o'j'n kiel ornam'aĵ'o'j'n kaj ne ident'ig'i ili'n kun klasik'a'j. Tiu'j instrument'o'j unu'e est'as uz'ebl'a'j por popular'a'j, facil'e kompren'ebl'a'j melodi'o'j. Ili est'as du'on-akustik'a'j instrument'o'j. Ili dev'is est'i ekip'it'a'j per special'a'j laŭt'parol'il'o'j baz'it'a'j sur elektro'magnet'a'j ond'o'j. Rezult'e sukcen'a'j instrument'o'j pov'as son'i ankaŭ en grand'a'j salon'o'j”, dir'is la kre'int'o de unik'a'j instrument'o'j.

Hodiaŭ la juvel'ist'o dir'as, ke pri sukcen'a'j instrument'o'j ĉio est'as fin'it'a. Nun en li'a kap'o flirt'as ide'o kre'i sukcen'a'n brak'horloĝ'o'n.

last
Last
korespond'ant'o de MONATO en Litovio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 18.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kial est'i ekologi'ist'o?

Ekzist'as hom'o'j, kiu'j ankoraŭ loĝ'as en izol'it'a'j lok'o'j, for de okup'it'a'j are'o'j, kiu'j dir'as, ke ili ne zorg'as pri la degener'o de ni'a planed'o. Tem'as pri mal'proksim'a'j kial'o'j!

Fakt'e tiu'j'n, kiu'j loĝ'as en dezert'a insul'o, mal'proksim'e de civiliz'o, ekologi'ism'o ne koncern'as. Ili viv'as sen'de'pend'e per la produkt'o de ĉas'ad'o kaj kolekt'ad'o. Tamen ni pov'us al'don'i, ke baldaŭ la efik'o de polu'ad'o ating'os ankaŭ ili'a'n medi'o'n: klimat'a ŝanĝ'iĝ'o, ocean'a polu'o ... Ni'a planed'o hav'as 7 miliard'o'j'n da loĝ'ant'o'j (6 miliard'o'j en 2000), kaj ne mank'as medi'a'j katastrof'o'j. Se ĉiu pren'as si'a'n part'o'n, tio sufiĉ'os por ĉiu'j. Tio est'as solidar'ec'o.

Ĉu anstataŭ'a planed'o

Kompren'ebl'e ni pov'us viv'i sur anstataŭ'a planed'o. Est'os neces'e konstru'i grand'a'j'n raket'o'j'n kaj solv'i mult'a'j'n problem'et'o'j'n lig'it'a'j'n al vojaĝ'ad'o. Post kiam ni ating'os ni'a'n cel'lok'o'n, ni dev'os ankaŭ solv'i ali'a'j'n detal'a'j'n problem'o'j'n: kiel spir'i, produkt'i aĵ'o'j'n por manĝ'i, trov'i akv'o'n, ĉio'n por kelk'a'j miliard'o'j da hom'o'j. Ni'a'j reg'ist'ar'o'j est'as sufiĉ'e invent'em'a'j, ni pov'as fid'i ili'n. Ili trov'os manier'o'n for'ig'i ĉiu'j'n ĉi problem'o'j'n. Al'ven'int'e ĉe la cel'lok'o ni pov'os ekspluat'i tiu'n nov'a'n planed'o'n kaj ir'i sur ali'a'n, post kiam ni est'os detru'int'a'j ankaŭ ĝi'n laŭ'vic'e.

Est'as miliard'o'j da lok'o'j, kiu'j pov'us gast'ig'i ni'n. Sed antaŭ'vid'o'j mal'facil'as, precip'e kiam tem'as pri la est'ont'ec'o. Tamen ŝajn'as, ke ni pov'os ek'far'i kelk'a'j'n afer'et'o'j'n por ni'a bon'a mal'nov'a ter'o, antaŭ'e. Do ...

Kiel est'i ekologi'ist'o?

En Portugali'o oni dir'as, ke ekzist'as 365 manier'o'j por prepar'i moru'o'n. Sam'e, est'as mult'a'j manier'o'j por est'i verd'a'j ekologi'ist'o'j. Oni pov'as far'i mal'grand'a'j'n gest'o'j'n aŭ pens'i pli tut'mond'e. Sed kiel konsum'ant'o aŭ civit'an'o ĉiu hav'as rol'o'n, eĉ se mal'grand'a'n.

En Franci'o ĉiu'j kon'as la histori'o'n de la kolibr'o, kiu front'as grand'a'n arb'ar'fajr'o'n. Ĝi pren'as kelk'a'j'n gut'o'j'n da akv'o el la mar'o en si'a'n bek'o'n kaj ŝut'as ili'n sur la flam'o'j'n. La ali'a'j best'o'j dir'as al ĝi: vi est'as frenez'a, tio, kio'n vi far'as, est'as sen'util'a. La kolibr'o respond'as: tio'n ebl'as dir'i, sed mi far'is mi'a'n part'o'n de la labor'o.

Pli bon'e ni pov'as konsum'i mal'pli, respekt'i la natur'o'n, la medi'o'n, ŝpar'i akv'o'n kaj energi'o'n, evit'i mal'ŝpar'o'n ktp.

Mal'grand'a'j ag'o'j nur help'u ripar'i la medi'o'n, redukt'ant'e la mal'favor'a'j'n efik'o'j'n, por simpl'e konserv'i la nun'a'n situaci'o'n. Ekologi'o est'as ĉef'e politik'a pro la elekt'o'j, kiu'j'n oni dev'as far'i en la tut'a mond'o. Al'parol'i 7 miliard'o'j'n da ter'an'o'j, klar'ig'i al iu'j, ke oni ne monopol'ig'u plej mult'a'j'n resurs'o'j'n kaj las'u part'o'n al la mal'favor'at'o'j, klar'ig'i, ke oni konsum'u pli mal'mult'e, sed pli bon'e, en la plej riĉ'a'j kaj plej polu'ant'a'j land'o'j. Tio ŝajn'as utopi'a hodiaŭ, sed est'as la sol'a kondiĉ'o por sav'i ne la ter'o'n (ĝi ĉiu'okaz'e post'viv'os!) sed la hom'ar'o'n!

Mal'grand'a'j individu'a'j gest'o'j

Ekologi'o far'iĝ'as politik'a, kiam ĝi vok'as al profund'a trans'form'ad'o de la nun'a ekonomi'a kaj soci'a model'o kaj al re'ekzamen'o de la rilat'o'j inter la hom'o kaj la medi'o. Ĝi postul'as si'n'dev'ont'ig'o'n de ĉiu'j. Do ni okup'iĝ'u pri mov'ad'o'j je la nivel'o de ni'a komun'um'o, ni'a region'o, en organiz'aĵ'o'j, kiu'j inter'ven'as je pli vast'a skal'o, kontinent'a aŭ mond'a. Ni far'u tiu'j'n mal'grand'a'j'n individu'a'j'n gest'o'j'n kaj kolektiv'e ag'u, por ke oni aŭd'u ni'n. Kun'e ni pov'as pli bon'e gvid'i projekt'o'j'n, ident'ig'i komun'a'j'n interes'o'j'n kaj bezon'o'j'n, ag'i kiel grup'o kaj akir'i pli mult'a'j'n rezult'o'j'n.

Unu'ec'o est'as fort'o. Ĝi est'as la naci'a deviz'o de Andoro, Angolo, Belgi'o, Bolivio, Bulgario kaj Haitio. Ni est'u pli mult'nombr'a'j por kun'hav'i ĝi'n.

Mark'o Gallardo
korespond'ant'o de MONATO en Franci'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 18.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mark'o Gallardo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉampan'o por infan'o'j: ne!

En la modern'a soci'o la franc'de'ven'a trink'aĵ'o „ĉampan'o” est'as uz'at'a okaz'e de sukces'o aŭ solen'a event'o. Sam'cel'e est'is uz'at'a en Litovio ankaŭ por'infan'a ĉampan'o, sed nur ĝis novembr'o 2019.

Litovaj parlament'an'o'j aprob'is amend'o'n nom'at'a'n „leĝ'o por mal'permes'o de por'infan'a ĉampan'o”. Ĝi mal'permes'as – ek'de la 1a de novembr'o 2019 – al lok'a'j kaj ekster'land'a'j entrepren'o'j produkt'i kaj vend'i en Litovio por'infan'a'j'n nutr'aĵ'o'j'n, lud'il'o'j'n kaj ali'a'j'n produkt'o'j'n, kiu'j est'as imit'aĵ'o'j de alkohol'a'j trink'aĵ'o'j aŭ ili'a'j uj'o'j. La voĉ'don'ad'o pri la nov'a leĝ'o rezult'ig'is 53 jes'o'j'n, 7 ne'o'j'n kaj 13 si'n'de'ten'o'j'n.

Ĝeneral'a akcept'o

Entuziasm'ul'o'j klar'ig'is, ke la nov'a leĝ'o cel'as pli'fort'ig'i la san'o'n de infan'o'j per pli taŭg'a'j viv'stil'o kaj kultur'o kaj per mal'pli'ig'o de la alkohol'a konsum'ad'o. Laŭ la aŭtor'o'j de la iniciat'o, manĝ'aĵ'o'j kaj produkt'o'j, kiu'j alud'as trink'aĵ'o'n kaj cel'as infan'o'j'n kaj adolesk'ant'o'j'n, stimul'as drink'ad'o'n, kaj tio rilat'as al la toler'em'o de plen'kresk'ul'o'j pri alkohol'konsum'ad'o ĉe ge'jun'ul'o'j.

La ministr'o pri san'protekt'ad'o Aurelijus Veryga rimark'ig'is, ke por'infan'a'j ĉampan'o kaj simil'a'j trink'aĵ'o'j stimul'as la per'alkohol'a'n fest'ad'o'n de divers'a'j solen'aĵ'o'j, ĉar en Litovio ĉiu'jar'e oni vend'as ĝis 500 000 botel'o'j'n da tia ĉampan'o, kio signif'as dispon'ig'o'n de po unu botel'o al ĉiu infan'o.

Efik'ec'o ne per mal'permes'o

Kontraŭ'ul'o'j de la iniciat'o rimark'ig'is, ke ne per mal'permes'o'j oni efik'e batal'as kontraŭ la konsum'ad'o de alkohol'aĵ'o'j ĉe ge'jun'ul'o'j, sed antaŭ ĉio per la ĝust'a si'n'ten'o de la ge'patr'o'j kaj per efik'a'j kler'ig'ad'o kaj eduk'ad'o.

Last
korespond'ant'o de MONATO en Litovio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 10.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nur sen super'sign'o'j?

El MONATO 1980/03, p. 27:

Sen'nombr'a'j est'as la prov'o'j re'form'i ortografi'o'n kaj alfabet'o'n de la inter'naci'a lingv'o Esperant'o. Sen en'ir'i la diskut'ad'o'n pri ali'a'j argument'o'j, unu el ili est'as ver'e ŝajn'argument'o: la pres'teknik'a. Pli ĝust'e tem'as ne pri problem'o de pres'ad'o, sed de kompost'ad'o. Oni asert'as – kiel last'e de'nov'e Vilho Setälä kaj Björn Collinder – ke la venk'o'n de Esperant'o obstakl'as la mal'facil'aĵ'o'j kompost'i alfabet'o'n kun super'sign'o'j, kia'j'n hav'as la Zamenhofa alfabet'o.

Ŝajn'as, ke oni tut'e ne rimark'is la revoluci'o'n en la pres'teknik'o dum la last'a'j jar'o'j: Hodiaŭ eĉ jam tag'a'j ĵurnal'o'j en preskaŭ tut'a la mond'o (industri'a) est'as kompost'at'a'j ne plu per maŝin'o'j kun plumb'o, sed komputeroj laŭ sistem'o de fot'o'kompost'ad'o. Ĉi tiu revoluci'o en la Gutenberg'a art'o est'as tiel radikal'a, ke tut'a meti'o – tiu de kompost'ist'o'j – eksterm'iĝ'as dum nur mal'long'a temp'o. La nov'a'j'n kompost'il'o'j'n pov'as majstr'i ĉiu, kiu sci'pov'as uz'i skrib'maŝin'o'n – ĉio'n ali'a'n far'as la komputero. Kaj ĝi est'as tiel kapacit'a, ke oni sen'ĝen'e pov'us met'i en ĝi'n ĉiu'j'n alfabet'o'j'n de ĉiu'j lingv'o'j, se oni vol'as.

Stefan Maul

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 9.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Unu'ec'o mank'as

El MONATO 1980/03, p. 29:

21 el en'tut'e 27 eŭrop'a'j ŝtat'o'j dum ĉi tiu jar'o trans'ir'as al somer'a temp'o, sed unu'ec'a'n regul'ad'o'n oni ne trov'is. Nur en naŭ land'o'j oni sam'dat'e redukt'as resp. de'nov'e al'don'as unu hor'o'n: Benelukslandoj, Dan'land'o, ambaŭ Germanioj, Aŭstrio, Italio kaj Hispanio. La somer'a temp'o valid'as de la 6a de april'o (nul h) ĝis la 28a de septembr'o (nul hor'o). Franci'o ankaŭ en'konduk'as la 6an de april'o, sed re'ir'as al ordinar'a temp'o la 1an de oktobr'o je la du'a hor'o. Orient'eŭrop'a'j land'o'j hav'os somer'a'n temp'o'n de la 1a de april'o ĝis 30a de septembr'o (Bulgario, Ĉeĥ'o'slovaki'o, Hungari'o, Pollando, Rumani'o). Tut'e ali'a'j somer'a'j temp'o'j valid'as en Grek'land'o (31a de mart'o ĝis 29a de septembr'o), Briti'o (16a de mart'o ĝis 26a de oktobr'o), Irlando (23a de mart'o ĝis 26a de oktobr'o), Malto (20a de april'o ĝis 21a de septembr'o) kaj Portugali'o (31a de mart'o ĝis 30a de septembr'o). Apart'a situaci'o en Turki'o: tie somer'a temp'o valid'as dum la tut'a jar'o. En Svedi'o kaj Norvegi'o oni ankoraŭ ne decid'is pri somer'a temp'o, en Finnlando, Jugoslavio, Sovet'uni'o kaj Svis'land'o oni rest'as ĉe la ordinar'a temp'o.

Stefan Maul

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 15.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Freŝ'a'j fiŝ'o'j

El MONATO 1980/03, p. 35:

Japan'a'j scienc'ist'o'j evolu'ig'as metod'o'n transport'i fiŝ'o'j'n absolut'e freŝ'e el kapt'o'region'o al konsum'ant'o'j. Oni vol'as en'dorm'ig'i la fiŝ'o'j'n por 30 hor'o'j, tiel ke ili est'as tut'e kviet'a'j, do bezon'as mal'mult'a'n spac'o'n en kuv'eg'o'j kaj for'uz'as mal'mult'a'n oksigen'o'n. Tiel oni bezon'as buĉ'i ili'n nur en la urb'o mem, kie loĝ'as la aĉet'ont'o'j. (Modest'a demand'o: Ĉu jen ne ankaŭ bon'a metod'o por amas'turism'o? Oni pov'us ŝpar'i spac'o'n en aviad'il'o'j, trajn'o'j kaj ŝip'o'j, kaj turist'o'j al'ven'us freŝ'dorm'int'a'j al si'a cel'o – sed ebl'e ili tiam ne plu bezon'os feri'o'j'n ...)

Stefan Maul

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o , numer'o 06, p. 14.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Stefan Maul el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tre talent'a muzik'ist'o

Laŭ la ret'paĝ'o'j Bandcamp kaj Jamendo, la virtual'a disk'o Neni'far' de Gijom' Armide dat'iĝ'as de 2015, sed registr'iĝ'is la kant'o'j en septembr'o 2012 kaj est'is finmiksitaj (en'matric'ig'it'a'j) en maj'o 2015. Iom mal'fru'e nun, fin'e de 2019, sub'met'iĝ'as la album'o por recenz'o, kiu aper'os en 2020. Nu, ver'ŝajn'e la art'ist'o inter'temp'e ne neni'far'is, sed hav'is ankaŭ si'a'j'n ali'a'j'n okup'o'j'n aŭ simpl'e cel'as pli'kon'at'ig'i ĝi'n.

Du'um'ism'o

Ekzist'as muzik'o por gaj'ig'i kaj fest'i, kaj muzik'o por aŭskult'i trankvil'e, ebl'e eĉ por konsol'o. Cert'e la unu'a'j kant'o'j de la disk'o est'as de la du'a spec'o, tre franc'ec'a'j kanzon'o'j, dram'ec'a'j, ĉef'e tem'ant'a'j pri am'dolor'o kaj ĉagren'o; feliĉ'e la perpiana akompan'o rest'as frivol'a kaj virtuoz'a. Post'e sekv'as pli leĝer'a'j kaj vari'a'j kant'o'j divers'tem'a'j, montr'ant'a'j ankaŭ engaĝ'iĝ'o'n pri i.a. genr'a du'um'ism'o (Ri liber'as), plur'am'em'o (Am'u rin), vegetar'ism'o, ceter'e tut'e sen predik'i, las'ant'e la tekst'o'j'n parol'i por si (krom en la pec'o Kat'e'n' kaj ven'e'n'). La last'a'j kant'o'j bedaŭr'ind'e ne ver'e el'star'as.

Fabel'a rakont'o

La ĉef'e introspekt'a'n muzik'o'n oni pov'as aprez'i plej bon'e post plur'foj'a aŭskult'ad'o. La art'ist'o montr'as si'n tre kapabl'a reg'i si'a'n voĉ'o'n en vast'a gam'o kaj per la pian'a akompan'o montr'as si'a'n virtuoz'ec'o'n per agrabl'a'j, ne-enu'ig'a'j melodi'o'j; la komenc'o de la pec'o Kat'e'n' kaj ven'e'n' eĉ pens'ig'as pri film'muzik'o, sed post'e ĝi far'iĝ'as pez'a.

Interes'a est'as la preskaŭ naŭ minut'o'j'n long'a La fabel'a rakont'o pri mild'a Dudu kaj la malic'a reĝ'o de Braĝ'uj'o, original'a kombin'o de fabel'a rakont'o kun muzik'a'j part'o'j. La lok'ad'o proksim'um'e mez'e de la disk'o ne est'as logik'a, sed supoz'ebl'e pri'pens'it'a. Pli bon'e est'us publik'ig'i apart'a'n disk'o'n kun plur'a'j tia'j fabel'o'j, kio ĝis nun mank'as en Esperant'uj'o.

Grand'a'j merit'o'j

En'hav'e mult'a'j kant'o'j est'as simpl'a'j kaj klar'a'j, sen pli profund'a tavol'o. Ili hav'as kiel tem'o'n oft'e la plej klasik'a'n: la am'o'n – aŭ pli ĝust'e la sopir'o'n al am'o. Tamen, kiam oni pli atent'e aŭskult'as la tekst'o'j'n, oni ja mal'kovr'as la lingv'a'n lert'ec'o'n de Gijom' en perl'et'o'j kiel Kat'e'n' / Ferefika te'n', kaj vers'o'j kiel „am'o el'kor'iĝ'as ĉiam”. La lingv'aĵ'o ceter'e est'as tut'e sen'pek'a, la prononc'o tre kompren'ebl'a, preskaŭ model'a. Jen do grand'a'j merit'o'j de tiu ĉi art'ist'o.

Rilat'e la pur'e muzik'a'n aspekt'o'n, mi hav'as la impres'o'n, ke la plej bon'a'j pec'o'j est'as tiu'j, kie kun'lud'as ali'a'j instrument'o'j, kiel la flut'o en kelk'a'j kanzon'o'j kaj la drum'ist'o en la ritm'a – eĉ danc'ebl'a – La plej grand'a, kiu'j mal'ferm'as pli'a'n son'nivel'o'n kaj riĉ'ig'as la pejzaĝ'o'n.

Est'as ekster dub'o, ke Gijom' est'as tre talent'a muzik'ist'o; nur, laŭ mi'a gust'o ceter'e tut'e person'a, iom tro'as la part'o'j, kie li esprim'as kaj sent'ig'as si'a'n dolor'o'n en plur'a'j kant'o'j tra lev'it'a kaj long'e etend'it'a voĉ'o, super'ant'e la pian'a'n akompan'o'n, sed cert'e ali'a'j aŭskult'ant'o'j admir'os ĝust'e tio'n.

Lod'e Van De VEl'de
Gijom' Armide: Neni'far'. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville, 1999. 14 kant'o'j. El'ŝut'ebl'a de https://www.vinil'kosm'o-mp3.com/eo/kanzon'o-tradici'a-progresiv'a/gijom-armide.html

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 23.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lod'e van de Veld'e el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ne ebl'as fest'i la jar'o'n de indiĝen'a'j lingv'o'j

Unesk'o elekt'is 2019 kiel inter'naci'a'n jar'o'n de indiĝen'a'j lingv'o'j, cel'ant'e la konsci'ig'o'n kaj la konserv'ad'o'n, re'viv'ig'o'n kaj antaŭ'e'n'ig'o'n de indiĝen'a'j lingv'o'j. Tiel Brazilo far'iĝ'is unu el la ĉef'a'j „al'parol'at'o'j” de la fest'o, ĉar ĝi hav'as etn'a'n divers'ec'o'n inter la plej grand'a'j en la mond'o.

Laŭ la Brazila Institut'o pri Geografi'o kaj Statistik'o, la sud-amerik'a land'o est'as hejm'o de 305 indiĝen'a'j popol'o'j kaj 274 indiĝen'a'j lingv'o'j. La land'o hav'as pli da lingv'o'j ol la tut'a Eŭrop'o, kiu nombr'as 140, laŭ la Institut'o de Eŭrop'a Histori'o. Tamen, laŭ la Atlas'o de En'danĝer'ig'it'a'j Lingv'o'j de Unesk'o, Brazilo est'as ankaŭ la land'o kun la du'e plej mult'a'j lingv'o'j, kiu'j pov'as mal'aper'i (la land'o kun la plej mult'a'j en'danĝer'ig'it'a'j lingv'o'j est'as Uson'o): nun fakt'e 190 lingv'o'j est'as en danĝer'o. Kompren'ant'e la kultur'a'n grav'ec'o'n de ĉi tiu'j lingv'o'j, en 2009 Brazilo kre'is arkiv'o'n pri indiĝen'a'j lingv'o'j kaj kultur'o'j: tem'as pri projekt'o kun'ord'ig'at'a de la Naci'a Fond'aĵ'o pri Indi'an'o'j (FUNAI) en partner'ec'o kun Unesk'o.

Prav'a'j tim'o'j

Tamen, eĉ antaŭ la elekt'iĝ'o de Jair Bolsonaro kiel prezident'o, la situaci'o pli'mal'bon'iĝ'is. Atak'o'j kontraŭ indiĝen'a'j popol'o'j mult'e pli'iĝ'is ek'de 2018. Eĉ indiĝen'a estr'o est'is mort'ig'it'a. La prezident'o far'is parol'ad'o'j'n kontraŭ la konserv'ad'o de indiĝen'a'j ter'o'j, sub'ten'at'e de agrikultur'ist'o'j kaj min'ist'o'j. La tim'ig'a kresk'ad'o de sen'arb'ar'ig'o kaj incendi'o'j est'as sekv'o de tia'j parol'ad'o'j. Bolsonaro ne sukces'is ŝanĝ'i la leĝ'ar'o'n, sed li mal'facil'ig'as la inspekt'ad'o'n kaj instig'as al atak'o'j kontraŭ protekt'at'a'j are'o'j: ĝust'e tio'n prav'e tim'is Yacy Souza, indiĝen'a aktiv'ul'in'o, kiu'n la verk'ant'o intervju'is pas'int'jar'e (MONATO 2019/04, p. 8 (2019/012424.php)).

Rimark'ind'a perd'o

La nun'a reg'ist'ar'o intenc'as ankaŭ for'pel'i indiĝen'a'j'n popol'o'j'n de ili'a'j nask'iĝ'lok'o'j kaj integr'i ili'n en urb'o'j'n. Tiel ŝanĝ'iĝ'us ili'a'j viv'manier'o'j, ne'last'e koncern'e lingv'o'j'n. Ĉi tio est'as spec'o de genocid'o. Ofic'ist'o'j de FUNAI re'kon'as, ke la perd'o de lingv'o'j konduk'us konsekvenc'e al la perd'o de sci'o'j, kultur'o'j, ekologi'a respond'ec'o kaj atest'aĵ'o'j pri hom'a pra'histori'o. Lingv'o est'as esenc'a element'o de ĉiu'j popol'o'j, do ĝi'a mort'o est'as rimark'ind'a perd'o. Ni ankoraŭ ne pov'as fest'i, kaj ni dev'as batal'i kontraŭ tia'j politik'o'j kaj protekt'i ni'a'n ver'a'n riĉ'ec'o'n.

Sidney Carlos PRAXEDES
korespond'ant'o de MONATO en Brazilo

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 17.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Sidney Carlos Praxedes el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Eŭrop'a'j arb'o'j pli kaj pli en'danĝer'ig'it'a'j

Laŭ freŝ'a raport'o de la Inter'naci'a Uni'o por la Konserv'o de Natur'o kaj Natur'a'j Resurs'o'j (angl'e International Uni'o'n for the Conservation of Natur'e and Natural Resources, IUCN), 42 % de la 454 arb'o'speci'o'j viv'ant'a'j en la mal'nov'a kontinent'o kaj eĉ 58 % de la 265 endemi'a'j arb'o'speci'o'j, tio est'as tiu'j, kiu'j viv'as nur en tiu region'o, pov'us mal'aper'i de Eŭrop'o. La dokument'o krom'e klasifik'as 15 % (t.e. 66 speci'o'j'n) de la arb'o'j en Eŭrop'o kiel „kriz'e en'danĝer'ig'it'a'j'n”.

Kaŝtan'uj'o ĉeval'a

Inter la en'danĝer'ig'it'a'j speci'o'j menci'ind'as precip'e la kaŝtan'uj'o ĉeval'a (scienc'e Aesculus hippocastanum) kaj plur'a'j speci'o'j de sorbus'o'j. Kaŝtan'uj'o'n ĉeval'a'n klasifik'as IUCN kiel „vund'ebl'a'n” speci'o'n, kio respond'as al la unu'a nivel'o de minac'o. Ĉi tiu'j'n arb'o'j'n en'danĝer'ig'as inter'ali'e invad'a speci'o de la hipokaŝtan'a foli'o'bor'ul'o (Cameraria ohridella), insekt'o, kiu dis'vast'iĝ'is rapid'e de Balkani'o al ceter'a Eŭrop'o.

Ŝirm'ej'o

La raport'o de IUCN ident'ig'as vast'a'n ampleks'o'n de minac'o'j por arb'o'j, kiel nov'a'j invad'a'j plant'o'j kaj arb'o'j, arb'a'j mal'san'o'j, grand'skal'a arb'o'fal'ig'ad'o, sed ankaŭ la dis'volv'iĝ'o de daŭr'e ekspansi'ant'a'j agrikultur'o kaj industri'o, amas'turism'o, klimat-ŝanĝ'iĝ'o kaj lok'a'j arb'ar'a'j incendi'o'j. En la raport'o est'as al'don'e menci'it'e, ke ĉiu'j arb'o'j est'as neces'a'j por la viv'o sur la ter'o kaj, en si'a tut'a divers'ec'o, est'as font'o de nutr'ad'o kaj ŝirm'ej'o por ne'nombr'ebl'a'j bird'o'j kaj best'o'j, kiu'j viv'as en arb'o'kron'o'j.

Program'o LIFE

Pli ol 150 fak'ul'o'j kaj esplor'ist'o'j el la tut'a Eŭrop'o kontribu'is al la projekt'o pri eŭrop'a'j arb'o'j, kiu est'is financ'it'a de la program'o LIFE far'e de la Eŭrop'a Komision'o kun la sub'ten'o de Konsili'o de Eŭrop'o, Brit'a Entomologi'a Societ'o kaj ali'a'j, sen forges'i la kontribu'o'n de kelk'a'j eŭrop'a'j ŝtat'o'j, kiel Svedi'o, Svis'land'o, Nederlando kaj Luksemburgo. La raport'o est'is publik'ig'it'a la 27an de septembr'o 2019.

Leman'o

Oni fond'is la Inter'naci'a'n Uni'o'n por la Konserv'o de Natur'o kaj Natur'a'j Rimed'o'j en Fontainebleau (Franci'o) en 1948. La centr'a ofic'ej'o trov'iĝ'as bord'e de Leman'o (Ĝeneva Lag'o), en Gland (Svis'land'o). IUCN kun'ig'as 83 ŝtat'o'j'n kaj mult'a'j'n fak'a'j'n inter'naci'a'j'n asoci'o'j'n. Kun ĝi kun'labor'as de proksim'e pli ol 10 000 spert'ul'o'j kaj scienc'ist'o'j el la tut'a mond'o. Pli da inform'o'j tiu'rilat'e hav'ebl'as angl'a'lingv'e ĉe https://www.iucn.org/news/species/201909/over-half-europes-endemic-trees-fac'e-extinction.

haus
Juli'us HAUSER
korespond'ant'o de MONATO en Slovaki'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 14.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Klimat-skeptik'ul'o (1)

Mi tre'eg'e dank'as la redakci'o'n pro la publik'ig'o de la artikol'o de Ward Kusters Klimat-skeptik'ul'o (MONATO 2019/12, p. 17). Li dir'is ĉio'n, kio'n mi opini'as pri la problem'o, sed ne aŭdac'is dir'i mem. Laŭ mi'a opini'o, tiu ekscit'o, kiu jam de'long'e reg'as en la publik'a'j diskut'o'j pri la ter'varm'iĝ'o, font'as el du kial'o'j: unu'e, pro ia'spec'a plus-kompleks'o: jen kiom ni, la hom'o'j, est'as potenc'a'j – eĉ la klimat'o'n ni pov'as ŝanĝ'i (aŭ, mal'e, stabil'ig'i); du'e, pro streb'o far'e de potenc'ul'o'j for'tir'i la atent'o'n de la amas'o'j da real'a'j solv'end'a'j kaj solv'ebl'a'j problem'o'j, ankaŭ en la sfer'o de medi'protekt'ad'o. Cert'e, mal'pli'ig'o de el'ĵet'o'j de brul'gas'o'j est'as neces'a afer'o, sed ne pro eventual'a ĉes'ig'o de la forc'ej'efik'o, sed pro polu'ad'o de la aer'o, akv'o, grund'o ktp. Krom'e ekzist'as plur'a'j ali'a'j problem'o'j, kiu'j est'as ŝirm'at'a'j de tiu kampanj'o pri klimat'o. Kaj en'volv'o en la amas'a'n histeri'o'n de infan'o'j, kiu'j ja kompren'as la scienc'a'j'n aspekt'o'j'n de la afer'o laŭ'difin'e eĉ mal'pli bon'e ol plen'kresk'ul'o'j, est'as du'obl'e abomen'ind'a.

Nikolao GUDSKOV
Rusio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Nikolao Gudskov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu silent'ig'i opini'o'j'n?

Ĉar last'a'temp'e aper'as en soci'a'j ret'ej'o'j jen kaj jen postul'o'j, ke MONATO rifuz'u aper'ig'i opini'o'j'n, kiu'j ne est'as sub'ten'at'a'j de la pli'mult'o, ĉef'e en la rubrik'o Politik'o, jen la respond'o de la koncern'a redaktor'o, Alexander Shlafer:

MONATO sekv'as princip'o'j'n de etik'a ĵurnal'ism'o, tamen ne hav'as „nigr'a'n list'o'n” de ide'o'j, kiu'j ne rajt'as aper'i en ĝi'a'j paĝ'o'j aŭ regul'o'j'n/princip'o'j'n ĉi-rilat'a'j'n.

Kiel eks-soveti'an'o, kiu propr'a'spert'e kon'as total'ism'o'n kaj politik'a'n cenzur'o'n, mi tre'eg'e opon'as politik'a'n cenzur'ad'o'n, kaj mi prefer'us sen'hezit'e rezign'i pri mi'a redaktor'ec'o, ol trud'i politik'a'j'n opini'o'j'n per rifuz'ad'o de artikol'o'j.

Ĝeneral'e mi rifuz'as nur tre mal'mult'a'j'n tekst'o'j'n, plej'part'e pro tio, ke ili est'as ne'ripar'ebl'e sub'nivel'a'j, apenaŭ kompren'ebl'a'j aŭ tut'e sen'inform'a'j.

En ali'a'j situaci'o'j, mi pen'as labor'i kun la aŭtor'o'j por ricev'i klar'ig'o'j'n pri mal'klar'e aŭ ambigu'e esprim'it'a'j asert'o'j kaj prav'ig'o'n de asert'o'j per cit'aĵ'o'j; ankaŭ se tem'as pri opini'o'j, mi pen'as kontrol'i la font'o'j'n, sur kiu'j ili est'as baz'it'a'j. Kelk'foj'e mi atent'ig'as la aŭtor'o'j'n pri logik'a'j difekt'o'j aŭ tru'o'j en ili'a rezon'ad'o kaj pen'as help'i al ili korekt'i la problem'o'n.

Tia'n detal'a'n atent'o'n ricev'as tekst'o'j de ĉiu'j aŭtor'o'j. Kiel kelk'a'j ebl'e sci'as, mi est'as diligent'a kaj eĉ pedant'a, mi do oft'e korespond'as kun la aŭtor'o por trov'i la font'o'j'n de tiu'j asert'o'j, kiu'j'n mi ne pov'as kontrol'i sen'de'pend'e. Kelk'foj'e mi rezult'e hav'as detal'a'j'n referenc'o'j'n apog'ant'a'j'n preskaŭ ĉiu'n fraz'o'n, kvankam pro la ĝenr'o de ni'a period'aĵ'o ili ne aper'as en la publik'ig'it'a'j artikol'o'j.

Alexander SHLAFER
redaktor'o de la rubrik'o Politik'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alexander Shlafer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Apologi'o de Vit'a Mea

Fin'fin'e mi jam ating'is la last'a'n (aŭ antaŭ'last'a'n) jar'dek'o'n de mi'a ne apart'e renom'a ekzist'o en ĉi tiu plej bon'a el ĉiu'j ebl'a'j mond'o'j.

Mi anim'as mi'n per la cert'iĝ'o, ke naŭ'dek'jar'ul'o'j ne plu est'as rigard'at'a'j kiel ver'a'j mal'jun'ul'o'j. Oni dir'as, ke en Mez'epok'o mal'mult'a'j vir'o'j post'viv'is la aĝ'o'n de tri'dek aŭ kvar'dek jar'o'j (kaj la vir'in'o'j ver'ŝajn'e eĉ pli mal'long'e). Hodiaŭ, pro la mir'ind'a progres'o de la medicin'a scienc'o, pli kaj pli da hom'o'j (de ambaŭ seks'o'j) iĝ'as cent'jar'ul'o'j. Eĉ en la mal'grand'a kamp'ar'a urb'o, kie mi loĝ'as, plur'a'j el ni'a'j najbar'o'j jam pov'is fest'i si'a'n cent'jar'a'n dat're'ven'o'n. Kompren'ebl'e, por ke tia event'o est'u ver'e fest'ind'a, la san'o de la koncern'a veteran'o aŭ veteran'in'o dev'as est'i relativ'e bon'a.

Bon'ŝanc'ul'o

Do laŭ'ŝajn'e, mi ne ver'e est'as mal'jun'ul'o, kaj pli'e mi est'as bon'ŝanc'a, ĉar mi'a kurac'ist'o konfirm'as, ke mi'a korp'o est'as fort'a kaj mi'a san'o ne est'as mal'bon'a. Tio'n mi ne merit'as pro la fakt'o, ke mi'a am'at'a edz'in'o sci'as, ke pli'aĝ'iĝ'int'e mi iĝ'as plend'em'a kaj disput'em'a. Feliĉ'e, mi ne plu est'as dev'ig'at'a kred'i, kiel mi kred'is dum mi'a infan'ec'o, ke en la ĉiel'o est'as Super'a Est'aĵ'o, kiu konstant'e observ'as mi'n kaj mi'n pun'os en la Last'a Juĝ'o. (Supoz'ebl'e mi'a edz'in'o pardon'os mi'n, ĉar laŭ'dir'e la vir'in'o'j est'as laŭ'natur'e pardon'em'a'j). Pro mea maxima culpa (mi'a plej grand'a kulp'o), mi mal'ŝpar'is plur'a'j'n jar'o'j'n de mi'a viv'o kiel student'o de teologi'o, kaj tro mal'fru'e mi konstat'is, ke tiu pseŭdo'scienc'o est'as por mi sen'util'a kaj ne'kred'ebl'a. Tamen, mi tut'e ne vol'as kritik'i tiu'j'n el mi'a'j ge'amik'o'j, kiu'j est'as sincer'a'j kred'ant'o'j.

Neni'u hero'aĵ'o

En ĉi tiu etap'o de mi'a viv'o est'as temp'o por taks'i mi'a'j'n magr'a'j'n sukces'o'j'n kaj klopod'i preter'atent'i mi'a'j'n abund'a'j'n mal'sukces'o'j'n. Antaŭ long'e mi decid'is nek grimp'i la plej alt'a'j'n himalaj'a'j'n mont'o'j'n, nek praktik'i ali'a'j'n danĝer'a'j'n sport'o'j'n. (Fakt'e, mi ĉiam evit'is ĉi'a'j'n sport'o'j'n). Sam'temp'e, mi iom bedaŭr'as, ke dum mi'a tut'a viv'o mi far'is neniu'n hero'aĵ'o'n por prav'ig'i mi'a'n ekzist'o'n. Mi neniam hav'is okaz'o'n sav'i vir'in'o'n aŭ et'a'j'n infan'o'j'n de incendi'o aŭ dron'iĝ'o. Ali'flank'e, mi ĝoj'as, ke mi ankaŭ ne bezon'is far'i milit'serv'o'n, kaj ke mi neniam est'is dev'ig'at'a paf'mort'ig'i mi'a'j'n proksim'ul'o'j'n, aŭ brul'ig'i ili'a'j'n hejm'o'j'n, kvankam mi kaj mi'a famili'o mem spert'is la detru'o'n de ni'a dom'o dum la du'a mond'milit'o, kio ŝajn'as mal'just'a, sed ne tro. Mi ĝoj'eg'as, ke mi'a popol'o ne plu hav'as naci'a'j'n mal'amik'o'j'n – nur politik'a'j'n rival'o'j'n.

Sen'de'pend'ist'o

Mi fervor'e sub'ten'as la streb'o'j'n de et'a'j naci'o'j kaj popol'o'j, kiu'j ambici'as est'i sen'de'pend'a'j. Sam'kiel ĉiu'j raci'a'j hom'o'j mi esper'as, ke kapital'ism'o, mal'just'ec'o, ras'ism'o kaj mal'egal'ec'o baldaŭ mal'aper'os, sed pro avar'ec'o kaj kruel'ec'o de tiom da ego'ist'o'j kaj narcis'ist'o'j en la mond'o mi dub'as, ĉu tio iam okaz'os. Bon'a'j saĝ'a'j hom'o'j ja ekzist'as, sed est'as evident'e, ke ili'a'j konsil'o'j ne est'as atent'at'a'j.

Aŭtor'o

Kaj kio pri mi'a'j person'a'j ating'o'j? Mi dev'as konfes'i, ke est'as mal'mult'o en mi'a korb'o de sukces'o'j. Mi el'don'is kelk'a'j'n modest'a'j'n libr'o'j'n, sed preskaŭ neni'u leg'as ili'n. Pri tio mi ne plend'as, ĉar dum la last'a'j jar'o'j de mi'a'j verk'et'o'j vend'iĝ'is averaĝ'e po unu ekzempler'o monat'e, en ses aŭ sep mal'sam'a'j land'o'j. Tio nek riĉ'ig'os nek fam'ig'os mi'n, sed almenaŭ indik'as, ke mi'a liber'temp'a'j aktiv'aĵ'o'j ne est'is tut'e sen'cel'a. Mi ne bezon'is post la emerit'iĝ'o pas'ig'i mi'a'j'n tag'o'j'n lud'ant'e golf'o'n aŭ trink'ant'e sen'nombr'a'j'n bier'o'j'n kun ali'a'j kaduk'ul'o'j en fum'plen'a'j tavern'o'j.

Gael'a kaj Esperant'o

Mi apenaŭ pov'as kred'i, ke mi kontribu'is dum 40 jar'o'j al literatur'a'j revu'o'j en la gael'a lingv'o, kaj dum pli ol tri'dek jar'o'j al publik'ig'aĵ'o'j en Esperant'o. (En iu grav'a naci'a lingv'o mi apenaŭ verk'is, krom dum mal'long'a temp'o, kiam ni loĝ'is en Argentino). Ke esperant'ist'o skrib'as en Esperant'o ne est'as apart'e ne'kutim'e, sed oni oft'e demand'is mi'n, kial mi verk'as en lingv'o (la skot'a gael'a), kiu est'as parol'at'a de eg'e mal'mult'a'j, kaj kial mi insist'e parol'as ĝi'n en mi'a famili'a rond'o, nom'e kun mi'a edz'in'o, ni'a'j fil'o'j, kaj ni'a'j nep'o'j. Raci'a tio ebl'e ne aspekt'as, ĉar la unu'a lingv'o, kiu'n mi aŭd'is post mi'a nask'iĝ'o, est'is ne la gael'a sed la hispan'a. Sed mi kultiv'as tiu'n antikv'a'n kaj en'danĝer'ig'it'a'n idiom'o'n pro la fakt'o, ke ĝi est'is la lingv'o de mi'a'j pra'ul'o'j, simpl'a'j kamp'ar'an'o'j, kiu'j est'is for'pel'it'a'j de la ter'o, por ke riĉ'eg'a'j aristokrat'a'j sen'taŭg'ul'o'j pov'u profit'i de la bred'ad'o de ŝaf'o'j.

Joaquín Rodrig'o

Unu el ni'a'j fil'o'j est'as profesi'a muzik'ist'o, kiu bel'eg'e lud'as kaj kompon'as. Mi bedaŭr'as, ke mi ne est'as simil'e muzik'e kapabl'a. Dum pli ol kvar'dek jar'o'j mi klopod'is gitar'e lud'i la bel'eg'a'n sed eg'e mal'facil'a'n Concierto de Aranjuez de Joaquín Rodrig'o. Kompren'ebl'e mi tut'e fiask'is. Tio est'as ali'a el mi'a'j grand'a'j kaj abund'a'j mal'sukces'o'j.

Antonio Machado

Poezi'o'n mi am'as, ebl'e iom pli ol muzik'o'n. Unu el mi'a'j plej admir'at'a'j poet'o'j est'as ali'a hispan'o, Antonio Machado, kiu fin'is si'a'n poem'o'n „Retrat'o” (Portret'o) per la vers'o'j:

Kaj kiam al'ven'as la tag'o de last'a vojaĝ'o

Kaj pret'as for'vetur'i la ŝip'o kiu neniam dev'as re'ven'i,

Vi mi'n trov'os sur'ŝip'e kun mal'pez'a pak'aĵ'o,

Preskaŭ nud'a, kiel la fil'o'j de l' mar'.

gmck
Garbhan MAcAOIDH

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 25.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garbhan MacAoidh el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-10-06

Kulp'is la rafan'et'o

Sonia far'as kiel kutim'e si'a'j'n aĉet'o'j'n en Carrefour [karfúr], unu el la plej grand'a'j magazen'o'j de Belgi'o. Subit'e en la legom'a part'o okaz'as io. Sur la plank'o trov'iĝ'as rafan'et'o. Ŝi tret'as sur ĝi'n, stumbl'as, fal'as kaj ek'kri'as pro dolor'o. Vend'ist'o'j al'kur'as kaj prov'as help'i ŝi'n. Van'e. Ili vok'as ambulanc'o'n kaj prov'as konsol'i ŝi'n per la vort'o'j: „Ne tim'u. La asekur'o de Carrefour ja re'pag'os al vi ĉiu'j'n kost'o'j'n.”

En la mal'san'ul'ej'o oni konstat'as, ke ŝi'a femur'a biceps'o romp'iĝ'is. Prognoz'o: kur'i per lam'baston'o'j dum plur'a'j semajn'o'j, kinez'o'terapi'o, kaj pri si'a prefer'at'a sport'o, tenis'o, ŝi dev'os rezign'i dum long'a temp'o. La alt'iĝ'ant'a'j'n faktur'o'j'n Sonia pag'as kaj trans'don'as al la asekur'kompani'o de Carrefour.

Kelk'a'j'n semajn'o'j'n post'e ven'as leter'o de tiu asekur'kompani'o: „Bedaŭr'ind'e ni tut'e ne pov'as re'pag'i al vi vi'a'j'n medicin'a'j'n kost'o'j'n, ĉar ĉiu est'as respond'ec'a pri si'a propr'a sekur'ec'o kaj dev'as antaŭ'vid'i obstakl'o'j'n sur la plank'o.” Tio'n Sonia ne pov'as akcept'i, kaj ŝi pet'as inform'o'j'n de si'a propr'a asekur'ist'o. Ties respond'o simil'as al tiu de la kompani'o de Carrefour, sed preciz'ig'as: „Jes, ĉiu ajn dev'as atent'i antaŭ'vid'ebl'a'j'n obstakl'o'j'n, kiel klar'e antaŭ'vid'as la ‚kort'um'a legom'rest'aĵ'a juĝ'o’ (tiel!) de la 6a de mart'o 1981.” Iom da pli'a'j esplor'o'j, i.a. ĉe profesor'o Thierry Vansweevelt, de la universitat'o de Antverpeno, special'ist'o pri jur'a respond'ec'o, konfirm'as: „Se vi est'us stumbl'int'a sur rafan'et'o en la fiŝ'sekci'o, Carrefour dev'us pag'i ĉio'n, ĉar rafan'et'o en tiu lok'o ne est'as ‚atend'ebl'a obstakl'o’; en la legom'a sekci'o tamen ĝi est'as.”

Paŭl PEERAERTS
korespond'ant'o de MONATO en Belgi'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 01, p. 9.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sved'a Pen kaj la ĉin'a reg'ist'ar'o

La sved'a sekci'o de Pen International don'as, ĉiu'jar'e ek'de 1985, si'a'n premi'o'n Tucholsky memor'e al la jud-german'a verk'ist'o kaj ĵurnal'ist'o Kurt Tucholsky, kiu mort'is en ekzil'o en Svedi'o en 1935. La premi'o est'as don'at'a al persekut'at'a, minac'at'a aŭ ekzil'it'a verk'ist'o aŭ public'ist'o .

En 2019 la premi'o'n oni don'is al la verk'ist'o kaj el'don'ist'o Gui Minhai, de'nask'e ĉin'a, sed nun sved'a civit'an'o. Li tamen ne pov'as ven'i por person'e ricev'i la premi'o'n, ĉar li est'as en ĉin'a mal'liber'ej'o ek'de 2015, sen formal'a'j akuz'o kaj juĝ'o.

Gui Minhai

La premi'it'o nask'iĝ'is la 5an de maj'o 1964 en Ningbo. En 1988 li ven'is al Svedi'o por stud'i, kaj rest'is tie post la murd'ad'o okaz'int'a sur la plac'o Tia'n An Men en 1989. Li iĝ'is sved'a civit'an'o en 1992; doktor'iĝ'is, edz'iĝ'is kaj ek'hav'is fil'in'o'n – Angel'a Gui – en 1994.

Kiam la politik'a situaci'o en Ĉini'o iom trankvil'iĝ'is, li trans'lok'iĝ'is al Honkongo. Tie li fond'is la el'don'ej'o'n Causeway Bay Books. Plur'a'j el la libr'o'j el'don'it'a'j de ĝi est'as mal'permes'at'a'j en la ĉin'a ĉef'ter'o.

Akr'a'j re'ag'o'j

Okaz'e de la atribu'o de la premi'o la ĉin'a ambasador'o en Stokholmo, Gui Congyou – jam de du jar'o'j en la posten'o –, re'ag'is tre akr'e. Li postul'is, ke la sved'a Pen nul'ig'u la decid'o'n, sed la instituci'o rifuz'is.

En la ret'ej'o de la ambasad'o, Gui Minhai est'as nom'at'a krim'ul'o, mensog'ant'o kaj dis'vast'ig'ant'o de oni'dir'o'j. Oni skrib'is: „Kiu'j kre'is ĉi tiu'n fars'o'n, tiu'j ne zorg'as pri la vol'o de Gui Minhai, kaj ag'as propr'a'iniciat'e, malic'e kaj arogant'e. Ili'n cert'e traf'os la efik'o'j de ili'a'j propr'a'j ag'o'j”.

La sved'a ministr'in'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, An'n Lind'e, pri tio koment'is, ke la sved'a esprim'liber'ec'o garanti'as al la sved'a Pen la rajt'o'n liber'e kaj sen ekster'a prem'o don'i la premi'o'n al iu ajn, kaj ke la sved'a ekster'land'a ministr'ej'o dir'is tio'n al la ĉin'a ambasad'o.

Dat'o'j en la viv'o de la verk'ist'o

17an de oktobr'o 2015 Dum vizit'o al Pattaja, en Taj'land'o, li subit'e mal'aper'is sen'spur'e. Post'e, mal'aper'is ankaŭ kvar ali'a'j kun'labor'ant'o'j de Causeway Bay Books.
17an de januar'o 2016 Gui aper'is en la ĉin'a ŝtat'televid'o kaj dir'is, ke li mem'vol'e re'ven'is al Ĉini'o por respond'ec'i pri trafik'krim'o en 2003. Mult'a'j, inkluziv'e de li'a fil'in'o, dub'as pri tio, ke li dir'is tio'n propr'a'vol'e kaj sen prem'o'j.
En oktobr'o 2017 La ĉin'a'j aŭtoritat'o'j asert'is, ke Gui est'as liber'ig'it'a.
20an de januar'o 2018 Kiam Gui vojaĝ'is trajn'e de Ŝanhajo al Pekino kun du sved'a'j diplomat'o'j, li est'is arest'it'a.
En februar'o 2018 Li aper'is en la ĉin'a TV9. Ne est'as klar'e, ĉu li far'is tio'n liber'vol'e.
12an de februar'o 2018 Li ricev'is la premi'o'n Voltaire de la inter'naci'a el'don'ist'a asoci'o Ip'a.
gnga
Gunnar GÄLLMO
korespond'ant'o de MONATO en Svedi'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 11.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gunnar Gällmo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Gast'am'a'j, sed mal'ĝoj'a'j litovoj

La litova reg'ist'ar'o far'is enket'o'n por esplor'i, kio'n opini'as pri litovoj ekster'land'an'o'j kaj sam'land'an'o'j. Tiu'cel'e est'is enket'it'a'j 8000 hom'o'j: po unu mil'o en Litovio kaj en ĉiu el sep ali'a'j land'o'j.

La rezult'o montr'is, ke 32 % de la enket'it'o'j opini'as litovojn gast'am'a'j, 22 % konsider'as ili'n amik'a'j kaj sincer'a'j kaj 19 % labor'em'a'j. 15 % opini'as, ke litovoj est'as trankvil'a'j kaj diskret'a'j, kaj 11 %, ke ili est'as progres'em'a'j kaj aktiv'a'j.

Kiel mal'favor'a'j'n ec'o'j'n de litovoj 11 % de respond'ant'o'j loĝ'ant'a'j ekster'land'e menci'is mal'honest'ec'o'n kaj inklin'o'n al fraŭd'o, kaj 9 % de la enket'it'o'j dir'is, ke litovoj est'as timid'a'j, mal'ĝoj'a'j kaj ne-rid'em'a'j kaj ke ili ne hav'as mem'fid'o'n. Krom'e, ke litovoj est'as pasiv'a'j kaj konform'ism'a'j. Ali'a'j (8 % de la enket'it'o'j) konsider'as litovojn ne'toler'ebl'a'j kaj mal'ĝentil'a'j.

Litovoj opini'as

El la litovaj respond'ant'o'j 67 % dir'is, ke litovoj est'as labor'em'a'j; 31 % konsider'as sam'land'an'o'j'n gast'am'a'j, 29 % kre'em'a'j, 24 % trankvil'a'j kaj diskret'a'j kaj 19 % entrepren'em'a'j. El la mal'bon'a'j kvalit'o'j de sam'land'an'o'j respond'int'o'j menci'is koler'o'n kaj ĵaluz'o'n (67 %), mal'ĝoj'o'n (51 %), mal'konfid'o'n al si mem kaj timid'ec'o'n (26 %), pasiv'ec'o'n (25 %) kaj ne'decid'em'o'n (23 %).

Tri kvar'on'o'j de la litovoj fier'as pri si'a ŝtat'an'ec'o kaj konsent'as, ke ili'a land'o mult'e progres'is post la sen'de'pend'iĝ'o en 1990. 51 % opini'as, ke dum la last'a'j kvin jar'o'j la viv'o en Litovio pli'bon'iĝ'is, sed ne tiel bon'e kiel en la najbar'a'j Latvi'o, Estoni'o kaj Pollando. 35 % de la respond'int'o'j indik'is, el la plej grav'a'j aspekt'o'j de la viv'o, viv'kvalit'o'n kaj 33 % materi'a'n riĉ'ec'o'n. La plej favor'a'n opini'o'n litovoj esprim'is rilat'e al sport'o, kultur'o kaj scienc'o, kaj la plej mal'favor'a'n rilat'e intern'a'n politik'o'n, ekonomi'o'n kaj soci'a'n protekt'ad'o'n.

Ekster'land'an'o'j esprim'is si'n

94 % de la enket'it'a'j ekster'land'an'o'j sci'as almenaŭ la nom'o'n de tiu ĉi balt'a ŝtat'o, sed pli ol tio'n nur 28 %. Du'on'o de la respond'int'o'j sci'as ankaŭ, kiu est'as la ĉef'urb'o de Litovio. La plej bon'a'j kon'ant'o'j de Litovio est'as pol'o'j, sed pri tiu ĉi balt'a land'o la franc'o'j sci'as tre mal'mult'e.

La plej avantaĝ'a flank'o de Litovio por ekster'land'an'o'j est'as turism'o, loĝ'ant'o'j kaj kultur'a hered'aĵ'o. La plej favor'a'j evident'iĝ'as pol'o'j, kiu'j laŭd'as la interes'a'j'n arkitektur'a'j'n monument'o'j'n de la land'o kaj la bel'a'n natur'o'n kaj konfes'as, ke ili volont'e ĉi tie'n vojaĝ'us. Favor'a'n si'n'ten'o'n al mult'a'j flank'o'j de Litovio esprim'is ankaŭ german'o'j. Tamen en Franci'o kaj Briti'o oni plej mal'mult'e sci'as pri Litovio kaj litovoj. Mal'grand'a'n emoci'a'n favor'o'n Litovio ĝu'as ankaŭ en Israelo.

Svedi'o kaj Norvegi'o

En Svedi'o kaj Norvegi'o la imag'o pri Litovio ne est'as bon'a. Norveg'o'j mal'favor'e konsider'as la respekt'o'n de civit'an'o'j kaj hom'a'j rajt'o'j, kaj ne taks'as Litovion bon'a lok'o por labor'i aŭ invest'i. Sved'o'j rang'ig'as Litovion mal'pli alt'e ol ali'land'an'o'j pri preskaŭ ĉiu'j aspekt'o'j.

La iniciat'int'o'j de la enket'ad'o dir'is, ke tia'n opini'o'n probabl'e kaŭz'as la tro'a kvant'o da mal'favor'a'j inform'o'j leg'ebl'a'j en la sved'a amas'komunik'il'ar'o aŭ la tre grand'a fier'o pri la skandinav'a kultur'o.

last
Last
korespond'ant'o de MONATO en Litovio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 10.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Inter dub'o kaj kred'o, ag'o!

Petit'e resum'i unu'fraz'e si'a'n doktrin'o'n, Karl Marx laŭ'dir'e respond'is: „Pri ĉio oni dev'as dub'i!” Jen tut'e laŭd'ind'a princip'o, sen kiu scienc'o ne est'us scienc'o. Pri tio ĝust'e argument'as Ward Kusters en si'a leg'ind'a artikol'o Klimat-skeptik'ul'o en la decembr'a numer'o de MONATO (p. 17-19). Tamen mi ne pov'as konsent'i kun li'a'j konklud'o'j.

Li prezent'as, kaj traf'e kritik'as, kelk'a'j'n argument'o'j'n, per kiu'j, vulgar'e, oni pretend'as pruv'i la hipotez'o'n pri antrop'o'gen'a, t.e. hom'kaŭz'at'a, tut'planed'a varm'iĝ'o, nom'e ke la nun'a'j'n klimat'a'j'n ŝanĝ'o'j'n kaŭz'as ĉef'e la divers'a'j forc'ej'a'j gas'o'j el'ig'at'a'j per hom'a aktiv'ad'o dum la last'a'j 150 jar'o'j. La aŭtor'o ankaŭ prav'e sub'strek'as la grand'a'n mal'simpl'ec'o'n de la scienc'o pri klimat'o.

Tamen la plej traf'a'n argument'o'n, kiu mi'a'percept'e konvink'is la scienc'ist'o'j'n de la UN-a IPCC (Inter'reg'ist'ar'a Grup'o pri Klimat'ŝanĝ'iĝ'o) pri la ĝust'ec'o de la hipotez'o pri hom'kaŭz'it'a varm'iĝ'o, s-ro Kusters ne menci'as. Mi konciz'e prezent'u tiu'n argument'o'n, laŭ mi konvink'a'n. Mi aŭd'is antaŭ kelk'a'j jar'o'j sufiĉ'e detal'a'n preleg'o'n pri tiu tem'o, far'e de inĝenier'o special'iĝ'int'a pri klimat'o, kies nom'o'n mi bedaŭr'ind'e forges'is, mem IPCC-an'o, kaj profesor'o ĉe la Mult'teknik'a Alt'lern'ej'o (École polytechnique) en Montreal'o (Kanado).

1. Ebl'as, per divers'a'j geologi'a'j datum'o'j, proksim'um'e taks'i la averaĝ'a'n mond'a'n temperatur'o'n (AMT) de pas'int'a'j jar'cent'o'j kaj jar'mil'o'j.

2. Oni kon'as ankaŭ mult'a'j'n tut'e natur'a'j'n kaŭz'o'j'n, influ'ant'a'j'n la mond'a'n temperatur'o'n: inter ili la ŝanĝ'et'o'j, kiu'j dum jar'mil'o'j okaz'as en la ĉirkaŭ'sun'a orbit'o de la ter'o, la ŝanĝ'et'o'j de la angul'o de la ter'a aks'o rilat'e tiu'n orbit'o'n, la albed'o de la divers'a'j part'o'j de la ter'a surfac'o, la kvant'o da forc'ej'a'j gas'o'j en la atmosfer'o ktp.

3. Oni konstru'is komput'il'a'j'n model'o'j'n, kiu'j kalkul'as, baz'e de tiu'j variabl'o'j, hipotez'a'n AMT-on. Kompren'ebl'e tiu'j model'o'j tre kompleks'as, kaj mi ne dub'as, ke ili malgraŭ'e tro simpl'as mult'rilat'e, ne sufiĉ'e preciz'as, mal'komplet'as, kaj ke ili est'as daŭr'e tre diskut'at'a'j inter pri'klimat'a'j fak'ul'o'j. Malgraŭ tiu'j mal'facil'aĵ'o'j, oni evolu'ig'is tiu'j'n model'o'j'n tia'grad'e, ke la temperatur'o'j kalkul'at'a'j per ili, por ĉiu pas'int'a epok'o, rimark'ind'e (kvankam neniam perfekt'e) kongru'as kun la temperatur'o'j dedukt'it'a'j de geologi'a'j datum'o'j por la koncern'a'j epok'o'j, inkluziv'e la mult'a'j'n pas'int'a'j'n grav'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en la AMT. Kaj tio valid'as por milion'o'j da jar'o'j! Tial tiu'j model'o'j, baz'it'a'j sur nur'a'j natur'a'j kaŭz'o'j, malgraŭ sen'dub'e mult'a'j mal'perfekt'aĵ'o'j, ŝajn'as relativ'e fid'ind'a'j.

4. Sed kio'n montr'as tiu'j model'o'j, kiam oni aplik'as ili'n al la last'a'j jar'cent'o'j? Ili montr'as ja iom kresk'ant'a'n AMT-on el natur'a'j kaŭz'o'j. Ne dub'ind'as, ke ĉi-last'a'j eksplik'as part'o'n de la nun observ'at'a varm'iĝ'o. Sed la kurb'o de la observ'at'a AMT dum la sam'a'j jar'cent'o'j, ek'de la komenc'o de la industri'a epok'o, komenc'e mal'rapid'e, sed post'e pli rapid'e, supr'e'n'ir'as super tiu'n de la AMT el natur'a'j kaŭz'o'j! Mal'facil'as evit'i la konklud'o'n, ke la ĉef'a kaŭz'o de la nun observ'at'a varm'iĝ'o dev'as est'i la hom'a aktiv'ad'o.

Mult'a'j'n inform'o'j'n pri tut'mond'a varm'iĝ'o kaj rezult'o'j publik'ig'it'a'j de IPCC oni trov'os ĉe climate.nas'a.gov/causes/. Sed konsult'u ankaŭ la mult'a'j'n publik'aĵ'o'j'n de IPCC mem ĉe www.ipcc.ch. Atent'u, ke mult'eg'a'j fak'ul'o'j kun'labor'is en la redakt'ad'o de la IPCC-raport'o'j, kaj mult'e pli en la esplor'o'j, sur kiu'j baz'iĝ'as tiu'j raport'o'j. Por fid'ind'e pruv'i, ke ili'a'j konklud'o'j mal'valid'as, neces'us long'a kun'labor'a pen'ad'o de mult'eg'a'j scienc'ist'o'j divers'fak'a'j.

S-ro Kusters, post si'a kritik'a, sed mal'komplet'a ekzamen'o de la klimat'scienc'o mem, prav'e sub'strek'as, ke, se la reg'ist'ar'o'j fort'e ag'os por redukt'i la tut'hom'ar'a'j'n forc'ej'gas'a'j'n el'ig'aĵ'o'j'n, cert'e mult'a'j hom'o'j eg'e riĉ'iĝ'os per tio. Grav'a'j ekonomi'a'j interes'o'j ja puŝ'as en tiu direkt'o. Sed ankaŭ mult'a'j hom'o'j eg'e riĉ'iĝ'os, se la reg'ist'ar'o'j mal'e neni'o'n far'os! Grav'a'j ekonomi'a'j interes'o'j puŝ'as sam'temp'e en la mal'a direkt'o! La argument'o pri ekonomi'a'j interes'o'j neŭtral'ig'as si'n mem.

Fin'e, rest'as la princip'o pri si'n'gard'em'o: se ekstrem'e grav'a, baldaŭ'a, kvankam ne tut'e cert'a, danĝer'o minac'as mi'n, mi prefer'as, pro nur'a kaj tut'e raci'a si'n'gard'em'o, ag'i tuj, kvazaŭ la danĝer'o est'us tut'e cert'a. Pri la klimat'o, bedaŭr'ind'e, mank'as temp'o por ĝis'fund'e ĉio'n esplor'i, por iom post iom al'ven'i al tut'e firm'a, detal'a, klar'a scienc'o pri ĝi. Urĝ'as ag'i nun, ne post jar'cent'o!

Francisko LORRAIN
licenci'ul'o pri matematik'o kaj fizik'o (Universitat'o de Montreal'o), doktor'o pri matematik'a soci'ologi'o (Universitat'o Harvard)

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 22.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Francisko Lorrain el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĉu prezident'o Trump est'os eks'ig'it'a?

Dum kelk'a'j monat'o'j okaz'ad'is kun'sid'o'j de du komitat'o'j de la Ĉambr'o de Reprezent'ant'o'j, unu el la du ĉambr'o'j de la uson'a Kongres'o (parlament'o), por iniciat'i la konstituci'a'n procedur'o'n (angl'e: impeachment) por eks'ig'i prezident'o'n Donald Trump el li'a posten'o. La eventual'a krim'o de la prezident'o est'as jen'a:

Per prokrast'o de promes'it'a financ'a help'o al Ukrainio en la milit'a konflikt'o inter Rusio kaj Ukrainio, prezident'o Trump supoz'ebl'e vol'is ig'i la prezident'o'n de Ukrainio, Volodimir Zelenskij, anonc'i la komenc'o'n de krim'enket'ad'o pri korupt'o, al kiu est'as lig'it'a Hunter Bid'e'n, fil'o de Joe Bid'e'n [ĝo bajden], antaŭ'a vic'prezident'o kaj unu el la ĉef'a'j aspir'ant'o'j por iĝ'i kandidat'o de Demokrat'a Parti'o en la ven'ont'a'j prezident'a'j elekt'o'j1.

Dum Joe Bid'e'n est'is uson'a vic'prezident'o, Hunter Bid'e'n iĝ'is alt'rang'a dung'it'o de la ukraina firma'o Burisma Holdings. Li ricev'is grand'eg'a'n salajr'o'n, kvankam li hav'is neni'a'n spert'o'n pri la koncern'a'j industri'o kaj region'o. Tio ne'evit'ebl'e pens'ig'as pri tio, ke la sol'a kial'o por dung'i li'n est'is vic'prezident'ec'o de li'a patr'o. Tial Trump opini'as, ke Hunter Bid'e'n (kaj probabl'e ankaŭ li'a patr'o) ag'ad'is korupt'e.

Du'faz'a procez'o

La opini'o'j de la publik'o pri tiu afer'o ĝis nun de'pend'as pli de la politik'a vid'punkt'o de hom'o'j ol de la rivel'it'a'j fakt'o'j. Tamen tiu'j opini'o'j iom ŝanĝ'iĝ'as tie'n kaj re'e'n sur'baz'e de nov'a'j el'trov'o'j en la procez'o, kiu okaz'as en du faz'o'j:

(1) Komitat'o'j de la Ĉambr'o de Reprezent'ant'o'j intervju'is plur'a'j'n atest'ant'o'j'n pri la en'hav'o kaj cirkonstanc'o'j de la koncern'a telefon'a konversaci'o inter Trump kaj Zelenskij kaj pri la vojaĝ'o'j de Rudy Giuliani [Ĝuliani] al Ukrainio. Giuliani est'as eks'urb'estr'o de Nov-Jork'o, spert'a advokat'o, kaj oft'a ne'oficial'a kun'labor'ant'o de Trump. Post tio, la tut'a ĉambr'o voĉ'don'os por decid'i, ĉu formal'e akuz'i prezident'o'n Trump pri krim'a mis'uz'o de la pov'o de si'a posten'o por propr'a'j cel'o'j. La voĉ'don'ad'o ver'ŝajn'e okaz'os en la komenc'o de 2020. Pro tio, ke solid'a pli'mult'o en la Ĉambr'o de Reprezent'ant'o'j est'as demokrat'o'j2, est'as atend'ebl'e, ke la pli'mult'o voĉ'don'os por tiu akuz'o.

(2) Tia rezult'o dev'ig'us la du'a'n Ĉambr'o'n de la Kongres'o, nom'e la Senat'o'n, star'ig'i formal'a'n proces'o'n por decid'i, ĉu for'ig'i Trump de la prezident'ec'o. Oni eventual'e de'nov'e prezent'os atest'ant'o'j'n, diskut'os ĉu la eventual'a'j atest'o'j est'as kred'ind'a'j, kaj se jes, ĉu la krim'o est'as sufiĉ'e grav'a, por for'ig'i la prezident'o'n el la posten'o. Fin'fin'e, ankaŭ la senat'an'o'j voĉ'don'os. Se mal'pli ol du tri'on'o'j de la senat'an'o'j voĉ'don'os por for'ig'i Trump, li rest'os en si'a posten'o. Nun'temp'e est'as konjekt'ebl'e, ke ĉiu'j aŭ preskaŭ ĉiu'j demokrat'o'j kaj la du formal'e sen'de'pend'a'j membr'o'j de la Senat'o voĉ'don'os por for'ig'i li'n, sed tio est'us nur 47 el la 100 senat'an'o'j. Neces'us, ke ankaŭ almenaŭ 20 el la respublik'an'a'j reprezent'ant'o'j sub'ten'u for'ig'o'n. Tio'n oni konsider'as tre ne'ver'ŝajn'a pro la ĝeneral'a popular'ec'o de Trump en la ŝtat'o'j kun respublik'an'a'j senat'an'o'j. Preskaŭ ĉiu'j el ili iam vol'os est'i re'elekt'it'a'j de la popol'o de si'a ŝtat'o kaj por tio kred'ebl'e bezon'os la sub'ten'o'n de Trump3.

Politik'a taktik'o

La reprezent'ant'o'j sci'is tiu'j'n regul'o'j'n jam antaŭ la procez'o. Rest'as la demand'o, kial la demokrat'o'j star'ig'is tia'n long'daŭr'a'n procez'o'n, kvankam ĝi'a sukces'o est'as tiom ne'ver'ŝajn'a. La respond'o baz'iĝ'as sur la fakt'o, ke en novembr'o 2020 okaz'os prezident'a'j elekt'o'j. La inform'o'j kaj diskut'o'j dum la procez'o pov'os eventual'e influ'i la opini'o'n de la uson'a'j voĉ'don'ont'o'j. La esper'o de la kontraŭ'ul'o'j de Trump est'as, ke tia'manier'e influ'it'a'j voĉ'don'ant'o'j montr'os ali'a'n opini'o'n ol la Senat'o. El tio pov'us rezult'i prezident'iĝ'o de unu el la rival'o'j de Trump el la demokrat'a parti'o. Ĝis aŭgust'o 2020 neni'u sci'as, kiu el la demokrat'a'j kandidat'o'j est'os la oficial'a kandidat'o de la parti'o.

dama
Da'n MAXWELL
korespond'ant'o de MONATO en Uson'o
1. Kaj do ebl'a rival'o de Trump, kandidat'o de Respublik'an'a Parti'o por re'elekt'o - red.
2. T.e. membr'o'j de Demokrat'a Parti'o - red.
3. Kaj, pli grav'e, la sub'ten'o'n de la koncern'a elekt'ant'ar'o, inter kiu'j signif'a part'o opini'as la pri'skrib'it'a'n pretekst'o'n por eks'ig'i la prezident'o'n frivol'a - red.

Inter'temp'e, la 18an de decembr'o 2019, post kiam tiu ĉi tekst'o est'is jam fin'redakt'it'a, la voĉ'don'ad'o en la mal'supr'a ĉambr'o de la uson'a parlament'o efektiv'e okaz'is, kaj ĝi'a pli'mult'o (nur, sed ne ĉiu'j, demokrat'o'j) voĉ'don'is por du „artikol'o'j” de akuz'o, ambaŭ tiom elast'a'j, ke (laŭ fak'ul'o'j) ili est'as aplik'ebl'a'j al sen'escept'e ĉiu'j prezident'o'j ek'de almenaŭ la komenc'o de la 20a jar'cent'o. Tio esenc'e las'as neniu'n ŝanc'o'n, ke la senat'o decid'os eks'prezident'ig'i la prezident'o'n.

Tamen okaz'is io tut'e ne'atend'it'a: la artikol'o'j de akuz'o ĝis nun (post tri semajn'o'j) ne est'is send'it'a'j al la senat'o, kiel preskrib'as la konstituci'o, kaj do la situaci'o iĝ'is ekster'konstituci'a. Ne est'as eĉ klar'e, ĉu la akuz'a faz'o jam fin'iĝ'is aŭ ne. El la ĝis'nun'a'j eksplik'o'j de la prezid'ant'in'o de la mal'supr'a ĉambr'o pri tia ĉi surpriz'a kondut'o ne est'as klar'e, ĉu tem'as pri taktik'a prokrast'o aŭ pri ekstravaganc'a ruz'aĵ'o por relativ'e kviet'e ĉes'ig'i la prov'o'n pri eks'prezident'ig'o sen rivel'i, ke ĝi fiask'is. (red.)


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 6.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Da'n Maxwell el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fosili'o de la Tag'o

Okaz'e de la pint'o'konferenc'o pri la klimat'o en Madrido en decembr'o, la tut'mond'a ret'o de ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j „Ret'o por Klimat'a Ag'ad'o” (angl'e: Climate Action Network) don'is al Belgi'o la ne ver'e laŭd'a'n premi'o'n „Fosili'o de la Tag'o”. Tiu ĉi premi'o est'is unu'a'foj'e atribu'it'a dum la klimat'a pint'o'konferenc'o en Bonn'o en 1999. Ek'de tiam dum ĉiu tia pint'o'konferenc'o oni ĉiu'tag'e „honor'ig'as” tri land'o'j'n, kiu'j el'star'as pro mal'bon'a medi'a ag'ad'o.

Mal'traf'as preskaŭ ĉiu'j'n cel'o'j'n

Belgi'o ricev'is la mal'favor'a'n premi'o'n, ĉar ĝi mal'sukces'as en preskaŭ ĉiu'j cel'o'j. La ĵuri'o apart'e menci'is ar'o'n da kial'o'j:

- Unu ministr'o pri medi'o publik'e deklar'is, ke la sol'a cel'o de arb'o est'as est'i hak'it'a.

- Tiu sam'a ministr'o deklar'is, ke la jun'ul'o'j, kiu'j protest'as favor'e al la klimat'o, est'as nur'a'j konspir'ant'o'j.

- Belgi'o ne hav'as pri'klimat'a'n leĝ'o'n.

- Belgi'o send'is kvar ministr'o'j'n al la pint'o'konferenc'o pri la klimat'o en Madrido en du divers'a'j aviad'il'o'j por tie rifuz'i sub'skrib'i la inter'konsent'o'j'n.

- Belgi'o est'as unu el la ŝtat'o'j kun plej alt'a el'las'ad'o de karbon'di'oksid'o.

- Belgi'o rifuz'is al'iĝ'i al la grup'o de eŭrop'a'j ŝtat'o'j, kiu'j vol'as aktiv'e kontraŭ'batal'i la klimat'a'n damaĝ'o'n.

Belgi'o jam antaŭ'e en 2015 „gajn'is” la premi'o'n „Fosili'o de la Tag'o”.

pape
Paŭl PEERAERTS
korespond'ant'o de MONATO en Belgi'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 21.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Am'kronik'o'j

Ne facil'as pri'pens'i la mort'o'n. Tial, kiam oni help'as al ni tio'n far'i, ni dev'as dank'i. Mi dank'as nun al tri hom'o'j: Atul Gawande, Fabienne Berthelot kaj István Ertl.

La unu'a est'as kurac'ist'o, kiu verk'is Being mortal (Est'i mort'em'a) en 2014. Mi leg'is ĝi'n en 2018 en la portugal'a, aĉet'it'a'n en Lisbon'o dum printemp'a vojaĝ'o prepar'e al la tiu'jar'a Nitobe-simpozi'o. Mi imag'is, ke okaz'as tie publik'a debat'o pri eŭtanazi'o aŭ io simil'a, ĉar en plur'a'j libr'o'vend'ej'o'j abund'is tia'tem'a'j verk'o'j. Inter ili, ĝust'e Ser Mortal kapt'is mi'a'n atent'o'n. Ankoraŭ hodiaŭ mi ne cert'as, ĉu mi elekt'is ĝi'n pro ties argument'o (t.e. kiel plej bon'e al'front'i mal'jun'iĝ'o'n, grav'a'n mal'san'o'n kaj al'proksim'iĝ'o'n de la mort'o) aŭ nur ĉar mi vol'is praktik'i mi'a'n ĉiam-rudiment'a'n portugal'a'n lingv'o'n. Ver'ŝajn'e ambaŭ afer'o'j grav'is. Iel ajn, de tiam mi oft'e donac'is kaj rekomend'is ĝi'n. Kaj plur'foj'e mi aŭd'is „jes, vi far'is” post kiam mi demand'is al amik'o: „ĉu mi jam parol'is al vi pri ekster'ordinar'a libr'o pri la last'a viv'period'o?”

La du'a est'is psikolog'in'o, kiu publik'ig'is „Kancerkroniko” en 2013 en Beletr'a Almanak'o. Mi ne memor'as, kiam mi leg'is ĝi'n, ebl'e iom antaŭ ŝi'a for'pas'o en januar'o 2018. Tem'as pri ĵurnal'o de pacient'in'o, kiu sufer'as mam'kancer'o'n. Jen ekzerc'o de sincer'o, intim'o kaj medit'ad'o pri la propr'a'j sent'o'j, pri la mal'san'o, pri la ver'ŝajn'a mort'o. Mi memor'as post'leg'ad'a'n pens'o'n: „nur por tio'n leg'i valor'us lern'i la zamenhof'an lingv'o'n.” Ankaŭ tiu'n ĉi mi rekomend'is, kvankam mal'sam'e ol Being Mortal ĝi (ankoraŭ?) ne traduk'iĝ'is en mult'a'j'n lingv'o'j'n. Krom'e, ŝajn'as al mi pli facil'e parol'i pri ekster'ul'o'j – Gawande pri'trakt'as la afer'o'j'n de si'a patr'o kaj de plur'a'j el si'a'j pacient'o'j, kiu'j'n kompren'ebl'e mi tut'e ne kon'as – ol pri la sent'o'j kaj pri'pens'o'j de hom'o, kiu'n mi kon'is.

La tri'a est'as traduk'ist'o, kiu aper'ig'is „Vi(d)vokroniko” en 2019, ankaŭ en Beletr'a Almanak'o. Mi leg'is ĝi'n antaŭ ĝi'a publik'ig'o, ĉar la aŭtor'o bon'vol'is ĝi'n send'i al mi. Mi konfes'as, ke al'don'a kial'o de mi'a ŝat'o de la tekst'o de Fabienne kuŝ'is en tio, ke mi ne ver'e sci'is, kio'n atend'i de ĝi. Kontraŭ'e, mi mult'o'n atend'is de tiu de István – kon'at'a aŭtor'o, kiu jam el'star'e kaj alt'kvalit'e verk'is –, kvankam mi rest'is iom skeptik'a. Mi'a'opini'e mal'facil'is propon'i i'o'n je la sam'a nivel'o kiel tiu de Fabienne. Tamen, jen de'nov'e sincer'o, intim'o kaj medit'ad'o pri la propr'a'j sent'o'j, pri la for'est'o, pri ebl'a nov'a am'o. Tuj mi kompren'is, kiom lig'at'as ambaŭ tekst'o'j, malgraŭ tio, ke István asert'as, ke tio okaz'is sen'konsci'e. Mi jam rekomend'is ĝi'n tri foj'o'j'n, du'foj'e al hom'o'j, al kiu'j mi jam parol'is pri la verk'o'j de Gawande kaj Fabienne. La tri'a'n rekomend'o'n mi far'is, kiam mi en'miks'iĝ'is sen'invit'e en fejsbuk'a'n konversaci'o'n de hispan'a esperant'ist'o, kiu inter'ali'e prov'is konvink'i amik'o'n si'a'n pri la ekzist'o de esperant'a kultur'o.

Tiu ĉi tekst'o cel'as kvar'a'n rekomend'o'n, pli publik'a'n, de tiu'j du tekst'o'j kronik'a'j, sed ankaŭ ese'a'j, poezi'em'a'j, preskaŭ spirit'a'j, kiu'j plej senc'as kiam pens'at'a'j kun'e. Ja ver'as, ke ili pri'parol'as mal'san'o'n kaj dolor'o'n, mort'o'n kaj for'est'o'n, sed ial mi percept'is ankaŭ am'o'n, ĉef'e kaj daŭr'e. Am'o inter si, al si'a'j infan'o'j, al la komun'a'j tra'viv'aĵ'o'j, sed ankaŭ al la viv'o, al la literatur'o, eĉ al Esperant'o.

Iam ni ĉiu'j renkont'os simil'a'j'n spert'o'j'n kiel tiu'j de la aŭtor'o'j dank'at'a'j. Ni, esperant'ist'o'j, apart'e bon'ŝanc'as, ĉar (mult'a'j el) ni kapabl'as ĝu'i ĉiu'j'n tri. Kaj jes, mi konsci'e menci'as ĝu'o'n inter ali'a'j sent'o'j, kiu'j'n oni ja rajt'as agnosk'i, ankaŭ en tia'j mal'feliĉ'a'j moment'o'j nepr'e al'ven'ont'a'j. Ni klopod'u est'i pret'a'j.

La tekst'o de István Ertl aper'is ankaŭ kiel 30-minut'a monolog'o, en Esperant'o kaj en la angl'a.
javi
Xavi ALCALDE

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 21.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xavi Alcalde el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Astronomi'o, pac'ism'o kaj in'ism'o

Inter la plej esplor'ind'a'j esperant'ist'o'j el'star'as la pac'ism'a'j in'ist'o'j. Tem'as pri vir'in'o'j aktiv'a'j en la pac'ism'a mov'ad'o, kiu'j sub'strek'as in'ism'a'n perspektiv'o'n. Tio est'as, si'a'j'n propr'a'j'n pled'o'j'n, bezon'o'j'n kaj propon'o'j'n. Kiel Sylvie Flammarion (1836-1919).

Sylvie Pétiau-Hug'o nask'iĝ'is en burĝ'a famili'o de arkitekt'o'j, profesor'o'j, skulpt'ist'o'j, milit'ist'o'j. La poet'o Victor Hug'o est'is parenc'o de ŝi'a patr'in'o. Kiam Camille Flammarion (1842-1925) – tiam help'ant'o en la astronomi'a Observatori'o de Parizo – ek'kon'is ŝi'n, li tuj en'am'iĝ'is al ŝi, kvankam Sylvie est'is iom pli aĝ'a kaj edz'in'iĝ'int'a al mal'jun'a astronom'o Mathieu. Fin'e ŝi iĝ'is li'a plej intim'a kun'labor'ant'in'o. Kun ŝi'a help'o, Camille far'iĝ'is tut'mond'e kon'at'a verk'ist'o, apart'e ŝat'at'a en spirit'ism'a'j rond'o'j. Li'a'j verk'o'j kiel La pluralité des mondes habités (La plur'ec'o de la loĝ'at'a'j mond'o'j – 1862) est'is tiel popular'a'j kiel tiu'j de Jules Verne. Kaj ili fam'ig'is ankaŭ la el'don'ist'o'n, Ernest Flammarion, frat'o'n de Camille kaj fond'int'o'n de la el'don'ej'o Flammarion.

Balon'a edz'iĝ'vojaĝ'o

En 1874, post la mort'o de si'a unu'a edz'o, Sylvie decid'is oficial'ig'i si'a'j'n rilat'o'j'n kun Camille. Aventur'em'a kaj sen'tim'a, por tiu plej special'a tag'o ŝi pet'is i'o'n unik'a'n, mir'ind'a'n kaj poezi'a'n: la unu'a'n ge'edz'iĝ'vojaĝ'o'n per balon'o en la tut'a histori'o! Jen ekster'ordinar'a 13-hor'a tra'viv'aĵ'o, por'ĉiam'e memor'ind'a, sed ankaŭ risk'a. Ili al'front'is ŝtorm'o'j'n kaj vid'is de proksim'e la furioz'o'n de la mar'o. Laŭ Sylvie, la plej terur'a afer'o est'is silent'o. Foj'e mal'facil'is eĉ spir'i. Tamen, ŝi ĉiam kontent'is kaj apog'is Camille-n.

La par'o kun'hav'is grand'a'n pasi'o'n pri astronomi'o. Post tiu unu'a, ambaŭ far'is plur'a'j'n esplor'vojaĝ'o'j'n per balon'o. En 1887 Camille fond'is Astronomi'a'n Societ'o'n de Franci'o. Foj'e sub la plum'nom'o Sylvio Hug'o, ŝi kontribu'is al plur'a'j revu'o'j, inter'ali'e L'Astronomi'e (ankaŭ fond'it'a de Camille) kaj Annales politiques et littéraires (Politik'a'j kaj literatur'a'j anal'o'j).

Influ'i la spirit'o'n

Ŝi est'is el'kor'a pac'ist'o, ĉar mult'a'j el ŝi'a'j famili'an'o'j est'is vund'it'a'j en milit'o'j. Ebl'e pro tio Sylvie kutim'is ĉe'est'i preleg'o'j'n de Frédéric Passy, la gajn'ont'o de la unu'a Nobel-premi'o pri pac'o. En 1899 ŝi kun'fond'is Asoci'o'n de Pac'o kaj Mal'arm'ad'o far'e de Vir'in'o'j (Association de la paix et le désarmement par les femmes), kun'e kun Caroline Guebhard (plum'nom'e Séverine). Post'e Sylvie far'iĝ'is ĝi'a prezid'ant'in'o. Ili opini'is, ke por ating'i pac'o'n neces'as unu'e influ'i la spirit'o'n de vir'in'o'j, ĉar est'as ili, kiu'j eduk'as infan'o'j'n. Mal'sam'e al ali'a'j pac'ism'a'j asoci'o'j, tiu'j in'ist'o'j inkluziv'is social'a'j'n tem'o'j'n inter si'a'j prioritat'o'j. Ili favor'is pli'bon'ig'o'n de la publik'a san'o, for'ig'o'n de prostitu'ad'o, mal'aper'ig'o'n de abort'ig'o kaj for'ig'o'n de inter'naci'a'j milit'o'j. Ili kondamn'is vet'arm'ad'o'n kaj instig'is al ge'labor'ist'o'j batal'i por redukt'o de milit'a el'spez'ad'o. Fili'o'j de tiu organiz'aĵ'o form'iĝ'is i.a. en Germanio, Aŭstrio, Rusio, Belgi'o, Portugali'o, Hispanio kaj Uson'o. En 1905 Sylvie fond'is kaj ekdirektoris inter'naci'a'n gazet'o'n La Paix par les Femmes (Pac'o far'e de vir'in'o'j).

Koncern'e si'a'n rilat'o'n kun la zamenhofa lingv'o, Sylvie est'is an'o de la Inter'naci'a Societ'o Esperant'ist'a por la Pac'o, gvid'at'a de Gast'o'n Moch. Ankaŭ Camille plur'foj'e esprim'is si'n favor'e al pac'o kaj pri la neces'o de inter'naci'a help'lingv'o.

Krater'o kaj asteroid'o

En 1914 ek'is la grand'a milit'o, kaj la astronomi'a Observatori'o Juvisy, kiu'n fond'is Sylvie, est'is okup'it'a de la arme'o. Jen mal'facil'a period'o por pac'em'ul'o'j. Sylvie mort'is en 1919 pro la hispan'a grip'o. Hodiaŭ ekzist'as asteroid'o, kiu nom'iĝ'as laŭ ŝi, kaj lun'a krater'o, kiu nom'iĝ'as laŭ Camille. Kurioz'aĵ'o: ambaŭ scienc'ist'o'j est'as en'tomb'ig'it'a'j en la park'o de la Observatori'o Juvisy, kun'e kun la du'a edz'in'o de Camille, Gabrielle Renaudot, laŭ kiu nom'iĝ'as kaj meteorit'a krater'o en Mars'o kaj asteroid'o.

Est'as agnosk'it'e, ke sen la sub'ten'o de Sylvie, la profesi'a karier'o de Camille Flammarion neniam est'us ating'int'a tiom da sukces'o. Fakt'e oni dir'as, ke mal'antaŭ ĉiu grand'a vir'o est'as grand'a vir'in'o. Ĉu imag'ebl'as pli taŭg'a ekzempl'o?

javi
Xavi ALCALDE

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 12.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xavi Alcalde el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Prov'o detru'i la mit'o'j'n

Ekzist'as kelk'a'j ne'klar'ig'ebl'a'j fakt'o'j en Esperant'uj'o. Unu el ili est'as la ekzist'o en franc'a vilaĝ'o Courgenard kun nur ĉirkaŭ 500 loĝ'ant'o'j kaj en Esperant'uj'o (kiu, malgraŭ ĉiu'j mal'optimism'a'j kalkul'o'j, est'as iom pli vast'a ol tiu vilaĝ'o) de kler'ul'o tre kler'a, kiu laŭ ĉi tiu verk'o kaj ali'a'j verk'o'j li'a'j trankvil'e mov'iĝ'as inter kelk'a'j modern'a'j lingv'o'j kaj la antikv'a'j grek'a kaj hebre'a. Tio'n far'as ankaŭ ali'a'j, sed li ne hav'as problem'o'j'n trans'skrib'i ankaŭ la arame'a'n kaj diskut'i pri la signif'o de antikv'a'j egiptaj vort'o'j kaj cit'i preciz'e laŭ ĝi'a alfabet'o la etiop'a'n nom'o'n Makeda de tiu reĝ'in'o de SabaŜeba, kiu vizit'is Salomonon. Sed la ekzist'o de Cherpillod ne est'as mit'o, ĝi est'as real'o. Sam'e real'a'j est'as mult'a'j inform'o'j en ĉi tiu libr'o, kiu ne lim'iĝ'as je mit'o'j kaj mit'ologi'o'j, sed don'as inform'o'j'n pri religi'o'j kaj ili'a ek'est'o, kiu'j est'as histori'a'j fakt'o'j, ekzempl'e, mazda'ism'o.

Just'a pun'o

Mi relief'ig'as tio'n nur por dir'i, ke en ĉi tiu libr'o la leg'ant'o trov'as amas'o'n da inform'o'j ankaŭ pri religi'o'j mal'mult'e kon'at'a'j en Okcident'o. Ekzempl'e, ĉu vi vol'as sci'i, kiam ek'est'is la hind'a religi'o ĝain'ism'o kaj kio'n tiu nom'o signif'as? Aĉet'u ĉi tiu'n libr'o'n. Por don'i al vi ide'o'n pri la vari'a sed abund'a en'hav'o de la libr'o, mi cit'as nur unu hazard'a'n paĝ'o'n, la paĝ'o'n 104. Ĝi komenc'iĝ'as per la fin'o de la artikol'o pri la re'viv'iĝ'o de Jesuo, rekt'a mit'o laŭ Cherpillod kaj laŭ mi, kaj daŭr'ig'as la trakt'ad'o'n per re'viv'iĝ'o de la mort'int'o'j, kiu okaz'os en la tag'o de la last'a juĝ'o, kiam ĉiu'j uz'int'o'j de neolog'ism'o'j aŭ nov'a'j radik'o'j en Esperant'o ricev'us la just'a'n pun'o'n, se ankaŭ ĉi tiu last'a juĝ'o ne est'us mit'o. Post'e Rig-Ved'o, hind-religi'a himn'ar'o, ebl'e la unu'a verk'o en hind-eŭrop'a lingv'o, riŝio, kant'ist'o aŭtor'o de tiu'j himn'o'j, Romeo kaj Juli'et'a, ver'ŝajn'e, real'e ekzist'int'a'j hom'o'j laŭ Cherpillod, sed tre ver'ŝajn'e, invent'aĵ'o'j de ital'a'j literatur'ist'o'j, kiu'j laŭ'grad'e trans'form'iĝ'is al Romeo kaj Juli'et'a en angl'a'j traduk'o'j de tiu'j ital'a'j verk'o'j, Romolo, la fond'int'o de Romo, mam'nutr'it'a de lupin'o, Rond'a Tabl'o (kavalir'o'j de la), la kon'at'a rakont'o pri la reĝ'o Artur'o, Roŝ-Haŝano, jud'a nov'a jar'o, rozari'o, krist'an'a'j preĝ-glob'et'o'j, Ruben'o kaj Ruta, jud'a'j rol'ant'o'j en la Bibli'o.

Hazard'e en ĉi tiu paĝ'o ne est'as mult'a'j grek'a'j mit'o'j, sed mi pov'as cert'ig'i vi'n, ke la ali'a'j paĝ'o'j plen'as je Apolon'o'j kaj Atridoj kaj je la am'aventur'o'j de Zeŭso, kiu mem trov'iĝ'as inter Zerubabelo, princ'o de Jehuda, kaj Ziusudro, la last'a antaŭ'diluv'a reĝ'o de Sumero.

Ver'a pasi'o

Dum la leg'ad'o mi'n traf'is du fakt'o'j. Unu'e, la bibli'o-kon'o de Cherpillod est'as grand'eg'a. Ebl'e li lern'is ĝi'n parker'e en la hebre'a kaj daŭr'e cit'as al mi ne'kon'at'a'j'n nom'o'j'n de bibli'a'j mal'pli grav'a'j rol'ant'o'j, ekzempl'e, Ĥagaj'o, la dek'a el la dek du mal'grand'a'j profet'o'j. Du'e, li'a ver'a pasi'o dum la verk'ad'o de ĉi tiu libr'o est'is li'a prov'o detru'i la mit'o'j'n de ni'a eŭrop'a krist'an'a kaj apart'e katolik'a religi'o. Li, evident'e, est'as franc'a ateist'o, ĉirkaŭ'at'a de franc'a'j katolik'o'j, sed est'as por mi ne'ebl'e ne konsent'i kun li. Mi mem eĉ mir'as, ke dum jar'cent'o'j ni'a'j pra'patr'o'j pov'is kred'i je la fabel'o'j pri virg'ul'in'a nask'o, re'nask'iĝ'o tri tag'o'j'n post la mort'o ktp. Kaj ni ne forges'u, ke mult'a'j ankoraŭ kred'as tio'n ankaŭ en riĉ'a'j land'o'j kiel Uson'o, kie miks'iĝ'as komput'il'o'j kaj plej komplet'a laŭ'liter'a kred'o je la Bibli'o. Se mi hav'us sen'fin'a'n mon'o'n, mi dis'vast'ig'us ĉi tiu'n libr'o'n kaj la libr'o'j'n de Voltaire al la tut'a mond'o.

Inter'temp'e, mi komenc'as pens'i, ke, ebl'e, André Cherpillod mem est'as mit'o. Ebl'e, en la real'o tem'as pri 40 franc'a'j kler'ul'o'j, unu por ĉiu fak'o, Bibli'o, hebre'a lingv'o, arame'a lingv'o, grek'a kultur'o, teologi'o, ktp., kiu'j decid'is verk'i kun'e sub la kaŝ'nom'o Cherpillod, kaj kred'ig'is, ke li est'as franc'a esperant'ist'o, kiu loĝ'as en tre mal'grand'a vilaĝ'o kaj mem el'don'as si'a'j'n verk'o'j'n. Kiu ankoraŭ pov'as kred'i je tia'j mit'o'j?

Renat'o CORSETTI
André Cherpillod: Vort'ar'o de la mit'o'j kaj mit'ologi'o'j. Eld. La Blanchetière, Courgenard, 2019. 126 paĝ'o'j, bind'it'a.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 25.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Renat'o Corsetti el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Gent'o honor'it'a

Ke en Belgi'o ne ĉio rilat'e la klimat'o'ŝanĝ'iĝ'o'n est'as mal'favor'a (vid'u la artikol'o'n ali'lok'e en tiu ĉi rubrik'o) pruv'as la jen'o: en septembr'o 2019 Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) decid'is atribu'i al la belg'a urb'o Gent'o la prestiĝ'a'n Premi'o'n pri Tut'mond'a Klimat-Ag'ad'o. Dum COP25, la pint'o'konferenc'o de UN pri la klimat'o en Madrido, tiu premi'o est'is solen'e trans'don'it'a. Gent'o est'as la unu'a belg'a urb'o, kiu ricev'as tiu'n inter'naci'a'n disting'o'n.

