Indekso de MONATO 2011

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2011. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2011 en la dosierformoj PDF kaj ePub.

Aktuale

• pp: MONATO en Facebook (2011/04, p. 25; 2011/05, p. 9; 2011/07, p. 23; 2011/08-09, p. 26; 2011/12, p. 9)
• pp: MONATO en Twitter
• Paul GUBBINS: Parolas posteulo (2011/01, p. 7)

Anoncetoj

• Hamburga Somero (2011/04, p. 27; 2011/05, p. 27; 2011/06, p. 27)
• Interreta kurso pri kvakerismo (2011/11, p. 27)

Anoncoj

• TREVOR STEELE: Kvazaŭ ĉio dependus de mi

Arto

• Kees RUIG: PENTRADO: Alise Medina ekspozicios en Nederlando (2011/03, p. 25)
• Anna kaj Mati PENTUS: MUZIKO: Princo Igor neniam aŭdita (2011/12, p. 18)
• RÖSSLER Franz-Georg: TURNER-PREMIO: Skulptaĵoj kantataj (2011/04, p. 26)

Ekonomio

• MU Binghua: ĈINIO: Akvomastrumado postulas grandegajn investojn (2011/03, p. 18)
• Bardhyl SELIMI: ENERGIO: Ĉu nukleaj centraloj necesas? (2011/10, p. 21)
• LAST: LITOVIO: Eŭro daŭre allogas (2011/10, p. 20)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Facilas investi (2011/08-09, p. 23)
• Roberto PIGRO: KURACILOJ: Kipro eksportas, Ĉinio importas (2011/02, p. 18)
• Ivo DURWAEL: BELGIO: Krizo de la eŭro (2011/03, p. 19)
• Ivo DURWAEL: INTERNACIAJ FINANCOJ: Magraj jaroj (2011/10, p. 21)
• Hektor ALOS I FONT: HISPANIO: Ne pagi por ne ŝuldi (2011/11, p. 23)
• LAST: ENERGIO: Revoj pri skistogaso (2011/08-09, p. 22)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Riĉa tero, malriĉa popolo (2011/11, p. 22)
• Mihail KOROTKOV: ESEO: Rusa vilaĝo (2011/04, p. 14)

El mia vidpunkto

• Paul GUBBINS: Bonvenon al nova studjaro (2011/11, p. 7)
• Paul GUBBINS: Ĉu malsano patologia? (2011/03, p. 7)
• Stefan MAUL: Ekologio paradokse (2011/01, p. 8)
• Paul GUBBINS: Grincantaj genuoj ... kaj ĝentileco (2011/12, p. 7)
• Paul GUBBINS: Kompatinda Eŭropo (2011/02, p. 7)
• Paul GUBBINS: Komplete konfuzita (2011/07, p. 7)
• Paul GUBBINS: La mankanta j ... (2011/04, p. 7)
• Paul GUBBINS: Lingvo aŭto-didakta (2011/08-09, p. 7)
• Paul GUBBINS: Malstulta sezono (2011/10, p. 7)
• Paul GUBBINS: Ne menciu la n-vorton (2011/05, p. 7)
• Paul GUBBINS: Pri papoj kaj princoj (2011/06, p. 6)

Enkonduko

• Paŭl PEERAERTS: Cenzuro (2011/03, p. 5)
• Paŭl PEERAERTS: Fine, sed ne adiaŭe (2011/12, p. 5)
• Paŭl PEERAERTS: Flatu nin! (2011/06, p. 12)
• Paŭl PEERAERTS: Indaj informoj (2011/05, p. 5)
• Paŭl PEERAERTS: Investo (2011/11, p. 5)
• Paŭl PEERAERTS: Kvalito (2011/04, p. 5)
• Stefan MAUL: Nova ĉefredaktoro (2011/01, p. 5)
• Paŭl PEERAERTS: Novaj kunlaborantoj (2011/02, p. 5)
• Paŭl PEERAERTS: Scienco (2011/10, p. 5)
• Paŭl PEERAERTS: Ŝtopiĝoj (2011/08-09, p. 5)
• Paŭl PEERAERTS: Tekniko (2011/05, p. 5)

Eseoj

• Renée TRIOLLE: UNESKO: Kiel savi la planedon? (2011/07, p. 19)
• Mihail KOROTKOV: HIPOTEZO: La origino de la homaj lingvoj (2011/01, p. 24)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: Unu tago de iu persono (2011/08-09, p. 33)
• KIMURA Goro Christoph: Utimura Kanzo antaŭ 150 jaroj naskiĝis (2011/06, p. 23)

Komputado

• Edmund GRIMLEY EVANS: BITLIBROJ: La nova Kindlo de Amazon (2011/03, p. 15)

Leteroj

• Bardhyl SELIMI: Albanoj ŝokitaj (2011/10, p. 6)
• Kevin DE LAET: Belas malgrando (2011/07, p. 6)
• Jens S. LARSEN: Belas malgrando (2) (2011/07, p. 6)
• Gabriel O. ÒSHó-DAVIES: Belas malgrando (3) (2011/06, p. 6)
• Zofia BANET-FORNALOWA: Bondeziroj (2011/12, p. 6)
• Jules GROYNE: Cenzuro (2011/05, p. 6)
• Kees RUIG: Cenzuro (2) (2011/05, p. 6)
• Peter BOWING: Cenzuro (3) (2011/05, p. 6)
• Ivan COLLING: Dilma Rousseff lulita (2011/04, p. 6)
• Geraldo SANTOS: Dilma Rousseff lulita (2) (2011/04, p. 6)
• Atanasije MARJANOVIć: Egalrajtaj civitanoj (2011/11, p. 6)
• Pierre GROLLEMUND: Energio de la tegmento (2011/12, p. 6)
• Tom RUBINSTEIN: Gajni kontraŭ riĉegaj kontraŭuloj (2011/01, p. 6)
• Kees RUIG: Geografiaj nomoj (2011/12, p. 6)
• Bruce SHERWOOD: Gratulojn al Yves Nicolas (2011/02, p. 6)
• Pierre GROLLEMUND: Gratulojn al Yves Nicolas (2) (2011/02, p. 6)
• Bardhyl SELIMI: Gratulon kaj dankon (2011/02, p. 6)
• Jean-Yves SANTERRE: Gratulon kaj dankon (2) (2011/03, p. 6)
• Zofia BANET-FORNALOWA: Gratulon kaj dankon (3) (2011/05, p. 6)
• Atanasije MARJANOVIć: Izolitaj kaj damaĝitaj (2011/04, p. 6)
• Jacques RAVARY: Kiu tradukis? (2011/10, p. 6)
• Dmitri GABINSKI: Kompatinda Eŭropo (2011/03, p. 6)
• Probal DASGUPTA: La mankanta j ... (2011/05, p. 6)
• Miĥail KOROTKOV: Lingvoj malaperos plu (2011/08-09, p. 6)
• Andreo PEETERMANS: Matena kafo (2011/10, p. 7)
• Boris KOLKER: Matena kafo (2011/10, p. 7)
• Garvan MAKAJ: Mikspoto redakta (2011/10, p. 6)
• Garvan MAKAJ: Mistajpita ministrino (2011/05, p. 6)
• Michel MARKO: Ne stumblu en la kaptilon (2011/03, p. 6)
• Sen Rodin: Obama silente aprobas (2011/02, p. 6)
• Roberto PIGRO: Parado de toleremo (4) (2011/01, p. 6)
• Abbas MOMENI: Poezio (2011/11, p. 7)
• Renato CORSETTI: Praloĝantoj de Esperantujo (2011/12, p. 6)
• Margaret CHALDECOTT: Pri UEA kaj BOOZ (2011/11, p. 6)
• Raita PYHäLä: Propravola fraŭlineco (2011/04, p. 6)
• André CHERPILLOD: Pura kretenaĵo (2011/12, p. 6)
• Uwe Joachim MORITZ: Serbio ne agnoskis Kosovon (2011/03, p. 6)
• Renée TRIOLLE: Skistogasa koŝmaro! (2011/10, p. 6)
• Ivo DURWAEL: Stilo nete supera (2011/08-09, p. 6)
• Eva Baloghné FODOR: Tro longdaŭra monarkio (2011/11, p. 6)
• Franz-Georg RöSSLER: Volo de la popolo? (2011/03, p. 6)

Libroj

• Donald BROADRIBB: Admirinda historilibro (recenzo pri Història de l'esperanto als Països Catalans. Recull d'articles/Historio de Esperanto en la Kataluna Landaro. Artikolkolekto. de Francesc Poblet i Feijoo kaj Hèctor Alòs i Font (kompilintoj)) (2011/02, p. 25)
• Edmund GRIMLEY EVANS: Akutagawa: patro de la japana novelo (recenzo pri Noveloj de Akutagawa Ryûnosuke) (2011/07, p. 23)
• Nikolao GUDSKOV: Ateismo eksterscience (recenzo pri Traktaĵo pri ateologio de Michel Onfray (Mikaelo Onfrajo)) (2011/07, p. 24)
• Petro DE SMET': Belaj figoj post Pasko (recenzo pri Lingvo kaj menso de Noam Chomsky) (2011/01, p. 22)
• pp: Desegnu por mi ŝafeton (recenzo pri La Eta Princo de Antoine de Saint-Exupéry) (2011/04, p. 22)
• pp: Fonto de beletro (recenzo pri Fonto, la beletra revuo de Fonto) (2011/08-09, p. 28)
• Carlo MINNAJA: Ho, belaj spritaj tempoj! (recenzo pri Konversacia vortaro de Andreo Cseh) (2011/04, p. 20)
• Mariana EVLOGIEVA: Instrua, instiga, inspira! (recenzo pri La bildstrioj kiel lernolibroj de Michel Dechy) (2011/06, p. 21)
• Luiza CAROL: Inter videbleco kaj nevidebleco (recenzo pri La fontoj nevideblaj de Baldur Ragnarsson) (2011/08-09, p. 30)
• Petro DESMET': Klara kaj amuza haŝio (recenzo pri La japana lingvo kaj ĝia skribo de André Cherpillod) (2011/08-09, p. 28)
• Donald BROADRIBB: Kristanisma pia libreto (recenzo pri Kristnaskaj demandoj kaj paradoksoj de Max Kasparů:) (2011/10, p. 26)
• PEJNO Simono: La gramatikiloj de Esperanto laŭ ABC (recenzo pri Les outils grammaticaux de André Cherpillod) (2011/12, p. 24)
• Nikolao GUDSKOV: Lirika politika pamfleto (recenzo pri Sonĝoj de kristalo. Arko 2064 de Jerome Leroy) (2011/08-09, p. 29)
• Nikolao GUDSKOV: Mafio plu klarigenda (recenzo pri Mafio klarigata al turistoj de Augusto Cavadi) (2011/11, p. 24)
• PEJNO Simono: Pri lingvo ne universala, ne el Krotelo, ne por Barato kaj nepre sen iksoj (recenzo pri Esperanto: lingvo universala? aŭ lingvo internacia? L'Espéranto: langue universelle? ou langue internationale? de André Cherpillod) (2011/10, p. 26)
• Donald BROADRIBB: Rigardo sur la milito en Alĝerio (recenzo pri Tuikero la Harkio kaj la cetero de Roĝero Kondono (Roger Condon)) (2011/12, p. 26)
• Donald BROADRIBB: Sciencfikcia verko iom leginda (recenzo pri La karna maŭzoleo. de Jonas Lenn) (2011/11, p. 25)
• Donald BROADRIBB: Senmita biografio de Zamenhof (recenzo pri Zamenhof. Biografia Skizo de Aleksander Korĵenkov) (2011/02, p. 24)
• Angelos TSIRIMOKOS: REAGO: Senmita biografio de Zamenhof (2011/04, p. 23)
• Donald BROADRIBB: REAGO: Senmita biografio de Zamenhof (2) (2011/08-09, p. 32)
• Petro DE SMEDT: Socia dokumento pri nia larmovalo (recenzo pri Post la pluvo pluvego. Travivaĵoj de junulo. de Eddy Raats) (2011/06, p. 22)
• Andreo LOVANIENSIS: Surpriza proverbaro (recenzo pri Proverbaro tutmonda. Kelkaj miloj da proverboj el 90 lingvoj de André Cherpillod) (2011/01, p. 21)
• Anna kaj Mati PENTUS: Vagadoj urbaj kaj mensaj (recenzo pri Kiel vaglumo de Willem Elsschot) (2011/04, p. 21)

Lingvo

• Garvan Makaj (Garbhan MACAOIDH): LINGVO-MALAPERO: Ĉu gravas, se lingvoj mortas? (2011/05, p. 25)
• Roberto PIGRO: Estis iam alfabeto ... (2011/02, p. 19)
• Kirilo BROSCH: LINGVOSCIENCO: Spaco kaj lingvo ĉu facila afero? (2011/12, p. 22)
• Mireille GROSJEAN: LINGVAJ PROBLEMOJ: Svislando: la arto interkompreniĝi (2011/03, p. 23)

Medio

• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Energio de la tegmento (2011/07, p. 20)
• Werner FUß: KLIMATOVARMIĜO: Nekontentiga progreso en klimatopolitiko (2011/03, p. 20)
• Werner FUß: KLIMATOVARMIĜO: Verdigu la dezertojn! (2011/04, p. 17)

Memoraĵoj

• Julia SIGMOND: Georgo (2011/01, p. 19)

Moderna vivo

• Jozefo LEJĈ: FUTBALO: Adiaŭas fenomeno (2011/05, p. 21)
• Jomo IPFELKOFER: GERMANIO: Adiaŭo al nukleo (2011/07, p. 14)
• Evgeni GEORGIEV: SPORTO: Alloga finalo (2011/12, p. 16)
• Roberto PIGRO: HOMAJ RILATOJ: Ami, estimi kaj kokri (2011/01, p. 15)
• Bardhyl SELIMI: EKSA JUGOSLAVIO: Antaŭ 30 jaroj (2011/08-09, p. 13)
• Elson B. SNOW: USONO: Barbara minoritato (2011/07, p. 17)
• Roberto PIGRO: PUBLIKA TRANSPORTO: Bileto al kontraŭleĝeco (2011/11, p. 19)
• Xu JINMING/pg: ĈINIO: Boato historia (2011/12, p. 15)
• LAST: HANSA LIGO: Bruas la mezepoko (2011/08-09, p. 19)
• Roberto PIGRO: JUNULARO: Ĉiam pli malalten (2011/08-09, p. 16)
• pp: JURO: Davido Valonio kontraŭ Goliato Google (2011/07, p. 17)
• Ivo DURWAEL: MEDIOPROTEKTADO: Ekonomio ekologia (2011/02, p. 10)
• Roberto PIGRO: RENESANCO: El muzeo per muso (2011/01, p. 16)
• Bardhyl SELIMI: NARKOTAĴOJ: El Paco al paco (2011/11, p. 16)
• pp: INTERŜTATAJ KONTAKTOJ: Estonio instruas Belgion (2011/08-09, p. 11)
• Alice LIU: ĈINIO: Floras enklavo komunista (2011/02, p. 14)
• Alice LIU: HISTORIO: Fragmentoj de la dua mondmilito (2011/05, p. 18)
• GOTOO Hitosi: JAPANIO: Frustriĝo de marĝena suferanto (2011/06, p. 12)
• Roberto PIGRO: SPORTO: Futbalejo aŭ ĉu batalejo? (2011/01, p. 13)
• Ivo DURWAEL: INFANOJ: Grave ŝanĝiĝas la familia vivo (2011/03, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: INFANOJ: Hela helpo (2011/06, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: KINARTO: Homaj rajtoj enfokusigitaj (2011/12, p. 9)
• Princo Henriko OGUINYE: NIĜERIO: Horaro-hororo (2011/11, p. 15)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Jen la tub-ero (2011/08-09, p. 19)
• Franz-Georg RöSSLER: MUZIKO: Junaj arbetoj post 70 jaroj (2011/01, p. 14)
• XU Jinming: ĈINIO: Junaj virinoj for de la amo (2011/02, p. 17)
• Franz-Georg RöSSLER: AGROKULTURO: Kampara fabrikado (2011/08-09, p. 20)
• Astrid MILLET: JUSTECO: Kial la kolero? (2011/04, p. 13)
• Franz-Georg RöSSLER: GRIMPADO: Kiam montopado fariĝis mortopado (2011/11, p. 21)
• L. Sz.: OPINIO: Kie la kulpo? (2011/12, p. 14)
• Roberto PIGRO: ESEO: Kiom da homoj, tiom da gustoj (2011/08-09, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: KOMPENSADO: Kiom valoras mortigito? (2011/01, p. 13)
• Evgeni GEORGIEV: VIRINOJ: Koalicia kompromiso (2011/06, p. 11)
• Ivo DURWAEL: INUNDOJ: Kompensi mizeron ne eblas (2011/01, p. 17)
• Roberto PIGRO: KANTADO: Konkurso videble notinda (2011/04, p. 11)
• Roberto PIGRO: LA HEJMO: Konsiloj avinaj kaj neavinaj (2011/06, p. 10)
• Roberto PIGRO: HEJMOJ: Kovriloj, kurtenoj ĉiakoloraj (2011/08-09, p. 17)
• Dmitrij CIBULEVSKIJ: VALUTOJ: Kupono-mono (2011/10, p. 18)
• Renée TRIOLLE: GULAGOJ: Kvarlingva muzeo (2011/07, p. 15)
• Bardhyl SELIMI: LITERATURO: Kvarone Sabate (2011/08-09, p. 13)
• Garvan MAKAJ: IRLANDO: Kverkoj kaj kuzoj (2011/08-09, p. 15)
• LAST: LITOVIO: Lando parfumita (2011/06, p. 10)
• LAST: LITOVIO: La plej granda tragedio (2011/08-09, p. 15)
• Roberto PIGRO: FERVOJOJ: Laŭ linioj de la pasinteco (2011/07, p. 13)
• pp: ARTO: Luma akuŝo (2011/08-09, p. 11)
• Ivo DURWAEL: TRANSPORTO: Magia tapiŝo (2011/01, p. 16)
• Roberto PIGRO: GREKIO: Malantaŭ la montrofenestro (2011/10, p. 18)
• Roberto PIGRO: KULTUROJ: Malsamaj kaj disigitaj (2011/03, p. 13)
• Roberto PIGRO: BESTOJ: Mankas kapro en lia kapo (2011/03, p. 14)
• LAST: ŜOFORADO: Memorigilo aŭto-mata (2011/04, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: KOMUNISMO: Murdoj memorigitaj (2011/12, p. 12)
• Jacques TUINDER: HOMAJ RAJTOJ: Ne forgesitaj post 50 jaroj (2011/06, p. 13)
• István ERTL: RECIKLIGO: Perspektivoj el rubujo (2011/10, p. 16)
• LAST: SPORTO: Pilka pasio (2011/11, p. 20)
• Djémil KESSOUS: DEMOGRAFIO: Plaro, aŭ la Flava Terpomo (2011/05, p. 16)
• Garvan MAKAJ: IRLANDO: Plej optimisma popolo (2011/08-09, p. 14)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Plibonigoj (2011/02, p. 17)
• Mireille GROSJEAN, Eric NSABIYUMVA: BURUNDO: Pri elefantoj kaj herbejoj (2011/08-09, p. 18)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Pri la censo maljusta senso (2011/04, p. 12)
• Peter BOWING: BRITIO: Protesto gilotinita (2011/07, p. 16)
• AMIK: FERVOJOJ: Rapida kunligo (2011/10, p. 18)
• Franz-Georg RöSSLER: ESEO: Rekte interrete (2011/11, p. 18)
• AMIK: USONO: Rio-granda stimulado (2011/11, p. 15)
• Walter KLAG: ARKEOLOGIO: Rubo de la romianoj (2011/10, p. 19)
• pp: EGIPTIO: Ruze poŝtelefone (2011/03, p. 14)
• Roberto PIGRO: GASTRONOMIO: Sanige ... kaj sensukere (2011/12, p. 13)
• Betty CHATTERJEE: DANIO: Senrajtulaj sanrajtoj (2011/10, p. 19)
• Bardhyl SELIMI: KOMERCO: Serba kliko ĉe albana foiro (2011/03, p. 13)
• AMIK: VETERO: Soifas ne nur homoj ... (2011/12, p. 12)
• Lenke SZáSZ: RUMANIO: Sovaĝa sorto (2011/12, p. 16)
• Roberto PIGRO: MEDIO-PROTEKTADO: Spertoj vespertaj (2011/04, p. 13)
• LAST: FLAGOJ: Stela historio (2011/05, p. 15)
• Alice LIU: ĈINIO: Stirante ĉirkaŭ ŝtopiĝoj (2011/05, p. 15)
• Roberto PIGRO: NUTRADO: Superbazare modifitaj ... (2011/05, p. 21)
• Ivo DURWAEL: AŬTOMOBILADO: Tamtamas ŝtopiĝoj (2011/08-09, p. 21)
• Jozefo LEJĈ: PAFILOJ: Tragedio en lernejo (2011/06, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Tragedio en teatro (2011/11, p. 15)
• Roberto PIGRO: BICIKLADO: Tragedio homa kaj sporta (2011/07, p. 16)
• Walter KLAG: FERVOJOJ: Trajnojn trak-tante (2011/11, p. 17)
• Jomo IPFELKOFER: OPINIO: Tunelo anstataŭ ĥaoso aŭ ĉu nur ĥaoso? (2011/02, p. 12)
• Evgeni GEORGIEV: MUZEOJ: Vakso vokas ... (2011/06, p. 14)
• Evgeni GEORGIEV: MUZEOJ: Verda vojo (2011/11, p. 16)
• Evgeni GEORGIEV: TURISMO: Veturilo elstara (2011/12, p. 15)
• XU Jinming: ĈINIO: Vilaĝa kuracisto (2011/03, p. 14)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Vilaĝo ĉine ĉarma (2011/08-09, p. 21)
• XU Jinming: ĈINIO: Vilaĝoj sen gepatroj (2011/06, p. 9)

Noveloj

• Julian MODEST: Labirinto en ĉina loĝkvartalo (2011/04, p. 24)
• Albisturo KVINKE: La ultradimensio (2011/10, p. 24)
• Eriko NAVARO: Naiva elreviĝo (2011/12, p. 21)
• Lenke SZÁSZ: Renkontiĝo (2011/07, p. 21)

Politiko

• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Aspiroj, esperoj (2011/02, p. 8)
• Garvan MAKAJ: ESEO: Belas malgrando (2011/06, p. 8)
• Princo Henriko OGUINYE: NIĜERIO: Bomboj kaj mortoj: la lingvo de islama radikalismo (2011/10, p. 8)
• Mihail KOROTKOV: RUSIO: Bridi la monstron (2011/10, p. 10)
• Roberto PIGRO/pg: KIPRO: Brigadistoj min-acitaj (2011/03, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: GREKIO-ALBANIO: Ĉe la limoj de pacienco (2011/11, p. 20)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Ĉu anĝelo aŭ diablo? (2011/04, p. 10)
• Ivo DURWAEL: BELGIO: Divers(ec)aj rakontoj (2011/05, p. 14)
• Navin SHRESTHA/PG: NEPALO: Diversdirekten tirata (2011/10, p. 9)
• Ivo DURWAEL: BELGIO: Dividebla nur post generacioj (2011/01, p. 12)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: EBUR-BORDO: Dividita lando, komunaj esperoj (2011/07, p. 10)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: NIĜERIO: Dividoj venkitaj - almenaŭ parte (2011/07, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Edziĝo esperiga (2011/01, p. 11)
• Roberto PIGRO: KIPRO: Eksplodas popola kolero (2011/10, p. 9)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: DIPLOMATIO: Eksportitaj: armiloj kaj malamikeco (2011/02, p. 8)
• Rob MOERBEEK: KOMENTARIO: Embargu la embargon! (2011/04, p. 8)
• Ivo DURWAEL: EŬROPA UNIO: En krizo mankas kuraĝo (2011/11, p. 13)
• Ivo DURWAEL: EŬROPA UNIO: Eŭropo nin devigas! (2011/07, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: INTERNACIAJ RILATOJ: Festo-neĉeesto (2011/08-09, p. 9)
• Jozefo LEJĈ: BRAZILO: Figuroj malaperintaj (2011/11, p. 11)
• Reinhard FöSSMEIER: PLAGIATO: Fino de ministreco: kroniko (2011/05, p. 12)
• Douglas DRAPER: NORVEGIO: Floroj, ne armiloj (2011/10, p. 14)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Forpasas granda eŭropano (2011/10, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Kastelo sieĝata (2011/05, p. 9)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: EBUR-BORDO: Kie paco fariĝas malpaco (2011/03, p. 9)
• Hektor ALOS I FONT: VALENCILANDO: Koruptado demisiigas prezidanton (2011/11, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Kulpantoj kulpigas (2011/03, p. 8)
• Garvan MAKAJ: IRLANDO: La batalantoj trovas sian destinon (2011/05, p. 10)
• Jesuo GONJUO: EMERITIĜO: Labori pli, enspezi malpli. (2011/05, p. 14)
• Jozefo LEJĈ: UNUIĜINTAJ NACIOJ: La jarcento de la virino (2011/11, p. 14)
• Paul GUBBINS: BRITIO: La venkanto heredos ĉion ... (2011/06, p. 7)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO-TURKIO: Lernolibroj ofendaj (2011/10, p. 13)
• Bardhyl SELIMI: EŬROPA UNIO: Libera moviĝo, liberaj opinioj (2011/06, p. 8)
• Jozefo LEJĈ: BRAZILO: Lulita de la antaŭulo (2011/01, p. 10)
• Garvan MAKAJ: IRLANDO: Malamikoj ne plu (2011/08-09, p. 8)
• Princo Henriko OGUINYE: NIĜERIO: Malfeliĉan kristnaskon (2011/03, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: ĈAMERIO: Malpermeso pro deveno (2011/08-09, p. 9)
• Vinko OšLAK: MINORITATOJ: Martela jeso, ambosa neo (2011/08-09, p. 10)
• Garvan MAKAJ: IRLANDO: Mikspoto politika (2011/07, p. 9)
• Franz-Georg RöSSLER: TERORISMO: Mitralo en la kuirejo (2011/01, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: INTERNACIAJ RILATOJ: Modela kunlaboro (2011/07, p. 8)
• Ferriòl MACIP I BONET: OKCITANIO: Ni konservos la afiŝojn! (2011/02, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Novaj elektoj, nova parlamento (2011/04, p. 9)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: GVINEO: Nova prezidanto, novaj ŝancoj (2011/01, p. 11)
• Ivo DURWAEL: BELGIO: Nuda vero pri nova rekordo (2011/04, p. 9)
• José Mauro PROGIANTE: BRAZILO: Parlamento korupton apogas (2011/11, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Partio kverelas, popolo suferas (2011/02, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: KOMUNISMO: Piramido-problemo (2011/01, p. 9)
• Pawel FISCHER-KOTOWSKI: POLLANDO: Platformo por reformo (2011/12, p. 9)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Ponta popolo (2011/07, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Post 20 jaroj ... (2011/007, p. 8)
• Garvan MAKAJ: IRLANDO: Post virinoj - viro (2011/12, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Prezidantino elektita (2011/07, p. 9)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: NIĜERIO: Prezidanto ne plu bonŝanca (2011/11, p. 11)
• Jozefo LEJĈ: BRAZILO: Programo prokrastata (2011/12, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Prokrastita dankemo (2011/07, p. 10)
• Pan GAVRILAN/pg: MOLDAVIO: Proksima kubuto, sed ne por la buŝo (2011/03, p. 8)
• Roberto PIGRO: KIPRO: Proteste kontraŭ la protektantoj (2011/04, p. 10)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Punkto - sed ne tute fino (2011/04, p. 8)
• Princo Henriko OGUINYE/pg: NIĜERIO: Sekto sekurecon subfosas (2011/01, p. 9)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Stabiligo kaj malstabiligo (2011/12, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Ŝtato plej izolita (2011/02, p. 9)
• Garvan MAKAJ: IRLANDO: Tigro, kiu ne plu roras (2011/03, p. 10)
• D. E. ROGERS: NOV-ZELANDO: Tremoj teraj, financaj, politikaj (2011/10, p. 12)
• Zlatko TIšLJAR: SLOVENIO: Unua nigrahaŭta ĉefo (2011/01, p. 11)
• Franz-Georg RÖSSLER: OPINIO: Viziuloj: iru kuracisten (2011/12, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Voĉoj de krianto en elekto-dezerto (2011/10, p. 8)
• Ivo DURWAEL: BELGIO: Voĉoj kontraŭdiraj (2011/11, p. 13)

Rakonto

• Daniel L. MASON: Matena kafo (2011/08-09, p. 35)

Scienco

• Vladimir LEMELEV: TUBERKULOZO: Danĝera malamiko revenas (2011/08-09, p. 24)
• Vladimir LEMELEV: BAKTERIOJ: Eŭropo en la fajro de la epidemio (2011/10, p. 22)
• Ivo DURWAEL: FIZIKO: Lumrapida komunikado (2011/10, p. 23)
• Ivo DURWAEL: Memsanigaj materialoj? (2011/12, p. 20)
• PEJNO Simono: AKTUALE: Moderna minaco: radioaktiveco (2011/06, p. 16)
• Vladimir LEMELEV: MALSANOJ: Poliomjelito: ĉu la dua tutmonde likvidota infektmalsano? (2011/05, p. 22)

Ŝerco kaj satiro

• Roberto PIGRO: KIPRO: Terasa apartamento (2011/01, p. 26)

Spirita vivo

• G. F. DE RUYVER: OPINIO: Einstein havis okulojn malfermitajn (2011/01, p. 18)
• Jacques TUINDER: KURACADO: Fondaĵo E-vid-E-nt-E jam 45 jarojn aktivadas (2011/06, p. 19)
• Gerrit BERVELING: NEDERLANDO: Islama universitato rekonita (2011/02, p. 22)
• Gerrit BERVELING: TEOLOGIO: Mikaelo Serveto (1511-1553) 500-jara (2011/08-09, p. 27)
• Franz-Georg RöSSLER: HISPANIO: Santiago Florbuĉanto (2011/02, p. 21)

Turismo

• Saliko: FINNLANDO: Ĝui la silenton (2011/04, p. 16)
• Thierry TAILHADES: FRANCIO: La ideala palaco de poŝtisto Cheval (2011/05, p. 24)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: La marmora groto Gadime (2011/07, p. 18)
• Saliko: FINNLANDO: Ludilmuzeo de Helsinko (2011/06, p. 15)
• LAST: LITOVIO: Muzeo plena je humuro (2011/02, p. 23)
• MINOSUN: ĈINIO: Ŝnurveturi (2011/08-09, p. 26)
• Franz-Georg RöSSLER: GERMANIO: Telfero super Rejno (2011/12, p. 17)

Monat⸱o en Twitter

Kiu an⸱as en la soci⸱a ret⸱serv⸱o Twitter ek⸱de nun pov⸱as sen⸱pag⸱e ricev⸱i mal⸱long⸱a⸱j⸱n inform⸱o⸱j⸱n pri MONATO kaj ĝi⸱a el⸱don⸱ej⸱o Flandr⸱a Esperanto-Lig⸱o. Sufiĉ⸱as al⸱don⸱i la adres⸱o⸱n @Fel_Antverpen⸱o al si⸱a⸱j sekv⸱at⸱o⸱j.

Hamburg⸱a Somer⸱o

Sur⸱voj⸱e al la UK Kopenhag⸱o, de 18-23 juli⸱o 2011 la Hamburg⸱a Somer⸱o (Hos⸱o) atend⸱os vi⸱n en Germani⸱o. Tem⸱o: „Hamburg⸱o - medi⸱protekt⸱a ĉef⸱urb⸱o de Eŭrop⸱o 2011”. Inter⸱ret⸱e www.esperanto-hamburg.de/hos⸱o.

Monat⸱o en Facebook

Kiu an⸱as en la soci⸱a ret⸱serv⸱o Facebook ek⸱de nun pov⸱as sen⸱pag⸱e ricev⸱i mal⸱long⸱a⸱j⸱n inform⸱o⸱j⸱n pri MONATO. Sufiĉ⸱as ir⸱i al la adres⸱o eo-eo.facebook.com/revu⸱o.Monat⸱o kaj al⸱klak⸱i supr⸱e la lig⸱il⸱o⸱n Ŝat⸱i. La mesaĝ⸱o⸱j de MONATO ek⸱de tiam aper⸱os en vi⸱a nov⸱aĵ⸱list⸱o.

Kvazaŭ ĉio de⸱pend⸱us de mi

Ĵurnal⸱ist⸱o⸱j, se ili est⸱as honest⸱a⸱j kaj kapabl⸱a⸱j, est⸱as inter la plej fort⸱a⸱j gard⸱ant⸱o⸱j de demokrati⸱o. Pro tio ili est⸱as inter la plej en⸱danĝer⸱ig⸱at⸱a⸱j hom⸱o⸱j sur ni⸱a planed⸱o: korupt⸱a⸱j reg⸱ist⸱ar⸱o⸱j ne pov⸱as toler⸱i opon⸱ant⸱o⸱j⸱n. En la tumult⸱a epok⸱o de Germani⸱o inter la du mond⸱milit⸱o⸱j sen⸱tim⸱a ĵurnal⸱ist⸱o dev⸱is opon⸱i ĉiu⸱j⸱n ŝovinist⸱o⸱j⸱n, sed tut⸱e apart⸱e la lev⸱iĝ⸱ant⸱a⸱n mov⸱ad⸱o⸱n de Hitler. En tiu temp⸱o de moral⸱a degener⸱iĝ⸱o Kurt Lenz kuraĝ⸱is lev⸱i si⸱a⸱n elokvent⸱a⸱n voĉ⸱o⸱n kontraŭ barbar⸱ec⸱o kaj rifuz⸱is fuĝ⸱i, ĉar li kred⸱is, ke ĉiu el ni dev⸱as ag⸱i kvazaŭ ĉio de⸱pend⸱us de mi. Tiu ĉi roman⸱o baz⸱iĝ⸱as grand⸱part⸱e sur la viv⸱o de Carl von Ossietzky, unu el la fru⸱a⸱j viktim⸱o⸱j de la plej fi⸱a reĝim⸱o en la hom⸱a histori⸱o. La aŭtor⸱o omaĝ⸱as Ossietzky kaj li⸱a⸱n sam⸱e bril⸱a⸱n kun⸱batal⸱ant⸱o⸱n Kurt Tucholsky.

El⸱don⸱jar⸱o: 2009
Prez⸱o en la dosier⸱form⸱o⸱j ePub, PDF aŭ Mobipocket: 11,50 €
Mend⸱u ĉe www.ret⸱butik⸱o.be.

Inter⸱ret⸱a kurs⸱o pri kvaker⸱ism⸱o

Religi⸱o sen⸱dogm⸱a kaj sen⸱rit⸱a – ĉar kvaker⸱o⸱j kred⸱as ke la tut⸱a viv⸱o est⸱as sakrament⸱a kaj ke ĉiu⸱j tag⸱o⸱j kaj ĉiu⸱j ej⸱o⸱j est⸱as egal⸱e sankt⸱a⸱j. De 350 jar⸱o⸱j kvaker⸱o⸱j kun­venas en silent⸱o, en la fid⸱o ke al ĉiu hom⸱o ebl⸱as sen⸱per⸱e ricev⸱i inspir⸱o⸱n el la di⸱a font⸱o. La kurs⸱o – en Esperant⸱o, sen⸱pag⸱a – baz⸱iĝ⸱as sur grup⸱diskut⸱o⸱j pri kvaker⸱a⸱j tekst⸱o⸱j. Kvaker⸱a Esperanto-Soci⸱et⸱o. Ret⸱e: no⸱os.ch/kes -> „nov⸱aĵ⸱o⸱j”.

Georg⸱o

Entuziasm⸱a⸱j⸱n vort⸱o⸱j⸱n mi leg⸱is en la tag⸱ĵurnal⸱o de mi⸱a urb⸱o Kluĵo en la artikol⸱o far iu gast⸱ig⸱at⸱a dirigent⸱o. Fakt⸱e la Filharmoni⸱o de Kluĵo invit⸱is li⸱n gvid⸱i koncert⸱o⸱n. Li est⸱is hungar⸱o el⸱migr⸱int⸱a al London⸱o, kie li komplet⸱ig⸱is si⸱a⸱j⸱n muzik⸱stud⸱o⸱j⸱n kaj komenc⸱is si⸱a⸱n karier⸱o⸱n de dirigent⸱o. Li nom⸱iĝ⸱is Georg⸱o. Li⸱a⸱n famili⸱a⸱n nom⸱o⸱n mi ne memor⸱as – de tiam pas⸱is tri⸱dek jar⸱o⸱j – kaj eĉ se mi memor⸱us, ne em⸱us cit⸱i ĝi⸱n. Tiu⸱temp⸱e ĝi est⸱is sufiĉ⸱e renom⸱a, almenaŭ en Eŭrop⸱o.

Li entuziasm⸱e skrib⸱is pri mi⸱a urb⸱o kaj pri ĉio, kio⸱n li vid⸱is tie. Tre⸱eg⸱e plaĉ⸱is al li la mal⸱nov⸱a⸱j, bel⸱a⸱j konstru⸱aĵ⸱o⸱j en la centr⸱o de la urb⸱o, kaj pri la botanik⸱a ĝarden⸱o li skrib⸱is laŭd⸱eg⸱a⸱j⸱n vort⸱o⸱j⸱n. Laŭ li ebl⸱e la plej bel⸱a ĝi est⸱as en tut⸱a Eŭrop⸱o. Sed plej⸱e li entuziasm⸱iĝ⸱is pri la vigl⸱a kultur⸱a viv⸱o, kaj li mir⸱eg⸱is, konstat⸱ant⸱e, ke en mi⸱a urb⸱o ekzist⸱as du teatr⸱o⸱j kaj du oper⸱ej⸱o⸱j, la ruman⸱a kaj la hungar⸱a. Li skrib⸱is pri la muze⸱o⸱j, universitat⸱o⸱j, mem⸱kompren⸱ebl⸱e pri la Filharmoni⸱o li⸱n invit⸱int⸱a, kaj pri ĉio menci⸱ind⸱a, kiu tiu⸱temp⸱e trov⸱iĝ⸱is en mi⸱a urb⸱o.

Nur la Pup⸱teatr⸱o⸱n li forges⸱is menci⸱i!

Mi koler⸱iĝ⸱is! Ĝust⸱e tiam ni⸱a Pup⸱teatr⸱o gajn⸱is la unu⸱a⸱n premi⸱o⸱n ĉe la Inter⸱naci⸱a Pup⸱festival⸱o (PIF) en Zagreb⸱o, kaj li eĉ ne menci⸱as, ke ĝi ekzist⸱as! Preskaŭ bol⸱is mi⸱a kap⸱o pro nervoz⸱ec⸱o. Post unu ne⸱tra⸱dorm⸱it⸱a, aŭ nur du⸱on⸱tra⸱dorm⸱it⸱a nokt⸱o, mi decid⸱is skrib⸱i al li leter⸱o⸱n. Tre ĝentil⸱e kaj estim⸱o⸱plen⸱e mi elekt⸱is la vort⸱o⸱j⸱n; ja mi ne vol⸱is ofend⸱i li⸱n. Mi sci⸱ig⸱is li⸱n pri la ekzist⸱o de ni⸱a Pup⸱teatr⸱o; mi ankaŭ menci⸱is la gajn⸱it⸱a⸱j⸱n premi⸱o⸱j⸱n. Respond⸱o⸱n mi ne atend⸱is, nek tio⸱n, ke li prezent⸱iĝ⸱u en la Pup⸱teatr⸱o.

Sekv⸱ant⸱a⸱n tag⸱o⸱n ni dev⸱is prezent⸱i spektakl⸱o⸱n, kaj post⸱e prov⸱i ali⸱a⸱n spektakl⸱o⸱n por la baldaŭ⸱a premier⸱o. Inter la spektakl⸱o kaj la prov⸱o ni hav⸱is paŭz⸱o⸱n, kaj mi⸱a⸱j ge⸱koleg⸱o⸱j ir⸱is trink⸱i kaf⸱o⸱n en proksim⸱a kaf⸱ej⸱o. Mi kun koleg⸱in⸱o rest⸱is en la post⸱kulis⸱a ej⸱o, kies pord⸱o rest⸱is mal⸱ferm⸱it⸱a por aer⸱um⸱i ĝi⸱n.

Kaj jen, sur la sojl⸱o subit⸱e aper⸱is bel⸱eg⸱a vir⸱o. Li⸱a har⸱ar⸱o est⸱is jam arĝent⸱griz⸱a, sed vid⸱ebl⸱is, ke iam ĝi est⸱is or⸱blond⸱a. Li⸱a⸱j anĝel⸱blu⸱a⸱j okul⸱o⸱j rid⸱et⸱e rigard⸱is al ni du. Mi⸱a koleg⸱in⸱o ŝton⸱iĝ⸱is, kiam ŝi aŭd⸱is li⸱a⸱n pet⸱o⸱n: nom⸱e, li serĉ⸱is mi⸱n! Preskaŭ tuj mi diven⸱is, ke li dev⸱as est⸱i la gast⸱ig⸱at⸱a dirigent⸱o! Do, li ricev⸱is mi⸱a⸱n ne⸱atend⸱it⸱a⸱n leter⸱o⸱n – kaj evident⸱e ĝi akr⸱ig⸱is li⸱a⸱n sci⸱vol⸱o⸱n: kiu pov⸱as est⸱i tiu sinjor⸱in⸱o, kiu aŭdac⸱as li⸱n kritik⸱i, ĉar li ne menci⸱is en la artikol⸱o la ekzist⸱o⸱n de Pup⸱teatr⸱o!?

Mi montr⸱is al li la scen⸱ej⸱o⸱n kaj la salon⸱eg⸱o⸱n por la publik⸱o, sed ankaŭ la labor⸱ej⸱o⸱j⸱n, kie oni aranĝ⸱as la dekoraci⸱o⸱j⸱n kaj kudr⸱as la pup⸱o⸱j⸱n. Ĉio tre plaĉ⸱is al li. Tre li mir⸱is kaj admir⸱is ni⸱a⸱n Pup⸱teatr⸱o⸱n. Atent⸱e li aŭskult⸱is mi⸱a⸱n rakont⸱o⸱n pri ni⸱a teatr⸱o, pri ni⸱a⸱j spektakl⸱o⸱j en⸱land⸱a⸱j kaj ekster⸱land⸱a⸱j, ni⸱a⸱j part⸱o⸱pren⸱o⸱j en Pup⸱festival⸱o⸱j kaj la gajn⸱it⸱a⸱j premi⸱o⸱j. Fin⸱e li pardon⸱pet⸱is, ke li ne menci⸱is ni⸱n, sed li eĉ ne pov⸱is imag⸱i, ke ĉi tie ekzist⸱as tiel serioz⸱a labor⸱o! Mir⸱ig⸱it⸱e li aŭskult⸱is, ke ni pup⸱ist⸱o⸱j cel⸱as eduk⸱i la infan⸱o⸱j⸱n, distr⸱ant⸱e ili⸱n! Tiu⸱j 3-4-5-jar⸱a⸱j infan⸱o⸱j ĉi tie en la Pup⸱teatr⸱o renkont⸱iĝ⸱as ja la unu⸱a⸱n foj⸱o⸱n kun ĉiu⸱spec⸱a⸱j art⸱o⸱j: literatur⸱o, muzik⸱o, pentr⸱aĵ⸱o⸱j, skulpt⸱aĵ⸱o⸱j!

Fin⸱e li invit⸱is mi⸱n al la koncert⸱o. Mi dank⸱is, sed sci⸱ig⸱is li⸱n, ke mi hav⸱as abon⸱o⸱n por ĉiu vendred⸱a koncert⸱o de la Filharmoni⸱o. Mi promes⸱is, ke mi serĉ⸱os li⸱n antaŭ la koncert⸱o.

Post la paŭz⸱o mi⸱a koleg⸱in⸱o rakont⸱is al ĉiu⸱j ge⸱koleg⸱o⸱j, ke mi hav⸱is gast⸱o⸱n, bel⸱eg⸱a⸱n vir⸱o⸱n! Ĉiu⸱j mok⸱et⸱is mi⸱n pro la ne⸱kutim⸱a okaz⸱int⸱aĵ⸱o.

Vesper⸱e, bel⸱e vest⸱it⸱a, mi ir⸱is al la koncert⸱o. Mi rapid⸱is pli ol kutim⸱e, por ke mi pov⸱u en⸱ir⸱i, kaj laŭ la promes⸱o ni pov⸱u ankoraŭ⸱foj⸱e renkont⸱iĝ⸱i. Mi al⸱port⸱is al li kelk⸱a⸱j⸱n donac⸱et⸱o⸱j⸱n, kelk⸱a⸱j⸱n fot⸱o⸱j⸱n pri la Pup⸱teatr⸱o kaj la pup⸱o⸱j.

Nigr⸱e⸱vest⸱it⸱a, kiel la dirigent⸱o⸱j ĝeneral⸱e kutim⸱as vest⸱iĝ⸱i, kun neĝ⸱o⸱blank⸱a freŝ⸱e glad⸱it⸱a ĉemiz⸱o, li est⸱is ver⸱e bel⸱eg⸱a, tre al⸱log⸱a vir⸱o. Ankoraŭ⸱foj⸱e li tre dank⸱is, ke mi maten⸱e prezent⸱is al li ni⸱a⸱n Pup⸱teatr⸱o⸱n; li dank⸱e akcept⸱is mi⸱a⸱j⸱n donac⸱et⸱o⸱j⸱n kaj rakont⸱is al mi, ke li hav⸱as edz⸱in⸱o⸱n kaj du infan⸱o⸱j⸱n. Nu, mi eĉ sekund⸱o⸱n ne pens⸱is, ke ni⸱a renkont⸱iĝ⸱o hav⸱os iu⸱n ajn sekv⸱o⸱n: ja li est⸱is fam⸱a dirigent⸱o kaj bel⸱eg⸱a vir⸱o, dum mi, kompat⸱ind⸱a, est⸱is simpl⸱a pup⸱aktor⸱in⸱o en urb⸱et⸱o; al⸱don⸱e la mank⸱o en mi de el⸱star⸱a bel⸱ec⸱o tut⸱e ne permes⸱is al mi esper⸱i pri io ajn.

Ni adiaŭ⸱is. Mi okup⸱is mi⸱a⸱n sid⸱lok⸱o⸱n ĉe la etaĝ⸱o en la last⸱a vic⸱o, kie la akustik⸱o est⸱is la plej perfekt⸱a. Kun fort⸱e bat⸱ant⸱a kor⸱o mi atend⸱is la komenc⸱o⸱n de la koncert⸱o.

Grand⸱eg⸱a est⸱is la sen⸱rev⸱iĝ⸱o! Nur kelk⸱a⸱j minut⸱o⸱j sufiĉ⸱is: van⸱e li est⸱is renom⸱a eŭrop⸱a dirigent⸱o: li tut⸱simpl⸱e ne kapabl⸱is gvid⸱i orkestr⸱o⸱n! Ne nur mi konstat⸱is tio⸱n! Ĉiu⸱j ĉe⸱est⸱ant⸱o⸱j mir⸱eg⸱is kaj konstern⸱iĝ⸱is, spert⸱ant⸱e ne ĉiu⸱tag⸱a⸱n event⸱o⸱n: la orkestr⸱o gvid⸱as la dirigent⸱o⸱n! Ankaŭ mi la unu⸱a⸱n kaj sol⸱a⸱n foj⸱o⸱n spert⸱is tia⸱n strang⸱aĵ⸱o⸱n. Kvazaŭ marionet⸱pup⸱o, li mov⸱is si⸱a⸱j⸱n brak⸱o⸱j⸱n laŭ la lud⸱ant⸱a⸱j muzik⸱ist⸱o⸱j. Je li⸱a grand⸱a bon⸱ŝanc⸱o la orkestr⸱o est⸱is ver⸱e profesi⸱e alt⸱nivel⸱a: spit⸱e al ĉio, ĝi sukces⸱is sav⸱i la koncert⸱o⸱n!

Tamen dum la paŭz⸱o du⸱on⸱o de la publik⸱o for⸱ir⸱is. Ankaŭ mi volont⸱e est⸱us for⸱ir⸱int⸱a, sed mi⸱a sci⸱vol⸱o est⸱is tro grand⸱a; tial mi rest⸱is ĝis la fin⸱o.

La du⸱a part⸱o est⸱is eĉ pli pen⸱ig⸱a. La orkestr⸱o em⸱is lud⸱i iom pli rapid⸱e, sed li rest⸱is ĉiam mal⸱fru⸱iĝ⸱ant⸱a. Tiam okaz⸱is ver⸱e ekster⸱ordinar⸱a koz⸱o! La muzik⸱ist⸱o⸱j ne plu interes⸱iĝ⸱is pri la dirigent⸱o. Neni⸱u plu rigard⸱is al li kaj al li⸱a⸱j van⸱e sving⸱at⸱a⸱j brak⸱o⸱j. Li⸱a⸱j bel⸱a⸱j, long⸱fingr⸱a⸱j man⸱o⸱j, kiel lac⸱a⸱j bird⸱o⸱j, naĝ⸱ad⸱is en la aer⸱o. Sed ili jam iĝ⸱is tut⸱e super⸱flu⸱a⸱j! La orkestr⸱o sen⸱de⸱pend⸱iĝ⸱is. De temp⸱o al temp⸱o ili rigard⸱is al la koncert⸱majstr⸱o (la unu⸱a violon⸱ist⸱o), kaj ĉio plu⸱ir⸱is glat⸱e. Ĝis tiam ili est⸱is lud⸱int⸱a⸱j mal⸱cert⸱e, van⸱e atend⸱ant⸱e la dirigent⸱a⸱n gest⸱o⸱n, sed nun ili ek⸱lud⸱is mem⸱star⸱e, sekur⸱e, perfekt⸱e. Tiel bon⸱e evident⸱is ili⸱a brav⸱eg⸱a talent⸱a plen⸱um⸱ad⸱o, ke sen⸱escept⸱e la aŭskult⸱ant⸱ar⸱o ĝi⸱n rimark⸱is kaj je la fin⸱o premi⸱is per tondr⸱a eĥ⸱ant⸱a aplaŭd⸱o. La kompat⸱ind⸱a dirigent⸱o ne rimark⸱is, ke la aplaŭd⸱o⸱j⸱n ne li merit⸱is, sed la orkestr⸱o! Dign⸱o⸱plen⸱e li dank⸱is per elegant⸱a⸱j riverenc⸱o⸱j. Sed kiam li mal⸱aper⸱is, kaj nur la orkestr⸱o rest⸱is sur la scen⸱ej⸱o, la tut⸱a publik⸱o ek⸱star⸱is kaj frenez⸱e ovaci⸱is ĝi⸱n.

Kun feliĉ⸱a sent⸱o Georg⸱o for⸱las⸱is ni⸱a⸱n urb⸱o⸱n! Neniam plu mi vid⸱is li⸱n, nek aŭd⸱is pri li. Post⸱e mi parol⸱is kun kelk⸱a⸱j muzik⸱ist⸱o⸱j de la or⸱kest⸱o, kaj mi demand⸱is ili⸱n, kial fakt⸱e oni invit⸱is li⸱n? La respond⸱o: pro li⸱a tre bon⸱a renom⸱o! Oni dir⸱is pri li, ke li est⸱as unu el la plej talent⸱a⸱j ekster⸱land⸱a⸱j dirigent⸱o⸱j viv⸱ant⸱a⸱j en Briti⸱o! Unu el mi⸱a⸱j amik⸱o⸱j-muzik⸱ist⸱o⸱j, traf⸱a ŝerc⸱em⸱ul⸱o, dir⸱is: „Georg⸱o tri⸱foj⸱e est⸱is invit⸱it⸱a al ni⸱a urb⸱o: la unu⸱a⸱n foj⸱o⸱n, la last⸱a⸱n foj⸱o⸱n, la ‚neniam plu’ foj⸱o⸱n.” Tia est⸱is la muzik⸱a memor⸱ŝton⸱o de la bel⸱a Georg⸱o.

Ho, bel⸱a⸱j sprit⸱a⸱j temp⸱o⸱j!

La Cseh-metod⸱o est⸱is la patr⸱o de ĉiu⸱j rekt⸱a⸱j instru⸱metod⸱o⸱j, kaj la instru⸱ist⸱o⸱j, kiu⸱j ĝi⸱n uz⸱is, tra⸱vojaĝ⸱is la tut⸱a⸱n mond⸱o⸱n, de Ferenc Szilágyi al Tiberiu Morariu, de E. L. M. Wensing al Margaret⸱e Saxl, de Juli⸱o Baghy al August Weide. Ĝust⸱e la bild⸱o de ĉi-last⸱a ornam⸱as la kovr⸱il⸱paĝ⸱o⸱n, montr⸱ant⸱a⸱n karakteriz⸱a⸱n gest⸱ad⸱o⸱n dum lecion⸱o. August Weide, german⸱o edz⸱iĝ⸱int⸱a al dan⸱in⸱o, kre⸱is esperant⸱ist⸱a⸱n famili⸱o⸱n kun du de⸱nask⸱ul⸱o⸱j, kiu⸱j si⸱a⸱vic⸱e kre⸱is famili⸱o⸱j⸱n kun de⸱nask⸱ul⸱o⸱j, do prav⸱e la kovr⸱il⸱o omaĝ⸱as ĉi tiu⸱n valor⸱a⸱n instru⸱ist⸱o⸱n, kiu, tiam 76-jar⸱a, ankoraŭ gvid⸱is kurs⸱o⸱n laŭ la Cseh-metod⸱o dum la UK en Stokholm⸱o en 1980.

Andre⸱o Cseh (oft⸱e esperant⸱ig⸱it⸱a per „Ĉe”, laŭ la el⸱parol⸱o; 1895[1910]-1979) est⸱is hungar⸱de⸱ven⸱a ruman⸱o, pastr⸱o, kiu post divers⸱land⸱a vag⸱ad⸱o por instru⸱i Esperant⸱o⸱n, establ⸱iĝ⸱is en Nederland⸱o. En 1930 li tie fond⸱is kun ge⸱sinjor⸱o⸱j Isbrücker la Cseh-Institut⸱o⸱n de Esperant⸱o (post⸱e: Inter⸱naci⸱a Esperanto-Institut⸱o), kaj du jar⸱o⸱j⸱n post⸱e fond⸱is kaj long⸱temp⸱e redakt⸱is la revu⸱o⸱n La Praktik⸱o (aper⸱int⸱a ĝis 1970); en 1942 sub la german⸱a okup⸱ad⸱o li kun⸱fond⸱is la mond⸱feder⸱ism⸱a⸱n organiz⸱aĵ⸱o⸱n Universal⸱a Lig⸱o (aktiv⸱a ĝis 1993). Li⸱a instru⸱metod⸱o est⸱is karakteriz⸱a, kun uz⸱o nek de lern⸱o⸱libr⸱o nek de naci⸱a lingv⸱o.

479 vort⸱o⸱j

Si⸱a⸱j⸱n lecion⸱o⸱j⸱n Andre⸱o Cseh nom⸱is konversaci⸱o⸱j kaj li publik⸱ig⸱is en 1930 47-paĝ⸱a⸱n broŝur⸱et⸱o⸱n kun 479 vort⸱o⸱j sub la nom⸱o Konversaci⸱a vort⸱ar⸱o. Tem⸱is pri difin⸱o⸱j sprit⸱a⸱j, ĉef⸱e sugest⸱it⸱a⸱j de la lern⸱ant⸱o⸱j mem. En la antaŭ⸱parol⸱o de la tiam⸱a el⸱don⸱o li skrib⸱is: „En la esperant⸱a⸱j konversaci⸱o⸱j la ge⸱lern⸱ant⸱o⸱j oft⸱e aŭd⸱is la demand⸱o⸱n: Kio⸱n signif⸱as tiu vort⸱o? Ĉar mi ne kompren⸱as la naci⸱a⸱j⸱n lingv⸱o⸱j⸱n, ili dev⸱is don⸱i la respond⸱o⸱j⸱n en Esperant⸱o. En tiu⸱j grav⸱a⸱j moment⸱o⸱j nask⸱iĝ⸱is la difin⸱o⸱j kaj klar⸱ig⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n en⸱ten⸱as ĉi tiu libr⸱et⸱o.”

La du⸱a el⸱don⸱o sekv⸱is ĉirkaŭ du jar⸱o⸱j⸱n post⸱e, sen ŝanĝ⸱o⸱j; post la milit⸱o la situaci⸱o de Cseh iĝ⸱is mal⸱facil⸱a, kaj aper⸱is nur mult⸱obl⸱ig⸱it⸱a⸱j nov⸱a⸱j el⸱don⸱o⸱j kun et⸱a⸱j modif⸱o⸱j. Cseh mort⸱is en 1979 kaj nur en 1997 li⸱a post⸱e⸱ul⸱in⸱o Mil⸱a van der Horst el⸱paŝ⸱is kun efektiv⸱e nov⸱a el⸱don⸱o, la 5a, kun⸱labor⸱e kun Atilio Orel⸱lan⸱a Roj⸱as.

