Indekso de MONATO 2013

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2013. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2013 en la dosierformoj PDF kaj ePub.

Aktuale

• pp: MONATO: Abonhelpa fonduso plu helpas
• Fiksdataj mondeponoj (2013/04, p. 13)

Anoncetoj

• La plej nova filozofio
• Naturista vivo

Arto

• Bardhyl SELIMI: KINO: Albanstila divorco (2013/07, p. 13)
• Roberto PIGRO: PENTRARTO: La testamento de Karavaĝo (2013/03, p. 28)
• Garvan MAKAJ: NOVELOJ KAJ POEZIO: Morto de elstara irlanda poeto kaj homaramanto (2013/12, p. 20)

Diskoj

• Mariana ELENOVA: Optimisma invito al amo (recenzo pri Ĉu plu ekzistas amo? de Manŭel) (2013/03, p. 27)
• Rogier HUURMAN: Orelkapta kaj melankolia (recenzo pri signoj de viv' de i.d.c.) (2013/03, p. 27)
• Rogier HUURMAN: Zhou-Mack invitas al nova regeo (recenzo pri Originoj de Zhou-Mack Mafuila) (2013/03, p. 27)

Ekonomio

• KAWAI Yuka: JAPANIO: Aperis hejtoleo-ŝtelantoj (2013/04, p. 17)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Aŭtomobila ekonomio (2013/02, p. 16)
• Roland ROTSAERT: MONO: Bitcoin: ĉu scienca eksperimento, trompado aŭ reale uzebla virtuala mono? (2013/05, p. 16)
• RR: ENERGIO: De ĉeĥa elektrokompanio al multlanda grupo (2013/05, p. 18)
• Lenio MAROBIN: ENERGIO: Frakasado igos Usonon energio-sendependa (2013/07, p. 14)
• Julius HAUSER: STATISTIKO: Historia jarlibro (2013/04, p. 18)
• RR: AKTUALE: Konsilio de Eŭropa Unio (2013/10, p. 19)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: La ĉeĥa elektrodistribuanto CEZ mise taksis la albanan situacion (2013/05, p. 17)
• LAST: Litovio denove kun flugiloj (2013/10, p. 19)
• Evgeni GEORGIEV: GASODUKTOJ: Projekto Nabucco malsukcesis (2013/10, p. 18)
• LAST: LITOVIO: Starto al eŭro (2013/06, p. 13)
• Evgeni GEORGIEV: INDUSTRIO: Statistika jarlibro pri monda produktado (2013/06, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: GASODUKTOJ: TAP: projekto por sud-eŭropa gaskoridoro (2013/02, p. 16)

El miaj vidpunktoj

• Paul GUBBINS: Forpasis la (in)fera sinjorino (2013/05, p. 5)

El mia vidpunkto

• Paŭl PEERAERTS: Amara kromgusto (2013/03, p. 5)
• Paul GUBBINS: Angla hundo, skota vosto (2013/01, p. 5)
• Gerrit BERVELING: Ĉu rasisma? Neniel! (2013/12, p. 5)
• Paul GUBBINS: Fama? Ne, dankon. (2013/06, p. 5)
• Paul GUBBINS: Kredu je la nekredantoj! (2013/08-09, p. 5)
• Paul GUBBINS: Mortas flegistino: kiu kulpas? (2013/02, p. 5)
• Paul GUBBINS: Pri demokratio kaj povo ... kaj trinkejoj (2013/07, p. 5)
• Paul GUBBINS: Referendumo ena-ekstera (2013/04, p. 5)
• Paul GUBBINS: Rolo redifinita (2013/10, p. 5)
• Paul GUBBINS: Saluton, serĝento! (2013/11, p. 5)

Eseoj

• Garvan MAKAJ: KOSMO: Astrobiologio kaj religio (2013/12, p. 12)
• Xu JINMING/PG: SOCIO: Ĉina patrino (2013/10, p. 30)
• Lenio MAROBIN: MONDO: Ekonomia fato (2013/08-09, p. 24)
• Roberto PIGRO: SCIENCO: Ĝis la tero tremas (2013/02, p. 22)
• Albisturo KVINKE: SONPOLUADO: Katobleka mondo (2013/04, p. 19)
• Garvan MAKAJ': LINGVOJ: Kien la franca? (2013/08-09, p. 25)
• Franz-Georg RöSSLER: AMIKECO: Kison al la tuta mondo (sed nuntempe pagu)! (2013/05, p. 19)
• Lenio MAROBIN: POLITIKO: Krizo de memfido (2013/06, p. 26)
• Jomo IPFELKOFER: LINGVO: Lingva konfuzo kaj Konfuceo (2013/03, p. 17)
• Garvan MAKAJ (Garbhan MACAOIDH): LINGVO: Malgravaj lingvoj gravas (2013/01, p. 26)
• Franz-Georg RöSSLER: SOCIO: Poŝto perdita (2013/04, p. 20)
• Xu JINMING/pg: ĈINIO: Scenoj el la familia vivo (2013/03, p. 19)
• Zlatko TIšLJAR: EKONOMIO: Stato de la ŝtatoj de la iama Jugoslavio ... kaj la solvo (2013/11, p. 25)
• G. O. ÒSHó-DAVIES: SOCIO: Unueco, ne diskriminacio (2013/01, p. 28)

Hobio

• SALIKO: FINNLANDO: Ĉasado, ne nur per fotilo! (2013/10, p. 24)
• Shang XIAO-HAN: ĈINIO: Kajtoj de Vejfango (2013/06, p. 16)

Leteroj

• Bruce SHERWOOD: Assange kaj Snowden (2013/12, p. 6)
• Ĵak LE PUIL: Celebri ilin kune (2013/05, p. 6)
• Neven KOVAčIć: Celebri ilin kune (2) (2013/07, p. 6)
• Julius HAUSER: Ĉevalpaniko (2013/07, p. 6)
• Julius HAUSER: Ĉu kronika malsano? (2013/05, p. 6)
• Julius HAUSER: Ĉu tajperaro? (2013/05, p. 6)
• Grégoire MAERTENS: Fama? Dankon, tamen (2013/10, p. 6)
• Julius HAUSER: Kial diplomatoj? (2013/02, p. 6)
• Hektor ALOS I FONT: Kien la angla? (2013/10, p. 6)
• Atanasije MARJANOVIć: Kiu ribelas? (2013/07, p. 6)
• Mikaelo SIMS: Kompromislandestro (2013/05, p. 6)
• Julius HAUSER: Kulturaj ĉefurboj (2013/07, p. 6)
• Pierre GROLLEMUND: La riĉegulo ne prifajfu (2013/07, p. 6)
• Atanasije MARJANOVIć: Lasta vorto (2013/02, p. 6)
• Germain PIRLOT: Lingvoj: ĉu naturaj, ĉu artefaritaj? (2013/02, p. 6)
• Probal DASGUPTA: Malpli amara (2013/04, p. 6)
• Atanasije MARJANOVIć: Mondo eterne militanta (2013/07, p. 6)
• Atanasije MARJANOVIć: Monstra (2013/04, p. 6)
• Nikolao GUDSKOV: Nacia, ne internacia (2013/04, p. 6)
• Hussain Mohammed AL-AMILY: Nefermita letero (2013/02, p. 6)
• José Dias PINTO: Neniam antaŭe en tiu ĉi lando ... (2013/04, p. 6)
• Fernand VURPILLOD: Ne tiel pacemaj (2013/04, p. 6)
• Julius HAUSER: Nur fantazio (2013/12, p. 6)
• Julius HAUSER: Slovakio forgesita (2013/12, p. 6)
• Pande Sri S: Toleremo kaj malprotesto (2013/10, p. 6)
• Bruce R. CRISP: Vladimir Lemelev (2013/10, p. 6)
• Martin PURDY: Wodehouse kaj la filozofoj (2013/10, p. 6)

Libroj

• Andreas KüNZLI: Atentinda memuaro (recenzo pri De la aflikto ĝis la steloj. Memoraĵoj 1913-1986 de Ardachès Stakian (Ani Arax)) (2013/11, p. 23)
• Stefan MACGILL: Bonvena aperigo en malkutima ĝenro (recenzo pri Kronprincedzino de John Francis) (2013/07, p. 18)
• Gerrit BERVELING: Brile versform-fidela traduko ĝuinda (recenzo pri Myricae (Mirikoj) de Giovanni Pascoli) (2013/12, p. 26)
• Carlo MINNAJA: Ĉe l' koro de Eŭropo ... (recenzo pri Beletra kolekto de ĝenevaj aŭtoroj) (2013/06, p. 25)
• Orlando RAOLA: Du gvidiloj al plua legado (recenzo pri Dek Libroj.) (2013/06, p. 24)
• Nicolino ROSSI: Familio-sagao, kun larĝe variigitaj psikologiaj portretoj (recenzo pri Pri maljunuloj, la aĵoj, kiuj pasas ... de Louis Couperus) (2013/12, p. 24)
• Donald BROADRIBB: Historiromano duoble tradukita (recenzo pri Urug de Hella S. Haasse) (2013/02, p. 25)
• Edmund GRIMLEY EVANS: Legenda klasikaĵo pri malutopio (recenzo pri Mil naŭcent okdek kvar de George Orwell) (2013/11, p. 21)
• Carlo MINNAJA: Ne trudu, ne mortigu ... (recenzo pri Teknikoj de neperforto de Aldo Capitini) (2013/07, p. 16)
• Nikolao GUDSKOV: Porkonkursa reflekto (recenzo pri Pri homoj kaj verkoj. Eseoj pri la Esperanto-kulturo ) (2013/08-09, p. 30)
• Luiza CAROL: Spegula mondo (recenzo pri La pensemaj kokinoj de Luigi Malerba) (2013/08-09, p. 28)
• PEJNO Simono: Versaĵoj elverŝitaj (recenzo pri Esperanta versado de Jaroslav Krolupper) (2013/02, p. 24)

Lingvo

• Garvan MAKAJ': ORTOGRAFIO: Disleksio kaj literumado (2013/12, p. 18)
• Hèctor ALòS I FONT: REAGO: La turka: pli granda, pli diversa familio (2013/06, p. 22)
• Mihail KOROTKOV: ALFABETOJ: Plej granda invento de la homaro (2013/01, p. 24)

Medio

• Roberto PIGRO: EKOLOGIO: Admirindaj (ne krist-)naskarboj (2013/06, p. 15)
• ISIKAWA Takasi: MINADO: Minamata, alia tragedio (2013/06, p. 14)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Monto Fuĵi (2013/08-09, p. 17)
• Roberto PIGRO: DIVERSIGITA KOLEKTO: Post tostado, korka recikligo (2013/04, p. 24)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Vieno pliverdiĝas (2013/11, p. 20)

Moderna vivo

• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Adapti, persisti, akcepti (2013/02, p. 11)
• Franz-Georg RöSSLER: KRISTNASKO: Adori, odori (2013/11, p. 10)
• Julius HAUSER: SPORTO: Aera kuriero (2013/04, p. 12)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Aliaj tempoj ... (2013/02, p. 12)
• Walter KLAG: BANKROTOJ: Alpine alfine (2013/10, p. 14)
• Franz-Georg RöSSLER: MONATO: Arĝenta kunlaboro (2013/03, p. 11)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Benketoj de danko kaj gloro (2013/11, p. 13)
• Roberto PIGRO: ITALIO: Bieroj supren, vinoj malsupren (2013/06, p. 11)
• Ferriòl MACIP: KATALUNIO: Biletoj bongustaj (2013/01, p. 17)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Birdoj kriantaj kaj kantantaj (2013/06, p. 10)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Bombo-bankroto (2013/06, p. 8)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Brula demando (2013/10, p. 13)
• Evgeni GEORGIEV: AŬTOJ: Brulaĵo en kilogramoj (2013/03, p. 10)
• Julius HAUSER: ZOOLOGIO: Ĉa(r)moj en la parko (2013/01, p. 9)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Ĉefstacidomo por ĉefurbo (2013/02, p. 11)
• Lenio MAROBIN: BRITIO: Ĉu vi parolas ...? (2013/01, p. 12)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: De fago al fago (2013/07, p. 7)
• Zlatko TIšLJAR: OPINIO: De la gepatroj lernu! (2013/02, p. 14)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: De praavo al arto (2013/02, p. 12)
• Walter KLAG: AZIL-PETANTOJ: De preĝejo al monaĥejo (2013/07, p. 12)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Fantomo-domo (2013/10, p. 16)
• Franz-Georg RöSSLER: GERMANIO: Fiere festis foiro (2013/08-09, p. 15)
• Walter KLAG: GASTRONOMIO: Frandaĵoj fratinaj (2013/10, p. 12)
• Lenio MAROBIN: BRITIO: Gesto malabsurda (2013/08-09, p. 13)
• Bardhyl SELIMI: VIRINAJ AFEROJ: Grava konferenco (2013/02, p. 12)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Grimpado kiel terapio (2013/01, p. 15)
• Jean-Louis MADZELLA: KONGO-BRAZAVILO: Ĝua blekado (2013/01, p. 10)
• Julius HAUSER: ARMEO: Hejmeniras la eterna soldato (2013/10, p. 17)
• LAST: LITOVIO: Himno ĉirkaŭ la mondo (2013/10, p. 15)
• Lenio MAROBIN: LOĜADO: Homoj kromdomaj (2013/04, p. 15)
• Roberto PIGRO: ITALIO: Hundo ĉe la fundo (2013/06, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: SPORTO: Inda Majlinda (2013/11, p. 12)
• Julius HAUSER: VINOJ: Je via sano! (2013/08-09, p. 14)
• Julius HAUSER: ASTRONOMIO: Junaj steluloj (2013/02, p. 12)
• Walter KLAG: LINGVOJ: Kafo-klaĉo (2013/07, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: GASTRONOMIO: Kafo-klaĉo (2013/12, p. 9)
• Franz-Georg RöSSLER: MUZIKO: Kanto de la montoj (2013/03, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Kaptistoj kaptitaj (2013/07, p. 8)
• Stefan MACGILL: PEDAGOGIO: Kiel, kiam, kial lerni fremdan lingvon? (2013/05, p. 14)
• Franz-Georg RöSSLER: SANO: Kiel kuŝi klinike? (2013/03, p. 9)
• Jozefo LEJĈ: BRAZILO: Kiso mortiga (2013/04, p. 14)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Kolbaso-fatraso (2013/05, p. 13)
• Henriel FIDILALAO: INSTRUADO: Komerce en la klasĉambro (2013/01, p. 14)
• Julius HAUSER: MEDICINO: Korpo sen koro (2013/01, p. 10)
• Evgeni GEORGIEV: INFANOJ: Kreskas neleĝa komerco (2013/04, p. 12)
• Walter KLAG: VEGANISMO: Kukoj, kuirlibroj kaj kanabo (2013/08-09, p. 13)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Kulpas nur li (2013/07, p. 11)
• Walter KLAG: LERNEJOJ: Kver-el-e el la ekonomio (2013/01, p. 11)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: La mistero de la mankanta medicinisto (2013/04, p. 13)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Lige al ligno (2013/03, p. 13)
• LAST: BICIKLADO: Lui kaj ĝui! (2013/10, p. 16)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Malmultiĝas la mortoj (2013/07, p. 8)
• Roberto PIGRO: ITALIO: Malsanulejen anstataŭ malliberejen (2013/01, p. 13)
• Julius HAUSER: VALUTOJ: Misiista monero emisiita (2013/10, p. 12)
• LAST: VALUTOJ: Monero ĉampiona (2013/01, p. 9)
• Lenio MAROBIN: BUTIKUMADO: Monujoj, adiaŭ! (2013/03, p. 16)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Morta malaperinta medicinisto (2013/07, p. 12)
• Henry BROADBENT: OPINIO: Ne mortigas radioaktiveco (2013/04, p. 16)
• Alice LIU: LITERATURO: Ne parolu ... sed jes ja pri prestiĝa premio! (2013/01, p. 16)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Ne plu ŝarĝi sed ŝargi (2013/10, p. 15)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Nova kvartalo, nova lago (2013/08-09, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Ora centjariĝo (2013/02, p. 15)
• Julius HAUSER: GASTRONOMIO: Oro blanka (2013/08-09, p. 16)
• Julius HAUSER: SPORTO: Paca maratono (2013/04, p. 15)
• D. E. ROGERS: LERNEJOJ: Parabolo pri la talentoj (2013/11, p. 12)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Pirataj rajtoj (2013/06, p. 9)
• Mireille GROSJEAN: SVISLANDO: Plurlingveco plurproblema (2013/07, p. 9)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Poeto danĝera (2013/11, p. 11)
• Evgeni GEORGIEV: TRAFIKO: Ponta ponton malfermas (2013/10, p. 14)
• Bardhyl SELIMI: PENTRARTO: Ponto al premio (2013/06, p. 8)
• Walter KLAG: AZILPETANTOJ: Preĝejo rifuĝejo (2013/05, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: BELETRO: Premion enblovas vento (2013/01, p. 11)
• Lenio MAROBIN: ŜTATANECO: Prihimni la novan patrujon (2013/01, p. 15)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Protektu la infanojn! (2013/05, p. 13)
• Thierry SPANJAARD kaj Esperanto-Marseille: FRANCIO: Publika mono por privata koncerto (2013/05, p. 10)
• LAST: ĈEVALOJ: Rajde ĉirkaŭ la maro (2013/01, p. 13)
• Lenio MAROBIN: PUBLIKA SANO: Rapide manĝi, rapide dikiĝi (2013/03, p. 16)
• Jozefo LEJĈ: BRAZILO: Reala premio en nereala matĉo (2013/02, p. 13)
• Peter BOWING: BRITIO: Riĉulo havas kornojn, malriĉulo dornojn (2013/03, p. 10)
• Evgeni GEORGIEV: SPORTO: Salto el stratosfero (2013/01, p. 14)
• Zlatko TIšLJAR: SPORTO: Skiis-tina! (2013/03, p. 15)
• Julius HAUSER: FILATELO: Slovak-korea poŝtmarko (2013/11, p. 11)
• Evgeni GEORGIEV: KOSMONAŬTIKO: Spaco por festi (2013/10, p. 13)
• D. E. ROGERS: HOMAJ RAJTOJ: Spionado, sekureco kaj la sendependa ŝtato (2013/12, p. 8)
• Walter KLAG: INUNDOJ: Tamen ne la plej alta ... (2013/08-09, p. 10)
• PEJNO Simono: ESPERANTO: Toter Lehrer, guter Lehrer (recenzo pri Toter Lehrer, guter Lehrer de Thorsten Sueße) (2013/07, p. 10)
• Alice LIU: ĈINIO: Tra densa mallumo ... (2013/05, p. 9)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Trame sendrame (2013/12, p. 10)
• Walter KLAG: PLAGIATO: Trompintoj trompataj (2013/05, p. 15)
• Jozefo LEJĈ: ARKITEKTURO: Urboj kaj kurboj (2013/03, p. 14)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Urbo kaj eklezio: kulturkonflikto (2013/10, p. 16)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Urbo kukurba (2013/12, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Venkas espero (2013/11, p. 10)
• Franz-Georg RöSSLER: GERMANIO: Verda muro kaŝis grizajn sekretojn (2013/12, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: SANO: Veturiloj propagandaj (2013/01, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Voĉo, kiu forgesigis malsaton (2013/08-09, p. 14)
• Henriel FIDILALAO: MADAGASKARO: Vojoj al bonaj profitoj (2013/01, p. 15)

Noveloj

• István ERTL: Dobos Delight (2013/01, p. 29)
• Eriko NAVARO: Flugiloj de libereco (2013/03, p. 29)
• Julian MODEST: La iluziisto (2013/05, p. 24)
• Julian MODEST: Mi luigas miajn okulojn (2013/08-09, p. 26)
• Lode VAN DE VELDE: Splito (2013/10, p. 26)

Politiko

• Julius HAUSER: SLOVAKIO: 20 jaroj - 20 prezidantoj (2013/08-09, p. 9)
• Julius HAUSER: EŬROPA UNIO: Amika kunveno (2013/01, p. 6)
• Garvan MAKAJ: EŬROPA UNIO: Ankaŭ paco konas siajn (land)limojn (2013/11, p. 6)
• Javier ALCALDE: INTERNACIAJ RILATOJ: Armilo kontraŭarmila (2013/08-09, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Bastono batas, bastono resaltas (2013/11, p. 6)
• Trezoro HUANG Yinbao: MALFERMITA LETERO: Bombonoj, ne bomboj (2013/10, p. 7)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Bruligita la flago (2013/05, p. 8)
• Renée TRIOLLE: INDIĜENAJ POPOLOJ: Bruligita tero, bruligitaj hejmoj (2013/02, p. 7)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Cunamo-buĝeto: demandoj kaj duboj (2013/08-09, p. 8)
• ISIKAWA Takasi: ELEKTRO: Denove nuklee (2013/10, p. 11)
• Dimitrije JANIčIć: MUNICIO: Detruo-dilemo (2013/01, p. 8)
• Montserrat FRANQUESA, Mireille GROSJEAN, Ramon PERERA: KATALUNIO: Diskriminacio: ĉu puŝo al sendependiĝo? (2013/02, p. 8)
• Julius HAUSER: DIPLOMATIO: Franca honoro (2013/04, p. 11)
• Evgeni GEORGIEV: UNUIĜINTAJ NACIOJ: Gravas agoj, ne paroladoj (2013/05, p. 7)
• Walter KLAG: UNUIĜINTAJ NACIOJ: Hejmen la blukaskuloj (2013/08-09, p. 6)
• Jomo IPFELKOFER: GERMANIO: Historie senekzempla katastrofo (2013/10, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Interkonsento sed ne ĉiu konsentas (2013/06, p. 7)
• Zlatko TIšLJAR: OPINIO: Kontente en sia geto (2013/01, p. 6)
• Roberto PIGRO: GREKIO: Konton kaŝi, rakonton malkaŝi (2013/02, p. 7)
• Garvan MAKAJ: INTERNACIISMO: Kuniĝas mistera kaj potenca grupo (2013/08-09, p. 6)
• Roberto PIGRO: ITALIO: Laŭtiĝas voĉoj por voĉdoni (2013/03, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: La vizio de la vizitanto (2013/12, p. 7)
• Paweł FISCHER-KOTOWSKI: POLLANDO: Leĝoproponoj: atencoj kontraŭ la familio (2013/04, p. 11)
• KAWAI Yuka: KONSTITUCIOJ: Lernu hitleran manieron ... (2013/10, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Malamo ankoraŭ viva (2013/05, p. 8)
• LAST: LITOVIO: Maldekstre antaŭen (2013/01, p. 7)
• Yves NICOLAS: FRANCIO: Malio kaj la granda mutulo (2013/04, p. 7)
• Garvan MAKAJ: NORD-IRLANDO: Malpaco flagranta (2013/04, p. 9)
• KAWAI Yuka: JAPANIO: Mankas vartejoj (2013/06, p. 9)
• ISIKAWA Takasi: SOCIO: Nova espero por malnova partio (2013/10, p. 9)
• Zlatko TIšLJAR: OPINIO: Nova leĝo ... sed malleĝeraj demandoj (2013/11, p. 8)
• Julius HAUSER: DIPLOMATIO: Nova nomo (2013/01, p. 6)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Palacaj perturboj (2013/10, p. 8)
• Jomo IPFELKOFER: OPINIO: Per klerigo, per klarigo (2013/06, p. 6)
• Bardhyl SELIMI: DIPLOMATIO: Per la kapo malsupren (2013/01, p. 8)
• Josip PLEADIN: KROATIO: Post prizono manpremo (2013/02, p. 9)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Progresas piratoj (2013/01, p. 8)
• D. E. ROGERS: NOV-ZELANDO: Protestoj kaj kampanjoj (2013/11, p. 7)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Ruĝ-nigra alarmo (2013/03, p. 7)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Soldatservi: ankoraŭ devige (2013/04, p. 10)
• USUI Hiroyuki: JAPANIO: Teritorie disputi por maski katastrofon (2013/02, p. 10)
• D. E. ROGERS: NOV-ZELANDO: Tremas la tertremo-komisiono (2013/12, p. 7)
• ISIKAWA Takasi: ORIENT-AZIO: Varmaj vortoj, malvarmaj rilatoj (2013/10, p. 10)
• Jozefo LEJĈ: BRAZILO: Vekiĝas giganto (2013/08-09, p. 7)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Venkas la maldekstro (2013/08-09, p. 8)
• Ŝandor MONOSTORI: AŬSTRALIO: Venkas la sportemulo (2013/11, p. 8)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Voĉdonis du trionoj (2013/11, p. 9)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Vojo malfacila al sendependeco (2013/03, p. 6)

Rakontoj

• Albisturo KVINKE: ANALOJ DE BAILENAMBEANN: Bernardo la Simpligisto (2013/07, p. 24)

Scienco

• Roberto PIGRO: NUTRADO: Amanda saporo, semo ne amenda (2013/03, p. 23)
• Roberto PIGRO: ANDROLOGIO: Armitaj ĝis la dentoj kontraŭ impotenteco (2013/10, p. 20)
• Evgeni GEORGIEV: MONDO: Aspektoj de vivekspekto (2013/08-09, p. 21)
• Roberto PIGRO: INTERVJUO: Atentu la koron (2013/12, p. 14)
• Roberto PIGRO: OPINIO: Besta bestieco (2013/01, p. 18)
• Evgeni GEORGIEV: BESTOJ: Elefanta komunikado malkodita (2013/02, p. 17)
• Paulo Sérgio VIANA: NARKOTAĴOJ: El Kanado pri kanabo (2013/12, p. 17)
• Kees RUIG: PAROLADO: Esplorego el Nimego (2013/03, p. 24)
• Roberto PIGRO: MONDA VARMIĜO: Everesto mem blovospiras (2013/11, p. 14)
• Roberto PIGRO: KLIMATO: Forna Kalifornio (2013/01, p. 19)
• Evgeni GEORGIEV: BRULAĴOJ: Gasojlo el lignaj defalaĵoj (2013/01, p. 20)
• Paulo Sérgio VIANA: VIDPOVO: Kataraktotrakto revivigas (2013/12, p. 17)
• Vladimir LEMELEV: OPINIO: Laŭdo de moderna superhomo (2013/06, p. 18)
• Roberto PIGRO: KOMETOJ: Ne ĉio brilanta estas diamanto (2013/02, p. 19)
• Alice LIU: ANTARKTO: Nerezisteble altira poluso (2013/08-09, p. 18)
• Cyreen KNOCKAERT: BIOLOGIO: Nomenklaturo: ĉu kroma esperanta finvenko? (2013/05, p. 22)
• Roberto PIGRO: AMAZONIO: Pri alta temperaturo, ne estu teruro (2013/05, p. 23)
• Lenio MAROBIN: DISVOLVIĜO: Profitinda infanaĝo (2013/02, p. 17)
• Lode VAN DE VELDE: NUTRADO: Sablohorloĝo forŝovas piramidon (2013/07, p. 19)
• Evgeni GEORGIEV: AKTUALECO: Skanado ĝena kaj kancerogena (2013/07, p. 22)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Spaco por aĵoj el la spaco (2013/02, p. 18)
• Joyce BUNTING: AGRIKULTURO: Taktiko por noviga tritiko (2013/04, p. 21)
• Jorge MONTANARI: BIOLOGIO: Telomero: ĉu rimedo kontraŭ kancero? (2013/11, p. 15)
• Jorge MONTANARI: NOMENKLATURO: Unu astronomo, du ... astro-nomoj (2013/10, p. 21)
• Vladimir LEMELEV: AIDOSO: Unu hirundo printempon ne alportas: sed du? (2013/06, p. 19)
• Roberto PIGRO: ALERGIO: Zorga gardisto nenion preteratentas (2013/04, p. 23)

Spirita vivo

• Walter KLAG: AŬSTRIO: 52 425 katolikoj malpli (2013/06, p. 21)
• Julius HAUSER: ARKITEKTURO: Beleco sakrala (2013/11, p. 18)
• Vinko OšLAK: AŬSTRIO: Ĉu baldaŭ du katolikaj eklezioj? (2013/03, p. 25)
• Lenio MAROBIN: SEKULARIGO: Ĉu forviŝi la kredon por esti egala? (2013/04, p. 25)
• Jo HAAZEN: KOMUNAJ VALOROJ: Klareco kaj simpleco, fundamento por nova epoko (2013/01, p. 22)
• Lenio MAROBIN: EŬROPA UNIO: Kredo gravas (2013/06, p. 20)
• Evgeni GEORGIEV: KONFESIOJ: La Centro pri Interreligia Dialogo ekfunkciis (2013/02, p. 26)
• Madzy VAN DER KOOIJ: OPINIO: Laika konfirmacio (2013/10, p. 25)
• Gerrit BERVELING: KATOLIKISMO: Ne tre konata eklezio (2013/01, p. 21)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Pilgrimado mariana (2013/03, p. 26)
• Lenio MAROBIN: LONDONO: Templo ateisma (2013/08-09, p. 23)

Turismo

• Walter KLAG: AŬSTRIO: Briko-muzeo (2013/08-09, p. 22)
• Miroslav HRUšKA: ĈEĤIO: Brno (2013/12, p. 11)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Ĉarma fervojlinio (2013/05, p. 20)
• Thierry SPANJAARD: FRANCIO: Ĝui kulturon en Marsejlo (2013/10, p. 22)
• Jean-Yves SANTERRE: BRETONIO: Kie akvo kaj ĉielo najbaras (2013/11, p. 16)
• LAST: LITOVIO: Muzeo pri la malvarma milito (2013/02, p. 20)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Salutinda salminejo (2013/07, p. 23)
• Lucette ÉCHAPPé: FRANCIO: Vizito al Nanto (2013/03, p. 20)

Natur'ist'a viv'o, la ilustr'it'a revu'o por nud'ist'o'j/natur'ist'o'j/nud'naĝ'ant'o'j. Bel'a'j kolor'a'j fot'o'j. Sen'pag'a prov'ekzempler'o. La revu'o aper'as 4-foj'e jar'e, sur 16 paĝ'o'j. Inter'naci'a Natur'ist'a Organiz'o Esperant'ist'a. Adres'o: Jozsef Nemeth, HU-8531 Ihász, Fö u. 41/5. Ret'e: Jozefo.nemeth@gmail.com.

Fiks'dat'a'j mon'depon'o'j

La rent'o de la fiks'dat'a'j mon'depon'o'j ĉe Flandr'a Esperant'o-Lig'o, popular'e nom'at'a'j „verd'a'j kont'o'j”, ek'de la 1a de maj'o 2013 est'os 1%. Pli da inform'o'j pri tiu'j depon'o'j trov'iĝ'as en la ret'paĝ'o www.esperant'o.be/fel/fi'n/verdakon.php.

La plej nov'a filozofi'o

La plej nov'a filozofi'o est'as tiu de Esperant'ist'o (!). Prav'e. Ir'u al la Inter'ret'a adres'o kaj konstat'u: www.pisces-eagle.com/esperant'o.html.

Abon'help'a fondus'o plu help'as

Jam de 30 jar'o'j MONATO hav'as si'a'n abon'help'a'n fondus'o'n, kiu subvenci'as leg'em'ul'o'j'n en land'o'j kun mal'fort'a aŭ jun'a ekonomi'o. Esperant'o-parol'ant'o'j el tiu'j land'o'j pov'as pet'i subvenci'o'n de la fondus'o, kaj tiel ricev'i la magazin'o'n ĉu tut'e sen'pag'e, ĉu kontraŭ fort'e rabat'it'a kotiz'o.

En 2012 la pli'mult'o de la subvenci'at'a'j abon'o'j ir'is al Kubo kaj al Afrik'o, sed dis'e ven'is pet'o'j ankaŭ el ekzempl'e Nepalo kaj Sud-Amerik'o.

La mon'o en la fondus'o ven'as de leg'ant'o'j en pli bon'fart'a'j land'o'j, kaj jam tradici'e la plej grand'a kontribu'ant'o en 2012 est'is la Esperant'o-klub'o de Munkeno. Al ĝi, kaj al ĉiu'j ali'a'j donac'int'o'j, sincer'a'n dank'o'n en la nom'o de la el'don'ej'o kaj de la ricev'int'o'j de la revu'o!

La abon'ant'o'j, kiu'j ĝu'as la leg'ad'o'n el la fondus'o, ne forges'u, ke ili dev'as ĉiu'jar'e pet'i pli'long'ig'o'n de si'a abon'o. Por evit'i perd'o'j'n pro mal'ĝust'a'j adres'o'j aŭ mank'o de interes'iĝ'o, la abon'o'j ne re'nov'iĝ'as aŭtomat'e.

Ĉu vi jam donac'is por la fondus'o? Iu ajn sum'o, ĉu komplet'a kotiz'o, ĉu du'on'o aŭ tri'on'o aŭ dek'on'o de jar'kotiz'o est'as bon'ven'a ĉe Fel aŭ ĉe la per'ant'o'j de MONATO. Dank'o'n al ĉiu'j!

Du gvid'il'o'j al plu'a leg'ad'o

Lern'int'e nov'a'n lingv'o'n, post klas'ĉambr'a kun'babil'ad'o kaj nerv'o'ŝir'a'j ekzamen'o'j, la hom'o'j trov'as si'n en situaci'o, kiam ili pov'as plej frukt'o'don'e perfekt'ig'i si'a'n lingv'o'kon'o'n per leg'ad'o de libr'o'j kaj revu'o'j en la lern'it'a lingv'o. Cel'e al plen'a al'propr'ig'o de nov'a komunik'il'o est'as nepr'e por ili dispon'i leg'o'material'o'j'n, kies ĉef'a cel'o pli vast'as ol trans'don'o de la lingv'o mem: ili dev'as est'i ankaŭ per'ant'o'j de nov'a'j sci'o'j pri la mond'o, ĝeneral'e, aŭ pri la specif'a mond'o de la lern'it'a lingv'o, special'e.

Rilat'e la lern'ad'o'n de Esperant'o, mi ankoraŭ klar'e memor'as, kiam tiu period'o okaz'is por mi. Mi est'is tiam sufiĉ'e bon'ŝanc'a hav'i oft'a'n kontakt'o'n kun eks'a instru'ist'o, kiu iom post iom liver'is al mi, jen prunt'e jen kopi'e, divers'a'j'n valor'a'j'n er'o'j'n de la esperant'a'j kultur-histori'o kaj literatur'o. Mi avid'e vor'is kaj sorb'is ili'n kaj ĉiam soif'is je pli'a'j leg'ind'aĵ'o'j.

Konsil'ant'o-surogat'o'j

Por tiu'j, mal'pli bon'ŝanc'a'j ol mi tiam est'is, tiu'j, kiu'j bezon'as, sed ne dispon'as tia'n help'a'n rimed'o'n, tiu'j ĉi du libr'et'o'j, el'don'it'a'j de Sezon'o'j en 2010, pov'as rol'i kiel konsil'ant'o-surogat'o'j. La kompil'int'o Aleksander Korĵenkov ĉerp'is tekst'ar'o'n, aper'int'a'n sub la rubrik'o „Ni'a Trezor'o” en la prestiĝ'a revu'o La Ond'o de Esperant'o dum la period'o 2008-2010. Sub la titol'o'j Dek Libr'o'j kaj Dek Gazet'o'j, oni trov'as artikol'ar'o'n, kiu resum'e pri'skrib'as fundament'a'j'n verk'o'j'n por kon'at'iĝ'o kun la evolu'o de Esperant'o kiel lingv'a kaj kultur'a fenomen'o dum la last'a'j 13 jar'dek'o'j. Ili taŭg'as kiel instig'a en'konduk'o kaj cert'e, kiel ĉiu'j bon'a'j recenz'o'j (inklud'e de tiu ĉi), iel esper'e antaŭ'supoz'as, ke la leg'int'o'j plu'esplor'os la pri'trakt'it'a'j'n verk'o'j'n.

Grav'a'j kolekt'o'j

Sep aŭtor'o'j kontribu'as al la kolekt'o'j, ĉiu'j kun propr'a stil'o kaj lingv'o'uz'o, kio est'as ja avantaĝ'o por tiu'j, kiu'j cel'as pli'inter'naci'ig'i si'a'n Esperant'o'n. Tra'leg'int'e la tut'a'n recenz'ar'o'n, mi ne trov'is apart'e ĝen'a'j'n mal'glat'aĵ'o'j'n, kiu'j dev'ig'us mi'n uz'i kritik'a'n lingv'a'n el'sark'il'o'n. Ankaŭ mank'as al mi la ebl'o kritik'i la redaktor'a'n elekt'o'n, ĉar ĝi lim'iĝ'is al artikol'o'j, jam aper'int'a'j en Lod'e, krom unu ese'et'o, specif'e verk'it'a por tiu ĉi el'don'o. Ekzempl'e, okul'frap'e la list'o de dek grav'eg'a'j libr'o'j de la Esperant'o-kultur'o ne inkluziv'as la libr'o'n Retor'ik'o de Iv'o Lapenna, ver'ŝajn'e, ĉar ĝi neniam est'is recenz'it'a en la revu'o. Kelk'a'j pec'o'j pri libr'o'j rilat'as al t.n. referenc-verk'o'j (Piv, Pag, k.a.) aŭ al apart'e grav'a'j tekst'o-kolekt'o'j (Fundament'a Krestomati'o), sed eĉ pri tiu'j la recenz'int'o'j don'as util'a'j'n inform'o'j'n, kiu'j pov'as gvid'i la nov'ul'o'j'n al pli'a kon'at'iĝ'o kun tiu'j font'o'j.

Gazet'ar'o

Apart'e grav'as trov'i detal'a'j'n not'o'j'n pri la ĉef'a'j reprezent'ant'o'j de la Esperant'o-gazet'ar'o, eĉ pri tiu'j ne plu aper'ant'a'j, aŭ pri tiu'j, kiu'j iel'e for'fal'is el la ĉef'a flu'o de la inter'naci'a Esperant'o-mov'ad'o. Revu'o'j kaj gazet'o'j rol'is centr'e en la evolu'o de la zamenhofa lingv'o'projekt'o, kaj la elekt'o de taŭg'a'j specimen'o'j ĉi tie ebl'ig'os al la leg'ont'o'j sekv'i tia'n mirakl'a'n histori'a'n evolu'o'n. Eĉ pri si mem la cent'jar'a Ond'o de Esperant'o recenz'as! Ĝi'a el'don'ist'in'o Halina Gorecka relief'ig'as la histori'a'j'n tra'viv'aĵ'o'j'n, mort'o'n kaj resurekt'o'n de la ondoza el'don'aĵ'o el Rusio.

Konklud'e, mi rekomend'as la et'a'j'n libr'o'j'n al ĉiu'j, sed apart'e mi imag'as ili'n kiel taŭg'a'n donac'o'n de instru'ist'o'j al fin'lern'int'o'j. Tio pov'as simbol'e efik'i kiel trans'don'o de ŝlos'il'o al la trezor'ej'o, kie ni zorg'em'e gard'as ni'a'j'n literatur'a'j'n kaj histori'a'j'n riĉ'aĵ'o'j'n.

Dek Libr'o'j. Seri'o Ni'a Trezor'o, volum'o 1. Eld. Sezon'o'j, Litova Esperant'o-Asoci'o, 2010. 32 paĝ'o'j. ISBN 978-609-95087-2-6.

Dek Gazet'o'j. Seri'o Ni'a Trezor'o, volum'o 2. Eld. Sezon'o'j, Litova Esperant'o-Asoci'o, 2010. 32 paĝ'o'j. ISBN 978-609-95087-1-9.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Vers'aĵ'o'j el'verŝ'it'a'j

La modest'a libr'et'o de vers'aĵ'o'j – Esperant'a vers'ad'o – al'ven'as aranĝ'it'e kvazaŭ lern'o'libr'o: „Kiel fabrik'i poem'o'n”. Nom'e la poem'o'j est'as ord'ig'it'a'j laŭ la vers'form'o'j. Jen, laŭ la recenz'ant'o, iom'et'e strang'a prezent'ad'o. En'tut'e, la form'o kaj la rim'struktur'o de la poezi'aĵ'o'j laŭ'ŝajn'e est'is por la aŭtor'o pli grav'a'j ol la en'hav'o'j. Jen tip'a ekzempl'o.

Kat'o

Ĝi al'ven'is de sur strat'o
kaj far'iĝ'is protekt'at'o
eĉ am'at'o de edz'in'o

Ŝi nun zorg'as nur pri kat'o
Li rigard'as kat'o'n rat'o
kaj rest'ad'as en kantin'o

Unu'a kritik'o – ĉiu'j verk'o'j de la aŭtor'o est'as sen iu ajn interpunkci'o. Tio ver'e ne ĉiam tre help'as.

Du'a kritik'o – la lingv'aĵ'o ne est'as ĉiam tuj kompren'ebl'a. Ekzempl'e supr'e la fraz'o: „Li rigard'as kat'o'n rat'o”. Kutim'a kun la verb'o „rigard'i” est'as la uz'ad'o de „kiel” plus akuzativ'o. Ali'vort'e: „Li rigard'is kat'o'n kiel rat'o'n”. Sed „rigard'i kat'o'n rat'o” iel stumbl'ig'as la leg'ant'o'n.

La tri'a kritik'o rilat'as la en'hav'o'n. Se „Li” ne plu est'us la ĉef'person'o hejm'e, evident'e „Li” diboĉ'us en drink'ej'o kaj ne simpl'e rest'ad'us en kantin'o. Kaj en'tut'e, kio est'u kantin'o? Hodiaŭ plej oft'e jen spec'o de manĝ'ej'o en uzin'o, ktp. Do jen tre lam'a fin'o.

La evident'a problem'o por la aŭtor'o est'is trov'i taŭg'a'n rim'o'n por „edz'in'o”. La nun'a rezult'o impres'as tre konstru'it'a kaj la en'hav'o laŭ'e sufer'as. Do ŝajn'as, ke la poem'et'o tre bon'direkt'e komenc'iĝ'is, sed fin'iĝ'as iel fuŝ'e. Do ni iom'et'e re'verk'u la du'a'n strof'o'n de la poem'et'o kaj al'don'u iom da interpunkci'o por pli'bon'ig'i la leg'ebl'o'n.

Kat'o la du'a

Ĝi al'ven'is de sur strat'o
kaj far'iĝ'is protekt'at'o,
eĉ am'at'o de l' edz'in'.

Ŝi nun zorg'as nur pri kat'o.
Li ĝi'n, tamen, taks'as rat'o
kaj fuĝ'em'as al kazin'!

La poem'o ankaŭ en tiu ĉi modif'it'a form'o plu rest'as pli rim'aĵ'o, ol mond'sku'a poezi'aĵ'o, sed la recenz'ant'o, kontrast'e al la aŭtor'o, ne cel'is publik'ig'i poem'ar'o'n. Mult'a'j el la poem'o'j en la kolekt'o est'as „vid'ebl'e” muld'it'a'j al la cel'at'a vers'form'o iu'grad'e kost'e de la en'hav'o. La lert'o de poet'o konsist'as el ĝust'e la mal'o. La leg'ant'o ne rimark'u la mal'facil'ec'o'n de li'a meti'o.

Pli'a kritik'o traf'u ali'a'n stil'aĵ'o'n de la aŭtor'o. Tre oft'e li ripet'as specif'a'n lini'o'n du aŭ tri foj'o'j'n, do po unu foj'o'n en ĉiu strof'o de la poem'o. La recenz'ant'o konklud'is, ke la aŭtor'o vol'is iel ŝpar'i – kvazaŭ ĉiu plen'e nov'e el'pens'it'a lini'o kost'us mon'o'n kaj ripet'ad'o de jam'a lini'o est'us iel pli mal'mult'e'kost'a. Jen ekzempl'o:

Madon'o

Mi ŝi'n trov'is sankt'bild'et'o
tre simil'a al Madon'
Di'ben'at'a siluet'o
ek'flor'int'a el burĝ'o'n'

Atend'it'a am'stafet'o
kun lili'o sur blaz'o'n'
Mi ŝi'n trov'is sankt'bild'et'o
tre simil'a al Madon'

Sekret'iĝ'as alfabet'o
de la am'o sub glor'kron'
Mal'facil'e por poet'o
ĝi'n akir'i al dispon'
Mi ŝi'n trov'is sankt'bild'et'o
tre simil'a al Madon'

Kvin el la poem'o'j ricev'is premi'o'n kaj oni atent'ig'as pri tio rekt'e sub la premi'it'aĵ'o. Tio est'as des pli bon'a, ĉar, tut'e honest'e, ali'okaz'e la recenz'ant'o el propr'a mens'a fort'o tut'e ne kapabl'us ek'kon'i la special'a'n premi'ind'a'n kvalit'o'n de la respektiv'a verk'et'o. La recenz'ant'o por si, tut'e privat'e, eĉ konklud'is, ke en la poezi'a'j konkurs'o'j de Esperant'uj'o ne trov'iĝ'as mult'e da talent'ul'o'j, se jen jam la pint'a'j rezult'o'j.

Evident'e, en poem'ar'o ne ĉiu poem'o pov'os est'i ver'a geni'aĵ'o. Sed normal'okaz'e en tia kolekt'o trov'iĝ'as almenaŭ unu poem'o, kiu kvazaŭ ŝtorm'blov'e bala'as oni'n rekt'e el oni'a brak'seĝ'o. En tiu ĉi libr'et'o la recenz'ant'o plu serĉ'ad'as pri ĝi.

Jaroslav Krolupper: Esperant'a vers'ad'o. Original'aĵ'o. Eld. Kava-PECH, Dobrichovice, 2011. 54 pag'o'j, glu'broŝur'it'a'j. ISBN: 978-80-87169-22-3.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Ĉe l' kor'o de Eŭrop'o ...

Ne, ne tem'as pri la fam'a verk'o de Privat, omaĝ'ant'a al li'a nask'iĝ'urb'o. Tem'as pri mult'e pli et'a, tamen ne sen'signif'a, omaĝ'o al tri ĝenevaj aŭtor'o'j, kiu'j konker'is al si se ne prezid'ant'a'n podi'o'n en la mov'ad'a aŭ Esperant'a Parnas'o, kiel Privat aŭ Hodler, tamen ne neglekt'ind'a'n lok'o'n inter la ĉef'e poezi'a'j verk'ist'o'j. Ind'as ili'n trakt'i unu'op'e, ĉar ili hav'as neni'o'n komun'a'n, krom la loĝ'urb'o.

Bel'eg'a vir'in'o

Madeleine Staki'a'n-Vuille (1910-2004) est'is tre ĉarm'a person'o kaj bel'eg'a vir'in'o; bedaŭr'ind'e, mank'as fot'o'j en la libr'o, sed ŝi'a'n dolĉ'a'n melankoli'a'n rigard'o'n, direkt'it'a'n al la sen'fin'o, oni trov'as en Literatur'a foir'o, juni'o 2012, p. 120. Ŝi est'is esperant'ist'in'o preskaŭ dum'viv'a, lern'int'e Esperant'o'n en 1918 ankoraŭ en la baz'lern'ej'o, kie ĝi est'is oficial'e instru'at'a. Ofic'ist'in'o ĉe la redakt'ej'o de la revu'o La femme d'aujourd'hui (La hodiaŭ'a vir'in'o), post'e ĉe bank'o, ŝi diplom'it'iĝ'is pri Esperant'o kaj pri fortepian'o kaj instru'is ambaŭ fak'o'j'n dum si'a tut'a viv'o, kun'ig'ant'e la muzik'o'n de la instrument'o'j kun la muzik'o de la lingv'o.

Okup'ant'e redakt'a'j'n kaj estr'ar'a'j'n posten'o'j'n en la ĝeneva kaj svis'a mov'ad'o'j, ŝi si'n dediĉ'is ankaŭ al traduk'ad'o kaj original'a verk'ad'o sub la plum'nom'o Mad Mev'o. Traduk'o'j'n ni pov'as ĝu'i en la Svis'a antologi'o; en la nun'a libr'et'o ni trov'as du'dek kvin original'a'j'n poezi'aĵ'o'j'n kaj unu ese'et'o'n pri la popol'a kant'o, verk'it'a'j'n inter 1931 kaj 1988, tamen kun long'a'j inter'temp'a'j silent'o'j; pli'mult'o aper'is lok'e, ekzempl'e, en Brasik'foli'o, la bulten'o de la ĝeneva grup'o La Stel'o, de ŝi redakt'at'a dum mult'a'j jar'o'j, sed unu traf'is premi'o'n ĉe la katalun'a'j Flor'a'j Lud'o'j.

Altern'as impet'o'j social'ist'a'j („la prolet'ar' prem'at'a abomen'e / de l' burĝ'o'j riĉ'a'j”) kaj impet'o'j am'a'j („Simil'e al river'o bru-akv'a kaj rapid'a / Torent'as mi'a am'o sur voj'o de la viv'”); scen'et'o'j el la natur'o (sent'iĝ'as influ'o de la mal'gaj'o de Baghy) kaj omaĝ'o'j al zamenhofaj jubile'o'j aŭ esperant'ist'a'j person'ec'o'j: Baghy, Kalocsay, Hans Jakob.

El la poem'o'j de Mad Mev'o ni pov'as aprez'i la entuziasm'o'n por la verd'a stel'o kaj por la re'ven'o de la bel'a sezon'o; ne tamen la ritm'o'n, kiu oft'e mezur'iĝ'as nur per la nombr'o de la silab'o'j en la vers'o, sen atent'o al la akcent'o'j. Sed ĉiu barel'o don'as la vin'o'n, kiu'n ĝi hav'as, kaj la vers'o'j de la ĝeneva poet'in'o rest'as dokument'o'j pri et'a klub'a viv'o, oft'e neglekt'at'a.

Erotik'a kaj romantik'a

Pri Henri Vatré (1908-1998) dis'kon'ad'o est'as mult'e pli vast'a. Li publik'ig'is poem'o'j'n, statistik'o'j'n, kun'labor'is en la plej prestiĝ'a'j revu'o'j kaj en Esperant'o en perspektiv'o, tial li'a nom'o tut'e ne son'as nov'e, do li'n prezent'i ne neces'as. Ni nur menci'u, ke sub la plum'nom'o Henri Beaupierre aper'is en 1968 Specimen'e, humur'a kolekt'o de parodi'o'j kaj pastiĉ'o'j. La er'o'j, aper'ant'a'j en la nun'a libr'et'o, est'as tamen original'aĵ'o'j, ĉar freŝ'e el'fos'it'a'j el sub'tegment'ej'o post du'on'jar'cent'o: du'dek sep poem'o'j kaj unu proz'aĵ'o, ĉiu'j verk'it'a'j inter mart'o 1963 kaj mart'o post'a'jar'a. Nur unu tem'o: am'o, amor'o, pasi'o, kun'iĝ'o. Ĉio pov'us al'don'iĝ'i al la „sekret'a'j sonet'o'j”; neni'a interpunkci'o, scen'o'j kaj ag'o'j rul'iĝ'as si'n'sekv'e:

„sam'takt'e / du kor'o'j bat'as / kaj tiel et'as / du pint'a'j mam'o'j / kontakt'e / du korp'o'j vibr'as / kaj ard'e vigl'as / la nokt'o nigr'as / femur'o'j pal'as / el lip'o'j fal'as / minor'a'j gam'o'j / vi est'as nud'a / vi'n vest'as sol'e / rigard'o lum'a / gagat'a'j har'o'j / kaj pec'o last'a / de riĉ'a pelt'o / de vi'a nest'o / si'n paŝt'as kis'o'j / sur vi'a ventr'o / velur'a / kaj mi'a man'o / simil'as kat'o'n / dum ĝi tra'kur'as / vi'n per pied'o'j el felt'o”.

La am'o tra'viv'as ankaŭ romantik'a'j'n, ne nur erotik'a'j'n, moment'o'j'n: „Vi kre'as la poem'o'j'n / kaj mi nur skrib'as ili'n / mi not'as sur paper'o / la son'o'j'n kiu'j kant'as / en vi'a voĉ'o”. Post'e fin'o amar'a, sed viv'at'a preskaŭ seren'e. Nur la part'o de Vatré valor'as la tut'a'n volum'et'o'n.

Suk'a kaj sturm'a

Claude Pir'o'n (1931-2008) nask'iĝ'is belg'o kaj iĝ'is svis'a civit'an'o nur en 1978; sed li long'e rezid'is en Ĝenevo kaj kiel traduk'ist'o el plur'a'j lingv'o'j ĉe Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, kaj post'e kiel privat'a psik'o'terapi'ist'o, kaj fin'e kiel docent'o ĉe la ĝeneva universitat'o. Tial la libr'et'o omaĝ'as ankaŭ al li, kiel natur'iĝ'int'a ĝenev'an'o, eĉ se per nur'a'j du'dek paĝ'o'j. Pri li'a divers'flank'a ag'ad'o en la Esperant'o-kamp'o kaj precip'e pri li'a al'kroĉ'iĝ'o al la facil'ec'o de la lingv'o oni pov'us verk'i libr'o'n, menci'ant'e kaj la krim'roman'o'j'n de la Ĉu ...?-seri'o sub la plum'nom'o Johán Val'an'o, kaj la sen'nombr'a'j'n artikol'o'j'n kaj preleg'o'j'n, kaj la kased'o'n Frand'u Pir'o'n, el'don'it'a'n de LF-koop, kie li mem kant'as kun gitar'a akompan'ad'o.

En la nun'a libr'et'o est'as kvar poezi'aĵ'o'j kaj unu skeĉ'o. Ĉi-last'a hav'as tut'e verv'a'n ar'o'n da insult'a'j esprim'o'j, interjekci'o'j, sakr'o'j, reciprok'e ĵet'at'a'j inter fiŝ'vend'ist'in'o kaj du ge'klient'o'j. La scen'o per si mem est'as banal'a, sed la lingv'aĵ'o – suk'a, sturm'a. Bon'a rol'ad'o, tamen, postul'as lingv'e spert'a'n spekt'ant'ar'o'n, sed la rezult'o est'as lingv'a unik'aĵ'o. Sed plej'a gem'o mi konsider'as La sufer'o de l' ali'a'j, poem'o'n premi'it'a'n en la Bel'art'a'j Konkurs'o'j de 1956, kie ver'e sent'iĝ'as la dolor'o pro sufer'ad'o de ali'ul'o'j: „Prefer'us mi sufer'i infer'o'n da sufer'o / ol sent'i ĝi'n en frat'o kaj star'i antaŭ mur'”.

En'tut'e verk'o kun ver'a'j juvel'o'j, ĉirkaŭ'at'a'j de mal'pli valor'a'j ŝton'o'j; sed la person'ec'o'j de la tri'op'o ver'e merit'is libr'o'form'a'n omaĝ'o'n.

Beletr'a kolekt'o de ĝenevaj aŭtor'o'j. Eld. Esperant'o-Grup'o La Stel'o, Ĝenevo, 2011, 126 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 2940269084.

Not'o de la redaktor'o: Esplor'o montr'is, ke en tiu ĉi libr'o la skeĉ'o La Ezok'o est'as mis'atribu'it'a al Claude Pir'o'n; ĝi'a ver'a aŭtor'o est'as Henri Vatré.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Mal'grav'a'j lingv'o'j grav'as

En la ĉapitr'o 25 de si'a verk'o La infan'a ras'o la skot'a poet'o William Auld asert'as jen'e:

„Ĉiu -olog'o kon'as nur si'a'n -ologi'o'n,
ol ni nek pli nek mal'pli kompren'as viv'o'n, Di'o'n:
kiu proklam'as solv'o'n mensog'as. Provizor'a
est'as plej cert'a fakt'o en ni'a mens' esplor'a.”

Ni'a hodiaŭ'a spert'o konfirm'as tiu'n asert'o'n. Kiu ajn hav'as kontakt'o'n kun fak'ul'o'j, ĉu kurac'ist'o'j, ĉu inĝenier'o'j, ĉu arkitekt'o'j ktp, konstat'as, ke ili oft'e est'as surpriz'e sen'sci'a'j pri kamp'o'j ekster la propr'a fak'o. Laŭ'ŝajn'e la epok'o de plur-sci'ul'o'j (grek'e: πολυμαθείς) for'pas'is, kaj ni re'vid'os en ni'a temp'o neniu'n nov'a'n Leon'ard'o'n da Vinĉ'i (kiu, konfes'ind'e, est'is tut'e unik'a, est'ant'e pentr'ist'o, arkitekt'o kaj inĝenier'o). Ceter'e ni ne plu viv'as en la temp'o de la Renesanc'o.

Ĝeneral'e la nun'a scienc'o ŝajn'as est'i ne'evit'ebl'e lim'ig'it'a pro eksces'a special'iĝ'o. Oft'e tamen en'konduk'o de tut'e ali'a fak'o en diskut'o'n aŭ scienc'a'n esplor'ad'o'n pov'as mal'ferm'i grav'a'j'n voj'o'j'n por krom'a'j kompren'o kaj dis'volv'o. Mi re'memor'as, ke, kiam mi loĝ'is en mal'grand'a kamp'ar'a vilaĝ'o, la lok'a veterinar'o grav'e kontribu'is al la sci'o de ni'a'j kurac'ist'o'j, dank'e al si'a spert'o pri ŝaf'a morb'o.

Mal'super'a'j est'aĵ'o'j

Eĉ lingv'o'scienc'o kaj la lern'ad'o de lingv'o'j pov'as ĵet'i lum'o'n sur plur'a'j'n problem'o'j'n rilat'e arkeologi'o'n, etnografi'o'n, geografi'o'n kaj histori'o'n. La vort'trezor'o'j de mult'a'j en'danĝer'ig'it'a'j kaj minoritat'a'j lingv'o'j est'as riĉ'a'j je valor'eg'a'j inform'o'j pri la karakteriz'o'j kaj la efik'o'j de grand'a nombr'o da plant'o'j, arb'o'j kaj ali'a'j speci'o'j, per'e de kiu'j oni pov'us kurac'i mal'san'o'j'n kaj don'i pli'a'j'n avantaĝ'o'j'n al la hom'ar'o. Tio'n oni jam konstat'is, esplor'ant'e inter tiel nom'at'a'j „primitiv'a'j” popol'o'j, kiel ekzempl'e la indiĝen'o'j de la amerik'a kontinent'o. Kiam ni'a mond'o perd'as iu'n ajn lingv'o'n, tio mal'riĉ'ig'as la hom'ar'o'n kultur'e kaj scienc'e. Sed iom post iom, bedaŭr'ind'e, tiom da idiom'o'j est'as mort'ant'a'j pro al'kultur'ig'o, mal'aper'o de medi'o, prem'o flank'e de pli potenc'a'j fort'o'j, indiferent'ec'o, mal'amik'ec'o al minoritat'a'j kultur'o'j kaj mal'respekt'o pri la dign'o de popol'o'j rigard'at'a'j kiel mal'super'a'j est'aĵ'o'j.

Eĉ en evolu'int'a'j soci'o'j, kiel la eŭrop'a'j, la lingv'a'j kaj kultur'a'j rajt'o'j de la minoritat'o'j ne est'as sufiĉ'e respekt'at'a'j. Inter'naci'a'j instituci'o'j, kiel ekzempl'e Eŭrop'a Uni'o, parad'as per apog'o kaj defend'o de la lingv'a divers'ec'o, sed tiu star'punkt'o est'as pli ŝajn'a ol real'a. Oficial'e EU agnosk'as la ŝtat'a'j'n lingv'o'j'n de ĉiu'j membr'o'land'o'j, sed tio tut'e ne signif'as, ke ĉiu lingv'o est'as rigard'at'a aŭ uz'at'a kiel efektiv'a labor'lingv'o. En la praktik'o la plej'part'o de la afer'ec'a aktiv'ec'o de tia'j organiz'aĵ'o'j okaz'as en la angl'a lingv'o, cert'e ne en la malta, la gael'a aŭ la breton'a. Efektiv'a protekt'o de minoritat'a'j kaj en'danĝer'ig'it'a'j idiom'o'j apenaŭ est'as evident'a en la inter'naci'a'j rond'o'j.

Fer'voj'a vojaĝ'o

Mi silent'e medit'is pri tiu situaci'o dum fer'voj'a vojaĝ'o inter la irlanda ĉef'urb'o kaj la kamp'ar'a urb'et'o, kie mi loĝ'as. Vid'al'vid'e de mi en la trajn'o sid'is mez'aĝ'a par'o, kiu konversaci'is en lingv'o, kiu'n mi ne re'kon'is. En tiu okaz'o la par'o parol'is tre mal'laŭt'e kaj, pro la bru'o en la ĉirkaŭ'aĵ'o, mi kapt'is ne ili'a'j'n vort'o'j'n, sed nur la muzik'ec'a'n kadenc'o'n de ili'a'j voĉ'o'j. Iom stult'e mi demand'is, ĉu ili est'as finn'o'j. „Ne,” respond'is la sinjor'o, „ni parol'as la kimr'a'n lingv'o'n. Ni est'as kimr'o'j.” Post'e mi sent'is iom da embaras'o, ĉar dum'temp'e mi loĝ'is en Briti'o kaj sufiĉ'e oft'e aŭd'is la kimr'a'n en radi'a'j kaj televid'a'j program'o'j. Pli'e la kimr'a aparten'as al la famili'o de kelt'a'j lingv'o'j, tiu de la gael'a mem: la lingv'o de ni'a'j skot'a'j antaŭ'ul'o'j, kiu'n en mi'a hejm'o mi'a edz'in'o kaj ni'a'j fil'o'j ĉiam parol'as.

Bedaŭr'ind'e, por inter'komunik'ad'o inter la divers'a'j kelt'a'j popol'o'j (gael'a, kimr'a, breton'a kaj la iom'et'e re'vigl'ig'it'a kornvala) la unu'op'a'j idiom'o'j ne taŭg'as, ĉar ili est'as tro mal'sam'a'j. La gael'a (skot'a, irlanda kaj manks'a) sub'grup'o aparten'as al la tiel nom'at'a „Q-kelt'a” kategori'o, dum la kimr'a kaj la breton'a aparten'as al la „P-kelt'a”. Ili disting'iĝ'as pro tio, ke vort'o'j, kiu'j ek'as per la konsonant'o „p” en la kimr'a/breton'a sub'famili'o, kutim'e komenc'iĝ'as per „c” (prononc'end'a kiel „k”) en la gael'a sub'famili'o.

Pra'kelt'a lingv'o

Tiu'rilat'e mi menci'u, ke en la jar'o 1998 la fekund'a franc'a erudici'ul'o André Cherpillod mem'el'don'is valor'a'n libr'et'o'n titol'it'a'n „La gall'a lingv'o”. Tem'is pri histori'o, gramatik'o kaj leksik'o de la mort'int'a kelt'a lingv'o de Gallio (aŭ Gaŭli'o), antikv'a franc'a region'o. (Parentez'e, ankoraŭ ekzist'as en la okcident'a Franci'o kelt'a idiom'o, nom'e la breton'a, kiu tamen ne est'as rekt'a deriv'aĵ'o de la gall'a, sed est'is en'konduk'it'a en la 5a jar'cent'o de hom'o'j en'migr'int'a'j el Kornvalo, en la sud-okcident'a Briti'o.) Mi atent'e tra'leg'is la verk'et'o'n de Cherpillod kaj konstat'is kun vigl'a interes'o, ke en ĉiu paĝ'o est'as grand'a nombr'o da vort'o'j tre simil'a'j al respond'a'j vort'o'j de la gael'a kaj/aŭ de la kimr'a. Ili supoz'ebl'e de'ven'as de iu sam'a pra'kelt'a lingv'o.

Publik'a'j indik'o'j

Hazard'e, ne'long'e post mi'a renkont'iĝ'o kun la afabl'a kimr'a par'o mi'a edz'in'o, unu el ni'a'j fil'o'j kaj mi dev'is ĉe'est'i funebr'a'n solen'aĵ'o'n en Cardiff ([kardif], kimr'e: Caerdydd), la ĉef'urb'o de Kimri'o, mal'grand'a land'o en la sud'okcident'o de Briti'o. La modern'a Cardiff ne aspekt'as ekzot'a kaj, fakt'e, tre simil'as iu'n ajn kompar'ebl'e grand'a'n angl'a'n urb'o'n. La lingv'o, kiu'n oni plej oft'e aŭd'as sur la strat'o'j de Cardiff, est'as la angl'a, ĉar laŭ statistik'o tri'on'o de la loĝ'ant'ar'o ven'as de Angli'o aŭ de ekster'land'o.

Kompren'ebl'e, tamen, la dis'vast'iĝ'o kaj la ĉe'est'o de la lok'a, kimr'a lingv'o est'as evident'a eĉ en la ĉef'urb'o. (Antaŭ ne'long'e unu el ni'a'j fil'o'j vizit'is unu'a'foj'e Kardif'o'n, kaj rimark'is, ke, sid'ant'e en kaf'ej'o, tuj post si'a al'ven'o en la urb'o'n, li aŭd'is plur'a'j'n grup'o'j'n parol'i la kimr'a'n inter si.) En tiu urb'eg'o la nom'o'j de la strat'o'j, publik'a'j anonc'o'j, inform'ŝild'o'j ktp est'as skrib'it'a'j du'lingv'e (kimr'e kaj angl'e). Malgraŭ tio, ke ni est'as parol'ant'o'j de kelt'a (do frat'a) lingv'o, mi kapabl'is kompren'i preskaŭ neni'o'n el la kimr'a'j indik'o'j. Mi ne re'kon'is la vort'o'n „polic'o”, kiu en la kimr'a est'as „heddlu”, nek la kimr'a'n „cerdd”, kiu signif'as „muzik'o”. Tem'as pri vort'o'j, kiu'j, laŭ mi'a sci'o, simil'as neni'o'n de ali'a'j eŭrop'a'j aŭ ali'kontinent'a'j lingv'o'j. Mi sent'is, ke mi trov'iĝ'as en tut'e fremd'a, ne'kon'at'a land'o. La sam'a'n impres'o'n mi hav'is en la hispan'a urb'o Bilba'o, kiam mi leg'is indik'o'j'n en la vask'a (eŭsk'a). Ĉiu publik'a indik'o ŝajn'is de'ven'i ne de ni'a ter'o, sed de ali'a planed'o.

Komun'a'j radik'o'j

Grand'a mister'o por mi est'is tiu evident'e total'a mal'simil'ec'o inter la vort'o'j, kiu'j'n mi leg'is en la strat'o'j de Cardiff, kaj la vort'trezor'o de la irlanda lingv'o aŭ de la parenc'a skot'gael'a. Post'e, sid'ant'e en mi'a hejm'o, mi decid'is esplor'i la afer'o'n help'e de vort'ar'o kaj lern'o'libr'o pri la kimr'a. La rezult'o de mi'a esplor'o fort'e mir'ig'is mi'n. Mi kolekt'is kaj skrib'is – paĝ'o'n post paĝ'o – list'o'j'n de kimr'a'j vort'o'j kun'e kun ties ekvivalent'o'j en la gael'a. La pli'mult'a'j est'as mal'long'a'j kutim'a'j vort'o'j, kiel „hund'o”, „dom'o”, „hom'o” ktp. Kiam mi trans'skrib'is la kimr'a'n ortografi'o'n (laŭ kiu la liter'o'j „w” kaj „y” est'as vokal'o'j, ne konsonant'o'j, kiel en ali'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j) al la tre mal'sam'a gael'a sistem'o de liter'um'ad'o, mi konstat'is, ke cent'o'j da tiu'j mal'long'a'j, baz'a'j kimr'a'j vort'o'j est'as preskaŭ sam'a'j kiel ni'a'j gael'a'j vort'o'j. Al mi tio klar'e indik'is, ke iam la pra'lingv'o'j, de kiu'j de'ven'as la lingv'o'j de la du popol'o'j, est'is aŭ la sam'a idiom'o aŭ almenaŭ lingv'o'j eg'e simil'a'j. Tamen, ĉar en plur'jar'cent'a period'o la P-kelt'a'j kaj la Q-kelt'a'j idiom'o'j diverĝ'is, ili pli kaj pli mal'simil'iĝ'is, ĝis ili far'iĝ'is ne plu inter'kompren'ebl'a'j.

La komun'a'j radik'o'j, kiu'j ankoraŭ rest'as, proviz'as eg'e lim'ig'it'a'n vort'trezor'o'n, kaj ĝi en'hav'as precip'e simpl'a'j'n baz'a'j'n unu- aŭ du-silab'a'j'n substantiv'o'j'n (o-vort'o'j'n) kaj kelk'e da adjektiv'o'j (sed mal'mult'eg'e da verb'a'j radik'o'j), kun preskaŭ total'a mank'o de abstrakt'a'j esprim'o'j. Tio sugest'as, almenaŭ al mi, ke la origin'a komun'a lingv'o, el kiu kaj la kimr'a kaj la gael'a de'ven'is, est'is idiom'o de an'o'j de simpl'a trib'a soci'o, kiu sub'ten'is si'n per ĉas'ad'o, bred'ad'o de best'o'j kaj ebl'e primitiv'a agrikultur'o. Sen'dub'e, nur long'e post'e en la histori'o la popol'o'j parol'ant'a'j la idiom'o'j'n de ambaŭ kelt'lingv'a'j sub'famili'o'j evolu'is al pli kompleks'a'j kaj civiliz'it'a'j komun'um'o'j, kiu'j bezon'is eg'e pli ampleks'a'j'n vort'trezor'o'j'n, inklud'ant'a'j'n nom'o'j'n de nov'a'j invent'aĵ'o'j kaj instituci'o'j, mens'a'j abstrakt'aĵ'o'j kaj ĉiu'j element'o'j de alt'a kultur'o, politik'o, komerc'o, industri'o kaj art'o. Pro tio preskaŭ neni'o komun'a ekzist'as, en ili'a'j evolu'int'a'j kaj modern'a'j vort'ar'o'j, inter la kimr'a kaj la gael'a. Do tut'e mal'sam'a'j est'as la esprim'o'j en tiu'j lingv'o'j koncern'e termin'o'j'n pri reg'ist'ar'o, reĝ'o, leĝ'o, industri'o, art'o, imag'o, pens'o, scienc'o, urb'o, filozofi'o, transport'o, medicin'o – ali'vort'e, preskaŭ ĉio, pri kio la modern'a hom'o konversaci'as, diskut'as, leg'as kaj verk'as.

Kompar'a stud'ad'o

Ŝajn'as al mi, ke la kompar'a stud'ad'o de tia'j diverĝ'o'j inter sam'de'ven'a'j, sed mal'sam'a'j lingv'o'j pov'us prezent'i riĉ'a'n kamp'o'n por formul'i konjekt'o'j'n kaj konklud'o'j'n pri la origin'o kaj la dis'volv'iĝ'o de la hom'a'j lingv'o'j, ties kronologi'o, histori'o kaj rilat'o al arkeologi'o, soci'ologi'o kaj ali'a'j scienc'o'j. Neni'u fak'o dev'as rest'i en izol'it'a get'o. Ĉiu pov'as trans'fekund'ig'i ali'a'j'n kaj tiel antaŭ'e'n'ig'i la sci'o'n de la hom'ar'o. Neglekt'it'a, sed potencial'e tre valor'a, est'as profund'a esplor'ad'o pri la intim'a rilat'o inter la stud'ad'o de lingv'o'j – precip'e de mal'pli dis'vast'iĝ'int'a'j, minoritat'a'j kaj en'danĝer'ig'it'a'j – kaj la est'ont'ec'o kaj bon'fart'o de la hom'a ras'o.

Lingv'a konfuz'o kaj Konfuceo

En Germanio Thilo Sarrazin [tilo saracin], iam'a estr'ar'an'o de la German'a Federaci'a Bank'o (Deutsche Bundesbank) kaj eks'a financ-senatoro (t.e. ministr'o) de Berlino, per si'a verk'o Deutschland schafft sich ab (Germanio si'n abol'as) el'vok'is debat'o'n pri la ne'solv'it'a'j problem'o'j koncern'e la en'migr'int'o'j'n. La aŭtor'o provok'as per darvin'ism'a'j biologi'a'j tez'o'j kaj insult'as etn'a'j'n kaj religi'a'j'n grup'o'j'n per la asert'o, ke la problem'o'j est'as genetik'e determin'it'a'j. La islam'an'o'j, kaj precip'e la turk'o'j kaj la „arab'ec'a'j orient'ul'o'j”, nek vol'as nek sci'pov'as integr'iĝ'i al la german'a soci'o. Ili ne lern'as la german'a'n lingv'o'n, ne aprob'as la german'a'n leĝ'ar'o'n, ne part'o'pren'as la soci'a'n viv'o'n, ne adapt'iĝ'as. Sarrazin mal'prav'as kaj li mem konsci'as, ke li antaŭ'juĝ'e el'vok'as la bild'o'n pri „mal'amik'a'j” islam'an'o'j kaj orient'ul'o'j.

Pen'valor'as serioz'a konsider'ad'o de tia'j problem'o'j. Loĝ'ant'o'j kaj magistrat'an'o'j pri'tim'as la konstru'ad'o'n de moske'o'j kun minaret'o'j, tim'ant'e, ke est'ont'e fru'hor'e kri'os la muezin'o, dum la kri'o de vir'kok'o verdikt'e est'is mal'permes'it'a de juĝ'ist'o'j. Ind'as la demand'o, ĉu vir'in'o'j rajt'as si'n kaŝ'i per ĉador'o aŭ hiĝabo. La debat'o pri integr'iĝ'o kaj la postul'o de adapt'iĝ'o est'as interes'a, ne nur rilat'e islam'an'o'j'n. Mi lim'ig'os mi'a'n kontribu'o'n al la debat'o pri la uz'o de lingv'o'j.

Fak'ul'a'j taks'o'j

En la mond'o est'as parol'at'a'j proksim'um'e 6500 lingv'o'j. Inter ili, la plej mult'e parol'at'a'j est'as la mandaren'a (ĉirkaŭ 726 milion'o'j), la angl'a (pli ol 400 milion'o'j), la hispan'a, la hind'a, la arab'a, la portugal'a, la bengal'a, la rus'a, la japan'a kaj la german'a. Du'on'o de la mond'a loĝ'ant'ar'o parol'as unu el la dek plej dis'vast'iĝ'int'a'j lingv'o'j. Antaŭ pli ol dek mil jar'o'j, la eg'e mal'pli grand'a hom'ar'o parol'is ĉirkaŭ 12 000 lingv'o'j'n. En la jar'o 1000, ekzist'is 7500 lingv'o'j. Nun'temp'e rest'as 6500 lingv'o'j, dum en 2050 est'os rest'int'a'j 4500. Tiel la fak'ul'o'j taks'as (www.uni-leipzig.de/~muellerg/su/haspelmath.pdf).

Laŭ'long'e de la ekvator'o mult'as lingv'o'j, ĉar tie la hom'o'j viv'as en aŭtonomi'a'j grup'o'j, sen'de'pend'a'j de la ceter'a'j. Ju pli da de'pend'ec'o kaj soci'a'j rilat'o'j est'as, des mal'pli da lingv'o'j parol'at'as. Grand'a'j, fort'a'j ŝtat'o'j kaŭz'as lingv'a'n homogen'ec'o'n. Ne mal'mult'a'j ŝtat'o'j en la histori'o per'fort'e sub'prem'is lingv'o'j'n kaj instal'is lingv'a'n hegemoni'o'n. Ĉiu'j kon'as la dis'vast'iĝ'o'n de la latin'a lingv'o en la romia imperi'o, tiu'n de la hispan'a kaj de la portugal'a en Sud-Amerik'o, de la franc'a en Afrik'o kaj nun'temp'e de la angl'a kie ajn. Antaŭ'revoluci'e Rusio mal'permes'is la litov'an, la nazi'a Germanio la sorab'a'n, Turki'o, ĝis antaŭ dek jar'o'j, la kurd'a'n, kaj Franci'o si'a'temp'e la breton'a'n. Ankaŭ la hegemoni'o de la kastilia super la ceter'a'j lingv'o'j en Iberio, kiel la katalun'a kaj la eŭsk'a, montr'as la sam'o'n.

Oni'dir'e plej oft'e lingv'a homogen'ec'o est'iĝ'as per akomod'o kaj adapt'iĝ'o al la lingv'o de la plej fort'a. Tamen tio est'as pri'dub'end'a, ĉar vid'ebl'as mult'form'a'j protest'o'j kontraŭ lingv'a homogen'ig'o. En mult'a'j land'o'j okaz'as batal'o por lingv'a egal'ec'o, ne nur en Kataluni'o.

Naci'a premi'o

Pro la uz'o de ge'patr'a'j lingv'o'j en kelk'a'j lern'ej'o'j, en Germanio oni postul'as, ke publik'e oni parol'u la „oficial'a'n” lingv'o'n. La mez'lern'ej'o Herbert Hoover de Berlino ricev'is en 2006 la german'a'n naci'a'n premi'o'n pro la dev'ig'o parol'i nur la german'a'n en la lern'ej'a are'o, kvankam – aŭ ĉar – naŭ el dek infan'o'j hav'is ali'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n. Simil'a'j regul'o'j kon'at'as el ali'a'j lern'ej'o'j.

En Roterdam'o la ministr'in'o pri integr'iĝ'o, Rit'a Verdonk, postul'is per t.n. Roterdam'a Kod'o, ke ĉiu'j loĝ'ant'o'j sur'strat'e parol'u la nederland'an lingv'o'n kaj eduk'u si'a'j'n infan'o'j'n en la nederlanda.

Ĉu mal'dec'as postul'i la uz'o'n de la oficial'a lingv'o de region'o aŭ ŝtat'o, en kiu oni viv'as? Ĉu est'as mal'dec'e parol'i la propr'a'n de'nask'a'n lingv'o'n en ali'a land'o kaj rifuz'i la lern'ad'o'n de la lok'a?

Lingv'o'j help'as hom'o'j'n trov'i ident'ec'o'n, simbol'as aparten'o'n al etn'o, popol'o, religi'o (islam'o: arab'a, judaism'o: hebre'a ktp). La lingv'o don'as al la hom'o'j sekur'ec'o'n kaj familiar'ec'a'n sent'o'n.

La lim'o'j de lingv'o'j

La aŭstr'a filozof'o Ludwig Wittgenstein [vitgenŝtajn] konstat'is: „La lim'o'j de mi'a lingv'o signif'as la lim'o'j'n de mi'a mond'o.” (Di'e Grenzen meiner Sprache bedeuten di'e Grenzen meiner Welt, Tractatus logico-philosophicus, 1922).

La lingv'o est'as grav'a il'o por kompren'i la mond'o'n kaj eĉ por gvid'i/instig'i hom'o'j'n. Tio evident'iĝ'as en imperi'ism'a'j sistem'o'j kiel la romia, la rus-sovetia, la uson'a ktp. La latin'a lingv'o dum plur'a'j jar'cent'o'j est'is la oficial'a komun'a lingv'o en grand'a'j part'o'j de Eŭrop'o. Ne hazard'e post la du'a mond'milit'o oni lern'is kiel unu'a'n fremd'a'n lingv'o'n en okcident'a Germanio la angl'a'n (kaj part'e la franc'a'n) kaj en orient'a Germanio la rus'a'n. Inter'temp'e la super'reg'ad'o de Uson'o kaŭz'as, ke en la hodiaŭ'a german'a lingv'o est'as uz'at'a'j tiel mult'a'j angl'a'j vort'o'j kaj angl'ism'o'j, ke oni nur du'on'ŝerc'e parol'as pri la „germangla” (german'e: denglisch).

Infan'ĝarden'o

Antaŭ mal'mult'a'j jar'cent'o'j est'is mod'o parol'i la franc'a'n aŭ almenaŭ uz'i franc'a'j'n vort'o'j'n en Rusio kaj mult'a'j ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j. En Germanio eĉ nun'temp'e kelk'foj'e est'as uz'at'a'j franc'a'j esprim'o'j kiel Portemonnaie ([portmoné]: mon'uj'o), parapluie ([parapluí]: pluv'ombrel'o), trottoir ([trotŭá]: trotuar'o), vis-à-vis ([vizaví]: vid'al'vid'e).

German'a'j entrepren'o'j konstru'is la fer'voj'o'n inter Turki'o kaj Bagdado. En la turk'a lingv'o, la german'de'ven'a vort'o fertikçi ([fertikĉi]: fer'voj-ofic'ist'o, kiu staci'dom'e signal'as al la lokomotiv'estr'o la ek'vetur'o'n per la vort'o fertik (german'e fertig, pret'a). Mi ne ekzakt'e sci'as, pro kio en la turk'a fleg'ist'in'o'j kaj vart'ist'in'o'j est'as nom'at'a'j şvester ([ŝvester], laŭ la german'a vort'o Schwester, fakt'e frat'in'o, sed ankaŭ esprim'o por monaĥ'in'o'j, kiu'j oft'e labor'is en mal'san'ul'ej'o'j). Cert'e la afer'o simil'as al la vort'o kindergarten (infan'vart'ej'o, laŭ'vort'e: infan'ĝarden'o) en la angl'a.

Abund'as simil'a'j ekzempl'o'j ĉie en la mond'o. Pli evolu'int'a'j land'o'j trud'as teknik'a'j'n esprim'o'j'n. En la komput'ad'a branĉ'o preskaŭ la tut'o de la fak'esprim'o'j est'as en la angl'a (uson'a). La uz'o de iu lingv'o en scienc'o'j, kiel ekzempl'e de la latin'a en medicin'o, zoologi'o kaj botanik'o, hav'as du flank'o'j'n. La unu'ec'o favor'as la tut'mond'a'n inter'kompren'iĝ'o'n. Sam'temp'e tio kaŭz'as iom'a'n mister'ec'o'n. En la histori'o, scienc'ist'o'j disting'iĝ'is de la ordinar'a popol'o, kaj eĉ hodiaŭ kelk'foj'e la kurac'ist'o'j mistifik'um'as per latin'a fak'lingv'o ne'kompren'at'a de ili'a'j pacient'o'j.

La german'a scienc'ist'o Gerd Gigerenzer, profesor'o pri psikologi'o kaj direktor'o de la institut'o Max Planck en Berlino, skrib'as fak'libr'o'j'n en la angl'a kaj traduk'ig'as ili'n post'e en la german'a'n. En la ekonomi'a kaj komerc'a ĵargon'o oni anstataŭ'ig'as ali'lingv'a'j'n vort'o'j'n per angl'a'j, franc'a'j, latin'a'j. Mult'eg'e da var'o'j est'as prezent'at'a'j per angl'a'j nom'o'j, parfum'o'j kaj mod'var'o'j oft'e per franc'a'j. En la nun'temp'o mult'e da kant'o'j, televid'a'j intervju'o'j kun politik'ist'o'j aŭ sport'ist'o'j uz'as la angl'a'n lingv'o'n. Observ'ebl'as, ke hom'o'j pli-mal'pli kaŝ'e parol'as en fremd'a lingv'o – krokodil'as – por inter'ŝanĝ'i mal'dec'aĵ'o'j'n pri la ĉe'est'ant'o'j.

Imperi'ism'a potenc'o

Kio'n konklud'i? La lingv'o est'as neces'a kaj taŭg'a il'o de komunik'ad'o; sam'temp'e ĝi util'as al reg'ad'o kaj manipul'ad'o kaj eĉ taŭg'as por sekret'um'ad'o. La lingv'o apart'ig'as la mond'o'n, inklud'as kaj eksklud'as. La lingv'o karakteriz'as la aparten'o'n al soci'o'j kaj sub'soci'o'j.