Per la Premi'o pri Tut'mond'a Klimat-Ag'ad'o UN dezir'as, laŭ si'a gazet'ar'a komunik'o, „help'i pri'lum'i kelk'a'j'n el la plej praktik'a'j ekzempl'o'j de tio, kio'n hom'o'j ĉie en la mond'o far'as por kontraŭ'batal'i la klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n”. Si'a'n decid'o'n UN sub'ten'as per la jen'a'j fakt'o'j:

Per si'a program'o Gent en Gard'e la urb'o Gent'o dis'don'is en la last'a'j du jar'o'j 57 000 manĝ'aĵ'korb'o'j'n al help'o'bezon'a'j hom'o'j.

En 2009 la urb'o lanĉ'is, kun'e kun la ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o Eva, la iniciat'o'n „Donderdag veggiedag” (Ĵaŭd'o vegetar'a tag'o), kaj tiel ĝi iĝ'is la unu'a urb'o en la mond'o, kiu oficial'e en'konduk'is vegetar'a'n tag'o'n.

Pli-mal'pli 7 % de la loĝ'ant'ar'o de Gent'o est'as vegetar'an'o'j, kio est'as signif'e pli ol la belg'a averaĝ'o de 2,3 %.

Gent'o est'as la urb'o kun la plej alt'a el'cent'aĵ'o de vegetar'a'j restoraci'o'j laŭ la loĝ'ant'ar'o en la tut'a Eŭrop'o.

Karbon'di'oksid'o

Pri la unu'a decid'o UN plu koment'as: „En nur'a'j du jar'o'j la program'o Gent en Gard'e re'distribu'is mil tun'o'j'n da ‚tro'a'j’ manĝ'aĵ'o'j al help'o'bezon'a'j urb'an'o'j. Far'ant'e tio'n, la urb'o ne nur help'is la mal'riĉ'ul'o'j'n, sed laŭ'taks'e krom'e redukt'is la el'las'o'n de karbon'di'oksid'o je 2540 tun'o'j.”

Pri la du'a kial'o, kiu'n kompren'ebl'e fort'e sub'ten'as Mieke Loncke, prezid'ant'o de la organiz'aĵ'o Eva, ŝi al'don'as: „Se ĉiu person'o en Gent'o dum unu tag'o de la semajn'o ne manĝ'as viand'o'n aŭ fiŝ'aĵ'o'n, la produkt'ad'o de karbon'di'oksid'o mal'pli'iĝ'as sam'e fort'e kiel se vetur'us 20 000 aŭt'o'j mal'pli”.

Kiam en 2009 Gent'o oficial'e deklar'is unu tag'o'n de la semajn'o vegetar'a tag'o, tio est'is mond'a nov'aĵ'o. Inter'temp'e tamen jam plur'a'j urb'o'j sekv'is tiu'n iniciat'o'n, urb'o'j sam'land'a'j (Bruselo, Haselto, Meĥlen'o), sed ankaŭ ali'land'a'j (Kab'urb'o, Los-Anĝeleso kaj Rio-de-Ĵanejro).

pape
Paŭl PEERAERTS
korespond'ant'o de MONATO en Belgi'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 17.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Dekant'ad'o kaj matur'ig'o

Inter la divers'a'j kategori'o'j de roman'o'j unu el la plej fekund'a'j, ĉu pro la kvant'o de titol'o'j divers'lingv'e el'don'it'a'j, ĉu pro la kvant'o de ili'a'j aŭtor'o'j, est'as la „detektiv'a”. Tiu ĝenr'o nutr'as bon'a'n porci'o'n de la libr'o'merkat'o kaj de kin'a produkt'ad'o. La detektiv'a ĝenr'o ĝeneral'e prezent'iĝ'as sub du form'o'j: aŭ kiel roman'o kun tre dens'a kaj long'daŭr'a rakont'ad'o, aŭ kiel novel'o kun ne'grand'a nombr'o da rol'ul'o'j kaj kun pli simpl'a enket'ad'o, far'ot'a de la detektiv'o(j), kiu(j), evident'e, neniel pov'as mank'i en tia'j histori'o'j, ĉu ne?

Kaj se oni parol'as pri detektiv'o'j, memor'end'as, ke ĉiu bon'a aŭtor'o kre'is si'a'n propr'a'n: la plej fam'a'j est'as Sherlock Holmes, Hercule Poirot kaj pastr'o Brown, kre'it'a'j respektiv'e de la angl'o'j Sir Arthur Conan Doyle, Agatha Christie kaj G. K. Chesterton. Tamen, se la fam'ec'o de tiu'j rol'ul'o'j ŝuld'iĝ'as grand'part'e ankaŭ al ili'a ĉe'est'o sur kin'a'j aŭ televid'a'j ekran'o'j, tio ne mal'permes'as, ke en preskaŭ ĉiu literatur'o est'u fam'a'j detektiv'o'j, kiu'j solv'as la plej kompleks'a'j'n krim'o'j'n, uz'ant'e (preskaŭ) nur la cerb'o'n. Kaj eĉ en Esperant'uj'o oni trov'as almenaŭ du: la german'o von Mort'e'n, kre'it'a de Friedrich Ellersiek, kaj Inspektor'o Safirov de Juli'a'n Modest, pri kies nov'a verk'et'o tiu ĉi recenz'o tem'as.

Labor'em'a verk'ist'o

Kompren'ebl'e, se kompar'i la long'o'n de la verk'o'j, novel'o'j est'as ja pli modest'a'j manifest'iĝ'o'j de la kategori'o „detektiv'a'j roman'o'j”, kaj, fakt'e, la vort'lud'o ja ver'as, ĉar en la grand'a verk'ar'o de Juli'a'n Modest li'a nov'a novel'o Ne serĉ'u la murd'ist'o'n! ja modest'as. Modest est'as bon'eg'a aŭtor'o kaj unu el ni'a'j plej labor'em'a'j verk'ist'o'j, kapabl'a el'don'i tri aŭ eĉ kvar libr'o'j'n sam'jar'e. Tamen tio, kio est'as not'ind'a en ajn'a lingv'o (tiom pli en la ni'a!), hav'as cert'a'n prez'o'n. Ĉiu kre'a ag'ad'o, kvankam rezult'o de impuls'o, postul'as temp'o'n por dekant'ad'o kaj matur'ig'o. Kelk'foj'e neces'as re'far'i si'a'j'n paŝ'o'j'n, polur'i i'o'n, re'pri'pens'i tio'n, kio'n oni skrib'is, ĝis oni ating'as la punkt'o'n, en kiu, kiel klar'ig'it'e de la majstr'o-verk'ist'o Jorge Lu'is Borges, oni star'as antaŭ ver'e grav'a decid'o: aŭ oni el'don'u ĝi'n tia, kia ĝi est'as; aŭ oni mal'ŝpar'u la tut'a'n viv'o'n korekt'ant'e i'o'n, kio ne plu bezon'as korekt'ad'o'n.

Tio, laŭ mi, est'as la nur'a kaŭz'o, pro kiu tiu verk'et'o de Modest est'as ja ver'e modest'a: est'as ĉiu'moment'e sent'ebl'e, ke al la aŭtor'o mank'is la ĝust'a temp'o por dekant'ad'i kaj matur'ig'ad'i si'a'n libr'et'o'n. Pro tio oni en ĝi re'trov'as kaj la kutim'a'n stil'o'n de la aŭtor'o, kaj li'a'n kutim'a'n al'ir'o'n al la detektiv'a ĝenr'o. Kaj ĝust'e la adjektiv'o „kutim'a” est'as la problem'o, ĉar detektiv'a'j roman'o'j hav'as la absolut'e nepr'a'n kondiĉ'o'n surpriz'i la leg'ant'o'n, ruz'e tromp'i tiu'n, kiu, konsider'ant'e ankaŭ si'n detektiv'o, jam mez'e de la libr'o kred'as, ke la mister'o est'as jam de li solv'it'a. En tiu ĝenr'o „kutim'ec'o” est'as kvazaŭ sen'pardon'a pek'o, est'as al'infer'a abism'o, en kiu'n, mi esper'as, ni'a plej fekund'a aŭtor'o ne stumbl'u, nek fal'u, sed li simpl'e don'u al si mem temp'o'n, por ke li'a'j verk'o'j dekant'iĝ'ad'u kaj matur'iĝ'u.

Latin-Amerik'o

Tamen rezult'e de li'a hast'em'o unu el la verk'o'j, kiu pov'us est'i unu el li'a'j plej bon'a'j, far'iĝ'as ja bon'eg'a ne por literatur'am'ant'o'j, sed por instru'ist'o'j, kiu'j pov'as kaj dev'as uz'i ĝi'n kiel leg'ind'a'n tekst'o'n por si'a'j klas'o'j.

Unu'a'foj'e Modest tuŝ'is tem'o'j'n, en kiu'j la kulis'o'j de fi'a politik'o en'miks'iĝ'as en krim'a'j'n afer'o'j'n; ankaŭ (ebl'e) unu'a'foj'e la „viktim'o” de li'a'j roman'o'j tut'e ne est'as model'o de moral'ec'o. Fakt'e, en tiu nov'a libr'o Modest pentr'as argument'o'n pli adolt'a'n ol tiu'j, kiu'j ĝeneral'e trov'ebl'as en li'a'j ali'a'j verk'o'j. Kelk'foj'e mi eĉ sent'is, ke Ne serĉ'u la murd'ist'o'n pov'us est'i verk'it'a de ajn'a latin-amerik'a verk'ist'o, ĉar la social'a bild'o de li montr'it'a est'as tre ordinar'a ĉe latin-amerik'an'o'j.

Kar'a leg'ant'o, mi ripet'as, ne pens'u, ke tiu mi'a kritik'o est'as mal'laŭd'o al la verk'em'o kaj la kre'iv'o de Juli'a'n Modest, aŭtor'o, kiu'n mi ver'e admir'as, sed kiu, laŭ mi'a tut'e person'a taks'ad'o, produkt'is ĉi-foj'e ne la plej bon'a'n el si'a'j verk'o'j. Mi ja ne est'as profet'o. Tamen mi aŭdac'as dir'i, ke se Modest don'us al si temp'o'n kaj em'o'n verk'i pli long'a'n roman'o'n, ebl'e for de li'a detektiv'a tem'ar'o, li ja de'nov'e pov'us prezent'i al ni majstr'o'verk'o'n, kiel li jam far'is antaŭ'e.

Fernand'o PIt'a
Juli'a'n Modest: Ne serĉ'u la murd'ist'o'n!. Eld. Liber'a, Antverpeno, 2019. 242 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-0-244-53972-6.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 20.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Fernand'o Pit'a el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-06

Naci'a'j elekt'o'j: ĉu la fin'o de la Unu'iĝ'int'a Regn'o?

Ĝis la mez'o de la du'dek'a jar'cent'o, Briti'o (efektiv'e, Angli'o) reg'is la plej vast'a'n imperi'o'n en la histori'o de la hom'ar'o, kun koloni'o'j en ĉiu loĝ'at'a kontinent'o de la ter'glob'o. Post la du'a mond'milit'o, tiu imperi'o iom post iom ŝrump'ad'is, kiam la divers'a'j koloni'o'j gajn'is sen'de'pend'ec'o'n. Hodiaŭ rest'as nur febl'a fantom'o de tiu potenc'o, konsist'ant'a el kelk'a'j dis'sem'it'a'j fragment'o'j: Ĝibraltaro kaj iom da tre for'a'j insul'o'j kaj insul'et'o'j, kiel la Falk'land'a'j/Malvinaj Insul'o'j, Sankt'a Helen'o kaj Trist'a'n da Cunha, inter ali'a'j preskaŭ forges'it'a'j teritori'o'j.

Malunu'iĝ'int'a Regn'o

Sekv'e, post la al'iĝ'o de Briti'o al Eŭrop'a Uni'o, pli'mult'o de la angl'o'j (sed ĝeneral'e ne la pli'mult'o de la civit'an'o'j de ali'a'j part'o'j de la Brit'a Insul'ar'o) iĝ'is mal'kontent'a'j pri la supoz'at'a perd'o de si'a suveren'ec'o. Pro tio, mal'kontent'a'j angl'o'j decid'is for'las'i Eŭrop'a'n Uni'o'n. Tia rifuz'o de aparten'o al Eŭrop'a Uni'o kaj re'viv'iĝ'o de angl'a naci'ism'o (kiu, fakt'e, neniam mort'is) nun minac'as dis'romp'o'n de la ĝis'nun'a Unu'iĝ'int'a Regn'o. Neniam Briti'o trov'iĝ'is en situaci'o de tiom'a malunu'iĝ'o.

Angli'o kaj Skot'land'o: mal'a'j aspir'o'j

Per grand'eg'a majoritat'o, Angli'o voĉ'don'is por Konservativ'a Parti'o, kiu est'as kontraŭ aparten'o de Briti'o al Eŭrop'a Uni'o. Kontrast'e, en Skot'land'o, pli'mult'o voĉ'don'is por Skot'a Naci'a Parti'o (SNP), kiu cel'as re'star'ig'o'n de la sen'de'pend'ec'o, kiu'n Skot'land'o perd'is en la 18a jar'cent'o. Pro la fakt'o, ke en la last'a tiel nom'at'a „brit'el'ir'a” referendum'o, Skot'land'o per grand'a majoritat'o voĉ'don'is por rest'i en Eŭrop'a Uni'o, SNP pled'as ne nur pri sen'de'pend'ec'o de Skot'land'o, sed ankaŭ pri ĝi'a membr'ec'o en Eŭrop'a Uni'o.

Nord-Irlando

En Nord-Irlando, la rezult'o de la elekt'o'j est'is surpriz'eg'a. Gajn'is la du naci'ism'a'j parti'o'j, kiu'j postul'as unu'iĝ'o'n de la irlanda insul'o, kaj unu'a'foj'e perd'is la por'brit'a'j uni'ism'a'j parti'o'j, kiu'j (plej'oft'e tiran'e) reg'is Nord-Irlandon ek'de la fond'iĝ'o de la Liber'a Ŝtat'o (nun la respublik'o Irlando). Parentez'e ŝajn'as, ke la pli'mult'o de la nord-irland'an'o'j vol'is rest'i en Eŭrop'a Uni'o. Eĉ angl'a'j politik'ist'o'j nun supoz'as, kaj tim'as, ke tiu drast'a ŝanĝ'iĝ'o kaŭz'os la fin'o'n de la long'a divid'o de Irlando.

La last'a kaj la tut'e last'a

Iu'j koment'ist'o'j deklar'as, ke la el'ir'o de Nord-Irlando el la Unu'iĝ'int'a Regn'o efektiv'e fin'fin'e signif'os preskaŭ la last'a'n najl'o'n en la ĉerk'o'n de la Brit'a Imperi'o. Ebl'e la tut'e last'a najl'o est'os la el'ir'o de Skot'land'o, ne el Eŭrop'a Uni'o (se Eŭrop'a Uni'o akcept'os ĝi'a'n an'iĝ'o'n), sed el la brit'a ŝtat'o.

Sic transit gloria mundi! *

* Latin'aĵ'o: „Tiel pas'as la mond'a glor'o”
gmck
Garbhan MAcAOIDH
korespond'ant'o de MONATO en Briti'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 9.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garbhan MacAoidh el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Aktiv'ul'o por la rajt'o'j de afrik-uson'an'o'j

Antaŭ Malcolm X kaj Mart'in Lut'her King la mov'ad'o por civil'a'j rajt'o'j en Uson'o jam hav'is inspir'a'j'n gvid'ant'o'j'n, kiel William Pickens (1881-1954). Jen la histori'o de la unu'a nigr'a uson'a esperant'ist'o.

Ŝuld'o'j

Ses'a el dek ge'frat'o'j, li est'is fil'o de liber'ig'it'a'j sklav'o'j kaj nep'o de afrik'an'in'o, kiu tra'viv'is kvar'dek jar'o'j'n dors'romp'it'a pro la bat'o'j de si'a mastr'o. Li'a infan'aĝ'o pas'is en plant'ej'o'j, kie liber'o est'is nur ŝajn'a. Kiel ĉiu'j ali'a'j, li labor'is por re'pag'i ŝuld'o'j'n laŭ kontrakt'o'j sub'skrib'it'a'j de famili'an'o'j analfabet'a'j.

Preskaŭ dek-unu-jar'a, li ek'ir'is regul'e lern'ej'e'n. Li leg'is ĉie, sur'strat'e, hejm'e, labor'lok'e. Baldaŭ li premi'iĝ'is kiel el'star'a lern'ant'o. Li'a'j sam'lern'ej'an'o'j mok'is li'n, sed tio stimul'is li'n pli'bon'iĝ'i. Tiu'temp'e li ŝat'is anekdot'o'n pri Erasm'o kaj Thomas Mor'e, en kiu ili komunik'iĝ'as latin'e, la tiam'a universal'a lingv'o, not'is li mem'biografi'e. Kvazaŭ kurioz'a best'o, li impres'is ĵurnal'ist'o'j'n, montr'ant'e ke nigr'ul'o kapabl'as hav'i el'star'a'j'n sci'o'j'n.

Stipendi'o

En Universitat'o Talladega li deklam'is Ciceron'o'n kaj Vergili'o'n, kaj surpriz'is tiu'j'n, kiu'j pens'is, ke la nigr'ul'a mens'o est'as mal'matematik'a. Li gajn'is beletr'a'j'n premi'o'j'n, kaj kon'at'iĝ'is kun D-ro Booker T. Washington, ĉef'a figur'o de la mov'ad'o por civil'a'j rajt'o'j. En Universitat'o Yale est'is nur 15 afrik'de'ven'a'j student'o'j el 3000. Tie li ĉiam ating'is tiel alt'a'n nivel'o'n, ke li gajn'is stipendi'o'n. Kaj tie li venk'is en grav'a orator'a konkurs'o. Pro tio li ricev'is cent'o'j'n da gratul'a'j leter'o'j, inkluziv'e de la eks'a prezid'ant'o Cleveland kaj de la frat'in'o de prezident'o Roosevelt. En 1904 li est'is diplom'it'a pri klasik'a'j lingv'o'j, kun honor'o'j en ĉiu'j fak'o'j, kaj an'iĝ'is al la honor'societ'o Phi Bet'a Kappa.

Esperant'o

Re'ven'int'e al Talladega kiel profesor'o, Pickens edz'iĝ'is, kaj la feliĉ'a par'o nask'is fil'o'j'n. En 1906 kapt'is li'a'n atent'o'n libr'o pri la zamenhofa lingv'o kaj li entuziasm'iĝ'is. Ricev'int'e Esperant'o-libr'o'j'n per'e de Review of Reviews, li skrib'is leter'o'j'n al plur'land'a'j esperant'ist'o'j kaj verk'is pasi'a'n artikol'o'n en The Voice of The Negr'o (La Voĉ'o de Nigr'ul'o'j). Tie li defend'is la facil'ec'o'n de la lingv'o kaj ĝi'a'n potencial'o'n por universal'a pac'o. Sam'jar'e li ricev'is diplom'o'n ĉe Brit'a Esperant'o-Asoci'o, kio de'nov'e montr'is, ke nigr'ul'o kapabl'as ĉio'n far'i. Li ankaŭ publik'ig'is koment'it'a'n traduk'o'n de La Voj'o.

Aktiv'ul'o

Anstataŭ ĝu'i trankvil'a'n karier'o'n – li jam magistr'iĝ'is kaj doktor'iĝ'is, kaj pov'int'us rest'i sen'problem'e kiel universitat'a profesor'o – li decid'is far'iĝ'i aktiv'ul'o, ver'ŝajn'e influ'at'e de la ras-konflikt'o'j okaz'int'a'j inter 1919 kaj 1921. Li iĝ'is unu el la plej popular'a'j nigr'a'j orator'o'j en la tut'a land'o. Interes'e, en si'a'j preleg'o'j li inklud'ig'is la tem'o'n de vir'in'a'j rajt'o'j. Dum plur'a'j jar'dek'o'j li gvid'is sekci'o'n en National Association for the Advancement of Coloured People (Naci'a Asoci'o por la Antaŭ'e'n'ig'o de Kolor'haŭt'ul'o'j). Post'e li labor'is por la uson'a reg'ist'ar'o, konvink'ant'e hom'o'j'n, ke ili invest'u en reg'ist'ar'a'j'n obligaci'o'j'n por kovr'i la kost'o'j'n de la unu'a mond'milit'o. El la perspektiv'o de Wilson 1, hejm'land'a demokrati'o postul'is inter'naci'a'n demokrati'o'n.

Plur'foj'e li vojaĝ'is eŭrop'e'n, kie la ras-problem'o'j ne tiel akr'is kiel li'a'land'e. En Rusio li mir'is, ke kamp'ar'an'o'j kaj prolet'o'j decid'as si'a'n destin'o'n, eĉ se ili ne sci'as kie'n. Anekdot'e: dum person'a renkont'iĝ'o kun Trockij, li for'ir'is abrupt'e por rigard'i la film'o'n Kiras'ŝip'o Potjomkin. En Barcelono li kon'at'iĝ'is kun mult'a'j sam'naci'an'o'j, vir'o'j kaj vir'in'o'j, nigr'ul'o'j kaj blank'ul'o'j, kiu'j batal'is por liber'o. Laŭ Pickens sam'e far'is la etiop'o'j, la eŭsk'o'j de Gerniko kaj la nigr'ul'o'j de Misisip'o. Post'e, dum la period'o de makartiismo, FBI serĉ'is rilat'o'j'n li'a'j'n kun komun'ism'o, kiu'j'n li ĉiam ne'is. Li tamen fier'e agnosk'is si'a'n ag'ad'o'n por pli just'a mond'o.

Kun grand'a mem'fid'o William Pickens sukces'is super'i sen'nombr'a'j'n bar'il'o'j'n kaj inspir'i milion'o'j'n da sam'naci'an'o'j, kaj ne nur ili'n. Laŭ li'a praktik'a universal'ism'o la batal'o por liber'o est'as ĉie la sam'a batal'o. Ĉu lern'ind'a lecion'o por ni ĉiu'j?

1. Woodrow Wilson (1856-1924) est'is la du'dek-ok'a uson'a prezid'ant'o, fam'a pro si'a'j 14 punkt'o'j propon'it'a'j en januar'o 1918. Inter'ali'e ili sugest'is re'difin'o'n de koloni'ism'a politik'o (favor'e al la koloni'it'a'j popol'o'j), re'kon'o'n al rajt'o de aŭtonom'a dis'volv'ig'o por la popol'o'j de Aŭstrio-Hungari'o kaj de la Otoman'a Imperi'o, kaj kre'o'n de Lig'o de Naci'o'j. En 1919 li ricev'is la Nobel-premi'o'n pri pac'o.
javi
Xavi ALCALDE

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 14.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xavi Alcalde el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La amik'o'j prav'as, ne la klimat-skeptik'ul'o

En la decembr'a numer'o (p. 17-19) la „klimat-skeptik'ul'o” Ward Kusters (WK) konfront'as la nun'temp'a'n klimat'o'varm'iĝ'o'n kun event'o'j en la geologi'a pas'int'ec'o. Tiam la klimat'o oft'e ŝanĝ'iĝ'is dram'ec'e, part'e dum milion'o'j da jar'o'j pro kontinent'ŝov'iĝ'o'j kaj konsekvenc'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j de mar'flu'eg'o'j, pro tut'kontinent'a vulkan'ism'o influ'ant'a la atmosfer'o'n, part'e dum nur kelk'a'j jar'o'j pro fal'o de meteor'o kaj la sekv'a'j mond'vast'a'j brul'eg'o'j polu'ant'a'j la atmosfer'o'n.

La glaci'epok'o'j de la pas'int'a milion'o da jar'o'j est'is stimul'at'a'j de la mal'rapid'a period'a re'orient'iĝ'o de la ter'aks'o (Milanković-cikl'o'j). WK propon'as, ke ni ne bezon'as nov'a'n kaŭz'o'n por la varm'iĝ'o de la last'a'j jar'dek'o'j. Ŝajn'e ni ne rimark'is tia'j'n geologi'a'j'n event'o'j'n en la last'a'j jar'dek'o'j.

Ĉu fakt'o'j aŭ nur kred'o?

Laŭ WK li'a'j amik'o'j oft'e kontraŭ'dir'as al li. Sed en la tekst'o li ripet'e parol'as pri „ne'kred'o” aŭ „dub'o”. Ĉiu est'as liber'a, kred'i fakt'o'j'n aŭ ne. Tamen ekzamen'ebl'a'j fakt'o'j est'as sur mal'sam'a nivel'o ol nur'a kred'o.

Ter'surfac'a temperatur'o

Se ne est'us klimat'efik'a'j gas'o'j en la atmosfer'o, la ter'supr'aĵ'o hav'us -18 oC (grad'o'j'n celsi'a'j'n). Tiu nombr'o rezult'as el la ekvilibr'o inter la al'radi'ad'o de la sun'o kaj la temperatur'de'pend'a infra'ruĝ'a el'radi'ad'o de la ter'o. Tio est'as simpl'a kalkul'o, se oni uz'as la radi'ad'o'leĝ'o'n de Planck, la preciz'e mezur'at'a'n sun'a'n al'radi'ad'o'n (1367 W/m2) kaj la reflektipovon („blank'ec'o'n”) de la ter'o, mezur'at'a'n de satelit'o'j. Sed se klimat'a'j gas'o'j sorb'as kelk'a'j'n ond'o'long'o'j'n, tiu'j pov'as est'i el'radi'at'a'j nur de alt'a'j tavol'o'j de la troposfer'o. Tiu'j tavol'o'j est'as mal'varm'a'j kaj tial pov'as radi'i nur mal'fort'e. Por tamen ating'i la radi'ad'a'n ekvilibr'o'n, la ter'surfac'o dev'as alt'ig'i si'a'n temperatur'o'n por radi'i pli. Uz'ant'e la preciz'e kon'at'a'j'n spektr'o'j'n de la klimat'o'gas'o'j kaj ili'a'j'n nun'a'j'n koncentr'it'ec'o'j'n, oni kalkul'as mez'um'a'n ter'surfac'a'n temperatur'o'n de +15 oC. Tiu valor'o kongru'as kun la mezur'at'a. Tia kalkul'o de la forc'ej'a efik'o est'as ankoraŭ simpl'a, kvankam komput'il'o est'as bezon'at'a.

Radi'ad'a pel'fort'o

Por evit'i ripet'o'n de tia'j kalkul'o'j ĉe mal'grand'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j de klimat'o'gas'en'hav'o'j, klimat'olog'o'j propon'is por ĉiu'j gas'o'j simpl'a'j'n proksim'um'a'j'n funkci'o'j'n, de'pend'ant'a'j'n de la koncentr'it'ec'o'j. Ili nom'iĝ'as radi'ad'a pel'fort'o (vid'u Vikipedion sub „radiative forcing” aŭ „Strahlungsantrieb”). Ili rezult'as el la spektr'o'j kaj la alt'ec'o'de'pend'o de la troposfer'a temperatur'o, ambaŭ bon'e kon'at'a'j. Por CO2 kun la nun'a koncentr'it'ec'o kompar'e kun la antaŭ'industri'a oni ricev'as 2,04 W/m2, kvazaŭ la sun'radi'ad'o est'us kresk'int'a je tiu valor'o. Por la ali'a'j gas'o'j – met'an'o (CH4), nitrogen'oksid'o'j (precip'e N2O), fluor'o-klor'o-hidrokarbon'o'j, ozon'o (en la troposfer'o) kaj ali'a'j – la valor'o'j pov'as simpl'e est'i adici'at'a'j. Akv'o'vapor'o (gas'form'a H2O, ne nub'o'j) est'as la plej efik'a klimat'o'gas'o. Ĝi'a koncentr'it'ec'o (vapor'prem'o) ne est'as liber'a variabl'o, sed de'pend'as nur de la temperatur'o (per simpl'a funkci'o, do ne – laŭ WK – sizif'a task'o). Tial ĝi bezon'as iom ali'a'n trakt'ad'o'n. Ĝi ag'as kiel pli'fort'ig'il'o de la ali'a'j gas'o'j. Do dum WK opini'as, ke la ali'a'j gas'o'j kaj akv'o'vapor'o est'as mal'facil'aĵ'o, simpl'a sum'o ne dev'us prezent'i mal'facil'ec'o'n. Kiel li pov'as pens'i, ke klimat'olog'o'j forges'is ili'n?

Ter'blank'ec'o

Tiu'j kalkul'o'j, ĉiu'j koncern'ant'a'j la ekvilibr'o'n, pov'as est'i pli'fajn'ig'at'a'j, konsider'ant'e ankaŭ la influ'o'n de nub'o'j kaj de ali'iĝ'o de la ter'blank'ec'o, la lok'a'n vari'ad'o'n de temperatur'o'j kaj ali'a'j. La klimat'olog'o'j vol'as kalkul'i ankaŭ la temp'a'n evolu'o'n; ekzempl'e ĉe aer'a varm'iĝ'o, glaci'o degel'as nur kun prokrast'iĝ'o. Tio postul'as mult'e pli grand'a'n pen'o'n kaj eĉ bezon'as super'komput'il'o'j'n. Ebl'e mult'a'j hom'o'j sent'as, ke tia'j ampleks'a'j kalkul'ad'o'j est'as ne'tra'vid'ebl'a'j kaj pro tio dub'as. Feliĉ'e por ni'a diskut'o ni ne bezon'as tia'j'n detal'o'j'n. Ni pov'as lim'ig'i ni'n al ekvilibr'o'j.

WK cit'as iu'n profesor'o'n Berkhout (ĉu la spert'ul'o pri akustik'o kaj sism'ik'o, kiu ankaŭ labor'is por ter'ole'a industri'o?). Laŭ li kelk'a'j (kie leg'ebl'a'j?) pri'klimat'a'j publik'ig'aĵ'o'j dir'as, ke nur 1 % de la klimat'o'varm'iĝ'o aŭ de la pli'iĝ'o de CO2 de'ven'as de hom'a ag'ad'o. Sed bilanc'o de la brul'ig'ad'o de fosili'a'j material'o'j ekzist'as. Ĝi kongru'as kun la mezur'at'a kresk'ad'o de la CO2-koncentr'it'ec'o, se oni konsider'as, ke nur du'on'o de la el'ig'at'a CO2 est'as rapid'e lig'at'a en plant'o'j kaj ocean'o'j. La origin'o de la pli'mult'iĝ'o de CO2 est'as indik'at'a ankaŭ per la proporci'o'j de la izotop'o'j 13C kaj 12C: Tiu proporci'o est'as iom pli mal'grand'a en fosili'a'j brul'aĵ'o'j. Fakt'e ĝi mal'kresk'as en la atmosfer'o kongru'e kun la pli'iĝ'o de CO2.

La ali'a'j klimat'o'gas'o'j praktik'e ne ĉe'est'is antaŭ la industri'a temp'o: Ne ekzist'as natur'a font'o de klor'o-fluor'o-hidrokarbon'o'j (ankoraŭ ne mal'aper'int'a'j gas'o'j el mal'nov'a'j mal'varm'ig'maŝin'o'j, kiel frid'uj'o'j kaj klimat'iz'il'o'j); N2O ven'as de ne-zorg'em'a sterk'ad'o kaj sekv'ant'a mikrob'a'j aktiv'aĵ'o'j; CH4 origin'as de agrikultur'o, de karb'o'min'ej'o'j kaj de lik'o'j ĉe gas'min'ad'o, ankaŭ de putr'ad'o de organik'a'j material'o'j ekzempl'e en marĉ'o'j. Ĉe est'ont'a varm'iĝ'o (esper'ebl'e ne jam ek'de 2 oC) grand'a'j kvant'o'j est'os el'ig'at'a'j de degel'ant'a'j tundr'o'j. Tiam la varm'iĝ'o pli'rapid'iĝ'os dram'ec'e kaj ne'invers'ig'ebl'e.

Kalkul'o'j kaj fizik'a'j leĝ'o'j

La pri'klimat'a'j antaŭ'dir'o'j ne de'pend'as de iu'j korelaci'o'j, sed baz'iĝ'as sur kalkul'o'j kaj fizik'a'j leĝ'o'j. Tamen por kontrol'o kaj pli'fajn'ig'o oni ekzamen'as la kalkul'o'j'n precip'e per kompar'o de pas'int'a'j temperatur'o'j kaj atmosfer'a'j nivel'o'j de CO2, deriv'ebl'a'j ekzempl'e de glaci'a'j bor'kern'o'j. Est'is kontent'ig'e, ke jam en la 1980aj jar'o'j oni pov'is re'produkt'i pli kaj pli bon'e ĉiu'j'n detal'o'j'n de la temperatur'histori'o de la last'a'j 100 000 jar'o'j (inter'temp'e ĝis 800 000 kaj – mal'pli preciz'e – ĝis mult'a'j milion'o'j da jar'o'j; vid'u en Inter'ret'o sub paleo'klimat'ologi'o). La antaŭ'dir'o ĉ. 1985 est'is, ke daŭr'os ĉ. 20 jar'o'j'n, ĝis konstat'ebl'a varm'iĝ'o el'merg'iĝ'os el la kutim'a temperatur'fluktu'ad'o de jar'o al jar'o (vid'u ekzempl'e mi'a'n artikol'o'n en MONATO 1988/03, p. 19).

Temperatur'o'j

Tamen mult'a'j hom'o'j vol'is prefer'e atend'i, ĝis la varm'iĝ'o est'os mezur'ebl'a. Tial Michael Man'n kaj kun'labor'ant'o'j publik'ig'is jam en 1999 stud'o'n de la temperatur'histori'o de la last'a'j du jar'mil'o'j. En ĝi ili konstat'is unu'a'n indik'o'n de mezur'ebl'a nun'temp'a varm'iĝ'o, kvankam kun lim'ig'it'a statistik'a signif'o. WK montr'as tiu'n „hoke'baston'a'n” kurb'o'n, sed ĝi est'as mult'eg'e tro glat'ig'it'a sen indik'o de la mezur'it'a'j fluktu'ad'o'j. Mult'e kritik'at'a est'is la lim'ig'it'a cert'ec'o. (Ankaŭ Man'n sub'strek'is ĝi'n, do ne „skandal'o”.) Ankoraŭ nun dub'ant'o'j – ankaŭ WK – ripet'as tiu'n mal'nov'iĝ'int'a'n kritik'o'n, kvankam la konklud'o'n de Man'n konfirm'is mult'a'j ali'a'j stud'o'j tuj post 1999 kaj special'e en la last'a'j jar'o'j kun bon'a statistik'a signif'o, kiel antaŭ'dir'it'e. La bild'o montr'as pli freŝ'dat'a'n temperatur'kurb'o'n (1850-2016), kie la nun'a varm'iĝ'o est'as evident'a.

La temperatur'devi'o'j (mond'vast'a'j mez'um'o'j), mezur'it'a'j de divers'a'j institut'o'j, de'pend'e de la kalendar'a jar'o. Font'o: MOS.

Tiu kurb'o montr'as mezur'it'a'n temperatur'alt'iĝ'o'n de 0,9-1 oC en 2015, en bon'a akord'o kun la 0,8 oC antaŭ'dir'it'a'j laŭ WK. WK asert'as mezur'it'a'j'n 0,2 oC. Ver'ŝajn'e tiu valor'o est'is el'tir'it'a de unu'op'a jar'o sub la glat'ig'it'a kurb'o. Laŭ WK est'is ankaŭ antaŭ'dir'o, ke la varm'iĝ'o en la nun'a jar'cent'o ne super'os 0,5 oC. Evident'e la politik'ist'o'j en la decembr'a klimat'o'konferenc'o en Madrido ne sci'is pri tio.

WK asert'as ankaŭ, ke la klimat'o-manifest'ant'o'j de la last'a'j monat'o'j ne sci'as, kio'n far'i. La iniciat'int'o Greta Thunberg dir'as „De pli ol 30 jar'o'j, la scienc'a'j fakt'o'j est'as kristal'e klar'a'j” (MONATO 2019/12, p. 15) kaj ke ni ne perd'u pli'a'n temp'o'n, vid'ant'e ke ni'a CO2-buĝet'o el'ĉerp'iĝ'os post nur 9 jar'o'j. Ili ankaŭ simpl'e postul'as, ke oni aŭskult'u la scienc'ist'o'j'n, kiu'j ne nur antaŭ'dir'as, sed ankaŭ propon'as rimed'o'j'n.

Organiz'it'a'j ne'ist'o'j

Scienc'o oft'e evolu'as help'e de dub'o'j. Sed tio funkci'as nur, se dub'ant'o'j aŭ skeptik'ul'o'j mal'ferm'iĝ'as al argument'o'j. Kontrast'e, ne'ant'o'j vid'as nur si'a'j'n star'punkt'o'j'n, kaj oft'e supoz'as pli bon'e sci'i. Precip'e en Uson'o est'as kelk'a'j riĉ'a'j privat'a'j fond'aĵ'o'j (Heartland Institut'e, CO2 Coalition, CFACT kaj ali'a'j), kiu'j propagand'as ne'ad'o'n de la hom'kaŭz'at'a klimat'o'varm'iĝ'o. Ili est'as financ'at'a'j de mult'miliard'ul'o'j kiel la frat'o'j Koch aŭ la famili'o Mercer kaj de interes'at'a industri'o. Tiu industri'o mal'akcept'as ŝtat'a'n regul'ig'o'n per klimat'o'protekt'a'j leĝ'o'j.

La organiz'it'a'j ne'ist'o'j unu'e kontest'is la atend'at'a'n varm'iĝ'o'n, post'e ne'is, ke ĝi est'as hom'kaŭz'at'a, kaj ĉiu'okaz'e ke ĝi hav'os rimark'ebl'a'j'n konsekvenc'o'j'n. Ili dis'sem'as fals'a'j'n inform'o'j'n (varm'iĝ'o je nur 0,2 oC), invent'as mal'konsent'o'j'n inter klimat'olog'o'j kaj ke tiu'j ne labor'as zorg'em'e („climategate” cit'it'a de WK) aŭ ripet'as de'long'e refut'it'a'j'n argument'o'j'n. La propagand'ist'o'j est'as ne klimat'olog'o'j, oft'e ne scienc'ist'o'j, kaj mult'a'j est'as advokat'o'j aŭ politik'ist'o'j. En Uson'o ili hav'is kaj hav'as grand'a'n influ'o'n precip'e al la Respublik'an'a Parti'o kaj ties reg'ist'ar'o'j (Re'ag'a'n, Bush, Trump) kaj al la dekstr'ism'a'j komunik'il'o'j. Ili konfuz'as mult'a'j'n laik'o'j'n en la publik'o. En Eŭrop'o ili'a influ'o est'as ankoraŭ mal'pli grand'a, sed kresk'ant'a.

Por ke oni ne konfuz'iĝ'u, mi ripet'as, ke la nun'temp'a forc'ej'a efik'o ne est'as kompleks'a afer'o. Se ni preter'las'as detal'o'j'n, precip'e la rapid'ec'o'n de la evolu'o, ĝi baz'iĝ'as sur kon'at'a'j fizik'a'j leĝ'o'j, simpl'a matematik'o kaj bon'e sci'at'a'j don'it'aĵ'o'j. Se ne est'us klimat'a'j gas'o'j en la atmosfer'o, la ter'supr'aĵ'o hav'us mez'um'e -18 oC. Se oni al'don'as 300 milion'on'o'j'n (ppm) da CO2, ĝi varm'iĝ'as al +14 oC, al la mez'um'a temperatur'o, kiu'n ni hav'is antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j. La kalkul'ad'o'j est'as ankoraŭ ne-kompleks'a'j kaj uz'as nur establ'it'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n. Kial ne akcept'i, ke plu'a al'don'ad'o de CO2 ekzempl'e ĝis 400 milion'on'o'j (kaj de pli'a'j klimat'o'gas'o'j) alt'ig'as la temperatur'o'n pli, kiel matematik'e atend'at'e? Kaj kial anstataŭ'ig'i laŭ'kvant'e konfirm'it'a'n kaŭz'o'n de la varm'iĝ'o per iu ne kon'at'a ali'a efik'o?

Werner FUß
fizik'o-kemi'ist'o, Germanio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 18.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Werner Fuß el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-10-06

Klimat-skeptik'ul'o (2)

Est'as ja bon'e, ke en MONATO aper'as divers'a'j opini'o'j pri grav'a'j tem'o'j, kio pov'as stimul'i diskut'ad'o'n kaj pri'pens'ad'o'n. Sed bedaŭr'ind'e neces'as konstat'i, ke la ese'o de Ward Kusters pri klimat'ŝanĝ'iĝ'o (MONATO 2019/12, p. 17) mal'mult'o'n pov'as kontribu'i al serioz'a diskut'ad'o de la tem'o. Se la amik'o'j de s-ro Kusters konsider'as li'n skeptik'ul'o, ili erar'as: li'a tekst'o ŝajn'as est'i pelmel'a kun'met'o de divers'a'j konsider'o'j oft'e sen rilat'o al la baz'a tem'o kaj apenaŭ en'hav'as skeptik'a'n prezent'ad'o'n de fakt'o'j.

Anstataŭ skeptik'e analiz'i la argument'o'j'n, s-ro Kusters prefer'as „kred'i” iu'j'n scienc'a'j'n fakt'o'j'n kaj „ne kred'i” ali'a'j'n, kvankam ĉiu'j menci'it'a'j fakt'o'j (aŭ „hipotez'o'j” laŭ s-ro Kusters) hav'as sam'a'n scienc'a'n baz'o'n: la pli'mult'iĝ'o de CO 2 en la atmosfer'o est'as bon'e atest'it'a kaj atest'at'a scienc'a fakt'o, kaj est'as sam'e bon'e atest'it'e (per analiz'o de izotop'o'j), ke la pli'a CO 2 rezult'as el la uz'ad'o de fosili'a'j brul'aĵ'o'j.

Ke s-ro Kusters est'as ĉio ali'a ol skeptik'ul'o en ver'a senc'o, montr'as li'a referenc'o al „climategate”. Util'as sci'i la origin'o'n de tiu angl'a vort'o, kiu signif'as proksim'um'e „klimat'skandal'o”. La vort'o aper'is antaŭ dek'o da jar'o'j, kiam iu'j krim'ul'o'j ŝtel'e en'ir'is komput'il'o'n de angl'a universitat'o kaj el'ŝut'is la ret'mesaĝ'a'n arkiv'o'n de la scienc'ist'o'j, kiu'j tie esplor'is pri la klimat'o. El tiu'j ŝtel'it'a'j ret'mesaĝ'o'j ebl'is ĉerp'i jen kaj jen iu'j'n fraz'o'j'n, kiu'j ekster kun'tekst'o pov'us kred'ig'i, ke la esplor'ist'o'j manipul'as si'a'j'n datum'o'j'n anstataŭ honest'e prezent'i ili'n. Kaj tuj iu'j kri'is pri skandal'o. Post'e oficial'a'j enket'o'j tut'e sen'kulp'ig'is la scienc'ist'o'j'n, kaj mult'a'j ali'a'j stud'o'j konfirm'as la rezult'o'j'n kritik'it'a'j'n en la „klimat'skandal'a” afer'o.

Kaj ĉiu'okaz'e est'as absurd'e kred'i, ke kritik'o al la rezult'o'j de esplor'ist'o'j en unu universitat'o pov'as mal'valid'ig'i la konklud'o'j'n de mult'a'j stud'o'j en plej divers'a'j universitat'o'j. La ver'a skandal'o en tiu afer'o tem'as ne pri la manipul'ad'o de datum'o'j kaj scienc'a'j rezult'o'j, sed pri la manipul'ad'o de hom'o'j kaj opini'o'j per fals'it'a'j nov'aĵ'o'j kaj inform'o'j. Est'as skandal'e, ke ankoraŭ nun, tiom da jar'o'j post'e, iu'j ripet'as la sam'a'j'n abund'e refut'it'a'j'n akuz'o'j'n kontraŭ scienc'a'j stud'o'j, dum nur bon'a atent'o al la konklud'o'j de klimat'olog'o'j pov'as evit'ig'i grav'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en ni'a klimat'o.

Anstataŭ ĉerp'i inform'o'j'n el font'o'j, kies titol'o per menci'o de „skandal'o” dev'us jam for'avert'i ĉiu'n raci'e pens'em'a'n hom'o'n, mi rekomend'as ret'ej'o'j'n kiel skepticalscience.com (baz'e angl'a'lingv'a, sed kun iu'j inform'o'j en tut'a ar'o da ali'a'j lingv'o'j).

Bri'a'n MO'o'n
Luksemburgo

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bri'a'n Moon el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kontraŭ plur'lingv'a nom'ar'o

Leg'int'e la tre favor'a'n recenz'o'n de Petro Desmet' pri Plur'lingv'a nom'ar'o de sovaĝ'a'j plant'o'j en Eŭrop'o (MONATO, 2019/10, p. 24), mi rapid'is hav'ig'i ĝi'n al mi kaj eĉ mend'is pli'a'j'n ekzempler'o'j'n por donac'i.

Sed kia sen'iluzi'iĝ'o, kiam mi rigard'is tiu'n kompil'aĵ'o'n per propr'a'j okul'o'j! En si'a recenz'o Petro prav'e laŭd'is la grand'a'n labor'o'n far'it'a'n kaj la amas'o'n da detal'a'j inform'o'j trov'ebl'a'j en la Plur'lingv'a nom'ar'o. Sed li ne sufiĉ'e pri'pens'is la kern'a'n koncept'o'n de tiu labor'o, nom'e la kre'ad'o'n de „esperant'a'j scienc'a'j nom'o'j” per laŭ'ebl'e strikt'a trans'skrib'ad'o de la latin'ec'a'j scienc'a'j nom'o'j universal'e uz'at'a'j de botanik'ist'o'j.

Est'as unu'a'vid'e bon'a cel'o, hav'i sistem'ig'it'a'n nomenklatur'o'n de plant'o'j por fak'a uz'o, sed la sistem'o, kiu'n el'labor'is Rond'o de Esperant'ist'a'j Flaŭr'ist'o'j (Ref), montr'iĝ'as est'i apenaŭ uz'ebl'a en praktik'o, ĉar la „esperant'a'j scienc'a'j nom'o'j” kre'it'a'j laŭ tiu sistem'o foj'foj'e grotesk'e kolizi'as kun la ordinar'a lingv'o. Ekzempl'e, roz'o est'u scienc'e nom'at'a „ros'o”. En kia real'a situaci'o ebl'as ver'e uz'i tia'n termin'o'n sen kre'i konfuz'o'n?

Kritik'ind'as ankaŭ divers'a'j ali'a'j aspekt'o'j de la kre'it'a'j nom'o'j (ekzempl'e ne'koher'a trakt'ad'o de ali'lingv'a'j propr'a'j nom'o'j aper'ant'a'j en la latin'ec'a'j botanik'a'j nom'o'j), sed plej grav'as konstat'i, ke la tut'o ŝajn'as est'i baz'it'a sur mis'a'j premis'o'j. Tio'n montr'as la oft'a'j not'o'j pri divers'a'j propon'it'a'j form'o'j, kie en'radik'iĝ'int'a (eĉ fundament'a) vort'o est'as nur unu „propon'o” inter ali'a'j. Ne pov'as est'i cel'o de bon'a termin'ologi'a labor'o kre'i pli'a'j'n bar'o'j'n inter la fak'a kaj la ĉiu'tag'a lingv'aĵ'o'j.

Konklud'e, tiu kompil'aĵ'o pov'as est'i interes'a kiel kun'met'o de amas'o da plant'nom'o'j en divers'a'j (sed bedaŭr'ind'e ne tre mult'a'j) lingv'o'j, sed ĝi'a valor'o rilat'e al esperant'a'j plant'nom'o'j est'as minimum'a. Ĝi rest'u forges'ot'a pied'not'o en la histori'o de esperant'a termin'ologi'o.

Bri'a'n MO'o'n
Luksemburgo

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o , numer'o 04, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bri'a'n Moon el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Klimat-skeptik'ul'o (3)

Se juĝ'i laŭ li'a'j koment'o'j pri la problem'o de ni'a klimat'o, Nikolao Gudskov (MONATO 2020/02, p. 4) viv'as en ali'a mond'o ol mi, en mond'o kie ne valid'as la bon'e kon'at'a'j leĝ'o'j de fizik'o kaj de kaŭz'o kaj efik'o, kie ebl'as sen'lim'e ĵet'ad'i kio'n ajn en la atmosfer'o'n sen tim'i la konsekvenc'o'j'n. Se trov'ebl'as „plus-kompleks'o” – oni nom'u ĝi'n prefer'e orgojl'o – en la kondut'o de la hom'ar'o, ĝi montr'iĝ'as ne ĉe tiu'j, kiu'j sci'as, ke la uz'ad'o de fosili'a'j brul'aĵ'o'j ŝanĝ'as la konsist'o'n de la atmosfer'o kaj do la klimat'o'n, sed ĉe tiu'j, kiu'j ne'ad'as la scienc'a'n real'o'n kaj imag'as, ke ebl'as sen'pun'e daŭr'ig'i la el'ig'ad'o'n de CO 2.

Pli'e, cert'e oft'e okaz'as „streb'o far'e de potenc'ul'o'j for'tir'i la atent'o'n de la amas'o'j da real'a'j solv'end'a'j kaj solv'ebl'a'j problem'o'j”, sed est'as absurd'e imag'i, ke la nun'a klimat'kriz'o for'tir'as atent'o'n de pli grav'a'j problem'o'j. Mal'e, kiel montr'as la mal'sukces'o de la last'a'temp'a klimat'konferenc'o en Madrido, la nun'a'j potenc'ul'o'j de ni'a mond'o prov'as per ĉiu'j rimed'o'j for'tir'i atent'o'n de la kresk'ant'a minac'o al la klimat'o aŭ almenaŭ minimum'ig'i la minac'o'n.

Last'e kaj plej grav'e, mi'n plej ŝok'as la asert'o, ke „infan'o'j” est'as abomen'ind'e en'volv'at'a'j „en la amas'a'n histeri'o'n”. Unu'e, adolesk'ant'o'j kiel Greta Thunberg jam ne est'as infan'o'j, kaj est'as terur'a plen'kresk'ul'a arogant'aĵ'o supoz'i, ke 17-jar'ul'o'j ne kapabl'as mem'star'e pens'i kaj kritik'i. Est'as apart'e absurd'e asert'i, ke jun'ul'o'j „kompren'as la scienc'a'j'n aspekt'o'j'n de la afer'o laŭ'difin'e eĉ mal'pli bon'e ol plen'kresk'ul'o'j” – ĉar evident'as, ke mult'a'j plen'kresk'ul'o'j hav'as apenaŭ minimum'a'n kompren'o'n pri la klimat'problem'o.

Kaj oni memor'u, ke en divers'a'j land'o'j est'as pli-mal'pli proverb'a ver'o, ke „el la buŝ'o de beb'o'j kaj suĉ'infan'o'j” pov'as ven'i sagac'a'j vort'o'j.

Bri'a'n MO'o'n
Luksemburgo

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bri'a'n Moon el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Just'ec'o por Pedro

Ĉiu'n 15an de decembr'o aper'as sur mur'o'j de Barcelono la jen'a mesaĝ'o: Pedro Álvarez murd'it'a de polic'an'o. Jen ĝi'a histori'o.

La afer'o okaz'is la zamenhof'an tag'o'n de 1992, vesper'e. Tem'is pri trafik'a disput'o, ŝajn'e banal'a. Kiel kutim'e, la 20-jar'a Pedro akompan'is si'a'n kor'amik'in'o'n Yolanda hejm'e'n, kiam rapid'a aŭtomobil'o preskaŭ renvers'is ŝi'n. Antaŭ ol la jun'ul'in'o sukces'is protest'i, la stir'int'o el'ir'is el la vetur'il'o kaj al'proksim'iĝ'is al ŝi kaj violent'e puŝ'is ŝi'n, pro kio ŝi fal'is sur'ter'e'n. Pedro instinkt'e klopod'is defend'i ŝi'n, sed la vir'o hav'is paf'il'o'n kaj tuj paf'is tri'foj'e al li'a kap'o. Unu el la kugl'o'j penetr'is li'a'n krani'o'n. La vir'o re'ven'is al si'a aŭtomobil'o kaj for'vetur'is. Pedro mort'is sur'voj'e al la hospital'o.

Arest'o, esplor'o ... kaj rezign'o

Post kelk'a'j hor'o'j la polic'an'o José Manuel Seg'ovi'a González est'is arest'it'a. Li posed'is simil'a'n vetur'il'o'n, simil'a'n paf'il'o'n kaj simil'a'j'n kugl'o'j'n. Li hav'is krom'labor'o'n en la sam'a ĉirkaŭ'aĵ'o. Tri'dek minut'o'j'n antaŭ la event'o li hav'is fort'a'n diskut'o'n kun gard'ist'o en najbar'a hospital'o. Kaj la kor'amik'in'o de Pedro tuj re'kon'is li'n. Sen iu ajn dub'o. Tamen, post kelk'a'j tag'o'j Seg'ovi'a est'is liber'ig'it'a, ĉar la juĝ'ist'o opini'is, ke oni ne hav'as sufiĉ'a'j'n pruv'o'j'n. Kiam de'nov'e Yolanda dev'is ident'ig'i la murd'int'o'n, subit'e ŝi ne kapabl'is re'kon'i li'n. Ek'de tiam neni'u plu'a esplor'o okaz'is far'e de la polic'o.

Esper'o'j en la famili'o

Mal'facil'as imag'i la sent'o'j'n de la famili'an'o'j de Pedro dum tiu'j ĉi 27 jar'o'j. Mi'a edz'in'o kaj mi kon'at'iĝ'is kun la patr'o Juanjo antaŭ kelk'a'j monat'o'j, prepar'e al la pas'int'a Sat-kongres'o. Ni serĉ'is kin'ej'o'n por projekci'i film'o'j'n en la kadr'o de la kongres'o, li serĉ'is taŭg'a'n lok'o'n por anonc'i la nov'a'n kampanj'o'n rilat'e al publik'a ag'ad'o pri si'a fil'o. Anekdot'e, li bon'e kon'as Esperant'o'n kaj simpati'as al ĝi kaj lern'et'is ĝi'n en kurs'o organiz'at'a de la liber'ec'an'a sindikat'o CGT. Li eĉ ŝat'int'us, ke dum la Sat-kongres'o oni montr'u ekspozici'o'n pri la afer'o de Pedro, sed bedaŭr'ind'e tio fin'fin'e ne pov'is okaz'i.

Tamen, tiu person'a rilat'o instig'is ni'n plu esplor'i la afer'o'n kaj ankaŭ part'o'pren'i en kelk'a'j solidar'a'j kaj emoci'plen'a'j event'o'j. La admir'o, kiu'n ni sent'as pri tiu labor'ist'a famili'o, est'as absolut'a. Tiu'j hom'o'j far'is cent'o'j'n da preleg'o'j por klar'ig'i si'a'n situaci'o'n, sen'lac'e organiz'is sur'strat'a'n manifestaci'o'n ĉiu'n 15an de decembr'o kaj interes'iĝ'is ankaŭ pri ali'a'j okaz'o'j de polic'a mis'trakt'o kaj help'is ali'a'j'n famili'o'j'n. La tut'a ag'ad'o ven'is de'sub'e, sen subvenci'o'j, sen la sub'ten'o'j de politik'a'j parti'o'j. En tiu'j manifestaci'o'j est'is neni'u flag'o. Nur mil'o da hom'o'j, kiu'j postul'is just'ec'o'n por Pedro.

Nov'a kampanj'o

Laŭ la hispan'a leĝ'o, la afer'o nul'iĝ'os en la aŭtun'o de 2020. Pro tio Juanjo Álvarez ĵus iniciat'is nov'a'n kampanj'o'n por de'nov'e mal'ferm'i ĝi'n. Tem'as pri la last'a ŝanc'o. Laŭ la nov'a advokat'o, la aktual'a'j teknik'o'j kapabl'as el'tir'i pli da rezult'o'j el la atest'aĵ'o'j de 1992. Krom'e, oni pret'ig'as dokument'a'n film'o'n por konsci'ig'i la publik'o'n pri ĝi. Kaj amik'o'j kaj simpati'ant'o'j verk'as artikol'o'j'n en plur'a'j lingv'o'j por dis'kon'ig'i la afer'o'n inter'naci'e. Polic'a korporaci'em'o mult'e pli ampleks'as, kaj ĝi cert'e ekzist'as en ali'a'j land'o'j, sed tiu ĉi afer'o est'as simbol'a kaj sufiĉ'e grav'a por ver'ŝajn'e serv'i kiel turn'o'punkt'a tendenc'o.

javi
Xavi ALCALDE
korespond'ant'o de MONATO en Barcelono

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 02, p. 12.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xavi Alcalde el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Batal'o kontraŭ la indiferent'o

Mi vol'is leg'i ĉi tiu'n libr'o'n en la kadr'o de la konkurs'o Sumo'o, al kiu mi deklar'is, ke mi leg'os 10 paĝ'o'j'n ĉiu'tag'e, sed post la unu'a'j 10 paĝ'o'j la afer'o ne plu funkci'is, ĉar la libr'o est'is tiom interes'a, ke mi plu'leg'is ĝi'n ĝis la fin'o en du aŭ tri tag'o'j. Ceter'e, la lingv'o, en kiu ĝi est'as verk'it'a, est'as model'a Esperant'o; tio, kio'n la parol'ant'o'j ver'e parol'as, flu'e kompren'ebl'a sen bezon'o pri parnas'a'j gvid'libr'o'j. Do, mi ne hav'as kritik'o'j'n tiu'flank'e, sed mi pov'as skrib'i mult'o'n pri la en'hav'o.

Kiel la kovr'il'o promes'as, ĝi parol'as pri la viv'o kaj la verk'o de Bertha von Suttner, la plej fam'a star'ig'int'o de la pac'mov'ad'o, kiu viv'is en mir'ind'a epok'o, la du'a du'on'o de la 19a jar'cent'o. Tem'as pri epok'o, en kiu la hom'ar'o antaŭ'e'n'ir'is kun grand'a fid'o al la est'ont'ec'o kaj en kiu ek'est'is ĉiu'j mov'ad'o'j por modern'ig'i la soci'o'n: social'ism'o/komun'ism'o, pac'ism'o, Esperant'o, la fer'voj'a trafik'o, eĉ mov'ad'o'j por la sam'rajt'ec'o de vir'in'o'j. Do, la esper'o'j est'is mult'a'j, kaj scienc'ist'o'j don'is la impres'o'n, ke ili pov'as solv'i la problem'o'j'n, kiu'j turment'as la hom'ar'o'n.

Sen'iluzi'iĝ'o'j

Sed la sen'iluzi'iĝ'o de Bertha, kiu vid'is la unu'a'n mond'milit'o'n al'ven'i malgraŭ ĉiu'j esper'o'j pri raci'iĝ'o de la eŭrop'a hom'ar'o kaj for'ig'o de milit'o, est'is simil'a al la sen'iluzi'iĝ'o de la esperant'ist'o'j, kiu'j est'is halt'ig'it'a'j en Ĝenevo de la potenc'o de grand'a ŝtat'o, kiu esper'is konserv'i ĉiam si'a'j'n lingv'a'j'n privilegi'o'j'n; al la sen'iluzi'iĝ'o de la vir'in'a mov'ad'o, kiu dev'is long'e atend'i antaŭ ol oni ĝeneral'e ek'hav'is voĉ'don'rajt'o'j'n por vir'in'o'j.

Fakt'e, post tiu'j jar'dek'o'j de ebri'iĝ'o pri la progres'o ven'is jar'dek'o'j de re'ag'o kontraŭ ĉio progres'em'a, kaj ven'is ankoraŭ pli terur'a milit'o, al kiu sekv'is soci'o, baz'it'a sur ego'ism'o kaj per'fort'o, kiu ankoraŭ daŭr'as nun ĝis la fin'konsum'o de la mond'o, kiu fin'iĝ'os ĉirkaŭ la jar'o 2050 pro hom'a mem'detru'o anstataŭ en la jar'o 1000 laŭ di'a dekret'o. Nun, pli ol unu jar'cent'o'n post Bertha, la hom'ar'o perd'is eĉ la esper'o'n, dum la kutim'a'j politik'a'j reg-sistem'o'j montr'as si'a'n tut'a'n ne'kapabl'o'n solv'i la problem'o'j'n de la mond'o.

Abomen'ind'a'j krim'ul'o'j

Por mi est'as simpl'e mal'facil'e dir'i, ĉu hodiaŭ Trump est'as kiel la tiam'a german'a imperi'estr'o Vilhelm'o, aŭ eĉ pli mal'bon'a. Cert'e, la popol'a'j amas'o'j kondut'as ankoraŭ sam'e kaj sen'pens'e sekv'as tiu'n „ar'o[n] da abomen'ind'a'j krim'ul'o'j, kiu'j per divers'a'j kaj plej mal'nobl'a'j rimed'o'j, per amas'e dis'met'at'a'j mensog'o'j kaj kalumni'o'j art'e kre'as terur'a'n mal'am'o'n inter unu'j gent'o'j kaj ali'a'j” por uz'i la vort'o'j'n de Zamenhof en la du'a kongres'o en Ĝenevo. Diferenc'o inter nun kaj tiam est'as, ke nun la abomen'ind'a'j krim'ul'o'j dispon'as, por konvink'i la amas'o'j'n, pri teĥnik'a'j rimed'o'j pli efik'a'j ol la tiam'a'j.

Sed por re'ven'i al la libr'o, ĝi el'ĉerp'e montr'as la klopod'o'j'n de Bertha kaj de ŝi'a'j help'ant'o'j star'ig'i pac-komitat'o'j'n, aranĝ'i kongres'o'j'n, aper'ig'i libr'o'j'n, kaj la indiferent'a'j'n re'ag'o'j'n de la politik'ist'o'j kaj la insult'o'j'n de ĵurnal'ist'o'j, ĝu'e sekv'at'a'j'n de ordinar'a'j hom'o'j. Mi'n apart'e traf'is la vienaj jud'o'j, kiu'j aplaŭd'is la vien'an kontraŭ'jud'a'n urb'estr'o'n, tiel terur'e kontraŭ'jud'a'n, ke la aŭstr'a imperi'estr'o mem rezist'is dum monat'o'j nom'um'i li'n urb'estr'o de Vieno post grand'a voĉ'don'a triumf'o. Neni'o ŝanĝ'iĝ'is. Est'as ĉiam la kutim'a „antaŭ'e'n'marŝ'o de frenez'o”, laŭ la titol'o de bel'a libr'o.

Fier'a

Mi est'is ankaŭ iom fier'a, ke la ĉef'a kun'labor'ant'o de Bertha est'is esperant'ist'o, Alfred Herman'n Fried, kiu lern'is Esperant'o'n en 1901, ĉe'est'is la kongres'o'n en Bulonj'o-ĉe-mar'o en 1905, kaj kies lern'o'libr'o en la german'a kun vort'ar'o grav'e kontribu'is al la dis'vast'ig'o de Esperant'o en german'lingv'a'j land'o'j.

Pri li, pri Alfred Nobel, pri la famili'o Kinsky, origin'a famili'o de Bertha, abund'e inform'as la libr'o de Petr Chrdle, kiu'n mi dank'as pro la verk'ad'o.

Renat'o CORSETTI
Petr Chrdle: Sen lac'o por pac'o – Viv'o kaj verk'o de Bertha von Suttner. Eld. Kav'a PECH, Dobřichovice, 2019. 160 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a. ISBN 978-80-88326-04-5.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 24.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Renat'o Corsetti el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Germanio sub'ten'u ankaŭ la ali'a'j'n

La ĵus fond'it'a grup'o GermanZero propon'as 1,5-grad'a'n klimat'o'plan'o'n por Germanio: Klimat'a neŭtral'ec'o de Germanio en 2035 kaj neces'as kaj ebl'as. La plan'o montr'as la voj'o'n tie'n 1.

Person'o'j en Germanio okup'iĝ'ant'a'j pri la tut'mond'a varm'iĝ'o fond'is la societ'o'n GermanZero e.V.. Ili organiz'is konferenc'o'j'n de scienc'ist'o'j kaj aktiv'ul'o'j de la por'klimat'a mov'ad'o kaj en decembr'o 2019 el'don'is si'a'n 1,5-grad'a'n klimat'o'plan'o'n (1,5-Grad-Klimaplan).

Respond'ec'o

Pro mult'jar'a ne'ag'ad'o (kaj mal'tro'a ag'ad'o) ver'ŝajn'as, ke la hom'ar'o ne sukces'os lim'ig'i la alt'iĝ'o'n de la planed'a surfac'a temperatur'o al 2 grad'o'j. Neces'as nun tre rapid'e ag'i, ankaŭ ĉar Germanio sent'as respond'ec'o'n por hom'o'j en ali'a'j land'o'j kaj por la ven'ont'a'j generaci'o'j.

GermanZero postul'as:

- Redukt'o'n de forc'ej'a'j gas'o'j en kaj de Germanio al nul'o, plej last'e en 2035.

- Mon'a'n, sci'a'n kaj person'a'n sub'ten'o'n far'e de Germanio al ali'a'j land'o'j por help'i ili'n ating'i pli alt'a'j'n cel'o'j'n ol tiu'j de la Inter'konsent'o de Parizo (sub'ten'o al'don'e al la en Parizo garanti'it'a'j rimed'o'j).

Nov'a'j regul'o'j

La klimat'o'plan'o postul'as rapid'a'j'n ŝanĝ'o'j'n de en'ŝtat'a'j regul'o'j kaj leĝ'o'j (konstituci'o, subvenci'o'j, rapid'e alt'iĝ'ant'a'j CO 2-prez'o'j, akci-kompani'a leĝ'o kaj simil'e) koncern'e trafik'o'n, dom'konstru'ad'o'n, industri'o'n kaj agrikultur'o'n. Tem'as pri mult'a'j jam dum jar'o'j kon'at'a'j struktur'a'j propon'o'j, sed nun kombin'e kaj por nun. La asoci'o postul'as: „Tuj, ne iam. Ĉi tiam!”

Ne mank'as al'vok'o'j al ĉiu'j unu'op'ul'o'j, ekzempl'e mal'pli da aŭt'o'vetur'o'j (kaj se tamen: vetur'o'j de plur'a'j person'o'j en unu aŭt'o), uz'o de pli ŝpar'a'j vetur'il'o'j, ĉes'ig'o – se ebl'as – de flug'ad'o kaj ali'a pens'ad'o pri feri'a'j cel'o'j; pli mal'oft'a konsum'ad'o de viand'o kaj lakt'aĵ'o'j; mal'pli da aĉet'o'j kaj pli da ripar'o'j; uz'o de il'o'j far'e de plur'a'j person'o'j (de aŭt'o'j ĝis martel'o'j), plur'foj'e uz'i material'o'j'n, mal'pli grand'a'j kaj mal'pli varm'a'j loĝ'ej'o'j, ktp, ktp.

German'a model'o

La esper'o de GermanZero: Se Germanio sukces'as favor'e influ'i la klimat'o'n, ĝi est'os model'o kaj pov'os ek'ig'i lavang'o'n ankaŭ ali'lok'e. Tiel ek'est'us la neces'a'j ŝanĝ'o'j por evit'i la super'ad'o'n de la 1,5-grad'a lim'o.

Vid'u: www.germanzero.de.
clhb
Claudia HAMELBECK
korespond'ant'o de MONATO en Germanio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 16.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Claudia Hamelbeck el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tajvana nigr'a urs'o ven'as

Bon'eg'a dokument'a film'o Nigr'a urs'o ven'as est'as nun'temp'e prezent'at'a en la kin'ej'o'j de Tajvano. Ĝi'a reĝisor'o Mai Ju'e-ming de'long'e registr'as la pejzaĝ'o'j'n kaj bel'ec'o'n de la mont'o'j kaj arb'ar'o'j en Tajvano por si'a televid'program'o Mit Tajvana Kronik'o. Jam de 11 jar'o'j li sekv'as la team'o'n de doktor'o Huang Mei-ŝi'u, nom'at'a „La patr'in'o de la nigr'a'j urs'o'j”, tra mont'ar'o'j kaj apud river'o'j kaj registr'is la esplor'ad'o'n pri la ekologi'o kaj la sistem'o'n de kapt'o-liber'ig'o de nigr'a'j urs'o'j en Tajvano. Antaŭ ol la urs'o vek'iĝ'as el la anestez'o, kiel ebl'e plej rapid'e la esplor'ist'o'j dev'as plen'um'i fizik'a'n ekzamen'o'n kaj not'i la ekologi'a'j'n datum'o'j'n de la best'o por sekur'ig'i ĝi'a'n konserv'iĝ'o'n.

Ĝu'i miel'o'n

Ĉiu'jar'e post oktobr'o, kiam la japan'a blu'a kverk'o (Quercus glauca) frukt'as abund'e en Dafen en la Centr'a Mont'ar'o, la nigr'a'j urs'o'j el divers'a'j mont-region'o'j ir'as tie'n por ĝu'i si'a'n ŝat'at'a'n bon'gust'aĵ'o'n. En la film'o oni vid'as, kiel saĝ'a nigr'a urs'o lert'e star'as, ŝtel'as miel'o'n kaj manĝ'as ĝi'n; kaj kiel ali'a, sufer'int'a pro dent'o-dolor'o, sukces'e re'ven'as al si'a mont'hejm'o post kurac'ad'o en la zo'o de Tajpe'o. Ankaŭ la et'a nigr'a urs'o perd'int'a si'a'n voj'o'n sekur'e re'ir'is tie'n, kie'n ĝi nepr'e dev'as ir'i post pri'zorg'ad'o kaj sovaĝ'a trejn'ad'o. Kompat'o traf'as ni'n ankaŭ, kiam ni vid'as la kapt'it'a'j'n nigr'a'j'n urs'o'j'n kun vund'it'a'j polm'o'j kaj pied'fingr'o'j.

Tut'mond'a problem'o

La reĝisor'o Mai sekv'is ankaŭ esplor'a'n team'o'n pri konserv'ad'o de malaj'a'j urs'o'j en la pluv'arb'ar'o de Borne'o. La problem'o'j de urs'o'j ekster'land'e simil'as al tiu'j en Tajvano. Ankaŭ ili'a'j viv'ej'o'j detru'iĝ'as pro tro'ekspluat'ad'o. Eĉ la viv'o de la polus'a urs'o est'as ne'rekt'e minac'at'a pro la sen'arb'ar'ig'o kaj incendi'o'j de pluv'arb'ar'o'j tra la mond'o.

Laŭ la taks'o de la esplor'team'o en Tajvano ekzist'as nur ĉirkaŭ 200 ĝis 600 nigr'a'j urs'o'j.

ichu
Yinhua CHUANG
korespond'ant'o de MONATO en Tajvano

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 18.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Yinhua Chuang el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ankaŭ mar'bird'o'j sagac'as

Hom'o'j uz'ad'is jam en la pra'temp'o'j divers'a'j'n il'o'j'n mem'far'it'a'j'n por si'a viv'o. Inter best'o'j, tamen, nur mal'grand'a el'cent'o de speci'o'j pov'as far'i i'o'n simil'a'n. Laŭ plej freŝ'a'j esplor'o'j, al la grup'o de best'o'j kaj bird'o'j konsci'e uz'ant'a'j il'o'j'n ni pov'as al'kalkul'i ankaŭ la atlantik'a'n fraterkul'o'n (scienc'e Frat'erc'ul'a arctica).

Kimri'o

Scienc'ist'o'j rimark'is du konkret'a'j'n okaz'o'j'n, en kiu'j tiu'j bird'o'j per si'a bek'o kapt'is branĉ'et'o'n kaj skrap'is per ĝi part'o'n de si'a korp'o, kiu'n ili ne pov'is ating'i per bek'o aŭ krur'o. Laŭ last'a'temp'a stud'o publik'ig'it'a en Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (PNAS) (Akt'o'j de la Uson'a Naci'a Akademi'o de Scienc'o'j), la atlantik'a fraterkul'o est'as la unu'a sovaĝ'a mar'bird'o, pri kiu oni sci'as, ke ĝi pov'as util'ig'i il'o'j'n. Scienc'ist'in'o Annette Fayet el la universitat'o de Oksford'o, la plej mal'nov'a universitat'o en la angl'e parol'ant'a mond'o, unu'a'foj'e rimark'is en 2014 fraterkul'o'n skrap'ant'a'n si'n sur insul'o apud la mar'bord'o de Kimri'o. La fraterkul'o tamen ne est'is tiam film'it'a nek fot'it'a.

Iksod'o'j

Post kvar jar'o'j la scienc'ist'in'o trov'is de'nov'e simil'a'n kondut'o'n sur la islanda ne tre loĝ'at'a insul'o Grímsey, kiu est'as pli ol 1700 kilo'metr'o'j'n for de la lok'o de la unu'a observ'o. Ŝi film'is fraterkul'o'n, kiu pren'is branĉ'et'o'n de sur la grund'o per si'a bek'o kaj skrap'is si'a'n brust'o'n: do la sin-skrap'ad'o est'as mal'kovr'it'a en du divers'a'j populaci'o'j. La scienc'ist'o'j supoz'as, ke la fraterkul'o konsci'e vol'is el'tir'i iksod'o'j'n el si'a korp'o. Ali'a'j bird'o'speci'o'j help'e de il'o'j hav'ig'as al si nur manĝ'aĵ'o'n. Pro tio la uz'ad'o de branĉ'et'o por korp'a pri'zorg'ad'o ŝajn'as ĉi-foj'e ne'kutim'a kaj escept'a.

Blazon'o

La atlantik'a fraterkul'o (foj'foj'e nom'at'a ankaŭ mar'papag'o) est'as inteligent'a kaj soci'a bird'o kun bel'a larĝ'a kaj tri'angul'a bek'o. Ĝi viv'as en grand'a'j koloni'o'j, kaj ĝi'a nun'temp'a tut'mond'a populaci'o sum'iĝ'as je ĉirkaŭ 7 milion'o'j da bird'o'j, kiu'j pov'as viv'i ĝis 22 jar'o'j'n. En la pas'int'ec'o oni abund'e ĉas'is fraterkul'o'j'n precip'e pro ili'a bon'gust'a viand'o, sed ankaŭ ili'a'j ov'o'j est'as nutr'o'riĉ'a'j. Ne mir'ind'e do, ke atlantik'a fraterkul'o est'as ekzempl'e la oficial'a bird'o de la kanada provinc'o Nov'land'o kaj Labradoro. Ankaŭ la norveg'a municip'o Værøy en la distrikt'o Nord'land hav'as atlantik'a'n fraterkul'o'n en si'a blazon'o.

PNAS

PNAS est'as unu el la plej citat'a'j kaj grav'a'j mult'disciplin'a'j scienc'a'j revu'o'j en la mond'o, publik'ig'ant'a pli ol 3200 esplor-artikol'o'j'n ĉiu'jar'e. Ĝi est'as fond'it'a en 1914 de la Uson'a Naci'a Akademi'o de Scienc'o'j kaj ampleks'e kovr'as la biologi'a'j'n, fizik'a'j'n kaj soci'a'j'n scienc'o'j'n.

haus
Juli'us HAUSER
Pli da inform'o'j, inkluziv'e film'o'n, hav'ebl'as angl'a'lingv'e ĉe https://www.pnas.org/content/early/2019/12/24/1918060117.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 11.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ŝajn'a klimat'a ŝanĝ'iĝ'o klar'ig'it'a

Aktual'e furioz'as en Aŭstrali'o katastrof'a'j fajr'eg'o'j, kaj mult'a'j hom'o'j – ebl'e fin'e pli'mult'o de la loĝ'ant'ar'o – atribu'as tio'n almenaŭ grand'part'e al klimat'a varm'iĝ'o. Sed ankoraŭ la reg'ist'ar'o de ĉef'ministr'o Morrison ne'as tio'n. Kaj mi aŭd'is divers'a'j'n konvink'a'j'n argument'o'j'n de divers'a'j spert'ul'o'j, kiu'j apog'as la far'u-neni'o'n-si'n'ten'o'n de la reg'ist'ar'o. El la sortiment'o mi divid'as kun vi la sekv'a'j'n:

- Ili (la klimat'scienc'ist'o'j) intenc'e fiks'as si'a'j'n termo'metr'o'j'n al brik'a'j mur'o'j kaj do cit'as pli alt'a'j'n temperatur'o'j'n ol la ver'a'j.

- La ter'o pli'proksim'iĝ'as al la sun'o. Ni pov'as neni'o'n far'i.

- Ili (verd'ul'o'j) inter'ven'as por mal'help'i, ke oni ĝust'a'temp'e for'brul'ig'u mort'int'a'j'n arb'o'j'n antaŭ la komenc'o de la fajr'o'sezon'o, kaj probabl'e est'as ili, kiu'j sekret'e komenc'as fajr'o'j'n por gajn'i apog'o'n al si'a'j frenez'a'j ide'o'j.

Do nun bon'ŝanc'a'j leg'ant'o'j de MONATO kompren'as la ver'o'n.

Trevor STEELE
Aŭstrali'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Trevor Steele el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Re'ven'o al Kilbirnmuir

Njii! La en'ir'pord'o de la dom'o knar'as. Neces'as ĝi'n ole'i. Angus ŝultr'um'as. Pri tio li fajf'as. Port'ant'e la sak'o'j'n de aĉet'aĵ'o'j, li en'ir'as la kuir'ej'o'n. Sur la frid'uj'o, et'a magnet'a plat'o: Feliĉ'o est'as, kiam vi hav'as iu'n, kiu'n vi pov'as am'i. La plat'o est'is tie'n met'it'a de Katlin. Angus ord'ig'as la manĝ'aĵ'o'j'n en la frid'uj'o kaj la botel'o'j'n da viski'o sur la apud'a bret'o. Li tuj verŝ'as al si iom da viski'o. Kun la glas'o en'man'e, li ir'as en la salon'o'n. Sur la kontraŭ'a vand'o pend'as fot'o de Katlin, kiam ŝi jun'aĝ'is, iom antaŭ ili'a ge'edz'iĝ'o. Angus al'proksim'iĝ'as kaj kontempl'as ŝi'a'j'n okul'o'j'n, sam'kolor'a'j'n kiel griz'blu'a ardez'o. Tiu'epok'e ŝi est'is gaj'a kaj ŝerc'em'a. Hodiaŭ en la fot'o ŝi'a rigard'o aspekt'as mal'ĝoj'a. Mal'bril'a. Pro la polv'o. Angus ne plu sen'polv'ig'as ĉi tie. Li ĉef'e viv'as en si'a dorm'o'ĉambr'o, en la unu'a etaĝ'o, kaj en la kuir'ej'o. La ceter'o de la dom'o ne plu interes'as li'n.

Tiel bel'a dom'o ĝi est'is, kiam Katlin ĉe'est'is. Ŝi est'is zorg'e elekt'int'a ĉiu'n objekt'o'n. Ili'a'n hejm'o'n ŝi est'is ornam'int'a por kre'i komfort'a'n nest'o'n. Nun iom'et'e lik'as la tegment'o. Kiam pluv'as, gut'o'j tra'sorb'iĝ'as en la sub'tegment'o'n. Pri tio Angus fajf'as. Neniu'n li invit'as hejm'e'n. Kial ripar'i la bar'il'o'n? Kial re'farb'i la ŝutr'o'j'n, kiu'j skvam'iĝ'as?

Ĉiu'semajn'e, sabat'e vesper'e, Angus pied'ir'as tra la erik'ej'o al la vilaĝ'o. En la lok'a bier'ej'o li kun'iĝ'as kun la kon'at'a'j mal'jun'ul'o'j. Ili drink'as bier'o'j'n, lud'as sag'o'ĵet'ad'o'n. Jar'o'n post jar'o ili mal'pli nombr'as.

Ĉiu'semajn'e, lund'e maten'e, li vetur'as al la urb'o por aĉet'i bezon'aĵ'o'j'n. Semajn'o'n post semajn'o la sak'o'j en'hav'as mal'pli da legom'o'j kaj pli da viski'o.

Katlin kaj li kontent'is, kiam ili – preskaŭ sam'temp'e – emerit'iĝ'is kaj kun'e pas'ig'is la liber'a'n temp'o'n en si'a komfort'a hejm'o. Ĉiu'maten'e ili vek'iĝ'is kun kis'et'o. Super la plad'o'j de la maten'manĝ'o ili rid'et'is unu al la ali'a kaj kun'e plan'is la ven'ont'a'n tag'o'n, ĉu promen'ad'o'n, ĉu vizit'o'n al ge'amik'o'j. Ambaŭ pens'is, ke long'e daŭr'os tiu feliĉ'o. Sed ne. Antaŭ tri jar'o'j mal'ben'it'a kancer'o for'pren'is ŝi'n.

Kompren'ebl'e Malkolmo ven'is al la en'tomb'ig'o. Li rest'is du tag'o'j'n. Nur du tag'o'j'n por la en'tomb'ig'o de si'a patr'in'o! Post du tag'o'j Malkolmo sen'emoci'e dir'is, ke li re'ir'as al si'a labor'o. „Pa'ĉj'o, financ'a analiz'ad'o est'as ĉiu'tag'a labor'o, ne ebl'as long'e halt'i.” Kaj li re'ir'is al San Jose, Kalifornio. Al si'a hejm'o, al si'a kor'amik'in'o Dorn'a. Tie pas'as li'a viv'o. Ĉi tie'n li ne re'ven'os. Komenc'e Malkolmo oft'e telefon'is, sed ili ne hav'is mult'o'n por dir'i. De pli ol ses monat'o'j ili ne kun'parol'is.

Ding' ling' ding'! Sonor'as la telefon'o. Angus du'on'e mal'ferm'as unu okul'o'n. Kiom'a? Unu'a maten'e! Dev'as est'i Malkolmo, kiu vok'as. Li ne atent'is la hor'zon'o'j'n. Angus etend'as la brak'o'n al si'a telefon'o apud la lit'o. Ha lo, sinjor'o, telefon'as Aspen Valley Hospital. Ni bedaŭr'as inform'i vi'n, ke vi'a fil'o ski'ant'e ek'sufer'is tre grav'a'n akcident'o'n. Angus man'prem'as la telefon'o'n. Li hav'as la impres'o'n fal'i en profund'a'n put'o'n. Trankvil'iĝ'u, sinjor'o, li'a viv'o ekster'danĝer'as. Angus de'nov'e spir'as. Neces'os plur'a'j operaci'o'j grav'a'j kaj mult'e'kost'a'j. Pri tio ni bezon'as vi'a'n konsent'o'n. Vi'a fil'o nun est'as sen'konsci'a, sed post kelk'a'j tag'o'j li kapabl'os telefon'e parol'i kun vi.

La sekv'ant'a'j tag'o'j pas'as kiel parentez'o, kiam la temp'o ŝajn'as halt'i. Angus pens'as nur pri la telefon'a'j konversaci'o'j kun la uson'a mal'san'ul'ej'o. Li glut'as sandviĉ'o'j'n sen sent'i la gust'o'n. Li ne plu trink'as viski'o'n.

Iu'n tag'o'n, fin'fin'e, aŭd'iĝ'as Malkolmo mem en la telefon'o. „Pa'ĉj'o, ni est'as dis'iĝ'int'a'j, Dorn'a kaj mi, antaŭ plur'a'j semajn'o'j. Sufer'ig'is. Por forges'i mi'a'j'n nigr'a'j'n pens'o'j'n, mi decid'is pas'ig'i semajn'fin'o'n ski'ant'e. La akcident'o est'is tut'e absurd'a. Mi'a kulp'o, mi mal'atent'is.” Malkolmo moment'e silent'as. „La kirurg'o dir'is, ke li far'is ĉio'n, kio'n li kapabl'is. Neniam plu mi paŝ'os. Help'e de fizioterapi'o, mi uz'os mi'a'j'n brak'o'j'n kaj man'o'j'n.” La voĉ'o de Malkolmo pli obtuz'as. „Pa'ĉj'o, kio rest'as al mi? Neni'o'n mi kapabl'as far'i. Ĉio est'as fin'it'a, mi'a viv'o est'as tut'e fuŝ'it'a.” En la telefon'o, Angus aŭd'as la terur'a'n son'o'n de si'a fil'o plor'ant'a.

„Tut'e ne! La viv'o est'as mir'ind'a!” Angus est'as surpriz'it'a de si'a'j propr'a'j vort'o'j. „Re'ven'u hejm'e'n, Malkolmo. Mi zorg'os pri vi. Vi vid'os, ĉio glat'os. Mi promes'as al vi, ĉio bon'e glat'os!”

La kurac'ist'o'j dir'is al Malkolmo, ke post unu monat'o li kapabl'os vojaĝ'i. Angus klopod'as, li ĉi'e'n telefon'as, li inform'iĝ'as, li organiz'as, li el'turn'iĝ'as. Vojaĝ'o en si'n'sekv'a'j aviad'il'o'j, kun specif'a'j seĝ'o'j. Ambulanc'o de la flug'haven'o de Glasgovo al la hejm'o. Post la al'ven'o, ĉiu'tag'a'j vizit'o'j de fizioterapi'ist'o. Malkolmo kaj li kun'e mend'as taŭg'a'j'n ekip'aĵ'o'j'n. Specif'a lit'o, rul'seĝ'o kun kap'o'sub'ten'il'o, komput'il'o kun voĉ'a inter'fac'o. Malkolmo ek'pri'pens'as projekt'o'j'n. „Pa'ĉj'o, kiam mi mi'n pli bon'e sent'os, mi de'nov'e labor'os. En mi'a fak'o, ebl'as ret'e labor'i kiel sen'de'pend'a profesi'ul'o.”

Rapid'e! Ĉio est'u pret'a ven'ont'semajn'e. Angus energi'e paŝ'as kaj re'paŝ'as en la tut'a dom'o. La salon'o iĝ'os la dorm'o'ĉambr'o de Malkolmo, ĉar ĝi est'as en la ter'etaĝ'o. La fenestr'o mal'bon'e ferm'iĝ'as, neces'as pri'zorg'i ĝi'n. La mal'plen'a'j botel'o'j de viski'o, kiu'j sur'plank'e vic'as, est'as for'ĵet'ot'a'j. Ĉie ripar'i, re'farb'i, pur'ig'i.

Vŝŝŝ! La en'ir'pord'o sen'bru'e mal'ferm'iĝ'as. Ja hodiaŭ al'ven'os Malkolmo. Angus al'port'as la aĉet'aĵ'o'j'n por prepar'i bon'ven'ig'a'n festen'o'n. Li las'as la sak'o'j'n en la bril'pur'a kuir'ej'o. Li ir'as en la ĉambr'o'n de Malkolmo. Sur la kontraŭ'a vand'o, la fot'o de Katlin rid'et'as al li.

Laure Pat'as d'Illiers

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 19.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Laure Pat'as d'Illiers el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fars'o

Neces'as al'don'i i'o'n al la tre inform'a artikol'o de Da'n Maxwell Ĉu prezident'o Trump est'os eks'ig'it'a? (MONATO 2020/02, p. 6-7), nom'e la fars'a'j'n aspekt'o'j'n de tiu ĉi spektakl'o. La fars'o grotesk'e montr'as la „du'obl'a'j'n norm'o'j'n” de la uson'a justic'o. Neni'u em'as re'memor'i, ke dum la unu'a period'o de „prezident'o” Obama, li eksplic'it'e promes'is favor'o'j'n al la rusia ĉef'ministr'o Medvedev, tamen post kiam Obama (cert'e!) est'os re'elekt'it'a. Kia damaĝ'o: la mikrofon'o ankoraŭ funkci'is! Tamen okaz'e de Trump, ĉi-moment'e (decembr'o 2019) est'as neniu'j pruv'o'j pri iu'j reciprok'a'j favor'aĵ'o'j aŭ prem'o kontraŭ prezident'o Zelenski.

En tia situaci'o ŝajn'e oni dev'us evit'i vort'o'j'n kiel „impeachment” en'tut'e (sam'kiel oni evit'as la vort'o'n „ŝnur'o” en la dom'o de ekzekut'it'o). Sed ne. La sen'hont'a Kongres'o brav'e, sen'ĝen'e kaj laŭt'e ripet'as „eks'ig'o'n” sen ajn'a tim'o, ke iu ebl'e rimark'ig'us al ili pri ili'a perfid'a rol'o en la uzurp'ad'o de 2008-2016. Kaj kial tim'i: anstataŭ akuz'i si'a'j'n akuz'ant'o'j'n, prezident'o Trump kun'labor'as kun ili rest'ant'e silent'a pri ili'a ĵus'a perfid'o. Jen kia abomen'a fars'o.

Alexander GOFEN
Uson'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o , numer'o 06, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alexander Gofen el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La nord-irlanda asemble'o fin'fin'e re'kun'ven'os

La 10an de januar'o 2020 oni anonc'is la decid'o'n re'kun'ven'ig'i – post tri'jar'a paŭz'o – la asemble'o'n (parlament'o'n) en Belfast'o, Nord-Irlando. Dum tiu long'a temp'o, la teritori'o rest'is tut'e sen lok'a politik'a voĉ'o aŭ propr'a administr'ad'o: ĝi'n reg'is la brit'a reg'ist'ar'o en Londono.

La amas'komunik'il'o'j en Briti'o (precip'e BBC, la oficial'a brit'a inform'ej'o), en Nord-Irlando kaj en Irlanda Respublik'o raport'is, ke – ĉar neni'u leĝ'o rilat'a al Nord-Irlando pov'is est'i diskut'at'a aŭ aprob'it'a – la social'a'j, kler'ig'a'j, infra'struktur'a'j kaj san'protekt'a'j serv'o'j stagn'is, kaj la loĝ'ant'ar'o sufer'is pro mank'o'j kaj prokrast'o'j, malgraŭ la klopod'o'j de la lok'a'j konsil'ant'ar'o'j kaj instanc'o'j por daŭr'ig'i la serv'o'j'n sur'lok'e kaj per lim'ig'it'a'j rimed'o'j.

Streb'o al lingv'a egal'ec'o

En MONATO (2017/10, p. 8) mi raport'is pri la kaŭz'o'j de la disput'o, kiu est'is la origin'o de la long'a parlament'a paŭz'o. Tem'is pri la rifuz'o de Demokrat'a Uni'ist'a Parti'o (Dup), kiu tiu'temp'e hav'is pli'mult'o'n en la nord-irlanda asemble'o kaj kiu est'as ideologi'e por'brit'a kaj ĉef'e protest'ant'a 1, sub'ten'i oficial'ig'o'n de la irlanda [t.e. irland-gael'a - red.] lingv'o. Kvankam hodiaŭ la plej uz'at'a lingv'o en la tut'a insul'o est'as la angl'a, la irland(gael)a est'as laŭ'konstituci'e la oficial'a lingv'o de Irlanda Respublik'o. En Briti'o, la du ĉef'a'j kelt'a'j idiom'o'j, nom'e la kimr'a kaj la skot-gael'a, est'as oficial'e agnosk'it'a'j en, respektiv'e, Kimri'o kaj Skot'land'o, dum la irland-gael'a 2 est'as permes'at'a en la brit'a'j amas'komunik'il'o'j – la situaci'o en Nord-Irlando est'as do mal'sam'a ol en Irlanda Respublik'o.

La nov'a decid'o

Laŭ la nov'a propon'o, kiu'n akcept'is kaj Dup, kaj la respublik'an'a parti'o Sin'n Féin [ŝi'n fe'j'n], la irlanda lingv'o est'os oficial'e agnosk'it'a en Nord-Irlando. Tamen la por'brit'a'j uni'ist'o'j, inkluziv'e post'e'ul'o'j'n de sud-skot'o'j, kiu'j ek'loĝ'is en Nord-Irlando en la 17a jar'cent'o, insist'is, ke ankaŭ la ulster-skot'a idiom'o (lok'a dialekt'o de la mal'alt'ej'a skot'a, idiom'o de la origin'a'j skot'a'j en'migr'int'o'j) est'u oficial'e agnosk'it'a. Ankaŭ tio iĝ'is part'o de la inter'konsent'o.

Oni protekt'u minoritat'a'j'n lingv'o'j'n!

La re'star'ig'o'n de la asemble'o kaj la decid'o'n oficial'ig'i la du „indiĝen'a'j'n” lingv'o'j'n, al'don'e al la angl'a, sen'dub'e bon'ven'ig'os ne nur la nord-irland'an'o'j, sed ankaŭ ĉiu'j, kiu'j dezir'as, ke oni protekt'u la minoritat'a'j'n kaj en'danĝer'ig'it'a'j'n lingv'o'j'n de la mond'o.

1. La plej grand'a'j religi'a'j grup'o'j en Nord-Irlando est'as la katolik'o'j kaj la protest'ant'o'j (t.e. adept'o'j de krist'an'a protest'ant'ism'o) - red.
2. Ĝis la 17a jar'cent'o esenc'e la sam'a'n lingv'o'n, kon'at'a'n kiel gael'a'n, oni parol'is en Irlando kaj en pli'part'o de Skot'land'o (precip'e en nord-okcident'a Skot'land'o). Tamen, inter'temp'e la lingv'a'j vari'o'j diverĝ'is, kaj nun oni konsider'as la irland-gael'a'n kaj la skot-gael'a'n apart'a'j (kvankam tre simil'a'j) idiom'o'j.
gmck
Garbhan MAcAOIDH
korespond'ant'o de MONATO en Irlando

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 6.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garbhan MacAoidh el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mult'talent'a Milhomem

La album'o Kie'n vi ir'os? komenc'iĝ'as per sam'nom'a kant'o, kiu konsist'as el solid'a rok'muzik'o, kiu pens'ig'as ni'n pri la band'o Barok-Projekt'o, de kiu Milhomem est'as kun'fond'int'o kaj gitar'ist'o. La muzik'pec'o hav'as al'log'a'j'n melodi'o'n kaj ritm'o'n kun bel'a kant'ad'o.

La post'a'j pec'o'j est'as ĉiu'j instrument'a'j ĝis la last'a, Hejm'o, kies tekst'o est'as de Marjorie Boulton. Inter tiu'j du kant'o'j ni vojaĝ'as tie'n kaj re'e'n de Sud'a Amerik'o (6 el la 13 pec'o'j) al ĉiu'j ali'a'j part'o'j de la mond'o, krom Oceani'o.