Redakt⸱o de Borsboom

La freŝ⸱e aper⸱int⸱a 6a el⸱don⸱o est⸱as komplet⸱e revizi⸱it⸱a tra la redakt⸱o de Ed Borsboom, si⸱a⸱vic⸱e aŭtor⸱o de du bel⸱a⸱j libr⸱o⸱j, Vort⸱o⸱j de Andre⸱o Cseh kaj Viv⸱o de Andre⸱o Cseh (ambaŭ aper⸱int⸱a⸱j en 2003 ĉe Inter⸱naci⸱a Esperanto-Institut⸱o); sed rest⸱is plen⸱e gard⸱it⸱a la spirit⸱o de la Cseh-instru⸱ad⸱o. Aper⸱as bild⸱o⸱j (desegn⸱it⸱a⸱j de Jesse van Deijl) sur la mal⸱dekstr⸱a paĝ⸱o, respond⸱e al difin⸱o⸱j sur la dekstr⸱a. El la bild⸱o⸱j okul⸱um⸱as la esperant⸱a kultur⸱o, kun la Rankvarteto de Baghy kaj El la Verd⸱a Bibli⸱o de Lejzerowicz. Est⸱is al⸱don⸱it⸱a⸱j ĉirkaŭ 150 nov⸱a⸱j vort⸱o⸱j, kiu⸱j far⸱iĝ⸱is baz⸱a⸱j en la nun⸱temp⸱a lingv⸱o. La mastr⸱um⸱ad⸱o de la artikol⸱o, kiu⸱n Cseh oft⸱e mal⸱zorg⸱is, las⸱ant⸱e al la lern⸱ant⸱o⸱j la uz⸱ad⸱o⸱n laŭ ĉies propr⸱a lingv⸱o, est⸱as iom homogen⸱ig⸱it⸱a. Iu⸱j difin⸱o⸱j est⸱as modif⸱it⸱a⸱j aŭ aktual⸱ig⸱it⸱a⸱j (ekzempl⸱e, „Azi⸱o” ne est⸱as plu „la plej grand⸱a flav⸱a mond⸱part⸱o” sed ja „la plej grand⸱a mond⸱part⸱o”).

Jen specimen⸱ar⸱o de difin⸱o⸱j: „diskut⸱o” – hom⸱o⸱j parol⸱as pri objekt⸱o, kiu⸱n ili ne kon⸱as; „kant⸱as” – far⸱as muzik⸱o⸱n per la buŝ⸱o; „maten⸱o” – la temp⸱o, kiam infan⸱o⸱j ir⸱as en lern⸱ej⸱o⸱n kaj redaktor⸱o⸱j ir⸱as hejm⸱e⸱n; „nub⸱o” – la griz⸱a vest⸱o de la ĉiel⸱o; „okcident⸱o” – tie mal⸱aper⸱as la sun⸱o; „sonĝ⸱as” – en dorm⸱o vid⸱as bild⸱o⸱j⸱n; „sun⸱o” – la tag⸱a varm⸱a lamp⸱o de la natur⸱o; „ŝrank⸱o” – ĉambr⸱o en ĉambr⸱o; „televid⸱il⸱o” – aparat⸱o, kiu montr⸱as skandal⸱o⸱j⸱n; „tuŝ⸱as” – inter la man⸱o kaj la objekt⸱o ne est⸱as lok⸱o; „vid⸱as” – bild⸱o⸱j ven⸱as en la kap⸱o⸱n.

Evident⸱as do, ke la „konversaci⸱o⸱j” de Cseh est⸱is gaj⸱a⸱j, sprit⸱a⸱j, kaj ke la lern⸱ant⸱o⸱j est⸱is fort⸱e en⸱volv⸱it⸱a⸱j ne nur en la lern⸱ad⸱o, sed ja en la reciprok⸱a instru⸱ad⸱o de la lingv⸱o. Nun⸱temp⸱e ali⸱a⸱j metod⸱o⸱j de instru⸱ad⸱o, ekzempl⸱e la inter⸱ret⸱a⸱j, preskaŭ nul⸱ig⸱is ĉi tiu⸱n viv⸱ant⸱a⸱n part⸱o⸱pren⸱o⸱n, sed ĝi ankoraŭ nun perd⸱is neniom el si⸱a freŝ⸱ec⸱o.

Andre⸱o Cseh: Konversaci⸱a vort⸱ar⸱o. Eld. Inter⸱naci⸱a Esperanto-Institut⸱o, Hag⸱o, 2010. 112 broŝur⸱it⸱a⸱j paĝ⸱o⸱j.

Not⸱o de la redaktor⸱o. En la 60aj kaj komenc⸱e de la 70aj jar⸱o⸱j, kiam en Sovet-Uni⸱o mank⸱is Esperanto-lern⸱o⸱libr⸱o⸱j, mi, mi⸱a⸱j lern⸱int⸱o⸱j kaj ili⸱a⸱j lern⸱int⸱o⸱j amas⸱e instru⸱is per Cseh-metod⸱o. Rezult⸱o⸱j est⸱is frap⸱e sukces⸱a⸱j. En la jar⸱o 1963a, dum la 48a Universal⸱a Kongres⸱o de Esperant⸱o en Sofi⸱o, mi star⸱is apud la pord⸱o de la ĉambr⸱o, kie dev⸱is okaz⸱i Cseh-seminari⸱o, por ek⸱vid⸱i la al⸱ven⸱ant⸱a⸱n instru⸱ist⸱o⸱n. Mon⸱o⸱n por pri⸱pag⸱i part⸱o⸱pren⸱o⸱n en la seminari⸱o, mi, bedaŭr⸱ind⸱e, ne hav⸱is. Kompren⸱ebl⸱e, mi rakont⸱is pri Andre⸱o Cseh kaj pri la Cseh-metod⸱o en mi⸱a libr⸱o Vojaĝ⸱o en Esperanto-land⸱o.

Por mend⸱i, ir⸱u al la Ret⸱butik⸱o.

Instru⸱a, instig⸱a, inspir⸱a!

Bild⸱stri⸱o⸱j est⸱as amuz⸱a⸱j. Ĉu tio signif⸱as, ke ili ne est⸱as praktik⸱e util⸱a⸱j? Bild⸱rakont⸱o⸱j plaĉ⸱as al infan⸱o⸱j. Ĉu do ni pens⸱u, ke ili ne taŭg⸱as por plen⸱kresk⸱ul⸱o⸱j?

Evident⸱e ne! – jen la respond⸱o, kiu⸱n sugest⸱as la 32-paĝ⸱a instru⸱help⸱il⸱o de Michel Dechy La bild⸱stri⸱o⸱j kiel lern⸱o⸱libr⸱o⸱j.

Ĉu vi kon⸱as la seri⸱o⸱n pri Tinĉjo, kiu⸱n lanĉ⸱is la fam⸱a belg⸱a desegn⸱ist⸱o Hergé? Ver⸱ŝajn⸱e, jes – ja pli ol 200 milion⸱o⸱j da ekzempler⸱o⸱j est⸱as vend⸱it⸱a⸱j tut⸱mond⸱e en pli ol 60 lingv⸱o⸱j! Tri el la bild⸱stri⸱o⸱j jam aper⸱is ankaŭ en Esperant⸱o: La krab⸱o kun or⸱a⸱j pinĉ⸱il⸱o⸱j, La nigr⸱a insul⸱o kaj Tinĉjo en Tibet⸱o. En si⸱a libr⸱o Dechy prezent⸱as fragment⸱o⸱j⸱n el la esperant⸱ig⸱it⸱a⸱j rakont⸱o⸱j kaj konciz⸱a⸱n en⸱hav⸱resum⸱o⸱n de ĉiu⸱j 24 album⸱o⸱j, aper⸱int⸱a⸱j ĝis la jar⸱o 2004.

La cel⸱o de La bild⸱stri⸱o⸱j kiel lern⸱o⸱libr⸱o⸱j est⸱as parol⸱ig⸱i Esperanto-lern⸱ant⸱o⸱j⸱n pri tem⸱o⸱j, ĉerp⸱it⸱a⸱j el la aventur⸱o⸱j de Tinĉjo. De⸱pend⸱e de ili⸱a nivel⸱o ebl⸱as pri⸱skrib⸱i bild⸱o⸱j⸱n, babil⸱i pri simpl⸱a⸱j ĉiu⸱tag⸱a⸱j afer⸱o⸱j aŭ pri⸱diskut⸱i grav⸱a⸱j⸱n soci⸱a⸱j⸱n problem⸱o⸱j⸱n. Ekzempl⸱e, al Esperanto-komenc⸱ant⸱o⸱j oni pov⸱as montr⸱i bild⸱o⸱n kaj demand⸱i: „Kiu li est⸱as?”, „Kio li est⸱as?”, „Kio⸱n li far⸱as?” ktp. Kun progres⸱int⸱o⸱j, tamen, ebl⸱as parol⸱i pri mal⸱permes⸱o de fum⸱ad⸱o en publik⸱a⸱j lok⸱o⸱j, pri etn⸱a⸱j konflikt⸱o⸱j en Tibet⸱o k.s.

La divers⸱nivel⸱a⸱j ekzerc-ekzempl⸱o⸱j est⸱as el⸱star⸱ig⸱it⸱a⸱j per divers⸱kolor⸱a fon⸱o – la blu⸱a emfaz⸱as la mal⸱pli facil⸱a⸱j⸱n. En flav⸱a⸱j rekt⸱angul⸱o⸱j aper⸱as al⸱don⸱a⸱j inform⸱o⸱j pri Hergé kaj li⸱a⸱j verk⸱o⸱j. Ankaŭ el tio ebl⸱as ĉerp⸱i ekzerc- kaj diskut-tem⸱o⸱j⸱n.

La 32 grand⸱format⸱a⸱j kaj plen⸱kolor⸱a⸱j paĝ⸱o⸱j aspekt⸱as bel⸱e. Jen unu el la mal⸱mult⸱a⸱j instru⸱help⸱il⸱o⸱j, kiu⸱n Esperanto-lern⸱ant⸱o⸱j pov⸱as fier⸱e montr⸱i al ge⸱amik⸱o⸱j, kiu⸱j interes⸱iĝ⸱as pri Esperant⸱o kaj sam⸱e ŝat⸱us ek⸱lern⸱i la lingv⸱o⸱n inter⸱naci⸱a⸱n.

Ebl⸱e ne⸱last⸱e pro si⸱a al⸱log⸱a aspekt⸱o La bild⸱stri⸱o⸱j kiel lern⸱o⸱libr⸱o⸱j vek⸱is en mi mult⸱a⸱j⸱n ide⸱o⸱j⸱n pri util⸱ig⸱o de bild⸱stri⸱o⸱j en Esperanto-instru⸱ad⸱o kaj inspir⸱is mi⸱n pri iu⸱j eksperiment⸱o⸱j. Esper⸱ebl⸱e ankaŭ ali⸱a⸱j instru⸱ant⸱o⸱j sam⸱e trov⸱os la libr⸱et⸱o⸱n ne nur instru⸱a kaj instig⸱a, sed ankaŭ inspir⸱a.

Michel Dechy: La bild⸱stri⸱o⸱j kiel lern⸱o⸱libr⸱o⸱j. Eld. La aŭtor⸱o, Villeneuve-d'Ascq, 2010. 32 paĝ⸱o⸱j broŝur⸱it⸱a⸱j.

Por mend⸱i, ir⸱u al la Ret⸱butik⸱o.

Sen⸱mit⸱a biografi⸱o de Zamenhof

Abund⸱eg⸱as biografi⸱o⸱j de Zamenhof, ne nur en esperant⸱o, sed ankaŭ en mult⸱a⸱j ali⸱a⸱j lingv⸱o⸱j. Tre ĉagren⸱e, ili em⸱as kopi⸱i unu el la ali⸱a, kaj kiam mank⸱as fakt⸱a sci⸱o, la aŭtor⸱o⸱j, per si⸱a imag⸱o/diven⸱o, invent⸱as fakt⸱o⸱j⸱n.

Aleksander Korĵenkov tre zorg⸱e stud⸱is la ver⸱a⸱j⸱n fakt⸱o⸱j⸱n kaj ne las⸱is si⸱n influ⸱iĝ⸱i per la mit⸱ar⸱o, kiu akumul⸱iĝ⸱is pri la iniciat⸱int⸱o de Esperant⸱o.

Ĉu vi pov⸱as respond⸱i la ĉi-sekv⸱a⸱j⸱n demand⸱o⸱j⸱n?

1. Kial strang⸱as la „antaŭ⸱nom⸱o⸱j” de Zamenhof: Ludovik⸱o Lazar⸱o?

2. Kiu(j)n lingv⸱o(j)n oni kutim⸱e parol⸱is, en la famili⸱o de Zamenhof?

3. Kiu(j)n profesi⸱o(j)n hav⸱is la patr⸱o de Zamenhof?

4. Ĉu oni prav⸱e nom⸱us la patr⸱o⸱n de Zamenhof lingv⸱ist⸱o?

5. Ĉu Zamenhof est⸱is pol⸱o?

6. Kiu⸱n ĉef⸱a⸱n cel⸱o⸱n unu⸱e hav⸱is Zamenhof por si⸱a kre⸱at⸱a lingv⸱o?

7. En la fru⸱a vort⸱uz⸱o de Zamenhof mem, kiu est⸱is li⸱a naci⸱o?

8. Kia⸱n inter⸱rilat⸱o⸱n hav⸱as la unu⸱a form⸱o de „Hilel⸱ism⸱o”, post⸱e la „Hom⸱ar⸱an⸱ism⸱o”, ambaŭ de Zamenhof, kaj la „intern⸱a ide⸱o” de esperant⸱o?

9. Kial Wilhelm Heinrich Trompeter, en 1894, ĉes⸱is financ⸱i la el⸱don⸱ad⸱o⸱n de Esperant⸱ist⸱o, kaj rifuz⸱is plu pag⸱i salajr⸱o⸱n al Zamenhof?

10. Kia⸱n komun⸱um⸱o⸱n projekt⸱is fond⸱i Zamenhof en 1914?

Respond⸱o⸱j:

1. La oficial⸱a nom⸱o de Zamenhof est⸱is Lazar⸱j Markoviĉ Zamenhof. „Ludovik⸱o” kaj „Lazar⸱o” est⸱as, respektiv⸱e, la german⸱a kaj la grek⸱a form⸱o⸱j de unu⸱sam⸱a nom⸱o.

2. La rus⸱a⸱n.

3. Instru⸱ist⸱o de aritmetik⸱o, la rus⸱a kaj german⸱a lingv⸱o⸱j; cenzur⸱ist⸱o de german⸱lingv⸱a⸱j, hebre⸱a⸱j kaj jid⸱a⸱j el⸱don⸱aĵ⸱o⸱j.

4. Laŭ la nun⸱temp⸱a difin⸱o de „lingv⸱ist⸱o”, ne.

5. La modern⸱a Pol⸱land⸱o est⸱is part⸱o de Rusi⸱o, do oficial⸱e li est⸱is rus⸱o.

6. Est⸱i komun⸱a lingv⸱o por hebre⸱o⸱j en fond⸱ot⸱a hebre⸱a ŝtat⸱o.

7. Jud⸱ism⸱o. La vort⸱o „naci⸱o” en la fru⸱a zamenhof⸱a uz⸱ad⸱o hav⸱is ali⸱a⸱n signif⸱o⸱n ol nun⸱temp⸱e. En post⸱a⸱j jar⸱o⸱j li parol⸱is pri si⸱a „gent⸱o”, kaj post tio li prefer⸱is nom⸱i jud⸱ism⸱o⸱n religi⸱o.

8. Hilel⸱ism⸱o, laŭ si⸱a formul⸱iĝ⸱o en 1901: pur⸱ig⸱it⸱a hebre⸱a religi⸱o, „kre⸱o de neŭtral⸱a popol⸱o”, specif⸱e „sekt⸱o [kiu] kre⸱os hered⸱a⸱n, jam tut⸱e form⸱it⸱a⸱n kaj histori⸱e baz⸱it⸱a⸱n grup⸱o⸱n, kiu iom post iom solv⸱os en si si⸱a⸱n propr⸱a⸱n popol⸱o⸱n kaj post⸱e la tut⸱a⸱n hom⸱ar⸱o⸱n. Tia grup⸱o pov⸱as est⸱i nur unu, nom⸱e la popol⸱o hebre⸱a...”

Reformuliĝo de Hilel⸱ism⸱o en 1906: „instru⸱o, kiu, ne de⸱ŝir⸱ant⸱e la hom⸱o⸱n de li⸱a natur⸱a patr⸱uj⸱o, nek de li⸱a lingv⸱o, nek de li⸱a religi⸱o, don⸱as al li la ebl⸱o⸱n evit⸱i ĉi⸱a⸱n mal⸱ver⸱ec⸱o⸱n kaj kontraŭ⸱parol⸱o⸱j⸱n en si⸱a⸱j naci⸱a kaj religi⸱a princip⸱o⸱j kaj komunik⸱iĝ⸱ad⸱i kun hom⸱o⸱j de ĉiu⸱j lingv⸱o⸱j kaj religi⸱o⸱j sur fundament⸱o neŭtral⸱e-hom⸱a, sur princip⸱o⸱j de reciprok⸱a frat⸱ec⸱o, egal⸱ec⸱o kaj just⸱ec⸱o.”

Hom⸱ar⸱an⸱ism⸱o (1917): streb⸱ad⸱o al „hom⸱ec⸱o”, al for⸱ig⸱o de inter⸱gent⸱a mal⸱am⸱o kaj mal⸱just⸱ec⸱o kaj al tia viv⸱manier⸱o, kiu iom post iom pov⸱us konduk⸱i ne teori⸱e, sed praktik⸱e al spirit⸱a unu⸱iĝ⸱o de la hom⸱ar⸱o ... La Hom⸱ar⸱an⸱ism⸱o est⸱as special⸱a kaj tut⸱e difin⸱it⸱a politik⸱a-religi⸱a program⸱o.

Intern⸱a ide⸱o de Esperant⸱o (1917): „nedefinita frat⸱ec⸱a sent⸱o kaj esper⸱o, kiu⸱j⸱n ĉiu esperant⸱ist⸱o hav⸱as plen⸱a⸱n rajt⸱o⸱n ne sol⸱e komentari⸱i al si tiel, kiel li vol⸱as, sed eĉ ĝeneral⸱e akcept⸱i aŭ ne akcept⸱i ili⸱n ...”

9. Ĉar Zamenhof rifuz⸱is aprob⸱i divers⸱a⸱j⸱n baz⸱a⸱j⸱n ŝanĝ⸱o⸱j⸱n en la lingv⸱o esperant⸱o.

10. „Kongres⸱o [en 1915] de neŭtral⸱e-hom⸱a religi⸱o kun la cel⸱o star⸱ig⸱i nov⸱a⸱n religi⸱a⸱n princip⸱ar⸱o⸱n por ĉiu⸱j hom⸱o⸱j, kiu⸱j perd⸱is si⸱a⸱n ge⸱patr⸱a⸱n religi⸱a⸱n kred⸱o⸱n, sed ne vol⸱as rest⸱i ekster ĉiu religi⸱a komun⸱um⸱o, kaj fond⸱i tiu⸱n komun⸱um⸱o⸱n.”

Mult⸱eg⸱o⸱n pli ebl⸱as ĉerp⸱i el ĉi tiu libr⸱o de Aleksander Korĵenkov, mi elekt⸱is nur kelk⸱a⸱j⸱n er⸱o⸱j⸱n interes⸱a⸱j⸱n kaj oft⸱e mis⸱prezent⸱at⸱a⸱j⸱n.

Kiel mal⸱long⸱a⸱n pri⸱skrib⸱o⸱n de Zamenhof, li⸱a⸱j viv⸱o kaj pens⸱ar⸱o, mi fort⸱e rekomend⸱as ĉi tiu⸱n libr⸱o⸱n. Ali⸱a⸱j verk⸱o⸱j de Aleksander Korĵenkov profund⸱e esplor⸱as la intern⸱a⸱n kaj ekster⸱a⸱n mond⸱o⸱n de Zamenhof, kaj egal⸱e rekomend⸱ind⸱as. Sed kiel ne⸱grand⸱a referenc-libr⸱o, ĉi tiu est⸱as ver⸱e atent⸱ind⸱a.

Aleksander Korĵenkov: Zamenhof. Biografi⸱a Skiz⸱o. Eld. Sezon⸱o⸱j kun Litov⸱a Esperanto-Asoci⸱o, 2010. 64 paĝ⸱o⸱j vinkt⸱it⸱a⸱j. ISBN 978-609-95087-3-3.

Por mend⸱i, ir⸱u al la Ret⸱butik⸱o.

Krist⸱an⸱ism⸱a pi⸱a libr⸱et⸱o

Ĉi tiu est⸱as tre mal⸱grand⸱a libr⸱et⸱o, bel⸱e pres⸱it⸱a sur glace⸱a paper⸱o kaj kun bunt⸱a bild⸱o-kovr⸱o⸱paĝ⸱o. Ĝi⸱a mesaĝ⸱o est⸱as, ke ni memor⸱u la etern⸱a⸱n paradoks⸱a⸱n signif⸱o⸱n de Krist⸱nask⸱o, por ĉiu individu⸱a person⸱o.

Kaj la paradoks⸱o? „Tio, kio okaz⸱is en tiu for⸱a nokt⸱o, / hav⸱as enorm⸱a⸱n kaj esenc⸱a⸱n signif⸱o⸱n / por ĉiu⸱j mi⸱a⸱j ven⸱ont⸱a⸱j tag⸱o⸱j. / Paradoks⸱e.”

Max Kašparů: Krist⸱nask⸱a⸱j demand⸱o⸱j kaj paradoks⸱o⸱j. Tr. Marek Blahuš. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice. 18 paĝ⸱et⸱o⸱j vinkt⸱it⸱a⸱j. ISBN 978-80-87169-19-3.

Por mend⸱i, ir⸱u al la Ret⸱butik⸱o.

Admir⸱ind⸱a histori⸱libr⸱o

Mi atent⸱ig⸱u, ke ĉi tiu libr⸱o en⸱hav⸱as du part⸱o⸱j⸱n: paĝ⸱o⸱j⸱n 5-244 en la katalun⸱a lingv⸱o, paĝ⸱o⸱j⸱n 245-464 en Esperant⸱o. Sam⸱a en⸱hav⸱o, re⸱produkt⸱it⸱a en du lingv⸱o⸱j. La katalun⸱a lingv⸱o diferenc⸱eg⸱as de la oficial⸱a „hispan⸱a” (kastili⸱a) lingv⸱o tiom, kiom diferenc⸱as inter si la kastili⸱a, portugal⸱a kaj franc⸱a lingv⸱o⸱j.

Mal⸱oft⸱e oni renkont⸱as kompil⸱aĵ⸱o⸱n de pri⸱histori⸱a⸱j artikol⸱o⸱j, kiu est⸱as ne nur plen⸱a de interes⸱o, sed ver⸱e kompetent⸱e kompil⸱it⸱a kaj redakt⸱it⸱a. Kiam tem⸱as pri afer⸱o tiom konfuz⸱a, kiom la kaos⸱plen⸱a histori⸱o de Esperant⸱o en Kataluni⸱o, la leg⸱ant⸱o mult⸱e tro oft⸱e em⸱as for⸱met⸱i la verk⸱o⸱n, kun la pens⸱o: „Nu, se iam mi bezon⸱os trov⸱i iu⸱n tia⸱n fakt⸱o⸱n, ebl⸱e mi klopod⸱os trov⸱i ĝi⸱n en ĉi-libr⸱o.” Kaj post⸱e plen⸱e forges⸱as pri la ekzist⸱o de tiu histori⸱libr⸱o.

Mi⸱n do tut⸱e surpriz⸱is ĉi tiu elegant⸱e prepar⸱it⸱a kaj pres⸱it⸱a libr⸱o, kiu montr⸱is al mi, kiom la politik⸱o kaj Esperant⸱o inter⸱batal⸱is dum la pas⸱int⸱a⸱j 120 jar⸱o⸱j. Kaj sam⸱temp⸱e dev⸱ig⸱is mi⸱n stud⸱i la histori⸱o⸱n de Hispani⸱o kaj Kataluni⸱o dum la dek-naŭ⸱a, du⸱dek⸱a, kaj du⸱dek-unu⸱a jar⸱cent⸱o⸱j. Kiu ali⸱a land⸱o tiom sufer⸱is soci⸱a⸱n konfuz⸱o⸱n, tiom oft⸱a⸱n?

La land⸱o Hispani⸱o en⸱hav⸱as grup⸱o⸱j⸱n, parol⸱ant⸱a⸱j⸱n divers⸱a⸱j⸱n lingv⸱o⸱j⸱n. La oficial⸱a „hispan⸱a” lingv⸱o est⸱as la kastili⸱a. Sed, ĉef⸱e en la nord-orient⸱a angul⸱o de Hispani⸱o kaj apud⸱a region⸱et⸱o de Franci⸱o, tut⸱e ali⸱a lingv⸱o, la katalun⸱a, est⸱as/est⸱is la indiĝen⸱a lingv⸱o. La kastili⸱a, la katalun⸱a, la portugal⸱a, la franc⸱a kaj abund⸱a⸱j ali⸱a⸱j lingv⸱o⸱j – ĉiu⸱j est⸱as latin⸱id⸱a⸱j lingv⸱o⸱j, lingv⸱ist⸱ik⸱e apart⸱a⸱j kaj mem⸱star⸱a⸱j.

En Hispani⸱o, la katalun⸱lingv⸱a region⸱o plur⸱foj⸱e streb⸱is/streb⸱as aŭtonom⸱iĝ⸱i, ĉu kiel provinc⸱o, ĉu kiel apart⸱a land⸱o.

Nu, do, jen tre mal⸱long⸱a resum⸱o de la problem⸱o, sur⸱baz⸱e de tre util⸱a tabel⸱o sur paĝ⸱o⸱j 447-457 de la libr⸱o:

1892 La unu⸱a „modern⸱a” projekt⸱o por aŭtonom⸱ec⸱o de Kataluni⸱o.
1896 La hispan⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o mal⸱permes⸱as telefon⸱i en la katalun⸱a lingv⸱o. En la franc⸱a katalun⸱a part⸱o parol⸱ad⸱o en la katalun⸱a lingv⸱o mal⸱permes⸱it⸱a.
1899 La unu⸱a kon⸱at⸱a katalun⸱a esperant⸱ist⸱o.
1902 La unu⸱a Esperanto-kurs⸱o en Kataluni⸱o.
1903 La unu⸱a Esperanto-bulten⸱o de la katalun⸱a⸱j land⸱o⸱j.
1904 La hispan⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o mal⸱help⸱as la al⸱juĝ⸱o⸱n de la literatur⸱a Nobel-premi⸱o al la katalun⸱lingv⸱a verk⸱ist⸱o Àngel Guimerà. Unu⸱a⸱j Esperanto-grup⸱o⸱j en Kataluni⸱o.
1905 Okaz⸱as Inter⸱naci⸱a Kongres⸱o de la Katalun⸱a Lingv⸱o.
1909 La 5a Universal⸱a Kongres⸱o de Esperant⸱o okaz⸱as en Barcelon⸱o (katalun⸱a urb⸱o).
1910 Katalun⸱a Esperant⸱ist⸱a Federaci⸱o fond⸱it⸱a.
1923-1930 La reĝim⸱o de la hispan⸱a diktator⸱o general⸱o Prim⸱o de River⸱a (Miguel Prim⸱o de River⸱a y Orbaneja) mal⸱permes⸱as la uz⸱ad⸱o⸱n de la katalun⸱a lingv⸱o en lern⸱ej⸱o⸱j kaj publik⸱a⸱j aranĝ⸱o⸱j. La Katalun⸱a Esperant⸱ist⸱a Federaci⸱o ricev⸱as ordon⸱o⸱n al⸱iĝ⸱i al la Hispan⸱a Esperanto-Asoci⸱o.
1930 Fal⸱as la reg⸱ist⸱ar⸱o de diktator⸱o Prim⸱o de River⸱a.
1931 Du⸱a hispan⸱a respublik⸱o proklam⸱it⸱a. Proklam⸱iĝ⸱o de Respublik⸱o Kataluni⸱o, kiu, tamen, preskaŭ tuj iĝ⸱as aŭtonom⸱a provinc⸱o de la Hispan⸱a Federaci⸱a Respublik⸱o. Katalun⸱a⸱j Esperanto-grup⸱o⸱j ek⸱rajt⸱as funkci⸱i.
1934 La katalun⸱a aŭtonom⸱ec⸱o nul⸱ig⸱it⸱a de la Hispan⸱a Respublik⸱o.
1936 Nov⸱e elekt⸱it⸱a hispan⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o re⸱star⸱ig⸱as la aŭtonom⸱ec⸱o⸱n de Kataluni⸱o. Arme⸱a ribel⸱o komenc⸱as intern⸱a⸱n milit⸱o⸱n en Hispani⸱o. Frank⸱o iom post iom akir⸱as potenc⸱o⸱n super Hispani⸱o.
1939 Venk⸱as la arme⸱a ribel⸱o. General⸱o Franc⸱o (Francisco Paulino Hermenegildo Teódulo Franc⸱o y Bahamonde Salgado Pardo de Andrade) diktator⸱iĝ⸱as. La aŭtonom⸱ec⸱o de Kataluni⸱o nul⸱ig⸱it⸱a kaj publik⸱a parol⸱ad⸱o en la katalun⸱a lingv⸱o mal⸱permes⸱it⸱a. La Esperanto-mov⸱ad⸱o mal⸱permes⸱it⸱a.

Post la mort⸱o de diktator⸱o Frank⸱o en 1975, la Esperanto-mov⸱ad⸱o en Hispani⸱o kaj Kataluni⸱o ek⸱flor⸱as. Tamen ankoraŭ nun Kataluni⸱o kaj la ceter⸱a Hispani⸱o inter⸱skerm⸱as.

Esperant⸱o

Sufiĉ⸱e pri la histori⸱a situaci⸱o. Nur atent⸱end⸱as, ke la esperant⸱a⸱n mov⸱ad⸱o⸱n en Hispani⸱o minac⸱is la fat⸱o iĝ⸱i lud⸱il⸱o en la man⸱o⸱j de inter⸱batal⸱ant⸱a⸱j politik⸱a⸱j grup⸱o⸱j. Laŭ unu vid⸱punkt⸱o, Esperant⸱o est⸱is part⸱o de jud⸱a-bolŝevism⸱a-anarki⸱ism⸱a konspir⸱o (kia miks⸱aĵ⸱o!) kaj tial abol⸱end⸱a, aŭ almenaŭ zorg⸱e reg⸱end⸱a far⸱e de la diktator⸱a⸱j reĝim⸱o⸱j. Laŭ ali⸱a vid⸱punkt⸱o, Esperant⸱o est⸱is part⸱o de streb⸱o sub⸱ten⸱i kaj pli⸱vast⸱ig⸱i hom⸱a⸱j⸱n rajt⸱o⸱j⸱n, sub⸱ten⸱o⸱n de sindikat⸱o⸱j, kontraŭ⸱ŝovinism⸱a, liber⸱ig⸱a. Mult⸱a⸱j⸱n esperant⸱ist⸱o⸱j⸱n traf⸱is mort⸱ig⸱o, part⸱e pro part⸱o⸱pren⸱o en la en⸱hispan⸱a milit⸱o, part⸱e pro si⸱a tro klar⸱a protest⸱ad⸱o.

Nu, en ĉi tiu histori⸱libr⸱o ni leg⸱as dek-kvin⸱o⸱n da lok⸱a⸱j histori⸱o⸱j, verk⸱it⸱a⸱j de dek-kvin⸱o da person⸱o⸱j. Krom⸱e, ni leg⸱as biografi⸱o⸱j⸱n de esperant⸱ist⸱a⸱j part⸱o⸱pren⸱int⸱o⸱j en tiu kaos⸱a histori⸱o. Ni trov⸱as ne ĝu⸱plen⸱a⸱n leg⸱aĵ⸱o⸱n, sed tre zorg⸱e verk⸱it⸱a⸱j⸱n kaj laŭ⸱ebl⸱e objektiv⸱a⸱j⸱n raport⸱o⸱j⸱n. Nu, dir⸱i, ke iu „histori⸱a raport⸱o est⸱as objektiv⸱a”, est⸱as oksimor⸱o. La histori⸱o konsist⸱as el person⸱o⸱j, kaj ĉiu person⸱o sam⸱temp⸱e prav⸱as kaj mal⸱prav⸱as, laŭ oni⸱a vid⸱punkt⸱o. Lojal⸱a aŭ perfid⸱a? De⸱nov⸱e, de⸱pend⸱as de oni⸱a vid⸱punkt⸱o.

En⸱sum⸱e: ver⸱e valor⸱a histori⸱libr⸱o, model⸱e prepar⸱it⸱a kaj el⸱don⸱it⸱a.

Francesc Poblet i Feijoo kaj Hèctor Alòs i Font (kompil⸱int⸱o⸱j): Història de l'esperant⸱o als Països Catalans. Recull d'articles/Histori⸱o de Esperant⸱o en la Katalun⸱a Land⸱ar⸱o. Artikolkolekto. Eld. Associació Catalana d'Esperant⸱o/Katalun⸱a Esperanto-Asoci⸱o, Sabadell, 2010. 471 paĝ⸱o⸱j broŝur⸱it⸱a⸱j. ISBN 978-84-936728-6-7.

Akutagawa: patr⸱o de la japan⸱a novel⸱o

Akutagawa Ryûnosuke est⸱is unu el la unu⸱a⸱j azi⸱a⸱j aŭtor⸱o⸱j, kiu⸱j kombin⸱is si⸱a⸱n hejm⸱a⸱n literatur⸱a⸱n tradici⸱o⸱n kun la eŭrop⸱a, kaj li est⸱is ankaŭ unu el la unu⸱a⸱j antaŭ⸱milit⸱a⸱j japan⸱a⸱j aŭtor⸱o⸱j, kies verk⸱o⸱j vast⸱e leg⸱iĝ⸱is ekster Japani⸱o.

Akutagawa nask⸱iĝ⸱is en 1892. Ne⸱long⸱e post⸱e li⸱a patr⸱in⸱o frenez⸱iĝ⸱is, kaj li est⸱is adopt⸱it⸱a de si⸱a onkl⸱o. De fru⸱a aĝ⸱o li interes⸱iĝ⸱is pri klasik⸱a ĉin⸱a literatur⸱o, kaj post⸱e li stud⸱is la angl⸱a⸱n kaj per la angl⸱a kon⸱at⸱iĝ⸱is kun vast⸱a gam⸱o da eŭrop⸱a literatur⸱o: Gogol, Po⸱e, Swift, Strindberg, Mérimée, Nietzsche, Dostojevskij, Baudelaire, Tolstoj, ...

Akutagawa neniam verk⸱is roman⸱o⸱n, sed li produkt⸱is, krom poem⸱o⸱j kaj ese⸱o⸱j, ĉirkaŭ 150 novel⸱o⸱j⸱n. Si⸱a⸱j⸱n plej kon⸱at⸱a⸱j⸱n verk⸱o⸱j⸱n li produkt⸱is en la last⸱a jar⸱dek⸱o de si⸱a viv⸱o, komenc⸱ant⸱e per „La naz⸱o” en 1916. Akutagawa est⸱is perfekt⸱ist⸱o rilat⸱e stil⸱o⸱n, kontraŭ⸱is naturalism⸱o⸱n en literatur⸱o kaj kred⸱is, ke lir⸱ism⸱o pli grav⸱as ol struktur⸱o en rakont⸱o. Li⸱a⸱j pli fru⸱a⸱j verk⸱o⸱j re⸱interpret⸱as klasik⸱a⸱j⸱n verk⸱o⸱j⸱n kaj histori⸱a⸱j⸱n okaz⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, sed la mal⸱fru⸱a⸱j verk⸱o⸱j est⸱as pli aŭtobiografi⸱a⸱j. Li oft⸱e favor⸱is makabr⸱a⸱j⸱n tem⸱o⸱j⸱n.

En la fin⸱o de si⸱a viv⸱o Akutagawa spert⸱is halucin⸱o⸱j⸱n kaj tim⸱is, ke li frenez⸱iĝ⸱os, sam⸱e kiel la patr⸱in⸱o. En 1927, nur 35-jar⸱a, li mort⸱ig⸱is si⸱n. Tamen li⸱a mal⸱long⸱a literatur⸱a karier⸱o sufiĉ⸱is por fam⸱ig⸱i li⸱n: li rest⸱as unu el la plej kon⸱at⸱a⸱j japan⸱a⸱j novel⸱ist⸱o⸱j, kaj la plej prestiĝ⸱a literatur⸱a premi⸱o en Japani⸱o est⸱as nom⸱at⸱a laŭ li.

Novel⸱o⸱j de Akutagawa Ryûnosuke, traduk⸱it⸱a⸱j de Konisi Gak⸱u, ne est⸱as la unu⸱a esperant⸱a traduk⸱o de Akutagawa: ĉi tiu libr⸱o util⸱e list⸱ig⸱as kvin antaŭ⸱a⸱j⸱n libr⸱o⸱j⸱n, en kiu⸱j aper⸱is sum⸱e 18 ali⸱a⸱j novel⸱o⸱j de Akutagawa. Konisi Gak⸱u al⸱don⸱as 8 novel⸱o⸱j⸱n, el kiu⸱j unu („La konk⸱o”) est⸱as kolekt⸱o de 15 miniatur⸱o⸱j.

La ok novel⸱o⸱j est⸱is verk⸱it⸱a⸱j inter 1918 kaj 1926. „Arane⸱a faden⸱o” est⸱as budh⸱ism⸱a fabel⸱o. „La di⸱ul⸱o” (kiu jam aper⸱is en La Ond⸱o de Esperant⸱o) simil⸱as al eŭrop⸱a leg⸱end⸱o, sed kun ali⸱a religi⸱a fon⸱o. „La vir⸱in⸱o” pri⸱skrib⸱as la viv⸱o⸱n de arane⸱o. La ali⸱a⸱j novel⸱o⸱j ŝajn⸱as memor⸱aĵ⸱o⸱j, ĉar ili pov⸱us pri⸱skrib⸱i ver⸱a⸱j⸱n okaz⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, sed kun pli da poezi⸱ec⸱o kaj simbol⸱ism⸱o ol kutim⸱a anekdot⸱o aŭ tag⸱libr⸱o. „La oranĝ⸱o⸱j” tem⸱as pri unu frap⸱a scen⸱o, spert⸱it⸱a dum trajn⸱vojaĝ⸱o. „La mal⸱varm⸱o” komenc⸱iĝ⸱as per konversaci⸱o inter fizik⸱ist⸱o⸱j kaj fin⸱iĝ⸱as per mort⸱o en fer⸱voj⸱a akcident⸱o. En „Fru⸱a printemp⸱o” la protagonist⸱o atend⸱as si⸱a⸱n kor⸱amik⸱in⸱o⸱n en reptili⸱a sekci⸱o de muze⸱o kaj medit⸱as, dum ŝi ne ven⸱as. Kaj „Carmen” tem⸱as pri rus⸱a aktor⸱in⸱o en oper⸱o.

Mi ĝu⸱is la novel⸱o⸱j⸱n. Ĉe kelk⸱a⸱j el ili mi hav⸱is iom⸱et⸱e la sent⸱o⸱n, ke ebl⸱e mi preter⸱vid⸱is io⸱n kaj ne plen⸱e kompren⸱is, sed tio est⸱as pozitiv⸱a afer⸱o: la novel⸱o⸱j est⸱as pens⸱ig⸱a⸱j. Est⸱us interes⸱e diskut⸱i ili⸱n kun japan⸱o, kiu ebl⸱e kompren⸱as cert⸱a⸱j⸱n afer⸱o⸱j⸱n pli bon⸱e ol mi.

Ind⸱as menci⸱i, ke la libr⸱o est⸱as du⸱lingv⸱a, kun la japan⸱a original⸱o apud la esperant⸱a traduk⸱o. Tiel ĝi pov⸱as funkci⸱i kiel lern⸱il⸱o, sed por iu, kiu tut⸱e ne sci⸱as la japan⸱a⸱n, preskaŭ du⸱on⸱o el la 105 paĝ⸱o⸱j ne est⸱as tre util⸱a⸱j. Mi est⸱as en tiu kategori⸱o, do mi apenaŭ pov⸱as pri⸱juĝ⸱i la kvalit⸱o⸱n de la traduk⸱o⸱j, sed ili leg⸱iĝ⸱as bon⸱e, kaj la esperant⸱a tekst⸱o est⸱as proviz⸱it⸱a per kelk⸱a⸱j util⸱a⸱j not⸱o⸱j. Kelk⸱a⸱j afer⸱o⸱j ne est⸱as esprim⸱it⸱a⸱j tiel, kiel mi esprim⸱us ili⸱n, sed mult⸱a⸱j afer⸱o⸱j est⸱as ankaŭ tre frap⸱e kaj bel⸱e pri⸱skrib⸱it⸱a⸱j. Mi not⸱is nur unu afer⸱o⸱n, kiu⸱n mi vol⸱us korekt⸱i: pojn⸱horloĝ⸱o al brak⸱horloĝ⸱o.

Novel⸱o⸱j de Akutagawa Ryûnosuke. El la japan⸱a traduk⸱is Konisi Gak⸱u. Eld. JEL, Toyonaka-si, 2010. 105 paĝ⸱o⸱j. ISBN 978-4-88887-064-1.

Bel⸱a⸱j fig⸱o⸱j post Pask⸱o

Kiam la redakci⸱a sekretari⸱o de MONATO propon⸱is al mi, ke mi recenz⸱u la prestiĝ⸱a⸱n Lingv⸱o kaj Mens⸱o de Noam Chomsky [ĉomski] en traduk⸱o de Edmund Grimley Evans, mi sent⸱is mi⸱n kvazaŭ element⸱a instru⸱ist⸱o pri matematik⸱o, al kiu oni pet⸱as komentari⸱i Ejnŝtejn⸱o⸱n ... ĉar almenaŭ en Eŭrop⸱o Ĉomski est⸱as konsider⸱at⸱a iu du⸱on⸱di⸱o. Do ... mi hezit⸱is.

Eskap⸱o el prem⸱o

Sed ... mi pri⸱pens⸱is, ke fakt⸱e ne est⸱os mi⸱a task⸱o komentari⸱i la tekst⸱o⸱n de Ĉomski! Mi pri⸱juĝ⸱u la esperant⸱a⸱n el⸱don⸱o⸱n, la traduk⸱o⸱n de Evans do. Nu, tio est⸱as rapid⸱e kaj facil⸱e far⸱ebl⸱a! La traduk⸱o est⸱as tut⸱simpl⸱e perfekt⸱a, model⸱a kaj sen⸱riproĉ⸱a. Pli⸱e ĝi aspekt⸱as facil⸱a. Tio signif⸱as: dum la leg⸱ad⸱o la nov⸱a⸱j termin⸱o⸱j (nov⸱a⸱j, ĉar plej⸱part⸱e ne jam antaŭ⸱e trov⸱ebl⸱a⸱j en publik⸱aĵ⸱o⸱j) neniel ĝen⸱as, neniel brems⸱as la leg⸱ad⸱o⸱n, don⸱as do impres⸱o⸱n de facil⸱ec⸱o, de natur⸱ec⸱o; la uz⸱it⸱a⸱j termin⸱o⸱j do cert⸱e est⸱as bon⸱a⸱j. Nur unu sol⸱a⸱n termin⸱o⸱n mi renkont⸱is, kiu ne tut⸱e plaĉ⸱is al mi, por kiu mi pens⸱is hav⸱i pli bon⸱a⸱n solv⸱o⸱n. Laŭd⸱ind⸱e est⸱as, ke ĉiu⸱j titol⸱o⸱j de cit⸱it⸱a⸱j libr⸱o⸱j kaj artikol⸱o⸱j ricev⸱is apud⸱a⸱n esperant⸱a⸱n traduk⸱o⸱n, kaj mi pov⸱as cert⸱ig⸱i, ke est⸱as apart⸱e mal⸱facil⸱e kaj risk⸱e traduk⸱i titol⸱o⸱j⸱n.

Perl⸱o de est⸱ont⸱a komplet⸱a ŝnur⸱o

La libr⸱o est⸱as (kompren⸱ebl⸱e?) traduk⸱it⸱a en mult⸱a⸱j⸱n lingv⸱o⸱j⸱n. Nederland⸱a traduk⸱o aper⸱is jam en 1970. (Inter kramp⸱o⸱j: Se la angl⸱a est⸱as ver⸱e la I.L. kaj se ver⸱e ĉiu⸱j lingv⸱ist⸱o⸱j perfekt⸱e reg⸱as ĝi⸱n, kial oni traduk⸱is la libr⸱o⸱n? Pri⸱pens⸱u foj⸱e, kaj vi kompren⸱os, ke mi met⸱is iu⸱n adverb⸱o⸱n, en antaŭ⸱a fraz⸱o, inter kramp⸱o⸱j.). Do nun ankaŭ en Esperant⸱o⸱n, kiel du⸱a (post Darvin⸱o) en la seri⸱o Scienc⸱a Pens⸱o, kaj mi pens⸱as – ĉar ne ĉiu⸱j esperant⸱ist⸱o⸱j sci⸱as la angl⸱a⸱n, kaj do ne ĉiu⸱j esperant⸱ist⸱o⸱j est⸱as lingv⸱ist⸱o⸱j – ke ĝi merit⸱as tiu⸱n honor⸱o⸱n. Mi vol⸱as, ceter⸱e, kun mir⸱o kaj admir⸱o, emfaz⸱i, ke tem⸱as pri ver⸱a „libr⸱o” laŭ la vid⸱punkt⸱o de bibliofil⸱o. Ĝi est⸱as ne glu⸱bind⸱it⸱a, ne kvazaŭ⸱bind⸱it⸱a, sed ver⸱e bind⸱it⸱a kaj konsist⸱as el sep kun⸱kudr⸱it⸱a⸱j kajer⸱o⸱j (en la ne-Piv-a signif⸱o de „part⸱o de ... kaj en⸱e de ... libr⸱o”), kio est⸱as rar⸱aĵ⸱o nun⸱temp⸱e. Inter⸱ali⸱e, tial mi uz⸱is antaŭ⸱e la adjektiv⸱o⸱n „prestiĝ⸱a⸱n”, do ne nur pro la en⸱hav⸱o.

Ĉio est⸱as relativ⸱a en la mond⸱o

En mi⸱a lingv⸱ik⸱a labor⸱o dum la pas⸱int⸱a⸱j jar⸱o⸱j mi konstat⸱is, ke la du⸱on⸱di⸱ec⸱o de Ĉomski est⸱as precip⸱e eŭrop⸱a, ĉar en Uson⸱o li⸱a⸱j kontraŭ⸱ul⸱o⸱j, oft⸱e eĉ nepr⸱e mal⸱amik⸱o⸱j, est⸱as mult⸱nombr⸱a⸱j. Ne nur ĉar „neni⸱u est⸱as profet⸱o en si⸱a urb⸱et⸱o”, sed oni, ŝajn⸱as al mi, ankaŭ projekci⸱as si⸱a⸱n politik⸱a⸱n kontraŭ⸱ec⸱o⸱n sur li⸱n. Ĉar oni ne simpati⸱as kun li⸱a⸱j politik⸱a⸱j ide⸱o⸱j (est⸱as kon⸱at⸱e, ke Ĉomski ne est⸱as tajlor⸱o, kiu rest⸱as ĉe si⸱a labor⸱o), oni dezir⸱as oft⸱e eĉ rid⸱ind⸱ig⸱i li⸱a⸱n profesi⸱a⸱n labor⸱o⸱n. Mi trov⸱is, en Inter⸱ret⸱o, en uson⸱a⸱j recenz⸱o⸱j, mult⸱e pli da atak⸱a⸱j recenz⸱o⸱j pri li⸱a⸱j verk⸱o⸱j ol da laŭd⸱a⸱j. Pri unu kritik⸱o mi tamen sam⸱opini⸱as.

Mi pek⸱as nun kontraŭ mi⸱a decid⸱o ne pri⸱parol⸱i la ĉomskian en⸱hav⸱o⸱n. Ĉiu el la sep ĉapitr⸱o⸱j est⸱as tekst⸱o de iu el li⸱a⸱j publik⸱a⸱j preleg⸱o⸱j universitat⸱a⸱j. Mi est⸱as cert⸱a, ke li⸱a⸱j preleg⸱o⸱j est⸱is tre sukces⸱a⸱j ... ĉar kiel preleg⸱o⸱j ili est⸱as absolut⸱e ne⸱kompren⸱ebl⸱a⸱j, kaj ĝust⸱e tia⸱j preleg⸱o⸱j est⸱as plej sukces⸱a⸱j en universitat⸱o⸱j. Ju mal⸱pli oni kompren⸱as, des pli oni laŭd⸱as (admir⸱u mi⸱a⸱n intelekt⸱a⸱n pov⸱o⸱n!). Ali⸱flank⸱e ... se vi mal⸱rapid⸱e digest⸱ant⸱e leg⸱as, re⸱leg⸱as kaj stud⸱as la tekst⸱o⸱j⸱n... vi mal⸱kovr⸱os trezor⸱ej⸱o⸱n de perl⸱o⸱j, kiu⸱j kun⸱iĝ⸱as en bril⸱ant⸱a⸱n ĉen⸱ar⸱o⸱n ... eĉ se vi post⸱e, en ali⸱a⸱j ĉapitr⸱o⸱j, konstat⸱os, ke vi pov⸱os, kiel Ĉomski mem far⸱is, ord⸱ig⸱i ili⸱n en ali⸱a manier⸱o, por konstru⸱i ali⸱a⸱n sam⸱e admir⸱ind⸱a⸱n ĉen⸱ar⸱o⸱n. Kiel en matematik⸱o, oni ankaŭ en la ĉomskia sistem⸱o nepr⸱e dev⸱as konstru⸱i si⸱a⸱n kon⸱o⸱n ĉen⸱er⸱o⸱n post ĉen⸱er⸱o, ĉar ĉiu ĉen⸱er⸱o bezon⸱as la antaŭ⸱a⸱n por fiks⸱iĝ⸱i. Ĉomski ja proksim⸱as la ideal⸱o⸱n de spirit⸱a edz⸱iĝ⸱o inter matematik⸱o kaj lingv⸱ik⸱o. Ankaŭ se vi iam en universitat⸱o stud⸱is la ĉomskiajn teori⸱o⸱j⸱n, vi kompren⸱os pli bon⸱e, vi ebl⸱e fin⸱fin⸱e kompren⸱os, nepr⸱e pli fund⸱e kompren⸱os li⸱a⸱n rezon⸱ad⸱o⸱n, ebl⸱e eĉ dank⸱e al la tut⸱esperant⸱a tekst⸱o. Simpl⸱a leg⸱aĵ⸱o ĝi ne est⸱as, kaj la libr⸱o cert⸱e ne leg⸱iĝ⸱as kiel roman⸱o.

Nun⸱ec⸱a el⸱don⸱o

La aper⸱o de la libr⸱o en Esperant⸱o cert⸱e ne est⸱as „fig⸱o⸱j post Pask⸱o”. La traduk⸱o est⸱as far⸱it⸱a laŭ la tri⸱a el⸱don⸱o (2006) de la original⸱o (1967). Kaj la dat⸱o 2006 est⸱as grav⸱a, ĉar tiu ĉi el⸱don⸱o en⸱hav⸱as kvar nov⸱a⸱j⸱n ĉapitr⸱o⸱j⸱n. En tiu manier⸱o vi pov⸱os sekv⸱i la evolu⸱o⸱n de la teori⸱o⸱j, kaj vi pov⸱os demand⸱i al vi mem, kial vi ne mem far⸱is la evolu⸱a⸱j⸱n rezon⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j⸱n Ĉomski skiz⸱as en la last⸱a⸱j ĉapitr⸱o⸱j. Evans ankaŭ traduk⸱is kaj en⸱met⸱is la antaŭ⸱parol⸱o⸱j⸱n de ambaŭ antaŭ⸱a⸱j el⸱don⸱o⸱j. Kvankam mi mem est⸱us prefer⸱int⸱a traduk⸱o⸱n de Sintaks⸱a⸱j struktur⸱o⸱j (1957), mi pens⸱as, ke por ĝeneral⸱a publik⸱o tiu ĉi libr⸱o est⸱as pli taŭg⸱a, ĉar plej⸱part⸱e ĝi trakt⸱as problem⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j ne est⸱as pur⸱e kaj nur⸱e lingv⸱ik⸱a⸱j. La tekst⸱o⸱j est⸱as part⸱o⸱j el la teori⸱o de Ĉomski, kaj do cert⸱e la libr⸱o ne est⸱as resum⸱o de ĝi.

La vang⸱o⸱j de la trut⸱o

Sed eĉ se vi ne kutim⸱as iam ajn leg⸱i en⸱konduk⸱o⸱j⸱n, mi konsil⸱as al vi nun, tamen, leg⸱i la tre⸱eg⸱e grav⸱a⸱j⸱n, interes⸱a⸱j⸱n kaj instru⸱a⸱j⸱n special⸱a⸱j⸱n antaŭ⸱parol⸱o⸱j⸱n de tiu ĉi esperant⸱a traduk⸱o. Se laŭ la kutim⸱a dir⸱aĵ⸱o „la venen⸱o sid⸱as en la vost⸱o”, tiam nepr⸱e en la mal⸱vost⸱o sid⸱as mal⸱venen⸱o; ĉi tie la komenc⸱o ver⸱e est⸱as la ĉeriz⸱o sur la tort⸱o! Tre interes⸱e kaj unik⸱e est⸱as, ke, de⸱nov⸱e dank⸱e al ni⸱a lingv⸱o, du lingv⸱ist⸱o⸱j el tre mal⸱sam⸱a⸱j region⸱o⸱j, kaj aparten⸱ant⸱a⸱j al lingv⸱a⸱j famili⸱o⸱j, kiu⸱j ne ĉiam sent⸱as si⸱n tre komfort⸱a⸱j en ĉomskia medi⸱o, verk⸱is tre leg⸱ind⸱a⸱j⸱n kaj valor⸱a⸱j⸱n en⸱konduk⸱a⸱j⸱n tekst⸱o⸱j⸱n. La hind⸱a profesor⸱o Probal Dasgupta verk⸱is pri La inter⸱naci⸱a lingv⸱o kaj universal⸱a gramatik⸱o kaj la japan⸱a profesor⸱o Hiroshi Nagata verk⸱is pri La evolu⸱o de la ĉef⸱a⸱j tez⸱o⸱j de Chomsky. Interes⸱a en la kontribu⸱o de la japan⸱a profesor⸱o est⸱as la kelk⸱foj⸱a uz⸱o de „al⸱proksim⸱ig⸱a temp⸱a korelativ⸱o”, nom⸱e, „ĉi tiam”. Kiel vi traduk⸱os la par⸱o⸱n „ĉi tiam” kaj „tiam” en vi⸱a⸱n naci⸱a⸱n lingv⸱o⸱n? Ĉu „ĉi tiam” = „nun”? En la tekst⸱o mi ĉiu⸱okaz⸱e ne pov⸱us anstataŭ⸱ig⸱i la „ĉi-tiam”-ojn per „nun”-oj, kaj la vort⸱kombin⸱o hav⸱as signif⸱o⸱n kaj senc⸱o⸱n en la fraz⸱o⸱j. Mi ne sci⸱as, ĉu oni don⸱is angl⸱a⸱lingv⸱a⸱j⸱n traduk⸱o⸱j⸱n de ambaŭ artikol⸱o⸱j al Ĉomski, sed mi esper⸱as ke jes.

Noam Chomsky: Lingv⸱o kaj mens⸱o. Tr. Edmund Grimley Evans. Seri⸱o Scienc⸱a Pens⸱o n-ro 2. Eld. Universal⸱a Esperanto-Asoci⸱o, Roterdam⸱o, 2010. 188 paĝ⸱o⸱j bind⸱it⸱a⸱j. ISBN 9789290171140.

Muze⸱o plen⸱a je humur⸱o

La mond⸱kon⸱at⸱a aŭstrali⸱a el⸱don⸱ej⸱o de vojaĝ⸱gvid⸱libr⸱o⸱j Lonely Plan⸱et publik⸱ig⸱is en si⸱a libr⸱o 1000 Ultimat⸱e Experiences (Mil ne⸱kutim⸱a⸱j tra⸱viv⸱aĵ⸱o⸱j) list⸱o⸱n de LA dek plej bizar⸱a⸱j muze⸱o⸱j en la mond⸱o. Je kvar⸱a rang⸱o vic⸱as park⸱o de skulpt⸱aĵ⸱o⸱j el la soveti⸱a epok⸱o, kiu trov⸱iĝ⸱as en Grutas apud la urb⸱o Druskininkai en Litovi⸱o.

La park⸱o, ankaŭ kon⸱at⸱a kiel „Mond⸱o de Stalin”, plen⸱as je nigr⸱a humur⸱o. La grotesk⸱a muze⸱o est⸱as dediĉ⸱it⸱a al la soveti⸱a okup⸱ad⸱o de Litovi⸱o. Ĝi prezent⸱as ĝarden⸱o⸱n de skulpt⸱aĵ⸱o⸱j de eks⸱a⸱j soveti⸱a⸱j funkci⸱ul⸱o⸱j kaj distr⸱a⸱n are⸱o⸱n Gulag⸱o, kiu est⸱as ĉirkaŭ⸱ig⸱it⸱a per elektr⸱a bar⸱il⸱o kaj kontrol⸱at⸱a el lign⸱a⸱j gard⸱o⸱tur⸱o⸱j far⸱e de sentinel⸱o⸱j. Oni plan⸱is kun⸱pel⸱i vizit⸱ant⸱o⸱j⸱n al brut⸱vagon⸱o, tamen la soci⸱o kontraŭ⸱star⸱is tiu⸱n ide⸱o⸱n.