Konfuceo vid'as klar'e la eminent'a'n signif'o'n de la lingv'o kaj postul'as aplik'o'n de preciz'a lingv'aĵ'o. Demand'it'e, per kiu ag'o li komenc'us reg'i la land'o'n, la majstr'o respond'is: „Se mi est'us diktator'o, mi komenc'us per re'difin'o de la signif'o de la vort'o'j. Mi pli'bon'ig'us la uz'o'n de la lingv'o. Se la lingv'o ne est'as en ord'o, tio, kio est'as dir'at'a, ne est'as tio, kio est'as pens'at'a. Tiel verk'o'j ne efektiv'iĝ'as. Se verk'o'j ne efektiv'iĝ'as, moral'o kaj art'o ne prosper'as. Se mal'prosper'as moral'o kaj art'o, justic'o ne traf'as. Se justic'o ne traf'as, la naci'o ne sci'as, kio est'as antaŭ'e kaj mal'antaŭ'e, supr'e kaj mal'supr'e. Nu, sekv'e oni ne toler'u arbitr'ec'o'n en vort'o'j. Tio est'as, kio est'as grav'a.”

Kiel Wittgenstein asert'is, la lingv'o lim'ig'as aŭ mal'lim'ig'as la mond-percept'o'n kaj la mond-koncept'o'n. Inter-naci'a kaj sen-naci'a lingv'o kiel Esperant'o valid'as kiel mond'vast'e uz'ebl'a unu'ec'a lingv'o kaj sam'temp'e sav'as la vari'ec'o'n de lingv'o'j sen'konsider'e de ili'a aŭtoritat'o kaj imperi'ism'a potenc'o.

Flug'il'o'j de liber'ec'o

– Hola, Karlo! Bon'vol'u sen'kulp'ig'i, ke mi atend'as vi'a'n el'ir'o'n ĝust'e ĉi tie ĉe la pord'o de vi'a labor'ej'o, sed mi est'as dev'ig'at'a demand'i, ĉu vi konsent'us plen'um'i hodiaŭ unu pli'a'n task'o'n por ni'a mov'ad'o?

– Ĉu!? ... Kia'n pli'a'n task'o'n, Rikard'o?

– El'ĵet'ad'o de pamflet'o'j.

– Kia'cel'e tio, nun?

– Pro la ĵus okaz'int'a fals'elekt'ad'o reg'ist'ar'a.

– Se jam pas'int'a, kial pli'a ag'o pri'e?

– Por denunc'i la fraŭd'o'n, kaj klar'ig'i kia'manier'e la ŝtat'a diktatur'o re'foj'e tromp'is la balot'int'o'j'n.

– Ĉu ne jam de long'e ĉiu'j bon'e sci'as, kiel fi'a'j est'as ni'a'j ŝtat'estr'o'j? Neni'o nov'a por iu ajn.

– Sed ni'a Demokrat-Uni'a Mov'ad'o dev'as insist'e kaj ne'lac'ig'ebl'e ag'i kontraŭ situaci'o tia. Krom'e la popol'o dev'as est'i inform'at'a, ke ni est'as ne'en'dorm'iĝ'int'a'j batal'ant'o'j pri la ver'o. Jen tio est'as ja ni'a misi'o! ... Do mi re'e demand'as, ĉu vi est'os pret'a plen'um'i tiu'n ĉi pli'a'n ag'o'n tiu'cel'e.

– Tro danĝer'a far'o nun, ĉu ne? ... De kie tiu flug'foli'a el'ĵet'ad'o?

– De la supr'a'j fenestr'o'j de Eden'o-Kin'ej'o.

– Ho! ... Tro danĝer'e ... Oni risk'os arest'ad'o'n far'e de la politik'a polic'o ... Kiel mi far'os tio'n?

– Tut'simpl'e! Vi spekt'os ĉi-nokt'e mem la film'o'n tie sur'ekran'ig'at'a nun'temp'e. Ni aĉet'os du bilet'o'j'n por la supr'a balkon'o, ĉar ĝust'e de tie ebl'as pli facil'e al'ir'i al tiu'j fenestr'o'j.

– Du bilet'o'j'n, vi dir'is ... Ĉu vi akompan'os mi'n?

– Ne! Est'os ali'a amik'o renkont'ont'a ni'n ĉe ni'a baldaŭ'a vesper'manĝ'o antaŭ ol en'ir'i en la kin'ej'o'n.

– Ĉu mi kon'as li'n?

– Ankoraŭ ne; mi mem inter'kon'at'ig'os vi'n ambaŭ. Taŭg'a kamarad'o li est'as!

– Bon'e, kiu film'o?

– „Flug'il'o'j de Liber'ec'o”. Tem'as pri aviad'il'a'j batal'o'j dum la last'a mond'milit'o.

– Kie est'as la pamflet'o'j?

– Ĝust'e en mi'a valiz'o, ĉe'man'e.

– Ĉu tio ne est'as danĝer'a?

– Ĉe tiu'j ĉi afer'o'j ni est'as dev'ig'at'a'j iom'et'e risk'i, ĉu ne?

– Kiel vi trans'don'os ili'n al mi? Cert'e ne sur'strat'e ...

– Trankvil'iĝ'u! En la restoraci'o dum vesper'manĝ'o. Vi ir'os al la tie'a ban'ĉambr'o kun mi'a valiz'o. Tie vi el'pren'os unu el la du jam pret'ig'it'a'j mal'grand'a'j lig'aĵ'o'j, kaj ĝi'n kaŝ'os sub vi'a ĉemiz'o aŭ en'e de unu intern'a jak'poŝ'o, vi'a'vol'e. La flug'foli'o'j est'as fald'it'a'j por pli facil'a kaj diskret'a for'ĵet'ad'o tra unu fenestr'o; sufiĉ'os mal'laĉ'i ili'n.

– Sed ĉu tiu'j mov'iĝ'o'j en la restoraci'o ne iĝ'os suspekt'ig'a'j?

– La kelner'o ni'n serv'ont'a est'as ni'a amik'o, ankaŭ aparten'ant'a al ni'a Mov'ad'o. Li help'os ni'n mal'rimark'ig'i ni'a'j'n manovr'o'j'n ... Ho, atent'u! Ĝust'e ĉi tie la restoraci'o; ni en'ir'u!

– Kie'n nun ĉi-en'e?

– Al tiu kviet'a kaj diskret'a angul'o ĉe la fund'o de la salon'o ... sekv'u mi'n.

– Salut'o'n, Rikard'o!

– Ho jen vi jam ĉi tie, Mark'o; akurat'a al'ven'o vi'a! ... Mi tuj prezent'as vi'n al ni'a ĉi-kun'a amik'o ... Jen Karlo, kun kiu vi ag'os ĉi-nokt'e.

– Plezur'e kon'at'iĝ'i kun vi, Mark'o.

– Al mi sam'e, Karlo.

– Ni ek'sid'u ĉi tie. Jam al'ven'as la kelner'o, Samuelo, ankaŭ kompan'o de ni'a mov'ad'o.

– Bon'a'n vesper'o'n al vi ĉiu'j. Est'u bon'ven'a'j. Jen la manĝ'o'list'o por vi'a elekt'o. Mi rekomend'as la tag'a'n plad'o'n: bon'gust'a'n, mal'mult'e'kost'a'n, pli rapid'e sur'tabl'ig'ot'a'n.

– Pov'as est'i, amik'o, se tia est'as vi'a sugest'o. Sed kiel vi jam sci'as, ni krom'e bezon'as vi'a'n zorg'a'n atent'o'n pri ni'a'j mov'iĝ'o'j sur la teren'o.

– Rest'u trankvil'a'j; ag'u tut'e diskret'e, sen'afekt'e, kaj ĉio ir'os glat'e.

– Nun, dum atend'o, vi, Karlo, kaj post'e vi, Mark'o, pren'os mi'a'n valiz'o'n; ĉiu ir'u laŭ'vic'e al la ban'ĉambr'o, kaj sekv'u la instrukci'o'j'n jam don'it'a'j'n al ambaŭ.

– Kar'a'j kamarad'o'j, mi esper'as, ke la manĝ'o plaĉ'is al vi. Pri la pag'o mi zorg'os, ĉar ĝi est'os mi'a kun'labor'o en la ĉi-nokt'a task'o plen'um'ot'a de vi. Protest'o'j ne akcept'ebl'a'j, Rikard'o.

– Ho, Samuelo! Mi ne protest'as, mi dank'eg'as.

– Bon'a'n ŝanc'o'n, kamarad'o'j!

– Nu vi, Karlo kaj Mark'o, bon'e atent'u mi'a'j'n last'a'j'n direktiv'o'j'n.

– Jes, Rikard'o ...

– Post ricev'o de la jam rezerv'it'a'j en'ir'permes'o'j ĉe la bilet'ej'o, ni tri dis'ir'os, kaj vi ambaŭ en'ir'os mal'kun'e en la kin'ej'o'n, kiel ne'kon'at'o'j. Vi'a'j sid'lok'o'j est'os sam'vic'a'j, kvankam ne tuj'apud'a'j, sed apart'ig'it'a'j de la inter'seĝ'ej'a ŝtup'ar'o. Do vi pov'os vid'i unu la ali'a'n por ke, je la fin'o de la film'o, vi kun'okaz'ig'u vi'a'j'n mov'o'j'n por kiel ebl'e plej ne'rimark'ig'a al'ir'o al la fenestr'o'j. Tamen eĉ ne unu vort'o'n vi inter'ŝanĝ'os; nur diskret'a'j orient'ig'a'j rigard'o'j, kvazaŭ hazard'a'j, sed nur se absolut'e neces'a'j. Post el'ĵet'ad'o de la pamflet'o'j vi, tut'natur'e, miks'iĝ'os kun la ali'a'j for'ir'ant'o'j ŝtup'ar'e mal'supr'e'n. La rezult'o'j'n de vi'a'j el'ĵet'ad'o'j mi observ'os de sur'strat'e. Jen ĉio, bon'a'n ŝanc'o'n!

Kiam la lum'o'j ek'sven'as en la kin'ej'o-hal'o, ambaŭ inter'ŝanĝ'as moment'a'n rigard'o'n. La projekci'ad'o komenc'as montr'i sur la ekran'o la unu'a'j'n mov'bild'o'j'n de la film'o. Ĉar ĝi tem'as pri aer'batal'o'j, daŭr'e eĥ'as sen'ĉes'a bru'ad'o de mitral'o'j kaj de motor'o'j, krom'e zum'ad'o'j de fal'ig'it'a'j aparat'o'j, sekv'at'a'j de eksplod'o'tondr'o'j sur'grund'e. Ne mal'oft'e al'don'iĝ'as aplaŭd'o'j de la spekt'ant'o'j entuziasm'ig'it'a'j pro la krud'a'j scen'o'j, precip'e kiam la frakas'it'a'j aviad'il'o'j aparten'as al la diktator'ec'a milit'ist'ar'o.

Je la fin'o de la film'o oni pri'lum'as de'nov'e la kin'ej'o-hal'o'n, la spekt'ant'o'j ek'lev'iĝ'as preskaŭ sam'temp'e, obtuz'bru'as la las'it'a'j sid'lok'o'j. Karlo kaj Mark'o imit'as la ali'a'j'n, sed direkt'as si'n al la fenestr'o'j, kie ĉiu elekt'as unu, kaj ĝi'n puŝ'as ekster'e'n, ĉar ĝi funkci'as klap'sistem'e. La du jun'ul'o'j daŭr'e atent'e rigard'as mal'antaŭ'e'n por cert'iĝ'i, ĉu iu atent'as ili'n, sed ili mem temper'o'n mal'atent'as diskret'ec'o'n. Tuj post'e la du paper'lig'aĵ'o'j ŝpruc'as aer'e'n, kaj jen la pamflet'o'j ŝveb'as rekt'e sur la el'ir'ej'o'n de la kin'ej'o, traf'ant'e la ĵus ekster'iĝ'ant'a'j'n spekt'ant'o'j'n.

– Tiu'j pamflet'o'j est'as ja ver'a'j „Flug'il'o'j de Liber'ec'o”, sed pac'em'e batal'ant'a'j kontraŭ lok'a despot'ism'o – Karlo flustr'as al Mark'o kaj neglekt'em'e fingr'o'montr'as al la ŝveb'ant'a'j flug'foli'o'j, kiu'j'n ambaŭ rigard'as kun mal'kaŝ'it'a kontent'o, ĝu'ant'e la spektakl'a'n efik'o'n.

Tiam ambaŭ si'n turn'as por mal'supr'e'n'ir'i la ŝtup'ar'o'n kun'e kun la last'a'j for'ir'ant'o'j.

Tamen, du minac'mien'a'j ul'o'j paŝ'as al ili montr'ant'e emblem'o'j'n, kaj anonc'ant'e:

– Ŝtat'a Sekur'ec'a Polic'o! Vi do ven'u kun ni trankvil'e, diskret'e, mal'bru'e, ne rimark'ig'e. Ne risk'u fuĝ'i nek far'u i'a'n ajn stult'a'n ag'o'n, se vi far'os i'o'n tia'n, ni ...

Ne tre kon'at'a eklezi'o

Vi'a redaktor'o Gerrit Berveling hav'is inter'parol'o'n kun sinjor'in'o pastr'o Wies Kuiper [vis kejpr] en Zwolle (Nederlando), kiu prezent'as si'a'n eklezi'o'n al vi: la Liber'e Katolik'a Eklezi'o.

La Liber'e Katolik'a Eklezi'o est'as mond'vast'a, sed mal'grand'a eklezi'o, fond'it'a en 1916 en Briti'o. Ĝi est'as lig'it'a al la eklezi'o de la jar'cent'o'j per la apostol'a tradici'o de la sen'inter'romp'a episkop'o-konsekr'ad'o. En tiu ĉi eklezi'o renkont'iĝ'as la pra'a'j krist'an'a'j tradici'o kaj liturgi'o kaj ali'flank'e la teozofi'a mov'ad'o. La spac'o, kiu ĉe tio est'as pet'at'a por la kred'o je re'en'karn'iĝ'o, oft'e montr'iĝ'is krit'a moment'o en katolik'a'j rond'o'j.

Teozofi'o

En 1875 en Nov'jork'o est'is fond'it'a la Teozofi'a Unu'iĝ'o de Helen'a Blavatsky kaj ali'a'j; tiu ĉi organiz'aĵ'o en'konduk'is la teozofi'o'n en okcident'a'j'n land'o'j'n. Teozofi'o konsider'as si'n universal'a pra'a doktrin'o, kiu dis'kon'ig'as karm'o'n kaj re'en'karn'iĝ'o'n en Okcident'o'n.

En la Liber'e Katolik'a Eklezi'o oni ĝeneral'e de'ir'as de la princip'o, ke la hom'o est'as ne nur ter'a, ĉi tie viv'ant'a est'aĵ'o, sed per'e de re'en'karn'iĝ'o'j ĝi dev'as real'ig'i si'n ĉi tie kaj post'e. Sam'e kiel la ide'o'j de la framason'o'j, ankaŭ tiu'j ĉi noci'o'j est'is vast'e kontraŭ'at'a'j en rom'katolik'a rond'o. Per'e de kelk'a'j pra'katolik'a'j kaj anglikan'a'j episkop'o'j en Briti'o, Arnold Harris Mathew, Frederick Samuel Willougby kaj James Ingall Wedgwood, en Aŭstrali'o fin'fin'e Charles Webster Leatbeater far'iĝ'is la unu'a prezid'ant'a episkop'o de la inter'temp'e mem'star'iĝ'int'a Liber'e Katolik'a Eklezi'o. Nun'temp'e ĝi hav'as komun'um'o'j'n en 45 land'o'j, en ĉiu'j kontinent'o'j.

Niceo

La eklezi'o de'ir'as de la pra'a krist'an'a kred'konfes'o de Niceo, sed hav'as krom'e propr'a'n nun'temp'a'n kred'konfes'o'n. Tre grav'as en la Liber'e Katolik'a Eklezi'o la liturgi'a form'o de la di'serv'o'j, sen'ig'it'a de ĉio kio en la pra'a rom'katolik'a tradici'o est'is negativ'a, dum oni atribu'as mult'a'n atent'o'n al la noci'o „etern'a viv'o”, aŭ „viv'o sen'fin'a”. Ekzempl'e ĉe preĝ'ad'o por mal'san'ul'o'j, por mort'int'o'j, por patr'in'o'j nask'ont'a'j kaj por infan'o re'nask'iĝ'ant'a sur ĉi ter'o.

En la urb'o Zwolle la komun'um'o est'is fond'it'a ĉirkaŭ 1950. Antaŭ'e oni jam okaz'ig'is en'dom'a'j'n di'serv'o'j'n, sed bedaŭr'ind'e pri tio ne rest'as plu arkiv'o. La unu'a komun'um'o en Nederlando est'is en la urb'et'o Bloemendaal [blúmendal] en 1922.

Nag Hamado

Tre karakteriz'a en tiu ĉi eklezi'o est'as la teozofi'o, la gnostik'o, la mistik'o – apud la simbol'a leg'ad'o de, ekzempl'e, bibli'a'j tekst'o'j. Krom la Evangeli'o laŭ Johano oni regul'e uz'as tekst'o'j'n el la bibliotek'o de Nag Hamado (kiu'n oni trov'is en 1945 en Egipti'o): ekzempl'e, la Evangeli'o de la Ver'o, la Evangeli'o laŭ Filip'o, aŭ la Evangeli'o kopt'a laŭ Tomas'o.¹

La teozofi'o de'ir'as de la pra'a saĝ'ec'o-noci'o: la hom'o dev'as konsci'iĝ'i pri si'a di'a, spirit'a fon'o, kaj serĉ'as si'a'n lok'o'n front'e al la materi'o.

Pastr'o Wies Kuiper: „Ni est'as ne nur ter'a est'aĵ'o, korp'o, sed efektiv'e ni est'as di'a mirakl'o kun ter'a vest'aĵ'o”. La atent'o dev'as ir'i prefer'e al la tut'o de spirit'o, anim'o kaj korp'o kun'e.

1. En Esperant'o pri tiu last'a aper'is traduk'o de Gerrit Berveling en 1981.

Histori'a jar'libr'o

La Ĉeĥ'a Statistik'a Ofic'ej'o (www.czso.cz) el'don'is komenc'e de maj'o 2012 la unu'a'n histori'a'n jar'libr'o'n de naci'a'j kont'o'j de Ĉeĥi'o kaj Slovaki'o pri la period'o 1990 – 2010. Laŭ la statistik'o'j la mal'net'a en'land'a produkt'o kresk'is en du'dek jar'o'j en Slovaki'o je 65 %, kaj en Ĉeĥi'o je 50 %, t. e. jar'e je 3,25 % kaj 2,5 %. Grav'e ŝanĝ'iĝ'is la fin'a konsum'o de ĉeĥ'a'j hejm'o'j. En 1990 pli ol 27 % de la el'spez'o'j est'is por nutr'aĵ'o'j kaj sen'alkohol'a'j trink'aĵ'o'j; en 2010 ili respond'is nur 15 % de la el'spez'o'j.

Ĉu baldaŭ du katolik'a'j eklezi'o'j?

Ebl'e eĉ en la tut'a Eŭrop'o kaj fin'fin'e en la tut'a mond'o? Almenaŭ la viena katolik'a sacerdot'o Helmut Schüller tio'n esper'as. En 2011 li lanĉ'is kuraĝ'a'n kaj unik'a'n iniciat'o'n de „mal'obe'o” al la hierarki'a struktur'o de la rom'katolik'a eklezi'o en Aŭstrio. La mal'obe'o, precip'e tiu far'e de la sacerdot'o'j mem, hav'as kiel cel'o'n radikal'a'n re'form'o'n de la rom'katolik'a eklezi'o.

Ni est'as eklezi'o

Kio'n la ribel'ant'a entrepren'em'a sacerdot'o Schüller, la iam'a ĝeneral'vikari'o de la viena kardinal'o kaj ĉef'episkop'o d-ro Schönborn (papabilis – t.e. ebl'a kandidat'o por pap'ec'o!), vol'as re'form'i? Li'a'j postul'o'j kaj esper'o'j est'as ident'a'j kun la jam jar'dek'o'n ekzist'ant'a iniciat'o de la katolik'a'j laik'o'j en Aŭstrio Wir sind Kirche (Ni est'as eklezi'o). La ĉef'a'j postul'o'j est'as: pli fort'a konsider'o de la laik'o'j ankaŭ en supr'a'j etaĝ'o'j de la eklezi'a gvid'ant'ar'o; for'ig'o de la celibato (mal'permes'o de ge'edz'iĝ'o por la katolik'a'j sacerdot'o'j); sacerdot'a ordin'ad'o de la vir'in'o'j; permes'o ricev'i eŭkaristi'o'n por la divorc'int'a'j kaj de'nov'e ge'edz'iĝ'int'a'j person'o'j; pli da demokrati'o kaj klar'ec'o en la eklezi'o.

Vort'o de Di'o

Kio'n dir'i pri la „radikal'ec'o” de la postulat'a'j re'form'o'j kaj ŝanĝ'o'j? Eĉ se ili efektiv'iĝ'us, ili neniel pov'us est'i konsider'at'a'j radikal'a'j. La radik'o'j de la kred'o kaj de la eklezi'o trov'iĝ'as ne en la plaĉ'o kaj arbitr'o de la hom'o'j, sed en la vort'o de Di'o. Kaj tiu vort'o klar'e dir'as, ke unu'flank'e ĉiu krist'an'o est'as sacerdot'o, ne'grav'e ĉu infan'o, vir'o, vir'in'o, en ge'edz'ec'o aŭ celibateco (1 Pet 2:5+9) kaj la eklezi'o, se tem'us pri tiu, kiu'n ver'e fond'is Krist'o, ne bezon'as i'o'n ŝanĝ'i – kaj du'a'flank'e, ke la vir'in'o ne rajt'as gvid'i kaj instru'i en la komun'um'o (1 Tim 2:12). Tio ne koncern'as la sacerdot'ec'o'n de la vir'in'o, sed ŝi'a'n ag'funkci'o'n en la komun'um'o. Tio'n pov'as ŝanĝ'i nek pap'o nek koncili'o nek s-ro Schüller.

La sol'a ver'e radikal'a re'form'o de la eklezi'o, nom'e de tiu, kiu'n Krist'o ne fond'is, est'us re'ven'i al la pur'a evangeli'o, kiel tio'n prov'is ating'i Lutero, sen'sukces'e, ĉar la eklezi'o de Romo vol'is kaj vol'as rest'i ekster la norm'o'j de la evangeli'o.

Ĉiu'okaz'e la iniciat'o de s-ro Schüller ĝu'as pli kaj pli larĝ'a'n eĥ'o'n ne nur en Aŭstrio, sed ankaŭ en ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j kaj eĉ ekster Eŭrop'o. Princip'e pov'as est'i, ke post la fond'o de la mal'nov-katolik'a eklezi'o en la jar'o 1871 pro la dogm'o de la sen'erar'ec'o de la pap'o, kiam li parol'as „ex cathedra” (de si'a pap'a katedr'o), ni ebl'e baldaŭ hav'os i'a'n nov-katolik'a'n eklezi'o'n, kiu ordin'ad'os vir'in'o'j'n, kvankam ankaŭ la vir'o'j ne pov'as est'i ordin'it'a'j; kiu liberal'ig'os si'a'j'n moral'a'j'n norm'o'j'n; kiu eĉ pli ol la eklezi'o de Romo simil'os al la ekster'krist'an'a mond'o – sed ĉio ĉi tuŝ'us eĉ ne la plej mal'dik'a'n radik'har'o'n por ne dir'i radik'o'n de la ver'a krist'an'a instru'o.

Not'o de la ĉef'redaktor'o: Tiu ĉi artikol'o de Vink'o Ošlak ne est'as pur'a raport'aĵ'o, sed klar'e el'dir'as li'a'n opini'o'n. Ali'flank'e, met'i ĝi'n sekt'e sub la rubrik'o „opini'o” mi'a'opini'e est'us ne ĝust'e, ĉar en'est'as mult'e da raport'aĵ'o en ĝi.

Bril'e vers'form-fidel'a traduk'o ĝu'ind'a

Nur mal'mult'e da vers'o'j mi kon'is el ĉi mir'ind'a cikl'o Myricae – Mirik'o'j de Giovanni Pascoli – antaŭ ol aper'is tiu ĉi traduk'o. Est'as poezi'kolekt'o, kiu iom post iom dum si'a'j re'el'don'o'j ĉiam pli ampleks'iĝ'is. Fin'fin'e ĝi est'as kvazaŭ „la” ekzempl'o de klasik'a ital'a lirik'a poezi'o.

La titol'o Myricae (latin'a vort'o kun senc'o: tamarisk'o) fam'iĝ'is ĉe Vergili'o – Eklog'o 4, vers'o 2: „Plaĉ'as ne ĉiu'j'n arbust'o'j kaj ĉi tamarisk' humil'a”. Ĝi do simbol'as simpl'a'n, ne alt'flug'a'n poezi'o'n. Ne est'as hazard'e, ke Pascoli elekt'is latin'a'n titol'o'n kun alud'o intim'a al latin'lingv'a poem'o, ĉar li est'is fort'e tra'penetr'it'a de la latin'a literatur'o. Mem li ankaŭ verk'is poem'o'j'n latin'e, kaj plur'foj'e en la nov-latin'a mov'ad'o li akir'is inter'naci'a'j'n premi'o'j'n pro tio. Krom'e Pascoli instru'is pri la latin'a kaj grek'a lingv'o'j kaj literatur'o'j en plur'a'j universitat'o'j, ĝis fin'e li far'iĝ'is docent'o pri la ital'a en la universitat'o de Bologna.

En Esperant'o jam aper'is traduk'o de li'a latin'lingv'a poem'o Thallusa (trad. Lu'ig'i Minnaja, Roma 1969).

La verk'o en'hav'as 15 sekci'o'j'n: de aŭror'o ĝis sun'sub'ir'o, re'memor'o'j, ek'pens'o'j, kre'it'aĵ'o'j, la sufer'o'j de l' poet'o, la last'a promen'ad'o, la ĝu'o'j de l' poet'o, fenestr'o ilumin'it'a, elegi'o'j, en kamp'ar'o, printemp'o, dolĉ'ec'o'j, trist'ec'o'j, sun'sub'ir'o, arb'o'j kaj flor'o'j. Kelk'a'j „mem'star'a'j” poem'o'j inter'sekci'a'j kvazaŭ aŭd'ig'as dialog'o'n inter la „mi'o” de la poet'o kaj la ekster'a real'o, mitecigita en natur'pentr'ad'o.

Mort'o

Tre grav'a en divers'a'j poem'o'j est'as la tem'o „mort'o”, en ĉagren'o kaj re'memor'o. Sed la pri'skrib'o'j el'vok'iv'a'j de la kamp'ar'a natur'o est'as minimum'e sam'e grav'a'j.

Oft'e la metrik'o aŭ la rim'skem'o relief'ig'as si'n kvazaŭ kun'ten'a poezi'il'o: sam'e kiel ĉe la sol'a poem'ar'o de Katul'o en la latin'a, kie oni laŭ'metrik'e ord'ig'is la poem'o'j'n. Pascoli tio'n cert'e sci'is, do ebl'e tio influ'is li'a'n elekt'o'n de ĉi ord'ig'a rimed'o.

Poezi'a lert'ec'o

Mi'n foj'e kaj re'foj'e frap'is la mir'ind'a poezi'a lert'ec'o de la traduk'int'o: tia'form'e leg'i poem'ar'o'n est'as ver'e plezur'o. Kia'j vers'ritm'o'j, kia riĉ'ec'o da sen'kliŝ'a'j rim'o'j! Person'e mi ne tiom am'as la rim'ad'o'n, sed Nicolino Rossi traduk'is – tut'e prav'e! – form'fidel'e, do en rim'o'j.

Unu cit'o montr'u, kiel tio son'as:

La monaĥ'in'o'j de Soljano

Ĝem'profund'as la orgen'
en la lant'a kandel'fum'o:
jen vir'in'a voĉ'o'zum'
ĉe la klostr'a preĝ'ej'lum'o.

Jen murmur'e mal'jun'ul'
el altar'o kantilen'as:
post ĉi tio kun hast'em'
la vir'in'o'j ĉant'refren'as.

Sed en'mez'e de ĝem'long',
el vid'kaŝ'a kurten'lin'o,
lev'as si'n en sving'sekur'
iu voĉ'o de knab'in'o;

kaj al tiu zum'as ek,
ĉiu'j flug'a'j, strikt'e kun'a'j,
kaj ĝi'n sekv'as en post'kur'
krom'a'j voĉ'o'j de la jun'a'j.

Por ni preĝ'u, ho Virg'in',
por ni preĝ'u, Patri'n' pi'a;
ili preĝ'as en ripet':
Sankt'a, Sankt'a, ho Maria!

Kaj por fin'i mi ne re'ten'u mi'n de nov'a cit'o: el la cikl'o Ek'pens'o'j jen la et'a, sed tre bild'al'vok'a strof'o Plor'o:

Pli bel'as flor'o kie pluv' somer'a
las'as gut'er'o'n, kiu sun're'bril'as;
pli bel'as kis'o, kies lum' fajr'er'a
ĉe plor' scintil'as.

Giovanni Pascoli: Myricae (Mirik'o'j). Vers'a esperant'ig'o de Nicolino Rossi. Eld. EVA, 2012, 142 paĝ'o'j.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Bon'ven'a aper'ig'o en mal'kutim'a ĝenr'o

Jen histori'a rakont'o, kiu dis'volv'iĝ'as en fikci'a land'ar'o el iu mez'epok'a aŭ pra'epok'a era'o – kun kastel'o'j, nobel'o'j, popol'an'o'j kaj serv'ant'o'j. La karakter'o'j viv'as por ni kaj est'as kred'ebl'a'j. Tamen, kiel oft'e en tia ĝenr'o, la leg'ant'o iel dev'as hav'i enciklopedi'a'n kapabl'o'n disting'i kaj memor'i divers'a'j'n rol'ul'o'j'n, kiu'j gam'as tra generaci'o'j, kun'e kun la motiv'o'j kaj plan'o'j – tiu sekv'o'kapabl'o tiom pli neces'as, se vi ne ĝu'as la luks'o'n konsum'i la verk'o'n unu'paf'e.

La centr'a rol'ul'o est'as jun'ul'o, kiu far'iĝ'as lake'o en la serv'o de reĝ'ar'o, specif'e de kron'princ'in'o. La rakont'o sekv'as li'a'n kresk'o'n el jun'ec'o al matur'ec'o, en kiu li lern'as la art'o'n far'iĝ'i efik'a lake'o, ne nur sklav'ec'e obe'ant'a, sed ruz'e plen'um'ant'a la bezon'o'j'n de la ge'mastr'o'j, taks'ant'e situaci'o'j'n kaj anim'stat'o'j'n, el'trov'ant'e neces'a'j'n inform'o'j'n, sed ĉiam prov'ant'e (ne ĉiam sukces'e) respekt'i la ekstrem'a'j'n (kaj foj'foj'e kontraŭ'dir'a'j'n) postul'o'j'n de kort'um'a etiket'o: „Liver'u suk'a'j'n inform'o'j'n, sed ne trud'u vi'n arogant'e, ne kontraŭ'dir'u; parol'u nur kiam al'parol'at'a ...”

Intrig'o'j

La event'o'j dens'iĝ'as apud la fin'o, kun tiom da intrig'o'j kaj kontraŭ'skem'o'j, tiel ke ili ironi'e kolizi'as, fin'e oni apenaŭ imag'as, kiu fakt'e super'ruz'as kiu'n. Pli da detal'o'j pri la last'a kvin'dek'o da paĝ'o'j mi ne for'don'os.

Franc'is bon'e reg'as si'a'n ĝenr'o'n, kaj esprim'as si'n per bon'stil'a, matur'a Esperant'o. Ne ebl'as spur'i kun cert'ec'o la verk'o-jar'o'n, sed ni imag'as ĝi'n unu el la pli fru'a'j verk'o'j de tiu kvaropano. Sed jes, tiu bon'a lingv'a stil'o relief'ig'os si'n pli klar'e en li'a'j post'a'j verk'o'j – el'star'e La grand'a Kaldron'o.

Vi do kapt'iĝ'os en tri'part'a histori'a roman'o, en mond'o de kavalir'o'j, reĝ'a'j kort'eg'o'j, reg'ant'o'j, reg'at'o'j kaj serv'ant'o'j. Svarm'as intrig'o'j, komplot'o'j, suspekt'o'j kaj strategi'o, ĉio pen'e real'ig'it'a en pra-teknologi'a epok'o.

Lingv'a'j juvel'et'o'j

La verk'o ja postul'as reg'o'n de ampleks'a vort-trezor'o; svarm'as histori'a'j vort'o'j: livre'o (p. 26), reps'o (p. 28), devanc'i (p. 28), krabl'i (p. 38), ek'tik'is (p. 43), panegir'o (p. 47), laŭb'o ktp. Trov'ebl'as lingv'a'j juvel'et'o'j, kia'j lakefrajo (p. 56), nervojnskuaj (p. 120), scifiero (p. 162) kaj (p. 48) „tut'rutin'e nazalnazas”.

Apenaŭ influ'as la angl'a'lingv'ec'o de la aŭtor'o: nur kelk'foj'e tio vid'iĝ'is: „Kiel okaz'as” por esprim'i As it happens, kie „Hazard'e” pli traf'us la idiom'o'n (p. 70), „enket'i” anstataŭ „demand'i” (p. 129), „oportun'o” anstataŭ „okaz'o” (p. 135) kaj „lok'ig'is” anstataŭ „lok'is”.

Resum'e, jen facil'e digest'ebl'a jun'ul-aventur'a rakont'o kun ampleks'o kaj kvalit'o mal'oft'a en la esperant'a literatur'o. Ni dev'as laŭd'i la el'don'int'o'j'n pro la kon'ig'o kaj sekv'e etern'ig'o de ĉi tiu verk'o; ĝust'e en la jar'o antaŭ la for'pas'o de la aŭtor'o.

John Franc'is: Kron'princ'edz'in'o. Eld. Fel, Antverpeno, 2011. 189 paĝ'o'j. ISBN 9789077066478.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Zhou-Mack invit'as al nov'a rege'o

Nun est'as bon'a temp'o por rege-ŝat'ant'a'j esperant'ist'o'j. Post Jonny M nun aper'is el'star'a disk'o de Zhou-Mack Mafuila. Zhou-Mack jam de'long'e kon'as Esperant'o'n kaj preskaŭ tut'temp'e okup'iĝ'as pri muzik'o; tamen ni dev'is mult'a'j'n jar'o'j'n atend'i por tiu ĉi disk'o. Nun li port'as alt'kvalit'a'n muzik'o'n al Esperant'uj'o kaj regal'as ni'n per riĉ'a muzik'il'ar'o, klar'a'j voĉ'o'j kaj dancig'a'j melodi'o'j.

Ne ĉiu'j titol'o'j sukces'as ten'i la atent'o'n de la aŭskult'ant'o, sed Marcelina, Ĉu bon'e? kaj Inter'gent'a am' re'kapt'as ĝi'n kaj invit'as al danc'ad'o. Kun 15 titol'o'j la album'o est'as iom pli long'a ol kutim'e en Esperant'uj'o, kio just'ig'as la iom pli alt'a'n prez'o'n de la disk'o.

Zhou-Mack Mafuila: Origin'o'j. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville, 2012. 15 titol'o'j, 66:54 mi'n.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Histori'roman'o du'obl'e traduk'it'a

Hella S. Haasse (1918-2011) est'is unu el la plej sukces'a'j modern'a'j verk'ist'o'j nederlandaj, kaj ŝi'a roman'et'o Urug est'is ŝi'a unu'a roman'o, unu'e el'don'it'a en 1948.

Inter proksim'um'e 1800 kaj 1949 Indonezio est'is koloni'o de Nederlando (kvankam dum la du'a mond'milit'o Japani'o suveren'is ĝi'n ĝis 1945). La jar'o'j tuj post tiam est'is period'o de ribel'o, dum la „indiĝen'o'j” streb'is sen'de'pend'ig'i si'a'n arkipelag'o'n. Haasse dum la antaŭ'milit'a period'o est'is lern'ej'an'o en Nederlanda Hindio, kiu fin'e renom'iĝ'is Indonezio.

Ĉarm'a

La roman'et'o Urug hav'as nur fon'e la politik'a'n/kultur'a'n barakt'ad'o'n inter la nederlandaj mastr'o'j kaj la indiĝen'a loĝ'ant'ar'o. Mult'e pli, ĝi est'as tre ĉarm'a, bel'e verk'it'a rakont'o pri du najbar'a'j infan'o'j. Unu est'as knab'o, kiu sen'escept'e kon'iĝ'as simpl'e kiel „mi”, do kvazaŭ pseŭdo'aŭtor'o de la verk'o. Li est'as la jun'a fil'o de region'a estr'o el Nederlando. La ali'a infan'o est'as indiĝen'a knab'o sam'aĝ'a, nom'it'a Urug.

Kvankam laŭ'teori'e dev'us est'i grand'a abism'o inter la ĉiu'tag'a viv'o de la nederlandaj mastr'o'j kaj tiu de la indiĝen'o'j, en ĉi tiu rakont'o tio preskaŭ tut'e mank'as. La patr'in'o de la nederland'famili'a knab'o est'as intim'a amik'o de la patr'in'o de Urug, kaj ambaŭ patr'in'o'j urĝ'as la du knab'o'j'n kun'lud'i kaj vizit'i unu la ali'a'n. Grand'a part'o de la roman'et'o tem'as pri tiu kun'lud'ad'o kaj la infan'a am'o inter ili.

Indoneziaj vort'o'j

Sed kial du sam'temp'e aper'ant'a'j kaj pseŭdo'konkur'a'j traduk'o'j kaj el'don'o'j de la rakont'o? Mi zorg'e ekzamen'is kaj kompar'is ili'n, unu kun la ali'a. Kaj mi'a konklud'o: ambaŭ egal'e bon'as. Ambaŭ traduk'o'j est'as bon'e far'it'a'j, la lingv'aĵ'o est'as bon'a en ambaŭ. Kompost'erar'o'j proksim'um'e sam'e oft'as en ambaŭ. Iom'et'e ĝen'a karakteriz'aĵ'o de ambaŭ est'as la relativ'e abund'a uz'o de indoneziaj vort'o'j, kvankam mi'a'opini'e por mult'a'j el ili ordinar'a'j ni'a'lingv'a'j esprim'o'j kaj termin'o'j ekzist'as. Ambaŭ el'don'o'j klar'ig'as tiu'j'n indoneziajn vort'o'j'n per apendic'o.

Aspekt'e, la el'don'o de Vok'o est'as pli al'log'a, ĉef'e ĉar ĝi uz'as iom'et'et'e pli facil'e leg'ebl'a'n liter'ar'o'n. Tamen la pres'liter'o'j en la el'don'o de Inter'naci'a Esperant'o-Institut'o est'as pli grand'a'j, do pli favor'as person'o'j'n, kies vid'kapabl'o est'as iom ne'akr'a. Ĝi ankaŭ hav'as ne'long'a'n en'konduk'o'n, dum la Vok'o-a el'don'o don'as nur la rakont'o'n kaj vort'eksplik'a'n apendic'o'n.

Mi'a taks'o pri la rakont'o: tre leg'ind'a literatur'aĵ'o, interes'a, facil'e leg'ebl'a verk'o, de talent'a roman'ist'o.

Hella S. Haasse: Urug. El la nederlanda traduk'is Gerrit Berveling. Eld. Vok'o, Zwolle, 2012. 79 paĝ'o'j glu'it'a'j. Neni'u ISBN indik'it'a.

Hella S. Haasse: Urug. El la nederlanda traduk'is Pi'et Buijnsters. Eld. Inter'naci'a Esperant'o-Institut'o, Hag'o. 114 paĝ'o'j glu'it'a'j. ISBN 978-90-805651-0-4.

Plej grand'a invent'o de la hom'ar'o

En 2011, en la februar'a numer'o de MONATO, Roberto Pigr'o laŭ ĉef'a'j punkt'o'j eksplik'is la origin'o'n de la grek'a kaj latin'a alfabet'o'j. La verk'int'o de la ĉi-sub'a'j lini'o'j re'e al'front'as (kaj pli'vast'ig'as) la tem'o'n.

Ĉu vi iam demand'is vi'n mem, pro kio en la latin'a alfabet'o la liter'o'j hav'as la ord'o'n al ni kon'at'a'n? Kaj kiom long'e tiu ĉi ord'o ekzist'as? Profund'a esplor'ad'o de la demand'o permes'is al la verk'int'o konklud'i, ke tiu si'n'sekv'o ĉiam ekzist'is de post la ek'aper'o de la alfabet'o, kvankam – honor'e al la ver'o – en la pra'a latin'a alfabet'o ĉe'est'is mal'pli ol la nun'a'j 26 sign'o'j: la liter'o'j „G”, „J”, „U”, „W”, „Y”, „Z” aper'is fakt'e pli mal'fru'e, kiel rezult'o de la evolu'o de la origin'a latin'a alfabet'o. La ord'o tamen de la primar'a'j 20 liter'o'j ne ali'iĝ'is post la 6a-4a jar'cent'o'j a.K., kiam la latin'a alfabet'o form'iĝ'is.

Dik'a'j foli'ar'o'j

Ni parol'os ĉi tie ankaŭ pri kelk'e da ali'a'j alfabet'o'j, hav'ant'a'j komun'a'n histori'o'n kun la latin'a. Pri la origin'o kaj la evolu'o de ĉiu alfabet'o oni pov'us verk'i dik'a'j'n foli'ar'o'j'n, sed, mal'long'e dir'it'e, la histori'o de la ses alfabet'o'j, kiu'j'n ni ekzamen'os en ĉi tiu lok'o, jen'as. Kiel rezult'o de la evolu'o de la hieroglif'a skrib'o, mez'e de la 2a jar'mil'o a.K., aper'is la fenic'a alfabet'o. Kompar'e kun hieroglif'a'j skrib'o'j, ĉi tiu est'is pli progres'int'a kaj komenc'is dis'vast'iĝ'i kaj orient'e'n (kie, sur ĝi'a baz'o, aper'is la skrib'o'j hebre'a kaj arab'a), kaj okcident'e'n (kie ĝi est'ig'is la grek'a'n skrib'o'n). El la grek'a de'ven'is la latin'a, la rus'a kaj – scienc'ist'o'j ne est'as cert'a'j pri tio – eĉ la armen'a kaj la kartvel'a alfabet'o'j. La tabel'o inter'kompar'as ses nun'a'j'n alfabet'o'j'n. La fenic'a'n mem ĝi ne en'hav'as: tiu alfabet'o ja kon'is dum si'a evolu'o plur'a'j'n variant'o'j'n, sed en la nun'temp'a'j lingv'o'j ĝi ne plu est'as uz'at'a. La tabel'o, pro konciz'ec'o, en'hav'as nur modern'a'j'n alfabet'o'j'n. Iel ajn, la fenic'a alfabet'o dev'us si'n trov'i inter la hebre'a kaj la grek'a. Inter la grek'a'j kaj la hebre'a'j liter'o'j ne ekzist'as klar'e vid'ebl'a simil'ec'o: tiu'j du alfabet'o'j form'iĝ'is de mal'sam'a'j variant'o'j de la fenic'a alfabet'o, kaj ili evolu'is aŭtonom'e. La ord'o, tamen, de la liter'o'j en la du alfabet'o'j est'as mir'ind'e simil'a, se oni ne konsider'as iom da liter'o'j specif'e hebre'a'j kaj grek'a'j. Plen'a ident'ec'o ceter'e ne pov'us est'i, pro tio ke la hebre'a kaj la grek'a est'as lingv'o'j „genetik'e” diferenc'a'j.

Ciril'o kaj Metod'o

El la grek'a alfabet'o, per'e de mal'sam'a'j voj'o'j, evolu'is la latin'a kaj la rus'a. Oni pov'as simpl'e konstat'i, ke ekzist'as mult'e da simil'a'j liter'o'j. En kelk'a'j ĉel'o'j de la tabel'o est'as du aŭ eĉ pli mult'a'j liter'o'j anstataŭ unu. La krom'a'j liter'o'j est'is kre'it'a'j en la latin'a kaj la rus'a alfabet'o'j post'e, sen'de'pend'e de la grek'a. Ekzempl'e, „J” form'iĝ'is el „I”; „U” kaj „W” el „V”; „Q” origin'as de la pra'grek'a liter'o „koppa”, tut'e ne ekzist'ant'a en la nov'grek'a alfabet'o. Kiam la aŭtor'o'j de la rus'a (aŭ, se dir'i pli ĝust'e, de la slavon'a) alfabet'o Ciril'o kaj Metod'o akomod'is la grek'a'n alfabet'o'n, mank'is al ili mult'a'j liter'o'j. Por la slav'a fonem'o respond'a al la esperant'a „c” ili pren'is la hebre'a'n liter'o'n „צ”, kaj por la fonem'o „ŝ” la liter'o'n „ש”. Post'e tiu'j liter'o'j trans'form'iĝ'is en „Ц” kaj „Ш”, kaj sur'baz'e de ili nask'iĝ'is ankaŭ du nov'a'j liter'o'j: „Ч” kaj „Щ”. Tiu'j liter'o'j kaj kelk'a'j pli'a'j est'is al'don'it'a'j fin'e de la nov'a alfabet'o: la ord'o de la grek'a baz'o ne ali'iĝ'is. Mal'e la pur'e grek'a liter'o „Ψ” (psi) en la ceter'a'j alfabet'o'j est'is super'flu'a.

Stil'ig'it'a'j sign'o'j

Io est'as dir'end'a ankaŭ pri la armen'a kaj la kartvel'a alfabet'o'j, sed ili'a histori'o est'as mal'pli simpl'a. Tiu'j du form'iĝ'is sur la grek'a filozofi'a kaj religi'a baz'o, sed ili'a'j liter'o'j est'is kre'it'a'j per la uz'o de stil'ig'it'a'j sign'o'j arame'a'j (ili mem hav'is fenic'a'n de'ven'o'n). La stil'ig'ad'o est'is tiel invent'em'a, ke nun en la armen'a'j kaj kartvel'a'j liter'o'j ne plu est'as vid'ebl'a'j la arame'a'j form'o'j. Krom'e, la mult'jar'cent'a histori'o mult'o'n ali'ig'is.

Ard'a re'form'ant'o

Ceter'e, la origin'a ord'o de la liter'o'j en ĉiu alfabet'o rest'as dum jar'cent'o'j sen'ŝanĝ'a. Kiel okaz'as, ke la ord'o ĉiam sam'as, kvankam pas'is jar'cent'o'j kaj jar'mil'o'j, okaz'is milit'o'j kaj mal'sat'o'j, ek'est'is epidemi'o'j kaj revoluci'o'j? Ver'ŝajn'a klar'ig'o pov'as est'i la jen'a: alfabet'o est'as tre oportun'a aĵ'o. Uz'ant'e alfabet'o'n, oni pov'as kompil'i kaj facil'e uz'i list'o'j'n, katalog'o'j'n, vort'ar'o'j'n, inform'il'o'j'n ktp. Tiu'j dokument'o'j kaj libr'o'j est'as uz'at'a'j dum dek'o'j, cent'o'j, mil'o'j da jar'o'j. Ni supoz'u, ke iam aper'is ard'a re'form'ant'o, em'a modif'i la si'n'sekv'o'n de la liter'o'j. Li dev'int'us renvers'i kaj re'far'i de komenc'o tiom da list'o'j, katalog'o'j, vort'ar'o'j. Sed ĉu tio ĉi est'us raci'a? Afer'o tia ja est'us mult'e'kost'a.

Dank'e al tio, la hebre'a alfabet'o kun si'a ord'o jam ekzist'as dum 3000 jar'o'j, la latin'a dum almenaŭ 2500 jar'o'j ktp. Laŭ ĉio, kio supr'e dir'it'is, oni pov'as hav'i la impres'o'n, ke ĉiu'j alfabet'o'j de la mond'o origin'is de la fenic'a skrib'o. Tut'e ne est'as tiel. Orient'a'j skrib'o'j – la ĉin'a'j hieroglif'o'j, la japan'a'j kanaoj, la kore'a Hangeŭlo, la hindia Nagari'o kaj ali'a'j – est'as neniel lig'it'a'j kun la fenic'o'j. Ĉiu'j ĉi skrib'o'j est'as ne mal'pli interes'a'j, sed ni skrib'u pri ili est'ont'e. Ĉiu'j'n enigm'o'j'n rilat'e alfabet'o'n ne ebl'as solv'i tuj. Alfabet'o fin'fin'e kio est'as? Ĉu konvenci'o, ĉu neces'o, ĉu io efemer'a aŭ etern'a valor'o? Ni dir'u: ĝi est'as unu el la plej grand'a'j invent'o'j de la hom'ar'o.

Mon'er'o ĉampion'a

Litova mon'er'o dediĉ'it'a al korb'o'pilk'ad'o est'as agnosk'it'a la plej bel'a en la mond'o. La sukces'o de la unu-lida mon'er'o est'is anonc'it'a en Vieno en la konferenc'o de la asoci'o de direktor'o'j de mon'far'ej'o'j (angl'e: Mint Directors' Conference), okaz'ant'a ĉiu'n du'a'n jar'o'n.

La mon'er'o, el kupr'a-nikel'a aloj'o, est'is emisi'it'a en 2011 okaz'e de la eŭrop'a korb'o'pilk'ad'a ĉampion'ad'o en Litovio. Laŭ la konferenc'an'o'j, la mon'er'o prezent'as si'a'n tem'o'n simpl'e kaj klar'e. Jen la unu'a foj'o, ke litova mon'er'o est'as tiel agnosk'it'a.

Ŝtat'blazon'o

La litova bank'o produkt'is milion'o'n da korb'o'pilk'a'j mon'er'o'j, kiu'j montr'as unu'flank'e pilk'o'n kaj ŝtat'blazon'o'n kaj ali'flank'e la nom'o'n de la ĉampion'ad'o.

La sport'o est'as la plej popular'a en Litovio. Ĝi komenc'iĝ'is en la land'o en 1920 kaj neniam perd'is popular'ec'o'n. La plej sukces'a team'o est'as „Zalgiris” el la urb'o Kaunas.

Klar'ec'o kaj simpl'ec'o, fundament'o por nov'a epok'o

Divers'a'j konfesi'o'j, tradici'o'j kaj religi'a'j kutim'o'j pli kaj pli al'tir'as ni'a'n atent'o'n. La Fakultat'o pri Kompar'a'j Religi'o-Scienc'o'j de la universitat'o de Bruselo kuraĝ'ig'as la serĉ'ad'o'n de komun'a'j valor'o'j inter mal'sam'a'j religi'o'j. Kelk'a'j el tiu'j valor'o'j est'as „klar'ec'o” kaj „simpl'ec'o”, kondiĉ'o'j „sin'e qua n'o'n” (= „nepr'a'j”) por kompren'i la metafor'o'n de la „filozofi'a tuj'o”, t.e. la „sefira arb'o” aŭ la „arb'o de la viv'o”. La arb'o de la viv'o est'as simpl'ig'it'a imag'aĵ'o de la di'a kre'o-plan'o kaj ŝlos'il'o por akir'i inform'o'j'n pri la transcend'a origin'o kaj la evolu'o de la univers'o. Ĉi tiu arb'o trov'ebl'as en mult'a'j antikv'a'j kultur'o'j kaj est'as ankoraŭ nun kon'at'a kaj stud'at'a. Por inic'it'o'j „klar'ec'o” kaj „simpl'ec'o” est'as etern'a'j premis'o'j por kompren'i la mister'o'j'n de la viv'o.

Lingv'o'uz'o

La streb'ad'o al klar'ec'o rimark'iĝ'as ankaŭ en la lingv'o'uz'o. Ni parol'as kiel ni est'as: klar'a'j aŭ konfuz'a'j, laŭ la natur'o aŭ la spirit'o de ni'a person'o. Krom pli ol kvin mil parol'at'a'j lingv'o'j en la mond'o ekzist'as ankaŭ lingv'o'j per gest'o'j (gest'lingv'o de surd'mut'ul'o'j), la korp'a lingv'o (esprim'o de sent'o'j, pens'o'j kaj intenc'o'j, vid'ebl'a'j per rigard'o'j, si'n'ten'o'j, mov'o'j, ŝanĝ'iĝ'o de haŭt'kolor'o'j ktp.), la lingv'o de la muzik'o, kaj natur'e ankaŭ la lingv'o de la am'o, la plej universal'a idiom'o aŭ esprim'il'o unu'ig'ant'a hom'o'j'n, best'o'j'n, plant'o'j'n kaj mineral'o'j'n. La hind'a mistik'ul'o kaj poet'o Kabir prav'e dir'is: „Di'o est'as la spir'o de ĉiu'j spir'o'j” ... sen kiu neni'u lingv'o pov'as ekzist'i.

Lingv'o'konfuz'o

Malgraŭ ĉi tiu'j poezi'a'j konsider'o'j oft'e reg'as „lingv'o-konfuz'o”. La histori'o pri Babelo est'as kon'at'a: ek'aŭd'iĝ'is pli kaj pli da lingv'o'j kaŭz'e de mank'o de klar'ec'o kaj simpl'ec'o kaj la hom'ar'o, kiel kolektiv'a unu'aĵ'o, paŝ'o'n post paŝ'o dis'iĝ'is. La babela spirit'o jam ne mort'is. Ĝi kre'ad'as ankoraŭ nun'temp'e ĉi'a'j'n banal'a'j'n, sen'senc'a'j'n, stult'a'j'n vort'o'j'n kaj fraz'o'j'n, kiu'j montr'as pli da mal'saĝ'ec'o ol da kler'iĝ'o. Dezir'end'as pli da atent'o al la simpl'a semantik'o, kiu instru'as al ni vid'i kaj kompren'i la for'a'n origin'o'n de vort'o'j por ating'i pli da klar'ec'o kaj simpl'ec'o cel'e al la pli'alt'ig'o de la konsci'o de est'ont'a'j generaci'o'j.

Bedaŭr'ind'e, simpl'ec'o ne ĉiam trov'iĝ'as en ni'a'j instru-program'o'j. Vort'o'j kiel kred'o, religi'o, liber'ec'o, univers'o, leĝ'o kaj ali'a'j mal'mol'iĝ'int'a'j koncept'o'j, oft'e diskut'ig'as ni'n kaj ne konduk'as al ver'a kompren'o. Ni parol'as pri la „kosm'o” anstataŭ pri la „univers'o”, ne kompren'ant'e ke la kosm'o est'as nur part'o de la univers'o. „Kosm'os” en la antikv'a grek'a lingv'o signif'as „ord'o”, kontraŭ'e al „ĥaos'o” signif'ant'a „mal'ord'o”. Ambaŭ vort'o'j – kosm'o kaj ĥaos'o – form'as unu'aĵ'o'n, nom'end'a'n „univers'o”.

Simil'a konfuz'o ekzist'as rilat'e la termin'o'n „leĝ'o”. Ŝajn'as ke ni forges'is pri la filozofi'a difin'o ke „leĝ'o est'as neces'o ekzist'ant'a ĉie kaj ĉiam”. Jen dogm'o. Konsekvenc'e, ni'a'j tiel nom'at'a'j „leĝ'o'j” fakt'e ne est'as leĝ'o'j, sed nur por'temp'a'j „regul'o'j”.

Liber'o

Dum'e pens'ul'o'j kaj verk'ist'o'j daŭr'ig'as romp'i al si la kap'o'n per la koncept'o „liber'o”, ne rimark'ant'e ke liber'o „de facto” (= „efektiv'e”) ne ekzist'as. Ĉu ni ja est'as liber'a'j de l’ gravit'o de la ter'o? Ĉu ni est'as liber'a'j de l’ aer'o, kiu'n ni spir'as? Ĉu ni est'as liber'a'j de la eter'o, kiu ĉirkaŭ'as ni'n? Ĉu ni est'as liber'a'j de la akv'o, kiu kovr'as ni'a'n planed'o'n kaj kiu sen'soif'ig'as ni'n? Ĉu ni est'as liber'a'j de la fajr'o kaj la sun'lum'o, kiu'j varm'ig'as ni'n kaj kies fotosintez'o don'ad'as al ni energi'o'n kaj viv'o'n? Ĉu ni est'as liber'a'j de l’ miliard'o'j da pens'o'j kaj sent'o'j, kiu'j tra'ŝveb'as la univers'o'n kaj kiu'j fekund'ig'as ni'n individu'e kaj kolektiv'e, mens'e kaj emoci'e? Ĉu ni est'as liber'a'j de ĵurnal'o'j kaj nov'aĵ'o'j, kiu'j en'ven'as ni'a'n salon'o'n? Ĉu ni est'as liber'a'j de la veter'o, de l’ sort'o kaj fortun'o, de amik'o'j kaj mal'amik'o'j, hav'ant'a'j grand'a'n signif'o'n el la vid'punkt'o de la dis'volv'iĝ'o kaj la evolu'o de la di'a plan'o? Ĉu ni est'as liber'a'j de la fort'o'j, potenc'o'j kaj leĝ'o'j, kiu'j kre'is ni'n? Ĉu ni est'as liber'a'j de la ĉiu'tag'a pan'o, de ni'a karm'o kaj de la biologi'a ĉen'o al kiu ni aparten'as?

Ni pov'as, kompren'ebl'e, liber'e elekt'i aŭ decid'i, sed ankaŭ tiu ebl'o est'as determin'it'a de la Kre'int'o. Ni ja tuj post ni'a decid'o est'as de'nov'e lig'at'a'j kun la objekt'o de ni'a elekt'o. Ver'dir'e, liber'o est'as la plej grand'a iluzi'o ekzist'ant'a jam mult'e da era'o'j, dorm'ig'a poci'o al'trud'it'a al la hom'ar'o de post pra'histori'a'j temp'o'j. Kiu sci'pov'as liber'ig'i si'n de tiu iluzi'o est'as ver'e liber'a, kio signif'as harmoni'a, komfort'a, kun'ig'it'a kun la Kre'int'o, -ant'o, -ont'o nom'it'a Di'o, Alah'o, la Etern'ul'o, Bram'o, la Grand'a Manitu'o aŭ kiu ajn prefer'at'a nom'o. Liber'ec'o signif'as plen'a konfid'o, asimil'iĝ'o en la univers'o, kun'iĝ'o kun la Grand'a Arkitekt'o, konsci'ant'e pri tio, ke ĉiu kre'it'aĵ'o, ĉiu hom'o, ĉiu best'o est'as er'o de l’ Sublim'a Kre'ant'o, ia ĉel'o, ent'o vok'it'a kaj destin'it'a al relativ'e mal'long'a rest'ad'o sur ni'a planed'o por part'o'pren'i en kvazaŭ ne'sond'ebl'a di'a procez'o.

Ver'o

Ankaŭ la koncept'o „ver'o” est'as oft'e mis'kompren'at'a. Blaise Pascal dir'is: „Ni dezir'as trov'i la ver'o'n, sed trov'as nur ne'cert'ec'o'n” kaj Immanuel Kant al'don'is: „Se ni pov'as klar'e nek cert'ig'i nek ne'i, ni pov'as nur kred'i”. Laŭ tiu'j ĉi vid'punkt'o'j eklezi'an'o'j ne cert'as sed nur „kred'as”, dezir'as, esper'as. Se ili kontraŭ'e „cert'us” pri la ekzist'ad'o de Di'o, konform'e al la konsci'o, ke la font'o de la viv'o est'as am'o kaj sur'baz'e de la vort'o'j de Sankt'a Johano: „Di'o est'as am'o” (N.T. 1 Joh. 4:8, vers. 16), ili pli bon'e dir'u ke ili est'as „cert'ul'o'j” anstataŭ nur'a'j „kred'ant'o'j”. Ja, kiu neniam real'e spert'is am'o'n? Do, kiu ne „cert'as” pri la ekzist'ad'o de Di'o?...

Religi'o

Ali'a vort'o oft'e mis'kompren'at'a est'as la vort'o „religi'o”. Super'rigard'o de ĝi'a'j ne'nombr'ebl'a'j difin'o'j montr'as ke preskaŭ ne ebl'as ĝust'e klar'ig'i tiu'n ĉi koncept'o'n. Lactantius deriv'as ĉi tiu'n vort'o'n de la latin'a „religare” (re-lig'i, konekt'i, re-konekt'i) – en la franc'a „relier” – don'ant'e special'a'n atent'o'n al la lig'o inter la Kre'int'o, la hom'o'j kaj ili'a medi'o. Re'lig'i (unu'ig'i) est'as unu el la plej sublim'a'j esprim'o'j de kultur'o. Ĝi est'as „ag'o” konekt'ant'a ĉiu'j'n aspekt'o'j'n de la viv'o, ne nur fizik'a'j'n sed ankaŭ metafizik'a'j'n. La koncept'o „religare” transcend'as la lim'o'j'n, kiu'j'n invent'is eklezi'ul'o'j kaj filozof'o'j. Ĝi tra'romp'as la monopol'o'n de la tradici'a'j tiel nom'at'a'j religi'o'j, kiu'j ne ĉiam tre „religi'e” kondut'is kiel la vort'o esenc'e montr'as. Rigard'u, kiel ili ne mal'oft'e mal'am'is si'n reciprok'e, kiel ili mal'ben'is ali'a'j'n, lukt'is kaj murd'is. La histori'o est'as plen'a de tia'j event'o'j. Tial prefer'ind'as nom'i ili'n „konfesi'o'j”, dum re-lig'i est'as ili'a streb'ad'o.

Est'i religi'a – praktik'i religi'o'n – kontakt'i, rilat'i, intersanĝi en la plej nobl'a senc'o de la vort'o, liber'ig'it'a de histori'a'j kaj konfesi'a'j mis'kompren'o'j, est'as eg'e grav'a kaj kre'a labor'o. Eĉ liber'pens'ul'o'j kaj ateist'o'j ne pov'as ne'i ĝi'n, sam'e kiel kemi'ist'o'j, fizik'ist'o'j kaj politik'ist'o'j, kiu'j ad'e klopod'as util'ig'i si'a'j'n material'o'j'n, rilat'o'j'n kaj kontakt'o'j'n por kolekt'i avantaĝ'o'j'n kaj ating'i dezir'at'a'j'n rezult'o'j'n. Sen bon'a'j rilat'o'j inter kontraŭ'a'j aŭ anti'fort'o'j la viv'o ne pov'as daŭr'i.

Klar'a lingv'o'uz'o grav'as. Ĝi montr'as la nivel'o'n de la konsci'o kaj la kvalit'o'n de la parol'ant'o.

Scen'o'j el la famili'a viv'o

El kvar hom'o'j konsist'as mi'a famili'o: mi kaj mi'a'j patr'in'o, edz'in'o kaj fil'in'o, kiu'j aparten'as do al tri generaci'o'j. Mi'a'opini'e, ĝi est'as tre ordinar'a ĉin'a famili'o.

Mi'a patr'in'o est'is kamp'ar'an'o, sed pro si'a alt'a aĝ'o perd'as labor'kapabl'o'n. Ŝi nun loĝ'as en urb'o kun ni. Ŝi est'as labor'em'a kaj pur'ig'em'a kaj laŭ si'a kapabl'o ŝi far'as ankoraŭ hejm'a'j'n labor'o'j'n, ekzempl'e kuir'ad'o'n, pur'ig'ad'o'n ktp.

Ali'temp'e ŝi babil'as kun najbar'o'j kaj, vesper'manĝ'int'e, promen'ad'as sur'strat'e kun si'a'j simil'aĝ'a'j amik'in'o'j. Kompren'ebl'e ŝi financ'e bezon'as mi'a'n help'o'n, kvankam la ĉin'a reg'ist'ar'o ĉiu'monat'e donac'as al ŝi 110 juan'o'j'n (ĉ. 13,6 eŭr'o'j'n). Tio ne sufiĉ'as por viv'ten'i ŝi'n. Mi do kun grand'a ĝoj'o liver'as al ŝi mon'o'n por montr'i mi'n bon'a fil'o.

Salajr'o

Mi'a edz'in'o labor'as en hospital'o. Ŝi'a salajr'o ne est'as grand'a, tamen jam sufiĉ'as por ŝi'a viv'o. Dum liber'a'j tag'o'j ŝi aŭ dorm'as aŭ vizit'as vest'aĵ'o-vend'ej'o'j'n.

Vesper'e ŝi ŝat'as spekt'i televid'film'o'j'n divers'tem'a'j'n. Plaĉ'as al ŝi ankaŭ ĵurnal'o'j kaj gazet'o'j. Mi dir'as, ke ŝi est'as leg'em'ul'in'o kaj sci'o'riĉ'ul'in'o, kiu hav'as vast'a'n vid'kamp'o'n dank'e al inform'o'j de la amas'komunik'il'o'j.

Mi'a fil'in'o lern'as en gimnazi'o. Kvankam per mi'a aŭt'o la lern'ej'o situ'as nur kvin minut'o'j'n for de ni'a hejm'o, ŝi dev'as laŭ'regul'e tie tra'nokt'i. Lecion'o'j'n ŝi hav'as ek'de fru'maten'o ĝis en'lit'iĝ'o.

Ekzamen'o'j

Preskaŭ ĉiu'j ĉin'a'j gimnazi'an'o'j tiel energi'e lern'as por sukces'i en ekzamen'o'j kaj en'ir'i bon'a'n universitat'o'n. Nur sabat'e mi'a fil'in'o pov'as hejm'e'n'ir'i, kiam kun'e ni ĝu'as famili'a'n etos'o'n. Tamen ĉiu'vesper'e ŝi telefon'as al mi kaj mi'a edz'in'o por salut'i ni'n. Tio trankvil'ig'as ni'n.

Mi labor'as kiel polic'ist'o. En ĉiu'j land'o'j mi hav'as koleg'o'j'n, ĉar mi'a'opini'e ĉiu'j hom'o'j vol'as viv'i en situaci'o sekur'a kaj pac'a. Nur polic'ist'o'j hav'as kaj dev'o'n kaj kapabl'o'n liver'i tia'n viv'kondiĉ'o'n.

Do tag'e mi diligent'e labor'as por viv'ten'i mi'a'n famili'o'n kaj vesper'e mi dispon'as pri mi'a propr'a temp'o. Vesper'manĝ'int'e, mi kutim'e tuj sid'iĝ'as antaŭ la komput'il'o kaj tiel inter'parol'as kun ge'amik'o'j divers'land'a'j, ĉu tajp'e, ĉu voĉ'e. Ĝu'ind'a temp'o ĝi ja est'as.

Inter'ret'o

Kvankam mi kaj mi'a'j kun'babil'ant'o'j loĝ'as en divers'a'j lok'o'j tra la mond'o, mi sent'as, ke ili est'us ĉe mi kvazaŭ en la sam'a ĉambr'o. Dank'e al Inter'ret'o ni'a mond'o far'iĝ'as pli mal'grand'a.

Menci'ind'as ankaŭ mi'a ali'a hobi'o. Tem'as pri fum'ad'o – en la okul'o'j de ne'fum'ant'o'j „help'o de diabl'o”. Mi bon'e sci'is, ke mi'a „hobi'o” ne nur mal'util'as al fum'ant'o'j sed ankaŭ al proksim'ul'o'j. Bedaŭr'ind'e, kvankam mi kelk'foj'e decid'is ĉes'ig'i la fum'ad'o'n, mi fiask'is.

Kvankam ĉiu en mi'a famili'o hav'as propr'a'n viv'manier'o'n, ni bon'e fart'as en etos'o harmoni'a kaj ĝoj'o'plen'a. Ĉiu'j komplet'e sent'as si'n kontent'a'j pri la viv'o.

Ĝis la ter'o trem'as

Ter'trem'o (aŭ sism'o) est'as vort'o trist'e kon'at'a en mult'a'j lok'o'j de la planed'o: Japani'o, Indonezio, Ĉilio trem'ad'as daŭr'e, se ne ĉiu'tag'e. En Eŭrop'o, kun'e kun Greki'o kaj Turki'o, ebl'e est'as Italio la plej kutim'a viktim'o de tiu natur'a event'o, kvankam antaŭ ne'long'e rimark'ind'a'j trem'o'j okaz'is ankaŭ ali'lok'e (Irlando, Norvegi'o, Pollando, Bulgario, por menci'i nur kelk'a'j'n land'o'j'n, kie la fenomen'o est'as mal'pli oft'a). Oni foj'foj'e eĉ aŭd'is, ke la mond'o al'proksim'iĝ'as al si'a fin'o, laŭ (mis'kompren'it'a) maja'a profet'aĵ'o. La real'o est'as tamen, ke „subit'a'j el'ig'o'j de energi'o akumul'it'a en la ter'krust'o pro la inter'prem'o de ter'krust'a'j plat'o'j” (tiel klar'ig'us geolog'o la signif'o'n de tiu vort'o, el scienc'a vid'punkt'o) ĉiam okaz'is sur ni'a ter'o. Por ke ni pov'u parol'i pri tuj minac'ant'a apokalips'o, la mond'o dev'us est'i sku'at'a de katastrof'a'j ter'trem'o'j, eg'e pli detru'a'j ol la sum'e mez'pov'a'j (kvankam tim'ig'a'j), kiu'j okaz'as nun'temp'e.

Du'on'jar'mil'a paŭz'o

En Italio, en'tut'e, ne mal'oft'as ter'trem'o'j eĉ pli katastrof'a'j ol la last'jar'a'j. Oni memor'u ekzempl'e, en la last'a'j 35 jar'o'j, tiu'j'n, kiu'j sku'is Fri'ul'o'n (1976, 6,4 Richter, 989 viktim'o'j), Irpinion (1980, 6,9 Richter, 2914 viktim'o'j), Umbri'o'n (1997, 6,1 Richter, 11 viktim'o'j), Molizon (2002, 5,4 Richter, 30 viktim'o'j pro la fal'eg'o de baz'lern'ej'o), Abrucon (2009, 6,3 Richter, 308 viktim'o'j). Iel ajn, ankaŭ tiu'j, kiu'j frap'is en maj'o 2012 Emili'a Romagna-n (ĝis 6,0 Richter, kaŭz'int'a'j 26 viktim'o'j'n) ne est'is neglekt'ind'a'j. La mal'sam'o inter la unu'e menci'it'a'j region'o'j kaj la last'a est'as, ke Emili'a Romagna ĝis nun est'is apenaŭ konsider'at'a kiel danĝer'a are'o el sism'a vid'punkt'o. Ni ne tro'ig'os, asert'ant'e, ke la loĝ'ant'ar'o viv'is laŭ si'a opini'o en tut'e sen'risk'a region'o: la last'a'j kompar'ebl'a'j trem'o'j en tiu region'o okaz'is fakt'e antaŭ du'on'jar'mil'o. Kaj est'as klar'e, ke la memor'o pri tiu'j trem'o'j, okaz'int'a'j en epok'o, en kiu oni ankoraŭ ne kolekt'is scienc'a'j'n, fid'ind'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n pri sism'ologi'o, est'is en la kap'o de la lok'ul'o'j – kvankam ne en tiu de la fak'ul'o'j – tut'e mal'aper'int'a.

Detru'o kaj instru'o

En ali'a'j land'o'j de la mond'o ter'trem'o'j detru'as, sed ankaŭ instru'as afer'o'j'n. Ĉef'e en Japani'o kaj en soci'o'j pli matur'a'j ol iu'j mediterane'a'j, la hom'o'j lern'is bon'e kun'viv'i kun la „surpriz'o'j” de la natur'o. Tie hom'o'j rigard'as ter'trem'o'n kiel pluv'o'n, neĝ'o'n aŭ ajn'a'n natur'a'n fenomen'o'n, nepr'e akcept'end'a'n kaj akord'ig'ebl'a'n kun la normal'a viv'o. En Italio tio neniam okaz'is ĝis nun: la pli'mult'o de la ital'o'j kon'as nek la danĝer'ec'o'n de si'a loĝ'are'o, nek statistik'o'j'n pri la last'a'j ter'trem'o'j en la are'o, nek – tiom pli grav'e – la ĝust'a'n si'n'ten'o'n, kiu'n oni dev'us montr'i okaz'e de ter'trem'o: kaŝ'iĝ'i sub tabl'o, kur'i sub pord'o'n aŭ tuj eskap'i ekster'e'n (descend'ant'e ŝtup'ar'o'n aŭ eĉ salt'ant'e de la balkon'o) por la ital'o'j est'as pli-mal'pli la sam'a afer'o.

Sed instinkt'o ne sufiĉ'as, ĉar kelk'foj'e oni mort'as ĝust'e pro erar'a ag'ad'o en tiu'j panik'a'j moment'o'j kaj ne pro la sism'a event'o mem. Italio trem'ad'as, sed ĉiu foj'o est'as egal'a al la unu'a. Oni vol'as sci'i, kial en tiel grand'a mond'o la ter'trem'o okaz'is ĝust'e sub la propr'a hejm'o, kial Di'o permes'is tio'n. Oni ne prevent'as kaj oni ne sci'pov'as lev'iĝ'i post la fal'o (nur en 1976 oni montr'is grand'a'n, rapid'a'n kaj laŭd'ind'a'n re'ag'o'n en Fri'ul'o). Bedaŭr'ind'a'j, anakronism'a'j afer'o'j, kiu'j dev'as ŝanĝ'iĝ'i.

Cunam'o kaj sub'akv'a vulkan'o

Oni forges'as, ke Italio ĉiam est'is en si'a histori'o mal'imun'a kontraŭ ter'trem'o'j. Tio de'pend'as de ĝi'a geologi'o kaj neni'u respond'ec'as pri tio. En la last'a'j jar'o'j, Inter'ret'o kaj la ceter'a'j teknologi'o'j help'is dis'vast'ig'i rapid'e kaj facil'e la nov'aĵ'o'j'n pri la du „grand'a'j” ter'trem'o'j okaz'int'a'j en la centr'o'sud'a kaj centr'o'nord'a Italio. Kaj iu'j ekster'land'e fal'is el la nub'o'j.

Ĉu do ebl'as ter'trem'o en Italio? Tamen tut'e ne tem'as pri nov'a afer'o. Io pli'a dir'end'as: Italio est'as relativ'e facil'e traf'ebl'a eĉ de cunam'o. Terur'a (mort'ig'int'e 100 000 person'o'j'n) est'is tiu de 1908, kiu traf'is Sicilion kaj Kalabrion, sed pri kiu la ital'o'j, inkluziv'e la reg'ist'ar'o'n, jam est'as forges'int'a'j. Fakt'e oni em'as konstru'i long'a'n pont'o'n ekzakt'e en la sam'a punkt'o, kie cunam'o tiam okaz'is, dum azi'a'j fak'ul'o'j asert'as, ke ĝi neniu'okaz'e rezist'us al ter'trem'o super'a al 7 grad'o'j de la skal'o Richter, kia okaz'is antaŭ mal'pli ol jar'cent'o.

Krom la oft'ec'o de ter'trem'o'j kaj mar'trem'o'j, kelk'foj'e detru'a'j, oni menci'u ankaŭ la ĉe'est'o'n en Italio de vulkan'o'j. Plur'a'j el ili, kiel Etn'o kaj Vezuvi'o, kaj Strombol'o, est'as ankoraŭ aktiv'a'j, kaj neni'o'n bon'a'n signif'as la fakt'o, ke Vezuvi'o dum 2000 jar'o'j dorm'as. Iam ĝi vek'iĝ'os, kiel ĉiu'j dorm'ant'o'j. Eventual'e, tio pli'alt'ig'as la risk'o'n de nov'a detru'eg'a erupci'o en la ven'ont'a'j jar'o'j aŭ jar'dek'o'j. La fak'ul'o'j sci'as, ke ĝi normal'e hav'as fort'a'n erupci'o'n ĉiu'jar'mil'e, kaj jam pas'is bedaŭr'ind'e, por tiu'j, kiu'j konstru'ig'is vila'o'j'n sur ĝi'a'j flank'o'j, la du'obl'o de la temp'o. Oni last'a'temp'e parol'as ankaŭ pri grand'a vulkan'o (nom'iĝ'ant'a Marsili), kiu si'n trov'as sub'akv'e en Tiren'a Mar'o. Tiu mem est'as rigard'at'a aktiv'a kaj ĝi'a vek'iĝ'o, iu'tag'e ne mal'probabl'a, hav'us katastrof'a'j'n sekv'o'j'n en Italio kaj ne nur tie.

Strang'a inter'plekt'o

Ni re'ven'u tamen al ter'trem'o'j. De kio de'pend'as la sism'ec'o de Italio? Kaj kiu'j est'as la plej danĝer'a'j lok'o'j?

Pli facil'e est'os komenc'e asert'i, kiu region'o (ĉar tem'as pri unu'sol'a) est'as sekur'a: Esperant'o-parol'ant'o'j vizit'u sen'tim'e Sardinion, kiu est'as, ne nur pro tio, ver'e rav'a insul'o. La ceter'a'j region'o'j de la t.n. kontinent'a Italio (inkluziv'e tamen de Sicilio) mal'e risk'as, precip'e Fri'ul'o, Abruco, Umbri'o kaj Irpinio (inter Kampani'o kaj Basilikato). Tut'e ne hazard'e en ĉiu'j ĉi are'o'j okaz'is en la last'a'j 35 jar'o'j fort'eg'a'j ter'trem'o'j. Oni imag'u Italion kiel aĵ'o'n est'ant'a'n inter martel'o kaj ambos'o: sen'vol'e, ĝi si'n trov'as ĝust'e mez'voj'e inter Afrik'o kaj Eŭrazi'o (t.e. la eg'a kontinent'o, kiu en'hav'as kaj Eŭrop'o'n kaj Azi'o'n). La t.n. nigr'a kontinent'o, Afrik'o, supr'e'n'ir'as iom post iom ĉiu'jar'e, kaj Italion puŝ'ad'as nord-orient'e'n.

La sort'o de la ital'a du'on'insul'o, eĉ se post milion'o'j da jar'o'j, est'os komplet'e unu'iĝ'i kun la balkana du'on'insul'o, dum la fekund'a Pad'a Eben'aĵ'o (aŭ Val'o de Pad'o) mal'aper'os, kun'prem'iĝ'int'e inter Apenin'o'j kaj Alp'o'j. La last'a'j trem'o'j rilat'as ekzakt'e tiu'n kun'prem'o'n, kiu far'iĝ'os per'e de ter'trem'o'j ĉiam pli evident'a al la ĝis nun trankvil'a'j loĝ'ant'o'j. La strang'ec'o de Italio est'as, ke la du plat'o'j (la afrik'a kaj la eŭrazi'a) tranĉ'as ĝi'n je du part'o'j. Pro iu ne facil'e klar'ig'ebl'a kial'o, nord-orient'a Italio aparten'as al la afrik'a plat'o, dum kelk'a'j part'o'j de Sicilio al la eŭrazi'a. Tem'as pri strang'a inter'plekt'o. Tiu situaci'o string'as Italion sam'e kiel makzel'o. Kaj la prem'o kaj la rezist'o est'as grand'a'j: kaj laŭ'regul'e, post dek'o aŭ dek'kvin'o da jar'o'j, jen ne'evit'ebl'e nov'a ter'trem'o, ne mal'oft'e super'a eĉ al 6 grad'o'j de la skal'o de Richter. Ĉi-rilat'e, est'us interes'e vid'i, kial neni'u plu uz'as la skal'o'n, koncern'a'n la damaĝ'o'j'n kaj ne la preciz'a'n magnitud'o'n, kre'it'a'n de la ital'o Mercalli.

Pra'av'a'j rakont'o'j

La ĉi-jar'a'j ter'trem'o'j okaz'int'a'j en Emili'a Romagna, kvankam ne apart'e fort'a'j laŭ la sism'olog'o'j, ig'is Apenin'o'j'n supr'e'n'ir'i, en'e de mal'mult'a'j tag'o'j, je 15 cm. Oni dev'as rigard'i la traf'it'a'n region'o'n eĉ bon'ŝanc'a, pro tio, ke la tie'a ter'trem'o okaz'is je du ĉef'a'j faz'o'j: se, anstataŭ du, est'us okaz'int'a nur unu grand'a ter'trem'o, hodiaŭ ni cert'e parol'us pri eg'e pli mult'a'j ol 26 mort'int'o'j, ebl'e pri mil'o'j, kiel ali'flank'e okaz'is en la 1970-aj kaj 1980-aj jar'o'j en ali'a'j region'o'j.

Oni opini'as, eĉ konvink'it'e, ke ter'trem'o'j ne est'as antaŭ'vid'ebl'a'j. Tamen aper'as de temp'o al temp'o „ilumin'it'o'j”, kiu'j, kvankam ne oficial'e re'kon'it'a'j de si'a'j koleg'o'j, jam de jar'o'j sonor'ig'as alarm'o'n (sen'rezult'e) antaŭ plej grand'a'j sism'a'j event'o'j. Iu'j scienc'ul'o'j de la t.n. International Centr'e for Theoretical Physics (ICTP) kaj de la Universitat'o de Triest'o, jam en mart'o 2012 rimark'ig'is, ke fort'a ter'trem'o pov'us traf'i Emili'a Romagna-n, kaj la 4an de maj'o 2012 ili eĉ hav'is asemble'o'n por pri'diskut'i tio'n. Post 16 tag'o'j, la ter'trem'o ja okaz'is. Neni'u inform'is la loĝ'ant'ar'o'n, ĉar oni tut'e ne memor'is av'a'j'n kaj pra'av'a'j'n rakont'o'j'n pri ter'trem'o'j en la are'o, kaj ankaŭ ĉar en Italio, se iu asert'us publik'e tia'n afer'o'n, ali'ul'o'j jur'e plend'us kontraŭ tiu pro „sen'kial'a alarm'o”. Ĉu oni ne rajt'as en demokrati'a land'o liber'e parol'i? Pri'zorg'i tio'n, kio pov'us okaz'i, por ĉiu eventual'aĵ'o, ne est'us mal'util'a afer'o. Se neni'o okaz'as, des pli bon'e. Sed scienc'ul'o'j neniam parol'as mal'saĝ'e. Ili ŝajn'e sci'as si'a'n fak'o'n.

Empiri'a'j esplor'o'j

Hodiaŭ est'as iu fak'ul'o, prof. Alessandro Martelli, kiu inform'as, ke terur'a ter'trem'o (ebl'e ĝis 7,5 grad'o'j de la skal'o de Richter) „ver'ŝajn'e” (ĉu por ne est'i linĉ'it'a?) frap'os en'e de kelk'a'j monat'o'j la sud'a'n Italion (Kampani'o'n, Kalabrion, Sicilion). Oni hav'as instrument'o'j'n por kalkul'i, sur'baz'e de la last'a'j trem'o'j, kio pov'os okaz'i en ali'a'j region'o'j de la land'o. Sed neni'u aŭskult'as li'n. Li delir'as, li est'as vizi'ul'o aŭ fol'ul'o. Sam'kiel Giampaolo Giuliani, kiu en 2009 en Abruco est'is antaŭ'vid'int'a la ter'trem'o'n, kiu post'e ja traf'is la ĉef'urb'o'n de la region'o (L'Aquila). Sur'baz'e de empiri'a'j esplor'o'j, baz'it'a'j sur la kvant'o'j de radon'o sub'ter'e, li est'is cert'a pri la tuj'ec'o de terur'a ter'trem'o, sed li ne pov'is sav'i ies viv'o'n, ĉar neni'u don'is al li la ebl'ec'o'n dis'vast'ig'i vast'a'skal'e si'a'j'n teori'o'j'n. Koincid'o'j. Ter'trem'o pov'as okaz'i ie ajn, iam ajn. Kial ne las'i la loĝ'ant'o'j'n dorm'i trankvil'e kaj kaŝ'i la kap'o'n sub'ter'e? Pri strut'a (kaj stult'a) politik'o oni dev'us parol'i.