Geografi'a rond'vojaĝ'o

Mi ne tut'e bon'e kompren'is la aranĝ'o'n de la album'o, ĉar la mult'e pli tradici'a'j kaj pur'a'j muzik'pec'o'j, la tiel nom'at'a „mond'a muzik'o” el, ekzempl'e, Barato, Ĉini'o kaj Afrik'o, trov'iĝ'as dis'e inter la plej'part'e rok'a'j sud-amerik'a'j, ĉef'e brazilaj kant'o'j. Est'us mi'a'opini'e pli logik'e far'i unu'sol'a'n geografi'a'n rond'vojaĝ'o'n tra la mond'o per'e de la muzik'o, kvankam tiu'okaz'e la sud-amerik'a'j pov'us pli bon'e konsist'ig'i apart'a'n rok'muzik'a'n disk'o'n.

Divers'ec'o de muzik'il'o'j

La ret'paĝ'o de Vinil'kosm'o pri la album'o list'ig'as ĉiu'j'n instrument'o'j'n, kiu'j'n Rafael Milhomem lud'as. Mi cit'as: klasik'a'n akustik'a'n gitar'o'n, elektr'a'n gitar'o'n, bas'gitar'o'n, dek-kord'a'n brazil'an gitar'o'n, kavakinjon, sijotankon (indi'an'a'n flut'o'n), sirinks'o'n (pajn'flut'o'n), kalimbon, berimbaon, panderon, kaŝakon (asalaton), Rozini-an tanaĵuron (brazil'an frap'instrument'o'n), atabakon kaj ĉajĉojn (chajchas – bracelet'o'n el huf'o'j de ljam'o). Krom'e aŭd'ebl'as ankoraŭ ali'a'j muzik'il'o'j, inter kiu'j santuro, tombak'o kaj drum'o, lud'at'a'j de divers'a'j gast'muzik'ist'o'j.

Tiu ĉi divers'ec'o de muzik'il'o'j real'e ebl'ig'as al ni en'mens'e vojaĝ'i tra la mond'o, aŭskult'ant'e la album'o'n. Aĉet'ebl'as ankaŭ ali'a'j disk'o'j kun kvazaŭ-mond'a muzik'o, far'it'a'j per sintez'il'o aŭ ali'a elektron'ik'a rimed'o, sed la pec'o'j en tiu ĉi album'o impres'as ver'e aŭtent'a'j, ĝust'e pro la uz'at'a'j instrument'o'j. Grand'a laŭd'o do al la mult'talent'a Milhomem.

Al'don'e al la instrument'o'j, en iu'j muzik'pec'o'j aŭd'ebl'as bird'o'j (Al Andes), en ali'a (Al Afrik'o) ankaŭ elefant'o, dum Al Pers'uj'o komenc'iĝ'as per la son'o de vent'o. Tio est'is mod'o en iu muzik'period'o, ekzempl'e en la ok'dek'a'j jar'o'j; post'e oni ĉes'is far'i tio'n. En si mem la muzik'o jam est'as sufiĉ'e konvink'a, kaj ebl'e al iu'j tio ne tre plaĉ'os, sed mi volont'e pardon'as la muzik'ist'o'n, ĉar la „natur'son'o'j” ne ver'e super'reg'as, kaj al ali'a'j tio pli'fort'ig'os ankoraŭ la tremp'iĝ'o'n en la ali'a'j kultur'o'j.

La muzik'aĵ'o'j ĝeneral'e est'as preskaŭ ĉiu'j sufiĉ'e divers'a'j kaj kapt'a'j, foj'foj'e vigl'a'j kun agrabl'a vari'ad'o de ritm'o kaj melodi'o. La tradici'a'j instrument'o'j en plur'a'j pec'o'j kvazaŭ kant'as histori'o'n, kies en'hav'o'n la aŭskult'ant'o pov'os mem imag'i, jen popol'danc'o, jen kverel'o inter ge'am'ant'o'j aŭ rival'o'j.

Se pro iu kial'o vi ne pov'as vojaĝ'i, simpl'e aŭskult'u la disk'o'n, ferm'u la okul'o'j'n kaj vojaĝ'u je la ritm'o kaj melodi'o de la kant'o'j ĝis la last'a, Hejm'o, kiu de'nov'e ni'n tremp'as en rapid'a pez'metal'a muzik'o, kiu re'don'as la etos'o'n de la katastrof'a bomb'o. De'nov'e – iom strang'e – grand'a diferenc'o kun la pli tradici'a „mond'a muzik'o”, sed est'u tiel.

Lod'e VAnDe VEl'de
Rafael Milhomem: Kie'n vi ir'os?. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville, 2020. 13 titol'o'j. El'ŝut'ebl'a de https://www.vinil'kosm'o-mp3.com/en/lyric-songs-choirs/rafael-milhomem/

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 24.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lod'e Van de Veld'e el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Japan'o'j ankoraŭ prefer'as pag'i kontant'e

En Japani'o ĝeneral'e mal'jun'ul'o'j pag'as en vend'ej'o'j pli oft'e per kontant'a mon'o ol per elektron'ik'a pag'il'o kiel kart'o aŭ poŝ'telefon'o kun QR-kod'o. Por kelk'a'j okaz'o'j ili krom'e prefer'as uz'i freŝ'a'j'n bilet'o'j'n.

Mi lern'as te-ceremoni'o'n. Ĉiu'monat'e mi pag'as al mi'a gvid'ant'in'o dank'mon'o'n per freŝ'a'j, ne'uz'it'a'j mon'bilet'o'j. Por pov'i en'man'ig'i nov'a'j'n mon'bilet'o'j'n, mi ir'as al ŝanĝ'maŝin'o ĉe mi'a bank'o. Mi'a edz'in'o Ĉieko instru'as Esperant'o'n ĉe iu esperant'a klub'o. Ŝi ricev'as ĉiu'monat'e si'a'n honorari'o'n per nov'a'j mon'bilet'o'j. Nov'a'j mon'bilet'o'j montr'as respekt'o'n al gvid'ant'o'j. Ankaŭ ge'av'o'j kaj ge'patr'o'j, kiu'j don'as mon'o'n kiel nov'jar'a'n donac'o'n al si'a'j ge'nep'o'j aŭ ge'fil'o'j, uz'as nov'a'j'n bilet'o'j'n.

Laŭ inter'naci'a kompar'o de 2015 nur 18,8 % de la japan'o'j uz'as elektron'ik'a'n pag'il'o'n, dum inter kore'o'j 89,1 %, ĉin'o'j 60 %, brit'o'j 54,9 %, sved'o'j 48,5 %, uson'an'o'j 45,0 %, franc'o'j 39,1 %, barat'an'o'j 38,4 % kaj german'o'j 14,9 %.

La kial'o'j de la mal'em'o uz'i elektron'ik'a'n mon'o'n est'as divers'a'j: en Japani'o la risk'o ricev'i fals'a'j'n mon'bilet'o'j'n est'as mal'grand'a, mal'jun'ul'o'j hav'as mal'trankvil'ec'o'n aŭ dub'o'n pri la elektron'ik'a sistem'o, kredit'kart'o kaj elektron'ik'a pag'o instig'as al mal'ŝpar'ad'o ktp.

Dum'e bank'ist'o'j, industri'ist'o'j kaj vend'ist'o'j, al'front'ant'e sever'a'n mank'o'n de labor'fort'o kaj help'at'e de la reg'ist'ar'o, streb'as en'konduk'i sen'kontant'a'n pag'sistem'o'n. En oktobr'o 2019, okaz'e de la alt'ig'o de spez'impost'o (pri liver'at'a'j var'o'j kaj serv'o'j) de 8 % al 10 %, la reg'ist'ar'o en'konduk'is redukt'o'n de 5 % por pag'o'j sen'kontant'a'j kiel por'temp'a'n rimed'o'n por stimul'i la uz'ad'o'n de la elektron'ik'a pag'sistem'o. Ge'jun'ul'o'j facil'e al'kutim'iĝ'is al la elektron'ik'a mon'o, sed oni ne sci'as, ĉu old'ul'o'j, long'e kutim'iĝ'int'a'j al paper'mon'o kaj mon'er'o'j, est'os tent'at'a'j uz'i ĝi'n.

tiis
ISIKAWA Takasi
korespond'ant'o de MONATO en Japani'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 17.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pap'o Francisko vizit'is Japani'o'n

De la 23a ĝis la 26a de novembr'o 2019 pap'o Francisko vizit'is Japani'o'n. La vizit'o est'is por li la unu'a, kaj 38 jar'o'j'n post la vizit'o de pap'o Johano Paŭlo la 2a. Por katolik'a mond'o kun 1300 milion'o'j da kred'ant'o'j, tiu vizit'o al Japani'o, kiu hav'as nur 440 000 katolik'o'j'n (0,3 % de la popol'o) ŝajn'as unu'a'vid'e tre mal'grand'a kaj sen'signif'a epizod'o. Sed la vojaĝ'o est'is por pap'o Francisko person'e, kaj ankaŭ por la mond'o, signif'o'plen'a. Unu'e, ĉar Japani'o est'as la land'o, kie la jun'a jezuit'o Jorge Mario Bergoglio esper'is labor'i kiel misi'ist'o, kvankam li'a esper'o ne plen'um'iĝ'is pro san'problem'o. Du'e, ĉar la pap'o, fervor'a kritik'ant'o de nukle'a'j arm'il'o'j, intenc'is send'i el Hiroŝim'o kaj Nagasak'o avert'a'n mesaĝ'o'n al la tut'a mond'o pri la minac'o de tia'j arm'il'o'j.

Pap'o Francisko vizit'is tri urb'o'j'n, Nagasak'o'n, Hiroŝim'o'n kaj Tokion, kaj ĉie li celebr'is mes'o'j'n kaj renkont'is divers'a'j'n hom'o'j'n, kuraĝ'ig'is kaj konsol'is viktim'o'j'n kaj sufer'ant'o'j'n de atom'bomb'o'j kaj natur'katastrof'o'j. Sed ver'ŝajn'e por la pap'o la vizit'o al Nagasak'o est'is special'a: Nagasak'o est'as la lok'o, kie unu el la fond'int'o'j de la Societ'o de Jesuo, Francisko Xavier, predik'ad'is unu'a'foj'e en Japani'o en 1549, kaj gajn'is mult'a'j'n kred'ant'o'j'n. Sed post'e la japan'a'j reg'ant'o'j mal'permes'is krist'an'ism'o'n kaj en 1597 kruc'um'is 26 hom'o'j'n en Nagasak'o. La pap'o ankaŭ vizit'is kaj honor'is la monument'o'n je tiu'j martir'o'j.

Romo de Japani'o

En Nagasak'o la pap'o'n akcept'is la tie'a ĉef'episkop'o, Takami Micuaki, kiu est'as unu el la post'e'ul'o'j de t.n. kaŝ'it'a'j krist'an'o'j, kiu'j kaŝ'e ten'is si'a'n kred'o'n dum 250 jar'o'j de sever'a persekut'ad'o kontraŭ krist'an'ism'o ĝis ĉirkaŭ 1870. Krom'e, la patr'in'o de Takami est'is atom'bomb'it'a, kiam ŝi est'is graved'a je li.

Pro tia'j histori'a'j kial'o'j la guberni'o Nagasak'o hav'as nun plej mult'a'j'n katolik'o'j'n, kaj oni nom'as Nagasak'o'n la „Romo de Japani'o”. Tial est'is tre natur'e aŭ nepr'e por pap'o Francisko vizit'i la urb'o'n. Tamen, oni sci'as ali'a'n grav'a'n last'a'temp'a'n event'o'n, kiu lig'is pap'o'n Francisko, pacifist'o'j'n kaj Nagasak'o'n.

Knab'o ĉe kremaci'ej'o

Jar'fin'e de 2017 la pap'o distribu'is kart'o'j'n kun fot'o de „knab'o ĉe kremaci'ej'o” kun la mesaĝ'o „Kio'n milit'o al'port'as?”. La fot'o est'is far'it'a en Nagasak'o de Joseph Roger O'Donnell, uson'a milit'fot'ist'o, post la katastrof'a detru'o pro atom'bomb'o en 1945. La fot'o de knab'o kun si'a frat'o sur'dors'e, atend'ant'a si'a'n vic'o'n por kremaci'i li'n, profund'e impres'is la pap'o'n; sekv'e li aranĝ'is distribu'o'n de la fot'o'kart'o por montr'i la mizer'o'n de milit'o. Jam long'e post la aper'ig'o de tiu fot'o, mult'a'j hom'o'j, inkluziv'e de O'Donnell, klopod'is ident'ig'i la knab'o'n, sed van'e.

Ĉi-foj'e la pap'o preĝ'is por la viktim'o'j de la atom'bomb'o en la park'o ĉe la eksplod'o'centr'o en Nagasak'o, kie oni star'ig'is panel'o'n kun fot'o de la knab'o. Tie la pap'o renkont'is la fil'o'n de O'Donnell kaj laŭd'is la labor'o'n de li'a patr'o.

En Tokio la pap'o prezid'is mes'o'n en Tokyo Dom'e, grand'a sport'a aren'o, kie part'o'pren'is 50 000 hom'o'j. Mult'a'j el ili est'is ali'land'an'o'j, ĉef'e vjetnam'o'j, filipin'an'o'j kaj brazil'an'o'j, kiu'j labor'as aŭ stud'as tie. Ver'dir'e ali'land'a'j katolik'o'j est'as pli mult'a'j ol la japan'a'j. Oni supoz'as, ke jam trov'iĝ'as ĉirkaŭ 520 000 ali'land'a'j katolik'o'j, kiu'j super'as la 440 000 japan'a'j'n. Tiu'j ali'land'an'o'j, viv'ant'a'j en tut'e ali'a kaj mal'facil'a viv'medi'o, trov'as konsol'o'n en vizit'ad'o al krist'an'a'j preĝ'ej'o'j.

Liber'a je minac'o

Ankaŭ en Tokio, sam'e kiel en Nagasak'o kaj Hiroŝim'o, la pap'o ripet'e kaj ripet'e lanĉ'is al'vok'o'n, ke kaj uz'ad'o kaj posed'ad'o de nukle'a'j arm'il'o'j est'as mal'moral'a'j. Est'as sci'at'e, ke Vatikan'o sub'skrib'is kaj ratif'is la konvenci'o'n pri mal'permes'o de nukle'a'j arm'il'o'j jam fru'e en septembr'o 2017. Dum'e Japani'o, milit'e alianc'a kun Uson'o, kontraŭ'is la konvenci'o'n, kvankam la ĉef'ministr'o Abe Ŝinzo pretend'as, ke Japani'o, kiel la unu'sol'a viktim'land'o de atom'bomb'o'j, klopod'as kre'i mond'o'n liber'a'n je la minac'o de nukle'a milit'o.

En la last'a itiner'o en Tokio la pap'o vizit'is Universitat'o'n Sofia, kiu'n establ'is la Societ'o de Jesuo, kaj predik'is al la student'o'j. Fin'e li parol'is pri si'a impres'o pri Japani'o, ke en tiu land'o ekzist'as efik'a kaj laŭ'ord'a soci'o, sed pli'e la popol'o fort'e sopir'as soci'o'n pli human'a'n kaj kompat'em'a'n.

tiis
Isikawa TAKASI
korespond'ant'o de MONATO en Japani'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 10.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Claude Nourmont

(redaktor'o de la rubrik'o „Art'o”, Dalheim, Luksemburgo)

Ek'de mi'a infan'ec'o mi aŭd'is pri Esperant'o, tamen ne tuj lern'is ĝi'n. Est'is strat'o Zamenhof en la urb'o, kie mi loĝ'is, kaj dum promen'o'j mi'a patr'o ĉiam klar'ig'is, kia hom'o est'as tiu de la nom'ŝild'o. Foj'e ni feri'is en hotel'o, kie est'is divers'a'j famili'o'j. Iam iu dis'don'is flug'foli'o'n pri si'a urb'o. Al'don'e al la franc'a est'is resum'o en iu lingv'o, kaj oni prov'is diven'ig'i al la infan'o'j, kiu ĝi est'as. Post divers'a'j mal'ĝust'a'j respond'o'j oni don'is la solv'o'n: Esperant'o. Kaj tiam mi'a patr'o klar'ig'is al mi, ke tem'as pri lingv'o, kiu'n ĉiu'j pov'as kompren'i! La ide'o ŝajn'is al mi tiom mir'ind'a, ke ĝi kvazaŭ gravur'iĝ'is en mi'a mens'o. Tamen neces'is ankoraŭ plur'a'j feliĉ'a'j hazard'o'j, por ke mi fin'e lern'u la lingv'o'n.

Mi est'as franc'a, edz'in'iĝ'is al brit'o, Bri'a'n Moon, loĝ'as en Luksemburgo, kaj nun de pli ol 40 jar'o'j mi viv'as en Esperant'uj'o.

En la universitat'o mi sukces'e stud'is plur'a'j'n fak'o'j'n, magistr'iĝ'is pri filozofi'o, licenci'iĝ'is pri psikologi'o kaj pri art'histori'o.

Kiam ĉe MONATO oni ek'serĉ'is nov'a'n redaktor'o'n pri la rubrik'o „art'o” mi propon'is mi'n. Sed est'as mal'facil'a fak'o, ĉar ĝi est'as vast'eg'a kaj kovr'as amas'o'n da tem'o'j, kiu'j'n mi apenaŭ kon'as. Dum la stud'o'j mi special'iĝ'is i.a. pri mez'epok'a art'o, kaj fakt'e por MONATO tem'as mult'e pli pri aktual'a'j tem'o'j ol histori'ec'a'j. Feliĉ'e, ke per'ret'a'j esplor'o'j ebl'ig'as kler'iĝ'o'n pri ne'kon'at'a'j tem'o'j!


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Klimat-skeptik'ul'o (4)

Nikolao Gudskov prav'as (MONATO 2020/02, p. 4). Ekzist'as ali'a'j pli urĝ'a'j problem'o'j. Sed hom'o bezon'as energi'o'n. Nun ŝanĝ'iĝ'as ni'a energi'proviz'o. Neni'o mis'as pri tio en si mem. Sed la klimat'a histeri'o kaj la ekonomi'a'j sekv'o'j, kiu'j rezult'as el ĝi, dev'as est'i kritik'at'a'j. Pli mal'alt-en'spez'a'j kategori'o'j dev'as inkluziv'iĝ'i en la analiz'o. Oni dev'as evit'i mal'just'aĵ'o'j'n kiel tiu'j en la epok'o de la industri'a revoluci'o. Tamen la sam'o ŝajn'as okaz'i. Ofer'o'j'n – se neces'e – dev'as far'i ĉiu'j. Iom cinik'e est'as, ke Eŭrop'a Parlament'o proklam'as klimat'kriz'o'n, sed tamen trans'lok'iĝ'as ĉiu'monat'e de Bruselo al Strasburgo. Kaj skeptik'ul'o'j kaj kred'ant'o'j pli bon'e prezent'u konkret'a'j'n plan'o'j'n, prefer'e kun klar'a kontrol'ebl'a analiz'o pri kost'o-util'o.

La plej grav'a afer'o: ni pov'as ĝoj'i, ke la „batal'o” batal'as kontraŭ klimat'a ŝanĝ'iĝ'o kaj ne kontraŭ hom'a mal'amik'o. Prefer'e mon'o por CO 2-atest'o ol por Maginot-lini'o, kiras'penetr'a eksplod'il'o aŭ fajr'o'bomb'o.

Ward KUSTERS
Belgi'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ward Kusters el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Klimat-skeptik'ul'o (5)

La respond'o de Bri'a'n Moon (MONATO 2020/02, p. 4) est'as iom'et'e deklar'o ad hominem1. Nun mi sent'as mi'n eĉ pli kiel herez'ul'o kaj Bri'a'n Moon kiel ver'a kred'ant'o kaj inkvizici'ist'o! Sed nun substanc'e:

Mi tut'e ne hav'as dub'o'j'n pri la fizik'o de CO2, sed mi est'as skeptik'a kaj mem ne kred'as, ke hom'o'j kaŭz'as la nun'a'n klimat'a'n ŝanĝ'iĝ'o'n. Ankaŭ sinjor'o Moon produkt'as proksim'um'e 1 kg da CO2 ĉiu'tag'e, pli se li sport'as. Se oni dir'as, ke sinjor'o Moon est'as kulp'a, mi vol'as defend'i li'n. Kompar'e kun la en'tut'a kvant'o da CO2 la part'o est'as mal'grand'a, eĉ se ĝi koncern'as 8 miliard'o'j'n da hom'o'j. Ne ekzist'as pruv'o, ke est'as korelaci'o inter la koncentr'iĝ'o de CO2 kaj la temperatur'o.

Koncern'e Climategate, sinjor'o Moon ne est'as bon'e inform'it'a. La skandal'o tem'is pri tio, ke la varm'iĝ'o en la mal'fru'a mez'epok'o est'is ignor'it'a en la publik'aĵ'o'j de Michael Man'n por akir'i pli bel'a'n hoke'o-baston'o'n. La ret'pirat'o'j mal'kovr'is kaj publik'ig'is la kaŝ'it'a'j'n korespond'aĵ'o'j'n.

Ward KUSTERS
Belgi'o
1. Ad hominem, latin'aĵ'o: kontraŭ person'o. Per tiu'j ĉi kontribu'o'j la rubrik'o Leter'o'j ferm'as la diskut'o'n. Sed kompren'ebl'e rest'as la rubrik'o Medi'o por (ali'a'j) fund'a'j analiz'o'j de la klimat'a problem'o. (red.)

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ward Kusters el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Nov'a kooper'a bank'o ricev'is licenc'o'n

En januar'o 2020 nov'a kooper'a bank'o NewB, fond'it'a jam en 2011, fin'fin'e ricev'is belg'a'n bank'licenc'o'n. La Eŭrop'a Centr'a Bank'o fin'e de januar'o konfirm'is ĝi'n.

Iom da mal'fid'o

La ide'o de kooper'a bank'o ne plu est'as popular'a en Belgi'o. Ankoraŭ viv'a est'as la memor'o pri la kolaps'o de ARCO, kooperativ'o lig'it'a al la krist'an'a labor'ist'a sindikat'o, post la bank'a kriz'o de 2008-2009. La ĉef'a posed'aĵ'o de ARCO est'is la bank'o BACOB (kun'met'it'a mal'long'ig'o de la franc'a kaj la nederlanda nom'o'j signif'ant'a'j „Belg'a Labor'ist'a Kooperativ'o”), fond'it'a en la 1920aj jar'o'j kaj trans'form'it'a en ŝpar'kas'o'n en 1935. En 1999 ĝi kun'iĝ'is kun ali'a belg'a bank'o Paribas (kiu tiam ne plu hav'is rilat'o'n kun la sam'nom'a franc'a bank'o). En 2001 sekv'is fuzi'o kun la franc-belg'a bank'o'grup'o Dexia, kun'iĝ'o (en 1996) de franc'a kaj belg'a publik'a'j bank'o'j. Dexia iĝ'is la komun'a nom'o de la tut'a grup'o.

Dexia rapid'e kresk'is kaj iĝ'is tut'mond'e aktiv'a, ĉef'e liver'ant'e bank'a'j'n serv'o'j'n al la publik'a sektor'o. Dum la financ'a kriz'o ĝi risk'is bankrot'i, sed est'is sav'it'a per help'mon'o de la belg'a kaj franc'a ŝtat'o'j. Ĝi'a'j san'a'j part'o'j est'is apart'ig'it'a'j, kaj en Belgi'o ili plu'ekzist'as kiel bank'o Belfius. Ankaŭ Dexia daŭr'e ekzist'as, sed nur por mastr'um'i la dub'ind'a'j'n invest'o'j'n, kiu'j ebl'e iam re'hav'os iu'n valor'o'n.

Ĉar ARCO invest'is si'a'n kapital'o'n preskaŭ komplet'e en BACOB, post'e Dexia, la valor'o de ĝi'a'j akci'o'j iĝ'is preskaŭ nul'o. ARCO ne bankrot'is, sed est'as likvid'at'a kaj jur'e plu'ekzist'as. Ĝi'a'j akci'ul'o'j (800 000 person'o'j) preskaŭ cert'e perd'is si'a'n mon'o'n, sed grup'o da akci'ul'o'j klopod'as per jur'a procedur'o re'akir'i si'a'n invest'o'n. Unu el ĝi'a'j asert'o'j est'as, ke ĝis la fin'o ARCO-akci'o'j est'is vend'at'a'j ne kiel risk'o'hav'a'j akci'o'j, sed kiel tut'e sekur'a'j invest'o'j.

Tut'e nov'spec'a bank'o pov'as sukces'i

Jam tuj post la bank'o'kriz'o plur'a'j person'o'j kaj asoci'o'j em'is kre'i tut'e nov'a'n bank'o'n, kiu ne plu funkci'u kiel la ekzist'ant'a'j bank'o'j. Ĝi hav'u simpl'a'n struktur'o'n kun simpl'a'j, etik'a'j produkt'o'j, sen lok'a'j fili'o'j, sed kun efik'a komput'il'a mastr'um'a sistem'o. La rezult'o de tiu em'o est'as NewB. La bank'o est'is formal'e fond'it'a la 9an de maj'o 2011 kun kapital'o de 50 000 eŭr'o'j. En 2013 ĝi unu'a'foj'e propon'is akci'o'j'n al la publik'o. Kvankam ĉie ŝajn'is reg'i mal'em'o invest'i, tamen 26 000 person'o'j aĉet'is akci'o'n de 20 eŭr'o'j. Ankaŭ est'is kompani'o'j, kiu'j invest'is pli grand'a'j'n sum'o'j'n.

Inter 2013 kaj 2019 la nov'a bank'o diskret'e prepar'is si'n por akir'i bank'licenc'o'n. Fin'e de 2019 NewB du'a'n foj'o'n vend'is akci'o'j'n. La cel'o est'is kolekt'i 30 milion'o'j'n da eŭr'o'j, la minimum'a'n kapital'o'n bezon'at'a'n por akir'i bank'licenc'o'n. De'nov'e apenaŭ iu kred'is, kaj de'nov'e est'is sukces'o: en'ven'is 35 milion'o'j de 55 000 invest'ant'o'j. Tamen menci'end'as, ke konsider'ind'a part'o de la nov'a kapital'o ven'is de franc'lingv'a'j du'on'ŝtat'a'j belg'a'j instanc'o'j.

NewB ek'funkci'os dum la somer'o. Ĝi jam nun aktiv'as kiel asekur'ist'o, vend'ant'e produkt'o'j'n de la franc'a Monceau Assurances.

roro
Roland ROTSAERT
korespond'ant'o de MONATO en Belgi'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 16.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roland Rotsaert el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sprit'a'j split'o'j kaj preskeraroj

Cichirtige

La Esperant'o-mov'ad'o en Germanio est'as ĉef'e reprezent'at'a de German'a Esperant'o-Asoci'o kun si'a mamstara jun'ul'ar'a sekci'o German'a-Esperant'o-Jun'ul'ar'o por person'o'j ĝis 27-jar'a'j. (www.esperant'o.de/eo/en'hav'o/ge'a/organiz'aĵ'o'j, stat'o 28 j'a'n.)

Ne-gemut'a ĉam' Berline

Chamberline Nguefack ... iĝ'is tre mal'komfort'a kiam Silfer deklar'is ke „UEA baldaŭ mort'os”, ne nur kiel ebl'a okaz'aĵ'o, sed kiel bon'ven'a cel'o. (Robert Nielsen, teokajlibroj.wordpress.com/2020/01/27/la-esperant'a-civit'o-est'as-sen'senc'a'j'o)

Dik'a sci'o ĉe jun'ul'o'j

... Interancia Jun'ul'ar'a Kongraso ... (Cirkuler'o de TEJO el 2015, ret'o.tejo.org/d/cirkuler'o'j/123.pdf)

Ĉu ni kunvanis ven'e?

Spirit'ism'a kunvano okaz'is (en Salon'o Olswanger), lund'o'n, la 31an de juli'o inter la 12h00 kaj 13h30. (Event'o'j n-ro 195, 2001, www.event'o'j.hu/arkiv'o/eve-195.htm)

Anstataŭ produkt'i revoluci'o'n, aŭ: Ne plu sen'trafik'e

Ni dev'as redukt'i poluci'o'n (Preleg'titol'o de Lydia Bloch, Nov'jar'a Renkont'iĝ'o, 28 dec. 2019)

Kre'ant'a detru'o?

Avrich, de'ven'a el jud'a famili'o, dum la Kreujo-milit'o serv'is en la uson'a aer'arme'o ... (Tamás Krausz: 1917 – cent jar'o'j, cent mesaĝ'o'j. Traduk'is J. Petik. Mas. Embres-et-Castelmaure, 2018, p. 44; trov'is Ionel Oneţ)

En 2021 aĉ'os jam

Al'iĝ'i bel'as ĝis la 31a de januar'o 2020 (PEJ-stud'semajn'fin'o, event'a'serv'o.org/e/86acbd, rimark'is Paweł Fischer-Kotowski)

La du flank'o'j de la merdalo

La komitat'o /de TEJO/ mal'permes'is al la estr'ar'o formal'a'n kun'labor'o'n kun la Civit'o sen konsult'iĝ'o kun la komitat'o.  (www.liber'a'foli'o.org/2020/01/03/tejo-decid'is-ne-publik'ig'i-la-membr'o'nombr'o'n)

... la Komitat'o si'n esprim'is favor'e al rilat'o'j kun la Esperant'a Civit'o ... (TEJO favor'a al kun'labor'o kun la Esperant'a Civit'o, HeKo 725 5-C, 1 j'a'n 20, www.esperanti'o.net/index.php?id=3964)

last
István ERTL

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 22.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de István Ertl el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Re'ven'as ŝerc'o kaj satir'o

En la komenc'a'j jar'o'j de MONATO regul'e aper'is en la paĝ'o'j de la revu'o la rubrik'o Ŝerc'o kaj satir'o redakt'at'a de la tiam'a ĉef'redaktor'o Stefan Maul. Post kiam li dev'is demisi'i, la rubrik'o iom velk'is kaj ni'a'j leg'ant'o'j van'e serĉ'is la ŝerc'o'n en ni'a magazin'o. Al vi'a sav'o tamen ven'as nun István Ertl, fam'a ŝerc'em'ul'o, kiu serĉ'os por vi amuz'a'j'n kaj sprit'a'j'n kompost'erar'o'j'n kaj lingv'a'j'n fuŝ'o'j'n kaj regul'e prezent'os al vi diligent'a'n kolekt'o'n el ili.

Ĉu ankaŭ vi renkont'is ie amuz'a'n fuŝ'o'n en Esperant'uj'o aŭ eĉ en MONATO? Ne hezit'u ĝi'n komunik'i al sherco_kaj_satir'o@monat'o.be kaj ebl'e vi'a fuŝ'o baldaŭ aper'os ĉi-lok'e!


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 03, p. 22.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de pp el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Paper'a versi'o

Kun grand'a interes'o mi leg'is la en'konduk'o'n de la honor'a ĉef'redaktor'o Stefan Maul (MONATO 2020/01, p. 5) pri la 40-jar'a histori'o de la magazin'o.

Mi tut'e kompren'as, ke en hodiaŭ'a'j temp'o'j mult'a'j ĵurnal'o'j kaj magazin'o'j trans'ir'as de paper'a al cifer'ec'a form'o. Ĉi tiu form'o ĉef'e help'as protekt'i la viv'medi'o'n, ne produkt'as paper'a'n for'ĵet'aĵ'o'n, la magazin'o'j ne okup'as spac'o'n sur la bret'o, vid'e handikap'it'a leg'ant'o pov'as pli'grand'ig'i tekst'o'n kaj bild'o'j'n, serĉ'i artikol'o'j'n per ŝlos'il'vort'o'j ktp.

Malgraŭ tio, mi person'e prefer'as la paper'a'n versi'o'n de la magazin'o. Kial? Mi pov'as fizik'e ĝi'n kapt'i kaj foli'um'i, leg'i ĝi'n ekzempl'e en lit'o, trafik'il'o aŭ dum liber'temp'o sur sabl'a plaĝ'o, kiam ajn prunt'e'don'i ĝi'n al mi'a'j amik'o'j, mi ne est'as de'pend'a de Inter'ret'o kaj komput'il'o. Mi rimark'ig'u ankaŭ, ke ĉiu'n paper'a'n ekzempler'o'n de la magazin'o post tra'leg'o mi donac'as al la Slovak'a Naci'a Bibliotek'o (www.snk.sk) en la urb'o Mart'in, kiu hav'as tia'manier'e ĉiu'j'n ekzempler'o'j'n de ĉi tiu magazin'o ek'de 2012 en si'a stud'ej'o por la publik'o.

Laŭ mi'a opini'o nur temp'o dir'os, ĉu plu'daŭr'os la interes'o de leg'ant'o'j por paper'a versi'o de la magazin'o. Mi tamen profund'e aprez'as la klopod'o'j'n de la redakt'ant'o'j, por ke ĉiu leg'ant'o pov'u hav'i tia'n versi'o'n de la magazin'o (en paper'a versi'o kaj cifer'ec'e), kiu est'as la pli proksim'a al li.

Juli'us HAUSER
Slovaki'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Inter konflikt'a'j ge'patr'o'j

En Germanio Valbona kon'at'iĝ'is kun Gani, divorc'int'a alban'o el nord-orient'a Kosovo, kun du infan'o'j. La par'o kun'viv'is dum cert'a temp'o, kaj Valbona nask'is knab'in'o'n. Tamen, la kondut'o de la alban'o dev'ig'is Valbonan dis'iĝ'i kaj plu'viv'i sol'a kun la fil'in'o, Arianita.

Gani konsent'is kaj eĉ rajt'ig'is ŝi'n trans'lok'iĝ'i kaj viv'i kun la fil'in'o ie ajn en Germanio. Valbona, tamen, ne plu ŝat'is rest'i en Germanio, kie, laŭ ŝi, la hom'o'j est'as flegm'a'j. Kelk'foj'e ŝi avert'is Gani, ke ŝi re'ven'os patr'uj'e'n, sed Gani ne konsent'is.

Konflikt'o

Kiam Valbona vojaĝ'is al Italio por vid'i si'a'n mal'san'a'n patr'in'o'n, Gani akuz'is ŝi'n. La ital'a polic'o arest'is Valbona-n kaj re'don'is la fil'in'o'n al ties patr'o. La juĝ'ej'o en Germanio rajt'ig'is Gani-n pri'zorg'i Arianita-n, sed iom post'e, ne kapabl'a mem pri'zorg'i si'a'n fil'in'o'n, li send'is ŝi'n provizor'e al orf'ej'o.

Est'iĝ'is grand'a problem'o por Valbona, kiu vol'is re'kun'iĝ'i kun si'a fil'in'o. Inter'ven'is ankaŭ la alban'a diplomat'a konsul'ej'o, sed sen rezult'o. Valbona pet'is help'o'n de TV Klan, kie oni pri'trakt'as ankaŭ jur'a'j'n afer'o'j'n.

„Mi vol'as viv'i en Albanio kaj Gani pov'us vid'i si'a'n fil'in'o'n iam ajn” dir'is Valbona la 26an de januar'o en la televid'o. Ĉu ŝi sukces'os plen'um'i tia'n dezir'o'n? Esper'ebl'e la german'a juĝ'ej'o ne plu las'os Arianita-n en la orf'ej'o, dum viv'as kaj pret'as mem pri'zorg'i ŝi'n la ge'patr'o'j.

bame
Bardhyl SElim'i
korespond'ant'o de MONATO en Albanio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 14.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pardon'pet'o

En la februar'a numer'o de MONATO en paĝ'o 18 tre bedaŭr'ind'e en'ŝtel'iĝ'is erar'o. La nom'o de la aŭtor'o de la artikol'o, Werner Fuß, est'as apenaŭ leg'ebl'a en la pres'it'a'j versi'o'j de la magazin'o. En la divers'a'j cifer'ec'a'j el'don'o'j ĝi tamen aper'as tut'e ĝust'e. La grafik'ist'o'j kaj pres'ist'o inter'konsil'iĝ'as por solv'i tiu'n teknik'a'n problem'o'n en la est'ont'ec'o. Al sinjor'o Fuß kaj al ĉiu'j leg'ant'o'j MONATO direkt'as si'a'n pardon'pet'o'n.

pp

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 18.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de pp el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ferriol Macip (Farri)

(grafik'ist'o, Barcelono, Kataluni'o)

Ĉef'redaktor'o de okcitan'lingv'a ĵurnal'o Jornalet [ĵurnalét], traduk'ist'o pri la okcitan'a kaj muzik'ist'o. Al'iĝ'is al la skip'o de MONATO kiel grafik'ist'o, kio est'is, fakt'e, li'a unu'a meti'o en la 90aj jar'o'j. Esperant'ist'o ek'de 1986, li violon'um'as en la muzik'band'o Kaj Tiel Plu.


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 5.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Zep Armentano

(grafik'ist'o, Barcelono, Kataluni'o)

Diplom'it'o pri aŭd'vid'a komunik'ad'o de la universitat'o de Barcelono, est'as kultur'a ĵurnal'ist'o pri kin'o en la katalun'a, fot'ist'o, kamera'ist'o kaj vide'o'kompon'ist'o. Ŝat'ant'o de la okcitan'a, li real'ig'as aŭd'vid'a'j'n projekt'o'j'n en tiu lingv'o kiel televid'program'o'n en lok'a barcelona televid'o kaj vide'o'film'et'o'j'n por soci'a'j ret'o'j. Meti'lern'ant'o de Farri, al'iĝ'is en 2018 al la skip'o de MONATO.


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 5.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bri'a'n Moon

(lingv'a revizi'ant'o, Dalheim, Luksemburgo)

Esperant'o'n mi lern'is 13-jar'a, do antaŭ preskaŭ ses'dek jar'o'j. Ĝi rapid'e iĝ'is mi'a du'a ĉiu'tag'a lingv'o, kaj tia ĝi plu est'as ĝis nun. En mi'a nun'a emerit'a viv'o Esperant'o hav'as ver'ŝajn'e eĉ pli fort'a'n ĉiu'tag'a'n rol'o'n.

Tiu mi'a adolesk'a spert'o, ke mi sukces'as ek'reg'i lingv'o'n je ali'a nivel'o ol la lern'ej'e stud'at'a'j franc'a kaj latin'a, cert'e grav'e influ'is mi'a'n post'a'n lingv'o'lern'ad'o'n kaj do mi'a'n tut'a'n karier'o'n de lingv'ist'o, komenc'e kiel lingv'o'instru'ist'o kaj post'e dum pli ol 35 jar'o'j kiel traduk'ist'o ĉe Eŭrop'a Komision'o, kie mi si'n'sekv'e propr'ig'is al mi pli'a'j'n lingv'o'j'n laŭ la pli'vast'iĝ'o de Eŭrop'a Uni'o (en sep'dek'a'j jar'o'j la grek'a'n, en naŭ'dek'a'j la finn'a'n kaj last'e la eston'a'n).

Origin'e brit'o, aŭ pli preciz'e sud-angl'o, mi ven'is pro labor'o al Luksemburgo, kie mi loĝ'as dum jam pli ol 40 jar'o'j.


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ter'trem'o kaj solidar'ec'o

La last'a ter'trem'o traf'int'a Albanion la 26an de novembr'o 2019 kaŭz'is grand'a'j'n damaĝ'o'j'n por tiu mal'grand'a land'o. Est'is kelk'dek'o'j da mort'int'o'j kaj ĉirkaŭ sep'cent'o da vund'it'o'j. Detru'iĝ'is plur'a'j eĉ ses'etaĝ'a'j dom'o'j. La alban'o'j est'is profund'e impres'it'a'j pro la amas'a kaj rapid'a solidar'ec'help'o far'e de najbar'a'j kaj pli for'a'j mond'o'part'o'j. El Kosovo nur du hor'o'j'n post la katastrof'o al'ven'is karavan'o de soldat'o'j de ties sekur'ec'a'j fort'o'j. Special'ig'it'a'j fort'o'j al'ven'is ankaŭ el Greki'o, Italio, Svisio, Rumani'o, Israelo kaj ali'a'j land'o'j. Medikament'o'j kaj nutr'aĵ'o'j est'is al'port'at'a'j per sur'ter'a'j kaj aer'a'j rimed'o'j. Mon'o en'flu'is de ni'a'j sam'patr'uj'an'o'j inter'ali'e en Uson'o kaj Germanio. Kor'tuŝ'e est'is ankaŭ, ke 300 famili'o'j el Kosovo invit'is sen'hejm'ul'o'j'n rest'ad'i ĉe ili.

Por mi kiel esperant'ist'o est'is impres'a la solidar'ec'mesaĝ'o de UEA per'e de Renat'o Corsetti kaj Michela Lipar'i kun la pet'o dispon'ig'i mon'o'n al la famili'o'j de esperant'ist'o'j traf'it'a'j en la region'o de Durrës. Krom'e al'ven'is mult'nombr'a'j ret'mesaĝ'o'j de esperant'ist'o'j el la tut'a mond'o. Jen ali'a atest'o de la nobl'a ide'o de esperant'ism'o.

Bardhyl SElim'i
Albanio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Toler'em'o gajn'as

Malgraŭ la percept'o, ke ĝi est'as „la land'o de et'a'j paŝ'o'j”, kie klopod'eg'o'j trans'form'i la soci'o'n traf'as mur'o'n da rezist'o, Svis'land'o hav'as grand'a'n toler'em'o'n: „Kiam io rekt'e ne koncern'as mi'n, mi tut'e indiferent'as”. En la privat'a sfer'o reg'as individu'a diskret'em'o.

Popol'iniciat'o

Tamen, kiam tem'as pri oficial'a'j, grand'skal'a'j ŝanĝ'o'j, la loĝ'ant'ar'o pes'as: „Ĉu tio mi'n traf'os aŭ ne?” kaj „Kiel tio efik'os?”. Popol'iniciat'o don'as la rajt'o'n al ĉiu civit'an-grup'o postul'i balot'ad'o'n pri ĉiu ajn afer'o, kaj la pri'a'j diskut'o'j oft'e flam'as.

Leĝ'o pri diskriminaci'o jam ekzist'as

Ek'de 1995 la svis'land'a kriminal'a kodeks'o en'hav'as leĝ'o'n kontraŭ diskriminaci'o – tamen nur ras'a kaj seks'a: ali'a'j spec'o'j tiu'temp'e ne en'ir'is la popol'a'n spirit'o'n.

Por egal'ec'o

En februar'o la svis'o'j fin'fin'e voĉ'don'is pri diskriminaci'o pli vast'a – not'ind'e, pri diskriminaci'o rilat'a al seks'inklin'o. Grav'as indik'i, ke tem'as pri voĉ'don'ad'o por egal'ec'o, por ferm'i eventual'a'j'n eskap'il'o'j'n en la nun'a leĝ'ar'o, por defend'i la koncern'at'o'j'n, sed ne por don'i pli'a'j'n rajt'o'j'n aŭ privilegi'o'j'n al kelk'a'j popol'er'o'j.

Mal'toler'ul'o'j mal'venk'is

En'tut'e 63,1 % de la voĉ'don'int'o'j sub'ten'is la popol'iniciat'o'n, precip'e en urb'o'j kaj en tiel nom'at'a'j „latin'id'a'j” (ital'a kaj franc'a) region'o'j. Rezist'is, antaŭ'vid'ebl'e, la kamp'ar'a'j komun'um'o'j. La nov'aĵ'il'o'j pri'skrib'is tio'n kiel „mal'feliĉ'a'n tag'o'n por mal'toler'ul'o'j”. Nun, eĉ se per'leĝ'e oni ne ŝanĝ'os pens'manier'o'j'n, almenaŭ mil'o'j da diskriminaci'at'o'j pov'os si'n defend'i.

Rest'as kelk'a'j paŝ'et'o'j

Tio nun mal'ferm'as la voj'o'n – kiel jam okaz'is ali'lok'e en Eŭrop'o – al sam'seks'a ge'edz'iĝ'o kaj, post kelk'a'j et'a'j paŝ'o'j, al la rajt'o pri art'e'far'it'a fekund'ig'o kaj adopt'o.

Marten'o ECOTT
korespond'ant'o de MONATO en Svis'land'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 6.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Marten'o Ecott el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kie rest'as la verd'ul'o'j?

Kun grand'a interes'o mi leg'is la artikol'o'n de Edward Kusters en la decembr'a numer'o (p. 17-19 (2019/012543.php)), kvankam mi ne ĉio'n bon'e kompren'is (sed ankaŭ la re'ag'a'n artikol'o'n de Werner Fuß en la februar'a numer'o (p.18-20 (2020/012600.php)) mi ne tut'e kompren'is). Mi ja sent'as la sam'a'n frustr'iĝ'o'n pro la tro'a atent'o pri la klimat'ŝanĝ'iĝ'o, kiu nun'temp'e ŝajn'as est'i la kaŭz'o de preskaŭ ĉiu'j problem'o'j de ni'a planed'o. Ĉe mi tio est'as, ĉar, rilat'e al klimat'o kaj natur'medi'o, mi trov'as nur inform'o'j'n ne'komplet'a'j'n kaj kontraŭ'dir'a'j'n.

Kiel oni mezur'as?

Oni nun ĝeneral'e asert'as, ke por mez'long'a'j vojaĝ'o'j (1000 ĝis 2000 km) fer'voj'o est'as prefer'ind'a al aviad'il'o aŭ privat'a aŭtomobil'o, sed kie est'as detal'a'j kaj aktual'a'j kalkul'o'j pri tio? Por la du last'a'j mi mem kapabl'as proksim'um'e kalkul'i la bezon'at'a'n kvant'o'n da brul'aĵ'o'j por iu vojaĝ'o kaj sekv'e la konsum'o'n je pasaĝer-kilo'metr'o. Pri CO 2, polv'o kaj ali'a'j polu'aĵ'o'j mi ne pov'as juĝ'i. Por fer'voj'o la energi'font'o plej'oft'e est'as elektr'o. Kiom da elektr'o konsum'as la kutim'a'j kaj la rapid'eg'a'j trajn'o'j? Kia est'as la rilat'o inter konsum'o kaj rapid'ec'o? Kiel la elektr'o est'as produkt'it'a? Kiu transport'il'o est'as prefer'ind'a, se oni pes'as ĉiu'j'n faktor'o'j'n: konsum'o'n de ne're'nov'ig'ebl'a'j resurs'o'j, polu'o'n, sekur'ec'o'n, temp'o'uz'o'n kaj ali'a'j'n? Cert'e mult'lok'e scienc'ist'o'j jam far'is tia'j'n kalkul'o'j'n, kun vari'a'j rezult'o'j, sed mi ne sukces'as trov'i ili'n.

Kie est'as la verd'ul'o'j?

Est'us logik'e serĉ'i fid'ind'a'j'n inform'o'j'n ĉe la verd'ul'a'j politik'a'j parti'o'j, sed ankaŭ tie mi ne sukces'as. Mi ja kon'as la verd'ul'a'n parti'o'n de mi'a region'o ek'de la komenc'o, kiam ĝi ver'e hav'is (mal'grand'a'n, sed fidel'a'n) sekv'ant'ar'o'n. Bedaŭr'ind'e la tiam'a'j gvid'ant'o'j oft'e ne sci'is kiel kun'labor'i kun la ruz'a'j koleg'o'j de la ali'a'j parti'o'j, kaj se verd'ul'o akir'is reg'ist'ar'a'n funkci'o'n, li oft'e mal'sukces'is. Nun la verd'ul'o'j „profesi'iĝ'is” kaj apenaŭ diferenc'as de la tradici'a'j parti'o'j. La fidel'a baz'o grand'part'e perd'iĝ'is kaj de'pend'e de la hazard'o post balot'ad'o foj'foj'e est'as bon'a, foj'foj'e mal'bon'a rezult'o.

Iam elektr'a energi'o est'is abomen'at'a de la verd'ul'o'j (pro la nur tri'dek'procent'a rendiment'o ĉe produkt'ad'o, pro la nukle'a origin'o ...). Ironi'e, elektr'o nun iĝ'as la baz'o de ni'a energi'sistem'o, kaj pro la origin'o (fotovoltaiko, vent'o'turbin'o'j ...), kaj pro la aplik'o'j (elektr'a'j vetur'il'o'j, varm'o'pump'il'o'j ...). Sekv'e de tio urĝ'as konstru'i pli da produkt'il'o'j kaj re'struktur'i kaj pli'fort'ig'i la distribu'ret'o'j'n.

Kio okaz'as, se est'as bezon'o konstru'i pli'a'j'n vent'o'turbin'o'j'n aŭ nov'a'n alt-tensi'a'n ret'o'n? Eĉ se est'as zorg'e elekt'it'a lok'o, kiu al'port'as laŭ'ebl'e mal'mult'a'n al'don'a'n ĝen'o'n, ekzempl'e en kamp'ar'o rand'e de grand'a aŭt'o'voj'o, tuj ven'as protest'o'j el ĉiu'j flank'o'j: de la loĝ'ant'o'j, de la bird'o'protekt'ant'o'j, de la ŝat'ant'o'j de la bel'a kamp'ar'o ... Kio'n far'as la verd'ul'o'j? Se ili ne kun'protest'as, ili silent'as. Laŭ mi, serioz'a politik'ist'o inter'ven'u kaj klopod'u konvink'i la koncern'at'o'j'n, ke la propon'o est'as la plej taŭg'a. Kio fin'fin'e okaz'as? Oni konstru'as turbin'o'j'n je mult'e pli alt'a kost'o for sur la mar'o, kie ili ne vid'ebl'as. La konstru'ad'o'n de la alt-tensi'a line'o oni por'etern'e prokrast'as kaj tiel mal'ebl'ig'as raci'a'n distribu'o'n de energi'o, aŭ oni kaŝ'as ĝi'n sub'ter'e, de'nov'e je mult'e pli grand'a kost'o, ne nur de mon'o, sed ankaŭ de resurs'o'j.

Ĉu mi kred'u la gazet'ar'o'n?

Kutim'e en la semajn'fin'a el'don'o de ni'a'j gazet'o'j aper'as „test'o” de iu nov'a tip'o de aŭt'o. Kiam mi est'is jun'a, antaŭ du'on'a jar'cent'o, est'is ver'e detal'a'j test'o'j, unu- aŭ eĉ du-paĝ'a'j. Nun rest'as nur du'on'a kolumn'o kun inform'o'j, kiu'j por mi tut'e ne util'as: ke la aŭt'o ating'as rapid'ec'o'n de 100 km/h en dek sekund'o'j kaj ke la maksimum'a rapid'ec'o est'as 180 km/h. Pli interes'as mi'n la inform'o'j pri polu'o kaj konsum'o de brul'aĵ'o (laŭ la nov'a WLTP-norm'o 1). La CO 2-cifer'o'n mi dev'as simpl'e akcept'i. Pri konsum'o mi mem hav'as iom da spert'o, kaj la menci'it'a'j cifer'o'j ŝajn'as al mi sam'e mal'fid'ind'a'j (tro optimism'a'j) kiel antaŭ'e. Est'us interes'e kon'i la konsum'o'n kiu'n la test'ant'o konstat'is dum la test'o, sed tio'n mi neniam pov'as leg'i. (Ver'ŝajn'e neniam okaz'as iu test'o, ĉar la gazet'o simpl'e kopi'as tekst'o'n send'it'a'n de la aŭt'o'fabrik'o.)

Nu, fin'fin'e ne ver'e grav'as. Mult'e pli ol klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n mi tim'as fatal'a'n kolaps'o'n de la mond'a financ'a sistem'o kaj tri'a'n mond'milit'o'n.

roro
Roland ROTSAERT
korespond'ant'o de MONATO en Belgi'o
1. WLTP-norm'o, mal'long'ig'o de la angl'a Worldwide Harmonised Light Vehicle Test Procedur'e, norm'a procedur'o por test'i la polu'ad'o'n de aŭt'o'j.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 21.

MONATO vol'as kontribu'i al la soci'a debat'o pri aktual'a'j tem'o'j. Ĉar laŭ ni'a opini'o grav'as aŭd'i plur'a'j'n voĉ'o'j'n, ĝi regul'e aper'ig'as opini'o-tekst'o'j'n. Ĉiu aŭtor'o verk'as propr'a'nom'e kaj sol'a respond'ec'as pri la en'hav'o de si'a tekst'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roland Rotsaert el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Majstr'o de real'ism'a rakont'ad'o

En tiu ĉi jar'o Slovaki'o memor'ig'as la 160an dat're'ven'o'n de la nask'iĝ'o de Mart'in Kukučín [kukuĉin], kon'at'a en la slovak'a literatur'o kiel el'star'a proz'verk'ist'o, dram'ist'o, public'ist'o kaj klasik'ul'o de la rakont'ad'o, kaj kiel unu el la fond'int'o'j de la modern'a slovak'a proz'o. La literatur'histori'ist'o'j konsider'as li'n tradici'ism'a laŭ li'a klopod'o pri harmoni'o, kaj progres'em'ul'o pro la en'konduk'o de nov'a hero'o en la slovak'a'n proz'o'n, nom'e la simpl'a vilaĝ'a hom'o.

Lern'ad'o

Mart'in Kukučín (propr'a'nom'e Matej Bencúr [bencur]) nask'iĝ'is la 17an de maj'o 1860 en la pitoresk'a mont'ar'a vilaĝ'et'o Jasenová en nobel'a famili'o de ter'kultur'ist'o, kio ebl'ig'is al li tre bon'e kon'i la simpl'a'n sed mal'facil'a'n ĉiu'tag'a'n viv'o'n de la vilaĝ'a popol'o. Post mez'lern'ej'a lern'ad'o li est'is dum mal'long'a temp'o instru'ist'o en si'a nask'iĝ'lok'o. Post'e li stud'is en la medicin'a fakultat'o en Prago, kie li hav'is la ebl'o'n kon'at'iĝ'i ankaŭ kun la ĉef'a'j filozofi'a'j tendenc'o'j de tiu epok'o.

Ag'ad'o

Fin'int'e si'a'j'n stud'o'j'n, li komenc'is labor'i kiel kurac'ist'o en la vilaĝ'et'o Selca, en la kroat'a insul'o Brač, kie li est'is ankaŭ aktiv'a membr'o de la kultur'a societ'o Hrvatski Sastanak (Kroat'a kun'ven'o). En 1904 li far'iĝ'is unu el ĝi'a'j direktor'o'j.

En 1908 li trans'lok'iĝ'is al la ĉilia urb'et'o Punt'a Aren'as, kie viv'is grand'a komun'um'o de kroat'a'j en'migr'int'o'j. Post la unu'a mond'milit'o li re'ven'is en la tiam'a'n Jugoslavion. La fin'o'n de si'a kre'a viv'o li pas'ig'is en la kroati'a ban'urb'et'o Lipik.

Verk'ad'o

La art'a talent'o de Kukučín real'iĝ'is bril'e en la real'ism'a rakont'ad'o, en kiu li efik'e pentr'as humur'a'j'n situaci'o'j'n kaj moral'a'j'n problem'o'j'n de la vilaĝ'o, am'a'j'n kapric'o'j'n kaj tragedi'o'j'n. Li trakt'as ankaŭ soci'a'j'n problem'o'j'n kaj person'a'j'n psikologi'a'j'n konflikt'o'j'n. Est'as ne-mir'ind'e do, ke li'a'j verk'o'j, kiel Rysavá jalovica (La ruf'a jun'bov'in'o), Neprebudený (La ne'vek'iĝ'int'o) kaj ali'a'j, aparten'as al la klasik'a'j verk'o'j de la slovak'a literatur'o.

El si'a rest'ad'o en la kroati'a insul'o Brač Kukučín pren'is la ĉef'a'n motiv'o'n por si'a kulmin'a kaj el'star'a art'verk'o, la roman'o Dom v stráni (Dom'o sur la mont'dekliv'o), en kiu li majstr'e bild'ig'as la grand'a'j'n soci'a'j'n kaj hom'a'j'n konflikt'o'j'n kaj la kolizi'o'j'n de la mal'nov'a kaj nov'a koncept'ad'o'j pri la mond'o kaj la viv'o. Kvankam la ag'ad'o koncern'as la kroat'a'n kamp'ar'o'n, per la pri'trakt'it'a soci'a problem'ar'o la roman'o bild'ig'as ankaŭ la tiam'a'n real'ec'o'n en la slovak'a'j vilaĝ'o'j.

El la viv'o inter kroat'o'j el'migr'int'a'j al Sud-Amerik'o ek'est'is li'a ampleks'a, kvin'volum'a roman'o Mať volá (La patr'in'o vok'as), kie li prov'as esprim'i la filozofi'o'n de la epok'o, tio est'as, la rol'o'n de mon'o en la soci'o, la problem'o'j'n de liber'ec'o, moral'o kaj labor'o. En la post'milit'a'j jar'o'j li verk'is histori'a'j'n roman'o'j'n kaj novel'o'j'n kun naci'a'j motiv'o'j el la epok'o de re'nask'iĝ'o. En si'a'j vojaĝ'pri'skrib'o'j Kukučín montr'iĝ'is ankaŭ akr'e'vid'a observ'ant'o – ekzempl'e Črty z ciest (Skiz'o'j el vojaĝ'o'j), Prechádzky po Patagónii (Promen'o'j tra Patagoni'o) – kaj li el'prov'is si'a'n talent'o'n ankaŭ en la kamp'o de dram'o.

La fin'o

La 21an de maj'o 1928 li mort'is en la aĝ'o de 68 jar'o'j, en Lipik. Li est'is por'temp'e en'tomb'ig'it'a en la urb'o Zagrebo, sed post'e li'a'j rest'aĵ'o'j est'is transport'it'a'j en la naci'a'n tomb'ej'o'n de la histori'a slovak'a urb'o Mart'in, kie ripoz'as mult'a'j eminent'ul'o'j de la slovak'a kultur'a kaj politik'a viv'o.

Honor'a lok'o

Kukučín hav'as honor'a'n lok'o'n en la histori'o de la origin'a slovak'a literatur'o. Pro si'a'j eminent'a art'a majstr'ec'o kaj grand'a'j human'ism'a'j ide'o'j Kukučín est'as unu el la plej grand'a'j slovak'a'j proz'verk'ist'o'j, kiu'j kontribu'is al la evolu'o de real'ism'a rakont'ad'o. Pri li'a'j ag'ad'o'j memor'ig'as en Slovaki'o mult'a'j lok'a'j monument'o'j, migr'ant'a'j ekspozici'o'j, strat'nom'o'j kaj divers'a'j public'aĵ'o'j. En li'a nask'iĝ'vilaĝ'et'o Jasenová est'as kre'it'a memor'ĉambr'o pri li'a'j viv'o kaj verk'ar'o.

Mal'grand'a asteroid'o – trov'iĝ'ant'a en la ĉef'a asteroid'a zon'o kaj mal'kovr'it'a de la slovak'a astronom'o Mil'a'n Antal la 5an de oktobr'o 1986 – hav'as la nom'o'n 23444 Kukučín.

haus
Juli'us HAUSER
korespond'ant'o de MONATO en Slovaki'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 04, p. 8.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pri la univers'o, di'o kaj religi'o'j

Last'a'temp'e oni oft'e aŭd'as pri religi'o'j kaj ili'a rol'o en la soci'o. Oni aŭd'as, kia'j'n terur'a'j'n krim'o'j'n hom'o'j kapabl'as far'i je la nom'o de religi'o, kiel aŭtoritat'a'j ŝtat'estr'o'j funkci'ig'as ŝtat'o'j'n laŭ religi'a'j princip'o'j aŭ kiel eĉ en demokrati'a'j ŝtat'o'j religi'a'j prem'grup'o'j ig'as, ke ŝtat'a leĝ'ar'o kongru'u kun religi'a doktrin'o. Tio instig'is mi'n skrib'i ĉi tiu'n ese'o'n.

Observ'ad'o kaj percept'ad'o

Tuj kiam hom'o'j akir'is la kapabl'o'n de raci'a pens'ad'o, ili rigard'is la natur'o'n kaj pen'is eksplik'i si'a'j'n observ'o'j'n. Mal'antaŭ natur'a'j fenomen'o'j, kiel veter'o, ter'trem'o, mal'san'o aŭ mort'o, ili vid'is ag'ad'o'n de di'o(j). Tiel est'iĝ'is la unu'a'j religi'o'j, kiu'j dum jar'mil'o'j plu evolu'ad'is, kaj ĉiu hom'a kultur'o evolu'ig'is si'a'n propr'a'n religi'o'n.

Sed antaŭ relativ'e mal'long'a temp'o radikal'e ŝanĝ'iĝ'is la percept'o de ni'a mond'o. Ek'de Kopernik'o (1473-1543) oni sci'as, ke la ter'o ne est'as la centr'o de la univers'o kaj nur dum la last'a'j jar'dek'o'j astronomi'a'j scienc'o kaj teknik'o sufiĉ'e progres'is por pov'i sci'i, ke ni'a planed'o okup'as tut'e sen'signif'a'n pozici'o'n en ne'imag'ebl'e grand'a univers'o.

La univers'o

Mi cert'as, ke apenaŭ iu pov'as ĝust'e imag'i la grand'ec'o'n de la univers'o. (Fakt'e mi mem est'is tre surpriz'it'a leg'int'e pri tio en astronomi'a publik'aĵ'o). Imag'u, ke oni mal'grand'ig'us la univers'o'n je la grand'ec'o de ni'a ter'o'glob'o. Kiom grand'a est'us tiam la sun'o? La sun'o posed'us grand'ec'o'n de iom grand'a mikrob'o, kaj la ter'o tiu'n de virus'o. Per ali'a'j vort'o'j, ili ne est'us per'okul'e vid'ebl'a'j.

Ali'a interes'a fakt'o est'as la ne'imag'ebl'a nombr'o da stel'o'j. Nur en ni'a galaksi'o est'as 300 miliard'o'j da stel'o'j. En la univers'o trov'iĝ'as miliard'o'j da galaksi'o'j (kiom, tio'n la scienc'o ankoraŭ ne kapabl'as kalkul'i). Tio signif'as, ke ekzist'as miliard'o'j da miliard'o'j da stel'o'j. Eĉ se viv'o (kaj precip'e inteligent'a viv'o) est'as tre rar'a fenomen'o, ĉar nur tre mal'mult'a'j stel'o'j hav'as taŭg'a'n viv'daŭr'o'n por ebl'ig'i sur si'a'j planed'o'j ĝi'a'n est'iĝ'o'n, ni tamen, konsider'ant'e la preskaŭ sen'lim'a'n nombr'o'n da stel'o'j, pov'as est'i cert'a'j, ke ekzist'as viv'o (kaj cert'e ankaŭ inteligent'a viv'o) sur mult'eg'a'j planed'o'j.

Kio'n far'as di'o?

Est'iĝ'as la demand'o, kia est'as la rol'o de di'o en la univers'o. Eĉ se mult'a'j hom'o'j probabl'e kred'as mal'e, kre'i nur la hom'o'j'n ne pov'is est'i di'a intenc'o. Se di'o ekzist'as, ĝi kre'is (kaj ankoraŭ kre'os) mult'eg'a'j'n ali'spec'a'j'n inteligent'a'j'n est'aĵ'o'j'n. Pli preciz'e: ĝi program'is ili'a'n (hazard'a'n) est'iĝ'o'n, ĉar kiel ni inter'temp'e sci'as, viv'a materi'o evolu'as el ne'viv'a dum eg'e long'a procez'o sur (hazard'e) taŭg'a'j planed'o'j.

Ali'a demand'o est'as, ĉu di'o iel influ'as la viv'o'n sur ni'a planed'o aŭ evolu'o'n en la univers'o en'tut'e. Laŭ mi'a opini'o cert'e ne, ĉar mi ne pov'as pens'i pri unu sol'a fenomen'o, kiu'n oni ne pov'us natur'e kaj raci'e klar'ig'i. La rol'o de di'o do lim'iĝ'as al la kre'o de la univers'o kaj (laŭ la kred'o de religi'ul'o'j) al la pri'zorg'o de ni post ni'a mort'o.

Ĉu religi'o'j en'hav'as di'a'n vol'o'n?

Ekzist'as mult'a'j religi'o'j kaj hom'o'j kred'as, ke ĝust'e ili'a est'as la ver'a. Sed kial? Aŭ ĉu ĉiu'j religi'o'j en'hav'as di'a'n vol'o'n nur en divers'a'j aspekt'o'j? Por respond'i tiu'j'n demand'o'j'n ni rigard'u la afer'o'n el la vid'punkt'o de di'o mem. Di'o, kiu kre'is la eg'e kompleks'a'n kaj ne'imag'ebl'e grand'a'n kaj preskaŭ ne'kompren'ebl'a'n univers'o'n, dev'as est'i est'aĵ'o eg'e super'a, inteligent'a kaj kapabl'a. Ĉu pov'as est'i, ke tia di'o ne kapabl'is revelaci'i al hom'o'j ali'manier'e ol nur komunik'i si'a'n vol'o'n per'e de kelk'a'j hom'a'j profet'o'j, kiu'j si'a'temp'e pov'is komunik'i la mesaĝ'o'n (kial divers'a'n?) nur al tre lim'ig'it'a ar'o da hom'o'j kaj kiu oft'e nur per per'fort'o pov'is dis'vast'iĝ'i?

Pens'u nur pri la krist'an'ig'o de Amerik'o, pri la dis'vast'iĝ'o de islam'o aŭ pri fru'a'j krist'an'o'j, kiu'j laŭ esplor'o'j de sen'de'pend'a'j histori'ist'o'j ne mult'e diferenc'is de la nun'a'j fanatik'ul'o'j de la t.n. Islam'a Ŝtat'o (oni sci'u nur, ke la eklezi'o post'e mult'a'j'n just'e ekzekut'it'a'j'n per'fort'ul'o'j'n deklar'is martir'o'j kaj sankt'ig'is ili'n). Ĉu pov'as est'i, ke di'o vol'is aŭ toler'is tio'n? Kompren'ebl'e ne, kaj la sol'a ĝust'a konklud'o pov'as est'i nur, ke di'o neniel revelaci'is si'a'n ekzist'o'n kaj vol'o'n, kaj religi'o'j est'as hom'a el'pens'aĵ'o.

Ĉu di'o ekzist'as?

Se est'as tiel, ke la rol'o de di'o en la univers'o lim'iĝ'as nur al ĝi'a kre'o, tiam est'iĝ'as la demand'o, ĉu oni en'tut'e bezon'as di'o'n por eksplik'i la univers'o'n. La univers'o est'iĝ'is antaŭ 14 miliard'o'j da jar'o'j el stat'o, kiu'n astr'o'fizik'ist'o'j nom'as „singular'ec'o”. Kial ĝi est'iĝ'is, aŭ kio est'ig'is ĝi'n, la scienc'o ankoraŭ ne kapabl'as kontent'ig'e eksplik'i. Sed ĉu est'as saĝ'e kaj logik'e supoz'i, ke tio est'is ag'o de di'o? Se tiel est'us, tiam di'o dev'us est'i eĉ mult'e pli kompleks'a kaj ne'kompren'ebl'a ol la ekzist'ant'a'j materi'o kaj energi'o. Kaj tia di'o ne bezon'as est'i kre'it'a? Kial do la univers'o? Tio mi'a'opini'e mal'hav'as logik'o'n. Pri la est'iĝ'o de la univers'o astr'o'fizik'ist'o'j hav'as divers'a'j'n teori'o'j'n, sed teori'o pri inteligent'a di'o ne est'as inter ili.

Kial hom'o'j kred'as?

Kompar'ant'e divers'a'j'n land'o'j'n, kiel ekzempl'e Ganaon kun Svedi'o aŭ Ĉeĥi'o'n kun Pollando, ni konstat'as okul'frap'a'j'n diferenc'o'j'n en la religi'ec'o de hom'o'j. Evident'e ekonomi'a evolu'o aŭ/kaj tradici'o'j lud'as grav'a'j'n rol'o'j'n. Sed en ĉiu soci'o ni trov'as hom'o'j'n profund'e religi'a'j'n kaj ali'a'j'n mal'pli tia'j'n, sam'e kiel ni trov'as konservativ'a'j'n hom'o'j'n kaj liberal'a'j'n. Soci'olog'o'j eksplik'as tio'n per divers'a hom'a emoci'ec'o. Hom'o'j, kiu'j hav'as tim'o'j'n, est'as oft'e tre religi'a'j (kaj konservativ'a'j). Observ'i religi'a'j'n doktrin'o'j'n est'as por ili tre grav'e, ĉar ili kred'as, ke tio est'as la vol'o de di'o. Ali'flank'e hom'o'j liberal'a'j uz'as religi'o'n ĉef'e por prav'ig'i si'a'n etik'o'n, kaj el la religi'a doktrin'ar'o ili el'pik'as nur „frand'aĵ'o'j'n”.

Mi'a'opini'e hom'a'j tim'o'j respond'ec'as pri la nun'temp'a kresk'o de religi'a fundament'ism'o. Ni viv'as en mond'o ekonomi'e, soci'e kaj kultur'e rapid'e ŝanĝ'iĝ'ant'a. Mult'a'j ne kapabl'as kun'paŝ'i kaj serĉ'as konsol'o'n en religi'o'j. Se religi'o rest'as pac'a afer'o, est'as akcept'ebl'e, ke hom'o'j tio'n far'u. Bedaŭr'ind'e mult'a'j religi'ul'o'j kaj religi'a'j organiz'aĵ'o'j, kiu'j en demokrati'a'j ŝtat'o'j ĝu'as plen'a'n liber'ec'o'n por praktik'i religi'o'n, mis'uz'as si'a'n influ'o'n por ŝanĝ'i la leĝ'o'j'n laŭ si'a senc'o kaj dev'ig'as tiel ankaŭ ne'religi'ul'o'j'n viv'i laŭ religi'a'j doktrin'o'j. Tio est'as tre mal'honest'a, neniel prav'ig'ebl'a kaj nepr'e kondamn'end'a kondut'o.

jipr
Jiří PROŠKOVEC
korespond'ant'o de MONATO en Germanio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 25.

MONATO vol'as kontribu'i al la soci'a debat'o pri aktual'a'j tem'o'j. Ĉar laŭ ni'a opini'o grav'as aŭd'i plur'a'j'n voĉ'o'j'n, ĝi regul'e aper'ig'as opini'o-tekst'o'j'n. Ĉiu aŭtor'o verk'as propr'a'nom'e kaj sol'a respond'ec'as pri la en'hav'o de si'a tekst'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jiří Proškovec el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rekt'a'j trajn'o'j inter Vieno kaj Bruselo

Sen ŝanĝ'i trajn'o'n oni pov'as nun dum'nokt'e vetur'i de Vieno al Bruselo (ĉ. 1100 km) kaj de Veron'o al Lübeck (ĉ. 1250 km). De la viena ĉef'staci'dom'o oni ek'vetur'as dimanĉ'e aŭ merkred'e je 20:38, kaj al'ven'as en Bruselo sud'a staci'dom'o je 10:55.

La re'vetur'o ebl'as lund'e kaj ĵaŭd'e. Ek'vetur'o: 18:04; al'ven'o en Vieno: mard'e respektiv'e vendred'e je 08:27. La prez'o por unu sid'lok'o est'as 29,90 eŭr'o'j, tie'n aŭ re'e'n. Ankaŭ la tirola ĉef'urb'o Innsbruck est'as nun rekt'e lig'it'a al Bruselo.

Parlament'an'o'j test'is

Parlament'an'o'j de Eŭrop'a Uni'o vetur'is per la unu'a trajn'o la 19an de januar'o de Vieno al Bruselo. Okaz'e de la vetur'o al la unu'a kun'sid'o de la Eŭrop'a Parlament'o en la jar'o 2020, ili est'is konvink'it'a'j de la medi'konven'a kaj komfort'a vojaĝ'o dum la nokt'o.

Iom pli long'e daŭr'as la vetur'o de Veron'o en nord'a Italio tra Aŭstrio kaj Germanio ĝis Lübeck.

Pli'a'j inform'o'j trov'ebl'as ĉe www.oebb.at.
klag
Renat'e kaj Walter KLag
korespond'ant'o'j de MONATO en Vieno

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 12.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Renat'e kaj Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Long'viv'ad'o, ĉu ben'o aŭ sufer'o?

Qin Shihuangdi [ĉjin ŝihŭandi] – kiu iĝ'is la unu'a imperi'estr'o de unu'ig'it'a Ĉini'o en 221 a.K. kaj sopir'is al sen'mort'a viv'o – send'is la kler'ul'o'n Xu Fu kaj tri mil ge'knab'o'j'n serĉ'i eliksir'o'n por sen'fin'a viv'o en la Orient'a Mar'o. Sed la ĉio'pov'a imperi'estr'o mort'is 50-jar'aĝ'a.

En la nun'a Japani'o trov'iĝ'as ĉ. 71 000 hom'o'j pli aĝ'a'j ol 100 jar'o'j'n. Mi'a 106-jar'a patr'in'o Ta'e est'as unu el ili. Ĉu ili ĝu'as la trezor'o'n, kiu'n la antikv'a ĉin'a imperi'estr'o ne pov'is akir'i? Ta'e nun loĝ'as en mal'jun'ul'ej'o en la guberni'o Iwate – nord-orient'a part'o de la ĉef'a insul'o. Ŝi pas'ig'as la tut'a'n tag'o'n en la lit'o, far'ant'e neni'o'n. Ĝis si'a 102a viv'o'jar'o ŝi leg'is ĵurnal'o'j'n kaj libr'o'j'n, sed jam ŝi ne pov'as. Kiam mi vizit'as ŝi'n, ŝi re'kon'as mi'n kaj dir'as: „Mi tro long'e viv'as. Jam sufiĉ'as. Mi vol'as ir'i al la ali'a mond'o. Trans'lok'u mi'n en iu'n hospital'o'n, kie oni far'os al mi eŭtanazi'o'n”.

En Japani'o, eŭtanazi'o ne est'as permes'at'a, kaj se mi est'us en ŝi'a situaci'o, mi elekt'us ĉes'i manĝ'i kaj baldaŭ mi mort'us trankvil'e kaj sen'dolor'e. Tamen, mi'a patr'in'o erar'e sed firm'e kred'as, ke se ŝi mort'us pro manĝ'o'rifuz'o, la reg'ist'ar'o post'e mon'pun'us ŝi'a'n post'las'it'a'n famili'o'n per tri milion'o'j da en'o'j.

En dezert'a kamp'ar'o

Ĉirkaŭ 30 km for de la loĝ'lok'o de mi'a patr'in'o est'as la urb'o Toono, kon'at'a pro valor'a'j kaj interes'a'j folklor'a'j rakont'o'j kaj mor'o'j. Ĝis antaŭ ĉ. 200 jar'o'j la lok'a'j vilaĝ'an'o'j dev'is trans'lok'i si'a'j'n ge'patr'o'j'n – pli ol 60-jar'a'j'n – al dezert'a kamp'o nom'at'a dendera-no. Tie, la mal'jun'ul'o'j star'ig'is kaban'o'j'n el herb'aĵ'o'j kaj mem kultur'is kaj rikolt'is si'a'n nutr'aĵ'o'n. Tia'j folklor'o'j kaj mor'o'j de „mal'jun'ul'for'las'ad'o” trov'iĝ'as mult'lok'e en la tut'a land'o, ĉar en mal'modern'a'j vilaĝ'o'j oni ne pov'is ten'i kaj nutr'i mal'jun'ul'o'j'n, kiu'j jam ne pov'is labor'i. Hodiaŭ, pro la progres'o de la medicin'o kaj la viv'kondiĉ'o'j, mult'a'j hom'o'j viv'as pli long'e kompar'e kun tiu'j de la mal'modern'a'j epok'o'j. Long'viv'ad'o, tamen, ne ĉiam kun'port'as ben'o'n kaj feliĉ'o'n.

Statistik'o

Laŭ la ministr'ej'o pri san'o, labor'o kaj bon'fart'o, la averaĝ'a viv'daŭr'o de japan'a'j vir'in'o'j en 2018 est'is 87,32 jar'o'j (la du'e plej long'a en la mond'o, post Honkongo kun 87,56) kaj vir'o'j 81,25 (tri'e, post Honkongo kun 82,17 kaj Svis'land'o kun 81,4). Sed ankaŭ laŭ la ministr'ej'o pri san'o la san'a viv'daŭr'o por japan'a'j vir'in'o'j est'as 74,21, kaj por vir'o'j 71,19. San'a viv'daŭr'o est'as daŭr'o, dum kiu oni pov'as san'e viv'i sen'de'pend'e de daŭr'a medicin'a aŭ vart'a help'o. Tio signif'as, ke averaĝ'e viv'ant'a'j vir'in'o'j dev'as viv'i dum ĉ. 13 jar'o'j de'pend'ant'e de ia help'o publik'a aŭ privat'a, medicin'a aŭ viv'ten'a – kiel aĉet'ad'o, lav'ad'o ktp.

Pro la rapid'a mal'jun'iĝ'o de la soci'o, mult'iĝ'as la ŝtat'a ŝarĝ'o de soci'a asekur'o, kiel el'spez'o por medicin'o kaj pri'zorg'ad'o de mal'jun'ul'o'j. Oni sci'as ankaŭ, ke redukt'o de la pensi'o'j est'as ne'evit'ebl'a. En juni'o 2019 la vic'ministr'ej'o pri financ'o prepar'is komision'a'n raport'o'n, laŭ kiu fak'ul'o'j antaŭ'vid'is, ke par'o de 65-jar'a edz'o kaj 60-jar'a edz'in'o ĉiu'monat'e bezon'os – se ili viv'as ĝis ĉ. 90 jar'o'j – krom pensi'o de 210 000 en'o'j (1739 eŭr'o'j) 50 000 en'o'j'n (414 eŭr'o'j). Do, en'tut'e mank'os por ili 20 milion'o'j da en'o'j (165 692 eŭr'o'j), kio neces'ig'os krom'a'n en'spez'o'n per labor'o aŭ invest'ad'o.

Tiu nov'aĵ'o pri mank'o de 20 milion'o'j el'vok'is grand'a'n disput'o'n kaj koler'o'n, ĉar antaŭ'e la reg'ist'ar'o asert'is, ke la pensi'a sistem'o est'os stabil'a kaj sufiĉ'a dum la ven'ont'a'j 100 jar'o'j. Al'front'ant'e tia'n amas'a'n koler'o'n, As'o Tar'o – ministr'o pri financ'o – rifuz'is akcept'i tiu'n raport'o'n, por evit'i daŭr'a'n kritik'a'n diskut'ad'o'n en la elekt'ad'o de senat'an'o'j, unu monat'o'n post'e. Kvankam la ministr'o mal'akcept'is la raport'o'n, jam la konklud'o est'is sci'at'a, kaj mult'a'j hom'o'j vol'e-ne'vol'e agnosk'is la prav'ec'o'n de la raport'o.

Sen'kompat'em'o

Antaŭ'vid'ant'e tiu'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n pri fizik'a'j problem'o'j, mal'san'o'j, sol'ec'o, tim'o pri demenc'o kaj eventual'a financ'a problem'o, mult'a'j hom'o'j hav'as mal'trankvil'o'n kaj tim'o'n pri si'a long'viv'ad'o. Precip'e inter mez'aĝ'a'j vir'in'o'j mult'a'j pens'as, ke long'viv'ad'o est'as risk'o aŭ sufer'o. Ekzempl'e 57 % de la vir'in'o'j 50-jar'a'j ne vol'as viv'i long'e, kaj 38 % de la vir'o'j en la sam'a generaci'o tiel pens'as. Foj'foj'e aŭd'iĝ'as „infer'o de long'viv'ad'o” en ili'a'j konversaci'o'j. Ili bon'e sci'as, ke ili'n atend'as sen'kompat'a soci'o, kiu postul'as mem'respond'ec'o'n kaj mem'help'o'n.

tiis
ISIKAWA Takasi
korespond'ant'o de MONATO en Japani'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 9.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vizit'ind'a kurac'lok'o

Mal'grand'a Slovaki'o, kun are'o de nur 49 035 km 2, hav'as pli ol 1600 registr'it'a'j'n mineral'a'j'n varm'a'j'n font'o'j'n. Kelk'a'j el ili trov'iĝ'as en la kurac'akv'a urb'et'o Turčianske Teplice [turĉianske teplice], 210 km nord'e de la slovak'a ĉef'urb'o Bratislav'o. La urb'et'o situ'as je alt'ec'o de 518 m super la mar'nivel'o en la pitoresk'a ĉirkaŭ'aĵ'o de la mal'grand'a kaj grand'a Fatra-mont'ar'o'j. Ĝi est'as ideal'a el'ir'punkt'o por ek'kon'i la natur'bel'aĵ'o'j'n de la region'o Mart'in, nom'at'a „la ĝarden'et'o de Turiec” (pro la river'et'o Turiec, kiu tra'flu'as la distrikt'o'n Mart'in). La unu'a skrib'a menci'o pri la varm'a'j font'o'j de'ven'as de la jar'o 1281.

La kurac'akv'o'j hav'as san'ig'a'n efik'o'n. Ili est'as uz'at'a'j ĉe mal'san'o'j de la muskol'o-skelet'a sistem'o, kaj ankaŭ ĉe mal'san'o'j de koks'a'j kaj genu'a'j artik'o'j, ĉe ginekologi'a'j, urin'ologi'a'j kaj neŭr'ologi'a'j mal'san'o'j. La alt'a en'hav'o de kalci'o, magnezi'o kaj fluor'o en la akv'o'j kun'help'as por prevent'o de osteoporozo, ren'a'j litiaz'o'j, gal'a'j kaj intest'a'j perturb'o'j. La temperatur'o de la akv'o'j est'as inter 38 kaj 47 celsi'a'j grad'o'j. Ek'de 1993 oni tie kurac'as ankaŭ infan'o'j'n.

Vid'ind'aĵ'o'j

Turčianske Teplice hav'as la plej vast'a'n kurac'akv'a'n park'o'n en Slovaki'o, en kiu trov'iĝ'as mult'a'j rar'a'j arb'o'j. En ĝi oni konstru'is benk'et'o'j'n de „dank'o kaj glor'o”. Vid'ebl'as ekzempl'e benk'et'o'j folklor'a, gaj'a, mal'gaj'a, kaj ankaŭ benk'et'o por la plej alt'a hom'o en la mond'o (vd. en MONATO 2013/11, p. 13 (2013/011126.php)).

Kuracgastoj kaj turist'o'j pov'as vizit'i ankaŭ la muze'o'n de la eminent'a slovak'a pentr'ist'o, grafik'ist'o kaj ilustr'ist'o Mikuláš [mikulaŝ] Galanda (1895-1938). En 1978 li'a'j'n post'mort'a'j'n rest'aĵ'o'j'n oni transport'is en la naci'a'n tomb'ej'o'n en la urb'o Mart'in, kie est'as en'ter'ig'it'a'j mult'a'j eminent'ul'o'j de la slovak'a politik'a, art'a kaj kultur'a viv'o.

La ban'urb'et'o propon'as al la vizit'ant'o'j ankaŭ bel'a'n natur'o'n virg'a'n kun ebl'o'j por somer'a kaj vintr'a turism'o, bicikl'ad'o, mont'bicikl'ad'o kaj ski'ad'o.

Turčianske Teplice hav'as frukt'o'don'a'n kun'labor'o'n kun la ĝemel'urb'o'j Arandjelovac (Serbi'o), Holešov, Haviřov (Ĉeĥi'o), Skawina kaj Wisła (Pollando).

haus
Juli'us HAUSER
korespond'ant'o de MONATO en Slovaki'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 22.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Akcident'a mort'o de esperant'ist'o

Tio okaz'is la 15an de decembr'o antaŭ 50 jar'o'j. „Fal'int'e” el fenestr'o de la kvar'a etaĝ'o de polic'ej'o mort'is Giuseppe (Pin'o) Pinelli (1928-1969), fals'e akuz'it'a pri teror'ism'a atenc'o. Li est'is liber'ec'an'a fer'voj'ist'o, kaj plur'a'j trajt'o'j de li'a person'ec'o memor'ig'as ni'n pri ni'a'j plej ideal'ism'a'j sam'ide'an'o'j.

Anarki'ism'o kaj solidar'ec'o

Li nask'iĝ'is en labor'ist'a famili'o loĝ'ant'a en milana popol'a kvartal'o. Baldaŭ li for'las'is la lern'ej'o'n kaj ek'labor'is por help'i sub'ten'i la famili'o'n, sed daŭr'e mem'instru'is si'n. Ankoraŭ adolesk'ant'o, Pin'o part'o'pren'is la partizan'a'n lukt'o'n kontraŭ faŝism'o, kaj tiam far'iĝ'is anarki'ist'o. Tiu'n engaĝ'iĝ'o'n li ten'os dum si'a tut'a viv'o.

Li fond'is rond'o'j'n, kun'labor'is kun revu'o'j, respond'ec'is pri bibliotek'o, sub'ten'is sindikat'a'j'n iniciat'o'j'n kaj ankaŭ natur'ism'um'is en liber'ec'an'a tend'um'ad'o. En 1968 li ĉe'est'is inter'naci'a'n anarki'ist'a'n kongres'o'n en la ital'a urb'o Karar'o, kiu cel'is kun'lig'i la mal'nov'a'j'n aktiv'ul'o'j'n de la du'dek'a'j kaj tri'dek'a'j jar'o'j kun tiu'j jun'ul'o'j, kiu'j tiam form'is nov'a'j'n kultur'a'j'n kaj soci'a'j'n mov'ad'o'j'n kaj sopir'is al alternativ'a kaj pli liber'a soci'o.

Je la fin'o de la ses'dek'a'j jar'o'j la mal'varm'a milit'o mal'facil'ig'is la politik'a'n ag'ad'o'n de la ital'a mal'dekstr'ul'ar'o. En tiu kadr'o la klas'batal'o montr'iĝ'is krud'e. Kutim'is strik'o'j, okup'ad'o'j de fabrik'o'j, atenc'o'j de la Ruĝ'a'j Brigad'o'j ... dum nov'faŝist'o'j eksplod'ig'is bomb'o'j'n, pro kiu'j ne mal'oft'e arest'iĝ'is tamen anarki'ist'o'j. Tiel kre'iĝ'is art'e'far'it'a mal'ord'o por prav'ig'i sub'prem'a'j'n paŝ'o'j'n de reg'ist'ar'a'j instanc'o'j.

Dum'e, Pin'o Pinelli ne'lac'ig'ebl'e aktiv'is en la solidar'ec'a ret'o kun sub'prem'at'a'j kaj mal'liber'ig'it'a'j kamarad'o'j, ankaŭ en ali'a'j land'o'j – ĉef'e en Hispanio – koncern'e ili'a'j'n jur'a'j'n procedur'o'j'n. Li send'ad'is al ili leter'o'j'n kaj libr'o'j'n, kaj pri'zorg'is alternativ'a'n inform'ad'o'n cel'e al la evit'o de ali'a'j simil'a'j okaz'o'j.

Esperant'o kaj pac'ism'o

Gaj'a kaj bon'kor'a, iom naiv'a kaj si'n'ofer'a entuziasm'ul'o: tiel memor'as li'n la edz'in'o Lici'a. Ili inter'kon'at'iĝ'is du'dek-kvar-jar'ul'o'j en vesper'a kurs'o de Esperant'o, kaj tuj konstat'is komun'a'n aspir'o'n al la sam'a'j ideal'o'j: hom'frat'ec'o, ne'per'fort'a revoluci'o, mond'civit'an'ec'o. Pri la inter'naci'a lingv'o li esprim'is si'n apart'e klar'e, profund'e, konkret'e, sed ankaŭ utopi'e. Kaj tio en'am'ig'is ŝi'n.

Li feliĉ'is, kiam li'a'j inter'naci'a'j esperant'a'j korespond'ant'o'j vizit'is Milanon. Li akompan'is ili'n dum vizit'o'j al la urb'a'j vid'ind'aĵ'o'j kaj li pasi'e klar'ig'is al ili ĉio'n pri ili'a histori'o ktp. Kvazaŭzamenhofe Lici'a kaj Pin'o kred'is je universal'a frat'ec'o; tio est'as, se ĉiu'j parol'us la sam'a'n lingv'o'n, ne plu est'us milit'o'j ...

Tiu pac'ism'a si'n'ten'o est'is esenc'a trajt'o de li'a pens'manier'o. En si'a last'a leter'o al prizon'ul'o Pin'o montr'is ne'rezign'ebl'a'n sub'ten'o'n al ne'per'fort'o. „Anarki'o ne est'as per'fort'o” li skrib'is. „Ni rifuz'as uz'i per'fort'o'n, sed ankaŭ ne vol'as sufer'i ĝi'n.” Kvankam ateist'o, kun katolik'a'j milit'rifuz'ant'o'j li facil'e amik'iĝ'is, ĉar ili kun'hav'is simil'a'j'n cel'o'j'n kaj metod'o'j'n de soci'a ag'ad'o kaj simil'a'n kontraŭ'o'n de la individu'ism'o de sub'met'it'a'j konscienc'o'j.

Mort'o pro politik'a'j kial'o'j

Subit'e, la 12an de decembr'o de 1969, 17 hom'o'j mort'is kaj 88 vund'iĝ'is pro bomb'a atenc'o en Plac'o Fontan'o de Milano. Tiu event'o est'is turn'o'punkt'o en la politik'a histori'o de la land'o. Nun'temp'e oni sci'as, ke tiu'n masakr'o'n kaŭz'is ekstrem'dekstr'ul'o'j kun'labor'e kun la ital'a'j kaj uson'a'j sekret'a'j serv'o'j. Tamen, oni akuz'is Giuseppe Pinelli kiel respond'ec'ul'o'n, ĉar li ŝajn'e en'ŝov'iĝ'is en la oficial'a rakont'o pri anarki'ism'a per'fort'o. Laŭ la tiam'a urb'a polic'estr'o la mal'riĉ'a fer'voj'ist'o si'n'mort'ig'is en polic'ej'o pro si'a kulp'o'sent'o. Iom da temp'o post'e 757 intelekt'ul'o'j – inter'ali'e Tullio de Mauro kaj Umberto Ec'o – sub'skrib'is apert'a'n leter'o'n kontraŭ tiu oficial'a versi'o.

Sen'mort'ig'it'a en popol'a kultur'o

La for'pas'o'n de Pin'o Pinelli sen'mort'ig'is ali'a sub'skrib'int'o, la Nobel-premi'it'o Dari'o Fo, per la teatr'aĵ'o Mort'e accidentale di un anarchico (Akcident'a mort'o de anarki'ist'o), kaj tiu epizod'o trov'ebl'as hodiaŭ en amas'o da kant'o'j, film'o'j, beletr'aĵ'o'j kaj ali'a'j popol'a'j kultur'aĵ'o'j, ankaŭ en Esperant'o (ekz. de Gianfranco Molle). Ĉu memor'os ankaŭ ni, ke tem'is pri (mal)akcident'a mort'o de esperant'ist'o, kiu koher'e viv'is kaj por pli just'a mond'o pac'e batal'is?

javi
Xavi ALCALDE

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 11, p. 20.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xavi Alcalde el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-10-08

Et'a kontraŭ drog'o'j

El MONATO 1980/06, p. 5:

La milit'a branĉ'o de Et'a (vask'a teror'ist'a grup'o en Hispanio) ĵus komenc'is kampanj'o'n ĉes'ig'i per'fort'e ŝakr'o'n kaj uz'ad'o'n de drog'o'j en la vask'a land'o. Et'a asert'as ke ekzist'as plan'o per drog'o'j korupt'i la vask'a'n soci'o'n kaj devi'ig'i la jun'ul'ar'o'n de l' revoluci'a pad'o.

MGA

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 22.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de MGA el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kontraŭ glit'glaci'o

El MONATO 1980/07-08, p. 5:

Scienc'ist'o'j de la firma'o Daimler-Benz [Dajmler-Benc] en Stutgart'o (FRGermanio) kadr'e de esplor'projekt'o evolu'ig'as metod'o'n kaj energi'ŝpar'a'n kaj medi'protekt'a'n por for'ig'i neĝ'o'n kaj glaci'o'n de sur danĝer'a'j ŝose'o'j: oni cel'as util'ig'i la ter'intern'a'n varm'o'n. Est'as kon'at'e ke profund'a'j ter'tavol'o'j ankaŭ dum vintr'o est'as pli varm'a'j ol la ter'surfac'o. Tial oni met'as tub'a'j'n varm'o'konduk'il'o'j'n ĉ. 10 metr'o'j'n vertikal'e en la grund'o'n kaj kurb'ig'as ili'n horizontal'e sub la ŝose'teg'aĵ'o, transvers'e al la vetur'voj'o. En la hermetik'e ferm'it'a tub'o trov'iĝ'as fluid'aĵ'o kiu je la profund'a varm'a fin'aĵ'o vapor'iĝ'as kaj supr'e'n'iĝ'as. Tie per kondens'iĝ'o ĝi transmisi'as varm'o'n al la vetur'voj'o kaj mal'varm'iĝ'int'e re'flu'as mal'supr'e'n – la cirkul'ad'o cert'ig'as daŭr'a'n varm'o'transport'o'n supr'e'n.

G.R.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 17.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de G.R. el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Dek monat'o'j'n aĝ'a beb'o gajn'is jur'a'n batal'o'n

Ke infan'o'j de ne'edz'in'iĝ'int'a'j patr'in'o'j en Belgi'o nun hav'as la sam'a'j'n rajt'o'j'n kiel tiu'j en „normal'a” famili'o, tio'n ili ŝuld'as ĉef'e al Paula Marckx [marks] el Berchem, antaŭ'urb'o de Antverpeno. En 1979 la Eŭrop'a Kort'um'o pri Hom'a'j Rajt'o'j en Strasburgo konsent'is kun ŝi en kverel'o kun la belg'a ŝtat'o. Aŭ pli ĝust'e, ne kun ŝi, sed kun ŝi'a dek monat'o'j'n aĝ'a fil'in'o.

En Belgi'o kaj en mult'a'j ali'a'j land'o'j infan'o'j nask'it'a'j de ne'edz'in'iĝ'int'a'j patr'in'o'j hav'is mal'mult'a'j'n rajt'o'j'n. Ili ekzempl'e ne pov'is hered'i de si'a'j ge'patr'o'j. Fraz'o el la belg'a leĝ'o iĝ'is fam'a, ne nur inter student'o'j pri jur'o: Bâtard ne succède point, „Bastard'o neni'o'n hered'as”. La sol'a ebl'o por la patr'in'o'j est'is adopt'i si'a'n infan'o'n. Tio'n ek'sci'is en 1973 la jun'a Paula Marckx, kiam ŝi don'is la viv'o'n al si'a fil'in'o Alexandra. Jur'e ŝi ne hav'is patr'in'a'n rilat'o'n kun si'a fil'in'o, kaj kiam ŝi for'pas'os, la fil'in'o hered'os neni'o'n. Tio'n Paula opini'is tre mal'just'a, kaj ŝi send'is leter'o'n al la Eŭrop'a Kort'um'o pri Hom'a'j Rajt'o'j en Strasburgo. La Kort'um'o sufiĉ'e rapid'e re'ag'is, sed flegm'e dir'is: „Nur person'o, al kiu est'as kaŭz'it'a mal'just'o, rajt'as apelaci'i.”