En la park⸱o Grutas okaz⸱as divers⸱a⸱j memor-aranĝ⸱o⸱j, dum kiu⸱j jun⸱pionir⸱o⸱j plen⸱um⸱as glor⸱kant⸱o⸱j⸱n pri la labor⸱o. Stalin sving⸱as si⸱a⸱n pip⸱o⸱n kaj far⸱as ted⸱a⸱j⸱n parol⸱ad⸱o⸱j⸱n, kaj Lenin sid⸱as sur bord⸱o kaj fiŝ⸱kapt⸱as.

Klar⸱a kaj amuz⸱a haŝi⸱o

Mi uz⸱is en la titol⸱o la Piv-an vort⸱et⸱o⸱n „haŝi⸱o” por atent⸱ig⸱i Ŝerpijo-sam⸱a, ke Esperant⸱o hav⸱as termin⸱o⸱n por indik⸱i (japan⸱a⸱j⸱n kaj ali⸱land⸱a⸱j⸱n) manĝ⸱o⸱baston⸱et⸱o⸱j⸱n. Mi ĵus leg⸱is la broŝur⸱et⸱o⸱n La japan⸱a lingv⸱o kaj ĝi⸱a skrib⸱o kaj leg⸱is ĝi⸱n per akr⸱a⸱j okul⸱o⸱j, ĉar mi ja est⸱as japan⸱olog⸱o, kaj pli⸱e eĉ viv⸱as kun japan⸱a edz⸱in⸱o (mi opini⸱as iom ĝen⸱a dir⸱i, ke mi „hav⸱as” edz⸱in⸱o⸱n).

Mi mem jam oft⸱e spert⸱is, kiel terur⸱e mal⸱facil⸱e est⸱as klar⸱ig⸱i la japan⸱a⸱n lingv⸱o⸱n, kaj resum⸱i ĉiu⸱j⸱n ne⸱kred⸱ebl⸱a⸱j⸱n terur⸱aĵ⸱o⸱j⸱n en unu hor⸱o, kaj tiam ankoraŭ esper⸱i, ke la aŭskult⸱ant⸱o⸱j kompren⸱u pli ol du⸱on⸱o⸱n de vi⸱a babil⸱aĵ⸱o. Mi pens⸱as, ke Cherpillod sukces⸱is. Kompren⸱ebl⸱e, est⸱as divers⸱a⸱j el⸱dir⸱o⸱j, pri kiu⸱j oni pov⸱us diskut⸱i, kiu⸱j est⸱as nur du⸱on⸱e ver⸱a⸱j ... sed est⸱us tortur⸱aĵ⸱o detal⸱ig⸱i ili⸱n! En kelk⸱a⸱j lok⸱o⸱j, tamen, la al⸱don⸱o de nuanc⸱ig⸱o est⸱us dezir⸱ind⸱a. Cherpillod skrib⸱as, ke „la japan⸱a lingv⸱o hav⸱as neni⸱o⸱n komun⸱a⸱n kun la ĉin⸱a” ... Pli bon⸱e est⸱us: „la japan⸱a parol⸱lingv⸱o ...”. Pli⸱e, li dev⸱us akcent⸱i, ke li rigard⸱as la afer⸱o⸱n per okcident⸱a⸱j okul⸱o⸱j, ĉar aplik⸱o de termin⸱o⸱j kiel prezenc⸱o kaj preterit⸱o est⸱as diskut⸱ind⸱a, kiel ankaŭ la rifuz⸱o de futur⸱o al la lingv⸱o. Iu⸱j lern⸱o⸱libr⸱o⸱j vid⸱as futur⸱o⸱n, kaj ili minimum⸱e prav⸱as tiom, kiom la prezenc⸱o-mal⸱kovr⸱em⸱ul⸱o⸱j. Se vi ne est⸱as fak⸱a lingv⸱ist⸱o, tiam forges⸱u mi⸱a⸱j⸱n rimark⸱o⸱j⸱n, kaj kred⸱u sen⸱rezist⸱e la tekst⸱o⸱n de la broŝur⸱et⸱o.

André Cherpillod: La japan⸱a lingv⸱o kaj ĝi⸱a skrib⸱o. Eld. la aŭtor⸱o, Courgenard, 2009. 12 paĝ⸱o⸱j vinkt⸱it⸱a⸱j.

Surpriz⸱a proverb⸱ar⸱o

Kia patr⸱o, tia fil⸱o. En la jar⸱o 1905 Mark⸱o Zamenhof, la patr⸱o de pli kon⸱at⸱a fil⸱o, komenc⸱is la el⸱don⸱ad⸱o⸱n de Frazeologi⸱o Rus⸱a-Pol⸱a-German⸱a-Franc⸱a. Kvin jar⸱o⸱j⸱n post⸱e la fil⸱o publik⸱ig⸱is la Proverb⸱ar⸱o⸱n Esperant⸱a⸱n kiel al⸱don⸱o⸱n al tiu kvar⸱lingv⸱a kontribu⸱o al la kompar⸱a proverb⸱ologi⸱o. La patr⸱o tiam, bedaŭr⸱ind⸱e, jam for⸱pas⸱is, kaj li⸱a verk⸱o preskaŭ forges⸱it⸱a rest⸱as nun sen re⸱pres⸱o⸱j. La verk⸱o de la fil⸱o traf⸱is pli favor⸱a⸱n akcept⸱o⸱n kaj est⸱is plur⸱foj⸱e re⸱pres⸱it⸱a, tiel ke hodiaŭ facil⸱as mend⸱i aŭ el⸱ŝut⸱i ĝi⸱n.

Mult⸱a⸱j esperant⸱a⸱j aŭtor⸱o⸱j, inter ili grav⸱ul⸱o⸱j, kiel Waringhien kaj ambaŭ frat⸱o⸱j Rossetti, sub⸱strek⸱is la grav⸱ec⸱o⸱n de la Proverb⸱ar⸱o kaj util⸱ig⸱is – foj⸱foj⸱e kun admir⸱ind⸱a original⸱ec⸱o – la zamenhof⸱a⸱j⸱n proverb⸱o⸱j⸱n en la propr⸱a verk⸱ar⸱o. Ĉio ĉi far⸱as el la Proverb⸱ar⸱o nepr⸱a⸱n legend⸱aĵ⸱o⸱n por ĉiu am⸱ant⸱o de beletr⸱o inter⸱naci⸱lingv⸱a.

Est⸱is do la iniciat⸱int⸱o de la esperant⸱a⸱j lingv⸱o kaj literatur⸱o mem, kiu, influ⸱at⸱e de la patr⸱o, lanĉ⸱is per la mult⸱influ⸱a Proverb⸱ar⸱o esperant⸱a la ĝenr⸱o⸱n de esperant⸱a⸱j proverb⸱a⸱j kolekt⸱o⸱j. Ali⸱a menci⸱ind⸱a nom⸱o est⸱as tiu de Luci⸱e⸱n Bourgois, kiu aŭtor⸱is Proverb⸱ar⸱o⸱n franc⸱a⸱n-esperant⸱a⸱n (1985, kun Georges Lag⸱rang⸱e) kaj, bedaŭr⸱ig⸱e mal⸱ampleks⸱a⸱n, Kvar⸱lingv⸱a⸱n proverb⸱ar⸱o⸱n (2000), en kiu kolekt⸱iĝ⸱as 482 proverb⸱o⸱j franc⸱a⸱j, angl⸱a⸱j, german⸱a⸱j kaj esperant⸱a⸱j. Sed, ver⸱ŝajn⸱e, la plej grav⸱a – kvankam laŭ mi⸱a sci⸱o ĝis nun sen⸱recenz⸱a – verk⸱o post la zamenhof⸱a est⸱as la du⸱cent⸱paĝ⸱a kolekt⸱o redakt⸱it⸱a de Erkki Röntynen, Proverb⸱ar⸱o – ni⸱a komun⸱a hered⸱aĵ⸱o (1999), en⸱ten⸱ant⸱a pli ol 3700 proverb⸱o⸱j⸱n el la tut⸱a mond⸱o.

Al tiu ĉi tradici⸱o nun si⸱n al⸱don⸱as eksplic⸱it⸱e la Proverb⸱ar⸱o tut⸱mond⸱a de André Cherpillod, jam per si⸱a titol⸱o klar⸱a alud⸱o al la zamenhof⸱a Proverb⸱ar⸱o esperant⸱a. Kiel mot⸱o⸱n por la verk⸱o Cherpillod – bon⸱e kon⸱at⸱a eks-akademi⸱an⸱o, verk⸱int⸱o de mult⸱a⸱j inform⸱a⸱j broŝur⸱o⸱j pri lingv⸱a⸱j kaj histori⸱a⸱j tem⸱o⸱j, aŭtor⸱o de ses⸱o da mal⸱pli kon⸱at⸱a⸱j literatur⸱a⸱j traduk⸱o⸱j – elekt⸱is „Kon⸱ad⸱o de proverb⸱o⸱j est⸱as neces⸱a por perfekt⸱a kon⸱ad⸱o de la lingv⸱o”, cit⸱aĵ⸱o⸱n el la unu⸱a antaŭ⸱parol⸱o de la zamenhof⸱a proverb⸱ar⸱o. (Kvankam tiu antaŭ⸱parol⸱o est⸱is sub⸱skrib⸱it⸱a „M. F. Zamenhof”, Cherpillod atribu⸱as la el⸱dir⸱o⸱n al Ludovik⸱o, mi ne kapabl⸱as dir⸱i, ĉu prav⸱e.)

Proverb⸱ar⸱o tut⸱mond⸱a

Sub tiu titol⸱o est⸱as propon⸱at⸱a al ni 150-paĝ⸱a list⸱ig⸱o de iom pli ol naŭ⸱cent esperant⸱a⸱j proverb⸱o⸱j; ĉiu⸱n el ili sekv⸱as ekvivalent⸱o⸱j – iu⸱foj⸱e nur unu aŭ du, iu⸱foj⸱e plur⸱a⸱j dek⸱o⸱j da ili – en divers⸱a⸱j lingv⸱o⸱j. Kiam neces⸱e, la aŭtor⸱o al⸱don⸱is al naci⸱lingv⸱a proverb⸱o laŭ⸱vort⸱a⸱n esperant⸱ig⸱o⸱n. En⸱konduk⸱e la aŭtor⸱o prezent⸱as tri⸱paĝ⸱a⸱n stud⸱et⸱o⸱n pri la ĉef⸱a⸱j trajt⸱o⸱j, kiu⸱j diferenc⸱ig⸱as la proverb⸱a⸱n lingv⸱aĵ⸱o⸱n dis⸱de la ordinar⸱a; li disting⸱as ses tia⸱j⸱n trajt⸱o⸱j⸱n kaj al⸱don⸱as konsider⸱ind⸱a⸱n kvant⸱o⸱n da ekzempl⸱a⸱j proverb⸱o⸱j. Fin⸱e de la libr⸱o ni trov⸱as suplement⸱e paĝ⸱o⸱n da divers⸱lingv⸱a⸱j lang⸱romp⸱il⸱o⸱j kaj palindrom⸱o⸱j.

Pri la proverb⸱o⸱katalog⸱o mem: si⸱a⸱n naŭ⸱cent⸱o⸱n da esperant⸱a⸱j proverb⸱o⸱j Cherpillod ĉerp⸱is ne nur el la zamenhof⸱a proverb⸱ar⸱o (tiu ceter⸱e en⸱hav⸱as 2630 er⸱o⸱j⸱n, el kiu⸱j mult⸱a⸱j⸱n konsist⸱ig⸱as ripet⸱iĝ⸱o⸱j aŭ simpl⸱a⸱j dir⸱manier⸱o⸱j), sed ankaŭ el la ceter⸱a verk⸱ar⸱o de Zamenhof, el la Bibli⸱o, el Piv, el la verk⸱o⸱j de grav⸱a⸱j aŭtor⸱o⸱j, kiel Cezar⸱o Rossetti, Raymond Schwartz kaj Marjorie Boulton. Por liver⸱i la naci⸱lingv⸱a⸱j⸱n ekvivalent⸱o⸱j⸱n la aŭtor⸱o dispon⸱is pri tut⸱a inter⸱naci⸱a team⸱o de 22 person⸱o⸱j, inter ili Baldur Ragnarsson; el tiu kun⸱labor⸱o rezult⸱is la ar⸱ig⸱o de proksim⸱um⸱e 4000 proverb⸱o⸱j en pli ol 90 lingv⸱o⸱j.

Tio ŝajn⸱as grand⸱eg⸱a sukces⸱o, kaj est⸱as evident⸱e jam unu⸱a⸱vid⸱e, ke tiu ĉi broŝur⸱o ek⸱est⸱is nur sekv⸱e de mult⸱a⸱j laŭd⸱ind⸱a⸱j klopod⸱o⸱j far⸱e de la ne⸱lac⸱ig⸱ebl⸱a Cherpillod kaj li⸱a tut⸱mond⸱a kun⸱help⸱ant⸱ar⸱o. Tamen est⸱as neces⸱e far⸱i grav⸱a⸱n rimark⸱ig⸱o⸱n, nom⸱e ke la tut⸱mond⸱a kun⸱help⸱ant⸱ar⸱o est⸱as preskaŭ tut⸱e eŭrop⸱a laŭ naci⸱ec⸱o.

Malgraŭ tiu fundament⸱a eŭrop⸱ec⸱o de la proverb⸱ar⸱o ja trov⸱iĝ⸱as en ĝi konsider⸱ind⸱a nombr⸱o da proverb⸱o⸱j en tia⸱j lingv⸱o⸱j kiel la vjetnam⸱a, la svahil⸱a kaj la arame⸱a. Est⸱as, tamen, ne⸱ebl⸱e ignor⸱i la fakt⸱o⸱n, ke – kiel la aŭtor⸱o mem konfes⸱as – kelk⸱a⸱j lingv⸱o⸱j est⸱as reprezent⸱at⸱a⸱j mult⸱e pli abund⸱e ol la ali⸱a⸱j: la angl⸱a, la franc⸱a kaj la german⸱a svarm⸱as tra la tut⸱a libr⸱o, dum, ekzempl⸱e, la cigan⸱a lingv⸱o lud⸱as rol⸱o⸱n apenaŭ rimark⸱ebl⸱a⸱n. Ne ŝajn⸱as al mi, ke ni vid⸱u tio⸱n kiel sever⸱a⸱n kulp⸱ig⸱o⸱n: ni nur konsider⸱u, ke, se ĉiu⸱j lingv⸱o⸱j est⸱us sam⸱e bon⸱e reprezent⸱at⸱a⸱j, kiel la franc⸱a, ni ricev⸱us ne plu broŝur⸱o⸱n, sed mult⸱ege⸱kost⸱a⸱n libr⸱o⸱n plur⸱volum⸱a⸱n! Kaj por tia gigant⸱a projekt⸱o, bedaŭr⸱ind⸱e, ne trov⸱ebl⸱as en Esperant⸱uj⸱o el⸱don⸱ist⸱o, nek publik⸱o ...

La Proverb⸱ar⸱o tut⸱mond⸱a est⸱as grav⸱a kontribu⸱o al la proverb⸱ologi⸱a literatur⸱o en Esperant⸱o kaj pov⸱as kompar⸱iĝ⸱i laŭ grav⸱ec⸱o kun la kolekt⸱o de Röntynen. Est⸱as esper⸱ind⸱e, ke tiu ĉi verk⸱o (kaj tiu ĉi recenz⸱o, ebl⸱e) instig⸱os ankaŭ aŭtor⸱o⸱j⸱n kun ali⸱a⸱j lingv⸱a⸱j, geografi⸱a⸱j kaj kultur⸱a⸱j fon⸱o⸱j al la esplor⸱ad⸱o de tiu ĉi interes⸱a teren⸱o kaj prezent⸱ad⸱o al ni de nov⸱a⸱j surpriz⸱a⸱j proverb⸱ar⸱o⸱j el ĉiu⸱j part⸱o⸱j de la mond⸱o.

André Cherpillod: Proverb⸱ar⸱o tut⸱mond⸱a. Kelk⸱a⸱j mil⸱o⸱j da proverb⸱o⸱j el 90 lingv⸱o⸱j. Eld. La Blanchetière, Courgenard, 2010. 157 paĝ⸱o⸱j broŝur⸱it⸱a⸱j. ISBN 2-906134-89-9.

Por mend⸱i, ir⸱u al la Ret⸱butik⸱o.

Pli⸱bon⸱ig⸱o⸱j

Pli ol du jar⸱o⸱j⸱n post la sen⸱de⸱pend⸱iĝ⸱o de Kosov⸱o, oni konstat⸱as not⸱ind⸱a⸱j⸱n ŝanĝ⸱o⸱j⸱n. Nov⸱a⸱j dom⸱o⸱j est⸱as konstru⸱at⸱a⸱j, sam⸱e kiel nov⸱a⸱j entrepren⸱o⸱j kaj aŭt⸱o⸱ŝose⸱o⸱j, ekzempl⸱e tiu inter la land⸱lim⸱o⸱j kun Albanio kaj Serbi⸱o, kiu kost⸱as 700 milion⸱o⸱j⸱n da eŭr⸱o⸱j.

Rimark⸱ebl⸱as simil⸱a⸱j pli⸱bon⸱ig⸱o⸱j en publik⸱a⸱j serv⸱o⸱j, kiel poŝt⸱o kaj eduk⸱ad⸱o. Tamen rest⸱as mal⸱riĉ⸱ec⸱o. La relativ⸱e jun⸱a popol⸱o (mez⸱a aĝ⸱o mal⸱pli ol 27 jar⸱o⸱j) esper⸱as pri liber⸱a mov⸱iĝ⸱o en⸱e de Eŭrop⸱o kadr⸱e de al⸱iĝ⸱o al Eŭrop⸱a Uni⸱o. Tiel kred⸱ebl⸱e pli⸱bon⸱iĝ⸱os la ekonomi⸱a situaci⸱o.

Teras⸱a apartament⸱o

Est⸱as land⸱o⸱j en Eŭrop⸱o kaj en la ceter⸱a mond⸱o, en kiu⸱j oni rajt⸱as al⸱don⸱i neniu⸱n modif⸱o⸱n al si⸱a dom⸱o sen permes⸱o. Oni risk⸱as pli-mal⸱pli sal⸱it⸱a⸱n mon⸱pun⸱o⸱n. Tut⸱e ne en Kipr⸱o, ver⸱a paradiz⸱o el tiu ĉi vid⸱punkt⸱o.

Observ⸱u la bel⸱a⸱n dom⸱et⸱o⸱n en la fot⸱o: ne, ne tem⸱as pri fot⸱o⸱munt⸱aĵ⸱o, kaj – est⸱u trankvil⸱a⸱j! – vi ne sufer⸱as je halucin⸱o⸱j. Iu kipr⸱an⸱o, prav⸱e aŭ mal⸱prav⸱e ek⸱konsci⸱iĝ⸱int⸱e, ke li bezon⸱as pli spac⸱o⸱hav⸱a⸱n loĝ⸱ej⸱o⸱n, ir⸱is iu⸱n bel⸱a⸱n tag⸱o⸱n al vend⸱ej⸱o de antaŭ⸱pret⸱ig⸱it⸱a⸱j konstru⸱aĵ⸱o⸱j, akir⸱is unu el ili kaj ĵet⸱eg⸱is ĝi⸱n sur la eben⸱a⸱n tegment⸱o⸱n de si⸱a dom⸱o. Bon⸱vol⸱u ne demand⸱i mi⸱n kiel: mi supoz⸱as, ke per helikopter⸱o aŭ levitaci⸱o – mal⸱pli probabl⸱e per katapult⸱o, kiu⸱n oni ne oft⸱e vid⸱as sur la insul⸱o. Ebl⸱e iu⸱tag⸱e la mister⸱o de la egipt⸱a⸱j piramid⸱o⸱j mal⸱kovr⸱iĝ⸱os, kaj tiam ni kompren⸱os.

Ĉiu⸱okaz⸱e la vir⸱o solv⸱is la problem⸱o⸱n simpl⸱e, rapid⸱e, efik⸱e kaj mal⸱mult⸱e⸱kost⸱e. Nun li viv⸱ig⸱as si⸱a⸱n famili⸱o⸱n tre⸱eg⸱e pli komfort⸱e kaj fin⸱fin⸱e pov⸱is dung⸱i serv⸱ist⸱in⸱o⸱n el ... Ŝri-lanko ¹ (en Kipr⸱o tiu ĉi est⸱as rang⸱o⸱simbol⸱o: ĉiu respekt⸱ind⸱a hejm⸱o dev⸱as hav⸱i, almenaŭ sur la tegment⸱o, tia⸱n serv⸱ist⸱in⸱o⸱n). Ŝi neniam kaj nenial plend⸱u, ĉar oni dispon⸱ig⸱is al ŝi teras⸱a⸱n apartament⸱o⸱n kun spir⸱halt⸱ig⸱a panoram⸱o, kaj, se ŝi sen⸱dank⸱e ne ŝat⸱as tio⸱n, ŝi retro⸱ir⸱u al si⸱a land⸱o!

Tia⸱j dom⸱et⸱o⸱j ek⸱aper⸱as pli kaj pli oft⸱e kiel fung⸱o⸱j en ĉiu kvartal⸱o. La najbar⸱o⸱j? Ili ne pri⸱atent⸱as kaj trankvil⸱e dorm⸱as. „Konstru⸱a sen⸱rajt⸱ec⸱o” est⸱as ali⸱flank⸱e esprim⸱o, kiu trov⸱ebl⸱as traduk⸱it⸱a en neni⸱u vort⸱ar⸱o de la kipr⸱a dialekt⸱o. Neni⸱o ceter⸱e konstru⸱iĝ⸱is de iu. Oni nur akir⸱is kaj post⸱e apog⸱is dom⸱o⸱n sur ali⸱a⸱n dom⸱o⸱n. Tut⸱e ali⸱a⸱j est⸱as la problem⸱o⸱j de Kipr⸱o, oni sci⸱as: jur⸱a⸱j konflikt⸱o⸱j kun Turki⸱o, sen⸱labor⸱ec⸱o, prez⸱alt⸱iĝ⸱o. La unu⸱sol⸱a⸱j perpleks⸱ul⸱o⸱j est⸱as mi⸱a edz⸱in⸱o kaj mi. Ankaŭ ni – kiel plur⸱a⸱j serv⸱ist⸱in⸱o⸱j el Ŝri-lanko – est⸱as ver⸱e sen⸱dank⸱ul⸱o⸱j: maten⸱e ni ĝu⸱as sen⸱pag⸱e tiel agrabl⸱a⸱n panoram⸱o⸱n vid⸱al⸱vid⸱e de ni⸱a balkon⸱o, kaj ni rigard⸱as ĝi⸱n abomen⸱aĵ⸱o ... Antaŭ ol ek⸱dorm⸱i, ĉiu⸱vesper⸱e ni kun⸱e preĝ⸱as, por ke almenaŭ neni⸱u el la kun⸱posed⸱ant⸱o⸱j en⸱kap⸱ig⸱u al si mal⸱ferm⸱i disk⸱o⸱tek⸱o⸱n, nokt⸱a⸱n klub⸱o⸱n aŭ lign⸱o⸱meti⸱ej⸱o⸱n – Di⸱o sav⸱u kaj protekt⸱u ni⸱n almenaŭ de tio! – super ni⸱a dorm⸱o⸱ĉambr⸱o.

1. Kun ŝ, laŭ la lok⸱a prononc⸱o

Parti⸱o kverel⸱as, popol⸱o sufer⸱as

La uson⸱a ambasad⸱ej⸱o en la alban⸱a ĉef⸱urb⸱o Tiran⸱o ne pag⸱os promes⸱it⸱a⸱n mon⸱sum⸱o⸱n al la reg⸱ist⸱ar⸱o, se la reg⸱ant⸱a politik⸱a parti⸱o ne ek⸱esplor⸱os la rezult⸱o⸱j⸱n de la pas⸱int⸱jar⸱a⸱j land⸱a⸱j balot⸱o⸱j. Pro tio, si⸱a⸱vic⸱e, la opozici⸱o rifuz⸱as aprob⸱i re⸱form-leĝ⸱o⸱j⸱n. Rezult⸱e Uson⸱o ne em⸱as pag⸱i la mon⸱o⸱n promes⸱it⸱a⸱n kadr⸱e de la fondus⸱o por la jar⸱mil⸱o, kiu help⸱as sub⸱evolu⸱int⸱a⸱j⸱n land⸱o⸱j⸱n.

La koncern⸱a sum⸱o cel⸱as la konstru⸱o⸱n de administr⸱a juĝ⸱ej⸱o sed, dum for⸱est⸱as inter⸱konsent⸱o inter la parti⸱o⸱j, la mon⸱o ne est⸱os pag⸱it⸱a. Tia⸱manier⸱e parti⸱o⸱j kverel⸱as, sed la popol⸱o sufer⸱as.

Sekt⸱o sekur⸱ec⸱o⸱n sub⸱fos⸱as

Malgraŭ klopod⸱o⸱j de la niĝeri⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o „pur⸱ig⸱i” la land⸱o⸱n kaj prezent⸱i ĝi⸱n kiel sekur⸱a⸱n ej⸱o⸱n por inter⸱naci⸱a invest⸱ad⸱o, plu sub⸱fos⸱as la plan⸱o⸱n islam⸱a⸱j fundament⸱ist⸱o⸱j.

En septembr⸱o an⸱o⸱j de la sekt⸱o Bok⸱o Haram, kiu opon⸱as okcident⸱a⸱n eduk⸱ad⸱o⸱n, atak⸱is polic⸱ej⸱o⸱n en la nord-niĝeri⸱a ŝtat⸱o Bauchi kaj liber⸱ig⸱is pli ol 700 kapt⸱it⸱o⸱j⸱n, simpati⸱ant⸱o⸱j⸱n de la sekt⸱o, kaj mort⸱ig⸱is tie⸱a⸱j⸱n sekur⸱ec⸱a⸱j⸱n agent⸱o⸱j⸱n. Ĝis nun, malgraŭ la send⸱o de soldat⸱o⸱j kaj polic⸱ist⸱o⸱j de la federaci⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o, la grup⸱o evit⸱is kapt⸱iĝ⸱o⸱n.

Kler⸱ul⸱o

En oktobr⸱o sekt⸱an⸱o⸱j mort⸱ig⸱is islam⸱a⸱n kler⸱ul⸱o⸱n, kiu aper⸱is en radi⸱o-program⸱o en la ŝtat⸱o Born⸱o, kaj kiu kritik⸱is la ideologi⸱o⸱n de Bok⸱o Haram. Du an⸱o⸱j al⸱ven⸱is per motor⸱cikl⸱o al la hejm⸱o de la kler⸱ul⸱o kaj mort⸱paf⸱is li⸱n kaj unu el li⸱a⸱j lern⸱ant⸱o⸱j.

Du tag⸱o⸱j⸱n post⸱e la grup⸱o atak⸱is de⸱nov⸱e polic⸱ej⸱o⸱n, brul⸱ig⸱is ĝi⸱n kaj mort⸱ig⸱is du hom⸱o⸱j⸱n. Nun oni tim⸱as, ke la atak⸱o⸱j herold⸱as ver⸱a⸱n batal⸱o⸱n inter sekt⸱an⸱o⸱j kaj federaci⸱a⸱j sekur⸱ec⸱a⸱j agent⸱o⸱j.

Oft⸱e, kiam sekt⸱an⸱o⸱j atak⸱as, ili cel⸱as krist⸱an⸱o⸱j⸱n kaj brul⸱ig⸱as ili⸱a⸱j⸱n preĝ⸱ej⸱o⸱j⸱n. Sed ankaŭ polic⸱ej⸱o⸱j kaj hejm⸱o⸱j de kontraŭ⸱ul⸱o⸱j ne est⸱as sekur⸱a⸱j.

Islam⸱a universitat⸱o re⸱kon⸱it⸱a

En 1997 grup⸱o da nederland⸱a⸱j islam⸱an⸱o⸱j de divers⸱a⸱j kultur⸱a⸱j kaj lingv⸱a⸱j tradici⸱o⸱j fond⸱is la tiel nom⸱at⸱a⸱n Islam⸱a⸱n Universitat⸱o⸱n de Roterdam⸱o. La fond⸱int⸱o⸱j est⸱is de turk⸱a, marok⸱a, egipt⸱a, palestin⸱a, surinam⸱a kaj somali⸱a de⸱ven⸱o⸱j. Tio re⸱spegul⸱as la bunt⸱ec⸱o⸱n de islam⸱o en Nederland⸱o.

Nom⸱i organiz⸱aĵ⸱o⸱n universitat⸱o ankoraŭ ne signif⸱as, ke efektiv⸱e ĝi funkci⸱as kiel ver⸱a universitat⸱o. Por ke tio real⸱iĝ⸱u, neces⸱is mult⸱e da labor⸱o: prepar⸱i kurs⸱o⸱j⸱n, zorg⸱i pri financ⸱a baz⸱o, inter⸱konsil⸱iĝ⸱i kun universitat⸱a⸱j kaj reg⸱ist⸱ar⸱a⸱j instanc⸱o⸱j, varb⸱i student⸱o⸱j⸱n, ven⸱ig⸱i re⸱kon⸱at⸱a⸱j⸱n profesor⸱o⸱j⸱n kaj tiel plu. Fin⸱e, la 9an de juni⸱o 2009, oni en Roterdam⸱o pov⸱is ĝoj⸱e fest⸱i, ke la IUR est⸱as oficial⸱e re⸱kon⸱it⸱a de la koncern⸱a⸱j instanc⸱o⸱j en Nederland⸱o kaj Belgi⸱o kiel universitat⸱o. La dekan⸱o, profesor⸱o Ahmet Akgunduz, okaz⸱e de tiu celebr⸱ad⸱o dir⸱is: „Islam⸱o konsider⸱as la tut⸱a⸱n hom⸱ar⸱o⸱n kiel unu famili⸱o⸱n. Komun⸱e est⸱as al ni, ke ni ĉiu⸱j ador⸱as Di⸱o⸱n, kaj ke ni ĉiu⸱j est⸱as id⸱o⸱j de Adamo.” Sam⸱dat⸱e, esprim⸱ant⸱e grand⸱a⸱j⸱n atend⸱o⸱j⸱n pri la nov⸱a islam⸱a universitat⸱o, ali⸱a profesor⸱o memor⸱ig⸱is, ke antaŭ jar⸱cent⸱o ankaŭ la fond⸱iĝ⸱o de la unu⸱a nederland⸱a rom⸱katolik⸱a universitat⸱o est⸱is grand⸱a nov⸱aĵ⸱o. La lekci⸱o⸱j okaz⸱as grand⸱part⸱e en la nederland⸱a, part⸱e en la turk⸱a, angl⸱a aŭ eventual⸱e en la arab⸱a lingv⸱o.

Inaŭgur⸱a lekci⸱o

La 13an de oktobr⸱o 2010 la IUR de⸱nov⸱e fest⸱is grav⸱a⸱n paŝ⸱o⸱n: la unu⸱a „propr⸱a” profesor⸱o el⸱dir⸱is si⸱a⸱n inaŭgur⸱a⸱n lekci⸱o⸱n pri Stud⸱ad⸱o pri Koran⸱o kaj Hadiso en Okcident⸱o inter orientalism⸱a kaj okcident⸱alism⸱a si⸱n⸱ten⸱o⸱j. La nov⸱a profesor⸱o, d-ro Özcan Hıdır, dum la gratul⸱ad⸱o post la oficial⸱aĵ⸱o ricev⸱is de pastor⸱o Gerrit Berveling ekzempler⸱o⸱n de Je la flank⸱o de la profet⸱o, verk⸱o en Esperant⸱o, kiu part⸱e trakt⸱as pri hadisoj.

Futbal⸱ej⸱o aŭ ĉu batal⸱ej⸱o?

Ĉe la stadion⸱o Lu⸱ig⸱i Fer⸱rar⸱is [lu⸱iĝ⸱i ferar⸱is] en Ĝenov⸱o, Itali⸱o, sen⸱pacienc⸱e atend⸱as infan⸱o⸱j kaj famili⸱o⸱j si⸱a⸱n „fest⸱o⸱n”: futbal⸱matĉ⸱o⸱n inter la ital⸱a naci⸱a team⸱o kaj Serbi⸱o, ne⸱kutim⸱e okaz⸱ont⸱a⸱n en ili⸱a urb⸱o.

Ĉe⸱est⸱as mult⸱a⸱j infan⸱o⸱j, kun ge⸱patr⸱o⸱j, la vesper⸱o⸱n de la 12a de oktobr⸱o. En Itali⸱o oni oft⸱e plend⸱as, ke ne plu vid⸱ebl⸱as famili⸱o⸱j en la stadion⸱o⸱j, ke nepr⸱as re⸱proksim⸱ig⸱i et⸱ul⸱o⸱j⸱n al sport⸱o. Tial iu send⸱is sen⸱pag⸱a⸱j⸱n bilet⸱o⸱j⸱n al la lern⸱ej⸱o⸱j de la liguri⸱a haven⸱urb⸱o. Krom la ital⸱a⸱j, ĉe⸱est⸱as ankaŭ kelk⸱a⸱j serb⸱a⸱j ge⸱knab⸱et⸱o⸱j.

Alban⸱a flag⸱o

Ĉio ŝajn⸱as pret⸱a, kiam zelot⸱o serb⸱a ĵet⸱as petard⸱o⸱j⸱n kaj ali⸱a⸱j⸱n objekt⸱o⸱j⸱n sur la kamp⸱o⸱n. Televid⸱a⸱j kamera⸱o⸱j ripet⸱e en⸱kadr⸱ig⸱as infan⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j ŝajn⸱e demand⸱as si⸱n aŭ ge⸱patr⸱o⸱j⸱n, kial la matĉ⸱o ne komenc⸱iĝ⸱as. Vid⸱ebl⸱as krom⸱e serb⸱a⸱j fanatik⸱ul⸱o⸱j, kiu⸱j brul⸱ig⸱as alban⸱a⸱n flag⸱o⸱n, dum ali⸱a⸱j lev⸱as la brak⸱o⸱j⸱n, specif⸱e la mez⸱a⸱j⸱n fingr⸱o⸱j⸱n, al la ĉiel⸱o, kri⸱ant⸱e afer⸱o⸱j⸱n, ne⸱kompren⸱ebl⸱a⸱j al la ital⸱o⸱j.

Fin⸱e komenc⸱iĝ⸱as la matĉ⸱o 40 minut⸱o⸱j⸱n mal⸱fru⸱e. Ĝi daŭr⸱as tamen nur kelk⸱a⸱j⸱n minut⸱o⸱j⸱n, dum kiu⸱j tim⸱o⸱plen⸱a arbitraci⸱ant⸱o sukces⸱is ne el⸱pel⸱i serb⸱a⸱n futbal⸱ist⸱o⸱n pro faŭl⸱o kaj tuj post⸱e ne pri⸱fajf⸱i klar⸱a⸱n pun⸱ŝot⸱o⸱n por Itali⸱o. Krom⸱a bengal⸱fajr⸱aĵ⸱o ĵet⸱it⸱a apud la ital⸱a gol⸱ul⸱o evident⸱ig⸱as, ke en tia etos⸱o ne ebl⸱os lud⸱i.

Nov⸱a trejn⸱ist⸱o

Kompren⸱i la kial⸱o⸱j⸱n de la tumult⸱o⸱j ne facil⸱as. Pov⸱as est⸱i, ke la huligan⸱o⸱j pardon⸱is nek la nov⸱a⸱n trejn⸱ist⸱o⸱n pro freŝ⸱a mal⸱venk⸱o kontraŭ Estoni⸱o, nek la gol⸱ul⸱o⸱n pro mem⸱gol⸱o dum la sam⸱a matĉ⸱o. Krom⸱e en la stadion⸱o leg⸱ebl⸱is tol⸱stri⸱o kun la vort⸱o⸱j: „Kosov⸱o est⸱as la kor⸱o de Serbi⸱o” (ne klar⸱as, tamen, kiel tio rilat⸱as al futbal⸱o); ali⸱a tol⸱stri⸱o indik⸱is (en perfekt⸱a ital⸱a), ke ĉiu⸱j ital⸱o⸱j est⸱u send⸱at⸱a⸱j „al la diabl⸱o”.

La huligan⸱o⸱j, ŝajn⸱e, ven⸱is al Ĝenov⸱o ne pro la sport⸱o sed por la tumult⸱o⸱j. Ili ven⸱is rekt⸱e el Beograd⸱o, kie ili ĵus part⸱o⸱pren⸱is manifestaci⸱o⸱n kontraŭ gej⸱a defil⸱ad⸱o.

Ili hejm⸱e⸱n⸱ir⸱as, fier⸱a⸱j pro si⸱a nokt⸱o de grand⸱a dis⸱rev⸱iĝ⸱o. La infan⸱o⸱j, mal⸱e, kun vizaĝ⸱o⸱j mal⸱gaj⸱a⸱j, for⸱las⸱as la stadion⸱o⸱n, fort⸱e prem⸱ant⸱e la man⸱o⸱j⸱n de paĉjo kaj panjo.

Edz⸱iĝ⸱o esper⸱ig⸱a

Surpriz⸱a edz⸱iĝ⸱o de la alban⸱a social⸱ist⸱a parti⸱estr⸱o Edvin Ram⸱a, ankaŭ urb⸱estr⸱o de la ĉef⸱urb⸱o Tiran⸱o, al⸱tir⸱is la atent⸱o⸱n de alban⸱o⸱j. Ram⸱a, 45-jar⸱aĝ⸱a, jam du foj⸱o⸱j⸱n sen⸱sukces⸱e edz⸱iĝ⸱int⸱a, est⸱as atak⸱it⸱a de demokrat⸱o⸱j pro si⸱a privat⸱a viv⸱o kaj eĉ nom⸱it⸱a sam⸱seks⸱em⸱ul⸱o.

La publik⸱o opini⸱as, ke tiu ĉi tri⸱a edz⸱iĝ⸱o bon⸱e aŭgur⸱as por mild⸱ig⸱i politik⸱a⸱n streĉ⸱it⸱ec⸱o⸱n en la land⸱o. Social⸱ist⸱o⸱j, 18 monat⸱o⸱j⸱n antaŭ land⸱a⸱j balot⸱o⸱j, rifuz⸱is sub⸱ten⸱i en la parlament⸱o re⸱form⸱o⸱j⸱n. Tamen unu tag⸱o⸱n post la nupt⸱o⸱fest⸱o Ram⸱a part⸱o⸱pren⸱is kun⸱ven⸱o⸱n al⸱vok⸱it⸱a de ĉef⸱ministr⸱o Berisha por diskut⸱i inter⸱parti⸱a⸱n konsent⸱o⸱n rilat⸱e tiu⸱j⸱n leĝ⸱o⸱j⸱n.

Stel⸱a histori⸱o

En Litovi⸱o oni mir⸱is, kiam en Birm⸱o oni his⸱is nov⸱a⸱n flag⸱o⸱n: la kolor⸱o⸱j – tri sam⸱larĝ⸱a⸱j horizontal⸱a⸱j stri⸱o⸱j flav⸱a, verd⸱a kaj ruĝ⸱a – simil⸱as al tiu⸱j de la litov⸱a flag⸱o. Nur la kolor⸱o⸱j en la litov⸱a flag⸱o est⸱as iom pli hel⸱a⸱j – kaj blank⸱a⸱n kvin⸱pint⸱a⸱n stel⸱o⸱n sur⸱hav⸱as la flag⸱o de Birm⸱o.

Jur⸱ist⸱o ĉe la universitat⸱o Mykolas Riomeris ŝerc⸱e dir⸱is, ke la sam⸱kolor⸱a flag⸱o real⸱ig⸱as la rev⸱o⸱n de mult⸱a⸱j litov⸱o⸱j en la inter⸱milit⸱a period⸱o posed⸱i koloni⸱o⸱n en Madagaskar⸱o. Tamen pli serioz⸱e al⸱don⸱is la jur⸱ist⸱o: „Elekt⸱i flag⸱o⸱n est⸱as intern⸱a afer⸱o de ĉiu ŝtat⸱o. Inter⸱naci⸱a jur⸱o tiu⸱n ĉi demand⸱o⸱n ne pri⸱trakt⸱as.”

Ĝu⸱i la silent⸱o⸱n

En Finn⸱land⸱o est⸱as kutim⸱o somer⸱e vizit⸱ad⸱i preĝ⸱ej⸱o⸱j⸱n. Ili est⸱as mal⸱ferm⸱it⸱a⸱j ĉiu⸱tag⸱e, kun deĵor⸱ant⸱a volont⸱ul⸱o pret⸱a rakont⸱i sen⸱kost⸱e pri la histori⸱o kaj arkitektur⸱o de la lok⸱o. Vojaĝ⸱ant⸱o⸱j tie ripoz⸱as en kviet⸱o kaj trankvil⸱o: unu⸱j en⸱ven⸱as pro sci⸱vol⸱o aŭ kapric⸱o, ali⸱a⸱j pro dezir⸱o re⸱vid⸱i la sankt⸱ej⸱o⸱n. Trafik⸱sign⸱o⸱j kun la vort⸱o Tiekirkko (voj⸱kirk⸱o) invit⸱as al tiu⸱spec⸱a⸱j vid⸱ind⸱aĵ⸱o⸱j. La vizit⸱o pov⸱as est⸱i ne nepr⸱e religi⸱a.

Post du⸱dek-jar⸱a labor⸱ad⸱o liber⸱vol⸱a oni fin⸱konstru⸱is vizit⸱ind⸱a⸱n mal⸱grand⸱a⸱n kapel⸱o⸱n ekumen⸱a⸱n en la arb⸱ar⸱ec⸱a part⸱o de la finn⸱a urb⸱o Virrat. Ĉi-jar⸱e ĝi⸱n vizit⸱is jam pli ol 100 000 person⸱o⸱j, inter kiu⸱j est⸱is eĉ tur⸱ist⸱o⸱j el Azi⸱o kaj Amerik⸱o. La kapel⸱o est⸱is konstru⸱it⸱a el sved⸱a ŝtal⸱o, finn⸱a⸱j granit⸱o, pin⸱a kaj pice⸱a lign⸱o. Ĝi situ⸱as sur privat⸱a teren⸱o, apud bien⸱o de famili⸱o, en kiu ek⸱est⸱is la ide⸱o pri ĝi⸱a konstru⸱ad⸱o. Lok⸱an⸱o⸱j, ekster⸱land⸱an⸱o⸱j kaj EU financ⸱e help⸱is. La plej grav⸱a kontribu⸱o tamen est⸱is la sen⸱lac⸱a fizik⸱a labor⸱o kaj entuziasm⸱o de loĝ⸱ant⸱o⸱j de la ĉirkaŭ⸱aĵ⸱o.

Trankvil⸱o kaj mal⸱streĉ⸱iĝ⸱o

Kiam vizit⸱ant⸱o⸱j al⸱ven⸱as, ili tuj sent⸱as la trankvil⸱o⸱n kaj mal⸱streĉ⸱iĝ⸱o⸱n, kaŭz⸱it⸱a⸱j⸱n de la bel⸱a natur⸱o. En la kapel⸱o mem la altar⸱o⸱n anstataŭ⸱as fenestr⸱eg⸱o, tra kiu oni vid⸱as verd⸱blank⸱a⸱j⸱n betul⸱o⸱j⸱n kaj blu⸱a⸱n lag⸱o⸱n. La kolor⸱o⸱j ŝanĝ⸱iĝ⸱as laŭ⸱sezon⸱e. La spir⸱halt⸱ig⸱a natur⸱a vid⸱aĵ⸱o ig⸱as la preĝ⸱ej⸱o⸱n taŭg⸱a por ĉies medit⸱ad⸱o kaj memor⸱ig⸱as pri tio, ke ni⸱a⸱j pra⸱av⸱o⸱j ador⸱is la natur⸱o⸱n.

La akustik⸱o de la kapel⸱o est⸱as tre bon⸱a. Tial tie ŝat⸱as prezent⸱i si⸱a⸱n art⸱o⸱n muzik⸱ist⸱o⸱j kaj poem⸱deklam⸱ant⸱o⸱j. La benk⸱o⸱j sufiĉ⸱as por kvar⸱dek⸱o da ĉe⸱est⸱ant⸱o⸱j. Ĉi tie okaz⸱as famili⸱a⸱j fest⸱o⸱j, bapt⸱o⸱j, nupt⸱o⸱j, kun⸱ven⸱o⸱j kaj kurs⸱et⸱o⸱j.

Bus⸱plen⸱o da tur⸱ist⸱o⸱j pov⸱as inklud⸱ig⸱i la kapel⸱o⸱n en si⸱a⸱n itiner⸱o⸱n. Per publik⸱a⸱j vetur⸱il⸱o⸱j oni ne pov⸱as ating⸱i la sankt⸱ej⸱o⸱n, ĝi for⸱as du⸱dek⸱o⸱n da kilo⸱metr⸱o⸱j de la urb⸱o⸱centr⸱o. Kaj ĝust⸱e tial ĝi re⸱freŝ⸱ig⸱as kaj ripoz⸱ig⸱as la anim⸱o⸱n de vizit⸱ant⸱o⸱j en preskaŭ sovaĝ⸱ej⸱a etos⸱o. „Percept⸱u la silent⸱o⸱n!” son⸱as la invit⸱o de la Matias-kapel⸱o. Inform⸱o⸱j en la finn⸱a, sved⸱a, german⸱a kaj angl⸱a ĉe www.matias-kappeli.net.

Kiom valor⸱as mort⸱ig⸱it⸱o?

Juĝ⸱ej⸱o en Torin⸱o, Itali⸱o, dev⸱ig⸱is konstru⸱firma⸱o⸱n kompens⸱e pag⸱i al la famili⸱o de alban⸱a labor⸱ist⸱o pere⸱int⸱a pro akcident⸱o 64 000 eŭr⸱o⸱j⸱n. Protest⸱is ne nur famili⸱an⸱o⸱j, sed ankaŭ ital⸱o⸱j, inkluziv⸱e de jur⸱ist⸱o⸱j, ĉar ricev⸱is la famili⸱o de ital⸱o sam⸱kial⸱e pere⸱int⸱a 300 000 eŭr⸱o⸱j⸱n. La juĝ⸱ej⸱o prav⸱ig⸱is si⸱a⸱n decid⸱o⸱n per tio, ke la viv⸱nivel⸱o en Albanio pli mal⸱alt⸱as ol en Itali⸱o.

Logik⸱e, do, se tiel mort⸱us labor⸱ist⸱o el Monak⸱o aŭ Unu⸱iĝ⸱int⸱a⸱j Arab⸱a⸱j Emir⸱land⸱o⸱j, la juĝ⸱ej⸱o dev⸱ig⸱us la firma⸱o⸱n pag⸱i tri- aŭ kvar-obl⸱e pli ol ĝi pag⸱is al la ital⸱a famili⸱o. La jur⸱ist⸱o⸱j konstat⸱is, ke tia⸱manier⸱e oni kuraĝ⸱ig⸱as lok⸱a⸱j⸱n entrepren⸱ist⸱o⸱j⸱n dung⸱i en⸱migr⸱int⸱o⸱j⸱n el mal⸱riĉ⸱a⸱j land⸱o⸱j, ĉar okaz⸱e de akcident⸱o⸱j ili pov⸱as pli avar⸱e kompens⸱i.

Unu⸱a nigr⸱a⸱haŭt⸱a ĉef⸱o

Elekt⸱iĝ⸱is en la ĉe⸱mar⸱a sloven⸱a urb⸱et⸱o Pir⸱a⸱n la unu⸱a nigr⸱a⸱haŭt⸱a urb⸱estr⸱o en iam⸱a komun⸱ist⸱a land⸱o de Eŭrop⸱o. Peter Bossman, kurac⸱ist⸱o, venk⸱is en du⸱a balot⸱o-cikl⸱o per 51,4 % de la voĉ⸱o⸱j. Bossman, kies nom⸱o angl⸱a⸱lingv⸱e signif⸱as „ĉef⸱o”, nask⸱iĝ⸱is en Gana⸱o, stud⸱is medicin⸱o⸱n en Slovaki⸱o kaj edz⸱iĝ⸱is al kroat⸱in⸱o.

Venk⸱is Bossman, promes⸱ant⸱e pli⸱bon⸱ig⸱i turism⸱o⸱n en la urb⸱o kaj tie⸱n en⸱konduk⸱i elektr⸱a⸱j⸱n aŭtobus⸱et⸱o⸱j⸱n. Li⸱a elekt⸱o kaŭz⸱is grand⸱a⸱n interes⸱o⸱n en amas⸱komunik⸱il⸱o⸱j tra la mond⸱o. La nov⸱a urb⸱estr⸱o, membr⸱o de la social⸱demokrat⸱a parti⸱o de Sloveni⸱o, dir⸱is, ke li⸱a sukces⸱o signif⸱as grav⸱a⸱n venk⸱o⸱n por la demokrati⸱o.

Jun⸱a⸱j arb⸱et⸱o⸱j post 70 jar⸱o⸱j

Antaŭ 70 jar⸱o⸱j, en oktobr⸱o 1940, jud⸱o⸱j de la region⸱o⸱j Palatinat⸱o kaj Baden⸱o en la sud-okcident⸱a Germani⸱o dev⸱is pak⸱i en⸱e de du hor⸱o⸱j dokument⸱o⸱j⸱n, vest⸱aĵ⸱o⸱j⸱n kaj nutr⸱aĵ⸱o⸱j⸱n por trajn⸱vojaĝ⸱o ie⸱n ajn. Post⸱e la nazi⸱a⸱j sur⸱lok⸱a⸱j respond⸱ec⸱ul⸱o⸱j fier⸱e raport⸱is, ke ili⸱a⸱j region⸱o⸱j est⸱as „sen⸱jud⸱a⸱j”.

La sen⸱rajt⸱ig⸱it⸱o⸱j est⸱is send⸱it⸱a⸱j al la koncentr⸱ej⸱o Gurs en la franc⸱a⸱j Pirene⸱o⸱j, instal⸱it⸱a jar⸱o⸱j⸱n antaŭ⸱e por rifuĝ⸱int⸱o⸱j de la hispan⸱a civit⸱an⸱a milit⸱o. Tiam ĝi jam est⸱is mal⸱plen⸱a kaj dev⸱is akcept⸱i la per⸱fort⸱e trans⸱lok⸱it⸱a⸱j⸱n sud-german⸱a⸱j⸱n jud⸱o⸱j⸱n. Tie preskaŭ neniel sub⸱ten⸱is la jud⸱o⸱j⸱n la franc⸱a⸱j respond⸱ec⸱ul⸱o⸱j. Iom help⸱is kelk⸱a⸱j ne⸱reg⸱ist⸱ar⸱a⸱j organiz⸱aĵ⸱o⸱j. Tamen mort⸱is mult⸱a⸱j hom⸱o⸱j.

Fuĝ⸱is

Unu el la kapt⸱it⸱o⸱j jam prov⸱is evit⸱i sort⸱o⸱n tia⸱n. Alfred Cahn, 18-jar⸱ul⸱o el Speyer, jam fuĝ⸱is al Nederland⸱o, tiam ankoraŭ liber⸱a. Sed kiam ankaŭ tie⸱n ven⸱is german⸱a⸱j trup⸱o⸱j, ili kapt⸱is la jun⸱ul⸱o⸱n kaj transport⸱is li⸱n al Gurs. Tie li renkont⸱is la tie⸱n for⸱tren⸱it⸱a⸱j⸱n hejm⸱region⸱a⸱j⸱n sam⸱sort⸱an⸱o⸱j⸱n.

Por mild⸱ig⸱i la viv⸱o⸱n en Gurs Cahn, entuziasm⸱a muzik⸱ist⸱o, fond⸱is jun⸱ul⸱a⸱n korus⸱o⸱n. Tia⸱manier⸱e li esper⸱is konserv⸱i la mem⸱estim⸱o⸱n de la kapt⸱it⸱o⸱j en la koncentr⸱ej⸱o. Plej fam⸱a far⸱iĝ⸱is li⸱a kompon⸱aĵ⸱o por tri⸱voĉ⸱a infan⸱korus⸱o „Ni est⸱as tre jun⸱a⸱j arb⸱et⸱o⸱j”. La tekst⸱o de la vien⸱an⸱o Leopold Rauch metafor⸱e trakt⸱as la sort⸱o⸱n de tiu⸱j ĉi jun⸱ul⸱o⸱j, kulmin⸱ant⸱e en la apelaci⸱o al „kar⸱a ĝarden⸱ist⸱o”: „Pren⸱u ni⸱n en vi⸱a⸱n protekt⸱o⸱n, antaŭ ol est⸱as tro mal⸱fru⸱e!”

El⸱migr⸱is

Por mult⸱a⸱j kapt⸱it⸱o⸱j jam est⸱is tro mal⸱fru⸱e. Ili perd⸱is si⸱a⸱n viv⸱o⸱n en koncentr⸱ej⸱o⸱j en la okup⸱at⸱a Pol⸱land⸱o. Tamen Cahn mem, tra tortur⸱o⸱j kaj aventur⸱o⸱j, trans⸱viv⸱is. Post⸱e li stud⸱is muzik⸱o⸱n en Svis⸱land⸱o, el⸱migr⸱is tiam al Uson⸱o, deĵor⸱is profesi⸱e kiel instru⸱ist⸱o pri muzik⸱o kaj tie viv⸱as ĝis hodiaŭ.

Kiam en 2000 en li⸱a hejm⸱urb⸱o Speyer oni oficial⸱e (kaj unu⸱a⸱foj⸱e) memor⸱is la okaz⸱int⸱aĵ⸱o⸱j⸱n de oktobr⸱o 1940, Cahn est⸱is honor⸱a gast⸱o. Tiam jun⸱a⸱j gimnazi⸱an⸱o⸱j de la apud⸱rejn⸱a katedral⸱o-urb⸱o kant⸱is la „arb⸱et⸱o⸱j-kant⸱o⸱n” la unu⸱a⸱n foj⸱o⸱n en la hejm⸱region⸱o de la kompon⸱ist⸱o. Tiu mem gvid⸱is ĝi⸱n dum la ripet⸱ad⸱o kun ĉiu⸱flank⸱e grand⸱a⸱j emoci⸱o⸱j.

Ornam⸱is

Nun, post 70 jar⸱o⸱j, tiu ĉi kant⸱o de⸱nov⸱e ornam⸱is la memor⸱ig⸱a⸱j⸱n kun⸱ven⸱o⸱j⸱n. Inter⸱temp⸱e ekzist⸱as plur⸱a⸱j versi⸱o⸱j por divers⸱a⸱j muzik⸱grup⸱o⸱j. Kaj la kant⸱o ne rang⸱as nur kiel ornam⸱aĵ⸱o, sed est⸱as viv⸱o⸱ver⸱a kontribu⸱aĵ⸱o lig⸱ant⸱a aŭtent⸱e kaj kor⸱tuŝ⸱e la pas⸱int⸱ec⸱o⸱n kun admon⸱a intenc⸱o.

La kompon⸱ist⸱o, nask⸱iĝ⸱int⸱a en 1922, ne plu pov⸱is entrepren⸱i streĉ⸱a⸱n vojaĝ⸱o⸱n trans Atlantik⸱o⸱n. Sekv⸱e la grand⸱a⸱j tiu⸱tem⸱a⸱j aranĝ⸱o⸱j de la jar⸱o 2010 en la Katolik⸱a Akademi⸱o de Speyer kaj la urb⸱o⸱dom⸱o de Manhajmo dev⸱is kontent⸱iĝ⸱i sol⸱e pri la kant⸱o.

Disting⸱as

Sed la maksim⸱o⸱j de Cahn ankoraŭ memor⸱iĝ⸱as kaj daŭr⸱e rest⸱as valid⸱a⸱j. Li disting⸱as inter land⸱o kaj kulp⸱ant⸱o⸱j: „Mi neniam mal⸱estim⸱is mi⸱a⸱n hejm⸱land⸱o⸱n Germani⸱o, sed la nazi⸱a⸱n reĝim⸱o⸱n. La jun⸱a generaci⸱o ne sent⸱u si⸱n kulp⸱a.”

Krom⸱e li instig⸱as al civil⸱a kuraĝ⸱o: „Ne preter⸱rigard⸱u! Help⸱u al la viktim⸱o⸱j, eĉ se vi dev⸱as sufer⸱i pro tio.” Kaj kiel muzik⸱ist⸱o li rekomend⸱as model⸱o⸱n por pac⸱a kun⸱viv⸱ad⸱o: „La muzik⸱o montr⸱u al ni la voj⸱o⸱n al ver⸱a harmoni⸱o kaj daŭr⸱a pac⸱o inter la popol⸱o⸱j.”