Et'kompren'a land'o

Sen'dub'e ne est'us simpl'e aŭ saĝ'e tut'e evaku'i region'o'j'n, kie mil'o'j aŭ milion'o'j da famili'o'j loĝ'as, pro nur'a supoz'o, ke io danĝer'a pov'us okaz'i. Sed kiom kost'us almenaŭ inform'i pri la simpl'a ekzist'o de tia risk'o kaj pri la manier'o si'n'ten'i dum'ter'trem'e aŭ post'ter'trem'e? Tia'j'n afer'o'j'n ĉiu'j dev'us ek'sci'i en baz'lern'ej'o, kiel ajn. La nombr'o de eventual'a'j viktim'o'j ŝajn'e mal'supr'e'n'ir'us, kaj oni ĝeneral'e „matur'iĝ'us” kiel popol'o. Ali'flank'e ne tem'as pri nur'a hipotez'o, pri sen'kial'a tim'o, sed pri kalkul'o'j, kiu'j est'is plen'um'it'a'j sur la baz'o de statistik'o'j kaj precip'e de real'a'j trem'o'j, kiu'j ĵus okaz'is en la nord'a Italio, klar'e lig'it'a el geologi'a/tekton'ik'a vid'punkt'o al la sud'a.

Sed fatal'ism'o plaĉ'as pli mult'e al la ital'o'j, kiu'j prefer'as atend'i katastrof'o'n por post'e direkt'i la fingr'o'n al la proksim'ul'o, kalkul'ant'e kaj pag'ant'e la damaĝ'o'j'n (ĉiam kun mal'mult'a'j bon'ŝanc'ul'o'j/ruz'ul'o'j pret'a'j ekspluat'eg'i la situaci'o'n por pli'riĉ'iĝ'i, kio okaz'is ekzempl'e ek'de 1980 en la sud'a Italio, kie oni ankoraŭ frot'as si'a'j'n man'o'j'n dank'ant'e por la tiam'a ter'trem'o), anstataŭ el'spez'i maksimum'e tri'on'o'n de tiu tut'a mon'sum'o por prevent'i fal'o'j'n, konstru'i (aŭ re'konstru'i) laŭ'leĝ'e kaj tiel precip'e sav'i plur'a'j'n hom'a'j'n viv'o'j'n. Prefer'e prevent'i ol kurac'i, dir'as ital'a reklam'o pri dent'o'past'o. Sed en mi'a et'kompren'a land'o, kaj ali'lok'e, oni prefer'as viv'i en ĝu'o kaj bru'o, dum tio ebl'as, ĝis la ter'o trem'as.

Unu'ec'o, ne diskriminaci'o

Ĉi-jar'e, vojaĝ'ant'e en Lagoso, la plej popol'amas'a urb'o niĝeria, mi aŭd'is vir'o'n demand'i pri sid'lok'o, kaj ĉu li pov'os ĝi'n okup'i. Vir'in'o, kiu sid'is proksim'e al mi, respond'is en la joruba, mi'a ge'patr'a lingv'o: „Tie ne ek'sid'u. La lok'o aparten'as al haŭs'a sinjor'o.”

Ŝi prav'is. La lok'o ja aparten'is al ali'a hom'o, sed ne plaĉ'is al mi, kiel respond'is mi'a sam'trib'an'in'o. Ŝi est'us dir'int'a prefer'e, ke la lok'o aparten'as al sinjor'o – iu ajn sinjor'o –. Tiel ĝust'e, ĉar la sinjor'o est'is al ŝi ne'kon'at'a.

Komerc'as

Iam ĉin'a fraŭl'in'o kaj mi vizit'is Guangzhou, prosper'a'n sud'a'n urb'o'n ĉin'a'n, kie nun loĝ'as kaj komerc'as mil'o'j da afrik'an'o'j kaj mez-azi'an'o'j. La ĉin'in'o demand'is: „Ĉu vi feliĉ'as kaj sent'as vi'n hejm'e, vizit'ant'e lok'o'n, kie trov'iĝ'as hom'o'j kun vi'a haŭt'kolor'o?”

Mi respond'is: „Mi feliĉ'as kaj sent'as mi'n hejm'e, kiam oni ne parol'as pri haŭt'kolor'o kaj naci'ec'o por montr'i diferenc'o'j'n inter hom'o'j.”

Iam jun'ul'o dir'is al mi, vid'int'e, ke uson'a blank'ul'o kaj mi sur'voj'e renkont'iĝ'is kaj babil'is: „Surpriz'as mi'n, ke vi, afrik'an'o, pov'as amik'iĝ'i kun blank'ul'o.” Mi ne memor'as mi'a'n preciz'a'n respond'o'n, sed mi klar'ig'is, ke, por iu'j, haŭt'kolor'o'j ne bar'as inter'hom'a'j'n rilat'o'j'n.

Pri'skrib'as

Pri'skrib'i hom'o'n per land'o, haŭt'kolor'o, alt'ec'o, naci'ec'o ktp tut'e normal'as, de'pend'e de la situaci'o, ekzempl'e kiam tem'as pri krim'o. Sed en ni'a mond'o oni tro mal'just'e tiel pri'skrib'as por indik'i ne'aparten'ec'o'n.

La lagosa sam'trib'an'in'o mi'a (ebl'e krist'an'in'o) el la sud'o de mi'a land'o ebl'e tiel parol'is, ĉar la sinjor'o (ebl'e islam'an'o) ven'is el la nord'o. Inter ili mank'is unu'ec'o. Se la sid'lok'o aparten'us al sam'trib'an'o, ŝi est'us dir'int'a simpl'e, ke la lok'o jam est'as pren'it'a, ne menci'ant'e la naci'ec'o'n de la okup'ant'o.

En ni'a mond'o ni lern'u fest'i ni'a'j'n divers'ec'o'j'n. Ni aŭskult'u unu la ali'a'j'n kun grand'a interes'o, ĝu'ant'e rakont'o'j'n pri ni'a'j mir'ind'a'j mal'sam'ec'o'j. Ni vid'u ni'a'j'n divers'ec'o'j'n kiel ben'o'j'n, kiel kial'o'j'n por interes'plor'i, ne por indik'i, ke ni ne aparten'as unu al la ali'a.

Ĉa(r)moj en la park'o

Kresk'as la nombr'o de ĉam'o'j en la Tatra Naci'a Park'o en Slovaki'o kaj Pollando. Laŭ zoologi'ist'o'j ĉi-jar'e tie viv'as en'tut'e 950 ĉam'o'j: 675 en Slovaki'o, 275 en Pollando. Ili ĝu'as en la park'o bon'a'j'n natur'a'j'n viv'kondiĉ'o'j'n, opini'as fak'ul'o'j.

La ĉam'o mont'ar'a tatra (scienc'e „Rupicapra rupicapra tatrica”) est'as sub'speci'o de la ĉam'o mont'ar'a, kiu viv'as en Eŭrop'o nur en part'o'j de Slovaki'o kaj Pollando. Ambaŭ seks'o'j port'as sur'kap'e korn'o'n kaj flav'blank'a'n desegn'aĵ'o'n.

Tatroj (slovak'e kaj pol'e „Tatry”) est'as mont'ar'a region'o en Karpat'o'j. La pli'mult'o de la mont'ar'o situ'as en Slovaki'o, et'a part'o en Pollando. En 1949 viv'is en Tatroj nur 160 ĉam'o'j.

Poŝt'o perd'it'a

Iam, kiam la post'rest'int'a'j temp'o'j est'is la plej modern'a'j, fier'a postiljon'o de sur pomp'a kaleŝ'o korn'o'ton'e dis'trumpet'is si'a'n al'ven'o'n en vilaĝ'o'j, urb'et'o'j kaj urb'o'j. La hom'o'j kun'kur'is kaj gap'e ĉirkaŭ'is la ĉar'o'n por vid'i, kiu ricev'as poŝt'e ĝoj'ig'a'n aŭ larm'ig'a'n nov'aĵ'o'n.

Nun'temp'e la inform'o'j anonim'e atend'ebl'e kuŝ'as post'tag'mez'e en esper'ebl'e la propr'a poŝt'kest'o, post dum'nokt'a kamion'a hast'ad'o viv'danĝer'e aŭt'o'ŝose'a. Sed la sort'o de kelk'a'j send'aĵ'o'j est'as mult'e pli ekscit'a ol tiu de ali'a'j ordinar'a'j poŝt'aĵ'o'j.

Dum'viv'a'j poŝt'ist'o'j en Germanio ne plu ekzist'as. I'a'j por'temp'e dung'it'a'j poŝt'ec'e vest'it'a'j ul'o'j-ul'in'o'j tra'kur'as la strat'o'j'n kaj ĵet'as leter'o'j'n laŭ oft'e tre larĝ'anim'a kompren'o.

Mis'ĵet'o'j

Tial ne mal'oft'e „perd'iĝ'as” leter'o'j, aŭ aper'as tut'e fremd'a'j send'aĵ'o'j en la propr'a leter'uj'o („mis'ĵet'o'j” oni nom'as ili'n en la statistik'o), kiu'j'n oni re'port'as ne'mal'ferm'it'a'j al la poŝt'ofic'ej'o.

Sed el tio ebl'as konklud'i kun grand'a cert'ec'o, ke ankaŭ person'a'j sekret'o'j, ekzempl'e pri mal'san'o'j, polic'a'j pun'o'j, adult'a'j rilat'o'j aŭ bank'a'j inform'o'j pri la prosper'o (nun mal'prosper'o) de kaŝ'e fleg'at'a miliononula kont'o, traf'as ali'a'n kest'o'n, kies posed'ant'o ne est'as sam'e afabl'e ne'mal'ferm'em'a.

Ĉu vi pov'as trankvil'e sid'i, se vi post tuj'moment'a inter'ret'a anonc'o, atend'as per'poŝt'a'n send'aĵ'o'n almenaŭ post'post'tag'mez'e? Oni kutim'as nom'i la ordinar'a'n poŝt'serv'o'n „helik'o'poŝt'o” kaj kutim'as helik'e atend'i.

Adres'int'o

Sed, ĉu est'as toler'ebl'e ek'sci'i, ke leter'o ne aper'os ĉe vi pro nur unu (mal'grav'a) mis'liter'o en la adres'o, ke oni oficial'e re'send'is la tut'o'n al la adres'int'o, kaj ke tiu alt'instanc'a trakt'ad'o bezon'is ses semajn'o'j'n? Ĉu ni ver'e viv'as en Eŭrop'a Uni'o en la jar'o 2012?

Tamen por skrib'em'a hom'o est'as solv'o. Ekzempl'e, verk'int'e, mi ne plu send'as mi'a'j'n artikol'o'j'n poŝt'e, sed kuraĝ'as trans'don'i ili'n ret'e al MONATO. Malgraŭ Inter'ret'o, la nov'a mond'o tie por la ofic'ant'o'j cert'e ne est'as tut'e sen'problem'a (sen'dub'e nur pro la mis'o'j de la ekster'a'j kun'labor'em'ul'o'j), sed almenaŭ re'ag'as afabl'e kaj tuj la ĉef'o Paŭlo Gubbins.

Redaktor'o

Kaj mi ver'e dev'as ĝoj'i, ke mi ne plu est'as dev'ig'at'a send'i al li, redaktor'o pri „Modern'a viv'o”, la tut'o'n helik'o'poŝt'e, sed elektron'ik'e. Fakt'e mi dev'as ĝoj'i, ĉar subit'e ne plu ekzist'as ni'a kutim'a, tradici'a, laŭ'ord'a poŝt'ofic'ej'o.

Tiu ja jam de'long'e ne plu instituci'e funkci'ad'as. La antaŭ'e ŝtat'a entrepren'o privat'ig'is kaj vend'is kaj la dom'o'n kaj la teren'o'n. Tiam la poŝt'a'n posten'o'n trans'pren'is bak'ist'o. Nun de unu tag'o al la sekv'a tiu sen'avert'e ĉes'ig'is la poŝt'ej'a'n serv'o'n.

Ebl'e est'ont'ec'e oni trans'don'os la poŝt'ofic'ej'o'n al pork'ist'o, ebl'e al flor'vend'ist'o aŭ pied'ung'o'kolor'ig'ist'in'o. Prefer'e oni ne plu perd'u temp'o'n kun kaj per tia perd'it'a poŝt'o. Sed mi supoz'as antaŭ ni kontinu'a'n seri'o'n "Pri poŝt'o (daŭr'ig'ot'a)"...

Mal'san'ul'ej'e'n anstataŭ mal'liber'ej'e'n

En Romo 54-jar'a lok'a rab'ist'o en'ir'is kun fals'a bomb'o en poŝt'a'n ofic'ej'o'n (ili funkci'as en Italio simil'e al bank'o'j), sed ne sukces'is konduk'i la rab'o'n al ĝi'a fin'o.

Antaŭ la okul'o'j de polic'an'o'j, vok'it'a'j de mal'varm-sang'a ofic'ist'in'o kaj tuj al'kur'int'a'j, la vir'o fakt'e ne el'ten'is la streĉ'o'n kaj hav'is infarkt'o'n.

Fleg'ist'o'j

Tial la ĝendarm'o'j, aŭ pli preciz'e la karaben'ist'o'j (ital'lingv'e „carabinieri”), improviz'e ek'rol'is kiel fleg'ist'o'j. Anstataŭ li'n arest'i kaj sub'met'i al pri'demand'ad'o, ili port'is li'n al la plej proksim'a mal'san'ul'ej'o. Kurac'ist'o'j urĝ'e operaci'is kaj tiel sav'is la viv'o'n de la fripon'o.

La pacient'o tut'kor'e dank'is al la karaben'ist'o'j, sed baldaŭ kompren'is, ke la afer'o por li ne tiom feliĉ'e fin'iĝ'os. Apenaŭ la rab'ist'o, taŭg'a kiel ĉef'rol'ul'o de humur'aĵ'o aŭ de komik'a film'o, est'os konvalesk'int'a, atend'os li'n proces'o pro la rab'o'prov'o.

Franc'a honor'o

Orden'o'n franc'a'n Komandor'o de la Honor'a Legi'o akir'is slovak'a diplomat'o kaj special'a send'it'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) por Afgani'o.

Ján Kubiš [j'a'n kubiŝ] ricev'is la orden'o'n pro ekster'ordinar'a sub'ten'o al mond'pac'o kaj sekur'ec'o en Eŭrop'o dum si'a diplomat'a karier'o.

Pilgrim'ad'o marian'a

Levoča [levoĉa] (hungar'e Löcse, german'e Leutschau) est'as mal'grand'a pilgrim-urb'et'o situ'ant'a en la nord-okcident'a part'o de orient'a Slovaki'o ĉe la ŝtat'a lim'o kun Pollando, ĉirkaŭ 350 km for de la slovak'a ĉef'urb'o Bratislav'o. Ĝi hav'as 15 000 loĝ'ant'o'j'n kaj al'log'as ĉiu'jar'e mil'o'j'n da vizit'ant'o'j. La plej interes'a centr'o por kred'ant'o'j est'as, ekster la urb'o, krut'a mont'o kun nov'gotik'a preĝ'ej'o: Marian'a mont'o (slovak'e Mariánska hor'a), pilgrim'cel'o de loĝ'ant'o'j de Slovaki'o kaj ali'a'j land'o'j. Ĉiu'jar'e la pilgrim'ad'o okaz'as la unu'a'n dimanĉ'o'n de juli'o.

Histori'a

Komenc'iĝ'is la histori'o kaj tradici'o'j de la levoĉa sankt'ej'o en 1247, kiam est'is konstru'it'a unu'a'foj'e mal'grand'a kapel'o (preĝ'ej'et'o) kiel dank'esprim'o al Maria pro la sav'o de la lok'a'j loĝ'ant'o'j el invad'o de tatar'o'j (1241-1242). De tiam komenc'is okaz'i dank'esprim'a'j procesi'o'j ankaŭ el apud'a'j vilaĝ'o'j. Francisk'an'o'j, minoritoj, kiu'j ven'is al Levoča en 1311, komenc'is celebr'i la fest'o'n de la Vizit'ad'o de la Virg'ul'in'o Maria.

En la du'a du'on'o de la 15a jar'cent'o la kapel'o sur la mont'o Marian'o est'is jam tro mal'grand'a por la kresk'ant'a nombr'o de pilgrim'ant'o'j, kaj pro tio lok'a paroĥ'estr'o en 1470 re'konstru'is la kapel'o'n al nov'gotik'a preĝ'ej'o kaj instal'is la gotik'a'n statu'o'n de la Virg'ul'in'o Maria. En 1673 la marian'a mont'o akir'is la pap'a'n indulgenc'dokument'o'n.

Vizit'o de la Sankt'a Patr'o

La grav'ec'o'n de ĉi tiu pilgrim'a lok'o rimark'is ankaŭ la Sankt'a Seĝ'o. La pap'o Johano Paŭlo la 2a rang'alt'ig'is la preĝ'ej'o'n de Vizit'ad'o de la Virg'ul'in'o Maria la 26an de januar'o 1984 al bazilik'o minor'a. Kaj 11 jar'o'j'n post'e la Sankt'a Patr'o Johano Paŭlo la 2a person'e vizit'is la marian'a'n mont'o'n en la ĉe'est'o de pli ol 650 000 pilgrim'ant'o'j el Slovaki'o, Pollando, Ukrainio, Ĉeĥi'o, Hungari'o kaj Rumani'o.

La pilgrim'ant'o'j vizit'ad'as la pilgrim'ej'o'n preskaŭ ĉiu'tag'e, de printemp'o ĝis mal'fru'a aŭtun'o.

Inter'naci'a kun'tekst'o

Membr'o'j de la eŭrop'a asoci'o de marian'a'j pilgramadaj urb'o'j elekt'is la 3an de oktobr'o 2005 Levoča kaj la marian'a'n mont'o'n kiel membr'o'j'n de si'a asoci'o. La mal'grand'a pilgrim-urb'et'o Levoča est'is tiel inkluziv'it'a inter la mond'a'j pilgrim'ad'a'j marian'a'j centr'o'j kiel Lurd'o, Ĉenstoĥovo, Fátima ktp.

Orel'kapt'a kaj melankoli'a

Du jar'o'j'n post la aper'o de urb'an'o, inicial'o'j dc, nun kon'at'a kiel i.d.c. (ĉu pli lingv'e neŭtral'a nom'o?), publik'ig'is du'a'n plen'a'n album'o'n, sign'o'j de viv'. Ĝeneral'e la album'o simil'as al urb'an'o, kun orel'kapt'a'j elektron'ik'a'j melodi'o'j en la komenc'o kaj mal'rapid'a'j melankoli'a'j kant'o'j en la du'a part'o. Plej'part'o est'as nov'a'j kant'o'j kun kelk'a'j, kiu'j jam aŭd'ebl'is en koncert'o'j antaŭ'e. La plej el'star'a kant'o est'as La fin'a venk', kiu jam en Inter'ret'o aper'is kun akompan'a film'et'o.

Resum'e, Sign'o'j de viv' est'as rekomend'ind'a al ŝat'ant'o'j de i.d.c., kaj al ŝat'ant'o'j de elektr'o'pop'a muzik'o, sed aĉet'u unu'e la unu'a'n disk'o'n urb'an'o.

i.d.c.: sign'o'j de viv', mem el'don'it'a, Frankfurt, 2012. 11 titol'o'j, daŭr'o 37:07 mi'n.

inicial'o'j dc: urb'an'o. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville, 2010. 13 titol'o'j, daŭr'o 42:00 mi'n.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Ali'a'j temp'o'j ...

Daŭr'e kresk'as en Slovaki'o la nombr'o de infan'o'j nask'iĝ'int'a'j en ne'ge'edz'a rilat'o. En 2006, laŭ raport'o de la ministeri'o pri san'o, nask'iĝ'is 14 888 ekster'ge'edz'a'j infan'o'j, en 2010 20 009.

Tio reprezent'as tri'on'o'n de ĉiu'j nov'nask'it'a'j infan'o'j en Slovaki'o. La mez'a aĝ'o de nask'ant'in'o'j en 2010 ating'is 28,32 jar'o'j'n.

Kred'o grav'as

Unu'a'foj'e en la histori'o de Eŭrop'a Uni'o, la traktat'o de Lisbon'o en 2007 oficial'ig'is mal'ferm'a'n kaj regul'a'n dialog'o'n inter eŭrop'a'j instituci'o'j, eklezi'o'j, religi'o'j kaj komun'um'o'j de divers'a'j kred'o'j. Spit'e la ĝeneral'a'n percept'o'n, ke religi'a'j kaj kred'a'j demand'o'j for'est'is de la eŭrop'a integr'iĝ'o, tamen est'as kon'at'a'j long'e'daŭr'a'j kontakt'o'j inter religi'ul'o'j, politik'ist'o'j kaj eŭrop'uni'a'j ŝtat'ofic'ist'o'j ek'de la Deklar'o de Schuman¹ de 1950 ĝis hodiaŭ. Analiz'o de la religi'a'j kontakt'o'j far'it'a'j dum tiu period'o mal'kaŝ'as, ke 120 grup'o'j reprezent'ant'a'j katolik'a'j'n, protest'ant'a'j'n, anglikan'a'j'n, ortodoks'a'j'n, jud'a'j'n, islam'an'a'j'n, hindu'a'j'n, budh'an'a'j'n kaj framason'a'j'n komun'um'o'j'n dialog'is kun la Eŭrop'a Komision'o.

Person'a'j interes'o'j

Publik'privat'a'j inter'rilat'o'j est'as rezult'o el person'a'j religi'a'j interes'o'j de politik'ist'o'j kaj ofic'ist'o'j koncern'at'a'j en la trakt'ad'o de eŭrop'a kun'labor'o, kaj ne el sistem'a politik'o pri religi'o. Malgraŭ la ĝeneral'a opini'o, ke la rom'katolik'a eklezi'o est'is la unu'a apog'ant'o de la trakt'ad'o pri eŭrop'a integr'iĝ'o post la du'a mond'milit'o, fakt'e est'is la ekumen'a mov'ad'o dum la inter'milit'a period'o, kiu star'ig'is la unu'a'n trans'naci'a'n grup'o'n por konsider'ad'o de religi'o, form'it'a'n de protest'ant'a'j kaj anglikan'a'j eklezi'ul'o'j kaj politik'ist'o'j konsil'ant'a'j eklezi'o'j'n pri eŭrop'a integr'iĝ'o.

Prov'a'j rilat'o'j dis'volv'iĝ'is el la decid'o de la Eŭrop'a Komision'o inter'rilat'i kun eklezi'o'j kaj religi'o'j en 1982. Tiu'j inter'rilat'o'j far'iĝ'is formal'a'j en 1990, post kiam la prezid'ant'o de la Eŭrop'a Komision'o lanĉ'is publik'a'n debat'o'n. Rezult'e de tio, kresk'ant'a nombr'o de eklezi'o'j kaj komun'um'o'j de divers'a'j kred'o'j star'ig'is ofic'ej'o'j'n en Bruselo. Tiel ili iniciat'is la inter'rilat'o'j'n kun eŭrop'a'j instituci'o'j, kiu'j efektiv'e okaz'is ek'de 2007, kiam ver'a'j instituci'a'j inter'rilat'o'j komenc'iĝ'is. La instituci'ig'o stimul'is regul'a'j'n publik'a'j'n kun'sid'o'j'n inter alt'rang'a'j religi'a'j gvid'ant'o'j kaj eŭrop'uni'a'j ofic'ist'o'j.

La Komision'o est'as la sol'a eŭrop'a instituci'o rekt'e direkt'ant'a la inter'kred'a'n dialog'o'n, sed est'as propon'o kre'i simil'a'n mekanism'o'n en la Eŭrop'a Parlament'o.

Kvankam religi'a'j demand'o'j rest'as sub la jurisdikci'o de la eŭrop'uni'a'j membr'o'ŝtat'o'j, tamen la kresk'ant'a nombr'o de ofic'ej'o'j de religi'a'j instituci'o'j ĉe Eŭrop'a Uni'o est'as indik'o, ke la afer'o'j pri fid'o grav'as en la koridor'o'j de la eŭrop'a'j instituci'o'j kaj en la konstru'ad'o de la eŭrop'a politik'a sistem'o.

1. La Deklar'o de Schuman de la 9a de maj'o 1950 est'is reg'ist'ar'a propon'o de Robert Schuman, la tiam'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j de Franci'o, por kre'i nov'a'n organiz'a'n form'o'n de ŝtat'o'j en Eŭrop'o. (red.)

Ĉu for'viŝ'i la kred'o'n por est'i egal'a?

Sekular'ig'o minac'as la brit'a'n soci'o'n, dir'is Sayeeda Warsi, estr'o de alt'nivel'a brit'a delegaci'o dum oficial'a vizit'o al la Pap'o. Ŝi al'don'is, ke sekular'ism'a'j aktiv'ul'o'j akapar'as la soci'a'n viv'o'n. La plej klar'a ekzempl'o est'as la mal'permes'o en kelk'a'j lok'o'j vid'ig'i aŭ port'i religi'a'j'n sign'o'j'n en'e de reg'ist'ar'a'j konstru'aĵ'o'j aŭ lok'o'j, kie religi'o est'as periferi'a aŭ mal'pli'grav'ig'it'a en la publik'a sfer'o.

Baron'in'o Warsi, la unu'a islam'an'in'o serv'ant'a kiel ministr'o, koment'is, ke unu el la plej mal'trankvil'ig'a'j aspekt'o'j de tiu aktiv'ism'o est'as ĝi'a kern'a ne'toler'em'o. Ĝi montr'as simil'a'j'n trajt'o'j'n kiel total'ism'a reĝim'o, rifuz'ant'e la rajt'o'n je religi'a ident'ec'o. Ŝi opini'is, ke la plej bon'a manier'o antaŭ'e'n'ig'i la soci'a'n harmoni'o'n est'as met'i krist'an'ism'o'n en la centr'o'n de la publik'a viv'o. „Tre oft'e oni suspekt'as la kred'o'n en Eŭrop'o pro la baz'a mis'koncept'o, ke por la kre'ad'o de egal'ec'o inter la minoritat'o'j oni bezon'us for'viŝ'i si'a'n religi'a'n hered'aĵ'o'n. Hom'o'j dev'as sent'i si'n fort'a'j pri si'a'j religi'a'j ident'ec'o'j kaj pli cert'a'j pri si'a'j kred'o'j”, ŝi fin'is.

Jun'a'j stel'ul'o'j

Sukces'o'n rikolt'is jun'a'j slovak'o'j ĉe astronomi'a olimpi'ad'o en Brazilo. Kvin gimnazi'an'o'j gajn'is du or'a'j'n kaj unu arĝent'a'n medal'o'j'n.

Okaz'as ĉiu'jar'e Inter'naci'a Olimpi'ad'o pri Astronomi'o kaj Astr'o'fizik'o. En Brazilo part'o'pren'is 135 gimnazi'an'o'j el 27 land'o'j. Ili dev'is solv'i teori'a'j'n kaj praktik'a'j'n astronomi'a'j'n problem'o'j'n.

La ide'o pri inter'naci'a astronomi'a olimpi'ad'o ek'est'is inter reprezent'ant'o'j de Taj'land'o, Indonezio, Irano, Ĉini'o kaj Pollando. La unu'a olimpi'ad'o okaz'is en Taj'land'o en 2007, la ven'ont'a okaz'os en Greki'o.

Bernardo la Simpl'ig'ist'o

De long'a temp'o la estim'at'a'j leg'ant'o'j de ĉi tiu prestiĝ'a magazin'o ne hav'is okaz'o'n leg'i pli da el'tir'aĵ'o'j el la fam'a'j Anal'o'j De BAILENAMBEANN, kiu'j rakont'as en kronik'a form'o epizod'o'j'n pri la viv'o inter la bon'a'j loĝ'ant'o'j de tiu histori'a irlanda urb'et'o. Jen pli'a ĉapitr'o.

Krom la ankoraŭ ekzist'ant'a monaĥ'in'ej'o de la Sankt'a Kor'o en la iam tre pi'a urb'et'o Bailenambeann [baljenamjaŭn] tie trov'iĝ'is, ĝis la komenc'o de la dek-naŭ'a jar'cent'o, monaĥ'ej'o de la Nud'pied'a Orden'o de sankt'a Feardia Anticoncupiensis. Oni pov'as nur bedaŭr'i, ke la last'a fond'aĵ'o mal'aper'is. Hodiaŭ, en ni'a mal'pi'a mond'o, tia'j jun'a'j vir'o'j, kiu'j antaŭ'e em'is aŭskult'i la di'a'n al'vok'o'n al la religi'a viv'o, nun prefer'as „rep'o'n” al la sankt'a ofic'o, „hiphop'o'n” al la sankt'a mes'o, kaj la kun'ul'ec'o'n de mini'jup'e vest'it'a'j jun'a'j vir'in'o'j al la ĉast'a fraŭl'ec'o.

Pli-mal'pli je la sam'a temp'o, kiam la monaĥ'ej'o ferm'is si'a'n pord'o'n por la last'a foj'o, iu el la mal'mult'a'j rest'ant'a'j monaĥ'o'j, nom'e frat'o Bernardo, krom'nom'at'a La Simpl'ig'ist'o, decid'is dediĉ'i la last'a'j'n jar'o'j'n de si'a viv'o al pli'bon'ig'o de la eduk'a sistem'o en Irlando.

Oni dev'as klar'ig'i, ke ĝust'e tiam, kiam Bernardo far'is si'a'n grav'a'n decid'o'n, Irlando ĝu'is la unu'a'j'n jar'o'j'n de sen'de'pend'ec'o. La tri'kolor'a flag'o fier'e flirt'is super la nov'a parlament'ej'o, kaj la korife'o'j de la Liber'a Ŝtat'o est'is deklar'int'a'j, ke la irland'gael'a lingv'o est'os laŭ'konstituci'e la unu'a oficial'a idiom'o de la land'o, kiu ĝis tiam est'is reg'at'a de la angl'e'parol'ant'a'j angl'o'saks'o'j. En Bailenambeann tiu deklar'o kaŭz'is mal'facil'aĵ'o'j'n por la lok'a'j lern'ej'o'j. Por hom'o'j, kiu'j loĝ'is en la tut'gael'lingv'a okcident'o, kaj kiu'j est'is de'nask'a'j parol'ant'o'j de tiu antikv'a kaj nobl'a lingv'o, uz'ad'o de la gael'a ne est'ig'is problem'o'j'n, kvankam eĉ por ili la klasik'a liter'um'ad'o de la idiom'o est'as komplik'a kaj ne facil'e lern'ebl'a. Ni cit'u nur unu ekzempl'o'n: laŭ la tradici'a ortografi'o la vort'o „gael'a” skrib'iĝ'as kiel Gaedhilge, sed prononc'iĝ'as kiel „gejlge”. (Fakt'e ĝi est'as eĉ pli komplik'a, ĉar la h reprezent'as ne la son'o'n „ho”, sed punkt'et'o'n super la liter'o d).

Pli'e, la gramatik'o de la ne're'form'it'a naci'a lingv'o est'is eĉ pli kompleks'a ol la ortografi'o, hav'ant'e deklinaci'o'j'n kaj konjunkci'o'j'n iom simil'a'j'n al tiu'j de la klasik'a'j lingv'o'j latin'a kaj grek'a.

La bon'kor'a Bernardo fru'e konstat'is, ke la jun'a'j lern'ej'an'o'j mult'e sufer'as sub la pez'a jug'o de tia'j komplik'aĵ'o'j, kaj li decid'is re'form'i kaj simpl'ig'i la antikv'a'n lingv'o'n. Unu'e li decid'is, ke la gramatik'o de la gael'a dev'us konsist'i el nur dek ses regul'o'j – ver'e revoluci'a iniciat'o.

Est'us ted'e list'ig'i ĉiu'j'n 16 regul'o'j'n, sed oni pov'us menci'i kelk'a'j'n el la re'form'o'j propon'it'a'j de Bernardo. Li for'ig'is ne'neces'a'j'n liter'o'j'n (kiu'j abund'as en la skrib'a lingv'o), kaj drast'e simpl'ig'is la ortografi'o'n. Li rekomend'is instru'ad'o'n kaj uz'ad'o'n de modern'a'j latin'a'j liter'o'j anstataŭ la bel'a, sed mal'pli praktik'a antikv'a kelt'a alfabet'o baz'it'a sur la mez'epok'a'j manuskript'o'j. Li mal'pli'ig'is la nombr'o'n de la konjugaci'o'j kaj simpl'ig'is la divers'a'j'n form'o'j'n kaj temp'o'j'n de la verb'o'j; li nul'ig'is la dativ'a'n kaz'o'n de la substantiv'o'j; kaj li permes'is en'konduk'o'n de inter'naci'a termin'ar'o por modern'a'j koncept'o'j, kiu'j ne ekzist'is en la antikv'a idiom'o. Kompren'ebl'e tia'j neolog'ism'o'j dev'us est'i skrib'at'a'j kaj prononc'at'a'j laŭ la regul'o'j de la lingv'o kaj obe'i la princip'o'n de vokal'harmoni'o (princip'o, kiu ekzist'as nur en la gael'a'j lingv'o'j kaj en kelk'a'j mal'mult'a'j ali'a'j en Eŭrop'o, kiel, ekzempl'e, la hungar'a). Bernardo ĝeneral'ig'is la uz'ad'o'n de prefiks'o'j kaj sufiks'o'j, kaj far'is ali'a'j'n util'a'j'n ŝanĝ'o'j'n. (Kurioz'e, kvankam oni fort'e kontraŭ'star'is li'a'n iniciat'o'n, la ŝtat'a'j instanc'o'j post'e en'konduk'is simil'a'j'n re'form'o'j'n.)

Li'a'j ceter'a'j re'form'o'j est'is eĉ pli original'a'j. Kvankam en la preĝ'ej'o en Bailenambeann la dimanĉ'a mes'o okaz'is ĉiam en la latin'a lingv'o, la fidel'ul'o'j oft'e kutim'is dir'i la patroni'a'n preĝ'o'n en la gael'a. Bernardo vol'is for'ig'i el ĝi la pasiv'o'n de la subjunktiv'a mod'o, kiu aper'as plur'foj'e en la preĝ'o. Tio ne plaĉ'is al la fidel'ul'o'j. Pli'e li furioz'ig'is la ĉef'episkop'o'n en Dublino per sugest'o, ke, en la tag'o de la fest'o de sankt'a Patrik'o, naci'a patron'o de Irlando, la mes'o est'u celebr'at'a en la irlanda lingv'o, ne en la latin'a.

Eĉ pli ŝok'e tamen est'is ali'a propon'o li'a, kiu rilat'as al la ne'katolik'a'j irland'an'o'j (protest'ant'o'j, ktp). La pli'mult'o de la irland'an'o'j aparten'as al la katolik'a religi'o, kaj tiu fakt'o est'as re'spegul'at'a en la popol'a lingv'aĵ'o. Ekzempl'e, anstataŭ la salut'o „Bon'a'n tag'o'n!”, kutim'a en ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j, la gael'lingv'an'o'j salut'as si'n per tradici'a fraz'o, kies signif'o est'as: „Di'o kun vi!”. La al'parol'at'a person'o respond'as per la salut'o: „Di'o kaj Maria, kaj Patrik'o kun vi!” Je tio la unu'a salut'ant'o respond'as: „Di'o kaj Maria kaj Patrik'o kaj Brigit'a (nom'o de ali'a popular'a sankt'ul'in'o) est'u kun vi!”. Kompren'ebl'e oni rajt'as al'don'i la nom'o'j'n de plu'a'j sankt'ul'o'j. (En Irlando, temp'o neniam mank'as por long'a'j salut'o'j kaj konversaci'o.)

Bernardo sci'is, ke kult'o al la sankt'ul'o'j ne est'as kutim'a inter protest'ant'o'j, sed li ne est'is tre bon'e inform'it'a pri la protest'ant'a teologi'o, do li ekumen'em'e, kaj iom naiv'e, sugest'is, ke ne'katolik'o'j salut'u si'n gael'e per la vort'o'j: „Di'o kaj Lutero kaj Kalvino est'u kun vi!”. Post tiu propon'o ne nur la ĉef'episkop'o koler'iĝ'is. Preskaŭ la tut'a loĝ'ant'ar'o de Bailenambeann (kaj la katolik'o'j kaj la protest'ant'o'j) protest'is, kaj kelk'a'j ebri'ul'o'j ĵet'is ŝton'o'j'n kontraŭ la fenestr'o'j de la dom'et'o de Bernardo, kiu ne plu hav'is loĝ'ej'o'n en la ferm'it'a monaĥ'ej'o. Normal'e la baljenamjaŭnanoj est'is tre pac'em'a kaj toler'em'a popol'o, sed tiu iniciat'o est'is sent'it'a de la an'o'j de ambaŭ konfesi'o'j kiel terur'a herez'o.

En tiu temp'o Bailenambeann est'is fam'a distil'ej'a urb'o, kie alt'kvalit'a viski'o est'is produkt'at'a. Bernardo, kiu dum si'a tut'a viv'o ĝis tiam est'is rigor'a membr'o de la tiel nom'at'a Pionir'a (total'e abstin'a) mov'ad'o, est'is tiom tim'ig'it'a kaj sen'iluzi'iĝ'int'a, ke li serĉ'is rifuĝ'o'n kaj konsol'o'n en tiu alt'e ŝat'at'a sed danĝer'a nektar'o. Feliĉ'e tiu fal'o el la di'a grac'o ne long'e daŭr'is. Li ĉes'ig'is si'a'n re'form'a'n aktiv'ec'o'n pri la gael'a lingv'o kaj rezign'is pri konsum'o de alkohol'aĵ'o kaj fum'ad'o, lern'is la tiam mod'a'n* zamenhof'an lingv'o'n, kaj iĝ'is fervor'a esperant'ist'o, sed pri tio ni silent'u, ĉar ni kopi'as ĉi tiu'n ĉapitr'o'n por la leg'ant'o'j de ne'mov'ad'a publik'ig'aĵ'o. (Not'o de la kopi'ist'o de la anal'o'j.)

* Ĝi est'is tiom mod'a, ke (sen'blag'e) du el la sub'skrib'int'o'j de la deklar'o pri la sen'de'pend'iĝ'o de Irlando est'is esperant'ist'o'j. (Not'o de la aŭtor'o)

Ĝu'a blek'ad'o

Ambaŭ'bord'e de la river'o Djoué [ĝu'e] apud Brazavilo, la ĉef'urb'o de la Respublik'o Kongo, kolekt'iĝ'is grand'a'j hom'amas'o'j. Ili vol'is admir'i la dik'a'j'n kap'o'n kaj kol'o'n de hipopotam'o, kiu'n lok'a'j infan'o'j nom'is Blek.

Kaŝ'iĝ'as en la river'o grand'a'j surpriz'o'j. Antaŭ kvar jar'o'j, oni tie mort'paf'is krokodil'o'n, kiu manĝ'is du infan'o'j'n. La kadavr'o'n oni port'is al la urb'o'dom'o de Makelekele, la unu'a kvartal'o de Brazavilo.

Herb'o'vor'ant'o

Laŭ'dir'e ankaŭ Blek atak'is hom'o'j'n kaj jam du mort'ig'is. Bon'ŝanc'o'n hav'is ĝarden'ist'in'o, kiu ir'is al la river'o por lav'i legom'o'j'n. Al'proksim'iĝ'is la hipopotam'o – strang'a kondut'o por herb'o'vor'ant'o – kaj la vir'in'o sukces'e fuĝ'is.

La danĝer'o de la hipopotam'o ne mal'instig'is bub'aĉ'o'j'n ĵet'i ŝton'o'j'n en la akv'o'n por aper'ig'i la best'o'n, kiu efektiv'e blek'is, grumbl'is kaj ŝpruc'ig'is akv'o'n tra si'a'j naz'tru'eg'o'j, antaŭ ol de'nov'e en'akv'iĝ'i.

Ne mort'ig'as radioaktiv'ec'o

Pro tio, ke dum mult'a'j jar'o'j mi kolekt'as inform'o'j'n pri radioaktiv'ec'o, la artikol'o Mank'as elektr'o, mank'as mem'kritik'o (MONATO, 2012/7, p. 8-9) instig'is mi'n skrib'i pli optimism'e pri la event'o'j en la provinc'o Fukuŝimo en Japani'o.

Kiam mi inform'iĝ'is pri la katastrof'o ĉe la atom'central'o de Fukuŝimo, detru'it'a pro cunam'o en mart'o 2011, mi esper'is, ke la japan'o'j lern'is sur'baz'e de la ĉernobila situaci'o. La ver'a tie'a katastrof'o konsist'as en tio, ke la rus'a'j instanc'o'j dev'ig'is la ĉernobilanojn for'las'i si'a'j'n hejm'o'j'n.

Tio okaz'is malgraŭ la opini'o'j de scienc'ist'o'j, ke la tie'a radioaktiv'ec'o ne est'as problem'o. La nivel'o kuŝ'is ĉirkaŭ du'on'o de tiu en mult'a'j part'o'j de la mond'o. Mort'is hom'o'j ne pro radioaktiv'ec'o, sed pro mal'riĉ'ec'o, deprim'o kaj sen'ig'ec'o.

Kavern'o'j

Do pri la mort'o'j kulp'as tiu'j, kiu'j insist'as, ke eĉ mal'grand'a kvant'o da radioaktiv'ec'o danĝer'as. Tio est'as mal'ver'a kaj mal'scienc'a. La mond'o plen'as je natur'a radioaktiv'ec'o. En la uson'a Rok'a Mont'ar'o kaj ankaŭ en centr'a Eŭrop'o ekzist'as kavern'o'j kun radioaktiv'a'j rok'o'j.

Kiu'j sufer'as ekzempl'e pro artr'it'o, konstat'as, ke la radioaktiv'ec'o en la kavern'o'j mild'ig'as ili'a'j'n dolor'o'j'n. Medicin'a'j esplor'o'j pruv'is, ke la ĉernobilanoj, kiu'j ricev'is doz'o'n da radioaktiv'ec'o, sufer'is mal'pli pro torak'o-mal'san'o ol tiu'j, kiu'j ne ricev'is doz'o'n.

Frap'is mi'n, kiam mi aŭd'is, ke de'nov'e, kiel ĉe Ĉernobilo, la japan'a'j politik'ist'o'j ignor'as la opini'o'j'n de scienc'ist'o'j. Do, stult'e, ili ordon'is, ke la popol'o ĉirkaŭ Fukuŝimo for'las'u si'a'j'n hejm'o'j'n. Mult'a'j nun sufer'as pro neniel neces'a ekzil'o, kiel ĉe Ĉernobilo.

Venen'o

Kurac'ist'o'j bon'e sci'as, ke mal'grand'a doz'o da venen'o pret'ig'as la korp'o'n, por ke ĝi rezist'u al pli grand'a'j atak'o'j de venen'o sam'spec'a. La medicin'a nom'o de tiu efik'o est'as hormesis.

Post Hiroŝim'o kaj Nagasak'o est'is decid'it'e, ke iu ajn nivel'o de radioaktiv'ec'o est'as danĝer'a. Post'a'j esplor'o'j pruv'is, ke hormesis aplik'iĝ'as al radioaktiv'ec'o sam'e kiel al ali'a'j venen'o'j. Ja iom'et'e da radioaktiv'ec'o neces'as por bon'a san'o.

Japan'o'j bezon'as politik'ist'o'j'n, kiu'j aŭskult'os si'a'j'n scienc'ist'o'j'n kaj kiu'j dir'os, ke la popol'o ne tim'u la mal'grand'a'n radioaktiv'ec'o'n apud Fukuŝimo. Ili do re'ven'u al si'a hejm'o kaj bien'o kaj ili'n re'konstru'u.

Ĉernobilanoj nun re'ven'as post kvar'on'jar'cent'o al si'a'j teren'o'j. Esper'ebl'e japan'o'j ne tiom long'e atend'u.

Not'o de la redaktor'o pri scienc'o: La supr'a artikol'o est'as person'a opini'o, kiu ebl'e en'hav'as kelk'e aŭ mult'e da ver'o, sed not'ind'as, ke en aŭgust'o 2012 en fid'ind'a'j inter'naci'a'j gazet'o'j aper'is nov'aĵ'o pri fiŝ'o'j, kiu'j hav'is, laŭ scienc'ul'o'j, nivel'o'n de radioaktiv'ec'o terur'e (256-obl'e) pli alt'a'n ol la permes'at'a. Ne ebl'as asert'i, ke hom'o'j pov'is rest'i en si'a'j hejm'o'j kaj ke neni'o okaz'us. En Ĉernobilo nask'iĝ'is infan'o'j kun divers'a'j mis'form'aĵ'o'j, kaj ne ver'as, ke tie la hom'o'j sufer'is nur pro mal'riĉ'ec'o kaj ekzil'o.

Esplor'eg'o el Nimeg'o

Kiel ebl'as, ke ni sen'pen'e dir'as mil'o'j'n da vort'o'j ĉiu'tag'e? Kiu'j'n stadi'o'j'n parol'ant'o dev'as tra'ir'i por traduk'i ide'o'n en vort'o'j'n aŭ fraz'o'j'n? Scienc'ist'o'j kre'is model'o'j'n pri tio, sed nur por parol'ant'o ĝeneral'a, ali'dir'it'e por mez'um'a parol'ant'o. Tiu tamen ne ekzist'as: ĉiu, flu'e aŭ balbut'e, parol'as en si'a propr'a manier'o. Kiel klar'ig'i tiu'j'n diferenc'o'j'n?

Esplor'o'j montr'as, ke la parol'a procez'o ne mem'star'as. Ĝi est'as lig'it'a kun ĝeneral'a'j kon'a'j faktor'o'j. Ekzempl'e parol'i dum aŭt'o'stir'ad'o, postul'ant'a koncentr'iĝ'o'n, est'as mal'facil'e, ĉar oni dev'as divid'i la atent'o'n, dum hom'o'j, kiu'j spert'is ikt'o'n, pov'as dum'temp'e pen'e parol'i. Ankoraŭ oni ne preciz'e sci'as, kiu'j kon'a'j faktor'o'j lud'as rol'o'n ĉe la parol'ad'o.

La Max-Planck-Institut'o pri Psik'o'lingv'ist'ik'o en Nimeg'o, Nederlando, esplor'ad'as tiu'j'n faktor'o'j'n en divers'a'j grup'o'j. Unu el tiu'j est'as esplor-grup'o Individu'a'j diferenc'o'j en lingv'o'pri'labor'ad'o (sub la gvid'ad'o de profesor'o doktor'o Antje Meyer). Solv'end'a'j demand'o'j est'as inter ali'a'j: kial iu'j eg'e pli bon'e ol ali'a'j pov'as sekv'i konversaci'o'n en bru'a ĉirkaŭ'aĵ'o; kial iu'j pli facil'e re'kon'as ekster'land'a'n aŭ dialekt'a'n akĉent'o'n ol ali'a'j; kial iu'j mal'pli facil'e re'memor'as ĝust'a'n vort'o'n ol ali'a'j?

Hund'o kaj kat'o

Ekzist'as ne nur individu'a'j diferenc'o'j, sed ankaŭ grup'a'j, ekzempl'e inter jun'ul'o'j kaj mal'jun'ul'o'j. Ĉe pli'aĝ'ul'o'j la perd'o de aŭd'kapabl'o ja lud'as rol'o'n. Tamen du person'o'j kun sam'a handikap'o pov'as montr'i diferenc'o'n. Du kon'a'j procez'o'j, kiu'j influ'as la parol'a'n procez'o'n, est'as la ĝis'dat'ig'o de labor-memor'o kaj la sub'prem'ad'o de aŭtomat'a'j kaj super'reg'a'j re'ag'o'j. Dum konversaci'o la tem-inform'o'j dev'as ad'e est'i ĝis'dat'ig'at'a'j. Koncern'a'j inform'o'j anstataŭ'as ne plu koncern'a'j'n. Kaj dum parol'ad'o pri hund'o, kiam la ĉi-rilat'a vort'o „kat'o” (ebl'e ne'konsci'e, ĉar ekzempl'e hazard'e preter'pas'as kat'o) aper'as en ies kap'o, tiu dev'as sub'prem'i la aktiv'ig'o'n de la koncept'o kat'o.

Ver'ŝajn'e aĝ'o lud'as rol'o'n en la kapabl'o ĝis'dat'ig'i kaj sub'prem'i kon'e, kaj sam'e en la talent'o flu'e parol'i kaj trov'i la ĝust'a'j'n vort'o'j'n ĝust'a'temp'e. Tamen en'e de sub'grup'o la diferenc'o'j pov'as est'i konsider'ind'a'j: pov'as 60-jar'ul'o balbut'i, dum 80-jar'ul'o pov'as flu'e diskut'i.

Vort'a flu'ec'o

La verk'int'o de ĉi tiu artikol'o (77-jar'a) est'is invit'it'a en 2011 part'o'pren'i esplor'o'n, ĉu kaj ĝis kia nivel'o la aĝ'o kaj la kon'a'j ebl'o'j ĝis'dat'ig'i kaj sub'prem'i influ'as la individu'a'j'n diferenc'o'j'n en flu'a parol'ad'o. La esplor'int'o, Karin'a Visser, test'is 82 person'o'j'n ĉe divers'a'j task'o'j. Mi dev'is rapid'e nom'i objekt'o'j'n kaj ag'o'j'n, kiu'j mal'long'e aper'is sur ekran'o (indik'o pri parol-flu'ec'o). En ali'a test'o mi dev'is nom'i kiel ebl'e plej mult'a'j'n vort'o'j'n rilat'a'j'n al iu kategori'o (best'o'j, manĝ'aĵ'o'j kaj trink'aĵ'o'j) aŭ komenc'iĝ'ant'a'j'n per iu liter'o (M kaj S) rapid'eg'e. Tem'as ĉi-okaz'e pri vort'a flu'ec'o.

Kon'a ĝis'dat'ig'o est'is test'at'a per sam'temp'a'j memor'ig'o de vort'o'j kaj sum'ig'ad'o. La last'a test'o est'is la mezur'ad'o de la rapid'ec'o de la sub'prem'ad'o de re'ag'o'j. Fingr'e, per komput'il'a klav'tuŝ'o, mi dev'is rapid'e konfirm'i, ĉu mi sur'ekran'e vid'as O aŭ X, sed, kiam mi aŭd'is pep'o'n, mi dev'is sub'prem'i mi'a'n re'ag'o'n.

Flu'a parol'ad'o

La esplor'int'o konklud'is, ke bon'a ĝis'dat'ig'o de inform'ad'o ne garanti'as rapid'a'n kaj bon'a'n nomad'o'n de bild'o'j. Ĝis'dat'ig'o ja influ'as la flu'ec'o'n de parol'ad'o, sed, kia la afer'o preciz'e est'as, tio ankoraŭ ne klar'as. Bon'a sub'prem'ad'o garanti'as bon'a'n nomad'o'n de bild'o'j pri ag'o'j, sed ne aŭtomat'e de tiu'j pri objekt'o'j. Tamen nomad'o de ag'o'j est'as pli mal'facil'a ol nomad'o de objekt'o'j. Sub'prem'ad'o do ŝajn'as lud'i rol'o'n ĉe komplik'a'j parol-procez'o'j kaj apenaŭ ĉe mal'komplik'a'j.

Aĝ'o ŝajn'as lud'i grav'a'n rol'o'n en flu'a parol'ad'o, ali'vort'e laŭ pli'iĝ'o de aĝ'o la parol'ad'o mal'pli flu'as, sed neniom est'as indik'ebl'e je kiu aĝ'o. Dev'as ekzist'i fon'a faktor'o, kapabl'a klar'ig'i la influ'o'n de aĝ'o al la individu'a'j diferenc'o'j koncern'e flu'a'n parol'ad'o'n. Trov'i tiu'n aŭ tiu'j'n faktor'o'j'n est'as task'o por krom'a esplor'o.

Taktik'o por nov'ec'a tritik'o

En 1970 Norm'a'n Borlaug, uson'an'o, ricev'is Nobel-premi'o'n. Li est'is evolu'ig'int'a speci'o'n de tritik'o, kiu rezist'is al la fung'o nigr'a rust'o, vast'e detru'ant'a tritik'o'n. Oni dir'as, ke Norm'a'n Borlaug tiel „sav'is la mond'o'n de mal'sat'o”.

La esplor'institut'o Rothamsted Research situ'as en sud-orient'a Briti'o, mez'e de agrikultur'a bien'o apud Harpenden. Ne tem'as pri komerc'a entrepren'o. Krom la brit'a reg'ist'ar'o, kiu ĝi'n sub'ten'as financ'e, mon'o ven'as de divers'a'j fond'aĵ'o'j, inkluziv'e de ekster'land'a'j institut'o'j, kiu'j tie'n send'as student'o'j'n kaj scienc'ist'o'j'n. Ekster'land'an'o'j al'ven'as por lern'i kaj kun'e esplor'i. La ĉef'a cel'o de la scienc'ist'o'j ĉe Rothamsted Research est'as pli'bon'ig'i kaj sekur'ig'i rikolt'o'j'n al la hom'ar'o. Tio ver'e neces'as, ĉar jam ekzist'as 7 miliard'o'j da hom'o'j sur la ter'glob'o, kaj oni antaŭ'vid'as 9 ĝis la jar'o 2050. Sekv'e nepr'as pli'rapid'ig'i la evolu'ig'o'n de nutr'aĵ-plant'o'j destin'it'a'j al hom'o'j kaj best'o'j, trov'ant'e tiu'j'n, kiu'j rezist'os al klimat'o ŝanĝ'iĝ'ant'a.

Fru'a printemp'o

Tritik'o est'as la du'e plej dis'vast'iĝ'int'a kultiv'aĵ'o en la mond'o kaj proviz'as kvin'on'o'n de la mond'a'j protein'o'j. Statistik'o'j montr'as impon'a'j'n nombr'o'j'n: damaĝ'o'j kaŭz'it'a'j de fung'o'j al tritik'o, riz'o kaj maiz'o sum'as jar'e je 60 miliard'o'j da dolar'o'j. En evolu'ant'a'j land'o'j, 1,4 miliard'o'j da hom'o'j de'pend'as ĉef'e de tiu'j mal'mult'e'kost'a'j gren'o'j. Klimat'a ŝanĝ'iĝ'o, ĉu pro natur'a'j, ĉu pro hom'a'j kial'o'j, est'as ne'evit'ebl'a. La scienc'ist'o'j zorg'e registr'as en la kamp'ar'o pluv'o'n, vent'o'n, humid'ec'o'n, sun-hor'o'j'n, temperatur'o'n ktp. Esplor'o'j klar'e montr'as, ke printemp'o al'ven'as ĉiu'n jar'o'n pli fru'e: mez'um'e je 0,86 tag'o'j, foj'foj'e eĉ je 3.

Mal'util'a'j insekt'o'j

Inter la plej mal'util'a'j insekt'o'j est'as plur-spec'a'j afid'o'j. Pro la fru'a al'ven'o de la printemp'o, afid'o'j foj'foj'e ek'atak'as jun'a'n tritik'o'n eĉ antaŭ ĝi'a flor'ad'o. Tiel la tritik'o ne pov'as preter'viv'i sen tuj'a kaj ripet'it'a ŝpruc'ig'o de insekt'icid'o. Afid'o'j adapt'iĝ'as pli rapid'e ol ili'a'j natur'a'j pred'ant'o'j. La kial'o de tio est'as la rapid'ec'o, kun kiu afid'o'j re'produkt'iĝ'as. Genetik'a'j ali'iĝ'o'j okaz'as tra plur'a'j generaci'o'j de afid'o'j en'e de unu'op'a sezon'o. Sed pred'ant'o'j – ekzempl'e skarab'o'j – hav'as pli long'a'n viv'o'cikl'o'n kaj genetik'e ŝanĝ'iĝ'as pli mal'rapid'e.

Afid'o'j far'as tru'o'n en tig'o por suĉ'i suk'o'n de la tritik-plant'o. Tio kaj mal'fort'ig'as la tig'o'n kaj ebl'ig'as al fung'o'spor'o en'ir'i. Tie ĝi rapid'e kresk'as, kaj la plant'o'n difekt'as. Rezult'o pov'as est'i venen'iĝ'o de la gren'o kaj detru'o de la tut'a rikolt'o. Ek'de la mez'o de la pas'int'a jar'cent'o, fung'o'infekt'o de gren'o kresk'as. Mort'ig'o de afid'o'j est'as unu rimed'o kontraŭ fung'a infekt'o. Mult'a'j hom'o'j tim'as pri tro'a uz'o de ĥemi'aĵ'o'j, sed ja neces'as al ter'kultiv'ist'o'j ŝpruc'ig'i insekt'icid'o'n kontraŭ afid'o'j por protekt'i la rikolt'o'n. Se scienc'ist'o'j pov'us kre'i speci'o'n de gren'plant'o, kiu natur'e for'pel'us afid'o'j'n, tio ŝpar'ig'us insekt'icid'o'n, labor'o'n kaj mon'o'n. Ĉu tio ebl'as?

Ment'o kaj lupol'o

Nu, ĝarden'ist'o'j sci'as, ke kelk'a'j plant-speci'o'j est'as ĉiu'jar'e atak'at'a'j de afid'o'j, dum ali'a'j – ekzempl'e ment'o kaj lupol'o – rest'as ne'tuŝ'it'a'j. Se oni pov'us izol'i la gen'o'n, kiu stimul'as la afid-for'pel'a'n feremonon en tiu'j kresk'aĵ'o'j, kaj en'konduk'i ĝi'n en nov'a'n speci'o'n de tritik'o, ebl'e ne neces'us ŝpruc'ig'i tiom da insekt'o'mort'ig'il'o'j. Tiu ĉi est'as unu el la esplor'o'j, pri kiu'j okup'iĝ'as la bio'scienc'ist'o'j de Rothamsted Research dum la last'a'j sep jar'o'j.

Trud'best'o'j kaj trud'hom'o'j

Scienc'ist'o'j en Briti'o asert'as, ke eksperiment'o'j rilat'e genetik'e modif'it'a'j'n kresk'aĵ'o'j'n (GM-kresk'aĵ'o'j'n) est'as pli sever'e kontrol'at'a'j ol ali'land'e. GM-eksperiment'o'j dev'as est'i izol'it'a'j en vitr'o'dom'o ĝis ĉia kontrol'o est'as plen'um'it'a. En 2012, post sep'jar'a en'ferm'it'a esplor'ad'o, Rothamsted Research ricev'is permes'o'n de la reg'ist'ar'o prov'i kresk'ig'i afid-rezist'a'n tritik'o'n en kamp'o apud Harpenden. La prov'kamp'o situ'as iom for de ali'a'j gren'kamp'o'j. Oni protekt'as la kamp'o'n kontraŭ trud'best'o'j kaj trud'hom'o'j per rimark'ind'a bar'il'o. Oni star'ig'is plur'a'j'n rigor'a'j'n izol'ad'a'j'n kontrol'o'j'n por evit'i inter'ŝanĝ'o'n de polen'o kun ali'a'j gren'spec'o'j. La nov'a eksperiment'a kresk'aĵ'o est'as nom'it'a printemp'a tritik'o. Ĝi ne flor'as sam'temp'e kun gren'speci'o'j kutim'e kultiv'at'a'j en Briti'o. Pro tio, la polen'o de kontraŭ'afid'a tritik'o ne pov'as trans'ir'i al ali'a'j speci'o'j de tritik'o, al horde'o, aven'o aŭ sekal'o.

Pac'em'a manifestaci'o

Hom'o'j daŭr'e kontraŭ'argument'as kaj kelk'foj'e manifestaci'as kontraŭ GM-kresk'aĵ'o'j. Grup'o kun signif'o'plen'a nom'o Tak'e the Flour Back (Re'pren'u la farun'o'n) propon'is manifestaci'o'n kontraŭ la eksperiment'o. Kelk'a'j fervor'ul'o'j eĉ vol'is detru'i la prov'kamp'o'n. Proksim'um'e 200 protest'ant'o'j al'ven'is al Harpenden en maj'o 2012. Polic'an'o'j star'is inter ili kaj la kamp'o. Ankaŭ sub'ten'ant'o'j de la eksperiment'o ĉe'est'is, sed fin'e la manifestaci'o est'is pac'em'a. La protest'ant'o'j pri'tim'as efik'o'n de la prov-tritik'o sur ali'a'j kresk'aĵ'o'j kaj apart'e sur la hom'a kaj best'a korp'o. Ili konstern'iĝ'as pro ebl'e ne'invers'ig'ebl'a trans'polen'ad'o de la modif'it'a tritik'o al ali'a'j gren'speci'o'j. Ili tut'e ne kontraŭ'as scienc'o'n, sed prefer'as rimed'o'j'n pli natur'a'j'n.

La hom'ar'o kaj natur'o

Se la nun'a eksperiment'o sukces'us, neces'us mal'pli'a uz'o de kontraŭ'afid'a'j mort'ig'il'o'j. Daŭr'a uz'o de insekt'icid'o konduk'as al rezist'o ĉe damaĝ-insekt'o'j kaj pov'as mort'ig'i ankaŭ util'a'j'n skarab'o'j'n, vesp'o'j'n kaj abel'o'j'n. Ne nur ŝat'ant'o'j de „eko-nutr'aĵ'o” mal'aprob'as la uz'o'n de insekt'o'mort'ig'il'o'j. Kvankam mal'util'a'j insekt'o'j – ekzempl'e moskit'o'j trans'don'ant'a'j malari'o'n – mort'is aŭ almenaŭ est'is dum'temp'e sub'prem'it'a'j per DDT, la hom'ar'o kaj natur'o sufer'as pro la ĥemi'aĵ'o'j. Ĥemi'a'j post'las'aĵ'o'j, ĉu en la gren'o, ĉu en la grund'o, ĉu en la sub'grund'a akv'o, mal'trankvil'ig'as. Al'don'e insekt'icid'o'j est'as mult'e'kost'a'j.

Publik'a mon'o

Protest'ant'o'j asert'as, ke la kontraŭ'afid'a esplor'ad'o est'as mis'uz'o de publik'a mon'o, kaj ke potenc'a'j agrikultur'a'j kompani'o'j profit'os la nov'a'n speci'o'n. Scienc'ist'o'j de Rothamsted respond'as, ke la nov'a gren'speci'o ne ricev'os patent'o'n: ĝi est'os por la bon'fart'o de la tut'a mond'o. Tak'e the Flour Back si'a'flank'e protest'as, ĉar mult'e da manĝ'aĵ'o perd'iĝ'as pro mal'ŝpar'o kaj ne'efik'a konserv'ad'o post rikolt'o. Sen'dub'e ili prav'as, kaj oni dev'as al'front'i tiu'j'n problem'o'j'n, sam'temp'e trov'ant'e ali'a'j'n rimed'o'j'n por konserv'i la ter'o'n kaj sekur'ig'i manĝ'o'proviz'o'n al la mond'o. Sukces'a evolu'ig'o de afid-rezist'a gren'o ebl'e ŝanĝ'us la mond'o'n, sam'e kiel la tritik'o iam evolu'ig'it'a de Norm'a'n Borlaug. Ni dev'as esperant'e atend'i la rezult'o'j'n de la septembr'a rikolt'o.

Korp'o sen kor'o

Pli ol ses monat'o'j'n viv'is sen kor'o la eks'a fajr'o'brigad'ist'o Jakub Halik el la ĉeĥ'a urb'o Neratovice (ĉ. 30 km for de la ĉef'urb'o Prago). Li hav'is en si'a korp'o du art'e'far'it'a'j'n pump'il'o'j'n lig'it'a'j'n al bateri'o'j, kiu'j pump'ad'is sang'o'n tra la vejn'o'j kaj arteri'o'j.

Unik'a'n kaj sukces'a'n operaci'o'n far'is profesor'o J'a'n Pirk de la praga Institut'o pri Klinik'a kaj Eksperiment'a Medicin'o. Diagnoz'o: malign'a tumor'o sur la kor'o, tiel nom'at'a sarkom'o, kiu'n kurac'ist'o'j likvid'is kun la kor'o en april'o. Laŭ spert'ul'o'j, ĉi tiu operaci'o super'skrib'os lern'o'libr'o'j'n pri fiziologi'o.

Halik hav'is ĉiu'tag'e kurac'gimnastik'o'n, promen'is kaj uz'is komput'il'o'n. Bedaŭr'ind'e la kurac'ist'o'j ne sufiĉ'e rapid'e trov'is konven'a'n don'ant'o'n por kor'trans'plant'ad'o.

Aŭtomobil'a ekonomi'o

La slovak'a'n ekonomi'o'n pen'e sav'as la eksport'a'j aŭt'o'fabrik'o'j, kiu'j progres'as dank'e al nov'a'j model'o'j. Oni prognoz'as, ke la tri aŭt'o'fabrik'o'j en Slovaki'o (Kia Motors Slovaki'a en la urb'o Žilina [ĵilina], PSA Peugeot Citroën en Trnava kaj Volkswagen en la ĉef'urb'o Bratislav'o) dum ĉi tiu jar'o produkt'os ĉ. 925 000 aŭt'o'j'n; en 2011 est'is nur 639 000.

Dank'e al tio la slovak'a ekonomi'o en temp'o'j de ŝuld'a kriz'o kresk'as je preskaŭ 3 % jar'e. La sol'a mal'avantaĝ'o est'as, ke aŭt'o'produkt'ad'o est'as lig'it'a kun impost'facil'ig'o'j kaj ne al'port'as al la ŝtat'o grand'a'j'n rekt'a'j'n impost'en'spez'o'j'n. En la slovak'a'j aŭt'o'fabrik'o'j labor'ad'as preskaŭ 20 000 person'o'j kaj en la tut'a aŭt'o'industri'o pli ol 60 000.

Premi'o'n en'blov'as vent'o

Gajn'is prestiĝ'a'n beletr'a'n premi'o'n alban'de'ven'a ital'o. Carmine Abat'e, nask'it'a en 1954, gajn'is la premi'o'n Campiella pro si'a roman'o La colline del vent'o (La mont'et'o de la vent'o), kiu akir'is 98 el 273 voĉ'o'j.

Abat'e pri'trakt'as soci'a'j'n tem'o'j'n, inkluziv'e de ras'ism'o. En la premi'it'a roman'o famili'o el Kalabrio front'as al divers'a'j sufer'aĵ'o'j, sed fin'e, pro si'a ekzempl'o, esper'ig'as ali'a'j'n hom'o'j'n.

Kver-el-e el la ekonomi'o

En septembr'o komenc'iĝ'is en mult'a'j land'o'j nov'a stud'jar'o. Sam'e en Aŭstrio, kie oficial'e ne mank'as instru'ist'o'j, kie tamen en mult'a'j klas'ĉambr'o'j star'as ne instru'ist'o'j, sed student'o'j aŭ t.n. kver-en'ir'int'o'j el la ekonomi'o.

Tem'as pri tiu'j, kiu'j „kver'e”, do de'flank'e, en'ir'is la profesi'o'n sen pedagogi'a diplom'o. Inter'temp'e pli'akr'iĝ'as ver'a instru'ist'o-mank'o, ĉar mult'a'j pedagog'o'j est'as pli-ol-50-jar'aĝ'a'j kaj baldaŭ pensi'iĝ'os.

Mank'o'j

Ceter'e mizer'as la labor'kondiĉ'o'j por instru'ist'o'j. Klas'o'j kun pli ol 30 ge'lern'ant'o'j; lern'ant'o'j ne'lern'em'a'j, laŭt'a'j kaj agres'em'a'j, daŭr'a ĝen'ad'o de la instru'a labor'o. Pro en'migr'ad'o en Aŭstrion en iu'j klas'o'j en Vieno eĉ ne unu lern'ant'o parol'as la german'a'n kiel ge'patr'a'n lingv'o'n.

Ekster la klas'ĉambr'o'j mank'as lok'o por prepar'i lecion'o'j'n kaj la divers'a'j'n administr'a'j'n task'o'j'n. En la t.n. konferenc'a ĉambr'o instru'ist'o dispon'as pri et'a skrib'o'tabl'o, sen tir'kest'o kaj sen komput'il'o. Mank'as ankaŭ ŝrank'o por instru'material'o.

Tial ge'instru'ist'o'j prepar'as la labor'o'n hejm'e kaj dev'as mem zorg'i pri labor'ĉambr'o, komput'il'o ktp. La kost'o'j'n ne pag'as la ŝtat'o. La sam'a problem'o ekzist'as ekzempl'e en Germanio, en iu'j federaci'a'j land'o'j eĉ pli drast'a ol en Aŭstrio.

Inter'trakt'o

Nun la reg'ist'ar'o trakt'as kun la koncern'a sindikat'o pri modern'ig'o de la instru'ist'a deĵor'a leĝ'o. La reg'ist'ar'o vol'as, ke instru'ist'o'j labor'u 30 % pli ol nun kaj rest'u la tut'a'n tag'o'n en la lern'ej'o.

La salajr'o est'u pli alt'a por jun'a'j instru'ist'o'j, sed dum la viv'o ne mult'e pli'alt'iĝ'u. Feri'o'j est'u mal'long'ig'it'a'j, kaj tiam okaz'u plu'kler'ig'ad'o. Tem'as ne pri pli'bon'ig'o de la kler'ig'a sistem'o, sed pri ŝpar'o de mon'o. Pri tio la sindikat'o ne konsent'os.

Best'a besti'ec'o

En mult'a'j lingv'o'j oni uz'as la termin'o'j'n „besti'ec'o” kaj „besti'aĵ'o” por indik'i ag'ad'o'n kontraŭ'a'n al la hom'a moral'o. Hom'o est'as best'o pens'ant'a, verdikt'is Aristotelo per sukces'a difin'o. Tio signif'as, ke en la okaz'o de hom'o'j ja logik'o, raci'o, far'as la diferenc'o'n, triumf'ant'e super instinkt'o. Esenc'e ĉi tio disting'as hom'o'j'n de best'o'j.

Desegn'it'a'j film'o'j

Tamen, spit'e al tiu simpl'a koncept'o, tro oft'e la hom'o'j naiv'e em'as kred'i aŭ postul'i, ke best'o'j kondut'u sam'kiel hom'o'j. Plur'a'j post'e horor'as, kiam la real'o ne'evit'ebl'e tromp'as ili'a'j'n atend'o'j'n. Ĉio nask'iĝ'as ŝajn'e de mis'kompren'o. Ni daŭr'e uz'as best'o'j'n en fabl'o'j kaj desegn'it'a'j film'o'j por instru'i al la infan'ar'o, kio est'as ĝust'a aŭ mal'ĝust'a. Mi ne kred'as, ke best'o'j est'as laŭ'regul'e feroc'a'j kaj sen'kor'a'j, sed, se dir'i la ver'o'n, ĉiu'n foj'o'n, kiam hund'o atak'em'e boj'as al mi (unu'foj'e mi est'is eĉ mord'it'a de iu hund'et'o laŭ'dir'e eg'e mal'sovaĝ'a kaj sen'danĝer'a), mi demand'as al mi, pro kio ni ŝat'as kred'i kaj kred'ig'i, ke hund'o est'as la plej bon'a amik'o de hom'o: tro'ig'o akcept'ebl'a nur en proverb'o, ebl'e ne en la ĉiu'tag'a viv'o.

Mi'a'j'n plej bon'a'j'n amik'o'j'n (kvar aŭ kvin en'tut'e) mi neniom pri'tim'as – hund'o'j'n kaj ili'a'j'n dent'o'j'n iom'et'e jes. „Kar'a amik'o, mi ja est'as vi'a mastr'o, sed vi est'as mi'a dres'ist'o”, asert'is kor'tuŝ'it'e antaŭ kelk'a'j jar'o'j la ital'a kant'ist'o Franc'o Fasano en la kant'o L'amico, per ali'a hiperbol'o. Ja ekzist'as, ĉirkaŭ ni, kelk'a'j mal'sovaĝ'a'j best'o'j, sed tio plej'oft'e de'pend'as de ni'a propr'a em'o, kapabl'o kaj pacienc'o ili'n dres'i. Tem'as iu'senc'e pri escept'o, ne pri regul'o. Mi ja ŝat'as best'o'j'n kaj eg'e mal'am'as tiu'j'n, kiu'j ili'n bat'as aŭ for'las'as sur aŭt'o'voj'o, sed mi ne pov'as kompren'i, kiel oni pov'as tiu'j'n kre'aĵ'o'j'n ver'e am'i, kis'i, brak'um'i, eĉ ten'i en la propr'a lit'o, kun la kap'o sur la propr'a kusen'o.

Ig'is mi'n rid'et'i kon'at'o mi'a, kiu eĉ pret'ig'is por si'a hund'o ov'o'punĉ'o'n ĉiu'maten'e, sed post kelk'a'j semajn'o'j plor'is, ĉar ĝi sen'kial'e eskap'is. Kio'n dir'i pri la vest'ad'o de best'o'j per jak'o, bant'o kaj ĉap'o? „Nur parol'ad'o mank'is al ĝi”, oni asert'as foj'foj'e vid'al'vid'e al la tomb'o kaj al la fot'o de kar'memor'a best'o: en Italio ja ekzist'as tomb'ej'o'j por best'o'j, kiu'j pov'as est'i eĉ kremaci'it'a'j. Preskaŭ rid'ind'a'j afer'o'j, mi'a'opini'e.

Pingven'a'j ĉef'pek'o'j

Pro kio la ĝis'nun'a en'konduk'o? Ĉar last'a'temp'e mi leg'is, ke komenc'e de la 20a jar'cent'o la brit'a scienc'ist'o Georg'e Murray Levick plen'um'is esplor'o'n pri la kutim'o'j de pingven'o'j. Tiu scienc'o, la esplor'ad'o de best'a'j kutim'o'j, nom'iĝ'as – kiel kon'at'e – etologi'o kaj, se la tem'o interes'as, nepr'e legend'as iu'j libr'o'j de Konrad Lorenz. Levick, kiu ating'is la sud'a'n polus'o'n kadr'e de ekspedici'o de Robert Scott, pas'ig'is la somer'o'j'n de 1911/12 observ'ant'e la kondut'o'n de la pingven'o'j de Adelie, en la zon'o de Cape Adare. Tiu'j'n best'o'j'n, la pingven'o'j'n, oni ial kutim'as kaj ŝat'as prezent'i kiel precip'a'n ekzempl'o'n de monogami'o kaj ge'edz'a fidel'ec'o. Al tiu bild'o ver'ŝajn'e kontribu'is film'o'j kaj ali'a'j por'infan'a'j rakont'o'j, kiu'j pri'skrib'is la long'a'j'n promen'o'j'n de pingven'o'j sur la neĝ'o por re'ven'i al la propr'a hejm'o.

Tamen, laŭ la aŭtor'o de tiu esplor'o, rest'int'a kaŝ'a ĝis tiu ĉi jar'o por ne ŝok'i la Briti'o'n de la eduard'a epok'o, la pingven'o'j ag'ad'is tre ... ne'atend'it'e. Plur'a'j pingven'o'j de la sud'a polus'o fakt'e praktik'is sodomi'o'n. Ili ne hezit'is violent'i la femal'a'j'n pingven'o'j'n kaj kelk'foj'e seks'um'is eĉ kun mort'int'a'j. Por ne sku'i la leg'ant'ar'o'n, la aŭtor'o skrib'is tia'j'n observ'o'j'n en la pra'grek'a kaj ili ne aper'is en la pres'it'a versi'o de la libr'o. Pro tiu kial'o, absolut'e interes'a el scienc'a vid'punkt'o, la real'o rest'is ne'kon'at'a ĝis nun. Ali'vort'e, oni aplik'is dum tiom da jar'o'j cenzur'o'n al scienc'a esplor'o, interpret'ant'e kiel „tabu'o'j'n” aŭ ver'a'j'n „ĉef'pek'o'j'n” la natur'a'j'n, kvankam strang'a'j'n, kutim'o'j'n de apart'a best'o (ne'pens'ant'a, mi re'memor'ig'u).

Temp'o'j ne'matur'a'j

Antaŭ jar'cent'o la temp'o'j ne est'is matur'a'j por akcept'i tiu'n real'o'n kaj oni pov'as almenaŭ part'e kompren'i la tiam'a'n ne'dir'em'o'n. Tamen ŝajn'as al mi, ke almenaŭ en la nun'a temp'o pingven'o'j kaj ali'a'j best'o'j (inkluziv'e de la hund'o'j, kiu'j plur'foj'e mi'n mord'is) ne pov'as kaj ne dev'as est'i kulp'ig'it'a'j sur'baz'e de moral'a'j aŭ iel ajn hom'a'j kriteri'o'j, kiu'j neniom pov'as est'i aplik'it'a'j al ni'a'j kvar'pied'a'j kun'ul'o'j, ĉu ili viv'as en tundr'o, savan'o aŭ en la mal'vast'a'j kaĝ'o'j de ni'a'j hejm'o'j aŭ best'o'ĝarden'o'j. Best'o'j est'as kaj dev'as rest'i best'o'j, neni'o pli. Kiu'n senc'o'n hav'as por'infan'a'j film'o'j, kiel tiu de la bon'kor'a pork'et'o Peppa Pig kaj de la simpati'a fiŝ'et'o Nemo, se post'e ni glor'as al ni'a'j infan'o'j la bon'eg'a'n gust'o'n de sam'best'a'j kolbas'o aŭ file'o? Ĉio ĉi ŝajn'as al mi hipokrit'a kaj sen'nuanc'a.

Vetur'il'o'j propagand'a'j

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j ankaŭ en Albanio est'is mal'permes'it'e fum'i en publik'a'j lok'o'j. Tamen foj'foj'e okaz'is, ke kaf'ej'o- aŭ restoraci'o-posed'ant'o'j toler'is fum'ant'a'j'n klient'o'j'n. Indiferent'as la inspektor'o'j pri san'o.

Nov'a ministr'o pri san'o decid'is okup'iĝ'i pli serioz'e pri respekt'o al la kontraŭ'fum'ad'a leĝ'o. Mon'pun'at'a'j est'as posed'ant'o'j kaj direktor'o'j de publik'a'j ej'o'j, kiu'j ĝi'n mal'obe'as. Lanĉ'it'a est'as kampanj'o, uz'ant'a i.a. bus'o'j'n, por atent'ig'i pri la rajt'o'j de ne'fum'ant'o'j.

Kat'o'blek'a mond'o

Oni ne pov'as ne'i, ke ni loĝ'as en tre bru'a, kaj iom post iom pli bru'ant'a mond'o. En ĉiu lok'o ni'a'j orel'o'j est'as atak'at'a'j de son'o'j de trafik'o, laŭt'a'j poŝ'telefon'a'j konversaci'o'j kaj muzik'aĉ'o. Ni ne pov'as eskap'i.

Ŝajn'as, ke plen'a silent'o trov'iĝ'as nur, kiam oni est'as tut'e surd'a, aŭ sur la mort'a supr'aĵ'o de la lun'o. Kompren'ebl'e, eĉ am'ant'o'j de silent'o ne plend'as, kiam relativ'a kaj mal'oft'a silent'o est'as inter'romp'at'a de la dolĉ'a kant'o de et'a'j bird'o'j aŭ la somer'a zum'ad'o de miel'abel'o'j, sed tia'j son'o'j ne pov'as est'i konsider'at'a'j kiel ĝen'o aŭ bru'o.

Ebl'e ĉar mi ne plu est'as jun'a, kaj ne plu serĉ'as tiel nom'at'a'j'n amuz'aĵ'o'j'n trov'ebl'a'j'n en disk'o'tek'o'j aŭ kabared'o'j, ĉi tiu bru'eg'a epok'o por mi iĝ'as preskaŭ ne'toler'ebl'a. Mi fervor'e dezir'as iom da silent'o en mi'a viv'o.

Orkestr'aĵ'o

Portugal'a poet'o vers'is: „Vi est'as kiel grand'a silent'o super mi'a viv'o.” Sed en mi'a viv'o tiu „vi” kaj tia silent'o mal'est'as. Eĉ mi'a kar'a edz'in'o konstant'e vol'as aŭskult'i muzik'o'n, ĉu disk'e, ĉu radi'e. Feliĉ'e tem'as preskaŭ ĉiam pri klasik'a aŭ agrabl'a tradici'a kant'o aŭ orkestr'aĵ'o.

Ŝi ŝat'as apart'e kord'instrument'a'n muzik'o'n, kaj tio'n mi ne kontraŭ'as, eĉ pov'as kun'ĝu'i. Sed en mal'oft'a'j okaz'o'j, kiam ŝi for'est'as, mi oft'e ŝat'as rest'i sol'a en ben'a silent'o.

Iu'n tag'o'n mi vic'star'is en bank'o kun ali'a'j klient'o'j, est'is dev'ig'at'a aŭskult'i laŭt'a'n muzik'aĉ'o'n el la bank'a'j laŭt'parol'il'o'j. Mi demand'is la jun'a'n komiz'in'o'n: „Kiel vi pov'as labor'i dum tia terur'a kat'o'blek'o?”

Konfidenc'o

Ŝi ŝajn'is iom ofend'it'a, kaj respond'is: „Ĝi serv'as por garanti'i la konfidenc'o'n de la klient'o'j.”. Mi kompren'as, ke respekt'i kaj garanti'i konfidenc'o'n est'as laŭd'ind'a princip'o, sed tio est'us ating'ebl'a per la son'o de mal'pli mal'agrabl'a'j kompon'aĵ'o'j.

Kial ne kompon'aĵ'o de Ravel, Bruckner, Raĥmaninov aŭ – Di'o sav'u ni'n – Wagner? Lud'ant'e ankaŭ ti'aĵ'o'j'n, oni ne pov'us sub'aŭskult'i la transakci'o'j'n de ali'ul'o'j, kio supoz'ebl'e est'as la sol'a cel'o de la bru'o.

Mi'a kar'a du'on'o, Hortensi'a Kvinke, oft'e el'lit'iĝ'as fru'e por ir'i naĝ'i en la lok'a sub'tegment'a naĝ'ej'o, antaŭ la al'ven'o de la labor'ant'a'j loĝ'ant'o'j de ni'a urb'o. Sed la maten'a pac'o de ŝi'a naĝ'ad'o est'as ĉiam detru'at'a per laŭt'eg'a muzik'aĉ'o, kiu'n la dung'it'o'j insist'as lud'ig'i.

Naĝ'ant'o'j

Se ŝi plend'as, oni respond'as, ke la muzik'o est'as ŝat'at'a de la ali'a'j naĝ'ant'o'j. Ne grav'as, ke ŝi pag'is nur por naĝ'i, ne por sufer'i rok'muzik'aĉ'o'n.

Ni ne oft'e ir'as al kin'ej'o, part'e pro la mal'alt'a kvalit'o de la ĉie'a'j holivud'a'j film'aĉ'o'j, sed ankaŭ pro la alt'eg'a decibel'a laŭt'o de la son'o, kiu cert'e minac'as la daŭr'o'n de la aŭd'pov'o de la orel'o'j.