Paula tamen per tiu respond'o ne sent'is si'n venk'it'a, kaj ŝi skrib'is nov'a'n leter'o'n, nom'e de si'a fil'in'o. La leter'o komenc'iĝ'is jen'e: „Mi est'as Alexandra Marckx. Mi est'as dek monat'o'j'n aĝ'a beb'o kaj mi far'as plend'o'n kontraŭ Belgi'o”, kaj ĝi fin'iĝ'is per „Mi esper'as, ke beb'o kiel mi sen rajt'o'j pov'as kalkul'i je hom'o'j kun spert'o kiel vi.” Kvin jar'o'j'n post'e, la 13an de juni'o 1979, la Eŭrop'a Kort'um'o konsent'is kaj la belg'a ŝtat'o dev'is fin'i la diskriminaci'o'n kontraŭ fraŭl'a'j patr'in'o'j kaj ili'a'j infan'o'j.

Mejl'o'ŝton'o

Laŭ la antverpena profesor'o pri famili'a jur'o Frederik Swennen la „juĝ'o Marckx” est'as ver'a mejl'o'ŝton'o. „Ĝi kaŭz'is sen'precedenc'a'n revoluci'o'n en la famili'a jur'o”, li dir'as. „Pro la juĝ'o la belg'a ŝtat'o dev'is fin'i la diskriminaci'o'n inter ‚laŭ'leĝ'a'j’ kaj ‚ekster'leĝ'a'j’ infan'o'j. De tiam ekster'ge'edz'ec'a'j infan'o'j ricev'is plen'a'n status'o'n kaj egal'a'j'n hered'a'j'n rajt'o'j'n.”

Laŭ Swennen la juĝ'o kaŭz'is ankaŭ, ke la reg'ist'ar'o pren'is nov'a'n si'n'ten'o'n en famili'a'j afer'o'j. La juĝ'o Marckx dir'as, ke la „rajt'o je respekt'o al la privat'a kaj famili'a viv'o” (artikol'o 8 de la Eŭrop'a Konvenci'o pri Hom'a'j Rajt'o'j) implic'as favor'a'n dev'o'n, ne nur rajt'o'n, kio signif'as, ke la ŝtat'o dev'as aktiv'e protekt'i tiu'n rajt'o'n. Antaŭ la juĝ'o la artikol'o est'is kompren'at'a tiel, kvazaŭ la reg'ist'ar'o ne en'miks'iĝ'u en la privat'a'n kaj famili'a'n viv'o'n.

Marckx kontraŭ Belgi'o

40 jar'o'j'n post'e la „juĝ'o Marckx”, ankaŭ nom'at'a „juĝ'o Marckx kontraŭ Belgi'o”, hav'is ali'a'n ne'atend'it'a'n sekv'o'n. Delphine Boël, brusela art'ist'in'o, est'as ekster'ge'edz'ec'a fil'in'o de la (emerit'a) reĝ'o Albert'o la 2a. Albert'o tio'n ĉiam ne'is, ĝis juĝ'ist'o opini'is, ke ekzist'as sufiĉ'e da suspekt'o'j, kaj ke la reĝ'o dev'as dispon'ig'i si'a'n DNA al la kort'um'o. Tio pruv'is, ke efektiv'e Delphine Boël est'as ekster'ge'edz'ec'a fil'in'o de reĝ'o Albert'o kaj ke valid'as ankaŭ por ŝi la „juĝ'o Marckx”, kaj ke ŝi do est'os unu el la hered'ant'o'j, kiam la reĝ'o mort'os. Do ne nur Marckx „kontraŭ Belgi'o”, sed eĉ kontraŭ ĝi'a reĝ'o.

pape
Paŭl PEERAERTS
korespond'ant'o de MONATO en Belgi'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 13.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Muzik'o help'as mond'vojaĝ'i

La mond'vojaĝ'ant'o kaj pac'ambasador'o José Eladio Santacara [ĥosé eladjo santakara] jam 17 jar'o'j'n vojaĝ'as tra la mond'o per si'a kamion'et'o, kiu'n li kares'e nom'as „mov'ebl'a hejm'o”. José mem far'as ĉio'n, eĉ ripar'o'n de si'a vetur'il'o, kiu sam'e spert'as problem'o'j'n dum tiom long'a'j kaj mal'facil'a'j vojaĝ'o'j, pen'e ir'ant'e tra mont'a'j are'o'j, dezert'o'j, step'o'j, marĉ'o'j ... En tio ĉi help'as li'a spert'o kiel teknologi'a instru'ist'o – jam emerit'a – kaj inĝenier'o. Li jam vizit'is pli ol 150 land'o'j'n en ĉiu'j kontinent'o'j: „Mi ne kalkul'as la kvant'o'n da vizit'it'a'j lok'o'j, ĉar mi ne streb'as romp'i ajn'a'j'n rekord'o'j'n”.

Dum jar'o'j da vojaĝ'o'j, li sukces'is kolekt'i ampleks'eg'a'n muzik'a'n kaj fotografi'a'n arkiv'o'n. En 2018 la vojaĝ'ant'o publik'ig'is libr'o'n pri si'a'j vag'ad'o'j, kun la titol'o Efectivamente, la tierra es redonda (Efektiv'e, la ter'o est'as rond'a), en kiu li memor'ig'as ankaŭ si'a'n vizit'o'n al Uzbeki'o.

José est'as pasi'a muzik'ŝat'ant'o. Li hav'as hejm'e ses muzik'instrument'o'j'n: pian'o'n, trombon'o'n, akordion'o'n, gitar'o'n, eŭsk'a'n flut'o'n kaj buŝ'harmonik'o'n, kiu'j'n li sporad'e lud'as. En tiu ĉi vojaĝ'o, José kun'port'as la akordion'o'n kaj de temp'o al temp'o improviz'as et'a'j'n koncert'o'j'n de eŭsk'a'j kaj hispan'a'j folklor'a'j melodi'o'j kaj kanzon'o'j. Li kun'port'as ankaŭ fald'ebl'a'n bicikl'o'n por mal'long'a'j vetur'o'j en la sur'voj'e vizit'at'a'j urb'o'j kaj vilaĝ'o'j. Ni pet'is s-ro'n Santacara respond'i al demand'o'j pri la projekt'o.

MONATO: La grand'a kaj mem'star'a per'aŭt'a mond'vojaĝ'o est'as ne nur ĝoj'o sed ankaŭ serioz'a el'prov'o. Kio inspir'is vi'n ek'ir'i tiom ne'facil'a'n itiner'o'n?

SANTACARA: Kompren'ebl'e, tio ĉi est'as ne nur ĝoj'o, kvankam est'as hom'o'j, kiu'j ne pens'as tiel. Dum'vojaĝ'e ĉiam abund'as divers'a'j afer'o'j kaj danĝer'a'j situaci'o'j, kiu'j'n oni dev'as iel reg'i. Mi ĉiam ĝu'is renkont'o'j'n kun mal'sam'a'j kultur'o'j, lingv'o'j kaj viv'manier'o'j, tial iu'n tag'o'n mi decid'is ek'kon'i kaj spert'i ĉio'n ĉi mem. Mi sci'is, ke tio est'os mal'facil'a, sed la rekompenc'o, kiu'n fin'fin'e oni pov'as akir'i, valor'as la pen'ad'o'n.

MONATO: Kio'n vi konsider'as la ĉef'a misi'o de vi'a vojaĝ'o? Ĉu vi ating'is tio'n, kio'n vi atend'is?

SANTACARA: La ĉef'a misi'o est'as prov'i kompren'i la hom'ar'o'n tra divers'a'j kultur'a'j praktik'o'j, vid'punkt'o'j kaj sci'o'j pri si mem kaj pri ali'a'j. La mond'o est'as plur'flank'a kaj la viv'manier'o'j de la hom'o'j mult'eg'e vari'as de'pend'e de la histori'a'j tradici'o'j kaj pejzaĝ'o'j, dezert'o'j, step'o'j, tropik'a'j region'o'j, mont'o'j, arb'ar'o'j kaj val'o'j, mal'varm'a'j kaj varm'a'j region'o'j, apud'mar'a'j are'o'j ... Ĉio influ'as la viv'o'n de la soci'o kaj form'as unik'a'j'n kondiĉ'o'j'n por kultur'a kre'ad'o kaj determin'as la inter'rilat'o'j'n, sent'o'j'n kaj streb'o'j'n de la hom'o'j.

Ĉiu kultur'o est'as fort'e lig'it'a al la lok'o'j, kie hom'o'j viv'as kaj kre'as. Kaj la ĉef'a afer'o est'as al'proksim'iĝ'i al tiu'j ĉi kultur'diferenc'o'j kun la plej grand'a respekt'o, ĉar ĉiu'j hom'o'j est'as reprezent'ant'o'j de unu hom'a ras'o, de unu grand'a sur'ter'a famili'o, kaj sekv'e ili hav'as egal'a'j'n rajt'o'j'n por konserv'i si'a'n unik'a'n kultur'a'n mond'o'n. Tiu'rilat'e mi ne ŝat'as „eŭrop'centr'ism'o'n”. Almenaŭ post tiu'j ĉi vojaĝ'o'j, mi'a respekt'o al la divers'a'j kultur'o'j pli'bon'iĝ'is kaj pli'fort'iĝ'is. Kaj mi pens'as, ke tio est'as bon'a spert'o por la inter'kompren'iĝ'o de kultur'o'j kaj popol'o'j.

MONATO: Vi'a ir'ad'o ĉirkaŭ la mond'o okaz'as sub la slogan'o „Kvin kontinent'o'j kun muzik'o”. Kiu'j'n nov'a'j'n flank'o'j'n kaj ebl'o'j'n de la muzik'a kultur'o vi mal'kovr'is por vi mem dum tiu ĉi vojaĝ'o?

SANTACARA: Nu, muzik'o est'as unu el la plej bunt'a'j esprim'o'j de kultur'o, tre sent'ig'a kaj re'eĥ'a art'a praktik'o. Mi tre ŝat'as muzik'o'n, kvankam mi ne est'as profesi'ul'o, sed mi oft'e dir'as, ke dum tiu'j ĉi vojaĝ'o'j muzik'o funkci'as por mi kiel ia'spec'a „brul'aĵ'o” por mi'a anim'o kaj help'as mi'n super'i mal'facil'aĵ'o'j'n kaj ĝu'i la sen'halt'a'n mov'ad'o'n kaj trans'ir'o'j'n de unu al ali'a kultur'a kaj geografi'a pejzaĝ'o. Antaŭ ĉio, mi prov'as serĉ'i kaj trov'i etn'a'n muzik'o'n, kiu'n mi pov'as aŭd'i dum koncert'o'j, edz'iĝ'fest'o'j, funebr'a'j ceremoni'o'j (precip'e en Afrik'o), festival'o'j ... Do mi ĉiam streb'as plen'plen'e „sent'i” la muzik'o'n, voĉ'o'j'n, instrument'o'j'n ... Est'as ja tre interes'e ek'vid'i kaj aŭskult'i divers'a'j'n manier'o'j'n de kant'ad'o, kiam nov'a muzik'instrument'o est'as inklud'at'a en la lud'o'n, dum ali'a en unu moment'o rest'as flank'e, ĝis ambaŭ unu'iĝ'as en la nov'a harmoni'o de mir'ind'a'j son'o'j kaj melodi'o'j. Tiu'manier'e form'iĝ'as divers'a'j muzik'a'j stil'o'j en la kultur'o.

Nun mi est'as en Uzbeki'o, tre fascin'a lok'o, fam'a pro si'a histori'a hered'aĵ'o, kie, kiel en fand'a kaldron'o, la origin'a tjurk'a muzik'o kombin'iĝ'as kaj miks'iĝ'as kun la bel'a'j muzik'a'j tradici'o'j de la persa, barata kaj eĉ ĉin'a kultur'o'j.

MONATO: Kiu'j'n detal'o'j'n vi pov'as don'i pri vi'a nun'a grand'a eŭrazi'a vojaĝ'o?

SANTACARA: Tiu ĉi long'a eŭrazi'a itiner'o, kiu'n mi nom'is „La Vojaĝ'o al la kor'o de Azi'o”, komenc'iĝ'is en maj'o 2019 kaj fin'iĝ'os ĉi-jar'e. Kiel ĉiam, mi ek'ir'is de mi'a nask'iĝ'vilaĝ'o Carcastillo, en la histori'a eŭsk'a region'o. De tie mi'a voj'o tra'ir'is Franci'o'n, Germanion, Pollandon, Kaliningradon, Litovion, Latvi'o'n, de'nov'e Rusion, post'e la tut'a'n Siberion kaj post'e Mongolion. Sekv'is Kazaĥi'o, Kirgizi'o kaj Uzbeki'o. Post'e mi ir'os tra Turkmeni'o, Irano, Azerbajĝano, Kartveli'o, Turki'o, Greki'o, Italio, Franci'o, kaj fin'e, hejm'e'n. La tut'a long'o de la itiner'o est'as ĉirkaŭ 50 000 km.

MONATO: Kia'j est'as vi'a'j impres'o'j pri la vizit'o al la ĝemel'a'j urb'o'j Samarkando kaj Samaro?

SANTACARA: Komenc'e, la urb'o Samaro ne est'is sur mi'a voj'map'o, sed kiam dank'e al vi mi ek'sci'is, ke ĝi est'as la urb'o de vi'a'j amik'o'j kaj partner'o'j, kaj ankaŭ la ĝemel'urb'o de Samarkando, mi far'is grand'a'n ĉirkaŭ'vetur'o'n, ĉirkaŭ 400 km, por nepr'e vizit'i tiu'n ĉi urb'o'n, la ĉef'urb'o'n de mez'a Volgio. Samaro situ'as ĉe la pord'eg'o de Uralo kaj Siberio, kaj mi ĝoj'as, ke ĝust'e tie mi part'o'pren'is la unu'a'n muzik'a'n koncert'o'n kun mir'ind'a rus'a muzik'o, en la Samara Ŝtat'a Kultur-Institut'o. Mi gast'is tri tag'o'j'n en la rus'a dom'o, kaj unu'a'foj'e sur'voj'e mi okaz'ig'is et'a'n koncert'o'n. En Samaro mi mult'e inter'rilat'iĝ'is kun ŝat'ant'o'j de popol'a muzik'o, divid'is mi'a'j'n impres'o'j'n pri la fascin'a bel'ec'o de volgiaj popol'kant'o'j, kaj dank'e al mi'a'j nov'a'j samaraj amik'o'j mi kon'at'iĝ'is kun la kuir'tradici'o'j de tiu ĉi region'o. Do, ĝi est'is ver'e tre util'a kaj agrabl'a spert'o por mi.

Koncern'e Samarkandon, mi est'as ĉi tie jam la du'a'n foj'o'n. Dum mi'a unu'a vojaĝ'o ĉirkaŭ la mond'o, mi vizit'is ĝi'n jam en 2003. Kaj tio est'is mir'ind'a! Mi dir'u, ke la plezur'o de tiu vojaĝ'o ankoraŭ daŭr'as. Krom de'nov'e renkont'i mi'a'j'n amik'o'j'n kaj pas'ig'i temp'o'n kun ili, mi plonĝ'is en la fabel'a'n Samarkandon, la perl'o'n de Orient'o, la urb'o'n de legend'o'j. Ĝi ver'e est'as la etern'a urb'o de la Grand'a Silk'a Voj'o, de la imperi'o de Timuro kaj Timur'id'o'j kun mond'fam'a'j monument'o'j kaj kultur'a'j tradici'o'j. Tiu ĉi daŭr'e vigl'a komerc'a urb'o viv'as ne nur en la pas'int'ec'o, sed ankaŭ sukces'e konstru'as plan'o'j'n por la est'ont'ec'o. En Eŭrop'o, la nom'o de Samarkando est'as percept'at'a kiel io special'a, mit'a, kiu kuraĝ'ig'as hom'o'j'n al rev'ad'o.

MONATO: Vi opini'as, ke la plej signif'a'j monument'o'j est'as la hom'o'j. Kial?

SANTACARA: Ĉiu'j'n bel'eg'a'j'n monument'o'j'n kre'is hom'o'j. Tiu'j ĉi monument'o'j trans'don'as al ni iu'j'n special'a'j'n sent'o'j'n, sed per si mem, sen la hom'o'j, kiu'j ili'n kre'is, ili est'as sen'sent'a'j. Tio est'as la prerogativ'o de hom'o, kaj sekv'e ĝust'e la hom'o est'as la ĉef'a kaj la plej grav'a valor'o de kultur'o, ties ver'a viv'o'don'a monument'o. Dank'e al la hom'o, la objekt'o'j de kultur'a hered'aĵ'o kapabl'as mov'i ni'a'j'n sent'o'j'n, kor'tuŝ'i, inspir'i kaj kuraĝ'ig'i ni'n al nov'a kre'ad'o kun senc'o, kun taŭg'a aranĝ'o ... Tiu'manier'e kre'iĝ'as ĉiu'j art'aĵ'o'j, danc'o'j, muzik'o, skulpt'aĵ'o'j, pentr'aĵ'o'j, kaj est'iĝ'as estetik'a'j spert'o'j en ni'a anim'o, nask'iĝ'as bon'a'j pens'o'j kaj real'iĝ'as nobl'a'j vol'o'j. Jen pro kio la plej grav'a afer'o, laŭ mi, est'as la hom'o. Ĝust'e la hom'o'j est'as la ver'a'j kultur'a'j monument'o'j, kiu'j'n mi renkont'as sur'voj'e, kaj kun kiu'j mi ĉiam streb'as inter'kon'at'iĝ'i.

MONATO: Ĉu vi intenc'as verk'i libr'o'n pri vi'a trans'kontinent'a vojaĝ'o?

SANTACARA: Pas'int'jar'e mi publik'ig'is libr'o'n en la hispan'a lingv'o, pri mi'a unu'a vojaĝ'o ĉirkaŭ la mond'o, kun la titol'o Efektiv'e, la ter'o est'as rond'a. Nun mi fin'verk'as la libr'o'n pri mi'a vojaĝ'o al Afrik'o. Post'e mi ŝat'us verk'i libr'o'n pri mi'a du'a vojaĝ'o tra la mond'o, kiu inkluziv'is Ĉini'o'n, kie mi vag'ad'is 11 monat'o'j'n kun dors'o'sak'o. Mi vol'as verk'i libr'o'n ankaŭ pri mi'a nun'a vojaĝ'o. Mi klopod'os trov'i temp'o'n por tio'n far'i.

Kronologi'o de vojaĝ'o'j de José Santacara

Vojaĝ'o'j Jar'o'j Detal'o'j
Unu'a vojaĝ'o tra la mond'o 2003-2006 59 land'o'j, 170 000 km
Turne'o tra Afrik'o 2007-2009 30 land'o'j, 60 000 km
Du'a mond'vojaĝ'o 2010-2011 Per divers'a'j vetur'il'o'j, ĉef'e aviad'il'o'j, trajn'o'j kaj ŝip'o'j
Tri'a mond'vojaĝ'o 2014-2016 40 land'o'j, 70 000 km
Vojaĝ'o tra Eŭrop'o 2018 20 land'o'j, 20 000 km
La grand'a eŭrazi'a turne'o 2019-2020 50 000 km
José Eladio Santacara nask'iĝ'is en 1948 en Carcastillo, provinc'o de Navaro, en la nord'o de Hispanio. Li labor'is kiel inĝenier'o pri tele'komunik'ad'o kaj instru'ist'o pri teknologi'o. Dum si'a'j vojaĝ'o'j li kolekt'as muzik'a'j'n tradici'o'j'n de popol'o'j el divers'a'j land'o'j kaj kontinent'o'j kaj antaŭ'e'n'ig'as la program'o'n de la Mond'a Jar'dek'o de UN por Al'proksim'iĝ'o de Kultur'o'j (2013-2022). Li kred'as, ke la kultur-estetik'a spert'o kaj naci'a'j valor'o'j dev'as serv'i al la tut'a hom'ar'o, kaj ke mov'ad'o kaj dialog'o est'as la plej bon'a'j manier'o'j ek'posed'i ili'n. Dum si'a'j vojaĝ'o'j José Santacara don'as al hom'o'j el divers'a'j land'o'j instru'a'j'n lecion'o'j'n pri naci'a'j kultur'o'j. Ĉiu'foj'e, per si'a'j individu'a'j vojaĝ'o'j li pruv'as, ke la ter'o de sci'o'j est'as rond'a, kaj ke ni ĉiu'j – la infan'o'j de la ter'o – dev'as trans'don'i unu al la ali'a la plej bon'a'n, kio fort'ig'as ni'a'j'n viv'o'j'n kaj proksim'ig'as popol'o'j'n.
mmic
Anatoli'j IONESOV
korespond'ant'o de MONATO en Samarkando, Uzbeki'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 8.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Anatoli'j Ionesov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Krust'ul'o mal'kovr'it'a (p)last'a'temp'e

Grup'o de scienc'ist'o'j el la universitat'o de Newcastle [njúkasal] (Angli'o) mal'kovr'is ĝis nun ne'kon'at'a'n speci'o'n de krust'ul'o. Ĝi nom'iĝ'as Eurythenes plasticus kaj est'is pri'skrib'it'a en la ĉi-mart'a kajer'o de la scienc'a gazet'o Zootaxa.

Marian'a Fos'eg'o

Ĉi tiu nov'a speci'o de krust'ul'o est'as nur 5 centi'metr'o'j'n long'a, kaj oni ĝi'n mal'kovr'is en la Marian'a Fos'eg'o, inter Japani'o kaj Filipinoj, je profund'o de pli ol 6900 metr'o'j.

La scienc'a nom'o Eurythenes plasticus atent'ig'as precip'e pri la problem'ar'o de plast'a'j for'ĵet'aĵ'o'j en la natur'o. En la viscer'o'j de unu el la krust'ul'o'j, scienc'ist'o'j trov'is mikro'plast'a'n fibr'o'n, kiu est'as je 83,74 % ident'a kun poli'etilen'a tereftalato (Pet), tio est'as term'o'plast'aĵ'o el la famili'o de poli'ester'o'j. Ĝi est'as uz'at'a ankaŭ por la produkt'ad'o de plast'a'j botel'o'j, teler'o'j, kuir'ej'a vaz'ar'o, teks'a'j fibr'o'j ktp.

Sen'respond'ec'a kondut'o

Mikro'plast'aĵ'o'j penetr'as en la profund'o'n de ocean'o'j divers'manier'e. Ĉar la kvant'o de plast'a'j for'ĵet'aĵ'o'j, kiu'j ating'as profund'a'j'n part'o'j'n de ocean'o'j, pli'grand'iĝ'as, laŭ la scienc'a stud'o kresk'as ankaŭ la probabl'o, ke mar'best'o'j pov'as pli oft'e konsum'i mikro'plast'aĵ'o'j'n.

Eurythenes plasticus montr'as al ni, kiom grand'a'j est'as la sekv'o'j de ni'a sen'respond'ec'a kondut'o, precip'e rilat'e al la pri'labor'ad'o de plast'a'j for'ĵet'aĵ'o'j. En la plej for'a'j part'o'j de ni'a planed'o, en la plej profund'a'j part'o'j de ocean'o, viv'as divers'a'j animal'o'j, kies korp'o'j jam en'hav'as plast'o'j'n antaŭ ol ni ek'kon'as ili'n.

haus
Juli'us HAUSER

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 18.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Demarŝ'o kontraŭ en'migr'ad'o

Ekstrem'dekstr'a'j kaj fremd'ul'mal'am'ant'a'j mov'ad'o'j nun prosper'as en plur'a'j eŭrop'a'j (kaj ne nur eŭrop'a'j) land'o'j.

Svedi'o est'as plen'a

En Svedi'o, la plej grand'a el tia'j parti'o'j nom'as si'n Svedi'a'j Demokrat'o'j (sved'e: Sverigedemokraterna) kaj est'as unu el la grand'a'j parti'o'j en la parlament'o.

Komenc'e de mart'o, ĝi'a parti'estr'o Jimmie Åkesson [okesson] vojaĝ'is al la turk'a flank'o de la turk'a-siria land'lim'o, por tie propagand'i inter la rifuĝ'ant'o'j.

Li dis'don'is al ili flug'foli'o'j'n, en kiu'j est'is skrib'it'e (angl'a'lingv'e):

Svedi'o est'as plen'a.

Ne ven'u al ni!

Ni ne pov'as don'i al vi pli da mon'o aŭ loĝ'ig'i vi'n.

Ni pet'as pardon'o'n pro ĉi tiu mesaĝ'o.

Sub'skrib'o: „La popol'o de Svedi'o, sved'a'j demokrat'o'j”

Ne ĉiu'j sam'opini'as

La re'ag'o ne est'is tut'e laŭ li'a'j ver'ŝajn'a'j dezir'o'j. Ne est'as klar'e, kiom el ricev'int'o'j pov'is leg'i la angl'a'n, sed la mesaĝ'o dis'vast'iĝ'is ankaŭ ret'e.

En Svedi'o est'is klar'e, ke ne ĉiu'j sam'opini'as kun li. Est'is fond'it'a fejsbuk'a grup'o de mal'sam'opini'ant'o'j kun, post kelk'a'j tag'o'j, 100 000 membr'o'j.

Mult'a'j konstat'is, ke Åkesson ne hav'as rajt'o'n sub'skrib'i „La popol'o de Svedi'o”, kaj oni mult'e pri'diskut'is eventual'a'j'n jur'a'j'n ag'o'j'n.

Re'ag'o de Turki'o

Kiam Åkesson est'is el'ir'ont'a el Turki'o, li ven'is al la flug'haven'o de Istanbulo, kie la polic'ist'o'j ven'ig'is li'n en apart'a'n ĉambr'o'n kaj pri'demand'is li'n.

Kiam ili fin'fin'e permes'is al li en'ir'i la aviad'il'o'n, ili inform'is li'n, ke ek'de nun li hav'as daŭr'a'n en'ir'mal'permes'o'n kaj do ne plu rajt'os de'nov'e en'ir'i Turki'o'n.

Åkesson est'as ankaŭ parlament'an'o, sed pro ĉi tiu vojaĝ'o li for'est'is kelk'a'j'n tag'o'j'n, kiam la parlament'o debat'is la afer'o'j'n pri en'migr'ant'o'j.

gnga
Gunnar GÄLLMO
korespond'ant'o de MONATO en Svedi'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 7.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gunnar Gällmo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ne'antaŭ'vid'ebl'a sed por'eŭrop'a ĉef'ministr'o

La 29an de februar'o 2020 en Slovaki'o okaz'is tut'land'a'j parlament'a'j elekt'o'j. Ĉirkaŭ 25 politik'a'j parti'o'j esper'is akir'i favor'o'n de la publik'o. Sur'baz'e de la voĉ'o'j en'ir'is la nov'a'n slovak'a'n parlament'o'n ses politik'a'j parti'o'j. Kvin'on'o de la parlament'an'o'j est'as vir'in'o'j. En la elekt'o'j part'o'pren'is 65,8 % de la voĉ'don'rajt'ant'o'j; en la antaŭ'a'j elekt'o'j, en 2016, la part'o'pren'o est'is 59,8 %.

Surpriz'o

En la elekt'o'j ne'atend'it'e venk'is kun grand'a avantaĝ'o la politik'a parti'o Simpl'a'j Hom'o'j kaj Sen'de'pend'a'j Person'o'j (Obyčajní ľudia a nezávislé osobností, OĽANO) estr'at'a de Igor Matovič [mátoviĉ]. Li'n favor'is tiu'j, kiu'j ne kred'is la promes'o'j'n de la nun'temp'a'j reg'ist'ar'a'j politik'a'j parti'o'j. La parti'o rikolt'is 25,02 % kaj akir'is en la 150-membr'a parlament'o 53 mandat'o'j'n.

Post publik'iĝ'o de la elekt'a'j rezult'o'j Matovič energi'e rifuz'is kre'i nov'a'n koalici'a'n reg'ist'ar'o'n kun la ĝis nun reg'ant'a mal'dekstr'a politik'a parti'o Direkt'osocial'demokrati'o (Smersociálna demokracia). Ĉi tiu politik'a parti'o okup'is la du'a'n lok'o'n kun 18,29 % de la voĉ'o'j kaj 38 mandat'o'j.

La tri'a'n lok'o'n okup'is la politik'a parti'o Ni est'as Famili'o (Sme rodina), kiu akir'is 8,24 % kaj 17 mandat'o'j'n. Fin'e super'is la sojl'o'n de la slovak'a parlament'o ankaŭ la ekstrem'a Popol'a Parti'o Ni'a Slovaki'o (Ľudová strana Naše Slovensko), kiu akir'is 7,97 % de la voĉ'o'j (17 mandat'o'j), kaj la liberal'a parti'o Liber'ec'o kaj Solidar'ec'o (Sloboda a solidarita, SAS) kun 6,22 % de la voĉ'o'j (13 mandat'o'j). La plej mal'grand'a parti'o en la parlament'o nun est'as la nov'a politik'a parti'o de la iam'a prezident'o Andre'j Kiska Por Hom'o'j (Zaľudí), kun 5,77 % kaj 12 mandat'o'j.

Mal'nov'a'j vizaĝ'o'j

Laŭ politik'a'j analiz'ist'o'j, la fal'o'n de la reg'ant'a politik'a parti'o Direkt'osocial'demokrati'o, fond'it'a en 1999, kaŭz'is ĉef'e korupt'ec'o de ĝi'a'j parti'a'j elit'o'j, „klient'ism'o”, divers'a'j politik'a'j kial'o'j kaj ankaŭ part'a konsent'o kun ekstrem'ism'a'j opini'o'j. Krom tio, la parti'o propon'is al la balot'ant'o'j nur mal'nov'a'j'n parti'a'j'n vizaĝ'o'j'n kaj mal'nov'a'j'n elekt'a'j'n slogan'o'j'n. La mal'venk'o de la reg'ant'a parti'o hav'as amar'et'a'n gust'o'n precip'e por ĝi'a prezid'ant'o kaj eks'ĉef'ministr'o Robert Fic'o.

Histori'a mal'sukces'o

La kvin'el'cent'a'n minimum'o'n por en'ir'i la parlament'o'n ne ating'is du reg'ant'a'j parti'o'j. Slovak'a Naci'a Parti'o (Slovenská národná strana, SNS) rikolt'is nur 3,16 % de la voĉ'o'j. La politik'a parti'o Pont'o (Most-Híd), kiu defend'as precip'e la interes'o'j'n de la hungar'a minoritat'o en Slovaki'o, akir'is nur 2,05 %. Do, la hungar'a kaj ali'a'j minoritat'o'j en Slovaki'o ne hav'os rekt'a'n reprezent'iĝ'o'n en la parlament'o, la unu'a'n foj'o'n ek'de 1990. La mal'sukces'o en la elekt'o'j ig'is plur'a'j'n prezid'ant'o'j'n de politik'a'j parti'o'j rezign'i si'a'j'n ofic'o'j'n.

Ne'antaŭ'vid'ebl'a

Igor Matovič est'as 46-jar'ul'o. Li stud'is en la fakultat'o pri administr'ad'o de la universitat'o Comenius en Bratislav'o. Ek'de 1997 Matovič labor'is kiel mem'star'a komerc'ist'o kaj en 2002 fond'is la el'don'ej'o'n regionPRESS, kiu el'don'as 36 region'a'j'n semajn'a'j'n gazet'o'j'n tra la tut'a Slovaki'o. Ek'de 2010 li est'as membr'o de la slovak'a parlament'o. En 2012 li fond'is la politik'a'n parti'o'n Ordinar'a'j Hom'o'j kaj Sen'de'pend'a'j Person'o'j.

Li'a'j grand'a'j avantaĝ'o'j est'as bon'eg'a'j sci'o'j pri en'land'a politik'o, polur'it'a retor'ik'o kaj pret'ec'o re'ag'i en ĉiu'j diskut'o'j. Inter li'a'j mal'avantaĝ'o'j nom'ebl'as sen'spert'ec'o pri ekster'land'a politik'o kaj okaz'a ne'konven'a kaj ne'konform'a kondut'o.

La nov'a'n reg'ist'ar'o'n de Slovaki'o, kiu'n gvid'os Igor Matovič, atend'as mult'e da labor'o: inter'ali'e, ord'ig'o de la publik'a'j financ'o'j, pli'bon'ig'o de la infra'struktur'o (precip'e aŭt'o'ŝose'o'j), batal'ad'o kontraŭ korupt'ad'o ktp. La unu'a ekster'land'a vizit'o de Matovič est'os al Ĉeĥi'o.

haus
Juli'us HAUSER
korespond'ant'o de MONATO en Slovaki'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 5.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Vir'in'o'j: kontraŭ milit'o'j kaj tortur'o'j

Dum long'a temp'o afrik'a'j vir'in'o'j est'is viktim'o'j de mal'just'ec'o. Ili'a'j edz'o'j konsider'is ili'n labor'il'o'j, kiu'j dev'as far'i kamp'ar'a'j'n labor'o'j'n, serĉ'i kaj produkt'i nutr'aĵ'o'j'n kaj okup'iĝ'i pri mult'nombr'a'j infan'o'j. Vir'in'o'j, kontrast'e al ili'a'j frat'o'j, ne rajt'is en'ir'i lern'ej'o'j'n. Feliĉ'e jen kaj jen lev'iĝ'as voĉ'o'j, kiu'j postul'as egal'ec'o'n por ambaŭ seks'o'j .

La vir'o'j komenc'as kompren'i, ke vir'in'o'j pov'as kontribu'i al la progres'o de la land'o. Nun, fil'in'o'j rajt'as lern'i sam'kiel fil'o'j. Vir'in'o'j sid'as en ofic'ej'o'j kaj far'as tio'n, kio antaŭ'e est'is mal'facil'a por vir'in'o'j. Ili decid'as pri la est'ont'ec'o de la land'o. Fin'fin'e oni kompren'is, ke „kler'ig'i vir'in'o'n est'as kler'ig'i la tut'a'n soci'o'n”, kaj ke la progres'o de la land'o de'pend'as de la kler'ig-nivel'o de la patr'in'o'j.

Ni, afrik'an'in'o'j, mult'e dank'as al Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN), kiu'j en 1977 deklar'is la 8an de mart'o vir'in'a tag'o. Tio signif'as, ke ni, vir'in'o'j, dev'as ni'n konsider'i egal'a'j al vir'o'j, kaj la egal'ec'o inkluziv'as seks'egal'ec'o'n.

Mis'kompren'o'j inter frat'o'j

Mi est'as patr'in'o viv'ant'a en Nord'a Kivuo (en Demokrati'a Respublik'o Kongo), kie vir'in'o'j daŭr'e sufer'as pro milit'o'j. La inter'etn'a'j mal'am'o'j, la subit'a'j mis'kompren'o'j inter frat'o'j – kiu'j tamen dum jar'o'j kun'e viv'is – konduk'is al ĉiu'tag'a'j batal'o'j en Kongo, Burundo, Ruando kaj Ugando, situ'ant'a'j ĉirkaŭ la grand'a'j lag'o'j de Afrik'o.

Anstataŭ zorg'i pri la bon'stat'o de si'a'j land'o'j, anstataŭ pens'i pri la est'ont'ec'o de si'a'j ge'fil'o'j, la vir'o'j perd'as temp'o'n pens'ant'e, kiel mal'kun'ig'i tio'n, kio est'as kun'a. Ni, vir'in'o'j, ne konsent'as pri ili'a'j vid'punkt'o'j, ĉar ĝust'e ni est'as viktim'o'j. Ĉu vi pov'as imag'i, kiom da vir'in'o'j oni per'fort'is ek'de la komenc'o de la milit'o? La mal'amik'o de ĉiu progres'o est'as mal'sekur'ec'o.

Vir'in'a'j jes'o'j

Ni, vir'in'o'j el evolu'land'o'j, dir'as „Ne!” al seks'per'fort'o'j kaj „Jes!” al plu'konstru'ad'o de lern'ej'o'j por batal'i kontraŭ ne'sci'o. „Jes!” al part'o'pren'o en ĉiu'j decid'o'j, kiu'j koncern'as la est'ont'ec'o'n de ni'a'j land'o'j.

zawa
Françoise ZAWADI
Demokrati'a Respublik'o Kongo
Per tiu ĉi tekst'o ĝi'a aŭtor'o gajn'is la sep'a'n lok'o'n en la konkurs'o „Premi'o Paul Gubbins por Nov'a Ĵurnal'ism'a Talent'o”

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 10.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Françoise Zawadi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-02-17

Konsult'libr'o por hispan'lingv'an'o'j

Ju'a'n Ramón Rodríguez Gómez, el'star'a lingv'ist'o, histori'ist'o, el'don'ist'o-korekt'ist'o kaj fak'ul'o pri hispan-amerik'a lingv'ist'ik'o, prezent'is si'a'n libr'o'n La lengua que n'os une (La lingv'o, kiu ni'n unu'ig'as) la 16an de decembr'o 2019 .

La libr'o'prezent'o okaz'is ĉe la Super'a Popol'a Tribunal'o de Kubo en Havano, kaj dum la parol'ad'o'j oni el'star'ig'is ankaŭ la plur'jar'a'n ag'ad'o'n de la aŭtor'o kiel histori'ist'o de Kuba Esperant'o-Asoci'o.

La libr'o

Tem'as pri la tri'a el'don'o – pli ampleks'a kaj riĉ'a – de tiu ĉi alt'kvalit'a verk'o, kiu en'hav'as divers'a'j'n artikol'o'j'n kaj koment'o'j'n publik'ig'it'a'j'n de la aŭtor'o inter la jar'o'j 2000 kaj 2018.

De la vid'punkt'o de du stil'o'j – jur'a kaj ĵurnal'ism'a – la libr'o relief'ig'as lingv'a'j'n kaj kultur'a'j'n aspekt'o'j'n de la hispan'a lingv'o, kio far'as ĝi'n util'a konsult'material'o. Sintez'e, konkret'e kaj bibliografi'e la aŭtor'o dispon'ig'as si'a'j'n kon'o'j'n, verk'o'j'n kaj analiz'o'j'n en rilat'o kun la fleg'ad'o kaj vart'ad'o de la hispan'a lingv'o.

La aŭtor'o

Ju'a'n Ramón Rodríguez Gómez labor'as de pli ol unu jar'dek'o ĉe la Super'a Popol'a Tribunal'o de Havano, kaj tie est'iĝ'is la ide'o verk'i tiu'n ĉi libr'o'n pro ĝi'a grav'ec'o por la komun'um'o de jur'ist'o'j en la redakt'ad'o kaj kre'ad'o de fak'a'j tekst'o'j.

Jam de plur'a'j jar'o'j li diligent'e labor'as kiel histori'ist'o pri la Esperant'o-mov'ad'o en Kubo. Krom'e, li riĉ'ig'as la renkont'iĝ'o'j'n per preleg'o'j kaj instru'o'j pri dokument'a redakt'ad'o.

arig
Ariadn'a GARCÍA GUTIÉRREZ
korespond'ant'o de MONATO en Kubo

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 11.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ariadn'a García Gutiérrez el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pri'fier'ind'a

Kiel mult'jar'a abon'ant'o de MONATO mi dank'as vi'n kaj la tut'a'n team'o'n pro la mult'jar'a kun'labor'o por la el'don'ad'o de la pri'fier'ind'a, inter'naci'a magazin'o!

JohanVan EENOO
Belgi'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Johan van Eenoo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Valor'o de ĉiu bird'a nest'o

Pli kaj pli da hom'o'j konsci'as, ke por ni'a san'o plej util'as manĝ-produkt'o'j, kiu'j de'ven'as el natur'a agrikultur'o. Ali'flank'e, la grand'a'j vend'ej-ret'o'j dispon'ig'as ĉef'e nur tiu'j'n legom'o'j'n, farun'o'n, frukt'o'j'n aŭ viand'aĵ'o'n, kiu'j est'as produkt'at'a'j je industri'a skal'o, kun uz'ad'o de insekt'icid'o'j kaj ali'a'j kemi'aĵ'o'j. Ĉu ne ekzist'as alternativ'o al tio?

Dum jar'cent'o'j la agrikultur'ist'o'j uz'is nur simpl'a'n sterk'o'n, kaj la natur'o mem lim'ig'is la nombr'o'n de mal'util'a'j insekt'o'j. Ili'n kontraŭ'batal'is bird'o'j, kaj nur mal'mult'a'j sci'as, kiel efik'e help'ad'is ni'n tiu'j flug'ant'a'j amik'o'j. Ni konsider'u ĉi tie, kiom da insekt'o'j for'manĝ'as unu bird'a nest'o, kiu konsist'as el du bird'a'j ge'patr'o'j kaj ili'a'j kvin bird'id'o'j.

Unu bird'id'o ĉiu'tag'e bezon'as kvin'dek'o'n da raŭp'o'j/larv'o'j aŭ 50 insekt'o'j'n. Tio signif'as, ke kvin'o da bird'id'o'j for'manĝ'as 250 insekt'o'j'n en ĉiu tag'o. La bird'a'j ge'patr'o'j dev'as manĝ'ig'i ili'n dum almenaŭ unu monat'o kaj tiu'cel'e kapt'i 7500 (jes, pli ol sep mil) insekt'o'j'n!

Saĝ'a bien'ist'o

Ebl'e neni'u sci'as, ke unu dipter'o for'manĝ'as tiom da foli'o'j, kiom ĝi mem pez'as. Supoz'u, ke tiu dipter'o detru'os apenaŭ unu flor'o'n ĉiu'tag'e. El tio rezult'os monat'a redukt'o de 30 frukt'o'j aŭ legom'o'j sur la arb'o. Tio signif'as, ke la valor'o de unu bird'a nest'o egal'as al pli ol du'dek mil pom'o'j, ĉeriz'o'j, prun'o'j aŭ legom'o'j! Montr'as tio'n simpl'a kalkul'ad'o: 30 x 7500 = 22 500 (30 frukt'o'j por ĉiu dipter'o mult'obl'ig'it'a'j per sep mil dipter'o'j). Imag'u, kiom da kemi'aĵ'o'j oni dev'us aplik'i, eĉ kelk'foj'e, por protekt'i tia'n rikolt'o'n. Tial ĉiu saĝ'a bien'ist'o aŭ ĝarden'ist'o vol'as log'i insekt'o'manĝ'a'j'n bird'o'j'n kaj stimul'i ili'n al konstru'ad'o de nest'o'j. Krom ĝu'i maten'e ili'a'n koncert'o'n, la hom'o sen'pag'e protekt'as si'a'n plant'ar'o'n.

Janusz SULZYCKI
Kanado
Per tiu ĉi tekst'o ĝi'a aŭtor'o gajn'is la du'a'n premi'o'n en la konkurs'o „Premi'o Paul Gubbins por Nov'a Ĵurnal'ism'a Talent'o”

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 22.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Janusz Sulzycki el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-02-17

Virus'a konfuz'o

Plur'a'j leg'ant'o'j rimark'is, kaj kelk'a'j atent'ig'is MONATOn pri tio, ke en la amas'komunik'il'o'j, kaj ankaŭ en la soci'a'j ret'o'j, reg'as iom'a konfuz'o pri la nom'o de la virus'o, kiu ek'de decembr'o hant'as la mond'o'n. En la komenc'o oni parol'is ĉef'e pri la kron'virus'o, post'e pri la nov'a kron'virus'o, kaj ankoraŭ post'e mult'a'j scienc'ist'o'j uz'is nur la nom'o'n de la mal'san'o COVID-19. Eĉ Tedros Adhanom Ghebreyesus, la ĝeneral'a direktor'o de la Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) inter'ven'is emfaz'ant'e, ke grav'as nom'i la nov'a'n kron'virus'a'n mal'san'o'n COVID-19.

La epitet'o'n nov'a oni ek'uz'is komenc'e de la jar'o, kiam la amas'komunik'il'o'j ek'konsci'is, ke ekzist'as plur'a'j kron'virus'o'j. La ne tiom jun'a'j ge'leg'ant'o'j cert'e memor'as la mal'san'o'n sars'o, kaŭz'it'a'n de la kron'virus'o Sars-CoV, kiu traf'is ĉef'e Ĉini'o'n komenc'e de la jar'o 2003. Kial oni tiam nom'is ĝi'n sars'o (aŭ sarososasoso, ĉar oni tiam sam'e diskut'is pri la nom'o, kiel nun pri kron'virus'o kaj koron'virus'o!) kaj ne „la nov'a kron'virus'o”, kiel oni far'is nun? Ankaŭ merso (MERS-CoV) en 2012, mal'pli dis'vast'iĝ'int'a virus'o, neniam est'is nom'at'a „la kron'virus'o”. Ni suspekt'is, ke la kial'o est'as trov'ebl'a en Ĉini'o, ĉar ja kaj Sars-CoV kaj Sars-CoV-2 (la virus'o, kiu kaŭz'as la mal'san'o'n COVID-19) unu'a'foj'e infekt'is hom'o'j'n en tiu land'o.

Kaj ni'a suspekt'o ver'ŝajn'e est'as prav'a. Leg'ant'in'o Xiaozhe Li'u skrib'is: „Sars'o est'as akronim'o de ‚Sever'a Akut'a (Re)spir'a Sindrom'o’ (en la ĉin'a: 严重急性呼吸综合征), kaj merso est'as akronim'o de ‚Mez-Eost'a (Re)spir'a Sindrom'o’ (en la ĉin'a: 中东呼吸综合征), do en ambaŭ mank'as la vort'o ‚kron'virus'o’ (冠状病毒), kaj sekv'e la ĉin'o'j nom'is ili'n sen ‚kron'virus'o’. Sed, ĉi-foj'e, tiu'n nov'a'n mal'san'o'n la ĉin'o'j nom'as la ‚nov'a kron'virus'a pneŭmoni'o’ (新型冠状病毒肺炎), do ĉi tie ja si'n trov'as la vort'o ‚kron'virus'o’, kaj pro tio ĝi komenc'is est'i uz'at'a inter ĉin'o'j kaj post'e en la tut'a mond'o.”

pp

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 15.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de pp el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kron'virus'a distopio

Imag'u, ke la kron'virus'a mal'san'o COVID-19 daŭr'e dis'vast'iĝ'os en Eŭrop'o sen'brid'e, dum sur la afrik'a kontinent'o, pro la klimat'a'j kondiĉ'o'j, ĝi hav'os neniu'n efik'o'n. Terur'it'a'j, eŭrop'a'j famili'o'j fuĝ'us histeri'e de la mal'san'o sur'voj'e al Afrik'o. Ili klopod'us trans'ir'i la mar'o'n de la hispan'a mar'bord'o aŭ en'ir'us amas'e en mal'fortik'a'j'n ŝip'et'o'j'n el la grek'a'j insul'o'j kaj la turk'a mar'bord'o. Persekut'at'a'j de nov'a mort'ig'a plag'o, ili prov'us ating'i sekur'ec'o'n, urĝ'at'e de ne'kon'at'a viv'bezon'o.

Tamen, ating'int'e la afrik'a'n mar'bord'o'n, ili renkont'us la sam'a'j'n bar'il'o'j'n, la sam'a'j'n per'fort'a'j'n kontrol'o'j'n kaj ne'sturm'ebl'a'j'n land'lim'o'j'n, kiu'j'n la eŭrop'an'o'j star'ig'is, kaj renvers'iĝ'us ili'a halt'ig'a potenc'o. Al'don'e, la nord-afrik'a'j polic- kaj milit-fort'o'j ordon'us paf'i la okcident'an'o'j'n sen'kompat'e. Ili kri'us al ili: ir'u hejm'e'n, las'u ni'n sol'a'j, ni ne vol'as vi'a'n mal'san'o'n, vi'a'n mizer'o'n, vi'a'j'n bezon'o'j'n. Gvid'at'e de pri'rab'ism'a'j mafi'o'j, iu'j eŭrop'an'o'j fin'e sukces'us ating'i afrik'a'j'n cel'lok'o'j'n. Nun ja est'os iom da empatio kaj solidar'ec'o, ili pens'as. Kontraŭ'e, kun ekstrem'a kruel'ec'o, oni en'ŝlos'us ili'n en ne'gast'am'a'j kvaranten'o'j, kie ili est'us sen'ig'it'a'j de si'a'j hav'aĵ'o'j, si'a'j sent'o'j, si'a dign'o.

Mal'just'ec'o

Tiu'n rakont'et'o'n verk'is la hispan'a film'reĝisor'o David Trueba en la gazet'o El País la pas'int'a'n 10an de mart'o 2020. Li cel'is konsci'ig'i pri la avar'a kaj sen'senc'a eŭrop'a politik'o rilat'e al rifuĝ'int'o'j. La tekst'o dis'vast'iĝ'is kiel virus'o per soci'a'j ret'ej'o'j, kaj oni re'publik'ig'is ĝi'n mult'lok'e. Tem'as pri distopio 1, kiu kompren'ebl'e ne okaz'os. Fakt'e plej ver'ŝajn'e est'os la plej mal'riĉ'a'j kaj vund'ebl'a'j land'o'j, kiu'j plej sufer'os en la nun'a kriz'o. Kiel kutim'e. Kiel ĉiam. Ĉar ne ebl'as, ke iam aper'os plag'o, kiu efik'as nur al riĉ'a'j land'o'j, ĉu ne? Aŭ ĉu ebl'e jes?

Tiu distopia rakont'o hav'as, mi'a'opini'e, grand'a'n el'vok'a'n pov'o'n. Per mal'mult'a'j vort'o'j ĝi montr'as la mal'just'ec'o'n de la situaci'o, kiu'n mil'o'j da hom'o'j al'front'as simpl'e pro tio, ke ili nask'iĝ'is en apart'a land'o. Ebl'e pro tio ĝi far'iĝ'is tiom sukces'a. Ali'flank'e, pro la ne'cert'ec'o pri la evolu'o de la pandemi'o, ni'a'j soci'o'j jam panik'as. Ver'dir'e, neni'u sci'as, kio okaz'os est'ont'ec'e. Iam (esper'ebl'e baldaŭ) trov'iĝ'os vakcin'o, kaj tiam oni re'pren'os pli-mal'pli normal'a'n viv'o'n. Sed pli long'a'temp'e neni'u sci'as, kiel tiu ĉi virus'o ŝanĝ'os la mond'o'n. Ebl'as, ke la reg'ist'ar'o'j de ĉiu'j land'o'j fin'e kompren'os, ke ni ĉiu'j est'as tiom inter'konekt'it'a'j, ke ni ne plu pov'as ignor'i la problem'o'j'n okaz'ant'a'j'n en ali'a'j land'o'j, ĉu epidemi'o'n, klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n, milit'o'n aŭ i'o'n ajn ali'a'n. Tem'as pri inter'naci'a'j afer'o'j, kiu'j nepr'e bezon'os inter'naci'a'j'n kun'decid'o'j'n. Sed ankaŭ ebl'as, ke hom'o'j kaj reg'ist'ar'o'j far'iĝ'os eĉ pli obsed'at'a'j pri la danĝer'o'j, kiu'j'n ili'a'opini'e ali'land'an'o'j kun'port'as. Sekv'e, oni pens'os ĉiam pli naci'skal'e kaj ferm'os ĉiam pli la naci'a'j'n land'lim'o'j'n, kvazaŭ tio est'us ia mirakl'a solv'o por ĉiu ajn minac'o.

Jun'ec'a'j pens'o'j

Student'in'o mi'a argument'is last'a'temp'e, ke tiu ĉi pandemi'o pov'us est'i ŝanc'o por ĉio'n re'komenc'i: fizik'e, medi'e, ekonomi'e. Kiel ekzempl'o'n, ŝi menci'is la fakt'o'n, ke delfen'o'j aper'is de'nov'e en la veneciaj kanal'o'j. Ne hazard'e tem'as pri jun'a hom'o, ĉar ankaŭ pri tiu ĉi tem'o la generaci'a divid'o influ'as ni'a'n pens'manier'o'n. Ind'as do, ke ni re'ven'u al la ideal'ism'a'j pens'o'j de ni'a jun'ec'o – ni daŭr'e bezon'as ili'n.

De'pend'as de ni mem, ĉu tiu ĉi kriz'o util'os al la pov'ul'o'j por aplik'i la ŝok-doktrin'o'n de Naomi Klein (tio est'as, ili profit'os de la tut'mond'a panik'o por efektiv'ig'i pli'a'j'n nov'liberal'ism'a'j'n soci-ekonomi'a'j'n re'form'o'j'n, kiu'j pli'e lim'ig'os ni'a'j'n liber'o'j'n kaj inter'help'a'j'n komun'um'o'j'n), aŭ ĉu ni sukces'os ek'kre'i pli solidar'a'j'n kaj kun'labor'em'a'j'n rilat'o'j'n inter la hom'o'j kaj inter la land'o'j. En tiu du'a okaz'o, se tem'as pri solidar'ec'o kaj kun'labor'em'o, ebl'e ni'a kar'a lingv'o kaj ties valor'o'j ankoraŭ hav'as i'o'n por dir'i.

javi
Xavi ALCALDE
korespond'ant'o de MONATO en Barcelono
1. Distopio: mal'bon'a, mal'feliĉ'a utopi'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 05, p. 19.

MONATO vol'as kontribu'i al la soci'a debat'o pri aktual'a'j tem'o'j. Ĉar laŭ ni'a opini'o grav'as aŭd'i plur'a'j'n voĉ'o'j'n, ĝi regul'e aper'ig'as opini'o-tekst'o'j'n. Ĉiu aŭtor'o verk'as propr'a'nom'e kaj sol'a respond'ec'as pri la en'hav'o de si'a tekst'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xavi Alcalde el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Lim'ig'i infekt'ad'o'n per re'nov'ig'ebl'a'j energi'font'o'j

Michael Barnard, direktor'o de TFIE (konsult'a firma'o pri teknik'a'j kaj merkat'a'j strategi'o'j), kompar'is la risk'o'j'n de virus'a dis'vast'iĝ'o pro la uz'o de „fosili'a” energi'o kun tiu'j pro la uz'o de „re'nov'ig'ebl'a” energi'o.

Hom'a'j inter'ag'o'j

Produkt'i benzin'o'n el krud'a petrol'o neces'ig'as mult'e pli da hom'a'j inter'ag'o'j ol la proviz'ad'o de elektr'o per'e de vent'o'park'o'j aŭ sun'panel'o'j. Por ĉerp'i petrol'o'n el petrol'put'o, mult'a'j hom'o'j bezon'as manipul'i mal'sam'a'j'n ekip'aĵ'o'j'n, tiel mult'obl'ig'ant'e la per'il'o'j'n de kontaĝ'o. La proviz'o'ĉen'o implic'as la uz'ad'o'n de kamion'o'j, dukt'o'j kaj petrol'rezerv'ej'o'j, ŝip'o'j, haven'o'j, konekt'a'j infra'struktur'o'j, rafin'ej'o'j, stok'ad'o, transport'o ktp. Nur ĉe la fin'o benzin'o al'ven'as al la benzin'uj'o'j de aŭt'o'j. Mal'long'e, ĉerp'i petrol'o'n por produkt'i energi'o'n kun'tren'as plur'a'j'n ŝanc'o'j'n (kaj risk'o'j'n) pri dis'vast'iĝ'o de infekt'a'j mal'san'o'j.

Ne'grand'a dung'it'ar'o

La situaci'o est'as tre mal'sam'a rilat'e al vent'a'j kaj sun'a'j park'o'j, kiu'j ne bezon'as grand'a'n dung'it'ar'o'n, sed nur ĉiu'jar'a'n bon'ten'ad'o'n kaj, laŭ'neces'e, ekster'ordinar'a'n pri'zorg'ad'o'n. La monitor'ad'o okaz'as ĉi-okaz'e mal'proksim'e, kaj la risk'o'j pri infekt'ad'o est'as tre'eg'e lim'ig'it'a'j. Krom'e, elektr'o gener'at'a el re'nov'ig'ebl'a'j font'o'j est'as trans'lok'at'a tra la ret'o'j, kaj neni'u hom'a man'o pov'as tuŝ'i ĝi'n. Elektr'a'j vetur'il'o'j ankaŭ est'as proviz'it'a'j per konekt'il'o, kiu ebl'ig'as ŝarg'i la maŝin'o'n sekur'e kaj facil'e.

Drast'a redukt'o de risk'o'j

Sum'e, re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j kaj ĝeneral'e nov'ec'a'j form'o'j de elektr'ig'ad'o ŝajn'e pov'as drast'e redukt'i, laŭ Barnard, la risk'o'j'n pri dis'vast'ig'o de infekt'a'j mal'san'o'j.

Cristina CASELLA
korespond'ant'o de MONATO en Italio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 20.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Cristina Casella el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Blu'a energi'o ĉiam pli ekspluat'ebl'as

Inertial Se'a Wave Energy Converter (ISWEC - Inerci'a Konvert'il'o de Mar'ond'a Energi'o) est'as la nom'o de sistem'o dis'volv'it'a de la ital'a petrol'kompani'o En'i kun'e kun Wave for Energy (Ond'o por Energi'o), entrepren'o de la Politeknik'o de Torin'o, en Italio). Tiu ĉi sistem'o konsist'as el hermetik'e ferm'it'a flos'ant'a ŝel'o, kiu en'hav'as par'o'n da giroskop'a'j aparat'o'j konekt'it'a'j al du apart'a'j generator'o'j. Jen kiel ĝi funkci'os.

La ond'o'j kaŭz'as tang'ad'o'n de la unu'o, ankr'it'a al la mar'bord'o sed liber'a sving'e mov'iĝ'i. La tang'ad'o est'as tiel trans'format'a al elektr'o. La prototip'o sukces'is produkt'i 105 % de si'a nominal'a potenc'o, egal'a al 50 kW, sed oni nun labor'as pri industri'a model'o, kiu ating'u 100-kilo'vat'a'n pint'o'n. Ĝi'a lanĉ'o ver'ŝajn'e okaz'os en 2020.

Re'nov'ig'a energi'font'o

Ĉi tia maŝin'o pov'os liver'i energi'o'n al mez'grand'a'j instal'aĵ'o'j, kun grand'a paŝ'o antaŭ'e'n por ili'a daŭr'i'pov'o. Hul'o, tio est'as la mov'iĝ'o de mar'a'j ond'o'j, est'as konsider'at'a la plej grand'a ne'uz'at'a re'nov'iĝ'ant'a energi'font'o sur la planed'o. Oni fakt'e kalkul'is, ke, se ebl'us bon'e ekspluat'i tiu'n energi'o'n, produkt'iĝ'us 80 000 miliard'o'j da kWh: kvin'obl'o de la jar'a elektr'o'bezon'o de la tut'a mond'o.

Mar'bord'a'j komun'um'o'j

La tiel nom'at'a ISWEC-sistem'o trans'form'as la energi'o'n de mar'a'j ond'o'j en elektr'o'n, util'ig'ebl'a'n de ekster'bord'a'j instal'aĵ'o'j aŭ por tut'e proviz'i mar'bord'a'j'n komun'um'o'j'n.

Cristina CASELLA
korespond'ant'o de MONATO en Italio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 18.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Cristina Casella el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Ital'a scienc'ist'o pri la pandemi'o (1)

MONATO intervju'is Sergio Rosati [serĝ'o rozati], 59-jar'aĝ'a'n profesor'o'n en la fak'o pri veterinar'a'j scienc'o'j de la universitat'o de Torin'o, pri la pandemi'o, kiu traf'is post Ĉini'o ĉef'e li'a'n land'o'n, kaŭz'ant'e la mort'o'n de mult'a'j civit'an'o'j.

Rosati nun dis'volv'as sang'o'test'o'n, kiu'n oni konsider'as tre util'a por ebl'ig'i al la land'o el'ir'i iom post iom el la nun'a kriz'o (la plej grand'a post la du'a mond'milit'o) dank'e al la imun'ec'o konsci'e aŭ sen'konsci'e jam akir'it'a de part'o de la loĝ'ant'ar'o. Al la esplor'o'j de li'a team'o la naci'a gazet'ar'o freŝ'dat'e dediĉ'is abund'a'j'n raport'o'j'n; kaj la fak'ul'o afabl'e akcept'is respond'i kelk'a'j'n demand'o'j'n por klar'ig'i iu'j'n aspekt'o'j'n de la pandemi'o al la publik'o.

MONATO: Profesor'o Rosati, kial oni komenc'e tiom sub'taks'is en Italio la danĝer'ec'o'n de la nov'a kron'virus'o? Kial oni, inkluziv'e kurac'ist'o'j'n, unu'e simil'ig'is ĝi'n al io eĉ pli mild'a kaj sen'danĝer'a ol sezon'a grip'o aŭ al mal'varm'um'o, kvankam est'is jam kon'at'e, ke ĝi aparten'as al la sam'a famili'o kiel sars'o?

Rosati: Nu, la komenc'a „sub'taks'a erar'o” est'as atribu'end'a ne al la aŭtoritat'ul'o'j pri san'o, sed al la ĝeneral'a kondut'o de hom'o'j koncern'e la aplik'o'n de nov'a'j dispozici'o'j. Kiam oni kvaranten'ig'is en Ĉini'o urb'o'n loĝ'at'a'n de milion'o'j da hom'o'j, kiel Wuhan, ni ĉiu'j tuj demand'is ni'n, kia'n „defi'o'n pri fort'o” oni sukces'us trud'i en land'o kun mal'sam'a pens'manier'o, kiel Italio. Ni tuj post'e ek'konsci'is, ke, kvankam taŭg'a'j regul'o'j fru'e en'konduk'iĝ'is (kio'n ne ebl'as ne'i), la sub'taks'ad'o de la danĝer'o ja far'e de la civit'an'o'j est'is la fatal'a erar'o. Se pri io ver'e kulp'as la aŭtoritat'ul'o'j, tem'as pri ili'a obsed'a serĉ'ad'o de la unu'a infekt'it'o (ital'e paziente zero, pacient'o nul'o), en la komenc'a faz'o. Kiam oni serĉ'is tiu'n unu'a'n infekt'it'o'n, opini'ant'e, ke ebl'us trov'i kaj re'konstru'i la preciz'a'n origin'o'n de tiu supoz'ebl'e unu'op'a kontaĝ'o, oni ne kompren'is, ke ver'ŝajn'e ja okaz'is mult'obl'a'j sam'temp'a'j en'ig'o'j de la virus'o, far'e de hom'o'j ven'int'a'j rekt'e de Ĉini'o aŭ mal'rekt'e de Ĉini'o tra ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j.

Italio probabl'e est'is mal'bon'ŝanc'a, ĉar tiu'j mult'obl'a'j en'ig'o'j de la virus'o okaz'is ĉe ni pli fru'e ol en ali'a'j land'o'j. Tamen mi'a impres'o est'as, ke ekzist'as nur 1-2 semajn'o'j da mal'fru'o ali'land'e (Hispanio, Franci'o ...) kompar'e kun Italio. Do la sub'taks'ad'o de la virus'o far'e de kelk'a'j land'o'j, precip'e de la nord-eŭrop'a'j, kie la virus'o al'ven'is kaj ek'infekt'is iom pli mal'fru'e, est'as ankoraŭ mal'facil'e interpret'ebl'a. Ne simpl'as dir'i hodiaŭ, ĉu Svedi'o est'as pli aŭ mal'pli en danĝer'o ol Italio. Oni tir'os konklud'o'j'n ĉe la fin'o.

Kompren'ebl'e, ĉi-moment'e, pli grand'a'n problem'o'n klar'e spert'as la land'o'j tip'e mediterane'a'j, ekzempl'e Italio, Hispanio, Franci'o (mi elekt'as ĉi tiu'n si'n'sekv'o'n), ĉar tem'as pri land'o'j kun pli intens'a soci'a viv'o. Mi nun parol'as pli kiel „hom'o de la strat'o” ol kiel fak'ul'o, ĉar mi esprim'as simpl'a'n sent'o'n mi'a'n. Ceter'e mi okup'as mi'n ĉef'e pri epidemi'a'j mal'san'o'j de best'o'j, do oni rajt'us kred'i, ke mi ne est'as la plej taŭg'a person'o por parol'i pri hom'a'j epidemi'o'j, kvankam ne mal'oft'e oni invit'as ni'n far'i kompar'o'j'n kaj paralel'ig'o'j'n kun tio, kio okaz'as inter la best'o'j.

Tamen evident'as, ke eĉ en ni'a'j et'a'j vilaĝ'o'j, en ni'a'j et'a'j urb'o'j, kiu'j mult'e simil'as la urb'et'o'j'n hispan'a'j'n kaj franc'a'j'n, daŭr'e est'as ia komun'um'o, kiu oft'e hav'as tre intens'a'n soci'a'n viv'o'n. Do la ebl'o'j pri kontaĝ'o, en ĉi tia'j kun'tekst'o'j, est'as cert'e pli grand'a'j. En nord'a Eŭrop'o oni tendenc'e est'as pli individu'ism'a, iom mal'pli em'a renkont'iĝ'i en soci'a'j grup'o'j, kaj tio pov'us ia'senc'e lim'ig'i la dis'vast'iĝ'o'n de tiu ĉi epidemi'o.

Sen'dub'e tamen la tre loz'a'j dispozici'o'j, kiu'j ceter'e tiel mal'fru'e trud'iĝ'is en tiu'j pli nord'a'j land'o'j, mir'ig'as iom'et'e. Tiu'j, kiu'j komenc'e ne tre zorg'is pri la afer'o (ekzempl'e Briti'o), ja baldaŭ ŝalt'is la retro'rapid'um'o'n. Fakt'e Briti'o, mi kred'as, iom pag'os la unu'a'faz'a'n sub'taks'ad'o'n de la danĝer'o. Grav'as kompren'i, ke, ju pli fru'e oni adopt'is regul'o'j'n por soci'a distanc'ig'o, des mal'pli'a est'as la kontaĝ'o.

MONATO: Ĉu do komenc'e ne sub'taks'is la danĝer'o'n ankaŭ fak'ul'o'j?

Rosati: Ne ĉiu'j koleg'o'j mi'a'j sub'taks'is la danĝer'o'n asert'ant'e, ke tio est'as mal'pli danĝer'a ol ordinar'a grip'o aŭ mal'varm'um'o. En tia'j okaz'o'j, tamen, kiam oni observ'as la komenc'o'n de epidemi'a kurb'o, la re'ag'o de la divers'a'j virus'olog'o'j de'pend'as de ili'a person'a sent'o. Bedaŭr'ind'e ĉiu'j epidemi'o'j komenc'iĝ'as sam'manier'e kaj ne ebl'as antaŭ'vid'i ili'a'n evolu'o'n: ja tio est'as la dram'o, ĉar ekzist'as epidemi'o'j, kiu'j komenc'iĝ'as sam'e kiel Kovim-19 (angl'e Covid-19), sed kiu'j sam'e rapid'e, kiel ili aper'is, post'e mal'aper'as sen kaŭz'i mult'a'j'n viktim'o'j'n.

Mi person'e elekt'is ne en'ir'i en la „teatr'et'o'n”, kie ĉiu hav'is i'o'n por dir'i. Efektiv'e tamen, dum est'is mult'a'j fak'ul'o'j, kiu'j atent'ig'is pri la plur'a'j sign'o'j, ke tio pov'us est'i virus'o danĝer'a, iu'j efektiv'e hav'is si'n'ten'o'n pli (aŭ tro) mild'a'n pri'e.

MONATO: Kio klar'ig'as la tiel alt'a'n nombr'o'n de mal'san'ul'o'j kaj mort'int'o'j en Italio? Ĉu okaz'is erar'o'j en'e de la san'a sistem'o?

Rosati: Rilat'e Italion, mi ne akuz'as la lok'a'n san'sistem'o'n. Mort'as 800 person'o'j ĉiu'tag'e ĉi-moment'e, kaj spit'e al tio ni eĉ part'e kontent'as, ĉar la epidemi'a kurb'o ŝajn'as est'i jam ating'int'a la maksimum'a'n pint'o'n. La nombr'o'j pov'us est'i eg'e pli alt'a'j. Cert'e, antaŭ unu aŭ du monat'o'j ŝajn'is ne'koncept'ebl'e kaj absurd'e pens'i, ke ĉiu'tag'e ni nombr'os tiom da mort'int'o'j. Est'as amas'a ĉiu'tag'a mort'ad'o de hom'o'j (precip'e mal'jun'a'j), se konsider'i, ke pro la grand'a ter'trem'o en Amatrice de 2016 ŝok'is la unu'foj'a mort'o de 300 hom'o'j. La si'n'ten'o ŝanĝ'iĝ'is tamen tre'eg'e en'e de kelk'a'j semajn'o'j. Fakt'e nun 700 mort'int'o'j tag'e iel ŝajn'as al ni „kuraĝ'ig'a” nombr'o, kiu ig'as ni'n esper'i. Bedaŭr'ind'e neces'is tio, por ke la hom'o'j kompren'u, ke est'as pli bon'e rest'i hejm'e, klopod'ant'e laŭ'ebl'e mal'pli'ig'i kontakt'o'j'n kun ali'ul'o'j. Jen fakt'e la unu'nur'a voj'o tra'ir'ebl'a ĉi-moment'e.

MONATO: Kiu simil'ec'o est'as inter la nov'a kron'virus'o kaj sars'o de 2003? Kial tiam ne mal'san'iĝ'is kaj mort'is tiom da hom'o'j?

Rosati: Se ni pens'as pri sars'o de 2003, tiu epidemi'o est'is lim'ig'it'a pli sukces'e, ĉar ĝi paradoks'e est'is pli grav'a infekt'o, pro si'a pli alt'a mort-indic'o kaj pro tio, ke la infekt'it'o'j montr'is kaj mem konstat'is preskaŭ sen'escept'e si'a'j'n simptom'o'j'n. Tiam est'is apenaŭ 7000 kontaĝ'o'j kaj 700 mort'int'o'j en'tut'e, en la tut'a mond'o, kvankam ĝi'a mort'ig'ec'o est'is 10 %.

Mal'e, nun okaz'as 70-80 el'cent'o'j de la kontaĝ'o'j sen simptom'o'j aŭ kun et'a'j simptom'o'j: tio est'as la grand'a arm'il'o de ĉi tiu nov'a kron'virus'o. Nur tiel virus'o pov'as dis'vast'iĝ'i rapid'e. Se la virus'o est'us pli mort'ig'a, ni kurioz'e sukces'us al'front'i ĝi'n pli bon'e. Do la fakt'o mem, ke plur'a'j hom'o'j asert'is, ke tiu ĉi virus'o est'as ia banal'a mal'varm'um'o, fakt'e dev'us est'i alarm'sonor'il'o. Ja tiu ŝajn'a mild'ec'o ig'as virus'o'j'n pli insid'em'a'j kaj danĝer'a'j. Virus'o'j ne interes'iĝ'as pri la mort'ig'o de si'a gast'ig'ant'o. Ili dev'as viv'i kiel parazit'o'j. Se mort'as la gast'ig'ant'o, mort'as ankaŭ la virus'o. Do la virus'o ja prefer'as mal'pli'ig'i si'a'n vid'ebl'a'n danĝer'ec'o'n por garanti'i al si pli efik'a'n kaj amas'a'n dis'vast'iĝ'o'n, kompar'e kun virus'o'j eg'e pli agres'em'a'j kaj tial vid'ebl'a'j kaj iel halt'ig'ebl'a'j.

MONATO: Ĉu ver'e la pli'mult'o de la hom'o'j spert'as mild'a'j'n simptom'o'j'n, preskaŭ tut'e ne konsci'ant'e pri la mal'san'o?

Rosati: Jes ja. Kaj tio, ke la virus'o kaŭz'as al 80 el'cent'o'j de la hom'o'j mild'a'n infekt'o'n, fakt'e ig'as la virus'o'n kapabl'a vast'e dis'vast'iĝ'i. Foj'e oni pov'as eĉ tut'e ne konsci'i la infekt'o'n, kiu'n oni spert'as. Pov'as observ'iĝ'i kelk'a'j et'a'j simptom'o'j, kiu'j'n ni natur'e rilat'ig'as al ali'a'j sezon'a'j mal'bon'fart'o'j, kie oft'e kaŝ'as si'n en ni'a organism'o iom da febr'o kaj tus'o, kiu'j'n ni apenaŭ observ'as. Mi mem last'a'temp'e sent'is mi'n iom lac'a, iom strang'a kelk'a'j'n vesper'o'j'n. Se ne est'as grav'a'j simptom'o'j, ni em'as ili'n preter'vid'i ia'manier'e.

Ĉi-maten'e ali'flank'e mi parol'is kun fleg'ist'in'o'j de mal'san'ul'ej'o en Milano, kiu'j dir'is al mi: „Mez'e de januar'o, ni hav'is en la mal'san'ul'ej'o evident'a'n kresk'o'n de pacient'o'j traf'it'a'j de febr'o'j kun spir'a'j komplik'aĵ'o'j. Ili ebl'e infekt'is preskaŭ ĉiu'n el ni, sen ke ni tio'n kompren'is.” Post'e ek'is la amas'a kontaĝ'o (kaj konsider'u, ke ili labor'as en la sukur'ej'o de tiu hospital'o, do ili est'as la tiel nom'at'a dung'it'ar'o kun plej'a danĝer'o). Tial tiu'j fleg'ist'in'o'j nun vol'as send'i al ni si'a'n sang'o'n, por ke ni plen'um'u la test'o'n, kiu'n ni nun dis'volv'as, por est'i cert'a'j, ĉu ili est'is jam infekt'it'a'j aŭ ne.

Do ver'ŝajn'e kelk'a'j person'o'j, precip'e labor'ant'a'j en la fak'o medicin'o, est'is infekt'it'a'j de ĉi tiu virus'o jam mez'e de januar'o (do iom antaŭ la supoz'at'a'j en'ig'o'j de la virus'o en Italion), kaj la cel'o est'as kompren'i nun, ĉu tiu'j person'o'j est'as pro tio jam, sen'sci'e, protekt'at'a'j. Nur en plej grav'a'j okaz'o'j oni ceter'e spert'as problem'o'j'n en la pulm'o'j kaj alt'a'n febr'o'n: ne ĉiu'j postul'as en'hospital'iĝ'o'n, kelk'a'j neniom konsci'as pri si'a mal'san'o, mi ripet'as. Est'as konfirm'it'e, ke jun'ul'o'j, kaj precip'e infan'o'j, est'as mal'pli sent'em'a'j al tiu ĉi virus'o. Sen'dub'e, apart'a sang'o'test'o ebl'ig'ont'a la esplor'ad'o'n de specif'a'j antikorp'o'j, kiam ĝi hav'ebl'os, tio'n montr'os mal'ambigu'e.

MONATO: Kio do pri la sang'o'test'o de vi propon'at'a, kaj pri kiu la ital'a gazet'ar'o abund'e raport'is en mart'o?

Rosati: Ni'a test'o ne tre mal'sam'as al ali'a'j sang'o'test'o'j. Do tem'as pri neni'o ver'e nov'ec'a. Tamen ni skrib'is al kelk'a'j hospital'o'j antaŭ pli ol 1,5 monat'o'j, ke sang'o-analiz'o est'os tre grav'a en iu preciz'a faz'o de ĉi tiu epidemi'o. Ni pet'is ili'a'n kun'labor'o'n, unu'e por ek'hav'i la virus'o'n (ĉar tio est'as la start'punkt'o por pret'ig'i diagnoz'a'n test'o'n). Ver'dir'e tamen oni tut'e ignor'is ni'n kaj ni'a'n pet'o'n. Nun mal'e, oni kompren'as, ke la hom'o'j ja dev'as iam re'komenc'i viv'i, do nepr'as trov'i il'o'j'n por tio'n ebl'ig'i. Ver'ŝajn'e post kelk'a'j semajn'o'j, post Pask'o, la hom'o'j komenc'os protest'i, ĉar oni kompren'ebl'e jam est'os lac'a pro la long'a rest'ad'o hejm'e kaj la ne'ag'ad'o, kio oft'e kun'tren'as eĉ ne'pag'ad'o'n.

La ŝtat'o klopod'as dispon'ig'i kelk'a'n mon'o'n por dis'volv'i tia'n sang'o'test'o'n, ĉar la hom'o'j bezon'as de'nov'e ek'viv'i. Tiu ĉi spert'o ja mark'is ni'n profund'e, kaj tem'as pri io, kio'n en ni'a era'o ni neniam imag'us tra'viv'i person'e. La pli'grav'ig'a cirkonstanc'o est'as, ke ĉi-moment'e Kovim-19 est'as ver'a pandemi'o. Nun la mond'o efektiv'e halt'is. La sekv'o'j'n de tio la ekonomik'ist'o'j taks'ad'os. Mi parol'as nun kiel ekster'a observ'ant'o, kompren'ebl'e. Tamen klar'as, ke ek'est'os iam la neces'o re'ven'i al normal'ec'o.

MONATO: Ĉu tiu re'ven'o, ja neces'a iu'tag'e, esper'ebl'e baldaŭ, est'os tamen sekur'a? Ĉu tro'a hast'o ne pov'us konduk'i al de'nov'a ond'o de kontaĝ'o, kiu pov'us ĉi-foj'e koncern'i la sud'o'n de Italio, are'o'j'n ĝis nun ne'tuŝ'it'a'j'n, kun sekv'o'j eĉ pli ruin'ig'a'j? Ĉu ne est'us pli saĝ'e atend'i pli long'e kaj est'i cert'a'j pri la elimin'o de la infekt'o, ol dev'i re'foj'e halt'i post kelk'a'j monat'o'j?

Rosati: La ide'o'n, ke la infekt'o pov'as tut'e elimin'iĝ'i en'e de kelk'a'j monat'o'j, est'as mal'facil'e kred'i. La somer'o cert'e help'os al ni, ĉar kun alt'a'j temperatur'o'j la kontaĝ'o iom mal'pli'iĝ'os. Ni atend'as la somer'o'n precip'e por pov'i sekur'ig'i ni'a'n san'serv'o'n, kiu nun ŝajn'as spert'i iom post iom redukt'o'n de al'ven'o'j al sukur'ej'o'j. Do jam est'as nun iu sign'o pri pli'bon'iĝ'o. Ni ek'hav'as ekzempl'e en Italio pli da re'san'iĝ'ant'o'j ol da mal'san'iĝ'ant'o'j, kaj ĉio ĉi est'as esper'ig'a. Tamen est'as mal'ver'ŝajn'e, ke la pandemi'o rapid'e mal'aper'os. Ni dev'as konsci'i pri tio. Ĝi mal'trankvil'ig'os kaj traf'os ni'n ankoraŭ sufiĉ'e long'e.

MONATO: Ĉu oni, se deklar'ot'a imun'a laŭ vi'a sang'o'test'o, pov'as sekur'e el'ir'i kaj re'aktiv'iĝ'i?

Rosati: Jes, sed nepr'as pri'esplor'i bon'e la afer'o'n, taks'ant'e ĉiu'n okaz'o'n apart'e. Ni hav'as projekt'o'n kadr'e de ni'a universitat'o, en Torin'o, util'a'n por pli'esplor'i detal'e la imun'a'n respond'o'n de ĉiu unu'op'a hom'o front'e al tiu ĉi infekt'o. Kiam ni hav'os don'it'aĵ'o'j'n fid'ind'a'j'n por kompren'i, kia'n grav'ec'o'n don'i al la esplor'ad'o pri antikorp'o'j, laŭ'ebl'e uz'ant'e test'o'n kvant'a'n, por pruv'i kiom da antikorp'o'j kontraŭ la nov'a kron'virus'o oni akir'is, kaj al kiu'j protein'o'j de la kron'virus'o tiu'j ĉi antikorp'o'j rilat'as, tiam (mi ripet'as: se ĉio en'ord'os kaj ni'a hipotez'o valid'os) ni rajt'os pens'i, ke hom'o'j ekzempl'e kun oficial'a atest'o pri efektiv'a imun'ec'o est'as tiu'j, kiu'j ne nur ne re'mal'san'iĝ'os, sed, hav'ant'e imun'sistem'o'n, kiu jam super'is la infekt'o'n, pov'os re'komenc'i labor'i sen grand'a'j risk'o'j. Tiu ĉi est'as ni'a dezir'o, sed sam'temp'e hipotez'o, kiu dev'os nepr'e pruv'iĝ'i antaŭ'e.

Ceter'e tiam ver'ŝajn'e ekzist'os ne nur unu test'o. Mi esper'as, ke est'os cent'o'j da tia'j test'o'j por atest'i kaj cert'ig'i ies imun'ec'o'n. Ni vol'is per ni'a projekt'o simpl'e don'i al ni'a land'o intern'a'n produkt'o'n, ĉar, sam'kiel ni spert'as mal'facil'a'n proviz'ad'o'n de mask'et'o'j, est'ont'ec'e ni pov'us spert'i simil'a'n mal'facil'o'n ricev'i sang'o'test'o'j'n pri imun'ec'o de ekster'land'o. Do ni'a al'vok'o est'as: „Ni labor'u kun'e, ni est'u team'o, ni iĝ'u sen'de'pend'a'j de ali'a'j land'o'j, pro tio ke ni hav'as la energi'o'n kaj la kompetent'o'n por tio'n far'i”. Fakt'e ni kun'labor'as kun institut'o de la urb'o Brescia (Istituto Zooprofilattico), ŝtat'a institut'o, kiu pri'esplor'as best'a'j'n mal'san'o'j'n, por dis'volv'i la test'o'n kun'e. Ni plen'um'as tiu'n projekt'o'n kun'labor'e kun la fak'o pri ĥemi'o. Ni prov'is kre'i „ret'o'n” por est'i pret'a'j, kiam ven'os la temp'o.

MONATO: Ĉu oni sukces'os, en land'o grand'a kiel Italio, sub'met'i rapid'e milion'o'j'n da person'o'j al tiu grav'a sang'o'test'o?

Rosati: La esper'o'j tiu'rilat'e mult'as. Tamen, krom iu rapid'a test'o en'land'e plen'um'at'a, neces'os iu cert'ig'il'o far'e de la naci'a sistem'o. Est'as mult'a'j laboratori'o'j, kiu'j pov'as efektiv'ig'i eĉ mil'o'j'n da sang'o'test'o'j semajn'e. Tiu'j situ'as en la tut'a teritori'o de la land'o. Do la tip'o de test'o, kiu'n ni pri'pens'as, antaŭ'vid'as la ebl'a'n plen'um'o'n de 500, 600, eĉ 1000 test'o'j tag'e, en'e de ĉiu laboratori'o.

Ceter'e ali'a avantaĝ'o est'as, ke la sang'o'test'o ne nur hav'ig'os „fot'o'n” pri ies tiu'moment'a situaci'o. La ĉe'est'o de tia'j antikorp'o'j est'as pruv'o de oni'a akir'it'a imun'ec'o, kiu daŭr'os minimum'e iom da temp'o. Ili est'as antikorp'o'j tut'e mal'sam'a'j ol tiu'j de ali'a'j mal'san'o'j. Ili est'as specif'a'j por tiu ĉi virus'o.

MONATO: Ĉu en iu'j are'o'j de la land'o ebl'as, ke antikorp'o'j eĉ protekt'is la lok'a'n loĝ'ant'ar'o'n kontraŭ Kovim-19? Pri tio oni mult'e parol'is en ĉi tiu'j tag'o'j.

Rosati: Ĉi-okaz'e ne ebl'as parol'i pri antikorp'o'j. Ver'ŝajn'e oni sci'vol'as, ĉu genetik'o pov'as lud'i i'a'n rol'o'n. Nu, la pulm'it'o nun observ'at'a est'as, ni dir'as en la ital'a, immunomediata, do kaŭz'at'a de ŝtorm'o da citokinin'o'j produkt'at'a'j de organism'o kiel respond'o al la kron'virus'o. La plej'a damaĝ'o okaz'as ĉe kelk'a'j person'o'j ĝust'e pro iu tro'a re'ag'o far'e de ili'a imun'sistem'o. Do la problem'o aper'as ne pro la virus'o en si, sed pro oni'a re'ag'o al unu specif'a citokinin'o (ital'e citochina proinfiammatoria) produkt'at'a tro abund'e. Ja tio kaŭz'as la pulm'a'n damaĝ'o'n.

Kiam oni parol'as pri ies eventual'a genetik'a inklin'o aŭ mal'inklin'o mal'san'iĝ'i, mi dub'as tamen, ke tem'as pri tendenc'o tip'a por apart'a are'o de la land'o, ĉar ni'a etn'o est'as jam tre miks'it'a ĉiu'lok'e. Pli probabl'a est'as la ekzist'o de plur'a'j etn'o'j en la tut'a mond'o kun pli aŭ mal'pli da rezist'em'o. Pri la vilaĝ'o Ferrera Erbognone en la provinc'o Pavi'a (inter la plej traf'it'a'j), kie tamen neni'u loĝ'ant'o ĝis nun mal'san'iĝ'is, la gazet'ar'o ja mult'e raport'is, sed tem'as pli ver'ŝajn'e pri hazard'o ol pri supoz'ebl'e unik'a'j genetik'a'j trajt'o'j de la lok'ul'o'j.

pigr
Roberto PIGRO
redaktor'o de la rubrik'o „Scienc'o” el Italio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 16.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mal'ben'it'a'j kaj prokrast'it'a'j olimpi'a'j lud'o'j

La 23an de mart'o la Inter'naci'a Olimpi'a Komitat'o (IOK) anonc'is la prokrast'o'n – pro la pandemi'o kaŭz'at'a de la kron'virus'o – de la somer'a'j olimpi'a'j lud'o'j kaj paralimpiaj lud'o'j, kiu'j komenc'iĝ'us la 24an de juli'o en Tokio. Unu semajn'o'n post'e IOK, la lok'a organiz'a komitat'o (Lok) kaj la guberni'o de Tokio inter'konsent'is, ke la lud'o'j komenc'iĝ'os la 23an de juli'o 2021.

En la 124-jar'a histori'o de la modern'a'j olimpi'a'j lud'o'j nul'ig'o okaz'is kvin foj'o'j'n, sed oni neniam prokrast'is la lud'o'j'n. Kvankam neni'u sci'as, kiam fin'iĝ'os la pandemi'o kaj ne cert'as pri la sekv'a'j soci'a'j ĥaos'o'j en la mond'o, almenaŭ nun'temp'e la nul'ig'o est'is tut'e ne'imag'ebl'a ĉe la koncern'a'j instituci'o'j (IOK, Lok, japan'a kaj tokia reg'ist'ar'o'j), ĉar la lud'o'j de 2020 antaŭ'vid'ebl'is tre grand'a'j kaj plen'a'j de interes'aĵ'o'j.

Inform'it'e pri la prokrast'o, la japan'a vic'ĉef'ministr'o As'o Tar'o koment'is, ke la mal'ben'it'a'j olimpi'a'j lud'o'j okaz'as ĉiu'n 40an jar'o'n: en 1940 la tokiaj lud'o'j est'is nul'ig'it'a'j pro la milit'o, kaj en 1980 mult'a'j land'o'j – inkluziv'e de Japani'o – bojkot'is la moskvajn lud'o'j'n pro la sovetia invad'o en Afgani'o.

Sen'problem'a Fukuŝimo

Fakt'e, en rilat'o kun la tokiaj olimpi'a'j lud'o'j de 2020 abund'is problem'o'j kaj skandal'o'j. Jam en la komenc'o la kandidat'iĝ'o kaj invit'o al la lud'o'j baz'iĝ'is sur tri mensog'o'j.

Unu'e, en 2013, okaz'e de la invit'parol'ad'o, la ĉef'ministr'o Abe Ŝinzo asert'is, ke post la akcident'o de la fukuŝima atom'central'o la situaci'o est'as bon'e reg'at'a, kaj la dir'o surpriz'is la japan'a'n popol'o'n, kiu bon'e sci'is pri la mal'a real'o.

Oni ankoraŭ sci'as nek kiom da fand'iĝ'int'a'j brul'aĵ'o'j rest'as nek kia'n stat'o'n ili hav'as en la intern'o'j de la tri romp'iĝ'int'a'j reaktor'o'j. Ceter'e, ĉiu'n tag'o'n Tokia Elektr'a Kompani'o ĉerp'as ĉirkaŭ 400 tun'o'j'n da radioaktiv'a akv'o mal'varm'ig'int'a la fand'iĝ'int'a'j'n brul'aĵ'o'j'n. La pump'it'a'n akv'o'n oni pur'ig'as, for'pren'ant'e preskaŭ ĉiu'j'n radioaktiv'a'j'n substanc'o'j'n krom triti'o, kaj ĝi'n konserv'as en cistern'o'j sur la teren'o de la atom'central'o. Komenc'e de april'o est'is 1,2 milion'o'j da tun'o'j da akv'o konserv'at'a'j en ĉirkaŭ 1000 cistern'o'j, kaj jam ne ebl'as plu mult'ig'i tia'j'n uj'o'j'n. Oni propon'as, ke la akv'o polu'it'a per triti'o est'u dilu'it'a kaj for'ĵet'it'a en mar'o'n aŭ aer'o'n.

(Mal)taŭg'a sezon'o

Du'e, Lok skrib'is en la dokument'o prezent'it'a al IOK, ke la propon'it'a period'o inter la mez'o de juli'o kaj la mez'o de aŭgust'o est'as la plej ideal'a sezon'o hav'ant'a hel'a'n kaj varm'et'a'n veter'o'n, por ke la atlet'o'j lud'u en la plej bon'a'j kondiĉ'o'j. Tamen, ĉi tiu sezon'o ne est'as la plej taŭg'a por sport'i. Ĉiu'n jar'o'n varm'o kaj humid'o damaĝ'as mult'a'j'n hom'o'j'n, el kiu'j mort'as ne mal'mult'a'j. En aŭgust'o 2019, 36 755 person'o'j est'is ambulanc'e port'at'a'j al mal'san'ul'ej'o'j.

La plej taŭg'a sezon'o por sport'ad'o est'as aŭtun'o, ĝust'e kiam okaz'is la tokiaj olimpi'a'j lud'o'j de 1964. Sed nun oni ne pov'as elekt'i aŭtun'o'n, ĉar uson'a'j kaj eŭrop'a'j televid'a'j firma'o'j, kiu'j est'as grand'a'j sponsor'o'j de la lud'o'j, tiam el'send'as popular'a'j'n sport'o'j'n, inter ili ekzempl'e uson'a futbal'o kaj basbal'o en Uson'o, kaj pied'pilk'ad'o en Eŭrop'o. Pro kritik'o'j kaj mal'trankvil'o'j pri la somer'a varm'o, IOK decid'is okaz'ig'i la maraton'o'n en la urb'o Sapporo, 800 km nord'e de Tokio. La decid'o ĉagren'is Tokion, ĉar tiu plej grav'a program'er'o, kiu ornam'as la fin'o'n de la olimpi'a'j lud'o'j, est'is antaŭ'e for'pren'it'a de Sapporo, sed mal'ebl'is kontraŭ'star'i la nun'a'n decid'o'n.

Mon'ŝpar'a'j olimpi'a'j lud'o'j

Tri'e: ĉar last'a'temp'e la olimpi'a'j lud'o'j far'iĝ'is pli kaj pli grandioz'a'j kaj pomp'a'j – kun kresk'ant'a'j el'spez'o'j – Lok kaj Tokio propon'is al IOK organiz'i mal'mult'e'kost'a'j'n kaj simpl'a'j'n lud'o'j'n per mal'grand'a buĝet'o de 700 miliard'o'j da en'o'j (ĉ. 5,9 miliard'o'j da eŭr'o'j), sed nun konstat'ebl'is, ke post kalkul'ad'o la fin'a el'spez'o est'us 3 du'ilion'o'j da en'o'j (ĉ. 25,4 miliard'o'j da eŭr'o'j).

La japan'a organiz'a grup'o – konsist'ant'a el Tokio, Lok, Japan'a Olimpi'a Komitat'o (JOK, t.e. organiz'aĵ'o de atlet'o'j) kaj Japan'a Paralimpia Komitat'o – apart'e prepar'is la buĝet'o'n kaj ŝajn'ig'is la el'spez'o'j'n mal'grand'a'j. Sekv'e, neni'u respond'ec'is, neni'u kontrol'is, nek brems'is la kresk'ant'a'j'n el'spez'o'j'n, je kiu'j ĉiu'j japan'o'j kalkul'as por la riĉ'a kaj mal'ŝpar'em'a Tokio, kies loĝ'ant'ar'o kaj financ'o est'as pli grand'a'j ol tiu'j de Svedi'o. Krom'e, la ĉi-foj'a prokrast'o cert'e grand'ig'os la el'spez'o'n.

Ne ĉes'as la skandal'o'j

En decembr'o 2018 franc'a'j enket'juĝ'ist'o'j anonc'is, ke ili pri'esplor'as la tiam'a'n prezid'ant'o'n de JOK Takeda Cunekazu pro akuz'o pri sub'aĉet'o'j de balot'o'j ĉe IOK. Li'a organiz'aĵ'o pag'is pli ol du milion'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j al singapur'a agent'o, kiu – laŭ suspekt'o de franc'a'j aŭtoritat'o'j – uz'is la mon'o'n por la sub'aĉet'o. Takeda for'las'is si'a'n posten'o'n en juni'o 2019, sed insist'is, ke la pag'o est'is normal'a makler'aĵ'o. Japan'a'j prokuror'o'j far'is baz'a'n enket'o'n, sed ne akuz'is li'n.

Eventual'a evolu'o de la akuz'o pov'os pruv'i, ke Japani'o evident'e per mensog'o'j kaj sub'aĉet'o'j akir'is la rajt'o'n okaz'ig'i la olimpi'a'j'n kaj paralimpiajn lud'o'j'n.

Spit'e makul'o'j'n

Malgraŭ tiu'j problem'o'j la japan'a popol'o ver'ŝajn'e entuziasm'e bon'ven'ig'as kaj atend'as grandioz'a'j'n lud'o'j'n. Se ili bon'ord'e okaz'os somer'e 2021, la ĉef'ministr'o Abe Ŝinzo laŭt'e proklam'os la hom'ar'a'n venk'o'n kontraŭ abomen'ind'a virus'o kaj kun admir'o konfirm'os la re'konstru'ad'o'n post la katastrof'o'j kaŭz'it'a'j de la ter'trem'o, la cunam'o kaj la akcident'o de la atom'central'o.

tiis
ISIKAWA Takasi
korespond'ant'o de MONATO en Japani'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 11.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Glaci'ej'o'j plu degel'as

La glaci'ej'o'j en Aŭstrio plu re'tir'iĝ'as; tio'n montr'as aktual'a'j esplor'o'j de la aŭstr'a organiz'aĵ'o Alpenverein [alpenferájn] (Alp'a Unu'iĝ'o). Tamen est'as ankaŭ radi'o de esper'o: ses el la esplor'it'a'j glaci'ej'o'j ne mal'kresk'is en la pas'int'a vintr'a sezon'o, kaj unu eĉ pli'grand'iĝ'is.