Ateism⸱o ekster⸱scienc⸱e

Tre mal⸱mult⸱as nov⸱a⸱j kaj interes⸱a⸱j verk⸱o⸱j, kritik⸱ant⸱a⸱j religi⸱a⸱j⸱n dogm⸱o⸱j⸱n, dum ĉiam pli kresk⸱as influ⸱o de divers⸱a⸱j religi⸱o⸱j, eĉ en ĝi⸱a⸱j plej agres⸱em⸱a⸱j form⸱o⸱j. Eŭrop⸱an⸱o⸱j kaj uson⸱an⸱o⸱j em⸱as rimark⸱i tio⸱n ekster⸱e, en la islam⸱a⸱j land⸱o⸱j – sed tiu⸱j est⸱as, ve, ili⸱a propr⸱a spegul⸱o ... Eĉ la vort⸱o „ateism⸱o” far⸱iĝ⸱is preskaŭ tabu⸱a (konsider⸱at⸱a „ne politik⸱e korekt⸱a”), kaj ateist⸱o⸱j prefer⸱as difin⸱i si⸱n per eŭfemism⸱a⸱j nom⸱o⸱j kiel „liber⸱pens⸱ul⸱o⸱j”, „agnostik⸱ul⸱o⸱j”, „human⸱ist⸱o⸱j” kaj simil⸱e. Ideal⸱o⸱j de Kler⸱ism⸱o, difin⸱int⸱a⸱j la progres⸱o⸱n de la hom⸱ar⸱o dum la last⸱a⸱j 300 jar⸱o⸱j, iom po iom forges⸱iĝ⸱as, kaj Kler⸱ism⸱o⸱n anstataŭ⸱as nov⸱a klerikal⸱ism⸱o. Laŭ⸱mod⸱a ideologi⸱o de „post⸱modern⸱ism⸱o” ĝeneral⸱e egal⸱ig⸱as ĉiu⸱j⸱n mond⸱percept⸱o⸱j⸱n, ĉu religi⸱a⸱j⸱n, ĉu scienc⸱a⸱j⸱n, ĉu ekster⸱raci⸱a⸱j⸱n, ne⸱ant⸱e la ebl⸱o⸱n rilat⸱ig⸱i iu⸱j⸱n el ili al la objektiv⸱a ver⸱o, kio real⸱e nur nutr⸱as divers⸱a⸱j⸱n superstiĉ⸱o⸱j⸱n. Esperant⸱lingv⸱a literatur⸱o re⸱spegul⸱as la situaci⸱o⸱n en la naci⸱a⸱j lingv⸱o⸱j, kaj tre mal⸱oft⸱e el⸱don⸱iĝ⸱as verk⸱o⸱j, kontraŭ⸱star⸱ant⸱a⸱j la total⸱a⸱n ofensiv⸱o⸱n de agres⸱em⸱a „spiritualism⸱o”.

Grav⸱a event⸱o

Tial aper⸱o de Ateologio far⸱e de Mikael⸱o Onfrajo (Michel Onfray), kiu⸱n esperant⸱ig⸱is kaj el⸱don⸱is la kooperativ⸱a el⸱don⸱fak⸱o de Sat, est⸱as grav⸱a event⸱o por la spirit⸱a viv⸱o de la esperant⸱lingv⸱a komun⸱um⸱o – ja antaŭ ni est⸱as tut⸱e modern⸱a verk⸱o de la nun⸱temp⸱a franc⸱a filozof⸱o. Tial mi kun grand⸱a avid⸱o ek⸱leg⸱is la libr⸱o⸱n, esperant⸱e ek⸱sci⸱i el ĝi io⸱n nov⸱a⸱n, kio help⸱os al mi ĝis⸱dat⸱ig⸱i la propr⸱a⸱n mond⸱koncept⸱o⸱n kaj ĉerp⸱i iu⸱j⸱n nov⸱a⸱j⸱n argument⸱o⸱j⸱n por ont⸱a⸱j disput⸱o⸱j kun di⸱kred⸱ant⸱o⸱j.

Tri task⸱o⸱j

Tamen, bedaŭr⸱ind⸱e, mi⸱a⸱j esper⸱o⸱j plen⸱um⸱iĝ⸱is nur part⸱e, malgraŭ grand⸱a plan⸱o konstru⸱i koher⸱a⸱n bild⸱o⸱n de „ateologio” kun la cel⸱o ŝanĝ⸱i la religi⸱a⸱n mond⸱koncept⸱o⸱n je la ateism⸱a, liber⸱ig⸱a, baz⸱it⸱a sur la bon⸱a filozofi⸱o. Ateologio de Onfrajo dev⸱as plen⸱um⸱i la tri sekv⸱a⸱j⸱n task⸱o⸱j⸱n: 1) mal⸱konstru⸱i la tri monoteism⸱o⸱j⸱n, kies ĝeneral⸱a baz⸱o est⸱as la sam⸱a; 2) mal⸱munt⸱i la krist⸱an⸱ism⸱o⸱n kaj 3) mal⸱munt⸱i la teokrati⸱o⸱j⸱n. Sed la nivel⸱o de li⸱a labor⸱o tiu⸱rilat⸱e ne tut⸱e respond⸱as al la modern⸱a⸱j postul⸱o⸱j.

La modern⸱a filozof⸱o-ateist⸱o dev⸱us sci⸱i, ke la krist⸱an⸱ism⸱o kun⸱e kun ali⸱a⸱j monoteism⸱a⸱j religi⸱o⸱j ne est⸱as la sol⸱a⸱j kaj en la histori⸱o kaj nun⸱temp⸱e: pagan⸱ism⸱o (en Hindi⸱o, Japani⸱o ktp.) kaj budh⸱ism⸱o ja ne neglekt⸱ebl⸱as. Do, li⸱a universal⸱a plan⸱o pri mal⸱konstru⸱o de la religi⸱o jam sufer⸱as je mank⸱o⸱j. Eĉ pli: en si⸱a kritik⸱o de la krist⸱an⸱ism⸱o li, fakt⸱e, kritik⸱as ĝi⸱n en la rom⸱katolik⸱a form⸱o. Tio est⸱as princip⸱a erar⸱o – oft⸱e al tiu kritik⸱o volont⸱e al⸱iĝ⸱us reprezent⸱ant⸱o⸱j de ali⸱a⸱j krist⸱an⸱a⸱j konfesi⸱o⸱j (ortodoks⸱a, protest⸱ant⸱a ktp). Tia⸱spec⸱a kritik⸱o pov⸱as est⸱i efik⸱a por la hom⸱o⸱j katolik⸱e eduk⸱it⸱a⸱j, sed ne por ali⸱a⸱j krist⸱an⸱o⸱j. Kaj, ĝeneral⸱e, kritik⸱o de religi⸱o nur en ties monoteism⸱a form⸱o pov⸱as help⸱i al krist⸱an⸱o aŭ islam⸱an⸱o far⸱iĝ⸱i ne nepr⸱e ateist⸱o, sed, sam⸱sukces⸱e, ekzempl⸱e, budh⸱ist⸱o!

Real⸱e mal⸱munt⸱i religi⸱o⸱n

La kritik⸱o de monoteism⸱o⸱j mem, kvankam ĝi est⸱as tre elokvent⸱a kaj talent⸱a, don⸱as neni⸱o⸱n nov⸱a⸱n kompar⸱e al ateism⸱a⸱j verk⸱o⸱j de la 18a kaj 19a jar⸱cent⸱o⸱j, kiam ŝajn⸱is, ke sufiĉ⸱as montr⸱i kontraŭ⸱dir⸱o⸱j⸱n kaj absurd⸱aĵ⸱o⸱j⸱n en la „sankt⸱a⸱j” skrib⸱aĵ⸱o⸱j, kaj la hom⸱o⸱j kompren⸱os mal⸱util⸱ec⸱o⸱n de la religi⸱o ... Ve, per nur⸱a raci⸱a analiz⸱o religi⸱o ne mal⸱aper⸱as – ja jam Tertulian⸱o dir⸱is, ke oni kred⸱as, ĉar tio est⸱as absurd⸱a credo quia absurdum est. Do, venk⸱i io⸱n princip⸱e ne⸱raci⸱a⸱n per nur⸱a raci⸱a konsider⸱o apenaŭ ebl⸱as. Tial raci⸱a kritik⸱o de divers⸱a⸱j kred⸱o⸱j est⸱as kvankam neces⸱a, sed nepr⸱e ne sufiĉ⸱a. La filozof⸱o⸱j ŝat⸱at⸱a⸱j de Onfrajo jam bon⸱e tio⸱n far⸱is, sed religi⸱o ne mal⸱aper⸱is kaj ne intenc⸱as mal⸱aper⸱i.

Por real⸱a mal⸱munt⸱o de la religi⸱o, do, neces⸱as kompren⸱i ties radik⸱o⸱j⸱n – sub⸱konsci⸱a⸱j⸱n, psik⸱ologi⸱a⸱j⸱n, soci⸱ologi⸱a⸱j⸱n. Tio⸱n komenc⸱is Fejerbaĥo, Marks⸱o, Freŭd⸱o kaj ali⸱a⸱j grav⸱a⸱j pens⸱ul⸱o⸱j, kaj ĝust⸱e ili⸱a labor⸱o bezon⸱as daŭr⸱ig⸱o⸱n kaj dis⸱volv⸱o⸱n. Sed ni⸱a filozof⸱o tio⸱n ne far⸱as – li simpl⸱e ripet⸱as post Niĉe⸱o (Nietzsche), ke la di⸱o mort⸱is – sed tio est⸱as nur dezir⸱o, sed ne real⸱o. La ver⸱a⸱n mort⸱o⸱n de la di⸱o ni, tamen, ne ĝis⸱viv⸱is.

Religi⸱o preter⸱atent⸱at⸱a

Kio est⸱as esenc⸱e grav⸱a, li, prav⸱e simil⸱ig⸱ant⸱e teokrati⸱o⸱j⸱n kaj total⸱ism⸱o⸱j⸱n (faŝism⸱o⸱j⸱n), eĉ trov⸱as la font⸱o⸱j⸱n de ili en la tradici⸱a⸱j monoteism⸱o⸱j. Li eĉ prov⸱as demonstr⸱i intim⸱a⸱j⸱n lig⸱o⸱j⸱n inter nazi⸱ism⸱o kaj Vatikan⸱o (en ali⸱a lok⸱o, tamen, montr⸱ant⸱e simil⸱a⸱j⸱n lig⸱o⸱j⸱n inter nazi⸱o⸱j kaj islam⸱o). La simil⸱ec⸱o inter tiu⸱j instru⸱o⸱j cert⸱e ekzist⸱as – sam⸱e kiel simil⸱ec⸱o inter teokrati⸱o⸱j, nazi⸱ism⸱o kaj stalin⸱ism⸱o (pri kiu Onfrajo tut⸱e silent⸱as – ver⸱ŝajn⸱e, pro tio, ke stalin⸱ist⸱o⸱j proklam⸱is si⸱n „ateist⸱o⸱j”, kio ne mal⸱help⸱is, inter⸱ali⸱e, al Stalin⸱o mem, post period⸱o de persekut⸱o⸱j, amik⸱iĝ⸱i kun la rus-ortodoks⸱a eklezi⸱o), sed ĝi ven⸱as ne el de⸱ven⸱o de faŝism⸱o aŭ nazi⸱ism⸱o el krist⸱an⸱ism⸱o, sed el tut⸱e ali⸱a font⸱o: el tio, ke ĉiu⸱j total⸱ism⸱a⸱j ideologi⸱o⸱j de la 20a jar⸱cent⸱o est⸱is nov⸱a⸱j religi⸱a⸱j form⸱o⸱j, kaj la reĝim⸱o⸱j baz⸱it⸱a⸱j sur ili est⸱is neni⸱o ali⸱a ol nov⸱a⸱j (sed ne krist⸱an⸱a⸱j!) teokrati⸱o⸱j, sen⸱de⸱pend⸱e de si⸱a⸱j rilat⸱o⸱j kun la tradici⸱a⸱j religi⸱o⸱j. Tio, ke la total⸱ism⸱a⸱j ideologi⸱o⸱j (kaj, laŭ mi⸱a opini⸱o, ankaŭ la liberal⸱ism⸱o) est⸱as mem form⸱o⸱j de modern⸱a religi⸱o, rest⸱is de la aŭtor⸱o tut⸱e ne rimark⸱it⸱a. Sed li ja ne serĉ⸱as kaj ne vid⸱as la radik⸱o⸱j⸱n de religi⸱a konsci⸱o, kaj tial preter⸱atent⸱as religi⸱o⸱n tie, kie li ĝi⸱n ne atend⸱as.

Sed kio est⸱as, laŭ mi⸱a opini⸱o, la plej grav⸱a mank⸱o de la libr⸱o, est⸱as plen⸱a neglekt⸱o far la aŭtor⸱o de la scienc⸱o. Konvink⸱a ateism⸱o ne pov⸱as ekzist⸱i sen la sukces⸱o⸱j de la natur⸱scienc⸱o⸱j, el kiu⸱j ĝi konstant⸱e ĉerp⸱as nov⸱a⸱j⸱n argument⸱o⸱j⸱n. Kaj teologi⸱o, kiu dum last⸱a⸱j jar⸱cent⸱o⸱j dev⸱as iel kun⸱viv⸱i kun la scienc⸱o, bon⸱e tio⸱n kompren⸱as: ĝi⸱a grand⸱a zorg⸱o est⸱as iel pac⸱ig⸱i la mal⸱facil⸱e kun⸱ig⸱ebl⸱a⸱j⸱n afer⸱o⸱j⸱n! Kaj la task⸱o de ateist⸱o est⸱as montr⸱i, ke tio ne ebl⸱as, kaj montr⸱i, kiel la modern⸱a scienc⸱o mal⸱kovr⸱as la nov⸱a⸱j⸱n fenomen⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j⸱n neni⸱u religi⸱a pens⸱o pov⸱is kaj pov⸱as antaŭ⸱vid⸱i kaj interpret⸱i. Krom⸱e, nur la scienc⸱o kapabl⸱as mal⸱kovr⸱i la objektiv⸱a⸱j⸱n radik⸱o⸱j⸱n de la religi⸱a mond⸱percept⸱o kaj montr⸱i la voj⸱o⸱j⸱n por for⸱ig⸱i ili⸱n. Ver⸱a model⸱o por tiu ver⸱e modern⸱a kaj scienc⸱e baz⸱it⸱a ateism⸱o est⸱as, ekzempl⸱e, verk⸱o⸱j de Dawkins. Sed Onfrajo est⸱as post⸱modern⸱ist⸱o kaj mal⸱fid⸱as al la scienc⸱o sam⸱e kiel al la religi⸱o – do, li⸱a ateism⸱o est⸱as, rezult⸱e, kastr⸱it⸱a.

Unu⸱a gvid⸱il⸱o pri ateism⸱o

Sed mi ne pov⸱as konklud⸱i, ke la libr⸱o de Onfrajo est⸱as tut⸱e sen⸱util⸱a. En la situaci⸱o de la ĝeneral⸱a mank⸱o de la ateism⸱a literatur⸱o ĝi iom plen⸱ig⸱as la ekzist⸱ant⸱a⸱n vaku⸱o⸱n kaj don⸱as la unu⸱a⸱n gvid⸱lini⸱o⸱n por la hom⸱o⸱j, kiu⸱j komenc⸱as for⸱ir⸱i de la religi⸱o, sed ankoraŭ ne pov⸱as formul⸱i mem argument⸱o⸱j⸱n kontraŭ ĝi – almenaŭ por si mem. Ĝi, krom⸱e, help⸱as, kvankam supr⸱aĵ⸱e, iom orient⸱iĝ⸱i en ateism⸱a literatur⸱o, produkt⸱it⸱a en pas⸱int⸱a⸱j jar⸱cent⸱o⸱j. Do, oni leg⸱u la libr⸱o⸱n kiel unu⸱a⸱n gvid⸱il⸱o⸱n pri ateism⸱o, precip⸱e se oni de⸱ven⸱as el land⸱o kun domin⸱o de la rom⸱katolik⸱a religi⸱o.

Michel Onfray (Mikael⸱o Onfrajo): Trakt⸱aĵ⸱o pri ateologio. Eld. Sat-EFK, lok⸱o ne indik⸱it⸱a, 2010. 182 paĝ⸱o⸱j broŝur⸱it⸱a⸱j. ISBN 978-2-918053-03-3.

Por mend⸱i, ir⸱u al la Ret⸱butik⸱o.

La marmor⸱a grot⸱o Gadime

La marmor⸱a grot⸱o Gadime est⸱as la sol⸱a ĉi-moment⸱e vizit⸱ebl⸱a el inter dek⸱o⸱j da kavern⸱o⸱j en Kosov⸱o. Ĝi trov⸱iĝ⸱as je ĉirkaŭ 20 km sud⸱e de la ĉef⸱urb⸱o Priŝtin⸱o. La grot⸱o est⸱as ver⸱e mir⸱ind⸱a pro si⸱a⸱j bel⸱eg⸱a⸱j stalagmit⸱o⸱j kaj stalaktit⸱o⸱j. Tuj post la liber⸱iĝ⸱o de Kosov⸱o, juni⸱e 1999, la aŭtor⸱o plezur⸱e vizit⸱is ĝi⸱n tri⸱foj⸱e kaj de tiam rekomend⸱as ĝi⸱n al vojaĝ⸱ant⸱o⸱j.

La grot⸱o est⸱is mal⸱kovr⸱it⸱a tut⸱e hazard⸱e en la jar⸱o 1969 de vilaĝ⸱an⸱o Ahmet Asllani, kiu serĉ⸱is ŝton⸱o⸱j⸱n por si⸱a nov⸱a dom⸱o. Li est⸱is ŝok⸱it⸱a de tio, kio⸱n li vid⸱is en⸱e. Post⸱e la grot⸱o⸱n esplor⸱is fak⸱ul⸱o⸱j el la eks⸱a Jugoslavi⸱o, apart⸱e profesor⸱o Jov⸱a⸱n Petroviĉ kaj spele⸱ologi⸱a⸱j klub⸱o⸱j el Vojvodin⸱o. Oni taks⸱as ĝi⸱a⸱n aĝ⸱o⸱n je 80 milion⸱o⸱j da jar⸱o⸱j.

Ĝi kuŝ⸱as je 584 m super la mar⸱nivel⸱o. La grot⸱o far⸱iĝ⸱is vizit⸱ebl⸱a por tur⸱ist⸱o⸱j en la jar⸱o 1976. Ĝi long⸱as 1500 m, sed ebl⸱as tra⸱rigard⸱i nur 800 metr⸱o⸱j⸱n de unu el ĝi⸱a⸱j tri etaĝ⸱o⸱j. En⸱e la temperatur⸱o est⸱as 9,6-16 ^oC. En ĝi est⸱as lag⸱et⸱o kun are⸱o de 500 kvadrat⸱a⸱j metr⸱o⸱j, kaj je 6-10 m sub⸱e tra⸱flu⸱as river⸱et⸱o Klusure.

En la grot⸱o est⸱as kelk⸱a⸱j ej⸱o⸱j. Unu el ili est⸱as la „ej⸱o de ge⸱am⸱ant⸱o⸱j”. Oni nom⸱as ĝi⸱n tiel pro stalagmit⸱o kaj stalaktit⸱o „Romeo kaj Juli⸱et⸱o”, al⸱proksim⸱iĝ⸱int⸱a⸱j unu al la ali⸱a je distanc⸱o de nur 5 cm. Laŭ fak⸱ul⸱o⸱j ili pov⸱us tuŝ⸱i unu la ali⸱a⸱n nur post 1 500 000 jar⸱o⸱j, ĉar por 1 mm est⸱as bezon⸱at⸱a⸱j 30 000 jar⸱o⸱j! Tre interes⸱a⸱j est⸱as ankaŭ ali⸱a⸱j ej⸱o⸱j kaj koridor⸱o⸱j. Sur la plafon⸱o de unu el ili trov⸱iĝ⸱as marmor⸱a⸱j el⸱star⸱aĵ⸱o⸱j, kiu⸱j malgraŭ la gravit⸱o turn⸱iĝ⸱as supr⸱e⸱n! Neni⸱u ĝis nun pov⸱as eksplik⸱i tiu⸱n evolu⸱o⸱n. Laŭ leg⸱end⸱o lepor⸱o en⸱ven⸱int⸱a la grot⸱o⸱n el⸱ir⸱is post kelk⸱a⸱j tag⸱o⸱j en Janjevo (apud Graĉanica) – loĝ⸱lok⸱o, situ⸱ant⸱a aer⸱lini⸱e je 12 km.

Antaŭ kelk⸱a⸱j jar⸱o⸱j oni komenc⸱is ĉerp⸱i trink⸱ebl⸱a⸱n akv⸱o⸱n el ĝi por la najbar⸱a⸱j vilaĝ⸱o⸱j per⸱e de pump⸱staci⸱o. Karakteriz⸱a por la grot⸱o Gadime est⸱as formaci⸱o⸱j de marmor⸱o kaj plur⸱a⸱j mineral⸱o⸱j, inter kiu⸱j la rar⸱a mineral⸱o aragonit⸱o.

Nov⸱a ĉef⸱redaktor⸱o

Dum 30 jar⸱o⸱j, kun kelk⸱jar⸱a inter⸱romp⸱o, mi est⸱is ĉef⸱redaktor⸱o de tiu ĉi magazin⸱o, kiu⸱n mi fond⸱is kun Torben Kehlet. Nun mi est⸱as 70-jar⸱a kaj sent⸱as la problem⸱o⸱j⸱n de mal⸱jun⸱iĝ⸱o. Kvankam mi⸱a san⸱stat⸱o est⸱as relativ⸱e stabil⸱a, post bicikl⸱a akcident⸱o antaŭ kvar jar⸱o⸱j, pro kiu romp⸱iĝ⸱is vertebr⸱o, mi sufer⸱as kronik⸱a⸱j⸱n dors⸱dolor⸱o⸱j⸱n. Krom⸱e post naŭ man-operaci⸱o⸱j mi pli kaj pli mal⸱bon⸱e pov⸱as manipul⸱i mi⸱a⸱j⸱n fingr⸱o⸱j⸱n, ekzempl⸱e dum tajp⸱ad⸱o. Do est⸱as temp⸱o rezign⸱i pri la posten⸱o de ĉef⸱redaktor⸱o.

Mi est⸱as tre feliĉ⸱a, ke ni trov⸱is tre kompetent⸱a⸱n post⸱e⸱ul⸱o⸱n por tiu ĉi grav⸱a posten⸱o. La 61-jar⸱a Paul Gubbins ne nur est⸱as renom⸱a dram⸱verk⸱ist⸱o, kiu gajn⸱is mult⸱a⸱j⸱n premi⸱o⸱j⸱n en bel⸱art⸱a⸱j konkurs⸱o⸱j de Universal⸱a Esperanto-Asoci⸱o, kaj membr⸱o de la Akademi⸱o de Esperant⸱o, sed – por ni precip⸱e grav⸱e – ankaŭ universitat⸱a docent⸱o pri ĵurnal⸱ism⸱o. Dum plur⸱a⸱j jar⸱o⸱j li krom⸱e sukces⸱e gvid⸱is la korespond⸱a⸱n kurs⸱o⸱n de la tiam⸱a Tut⸱mond⸱a Esperant⸱ist⸱a Ĵurnal⸱ist⸱a Asoci⸱o. Kaj vi ja ĉiu⸱j kon⸱as li⸱n kiel inteligent⸱a⸱n aŭtor⸱o⸱n de ni⸱a revu⸱o kaj kiel redaktor⸱o⸱n de la rubrik⸱o⸱j Politik⸱o kaj Modern⸱a viv⸱o. Do ne pov⸱as est⸱i dub⸱o pri la kvalit⸱o⸱j de la spert⸱a ĵurnal⸱ist⸱o por la nov⸱a posten⸱o. Sur sekv⸱a paĝ⸱o li mem prezent⸱as si⸱n al vi.

Do trankvil⸱e mi pov⸱as rezign⸱i pri mi⸱a posten⸱o, ĉar mi sci⸱as, ke mi⸱a amik⸱o Paul Gubbins garanti⸱as kontinu⸱ec⸱o⸱n de tiu ĉi prestiĝ⸱a magazin⸱o. Mi kompren⸱ebl⸱e dank⸱as al ni⸱a⸱j mult⸱a⸱j fidel⸱a⸱j kun⸱labor⸱ant⸱o⸱j, aŭtor⸱o⸱j kaj redaktor⸱o⸱j, kaj precip⸱e al la el⸱don⸱ej⸱o de Flandr⸱a Esperanto-Lig⸱o kaj ties skip⸱o kun ni⸱a lert⸱a redakci⸱a sekretari⸱o Paul Peeraerts ĉe la pint⸱o. Ĉiam ili fid⸱ind⸱e labor⸱is por ni⸱a revu⸱o. Kaj kompren⸱ebl⸱e mi tut⸱kor⸱e dank⸱as al vi ĉiu⸱j, ni⸱a⸱j fidel⸱a⸱j abon⸱ant⸱o⸱j kaj leg⸱ant⸱o⸱j, el kiu⸱j ne mal⸱mult⸱a⸱j akompan⸱as ni⸱n ek⸱de la unu⸱a jar⸱o. Mi esper⸱as, ke vi sam⸱e simpati⸱e sub⸱ten⸱os ni⸱a⸱n nov⸱a⸱n ĉef⸱redaktor⸱o⸱n, al kiu mi dezir⸱as ĉio⸱n bon⸱a⸱n por la est⸱ont⸱ec⸱o. Al vi mi dezir⸱as daŭr⸱a⸱n plezur⸱o⸱n dum leg⸱ad⸱o. Mi ja iom mal⸱ĝoj⸱e, tamen kontent⸱e adiaŭ⸱as vi⸱n. Fart⸱u bon⸱e!

Sincer⸱e vi⸱a

Parol⸱as post⸱e⸱ul⸱o

Stefan Maul sinonim⸱as kun MONATO. Stefan kun⸱fond⸱is, form⸱is kaj dum jar⸱dek⸱o⸱j am⸱e fleg⸱as ni⸱a⸱n magazin⸱o⸱n. Ĉef⸱e leg⸱ant⸱o⸱j, sed ankaŭ ĉiu⸱j kun⸱labor⸱ant⸱o⸱j, ŝuld⸱as al li mult⸱o⸱n. Sincer⸱a⸱n dank⸱o⸱n pro magazin⸱o unik⸱a en ni⸱a verd⸱a mond⸱o: magazin⸱o, kiu raport⸱as ne pri, sed per Esperant⸱o, kiu intenc⸱e turn⸱as si⸱n for de iu⸱foj⸱e febr⸱a esperant⸱a mond⸱et⸱o al iu⸱foj⸱e sam⸱e febr⸱a, sed mult⸱e pli vast⸱a ekster⸱a mond⸱o. Stefan dediĉ⸱is si⸱n mult⸱flank⸱e al Esperant⸱o, inter⸱ali⸱e kiel aŭtor⸱o, poet⸱o, akademi⸱an⸱o, sed sen⸱dub⸱e MONATO far⸱iĝ⸱os li⸱a monument⸱o.

Nun, pro bon⸱a⸱j kaj kompren⸱ebl⸱a⸱j kial⸱o⸱j, Stefan decid⸱is rezign⸱i pri la ĉef⸱redaktor⸱a⸱j dev⸱o⸱j. Ili⸱n li trans⸱don⸱as al mi. Grand⸱a honor⸱o, pri kiu mi ne tut⸱e cert⸱as, ĉu mi ind⸱as: la magazin⸱o perd⸱as profesi⸱a⸱n, ĝis⸱ost⸱a⸱n ĵurnal⸱ist⸱o⸱n kaj akir⸱as maksimum⸱e du⸱on⸱profesi⸱a⸱n. Jes, mi instru⸱as ĵurnal⸱ism⸱o⸱n ĉe brit⸱a universitat⸱o kaj trejn⸱iĝ⸱is kiel ĵurnal⸱ist⸱o antaŭ pli ol 30 jar⸱o⸱j; inter⸱temp⸱e, tamen, kaj plej⸱part⸱e, mi per⸱labor⸱is mi⸱a⸱n ĉiu⸱tag⸱a⸱n pan⸱o⸱n, instru⸱ant⸱e universitat⸱nivel⸱e la german⸱a⸱n.

Princip⸱o⸱j

Sed, dum tiu ĉi period⸱o, mi kontribu⸱is al MONATO, artikol⸱ant⸱e kaj, iom post⸱e, redakt⸱ant⸱e la rubrik⸱o⸱j⸱n Politik⸱o kaj Modern⸱a viv⸱o. La magazin⸱o ebl⸱ig⸱is al mi, lingv⸱o-instru⸱ist⸱o, re⸱ten⸱i kontakt⸱o⸱n kun la ĵurnal⸱ism⸱o. Sam⸱temp⸱e mi re⸱kon⸱is la valor⸱o⸱n de MONATO, pli kaj pli respekt⸱ant⸱e ties princip⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j⸱n nun kiel ĉef⸱redaktor⸱o mi defend⸱os.

Kio pri la est⸱ont⸱ec⸱o? Ŝanĝ⸱i ni⸱a⸱n magazin⸱o⸱n mi ne vol⸱as; laŭ⸱ebl⸱e pli⸱fort⸱ig⸱i, jes. Por tio mi bezon⸱as inter⸱ali⸱e la help⸱o⸱n de leg⸱ant⸱o⸱j: leg⸱ant⸱o⸱j, ekzempl⸱e, el land⸱o⸱j, kiu⸱j mal⸱oft⸱e reprezent⸱iĝ⸱as inter la kovr⸱il⸱o⸱j de MONATO. Leg⸱ant⸱o⸱j pret⸱a⸱j verk⸱i pri protest⸱o⸱j en Franci⸱o kontraŭ alt⸱ig⸱o de la pensi⸱aĝ⸱o; pri la dekstr⸱em⸱a tiel nom⸱at⸱a te⸱fest⸱a parti⸱o en Uson⸱o; pri la prov⸱o⸱j de Putin de⸱nov⸱e prezid⸱ant⸱iĝ⸱i; pri la burlesk⸱aĵ⸱o⸱j de Berlusconi ktp ktp. Ne mank⸱as tem⸱o⸱j, sed ie-tie mank⸱as verk⸱ant⸱o⸱j por kvant⸱e kaj kvalit⸱e ŝvel⸱ig⸱i la en⸱hav⸱o⸱n de ni⸱a⸱j rubrik⸱o⸱j.

Tia⸱manier⸱e, kun vi⸱a help⸱o, kun la sub⸱ten⸱o de Flandr⸱a Esperanto-Lig⸱o, ni pov⸱os daŭr⸱ig⸱i la MONATO-tradici⸱o⸱n grand⸱part⸱e establ⸱it⸱a⸱n de Stefan Maul. Humil⸱e, iom nervoz⸱e, mi tamen antaŭ⸱ĝu⸱as sukces⸱a⸱n kaj frukt⸱o⸱don⸱a⸱n kun⸱labor⸱o⸱n.

Am⸱i, estim⸱i kaj kokr⸱i

La am⸱o kaj la si⸱n⸱don⸱em⸱o de ital⸱o⸱j al la famili⸱o est⸱as proverb⸱a⸱j. Tamen est⸱as ali⸱a ital⸱a proverb⸱o, ripet⸱at⸱a de ĉiu⸱j instru⸱ist⸱o⸱j pri algebr⸱o, laŭ kiu „matematik⸱o ne est⸱as opini⸱o”. Kaj la cifer⸱o⸱j, neniam pli ol ĉi-foj⸱e, est⸱as elokvent⸱a⸱j.

Laŭ freŝ⸱a statistik⸱o, 55 % de la edz⸱o⸱j kaj 45 % de la edz⸱in⸱o⸱j tromp⸱is almenaŭ unu⸱foj⸱e si⸱a⸱n viv⸱kun⸱ul⸱o⸱n aŭ, pli preciz⸱e, tiu⸱j⸱n, al kiu⸱j la plej⸱part⸱o solen⸱e promes⸱is „am⸱i, estim⸱i kaj honor⸱i, dum ĉiu⸱j tag⸱o⸱j de mi⸱a viv⸱o, en bon⸱a⸱j kaj mal⸱bon⸱a⸱j tag⸱o⸱j, en san⸱o kaj mal⸱san⸱o, ĝis la mort⸱o ni⸱n dis⸱ig⸱os”.

Konscienc⸱o

Aper⸱int⸱e fin⸱e de oktobr⸱o 2010, tiu ĉi nov⸱aĵ⸱o vast⸱e eĥ⸱iĝ⸱is tra Itali⸱o. Oni subit⸱e ek⸱konsci⸱is, ke, el kvar ge⸱edz⸱a⸱j par⸱o⸱j renkont⸱at⸱a⸱j en super⸱bazar⸱o, kamp⸱ar⸱o aŭ eĉ preĝ⸱ej⸱o, nur unu hav⸱as tut⸱e pur⸱a⸱n konscienc⸱o⸱n. Ĉe la ceter⸱a⸱j tri par⸱o⸱j preskaŭ cert⸱e almenaŭ unu el la ge⸱edz⸱o⸱j kokr⸱is, se ne ambaŭ.

Sen⸱kompat⸱a kaj iel mir⸱ig⸱a est⸱as analiz⸱o publik⸱ig⸱it⸱a de la asoci⸱o de ital⸱a⸱j fak⸱ul⸱o⸱j pri ge⸱edz⸱ec⸱o-jur⸱o. Ili rimark⸱is, ke la nombr⸱o de perfid⸱ul⸱o⸱j sen⸱ĉes⸱e kresk⸱as. Ĉef⸱e kulp⸱as la daŭr⸱a dis⸱vast⸱iĝ⸱o de la tiel nom⸱at⸱a⸱j soci⸱a⸱j ret⸱ej⸱o⸱j (kiel Facebook) kaj ali⸱a⸱j per⸱ret⸱a⸱j serv⸱o⸱j. Ili kapabl⸱as proviz⸱i facil⸱e kaj sen⸱pag⸱e amik⸱ec⸱o⸱j⸱n tre apart⸱a⸱j⸱n.

Spert⸱o

Cert⸱e ne tem⸱as pri fenomen⸱o nur ital⸱a. Ekzist⸱as ekzempl⸱e tut⸱mond⸱e sukces⸱a inter⸱naci⸱a ret⸱paĝ⸱o rezerv⸱at⸱a al ge⸱edz⸱o⸱j serĉ⸱ant⸱a⸱j ekster⸱edz⸱ec⸱a⸱n spert⸱o⸱n. Rimark⸱ind⸱as, ke jam 90 000 ital⸱o⸱j al⸱iĝ⸱is al tiu ĉi serv⸱o. Ceter⸱e la mal⸱fidel⸱ul⸱a ĉef⸱urb⸱o ne est⸱as Romo (kiu klasifik⸱iĝ⸱is du⸱a), sed ties „rival⸱o” Milan⸱o.

El la stud⸱aĵ⸱o evident⸱iĝ⸱as, ke 60 perfid⸱o⸱j el 100 okaz⸱as tag⸱e, ĉe la labor⸱ej⸱o aŭ dum ne⸱suspekt⸱ind⸱a tag⸱manĝ⸱a paŭz⸱o. Plej kutim⸱e tem⸱as pri simpl⸱a⸱j eskap⸱et⸱o⸱j, pli kaj pli oft⸱e toler⸱at⸱a⸱j (ver⸱ŝajn⸱e, ĉar reciprok⸱a⸱j). Kelk⸱foj⸱e tamen nask⸱iĝ⸱as ankaŭ stabil⸱a⸱j am⸱rilat⸱o⸱j.

Aventur⸱o⸱j

Ne⸱grav⸱a⸱n rol⸱o⸱n lud⸱as ag⸱o. La mez⸱um⸱a tromp⸱ant⸱o est⸱as 44-jar⸱a hom⸱o, kun kresk⸱ant⸱a nombr⸱o de vir⸱in⸱o⸱j inklin⸱a⸱j al aventur⸱o⸱j aŭ ver⸱a⸱j rilat⸱o⸱j kun partner⸱o⸱j pli jun⸱a⸱j, kio ne plu est⸱as tabu⸱a tem⸱o.

Ne mank⸱as – sed ne abund⸱as – ge⸱edz⸱o⸱j em⸱a⸱j al sam⸱seks⸱a⸱j rilat⸱o⸱j (7 % inter vir⸱o⸱j kaj 4 % inter vir⸱in⸱o⸱j). Plej⸱part⸱e la averaĝ⸱a ital⸱o ankoraŭ prefer⸱as vir⸱in⸱o⸱j⸱n, laŭ⸱ebl⸱e elekt⸱it⸱a⸱j⸱n el la edz⸱in⸱a⸱j kon⸱at⸱in⸱o⸱j kaj amik⸱in⸱o⸱j. Vir⸱in⸱o⸱j rigard⸱as interes⸱at⸱e si⸱a⸱j⸱n koleg⸱o⸱j⸱n, si⸱a⸱n person⸱a⸱n trejn⸱ist⸱o⸱n aŭ instru⸱ist⸱o⸱n pri ski⸱ad⸱o aŭ danc⸱ad⸱o.

Ke tromp⸱ant⸱o⸱j si⸱n kred⸱as pli ruz⸱a⸱j ol si⸱a⸱j kun⸱ul⸱o⸱j, facil⸱e konstat⸱ebl⸱as. Sed tio⸱n ne⸱as la japan⸱a psik⸱olog⸱o Satoshi Kanazawa. Li⸱a⸱j esplor⸱o⸱j montr⸱as, ke kutim⸱e mal⸱fidel⸱ul⸱o⸱j ne fid⸱ind⸱as eĉ en la labor⸱ej⸱o. Ili est⸱as ankaŭ mal⸱pli inteligent⸱a⸱j.

Piramid⸱o-problem⸱o

Post la mort⸱o de la alban⸱a diktator⸱o komun⸱ist⸱a En⸱ver Hoxha [hoĝa] en april⸱o, 1985, post⸱e⸱ul⸱o⸱j konstru⸱is omaĝ⸱e al li, krom alt⸱a⸱n statu⸱o⸱n bronz⸱a⸱n, ankaŭ grand⸱a⸱n impon⸱a⸱n marmor⸱a⸱n piramid⸱o-maŭzole⸱o⸱n.

La mal⸱riĉ⸱a land⸱o el⸱spez⸱is eksces⸱e por ambaŭ monument⸱o⸱j dediĉ⸱it⸱a⸱j al ebl⸱e la plej sovaĝ⸱a reprezent⸱ant⸱o de total⸱ism⸱a reĝim⸱o ie en la mond⸱o. En 1991 la statu⸱o, ĉe plac⸱o Skanderbeg en Tiran⸱o, est⸱is fal⸱ig⸱it⸱a de 100 000 protest⸱ant⸱o⸱j.

Kultur⸱o

Rest⸱is tamen la piramid⸱o, kiu far⸱iĝ⸱is en la sekv⸱a demokrat⸱a ŝtat⸱o Inter⸱naci⸱a Centr⸱o de Kultur⸱o. Post⸱e la reg⸱ist⸱ar⸱o decid⸱is, ke ĝi far⸱iĝ⸱u Naci⸱a Teatr⸱o kaj Naci⸱a Bibliotek⸱o. Tiu⸱cel⸱e est⸱as dispon⸱ig⸱it⸱a⸱j ĉ. 5 milion⸱o⸱j da eŭr⸱o⸱j.

Last⸱a⸱temp⸱e, tamen, traf⸱is la piramid⸱o⸱n nov⸱a decid⸱o: ĝi est⸱u detru⸱it⸱a kaj, anstataŭ⸱e, est⸱u konstru⸱it⸱a nov⸱a dom⸱o de la parlament⸱o, inaŭgur⸱ot⸱a okaz⸱e de la cent⸱jar⸱iĝ⸱o de la Sen⸱de⸱pend⸱iĝ⸱o de Albanio en novembr⸱o 2012. La lok⸱o apart⸱e oportun⸱as: la piramid⸱o star⸱as apud la ĉef⸱ministr⸱ej⸱o kaj ali⸱a⸱j ŝtat⸱a⸱j konstru⸱aĵ⸱o⸱j.

Sovaĝ⸱ec⸱o

Tuj lev⸱iĝ⸱is kritik⸱o⸱j. Nostalgi⸱ul⸱o⸱j pri komun⸱ism⸱o, inkluziv⸱e la vidv⸱in⸱o⸱n de Hoxha, ankoraŭ viv⸱ant⸱a⸱n, protest⸱is, taks⸱ant⸱e la detru⸱o⸱n sovaĝ⸱ec⸱o. Ali⸱a⸱j, pli raci⸱a⸱j, opini⸱is, ke la piramid⸱o est⸱as art⸱a monument⸱o, kiu pli⸱bel⸱ig⸱as la urb⸱o⸱n, des pli, ĉar oni jam el⸱spez⸱is mult⸱o⸱n pro la piramid⸱o. Ankoraŭ ali⸱a⸱j, inkluziv⸱e de la ĉef⸱ministr⸱o Sal⸱i Berisha, dir⸱as, ke la piramid⸱o est⸱u detru⸱it⸱a, ĉar ĝi reprezent⸱as last⸱a⸱n simbol⸱o⸱n komun⸱ism⸱a⸱n.

Ordinar⸱a⸱j alban⸱o⸱j, tamen, opini⸱as, ke pli bon⸱e est⸱us konstru⸱i nov⸱a⸱n parlament⸱ej⸱o⸱n ali⸱lok⸱e anstataŭ detru⸱i la valor⸱aĵ⸱o⸱n piramid⸱a⸱n. Tiel ebl⸱us ŝpar⸱i mon⸱o⸱n por lern⸱ej⸱o⸱j, hospital⸱o⸱j kaj soci⸱a⸱j serv⸱o⸱j.

Nepr⸱as memor⸱i, ke komun⸱ism⸱o ne mal⸱aper⸱os pro detru⸱ad⸱o de ties simbol⸱o⸱j. Sam⸱e Hoxha, detru⸱ant⸱e preĝ⸱ej⸱o⸱j⸱n kaj moske⸱o⸱j⸱n en 1967, ne sukces⸱is el⸱radik⸱ig⸱i la religi⸱em⸱o⸱n de alban⸱o⸱j.

Santiag⸱o Flor⸱buĉ⸱ant⸱o

En 2010 la urb⸱o Santiag⸱o de Compostela, la cel⸱o de la Voj⸱o Jakob⸱a en la galeg⸱a part⸱o de Hispani⸱o, atend⸱is ekster⸱ordinar⸱e mult⸱a⸱j⸱n pilgrim⸱ant⸱o⸱j⸱n pro Sankt⸱a jar⸱o. Ĉiu⸱lok⸱e est⸱is vid⸱ebl⸱a⸱j la emblem⸱o de la fest⸱o⸱jar⸱o kaj bild⸱o⸱j de la sankt⸱ul⸱o. Pro li⸱a leg⸱end⸱a venk⸱a inter⸱ven⸱o en la batal⸱o de Clavijo, post kiam mez⸱e de la 9a jar⸱cent⸱o la krist⸱an⸱a reĝ⸱o Ramiro rifuz⸱is liver⸱i la jar⸱a⸱n tribut⸱o⸱n de cent virg⸱ul⸱in⸱o⸱j al la muzulman⸱a⸱j mal⸱amik⸱o⸱j, ek⸱est⸱is li⸱a krom⸱nom⸱o „Matamoros”, kio signif⸱as „Buĉ⸱ant⸱o de la maŭr⸱o⸱j”. Mem⸱kompren⸱ebl⸱e ankaŭ la art⸱ist⸱o⸱j ne evit⸱is la prezent⸱ad⸱o⸱n de la sankt⸱ul⸱o kiel kavalir⸱o rajd⸱ant⸱a sur⸱ĉeval⸱e, kun glav⸱o en⸱man⸱e, kaj la dis⸱pec⸱ig⸱it⸱a⸱j viktim⸱o⸱j sub la huf⸱o⸱j de li⸱a ĉeval⸱o. Tiel li oft⸱eg⸱e aper⸱as sur⸱bild⸱e kaj kiel statu⸱o, ne⸱rar⸱e viv⸱o⸱grand⸱e, en preĝ⸱ej⸱o⸱j.

Ankaŭ en la katedral⸱o de Santiag⸱o ekzist⸱as tia impon⸱a memor⸱ig⸱il⸱o, kaj long⸱e ĝi pov⸱is el⸱star⸱ig⸱i la sankt⸱ul⸱o⸱n kiel sav⸱ant⸱o⸱n de la krist⸱an⸱a Hispani⸱o. Neniu⸱n ŝok⸱is la kruel⸱a⸱j detal⸱o⸱j, ĝis pli delikat⸱a kaj sen⸱tem⸱a soci⸱o, do la aktual⸱a, ne plu pov⸱is el⸱ten⸱i la religi⸱a⸱j⸱n imag⸱o⸱j⸱n pri mez⸱epok⸱a batal⸱o. Pli preciz⸱e, ĝi ne plu vol⸱is konfront⸱i la tiam mal⸱venk⸱int⸱a⸱n kultur⸱o⸱n kun tia⸱j incit⸱a⸱j, nun⸱temp⸱e „politik⸱e mal⸱oportun⸱a⸱j” rest⸱aĵ⸱o⸱j.

Aŭtent⸱a skulpt⸱aĵ⸱o

La respond⸱ec⸱ul⸱o⸱j de la katedral⸱o ne kuraĝ⸱is ne re⸱ag⸱i al la evident⸱a opini⸱ŝanĝ⸱iĝ⸱o en la sekular⸱a soci⸱o, apart⸱e en jar⸱o kun al⸱flu⸱o de pilgrim⸱a⸱j kaj tur⸱ist⸱a⸱j amas⸱o⸱j. Ili⸱a⸱n el⸱turn⸱iĝ⸱o⸱n pov⸱is konstat⸱i tiu⸱jar⸱a⸱j pilgrim⸱ant⸱o⸱j. Ĉe la koncern⸱a lok⸱o, sen⸱intu⸱a⸱j hom⸱o⸱j vid⸱is nur impet⸱a⸱n rajd⸱ant⸱o⸱n, kavalir⸱o⸱n, ne nepr⸱e sankt⸱ul⸱o⸱n, kaj trankvil⸱e preter⸱pas⸱is tiu⸱n ekzotik⸱aĵ⸱o⸱n sen ekscit⸱iĝ⸱o aŭ konscienc⸱riproĉ⸱o⸱j. Sed tiu⸱j, kiu⸱j kon⸱is la aŭtent⸱a⸱n statu⸱o⸱n, mir⸱e prov⸱is serĉ⸱i ĝi⸱a⸱n skandal⸱a⸱n baz⸱o⸱n. Normal⸱statur⸱a⸱j hom⸱o⸱j ne plu pov⸱is vid⸱i la sub⸱sankt⸱ul⸱a⸱n okaz⸱int⸱aĵ⸱o⸱n. Ĝi simpl⸱e kaj sen⸱kulp⸱e kaŝ⸱iĝ⸱is – mal⸱antaŭ la ond⸱ad⸱o de impon⸱a flor⸱mar⸱o.

Fest⸱jar⸱a kamufl⸱ad⸱o

Oni ja pov⸱us rid⸱i pri la invent⸱em⸱o de la kanonik⸱o⸱j, eĉ far⸱i ŝerc⸱o⸱n, se la hispan⸱a lingv⸱o tio⸱n plen⸱e permes⸱us: el „Santiag⸱o Matamoros” est⸱iĝ⸱us „Santiag⸱o Matafloros” – la Maŭr⸱buĉ⸱ant⸱o trans⸱form⸱iĝ⸱us al Flor⸱buĉ⸱ant⸱o, se la hispan⸱a plural⸱o de „flor⸱o⸱j” („flores”, sed ne „flor⸱os”) permes⸱us pli strikt⸱a⸱n rim⸱ad⸱o⸱n. Sed la afer⸱o est⸱as pli serioz⸱a. Ĉu iu ver⸱e vol⸱as kred⸱ig⸱i, ke kamufl⸱a fest⸱jar⸱a flor⸱ornam⸱aĵ⸱o kapabl⸱as mild⸱ig⸱i histori⸱a⸱j⸱n event⸱o⸱j⸱n? Ĝi nur taŭg⸱as por kontent⸱ig⸱i hom⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j kred⸱as si⸱n pli moral⸱a⸱j ol la ali⸱a⸱j. Ili ne vol⸱as lern⸱i el la krud⸱a histori⸱o, nur for⸱ŝov⸱as ĝi⸱n. Kaj hejm⸱e ili tamen avid⸱as renkont⸱i kadavr⸱o⸱j⸱n, nom⸱e en la televid⸱o, pli oft⸱e ol iam ajn vid⸱it⸱a⸱j⸱n en religi⸱a⸱j cirkonstanc⸱o⸱j. La kaŝ⸱ad⸱o de la pas⸱int⸱ec⸱o ne aŭtomat⸱e konduk⸱as al pli pac⸱a soci⸱o, ne pur⸱ig⸱as religi⸱o⸱j⸱n kaj ne evit⸱ig⸱as est⸱ont⸱a⸱j⸱n kruel⸱aĵ⸱o⸱j⸱n.

La origin⸱o de la hom⸱a⸱j lingv⸱o⸱j

Stud⸱i la evolu⸱o⸱n de la lingv⸱o⸱j strikt⸱e scienc⸱e oni pov⸱as nur ek⸱de la moment⸱o, kiam tiu⸱j lingv⸱o⸱j akir⸱is skrib⸱o⸱n. Kiel la lingv⸱o evolu⸱is ek⸱de la unu⸱a artik⸱ig⸱it⸱a son⸱o ĝis la aper⸱o de la skrib⸱o – pri tio oni pov⸱as nur konstru⸱i hipotez⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j pov⸱as est⸱i konfirm⸱it⸱a⸱j aŭ refut⸱it⸱a⸱j nur per ne⸱rekt⸱a⸱j fakt⸱o⸱j. Neni⸱a⸱j arkeologi⸱a⸱j esplor⸱fos⸱ad⸱o⸱j pov⸱as don⸱i rekt⸱a⸱j⸱n pruv⸱o⸱j⸱n. Dub⸱ind⸱e ni iam sci⸱os, kiel kavern⸱hom⸱o⸱j nom⸱is mamut⸱o⸱n, nur se est⸱os invent⸱it⸱a la temp⸱o⸱maŝin⸱o de Herbert Wells.

La ĉi-sub⸱a hipotez⸱o est⸱as baz⸱it⸱a sur fakt⸱o⸱j, kiu⸱j ekzist⸱as en divers⸱a⸱j lingv⸱o⸱j ĝis la nun⸱a temp⸱o. Kiom⸱grad⸱e plen⸱rajt⸱a est⸱as tia al⸱ir⸱o? Se iu fenomen⸱o ekzist⸱as en kelk⸱a⸱j, eĉ mult⸱a⸱j lingv⸱o⸱j, ĉu oni rajt⸱as konsider⸱i tiu⸱n fenomen⸱o⸱n universal⸱a ec⸱o de la hom⸱a lingv⸱o? Se mi est⸱as, ekzempl⸱e, rus⸱o, mi vid⸱as ke ukrain⸱o⸱j, pol⸱o⸱j, bulgar⸱o⸱j parol⸱as mult⸱e pli kompren⸱ebl⸱e ol turk⸱o⸱j aŭ ĉin⸱o⸱j. Fak⸱ul⸱o en lingv⸱o⸱j dir⸱os: la rus⸱a kaj ali⸱a⸱j simil⸱a⸱j al ĝi lingv⸱o⸱j form⸱as la slav⸱a⸱n grup⸱o⸱n. En Eŭrop⸱o kaj Azi⸱o ekzist⸱as ankaŭ ali⸱a⸱j lingv⸱a⸱j grup⸱o⸱j: ĝerman⸱a, rom⸱id⸱a, kelt⸱a, hind⸱a, iran⸱a.

Uz⸱ant⸱e la ekzist⸱o⸱n de tiu⸱j grup⸱o⸱j, oni pov⸱us konstru⸱i pseŭdo⸱scienc⸱a⸱j⸱n teori⸱o⸱j⸱n. Ekzempl⸱e, se la difin⸱a artikol⸱o ekzist⸱as en ĉiu⸱j rom⸱id⸱a⸱j lingv⸱o⸱j, en ĉiu⸱j ĝerman⸱a⸱j kaj ankoraŭ en la arab⸱a kaj la hebre⸱a, en la grek⸱a kaj la hungar⸱a, en la bulgar⸱a kaj la makedon⸱a, do, tio est⸱as universal⸱a lingv⸱a leĝ⸱o, kaj se iu lingv⸱o ne hav⸱as artikol⸱o⸱j⸱n, ĝi est⸱as ankoraŭ ne sufiĉ⸱e evolu⸱int⸱a.

Kompren⸱ebl⸱e, tio est⸱as ne⸱serioz⸱a kaj ne⸱scienc⸱a. Jes, iu fenomen⸱o pov⸱as est⸱i en lingv⸱o⸱j de unu aŭ du grup⸱o⸱j kaj plen⸱e for⸱est⸱i en ĉiu⸱j ali⸱a⸱j lingv⸱o⸱j de la mond⸱o. Por ke oni pov⸱u konfirm⸱i universal⸱ec⸱o⸱n de iu fenomen⸱o, ĝi dev⸱as est⸱i en grand⸱a nombr⸱o de ne⸱parenc⸱a⸱j lingv⸱o⸱j.

Tra⸱vid⸱ebl⸱a origin⸱o

La origin⸱o de la lingv⸱o⸱j de sam⸱a grup⸱o est⸱as por la scienc⸱o pli aŭ mal⸱pli tra⸱vid⸱ebl⸱a. Ekzempl⸱e, ĉiu⸱j latin⸱id⸱a⸱j lingv⸱o⸱j origin⸱is de la popol⸱a latin⸱o jam en la histori⸱a epok⸱o, post la dis⸱fal⸱o de la romi⸱a imperi⸱o. Ankaŭ la slav⸱a⸱j lingv⸱o⸱j origin⸱as de iu unu lingv⸱o, sed ĝi⸱a nom⸱o kaj ĝi⸱a skrib⸱o (kiu plej ver⸱ŝajn⸱e ne ekzist⸱is) ne konserv⸱iĝ⸱is. Ankaŭ ĉiu⸱j hind⸱eŭrop⸱a⸱j lingv⸱o⸱j origin⸱is de unu lingv⸱o (scienc⸱e: pra⸱lingv⸱o). Ĝi⸱a nom⸱o des pli ne konserv⸱iĝ⸱is, kvankam iu⸱j teori⸱a⸱j re⸱konstru⸱aĵ⸱o⸱j ekzist⸱as ankaŭ por ĝi. Kiel en tiu lingv⸱o son⸱is (proksim⸱um⸱e antaŭ 5000 jar⸱o⸱j) la vort⸱o „ŝaf⸱o”, scienc⸱ist⸱o⸱j pli aŭ mal⸱pli cert⸱e sci⸱as.

Imperativ⸱o de singular⸱o

La lingv⸱o embri⸱iĝ⸱is, laŭ opini⸱o de la aŭtor⸱o, de verb⸱o, de ĝi⸱a primar⸱a form⸱o: imperativ⸱o de singular⸱o. Argument⸱o⸱j est⸱os sub⸱e, kaj antaŭ ĉio ni imag⸱u situaci⸱o⸱n de la ŝton⸱epok⸱o. La tiam⸱a hom⸱o dev⸱is ĉas⸱i, defend⸱i si⸱n kontraŭ rab⸱o⸱best⸱o⸱j kaj lukt⸱i kontraŭ mal⸱amik⸱o⸱j.

La pra⸱hom⸱o⸱j, kiu⸱j ne hav⸱is akr⸱a⸱j⸱n ung⸱eg⸱o⸱j⸱n kaj kojn⸱o⸱dent⸱o⸱j⸱n, fort⸱a⸱j⸱n muskol⸱o⸱j⸱n, rapid⸱a⸱j⸱n gamb⸱o⸱j⸱n, pov⸱is ĉas⸱i, lukt⸱i, defend⸱i si⸱n nur kun⸱ig⸱it⸱e, greg⸱e. Kaj por tio ili bezon⸱is almenaŭ minimum⸱a⸱n inter⸱ŝanĝ⸱o⸱n de inform⸱o. Sed kia inform⸱o est⸱is la plej neces⸱a? Por ke ag⸱o⸱j dum ĉas⸱ad⸱o, batal⸱o, defend⸱o kontraŭ super⸱ant⸱a per fort⸱o best⸱o est⸱u sukces⸱a⸱j, ĉiu⸱j dev⸱is ag⸱i inter⸱konsent⸱e. Kaj por tio est⸱is bezon⸱at⸱a⸱j komand⸱o⸱j, kiu⸱j ven⸱us de la greg⸱a estr⸱o aŭ de la plej proksim⸱a najbar⸱o. Komenc⸱e tio est⸱is ne⸱artik⸱ig⸱it⸱a⸱j el⸱kri⸱o⸱j (kiel kri⸱as boks⸱ist⸱o, far⸱ant⸱a frap⸱o⸱n), kaj post⸱e ĉiam pli kaj pli konsci⸱a⸱j. Tia⸱j⸱n divers⸱form⸱a⸱j⸱n signal⸱o⸱j⸱n-komand⸱o⸱j⸱n hav⸱as ĉiu⸱j greg⸱a⸱j animal⸱o⸱j inkluziv⸱e bird⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j hav⸱as mal⸱pli evolu⸱int⸱a⸱n cerb⸱o⸱n ol mam⸱ul⸱o⸱j.

Iom post iom (pas⸱is ja mil⸱o⸱j kaj dek⸱mil⸱o⸱j da jar⸱o⸱j) tiu⸱j signal⸱o⸱j-komand⸱o⸱j iĝ⸱is ĉiam pli kaj pli artik⸱ig⸱it⸱a⸱j kaj divers⸱a⸱j, kio help⸱is rest⸱i viv⸱a al Hom⸱o sapiens, est⸱aĵ⸱o mult⸱e pli mal⸱fort⸱a ol leon⸱o⸱j, tigr⸱o⸱j kaj urs⸱o⸱j.