Simil'e, ni'a'j orel'o'j sufer'as en preskaŭ ĉiu'j publik'a'j lok'o'j: en aĉet'centr'o'j, restoraci'o'j, hotel'o'j, flug'haven'o'j – eĉ en neces'ej'o'j. Supoz'ebl'e, aktual'a'j kaj ven'ont'a'j generaci'o'j est'os tut'e surd'a'j aŭ du'on'surd'a'j, kaj ne kapabl'os aŭd'i, kompren'i aŭ aprez'i ver'a'n muzik'o'n.

Grumbl'aĵ'o

Almenaŭ por mi, rep'o kaj rok'o est'as abomen'aĵ'o'j – sed mi ne sci'as, ĉu tio est'as nur'a grumbl'aĵ'o de mal'jun'iĝ'ant'a hom'o aŭ prav'ig'ebl'a protest'o kontraŭ son'polu'ad'o kaj pled'o pri la hom'a rajt'o hav'i iom da pac'o kaj silent'o. Fin'fin'e, neni'u vol'as est'i akuz'it'a kiel lud'o'fuŝ'ant'o aŭ mizer'ul'o.

Proksim'e al ni'a dom'o est'as mal'nov'a staci'dom'o, nun trans'form'it'a en loĝ'dom'o'n. La posed'ant'o'j de'ven'is de ekster'land'o kaj supoz'ebl'e for'est'as, ĉar la dom'o ŝajn'as est'i ne'okup'at'a. Sur la mur'o'j vid'ebl'as alarm'il'o kontraŭ dom'ŝtel'ist'o'j, kiu konstant'e son'as. Ĝis ĉi tiu moment'o, ĝi son'ad'as tag'e kaj nokt'e dum tut'a semajn'o kaj neniam ĉes'as. La bru'o est'as absolut'e ne'toler'ebl'a.

Mi ir'is al la polic'ej'o kaj plend'is pri la ĝen'o. La jun'a polic'an'in'o, kun kiu mi parol'is, cert'ig'is, ke oni pri'trakt'os la afer'o'n. Sed en la land'o, kie mi loĝ'as, la polic'o ne rajt'as okup'iĝ'i pri en'dom'a'j kaj najbar'a'j afer'o'j, kaj la leĝ'o est'as tre mal'fort'a kaj mal'sever'a. Evident'e, la polic'an'o'j far'is neni'o'n. Dum mi skrib'as ĉi tiu'n artikol'o'n, la alarm'o ankoraŭ son'as, kaj son'as, kaj son'as.

Kvaker'o'j

Antaŭ long'e ni loĝ'is en urb'o, kie est'is kvaker'a komun'um'o. En konversaci'o kun unu el la kvaker'o'j, kiu est'is najbar'o ni'a, li menci'is, ke emfaz'as kvaker'a pens'ad'o la valor'o'n de silent'o. Ili'a'j kutim'a'j kun'ven'o'j konsist'as el silent'a hor'o, kiu oft'e rest'as ne'inter'romp'at'a ĝis la fin'o.

Mi iam ĉe'est'is kvaker'a'n funebr'aĵ'o'n, kiu est'is preskaŭ tut'e silent'a, kaj fakt'e mi trov'is la spert'o'n trankvil'ig'a kaj re'fort'ig'a, cert'e ne enu'a aŭ tro long'a.

Konversaci'o kun bon'a'j ge'amik'o'j est'is agrabl'a kaj dezir'ind'a; la hom'a voĉ'o pov'as est'i bel'a kaj bon'ven'a, sed la hom'o tre bezon'as ankaŭ hor'o'j'n de pac'o kaj silent'o. Tio'n ni neniam forges'u.

Ebl'e pro tio ekzist'as la silent'o de la dorm'o – kaj ankaŭ de la mort'o.

Rajd'e ĉirkaŭ la mar'o

Ne'kutim'a'n vojaĝ'o'n far'is Vaidotas Digaitis, 46-jar'aĝ'a litovo el la distrikt'o Šilalé. Li ĉirkaŭ'ir'is sur'ĉeval'e Balt'a'n Mar'o'n – vojaĝ'o 6000 km long'a, kiu'n li entrepren'is per du ĉeval'o'j.

Sur'voj'e li tra'pas'is Rusion, Pollandon, Germanion, Dani'o'n, Svedi'o'n, Finnlandon, Estoni'o'n kaj Latvi'o'n. Ĉiu'tag'e, dum kvin monat'o'j, li vojaĝ'is 60 km, kaj tri foj'o'j'n neces'is huf'fer'i la ĉeval'o'j'n.

Ne mank'is aventur'o'j. En Rusio fal'is la ĉeval'o, kun la rajd'ant'o, tiel ke Digaitis romp'is al si la pied'o'n. Rekomend'it'e est'is, ke li kuŝ'u dum kvar semajn'o'j, sed post kelk'a'j tag'o'j li de'nov'e sur'sel'iĝ'is.

Sub'ĉiel'e

Nur mal'mult'a'j'n afer'o'j'n li kun'port'is: vest'aĵ'o'j'n, nutr'aĵ'o'j'n, map'o'j'n. Nokt'e li dorm'is ĉe lok'ul'o'j. Nur unu nokt'o'n sub'ĉiel'e li pas'ig'is, en Pollando. En Finnlando vek'is li'n iam la polic'o, ĉar unu el la ĉeval'o'j liber'iĝ'is. Gast'am'o apart'e en Svedi'o li'n ĝoj'ig'is.

Digaitis dir'is, ke ĉirkaŭ'rajd'i la mar'o'n perfekt'is por dis'pel'i la griz'a'n ĉiu'tag'ec'o'n kaj spert'i la ritm'o'n de la viv'o. „Hejm'e oni ĉiu'tag'e far'as sam'o'n: vek'iĝ'as, labor'as, renkont'iĝ'as, hejm'e'n're'ven'as kaj dorm'as. Mov'iĝ'ant'e ĉirkaŭ Balt'a Mar'o, mi sent'is la viv'o'n”, li dir'is.

Ĉu vi parol'as ...?

Ĉiu'j sep'jar'a'j lern'ant'o'j en brit'a'j lern'ej'o'j est'os dev'ig'at'a'j lern'i almenaŭ unu fremd'a'n lingv'o'n kiel part'o'n de la regul'a reg'ist'ar'a instru'program'o. La nov'a stud'program'o komenc'iĝ'os en septembr'o 2013.

Lingv'o-lecion'o'j en element'a'j lern'ej'o'j cel'as halt'ig'i la drast'a'n mal'kresk'o'n de lingv'o'j kiel stud'objekt'o'j por ekzamen'o'j ĉe pli alt'a'j stud'nivel'o'j.

Gramatik'o

Lern'ant'o'j kapabl'u parol'i per struktur'it'a'j fraz'o'j kaj ĝust'a prononc'ad'o, kaj klar'e esprim'i simpl'a'j'n ide'o'j'n en ali'a lingv'o. Ili kompren'u la baz'a'n gramatik'o'n de la nov'a lingv'o kaj kon'at'iĝ'u kun kant'o'j kaj poezi'aĵ'o'j.

Kelk'a'j opini'as, ke instru'i du'a'n lingv'o'n al lern'ant'o'j de la unu'a lern'o'jar'o est'as mal'ŝpar'o de temp'o. Ali'a'j kred'as, ke la propon'o est'u konsider'at'a serioz'a. Ili dir'as, ke stud'i ali'a'n lingv'o'n, egal'e kiu'n, en'hav'as grand'a'n eduk'a'n valor'o'n eĉ por jun'a'j lern'ant'o'j.

Pri'himn'i la nov'a'n patr'uj'o'n

Est'ont'a'j aspir'ant'o'j al brit'a ŝtat'an'ec'o deklam'u la unu'a'n strof'o'n de la brit'a naci'a himn'o. Simil'e ili el'montr'u sci'o'j'n pri la verk'ist'o'j William Shakespeare kaj Charles Dickens, kaj pri la politik'ist'o Winston Churchill kaj pri ali'a'j eminent'ul'o'j.

Postulat'a'j est'os ankaŭ sci'o'j pri la modern'a Briti'o. Al'don'e kandidat'o'j respond'u demand'o'j'n pri brit'a'j mal'kovr'o'j kaj invent'aĵ'o'j, ekz. pri desoksiribonukleata acid'o (DNA) kaj Inter'ret'o. Ankaŭ pri muzik'a'j grup'o'j, kia'j Beatles kaj Rolling Stones, ili est'u inform'it'a'j.

Hejm'iĝ'i

Emfaz'i brit'a'n histori'o'n est'as ide'o de la ministeri'o pri en'land'a'j afer'o'j. Cel'at'e est'as en'konduk'i patriot'a'n gvid'il'o'n por en'migr'int'o'j dezir'ant'a'j hejm'iĝ'i en Briti'o, antaŭ ol kandidat'iĝ'i pri brit'a pasport'o.

Ĉirkaŭ 80 000 hom'o'j jar'e sub'met'iĝ'as al ekzamen'o'j pri ŝtat'an'ec'o. La ekzamen'o'j est'is en'konduk'it'a'j de la tiam'a labor'ist'a reg'ist'ar'o en 2005.

Detru'o-dilem'o

En Serbi'o ekzist'as tun'o'j da sen'bezon'a'j munici'o'j, konstat'as la reg'ist'ar'o. Part'o de la 8500 tun'o'j de'ven'is de la iam'a Jugoslavia Popol'a Arme'o.

Dum la milit'o en Jugoslavio en 1999 est'as detru'it'a'j mult'a'j arm'il'o'j. Post'e en Serbi'o est'is konstru'it'a'j nov'a'j munici'o-depon'ej'o'j. Tamen por la nun'a'j konflikt'o'j la munici'o'j ne plu taŭg'as.

Ne ebl'os vend'i la munici'o'j'n kaj mank'as al Serbi'o la kapabl'o almenaŭ kelk'a'j'n detru'i. Ekzist'as pli ol 100 tun'o'j da napalm'o, kaj ĉirkaŭ 900 tun'o'j da munici'o kun blank'a fosfor'o (por fum'bomb'o'j). Ili'n eksport'i por detru'i ekster'land'e kost'os mult'o'n.

Forn'a Kalifornio

Post 9 jar'dek'o'j Libio perd'as si'a'n ĝis'nun'a'n klimat'a'n rekord'o'n. Ĝi'n oni ne plu opini'u kiel la plej varm'a'n lok'o'n de la mond'o: tiu est'as Kalifornio. Ja ne kulp'as la pas'int'jar'a somer'o, spit'e al laŭ'dir'a rekord'a (ĝis la ven'ont'a jar'o ...) varm'eg'o. Ni pri'skrib'u ĉi-sub'e, kio okaz'is.

Avan'posten'o

Ĝis 2012 la fak'ul'o'j konsider'is, ke en Libio – kaj precip'e en la tiam ital'a avan'posten'o de El Azizia, je ĉirkaŭ 50 km de Tripol'o kaj 163-metr'a altitud'o – okaz'is la plej alt'a temperatur'o oficial'e registr'it'a iam sur la ter'glob'o: + 58 centezimal'a'j grad'o'j, en la 13a de septembr'o 1922. Esplor'o'j freŝ'e plen'um'it'a'j de Mond'a Organiz'aĵ'o pri Mete'ologi'o (kaj pli preciz'e de inter'naci'a komitat'o, kies an'o'j de'ven'as de Libio, Italio, Hispanio, Egipti'o, Franci'o, Maroko, Argentino, Uson'o kaj Briti'o) montr'is, ke tiu kalkul'o eg'e mal'fid'ind'as: la ital'a'j mezur'int'o'j traf'is en ne mal'pli ol 5 erar'o'j'n, tiel ke la tiu'tag'a temperatur'o, se ne agrabl'a (kio ja est'us tro'ig'o), dev'is est'i je minimum'e 7 grad'o'j pli mal'alt'a: plej ver'ŝajn'e tem'is pri „nur” 51 grad'o'j.

Mal'just'aĵ'o

Ŝajn'as, ke la don'it'aĵ'o tiam registr'it'a de oficir'o'j de la ital'a arme'o, ĝis nun rigard'at'a tut'e valid'a, est'is fakt'e akir'it'a per'e de mal'preciz'a'j il'o'j de la epok'o, ne'last'e iu antikv'iĝ'int'a termo'metr'o nom'at'a Six-Bel'lini. La rekord'o nun pas'as al Furnace Creek, situ'ant'a en la tiel nom'at'a Mort'o'val'o de Kalifornio (Uson'o). En tiu lok'o, ne apart'e gast'ig'em'a, ankaŭ ĉar ĝi trov'iĝ'as je 54 metr'o'j sub la mar'nivel'o, rekord'a varm'ec'o (+ 56,7 centezimal'a'j grad'o'j) est'is oficial'e observ'it'a ne last'a'temp'e, sed eĉ pli antaŭ'e ol la libia mezur'ad'o, en juli'o 1913. Post preskaŭ jar'cent'o mal'just'aĵ'o do fin'iĝ'is.

Inter'ret'o

Pli da inform'o'j pri ĉi tiu fakt'o, kun'e kun ĝis'dat'ig'it'a'j fakt'o'j pri inter'ali'e la plej varm'a'j kaj mal'varm'a'j, sek'a'j kaj mal'sek'a'j lok'o'j de la mond'o, hav'ebl'as angl'a'lingv'e ĉe la inter'ret'a adres'o wmo.as'u.ed'u.

Grimp'ad'o kiel terapi'o

Grimp'ad'o pov'as san'ig'e efik'i sur la korp'o'n kaj cerb'o'n, laŭ spert'ul'o'j ĉe klinik'o en Innsbruck, Aŭstrio.

En la urb'a infan'a klinik'o grimp'ad'o est'as uz'at'a kiel terapi'o por infan'o'j kun mov- kaj evolu-problem'o'j. Kvin et'ul'o'j part'o'pren'is semajn'o'n da intens'a terapi'o en la klinik'o. Du fizioterapi'ist'o'j kaj kurac'ist'o pas'ig'is semajn'o'n kun la infan'o'j en lud'park'o kaj ĉe grimp'ad'o-mur'o.

Parol'ad'o

La terapi'ist'in'o Judith Waldlauf asert'as, ke grimp'ad'o favor'e efik'as sur la infan'a'n san'o'n. Waldlauf okup'iĝ'is pri infan'o'j, kiu'j est'is antaŭ'temp'e nask'it'a'j kaj tial hav'as problem'o'j'n pri evolu'o, parol'ad'o, kun'ord'ig'o kaj koncentr'ad'o.

La sep'jar'a Noah, kiu hav'as trans'plant'it'a'n kor'o'n, kaj kiu sufer'is apopleksi'o'n, tiel ke li'a mal'dekstr'a korp'o'part'o est'as paraliz'it'a, uz'is grimp'ad'o'n kiel terapi'o'n. Rezult'e la paraliz'o ĉe li ne plu real'e rimark'ebl'as.

Voj'o'j al bon'a'j profit'o'j

Trafik'ŝtop'iĝ'o'j pli kaj pli karakteriz'as la urb'o'n Antananariv'o en Madagaskaro. Kresk'as la nombr'o de vetur'il'o'j, tiel ke rimark'ebl'e mal'bon'iĝ'as la kvalit'o de la aer'o en la urb'o. La loĝ'ant'ar'o sufer'as ankaŭ pro trafik'bru'o.

En'port'i aŭt'o'j'n aŭ eĉ aŭt'o-part'o'j'n far'iĝ'as bon'a komerc'o. Abund'as laŭ'long'e de strat'o'j vetur'il'o'j kun afiŝ'o'j „vend'at'a”. Per ili favor'prez'e komerc'as unu'op'ul'o'j, kiu'j en'port'as mal'nov'a'j'n aŭt'o'j'n mal'pli ol 10-jar'o'j'n aĝ'a'j'n.

Ekster'land'o

La komerc'ist'o'j labor'as kun partner'o en ekster'land'o. Tiu el'serĉ'as aŭt'o'j'n laŭ'mend'e de malagas'a klient'o kaj ili'n en'ŝip'ig'as. Kaz'e de aŭt'o-part'o'j, tiu en'met'as ili'n aŭ en kontener'o'n aŭ en eksport'ot'a'n bus'et'o'n, kiel Mercedes Benz Sprinter, aŭ ŝarĝ'aŭt'o'n.

Furor'as bus'et'o'j german'a'j kaj japan'a'j. Sam'e kamion'et'o'j franc'a'j kaj ital'a'j. Pli kaj pli laŭ'mod'as luks'a'j aŭt'o'j, apart'e de la klas'o'j et-burĝ'a aŭ alt'rang'a. De'pend'e de la kvalit'o 10-jar'a kamion'et'o Renault por vetur'ig'i kvin hom'o'j'n kost'as ĉirkaŭ 700 eŭr'o'j'n. Tio egal'as al 16-monat'a salajr'o de alt'rang'a ŝtat'ofic'ist'o.

Konkurenc'o

Al koncesi'ul'o'j pri nov'a'j aŭt'o'j mal'plaĉ'as la konkurenc'o. Ili mal'alt'ig'is la prez'o'j'n de aŭt'o'j en'port'it'a'j el Barato aŭ Ĉini'o. Kelk'a'j mem okup'iĝ'as pri mal'nov'a'j aŭt'o'j, kiu'j'n ili ekspozici'as en ali'a'j lok'o'j.

Mal'facil'e est'as reg'i la komerc'o'n pri mal'nov'a'j aŭt'o'j kaj pri aŭt'o-part'o'j. Part'e kulp'as korupt'a'j dogan'ist'o'j. Ili sci'as, ke en'port'ist'o'j bon'e profit'as, kaj ili postul'as grand'a'j'n dogan'o-impost'o'j'n.

Elefant'a komunik'ad'o mal'kod'it'a

Scienc'ist'o'j de la universitat'o de Vieno mal'kod'is la „sekret'a'n lingv'o'n” de elefant'o'j. Team'o de esplor'ist'o'j sukces'is solv'i la mister'o'n, kiel ĉi tiu'j best'o'j – alt'a'j ĝis 4 metr'o'j'n – est'ig'as si'a'j'n eg'e mal'alt'a'j'n son'o'j'n. Tiu form'o de komunik'ad'o okaz'as ankaŭ inter hom'o'j en la infra'son'a bend'o (sub 20 herc'o'j). La ekstrem'e mal'alt'a'j son'o'j, kiu'j'n oni pov'as simil'ig'i al la plej mal'alt'a'j son'o'j de orgen'o, ebl'ig'as al elefant'o'j inter'komunik'iĝ'i je plur'kilo'metr'a distanc'o. Tem'as pri ia'spec'a sekret'a komunik'ad'o por la soci'e viv'ant'a'j best'o'j.

Voĉ'kord'o'j

La fakt'o, ke elefant'o'j dispon'as pri tia kaŝ'a lingv'o, est'as de'long'e kon'at'a. Ĝis nun oni tamen ne sci'is, kiu'manier'e est'as est'ig'at'a'j la bas'a'j son'o'j. Pri ĉi-last'a'j est'is du hipotez'o'j: laŭ la unu'a, tiu'j okaz'as sam'kiel ĉe hom'o'j per vibr'ad'o de voĉ'kord'o'j. Laŭ ali'a interpret'o, la elefant'o'j produkt'as ili'n dum ronron'ad'o, kiel la kat'o'j, per'e de altern'a aktiv'ad'o kaj mal'aktiv'ad'o (de'pend'e de ĉiu apart'a son'impuls'o) de la intern'a laring'a muskol'ar'o.

Mort'int'a elefant'o

Por solv'i tiu'n mister'o'n, la esplor'ist'o'j ĉirkaŭ Angel'a Stöger kaj Christian Herbst pren'is laring'o'n de mort'int'a elefant'o kaj plen'um'is eksperiment'o'j'n pri ĝi en la departement'o pri kogn'a biologi'o de la universitat'o de Vieno, kies estr'o nom'iĝ'as Tecumseh Fitch. Do la esplor'ist'o'j pruv'is, ke la princip'o'j kon'at'a'j pri la hom'a voĉ'o valid'as ankaŭ por mult'a'j mam'ul'o'j: de plej alt'a'j ultra'son'o'j de vespert'o'j (110 000 herc'o'j) ĝis plej mal'alt'a'j infra'son'o'j de elefant'o'j.

Komerc'e en la klas'ĉambr'o

Sen'ĉes'e kresk'as en Madagaskaro la nombr'o de privat'a'j instituci'o'j kaj universitat'o'j, kiu'j situ'as ĉef'e en Antananariv'o. Vid'ebl'as ĉie reklam'o'j por al'log'i kaj ge'patr'o'j'n kaj ge'jun'ul'o'j'n. La ĉef'a al'log'il'o est'as la monat'a „plej avantaĝ'a stud'kost'o”, kiu tamen egal'as al la baz'a monat'a salajr'o de ordinar'a labor'ist'o.

La pli'mult'o de tiu'j instituci'o'j lu'as lok'o'n ĝeneral'e apenaŭ taŭg'a'n. Kiam kresk'as la student'ar'o, la respond'ec'ul'o'j improviz'as, star'ig'ant'e kurs'ej'o'n eĉ en antaŭ'ĉambr'o. Kelk'a'j instituci'o'j trov'iĝ'as en la urb'o'centr'o, kie reg'as bru'aĉ'o'j kaj noc'a atmosfer'o.

Reklam'ant'e, la instituci'o'j sub'strek'as la en'hav'o'n de si'a'j stud'program'o'j, sed oft'e silent'as pri la instru'ist'ar'o, aŭ simpl'e cit'as la nom'o'n de tiu aŭ ali'a kon'at'a docent'o de la ŝtat'a universitat'o, kiu'n ili dung'is.

Permes'il'o

Stud'fak'o'j – popular'as jur'o, firma'o-mastr'um'ad'o, komput'il'a program'ad'o, dom'konstru'ad'o, gazet'ar'a komunik'ad'o – ripet'iĝ'as ĉe divers'a'j instituci'o'j. Tamen el cent'o da tia'j organiz'aĵ'o'j, nur du'dek'o est'as agnosk'it'a de la ŝtat'o. La ceter'a'j kontent'iĝ'as pri permes'il'o simpl'e mal'ferm'i stud'ej'o'n.

Tial viktim'iĝ'as mult'a'j ge'jun'ul'o'j ekzempl'e el kamp'ar'a'j region'o'j: la instru'o-komerc'ist'o'j vend'as al ili kurs'o'j'n kaj dis'don'as diplom'o'j'n, pri kiu'j firma'o'j apenaŭ interes'iĝ'as.

Ali'flank'e ne ĉiu instituci'o cel'as tromp'i si'a'j'n student'o'j'n. Kelk'a'j insist'as pri alt'a'j kvalifik'o'j ĉe si'a docent'ar'o, publik'ig'as la nom'o'j'n de instru'ist'o'j, kaj kun'labor'as kun prestiĝ'a'j ekster'land'a'j universitat'o'j.

Diplom'it'o'j

La instituci'o INSCAE en Antananariv'o, kiu fak'as pri kurs'o'j en libr'o'ten'ad'o kaj vol'as protekt'i si'a'n reputaci'o'n, inter'rilat'as kun kanadaj universitat'an'o'j. Lok'a'j firma'o'j don'as prioritat'o'n al la diplom'it'o'j de INSCAE. Tamen la tie'a stud'kost'o tri- aŭ kvar-obl'e pli alt'as ol ĉe ali'a'j stud'ej'o'j.

Antaŭ 50 jar'o'j Madagaskaro pov'is fier'i pri si'a sol'a, sed avan'gard'a universitat'o Ankatso [ankacu]. Post'e la reg'ist'ar'o mal'alt'ig'is la instru'ad'o-buĝet'o'n kaj neglekt'is la universitat'o'n. En la 80aj jar'o'j la Mond'a Bank'o antaŭ'e'n'ig'is la privat'ig'o'n de ŝtat'a'j universitat'o'j. Tiam ili trejn'is student'o'j'n laŭ la bezon'o'j de lok'a'j firma'o'j kaj apenaŭ okup'iĝ'is pri scienc'a esplor'ad'o.

En 2012 strik'is docent'o'j ĉe ŝtat'a'j universitat'o'j, postul'ant'e pli da mon'o. Ili'n sub'ten'is student'o'j, kiu'j mem ne'regul'e ricev'is si'a'j'n stipendi'o'j'n.

Bred'ad'o

La pli'mult'o de la malagas'o'j est'as kamp'ar'an'o'j. Ĉiu'jar'e kvar'dek'o da abiturient'o'j est'as akcept'it'a ĉe la super'a stud'ej'o pri agrikultur'o kaj bred'ad'o, el kiu'j nur dek'o stud'as best'o-kurac'ad'o'n. Post kvin jar'o'j, Madagaskaro produkt'os naft'o'n, sed la reg'ist'ar'o ne antaŭ'vid'as trejn'ad'o'n de koncern'a'j teknik'ist'o'j kaj fak'ul'o'j.

Ŝajn'as, do, ke la reg'ist'ar'o vol'as konserv'i la nun'a'n situaci'o'n, kiu sen rigor'a'j norm'o'j, sen plan'ad'o, permes'as al kelk'a'j redukt'i instru'ad'o'n al nur'a komerc'a afer'o.

TAP: projekt'o por sud-eŭrop'a gas'koridor'o

Antaŭ ne'long'e la reg'ist'ar'o'j de Greki'o, Albanio kaj Italio sub'skrib'is inter'konsent'o'n, kiu ebl'ig'os al sud'a Eŭrop'o sen'de'pend'iĝ'i de la rus'a gas'o.

La projekt'o TAP (Trans Adriatic Pipelin'e) ebl'ig'os la transport'o'n de natur'a gas'o el Kaspi'a Mar'o en Azerbajĝanon, kaj post'e en Kartveli'o'n, Turki'o'n, Greki'o'n, Albanion kaj fin'e tra Adriatik'a Mar'o al Italio. TAP konkurenc'as kun Nabucco, projekt'o kiu rezult'ig'os pli'a'n kost'o'n.

La kontrakt'o kun la konsorci'o Ŝah Deniz II (kies ĉef'a'j partner'o'j est'as BP kaj Statoil) antaŭ'vid'as la import'ad'o'n de kvant'o je 16 miliard'o'j da kubaj metr'o'j jar'e.

Por Albanio tio signif'as invest'o'n de ĉirkaŭ 2 miliard'o'j da eŭr'o'j. Ĝi kre'os mil'o'j'n da nov'a'j labor'posten'o'j, sekv'e pli'a'n impuls'o'n al la land'a ekonomi'o. Oni plan'as ankaŭ la konstru'o'n de grand'a'j gas'depon'ej'o'j en Albanio, apud la mar'bord'o.

Ankaŭ ali'a projekt'o, IAP (Ioni'an Adriatic Pipelin'e), plekt'iĝ'ont'a kun la kondukt'o de TAP, tra'pas'os Albanion, ebl'ig'ant'e proviz'ad'o'n per natur'a gas'o de Montenegro, Bosnio-Hercegovin'o, Makedonio, Kroati'o kaj eventual'e Serbi'o.

Nov'a nom'o

La slovak'a reg'ist'ar'o ŝanĝ'is la nom'o'n de la ministeri'o pri ekster'land'a'j afer'o'j. Ek'de oktobr'o 2012 ĝi est'as kon'at'a kiel „Ministeri'o pri ekster'land'a'j kaj eŭrop'a'j afer'o'j de la Slovak'a Respublik'o”. Tiel la ŝtat'o emfaz'as la respond'ec'o'n de la ministeri'o pri eŭrop'a politik'o.

Gasojl'o el lign'a'j de'fal'aĵ'o'j

La aŭstr'a naft'a konzern'o OMV mal'ferm'is la test'a'n instal'aĵ'o'n BioCrack, per kiu unu'a'foj'e en la mond'o est'os produkt'at'a bio'gasojl'o. El t.n. firm'a bio'mas'o oni pov'as produkt'i gasojl'o'n kun alt'a bio'gen'a part'o, taŭg'a'n por ĉiu'j motor'o'j.

Subvenci'o

La test'a instal'aĵ'o est'is star'ig'it'a de OMV en la rafin'ej'o Schwechat [ŝveĥat], proksim'e al Vieno, kun'labor'e kun la konstru'firma'o de bio'gasojl'a'j instal'aĵ'o'j BioEnergy International, hav'ant'a sid'ej'o'n en Graz [grac]. En la instal'aĵ'o oni invest'is 6,7 milion'o'j'n da eŭr'o'j, el kiu'j 2 milion'o'j est'as ŝtat'a subvenci'o. El firm'a bio'mas'o, nom'e substanc'o'j kiel lign'a'j de'skrap'aĵ'o'j aŭ pajl'o, est'os produkt'at'a gasojl'o nov'ec'a, per kiu ĉiu'j motor'o'j pov'as funkci'i.

Modern'a bio'brul'aĵ'o

„Per la rekt'a pri'labor'o de lign'a'j de'fal'aĵ'o'j ni sukces'is produkt'i plej modern'a'n bio'brul'aĵ'o'n sen uz'i por tiu cel'o agrikultur'a'j'n produkt'aĵ'o'j'n”, dir'is la ĉef'o de OMV Gerhard Roiss ĉe la solen'a mal'ferm'o de la instal'aĵ'o. Dor'is Bures, la ministr'in'o pri infra'struktur'o, sub'strek'is, ke Aŭstrio kalkul'as je natur'medi'a kaj pri'energi'a teknologi'o kaj al'don'e je „zorg'a uz'ad'o de krud'aĵ'o'j”. La projekt'o est'as subvenci'at'a kadr'e de la aŭstr'a esplor'a kaj teknologi'a program'o Nov'a'j energi'o'j 2020.

Merkat'a kvalit'o

Oni prognoz'as, ke ĝis 2020 la pri'gasojl'a postul'o est'os kresk'int'a je minimum'e dek procent'o'j. La nov'a instal'aĵ'o baz'iĝ'as sur nov'spec'a patent'it'a metod'o: bio'mas'o est'as varm'ig'at'a per pez'a mineral'ole'o ĝis 420 celsi'a'j grad'o'j por produkt'i gasojl'o'n kun 20-procent'a bio'gen'a part'o. La metod'o dev'os est'i test'it'a ĝis la mez'o de 2014 kaj evolu'ig'it'a ĝis ating'o de merkat'a kvalit'o.

Muze'o pri la mal'varm'a milit'o

En nord-okcident'a Litovio, proksim'e de la pitoresk'a urb'et'o Plateliai, pas'int'jar'e aper'is objekt'o, kiu est'as amas'e vizit'at'a de litovaj kaj ekster'land'a'j turist'o'j. Ĝi'n vual'as plur'jar'dek'a'j sekret'o'j kaj risk'o je la viv'o. Ja en la sep'a jar'dek'o de la pas'int'a jar'cent'o tie trov'iĝ'is sub'ter'a milit'baz'o, en kiu star'is kvar nukle'a'j misil'o'j, direkt'it'a'j al okcident'a Eŭrop'o. Tamen la epok'o ŝanĝ'iĝ'is kaj la mister'o iom sen'vual'iĝ'is. La iam'a sovetia milit'baz'o hodiaŭ trans'form'iĝ'is al unik'a muze'o pri la mal'varm'a milit'o, kiu por du jar'o'j est'is trans'form'it'a al al'log'a kaj interes'a vizit'ind'aĵ'o.

La ide'o konstru'i sub'ter'a'n baz'o'n de nukle'a'j misil'o'j est'iĝ'is en la kap'o de sovetiaj oficir'o'j, kiam ili ek'sci'is, ke ili'a mult'jar'a mal'amik'o – Uson'o – jam far'as la sam'o'n. Tial en la jar'o 1960 apud Plateliai komenc'iĝ'is konstru'ad'o de la unu'a en tiam'a Sovetio sub'ter'a baz'o de nukle'a'j misil'o'j. Kial ĉi tie – en for'a litova vilaĝ'o? Lag'o, arb'ar'o, alt'ec'o super'mar'a (170 m), facil'a grund'o (sabl'o), mal'dens'e loĝ'at'a teren'o – eg'e favor'is la aper'o'n de tiu'spec'a objekt'o. Est'is grav'a ankaŭ la fakt'o, ke Litovio situ'is tuj apud la okcident'a lim'o de Sovetio. Tio signif'is, ke misil'o'j facil'e pov'is ating'i ajn'a'n grav'a'n objekt'o'n de NATO en okcident'a Eŭrop'o.

En la konstru'ad'o de la milit'baz'o apud Plateliai part'o'pren'is ĉirkaŭ 10 000 soldat'o'j, precip'e eston'o'j. Per simpl'a'j fos'il'o'j ili fos'is kvar 30 m profund'a'j'n put'o'simil'a'j'n ŝakt'o'j'n kaj la el'fos'it'a'n grund'o'n uz'is por konstru'ad'o de nov'a voj'o al la est'ont'a milit'baz'o. Mez'e de la kvar'angul'a'j put'eg'o'j soldat'o'j el'fos'is ali'a'n mult'e pli grand'a'n kav'o'n, beton'is ĝi'n, al'don'is metal'a'n kovr'il'o'n kaj kaŝ'is per grund'o. Post'e ĉi tie'n oni al'port'is amas'o'n da komplik'a'j aparat'o'j, radi'o- kaj elektro-staci'o'j kaj aranĝ'is manipul'centr'o'n de misil'o'j. Kvar el ili est'is kaŝ'it'a'j en profund'a'j fer'beton'a'j put'o'j, kiu'j'n protekt'is mov'ebl'a 200-tun'a kovr'il'o, kiu, se neces'e, pov'is en kelk'a'j minut'o'j mal'ferm'i la voj'o'n por nukle'a misil'o.

La milit'a'n teren'o'n gard'is bar'il'o'j, kiu'j form'is eĉ ses sekur'ec'a'j'n lini'o'j'n. Unu bar'il'o est'is kvazaŭ elektro'dis'send'il'o, ĉar tag'nokt'e tra ĝi flu'is elektr'a kurent'o – tag'e kun tensi'o de 220 volt'o'j, nokt'e – kun 1700 volt'o'j.

Tuj antaŭ la nov'jar'o 1963 la unu'a sovetia sub'ter'a baz'o de misil'o'j ek'funkci'is. Kvar misil'o'j R-12 (uson'a nom'o SS-4), komenc'is gard'i pac'o'n en Eŭrop'o. La misil'o'j est'is 23 m long'a'j, el kiu'j 19 m est'is misil'o-port'ant'o kaj 4 metr'o'j – la kap'et'o de la nukle'a misil'o kun radioaktiv'a plutoni'o. La potenc'o de unu misil'o ating'is 1-2,3 mega'tun'o'j'n – dek'obl'e pli grand'a ol la bomb'o'j, kiu'j fal'is sur Hiroŝim'o'n kaj Nagasak'o'n. Nukle'a misil'o laŭ la tiam'a'j prez'o'j kost'is inter 150 kaj 1500 mil'o'j'n de uson'a'j dolar'o'j.

La misil'o'j baz'it'a'j en Litovio est'is direkt'it'a'j al okcident'a Eŭrop'o – Norvegi'o, Briti'o, Hispanio, Germanio, Turki'o. La direkt'o ĉiu'j'n kelk'a'j'n jar'o'j'n est'is korekt'at'a de'pend'e de la tiam'a'j rilat'o'j inter Sovetio kaj la ŝtat'o'j de NATO. Feliĉ'e, dum tiu period'o eĉ ne unu misil'o el'flug'is de ĉi tie. Nur en la jar'o 1968, kiam la sovetia arme'o en'ir'is Pragon, la milit'baz'o'n traf'is ordon'o el Moskvo: prepar'i nukle'a'n misil'o'n por eventual'a alarm'o'pret'ec'o.

Fin'o de la ekzist'ad'o

En la jar'o 1978 la uson'a spion'serv'o mal'kovr'is la situ'o'n de la sekret'a objekt'o kaj la misil'a baz'o perd'is grav'ec'o'n. La misil'o'j est'is for'ig'it'a'j. Dum du jar'o'j soldat'o'j gard'is la milit'baz'o'n kaj post'e re'tir'iĝ'is.

Long'a'n temp'o'n la sub'ter'a konstru'aĵ'o rest'is sen ajn'a respond'ec'o kaj komenc'is ruin'iĝ'i. Ĉi tie'n pov'is ven'i ĉiu, kiu interes'iĝ'is pri la sekret'a objekt'o. Kaj io pli'a – post la re'tir'iĝ'o de soldat'o'j ĉi tie ankoraŭ rest'is divers'a'j metal'a'j instal'aĵ'o'j, kabl'o'j, motor'o'j, kiu'j al'tir'is divers'spec'a'j'n aĉet'ant'o'j'n.

Re'nask'iĝ'o de la milit'a etos'o

Post long'a nenies-posed'ad'o la iam'a sekret'a sub'ter'a baz'o de nukle'a'j misil'o'j trans'ir'is al la naci'a park'o de Žemaitija (etnografi'a region'o de Litovio), kiu en 1996 instal'is ĉi tie ekspozici'o'n pri milit'ism'o. La ide'o evident'iĝ'is tre interes'a kaj al'log'a por mult'a'j sci'vol'ul'o'j. Do, oni decid'is antaŭ'e'n'iĝ'i.

Eŭrop'a Uni'o bon'ven'ig'is la intenc'o'n, por ke la iam'a milit'baz'o trans'form'iĝ'u al modern'a muze'o pri la mal'varm'a milit'o, kaj tiu'cel'e oni dispon'ig'is mon'rimed'o'j'n. Do, post du'jar'a re'konstru'o, printemp'e de 2012 la muze'o mal'ferm'is la pord'o'n kaj far'iĝ'is unu el la plej vizit'at'a'j lok'o'j en Litovio.

Hodiaŭ vizit'ant'o'j pov'as vid'i ŝakt'a'n baz'o'n de misil-funkci'ig'o, kie en du etaĝ'o'j est'as instal'it'a ekspozici'o pri la plur'jar'dek'a milit'a kontraŭ'star'o, pri ĝi'a influ'o al la histori'o de Eŭrop'o kaj Litovio kaj pri la eventual'a danĝer'o pri nukle'a arm'ad'o por la hom'ar'o. Ĉi tie oni sen'vual'ig'as ankaŭ la princip'o'j'n pri la funkci'ad'o de la iam strikt'e sekret'a milit'baz'o kaj prezent'as model'o'n de la misil'o R-12.

El la ekspozici'a'j salon'o'j vizit'ant'o'j laŭ mal'vast'a koridor'o pov'as ir'i al unu el la kvar misil'a'j ŝakt'o'j por vid'i kiel est'is instal'it'a'j la mort'ig'a'j nukle'a'j misil'o'j.

Per la kap'o mal'supr'e'n

Fru'oktobr'e vizit'is Greki'o'n la alban'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j, Edmond Panariti. En gazet'ar'a konferenc'o Panariti konstat'is, ke la kap'o de la agl'o sur la alban'a'j flag'o'j aper'as mal'supr'e.

Silent'is la ministr'o, sed mal'e alban'a'j ĵurnal'ist'o'j kaj an'o'j de opozici'a'j parti'o'j. Ili taks'is la erar'o'n provok'o flank'e de grek'o'j por mal'dign'ig'i alban'o'j'n, kiu'j vol'as, ke Greki'o agnosk'u la t.n. Ĉamerio-afer'o'n. Tem'as pri teritori'o'j apud la land'lim'o, el kiu'j post la du'a mond'milit'o alban'o'j est'is dek'mil'op'e el'pel'it'a'j.

La sekv'a'n tag'o'n pardon'pet'is la grek'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j, Dimitris Avramopolus. „Tiu ĉi incident'o ne est'u ekspluat'at'a de politik'a'j ekstrem'ist'o'j. Inter ambaŭ land'o'j flor'as amik'ec'o kaj kun'labor'o”, opini'is la ministr'o.

Grav'a konferenc'o

En oktobr'o pas'int'jar'a okaz'is en Priŝtin'o, ĉef'urb'o de Kosovo, inter'naci'a konferenc'o pri vir'in'o'j en la soci'o. Part'o'pren'is ĉirkaŭ 100 deleg'it'o'j, inkluziv'e de la eks'a sekretari'o de la uson'a ŝtat'a departement'o, Madeleine Albright [madlin olbrajt].

La konferenc'o apart'e grav'as al Kosovo, sen'de'pend'a jam de nur kvar jar'o'j kaj hered'int'a not'ind'a'n konserv'at'ism'o'n rilat'e vir'in'a'j'n rajt'o'j'n.

Pac'a maraton'o

La kenj'an'o Lawrence Kimwetich Kimaiyo venk'is en la 89a inter'naci'a pac-maraton'o en la orient-slovak'a metropol'o Košice [kóŝice] (ĉ. 400 km for de la ĉef'urb'o Bratislav'o). Li venk'is kun rekord'a temp'o: 2:07:01. Inter la vir'in'o'j venk'is li'a sam'land'an'in'o Wanjiku Mug'o Hellen ankaŭ kun rekord'a temp'o: 2:29:59.

La maraton'o (ankaŭ du'on'maraton'o, mini'maraton'o kaj konkurs'o'j por handikap'ul'o'j) okaz'as ĉiam la unu'a'n dimanĉ'o'n en oktobr'o. Ĝi est'as la du'a plej mal'nov'a maraton'o en la modern'a mond'o: la unu'a okaz'is en Boston'o, Uson'o.

Pli ol 800 urb'o'j en la mond'o okaz'ig'as ĉiu'jar'a'n maraton'o'n. La plej grand'a'n organiz'as Boston'o. Sekv'as Nov'jork'o kaj Londono.

Amik'a kun'ven'o

Kritik'is la mal'alt'ig'o'n de la EU-buĝet'o en la jar'o'j 2014-20 ne'formal'a grup'o konsist'ant'a el ĉef'ministr'o'j kaj ali'a'j ministr'o'j el 16 land'o'j.

Kun'ven'is en oktobr'o en Bratislav'o, Slovaki'o, t.n. amik'o'j de kun'ten'iĝ'o, kiu'j reprezent'as 15 membr'o'ŝtat'o'j'n de EU plus Kroati'o. Sub'skrib'is la „amik'o'j” deklaraci'o'n, kiu signal'os al Bruselo, ke eŭr'o'fondus'o'j kaj kun'ten'iĝ'o grav'as cel'e al daŭr'ig'ebl'a kresk'ad'o, kre'ad'o de nov'a'j labor'posten'o'j kaj pli'fort'ig'o de konkurenc'kapabl'o.

Ĉe'est'is la kun'ven'o'n krom la divers'a'j ministr'o'j i.a. la prezid'ant'o de la Eŭrop'a Parlament'o, Mart'in Schulz, kaj la prezid'ant'o de la Eŭrop'a Komision'o, José Manuel Barroso.

La kun'ven'o, la du'a de la „amik'o'j”, rezult'is de iniciat'o de la slovak'a ĉef'ministr'o, Robert Fic'o.

Kontent'e en si'a get'o

La komun'a merkat'o de Eŭrop'a Uni'o, pri kiu neni'u dub'as, ke ĝi est'as la baz'a cel'o de la komun'iĝ'o en Eŭrop'o, port'as ne'kontraŭ'star'ebl'e konsekvenc'o'j'n, kiu'j'n la al'iĝ'int'a'j ŝtat'o'j ne ŝat'as. Unu el ili est'as la fakt'o, ke ĝi mal'fort'ig'as la naci'a'n ident'ec'o'n de unu'op'a'j naci'o'j kaj la pret'ec'o'n sen'kritik'e akcept'i la reg'o'n de la propr'a naci'o.

Nom'e, la merkat'o postul'as (est'as almenaŭ rekomend'ind'e), ke labor'fort'o'j mov'iĝ'u ĉi'e'n tra Eŭrop'o. Hom'o'j, kiu'j ne hav'as labor'o'n en si'a land'o, serĉ'u ĝi'n en ali'a; hom'o'j, al kiu'j oni ofert'as pli da gajn'o en ali'a land'o, tie'n ir'u. Tio aŭtomat'e signif'as, ke ĉiam pli da hom'o'j ek'hav'as du aŭ plur'a'j'n patr'uj'o'j'n, ĉar mult'a'j el ili ge'edz'iĝ'as kaj en nov'a land'o hav'as infan'o'j'n, kiu'j iĝ'as ident'ec'e io ali'a ol est'as la ge'patr'o'j (aŭ unu el la ge'patr'o'j).

Impost'o

Se ankaŭ tiu'j infan'o'j post'e dis'ir'as al divers'a'j land'o'j kaj gajn'as pli'a'n nov'a'n patr'uj'o'n kaj naci'a'n ident'ec'o'n, kio okaz'as? Ĉiam pli da hom'o'j hav'as du aŭ tri patr'uj'o'j'n en'e de EU. Krom'e, se iu el tiu'j patr'uj'o'j postul'as fort'a'n fidel'o'n al ĝi, se ĝi postul'as mal'am'i iu'n ali'a'n (kutim'e najbar'a'n) land'o'n aŭ pag'ad'o'n de alt'a impost'o, la hom'o'j ne pret'as akcept'i tio'n nom'e de si'a unu'a patriot'ec'o.

La hom'o'j, kiu'j mult'e vojaĝ'as tra la teritori'o de la merkat'o, iom post iom perd'as la fort'a'n aparten'sent'o'n al si'a komenc'a patr'uj'o kaj iĝ'as ĉiam pli konvink'it'a'j eŭrop'an'o'j.

Nun'temp'e ankoraŭ grand'a pli'mult'o de la hom'o'j en EU ne ŝat'as ŝanĝ'i si'a'n patr'uj'o'n kaj ir'i ali'land'e'n, ĉef'e pro si'a ge'patr'a lingv'o, sen'ig'it'e de kiu ili en ali'a'j land'o'j iĝ'as du'a'grad'a'j civit'an'o'j. Pro tio la pri'skrib'it'a ident'ec'o-ŝanĝ'o ankoraŭ esenc'e ne tuŝ'is la naci'a'j'n ŝtat'o'j'n kaj ili ne tro dev'as tim'i. Trans'loĝ'iĝ'i al ali'a land'o decid'as tre et'a el'cent'aĵ'o de la hom'o'j.

Lingv'o'j

La kaz'o de la hungar'o'j kaj ĉeĥ'o'j, kiu'j evolu'ig'is ekster'normal'a'n naci'ism'o'n, pov'is okaz'i nur dank'e al la fakt'o, ke ili est'as relativ'e bon'e evolu'int'a'j (ne ankoraŭ rand'e de mal'sat'o) kaj hav'as mal'facil'a'j'n kaj ne'respekt'at'a'j'n lingv'o'j'n.

Grek'o'j malgraŭ grand'a mizer'o ankoraŭ ne ir'as amas'e ali'land'e'n, ĉar ili sam'e tim'as iĝ'i du'a'grad'a'j civit'an'o'j pro si'a lingv'o, kaj eĉ pli ekspluat'at'a'j, ĉar oni ja sci'as, ke nun ili bezon'eg'as help'o'n de ali'a'j.

Brit'o'j evolu'ig'is si'a'n naci'ism'o'n kaj kontraŭ'ad'o'n al EU, ĉar invers'e ili tim'as perd'i si'a'n super'ec'o'n, se ili trans'loĝ'iĝ'us ali'lok'e'n, ĉar ili kon'as neniu'n lingv'o'n krom la si'a.

Egal'rajt'ec'o

Pro tio en la interes'o de la naci'ist'o'j, viv'u la nun'a lingv'a stat'o de domin'o de la angl'a, kiu mal'ebl'ig'as la efektiv'a'n egal'rajt'ec'o'n de ali'land'an'o'j en nov'a'j part'o'j de la sam'a merkat'o kaj tial mal'ebl'ig'as grand'amas'a'n mov'iĝ'ad'o'n de la labor'fort'o'j en Eŭrop'o.

Se oni en'konduk'us Esperant'o'n, ĝi egal'rajt'ig'us ĉiu'j'n kaj grav'e pli'rapid'ig'us la mov'iĝ'ad'o'n de la hom'o'j tra EU kaj rapid'e fort'ig'us sent'o'n pri eŭrop'a ident'ec'o.

Sed tio ja ne hav'as ŝanc'o'n. Naci'ist'o'j, kiu'j ankoraŭ super'as en la reg'ant'a'j tavol'o'j, sincer'e kontraŭ'as tio'n. Ankaŭ esperant'ist'o'j kontraŭ'as, ĉar ili ne ŝat'as, ke Esperant'o sukces'u – ili kontent'as en si'a get'o.

De pra'av'o al art'o

Iam'a insekt'icid'o-fabrik'o en Vieno far'iĝ'is „fabrik'o” por art'ist'o'j. Ĝi'n posed'as la arkitekt'o Peter Zacherl [caĥerl], kies pra'av'o konstru'is la fabrik'o'n en la 19a jar'cent'o.

En Tbilis'o, la nun'a ĉef'urb'o de Kartveli'o, Johann Zacherl rimark'is, ke tie oni protekt'as vest'aĵ'o'j'n kaj tapiŝ'o'j'n kontraŭ insekt'o'j per piretr'o-pulvor'o. Tem'as pri insekt'icid'o ricev'it'a el flor'o'j de tanacet'o-speci'o'j.

Zacherlin

Ek'de 1870 li en'port'is tiu'n pulvor'o'n al Vieno, en'botel'ig'is kaj vend'is ĝi'n en la tut'a Eŭrop'o. La mark'o est'is Zacherlin. Post la unu'a mond'milit'o la insekt'icid'o ne bon'e vend'iĝ'is. Ĉes'is la produkt'ad'o kaj ferm'iĝ'is la fabrik'o.

La okul'frap'a konstru'aĵ'o tra'viv'is la du'a'n mond'milit'o'n sen grand'a'j damaĝ'o'j. Ĝi uz'iĝ'as nun kiel loĝ'dom'o kaj labor'ej'o por Peter Zacherl. Ceter'e la grand'a hal'o funkci'as kiel koncert'ej'o aŭ labor'ej'o kaj ekspozici'ej'o por art'ist'o'j.

Spegul'a mond'o

Lu'ig'i Malerba (1927-2008) est'is el'star'a ital'a verk'ist'o, plej kon'at'a precip'e pro si'a'j film'scen'ar'o'j, sed ankaŭ pro si'a'j novel'o'j, histori'a'j roman'o'j, infan'libr'o'j k.a. Kun mir'o mi rimark'as, ke la ital'a Vikipedio inkluziv'as li'a'n libr'et'o'n La pens'em'a'j kok'in'o'j (unu'a'foj'e el'don'it'a'n en 1980) en la list'o'n de por'infan'a'j libr'o'j, sed mi konsider'as tio'n erar'o. En'tut'e, la rakont'ar'o de Malerba ŝajn'as humur'a mozaik'a spegul'ar'o de la tut'a hom'a viv'o, do ĝi spegul'as i.a. ankaŭ infan'ec'a'n naiv'ec'o'n, ĉar tiu est'as unu el la aspekt'o'j de ni'a viv'o. Ni ja pov'as amuz'i ni'a'j'n infan'o'j'n, leg'ant'e al ili kelk'a'j'n el la rakont'et'o'j, sed la plej mult'a'j taŭg'as nur por plen'kresk'a'j leg'ant'o'j, laŭ mi.

Unu'ec'a

La rakont'et'o'j, kiu'j konsist'ig'as la libr'et'o'n La pens'em'a'j kok'in'o'j, est'as et'a'j ŝerc'o'j aŭ fabl'o'j, kun aŭ sen evident'a moral'instru'a fin'aĵ'o. Kvankam ĉiu rakont'et'o leg'ebl'as apart'e, sen'de'pend'e de la rest'o, la libr'et'o ja est'as unu'ec'a laŭ struktur'o kaj ĝeneral'a stil'o. La komik'ec'o rezult'as plej oft'e el la karakter'o'j de la protagonist'o'j, ĉar la bunt'a galeri'o de kok'in'o'j est'as kolekt'o de karikatur'a'j psikologi'a'j portret'o'j pri divers'a'j hom'a'j tip'o'j. Kiam la rilat'o'j inter la pri'skrib'it'a'j kok'in'o'j kaj la ĉirkaŭ'a kok'in'ej'o mal'ekvilibr'iĝ'as, la komik'ec'o real'iĝ'as per'e de rid'ind'a'j situaci'o'j.

Oft'e la humur'o de Malerba iĝ'as iel malic'a kaj satir'a. Tiam ĝi cel'as ĉu apart'a'j'n kok'in'a'j'n karakter'o'j'n, ĉu la tut'a'n kok'in'ej'o'n (tia'manier'e spegul'ant'e ĉu la hom'a'j'n karakter'o'j'n, ĉu la hom'a'n soci'o'n). La angul'o'j, kie'n la aŭtor'o met'as si'a'j'n spegul'o'j'n, vari'as: kelk'foj'e la spegul'pec'o situ'as en la okul'o'j de la protagonist'a kok'in'o, rigard'ant'a la kok'in'ej'o'n, ali'foj'e ĝi trov'iĝ'as en la okul'o'j de la kok'in'ej'o, rigard'ant'a la koncern'a'n kok'in'o'n, ali'foj'e la kok'in'o (aŭ la tut'a kok'in'ej'o) rigard'as la hom'a'n soci'o'n, ali'foj'e tut'e invers'e okaz'as, kaj fin'fin'e oft'e aper'as amuz'a ambigu'ec'o kaŭz'e de plur'a'j spegul'pec'o'j, funkci'ant'a'j kun'e, el divers'a'j angul'o'j.

Ceter'e, la spegul'pec'o'j'n de Malerba oni pov'us klasifik'i en plur'a'j'n kategori'o'j'n laŭ divers'a'j kriteri'o'j: ili est'as pli'grand'ig'a'j aŭ mal'pli'grand'ig'a'j, rekt'a'j aŭ invers'ig'a'j aŭ rid'ig'a'j ktp. Laŭ la vid'punkt'o'j de la leg'ant'o'j, divers'a'j kok'in'o'j en la libr'et'o pov'as est'i am'ind'a'j aŭ abomen'ind'a'j, rid'ind'a'j aŭ kompat'ind'a'j, kelk'foj'e eĉ admir'ind'a'j, sam'kiel la hom'a'j person'ec'o'j en la real'a viv'o. Tiel'e ni'a empatio aŭ mank'o de empatio vari'as ambigu'e, dum ni oft'e vid'as ni'a'j'n propr'a'j'n difekt'o'j'n aŭ mal'fort'ec'o'j'n en la kok'in'a mond'o.

Ekzempl'o'j

Jen ekzempl'o de kok'in'o, kiu rigard'as si'n en la spegul'o de si'a propr'a sonĝ'o, en rakont'et'o 64:

Manĝ'avid'a kok'in'o manĝ'is tro da ŝton'et'o'j kaj sent'is pez'a si'a'n stomak'o'n. La post'a'n nokt'o'n ŝi sonĝ'is, ke ŝi est'as kok'in'o. Tiu sonĝ'o tiom mal'agrabl'is al ŝi, ke fru'maten'e ŝi ir'is al la arb'ar'et'o kaj de tiam oni neniam re'vid'is ŝi'n. [Nu, kiu el ni ne mal'kontent'as kelk'foj'e pro la lim'o'j de la hom'a ident'ec'o.]

Jen ekzempl'o de tip'a Bovary-ec'a karakter'o en rakont'et'o 82:

Ne'kontent'ig'it'a kok'in'o est'is spekt'int'a „Sinjor'in'o Bovary”-n per televid'o kaj sent'is si'n mal'feliĉ'eg'a viv'i en mizer'a provinc'a kok'in'ej'o. Ŝi rev'is ir'i al Romo. Kaj jen kio okaz'is al ŝi, kiam ŝi ja al'ven'is al Romo: La post'a'n tag'o'n, ĝi est'is ekspozici'at'a, sen plum'o'j kaj kap'o mal'supr'e'n, en la montr'o'fenestr'o de grand'a magazen'o. [Jen kiel Malerba resum'as la fam'a'n roman'o'n de Flaubert per sep'lini'a ŝerc'o. Se oni konsider'as roman'o'n spegul'o de la viv'o, jen ĉi tie Malerba prezent'as al ni spegul'o'n de la spegul'o.]

Jen bril'e traf'a satir'a politik'a ŝerc'o en rakont'et'o 112:

Sicilia kok'in'o decid'is al'iĝ'i al Mafi'o. Ŝi vizit'is mafi'a'n ministr'o'n por hav'i rekomend'o'n, sed ĉi tiu dir'is, ke Mafi'o ne ekzist'as. Ŝi ir'is al mafi'a juĝ'ist'o, sed ankaŭ li dir'is, ke Mafi'o ne ekzist'as. Ŝi fin'e vizit'is mafi'a'n urb'estr'o'n, kiu sam'e dir'is, ke Mafi'o ne ekzist'as. La kok'in'o re'ir'is la kok'in'ej'o'n kaj al la kompan'in'o'j, kiu'j demand'is ŝi'n, ŝi respond'is, ke Mafi'o ne ekzist'as. Tiel ĉiu'j kok'in'o'j opini'is, ke ŝi iĝ'is mafi'an'in'o, kaj eg'e tim'is ŝi'n. [Tie kaj la karakter'o'j kaj la cirkonstanc'o'j est'as komik'a'j.]

Jen satir'o pri la tre pedant'a'j scienc'ist'o'j en rakont'et'o 90:

Aristotela kok'in'o decid'is stud'i la kat'o'n laŭ scienc'a vid'punkt'o. Ŝi pri'atent'is la vost'o'n, la krur'o'j'n, la ung'eg'o'j'n, la orel'o'j'n, la naz'o'n, la vil'o'n, sed ŝi embaras'iĝ'is, kiam ŝi prov'is klar'ig'i, al kio util'as la lip'har'o'j. „Ili util'as al pli'bel'ig'o”, dir'is ali'a kok'in'o, ne'aristotel'a. „Bel'ec'o ne est'as scienc'a koncept'o”, re'bat'is la aristotela kok'in'o, kaj ŝi ek'salt'is sur la kat'o'n por for'ŝir'i ĝi'a'j'n lip'har'o'j'n. La kat'o unu'glut'e for'ŝir'is ŝi'a'n krest'o'n, kiu util'as al neni'o, laŭ scienc'a vid'punkt'o. [Mi not'u, ke ĉi tie krom la karakter'a kaj la situaci'a form'o'j de komik'o, aper'as ankaŭ la komik'ec'o kaŭz'it'a de lingv'aĵ'o. La filozof'ec'a parol'manier'o de la aristotela kok'in'o est'as rid'ind'a, ĉar ĝi mal'kongru'as kun ŝi'a'j mens'a'j lim'o'j.]

Tre interes'a kaj ambigu'a ŝajn'as al mi la rakont'et'o 54:

Filozof'a kok'in'o rigard'is ŝton'o'n kaj dir'is: „Kiu pov'as dir'i al mi, ĉu tio est'as ŝton'o?” Kaj ŝi rigard'is arb'o'n kaj dir'is: „Kiu pov'as dir'i al mi, ĉu tio est'as arb'o?” – „Mi tio'n pov'as dir'i”, respond'is ordinar'a kok'in'o. La filozof'a kok'in'o ĵet'is kompat'a'n rigard'o'n kaj demand'is: „Kiu vi est'as por pretend'i don'i respond'o'n al mi'a'j demand'o'j?” La ordinar'a kok'in'o mal'trankvil'e konsider'is ŝi'n kaj respond'is: „Mi? Mi est'as kok'in'o.” Kaj la ali'a: „Kiu pov'as dir'i al mi, ĉu vi est'as kok'in'o?” Post kelk'a temp'o la filozof'a kok'in'o trov'iĝ'is tre izol'it'a. [Tiu rakont'et'o pens'ig'as mi'n pri la fam'a'j (kaj amuz'eg'a'j!) paradoks'o'j, kre'it'a'j de Zenon'o el Ele'a en la 5a jar'cent'o a.K. Tiu grek'a antaŭ-sokrat'a filozof'o hav'is apart'e ĉarm'a'n pens'manier'o'n, kiu por la nun'a leg'ant'o ŝajn'as iel infan'ec'a, tamen ĝi daŭr'e eg'e defi'e ekscit'as ni'a'n mens'o'n. Ceter'e, mi'n tre amuz'is la konklud'o de la supr'a rakont'et'o. Pens'em'ul'o'j oft'e trov'iĝ'as izol'it'a'j ankaŭ en la hom'a soci'o, precip'e kiam ili'a'j demand'o'j est'as tro abstrakt'a'j kaj mal'trankvil'ig'a'j. Kaj kio pov'as est'i pli mal'trankvil'ig'a ol la sent'o, ke ni'a raci'o est'as tiom lim'ig'it'a kaj mal'taŭg'a por kompren'i la grand'a'j'n enigm'o'j'n de la univers'o.]

Prefer'at'a kok'in'o

Mi'a prefer'at'a kok'in'o est'as la tiel nom'at'a „bon'viv'a kok'in'o” el la rakont'et'o 63:

Bon'viv'a kok'in'o kutim'is kant'i iam ajn sen pri'atent'i, ĉu ŝi ov'o'n el'las'is aŭ ne. La mastr'in'o al'kur'is la kok'in'ej'o'n, ne trov'is ov'o'n kaj furioz'a for'ir'is. „Kial vi kant'as?” demand'is ŝi'a'j kompan'in'o'j. „Mi kant'as, ĉar mi est'as feliĉ'a”, respond'is la bon'viv'a kok'in'o. Ŝi'a'j kompan'in'o'j ne kompren'is; ili opini'is, ke ŝi frenez'iĝ'as. Sed tamen ŝi prov'is klar'ig'i, ke ne frenez'a sed feliĉ'a est'as ŝi kaj dir'is: „Ĉu mi mal'bon'far'as est'ant'e feliĉ'a?” [Mi'a'opini'e, ne nur bon'viv'a, sed ankaŭ saĝ'a kaj imit'ind'a est'as tiu brav'a kok'in'o. Mi re'memor'os ŝi'n kun plej grand'a respekt'o.]

Manj'o Austin

Mi parol'u nun pri la plej tikl'a er'o en la libr'et'o, la rakont'et'o 108. Jen ĝi:

Kok'in'o de la Centr'a Ofic'ej'o vol'is stud'i la verk'ar'o'n de William Auld, sed ĉiu'foj'e ŝi kap'dolor'is. Ŝi prov'is la verk'ar'o'n de Kaloĉaj'o, sed ankaŭ ĝi kap'dolor'is ŝi'n. Ŝi plu'e prov'is la verk'ar'o'j'n de Lorjak, de Kris Long, de Kamaĉo, de Ŝtimec, de Manuel de Seabra, sed pli kaj pli mal'bon'iĝ'is al ŝi. Iu'n tag'o'n, ŝi hazard'e mal'ferm'is libr'o'n de Manj'o Austin kaj leg'is plur'a'j'n paĝ'o'j'n sen ricev'i plej mal'grand'a'n kap'dolor'o'n. Ek'de tiu tag'o ŝi decid'is, ke ŝi'a prefer'at'a verk'ist'o est'as Manj'o Austin.

Konstern'a rakont'et'o, ĉu ne? Neni'u pied'not'o menci'as la fakt'o'n, ke ĉi-foj'e tem'as ne pri normal'a traduk'o, sed pri adapt'o de la original'a rakont'et'o. Mi far'iĝ'is tre sci'vol'a pri la original'a versi'o kaj sukces'is trov'i person'o'n, kiu kun'divid'is mi'a'n interes'o'n kaj respond'is al kelk'a'j mi'a'j demand'o'j koncern'e la ital'a'n el'don'o'n. Tiu est'as Carlo Minnaja, kiu far'is por mi laŭ'vort'a'n traduk'o'n de la rakont'et'o 108. Jen ĝi:

Iam kok'in'o de Vibo Valentia vol'is stud'i la filozofi'o'n de Wittgenstein, sed ĉiu'foj'e ŝi ek'hav'is grand'a'n kap'dolor'o'n. Ŝi prov'is kun Whitehead, sed ankaŭ kun li ŝi ek'hav'is kap'dolor'o'n. Ŝi prov'is plu'e kun Weiss, kun Wolff, kun Walel, kun Windt, sed est'is eĉ pli mal'bon'e. Iu'n tag'o'n ŝi hazard'e mal'ferm'is libr'o'n de Wodehouse kaj leg'is kelk'a'j'n paĝ'o'j'n sen eĉ minimum'a dolor'o. Ek'de tiu tag'o ŝi decid'is, ke ŝi'a prefer'at'a filozof'o est'as Wodehouse.

Vibo Valentia est'as sud-ital'a ne tro kon'at'a urb'et'o. Ĉu Ĵak Le Puil, anstataŭ'ig'ant'e ĝi'n per la Centr'a Ofic'ej'o, cel'is ironi'i la centr'ism'a'n karakter'o'n de UEA? Wodehouse est'as ne filozof'o, sed brit'a humur'ist'o, kiu verk'is i.a. la humur'a'n roman'o'n Am'o inter la kok'id'o'j. Laŭ mi'a kompren'o, Malerba intenc'is dir'i, ke la verk'o'j de Wodehouse est'as tiom profund'a'j, ke oni ja pov'as kompar'i ili'n kun filozofi'a'j libr'o'j, tamen tiom klar'a'j kaj agrabl'a'j, ke eĉ tre simpl'a leg'ant'o pov'as ĝu'i ili'n sen'pen'e. (Ceter'e, tia pri'skrib'o valid'as ankaŭ pri tiu ĉi verk'o de Malerba.)

Krom tio, la afabl'a s-ro Minnaja (kiu'n mi tre dank'as) don'is al mi amas'o'n da inform'o'j pri la unu'a ital'a el'don'o (ekzist'as du ital'a'j el'don'o'j) kaj eg'e valor'a'j'n inform'o'j'n pri la rilat'o'j inter Malerba kaj la afer'o Esperant'o. Mi kun'met'os sub'e cit'aĵ'o'j'n el la person'a'j ret'mesaĝ'o'j de Carlo Minnaja, kun li'a permes'o: „Malerba est'is amik'o de esperant'ist'o'j kaj de la grup'o de Parm'a.” „Li interes'iĝ'is ĝeneral'e pri lingv'o'struktur'o'j kaj lingv'o'konstru'ad'o. Li mem verk'is/adapt'is lingv'aĵ'o'n por kanzon'o'j el font'o de nord-ital'a dialekt'ar'o.” „Lu'ig'i Malerba verk'is unu'akt'aĵ'o'n Babelo (pri lingv'o'konstru'ad'o), kiu, traduk'it'e de Guglielmo Capacchi, kun la permes'o de la aŭtor'o, kaj revizi'it'e de Giorgio Silfer, aper'is en Literatur'a Foir'o, juni'o/aŭgust'o 1971.”

Mi ĝoj'us, se iu vikipediisto leg'us la ĉi-supr'a'j'n inform'o'j'n kaj al'don'us ili'n al si'a est'ont'a vikipedia artikol'o pri Malerba.

Mi opini'as, ke La pens'em'a'j kok'in'o'j est'as ĉarm'a libr'et'o, bel'e traduk'it'a, kiu merit'us ankoraŭ unu el'don'o'n, riĉ'ig'ot'a'n per et'a en'konduk'o pri la aŭtor'o, baz'a'j indik'o'j pri la ital'a el'don'o, kiu'n la traduk'int'o uz'is, kaj tre neces'a'j pied'not'o'j pri la original'a tekst'o en lok'o'j, kie la traduk'int'o mal'proksim'iĝ'is de la original'o.

Lu'ig'i Malerba: La pens'em'a'j kok'in'o'j. Tr. Ĵak Le Puil. Eld. La Kancer'klinik'o, Thaumiers, 2012. 19 paĝ'o'j.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Amand'a sapor'o, sem'o ne amend'a

„Ĉiu'tag'e unu pom'o – ĉiam san'a rest'as hom'o”, asert'as ankaŭ en la inter'naci'a lingv'o dis'vast'iĝ'int'a proverb'o. Tamen oni nepr'e pri'atent'u (kaj laŭ'ebl'e for'ĵet'u) la sem'o'j'n: ne nur tiu'j'n de pom'o'j, sed ankaŭ de vin'ber'o'j, ĉeriz'o'j kaj ali'a'j frukt'o'j. La kial'o? Ili en'hav'as sufiĉ'e alt'a'n procent'o'n da venen'o tut'e ne bagatel'a: cianid'o.

Ventr'o'dolor'o

Se vi hav'as kon'at'o'j'n, kiu'j orgojl'e deklar'as la propr'a'n kapabl'o'n, kvazaŭ majstr'ec'o'n, en'glut'i tut'a'j'n frukt'o'j'n („mi'a'j ge'patr'o'j instru'is al mi for'ĵet'i neni'o'n”, „est'as enu'ig'e sput'i la sem'o'j'n: mi prefer'as maĉ'i kaj glut'i ĉio'n”), vi nepr'e atent'ig'u tiu'j'n rilat'e al ver'a, ne nur hipotez'a, danĝer'o pri venen'iĝ'o lig'it'a al tiu ag'ad'o. Ĉu krom'a scienc'a nov'aĵ'o sen'a je fundament'o? Ĉu kutim'a ĵurnal'ism'a tro'ig'o? Ne ekzakt'e, asert'as en kaj ekster Inter'ret'o fak'ul'o'j kaj scienc'ist'o'j.

Sufiĉ'as fakt'e du'on'tas'o da sem'o'j, iom pli ol tri'dek, por mort'ig'i plen'kresk'ul'o'n. Unu pom'o tag'e ja ne mort'ig'as, kaj la proverb'o plu prav'as, sed ses, sep aŭ ok pom'o'j tag'e (iu'j foj'foj'e manĝ'as tia'n kvant'o'n) komenc'as est'ig'i real'a'n danĝer'o'n. Tiu ĉi est'as ali'flank'e la kial'o, pro kiu plur'a'j infan'o'j plend'as kelk'foj'e pri ventr'o'dolor'o post manĝ'ad'o de pom'kern'o. Pri kapric'o ne ĉiam tem'as: ili simpl'e sufer'as pro et'a, sed ne tiom neglekt'ind'a, toks'iĝ'o. La risk'o alt'iĝ'as des pli mult'e, kiam la sem'o'j est'as maĉ'it'a'j aŭ muel'it'a'j. Ne'romp'it'a'j, ili mal'e el'pel'at'as kutim'e per fek'ad'o sen mal'bon'a'j efik'o'j.

Ĉel'a asfiksi'o

La sem'o'j de pom'o'j kaj vin'ber'o'j en'hav'as inter'ali'e la tiel nom'at'a'n amigdalin'o'n, substanc'o'n, kiu ne hazard'e – minimum'e por tiu'j, kiu'j lern'is la pra'grek'a'n – hav'as sapor'o'n simil'a'n al tiu de amand'o. Ĝust'e tial, iu'j ŝat'as maĉ'i tiu'j'n sem'o'j'n: ŝajn'as al ili hav'i je si'a dispon'o mal'mult'e'kost'a'n kaj bon'efik'a'n ŝel-frukt'o'n, preskaŭ cert'e – kiu ne em'us tio'n pens'i? – riĉ'a'n je nutr'a'j, anti'oksid'a'j substanc'o'j. Tamen, dum digest'ad'o, amigdalin'o pro la tiel nom'at'a enzim'a hidroliz'o baldaŭ liber'ig'as cianid'a'n acid'o'n (ali'vort'e, hidrogen'a'n cianid'o'n) kaj pov'as okaz'i laŭ'grad'a mank'o de oksigen'o en la sang'o, kiu port'as al ĉel'a asfiksi'o.

Rimed'o'j ne mank'as, ekzempl'e ĉiam valid'a stomak'a lav'ad'o, sed, se oni ne tuj inter'ven'as, la toks'iĝ'o pov'as konduk'i al mort'o nur unu'a'vid'e sen'kial'a. Antaŭ ne'long'e, en Italio, vir'in'o est'is mal'facil'e re'san'ig'it'a de doktor'o'j: mal'san'ul'ej'e'n ŝi ir'is, manĝ'int'e plur'a'j'n kern'o'j'n de abrikot'o kaj persik'o, aŭ pli preciz'e ili'a'n en'a'n mol'a'n part'o'n, sam'e toks'a'n por hom'o.

Hom'a'j rub'o'j

Oni do nepr'e atent'u kaj atent'ig'u pri tiu eventual'o kon'at'a'j'n/parenc'a'j'n hero'o'j'n, kiu'j ŝat'as manĝ'ad'o'n de sem'o'j. Frukt'o'j kaj verd'aĵ'o'j ja hav'as bon'a'n efik'o'n por hom'a san'o, sed ne ĉio natur'a neces'e est'as ankaŭ manĝ'end'a. Oni ne konsum'u, por impon'i amik'o'j'n aŭ por defi'i la propr'a'j'n lim'o'j'n, tio'n, kio'n tiom da person'o'j en la mond'o (ĉu ĉiu'j stult'a'j, en tiom da land'o'j?) ial for'ĵet'as ek'de la mond'origin'o. Kaj kompren'ebl'e tio valid'as ankaŭ por best'o'j, al kiu'j oft'e oni liver'as, kiel manĝ'aĵ'o'n, plej aĉ'a'j'n hom'a'j'n rub'o'j'n. La manĝ'o de tia'j sem'o'j pov'as sufer'ig'i kaj iu'okaz'e mort'ig'i ankaŭ ili'n.

Salt'o el stratosfer'o

Felix Baumgartner, aŭstr'o, far'iĝ'is la unu'a'rang'a paraŝut'ist'o en la mond'o, kiam li star'ig'is mond'rekord'o'n, salt'ant'e el balon'o en alt'ec'o de 39 km kaj bon'ord'e al'ter'iĝ'ant'e en uson'a dezert'o.

La maksimum'a rapid'ec'o de la fal'o ating'is 1342 km/h, tiel ke Baumgartner tra'romp'is la son'mur'o'n (1062 km/h). Dum kvin minut'o'j la 43-jar'a paraŝut'ist'o trov'iĝ'is en liber'a fal'o, kaj en alt'ec'o de 1,5 km super la ter'o li mal'ferm'is si'a'n paraŝut'o'n.

Skafandr'o

La fal'o lig'iĝ'is kun grand'a'j risk'o'j. Tre mal'dens'a est'as la atmosfer'o je grand'a alt'ec'o. Mult'a'j antaŭ'a'j prov'o'j fin'iĝ'is tragik'e pro la mal'hermetik'ig'o de la paraŝut'ist'a skafandr'o. Pro tio inĝenier'o'j kre'is nov'a'n ŝirm'kostum'o'n.

Fal'ant'e, Baumgartner kolekt'is per divers'a'j aparat'o'j scienc'a'j'n datum'o'j'n. La projekt'o pov'os konduk'i al nov'a'j manier'o'j evaku'i jet'o'j'n. Esplor'ist'o'j ne est'as bon'e inform'it'a'j pri la stat'o de la hom'a korp'o, dum ĝi trans'ir'as la son'mur'o'n.

Angl'a hund'o, skot'a vost'o

Okaz'is en oktobr'o histori'a kun'sid'o. Histori'a almenaŭ laŭ politik'ist'o'j kaj ĵurnal'ist'o'j, kiu'j pro si'a'j apart'a'j kial'o'j oft'e em'as tro'ig'i. Efektiv'e nur histori'o pov'os juĝ'i, ĉu tem'as ver'e pri event'o histori'a.

Ĉia'okaz'e kun'sid'is en la skot'a ĉef'urb'o Edinburg'o la brit'a ĉef'ministr'o David Cameron kaj la skot'a t.n. unu'a ministr'o Alex Salmond. Ili inter'konsent'is pri la vort'um'ad'o de referendum'o, okaz'ont'a en Skot'land'o en aŭtun'o 2014, kiu ebl'ig'os al la skot'o'j voĉ'don'e decid'i, ĉu ili vol'as sen'de'pend'iĝ'i.

Rezult'o jes'a signif'os, ke la skot'o'j for'las'os la nun'a'n Unu'iĝ'int'a'n Reĝ'o'land'o'n, konsist'ant'a'n el Angli'o, Kimri'o, Nord'a Irlando (Ulstero) kaj Skot'land'o, kaj tiel romp'os uni'o'n inter Angli'o kaj Skot'land'o ekzist'ant'a'n jam de pli ol 300 jar'o'j.

Salmond, la ĉef'o de la Skot'a Naci'a Parti'o kaj la plej fervor'a por'parol'ant'o de sen'de'pend'iĝ'o, vol'is, ke referendum'il'o prezent'u tri ebl'o'j'n por determin'i la sort'o'n de Skot'land'o: jes al sen'de'pend'iĝ'o, ne al sen'de'pend'iĝ'o aŭ jes al pli'a'j pov'o'j por la parlament'o en Edinburg'o, tamen kadr'e de la nun'a uni'o.

Cameron, tim'ant'e, ke la tri'a, asekur'a, propon'o est'us la plej popular'a (kaj do las'us la pord'o'n mal'ferm'it'a al pli'a'j sen'de'pend'ig'a'j prov'o'j), insist'is pri simpl'a jes'a/ne'a referendum'il'o.

Li kalkul'as, ke la skot'o'j, kvankam vol'ant'e pli'a'j'n pov'o'j'n, ne kuraĝ'os risk'i sen'de'pend'iĝ'o'n apart'e dum financ'e kaj ekonomi'e ne'stabil'a period'o. Fort'ig'as li'a'n si'n'ten'o'n opini'sond'aĵ'o'j, kiu'j indik'as, ke nur tri'on'o de la preskaŭ kvin milion'o'j da plen'kresk'a'j skot'o'j jes'e voĉ'don'os.

Evident'e, mult'o ŝanĝ'iĝ'os en'e de la du jar'o'j ĝis la referendum'o. Salmond vigl'e kampanj'os por jes'a rezult'o, atent'ig'ant'e, ke laŭ last'a'j statistik'o'j la brit'a reg'ist'ar'o kolekt'as 53 mil milion'o'j'n da pund'o'j en Skot'land'o, tie el'spez'ant'e nur 46 mil milion'o'j'n. Ali'vort'e Skot'land'o financ'e sub'ten'as ĉef'e Angli'o'n kaj pov'os do sen'de'pend'e viv'ten'i si'n.

La angl'o'j tamen prezent'as ali'a'j'n cifer'o'j'n, „pruv'ant'e” (ĉio'n ebl'as pruv'i per statistik'o'j: oni trakt'u tre zorg'e la divers'a'j'n pretend'o'j'n), ke Skot'land'o glut'as mon'o'n kaj ricev'as subvenci'o'j'n proporci'e pli mal'avar'a'j'n, ol ricev'as ekzempl'e la angl'a'j region'o'j.

Argument'o'j tia'j aŭd'iĝ'as pli kaj pli inter angl'o'j, kiu'j opini'as, ke jam de tro long'e la skot'a vost'o anim'as la angl'a'n hund'o'n. La antaŭ'a brit'a ĉef'ministr'o Gordon Brown est'is skot'o, li'a antaŭ'ul'o Tony Blair eduk'iĝ'is en Edinburg'o kaj, antaŭ Blair, la iam'a ĉef'o de la Labor'ist'a Parti'o John Smith est'is skot'o.

Pli grav'e, kiel amar'e rimark'ig'as la angl'o'j, skot'a'j deput'it'o'j sid'as en la brit'a naci'a parlament'o en Westminster kaj pri'decid'as angl'a'j'n afer'o'j'n (mal'e al Kimri'o, Nord'a Irlando kaj Skot'land'o la angl'o'j ne posed'as apart'a'n parlament'o'n aŭ asemble'o'n), dum angl'a'j deput'it'o'j ne pri'decid'as intern'a'j'n skot'a'j'n afer'o'j'n en la skot'a parlament'o.

Grumbl'as do angl'o'j kaj ali'a'j, ke, dum la skot'o'j rajt'os referendum'i, ĉu sen'de'pend'iĝ'i, ali'a'j membr'o'j de la uni'o ne est'as pri'e konsult'it'a'j kaj ne rajt'as kun'decid'i. Neni'u, do, demand'as la ne'skot'o'j'n, ĉu ili vol'as, ke rest'u en la uni'o Skot'land'o.

Konjekt'ebl'e, se la angl'o'j kaj ali'a'j voĉ'don'us, la pli'mult'o konservativ'e elekt'us re'ten'i la nun'a'n Unu'iĝ'int'a'n Reĝ'o'land'o'n. Ver'ŝajn'e tamen sufiĉ'e grand'a mal'pli'mult'o volont'e liber'iĝ'us de si'a'j nord'a'j najbar'o'j, kiu'j'n ili taks'as plend'em'a'j kaj, pro angl'a'j subvenci'o'j, financ'e dorlot'at'a'j.

Jen opini'o oft'e aŭd'ig'at'a en angl'a'j trink'ej'o'j aŭ labor'ej'o'j. Fon'as de'nov'e, evident'e, subjektiv'e manipul'it'a'j cifer'o'j. Sed tial la angl'o'j kaj ali'a'j ne referendum'os. Cameron ne vol'as agnosk'i, ke ekzist'as ebl'e milion'o'j da angl'o'j, kiu'j bon'ven'ig'us sen'de'pend'a'n Skot'land'o'n. La uni'o est'u konserv'at'a, sen kontraŭ'a'j voĉ'o'j. La mit'o pri Unu'iĝ'int'a Reĝ'o'land'o nepr'e daŭr'u pli'a'j'n 300 jar'o'j'n.

Rest'as du jar'o'j ĝis la referendum'o. Inter'temp'e solv'end'as divers'a'j problem'o'j. Ankoraŭ ne est'as klar'e, kaj oni riproĉ'is al Salmond, ke li ne sufiĉ'e atent'is demand'o'j'n tia'j'n, ĉu sen'de'pend'a Skot'land'o aŭtomat'e far'iĝ'os membr'o de Eŭrop'a Uni'o (ver'ŝajn'e ne: ĝi dev'os pet'i al'iĝ'o'n), ĉu ĝi plu uz'os la nun'a'n valut'o'n, la pund'o'n, ĉu ĝi rest'os monarki'o, agnosk'ant'a la „angl'a'n” reĝ'in'o'n, ĉu, rezign'int'e, kiel promes'it'e, pri „brit'a'j” nukle'a'j arm'il'o'j, ĝi pov'os membr'iĝ'i en Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o.

Ali'a'j land'o'j, ekzempl'e Hispanio, Italio, Kanado, sci'vol'e, eventual'e nervoz'e, observ'as la voj'o'n al sen'de'pend'iĝ'o, aŭ ne, de part'o de suveren'a ŝtat'o. Ili'a'j politik'ist'o'j kaj koment'ist'o'j pov'as nur ekster'lud'e, eksklud'e spekt'i, sam'e kiel pli ol 55 milion'o'j da angl'o'j, kimr'o'j kaj nord-irland'an'o'j, kiu'j ne rajt'as kun'decid'i la histori'o'n de si'a naci'ar'o.

Real'a premi'o en ne'real'a matĉ'o

Kun'ig'is en oktobr'o la sep'a brazila ĉampion'ad'o pri vide'o'lud'a futbal'o 128 lud'ant'o'j'n el 21 sub'ŝtat'o'j. Ĉio aranĝ'iĝ'is ne en stadion'o, sed en luks'a komerc'a centr'o en Fort'alez'o.

Komenc'e la lud'ont'o'j ek'star'is kaj kant'is la naci'a'n himn'o'n. Post'e la „atlet'o'j” ne kur'is al verd'a kamp'o, sed komfort'e ek'sid'is apud konkur'ant'o ĉe unu el la dek'o'j da ekran'o'j.