La don'it'aĵ'o'j pri la sezon'o 2018/2019 sen'dub'e simil'as al la pas'int'a: la glaci'ej'o'j re'tir'iĝ'is pro klimat'ŝanĝ'iĝ'o. Kvankam est'is tre mal'varm'a'j monat'o'j, alt'iĝ'is la temperatur'o'j tiel, ke tio kaŭz'is long'daŭr'a'j'n efik'o'j'n al la glaci'ej'o'j, laŭ la observ'o'j de Alpenverein.

La long'o'perd'o de glaci'ej'o'j averaĝ'e sum'as 14,3 m kaj sekv'e est'as sub la valor'o de la pas'int'a jar'o kun min'us 17,2 m, kaj tre klar'e sub la valor'o de la sezon'o 2016/17 kun min'us 25,2 m. La sezon'o 2018/19 karakteriz'iĝ'as re'e kiel tre mal'favor'a kaj vic'iĝ'as en la long'daŭr'a period'o de tro mal'favor'a'j kondiĉ'o'j por la glaci'ej'o'j. Tiu evolu'o est'as rezult'o de la reg'ant'a klimat'ŝanĝ'iĝ'o.

Maurerkees pli'grand'iĝ'is

Est'as ĝoj'ig'e, ke en la pas'int'a jar'o est'as kvin glaci'ej'o'j, kiu'j ne ŝanĝ'iĝ'is, kaj unu glaci'ej'o eĉ iĝ'is pli grand'a. Tamen tio en'tut'e ne est'as sign'o de favor'a'j kondiĉ'o'j. La glaci'ej'o'j kun konstant'a'j valor'o'j kuŝ'is plej'part'e sub mal'nov'a neĝ'o, kiu konserv'iĝ'is post la somer'o. La pli'grand'iĝ'int'a glaci'ej'o ne hav'is fakt'e aktiv'a'n antaŭ'e'n'iĝ'o'n de glaci'o, sed renvers'iĝ'is de la glaci'rand'o antaŭ'e'n, rezult'e de la ĝeneral'a tendenc'o de re'tir'iĝ'o, kio hazard'e konduk'is al tiu rezult'o.

Ind'as emfaz'i, ke ĉiu'j sen'ŝanĝ'e rest'int'a'j glaci'ej'o'j trov'iĝ'as en la orient'a region'o Hohe Tauern (Alt'a'j Taŭr'o'j). Tiu fakt'o est'as ankaŭ signal'o por tio, ke la kondiĉ'o'j en la orient'a part'o de la aŭstr'a'j Alp'o'j est'as pli favor'a'j ol tiu en la okcident'a. Ankaŭ la sol'a pli'grand'iĝ'int'a glaci'ej'o (Maurerkees en la mont'o'grup'o Glockner) kun pli'long'iĝ'o de 2,2 m situ'as en Hohe Tauern.

Special'e oni dev'as not'i la re'tir'iĝ'o'n de la plej kon'at'a glaci'ej'o Pasterze: ĝi sum'as je 60 m. Tio est'as laŭ Alpenverein la tri'e plej grand'a re'tir'iĝ'o ek'de kiam oni komenc'is mezur'i. Ĉe la glaci'ej'o Dachstein oni mezur'is re'tir'iĝ'o'n de 18 m.

evge
Evgeni GEORGIEV
korespond'ant'o de MONATO en Aŭstrio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 20.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Strang'a verk'o pri (preskaŭ) ver'a histori'o

Mi komenc'as per absurd'a konsil'o pri ĉi tiu 128-paĝ'a libr'et'o: leg'u antaŭ'e la last'a'j'n 30 paĝ'o'j'n. Ili konsist'ig'as et'a'n, sed detal'a'n kaj preciz'a'n enciklopedi'et'o'n pri ĉiu'j nom'o'j, en'ten'at'a'j en la verk'o. Kial? Ĉar tie trov'iĝ'as per si'a'j original'a'j kaj divers'lingv'a'j liter'um'ad'o'j pli ol cent nom'o'j de person'o'j, lok'o'j kaj konstru'aĵ'o'j, menci'it'a'j en la tekst'o: tial vi ne agac'iĝ'os, dev'ant'e diven'i, ke la ne'kon'at'a Ŭudro Ŭilson' est'as la uson'a prezident'o Woodrow Wilson, aŭ ke Nicŝe' est'as filozof'o Friedrich Nietzsche, aŭ ke Kuk' est'as kompani'o Cook, aŭ ke la Tegol'ej'o'j est'as la pariza ĝarden'o Tuileries, aŭ ke Haŝet' est'as el'don'ej'o Hachette.

Kun grand'a respekt'o al la teori'o de nepr'a esperant'ig'o de nom'o'j, oft'a, ekzempl'e, en la el'don'aĵ'o'j de Sat, kiu, tamen, nur en'kramp'e indik'as la el'parol'o'n, la kutim'o jam de'long'e trans'don'is al la histori'o la skrib'a'n form'o'n pli ol la el'parol'at'a'n, kaj grand'a part'o de la leg'ant'o'j ne klopod'as el'parol'i fremd'a'n nom'o'n, sed simpl'e ĝi'n rigard'as skrib'it'a kaj ĝi'n en'memor'ig'as tia. Mal'simetri'a est'as ebl'e la fakt'o, ke ali'alfabet'a'j'n nom'o'j'n oni, tamen, ia'manier'e trans'skrib'as per latin'a'j liter'o'j (tamen tiu'j nom'o'j en la libr'o'fin'a list'o est'as preciz'e pres'it'a'j original'e), sed mi opini'as, ke la liter'um'ad'o laŭ la prononc'o est'as mens'o'streĉ'a kaj for'tir'as la atent'o'n de la en'hav'o. Sam'e strang'a est'as la post'met'o al ĉiu'j nom'o'j de apostrof'simil'a sign'o, kiu ne pov'as indik'i elizi'o'n, ĉar, se tiel, mult'a'j el'parol'o'j far'iĝ'us mis'akcent'a'j; ebl'e ĝi vol'as indik'i, ke tiu nom'o est'os en la fin'a enciklopedi'et'o.

Bel'a epok'o

La en'konduk'o klar'ig'as la spirit'o'n de la roman'o; jam Jules Verne verk'is tut'a'n seri'o'n da roman'o'j pri „ekster'ordinar'a'j vojaĝ'o'j” kaj est'is plan'int'a last'a'n, kie Esperant'o hav'us rol'o'n; li ne sukces'is ĝi'n fin'i, kaj li'a fil'o aper'ig'is komplet'ig'it'a'n redakt'o'n, en kiu Esperant'o ne plu rol'is. Tial Éric Bernard Coffinet nostalgi'is al tiu „bel'a epok'o” de la unu'a jar'dek'o de la pas'int'a jar'cent'o, imag'ant'e trankvil'a'n mond'o'n sen la mond'milit'o kaj kun Esperant'o.

La intrig'o orbit'as ĉirkaŭ la atenc'o en Sarajevo kontraŭ la aŭstr'a ĉef'duk'o Francisko Ferdinand'o; atenc'o, kiu don'is pretekst'o'n al la komenc'o de la unu'a mond'milit'o; misi'o de la Ruĝ'a Kruc'o al Serbi'o, komplot'o'j, sekret'a'j rendevu'o'j, paf'o'j, hospital'o, preskaŭ hor'o'n-post-hor'a tag'libr'o. Rakont'o streĉ'a (sed ne tro), kiu start'as ĉe pariza oper'ej'o kaj fin'iĝ'as ... nu, ni dir'u nek kie, nek kiel; ke la milit'o est'is evit'it'a, la sub'titol'o jam asert'as, do la roman'o rakont'as histori'o'n, kiu je cert'a punkt'o devi'as de la real'e okaz'int'a'j fakt'o'j kaj sur'voj'iĝ'as al fantazi'o, ceter'e, tut'e ver'simil'a: pov'is ja okaz'i ĝust'e tiel.

Krom du el la tri ĉef'rol'ant'o'j, ĉiu'j ali'a'j est'as ver'a'j histori'a'j person'o'j, kies ag'ad'o est'as detal'e pri'skrib'it'a: Moresten' [Morestin] est'is kirurg'o el Martiniko (bedaŭr'ind'e, preskaŭ forges'it'a); Ŝlajŝ [Schleich] est'is kirurg'o german'a; Ŝpicer [Špicer] est'is sub'kolonel'o de la aŭstr'i-hungari'a arme'o, kun'fond'int'o de la societ'o Unu'iĝ'o de la Kroat'a'j Esperant'ist'o'j; Riŝe' [Richet] est'is Nobel-laŭreat'o pro si'a pri'skrib'o de anafilaksi'o kaj propagand'is Esperant'o'n; Kut'o' [Couteaux] profesor'is pri jur'scienc'o kaj fond'is la inter'naci'a'n revu'o'n „Vek'iĝ'o” por defend'i Esperant'o'n. Ankaŭ pri la raport'o Nitobe kaj la propon'o en'konduk'i la lingv'o'n en la lern'ej'o'j'n la epilog'o est'as tre sintez'a list'ig'o de okaz'aĵ'o'j, fakt'e kon'at'a'j al la pli'mult'o, sed, ebl'e, ne al ĉiu'j.

Intrig'o

Esperant'o, kun si'a'j propagand'a'j slogan'o'j pri mal'ferm'o al la mond'o, al'log'o al pac'o, facil'ec'o, tuj'a kompren'ebl'ec'o, preleg'o'j en la lok'a grup'o, slogan'o'j, tut'e kutim'a'j antaŭ cent'o da jar'o'j, est'as la medi'o, en kiu'n en'konduk'as ni'n la du (fikci'a'j) protagonist'o'j, kaj en kiu tremp'iĝ'as la intrig'o. Ĝi rol'as marĝen'e en la histori'a part'o de la novel'o, sed kern'e en la al'rigard'o al la real'o far la protagonist'o'j. Interes'e est'as, ke la rakont'o est'as verk'it'a, se tiel dir'i, en la lingv'o de tiu bel-epok'a temp'o, perfekt'e kompren'ebl'a de element'a kurs'fin'int'o, sed iom long'a, kun rilat'propozici'o'j, kiu'j pov'us sintez'iĝ'i al particip'o'j; al'don'iĝ'as iom primitiv'a'j al'vok'epitet'o'j kiel „sinjor'o profesor'a” aŭ la preskaŭ ne plu uz'at'a pronom'o „ci” kiel sign'o de intim'iĝ'o, al kiu en'am'iĝ'int'o'j al'ven'as post la kutim'a „vi”.

Kurioz'a est'as la konstant'a lok'ad'o de la demand'sign'o en dialog'o'j, kiel en ĉi tiu'j:

Kaj ĉu mi rajt'as sci'i tio'n, kio'n al'port'is al vi Esperant'o, aŭdac'is demand'i Ludovik'o?

Kiel li fart'as, demand'is la kirurg'o?

La intrig'o montr'as, kvazaŭ tio est'us ne mem'kompren'ebl'a, ke la mond'a histori'o pov'as ŝanĝ'iĝ'i pro ajn'a akcident'a okaz'aĵ'o: la grand'a milit'o pov'is ne okaz'i, Esperant'o pov'us est'i jam lern'at'a en ĉiu'j lern'ej'o'j, la bel'a sonĝ'o de l' hom'ar'o pov'us efektiv'iĝ'i ... ĉu ver'e ni kred'u tio'n? Sed ja ni al'streb'u; la rakont'o est'as optimism'a ...

Carlo MINNAJA
Eric Coffinet: La ne'kred'ebl'a aventur'o de la misi'o Moresten' aŭ kiel oni evit'is mond'milit'o'n en 1914. Eld. Fel, Antverpeno, 2020.
Por mend'i, vi ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 30.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Carlo Minnaja el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Anksi'o ver'e mal'san'ig'as

Est'as ĝeneral'e akcept'at'a koncept'o, ke anksi'o, tro'zorg'em'o, stres'o kaj angor'o mal'bon'far'as al hom'a san'o. Sed ĝis nun mal'mult'a'j esplor'o'j klopod'is klar'ig'i, kio preciz'e okaz'as en anksi'em'ul'a korp'o. En mart'o 2020 est'is prezent'it'a interes'a stud'aĵ'o pri tio, far'e de esplor'ist'o'j el medicin'a fakultat'o de la uson'a ŝtat'o Ohi'o. La ret'ej'o medcape.com publik'ig'is ĝi'n kun koment'o'j.

La esplor'o inkluziv'is 85 san'a'j'n hom'o'j'n, kiu'j sub'met'iĝ'is al kun'sid'o por eksperiment'a star'ig'o de mal'trankvil'a mens'o'stat'o: oni pet'is de la part'o'pren'ant'o'j, ke ili elekt'u la afer'o'n, kiu plej fort'e aflikt'as ili'n, kaj okup'iĝ'u pri tio dum dek minut'o'j. Post tiu temp'o ili pas'ig'is 10 minut'o'j'n far'ant'e mal'streĉ'iĝ'a'n ekzerc'o'n, per profund'a spir'ad'o. Dum tiu eksperiment'o, oni en tri mal'sam'a'j moment'o'j el'pren'is iom da sang'o por ekzamen'o'j. Tiu'j montr'is signif'o'plen'a'n pli'iĝ'o'n de la kvant'o de du tiel nom'at'a'j inflam-citokinoj (Il-6 kaj IFN-gam'a).

Inflam'o

Inflam'o est'as meĥanism'o defend'ant'a organism'o'n, kiam io atak'as ĝi'n. Tiam inflam'a'j citokinoj aper'as en oni'a sang'o por kontraŭ'star'i la damaĝ'a'n element'o'n. Ekzist'as divers'a'j tia'j defend'a'j substanc'o'j en hom'a korp'o. Tamen, kiam la inflam'a'j natur'a'j re'ag'o'j far'iĝ'as tro intens'a'j aŭ tro long'daŭr'a'j, tiu bon'a meĥanism'o pov'as far'iĝ'i mal'san'ig'a, kaj eventual'a'j infekt'a'j mal'san'o'j, ekzempl'e, pov'as far'iĝ'i pli sever'a'j.

San'ig'a'j kondut'o'j

La uson'a'j esplor'ist'o'j rimark'is, ke daŭr'a tro'zorg'em'o, sen'de'pend'e de patologi'a anksi'o, est'as klar'a kaŭz'o de inflam'a re'ag'o. Stat'o de deprim'o mem est'is pli'grav'ig'a faktor'o. Nun'temp'a medicin'o pli kaj pli emfaz'as la lig'it'ec'o'n inter mens'o'stat'o kaj korp'a san'o. Kontraŭ'i stres'o'n, anksi'o'n, deprim'o'n kaj tro'zorg'em'o'n en ni'a modern'a viv'stil'o ne est'as facil'a afer'o. La psikiatr'a'j konsult'ej'o'j est'as plen'a'j. Sed psikiatri'a'j kurac'il'o'j ne solv'as ĉio'n. Ordinar'a'j hom'o'j pov'as klopod'i al'pren'i kondut'o'j'n por evit'i aŭ almenaŭ mild'ig'i si'a'n situaci'o'n. Kelk'a'j rimed'o'j est'as jam sufiĉ'e bon'e pruv'it'a'j kiel favor'a'j al hom'a psik'a san'o: moder'a'j, regul'a'j ĉiu'tag'a'j korp'ekzerc'o'j, dum 40 minut'o'j; profund'a ritm'a spir'ad'o, 2-3 foj'o'j'n tag'e, dum 10 minut'o'j; pri'zorg'ad'o kaj kun'viv'ad'o kun hejm'best'o'j; medit'ad'o (aŭ preĝ'ad'o) dum 15-20 minut'o'j ĉiu'tag'e; regul'a aŭskult'ad'o de trankvil'ig'a muzik'o; agrabl'a soci'a kun'est'ad'o kun famili'an'o'j kaj amik'o'j; divers'tip'a psik'o'terapi'o.

Natur'a'j rimed'o'j

Rilat'e al la tiel nom'at'a'j natur'a'j medikament'o'j, hav'ig'ebl'a'j sen kurac'ist'a preskrib'o, oni dev'as ag'i prudent'e. Foj'foj'e est'as konsil'ind'e antaŭ'pet'i profesi'ul'a'n help'o'n ĉi-rilat'e. Tamen, kelk'a'j rimed'o'j sen'dub'e pruv'is iom'a'n efik'o'n: tem'as pri tra'punkt'a hiperik'o kaj triptofan'o (5-HTP) kelk'foj'e sukces'e uz'at'a'j ankaŭ por mal'pez'a deprim'o, omeg'o-3 (re'kon'at'a, far'e inter'ali'e de la uson'a universitat'o Harvard'o, kiel efik'a kontraŭ ciklotimi'o kaj du'polus'a perturb'o), vitamin'o B12, valerian'o kaj pasiflor'o (ĉi-last'a laŭ'dir'e pov'us hav'i, sur kelk'a'j ul'o'j, efik'o'n simil'a'n al tiu de la benzodiazepin'o diazepamo/ Valium).

pauv
Paulo Sérgio VIANA
korespond'ant'o de MONATO en Brazilo

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 22.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paulo Sérgio Viana el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Interes'a'j paralel'ism'o'j inter alfabet'o'j

Ĉu vi iam demand'is vi'n mem, kial ekzempl'e, en la latin'a alfabet'o, la liter'o'j hav'as la ekzist'ant'a'n ord'o'n? Ĉu de'long'e tiu ĉi ord'o ekzist'as? Pli profund'a stud'ad'o de la demand'o permes'is al la aŭtor'o de tiu'j ĉi lini'o'j konklud'i: la koncern'a ord'o ekzist'is ĉiam, ek'de la nask'iĝ'o de la alfabet'o kaj ĝis la nun'a'j tag'o'j. Strikt'e dir'it'e, en la origin'a latin'a alfabet'o ekzist'is ne 26 sign'o'j: la liter'o'j G, J, U, W, Y, Z aper'is nur post'e, kiel rezult'o de evolu'o de la pra'a alfabet'o. Sed la ord'o de la 20 primar'a'j liter'o'j ne ali'iĝ'is post la 4a-3a jar'cent'o a.K., kiam la latin'a alfabet'o est'iĝ'is.

Tiu konklud'o iĝ'as kompren'ebl'a kaj klar'a, se oni rigard'as la histori'o'n de la origin'o de la alfabet'o latin'a (kaj de mult'a'j ali'a'j, kiel oni vid'os sub'e). Ni parol'os tie ĉi ankaŭ pri kelk'a'j ali'a'j alfabet'o'j, ĉar ili hav'as komun'a'n histori'o'n kun la latin'a. Pri la origin'o kaj la evolu'o de ĉiu alfabet'o oni pov'us verk'i dik'a'j'n foli'ar'o'j'n, sed, mal'long'e dir'it'e, la histori'o de la ses alfabet'o'j, kiu'j'n ni ĉi tie konsider'os, jen'as.

Kiel rezult'o de evolu'o de la hieroglif'a'j skrib'o'j, mez'e de la 2a jar'mil'o a.K. aper'is la fenic'a alfabet'o. Kompar'e kun la hieroglif'a'j skrib'o'j, ĝi est'is pli progres'em'a kaj komenc'is dis'vast'iĝ'i orient'e'n (kie sur ĝi'a baz'o aper'is la hebre'a kaj la arab'a skrib'o'j) kaj okcident'e'n (kie ĝi ek'ig'is la grek'a'n skrib'o'n, el kiu evolu'is la latin'a, la rus'a kaj – nur sur grek'a ide'a baz'o – la armen'a kaj la kartvel'a alfabet'o'j).

Fenic'a alfabet'o

Oni rigard'u la ilustr'a'n tabel'o'n (fot'o). Ĝi kompar'as ses nun'temp'a'j'n alfabet'o'j'n. La fenic'a'n alfabet'o'n mem ĝi ne en'hav'as. Tiu alfabet'o hav'is dum si'a evolu'o kelk'a'j'n variant'o'j'n, kaj en nun'temp'a'j lingv'o'j ĝi ne plu uz'at'as. La tabel'o pro konciz'ec'o en'hav'as nur nun'temp'a'j'n alfabet'o'j'n, kaj por tiu ĉi artikol'o ili ver'ŝajn'e sufiĉ'as. Do, la fenic'a alfabet'o dev'us trov'iĝ'i inter la hebre'a kaj la grek'a. Oni vid'as, ke inter la grek'a'j kaj la hebre'a'j liter'o'j ne ekzist'as ekster'a ident'ec'o. Tiu'j du alfabet'o'j form'iĝ'is el malsamajj variant'o'j de la fenic'a alfabet'o, kaj ili mem evolu'is mal'sam'e. Sed la ord'o de la liter'o'j en ambaŭ alfabet'o'j est'as mir'ind'e simil'a, escept'e de kelk'a'j tip'e hebre'a'j kaj grek'a'j liter'o'j. Plen'a ident'ec'o ne pov'as est'i, ĉar la hebre'a kaj la grek'a lingv'o'j est'as genetik'e mal'sam'a'j, aparten'ant'e al divers'a'j lingv'o'famili'o'j.

tabelo

Milit'o'j, mal'sat'o'j

El la grek'a alfabet'o per divers'a'j voj'o'j evolu'is la latin'a kaj la rus'a. Oni pov'as vid'i mult'a'j'n simil'a'j'n liter'o'j'n. Mal'pli simpl'a est'as la histori'o de la armen'a kaj de la kartvel'a alfabet'o'j. Tiu'j du alfabet'o'j form'iĝ'is sur grek'a filozofi'a kaj religi'a baz'o, sed liter'o'j est'is kre'at'a'j de aŭtor'o'j per la uz'o de stil'ig'it'a'j arame'a'j sign'o'j (ankaŭ hav'ant'a'j fenic'a'n baz'o'n). La stil'ig'ad'o est'is tiel invent'em'a, ke nun en armen'a'j kaj kartvel'a'j liter'o'j ne est'as vid'ebl'a'j arame'a'j form'o'j. Krom'e, mult'jar'cent'a histori'o mult'o'n ali'ig'is.

Tamen la origin'a ord'o de liter'o'j de ĉiu alfabet'o est'is dum jar'cent'o'j sen'ŝanĝ'a, kaj tio est'as bon'e vid'ebl'a el la tabel'o. Kial tio okaz'is? Pas'as jar'cent'o'j, jar'mil'o'j, okaz'as milit'o'j kaj mal'sat'o'j, epidemi'o'j kaj revoluci'o'j, sed tiu ord'o rest'as.

Katalog'o'j, vort'ar'o'j

Ŝajn'as, ke respond'o pov'as est'i jen'a. Alfabet'o est'as tre oportun'a aĵ'o. Uz'ant'e alfabet'o'n, oni pov'as kompil'i kaj facil'e uz'i list'o'j'n, katalog'o'j'n, vort'ar'o'j'n, inform'il'o'j'n ktp. Tiu'j dokument'o'j kaj libr'o'j est'as uz'at'a'j dum jar'o'j, jar'dek'o'j, jar'cent'o'j. Ni supoz'u, ke aper'is iu re'form'ant'o, kiu ek'dezir'is ali'ig'i la ord'o'n de liter'o'j. Li dev'us re'far'i mil'o'j'n da list'o'j, katalog'o'j, vort'ar'o'j. Sed por kiu cel'o? Raci'a cel'o ne ekzist'as. Kaj dank'e al tio la hebre'a alfabet'o kun si'a ord'o ekzist'as jam dum 3000 jar'o'j, la latin'a dum almenaŭ 2300 jar'o'j ktp.

Du'dimensi'a'j skrib'sistem'o'j

Ceter'e kio'n ebl'as dir'i pri skrib'sistem'o'j de ali'a'j lingv'o'j? Ĉu ili ĉiu'j de'ven'is de la fenic'a alfabet'o? Ne, la skrib'o'j de for-orient'a'j lingv'o'j (ankaŭ tre interes'a'j) preskaŭ sen'escept'e hav'as neniu'n rilat'o'n kun la fenic'o'j. Hind'a nagari'o ven'is el sanskrit'o. La kore'a hangulo est'as plen'e art'e'far'it'a (tut'e kiel Esperant'o): la unu'a liter'o en ĝi est'as K. Du skrib'sistem'o'j de la japan'a (katakano kaj hiragano) est'as du'dimensi'a'j (ĝust'e tiel!): laŭ la aks'o X ir'as vokal'o'j; laŭ la aks'o Y ir'as konsonant'o'j.

Per tiu ĉi artikol'et'o la aŭtor'o ne streb'is solv'i ĉiu'j'n enigm'o'j'n pri alfabet'o. Kio ĝi est'as: ĉu konvenci'aĵ'o, neces'aĵ'o, io efemer'a aŭ etern'a valor'o? Ni dir'u: ĝi est'as inter la plej grav'a'j invent'o'j de la hom'ar'o.

mkor
Mikael KOROTKOV
korespond'ant'o de MONATO en Rusio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 28.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mikael Korotkov el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Prezident'a'j kandidat'o'j de uson'a'j parti'o'j

Por decid'i, kiu'j kandidat'o'j reprezent'os politik'a'j'n parti'o'j'n en la ven'ont'a'j prezident'a'j elekt'o'j, okaz'as intern'a'j parti'a'j kampanj'o'j: plej not'ind'e en la respublik'an'a kaj en la demokrat'a parti'o'j. Ekzist'as ankaŭ ali'a'j politik'a'j parti'o'j, sed nun'temp'e ili hav'as mal'mult'a'n influ'o'n. Laŭ la sistem'o de voĉ'don'ad'o uz'at'a en Uson'o, ĉiu el la 50 ŝtat'o'j permes'as al ĉiu registr'it'a civit'an'o-plen'kresk'ul'o voĉ'don'i por unu kandidat'o de la propr'a parti'o 1. El la nombr'o de la ricev'it'a'j voĉ'o'j rezult'as proporci'a nombr'o de deleg'it'o'j voĉ'don'ont'a'j por la kandidat'o en la tut'land'a'j kongres'o'j de la parti'o'j 2. La kandidat'o elekt'it'a de ĉiu parti'o est'os formal'e nom'um'it'a en la kongres'o de tiu parti'o. La ĝeneral'a'j elekt'o'j inter la nom'um'it'a'j parti'a'j kandidat'o'j okaz'os en novembr'o 2020.

Respublik'an'a parti'o

Kvankam la parti'a'j elekt'o'j en la respublik'an'a parti'o formal'e ankoraŭ ne fin'iĝ'is, neni'u nun dub'as pri tio, ke Donald Trump, la nun'a prezident'o, est'os la kandidat'o de la respublik'an'o'j. Tri ali'a'j person'o'j prov'is konkurenc'i kun Trump. Unu el la tri ricev'is unu deleg'it'o'n; la ali'a'j du ricev'is neniom. Trump jam ricev'is 1463 deleg'it'o'j'n, 57 % de la ebl'a'j 2550. Teori'e rest'as plur'a'j ŝtat'o'j, kiu'j ĝis nun ne voĉ'don'is, sed praktik'e la deleg'it'o'j gajn'ebl'a'j en ili ne est'as bezon'at'a'j. Rest'as nur la formal'a valid'ig'o de tiu ĉi rezult'o dum la tut'land'a kongres'o de la respublik'an'a parti'o en aŭgust'o.

Demokrat'a parti'o

Est'is en'tut'e 24 kandidat'o'j. La pli'mult'o el ili pas'ig'is plur'a'j'n monat'o'j'n tra'vojaĝ'ant'e Uson'o'n por prezent'i si'n kaj si'a'j'n opini'o'j'n pri tem'o'j, kiu'j pov'as influ'i decid'o'j'n pri voĉ'don'o'j. Inter du kaj du'dek el ili ankaŭ part'o'pren'is en 11 televid'a'j debat'o'j.

Iom post iom la nombr'o de kandidat'o'j redukt'iĝ'ad'is, kiam unu post ali'a ili re'tir'iĝ'is pro ne'sufiĉ'a interes'o ĉe la publik'o kaj/aŭ mank'o de akumul'it'a mon'o por plu sub'ten'i la kost'o'j'n de la kampanj'o. Kiam en februar'o komenc'iĝ'is la voĉ'don'a faz'o de la parti'a'j kampanj'o'j, rest'is nur ok kandidat'o'j. En divers'a'j faz'o'j de la kampanj'o montr'iĝ'is iom da publik'a entuziasm'o por almenaŭ ses el tiu'j ok, inter kiu'j est'is tri senat'an'o'j, du eks'urb'estr'o'j, kaj unu antaŭ'a vic'prezident'o. Sed post la voĉ'don'ad'o en la unu'a'j ŝtat'o'j, praktik'e rest'is nur du kandidat'o'j: antaŭ'a vic'prezident'o Joe Bid'e'n [ĝoŭ bajden] kaj Bernie [berni] Sanders, senat'an'o de la ŝtat'o Vermont.

Cel'o'j de la du kandidat'o'j-demokrat'o'j

Ĉiu el tiu'j du reprezent'as unu flank'o'n de la divid'o inter la „moder'a'j” kandidat'o'j kaj la „progres'em'a'j” kandidat'o'j en la demokrat'a parti'o. Bid'e'n promes'as re'gajn'i la direkt'o'n komenc'it'a'n dum la moder'a prezident'ec'o de Obama kaj asert'as, ke li kontribu'is al ties ating'o'j. Li precip'e sub'ten'as la sistem'o'n de san'asekur'o Obamacare iniciat'it'a'n dum la prezident'ec'o de Obama. Sanders, kiel reprezent'ant'o de la progres'em'a flank'o, vol'as iniciat'i grand'a'j'n (kaj mult'e'kost'eg'a'j'n) program'o'j'n por solv'i soci'a'j'n problem'o'j'n laŭ'ebl'e rapid'e. Sanders, kiu nom'as si'n social'ist'o, oft'e parol'is pri revoluci'o de la soci'a sistem'o por redukt'i aŭ elimin'i la diferenc'o'n inter riĉ'ul'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j.

Elekt'o-rezult'o'j en la demokrat'a parti'o

Plej mult'a'j'n deleg'it'o'j'n (42 el 92) en la unu'a'j tri ŝtat'o'j gajn'is Bernie Sanders (Bid'e'n ricev'is nur 15). Tiu'moment'e ŝajn'is, ke Sanders est'os la kandidat'o de la demokrat'o'j, sed tuj post'e Bid'e'n komenc'is montr'i, ke la pli fru'a supoz'o, ke li est'as la favor'at'o, ankoraŭ hav'as merit'o'n. Sanders post'e sugest'is la jen'a'n klar'ig'o'n de la subit'a ŝanĝ'o: „Ni [t.e. Sanders kaj li'a'j apog'ant'o'j] gajn'is la batal'o'n de ide'o'j sed mal'gajn'is la debat'o'n pri elekt'ebl'ec'o.” Per tio li alud'as pri la opini'o de mult'a'j analiz'ant'o'j, ke – pro dub'o'j aŭ eĉ tim'o'j pri social'ism'o ĉe mult'a'j uson'an'o'j – Sanders ne pov'us sukces'i kontraŭ Trump en la elekt'o'j.

La fin'a'j kandidat'o'j

Sur'baz'e de la voĉ'don'ad'o en la kvar'a ŝtat'o (Sud-Karolin'o) Bid'e'n pli proksim'iĝ'is al Sanders laŭ total'o de deleg'it'o'j. Post tio li gajn'is la pli'mult'o'n ankaŭ en „super'mard'o” 3, kiam la demokrat'o'j voĉ'don'is por unu tri'on'o de si'a tut'a deleg'it'ar'o. Rezult'e, la nombr'o de deleg'it'o'j gajn'it'a'j de Bid'e'n super'is tiu'n de Sanders. Post super'mard'o, ĉiu'j kandidat'o'j, krom Bid'e'n kaj Sanders, re'tir'is si'n. Ĉiu'j el ili, krom la ali'a rest'int'a reprezent'ant'o de la progres'em'a flank'o de la parti'o, anonc'is si'a'n sub'ten'o'n por Bid'e'n. La post'a voĉ'don'ad'o en pli'a'j ŝtat'o'j kresk'ig'is la avantaĝ'o'n de Bid'e'n, kaj la 7an de april'o Sanders anonc'is si'a'n re'tir'iĝ'o'n. La voĉ'kalkul'o est'is jam 1217 por Bid'e'n, 914 por Sanders, kaj la ceter'a'j kun'e 170. Sam'e kiel ĉe la respublik'an'o'j rest'as nun nur formal'ig'o de la rezult'o. Tio okaz'os ĉe la demokrat'a tut'land'a kongres'o en aŭgust'o. Tiu rezult'o al'ven'is ĝust'a'temp'e, ĉar ĉiu'okaz'e pro la kron'virus'o ne plu ebl'as al iu ajn kandidat'o renkont'iĝ'i kun amas'o da eventual'a'j apog'ant'o'j.

1. Tio est'as grand'part'e prav'a, sed est'as tro'simpl'ig'o. La regul'o'j vari'as de ŝtat'o al ŝtat'o: ekzempl'e, iu'j parti'o'j (not'ind'e, la demokrat'a) permes'as, ke en ili'a'j intern'a'j elekt'o'j part'o'pren'u civit'an'o'j, kiu'j est'as registr'it'a'j por la elekt'o'j sen aparten'o al iu ajn parti'o. (red.)
2. Tio valid'as ne absolut'e: la efektiv'a'j regul'o'j est'as iom pli kompleks'a'j kaj vari'as de parti'o al parti'o. (red.)
3. La faz'o en uson'a'j prezident'a'j elekt'o'j, en kiu politik'a'j parti'o'j decid'as pri unu'op'a parti'a kandidat'o por la naci'a'j prezident'a'j elekt'o'j per'e de formal'a'j elekt'o-procedur'o'j en apart'a'j ŝtat'o'j, daŭr'as plur'a'j'n monat'o'j'n. Ĉar la tag'o en jar'o de prezident'a'j elekt'o'j, en kiu okaz'as la plej mult'a'j ŝtat'a'j elekt'o'j dum la parti'a elekt'o-faz'o, est'as mard'o, oni ne'formal'e nom'as tiu'n tag'o'n „super'mard'o”, kiu en 2020 est'is la 3a de mart'o. (red.)
dama
Da'n MAXWELL
korespond'ant'o de MONATO en Uson'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 6.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Da'n Maxwell el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Dat're'ven'o'j: nask'iĝ'o kaj mort'o de grand'a ital'a verk'ist'o

Antaŭ preciz'e unu jar'cent'o nask'iĝ'is la por'infan'a verk'ist'o Gianni Rodari [ĝani rodari] (la 23an de oktobr'o 1920), kaj ĉi-jar'e, la 14an de april'o, oni memor'is ankaŭ la 40an dat're'ven'o'n de li'a mort'o (okaz'int'a, kiam li hav'is 60 jar'o'j'n).

Ne'konform'ism'a lingv'a stil'o

La ital'o Gianni Rodari en si'a viv'o est'is instru'ist'o en baz'lern'ej'o, sed ankaŭ kontraŭ'faŝism'a sekret'a ag'ant'o, jun'a partizan'o, ĵurnal'ist'o, „mal'obe'em'a” aŭtor'o de libr'o'j por infan'o'j, verk'ist'o de fabel'o'j kaj mult'o pli. Per si'a unik'a ne'konform'ism'a lingv'a stil'o li sukces'is re'nov'ig'i kaj ia'manier'e re'vigl'ig'i la tradici'a'n por'infan'a'n literatur'o'n, ĝis tiam baz'it'a'n en Italio dum jar'dek'o'j sur la libr'o Kor'o (ital'e Cuore) far'e de Edmondo De Amicis kaj sur la retor'ik'o de poet'o'j kiel Giosue Carducci.

Premi'o Andersen

Li est'as ĝis hodiaŭ la ses'e plej traduk'it'a ital'a aŭtor'o en la mond'o. Li est'is ankaŭ la unu'nur'a ital'o, kiu ricev'is, en 1970, la premi'o'n Hans Christian Andersen, kiu'n oni konsider'as kvazaŭ'a Nobel-premi'o por infan'a literatur'o. Li'a riĉ'a literatur'a produkt'ad'o inspir'is inter'ali'e kin'art'o'n.

Cristina CASELLA
korespond'ant'o de MONATO en Italio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 23.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Cristina Casella el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Grav'a rol'o por slovak'a diplomat'o

Komenc'e de april'o, la Konsili'o de Eŭrop'a Uni'o (EU) nom'um'is eks'a'n slovak'a'n ministr'o'n pri ekster'land'a'j kaj eŭrop'a'j afer'o'j, Miroslav Lajčák [lajĉak], special'a reprezent'ant'o por dialog'o inter Beogrado kaj Priŝtin'o kaj pri ali'a'j region'a'j afer'o'j en okcident'a Balkani'o. Lajčák tuj en'ofic'iĝ'is kaj okup'os ĉi tiu'n alt'a'n diplomati'a'n posten'o'n kun komenc'a mandat'o de 12 monat'o'j.

Karier'a diplomat'o

Lajčák, 57-jar'aĝ'a, est'as respekt'at'a kaj spert'a diplomat'o, kiu ĝu'as la fid'o'n de la tut'a EU. Li komenc'is si'a'n profesi'a'n karier'o'n en la diplomati'a serv'o de la tiam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o. Li stud'is en la moskva Ŝtat'a Institut'o pri Inter'naci'a'j Rilat'o'j kaj parol'as naŭ lingv'o'j'n. Lajčák labor'is kiel ekster'ordinar'a kaj plen'rajt'a ambasador'o en Japani'o, Jugoslavio, Albanio kaj Makedonio. Li est'is slovak'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j en la jar'o'j 2009-2010 kaj 2012-2020. En 2017-2018 li okup'is la posten'o'n de prezid'ant'o de la 72a sesi'o de la Ĝeneral'a Asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Kadr'e de EU Lajčák labor'is kiel plen'um'a direktor'o de Eŭrop'a Serv'o por Ekster'a Ag'ad'o en Bruselo (2010-2012) kaj antaŭ'e kiel special'a reprezent'ant'o de EU por Bosnio kaj Hercegovin'o (2007-2009), kie li funkci'is ankaŭ kiel alt'a reprezent'ant'o de la inter'naci'a komun'um'o.

Defi'o'j

Li'a nov'a diplomati'a posten'o est'as politik'e tikl'a. Inter la ĉef'a'j task'o'j de Lajčák est'os ating'i komplet'a'n normal'ig'o'n de la rilat'o'j inter Serbi'o kaj Kosovo. EU esper'as, ke Lajčák, kiel karier'a diplomat'o kun riĉ'a spert'o pri divers'a'j land'o'j kaj inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j, signif'e kontribu'os al pac'ig'o de la rilat'o'j inter la du koncern'a'j flank'o'j kaj al politik'a stabil'ec'o en la region'o.

Special'a Reprezent'ant'o

La ĉef'a rol'o de Special'a Reprezent'ant'o de EU (angl'a'lingv'a mal'long'ig'o: EUSR - EU Special Representative) est'as antaŭ'e'n'ig'i la politik'o'n kaj interes'o'j'n de EU en cert'a'j region'o'j kaj land'o'j kaj ankaŭ solv'i problem'o'j'n de apart'a interes'o por EU. Ĝeneral'e, EUSR-oj lud'as aktiv'a'n rol'o'n en klopod'o'j por efektiv'ig'i re'form'o'j'n kaj stabil'ig'i jur'ŝtat'o'j'n. Nun'temp'e EU hav'as naŭ EUSR-o'j'n, kiu'j help'as en diplomati'a labor'o de la Alt'a Reprezent'ant'o de EU por ekster'land'a'j afer'o'j kaj sekur'ec'a politik'o, Josep Borrell.

haus
Juli'us HAUSER
korespond'ant'o de MONATO en Slovaki'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 7.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ital'a scienc'ist'o pri la pandemi'o (2)

MONATO intervju'is profesor'o'n Sergio Rosati [serĝ'o rozati] pri la kron'virus'a pandemi'o, kiu traf'is post Ĉini'o ĉef'e li'a'n land'o'n. Rosati est'as fak'ul'o pri zo'o'noz'o'j, mal'san'o'j, kiu'j pas'as de best'o'j al hom'o'j. La unu'a part'o de la intervju'o aper'is en MONATO 2020/06, p. 16-19. Jen kelk'a'j pli'a'j demand'o'j de la redaktor'o.

MONATO: Ĉu vi opini'as, ke Kovim-19 hav'is „natur'a'n” de'ven'o'n? Last'a'temp'e oni dis'vast'ig'is raport'aĵ'o'n (https://www.youtube.com/watch?v=uwyU5P5AuMk) el'send'it'a'n en 2015 de la ital'a ŝtat'a kanal'o, laŭ kiu en Ĉini'o oni tiam est'is labor'ant'a je tre danĝer'a esplor'o pri iu kron'virus'o pipistrel'de'ven'a, kiu, okaz'e de laboratori'a akcident'o, pov'us far'iĝ'i eg'a minac'o por la tut'a hom'ar'o. Ĉu do ebl'as, ke la virus'o kre'iĝ'is de scienc'ist'o'j aŭ dis'vast'iĝ'is pro ili'a erar'o?

Rosati: Tiu ĉi virus'o est'as absolut'e kaj sen'dub'e natur'de'ven'a. Kiam virus'o'j est'as genetik'e modif'it'a'j de hom'o, en ili'a gen'ar'o fakt'e ekzist'as apart'a'j spur'o'j, kiu'j'n ni kapabl'as re'kon'i tre bon'e. Tem'as pri specif'a spec'o de interpunkci'o, ni dir'u, kiu ne pov'as est'i hazard'a. Rilat'e al pipistrel'o'j, konsider'u tio'n, ke kadr'e de esplor'o plen'um'it'a antaŭ kelk'a'j jar'o'j oni pren'is specimen'o'j'n per frot'il'o'j el mult'a'j pipistrel'o'j kaj ali'a'j sovaĝ'a'j best'o'j en la tut'a mond'o: nu, kron'virus'o est'is trov'it'a, en 90 el'cent'o'j de la okaz'o'j, ĝust'e en'e de pipistrel'o'j. Do la lig'it'ec'o inter kron'virus'o kaj pipistrel'o est'as io kon'at'a. Tiu raport'aĵ'o neni'o'n nov'ec'a'n aŭ ne'kred'ebl'a'n sci'ig'is. Fakt'o est'as, ke ja pipistrel'o, inter la tut'a best'ar'o, est'as la precip'a rezerv'uj'o de beta-kron'virus'o'j: la sam'a'j, kiu'j ekzempl'e kaŭz'is sars'o'n en 2003, la mez-orient'a'n merson ali'moment'e, kaj ĉi tiu'n grand'a'n epidemi'o'n nun.

MONATO: Kio klar'ig'as tiu'n special'a'n lig'it'ec'o'n inter kron'virus'o'j kaj pipistrel'o'j?

Rosati: Kron'virus'o'j loĝ'as ĉe tiu ĉi gast'ig'ant'o de tre long'a temp'o. Pipistrel'o est'as inter'ali'e rezerv'uj'o ankaŭ de ali'a'j tre danĝer'a'j virus'o'j (rabi'o, ebol'o ktp), kaj en Ĉini'o oni kutim'as manĝ'i tiu'n mam'ul'o'n. La kial'o? Mi pens'as, ke en la kamp'ar'a kaj mal'riĉ'a iam'a Ĉini'o, oni uz'is i'o'n ajn, kio'n ebl'is trov'i, kiel font'o'n de protein'o'j.

Kiel oft'e okaz'as, iu'j nutr'a'j kutim'o'j post'rest'as kaj ne mal'aper'as facil'e inter la popol'o. Fakt'e en Ĉini'o okaz'is laŭ'grad'a industri'iĝ'o: milion'o'j da person'o'j las'is la kamp'ar'o'n por trans'loĝ'iĝ'i en industri'a'j'n urb'eg'o'j'n, port'ant'e kun si la propr'a'j'n nutr'a'j'n kutim'o'j'n (kun la koncern'a'j erar'o'j kaj risk'o'j). Tamen est'as not'ind'e, ke sars'o en 2003 ne pas'is rekt'e de pipistrel'o al hom'o. Ĝi al'ven'is al hom'o ja per'e de inter'a gast'ig'ant'o, nom'e zibet'o. Tem'as pri sovaĝ'a karn'o'manĝ'ul'o, kiu'n en Ĉini'o oni ĉas'as, kuir'as kaj manĝ'as.

Jam du jar'o'j'n antaŭ la oficial'a ek'aper'o de sars'o, inter kuir'ant'o'j kaj buĉ'ant'o'j de ĉi tiu'j best'o'j trov'iĝ'is antikorp'o'j de tiu beta-kron'virus'o. Tia virus'o post'e bezon'as kelk'temp'a'n adapt'iĝ'o'n por sukces'i „gajn'i” la rajt'o'n transmisi'iĝ'i de hom'o al ali'a hom'o. Foj'foj'e tio postul'as eĉ monat'o'j'n. Ni ne pov'as eksklud'i, ke ankaŭ ĉi-foj'e ekzist'is iu mez'a gast'ig'ant'o, iu mez'a best'o, kiu'n tamen ni ankoraŭ ne mal'kovr'is. Kiam okaz'os retro'spekt'a'j esplor'o'j pri Kovim-19, mi'a'opini'e, tiu fakt'o klar'iĝ'os. Re'ven'e al la komenc'a demand'o, vast'skal'a'n infekt'ad'o'n ja help'is iu'j nutr'a'j kutim'o'j de ĉin'o'j, lig'it'a'j ankaŭ al la ĉe'est'o de t.n. mal'sek'a'j bazar'o'j. En tia'j lok'o'j hejm'a'j kaj sovaĝ'a'j best'o'j kun'est'as, oni buĉ'as ili'n sub tim'ig'e mal'bon'a'j higien'a'j kondiĉ'o'j, kaj oft'as kontakt'o'j inter hom'o'j kaj best'a'j intern'aĵ'o'j. Do est'as klar'e, ke ĉi tia kun'tekst'o ja help'as la transmisi'o'n de kron'virus'o'j de sovaĝ'a best'o al hom'o.

MONATO: Kial ŝajn'as obl'iĝ'i tia'j kron'virus'a'j epidemi'o'j en la last'a'j jar'o'j? Ĉu ili ĉiam ekzist'is aŭ est'as efektiv'e freŝ'a nov'aĵ'o? Pas'int'ec'e hom'o'j ne spert'is tiom da epidemi'o'j. Ĉu est'as hazard'o aŭ ni dev'as pret'iĝ'i est'ont'ec'e al pli kaj pli da tia'j amas'a'j kaj mort'ig'a'j infekt'ad'o'j?

Rosati: Mi kred'as, ke pas'int'ec'e, en kamp'ar'a Ĉini'o, et'a'j tia'j epidemi'o'j ĉiam okaz'is. Tamen, kiam io tia traf'as for'a'n ne'kon'at'a'n vilaĝ'o'n, la epidemi'o komenc'iĝ'as kaj fin'iĝ'as ĝust'e en la sam'a lok'o, kie ĝi unu'e aper'is. La sam'o'n far'is ebol'o, en centr'a Afrik'o, kiam ĝi unu'e traf'is nur et'a'j'n vilaĝ'o'j'n. Ebol'o ja far'iĝ'is mond'a minac'o, kiam ĝi al'ven'is al Lagoso, la plej grand'a urb'o de Niĝerio, aŭ al grand'a'j urb'o'j de Sieraleon'o, kie mult'a'j person'o'j est'as amas'iĝ'int'a'j kaj viv'as tre proksim'e. Ja tia'manier'e virus'o'j dis'vast'iĝ'as. Do la ĉin'a urb'o Wuhan est'is la ideal'a start'punkt'o por grand'a epidemi'o, ĉar tie loĝ'as 10 milion'o'j da person'o'j en proksim'a kontakt'o. La kial'o de la kresk'ant'a oft'ec'o de tia'j infekt'ad'o'j est'as la industri'iĝ'o, kiu ig'is hom'o'j'n mov'iĝ'i de kamp'ar'o'j al urb'eg'o'j. Tio cert'e okaz'is en Ĉini'o.

Tamen epidemi'o'j efektiv'e ek'as plej oft'e en tiu'j orient'a'j land'o'j, do nepr'as, ke oni ŝanĝ'u iom'et'e la lok'a'n viv'manier'o'n. Ekzempl'e, mal'sek'a'j bazar'o'j fin'fin'e est'as mal'permes'it'a'j. Ne plu ebl'os en Ĉini'o aranĝ'i tia'j'n vend'ej'o'j'n, tial la nutr'a'j kutim'o'j de lok'ul'o'j dev'os nepr'e ali'iĝ'i. Tiu ĉi pandemi'o instru'u ali'flank'e al ni, ke ja dev'as ekzist'i pli efik'a'j „alarm'o'sistem'o'j”. Mi'a sent'o est'as, ke Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) ne hav'as sufiĉ'e da pov'o por trud'i restrikt'a'j'n regul'o'j'n, kio'n konfirm'as la fakt'o, ke ĉiu land'o plu kondut'as laŭ si'a vol'o. Ne ekzist'as komun'a politik'o, unu'ec'a ag'ad'o.

En la fak'o de best'a'j mal'san'o'j, kie mi aktiv'as kiel scienc'ist'o, ni progres'is eg'e pli: ni ja hav'as inter'naci'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n kaj inter'naci'a'n leĝ'ar'o'n, kiu est'as firm'eg'a kaj perfekt'a. Oni mal'permes'as al land'o, kie ekzist'as iu epidemi'a infekt'o koncern'ant'a best'o'j'n, eksport'i ekster'land'e'n best'de'ven'a'j'n produkt'o'j'n, viv'a'j'n best'o'j'n, sum'e i'o'n ajn, kio pov'as est'i font'o de kontaĝ'o. Tial Eŭrop'o ne spert'as grav'a'j'n epidemi'a'j'n best'o'mal'san'o'j'n, kiu'j tamen traf'as ali'a'j'n land'o'j'n, foj'e ne mal'proksim'a'j'n de la ni'a'j. Ĉiu'j ŝtat'o'j respekt'as tiu'n leĝ'ar'o'n. Rilat'e al hom'a'j mal'san'o'j, la situaci'o bedaŭr'ind'e mal'sam'as: la tut'mond'iĝ'o baz'iĝ'as sur amas'a kaj daŭr'a mov'iĝ'o de person'o'j kaj var'o'j. Se MOS est'us tuj en'konduk'int'a restrikt'a'j'n regul'o'j'n kaj ĉiu land'o est'us obe'int'a, tiu ĉi pandemi'o ja ne est'us okaz'int'a.

MONATO: Iu'j kulp'ig'is, pri la vast'skal'a infekt'ad'o en Italio, eĉ la polu'ad'o'n en la nord'a'j region'o'j kaj la ĉe'est'o'n de 5G-anten'o'j. Oni hipotez'is ankaŭ lig'it'ec'o'n inter la mult'ec'o de la traf'it'o'j en la nord'o kaj la mult'ec'o de person'o'j, kiu'j en tiu'j are'o'j ricev'is antaŭ kelk'a'j monat'o'j kontraŭ'grip'a'n vakcin'o'n.

Rosati: Tem'as pri teori'o'j tut'e fuŝ'a'j, ĉef'e tiu pri ebl'a lig'it'ec'o inter vast'a infekt'ad'o pro la kron'virus'o Sars-CoV-2 kaj la antaŭ'a ricev'o de kontraŭ'grip'a vakcin'o, kiu hav'as neni'a'n rilat'o'n kun la afer'o. Ebl'e iu'j hospital'o'j est'is ia'senc'e uj'o'j de la virus'o, kaj kelk'a'j kontaĝ'o'j okaz'is tie pli facil'e ol ali'lok'e, sed tio tut'e sen'de'pend'as de la fakt'o, ke oni vizit'is la hospital'o'j'n por ricev'i vakcin'o'n. Iu'j mi'a'j kon'at'o'j perd'is famili'an'o'j'n, ĉar ili ir'is pro tut'e ali'a kial'o al iu hospital'o, kie ŝajn'e jam est'is cirkul'ant'a la kron'virus'o, kaj tiel mal'san'iĝ'is. Sed tio est'as tut'e ali'a afer'o!

Koncern'e polu'ad'o'n, nord'a Italio ja est'as unu el la plej polu'at'a'j are'o'j de Eŭrop'o. Ni tamen ne cert'as, ke polu'ad'o pov'as efektiv'e pli'akr'ig'i tiu'n ĉi mal'san'o'n. Pli ol polu'ad'o'n, mi kulp'ig'us tiu'j'n, kiu'j permes'is la inter'naci'a'n futbal'matĉ'o'n Atalant'a-Valencia en Milano. Oni ebl'ig'is, ke dek'o'j da mil'o'j da hom'o'j en'ir'u, mez'e de tia epidemi'o, en grand'a'n stadion'o'n, ven'ant'e de apud'a urb'o kun jam mult'e da okaz'o'j de Kovim-19, kiel Bergamo.

Ĝeneral'e mi mem ne plu serĉ'us kulp'ul'o'n, kvazaŭ „pest'o'distribu'ant'o'n”, ĉar, kiel dir'it'e, ne tem'as pri unu'op'a person'o, unu'op'a mal'san'ul'o. Cert'e okaz'is mult'obl'a paralel'a en'ig'o de la virus'o far'e de vojaĝ'ant'o'j, kio pli-mal'pli rimark'ind'e traf'is ĉiu'j'n eŭrop'a'j'n land'o'j'n. Do ĉiu'j ĉin'o'j aŭ ĉiu'j fremd'ul'o'j, kiu'j loĝ'is en Ĉini'o inter decembr'o kaj januar'o, est'as ebl'a'j en'ig'int'o'j de la virus'o. Tem'as pri mil'o'j da hom'o'j. Dum mult'a'j semajn'o'j en Italio oni mezur'is la temperatur'o'n nur de vojaĝ'ant'o'j, kiu'j ven'is rekt'e de Ĉini'o. Tio tamen ne est'as efik'a protekt'a metod'o. Iu pov'as est'i infekt'ant'a antaŭ ol montr'i simptom'o'j'n aŭ tut'e ne montr'ant'e ili'n. Iu pov'as est'i infekt'ant'a, ĉar tiu hazard'e renkont'is en eŭrop'a flug'haven'o mal'san'a'n ĉin'o'n aŭ turist'o'n, kiu vizit'is Ĉini'o'n aŭ hav'is kontakt'o'n kun ĉin'o. Do ĉiu kulp'as, kaj neni'u kulp'as.

MONATO: Kio pri la kontraŭ'vakcin'a mov'ad'o NoVax ? Ĉu tiu ĉi pandemi'o signif'os la fin'o'n de tiu si'n'ten'o?

Rosati: Mi ne sci'as, ĉu la mov'ad'o nun mal'aper'os. Tamen mi sincer'e dezir'as, ke, kiam hav'ebl'os vakcin'o kontraŭ Kovim-19, la an'o'j de tiu mov'ad'o est'u la last'a'j, kiu'j ricev'os la vakcin'o'n. Tamen ni dev'as streb'i kaj batal'i ankoraŭ long'e kontraŭ la kron'virus'o, ne ĉar mal'facil'as kre'i taŭg'a'n vakcin'o'n (La virus'o Sars-CoV-2, spit'e al la ŝajn'o'j, ne est'as tiom insid'em'a virus'o, kiom HIV: ni do ne bezon'as apart'e long'a'n temp'o'n por kre'i efik'a'n vakcin'o'n). La praktik'a problem'o, kiu dev'os ig'i ni'n batal'i ankoraŭ long'e, est'as, ke produkt'i miliard'o'j'n da vakcin'o'doz'o'j pov'us est'i ne rapid'e real'ig'ebl'e. La tut'mond'iĝ'o esper'ebl'e help'os al ni. Mi mem esper'as, ke en aŭtun'o jam est'os iu vakcin'o uz'ebl'a. Ni sci'as, ke vakcin'o'j ĝeneral'e efik'as kontraŭ kron'virus'o'j, kaj ni cert'e trov'os ankaŭ tiu'n plej bon'a'n por prevent'i kovim'o'n.

MONATO: Sen vakcin'o ven'ont'aŭtun'e aŭ ven'ont'vintr'e oni dev'os ebl'e pret'iĝ'i por eĉ pli grav'a du'a ond'o de kontaĝ'o, ĉu ne ver'e?

Rosati: Pli grav'a mi ne kred'as kaj ne dir'us, sed ni ja dev'os ekspluat'i la somer'o'n por re'organiz'i ni'n pli bon'e kaj ne las'i la virus'o'n surpriz'i ni'n de'nov'e. Ne facil'as antaŭ'vid'i. Ebl'e la virus'o iĝ'os endemi'a, kio oft'as en tia'j okaz'o'j. Ali'vort'e ĝi pov'us mild'iĝ'i kaj evolu'i al ia banal'a virus'o kaŭz'ant'a simpl'a'n mal'varm'um'o'n, ne'last'e ĉar ni est'os ating'int'a'j ankaŭ tiel nom'at'a'n imun'ec'o'n de la loĝ'ant'ar'o. Kiam infekt'o jam traf'is 60 % aŭ 70 % de la loĝ'ant'ar'o, la mult'a'j re'san'iĝ'int'o'j kre'as spec'o'n de bar'o. Tial la virus'o pli mal'facil'e dis'vast'iĝ'os.

Tamen ne est'as bon'a ide'o infekt'i unu'e 60 milion'o'j'n da person'o'j (la sum'o'n de la loĝ'ant'o'j en Italio) por pli'rapid'ig'i la ating'o'n de tiu amas'a imun'ec'o. Pro la alt'a mort'ig'ec'o de Kovim-19, ĉirkaŭ 1 % de tiu'j 60 milion'o'j mort'us. Tem'as pri 600 000 person'o'j en ni'a land'o: tro alt'a kost'o. Ĝust'e tial oni nun klopod'as ig'i la epidemi'a'n ond'o'n kiel ebl'e plej long'daŭr'a kaj sam'temp'e mal'alt'a. Oni dev'as fakt'e rest'i sub iu lim'o, kiu ebl'ig'u al ni'a san'sistem'o al'front'i efik'e la epidemi'o'n. Se la epidemi'o iĝ'us ne plu reg'ebl'a, la hospital'o'j spert'us grand'a'n kriz'o'n. Oni dev'us do komenc'i elekt'i, kiu'n kurac'i kaj kiu'n ne. En Hispanio, en Madrido, oni jam tio'n far'as. Oni tie kurac'as pacient'o'j'n kun plej grand'a probabl'o re'san'iĝ'i. Ni en Italio ir'is tre proksim'e'n al tio, sed nun la afer'o'j bon'ŝanc'e pli'bon'iĝ'as. Inter'temp'e ni sukces'e pli'ig'is la ĉambr'o'j'n de intens'a kurac'ad'o. La hejm'a rest'ad'o de la pli'mult'o ebl'ig'os al ni baldaŭ kompren'i, ĉu la regul'o'j al'pren'it'a'j est'is efik'a'j kaj la pint'o de kontaĝ'o'j est'as jam super'it'a. La cel'o de la rest'ad'o hejm'e est'as dilu'i, dis'part'ig'i la kontaĝ'o'n, tiel ke medicin'ist'o'j pov'os dediĉ'i si'n kaj kurac'i ĉiu'n mal'san'ul'o'n. Tio signif'as, ke ni dev'os dum kelk'a temp'o ŝanĝ'i ni'a'n viv'stil'o'n: afer'o pli facil'a ebl'e en nord'a Eŭrop'o, kun pens'manier'o kaj viv'manier'o mal'sam'a'j ol tiu'j de la ital'o'j.

MONATO: Ĉu la mond'o ver'e ŝanĝ'iĝ'os drast'e post tiu ĉi pandemi'o? Kio pri nov'a grand'a kriz'o, kiu'n plur'a'j hom'o'j vid'as ĉe la horizont'o?

Rosati: Ni dev'os re'pri'pens'i la model'o'n de soci'o, kiu'n ni mem elekt'is. Io ja ŝanĝ'iĝ'os: ebl'e en flug'haven'o'j far'iĝ'os kutim'a afer'o mezur'i la temperatur'o'n de ĉiu pasaĝer'o, kiel en la last'a'j jar'o'j post teror'ism'a'j atak'o'j ni al'kutim'iĝ'is ne vojaĝ'i kun likv'o'j. Sed est'as fru'e por kompren'i, kio ver'e okaz'os: ni ankoraŭ spert'as ĉiu'tag'a'n tragedi'o'n. Ne ebl'as pens'i jam pri la est'ont'ec'o.

MONATO: Kial en Italio la mort'ig'ec'o de la virus'o est'as tiom alt'a kompar'e kun ali'a'j land'o'j?

Rosati: Nu, ni hav'as viv'daŭr'o'n, kiu est'as, kiel kon'at'e, inter la plej alt'a'j en la tut'a mond'o. Do ĝeneral'e pli da hom'o'j mal'jun'as en Italio ol ali'land'e. La mort'int'o'j ĉef'e est'is hom'o'j kun pli ol 75-80 jar'o'j, kaj oft'e oni memor'ig'as tio'n por trankvil'ig'i la ceter'a'j'n hom'o'j'n: nur mal'jun'ul'o'j, aŭ precip'e mal'jun'ul'o'j, mort'as pro tiu ĉi virus'o. Tamen tio ja dev'as anksi'ig'i ni'n. Ni streb'is tiom por ating'i tia'n viv'nivel'o'n, tia'n viv'esper'o'n, kaj est'as bedaŭr'ind'e rezign'i abrupt'e pri ĉio ĉi, kio'n ni zorg'e kre'is. Ankaŭ 75-80-jar'ul'o'j ceter'e est'as, ĉef'e nun'temp'e, aktiv'a'j person'o'j, kiu'j don'as alt'valor'a'n kontribu'o'n al la soci'o. Ili ne est'as rub'aĵ'o'j. Krom tio, sen'dub'e la efektiv'a nombr'o de traf'it'o'j en Italio est'as eg'e pli alt'a ol laŭ la oficial'a'j don'it'aĵ'o'j. Ĉe ni, oni elekt'is (aŭ pov'is) sub'met'i al kron'virus'a test'o per vat'frot'il'o nur pacient'o'j'n kun plej grav'a'j spir'a'j simptom'o'j. Mult'a'j ali'a'j spert'is hejm'e infekt'o'n mild'a'n aŭ sen'simptom'a'n, kiu ne est'as oficial'e registr'it'a. Oni do dev'as dek'obl'ig'i la oficial'a'n nombr'o'n de traf'it'o'j por hav'i ide'o'n pli preciz'a'n pri la nombr'o'j.

Mi cert'as, ke post'a'j sang'o'test'o'j, kia'j'n mi'a team'o evolu'ig'as, montr'os, ke la mort'ig'ec'o est'is ankaŭ en Italio egal'a al 1-2 % de la traf'it'o'j, sam'kiel en Korei'o kaj ali'a'j land'o'j. Tia'j sang'o'test'o'j dir'os al ni mult'o'n pli ol diagnoz'o per frot'il'o. Ĉi-last'a ŝajn'as pozitiv'a nur dum period'o lim'ig'it'a. La serĉ'ad'o de antikorp'o'j per sang'a test'o, mal'e, ja kalkul'ig'os pli bon'e la nombr'o'n de la efektiv'a'j traf'it'o'j, ĉar la antikorp'o'j observ'ebl'as ankaŭ post ies re'san'iĝ'o. Vat'frot'il'o util'as por diagnoz'i nun'a'n infekt'o'n, dum ne pli ol 4 semajn'o'j. En ali'a'j okaz'o'j, dum apenaŭ 7-10 tag'o'j. Post'e ni ne pov'as sci'i, ĉu oni jam spert'is aŭ ne spert'is apart'a'n infekt'o'n: ĝi ne don'as al ni tiu'n inform'o'n. Se oni ne est'as ekzamen'at'a en tiu preciz'a temp'o'daŭr'o, la ekzamen'o ne util'as. Per sang'o'test'o, mal'e, antikorp'o'j hav'ig'as grav'a'n pruv'o'n eĉ post monat'o'j.

MONATO: Kio pri la don'ad'o de sang'o? Ĉu ĝi sekur'as?

Rosati: Jes ja, absolut'e. Mi mem don'as sang'o'n du'foj'e jar'e, kaj tio kre'as al san'a person'o neni'a'n problem'o'n. Don'i sang'o'n grav'as ne'last'e pro tio, ke laŭ ĉin'a promes'plen'a esplor'o uz'i sang'a'n plasm'o'n de jam-re'san'iĝ'int'o pov'as est'i efik'e ankaŭ por re'san'ig'i ali'a'n person'o'n nun spert'ant'a'n la mal'san'o'n.

MONATO: Mult'a'j akuz'as Eŭrop'o'n pro indiferent'ec'o. Real'ism'e, ĉu ĝi pov'us aŭ dev'us est'i far'int'a i'o'n pli'a'n por Italio?

Rosati: Kvankam mi est'as civit'an'o eŭrop'em'a, mi opini'as, ke EU dev'as ankoraŭ kompren'i, kio ĝi vol'as est'i. Ĝi pov'as kaj dev'as far'i i'o'n pli'a'n por si'a'j membr'o'j. Italio ne pov'as pere'i el ekonomi'a vid'punkt'o. Eŭrop'o dev'as help'i kaj al ni kaj al ali'a'j land'o'j, sed cert'e Italio pag'as nun la plej grav'a'j'n sekv'o'j'n de la pandemi'o, ĉar ĝi est'is la unu'a eŭrop'a land'o vast'e traf'it'a. Dank'e al la spert'o de Italio, ali'a'j land'o'j pov'is sekv'i ĝi'a'n ekzempl'o'n kaj lim'ig'i la epidemi'o'n. Sed Italio ne ricev'is la help'o'n, kiu'n ĝi urĝ'e bezon'is. Iu'j civit'an'o'j hav'as sent'o'n pli kaj pli kontraŭ'eŭrop'a'n pro tiu ŝajn'a ne'ag'ad'o, kaj kelk'a'j eĉ pet'as, ke Italio tuj el'ir'u el EU. Ni vid'is, ke oni for'ĵet'is eĉ eŭrop'a'j'n flag'o'j'n. Mi tamen nek kred'as nek vol'as, ke Italio for'las'os Eŭrop'o'n. Tamen mi dezir'as, ke EU fin'fin'e respond'ec'u kaj ne decid'u implod'i. Se ĝi ne kapabl'as help'i land'o'n, kiu bezon'as tuj'a'n help'o'n tia'n, en tiel dram'ec'a moment'o, pri kia uni'o ni parol'as? Ni ceter'e est'is bon'ŝanc'a'j, ĉar la epidemi'o traf'is ĉef'e la plej evolu'int'a'j'n region'o'j'n de Italio, tiu'j'n kun la plej bon'a san'sistem'o. Se la epidemi'o okaz'us sam'e agres'em'e en la sud'o, la tragedi'o est'us dek'obl'a. Kio'n far'us Eŭrop'o? Bon'ŝanc'e, se tiel dir'i, la kontaĝ'o ek'is nord'e, dum mult'a'j sud'a'j provinc'o'j preskaŭ ne est'as tuŝ'it'a'j, dank'e al tio, ke la izol'ad'o okaz'is en la sud'o antaŭ ol la virus'o vast'e dis'vast'iĝ'is.

MONATO: Pri kio preciz'e vi okup'as vi'n profesi'e?

Rosati: Mi est'as profesor'o de infekt'a'j best'o'mal'san'o'j en la fak'o pri veterinar'a'j scienc'o'j de la universitat'o de Torin'o. Mi'a esplor'a are'o est'as la dis'volv'ad'o de diagnoz'a'j test'o'j rilat'e al infekt'a'j best'o'mal'san'o'j, sed ankaŭ pri t.n. zo'o'noz'o'j (mal'san'o'j, kiu'j pas'as de best'o'j al hom'o'j).

MONATO: Koncern'e best'o'j'n, ĉu est'as ver'e, ke Kovim-19 ne est'as danĝer'a por ili?

Rosati: La origin'o de la virus'o est'as best'a. Tamen ĝi sukces'e adapt'iĝ'is je apart'a „versi'o”, kiu pov'as facil'e dis'vast'iĝ'i inter hom'o'j. Do hund'o kaj kat'o, kvankam ni aŭd'is pri kelk'a'j test'o'j pozitiv'a'j en Ĉini'o, lud'as neni'a'n rol'o'n en la transmisi'o de la virus'o de best'o'j al hom'o'j. Ili pov'as en kelk'a'j okaz'o'j est'i viktim'o'j: ili pov'as en apart'a'j okaz'o'j est'i traf'it'a'j de hom'o'j. Ĉio tamen ankoraŭ pruv'end'as. Kiam la virus'o'j ŝanĝ'as traf'at'a'n speci'o'n, ili bezon'as kelk'temp'a'n adapt'iĝ'o'n. La virus'o nun hav'as tiom da spac'o, tiom da hom'o'j por infekt'i: ĝi hav'as neni'a'n bezon'o'n re'adapt'iĝ'i kaj ali'iĝ'i por traf'i ali'a'n speci'o'n.

MONATO: Vi parol'as pri la virus'o, kvazaŭ ĝi est'us kre'it'aĵ'o pens'ant'a kaj konsci'a pri si'a kondut'o.

Rosati: Mi skrib'is kelk'a'j'n ret'leter'o'j'n en la last'a'j monat'o'j al mi'a'j student'o'j: unu hav'is la cel'o'n klar'ig'i la fakt'o'n, ke, por kompren'i la strategi'o'j'n de virus'o'j, ni dev'as imag'i ili'n kiel pens'ant'a'j'n kaj konsci'a'j'n hom'o'j'n. La virus'o'j eg'e pli ol ali'a'j organism'o'j sci'pov'as adapt'iĝ'i, dank'e (paradoks'e) al si'a'j ne'perfekt'a'j enzim'o'j, kiu'j kre'as ŝanĝ'iĝ'o'j'n, mutaci'o'j'n, kiu'j post'e ebl'ig'as al ili evolu'i.

Tiu ĉi kron'virus'o trov'as antaŭ si 7 miliard'o'j'n da person'o'j, kiu'j vojaĝ'as liber'e tra la tut'a mond'o. Ĝi ne las'os tiu'n ĉi „paradiz'o'n” tiom fru'e aŭ sen'kial'e. Ni dev'as kompren'i, ke ni nepr'e kun'viv'os kun la virus'o ankoraŭ long'e. Ni ja hav'os iam vakcin'o'n: Kovim-19 ver'ŝajn'e far'iĝ'os spec'o de grip'o, kiel ali'a'j, kontraŭ kiu ni dev'os vakcin'i ni'n. Unu'e oni probabl'e sub'met'os plej vund'ebl'a'j'n person'o'j'n al la vakcin'o, sed iom post iom ni ĉiu'j ricev'os ĝi'n, kaj la epidemi'o ne plu mal'trankvil'ig'os ni'n. Se ni est'os lern'int'a'j i'o'n el ĉio ĉi, tiam neni'u esper'ebl'e plu dir'os: „Mi ne vakcin'os mi'n, ĉar mi tim'as aŭtism'o'n.”

pigr
Roberto PIGRO
redaktor'o de la rubrik'o „Scienc'o” el Italio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 17.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sprit'a'j split'o'j kaj preskeraroj

Pakt'o imun'a al pandemi'o

Neni'u aranĝ'o kadr'e de la Pakt'o por la Esperant'a Civit'o est'as nul'ig'ot'a aŭ prokrast'ot'a pro la nun'temp'a pandemi'o (HeKo 732 2-C, 5 apr 20; la 16an de april'o la en'hav'o ŝajn'e est'as mal'aper'int'a)

La ne'kon'at'a kon'at'o

Pri la broŝur'o kaj la konviruso (tem'lini'o en la list'o ed'e-eu; rimark'is Lu Wunsch)

Total'a katarso

Plu'foli'um'ant'e al la poezi'aĵ'o'j de Henri Vatré ... mi kvazaŭ tut'korp'e ek'kun'ĝu'is la mez'aĝ'ul'a'n en'am'iĝ'ad'o'n en sopir'at'a'n bel'ul'in'o'n ... (Till Dahlenburg: Niĉ'et'o nigr'a en la laŭb'o, Literatur'a Foir'o 257, juni'o 2012, p. 119)

Iom da or'o por Tonyo

Dum la monat'o de februar'o, la prezid'ant'o de Hispan'a Esperant'o-Federaci'o, José Antonio del Barrio, partorpenis en divers'a'j aktiv'ad'o'j por dis'kon'ig'o de Esperant'o en Madrido (Boletín 429, j'a'n.-mart'o 2020, p. 17, Pri grup'o'j kaj asoci'o'j)

Ne sent'em'e

Dank'o'n, Paul! De long'a tem'o mi sci'as, ke vi est'as ver'a esperant'ist'o. (Renat'o Corsetti, uea-membr'o'j, 22 mart'o, trov'is Ibrahim Bryzgaloff)

Privat kripl'ig'ot'a

Kvar'a problem'o rekt'e traf'as la beletr'ist'o'n. Privat est'as verk'ist'o de en'hav'o, eĉ antaŭ ol de'form'o (Perl'a Martinelli: Edmond Privat, kiel kompren'i li'n?, Literatur'a Foir'o 257, juni'o 2012, p. 117)

Psik'oz'u beat'e!

feliĉ'a'n neúrozon (tem'lini'o en uea-membr'o'j, 22 mart'o, rikolt'is Ibrahim Bryzgaloff)

István ERTL

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 23.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de István Ertl el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La pandemi'o kaj ni

Ni star'ig'u al ni tiu'n ĉi demand'o'n: Kiel eskap'i el la grand'a mond'a mal'ord'o? La pandemi'o Covid-19 pov'as est'i la last'a najl'o en la ĉerk'o de mult'flank'ism'o. Front'e al naci'ism'a'j febr'o'j kaj re'tir'iĝ'o de ŝtat'o'j, ĉu ekzist'as esper'o re'konstru'i la sistem'o'n de inter'naci'a kun'labor'o aŭ reg'ad'o? La nun'a mond'o est'as mal'bon'a. Du'on'o de la hom'ar'o est'as kvazaŭ met'it'a en mal'liber'ej'o'n, kio neniam antaŭ'e okaz'is. Plur'a'j fundament'a'j liber'ec'o'j (rajt'o je kun'ven'o, je manifestaci'o'j) est'as for'ig'it'a'j, kaj ili las'is lok'o'n al gvat'a'j kontrol'sistem'o'j. Pli ol 50 land'o'j deklar'is escept'o'stat'o'n. Demokrati'o'j mal'pli'grav'ig'is si'a'n parlament'o'n. La tiel nom'at'a'j „mal'liberal'a'j” aŭ aŭtoritat'ism'a'j reĝim'o'j profit'as el ĉi tio por iom pli en'ŝlos'i si'a'n soci'o'n.

Ĉu la pandemi'o pov'as mal'ord'ig'i la inter'naci'a'n ord'o'n? Fakt'e, la tut'mond'a lukt'o kontraŭ la kron'virus'o ne signif'as la fin'o'n de rival'ec'o'j inter grand'a'j potenc'o'j. Sed la epidemi'o pov'us akcel'i la relativ'a'n mal'kresk'o'n de la influ'o de Uson'o, la strategi'a'n rezist'ad'o'n kontraŭ eŭrop'an'o'j kaj la kresk'ant'a'n influ'o'n de Ĉini'o. Laŭ la kamerun'a filozof'o kaj histori'ist'o Achille Mbembe, „tio, kio okaz'as al ni, est'as part'e post'sekv'o de la terur'a labor'o far'it'a dum la pas'int'a'j jar'cent'o'j por apart'ig'i la hom'ar'o'n.”

En Bruselo la epidemi'o ankoraŭ ne mal'help'is la dogm'o'n de liber'a komerc'o. La ofic'ist'o'j pri komerc'a gvid'ad'o ĉe Eŭrop'a Komision'o daŭr'e pri'trakt'as liber'komerc'a'j'n traktat'o'j'n nom'e de Eŭrop'a Uni'o en si'a'j hejm'o'j. Kvazaŭ la pandemi'o ne ŝanĝ'us i'o'n. Ni esper'u, ke iam ĝi mal'aper'os.

Honoré SEBUHORO
Ugando

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Honoré Sebuhoro el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

En'man'ig'u tio'n al kub'an'o!

Kon'at'in'o mi'a rakont'as, ke en Hispanio najbar'in'o dir'is pri pane'int'a elektr'a kuir'il'o: „En'man'ig'u tio'n al kub'an'o! Li ja sci'os, kiel ĝi'n ripar'i!”.

Nu, nek magi'ist'o'j nek ĉio'solv'a'j spert'ul'o'j ni est'as. Kaj kompren'ebl'e neni'u popol'o pli inteligent'as ol ali'a'j. Ĉie svarm'as invent'em'o, se bezon'o est'as. Ekzempl'e, dum la jar'o'j de la vjetnam'a milit'o, oni montr'is al mi bon'eg'a'j'n, kvazaŭ industri'e fabrik'it'a'j'n sandal'o'j'n far'it'a'j'n el pneŭmatik'o'j de fal'ig'it'a'j uson'a'j aviad'il'o'j. Sed la koment'o de mi'a kon'at'in'o re'memor'ig'is al mi kelk'a'j'n ekzempl'o'j'n de invent'em'o de mi'a'j sam'land'an'o'j; hom'o'j, kiu'j de jar'dek'o'j al'front'as embarg'o'n, sed sci'as el'tir'i si'n el la ĉiu'tag'a'j problem'o'j sen perd'i la rid'et'o'n kaj la viv'o'ĝu'o'n.

Tamen, ne esper'u tro rapid'a'j'n solv'o'j'n. Ni kub'an'o'j ver'e am'as morgaŭ'o'n: preskaŭ ĉio pli bon'e solv'ebl'os morgaŭ; vi est'as avert'it'a.

Sci'u ankaŭ: ni kub'an'o'j kutim'as rid'eg'i pri ni mem kaj pri la ĉiu'tag'a'j mal'facil'aĵ'o'j; tio ŝajn'e est'as kod'it'a en ni'a DNA. Dum vizit'o al okul'kurac'ist'o, mi ne pov'is ne rid'et'i antaŭ tri mal'jun'ul'o'j; du el ili, kiu'j apenaŭ kapabl'is marŝ'i, akompan'ad'is la tri'a'n, freŝ'e operaci'it'a'n je katarakt'o'j. Ili tri, kvazaŭ infan'o'j, rid'ad'is pri si'a'j stumbl'o'j kaj mal'facil'a vid'ad'o ...

En Kubo oni kutim'as dir'i: cuando no hay perro se montea con gato (se ne est'as hund'o, oni ĉas'as per kat'o). Mi sub'e list'ig'os kelk'a'j'n ekzempl'o'j'n de tio. Sen'dub'e kelk'a'j el la solv'o'j est'as kon'at'a'j de la leg'ant'o'j sub ali'a „vest'aĵ'o”, sed mi'a retro'rigard'o rilat'as al tio, kio'n mi vid'is mi'a'land'e. Mi sekv'os la regul'o'n de MONATO: nur pri mi'a land'o mi rakont'os ...

Instru'i kemi'o'n util'as ...

Dum mi'a'j instru'ist'a'j jar'o'j en Insul'o de la Jun'ul'ar'o (mal'grand'a insul'o situ'ant'a ĉe la sud'o de Kubo) mi kun mi'a'j lern'ant'o'j labor'ad'is en la tiam'a'j sen'fin'a'j pampelmus'a'j kamp'o'j. Post kelk'a'j hor'o'j da labor'ad'o sub ni'a pik'a sun'o, la gorĝ'o'j urĝ'e pet'as iom da freŝ'a akv'o ... Mank'is termos'o'j. Nu, dis'solv'ad'o de man'plen'o da nitr'at'a sterk'aĵ'o en akv'o'sitel'o'n eg'e mal'varm'ig'as akv'o'n, do krom hav'i la ŝanc'o'n en'met'i si'a'j'n zorg'e ferm'it'a'j'n lad'botel'o'j'n en sufiĉ'e mal'varm'a'n akv'o'n, mi'a'j lern'ant'o'j bon'e en'kap'ig'is al si, kio est'as endoterm'a procez'o.

Tag'manĝ'a'j anten'o'j

Alumini'a'j plet'o'j, kvazaŭ'a'j vrak'o'j el iu labor'ej'a manĝ'o'ĉambr'o, taŭg'as, al'najl'it'e al trab'o, por pret'ig'i analog'a'n televid-anten'o'n; mi supoz'as, ke baldaŭ por cifer'ec'a televid'o iu geni'ul'o invent'os i'o'n simil'a'n. Mi memor'as mekanik'o-instru'ist'o'n, kiu mank'e de alumet'o'j – mank'o bedaŭr'ind'e tre oft'a ĉe ni – ŝalt'is elektr'a'n akr'ig'ŝton'a'n rad'o'n, frot'varm'ig'is ĝis ruĝ'iĝ'o najl'o'n, kaj per ĝi ek'brul'ig'is si'a'n cigared'o'n. Laŭ la sam'a pens'manier'o, oni per renvers'it'a glad'il'o bon'e varm'ig'as kaf'uj'o'n, ĉu ne?

Sam'e, se mank'as kuir'gas'o, sed ne elektr'o, varm'ig'i akv'o'n por la ban'o – ekzempl'e en rest'ad'ej'o de rikolt'ist'o'j de suker'kan'o, kie kutim'e la viv'kondiĉ'o'j ne est'as favor'a'j – ne est'as ne'solv'ebl'a problem'o. Tra'bor'u per najl'o mez'grand'a'n lad'skatol'o'n, kaj en ĝi'n en'met'u sam'e tra'bor'it'a'n lad'skatol'et'o'n. Zorg'u, ke ili est'u mal'kun'ig'it'a'j per lign'o'pec'o'j. Ĉu vi jam far'is tio'n? Nu, lig'u apart'a'n drat'o'n al ĉiu el ambaŭ lad'skatol'o'j, merg'u la tut'o'n en akv'o'plen'a'n sitel'o'n, serĉ'u konekt'ing'o'n, kaj ek! Ah ... jes, tuŝ'u neni'o'n kaj rest'u mal'proksim'e!

Pli'bon'ig'o de ĉin'de'ven'a teknologi'o

La rad'o'j de ĉin'de'ven'a'j bicikl'o'j, kiu'j svarm'is dum la mal'facil'e tra'viv'ebl'a'j 90aj jar'o'j, ne hav'is kusinet'o'j'n; anstataŭ'e ili hav'is romp'iĝ'em'a'j'n ŝtal'a'j'n sfer'et'o'j'n. Kusinet'o'j'n oni el'pren'is el la plej divers'a'j aparat'o'j (amik'o'j de ali'ul'a'j hav'aĵ'o'j el'tir'is ili'n el la pord'o'j de pane'int'a'j aŭtobus'o'j), adapt'is ili'n al la ĉin'de'ven'a'j bicikl'o'j kaj pli komfort'e kaj sekur'e bicikl'is.

Per flug'il'o'j de facil'a invent'o ...

Dum mi'a'j lern'ej'a'j jar'o'j, mi kaj amik'o mi'a munt'is radi'o'ricev'il'o'n, kies detekt'il'o'n konsist'ig'is razlamenoj Gillette kaj krajon'a'j grafit'pec'o'j; la diagram'o aper'is en por'jun'ul'a teknik'a revu'o. Mi ne memor'as, kiu tio'n el'pens'is, sed kred'u aŭ ne, ĝi funkci'is.

Iam mi bezon'is, por Esperant'o-aranĝ'o, aŭd'ig'i son'dosier'o'n. Ho ve, ne est'is laŭt'ig'il'o ĉe'man'e (nun'temp'e svarm'as port'ebl'a'j laŭt'ig'il'o'j, kiu'j kutim'e dis'aŭd'ig'as la plej aĉ'a'n muzik'o'n; sed ne tiam) kaj pro mank'o de temp'o la son'dosier'o'n mi dev'is hast'e kopi'i en poŝ'telefon'o'n. Est'is sen'senc'e prov'i dis'aŭd'ig'i la son'o'n per la poŝ'telefon'o. Kio'n far'i?

Bon'ŝanc'e mi dispon'is pri mal'nov'a kased'il'o. La ĉio'n'ripar'ist'o de mi'a labor'ej'o, simpl'a mez'nivel'a teknik'ist'o pri elektron'ik'o, sed ja inĝenier'mens'a (tem'as pri hom'o jam plur'foj'e premi'it'a pro si'a invent'em'o) en'man'ig'is al mi „el'pens'aĵ'o”-n far'it'a'n el mal'nov'a kased'a kadr'o; kabl'o kun konekt'il'o de kap'aŭskult'il'o'j poŝ'telefon'a'j est'is lut'it'a al la leg'pec'o de la kased'o. Oni lanĉ'as la muzik'program'o'n de la poŝ'telefon'o, en'met'as la kased'a'n kadr'o'n en kased'il'o'n, konekt'as poŝ'telefon'o'n al la kabl'o, prem'as la buton'o'n „Lud'i” de la kased'il'o kaj ek. La son'o'n el'ig'as la laŭt'ig'il'o'j de la kased'il'o. Tut'simpl'e.

Iam'a mekanik'ist'o el mi'a labor'ej'o, hom'o preskaŭ analfabet'a, sed ankaŭ plur'foj'e premi'it'a, ŝajn'e kapabl'as magi'e adapt'i pec'o'j'n el kiu ajn vetur'il'o al ni'a'j mal'nov'eg'a'j, labor'ej'a'j bus'o'j; sen'dub'e jam en la lul'il'o li lud'is per ŝraŭb'o'turn'il'o'j kaj ten'il'o'j anstataŭ kaŭĉuk'a'j lud'il'o'j ...

Tort'o-komput'il'o'j

Dum la mal'facil'e tra'viv'ebl'a'j – pro la dis'fal'o de la social'ism'a kamp'o eŭrop'a – naŭ'dek'a'j jar'o'j, tiu'j, kiu'j bon'ŝanc'is hav'ig'i al si uz'it'a'j'n komput'il'pec'o'j'n kaj dezir'is munt'i aparat'o'n, oft'e dev'is ĝi'n munt'i sur karton'a'n tort'skatol'o'n aŭ ŝaŭm'plast'a'n pec'o'n, ĉar mal'facil'e trov'ebl'is fram'o'j. Re'freŝ'ig'ad'o'n de la tut'o oni cert'ig'is per ventol'il'o, ĉar la „kavern'o'j” de invent'ist'o oft'e est'as kaj varm'a'j kaj mal'bon'e lum'ig'at'a'j. La rezult'o kutim'e aspekt'is fuŝ'e kaj amator'e, sed funkci'is.

Tiam ekzist'is program'ar'bank'o'j, kie oni pov'is liber'e pet'i sur'disk'ig'o'n de la bezon'at'a'j program'o'j. Neni'u pens'is pri pag'o. Mi memor'as, ke en unu el tiu'j centr'o'j mi vid'is NEC-komput'il'o'n (ne IBM-kongru'a'n!) funkci'ant'a'n sub la IBM-norm'o. Ne demand'u mi'n, kia'manier'e tio ebl'is.

Protekt'ad'o de komput'il'a'j program'o'j

En tia'j temp'o'j mi instru'is inform'ad'ik'o'n. Tiam oni uz'ad'is 8-bit'a'j'n MS-kongru'a'j'n komput'il'et'o'j'n por instru'i program'ad'o'n al la mez'lern'ej'an'o'j. La klav'ar'o komput'il'et'a sufiĉ'e rapid'e difekt'iĝ'is; jen problem'o. Nu, inĝeni'a instru'ist'o el'trov'is manier'o'n pli'long'ig'i ĝi'a'n „viv'o'n” pinĉ'ant'e difin'it'a'j'n punkt'o'j'n de la ĉef'kart'o komput'il'et'a per pingl'o'j lig'it'a'j al tre fajn'a drat'o.

La ŝarg'ad'o'n de program'o'j oni far'is per tiu'cel'a kased'il'o. Ĉar la komput'il'et'o'j ne est'is ret'e lig'ebl'a'j, oni bezon'is po unu kased'il'o'n por ĉiu komput'il'et'o, aŭ ĉio'n pret'ig'i antaŭ la klas'o. Ankaŭ tiu ĉi dilem'o trov'is solv'o'n: ali'a lert'a instru'ist'o el'trov'is manier'o'n, per unu'sol'a kased'il'o, ŝarg'i program'o'n sam'temp'e al la dek klas'o'ĉambr'a'j komput'il'et'o'j (per mem'far'it'a tiu'cel'a kart'o).

La erar'mesaĝ'o'j en tiu'j komput'il'et'o'j aper'is sur'ekran'e en la angl'a, kaj la lern'ant'o'j ne ĉiam ili'n kompren'is. Do, mi kaj lern'ant'o verk'is maŝin'kod'a'n, „dorm'ant'a'n” („rezid'a'j” oni tiam nom'is ili'n) program'et'o'n por ĝi'a sur'ekran'ig'o en la hispan'a. Tiam program'ist'o'j sen'ĝen'e inter'ŝanĝ'ad'is inter si program'o'j'n, do mi en'man'ig'is ĝi'n al koleg'o'j. Post kelk'a'j jar'o'j oni prezent'is al mi bon'eg'a'n program'o'n por sur'ekran'ig'o de la erar'mesaĝ'o'j en la hispan'a! Jen, kopi'u tuj! Vi diven'is: tem'is pri ni'a kre'it'aĵ'o ... Sam'e okaz'is, kiam kod'o'n por pres'ad'o de grafik'aĵ'o'j per ne'grafik'a'j pres'il'o'j, el'pens'it'a'n de lert'a program'ist'o, mi adapt'is kiel „rezid'a'n”.

Iom post'e mi kun koleg'o'j verk'is laŭ'mend'e MS-DOS-kongru'a'n program'o'n por el'kalkul'ad'o de la elektr'a ŝarĝ'o en konstru'aĵ'o, kaj dezir'is ĝi'n protekt'i kontraŭ pirat'a kopi'ad'o. Ĉar ni mal'hav'is tiu'cel'a'n protekt'o-sistem'o'n, la solv'o est'is struktur'i la tiam'a'j'n fleks'ebl'a'j'n disked'o'j'n per pli'a trak'o (41 anstataŭ 40), skrib'i tie difin'it'a'n kod'o'n, kaj post'e re'struktur'i la disked'o'n normal'e. Pirat'a kopi'o, sur normal'e struktur'it'a disked'o, kompren'ebl'e mal'hav'is tiu'n ekstr'a'n trak'o'n. Je la lanĉ'o, la program'o prov'ad'is trov'i la kaŝ'it'a'n kod'o'n; okaz'e de ne'trov'o la program'o pane'is.

Mal'ŝlos'o de poŝ'telefon'o'j

Ĉar poŝ'telefon'o'j est'as mult'e'kost'a'j en Kubo, donac'o de uz'it'a (preskaŭ ĉiam nur 2G-kapabl'a, sed tio ne est'as problem'o) aparat'o est'as ĉiam bon'ven'a. Kutim'e ili est'as lig'it'a'j al difin'it'a telefon'sistem'o, sed ne tim'u: se ebl'as ili'n mal'ŝlos'i, iu lert'a jun'ul'o en la ĉie trov'iĝ'ant'a'j bud'o'j kaj fenestr'o'j (kun reklam'o'j kiel „Klinik'o por poŝ'telefon'o'j”, Cellutions kaj simil'e) de teknik'ist'o'j telefon'a'j sci'os tio'n far'i.

La enigm'o de la roz'kolor'a'j aŭt'o'j

Ne est'as sekret'o, ke en Kubo ŝose'o'j kaj avenu'o'j est'as kvazaŭ muze'o pri mal'nov'a'j, tamen bon'eg'e fleg'at'a'j kaj funkci'ant'a'j aŭt'o'j. Turist'o'j am'as ili'n; al la ĝu'o sent'i briz'o'n en la har'ar'o (tamen por ekster'land'an'o'j rekomend'ind'e est'as port'i ĉapel'o'n, pro la fort'a sun'o!) dum lert'a stir'ist'o-gvid'ist'o atent'ig'as ili'n pri la vid'ind'aĵ'o'j de la ĉef'urb'o, al'don'iĝ'as la tut'e ne'kutim'a spert'o vetur'i per la „aŭt'o de la av'o”: tia'j aŭt'o'j de antaŭ mult'e da temp'o ne plu vetur'as sur la ŝose'o'j ili'a'land'a'j: tio est'as kvazaŭ vojaĝ'i tra la jar'dek'o'j per temp'o-maŝin'o. Des pli se tem'as pri sport'a'j sen'tegment'a'j aŭt'o'j, kiu'j furor'is dum la kvin'dek'a'j jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o.

Nun'temp'e svarm'as en Havano sen'tegment'a'j roz'kolor'a'j aŭt'o'j; ili est'as prefer'at'a'j de mult'a'j turist'o'j. Ĉar kelk'foj'e tem'as pri model'o, kiu tiu'temp'e ne vend'iĝ'is sen'tegment'e, des mal'pli roz'kolor'a (nu, kiu el ni'a'j av'o'j kuraĝ'us aĉet'i aŭt'o'n tiu'kolor'a'n?) oni simpl'e rid'et'as kaj dezir'as agrabl'a'n vojaĝ'o'n. La klient'o ĉiam prav'as!

Nu, jen nur kelk'a'j ekzempl'o'j de tio, kio'n mi jam dir'is: ĉie svarm'as invent'em'o, se bezon'o est'as. Ĉu vi rakont'os al mi ekzempl'o'j'n vi'a'land'a'j'n?

agfu
Albert'o GARCÍA FUMERO
korespond'ant'o de MONATO en Kubo

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 7.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Albert'o García Fum'er'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kruc'vort'enigm'o'j

Kruc'vort'enigm'o'j est'as util'a'j por ekzerc'i vi'a'n sci'o'n pri vort'o'j. Ĉe http://puzzlefoundry.com oni pov'as kre'i kaj solv'i kruc'vort'o'j'n en kvin lingv'o'j, inkluziv'e Esperant'o'n. Tie ankaŭ trov'iĝ'as kvin'lingv'a tezaŭro, kiu util'as ne nur por lud'o'j, sed ankaŭ por verk'ad'o.


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 27.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Drak'o al'port'as rakont'o'j'n al infan'o'j

Artcai [artkaj] est'as simpati'a drak'o, kiu vizit'as infan'o'j'n kaj propon'as rakont'o'j'n al ili. Ĝi nask'iĝ'is en 2017 kadr'e de solidar'a projekt'o lanĉ'it'a de katalun'a art'ist'a asoci'o. En la vost'o de la drak'o est'as pentr'il'o, ĉar ĝi est'as ankaŭ art'ist'o.