Primar⸱a⸱j verb⸱o⸱j

Kia⸱j pov⸱is est⸱i tiu⸱j signal⸱o⸱j-komand⸱o⸱j, kiam ili iĝ⸱is jam artik⸱ig⸱it⸱a⸱j? „Bat!”, „Frap!”, „Stop!”, „Vid!”, „Do⸱n!”, „Pre⸱n!”, „Ve⸱n!” kaj simil⸱a⸱j. Tio est⸱is primar⸱a⸱j verb⸱o⸱j, laŭ nun⸱temp⸱a kompren⸱o en imperativ⸱o de la du⸱a person⸱o de singular⸱o. Ne⸱rekt⸱a⸱j fakt⸱o⸱j don⸱as motiv⸱o⸱j⸱n opini⸱i, ke de tiu⸱j primar⸱a⸱j verb⸱o⸱j origin⸱is ĉiu⸱j vort⸱o⸱j de ĉiu⸱j lingv⸱o⸱j. Nun neni⸱u pov⸱as dir⸱i, kiam tiu⸱j primar⸱a⸱j verb⸱o⸱j aper⸱is: ĉu antaŭ dek⸱mil⸱o⸱j aŭ cent⸱mil⸱o⸱j da jar⸱o⸱j? Sed aper⸱int⸱e en tiu⸱j de⸱long⸱e pas⸱int⸱a⸱j jar⸱o⸱j, tiu⸱j form⸱o⸱j mal⸱mult⸱e ali⸱iĝ⸱is.

En lingv⸱o, sam⸱e kiel en ali⸱a⸱j hom⸱a⸱j ag⸱o⸱j, oni pov⸱as observ⸱i cel⸱konform⸱ec⸱o⸱n: por kio ali⸱ig⸱i form⸱o⸱n de tranĉ⸱il⸱o, hak⸱il⸱o aŭ rad⸱o, se ili normal⸱e plen⸱um⸱as si⸱a⸱j⸱n funkci⸱o⸱j⸱n? Se est⸱as bezon⸱o ordon⸱i, postul⸱i, pet⸱i, el ĉiu⸱j ekzist⸱ant⸱a⸱j en lingv⸱o verb⸱a⸱j form⸱o⸱j est⸱as plej simpl⸱e uz⸱i la plej mal⸱long⸱a⸱n.

Jen pro tiu kaŭz⸱o ĝis nun en la pli⸱mult⸱o de la lingv⸱o⸱j, aparten⸱ant⸱a⸱j al divers⸱a⸱j famili⸱o⸱j, t.e. kiu⸱j unu kun ali⸱a neniam inter⸱ag⸱is, ni pov⸱as observ⸱i la sam⸱a⸱n fenomen⸱o⸱n: la plej simpl⸱a imperativ⸱a form⸱o de verb⸱o ĉiam est⸱as la plej mal⸱long⸱a, kutim⸱e ĝi koincid⸱as kun la verb⸱a radik⸱o, de kiu form⸱iĝ⸱as ĉiu⸱j ali⸱a⸱j verb⸱a⸱j form⸱o⸱j.

Ekzempl⸱o⸱j

La german⸱a (la hind⸱eŭrop⸱a famili⸱o): „komm” –– „ven⸱u”
la malaj⸱a (la aŭstronezi⸱a famili⸱o): „pergi” – „ir⸱u”
la kazaĥ⸱a (la turk⸱a-tatar⸱a famili⸱o): „kel” – „ven⸱u”
la mongol⸱a (la mongol⸱a famili⸱o): „jav” – „ir⸱u”
la hungar⸱a (la finn-ugr⸱a famili⸱o): „var⸱j” – „atend⸱u”
la ĉeĉen⸱a (la kaŭkaz⸱a famili⸱o): „laĥa” – „serĉ⸱u”
la hausa (la ĉad⸱a famili⸱o): „sa” – „met⸱u”.

Proksim⸱um⸱e tia⸱j est⸱is la unu⸱a⸱j vort⸱o⸱j neces⸱a⸱j dum ĉas⸱ad⸱o aŭ dum batal⸱o. Sed la ĉas⸱ad⸱o kaj la batal⸱o okup⸱is ne la tut⸱a⸱n temp⸱o⸱n de la pra⸱hom⸱o. Post tio li ven⸱is en si⸱a⸱n kavern⸱o⸱n, kaj est⸱is neces⸱o pri⸱parol⸱i la pas⸱int⸱a⸱n ĉas⸱o⸱n aŭ batal⸱o⸱n. Por tio oni bezon⸱is uz⸱i verb⸱o⸱j⸱n ne nur en la imperativ⸱a form⸱o, sed ankaŭ en la is-temp⸱o, la prezenc⸱o, la futur⸱o kaj en divers⸱a⸱j person⸱o⸱j (mi, vi, li). Tiel la verb⸱o akir⸱is temp⸱o⸱j⸱n, aper⸱is pronom⸱o⸱j, person⸱a⸱j nom⸱o⸱j.

Do, verb⸱o⸱j, pronom⸱o⸱j kaj person⸱a⸱j nom⸱o⸱j. Sed kio pri ali⸱a⸱j gramatik⸱a⸱j vort⸱klas⸱o⸱j? La pli⸱mult⸱o el ili origin⸱is de verb⸱o⸱j. Kaj ĝis la nun⸱temp⸱o oni pov⸱as tio⸱n observ⸱i en mult⸱a⸱j lingv⸱o⸱j. Ekzempl⸱e, en la german⸱a: „lesen” – „leg⸱i”, „Lesen” – „leg⸱ad⸱o”, „gehen” – „ir⸱i”, „Gehen” – „ir⸱ad⸱o”; en la angl⸱a „swim” pov⸱as signif⸱i kaj „naĝ⸱i”, kaj „naĝ⸱ad⸱o”; en la hind⸱a „khana” signif⸱as „manĝ⸱i” kaj „manĝ⸱aĵ⸱o”.

Sed ĉiu⸱j ĉi est⸱as hind⸱eŭrop⸱a⸱j lingv⸱o⸱j, kaj kiel est⸱as en ali⸱a⸱j famili⸱o⸱j? En la arab⸱a (la semid⸱a famili⸱o) la pli⸱mult⸱o de la vort⸱o⸱j est⸱as konsider⸱at⸱a⸱j est⸱i deriv⸱aĵ⸱o⸱j de verb⸱o⸱j. Ekzempl⸱e, est⸱as en la arab⸱a la verb⸱o „kataba” – „skrib⸱i”. De ĝi form⸱iĝ⸱is: la de⸱verb⸱a substantiv⸱o „kitab” – „libr⸱o”, la aktiv⸱a particip⸱o „katib” – „skrib⸱ant⸱a” (t. e. „skrib⸱ist⸱o”, „sekretari⸱o”), la pasiv⸱a particip⸱o „maktub” – „skrib⸱it⸱a” (t. e. „leter⸱o”) ktp.

En la ĉin⸱a lingv⸱o (la ĉin⸱a-tibet⸱a famili⸱o) ne ekzist⸱as diferenc⸱o inter verb⸱o⸱j kaj adjektiv⸱o⸱j. Tiel „hong” pov⸱as signif⸱i „ruĝ⸱a”, „ruĝ⸱iĝ⸱i”, „est⸱i ruĝ⸱a”. Ankaŭ en la kore⸱a (izol⸱it⸱a lingv⸱o, ne aparten⸱ant⸱a al iu ajn famili⸱o) verb⸱o kaj adjektiv⸱o est⸱as ne⸱disting⸱ebl⸱a⸱j: „phungsong-hada” signif⸱as „riĉ⸱a” kaj „est⸱i riĉ⸱a”.

Japan⸱a adjektiv⸱o (la japan⸱a est⸱as izol⸱it⸱a, sen⸱famili⸱a lingv⸱o) hav⸱as la sam⸱a⸱j⸱n gramatik⸱a⸱j⸱n kategori⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j⸱n hav⸱as verb⸱o: „yoi” – „bon⸱a”, „est⸱as bon⸱a”, „yokatta” – „est⸱is bon⸱a”, „yokereba” – „se est⸱as bon⸱a”. Kaj mongol⸱a substantiv⸱o pov⸱as hav⸱i temp⸱o⸱j⸱n kiel verb⸱o (la mongol⸱a lingv⸱o aparten⸱as al la sam⸱nom⸱a famili⸱o).

En la tagala (la aŭstronezi⸱a famili⸱o) gramatik⸱a⸱j vort⸱klas⸱o⸱j disting⸱iĝ⸱as tut⸱e aliel, ol ekzempl⸱e en eŭrop⸱a⸱j lingv⸱o⸱j, t.e. kun ni⸱a⸱j noci⸱o⸱j de substantiv⸱o, verb⸱o, adjektiv⸱o al⸱ir⸱o al tagalaj vort⸱o⸱j est⸱as ne⸱ebl⸱a. La pli⸱mult⸱o de la vort⸱o⸱j en tiu lingv⸱o est⸱as aktiv⸱a⸱j kaj pasiv⸱a⸱j particip⸱o⸱j, t.e. verb⸱a⸱j form⸱o⸱j.

Oni pov⸱us pli⸱mult⸱ig⸱i simil⸱a⸱j⸱n argument⸱o⸱j⸱n, sed ili jam neni⸱o⸱n al⸱don⸱os al la supr⸱e pri⸱skrib⸱it⸱a tez⸱o.

La aŭtor⸱o pet⸱as ĉiu⸱j⸱n, kiu⸱j interes⸱iĝ⸱as pri la problem⸱o, send⸱i fakt⸱o⸱j⸱n kaj konsider⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j konfirm⸱as aŭ dement⸱as la hipotez⸱o⸱n, laŭ la adres⸱o: mich kor@mail.ru.

Lul⸱it⸱a de la antaŭ⸱ul⸱o

La last⸱a⸱n dimanĉ⸱o⸱n de oktobr⸱o 2010 la brazil⸱a civit⸱an⸱ar⸱o kre⸱is histori⸱o⸱n: la unu⸱a⸱n foj⸱o⸱n elekt⸱iĝ⸱is vir⸱in⸱o al la plej alt⸱a respublik⸱a posten⸱o, tiu de prezid⸱ant⸱o. Ŝi⸱a nom⸱o: Dilma Rousseff [diŭma husef].

Nun⸱temp⸱e en Brazil⸱o ĉiu balot⸱ad⸱o okaz⸱as rekt⸱e kaj ret⸱komput⸱il⸱e. Do de la moment⸱o, kiam la last⸱a civit⸱an⸱o tajp⸱as la numer⸱o⸱n de si⸱a kandidat⸱o per la elektron⸱ik⸱a balot⸱uj⸱o, ĝis la anonc⸱o de la rezult⸱o, pas⸱as maksimum⸱e du hor⸱o⸱j. Tiu sistem⸱o est⸱as pret⸱a kalkul⸱i 135 804 433 voĉ⸱don⸱aĵ⸱o⸱j⸱n. Praktik⸱e ĉe⸱est⸱is 106 605 599, do 78,50 % el la civit⸱an⸱o⸱j laŭ⸱leĝ⸱e kapabl⸱a⸱j efektiv⸱ig⸱i si⸱a⸱n demokrati⸱a⸱n rajt⸱o⸱n.

Venk⸱o

La venk⸱o de la kandidat⸱in⸱o Dilma Rousseff est⸱as ankaŭ la venk⸱o de prezid⸱ant⸱o Lul⸱a da Silva. Ĉi tiu, propon⸱int⸱e ŝi⸱n kiel kandidat⸱o⸱n por la Labor⸱ist⸱a Parti⸱o, prezid⸱is Brazil⸱o⸱n dum du si⸱n⸱sekv⸱a⸱j mandat⸱o⸱j. Laŭ⸱konstituci⸱e neni⸱u rajt⸱as tri⸱a⸱n si⸱n⸱sekv⸱a⸱n period⸱o⸱n, ĉu kiel prezid⸱ant⸱o, ĉu ĉef⸱estr⸱o de ŝtat⸱o, federaci⸱a distrikt⸱o aŭ municip⸱o.

Apart⸱e rimark⸱ind⸱as, ke Rousseff neniam antaŭ⸱e kandidat⸱iĝ⸱is. Dum José Serra [ĵuzé seha], de la Brazil⸱a Social⸱demokrat⸱a Parti⸱o, la ĉef⸱a opon⸱ant⸱o, jam elekt⸱iĝ⸱is kiel deput⸱it⸱o, senat⸱an⸱o, urb⸱estr⸱o kaj eĉ kiel estr⸱o de San-Paŭl⸱o, la plej riĉ⸱a ŝtat⸱o de Brazil⸱o, la kandidat⸱in⸱o propon⸱it⸱a de Lul⸱a okup⸱is posten⸱o⸱j⸱n nur de la publik⸱a administraci⸱o.

Sindikat⸱ist⸱o

Tiel fin⸱iĝ⸱as la era⸱o Lul⸱a. Eks⸱labor⸱ist⸱o ĉe la aŭt⸱o⸱industri⸱o, eks⸱migr⸱ul⸱o el la arid⸱a nord-orient⸱o de Brazil⸱o, Lul⸱a far⸱iĝ⸱is la plej el⸱star⸱a sindikat⸱ist⸱o de la tiel nom⸱at⸱a ABC de San-Paŭl⸱o (ABC: sigl⸱o de la urb⸱o⸱nom⸱o⸱j Sankt⸱a Andre⸱o, San-Bernard⸱o kaj San-Kaetano).

La ag⸱ad⸱o de Lul⸱a antaŭ la plej fort⸱a labor⸱ist⸱a mov⸱ad⸱o de Brazil⸱o efektiv⸱e met⸱is punkt⸱o⸱fin⸱o⸱n al la milit⸱ism⸱a diktatur⸱o (1964-1985). En 1980 li fond⸱is la Labor⸱ist⸱a⸱n Parti⸱o⸱n, per kiu li spert⸱is politik⸱a⸱n karier⸱o⸱n de federaci⸱a deput⸱it⸱o, antaŭ ol traf⸱i la naci⸱a⸱n prezid⸱ant⸱ec⸱o⸱n (2003) – ne sen⸱pen⸱e, ĉar tio okaz⸱is post tri mal⸱sukces⸱a⸱j prov⸱o⸱j.

Ŝuld⸱o

La politik⸱o de Lul⸱a akcel⸱is la brazil⸱a⸱n ekonomi⸱o⸱n kaj sam⸱temp⸱e ŝanĝ⸱is la viv⸱o⸱n de 24 milion⸱o⸱j da mizer⸱ul⸱o⸱j, kiu⸱j migr⸱is al la mez⸱a soci⸱a klas⸱o. Rilat⸱e al la inter⸱naci⸱a ekonomi⸱o li solv⸱is la gigant⸱a⸱n ŝuld⸱o⸱n ĉe Inter⸱naci⸱a Mon⸱a Fondus⸱o: nun Brazil⸱o eĉ pret⸱as prunt⸱i mon⸱o⸱n. Tiel kre⸱iĝ⸱is neolog⸱ism⸱o: paralel⸱e al la form⸱o milion⸱ul⸱o aper⸱as brazilionulo. Rimark⸱ind⸱as ankaŭ li⸱a diplomati⸱a klopod⸱o por pac⸱o kaj en Sud-Amerik⸱o (Venezuel⸱o kaj Kolombi⸱o) kaj eĉ en Mez-Orient⸱o (Palestin⸱o, Israel⸱o kaj Iran⸱o).

La nov⸱a prezid⸱ant⸱o, Dilma Rousseff, est⸱as fil⸱in⸱o de la bulgar⸱a poet⸱o Pétar Russév, kiu iĝ⸱is brazil⸱a civit⸱an⸱o kun la nom⸱o Pedro Rousseff, kaj de la brazil⸱a instru⸱ist⸱in⸱o Dilma Jane Silva. Rousseff stud⸱is en tradici⸱a katolik⸱a lern⸱ej⸱o, sed la trankvil⸱o de tiu ordinar⸱a famili⸱o ŝanĝ⸱iĝ⸱is pro la ŝtat⸱renvers⸱o en 1964.

Geril⸱o

En la unu⸱a⸱j jar⸱o⸱j de la milit⸱ism⸱a reĝim⸱o la 19-jar⸱a Rousseff kontraŭ⸱batal⸱is la respublik⸱o⸱n de general⸱o⸱j per engaĝ⸱iĝ⸱o en urb⸱a geril⸱o. Arest⸱it⸱e, ŝi est⸱is tortur⸱it⸱a de la tiam⸱a politik⸱a polic⸱o kaj rest⸱is en mal⸱liber⸱ej⸱o dum tri jar⸱o⸱j (1970-1972). De⸱nov⸱e liber⸱a, ŝi stud⸱is ekonomik⸱o⸱n kaj dediĉ⸱is si⸱n al publik⸱a administr⸱ad⸱o. La nun⸱a 62-jar⸱a kaj ĵus elekt⸱it⸱a prezid⸱ant⸱in⸱o est⸱is kon⸱at⸱a kiel kompetent⸱a administr⸱ant⸱in⸱o.

Antaŭ ne⸱long⸱e Rousseff sukces⸱e batal⸱is kontraŭ limf⸱a kancer⸱o, kiu traf⸱is ŝi⸱n tuj post la deklar⸱o de Lul⸱a favor⸱e al ŝi⸱a kandidat⸱iĝ⸱o. Ŝi kampanj⸱is, promes⸱ant⸱e daŭr⸱ig⸱i la politik⸱o⸱n de Lul⸱a. Laŭ ŝi ven⸱is la hor⸱o por abol⸱i mizer⸱o⸱n en Brazil⸱o. Por tio ne mank⸱as al ŝi kuraĝ⸱o kaj kompetent⸱o.

Si⸱a⸱vic⸱e Lul⸱a promes⸱is ne ŝov⸱i la barb⸱o⸱n en la nov⸱a⸱n administraci⸱o⸱n. Li, kiu venk⸱is la antaŭ⸱juĝ⸱o⸱j⸱n de la elit⸱o, kiu dub⸱is pri la kompetent⸱ec⸱o de simpl⸱a labor⸱ist⸱o kiel respublik⸱estr⸱o, romp⸱is ankaŭ la antaŭ⸱jug⸱o⸱n de reakci⸱ul⸱o⸱j pri la rol⸱o de vir⸱in⸱o kiel ŝtat⸱estr⸱o.

Parad⸱o de toler⸱em⸱o (4)

Ni⸱a mond⸱o al⸱front⸱as cent⸱o⸱j⸱n da problem⸱o⸱j pli mal⸱trankvil⸱ig⸱a⸱j ol iu gej⸱a aŭ karnaval⸱a parad⸱o. Kvankam mi ne sam⸱opini⸱as kun Atanasije Marjanović (MONATO 2010/10, p. 6) kaj hav⸱as pli mild⸱a⸱j⸱n pozici⸱o⸱j⸱n pri tiu tem⸱o, ŝajn⸱as al mi just⸱a, ke est⸱as defend⸱at⸱a ĉies rajt⸱o esprim⸱i la propr⸱a⸱n opini⸱o⸱n. Tiu ĉi revu⸱o est⸱as „inter⸱naci⸱a magazin⸱o sen⸱de⸱pend⸱a”, kaj ĝi⸱a rubrik⸱o Leter⸱o⸱j est⸱as „mal⸱ferm⸱it⸱a por konciz⸱a⸱j re⸱ag⸱o⸱j pri artikol⸱o⸱j aper⸱int⸱a⸱j”. Tio signif⸱as, ke ĉiu⸱j leg⸱ant⸱o⸱j (dekstr⸱ul⸱o⸱j kaj mal⸱dekstr⸱ul⸱o⸱j, kred⸱ant⸱o⸱j kaj ne⸱kred⸱ant⸱o⸱j, sam⸱seks⸱em⸱ul⸱o⸱j kaj mal⸱sam⸱seks⸱em⸱ul⸱o⸱j) rajt⸱as hav⸱i si⸱a⸱n vid⸱punkt⸱o⸱n, eĉ se mal⸱popular⸱a⸱n, pri iu ajn tem⸱o. Esperant⸱o – oni leg⸱as en mult⸱a⸱j broŝur⸱et⸱o⸱j – est⸱as lingv⸱o je dispon⸱o de la tut⸱a hom⸱ar⸱o, uz⸱ebl⸱a por ĉiu⸱j cel⸱o⸱j de ĉiu⸱j hom⸱o⸱j: jen ĝi⸱a⸱j bel⸱ec⸱o kaj unik⸱ec⸱o. Oni pov⸱as per Esperant⸱o esprim⸱i iu⸱n ajn konvink⸱o⸱n kaj pri⸱diskut⸱i ĝi⸱n kun ali⸱a⸱j person⸱o⸱j el la tut⸱a mond⸱o.

Einstein hav⸱is okul⸱o⸱j⸱n mal⸱ferm⸱it⸱a⸱j⸱n

La 28an de oktobr⸱o mort⸱is en mal⸱san⸱ul⸱ej⸱o frat⸱o G. F. De Ruyver [rejvr]. Li⸱a ĉi-sub⸱a kontribu⸱o ating⸱is la el⸱don⸱ej⸱o⸱n de MONATO la 2an de novembr⸱o. Tem⸱as do pri la last⸱a aŭ unu el la last⸱a⸱j verk⸱o⸱j de la for⸱pas⸱int⸱o, kaj la fin⸱a fraz⸱o en la artikol⸱o est⸱as do kvazaŭ li⸱a „last⸱a dezir⸱o” ...

En la Bibli⸱o trov⸱iĝ⸱as mult⸱a⸱j tekst⸱o⸱j, kiu⸱j kompren⸱ig⸱as al ni, ke la vid⸱o de la natur⸱o, de la tut⸱a kre⸱aĵ⸱ar⸱o, pov⸱as konduk⸱i ni⸱n al Di⸱o. Jen du ekzempl⸱o⸱j.

„Mi glor⸱as Vi⸱n (=Di⸱o), ĉar mi est⸱as mir⸱ind⸱e kre⸱it⸱a; Mir⸱ind⸱a⸱j est⸱as Vi⸱a⸱j kre⸱it⸱aĵ⸱o⸱j” (Psalm⸱ar⸱o 139:14).

„Ben⸱u la Sinjor⸱o⸱n, vi, mont⸱o⸱j kaj mont⸱et⸱o⸱j: laŭd⸱u kaj glor⸱u Li⸱n por etern⸱e. Ben⸱u la Sinjor⸱o⸱n, vi, ĉiu⸱j plant⸱o⸱j de la ter⸱o: laŭd⸱u kaj glor⸱u Li⸱n por etern⸱e” (Laŭd⸱kant⸱o en Danielo 3:75-76).

La laŭd⸱kant⸱o de Danielo est⸱is tre kar⸱a al Francisk⸱o de Asiz⸱o kaj li⸱a fam⸱a Sun⸱kant⸱o sen⸱dub⸱e est⸱is inspir⸱it⸱a de ĝi. „Laŭd⸱at⸱a Vi est⸱as por ni⸱a frat⸱in⸱o, ni⸱a patr⸱in⸱o, la ter⸱o, kiu ni⸱n port⸱as kaj nutr⸱as, kiu produkt⸱as ĉia⸱spec⸱a⸱j⸱n frukt⸱o⸱j⸱n, mult⸱kolor⸱a⸱j⸱n flor⸱o⸱j⸱n kaj herb⸱o⸱j⸱n!” Mal⸱ferm⸱it⸱a⸱j est⸱is la okul⸱o⸱j de Francisk⸱o, mal⸱ferm⸱it⸱a est⸱is ankaŭ li⸱a kor⸱o.

Rilat⸱e la kred⸱o⸱n al Di⸱o oni oft⸱e cit⸱as el⸱dir⸱o⸱j⸱n de fam⸱a⸱j person⸱o⸱j. Tamen en ĉi tiu tem⸱o tiu⸱j fam⸱ul⸱o⸱j tut⸱e ne est⸱as pli kompetent⸱a⸱j ol iu ajn el ni. Sed est⸱as probabl⸱e, ke ili⸱a⸱j bel⸱a⸱j atest⸱o⸱j iom part⸱o⸱pren⸱as en ili⸱a fam⸱o.

Ni ĉiu⸱j vid⸱as ĉirkaŭ ni mir⸱ind⸱e bel⸱a⸱n, ne⸱sond⸱ebl⸱a⸱n mond⸱o⸱n. En tio ni ĉiu⸱j pov⸱as mal⸱kovr⸱i am⸱o⸱plen⸱a⸱n ag⸱ad⸱o⸱n, klar⸱a⸱n revelaci⸱o⸱n de ĉio⸱pov⸱a Di⸱o. Por tio⸱n far⸱i oni ne bezon⸱as erudici⸱o⸱n, sed ja modest⸱ec⸱o⸱n kaj si⸱n⸱don⸱em⸱o⸱n.

Est⸱as ver⸱e, ke en tiu mond⸱o reg⸱as ankaŭ mult⸱e da sufer⸱o⸱j kaj mal⸱bon⸱aĵ⸱o⸱j. Part⸱e tio lig⸱iĝ⸱as kun ĉi tiu materi⸱a, vund⸱ebl⸱a kre⸱aĵ⸱ar⸱o. Sed – kiel bedaŭr⸱ind⸱e – plej⸱part⸱e la hom⸱ar⸱o kaŭz⸱as tio⸱n al si mem. Tamen tiu⸱j mult⸱a⸱j mal⸱bon⸱aĵ⸱o⸱j ne pov⸱as al ni forges⸱ig⸱i la ne⸱el⸱dir⸱ebl⸱a⸱n mult⸱o⸱n da bon⸱aĵ⸱o⸱j, kiu⸱j parol⸱as al ni pri am⸱o⸱plen⸱a, ĉio⸱pov⸱a Di⸱o.

Konsent⸱it⸱e, ke la motiv⸱o⸱j por kred⸱i ne est⸱as sam⸱e klar⸱a⸱j kiel du plus du est⸱as kvar. Sed ĝust⸱e pro tio ni⸱a kred⸱o est⸱os tut⸱e person⸱a, plen⸱e liber⸱a am⸱o⸱plen⸱a ek⸱kon⸱o de la kre⸱int⸱o.

Sekv⸱as du atest⸱o⸱j, kiu⸱j pov⸱as ni⸱n impres⸱i, ne pro la fam⸱o de la person⸱o, sed per si mem.

Iam Edison, vizit⸱int⸱e la Eiffel⸱tur⸱o⸱n, skrib⸱is en la gast⸱libr⸱o: „Edison, kiu alt⸱e estim⸱as kaj honor⸱as ĉiu⸱j⸱n inĝenier⸱o⸱j⸱n, inkluziv⸱e la bon⸱a⸱n Di⸱o⸱n.”

Kaj Einstein opini⸱is jen⸱e: „La plej bel⸱a sent⸱o, kiu⸱n hom⸱o pov⸱as spert⸱i, est⸱as la sent⸱o pri la mister⸱o. Kiu neniam spert⸱is tiu⸱n sent⸱o⸱n, kiu neniam pren⸱is temp⸱o⸱n por admir⸱e star⸱i en rav⸱iĝ⸱o, plen⸱a de respekt⸱o, tiu hom⸱o est⸱as kvazaŭ mort⸱a. Li⸱a⸱j okul⸱o⸱j est⸱as ferm⸱it⸱a⸱j.” Ni fund⸱e pri⸱pens⸱u ĉio⸱n ĉi.

Vi, kiu leg⸱is ĉi tiu⸱n artikol⸱o⸱n, bon⸱vol⸱u ĝi⸱n dis⸱kon⸱ig⸱i en vi⸱a ge⸱patr⸱a lingv⸱o. Varm⸱a⸱n dank⸱o⸱n.

El muze⸱o per mus⸱o

La Nask⸱iĝ⸱o de Vener⸱a kaj la Printemp⸱o de Botticelli, la Anunciaci⸱o de Leon⸱ard⸱o da Vinci, la Bapt⸱o de Krist⸱o de la sam⸱a art⸱ist⸱o kaj Verrocchio, la Bakĥo de Caravaggio, la Portret⸱o de Eleonor⸱o de Toled⸱o de Bronzino: ne mult⸱as tiu⸱j, kiu⸱j en si⸱a viv⸱o sukces⸱is admir⸱i de proksim⸱e ĉiu⸱j⸱n ĉi majstr⸱aĵ⸱o⸱j⸱n de la Renesanc⸱o. Sed bedaŭr⸱ind⸱e la ekonomi⸱a kriz⸱o ig⸱as ne⸱log⸱a tre oft⸱a⸱n vojaĝ⸱ad⸱o⸱n al Itali⸱o.

Ĉu est⸱as tamen am⸱ant⸱o de art⸱o, kiu ne far⸱us ĉio⸱n ajn por ferm⸱i la okul⸱o⸱j⸱n kaj, tuj post⸱e re⸱mal⸱ferm⸱ant⸱e ili⸱n, trov⸱iĝ⸱i en Florenc⸱o, la nask⸱iĝ⸱ej⸱o de renesanc⸱a⸱j art⸱o kaj arkitektur⸱o, laŭ⸱ebl⸱e ĉe ĝi⸱a elegant⸱a kaj alt⸱valor⸱a Galleria degli Uffizi?

Ret⸱paĝ⸱ar⸱o

Bon⸱a⸱n alternativ⸱o⸱n al tele⸱port⸱ad⸱o propon⸱as last⸱a⸱temp⸱e la ital⸱a kompani⸱o Haltadefinizione (www.haltadefinizione.com, ital⸱e, angl⸱e kaj hispan⸱e), entrepren⸱o en la kadr⸱o de cifer⸱ec⸱a fotograf⸱ad⸱o. Ĉe si⸱a ret⸱paĝ⸱ar⸱o ĝi publik⸱ig⸱is „je difin⸱o plej alt⸱a” plur⸱a⸱j⸱n el la plej fam⸱a⸱j renesanc⸱a⸱j ĉef⸱verk⸱o⸱j.

„Se vi mem ne pov⸱as ir⸱i al ili, ili⸱n port⸱as ni al vi⸱a hejm⸱o”, est⸱as la slogan⸱o de la kompani⸱o. Kaj ne tem⸱as pri tro⸱ig⸱o pro tio, ke la art⸱verk⸱o⸱j al⸱ven⸱as hejm⸱e⸱n ne karn⸱e-ost⸱e, sed komput⸱il⸱e-ekran⸱e.

Detal⸱o⸱j

Tio ne est⸱as mal⸱avantaĝ⸱o, ĉar la kvalit⸱o est⸱as bon⸱eg⸱a, tiel ke kiu ajn pov⸱as disting⸱i – pli bon⸱e ol en la muze⸱o mem (pro la dev⸱ig⸱a sekur⸱ec⸱o-distanc⸱o kaj la kutim⸱a⸱j kun⸱puŝ⸱iĝ⸱o⸱j) – la plej et⸱a⸱j⸱n detal⸱o⸱j⸱n de pentr⸱aĵ⸱o⸱j renom⸱a⸱j en la tut⸱a mond⸱o: kaj ĉio ĉi sen⸱pag⸱e kaj per nur⸱a al⸱klak⸱o.

Se tamen oni vol⸱as kalkul⸱i la flor⸱o⸱j⸱n pied⸱e de la botiĉeli-a Printemp⸱o aŭ la perl⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j kaŝ⸱iĝ⸱as tra la har⸱ar⸱o de la duk⸱in⸱o Eleonor⸱o de Toled⸱o, oni rapid⸱u. Post la 29a de januar⸱o nepr⸱os pag⸱i por al⸱ir⸱i la serv⸱o⸱n.

Ekologi⸱o paradoks⸱e

Est⸱is bon⸱a ide⸱o: bio⸱karbur⸱aĵ⸱o por aŭt⸱o⸱mobil⸱o⸱j. Benzin⸱o de agr⸱o⸱j anstataŭ el bor⸱tru⸱o⸱j util⸱u al la klimat⸱o kaj redukt⸱u ekspluat⸱o⸱n de naft⸱o⸱rezerv⸱o⸱j. Sed kio aper⸱as unu⸱a⸱vid⸱e medi⸱protekt⸱a, je pli preciz⸱a esplor⸱o montr⸱iĝ⸱as foj⸱e mal⸱util⸱a por la medi⸱o. Kiu zorg⸱em⸱e stud⸱as la efik⸱o⸱j⸱n de benzin⸱o el kolz⸱o, palm⸱ole⸱o aŭ suker⸱kan⸱o, rapid⸱e dev⸱as konklud⸱i, ke bio⸱benzin⸱o tut⸱e ne est⸱as ekologi⸱a.

Ĉu klimat⸱protekt⸱o?

La komision⸱o de Eŭrop⸱a Uni⸱o (EU) preskrib⸱is jam antaŭ kelk⸱a⸱j jar⸱o⸱j al⸱don⸱i en benzin⸱o⸱n kvin procent⸱o⸱j⸱n da et⸱an⸱ol⸱o. Nun EU alt⸱ig⸱is la al⸱don⸱aĵ⸱o⸱n al dek procent⸱o⸱j. La german⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o decid⸱is plen⸱um⸱i tiu⸱n ĉi cel⸱o⸱n: ek⸱de tiu ĉi jar⸱o oni ofert⸱as benzin⸱o⸱n „E-10” (et⸱an⸱ol⸱o 10); benzin⸱o „E-5” hav⸱ebl⸱os nur ĝis 2013 en Germani⸱o. Protest⸱is jam mal⸱jun⸱ul⸱o⸱j, ĉar motor⸱o⸱j de mal⸱nov⸱a⸱j aŭt⸱o⸱mobil⸱o⸱j part⸱e ne pov⸱as digest⸱i la nov⸱a⸱n benzin⸱o⸱n; ili do dev⸱us aĉet⸱i nov⸱a⸱j⸱n aŭt⸱o⸱j⸱n aŭ nov⸱a⸱j⸱n motor⸱o⸱j⸱n – por pensi⸱ul⸱o⸱j kun ili⸱a⸱j mal⸱alt⸱a⸱j en⸱spez⸱o⸱j oft⸱e ne pag⸱ebl⸱a⸱j⸱n. La german⸱a medi-ministr⸱o laŭd⸱is la nov⸱a⸱n benzin⸱o⸱n kiel „efik⸱a⸱n kontribu⸱o⸱n por klimat⸱o⸱protekt⸱o”. Sed ŝajn⸱as ke tiu ĉi asert⸱o est⸱is iom erar⸱a.

Nun la unu⸱a⸱n foj⸱o⸱n fak⸱ul⸱o⸱j el⸱kalkul⸱is, kiom efik⸱os la dek-procent⸱a cel⸱o de EU. Se ĝis 2020 dek⸱on⸱o de la benzin⸱o origin⸱os el plant⸱o⸱j, tio pli mult⸱e damaĝ⸱os la klimat⸱o⸱n ol uz⸱ad⸱o de fosili⸱a⸱j karbur⸱aĵ⸱o⸱j. La fak⸱ul⸱o⸱j do konklud⸱as, ke tiom da et⸱an⸱ol⸱o pervers⸱ig⸱as la EU-cel⸱o⸱n. Tio tamen aper⸱as paradoks⸱a, ĉar EU preskrib⸱as ankaŭ, ke oni dev⸱as produkt⸱i bio⸱benzin⸱o⸱n medi⸱protekt⸱e. Sed la kresk⸱ant⸱a bezon⸱o de et⸱an⸱ol⸱o dev⸱ig⸱as agrikultur⸱ist⸱o⸱j⸱n akcel⸱i kultiv⸱ad⸱o⸱n de plant⸱o⸱j. Ili pov⸱as aŭ pli⸱intens⸱ig⸱i rikolt⸱o⸱j⸱n sur la agr⸱o⸱j – tio kost⸱as sterk⸱o⸱n kaj akv⸱o⸱n, kio damaĝ⸱as la medi⸱o⸱n – aŭ ili eksterm⸱as arb⸱ar⸱o⸱j⸱n, far⸱as agr⸱o⸱j⸱n el herb⸱ej⸱o⸱j aŭ noval⸱o⸱j, por hav⸱i sufiĉ⸱e da teren⸱o⸱j por produkt⸱ad⸱o de et⸱an⸱ol⸱o. Sed kiu for⸱seg⸱as arb⸱o⸱j⸱n kaj heĝ⸱o⸱j⸱n, tiu produkt⸱as karbon⸱di⸱oksid⸱o⸱n. Do est⸱iĝ⸱as eĉ pli da damaĝ⸱a gas⸱o. Per ali⸱a⸱j vort⸱o⸱j: bio⸱benzin⸱o est⸱as pli noc⸱a por la klimat⸱o ol ordinar⸱a benzin⸱o.

Ignor⸱at⸱a⸱j avert⸱o⸱j

Tiu ĉi stud⸱aĵ⸱o ne est⸱as la unu⸱a avert⸱o pri mal⸱bon⸱a⸱j faktor⸱o⸱j de bio⸱karbur⸱aĵ⸱o, ĉar jam oft⸱e scienc⸱ist⸱o⸱j atent⸱ig⸱is pri mal⸱avantaĝ⸱o⸱j. Sed oni ĉiam ignor⸱is la avert⸱o⸱j⸱n de esplor⸱ist⸱o⸱j kaj medi⸱protekt⸱ant⸱o⸱j. Tro fort⸱a est⸱is la lobi⸱o de agrikultur⸱ist⸱o⸱j, kiu prov⸱as egal⸱ig⸱i la perd⸱o⸱j⸱n pro mal⸱alt⸱a⸱j prez⸱o⸱j por lakt⸱o kaj tritik⸱o per produkt⸱ad⸱o de plant⸱o⸱j por bio⸱benzin⸱o. Tro fort⸱a⸱j est⸱as ankaŭ la interes⸱o⸱j de agr⸱ar-industri⸱o, kiu gajn⸱as mult⸱a⸱n mon⸱o⸱n per et⸱an⸱ol⸱o el plant⸱o⸱j. Kaj ĝoj⸱as ankaŭ la automobil-industri⸱o, kiu ne dev⸱as konstru⸱i pli ŝpar⸱em⸱a⸱j⸱n motor⸱o⸱j⸱n.

Kio⸱n far⸱i en tiu ĉi ekologi⸱e paradoks⸱a situaci⸱o? Se ni ne vol⸱as komplet⸱e rezign⸱i pri aŭt⸱o⸱mobil⸱o⸱j, ni dev⸱as solv⸱i la problem⸱o⸱n per ali⸱a⸱j alternativ⸱a⸱j energi⸱o⸱j. Ekzempl⸱e ni pov⸱as esper⸱i pri pli medi⸱protekt⸱a bio⸱benzin⸱o el de⸱fal⸱aĵ⸱o⸱j de lign⸱o kaj pajl⸱o; tio⸱n oni nun intensiv⸱e esplor⸱as, sed tiu⸱j karbur⸱aĵ⸱o⸱j est⸱as ankoraŭ tre kost⸱a⸱j kaj ne jam tut⸱e matur⸱a⸱j. Inter⸱temp⸱e help⸱us iom, konstru⸱i ver⸱e ŝpar⸱em⸱a⸱j⸱n motor⸱o⸱j⸱n. Sed precip⸱e ni klopod⸱u, produkt⸱i pli kaj pli mult⸱a⸱j⸱n elektro-aŭt⸱o⸱j⸱n, kondiĉ⸱e ke la elektr⸱o ven⸱as el re⸱nov⸱ig⸱ebl⸱a⸱j font⸱o⸱j. Kaj fin⸱e ekzist⸱as la plej medi⸱protekt⸱a ebl⸱o mov⸱iĝ⸱i: per bicikl⸱o⸱j. Se ĉiu⸱j uz⸱us ili⸱n almenaŭ por mal⸱long⸱a⸱j voj⸱o⸱j, tio konsider⸱ind⸱e mal⸱ŝarĝ⸱us ni⸱a⸱n medi⸱o⸱n – kaj util⸱us al ni⸱a san⸱o.

Magi⸱a tapiŝ⸱o

Per⸱e de indukt⸱o oni pov⸱as ŝarg⸱i elektr⸱a⸱n dent⸱o⸱bros⸱o⸱n sen konekt⸱il⸱o. En Belgi⸱o la sam⸱a⸱n metod⸱o⸱n oni pov⸱as uz⸱i por ŝarg⸱i la bateri⸱o⸱n de elektr⸱a⸱j vetur⸱il⸱o⸱j.

Flanders Driv⸱e est⸱as entrepren⸱o kun sub⸱ten⸱o de la flandr⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o por help⸱i projekt⸱o⸱j⸱n rilat⸱e al nov⸱a⸱j trafik⸱teknologi⸱o⸱j. Ĝi nun⸱temp⸱e proviz⸱os voj⸱part⸱o⸱n per indukt⸱a infrastukturo en la pavim⸱o: per tia sistem⸱o aŭt⸱o⸱j pov⸱os ŝarg⸱iĝ⸱i dum vetur⸱ad⸱o.

Evident⸱e tio eg⸱e pli⸱grand⸱ig⸱os ili⸱a⸱n vetur⸱o⸱radius⸱o⸱n. La sistem⸱o serv⸱os por publik⸱a⸱j kaj por privat⸱a⸱j transport⸱il⸱o⸱j. Por privat⸱a⸱j aŭt⸱o⸱j oni krom⸱e el⸱labor⸱as hejm⸱a⸱n ŝarg⸱o⸱tapiŝ⸱o⸱n. Sufiĉ⸱as vetur⸱i sur ĝi⸱n por ŝarg⸱i la bateri⸱o⸱j⸱n.

Font⸱o de beletr⸱o

Dum 26 jar⸱o⸱j la monat⸱a literatur⸱a revu⸱o Font⸱o regal⸱is si⸱a⸱j⸱n leg⸱ant⸱o⸱j⸱n per literatur⸱aĵ⸱o⸱j original⸱a⸱j kaj traduk⸱it⸱a⸱j. Aper⸱is en ĝi preskaŭ mil novel⸱o⸱j, pli ol du mil poem⸱o⸱j kaj mult⸱a⸱j teatr⸱aĵ⸱o⸱j kaj ese⸱o⸱j. Krom beletr⸱aĵ⸱o⸱j aper⸱is ankaŭ jen kaj jen recenz⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j artikol⸱o⸱j, rilat⸱a⸱j al literatur⸱o. Tiu⸱j 26 jar⸱kolekt⸱o⸱j konsist⸱ig⸱as do tre riĉ⸱a⸱n kaj divers⸱skol⸱a⸱n font⸱o⸱n de beletr⸱o.

La el⸱don⸱ant⸱o de la revu⸱o, la sam⸱nom⸱a el⸱don⸱ej⸱o Font⸱o, nun aper⸱ig⸱is, en kun⸱labor⸱o kun Esperanto-Asoci⸱o de Briti⸱o, komput⸱il⸱a⸱n DVD-disk⸱o⸱n, kiu en⸱hav⸱as la tut⸱a⸱n kolekt⸱o⸱n de la revu⸱o Font⸱o (1980-2006) kiel JPEG-dosier⸱o⸱j⸱n: 312 numer⸱o⸱j, 11 812 paĝ⸱o⸱j. Ar⸱o da HTML-dosier⸱o⸱j, leg⸱ebl⸱a⸱j per iu ajn Ttt-leg⸱il⸱o, facil⸱ig⸱as la al⸱ir⸱o⸱n al la paĝ⸱o⸱bild⸱o⸱j. Est⸱as al⸱don⸱it⸱a ankaŭ alternativ⸱a prezent⸱o kiel PDF-dosier⸱o⸱j, kiu⸱j ebl⸱e taŭg⸱as por iu⸱j poŝ⸱leg⸱il⸱o⸱j. La tekst⸱o⸱j est⸱as perfekt⸱e skan⸱it⸱a⸱j kaj bon⸱e leg⸱ebl⸱a⸱j. La sol⸱a mal⸱avantaĝ⸱o de la disk⸱o: ne ebl⸱as serĉ⸱i difin⸱it⸱a⸱j⸱n tekst⸱o⸱j⸱n aŭ vort⸱o⸱j⸱n en⸱e de la revu⸱o⸱j. La PDF-dosier⸱o⸱j ja est⸱as bild⸱a⸱j sed ne tekst⸱a⸱j.

Font⸱o: Font⸱o, la beletr⸱a revu⸱o. Eld. Esperanto-Asoci⸱o de Briti⸱o, Barlaston, 2010. DVD-disk⸱o.

Por mend⸱i, ir⸱u al la Ret⸱butik⸱o.

Vag⸱ad⸱o⸱j urb⸱a⸱j kaj mens⸱a⸱j

Ebl⸱e vi leg⸱as ĉi tiu⸱n recenz⸱o⸱n pri la novel⸱o „Kiel vag⸱lum⸱o” de Willem Elsschot, ĉar vi vid⸱is atent⸱o⸱kapt⸱a⸱n anonc⸱o⸱n en la decembr⸱a numer⸱o de MONATO. La anonc⸱o promes⸱as plur⸱tavol⸱a⸱n leg⸱aĵ⸱o⸱n, kiu⸱n oni pov⸱as mal⸱ĉifr⸱i divers⸱manier⸱e. Kiel ni rakont⸱u pri ĝi, ne romp⸱ant⸱e la enigm⸱o⸱n?

La leg⸱ant⸱o⸱n, ten⸱ant⸱a⸱n la libr⸱o⸱n en la man⸱o⸱j, atend⸱as nov⸱a el⸱prov⸱o: li trov⸱as sufiĉ⸱e detal⸱a⸱n en⸱konduk⸱o⸱n de Eric Rinckhout en la nederland⸱a lingv⸱o kaj en Esperant⸱o. Ĉu leg⸱i ĝi⸱n antaŭ la novel⸱o kaj tuj ek⸱kon⸱i ĉef⸱a⸱j⸱n turn⸱o⸱j⸱n aŭ prokrast⸱i la sugest⸱o⸱j⸱n ĝis la fin⸱o de la leg⸱ad⸱o? Krom divers⸱a⸱j klar⸱ig⸱o⸱j, la en⸱konduk⸱o don⸱as util⸱a⸱n inform⸱o⸱n pri la aŭtor⸱o, fam⸱a flandr⸱a verk⸱ist⸱o, kies ver⸱a nom⸱o est⸱as Alfons de Ridder (1882-1960).

Ni ne konsil⸱as la libr⸱o⸱n al tiu⸱j, kiu⸱j ŝat⸱as klar⸱a⸱n rakont⸱aĵ⸱o⸱n, aventur⸱o⸱j⸱n, ĝoj⸱a⸱n atmosfer⸱o⸱n. La novel⸱o leg⸱iĝ⸱as mal⸱facil⸱e plur⸱aspekt⸱e: lingv⸱e, kompren⸱e, humor⸱e. Tamen ĝi hav⸱as mult⸱a⸱j⸱n alud⸱o⸱j⸱n, vek⸱as pens⸱o⸱j⸱n, far⸱as demand⸱o⸱j⸱n kaj dev⸱ig⸱as serĉ⸱i respond⸱o⸱j⸱n.

La novel⸱o mem est⸱as tre mal⸱long⸱a, nur 35 paĝ⸱o⸱j, kaj la histori⸱o est⸱as tre simpl⸱a. Unu pluv⸱a⸱n mal⸱seren⸱a⸱n vesper⸱o⸱n tri⸱op⸱o de brun⸱haŭt⸱a⸱j mar⸱ist⸱o⸱j akompan⸱at⸱a⸱j de lok⸱a loĝ⸱ant⸱o Laarmans, serĉ⸱as en Antverpen⸱o unu vir⸱in⸱o⸱n laŭ la adres⸱o sur cigared⸱skatol⸱o. Est⸱as tre mal⸱mult⸱e da ali⸱a⸱j ag⸱ant⸱o⸱j, sed mult⸱e da pens⸱o⸱j, kompar⸱o⸱j, re⸱memor⸱o⸱j, rev⸱o⸱j, prov⸱o⸱j kompren⸱i si⸱n mem kaj si⸱a⸱j⸱n zorg⸱at⸱o⸱j⸱n far⸱e de Laarmans. La renkont⸱o kun orient⸱ul⸱o⸱j pens⸱ig⸱as li⸱n pri famili⸱a viv⸱o, pri am⸱at⸱a⸱j vir⸱in⸱o⸱j, pri rilat⸱o⸱j inter hom⸱o⸱j, pri religi⸱o⸱j kaj soci-aranĝ⸱o, ĉu afer⸱o⸱j est⸱as real⸱a⸱j aŭ imag⸱a⸱j, ĉu ili est⸱as grav⸱a⸱j aŭ ne.

La mal⸱dik⸱a libr⸱et⸱o invit⸱as al serioz⸱a pens⸱ad⸱o pri am⸱o, viv⸱o, soci⸱o. Pret⸱a⸱j sekv⸱i mens⸱a⸱j⸱n vag⸱ad⸱o⸱j⸱n de la protagonist⸱o leg⸱u „Kiel vag⸱lum⸱o”.

Willem Elsschot: Kiel vag⸱lum⸱o. El la nederland⸱a traduk⸱is Bert Bo⸱o⸱n. Eld. Flandr⸱a Esperanto-Lig⸱o, Antverpen⸱o, 2010. 56 paĝ⸱o⸱j bind⸱it⸱a⸱j. ISBN 978-90-77066-45-4.

Por mend⸱i, ir⸱u al la Ret⸱butik⸱o.

Kompens⸱i mizer⸱o⸱n ne ebl⸱as

En novembr⸱o 2010 Flandri⸱o sufer⸱is pro la plej grav⸱a⸱j inund⸱o⸱j de la last⸱a⸱j 50 jar⸱o⸱j. Mult⸱a⸱j civit⸱an⸱o⸱j ricev⸱is la impres⸱o⸱n, ke inund⸱o⸱j tia⸱j est⸱as nov⸱a fenomen⸱o kaŭz⸱it⸱a de ter⸱a varm⸱iĝ⸱o. Escept⸱a⸱j inund⸱o⸱j tamen regul⸱e ripet⸱iĝ⸱as kun ritm⸱o inter 50 ĝis 100 jar⸱o⸱j. Esplor⸱o⸱j de la universitat⸱o de Leuven [leŭvn] pri cent jar⸱o⸱j ne montr⸱as rimark⸱ind⸱a⸱n ŝanĝ⸱iĝ⸱o⸱n en la pluv⸱o⸱kvant⸱o⸱j.

Fakt⸱e kulp⸱as pri la inund⸱o⸱j erar⸱a plan⸱ad⸱o inter 1960 kaj 1980. Tiam oni rekt⸱ig⸱is meandr⸱a⸱j⸱n river⸱o⸱j⸱n, proviz⸱ant⸱e ili⸱n per alt⸱a⸱j dig⸱o⸱j, por ek⸱uz⸱i grund⸱o⸱n, kiu antaŭ⸱e inund⸱iĝ⸱is. Ĉie oni instal⸱is kloak⸱ar⸱o⸱j⸱n kaj sur⸱met⸱is sur la ter⸱o⸱n beton⸱o⸱n.

Dom⸱o⸱j

Rezult⸱e, la akv⸱o ne sorb⸱iĝ⸱as en la ter⸱o kaj tro rapid⸱e kolekt⸱iĝ⸱as en la plej mal⸱alt⸱a⸱j teren⸱o⸱j. Krom⸱e en la sam⸱a period⸱o oni ek⸱konstru⸱is nov⸱a⸱j⸱n dom⸱o⸱j⸱n en lok⸱o⸱j, kiu⸱j antaŭ⸱e inund⸱iĝ⸱is.

Post inund⸱o⸱j en 1994 kaj 1998 oni ek⸱konsci⸱is pri la erar⸱a politik⸱o. De⸱post tiu period⸱o oni konstru⸱is basen⸱o⸱j⸱n por kolekt⸱i tro⸱a⸱n akv⸱o⸱n, laŭ⸱ebl⸱e eĉ re⸱kre⸱is meandr⸱o⸱j⸱n, instig⸱is al instal⸱ad⸱o de privat⸱a⸱j pluv⸱o⸱basen⸱o⸱j kaj prov⸱is mal⸱rapid⸱ig⸱i la for⸱flu⸱o⸱n de tro⸱a pluv⸱akv⸱o.

Damaĝ⸱o⸱j

Evident⸱e la ĝis⸱nun⸱a⸱j rimed⸱o⸱j ne sufiĉ⸱is. Ripar⸱i iam⸱a⸱j⸱n hidrologi⸱a⸱j⸱n erar⸱o⸱j⸱n est⸱as eg⸱e mal⸱facil⸱e. La nun⸱a katastrof⸱o sen⸱dub⸱e instig⸱os al pli⸱a⸱j iniciat⸱o⸱j. Tamen inund⸱o⸱j en escept⸱a⸱j okaz⸱o⸱j ŝajn⸱as ne⸱evit⸱ebl⸱a⸱j, ĉar mal⸱help⸱i damaĝ⸱o⸱j⸱n en plej ekstrem⸱a⸱j situaci⸱o⸱j postul⸱us tro grand⸱a⸱j⸱n infra⸱struktur⸱o⸱j⸱n kaj tro mult⸱e⸱kost⸱us.

Pro tio la belg⸱a leĝ⸱o dev⸱ig⸱as asekur⸱o⸱j⸱n de loĝ⸱ej⸱o⸱j re⸱pag⸱i la kost⸱o⸱j⸱n de natur⸱katastrof⸱o⸱j, do ankaŭ de inund⸱o⸱j. Bedaŭr⸱ind⸱e la asekur⸱o⸱j ne pov⸱as kompens⸱i la hom⸱a⸱n mizer⸱o⸱n.

Desegn⸱u por mi ŝaf⸱et⸱o⸱n

La Et⸱a Princ⸱o (franc⸱e Le Pet⸱it Princ⸱e) est⸱as, cert⸱e, la plej kon⸱at⸱a roman⸱o de la franc⸱a aviad⸱ist⸱o kaj verk⸱ist⸱o Antoine de Saint-Exupéry kaj unu el la plej vend⸱at⸱a⸱j libr⸱o⸱j iam ajn. Laŭ⸱taks⸱e preskaŭ 100 milion⸱o⸱j da ekzempler⸱o⸱j est⸱is distribu⸱it⸱a⸱j, kaj plur⸱a⸱j versi⸱o⸱j de la verk⸱o en⸱hav⸱as desegn⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, far⸱it⸱a⸱j⸱n de la aŭtor⸱o mem. La roman⸱o inspir⸱is eĉ kant⸱ist⸱o⸱j⸱n, kiel Mylène Farmer, kiu en la jar⸱o 2000 vek⸱is grand⸱a⸱n atent⸱o⸱n per si⸱a Dessine-moi un mouton laŭ la fam⸱a el⸱dir⸱o de la et⸱a princ⸱o komenc⸱e de la libr⸱o: „Desegn⸱u por mi ŝaf⸱et⸱o⸱n”.

La verk⸱o entuziasm⸱ig⸱is ankaŭ traduk⸱ist⸱o⸱j⸱n. Pli ol 200 divers⸱lingv⸱a⸱j versi⸱o⸱j est⸱is el⸱don⸱it⸱a⸱j. Unu el tiu⸱j est⸱as la esperant⸱lingv⸱a traduk⸱o de Pierre Delaire. Ĝi aper⸱is unu⸱e en 1961 en Orlean⸱o (Franci⸱o) kun nigr⸱a⸱blank⸱a⸱j ilustr⸱aĵ⸱o⸱j kaj post⸱e, plen⸱kolor⸱e, en 1984 en Montreal⸱o (Kanad⸱o), fund⸱e revizi⸱it⸱a de Delaire mem. Baldaŭ, tamen, tiu du⸱a el⸱don⸱o el⸱ĉerp⸱iĝ⸱is kaj La Et⸱a Princ⸱o iĝ⸱is unu el la plej mult⸱e serĉ⸱at⸱a⸱j verk⸱o⸱j.

Fin⸱fin⸱e nun, en la pas⸱int⸱jar⸱a juni⸱o, aper⸱is la tri⸱a esperant⸱a el⸱don⸱o, kun traduk⸱o de⸱nov⸱e revizi⸱it⸱a far⸱e de inter⸱naci⸱a skip⸱o sub la gvid⸱ad⸱o de Francisk⸱o Lorrain kaj el⸱don⸱it⸱a de Kanad⸱a Esperanto-Asoci⸱o kaj Espéranto-Franc⸱e. La traduk⸱o est⸱as flu⸱a, bel⸱stil⸱a, sen⸱riproĉ⸱a. La libr⸱o, fortik⸱e bind⸱it⸱a, pres⸱it⸱a sur luks⸱a paper⸱o kaj kompost⸱it⸱a en tre agrabl⸱a⸱j tip⸱ar⸱o⸱j, instig⸱as al pli⸱a leg⸱ad⸱o kaj foli⸱um⸱ad⸱o.

„La Et⸱a Princ⸱o est⸱as plen⸱a de etern⸱a⸱j valor⸱o⸱j” dir⸱as la dors⸱a kovr⸱il⸱o. Tiu⸱j⸱n etern⸱a⸱j⸱n valor⸱o⸱j⸱n oni nepr⸱e hav⸱ig⸱u al si: bel⸱eg⸱a (re)el⸱don⸱o de grandioz⸱a verk⸱o!

Antoine de Saint-Exupéry: La Et⸱a Princ⸱o. El la franc⸱a traduk⸱is Pierre Delaire; lingv⸱e revizi⸱is Francisk⸱o Lorrain, Marc Bavant, Davor Klobučar, Donald Broadribb kaj Sim⸱o⸱n Davies. Eld. Kanad⸱a Esperanto-Asoci⸱o kaj Espéranto-Franc⸱e, 2010. 94 paĝ⸱o⸱j, fortik⸱e bind⸱it⸱a. ISBN 978-2-9507376-5-6.