La pied'o'j tuŝ'is ne herb'o'n, sed plast'a'n simil'aĵ'o'n, i'a'n verd'a'n tapiŝ'o'n. Paradoks'e, la konkur'ant'o'j ne uz'is si'a'j'n pied'o'j'n por lud'i pied'pilk'o'n tia'n, sed fingr'o'j'n, ĉef'e la dik'a'j'n. Do anstataŭ tradici'a pilk'o nepr'is reg'il'o de vide'o'lud'o, tut'e ne por eventual'e ted'a 90-minut'a matĉ'o, sed ja por 10-minut'a preskaŭ sen'spir'a batal'o.

Miliard'o'j

La ĉampion'o rajt'is en'poŝ'ig'i premi'o'n – ne la miliard'o'j'n de la real'a versi'o de la sport'o, sed konsol'premi'o'n de dek mil real'o'j (ĉ. kvar mil eŭr'o'j). Ĉi-foj'e venk'is Leandr'o Hort'a [ort'a], de la sub'ŝtat'o Sankt'a Spirit'o, sud-okcident'a region'o de la land'o.

En land'o, kie futbal'o hav'as status'o'n de naci'a simbol'o, amas'komunik'il'o'j krud'e batal'as por garanti'i la ekskluziv'ec'o'n de la dis'send'ad'o de el'star'a'j ĉampion'ad'o'j. Per virtual'a futbal'o ebl'as foj'foj'e romp'i monopol'o'j'n kaj, dank'e al simul'aĵ'o'j prepar'it'a'j de vide'o'lud'ant'o'j, prezent'i la plej bel'a'j'n matĉ-moment'o'j'n.

Tiu'j'n pov'as analiz'i spert'ul'o'j de la televid'ĵurnal'o'j. Statistik'o evident'ig'is, ke tiu ĉi rimed'o bon'e influ'as por re'ten'i ĉe la televid'aparat'o la ne ĉiam fidel'a'j'n spekt'ant'o'j'n.

Kont'o'n kaŝ'i, rakont'o'n mal'kaŝ'i

Fin'e de oktobr'o est'is arest'it'a grek'a ĵurnal'ist'o, kiu en la propr'a ĵurnal'o publik'ig'is la nom'o'j'n de pli ol 2000 impost'evit'ant'o'j. Tiu'j tamen rest'as liber'a'j, ĉar neni'u rajt'as mal'observ'i ili'a'n privat'ec'o'n.

Posed'i bank-kont'o'n en Svis'land'o, apart'e se tiu aparten'as al riĉ'ul'o, signif'as evit'i lok'a'j'n impost'o'j'n. Tio'n opini'is la grek'a ĵurnal'ist'o Kost'as Vaxevanis, ĉef'redaktor'o de la ĵurnal'o Hot Doc.

La 27an de oktobr'o Vaxevanis publik'ig'is list'o'n pri 2059 grek'o'j, kiu'j prefer'as gard'i si'a'j'n hav'aĵ'o'j'n en Svis'land'o ol pag'i impost'o'j'n en Greki'o.

Franc'a ministr'o

La list'o ne est'as nov'a. Ĝi'n send'is al Greki'o jam en 2010 Christine Lagarde, iam'a franc'a ministr'o pri financ'o'j kaj nun direktor'o de la Inter'naci'a Mon'a Fondus'o (IMF).

Tamen neni'o okaz'is. La list'o ne est'as dis'vast'ig'it'a, ĉar la grek'a'j aŭtoritat'o'j asert'is, ke ne'ebl'as ĉas'i hom'o'j'n, kies person'a'j inform'o'j est'as ne'leĝ'e hav'ig'it'a'j. Do, post du-jar'a silent'o, ĵurnal'ist'o klopod'is de'nov'e dis'fam'ig'i la inform'o'j'n – ĉi-foj'o'n sukces'e.

Dum akr'a faz'o de financ'a kriz'o, kiu dev'ig'as mult'a'j'n grek'o'j'n al ekonomi'a'j si'n'ofer'o'j ne plu el'ten'ebl'a'j, Vaxevanis kred'is la nun'a'n period'o'n perfekt'a por aper'ig'i la nom'o'j'n. Ili inkluziv'as tiu'j'n de politik'ist'o'j tut'land'e kon'at'a'j, eks'a'j ministr'o'j, kaj tiu de konsil'ist'o de la nun'a ĉef'ministr'o Anton'is Samaras [andon'is samarás].

Soci'a ret'ej'o

Pro tiu ĉi ag'o kontraŭ'leĝ'a, t.e. romp'i privat'ec'o'n, la grek'a polic'o hast'is arest'i la ĉef'redaktor'o'n. Antaŭ'e, tamen, la ĵurnal'ist'o dis'vast'ig'is per'e de la soci'a ret'ej'o Twitter si'a'n vid'punkt'o'n pri la afer'o.

Li akuz'is la reg'ist'ar'o'n, ke ĝi sub'prem'as la liber'ec'o'n de la gazet'ar'o anstataŭ impost'evit'ad'o'n far'e de mil'o'j da person'o'j. Kvazaŭ memor'ig'ant'e pri Sokrat'o en la platon'a dialog'o Fedono, kaj atend'ant'e si'a'j'n arest'ont'o'j'n, li dir'is: „Ili en'ir'as mi'a'n hejm'o'n kun'e kun prokuror'o por mi'n arest'i. Dis'vast'ig'u la nov'aĵ'o'n.”

La list'o est'as nun el'sabl'ig'it'a kaj ankoraŭ relativ'e facil'e hav'ebl'a. Kio nun okaz'os, ĉu iu serioz'e okup'iĝ'os pri ĝi, ne est'as klar'e.

Ne'ferm'it'a leter'o

Estim'at'a prezid'ant'o de Uson'o,

Permes'u al mi, kvankam iom trist'e, prezent'i mi'n al vi kiel unu el la milion'o'j da viktim'o'j de la politik'o de vi'a land'o. Tamen, kiam oni elekt'is vi'n en 2008, mi ne'evit'ebl'e plor'is. Mi plor'is ne pro tio, ke oni pov'is atend'i pro vi pli bon'a'n esper'o'n, ĉar oni sci'as, ke Uson'o'n ne reg'as la prezid'ant'o, nek ĝi'a Kongres'o, nek la popol'o, nek la publik'a'j komunik'il'o'j, eĉ ne la jud'o'j, sed Mamon'o, la di'o de la mon'o. Mi ja plor'is, ĉar la uson'a popol'o ĉi- kaj unu'a-foj'e elekt'is prezid'ant'o'n, kiu ne aparten'as al la mastr'o-ras'o de vi'a land'o, person'o'n, kiu de'ven'as el Afrik'o, la unu'a hejm'o de la hom'ar'o. Tio ja don'is ali-spec'a'n esper'o'n. Ho Uson'o, oni ja aprez'as, ke vi est'as fort'a, eĉ fort'eg'a, tamen tio ne sufiĉ'as, se vi ne est'as ankaŭ bon'a! Tiam tiu'j mult'a'j pac'am'ant'a'j hom'o'j, ĉu vi'a'j viktim'o'j aŭ ne, ŝat'os ŝanĝ'i si'a'n antipati'o'n al simpati'o.

Kiel unu'el'o, mi dezir'as por vi kaj vi'a famili'o ĉio'n bon'a'n, ankaŭ por la uson'a popol'o pli bon'a'j'n rilat'o'j'n kun la ceter'a mond'o.

Ne parol'u ... sed jes ja pri prestiĝ'a premi'o!

La Nobel'premi'o pri Literatur'o 2012 est'as al'juĝ'it'a al la ĉin'a verk'ist'o Mo Yan. Laŭ la Sved'a Akademi'o, Mo „kun'fand'is kun halucin'a real'ism'o popol'a'j'n rakont'o'j'n, histori'o'n kaj la nun'a'n epok'o'n”.

La nov'aĵ'o domin'is la ĉef'paĝ'o'j'n de preskaŭ ĉiu'j ĉin'a'j ĵurnal'o'j kaj gazet'o'j. Laŭ tiu'j, la premi'o montr'as, ke la nun'temp'a literatur'o de Ĉini'o akir'is mond'a'n atent'o'n, kio tre kuraĝ'ig'os ĉin'a'j'n verk'ist'o'j'n.

Mal'pli ol du'on'hor'o'n post la anonc'o en Stokholmo la 11an de novembr'o, ĉiu'j libr'o'j de Mo est'is el'vend'it'a'j ĉe la ĉef'a'j en'ret'a'j libr'ej'o'j. Unu aĉet'int'o koment'is: „Mi est'as bon'ŝanc'a, tamen mi hont'as, ĉar mi leg'is neniu'n el li'a'j verk'o'j”.

Vulgar'a'j

Malgraŭ long'temp'a fam'o, la 57-jar'a Mo ne trov'iĝ'as inter la plej vast'e legat'a'j verk'ist'o'j en Ĉini'o. Mult'a'j kritik'is, ke li'a'j verk'o'j est'as vulgar'a'j, mal'hel'a'j kaj per'fort'a'j. Tamen la Sved'a Akademi'o not'is: „Per kombin'o de fantazi'o kaj real'ec'o, histori'a kaj soci'a perspektiv'o'j, Mo Yan kre'is mond'o'n kompleks'a'n sam'e kiel tiu'j en la verk'ar'o de William Faulkner kaj Gabriel García Márquez.”

Mo iĝ'is kon'at'a pro si'a roman'o Ruĝ'a sorg'o. La event'o'j en la rakont'o okaz'as en Gaomi, la hejm'lok'o de Mo, en 1939, dum la ĉin'a milit'o kontraŭ la japan'a invad'o. Sur'baz'e de ĝi, en 1987 est'is far'it'a film'o, kiu gajn'is la premi'o'n „Or'a Urs'o” en la Berlina Film'festival'o.

Mult'a'j el li'a'j verk'o'j vek'as polemik'o'n. La premi'it'a roman'o Grand'a'j mam'o'j kaj larĝ'a'j koks'o'j (1995) est'is kritik'at'a pro erotik'o. Li'a plej freŝ'a roman'o Ran'o (2008) spegul'as la ĉin'a'n nask'lim'ig'a'n politik'o'n „unu infan'o”, kaj pentr'as la viv'o'n de vilaĝ'a ginekolog'in'o, kiu trans'form'iĝ'is el akuŝ'ist'in'o en abort'ig'ist'in'o'n. Ĝi gajn'is la premi'o'n Mao Du'n – la plej prestiĝ'a'n literatur'a'n premi'o'n de Ĉini'o – en la last'a jar'o.

Traduk'it'a'j

Li'a'j verk'o'j plej'part'e al'front'as real'aĵ'o'j'n. „Verk'ist'o'j dev'as tuŝ'i la plej dolor'a'n part'o'n profund'a'n en la hom'a anim'o”, opini'is Mo. Li'a'j libr'o'j est'as traduk'it'a'j en pli ol dek fremd'a'j'n lingv'o'j'n, inkluziv'e de la angl'a, franc'a kaj sved'a, kaj vend'at'a'j en mult'a'j land'o'j. Tio est'as ŝlos'il'a rilat'e la sukces'o'n ĉe la Sved'a Akademi'o.

Mo Yan, kiu signif'as ne parol'u en la ĉin'a lingv'o, est'as plum'nom'o, kaj li'a ver'a nom'o est'as Guan Moye. Li nask'iĝ'is en ter'kultur'ist'a famili'o kaj vizit'is nur element'a'n lern'ej'o'n.

Kiam en 1966 komenc'iĝ'is la kultur'a revoluci'o, li'a famili'o est'is difin'it'a kiel „mez'riĉ'a klas'o de kamp'ar'an'o'j”, proksim'a al „klas'o de mal'amik'o'j”. Mo far'iĝ'is verk'ist'o en 1981.

Ĉin'a'j komentari'ist'o'j emfaz'as, ke Mo est'as la unu'a nobel'premi'it'o pri literatur'o el Ĉini'o. En 2000 ĉin'de'ven'a verk'ist'o Gao Xingjian gajn'is la premi'o'n. Tamen Gao trans'loĝ'iĝ'is al Franci'o en 1987 kaj akir'is franc'a'n civit'an'ec'o'n.

Bilet'o'j bon'gust'a'j

Teatr'o en Kataluni'o evit'as la pli'alt'ig'o'n de al'don'valor'a impost'o (Av'i), vend'ant'e karot'o'j'n kun en'ir'bilet'o'j.

Kiam la al'don'valor'a impost'o en Hispanio kresk'is de 8 % ĝis 21 %, la teatr'o de la urb'o Bescanó [beskanó], en Kataluni'o, laŭ original'a manier'o protest'is. Respond'ec'ul'o'j decid'is ne plu vend'i en'ir'bilet'o'j'n sed karot'o'j'n.

La impost'o kuŝ'as ĉe 4 % rilat'e karot'o'j'n. Do kun ĉiu karot'o vend'it'a oni ricev'as donac'e teatr'a'n en'ir'bilet'o'n.

El'ĉerp'it'a'j

Sub'ten'as la ruz'o'n la magistrat'o de Bescanó kaj la publik'o. Tial la organiz'ant'o'j dev'is pend'ig'i afiŝ'o'j'n „karot'o'j el'ĉerp'it'a'j” por la teatr'aĵ'o „Les suicidàries” (La si'n'mort'ig'ant'in'o'j) de la ĝir'on'a trup'o PocaCosa Teatr'e.

La direktor'o de la trup'o, Quim Marcé [kim marsé], dir'is: „Ni elekt'is karot'o'n por memor'ig'i tiu'n tip'a'n bild'o'n de azen'o, baston'o kaj karot'o, kaj tiel far'i alegori'o'n pri la pli'alt'ig'o de Av'i.”

Karot'o'j bon'as kiel font'o de vitamin'o'j kaj laŭ'dir'e ankaŭ por vid'kapabl'o. Kelk'a'j spekt'ant'o'j de la teatr'o de Bescanó for'manĝ'is do si'a'j'n „en'ir'bilet'o'j'n”.

Brul'ig'it'a ter'o, brul'ig'it'a'j hejm'o'j

En novembr'o Raj'a Debashish Roy, la reĝ'o de la forges'it'a ĵumaa popol'o en Bangladeŝo, vizit'is Franci'o'n kaj instanc'o'j'n de Eŭrop'a Uni'o por atent'ig'i pri la minac'o'j, mult'iĝ'ant'a'j en li'a land'o.

Ĵumaoj est'as an'o'j de popol'o, kiu viv'as en mont'et'o'j en orient'a Bangladeŝo ĉe la land'o'lim'o kun Barato kaj Birmo. Ili viv'as per agrikultur'o kaj fiŝ'kapt'ad'o. La nom'o de la popol'o ven'as el ter'kultiv'ad'o: „ĵum” signif'as „kultiv'ad'o sur brul'ig'it'a ter'o”.

Persekut'ad'o

Ebl'as supoz'i, ke la ĵumaoj ĝen'as neniu'n. Tamen en land'o, kiu konsist'as nur el delt'o, kaj kie ter'o'j est'as regul'e inund'at'a'j, la mont'o'j okup'at'a'j de la ĵumaoj far'iĝ'is tre al'log'a'j.

Krom'e la ĵumaoj est'as ĉef'e katolik'o'j, hindu'o'j, budh'an'o'j aŭ anim'ist'o'j. En juni'o 2011 la konstituci'o de Bangladeŝo est'is amend'it'a sen konsult'ad'o de la indiĝen'a'j popol'o'j. Islam'o iĝ'is ŝtat'a religi'o (dum 10 % de la loĝ'ant'ar'o praktik'as ali'a'n religi'o'n). La indiĝen'a'j popol'o'j ne est'as agnosk'it'a'j, kaj liber'ec'o de asoci'o ĉes'is.

Bangladeŝ'an'o'j ricev'is la rajt'o'n mort'ig'i la lok'a'j'n loĝ'ant'o'j'n, brul'ig'i ili'a'j'n dom'o'j'n kaj akapar'i la ter'o'j'n. Ne pas'is semajn'o sen atak'o kontraŭ la indiĝen'o'j.

La persekut'at'a'j ĵumaoj ne plu pov'as fuĝ'i al Bengali'o. Mur'o est'as konstru'it'a por mal'permes'i, ke ili eskap'u en la najbar'a'n land'o'n.

Advokat'o

Raj'a Debashish Roy est'as membr'o de la Konstant'a Forum'o de Indiĝen'o'j ĉe Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Advokat'o, li est'is ŝtat'a ministr'o en la provizor'a administraci'o de Bangladeŝo en 2008. Li engaĝ'iĝ'as pri la rajt'o'j de indiĝen'a'j popol'o'j, rilat'e ekzempl'e kultur'o'n kaj medi'o'n.

Dum si'a eŭrop'a vizit'o li renkont'iĝ'is kun franc'a'j senat'an'o'j, membr'o'j de Eŭrop'a Komision'o, reprezent'ant'o'j de UN en Ĝenevo kaj respond'ec'ul'o'j de asoci'o'j pri hom'a'j rajt'o'j aŭ kultur'a'j instanc'o'j.

Mal'dekstr'e antaŭ'e'n

En la oktobr'a'j elekt'o'j en Litovio voĉ'don'is ĉirkaŭ 35 % de la balot'rajt'ig'it'o'j. Venk'is la social'demokrat'o'j kun 38 mandat'o'j en la 141-person'a parlament'o. La konservativ'ul'o'j, kiu'j reg'is dum la last'a'j kvar jar'o'j, far'iĝ'is do la du'a plej grand'a parlament'a frakci'o kun 33 mandat'o'j.

La konservativ'a, krist'an'demokrat'a Uni'o de la Patr'uj'o, kies ruin'iĝ'o'n mult'a'j prognoz'is pro ĝi'a dur'a ŝpar-reĝim'o, nun rest'os en opozici'o. Reg'as nun koalici'o konsist'ant'a el tri mal'dekstr'a'j parti'o'j: social'demokrat'o'j, kun ties estr'o Algirdas Butkevičius; la Labor'a Parti'o, kiu'n gvid'as la rus'de'ven'a milion'ul'o Viktor Uspaskich [uspaskiĥ]; kaj la parti'o Ord'o kaj just'ec'o, estr'at'a de eks'a prezid'ant'o de Litovio, Rolandas Paksas.

Dispon'as

En la nov'a parlament'o la koalici'o dispon'as pri 78 lok'o'j. La koalici'an'o'j kandidat'ig'is la estr'o'n de la social'demokrat'o'j, Butkevičius, al la posten'o de ĉef'ministr'o.

En si'a program'o la koalici'o indik'is re'viv'ig'ad'o'n de la ŝtat'a buĝet'o (ankaŭ de la impost'a politik'o) kaj de la plan'o'j por integr'iĝ'o de la ŝtat'o en la eŭr'o-zon'o, prokrast'ant'e ĝi'n ĝis 2015, kaj pli'alt'ig'o'n de la minimum'a salajr'o.

Tuj post la publik'ig'o de la elekt'o-rezult'o'j la prezid'ant'o de Litovio, Dali'a Grybauskaite, turn'is si'n al la konstituci'a kort'um'o, por ke tiu decid'u, ĉu la elekt'o'j laŭ'leĝ'is. Tio sekv'is indik'o'j'n pri sub'aĉet'o de balot'o'j en kelk'a'j region'o'j profit'e al kandidat'o'j de la Labor'a Parti'o.

Deklar'is

Malgraŭ decid'o de la kort'um'o, ke kelk'a'j an'o'j de la Labor'a Parti'o est'as elekt'it'a'j kontraŭ'leĝ'e, Butkevičius tamen deklar'is, ke li ne intenc'as nul'ig'i la koalici'a'n inter'konsent'o'n. Inter la labor'ul'o'j est'as ankaŭ honest'a'j person'o'j kun princip'o'j, li dir'is.

En la nov'a parlament'o sid'as 105 vir'o'j kaj 34 vir'in'o'j (du krom'a'j lok'o'j ne est'as konfirm'it'a'j). Kiel parlament'estr'o est'as elekt'it'a an'o de la Labor'a Parti'o, Vydas Gedvilas.

Kun la parlament'a'j elekt'o'j okaz'is referendum'o pri la konstru'o de nov'a nukle'a central'o en Litovio. Nur tri'on'o de la elekt'int'o'j jes'is al la central'o. La referendum'o ne dev'ig'as, sed la reg'ist'ar'o, laŭ Grybauskaite, „atent'os la si'n'ten'o'n de la pli grand'a part'o de la loĝ'ant'ar'o.”

Dobos Delight

– Szia, öreg!¹ – la du hungar'a'j vort'o'j el'rul'iĝ'is kun perfekt'a prononc'o, sed laŭ tembr'o pli kutim'a ĉe lud'ist'o'j de blus'o ol de madjar'a muzik'o. La masiv'a korp'o, ten'at'a de tol'a fald'seĝ'et'o kun dors'apog'il'o, apenaŭ mov'iĝ'is ĉe la ek'parol'o. Sándor rigard'is ne'kred'em'e al la dik'a'j lip'o'j, la blind'ul'a baston'o, la blank'a stopl'o'barb'o kontrast'a al la falt'a nigr'a haŭt'o, kaj al la ruĝ'a'j brik'o'j de Top Notch Barb'er Saloon². Li ripet'is:

– Dobos Delight³?

– Ig'e'n, Dobos Delight – konfirm'is la blind'ul'o, sed li'a'n ig'e'n oni pov'us nun mis'kompren'i kiel again⁴. – Just next door⁵ – li daŭr'ig'is angl'e. – Mi cel'as: estis en la najbar'a dom'o.

Sándor Fek'et'e jam suspekt'is tio'n, kiam li ĵus ekzamen'is la mal'plen'a'j'n montr'o'fenestr'o'j'n de la apud'a lokal'o. Ne pli ol tri metr'o'j'n larĝ'a ĉe la strat'front'o, diven'ebl'e la vend'ej'o ses'obl'e pli profund'is mal'antaŭ'e. Surpriz'is li'n ke la vitr'o'n ne anstataŭ'as kruc'plak'aĵ'o, kiel oni vid'as ĉe tiom da fiask'int'a'j komerc'ej'o'j de Little Hungary. Kvazaŭ hieraŭ oni evaku'is la bak'ej'o'n – eĉ, rest'is sur la prezent'il'o antikv'a pes'il'o kaj klasik'a kas'maŝin'o.

– Dobby est'is bon'a ul'o – kap'klin'is la sid'ant'a nigr'ul'o. Sándor ek'sent'is si'n rol'ant'o de lant-flu'a road movie⁶, en kiu la spekt'ant'o nun ŝanĝ'us epok'o'n, kaj vid'us, retro'fulm'e antaŭ la okul'o'j, la or'a'j'n temp'o'j'n de Buckeye Road, kiam Dobos est'is nur unu el dek konkur'a'j kuk'ej'o'j. La temp'o'j'n antaŭ cent, antaŭ eĉ nur kvin'dek jar'o'j, kiam ĉi tie flor'is Et'a Hungari'o. Tiam Klevland'o, Ohi'o, hav'is la fam'o'n est'i, post Budapeŝto, la du'a plej grand'a hungar'a urb'o tut'mond'e. Kia Bruklino por jud'o'j kaj Boston'o por irland'an'o'j, tia Klevland'o por hungar'o'j.

– Vi kon'is do la posed'ant'o'n – instig'is Sándor, kvankam li percept'is sen'pacienc'o'n en si'a mis'park'it'a lu-aŭt'o. La du fil'o'j kaj la edz'in'o cert'e ĝu'is la uson'a'n vojaĝ'o'n de'long'e plan'it'a'n, sed ne entuziasm'is pri detal'a'j esplor'em'o'j de la famili'estr'o, des mal'pli en dub'a'j kvartal'o'j for'a'j de turism'a ĉef'interes'o.

– Nu, posed'ant'o li ne est'is, kaj en'ver'e li ne nom'iĝ'is Dobby. Sed est'is li kiu ten'is la lok'o'n viv'a en la last'a'j jar'o'j.

– Do, li'a ver'a nom'o est'is ...

– Tio'n neni'u sci'is, aŭ neni'u dir'is. Nu: Dobby, simpl'e pro Dobos Delight, klar'e. Sed hom'o, se vi vol'as aŭd'i pli, pag'u al mi bier'o'n. Angul'e de la 125a vi trov'os. Est'as je du paŝ'o'j.

Sándor kelk'vort'e avert'is la edz'in'o'n, kaj ek'pied'is laŭ Buckeye Road, al la 125a strat'o. Si'n'sekv'is Kapel'o de Pac'o, Funebrejo Bant'o'n-Thorne, la Origin'a Apostol'a Kun'ven'ej'o de Pek'liber'ig'o: ĉio kio ne bankrot'is ĉi-kvartal'e, ŝajn'is rilat'i al bezon'o'j pli spirit'a'j ol korp'a'j. Bier'o'n li tamen trov'is fin'e, ĉe bak'ej'o-vend'ej'o, ĉiu'cel'a kaj tut'diurn'a. Jen diferenc'o, li pens'is: tro special'a, Dobos Delight funkci'is en si'a'j fin'a'j jar'o'j jam nur kiel distanc'a liver'ej'o, laŭ li'a hieraŭ'a konsult'o de dobosDelight.com, ret'lok'o ne for'viŝ'it'a. For'viŝ'it'a'j tamen est'is mult'a'j el ĝi'a'j klient'o'j, tiu'j el la el'migr'a'j ond'o'j de 1956 kaj de pli fru'e. „Krom ni'a'j fam'a'j Strudel'o'j (vid'u apart'a'n list'o'n), ni liver'as ankaŭ – Nuks'a'j'n Rul'aĵ'o'j'n – Papav'a'j'n Rul'aĵ'o'j'n – Krem'fromaĝ'a'j'n Kuk'o'j'n – Rus'a'j'n Te-Biskvit'o'j'n – Acid'krem'a'j'n Kuk'o'j'n”, reklam'is plu la ret'o, majuskl'a voĉ'o por minuskl'a publik'o. Naŭ'dek'kvin-jar'ul'in'o el Havajo foj'e pag'is 75 dolar'o'j'n por liver'ig'i al si strudel'o'j'n je 20 dolar'o'j, rakont'is rilat'a artikol'o. Iu ali'a ĉiu'semajn'e mend'as te-kuk'o'j'n kun framb'e nuks'a gust'o.

Kiam Sándor re'ven'is kun ses'o da Budweiser-skatol'o'j freŝ'a'j je tuŝ'o, li mir'is trov'i la blind'ul'o'n ne nur star'ant'a, sed front'ant'a ĝust'e la vak'a'n vitrin'o'n de la eks-kuk'ej'o.

– Ĉiam la sam'a Bud ... diabl'a pis'o ... – li grumbl'is, sed rapid'e el'ŝov'is man'o'n por kapt'i etend'it'a'n bier'o'n. – Mi est'as Chuck – li grunt'is post long'a glut'o.

– Sándor.

– Sanyi, he? – rid'et'is mult-sci'e la old'ul'o. – Mi kon'is mult'a'j'n Sanyi ĉi tie. Kaj mult'a'j'n Lac'i, kaj Pist'a, kaj Fer'i. Unu Fer'i est'is kun mi en Kore'uj'o. Baszd meg anyád⁷, Chuck, li ĉiam dir'is al mi. Ne re'ven'is.

– Do, est'is ia hungar'a kvartal'o ĉi tie ...

– Ia? Kvartal'o? Hungari'o mem est'is ĉi tie, hom'o. Ne nur la bak'ist'o, ankaŭ la buĉ'ist'o, la tajlor'o, la restoraci'o'j ... ĉio hungar'a. En kvin'dek ses Pist'a dir'is al mi: Chuck, vi sci'as kio est'as paf'il'o, do vi ven'os kun mi al Debrecen por brul'ig'i pug'o'j'n de rus'aĉ'o'j. Kiam ili vid'os vi'a'n nigr'a'n faŭk'o'n, ili ek'tim'os kaj for'kur'os. Ĉar li'a patr'o est'is el Debrecen, la patr'o de Pist'a. La fil'o jam nask'iĝ'is ĉi tie, en Honeydale Avenu'e. Kaj post kvin'dek ses ven'is pli'a'j dek mil hungar'o'j al Klevland'o, imag'u. Tiam ... Mindenki magyarul beszélt itt.⁸ Ankaŭ mi, por labor'i en la atelier'o Takács. Kaj por parol'i al la knab'in'o'j. Sed tiu'j tamen prefer'is si'a'j'n propr'a'j'n knab'o'j'n. Cert'e ne negr'o'n. Kaj nun mi jam amas'e forges'is ... Neni'u kun kiu parol'i la hungar'a'n.

Chuck glut'is long'a'n tir'o'n da bier'o.

Sci'ant'e la respond'o'n, Sándor ne pov'is ne demand'i:

– Sed kie'n ir'is la hungar'o'j?

– Kie'n ir'is? Al tomb'ej'o, cert'e. Kaj ili'a'j infan'o'j iĝ'is uson'an'o'j. Ir'is loĝ'i en la antaŭ'urb'o'j.

Sándor memor'is ke la last'a leter'o de li'a onkl'o, en 1998, ven'is el iu Westlake – cert'e unu el tiu'j nov'a'j loĝ'lok'o'j.

– Do, vi kon'is Dobby ...

– Kon'is, ĉu kon'is ... Ĉiu kon'is Dobby, kaj neni'u kon'is. Mi neniam manĝ'is tia'j'n hungar'a'j'n kuk'aĉ'o'j'n de post la knab'aĝ'o, neniam en'ir'is li'a'n butik'o'n. Sed se ajn'a bub'o aĉet'is nur unu bulk'o'n ĉe li, tiu ne el'ir'is sen krom'a suĉ'bombon'o. Marika ne pov'is hav'i infan'o'n, oni rakont'is, do ...

– Marika: la edz'in'o?

– Ĉu ŝi port'is i'o'n sur la ring'o'fingr'o – ja ne mi'a afer'o. Sed cert'e ili rest'is kun'e kvar'dek jar'o'j'n. – Chuck lev'is alt'e'n si'a'n Budweiser, kvazaŭ por tost'i. – Sen Marika ... Dobby frenez'iĝ'us, mi kred'as. Kiam oni for'paf'as vi'a'n frat'o'n apud vi, kaj vi dev'as kur'i ĝis la ali'a fin'o de la mond'o, kaj post'e vi'a edz'in'o mort'as pro kancer'o, kaj ...

– Sed kiel vi sci'as tio'n se vi neniam en'ir'is la bak'ej'o'n?

– Mi ne en'ir'is. Dobby el'ir'is. Kiam vi fum'as unu pak'o'n tag'e, vi ja dev'as. Pli fru'e est'is du pak'o'j. Mi hav'is tiu'n vend'ej'o'n front'e, ĝis ĉio komenc'is kolaps'i antaŭ dek'o da jar'o'j.

– Ĉu ankaŭ Dobos Delight?

– Dobby est'is tiu, kiu el'ten'is preskaŭ plej long'e el ĉiu'j mal'nov'a'j, serioz'a'j lok'o'j. Kiam hom'o'j komenc'is mal'pli venad'i, li'a bo'fil'o el'pens'is tiu'n vend'ad'o'n tra komput'il'o. Eĉ ĵurnal'ist'o el The Plain Dealer⁹ ven'is raport'i pri tio. Oni ŝerc'is ke li'a'j kuk'o'j iĝ'os ŝton'e sek'a'j kiam ili ating'os Kalifornion.

Chuck el'ig'is strang'e sek'a'n son'o'n. Jen li'a rid'o, kompren'is Sándor.

– Kaj ĉu bon'e prosper'is la komerc'o tiel?

– Ĉu bon'e, ĉu ne bon'e ... Dobby ne est'is hom'o kiu plend'as. Sed ĉiam pli oft'e el'ir'ad'is por fum'i. Sam'e kiel mi.

Mal'ferm'iĝ'is pord'o de la lu-aŭt'o. La edz'in'o de Sándor ek'paŝ'is al ili. Sándor gest'is ke ne long'e daŭr'os.

– Kiam ferm'iĝ'is la bak'ej'o?

– Ĝi est'is kvazaŭ jam ferm'it'a antaŭ ol ĝi ĉes'is funkci'i. Ju mal'pli da hungar'o'j, des mal'pli da labor'o por Dobby. Kaj se tamen aper'is iu mal'nov'a klient'o, tiu for'est'is jam jar'o'j'n el la kvartal'o, do oft'e nur ir'is trink'i glas'o'n kun Dobby, por babil'i pri mal'nov'a'j temp'o'j. Kaj tiam Marika ten'is dum'e la butik'o'n sol'a. Ŝi grumbl'is, kompren'ebl'e.

La bier'o en la man'o de Sándor komenc'is perd'i si'a'n freŝ'o'n. Li trink'is kelk'a'j'n gut'o'j'n, sed ne pov'is egal'i la ritm'o'n de la old'ul'o. Tiu nun babil'is plu eĉ sen demand'o'j.

– Do, unu tia'n foj'o'n, kiam Marika rest'is sol'a, ven'is mez'aĝ'a ul'o kaj pet'is ĉu ebl'us far'i migdal'a'n tort'o'n por la tag'o post'e, por la ses'dek'a nask'iĝ'tag'o de la patr'in'o. Marika dir'is ke migdal'aĵ'o tiel rapid'e ne ebl'as, sed ja iu ajn el sep ali'a'j spec'o'j. La ul'o ne respond'is, simpl'e paf'is al ŝultr'o de Marika. Ŝi kri'is ke ili ten'as preskaŭ neniom da mon'o en la bak'ej'o, sed li paf'is ŝi'n eĉ post tio, al la kap'o. Ŝi post'viv'is. Ebl'e pli bon'us se ne.

En la aŭt'o nun ek'son'is Black Eyed Peas. Unu fil'o kontest'is la muzik'elekt'o'n de la ali'a. Ek'is disput'o.

Chuck prem'plat'ig'is la bier'skatol'o'n, kaj demand'is:

–Van egy cigid, Sanyi?¹⁰

1. Salut'o'n, old'ul'o!

2. Alt'nivel'a Barbir'ej'o.

3. Delic'o Dobos.

4. De'nov'e.

5. Tuj apud'e.

6. „Veturofilmo”, kies intrig'o baz'iĝ'as sur long'distanc'a vetur'o, kutim'e en aŭt'o.

7. Fik'u pa'nj'o'n.

8. Ĉiu'j parol'is hungar'e ĉi tie.

9. La ĉef'a tag'gazet'o de Klevland'o.

10. Ĉu vi hav'as fum'stang'o'n, Sanyi?

Kial diplomat'o'j?

Mi absolut'e konsent'as kun la opini'o de Evgeni Georgiev en la artikol'o 100 jar'o'j'n leĝ'o pri islam'o (MONATO 2012/11, p. 18), ke la islam'an'o'j dev'as respekt'i la dev'o'j'n lig'it'a'j'n kun la re'kon'o de islam'o kaj la valid'a'j'n leĝ'o'j'n en la land'o.

Bon'e kaj klar'e verk'it'a artikol'o, sed mi ne tut'e kompren'as, kial s-ro Georgiev parol'as ankaŭ pri diplomat'o'j komun'e kun gast'labor'ist'o'j, fuĝ'int'o'j, student'o'j ktp, kiu'j ven'is al Aŭstrio el islam'a'j land'o'j en la du'a du'on'o de la 20a jar'cent'o. Vieno tamen est'as la tri'a UN-urb'o, la sid'ej'o de divers'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j, kie ag'ad'as kelk'e da cent'o'j da diplomat'o'j el islam'a'j land'o'j (kiel simil'e en Nov'jork'o, Ĝenevo, Najrobi'o ktp). La diplomat'o'j est'as membr'o'j de la lok'a viena diplomat'a korpus'o, hav'as diplomati'a'n imun'ec'o'n kaj dev'as respekt'i la leĝ'o'j'n de la gast'land'o laŭ la Konvenci'o de Vieno pri diplomati'a'j rilat'o'j (1961). Laŭ mi'a person'a opini'o unu'ig'i diplomat'o'j'n kun gast'labor'ist'o'j, fuĝ'int'o'j ktp okaz'e de la 100-jar'iĝ'o de la leĝ'o pri islam'o, ne est'as plej konven'e.

De la ge'patr'o'j lern'u!

La sub'a artikol'o prezent'as ŝajn'e simpl'a'n manier'o'n instru'i fremd'a'j'n lingv'o'j'n. Al la redaktor'o ŝajn'as, ke la aŭtor'o ne sufiĉ'e disting'as unu'flank'e inter la mult'hor'a kaj individu'a kontakt'o inter tre jun'a infan'o kaj ge'patr'o'j kaj ali'flank'e la lim'ig'it'a kaj mal'pli person'a kontakt'o inter pli aĝ'a infan'o kaj instru'ist'o. Ceter'e, la dezir'o-list'o (ekz. semajn'e 20 hor'o'j da fremd'lingv'a instru'ad'o) nur utopi'e real'ig'ebl'as. Profesi'a'j instru'ist'o'j bon'vol'u per'leter'e re'ag'i!

Ne'imag'ebl'e grand'a'j mon'sum'o'j est'as el'spez'at'a'j por instru'i fremd'a'j'n lingv'o'j'n en lern'ej'o'j, kaj ankoraŭ pli grand'a'j sum'o'j por pag'i profesi'a'n traduk'ad'o'n kaj interpret'ad'o'n.

Kalkul'o

Prov'u nur proksim'um'e kalkul'i. Se ĉiu en la mond'o (krom ebl'e la plej mal'riĉ'a tri'on'o, kiu rest'as ekster lern'ej'a sistem'o), do ĉirkaŭ kvar miliard'o'j, lern'as fremd'a'n lingv'o'n mez'e dum kvin jar'o'j po 150 hor'o'j jar'e, tem'as pri 750 lern'o'hor'o'j. Tio signif'as, por la kvar miliard'o'j, sekv'e 3000 miliard'o'j'n da hor'o'j dum unu hom'a generaci'o (ni dir'u 75 jar'o'j). Se mez'e en klas'o'j est'as 25 lern'ant'o'j, kiu'j hav'as unu instru'ist'o'n, kies salajr'o est'as mal'net'e 10 eŭr'o'j hor'e, do ĉiu lern'ant'o kost'as al la ŝtat'o hor'e 40 cend'o'j'n.

Se multiplik'i tiu'j'n 40 cend'o'j'n per 3000 miliard'o'j, ni vid'as, ke la kost'o est'as 1200 miliard'o'j por la tut'a generaci'o. Divid'ant'e tio'n per 75 jar'o'j, ni konstat'as, ke la mond'o el'spez'as jar'e por instru'i fremd'a'j'n lingv'o'j'n proksim'um'e 16 miliard'o'j'n da eŭr'o'j.

Ĉar tio ne est'as komplet'a'j kost'o'j (al'don'u kost'o'j'n de lern'ej'a administraci'o, amortiz'o de la lern'ej'a'j dom'o'j, lern'ej'a'j help'il'o'j, lern'o'libr'o'j ...), la kost'o ating'as, ni dir'u, du'obl'o'n aŭ proksim'um'e 35 miliard'o'j'n.

Sci'o'j

Efektiv'e oni invest'as sen rezult'o. Eĉ en la riĉ'a EU Eŭr'o'barometr'o montr'is, ke inter la du mezur'ad'o'j (en interval'o de kvin jar'o'j) la rezult'o mal'bon'iĝ'is. Kvin jar'o'j'n post'e, laŭ taks'o de la civit'an'o'j, ili sci'as mal'pli da fremd'a'j lingv'o'j, ol antaŭ'e.

Esplor'o'j en entrepren'o'j montr'is mizer'a'n stat'o'n de sci'o'j de la angl'a inter labor'ist'o'j, kiu'j bezon'as la angl'a'n pro si'a pozici'o en entrepren'o. Grand'a pli'mult'o de tiu'j, kiu'j uz'as ĝi'n, kapabl'as parol'i ĝi'n nur part'e rilat'e al kon'at'a'j tem'o'j.

Iom pli kontent'ig'a situaci'o trov'ebl'as nur en kvin land'o'j (Nederlando, Belgi'o, Norvegi'o, Dani'o kaj Svedi'o). En la tut'a Ĉini'o apenaŭ ebl'as trov'i iu'n, kiu iom balbut'et'as la angl'a'n. Tem'as tie pri kvar'on'o de la mond'a loĝ'ant'ar'o.

Infan'o'j

Ekzist'as mal'mult'e da tre escept'a'j infan'o'j, kiu'j sukces'as lern'i nur en lern'ej'o fremd'lingv'o'n ĝis la kapabl'o uz'i ĝi'n (flu'e parol'i). Pli ol 90 % ne sukces'as. Ali'flank'e ĉiu ne'kler'ig'it'a analfabet'a patr'o aŭ patr'in'o sukces'as instru'i parol'kapabl'o'n al si'a'j infan'o'j pri la ge'patr'a lingv'o. Kial?

Pedagogi'a'j instanc'o'j kaj scienc'ist'o'j ne kompren'as, ke la solv'o'j ĉiam est'as simpl'a'j. Oni kopi'u la intuici'o'n, la genetik'a'n hered'o'n, kiu'n oni hav'as. Oni aplik'u tio'n en fremd'lingv'a instru'ad'o, kio'n oni aplik'is, instru'ant'e la propr'a'j'n infan'o'j'n uz'i la ge'patr'a'n lingv'o'n.

Kio'n far'as ge'patr'o'j, kiam nask'iĝ'as infan'o? Ili parol'as kun la infan'o. Kiel ili parol'as? Per tre simpl'a lingv'o. Komenc'e ili mult'e kant'as, ĉiam la sam'a'j'n simpl'a'j'n kant'o'j'n. Post'e ili adapt'as si'a'n lingv'o'n al la kapabl'o de la infan'o.

Metod'o

Do la ge'patr'o'j uz'as tre simpl'a'n pedagogi'a'n logik'o'n. En ĉiu faz'o parol'e kaj praktik'e ili adapt'iĝ'as laŭ'ebl'e proksim'e al la sci'o de la lern'ant'o. Ĉiam tamen ili al'don'as iom pli, kvankam ne mult'e. Sam'e pri gramatik'a'j struktur'o'j.

Kaj tio est'as ĉio. Daŭr'e adapt'i si'a'n lingv'o'n al tiu de la lern'ant'o kun mal'mult'e da nov'a'j sci'o'j, kun daŭr'a ekzerc'ad'o per mil'o'j da fraz'o'j kaj daŭr'a korekt'ad'o. Ĉiu infan'o, lern'ant'e la ge'patr'a'n lingv'o'n, aŭd'as tag'e ĉirkaŭ 10 000 fraz'o'j'n kaj mem sam'kvant'e el'dir'as.

Tiu sistem'o cent'el'cent'e sukces'as ĉe ĉiu infan'o dum du-tri jar'o'j – sen profesi'a'j lingv'o'instru'ist'o'j. Mal'e en lern'ej'o'j, dum 10 jar'o'j, kun profesi'a'j instru'ist'o'j, nur ĝis 10 % el'lern'as fremd'a'n lingv'o'n.

Bedaŭr'ind'e oni ne aplik'as la supr'a'n metod'o'n. Instru'ist'o ne'sufiĉ'e parol'as en la instru'at'a lingv'o, klar'ig'ad'as kaj ekzerc'ig'as. Li ne adapt'as si'a'n lingv'o'uz'o'n al tiu de la lern'ant'o'j.

Oni star'ig'u kelk'a'j'n baz'a'j'n princip'o'j'n por instru'i fremd'a'j'n lingv'o'j'n.

1. En la klas'o est'u laŭ'ebl'e mal'mult'a'j infan'o'j (5-8).

2. Komenc'e oni hav'u laŭ'ebl'e mult'a'j'n lern'o'hor'o'j'n (ebl'e po 20 en semajn'o) kaj post'e iom post iom ebl'as mal'grand'ig'i ili'a'n semajn'a'n nombr'o'n.

3. Instru'ist'o est'u laŭ'ebl'e hom'o, kiu est'as de'nask'a parol'ant'o de la instru'at'a lingv'o, ĉar nur de'nask'ul'o'j kapabl'as sen'problem'e adapt'iĝ'ad'i al la lingv'a nivel'o de la lern'ant'o'j.

4. Oni el'labor'u mult'a'j'n libr'et'o'j'n, en kiu'j mal'ampleks'a lingv'a material'o (20-30 vort'o'j kaj 3-5 gramatik'er'o'j) hav'u mult'a'j'n ekzerc'o'j'n, tiel ke lern'ant'o je tiu nivel'o respond'u al cent'o'j da demand'o'j. Nur kiam lern'ant'o bon'e ĉio'n reg'as, oni ir'u al la sekv'a lecion'et'o kun pli'a'j 20 vort'o'j kaj 3-4 gramatik'er'o'j. Por ĉiu el tiu'j libr'et'o'j oni uz'u 10-20 instru'hor'o'j'n (eĉ pli, se la grup'o ne est'as mal'grand'a). En ĉiu sekv'a libr'et'o est'u iom mal'pli da nov'a material'o, ĉar neces'as pli da ekzerc'ad'o, en kiu oni kombin'as nov'a'j'n element'o'j'n kun ĉiu'j antaŭ'e lern'it'a'j.

5. Se ebl'e, oni lig'u la lern'ant'o'j'n kun sam'aĝ'ul'o'j en land'o, kie oni parol'as la fremd'a'n lingv'o'n, ĉu per elektron'ik'a'j rimed'o'j, ĉu per vizit'o'j, kaj babil'ig'u ili'n.

Por tia instru'ad'o ne neces'as kler'ig'it'a'j instru'ist'o'j. Sufiĉ'as lern'o'libr'et'o'j kaj da de'nask'a'j parol'ant'o'j de la instru'at'a lingv'o.

En'konduk'ant'e tiu'n sistem'o'n, oni enorm'e ŝpar'us, ĉar la lern'rezult'o'j est'us tut'e ali'a'j. Okaz'e de la supr'a skem'o, ĉiu lern'ant'o flu'e parol'os la cel'lingv'o'n (kun lim'ig'it'a vort'trezor'o) post du-tri jar'o'j.

Mi lu'ig'as mi'a'j'n okul'o'j'n

Dari'n oft'e vid'is li'n. Li star'is tie, ĉe la angul'o de la vend'ej'o por vest'o'j kaj ŝu'o'j. Li star'is ĉe la pord'o sen'mov'a, kvazaŭ la vend'ist'o'j met'us tie'n maneken'o'n, kiu'n de temp'o al temp'o ili vest'is en nov'a'j, ĵus ricev'it'a'j vest'o'j.

Li est'is mal'dik'a, alt'a kun magr'a vizaĝ'o kaj eg'e simil'is al pian'ist'o. Dari'n ne pov'is klar'ig'i al si mem, kial la ul'o simil'as al pian'ist'o, ver'ŝajn'e pro la fingr'o'j, kiu'j est'is tre long'a'j, tener'a'j kaj blank'a'j kaj simil'is al verg'et'o'j far'it'a'j el ebur'o. „Se li est'as mens'e san'a, kio'n li pov'us pri'labor'i per tiu'j ĉi tener'a'j man'o'j?” – demand'is si'n Dari'n, kiam li preter'pas'is li'n.

Kaj vintr'e kaj somer'e la strang'a ul'o star'is tie ĉe la vend'ej'o kaj kontempl'ad'is super la kap'o'j de la pas'ant'o'j. Ver'ŝajn'e iu zorg'is pri li. Li'a'j vest'o'j, kvankam iom mal'nov'mod'a'j kaj tre larĝ'a'j por li, est'is pur'a'j, kaj oft'e li est'is raz'it'a. La ul'o nur silent'is kaj kontempl'is. Sur la kap'o li hav'is nigr'a'n ĉapel'o'n kun larĝ'a rand'aĵ'o, kiu est'is kvazaŭ rekvizit'o de iu teatr'o. Sur li'a'j'n ŝultr'o'j'n, simil'a'j'n al kok'in'a'j, fal'is li'a long'a ond'ec'a har'ar'o. Li simil'is al hom'o, kiu ven'is de ali'a mond'o, erar'e traf'is ĉi tie'n kaj ne sci'as kie'n kaj al kiu ir'i. Ebl'e tial li ek'star'is por ĉiam ĉe la vend'ej'o por mod'a'j vest'o'j kaj ŝu'o'j. Ver'ŝajn'e en la unu'a'j tag'o'j, kiam li aper'is, la hom'o'j rigard'is li'n mir'e kaj sci'vol'e, sed post'e ili al'kutim'iĝ'is al li kaj nun kvazaŭ neni'u plu rimark'is li'n. Kie li loĝ'as? Kiu viv'ten'as li'n, kie li dorm'as – tio est'is sekret'o, tamen neni'u star'ig'is tiu'j'n ĉi demand'o'j'n.

Est'is hom'o'j, kiu'j preter'pas'is li'n kaj don'is al li mon'er'o'j'n, ĉar ili supoz'is, ke li almoz'pet'as, tamen li neniam etend'is si'a'n mol'a'n tener'a'n man'plat'o'n kun la long'a'j blank'a'j fingr'o'j simil'a'j al pian'a'j klav'o'j.

Preskaŭ ĉiu'tag'e Dari'n du'foj'e pas'is sur tiu ĉi ĉef'a strat'o de la urb'o kaj ĉe la vend'ej'o por mod'a'j vest'o'j kaj ŝu'o'j, sed li pas'is pli kaj pli mal'proksim'e de la ul'o, ĉar Dari'n sent'is tim'o'n de frenez'ul'o'j. Tiu ĉi ul'o ŝajn'e est'is el la kviet'a'j frenez'ul'o'j, sed Dari'n evit'is al'rigard'i li'n. Dari'n demand'is si'n, kio okaz'is kaj pro kio la vir'o frenez'iĝ'is, sed ne pov'is respond'i al tiu ĉi demand'o. En ĉiu urb'o est'as iu frenez'ul'o, medit'is Dari'n, kaj ŝajn'e tio est'as natur'a. Ekzist'as saĝ'a'j kaj stult'a'j person'o'j, alt'a'j kaj mal'alt'a'j, riĉ'a'j kaj mal'riĉ'a'j, do, laŭ tiu ĉi logik'o dev'as est'i normal'a'j kaj frenez'a'j. La viv'o est'as mult'aspekt'a, kaj neniam oni pov'as kompren'i, kie fin'iĝ'as la normal'ec'o kaj kie komenc'iĝ'as la frenez'ec'o. La lim'o inter ili est'as ne'kapt'ebl'a, kaj oft'e oni demand'as si'n, ĉu tio, kio'n ni kutim'e far'as ĉiu'tag'e, est'as normal'a aŭ frenez'a. Oft'e normal'a'j hom'o'j far'as tiom da stult'aĵ'o'j, kiu'j'n ebl'e eĉ la plej grand'a frenez'ul'o neniam far'os.

La ul'o kun la nigr'a rond'ĉapel'o neniam parol'is. Nur de temp'o al temp'o li rid'et'is aŭ sen'voĉ'e plor'is. Li'a'j larm'o'j flu'is sur li'a'j'n ne'raz'it'a'j'n vang'o'j'n kiel perl'o'j, sed neni'u demand'is li'n, kial li plor'as. Ver'ŝajn'e li mal'facil'e pov'us logik'e klar'ig'i, kial li plor'as.

Foj'e tamen Dari'n pas'is preter li kaj surpriz'iĝ'is. La frenez'ul'o parol'is. Li ripet'is unu sam'a'n fraz'o'n: „Mi lu'ig'as mi'a'j'n okul'o'j'n.” Dari'n ek'rid'et'is kaj daŭr'ig'is si'a'n voj'o'n. Kompren'ebl'e en la fraz'o ne est'is senc'o. La hom'o'j pas'is preter la frenez'ul'o kaj eĉ ne al'rigard'is li'n, sed la ul'o ne ĉes'is ripet'i: „Mi lu'ig'as mi'a'j'n okul'o'j'n.” La sekv'a'n kaj post'sekv'a'n tag'o'j'n la frenez'ul'o monoton'e ripet'is la sam'a'n fraz'o'n, kvazaŭ iu streĉ'us iu'n meĥanism'o'n en li. Kelk'a'j'n maten'o'j'n en unu sam'a hor'o Dari'n pas'is preter la frenez'ul'o kaj ĉiam mir'is, kial la ul'o el'pens'is ĝust'e tiu'n ĉi fraz'o'n. Kial ekzempl'e la frenez'ul'o ne ripet'is: „Mi lu'ig'as planed'o'n aŭ mi lu'ig'as aviad'il'o'n”, en kiu'j vort'o'j sam'e ne est'us senc'o aŭ logik'o.

Tiu ĉi demand'o komenc'is ŝveb'i en la konsci'o de Dari'n kiel impertinent'a muŝ'o. Konstant'e en li'a kap'o son'is la fraz'o: „Mi lu'ig'as mi'a'j'n okul'o'j'n.” Ebl'e ankaŭ mi frenez'iĝ'is, rezon'is Dari'n. Li prov'is for'pel'i tiu'n ĉi fraz'o'n, sed ĝi kvazaŭ glu'iĝ'is en li'a kap'o. Est'is simil'a'j moment'o'j, kiam iu fraz'o okup'is la atent'o'n de Dari'n kaj li ne pov'is liber'iĝ'i de ĝi.

Dari'n est'is arkeolog'o, kaj ordinar'e iu'j fraz'o'j est'is lig'it'a'j al li'a ĉiu'tag'a labor'o. Li oft'e verk'is artikol'o'j'n, scienc'a'j'n esplor'o'j'n kaj ĉiam detal'e pri'pens'is la tem'o'j'n de si'a'j scienc'a'j verk'o'j. Tiam Dari'n ne aŭd'is, kio'n dir'as al li la edz'in'o aŭ kio'n ŝi demand'as. Tial la edz'in'o koler'iĝ'is kaj dir'is: „Vi tut'e ne aŭd'as mi'n, kaj vi de'nov'e en'pens'iĝ'is en vi'a'j mez'epok'a'j reĝ'o'j, krani'o'j kaj ost'ar'o, kiu'j'n konstant'e vi esplor'as!” Dari'n tamen ne ofend'iĝ'is. Li'a edz'in'o, kiu est'is vend'ist'in'o en magazen'o, est'is bon'a vir'in'o. Ŝi tut'e ne interes'iĝ'is pri histori'o, arkeologi'o aŭ scienc'o. Ŝi zorg'is pri la famili'o, pri la fil'in'o, kaj ne ted'is Dari'n. Li est'is dank'em'a al ŝi, kaj ver'ŝajn'e li iom am'is ŝi'n. Kiam ŝi est'is jun'a, ŝi tre bel'is kaj al'log'is la vir'a'j'n rigard'o'j'n. Ŝi hav'is svelt'a'n korp'o'n, long'a'j'n blond'a'j'n har'o'j'n kaj hel'blu'a'j'n okul'o'j'n. Tiam ĉio bel'a emoci'is ŝi'n, sed iom post iom ŝi'a inklin'o al bel'ec'o kaj harmoni'o esting'iĝ'is kaj ŝi ek'simil'is al ĉiu'j vir'in'o'j de ŝi'a aĝ'o. Ŝi est'is iom naiv'a, sed bon'anim'a.

Foj'e maten'e Dari'n subit'e decid'is al'parol'i la frenez'ul'o'n. Tiu ĉi li'a decid'o ŝajn'is iom stult'a, sed Dari'n dir'is al si mem, kial ne. Ĉu oni ne rajt'as al'parol'i frenez'ul'o'n? Se est'as mal'facil'e al'parol'i ne'kon'at'a'n hom'o'n sur la strat'o, ver'ŝajn'e est'as pli facil'e al'parol'i frenez'ul'o'n. Post tiu'j ĉi vort'o'j Dari'n trankvil'e proksim'iĝ'is al la frenez'ul'o kaj per serioz'a voĉ'o, konven'a al negoc'ist'o, demand'is li'n:

– Kia'j'n okul'o'j'n vi lu'ig'as?

La frenez'ul'o iom ek'trem'is, kvazaŭ li vek'iĝ'us el profund'a sonĝ'o. Ebl'e li ne atend'is, ke iu al'parol'os li'n. Li lev'is la kap'o'n kaj al'rigard'is Dari'n. La larĝ'a rand'o de li'a nigr'a ĉapel'o mal'kovr'is li'a'n vizaĝ'o'n. Dari'n vid'is li'a'j'n okul'o'j'n kaj surpriz'iĝ'is. Neniam antaŭ'e li vid'is tia'j'n okul'o'j'n. Oni mal'facil'e pov'is difin'i ili'a'n kolor'o'n. Ili est'is hel'verd'a'j kaj el'ig'is mol'a'n bril'a'n lum'o'n. Dari'n rigard'is ili'n kvazaŭ sorĉ'it'a. En ili lud'is divers'kolor'a'j bril'o'j, simil'a'j al et'a'j spark'o'j. Ili est'is hel'verd'a'j, post'e ŝajn'e blu'a'j aŭ simil'a'j al kviet'a aŭtun'a mar'o. La tag'a lum'o kares'is ili'n. Dari'n rigard'is ili'n, kvazaŭ ne'sent'ebl'e li dron'us en profund'a lag'o. Ili ne est'is okul'o'j de frenez'ul'o. En ili bril'is lum'o, kaj ili kvazaŭ el'ig'is i'a'n tener'a'n melodi'o'n.

– Kia'j'n okul'o'j'n vi lu'ig'as? – ripet'is Dari'n la demand'o'n.

– Mi'a'j'n – respond'is trankvil'e kaj mal'laŭt'e la frenez'ul'o, kvazaŭ tio est'us io tut'e ordinar'a kaj kompren'ebl'a kiel lu'ad'o de bicikl'o aŭ libr'o.

Dari'n star'is sen'mov'a kaj ne sci'is kio'n dir'i. La konversaci'o komenc'iĝ'is kiel ŝerc'o, sed nun ŝajn'is serioz'a kaj real'a. Dari'n intenc'is ek'ir'i al la muze'o, tamen ne pov'is eĉ paŝ'o'n far'i.

– Kial vi'a'j'n okul'o'j'n? – demand'is li.

– Kiu lu'pren'os mi'a'j'n okul'o'j'n, vid'os la mond'o'n tra ili – respond'is la frenez'ul'o.

– Kaj ĉu mi pov'as lu'pren'i ili'n?

– Jes, vi tuj vid'os la mond'o'n tra ili – klar'ig'is serioz'e la frenez'ul'o.

Dari'n daŭr'e star'is sen'mov'a kiel monument'o. Kiu est'as pli frenez'a – ĉu mi aŭ li? – rezon'is Dari'n. Ĉu mi konversaci'as kun la frenez'ul'o, aŭ mi sonĝ'as?

Iom post iom Dari'n komenc'is mal'rapid'e ĉirkaŭ'rigard'i, kaj subit'e ŝajn'is al li, ke li ver'e rigard'as tra la ne'ordinar'a'j okul'o'j de la frenez'ul'o. Kvazaŭ la unu'a'n foj'o'n li vid'as si'a'n nask'iĝ'a'n urb'o'n, la ĉef'a'n strat'o'n, kiu'n li tiel bon'e kon'as kaj sur kiu tiom da foj'o'j li pas'is. La dom'o'j de la du strat'a'j flank'o'j est'is du'etaĝ'a'j, ebl'e konstru'it'a'j dum la pas'int'a jar'cent'o kaj bel'e ornam'it'a'j. Ŝajn'is al Dari'n, ke nun li rimark'as ili'n. La sun'o lum'ig'is la fenestr'o'j'n, kaj ili bril'is kvazaŭ arĝent'a'j. La ĉef'a strat'o gvid'is al mont'et'o, de kie vid'ebl'is preskaŭ la tut'a urb'o kun la ruĝ'a'j tegment'o'j de la dom'o'j, simil'a'j al ond'um'a mar'o. Tie, en la for'o, vid'ebl'is la ali'a'j urb'a'j mont'et'o'j kiel kamel'a'j ĝib'o'j. Vid'ebl'is la pin'arb'ar'o, mister'a kaj al'log'a. Mir'e Dari'n konstat'is, ke ne tre mal'proksim'e de la ĉef'a strat'o star'as nov'a hotel'o, simil'a al blank'a cign'o. Ĝis nun li ne est'is vid'int'a ĝi'n. En la park'o lud'is infan'o'j, kaj jun'patr'in'o'j promen'ad'is kun infan'a'j vetur'il'o'j. Dari'n eĉ ne supoz'is, ke en la urb'o loĝ'as tiom da infan'o'j, kaj ver'ŝajn'e ĉiu'tag'e nask'iĝ'as beb'o'j. Tie, al la universitat'o, ir'is grup'o da student'o'j, kaj li konstat'is, ke li de'long'e forges'is, ke en la urb'o est'as universitat'o. Ĉu en tiu ĉi urb'o mi loĝ'as? – demand'is li si'n.

Post'e li turn'is si'n al la frenez'ul'o kaj flustr'is al li:

– Dank'o'n.

Brul'aĵ'o en kilo'gram'o'j

En Vieno la petrol'a kaj gas'a kompani'o OMV mal'ferm'is la unu'a'n publik'a'n hidrogen-staci'o'n por aŭt'o'j en Aŭstrio. Jam de jar'o'j la kompani'o esplor'as la koncern'a'n teknologi'o'n.

Hidrogen-aŭt'o'j vetur'os per klimat'favor'a'j elektro'motor'o'j. Plen'ŝarg'i aŭt'o'n per hidrogen'o kost'as nun 36 eŭr'o'j'n. Per ĝi oni pov'as vetur'i ĝis 500 km.

Mal'ferm'ant'e la staci'o'n, la ĉef'o de OMV, Gerhard Roiss, dir'is: „Ni kutim'iĝ'is ĝis nun mezur'i brul'aĵ'o'n en litr'o'j. Est'ont'ec'e ni mezur'os brul'aĵ'o'n en kilo'gram'o'j. Kun kvar kilo'gram'o'j da hidrogen'o oni pov'as vetur'i ĝis 400 km. La hidrogen'a epok'o komenc'iĝ'as hodiaŭ.”

Avantaĝ'o'j

La ministr'o pri ekonomi'o kaj energi'o, Reinhold Mitterlehner, emfaz'is la avantaĝ'o'j'n de tiu teknologi'o: „Pli intens'a uz'o de hidrogen'o pli'bon'ig'os la klimat'bilanc'o'n de la trafik'o kaj sam'temp'e sub'ten'os struktur'a'n ŝanĝ'o'n en la aŭtomobil'a sektor'o.”

Firma'o'j, kiel Daimler, Toyota, Honda kaj Nissan, jam sci'ig'is, ke ili komenc'os produkt'i hidrogen-aŭt'o'j'n. Laŭ Herbert Kohler, reprezent'ant'o de Daimler, ili ne est'os pli mult'e'kost'a'j ol nun uz'at'a'j aŭt'o'j.

Mal'avantaĝ'o est'as, ke tut'mond'e mank'as ret'o de ŝarg'o'staci'o'j. Nun est'as plan'at'a'j aŭ konstru'at'a'j mult'a'j hidrogen-staci'o'j. Pionir'as Germanio, kie funkci'as 15 tia'j staci'o'j. Ĝis 2015 al'don'iĝ'os pli'a'j 35.

Progres'as pirat'o'j

Sukces'is en la novembr'a'j elekt'o'j en Graz [grac], la du'a plej grand'a aŭstr'a urb'o, komun'ist'o'j kaj la nov'a Pirat'o-Parti'o. La komun'ist'o'j akir'is la du'a'n lok'o'n post la ĝis nun reg'ant'a Popol'a Parti'o kaj super'is eĉ la social'demokrat'o'j'n. La Pirat'o-Parti'o ricev'is 2,7 % de la voĉ'o'j kaj akir'is tiel unu reprezent'ant'o'n en la urb'a parlament'o.

Rajt'is voĉ'don'i 209 805 person'o'j. Jen'as la rezult'o'j laŭ la nombr'o de komun'um'a'j konsil'ist'o'j (en kramp'o'j la cifer'o'j por 2008): Popol'a Parti'o ÖVP 17 (23); Komun'ist'o'j KPÖ 10 (6); Social'demokrat'o'j SPÖ 7 (11); Liber'ec'a Parti'o FPÖ 7 (6); Verd'ul'o'j 6 (8); Pirat'o'j 1 (ne kandidat'is en 2008); Lig'o Est'ont'ec'o-Aŭstrio BZÖ 0 (2). Sum'e 48 (56).

Optimism'a invit'o al am'o

Mi ne tro'ig'os, se mi dir'os, ke, aŭskult'ant'e la disk'o'n de Manŭel Ĉu plu ekzist'as am'o?, mi est'as rav'it'a kaj admir'plen'a pro la muzik'o, la tekst'o'j kaj pro li, kiu elekt'is kaj plen'um'is tiu'j'n kant'o'j'n.

Manŭel dir'as: „Jes, la am'o ekzist'as! Malgraŭ tio, ke ĝi de temp'o al temp'o sufer'ig'as la hom'o'j'n, ĝi est'as la sol'a afer'o, kiu pov'as feliĉ'ig'i la hom'o'j'n! Jes, la am'o ekzist'as kaj ĝi venk'os!” Laŭ mi tio est'as li'a respond'o, tio est'as la impres'o, kiu'n li las'as al la aŭskult'ant'o kaj ver'dir'e en bril'a Esperant'o.

La etos'o de la kant'o'j de Manŭel est'as optimism'a, esper'plen'a kaj las'as al ni la sent'o'n pri fest'o kaj ke per'e de la am'o la mond'o sav'iĝ'os.

Traduk'it'a'j kaj original'a'j

La kant'o'j'n ni pov'as divid'i en du grup'o'j'n: sufiĉ'e fam'a'j traduk'it'a'j el la ital'a kaj angl'a lingv'o'j kaj original'a'j li'a'j.

La traduk'it'a'j kant'o'j est'as en perfekt'a Esperant'o, tre taŭg'a por la muzik'o, kiu son'as sufiĉ'e profesi'e. Ni aŭd'as orkestr'o'n kaj kompren'ebl'e gitar'o'n kaj violon'o'n, kiu'j en si'a'j sol'o'j kaj en'e inter la instrument'o'j son'as perfekt'e.

Mi vol'as menci'i inter tiu'j kant'o'j mi'a'j'n ŝat'at'a'j'n: „Io stult'a” (Something stupid, C. Carson Parks), „Mi, vagabond'o” de Damian'o Datolli (Albert'o Sal'er'n), „Hieraŭ mi” (Yesterday) kaj „Knab'in'o” (Girl) de John Lennon kaj Paul McCartney. Al'don'iĝ'as la agrabl'a, varm'a kaj riĉ'a voĉ'o de Manŭel. Ankaŭ la oper'a voĉ'o, kiu est'as je la komenc'o de la du'a kant'o „Anim'o mi'a” kaj la fon'a'j kant'ist'o'j pli'riĉ'ig'as la kant'o'j'n.

Aŭtor'a'j en tiu disk'o est'as tri kant'o'j: „Ĉu en'am'iĝ'i?”, „Am'o sub lun'lum'o” kaj „Trans'fer'kurten'a kor'amik'in'o”. Ili est'as melodi'a'j, riĉ'en'hav'a'j kaj de'nov'e en bril'a Esperant'o.

Mirakl'a fin'o

La last'a kant'o „Auschwitz” (Oświęcim) est'as soci'a kant'o. La tekst'o memor'ig'as ni'n pri la hont'ind'a pas'int'ec'o, sed fin'iĝ'as per la optimism'a „La am'o flug'os en la mild'a vent'o”. Mirakl'a fin'o de disk'o, kiu'n hav'u la pli'mult'o inter ni.

Manŭel: Ĉu plu ekzist'as am'o?

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Post prizon'o man'prem'o

La verdikt'o en la 16a de novembr'o de la Inter'naci'a Pun-Tribunal'o por Eks'a Jugoslavio (IPTEJ) en Hag'o, per kiu est'as liber'ig'it'a'j la kroat'a'j general'o'j Ant'e Gotovina kaj Mladen Markač, est'is antaŭ'vid'it'a nek en Kroati'o nek en Serbi'o.

En la unu'a'grad'a verdikt'o april'o'n 2012 plej dolor'ig'is kroat'o'j'n la asert'o, ke la operac'o hav'ant'a la kod'a'n nom'o'n „Oluja” (Ŝtorm'o) est'is kvalifik'it'a de la akuz'ist'o'j kiel „organiz'it'a krim-entrepren'o”. Ali'vort'e tio signif'is, ke Kroati'o est'as „krim'a ŝtat'o”, kiu agres'is la serb'a'n (mem'proklam'it'a'n) ŝtat'o'n Krajina sur si'a teritori'o, cel'ant'e etn'e pur'ig'i ĝi'n de la serb'a loĝ'ant'ar'o.

Prizon'o

La kroat'a'j general'o'j atend'is la last'a'n verdikt'o'n dum sep jar'o'j en la prizon'o de Scheveningen [sĥefeninge]. Markač liber'vol'e ir'is al Hag'o en april'o 2004 kaj Gotovina, post plur'jar'a kaŝ'iĝ'o, est'is mal'liber'ig'it'a en Kanariaj Insul'o'j decembr'o'n 2005.

Operac'o „Ŝtorm'o” okaz'is inter la 4a kaj 7a de aŭgust'o 1995, kun la cel'o liber'ig'i la okup'at'a'j'n part'o'j'n de Kroati'o. Por ĝi est'is mobiliz'it'a'j 130 000 kroat'a'j soldat'o'j.

La kroat'a flank'o nombr'is 174 pere'int'o'j'n kaj 1100 vund'it'o'j'n. Pri viktim'o'j serb'flank'a'j vari'as la cifer'o'j inter 526 kaj 1960. En tiu nombr'o apart'e akcent'it'a est'as murd'o de civil'ul'o'j.

Masakr'ad'o'j

Gotovina (komand'ant'o de la arme'o) kaj Markač (komand'ant'o de special'a polic'o) est'is konsider'at'a'j kulp'a'j pro respond'ec'o pri ne'bezon'at'a grenad'ad'o de la urb'o Knin, kaj pro post'operac'a'j masakr'ad'o'j de serb'a'j civil'ul'o'j.

La akuz'ar'o'n la tribunal'o met'is en kun'tekst'o'n de „etn'a pur'ig'o”, kiu'n Kroati'o oni'dir'e plan'is kaj tiel real'ig'is.

En la unu'a'grad'a verdikt'o la general'o'j est'is kondamn'it'a'j al 24 jar'o'j en prizon'o por Gotovina, 18 jar'o'j por Markač. En la du'a'grad'a proces'o, la apelaci'a ĉambr'o de la tribunal'o verdikt'is liber'ig'o'n de la general'o'j. La verdikt'o'n voĉ'leg'is la juĝ'ist'o Theodor Mer'o'n el Uson'o.

Lim'o

Du el la kvin membr'o'j de la apelaci'a ĉambr'o distanc'ig'is si'n de la liber'ig'a verdikt'o. Tiel vid'ebl'as, kiel mal'larĝ'a est'as la lim'o inter la unu'a'grad'a kondamn'o kaj la du'a'grad'a mal'kondamn'o.

En Kroati'o, kie oni atend'is, en la plej bon'a kaz'o, simpl'e mild'ig'o'n de la unu'a'grad'a pun'o, la mal'kondamn'o kaŭz'is salv'o'j'n da ĝoj'o kaj naci'a fier'o. La plej grand'a signif'o de la verdikt'o trov'iĝ'as en la for'ig'o de la kvalifik'o „organiz'it'a krim-entrepren'o”, kio'n la kroat'a'j kaj grand'a part'o de ali'land'a'j amas'inform'il'o'j proklam'is „venk'o de just'ec'o”.

Serb'a'j amas'inform'il'o'j, mal'e, konstern'iĝ'is kaj nom'is la verdikt'o'n tendenc'a. Ĉiu'okaz'e, Kroati'o bon'ven'ig'is ĝi'n sojl'e de la ven'ont'juli'a plen'rajt'a membr'iĝ'o en Eŭrop'a Uni'o. La proces'o kontraŭ la general'o'j est'is ŝlos'il'a element'o por al'proksim'ig'i Kroati'o'n al la komun'a eŭrop'a famili'o.

Milit'regul'o'j

Laŭ kroat'a opini'o IPTEJ prav'e mal'ebl'ig'is la precedenc'o'n en inter'naci'a jur'o rilat'e milit'regul'o'j'n. Arme'a'j fak'ul'o'j konsent'as, ke en neni'u milit'o evit'ebl'as la tiel nom'at'a'j „flank'a'j damaĝ'o'j”, la civil'a'j viktim'o'j de artileri'a'j ag'ad'o'j.

Ne'prav'ig'ebl'a'j est'as murd'o'j de civil'ul'o'j, detru'o de dom'o'j kaj ali'a'j „mal'pur'a'j” sekv'o'j de ĉiu milit'o. Neni'u en Kroati'o ne'as la murd'o'j'n de serb'a'j civil'ul'o'j, kiu'j okaz'is post la „ŝtorm'o”. Tamen est'us absolut'e hipokrit'e pro tiu'j krim'o'j pun'i la akuz'it'a'j'n general'o'j'n, ĉar ili mem nek part'o'pren'is en la krim'a'j ag'o'j nek ili'n ordon'is.

La publik'a opini'o en Kroati'o agnosk'as la neces'o'n trov'i la ver'a'j'n krim'ul'o'j'n, kaj kiel ebl'e plej urĝ'e proces'i kontraŭ ili. Dum'e, Kroati'o glor'ig'as si'a'j'n general'o'j'n.

Rapid'e manĝ'i, rapid'e dik'iĝ'i

Mank'o de regul'a'j vesper'manĝ'o'j kun la famili'o, mal'bon'a diet'o kaj obsed'o pri rapid'manĝ'o'j konduk'as brit'o'j'n al dik'iĝ'o, laŭ esplor'o'j en la medicin'a revu'o The Lanc'et.

Briti'o hav'as la plej alt'a'n proporci'o'n de dik'ul'o'j en Eŭrop'o inter hom'o'j de mal'alt'a kler'ec'o kaj mal'alt'a'j salajr'o'j.

The Lanc'et trov'is, ke 29 % de la mal'alt'e kler'ig'it'a'j vir'in'o'j en Angli'o kaj 27 % de la vir'o'j est'as tro dik'a'j. Angli'o hav'as la plej grand'a'n proporci'o'n de dik'a'j hom'o'j en Eŭrop'o kun tiu nivel'o de kler'ec'o, pli ol du'obl'e pli grand'a'n, ol en Italio, Portugali'o, Hispanio kaj Irlando.

Kriz'o

La stud'aĵ'o montr'is ankaŭ vast'a'n san'mal'egal'ec'o'n tra Eŭrop'o kaj avert'is, ke ĝi pli'grand'iĝ'os pro la ekonomi'a kriz'o. Briti'o hav'as krom'e unu el la plej grand'a'j nivel'o'j de infan'a mal'riĉ'ec'o. Ĝi est'as pli alt'a, ol en kelk'a'j orient-eŭrop'a'j land'o'j, kiel Hungari'o kaj Estoni'o.

En sud-eŭrop'a'j land'o'j vend'ej'o'j de rapid'manĝ'o'j ne est'as tre kutim'a'j kaj famili'a'j vesper'manĝ'o'j est'as pli tradici'a'j, tie konsum'ad'o de frukt'o'j kaj legom'o'j est'as part'o de la ĉiu'tag'a diet'o.

Laŭ stud'aĵ'o de la universitat'o de Londono, mal'pli'ig'i soci'a'j'n mal'egal'ec'o'j'n pli'bon'ig'us la san'o'n de la popol'o. Tio port'us vast'a'j'n soci'a'j'n kaj politik'a'j'n gajn'o'j'n, kiu'j ebl'ig'us al la hom'o'j ating'i pli facil'e si'a'j'n natur'a'j'n kapabl'o'j'n.

Mon'uj'o'j, adiaŭ!

La ret'a trans'pag'a sistem'o PayPal prognoz'as, ke jam en 2016 led'a'j mon'uj'o'j en Briti'o est'os plej'part'e afer'o de la pas'int'ec'o por butik'um'ant'o'j.

Tiam al butik'um'ant'o'j ebl'os pag'i per poŝ'telefon'o kiel elektron'ik'a mon'o anstataŭ per la kutim'a'j mon'bilet'o'j, bank'ĉek'o'j aŭ bank'kart'o'j. Tiel poŝ'telefon'o far'iĝ'os kvazaŭ cifer'ec'a mon'uj'o (kiel jam en plur'a'j afrik'a'j land'o'j).

Mend'ad'o

La cirkul'ad'o de mon'bilet'o'j ne ĉes'os, sed poŝ'telefon'o'j aŭ simil'a'j rimed'o'j far'iĝ'os popular'a manier'o por pag'i en butik'o'j aŭ post inter'ret'a mend'ad'o.

Vend'ej'o'j adopt'int'a'j la nov'a'n sistem'o'n ebl'ig'os al butik'um'ant'o'j rapid'a'n serv'o'n sen bezon'o en'vic'iĝ'i antaŭ kas'o. Komiz'o'j port'os port'ebl'a'j'n skan'il'o'j'n por leg'i stri'kod'o'n, kiu'j post'e inter'ŝanĝ'os inform'o'j'n kun la poŝ'telefon'o de la butik'um'ant'o per'e de sekur'a kod'o. Tiel ne neces'os don'i detal'o'j'n pri kredit'kart'o aŭ bank'kont'o.

Or'a cent'jar'iĝ'o

Kant'ist'in'o kon'at'a en Briti'o al'iĝ'is en novembr'o al 500 art'ist'o'j por fest'i la cent'jar'iĝ'o'n de la alban'a sen'de'pend'ec'o.

Rit'a Or'a, alban'de'ven'a, kant'is okaz'e de grand'a spektakl'o sur la plac'o „Patr'in'o Terez'a” en la ĉef'urb'o Tiran'o.

Malgraŭ pluv'o sen'pacienc'e atend'is hom'amas'o la kant'ist'in'o'n, kiu fin'e al'ven'is je ĉies surpriz'o kun la alban'a ĉef'ministr'o Sal'i Berisha. Tiu supr'e'n'ir'is sur la scen'ej'o'n kaj salut'is ĉe'est'ant'o'j'n man-en-man'e kun Rit'a Or'a.

La ĉef'ministr'o kutim'e ne el'ir'as nokt'e sur'strat'e'n, des mal'pli por ĉe'est'i jun'ul'ar'a'n koncert'o'n. Koment'is ĵurnal'ist'o'j, ke tiel la ĉef'ministr'o rikolt'os sub'ten'o'n inter jun'a'j voĉ'don'ont'o'j antaŭ la ven'ont'jar'a'j balot'o'j.

Hom'o'j krom'dom'a'j

Laŭ oficial'a'j cifer'o'j de la brit'a cens'o de la jar'o 2011 preskaŭ 250 000 hom'o'j loĝ'ant'a'j en la ĉef'urb'o Londono posed'as du'a'n dom'o'n. Tiu'j inkluziv'as feri'o'dom'o'j'n, tiu'j'n loĝ'at'a'j'n de labor'ist'o'j dum la labor'semajn'o, kaj student'a'j'n loĝ'ej'o'j'n.

La kalkul'o'j rezult'as de la unu'a oficial'a esplor'o pri krom'dom'o'j en Londono kaj pri la nivel'o de part'a okup'it'ec'o. Tio si'a'vic'e prem'as la loĝ'ad'o-merkat'o'n kaj alt'ig'as prez'o'j'n.

Lu'ig'i

La statistik'o'j rilat'as nur al dom'o'j loĝ'at'a'j dum 30 tag'o'j aŭ pli, kaj ne inkluziv'as dom'o'j'n aĉet'it'a'j'n pro la sol'a cel'o lu'ig'i aŭ iel profit'i.

Mult'a'j dom'o'j aparten'as al london'an'o'j, kiu'j pas'ig'as part'o'n de la jar'o en Franci'o aŭ Hispanio, kie ili posed'as du'a'n hejm'o'n. Ali'a'j aparten'as al ekster'land'a'j labor'ist'o'j, kiu'j simil'e pas'ig'as part'o'n de la jar'o ĉe la famili'o en la de'ven'land'o.

En la financ'a kvartal'o, la tiel nom'at'a City, plej dens'e trov'iĝ'as posed'ant'o'j de krom'dom'o'j. En'tut'e 18,5 % de la tie'a loĝ'ant'ar'o posed'as du'a'n hejm'o'n.

Lingv'o'j: ĉu natur'a'j, ĉu art'e'far'it'a'j?

Leg'int'e la artikol'o'n de Garvan Maka'j pri natur'a'j aŭ art'e'far'it'a'j lingv'o'j (MONATO 2012/12, p. 16-17) mi konklud'as, ke neni'u lingv'o est'as natur'a: ĉiu'j est'is kre'it'a'j art'e de hom'o'j laŭ la bezon'o'j inter'komunik'i.

Ebl'us nur dir'i ke lingv'o(j) est'as „natur'e” lern'at'a(j) de infan'o'j ĉe la ge'patr'o'j ek'de la lul'il'o.

Fakt'e, art'e'far'it'aĵ'o est'as sinonim'o de progres'o. Se oni dev'us for'ĵet'i ĉio'n, kio est'as „art'e'far'it'a”, tiam la hom'o est'us ankoraŭ en la ŝton'a epok'o, sen iu ajn labor'il'o, sen iu ajn vest'aĵ'o, sen iu ajn lingv'o, „parol'ant'e” per blek'o'j, per mien'o'j kaj per gest'o'j!

Spac'o por aĵ'o'j el la spac'o

Se vi trov'as strang'a'n ŝton'o'n, ebl'e tem'as pri meteorit'o. Sed la probabl'ec'o est'as mal'alt'a: en Aŭstrio oni trov'is ĝis nun nur sep ekzempler'o'j'n, do mez'um'e unu en are'o de 12 000 km²!

Ard'ant'a pilk'o

Est'is la 26a de maj'o 1751, dimanĉ'e, vesper'e. Promen'ant'o'j ek'tim'is: unu'e est'is fulm'o sen bru'o, post'e mov'iĝ'is okcident'e'n lum'a fenomen'o, kiu iĝ'is ard'ant'a pilk'o kun long'a vost'o. Sekv'is eksplod'o, kiu'n oni aŭd'is en are'o de 2 600 km². La hom'o'j pens'is: mal'ferm'iĝ'is la ĉiel'o! Post'e, proksim'e de la kroat'a vilaĝ'o Hrašćina, oni trov'is sur la ter'o du fer'a'j'n meteorit'o'j'n. La pli grand'a ir'is al Vieno, ĉar Kroati'o tiam est'is part'o de la aŭstr'a imperi'o. El la ali'a oni far'is najl'o'j'n, kiel jam dum la ŝton'epok'o, kiam fer'o est'is eg'e mal'oft'a.

Daŭr'a ekspozici'o

Dum la sekv'a'j jar'dek'o'j, pli kaj pli da meteorit'o'j kolekt'iĝ'is en Vieno. Hodiaŭ ĝi'a natur'histori'a muze'o¹ dispon'as pri unu el la plej grand'a'j kolekt'o'j mond'skal'e kaj pri la ĉef'a tiu'spec'a daŭr'a ekspozici'o. En novembr'o 2012 mal'ferm'iĝ'is por la publik'o la tut'e re'nov'ig'it'a ekspozici'ej'o.