De si'a nask'iĝ'o, la drak'o Artcai promen'as tie, kie trov'iĝ'as infan'o'j; ĉef'e en mal'san'ul'ej'o'j. Ĝi brak'um'as ili'n kaj propon'as al ili la Rakont'o'j'n de la Drak'o. Tiu'j verk'aĵ'o'j – foj'e libr'o'j, foj'e vide'aĵ'o'j – est'as kre'it'a'j dank'e al la sub'ten'o de magistrat'o'j, societ'o'j, instituci'o'j kaj unu'op'ul'o'j. Artcai lud'as ankaŭ ŝak'o'n.

Vigl'ig'o de urb'et'o

Pasintaprile, dum la kvaranten'a period'o kaŭz'it'a de la kron'virus'a san'kriz'o, la projekt'o vigl'ig'is eĉ la urb'et'o'n Cervelló. Tie, 27 asoci'o'j kaj pli ol cent urb'an'o'j al'iĝ'is al la projekt'o kun'kre'ant'e rakont'o'j'n. Dum la du last'a'j semajn'o'j de april'o, ili kre'is 18 film'et'o'j'n baz'e de kun'verk'it'a'j rakont'o'j. Inter'ret'o ebl'ig'is la kun'verk'ad'o'n kaj kun'produkt'ad'o'n de la film'o'j, kun ĉiu kun'labor'ant'o en si'a hejm'o.

jfmb-a
Ferriol MACIP kaj Zep ARMENTANO
korespond'ant'o'j de MONATO en Kataluni'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 15.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Zep Armentano kaj Ferriol Macip el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Pandemi'o, ekonomi'o kaj medi'o

La nun'a kron'virus'a pandemi'o sku'as la ĉiu'tag'a'n viv'o'n en la tut'a mond'o. Neni'u sci'as, kiom vast'e kaj profund'e la ĥaos'o kaŭz'it'a de la pandemi'o damaĝ'os ni'a'n ekonomi'a'n sistem'o'n, nek kiam tiu ĥaos'o fin'iĝ'os. Oni tim'as, ke en la plej mal'bon'a okaz'o la pandemi'o rezult'ig'os katastrof'o'n, simil'a'n al la grip'o de 1918 (la tiel'nom'at'a „hispan'a grip'o”) kaj la Grand'a Depresi'o de 1929.

En januar'o 2020, kiam la nov'aĵ'o el Ĉini'o pri la kron'virus'a mal'san'o dis'vast'iĝ'is, okaz'is la Mond'a Ekonomi'a Forum'o en Davos, Svis'land'o. Cel'ant'e sam'temp'a'n publik'ig'o'n kun la Forum'o, Oxfam International, ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o, aper'ig'is raport'o'n pri la ekonomi'a'j diferenc'o'j. En ĝi leg'ebl'as, ke en 2018 la sum'o de la posed'aĵ'o'j de la 2100 person'o'j, kiu'j posed'as pli ol miliard'o'n da uson'a'j dolar'o'j, super'as la tut'o'n de la posed'aĵ'o'j de 4,6 miliard'o'j da person'o'j, ĉirkaŭ 60 % de la mond'a loĝ'ant'ar'o. Ankaŭ sam'temp'e Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j anonc'is, ke de 1990 ĝis 2016 en du tri'on'o'j de la land'o'j pli'grand'iĝ'is la diferenc'o pri en'spez'o'j kaj la soci'a mal'egal'ec'o, precip'e en progres'int'a'j land'o'j kiel mult'a'j eŭrop'a'j land'o'j, Uson'o kaj Japani'o, kaj eĉ en Ĉini'o, Barato kaj part'o'j de ali'a'j azi'a'j kaj afrik'a'j land'o'j.

Tia est'is la ekonomi'a situaci'o tuj antaŭ la komenc'o de la pandemi'o kaj la sekv'ant'a ekonomi'a kriz'o. Oni avert'is, ke jam la situaci'o est'as nek toler'ebl'a, nek pov'os daŭr'i. Nun est'as cert'e kaj vid'ebl'e, ke la plej mal'fort'a'j kaj mal'riĉ'a'j hom'o'j, kiu'j aparten'as al la mez'a kaj mal'super'a tavol'o'j de la soci'o, est'as batat'a'j, vund'at'a'j kaj damaĝ'at'a'j ĉie en la mond'o. Mult'a'j labor'ist'o'j est'as aŭ est'os mal'dung'it'a'j kaj perd'os kvalifik'o'n de san'asekur'at'o. Nun, al'front'ant'e la kriz'o'n, politik'ist'o'j tut'mond'e anonc'as el'spez'o'j'n kaj subvenci'o'j'n sen'precedenc'e grand'a'j'n por help'i hom'o'j'n, kiu'j perd'is si'a'n en'spez'o'n pro mal'dung'o aŭ ferm'o de la propr'a firma'o. Tem'as pri financ'o, mon'politik'o, sen'labor'ec'o, do pri ekonomi'o, sed ag'ad'as nur politik'ist'o'j, kaj ne aŭd'iĝ'as la voĉ'o'j de ekonomik'ist'o'j.

Kriz'o de 2008

Ĉar la pandemi'o ven'is de ekster la ekonomi'a sistem'o, ekonomik'ist'o'j ne rekt'e respond'ec'as pri ĝi. Sed ĉu ili tut'e ne respond'ec'as pri la ekonomi'a situaci'o ĝis antaŭ la komenc'o de la pandemi'o kaj pri la ekonomi'a kriz'o kaj la eventual'a'j sekv'o'j? En 2008, okaz'e de la mond'a financ'a kriz'o, kaŭz'it'a de la bankrot'o de Lehman Brothers, mult'a'j demand'is si'n, kial neni'u antaŭ'vid'is la ven'o'n de la kredit'kriz'o. Al tiu demand'o respond'is en la brit'a gazet'o The Economist la uson'a ekonomik'ist'o Robert Lucas, Nobel-premi'it'o kaj unu el la plej influ'hav'a'j protagonist'o'j de la liber'a merkat'o. Li skrib'is, ke ekonomik'ist'o'j ne hav'as, nek hav'os ekonomi'a'j'n model'o'j'n, kiu'j antaŭ'vid'as subit'a'n fal'ad'o'n de la valor'o de financ'a'j posed'aĵ'o'j, kaj li plu prav'ig'is la merit'o'j'n de liber'a'j merkat'o'j.

En la ekonomi'a teori'o de la nov'klasik'a aŭ liber'merkat'ism'a skol'o, kiu'n Lucas kaj li'a'j koleg'o'j gvid'as, „ne'propr'a'vol'a sen'labor'ec'o” ne hav'as lok'o'n. „Ĉia sen'labor'ec'o est'as rigard'at'a kiel rezult'o de elekt'o – baz'it'a sur la real'a salajr'o – inter liber'temp'o kaj konsum'ad'o.”1 Laŭ la teori'o, labor'ist'o'j pens'as, „Ĉu mi ĉes'u labor'i kaj liber'temp'u por serĉ'i pli alt'a'n salajr'o'n, aŭ daŭr'e labor'u kaj konsum'ad'u la nun'a'n en'spez'o'n?” Sur la premis'o, ke en ekonomi'a sistem'o ĉiu ag'ant'o kun preciz'a inform'o pri la merkat'o'j raci'e ag'ad'as, tiu'j ekonomik'ist'o'j insist'as, ke ĉiu merkat'o de var'o, kapital'o kaj labor'o perfekt'e funkci'as kaj ating'as ekvilibr'o'n sen inter'venad'o de reg'ist'ar'o.

Thatcher-ism'o kaj Re'ag'a'n-omiko

Ek'de proksim'um'e la mez'o de la 1970aj jar'o'j ekonomik'ist'o'j kiel Milton Friedman kaj Robert Lucas hav'as grand'a'n potenc'o'n kaj influ'o'n inter ekonomik'ist'o'j kaj ankaŭ pri ekonomi'a'j politik'o'j, dum la ekonomik'ist'o'j sub'ten'ant'a'j la teori'o'n de J. M. Keynes, kiu'j emfaz'as la rol'o'n de reg'ist'ar'o'j, far'iĝ'is minoritat'a'j. En la 1980aj jar'o'j Thatcher-ism'o en Briti'o kaj Re'ag'a'n-omiko en Uson'o, sub la influ'o de tiu ekonomi'a teori'o, cel'is al mal'grand'a reg'ist'ar'o, mal'regul'ig'ant'e kaj liber'ig'ant'e preskaŭ ĉiu'n ekonomi'a'n ag'ad'o'n. Ekzempl'e, la reĝim'o de Margaret Thatcher mal'grand'ig'is la rol'o'n de la Naci'a San-Serv'o, kiu'n la ŝtat'o financ'is per impost'o. Ankaŭ inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j kiel Inter'naci'a Mon'a Fondus'o, Mond'a Bank'o kaj Mond'a Organiz'aĵ'o pri Komerc'o est'is gvid'at'a'j de liber'merkat'ism'a'j ekonomik'ist'o'j. Ĉar tiu'j energi'e propagand'is liber'a'n mov'ad'o'n de hom'o'j, var'o'j kaj kapital'o'j tra la mond'o, rapid'e progres'is la tut'mond'ig'o, en kiu liber'e ag'ad'is kaj profit'is mult'a'j trans'naci'a'j firma'o'j.

Greta Thunberg

Ni jam vid'is la aspekt'o'n de la mond'o post ĉirkaŭ 40 jar'o'j de reg'ad'o de liber'merkat'a politik'o kaj tut'mond'ig'o. Ni tamen de'nov'e direkt'u ni'a'n atent'o'n al la davosa forum'o. Steven Mnuchin, la uson'a ministr'o pri financ'o, demand'it'e pri la mal'invest'ad'o en la fosili'brul'aĵ'a industri'o, postulat'a de Greta Thunberg, sved'a aktiv'ist'in'o pri medi'protekt'ad'o, respond'is, „Ĉu ŝi est'as la ĉef'ekonomik'ist'o? Kiu ŝi est'as? Kiam ŝi est'os stud'int'a ekonomik'o'n ĉe universitat'o, ŝi re'ven'u kaj klar'ig'u tio'n al ni.”

Evident'e, en la liber'merkat'ism'a ekonomik'o ne trov'iĝ'as lok'o por natur'medi'o kaj ne'propr'a'vol'a sen'labor'ec'o. Do, se ŝi lern'us ekonomik'o'n en Uson'o, ŝi ĉes'us est'i aktiv'ist'o. Sed se ŝi stud'us ali'lok'e, ekzempl'e en Franci'o, la sekv'o pov'us est'i ali'a. Ni cit'u interes'a'n enket'o'n. Al la asert'o, „Minimum'a laŭ'leĝ'a salajr'o pli'grand'ig'as sen'labor'ec'o'n inter jun'a'j kaj ne'kvalifik'it'a'j labor'ist'o'j”, 68 % de la uson'a'j ekonomik'ist'o'j jes'e respond'is, dum jes'is nur 17 % de la franc'a'j ekonomik'ist'o'j.2

Baldaŭ inter politik'ist'o'j, ekonomik'ist'o'j kaj ali'a'j fak'ul'o'j komenc'iĝ'os diskut'ad'o pri la analiz'o kaj la re'konstru'o de la post-kron'virus'a mond'o. Tiam ni re'memor'u la vort'o'j'n de Alfred Marshall (1842-1924), brit'a ekonomik'ist'o en Cambridge, kaj unu el la fond'int'o'j de la modern'a ekonomik'o. Li vol'is „grand'ig'i la nombr'o'n de fort'a'j hom'o'j el Cambridge, el'send'i ili'n en la mond'o'n kun mal'varm'a'j kap'o'j sed varm'a'j kor'o'j.”

tiis
ISIKAWA Takasi
korespond'ant'o de MONATO en Japani'o
1. Bo Sandelin k.a. „La histori'o de ekonomik'a pens'ad'o” p. 110.
2. Sam'a verk'o: p. 127.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 15.

MONATO vol'as kontribu'i al la soci'a debat'o pri aktual'a'j tem'o'j. Ĉar laŭ ni'a opini'o grav'as aŭd'i plur'a'j'n voĉ'o'j'n, ĝi regul'e aper'ig'as opini'o-tekst'o'j'n. Ĉiu aŭtor'o verk'as propr'a'nom'e kaj sol'a respond'ec'as pri la en'hav'o de si'a tekst'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ĝoj'ig'a artikol'o

Vi'a artikol'o Vir'in'o'j: kontraŭ milit'o'j kaj tortur'o'j de Françoise Zawadi (MONATO 2020/05, p. 10-11 (2020/012648.php)) ver'e ĝoj'ig'is mi'n! Imag'u: mi kon'at'iĝ'is kun ŝi'a edz'o, Hubert N'Tawu, en 1987, kiam tiu jun'ul'o est'is rifuĝ'int'o en Tanzanio pro la fi-polic'an'ar'o de la tiam'a prezident'o Mobutu. Post'e li re'ven'is al si'a urb'o Rutŝuro. Iom post iom ni'a'j rilat'o'j far'iĝ'is ne nur per'korespond'a'j, sed ver'e plej-fid'e amik'ec'a'j. Hubert en'konduk'is Esperant'o'n en si'a'n region'o'n, nord'a'n Kivuon.

Pierre GROLLEMUND
Franci'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 06, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Pierre Grollemund el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Grand'a klopod'o por bon'et'a rezult'o

Mi vol'as al'don'i et'a'n koment'o'n al la artikol'o de Garbhan MacAoidh pri la influ'o de la propr'a lingv'o en kant'o-kompon'ad'o (MONATO 2020/05, p. 16-17 (2020/012569.php)): Jes, tut'cert'e la propr'a lingv'o influ'as la kompon'ist'o'n de kanzon'o'j (kaj de poezi'aĵ'o'j ĝeneral'e). Pro la fonetik'o, precip'e la akcent'ad'o (kiu silab'o est'as akcent'at'a?), est'as mal'facil'e adapt'i traduk'o'j'n. Ekzempl'e, angl'a'j'n tekst'o'j'n al la franc'a. Ebl'e tial est'as mal'mult'e da rokenrol'a'j tekst'o'j en la franc'a! Mi mem spert'is tio'n, kiam instru'ist'o de baz'lern'ej'o invit'is mi'n inic'i li'a'j'n lern'ant'o'j'n al Esperant'o. Mi vol'is kant'ig'i ili'n sur'baz'e de kon'at'a'j kanzon'o'j. Ekzempl'e La cucaracha: en la hispan'a (mi gras'ig'is la akcent'at'a'j'n silab'o'j'n):

La cuca racha, la cuca racha (10 silab'o'j)

ya no puede cami nar! (7 silab'o'j);

en Esperant'o:

Ĉeval'o'j kuras, ĉeval'o'j kuras (10 silab'o'j)

sed la el'e fa'ntoj, ne! (7 silab'o'j)

Grand'a klopod'o por ek'hav'i bon'et'a'n rezult'o'n! Por ke kant'ont'o'j facil'e kaj plezur'e kant'u, la tekst'o est'u adapt'it'a al la muzik'o kaj invers'e!

Pierre GROLLEMUND
Franci'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Pierre Grollemund el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Viena Foir'o baldaŭ cent'jar'a

Rezult'e de la industri'ig'o de Eŭrop'o okaz'is flor'ad'o de la modern'a'j foir'o'j kiel grav'a merkat'ik'a instrument'o. En Aŭstrio grav'a'n rol'o'n hav'as la Viena Foir'o kun ekspozici'a are'o de 60 000 m2, kongres'ej'o kun kapacit'o de 25 000 person'o'j, impon'a infra'struktur'o kaj vigl'a etos'o. La foir'o aranĝ'as fak'a'j'n, land'a'j'n kaj region'a'j'n ekspozici'o'j'n kun special'a orient'iĝ'o al la land'o'j de mez'a kaj orient'a Eŭrop'o sam'kiel kongres'o'j'n kaj prezent'o'j'n je inter'naci'a nivel'o.

La Viena Foir'o fond'iĝ'is en 1921, ĉes'is pro la du'a mond'milit'o en 1942 kaj re'e ek'funkci'is en 1946. Komenc'e de la 70aj jar'o'j ĝi est'is la plej grand'a foir'o en la ELKA-land'o'j.1

Fond'o

En Aŭstrio ek'de la mez'epok'o okaz'is var'foir'o'j en divers'a'j form'o'j. Ili est'as antaŭ'ant'o'j de la post'a'j var'foir'o'j. La est'iĝ'o de modern'a'j vetur'il'o'j (fer'voj'o, vapor'ŝip'o'j) ig'is ne plu neces'a la inter'ŝanĝ'o'n de var'o'j en foir'o'j. Pro tio oni trans'ir'is al la montr'ad'o de specimen'kolekt'o'j, kaj tiel ek'est'is la specimen'foir'o'j, al kiu'j rilat'is la ekspozici'o'j de industri'a'j produkt'aĵ'o'j en Vieno. La unu'a de tiu spec'o okaz'is en 1835. Ek'de la du'a du'on'o de la 19a jar'cent'o oni komenc'is aranĝ'i tut'mond'a'j'n ekspozici'o'j'n en Eŭrop'o, el kiu'j unu okaz'is en 1873 en Vieno.

La Vien'an Foir'o'n oni fond'is post la unu'a mond'milit'o. La 11an de septembr'o 1921 ĝi mal'ferm'is si'a'j'n pord'o'j'n kaj est'is tre sukces'a. Lok'o'j de la foir'o est'is foir'a palac'o en la 7a distrikt'o (1927-1996) kaj Rotond'o (1873-1937), mez'e de foir'a are'o en la park'o Prater. Oni aranĝ'is ĉiu'jar'e printemp'a'n kaj aŭtun'a'n foir'o'j'n. Post la incendi'o de Rotond'o (1937) kaj aneks'ad'o de Aŭstrio far'e de la German'a Regn'o (1938) la foir'o pli kaj pli perd'is grav'ec'o'n kaj est'is ĉes'ig'it'a en 1942.

Fin'e de la du'a mond'milit'o est'is detru'it'a'j 70 % de la foir'a teren'o en la park'o Prater. Tamen oni rapid'e for'ig'is la milit'damaĝ'o'j'n. La 5an de oktobr'o 1946 est'is inaŭgur'it'a la unu'a post'milit'a foir'o. Ek'de la 80aj jar'o'j oni iom'post'iom'e anstataŭ'ig'is la printemp'a'j'n kaj aŭtun'a'j'n foir'o'j'n per fak'a'j foir'o'j, kiu'j est'is mal'ferm'it'a'j al la publik'o.

Nov'a start'o

Fin'e de la 90aj jar'o'j oni decid'is nov'a'n start'o'n. La nov'a'n vien'an foir'ej'o'n oni fin'konstru'is dum du jar'o'j kaj du'on'o. Por tiu cel'o la urb'o Vieno invest'is 192 milion'o'j'n da eŭr'o'j en konstru'aĵ'o'j kun'e kun infra'struktur'o. En la nord'a 15 hektar'o'j'n ampleks'ant'a part'o de la foir'a are'o est'is konstru'it'a foir'a kaj kongres'a centr'o. Ĝi ampleks'as kvar hal'o'j'n kun 60 000 m 2 da ekspozici'a are'o, konferenc'ej'o'n kun kapacit'o de 25 000 part'o'pren'ant'o'j. Oni solen'e mal'ferm'is ĝi'n en 2003.

Komenc'e de 2004 est'is inaŭgur'it'a kovr'it'a promen'ej'o vitr'a laŭ'long'e de la ekspozici'a'j hal'o'j. Kiel simbol'o'n de la foir'o oni konstru'is tur'o'n kun alt'ec'o de 96 m. Sam'temp'e komenc'iĝ'is plan'ad'o por al'lig'o de la foir'o al la metro-lini'o U2, kio est'is real'ig'it'a en 2008. Rand'e de la nov'a foir'a teren'o ek'est'is du metro-staci'o'j de la lini'o U2 (Mess'e Prater (foir'o Prater) kaj Krieau).

Nun okaz'as du'dek'o da ekspozici'o'j jar'e en la Viena Foir'o, el kiu'j menci'ind'as: Intertool (Inter'naci'a fak'a foir'o por la industri'o), Foir'o pri Feri'ad'o, Viena Aŭt'o-Ekspozici'o, Konstru'ad'o kaj Energi'o, Loĝ'ad'o kaj En'dom'a'j Ekip'aĵ'o'j, Model'konstru'ad'o kaj Libr'o'j.

La Viena Foir'o est'as grav'a stimul'ant'o por la ekonomi'o de Vieno. Ĝi simbol'as kun'e kun si'a'j ekster'land'a'j aranĝ'ant'o'j kaj gast'o'j la gvid'a'n pozici'o'n de Vieno en mez'a kaj orient'a Eŭrop'o. En la foir'o oni star'ig'as kontakt'o'j'n, far'as negoc'o'j'n kaj inter'ŝanĝ'as inform'o'j'n. Tio vigl'ig'as kaj favor'e kontribu'as al la ekonomi'a kaj turism'a evolu'o de Vieno.

Kovim-19

Pro la pandemi'o iu'j fak'a'j foir'o'j est'as prokrast'it'a'j ĝis la aŭtun'o, ali'a'j nul'ig'it'a'j. Post sukces'a kvaranten'o la situaci'o en Aŭstrio baldaŭ normal'iĝ'os. Ek'de la komenc'o de maj'o 2020 est'is mal'ferm'it'a'j ĉiu'j magazen'o'j (sub rigor'a'j kondiĉ'o'j), kaj oni plan'as iom'post'iom'a'n re'funkci'ig'o'n de ĉiu'j branĉ'o'j de la ekonomi'o.

1ELKA: Eŭrop'a Liber-Komerc'a Asoci'o (angl'e: European Free Trad'e Association, EFTA). Fond'int'o'j (1960): Dan'land'o, Norvegi'o, Aŭstrio, Portugali'o, Svedi'o, Svis'land'o kaj Briti'o. Post'e al'iĝ'is Finnlando, Islando kaj Liĥtenŝtejno. Rezult'e de si'n'sekv'a'j pli'vast'iĝ'o'j de EU, la nun'a'j membr'o-ŝtat'o'j est'as Islando, Liĥtenŝtejno, Norvegi'o kaj Svis'land'o.
evge
Evgeni GEORGIEV
korespond'ant'o de MONATO en Aŭstrio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 13.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La oset'a lingv'o en Rusio

MONATO intervju'is Kudzoeva Angel'a Fedorovna. Ŝi est'as esplor'ist'in'o kaj doktor'in'o pri filologi'a'j scienc'o'j, docent'o, estr'o de la departement'o pri oset'a'j lingv'o kaj literatur'o en la Nord-Oseti'a Ŝtat'a Universitat'o K. L. Ĥetagurov.

MONATO: En Rusia Federaci'o la ne'trans'don'o de lok'a'j lingv'o'j en la famili'a medi'o (precip'e en urb'o'j) est'as problem'o. Kio pri la oset'a lingv'o? Ĉu ĝi est'as instru'a lingv'o en lern'ej'o'j?

Kudzoeva: En la tut'a respublik'o Nord-Oseti'o/Alanio, la oset'a lingv'o est'as nur lern'at'a, ne instru'a lingv'o malgraŭ tio, ke ĝi est'as unu el la ŝtat'a'j lingv'o'j (kun'e kun la rus'a, laŭ la konstituci'o de la respublik'o Nord-Oseti'o/Alanio). Dum plur'a'j jar'o'j, kadr'e de eksperiment'o, oni en'konduk'is la oset'a'n kiel instru'a'n lingv'o'n en baz'lern'ej'o'j'n (de la unu'a ĝis la kvar'a klas'o'j) de plej mult'a'j region'o'j de la respublik'o. Est'is favor'a'j rezult'o'j: okaz'is tut'e klar'a vek'iĝ'o de publik'a interes'o pri la naci'a kultur'o ĝeneral'e – kaj pri la naci'a lingv'o precip'e; la rus'e parol'ant'a loĝ'ant'ar'o de la respublik'o agnosk'as la avantaĝ'o'j'n kon'i la lok'a'n lingv'o'n kaj pret'as lern'i ĝi'n.

Spit'e al tio, ĉi tiu'j spert'o'j rest'is nur eksperiment'o'j, kaj hodiaŭ la oset'a est'as instru'a lingv'o nek en infan'ĝarden'o'j, nek en lern'ej'o'j. La soci'a prestiĝ'o de la oset'a lingv'o est'as tro mal'alt'a, por ke la ge'patr'o'j kompren'u la bezon'o'n, ke ili'a'j infan'o'j ricev'u kler'ig'ad'o'n (almenaŭ komenc'a'n) en si'a de'nask'a lingv'o, kaj postul'u tio'n. Tamen ĉio est'us pret'a por far'i tio'n: ĉe la Unesk'o-katedr'o de la Respublik'a Pedagogi'a Institut'o grand'a'j grup'o'j de aŭtor'o'j kompil'is instru'a'j'n kaj metod'a'j'n komplet'o'j'n rilat'e al ĉiu'j fak'o'j por baz'lern'ej'o'j kaj por infan'ĝarden'o'j. Tamen, en preskaŭ ĉiu'j lern'ej'o'j de la respublik'o la oset'a lingv'o, kiel apart'a lern'objekt'o, est'as lern'at'a de ĉiu'j de la unu'a ĝis la dek-unu'a jar'o. Ĝeneral'e klas'o'j est'as divid'it'a'j en du grup'o'j'n laŭ la nivel'o de lingv'a kapabl'o. Unu grup'o lern'as la lingv'o'n kiel ge'patr'a'n – la ali'a grup'o kiel du'a'n lingv'o'n. Escept'o est'as la lern'ej'o'j de la distrikt'o Mozdok, kie la nombr'o de parol'ant'o'j de la oset'a est'as tradici'e mal'grand'a.

MONATO: Ĉu la fakt'o, ke infan'o'j dev'as sub'met'iĝ'i al ekzamen'o en la rus'a, mal'pli'ig'as la uz'o'n de la oset'a lingv'o kaj la kvant'o'n de hor'o'j dediĉ'at'a'j al ĝi'a lern'ad'o?

Kudzoeva: La nombr'o de hor'o'j dediĉ'at'a'j al la lern'ad'o de de'nask'a lingv'o (ne-rus'a) mal'pli'iĝ'is pro la al'pren'o de nov'a'j federaci'a'j ŝtat'a'j instru-norm'o'j. Nun oni lern'as la oset'a'n dum tri hor'o'j semajn'e (anstataŭ kvin en la pas'int'ec'o). Tio kompren'ebl'e ne kontribu'as al bon'a majstr'ad'o de lingv'o, kies funkci'o'j en la soci'o est'as jam minimum'ig'it'a'j. La student'o'j ceter'e est'as pri'ekzamen'at'a'j mal'sam'e: dum por la rus'a lingv'o ekzist'as dev'a ekzamen'o (por kiu student'o'j komenc'as prepar'i si'n anticip'e: mult'a'j en mez'lern'ej'o labor'as kun instru'ist'o'j por plen'ig'i „tru'o'j'n” kaj akir'i alt'a'n poent'ar'o'n pri lern'objekt'o dev'a por la al'iĝ'o al iu ajn universitat'o kaj por iu ajn fak'o sur la teritori'o de la tut'a Rusia Federaci'o). Mal'e, por la oset'a lingv'o est'as nur parol'a ekzamen'o, kie oni dev'as leg'i aŭ maksimum'e resum'i mal'long'e tekst'o'n. Kompren'ebl'e, la mal'sam'a pen'ad'o de la student'o'j pri la du ekzamen'o'j spegul'as ili'a'n struktur'a'n kaj nivel'a'n diferenc'o'j'n.

MONATO: Kiel taks'i la modern'a'n instru'a'n metod'ologi'o'n?

Kudzoeva: La oseti'a naci'a kler'ig'ad'o en si'a evolu'o tra'pas'is plur'a'j'n etap'o'j'n. Kiel „or'a epok'o” est'as konsider'at'a'j la jar'o'j inter 1920 kaj 1950, kiam lern'ant'o'j de oset'a naci'ec'o dum la tut'a baz'lern'ej'o, kaj dum'temp'e eĉ en la mez'lern'ej'o, kler'iĝ'is en si'a de'nask'a lingv'o. Tiel ĉirkaŭ 85 % de la oseti'a'j lern'ant'o'j stud'is en unu el la du dialekt'o'j de la oset'a lingv'o. La 1960aj jar'o'j mark'is la praktik'a'n dis'fal'o'n de la naci'a lern'ej'o kaj sekv'e, por la lingv'o, la katastrof'e rapid'a'n perd'o'n de plej mult'a'j el ĝi'a'j funkci'o'j. Tiam ĉiu'j komenc'a'j klas'o'j en la respublik'o trans'ir'is al la rus'a kiel instru'a lingv'o.

Modern'a metod'ologi'o por instru'i la oset'a'n kiel du'a'n lingv'o'n ankoraŭ est'as en si'a infan'aĝ'o. La jam kre'it'a'j modern'a'j kler'ig'a'j kaj metod'ik'a'j komplet'o'j (program'o, lern'o'libr'o'j, labor'libr'o'j, aŭd- kaj bild-material'o'j, elektron'ik'a'j versi'o'j) por la oset'a lingv'o, plen'um'it'a'j laŭ la postul'o'j de la Federaci'a Ŝtat'a Kler'ig'a Norm'o, est'as nun pret'ig'at'a'j por du'a el'don'o. Oni konsider'as mank'o'j'n, pri kiu'j atent'ig'is la aŭtor'o'j mem kaj instru'ist'o'j. La problem'o est'as, ke la evolu'o'n de ĉi tiu metod'ologi'o super'rigard'as tre mal'vast'a rond'o de fak'ul'o'j, kiu'j efektiv'e kapabl'as nek trejn'i ĉiu'j'n lern'ej'a'j'n instru'ist'o'j'n sam'temp'e, nek sen'prokrast'e „kre'i” kaj teori'ul'o'j'n kaj praktik'ant'o'j'n. Ni bezon'as bon'e pri'pens'it'a'n ŝtat'a'n lingv'a'n politik'o'n, kio postul'as strikt'a'n kaj konstant'a'n observ'ad'o'n kaj efektiv'ig'o'n de ĉiu'j punkt'o'j de long'daŭr'a program'o, kies cel'o est'u konserv'i la lingv'o'n, ampleks'ig'ant'e ĝi'a'j'n soci'a'j'n funkci'o'j'n kaj pli'alt'ig'ant'e ĝi'a'n prestiĝ'o'n.

ripm
Massimo RIPANI
korespond'ant'o de MONATO en Rusio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 22.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Massimo Ripani el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-01-08

De legend'o'j al ver'o

Por mult'a'j hom'o'j vespert'o est'as ne-log'a best'et'o. Ĝi aspekt'as kiel vil'a mus'o kun flug'il'o'j, kiu dorm'as, ripoz'as, kopul'as kaj nask'iĝ'as ĉiam kun la kap'o mal'supr'e. En la cirkonstanc'o'j de kovim'o (Covid-19) ĝi'a reputaci'o ne pli'bon'iĝ'is, kaj ĝi'n oni konsider'as ĉef'a kaŭz'o de la mal'san'o, kiu en'danĝer'ig'as hom'o'j'n tra la tut'a mond'o. Sed laŭ zoolog'o'j, ĝi est'as bel'a kaj interes'a best'et'o, kiu'n hom'o'j tut'e ne kon'as. Ĝi est'as nur viktim'o de mal'ver'a'j superstiĉ'o'j kaj mit'o'j kaj ne minac'as hom'o'j'n. Kie kuŝ'as la ver'o? Juĝ'u mem!

Legend'o'j

Vespert'o kiel mal'bon'far'a best'o aper'ad'as en divers'a'j tekst'o'j ek'de pra'temp'o. Ek'est'is divers'a'j mis'a'j koncept'o'j, ĉar hom'o'j ne kon'is ĝi'a'n mister'a'n nokt'a'n viv'manier'o'n. Pro ĝi'a ne-log'a aspekt'o kaj viv'ad'o en divers'a'j sub'ter'a'j kaŝ'ej'o'j, kavern'o'j, sek'putr'a'j arb'o'j ktp, ĝi'n oni konsider'is serv'ant'o de Satan'o, alianc'an'o de diabl'o kaj sorĉ'ist'in'o'j. Ĝi est'is oft'e uz'at'a ankaŭ kiel defend'simbol'o kontraŭ demon'o'j kaj natur'a'j katastrof'o'j. La hom'o'j al'najl'is ĝi'n al la pord'eg'o'j de kamp'ar'a'j loĝ'lok'o'j, kaj muel'it'a'j'n flug'membran'o'j'n1 ili miks'is en trink'aĵ'o'j'n kaj kred'is je ili'a san'ig'a efik'o. Ili eĉ met'is viv'a'j'n vespert'o'j'n en fand'it'a'n plumb'o'n, el kiu ili produkt'is kugl'et'o'j'n por paf'il'o'j. La plej oft'a superstiĉ'o est'is, ke vespert'o pov'as en'flug'i en la har'ar'o'n, de kie ĝi ne pov'as for'flug'i, kaj pro tio la hom'o dev'is est'i tond'it'a ĝis'haŭt'e. Post'e vespert'o far'iĝ'is mal'agrabl'a ĉef'tem'o de divers'a'j horor'film'o'j kaj roman'o'j, kio ankaŭ ne help'is al ĝi'a popular'ec'o. Ekzempl'e la plej fam'a literatur'a vampir'o Drak'ul'o, en 1897 kre'it'a de la irlanda verk'ist'o Bram Stoker por li'a horor-roman'o.

Vespert'o'j kaj virus'o'j

Laŭ zoolog'o'j, ekzist'as ĉ. 1400 speci'o'j de vespert'o'j, kiu'j loĝ'as sur ĉiu'j kontinent'o'j krom Antarkt'o, kaj mank'as ankaŭ en Arkt'o kaj iu'j izol'it'a'j insul'o'j. Mult'a'j vespert'o'j adapt'iĝ'is al la urb'a medi'o (loĝ'as en ĝarden'o'j, urb'a'j park'o'j, preĝ'ej'tur'o'j, sub pont'o'j kaj tegment'o'j de dom'o'j) sen en'danĝer'ig'i hom'o'j'n. Kiel la unu'sol'a flug'ant'a mam'ul'o ĝi pov'as orient'i si'n per ultra'son'o en ne'kon'at'a kaj sen'lum'a spac'o.

Vespert'o'j viv'as averaĝ'e dek jar'o'j'n, sed eŭrop'a'j zoolog'o'j ret'e raport'is pri vespert'o, kiu hav'is 43 jar'o'j'n. En la pas'int'ec'o vespert'o'j est'is ring'mark'it'a'j, sed hodiaŭ est'as uz'at'a'j pli modern'a'j metod'o'j, ekzempl'e mal'grand'a'j'n radi'o'el'send'il'o'j'n oni al'fiks'as al la korp'o de vespert'o, kaj tiel ebl'as monitor'i ĝi'a'j'n mov'iĝ'ad'o'n kaj kutim'o'j'n.

Rilat'e al kovim'o, kiu de decembr'o 2019 hant'as la mond'o'n, ek'aper'is mal'long'a'j raport'o'j pri persekut'ad'o kaj sovaĝ'a buĉ'ad'o de vespert'o'j. La best'o est'as ja natur'a gast'ig'ant'o de iu'j virus'o'j kun plej mal'bon'a reputaci'o. Dank'e al long'a kaj komun'a evolu'o vespert'o'j kaj kelk'a'j virus'o'j adapt'iĝ'is unu al la ali'a, kio signif'as, ke virus'o'j ne damaĝ'as vespert'o'j'n.

Vespert'o'j kaj natur'o

Oni ĝeneral'e konsider'as la ek'aper'o'n de vespert'o en teritori'o kiel sign'o'n de san'a viv'medi'o, kie ĝi hav'as ne'anstataŭ'ig'ebl'a'n rol'o'n. Vespert'o'j, kiu'j nutr'as si'n per nektar'o, est'as grav'a'j polen'port'ant'o'j en la natur'o. Herb'o'manĝ'a'j speci'o'j dis'ig'as sem'o'j'n, dum insekt'o'manĝ'a'j kapt'as mult'e da insekt'o'j. Laŭ zoolog'o'j, unu vespert'o pov'as kapt'i dum unu nokt'o ĝis 3000 kul'o'j'n, kio ekvivalent'as al ĉirkaŭ unu tri'on'o de ĝi'a pez'o. En la tut'a mond'o ekzist'as nur tri speci'o'j de vespert'o'j, kiu'j nutr'as si'n per sang'o de mam'ul'o'j kaj bird'o'j (sang'o'suĉ'ant'a'j vespert'o'j), kaj ili viv'as ekskluziv'e en Latin'amerik'o: ordinar'a vampir'o (Desmod'us rotundus), bird'a vampir'o (Diphylla ecaudata) kaj blank'flug'il'a vampir'o (Diaemus youngi).

Krom'a'j util'o'j

Ne-mult'a'j hom'o'j sci'as, ke ekskrement'o de vespert'o'j (tiel nom'at'a guan'o) est'as bon'eg'a organik'a sterk'o, kiu en'hav'as fosforit'o'n. Dum la uson'a en'land'a milit'o (1861-1865) vespert'a guan'o est'is uz'at'a eĉ kiel al'don'aĵ'o en pulv'o. Ne mir'ind'e do, ke vespert'a'j koloni'o'j est'is tiu'temp'e strikt'e gard'at'a'j. En iu'j azi'a'j land'o'j vespert'a viand'o est'as tradici'a bon'gust'a manĝ'aĵ'o, kiu est'as la ĉef'a font'o de protein'o'j.

Nokt'o de vespert'o'j

Pli'mult'o de la speci'o'j est'as en danĝer'o kaj bezon'as help'o'n de hom'o'j. Dek'o'j da eŭrop'a'j speci'o'j est'as strikt'e protekt'at'a'j per la Konvenci'o pri Konserv'ad'o de Vespert'o'j en Eŭrop'o (angl'e Agreement on the Conservation of Bats in Europe2). Ek'de 1997 okaz'as en divers'a'j eŭrop'a'j land'o'j la tiel nom'at'a „eŭrop'a nokt'o de vespert'o'j”, kiu'n anonc'as la sekretari'ej'o de la Konvenci'o. La cel'o de ĉi tiu'j ag'ad'o'j est'as inform'i la vast'a'n publik'o'n, sed ĉef'e la jun'ul'ar'o'n, pri la viv'o de vespert'o'j.

1. latin'e patagium: membran'o inter la fingr'o'j de kelk'a'j best'o'j, ekz. amfibi'o'j.
2. Pli da inform'o'j hav'ebl'as angl'a'lingv'e ĉe www.eurobats.org
haus
Juli'us HAUSER
korespond'ant'o de MONATO en Slovaki'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 10.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mult'a'j flandr'o'j neniam uz'is Inter'ret'o'n

En maj'o 2020 kelk'a'j flandr'a'j1 mal'jun'ul'a'j asoci'o'j atent'ig'is pri raport'o de la Flandr'a Statistik'a Serv'o2. Laŭ ĝi, la uz'ad'o de Inter'ret'o far'e de la mez'aĝ'a'j flandr'o'j rest'as, malgraŭ ambici'a'j projekt'o'j, sub la eŭrop'a mez'um'o, kaj konsider'ind'a part'o de la flandr'o'j eĉ neniam uz'is Inter'ret'o'n.

Radikal'a projekt'o

La antaŭ'a flandr'a reg'ist'ar'o lanĉ'is en 2014 la kvin'jar'a'n plan'o'n Vlaanderen Radicaal Digitaal (Flandri'o radikal'e bit'a) por rapid'e simpl'ig'i kaj bit'ig'i la funkci'ad'o'n de la flandr'a administr'ad'o, kaj kre'is nov'a'n serv'o'n por real'ig'i tio'n. La cel'o est'is, ke en la jar'o 2020 ĉiu'j kontakt'o'j inter civit'an'o'j kaj reg'ist'ar'o okaz'u bit'e per serv'o'j facil'e uz'ebl'a'j de ĉiu'j. Inter'ali'e est'as menci'at'e en la plan'o, ke per Inter'ret'o kaj nov'a'j komunik'il'o'j mal'jun'ul'o'j kaj long'daŭr'a'j mal'san'ul'o'j ricev'os pli bon'a'j'n pri'zorg'o'j'n.

Sen'iluzi'ig'a rezult'o

La Flandr'a Statistik'a Serv'o kolekt'is ekzist'ant'a'j'n statistik'o'j'n ĉe la belg'a'j (Statbel) kaj eŭrop'a'j (Eurostat) koleg'o'j, kaj mem enket'is kaj pri'labor'is la rezult'o'j'n. La ŝanĝ'o'j inter 2014 kaj 2019 ver'e est'is ne-radikal'a'j. La el'cent'aĵ'o de flandr'o'j aĝ'a'j inter 16 kaj 74 jar'o'j, kiu'j neniam uz'is Inter'ret'o'n dum la pas'int'a'j kvin jar'o'j du'on'iĝ'is, sed rest'as je 6 %. Krom'e, la flandr'o'j pli-ol-74-jar'aĝ'a'j, preskaŭ 10 % de la tut'o, eĉ ne aper'as en la statistik'o'j.

Kiel antaŭ'vid'ebl'as, la ne-uz'ant'o'j de Inter'ret'o est'as person'o'j kun mal'alt'a kler'nivel'o kaj mal'grand'a en'spez'o. La genr'o kaj la nask'iĝ'land'o apenaŭ grav'as. En'tut'e, la flandr'a'j cifer'o'j est'as mal'pli bon'a'j ol la mez'um'o de Eŭrop'a Uni'o, sed iom pli bon'a'j ol la tut'belg'a'j.

Kial magr'a rezult'o?

Re'leg'ant'e la kvin'jar'a'n plan'o'n oni facil'e kompren'as, kial grand'a grup'o tut'e ne profit'as de la bit'ig'o de la soci'a'j serv'o'j: en'est'as neni'u projekt'o por ating'i tiu'n grup'o'n kaj por liver'i help'o'n koncern'e la uz'ad'o'n de la nov'a'j serv'o'j. Ja ekzist'as mult'lok'e kurs'o'j por instru'i pri uz'ad'o de komput'il'o, sed ili ĉef'e cel'as person'o'j'n, kiu'j jam hav'as baz'a'j'n sci'o'j'n. Mank'as lern'ebl'o'j por tiu'j, kiu'j dev'as komenc'i de nul'o kaj bezon'as kvazaŭ individu'a'n instru'ad'o'n. Al'don'a obstakl'o est'as, ke la al'ir'o al Inter'ret'o en Belgi'o rest'as relativ'e mult'e'kost'a, kaj ke neniam real'iĝ'is la promes'o'j far'it'a'j antaŭ pli ol jar'dek'o por dispon'ig'i sen'pag'a'n baz'a'n ret'al'ir'o'n al ĉiu'j.

Praktik'a'j problem'o'j

Ne est'as bezon'at'a statistik'o por en la ĉiu'tag'a viv'o konstat'i, ke est'as ambici'a'j projekt'o'j, ke mult'a'j er'o'j real'iĝ'is, sed ke la tut'o oft'e en'tut'e ne aŭ nur part'e funkci'as. Ekzempl'o est'as la konstru'permes'o'j, por kiu'j la procedur'o, almenaŭ teori'e, nun okaz'as tut'e bit'e.

En mi'a kvartal'o est'as grand'a konstru'projekt'o, kaj mi ricev'is (per paper'a registr'it'a leter'o!) invit'o'n vizit'i la urb'o'dom'o'n, rigard'i la plan'o'j'n kaj eventual'e sci'ig'i mi'a'j'n rimark'o'j'n. Ne ebl'as tuj far'i tio'n, ĉar pro la nun'a pandemi'o la urb'o'dom'o en'ir'ebl'as nur por urĝ'a'j afer'o'j (komunik'o ricev'it'a per pli'a registr'it'a leter'o) kaj, kvankam la procedur'o nun est'as bit'a, ne ebl'as i'o'n konsult'i per la urb'a ret'paĝ'ar'o. Ja ebl'as (por tiu'j, kiu'j hav'as temp'o'n kaj sci'o'n por esplor'i) vid'i part'o'n de la dokument'o'j per la ret'paĝ'ar'o de la administraci'o mastr'um'ant'a la procedur'o'n, sed tio ne sufiĉ'as por pov'i pri'juĝ'i la tut'a'n projekt'o'n.

1. Flandri'o (nederland'lingv'a) est'as aŭtonom'a region'o de Belgi'o, apud la franc'lingv'a Valoni'o (kun et'a german'lingv'a part'o) kaj la du'lingv'a region'o Bruselo-Ĉef'urb'o.
2. statistiekvlaanderen.be
roro
Roland ROTSAERT
korespond'ant'o de MONATO en Belgi'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 5.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roland Rotsaert el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kar'a'j leg'ant'o'j,

tiu'j inter vi, kiu'j jam abon'is ni'a'n revu'o'n antaŭ 30-40 jar'o'j (jes ja, tia'j ekzist'as!), cert'e memor'as, ke en tiu period'o Stefan Maul est'is la ĉef'redaktor'o de MONATO. En 2011 trans'pren'is la torĉ'o'n Paul Gubbins. Bedaŭr'ind'eg'e li pov'is plen'um'i tiu'n funkci'o'n nur dum iom pli ol kvin jar'o'j, ĉar en aŭgust'o 2016 li'n traf'is subit'a mort'o. Ek'de tiam ĝis nun la funkci'o de ĉef'redaktor'o rest'is vak'a.

La mank'o de ĉef'redaktor'o sent'iĝ'is precip'e „mal'antaŭ la kulis'o'j”. Iu'j kompar'is ni'a'n revu'o'n post la for'pas'o de Gubbins al „ŝip'o sen kapitan'o, sen pilot'o” kaj en maj'o ĉi-jar'a la redaktor'o'j decid'is elekt'i mi'n por trans'pren'i tiu'n funkci'o'n. Mi long'e hezit'is, ĉar mi neniel hav'as la kvalit'o'j'n, kiu'j'n posed'is Maul kaj Gubbins.

Se la temp'o'j de Stefan Maul jam for'vapor'iĝ'is el vi'a memor'o, rigard'u ekzempl'e la en'hav'tabel'o'n de la jar'o 2005. En tiu temp'o Stefan Maul liver'is ĉiu'n monat'o'n si'a'n El mi'a vid'punkt'o en kiu li pri'lum'is iu'n aktual'a'n tem'o'n, iu'n „mond'a'n” tem'o'n kiel UN, sed ankaŭ foj'foj'e „land'a'n” tem'o'n kiel Uson'o. En plur'a'j el si'a'j vid'punkt'o'j li lev'iĝ'is super la land'a princip'o de MONATO. Li ne est'is uson'an'o, sed tamen pri'koment'is Uson'o'n, kaj neni'u protest'is, ne bezon'is protest'i. Li hav'is vast'a'n kon'o'n pri inter'naci'a'j tem'o'j.

Ni'a post'a ĉef'redaktor'o, Paul Gubbins, ag'is tre simil'e al Stefan, publik'e kaj intern'e. Publik'e ankaŭ li regul'e el'paŝ'is per si'a'j propr'a'j „vid'punkt'o'j”. Vid'u ekzempl'e la en'hav'tabel'o'n de 2014. Ali'stil'a li est'is, ebl'e mal'pli fakt'a ol Stefan, pli el'kor'a. Re'leg'u, mi pet'as, li'a'n am'deklar'o'n al Eŭrop'o, la last'a'n vid'punkt'o'n li'a'n antaŭ li'a for'pas'o, kvazaŭ li'a'n testament'o'n, kiu'n bedaŭr'ind'e Nigel Far'ag'e kaj kompani'o neniam leg'is.

Ankaŭ intern'e Paul Gubbins stir'is. Li ĉiam kiel unu'a ricev'is ĉiu'j'n tekst'o'j'n, kaj tre oft'e ankoraŭ iom polur'is ili'n. Li ja est'is universitat'a docent'o pri ĵurnal'ism'o kaj kon'is la mal'grand'a'j'n truk'o'j'n por ig'i artikol'o'n pli al'log'a, pli atent'o'kapt'a, pli flu'a.

Ĉu mi est'os ĉef'redaktor'o, kiu jen kaj jen prov'os regal'i vi'n per freŝ'a'j opini'o'j pri iu mond'a tem'o? Ebl'e. Sed cert'e mi klopod'os bon'e plen'um'i ankaŭ tiu'n du'a'n du'on'o'n de la ĉef'redaktor'a task'o, tiu'n, laŭ kiu oni jen kaj jen pilot'as la ŝip'o'n, re'stir'as ĝi'n, kiam ĝi tro proksim'iĝ'as al glaci'mont'o, aŭ help'as manovr'i la kroz'o'ŝip'o'n MONATO laŭ la plej pitoresk'a kaj oportun'a voj'o. Agrabl'a'n vizit'o'n al ni'a ĉi-monat'a kroz'o'ŝip'o dezir'as al vi

pape
Paŭl PEERAERTS

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Paŭl Peeraerts

(ĉef'redaktor'o kaj redakci'a sekretari'o, Antverpeno)

Jam en 2002 MONATO prezent'is mi'n ĉi-paĝ'e, sed inter'temp'e mult'o ŝanĝ'iĝ'is, ne nur, ke mi inter'temp'e apud la posten'o de redakci'a sekretari'o hered'is ankaŭ tiu'n de ĉef'redaktor'o.

Mi nask'iĝ'is en Antverpeno en la jar'o 1946 kaj ankoraŭ loĝ'as tie, kvankam nun en la periferi'a urb'o'part'o Deurne. Esperant'o'n mi lern'is antaŭ 55 jar'o'j. Mi stud'is lingv'o'j'n en la alt'lern'ej'o Karolo la Grand'a kaj labor'is profesi'e kiel entrepren'a ĵurnal'ist'o ĉe la firma'o Agfa-Gevaert de 1971 ĝis 1979.

En 1979 Grégoire Maertens, tiam estr'ar'an'o de Universal'a Esperant'o-Asoci'o (UEA), persvad'is mi'n for'las'i la posten'o'n ĉe Agfa-Gevaert kaj labor'i plen'temp'e kiel direktor'o en la ĵus fond'it'a Grafik'a Centr'o Antverpeno (GCA). Ek'de tiam Esperant'o iĝ'is mi'a ĉef'a lingv'o, kaj tia ĝi est'as ankoraŭ nun. Ĝust'e en tiu period'o aper'is la unu'a numer'o de MONATO, kaj ĉar la tiam'a el'don'ist'o, Torben Kehlet, uz'is la serv'o'j'n de GCA, mi est'is fort'e lig'it'a al tiu revu'o ek'de la unu'a moment'o.

En la komenc'a'j jar'o'j mi'a lig'o kun MONATO est'is ĉef'e teknik'a. Mi akcept'is la manuskript'o'j'n de la tiam'a ĉef'redaktor'o Stefan Maul, hav'ig'is ili'n al la kompost'ist'o'j de GCA, send'is kopi'o'n de la kompost'it'a'j tekst'o'j al la tiam'a (unu'sol'a) revizi'ant'o Audrey Childs-Mee, kontrol'is la korekt'o'j'n ktp.

Nur ek'de 1992, kiam GCA jam est'is ferm'it'a de UEA, kaj post kiam Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel) trans'pren'is la el'don'ad'o'n, MONATO trans'ir'is de revu'o ĉef'e redakt'at'a de unu hom'o al skip'a entrepren'o. Mi iĝ'is la redakci'a sekretari'o, kies task'o est'as precip'e la kontrol'ad'o de la manuskript'o-flu'ad'o inter la divers'a'j redaktor'o'j, ĉef'redaktor'o, revizi'ant'o'j kaj grafik'ist'o'j. Mi krom'e iĝ'is ankaŭ unu el la redaktor'o'j, nom'e pri la rubrik'o'j Recenz'o'j kaj Notic'o'j. Pro abund'o da task'o'j mi post'e dev'is trans'don'i tiu'j'n du rubrik'o'j'n al ali'a'j hom'o'j, sed la task'o de redakci'a sekretari'o rest'is mi'a ĝis nun, kiam mi kombin'as ĝi'n kun tiu de ĉef'redaktor'o.


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 34.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Detru'it'a mal'nov'a konstru'aĵ'o

La 17an de maj'o, fru'e en la maten'o, 1000 polic'an'o'j akompan'is labor'ist'o'j'n de la urb'o'dom'o dum la detru'ad'o de dom'o, kiu util'is kiel Naci'a Teatr'o dum dek'o'j da jar'o'j en Tiran'o. Tio okaz'is en la cirkonstanc'o'j de strikt'a'j mov'iĝ'regul'o'j pro la pandemi'o kaŭz'at'a de la kron'virus'o!

Konstru'it'a de ital'o'j en la jar'o 1940, en la mult'funkci'a kultur'ej'o Skanderbeg, ĝi funkci'is kiel koncert'ej'o, kun'ven'ej'o, politik'a juĝ'ej'o kaj fin'e kiel teatr'o. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j, la social'ist'a'j urb'estr'o'j decid'is konstru'i tie kaj en la ĉirkaŭ'aĵ'o kelk'a'j'n tur'o'j'n, sed tio'n firm'e kontraŭ'star'is la civil'a soci'o, unu'a'vic'e aktor'o'j kaj art'ist'o'j, kiu'j konsider'is tiu'n dom'o'n naci'a kultur'monument'o.

Kial'o'j

La reg'ist'ar'o asert'is, ke ĝi est'as sen'util'a mal'nov'aĵ'o baldaŭ ruin'iĝ'ont'a, sed la fort'a'j ter'trem'o'j okaz'int'a'j en aŭtun'o 2019 neniel damaĝ'is ĝi'n. De tri jar'o'j la art'ist'o'j, kun sub'ten'o de la „Alianc'o por la teatr'o” defend'is per si'a korp'o la dom'o'n. Ili'n sub'ten'is la opozici'o kaj la prezident'o Ilir Met'a. Laŭ la opozici'o la reg'ist'ar'o social'ist'a intenc'is profit'i de oligark'o'j de la konstru'ad'o, kiu'j for'vend'us unu kvadrat'a'n metr'o'n kontraŭ minimum'e 5000 eŭr'o'j. Ili promes'is konstru'i, anstataŭ'e, pli modern'a'n teatr'o'n en mult'funkci'a dom'o (tio est'as, kiel part'o'n de plur'etaĝ'a dom'o).

La lok'o est'as en la centr'o de la ĉef'urb'o, tuj apud la 2000-jar'a'j ruin'o'j de la urb'a citadel'o, mez'epok'a kvartal'o kaj modern'a'j ministr'ej'o'j konstru'it'a'j en la jar'o 1931.

Protest'o'j

La art'ist'o'j protest'ant'a'j dum ĉi tiu'j tri jar'o'j insist'is pri tio, ke la dom'o est'u plu muze'o, aŭ ke la nov'a teatr'o konstru'iĝ'u ali'lok'e, aŭ ke oni detru'u la mal'nov'a'n kaj konstru'u nov'a'n kun la sam'a arkitektur'o. Sed spit'e tio'n, la reg'ist'ar'o detru'is la teatr'o'n kaj arest'is dek'o'j'n da protest'ant'o'j.

Tio'n mult'a'j konsider'as pli'a krim'o kontraŭ la alban'a naci'a kultur'o kaj la ident'ec'o de la ĉef'urb'o, kies karakteriz'a histori'a aspekt'o en la last'a'j jar'o'j daŭr'e ŝanĝ'iĝ'as.

bame
Bardhyl SElim'i
korespond'ant'o de MONATO en Albanio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 12.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Omaĝ'e al Juli'a Isbrücker

En Vieno aper'is arĝent'a stel'o-mon'er'o omaĝ'e al Juli'a Isbrücker (1887-1971) kaj okaz'e de la 100-jar'iĝ'o de la 12a Universal'a Kongres'o de Esperant'o en Hag'o (Nederlando), kiu'n ŝi kun'organiz'is. Ties nominal'a valor'o est'as 50 stel'o'j.

Isbrücker est'is nederland'an'in'o, pionir'o de Esperant'o, aktiv'ul'in'o por mond'pac'o kaj inter'popol'a kompren'iĝ'o. Ŝi kun'help'is la fond'o'n de Universal'a Lig'o (1942) kaj la el'don'o'n de la stel'o-mon'er'o'j, kies nominal'a valor'o est'as 1, 5, 10 kaj 25 stel'o'j.

La ide'o'n pri la el'don'o de la nov'a stel'o-mon'er'o don'is Walter Klag, kun'labor'ant'o de MONATO. La grafik'a'n aranĝ'o'n far'is Helmut Andexlinger, ĉef'dezajn'ist'o de la mon'er'far'ej'o Münze Österreich (Mon'er'stamp'ej'o Aŭstrio), kiu est'as fili'o de Aŭstr'a Naci'a Bank'o. Andexlinger desegn'is laŭ fot'o la portret'o'n de Juli'a Isbrücker.

Por sub'ten'i la tradici'o'n de inter'naci'a mon'o, en 2018 jam aper'is arĝent'a stel'o-mon'er'o kun nominal'a valor'o 100 stel'o'j honor'e al René de Saussure, kre'int'o de la universal'a mon'unu'o spes'o, kiu oficial'e serv'is kiel inter'naci'a mon'o (vid'u en MONATO, 2018/08-09, p. 21-22).

klag
Renat'e kaj Walter KLag
korespond'ant'o'j de MONATO en Vieno

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 07, p. 26.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Renat'e kaj Walter Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Profesi'a labor'o

Mi hav'as ĉe'man'e la numer'o'n de MONATO de mart'o 2020, kaj ĝi tre plaĉ'as ne nur al mi, sed al la klub'an'o'j de ni'a lok'a grup'o. Ne nur la artikol'ar'o est'as interes'eg'a, sed tiu numer'o est'as tre al'log'a por la okul'o'j.

Last'e, mi vol'as dank'i vi'n kaj vi'a'n asoci'o'n pro la help'o, kiu'n vi don'is al ni rilat'e al la ricev'ad'o de la revu'o, sen'pag'e, dum plur'a'j jar'o'j. Vi'a revu'o est'as tre grav'a por ni'a mov'ad'o, kaj ni, la an'o'j de la grup'o, decid'is abon'i ĝi'n, ne nur por tiu ĉi jar'o, sed ankaŭ por la ven'ont'a'j. Gratul'o'n al vi kaj al vi'a team'o pro vi'a profesi'a labor'o!

Rafael D. HERNÁNDEZ
Dominika Respublik'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Rafael D. Hernández el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Elekt'o inter tro kaj mal'tro

Dank'o'n kaj gratul'o'j'n, Bri'a'n, pro tio ke vi aĉet'is kelk'a'j'n ekzempler'o'j'n de la verk'o Plur'lingv'a nom'ar'o de sovaĝ'a'j plant'o'j en Eŭrop'o (MONATO 2020/04, p. 4), eĉ se vi bedaŭr'as. Pri vi'a'j kritik'o'j mi tamen ne pov'as silent'i.

Vi don'as la impres'o'n, ke vi ne kon'as Pek'o'tek'on, de kiu la verk'o est'as part'o, eĉ se ĝi (pro la kriz'o ne ebl'as kontrol'i) ver'ŝajn'e ne aper'as en la tri'volum'a Plen'a Pek'o'tek'o. Ties ide'o est'as (mi kopi'as el la antaŭ'parol'o):

„Ni ne perd'is temp'o'n per van'a'j klopod'o'j norm'ig'i la en Esperant'o uz'ot'a'j'n termin'o'j'n. Ni simpl'e propon'as ili'n, kaj rekomend'as al ĉiu'j leg'ant'o'j, kiu'j bezon'as iu'j'n termin'o'j'n, konsult'i ni'a'j'n registr'aĵ'o'j'n, leg'i la prezent'it'a'j'n argument'o'j'n kaj selekt'i tiu'j'n termin'o'j'n, kiu'j'n ili post la leg'ad'o de la argument'o'j taks'as plej traf'a'j.”

Ĝust'e ĉar mi opini'as, ke est'as mal'bon'e kaj evit'end'e halt'ig'i labor'o'n du'on'voj'e, kaj ĉar mi trov'is, ke ĝust'e tio'n Pek'o'tek'o far'is, mi tre mal'mult'e kun'labor'is en ĝi! Mi do kon'as la mank'eg'o'j'n de la verk'o, sed se mi dev'as elekt'i inter tro kaj mal'tro, tiam mi prefer'as la tro'o'n. Pli konkret'e, kaj mi parafraz'u vi'n: rezult'o de bon'a scienc'a termin'ologi'a labor'o ne kuŝ'as en evit'o de bar'o'j inter fak'a kaj ĉiu'tag'a lingv'o. Mi al'don'as: fak'a lingv'o ne sklav'iĝ'u de la ĉiu'tag'a.

Petro DESMET'
Belgi'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Petro Desmet' el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Eŭrop'a Jar'o de Fer'voj'o'j

La Eŭrop'a Komision'o proklam'is 2021 la „Eŭrop'a Jar'o de Fer'voj'o'j”. Kial 2021? Inter'ali'e ĉar en tiu jar'o est'os kelk'a'j grav'a'j dat're'ven'o'j: la unu'a fer'voj'lini'o inter Parizo kaj Bruselo (1846) kaj la unu'a franc'a rapid'eg'a trajn'o („TGV”) inter Parizo kaj Lion'o (1981).

Ankaŭ la eŭrop'a art'a festival'o Europalia elekt'is fer'voj'o'j'n kiel tem'o'n por 2021.

RR

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 6.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de rr el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Mir'ig'a kre'em'o

En april'o la urb'estr'o de Vilnius anonc'is plan'o'j'n trans'don'i publik'a'j'n spac'o'j'n al sub'ĉiel'a'j kaf'ej'o'j. Por ke la manĝ'o'tabl'o'j ne rest'u ne'okup'it'a'j pro la kontraŭ'virus'a'j leĝ'o'j, la posed'ant'o'j en la mal'nov'a urb'o'part'o iniciat'is ne'kutim'a'n ag'ad'o'n.

En 14 ĉef'urb'a'j kaf'ej'o'j kaj restoraci'o'j, laŭ'mod'e vest'it'a'j maneken'o'j sekv'as la kontraŭ'virus'a'j'n regul'o'j'n: ili sid'as je sekur'a inter'tabl'a distanc'o kaj sam'temp'e prezent'as la plej nov'a'n ĉi-sezon'a'n mod'o'n.

Semajn'o kun mask'o'j

La ide'o'n pri maneken'o'j en'konduk'is ali'a aranĝ'o, la „Semajn'o de mask'a mod'o”, dum kiu art'ist'o'j prezent'is elegant'a'j'n kaj esprim'plen'a'j'n san'protekt'a'j'n mask'o'j'n. Al la projekt'o al'iĝ'is fot'ist'o'j, entrepren'ist'o'j, dezajn'ist'o'j k.s.

La iniciat'o aper'is unu'e en soci'a'j amas'komunik'il'o'j, kiam ek'de la 10a de april'o la reg'ist'ar'o instrukci'is la loĝ'ant'o'j'n uz'i mask'o'j'n en publik'a'j lok'o'j. Mask'o far'iĝ'is dev'a port'aĵ'o, kiu'n hom'o'j decid'is pli'bon'ig'i kaj adapt'i al si'a stil'o, far'ant'e ĝi'n esprim'il'o aŭ ŝerc'a rimed'o.

La mod'aranĝ'o okaz'is sur strat'o'j de la litova ĉef'urb'o kaj est'is tut'e sekur'a. Marŝ'ant'e sur strat'o'j aŭ tra la aŭtomobil'a fenestr'o oni pov'is vid'i pli ol du dek-du'o'j'n da kre'it'a'j mask'o'j sur fot'o'afiŝ'o'j.

Dum la semajn'o est'is prezent'at'a'j mask'o'j kre'it'a'j de dezajn'ist'o'j, sprit'a'j akcesor'aĵ'o'j kaj ankaŭ kostum'o'j kre'it'a'j de art'ist'o'j.

Film'o'j en sekur'a etos'o

La ne'atend'it'a en'ferm'ad'o aper'is tuj antaŭ la mal'ferm'o de la tradici'a festival'o „Printemp'o de kin'o”, kiu do ne pov'is okaz'i. Tial la organiz'ant'o'j decid'is far'i film'o'prezent'o'n sur grand'a ekran'o en la mal'plen'a flug'haven'o de Vilnius, kie ĉiu'j flug'o'j tiu'temp'e est'is nul'ig'it'a'j.

Akv'a'j ark'o'j kre'it'a'j de fajr'o'brigad'ist'o'j en flug'haven'o'j tradici'e sign'as nov'a'j'n komenc'o'j'n – nov'a aviad'il'o aŭ nov'a flug'direkt'o – aŭ fantazi'a'j'n fin'o'j'n, kiel la last'a'n flug'o'n de pilot'o. Tia'manier'e est'is inaŭgur'it'a ankaŭ la film'festival'o Aerokino. Dum la tut'a monat'o maj'o sur la platform'o de la flug'haven'o est'is prezent'at'a'j film'o'j el mult'a'j mond'a'j festival'o'j.

Dum la film'o'prezent'ad'o la spekt'ant'o'j respekt'is ĉiu'j'n regul'o'j'n kaj sid'is en si'a'j aŭtomobil'o'j. En okaz'o de bezon'o ili pov'is mal'ferm'i la fenestr'o'j'n, sed la uz'o de mask'o est'is dev'o.

Muzik-koncert'o

Ankaŭ muzik'ŝat'ant'o'j hav'is la ebl'o'n iom distr'iĝ'i dum la en'ferm'a period'o. La koncert'o'seri'o Driv'e in Liv'e est'is organiz'at'a sur sport'a aerodrom'o. Ĉiu'semajn'fin'e okaz'is koncert'o'j de la plej popular'a'j lok'a'j grup'o'j kaj kant'ist'o'j.

Ebl'is spekt'i la koncert'o'n nur, sid'ant'e en la propr'a aŭtomobil'o, kie rajt'is est'i maksimum'e du person'o'j (ĉi tiu dev'o ne valid'is por famili'an'o'j). Por evit'i person'a'n kontakt'o'n la ĉe'est'ant'o'j ne rajt'is el'ir'i el la vetur'il'o, sed ili pov'is aŭd'i la muzik'o'n ankaŭ per si'a'j aŭtomobil'a'j radi'o'ricev'il'o'j.

last
Last
korespond'ant'o de MONATO en Litovio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 8.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Nov'a cirkonstanc'o, mal'nov'a amulet'o

Nun'temp'e evident'iĝ'as, ke la kron'virus'a pandemi'o profund'e kaj definitiv'e ŝanĝ'is la mond'o'n. Oni avid'e vol'as kaj serĉ'as nov'aĵ'o'j'n kaj inform'o'j'n pri la nov'a mal'san'o, rilat'a'j'n al kurac'ad'o'j, al manier'o'j por protekt'i si'n kaj al la situaci'o en ali'a'j land'o'j.

Vast'e serĉ'at'a'j est'as ankaŭ nov'a'j kaj mal'nov'a'j dokument'o'j, kronik'o'j, rakont'o'j kaj roman'o'j pri epidemi'o'j kaj pandemi'o'j okaz'int'a'j. Ekzempl'e, en Japani'o la roman'o'j „Pest'o” (La Pest'e) de Albert Camus (1947, Franci'o) kaj „Ese'o pri blind'ec'o” (Ensaio sobr'e a cegueira) de José Saramago (1995, Portugali'o) est'as bon'e kon'at'a'j kaj de'nov'e legat'a'j.

Amabie kaj Amabiko

En mart'o subit'e kapt'is la atent'o'n de la popol'o mal'nov'a ilustr'aĵ'o pri imag'a mar'vir'in'et'o, „Amabie”, kiu esper'ebl'e protekt'as hom'o'j'n kontraŭ epidemi'o'j. Ĝi aper'is en ilustr'it'a ĵurnal'o el'don'it'a en 1846 kaj konserv'at'a en la arkiv'o de la Universitat'o de Kiot'o.

Laŭ la ĵurnal'o Amabie aper'is ĉe la insul'o Kjuŝuo, en la mar'o apud Kumamoto, kaj ŝi promes'is al la vilaĝ'an'o'j bon'a'n rikolt'o'n. Desegn'aĵ'o'j kun ŝi'a figur'o protekt'is ili'n kontraŭ epidemi'o'j.

Ali'lok'e oni rakont'is pri vir'o nom'at'a Amabiko, kiu sam'e protekt'as la hom'o'j'n.

Simbol'o kontraŭ la pandemi'o

Tiu'j rakont'o'j est'is preskaŭ tut'e forges'it'a'j de la popol'o kun escept'o de kelk'a'j folklor'ist'o'j. Post la publik'iĝ'o de la ilustr'aĵ'o, Amabie far'iĝ'is simbol'o de batal'o kaj protekt'o kontraŭ kovim'o 1. Tuj aper'is art'aĵ'o'j pri Amabie: amulet'o'j, pup'o'j, dolĉ'aĵ'o'j, ceramik'aĵ'o'j ktp.

Ankaŭ la Ministr'ej'o pri San'o, Labor'o kaj Bon'fart'o uz'is ŝi'n en si'a tviter'a kampanj'o kontraŭ kovim'o.

1 Kovim'o: Covid-19, mal'san'o kaŭz'at'a de la nov'a kron'virus'o.
tiis
ISIKAWA Takasi
korespond'ant'o de MONATO en Japani'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 14.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Astronaŭt'in'o'j

El MONATO 1980/07-08, p. 5:

Kvankam jam ekzist'as kosmonaŭt'in'o'j elekt'it'a'j de Uson'o, Franci'o kaj Sovetio, la vir'in'o'j trov'as mal'facil'aĵ'o'j'n por akompan'i vir'o'j'n en kosm'a aventur'o. Ĝis nun, la vir'in'a korp'o respond'is sam'e aŭ eĉ pli bon'e ol la vir'a ĉe ĉiu'j rezist'o-prov'o'j, escept'e de tiu'j rilat'ant'a'j la krur'a'j'n varik'o'j'n. La dilat'iĝ'o de la krur'a'j vejn'o'j de kosmonaŭt'in'o'j eg'e okup'as la kurac'ist'o'j'n de la tri menci'it'a'j land'o'j.

MGA

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 8.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de MGA el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-06

Virg'a demokrati'o

El MONATO 1980/09, p. 6:

La tiel nom'at'a „demokrati'a mal'ferm'iĝ'o” en Brazilo ŝajn'e est'as ankoraŭ virg'a ... La strik'o de la metalurgi'ist'o'j en la ŝtat'o San'paŭl'o (ĉirkaŭ 600 000 labor'ist'o'j), la plej long'a en la sindikat'a viv'o de tiu land'o (41 tag'o'j) fin'iĝ'is tut'e favor'a al la mastr'o'j, almenaŭ al tiu'j de la mult'naci'a'j entrepren'o'j, kiu'j pov'is plej long'e el'ten'i la paraliz'ad'o'n. Unu'e, Ia labor'justic'o deklar'is ne-leĝ'a la strik'o'n pro motiv'o'j de „naci'a sekur'ec'o”; post'e, la politik'a polic'o arest'is la ĉef'a'j'n sindikat'a'j'n gvid'ant'o'j'n; fin'e, oni mal'permes'is kun'ven'o'j'n en publik'a'j ej'o'j. La eklezi'o dispon'ig'is si'a'j'n preĝ'ej'o'j'n al la strik'ant'o'j, sed tiu'j ej'o'j pro spac'o'mank'o tut'e ne pov'is el'ten'i la grand'a'j'n amas'o'j'n.

H.K.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 8.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de H.K. el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-06

Supr'e'n aŭ mal'supr'e'n?

El MONATO 1980/10, p. 6:

Last'a'temp'a evolu'o de teĥnik'a'j fak'o'j kre'is konflikt'o'n inter cert'a'j norm'o'j de la du fak'o'j. Kiam oni anstataŭ'ig'as la numer-disk'o'n de telefon'aparat'o per buton'a klav'ar'o, oni ĝeneral'e aranĝ'as la cifer'o'j'n 1 ... 9 laŭ la ord'o (a) ĉi-sub'e.



(a)

1 2 3

4 5 6

7 8 9



Sed sur kalkul'il'o'j la aranĝ'o sekv'as la ord'o'n (b) laŭ inter'naci'a norm'o Is'o 3791.

(b)

7 8 9

4 5 6

1 2 3

Tio est'as ĝen'a diferenc'o por tiu'j hom'o'j, kiu'j ĉiu'tag'e uz'as ambaŭ instrument'o'j'n altern'e. Kaj tiu'j uz'ant'o'j est'as mult'a'j pro la furor'a'j poŝ'format'a'j kalkul'il'o'j. En kelk'a'j land'o'j oni harmoni'ig'is la klav'ar'o'j'n. Ekzempl'e en Norvegi'o la telefon'a administraci'o last'somer'e decid'is elimin'i la konflikt'o'n per trans'ir'o al la Is'o-norm'o por cifer'a'j klav'ar'o'j, do la ord'o (b).

N.U.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 11, p. 19.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de N.U. el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-10-08

GDR postul'as pli mult'e

El MONATO 1980/11, p. 5:

Eĉ ne unu semajn'o'n post la tut'land'a'j elekt'o'j en FRGermanio, la reg'ist'ar'o de German'a Demokrati'a Respublik'o alt'ig'is drast'e la minimum'a'j'n sum'o'j'n, kiu'j'n oni dev'as ŝanĝ'i al orient-german'a'j mark'o'j vojaĝ'ant'e al la land'o: De antaŭ'e 13 al nun 25 mark'o'j tag'e kaj person'e. Krom'e nun ankaŭ por pensi'ul'o'j kaj infan'o'j (7,50 mark'o'j) valid'as la dev'ig'a mon'ŝanĝ'o. La reg'ist'ar'o en orient'a Berlino deklar'is, ke oni intenc'e atend'is ĝis post la balot'o'j en FRG, ĉar oni ne vol'is sub'ten'i eventual'a'n venk'o'n de la kandidat'o Strauß [ŝtraŭs] de l' krist'an'demokrati'a'j parti'o'j.

sm

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 12, p. 21.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de sm el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-11-05

Permes'o por motor'cikl'o'j

El MONATO 1980/11, p. 6:

Ek'de komenc'o de septembr'o motor'cikl'a transit'o tra German'a Demokrati'a Respublik'o, kiu antaŭ'e est'is permes'it'a nur inter FRGermanio kaj okcident'a Berlino, nun ebl'as al ĉiu'j ali'a'j najbar'a'j land'o'j. Tamen vojaĝ'o rekt'e al GDR ankoraŭ ne est'as permes'it'a por motor'cikl'ant'o'j.

RP

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 12, p. 21.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de RP el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-11-05

La mis'fam'ig'o de Esperant'o far'e de lingv'ist'o'j kaj ali'a'j scienc'ist'o'j

Ebl'e jam surpriz'as vi'n la titol'o: Ĉu ver'e tiel est'as? Ĉu ver'e lingv'ist'o'j kaj ali'a'j scienc'ist'o'j dis'vast'ig'as mis'fam'ig'o'j'n pri Esperant'o? Nu, bedaŭr'ind'e jes. Ili plej'part'e ne konsci'e mis'fam'ig'as, ili supoz'ebl'e plen'e kred'as, kio'n ili iam aŭd'is, kaj nun dis'vast'ig'as sen kontrol'i la ver'ec'o'n – sed ankaŭ la bon'afid'a plu'don'ad'o de oni'dir'o'j (kaj pri tio tem'as) pov'as efik'i mis'fam'ig'e.

Oni pov'as trov'i amas'o'n da erar'a'j kaj mal'favor'a'j inform'o'j pri Esperant'o, kiu'j'n dir'is aŭ skrib'is lingv'ist'o'j kaj ali'a'j scienc'ist'o'j. Iu'j asert'is ekzempl'e, ke ne ekzist'as Esperant'o-de'nask'ul'o'j, ke ekzist'as nek literatur'o, nek aŭtor'o'j, ke mank'as vort'lud'o'j en Esperant'o, ke Esperant'o ne evolu'as, ke ĝi en'tut'e ne est'as lingv'o aŭ ne viv'ant'a lingv'o. 1 Ĉio'n ĉi dir'is lingv'ist'o'j kaj ali'a'j scienc'ist'o'j, pri histori'o aŭ filozofi'o, plej'part'e ge'profesor'o'j – hom'o'j, kiu'j ĝu'as alt'a'n renom'o'n en la soci'o kaj kies opini'o'j kaj pri'juĝ'o'j grav'as por ali'a'j hom'o'j; tia'j opini'o'j grav'as des pli, kiam est'as ĝust'e lingv'o-scienc'ist'o'j, kiu'j parol'as pri io, kio laŭ ĝeneral'a kompren'o est'as „lingv'o”.

Per tiu mis'inform'ad'o kaj mis'fam'ig'o grand'a part'o de ni'a'j soci'o'j dum la pas'int'a'j jar'dek'o'j ricev'is plen'e erar'a'n bild'o'n pri Esperant'o kaj pri Esperant'uj'o.

Esperant'o, ĉu part'o de lingv'ist'ik'o?

Vi ver'ŝajn'e opini'as, ke Esperant'o est'as „lingv'o” kaj sekv'e oni trakt'u ĝi'n kadr'e de lingv'ist'ik'o. Ankaŭ por mi dum jar'dek'o'j est'is klar'e kiel blu'a ĉiel'o, ke Esperant'ologi'o est'as part'o de lingv'ist'ik'o. Sed, nu, la teori'o est'as unu afer'o kaj la real'a mond'o est'as io ali'a. Dum la pas'int'a'j jar'o'j mi trov'is pli kaj pli da asert'o'j de lingv'ist'o'j, ke lingv'ist'ik'o okup'iĝ'as pri t. n. natur'a'j lingv'o'j, sed ne pri la t. n. art'e'far'it'a'j.

Ekzempl'e leg'ebl'as en la oft'e re'pres'at'a en'konduk'a libr'o de la angl'o John Lyons, Language and Linguistics. An Introduction (Lingv'o kaj lingv'ist'ik'o. En'konduk'o. Cambridge, 1a el'don'o 1981, 15a el'don'o 2002, p.2-3), ke Esperant'o est'as art'e'far'it'a, kvankam ĝi baz'iĝ'as je antaŭ'e jam ekzist'ant'a'j natur'a'j lingv'o'j kaj kvankam ĝi ne'kontest'ebl'e est'as lingv'o. Sekv'as la rimark'o, ke la lingv'ist'o okup'iĝ'as unu'a'vic'e pri natur'a'j lingv'o'j. Lyons ankoraŭ al'don'as, ke la lingv'ist'o vol'as sci'i, ĉu ĉiu'j natur'a'j lingv'o'j hav'as i'o'n komun'a'n, kio ne trov'iĝ'as en ali'a'j sistem'o'j de komunik'ad'o, hom'a'j aŭ ne'hom'a'j. Tiu'lok'e ebl'as konstat'i, ke la natur'a'j lingv'o'j hav'as tre mal'mult'a'j'n ec'o'j'n, kiu'j ne trov'iĝ'as ankaŭ en Esperant'o – sed tio'n la aŭtor'o ne trakt'as, ŝajn'e ne plu aper'as la vort'o Esperant'o en la libr'o.

Simil'e divid'as la mond'o'n de hom'a'j lingv'o'j la german'a lingv'ist'o Christian Lehmann, emerit'a profesor'o pri ĝeneral'a kaj kompar'a lingv'ist'ik'o. En inter'ret'a en'konduk'o en lingv'ist'ik'o'n li divid'as la hom'a'j'n lingv'o'j'n al natur'a'j kaj art'e'far'it'a'j; ĉe la natur'a'j li disting'as la gest'a'j'n lingv'o'j'n kaj la parol'at'a'j'n, kie trov'iĝ'as la german'a, la vjetnam'a ktp. Ĉe la art'e'far'it'a'j lingv'o'j Lehmann disting'as la formal'a'j'n lingv'o'j'n (ekzempl'e not'sistem'o'j en logik'o) kaj la mond'a'j'n help'lingv'o'j'n; tie trov'iĝ'as Esperant'o kaj Interlingua. 2 Esperant'o do est'as relativ'e proksim'a al Interlingua (kiu ekzempl'e ne hav'as de'nask'ul'o'j'n) kaj tre for de ali'a'j parol'at'a'j lingv'o'j.

Lehmann tamen konced'as (post mi'a inter'ven'o), ke oni pov'us en'ord'ig'i la hom'a'j'n lingv'o'j'n anstataŭ laŭ la kriteri'o de ili'a est'iĝ'o ankaŭ laŭ la kriteri'o de ili'a funkci'o, do Esperant'o apud la ceter'a'j parol'at'a'j lingv'o'j – sed li ne far'as tio'n en si'a instru'a tekst'o kaj deklar'as, ke la objekt'o'j de la lingv'o'scienc'o est'as unu'a'vic'e tio, kio trov'iĝ'as sub parol'at'a'j lingv'o'j. En la tekst'o aper'as nur du pli'a'j menci'o'j de Esperant'o (kaj ĉe ambaŭ laŭ mi la asert'o est'as mal'ĝust'a; almenaŭ mank'as font'o, eĉ post plur'foj'a pet'o al li).

En la statut'o de la German'a Societ'o pri Lingv'o'scienc'o (Deutsche Gesellschaft für Sprachwissenschaft, DGfS) trov'iĝ'as la inform'o, ke „kutim'e ĉiu plen'kresk'a natur'a person'o pov'as far'iĝ'i laŭ'ord'a membr'o”, se tiu „ag'as lingv'o'scienc'e, do pri la scienc'a esplor'ad'o de natur'a'j lingv'o'j” 3 (post mi'a demand'o la estr'ar'o de la societ'o en mart'o 2019 tamen esprim'is la opini'o'n, ke ili ne vid'as la noci'o'n „natur'a'j lingv'o'j” tre strikt'e; do pov'as far'iĝ'i membr'o ankaŭ hom'o, kiu okup'iĝ'as nur pri Esperant'o, ne pri ali'a'j lingv'o'j).

Laŭ la publik'e leg'ebl'a tekst'o lingv'o'scienc'o tamen est'as la esplor'ad'o de natur'a'j lingv'o'j kaj do ne de Esperant'o. Simil'a'j'n rimark'o'j'n mi trov'is en ali'a'j en'konduk'a'j tekst'o'j. Ut'e K. Bo'on'e'n k. a. difin'as en Niederländische Sprachwissenschaft. Eine Einführung (En'konduk'o en la nederland'an lingv'o'scienc'o'n, Tübingen, 2013, p. 25), ke „lingv'o'scienc'o aŭ lingv'ist'ik'o okup'iĝ'as en objektiv'a manier'o pri la natur'a lingv'o de la hom'o'j” (en tiu lok'o pro mi'a spert'o mi em'as al'don'i, „kaj en subjektiv'a manier'o pri art'e'far'it'a'j lingv'o'j kiel Esperant'o”). En mult'a'j ali'a'j en'konduk'o'j en lingv'ist'ik'o'n ne trov'ebl'as menci'o de Esperant'o.

Est'iĝ'as do la fort'a supoz'o, ke por mult'a'j lingv'ist'o'j Esperant'o trov'iĝ'as ekster la esplor'kamp'o de lingv'ist'ik'o. Tio hav'as grav'a'j'n atend'ebl'a'j'n konsekvenc'o'j'n:

–- Lingv'ist'o'j kutim'e ne trakt'as Esperant'o'n, ne esplor'as, ne verk'as, ne publik'ig'as, ne lekci'as pri ĝi. (Kompren'ebl'e est'as escept'o'j.) Ili ĝeneral'e sci'as relativ'e mal'mult'o'n pri Esperant'o kaj facil'e kred'as mis'prezent'o'j'n. Oni'dir'o'j hav'as liber'a'n voj'o'n. Ne okaz'as scienc'a dialog'o pri Esperant'o en la lingv'o'scienc'o. Konstat'ebl'as oft'e, ke la asert'o'j pri Esperant'o hav'as neniu'j'n font'o'j'n (kaj kiam iu indik'as font'o'n, tiam oft'e la font'o est'as neniel kontent'ig'a, ĉar tie mank'as taŭg'a baz'a font'o aŭ argument'ad'o).

– Student'o'j de lingv'o'j apenaŭ lern'as i'o'n ajn pri Esperant'o aŭ plej'part'e mis'prezent'o'j'n, ĉef'e pri la lingv'o-uz'ad'o kaj la lingv'o'komun'um'o (oni oft'e pens'as, ke la lingv'o-uz'ad'o est'as tre mal'oft'a kaj ke lingv'o'komun'um'o apenaŭ ekzist'as).

– Fin'stud'int'o'j de lingv'o'j (lingv'o-instru'ist'o'j, interpret'ist'o'j, kelk'a'j ĵurnal'ist'o'j k.a.) sci'as mal'mult'o'n aŭ mis'aĵ'o'j'n pri Esperant'o – sed oft'e sent'as si'n inform'it'a'j de ŝajn'a'j fak'ul'o'j, la ge'profesor'o'j de lingv'ist'ik'o.

Bedaŭr'ind'e tio est'as ne nur teori'e atend'ebl'a'j sekv'o'j, sed praktik'e trov'ebl'a'j.

Ĉi-sekv'e mi prezent'os tri „ĉampion'o'j'n” de la mis'inform'ad'o pri Esperant'o, la german'a'n ĵurnal'ist'o'n kaj iom kon'at'a'n aŭtor'o'n de tri'dek'o da libr'o'j Wolf Schneider [ŝnajda] (iam interpret'ist'o por la angl'a), Barbar'a Cassin [kasé], grek'ist'in'o kaj filozof'in'o, membr'o de la Franc'a Akademi'o, kaj Philippe Van Parijs [van paréjs], belg'a filozof'o kaj aŭtor'o de libr'o pri t. n. Lingvojusteco (per la angl'a ...).

Schneider

Wolf Schneider verk'is por la monat'a magazin'o NZZFolio de la kon'at'a svis'a gazet'o Neue Zürcher Zeitung en 1994 artikol'o'n sub la titol'o Nekrolog'o pri Esperant'o; 4 la tekst'o re'publik'iĝ'is en libr'o ĝis hodiaŭ aĉet'ebl'a. En la artikol'o li inter'ali'e asert'as, ke art'e'far'it'a'j lingv'o'j ne prezent'as infan'kant'o'j'n kaj ne vers'o'j'n, ne sakr'o'j'n, ne ŝerc'o'j'n, ne parol'turn'o'j'n. Ili'a'j vort'o'j est'as unu'signif'a'j kaj sekv'e unu'nivel'a'j . Schneider tiel montr'iĝ'as ver'a majstr'o de la lingv'o: Sep erar'o'j esprim'it'a'j per nur du'dek'o da vort'o'j – impres'e! (Ni konsci'u, ke la font'o de la mis'inform'o'j supoz'ebl'e est'as iu profesor'o pri lingv'ist'ik'o, kiu'n Schneider al'telefon'is.)

Cassin

En intervju'o publik'ig'it'a unu'e en 2012 (kaj bedaŭr'ind'e sen'ŝanĝ'e re'el'don'it'a en 2019, malgraŭ kontakt'o de Esperant'o-parol'ant'o'j kun ŝi) Barbar'a Cassin asert'as pri Esperant'o, ke ekzist'as nek aŭtor'o'j nek verk'o'j, ke Esperant'o ne est'as lingv'o, ke ĝi est'as ne'sufiĉ'a, sen'histori'a, mort'a kaj nenies de'nask'a lingv'o. Impres'a si'n'sekv'o de komplet'a'j mal'ver'o'j. 5

Van Parijs

La belg'a filozof'o Philippe Van Parijs en 2011 publik'ig'is la libr'o'n Linguistic Justic'e for Europe and for the World (Lingv'a just'ec'o por Eŭrop'o kaj la mond'o), en kiu li prezent'as la angl'a'n kiel solv'o'n por la inter'naci'a lingv'a komunik'ad'o; Van Parijs ceter'e est'as inter'naci'e kon'at'a kiel mult'jar'a sub'ten'ant'o de la ide'o de baz'a en'spez'o por ĉiu civit'an'o. Esperant'o'n li trakt'as en sep'paĝ'a ĉapitr'et'o el la du vid'punkt'o'j de neŭtral'ec'o kaj simpl'ec'o (rapid'a lern'ebl'o).

Se oni zorg'e tra'leg'as li'a'n tekst'o'n, est'as impres'e, kiom mal'mult'e Van Parijs kompren'is pri la real'ec'o de la Esperant'o-komun'um'o; ali'flank'e tio ne est'as mirakl'o, ĉar li'a'j nur kvar font'o'j pri Esperant'o est'as de aŭtor'o'j, kiu'j pri Esperant'o okup'iĝ'is dum si'a viv'o nur flank'e – mank'as la grand'a'j esperant'olog'o'j, kiu'j esplor'ad'is la lingv'o'n kaj ĝi'a'n komun'um'o'n dum jar'dek'o'j.

La si'n'sekv'o'n de mis'a'j asert'o'j pri Esperant'o Van Parijs komenc'as per la supoz'o, ke hind'o'j, niĝeri'an'o'j, sud-afrik'an'o'j aŭ ĉin'o'j post la lern'ad'o de la angl'a supoz'ebl'e hav'os nur mal'mult'a'n pacienc'o'n por lern'i ankoraŭ Esperant'o'n (p. 40). Fakt'e ind'as konstat'i, ke neni'u ŝtat'o sub'ten'as Esperant'o'n tiel fort'e kaj konsekvenc'e kiel Ĉini'o. Oni tial jam ek'supoz'as, ke Van Parijs ne kon'as la real'a'n mond'o'n de Esperant'uj'o. Krom'e oni pov'as tre pri'dub'i li'a'n al'don'a'n supoz'o'n, ke en la mond'a skal'o la neŭtral'ec'a diferenc'o inter Esperant'o kaj la angl'a ne est'as signif'a – ver'ŝajn'e ekster-eŭrop'an'o'j mal'konsent'os kun Van Parijs.

Pri la Esperant'o-de'nask'ul'o'j Van Parijs asert'as, ke la mal'grand'a'j nombr'o'j de tiu'j ne ig'as Esperant'o'n el'ir'i el la grup'o de minac'at'a'j lingv'o'j (p. 40). Ankaŭ ĉi tie ŝajn'e li ne detal'e rigard'is la real'ec'o'n. Minac'at'a lingv'o est'as lingv'o, kies (de'nask'a) parol'ant'ar'o ŝrump'as; tio ne de'pend'as de la nombr'o, sed de la kresk'o'ritm'o. Ver'ŝajn'e la Esperant'o-de'nask'ul'ar'o est'as tiu de'nask'ul'ar'o en la mond'o, kiu laŭ procent'aĵ'o plej rapid'e kresk'as; ja supoz'ebl'e neni'u ali'a lingv'o hav'as proporci'e tiom mult'a'j'n okaz'o'j'n, kie la ge'patr'o'j ne parol'as la koncern'a'n lingv'o'n kiel de'nask'a'n, sed la infan'o'j jes.

Rilat'e al la simpl'ec'o de Esperant'o la aŭtor'o aŭdac'e prognoz'as est'ont'a'n mal'simpl'iĝ'o'n de Esperant'o, tamen tut'e sen rigard'o al la ĝis'nun'a pli ol cent'jar'a histori'o de ni'a lingv'o. Iu'lok'e li skrib'as pri tio, kio okaz'us, se Esperant'o far'iĝ'us ver'e viv'ant'a lingv'o (p. 43). Jen de'nov'e vid'ebl'as li'a ne'kon'o de la Esperant'o-lingv'o'uz'o.

Post'e Van Parijs demand'as si'n plu, kio okaz'os, kiam oni ig'os Esperant'o'n taŭg'a por ĉiu'j kun'tekst'o'j (p. 43). Interes'a ide'o – sed kio laŭ Van Parijs ankoraŭ mank'as? Hom'o'j uz'ad'as Esperant'o'n ek'de 1887; oni esprim'as preskaŭ ĉi'a'j'n tekst'o'j'n en Esperant'o, oni traduk'is plur'a'j'n mil'o'j'n da libr'o'j en Esperant'o'n, Ĉini'o ĉiu'tag'e publik'ig'as nov'aĵ'o'j'n, MONATO aper'ad'as jam jar'dek'o'j'n ... Kia'n Esperant'o-praktik'o'n li rigard'is – aŭ ĉu li simpl'e verk'is en la ebur'a tur'o de liber'e ŝveb'ant'a scienc'ist'o?

Krom'e li demand'as si'n, kio okaz'os, se Esperant'o far'iĝ'os il'o de viv'a amas'a komunik'ad'o (p. 43); ankaŭ per tiu ide'o klar'iĝ'as, ke li ne ver'e kon'as la real'a'n uz'ad'o'n de Esperant'o (jes, oni pov'as dub'i, ke la vort'o amas'a est'as adekvat'a por la nun'a Esperant'o-komunik'ad'o – sed la kern'a punkt'o est'as ne la nombr'o de hom'o'j, sed la tem'o'j kaj la oft'ec'o de komunik'ad'o). Laŭ Van Parijs la Esperant'o-vort'ar'o'j tiam far'iĝ'os tiel dik'a'j kiel la naci'lingv'a'j vort'ar'o'j (p. 43) – per tio ni ek'sci'as, ke li neniam ten'is en'man'e la Plen'a'n Ilustr'it'a'n Vort'ar'o'n (el'don'it'a'n unu'e en 1970) aŭ unu el la grand'a'j du'lingv'a'j Esperant'o-vort'ar'o'j de la pas'int'a'j jar'dek'o'j.

Van Parijs detal'ig'as post'e, ke ating'i kompetent'ec'o'n en lingv'o de'pend'as ĉef'e de tio, ĉu oni hav'as la ebl'o'n lud'i, flustr'i, kverel'i, aŭskult'i muzik'o'n, rigard'i televid'o'n kaj ret'um'i tiu'lingv'e (p. 44). Kaj li konklud'as, ke, se pri'juĝ'i tio'n, est'as klar'e, kiu'n elekt'i inter Esperant'o kaj la angl'a. Ĉu ver'e? Ankaŭ per tiu'j ĉi fraz'o'j li plen'e konvink'as ni'n, ke li ne hav'as bon'a'n sci'o'n kaj kompren'o'n pri la hodiaŭ'a Esperant'o-mond'o. Ne neces'as hav'i ĉiu'j'n ĉi ebl'o'j'n en sen'fin'a kvant'o; evident'e la hodiaŭ'a'j Esperant'o-parol'ant'o'j est'as jam relativ'e kontent'a'j, ke ili hav'as tut'tag'a'n muzik'a'n radi'o'n en Esperant'o, ke abund'as film'et'o'j en Jutub'o kaj ke est'as pli'a'j film'o'j ĉe esperant'o-tv.com; lud'i, flustr'i kaj kverel'i cert'e ebl'is jam fin'e de la 19a jar'cent'o (ni memor'u, ke la unu'a inter'naci'a Esperant'o-ge'edz'iĝ'o okaz'is en 1899). Se oni vol'as lern'i Esperant'o'n ne uz'ant'e polv'a'n lern'o'libr'o'n el pra'temp'o, ĉi'a'j ebl'o'j hodiaŭ est'as je dispon'o, kontrast'e al la sen'baz'a kred'o de Van Parijs.