Por mend⸱i, ir⸱u al la Ret⸱butik⸱o.

Scienc⸱fikci⸱a verk⸱o iom leg⸱ind⸱a

Kvankam ne grand⸱a part⸱o de ni⸱a literatur⸱o, scienc⸱fikci⸱a⸱j verk⸱o⸱j ne mank⸱as. Ĉi tiu ne⸱long⸱a verk⸱o, efektiv⸱e novel⸱o, pov⸱us interes⸱i leg⸱ant⸱o⸱j⸱n de tiu literatur⸱a fak⸱o.

La tem⸱o est⸱as iom komplik⸱a: raport⸱ist⸱o ir⸱as al Meksik⸱o por intervju⸱i Trocki-n, dum okaz⸱is klopod⸱o murd⸱i tiu⸱n fam⸱ul⸱o⸱n. Mister⸱a person⸱o inform⸱as la raport⸱ist⸱o⸱n, ke, tamen, ja ebl⸱as far⸱i la intervju⸱o⸱n, malgraŭ la mort⸱o de Trocki. Dum long⸱a, strang⸱a, vojaĝ⸱o la raport⸱ist⸱o inform⸱iĝ⸱as, ke la DNA de Trocki est⸱is el⸱pren⸱it⸱a, pur⸱ig⸱it⸱a kaj pov⸱us est⸱i met⸱it⸱a en ali⸱a⸱n person⸱o⸱n, tiel ke la person⸱ec⸱o de Trocki re⸱en⸱karn⸱iĝ⸱us.

Tamen tragedi⸱o, kiam ili renkont⸱as „hoga”-n, fiask⸱as la entrepren⸱o. „Hoga” est⸱as monstr⸱a kvazaŭ⸱fiŝ⸱o, pri kiu est⸱as bild⸱o kaj diskut⸱o fin⸱e de la novel⸱o.

La gramatik⸱a karakter⸱o de la traduk⸱o est⸱as oft⸱e ne⸱kontent⸱ig⸱a, kaj ne mank⸱as kompost⸱erar⸱o⸱j.

Mi mem ne mult⸱e ĝu⸱is la rakont⸱o⸱n, tamen pri gust⸱o⸱j oni ne diskut⸱u.

Jon⸱as Len⸱n: La karn⸱a maŭzole⸱o. El la franc⸱a traduk⸱is Emmanuel Desbrière, Florenc⸱e Desbrière, Ginette Mart⸱in, kun help⸱o de Salik⸱o. Eld. La Arĝent⸱a Ŝlos⸱il⸱o (La Clef d'Argent), Aiglepierre, 2010. 48 paĝ⸱o⸱j, glu⸱it⸱a. ISBN 978-2-908254-83-9.

Rigard⸱o sur la milit⸱o en Alĝeri⸱o

Unu⸱e, klar⸱ig⸱o⸱j pri la titol⸱o de la libr⸱o: „Tuikero” est⸱is la propr⸱a nom⸱o de alĝeri⸱a harkio, amik⸱o de la aŭtor⸱o. „Harkio” est⸱as ĝeneral⸱a al⸱nom⸱o de islam⸱a⸱j soldat⸱o⸱j alĝeri⸱a⸱j, kiu⸱j batal⸱is flank⸱e de la franc⸱o⸱j, kontraŭ alĝeri⸱a⸱j sen⸱de⸱pend⸱ism⸱a⸱j soldat⸱o⸱j dum la milit⸱o inter Franci⸱o kaj Alĝeri⸱o (1954-62).

Roger Condon est⸱is 19-jar⸱a konskript⸱o, kiu serv⸱is dum 21 monat⸱o⸱j en la franc⸱a arme⸱o. La libr⸱o tem⸱as pri li⸱a nun⸱a memor⸱o pri tiu konskript⸱a spert⸱o, sur⸱baz⸱e de li⸱a⸱j not⸱o⸱j el tiu period⸱o plus nun nur plu⸱en⸱mens⸱a⸱j memor⸱o⸱j. Do aŭtobiografi⸱a verk⸱o, tre interes⸱a kaj, krom⸱e, inform⸱a.

Malgraŭ la titol⸱o Tuikero la Harkio kaj la ceter⸱o, la person⸱o Tuikero preskaŭ ne rol⸱as en la rakont⸱o, kiu konsist⸱as preskaŭ ekskluziv⸱e el „la ceter⸱o”. Tamen tiu „ceter⸱o” est⸱as mult⸱en⸱hav⸱a, kaj ver⸱e leg⸱ind⸱a.

Condon ne mal⸱ŝpar⸱as si⸱a⸱j⸱n paĝ⸱o⸱j⸱n per rakont⸱ad⸱o pri batal⸱o⸱j, atak⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j fi⸱milit⸱aĵ⸱o⸱j (li⸱a taks⸱o, krom⸱e ankaŭ mi⸱a). Anstataŭ⸱e li pri⸱skrib⸱as si⸱a⸱n viv⸱o⸱n dum tiu⸱j jar⸱o⸱j, la mult⸱a⸱j⸱n stult⸱a⸱j⸱n ordon⸱o⸱j⸱n far⸱it⸱a⸱j⸱n de arme⸱estr⸱o⸱j, komfort⸱e sid⸱ant⸱a⸱j en Franci⸱o tut⸱e sen sci⸱o pri la real⸱a⸱j kondiĉ⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n front⸱as la franc⸱a⸱j arme⸱an⸱o⸱j en Alĝeri⸱o; la neniam oficial⸱e agnosk⸱it⸱a⸱n uz⸱ad⸱o⸱n de metod⸱o⸱j, akcept⸱at⸱a⸱j ambaŭ⸱parti⸱e, por ebl⸱ig⸱i ĉiu⸱tag⸱a⸱n viv⸱o⸱n sen danĝer⸱a inter⸱konflikt⸱o ktp ktp.

La fi⸱for⸱las⸱o de la „harkioj” far⸱e de la franc⸱a arme-administr⸱ant⸱ar⸱o, tiel ke tiu⸱j alĝeri⸱a⸱j franc-help⸱int⸱a⸱j harkioj sufer⸱is persekut⸱o⸱n kaj murd⸱ad⸱o⸱n en Alĝeri⸱o, pro tio ke la franc⸱a arme⸱o mem⸱plaĉ⸱e „forges⸱is” ili⸱n post la fin⸱o de la milit⸱o, fort⸱e sku⸱as la sent⸱o⸱n de la aŭtor⸱o pri la „civiliz⸱it⸱ec⸱o” de la franc⸱a⸱j ag⸱o⸱j kaj princip⸱o⸱j.

Kvankam, prav⸱e, kontraŭ⸱milit⸱a, ĉi tiu libr⸱o kon⸱ig⸱as nur la vid⸱punkt⸱o⸱n de si⸱a aŭtor⸱o pri la ĉiu⸱tag⸱a soldat⸱a viv⸱o kaj ne ted⸱e ripet⸱ad⸱as laŭ la manier⸱o de propagand⸱a⸱j verk⸱o⸱j. Tial kaj por- kaj kontraŭ-milit⸱ul⸱o⸱j pov⸱as ĝu⸱i la rakont⸱o⸱n kaj kun⸱sent⸱i kun ĝi⸱a verk⸱int⸱o.

La libr⸱o est⸱as tre fortik⸱e broŝur⸱it⸱a. Oni tre zorg⸱e korekt⸱o⸱cel⸱e tra⸱leg⸱is ĝi⸱n, tiel ke kritik⸱ind⸱a est⸱as nur la kvalit⸱o de la paper⸱o uz⸱it⸱a.

Roĝer⸱o Kondono (Roger Condon): Tuikero la Harkio kaj la ceter⸱o. Eld. El⸱don⸱a Fak⸱o Kooperativ⸱o de Sat, (lok⸱o ne indik⸱it⸱a), 2010. 150 paĝ⸱o⸱j, kudr⸱e broŝur⸱it⸱a. ISBN 978-2-918053-04-0, laŭ paĝ⸱o 6; 978-2-918053-02-6 laŭ la mal⸱antaŭ⸱a kovr⸱o⸱paĝ⸱o.

Lirik⸱a politik⸱a pamflet⸱o

Anstataŭ la tut⸱glob⸱a varm⸱iĝ⸱o en la 2010aj komenc⸱iĝ⸱as sam⸱e tut⸱glob⸱a malvarm⸱iĝ⸱o kaj nov⸱a glaci⸱a era⸱o. Rezult⸱e Eŭrop⸱o kaj Nord⸱a Amerik⸱o far⸱iĝ⸱is teritori⸱o⸱j mal⸱taŭg⸱a⸱j por la normal⸱a viv⸱o, kultur⸱o tie sovaĝ⸱iĝ⸱is ĝis la vaker⸱a nivel⸱o, kaj plej⸱mult⸱o fuĝ⸱is al pli taŭg⸱a⸱j region⸱o⸱j, kie (en la sud⸱a Ĉini⸱o kaj Brazil⸱o) post 50 jar⸱o⸱j form⸱iĝ⸱is nov⸱a⸱j flor⸱ant⸱a⸱j centr⸱o⸱j de la civiliz⸱o. La rifuĝ⸱int⸱o⸱j spert⸱as kutim⸱a⸱n mal⸱estim⸱o⸱n kaj mal⸱bon⸱a⸱n trakt⸱ad⸱o⸱n flank⸱e de la indiĝen⸱a loĝ⸱ant⸱ar⸱o ...

Tio est⸱as la scienc-fikci⸱a fon⸱o de la ĉarm⸱a novel⸱o far⸱e de la franc⸱a verk⸱ist⸱o Jerome Leroy, bril⸱e traduk⸱it⸱a de Armela LeQuint kaj Ĵak Le Puil. La ĝenr⸱o de la novel⸱o, tamen, ne aparten⸱as al pur⸱a kaj rigor⸱a scienc⸱a fikci⸱o, ĉar ĝi en⸱ten⸱as ankaŭ fort⸱a⸱n mistik⸱ism⸱a⸱n kompon⸱ant⸱o⸱n – mister⸱a⸱n influ⸱o⸱n al la hero⸱o⸱j de bel⸱a⸱j kristal⸱a⸱j objekt⸱o⸱j, iam produkt⸱it⸱a⸱j en Lil⸱o (iam⸱a nord⸱a Franci⸱o), kaj far⸱iĝ⸱int⸱a⸱j si⸱a⸱spec⸱a simbol⸱o de ĉio bon⸱a, kio est⸱as perd⸱it⸱a en la sen⸱re⸱ven⸱e for⸱pas⸱int⸱a epok⸱o – produkt⸱ad⸱o de kristal⸱o ja far⸱iĝ⸱is forges⸱it⸱a art⸱o.

La novel⸱o est⸱as verk⸱it⸱a en lirik⸱a romantik⸱a etos⸱o, est⸱as leĝer⸱stil⸱a kaj el⸱vok⸱as sent⸱o⸱n de profund⸱a trist⸱o. Sam⸱temp⸱e ĝi⸱a tra⸱leg⸱o las⸱as cert⸱a⸱n sent⸱o⸱n de ne⸱fin⸱it⸱ec⸱o – ebl⸱e, pro tio, ke ĝi est⸱as sufiĉ⸱e mal⸱grand⸱a, dum la problem⸱o⸱j tuŝ⸱at⸱a⸱j en ĝi est⸱as tre serioz⸱a⸱j, kaj pli detal⸱a pri⸱labor⸱o de ili pov⸱us kresk⸱ig⸱i kaj profund⸱ig⸱i la novel⸱o⸱n ĝis nivel⸱o de grand⸱a roman⸱o. La impres⸱o, ke ĝi est⸱as nur skiz⸱o de grand⸱a verk⸱o, aper⸱as jam ĉe la komenc⸱o de leg⸱ad⸱o kaj ne las⸱as oni⸱n ĝis la fin⸱o. Ebl⸱e, tio est⸱as grand⸱a avantaĝ⸱o de la verk⸱o, ĝust⸱e al kiu la aŭtor⸱o cel⸱is?

Malgraŭ la trist⸱e-lirik⸱a karakter⸱o, la novel⸱o est⸱as esenc⸱e politik⸱a satir⸱o: ĝi mal⸱kaŝ⸱e pri⸱mok⸱as la mit⸱a⸱n tut⸱glob⸱a⸱n varm⸱iĝ⸱o⸱n promes⸱it⸱a⸱n de mal⸱honest⸱a⸱j „scienc⸱ist⸱o⸱j” kaj politik⸱ist⸱o⸱j kaj montr⸱as la mal⸱just⸱a⸱n esenc⸱o⸱n de la nun⸱a mond⸱o⸱ord⸱o per renvers⸱o de la inter⸱rilat⸱o⸱j inter la „sud⸱a⸱j” kaj „nord⸱a⸱j” popol⸱o⸱j – la last⸱a⸱j ek⸱sent⸱as neglekt⸱o⸱n kaj ras⸱ism⸱o⸱n! Sed la du senc⸱a⸱j tavol⸱o⸱j de la verk⸱o – la lirik⸱a kaj pamflet⸱a – neniel mal⸱help⸱as unu al la ali⸱a, kaj eĉ traf⸱e suplement⸱as unu la ali⸱a⸱n! Ĝeneral⸱e, pro la bril⸱a lingv⸱aĵ⸱o kaj bel⸱a en⸱hav⸱o la libr⸱o leg⸱ind⸱as por la plej postul⸱em⸱a literatur⸱a frand⸱ul⸱o, sed ĝi⸱n, pro mal⸱grand⸱a ampleks⸱o, pov⸱as facil⸱e leg⸱i ankaŭ ĉiu hom⸱o, kiu tim⸱as dik⸱a⸱j⸱n volum⸱o⸱j⸱n kaj ankoraŭ hezit⸱e posed⸱as la inter⸱naci⸱a⸱n lingv⸱o⸱n.

Jerome Leroy: Sonĝ⸱o⸱j de kristal⸱o. Ark⸱o 2064. El⸱don⸱a Fak⸱o Kooperativ⸱a de Sat, lok⸱o ne indik⸱it⸱a, 2010. 87 paĝ⸱o⸱j, broŝur⸱it⸱a⸱j. ISBN 978-2-918053-05-7.

Por mend⸱i, ir⸱u al la Ret⸱butik⸱o.

Konkurs⸱o vid⸱ebl⸱e not⸱ind⸱a

Pac⸱o, frat⸱ec⸱o. Du baz⸱a⸱j ingredienc⸱o⸱j por est⸱ont⸱a soci⸱o, kiu est⸱os – oni esper⸱as – pli just⸱a ol la nun⸱a. Du ideal⸱o⸱j, kiu⸱j tre bon⸱e karakteriz⸱as dum pli ol du⸱on⸱jar⸱cent⸱o inter⸱naci⸱a⸱n festival⸱o⸱n pri kanzon⸱o⸱j por infan⸱o⸱j, kies ital⸱lingv⸱a nom⸱o est⸱as Zecchino d'or⸱o [dzekino], or⸱a zekin⸱o.

Organiz⸱at⸱a ĉiu⸱n novembr⸱o⸱n en la ital⸱a urb⸱o Bolonjo de la bon⸱far⸱a instituci⸱o Antoniano, fond⸱it⸱a en 1953 de kvar katolik⸱a⸱j monaĥ⸱o⸱j, tiu kermes⸱o est⸱as dis⸱send⸱at⸱a eŭr⸱o⸱vizi⸱e de la ŝtat⸱a televid⸱kanal⸱o Rai Uno.

Kultur⸱hered⸱aĵ⸱o

Ĉu kant⸱o-festival⸱o kiel mult⸱a⸱j ali⸱a⸱j? Absolut⸱e ne. Fakt⸱e ĝi est⸱as la sol⸱a televid⸱a el⸱send⸱o re⸱kon⸱at⸱a de Unesk⸱o – apud cent⸱o⸱j da monument⸱o⸱j kaj urb⸱o⸱j – kiel mond⸱a kultur⸱hered⸱aĵ⸱o. Atend⸱as ĝi⸱n jar⸱o⸱n post jar⸱o milion⸱o⸱j da infan⸱o⸱j kaj ge⸱patr⸱o⸱j, kaj dum kelk⸱a⸱j tag⸱o⸱j halt⸱as la kutim⸱a⸱j post⸱tag⸱mez⸱a⸱j el⸱send⸱o⸱j.

Part⸱o⸱pren⸱as tiu⸱n muzik⸱a⸱n event⸱o⸱n infan⸱a⸱j kanzon⸱o⸱j de⸱ven⸱ant⸱a⸱j kaj el Itali⸱o kaj el ekster⸱land⸱o. Nur ok el la proksim⸱um⸱e 300 kant⸱o⸱j, kiu⸱j al⸱ven⸱is en mart⸱o al la sid⸱ej⸱o de Antoniano, sukces⸱is tra⸱pas⸱i la ĉi-jar⸱a⸱n selekt⸱o⸱n.

Spekt⸱ant⸱ar⸱o

Konkurs⸱aĵ⸱o⸱j el ekster Itali⸱o – en 2010 el Japani⸱o, Pol⸱land⸱o, Filipin⸱o⸱j kaj Azerbajĝan⸱o – est⸱as nur part⸱e kantat⸱a⸱j en la de⸱ven⸱land⸱a lingv⸱o. Plej⸱part⸱e ili est⸱as traduk⸱it⸱a⸱j ital⸱e⸱n, por ke la spekt⸱ant⸱ar⸱o pov⸱u kompren⸱i.

Kutim⸱e la kanzon⸱o⸱j est⸱as amuz⸱a⸱j kaj mal⸱serioz⸱a⸱j, kun gaj⸱a melodi⸱o kaj sprit⸱a tekst⸱o. Tamen neniam mank⸱as kant⸱o⸱j, kiu⸱j al⸱front⸱as problem⸱o⸱j⸱n pli profund⸱a⸱j⸱n: minoritat⸱an⸱a⸱n labor⸱o⸱n, ras⸱ism⸱o⸱n, per⸱fort⸱o⸱n.

La kermes⸱o daŭr⸱as preskaŭ semajn⸱o⸱n. Ĉiu⸱n post⸱tag⸱mez⸱o⸱n la kant⸱ist⸱o⸱j, elekt⸱it⸱a⸱j dum ali⸱a konkurs⸱o tra la tut⸱a Itali⸱o kaj ekster⸱land⸱e, prezent⸱as si⸱a⸱n pec⸱o⸱n, akompan⸱at⸱e de la ĥor⸱o de Antoniano. Voĉ⸱don⸱o⸱j⸱n ili ricev⸱as ne nur de la en⸱studi⸱a publik⸱o, sed ankaŭ de la televid⸱a⸱j spekt⸱ant⸱o⸱j, per⸱e de telefon⸱a voĉ⸱don⸱ad⸱o.

Mus⸱o parol⸱ant⸱a

La el⸱send⸱o est⸱is dum long⸱a period⸱o lig⸱it⸱a al sinjor⸱in⸱o Mariele Ventr⸱e, kiu dum jar⸱dek⸱o⸱j estr⸱is la korus⸱o⸱n. Ali⸱a⸱j simbol⸱o⸱j de la festival⸱o est⸱is ĝi⸱a fond⸱int⸱o, Cino Tortorella, ali⸱nom⸱e Mag⸱o Zurlì, pro si⸱a⸱j iam⸱a⸱j magi⸱aĵ⸱o⸱j, kaj la am⸱eg⸱at⸱a pup⸱o Top⸱o Gigio (mus⸱o parol⸱ant⸱a, kon⸱at⸱a ankaŭ en hispan⸱lingv⸱a⸱j land⸱o⸱j). Ili⸱n tamen, en la last⸱a⸱j jar⸱o⸱j, pro mis⸱kompren⸱o⸱j kaj, ŝajn⸱e, ekonomi⸱a⸱j kial⸱o⸱j, oni sen⸱dank⸱e for⸱ig⸱is el la festival⸱o.

La konkurs⸱o en 2010 fin⸱iĝ⸱is per ne⸱kutim⸱a du⸱obl⸱a triumf⸱o: du kanzon⸱o⸱j, dediĉ⸱it⸱a⸱j respektiv⸱e al labor⸱em⸱a kamp⸱ar⸱an⸱o kaj al lert⸱a ĉio⸱far⸱a patr⸱o, ating⸱is preciz⸱e la sam⸱a⸱n poent⸱ar⸱o⸱n.

Ind⸱as menci⸱i, ke ĉiu⸱j⸱n en⸱spez⸱o⸱j⸱n (ekzempl⸱e de la vend⸱ad⸱o de disk⸱o⸱j) ricev⸱as bon⸱far⸱a⸱j organiz⸱aĵ⸱o⸱j, kaj ke la fin⸱a⸱n premi⸱o⸱n – or⸱a⸱n zekin⸱o⸱n – oni al⸱juĝ⸱as ne al kant⸱ist⸱o sed al la aŭtor⸱o kaj kompon⸱ist⸱o de la venk⸱int⸱a kanzon⸱o.

Ŝtat⸱o plej izol⸱it⸱a

Antaŭ ne⸱long⸱e la civit⸱an⸱o⸱j de Albanio kaj de Bosni⸱o kaj Hercegovin⸱o akir⸱is la rajt⸱o⸱n liber⸱e mov⸱iĝ⸱i tra la tiel nom⸱at⸱a⸱j Ŝengen-land⸱o⸱j de Eŭrop⸱o. Sen⸱rajt⸱a tiel rest⸱as nur Kosov⸱o.

Kial? Ĉu ties civit⸱an⸱o⸱j ne eŭrop⸱em⸱as (en Gallup-enket⸱o en 2009 pli ol 88 % de kosov⸱an⸱o⸱j respond⸱is „jes” al Eŭrop⸱o)? Ĉu en Kosov⸱o ne ag⸱ad⸱as eŭrop⸱a⸱j organiz⸱aĵ⸱o⸱j, inkluziv⸱e de 10 000 soldat⸱o⸱j de KFOR kaj 2500 juĝ⸱ist⸱o⸱j kaj polic⸱ist⸱o⸱j de EULEX, eŭrop⸱a misi⸱o por star⸱ig⸱i leĝ⸱ar⸱o⸱n? Ĉu en Kosov⸱o ne cirkul⸱as eŭr⸱o?

Jugoslavi⸱o

Antaŭ 20 jar⸱o⸱j la civit⸱an⸱o⸱j de Kosov⸱o, kadr⸱e de eks⸱a Jugoslavi⸱o, rajt⸱is liber⸱e vojaĝ⸱i tra Eŭrop⸱o kaj eĉ tie loĝ⸱i kaj labor⸱i. Tamen nun tiu ĉi plej nov⸱a ŝtat⸱o est⸱as la plej izol⸱it⸱a en la mond⸱o. Ĝi⸱a⸱j civit⸱an⸱o⸱j rajt⸱as sen⸱viz⸱e mov⸱iĝ⸱i al nur kvar ŝtat⸱o⸱j: Albanio, Makedoni⸱o, Montenegr⸱o kaj Turki⸱o. Kontrast⸱e, afgan⸱o⸱j rajt⸱as sen⸱viz⸱e mov⸱iĝ⸱i al 22 ŝtat⸱o⸱j, irak⸱an⸱o⸱j al 23 kaj somali⸱an⸱o⸱j al 24.

Eĉ bosni⸱an⸱o⸱j loĝ⸱ant⸱a⸱j en Kosov⸱o ne rajt⸱as per si⸱a⸱j pasport⸱o⸱j en⸱ir⸱i Bosni⸱o⸱n, kiu kiel Serbi⸱o ne re⸱kon⸱as ties pasport⸱o⸱j⸱n. Serb⸱o⸱j loĝ⸱ant⸱a⸱j en Kosov⸱o ir⸱u al Beograd⸱o por akir⸱i serb⸱a⸱n bio⸱metrik⸱a⸱n pasport⸱o⸱n mark⸱it⸱a⸱n per liter⸱o „K” por disting⸱i ili⸱n de „ver⸱a⸱j” serb⸱o⸱j.

Viz⸱o⸱kotiz⸱o

Nur du el tri viz⸱o⸱pet⸱o⸱j ĉe la mal⸱mult⸱a⸱j fremd⸱land⸱a⸱j konsul⸱ej⸱o⸱j en Priŝtin⸱o est⸱as akcept⸱it⸱a⸱j. Plu⸱e, ŝajn⸱e nur en Kosov⸱o okaz⸱e de akcept⸱o konsul⸱ej⸱o⸱j not⸱as sur la pasport⸱o per minus⸱o apart⸱a⸱j⸱n Ŝengen-land⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j⸱n la viz⸱o⸱posed⸱ant⸱o tamen ne rajt⸱as en⸱ir⸱i. Ceter⸱e la viz⸱o⸱kotiz⸱o est⸱as pli alt⸱a ol ali⸱land⸱e, ĉirkaŭ 120 eŭr⸱o⸱j.

En Kosov⸱o loĝ⸱as ĉirkaŭ du milion⸱o⸱j da hom⸱o⸱j, dum en balkan⸱a⸱j land⸱o⸱j orient⸱a⸱j kaj okcident⸱a⸱j nun pov⸱as liber⸱e mov⸱iĝ⸱i ĉirkaŭ 50 milion⸱o⸱j. Kial Eŭrop⸱o tim⸱as? Kial ĝi ankoraŭ konsider⸱as ĝi⸱n „nigr⸱a tru⸱o”, dum krim⸱ad⸱o kaj ali⸱a⸱j mal⸱agrabl⸱aĵ⸱o⸱j tie mal⸱pli oft⸱as (laŭ Gallup) ol en ali⸱a⸱j region⸱o⸱j de la mal⸱nov⸱a kontinent⸱o? Cert⸱e Kosov⸱o merit⸱as egal⸱a⸱n pri⸱trakt⸱ad⸱o⸱n.

Nov⸱a prezid⸱ant⸱o, nov⸱a⸱j ŝanc⸱o⸱j

Post pli ol tri prokrast⸱o⸱j la elekt⸱a komision⸱o en Gvine⸱o okaz⸱ig⸱is du⸱a⸱n prezid⸱ant⸱a⸱n balot⸱o⸱n. La kandidat⸱o⸱j est⸱is tiu⸱j, kiu⸱j plej⸱e sukces⸱is en la unu⸱a balot⸱o, nom⸱e eks⸱a ĉef⸱ministr⸱o Cellou Dallein Di⸱al⸱o kaj veteran⸱a opozici⸱a kandidat⸱o Alpha Conde.

En la unu⸱a balot⸱o prezent⸱is si⸱n 24 kandidat⸱o⸱j. Tiam Di⸱al⸱o ricev⸱is ĉ. 30 % de la voĉ⸱o⸱j kaj Conde 18 %, sed neces⸱as pli ol 50 % por far⸱iĝ⸱i prezid⸱ant⸱o.

Tem⸱is pri la unu⸱a demokrati⸱a balot⸱o en Gvine⸱o post la sen⸱de⸱pend⸱iĝ⸱o de Franci⸱o en 1958. Reg⸱is divers⸱a⸱j arme⸱a⸱j diktator⸱o⸱j: dum 24 jar⸱o⸱j general⸱o Lasana Conte estr⸱is la land⸱o⸱n kvazaŭ propr⸱a⸱n posed⸱aĵ⸱o⸱n. Kiam li mort⸱is en 2008, de⸱nov⸱e trans⸱pren⸱is la reg⸱ist⸱ar⸱o⸱n la arme⸱o, sub⸱prem⸱ant⸱e la popol⸱o⸱n.

Futbal⸱ej⸱o

Pas⸱int⸱a⸱n septembr⸱o⸱n mort⸱ig⸱is soldat⸱o⸱j pli ol 2000 hom⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j en la naci⸱a futbal⸱ej⸱o pac⸱e manifestaci⸱is por demokrati⸱o. Protest⸱is la inter⸱naci⸱a komun⸱um⸱o kaj la tiam⸱a ŝtat⸱estr⸱o, vund⸱it⸱a en murd⸱atenc⸱o, fuĝ⸱is al Marok⸱o. La sekv⸱a ŝtat⸱estr⸱o promes⸱is demokrati⸱a⸱j⸱n elekt⸱o⸱j⸱n.

Venk⸱is en la du⸱a balot⸱o Conde, la plej kon⸱at⸱a kritik⸱ant⸱o de la antaŭ⸱a reĝim⸱o. Tiel oni esper⸱is, ke ĉes⸱os la arme⸱a reg⸱ad⸱o kaj re⸱ven⸱os al Gvine⸱o pac⸱o. Tamen post la anonc⸱o de la rezult⸱o protest⸱is sub⸱ten⸱ant⸱o⸱j de Di⸱al⸱o kaj en la sekv⸱a⸱j tumult⸱o⸱j mort⸱is dek⸱o da hom⸱o⸱j. Proklam⸱it⸱a est⸱as kriz⸱o-stat⸱o.

La elekt⸱a komision⸱o anonc⸱is, ke venk⸱is Conde per 52 % de la voĉ⸱o⸱j. Inter⸱naci⸱a⸱j observ⸱ant⸱o⸱j raport⸱is, ke la elekt⸱o⸱j, en kiu⸱j rajt⸱is part⸱o⸱pren⸱i gvine⸱an⸱o⸱j loĝ⸱ant⸱a⸱j ekster la land⸱lim⸱o⸱j, sen⸱fraŭd⸱e okaz⸱is. Conde, 72-jar⸱aĝ⸱a, nun hav⸱as mandat⸱o⸱n por pac⸱ig⸱i la land⸱o⸱n kaj en⸱konduk⸱i ver⸱a⸱n ekonomi⸱a⸱n kaj politik⸱a⸱n progres⸱o⸱n.

Memor⸱ig⸱il⸱o aŭt⸱o-mat⸱a

Ornam⸱as litov⸱a⸱n ŝose⸱o⸱n monument⸱o kre⸱it⸱a per tri damaĝ⸱it⸱a⸱j aŭt⸱o⸱mobil⸱o⸱j. Ĝi⸱a cel⸱o: memor⸱ig⸱i la ŝofor⸱o⸱j⸱n unu⸱e, ke mal⸱prudent⸱a stir⸱ad⸱o pov⸱as subit⸱e kaj drast⸱e ŝanĝ⸱i la viv⸱o⸱n, kaj du⸱e, ke ĝentil⸱ec⸱o kaj si⸱n⸱gard⸱em⸱o sur⸱voj⸱a⸱j neniom kost⸱as kaj pov⸱as sav⸱i la viv⸱o⸱n.

La monument⸱o memor⸱ig⸱as ankaŭ pri tiu⸱j, kiu⸱j pere⸱is pro aŭt⸱o-akcident⸱o⸱j. Est⸱is period⸱o, kiam Litovi⸱o laŭ akcident⸱o⸱j okup⸱is la unu⸱a⸱n lok⸱o⸱n en Eŭrop⸱o. Nun ĝi okup⸱as la du⸱a⸱n lok⸱o⸱n. La nombr⸱o de viktim⸱o⸱j fal⸱is last⸱a⸱temp⸱e je pli ol 26 %, pli bon⸱e ol en Dan⸱land⸱o (25 %) aŭ Estoni⸱o (24 %).

En 2010 de⸱nov⸱e fal⸱is la nombr⸱o de akcident⸱o⸱j je 3,7 % kaj la nombr⸱o de pere⸱int⸱o⸱j je 19,4 % kompar⸱e kun la sam⸱a period⸱o en la antaŭ⸱a jar⸱o. La ĉef⸱a⸱j akcident⸱o-tag⸱o⸱j en Litovi⸱o est⸱as vendred⸱o, sabat⸱o kaj lund⸱o.

Gajn⸱i kontraŭ riĉ⸱eg⸱a⸱j kontraŭ⸱ul⸱o⸱j

La artikol⸱o de Zlatko Tišljar Demokrati⸱o en post⸱demokrati⸱a soci⸱o (MONATO 2010/12, p. 10) est⸱as tre interes⸱a, sed la ver⸱o ne ĉiam est⸱as tia. Ni hav⸱is voĉ⸱don⸱o⸱n por guberni⸱estr⸱o ĉi tie en Kaliforni⸱o (ĉirkaŭ 38 milion⸱o⸱j da loĝ⸱ant⸱o⸱j), kaj la kandidat⸱o, kiu el⸱spez⸱is plej mult⸱e, mal⸱gajn⸱is. Industri⸱ist⸱in⸱o Meg Whitman el⸱spez⸱is pli ol 144 milion⸱o⸱j⸱n da uson⸱a⸱j dolar⸱o⸱j de si⸱a propr⸱a mon⸱o plus pli⸱a⸱j⸱n milion⸱o⸱j⸱n el ali⸱a⸱j font⸱o⸱j. Ŝi⸱a ĉef⸱a kontraŭ⸱ul⸱o, Jerry Brown, el⸱spez⸱is sum⸱e 24 milion⸱o⸱j⸱n da dolar⸱o⸱j kaj ricev⸱is 54 % de la voĉ⸱o⸱j, dum Whitman ricev⸱is 41 %. Whitman el⸱spez⸱is ĉirkaŭ 36 uson⸱a⸱j⸱n dolar⸱o⸱j⸱n por ĉiu voĉ⸱o, kiu⸱n ŝi ricev⸱is, dum Brown, la gajn⸱int⸱o, el⸱spez⸱is nur ĉirkaŭ 4,50 por ĉiu ricev⸱it⸱a voĉ⸱o. Ja ebl⸱as gajn⸱i kontraŭ riĉ⸱eg⸱a⸱j kontraŭ⸱ul⸱o⸱j.

Divid⸱ebl⸱a nur post generaci⸱o⸱j

Post 150 tag⸱o⸱j da politik⸱a⸱j inter⸱trakt⸱ad⸱o⸱j por form⸱i nov⸱a⸱n reg⸱ist⸱ar⸱o⸱n ekzist⸱as ankoraŭ grand⸱eg⸱a distanc⸱o inter la vid⸱punkt⸱o⸱j de la komun⸱um⸱o⸱j en Belgi⸱o. La 21an de novembr⸱o 2010 la flandr⸱a televid⸱o el⸱send⸱is program⸱o⸱n pri la divid⸱ebl⸱o de Belgi⸱o, se la komun⸱um⸱o⸱j ne plu sukces⸱us trov⸱i inter⸱konsent⸱o⸱n.

Oni intervju⸱is 11 profesor⸱o⸱j⸱n pri la divid⸱ebl⸱o kaj ĝi⸱a⸱j praktik⸱a⸱j konsekvenc⸱o⸱j. Ili konklud⸱is ĉef⸱e, ke la divid⸱o de Belgi⸱o en du aŭ tri ŝtat⸱o⸱j⸱n ja ebl⸱as, sed la real⸱ig⸱o est⸱os eg⸱e long⸱daŭr⸱a kaj mult⸱e⸱kost⸱a. Neni⸱u pens⸱as pri revoluci⸱o, kaj do divid⸱o tia pov⸱os okaz⸱i nur per inter⸱trakt⸱ad⸱o⸱j.

Spekul⸱ad⸱o

Tiu⸱j inter⸱trakt⸱ad⸱o⸱j tamen daŭr⸱us ebl⸱e dum generaci⸱o⸱j, ĉar la vid⸱punkt⸱o⸱j inter la komun⸱um⸱o⸱j nun tiom diverĝ⸱as. En la trans⸱ir⸱a period⸱o supoz⸱ebl⸱e ĉiu⸱j partner⸱o⸱j mal⸱riĉ⸱iĝ⸱us inter ali⸱e ankaŭ pro la risk⸱o⸱j de spekul⸱ad⸱o pro ne⸱cert⸱ec⸱o pri la est⸱ont⸱ec⸱o.

Post la el⸱send⸱o okaz⸱is de⸱bat⸱o kun reprezent⸱ant⸱o⸱j de ĉiu⸱j iom grav⸱a⸱j flandr⸱a⸱j kaj valon⸱a⸱j politik⸱a⸱j parti⸱o⸱j. Evident⸱iĝ⸱is, ke nun⸱temp⸱e nur la ekstrem⸱ism⸱a Vlaams Belang dezir⸱as divid⸱o⸱n. Ali⸱a⸱j parti⸱o⸱j vid⸱as kiel sol⸱a⸱n solv⸱o⸱n pli⸱a⸱j⸱n inter⸱trakt⸱ad⸱o⸱j⸱n, kaj eventual⸱e, sed evit⸱end⸱e, nov⸱a⸱j⸱n balot⸱o⸱j⸱n.

Ekonomi⸱o ekologi⸱a

La belg⸱a asoci⸱o Econopolis unu⸱a⸱foj⸱e kun⸱met⸱is indic⸱o⸱n koncern⸱e la ekologi⸱o⸱n de la ekonomi⸱o en 27 eŭrop⸱a⸱j land⸱o⸱j. Ĝi kompar⸱is ĉiu⸱j⸱n land⸱o⸱j⸱n de Eŭrop⸱a Uni⸱o escept⸱e de Malt⸱o kaj Kipr⸱o, sed al⸱don⸱is Svis⸱land⸱o⸱n kaj Norvegi⸱o⸱n, ĉar tiu⸱j du land⸱o⸱j ĉi-rilat⸱e el⸱star⸱as.

Por kun⸱met⸱i la indic⸱o⸱n oni atent⸱is pri jen⸱a⸱j kvin don⸱it⸱aĵ⸱o⸱j:

transport⸱o: kilo⸱metr⸱o⸱j far⸱it⸱a⸱j por ĉiu loĝ⸱ant⸱o kaj transport⸱ebl⸱ec⸱o⸱j uz⸱at⸱a⸱j por karg⸱o⸱j
energi⸱o: re⸱nov⸱ig⸱ebl⸱a energi⸱o kaj efik⸱a uz⸱o
medi⸱o: bi⸱o⸱divers⸱ec⸱o
re⸱nov⸱ig⸱o: patent⸱o⸱j pri verd⸱a teĥnologi⸱o
material⸱uz⸱o: efik⸱a uz⸱o de krud⸱material⸱o⸱j kaj pri⸱trakt⸱o de rub⸱aĵ⸱o⸱j.

La don⸱it⸱aĵ⸱o⸱j⸱n oni kolekt⸱is ĉe Eurostat, Unu⸱iĝ⸱int⸱a⸱j Naci⸱o⸱j kaj Organiz⸱aĵ⸱o por Ekonomi⸱a⸱j Kun⸱labor⸱o kaj Evolu⸱ig⸱o (OEKE). Econopolis intenc⸱as aktual⸱ig⸱i la indic⸱o⸱n ĉiu⸱n trimestr⸱o⸱n.

Jen⸱as la rezult⸱o⸱j en novembr⸱o 2010:

Serb⸱a „klik⸱o” ĉe alban⸱a foir⸱o

Not⸱ind⸱e part⸱o⸱pren⸱is serb⸱a⸱j entrepren⸱o⸱j en la industri⸱a kaj komerc⸱a foir⸱o „Klik Ekspo Klik” en la alban⸱a ĉef⸱urb⸱o Tiran⸱o. Ĉe⸱est⸱is la foir⸱o⸱n, kiu funkci⸱as jam de 17 jar⸱o⸱j, firma⸱o⸱j el najbar⸱a⸱j, region⸱a⸱j kaj ekster⸱region⸱a⸱j land⸱o⸱j inkluziv⸱e Iran⸱o⸱n kaj Indonezi⸱o⸱n.

Tamen okul⸱frap⸱is serb⸱a⸱j entrepren⸱o⸱j, des pli, ĉar dum mult⸱a⸱j jar⸱o⸱j ekzist⸱is inter Albanio kaj Serbi⸱o streĉ⸱a⸱j rilat⸱o⸱j politik⸱a⸱j i.a. pro Kosov⸱o. Laŭ Duŝ⸱a⸱n Jerkoviĉ, el la kompani⸱o Velexpo, est⸱is reprezent⸱at⸱a⸱j en la foir⸱o 28 serb⸱a⸱j entrepren⸱o⸱j.

Kontrakt⸱o⸱j

La var⸱o⸱j montr⸱at⸱a⸱j en la foir⸱o inkluziv⸱is nutr⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, ceramik⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, trink⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, konstru⸱material⸱o⸱j⸱n, elektr⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, bicikl⸱o⸱j⸱n kaj pump⸱il⸱o⸱j⸱n. En⸱e de kelk⸱a⸱j tag⸱o⸱j est⸱is sub⸱skrib⸱it⸱a⸱j kontrakt⸱o⸱j je valor⸱o de 100 milion⸱o⸱j da uson⸱a⸱j dolar⸱o⸱j, kompar⸱e kun nur kvin milion⸱o⸱j antaŭ kvar jar⸱o⸱j.

Ĉi tiu⸱n kresk⸱o⸱n ebl⸱ig⸱as la geografi⸱a proksim⸱ec⸱o, help⸱at⸱a de nov⸱a⸱j aŭt⸱o⸱ŝose⸱o⸱j, favor⸱a⸱j prez⸱o⸱j kompar⸱e kun grek⸱a⸱j kaj ital⸱a⸱j komerc⸱ant⸱o⸱j, bon⸱a kvalit⸱o kaj komun⸱a streb⸱o de ambaŭ land⸱o⸱j dezir⸱ant⸱a⸱j al⸱iĝ⸱i al Eŭrop⸱a Uni⸱o.

Tiu⸱cel⸱e la alban⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o permes⸱is serb⸱a⸱j⸱n civit⸱an⸱o⸱j⸱n ek⸱de april⸱o 2010 sen⸱viz⸱e en⸱ir⸱i la land⸱o⸱n. Atend⸱at⸱a est⸱as reciprok⸱a paŝ⸱o de⸱flank⸱e de la serb⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o. Ankaŭ tio facil⸱ig⸱os kun⸱labor⸱o⸱n.

Mitral⸱o en la kuir⸱ej⸱o

Kiam la german⸱a ministr⸱o pri intern⸱a⸱j afer⸱o⸱j, Thomas de Maizière, krist⸱an⸱demokrat⸱o, avert⸱is en novembr⸱o, ke Germani⸱o trov⸱iĝ⸱as antaŭ atak⸱o de islam⸱ism⸱a⸱j ekstrem⸱ist⸱o⸱j, la polic⸱o gard⸱is laŭ⸱supoz⸱e en⸱danĝer⸱ig⸱it⸱a⸱j⸱n lok⸱o⸱j⸱n kiel staci⸱dom⸱o⸱j⸱n kaj flug⸱haven⸱o⸱j⸱n.

En la federaci⸱a land⸱o Berlin⸱o Ehrhart Körting, la ministr⸱o pri berlin⸱a⸱j intern⸱a⸱j afer⸱o⸱j, kaj social⸱demokrat⸱o, ne vol⸱is aspekt⸱i mal⸱pli zorg⸱em⸱a ol la konkurenc⸱parti⸱a ŝtat⸱a ministr⸱o.

Instanc⸱o⸱j

Körting si⸱a⸱flank⸱e avert⸱is la publik⸱o⸱n, maksimum⸱e laŭ⸱vort⸱e, tiel: „Se ni en la najbar⸱aĵ⸱o rimark⸱as io⸱n, kiel jen subit⸱e est⸱as lok⸱it⸱a⸱j tri iom strang⸱e aspekt⸱ant⸱a⸱j hom⸱o⸱j, kiu⸱j neniam vid⸱ig⸱as si⸱n aŭ simil⸱e, kaj kiu⸱j parol⸱as la arab⸱a⸱n aŭ fremd⸱a⸱n lingv⸱o⸱n, kiu⸱n ni ne kompren⸱as, tiam oni pri⸱pens⸱u, mi kred⸱as, ke oni inform⸱u la ŝtat⸱a⸱j⸱n instanc⸱o⸱j⸱n, kio tie okaz⸱as.”

Pro tiu el⸱dir⸱o la politik⸱ist⸱o rikolt⸱is abund⸱a⸱j⸱n re⸱ag⸱o⸱j⸱n, ofend⸱iĝ⸱o⸱j⸱n, indign⸱iĝ⸱o⸱j⸱n kaj mok⸱eg⸱o⸱j⸱n. Kial ĝust⸱e tri person⸱o⸱j? Kiam hom⸱o aspekt⸱as strang⸱e? Kiu german⸱o tuj ek⸱kon⸱as la arab⸱a⸱n lingv⸱o⸱n? Kiu⸱n fremd⸱a⸱n lingv⸱o⸱j⸱n „ni” ne kompren⸱as? Kio okaz⸱as ĉe tri hom⸱o⸱j, kiu⸱j ne vid⸱ig⸱as si⸱n?

Fremd⸱ul⸱o⸱j

Ĉu bavar⸱o en tip⸱a kostum⸱o en Berlin⸱o ne aspekt⸱as strang⸱e, kaŝ⸱as si⸱n precip⸱e en trib⸱a⸱j bier⸱drink⸱ej⸱o⸱j, parol⸱as lingv⸱o⸱n, kiu⸱n prus⸱o⸱j ne kompren⸱as? Kaj se tia⸱j fremd⸱ul⸱o⸱j aper⸱as eĉ tri⸱op⸱e, okup⸱iĝ⸱ant⸱e pri la hejm⸱a ŝat⸱okup⸱o, la sekret⸱a fenestr⸱um⸱ad⸱o (kuraĝ⸱a nokt⸱o⸱mez⸱a tra⸱grimp⸱ad⸱o de fenestr⸱o al la ĉambr⸱o de am⸱at⸱in⸱o)? Ĉu teror⸱ist⸱o⸱j?

Post⸱e Körting per „ĝust⸱ig⸱o” konced⸱is, ke la el⸱dir⸱o⸱j est⸱is „ebl⸱e mal⸱konven⸱a⸱j”. Li klopod⸱is preciz⸱ig⸱i si⸱a⸱n al⸱vok⸱o⸱n: „Mi parol⸱is pri serioz⸱a⸱j indik⸱o⸱j pri arm⸱il⸱o⸱j aŭ suspekt⸱ind⸱a⸱j pak⸱aĵ⸱o⸱j, ne pri denunc⸱ad⸱o. Ne tem⸱as pri denunc⸱ad⸱o, se oni vok⸱as la polic⸱o⸱n, vid⸱int⸱e nov⸱a⸱j⸱n najbar⸱o⸱j⸱n um⸱ant⸱a⸱j⸱n kun mitral⸱o en la kuir⸱ej⸱o. Tio ceter⸱e valid⸱as ankaŭ por muzulman⸱o⸱j en Berlin⸱o. Kiu hazard⸱e aŭskult⸱as en moske⸱o suspekt⸱ind⸱a⸱n inter⸱parol⸱ad⸱o⸱n, tuj anonc⸱u si⸱n ĉe la sekur⸱ig⸱a⸱j instanc⸱o⸱j.”

Koleg⸱o⸱j

Ankaŭ tiu⸱j „klar⸱ig⸱o⸱j” ricev⸱is la sam⸱a⸱n akcept⸱o⸱n de la publik⸱o kaj ne pov⸱is for⸱viŝ⸱i la impres⸱o⸱n, ke tiu ĉi funkci⸱ul⸱o ne est⸱as kapabl⸱a efik⸱e ag⸱i en kriz⸱a situaci⸱o. Kaj li vek⸱as suspekt⸱o⸱n ankaŭ kontraŭ la koleg⸱o⸱j, kiu⸱j pli lert⸱e pov⸱as komunik⸱i (aŭ kaŝ⸱i) si⸱a⸱j⸱n ide⸱o⸱j⸱n.

Est⸱as mal⸱facil⸱e disting⸱i inter insid⸱a denunc⸱ad⸱o kaj inform⸱o al la polic⸱o, kiu pov⸱as evit⸱i krim⸱o⸱n. Pli mal⸱facil⸱e est⸱as taks⸱i hom⸱o⸱n laŭ aspekt⸱o, kondut⸱o kaj lingv⸱o. Plej mal⸱facil⸱e, almenaŭ por politik⸱ist⸱o⸱j, ŝajn⸱as est⸱i kompren⸱ig⸱i si⸱n ne⸱mis⸱kompren⸱ebl⸱e, eĉ se ili parol⸱as „ni⸱a⸱n” lingv⸱o⸱n.

Flor⸱as enklav⸱o komun⸱ist⸱a

La vilaĝ⸱o Nanjie trov⸱iĝ⸱as en Linying, Henan-provinc⸱o, mez⸱a Ĉini⸱o, kaj okup⸱as 1,78 kvadrat⸱a⸱j⸱n kilo⸱metr⸱o⸱j⸱n. En⸱ir⸱ant⸱e la vilaĝ⸱o⸱n, oni kvazaŭ re⸱ven⸱as al la period⸱o de la tiel nom⸱at⸱a Kultur⸱a Revoluci⸱o, kiu furioz⸱is dek jar⸱o⸱j⸱n en la tut⸱a land⸱o.

Mez⸱e de la grand⸱a plac⸱o Orient⸱a Ruĝ⸱o alt⸱e star⸱as blank⸱a marmor⸱a statu⸱o de Maŭ Zedong kun sur⸱skrib⸱o⸱j sur la dors⸱o: Maŭ Zedong est⸱as ne di⸱o, sed hom⸱o, tamen li⸱a pens⸱o super⸱as di⸱o⸱n. Ambaŭ⸱flank⸱e de la statu⸱o gard⸱o⸱star⸱as du grav⸱mien⸱a⸱j milic⸱an⸱o⸱j, kaj ĉirkaŭ la plac⸱o star⸱as grand⸱a⸱j portret⸱o⸱j de Marks⸱o, Engelso, Lenin⸱o kaj Stalin⸱o kaj flirt⸱as ruĝ⸱a⸱j flag⸱o⸱j kaj sensaci⸱a⸱j slogan⸱o⸱j.

Sed ĉio ĉi eks⸱mod⸱a akr⸱e kontrast⸱as kun modern⸱a industri⸱a kompleks⸱o, eko⸱agrikultur⸱a park⸱o, bel⸱a setl⸱ej⸱o, perfekt⸱e ekip⸱it⸱a⸱j lern⸱ej⸱o⸱j, infan⸱ĝarden⸱o, amuz⸱ej⸱o kaj hospital⸱o, kiu⸱j est⸱as bon⸱ord⸱e aranĝ⸱it⸱a⸱j en la vilaĝ⸱o. Tie trankvil⸱e viv⸱as pli ol 3000 hom⸱o⸱j en bel⸱a kaj komfort⸱a medi⸱o.

Propriet⸱aĵ⸱o

Ĉiu famili⸱o loĝ⸱as en sam⸱spec⸱a apartament⸱o kun elektr⸱a⸱j aparat⸱o⸱j. Tamen la vilaĝ⸱an⸱o⸱j hav⸱as preskaŭ neniu⸱n propriet⸱aĵ⸱o⸱n, ĉar la komun⸱um⸱o sen⸱pag⸱e liver⸱as ĉio⸱n neces⸱a⸱n por la ĉiu⸱tag⸱a viv⸱o. La vilaĝ⸱an⸱o⸱j atribu⸱as la feliĉ⸱a⸱n viv⸱o⸱n al la vilaĝ⸱estr⸱o Wang Hongbin, kiu konduk⸱is la vilaĝ⸱o⸱n al ĝi⸱a sukces⸱o.

En 1979 Ĉini⸱o lanĉ⸱is nov⸱a⸱n politik⸱o⸱n: re⸱form⸱ad⸱i en la intern⸱o kaj al la ekster⸱o mal⸱ferm⸱i la pord⸱o⸱n. La re⸱form⸱ad⸱o est⸱is prov⸱it⸱a komenc⸱e en la kamp⸱ar⸱o. La social⸱ism⸱a princip⸱o „al ĉiu laŭ ties labor⸱o” est⸱is efektiv⸱ig⸱it⸱a per la en⸱konduk⸱o de respond⸱ec⸱o-sistem⸱o. Tiel famili⸱o⸱j kontrakt⸱is pri produkt⸱ad⸱o de difin⸱it⸱a⸱j kvot⸱o⸱j sur asign⸱it⸱a⸱j parcel⸱o⸱j da ter⸱o, kun la rajt⸱o re⸱ten⸱i ĉio⸱n super la kvot⸱o, dum la ter⸱posed⸱o rest⸱is kolektiv⸱a.

La reg⸱ist⸱ar⸱o permes⸱is al kamp⸱ar⸱an⸱o⸱j entrepren⸱i brut⸱o⸱bred⸱ad⸱o⸱n kaj ali⸱a⸱j⸱n flank⸱a⸱j⸱n okup⸱o⸱j⸱n konven⸱a⸱j⸱n al la lok⸱a⸱j kondiĉ⸱o⸱j. Tio liber⸱ig⸱is la kamp⸱ar⸱an⸱o⸱j⸱n el la sistem⸱o de kolektiv⸱a produkt⸱ad⸱o, kiu katen⸱is ili⸱n jam de dek⸱o⸱j da jar⸱o⸱j, kaj ĝi ekscit⸱is la individu⸱a⸱n iniciat⸱em⸱o⸱n. Post nur du jar⸱o⸱j la re⸱form⸱ad⸱o ating⸱is rimark⸱ind⸱a⸱j⸱n rezult⸱o⸱j⸱n. Inter 1979 kaj 1981 la agrikultur⸱a produkt⸱o de Ĉini⸱o kresk⸱is averaĝ⸱e je 5,6 %, pli alt⸱e ol la nur⸱a⸱j 2,9 % dum la 20 jar⸱o⸱j inter 1958 kaj 1978.

Brik⸱ej⸱o

Grand⸱a⸱j ŝanĝ⸱iĝ⸱o⸱j okaz⸱is ankaŭ en la vilaĝ⸱o Nanjie. Por iom riĉ⸱iĝ⸱int⸱a⸱j vilaĝ⸱an⸱o⸱j la unu⸱a afer⸱o kompren⸱ebl⸱e est⸱is star⸱ig⸱i propr⸱a⸱j⸱n nov⸱a⸱j⸱n dom⸱o⸱j⸱n. Tiam ven⸱is en la kap⸱o⸱n de la vilaĝ⸱estr⸱o Wang Hongbin la ide⸱o star⸱ig⸱i kolektiv⸱a⸱n brik⸱ej⸱o⸱n, ĉar la produkt⸱aĵ⸱o⸱j est⸱as facil⸱e vend⸱ebl⸱a⸱j kaj la vilaĝ⸱o hav⸱as natur⸱a⸱n avantaĝ⸱o⸱n. Li kun⸱vok⸱is estr⸱ar⸱an⸱o⸱j⸱n de la vilaĝ⸱o por inter⸱konsil⸱iĝ⸱i pri kapital⸱o de la brik⸱ej⸱o.

Fin⸱e ili decid⸱is anticip⸱e ofert⸱i al la vilaĝ⸱an⸱o⸱j brik⸱o⸱j⸱n je konsider⸱ind⸱e pli mal⸱alt⸱a prez⸱o, kaj al ĉiu famili⸱o est⸱is permes⸱it⸱e antaŭ⸱mend⸱i maksimum⸱e 30 000 brik⸱o⸱j⸱n – sufiĉ⸱a⸱n kvant⸱o⸱n por unu dom⸱o. En⸱e de tri tag⸱o⸱j la vilaĝ⸱o ricev⸱is 350 000 juan⸱o⸱j⸱n, neces⸱a⸱n sum⸱o⸱n por star⸱ig⸱o de la brik⸱ej⸱o. La brik⸱ej⸱o sukces⸱e ek⸱funkci⸱is kaj la vilaĝ⸱o kontrakt⸱e konfid⸱is ĝi⸱a⸱n administr⸱o⸱n al individu⸱o. Dum la post⸱a⸱j jar⸱o⸱j la brik⸱ej⸱o tre prosper⸱is.

Sed mult⸱a⸱j plend⸱is, ke la administr⸱ant⸱o mult⸱e profit⸱as de la brik⸱ej⸱o, tamen la vilaĝ⸱an⸱o⸱j ricev⸱as preskaŭ neniom da avantaĝ⸱o. Tio pens⸱ig⸱is la vilaĝ⸱estr⸱o⸱n Wang, kiu klopod⸱is serĉ⸱i riĉ⸱ig⸱a⸱n voj⸱o⸱n por si⸱a⸱j koleg⸱o⸱j. En 1986, konsil⸱iĝ⸱int⸱e kun ali⸱a⸱j estr⸱ar⸱an⸱o⸱j, li decid⸱is re⸱akir⸱i la brik⸱ej⸱o⸱n kaj met⸱i ĝi⸱n sub la kolektiv⸱a⸱n administr⸱o⸱n.

Entuziasm⸱o

La estr⸱ar⸱o al⸱vok⸱is, ke la vilaĝ⸱an⸱o⸱j re⸱don⸱u propr⸱a⸱j⸱n parcel⸱o⸱j⸱n al la vilaĝ⸱a komun⸱um⸱o, kaj promes⸱is, ke tiu⸱j, kiu⸱j re⸱don⸱is propr⸱a⸱j⸱n parcel⸱o⸱j⸱n, est⸱os engaĝ⸱it⸱a⸱j al kolektiv⸱a⸱j entrepren⸱o⸱j kaj ili⸱a⸱j famili⸱an⸱o⸱j sen⸱pag⸱e ricev⸱os porci⸱o⸱n da nutr⸱aĵ⸱o⸱j en ĉiu monat⸱o. Pro la sekur⸱ec⸱o de viv⸱ten⸱o la vilaĝ⸱an⸱o⸱j respond⸱is kun entuziasm⸱o. La vilaĝ⸱o star⸱ig⸱is entrepren⸱o⸱j⸱n pri nutr⸱aĵ⸱a pri⸱labor⸱o, kaj la produkt⸱aĵ⸱o⸱j hav⸱is grand⸱a⸱n debit⸱o⸱n en la tut⸱a land⸱o pro relativ⸱e mal⸱alt⸱a prez⸱o. En 1989 la mal⸱net⸱a produkt⸱o de tiu⸱j entrepren⸱o⸱j ating⸱is 21 milion⸱o⸱j⸱n da juan⸱o⸱j.