Kun'glu'iĝ'int'a'j ŝton'o'j

Meteorit'o'j konsist'as plej oft'e el divers'a'j kun'glu'iĝ'int'a'j ŝton'o'j. Tio'n oni pov'as tre bon'e observ'i, se la objekt'o est'as seg'it'a kaj ŝlif'it'a. Mal'mult'a'j meteorit'o'j konsist'as el metal'o'j, precip'e el fer'o, kun iom da nikel'o. Dum la long'daŭr'a mal'varm'iĝ'o kresk'as tre grand'a'j kristal'o'j. Ili vid'ebl'as, se oni trakt'as la ŝlif'it'a'n meteorit'o'n per acid'o. Scienc'ist'o'j nom'as tiu'n struktur'o'n „figur'o'j de Widmanstetten”. Ĉi-last'a, Alo'is Joseph Franz Xaver Beckh, Edler von Widmanstetten [vídmanŝtetn], nask'iĝ'is en 1754 en Graz kaj mort'is en 1849 en Vieno.

Kosm'a objekt'o

Tre mal'oft'a'j est'as la fer'a'j-ŝton'a'j meteorit'o'j. Ili konsist'as el romp'it'a'j ŝton'et'o'j, kiu'j kvazaŭ naĝ'is en likv'a metal'o, mal'rapid'e solid'iĝ'ant'a. La muze'o montr'as ankaŭ meteorit'o'j'n, kiu'j de'ven'as de ni'a lun'o kaj de la planed'o Mars'o. Se grand'a kosm'a objekt'o traf'as la lun'o'n aŭ Mars'o'n, el'ĵet'iĝ'as material'o, kiu pov'as fal'i sur la ter'o'n.

Kemi'a'j element'o'j

Ĉu est'as sum'e util'e okup'iĝ'i pro meteorit'o'j? Tut'e jes. Oni nun sci'as, kia'manier'e est'iĝ'is la kemi'a'j element'o'j kaj ni'a planed'a sistem'o. Oni sci'as, ke la ter'o aĝ'as 4,6 miliard'o'j'n da jar'o'j. Kaj krom'e: tiu'j strang'a'j ŝton'o'j est'as eg'e fascin'a'j!

Glos'ar'o

Meteoroid'o: Ĉiel'a objekt'o mov'iĝ'ant'a tra la kosm'a spac'o.

Meteor'o: Lum'a fenomen'o, okaz'ant'a kiam meteoroid'o, iĝ'ant'e varm'eg'a, tra'fal'as la ter'a'n atmosfer'o'n.

Meteorit'o (aŭ aerolit'o): Post'rest'aĵ'o de meteoroid'o, trov'it'a post fal'o sur la ter'o'n.

Ĥondro: (de la pra'grek'a Ĥondros = grajn'o) Glob'form'a objekt'o en meteorit'o, kun diametr'o ĝis ĉirkaŭ 5 mm. La vort'o est'is en'konduk'it'a en la scienc'o'n en 1869 de Gustav Ros'e, kiu labor'is en la mineralogi'a muze'o de la universitat'o Humboldt en Berlino.

Ĥondrito: Ŝton'a meteorit'o en'hav'ant'a ĥondrojn.

Neĥondrito (aŭ aĥondrito): Meteorit'o sen ĥondroj.

Mete'ologi'o: Unu'e la scienc'o pri la objekt'o'j est'ant'a'j supr'e de la ter'surfac'o, el pra'grek'a vort'o, kiu tio'n signif'is. Post'e oni ek'sci'is, ke meteorit'o'j ven'as el la kosm'a spac'o, sed ekzempl'e pluv'gut'o'j kaj neĝ'flok'o'j el la ter'a atmosfer'o. Nun'temp'e la mete'ologi'o okup'iĝ'as nur pri veter'a'j fenomen'o'j.

1. Naturhistorisches Museum, Burgring 7, 1010 Vieno, 1a distrikt'o, Aŭstrio. Mard'e ferm'it'a. Metro'lini'o'j U2 kaj U3 ĝis Volkstheater.

Profit'ind'a infan'aĝ'o

La fru'a infan'aĝ'o konstitu'as period'o'n de grav'a dis'volv'iĝ'o en la hom'a viv'o. La jar'o'j ek'de ies koncip'iĝ'o/nask'iĝ'o ĝis proksim'um'e la ok'a nask'iĝ'dat're'ven'o est'as el ĉiu vid'punkt'o kern'a'j por la kresk'o (kogn'a, emoci'a kaj somat'a) de la infan'o'j. Kvankam cerb'a dis'volv'iĝ'o ek'as jam en la antaŭ'nask'a faz'o, tamen la matur'iĝ'o de la cerb'o kaj de la nerv'a sistem'o nur progresiv'e dis'volv'iĝ'as post la nask'iĝ'o, dum tiel nom'at'a fru'a infan'aĝ'o.

Temp'o'fenestr'o

Scienc'a'j esplor'o'j montr'as, ke, se la cerb'o ne ricev'as la konven'a'n stimul'ad'o'n en'e de tiu apart'a, decid'a temp'o'fenestr'o, tiam ĝi ne sukces'os re'nov'iĝ'i en post'a faz'o. Viv'i fru'a'n infan'aĝ'o'n, ĉirkaŭ'it'e de libr'o'j kaj instru'a'j lud'il'o'j, mal'e las'as favor'a'j'n spur'o'j'n sur la cerb'o ĝis la aĝ'o de 17-19 jar'o'j, konklud'is la scienc'ist'o'j post 12-jar'a esplor'ad'o. La sam'a'j scienc'ist'o'j trov'is ankaŭ, ke, ju pli da mens'a stimul'ad'o la infan'o'j ricev'as en la aĝ'o de kvar jar'o'j, des pli dis'volv'iĝ'int'a'j est'os – en la ven'ont'a'j jar'o'j kaj jar'dek'o'j – la part'o'j de ili'a cerb'o respond'ec'a'j pri lingv'o kaj lern'ad'o.

Cerebr'a kortik'o

Scienc'a esplor'o montr'is, ke kogn'a stimul'ad'o far'e de la ge'patr'o'j al si'a'j kvar'jar'a'j infan'o'j est'as decid'a faktor'o por antaŭ'vid'i, kia est'os la dis'volv'iĝ'o de plur'a'j part'o'j de la korteks'o (kon'at'a ankaŭ kiel cerebr'a kortik'o kaj si'n trov'ant'a en la ekster'a part'o de la cerb'o). Oni asert'as, ke infan'aĝ'a'j tra'viv'aĵ'o'j influ'as la evolu'o'n de la cerb'o, sed la sol'a pruv'o kon'at'a al la scienc'ist'o'j rilat'as la ekstrem'a'j'n kaz'o'j'n de molest'ad'o – seks'a aŭ per'fort'a – aŭ de infan'o'j, kiu'j spert'is psik'a'j'n traŭmat'o'j'n.

Firm'a baz'o

Laŭ Andre'a Danese, lektor'o ĉe la Institut'o de Psikiatri'o de la Universitat'o de Londono, „ge'patr'o'j oft'e ne est'as apud si'a'j infan'o'j, kiam ili al'front'as grav'a'j'n decid'o'j'n, ekzempl'e pri elekt'o de amik'o'j, ek'uz'o de narkot'aĵ'o'j aŭ daŭr'ig'o de stud'o'j. Tamen la ge'patr'o'j pov'as konstru'i firm'a'n baz'o'n por si'a'j ge'fil'o'j ek'de ties fru'a aĝ'o, por ke ili lern'u ĝust'e elekt'i, ekzempl'e evolu'ig'ant'e la kapabl'o'n konserv'i kaj el'labor'i inform'o'j'n aŭ la kapabl'o'n trov'i ekvilibr'o'n inter la dezir'o pri tuj'a kontent'iĝ'o kaj tiu pri pli alt'a'j, mal'proksim'dat'a'j cel'o'j”.

Ador'i, odor'i

Post la pask'a sezon'o komenc'iĝ'as jam la krist'nask'a, kiu eksplod'as en la semajn'o'j novembr'a'j kaj fru'decembr'a'j. Ne tem'as pri religi'a'j prepar'o'j, sed pri la komerc'a'j.

Ebl'e sezon'a'n dolĉ'aĵ'o'n oni jam antaŭ'festen'e frand'is, aŭ spic'it'a'n bol'ant'a'n vin'o'n jam antaŭ'vintr'e ekzamen'is. Sed ne nur en trink- kaj dolĉ'aĵ-angul'o'j de la magazen'o'j trov'ebl'as krist'nask'a'j ofert'o'j: ankaŭ, tut'e ne'atend'it'e, en tiu'j pri neces'ej'a'j paper'o'j.

Est'as unu el la glor'a'j kultur'a'j ating'o'j de la hom'ar'o, ke oni ne plu bezon'as magr'a'j'n herb'o'tig'o'j'n, agac'a'j'n pajl'o'fask'o'j'n aŭ romp'iĝ'em'a'j'n flor'foli'o'j'n por fin'i si'a'n digest'ad'o'n, sed ke oni nun dispon'as pri paper'rul'aĵ'o'j norm'ig'it'a'j kaj fid'ind'a'j.

Motiv'o'j

Aktual'e, inter kutim'a'j var'o'j tia'bezon'a'j, oni pov'as trov'i special'a'n krist'nask'a'n ofert'o'n. Firma'o, kiu dum'jar'e prezent'as si'a'j'n neces'ej'a'j'n paper'produkt'o'j'n sub la nom'o Happyend, do „Fin'aĵ'o feliĉ'a”, nun propon'as neces'ej'a'n paper'o'n kun krist'nask'a'j motiv'o'j.

Tamen, post skrupul'a ekzamen'ad'o, la paper'o evident'ig'as si'n ankaŭ por islam'a'j kaj esperant'ist'a'j anim'o'j, respektiv'e post'aĵ'o'j, ne'danĝer'a. La stel'o est'is jam antaŭ 1887 inter'naci'a sign'o de la esper'o, kaj la pra'ul'o'j de la du ĉiu'foli'e aper'ant'a'j rangifer'o'j cert'e ne star'is apud bov'o kaj azen'o ĉe la betleĥema krip'o.

Do, simbol'o'j laik'a'j, neniel minac'ant'a'j ies religi'a'n kred'o'n aŭ karn'o'n. Ebl'e nur tiu'n de krist'an'o'j, sed tiu'j ja est'u nepr'e toler'em'a'j, apart'e se tem'as pri simbol'o'j kaj la last'a'j aĵ'o'j.

Sed tio ne est'as ĉio en la surpriz'a pak'aĵ'o. Mal'atent'a aĉet'ant'o, hejm'e'n'vetur'ant'e, subit'e flar'as i'o'n ne'atend'it'a'n el la var'o'kest'o en la aŭtomobil'a fon'o. Ne, tut'e ne jam uz'it'a'n paper'o'n. Hejm'e li gaj'e rimark'as, ke oni regal'is li'n eĉ du'obl'e.

Bak'aĵ'o

Pli'a sur'skrib'o perfid'as, ke la pur'a neces'ej'a paper'o odor'as je krist'nask'e spic'it'a bak'aĵ'o (Spekulatius). Ĝoj'e li konstat'as: Krist'nask'a'j manĝ'aĵ'o'j, trink'aĵ'o'j antaŭ mi, krist'nask'a paper'o post mi: jen la fest'o sav'it'a!

Pecunia n'o'n olet / „(Mon'o) ne fi'odor'as”: tiu'n klar'ig'o'n don'is jam la romi'an'o'j, kiam tem'is pri gajn'o'j el la publik'a'j latrin'o'j. Nun ankaŭ ne plu fi'odor'os hejm'e tra'dom'e, dank'e al la krist'nask'bak'aĵ'um'it'a kemi'aĵ'o en'paper'a.

Kaj ankaŭ la mon'o ne fi'odor'as, konsider'e, ke la ĝoj'ig'a rul'aĵ'o kost'as preskaŭ la du'obl'a'n prez'o'n de la ordinar'a. Sed tiu konstat'o est'as forges'ind'a antaŭ la fin'a rezult'o de la krist'nask'a'j plezur'o'j.

Riĉ'ul'o hav'as korn'o'j'n, mal'riĉ'ul'o dorn'o'j'n

La plej mon'hav'a dek'on'o de la brit'a popol'o 850-obl'e pli riĉ'as ol la mal'plej mon'hav'a dek'on'o, raport'is fin'e de 2012 la brit'a Ofic'ej'o pri Naci'a Statistik'o.

La riĉ'a dek'on'o averaĝ'e posed'as dom'o'n kun valor'o de 340 000 pund'o'j, pensi'o'n kun valor'o de 742 000 pund'o'j, kaj bank'kont'o'j'n kun valor'o de 123 200 pund'o'j.

Kontrast'e la plej mal'riĉ'a du'on'o de la popol'o averaĝ'e ne posed'as si'a'n dom'o'n, sed lu'pag'as, kaj dispon'as pri nur 4000 pund'o'j da pensi'a'j ŝpar'aĵ'o'j kaj 400 pund'o'j en kontant'a mon'o.

Vizit'o al Nanto

Nanto situ'as en okcident'a Franci'o proksim'e al Atlantik'o kaj ĉe la river'o Luar'o. Ĝi est'as la ĉef'urb'o de la departement'o Luar'o-Atlantik'o kaj de la region'o Luarlandoj. La urb'o hav'as 282 000 loĝ'ant'o'j'n. Ĝi est'is histori'e la ĉef'urb'o de Bretoni'o ĝis 1941.

Oni pruv'is la ekzist'o'n de rest'aĵ'o'j de loĝ'lok'o ĉe la bord'o de Luar'o. Ĉirkaŭ la jar'o 500 a.K. en la region'o de la hodiaŭ'a Nanto ek'loĝ'is gaŭl'o'j. En la gaŭl'a milit'o tiu part'o est'is sub'ig'it'a al la romia reg'ad'o sub Cezar'o. En la jar'o 50 a.K. oni fond'is sur la teren'o de la urb'o la romi'an haven'urb'o'n Port'us Namnetum. En la tri'a jar'cent'o la loĝ'ant'o'j konvert'iĝ'is al krist'an'ism'o.

De mez'epok'o ĝis modern'o

Oni'dir'e ven'is en la 5a kaj 6a jar'cent'o'j breton'o'j de la brit'a'j insul'o'j. En 1154 Nanto est'is trans'don'it'a al Henrik'o la 2a Plantagenet, kiu en la sam'a jar'o okup'is la angl'a'n tron'o'n. En 1460 oni fond'is universitat'o'n en Nanto. Post la mort'o de Anna de Bretoni'o oni al'lig'is Bretoni'o'n al Franci'o.

Kun la edikt'o de Nanto de Henrik'o la 4a en 1598 fin'iĝ'is la jar'cent'a'j sub'prem'ad'o kaj persekut'ad'o de hugenot'o'j far'e de la katolik'a eklezi'o kaj franc'a ŝtat'o. Tamen tiu edikt'o est'is nul'ig'it'a en 1685 de Ludovik'o la 14a.

Sur'baz'e de la oportun'a situ'o ĉe la river'eg'o Luar'o la urb'o tra'viv'is en la 18a jar'cent'o ekonomi'a'n supr'e'n'ir'o'n kaj far'iĝ'is la plej grav'a haven'o de Franci'o. Tio okaz'is pro la komerc'o kun Azi'o kaj ĉef'e pro la prosper'ant'a sklav'komerc'o.

En la urb'o nask'iĝ'is la grand'a franc'a verk'ist'o Jules Verne. Li'a'j verk'o'j est'as traduk'it'a'j en mult'a'j'n lingv'o'j'n, inkluziv'e Esperant'o'n.

Nanto dum la du'a mond'milit'o

Juni'e 1940 okaz'is la okup'ad'o de la urb'o far'e de la german'a arme'o. La 20an de oktobr'o 1941 est'is murd'it'a la german'a urb'o'komand'ant'o sub'kolonel'o Karl Hotz far'e de la rezist'a mov'ad'o. Kiel ag'o de venĝ'o oni ekzekut'is garanti'ul'o'j'n (la ĉef'strat'o Cours des 50 Otages memor'ig'as pri tiu tragedi'o). Dum la milit'o grand'a part'o de la urb'o est'is detru'it'a. Post la al'bord'iĝ'o de alianc'an'o'j en Normandi'o komenc'e de juni'o 1944 la urb'o est'is liber'ig'it'a.

Nun'temp'o

En 1962 oni re'e mal'ferm'is la universitat'o'n de Nanto. La regres'o de la ŝip'konstru'ad'o fin'e de la 1980aj jar'o'j fal'ig'is Nanton en profund'a'n kriz'o'n. En 1989 est'is ferm'it'a la last'a ŝip'konstru'ej'o. La rezult'o est'is alt'a sen'labor'ec'o kaj soci'a sam'kiel kultur'a ruin'iĝ'o (la plej drink'em'a part'o de Franci'o). La trajn'a TGV-lig'o kun Parizo kaj la fort'a trans'ig'o de la tut'land'a administr'ad'o al la provinc'o signif'is la komenc'o'n de la de'nov'a supr'e'n'iĝ'o de Nanto. Ankaŭ la re-en'konduk'o de tram'o kaj organiz'ad'o de mult'nombr'a'j fest'o'j (Rendez-vous de l'Erdre, spektakl'o'j de Royal de Luxe) kontribu'is al re'vigl'iĝ'o de la atlantik'a metropol'o.

Vid'ind'aĵ'o'j

Nanto posed'as kelk'a'j'n grav'a'j'n muze'o'j'n, inter kiu'j est'as la Muze'o de Bel'art'o, la Muze'o de Jules Verne, la Muze'o de Dobrée kaj la Natur'scienc'a Muze'o. Altern'a'j'n ekspozici'o'j'n de modern'a art'o oni organiz'as en la galeri'o Lieu Unique en iam'a keks'fabrik'o.

Grav'a'j vid'ind'aĵ'o'j est'as la kastel'o de la breton'a'j duk'o'j, la katedral'o Saint-Pierre kaj mult'a'j ali'a'j preĝ'ej'o'j. Al ĉi-last'a'j aparten'as ankaŭ la mal'fru'gotik'a preĝ'ej'o Sainte-Croix kun renesanc'a preĝ'ej'tur'o en'e de la mal'nov'a urb'o kaj la nov'gotik'a'j konstru'aĵ'o'j Saint-Nicolas kaj Saint-Clément. Al ili al'don'iĝ'as park'o'j, apart'e la botanik'a ĝarden'o ĉe la ĉef'staci'dom'o, kaj butik'a'j strat'o'j, kiel ekzempl'e la strat'o Crébillon kaj la histori'a pas'ej'o Pommeraye. Unu el la plej bel'a'j restoraci'et'o'j en Franci'o est'as La Cigale ĉe la plac'o de la teatr'o Graslin.

La mult'a'j publik'a'j vetur'il'o'j kaj eĉ la prunt'e'don'at'a'j bicikl'o'j montr'as la atent'o'n, kiu'n oni dediĉ'as al ekologi'o. Ceter'e, la urb'o hav'as en si'a kor'o kelk'a'j'n eg'e bel'a'j'n ĝarden'o'j'n. Pli'e, la river'eg'o Luar'o kaj du ali'a'j bel'a'j river'o'j ebl'ig'as agrabl'a'n promen'ad'o'n. Pri la ĉirkaŭ'aĵ'o: Atlantik'o est'as facil'e ating'ebl'a per trajn'o (40 km) kaj ankaŭ urb'et'o'j sur'voj'e dispon'ig'as tre agrabl'a'j'n vid'aĵ'o'j'n.

Ĉe la trans'form'ad'o de la mal'nov'a haven'teren'o sur la insul'o de Nanto ek'est'is ekspozici'ej'o en mal'nov'a banan'ten'ej'o. Mal'nov'a'j gru'o'j de la ŝip'konstru'ej'o est'is re'nov'ig'it'a'j por re'memor'ig'i pri la industri'a karakter'o de la teren'o.

Gigant'a'j, inspir'it'a'j de Jules Verne, mekanik'a'j best'o'j kaj pup'o'j, nom'at'a'j Les Machines de l'île (la maŝin'o'j de la insul'o), est'as uz'at'a'j dum kultur'fest'o'j. Ek'est'is nov'a'j konstru'aĵ'o'j, kiel la Palac'o de Justic'o de la arkitekt'o Je'a'n Nouvel. Model'o de modern'a konstru'aĵ'o est'as Unité d'Habitation (loĝ'unu'o) de la arkitekt'o Le Corbusier en la antaŭ'urb'o Rezé. Emblem'a'n karakter'o'n hav'as la tur'o de la iam'a keks'fabrik'o Lefèvre-Util'e proksim'e al la urb'o'centr'o.

La klimat'o de Nanto est'as oft'e mal'sek'a, tamen mild'a. Prujn'o'n oni ne tro sufer'as.

Mort'as fleg'ist'in'o: kiu kulp'as?

Komenc'e de decembr'o jun'a vir'in'o en'ir'is mal'san'ul'ej'o'n en Londono. Graved'a je 12 semajn'o'j, la nov'edz'in'o sufer'is pro akut'a maten'a vom'ad'o – fak'e hyperemesis gravidarum.

Neni'o rimark'ind'a: mult'a'j graved'ul'in'o'j tiel sufer'as, tamen nur unu el'cent'aĵ'o pro la akut'a form'o. Ĉia'okaz'e, jen person'a aŭ famili'a afer'o, kiu ne koncern'u la publik'o'n. Privat'ec'o'n en tia'j situaci'o'j garanti'as artikol'o 8 de la leĝ'o pri hom'a'j rajt'o'j, akcept'it'a de la brit'a parlament'o en 1998.

Tamen ne valid'as artikol'o 8, se vi est'as duk'in'o, la nov'edz'in'o de la du'a tron'hered'ont'o Princ'o William (fil'o de la tron'hered'ont'o Princ'o Charles). Kiam est'is anonc'it'e, ke la duk'in'o est'as traktat'a en ekskluziv'a mal'san'ul'ej'o, ĵurnal'ist'o'j ne pov'is si'n brid'i.

La kutim'e sobr'a BBC aŭd'ig'is en si'a vesper'a nov'aĵ'o-program'o long'a'j'n intervju'o'j'n kun fak'ul'o'j pri hyperemesis gravidarum. Bulvard'a gazet'o la sekv'a'n tag'o'n dediĉ'is 20 paĝ'o'j'n al la duk'in'o kaj al la beb'et'o, kiu far'iĝ'os – imag'u! – la tri'a tron'hered'ont'o.

Reg'is sam'a histeri'o en ali'a'j land'o'j: ekzempl'e, laŭ Fejsbuk-amik'o, en Italio. Kaj ne nur. Ankaŭ en Aŭstrali'o, kie du radi'o-anonc'ist'o'j, al'propr'ig'ant'a'j al si brit'a'n akĉent'o'n, telefon'is al la mal'san'ul'ej'o, ŝajn'ig'ant'e, ke ili est'as reĝ'in'o Elizabeth kaj princ'o Charles.

Du fleg'ist'in'o'j ne dub'is, kun kiu'j ili parol'as. Unu el la fleg'ist'in'o'j mal'kaŝ'is konfidenc'a'j'n inform'o'j'n pri la duk'in'o. La konversaci'o est'is registr'it'a kaj post'e dis'send'at'a (ad'e kaj ripet'e) de la radi'o-staci'o.

Amuz'aĵ'o, ebl'e iom mal'bon'gust'a – ĝis kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e la 46-jar'aĝ'a fleg'ist'in'o, kiu la unu'a ricev'is la fals'a'n telefon'vok'o'n, si'n mort'ig'is, kred'ebl'e pro la ruz'o. Tiam, sed nur tiam, la radi'o-staci'o en Aŭstrali'o suspend'is la du tromp'em'ul'o'j'n.

Ĉu ver'e ili kulp'is? En rekt'a senc'o, jes. Sed ĉu ili ne viktim'iĝ'is – kompren'ebl'e, ne tiel, kiel la fleg'ist'in'o – kiel ĉiu'j, kies raci'o, kies inteligent'ec'o, vapor'iĝ'as vid-al-vid'e al la pomp'a privilegi'o-parad'o, kia est'as la brit'a reĝ'a famili'o?

Ĉu ne kulp'as la politik'ist'o'j, kiu'j, asoci'iĝ'ant'a'j kun „reĝ'ul'o'j”, esper'as tiel kaŝ'i si'a'n ne'kompetent'o'n kaj de'flank'ig'i kritik'o'n pri fiask'ant'a ekonomi'a politik'o? Re'ag'is la brit'a ĉef'ministr'o David Cameron kiel knab'et'o kun nov'a lud'il'o, dir'ant'e, ke, kiam li ricev'is la „bon'a'n nov'aĵ'o'n” pri la graved'ec'o de la duk'in'o, li vol'is ĝi'n tuj kun'hav'ig'i kun la membr'o'j de la kabinet'o.

Ĉu ne, fin'fin'e, kulp'as pri la mem'mort'ig'o de la fleg'ist'in'o la reĝ'a famili'o mem, konstant'e ĵet'ant'a ost'o'j'n al naiv'a, ne'matur'a publik'o? Ekzempl'e la ge'duk'o'j intenc'is anonc'i la graved'ec'o'n la 25an de decembr'o, kvazaŭ la beb'o est'us krist'nask'a donac'o al dank'em'a popol'o. Memor'ind'as, ceter'e, ke tiu'j, kiu'j serĉ'as kaj fleg'as publik'ec'o'n, kiam ili vol'as, ne pov'as subit'e dir'i, ke nun ili ne vol'as.

Tiel tromp'as ne nur la du sensaci'o-serĉ'ant'a'j radi'o-anonc'ist'o'j en Aŭstrali'o, sed ankaŭ tiu'j mit'o'j pri tradici'o, politik'a stabil'ec'o, eĉ turism'a valor'o de la reĝ'a famili'o, kiu'j ĉirkaŭ'as la monarki'o'n.

Ia'senc'e, en tiu ĉi plor'ind'a afer'o, ni ĉiu'j viktim'iĝ'as. Cert'e, dum tron'os reĝ'a famili'o en Briti'o, sen'dub'e ripet'iĝ'os ĵurnal'ism'a'j „atenc'o'j” kontraŭ an'o'j de la reĝ'a famili'o. Plej'part'e ili rest'os sur fars'a nivel'o, sen la tragik'a'j post'efik'o'j de la aŭstrali'a blag'o.

Fin'e: la afer'o prezent'as plur'a'j'n etik'a'j'n punkt'o'j'n, koincid'e en Briti'o kaj, kred'ebl'e, ankaŭ en Aŭstrali'o, aktual'e diskut'at'a'j'n. Ĵus raport'is en Londono la esplor-komision'o Leveson, kiu rekomend'as nov'a'n organ'o'n por reg'i la gazet'ar'o'n.

Tiu ĉi organ'o est'u jur'e establ'it'a kun pov'o'j mon'pun'i. Ĝi kontrast'as al mal'nov'a, volont'ul'a organiz'aĵ'o, kiu ne ag'is kontraŭ ĵurnal'ist'o'j, kiu'j lez'is privat'ec'o'n. Tiu'j, kiu'j baldaŭ aper'os antaŭ tribunal'o'j, kaŝ'e registr'is telefon-konversaci'o'j'n inter'ali'e de politik'ist'o'j kaj, plej hont'ind'e, de ordinar'ul'o'j en'plekt'it'a'j en tragik'a'j cirkonstanc'o'j, ekzempl'e mal'aper'o aŭ murd'o de famili'an'o.

Sed rest'as etik'a'j demand'o'j. En Aŭstrali'o nepr'as inform'i, se radi'o-staci'o kaŝ'e registr'as konversaci'o'n kaj intenc'as post'e ĝi'n dis'send'i. La staci'o, kiu kapt'is la voĉ'o'j'n de du fleg'ist'in'o'j en Londono, argument'is, ke en tia situaci'o ne valid'as la aŭstrali'a leĝ'o, ĉar la vir'in'o'j est'is ekster'land'an'o'j.

Evident'e moral'o kaj etik'o est'as fleks'ebl'a'j, precip'e ĉirkaŭ la brit'a monarĥi'o.

Adapt'i, persist'i, akcept'i

Nun'temp'e ĉie en la mond'o barakt'as kompani'o'j por plu'viv'i en mal'favor'a'j ekonomi'a'j cirkonstanc'o'j. Ĉiu'n tag'o'n mult'a'j bankrot'as malgraŭ si'a'j klopod'o'j, tra'viv'int'e nur du aŭ tri jar'o'j'n post si'a fond'iĝ'o. Ankaŭ en Japani'o trov'ebl'as tia'j cirkonstanc'o'j, foj'e eĉ pli mal'bon'a'j ol ali'lok'e pro long'daŭr'a deflaci'o.

Tamen tie ekzist'as mal'nov'a'j kompani'o'j kaj famili'a'j entrepren'o'j, kiu'j ja tra'viv'is, spit'e al la ond'um'ad'o de la histori'o. Esplor'ist'o'j ident'ig'is ĉ. 3000 firma'o'j'n, kiu'j fond'iĝ'is antaŭ 200 jar'o'j, kaj ĉ. 21 000 antaŭ pli ol 100 jar'o'j. En Eŭrop'o Germanio hav'as plej mult'e da entrepren'o'j kun pli-ol-200-jar'a histori'o, sed ili nombr'as nur 800.

Imperi'estr'o

La plej mal'nov'a ankoraŭ funkci'ant'a entrepren'o en Japani'o, kaj probabl'e ankaŭ en la mond'o, est'as Kongo-Gum'i (Diamant'o-Kompani'o) en Osaka. Ĝi ek'funkci'is en la jar'o 578 de la komun'a era'o. En ĉi tiu jar'o Tiberius 2a Konstanten'o iĝ'is bizanca imperi'estr'o.

Fond'is Kongo-Gum'i unu el tri ĉarpent'ist'o'j ven'int'a'j el la kore'a du'on'insul'o, invit'it'e de la japan'a potenc'ul'o. Ili help'is konstru'i la budh'ist'a'n templ'o'n Ŝitennoĵi.

Bankrot'o

Dum jar'cent'o'j Kongo-Gum'i ekskluziv'e konstru'is kaj ripar'is Ŝitennoĵi, ĝis en la 1860aj jar'o'j ĝi komenc'is konstru'i templ'o'j'n kaj sankt'ej'o'j'n de ŝinto'ism'o (la japan'a indiĝen'a religi'o). En 2006 la kompani'o al'front'is bankrot'o'n, sed ali'a entrepren'o ĝi'n sav'is, kaj nun ĝi aktiv'e funkci'as.

La du'e plej mal'nov'a kompani'o est'as la ban'gast'ej'o Keiunkan fond'it'a en 705 en la guberni'o Yamanasi. Ĝi aparten'as al almenaŭ 12 kompani'o'j pli-ol-800-jar'aĝ'a'j. Inter ili list'iĝ'as ses hotel'o'j aŭ gast'ej'o'j en varm'o'font'ej'o'j.

La kvin ali'a'j produkt'as paper'aĵ'o'j'n, budh'o'servil'o'j'n, sake'o'n (riz'vin'o'n), te'o'n kaj muld'aĵ'o'j'n. Ekster Japani'o la plej mal'nov'a est'as Sankt Peter Stiftskeller, restoraci'o en Salzburg, Aŭstrio. Ĝi est'is laŭ'dir'e fond'it'a en 803, sed ses japan'a'j entrepren'o'j inkluziv'e de Kongo-Gum'i kaj Keiunkan est'as pli mal'nov'a'j.

Adapt'iĝ'em'o

Lev'iĝ'as la demand'o, kial ekzist'as tiom da mal'nov'a'j entrepren'o'j en Japani'o. Fak'ul'o'j opini'as, ke la long'viv'ec'o baz'iĝ'as sur tri faktor'o'j: adapt'i, persist'i kaj akcept'i.

Adapt'i rilat'as al la kapabl'o kre'i nov'a'j'n produkt'o'j'n respond'e al la bezon'o kaj postul'o de la temp'o. Ekzempl'e, plur'a'j mal'nov'a'j pri'labor'ej'o'j de metal'o nun liver'as preciz'a'j'n part'o'j'n nepr'a'j'n al poŝ'telefon'o'j.

Persist'i signif'as insist'e okup'iĝ'i pri la propr'a meti'o. Mult'a'j japan'a'j kompani'o'j fiask'is, kiam ili divers'iĝ'is, neglekt'ant'e si'a'n propr'a'n afer'o'n. Akcept'i tuŝ'as la hered'a'n princip'o'n. Sukces'a'j firma'o'j ne blind'e akcept'as si'a'j'n stult'a'j'n fil'o'j'n sed kapabl'a'j'n ali'ul'o'j'n. Ali'vort'e, en'flu'as freŝ'a, ekster'a sang'o.

Deviz'o

La deviz'o de mult'a'j tia'j kompani'o'j far'iĝ'as famili'a regul'o, ekzempl'e „fidel'ec'o al la klient'o'j”, „kun'ekzist'o kun la region'o”, „por'temp'e perd'i, long'temp'e gajn'i”.

Hodiaŭ, tamen, en epok'o de tut'mond'iĝ'o, pli kaj pli mal'facil'as fidel'i al tia'j princip'o'j, apart'e kiam bank'o'j kaj ali'a'j invest'ant'o'j postul'as rapid'a'n profit'o'n kaj eĉ for'vend'o'n de tradici'a entrepren'o.

Hodiaŭ preskaŭ ĉiu'j mal'nov'a'j famili'a'j entrepren'o'j far'iĝ'is akci'a'j kompani'o'j aŭ societ'o'j komandit'a'j. Si'a'j'n akci'o'j'n ili ne publik'e propon'as en la financ'a'j merkat'o'j.

La Centr'o pri Inter'religi'a Dialog'o ek'funkci'is

En Vieno oni solen'e mal'ferm'is la Centr'o'n pri Inter'religi'a Dialog'o „Reĝ'o Abdullah” (KAICIID) (vid'u MONATO 2012/1, p. 17). La ĝeneral'a sekretari'o de UN Ban Ki Moon emfaz'is en si'a inaŭgur'a parol'ad'o la rol'o'n de la centr'o kontraŭ la fon'o de la konflikt'o en la Proksim'a Orient'o kiel grav'a'n paŝ'o'n. „Ni ne bezon'as rigard'i pli mal'proksim'e'n ol la hodiaŭ'a'j'n ĉef'nov'aĵ'o'j'n, por kompren'i kial la misi'o de la centr'o est'as tiel grav'a”, dir'is Ban Ki Moon en la viena kastel'o Hofburg antaŭ cent'o'j da gast'o'j. La ministr'o'j pri ekster'a'j afer'o'j de la ŝtat'o'j-fond'int'o'j Aŭstrio, Hispanio kaj Sauda Arabi'o emfaz'is en si'a'j parol'ad'o'j la rol'o'n de la inter'religi'a dialog'o.

Parol'ant'e antaŭ pastr'o'j kaj religi'a'j alt'rang'ul'o'j el la tut'a mond'o, Ban Ki Moon dank'is la saud-arab'a'n reĝ'o'n Abdullah, kiu ne pov'is ven'i pro dors-operaci'o, pro li'a'j klopod'o'j pri la centr'o: „Hodiaŭ vesper'e ni unu'ig'as ni'a'j'n fort'o'j'n por fest'i pli fort'a'n klopod'ad'o'n pri kultur'a inter'ŝanĝ'o kaj tut'mond'a harmoni'o.”

La konflikt'o inter israel'an'o'j kaj palestin'an'o'j sam'kiel la situaci'o en Sirio kaj Mali'o memor'ig'as insist'e pri tio, kial grav'as pli bon'a kompren'o trans la religi'a'j kaj kultur'a'j lim'o'j. Ban Ki Moon ven'is ĵus el la Proksim'a Orient'o kaj esper'as nun pri la plen'um'o de la armistic'o inter Israelo kaj radikal'a'j palestinaj grup'o'j en la Gaz'a Sektor'o.

Estr'ar'o

La centr'o'n gvid'as la iam'a saud-arab'a vic'ministr'o pri kler'ig'ad'o Faisal bi'n Abdulrahman bi'n Muammar kiel ĝeneral'a sekretari'o. Li'a anstataŭ'ant'in'o est'as la eks'a aŭstr'a ministr'in'o pri justic'o Claudia Bandion-Ortner. En la naŭ'person'a estr'ar'o est'as po tri person'o'j de krist'an'a kaj islam'a konfesi'o'j – inter ili send'it'o de la pap'o kaj saud-arab'a islam'an'o, – kaj reprezent'ant'o'j de jud'ism'o, budh'ism'o kaj hindu'ism'o.

Impuls'o pri la fond'o de la centr'o est'is renkont'iĝ'o de reĝ'o Abdullah kun pap'o Benedikto la 16a en 2007. La unu'a vizit'o de la saud-arab'a monark'o al Romo ek'puŝ'is la dialog'o'n inter la katolik'a eklezi'o kaj islam'o, sci'ig'is teolog'o'j. Sauda Arabi'o cert'ig'is por la kur'ant'a funkci'ad'o de la centr'o dum la unu'a'j tri jar'o'j ĝis 15 milion'o'j'n da eŭr'o'j. La establ'o akcept'os ankaŭ mon'donac'o'j'n de ŝtat'o'j, fond'aĵ'o'j kaj unu'op'a'j person'o'j.

Antaŭ'e'n'ig'i respekt'o'n

La centr'o hav'as la deklar'it'a'n cel'o'n antaŭ'e'n'ig'i respekt'o'n inter la religi'o'j kaj per'i en konflikt'o'j inter la religi'o'j. Kontraŭ'ul'o'j tamen dir'is, ke la est'ig'o de la centr'o est'as ŝirm'o por Sauda Arabi'o, kiu ne permes'as al ne-islam'an'o'j la praktik'ad'o'n de si'a religi'o.

La kritik'o'n pri la grav'a rol'o de Sauda Arabi'o en la centr'o tuŝ'is ĝi'a ĝeneral'a sekretari'o Faisal bi'n Abdulrahman bi'n Muammar, en si'a inaŭgur'a parol'ad'o. Direkt'e al la amas'komunik'il'o'j li dir'is: „Vi pov'as demand'i kaj hav'as la rajt'o'n demand'i, kio'n far'os la centr'o. Mi pov'as kred'ig'i vi'n, ke ĝi est'os el'ir'punkt'o por ŝanĝ'o.”

La saud-arab'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j princ'o Saud al-Faisal emfaz'is la grand'a'n signif'o'n de stabil'ec'o por la funkci'ad'o de la establ'o. „Oni dev'as re'memor'i pri tio, kio okaz'is kun la soci'o'j, kiu'j ne pov'is halt'ig'i la ‚spiral'o'n de per'fort'o’ – la centr'o dev'as help'i por ĉes'ig'i konflikt'o'j'n, re'memor'ig'i pri la fundament'a'j valor'o'j kaj re'konduk'i la mond'o'n al ili.”

La super'a komisi'it'o de la pap'o pri inter'religi'a dialog'o, kardinal'o Je'a'n-Louis Tauran, memor'ig'is al la reprezent'ant'o'j de divers'a'j religi'o'j pri ili'a'j dev'o'j en la dialog'o. Est'as ankaŭ ebl'o tuŝ'i fundament'a'j'n hom'a'j'n rajt'o'j'n, inter ili la religi'a'n liber'ec'o'n „en ĉiu soci'o – ĉie”. La Sankt'a Seĝ'o inter'ven'as ĉiu'lok'e por krist'an'o'j, kie ili bezon'as help'o'n.

La aŭstr'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j Michael Spindelegger kaj li'a hispan'a koleg'o José Manuel Garcia Margallo sub'strek'is en si'a'j parol'ad'o'j la sub'ten'o'n por la centr'o. Spindelegger dir'is, ke li est'as dank'a al reĝ'o Abdullah pro li'a pens'o'riĉ'a kaj ĝust'a'temp'e lanĉ'it'a iniciat'o. La konstru'iv'a dialog'o de la konfesi'o'j est'as prioritat'o de la aŭstr'a ekster'a politik'o. Garcia Margallo deklar'is, ke li cert'as, ke la centr'o sub'ten'os ankaŭ ali'a'j'n iniciat'o'j'n pri inter'religi'a dialog'o.

Sabl'o'horloĝ'o for'ŝov'as piramid'o'n

Kris Verburgh, 26-jar'a flandr'a kurac'ist'o, kaŭz'is mal'grand'a'n „ter'trem'o'n” en Flandri'o per si'a libr'o De voedselzandloper, laŭ'vort'e „la nutr'a sabl'o'horloĝ'o” (laŭ la form'o de li'a nov'a, ĝis'dat'ig'it'a versi'o de la nutr'a piramid'o). Tiu ĉi artikol'o cel'as ne est'i recenz'o pri la libr'o, sed prezent'i al la leg'ant'ar'o kelk'a'j'n konklud'o'j'n kaj instig'i al pli san'ig'a kaj konsci'a manĝ'ad'o.

En mult'a'j lok'o'j de la mond'o oni uz'as nutr'a'n piramid'o'n por montr'i al la hom'o'j, kiel manĝ'i ekvilibr'e. En la supr'a part'o de la piramid'o aper'as la manĝ'aĵ'o'j, kiu'j'n oni moder'e manĝ'u (dolĉ'aĵ'o'j, nutr'a'j suplement'o'j). Sub'e trov'iĝ'as mal'e la nutr'aĵ'o'j, kiu'j'n oni plej bezon'as (akv'o, riz'o, pan'o). Oft'e apud tia'j skem'o'j est'as ankaŭ bild'o'j pri sport'o, por montr'i, ke ankaŭ fizik'a ekzerc'ad'o tre grav'as por bon'a san'o.

Polemik'o

Aper'ig'int'e si'a'n libr'o'n De voedselzandloper, Kris Verburgh ricev'is grand'a'j'n laŭd'o'j'n, sed ankaŭ mult'e da kritik'o (kiel person'o, ne nur kiel profesi'ul'o), inter'ali'e de la flank'o de plur'a'j profesor'o'j. Laŭ ili, li'a „nutr'a sabl'o'horloĝ'o” ne baz'iĝ'as sur sufiĉ'a nombr'o da scienc'a'j esplor'o'j. La sam'a'j scienc'ul'o'j ankaŭ plend'as pri mis'interpret'ad'o de iu'j cifer'o'j. Est'as tre domaĝ'e, ke tiu kritik'ad'o fokus'iĝ'as sur nur kelk'a'j eventual'e diskut'ebl'a'j er'o'j (kiu'j'n la aŭtor'o per ne'kaŝ'it'a respond'o al la kritik'ant'o'j ceter'e jam refut'is), anstataŭ agnosk'i, ke ni'a manier'o ni'n nutr'i ja pov'as kaŭz'i mult'a'j'n grav'a'j'n mal'san'o'j'n kaj ke, efektiv'e, la manier'o elekt'it'a de la aŭtor'o por prezent'i model'o'n pri san'ig'a nutr'ad'o apart'e util'as kaj traf'as.

Part'o de la polemik'o est'as jen'e klar'ig'ebl'a: la tradici'a nutr'a piramid'o est'as fort'e influ'at'a de la viand- kaj lakt-industri'o. Tiu'j industri'o'j vol'as ĉiel instig'i la hom'o'j'n konsum'i kiel ebl'e plej mult'e da si'a'j produkt'o'j, spit'e al ĉiu'j kon'at'a'j raport'o'j pri risk'o'j por la san'o pro manĝ'ad'o de tia'j nutr'aĵ'o'j. Ni est'u honest'a'j: kiom da hom'o'j mal'san'iĝ'is, manĝ'ant'e laktuk'o'n aŭ brokol'o'n, kaj kiom da hom'o'j spert'as san'problem'o'j'n pro tro'a manĝ'ad'o de viand'o kaj lakt'aĵ'o'j? (Rimark'ind'as, ke infekt'o per salmonel'o supoz'ebl'e lig'it'a kun manĝ'ad'o de legom'o'j, kiu okaz'is antaŭ kelk'a'j jar'o'j en Germanio kaj ali'lok'e, tut'e ne est'is kaŭz'it'a de la legom'o'j mem, sed de la best'de'ven'a fek'aĵ'o ŝpruc'it'a sur la legom'o'j'n.)

Plej bon'a diet'o = ne diet'i

Esenc'e la libr'o de Verburgh montr'as, kia'manier'e viv'i long'e kaj bon'e dank'e al pli san'ig'a manĝ'ad'o. La el'don'aĵ'o ne baz'iĝ'as sur iu mirakl'a diet'o, kvankam perd'o de pez'o oft'e ja sekv'as; la verk'o mal'e klopod'as ek'konsci'ig'i kaj eduk'i la leg'ant'ar'o'n pri tio, kio est'as san'a manĝ'ad'o, sur'baz'e de mult'e da scienc'a'j esplor'o'j.

La aŭtor'o klar'ig'as ankaŭ, kial la pli'mult'o da diet'o'j, pri kiu'j abund'e parol'as artikol'o'j en popular'ig'a'j revu'o'j, ne efik'as kaj foj'foj'e eĉ minac'as la san'o'n. Tem'as ekzempl'e pri la protein-diet'o (kaj pri la tro'a manĝ'ad'o de viand'o, ĝeneral'e), ĉar ni'a'j hepat'o kaj ren'o'j ne pov'as facil'e digest'i mult'a'j'n protein'o'j'n. Ek'de ni'a 30-jar'iĝ'o la funkci'ad'o de ni'a'j ren'o'j eĉ mal'alt'iĝ'as je 10 % ĉiu-jar'dek'e pro eksces'a protein-konsum'ad'o. La plej mult'a'j diet'o'j baz'iĝ'as sur mal'grand'a'j kaj lim'ig'it'a'j esplor'o'j kaj streb'as nur'e al rapid'a sukces'o, konsider'ant'e nur la mal'long-daŭr'a'n efik'o'n. Tamen ili preter'rigard'as la long-daŭr'a'n efik'o'n. La plej bon'a diet'o est'as do: ne sekv'i diet'o'n, sed manĝ'i san'ig'e kaj konsci'e.

Verburgh mal'permes'as al si'a'j leg'ant'o'j absolut'e neni'o'n: li bon'e sci'as, ke mult'a'j hom'o'j ne kapabl'as ver'e sekv'i iu'n ajn diet'o'n en mond'o, kiu daŭr'e reklam'as kaj propon'as tent'a'j'n, kvankam ne san'ig'a'j'n, manĝ'aĵ'o'j'n. Anstataŭ'e la aŭtor'o bril'e montr'as la manĝ'aĵ'o'j'n, kiu'j'n oni mal'plej manĝ'u, lok'um'ant'e ili'n en la supr'a part'o de la du'obl'a piramid'o, ∇. La manĝ'aĵ'o'j, kiu'j'n mal'e oni plej mult'e manĝ'u, trov'iĝ'as en la mal'supr'a part'o ∆). Tiel simpl'a est'as la afer'o. Li ankaŭ montr'as, kia'manier'e anstataŭ'ig'i mal'pli bon'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n (supr'e) per pli san'ig'a'j (sub'e).

Luks'a'j mal'san'o'j

La ĉef'a kaŭz'o de ni'a mal'jun'iĝ'o est'as suker'o kaj, pli ĝeneral'e, karbon'hidrat'o'j, kiu'j est'ig'as lig'o'j'n inter protein'o'j en la korp'o, tiel kaŭz'ant'e rigid'iĝ'o'n de la ĉel'o'j kaj ek'est'o'n de sulk'o'j. Konsum'ad'o de grand'a kvant'o da karbon'hidrat'o'j en mal'long'a temp'o kaŭz'as rapid'a'n kresk'o'n de la suker'nivel'o en la sang'o.

La t.n. glikemia indeks'o (mal'long'e GI) montr'as por ĉiu nutr'aĵ'o, kiom rapid'e la karbon'hidrat'o'j en'ir'as la sang'o'n. Prefer'ind'as manĝ'i nutr'aĵ'o'j'n kun mal'alt'a GI, ĉar tiu'okaz'e la kabrohidratoj mal'pli rapid'e en'ir'as la sang'o'n kaj pli long'daŭr'e proviz'as energi'o'n, anstataŭ stok'i ĝi'n kiel gras'o'n. Tro da karbon'hidrat'o'j al'don'e influ'as mal'bon'e la nivel'o'n de kolesterol'o. Manĝ'aĵ'o'j kun alt'a GI est'as krom suker'o: past'aĵ'o'j, pan'o, riz'o (kies blank'a'j variant'o'j ĉef'e mal'san'ig'as) kaj ter'pom'o'j. Est'as pli bon'e anstataŭ'ig'i tiu'j'n manĝ'aĵ'o'j'n per aven'o, fab'ac'o'j (legumenacoj), fung'o'j, frukt'o'j kaj legom'o'j.

Verburgh streb'as prevent'i la nov'a'j'n t.n. „luks'a'j'n mal'san'o'j'n”, kia'j est'as diabet'o (du'a'tip'a), kor'a'j kaj arteri'a'j problem'o'j, kancer'o, ĉiu'j part'e kaŭz'at'a'j ĝust'e de mal'bon'a nutr'ad'o. La modern'a sabl'o'horloĝ'a versi'o de la nutr'a piramid'o baz'iĝ'as sur scienc'a'j esplor'o'j kaj ĉef'e pri'zorg'ig'as la faktor'o'j'n, kiu'j kaŭz'as mal'jun'iĝ'o'n (kaj eĉ mort'o'n).

Menci'ind'a est'as ankaŭ, rilat'e al la nov'a propon'it'a model'o, est'as la ebl'o nuanc'i la mal'sam'o'n inter ekzempl'e nigr'a kaj verd'a te'o, ruĝ'a kaj blank'a viand'o, bon'a'j kaj mal'bon'a'j gras'o'j. Est'as ekzempl'e mal'ĝust'e opini'i, ke ĉiu'j gras'o'j dik'ig'as. For'ig'i tut'e la gras'o'n el ni'a manĝ'o est'as eĉ mal'san'ig'e, ĉar plur'a'j vitamin'o'j (A, D, E, K) ne solv'ebl'as en akv'o kaj tial pov'as en'ir'i ni'a'n korp'o'n nur per'e de gras'o'j.

Uson'a esplor'o kompar'is hom'grup'o'n, kiu manĝ'is san'help'e laŭ la mediterane'a kuir'manier'o (mult'e da oliv'ole'o, legom'o'j, frukt'o'j, fiŝ'o, nuks'o'j, iom da ruĝ'a vin'o), kun ali'a grup'o, kiu sekv'is diet'o'n preskrib'it'a'n de la Uson'a Kor-Asoci'o, kun mal'mult'e da gras'o. En la unu'a grup'o okaz'is je 70 % mal'pli da mort'o'j. Post 2,5-jar'a esplor'ad'o oni ĉes'ig'is la eksperiment'o'n, ĉar oni konsider'is „kontraŭ'etik'e”, ke la du'a grup'o plu sekv'u la diet'o'n de la Uson'a Kor-Asoci'o.

Legom'o'j kontraŭ kancer'o

Kancer'o est'as unu el la ĉef'a'j kaŭz'o'j de mort'o en Okcident'o, sed en iu'j part'o'j de Azi'o ĝi aper'as 5 ĝis 10-obl'e mal'pli oft'e. Tem'as pri ver'e signif'o'plen'a mal'sam'o! Ĉe ne'fum'ant'o la manĝ'o'manier'o respond'ec'as pri 50 % de la risk'o pri kancer'o! La ceter'a'j 50 % rilat'as: genetik'a'n em'o'n, infekt'o'j'n, est'ad'o'n sub la sun'o, polu'ad'o'n, labor'tip'o'n ktp. En Japani'o oni observ'is dek'foj'e mal'pli da kaz'o'j de prostat-kancer'o. La kial'o evident'e ne est'is genetik'a, ĉar japan'o'j el'migr'int'a'j al Brazilo, kiu'j manĝ'is laŭ la okcident'a manier'o, hav'is sam'e alt'a'n risk'o'n, kiel okcident'an'o'j.

Kiel do ni'a manĝ'ad'o pov'as influ'i kancer'o'n? Mal'long'e: kelk'a'j freŝ'a'j legom'o'j kaj herb'o'j (ekzempl'e brokol'o, petrosel'o, kurkum'o – mal'sam'a, oni atent'u, ol kukum'o) hav'as kancer-prevent'a'j'n ec'o'j'n. Esplor'o en Nederlando, plen'um'it'a tra 120 000 person'o'j, montr'is, ke:
– manĝ'ant'e san'e (fiŝ'o'n, nuks'o'j'n, legom'o'j'n, frukt'o'j'n, nigr'a'n ĉokolad'o'n, ruĝ'a'n vin'o'n, sed mal'mult'e da „rapid-asimil'ebl'a'j suker'o'j”, ruĝ'a viand'o kaj lakt'aĵ'o'j),
– ne hav'ant'e tro'a'n pez'o'n,
– ne fum'ant'e,
– iom sport'um'ant'e,
vir'o'j mez'um'e viv'as pli long'e je 8,5 jar'o'j kaj vir'in'o'j je 15 jar'o'j. Pli'e, la nombr'o de la san'a'j viv'jar'o'j, do la jar'o'j sen not'ind'a'j mal'san'o'j, est'as la du'obl'o. Hom'o'j, kiu'j hav'as mal'san'ig'a'n viv'stil'o'n – la esprim'o parol'as per si mem – pov'as ek'hav'i san'problem'o'j'n jam ek'de si'a 50-jar'iĝ'o.

Jen kelk'a'j mir'ind'a'j fakt'o'j (la font'o'j trov'iĝ'as en la libr'o kaj en la ret'ej'o de la aŭtor'o):

– tri glas'o'j da freŝ'e el'prem'it'a frukt'o'suk'o semajn'e mal'alt'ig'as la risk'o'n de la mal'san'o de Alzheimer je 79 %;

– unu man'plen'o da jugland'o'j tag'e mal'pli'ig'as la risk'o'n de kor-kriz'o je 45 %;

– unu kilo'gram'o da brokol'o monat'e mal'pli'ig'as la risk'o'n de mam'kancer'o je 40 %;

– unu glas'o da limonad'o ĉiu'tag'e rezult'as 43 % pli da risk'o de kor-kriz'o kaj du'obl'ig'as la risk'o'n de diabet'o;

– regul'e manĝ'i nigr'a'n ĉokolad'o'n mal'pli'ig'as la risk'o'n de kor-kriz'o je 37 %;

– verd'a te'o mal'alt'ig'as la risk'o'n de intest'o'kancer'o je 57 % kaj kun'tren'as je 40 % mal'pli da apopleksi'risk'o;

– unu glas'o da alkohol'o tag'e mal'alt'ig'as la risk'o'n de kor-atak'o je 30 %, sed oni ne tro'ig'u: vir'o'j trink'u maksimum'e po du glas'o'j'n tag'e, vir'in'o'j po unu;

– vir'in'o'j, kiu'j ĉiu'tag'e trink'as du glas'o'j'n da lakt'o, hav'as je 45 % pli da risk'o romp'i si'a'n koks'ost'o'n.

Konsil'o'j

Por viv'i pli long'e, valor'as ankaŭ la konsil'o lim'ig'i kalori'o'j'n: se oni manĝ'as je 25 % mal'pli, ol neces'e, la korp'o est'as pli ŝpar'em'a kaj pli zorg'em'a pri si mem. Manĝ'i tro mult'e kaŭz'as pli rapid'a'n mal'jun'iĝ'o'n, ĉar la kemi'a'j re'ag'o'j de la ĉiu'tag'a korp'a fiziologi'o kre'as re'ag'em'a'n oksigen'o'n kiel flank'a'n efik'o'n. Tiu oksigen'o damaĝ'as la DNA-on, protein'o'j'n kaj lipid'o'j'n en la korp'o. La anti'oksid'ant'o'j ĉe'est'a'j en la nutr'aĵ'o'j kaj la organism'o ne pov'as komplet'e halt'ig'i tiu'n damaĝ'o'n.

Resum'o

– Ne manĝ'u (aŭ manĝ'u plej moder'e) pan'o'n, ter'pom'o'j'n, past'aĵ'o'j'n kaj riz'o'n, prefer'ant'e eventual'e la integr'a'j'n.

– Per aven'kaĉ'o (prepar'it'a per soj'lakt'o) anstataŭ'ig'u pan'o'n¹; ter'pom'o'j'n, past'aĵ'o'j'n kaj riz'o'n anstataŭ'ig'u per legom'o'j, fab'ac'o'j, fung'o'j, tofuo aŭ quorn².

– Evit'u lakt'o'n kaj jogurt'o'n. Anstataŭ'ig'u ili'n per plant'de'ven'a lakt'o (kiel soj'lakt'o), soj'o'jogurt'o aŭ soj'kaĉ'o; fromaĝ'o'n kaj ov'o'j'n oni rajt'as manĝ'i.

– Konsum'u mal'mult'e da ruĝ'a viand'o (de pork'o, bov'o, ŝaf'o, ĉeval'o), sed pli da gras'a fiŝ'o (salm'o, skombr'o, haring'o, anĉov'o kaj sardin'o'j) kaj bird'aĵ'o'j (kok'aĵ'o, meleagr'aĵ'o).

– Legom'o'j'n kaj frukt'o'j'n konsider'u la baz'o de la nov'a nutr'a piramid'o.

– Trink'u mult'e da akv'o, kelk'e da tas'o'j da verd'a aŭ blank'a te'o kaj almenaŭ unu glas'o'n da freŝ'e el'prem'it'a frukt- aŭ legom-suk'o kun fibr'o'j tag'e. Kaf'o (maksimum'e tri tas'o'j tag'e) kaj alkohol'o (maksimum'e du glas'o'j tag'e por vir'o'j kaj unu glas'o por vir'in'o'j) est'as permes'at'a'j.

Je vi'a san'o!

1. Aven'kaĉ'o pov'as est'i manĝ'at'a maten'e kun jugland'o'j, frag'o'j, mirtel'o, pom'o, banan'o, sek'ig'it'a'j frukt'o'j, nigr'a ĉokolad'o.

2. Quorn [kvorn] est'as la mark'nom'o de produkt'o kun, kiel baz'o, ferment'int'a miceli'o de la ŝim'aĵ'o Fusarium venenatum, uz'at'a de vegetar'an'o'j kiel anstataŭ'aĵ'o de viand'o.

Brik'o-muze'o

Pli ol 12 000 divers'a'j brik'o'j vid'ebl'as en la brik'o-muze'o en Vieno. La plej mal'nov'a brik'o el ili aĝ'as 4000 jar'o'j'n kaj ven'is ver'ŝajn'e el Babilono. Ali'a'j'n produkt'is grek'o'j kaj romi'an'o'j. La ĝerman'o'j loĝ'is ek'de la 5a ĝis la 10a jar'cent'o'j ĉef'e en lign'a'j dom'o'j kaj ne post'las'is tia'j'n ŝton'o'j'n. Mult'a'j brik'o'j est'is produkt'at'a'j en la barok'a kaj sekv'a'j period'o'j.

La muze'o'n fond'is la lern'ej'a direktor'o Ant'o'n Schirmböck [ŝirmbek] en la 1970aj jar'o'j. Kiam li'a ej'o ne plu pov'is en'ten'i la mult'a'j'n objekt'o'j'n, la kolekt'o migr'is al dom'o, en kiu trov'iĝ'as ankaŭ la muze'o de la 14a distrikt'o de Vieno.

Argil'o

La krud'a material'o por far'i brik'o'j'n est'as argil'o, foj'foj'e miks'it'a kun silt'o kaj sabl'o. En la bak'forn'o, ĉe 900 ^oC, la kolor'o ŝanĝ'iĝ'as de blu'a al ruĝ'a kaj la argil'er'o'j sintr'iĝ'as, do part'e kun'fand'iĝ'as. Tia brik'o en'hav'as tru'et'o'j'n, pov'as suĉ'i akv'o'n kaj ne est'as rezist'o'kapabl'a kontraŭ erozi'o. Se oni uz'as special'a'n argil'o'n kaj bak'as je 1200 ^oC, la tru'et'o'j mal'aper'as kaj est'iĝ'as klinker'o, kiu ne ruin'iĝ'as dum frost'o.

Divers'format'a'j

Ĝis la mez'o de la 19a jar'cent'o ĉiu urb'o aŭ monaĥ'ej'o prefer'is ali'a'n format'o'n por brik'o'j. Pro tio oni ne pov'is uz'i brik'o'j'n el divers'a'j region'o'j por la sam'a konstru'aĵ'o. Tial en la jar'o 1872 en Germanion oni en'konduk'is la „regn'a'n format'o'n”: 25 x 12 x 6,5 cm. Nun'temp'e est'as produkt'at'a'j pli grand'a'j brik'o'j kun tru'o'j por izol'i la dom'o'n kontraŭ (mal)varm'o. Tia blok'o hav'as ekzempl'e la dimensi'o'j'n 50 x 38 x 25 cm. Se la supr'a kaj sub'a surfac'o'j est'as ŝlif'it'a'j, ebl'as kun'glu'i la blok'o'j'n. Do, mason'ad'o est'as ŝpar'at'a kaj la mur'o rest'as preskaŭ sek'a.

Special'a'j brik'o'j est'as terakot'a'j kaj kahel'forn'a'j. La muze'o montr'as ankaŭ tegol'o'j'n el la romia kaj nun'a temp'o'j. Ceramik'aĵ'o kaj porcelan'o konsist'as el ali'a'j substanc'o'j.

Adres'o de la plej grand'a brik'o-muze'o en Eŭrop'o: Wiener Ziegelmuseum, Vieno, 14a distrikt'o, strat'o Penzinger 59. En'ir'o sen'kost'a. Mal'ferm'it'a ĉiu'n unu'a'n kaj tri'a'n dimanĉ'o'n en la monat'o (escept'e de juli'o, aŭgust'o kaj fest'o'tag'o'j) de la 10a ĝis la 12a hor'o. Metro'lini'o U4: ĝis Hietzing [hicing]. Ret'e: ziegel@bezirksmuseum.at.

Ĉef'staci'dom'o por ĉef'urb'o

Ek'de decembr'o 2012 Vieno hav'as nov'a'n ĉef'a'n staci'dom'o'n. Funkci'as jam kvin trak'o'j; ek'de 2014 funkci'os 12.

Jam nun trajn'a pasaĝer'o ĝu'as avantaĝ'o'j'n. Tiu ne plu dev'as al'vetur'i la iam'a'n sud'a'n staci'dom'o'n, ir'i kelk'cent metr'o'j'n kaj atend'i en la apud'a orient'a staci'dom'o. Ebl'as nun trajn'ŝanĝ'i ĉe la sam'a kaj'o aŭ eĉ simpl'e rekt'e tra'vetur'i post mal'long'a halt'o.

Arĝent'a kun'labor'o

Leg'ant'o'j de MONATO foj'foj'e ŝat'us ek'sci'i, kia est'as la person'o, kiu verk'is tiu'n aŭ ali'a'n artikol'o'n. Kadr'e de mi'a retro'rigard'o al 25 jar'o'j da kun'labor'ad'o, mi vol'as ne ted'i per mal'grav'a biografi'o, sed almenaŭ sum'ig'i iom la ek'est'o'n de cent'o da artikol'o'j por la magazin'o.

Mi ek'lern'is Esperant'o'n dum la Universal'a Kongres'o en Aŭgsburg'o 1985. Iom post'e mi rimark'is gazet'o'n kun titol'paĝ'a nigr'a-blank'a fot'o en kri'ruĝ'a kadr'o kaj la nom'o'n MONATO. Ĝi prezent'is si'n „inter'naci'a magazin'o sen'de'pend'a”. Al mi plaĉ'is kaj ĝi'a ekster'o kaj la en'hav'o kaj mi tuj ek'abon'is ĝi'n.

Se ekzist'as tia impon'a gazet'o, la inter'naci'a lingv'o de d-ro Zamenhof est'as viv'a kaj matur'a, konvink'iĝ'is la novic'o. Du jar'o'j'n mi rest'is nur leg'ant'o, sed baldaŭ log'is mi'n ankaŭ verk'i por ĝi. En 1987 aper'is mi'a unu'a artikol'o. Ek'de tiam mi est'as konstant'a kontribu'ant'o.

Soci'a konvenci'o

La cifer'o 25 est'as ne nur simpl'a nombr'o. Ĝi ampleks'as kvar'on'o'n de jar'cent'o, viv'o'faz'o'n de unu generaci'o. Soci'a konvenci'o ĝi est'as, nom'at'a „arĝent'a”. Ĉu mi ĝust'e memor'as, ke la unu'a'j material'o'j ir'is rekt'e poŝt'manier'e al la kun'fond'int'o kaj ĉef'redaktor'o Stefan Maul?

Tiu'temp'e foj'e la kontakt'o flu'is mal'rapid'e. Long'e est'is sur'voj'e demand'o'j kaj respond'o'j, leter'o'j perd'iĝ'is. Al la komenc'iĝ'int'a elektron'ik'a epok'o mi nur hezit'em'e al'iĝ'is, sed nun mi ŝat'as la rapid'a'j'n kontakt'ebl'o'j'n, almenaŭ, se la koncern'a partner'o en la redakci'o est'as respond'em'a.

Nun ja bon'e flu'as la komunik'ad'o, sed ĉiam ankoraŭ iom ĝen'as, ke ne ekzist'as ia centr'a instanc'o, kiu hav'as super'rigard'o'n pri ĉio, pri la al'ven'o de la skrib'a material'o, pri la ilustr'aĵ'o'j, pri la akcept'o, la daŭr'o de la pri'labor'ad'o, la en'paĝ'ig'o, la aper'o'dat'o ktp.

Statistik'a'j konsider'o'j

Jubile'o instig'as al statistik'a'j konsider'o'j. Est'is jar'o'j kun intens'a verk'ad'o kaj kelk'a'j magr'a'j faz'o'j. En'tut'e aper'is proksim'um'e cent kontribu'o'j – jen du'a jubile'o. Mez'nombr'e kvar artikol'o'j jar'e ne est'as mult'e kompar'e kun koleg'o'j rekord'em'a'j, aper'ant'a'j kvar'foj'e en nur unu kajer'o, sed inter'temp'e la tekst'o'j, kiu'j'n mi verk'is por MONATO ampleks'as dek'on'o'n de mi'a'j skrib'a'j produkt'o'j. Ceter'e, du'a dek'on'o aper'is en ali'a'j Esperant'o-gazet'o'j.

Post kelk'a'j komenc'a'j kontribu'o'j kadr'e de la muzik'ist'a profesi'o, vast'iĝ'is la tem'o'skal'o. Sekv'e verk'iĝ'is mult'o pri kultur'o ĝeneral'e, pri la propr'a region'o, pri histori'o kaj bild'art'o. En la last'a'j jar'o'j al'don'iĝ'is ankaŭ la sekci'o'j Spirit'a Viv'o kaj Politik'o. En'tut'e est'as preskaŭ neni'u rubrik'o, por kiu mi ne verk'is.

Al'don'iĝ'as mend'it'a'j recenz'o'j, almenaŭ dum la unu'a jar'dek'o. Kelk'foj'e aper'is konsider'o'j pri land'o, kiu'n mi bon'e kon'as, Liĥtenŝtejno, ne hav'ant'a propr'a'n kun'labor'ant'o'n. Honor'ig'is mi'n, ke William Auld aprez'is mi'a'j'n poem'o'j'n kaj publik'ig'is kelk'a'j'n en apart'a paĝ'o. Komplet'ig'as la rilat'o'n al la magazin'o man'plen'o da leg'ant'o'leter'o'j, aŭ, pli ĝust'e, mem'star'a'j artikol'et'o'j sub ali'a form'o.

Strikt'a lig'o

Dek'o da send'it'aĵ'o'j ne ating'is la publik'ig'o'n, ĉu ĉar iu ali'a'n sekund'o'n pli fru'e send'is i'o'n pri aktual'a tem'o, ĉu ĉar „ne ekzist'is rubrik'o” por ili. Ceter'e, tiu iom strikt'a lig'o al rubrik'o kaj redaktor'o ne'mal'oft'e kaŭz'is almenaŭ „mis'kompren'o'j'n”, ĉar mult'a'j el mi'a'j artikol'o'j trakt'is tem'o'n unu'ec'e kaj ne facil'e trov'is ŝablon'a'n kest'o'n.

Ek'de la komenc'o kun'labor'as mi'a edz'in'o Rit'a Rössler-Buckel por MONATO. Ŝi akompan'is la kolekt'ad'o'n de la material'o'j, desegn'is ilustr'aĵ'o'j'n kaj lert'e fot'is por bild'e sub'ten'i la tekst'o'j'n. Unu fot'o eĉ ating'is la titol'paĝ'o'n. Plej oft'e ni mem klopod'is bon'e antaŭ'zorg'i pri ekvilibr'a inform'o per vort'o'j kaj bild'o'j.

La arĝent'a jubile'o hav'ig'as ne'last'e la okaz'o'n dank'i al la divers'a'j hom'o'j de la redakci'o pro ili'a labor'o super ni'a'j kontribu'o'j kaj pardon'pet'i ili'n pro foj'a mal'pacienc'o. Kaj ind'as dank'i al la leg'ant'o'j, kiu'j ja leg'ant'o'leter'e al'don'is aŭ ĝust'ig'is i'a'j'n punkt'et'o'j'n, sed tut'e ne sever'e kritik'is.

Sam'e kiel Esperant'o far'iĝ'is natur'a part'o de mi'a viv'o, tiel ankaŭ la labor'o por MONATO inter'temp'e montr'iĝ'is ne'mal'hav'ebl'a. Pruv'as tio'n la nombr'o de la artikol'o'j en la jubile'a jar'o: 20. Esper'ebl'e leg'i ili'n sam'e plaĉ'is kaj profit'ig'is kiel la verk'ad'o.

Kis'o'n al la tut'a mond'o (sed nun'temp'e pag'u)!

Amik'ec'o aparten'as al la plej intim'a'j inter'rilat'o'j inter du aŭ foj'foj'e pli da person'o'j. Ŝajn'as est'i universal'a hom'a bezon'o divid'i komun'a'j'n sekret'o'j'n, praktik'i sam'a'j'n hobi'o'j'n, konfes'i problem'o'j'n, pet'i kaj don'i konsil'o'j'n kaj konsol'o'j'n, sen'de'pend'e de seks'a'j rilat'o'j.

Fid'ind'a est'u tia kun'ul'o, ind'a je ver'a konfidenc'ec'o. La poet'o Friedrich Schiller, en si'a „Od'o al la ĝoj'o”, himn'as proksim'um'e: „Jubil'u, se vi sukces'is est'i amik'o de amik'o!”. Tiel li esprim'as la intern'a'n edif'o'n de amik'ec'o.

Li'a jubil'ad'o mult'e trans'ir'as la intim'ec'o'n, kaj grandioz'e li inklud'ig'as hom'amas'o'j'n: „Brak'um'ad'o'n al vi, milion'o'j!”, eĉ „Kis'o'n al la tut'a mond'o!”

Mem'don'a'j

Ne mal'pli entuziasm'e la nun'temp'a viv'o'manier'o trakt'as tiu'n tre delikat'a'n person'ec'a'n inter'rilat'o'n. Sed trans'form'iĝ'is la koncept'o, tamen uz'ant'e la sam'a'n noci'o'n. Tia'j „amik'ec'o'j” ne plu est'as person'ec'a'j, rekt'a'j, ambaŭ'flank'e mem'don'a'j.

Kiel mult'o en la nun'a soci'o, ili far'iĝ'is instituci'a'j, komerc'a'j, pri'kalkul'ebl'a'j, ne'respond'ec'a'j. Kio'n pens'i pri soci'a'j ret'o'j, kiu'j dis'send'as avert'o'j'n: „Sinjor'o X dezir'as, ke vi far'iĝ'u li'a amik'o.” La sinjor'o est'as apenaŭ al vi kon'at'a, kaj evident'as, ke ne la sinjor'o skrib'is la mesaĝ'o'n, sed aŭtomat'o.

Mod'e nun est'as, ke instituci'o'j varb'as por si „amik'a'n rond'o'n”, al kiu la individu'o mem'kompren'ebl'e kotiz'as. Ekzempl'e lern'ej'o'j invit'as ge'patr'o'j'n far'iĝ'i „amik'o'j”. Tiu'j fervor'e al'iĝ'as, esperant'e tiel prosper'ig'i la lern'ej'a'n sukces'o'n de la id'o.

Bon'hav'a'j

Ankaŭ bon'hav'a'j publik'a'j radi'staci'o'j varb'as „amik'o'j'n”, ofert'ant'e kontraŭ la postulat'a kotiz'o redukt'it'a'j'n prez'o'j'n ĉe koncert'o'j, kaj inter'ret'a'n inform'ad'o'n. Evident'e tem'as pri serv'o'j, per kiu'j oni vol'as kre'i aŭskult'em'a'n komun'um'o'n ĉirkaŭ si por kontraŭ'pez'i la konkurenc'ul'o'j'n.

Eĉ serioz'a'j mal'san'ul'ej'o'j, en'vic'iĝ'int'a'j en la ŝtat'a'n sekur'ec'sistem'o'n, prov'as akir'i ret'o'n da sub'ten'ant'a'j amik'o'j. Kiu sekv'e, okaz'e de bezon'o, ne prefer'os ir'i en si'a'n amik'a'n mal'san'ul'ej'o'n?

Amik'ec'o ne nur est'as bel'a vort'o. Ĝi pov'as hav'ig'i ankr'o'n al hom'o'j, egal'e en kiu viv'o'faz'o. Mis'uz'i tiu'n noci'o'n pro tre evident'a'j komerc'a'j, konkurenc'a'j, mem'rilat'a'j cel'o'j est'as perfid'o al ideal'o. Sed nur mal'mult'a'j amik'iĝ'em'ul'o'j tio'n ĝust'a'temp'e kompren'as.

Urb'o'j kaj kurb'o'j

La 5an de decembr'o 2012 for'pas'is la brazila arkitekt'o Oscar Niemeyer [oskáĥ nímaja] en Rio-de-Ĵanejro, si'a nask'iĝ'urb'o. Longaĝa, li mort'is nur 10 tag'o'j'n antaŭ si'a 105-jar'iĝ'o. Li'a ĉef'verk'o est'as la plan'o por Brazilj'o, la ĉef'urb'o de Brazilo, inaŭgur'it'a en 1960.

Li debut'is kiel arkitekt'o en 1932 ĉe inĝenier'o Lúcio Costa [lusju koŝta], la est'ont'a kun'partner'o por la kalkul'o'j de la urbaniz'ad'o de Brazilj'o. En 1940 Juscelino Kubitschek [ĵuselinu kibiĉék], la tiam'a urb'estr'o de Bel'o Horizont'e, invit'is li'n prepar'i projekt'o'n de la ensembl'o de Pampulha [pampulja], naci'a'n ikon'o'n de modern'a art'o.

Radikal'e

Kiam Kubitschek est'is elekt'it'a prezid'ant'o de la respublik'o en 1956, li de'nov'e al'vok'is la arkitekt'o'n por plan'i Brazilj'o'n, la nov'a'n ĉef'urb'o'n. Kun Brazilj'o, strategi'e star'ig'it'a en la geografi'a centr'o de Brazilo, ne nur Rio-de-Ĵanejro eks'iĝ'is kiel ĉef'urb'o, sed radikal'e renvers'iĝ'is la politik'a koncept'o de mar'bord'a kultur'o, hered'aĵ'o el la koloni'a era'o.

Ekster'land'e li kun'labor'is en la sid'ej'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, en Nov'jork'o, kun'e kun Le Corbusier [le korbizjé] kaj ali'a'j arkitekt'o'j el dek'o da land'o'j. La sid'ej'o de la Komun'ist'a Parti'o de Franci'o en Parizo, la el'don'ej'o Mondadori en Milano, konstru'aĵ'o'j de la universitat'o de Alĝero, inter ali'a'j ekzempl'o'j, ilustr'as la inter'naci'a'n ating'o'n de plan'o'j sub'skrib'it'a'j de li.

Simbol'e

Niemeyer estr'is la super'a'n kurs'o'n de arkitektur'o de la ĵus fond'it'a universitat'o de Brazilj'o en la period'o de 1962 ĝis 1965. Tamen li eks'iĝ'is el la universitat'a posten'o por simbol'e protest'i kontraŭ la milit'ist'a reĝim'o al'trud'it'a al la naci'o en 1964. Ĉar li est'is membr'o de la Brazila Komun'ist'a Parti'o, li dev'is for'las'i Brazilon por ekzil'ej'o en Franci'o.

La stil'o de Niemeyer definitiv'e en'radik'ig'is la fundament'o'n de la modern'a arkitektur'o en Brazilo. Li'a'j gigant'a'j projekt'o'j ĉiam font'is el simpl'a'j desegn'aĵ'o'j kun graci'a'j kurb'o'j. Laŭ li'a'j deklar'o'j la arkitektur'o ne redukt'iĝ'u al nur'a funkci'o, ĉar grav'as la estetik'o.

Sub la inspir'o de in'a'j kurb'o'j rimark'ind'as la ensembl'o Sambódromo, kie en la karnaval'o de Rio-de-Ĵanejro parad'as la plej alt'a esprim'o de la brazila popol'a art'o, nom'e la samb'o.

Teritori'e disput'i por mask'i katastrof'o'n

Fin'e de 2012, post tri'jar'a paŭz'o, re'ven'is al la potenc'o en Japani'o la konservativ'a Liberal-Demokrati'a Parti'o (LDP). En balot'ad'o ĝi gajn'is 294 el la 480 seĝ'o'j de la Ĉambr'o de Reprezent'ant'o'j. Tiel la japan'a popol'o, malgraŭ la nukle'a katastrof'o de Fukushima Daiichi en mart'o 2011, elekt'is parti'o'n, kiu daŭr'e sub'ten'as nukle'a'j'n central'o'j'n.

La reg'int'a, nur iom pli liberal'a Demokrati'a Parti'o de Japani'o, favor'is post la katastrof'o laŭ'grad'a'n for'ig'o'n de la central'o'j. Sed konstant'e ŝancel'iĝ'is ĝi'a politik'o inter'ali'e pro intern'a opini-diverĝ'o kaj fort'a prem'o de Uson'o.

Perd'as

El la 12 parti'o'j, kiu'j part'o'pren'is en la elekt'o'j, ok pled'is por rapid'a aŭ laŭ'grad'a for'ig'o de la nukle'a'j central'o'j. Tamen, laŭ la elekt'o-sistem'o, kiam grand'a parti'o perd'as si'a'n mandat'o'n, ali'a grand'a parti'o preskaŭ aŭtomat'e akir'as potenc'o'n. Do struktur'e ne rest'as grand'a ŝanc'o por mal'grand'a'j parti'o'j, precip'e se ili mult'iĝ'as kun pli-mal'pli simil'a'j platform'o'j, kiel ĉi-foj'e okaz'is.

Rest'as mal'trankvil'a'j la loĝ'ant'o'j en la guberni'o Fukushima, kie okaz'is la katastrof'o. Dum'e en la ĉef'urb'o Tokio, kaj en ali'a'j grand'a'j urb'o'j, ad'e okaz'as manifestaci'o'j kontraŭ la nukle'a'j central'o'j. Ekzempl'e, en juli'o 2011, sur'strat'iĝ'is en Tokio 100 000 protest'ant'o'j.

Tim'as

Dum'e daŭr'as el'migr'ad'o de hom'o'j ne nur el Fukushima sed ankaŭ el Tokio kaj ĉirkaŭ'a'j region'o'j, ĉef'e al okcident'a Japani'o, sed foj'foj'e eĉ ekster'land'e'n. Ili tim'as la nun ne antaŭ'vid'ebl'a'j'n sekv'o'j'n de la katastrof'o.

Aŭd'ebl'is post la elekt'o'j voĉ'o'j histeri'a'j. Kandidat'o ne'elekt'it'a, la 38-jar'a aktor'o Yamamoto Tar'o, kon'at'a tra Japani'o, anonc'is, ke ne halt'ig'ebl'as la nukle'a'j central'o'j. „Nun ind'us fuĝ'i el Japani'o”, li opini'is.

Emfaz'as

Tamen la nov'a ĉef'ministr'o, Abe Shinzo, emfaz'as la neces'o'n ŝanĝ'i la nun'a'n konstituci'o'n, kies pacifism'o mal'help'as al la land'o nom'i si'a'n „arme'o'n” arme'o. Dum li'a mandat'o la arme'o pov'us test'i si'a'n kapabl'o'n ĉef'e kontraŭ Ĉini'o kaj mal'pli ver'ŝajn'e kontraŭ Sud'a Korei'o, kun kiu'j brul'as nun teritori'a'j problem'o'j.

Tamen ne est'as klar'e, ĉu la ofic'o'n el'ten'os politik'ist'o, kiu antaŭ kvin jar'o'j dev'is rezign'i la ĉef'ministr'a'n posten'o'n pro stomak'a mal'san'o, mal'antaŭ kiu probabl'e kuŝ'is psik'a prem'o.

Ek'flagr'ig'is

Se Abe de'nov'e fiask'us, atend'us ali'a'j en kaj ekster LDP. Unu el la ĉef'a'j kandidat'o'j ekster LDP est'as Ishihara Shintaro, roman-verk'ist'o kaj popular'a politik'ist'o. Ĝis oktobr'o last'jar'e li estr'is la metropol'a'n reg'ist'ar'o'n de Tokio. Tamen li'a deklar'o aĉet'i la insul'o'n Senkaku (ĉin'e: Diaoyu), en aŭgust'o sam'jar'e, ek'flagr'ig'is teritori'a'n problem'o'n kun Ĉini'o.

Se li iam ven'us al la potenc'o, ankaŭ li pov'us, sam'e kiel Abe, util'ig'i teritori'a'j'n disput'o'j'n por mask'i la konsekvenc'o'j'n de nukle'a katastrof'o.

Ĉiu'j potenc'ul'o'j tamen ag'us simil'e. Ankaŭ la reg'ist'ar'o de la Demokrati'a Parti'o est'is ad'e kritik'at'a, ke ĝi kaŝ'as divers'a'j'n fakt'o'j'n pri la katastrof'o. La motiv'o ĉies'a kaj ĉiam'a: „Por ne mal'trankvil'ig'i la popol'o'n.”

Diskriminaci'o: ĉu puŝ'o al sen'de'pend'iĝ'o?

En decembr'o 2012 okaz'is Esperant'o-renkont'iĝ'o en Barcelono. La etos'o est'as streĉ'a en tiu ĉi katalun'a urb'o pro tio, ke katalun'o'j sent'as si'n diskriminaci'at'a'j. Ili grumbl'as kontraŭ la centr'a pov'o en Madrido, kaj ili ne sent'as, ke la hispan'a reg'ist'ar'o respekt'as ili'a'n kultur'o'n. Pli kaj pli kresk'as dezir'o pri sen'de'pend'iĝ'o. Kiel ĝi est'iĝ'is? Kaj kiel ĝi evolu'os?

Kataluni'o est'is sen'de'pend'a ŝtat'o kun teritori'o, lim'o'j kaj reg'ist'ar'o ĝis 1714. Tiam fin'iĝ'is milit'o kaj post mal'venk'o Kataluni'o est'is aneks'it'a de Kastilio. La jar'o 1833 est'as konsider'at'a kiel komenc'o de renesanc'o: flor'is la katalun'a kultur'o kaj firm'iĝ'is la lingv'o.

Inter 1936 kaj 1939 okaz'is la hispan'a en'land'a milit'o. Kataluni'o sub'ten'is la respublik'o'n, el kio rezult'is mal'venk'o kaj katastrof'o por Kataluni'o. Sekv'is ĝis 1975 la diktator'ec'o de general'o Franc'o. Mal'permes'at'a kaj sub'prem'at'a est'is la katalun'a kultur'o, laŭ kolon'ist'il'a imperi'ism'o.

Mult'a'j aktiv'ul'o'j fuĝ'is ekster'land'e'n; mult'a'j mal'aper'is en mal'liber'ej'o'j. Kun demokrati'o ek'de 1977 blov'is nov'a vent'o, tamen Madrido fort'e reg'is la periferi'a'j'n region'o'j'n.