Ĉe ĉiu'j kritik'o'j de Van Parijs oni pov'as krom'e demand'i si'n: Kial li neniel cit'as ali'a'j'n kritik'ant'o'j'n de Esperant'o kaj ebl'e la re'ag'o'n de Esperant'o-defend'ant'o'j? Ĉu li ver'e supoz'as, ke li est'as la unu'a, kiu hav'as tia'j'n ide'o'j'n? Li'a prezent'o'manier'o iom diferenc'as de tio, kio'n oni en universitat'o'j lern'as en la unu'a'j semestr'o'j pri la zorg'a serĉ'ad'o kaj prezent'ad'o de font'o'j. – Van Parijs dis'volv'is si'a'j'n ide'o'j'n pri lingv'a just'ec'o ĉirkaŭ la jar'o 2000; oni pov'as supoz'i, ke post'e li pli kaj pli renkont'is Esperant'o'n, esenc'a'n obstakl'o'n al li'a'j teori'o'j – do li prov'is kiel ajn kontraŭ'argument'i, kio est'as iu'senc'e facil'a, ĉar la mond'o est'as grav'e ne'inform'it'a kaj mis'inform'it'a pri ni'a lingv'o, do oni facil'e glut'as pli'a'n mis'inform'o'n.

Ceter'e mi neniel est'as la unu'a, kiu atak'as la Esperant'o-prezent'o'n de Van Parijs. Tio'n far'is almenaŭ naŭ aŭtor'o'j, inter'ali'e ankaŭ Sabin'e Fiedler (2016 kaj 2018) kaj Feder'ic'o Gobbo (2016) 6; mi mem dediĉ'is al ali'a'j problem'o'j de li'a'j asert'o'j kelk'a'j'n paĝ'o'j'n en la supr'e cit'it'a artikol'o (p. 185-189). En Liber'a Foli'o aper'is krom'e tri artikol'o'j pri la tez'o'j de Van Parijs. 7

Kiel ag'i kontraŭ la mis'inform'o'j?

Ne est'as tut'e facil'e konvink'i la mond'o'n pri la hodiaŭ'a real'ec'o de Esperant'o kaj Esperant'uj'o kaj pri la argument'o'j por Esperant'o, dum lingv'ist'a'j profesor'o'j asert'ad'as la mal'o'n: Imag'u la potenc'o'rilat'o'n. Ni'n oni vid'as kiel kred'ant'o'j'n je bel'a rev'o, Esperant'o – do oni supoz'as, ke ni tro bel'e prezent'as ni'a'n afer'o'n. La lingv'ist'a'j'n profesor'o'j'n la ĵurnal'ist'o'j kaj ali'a'j ekster'ul'o'j ankoraŭ vid'as kiel sen'de'pend'a'j'n fak'ul'o'j'n; oft'e oni laŭ mi'a impres'o komplet'e preter'vid'as, ke por lingv'ist'o'j, ĉef'e angl'ist'o'j kaj franc'ist'o'j, la eventual'a pli'grand'skal'a dis'vast'ig'o de Esperant'o prezent'as fort'a'n minac'o'n al ili'a'j fak'o'j. Ke tiel est'as, tio'n montr'as rakont'o de la german'a soci'lingv'ist'o Ulrich Ammon (1943-2019). Li iam ĉirkaŭ 2000 est'is pri'zorg'ant'o de habilitiĝa verk'o pri Esperant'o. Antaŭ la last'a universitat'a procedur'o ven'is al li grup'o de angl'ist'a'j kaj franc'ist'a'j profesor'o'j kaj dir'is proksim'um'e: Esperant'o vol'is detru'i ni'a'j'n fak'o'j'n; tio feliĉ'e mal'sukces'is, sed tamen ni nun ne vid'as, kial ni akcept'u habilitiĝon pri ĝust'e tiu lingv'o; ni kontraŭ'star'os.

Feliĉ'e Ammon sukces'is trankvil'ig'i la profesor'o'j'n kaj la habilitiĝo pov'is okaz'i kiel plan'it'e. Por ni rest'as la lecion'o, ke mult'a'j angl'ist'o'j kaj franc'ist'o'j, almenaŭ en pli fru'a'j jar'dek'o'j, fort'e tim'is, ke Esperant'o mult'e dis'vast'iĝ'os kaj oficial'e en'konduk'iĝ'os, tiel ke sekv'os grav'ec'o'perd'o por la fak'o'j de angl'ist'ik'o kaj franc'ist'ik'o. En Esperant'uj'o laŭ mi'a impres'o oni ne konsci'as pri tio; oni ŝat'as la ide'o'n ŝpar'i miliard'o'j'n da eŭr'o'j per Esperant'o sen vid'i, ke tio signif'os for'fal'o'n de la en'spez'o'j de cent'mil'o'j da hom'o'j – tiu'j ne est'as apart'e feliĉ'a'j pri tia perspektiv'o.

Lingv'ist'o'j grand'part'e hav'as plen'e erar'a'j'n imag'o'j'n rilat'e al la praktik'a uz'ad'o de Esperant'o, do al la soci'lingv'ist'ik'o de Esperant'o. Tre mult'a'j neniel konsci'as, ke ĉirkaŭ la lingv'o'projekt'o de Zamenhof jam ek'de 1887 tre rapid'e kre'iĝ'is et'a rond'o de hom'o'j, kiu sukces'is evolu'ig'i la projekt'o'n al plen'a lingv'o. La lingv'o'komun'um'o kresk'is kaj daŭr'e plu kresk'as, la lingv'o ating'as ĉiam pli da land'o'j, la kamp'o'j de aplik'ad'o pli kaj pli mult'iĝ'as dum la jar'dek'o'j. Kaj la angl'a est'as en la praktik'o mult'e mal'pli konkur'ant'o (ĉar hom'o tut'e bon'e pov'as parol'i du aŭ pli da fremd'a'j lingv'o'j), sed en'ver'e oft'e voj'o'kre'ant'o por Esperant'o. Ĉar fakt'e Esperant'o est'as eĉ pli facil'e lern'ebl'a lingv'o, se oni antaŭ'e jam lern'is la angl'a'n; sen lingv'o'kon'o oni pov'as lern'i Esperant'o'n ebl'e en kvar'on'o de la temp'o bezon'at'a por la angl'a – post la angl'a oni bezon'as ebl'e plu nur dek'on'o'n de la temp'o neces'a por la angl'a (mi tio'n ŝerc'e nom'as „la nov'a propedeŭtik'o”, lern'i la angl'a'n por pli facil'e lern'i Esperant'o'n ...). La demand'o por ekzempl'e ĉin'o lern'int'a la angl'a'n dum du mil hor'o'j est'as, kio al'port'as pli da al'don'a'j ebl'o'j – ĉu lern'i la angl'a'n dum pli'a'j du'cent hor'o'j aŭ ĉu lern'i Esperant'o'n dum tiu'j sam'a'j du'cent hor'o'j; la unu'a variant'o ŝanĝ'as preskaŭ neni'o'n, la du'a mal'ferm'as tut'mond'a'n ret'o'n de kontakt'o'j, en etos'o de sam'rajt'ec'o.

Dum la pas'int'a'j jar'o'j mi korespond'ad'is kun lingv'ist'o'j kaj ali'a'j scienc'ist'o'j. Ebl'e nur kvin'on'o est'is pret'a ŝanĝ'i si'a'n vid'punkt'o'n kaj si'a'n prezent'o'n de Esperant'o (tre hom'a ec'o, neni'o ver'e surpriz'a). Por halt'ig'i la mis'fam'ig'ad'o'n tio ne sufiĉ'as kaj ver'ŝajn'e neces'as ir'i laŭ plur'a'j voj'o'j:

a) Dis'vast'ig'i la inform'o'n pri la mis'fam'ig'o'j flank'e de scienc'ist'o'j kaj per tio ankaŭ atak'ad'i la bon'fam'o'n de la koncern'a'j hom'o'j. Tio est'as bedaŭr'ind'a, sed ŝajn'e ne ekzist'as ali'a voj'o; esper'ind'e ali'a'j lingv'ist'o'j lern'os, ke antaŭ ol far'i mal'favor'a'j'n asert'o'j'n pri Esperant'o, ili zorg'e pri'pens'u kaj sam'e zorg'u serĉ'u font'o'j'n (kiu'j si'a'vic'e hav'u bon'a'j'n font'o'j'n!). Tiu dis'vast'ig'o de la inform'o pri la lingv'ist'a mis'fam'ig'o de Esperant'o est'as ceter'e ankaŭ real'ig'o de rekomend'o el la esplor'o'j pri oni'dir'o'j: Apenaŭ ebl'as el'mond'ig'i oni'dir'o'n, sed ebl'as kre'i nov'a'n rakont'o'n, prefer'e ver'a'n, interes'a'n kaj kun potencial'o est'i plu'rakont'at'a.

b) Ebl'e ind'as al'don'e al'vok'i al mult'a'j hom'o'j – lingv'ist'o'j, ali'a'j scienc'ist'o'j, student'o'j, ĵurnal'ist'o'j – ke oni tre serĉ'as ĉi'a'j'n el'dir'o'j'n pri Esperant'o, ĉef'e mal'ver'a'j'n, mal'favor'a'j'n kaj mis'fam'ig'a'j'n, ĉar oni vol'as kontakt'i la koncern'a'j'n dis'vast'ig'ant'o'j'n de mal'ver'a inform'o. Tio est'as pli'a rekomend'o el la batal'ad'o kontraŭ oni'dir'o'j. Se oni ver'e sukces'as dis'vast'ig'i tia'n inform'o'n tre vast'e, la efik'o est'as, ke hom'o'j tre hezit'os plu dis'vast'ig'i mal'ĝust'a'j'n inform'o'j'n – apenaŭ iu ja vol'as est'i cel'o de tia kampanj'o. Krom'e, vid'u punkt'o'n a), apenaŭ iu vol'as aper'i en la ven'ont'a tekst'o pri mis'fam'ig'ad'o kiel unu el la mis'far'ant'o'j kaj kiel hom'o, kiu, kvankam scienc'ist'o, dis'vast'ig'as evident'e mis'a'j'n inform'o'j'n, ĉar li aŭ ŝi antaŭ'e ne bon'e kontrol'is ili'a'n ver'ec'o'n.

Ebl'e vi jam aŭd'is ie, ke pri la el'dir'o'j de lingv'ist'o'j okup'iĝ'u la Esperant'o'n parol'ant'a'j lingv'ist'o'j. Tio est'as nur bel'a rev'o. Unu'flank'e la kampanj'o, kiu'n ni sur'voj'ig'u, bezon'os tre mult'a'j'n kun'help'ant'o'j'n – prefer'e ĉiu Esperant'o-parol'ant'o inform'iĝ'u pri la stat'o de la mis'inform'ad'o kaj privat'e dis'vast'ig'u la sci'o'n pri tio. Ali'flank'e tre mult'a'j esperant'olog'o'j jam daŭr'e menci'as la mis'inform'o'j'n de ali'a'j lingv'ist'o'j. Sed ili ne est'as en apart'e bon'a pozici'o por far'i ver'e grand'a'n kampanj'o'n kontraŭ si'a'j lingv'ist'a'j koleg'o'j. Tio hav'us mal'agrabl'a'j'n konsekvenc'o'j'n; memor'u la nur du'on'ŝerc'a'n atent'ig'o'n, ke la ver'a liber'ec'o de opini'o-esprim'o komenc'iĝ'as per la emerit'iĝ'o. Est'as do ni ali'a'j, kiu'j dev'os antaŭ'e'n'ig'i la ag'ad'o'n, se ni vol'as zorg'i pri la bon'a renom'o de ni'a komun'a lingv'o, zorg'i pri inform'o'j konform'a'j kun la Esperant'o-real'ec'o.

1. Kp. mi'a'n tekst'o'n Zum Bild des Esperant'o a'us der Sicht einiger Sprachwissenschaftler. Über verschiedene unzutreffende Aussagen zu Esperant'o und seiner Sprachgemeinschaft , http://www.interlinguistik-gil.de/wb/medi'a/beihefte/JGI2018/JGI2018-Wunsch.pdf; angl'e http://www.esperant'o'land.org/dosier'o'j/2019-05-12  Imag'e Esperant'o linguists  Wunsch-Rolshoven.pdf.
2. https://www.christianlehmann.eu/ling/elements/index.php?op'e'n=sprache.inc
3. https://dgfs.de/de/assets/content/Dokument'e/Satzung%20DGfS%20Versi'o'n%205%20(2001)%20aktuell.pdf
4. http://dardel.info/Textes/Esperant'o.html
5. https://conversations.e-flux.com/t/the-power-of-bilingualism-interview-with-barbar'a-cassin-french-philosopher-and-philologist/6252
6. Sabin'e Fiedler. (...) a slim core of Esperant'o roots (...) and a hug'e periphery of (English) borrowings? – Kommt es zu einer Anglisierung des Esperant'o? http://www.interlinguistik-gil.de/wb/medi'a/beihefte/23/beiheft23-fiedler.pdf kaj Feder'ic'o Gobbo. Linguistic Justic'e, van Parijs, and Esperant'o. Pli'a'j font'o'j ĉe https://eo.wikipedia.org/wiki/Philippe Van Parijs#Esperant'o.
7. Jens Stengaard Larsen. Philippe van Parijs kaj Esperant'o. Liber'a Foli'o, 2012-01-16. Johan Derks. Akademi'a pled'o por venk'ig'i la angl'a'n. Liber'a Foli'o, 2014-08-01. Rubén Fernández Asensio. Lingv'a just'ec'o: lingv'o'scienc'o est'as la ŝlos'il'o. Liber'a Foli'o, 2014-08-08.
lwun
Lu WUNSCH-ROLSHOVEN
korespond'ant'o de MONATO en Germanio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 23.

MONATO vol'as kontribu'i al la soci'a debat'o pri aktual'a'j tem'o'j. Ĉar laŭ ni'a opini'o grav'as aŭd'i plur'a'j'n voĉ'o'j'n, ĝi regul'e aper'ig'as opini'o-tekst'o'j'n. Ĉiu aŭtor'o verk'as propr'a'nom'e kaj sol'a respond'ec'as pri la en'hav'o de si'a tekst'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Lu Wunsch-Rolshoven el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

La hispan'a Pablo Escobar

Mi konfes'as: mi ŝat'eg'as film'o'j'n kaj televid-seri'o'j'n pri mafi'o. The Sopran'os kaj Breaking Bad el'star'as tiu'rilat'e, sed ekzist'as ankaŭ ali'a'j, kiu'j'n mi ĝu'is, kiel la ital'a Gomorrah. Tial, kiam last'a'temp'e aper'is la hispan'a Fariña mi interes'iĝ'is pri'e. Spekt'ad'i ĝi'n tamen iom desapont'is mi'n kaj precip'e las'is mi'n zorg'o'plen'a. Atent'u bon'vol'e, ĉar ven'as intrig'mal'kaŝ'o.

Kiel Gomorrah, Fariña (vort'o, kiu signif'as farun'o'n en la galeg'a lingv'o kaj est'as uz'at'a slang'e por kokain'o) baz'iĝ'as sur sam'nom'a ne-fikci'a libr'o de lok'a ĵurnal'ist'o. Publik'ig'is ĝi'n en 2015 Nacho Carretero, kaj ĝi bon'e vend'iĝ'is: 30 000 ekzempler'o'j ĝis mart'o 2018. Tiam hispan'a juĝ'ist'o decid'is halt'ig'i la vend'ad'o'n, post denunc'o far'it'a de unu el la hom'o'j menci'it'a'j en la libr'o. Kaj tiel ĝi fam'iĝ'is. En juni'o mi observ'is en plur'a'j libr'o'vend'ej'o'j de Lisbon'o, ke tiu libr'o „mal'permes'at'a en Hispanio” est'as inter la plej vend'at'a'j. En la sam'a monat'o la juĝ'ist'a decid'o ŝanĝ'iĝ'is, kaj antaŭ la fin'o de tiu jar'o vend'iĝ'is jam pli ol 100 000 ekzempler'o'j. Kaj la libr'o traduk'iĝ'is en la ital'a'n, en la angl'a'n ...

La aŭtor'o ord'ig'as mult'a'j'n inform'o'j'n kaj klar'ig'as en koher'a manier'o, kaj kun amuz'a'j anekdot'o'j, histori'o'n ne-mult'e kon'at'a'n aŭ almenaŭ ne-mult'e pri'parol'at'a'n en Galegi'o. Tamen li asert'as, ke li ne ver'e hav'ig'as nov'a'j'n datum'o'j'n. Tio est'as, preskaŭ ĉio dir'it'a en la libr'o jam aper'is en ĵurnal'o'j aŭ verdikt'o'j. Tial, li daŭr'ig'as, li ricev'is neniu'n minac'o'n, mal'e en la okaz'o de Roberto Saviano, la aŭtor'o de Gomorrah, kiu ek'de la aper'o de si'a libr'o viv'as kaŝ'it'e kaj kun eskort'o. Carretero kutim'as far'i publik'a'j'n intervju'o'j'n kaj ŝajn'e hav'as neniu'n tim'o'n tiu'rilat'e.

Fakt'o'j, sukces'o kaj fam'o

En februar'o 2018 la polic'o arest'is unu el tiu'j, kiu'j aper'is kiel ĉef'rol'ul'o'j en la libr'o: Sit'o Miñanco [minjanko]. Anten'a 3, televid'kanal'o tiam posed'ant'a la el'send'rajt'o'n de la sam'nom'a televid'seri'o, profit'is la publik'a'n interes'o'n pri la afer'o kaj komenc'is el'send'i la seri'o'n. Tem'is pri dek unu-hor'a'j ĉapitr'o'j, kaj ĝi'a el'send'ad'o daŭr'is ĝis maj'o 2018. Tio est'is grand'a sukces'o, kiu fam'ig'is la aktor'o'j'n, ĉef'e tiu'n lud'ant'a'n la rol'o'n de Miñanco, Javier Rey. De tiam, Rey est'as aktor'o kon'at'a kiel seks'al'log'a ribel'ul'o.

Sed est'as grand'a diferenc'o inter la libr'o kaj la seri'o. Dum en la libr'o mult'a'j drog-ŝakr'ist'o'j kun'divid'as la ĉef'rol'ad'o'n, sur la ekran'o ni sekv'as la viv'itiner'o'n, en la ok'dek'a'j jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o, de unu hom'o: Sit'o Miñanco. Kompren'ebl'e ali'a'j rol'ul'o'j aper'as, sed la spekt'ant'o baldaŭ kompren'as, ke tem'as pri du'a'rang'a'j (plat'a'j) karakter'o'j. Sit'o est'as la plej jun'a, la plej bel'a, la plej inteligent'a, la plej pov'a, la plej kuraĝ'a, la plej fidel'a, la plej mal'agres'em'a, la plej bon'far'a ... Ankaŭ li'a'j du edz'in'o'j el'star'as. Kaj li'a sport'a aŭtomobil'o. Ver'ŝajn'e tio ĉio okaz'is pli-mal'pli tiel, sed en plur'a'j moment'o'j prezent'iĝ'as probabl'e tro'ig'o'j.

La bild'o de venk'int'o

Komenc'e de la kvar'a ĉapitr'o, Sit'o Miñanco, vest'it'a kiel rok'stel'ul'o kaj akompan'at'a de si'a sensaci'a kun'ul'in'o, en'ir'as la futbal'a'n stadion'o'n de si'a vilaĝ'o por ricev'i grand'a'n ovaci'o'n kaj far'i la ek'kik'o'n de honor'o sub epik'a muzik'o. Jen la bild'o de venk'int'o, la hispan'a Pablo Escobar1. La kamera'o tiam en'kadr'ig'as la grup'o'n de mafi'estr'o'j, kiu'j spekt'as la matĉ'o'n el supr'a angul'o. Iu koment'as: „Rigard'u, la popol'o am'eg'as li'n”. Ali'a daŭr'ig'as: „Ĉar li donac'is mult'eg'e da mon'o”. Kaj tri'a fin'as: „Li est'as la plej ruz'a”.

Oni ek'sci'as, ke tiu'j hom'o'j – ĉef'e Sit'o – ven'is el mal'facil'a'j cirkonstanc'o'j, humil'a'j famili'o'j de fiŝ'kapt'ist'o'j, kiu'j ne ver'e hav'is (profesi'a'n) elekt'ebl'o'n. Oni ek'sci'as ankaŭ, ke mal'simil'e al tio, kio okaz'as en KolombioSicilio, en Galegi'o ne okaz'as murd'o'j, eĉ ne kiam dev'as okaz'i venĝ'o. En tiu kadr'o, la etik'o de Sit'o fascin'as. Jen ekzempl'o: Kiam li'a bel'a edz'in'o seks'um'as kaŝ'e kun la kapitan'o de la futbal-team'o, li simpl'e pun'as per mal'alt'rang'ig'o la futbal'ist'o'n.

Sit'o apart'e zorg'as pri la bon'fart'o de si'a'j fil'in'o'j kaj unu'a edz'in'o, de si'a'j ge'patr'o'j, de si'a'j amik'o'j, de la (bezon'at'a'j) famili'o'j de si'a'j kun'labor'ant'o'j kaj sub'ul'o'j, eĉ de tiu'j, kiu'j perfid'as li'n!

Bon'kor'a drog-ŝakr'ist'o?

La last'a scen'o de la last'a ĉapitr'o de'nov'e kor'tuŝ'as. Tem'as pri duel'o inter la polic'ist'o kaj Sit'o, kio inkluziv'as persekut'o'n. Al'ven'as la fin'a moment'o, kiam Sit'o per paf'il'o cel'as la polic'ist'o'n, kiu pedagogi'e klar'ig'as al li (kaj al la spekt'ant'o): „Vi ne kapabl'as murd'i”. La kamera'mov'o halt'as kaj cel'as la larm'a'j'n okul'o'j'n de Sit'o. Post tiu'j moment'o'j, kompren'ebl'e li ne murd'as la polic'ist'o'n eĉ ne bat'as li'n. Li simpl'e las'as, ke la polic'ist'o pren'u trankvil'e li'a'n paf'il'o'n.

Mal'trankvil'ig'a'j demand'o'j

Resum'e, en ĉiu'j decid'o'j, kiu'j'n li far'as dum la tut'a seri'o, Sit'o montr'as si'n prudent'a, inteligent'a kaj bon'kor'a (grav'a) hom'o. Ĝust'e tia, mi pens'is, li ŝat'us est'i konsider'at'a kaj memor'at'a. Ver'ŝajn'e, se li mem verk'us tiu'n rakont'o'n, la rezult'o ne est'us tro mal'simil'a. Ebl'e ĝi est'us verk'it'a en la galeg'a lingv'o (sam'e kiel „Gomorrah” est'as verk'it'a en la napola lingv'o), ĉar tiel komunik'iĝ'as la ĉef'rol'ul'o'j en la real'o, sed ver'ŝajn'e ne est'us mult'a'j ali'a'j diferenc'o'j.

Mi plu esplor'is la afer'o'n kaj mal'kovr'is detal'et'o'n, ebl'e mal'grav'a'n: kiam Sit'o Miñanco est'is last'foj'e arest'it'a en februar'o 2018, la polic'o trov'is li'a'hejm'e scen'ar'o'n de la seri'o. Jen mal'komfort'ig'a'j demand'o'j, kiu'j'n mi bezon'as star'ig'i: Kial li hav'is ĝi'n? Kiu'n rol'o'n li lud'is en la seri'o? Ĉu oni li'n konsult'is? Ĉu ebl'as, ke li financ'is ĝi'n?

Fakt'e, la tem'o mult'e pli'ampleks'iĝ'as. Ĉu ebl'as, ke la de'ven'o de ali'a'j simil'a'j televid'seri'o'j, kiu'j romantik'ig'as mafi'estr'o'j'n (kaj ali'a'j'n krim'ul'o'j'n) kuŝ'as ĝust'e en tiu'j hom'o'j? Ver'dir'e mi ne hav'as la respond'o'n al tiu'j demand'o'j, sed nur star'ig'i ili'n las'is mi'n eg'e mal'trankvil'a.

javi
Xavi ALCALDE
korespond'ant'o de MONATO en Barcelono
1. Pablo Escobar est'is kolombi'an'o, kiu enorm'e riĉ'iĝ'is per drog-ŝakr'ad'o sed ankaŭ ĝu'is i'a'n popular'ec'o'n pro soci'a'j bon'far'o'j. (red.)

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 11.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xavi Alcalde el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Kolaps'o de koloni'o'j

La ekster'ordinar'a'n grav'ec'o'n de abel'o'j por la hom'a viv'o emfaz'is ankaŭ Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN), kiu omaĝ'e al la abel'o'j en 2017 aprob'is rezoluci'o'n pri la popular'ig'o de abel'bred'ad'o, kaj deklar'is la 20an de maj'o Mond'a Tag'o de la Abel'o1.

Abel'o hav'as natur'a'j'n mal'amik'o'j'n (bird'o'j, rab'o'vesp'o'j, formik'o'j, divers'a'j virus'o'j kaj akar'o'j ktp). Tamen, dum la last'a'j jar'o'j abel'bred'ist'o'j atent'ig'as pri nov'a kaj danĝer'a fenomen'o: en mal'long'a temp'o, el abel'ej'o'j mal'aper'as grand'a nombr'o da abel'o'j, kio kaŭz'as la tut'a'n detru'iĝ'o'n de la koloni'o. Origin'e, ĉi tiu fenomen'o okaz'is nur en Nord-Amerik'o, sed last'a'temp'e ĝi komenc'is okaz'i ankaŭ en Eŭrop'o, precip'e en Pollando, Hispanio, Svis'land'o kaj Germanio. La scienc'ist'o'j ĝi'n nom'as Colony Collapse Disorder (CCD)2 - sindrom'o de kolaps'o de (abel)koloni'o'j.

La kaŭz'o'j de la subit'a kaj amas'a mort'ad'o de abel'o'j ne est'as ĝis nun preciz'e kon'at'a'j, sed la scienc'a kaj abel'ist'a publik'o'j est'as plen'e konvink'it'a'j, ke la ĉef'a'j kial'o'j est'as kaj la divers'a'j pest'icid'o'j uz'at'a'j en agrikultur'o kaj la klimat'ŝanĝ'iĝ'o. En fak'a'j abel'ist'a'j rond'o'j oni diskut'as ankaŭ pri la mal'bon'a efik'o de poŝ'telefon'o'j kaj elektro'magnet'a'j ond'o'j, ĉar – laŭ teori'o ankoraŭ ne scienc'e pruv'it'a – abel'o'j orient'iĝ'as per la sun'o.3

Abel'o'j en urb'o'j

Laŭ scienc'ist'o'j kaj abel'bred'ist'o'j, por abel'o'j urb'a medi'o pli taŭg'as ol kamp'ar'a aŭ arb'ar'a medi'o'j. En urb'o trov'ebl'as taŭg'a kvant'o da flor'o'j, flor'ant'a'j plant'o'j kaj arb'o'j, kaj ne est'as kemi'aĵ'o'j kiel en la kamp'ar'o. Hom'o'j kultiv'as divers'a'j'n flor'o'j'n sur balkon'o'j, en park'o'j, en ĝarden'et'o'j de famili'a'j dom'o'j; ni pov'as trov'i ankaŭ mult'a'j'n speci'o'j'n de ornam'a'j arb'o'j kaj arbust'o'j. Dank'e al ĉi tiu vari'ec'o aper'as eĉ nov'a'j spec'o'j de miel'o'j, kiel ekzempl'e kaŝtan'a. Ĉi tiu urb'a miel'o est'as ankaŭ san'a kaj nutr'a kaj ne en'hav'as noc'a'j'n kemi'aĵ'o'j'n. Pro tio ni nun'temp'e pov'as vid'i abel'koloni'o'j'n sur tegment'o'j kaj balkon'o'j de mult'etaĝ'a'j dom'o'j, en urb'a'j ĝarden'o'j kaj park'o'j, ekzempl'e en Nov'jork'o, Parizo, Londono, Prago kaj Vieno.

Projekt'o'j

En Slovaki'o est'as kre'it'a „special'a projekt'o de urb'a'j abel'o'j”, kiu propagand'as la urb'a'n abel'bred'ad'o'n. Instru'a'j program'o'j („Ven'u kun ni al la abel'uj'o”, „La reĝ'land'o de abel'o'j”, „Ni ek'zum'ig'u ni'a'n urb'o'n” k.s.) inkluziv'as ag'ad'o'j'n por lern'i pri la viv'o de abel'o'j, kaj est'as ekzempl'o'j pri tio, ke abel'o'j pov'as riĉ'ig'i la urb'a'n medi'o'n sen ĝen'i la loĝ'ant'o'j'n. Iu'j slovak'a'j urb'o'j (kiel Kežmarok, Lučenec kaj Žilina) hav'as eĉ propr'a'j'n urb'a'j'n abel'uj'ar'o'j'n.

Ĉi tiu'j'n abel'ist'a'j'n projekt'o'j'n sub'ten'ad'as ankaŭ la slovak'a prezident'o Zuzana Čaputová [ĉaputova], kiu en maj'o star'ig'is du abel'uj'o'j'n en si'a oficial'a ĝarden'o, kun inform'a tabul'o por vizit'ant'o'j. Tio sub'ten'as la ide'o'n, ke abel'o'j aparten'as ne nur al la kamp'ar'o sed ankaŭ al la urb'o.

Tradici'o daŭr'e aktual'a

Abel'bred'ad'o en Slovaki'o hav'as long'a'n tradici'o'n. Ĝi ne plu est'as okup'o de nur la pli mal'jun'a generaci'o, sed ankaŭ la jun'a generaci'o – inkluziv'e de vir'in'o'j – montr'as daŭr'e pli kaj pli mult'a'n interes'o'n pri abel'bred'ad'o. Pro ŝtat'a sub'ten'o, Slovaki'o est'as unu el la mal'mult'a'j land'o'j en Eŭrop'a Uni'o, kie la nombr'o de abel'bred'ist'o'j en la last'a'j 20 jar'o'j sen'ĉes'e kresk'as. En'tut'e est'as oficial'e registr'it'a'j pli ol 19 150 abel'bred'ist'o'j kun pli ol 305 000 abel'koloni'o'j.

1. MONATO 2018/04, p. 10 (2018/012207.php)
2. https://www.epa.gov/pollinator-protection/colony-collapse-disorder
3. https://www.asc.ohi'o-stat'e.ed'u/perry.6/p596_au99/Samples/shortmed/fiskemedium/index.html
haus
Juli'us HAUSER
korespond'ant'o de MONATO en Slovaki'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 10.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-07

Ali'a danĝer'a lingv'o: la gael'a

Diskriminaci'o kontraŭ minoritat'a'j lingv'o'j ne est'as nov'a fenomen'o. Dum jar'cent'o'j, parol'ant'o'j de la kelt'a'j idiom'o'j (kimr'a, gael'a, breton'a) est'is viktim'o'j de tia mal'favor'a kaj ne'raci'a si'n'ten'o. Tamen hodiaŭ oni esper'as, ke aŭtoritat'o'j kaj la ĝeneral'a publik'o iĝ'os pli toler'em'a'j al hom'o'j, kiu'j ne parol'as la sam'a'n lingv'o'n kiel ili.

La gazet'ar'o raport'is pri bizar'a okaz'aĵ'o, kvankam rilat'a ne al rekt'a lingv'a diskriminaci'o, sed al ne'sci'o kaj antaŭ'juĝ'o. Tem'as pri la spert'o de irland'de'ven'a famili'o en Angli'o, kiu dezir'is, ke sur la tomb'o de for'pas'int'a famili'an'in'o, nom'e Margaret Keene [kin], en la tomb'ej'o St. Giles apud la urb'o Coventry, est'u sur'skrib'o en la gael'a (irlanda) lingv'o. La sur'skrib'o tekst'us: „In ár gcroíthe go de'o” (Por ĉiam en ni'a'j kor'o'j).

Supoz'ant'e, ke tiu'j sen'ofend'a'j vort'o'j pov'us komunik'i iu'n danĝer'a'n politik'a'n mesaĝ'o'n (ekzempl'e, de la fi'fam'a teror'ism'a organiz'aĵ'o Nov'a Irlanda Respublik'an'a Arme'o) aŭ insult'o'n kontraŭ la reĝ'in'o, la konsistori'o respond'ec'a por la tomb'ej'o rifuz'is permes'o'n por inkluziv'ig'i la sur'skrib'o'n. La famili'o protest'is, kaj fin'fin'e la konsistori'o mal'bon'vol'e respond'is, ke la tekst'o est'os permes'it'a, kondiĉ'e ke angl'a traduk'o est'u al'don'it'a.

Oni pov'as nur ĝoj'i, ke la super'a'j aŭtoritat'o'j de la Anglikan'a Eklezi'o, al kiu aparten'as la tomb'ej'o, deklar'is, ke la decid'o de la juĝ'ist'o de la konsistori'o, laŭ kiu la sur'skrib'o pov'as hav'i politik'a'n signif'o'n, est'as ŝok'a kaj sam'temp'e ne'kompren'ebl'a. Iu demand'is, ĉu tia mal'permes'o okaz'us se la sur'skrib'o est'us en la franc'a aŭ la german'a.

gmck
Garbhan MAcAOIDH
korespond'ant'o de MONATO en Irlando

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 7.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garbhan MacAoidh el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Mal'kovr'o de ... Dumbo en ocean'a'j abism'o'j

Mar'scienc'ist'o'j kaj biolog'o'j entuziasm'e ĝoj'kri'as. En Hind'a Ocean'o, je profund'o preskaŭ sep'kilo'metr'a, do proksim'um'e du kilo'metr'o'j'n pli sub'e ol ĉe la antaŭ'a rekord'o, ili sukces'is film'i naĝ'ant'a'n oktopod'o'n. Ĝi nom'iĝ'as „dumbo-oktopod'o” kaj aparten'as al la genr'o Grimpoteuthis. Oni oficial'e ĝi'n pri'skrib'is en la scienc'a revu'o Marin'e Biology (Mar'a biologi'o).

Elefant'et'o

Ĉi tiu mal'oft'a oktopod'o hav'as la ĝeneral'a'n nom'o'n „Dumbo”, ĉar ĝi'a'j naĝ'il'o'j memor'ig'as pri la figur'o de la flug'ant'a elefant'et'o Dumbo (el la sam'nom'a desegn'o'film'o de Walt Disney, aper'int'a en 1941). La oktopod'o ĉe si'a'j flank'o'j hav'as du grand'a'j'n naĝ'il'o'j'n, kiu'j el'star'as kiel orel'o'j de elefant'o. Ĝi naĝ'as help'e de naĝ'il'o'j, uz'ant'e pren'il'brak'o'j'n nur por regul'ig'i la direkt'o'n de naĝ'ad'o. Ĝis nun zoolog'o'j pri'skrib'is 13 speci'o'j'n de „dumbo-oktopod'o'j”, kiu'j viv'as ĉirkaŭ 3-5 jar'o'j'n. Ili nutr'as si'n ĉef'e per mar'a'j helik'o'j, lamelibrankoj, verm'o'j kaj ali'a'j mal'grand'a'j animal'o'j, kiu'j'n ili trov'as ĉe la fund'o de la mar'o'j kaj ocean'o'j.

Kamera'o'j

La scienc'ist'o'j esplor'is mar'profund'aĵ'o'j'n en Hindia Ocean'o per sent'em'a'j aparat'o'j kaj kamera'o'j, kiu'j'n ili mal'supr'e'n'ig'is de esplor'ŝip'o'j en la mar'o'n. Fal'int'e fund'e'n, la aparat'o'j komenc'is registr'i la tut'a'n mov'iĝ'ad'o'n ĉirkaŭ si. La kamera'o'j sam'temp'e film'is du mal'grand'a'j'n oktopod'o'j'n, unu kun long'o de 43 centi'metr'o'j, kiu naĝ'is je profund'o de 5760 metr'o'j sub la mar'nivel'o; kaj la ali'a'n, je 35 centi'metr'o'j long'a'n, kiu est'is mal'kovr'it'a je profund'o de 6957 metr'o'j. Ĝis nun scienc'ist'o'j est'is trov'int'a'j je tia profund'o nur ov'o'j'n kaj fragment'o'j'n de „dumbo-oktopod'o'j”. Naĝ'ant'a'n oktopod'o'n oni registr'is antaŭ ĉirkaŭ 50 jar'o'j je maksimum'a profund'o de nur 5145 metr'o'j ĉe la insul'o Barbad'o, kiu trov'iĝ'as en Nord'a Atlantik'o.

Pli ol monstr'o'j

Fak'ul'o'j opini'as, ke la nov'a mal'kovr'o pri oktopod'o'j pov'us part'e help'i ŝanĝ'i la rigard'o'n de hom'o'j pri ili'a viv'o. Fakt'e best'o'j, kiu'j viv'as en tia'j mar'profund'aĵ'o'j, est'as oft'e percept'at'a'j kiel fantom'a'j mar'a'j monstr'o'j. La „dumbo-oktopod'o'j'n” film'is la mar'a biolog'o Alain Jamieson kadr'e de la ekspedici'o Five Deeps Expeditions 2018-2019 (Ekspedici'o'j en kvin profund'o'j'n). Pli da inform'o'j hav'ebl'as angl'a'lingv'e ĉe http://do'i.org/10.1007/s00227-020-03701-1.

haus
Juli'us HAUSER
korespond'ant'o de MONATO en Slovaki'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 19.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Tri'hejm'a'j vir'in'o'j

Ĵus'a'j ge'edz'o'j for'las'as la hejm'o'n de si'a'j ge'patr'o'j kaj kre'as si'a'n propr'a'n. En tiu du'a hejm'o ili viv'as pli ol tri'dek jar'o'j'n.

Nask'int'e id'o'n, la ge'patr'o'j tuj konstru'as kiel ebl'e plej komfort'a'n dom'o'n, kie la nask'it'o viv'as kutim'e pli ol du'dek jar'o'j'n. Nun'temp'e, mult'a'j mez'aĝ'a'j vir'in'o'j loĝ'as por'temp'e en tri hejm'o'j en Ĉini'o.

Kutim'e, mez'aĝ'a'j av'in'o'j dev'as loĝ'i en la hejm'o de si'a nep'o aŭ nep'in'o, ĉar laŭ la ĉin'a soci'a asekur'o vir'in'o'j rajt'as ricev'i pensi'o'n ek'de la aĝ'o de 50 jar'o'j, kaj ili hav'as mult'a'n liber'a'n temp'o'n kaj energi'o'n.

La ge'patr'o'j de mez'aĝ'a'j av'in'o'j probabl'e ankoraŭ viv'as, tamen ili oft'e bezon'as help'o'n pro mal'jun'ec'o, kaj ili'a'j fil'in'o'j est'as la plej taŭg'a'j help'ant'o'j. Pro tio, tia'j av'in'o'j de'nov'e loĝ'as en la hejm'o de si'a'j ge'patr'o'j.

xuji
XU Jinming
korespond'ant'o de MONATO en Ĉini'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 12, p. 14.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Xu Jinming el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-11-05

Sprit'a'j split'o'j kaj preskeraroj

Har'ar'a horor'o

El 33 000 mort'int'o'j en Varsovio dum la jar'o 1918, 25 000 mort'is je friz'o. (Stefan Żeromski: Antaŭprintempo, Dec / BES / Libr'o-Mond'o / Ars Libr'i, Bjalistoko / Lublin / Świdnik / Đurđevac, 2018, p. 216; rimark'is Russ Williams)

Kunfosu tomb'o'n termin'a'n

Oft'e la Esperant'ig'it'a'j-vers'o'j kre'as kunfosun per ne'klar'a'j difin'o'j de termin'o'j. (Roland Schnell, https://www.liber'a'foli'o.org/2020/06/08/amas'financ'ad'o-viv'ig'as-ret'a'j'n-projekt'o'j'n/#comment-4373)

Por ke kort'bird'o navig'u

Ŝi verk'is ankaŭ sprit'a'n kaj amuz'a'n kokorig-libr'o'n por plen'kresk'ul'o'j ... (Kinga Korska: Cerb'a fetiĉ'o, Hipersomnia, 2018, p. 192)

Ek'est'u sankt'a tra'las'o

Oni propon'as, ke la akv'o polu'it'a per triti'o est'u dilikaj ... (Isikawa Takasi: Mal'ben'it'a'j kaj prokrast'it'a'j lud'o'j, Monat'o, juni'o, p. 12)

Seks'e neŭr'oz'ig'a

... ĝis nun mi opini'as, ke tiu nov'a pronom'o est'as uz'at'a nur en artikol'o'j/diskut'o'j pri la seks'neŭr'a pronom'o (Zmitro Lapcionak, https://www.liber'a'foli'o.org/2020/05/22/riismo-konker'as-la-jun'a'n-generaci'o'n/#comment-4289)

La plur'piĉ'ul'in'o

... li tanĝ'as la haŭt'et'o'n inter ŝi'a'j vulv'o'j kaj ĉe la klitor'o ... (Aspir'o'j. Kronik'o de ne'anonc'it'a murd'o, de Lod'e Van de Veld'e, El'don'ej'o Liber'a, s.l., 2020, p. 129; rimark'is Sten Johansson)

La medit'em'a kruĉ'o

Edita aĉet'is mal'nov'a'n te'kruĉ'o'n kiu pens'ig'as si'n pri si'a av'in'o. (Aspir'o'j, p. 186; rimark'is Sten Johansson)

Sem'is lol'o'n mez'e de la tritik'o?

ALeks KADAR Administr'ad'o / Kun'ord'ig'o ... protololado ... (Raport'o pri progres'o'j de la Estr'ar'o de UEA Januar'o-Mart'o 2020)

Harmoni'a kongres'o

... la Estr'ar'o de Re'u far'is decid'o'n pri la dat'o kaj lok'o de la vic'a Konferenc'o de Re'u. La koncert'a nov'aĵ'o kun la protokol'o jam aper'is en la paĝ'ar'o ... (Aleksandr Lebedev, 22.04.2019, list'o re'u-ag'ad'o; trov'is Valentin Melnikov)

Vojaĝ'i mebl'e, ĉu mal'ebl'e?

Komod'e vojaĝ'i tra land'o'j tiel bel'a'j plej – mal'agrabl'a'j'n tag'o'j'n farad'as tut'e bel'a'j (Fald'foli'o pri la German'a Federaci'a Fer'voj'o, foli'um'is Ionel Oneţ)

István ERTL

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 33.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de István Ertl el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Ne ideal'a deontologi'o

En la moment'o, kiam mi verk'as tiu'j'n ĉi lini'o'j'n, en plur'a'j land'o'j okaz'as manifestaci'o'j kontraŭ ras'a diskriminaci'o. Ili'n provok'is la mort'ig'o, murd'o eĉ, de afrik-uson'an'o'j far'e de (blank'ul'a'j) polic'an'o'j. Ke ras'a diskriminaci'o ankoraŭ ekzist'as en mult'a'j land'o'j de la mond'o, est'as fakt'o. Ceter'e ne nur ras'a diskriminaci'o trov'ebl'as, sed ankaŭ seks'a, religi'a, politik'a, kaj ĉio tio malgraŭ artikol'o 2 de la Universal'a Deklaraci'o de Hom'a'j Rajt'o'j, kiu jam ekzist'as de 1948.

La manifestaci'o'j plur'lok'e est'is ne nur esprim'o de opini'o'j, sed rezult'iĝ'is en mal'pur'ig'o, detru'o aŭ komplet'a for'ig'o de statu'o'j de person'o'j, kiu'j cert'e far'is bon'o'n por la soci'o, sed ankaŭ, mild'e dir'it'e, forges'is pri tiu'j hom'a'j rajt'o'j. Sub la statu'o de Winston Churchill en Londono oni farb'is la tekst'o'n „Churchill est'is ras'ist'o”, en la brit'a Bristol'o statu'o de la sklav'komerc'ist'o Edward Colston est'is ĵet'it'a en la akv'o'n, kaj plur'lok'e memor'aĵ'o'j pri Kristofor'o Kolumb'o, kiu ne nur mal'kovr'is Amerik'o'n, sed mal'rekt'e kaŭz'is la preskaŭ komplet'a'n neni'ig'o'n de indiĝen'o'j, est'is mal'pur'ig'it'a'j. Ĉiu'j tiu'j fakt'o'j ating'is la mond'a'j'n nov'aĵ'o'j'n.

Ebl'e mond'e mal'pli pri'raport'at'a'j est'as la mal'pur'ig'o'j kaj detru'o'j de statu'o'j de Leopold'o la 2a, si'a'temp'a reĝ'o en tiu mal'grand'a land'o, kie trov'iĝ'as la el'don'ej'o de MONATO. En la lern'ej'a'j lern'o'libr'o'j li dum jar'dek'o'j est'is pri'skrib'at'a kiel hero'a reĝ'o, kiu „port'is la civilizaci'o'n” al la kompat'ind'a'j nigr'ul'o'j. Nu, sed li ankaŭ re'port'is i'o'n, nom'e kaŭĉuk'o'n. Kaj la lok'ul'o'j de la tiam'a Liber'a Ŝtat'o Kongo, privat'a propriet'aĵ'o de tiu reĝ'o Leopold'o la 2a, cert'e ne bon'vol'e labor'is por hav'ig'i tiu'n kaŭĉuk'o'n, „inter'ŝanĝ'e kun civiliz'o”. Se ili ne pret'is labor'i, aŭ labor'is tro mal'rapid'e, la belg'a'j koloni'ant'o'j for'hak'is de ili man'o'n aŭ ali'a'n korp'o'part'o'n.

Belg'a'j rojalist'o'j ankoraŭ nun deklar'as, ke la tiam'a reĝ'o ne sci'is, kio okaz'as en „li'a teritori'o”. Nu, pruv'i tio'n, aŭ la mal'o'n, ver'ŝajn'e ne ebl'as post pli ol 120 jar'o'j. Tamen est'as tre mal'ver'ŝajn'e, ke li ne sci'is. Almenaŭ la belg'a reg'ist'ar'o konsci'is, ĉar post protest'o'j, ĉef'e far'e de Uson'o kaj Briti'o, ĝi inter'ven'is. Kaj ke la reg'ist'ar'o sci'is, atest'as i.a. la jen'a fraz'o el leter'o de komand'ant'o Charles Lemaire, komisar'o de la distrikt'o Ekvator'o de la Liber'a Ŝtat'o Kongo, al la belg'a reg'ist'ar'o: „Por rikolt'i kaŭĉuk'o'n en la distrikt'o, oni dev'as for'tranĉ'i man'o'j'n, naz'o'j'n kaj orel'o'j'n” 1.

Komand'ant'o Charles Lemaire? Ebl'e kelk'a'j nun pens'as: „Tiu'n nom'o'n mi kon'as.” Efektiv'e, inter mult'a'j Esperant'o-parol'ant'o'j Lemaire est'as kon'at'a. Li est'is ĉe la baz'o de la lingv'o en Belgi'o. La 17an de decembr'o 1897 en la brusela ĵurnal'o Le Petit Bleu (la mal'grand'a blu'ul'o, „mal'grand'a” pro la format'o de la gazet'o, „blu'ul'o” ĉar ĝi est'is la voĉ'o de la belg'a'j liberal'ul'o'j, kiu'j est'is, kaj ankoraŭ nun est'as, nom'at'a'j la blu'ul'o'j) aper'is la unu'a de ok artikol'o'j pri Esperant'o, ĝust'e far'e de tiu Charles Lemaire.

Lemaire ĝis antaŭ ne'long'e est'is pri'skrib'at'a en la inform'il'o'j pri Esperant'o, kiel „kompren'em'a kaj social'em'a person'o, kun ideal'o'j sed ankaŭ kun konsci'o pri la real'o” (tiel i.a. en Vikipedio). Ĉu oni ne iom adapt'u tiu'j'n tekst'o'j'n, almenaŭ menci'ant'e, ke li'a'j ideal'o'j ne est'is ideal'a'j por la loĝ'ant'ar'o de tiu afrik'a land'o?

En la soci'a'j forum'o'j plur'a'j postul'as, ke la nun'a reĝ'o publik'e pardon'pet'u pri la far'o'j de si'a antaŭ'ul'o. Ĉu ankaŭ la nun'a'j gvid'ant'o'j de Esperant'o-asoci'o'j pardon'pet'u pri la ag'ad'o de Charles Lemaire? Nu, mi ne sci'as, ĉu pardon'pet'i pri la far'o'j de ali'a hav'as grand'a'n senc'o'n. Sed almenaŭ ind'us jen kaj jen iom adapt'i la inform'il'o'j'n pri ni'a lingv'o kaj menci'i, ke Lemaire, kiu ceter'e est'is docent'o pri deontologi'o en la „Reĝ'a Alt'lern'ej'o de Belgi'o”, ne tre atent'is pri si'a propr'a deontologi'o.

pape
Paŭl PEERAERTS
King Leopold's Ghost: A Story of Greed, Terror and Hero'ism in Colonial Africa p. 165, verk'it'a de la uson'a histori'ist'o Adam Hochschild.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 5.

MONATO vol'as kontribu'i al la soci'a debat'o pri aktual'a'j tem'o'j. Ĉar laŭ ni'a opini'o grav'as aŭd'i plur'a'j'n voĉ'o'j'n, ĝi regul'e aper'ig'as opini'o-tekst'o'j'n. Ĉiu aŭtor'o verk'as propr'a'nom'e kaj sol'a respond'ec'as pri la en'hav'o de si'a tekst'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-07

Sincer'a si'n'prezent'o

Fin'fin'e mi ek'sci'is, kiu est'as la aktual'a ĉef'redaktor'o de MONATO rest'int'a kvar jar'o'j'n kiel ŝip'o sen kapitan'o. Fakt'e la kapitan'o est'is tie sed ne nom'um'it'a. De tri'dek jar'o'j mi kon'as sinjor'o'n Paŭl Peeraerts, la long'temp'a'n revu'a'n sekretari'o'n. Mi korespond'is kun li, inter'ŝanĝ'is opini'o'j'n, bon'dezir'o'j'n. Per la nun'a si'n'prezent'o li montr'is plu'e si'a'n modest'ec'o'n, kler'ec'o'n, vizi'o'n. Jes, Stefan Maul kaj kar'memor'a Paul Gubbins est'is tia'j, kia'j sinjor'o Peeraerts konciz'e pri'skrib'as ili'n. Mi est'as tre dank'a al ambaŭ ili. Mi'a'j kontribu'aĵ'o'j en MONATO cert'e ne est'us iom kvalit'a'j sen ili'a help'o per redakt'ad'o. Simil'e ag'is ankaŭ la sekretari'o Peeraerts. MONATO respekt'as grav'a'j'n princip'o'j'n de objektiv'ec'o, original'ec'o, neŭtral'ec'o, human'ec'o, inform'ec'o, lingv'o'kvalit'o, pac'am'o kaj hom'a'j rajt'o'j. Cert'e tio'n pri'zorg'is ĉiu'j ĝi'a'j redaktor'o'j sam'e kiel sinjor'o Peeraerts.

Bardhyl SElim'i
Albanio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Pardon'pet'o

En la artikol'o Mal'ben'it'a'j kaj prokrast'it'a'j olimpi'a'j lud'o'j de Isakawa Takasi (MONATO 2020/06) aper'is teknik'a mis'aĵ'o: en paĝ'o 12, du'a kolumn'o, ek'de lini'o 4 bv. leg'i: „Oni propon'as, ke la akv'o polu'it'a per triti'o est'u dilu'it'a kaj for'ĵet'it'a en mar'o'n aŭ aer'o'n.” La erar'a tekst'o aper'is ceter'e nur en la pres'it'a versi'o de la magazin'o, ne en la kvar bit'a'j versi'o'j. La redakci'o pardon'pet'as al la aŭtor'o Isakawa Takasi kaj al ĉiu'j abon'ant'o'j pro tiu ĉi fuŝ'o.

red.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 9.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de red. el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Leg'ind'a roman'o pri la ek'est'o de Krist'an'ism'o

Antaŭ ne'long'e mi leg'is tre ampleks'a'n stud'aĵ'o'n de la uson'a aŭtor'o Tom Wright Paul: a Biography (Paulus: Biografi'o). Li est'as teolog'o, kiu aper'ig'is tut'a'n seri'o'n da bibli'a'j komentari'o'j: pri la nur'a'j leter'o'j de Paŭlo jam sep volum'o'j'n antaŭ'prepar'e al ĉi tiu biografi'o. Do est'us mal'just'e, detal'e pri'juĝ'ant'e kompar'i ambaŭ Paulus-libr'o'j'n. Sed jen'o'n mi nepr'e tuj dir'u: kun grand'a plezur'o kaj entuziasm'o ambaŭ mi leg'is.

Trevor Steele pren'is iel original'a'n al'ir'o'n al ĉi tiu si'a roman'o: Kvazaŭprologe li medit'as pri unu el la kern'a'j demand'o'j de ni'a hom'a viv'o: Kial ni viv'as? Kiel la mond'o komenc'iĝ'is? Ĉu iu di'o aŭ di'o'j kre'is la mond'o'n? Se jes, kiam kaj kia'motiv'e?

Sekv'as skrib'aĵ'o'j de plur'a'j hom'o'j, ĉef'e fru'krist'an'o'j, preskaŭ ĉiu'j kun klar'e jud'a origin'o, sed ankaŭ de unu frat'o de Jeŝu [= Jesuo], kiu ne al'iĝ'is al la krist'an'a mov'ad'o. Grav'a baz'a tem'o de tiu ek'iĝ'ant'a fru'a eklezi'o est'as, ĉu Paŭlon oni sekv'u – aŭ mal'e: ĉu ĝust'e tiu Paŭlo grav'e difekt'is la mesaĝ'o'n de Jeŝu?

Propr'a al'ir'o

Mi'n tuj ĉarm'is la fakt'o, ke ĉi-libr'e oni renkont'as ali'a'j'n person'o'j'n kun ties propr'a al'ir'o al la tem'o. Ŝimeon bar Josef, 90-jar'a frat'o de tiu Jeŝu oft'e vag'is tra la tut'a romia mond'o, inter'temp'e mal'lig'iĝ'is de si'a'j origin'a'j radik'o'j – kaj tre kred'ind'e pri ĉio babil'as. Laŭ la percept'o de tiu frat'o, Jeŝu hav'is efektiv'e du Di'o'j'n: tiu'n en li, kaj tiu'n en la sinagog'a'j rul'aĵ'o'j. Kaj tiu'j'n li konsider'as kontraŭ'a'j – „kaj la du'a kun'tren'is li'n en la mort'o'n”. Kaj Paulus ne akcept'as unu el tiu'j kaj „la monstr'o en la rul'aĵ'o'j postul'is li'a'n mort'o'n.”

En la predik'ad'o de Paulus neniam oni aŭd'as pri Jeŝu, kiel li vag'is tra Galile'o; tie nur est'as pri li'a mort'o. „Nur la kadavr'o est'as la tem'o de li'a tut'a predik'ad'o.”

Kompren'ebl'e, ankaŭ en scienc'a'j teologi'a'j verk'o'j tio regul'e en'fokus'iĝ'as; ĝi ja rest'as unu el la enigm'o'j ĉirkaŭ ĉi grand'a apostol'o.

La frat'o Ŝimeon bar Josef don'as bel'a'n bild'o'n pri la fru'a'j jar'o'j de Jeŝu. Post kiam oni rakont'is la mort'o'n de Stefano (kiu'n oft'e oni nom'as la Protomartiro de Krist'an'ism'o), ĉe kies mort'o Saul – ankoraŭ ne Paulus – funkci'is kiel atest'ant'o, Ŝimeon plu rakont'as pri la form'iĝ'ant'a Mov'ad'o; iel kiel ekster'ul'o, sed sam'temp'e kvazaŭ ne-kun'ag'int'a atest'int'o. Tiu'n rol'o'n mi tre ŝat'as. Foj'e li eĉ koment'as pri la form'iĝ'ant'a mov'ad'o: „‚krist'an'o'j’, grup'o al kiu mi'a frat'o Jeŝu absolut'e ne al'iĝ'us!”

Kvazaŭ oni ĉe'est'us

La frat'o ĉe'est'is ankaŭ, kiam Saul-Paulus si'n prezent'is al la estr'ar'o de la form'iĝ'ant'a eklezi'o en Jerusalemo. Paulus kaj Petro kverel'is. La fakt'o'j est'as kon'at'a'j, sed ĉi tie prezent'iĝ'as pli person'e, kvazaŭ oni ĉe'est'us. Jen la roman'verk'ist'o fak'sci'a. Sekv'as la unu'a'j vojaĝ'o'j de Paulus, rol'o'j de kun'vojaĝ'ant'o'j, la du'a vojaĝ'o kaj la tri'a ktp. Tre leg'ind'a roman'o pri la ek'est'o de Krist'an'ism'o.

Kelk'a'j'n problem'o'j'n nepr'e mi mal'kaŝ'u al vi: plur'foj'e la aŭtor'o menci'as malari'o'n, kaj kompren'ebl'e tiu'n fi'fam'a'n infekt'ad'o'n en la marĉ'o'j apud Romo li pov'as menci'i – eĉ dev'is, ĉar ankaŭ pli fru'e, temp'e de Ciceron'o, ĝi tie jam aktiv'is, ja mi eĉ akcept'as, ke tiu'n modern'a'n vort'o'n li uz'as por ĝi, kvankam iel tio son'as anakronism'e. Tamen, ke en Egipti'o li ig'as hom'o'j'n manĝ'i maiz'o'n kaj transport'i ĝi'n al Romo, dum efektiv'e tio nur mult'a'j'n jar'cent'o'j'n post'e al'ven'is el Amerik'o, est'as preter'vid'o iom bedaŭr'ind'a.

Gerrit BERVELING
Trevor Steele: Paulus fond'int'o. Eld. Fel, Antverpeno, 2020. Seri'o „Stafet'o” n-ro 43. 124 paĝ'o'j, glu'bind'it'a. ISBN: 978-90-77066-66-9. Libr'o bit'a en la form'o'j PDF, ePub kaj Mobipocket/Kindle.
Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 11, p. 24.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gerrit Berveling el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-10-08

Ĉu forges'i la histori'o'n?

La last'a'j event'o'j en la uson'a urb'o Mineapolo tre rapid'e eĥ'is tra la tut'a land'o: ver'ŝajn'e lac'iĝ'int'e pro la pandemi'o kaj/aŭ gvid'at'e de ekstrem'ul'o'j kelk'a'j hom'o'j komenc'is difekt'i monument'o'j'n kaj statu'o'j'n pri gvid'int'o'j de la konfederaci'a arme'o (krom'nom'at'a'j „sudanoj”) dum la uson'a en'land'a milit'o – 1861-1865.

Kvankam Teksaso ne est'is aktiv'a membr'o de la konfederaci'o, tie okaz'is si'a'temp'e sur'mar'a'j kaj ne'grav'a'j sur'ter'a'j batal'o'j. Sur'mar'a'j okaz'is i.a. ĉe Sabin'e Pass (tra'pas'ej'o de Sabin'e) 1. En unu el tiu'j batal'o'j la artileri'o'n komand'is la irland-de'ven'a leŭtenant'o Richard Dowling), al kiu la dank'em'a hjustona municip'o en 1905 omaĝ'is per la unu'a publik'a monument'o konstru'it'a en la urb'o, okaz'e de la tag'o de Sankt'a Patrik'o. Ĝi est'is far'it'a pli fru'e ol la monument'o pri la unu'a prezident'o de la Respublik'o Teksaso 2. Ali'a vikipedie kon'at'a hjustona monument'o omaĝ'ant'a al la en'land'a milit'o nom'iĝ'as Spirit'o de la Konfederaci'o (aŭ Konfederaci'a Monument'o), far'it'a en 1908. Ankaŭ ĝi histori'e valor'as.

Trans'lok'ad'o de monument'o'j

Okaz'e de la nun'temp'a'j en'land'a'j protest'o'j, kies viktim'o'j est'as konfederaci'a'j monument'o'j, la urb'estr'o de Hjustono, Silvestr'o Turner (reprezent'ant'o de afrik-amerik'a komun'um'o) anonc'is, ke ambaŭ skulpt'aĵ'o'j'n oni transport'os de la urb'a'j park'o'j al pli sekur'a'j lok'o'j. La monument'o Spirit'o de la Konfederaci'o situ'os en la urb'a muze'o de afrik-amerik'a kultur'o, kaj Richard Dowling vojaĝ'os al muze'o lok'it'a en histori'a park'o ĉe la urb'a periferi'o.

Kurioz'e, rezult'e de la „monument-protest'o'j” inter la difekt'it'a'j monument'o'j trov'iĝ'as ankaŭ tiu pri Cervant'o, la aŭtor'o de Do'n Kiĥoto, en San-Francisko. Ĉu tiu fakt'o indik'as alt'a'n kler'nivel'o'n de la protest'ant'o'j?

1 Flu'ej'o, kiu lig'as la lag'o'n Sabin'e kun Meksika Golf'o lim'e inter Teksaso kaj Luizian'o.
2 Sam Houston est'is prezident'o de la Respublik'o Teksaso dum du apart'a'j ofic'period'o'j (1836-1838 kaj 1841-1844) kaj la urb'o Hjustono pren'is li'a'n nom'o'n.
mksv
Alexander MIKISHEV
korespond'ant'o de MONATO en Uson'o
Per tiu ĉi tekst'o ĝi'a aŭtor'o gajn'is la tri'a'n premi'o'n en la konkurs'o „Premi'o Paul Gubbins por Nov'a Ĵurnal'ism'a Talent'o”

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 10.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alexander Mikishev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-02-17

Pandemi'o kaj Inter'ret'o

Dum la pandemi'o Kovim-19 (Covid-19) en Teksaso popular'iĝ'as virtual'a'j Happy Hours (Feliĉ'a'j hor'o'j) por komunik'iĝ'i kaj distr'iĝ'i inter ge'amik'o'j. Dum la trud'izol'ad'o teksas'an'o'j ĉiu'semajn'e vizit'as ĉirkaŭ kvar ret'a'j'n „vesper'et'o'j'n”. Tem'as pri tiel nom'at'a'j inter'ret'a'j komput'il-kontakt'o'j kun pokal'o en'man'e, ĉe kiu'j oni uz'as la popular'a'n program'o'n Zoom (aŭ simil'a'n).

Alkohol'aĵ'o ĉe komput'il'o

Kio est'as en la pokal'o'j? Esplor'ad'o far'it'a de la ret'ej'o improb.com montr'is, ke 50 el'cent'o'j de la teksas'an'o'j prefer'as bier'o'n, 31 % vin'o'n, 13 % pli fort'a'j'n alkohol'aĵ'o'j'n, kaj 8 % far'as koktel'o'j'n. Dek'on'o de la respond'int'o'j konfes'is pri pli oft'a ebri'iĝ'o dum la pandemi'o. Evident'iĝ'is ankaŭ, ke la hom'o'j pli sopir'as pri koleg'o'j.

Post demand'ad'o al mil'o'j da uson'an'o'j el divers'a'j ŝtat'o'j evident'iĝ'is, ke mal'mult'a'j ŝat'ant'o'j de la virtual'a'j vesper'et'o'j loĝ'as en Luizian'o, Majn'o kaj Oregon'o, sed loĝ'ant'o'j de Arkansas'o kaj Vaŝingtoni'o dum la pandemi'o trink'ad'as alkohol'aĵ'o'n eĉ 6 tag'o'j'n semajn'e ĉe si'a komput'il'o. La sep'a'n tag'o'n okup'as re'san'iĝ'o.

mksv
Alexander MIKISHEV
korespond'ant'o de MONATO en Uson'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 15.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alexander Mikishev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Labor'perspektiv'o

Student'o'j, kiu'j fin'as universitat'a'n stud'ad'o'n en 2020, mal'kovr'as tut'e ali'a'n labor'merkat'o'n, kiu jam aparten'as al la post-pandemi'a mond'o.

La uson'a agent'ej'o Apartment List decid'is help'i labor'ont'o'j'n kaj esplor'i pri tio, kie est'as en Uson'o pli da perspektiv'o'j por ili. La esplor'ad'o okaz'is baz'e de inform'o'j pri mez'a salajr'o, nivel'o de sen'labor'ec'o en la printemp'o de 2020, prez'o por lu'ad'o de loĝ'ej'o, el'cent'o'j de ebl'a'j „virtual'a'j” labor-lok'o'j ktp.

La plej favor'a'j urb'o'j

El la teksasaj urb'o'j la plej alt'a'j'n lok'o'j'n hav'as la ĉef'urb'o Aŭstino (ses'a lok'o). Sekv'as Dalaso en la 21a lok'o kaj Hjustono en la 26a. Est'as interes'e, ke eĉ ne unu el la kvin plej loĝ'at'a'j uson'a'j urb'o'j trov'iĝ'as en la unu'a'j dek lok'o'j. La agent'ej'o rekomend'as al nov'a'j labor'ont'o'j elekt'i pli mal'grand'a'j'n urb'o'j'n, ĉar tio don'as ekvilibr'o'n inter ekonomi'a'j kaj geografi'a'j ebl'o'j.

La list'o komenc'iĝ'as per San-Joseo (t.n. ĉef'urb'o de „Silici'a Val'o”). Post'e San-Francisko, Vaŝington'o, Boston'o kaj Milvoki'o. Hav'i perspektiv'o'n je labor'o est'as tre mal'facil'e en Miamo, Or'land'o (Florido) kaj Lasvegaso (Nevad'o).

mksv
Alexander MIKISHEV
korespond'ant'o de MONATO en Uson'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 12, p. 15.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alexander Mikishev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-11-05

Kia est'ont'ec'o por Rusio kaj Pollando?

La 20an de juni'o, dum el'send'o per la unu'a kanal'o de la rus'a televid'o, Dmitrij Peskov, pro'parol'ant'o de Vladimir Putin, deklar'is, ke la rilat'o'j inter Rusio kaj Pollando ating'is la ĝis nun plej mal'alt'a'n nivel'o'n. La politik'ist'o akuz'is la najbar'a'n land'o'n pri mal'kaŝ'a ag'ad'o kontraŭ la projekt'o Nord Stream 2.

Nov'a gas'o'dukt'o

Nord Stream 2 * est'os la plej long'a mar'fund'a dukt'o en la mond'o kaj transport'os met'an'o'n tra distanc'o de 1230 kilo'metr'o'j, de la balt'a mar'bord'o de Rusio ĝis Greifswald en Germanio tra la teritori'a'j akv'o'j de Rusio, Finnlando, Svedi'o, Dani'o kaj Germanio. Ĝi du'obl'ig'os la flu'o'n de la gas'o'dukt'o Nord Stream 1 inaŭgur'it'a en 2012, kaj kun'e ili proviz'os al Eŭrop'a Uni'o 110 miliard'o'j'n da kubaj metr'o'j jar'e, kvar'on'o'n de la averaĝ'a jar'a konsum'o de ĝi'a ŝtat'ar'o.

Kial'o'j de mal'akord'o

Laŭ la analiz'o de la ĵurnal'ist'o kaj histori'ist'o Nikol'a'j Svanidze, ekzist'as ankaŭ ali'a'j kial'o'j de la nun'a situaci'o. Evident'a ekzempl'o est'as la daŭr'a polemik'o pri la kaŭz'o'j de la du'a mond'milit'o. Ĵus'a artikol'o de la rus'a prezident'o Vladimir Putin pri la du'a mond'milit'o – 75 jar'o'j'n post la Grand'a Venk'o: komun'a respond'ec'o pri la histori'o kaj est'ont'ec'o – vek'is indign'o'n de la pol'a reg'ist'ar'o pri la tiam'a rol'o de Sovet'uni'o kaj kontraŭ la kritik'o'j pri la pol'o'j de la antaŭ'milit'a period'o.

Trans'lok'ad'o de nukle'a'j arm'il'o'j

Krom tio, dum en Germanio oni pri'parol'as for'ig'o'n de la tie'a'j uson'a'j nukle'a'j arm'il'o'j, la reprezent'ant'o de la uson'a diplomati'a misi'o en Varsovio, Georgette Mosbacher, agnosk'is, ke Uson'o pov'as trans'lok'i ili'n al Pollando. Pro tio Peskov sub'strek'is, ke Pollando mem ne est'as minac'o por Rusio, sed la vol'o de Varsovio permes'i instal'ad'o'n de ekster'land'a milit'a infra'struktur'o en si'a land'o ne est'as amik'a kondut'o.

* Laŭ'vort'e: Nord'a Flu'o 2 (red.)
ripm
Massimo RIPANI
korespond'ant'o de MONATO en Rusio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 6.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Massimo Ripani el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Grav'a akcident'o ĉe la arkt'a cirkl'o

Prezident'o Vladimir Putin deklar'is escept'a'n stat'o'n en la tut'a federaci'o, post kiam 20 000 tun'o'j da toks'a dizel'ole'o el'verŝ'iĝ'is el dizel'uj'o de la siberia urb'o Norilsk en la river'o'j'n Ambarnaja kaj Daldikan. Laŭ la oficial'a'j font'o'j tio okaz'is pro redukt'o de aer'prem'o la 29an de maj'o. Laŭ Mond'a Natur-Fondus'o kaj Norilsk Nickel (la societ'o, kon'at'a ankaŭ kiel Nornickel, al kiu aparten'as la elektro'staci'o, kie ek'is la polu'ad'o), la petrol'produkt'o'j ankoraŭ ne ating'is la lag'o'n Pjasino, de kie la 818 kilo'metr'o'j'n long'a river'o Pjasina flu'as en la Kara'a'n Mar'o'n, ĉe la arkt'a cirkl'o. Tamen, laŭ la ĝeneral'a prokuror'o, ili jam est'as en la river'o, kun kompren'ebl'e grav'a damaĝ'o por la medi'o.

Laŭ la aŭtoritat'ul'o'j de la region'o Krasnojarsk, la akcident'o okaz'is pro la mal'bon'a'j veter'kondiĉ'o'j. La 29an de maj'o abrupt'e ced'is la fundament'o kaj ĝi'a'j stativ'o'j, sur kiu'j star'is brul'aĵ'uj'o de la lok'a elektro'central'o TPP-3. Tio okaz'is pro la tro'a „mal'jun'iĝ'o” de la ekip'aĵ'o'j, opini'as la lok'a ĝeneral'a prokuror'o. Nornickel publik'ig'is dokument'o'j'n, per kiu'j oni inform'is la ministeri'o'n pri energi'o pri la el'verŝ'ad'o de brul'aĵ'o ĉe TPP-3 tuj post la akcident'o.

Federaci'a'j rimed'o'j

Pas'is tamen du tag'o'j antaŭ ol lok'a'j aŭtoritat'ul'o'j rimark'is la el'verŝ'ad'o'n, kio furioz'ig'is Putin: „Kiel ebl'as, ke reg'ist'ar'a'j agent'ej'o'j ek'sci'is pri tio nur du tag'o'j'n post la fakt'o? Ĉu ni ek'sci'os pri kriz'a'j situaci'o'j el soci'a'j amas'komunik'il'o'j?”. La prezident'o ordon'is esplor'o'n pri la el'verŝ'ad'o. Direkt'ist'o de la central'o jam est'is provizor'e arest'it'a lig'e kun la akcident'o. Dum'e la reg'ist'ar'o send'is pli'a'n dung'it'ar'o'n por help'i en la pur'ig'a'j labor'o'j. La deklar'o de escept'a stat'o federaci-nivel'e ebl'ig'as uz'i financ'a'j'n kaj ali'a'j'n rimed'o'j'n de la federaci'o, ne nur tiu'j'n de la lok'a reg'ist'ar'o.

Post'sekv'o'j de'turn'it'a'j

En'tut'e 32 600 tun'o'j da miks'aĵ'o est'as for'port'it'a'j ek'de la komenc'o de la labor'o, sci'ig'is la operac'a ĉef'sid'ej'o la 20an de juni'o. Pli ol 700 hom'o'j kaj 303 ekip'aĵ'o'j neces'is por de'turn'i la post'sekv'o'j'n de la akcident'o. Ĉiu'tag'e pli da bar'o'j est'is instal'at'a'j sur la river'o Ambarnaja por mal'help'i la dis'vast'iĝ'o'n de la brul'aĵ'o sur la surfac'o de la akv'o. Pri tio vendred'e, la 19an de juni'o, la ministr'o pri escept'a'j stat'o'j Evgenij Zinichev raport'is al Putin, ke la du'a etap'o de la de'turn'ad'o de la post'sekv'o'j de la el'verŝ'ad'o est'as fin'iĝ'ont'a. „Ni est'as antaŭ la task'o trans'lok'i la kolekt'it'a'n brul'aĵ'o'n al for'met'ej'o'j. Plej ver'ŝajn'e fleks'ebl'a dukt'o est'os konstru'it'a, kaj ĉi tiu dukt'o konduk'os al la dispon'ebl'a'j lok'o'j” li al'don'is.

Unik'a sorb'il'o

Ĝust'e por kiel ebl'e plej rapid'e elimin'i la post'sekv'o'j'n de la el'verŝ'it'a dizel-brul'aĵ'o en Norilsk, scienc'ist'o'j de la fak'o pri kemi'a lign'o'teknologi'o kaj bio'teknologi'o el la universitat'o Reŝetnjov dis'volv'is unik'a'n sorb'il'o'n, el polimer'a material'o, kun alt'a sorb'a kapabl'o. En ĝi trov'iĝ'as ankaŭ ole'o-oksid'ant'a'j mikro'organism'o'j, kiu'j nutr'as si'n per ole'o kaj mal'kompon'as ĝi'n. Kontraŭ'e al brul'ig'ad'o, la uz'o de tiu rimed'o est'as medi'e sekur'a kaj postul'as nek kolekt'o'n nek for'ig'o'n. „Ĉi tiu'j teknologi'o'j baz'iĝ'as sur natur'a'j procez'o'j de mem're'san'iĝ'o kaj pur'iĝ'o de la natur'a medi'o. La grund'a erozi'o est'as mal'help'at'a, la kresk'o de plant'o'j est'as stimul'at'a, kaj la stat'o de damaĝ'it'a'j teren'o'j est'as pli'bon'ig'at'a. Bio-sorb'il'o est'as absolut'e sen'danĝer'a por la medi'o”, klar'ig'is Sergej Verĥovec, direktor'o de la Institut'o pri arb'ar'a teknologi'o.

ripm
Massimo RIPANI
korespond'ant'o de MONATO en Rusio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 16.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Massimo Ripani el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Arkt'o brul'as

En la siberia region'o Jakuti'o la temperatur'o ating'is 38 grad'o'j'n en juni'o. Laŭ Roma'n M. Vilfand, scienc'a intendant'o de la Hidro'meteorologi'a Centr'o de Rusio, la scienc'ist'o'j antaŭ'e supoz'is, ke tia'j temperatur'o'j ne est'os ating'it'a'j antaŭ 2100. Tio signif'as, ke la varm'iĝ'o de la arkt'a region'o rapid'as 80 jar'o'j'n pli fru'e. Li atent'ig'as, ke la veter'o rest'os varm'a en la azi'a part'o de la Rusia Federaci'o. Est'as ne'kutim'a fenomen'o, kiam la temperatur'o en la nord'o super'as tiu'n en la sud'o. Vilfand klar'ig'is, ke anticiklon'o'j kaŭz'as la alt'a'n aer'o'temperatur'o'n.

Pli fru'e la Federaci'a Serv'o por Hidro'meteorologi'o kaj Medi-Monitor'ad'o raport'is, ke la varm'iĝ'o mult'e pli rapid'as en Rusio ol ali'lok'e en la mond'o. Ek'de 1980 la temperatur'o de ĉiu jar'dek'o est'is pli alt'a ol la temperatur'o de la antaŭ'a. La plej rimark'ind'a varm'iĝ'o evident'iĝ'is en la polus'a'j region'o'j. De 1990 ĝis 2019, la mez'a alt'iĝ'o dum jar'dek'o est'is 0,81 grad'o'j, tio est'as 2,43 grad'o'j en 30 jar'o'j.

ripm
Massimo RIPANI
korespond'ant'o de MONATO en Rusio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 21.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Massimo Ripani el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Profund'a recesi'o en orient'a Eŭrop'o

La Viena Institut'o pri Inter'naci'a'j Ekonomi'a'j Kompar'o'j (WIIW - www.wiiw.ac.at/) en juni'o 2020 publik'ig'is prognoz'o'n, en kiu oni taks'as, ke la ekonomi'a recesi'o kaŭz'it'a de la kron'virus'a pandemi'o en la 23 land'o'j de mez'a, orient'a kaj sud-orient'a Eŭrop'o est'os pli grav'a ol tiu sekv'e de la tut'mond'a financ'a kriz'o en 2008. La averaĝ'a real'a mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP) de la region'o mal'pli'iĝ'os je 6,1 % dum 2020, kompar'e kun 5,6 % dum 2009. Ĝi est'os la plej mal'bon'a jar'o post la fru'a'j 1990aj jar'o'j. La komenc'a re'star'iĝ'o de la region'o est'os mult'e pli mal'fort'a: nur 2,8 % en 2021 kompar'e kun 4,4 % en 2010.

Dum 2020 la mal'kresk'o'j de MEP plej vari'os en la land'o'j de orient'a Eŭrop'o. Dum tiu jar'o la plej grand'a'j'n real'a'j'n mal'pli'iĝ'o'j'n oni atend'as en Kroati'o (-11 %), Sloveni'o (-9,5 %), Slovaki'o (-9 %) kaj Montenegro (-8 %). Tio spegul'as la special'e grand'a'n de'pend'ec'o'n de tiu'j land'o'j de ekster'a komerc'o kaj/aŭ de turism'o.

Ankaŭ la du plej grand'a'j ekonomi'o'j en la region'o spert'os konsider'ind'a'j'n recesi'o'j'n. WIIW prognoz'as, ke la real'a MEP mal'pli'iĝ'os je 6 % en Turki'o kaj je 7 % en Rusio. La plej mild'a'j ekonomi'a'j mal'kresk'o'j dum 2020 est'os en la land'o'j, kies ekonomi'o'j mal'pli de'pend'as de ekster'a komerc'o kaj turism'o, kiel Kosovo (-4,4 %) aŭ Moldavio (-3 %), kaj / aŭ ver'ŝajn'e uz'os fisk'a'j'n rimed'o'j'n por kontraŭ'i la recesi'o'n kiel Pollando (-4 %), Kazaĥi'o (-3 %) kaj Serbi'o (-4 %).

Ankaŭ land'o'j, kiu'j sukces'is pli rapid'e el'ir'i el la Kovim-rilat'a izol'ad'o kiel Ĉeĥi'o (-4.8 %), hav'os pli bon'a'n rezult'o'n.

Iu'j land'o'j pov'os mal'streĉ'i si'a'n fisk'a'n politik'o'n por mild'ig'i la recesi'o'n. Tamen la pli'mult'o de la orient-eŭrop'a'j ekonomi'o'j hav'as tre lim'ig'it'a'j'n ebl'o'j'n ricev'i ekster'a'n financ'ad'o'n kaj tial dev'os kalkul'i je si'a'j ne'sufiĉ'a'j financ'rimed'o'j. Ĉar la buĝet'a deficit'o pli'ampleks'iĝ'os kaj la nominal'a ekonomi'a kresk'o redukt'iĝ'os, la publik'a ŝuld'iĝ'o kompar'e al MEP abrupt'e pli'iĝ'os.

Tio est'as sen'precedenc'a kriz'o post la trans'ir'o de la orient-eŭrop'a'j land'o'j al merkat'a ekonomi'o. Ebl'as mult'e pli mal'favor'a evolu'o ol la aktual'e prognoz'at'a. Tio inkluziv'us kombin'o'n el plu'a'j ond'o'j de kron'virus'a infekt'iĝ'o, pli long'a atend'ad'o de vakcin'o kaj politik'a'j mis'decid'o'j de la tri plej grand'a'j ekonomi'o'j de la mond'o – Uson'o, Ĉini'o kaj EU. La perspektiv'o'j por pli favor'a evolu'o ja est'as minimum'a'j, sed tut'e ne eksklud'ebl'as.

Ŝanĝ'o de ekonomi'a'j aspekt'o'j

En mez'long'a perspektiv'o ne ĉiu'j efik'o'j est'os mal'favor'a'j. Iu'j tia'j est'as:

- Rest'os mal'sam'a spec'o de konsum'ad'o kaj pli alt'a si'n'gard'em'o inter konsum'ant'o'j, eĉ kiam ekonomi'a'j kondiĉ'o'j pli'bon'iĝ'as. La konsum'ant'o'j ver'ŝajn'e est'os pli zorg'em'a'j kaj ŝpar'os pli grand'a'n part'o'n de si'a'j en'spez'o'j ol antaŭ'e. Tio pli'fort'iĝ'os per pli mal'alt'a'j nivel'o'j de dung'ad'o (almenaŭ komenc'e), pli grand'a ne'cert'ec'o rilat'e la est'ont'a'j'n real'a'j'n en'spez'o'j'n, kaj ebl'e ankaŭ pli alt'a ŝuld'iĝ'o de la mastr'um'o'j.

- La period'o de tut'mond'e tro mal'alt'a'j interez'o'j supoz'ebl'e daŭr'os. Nun, kiam mult'e pli grand'a kapacit'o de financ'a'j invest'o'j en'ir'is la aĉet'program'o'j'n de la centr'a'j bank'o'j, la voj'o re'e'n al „normal'a'j” interez'o'j est'os pli mal'facil'a kaj pli long'a.

- La land'o'j en orient'a Eŭrop'o ver'ŝajn'e en'konduk'os pli alt'a'j'n (kaj ebl'e pli progresiv'a'j'n) impost'o'j'n por kompens'i la grand'eg'a'n kresk'o'n de la ŝtat'a ŝuld'iĝ'o.

- La okcident'a part'o de la region'o, inkluziv'e de la Viŝegrad-ŝtat'o'j (Ĉeĥi'o, Hungari'o, Pollando kaj Slovaki'o) kaj ebl'e Serbi'o kaj Nord-Makedonio, ver'ŝajn'e en la ven'ont'a'j jar'o'j profit'os el la produkt'ad-trans'lok'ad'o de okcident-eŭrop'a'j firma'o'j al orient'a Eŭrop'o. Ankaŭ la trans'ig'o de serv'o'j probabl'e pli'iĝ'os favor'e al la orient-eŭrop'a'j land'o'j.

- La balt'a'j ŝtat'o'j, Ĉeĥ'a Respublik'o kaj Sloveni'o pov'as plej bon'e profit'i la impet'o'n de la cifer'ec'a ekonomi'o rezult'e de la kriz'o.

Trajt'o'j grand'part'e sen'ŝanĝ'a'j

Ĉini'o ver'ŝajn'e daŭr'e lud'os grav'a'n ekonomi'a'n kaj politik'a'n rol'o'n en la land'o'j de orient'a Eŭrop'o, kiu'j ne est'as membr'o'j de Eŭrop'a Uni'o. EU koncentr'iĝ'os ĉef'e al si'a'j intern'a'j problem'o'j, kaj Rusio ne hav'os la fisk'a'j'n rimed'o'j'n por est'i grav'a ekonomi'a lud'ant'o en la region'o.

Inflaci'o kaj interez'o'j probabl'e rest'os mal'alt'a'j, kio spegul'os kombinaĵ'o'n el demografi'a mal'kresk'o, ĉiam pli fort'a konkurenc'o per'e de inter'ret'a komerc'o, deflaci'a efik'o de la alt'a ŝuld'iĝ'o kaj daŭr'e mal'alt'a'j petrol'prez'o'j.

Post mal'long'a stagn'o de'nov'e grav'a'j tem'o'j en orient'a Eŭrop'o iĝ'os la mank'o de labor'ul'o'j kaj kresk'ant'a aŭtomat'ig'o. La provizor'a kresk'o de sen'labor'ec'o ne est'os sufiĉ'e fort'a por kompens'i la mal'pli'iĝ'o'n de la loĝ'ant'ar'o en mez'long'a perspektiv'o. Sam'temp'e la antaŭ'e'n'puŝ'o al aŭtomat'ig'o rest'os fort'a, ĉar firma'o'j klopod'os ŝpar'i el'spez'o'j'n por kovr'i perd'o'j'n rezult'e de la kriz'o.

evge
Evgeni GEORGIEV
korespond'ant'o de MONATO en Aŭstrio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 16.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-07

Nov'a projekt'o Manhattan

Tio ne est'as la nom'o de nov'a sekret'a arm'il'projekt'o, sed krom'nom'o de vast'a projekt'o, kiu unu'ig'as dek'o'n da alt'rang'a'j scienc'ist'o'j. La grup'o ag'as sub la nom'o Scientists to Stop Covid-19 (Scienc'ist'o'j por ĉes'ig'i Covid-19) 1.

Konsist'o de la grup'o

Tiu unik'a team'o konsist'as el kemi'o-biolog'o'j, imun'olog'o, neŭr'olog'o, kron'virus'a biolog'o, onk'olog'o, gastr'o'enter'olog'o, epidemi'olog'o kaj ankaŭ special'ist'o pri nukle'a fizik'o. D-ro Michael Rosbash (Nobel-premi'it'o, 2017) dir'as, ke li est'as la plej mal'alt'nivel'a special'ist'o inter la grup'an'o'j.

La gvid'ant'o est'as doktor'o Thomas Cahill, kiu hav'as bon'a'j'n rilat'o'j'n ne nur ĉe scienc'ist'o'j, sed ankaŭ ĉe komerc'ist'o'j. Li'a el'star'ec'o help'is konekt'i farmaci'a'j'n kompani'o'j'n kun hom'o'j en la Blank'a Dom'o, de kiu'j de'pend'as la kontraŭ-virus'a'j ag'o'j en Uson'o. La grup'o prepar'is 17-paĝ'a'n raport'o'n 2 kun rekomend'o'j.

La raport'o

La special'ist'o'j raport'is, ke la ag'ad'o kontraŭ Covid-19 dev'as est'i mult'flank'a. Neces'as laŭ divers'a'j voj'o'j el'labor'i sekur'a'j'n kaj efik'a'j'n medikament'o'j'n kaj vakcin'o'j'n kiel ebl'e plej rapid'e. La plan'o hav'as kvar faz'o'j'n. La unu'a est'is plan'it'a por far'i test'o'j'n, en april'o kaj maj'o 2020, pri jam kon'at'a'j kurac'il'o'j. Unu el la rezult'o'j de tiu faz'o est'as la ĵus'a kondiĉ'a aprob'o de la kurac'il'o Remdesivir (la komerc'a nom'o est'as Veklury), far'it'a de la eŭrop'a agent'ej'o pri medikament'o'j (European Medicines Agency, Em'a). La kurac'il'o est'is jam uz'at'a dum la ag'ad'o kontraŭ ebol'o. Est'as plur'a'j lim'ig'a'j kondiĉ'o'j por uz'i tiu'n prepar'aĵ'o'n. Do, evident'e, unu'klon'a'j antikorp'o'j est'ont'e anstataŭ'os la kurac'il'o'n.

Faz'o'j

La test'ad'o de kurac'metod'o'j baz'it'a'j sur antikorp'o'j okaz'is inter juni'o kaj aŭgust'o en la du'a faz'o de la batal'o kontraŭ la kron'virus'o. La tri'a faz'o est'as la plej long'a: ĝi komenc'iĝ'is maj'e 2020 kaj fin'iĝ'os maj'e 2021. Ĝi'a cel'o est'as el'labor'i vakcin'o'n kontraŭ Covid-19. La kvar'a faz'o rilat'as al mal'ferm'o de la ekonomi'o. Membr'o'j de la projekt'o kompren'as, ke en la kvar'a faz'o neces'as pli'a ekonomi'a help'ad'o al la uson'a soci'o eĉ kun mon'help'o'j al la loĝ'ant'ar'o. Por redukt'i la risk'o'j'n, kiu'j eventual'e aper'os en ĉi tiu faz'o, „Scienc'ist'o'j por ĉes'ig'i Covid-19” propon'as al ĉiu'j la sekv'a'j'n regul'o'j'n, kiu'j est'as util'a'j ne nur al uson'an'o'j:

– sci'ig'i pri eventual'a'j simptom'o'j

– est'i regul'e ekzamen'at'a koncern'e la mal'san'o'n

– protekt'i si'n per person'a'j rimed'o'j, t.e. sur'hav'i protekt'o'mask'o'j'n (rekomend'at'a'j est'as kirurgi-kvalit'a'j mask'o'j).

Tiu'j simpl'a'j regul'o'j pov'as not'ind'e redukt'i la risk'o'j'n je mal'san'iĝ'o.

Not'ind'as, ke neni'u grup'an'o hav'os mon'profit'o'n. Stuart Schreiber – scienc'ist'o ĉe la universitat'o Harvard – atent'ig'as pri ebl'a fiask'o, sed se la grup'o sukces'os, la mond'o ŝanĝ'iĝ'os.

1 https://www.businessinsider.com/scientists-to-stop-covid-19-proposal-coronavirus-2020-4
2 pdf-dosier'o: https://s.wsj.net/public/resources/documents/Scientists to_Stop_COVID19_2020_04_23_Final.pdf
mksv
Alexander MIKISHEV
korespond'ant'o de MONATO en Uson'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 9.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alexander Mikishev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-07

Nov'a retin'a protez'o don'as esper'o'n

La unu'a likv'a art'e'far'it'a retin'o est'as jam real'aĵ'o. Oni produkt'is ĝi'n en Italio. Tem'as pri protez'o konsist'ant'a el nan'o'partikl'o'j ŝveb'ant'a'j en akv'a solv'aĵ'o, kiu pov'os anstataŭ'i la natur'a'n retin'o'n en apart'a'j okaz'o'j.

Laŭ la esplor'ist'o'j ĝi est'as kapabl'a bon'eg'e plen'um'i ĉiu'j'n funkci'o'j'n de la natur'a'j lumreceptoroj de hom'a retin'o, kiam ili est'as damaĝ'it'a'j de neŭr'o'degener'a'j mal'san'o'j. Tiu'j mal'san'o'j traf'as ĉiu'jar'e mil'o'j'n da individu'o'j, ĉef'e mal'jun'ul'o'j'n. La ven'ont'a neces'a paŝ'o, prepar'a al ĝi'a vast'a dis'vast'ig'o, dev'os est'i ĝi'a test'ad'o ĉe hom'o'j.

Solv'o por divers'a'j vid-mal'san'o'j

La esplor'o est'is pri'skrib'it'a kun detal'a'j rezult'o'j en juni'o 2020 en la fak'a revu'o Natur'e Nanotechnology. Ĝi'n kun'ord'ig'is la Ital'a Institut'o pri Teknologi'o (IIT). Inter la mal'san'o'j, kiu'j pov'os profit'i de la nov'a art'e'far'it'a retin'o, nombr'ebl'as precip'e pigment'a retin'it'o (scienc'e retin'it'is pigmentosa) kaj makul'a degener'ad'o.

Cristina CASELLA
korespond'ant'o de MONATO en Italio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 11, p. 23.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Cristina Casella el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-10-08

Celebr'o de dat're'ven'o

La parad'o omaĝ'ant'a al la 75a dat're'ven'o de la fin'o de la du'a mond'milit'o okaz'is la 24an de juni'o en Moskvo. Ĉe'est'is pli ol 13 000 milit'ist'o'j, inkluziv'e de reprezent'ant'o'j de ekster'land'a'j ŝtat'o'j. Tiu'okaz'e est'is prezent'it'a'j la unu'a'n foj'o'n 24 specimen'o'j de la plej nov'a'j milit'a'j teknologi'aĵ'o'j. La rigard'ant'ar'o vid'is la infanteri'a'j'n vetur'il'o'j'n Arm'at'a kaj Kurganets-25 kun la nov'a'j batal'aparat'o'j Kinĵal (Ponard'o) kaj Epoĥa (Epok'o), la ter-aer'a'j'n raket'a'j'n sistem'o'j'n S-300B4 kaj S-350, la tank'o'j'n T-90M kaj T-80BVM, la mar'bord'a'n raket'a'n kompleks'o'n Bal kaj ali'a'j'n ekip'aĵ'o'j'n.

Feri'o'j kaj (mal)permes'o'j

La parad'o okaz'as ĉiu'jar'e la 9an de maj'o, sed ĉi-foj'e ĝi est'is prokrast'it'a pro la pandemi'o. Por mal'pli'rapid'ig'i la dis'vast'iĝ'o'n de la kron'virus'o Sars-CoV-2 prezid'ant'o Putin deklar'is ne'labor'a'j la tag'o'j'n de la 30a de mart'o ĝis la 30a de april'o kaj de la 6a ĝis la 8a de maj'o. En Moskvo kaj en ĝi'a apud'a region'o oni en'konduk'is ĝis'juni'a'n strikt'a'n sistem'o'n de mal'permes'o'j.

La nivel'o de atent'o pri la virus'o ne mal'pli'alt'iĝ'is: la test'ad'o de du hom'o'j, kiu'j al'ven'is al la rus'a ĉef'urb'o kun kirgiz'a delegaci'o, rezult'ig'is pruv'o'n pri ekzist'o de la mal'san'o ĉe ili. Pro tio, la prezid'ant'o de Kirgizi'o Sooronbaj Ĵeenbekov ne ĉe'est'is la parad'o'n.

ripm
Massimo RIPANI
korespond'ant'o de MONATO en Rusio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 13.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Massimo Ripani el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-06

Unu'ec'a eŭrop'a pag'sistem'o en 2022?

Dek ses eŭrop'a'j bank'eg'o'j vol'as lanĉ'i en 2022 plur'funkci'a'n kaj unu'ec'a'n eŭrop'a'n pag'sistem'o'n, kiu kapabl'os konkurenc'i kun la produkt'o'j de uson'a'j gigant'o'j kiel MasterCard, Visa kaj PayPal. Nun en la land'o'j de la eŭr'o'zon'o ankoraŭ ekzist'as mult'a'j sistem'o'j, kiu'j oft'e ne uz'ebl'as trans la land'lim'o.

En 2012 jam est'is simil'a iniciat'o, „Projekt'o Monnet”, kiu ne sukces'is. La ŝanc'o'j nun est'as pli bon'a'j, ĉar la tiam'a'j argument'o'j – la mult'a'j politik'a'j streĉ'o'j kaj komerc'a'j konflikt'o'j inter Uson'o kaj Eŭrop'a Uni'o – inter'temp'e konsider'ind'e pli'grav'iĝ'is.