La dis⸱volv⸱iĝ⸱o de la vilaĝ⸱o est⸱as ne⸱imag⸱ebl⸱e strang⸱a. En la 1990-aj jar⸱o⸱j la vilaĝ⸱o ricev⸱is grand⸱sum⸱a⸱n kredit⸱o⸱n el bank⸱o⸱j, kaj dank⸱e al tio la kolektiv⸱a ekonomi⸱o ir⸱is en period⸱o⸱n de rapid⸱a ekspansi⸱o. La vilaĝ⸱o star⸱ig⸱is modern⸱a⸱n industri⸱a⸱n kompleks⸱o⸱n de 26 fabrik⸱o⸱j koncern⸱a⸱j al manĝ⸱aĵ⸱o⸱j, kondiment⸱o⸱j, farmaci⸱o, trink⸱aĵ⸱o⸱j, bier⸱o, pres⸱ad⸱o, pak⸱ad⸱o ktp.

Part⸱o de la produkt⸱aĵ⸱o⸱j est⸱as eksport⸱at⸱a⸱j al Rusi⸱o, Mongoli⸱o, Kanad⸱o kaj Uson⸱o. La industri⸱a prosper⸱o akcel⸱is la dis⸱volv⸱iĝ⸱o⸱n de agrikultur⸱o. La vilaĝ⸱o establ⸱is eko⸱kultiv⸱ej⸱o⸱n konsist⸱ant⸱a⸱n el pli ol dek grand⸱a⸱j forc⸱ej⸱o⸱j far⸱it⸱a⸱j el plej freŝ⸱a⸱j material⸱o⸱j, per la invest⸱o de 15 milion⸱o⸱j da juan⸱o⸱j.

Apartament⸱o

La grand⸱a profit⸱o sub⸱ten⸱is la konstru⸱ad⸱o⸱n de la vilaĝ⸱a infra⸱struktur⸱o. Dum la pas⸱int⸱a⸱j jar⸱o⸱j la vilaĝ⸱o star⸱ig⸱is kvartal⸱o⸱n kun 900 apartament⸱o⸱j, infan⸱ĝarden⸱o⸱n, lern⸱ej⸱o⸱j⸱n, hospital⸱o⸱n, amuz⸱ej⸱o⸱n kaj ali⸱a⸱j⸱n baz⸱a⸱j⸱n instal⸱aĵ⸱o⸱j⸱n. Ĉiu famili⸱o de la vilaĝ⸱o ricev⸱is du⸱ĉambr⸱a⸱n aŭ tri⸱ĉambr⸱a⸱n apartament⸱o⸱n kun hejm⸱a⸱j elektr⸱a⸱j aparat⸱o⸱j laŭ la nombr⸱o de famili⸱an⸱o⸱j. Eduk⸱o, kurac⸱o kaj ĉiu⸱j ali⸱a⸱j serv⸱o⸱j est⸱as sen⸱pag⸱a⸱j por oficial⸱a⸱j membr⸱o⸱j de la komun⸱um⸱o.

La vilaĝ⸱estr⸱o Wang dir⸱is, ke la fin⸱a cel⸱o de la vilaĝ⸱o est⸱as anstataŭ⸱ig⸱i la privat⸱a⸱n propriet⸱o⸱n per la komun⸱a kaj riĉ⸱ig⸱i la komun⸱um⸱o⸱n, tiel ke ĝi⸱a⸱j membr⸱o⸱j ne hav⸱os eĉ unu cend⸱o⸱n da depon⸱aĵ⸱o. La distribu⸱o al la vilaĝ⸱an⸱o⸱j konsist⸱as el salajr⸱o kaj proviz⸱o, inter⸱ali⸱e la salajr⸱o okup⸱as nur 30 %.

Riĉ⸱ig⸱o

En 2009 la po⸱kap⸱a distribu⸱o kalkul⸱iĝ⸱is al 6700 juan⸱o⸱j. Wang dir⸱is, ke la vilaĝ⸱a estr⸱ar⸱o si⸱n dediĉ⸱as al la komun⸱a riĉ⸱ig⸱o, la komun⸱um⸱o pli⸱ig⸱os kaj alt⸱ig⸱os la proviz⸱o⸱n al si⸱a⸱j membr⸱o⸱j por fin⸱e real⸱ig⸱i la publik⸱a⸱n posed⸱ant⸱ec⸱o⸱n de ĉiu⸱j rimed⸱o⸱j de la produkt⸱ad⸱o kaj viv⸱o.

Pro si⸱a grand⸱a sukces⸱o la vilaĝ⸱o est⸱as honor⸱it⸱a kiel Ekologi⸱a Vilaĝ⸱o kaj unu el la Dek Vilaĝ⸱o⸱j de Ĉini⸱o. Ĝi far⸱iĝ⸱is model⸱o lern⸱at⸱a de ali⸱a⸱j vilaĝ⸱o⸱j kaj al⸱tir⸱as fremd⸱ul⸱o⸱j⸱n. Mult⸱a⸱j dung⸱it⸱o⸱j de la vilaĝ⸱o rev⸱as akir⸱i la „verd⸱a⸱n kart⸱o⸱n”, tamen tio est⸱as tre mal⸱facil⸱a, ĉar ĝi⸱n rajt⸱as pet⸱i nur tiu⸱j, kiu⸱j jam labor⸱is 10 jar⸱o⸱j⸱n en la vilaĝ⸱o kaj est⸱is honor⸱it⸱a⸱j kiel avan⸱gard⸱a labor⸱ant⸱o. Dum la pas⸱int⸱a⸱j 20 jar⸱o⸱j nur pli ol 300 fremd⸱ul⸱o⸱j sukces⸱e far⸱iĝ⸱is oficial⸱a⸱j membr⸱o⸱j de la vilaĝ⸱o.

Egal⸱ism⸱o

Laŭ statistik⸱o la kolektiv⸱a ekonomi⸱o de la vilaĝ⸱o 2100-obl⸱iĝ⸱is dum pli ol 20 jar⸱o⸱j. Iu⸱j demand⸱is, ĉu la evolu⸱o de la vilaĝ⸱o kiel popol⸱a komun⸱um⸱o est⸱as daŭr⸱ig⸱ebl⸱a? Neniam ĉes⸱is disput⸱o pri la vilaĝ⸱o malgraŭ la fakt⸱o de grand⸱a sukces⸱o. „Ĝi⸱a noci⸱o pri la valor⸱o est⸱as mal⸱modern⸱a kontrast⸱e kun la nun⸱a merkat⸱a ekonomi⸱o kaj ne konform⸱as al la soci⸱a⸱j cirkonstanc⸱o⸱j, ĉar ĝi praktik⸱as egal⸱ism⸱o⸱n kaj mal⸱permes⸱as al si⸱a⸱j membr⸱o⸱j part⸱o⸱pren⸱i en la merkat⸱a konkurenc⸱o,” dir⸱is profesor⸱o Xia Xueluan el la Pekin⸱a Universitat⸱o.

Li al⸱don⸱is: „Grav⸱a faktor⸱o de la sukces⸱o est⸱as bon⸱a gvid⸱ant⸱o, kiu ĝu⸱as absolut⸱a⸱n aŭtoritat⸱o⸱n en la vilaĝ⸱o, ĉiu⸱j obe⸱as li⸱n kaj vol⸱as sekv⸱i li⸱n, kaj ĝust⸱e pro tio la vilaĝ⸱o rest⸱as prosper⸱a.”

Tamen Wang est⸱as trankvil⸱a kaj mem⸱fid⸱a vizaĝ⸱e al kritik⸱o⸱j kaj mok⸱o⸱j. Li dir⸱is, ke la mond⸱o est⸱as mal⸱saĝ⸱ul⸱a, la mal⸱saĝ⸱ul⸱o⸱j sub⸱ten⸱as kaj kre⸱as ĝi⸱n, kaj fin⸱e ĝi aparten⸱as al la mal⸱saĝ⸱ul⸱o⸱j. Tiu filozofi⸱a parol⸱o ebl⸱e pov⸱us klar⸱ig⸱i, kial la vilaĝ⸱o persist⸱as en si⸱a voj⸱o.

Gratul⸱o⸱n kaj dank⸱o⸱n

La inform⸱o, ke Stefan Maul, ni⸱a kon⸱at⸱a kaj am⸱ind⸱a ĉef⸱redaktor⸱o, rezign⸱is pri si⸱a funkci⸱o, cert⸱e ne ĝoj⸱ig⸱is mi⸱n, sed la fakt⸱o pri post⸱e⸱ul⸱o taŭg⸱a kaj mult⸱valor⸱a kuraĝ⸱ig⸱as mi⸱n eg⸱e. Paul Gubbins est⸱as mult⸱fac⸱et⸱a person⸱o, ne nur modest⸱a, kler⸱a kaj komunik⸱iĝ⸱em⸱a, sed ankaŭ tre kvalit⸱a en la ĵurnal⸱ism⸱a kamp⸱o. Mi gratul⸱as kaj dank⸱as el⸱kor⸱e amik⸱o⸱n Stefan pro li⸱a not⸱ind⸱a kontribu⸱o al la revu⸱o, esperant⸱e ke li⸱a⸱j sugest⸱o⸱j kaj konsil⸱o⸱j ne mank⸱os, sam⸱e kiel li⸱a⸱j artikol⸱o⸱j. La nov⸱a⸱n ĉef⸱redaktor⸱o⸱n, amik⸱o⸱n Paul Gubbins, mi bon⸱ven⸱ig⸱as, kaj ceter⸱e mi eg⸱e dank⸱as li⸱n pro li⸱a grand⸱a help⸱o ankaŭ al mi kiel kun⸱labor⸱ant⸱o.

Kipr⸱o eksport⸱as, Ĉini⸱o import⸱as

Kio⸱n eksport⸱as la mal⸱grand⸱a Kipr⸱o al la mond⸱o? Jam de⸱long⸱e for⸱pas⸱is la temp⸱o, en kiu la land⸱o fos⸱is kaj eksport⸱is kupr⸱o⸱n, metal⸱o⸱n kies nom⸱o signif⸱as ĝust⸱e „kipr⸱o⸱de⸱ven⸱a”. Pro la sam⸱a kial⸱o ceter⸱e la insul⸱o aper⸱as kupr⸱o⸱kolor⸱a centr⸱e de la propr⸱a flag⸱o. Tamen, ankaŭ la nun⸱temp⸱a Kipr⸱o hav⸱as kelk⸱a⸱j⸱n produkt⸱o⸱j⸱n por eksport⸱i.

Ne nur citrus⸱o⸱j

Ties pampelmus⸱o⸱j⸱n kaj ali⸱a⸱j⸱n citrus⸱o⸱j⸱n oni trov⸱as jam en tut⸱eŭrop⸱a⸱j frukt⸱o⸱vend⸱ej⸱o⸱j, sed ne est⸱as kon⸱at⸱e, ke en tiu mez-orient⸱a land⸱et⸱o aktiv⸱as ankaŭ rimark⸱ind⸱a farmaci⸱a industri⸱o. Nur en la urb⸱o Limasolo ekzist⸱as tri kompani⸱o⸱j, kies instal⸱aĵ⸱o⸱j don⸱as labor⸱o⸱n al cent⸱o⸱j da hom⸱o⸱j, scienc⸱ist⸱o⸱j kaj simpl⸱a⸱j labor⸱ist⸱o⸱j. La medikament⸱o⸱j⸱n oni vend⸱as tra la tut⸱a insul⸱o, sed ankaŭ ekster⸱land⸱e: kiom ajn ne⸱kred⸱ebl⸱a tio aspekt⸱as, unu el la ĉef⸱a⸱j import⸱ant⸱o⸱j de kipr⸱a⸱j kurac⸱il⸱o⸱j est⸱as Ĉini⸱o, la land⸱o en kiu, laŭ oft⸱a supoz⸱o, hodiaŭ est⸱as fabrik⸱at⸱a ĉio ajn.

Pro serĉ⸱ad⸱o de labor⸱o

Tiu komerc⸱o tre util⸱as al la ekonomi⸱o de Kipr⸱o, kiu ne de⸱pend⸱u sol⸱e de turism⸱o. La plej mal⸱nov⸱a kompani⸱o est⸱as Medochemie. Ĝi komenc⸱is ag⸱ad⸱i en 1976, por help⸱i la ge⸱kipr⸱an⸱o⸱j⸱n kiu⸱j, perd⸱int⸱e si⸱a⸱n tut⸱a⸱n hav⸱aĵ⸱o⸱n pro la tragik⸱a⸱j fakt⸱o⸱j de 1974, sen⸱esper⸱e serĉ⸱is labor⸱o⸱n kaj el⸱migr⸱is al ne-okup⸱it⸱a⸱j urb⸱o⸱j de la sud⸱o. Nun⸱temp⸱e Medochemie dispon⸱as pri naŭ grand⸱a⸱j instal⸱aĵ⸱o⸱j, el kiu⸱j unu trov⸱iĝ⸱as en Nederland⸱o. En ili labor⸱as 1200 person⸱o⸱j, pli⸱part⸱e scienc⸱ist⸱o⸱j. La kompani⸱o hav⸱as 19 ekster⸱land⸱a⸱j⸱n ofic⸱ej⸱o⸱j⸱n, promoci⸱ant⸱a⸱j⸱n ties 3800 ekvivalent⸱a⸱j⸱n aŭ ĝeneral⸱a⸱j⸱n medikament⸱o⸱j⸱n (t.e. medikament⸱o⸱j kies patent⸱protekt⸱o for⸱fal⸱is kaj kiu⸱j pov⸱as est⸱i kopi⸱at⸱a⸱j de iu ajn), divid⸱ebl⸱a⸱j⸱n en dek kurac⸱il⸱a⸱j⸱n kategori⸱o⸱j⸱n. Krom la kipr⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o, eĉ EU tri⸱foj⸱e premi⸱is tiu⸱n kompani⸱o⸱n.

Tuj post⸱e ind⸱as menci⸱i la firma⸱o⸱n Remedica. Mal⸱ferm⸱it⸱a en 1980, ĝi est⸱as mal⸱pli grand⸱a ol Medochemie kaj kun si⸱a⸱j 480 produkt⸱aĵ⸱o⸱j, inter kiu⸱j analgeziloj kaj vitamin⸱o⸱j, ĉef⸱e streb⸱as al la ekster⸱a merkat⸱o. Dank⸱e al ne⸱brid⸱ebl⸱a kresk⸱o, ĝi ĉe⸱est⸱as en pli ol cent land⸱o⸱j ĉiu⸱kontinent⸱a⸱j, kaj pret⸱as jam mal⸱ferm⸱i si⸱a⸱n du⸱a⸱n instal⸱aĵ⸱o⸱n. Rimark⸱ind⸱as, ke ĝi proviz⸱as ankaŭ ne⸱profit⸱cel⸱a⸱j⸱n organiz⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, kiel Mond⸱a Organiz⸱aĵ⸱o pri San⸱o, Unicef kaj Kurac⸱ist⸱o⸱j sen land⸱lim⸱o⸱j.

Per⸱buŝ⸱a⸱j kurac⸱il⸱o⸱j

La tri⸱a farmaci⸱a fabrik⸱o de Limasolo nom⸱iĝ⸱as Vogen Laboratories Ltd. Fond⸱it⸱a en 1985, ĝi lim⸱ig⸱as si⸱n al la produkt⸱ad⸱o de per⸱buŝ⸱a⸱j kurac⸱il⸱o⸱j, kiel antibiotik⸱o⸱j, antiseps⸱aĵ⸱o⸱j kaj kontraŭ⸱inflam⸱a⸱j medikament⸱o⸱j. Kvankam mal⸱pli kon⸱at⸱a ol la ali⸱a⸱j du kompani⸱o⸱j, ĝi parad⸱as per volumen⸱o, kiu vari⸱as inter 1 kaj 2,5 milion⸱o⸱j da uson⸱a⸱j dolar⸱o⸱j jar⸱e.

Obama silent⸱e aprob⸱as

Vi ebl⸱e jam bon⸱e kon⸱as mi⸱a⸱n favor⸱a⸱n, eĉ entuziasm⸱a⸱n simpati⸱o⸱n al Obama. Mi toler⸱em⸱e akcept⸱is li⸱a⸱j⸱n diskut⸱ind⸱a⸱j⸱n kompromis⸱a⸱j⸱n ced⸱o⸱j⸱n al la „ŝtat-interes⸱o” koncern⸱e al Gvantanamo, irak⸱a kaj afgan⸱a milit⸱o⸱j, bank⸱ist⸱a⸱j kanajl⸱aĵ⸱o⸱j, sanitar⸱a serv⸱o, petrol-esplor⸱o⸱j kaj simil⸱a⸱j, ĉiam pens⸱ant⸱e „nu, li dev⸱as adapt⸱iĝ⸱i al la majoritat⸱a pens⸱manier⸱o de la uson⸱an⸱o⸱j.” Nu, pli bon⸱e akcept⸱i et⸱a⸱n mal⸱bon⸱o⸱n, ol pli grand⸱a⸱n mal⸱feliĉ⸱o⸱n ...

Sed ĉio hav⸱as lim⸱o⸱n. Nun ni ŝok⸱it⸱e leg⸱as, ke li⸱a ministr⸱o pri ekster⸱land⸱a⸱j afer⸱o⸱j Clinton asert⸱as, ke Berlusconi – la nun⸱a okcident⸱a Bokasa – est⸱as „mult⸱e⸱valor⸱a, ne⸱mal⸱hav⸱ebl⸱a amik⸱o-alianc⸱an⸱o de Uson⸱o”. Kaj Obama ... silent⸱as, do aprob⸱as.

Ne, tio⸱n ni ne pov⸱as akcept⸱i! Jam en la 30aj jar⸱o⸱j Churchill, pro „ŝtat-interes⸱o”, proklam⸱is Mus⸱sol⸱in⸱i „grand⸱a ne⸱mal⸱hav⸱ebl⸱a ŝtat⸱ist⸱o”, pro tio, ke li stabil⸱ig⸱is la eŭrop⸱a⸱n situaci⸱o⸱n, halt⸱ig⸱ant⸱e la komun⸱ist⸱a⸱n komplot⸱o⸱n.

Kaj nun li, ĝust⸱e li, Obama, elekt⸱it⸱a pro la entuziasm⸱a favor⸱o de hom⸱amas⸱o⸱j streb⸱ant⸱a⸱j al almenaŭ iom da soci⸱a just⸱ec⸱o – fakt⸱e aprob⸱as, laŭd⸱as, akcept⸱as – per⸱e de si⸱a ministr⸱o pri ekster⸱land⸱a⸱j afer⸱o⸱j – la fi⸱eg⸱a⸱n ag⸱ad⸱o⸱n de mal⸱estim⸱ind⸱a mafi⸱an⸱o – simil⸱a al la ital⸱a Al Capone – pro tio, ke li stabil⸱ig⸱as la eŭrop⸱a⸱n situaci⸱o⸱n, evit⸱ant⸱e financ⸱a⸱n katastrof⸱o⸱n! Kaj li kovard⸱e silent⸱as! NE! Tio est⸱as ne⸱kompren⸱ebl⸱a, ne⸱pardon⸱ebl⸱a!

Ni, san⸱mens⸱a⸱j ital⸱o⸱j, sufer⸱eg⸱as pro la krim⸱a ag⸱ad⸱o de Berlusconi, tiu narcis⸱ism⸱a seks⸱mani⸱a ŝakr⸱ist⸱o, kiu minac⸱as renvers⸱i ni⸱a⸱n liberal⸱a⸱n konstituci⸱o⸱n kaj star⸱ig⸱i sud-amerik⸱esk⸱a⸱n banan⸱diktatur⸱o⸱n, por sen⸱ĝen⸱e daŭr⸱ig⸱i si⸱a⸱j⸱n „sovaĝ⸱a⸱j⸱n nokt⸱a⸱j⸱n orgi⸱o⸱j⸱n” (laŭ pri⸱skrib⸱o de uson⸱a ambasador⸱o) ... Kaj li, Obama, ni⸱a hero⸱o, ni⸱a ideal⸱a ŝtat⸱ist⸱o, aprob⸱as, laŭd⸱as, dank⸱as tia⸱n kanajl⸱o⸱n! Kio⸱n ali⸱a⸱n esper⸱i? Kio⸱n ali⸱a⸱n kred⸱i? Se tia est⸱as la real⸱o: neni⸱a esper⸱o por la hom⸱ar⸱o!

Ŝok⸱it⸱e, indign⸱e, trist⸱e.

Gratul⸱o⸱j⸱n al Yves Nicolas

Gratul⸱o⸱n kaj dank⸱o⸱n al Yves Nicolas pro li⸱a inteligent⸱a analiz⸱o de la franc⸱a⸱j protest⸱o⸱j kontraŭ la prokrast⸱o de la emerit⸱iĝ⸱a jar⸱o de 60 ĝis 62 (MONATO 2010/12, p. 14-15). Est⸱is facil⸱e por ekster⸱ul⸱o iom mal⸱estim⸱i tiu⸱j⸱n protest⸱o⸱j⸱n, ĉar, kiel Nicolas mem dir⸱as, la ŝanĝ⸱o est⸱as fundament⸱e prav⸱a decid⸱o. Nicolas mult⸱e help⸱is mi⸱n kompren⸱i la ver⸱a⸱j⸱n, legitim⸱a⸱j⸱n baz⸱o⸱j⸱n de la protest⸱o⸱j. Gratul⸱o⸱n kaj dank⸱o⸱n ankaŭ al MONATO, kiu per tia⸱j artikol⸱o⸱j ebl⸱ig⸱as kompren⸱o⸱n de ali⸱land⸱a⸱j event⸱o⸱j, kompren⸱o⸱n, kiu⸱n mi ne akir⸱is per⸱e de uson⸱a⸱j kaj eŭrop⸱a⸱j ĵurnal⸱o⸱j.

Gratul⸱o⸱j⸱n al Yves Nicolas (2)

Mi vol⸱as gratul⸱i ĉiu⸱j⸱n pro la interes⸱a en⸱hav⸱o, ver⸱e mult-de⸱ven⸱a (ne nur eŭrop-de⸱ven⸱a!), de la decembr⸱a numer⸱o de MONATO. Krom⸱e, mi plen⸱e konsent⸱as kun Yves Nicolas pri li⸱a analiz⸱o koncern⸱e la ok amas⸱a⸱j⸱n sur⸱strat⸱a⸱j⸱n manifestaci⸱o⸱j⸱n en Franci⸱o kontraŭ la projekt⸱o – nun leĝ⸱o – pri la re⸱form⸱o de la emerit⸱iĝ⸱o⸱sistem⸱o. De pli ol dek jar⸱o⸱j kresk⸱as la mal⸱dung⸱ad⸱o, pli⸱riĉ⸱iĝ⸱as la riĉ⸱ul⸱o⸱j kaj la si⸱n⸱sekv⸱a⸱j reg⸱ist⸱ar⸱o⸱j mal⸱munt⸱as, unu post la ali⸱a, la soci⸱a⸱j⸱n akir⸱aĵ⸱o⸱j⸱n. La franc⸱a⸱j civit⸱an⸱o⸱j ne rezign⸱is; tio⸱n ek⸱konsci⸱os Sarkozy almenaŭ en 2012, okaz⸱e de la prezid⸱ant⸱a balot⸱ad⸱o!

Eksport⸱it⸱a⸱j: arm⸱il⸱o⸱j kaj mal⸱amik⸱ec⸱o

Arm⸱il⸱o⸱j trov⸱it⸱a⸱j en pli ol 20 kontener⸱o⸱j en haven⸱o en Lagoso, la komerc⸱a ĉef⸱urb⸱o de Niĝeri⸱o, en⸱danĝer⸱ig⸱as la rilat⸱o⸱j⸱n inter Niĝeri⸱o kaj Iran⸱o. Antaŭ⸱e la du ŝtat⸱o⸱j ĝu⸱is amik⸱a⸱j⸱n rilat⸱o⸱j⸱n, sed nun reg⸱as situaci⸱o diplomati⸱e mal⸱facil⸱a.

Sekur⸱ec⸱a⸱j agent⸱o⸱j kaj dogan⸱ist⸱o⸱j tuj inform⸱is la federaci⸱a⸱n reg⸱ist⸱ar⸱o⸱n pri la arm⸱il⸱o⸱j. Pli⸱a enket⸱o kaj esplor⸱ad⸱o mal⸱kovr⸱is, ke la kontener⸱o⸱j de⸱ven⸱as el Iran⸱o, kaj ke la arm⸱il⸱o⸱j cel⸱as Mez-Orient⸱o⸱n. Sekv⸱is diplomati⸱a⸱j kontakt⸱o⸱j kaj inter⸱ven⸱o⸱j.

Ministr⸱o

La niĝeri⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o, per⸱e de la ministr⸱o pri ekster⸱land⸱a⸱j afer⸱o⸱j, Ajein Ajumogobia, kontakt⸱is la iran⸱a⸱n reg⸱ist⸱ar⸱o⸱n kaj raport⸱is la afer⸱o⸱n al la Sekur⸱ec⸱a Konsili⸱o de Unu⸱iĝ⸱int⸱a⸱j Naci⸱o⸱j.

Por evit⸱i damaĝ⸱o⸱n al la rilat⸱o⸱j inter Iran⸱o kaj Niĝeri⸱o, la iran⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o permes⸱is al niĝeri⸱a⸱j sekur⸱ec⸱a⸱j agent⸱o⸱j en⸱ir⸱i si⸱a⸱n ambasador⸱ej⸱o⸱n por intervju⸱i funkci⸱ul⸱o⸱j⸱n. Tiel oni mal⸱kovr⸱is, ke ofic⸱ist⸱o ĉe la iran⸱a ambasad⸱o en Abuja aranĝ⸱is la transport⸱ad⸱o⸱n de la arm⸱il⸱o⸱j. La kulp⸱ant⸱o est⸱is tuj trans⸱don⸱it⸱a al la niĝeri⸱a sekur⸱ec⸱a serv⸱o.

Lig⸱o⸱j

Iran⸱o tuj re⸱vok⸱is si⸱a⸱n ambasador⸱o⸱n kaj pet⸱is pardon⸱o⸱n. Tamen ali⸱a⸱j afrik⸱a⸱j reg⸱ist⸱ar⸱o⸱j kondamn⸱is Iran⸱o⸱n. Ekzempl⸱e Gambi⸱o, kiu hav⸱as intim⸱a⸱n rilat⸱o⸱n kun Niĝeri⸱o, nul⸱ig⸱is si⸱a⸱j⸱n diplomati⸱a⸱j⸱n lig⸱o⸱j⸱n kun Iran⸱o kaj ordon⸱is al si⸱a⸱j reprezent⸱ant⸱o⸱j tuj for⸱las⸱i la land⸱o⸱n.

Kelk⸱a⸱j⸱n semajn⸱o⸱j⸱n post⸱e oni de⸱nov⸱e mal⸱kovr⸱is en Lagoso kontener⸱o⸱n el Iran⸱o, ĉi-foj⸱e en⸱hav⸱ant⸱a⸱n 130 kg da hero⸱in⸱o kaŝ⸱it⸱a inter aŭt⸱o-part⸱o⸱j. De⸱nov⸱e esplor⸱is niĝeri⸱a⸱j agent⸱o⸱j, kiu⸱j arest⸱is la kulp⸱ant⸱o⸱n. Sen⸱dub⸱e tiu ĉi last⸱a mal⸱kovr⸱o ne help⸱os re⸱star⸱ig⸱i la rilat⸱o⸱j⸱n inter Iran⸱o kaj Niĝeri⸱o.

Vol⸱o de la popol⸱o?

Jomo Ipfelkofer (MONATO 2010/12, p. 12) prov⸱as pri⸱taks⸱i ekster⸱parlament⸱a⸱j⸱n event⸱o⸱j⸱n en Germani⸱o. Volont⸱e mi plend⸱us kun li pri mis⸱struktur⸱o⸱j en la soci⸱o kaj la politik⸱a viv⸱o, se li⸱a⸱j vid⸱punkt⸱o⸱j, li⸱a⸱j akuz⸱o⸱j kaj postul⸱o⸱j est⸱us mal⸱pli unu⸱flank⸱a⸱j, parti⸱a⸱j, simpl⸱a⸱slogan⸱a⸱j. Ne intenc⸱ant⸱e al⸱don⸱i ekvilibr⸱ig⸱a⸱j⸱n koment⸱o⸱j⸱n al li⸱a⸱j konstat⸱o⸱j (jam ja rezist⸱int⸱e koment⸱i kelk⸱a⸱j⸱n simil⸱a⸱j⸱n li⸱a⸱j⸱n pas⸱int⸱ec⸱e), mi nur vol⸱as avert⸱i kaj montr⸱i, kia⸱kolor⸱a⸱j est⸱as li⸱a⸱j okul⸱vitr⸱o⸱j. El la last⸱a kontribu⸱o li⸱a oni pov⸱as dedukt⸱i, ke laŭ Ipfelkofer stat⸱as tiel:

Moral⸱e bon⸱a est⸱as rezist⸱o kontraŭ politik⸱ist⸱o⸱j, se ĝi direkt⸱iĝ⸱as kontraŭ „krist⸱an⸱demokrat⸱a⸱j konservativ⸱ul⸱o⸱j”, kiu⸱j „kutim⸱e ne vol⸱as ŝanĝ⸱i lern⸱ej⸱a⸱n sistem⸱o⸱n”, pel⸱as la polic⸱o⸱n atak⸱i pac⸱a⸱j⸱n manifestaci⸱ant⸱o⸱j⸱n kaj „perfid⸱as la vol⸱o⸱n de la popol⸱o” – vid⸱u Stutgart⸱o⸱n.

Mal⸱moral⸱a est⸱as rezist⸱o kontraŭ la cel⸱o⸱j de verd⸱ul⸱a ministr⸱in⸱o, ĝi est⸱as eĉ renvers⸱o de la parlament⸱a demokrati⸱o, apart⸱e se ĝi ven⸱as el riĉ⸱a⸱j kvartal⸱o⸱j, de „arkitekt⸱o⸱j, advokat⸱o⸱j, kurac⸱ist⸱o⸱j kaj bank⸱ist⸱o⸱j”, tio est⸱as „alianc⸱o de konservativ⸱a et⸱burĝ⸱ar⸱o” (tiel!) – vid⸱u Hamburg⸱o⸱n.

Do tia du⸱mezur⸱a taks⸱ad⸱o de⸱pend⸱as ne de fakt⸱o⸱j, sed de individu⸱a⸱j sent⸱o⸱j kaj prefer⸱o⸱j, kio en gazet⸱o aper⸱u ebl⸱e sub Opini⸱o, sed ne kiel objektiv⸱a raport⸱o. Kaj artikol⸱ist⸱o trakt⸱u noci⸱o⸱j⸱n kiel „demokrati⸱o”, „vol⸱o de la popol⸱o”, „just⸱ec⸱o”, „ŝanc⸱egal⸱ec⸱o” tre prudent⸱e. Ili⸱a signif⸱o pov⸱as oscil⸱i inter vaku⸱a vort⸱o kaj mort⸱ig⸱a baston⸱o.

La aktual⸱a situaci⸱o en Germani⸱o merit⸱us pli sobr⸱a⸱n analiz⸱o⸱n, almenaŭ se tem⸱as pri inform⸱ad⸱o de mond⸱vast⸱a publik⸱o.

Land⸱o parfum⸱it⸱a

Flar⸱ebl⸱as Litovi⸱o dank⸱e al parfum⸱o, kiu – laŭ la kre⸱int⸱o⸱j – unik⸱e en la mond⸱o simbol⸱as tip⸱a⸱j⸱n naci⸱a⸱j⸱n trajt⸱o⸱j⸱n. „Odor⸱o de Litovi⸱o” est⸱as produkt⸱it⸱a de la franc⸱a kompani⸱o „Galimard” kiel, laŭ⸱dir⸱e, favor⸱a, emoci⸱a kaj original⸱a simbol⸱o de la land⸱o.

La parfum⸱o, laŭ la kre⸱int⸱o⸱j, en⸱ten⸱as la tut⸱a⸱n histori⸱o⸱n de la land⸱o, inkluziv⸱e de la natur⸱o, spert⸱o⸱j, ating⸱o⸱j kaj venk⸱o⸱j de la popol⸱o. La super⸱a⸱j nuanc⸱o⸱j de la odor⸱o spegul⸱as, kia⸱j est⸱as la litov⸱o⸱j: ili viv⸱as en ĉirkaŭ⸱aĵ⸱o de verd⸱a natur⸱o, hav⸱as komfort⸱a⸱j⸱n urb⸱o⸱j⸱n, uz⸱as modern⸱a⸱j⸱n teknologi⸱o⸱j⸱n kaj est⸱as kler⸱a⸱j.

Pagan⸱a

La mez⸱a⸱j nuanc⸱o⸱j montr⸱as, kia⸱j la litov⸱o⸱j est⸱is kaj est⸱as dum jar⸱cent⸱o⸱j: favor⸱a⸱j al tradici⸱o⸱j kaj histori⸱a-kultur⸱a hered⸱aĵ⸱o, labor⸱em⸱a⸱j, kuraĝ⸱a⸱j kaj kre⸱em⸱a⸱j. La baz⸱a⸱j nuanc⸱o⸱j indik⸱as la fier⸱o⸱n de la litov⸱o⸱j pri si⸱a plej antikv⸱a hind⸱eŭrop⸱a lingv⸱o, pri si⸱a plej mal⸱nov⸱a kaj plej grand⸱a balt⸱a land⸱o kun pagan⸱a pas⸱int⸱ec⸱o, kaj pri si⸱a toler⸱em⸱o por ali⸱a⸱j popol⸱o⸱j kaj religi⸱o⸱j.

„Odor⸱o de Litovi⸱o” freŝ⸱ig⸱as ĉambr⸱o⸱j⸱n, mebl⸱o⸱j⸱n, tapiŝ⸱o⸱j⸱n kaj kurten⸱o⸱j⸱n. Ĝi vend⸱ebl⸱as tie, kie oft⸱as ekster⸱land⸱an⸱o⸱j, por ke tiu⸱j port⸱u hejm⸱e⸱n odor⸱ant⸱a⸱n suveniron pri si⸱a vizit⸱o.

Brigad⸱ist⸱o⸱j min-acitaj

Min⸱it⸱a⸱n teren⸱o⸱n, ne simpl⸱e mal⸱bon⸱stat⸱a⸱n strat⸱o⸱n, en⸱ir⸱is membr⸱o⸱j de la grek-kipr⸱a fajr⸱o⸱brigad⸱o, kiam ili en⸱ir⸱is la bufr⸱o⸱zon⸱o⸱n divid⸱ant⸱a⸱n Kipr⸱o⸱n, por esting⸱i incendi⸱o⸱n.

La rad⸱o de aŭt⸱o⸱pump⸱il⸱o, tra⸱vetur⸱ant⸱e kamp⸱o⸱n, traf⸱is min⸱o⸱n, kiu eksplod⸱is. Bon⸱ŝanc⸱e nur unu hom⸱o est⸱as leĝer⸱e vund⸱it⸱a, sed damaĝ⸱it⸱a⸱j est⸱as tri kamion⸱o⸱j. La kvin fajr⸱o⸱brigad⸱ist⸱o⸱j dev⸱is atend⸱i en la min⸱it⸱a kamp⸱o kvin hor⸱o⸱j⸱n, ĝis sav⸱is ili⸱n sen⸱min⸱ig⸱ist⸱o⸱j de Unu⸱iĝ⸱int⸱a⸱j Naci⸱o⸱j, la organiz⸱aĵ⸱o, kiu administr⸱as la bufr⸱o⸱zon⸱o⸱n.

Enket⸱o

La ne⸱rimark⸱it⸱a min⸱it⸱a teren⸱o, en zon⸱o zorg⸱e kontrol⸱at⸱a kaj oficial⸱e deklar⸱it⸱a sen⸱min⸱a, konstern⸱is la grek-kipr⸱a⸱j⸱n aŭtoritat⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j mal⸱ferm⸱is enket⸱o⸱n por mal⸱kovr⸱i, kiu pri la min⸱o⸱j respond⸱ec⸱as.

La bufr⸱o⸱zon⸱o, aŭ tiel nom⸱at⸱a verd⸱a lini⸱o, sen⸱hom⸱as ek⸱de 1974, kiam Kipr⸱o est⸱is dis⸱part⸱ig⸱it⸱a en grek⸱a⸱n kaj turk⸱a⸱n part⸱o⸱j⸱n.

Proksim⸱a kubut⸱o, sed ne por la buŝ⸱o

Post kiam fal⸱is la komun⸱ist⸱a reĝim⸱o en april⸱o 2009, Moldavi⸱o tra⸱ir⸱is grav⸱a⸱n period⸱o⸱n en la histori⸱o de la jun⸱a ŝtat⸱o. En novembr⸱o 2010 moldav⸱o⸱j front⸱is ali⸱a⸱n mal⸱facil⸱a⸱n ekzamen⸱o⸱n: balot⸱o⸱j⸱n parlament⸱a⸱j⸱n. Do la kvar⸱a⸱n foj⸱o⸱n post la april⸱a revoluci⸱o okaz⸱is elekt⸱o⸱j.

Du demand⸱o⸱j ig⸱is la elekt⸱o⸱j⸱n interes⸱a⸱j: ĉu venk⸱os de⸱nov⸱e la komun⸱ist⸱a parti⸱o, kaj ĉu ebl⸱os ating⸱i sufiĉ⸱e da voĉ⸱o⸱j, por ke parlament⸱an⸱o⸱j pov⸱u elekt⸱i prezid⸱ant⸱o⸱n de la respublik⸱o?

La mal⸱facil⸱a ekonomi⸱a kaj soci⸱a situaci⸱o en Moldavi⸱o signif⸱is, ke neni⸱u parti⸱o akir⸱is sufiĉ⸱a⸱j⸱n mandat⸱o⸱j⸱n por mem⸱star⸱e reg⸱i. Jen⸱as la rezult⸱o⸱j: Komun⸱ist⸱a Parti⸱o: 39 % (43 mandat⸱o⸱j); Liberal-Demokrati⸱a Parti⸱o: 29 % (31); Demokrati⸱a Parti⸱o: 12 % (15); Liberal⸱a Parti⸱o: 10 % (12 mandat⸱o⸱j).

Alianc⸱o

Form⸱iĝ⸱is do Alianc⸱o por Eŭrop⸱a Integr⸱iĝ⸱o (AIE) konsist⸱ant⸱a el Liberal-Demokrati⸱a Parti⸱o, Demokrati⸱a Parti⸱o kaj Liberal⸱a Parti⸱o. Tamen en 101-membr⸱a parlament⸱o la alianc⸱o dispon⸱as pri nur 58, dum neces⸱as 61 por elekt⸱i prezid⸱ant⸱o⸱n.

Ne ebl⸱as kalkul⸱i je tri krom⸱a⸱j voĉ⸱o⸱j el komun⸱ist⸱a flank⸱o. La tri alianc⸱a⸱j parti⸱o⸱j jam dir⸱is, ke ili ne kun⸱labor⸱os kun komun⸱ist⸱o⸱j. Sam⸱e kiel la komun⸱ist⸱o⸱j, kiu⸱j dum si⸱a reg⸱ad⸱o ne pov⸱is „aĉet⸱i” la mank⸱ant⸱a⸱j⸱n voĉ⸱o⸱j⸱n, ankaŭ alianc⸱an⸱o⸱j ne pov⸱os elekt⸱i prezid⸱ant⸱o⸱n.

Ver⸱ŝajn⸱e do Moldavi⸱o rest⸱os de⸱nov⸱e sen ŝtat⸱estr⸱o. Ebl⸱e daŭr⸱os la kriz⸱o ĝis ven⸱ont⸱a⸱j balot⸱o⸱j.

Tunel⸱o anstataŭ ĥaos⸱o aŭ ĉu nur ĥaos⸱o?

Kon⸱at⸱a⸱j en Germani⸱o est⸱as la rakont⸱o⸱j pri la fikci⸱a urb⸱o Schilda [ŝild⸱a] kaj ties civit⸱an⸱o⸱j. Ili oft⸱e montr⸱as strang⸱a⸱n solv⸱o⸱n por problem⸱o⸱j, pli preciz⸱e: strang⸱a⸱n kre⸱o⸱n de problem⸱o⸱j.

Kiam la ŝild⸱an⸱o⸱j konstru⸱as nov⸱a⸱n, pomp⸱a⸱n urb⸱o⸱dom⸱o⸱n, la arkitekt⸱o forges⸱as la fenestr⸱o⸱j⸱n kaj en la urb⸱o⸱dom⸱o est⸱as tut⸱e mal⸱lum⸱e. Tiam la ŝild⸱an⸱o⸱j prov⸱as kapt⸱i la sun⸱lum⸱o⸱n per sitel⸱o⸱j kaj en⸱port⸱i ĝi⸱n, kompren⸱ebl⸱e sen⸱sukces⸱e. Iam ili vol⸱as est⸱i sen⸱de⸱pend⸱a⸱j de mult⸱e⸱kost⸱a aĉet⸱o de sal⸱o. Ili decid⸱as mem kultur⸱i sal⸱o⸱n kaj „sem⸱as” sal⸱o⸱n, dis⸱verŝ⸱ant⸱e ĉar⸱plen⸱o⸱n da sal⸱o sur la urb⸱a⸱n kamp⸱o⸱n. La rikolt⸱o ne sukces⸱as, ĉar ili rikolt⸱as nur urtik⸱o⸱j⸱n.

Ĉar sur la urb⸱a mur⸱o kresk⸱eg⸱as herb⸱o, kelk⸱a⸱j propon⸱as, ke bov⸱in⸱o for⸱manĝ⸱u ĝi⸱n. Ili vol⸱as lev⸱i ĝi⸱n sur la mur⸱o⸱n kaj tial met⸱as ĉirkaŭ ĝi⸱a⸱n kol⸱o⸱n ŝnur⸱eg⸱o⸱n, kiu fin⸱e strangol⸱as la best⸱o⸱n. Por protekt⸱i la valor⸱a⸱n preĝ⸱ej⸱a⸱n sonor⸱il⸱o⸱n, ili kaŝ⸱as ĝi⸱n en lag⸱o. Por memor⸱i, kie ili sub⸱akv⸱ig⸱is ĝi⸱n, ili el⸱tranĉ⸱as noĉ⸱o⸱n en la lign⸱a⸱n rand⸱o⸱n de la boat⸱o. Post⸱e ili ne plu trov⸱as la sonor⸱il⸱o⸱n. Koler⸱e ili for⸱tranĉ⸱as la noĉ⸱o⸱n.

Arb⸱o⸱trunk⸱o⸱j

La ŝild⸱an⸱o⸱j bezon⸱as trab⸱o⸱j⸱n kaj tial de⸱hak⸱as arb⸱o⸱j⸱n. Port⸱ant⸱e ili⸱n laŭ⸱long⸱e de la mur⸱o, ili konstat⸱as, ke la arb⸱o⸱j est⸱as tro larĝ⸱a⸱j por la pord⸱eg⸱o. Ili dekstr⸱e kaj mal⸱dekstr⸱e detru⸱as la mur⸱o⸱n kaj sukces⸱as port⸱i la arb⸱o⸱trunk⸱o⸱j⸱n en la urb⸱o⸱n. Nur nun ili ek⸱kompren⸱as, ke ili ja pov⸱is port⸱i la trunk⸱o⸱j⸱n laŭ la long⸱o tra la pord⸱eg⸱o. Tuj ili re⸱port⸱as la trunk⸱o⸱j⸱n antaŭ la urb⸱o⸱mur⸱o⸱n, ripar⸱as la mur⸱o⸱n kaj de⸱nov⸱e en⸱port⸱as la arb⸱o⸱j⸱n tra la pord⸱eg⸱o.

Kial mi skrib⸱as pri tiu⸱j rakont⸱o⸱j? Mi viv⸱as en urb⸱o, kiu eg⸱e konkurenc⸱as kun la ŝild⸱an⸱o⸱j. La tiel nom⸱at⸱a reĝ⸱o⸱plac⸱o – german⸱e „Königsplatz” [kéniksplac], kvankam jam de pli ol 90 jar⸱o⸱j ne plu est⸱as monarĥi⸱o – est⸱as centr⸱o de publik⸱a tra⸱fik⸱o. Ĉiu⸱j tram⸱a⸱j kaj mult⸱a⸱j bus⸱a⸱j lini⸱o⸱j uz⸱as la plac⸱o⸱n kiel centr⸱a⸱n ŝanĝ⸱o⸱staci⸱o⸱n. La fer⸱voj⸱a ĉef⸱staci⸱dom⸱o, kiu bezon⸱as re⸱nov⸱ig⸱o⸱n, situ⸱as kelk⸱cent metr⸱o⸱j⸱n for.

Tram⸱lini⸱o

Antaŭ mal⸱mult⸱a⸱j jar⸱o⸱j la magistrat⸱o propon⸱is ŝtat⸱a⸱j⸱n subvenci⸱o⸱j⸱n por re⸱konstru⸱ig⸱i kaj modern⸱ig⸱i kaj la plac⸱o⸱n kaj la staci⸱dom⸱o⸱n kaj la tram⸱lini⸱o⸱n, kies rel⸱o⸱j nun konduk⸱as preter la staci⸱dom⸱o. Est⸱us pli taŭg⸱e, se la tram⸱o halt⸱us rekt⸱e sub la staci⸱dom⸱o. Komenc⸱iĝ⸱is inter⸱trakt⸱o⸱j kun federaci⸱a⸱j kaj fer⸱voj⸱a⸱j kaj ali⸱a⸱j instanc⸱o⸱j.

La opozici⸱o kontraŭ⸱is kaj iniciat⸱is publik⸱a⸱n voĉ⸱don⸱ad⸱o⸱n, postul⸱ant⸱e „tunel⸱o⸱n anstataŭ ĥaos⸱o”. Venk⸱is la opozici⸱o ne nur en la voĉ⸱don⸱ad⸱o sed ankaŭ en la sekv⸱a⸱j balot⸱o⸱j. Tut⸱e nov⸱a kandidat⸱o, kiu antaŭ⸱e neniam est⸱is en politik⸱o, kiu eĉ ne est⸱is membr⸱o de la li⸱n sub⸱ten⸱ant⸱a krist⸱an-social⸱a parti⸱o, konker⸱is la seĝ⸱o⸱n de ĉef⸱urb⸱estr⸱o.

Projekt⸱o⸱j

Nun montr⸱iĝ⸱as, ke la projekt⸱o⸱j de la mal⸱nov⸱a magistrat⸱o ne est⸱is mal⸱bon⸱a⸱j sed, mal⸱e, pli bon⸱a⸱j ol tiu⸱j de la nov⸱a. La opini⸱o de la ĉef⸱urb⸱estr⸱o pri la projekt⸱o⸱j tiel ŝanĝ⸱iĝ⸱is, ke li nun far⸱as la sam⸱o⸱n, kiel la antaŭ⸱a⸱j plan⸱is.

Spert⸱ul⸱o propon⸱as las⸱i la centr⸱o⸱n sen⸱aŭtomobil⸱a, konduk⸱i tra⸱fik⸱o⸱n ĉirkaŭ la urb⸱o⸱centr⸱o kaj pli⸱grand⸱ig⸱i la zon⸱o⸱n por pi⸱e⸱dir⸱ant⸱o⸱j. Tuj organiz⸱iĝ⸱is nov⸱a protest⸱o cel⸱e al aŭt⸱o⸱tunel⸱o. La ĉef⸱urb⸱estr⸱o, kiu dum la balot⸱kampanj⸱o mem varb⸱is por „tunel⸱o anstataŭ ĥaos⸱o” nun tut⸱e kontraŭ⸱is tunel⸱o⸱n.

Ban⸱ej⸱o

Okaz⸱as pli⸱a⸱j „ŝild⸱ec⸱a⸱j” event⸱o⸱j. Pro mank⸱o de mon⸱o por ripar⸱i urb⸱o⸱mez⸱a⸱n ban⸱ej⸱o⸱n, juvel⸱o⸱n de secesi⸱a stil⸱o, la ĉef⸱urb⸱estr⸱o propon⸱is ĝi⸱n ferm⸱i. Kolekt⸱iĝ⸱is kontraŭ la decid⸱o 16 000 sub⸱skrib⸱o⸱j. Kiam la iniciat⸱int⸱o⸱j don⸱is la sub⸱skrib⸱o⸱j⸱n al la ĉef⸱urb⸱estr⸱o, ankaŭ tiu sub⸱skrib⸱is, al⸱iĝ⸱ant⸱e al la „vol⸱o de la popol⸱o”.

Simil⸱e la urb⸱a teatr⸱o. Nov⸱e re⸱konstru⸱it⸱a en 1952, ankaŭ ĝi bezon⸱as ripar⸱o⸱j⸱n. La magistrat⸱o propon⸱is okaz⸱ig⸱i spektakl⸱o⸱j⸱n dum la ripar⸱period⸱o en grand⸱a kontener⸱o. Protest⸱is aktor⸱o⸱j kaj publik⸱o. Sed kiam grup⸱o de 50 aktor⸱o⸱j vizit⸱is magistrat⸱a⸱n kun⸱sid⸱o⸱n, la magistrat⸱an⸱o⸱j post kvar hor⸱o⸱j prokrast⸱is la decid⸱o⸱n, ĉar jam atend⸱is 150 vizit⸱ant⸱o⸱j pro ali⸱a afer⸱o.

Vid⸱lini⸱o⸱j

Ankaŭ la nov⸱e konstru⸱it⸱a glacis⸱port⸱ej⸱o ne akcept⸱ebl⸱as. Spekt⸱ant⸱o⸱j konstat⸱is, ke pro mal⸱bon⸱a⸱j vid⸱lini⸱o⸱j ili ne bon⸱e pov⸱is rigard⸱i la lud⸱are⸱o⸱n. La arkitekt⸱o⸱j promes⸱is pli⸱bon⸱ig⸱o⸱j⸱n, vol⸱ant⸱e inter⸱ali⸱e lev⸱i la glaci⸱surfac⸱o⸱n. Sed tiu solv⸱o kontent⸱ig⸱as nek la magistrat⸱o⸱n nek la zelot⸱o⸱j⸱n de la glaci⸱hoke⸱a team⸱o.

Ankoraŭ ne est⸱as respond⸱it⸱a la demand⸱o, kiu respond⸱ec⸱as kaj kiu pag⸱as pro la divers⸱a⸱j fuŝ⸱o⸱j. Inter⸱temp⸱e mi daŭr⸱e leg⸱as anekdot⸱o⸱j⸱n pri la Schilda-an⸱o⸱j. Konsol⸱as mi⸱n, ke en ali⸱a⸱j urb⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j temp⸱o⸱j okaz⸱is simil⸱a⸱j afer⸱o⸱j.

Ni konserv⸱os la afiŝ⸱o⸱j⸱n!

Mil⸱o da hom⸱o⸱j – laŭ organiz⸱ant⸱o⸱j – manifestaci⸱is en decembr⸱o en Vilanòva de Magalona (Okcitani⸱o), post kiam kort⸱um⸱o en Monpeliero verdikt⸱is de⸱met⸱i okcitan⸱lingv⸱a⸱j⸱n afiŝ⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j anonc⸱is la urb⸱o⸱n al vetur⸱ant⸱o⸱j.

Politik⸱ist⸱o⸱j lok⸱a⸱j, region⸱a⸱j kaj eŭrop⸱a⸱j, kaj reprezent⸱ant⸱o⸱j de kultur⸱a⸱j organiz⸱aĵ⸱o⸱j de la tut⸱a Okcitani⸱o, kun⸱vok⸱it⸱a⸱j de la federaci⸱o de okcitan⸱lingv⸱a⸱j lern⸱ej⸱o⸱j Calandreta, sub⸱ten⸱is la urb⸱estr⸱o⸱n Noël Segura, kiu decid⸱is mal⸱obe⸱i la kort⸱um⸱a⸱n verdikt⸱o⸱n. Segura asert⸱is, ke li apelaci⸱os kaj far⸱os ĉio⸱n ajn, sed nenial de⸱met⸱os la okcitan⸱lingv⸱a⸱j⸱n afiŝ⸱o⸱j⸱n.

Katalun⸱e

Manifestaci⸱ant⸱o⸱j koncentr⸱iĝ⸱is antaŭ la urb⸱o⸱dom⸱o, sur kies balkon⸱o el⸱star⸱is kopi⸱o de la afiŝ⸱o⸱j mal⸱permes⸱it⸱a⸱j de la franc⸱a justic⸱o. Divers⸱a⸱j urb⸱estr⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j elekt⸱it⸱a⸱j politik⸱ist⸱o⸱j parol⸱is franc⸱e kaj okcitan⸱e. Tiu⸱j de la katalun⸱lingv⸱a departement⸱o Orient⸱a⸱j Pirene⸱o⸱j parol⸱is katalun⸱e.

Sub la vok⸱o „gardarem los pannèus” (ni konserv⸱os la afiŝ⸱o⸱j⸱n) kaj „per la lenga occitana” (por la okcitan⸱a lingv⸱o) manifestaci⸱ant⸱o⸱j marŝ⸱is ĝis unu el la afiŝ⸱o⸱j ĉe en⸱ir⸱o de la urb⸱et⸱o. Ili re⸱ir⸱is en la urb⸱o⸱dom⸱o⸱n, kie aperitiv⸱o kaj manĝ⸱et⸱o est⸱is propon⸱at⸱a⸱j.

Ekstrem⸱naci⸱ism⸱a

La kort⸱um⸱o de Monpeliero akcept⸱is la si⸱n⸱ten⸱o⸱n de la t.n. Respublik⸱a Mov⸱ad⸱o por Publik⸱a Bon⸱o (Mouvement Républicain de Salut Public). Tiu ĉi franc⸱a organiz⸱aĵ⸱o, ekstrem⸱naci⸱ism⸱a, postul⸱is la de⸱met⸱o⸱n de la tri okcitan⸱lingv⸱a⸱j afiŝ⸱o⸱j sub tiu⸱j, kiu⸱j anonc⸱as la urb⸱o⸱nom⸱o⸱n en la franc⸱a lingv⸱o Villeneuve lès Maguelone.

En si⸱a verdikt⸱o dir⸱is la juĝ⸱ist⸱o, ke la franc⸱a est⸱as la lingv⸱o de la Respublik⸱o kaj ke ĝi est⸱as uz⸱end⸱a en ĉiu⸱j publik⸱a⸱j inform⸱o⸱j. Li opini⸱is krom⸱e, ke okcitan⸱lingv⸱a⸱j afiŝ⸱o⸱j kre⸱as konfuz⸱o⸱n al vetur⸱ant⸱o⸱j al⸱ven⸱ant⸱a⸱j en la urb⸱et⸱o⸱n.

Re⸱kon⸱o

Manifestaci⸱ant⸱o⸱j postul⸱is leĝ⸱o⸱n por la t.n. region⸱a⸱j lingv⸱o⸱j kaj konstituci⸱a⸱n re⸱kon⸱o⸱n de la lingv⸱a divers⸱ec⸱o en la franc⸱a respublik⸱o.

Franci⸱o ankoraŭ ne ratif⸱is la Eŭrop⸱a⸱n Ĉart⸱o⸱n pri Minoritat⸱a⸱j Lingv⸱o⸱j, opini⸱ant⸱e, ke ĝi kontraŭ⸱as la du⸱a⸱n artikol⸱o⸱n de la franc⸱a konstituci⸱o. Tiu tekst⸱as, ke la lingv⸱o de la Respublik⸱o est⸱as la franc⸱a.

Jun⸱a⸱j vir⸱in⸱o⸱j for de la am⸱o

Mi⸱a najbar⸱o hav⸱as bel⸱a⸱n fil⸱in⸱o⸱n pli ol 28-jar⸱aĝ⸱a⸱n. La knab⸱in⸱o ĉiam hav⸱is bon⸱a⸱j⸱n not⸱o⸱j⸱n en ekzamen⸱o⸱j, ĉu en element⸱a lern⸱ej⸱o, ĉu en gimnazi⸱o. Fin⸱e ŝi sukces⸱e tra⸱pas⸱is ekzamen⸱o⸱n por en⸱ir⸱i universitat⸱o⸱n. Ĝust⸱e pro tio ŝi⸱a⸱j ge⸱patr⸱o⸱j fier⸱is.

Antaŭ kvar jar⸱o⸱j la fil⸱in⸱o diplom⸱it⸱iĝ⸱is kaj pro ŝi⸱a bon⸱eduk⸱it⸱ec⸱o kaj saĝ⸱ec⸱o facil⸱e trov⸱is kontent⸱ig⸱a⸱n labor⸱o⸱n ĉe grand⸱a kompani⸱o. Cert⸱e ŝi⸱a salajr⸱o est⸱as sufiĉ⸱e alt⸱a kompar⸱e kun tiu⸱j de ŝi⸱a⸱j sam⸱generaci⸱an⸱o⸱j. Nun ŝi labor⸱as en ali⸱a urb⸱o kaj nur dum la printemp⸱a fest⸱o, la plej grav⸱a tradici⸱a fest⸱o por ĉin⸱o⸱j, vizit⸱as si⸱a⸱n famili⸱o⸱n.