Kort'um'o

En 2010 okaz'is kvazaŭ kaŝ'it'a puĉ'o, kiam la katalun'a statut'o, aprob'it'a en Madrido kaj post'e en Kataluni'o, est'is sen'ig'it'a je aline'o'j far'e de la konstituci'a kort'um'o. Post'e, en septembr'o 2012, dum la katalun'a naci'a fest'o, okaz'is manifestaci'o en la katalun'a ĉef'urb'o. Part'o'pren'is ĉirkaŭ du milion'o'j da hom'o'j pac'em'a'j.

Kontribu'is divers'a'j faktor'o'j: la ekonomi'a kriz'o kaj ŝpar'program'o'j postulat'a'j de Madrido, kun divers'a'j tiel nom'at'a'j ofend'a'j ag'o'j, kaj la Assemblea Nacional Catalana (Anc), kiu sukces'is kun'ven'ig'i politik'a'j'n parti'o'j'n, sindikat'o'j'n, civil'a'j'n asoci'o'j'n ktp por unu'sol'a sur'strat'a manifestaci'o.

Dum'e aŭd'iĝ'is al'vok'o'j al sen'de'pend'iĝ'o, aŭskult'ebl'a'j ĉe la oficial'a televid'o-kanal'o (oni ne dir'u „naci'a televid'o”). Post la manifestaci'o okaz'is mal'sukces'a prov'o ating'i inter'konsent'o'n kun Madrido. Post'e ven'is elekt'o'j, la 25an de oktobr'o. Rezult'e: en la nun'a katalun'a parlament'o la pli'mult'o favor'as sen'de'pend'iĝ'o'n.

Permes'o

Ĉu la parlament'o propon'os sen'de'pend'iĝ'o'n, ne cert'as. Ne permes'os paŝ'o'n tia'n la parlament'o en Madrido, sed ebl'e Kataluni'o ne atend'os permes'o'n. Rest'as tamen ali'a'j demand'o'j. Ekzempl'e, ĉu sen'de'pend'a Kataluni'o membr'os en Eŭrop'a Uni'o? Cert'e katalun'o'j sekv'as la event'o'j'n en Skot'land'o, kies situaci'o ne mal'simil'as al tiu en Kataluni'o.

Ekonomi'e Kataluni'o est'as pli fort'a ol Hispanio. Komenc'e de la 20a jar'cent'o Kataluni'o est'is industri'e prosper'a region'o, kie'n ven'is hispan'o'j mal'riĉ'a'j. La en'land'a'j en'migr'int'o'j ek'am'is si'a'n nov'a'n land'o'n kaj en 2012 sent'as si'n katalun'o'j.

Kataluni'o est'as aŭtonom'a region'o, sam'e kiel Galegi'o kaj Eŭski'o, tamen la tri region'o'j ne simil'as laŭ histori'a vid'punkt'o. Grav'a kultur'a aspekt'o est'as instru'ad'o en publik'a'j lern'ej'o'j. La katalun'a lingv'o, sam'e kiel la galeg'a kaj la eŭsk'a lingv'o'j, est'as „kun-oficial'a” lingv'o.

Ministr'o

Tamen la nun'a hispan'a ministr'o pri instru'ad'o propon'as en'konduk'i nov'a'n sistem'o'n. Tiel la katalun'a lingv'o ne plu est'us la ĝeneral'a lingv'o por instru'ad'o. Tio koler'ig'as katalun'o'j'n, ĉar la nun'a sistem'o, baz'it'a sur ĝeneral'a instru'ad'o per la katalun'a, por ĉiu'j kontent'ig'e funkci'as.

Ali'flank'e en Madrido reg'as ali'a'j kondiĉ'o'j. Est'u en la centr'a reg'ist'ar'o la sam'a proporci'o de reg'ist'ar'a'j ofic'ist'o'j kiel de reprezent'ant'o'j de etn'o'j en la tut'a land'o. Tio ne okaz'as.

Ne ebl'as indiferent'i dum tiu ĉi period'o. Ĉiu hav'as si'a'n opini'o'n, eĉ mal'sam'a'n en'e de la sam'a grup'o aŭ famili'o. Tamen ĉiu sent'as, ke afer'o'j ŝanĝ'iĝ'os. Kia'manier'e, kaj kiam, est'as ali'a demand'o.

Last'a vort'o

En lig'o kun la artikol'o Ge(j)edz'iĝ'o'j (MONATO 2012/12, p. 12) mi opini'as la jen'o'n. Dum ge'patr'o'j, kiu'j nask'as, fleg'as kaj eduk'as si'a'j'n infan'o'j'n, konstant'e zorg'as, ke ili ne fal'u sub iu'j mal'bon'a'j influ'o'j, jen iu'j urb'estr'o'j organiz'as publik'a'n propagand'ad'o'n de ekstravaganc'o kaj pervers'ec'o sub la pretekst'o pri „hom'a'j rajt'o'j”. Ge'patr'o'j ne voĉ'don'u por tia'j urb'estr'o'j!

Sen'dub'e ekzist'as pervers'ul'o'j inter sam'seks'em'ul'o'j, sam'e kiel ekzist'as pervers'ul'o'j inter mal'sam'seks'em'ul'o'j. Sed nom'i ĉiu'j'n sam'seks'em'ul'o'j'n pervers'a'j est'as kontraŭ'etik'e kaj humil'ig'e por grand'a part'o de la soci'o. Per tiu ĉi last'a vort'o MONATO nun ferm'as la diskut'o'n.

Kiel kuŝ'i klinik'e?

German'a'j mal'san'ul'ej'o'j ne plu est'u aktual'e adapt'it'a'j hospital'o'j, sed san'ig'a'j serv'o-staci'o'j (kre'it'a est'as angl'a esprim'o wellness servic'e stations).

Pacient'o'j kadr'e de la ŝtat'a mal'san'asekur'o ĝu'as kontent'ig'a'n medicin'a'n serv'o'n – krom mis'o'j kaj mank'o'j kiel ĉie en la ordinar'a viv'o – sed ŝat'us iom pli da dorlot'ad'o dum la mal'san'ul'ej'a rest'ad'o.

Tiu'j ĉi serv'o'j est'u sam'e tiel por hom'o'j pag'int'a'j si'a'j'n asekur'a'j'n kontribu'o'j'n dum 45 jar'o'j da pen'a labor'o kiel por hom'o'j hazard'e traf'int'a'j german'a'n klinik'o'n sen pag'o (antaŭ'a aŭ post'a) al ties publik'a san'serv'o.

Entrepren'o'j

Sed pri tio ne tem'u tiu ĉi artikol'o. Ekzist'as ali'a grup'o de mal'san'ul'o'j, nom'e tiu'j, kiu'j asekur'ig'is si'n en privat'a'j entrepren'o'j je konsider'ind'e pli alt'a'j kost'o'j ol tiu'j en la ŝtat'a san'asekur'a sistem'o.

Oft'e ili est'as instru'ist'o'j, ŝtat'ofic'ist'o'j, entrepren'ist'o'j, kiu'j'n „normal'ul'o'j” antaŭ'juĝ'em'e envi'as, kiu'j tamen ne ĝu'as pli privilegi'a'n, prioritat'a'n trakt'ad'o'n en kurac'ist'a'j praktik'ej'o'j kaj mal'san'ul'ej'a'j lit'o'j.

Sed ili hav'as antaŭ kaj post si mult'e pli da paper'o'j plen'ig'end'a'j por re'ricev'i la laŭ'kontrakt'e mem'pag'it'a'j'n sum'o'j'n. Kaj ankaŭ ili, sam'e kiel la „ordinar'ul'o'j”, ne plen'e re'ricev'as si'a'j'n kost'o'j'n pro la ŝtat'e ordon'it'a'j program'o'j, aŭ leĝ'o'j, por „mal'pli'ig'i la kost'o'j'n de la san'serv'o”.

Terapi'o

Mal'e, ili dev'as pri'pens'i, ĉu krom'asekur'ig'i serv'o'j'n kiel du'lit'a ĉambr'o (kio nun'temp'e est'as preskaŭ kutim'o aŭ simpl'e hazard'e okaz'as) plus terapi'o far'e de la koncern'a kurac'ist'a ĉef'o. Ĉe ŝtat'ofic'ist'o'j la labor'don'ant'o pag'as 70 % de tiu sum'o, sed asekur'ig'i la last'a'j'n 30 % kost'as du'obl'e pli ol la 70 iel pag'end'a'j.

Ne ebl'as ek'sci'i, ĉu okaz'e de iom'et'a bezon'o, propr'a'poŝ'a sen'asekur'a pag'o est'os pli ŝpar'a. Ĉiu ĉef'a kurac'ist'o hav'as si'a'j'n apart'a'j'n regul'o'j'n kaj postul'o'j'n, inter'trakt'end'a'j'n kun ties buro'o.

Oni imag'u ne'mal'oft'a'n akcident'o'n. Ski'ant'o fal'eg'as, romp'as al si krur'o'n, perd'as dent'ar'o'n, kaj neces'as kun'kudr'i al li okul'o'n. Ĉu la pacient'o tuj post'akcident'e, (mal)vid'al'vid'e al la divers'a'j manipul'ad'o'j, inter'konsent'u iam vesper'e kun tri mal'plen'a'j buro'o'j pri si'a klinik'ul'a stat'o?

Cerb'o

Du'lit'a, ĉef'ul'a, kun maten'a gazet'o kaj post'tag'mez'a te'o? Aŭ iam post tag'o'j, kiam buŝ'o kaj cerb'o de'nov'e funkci'as, tiu decid'u, ĉu la jam okaz'int'a'j medicin'ist'a'j ag'ad'o'j est'u konsider'at'a'j „ordinar'a'j” aŭ „ĉef'kurac'ist'a'j”?

Kaj li ebl'e tamen neniam vid'is la departement'a'j'n ĉef'o'j'n, ĉar ili instru'as universitat'e, konferenc'um'as ali'kontinent'e, ĝu'as ruĝ'amar'e, baham'e komplez'o'n de entrepren'ist'a partner'o, aŭ simpl'e nur dorm'em'as pro tro'a alkohol'a fest'um'ad'o.

Kaj ili'a'j sam'e kapabl'a'j deleg'it'o'j plen'um'is si'a'n task'o'n esper'ebl'e sam'e konscienc'ec'e al ŝtat'kas'a'j pacient'o'j kiel al privat'ul'o'j.

Kost'o'j

Ŝtat'e asekur'it'a mal'san'ul'o cert'e ne kompat'as privat'ul'o'n pro la divers'a'j decid'o'j. Sed tiu ja ŝat'us kalkul'i inter por'moment'a'j kost'o'j pag'ebl'a'j mem kaj konstant'a'j alt'a'j asekur'kontribu'o'j, kiu'j ebl'e (en plej feliĉ'a okaz'o) neniam re'pag'os si'n.

Plej terur'e aspekt'as al la kalkul'em'a „privat'a” san'serv'o'klient'o, ke tiu ne pov'as influ'i la kost'o'j'n, eĉ ne antaŭ'sci'i ili'n. Kaj ke tio ŝajn'e ne aflikt'as la asekur'ist'o'j'n. Ili pag'as al la kurac'ist'o'j tio'n, kio'n tiu'j postul'as.

Se la kost'o'j alt'iĝ'as, ili ja hav'as prov'it'a'n rimed'o'n. Ili simpl'e pli'alt'ig'os la kost'o'j'n de la koncern'a asekur'o. Oni konsider'as nek pli rigor'a'n kontrol'ad'o'n de klinik'a'j serv'o'j nek san'a'n viv'ad'o'n de asekur'it'o'j. Valid'as nur la asekur'a statistik'o kaj la egal'ig'em'o de difin'it'a'j soci'a'j tavol'o'j.

Kant'o de la mont'o'j

La alp'a'j mont'o'j ne nur vid'ebl'e impon'a'j prezent'as si'n antaŭ blank'a'j nub'o'j kaj blu'a ĉiel'o, sed kapabl'as ankaŭ kant'i. Tio'n almenaŭ sugest'as kant'o verk'it'a en 1927 por mont'grimp'ist'a korus'o sub la titol'o „La Montanara” („La kant'o de la mont'o'j”).

La german'a versi'o demand'as „Ĉu vi aŭd'as la kant'o'n de la mont'o'j?” kaj asert'as „La mont'o'j salut'as vi'n”. Tiu iom naiv'a folklor'ec'a muzik'aĵ'o furor'is post la du'a mond'milit'o en Germanio pro em'o vojaĝ'i sud'e'n, al ital'a'j strand'o'j, kun paŭz'o'j en la alt'a mont'ar'o Dolomit'o'j.

Ĝi akir'is mond'vast'a'n aprez'o'n ne sol'e pro korus'a prezent'ad'o, sed apart'e pro sentimental'a interpret'ad'o far'e de divers'a'j ŝlagr'a'j kant'ist'o'j.

Ŝlagr'o'pap'o

La mont'o'j est'as etern'a'j, kaj ankaŭ la bezon'o'j de la hom'o'j ŝajn'as est'i ne'sku'ebl'a'j. Pli ol 50 jar'o'j'n post la sukces'a ek'ir'o de la german'a versi'o el la plum'o de la ŝlagr'o'pap'o Ralph Siegel, la mont'o'j laŭ'dir'e ĉiam ankoraŭ kant'as.

Tamen ŝanĝ'iĝ'is la manier'o. Nun la teknik'o lud'as unu'a'lok'a'n rol'o'n por kre'i al'log'a'j'n televid'a'j'n leĝer'muzik'a'j'n program'o'j'n, mem'kompren'ebl'e kiel antaŭ'e kun kant'ist'o'j kaj muzik'grup'o'j pli-mal'pli kon'at'a'j, sub titol'o'j kiel „Mont'ar'a muzik'a mond'o” aŭ „Kant'o'j sub la mont'o'pint'o'j”.

Dum serioz'ec'a'j bariton'o'j dign'e tra'spur'as la neĝ'o'n, fals'a'j folklor'ist'in'o'j poz'as inter flor'o'j, aŭ kapric'a'j stel'ul'in'o'j tra'danc'as herb'ej'o'j'n apud bov'in'a'j greg'o'j, neni'u vent'et'o, neni'a bru'o, eĉ ne bird'o'pep'o pov'as ĝen'i la muzik'o'n.

Atelier'o

Fon'e ĝi daŭr'e aŭd'ig'as si'n ne'influ'ebl'e, egal'e kio ĉirkaŭ'e ver'e okaz'as. Pur'e, klar'e ĝi son'as tiel, kiel oni sur'disk'ig'is ĝi'n iam antaŭ'e en sur'disk'ig'a atelier'o. Sur'lok'e sam'e kiel televid'il'e ĝi el'ven'as el laŭt'parol'il'o'j; la rol'ul'o'j nur pup'ec'e gest'as kaj prov'as mim'i viv'a'n kant'ad'o'n.

Sed dum la film'ad'o la elekt'it'a'j gast'o'j balkon'e de mont'gast'ej'o'j el'radi'as kontent'eg'o'n kaj sub'ten'as la kant'ist'o'j'n kaj band'o'j'n per ritm'a man'klak'ad'o. Ĉio fin'iĝ'as per aplaŭd'ad'o, tiel kre'ant'e agrabl'a'n grup'ec'a'n etos'o'n, kiu trans'salt'u elektron'ik'e al la spekt'ant'o'j hejm'e sid'ant'a'j antaŭ'televid'il'e.

Helikopter'a'j, telfer'a'j, ski'a'j aŭ aŭt'a'j ekskurs'o'j akompan'as la film'o'hor'o'n, tamen bon'ven'e por fervor'a'j mont'ŝat'ant'o'j sen muzik'emoci'a saŭc'o, ĉar tia'j kontribu'o'j al'don'as pli konkret'a'j'n vid'punkt'o'j'n super la vid'ind'aĵ'o'j de la region'o.

Abism'o

Almenaŭ tiam por'moment'e silent'as la trud'iĝ'em'a kant'ad'o. Sed ne est'as garanti'it'e, ke sol'kant'ist'o super alp'a abism'o ne mal'ferm'as si'a'n buŝ'o'n por kant'i strof'o'n pri „Alt'a mont', mal'alt'a val'o”.

Majest'a'j aper'as la mont'o'j ankaŭ en tia'j prezent'aĵ'o'j, kaj ili tut'e ne kant'as. Est'as hom'o'j, kiu'j prefer'us vid'i ili'n sen'inter'romp'e kaj sen muzik'o kun ŝmink'it'a'j kant- kaj film-stel'ul'o'j.

La mont'o'j mem rest'as mut'a'j, ne'ŝancel'ebl'a'j ankaŭ tiam, kiam la film'firma'o'j kaj la mikrofon'a'j muzik'ist'o'j karavan'e plu'ir'as, por super'i ĉe iu mar'o ties muĝ'ad'o'n per laŭt'parol'il'o'j, sam'e kiel ili kapabl'is supr'e sub'prem'i la aŭtent'a'j'n natur'son'o'j'n de alp'a region'o.

Ne ĉio bril'ant'a est'as diamant'o

El astronomi'a vid'punkt'o la ĵus komenc'iĝ'int'a 2013 pov'os plej ver'ŝajn'e est'i memor'at'a kiel la jar'o de komet'o'j: ni'a'j'n ĉiel'o'j'n vizit'os du komet'o'j, el kiu'j precip'e unu, nom'e Is'o'n, si'n anonc'as „spir'halt'ig'a”. Ĝi bril'os sam'e mult'e kiel plen'a lun'o kaj oni hav'os la ebl'o'n eĉ dum'tag'e ĝi'n admir'i. Laŭ la dir'o de plur'a'j fak'ul'o'j, pov'us tem'i pri eĉ la plej bel'a komet'o de la last'a'j cent jar'o'j.

Us-mod'o

La nur'a'j tim'o'j, kiu'j prav'ig'as ĉi-moment'e la uz'o'n de us-mod'o (kondicional'o), est'as lig'it'a'j al la eventual'o, ke la komet'o Is'o'n ne post'viv'os si'a'n tra'ir'o'n tro proksim'e al la sun'o kaj sekv'e est'os dis'er'ig'it'a. Laŭ oficial'a'j antaŭ'vid'o'j ĉi tiu'n ver'e ne'kutim'a'n objekt'o'n gast'ig'os la ĉiel'a volb'o de novembr'o 2013 ĝis januar'o 2014, do dum plur'monat'a temp'o'daŭr'o. Oni tial ne prezent'u la alibi'o'n, ke oni pri'e forges'is: tem'as pri grav'a, baldaŭ ne'ripet'ebl'a event'o.

Freŝ'a mal'kovr'o

Is'o'n est'as komet'o tiel nom'at'a tanĝ'a, ne period'a, mal'kovr'it'a tre freŝ'e, en septembr'o 2012, de Vital'i Nevski el Belorusio kaj Artjom Noviĉonok el Rusio. Ili util'ig'is teleskop'o'n kun diametr'o de (nur) 0,4 metr'o'j en la rus'a are'o de Kislovodsk. En la tag'o de la mal'kovr'o, la komet'o trov'iĝ'is 615 milion'o'j'n da kilo'metr'o'j for de la sun'o, ali'vort'e (kaj pli simpl'e) iom ekster la orbit'o de Jupiter'o. Ĝi'a oficial'a nom'o est'as C/2012 S1 Is'o'n, kio pov'as est'i jen'e klar'ig'it'a: C ĉar ĝi ne est'as period'a, 2012 ĉar ĝi est'is mal'kovr'it'a pas'int'jar'e, S1 ĉar ĝi est'is la unu'a trov'it'a en septembr'o, Is'o'n ĉar la tut'a mal'kovr'a operaci'o okaz'is en'kadr'e de program'o nom'it'a Is'o'n, aŭ angl'a'lingv'e International Scientific Optical Network.

Baldaŭ'a rendevu'o

Rimark'ind'as, ke en 2013 okaz'os ankaŭ mal'long'distanc'a'j renkont'iĝ'o'j kun asteroid'o'j. Est'os, por la ŝat'ant'o'j de astronomi'o, ankaŭ kelk'e da lun-eklips'o'j kaj, kiel ĉiu'jar'e, fal'stel'o'j. La rendevu'o kun Panstarrs, la unu'a komet'o de la jar'o, okaz'os la ven'ont'a'n mart'o'n. Ĝu'u la vid'aĵ'o'n!

Voj'o mal'facil'a al sen'de'pend'ec'o

Antaŭ 20 jar'o'j, la 1an de januar'o 1993, nask'iĝ'is en mez'a Eŭrop'o la nov'a sen'de'pend'a ŝtat'o Slovaki'o. La oficial'a nom'o de Slovaki'o hav'as du form'o'j'n: long'a'n, Slovak'a Respublik'o, kaj mal'long'a'n, Slovaki'o. La voj'o de la slovak'a naci'o al sen'de'pend'ec'o ne est'is tut'e facil'a.

Jam en la 7a jar'cent'o ekzist'is slav'a ŝtat'o sur la teritori'o de la hodiaŭ'a'j Slovaki'o kaj Ĉeĥi'o – la t.n. Imperi'o de Sam'o. Komenc'e de la 9a jar'cent'o est'iĝ'is la Moravia Princ'land'o, kun centr'o en la moravia urb'o Mikulčice (sid'ej'o de la princ'o Mojmír), kaj la Nitr'a Princ'land'o, kun centr'o en la slovak'a urb'o Nitr'a (sid'ej'o de la princ'o Pribina).

En la jar'o 833 Mojmír al'ig'is la Nitr'a'n Princ'land'o'n al si'a land'o, per kio est'iĝ'is la Grand'moravi'a Imperi'o. En la 11a jar'cent'o la teritori'o de Slovaki'o far'iĝ'is laŭ'grad'e part'o de Hungari'o. Post'e ĝi est'is part'o de la Habsburga Imperi'o, kiu ekzist'is ĝis 1918.

Ĉeĥ'o'slovaki'o

Post la dis'fal'o de Aŭstrio-Hungari'o Slovaki'o far'iĝ'is part'o de la nov'a ŝtat'o Ĉeĥ'o'slovaki'o (kun Bohemi'o, Moravio, Ĉeĥ'a Silezio kaj Subkarpatio). En 1919 la slovak'a reg'ist'ar'o hav'is si'a'n sid'ej'o'n en la hodiaŭ'a ĉef'urb'o Bratislav'o.

Tamen en Ĉeĥ'o'slovaki'o mank'is slovak'a'j ofic'ist'o'j. Krom'e lingv'a'j demand'o'j, eklezi'a'j problem'o'j, agrikultur'a re'form'o ktp signif'is, ke Slovaki'o iom post iom perd'is si'a'n industri'a'n karakter'o'n kaj far'iĝ'is nur agr'ar'a part'o de la komun'a ŝtat'o.

Pro tio en oktobr'o 1938 est'is proklam'it'a aŭtonomi'o en la slovak'a urb'o Žilina. La praga reg'ist'ar'o nom'is Jozefon Tis'o'n la prezid'ant'o de la slovak'a aŭtonomi'a reg'ist'ar'o.

Liber'ig'ad'o

En mart'o 1939 est'is kre'it'a la Slovak'a Respublik'o en la teritori'o de la hodiaŭ'a Slovaki'o. Ĝi'n agnosk'is 27 land'o'j. Ĝi posed'is insign'o'j'n de suveren'a kaj sen'de'pend'a ŝtat'o, sed ĝi'a suveren'ec'o est'is lim'ig'it'a de Germanio. Ĝi mal'aper'is en 1945 post liber'ig'o far'e de la sovetia Ruĝ'a Arme'o.

Post la du'a mond'milit'o Ĉeĥi'o kaj Slovaki'o re'unu'iĝ'is kaj re'nov'ig'is Ĉeĥ'o'slovaki'o'n. Post puĉ'o en 1948 Ĉeĥ'o'slovaki'o far'iĝ'is komun'ism'a ŝtat'o sub la politik'a kaj ekonomi'a influ'o de Sovetio.

Mal'long'a period'o de nov'a esper'o kaj nov'a demokrati'ig'o (la t.n. „praga printemp'o” en 1968 kun Alexander Dubček) por „social'ism'o kun hom'a vizaĝ'o” rapid'e fin'iĝ'is, kiam invad'is soldat'o'j de la ŝtat'o'j de la tiam'a Varsovia Pakt'o, kio'n oni oficial'e nom'is „la frat'ec'a help'o”.

Normal'ig'o

Ven'is period'o de dur'a normal'ig'o. Por mult'a'j slovak'o'j kaj ĉeĥ'o'j frat'ec'a help'o simbol'is ne liber'ig'o'n, sed mal'agrabl'a'n soveti'an okupaci'o'n de la land'o.

En novembr'o 1989 ven'is „tener'a revoluci'o”, kiu ĉes'ig'is la komun'ism'a'n reĝim'o'n. Sekv'is politik'a'j kaj ekonomi'a'j re'form'o'j re'nov'ig'ant'a'j demokrati'o'n kaj merkat'a'n ekonomi'o'n. Tamen ekonomi'a'j interes'o'j de ĉeĥ'o'j kaj la likvid'o de slovak'a'j arm'il-fabrik'o'j signif'is, ke Slovaki'o far'iĝ'is nur balast'o por la ambici'a'j ĉeĥ'a'j plan'o'j.

La ekonomi'a situaci'o kre'is nutr'a'n grund'o'n por mal'dekstr'a'j pens'o'j en Slovaki'o. Sekv'e de long'daŭr'a'j politik'a'j disput'o'j est'is sub'skrib'it'a la Konstituci'o de Slovaki'o kaj en 1993 far'iĝ'is sen'de'pend'a'j Slovaki'o kaj Ĉeĥi'o.

Nun'temp'o

Slovaki'o hodiaŭ est'as parlament'a demokrati'a ŝtat'o, kiu hav'as diplomati'a'j'n rilat'o'j'n kun proksim'um'e 170 ŝtat'o'j de la mond'o. Ĝi membr'as en Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (ek'de 1993), NATO (ek'de 2004) kaj Eŭrop'a Uni'o (ek'de 2004), ankaŭ en Inter'naci'a Mon'a Fondus'o, Organiz'aĵ'o por Ekonomi'a'j Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o, la Visegrada Grup'o ktp.

La plej alt'a'j reprezent'ant'o'j de la politik'a sistem'o est'as la Naci'a Konsili'o (parlament'o), la slovak'a reg'ist'ar'o kaj la prezid'ant'o de la respublik'o. La civit'an'o'j de la respublik'o elekt'as prezid'ant'o'j'n por kvin jar'o'j en rekt'a'j elekt'o'j per sekret'a balot'o.

La kresk'ant'a ekonomi'o de Slovaki'o hav'as – kiel tut'a Eŭrop'o – problem'o'j'n, kiu'j kap'dolor'ig'as la reg'ist'ar'o'n kaj fin'fin'e la loĝ'ant'ar'o'n. Inter la plej grav'a'j est'as sen'labor'ec'o kaj inflaci'o. La slovak'a'n ekonomi'o'n sav'as tri eksport'a'j aŭt'o'fabrik'o'j (Kia Motors Slovaki'a, PSA Peugeot Citroën kaj Volkswagen). La sol'a mal'avantaĝ'o est'as, ke aŭt'o'produkt'ad'o est'as lig'it'a kun impost'facil'ig'o'j kaj ne al'port'as al la ŝtat'o grand'a'j'n rekt'a'j'n impost'en'spez'o'j'n.

Ski'is-tin'a!

Ĝis la fin'o de 2012 sloven'a ski'ist'in'o gajn'is pli da poent'o'j dum la unu'a part'o de la ski-sezon'o ol iu ajn ski'ist'o ĝis nun. Tin'a Maze, kiu nask'iĝ'is en 1983, akir'is 1050 poent'o'j'n – 400 pli ol la du'a konkur'ant'in'o Maria Riesch el Germanio.

Talent'o'j

Maze est'is special'ist'in'o unu'e en grand'slalom'o. Post'e ŝi pli'bon'iĝ'is ankaŭ en slalom'o. Last'a'temp'e ŝi montr'is si'a'j'n talent'o'j'n en t.n. rapid'ski'a'j fak'o'j, ekz. en super-grand'slalom'o kaj en liber'a mal'supr'e'n'ski'ad'o.

Dum la nov'jar'a mond'pokal'a vet'kur'ad'o pri t.n. paralel'a slalom'o en Munkeno ŝi ating'is la du'a'n lok'o'n. Tio est'is la 50a foj'o, kiam ŝi trov'iĝ'as inter la tri plej bon'a'j sur la podi'o. Last'a'temp'e Maze ek'okup'iĝ'is pri muzik'o kaj aper'ig'is si'a'n unu'a'n disk'o'n.

Kred'u je la ne'kred'ant'o'j!

Unu el la plej util'a'j el'don'aĵ'o'j de Flandr'a Esperant'o-Lig'o (krom, evident'e, MONATO) est'as La Jar'o, poŝ'kalendar'o, kiu mi'n ĉiam akompan'as, kaj La Ter'o, enciklopedi'et'o en'hav'ant'a inform'o'j'n kaj statistik'o'j'n pri la land'o'j de la mond'o.

Do, ekzempl'e, pri mi'a land'o Briti'o mi leg'as, ke, laŭ religi'o, ĝi est'as protest'ant'a, kun 58 % da anglikan'o'j, ĉ. 2 % da islam'an'o'j, ĉ. 1 % da jud'o'j kaj – tre preciz'e – 0,02 % da druid'o'j. Pri katolik'o'j, aŭ metod'ist'o'j, aŭ atest'ant'o'j de di'o, aŭ la kelk'dek'o'j da ali'a'j sekt'o'j, ĉiu'j pretend'ant'a'j unu'sol'a'n ver'o'n, aŭ pri la ne'kred'ant'o'j, silent'o.

La silent'o'n tamen romp'as la rezult'o'j de cens'o publik'ig'it'a'j fin'e de 2012. La cens'o, okaz'ant'a ĉiu'n dek'a'n jar'o'n, ebl'ig'as kompar'i inter la jar'o'j 2011 (kiam brit'o'j plen'ig'is si'a'j'n plur'paĝ'a'j'n cens'o-formul'ar'o'j'n) kaj 2001, kiam okaz'is la antaŭ'a cens'o.

Unu el la plej rimark'ind'a'j ŝanĝ'o'j koncern'as religi'o'n. En 2001 37,3 milion'o'j da brit'o'j (72 %) indik'is, ke ili est'as krist'an'o'j (ne simpl'e „protest'ant'o'j”). En 2011 fal'is je 13 % la nombr'o de hom'o'j si'n pri'skrib'ant'a'j krist'an'a'j al 33,2 milion'o'j (59 %).

Sam'temp'e montr'iĝ'as, ke la du'a plej grand'a „religi'a” (fakt'e, ne'religi'a) grup'o konsist'as el ne'kred'ant'o'j. En 2001 8,5 milion'o'j (15 %) raport'is, ke ili mal'hav'as kred'konfes'o'n; en 2011 14,1 milion'o'j (25 %).

Religi'em'ul'o'j deklar'as si'n neniel perturb'it'a'j vid-al-vid'e al la statistik'o'j. Ili atent'ig'is, ke apart'e ĉe katedral'o'j ĉe'est'as di'serv'o'j'n pli da ador'ant'o'j ol antaŭ kelk'a'j jar'o'j. Ili argument'as, ke tio'n, kio'n ekster la grand'a'j preĝ'ej'o'j kvant'e perd'as la eklezi'o'j, ili kvalit'e re'ten'as. La nun'a'j krist'an'o'j, ili dir'as, est'as ver'a'j di'kred'ant'o'j, ne tiu'j, kiu'j pro tradici'o aŭ superstiĉ'o aŭ tim'o ŝajn'ig'as religi'em'o'n.

Sed ĉu ver'e? En mart'o 2011 la brit'a reg'ist'ar'o okaz'ig'is en Angli'o kaj Kimri'o opini'o'sond'ad'o'n pri religi'o'j. Tiam 53 % de la hom'o'j deklar'is si'n krist'an'a'j (kompar'e kun 59 % en la sam'jar'a pli ampleks'a cens'o). Tamen la opini'o'sond'ad'o iom pli profund'e esplor'is kaj konstat'is, ke el la 53 %, nur 29 % pri'skrib'is si'n religi'em'a'j.

Plu'e, el la 53 %, kiu'j indik'is krist'an'ec'o'n, mal'pli ol du'on'o (48 %) kred'is je Jesuo Krist'o (do „krist'an'o'j”, kiu'j ne kred'as je Krist'o), kaj nur 9 % en la koncern'a semajn'o vizit'is preĝ'ej'o'n. Anekdot'e, en mi'a urb'o, paroĥ'estr'o antaŭ kelk'a'j jar'o'j leter'is en la lok'a gazet'o, ke nur 5 % de la urb'et'an'o'j iam ir'as al preĝ'ej'o.

Ĉu grav'as pri'religi'a'j statistik'o'j tia'j? Apart'e, kiam la cens'o en'hav'as kred'ebl'e pli traf'a'j'n inform'er'o'j'n por kompren'i la nun'a'n brit'a'n soci'o'n? Ekzempl'e, tri milion'o'j loĝ'as en hejm'o'j, en kiu'j neni'u plen'kresk'ul'o parol'as la angl'a'n kiel de'nask'a'n lingv'o'n; en 200l 15 % de la hom'o'j per'labor'is si'a'n pan'o'n en fabrik'o'j, nun nur 8,9 %; pli da brit'o'j nun posed'as universitat'a'n diplom'o'n ol tiu'j sen ajn'a'j diplom'o'j ktp, ktp.

Al ordinar'a'j brit'o'j, kiu'j plej'part'e indiferent'as pri religi'o'j, turn'ant'e la dors'o'n al dimanĉ'a'j di'serv'o'j, al religi'a'j nupt'o-fest'o'j k.s., la nombr'o'j ne grav'as. Tamen al la reg'ist'ar'o ili ja grav'as. Per tio, ke cens'e kaj teori'e 59 % de la brit'o'j deklar'as si'n krist'an'o'j, la reg'ist'ar'o prav'ig'as, ekzempl'e, la ĉe'est'o'n de ne'elekt'it'a'j episkop'o'j en la super'a parlament'a ĉambr'o.

Tie ne sid'as ne'elekt'it'a'j instru'ist'o'j, fer'voj'ist'o'j, rub'aĵ'ist'o'j – ne. Sed jes ja episkop'o'j, reprezent'ant'a'j la 9 % de la popol'o, kiu'j di'serv'um'as ĉe anglikan'a (ne katolik'a aŭ budh'ist'a aŭ jud'a) ceremoni'o. Ĉio ĉi en t.n. demokrati'o.

La nombr'o'j grav'as pro ali'a'j kial'o'j. Ili nepr'e grav'u al kompil'ant'o'j de enciklopedi'et'o'j pri la land'o'j de la ter'o. Tiu'j ne plu don'u la impres'o'n, mi pet'as, ke la agnostik'a Briti'o est'as protest'ant'a land'o kun 58 % da anglikan'o'j.

Ceter'e ili ne mal'ŝpar'u ink'o'n pri la 0,02 % da druid'o'j. Ili tamen fidel'e raport'u, ke 59 % de la brit'a popol'o si'n taks'as krist'an'a'j, kaj 25 % sen'religi'a'j. Ebl'e tamen, por ne tro ŝok'i, pri'silent'u la fakt'o'n, ke la pli'mult'o de la 59 % neniam vid'as de intern'e preĝ'ej'o'n.

Ebl'e help'os al kompil'int'o'j de la enciklopedi'et'o, se leg'ant'o'j de MONATO inform'os se ebl'e pri la el'cent'aĵ'o de ne'kred'ant'o'j en si'a'j land'o'j. Rezult'os, mi kred'as, pli nuanc'it'a kaj fid'ind'a impres'o en ven'ont'a'j enciklopedi'et'o'j.

Ne tiel pac'em'a'j

Kiam mi leg'is la artikol'o'n Neniam tiel pac'em'a'j (MONATO 2012/11, p. 23), mi'n tre surpriz'as, ke iu pov'as skrib'i, ke dum la du'a mond'milit'o en Sovetio („Rusio”) est'us nur 140 mort'int'o'j je 100 000 loĝ'ant'o'j! Tio signif'us: se en Sovetio en 1939 est'us proksim'um'e 160 milion'o'j da loĝ'ant'o'j, est'us nur 220 000 mort'int'o'j dum la tut'a milit'o! Tio est'as kompren'ebl'e tut'e mal'ver'a, ĉar mult'a'j font'o'j taks'as ili'n je 20 milion'o'j (preskaŭ 100obl'e pli).

Kresk'as ne'leĝ'a komerc'o

Pli ol kvar'on'o de la viktim'o'j de ne'leĝ'a komerc'ad'o est'as infan'o'j. Inter 2007 kaj 2010 kresk'is je 7 % infan'o-komerc'ad'o kompar'e kun la period'o 2003-2006. Laŭ raport'o last'a'temp'e prezent'it'a en Vieno 27 % de la nun'temp'a'j viktim'o'j est'as infan'o'j.

Opini'as Jurij Fedotov, direktor'o de la UN-Ofic'ej'o pri Narkot'aĵ'o'j kaj Krim'ad'o (UNODC): „La hom'komerc'o postul'as rezolut'a'n respond'o'n, baz'it'a'n sur help'o kaj protekt'o de la viktim'o'j, sever'a persekut'o per krim'a justic'o, firm'a politik'o de migr'ad'o kaj stabil'a regul'ig'o de la labor'merkat'o'j.”

Mal'trankvil'ig'a est'as ankaŭ la pli'mult'iĝ'o de knab'in'o'j, kiu'j konsist'ig'as du tri'on'o'j'n de ĉiu'j vend'at'a'j infan'o'j. Ĝis 20 % de ĉiu'j viktim'o'j est'as knab'in'o'j, inkluziv'e adolesk'ul'o'j'n. Knab'o'j konsist'ig'as ĉ. 10  %, laŭ la raport'o baz'it'a sur don'it'aĵ'o'j el 132 ŝtat'o'j.

Region'a'j vari'o'j

Ekzist'as en la statistik'o region'a'j vari'o'j. La proporci'o de infan'a'j viktim'o'j ating'as 68 % en Afrik'o kaj proksim'a Orient'o kaj 39 % en sud'a Azi'o, orient'a Azi'o kaj Pacifik'o. En la Amerik'o'j tem'as pri 27 % kaj en Eŭrop'o kaj centr'a Azi'o 16 %. La vend'it'o'j est'as plej'part'e vir'in'o'j, konsist'ig'ant'a'j ĝis 60 % de la viktim'o'j.

Fedotov re'kon'is kaj la mank'o'j'n en la kontraŭ'batal'o de hom'komerc'ad'o kaj la bezon'o'n pri detal'a'j don'it'aĵ'o'j pri krim'ul'o'j kaj ankaŭ viktim'o'j, kalkul'at'a'j laŭ milion'o'j. Inter 2007 kaj 2010 oni mal'kovr'is viktim'o'j'n el 136 ŝtat'o'j en 118 land'o'j, kaj ident'ig'it'a'j est'as 460 apart'a'j komerc'o-flu'o'j.

Seks'a ekspluat'ad'o

Viktim'o'j el orient'a Azi'o est'as trov'it'a'j en pli ol 60 land'o'j. Tiel ili far'iĝ'is geografi'e la plej dis'vast'ig'it'a grup'o en la mond'o. Rimark'ebl'as ankaŭ region'a'j diferenc'o'j en la viktim'ig'o. Ekzempl'e, seks'a ekspluat'ad'o okaz'as pli oft'e en Eŭrop'o kaj Amerik'o'j ol ali'lok'e. Al'don'e, ne'leĝ'a'n komerc'o'n per hom'organ'o'j oni trov'is en 16 land'o'j.

La raport'o esprim'is zorg'o'n pri la mal'alt'a nombr'o de kondamn'it'a'j krim'ul'o'j. En 16 % de la land'o'j eĉ ne est'as raport'it'a unu kondamn'o pro hom'komerc'o inter 2007 kaj 2010.

Pli favor'e, 154 ŝtat'o'j jam ratif'is la protokol'o'n pri ne'leĝ'a hom'komerc'o, pri kies plen'um'o respond'ec'as UNODC. Ceter'e, 83 % de la land'o'j nun krim'ig'as hom'komerc'o'n konform'e al la protokol'o.

Ruĝ-nigr'a alarm'o

Aper'is last'a'temp'e en Albanio nov'a politik'a parti'o: Ruĝ-nigr'a Alianc'o (Aleanca Kuq e Zi). La nom'o alud'as la kolor'o'j'n de la alban'a flag'o.

La du ĉef'a'j slogan'o'j de la parti'o jen'as: naci'a unu'iĝ'o antaŭ EU-integr'iĝ'o kaj batal'o kontraŭ korupt'o.

La parti'o konsist'as plej'part'e el ge'jun'ul'o'j, kiu'j i.a. protest'as kontraŭ vizit'o'j de ekstrem'a'j politik'ist'o'j. Tiu'j inkluziv'as an'o'j'n de la ekstrem'dekstr'a grek'a grup'o „Or'a Aŭror'o”, kiu'n kelk'a'j taks'as nazi'a.

Kresk'as

Rapid'e kresk'as la membr'ar'o de la alianc'o, kio alarm'as la ĉef'a'j'n parti'o'j'n. Pro tio kaj demokrat'o'j kaj social'ist'o'j komenc'is „prunt'e'pren'i” ide'o'j'n de la nov'a parti'o kaj ili'n uz'i en si'a'j kampanj'o'j.

La ĉef'ministr'o Sal'i Berisha, en parol'ad'o'j okaz'e de la cent'jar'iĝ'o de la sen'de'pend'ec'o de Albanio, surpriz'e si'n prononc'is kontraŭ alban'o'fobi'o ankoraŭ flor'ant'a ĉe najbar'o'j grek'a'j-slav'a'j.

Propon'as

Berisha propon'is al la parlament'o aprob'i leĝ'o'n, laŭ kiu ĉiu alban'o ricev'u pasport'o'n de la Respublik'o Albanio. Tem'us pri ĉirkaŭ sep milion'o'j da nov'a'j civit'an'o'j nun loĝ'ant'a'j ekster Albanio.

Krom'e li sub'ten'is iniciat'o'j'n favor'e al unu'iĝ'o ekonomi'a, kultur'a, eduk'a, inter Albanio kaj Kosovo. Tio provok'is re'ag'o'j'n i.a. en la EU-parlament'o.

Lig'e al lign'o

En la aŭstr'a ĉef'urb'o Vieno est'as konstru'it'a sep'etaĝ'a loĝ'ej'o el lign'o. Laŭ fak'ul'o'j ekzist'as plur'a'j avantaĝ'o'j: ŝpar'ad'o de energi'o; abund'o de krud'a lign'o en la land'o; mal'long'a temp'o por konstru'i; uz'o de antaŭ'fabrik'it'a'j er'o'j.

Ceter'e lign'a dom'o ne tiom facil'e brul'as, kiom oni supoz'as kaj oft'e ankaŭ dom'o'j el brik'o'j aŭ beton'o est'as detru'at'a'j de incendi'o'j. Krom'e ebl'as konstru'i iom apart'e el ŝtal'beton'o la ŝtup'ar'ej'o'j'n.

Arb'ar'o'j

Aŭstrio je 42 % est'as kovr'it'a de arb'ar'o'j. Ĉiu'jar'e kresk'as 30 milion'o'j da kubaj metr'o'j da lign'o, sed rikolt'at'as nur 20 milion'o'j. Tial la arb'ar'o'j en Aŭstrio daŭr'e kresk'as. El tri'on'o de tiom da lign'o oni pov'us konstru'i ĉiu'j'n nov'a'j'n dom'o'j'n en la land'o.

En la forst'a-lign'a industri'o labor'as 700 000 aŭstr'o'j. La produkt'a valor'o est'as 12 miliard'o'j da eŭr'o'j, el kiu'j 70 % est'as eksport'at'a'j. Nur en turism'o labor'as pli da hom'o'j.

Inter speci'o'j la pice'o ĉef'rol'as: 61 % de la lign'o ven'as el pice'o'j. Mal'pli grav'as fag'o, pin'o, larik'o kaj abi'o. Nur 2 % de la lign'o est'as kverk'a kaj fraksen'a. Arb'ar'o'j en Aŭstrio, kultiv'at'a'j jam de 250 jar'o'j, produkt'as i.a. oksigen'o'n. Krom'e ili protekt'as vilaĝ'o'j'n kontraŭ lavang'o'j.

Hist'o'j

Lign'o konsist'as ĉef'e el ksilem'o, komplik'a'j hist'o'j, kiu'j transport'as akv'o'n, en kiu solv'it'as ne'organik'a'j sal'o'j – la „nutr'aĵ'o” de la arb'o. La hist'o'j ig'as la lign'o'n stabil'a. Lign'o sam'e stabil'as kiel ŝtal'beton'o.

Post la mal'konstru'o de lign'a dom'o oni pov'as re'uz'i la lign'o'n, ekzempl'e por nov'a dom'o aŭ kiel brul'material'o'n. La hejt'valor'o de lign'o est'as pli grand'a ol tiu de rest-rub'o, sed mal'pli grand'a ol tiu de hejt-ole'o.

Zorg'a gard'ist'o neni'o'n preter'atent'as

Alergi'o'n oni pov'as pri'skrib'i kiel ies eksces'a'n re'ag'o'n al substanc'o'j (nom'it'a'j alergenoj), kiu'j'n tamen la organism'o dev'us plej'part'e ne pri'tim'i. La plej dis'vast'iĝ'int'a'j alergenoj inkluziv'as kelk'e da nutr'aĵ'o'j kaj kurac'il'o'j, insekt'a'n venen'o'n, polv-akar'o'j'n, iu'j'n tip'o'j'n de polen'o kaj ŝim'o. Laŭ'difin'e, la hom'a imun'a sistem'o defend'as oni'n kontraŭ ekster'a'j kaj patogen'a'j element'o'j. Alergi'o est'as la „respond'o” de iu tro sent'iv'a imun'a sistem'o: kvazaŭ tro zorg'a gard'ist'o, ĝi ali'vort'e vid'as daŭr'e kaj ĉiu'lok'e ebl'a'j'n danĝer'o'j'n por la organism'o, kaj hast'as ĝi'n ŝirm'i. La unu'a renkont'iĝ'o kun la alergeno kaŭz'as, en iu'j person'o'j, la tiel nom'at'a'n alergi'a'n re'ag'o'n kaj ig'as oni'n re'kon'i ĉiu'foj'e la substanc'o'n kiel „ne'dezir'at'a'n”.

Sent'iv'ec'o

La simptom'o'j pov'as vari'i laŭ intens'ec'o kaj tip'ologi'o, de'pend'e de la part'o traf'it'a kaj precip'e de la sent'iv'ec'o de la pacient'a imun-sistem'o. Ĝeneral'e, tamen, kelk'a'j simptom'o'j tre komun'as: kiel pli-mal'pli kon'at'e, oft'e konstat'ebl'as rin'it'o, tus'o, mal'facil'a spir'ad'o, larm'ad'o, juk'ad'o en la punkt'o, kie la kontakt'o okaz'is (okul'o'j, naz'o, gorĝ'o, haŭt'o), ekzantem'o'j, eĉ foj'foj'e vom'ad'o, diare'o kaj kap'dolor'o. Por ebl'ig'i diagnoz'o'n, oni aplik'as test'o'j'n (haŭt'a'j'n aŭ sang'a'j'n) pri alergi'o, por ricev'i konfirm'o'n pri alergi'o efektiv'e ĉe'est'a (aŭ ne) en la organism'o.

Anafilaksi'a ŝok'o

La pli'mult'o de alergi'o'j nun'temp'e kurac'ebl'as kaj rapid'e kaj sukces'e, sed nur koncern'e la unu'op'a'n est'ant'a'n alergi-kriz'o'n: post'a kontakt'o kun la alergeno de'nov'e provok'os simil'a'n kriz'o'n. La alergi'a'j person'o'j, al'don'e, est'as divid'ebl'a'j en du grand'a'j'n grup'o'j'n: hom'o'j'n, kiu'j spert'ad'as simpl'a'j'n, kvankam ili'a'manier'e ĝen'a'j'n mis'fart'o'j'n, kaŭz'it'a'j'n de la alergi'o, kaj hom'o'j'n, kiu'j bedaŭr'ind'e risk'as eĉ si'a'n viv'o'n, kiam ajn ili renkont'as la alergenon, pro tiel nom'at'a anafilaksi'a ŝok'o.

Vetur'il'o

Kutim'e oni disting'as mal'long-daŭr'a'n terapi'o'n, kiu cel'as elimin'i la est'ant'a'j'n simptom'o'j'n, de long-daŭr'a terapi'o, kies cel'o est'as mal'e ne permes'i la ek'o'n, ebl'e mort'ig'a'n, de krom'a'j kriz'o'j alergi'a'j en la est'ont'ec'o. Ĝeneral'e, la alergi'o'j est'as kurac'at'a'j per'e de anti'histamin'aĵ'o'j. Tiu'j sukces'as mild'ig'i kontent'ig'e la tiel nom'at'a'j'n mal'pez'a'j'n aŭ la moder'a'j'n simptom'o'j'n, tamen hav'as grand'a'n mal'util'o'n: ili kaŭz'as dorm'em'o'n. Tia'j kurac'il'o'j do tut'e ne est'as rekomend'ind'a'j por person'o'j, kiu'j labor'ej'e uz'as il'ar'o'n danĝer'a'n aŭ kiu'j dev'as ekzempl'e stir'i aŭt'o'n aŭ ali'a'n vetur'il'o'n.

Fak'a centr'o

Kiu ajn printemp'e spert'as fort'a'j'n kaj daŭr'a'j'n mal'varm'um'o'j'n, konjunktiv'it'o'n, kap'dolor'o'n, ver'ŝajn'e est'as alergi'ul'o. Sed, por cert'ig'i tio'n, oni dev'as far'i test'o'n. Prefer'ind'e oni elekt'u, por tio, iu'n moment'o'n de la jar'o mal'proksim'a'n de la sezon'a kriz-period'o, do laŭ'ebl'e en somer'o aŭ aŭtun'o. Dum la kriz'a period'o, oni pov'as si'n kurac'i ankaŭ help'e de fak'a centr'o, cert'e ĉe'est'a en mult'a'j evolu'int'a'j land'o'j.

Astm'o

Unu'e tre grav'as klar'ig'i al alergi-kurac'ist'o (aŭ al dermat'olog'o) la simptom'ar'o'n de la alergi'o (tus'o, rin'it'o, astm'o ...). La anti'histamin'aĵ'o'j, kun'labor'e kun la pli kaj pli vend'at'a'j kortizon'a'j naz-ŝpruc'ig'il'o'j, est'as tre bon'a terapi'o por rin'it'o, sed rimark'ind'e ne por astm'o. La anti'histamin'aĵ'o'j de la last'a kaj antaŭ'last'a generaci'o est'as bon'e toler'at'a'j eĉ dum long'a period'o.

La testament'o de Karavaĝo

Ĉu ekzist'as temp'o'maŝin'o? Retor'ik'a demand'o: oni sci'as, ke vojaĝ'i pas'int'ec'e'n est'as ankoraŭ utopi'o. Tamen last'a'temp'e la pas'int'ec'o ŝajn'as foj'foj'e etend'i la brak'o'j'n al ni, aŭ pli preciz'e iu'j trov'ig'as al ĝi la manier'o'n ni'n ating'i: oni pri'pens'u ĉi-rilat'e la kant'o'j'n de mort'int'a'j kant'ist'o'j, kiu'j est'as kelk'foj'e el'don'at'a'j eĉ jar'o'j'n post ili'a for'pas'o.

400-jar'a salt'o

Pli mal'oft'e tia'j post'mort'a'j mal'kovr'o'j (aŭ foj'e ver'a'j „reklam'a'j artifik'o'j”) rilat'as ali'a'j'n art'a'j'n fak'o'j'n, kiel ekzempl'e pentr'art'o'n. Pro tio la nov'aĵ'o ver'ŝajn'e hav'is tiel grand'a'n re'son'o'n. En la pas'int'a'j monat'o'j oni fakt'e „mal'kovr'ig'is” al la hom'ar'o ne'kon'at'a'n pentr'aĵ'o'n de la mond'fam'a ital'a art'ist'o Michelangelo Merisi da Caravaggio, aŭ pli mal'long'e Karavaĝo.

Tiu'n art'aĵ'o'n – post 400-jar'a salt'o – la publik'o pov'is last'a'temp'e unu'a'n foj'o'n admir'i en ĝi'a tut'a bel'ec'o. Tem'as pri verk'o, kiu'n, ek'de ĝi'a mal'kovr'o (okaz'int'a en 1976), oni al'skrib'is al iu mal'fru'a sekv'ant'o de Karavaĝo, sed ne al la majstr'o mem. Ties ekzist'o est'is ĝis nun kon'at'a nur al mal'grand'a ar'o da „labor'koncern'at'o'j”, kiu inkluziv'is ĝi'a'n propriet'ul'o'n – kiu prefer'is rest'i anonim'a pro privat'ec'a'j kial'o'j –, iu'j'n teknik'ist'o'j'n kaj kelk'e da spert'ul'o'j. Antaŭ kelk'e da monat'o'j oni don'is al la tut'a mond'o la ebl'o'n ek'sci'i pri ĝi.

Interes'a kompar'o

La Stern'it'a'n Johanon la Baptist'o'n oni pov'is admir'i dum plur'a'j monat'o'j inter 2010 kaj 2011 en la amsterdama Muze'o Dom'o de Rembrandt (Museum Het Rembrandthuis, www.rembrandthuis.nl), kio inter'ali'e ebl'ig'is interes'a'n kompar'o'n inter la verk'o'j de Karavaĝo kaj tiu'j de Rembrandt, la t.n. „barok'a geni'o”, konsider'at'a la ver'a post'e'ul'o de la ital'a pentr'ist'o.

Tiu ĉi verk'o est'as preskaŭ cert'e ident'ig'ebl'a kun unu el la du verk'o'j, kiu'j'n Karavaĝo kun'port'is en la ŝip'et'o'n, per kiu li navig'is al la vilaĝ'o Port'o Ercole. Tem'as sen'dub'e pri verk'o el li'a last'a art'a faz'o. Ĝi est'is plen'um'it'a en period'o, kiam la pentr'ist'o si'n turn'is al nov'a, mir'ig'a direkt'o, sed kurioz'e tiu'temp'e re'el'merg'iĝ'as ankaŭ plur'a'j tem'o'j el li'a jun'aĝ'a produkt'ad'o.

Senc'o de la viv'o

Melankoli'a kaj apart'e mal'kviet'ig'a, tiu „nov'a” karavaĝa pentr'aĵ'o est'as difin'it'a de plur'a'j fak'ul'o'j kiel probabl'e li'a last'a verk'o, pentr'it'a en 1610 en et'a toskan'a vilaĝ'o (Port'o Ercole), en kiu la barok'a pentr'ist'o ne'long'e post'e for'pas'is. Oni hipotez'as, ke per'e de tiu ĉi pentr'aĵ'o li vol'is propon'i spec'o'n de resum'o pri la centr'a'j tem'o'j de la propr'a art'o, kvazaŭ ide'a'n testament'o'n aŭ original'a'n „adiaŭ'a'n leter'o'n”.

Ankaŭ la sankt'a Johano vid'ebl'a en la pentr'aĵ'o ŝajn'as fakt'e, sam'e kiel Karavaĝo, pri'medit'i la fin'a'n senc'o'n de la viv'o. Kvankam plej'part'o de la fak'ul'o'j jam kred'as, ke ĝi est'is verk'o de Karavaĝo mem, la montr'ad'o de ĉi tiu majstr'o'verk'o al la publik'o en Nederlando part'e re'flam'ig'is polemik'o'j'n kaj debat'o'j'n pri la prav'ig'ebl'o de tia atribu'o.

Ne trud'u, ne mort'ig'u ...

Ne tem'as pri unu el la di'a'j ordon'o'j, kiu'j en la katolik'a'j preĝ'ar'o'j trov'iĝ'as en la katekism'a sekci'o, kaj kiu'n oni ig'as parker'ig'i al la infan'o'j dum pret'ig'o por la unu'a komuni'o, sed tem'as pri la profund'a ordon'o, kiu'n oni sent'as en si post leg'ad'o de tiu ĉi libr'et'o, poŝ'format'a, tre et'liter-tip'a.

Indeks'o

Ald'o Capitini (1899-1968) ne est'as fam'a inter la ĝeneral'a ital'a publik'o; li'a voĉ'o, li'a'j verk'o'j ne est'is bombast'a'j, reklam'at'a'j laŭt'e de grand'a'j el'don'ej'o'j. Li elekt'is la strategi'o'n de la ne'per'fort'o; li si'n deklar'is liberal'a social'ist'o, religi'a laik'o, do kun religi'o ne'dogm'em'a, respekt'a pri rit'o'j, sed sen la mensog'o de la konfesi'ec'o (ĉu ne simil'a al la zamenhofa hilel'ism'o?). Pro ĉi tiu ide'ar'o li est'is list'ig'it'a de pap'o Pi'o 12a en la Indeks'o de la mal'permes'it'a'j aŭtor'o'j.

En'marĝen'ig'it'a

Kvankam person'e mi ne kon'is li'n, pro generaci'a diferenc'o, tamen ankaŭ mi viv'is, preskaŭ kvar'dek jar'o'j'n post'e, en li'a sam'a kolegi'o en Pis'a, kaj mi bon'e pov'as kompren'i, kiel li agit'is kaj propagand'is si'a'j'n princip'o'j'n de ne'per'fort'o en medi'o, kiu ne est'is al tio prepar'it'a. Faŝism'o reg'is dum la jun'aĝ'o kaj politik'a matur'iĝ'o de Capitini, li'a pozici'o est'is net'e kontraŭ'a al la reĝim'o, kaj malgraŭ si'a'j alt'a'j kvalit'o'j de human'ist'o kaj filozof'o, li est'is en'marĝen'ig'it'a en la karier'o kaj eĉ el'pel'it'a el la labor'posten'o ĉe la kolegi'o. Nur long'e post'e li iĝ'os universitat'a profesor'o pri moral'o.

Tuj post la fal'o de la faŝism'o (li est'is jam 45-jar'a) li fond'is kaj viv'ig'is la centr'o'j'n por soci'a kaj religi'a orient'iĝ'o; krom'e, est'ant'e ne'per'fort'ul'o ankaŭ rilat'e al best'o'j, li fond'is societ'o'n, kiu est'is la embri'o de la nun'a Ital'a Vegetar'an'a Asoci'o. Li'a'j inspir'ant'o'j est'is Gandhi, Russel, Mart'in Lut'her King; si'a'vic'e li iĝ'is inspir'ant'o por la tut'a pens'o'flu'o de la ital'a ne'per'fort'o, kiu politik'e esprim'iĝ'as en la nun'temp'a Italio preskaŭ nur en la radikal'a parti'o. Ĉi tiu anomali'a si'n'ten'o, en sistem'o, kiu oscil'ad'is de cinik'a kapital'ism'o ĝis marks'ism'a per'fort'em'o, Capitini est'is ĉiam mark'it'a kaj mok'at'a pro „mank'o de klas'konsci'o”.

Pilgrim'ad'o

La 24an de septembr'o 1961 Capitini start'ig'is la „Marŝ'o'n por la pac'o kaj la frat'ec'o de la popol'o'j” de Peruĝo al Asiz'o (du centr-ital'a'j urb'o'j, je distanc'o de ĉirkaŭ 20 km), kiu de tiam ĉiu'jar'e kun'ig'as en pilgrim'ad'o dek'mil'o'j'n da ne'per'fort'ul'o'j (part'o'pren'as oft'e ankaŭ esperant'ist'a'j asoci'o'j).

Apart'a'n influ'o'n hav'is li'a predik'ad'o de ne'per'fort'o ĉe milit'rifuz'ad'o; en Italio en 1948 okaz'is la unu'a milit'rifuz'o, far'e de rekrut'o, sekv'ant'a la ideal'o'j'n de Capitini (soldat'serv'o est'is tiam dev'ig'a). Tiu rekrut'o rifuz'is sur'met'i la uniform'o'n, pretekst'ant'e si'a'n katolik'ec'o'n kaj pet'is est'i send'it'a serĉ'i la ne'eksplod'int'a'j'n min'o'j'n; li est'is proces'it'a pro mal'obe'o, kondamn'it'a kaj post long'a kalvari'o fin'e liber'ig'it'a, sed tio est'is la komenc'o de la venk'o: post du jar'dek'o'j ankaŭ en Italio ek'est'is la civil'a serv'o alternativ'a al la arme'a kaj jam de kelk'e da jar'o'j ne plu est'as dev'ig'a soldat'a aŭ civil'a serv'o en'tut'e. Bedaŭr'ind'e, Capitini ne ĝis'viv'is ĉi tiu'n evolu'o'n.

Mal'facil'a'j demand'o'j

La nun recenz'at'a libr'et'o, Teknik'o'j de ne'per'fort'o, ne est'as la ĉef'a filozofi'a libr'o el li'a'j mult'a'j, sed fakt'e, kiel dir'as la titol'o, teknik'a. Oni dev'as al'proksim'iĝ'i sen antaŭ'juĝ'o'j, ĉar ĝi est'as for de la komun'a'j pens'manier'o'j, kaj star'ig'as mal'facil'a'j'n demand'o'j'n. Ekzempl'e: ĉu vund'it'o'n sur la batal'kamp'o oni dev'as kurac'i, fleg'i kaj met'i en kondiĉ'o'n de'nov'e pren'i paf'il'o'n? Aŭ prefer'e las'i li'n mort'i, tiel ke morgaŭ est'u unu paf'ant'o mal'pli'a? Ĉu ĉe princip'a milit'rifuz'o oni tamen pov'as tajlor'i por si help'a'n posten'o'n, kiel ripar'ist'o de tank'o, kiu tamen util'os al milit'o kaj mort'ig'o? Ĉu por la propr'a ne'per'fort'a konscienc'o sufiĉ'as rest'i ter'e, kaj tamen help'i en'haven'e al la start'o de bomb'aviad'il'o, kiu, eĉ se nur potencial'e, masakr'os hom'o'j'n?

La teknik'o'j de ne'kun'labor'ad'o hav'as ankaŭ instru'a'n cel'o'n: la ali'ul'o est'as stimul'at'a bon'e pri'pens'i, kio'n li est'as far'ant'a, pens'i, ke iu'j ŝtat'a'j struktur'o'j est'as per'fort'a'j kaj, eĉ se nur potencial'e, agres'a'j.

Teknik'o'j

En dek kvin ĉapitr'o'j, divid'it'a'j laŭ kvar part'o'j, oni trov'as fakt'e teknik'o'j'n: jen strik'o, jen mal'obe'o, jen rifuz'o, jen vigil'ad'o, jen labor'o, kie kaj kiam ne'permes'it'e, jen reklam'ad'o al iniciat'o'j ne'per'fort'a'j. Interes'a'j, precip'e laŭ histori'a vid'punkt'o, est'as la kompar'o'j kun plan'o'j kaj situaci'o'j en ali'a'j land'o'j, oft'e pli progres'int'a'j tiu'kamp'e ol Italio: nun la cirkonstanc'o'j ŝanĝ'iĝ'is, sed la konsil'o'j ne perd'is si'a'n modern'ec'o'n. Se oni leg'as la verk'o'n kun seren'a spirit'o, for'ĵet'ant'e la aprior'a'n ide'o'n, ke tamen neni'o'n oni pov'as far'i antaŭ mond'o per'fort'a kaj mal'bon'a, oni lern'as mult'o'n, kaj oni konvink'iĝ'as, ke ne tem'as pri utopi'o, kaj ke eĉ izol'it'a individu'o pov'as efik'e ag'i por kontraŭ'star'i trud'o'n kaj kontribu'i al laŭ'grad'a kre'ad'o de ne'per'fort'a pens'manier'o.

Sen'pek'a

La esperant'a traduk'o, aper'int'a okaz'e de la kvin'dek'jar'a jubile'o de la unu'a pac-marŝ'o, est'as sen'pek'a kaj en'konduk'as bezon'at'a'j'n fak'a'j'n termin'o'j'n (ankaŭ ne'per'fort'o bezon'as si'a'n termin'ar'o'n); ĝi'n pri'zorg'is Nicolino Rossi, plur'foj'e premi'it'a pro original'a poezi'o ĉe Bel'art'a'j Konkurs'o'j kaj ne'forges'it'a estr'o de la ital'a literatur'a rond'o „La Patrol'o”, viv'int'a dum la jar'dek'o 1969-1979.

La esperant'a versi'o hav'as ankaŭ al'don'a'n atut'o'n: prezent'o'n, riĉ'a'n je histori'a'j datum'o'j, far'e de Marco Pannella, ĉiam'a radikal'a referenc'o'punkt'o en la tut'a Eŭrop'o, kaj Francesco Pullia, filozof'o, ĵurnal'ist'o, vegetar'an'o, korife'o de la best'protekt'a mov'ad'o. La el'don'o'n pri'zorg'is la asoci'o Nitobe, ital'a radikal'a grup'o, kiu pren'as si'a'n nom'o'n de la iam'a asist'a Ĝeneral'a Sekretari'o de la Lig'o de la Naci'o'j, kiu part'o'pren'is oficial'e la UK en Prago en 1921 kaj verk'is tre favor'a'n raport'o'n, nom'ant'e la inter'naci'a'n lingv'o'n „motor'o de inter'naci'a demokrati'o”.

Ald'o Capitini: Teknik'o'j de ne'per'fort'o. Eld. Edistudio, Pis'a, 2011. 192 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN: 9788870368109.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Por'konkurs'a reflekt'o

Spirit'a kultur'o ĝeneral'e est'as reflekt'o de la koncern'a soci'o. Kiam ĝi sufiĉ'e matur'iĝ'as, ĝi mem komenc'as reflekt'i, nask'ant'e divers'a'j'n form'o'j'n de la kultur'ologi'a'j rivel'iĝ'o'j, inkluziv'e ese'o'j'n pri literatur'o. Ekzist'as divers'a'j opini'o'j pri la nivel'o de serioz'ec'o de pri'literatur'a'j esplor'o'j en Esperanti'o, sed, ĉiu'okaz'e, en 1976 en la Bel'art'a'j Konkurs'o'j de UEA aper'is special'a branĉ'o, „Ese'o”, kun premi'o je la nom'o de Lu'ig'i Minnaja, al kiu oni kontribu'as, inter'ali'e, per literatur'ologi'a'j esplor'o'j, kiu'j foj-foj'e en la konkurs'o gajn'as. Michela Lipar'i kaj Humphrey Tonkin kolekt'is 11 ese'o'j'n de 9 aŭtor'o'j, kiu'j tem'as pri Esperant'o-literatur'o kaj kiu'j gajn'is la premi'o'n, kaj UEA el'don'is ili'n en apart'a libr'o.

Strang'a logik'o

La libr'o est'as ver'e tre interes'a kaj en'hav'o'riĉ'a; mi leg'is ĝi'n kun streĉ'it'a interes'o de la komenc'o ĝis la fin'o. La sol'a afer'o, kiu'n mi ne kompren'is, est'as la manier'o de kompil'o: la ese'o'j est'as aranĝ'it'a'j nek kronologi'e, nek alfabet'ord'e laŭ la aŭtor'o'j, nek laŭ'tem'e ... Ebl'e iu logik'o ĉe la kompil'int'o'j ekzist'is, sed mi ĝi'n ne sukces'is kapt'i. Nu, tio tut'e ne mal'help'as al la leg'ad'o ...

Inter la aŭtor'o'j de la libr'o ni trov'as nom'o'j'n de kelk'a'j kon'at'a'j proz'ist'o'j kaj poet'o'j, kiu'j kompetent'as pri la literatur'o almenaŭ pro tio, ke ili mem verk'as beletr'o'n: Sten Johansson, Len'a Karpunina, Krys Ungar, Gonçalo Neves kaj ali'a'j. Ali'a'j est'as serioz'a'j esplor'ist'o'j de ni'a'lingv'a kultur'o, kiel, ekzempl'e, Geoffrey Sutton, Eva Tófalvy kaj Jukka Pietiläinen. Do la nivel'o'n de kontribu'o'j karakteriz'as ne nur la fakt'o de ricev'o de la premi'o.

Tre mal'sam'a

Karakter'o'j kaj stil'o'j de la ese'o'j est'as tre mal'sam'a'j: de pur'e public'a'j pec'o'j, kiel tiu de Karpunina (pri el'don'politik'o) kaj Tófalvy (pri la viv'manier'o kaj motiv'o'j por verk'ad'o de ni'a'j verk'ist'o'j), ĝis profund'a'j scienc'ec'a'j esplor'o'j de Pietiläinen kaj Sutton pri period'ig'o de la esperant'lingv'a literatur-histori'o. Est'as skiz'o'j pri apart'a'j verk'o'j kaj aŭtor'o'j – esplor'o pri la zamenhofa „La voj'o” far Carmel Mallia, pri Maria Hankel far Ungar, pri Stellan Engholm, Karolo Piĉ kaj El'i Urbanová far Johansson. (Ceter'e, se parol'i pri la pur'e literatur'stil'a'j karakteriz'o'j, do la du ese'o'j de Johansson est'as la plej el'star'a'j pec'o'j en la tut'a kolekt'o.)

Matur'ec'o

Krom ĝeneral'a ĝu'o leg'i la libr'o'n, kiu pov'as stimul'i la leg'ant'o'n, ek'sci'i i'o'n nov'a'n, en'pens'iĝ'i pri problem'o'j de ni'a kultur'o kaj (re)leg'i cert'a'j'n konsider'at'a'j'n verk'o'j'n, ĝi bril'e pruv'as la matur'ec'o'n de ni'a kultur'o, eĉ kiam tem'as pri verk'o'j por'konkurs'a'j. Aparten'i al tia kultur'o, eĉ kiel ĝi'a nur'a konsum'ant'o, est'as mal'hont'e!

Pri hom'o'j kaj verk'o'j. Ese'o'j pri la Esperant'o-kultur'o . Red. Michela Lipar'i kaj Humphrey Tonkin. Eld. UEA, Rotterdam, 2012. 143 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978-92-9017-116-4.

Neniam antaŭ'e en tiu ĉi land'o ...

En MONATO de decembr'o (p. 7) aper'is artikol'o de Jozefo Lejĉ pri la decid'o de la brazila Super'a Federaci'a Tribunal'o, kiu kondamn'is alt'rang'ul'o'j'n de la antaŭ'a reg'ist'ar'o pro plur'a'j krim'o'j rilat'a'j al korupt'ad'o. Laŭ la artikol'o, „Pro mank'o de pruv'o'j la afer'o atend'is de 2005 ĝis 2012 por ating'i la super'a'n kort'um'o'n. Tie ĉio ali'form'iĝ'is en politik'a'n venĝ'o'n, sed fakt'e ne venk'o'n, kontraŭ la reg'ant'a koalici'o.”

Korupt'ad'o est'as universal'a afer'o. Ĝi vari'as laŭ kvant'o, stil'o, kultur'o, rimed'o'j, sed ĉie rol'as, kelk'foj'e reg'as. Brazilo ne est'as la plej el'star'e korupt'a, sed ne pov'as fier'i pri si'a lok'o en la vic'o. Oni'dir'e, ebl'e prav'e, tio de'ven'as de la iber'a hered'o kiu antaŭ'as la Imperi'o'n kaj la Respublik'o'n. Tamen „neniam antaŭ'e en ĉi tiu land'o” – se uz'i la ĝis'kliŝ'iĝ'e el'dir'at'a'n mem'laŭd'a'n en'konduk'a'n fraz'o'n de ni'a ankoraŭ tre popular'a eks'prezid'ant'o Lul'a – oni tiel profund'e kaj laŭ'sistem'e met'is la ŝtat'o'n je la serv'o de privat'a'j interes'o'j.

La Super'a Kort'um'o just'e kaj didakte plen'um'is si'a'n dev'o'n. La kondamn'it'o'j ne est'as i'a'j martir'o'j.

Pri alt'a temperatur'o, ne est'u terur'o

Oni esprim'is en la last'a'j jar'o'j la tim'o'n, ke la arb'o'j de Amazoni'o – la ĉef'a'j verd'a'j pulm'o'j de la planed'o – ne pov'os rezist'i al la klimat'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j kaj al la ver'ŝajn'a iom'post'iom'a pli'alt'iĝ'o de temperatur'o'j, kun imag'ebl'a'j sekv'o'j por la est'ont'ec'o de la ter'o. Tiu'n ĉi pesimism'a'n hipotez'o'n plej'part'e tamen mal'konfes'as pri'a esplor'o aper'int'a en la fak'a revu'o Ecology and Evolution (Ekologi'o kaj evolu'o).

Surpriz'a aĝ'o

La esplor'o, plen'um'it'a de la londona University College sub la gvid'o de Sim'o'n Lewis, si'n baz'is sur la analiz'o de plur'a'j DNA-oj. La scienc'ul'o'j tiel mal'kaŝ'is la surpriz'a'n aĝ'o'n de iu'j amazoni'a'j speci'o'j, kiu'j, en kelk'a'j okaz'o'j, ekzist'as (kaj rezist'as) jam dum 8 milion'o'j da jar'o'j. Ŝajn'as, ke dum tiu period'o ili jam sukces'e tra'pas'is varm'eg'a'j'n period'o'j'n, tut'e simil'a'j'n al tiu (ŝajn'e iom tro zorg'e) antaŭ'vid'it'a por la fin'o de ni'a jar'cent'o.

Karbon'di'oksid'o

La amazoni'a'j speci'o'j, klar'ig'is la esplor'int'o'j, super'viv'is la sub'a'n pliocen'o'n (antaŭ 3,6 ĝis 5,3 milion'o'j da jar'o'j) kaj la t.n. mal'fru'a'n miocen'o'n (antaŭ 5,3 ĝis 11,5 milion'o'j da jar'o'j). Ambaŭ'okaz'e la tiam'a'j temperatur'o'j sur la ter'o est'is je ĉirkaŭ 3-4 grad'o'j pli alt'a'j ol nun'temp'e, do bon'e kompar'ebl'a'j kun tiu'j, kiu'j supoz'ebl'e karakteriz'os la jar'o'n 2100. Iel ajn, por ke oni cert'iĝ'u pri la est'ont'ec'o de plej mult'a'j amazoni'a'j speci'o'j, la scienc'ul'o'j per si'a artikol'o „rekomend'as” al la tut'mond'a'j hom'o'j ne sub'taks'i la afer'o'n. Neces'as plu mal'pli'alt'ig'i la el'ig'o'n de karbon'di'oksid'o, kio i.a. mal'proksim'ig'os la risk'o'n pri sek'ec'o kaj incendi'o'j. Tre grav'a, mem'kompren'ebl'e, spit'e al ajn'a fak'ul'a trankvil'ig'o, est'as la daŭr'a pri'zorg'ad'o kaj protekt'ad'o de la tut'a arb'ar'a are'o kontraŭ ĉi'a'j est'ont'a'j danĝer'o'j.

Mal'pac'o flagr'ant'a

La 10an de april'o 1998 est'is sub'skrib'it'a en Nord-Irlando la t.n. „sankt'a'vendred'a inter'konsent'o”. Sub'ten'is ĝi'n la brit'a kaj la irlanda reg'ist'ar'o'j kaj la plej grav'a'j politik'a'j parti'o'j (la por'brit'a'j Uni'ist'o'j kaj la por'irland'a'j Respublik'ist'o'j) cel'e al daŭr'a pac'o en tiu ĉi mal'trankvil'a kaj dis'ig'it'a provinc'o.

La inter'konsent'o est'ig'is kondiĉ'o'j'n pri la est'ont'a'j status'o kaj reg'ist'ar'o en Nord-Irlando en'e de la Unu'iĝ'int'a Regn'o, pri rilat'o'j inter Nord-Irlando kaj Irlanda Respublik'o, kaj inter Irlanda Respublik'o kaj Briti'o.

Polic'o

Kern'is decid'o'j pri civil'a'j kaj kultur'a'j rajt'o'j (inkluziv'e de lingv'a'j rajt'o'j), for'ig'o de arm'il'o'j far'e de kvazaŭ'milit'ist'a'j organiz'aĵ'o'j, justic'o kaj re'organiz'ad'o de la polic'o, kiu ĉes'is est'i (kiel antaŭ'e) preskaŭ tut'e protest'ant'a uni'ist'a „reĝ'a konstabl'ar'o”, kaj iĝ'is sen'sekt'a „polic'a serv'o de Nord-Irlando”.

Ĝis la pas'int'a jar'o tiu inter'konsent'o est'is surpriz'e sukces'a. La brit'a arme'o kun si'a'j tim'ig'a'j kiras'aŭt'o'j ne plu vid'ebl'is sur strat'o'j; mal'aper'is kontrol'ej'o'j ĉe komerc'a'j kaj butik'um'a'j centr'o'j en Belfast'o kaj ali'a'j urb'o'j; sud-irland'an'o'j komenc'is vizit'i Nord-Irlandon, kaj nord-irland'an'o'j aĉet'is kaj turism'is en Dublino kaj ali'lok'e en la respublik'o. La tut'a etos'o en la Verd'a Insul'o est'is feliĉ'e ŝanĝ'it'a.

Rankor'o

Sed la nov'a harmoni'o ne penetr'is en la anim'o'n de la publik'o en Nord-Irlando. Ĝi konstat'ebl'is nur inter estr'ar'an'o'j de la politik'a'j parti'o'j kaj oficial'a'j instanc'o'j. Sub la surfac'o bolet'is ankoraŭ mal'am'o, rankor'o kaj mal'fid'o inter la divers'a'j frakci'o'j kaj komun'um'o'j.

Tiu rankor'o eksplod'is ĉi-jar'e en januar'o, preskaŭ tuj post la sezon'a'j fest'o'j. La fuze'o por la nov'a mal'trankvil'o est'is stult'e bagatel'a afer'o. La konsili'o de Belfast'o, la ĉef'urb'o de Nord-Irlando, voĉ'don'is por ĉes'ig'i la konstant'a'n flirt'ig'o'n de la brit'a flag'o ĉe la urb'o'dom'o.

Insult'o

Ĝi decid'is per majoritat'o, ke la flag'o vid'ebl'os nur (kiel en Angli'o) okaz'e de grav'a'j naci'a'j fest'o'j kaj festival'o'j, ekzempl'e la nask'iĝ'tag'o de la reĝ'in'o. Por la por'brit'a'j t.n. „lojal'ist'o'j” tio est'is grav'a insult'o.

Ili plend'is, ke ĉiu'j'n rajt'o'j'n kaj avantaĝ'o'j'n ĝu'as katolik'a'j respublik'ist'o'j, dum ili ne. La flag'a afer'o prezent'is pretekst'o'n por montr'i lojal'ist'a'n mal'kontent'o'n kaj la tim'o'n, ke ili perd'os si'a'j'n privilegi'o'j'n kiel sub'ul'o'j de la brit'a reĝ'in'o.

Benzin'bomb'o'j

Koler'a'j lojal'ist'o'j kun'iĝ'is sur la strat'o'j de Belfast'o kaj ali'lok'e, indign'e kri'eg'ant'e, ĵet'ant'e ŝton'o'j'n kaj benzin'bomb'o'j'n kontraŭ polic'an'o'j'n, kaj brul'ig'ant'e aŭtomobil'o'j'n.

Komerc'ist'o'j atent'ig'is, ke la mal'pac'o mal'instig'as turism'o'n kaj kaŭz'as grav'a'j'n ekonomi'a'j'n perd'o'j'n dum la nov'jar'a'j rabat'vend'ad'o'j. Sud-irland'an'o'j ne plu vol'as butik'um'i en la nord'o.

Ĉiu'j sufer'as; neni'u gajn'as. Pac'o en Nord-Irlando ankoraŭ ne cert'as.

Monstr'a

En lig'o kun la artikol'o Jubile'a jar'o (MONATO 2012/12, p. 26) mi sincer'e gratul'as Albanion pro ĝi'a cent'jar'iĝ'o. Tamen mi dev'as atent'ig'i pri erar'a stimul'ad'o, kiu al Eŭrop'o kre'as grav'a'j'n problem'o'j'n. La alban'a'j'n mal'pli'mult'o'j'n en najbar'a'j land'o'j oni puŝ'ad'as al ribel'o'j, kiu'j hav'as la karakter'o'n de teror'ism'o. Ĉi tio est'as plej vid'ebl'a en Kosovo kaj Metoĥio. De tiu teror'ism'o sufer'as ĉiu'j: serb'o'j, alban'o'j kaj ali'a'j. La kulmin'o de tiu teror'ism'o est'is la monstr'a el'pren'ad'o de intern'a'j organ'o'j de viv'a'j for'rab'it'a'j serb'o'j.

Ĉarm'a fer'voj'lini'o

Unu el la plej krut'a'j fer'voj'lini'o'j en la mond'o est'as Pöstlingbergbahn [pestling]-mont'fer'voj'o en Linco ĉe Danub'o (german'e Linz an der Donau). Ek'de 2009 unu fin'halt'ej'o trov'iĝ'as sur la ĉef'plac'o (Hauptplatz) de la urb'o. Komenc'e la trak'o'j konduk'as preskaŭ eben'e nord'e'n, trans Danub'o'n, post'e komenc'iĝ'as la krut'a part'o (maksimum'e 116 ‰) ĝis la pint'o de Pöstlingberg. Ebl'as inter'romp'i la vetur'ad'o'n por vizit'i la zoologi'a'n ĝarden'o'n (Tiergarten).

Fabel'o'j

Apud la mont'o'pint'o vizit'ind'as la grot'a fer'voj'o (Grottenbahn), kie oni prezent'as scen'o'j'n el divers'a'j kon'at'a'j fabel'o'j. Jam en la 18a jar'cent'o la barok'a preĝ'ej'o sur Pöstlingberg est'is cel'o de pied'ir'ant'a'j pilgrim'ant'o'j. En 1898 la unu'a trajn'o mild'ig'is la pen'o'n de la lac'a'j ne'mont'grimp'em'a'j kred'ant'o'j.

Nov'a ŝpur'o

Por pli bon'e lig'i la lini'o'n kun la tram'ret'o kaj ebl'ig'i rekt'a'n komunik'o'n ĝis la ĉef'plac'o oni ŝanĝ'is en la jar'o 2009 (Linco tiam est'is la „Kultur'a ĉef'urb'o de Eŭrop'o”) la ŝpur'o'n de 1000 al 900 mm kaj re'nov'ig'is la tut'a'n instal'aĵ'o'n. Nun la trajn'o'j pov'as uz'i la tram'trak'o'j'n ĝis la ĉef'plac'o. Aktual'e est'as uz'at'a'j kvar modern'a'j kvar'aks'a'j motor'vagon'o'j en nostalgi'a „retro-dezajn'o” kaj du histori'a'j vagon'o'j.

Pro la krut'ec'o la maksimum'a rapid'o est'as nur 25 kilo'metr'o'j hor'e. La tut'a lini'o long'as 4140 metr'o'j'n, de la plej alt'a punkt'o (519 m super la mar'nivel'o) oni pov'as ĝu'i panoram'o'n de la urb'o Linco (266 m super la mar'nivel'o).