RR

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 16.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de rr el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-06

Fest'o dum pest'o en versi'o de Putin

„Festen'o dum pest'o” est'as la titol'o de mal'long'a tragedi'o de Aleksandr Puŝkin. La rus'a naci'a poet'o verk'is la teatr'aĵ'et'o'n dum izol'iĝ'o en la kamp'ar'o pro epidemi'o de ĥoler'o en Rusio en la aŭtun'o de 1830. Nun prezident'o Vladimir Putin sur'scen'ig'is si'a'n propr'a'n versi'o'n de la tragedi'o, kun al'don'o de fars'aĵ'o'j.

Spit'e la daŭr'ant'a'n pandemi'o'n la rusi'an'o'j est'is pel'it'a'j re'foj'e don'i si'a'n unu'anim'a'n sub'ten'o'n al la grand'a estr'o, en urĝ'e organiz'it'a referendum'o pri ŝanĝ'o'j en la konstituci'o. La improviz'it'a voĉ'don'ad'o okaz'is sur lud'ej'o'j, en arme'a'j tend'o'j kaj eĉ bagaĝ'uj'o de aŭt'o.

La elekt'o'ofic'ist'o'j kur'ad'is en ŝtup'ar'ej'o'j kaj sonor'ig'is ĉe pord'o'j. Al la elekt'ant'o'j oni promes'is loteri'a'j'n gajn'o'j'n: poŝ'telefon'o'j'n, aŭt'o'j'n, eĉ apartament'o'j'n. Ĉio'n nur por ke ili don'u si'a'n voĉ'o'n. En la fin'a tag'o de la balot'ad'o prezident'o Putin ordon'is, ke al ĉiu'j famili'o'j kun infan'o'j est'u pag'it'a al'don'a unu'foj'a subvenci'o de 10 000 rubl'o'j (125 eŭr'o'j, mult'e da mon'o en Rusio).

Kaj la disciplin'o de la popol'o ja impon'as. Protokol'o'j el la milion'urb'o Kaz'a'n montr'as egal'a'n aktiv'ad'o'n en mult'eg'a'j balot'ej'o'j: part'o'pren'is 65 procent'o'j el la rajt'ig'it'o'j, kun vari'o de nur kelk'a'j decimal'o'j. Ankaŭ la proporci'o de la por'a'j voĉ'o'j est'as konsekvenc'e 77 procent'o'j, sam'e kun nur marĝen'a'j vari'o'j. Tio si'a'vic'e signif'us, ke iom pli ol du'on'o el la balot'rajt'a'j civit'an'o'j en Kaz'a'n voĉ'don'is por ke Vladimir Putin rajt'u reg'i Rusion ĝis 2036. Kia koincid'o.

Tamen tio probabl'e ne est'as koincid'o, sed pli kred'ebl'e la rezult'o de iom ne'zorg'a tromp'ad'o. Tut'e mal'sam'e aspekt'as la rezult'o'j el tiu'j du balot'ej'o'j en Kaz'a'n, kie ĉe'est'is lok'a'j observ'ant'o'j kaj kie oni uz'is modern'a'j'n, elektron'ik'a'j'n balot'uj'o'j'n, kiu'j tuj skan'as la balot'il'o'n.

Inter'naci'a'j'n observ'ant'o'j'n Rusio ne invit'is, kun la escept'o de kelk'a'j fidel'a'j amik'o'j de la rusiaj reg'ant'o'j, pri kies favor'a pri'juĝ'o oni pov'as anticip'e cert'i.

La oficial'a fin'a rezult'o por la tut'a land'o aspekt'as preskaŭ ekzakt'e kiel la strang'e disciplin'it'a'j cifer'o'j en Kaz'a'n, nur iom pli favor'e por Kreml'o. Part'o'pren'is la balot'ad'o'n 67 procent'o'j el la rajt'ig'it'o'j, kaj el tiu'j 78 procent'o'j voĉ'don'is por'e, asert'as la statistik'o. Sed ne mult'a'j spert'ul'o'j pri rusiaj elekt'o'j serioz'e trakt'as la cifer'o'j'n – ĉiu'j ja sci'as, ke la lok'a'j potenc'ul'o'j vol'as liver'i al Moskvo la ĝust'a'n rezult'o'n, por pruv'i si'a'n lojal'ec'o'n kaj por ne perd'i si'a'j'n profit'a'j'n posten'o'j'n.

La nov'a konstituci'o, kiu ek'valid'is la 4an de juli'o, promes'as al la rusi'an'o'j pli bon'a'n san'pri'zorg'o'n, pli alt'a'n minimum'a'n salajr'o'n kaj pli'a'n ekonomi'a'n kresk'o'n. Ĝi mal'permes'as „bagatel'ig'i la signif'o'n de la popol'a hero'aĵ'o en defend'o de la patr'o'land'o” kaj deklar'as, ke la instituci'o de nupt'o rest'u nur'e lig'o de vir'o kaj vir'in'o. Ĝi ankaŭ oficial'e sci'ig'as, ke Rusio est'as la post'e'ul'o de Sovetio – sed sam'temp'e nom'as kred'o'n je di'o fundament'o de la ŝtat'o. La nov'a konstituci'o al'don'e konstat'as, ke la rus'o'j est'as la „ŝtat'form'ant'a popol'o” – kaj tiel sub'fos'as la pli fru'e deklar'it'a'n koncept'o'n de mult'naci'a rusia popol'o.

Do, mult'a'j log'aĵ'o'j por la popol'a majoritat'o, sed tamen plej mult'e da donac'o'j al Putin mem. Li rajt'os reg'i ĝis 2036 kaj ricev'os pli'a'n potenc'o'n – se tio en'tut'e grav'as. Ĉar sam'e kiel la parlament'o, la parti'a sistem'o kaj la jur'a aparat'o, ankaŭ la konstituci'o mem est'as nur'a fikci'o. Efektiv'e Putin kaj li'a rond'o ja jam hav'as la tut'a'n potenc'o'n en Rusio.

Laŭ Dmitrij Peskov, la gazet'ar'a parol'ist'o de Putin, la ĵus'a spektakl'o est'is „triumf'a plebiscit'o pri la sub'ten'o al prezid'ant'o Putin”. Per si'a teatr'aĵ'o Vladimir Putin ebl'e vol'is el'montr'i, ke li daŭr'e hav'as popol'a'n legitim'ec'o'n – sed antaŭ ĉio li vol'is demonstr'i, ke li rest'os kaj ne intenc'as las'i la tron'o'n. Tio'n bezon'as sci'i ankaŭ la hom'o'j en li'a ĉirkaŭ'aĵ'o, eĉ se ili ne fid'as la bel'a'j'n cifer'o'j'n.

ripm
Kalle KNIIVILÄ

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 08-09, p. 5.

MONATO vol'as kontribu'i al la soci'a debat'o pri aktual'a'j tem'o'j. Ĉar laŭ ni'a opini'o grav'as aŭd'i plur'a'j'n voĉ'o'j'n, ĝi regul'e aper'ig'as opini'o-tekst'o'j'n. Ĉiu aŭtor'o verk'as propr'a'nom'e kaj sol'a respond'ec'as pri la en'hav'o de si'a tekst'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Kalle Kniivilä el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-12

Referendum'o

Inter la 25a de juni'o kaj la 1a de juli'o okaz'is referendum'o pri amend'o'j 1 al la konstituci'o de la Rus'a Federaci'o. La rezult'o est'is triumf'a por Putin: 77,92 % de la voĉ'don'ant'o'j aprob'is la ŝanĝ'o'j'n 2. La ĉef'a modif'o rilat'as al la nul'ig'o de la kalkul'o de la jam'a'j ofic'period'o'j de Vladimir Putin, kiu tiel rajt'os kandidat'iĝ'i de'nov'e por la posten'o de prezident'o en 2024 kaj 2030. Sen la amend'o, li ne hav'us tia'n ebl'o'n pro si'a'j jam du si'n'sekv'a'j ofic'period'o'j.

Konstituci'o

La Konstituci'o de la Rus'a Federaci'o ne est'is modif'it'a de 1993 ĝis 2008. Tamen inter la jar'o'j 2008 kaj 2020 ĝi est'as modif'it'a jam kvar'foj'e. La unu'a amend'o rilat'is al la ŝanĝ'o de la ofic'period'o'j de la prezident'o kaj de la Ŝtat'a Duma'o (parlament'o). Per unu el la post'a'j amend'o'j oni en'konduk'is la jar'a'n raport'ad'o'n de la reg'ist'ar'o al la Ŝtat'a Duma'o.

Ebl'as voĉ'don'i inter'ret'e ...

La loĝ'ant'o'j de Moskvo kaj de la region'o de Niĵnij Novgorod rajt'is part'o'pren'i en la voĉ'don'ad'o per Inter'ret'o: tiel far'is pli ol milion'o da hom'o'j. La komun'ist'a deput'it'o Valeri'j Raŝkin protest'is kontraŭ tio, ke la administraci'o de la ĉef'urb'o lanĉ'is la program'o'n „Milion'o da premi'o'j” por tiu'j, kiu'j voĉ'don'os inter'ret'e.

... kaj dum tut'a semajn'o

La ĉi-jar'a referendum'o est'is unu'e plan'it'a por la 22a de april'o, sed est'is prokrast'it'a pro la kron'virus'a epidemi'o en la land'o. Post'e la rus'a prezident'o sub'skrib'is dekret'o'n pri nov'a dat'o, la 1a de juli'o. Fin'e, pro la epidemi'a situaci'o kaj por la sekur'ec'o de la loĝ'ant'ar'o, oni decid'is, ke la rus'a'j civit'an'o'j rajt'u voĉ'don'i dum tut'a semajn'o.

Ĉu serioz'a rival'o?

John Bolt'o'n, eks'a konsil'ant'o de Trump, dum intervju'o asert'is, ke Trump ne est'as serioz'a rival'o por Putin. Post tiu ĉi referendum'o la pozici'o de la rus'a prezident'o efektiv'e est'as firm'a. Ali'flank'e, kiu sci'as, kiu baldaŭ okup'os la seĝ'o'n de li'a uson'a koleg'o? En Uson'o proksim'iĝ'as prezident'a'j elekt'o'j, kiu'j okaz'os en novembr'o.

ripm
Massimo RIPANI
korespond'ant'o de MONATO en Rusio
1. En'tut'e en la referendum'o oni voĉ'don'is pri 206 amend'o'j al la konstituci'o (red.)
2. La balot'il'o ebl'ig'is al voĉ'don'ant'o aŭ aprob'i ĉiu'j'n propon'it'a'j'n amend'o'j'n kun'e, aŭ mal'aprob'i ĉiu'j'n kun'e (red.)

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 6.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Massimo Ripani el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-06

Raci'o kaj spirit'ec'o pov'as kun'ekzist'i

Jiří Proškovec (MONATO 2020/06, p. 25-26) kiel modern'e kler'ig'it'a hom'o, prov'as pruv'i la ne'ekzist'o'n de di'o(j) el scienc'a vid'punkt'o. Tamen tia'j raci'a'j argument'o'j tut'e ne sub'fos'as la ekzist'o'baz'o'n de religi'o'j, ĉar kred'o font'as ne en raci'ec'o, sed en ali'a hom'a trajt'o, tiel nom'at'a spirit'ec'o, kies esenc'o'n raci'a'j pri'skrib'o'j ne pov'as kapt'i. Raci'ec'o kaj spirit'ec'o tem'as pri mal'sam'a'j dimensi'o'j, kiu'j sen'problem'e pov'as kun'ekzist'i, se oni ili'n ne inter'miks'as. Kelk'a'j hom'o'j hav'as pli da raci'ec'o kaj / aŭ spirit'ec'o, ali'a'j mal'pli.

Antaŭ la modern'a epok'o oft'is mis'kompren'o de religi'em'ul'o'j, ke religi'o pov'as klar'ig'i ĉiu'n aspekt'o'n de la mond'o. Nun scienc'em'ul'o'j em'as mis'kompren'i, ke scienc'o est'as la sol'a al'ir'o por kompren'i la mond'o'n. Blind'a'j kred'o'j, ĉu je spirit'ec'o, ĉu je raci'ec'o, est'as fanatik'a'j kaj unu'flank'a'j, se ili ne agnosk'as ali'tip'a'j'n ver'o'j'n. Mi rev'as pri mond'o, en kiu kaj religi'o kaj scienc'o kompren'as la reciprok'e mal'sam'a'j'n, sed valor'a'j'n al'ir'o'j'n kaj rol'o'j'n en la soci'o.

KIMURA Goro C.
Japani'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Kimura Goro C. el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-06

Ni mem est'as respond'ec'a'j

Respond'e al la artikol'o de Jiří Proškovec (MONATO 2020/06, p. 25-26): scienc'ist'o cert'e rajt'as esplor'i sen'de'pend'e de ia ajn religi'o. Mult'a'j demand'o'j tamen hav'as religi'a'n fon'o'n. Laŭ Richard Dawkins la viv'o neniel est'iĝ'is plen'e hazard'e. Kaj kie komenc'iĝ'is ia ajn kre'ad'o se ne je ia di'ec'o? La est'iĝ'o de viv'o trans'paŝ'as ĉiu'j'n lim'o'j'n de ver'ŝajn'ec'o. Malgraŭ si'a kompar'e et'a dimensi'o la ter'o ebl'e est'as unik'a pro la viv'o sur ĝi. Kia'j respond'o'j do grav'as? Ja tiu'j, kiu'j jam ekzist'as, ekzempl'e en la Bibli'o. Nepr'e katolik'o'j dev'as konfes'i krim'o'j'n nom'e de religi'o, ĉar la nov'a testament'o est'as liber'a de ia ajn al'vok'o al milit'o'j!

Kaj la ord'o en la natur'o – ĉu plen'e hazard'a? Kie est'as Di'o dum milit'o aŭ ia katastrof'o? Di'o nek vol'as nek intenc'as i'o'n tia'n. Sed ni mem est'as respond'ec'a'j pri ni'a'j ag'o'j! Mis'fortun'o pov'as traf'i iu'n ajn, sed saĝ'ul'o gard'as si'a'j'n paŝ'o'j'n. La bibli'a ordon'o ne juĝ'i pri iu ajn plen'e konform'as kun toler'o pri i'a'j ali'a'j mond'koncept'o'j. Ni dev'as akcept'i, ke ne la ver'o est'as relativ'a, sed ni mem.

Frieder WEIGOLD
Germanio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Frieder Weigold el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-06

Sekret'a eksport'ad'o flor'as

Rus'a'j dogan'ist'o'j tre bon'e sci'as, kio est'as mal'antaŭ la kod'o'j SS, SSSS kaj SSSSSS: sekret'a eksport'ad'o el Rusio. Ter'gas'o, arm'il'o'j, aviad'il'o'j, kosm'o'ŝip'o'j, izotop'o'j. Kompar'e kun 2018, la kvant'o mal'kresk'is je 8,5 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j (USD) kaj egal'is al 55,3 miliard'o'j da USD.

La ĉef'a'j aĉet'ant'o'j

La plej grand'a'j import'ant'o'j de rus'a'j por'defend'a'j var'o'j, inkluziv'e de relativ'e mal'grand'a part'o de civil'a aviad'o kaj kemi'a'j kompon'aĵ'o'j, est'as Egipti'o (2,4 miliard'o'j da USD en 2019), Alĝerio (1,9 miliard'o'j), Ĉini'o (1,6 miliard'o'j), Barato kaj Uson'o (po 0,9 miliard'o'j).

En la raport'o de la Federaci'a Dogan'a Serv'o la vend'o'j pri civil'a kaj milit'a aviad'o est'as klas'it'a'j kun'e. Laŭ la taks'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en 2018 la rus'a kvant'o de la eksport'ad'o de civil'a'j aviad'il'o'j kaj kosm'o'ŝip'o'j est'is 1,75 miliard'o'j da USD.

La eksport'o'j de ter'gas'o el Rusio en 2019 egal'is al 41,6 miliard'o'j da USD. Plej mult'e pag'is Germanio (10,6 miliard'o'j'n), Turki'o (4,3 miliard'o'j'n), Aŭstrio (3,2 miliard'o'j'n), Italio (3 miliard'o'j'n) kaj Belorusio (2,6 miliard'o'j'n).

Izotop'o'j

Laŭ la datum'o'j de la dogan'a'j instanc'o'j Uson'o import'as el Rusio je valor'o de 645 milion'o'j da USD „produkt'o'j'n de ne'organik'a kemi'o, kompon'aĵ'o'j'n de rar'a'j ter'a'j metal'o'j, radioaktiv'a'j'n element'o'j'n”. Svedi'o import'as je valor'o de ĉirkaŭ 295 milion'o'j. Ne ebl'as dir'i preciz'e, kiu'j var'o'j est'is vend'it'a'j sub tiu titol'o: ĉu pez'a akv'o aŭ ali'a'j izotop'o'j (liti'o-6, liti'o-7, karbon'o-13 ktp)?

La uson'a'j energi'firma'o'j por si'a'j nukle'a'j central'o'j prefer'as la mal'pli kost'a'n riĉ'ig'it'a'n urani'o'n de la rus'a ŝtat'a kompani'o Теĥsnabeksport al la uson'a. Krom signif'a ŝpar'o de mon'o, tia elekt'o hav'as ankaŭ ali'a'n konsekvenc'o'n: aplik'i la princip'o'n „America first” (Uson'o unu'e) postul'os de prezident'o Trump mult'e da mon'o, ĉar en tiu ĉi fak'o Uson'o perd'is kompetent'o'n kaj dev'as preskaŭ re'komenc'i de nul'o.

Raket'motor'o'j

La sankci'o'j ĝeneral'e ĝis nun ne mal'help'is la eksport'ad'o'n el Rusio, ne nur la sekret'a'n. La afer'o tut'e evident'as en la aer'o'spac'a sektor'o.

Ekzempl'e, pro la mank'o de ekvivalent'o'j de la raket'motor'o RD-180, ĝis nun ne ebl'is ĉes'ig'i la aĉet'o'n de rus'a'j motor'o'j. La financ'a gazet'o The Wall Street Journal ek'sci'is, ke tial Pentagon'o ne pov'os ne import'i motor'o'j'n RD-180 ĝis almenaŭ 2025. Ĉi-jar'e Nas'a ricev'is de la aer'o'spac'a kompani'o Blu'e Origin, fond'it'a de Jeff Bezos, la unu'a'n raket'motor'o'n Be-4, destin'it'a'n por anstataŭ'i la rus'a'n RD-180. Ĝi tamen est'os uz'at'a nur por test'ad'o. Ĉu Vaŝington'o sukces'os sen'de'pend'iĝ'i?

ripm
Massimo RIPANI
korespond'ant'o de MONATO en Rusio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 18.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Massimo Ripani el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-07

Nov'a pint'a kvant'o

Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) publik'ig'is nov'a'n raport'o'n, kiu prezent'as terur'a'n bild'o'n: la nombr'o de rifuĝ'int'o'j aŭ de'lok'it'o'j ating'is preskaŭ 80 milion'o'j'n. La pli'mult'o de ili est'as en si'a propr'a aŭ en evolu'land'o, kie oft'e mank'as financ'a help'o.

Laŭ Filippo Grand'i, la Alt'a Komisi'it'o pri Rifuĝ'int'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (AKRUN) 1, en 2010 rifuĝ'is ĉ. 41 milion'o'j da hom'o'j. En 2019 la nombr'o est'is preskaŭ du'obl'e pli grand'a (79,5 milion'o'j). Laŭ la raport'o, la kresk'ad'o'n kaŭz'as la fakt'o, ke tre mal'mult'a'j rifuĝ'int'o'j re'ven'as al si'a'j hejm'land'o'j.

Statistik'o'j

En la 1990aj jar'o'j ĉiu'jar'e re'ven'is al si'a'j hejm'land'o'j averaĝ'e 1,5 milion'o'j da hom'o'j, sed en 2019 la kvant'o est'is nur 390 000. Lig'e kun tio UN atent'ig'as pri „ŝanĝ'it'a real'o”. Rifuĝ'ad'o ne plu est'as „mal'long'daŭr'a kaj por'temp'a fenomen'o”, dir'is en intervju'o la Alt'a Komisi'it'o, kiu al'don'is: „Unu el'cent'o de la mond'a loĝ'ant'ar'o ne pov'as re'ven'i al la hejm'land'o pro milit'o'j, persekut'ad'o, mal'observ'o de hom'a'j rajt'o'j kaj ali'a'j form'o'j de per'fort'o”.

Laŭ la raport'o de UN, hom'o'j rifuĝ'as ĉef'e ekster Eŭrop'a Uni'o. La plej mult'a'j rifuĝ'int'o'j est'as intern'a'j de'lok'it'o'j – person'o'j, kiu'j rifuĝ'as en'e de si'a propr'a land'o – aŭ trov'iĝ'as en evolu'land'o'j. Inter la akcept'o'land'o'j, laŭ la nombr'o de rifuĝ'int'o'j pint'e star'as Turki'o, antaŭ Kolombio, Pakistano, Ugando kaj Germanio.

Mal'kresk'as ekonomi'a'j rimed'o'j

Ne-reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j avert'as, ke la financ'a help'o por ili'a pri'zorg'ad'o drast'e mal'grand'iĝ'as, kio pli'grav'ig'as la situaci'o'n de la rifuĝ'int'o'j. Kontrast'e al tio la vend'o'sum'o de la inter'naci'a arm'il-komerc'ad'o est'as 90-obl'e pli alt'a.

El la 9,7 miliard'o'j da eŭr'o'j bezon'at'a'j de UN en 2020 oni promes'is nur unu miliard'o'n por hom'help'o. Demokrati'a Respublik'o Kongo (DR Kongo) est'as la unu'a en la list'o de ne'sufiĉ'e financ'at'a'j kriz'o-land'o'j, kie nur ĉ. tri el'cent'o'j de la mon'o bezon'at'a en 2020 est'as cert'ig'it'a'j, sed preskaŭ kvin milion'o'j da hom'o'j en tiu land'o est'as intern'a'j de'lok'it'o'j.

Mal'trankvil'ig'a kresk'ad'o

Laŭ AKRUN, la „zorg'o'vek'a'n” kresk'ad'o'n kaŭz'as part'e la situaci'o en mult'a'j konflikt'o-region'o'j, precip'e en DR Kongo, la Sahel-zon'o, Jemeno kaj Sirio. La intern'a milit'o en Sirio, kiu daŭr'as jam naŭ jar'o'j'n, dev'ig'is 13,2 milion'o'j'n da hom'o'j (unu ses'on'o de la rifuĝ'int'o'j tut'mond'e) for'las'i si'a'j'n loĝ'lok'o'j'n.

Pli ol du tri'on'o'j de la rifuĝ'int'o'j el'ir'is el Sirio, Venezuelo, Afgani'o, Sud-Sudano kaj Mjanmao. La situaci'o en Venezuelo kulp'as part'e pri la kresk'o: fuĝ'int'a'j venezuel'an'o'j est'as la unu'a'n foj'o'n list'ig'it'a'j en la raport'o, ĉar ili'a situaci'o est'as „pli bon'e dokument'it'a” laŭ AKRUN. Mult'a'j el la 3,6 milion'o'j da venezuelaj rifuĝ'int'o'j ne est'as registr'it'a'j kiel tia'j aŭ kiel azil'pet'ant'o'j, kaj ili okup'as apart'a'n lok'o'n en la statistik'o. Tamen ankaŭ ili bezon'as protekt'o'n.

La agnosk'it'a'j rifuĝ'int'o'j est'as 26 milion'o'j en la tut'a mond'o (20,4 milion'o'j sub la mandat'o de AKRUN, plus 5,6 milion'o'j da palestinaj rifuĝ'int'o'j). Tut'mond'e 4,2 milion'o'j da hom'o'j daŭr'e atend'as respond'o'n al si'a azil'pet'o. AKRUN list'ig'as ili'n apart'e, ĉar inter ili est'as ankaŭ el'migr'int'o'j pro ekonomi'a'j kial'o'j, kaj ili ne est'as konsider'at'a'j rifuĝ'int'o'j. La infan'o'j en aĝ'o sub 18 jar'o'j tut'mond'e konsist'ig'as 40 el'cent'o'j'n de la tut'a nombr'o de rifuĝ'int'o'j kaj intern'a'j de'lok'it'o'j (inter 30 kaj 34 milion'o'j).

Kron'virus'a pandemi'o

„Kulp'a'j pri tiu mizer'a stat'o est'as la land'o'j, kiu'j en'miks'iĝ'as en konflikt'o'j'n kaj mal'help'as pac'a'j'n solv'o'j'n”, dir'is Grand'i. Tiel oni ne pov'as kre'i kondiĉ'o'j'n por la re'ven'o de rifuĝ'int'o'j. Tamen la kron'virus'a pandemi'o kaj la kresk'ant'a mal'riĉ'ec'o lig'at'a al ĝi pov'us intens'ig'i la fuĝ'ad'o'n al Eŭrop'o. Grand'i asert'is: „Mi ne hav'as dub'o'n pri tio, ke la kresk'ant'a mal'riĉ'ec'o, la mank'o de solv'o'j kaj la long'daŭr'a'j konflikt'o'j kaŭz'os pli da popol'a'j mov'iĝ'ad'o'j en la region'o'j mem kaj al Eŭrop'o”.

Solidar'em'o help'as

„Ankaŭ la pandemi'o el'montr'is inter'naci'a'n solidar'ec'o'n”, dir'is Grand'i. La plej mult'a'j akcept'o'land'o'j al'lig'as rifuĝ'int'o'j'n al si'a'j san'sistem'o'j, kaj ali'flank'e sukces'is la al'vok'o'j pri donac'o'j. Ĉi-jar'e AKRUN jam ricev'is – nom'e de kompani'o'j kaj unu'op'ul'o'j – var'o'j'n kaj mon'o'n en kvant'o 15-el'cent'e pli grand'a ol tio ricev'it'a pas'int'jar'e.

1. Ret'ej'o de UNHCR: www.unhcr.org. Vikipedio: eo.wikipedia.org/wiki/Alt'a_Komisi'it'o_de_Unu'i%C4%9Dintaj_Naci'o'j_pri_Rif'u%C4%9Dintoj
evge
Evgeni GEORGIEV
korespond'ant'o de MONATO en Aŭstrio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 14.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-06

Konstituci'a'j amend'o'j kaj naci'a'j minoritat'o'j

Komenc'e de juli'o en Rusio okaz'is referendum'o pri ŝanĝ'o'j en la konstituci'o de Rusio. Laŭ la amend'it'a versi'o de la konstituci'o, la rus'a popol'o est'as la sol'a popol'o, kiu „form'as la (rusi'an) ŝtat'o'n” ... Do, ĉiu'j ali'a'j popol'o'j (ĉirkaŭ 20 % de la loĝ'ant'ar'o) cent'o'j'n kaj mil'o'j'n da jar'o'j loĝ'ant'a'j en si'a'j teritori'o'j (en Volgio, Uralo, Kaŭkazo, Siberio, For'a Orient'o) far'iĝ'is popol'o'j kun ne'difin'it'a rilat'o al la rusia ŝtat'o, kiu daŭr'e nom'iĝ'as la Rusia 1 Federaci'o.

Paŝ'o al mal'federaci'iĝ'o

Magomed Magomedov, politik'a observ'ant'o de la ĵurnal'o Ĉernovik (Mal'net'aĵ'o), opini'as, ke la amend'ad'o de la konstituci'o est'as la unu'a paŝ'o al form'ad'o de monolit'a ŝtat'o, kiu ĝis nun est'is – almenaŭ formal'e – federaci'a.

Kvazaŭ la ceter'a'j ne ekzist'us

La ĉi-rilat'a reklam'a kampanj'o hav'is la slogan'o'n „Ni gard'u ni'a'n kultur'o'n kaj la lingv'o'n!”, kiu est'is ripet'at'a sur la ekran'o'j de televid'il'o'j kaj strat'afiŝ'o'j kaj aŭd'iĝ'is en radi'o-el'send'o'j – kaj mem'kompren'ebl'e tem'is sen'escept'e pri la lingv'o de Aleksandr Puŝkin, kvazaŭ Rusio est'us unu'lingv'a ŝtat'o kaj la ali'a'j kultur'o'j kaj lingv'o'j est'us mal'grav'a'j aŭ tut'e ne ekzist'ant'a'j.

„Natur'a spirit'a skelet'o”

Fakt'e la „majoritat'ig'o” de la rus'a lingv'o okaz'ad'is ankaŭ pli fru'e, special'e post la fam'a deklar'o de Vladimir Putin en juli'o 2017, en kiu li dir'is, ke „por ni la rus'a lingv'o est'as lingv'o ŝtat'a, la lingv'o de inter'popol'a komunik'ad'o, kaj ĝi est'as neniel anstataŭ'ebl'a. Ĝi est'as la natur'a spirit'a skelet'o por ni'a tut'a mult'naci'a land'o. Ĝi'n dev'as sci'i ĉiu. Ankaŭ la lingv'o'j de popol'o'j de Rusio est'as ne'mal'hav'ebl'a part'o de la unik'a kultur'o de la popol'o'j de Rusio. Lern'i tiu'j'n lingv'o'j'n est'as rajt'o garanti'at'a de la Konstituci'o, rajt'o liber'vol'a. Dev'ig'i hom'o'n lern'i lingv'o'n, kiu ne est'as por li ge'patr'a, est'as sam'e ne'permes'ebl'e, kiel mal'pli'ig'i la nivel'o'n de instru'ad'o de la rus'a lingv'o”.

Ŝrump'as lern'ad'o de minoritat'a'j lingv'o'j

Post tio sekv'is grand'a ĥaos'o en la tut'a instru'sistem'o, kiam anstataŭ unu stud'objekt'o aper'is du: la rus'a (ŝtat'a) lingv'o kaj la rus'a (ge'patr'a) lingv'o. Laŭ tiu nov'a sistem'o, maksimum'a lern'o'temp'o por ne'rus'a ge'patr'a lingv'o en urb'a'j (kaj en mult'a'j kamp'ar'a'j) lern'ej'o'j ŝrump'is ĝis 2 hor'o'j semajn'e, kaj eĉ tiu'j'n hor'o'j'n oni rajt'as ricev'i nur, se la lern'ej'o „trov'os rimed'o'j'n” por instru'i ge'patr'a'n (ne'rus'a'n) lingv'o'n kaj se la ge'patr'o'j voĉ'don'os por tio ĉi. Kompren'ebl'e sekv'is amas'o da mal'dung'o'j de instru'ist'o'j de etn'a'j lingv'o'j; part'o de ili re'kvalifik'iĝ'is je ali'a'j pedagogi'a'j profesi'o'j.

Kio okaz'os nun?

Se re'ven'i al la ĵus'a referendum'o, neces'as al'don'i, ke, laŭ la opini'o de opozici'ul'o'j, ĝi okaz'is kun amas'eg'o da fals'ad'o kaj leĝ'o'romp'o'j, inkluziv'e la mal'respekt'o'n de la valid'a'j konstituci'a'j postul'o'j. Kio sekv'os nun? Kelk'a'j politolog'o'j supoz'as, ke sekv'os likvid'ad'o de naci'a'j respublik'o'j ...

abnv
Alparuh PELEM
korespond'ant'o de MONATO en Ĉuvaŝi'o/Rusio

Alparuh Pel'em (Aleksandr Blinov) est'as instru'ist'o de lingv'o'j, aktiv'ul'o de la iniciativ'a grup'o Haval por antaŭ'e'n'ig'o de la ĉuvaŝ'a lingv'o.

1. En la rus'a lingv'o la adjektiv'o'j русский (rus'a) kaj российский (rusia) est'as deriv'aĵ'o'j de parenc'a'j (kaj simil'son'a'j) sed mal'sam'a'j radik'o'j. Tial tio, kio rilat'as al la rus'a'j popol'o kaj lingv'o, kaj tio, kio rilat'as al la federaci'a ŝtat'o Rusio, est'as klar'e disting'ebl'a'j. Ekzempl'e, la noci'o'j rus'o (gent'a aparten'o) kaj rusi'an'o (land'an'ec'o) est'as konsider'at'a'j tut'e apart'a'j. Not'ind'as, ke la indik'o pri gent'a aparten'o de person'o (la fi'fam'a „kvin'a lini'o”) est'is dev'a en person'a'j dokument'o'j ĝis la 1990aj jar'o'j (red.)
Per tiu ĉi tekst'o ĝi'a aŭtor'o gajn'is la unu'a'n premi'o'n en la konkurs'o „Premi'o Paul Gubbins por Nov'a Ĵurnal'ism'a Talent'o”

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 6.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alparuh Pel'em el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-02-17

Ge'jun'ul'o'j lern'as pri la aer'kvalit'o

Dum la pandemi'a kriz'o'stat'o oni konstat'is, ke la pli'mult'o de la polu'ant'o'j mal'pli'iĝ'is pro la for'est'o de trafik'o. Ke la aer'o grav'as por ni'a san'o, ne est'as mal'kovr'o de la last'a'j monat'o'j. Jam dum plur'a'j jar'o'j, divers'a'j asoci'o'j batal'as por kler'ig'i sur'lok'e pri tiu tem'o. Ni'a korespond'ant'o Mark'o Gallardo intervju'is en Marsejlo la direktor'in'o'n de la asoci'o L'Air et Moi (La aer'o kaj mi), Marie Anne Le Meur, kiu labor'as pri aer'a polu'ad'o.

Aer'a polu'ad'o est'as ĉef'a publik'a san'afer'o por ĉiu'j land'o'j de la mond'o, kaj mult'a'j region'o'j est'as tuŝ'at'a'j de ĝi. Daŭr'a'j koncentr'iĝ'o'j kaj pint'o'j de polu'ad'o (nitrogen'a di'oksid'o, ŝveb'ant'a'j partikl'o'j, ozon'o kaj ali'a'j noc'aĵ'o'j) respons'as pri mal'san'o'j (astm'o, kardi'o'vaskul'a'j patologi'o'j, kancer'o'j ktp), mal'long'ig'as la viv'o'n (9 milion'o'j da antaŭ'temp'a'j mort'o'j en la mond'o ĉiu'jar'e) kaj noc'as la san'o'n de plant'o'j. Por invers'ig'i la tendenc'o'n la asoci'o L'Air et Moi dis'volv'as la program'o'n „Aer'o kaj mi” ĉirkaŭ la mond'o, partner'e kun AtmoSud, kiu kresk'ig'as ĝi'n en la sud-franc'a region'o Provenc'o-Alp'o'j-Lazur'a Mar'bord'o.

Dialog'a'j il'o'j

L'Air et Moi est'is kre'it'a en 2009 laŭ la iniciat'o de Victor Hug'o Espinosa. Ĉi tiu projekt'o kun'labor'as kun scienc'ist'o'j kaj instru'ist'o'j por proviz'i ar'o'n da instru'a'j kaj dialog'a'j il'o'j (bild'o'prezent'o'j, kviz'o'j, gvid'il'o'j, praktik'a'j labor'o'j, film'et'o'j, komiks'o'j, rol'lud'o'j ktp.), kiu'j est'as sen'pag'e el'ŝut'ebl'a'j kaj destin'it'a'j al instru'ist'o'j, ge'patr'o'j kaj anim'ant'o'j. Lud'em'a kaj dinamik'a, L'Air et Moi lok'as jun'ul'o'j'n (baz'lern'ant'o'j'n, mez'lern'ant'o'j'n, gimnazi'an'o'j'n kaj ali'a'j'n) kern'e de la debat'o'j, kiu'j prezent'as la kaŭz'o'j'n kaj efik'o'j'n de aer'a polu'ad'o, sed ankaŭ solv'o'j'n por mal'ferm'i horizont'o'j'n kaj preter'pas'i la mal'seren'ig'a'n dimensi'o'n, kiu est'us kontraŭ'produkt'iv'a.

Hodiaŭ pli ol du'on'milion'o da infan'o'j profit'is la program'o'n kaj pli ol 500 plen'kresk'ul'o'j est'as trejn'it'a'j por ĉi tiu cel'o. La modul'o „Fundament'o” de la program'o est'as traduk'it'a en 14 lingv'o'j'n, kaj last'a'temp'e aper'is versi'o en Esperant'o en la ret'ej'o airandme.org.

La projekt'o reprezent'as grav'a'n hom'a'n kaj financ'a'n invest'o'n avantaĝ'e al kolektiv'um'o'j, instru'ist'o'j kaj anim'ant'o'j en sud'a Franci'o. Ĉio est'as far'at'a por facil'ig'i part'o'pren'o'n en la projekt'o kaj ĝi'a'n dis'vast'iĝ'ad'o'n.

mgal
Mark'o Gallardo
korespond'ant'o de MONATO en Franci'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 12, p. 22.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mark'o Gallardo el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-11-05

Ĉu ni perd'os Yale?

Universitat'o Yale, fond'it'a en 1701, situ'as en Konektikut'o kaj est'as tut'mond'e kon'at'a pro si'a'j histori'o, instru'ist'o'j kaj alt'a kler'nivel'o. Fin'e de la pas'int'a jar'o 62 Nobel-premi'it'o'j, 5 ricev'int'o'j de medal'o Fields 1 kaj 3 laŭreat'o'j de Turing-premi'o 2 hav'is lig'o'j'n al ĝi. Mult'a'j uson'an'o'j ne sci'as tiu'n statistik'o'n, sed por ili la aparten'o de la universitat'o al Ivy League (Heder'a Lig'o) 3 mult'o'n signif'as.

La pas'int'ec'o memor'ig'as

Tamen, last'a'temp'e evident'iĝ'is, ke ĝi pov'os mal'aper'i. Ne, ne tim'u; oni ne detru'os la universitat'o'n, sed ĝi'a nom'o pov'os mal'aper'i ... Kial? Event'o'j antaŭ ne'long'e okaz'int'a'j memor'ig'is al uson'an'o'j, ke Elihu Yale est'is brit-uson'a komerc'ist'o, kiu est'ant'e prezid'ant'o de la Orient-Hindia Kompani'o riĉ'iĝ'is per sklav-komerc'ad'o en Hindio kaj Amerik'o. La unu'a'n not'o'n pri ebl'a ŝanĝ'o de la universitat'a nom'o publik'ig'is la popular'a verk'ist'in'o An'n Coulter – membr'o de la respublik'an'a parti'o – en si'a blog'o.

Re'ag'o'j

Tiu ide'o vigl'e re'eĥ'is en la uson'a Inter'ret'o, kaj eĉ est'iĝ'is la mov'ad'o #CancelYale (Nul'ig'u Yale). La instig'o cel'is demokrati'a'n part'o'n de la alt'kler'a uson'a soci'o lig'it'a al la universitat'o, kaj last'a'temp'e pli vast'a'n popular'ig'o'n de ekstrem-mal'dekstr'a'j vid'punkt'o'j en la universitat'a medi'o. Se oni hav'as la rajt'o'n detru'i histori'a'j'n monument'o'j'n, kial ne ŝanĝ'i la nom'o'n de fam'a universitat'o? En diskut'o'j aper'is eĉ la propon'o ŝanĝ'i la nom'o'n al „Universitat'o Georg'e Floyd4.

Ĉu la reputaci'o de tiu universitat'o – la ok'a en la list'o de tut'mond'a'j universitat'o'j – kresk'os aŭ mal'kresk'os?

La universitat'a prezid'ant'o Peter Salovey trankvil'ig'is ĉiu'j'n per la dir'o, ke la postul'o pri nom'ŝanĝ'o tut'e ne aktual'as en la okaz'o de Yale.

Kiu'j ne'atend'it'a'j propon'o'j kaj ag'o'j pov'os ankoraŭ aper'i antaŭ la novembr'a'j prezident'a'j elekt'o'j en Uson'o?

1. La plej grand'a premi'o don'at'a de Inter'naci'a Matematik'a Uni'o en ĉiu kvar'a jar'o.
2. Premi'o ĉiu'jar'e don'at'a de Asoci'o pri Komput-Maŝin'o'j.
3. Grup'iĝ'o de ok el la plej prestiĝ'a'j uson'a'j universitat'o'j.
4. Georg'e Floyd mort'is dum arest'o far'e de kvar polic'an'o'j en Mineapolo, la 25an de maj'o 2020.
mksv
Alexander MIKISHEV
korespond'ant'o de MONATO en Uson'o

Alexander Mikishev est'as lektor'o, instru'as kaj esplor'as en Hjustono, en la sud-orient'a region'o de Teksaso. Esperant'o'n li ek'lern'is en 1979. Li est'as daŭr'a leg'ant'o de MONATO kaj gvid'as grup'o'n de esperant'ist'o'j en Hjustono.


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 12.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alexander Mikishev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-06

Polic'an'in'o murd'is si'a'n famili'o'n

En februar'o la urb'o Gjilan (Kosovo) ŝok'iĝ'is pro kvin'obl'a tragedi'o: en la famili'o Bllaca mort'is kvin membr'o'j: la ge'patr'o'j, du frat'o'j kaj frat'in'o. La murd'int'o est'as la frat'in'o, Valdete Bllaca, polic'an'in'o. La pri'demand'ad'o'j sugest'is, ke ŝi sufer'is mens'a'j'n problem'o'j'n.

Mens'a el'ĉerp'iĝ'o

Kiel ebl'as, ke tiu gaj'a kaj prudent'a hom'o far'iĝ'is murd'ant'o? La kial'o'j ver'ŝajn'e trov'iĝ'as en la problem'o'j kaŭz'at'a'j de la alban'a soci'o: sen'labor'ec'o en la famili'o, mal'facil'aĵ'o'j en rilat'o kun labor'o, mal'riĉ'ec'o, la dev'o'j pri la ge'patr'o'j, tabu'o'j rilat'e am'rilat'o'j'n, mank'o de rajt'o est'i sen'de'pend'a de ge'patr'o'j kaj frat'o'j, ne-sub'ten'o far'e de la soci'o kaj ĉiu'j ceter'a'j mal'help'a'j faktor'o'j akompan'ant'a'j vir'in'o'j'n en la alban'a soci'o.

Laŭ raport'o de la kosova polic'o oni sci'as, ke almenaŭ cent polic'an'o'j sufer'as mens'a'n el'ĉerp'iĝ'o'n pro aĝ'o kaj traŭmat'o'j kaŭz'it'a'j de la last'a milit'o tie (1998-1999).

En Albanio – sam'kiel en Germanio – oni decid'is kontrol'i ankaŭ la mens'a'n stat'o'n de la ŝofor'o'j. Ebl'e tio'n oni dev'as postul'i ankaŭ pri la ceter'a'j profesi'ul'o'j: instru'ist'o'j, juĝ'ist'o'j, politik'ist'o'j ktp.

bame
Bardhyl SElim'i
korespond'ant'o de MONATO en Albanio

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 13.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Bardhyl Selimi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-06

Ĉu vi vol'as adopt'i delfen'o'n?

La fin'o'n de aŭgust'o 2017 la loĝ'ant'o'j de sud-orient'a'j Teksaso kaj Luizian'o memor'os tre long'e. La katastrof'a uragan'o Harvey 1 – kategori'o 4 – damaĝ'is grav'a'n industri'a'n region'o'n, inkluziv'e la energi'potenc'a'n ĉef'urb'o'n Hjustono, kiu laŭ kvant'o de loĝ'ant'o'j okup'as la kvar'a'n lok'o'n en Uson'o .

La ŝtorm'o grav'e damaĝ'is koloni'o'n de „botel'naz'a'j” delfen'o'j, kies hejm'o est'as Meksika Golf'o. Scienc'ist'o'j klar'ig'as, ke dum la uragan'a inund'o pluv'akv'o fal'is kaj miks'iĝ'is kun rub'aĵ'o'j kaj kemi'aĵ'o'j, kaj post'e grand'a kvant'o ven'is en la mar'o'n. Tio ŝanĝ'is la sal'nivel'o'n en la Golf'o kaj rezult'ig'is ŝanĝ'iĝ'o'n de la delfen'a viv'medi'o.

Kvant'a mal'kresk'o

Kvankam mult'a'j delfen'o'j evaku'is pli nord'a'n region'o'n, kelk'a'j daŭr'e rest'is ĉe la bord'o de urb'o Gal'vest'o'n (apud'mar'a ripoz'centr'o). Laŭ statistik'o, en aŭgust'o 2017 en unu kvadrat'a kilo'metr'o trov'iĝ'is 1,09 delfen'o'j, sed en septembr'o de la sam'a jar'o la indic'o est'is 0,29. Esplor'program'o montr'is, ke ĉ. 96 % de la delfen'o'j hav'as vund'o'j'n sur'haŭt'e, kaj 65 % de la vund'o'j est'as danĝer'a'j por ili.

Feliĉ'e, la sal'nivel'o de la golf'o normal'iĝ'as, kaj delfen'o'j re'ven'as. Mult'a'j hjustonanoj nun rev'as pri tio, ke oni pov'os baldaŭ de'nov'e renkont'i ĉarm'a'j'n best'o'j'n boat'um'ant'e en la apud'a golf'o.

Amik'iĝ'i kun cetac'o

Gal'vest'o'n Bay Foundation propon'is al ĉiu best'o'ŝat'ant'o adopt'i tia'n saĝ'a'n best'o'n. Kontraŭ 200 dolar'o'j ebl'as kon'at'iĝ'i kun delfen'o, don'i al ĝi nom'o'n, kaj ricev'i fot'o'n kaj regul'a'n raport'o'n pri ĝi'a loĝ'lok'o.

Ekzist'as plur'a'j ali'a'j ebl'o'j real'e sub'ten'i la pri'zorg'ad'o'n kaj pri'esplor'ad'o'n de delfen'o'j, kaj ek'sci'i pli pri tiu'j simpati'a'j best'o'j.

1La uragan'o Harvey okaz'ig'is en Uson'o rekord'a'n pluv'ad'o'n. La damaĝ'o'j sum'iĝ'is je 135 miliard'o'j da dolar'o'j. Krom'e mort'is cent'o da hom'o'j, kaj pli ol 200 000 dom'o'j difekt'iĝ'is.
mksv
Alexander MIKISHEV
korespond'ant'o de MONATO en Uson'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 12, p. 12.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alexander Mikishev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-11-05

Ni romp'u la tabu'o'n

Imag'u vi'a'n plej bon'a'n amik'o'n en la mond'o, kiu'n vi kon'as de'long'e kaj plen'kor'e fid'as. Iu'n, kiu las'us vi'n tra'nokt'i long'e, se vi iĝ'us sen'hejm'a, kiu ĉiam help'os kaj aŭskult'os vi'n. Tiu hom'o konfes'as al vi, ke ri al'log'iĝ'as al infan'o'j. Kio'n vi far'us?

„Pedofili'o” font'as el mal'nov'grek'a'j vort'o'j por „infan'o” kaj „am'o/amik'ec'o”, tamen ĝi signif'as i'o'n tut'e ali'a'n. Scienc'e, ĝi signif'as seks'a'n al'log'iĝ'o'n al infan'o'j, sed en kutim'a soci'a uz'o ĝi signif'as mis'trakt'ad'o'n de infan'o'j. Ĝi do est'as mal'preciz'a vort'o kun mult'a'j signif'o'j, kaj ĝi ne est'as uz'at'a en leĝ'a'j kun'tekst'o'j. Tial, kvankam la tem'titol'o de mi'a artikol'o est'as Pedofili'o, mi ne uz'os tiu'n vort'o'n. Ni profit'u la klar'ec'o'n de ni'a bel'a lingv'o kaj uz'u la vort'o'j'n „infan'seks'em'o” kaj „infan'mis'trakt'ad'o”.

En psikologi'o infan'seks'em'o signif'as seks'a'n al'log'iĝ'o'n al infan'o'j kaj rilat'a'j'n fantazi'o'j'n kaj rezult'a'n mens'a'n sufer'o'n aŭ jam'a'n infan'mis'trakt'ad'o'n. Kutim'e infan'seks'em'o tem'as pri prefer'o kaj ne ekskluziv'a al'log'iĝ'o, tial mult'a'j infan'seks'em'ul'o'j tamen hav'as rilat'o'j'n aŭ ge'edz'iĝ'as. Stud'o'j taks'as, ke 1 % ĝis 10 % de la vir'o'j est'as infan'seks'em'a'j, de'pend'e de la vort'um'o de la demand'o'j. 20 % el ili pov'as almenaŭ en mal'oft'a'j okaz'o'j sent'i iom da seks'a al'log'iĝ'o al infan'o'j. Oni tut'e ne sci'as, kiom da vir'in'o'j est'as infan'seks'em'a'j. La german'a projekt'o Dunkelfeld, kiu propon'as terapi'o'n al infan'seks'em'ul'o'j, raport'is, ke pli ol 10 000 hom'o'j pet'is ĉe ĝi help'o'n, sed nur 17 est'is in'a'j, kaj nur unu el tiu'j plen'um'is la kriteri'o'j'n de infan'seks'em'o. Ali'flank'e, kelk'a'j scienc'ist'o'j pens'as, ke infan'seks'em'o ĉe vir'in'o'j est'as sub'taks'at'a, ĉar soci'o mal'pli pri'juĝ'as rilat'o'n inter vir'in'o kaj pli jun'a knab'o ol inter vir'o kaj pli jun'a knab'in'o, kaj vir'in'o'j hav'as pli facil'a'n al'ir'o'n al infan'o'j tre jun'a'j, kiu'j ankoraŭ ne kapabl'as esprim'i la mis'trakt'ad'o'n.

Infan'mis'trakt'ad'o

Kio est'as infan'mis'trakt'ad'o? Leĝ'e, „mis'trakt'ad'o” tem'as pri seks'a'j ag'o'j kun aŭ en la ĉe'est'o de infan'o, kaj „infan-” de'pend'as de la minimum'a konsent'aĝ'o de la land'o. Tra la mond'o tiu aĝ'o vari'as inter 11 jar'o'j (en Niĝerio) kaj 21 jar'o'j (en Barejno). Al'don'e, plur'a'j land'o'j hav'as t.n. „Romeo-kaj-Juli'et'o”-escept'o'n, kiu permes'as seks'um'i kun hom'o, kiu aĝ'as mal'pli ol la konsent'aĝ'o, se oni'a propr'a aĝ'o tre proksim'as al ties aĝ'o. Rimark'ind'as, ke en kelk'a'j land'o'j ne ekzist'as minimum'a konsent'aĝ'o, kaj anstataŭ'e seks'um'ad'o en'tut'e leĝ'as nur kadr'e de ge'edz'ec'o kaj ne ekster ĝi, sen'de'pend'e de la aĝ'o de la ge'edz'o'j. Terur'e, oft'e tem'as ĝust'e pri land'o'j, en kiu'j oni kutim'as per'fort'e edz'ig'i jun'a'j'n knab'in'o'j'n.

Infan'seks'em'o kaj infan'mis'trakt'ad'o ne tiom rekt'e inter'rilat'as, kiel hom'o'j oft'e pens'as. Infan'seks'em'o est'as grav'a faktor'o, kiu pov'as konduk'i al infan'mis'trakt'ad'o. Tamen, oni taks'as, ke nur kvar'on'o ĝis du'on'o de infan'mis'trakt'ad'o hav'as infan'seks'em'a'n kial'o'n. Do kial oni mis'trakt'us infan'o'n sen seks'a al'log'iĝ'o? Pri'pens'u ali'a'n demand'o'n: Kial oni en'tut'e seks'per'fort'as hom'o'n? Est'as danĝer'a mis'kompren'o, ke seks'per'fort'o iel ajn rilat'as al seks'a al'log'o. Ĝi est'as il'o de agres'em'o kaj potenc'montr'ad'o, kaj en ĉiu'j lok'o'j kaj temp'o'j de la hom'ar'o ĝi est'as ankaŭ milit'il'o kaj sub'prem'il'o de popol'o'j. Krom'e ĝi oft'e font'as el problem'o'j de la per'fort'ant'o, kiu'j tut'e ne rilat'as al la viktim'o. Do, se re'ven'i al ni'a unu'a demand'o, oft'a'j kial'o'j de infan'mis'trakt'ad'o est'as viv'problem'o'j aŭ mens'a'j problem'o'j ĉe la mis'trakt'ant'o, fort'a streĉ'iĝ'o, ge'edz'a'j konflikt'o'j, long'daŭr'a mank'o de plen'kresk'a'j partner'o'j, kontraŭ'soci'a'j aŭ psikopati'a'j tendenc'o'j kaj alkohol'ism'o. Mult'a'j hom'o'j, kiu'j mis'trakt'is infan'o'j'n, al'log'iĝ'as nur al plen'kresk'ul'o'j.

Fantazi'o

Cert'e ekzist'as do infan'mis'trakt'ad'o sen infan'seks'em'o. Ĉu ekzist'as infan'seks'em'o sen mis'trakt'ad'o? Jes, ĉar mult'a'j infan'seks'em'ul'o'j sukces'as gard'i si'a'j'n em'o'j'n por'ĉiam'e en fantazi'o kaj neniam ag'i laŭ ili. Rilat'e al la supr'a klar'ig'o pri seks'per'fort'o, se oni ver'e al'log'iĝ'as al iu, tio oft'e signif'as, ke oni ankaŭ ŝat'as kaj respekt'as rin kaj ne dezir'as al ri mal'bon'o'n. Do mult'a'j infan'seks'em'ul'o'j neniam atak'us infan'o'n. Tamen, oft'e ili uz'as infan'pornografi'o'n sen konsci'i pri tio, ke ankaŭ tio est'as infan'mis'trakt'ad'o, ĉar uz'i ĝi'n kuraĝ'ig'as ĝi'a'n plu'kre'ad'o'n. Fakt'e la uz'ad'o de infan'pornografi'o est'as pli fid'ebl'a signal'o, ke iu est'as infan'seks'em'a, ol rekt'a infan'mis'trakt'ad'o.

Krom'e, oni pov'as vid'i diferenc'o'j'n inter infan'seks'em'ul'o'j, kiu'j mis'trakt'is infan'o'j'n, kaj tiu'j, kiu'j ne far'is tio'n. Tem'as pri al'don'a'j ec'o'j kiel mank'o de mem'reg'ad'o, mal'respekt'em'o al norm'o'j, mank'o de empatio, kontraŭ'soci'a'j tendenc'o'j k.s. Krim'a'j infan'seks'em'ul'o'j oft'e uz'as mis'a'j'n pens'o'j'n por prav'ig'i si'a'n ag'ad'o'n, ekzempl'e „tem'as pri konsent'a rilat'o” aŭ „mi ne kapabl'as reg'i mi'n”. Sam'e est'as ankaŭ diferenc'o'j inter infan'seks'em'a'j kaj ne-infan'seks'em'a'j mis'trakt'ant'o'j. La unu'a'j kutim'e komenc'as mis'trakt'i infan'o'j'n pli fru'e kaj hav'as pli mult'a'j'n viktim'o'j'n. La last'a'j kutim'e komenc'as mis'trakt'i infan'o'j'n en streĉ'a viv'moment'o kaj hav'as mal'mult'a'j'n viktim'o'j'n, oft'e en si'a propr'a famili'o, kiel en okaz'o'j de incest'o.

Kaŭz'o'j

Kio est'as la kaŭz'o'j de infan'seks'em'o? Ĉi tie ni en'ir'as kompleks'a'n scienc'a'n teren'o'n. Ĝeneral'e, oni ne ver'e sci'as, kiel dis'volv'iĝ'as iu ajn seks'a prefer'o. Oni sci'as nur, ke seks'em'o tem'as pri mal'kovr'o kaj ne pri decid'o kaj font'as el kompleks'a inter'ag'o de genetik'o, cerb'a dis'volv'iĝ'o, hormon'o'j dum graved'ec'o ktp. Esplor'ist'o James Cantor el Kanado trov'is tamen kelk'a'j'n tendenc'a'j'n ec'o'j'n de infan'seks'em'ul'o'j, ekzempl'e mal'alt'a'n inteligent-kvocient'o'n, memor'problem'o'j'n kaj kap'o'bat'o'j'n dum infan'aĝ'o. Krom'e, tri'on'o de ili est'as ne-dekstr'a'man'a'j, kompar'e al dek'on'o de la ali'a'j hom'o'j. Man'prefer'o dis'volv'iĝ'as tre fru'e en la viv'o, kaj tiom grand'a'n proporci'o'n de ne-dekstr'a'man'ec'o oni trov'as en nur kelk'a'j ali'a'j grup'o'j kiel aŭtism'ul'o'j kaj skizofreni'ul'o'j. Ĉio tio montr'as, ke ĉe infan'seks'em'ul'o'j mult'a'j ec'o'j jam tre fru'e mis'evolu'is. Cantor el'trov'is ankaŭ, ke ili'a cerb'o hav'as mal'kutim'a'j'n konekt'o'j'n. Mal'facil'as sci'i, kio'n tio signif'as, ĉar oni ankoraŭ mal'mult'o'n sci'as pri cerb'o'konekt'o'j ĝeneral'e. Tamen li pens'as, ke tio pov'us signif'i mis'konekt'o'n, eĉ kruc'iĝ'o'n, tiel ke vid'i infan'o'n est'ig'as seks'a'j'n sent'o'j'n, anstataŭ vek'i la kutim'a'n „beb'o'skem'o'n”, kiu est'ig'as ĉe plen'kresk'ul'o'j sent'o'n de ĉarm'ec'o kaj protekt'em'o.

Evident'as do, ke infan'seks'em'o'n oni ne elekt'as kaj ne ebl'as ŝanĝ'i ĝi'n. Tial oft'e infan'seks'em'ul'o'j psik'e sufer'as je deprim'iĝ'o, frustr'iĝ'o kaj kulp'o'sent'o. Laŭ demand'ar'o, preskaŭ du'on'o de ili jam pri'pens'is si'n'mort'ig'o'n, kaj 13 % jam prov'is tio'n. Tiu sufer'o font'as ankaŭ el tio, ke infan'seks'em'o est'as tabu'eg'a en la soci'o kaj preskaŭ neniam est'as iu ajn en ili'a ĉirkaŭ'aĵ'o, kiu sci'as pri tio. Ili ne pri'parol'as si'a'j'n sent'o'j'n, ĉar ili tim'as, ke ĉiu nur fi'ig'us ili'n. Tiu tim'o est'as kompren'ebl'a: kiam la ĉirkaŭ'aĵ'o rimark'as ies interes'o'n por infan'o'j, tiu est'as oft'e atak'at'a, persekut'at'a aŭ for'pel'at'a el la kvartal'o, eĉ se ri ne ag'is mal'bon'e. La polic'o kutim'e ne inter'ven'as pri tio. Krim'a'j infan'seks'em'ul'o'j en prizon'o'j est'as je alt'a risk'o de per'fort'o, mort'ig'o, mis'trakt'ad'o kaj humil'ig'o far'e de ge'prizon'ul'o'j. Iu prizon'ofic'ist'o dir'is, ke est'i en prizon'o tiom danĝer'as por infan'seks'em'ul'o'j, ke ili fakt'e bezon'as korp'o'gard'ist'o'n.

Ju pli aĉ'as la situaci'o de infan'seks'em'ul'o, des pli da ŝanc'o'j, ke li'a'j sent'o'j konduk'os li'n al infan'mis'trakt'ad'o. Tial psik'a kaj soci'a bon'fart'o de infan'seks'em'ul'o'j signif'as sam'temp'e protekt'ad'o'n de infan'o'j. La jam menci'it'a projekt'o Dunkelfeld proviz'as grup'terapi'o'n al infan'seks'em'ul'o'j. En ne'juĝ'em'a kun'tekst'o ili tie pov'as liber'e pri'parol'i si'a'n problem'o'n kun terapi'ist'o kaj ali'a'j infan'seks'em'ul'o'j. La terapi'ist'o help'as al ili ating'i psik'a'n stabil'iĝ'o'n kaj akcept'i si'n mem. Krom'e ili lern'as kapabl'o'j'n de konstru'a pri'trakt'ad'o de propr'a'j sent'o'j, fru'a re'kon'o de risk'a'j situaci'o'j kun infan'o'j kaj mens'a'j'n strategi'o'j'n por mal'ebl'ig'i damaĝ'a'n ag'ad'o'n en tia situaci'o. Ili ankaŭ lern'as pren'i la perspektiv'o'n de viktim'o kaj lern'as, ke ili pov'as est'i respond'ec'a plen'kresk'ul'o kaj hav'i kontent'ig'a'n viv'o'n, soci'a'n viv'o'n kaj util'i al la soci'o, malgraŭ si'a infan'seks'em'o.

La terapi'o okaz'as sub komplet'a sekret'o'dev'o kaj anonim'ec'o, tial mal'facil'as pri'stud'i, kiom bon'e ĝi funkci'as. La pli ol 10 000 hom'o'j, kiu'j sekv'is la terapi'o'n, kutim'e favor'e parol'as pri ĝi en anonim'a'j intervju'o'j, kaj ankaŭ la german'a reg'ist'ar'o, kelk'a'j viktim'o'j kaj famili'o'j de viktim'o'j sub'ten'as ĝi'n. Tamen, la ekzist'o de tiu projekt'o est'as nur paŝ'et'o antaŭ'e'n.

Unu'e, ĉar en plej mult'a'j land'o'j ne ebl'as en'konduk'i ĝi'n, ĉar ekzist'as leĝ'o, kiu postul'as, ke terapi'ist'o romp'u sekret'o'dev'o'n, se tiu ek'sci'as pri nun'a aŭ pas'int'a krim'o. Germanio mal'kutim'as, ĉar tie sekret'o'dev'o est'as absolut'a. Sen absolut'a terapi'a sekret'o tia projekt'o fiask'us, ĉar ankaŭ infan'seks'em'ul'o'j, kiu'j neniam mis'trakt'is infan'o'n, oft'e tim'eg'as, ke tamen la terapi'ist'o kred'os la mal'o'n el ili'a'j el'dir'o'j kaj pov'os ĉiam kontakt'i polic'o'n. Tial en ali'a'j land'o'j oft'e ekzist'as nur mal'formal'a'j sub'ten'grup'o'j, en'ret'a terapi'o kaj en'ret'a'j komun'um'o'j.

Du'e, eĉ se iu sekv'as tia'n terapi'o'n, tamen soci'a mal'akcept'o rest'os en la ĉiu'tag'a viv'o, kaj lern'it'a'j kapabl'o'j kaj mem'akcept'o pov'as mal'aper'i pro mank'o de soci'a sub'ten'o. Infan'seks'em'ul'o'j kun mal'pli bon'a'j intenc'o'j oft'e streb'as al'pren'i aŭtoritat'a'n pozici'o'n, kie la soci'o akcept'os ili'n, kiel pastr'o aŭ instru'ist'o, kaj pov'as uz'i ĝi'n por mis'trakt'i infan'o'j'n. Krom'e, pro tiu tabu'o la scienc'a stud'ad'o de infan'seks'em'o est'as tre periferi'a: ĝi ne trov'iĝ'as en psikologi'a'j aŭ medicin'a'j stud'o'j, mal'mult'a'j fak'ul'o'j esplor'as ĝi'n kun mal'mult'e da sub'ten'mon'o, kaj interes'at'a'j terapi'ist'o'j bezon'as sekv'i al'don'a'j'n stud'o'j'n por help'i infan'seks'em'ul'o'j'n. Rezult'e, oni daŭr'e sci'as mal'mult'o'n pri ĝi.

Ne ebl'as solv'i problem'o'n ne'kon'at'a'n kaj tabu'a'n. Por solv'i ĝi'n, protekt'i infan'o'j'n kaj ebl'ig'i bon'fart'a'n viv'o'n al infan'seks'em'ul'o'j, oni bezon'as pri'stud'i ĝi'n, lern'i pri ĝi kaj pri'parol'i ĝi'n. Mal'akcept'o, ferm'iĝ'o kaj ŝok'iĝ'o nur mal'ebl'ig'as tio'n. Tial, kar'a leg'ant'o, bon'vol'u romp'i la tabu'o'n pri infan'seks'em'o kaj parol'i pri ĉi tiu artikol'o al vi'a'j kon'at'o'j.

kler
Klára ERTL
Kataluni'o

Klára Ertl stud'is psikologi'o'n, aktiv'as en TEJO kaj plur'a'j ali'a'j mov'ad'o'j. Baldaŭ aper'os ŝi'a esperant'a traduk'o de Pasport'a Poem'o. Pri la tem'o „pedofili'o” ŝi jam preleg'is en la IJK, en la „Mal'ferm'a Tag'o” de UEA kaj en ret'a'j kun'ven'o'j de la amsterdama kaj antverpena Esperant'o-grup'o'j.


Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 24.

MONATO vol'as kontribu'i al la soci'a debat'o pri aktual'a'j tem'o'j. Ĉar laŭ ni'a opini'o grav'as aŭd'i plur'a'j'n voĉ'o'j'n, ĝi regul'e aper'ig'as opini'o-tekst'o'j'n. Ĉiu aŭtor'o verk'as propr'a'nom'e kaj sol'a respond'ec'as pri la en'hav'o de si'a tekst'o.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Klára Ertl el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-07

Ĉu or'o est'as mon'o?

„Or'o est'as mon'o, ĉio ali'a est'as kredit'o”, jen cit'aĵ'o de la bank'ist'o J.P. Morgan (1837-1913). Ver'ŝajn'e, se vi demand'us iu'n en la jar'o, kiam mort'is tiu fam'a financ'ist'o, ĉu or'o est'as mon'o, la respond'o est'us jes. Ebl'e vi'a demand'it'o eĉ el'poŝ'ig'us iu'n or'a'n mon'er'o'n por pruv'i, ke li prav'as, kvankam tio ne est'as decid'a argument'o. Per tiu argument'o oni pov'us ankaŭ demonstr'i, ke kupr'o (pli ekzakt'e bronz'o) est'as mon'o, ĉar mon'er'o'j en tiu epok'o est'is ankaŭ fabrik'at'a'j el kupr'o.

Ĝis antaŭ jar'cent'o or'o est'is la norm'o

La afer'o ne est'as tiel simpl'a. Ne la metal'o, el kiu la mon'er'o'j est'is stamp'it'a'j aŭ la ekzist'o de or'a'j mon'er'o'j tiam determin'is la mon'a'n status'o'n de or'o, sed la adopt'o de difin'o de la valut'o sur'baz'e de cert'a pez'o da or'o. Ekzempl'e, tiam laŭ'difin'e 20,67 uson'a'j dolar'o'j egal'is unu fajn-unc'o'n da or'o; en Briti'o 3 pund'o'j, 17 ŝiling'o'j kaj 10,5 mal'nov'penc'o'j egal'is unu unc'o'n da 22-karat'a or'o. La valor'o de la mon'unu'o en pli ol 60 land'o'j est'is fiks'it'a en or-ekvivalent'o.

Tio est'as perpleks'ig'a por la modern'a mens'o. Hom'o de la 21a jar'cent'o bon'e konsci'as, ke la prez'o de or'o en li'a valut'o fluktu'as. Li ne vid'as la afer'o'n de la invers'a flank'o, tio est'as, ke la valut'o flos'as sen-ankr'e, dum la valor'o de or'o rest'as relativ'e stabil'a. Fremd'as al li ankaŭ, ke la nominal'a valor'o de la valut'o egal'u al la intrinseka valor'o 1, aŭ ke bank'bilet'o, kies intrinseka valor'o est'as preskaŭ neni'o, pov'as est'i port'at'a al bank'o kie oni inter'ŝanĝ'e pov'as ricev'i difin'it'a'n kvant'o'n da or'a'j mon'er'o'j.

En tiu or-norm'a epok'o antaŭ la unu'a mond'milit'o, la prez'o de or'o en iu specif'a valut'o rest'is laŭ'difin'e konstant'a dum long'a'j period'o'j. Ne supoz'u tamen, ke ne ekzist'is tiam ankaŭ liber'a merkat'o, en kiu la prez'o de or'o en iu valut'o pov'is devi'i de la oficial'a kurz'o. Tio ja ekzist'is, sed la mon'a'j instanc'o'j en ĉiu or-norm'a land'o zorg'is, ke la ekvivalent'ec'o est'u re'star'ig'it'a, se est'iĝ'is tro grand'a diferenc'o inter la oficial'a prez'o de or'o kaj tiu en la liber'a merkat'o.

Baz'e la mon'proviz'o en pund'o'j, dolar'o'j, frank'o'j ktp est'is ĝust'e tiom, kiom neces'is por ten'i la prez'o'n de or'o (en la koncern'a valut'o) je ties oficial'a valor'o. La detal'a'j rimed'o'j, per kiu'j tio est'is efektiv'ig'at'a, est'as iom tro kompleks'a'j por la nun'a artikol'o kaj port'us ni'n for de ni'a tem'o, sed ili est'as dokument'it'a'j por tiu'j, kiu'j vol'as ili'n esplor'i.

Kontrast'e, hodiaŭ en iu'j land'o'j la mon-instanc'o'j kre'as mon'o'n je abund'a'j kvant'o'j, kvazaŭ perd'int'e ĉi'a'n ekonomik'a'n saĝ'o'n, dum en ali'a'j land'o'j la centr'a'j bank'o'j aĉet'e pli'grand'ig'as si'a'j'n stok'o'j'n da or'o. Do almenaŭ tiu'j last'a'j ŝajn'e sent'as la danĝer'o'j'n de sen'brid'a, fol'a mon'kre'ad'o, kaj ebl'e ili pli konsci'as, ke or'o est'as ja mon'a metal'o kaj traktat'a tiel en tre divers'a'j kultur'o'j geografi'e kaj temp'e apart'ig'it'a'j.

Cert'e mon'o al'pren'is histori'e alternativ'a'j'n form'o'j'n – grand'a'j ŝton'o'j, led'o, pelt'o'j, konk'o'j – sed la klar'a gajn'int'o en la darvin'a konkurs'o est'as ne'kontest'ebl'e or'o. Sed kiel or'o ating'is tiu'n rol'o'n de mezur'o de valor'o?

La or'kvant'o est'as stabil'a

Nu, or'o ne est'as konsum'at'a. Dum cert'a proporci'o for'uz'iĝ'as industri'e, tiu proporci'o est'as mal'grand'a kaj potencial'e re'hav'ebl'a por re'kun'iĝ'i kun la total'a super-ter'a stok'o de tiu korod-imun'a metal'o. Sen'ĉes'a min'ad'o pli'grand'ig'as tiu'n ne-detru'iĝ'ant'a'n stok'o'n, sed la kvant'o kresk'as nur tre mal'rapid'e (je inter 1 ĝis 2 % jar'e), tre kompar'ebl'e kun la kresk'o de la tut'mond'a loĝ'ant'ar'o. Or'o rest'as rar'a kaj daŭr'a.

Tamen, ni aktual'e viv'as en tre strang'a epok'o. Kred'ebl'e unu'a'foj'e en la histori'o de la hom'ar'o, la mon'o en ĉiu'j land'o'j tut'e ne baz'iĝ'as sur io konkret'a, kio hav'as intrinsekan valor'o'n por la koncern'a kultur'o. Kaj est'ant'e sen ankr'o, iu ajn valut'o, kies valor'o est'int'us pli mal'pli sen'ŝanĝ'a (rilat'e tio'n, kio antaŭ'e est'us don'int'a al ĝi valor'o'n), pov'as nun alt'iĝ'i aŭ fal'i liber'e. Ali'vort'e, se la ankr'o antaŭ'e est'is or'o, ties prez'o en la koncern'a valut'o ne plu est'as stabil'a, kio don'as la impres'o'n, tromp'e, ke or'o ne plu taŭg'as kiel stabil'a mezur'il'o de valor'o, dum ver'o est'as, ke kulp'as la ne plu katen'at'a valut'o.

Ne est'as mal'facil'e kompren'i, kial en la nun'a epok'o de sen'ankr'a'j valut'o'j la prez'o de or'o mezur'at'a en tiu aŭ ali'a mon'unu'o est'as fluktu'em'a. Ekzempl'e, se en iu land'o la popol'o, pro iu kial'o, ne fid'as je si'a (flos'ant'a) valut'o kaj tim'as sen'valor'iĝ'o'n, ne est'as surpriz'e, ke or'o (kun si'a ŝpar-protekt'a histori'o) far'iĝ'os pli postulat'a, kaj ke la postul'o puŝ'os alt'e'n la prez'o'n de or'o en tiu valut'o.

Kontrast'e, dum period'o'j kiam la hav'ebl'a interez'o je depon'it'a mon'o est'as alt'a (special'e se ĝi super'as la kresk'o'n de viv'o'kost'o'j), or'o est'as mal'pli al'log'a kiel hejm'o por ŝpar'aĵ'o'j, ĉar or'o ne pag'as interez'o'n (se ignor'i special'a'j'n or-prunt'a'j'n kontrakt'o'j'n).

Ĉu re'viv'ig'i la spes'mil'o'n?

Mi memor'ig'as, ke antaŭ la unu'a mond'milit'o ni'a propr'a mon'unu'o, la spes'mil'o, sam'e kiel la mon'unu'o'j en mult'a'j land'o'j, est'is difin'it'a per or'o – 10 spes'mil'o'j egal'is 8 gram'o'j'n da 22-karat'a (91,6%-a) or'o. Kaj dum ni'a or-baz'it'a esperant'a mon'o est'as hodiaŭ nur noci'e mon'o, ne est'as ver'a'j obstakl'o'j, kiu'j mal'help'us ĝi'a'n real'ig'o'n en Esperant'uj'o kiel praktik'a'n mon'o'n.

Unu'e ni konsider'u, kiu'j est'as la tradici'a'j funkci'o'j de mon'o. Mi list'ig'as jen'e: 1. unu'o de kont'ad'o (per kiu oni kvot'as prez'o'j'n kaj konstat'as ŝuld'o'j'n aŭ kredit'o'j'n); 2. per'il'o por transakci'o'j (la fizik'a rimed'o, per kiu oni aĉet'as kaj nul'ig'as ŝuld'o'j'n); 3. ten'il'o por ŝpar'aĵ'o'j (per kiu oni konserv'as aĉet-pov'o'n tra temp'o).

Re'viv'ig'i la spes'mil'o'n en funkci'o 1 ne est'us herkul'a labor'o. Est'as sufiĉ'e facil'e konvert'i de kiu ajn valut'o al spes'mil'o'j: oni pren'as la unc'a'n prez'o'n de or'o en tiu valut'o kaj divid'as per 42,42. 2

Post la fiks'o en spes'mil'o'j de la prez'o'j por var'o'j kaj serv'o'j ĉe asoci'o, kiu vol'as al'pren'i la spes'mil'o'n, kutim'e ne est'us neces'e plu ŝanĝ'i, krom se est'as specif'a kial'o por tio'n far'i rilat'e specif'a'n var'o'n aŭ serv'o'n. Ali'vort'e, la post'a febl'iĝ'o aŭ fort'iĝ'o inter la spes'mil'o kaj la antaŭ'e uz'at'a valut'o ne grav'as. Ĝust'e sam'e kiel, ekzempl'e, UEA ne ĉiu'tag'e ŝanĝ'as si'a'j'n eŭr'o-prez'o'j'n de'pend'e de la tag'a kurz'o inter eŭr'o kaj pund'o, dolar'o, rubl'o ktp.

Se du el ni'a'j naci'a'j asoci'o'j, lok'it'a'j en mal'sam'a'j land'o'j, vol'us komerc'i inter si, kaj ambaŭ kontumas spes'mil'e, la transakci'o est'us simpl'a. Nur neces'us not'i debet'o'n aŭ kredit'o'n en la respektiv'a'j kont'o'j.

Sed la kurz'o inter la spes'mil'o kaj la lok'a valut'o hav'as efik'o'n, kiam membr'o vol'as kre'i por si kredit'o'n en si'a kont'o ĉe la asoci'o pag'ant'e al la asoci'o en la lok'a valut'o. Tamen post tiu kredit'ig'a konvert'o ŝanĝ'o'j en la prez'o de or'o en la lok'a valut'o ne tuŝ'as la aĉet'pov'o'n de la membr'o por la var'o'j kaj serv'o'j de la asoci'o (kiu'j est'as jam fiks'it'a'j spes'mil'e).

Ĉu la membr'o'j pov'us post'e re'ricev'i si'a'n spes'mil'a'n kredit'o'n en or'o (aŭ ties valor'o'n en la lok'a valut'o)? Tio de'pend'us de la asoci'o kaj ĝi'a propr'a stok'o da or'o, sed en la komenc'o ver'ŝajn'e ne.

Tamen en eventual'a post'a etap'o, kiam la asoci'o'j fabrik'ig'us propr'a'j'n spes'mil'a'j'n bilet'o'j'n aŭ mon'er'o'j'n kaj do hav'us apog'e stok'o'n da or'o, prefer'ind'e sed ne neces'e ĝis la valor'o de la el'don'it'a'j spes'mil'o'j, tio komenc'us far'iĝ'i ebl'a.

Ebl'e iam la mond'o sen'iluzi'iĝ'os kaj, konstat'int'e la koŝmar'a'n ampleks'o'n de la aktual'a valor-detru'a mon'politik'o, vol'os re'ir'i al fid'ind'a mon'o. Kred'ebl'e tiam almenaŭ unu naci'a land'o (ebl'e Ĉini'o?) iniciat'os or-lig'it'a'n mon'o'n. Sed est'us agrabl'e se Esperant'uj'o est'us jam en la avan'gard'o.

1. Intrinseka valor'o est'as la real'a, efektiv'a valor'o, mal'e al la nominal'a valor'o. (Inter'naci'a komerc'a-ekonomik'a vort'ar'o en naŭ lingv'o'j, 1974)
2. Klar'ig'o: la unc'o por la nobl'a'j metal'o'j est'as 31,1035 gram'o'j, unu spes'mil'o ekvivalent'as (laŭ'difin'e) 0,7333 gram'o'j'n da pur'a or'o, 31,1035 divid'it'a per 0,7333 = 42,4158, kiu'n nombr'o'n oni pov'as simpl'ig'i al la pli memor'ebl'a 42,42.
Terry WATTS
korespond'ant'o de MONATO en Briti'o
Per tiu ĉi tekst'o ĝi'a aŭtor'o gajn'is la kvar'a'n lok'o'n en la konkurs'o „Premi'o Paul Gubbins por Nov'a Ĵurnal'ism'a Talent'o”

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 11, p. 17.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Terry Watts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2021-02-17

Ĉu forges'it'a diplomat'o?

Okaz'e de la 100a dat're'ven'o de la sub'skrib'o de la pac'traktat'o de Trianon (1920), la Slovak'a Naci'a Bibliotek'o en la slovak'a urb'o Mart'in organiz'is migr'ant'a'n ekspozici'o'n 1 kun la mal'long'a titol'o „Štefan Osuský” [ŝtefan ósuski]. Oni pov'is ek'sci'i, per'e de person'a'j fot'o'j kaj fot'o'kopi'o'j de dokument'o'j, pri la viv'destin'o de modest'a hom'o, kiu iĝ'is unu el la plej bon'a'j diplomat'o'j de Slovaki'o. Inter la interes'a'j ekspozici'aĵ'o'j menci'ind'as dokument'o'j pri la inter'milit'a period'o, kiu radikal'e ŝanĝ'is la politik'a'n pejzaĝ'o'n en Eŭrop'o.

Por mult'a'j Štefan Osuský est'as tut'e ne'kon'at'a. Tamen li est'is ekster'ordinar'e kapabl'a diplomat'o, politik'ist'o, inter'naci'a jur'ist'o, universitat'a pedagog'o, public'ist'o, naci'ist'o kaj patriot'o. Li est'as kun'aŭtor'o de la Inter'konsent'o de Klevland'o 2 kaj sub'skrib'int'o de la pac'traktat'o de Trianon, kiu por Hungari'o formal'e ĉes'ig'is la unu'a'n mond'milit'o'n.

Nask'iĝ'lok'o kaj lern'ad'o

Osuský nask'iĝ'is la 31an de mart'o 1889 en la slovak'a vilaĝ'et'o Brezová pod Bradlom en evangeli'a famili'o de tan'ist'o. Ĉar la reg'ist'ar'o ne permes'is al li stud'i en Aŭstrio-Hungari'o, en 1906 li 16-jar'a for'ir'is al Uson'o, ĉe la frat'in'o'n, kie li komenc'is stud'i teologi'o'n, post'e filozofi'o'n, soci'ologi'o'n, jur'o'n kaj natur'scienc'o'j'n en la universitat'o de Ĉikago. Post la stud'ad'o li mal'long'e labor'is kiel advokat'o kaj sam'temp'e aktiv'e labor'is kiel funkci'ul'o en uson'a'j slovak'a'j asoci'o'j.

Li fond'is la lok'a'j'n slovak'a'j'n gazet'o'j'n Slovenské slovo (Slovak'a vort'o) kaj Slovenský týždenník (Slovak'a semajn'a gazet'o). Ne mir'ind'e do, ke Slovak'a Lig'o 3 en Uson'o send'is li'n al Eŭrop'o en 1916 kun la cel'o lig'i kontakt'o'j'n kaj kun'labor'i kun ĉef'a'j reprezent'ant'o'j de la ekster'land'a rezist'ul'ar'o, kiu'j vol'is fond'i propr'a'n ŝtat'o'n. Tiu'j'n streb'o'j'n akcel'is nur tri politik'ist'o'j: la ĉeĥ'o'j T. G. Masaryk (1850-1937) kaj E. Beneš (1884-1948), kaj la slovak'o M. R. Štefánik (1880-1919) (MONATO 1999/04, p. 10), kun kiu'j Osuský komenc'is rekt'e kun'labor'i.

Diplomat'a'j posten'o'j

Post la dis'fal'o de Aŭstrio-Hungari'o, la 28an de oktobr'o 1918 est'is fond'it'a Ĉeĥ'o'slovak'a Respublik'o. Masaryk far'iĝ'is prezid'ant'o de Ĉeĥ'o'slovaki'o, Beneš ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j kaj Osuský ambasador'o. Li est'is la unu'a ĉeĥ'o'slovak'a ambasador'o en Briti'o (de 1918 ĝis 1920) kaj post'e ambasador'o en Franci'o (ĝis 1939). Li reprezent'is la nov'a'n respublik'o'n ĉe la pariza pac'konferenc'o (1919) kaj aktiv'e labor'is en la prepar'ad'o de la pac'traktat'o de Trianon, kiu'n li sub'skrib'is kun'e kun Beneš la 4an de juni'o 1920.

Lig'o de Naci'o'j

Li lud'is signif'a'n diplomat'a'n rol'o'n en la ag'ad'o'j de la ĵus'kre'it'a Lig'o de Naci'o'j (antaŭ'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j), kiu fond'iĝ'is en 1920 je iniciat'o de la uson'a prezident'o Thomas Woodrow Wilson per'e de la traktat'o de Versailles. De 1921 ĝis 1932 li labor'is en la Komision'o pri Reparaci'o'j, kie krom Ĉeĥ'o'slovaki'o li reprezent'is ankaŭ Pollandon, Jugoslavion, Rumani'o'n kaj Greki'o'n. De 1922 li est'is prezid'ant'o de la Komision'o pri Kontrol'o dum 14 jar'o'j; krom'e li labor'is ankaŭ en la „Komision'o pri Demarkaci'o”, kies task'o est'is star'ig'i nov'a'j'n land'lim'o'j'n en Eŭrop'o.

Kondamn'o

En la period'o 1939-1945 est'is kre'it'a la slovak'a ŝtat'o en la teritori'o de la hodiaŭ'a Slovaki'o, kiu'n diplomati'e agnosk'is 27 land'o'j. Ĝi posed'is insign'o'j'n de suveren'a kaj sen'de'pend'a ŝtat'o, sed ĝi'a'n suveren'ec'o'n strikt'e lim'ig'is Germanio. Ne est'as mir'ind'e do, ke Osuský, inter'naci'a jur'ist'o kaj grand'a patriot'o, mal'akcept'is la inter'konsent'o'n de Munkeno kaj la dis'part'ig'o'n de Ĉeĥ'o'slovaki'o. Li komenc'is inter'trakt'i kun la franc'a ministr'ej'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, por ke Franci'o ne re'kon'u la okup'ad'o'n de Ĉeĥ'o'slovaki'o, kaj post'e li eĉ rifuz'is trans'don'i la ĉeĥ'o'slovak'a'n ambasad'ej'o'n en Parizo al la german'o'j. La 2an de oktobr'o 1939 li sub'skrib'is inter'konsent'o'n pri re'konstru'ad'o de la ĉeĥ'o'slovak'a arme'o kun la franc'a ĉef'ministr'o Édouard Daladier.

Tiu'j'n diplomat'a'j'n ag'ad'o'j'n de Osuský en ekster'land'o ne re'kon'is la slovak'a ŝtat'o. En 1941 juĝ'ej'o en Bratislav'o kondamn'is li'n (en for'est'o li'a) al dum'viv'a mal'liber'ec'o kaj sen'ig'o de civil'a'j rajt'o'j, kaj li'a'j hav'aĵ'o'j est'is konfisk'it'a'j.

Ministr'o

En la jar'o 1940 kre'iĝ'is en Londono la ĉeĥ'o'slovak'a ekzil'reg'ist'ar'o gvid'at'a de Beneš. Tem'is pri ne'formal'a titol'o de la ĉeĥ'o'slovak'a naci'a liber'ig'a komitat'o por brit'a diplomati'a agnosk'o. Osuský, kiel gvid'ant'o de la ĉeĥ'o'slovak'a el'migr'int'ar'o, iĝ'is ŝtat'a ministr'o. Ĉar li hav'is tre oft'a'j'n labor'a'j'n disput'o'j'n kaj sen'fin'a'j'n kverel'o'j'n kun Beneš, precip'e pri tem'o'j koncern'ant'a'j la ĉeĥ'o'slovak'a'n ekster'land'a'n politik'o'n, la ekster'land'a'n rezist'o'mov'ad'o'n kaj la post'milit'a'n aranĝ'o'n de la respublik'o, la 31an de mart'o 1942 Beneš sen'ig'is li'n je ĉiu'j posten'o'j en la ekzil'reg'ist'ar'o. Per ĉi tiu decid'o Osuský perd'is la politik'a'n influ'o'n kaj tut'e izol'iĝ'is dis'de la ĉeĥ'o'slovak'a politik'a kaj diplomati'a viv'o.

Etern'e en ekzil'o

Post ne'vol'a for'ir'o el la ekzil'reg'ist'ar'o li komenc'is labor'i en akademi'a medi'o, unu'e en la universitat'o de Oksford'o, kie li preleg'is pri la histori'o de diplomati'o kaj inter'naci'a'j rilat'o'j. Post'e li labor'is en la universitat'o Colgate en Hamiltono (Novjorkio), kie li far'iĝ'is profesor'o. Dum la akademi'a viv'o li prezent'is si'n kiel aŭtonom'a'n public'ist'o'n kaj uson'a'n politik'olog'o'n. Li verk'is ankaŭ kelk'a'j'n libr'o'j'n pri la histori'o de la ĉeĥ'o'slovak'a politik'o kaj inter'naci'a'j rilat'o'j. En si'a libr'o The Way of Free (La voj'o de liber'ul'o'j) li skiz'is si'a'n vizi'o'n pri unu'iĝ'int'a kaj liber'a Eŭrop'o.

Li mort'is en Herndon, Virĝinio, la 27an de septembr'o 1973, en la aĝ'o de 84 jar'o'j, kaj li'a tomb'o est'as en Oak Hill Cemetery en Vaŝington'o, kie ripoz'as mult'a'j eminent'ul'o'j de la politik'a kaj kultur'a viv'o'j.

Honor'a lok'o

La komun'ism'a reĝim'o de la iam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o ne agnosk'is la diplomat'a'j'n ag'ad'o'j'n de Osuský en la inter'milit'a period'o, kio kaŭz'is, ke post 1945 li'a nom'o mal'aper'is el ĉeĥ'o'slovak'a'j lern'o'libr'o'j pri histori'o kaj part'e ankaŭ el diplomati'a'j kaj politik'a'j vort'ar'o'j kaj enciklopedi'o'j.

La nov'a'j politik'a'j reĝim'o'j en Ĉeĥi'o kaj Slovaki'o valor'ig'as la grand'eg'a'n diplomat'a'n labor'o'n de Osuský favor'e al la iam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o. Du'dek jar'o'j'n post la for'pas'o li memor'e ricev'is la prestiĝ'a'n unu'a'klas'a'n orden'o'n de T. G. Masaryk (1992) kaj la du'a'klas'a'n orden'o'n de la Blank'a Du'obl'a Kruc'o (2001). Li ricev'is ankaŭ la ruman'a'n grand'kruc'o'n kaj alt'a'j'n orden'o'j'n en Greki'o kaj en la iam'a Jugoslavio.

La slovak'a televid'o prepar'is dokument'a'n film'o'n pri Osuský kun la titol'o Spomienka nikdy nesklame (Memor'o neniam desapont'is). Okaz'e de la 110a dat're'ven'o de li'a nask'iĝ'o en li'a nask'iĝ'vilaĝ'et'o est'is kre'it'a Osuský-monument'o. Krom'e est'is verk'it'a la 520-paĝ'a libr'o Diplomat'o Štefan Osuský, kaj post'e el'don'iĝ'is slovak'a poŝt'mark'o kun li'a portret'o.

Ankaŭ Lig'o de Naci'o'j omaĝ'is la dum'viv'a'n diplomat'a'n labor'o'n de Osuský. Ĝi lok'is en la muze'o de la Palac'o de Naci'o'j en Ĝenevo li'a'j'n portret'o'n kaj bust'o'n apud portret'o'j de la uson'a prezid'ant'o Thomas Woodrow Wilson kaj la franc'a politik'ist'o Aristid'e Briand.

1. De la 16a de juli'o ĝis la 31a de oktobr'o la ekspozici'o trov'iĝ'is en la urb'o Mart'in. En 2021 ĝi vid'ebl'os en Ĉeĥi'o kaj post'e migr'os tra slovak'a'j urb'o'j.
2. En la Inter'konsent'o de Klevland'o, sub'skrib'it'a la 25an de oktobr'o 1915, Ĉeĥ'a Naci'a Konsili'o kaj Slovak'a Lig'o en Uson'o esprim'is si'a'n apog'o'n al la unu'iĝ'o de la ĉeĥ'a kaj slovak'a popol'o'j en federaci'a ŝtat'o.
3. La 30an de maj'o 1907 slovak'a'j el'migr'int'o'j en Uson'o fond'is en Klevland'o „Slovak'a'n Lig'o'n”, kiu grup'ig'as la pli'mult'o'n de la slovak'a'j asoci'o'j en tiu land'o.
haus
Juli'us HAUSER
korespond'ant'o de MONATO en Slovaki'o

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 11, p. 7.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-10-08

La mis'fam'ig'o de Esperant'o

Rilat'e al la ese'o La mis'fam'ig'o de Esperant'o far'e de lingv'ist'o'j kaj ali'a'j scienc'ist'o'j (MONATO, 08-09/2020, p. 23-27), jen pli'a ekzempl'o: En 2009 aper'is atak'o kontraŭ Esperant'o en naci'a ĵurnal'o en Nov-Zelando, kiu en'ten'is la jen'a'j'n kritik'o'j'n: Esperant'o hav'as gramatik'a'n genr'o'n; ĝi hav'as „verb'a'j'n temp'o'mark'il'o'j'n” (angl'e: verbal tens'e markers); ĝi ne hav'as kultur'o'n, nek i'o'n ali'a'n por kio oni pov'as spert'i person'a'n lig'o'sent'o'n; ekzist'ant'a naci'a lingv'o est'us pli bon'a solv'o.

Pres'prov'aĵ'o'n de la artikol'o oni send'is al la tiam'a prezid'ant'o de la nov-zelanda asoci'o, kiu klar'ig'is, ke tiu'j asert'o'j est'as fals'a'j. La artikol'o aper'is sen'ŝanĝ'e, kaj oni ne publik'ig'is mi'a'n respond'o'n, en kiu mi esprim'is mal'ĝoj'o'n pro la fakt'o, ke la aŭtor'o, profesor'o pri lingv'ist'ik'o, ŝajn'e konsider'as oni'dir'o'j'n pli fid'ind'a'j ol aktiv'a scienc'a esplor'o.

Mart'in L. PURDY
Nov-Zelando

Tiu ĉi tekst'o aper'is en la pres'it'a kaj en la PDF-form'a versi'o'j de Monat'o en la jar'kolekt'o 2020, numer'o 10, p. 4.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Mart'in L. Purdy el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-09-18

La padova ekonomi'o dum la pas'int'a jar'cent'o

Tiu ĉi artikol'o pri'trakt'as la ekonomi'a'n evolu'o'n de Padovo, urb'o en la nord-orient'a part'o de Italio, en la centr'o de la region'o Veneci'land'o (Ven'et'o), kaj reprezent'as la kor'o'n de la industri'o kaj de la serv'o'j de ĉi tiu region'o.

Re'vigl'iĝ'o

La star'ig'o de la Foir'o de Specimen'o'j en 1919 mark'as la re'san'iĝ'o'n de la ekonomi'o post la unu'a mond'milit'o kaj sam'temp'e la komenc'o'n de modern'ig'a projekt'o. Por la kre'ad'o de tiu ĉi foir'o, kiu nom'iĝ'is tiel, ĉar ĝi dev'is prezent'i komerc'a'j'n produkt'o'j'n lanĉ'end'a'j'n, oni inspir'iĝ'is de la eŭrop'a'j foir'o'j, kiel tiu'j de Parizo kaj Lion'o kaj special'e tiu de Lepsik'o. Padovo iĝ'u la pont'o inter Italio kaj centr'a-danubia Eŭrop'o. Ekzempl'o'j est'is ankaŭ la naci'a'j foir'o'j de Florenco kaj de Torin'o. Pli ol 600 kompani'o'j ĉe'est'is, el kiu'j 21 ekster'land'a'j. La foir'o est'is lok'it'a en tri divers'a'j kvartal'o'j de la urb'o. Por la tri'a el'don'o en 1921 oni real'ig'is la grand'eg'a'n foir'a'n kvartal'o'n, kiu ekzist'as ankoraŭ nun.

La re'akir'o de ekonomi'a vigl'ec'o trov'is kulmin'o'n per la star'ig'o de la Uni'o de Industri'ist'o'j en 1922. En la modern'ig'o de la urb'o lud'is decid'a'n rol'o'n tri potenc'a'j lok'a'j bank'o'j: Cassa di Risparmio (Ŝpar'kas'o, aktiv'a ek'de 1822), Banca Popol'ar'e Ven'et'a (Popol'a Bank'o, laik'a) kaj Banca Antoniana (katolik'a). La modern'ig'a projekt'o antaŭ'vid'is la kre'ad'o'n de nov'a urb'a are'o en la urb'o'centr'o, kiu por tio dev'is est'i detru'it'a kaj post'e re'konstru'it'a. Fin'fin'e la projekt'o fiask'is kaj oni elekt'is industri'a'n lok'o'n en la ekster'centr'a'j kvartal'o'j, konserv'ant'e tiel sen'difekt'a la histori'a'n centr'o'n.

Divers'iĝ'o

Padovo iĝ'is rapid'e centr'o ne nur de agrikultur'o kaj brut'bred'ad'o, se