La iluzi'ist'o

La vagon'ar'o halt'is. Dobrin al'rigard'is tra la fenestr'o de la kupe'o. Est'is et'a staci'dom'o, sed kiu – ne est'is klar'e. Vid'ebl'is nur unu'etaĝ'a konstru'aĵ'o, kovr'it'a per dik'tavol'a neĝ'o. Ĉirkaŭ ĝi ne est'is ali'a'j konstru'aĵ'o'j, kaj ĝi star'is sol'ec'e kiel perd'it'a infan'o ĉe rand'o de abism'o. La rel'voj'o zigzag'is kiel nigr'a serpent'o tra la inter'mont'aĵ'o. Dekstr'e est'is krut'a'j akr'a'j rok'o'j kiel grand'eg'a'j ŝton'a'j kap'o'j de monstr'o'j kaj mal'dekstr'e – profund'a abism'o al river'o Iskar, kiu tie mal'supr'e arĝent'is kaj ie-tie est'is glaci'iĝ'int'a pro la januar'a frost'o. La neĝ'o kovr'is ĉio'n: la abism'o'n, la rok'o'j'n, la kontraŭ'a'n dekliv'o'n kun la mal'dens'a pin'arb'ar'o.

La vagon'ar'o ne ek'vetur'is, kaj la hom'o'j en la kupe'o komenc'is demand'i unu la ali'a'n, kio okaz'is kaj kial la vagon'ar'o halt'is ĉe tiu ĉi et'a staci'dom'o sur la vintr'a dezert'o, tamen neni'u ven'is por dir'i al ili, kio okaz'is. La vetur'ant'o'j nur mal'trankvil'e rigard'is tra la fenestr'o. Ekster'e ĉio dron'is en neĝ'o kaj sorĉ'it'a silent'o: la river'o, la et'a staci'dom'o, la pin'arb'ar'o. La ĉiel'o est'is griz'a kiel mal'nov'a soldat'a lit'kovr'il'o, kvazaŭ iu stern'int'us ĝi'n super la inter'mont'aĵ'o.

Tiel pas'is dek aŭ dek kvin minut'o'j.

„Ebl'e oni atend'as vagon'ar'o'n de la ali'a flank'o”, dir'is la mal'jun'ul'o, kiu sid'is ĉe la pord'o. Li est'is vest'it'a en dik'a vilaĝ'an'a pelt'o'jak'o, kaj super la grand'a kol'um'o vid'ebl'is nur li'a'j lip'har'o'j kaj okul'o'j nigr'a'j kiel karb'o.

„Ebl'e io okaz'is”, supoz'is mal'laŭt'e la vir'in'o, kiu sid'is ĉe li. Ŝi est'is ĉirkaŭ kvin'dek'jar'a, mal'dik'a kaj et'a. Sur la kap'o ŝi hav'is nigr'a'n lan'a'n kap'tuk'o'n. Laŭ ŝi'a'j vest'o'j oni pov'is diven'i, ke ŝi est'as vilaĝ'an'in'o, kiu jam de'long'e loĝ'as en urb'o. Cert'e ŝi est'is unu el la vir'in'o'j, kiu'j for'las'is la vilaĝ'o'j'n kaj nun loĝ'as en la urb'o'j, tamen ankoraŭ ne al'kutim'iĝ'is al la urb'a viv'o. Ŝi sur'hav'is mal'mult'e'kost'a'n nigr'a'n mantel'o'n, bot'o'j'n, el kiu'j vid'ebl'is ŝi'a'j nigr'a'j ŝtrump'o'j. Ŝi'a vizaĝ'o aspekt'is griz'ec'a, kaj ŝi'a'j brun'a'j okul'o'j rigard'is kviet'e. Iam cert'e ŝi est'is bel'a, sed nun aspekt'is lac'a kaj mal'vigl'a. Ĉe ŝi sid'is jun'ul'in'o, ebl'e lern'ant'in'o aŭ student'in'o. Ŝi'a'j vang'o'j est'is roz'kolor'a'j, kaj ŝi'a'j okul'o'j hav'is opal'a'n bril'o'n. La jun'ul'in'o est'is mod'e vest'it'a, aŭ pli ĝust'e ŝi ebl'e dezir'is est'i mod'e vest'it'a. Ŝi sur'hav'is mal'long'a'n jak'o'n, sub kiu est'is mal'hel'ruĝ'a pulover'o kaj tener'a blank'a bluz'o, kies kol'um'o ne est'is buton'um'it'a. Ŝi'a'j ung'o'j est'is kolor'ig'it'a'j per pal'a roz'kolor'a lak'o. Jam pli ol hor'o'n sur ŝi'a'j genu'o'j kuŝ'is mal'ferm'it'a libr'o, tamen ŝi ne leg'is, sed rev'em'e rigard'is tra la fenestr'o. Kun tiu'j ĉi mal'dik'a'j vest'o'j ebl'e ŝi frost'os, medit'is Dobrin, aŭ ebl'e la ge'jun'ul'o'j ne sent'as la frost'o'n? Ili'a sang'o bol'as. Tiu ĉi jun'ul'in'o memor'ig'is al Dobrin iu'n vir'in'o'n, sed kiu'n, li ne pov'is diven'i. Kvazaŭ li ie iam vid'is tiu'j'n ĉi opal'bril'a'j'n okul'o'j'n kaj tiu'n ĉi vizaĝ'o'n glat'a'n kiel velur'o kaj tiu'j'n ĉi long'a'j'n nigr'a'j'n har'o'j'n, kiu'j liber'e fal'is sur la ŝultr'o'j'n de la jun'ul'in'o. Li prov'is memor'i, al kiu vir'in'o ŝi simil'as, sed li ne sukces'is.

Ĉe Dobrin sid'is vir'o, ebl'e tri'dek'jar'a, alt'a korpulent'a kun grand'a'j fort'a'j man'o'j kaj vizaĝ'o, kvazaŭ ĉiz'it'a el ŝton'o. Li simil'is al mason'ist'o aŭ al arb'o'hak'ist'o. Li'a tut'a korp'o el'ig'is fort'o'n. La vir'o silent'is. En la angul'o'j de li'a'j fort'e kun'prem'it'a'j lip'o'j est'is profund'a'j sulk'o'j. Apud la vir'o sid'is li'a fil'o, ses- aŭ sep-jar'a kun okul'o'j kiel avel'o'j kaj kun blu'a mantel'o, kies manik'o'j est'is eg'e mal'long'a'j. La knab'o sen'ĉes'e mov'iĝ'is, star'iĝ'is, de'nov'e sid'iĝ'is kaj oft'e – oft'eg'e demand'is: „Pa'ĉj'o, kio est'as tio? Pa'ĉj'o, kiam ni al'ven'os?” La patr'o ŝajn'e ne aŭd'is li'n kaj nur de temp'o al temp'o prononc'is iu'n vort'o'n: „Baldaŭ ni al'ven'os, nun silent'u.” aŭ „Bon'e, bon'e.” Kaj li daŭr'e sen'mov'e rigard'is antaŭ si.

Dobrin demand'is si'n, kie'n ili vetur'as en tiu ĉi frost'a januar'a tag'o kaj pri kio medit'as la patr'o, rigard'ant'e sen'mov'e antaŭ si.

En la koridor'o de la vagon'o la hom'o'j komenc'is mov'iĝ'i. Iu el ili dir'is: „El'ir'u: la vagon'ar'o ne pov'as daŭr'ig'i la vetur'ad'o'n. Fal'is lavang'o, kiu bar'is la rel'voj'o'n. Oni dir'is al ni, ke ni atend'u en la staci'dom'o, ĝis oni liber'ig'os la rel'o'j'n. Tie en la staci'dom'o est'as pli varm'e.”

La hom'o'j descend'is de la vagon'ar'o kaj ek'ir'is en la neĝ'o al la et'a konstru'aĵ'o. La atend'ej'o de la staci'dom'o ne est'is grand'a, sed la hom'o'j ne est'is mult'a'j. En la mez'o de la hal'o vid'ebl'is grand'a hejt'il'o, ebl'e antaŭ ne'long'e plen'ig'it'a per lign'o'j, brul'ig'it'a'j, kaj nun la hejt'il'o bru'eg'is kiel vapor'lokomotiv'o.

La hom'o'j indign'is, dir'is, ke ili rapid'as al la ĉef'urb'o, de kie ili dev'as vetur'i per ali'a vagon'ar'o. Iu'j el ili dev'is ir'i al kurac'ist'o kaj mal'fru'iĝ'os, sed nun ili neni'o'n pov'is far'i. Ili ĉiu'j est'is en inter'mont'aĵ'o kaj sen vagon'ar'o ne pov'is daŭr'ig'i la voj'o'n. Trans la river'o est'is ŝose'o, sed tie ne vid'ebl'is vetur'il'o'j.

Ĉiu'j sid'iĝ'is sur la lign'a'j'n benk'o'j'n en la atend'ej'o kaj iom post iom silent'iĝ'is. Dobrin sid'is en la angul'o. Li rapid'is neni'e'n. De'long'e jam li ne rapid'is. De du jar'o'j li ne labor'is, kaj ĉu rapid'i aŭ ne, li neni'o'n pov'is ŝanĝ'i. De temp'o al temp'o li trov'is i'a'n labor'o'n. Li labor'is kiel mason'ist'o, post'e help'labor'ist'o en depon'ej'o, poŝt'ist'o, nokt'a gard'ist'o. Li eĉ vend'is bilet'o'j'n de la ŝtat'a loteri'o. Li hav'is neni'a'n kler'ec'o'n. Kiam li est'is infan'o, li lern'is nur en la baz'a lern'ej'o. Li'a'j ge'patr'o'j, vilaĝ'an'o'j, analfabet'a'j, eg'e dezir'is, ke Dobrin lern'u en gimnazi'o. Post la fin'o de la baz'a lern'ej'o, la patr'o akompan'is Dobrinon en la urb'o'n kaj matrikul'is Dobrinon en gimnazi'o. La patr'o trov'is por li loĝ'ej'o'n ĉe si'a'j parenc'o'j. Komenc'iĝ'is la lern'o'jar'o, kaj Dobrin ek'lern'is en la gimnazi'o, sed je la fin'o de septembr'o en la urb'o'n al'ven'is cirk'o „Aren'o”. Dobrin kaj du li'a'j sam'klas'an'o'j tuj aĉet'is bilet'o'j'n por la unu'a spektakl'o de la cirk'o. Ili spekt'is la cirk'prezent'o'n per grand'a interes'o kaj emoci'o. Al Dobrin tiom plaĉ'is la cirk'o, ke la sekv'a'n tag'o'n li de'nov'e aĉet'is bilet'o'n kaj de'nov'e spekt'is kiel sorĉ'it'a la tut'a'n prezent'ad'o'n. La unu'a'n foj'o'n en si'a viv'o li est'is en cirk'o, kaj li rest'is rav'it'a. Ĉio, kio okaz'is sur la aren'o, hipnot'ig'is li'n. Li spekt'is gap'ant'e per larĝ'e mal'ferm'it'a'j okul'o'j. Neniam li supoz'is, ke la cirk'o tiel mult'e plaĉ'os al li.

Post kelk'a'j tag'o'j Dobrin vid'is, ke la cirk'a'j labor'ist'o'j mal'konstru'as la tend'o'n de la cirk'o kaj baldaŭ for'vetur'os. Sen pri'pens'i Dobrin met'is si'a'j'n aĵ'o'j'n en sak'o'n kaj for'vetur'is kun la cirk'o. Tiam en la cirk'o oni bezon'is help'labor'ist'o'j'n, kaj Dobrin iĝ'is unu el ili. Kiam oni demand'is li'n, kiom'jar'a li est'as, li mensog'is kaj dir'is, ke li est'as pli aĝ'a. Li ne cert'is, ĉu oni kred'is li'n, sed li iĝ'is unu el la cirk'help'ant'o'j kaj komenc'is vojaĝ'i kun la cirk'o de urb'o al urb'o, de vilaĝ'o al vilaĝ'o. De tag'o al tag'o la viv'o de Dobrin en la cirk'o iĝ'is pli kaj pli interes'a. La cirk'o vetur'is konstant'e tra la tut'a land'o. De et'a'j urb'o'j kaj vilaĝ'o'j en la mont'o'j ĝis la mar'a bord'o kaj re'e'n. Romantik'a est'is tiu ĉi viv'o sur rad'o'j. La liber'ec'o ebri'ig'is Dobrinon. La cirk'o vetur'is, kaj antaŭ li'a'j okul'o'j pas'is kamp'o'j, dens'a'j arb'ar'o'j, flor'herb'ej'o'j, lag'o'j kaj river'o'j. La cirk'o est'is en ne'kon'at'a'j pitoresk'a'j urb'et'o'j, kie renkont'is ĝi'n bru'a'j knab'grup'o'j, kies gaj'a'j kri'o'j akompan'is la pak'aĵ'vagon'o'j'n tra la strat'o'j.

La labor'o en la cirk'o al'log'is Dobrinon, kaj li emoci'ig'it'a spekt'is ĉiu'j'n prezent'o'j'n. La akrobat'o'j, la ĵongl'ist'o'j, la dres'ist'o'j am'is Dobrinon. Li est'is la plej jun'a en la cirk'o. Li help'is ĉiu'j'n, kaj ne'sent'ebl'e ili instru'is li'n ĵongl'i per pilk'o'j kaj teler'o'j. Sisi, la iluzi'ist'in'o, instru'is al li iluzi'aĵ'o'j'n. Dobrin komenc'is sukces'e sol'a far'i iluzi'aĵ'o'j'n. Sisi ne nur laŭd'is li'n, sed kuraĝ'ig'is li'n per si'a sun'a rid'et'o. Ŝi est'is nur kvin jar'o'j'n pli aĝ'a ol li. Sisi el'lern'is la iluzi'aĵ'o'j'n de si'a patr'o, kiu est'is iluzi'ist'o en la cirk'o. Dobrin est'is sorĉ'it'a de Sisi. Ŝajn'is al li, ke pli bel'a vir'in'o ol ŝi ne est'as en la tut'a mond'o. Ŝi ĉiam ir'is sur la aren'o'n per ir'manier'o simil'a al facil'mov'a kapreol'o. Sisi sur'hav'is long'a'n nigr'a'n rob'o'n. Ŝi'a dors'o est'is nud'a, kaj ŝi'a vizaĝ'o bril'is kiel sun'a printemp'o. Ŝi'a'j grand'a'j okul'o'j hipnot'ig'is la publik'o'n, kaj nun Dobrin diven'is, ke la jun'ul'in'o, kiu sid'is antaŭ li en la kupe'o, simil'as al Sisi.

La long'a'j nigr'a'j har'o'j de Sisi est'is kiel akv'o'fal'o sur ŝi'a dors'o. La mirakl'a baston'et'o danc'is en ŝi'a'j blank'a'j man'o'j. La orkestr'o lud'is vigl'a'n melodi'o'n, kaj Sisi montr'is iluzi'aĵ'o'n post iluzi'aĵ'o. Apud ŝi Dobrin est'is fier'a. Li help'is al Sisi, kaj kiam la publik'o entuziasm'e aplaŭd'is, Dobrin cert'is, ke part'o el la aplaŭd'o'j est'as ankaŭ por li. La jar'o'j, dum kiu'j li labor'is kun Sisi, est'is por li la plej bel'a'j kaj la plej emoci'a'j. Dobrin est'is kaŝ'e en'am'iĝ'int'a en Sisi, sed neniam li kuraĝ'is konfes'i tio'n al ŝi, kaj nun li bedaŭr'is.

La temp'o en la cirk'o flu'is kiel sabl'o, kiu fal'as el la man'plat'o'j. Dobrin dev'is iĝ'i soldat'o, kaj dum la soldat'serv'o en for'a sud'a region'o de la land'o li edz'iĝ'is al jun'ul'in'o, kiu loĝ'is tie. Ili loĝ'is kun'e nur du jar'o'j'n kaj divorc'is. Dobrin dezir'is daŭr'ig'i la labor'o'n en la cirk'o, sed la edz'in'o insist'is, ke ili rest'u en la vilaĝ'o. Du jar'o'j'n ili loĝ'is en la vilaĝ'o ĉe la ge'patr'o'j de la edz'in'o, sed la vilaĝ'an'a viv'o ne plaĉ'is al Dobrin. Li ne dezir'is okup'iĝ'i pri agrikultur'a labor'o, nek bred'i dom'best'o'j'n kaj sent'is si'n kiel lup'et'o en kapt'il'o. Dobrin ne kutim'is loĝ'i en unu lok'o. Li'n al'log'is la cirk'o, la sen'ĉes'a vetur'ad'o, la vag'ad'o de urb'o al urb'o. Nokt'e, kiam li dorm'is ĉe la edz'in'o, li sonĝ'is pri la grand'a'j ĉarm'a'j okul'o'j de Sisi, kiu'j log'is kaj vok'is li'n. Tiu'j ĉi profund'a'j hel'a'j okul'o'j ebri'ig'is li'n kiel mal'nov'a pez'a vin'o. Tag'e kaj nokt'e li est'is kiel lunatik'o kaj ne sci'is, ĉu li est'as en la ĉiel'o aŭ sur la ter'o.

Dobrin for'las'is la famili'a'n viv'o'n kaj ir'is serĉ'i la cirk'o'n. Li trov'is ĝi'n en urb'o ĉe la mar'bord'o. La cirk'o pret'iĝ'is vojaĝ'i al Turki'o, sed kiam al'ven'is la tag'o de la for'vetur'o al Istanbulo, Dobrin kompren'is, ke li ne for'vetur'os. Oni ne dir'is al li, kial li ne vetur'os kun la cirk'o. Tio sen'esper'ig'is kaj prem'is li'n. Obsed'is li'n profund'a ĉagren'o. Ĉiu'j cirk'art'ist'o'j kaj Sisi for'vetur'is per ŝip'o al Istanbulo, kaj Dobrin rest'is en la haven'o kaj long'e rigard'is la ŝip'o'n, kiu simil'e al blank'a vizi'o mal'aper'is al la horizont'o.

Tiel Dobrin dis'iĝ'is de la la cirk'o kaj komenc'is vag'i tra la land'o. Li prov'is divers'a'j'n meti'o'j'n, sed neni'o plaĉ'is al li. Li sent'is ĉagren'o'n pro la cirk'o. Iom post iom li mal'jun'iĝ'is kaj komenc'is dir'i al si mem: neni'o'n mi sukces'is en la viv'o, mi ne hav'as famili'o'n, infan'o'j'n, mi ne ek'posed'is meti'o'n, mi ĉio'n disip'is. Nun mi simil'as al foli'o, dis'ŝir'it'a de la arb'o, blov'it'a de la vent'o tie'n-re'e'n. Mi'a tut'a viv'o pas'is kiel en sonĝ'o. De temp'o al temp'o li memor'is la gaj'a'j'n tag'o'j'n en la cirk'o, la grand'a'j'n ĉarm'a'j'n okul'o'j'n de Sisi. De'long'e neni'o'n li aŭd'is pri ŝi. Li ne sci'is, ĉu ŝi est'as viv'a, kie ŝi est'as kaj kio'n ŝi far'as. Li dezir'is memor'i ŝi'n jun'a, tia, kia li vid'is ŝi'n la unu'a'n foj'o'n, kiam ŝi simil'is al sun'a printemp'o. Oft'e li dir'is al si mem: ebl'e tia est'as mi'a sort'o – vag'i de urb'o al urb'o. Tamen pli grav'as, ke mi est'as viv'a kaj san'a. Ver'e neni'o'n mi sukces'is en la viv'o, tamen se mi est'us sukces'int'a, kia est'us la senc'o; kio est'us pli bon'a, se mi sukces'int'us konstru'i dom'o'n, hav'i profesi'o'n, aŭ se mi hav'us pli da mon'o. Ĉu ne est'as pli grav'e, ke la hom'o'j am'as mi'n kaj am'as mi'n tia, kia mi est'as? Mi help'is ili'n, kaj ili memor'os mi'n.

Dobrin ŝat'is observ'i la hom'o'j'n. Li prov'is diven'i, kia'j ili est'as, kio'n ili labor'as, kio ĝoj'ig'as aŭ turment'as ili'n. Kaj nun, kiam li sid'is en la atend'ej'o de la et'a staci'dom'o, li observ'is la hom'o'j'n ĉirkaŭ si. Mult'a'j el ili sid'is silent'e zorg'mien'e, kvazaŭ ili hav'us sur si'a'j dors'o'j sak'o'j'n plen'a'j'n je ŝton'o'j. Ili simil'is al best'o'j, ferm'it'a'j en kaĝ'o'j kiel la simi'o'j kaj leon'o'j iam en la cirk'o. La hom'o'j en la atend'ej'o kvazaŭ ek'tim'is kaj ne kuraĝ'is ek'rid'et'i. Ver'e, nun ili est'is en la kapt'il'o de la vintr'o. La dik'tavol'a neĝ'o kovr'is ĉio'n, kaj neni'u sci'is, kiam oni sukces'os liber'ig'i la rel'voj'o'n de la lavang'o, aŭ kiam ili sukces'os el'ir'i el tiu ĉi vintr'a dezert'o kaj kiom da temp'o ili atend'os en tiu ĉi mal'pur'a atend'ej'o. Ĉi tie ver'ŝajn'e dum mult'a'j jar'o'j oni ne pur'ig'is. Sur la cement'a plank'o est'is mal'hel'a'j makul'o'j. La fenestr'o'j ne est'is lav'it'a'j. La mur'o'j, kiu'j iam est'is flav'a'j, nun aspekt'is brun'a'j, kaj sur ili est'is grat'it'a'j mal'dec'a'j vort'o'j. Dobrin ne kutim'is rest'i long'e en ferm'it'a'j ej'o'j. Ili turment'is li'n, kaj li sent'is, ke la aer'o ne sufiĉ'as. Tiu ĉi atend'ej'o kun la mal'gaj'a'j hom'o'j sid'ant'a'j en ĝi simil'is al la mond'o. Kvazaŭ la tut'a mond'o est'us grand'eg'a atend'ej'o, en kiu ĉiu'j atend'as, ke okaz'os io, sed kio, neni'u sci'as.

Dobrin observ'is la hom'o'j'n kaj ne'vol'e re'memor'is la cirk'o'n. Tiel en la cirk'o la publik'o sid'is kaj atend'is la komenc'o'n de la spektakl'o. Ili atend'is, ke iu rid'ig'u ili'n kaj montr'u al ili mirakl'o'j'n. La hom'o'j ne dev'as ĉiam est'i serioz'a'j. Kial mi ne rid'ig'u ili'n? dir'is al si mem Dobrin. Li ĉiam port'is kelk'a'j'n pilk'o'j'n, kaj kiam li ek'enu'is, li ĵongl'is per ili. Dum la jar'o'j tio iĝ'is li'a kutim'o. Li star'iĝ'is de la benk'o, el'pren'is el la sak'o la pilk'o'j'n kaj komenc'is ĵongl'i. La pilk'o'j flug'is unu post la ali'a. Dobrin lert'e kapt'is ili'n kaj post'e de'nov'e ĵet'is ili'n supr'e'n. Ĉiu'j en la atend'ej'o komenc'is rigard'i li'n. Ili'a'j rigard'o'j ek'bril'is, ili kvazaŭ forges'is la mal'varm'o'n kaj la zorg'o'j'n kaj ek'rid'et'is kiel infan'o'j, kor'e kaj sincer'e. Est'is iu'j, kiu'j rigard'is Dobrinon mal'ŝat'e, mok'e. Ili'a'j mal'kar'a'j rigard'o'j kvazaŭ demand'is: kiu est'as tiu ĉi frenez'ul'o? Tamen Dobrin daŭr'ig'is inspir'e kaj gaj'e ĵongl'i. Post kelk'a'j minut'o'j li ĉes'ig'is kaj riverenc'is al la publik'o. Oni komenc'is aplaŭd'i li'n. Tio kuraĝ'ig'is Dobrinon kaj li decid'is daŭr'ig'i la spektakl'o'n. Ja, li hav'is talent'o'n amuz'i la hom'o'j'n.

„Kaj nun, sinjor'in'o'j kaj sinjor'o'j, dum ni atend'os ĉi tie kaj ke vi ne enu'u, mi montr'os al vi kelk'a'j'n iluzi'aĵ'o'j'n”, dir'is Dobrin al la hom'o'j en la atend'ej'o. Du aŭ tri person'o'j dir'is: „Brav'e, brav'e. Ja, jen gaj'a hom'o.”

„Vi spekt'u atent'e, ĉar post'e mi demand'os vi'n, kiel mi far'is ĝi'n.” Dobrin el'pren'is el si'a poŝ'o tuk'o'n kaj montr'is ĝi'n al la hom'o'j. La tuk'o est'is ordinar'a, blank'a. Post'e subit'e el la tuk'o Dobrin el'pren'is pom'o'n. Post'e la tuk'o trans'form'iĝ'is en buked'o'n el paper'a'j divers'kolor'a'j flor'o'j.

La hom'o'j rigard'is Dobrinon per larĝ'e mal'ferm'it'a'j okul'o'j, kaj ili'a'j vizaĝ'o'j kvazaŭ lum'is. Post'e Dobrin de'met'is si'a'n ĉapel'o'n kaj montr'is ĝi'n al la hom'o'j, kiu'j vid'is, ke en ĝi est'as neni'o. Tamen post sekund'o Dobrin el'pren'is el la ĉapel'o pom'o'n. Est'is ne'kred'ebl'e.

„Kaj nun”, li proksim'iĝ'is al la jun'ul'in'o kun la grand'a'j okul'o'j, kun kiu li est'is en unu sam'a kupe'o, „mi demand'os tiu'n ĉi jun'a'n sinjor'in'o'n, kiom'a est'as la hor'o?” Dobrin ek'star'is antaŭ la jun'ul'in'o kaj afabl'e demand'is: „Estim'at'a sinjor'in'o, ĉu vi pov'us dir'i al mi, kiom'a est'as la hor'o?”

Iom si'n'ĝen'e kaj ruĝ'ig'it'a ŝi lev'is la kap'o'n. Post'e ŝi rigard'is si'a'n brak'o'n, sed tim'e ek'kri'is: „Mi perd'is mi'a'n brak'horloĝ'o'n.”

Tiam Dobrin el'pren'is el la poŝ'o de si'a mantel'o la brak'horloĝ'o'n de la jun'ul'in'o.

„Ĉu hazard'e tio ne est'as vi'a brak'horloĝ'o?”, demand'is li afabl'e.

„Jes, ĝi est'as. Ĝi est'as mi'a brak'horloĝ'o”, dir'is ĝoj'e la jun'ul'in'o.

„Bon'vol'u”, dir'is Dobrin kaj don'is al ŝi la brak'horloĝ'o'n. „Bon'e gard'u ĝi'n.”

Ĉiu'j en la atend'ej'o ek'rid'is. En tiu ĉi moment'o al Dobrin proksim'iĝ'is la et'a knab'o, kiu vetur'is kun si'a patr'o. La knab'o kun avel'simil'a'j okul'o'j, kiu konstant'e demand'is si'a'n patr'o'n pri io aŭ ali'a, sed la patr'o ne hav'is em'o'n respond'i al li. La knab'o ek'star'is ĉe Dobrin kaj dir'is: „O'ĉj'o sorĉ'ist'o, ĉu vi pov'as ĉio'n?”

„Jes”, respond'is firm'e Dobrin.

„Tiam far'u tiel kaj re'ven'ig'u mi'a'n pa'nj'o'n.”

La knab'o etend'is man'o'n kaj don'is al Dobrin mon'er'o'n, ver'ŝajn'e por pag'i la komplez'o'n. Dobrin mir'is. Li ne sci'is kio'n respond'i kaj kio'n far'i. En tiu ĉi moment'o star'iĝ'is la patr'o de la knab'o kaj proksim'iĝ'is al ili.

„Ne aŭskult'u li'n”, dir'is la patr'o al Dobrin.

La patr'o man'pren'is la knab'o'n, sed la knab'o daŭr'ig'is pet'i Dobrinon:

„O'ĉj'o sorĉ'ist'o, re'ven'ig'u mi'a'n pa'nj'o'n.”

Dobrin rigard'is la knab'o'n kaj ne pov'is kompren'i, pri kio tem'as. La patr'o far'is paŝ'o'n al Dobrin kaj komenc'is mal'laŭt'e klar'ig'i al li: „Antaŭ kelk'a'j monat'o'j mi'a edz'in'o for'las'is ni'n kaj for'vetur'is kun iu vir'o. Mi kaj la fil'o rest'is sol'a'j, kaj nun mi ne sci'as kio'n far'i. La fil'o konstant'e demand'as mi'n, kie est'as pa'nj'o, kaj serĉ'as ŝi'n. Kiam ni renkont'as iu'n, la fil'o demand'as li'n pri pa'nj'o. Nun ni vetur'as al la ĉef'urb'o. Mi ir'as serĉ'i labor'o'n. Mi est'as mason'ist'o, kaj la fil'o vetur'as kun mi. Mi zorg'as pri li. Mi ne sci'as, ĉu en la ĉef'urb'o mi trov'os labor'o'n.”

Dobrin rigard'is ili'n. La knab'o sincer'e opini'is, ke Dobrin est'as la bon'a sorĉ'ist'o, kiu pov'as far'i mirakl'o'j'n. En la knab'o cert'e vek'iĝ'is la esper'o, ke Dobrin spert'as re'trov'i ne nur perd'it'a'j'n horloĝ'o'j'n, sed ankaŭ perd'it'a'j'n patr'in'o'j'n.

Post tost'ad'o, kork'a re'cikl'ig'o

En Franci'o, kiel kon'at'e, oni am'as trakt'i si'n bon'e kaj, en grav'a'j okaz'o'j, oni ne hezit'as mal'kork'i botel'o'j'n da ĉampan'o. La loĝ'ant'ar'o de la apud'a Italio, ĉef'e ek'de la komenc'o de la ekonomi'a kriz'o, jam inklin'as pli oft'e al la sub'ten'o de lok'a'j kaj ne tiom mult'e'kost'a'j botel'o'j da spumante (ŝaŭm'vin'o). I'o'n komun'a'n hav'as tamen la du land'o'j: terur'e grand'a'n kvant'o'n, fin'e de la celebr'ad'o'j, de kork'o'j, destin'at'a'j kutim'e (kaj sen'glor'e) al la rub'uj'o.

Konstru'ad'o kaj pied'vest'ad'o

Por ig'i la propr'a'j'n ĝoj'a'j'n moment'o'j'n iom pli „ekologi'e el'ten'ebl'a'j”, oni invit'as jam de kelk'a'j jar'o'j la trink'int'ar'o'n pri'memor'i ag'o'n simpl'a'n, sed tre alt'valor'a'n: kun'met'i la kork'o'j'n, ali'vort'e ili'n kolekt'i, anstataŭ ili'n for'ĵet'i en rub'aĵ'o'n. Kork'o est'as fakt'e material'o plur-uz'a, fleks'ebl'a, eg'e valor'a kaj inter'ali'e tut-natur'a. Ĝi est'as komplet'e re'cikl'ig'ebl'a kaj tial re'util'ig'ebl'a en plur'a'j sektor'o'j, ne'last'e tiu'j de konstru'ad'o (por la pret'ig'o de izol'a'j kaj son-imun'ig'a'j panel'o'j aŭ granul'aĵ'o'j) kaj pied'vest'ad'o (kalkan'um'o'j, sub'pland'o'j). Ĉe la lum'o de ĉio ĉi, neniom kost'as, mal'e tre'eg'e util'as, ne for'ĵet'i la kork'o'j'n de la botel'o'j, kiu'j'n oni mal'ŝtop'ad'as dum kiu ajn fest'o'temp'o.

Nov'jar'a celebr'ad'o

Ĉiu'jar'e en Italio la vin'industri'o en'met'as en la merkat'o'n 1,2 miliard'o'j'n da kork'o'j, kiu'j respond'as al 7000 tun'o'j da komplet'e re'cikl'ig'ebl'a material'o. De la ĉef'urb'o Romo ĝis plej et'et'a vilaĝ'o, oni ĉial mal'ŝtop'as vin'botel'o'j'n: tio ĉef'e okaz'as dum la krist'nask'a fest'o'temp'o, dum la pint'o de la konsum'ad'o de la ŝaŭm'vin'o kutim'e koincid'as kun la nov'jar'a celebr'ad'o.

La re'cikl'a projekt'o nom'iĝ'as Tappoachi?[tapoakí], kies bon'a traduk'o esperant'e'n pov'us est'i „Ŝtop'il'o-al-kiu?”. La vort'lud'o alud'as la em'o'n de la ital'o'j uz'i ironi'e la vort'o'n „ŝtop'il'o” (ital'e tappo) por indik'i mal'alt'a'n, do ne grav'a'n person'o'n. La iniciat'o hav'ebl'as en plur'a'j urb'o'j, ĉef'e en la nord'o, kun'labor'e kun la lok'a'j respond'ec'ul'o'j pri t.n. divers'ig'it'a kolekt'o de kork'o'j kaj ties sekv'a re'cikl'iĝ'o. La unu'a tia'spec'a kampanj'o est'is en 2009 en la ven'et'a urb'et'o Valdobbiadene, patr'uj'o de la ŝaŭm'vin'o prosecco [proseko]. La kolekt'ad'o de kork'o'j est'as ebl'ig'at'a pro la ĉe'est'o de apart'a'j uj'o'j en ĉiu'j al'iĝ'int'a'j komun'um'o'j.

Slogan'o

La ret'ej'o de la kampanj'o, kun interes'a'j inform'o'j, don'it'aĵ'o'j (kvankam ital'lingv'a'j) kaj fot'o'j, est'as www.tappoachi.it. La slogan'o de la kampanj'o est'as: „Kork'o est'as komplet'e re'cikl'ig'ebl'a. Kolekt'ant'e ĝi'n, vi sub'ten'os la medi'o'n kaj projekt'o'j'n soci'e util'a'j'n”.

Not'o de la redaktor'o: grav'as varb'i por la re'cikl'ig'o de kork'o'j! Oni ne hezit'u uz'i Inter'ret'o'n por facil'e trov'i adres'o'j'n de centr'o'j de re'cikl'ig'o de kork'o'j en mult'e da land'o'j.

Mal'am'o ankoraŭ viv'a

En novembr'o pas'int'jar'e est'is inaŭgur'it'a memor'ig'il'o en Presheva, sud'a Serbi'o, region'o loĝ'at'a plej'part'e de alban'etn'ul'o'j. La monument'o memor'ig'is pri 27 alban'o'j fal'int'a'j en 2001 dum ribel'o por sen'de'pend'ig'i la region'o'n de Presheva, Medvegjia kaj Bujanovac kaj al'ig'i ĝi'n al Kosovo.

Malgraŭ tio, ke la serb'a reg'ist'ar'o amnesti'is eks'a'j'n membr'o'j'n de la Naci'liber'ig'a Arme'o Alban'a, fal'ig'is la monument'o'n en januar'o ŝtat'a'j ĝendarm'o'j.

Protest'is alban'o'j, inkluziv'e de la parlament'an'in'o Jozefina Topalli: „Tiu ag'o re'memor'ig'as pri Miloŝeviĉo kaj kontraŭ'as eŭrop'ec'a'j'n princip'o'j'n, esprim'ant'e ankoraŭ'foj'e la alban'o'fobi'o'n de ni'a'j najbar'o'j.”

Spirit'o

Ŝi daŭr'ig'is: „La fal'ig'o de la monument'o pli alt'e'n lev'os la spirit'o'n de la unu'iĝ'o de la alban'o'j en ĉiu'j teritori'o'j loĝ'at'a'j de ili.”

La ĉef'ministr'o de Kosovo, Hashim Thaĉi, atent'ig'is: „La mal'am'o de serb'o'j al alban'o'j est'as ankoraŭ viv'a, kio en'danĝer'ig'as la jam komenc'iĝ'int'a'n politik'a'n dialog'o'n inter Kosovo kaj Serbi'o.”

Skender Destani, membr'o de la asemble'o en Presheva, pet'is pri „trankvil'ec'o kaj trakt'ad'o'j kun la reg'ist'ar'o de Serbi'o por trov'i pli raci'a'n solv'o'n de la problem'o'j ekzist'ant'a'j ĉi tie.”

52 425 katolik'o'j mal'pli

En Aŭstrio loĝ'as 8,4 milion'o'j da person'o'j, el kiu'j 5,36 milion'o'j est'as katolik'o'j. Pli ol 50 000 katolik'o'j en Aŭstrio for'las'is per deklar'o si'a'n eklezi'o'n dum 2012 – la tri'e plej grand'a nombr'o en la histori'o de tiu organiz'aĵ'o. Ankaŭ la nombr'o de al'iĝ'o'j est'as drast'e pli mal'grand'a ol la nombr'o de la mort'int'o'j. Se tiu evolu'o daŭr'os, post cent jar'o'j tiu kred'ant'ar'o est'os tut'e mal'aper'int'a. Jam nun nur ĉiu dek'a regul'e vizit'as la mes'o'j'n. Oft'e nur dum grav'a'j ceremoni'o'j kiel ge'edz'iĝ'o'j kaj en'ter'ig'o'j oni vid'as preĝ'ej'o'n de intern'e. Kelk'a'j ne plu vol'as pag'i la „eklezi'a'n impost'o'n” kaj eks'membr'iĝ'as.

Simil'as la situaci'o ĉe la du'e plej grand'a kred'ant'ar'o, la protest'ant'o'j. Tri'a'lok'e trov'iĝ'as islam'o, sed tie ne ekzist'as fid'ind'a'j list'o'j de la an'o'j.

Kontraŭ'e, daŭr'e kresk'as la nombr'o de la ne'kred'ant'o'j – jam pli ol unu milion'o. La „liber'pens'ant'o'j” fond'is ret'a'n portal'o'n freidenker.at, kie unu'iĝ'as ne-religi-em'ul'o'j kaj human'ist'o'j.

Laŭt'iĝ'as voĉ'o'j por voĉ'don'i

„Tiom valor'as ni'a voĉ'o”: per tiu'j vort'o'j, leg'ebl'a'j en la ital'a en reklam'o sur neces'ej'a paper'o, komenc'iĝ'is protest'o de ital'a'j Erasm'us-student'o'j.

Erasm'us-student'o'j est'as tiu'j, kiu'j pas'ig'as universitat'a'n jar'o'n, aŭ kutim'e mal'pli long'a'n period'o'n, en ali'a eŭrop'a land'o. Ĉio ĉi por lern'i la lok'a'n lingv'o'n, sekv'i kurs'o'j'n aŭ eĉ plen'um'i esplor'o'j'n rilat'a'j'n al ili'a fak'o.

Pivot'is la protest'o ĉirkaŭ la rajt'o voĉ'don'i. La ital'a leĝ'ar'o postul'as, ke ekster'land'e rajt'as voĉ'don'i nur civit'an'o'j, kiu'j pro grav'a kial'o lok'is oficial'e kaj definitiv'e si'a'n rezid'ej'o'n en ali'a'n land'o'n. En tiu'j okaz'o'j, oni registr'iĝ'as ĉe la lok'a ambasad'ej'o kaj sam'temp'e, dev'ig'e, al'iĝ'as al la Asoci'o de Ital'o'j Rezid'ant'a'j Ekster'land'e (Air'e).

Turism'o

Tio signif'as, ke ital'o'j, kiu'j si'n trov'as provizor'e ali'land'e pro turism'o, labor'o aŭ ali'a'j kial'o'j, ne pov'ant'e est'i membr'o'j de Air'e, ne rajt'as voĉ'don'i. Ili dev'as ating'i si'a'n rezid'a'n komun'um'o'n en la patr'uj'o, okaz'e de la divers'a'j balot'o'j, por esprim'i si'a'n politik'a'n prefer'o'n.

Tiu situaci'o, al ital'o'j bon'e kon'at'a, daŭr'as de mult'a'j jar'dek'o'j. Kiu ne pov'as aŭ ne vol'as vojaĝ'i al la patri'o, akcept'as simpl'e kaj bon'vol'e si'n de'ten'i. Kaj neni'u, almenaŭ ĝis nun, plend'is pro supoz'at'a „diskriminaci'o”. Tamen tiu'n vort'o'n, iom eksces'e, nun ŝat'as uz'i la ital'a'j student'o'j por prav'ig'i si'a'n protest'o'n.

Ministr'in'o

La reg'ist'ar'o, per'e de ministr'in'o Anna Maria Cancellieri, respond'is al la 25 000 ge'jun'ul'o'j, ke ili'a pet'o, kvankam kompren'ebl'a, tut'e ne pov'as est'i konsider'at'a: la leĝ'o est'as klar'a kaj ne permes'as trov'i el'ir'voj'o'n.

La student'o'j pet'is inter'ali'e la ebl'o'n voĉ'don'i per'e de lok'a'j konsul'ej'o'j aŭ, pli simpl'e, se ne per inter'ret'o, per ordinar'a poŝt'o, kiel jam voĉ'don'as en la tut'a mond'o membr'o'j de Air'e. Sed tio ne real'ig'ebl'is ĉar, laŭ Cancellieri, tio kre'us komplik'a'n situaci'o'n kaj mank'as temp'o antaŭ la ven'ont'a'j elekt'o'j por ĉio'n organiz'i por mil'o'j da ekster'land'a'j ital'o'j.

Por tiu'j, kiu'j vol'as re'ven'i al Italio por voĉ'don'i, oni promes'is 70 % rabat'o'n je la flug'o'j de la kompani'o Alitalia. Tamen la sol'a ver'a solv'o rest'as al'iĝ'i al Air'e. Ali'flank'e tio ebl'as nur post 365 tag'o'j ekster'land'e kaj do ne valid'as por la pli'mult'o de la Erasm'us-student'o'j.

Voĉ'don'em'o

Do, spit'e al tiom ne'kutim'a voĉ'don'em'o, mult'a'j ital'o'j rest'as eksklud'it'a'j el la balot'o'j. La el'ir'ont'a ĉef'ministr'o Mario Mont'i, iel kontraŭ'ant'e si'a'n ministr'in'o'n, pet'is, ke oni far'u plej'ebl'o'n por ke la student'o'j voĉ'don'u.

Tamen ŝajn'as, ke ĉio est'os prokrast'it'a. Unu'e ĉar Mont'i, post politik'o de nur ŝajn'e san'ig'a tiel nom'at'a aŭster'o, ne trov'as nun'temp'e apog'o'n por si'a'j ide'o'j. Du'e, ĉar ne ver'ŝajn'as, ke apenaŭ 25 000 voĉ'o'j rimark'ebl'e influ'os la rezult'o'j'n de la elekt'o'j.

Not'ind'as, ke rapid'e dis'vast'iĝ'is per'e de soci'a'j ret'ej'o'j nov'aĵ'o'j pri la protest'o. Ankaŭ eŭrop'a'j instituci'o'j, respekt'ant'e la suveren'ec'o'n de ĉiu land'o pri balot'o'j kaj simil'a'j afer'o'j, tamen sub'ten'is la pet'o'n de la student'o'j'n, taks'ant'e ĝi'n ĝust'a.

Referendum'o en'a-ekster'a

Mal'pli ol kvin jar'o'j'n hav'as brit'o'j por decid'i, ĉu ili vol'as rest'i membr'o'j de Eŭrop'a Uni'o. La brit'a ĉef'ministr'o, David Cameron [kámeron], anonc'is en januar'o, ke okaz'os ĝis la fin'o de 2017 „en/ekster”-referendum'o, por ke la brit'a popol'o verdikt'u, ĉu rest'i en la uni'o aŭ ĉu elekt'i ekzist'o'n ekster ĝi.

Nepr'as atent'ig'i, ke la referendum'o de'pend'as de enorm'a kaj neniel cert'a se-o. Ĝi okaz'os, nur se la nun koalici'e reg'ant'a Konservativ'a Parti'o de Cameron venk'os en naci'a'j elekt'o'j en maj'o 2015. Se mal'venk'os la konservativ'ul'o'j, kaj se pov'o'n gajn'os la ĉef'opozici'a Labor'ist'a Parti'o, aŭ se tem'os de'nov'e pri koalici'o, ver'ŝajn'e ne okaz'os referendum'o, aŭ ĝi est'os prokrast'it'a.

Fakt'e nek Cameron person'e nek la Labor'ist'a aŭ la pli mal'grand'a sed koalici'e en'plekt'it'a Liberal'demokrat'a Parti'o'j dezir'as referendum'o'n. Ili vol'as, ke Briti'o rest'u membr'o de EU. Ili sci'as, ke la politik'a kaj, pli grav'e, la ekonomi'a est'ont'ec'o kaj prosper'o de Briti'o intim'e kun'lig'iĝ'as kun la uni'o.

Tamen pro parti'politik'a'j kial'o'j Cameron sent'is si'n dev'ig'it'a ced'i al dekstr'em'a'j voĉ'o'j en si'a parti'o, kiu'j si'a'vic'e tim'as la influ'o'n de la mal'favor'a propagand'o, ver'dir'e venen'o, el'pump'at'a tag'o'n post tag'o, semajn'o'n post semajn'o, de la por'brit'a'j, kontraŭ'brusel'a'j bulvard'a'j gazet'aĉ'o'j.

Ceter'e nervoz'iĝ'is la dekstr'em'ul'o'j en la parti'o de Cameron pro nov'a kontraŭ'uni'a parti'o. Ili sci'as, ke la t.n. Sen'de'pend'ig'a Parti'o de la Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o pli bon'e harmoni'as kun la nun'a ekster-eŭrop'a etos'o flar'ebl'a en la land'o. Efektiv'e, se okaz'us morgaŭ en/ekster-referendum'o, ĝis vi leg'us ĉi tiu'j'n vort'o'j'n, Briti'o ne plu est'us EU-an'o.

Pro la popular'ec'o de la sen'de'pend'ig'a parti'o, kaj pro la mal'popular'ec'o – kaj plen'a fiask'o – de la ekonomi'a t.n. politik'o de Cameron, la dekstr'em'a'j deput'it'o'j en li'a parti'o antaŭ'vid'as post la ven'ont'a'j elekt'o'j sen'labor'ec'o'n.

Tial ili dev'ig'is la ĉef'ministr'o'n promes'i referendum'o'n part'e por direkt'i la atent'o'n de la publik'o for de la ekonomi'a katastrof'o, part'e por sub'fos'i la sen'de'pend'ig'a'n parti'o'n.

Jen strategi'o (se frenez'aĵ'o tia'n vort'o'n merit'as) risk'o'plen'a. Anstataŭ atend'i por vid'i, kiel aspekt'os post kvin jar'o'j eventual'e re'form'it'a, post'kriz'a Eŭrop'o, Cameron promes'is nun referendum'o'n pri organiz'aĵ'o, kiu sen'dub'e inter'temp'e ŝanĝ'iĝ'os kaj evolu'os.

Ne mir'ig'e, do, ke opini'o-sond'aĵ'o'j en divers'a'j eŭrop'a'j land'o'j, re'ag'e al la anonc'o de Cameron, indik'is, ke civit'an'o'j tra la uni'o neniel perturb'iĝ'os, se la kverel'em'a'j, postul'em'a'j brit'o'j re'tir'iĝ'os al si'a insul'o-kastel'o kaj ferm'os mal'antaŭ si la lev'pont'o'n.

Ironi'e, ĉar dum skot'o'j cel'as sen'de'pend'iĝ'i de Briti'o (per referendum'o en 2014), kaj dum signif'a angl'a minoritat'o volont'e adiaŭ'us la plend'em'a'j'n skot'o'j'n, tiel Briti'o vol'as sen'de'pend'iĝ'i de Eŭrop'o, kies civit'an'o'j volont'e adiaŭ'us al la plend'em'a'j brit'o'j.

Do kia sort'o por sen'eŭrop'a Briti'o? La sen'de'pend'ig'a parti'o, kaj la dekstr'em'a'j konservativ'ul'o'j, rev'as pri flor'ant'a komerc'o kun iam'a'j land'o'j de la brit'a imperi'o. Cel'at'a tiel est'as sukces'a, sen'de'pend'a naci'o, ili dir'as, kia Norvegi'o aŭ Svis'land'o.

Tamen mi prognoz'as, kiel mi skrib'is ali'lok'e, ke la insul'ar'o far'iĝ'os flos'ant'a muze'o, plen'a de pas'int'ec'o, mal'plen'a de est'ont'ec'o. Vizit'os la muze'o'n turist'o'j el pli prosper'a'j land'o'j. Ili ven'os, ĉar, kiel mi iam aŭd'is: „Ni hav'as pli da histori'o ol ili”. Diabl'e: kun tia'j opini'o'j, kiu bezon'as Eŭrop'a'n Uni'o'n?

Do vizit'os uson'an'o'j por el'spez'i si'a'j'n dolar'o'j'n en land'o jam du'on'koloni'it'a, part'e pro komun'a lingv'o. De temp'o al temp'o vizit'os sci'vol'a'j eŭrop'an'o'j, kun si'a'j infan'o'j, mal'gaj'e sku'ant'e la kap'o'n, por lecion'i pri tro'a orgojl'o.

Inter'temp'e rest'as al brit'o'j mal'pli ol kvin jar'o'j por vek'iĝ'i, por interpret'i la rev'o'n de la dekstr'em'ul'o'j koŝmar'o. Ekzempl'e, la Konfederaci'o de Brit'a Industri'o, kiu kompren'as la grav'ec'o'n de Eŭrop'a Uni'o, kalkul'u, kiom da labor'lok'o'j el'migr'os post – eĉ antaŭ – la referendum'o. Kaj dis'trumpet'u la sobr'ig'a'j'n trov'it'aĵ'o'j'n.

Ĉef'e, tamen, ĉio de'pend'as de ordinar'a'j brit'o'j, kiu'j ankoraŭ kred'as pri komun'a eŭrop'a projekt'o. Ni dispon'as pri iom pli ol du jar'o'j por kun'ig'i ni'a'j'n fort'o'j'n por el'ofic'ig'i Cameron kaj tiel mort'ig'i la referendum'o'n. Se ne, rest'os nur du krom'a'j jar'o'j por konvink'i la brit'a'n popol'o'n pri la plus'o'j de Eŭrop'o. Sen'dank'a kaj, almenaŭ laŭ nun'a'j kriteri'o'j, sen'esper'ig'a task'o.

Soldat'serv'i: ankoraŭ dev'ig'e

En januar'o la aŭstr'o'j voĉ'don'is por re'ten'i la ses'monat'a'n dev'ig'a'n soldat'serv'o'n por ĉiu'j vir'o'j. Rest'os ankaŭ la ebl'o anstataŭ'e civil'serv'i naŭ monat'o'j'n.

Part'o'pren'is en la „popol'a pri'demand'ad'o” 50 % de la rajt'ig'it'o'j. El tiu'j 40 % voĉ'don'is por profesi'a arme'o, sed 60 % prefer'is daŭr'ig'i la nun'a'n sistem'o'n.

Ĝis 1955 Aŭstrio ne est'is liber'a land'o. La orient'a part'o est'is okup'at'a de la sovetia arme'o, la okcident'a'j federaci'a'j land'o'j de la arme'o'j de Franci'o, Briti'o kaj Uson'o.

Task'o'j

Laŭ la traktat'o de 1955 la fremd'a'j soldat'o'j dev'is for'las'i Aŭstrion. Kre'it'a est'is aŭstr'a arme'o kun tri task'o'j: defend'i la lim'o'j'n, protekt'i la instituci'o'j'n de la ŝtat'o kaj garanti'i la intern'a'n sekur'ec'o'n kaj help'i okaz'e de katastrof'o'j.

Kiam dis'fal'is Jugoslavio en 1991, defend'o'cel'e amas'iĝ'is ĉe la sud'a land'lim'o 7700 aŭstr'a'j soldat'o'j, 150 tank'o'j kaj 60 pli'a'j arme'vetur'il'o'j.

En 1965 est'is star'ig'it'a batalion'o por sub'ten'i ekster'land'e Unu'iĝ'int'a'j'n Naci'o'j'n (UN). Ĝis nun en 90 000 okaz'o'j aŭstr'a soldat'o aŭ soldat'in'o serv'is kadr'e de UN, de Eŭrop'a Uni'o, de la Organiz'aĵ'o pri Sekur'ec'o kaj Kun'labor'o en Eŭrop'o aŭ de Partner'ec'o por Pac'o.

Hodiaŭ aŭstr'a'j soldat'o'j serv'as ekzempl'e en la Golanaj Alt'aĵ'o'j (Israelo/Sirio), Kosovo (Serbi'o/Albanio) kaj Bosnio.

Parti'o'j

En Aŭstrio reg'as koalici'o el la Social'demokrat'a Parti'o (SP) kaj la Popol'a Parti'o (PP). La social'demokrat'o'j pled'is por profesi'a arme'o, malgraŭ tio ke ĝis antaŭ du jar'o'j ili prefer'is ĝeneral'a'n soldat'serv'o'n.

Mal'e PP argument'is por la ĝeneral'a soldat'serv'o: ĝis antaŭ du jar'o'j ili prefer'is profesi'a'n arme'o'n. Fakt'e en Aŭstrio ekzist'as ambaŭ. Est'as 16 000 profesi'a'j soldat'o'j kaj nur 10 000 rekrut'o'j, kiu'j serv'as dum ses'monat'a baz'a trejn'ad'o.

Nun ĉiu'j parti'o'j promes'as re'form'i la arme'o'n. Ili jam oft'e promes'is.

Amar'a krom'gust'o

Fin'e de januar'o la tut'a mond'o sub instig'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) celebr'is la inter'naci'a'n holokaŭst'a'n memor'tag'o'n. Tut'e bon'e est'as ĉiu'jar'e memor'ig'i la event'o'j'n de 1939-1945, por ke oni neniam forges'u. Sed kiam fin'fin'e ven'os tag'o por funebr'i pri la milion'o'j, kiu'j pere'is en Rusio inter 1929 kaj 1939? Kiam oni en'konduk'os memor'tag'o'n pri tiu'j, kiu'j est'is buĉ'it'a'j en Kongo fin'e de la 19a, komenc'e de la 20a jar'cent'o? Kiam oni kre'os tag'o'n por memor'ig'i pri la „amerik'a genocid'o”, kiu mort'ig'is plur'a'j'n milion'o'j'n? Kiam la kamboĝ'an'o'j, kiu'j pere'is sub la ruĝ'a'j ĥmer'o'j, hav'os si'a'n inter'naci'a'n memor'tag'o'n? La list'o est'as preskaŭ sen'fin'a: armen'o'j, aŭstrali'a'j aborigen'o'j, bengal'o'j, hutuoj, tucioj ...

Ind'as iom esplor'i, kial ĉiu'j tiu'j hom'grup'o'j ne hav'as si'a'n memor'tag'o'n, kial Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j ne rezoluci'e solen'e dekret'is memor'ig'i ankaŭ ili'n. Trov'i la kial'o'n ne est'as tiel komplik'e. La rezoluci'o numer'o 60/7 de la 1a de novembr'o 2005 est'is voĉ'don'it'a kaj unu'anim'e akcept'it'a post propon'o de Silvan Shalom, la reprezent'ant'o de la ŝtat'o Israelo. Neni'o mal'honor'a en tio. Ind'as, ke fil'o honor'ig'as si'a'j'n pra'patr'o'j'n.

Tamen, ĉu en tiu tag'o la reprezent'ant'o de Uson'o ek'star'is kaj dir'is „Ni larĝ'ig'u la ide'o'n kaj celebr'u la memor'o'n de la milion'o da indi'an'o'j, kiu'j'n ni mort'paf'is”? Aŭ ĉu est'is en UN reprezent'ant'o de la indi'an'o'j, kiu pov'us parol'i por si'a popol'o sam'e kiel Israelo far'is por si'a?

Kaj ĉu la rus'a ambasador'o entuziasm'e al'don'is „Jes, ni kapt'u la okaz'o'n por memor'i pri la pere'o de la milion'o'j sub la reg'o de Stalin”?

Simil'e la brit'a akcept'is la rezoluci'o'n, sed forges'is menci'i, ke li'a'j pra'patr'o'j eksterm'is preskaŭ tut'a'n kontinent'o'n kaj „protekt'e” deport'is la man'plen'o'n da rest'int'a'j aborigen'o'j al iu forges'it'a insul'o.

Sed ne nur la grand'a'j potenc'o'j silent'is. Unu el la plej mal'grand'a'j ŝtat'o'j reprezent'at'a'j en UN, Belgi'o, kulp'as pri ver'ŝajn'e la plej grand'a holokaŭst'o en la histori'o de la hom'ar'o. Encyclopædia Britannica taks'as, ke inter 1885 kaj 1908 pere'is en la tiam'a „liber'a ŝtat'o” Kongo du'obl'e tiom da kong'an'o'j, kiom da jud'o'j, cigan'o'j, sam'seks'em'ul'o'j kaj ali'a'j en la nazi'a Germanio.

Ĉu la belg'a reprezent'ant'o en UN atent'ig'is pri tio? Eĉ nun, pli ol cent jar'o'j'n post la tiam'a'j masakr'o'j, Belgi'o ne oficial'e „pardon'pet'is” al si'a iam'a koloni'o. Mal'e, ĝi far'as ĉio'n ebl'a'n por kaŝ'i tiu'n epizod'o'n el la histori'o.

Cert'e ind'as kaj just'as ĉiu'jar'e memor'ig'i pri la pere'int'o'j en nazi'a Germanio. Sed se tiu memor'ig'o est'as fest'at'a de la land'o'j, kiu'j mem vast'skal'e organiz'is si'a'j'n propr'a'j'n holokaŭst'o'j'n kaj se tiu'j genocid'o'j est'as plen'e pri'silent'at'a'j, tiam la inter'naci'a tag'o hav'as tre amar'a'n krom'gust'o'n.

Salut'ind'a salm'in'ej'o

Apud Hallstatt (Supr'a Aŭstrio) situ'as la plej mal'nov'a salm'in'ej'o en la mond'o. Jam 7000 jar'o'j'n tie oni min'as sal'o'n. Tem'as pri la post'rest'aĵ'o'j de iam'a mar'o, kiu mal'aper'is antaŭ milion'o'j da jar'o'j. Hal est'as kelt'a vort'o. La nom'o Hall-statt signif'as „sal-ej'o”.

Antaŭ 3000 jar'o'j proksim'e de la vilaĝ'o Hallstatt [halŝtat] kelk'a'j vir'o'j labor'as en min'ej'o, profund'e en mont'o. Ili vol'as produkt'i sal'o'n, kiu est'as tre valor'a var'o. Subit'e trem'as la ter'o. Pez'a'j ŝton'eg'o'j traf'as la min'ist'o'j'n. Unu ne pov'as sav'i si'n. La ali'a'j long'e serĉ'as li'n, sed van'e.

April'e 1734. Tri min'ist'o'j trov'as la kadavr'o'n de tiu pra'a koleg'o. Pro la sal'o la mort'int'o est'as bon'e konserv'it'a. Vest'o'j, haŭt'o, har'o'j indik'as, ke la kompat'ind'ul'o mort'is antaŭ mult'a'j jar'cent'o'j. Cert'e tem'as pri ne'krist'an'o, do pagan'o. Tial ili en'ter'ig'as li'n ekster la tomb'ej'o. Unik'a trov'aĵ'o est'as perd'it'a por ĉiam.

Mult'vizit'at'a

Nun'temp'e pli ol 100 000 turist'o'j jar'e vizit'as la lok'o'n kaj mal'facil'as trov'i park'ej'o'n. Ŝvit'ig'a est'as la marŝ'ad'o ĝis la en'ir'ej'o de la min'ej'a muze'o. Tie oni ricev'as protekt'a'n vest'o'n, kask'o'n kaj lamp'o'n. Nun ebl'as gvid'at'e tra'ir'i la min'o'j'n. Ĉe la fin'o oni glit'as sub'e'n kaj re'vid'as la tag'lum'o'n.

Aktiv'a

La salm'in'ej'o est'as ankoraŭ aktiv'a. Oni bor'as grand'a'n tru'o'n kaj en'verŝ'as akv'o'n. Tiel est'iĝ'as sal'akv'o, kiu est'as transport'at'a al la vilaĝ'o Ebensee, kie oni produkt'as sal'o'n en kristal'a form'o. Al ĝi oni laŭ leĝ'o al'don'as jod'o'n kaj fluor'o'n por prevent'i mank'o-mal'san'o'j'n.

Kis'o mort'ig'a

Ferm'it'a'j almenaŭ provizor'e est'as cent'o'j da danc'ej'o'j kaj teatr'o'j en Brazilo post incendi'o, kiu mort'ig'is 235 hom'o'j'n kaj en'hospital'ig'is 138 pli'a'j'n. Nun de sekur'ec'a vid'punkt'o la instanc'o'j kontrol'as tia'j'n publik'a'j'n ej'o'j'n – malgraŭ protest'o'j de entrepren'ist'o'j, kiu'j plend'as pro perd'it'a en'spez'o pro bilet'o'j re'don'ot'a'j.

La incendi'o okaz'is en januar'o ĉe la danc'ej'o Kiss (esperant'e: kis'o) en Santa Maria, urb'o de Sud'a Rio-Grand'o, sub'ŝtat'o de Brazilo. Kant'ist'o ne'atend'it'e ek'flam'ig'is piroteknik'aĵ'o'n, kies fajr'er'o'j ating'is la plafon'o'n.

Ek'brul'is la son-izol'a material'o, kaj rapid'e la danc'ej'o'n plen'ig'is venen'a kaj blind'ig'a gas'o. Mort'is la pli'mult'o ne pro fajr'o, sed pro en'spir'ad'o de la venen'a aer'o.

Fajr'o-esting'il'o

Al la tragedi'o kontribu'is la fakt'o, ke la danc'ej'o en'ten'is 900 hom'o'j'n, sed oficial'e pov'is akcept'i nur 700. Krom'e ekzist'is nur unu en- kaj el-ir'ej'o, kaj mank'is indik'il'o'j kie'n fuĝ'i okaz'e de danĝer'o. Ankaŭ ne funkci'is fajr'o-esting'il'o. Plej ŝok'e est'is la absurd'a hezit'o de kontrol'ist'o'j, kiu'j trov'is temp'o'n, aŭ almenaŭ prov'is, kontrol'i la kvitanc'o'j'n de fuĝ'ant'a'j klient'o'j.

Prezid'ant'in'o Dilma Roussef [diŭma ruséf] inter'romp'is oficial'a'n vizit'o'n al Ĉilio kaj tuj direkt'iĝ'is al Santa Maria. Ŝi ordon'is sen'prokrast'e help'i la tie'a'n popol'o'n kaj dekret'is oficial'a'n funebr'o'n en Brazilo.

Tamen ne ĉiam en'penetr'as la civit'an'a'n konsci'o'n tia tragedi'o, tiel ke oni pli rigor'e aplik'os la sekur'ec'o-regul'o'j'n. Antaŭ ne'long'e kaj ne mal'proksim'e de Santa Maria okaz'is simil'a event'o. Kaj en 2004, en danc'ej'o en Bon'aer'o, en la najbar'a Argentino, mort'is preskaŭ 200 hom'o'j en sam'a'j cirkonstanc'o'j.

Mal'pli amar'a

Mi komenc'as vid'i, ke ne ĉiu'j okcident'a'j esperant'ist'o'j vol'as part'o'pren'i la ĝeneral'a'n pri'silent'ad'o'n pri la krim'o'j okaz'int'a'j en la koloni'ism'a epok'o ... (MONATO 2013/03, p. 5). Mi'a propr'a amar'ec'o iom'et'e mal'pli'iĝ'as post leg'o de vi'a tekst'o.

Bomb'o-bankrot'o

Sved'a'j'n bomb'o'j'n – manĝ'ebl'a'j'n, kaj konsist'ant'a'j'n el ŝaŭm'o, kovr'it'a de ĉokolad'o – invent'is en 1926 la fabrik'ist'o Walter Niemetz [valter nimec]. Ĝis hodiaŭ la entrepren'o'n posed'as la famili'o Niemetz, kaj la bomb'o'j'n oni produkt'as nur en Vieno.

Kvankam tiu dolĉ'aĵ'o est'as tre popular'a, kresk'is ĉe la firma'o financ'a'j mal'facil'aĵ'o'j. En januar'o 2013 sekv'is bankrot'o. La 70 kreditor'o'j ricev'os nur 20 % de si'a mon'o.

Tamen la fabrik'o ne ferm'iĝ'os kaj la 66 kun'labor'ant'o'j ne iĝ'os sen'labor'a'j. Baldaŭ la entrepren'o bilanc'os pozitiv'e, laŭ la sav'plan'o.

Du'on'glob'a

La fundament'a plat'o de sved'a bomb'o est'as cirkl'o'form'a mal'dik'a vafl'o. Sur tiu lev'iĝ'as ŝaŭm'a korp'o, kiu est'as sub'e cilindr'o'form'a kaj supr'e du'on'glob'a. La tut'o est'as kovr'it'a de ĉokolad'o, eventual'e kun sur'stern'it'a'j kokos'pec'et'o'j. Ĝi hav'as diametr'o'n de 4 cm, alt'ec'o'n de 5 cm.

La nutr'a energi'o de tiu ĉi dolĉ'aĵ'o est'as 293 kilo'ĵul'o'j kaj ĝi'a kemi'a konsist'o jen'as: sakar'oz'o, blank'aĵ'o de kok'in'a ov'o, plant'a gras'o, sirop'o de glukoz'o, kokos'rasp'aĵ'o'j, kaka'o, tritik'a farun'o, soj'o'farun'o, lakt'a pulvor'o, ĝel'ig'aĵ'o, agaragar'o, soj'o'lecitin'o, karamel'a sirop'o, flav'aĵ'o'pulvor'o de kok'in'a ov'o, vanil'a arom'o.

Leĝ'o'propon'o'j: atenc'o'j kontraŭ la famili'o

Dum la parlament'o'j de Briti'o kaj Franci'o akcept'as nov'a'j'n leĝ'o'j'n, kiu'j ebl'ig'as sam'seks'a'j'n ge'edz'iĝ'o'j'n, deput'it'o'j en Pollando rifuz'as eĉ diskut'i la tem'o'n.

En januar'o est'is prezent'it'a'j al la pol'a parlament'o tri oficial'a'j leĝ'o'propon'o'j, kiu'j cel'is ebl'ig'i al sam'seks'a'j par'o'j oficial'ig'i si'a'n kun'viv'o'n. La unu'a'j'n du prezent'is Robert Biedroń, la unu'a mal'ferm'e gej'a parlament'an'o en Pollando. Ili'n el'labor'is la Alianc'o de Demokrat'a Mal'dekstr'o kaj la Mov'ad'o de Palikot.

La tri'a'n propon'o'n pret'ig'is la kun'reg'ant'a krist'an-demokrat'a Civit'an'a Platform'o, kvazaŭ respond'o'n al la mal'dekstr'a'j propon'o'j. Ĝi cel'is sam'e en'konduk'i registr'it'a'n partner'ec'o'n, sed en modest'a form'o.

Atenc'o

La leĝ'o'far'a procez'o kolaps'is ĉe la unu'a ŝtup'o. Laŭ Krystyna Pawłowicz, kiu reprezent'is la grup'o'n Jur'o kaj Just'ec'o, la propon'o'j signif'as „atenc'o'n kontraŭ famili'o, ge'edz'ec'o kaj konstituci'o”. Tem'as en la plej bon'a kaz'o pri steril'a uz'o de ali'a hom'o traktat'a kiel objekt'o, opini'is Pawłowicz.

La apog'o de la ĉef'ministr'o, Donald Tusk, ne help'is la tri'a'n projekt'o'n, kiu, kiel la du ali'a'j, for'fal'is inter'ali'e pro la voĉ'o'j de koalici'an'o'j. Tusk, kiu ĝis nun apenaŭ esprim'is si'a'n opini'o'n, dir'is, ke grav'as „trov'i leĝ'a'j'n solv'o'j'n, kiu'j dign'ig'os la viv'o'n”. Tamen li si'n de'ten'is en la voĉ'don'ad'o rilat'e la du mal'dekstr'a'j'n propon'o'j'n.

Protekt'o

En la unu'a vic'o de la mal'kontent'ul'o'j star'is la ministr'o pri justic'o, Jarosław Gowin. Sur'baz'e de skeptik'a'j opini'o'j li sci'ig'is al la parlament'o, ke la leĝ'o'propon'o'j kontraŭ'as la konstituci'o'n. Laŭ tiu, „la ge'edz'ec'o kiel inter'rilat'o de vir'in'o kaj vir'o, famili'o, patr'in'ec'o kaj ge'patr'ec'o trov'iĝ'as sub la protekt'o kaj fleg'o de la Pol'a Respublik'o”.

Jur'ist'o'j, tamen, kiu'j okup'iĝ'as pri konstituci'a'j afer'o'j, dir'is, ke registr'it'a partner'ec'o, krom se ĝi hav'us sam'a'j'n trajt'o'j'n kiel ge'edz'ec'o, ne kontraŭ'as paragraf'o'n 18 de la konstituci'o.

Jen la unu'a foj'o, ke la tem'o en'ir'is la mal'supr'a'n ĉambr'o'n de la pol'a parlament'o. En 2004 la senat'o rekomend'is simil'a'n leĝ'o'n, sed ĝi neniam est'is prezent'it'a al la mal'supr'a ĉambr'o.

La ĉeĥ'a elektro'distribu'ant'o CEZ mis'e taks'is la alban'a'n situaci'o'n

La privat'ig'o de la distribu'ad'o de elektr'a energi'o en la jar'o 2008 est'is konsider'at'a de la alban'a reg'ist'ar'o kiel sukces'a ekzempl'o. La ĉeĥ'a kompani'o CEZ aĉet'is 76 % de la akci'o'j de la alban'a ŝtat'a elektro'distribu'ant'o kontraŭ la sum'o de 102 milion'o'j da eŭr'o'j. Hodiaŭ tio konsider'at'as kiel grand'a erar'o, kaj CEZ perd'is si'a'n licenc'o'n. La du flank'o'j, la alban'a ŝtat'o kaj CEZ, renkont'iĝ'os en arbitraci'a juĝ'ej'o, por ke oni decid'u, kiu pag'os kiom por la divorc'o.

Ŝuld'o'j rest'as ne'pag'it'a'j

La for'ig'o de unu el la plej strategi'a'j kompani'o'j de Eŭrop'o tut'e ne mal'trankvil'ig'is la reg'ist'ar'o'n, kiu opini'as, ke „CEZ grav'e erar'is” kaj ke „la cifer'o'j est'as mal'pli bon'a'j, ol dum la temp'o, kiam la distribu'ad'a sistem'o est'is mastr'um'at'a de la ŝtat'o”. La konflikt'o kun CEZ sent'iĝ'os en ĉiu segment'o de la land'a ekonomi'o, ĉar la financ'a stat'o de CEZ est'as infekt'int'a mult'a'j'n ali'a'j'n sektor'o'j'n. Ĝi dev'as mem pag'i al kaj ricev'i de ali'a'j sektor'o'j grand'eg'a'j'n sum'o'j'n. La nivel'o de en'kas'iĝ'o de ŝuld'o'j est'as relativ'e mal'alt'a, kaj la perd'o'j ating'is rekord'o'n.

Laŭ la ministr'o pri ekonomi'o kaj financ'o'j Ridvan Bode, „CEZ est'as kaŭz'int'a al la energi'a sistem'o perd'o'n de 700 milion'o'j da eŭr'o'j”. La reprezent'ant'o'j de la kompani'o dir'as: „Ni'a'j financ'o'j de'pend'as de la kolekt'ad'o de pag'o'j de ĉiu konsum'ant'o, privat'a aŭ publik'a, kio ne real'iĝ'is laŭ'konven'e.” Juni'e 2009, kiam CEZ ek'aktiv'is en Albanio, la nivel'o de la perd'o'j est'is 30,75 %, sed aŭgust'e 2012 ĝi ating'is 45,51 %, kio signif'as, ke preskaŭ du'on'o de la energi'o liver'it'a en la merkat'o'n ne pag'iĝ'as aŭ ŝtel'iĝ'as.

Ali'flank'e, la kompani'o ne invest'is laŭ'plan'e por pli'bon'ig'i la proviz'ad'o'n de la loĝ'ant'ar'o per elektr'a energi'o. Ankaŭ la en'kas'iĝ'o'j est'as 84 % anstataŭ 90 % laŭ'plan'e. Novembr'e 2012 ili est'as eĉ nur 72 %! Oft'e la kompani'o send'is faktur'o'j'n ne'real'a'j'n, kio koler'ig'is la honest'a'j'n civit'an'o'j'n. La reprezent'ant'o'j de la kompani'o CEZ plend'as, ke „la ŝtat'o ne ebl'ig'is al ĝi labor'i en normal'a'j kondiĉ'o'j, kontraŭ'e al'trud'is al ĝi ĉiam pli alt'a'j'n mon'pun'o'j'n. La prez'o de elektr'o aĉet'it'a far'e de la kompani'o CEZ de la ŝtat'a produkt'o'kompani'o KESH ĉiam alt'iĝ'as”. Sed la reg'ist'ar'o dir'as, ke „la prez'o de la aĉet'o de elektr'o de KESH est'as 18 eŭr'o'j por MWh dum CEZ mem vend'as ĝi'n al si'a'j klient'o'j kontraŭ 80 eŭr'o'j por MWh, en'spez'ant'e ĉirkaŭ 300 milion'o'j'n da eŭr'o'j”.

Arb'e'n Mal'a'j, deput'it'o social'ist'a el la opozici'o kaj eks'a ministr'o pri financ'o'j, sub'strek'as, ke „la dis'fal'o de la kompani'o CEZ profund'iĝ'is ankaŭ pro la mal'respekt'ad'o de la leĝ'a kadr'o kaj mis'ag'o'j de la alban'a'j aŭtoritat'o'j”.

Membr'o de la administr'a konsili'o de CEZ Tomáš Pleskač deklar'is, ke „CEZ ne hav'as klar'a'n partner'o'n en Albanio por negoc'ad'o. Ne ebl'as funkci'i en la alban'a merkat'o”. „La afer'o'j en Albanio ne glat'as”, al'don'as Petr Bartek, spert'ul'o pri ekonomi'o en Prago. El jur'a vid'punkt'o mal'facil'as al CEZ for'las'i la land'o'n elegant'e.

Laŭ iu alban'a civit'an'o est'as bedaŭr'ind'e ek'vid'i privat'a'n fremd'a'n firma'o'n re'tir'iĝ'i de la alban'a merkat'o. Mi ne kulp'ig'as ĝi'n, ĉar est'as mal'facil'e operaci'i en land'o kiel Albanio, kie la publik'a'j ŝtat'a'j entrepren'o'j kaj ankaŭ la civit'an'o'j elekt'as la opci'o'n de ne'pag'o de si'a'j ŝuld'o'j.

Kripl'a jur'a sistem'o

Ali'a grand'a problem'o en Albanio est'as ne'funkci'ad'o de la jur'a sistem'o: est'as ne'ebl'e, ke entrepren'o per la land'a'j juĝ'ej'o'j efektiv'ig'u si'a'n rajt'o'n kiel kontraŭ ŝuld'ant'o'j publik'a'j, tiel ankaŭ kontraŭ ordinar'a'j civit'an'o'j.

En tia'j kondiĉ'o'j CEZ est'as dev'ig'at'a ĉes'ig'i la liver'o'n de energi'o al la urb'o'j, kie grand'a procent'o de la civit'an'o'j ne pag'as la faktur'o'j'n. Tio kre'as not'ind'a'n mal'kontent'o'n en la popol'o, trans'form'ant'e la komerc'a'n problem'o'n en soci'a'n kaj politik'a'n.

La reg'ist'ar'o dev'as re'form'i la jur'a'n sistem'o'n, por ke la juĝ'ej'o'j ek'funkci'u kaj la civit'an'o'j kaj kompani'o'j ek'fid'u je la decid'o'j de la juĝ'ej'o'j. Ankaŭ la reg'ist'ar'o ne dev'as rest'i en la nivel'o de folklor'a popol'ism'o, sub'ten'ant'e si'a'j'n civit'an'o'j'n ne'pag'ant'a'j'n la faktur'o'j'n, ĉar ili est'as ĝi'a'j voĉ'don'ant'o'j, sed ĝi dev'as protekt'i la komerc'a'n sektor'o'n. Tut'unu'e, ĝi dev'as don'i bon'a'n ekzempl'o'n, pag'ant'e la ŝuld'o'j'n de si'a'j publik'a'j entrepren'o'j akurat'e.

Manifestaci'o'j en Sofio

Dum'e la ĉef'ministr'o ĉeha Petr Nečas minac'as: „La Ĉeĥ'a Respublik'o ne pov'as ignor'i la al'ir'o'n de Albanio al ĉeĥ'a invest'ant'o kadr'e de la aspir'o'j de Albanio por integr'iĝ'o al EU.” Kaj li al'don'as: „La alban'a'j aŭtoritat'o'j don'is tre negativ'a'n signal'o'n per la re'vok'o de la licenc'o de CEZ, grand'a ĉeĥ'a invest'ant'o en la region'o.”

Interes'e est'as, ke last'a'temp'e en Bulgario okaz'is fort'a'j popol'a'j manifestaci'o'j kontraŭ CEZ, kiu aktiv'as ankaŭ tie. En la slogan'o'j oni skrib'as inter'ali'e: „Ni sekv'u la ekzempl'o'n de Albanio!”, t.e. ni for'ig'u CEZ dis'de Bulgario.

De ĉeĥ'a elektro'kompani'o al mult'land'a grup'o

La origin'a kompani'o ČEZ est'is kre'it'a en 1992 kaj est'as la plej grand'a elektro'produkt'ant'o de Ĉeĥi'o. En 2003 per unu'iĝ'o de ČEZ kaj plur'a'j lok'a'j distribu'a'j kompani'o'j est'is fond'it'a la grup'o CEZ.

Ek'de tiam ĝi rapid'eg'e kresk'is kaj nun trov'iĝ'as inter la plej grand'a'j energi'kompani'o'j de Eŭrop'o. Ĝi ekspansi'is ne nur geografi'e (kun fili'o'j en mult'a'j land'o'j de centr'a Eŭrop'o), sed ankaŭ laŭ sektor'o'j (al elektr'o al'don'iĝ'is tele'komunik'ad'o, min'ad'o k.a.).

La ĉeĥ'a ŝtat'o posed'as preskaŭ 70 % de la akci'o'j. La ceter'a'j est'as kvot'it'a'j en la bors'o'j de Prago kaj Varsovio.

(Laŭ la kompani'a ret'paĝ'o www.cez.cz)

Aper'is hejt'ole'o-ŝtel'ant'o'j

En Hokkajdo, la plej nord'a insul'o en la japan'a insul'ar'o, est'as tre mal'varm'e dum vintr'o. Oni konsum'as mult'e da hejt'ole'o por hejt'ad'o kaj akv'o'varm'ig'o. En februar'o la hokkajda guberni'a polic'o dis'send'is la jen'a'n avert'o-ret'mesaĝ'o'n:

En la last'a januar'o dis'vast'iĝ'is ŝtel'ad'o de hejt'ole'o tra la tut'a Hokkajdo. Okaz'e de ĉirkaŭ 70 % de la damaĝ'kaz'o'j ŝtel'ant'o'j el'pren'is hejt'ole'o'n el la ekster'dom'a hejtoleujo-konserv'uj'o. Por evit'i tia'n ŝtel'ad'o'n vi uz'u ŝtop'il'o'n kun ŝlos'il'o, sur'met'u kovr'il'o'n sur tub'o'n de la uj'o kontraŭ tranĉ'ad'o k.a. Se vi ten'as hejt'ole'o'n en port'ebl'a'j plast'a'j uj'o'j, vi en'ŝlos'u ili'n sekur'e.

Sekv'o de du'dek'jar'a kriz'o

Jam de ĉirkaŭ 20 jar'o'j Japani'o daŭr'e sufer'as pro depresi'o de'ven'int'a de la alt'iĝ'o de la en'o. La alt'a kurz'o de la en'o mal'favor'as eksport'a'j'n industri'o'j'n. Sam'temp'e, en la en'land'a merkat'o deflaci'o kresk'as pli kaj pli. Ĉar la salajr'o'j de la labor'ist'o'j mal'alt'iĝ'is, popol'an'o'j em'is mal'mult'e aĉet'i.

La nov'a reg'ist'ar'o, kiu nask'iĝ'is en decembr'o de 2012, komenc'is nov'a'n financ'a'n politik'o'n, kiu cel'as inflaci'o'n kaj mal'alt'iĝ'o'n de la en'o. Dank'e al tiu ĉi politik'o, la kurz'o de la en'o efektiv'e mal'alt'iĝ'is¹ kaj eksport'a'j industri'o'j re'gajn'is spir'o'n. Precip'e la aŭtomobil'a industri'o sen'klopod'e profit'as.

Tamen, por industri'o'j, kiu'j de'pend'as de import'o, tiu ĉi situaci'o est'as ne'el'ten'ebl'a. La prez'o'j de petrol'o, erc'o'j, rar'a'j metal'o'j ktp. alt'iĝ'is mult'e. Sekv'e, tiu ĉi politik'o serioz'e influ'is la viv'o'n de la popol'an'o'j. La prez'o'j de benzin'o kaj hejt'ole'o alt'iĝ'is kaj tio rekt'e bat'is la hejm-mastr'um'a'n buĝet'o'n.

De 60 ĝis 100 en'o'j por litr'o da ole'o

En la vintr'a Hokkajdo oni ĉiam unu'e zorg'as pro la prez'o de hejt'ole'o, nur du'e pro tiu de manĝ'aĵ'o. Ekzempl'e, en mi'a hejm'o almenaŭ 200 litr'o'j da hejt'ole'o neces'as por unu monat'o. Antaŭ'e la hejt'ole'o kost'is 60-70 en'o'j'n por unu litr'o. Tiu'temp'e mi pag'is 14 000 en'o'j'n (tiam 140 eŭr'o'j'n) monat'e. Tamen, en la last'a'j tag'o'j la prez'o super'as 100 en'o'j'n. Nun mi dev'as pag'i pli ol 20 000 en'o'j'n (ĉirkaŭ 160 eŭr'o'j'n). Tiu ĉi pag'o nepr'e neces'a super'as 10 % de la tut'a monat'a el'spez'o de mi'a hejm'o.

Ver'ŝajn'e pro tio aper'is mult'a'j hejt'ole'o-ŝtel'ant'o'j. Ebl'e aĉ'a'j hom'o'j grup'e ŝtel'as kaj trans'vend'as hejt'ole'o'n por si'a profit'o.

Sen'el'ir'a reg'ist'ar'a politik'o

La japan'a reg'ist'ar'o hav'as mem'fid'o'n pri si'a financ'a politik'o: cel'i inflaci'o'n kaj mal'alt'iĝ'o'n de la en'o. Tamen, se alt'iĝ'os nur la prez'o'j sed ne la salajr'o'j de la labor'ist'o'j, hom'o'j ne vol'os aĉet'i, do ŝrump'os la ekonomi'o, kontraŭ'e al la antaŭ'supoz'o de la reg'ist'ar'o. Kiel ebl'as alt'ig'i la salajr'o'n de la labor'ist'o'j, ne est'as klar'e. Oni tim'as pli'e sufer'i pro tiu nov'a politik'o. Tial kelk'a'j ekonomi'ist'o'j avert'as, ke nun unu'e neces'as politik'o por alt'ig'i la salajr'o'j'n.

1. En novembr'o 2012 1 eŭr'o = 100 en'o'j, en februar'o 2013 1 eŭr'o = 126 en'o'j.