San⸱o

Last⸱a⸱temp⸱e ŝi⸱a⸱j ge⸱patr⸱o⸱j mal⸱trankvil⸱iĝ⸱as kaj eĉ ĉagren⸱iĝ⸱as pri si⸱a fil⸱in⸱o. Nek pro ŝi⸱a san⸱o, nek pro ŝi⸱a labor⸱o, sed pro ŝi⸱a ne⸱fianĉ⸱in⸱iĝ⸱o.

Laŭ la ĉin⸱a leĝ⸱ar⸱o 20-jar⸱a knab⸱in⸱o rajt⸱as edz⸱in⸱iĝ⸱i. Krom⸱e, laŭ la ĉin⸱a tradici⸱o, 25-jar⸱a knab⸱in⸱o jam est⸱u edz⸱in⸱o. Tamen nun⸱temp⸱e mult⸱a⸱j jun⸱a⸱j vir⸱in⸱o⸱j en tiu ĉi aĝ⸱o eĉ ne hav⸱as fianĉ⸱o⸱n, precip⸱e en grand⸱a⸱j urb⸱o⸱j. Amas⸱komunik⸱il⸱o⸱j inform⸱as, ke en la ĉin⸱a ĉef⸱urb⸱o Pekin⸱o viv⸱as ĉ. 650 000 vir⸱in⸱o⸱j ne⸱edz⸱in⸱iĝ⸱int⸱a⸱j. Preskaŭ ĉiu⸱j est⸱as saĝ⸱a⸱j kaj bon⸱eduk⸱it⸱a⸱j kaj hav⸱as bon⸱a⸱j⸱n labor⸱kondiĉ⸱o⸱j⸱n.

Fianĉ⸱o⸱j

Ĉu la nombr⸱o de vir⸱in⸱o⸱j est⸱as pli grand⸱a ol tiu de vir⸱o⸱j en Ĉini⸱o? Cert⸱e ne. Kial do jun⸱a⸱j vir⸱in⸱o⸱j grand⸱nombr⸱e ne trov⸱as taŭg⸱a⸱j⸱n fianĉ⸱o⸱j⸱n?

Esplor⸱is special⸱ist⸱o⸱j, kiu⸱j trov⸱is, ke vir⸱in⸱o⸱j tia⸱j el⸱star⸱is en si⸱a⸱j universitat⸱o⸱j kaj est⸱as kapabl⸱a⸱j en si⸱a⸱j labor⸱o⸱j. Tamen, lern⸱ant⸱e, ili atent⸱is pli pri si⸱a⸱j stud⸱o⸱j ol pri amik⸱ec⸱o, apart⸱e kun jun⸱a⸱j vir⸱o⸱j. Tiam, ek⸱labor⸱int⸱e, ili konstat⸱is, ke la plej bon⸱a⸱j vir⸱o⸱j jam hav⸱as fianĉ⸱in⸱o⸱j⸱n kaj eĉ edz⸱iĝ⸱is. Rest⸱as nur vir⸱o⸱j ne⸱taŭg⸱a⸱j.

Soci⸱o

La problem⸱o ekzist⸱as ne nur por famili⸱o⸱j sed ankaŭ por la ĉin⸱a soci⸱o. Pro tio en Ĉini⸱o mult⸱a⸱j organiz⸱aĵ⸱o⸱j nun aranĝ⸱as renkont⸱iĝ⸱o⸱j⸱n por tiu⸱j, kiu⸱j ankoraŭ ne ge⸱edz⸱iĝ⸱is. Tamen ŝajn⸱e la rezult⸱o⸱j ne apart⸱e esper⸱ig⸱as.

Okaz⸱as tiam konflikt⸱o⸱j en la famili⸱o⸱j. Ge⸱patr⸱o⸱j mur⸱mur⸱as al si⸱a⸱j fil⸱in⸱o⸱j pri edz⸱in⸱iĝ⸱o; la fil⸱in⸱o⸱j sent⸱as si⸱n mal⸱feliĉ⸱a⸱j kaj ek⸱loĝ⸱as for de si⸱a⸱j ge⸱patr⸱o⸱j. Krom⸱e en park⸱o⸱j oft⸱e vid⸱ebl⸱as ge⸱mez⸱aĝ⸱ul⸱o⸱j, kiu⸱j serĉ⸱as taŭg⸱a⸱n jun⸱a⸱n vir⸱o⸱n por bo⸱fil⸱ig⸱i.

Jen fenomen⸱o pli kaj pli oft⸱a ne nur en Ĉini⸱o sed ankaŭ en ali⸱a⸱j land⸱o⸱j: jun⸱a⸱j vir⸱in⸱o⸱j for de la am⸱o.

Aspir⸱o⸱j, esper⸱o⸱j

En decembr⸱o en Kosov⸱o okaz⸱is ekster⸱ordinar⸱a⸱j balot⸱o⸱j. Ili neces⸱is post la eks⸱iĝ⸱o de ĉiu⸱j ministr⸱o⸱j de la koalici⸱a parti⸱o Demokrati⸱a Lig⸱o de Kosov⸱o (LDK).

En la balot⸱o⸱j venk⸱is la Demokrati⸱a Parti⸱o de Kosov⸱o (PDK), estr⸱at⸱a de Hashim Thaçi [haŝim taĉ⸱i], kun pli ol 33 % de la voĉ⸱o⸱j. Sekv⸱is la Demokrati⸱a Lig⸱o de Kosov⸱o, estr⸱at⸱a de Is⸱a Mustafa, kun pli ol 23,5 % kaj la nov⸱a parti⸱o Mem⸱decid⸱o, estr⸱at⸱a de Albin Kurt⸱i.

De⸱bat⸱o

Oni atend⸱is pli vigl⸱a⸱n de⸱bat⸱o⸱n, ĉar antaŭ⸱e reg⸱is la unu⸱a⸱j du grand⸱a⸱j parti⸱o⸱j kontraŭ sufiĉ⸱e mal⸱grand⸱a parti⸱o, la Alianc⸱o por la Est⸱ont⸱a Kosov⸱o (AAK). Ĝi⸱n estr⸱is Ramush Haradinaj, juĝ⸱at⸱a en Hag⸱o pro milit⸱krim⸱o⸱j.

Ĉiu⸱j parti⸱o⸱j aspir⸱is, ke Kosov⸱o baldaŭ al⸱iĝ⸱os al Eŭrop⸱a Uni⸱o kaj al Nord-Atlantik⸱a Trakt⸱at-Organiz⸱aĵ⸱o. Mem⸱decid⸱o, krom⸱e, aspir⸱is pri baldaŭ⸱a unu⸱iĝ⸱o de Kosov⸱o kaj Albanio kaj sam⸱temp⸱e pri mal⸱pli da inter⸱naci⸱a inter⸱ven⸱o (tamen rest⸱u NATO-trup⸱o⸱j).

Oni ankoraŭ ne sci⸱as, kia est⸱os la nov⸱a koalici⸱o neces⸱a por nov⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o. Tamen ĉiu⸱j esper⸱as, ke ĝi antaŭ⸱e⸱n⸱puŝ⸱os la klopod⸱o⸱j⸱n por pli prosper⸱a, demokrati⸱a kaj sen⸱de⸱pend⸱a Kosov⸱o.

Labirint⸱o en ĉin⸱a loĝ⸱kvartal⸱o

Mi vetur⸱is per vagon⸱ar⸱o kun mi⸱a amik⸱o Mario De Menezes, vic⸱konsul⸱o de Brazil⸱o en Germani⸱o. Ni ĉe⸱est⸱is en la fest⸱o, okaz⸱e de la sep⸱dek⸱jar⸱a jubile⸱o de ni⸱a amik⸱o Kanjo Kanev – prezid⸱ant⸱o de Esperanto-soci⸱et⸱o en urb⸱o Galabovo. La vagon⸱ar⸱o vetur⸱is, kaj ni konversaci⸱is. Pli ĝust⸱e Mario parol⸱is – mi aŭskult⸱is. Li rakont⸱is pri la land⸱o⸱j, en kiu⸱j li est⸱is konsul⸱o – Japani⸱o, Germani⸱o, Nikaragv⸱o. Kun interes⸱o mi aŭskult⸱is li⸱n kaj imag⸱is tiu⸱j⸱n ekzotik⸱a⸱j⸱n for⸱a⸱j⸱n land⸱o⸱j⸱n.

– Mi est⸱is en divers⸱a⸱j land⸱o⸱j kaj spert⸱is ne⸱ordinar⸱a⸱j⸱n tra⸱viv⸱aĵ⸱o⸱j⸱n – rakont⸱is Mario – sed iam en mi⸱a viv⸱o mi tra⸱viv⸱is terur⸱o⸱n. Tio okaz⸱is en Ĉini⸱o.

Mario ek⸱silent⸱is, kvazaŭ li en⸱pens⸱iĝ⸱us aŭ ebl⸱e li de⸱nov⸱e ek⸱sent⸱us la terur⸱o⸱n, pri kiu li dezir⸱is rakont⸱i.

La vagon⸱ar⸱o vetur⸱is tra arb⸱ar⸱o. La arb⸱o⸱j est⸱is mal⸱dik⸱a⸱j, alt⸱a⸱j, klin⸱it⸱a⸱j ver⸱ŝajn⸱e pro la vent⸱o⸱j, sed ili⸱a⸱j branĉ⸱o⸱j est⸱is en⸱plekt⸱it⸱a⸱j. Nun, aŭtun⸱e, la branĉ⸱o⸱j est⸱is nud⸱a⸱j, sen foli⸱o⸱j, kaj simil⸱is al hom⸱a⸱j brak⸱o⸱j, ten⸱ant⸱a⸱j fort⸱e unu la ali⸱a⸱n. La arb⸱o⸱trunk⸱o⸱j ne est⸱is grand⸱a⸱j, sed la branĉ⸱o⸱j est⸱is long⸱a⸱j kaj tiel fort⸱e en⸱plekt⸱it⸱a⸱j, kvazaŭ ili ten⸱us si⸱n kaj kontraŭ⸱star⸱us al la vent⸱o⸱j. Mario sam⸱e rigard⸱is tra la fenestr⸱o. Unu⸱a⸱n foj⸱o⸱n li est⸱is en Bulgari⸱o, kaj ĉio ĉi tie vek⸱is li⸱a⸱n interes⸱o⸱n. Mi ne sci⸱is, pri kio li medit⸱is en tiu moment⸱o, sed li⸱a vizaĝ⸱o esprim⸱is sci⸱vol⸱em⸱o⸱n kiel ĉe infan⸱o⸱j. Laŭ mi Mario aspekt⸱is iom strang⸱e. Mal⸱alt⸱a, li simil⸱is al knab⸱o, malgraŭ ke li est⸱is preskaŭ sep⸱dek⸱jar⸱a. Li⸱a vizaĝ⸱o brun⸱is, vizaĝ⸱o de mulat⸱o, kaj en li⸱a⸱j nigr⸱a⸱j bril⸱a⸱j okul⸱o⸱j lud⸱is flam⸱et⸱o⸱j.

– Ĉini⸱o est⸱as ne⸱ordinar⸱a land⸱o – daŭr⸱ig⸱is Mario kaj al⸱rigard⸱is mi⸱n per si⸱a⸱j varm⸱a⸱j bon⸱a⸱j okul⸱o⸱j. – Mi gast⸱is ĉe mi⸱a amik⸱o Li Ŝen en Ta⸱n Sen, urb⸱o proksim⸱a al Pekin⸱o. Ni, la esperant⸱ist⸱o⸱j, hav⸱as mult⸱a⸱j⸱n amik⸱o⸱j⸱n en la tut⸱a mond⸱o. Li Ŝen renkont⸱is mi⸱n, kaj per taksi⸱o ni vetur⸱is al li⸱a hejm⸱o en mal⸱proksim⸱a loĝ⸱kvartal⸱o. Unu⸱a⸱n foj⸱o⸱n en la viv⸱o mi vid⸱is simil⸱a⸱n loĝ⸱kvartal⸱o⸱n.

La taksi⸱o halt⸱is antaŭ grand⸱a pord⸱o. Li Ŝen mal⸱ferm⸱is la pord⸱o⸱n, kaj ni en⸱ir⸱is vast⸱a⸱n kort⸱o⸱n. De plac⸱o proksim⸱e al la pord⸱o komenc⸱iĝ⸱is mult⸱a⸱j strat⸱o⸱j, kaj sur la du flank⸱o⸱j de la strat⸱o⸱j vic⸱iĝ⸱is dom⸱et⸱o⸱j, kiu⸱j simil⸱is unu al ali⸱a kiel ĝemel⸱o⸱j. Ni ek⸱ir⸱is laŭ unu el la strat⸱o⸱j kaj post cent aŭ du⸱cent metr⸱o⸱j ek⸱star⸱is antaŭ la dom⸱o de Li Ŝen. Ni en⸱ir⸱is. La edz⸱in⸱o kaj du fil⸱in⸱o⸱j de mi⸱a amik⸱o bon⸱ven⸱ig⸱is mi⸱n kor⸱e kaj afabl⸱e. La edz⸱in⸱o tuj prepar⸱is te⸱o⸱n, kaj mi kun Li Ŝen en⸱ir⸱is et⸱a⸱n ĉambr⸱o⸱n kaj komenc⸱is konversaci⸱i. Ni parol⸱is pri Brazil⸱o, Ĉini⸱o, Esperant⸱o, pri ni⸱a⸱j amik⸱o⸱j el divers⸱a⸱j land⸱o⸱j. Mi rakont⸱is pri mi⸱a⸱j mult⸱nombr⸱a⸱j vetur⸱ad⸱o⸱j. Li Ŝen est⸱is instru⸱ist⸱o pri histori⸱o kaj detal⸱e klar⸱ig⸱is al mi la histori⸱o⸱n de Ĉini⸱o. Mi ne ek⸱sent⸱is, kiam komenc⸱is vesper⸱iĝ⸱i. Mi dev⸱is re⸱ven⸱i en la hotel⸱o⸱n. Li Ŝen akompan⸱is mi⸱n al la grand⸱a pord⸱o ĝis la ĉef⸱a strat⸱o kaj halt⸱ig⸱is taksi⸱o⸱n. Ni adiaŭ⸱is unu la ali⸱a⸱n, kaj mi en⸱ir⸱is la taksi⸱o⸱n. Ebl⸱e mi vetur⸱is unu aŭ du kilo⸱metr⸱o⸱j⸱n kaj subit⸱e konstat⸱is, ke mi est⸱is forges⸱int⸱a mi⸱a⸱n tek⸱o⸱n en la dom⸱o de Li Ŝen. Mi port⸱is valiz⸱et⸱o⸱n kaj tek⸱o⸱n, sed evident⸱iĝ⸱is, ke la tek⸱o⸱n mi forges⸱is. Mi pet⸱is la ŝofor⸱o⸱n, ke ni re⸱ven⸱u. Li re⸱ven⸱ig⸱is la taksi⸱o⸱n kaj las⸱is mi⸱n antaŭ la grand⸱a pord⸱o.

Mi el⸱ir⸱is el la aŭt⸱o, mal⸱ferm⸱is la pord⸱o⸱n kaj en⸱ir⸱is la vast⸱a⸱n kort⸱o⸱n. Jam tut⸱e vesper⸱iĝ⸱is. Mi ĉirkaŭ⸱rigard⸱is kaj hezit⸱is, sur kiu⸱n strat⸱o⸱n mi ek⸱ir⸱u por ating⸱i la dom⸱o⸱n de Li Ŝen. Neni⸱e vid⸱ebl⸱is hom⸱o. Kelk⸱a⸱j⸱n minut⸱o⸱j⸱n mi star⸱is, fin⸱fin⸱e elekt⸱is unu el la strat⸱o⸱j kaj ek⸱ir⸱is. Mi ir⸱is kaj ĉirkaŭ⸱rigard⸱is. Ĉiu⸱j dom⸱o⸱j est⸱is eg⸱e simil⸱a⸱j, kaj mi ne re⸱kon⸱is la dom⸱o⸱n de mi⸱a amik⸱o. Antaŭ dom⸱et⸱o mi halt⸱is, rigard⸱is, medit⸱is, kaj mi prov⸱is diven⸱i, ĉu ĝi est⸱as la loĝ⸱ej⸱o de Li Ŝen. Mi prov⸱is re⸱memor⸱i iu⸱n detal⸱o⸱n, kiu⸱n ebl⸱e mi rimark⸱is, kiam mi est⸱is ĉi tie kun Li Ŝen, sed van⸱e. Neniam en mi⸱a viv⸱o mi vid⸱is dom⸱o⸱j⸱n tiel simil⸱a⸱j⸱n unu al ali⸱a.

Iu dom⸱o ŝajn⸱is al mi, ke est⸱as la dom⸱o de Li Ŝen, kaj mi proksim⸱iĝ⸱is al la pord⸱o, sed antaŭ ol mi prem⸱is la buton⸱o⸱n de la sonor⸱il⸱o, en la dom⸱o ek⸱boj⸱is hund⸱o. Ne – dir⸱is mi – tio ne est⸱as la loĝ⸱ej⸱o de mi⸱a amik⸱o; li ne hav⸱is hund⸱o⸱n. Mi daŭr⸱ig⸱is laŭ la strat⸱o⸱j, kaj pli kaj pli mi konfuz⸱iĝ⸱is. Mi ne nur ne trov⸱is la dom⸱o⸱n de Li Ŝen, sed jam ne pov⸱is el⸱ir⸱i el tiu ĉi labirint⸱o, kaj mi ne sci⸱is kio⸱n far⸱i. Neni⸱e vid⸱ebl⸱is hom⸱o⸱j; est⸱is kvazaŭ neni⸱u loĝ⸱us ĉi tie. Subit⸱e mi rimark⸱is hom⸱a⸱n siluet⸱o⸱n kaj ek⸱ir⸱is al ĝi. Kiam mi proksim⸱iĝ⸱is, mi vid⸱is mal⸱jun⸱ul⸱in⸱o⸱n, kiu⸱n mi prov⸱is al⸱parol⸱i, salut⸱is ŝi⸱n angl⸱e, sed ŝi ek⸱tim⸱is kaj rapid⸱e kaŝ⸱is si⸱n en iu el la dom⸱o⸱j. Ŝi eĉ ne al⸱rigard⸱is mi⸱n.

Mi rest⸱is sol⸱a sur la strat⸱o, sen⸱help⸱a, sen⸱rev⸱iĝ⸱int⸱a. Mi halt⸱is por priprensi la situaci⸱o⸱n. De la vag⸱ad⸱o mi lac⸱is, ŝvit⸱is, kaj mi⸱a kor⸱o bat⸱is kiel la kor⸱o de tim⸱ig⸱it⸱a lepor⸱o. En tiu ĉi strang⸱a ĉin⸱a loĝ⸱kvartal⸱o kun sen⸱nombr⸱a⸱j strat⸱o⸱j kaj dom⸱et⸱o⸱j, simil⸱a⸱j unu al ali⸱a kiel du akv⸱o⸱gut⸱o⸱j mi est⸱is tut⸱e sol⸱a. La nokt⸱o kvazaŭ iĝ⸱is pli obskur⸱a, kaj ŝajn⸱is al mi, ke mi ir⸱as en ink⸱o, la aer⸱o mucid⸱is kaj pez⸱is. Ie-tie lum⸱is pal⸱a⸱j strat⸱a⸱j lamp⸱o⸱j, sed ili ne don⸱is al mi esper⸱o⸱n. Ne⸱vol⸱e mi turn⸱is mi⸱n, kaj terur⸱o mi⸱n obsed⸱is. Kelk⸱a⸱j jun⸱ul⸱o⸱j rapid⸱e proksim⸱iĝ⸱is al mi. Tuj mi ek⸱sent⸱is, ke okaz⸱os io mal⸱bon⸱a. Mi prov⸱is rapid⸱ig⸱i mi⸱a⸱j⸱n paŝ⸱o⸱j⸱n, malgraŭ ke mi ne sci⸱is, en kiu⸱n direkt⸱o⸱n mi ir⸱as. Preskaŭ mi ek⸱kur⸱is, sed la jun⸱ul⸱o⸱j ating⸱is mi⸱n. Unu el ili montr⸱is tranĉ⸱il⸱o⸱n, kiu ek⸱bril⸱is kiel serpent⸱o ĉe la limon⸱a strat⸱a lum⸱o. Ebl⸱e la jun⸱ul⸱o⸱j rimark⸱is, ke mi vag⸱as sen⸱cel⸱e tra la strat⸱o⸱j, ke mi est⸱as fremd⸱ul⸱o, sol⸱a. Unu el la jun⸱ul⸱o⸱j dir⸱is io⸱n ĉin⸱e. Intuici⸱e mi kompren⸱is, ke li dezir⸱as mi⸱a⸱n mon⸱o⸱n. Tuj mi met⸱is man⸱o⸱n en la poŝ⸱o⸱n por el⸱pren⸱i mi⸱a⸱n mon⸱uj⸱o⸱n. Mi pret⸱is don⸱i ĉio⸱n al ili, kaj en ĉi terur⸱a moment⸱o mi ek⸱dezir⸱is nur, ke mi⸱a amik⸱o, Li Ŝen, tuj ven⸱u ĉi tie⸱n. Profund⸱e mi kred⸱is, ke se li est⸱as ver⸱a amik⸱o, li nepr⸱e ven⸱os kaj sav⸱os mi⸱n. Fort⸱e mi kred⸱is je ni⸱a amik⸱ec⸱o. Mi esper⸱is, ke pens⸱ant⸱e, mi trans⸱don⸱os mi⸱a⸱j⸱n pens⸱o⸱j⸱n al li kaj ĉi-moment⸱e li kompren⸱os, ke mi est⸱as en danĝer⸱o.

Kaj ho mirakl⸱o! Ĉe la fin⸱o de la strat⸱o aper⸱is vir⸱o. La jun⸱ul⸱o⸱j for⸱kur⸱is. La vir⸱o rapid⸱e proksim⸱iĝ⸱is, kaj mi ne pov⸱is kred⸱i, kio⸱n mi⸱a⸱j okul⸱o⸱j vid⸱as. Li est⸱is Li Ŝen. Li ver⸱e ek⸱sent⸱is, ke io terur⸱a okaz⸱as al mi, kaj li ven⸱is help⸱i mi⸱n.

Eĉ hodiaŭ mi ne pov⸱as klar⸱ig⸱i, kiel mi sukces⸱is per la pens⸱o⸱j al⸱vok⸱i mi⸱a⸱n amik⸱o⸱n help⸱i mi⸱n en la danĝer⸱a terur⸱a moment⸱o.

Mario ek⸱silent⸱is kaj al⸱rigard⸱is ekster⸱e⸱n tra la fenestr⸱o. Li ver⸱ŝajn⸱e observ⸱is la en⸱plekt⸱it⸱a⸱j⸱n branĉ⸱o⸱j⸱n de la arb⸱o⸱j, kiu⸱j simil⸱is al hom⸱a⸱j brak⸱o⸱j, ten⸱ant⸱e fort⸱e unu la ali⸱a⸱n por kontraŭ⸱star⸱i al la vent⸱o⸱j kaj ŝtorm⸱o⸱j.

Est⸱is iam alfabet⸱o ...

Komenc⸱e de mult⸱a⸱j kurs⸱o⸱j pri Esperant⸱o oni kutim⸱e prezent⸱as al la lern⸱ant⸱o⸱j la alfabet⸱o⸱n. Por okcident⸱ul⸱o⸱j tem⸱as pri facil⸱a afer⸱o: ĝi fakt⸱e tut⸱e simil⸱as al tiu de la pli⸱mult⸱o de latin⸱id⸱a⸱j, ĝerman⸱a⸱j kaj iu⸱j slav⸱a⸱j lingv⸱o⸱j. Iom pli komplik⸱a tia lecion⸱o aper⸱as al esperant⸱ist⸱o⸱j el orient⸱a⸱j land⸱o⸱j, kiu⸱j tamen sam⸱e bon⸱e ek⸱lern⸱as leg⸱i kaj skrib⸱i en la inter⸱naci⸱a lingv⸱o dank⸱e al preciz⸱a respond⸱o inter grafem⸱o⸱j kaj prononc⸱o. Sed kial ne dir⸱i kelk⸱a⸱j⸱n vort⸱o⸱j⸱n pri la origin⸱o de ĉi tiu alfabet⸱o? Ĉu oni demand⸱is si⸱n iam, al kiu oni ŝuld⸱as tiel grav⸱a⸱n el⸱pens⸱aĵ⸱o⸱n kaj de kie preciz⸱e ĝi de⸱ven⸱as?

Nask⸱iĝ⸱ej⸱o de la latin⸱a alfabet⸱o

Ni komenc⸱u ĉe la du⸱e, post Kret⸱o, plej grand⸱a grek⸱a insul⸱o: ĝi⸱a histori⸱a nom⸱o est⸱as „Eŭboja” (en Piv „Eŭbe⸱o”), kvankam last⸱a⸱temp⸱e oni em⸱as adopt⸱i la nov⸱grek⸱a⸱n form⸱o⸱n „Evia”. Tem⸱as hodiaŭ pri sufiĉ⸱e ŝat⸱at⸱a turism⸱a al⸱ven⸱punkt⸱o, ebl⸱e ankoraŭ ne mal⸱kovr⸱it⸱a de tur⸱ist⸱o⸱j je la nivel⸱o de Mikonos kaj Santorino, malgraŭ bel⸱eg⸱a mar⸱o kaj riĉ⸱a veget⸱aĵ⸱ar⸱o. Mal⸱mult⸱eg⸱a⸱j tamen, eĉ inter la grek⸱o⸱j, sci⸱as, ke tiu insul⸱o est⸱is la nask⸱iĝ⸱ej⸱o de pra⸱form⸱o de la latin⸱a alfabet⸱o kaj sekv⸱e – por tiel dir⸱i – la patr⸱in⸱o de dek⸱o⸱j da modern⸱a⸱j skrib⸱form⸱o⸱j.

El Kalcid⸱o kaj Kim⸱o, du ankoraŭ ekzist⸱ant⸱a⸱j eŭbe⸱a⸱j urb⸱o⸱j, el⸱navig⸱is iam lok⸱a⸱j koloni⸱ist⸱o⸱j kun la cel⸱o establ⸱iĝ⸱i en la proksim⸱a sud⸱a Itali⸱o. Tiu koloni⸱ad⸱o est⸱is ne⸱kutim⸱e ampleks⸱a: en sud⸱a Itali⸱o ek⸱loĝ⸱is pli da grek⸱o⸱j ol en la tut⸱a Greki⸱o, kio klar⸱ig⸱as la tre dis⸱vast⸱iĝ⸱int⸱a⸱n esprim⸱o⸱n „Grand⸱a Greki⸱o” por indik⸱i tiu⸱j⸱n region⸱o⸱j⸱n.

Per si⸱a⸱j ŝip⸱o⸱j la koloni⸱ist⸱o⸱j port⸱is tie⸱n plur⸱a⸱j⸱n tradici⸱o⸱j⸱n kaj kult⸱o⸱j⸱n el Eŭbe⸱o. Inter ili kaŝ⸱iĝ⸱is alt⸱valor⸱a donac⸱o por la eŭrop⸱a kontinent⸱o: tio, kio⸱n en la pli⸱mult⸱o de la lingv⸱o⸱j oni ankoraŭ nom⸱as „alfabet⸱o”, laŭ la unu⸱a⸱j du liter⸱o⸱j (alf⸱a kaj bet⸱a) de la grek⸱a skrib⸱sistem⸱o. Ĝi⸱a⸱j invent⸱int⸱o⸱j ne est⸱is la helen⸱o⸱j, kiu⸱j nur de⸱prunt⸱is ĝi⸱n de la fenic⸱o⸱j – en 770-750 antaŭ ni⸱a era⸱o – kaj oportun⸱e al⸱ĝust⸱ig⸱is ĝi⸱n al la bezon⸱o⸱j de si⸱a lingv⸱o. La grek⸱a est⸱is ekzempl⸱e eg⸱e pli riĉ⸱a je vokal⸱o⸱j ol la semid⸱a⸱j lingv⸱o⸱j; tial por ĝi⸱a skrib⸱o oni uz⸱is super⸱flu⸱a⸱j⸱n fenic⸱a⸱j⸱n liter⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j respond⸱is al fonem⸱o⸱j (ĉef⸱e gutural⸱o⸱j), kiu⸱j for⸱est⸱is en la grek⸱a. Tiel nask⸱iĝ⸱is la unu⸱a alfabet⸱o util⸱ig⸱at⸱a por skrib⸱i hind⸱eŭrop⸱a⸱n lingv⸱o⸱n: skrib⸱sistem⸱o util⸱a kaj praktik⸱a, en kiu al ĉiu liter⸱o respond⸱is fonem⸱o mal⸱sam⸱a.

La grek⸱a

Part⸱o de la ĉi-revu⸱a leg⸱ant⸱ar⸱o cert⸱e kon⸱as la grek⸱a⸱n alfabet⸱o⸱n (fakt⸱e en plur⸱a⸱j land⸱o⸱j ankoraŭ daŭr⸱as human⸱ism⸱a tradici⸱o kaj oni ankoraŭ lern⸱as la tiel nom⸱at⸱a⸱j⸱n klasik⸱a⸱j⸱n lingv⸱o⸱j⸱n¹). Ebl⸱e tamen ne ĉiu⸱j sci⸱as, ke dum la arkaik⸱a epok⸱o – en la 8a-6a jar⸱cent⸱o⸱j antaŭ ni⸱a era⸱o – en Greki⸱o ĉiu pol⸱is (t.e. civit⸱o), est⸱ant⸱e mem⸱star⸱a, util⸱ig⸱is mal⸱sam⸱a⸱n dialekt⸱o⸱n kaj propr⸱a⸱n versi⸱o⸱n eĉ de alfabet⸱o. Grek⸱a⸱j alfabet⸱o⸱j sufiĉ⸱e inter⸱simil⸱is, sed ne mank⸱is diferenc⸱o⸱j, koncern⸱ant⸱a⸱j ekzempl⸱e la rotaci⸱o⸱n de iu⸱j liter⸱o⸱j, la ebl⸱o⸱n disting⸱i la long⸱ec⸱o⸱n de kelk⸱a⸱j vokal⸱o⸱j aŭ la ĉe⸱est⸱o⸱n de komenc⸱a aspiraci⸱o. Oni disting⸱as tri grup⸱o⸱j⸱n de alfabet⸱o⸱j, laŭ divers⸱a⸱j apart⸱aĵ⸱o⸱j: konvenci⸱e oni parol⸱as pri verd⸱a⸱j, blu⸱a⸱j kaj ruĝ⸱a⸱j alfabet⸱o⸱j. Nur en 403 a.K. la blu⸱a – t.e. la ioni⸱a – alfabet⸱o dis⸱vast⸱iĝ⸱is en la tut⸱a⸱n grek⸱lingv⸱ej⸱o⸱n², anstataŭ⸱ant⸱e la ceter⸱a⸱j⸱n. En la 8a jar⸱cent⸱o a.K. tamen Eŭbe⸱o ankoraŭ uz⸱is la propr⸱a⸱n (ruĝ⸱a⸱n) alfabet⸱o⸱n, kiu est⸱is adopt⸱it⸱a de etrusk⸱o⸱j, latin⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j itali⸱a⸱j popol⸱o⸱j kaj nun⸱temp⸱e de preskaŭ la du⸱on⸱a mond⸱o – anstataŭ la „tradici⸱a” (blu⸱a) grek⸱a alfabet⸱o, kiu⸱n oni instru⸱as en mult⸱a⸱j gimnazi⸱o⸱j tut⸱mond⸱e.

La helen⸱a geograf⸱o Strabon⸱o rakont⸱as, ke la eŭbeanoj, kiu⸱j de⸱ven⸱is el du mal⸱sam⸱a⸱j urb⸱o⸱j (Kim⸱o kaj Kalcid⸱o), ating⸱int⸱e la insul⸱o⸱n Isĥia (antikv⸱e nom⸱at⸱a⸱n Pitekuso) kaj de tie la mar⸱bord⸱o⸱n de Kampani⸱o, decid⸱is, ke la nov⸱a itali⸱a koloni⸱o hav⸱u de Kim⸱o nur la nom⸱o⸱n (latin⸱lingv⸱e „Cumae”), sed oficial⸱e aparten⸱u al Kalcid⸱o. Laŭ la latin⸱a aŭtor⸱o Velejo Paterkulo, ili al⸱ven⸱is al Kampani⸱o sekv⸱ant⸱e la flug⸱o⸱n de kolomb⸱o. El tiu itali⸱a region⸱o de⸱ven⸱as mult⸱a⸱j sur⸱skrib⸱o⸱j en eŭbe⸱a alfabet⸱o, kiu est⸱as en la baz⸱o de la etrusk⸱a kaj de la latin⸱a.

Resum⸱e, en la angl⸱a, en la franc⸱a kaj eĉ en Esperant⸱o ni util⸱ig⸱as la antikv⸱a⸱n region⸱a⸱n grek⸱a⸱n alfabet⸱o⸱n! Se oni ne kred⸱as tio⸱n, oni turn⸱u je 90 grad⸱o⸱j la grek⸱a⸱n liter⸱o⸱n Δ (ĝi mirakl⸱e far⸱iĝ⸱os tre simil⸱a al ni⸱a D). Kaj kiu est⸱as la mal⸱sam⸱ec⸱o inter Λ kaj L, se ne ankaŭ ĉi-okaz⸱e la simpl⸱a rotaci⸱o de la liter⸱o? Koncern⸱e la grek⸱a⸱j⸱n liter⸱o⸱j⸱n Σ kaj Ρ, oni dev⸱as sci⸱i, ke en la ruĝ⸱a⸱j alfabet⸱o⸱j Σ est⸱is skrib⸱at⸱a ne per kvar, sed per nur tri strek⸱o⸱j (jen la origin⸱o de la latin⸱a S), dum en kelk⸱a⸱j civit⸱o⸱j Ρ posed⸱is pli⸱a⸱n diagonal⸱a⸱n strek⸱et⸱o⸱n (R). Rimark⸱ind⸱as fin⸱e, ke al la helen⸱o⸱j oni ŝuld⸱as ne nur la latin⸱a⸱n alfabet⸱o⸱n, sed ankaŭ la ciril⸱a⸱n, uz⸱at⸱a⸱n en Rusi⸱o kaj ali⸱a⸱j slav⸱a⸱j land⸱o⸱j. Ties unu⸱a⸱n versi⸱o⸱n, nom⸱at⸱a⸱n „glagolic⸱a alfabet⸱o”, ver⸱ŝajn⸱e el⸱pens⸱is du sankt⸱ul⸱o⸱j (Ciril⸱o kaj Metod⸱o), kiu⸱j adapt⸱is la grek⸱a⸱n alfabet⸱o⸱n al la neces⸱o⸱j de la slav⸱a fonologi⸱o, por traduk⸱i la Bibli⸱o⸱n kaj ali⸱a⸱j⸱n krist⸱an⸱ism⸱a⸱j⸱n tekst⸱o⸱j⸱n kun la cel⸱o evangeliz⸱i nov⸱a⸱j⸱n land⸱o⸱j⸱n.

1. Redaktor⸱o Gerrit Berveling labor⸱as kiel instru⸱ist⸱o tiu⸱fak⸱a. Tiu ĉi artikol⸱o est⸱is escept⸱e redakt⸱it⸱a de li, kaj ankoraŭ ne de la nov⸱a redaktor⸱o pri lingv⸱o⸱j (vid⸱u p. 5).

2. Ver⸱a grek⸱a land⸱o en nun⸱a senc⸱o ankoraŭ ne ekzist⸱is; la grek⸱lingv⸱ej⸱o etend⸱iĝ⸱is tra plur⸱a⸱j region⸱o⸱j mediterane⸱a⸱j (not⸱o de la redaktor⸱o).

Grav⸱e ŝanĝ⸱iĝ⸱as la famili⸱a viv⸱o

Ĉiu⸱jar⸱e mal⸱pli da infan⸱o⸱j viv⸱as en tradici⸱a famili⸱o kun du ge⸱patr⸱o⸱j en konstant⸱a loĝ⸱lok⸱o. Nun⸱temp⸱e pli kaj pli da infan⸱o⸱j loĝ⸱as iu⸱j⸱n tag⸱o⸱j⸱n ĉe la patr⸱in⸱o, ali⸱a⸱j⸱n tag⸱o⸱j⸱n ĉe la patr⸱o; en unu lok⸱o est⸱as sol⸱infan⸱o⸱j, en ali⸱a vic⸱ge⸱frat⸱o⸱j kaj/aŭ du⸱on⸱ge⸱frat⸱o⸱j.

Flandr⸱a universitat⸱o pri⸱stud⸱is la tem⸱o⸱n kaj inter⸱ali⸱e enket⸱is ĉe 6000 ge⸱knab⸱o⸱j inter 12- kaj 18-jar⸱a⸱j pri ili⸱a⸱j spert⸱o⸱j. Supoz⸱ebl⸱e la tendenc⸱o⸱j en Flandri⸱o re⸱trov⸱ebl⸱as ĉie en la nun⸱temp⸱a mond⸱o.

Kulp⸱as part⸱e divorc⸱o⸱j, kies nombr⸱o rapid⸱e kresk⸱is en la last⸱a⸱j jar⸱dek⸱o⸱j en Belgi⸱o. Nun⸱temp⸱e pli ol unu tri⸱on⸱o de la ge⸱edz⸱iĝ⸱int⸱o⸱j dis⸱ir⸱as. Tiu nombr⸱o est⸱as ankoraŭ pli grand⸱a ĉe par⸱o⸱j, kiu⸱j kun⸱e viv⸱as, sed ne ge⸱edz⸱iĝ⸱is. Tio eg⸱e influ⸱as la viv⸱o⸱n de infan⸱o⸱j.

Dis⸱iĝ⸱o

La unu⸱a problem⸱o est⸱as financ⸱a. Du⸱on⸱o de la infan⸱o⸱j, kiu⸱j viv⸱as ĉe si⸱a patr⸱in⸱o, plend⸱as pri financ⸱a⸱j mank⸱o⸱j. Post divorc⸱o aŭ dis⸱iĝ⸱o, la eks⸱partner⸱o⸱j – aŭ almenaŭ unu el ili – kutim⸱e trans⸱loĝ⸱iĝ⸱as kaj ĝeneral⸱e ek⸱loĝ⸱as en mal⸱pli vast⸱a kaj komfort⸱a dom⸱o. Kvar⸱on⸱o de la infan⸱o⸱j de divorc⸱int⸱o⸱j loĝ⸱as en apartament⸱o, dum tio valid⸱as por nur 4 % de la ali⸱a⸱j.

Sed – surpriz⸱e – ili ricev⸱as 50 % pli da poŝ⸱mon⸱o, kvazaŭ la ge⸱patr⸱o⸱j prov⸱us materi⸱e kompens⸱i la negativ⸱a⸱j⸱n flank⸱o⸱j⸱n de la nov⸱a situaci⸱o. La esplor⸱o tamen montr⸱as, ke tio ne pli⸱feliĉ⸱ig⸱as ili⸱n kaj la lern⸱ej⸱a⸱j rezult⸱o⸱j ĝeneral⸱e sufer⸱as.

La ĉef⸱a kial⸱o ŝajn⸱as ne la dis⸱iĝ⸱o, sed la mal⸱bon⸱a rilat⸱o inter la ge⸱patr⸱o⸱j kaj ili⸱a⸱j kverel⸱o⸱j, kiu⸱j oft⸱e daŭr⸱as post la dis⸱ir⸱o. La plej dram⸱a rezult⸱o el la enket⸱o est⸱as, ke 34 % de la infan⸱o⸱j de divorc⸱int⸱o⸱j spert⸱as deprim⸱o⸱n kompar⸱e kun 23 % ĉe tiu⸱j el ne⸱romp⸱it⸱a⸱j famili⸱o⸱j.

Eks⸱partner⸱o⸱j

Du⸱on⸱o de la pri⸱enket⸱it⸱o⸱j loĝ⸱as altern⸱e ĉe si⸱a⸱j patr⸱o kaj patr⸱in⸱o. Sed evident⸱e ekzist⸱as mult⸱a⸱j ebl⸱o⸱j por divid⸱i la rest⸱ad⸱o⸱temp⸱o⸱n. Unu tri⸱on⸱o de la infan⸱o⸱j loĝ⸱as konstant⸱e ĉe la patr⸱in⸱o, unu tri⸱on⸱o loĝ⸱as plej mult⸱e ĉe ŝi, kaj nur por 16 % la temp⸱o est⸱as ekzakt⸱e divid⸱it⸱a inter la du eks⸱partner⸱o⸱j.

La plej oft⸱a aranĝ⸱o est⸱as rest⸱ad⸱o ĉe la patr⸱in⸱o dum la semajn⸱o, sed la semajn⸱fin⸱o⸱j kaj part⸱o de la feri⸱o⸱j rest⸱as rezerv⸱it⸱a⸱j por la patr⸱o. Kutim⸱e nur la ge⸱patr⸱o⸱j kun⸱e kun juĝ⸱ist⸱o decid⸱as pri tiu divid⸱o. Sed ju pli aĝ⸱a⸱j est⸱as la ge⸱knab⸱o⸱j, des pli oni ek⸱atent⸱as pri ili⸱a⸱j dezir⸱o⸱j ĉi-rilat⸱a⸱j. Evident⸱as, ke loĝ⸱i en du dom⸱o⸱j est⸱as ŝarĝ⸱o por ĉiu infan⸱o.

Sol⸱infan⸱o

Du⸱dek el⸱cent⸱o⸱j de la pri⸱enket⸱it⸱o⸱j hav⸱as ĉu du⸱on⸱ge⸱frat⸱o⸱n, ĉu vic⸱ge⸱frat⸱o⸱n. Ili est⸱u nepr⸱e pret⸱a⸱j adapt⸱iĝ⸱i. Foj⸱e iu est⸱as sol⸱infan⸱o ĉe si⸱a patr⸱in⸱o kaj kelk⸱a⸱j⸱n tag⸱o⸱j⸱n post⸱e viv⸱as en mult⸱infan⸱a famili⸱o. Foj⸱e infan⸱o est⸱as la plej aĝ⸱a kaj part⸱e respond⸱ec⸱as pri si⸱a⸱j ge⸱frat⸱o⸱j, kio est⸱as specif⸱a por tiu situaci⸱o, sed post trans⸱lok⸱iĝ⸱o trov⸱iĝ⸱as ie mez⸱e inter si⸱a⸱j du⸱on- aŭ vic⸱ge⸱frat⸱o⸱j.

Plej akr⸱as la problem⸱o⸱j, kiam ekzempl⸱e vic⸱patr⸱in⸱o vol⸱as lud⸱i patr⸱in⸱a⸱n rol⸱o⸱n super infan⸱o, kiu ne est⸱as ŝi⸱a. En tia⸱j nov⸱a⸱j situaci⸱o⸱j infan⸱o⸱j bezon⸱as long⸱a⸱n temp⸱o⸱n por adapt⸱iĝ⸱i. Pro tio terapi⸱ist⸱o, kiu aparten⸱as al la esplor⸱team⸱o, konsil⸱as, ke vic⸱ge⸱patr⸱o⸱j ne tro prov⸱ad⸱u montr⸱iĝ⸱i bon⸱a patr⸱in⸱o aŭ patr⸱o.

Antaŭ⸱juĝ⸱o

Ĝeneral⸱as la opini⸱o, ke sol⸱infan⸱o est⸱as mal⸱bon⸱aĵ⸱o. La enket⸱o montr⸱as, ke tem⸱as pri antaŭ⸱juĝ⸱o. Dum la pas⸱int⸱a⸱j dek jar⸱o⸱j la nombr⸱o de infan⸱o⸱j en ĉiu famili⸱o ad⸱e mal⸱kresk⸱is en Flandri⸱o. La nombr⸱o de sol⸱infan⸱o⸱j kresk⸱is de proksim⸱um⸱e 10 % al ĉirkaŭ 15,6 %.

Tiu⸱j infan⸱o⸱j kontent⸱as pri si⸱a situaci⸱o. Mal⸱oft⸱e ili menci⸱as mank⸱o⸱n de ge⸱frat⸱o. La pri⸱demand⸱ad⸱o pruv⸱as, ke ili montr⸱as pli da simil⸱ec⸱o⸱j ol diferenc⸱o⸱j kun sam⸱aĝ⸱ul⸱o⸱j, kiu⸱j ja hav⸱as frat⸱o⸱n aŭ frat⸱in⸱o⸱n. Ĝi krom⸱e montr⸱as, ke ili ne est⸱as pli protekt⸱at⸱a⸱j dum si⸱a eduk⸱ad⸱o.

Evident⸱as, ke ili hav⸱as pli fort⸱a⸱n lig⸱o⸱n kun si⸱a patr⸱in⸱o ol la ali⸱a⸱j infan⸱o⸱j. La lern⸱ej⸱a⸱j rezult⸱o⸱j mez⸱um⸱e iom pli bon⸱as. Ge⸱patr⸱o⸱j de sol⸱infan⸱o⸱j tamen atent⸱u pri la dis⸱volv⸱iĝ⸱o de mem⸱fid⸱o ĉe si⸱a infan⸱o, kiu konstant⸱e viv⸱as inter hom⸱o⸱j pli grand⸱a⸱j kaj pli spert⸱a⸱j.

Nov⸱a⸱j kun⸱labor⸱ant⸱o⸱j

En la pas⸱int⸱a numer⸱o Stefan Maul inform⸱is vi⸱n pri li⸱a re⸱tir⸱iĝ⸱o kiel ĉef⸱redaktor⸱o de MONATO kaj Paul Gubbins prezent⸱is si⸱n al vi. Sed la ŝanĝ⸱o de ĉef⸱redaktor⸱o ne est⸱as la sol⸱a nov⸱aĵ⸱o, kiu efektiv⸱iĝ⸱is ek⸱de januar⸱o ĉi-jar⸱a. Ni ankaŭ hav⸱as nun nov⸱a⸱n redaktor⸱o⸱n pri la rubrik⸱o „Lingv⸱o”. Jun⸱a lingv⸱ist⸱o Andre⸱o Peetermans ek⸱de nun trans⸱pren⸱as la task⸱o⸱n de la mult⸱jar⸱a kun⸱labor⸱ant⸱o Yamasaki Seikô.

Andre⸱o Peetermans evident⸱e est⸱as lingv⸱em⸱ul⸱o. Li nask⸱iĝ⸱is en 1990 kaj de⸱nask⸱e est⸱as parol⸱ant⸱o de la nederland⸱a. Dum si⸱a lern⸱ej⸱a period⸱o li eduk⸱iĝ⸱is precip⸱e pri la lingv⸱o⸱j franc⸱a, angl⸱a, latin⸱a kaj pra⸱grek⸱a. Li ek⸱lern⸱is Esperant⸱o⸱n en 2005 kaj unu⸱a⸱foj⸱e ĉe⸱est⸱is Esperanto-kongres⸱o⸱n en la somer⸱o de 2008 (UK de Roterdam⸱o). Nun li est⸱as student⸱o pri lingv⸱ist⸱ik⸱o kaj literatur⸱o, special⸱iĝ⸱ant⸱a pri la latin⸱a⸱j kaj ital⸱a⸱j lingv⸱o⸱j kaj literatur⸱o⸱j. Andre⸱o dispon⸱as pri util⸱a pasiv⸱a reg⸱o de la hispan⸱a kaj portugal⸱a, kaj frekvent⸱os ek⸱de tiu ĉi monat⸱o universitat⸱a⸱n kurs⸱o⸱n pri la hindi⸱a. Si⸱a⸱n kon⸱o⸱n pri Esperant⸱o kaj pri lingv⸱ist⸱ik⸱a⸱j tem⸱o⸱j li jam plur⸱foj⸱e pruv⸱is, inter⸱ali⸱e en diskut⸱o⸱j en la paĝ⸱o⸱j de www.ipernity.com kaj kiel recenz⸱ant⸱o de pri⸱lingv⸱a libr⸱o en ni⸱a magazin⸱o.

La tut⸱a skip⸱o de MONATO dezir⸱as al la nov⸱a redaktor⸱o mult⸱e da entuziasm⸱o en la plen⸱um⸱o de li⸱a task⸱o! Sam⸱temp⸱e ĝi prezent⸱as al koleg⸱o Yamasaki Seikô tre sincer⸱a⸱n dank⸱o⸱n pro la gvid⸱ad⸱o de la rubrik⸱o „Lingv⸱o” dum la pas⸱int⸱a⸱j 16 jar⸱o⸱j!

Sincer⸱e vi⸱a

Kompat⸱ind⸱a Eŭrop⸱o

Elekt⸱o⸱j – aŭ, ver⸱dir⸱e, ŝajn-elekt⸱o⸱j – en decembr⸱o en Belorusi⸱o ferm⸱is mizer⸱a⸱n jar⸱o⸱n por Eŭrop⸱a Uni⸱o. Asert⸱o unu⸱a⸱vid⸱e aŭdac⸱a, se ne rid⸱ind⸱a, ĉar Belorusi⸱o ne membr⸱as en EU. Kia⸱manier⸱e, do, afer⸱o⸱j en tiu ĉi eks-soveti⸱a respublik⸱o, kiu sen⸱de⸱pend⸱iĝ⸱is en 1991, rilat⸱as tiel sen⸱esper⸱ig⸱e al EU?

Tem⸱as, kiel oft⸱e en la nun⸱a mond⸱o, pri mon⸱o. Rusi⸱o, ŝajn⸱e, perd⸱is interes⸱o⸱n pri si⸱a iam⸱a satelit⸱o. La prezid⸱ant⸱o de Belorusi⸱o, Aleksander Lukaŝenko, far⸱iĝ⸱is, en la okul⸱o⸱j almenaŭ de televid⸱a kompani⸱o posed⸱at⸱a de la potenc⸱a rus⸱a gas⸱kompani⸱o Gazprom, korupt⸱a mafi⸱an⸱o.

Jen do ŝanc⸱o por Brusel⸱o. Al la belorus⸱a ĉef⸱urb⸱o Minsk⸱o flug⸱is la ministr⸱o⸱j pri ekster⸱land⸱a⸱j afer⸱o⸱j de Germani⸱o kaj de Pol⸱land⸱o. Ili al⸱port⸱as al Lukaŝenko suk⸱a⸱n propon⸱o⸱n. Se vi, ili inform⸱as la prezid⸱ant⸱o⸱n, okaz⸱ig⸱os en vi⸱a land⸱o elekt⸱o⸱j⸱n liber⸱a⸱j⸱n kaj just⸱a⸱j⸱n, EU pret⸱os financ⸱e help⸱i per subvenci⸱o⸱j kaj prunt⸱aĵ⸱o⸱j kun valor⸱o de tri miliard⸱o⸱j da eŭr⸱o⸱j.

Naft⸱o

Kaj kio okaz⸱is? Dek tag⸱o⸱j⸱n antaŭ la elekt⸱o⸱j Lukaŝenko, inter⸱trakt⸱int⸱e de⸱nov⸱e kun si⸱a nord-orient⸱a najbar⸱o, Rusi⸱o, konsent⸱is akir⸱i je rabat⸱it⸱a prez⸱o naft⸱o⸱n, kiu⸱n ĝi pov⸱os profit⸱e pluv⸱end⸱i je alt⸱ig⸱it⸱a kost⸱o. Sam⸱temp⸱e Belorusi⸱o far⸱iĝ⸱is membr⸱o de tiel nom⸱at⸱a unu⸱op⸱a are⸱o ekonomi⸱a kun Rusi⸱o kaj Kazaĥi⸱o.

Bon⸱e. Kontrast⸱e al milit⸱o⸱j aŭ mal⸱sat⸱o⸱j, teror⸱ism⸱o aŭ ter⸱trem⸱o⸱j, la ĉe⸱est⸱o en la mond⸱o de unu pli⸱a diktator⸱o – kiu tuj post la elekt⸱o⸱j arest⸱ig⸱is kaj en⸱prizon⸱ig⸱is opozici⸱a⸱j⸱n kandidat⸱o⸱j⸱n kaj sub⸱ten⸱ant⸱o⸱j⸱n – ne mult⸱e grav⸱as. Tamen la fakt⸱o, ke mal⸱riĉ⸱a ŝtat⸱o, kun land⸱lim⸱o kun EU (kun ankaŭ Rusi⸱o), tamen rifuz⸱as la propon⸱o⸱n de relativ⸱e stabil⸱a, relativ⸱e demokrati⸱a, relativ⸱e mal⸱ferm⸱it⸱a najbar⸱o, nepr⸱e pens⸱ig⸱as. Ĉu la eŭrop⸱a rev⸱o iom post iom far⸱iĝ⸱as el⸱rev⸱iĝ⸱o?

Ne mal⸱facil⸱as tiel argument⸱i. Embaras⸱e fuŝ⸱it⸱a diplomati⸱o rilat⸱e Belorusi⸱o⸱n est⸱as unu afer⸱o; prem⸱o⸱j kaj problem⸱o⸱j front⸱ant⸱a⸱j al eŭrop⸱a⸱j ekonomi⸱o⸱j, kaj apart⸱e ties komun⸱a valut⸱o, la eŭr⸱o, tut⸱e ali⸱a⸱j. Jam en la pas⸱int⸱a jar⸱o ŝancel⸱iĝ⸱is ekonomi⸱o⸱j en Greki⸱o kaj Irland⸱o; minac⸱at⸱a⸱j rest⸱as tiu⸱j en Hispani⸱o kaj Portugali⸱o.

Eŭr⸱o-eksperiment⸱o

De⸱nov⸱e aŭd⸱iĝ⸱as la voĉ⸱o⸱j de tiu⸱j, kiu⸱j pled⸱as por du⸱nivel⸱a Eŭrop⸱o: la plej fort⸱a⸱j land⸱o⸱j uz⸱u la eŭr⸱o⸱n, dum ali⸱a⸱j aŭ re⸱ten⸱u si⸱a⸱j⸱n forint⸱o⸱j⸱n aŭ zlot⸱o⸱j⸱n aŭ eĉ re⸱ven⸱u al si⸱a⸱j pes⸱et⸱o⸱j aŭ draĥm⸱o⸱j. Eĉ en Germani⸱o, la eŭrop⸱a „bank⸱ist⸱o”-ekonomi⸱o, est⸱as tiu⸱j, kiu⸱j vol⸱as rezign⸱i en⸱tut⸱e pri la eŭr⸱o-eksperiment⸱o, kaj re⸱adopt⸱i si⸱a⸱n am⸱at⸱a⸱n – si⸱a⸱temp⸱e sukces⸱a⸱n kaj stabil⸱a⸱n – german⸱a⸱n mark⸱o⸱n.

Dum⸱e, dank⸱e al la tiel nom⸱at⸱a⸱j vikilikoj, oni sci⸱as, kio⸱n opini⸱as uson⸱a⸱j diplomat⸱o⸱j pri eŭrop⸱a⸱j ŝtat⸱estr⸱o⸱j. La verdikt⸱o⸱j ne flat⸱as. La german⸱a kancelier⸱o, Angel⸱a Merkel, evit⸱as risk⸱o⸱j⸱n; la franc⸱a prezid⸱ant⸱o, Nicolas Sarkozy, est⸱as mal⸱dik⸱haŭt⸱a kaj aŭtoritat⸱em⸱a; la ital⸱a prezid⸱ant⸱o, Silvi⸱o Berlusconi, est⸱as vant⸱a kaj tut⸱e ne⸱taŭg⸱a kiel modern⸱a ŝtat⸱estr⸱o. Neni⸱o pozitiv⸱a, neni⸱o esper⸱ig⸱a (ĉu neces⸱is vikilikoj, parentez⸱e, por lern⸱i, kio pri la tri⸱op⸱o jam de⸱long⸱e evident⸱as?): tamen en ties man⸱o⸱j kuŝ⸱as est⸱ant⸱ec⸱o kaj est⸱ont⸱ec⸱o de EU.

Sekur⸱ec⸱o

Kompat⸱ind⸱a Eŭrop⸱o. Tut⸱cert⸱e la uni⸱o al⸱port⸱is al plur⸱a⸱j land⸱o⸱j, al milion⸱o⸱j da hom⸱o⸱j, demokrati⸱o⸱n, sekur⸱ec⸱o⸱n kaj prosper⸱o⸱n. En tiu senc⸱o ĝi mir⸱ind⸱e sukces⸱is – eĉ pli, ver⸱ŝajn⸱e, ol pov⸱is imag⸱i en la 1950aj jar⸱o⸱j ties „patr⸱o⸱j”, Robert Schuman kaj Je⸱a⸱n Monnet.

Tamen juk⸱as herez⸱o, ke la uni⸱o en la last⸱a⸱j jar⸱o⸱j tro hast⸱e, pelmel⸱e, sen⸱ritm⸱e kresk⸱is. Ĉu ne pli saĝ⸱e rest⸱i ĉe 12 aŭ 15 ŝtat⸱o⸱j, kun relativ⸱e simil⸱a⸱j, relativ⸱e sam⸱evolu⸱int⸱a⸱j ekonomi⸱o⸱j, por ek⸱kre⸱i ver⸱e komun⸱a⸱j⸱n, demokrati⸱a⸱j⸱n kaj efik⸱a⸱j⸱n instituci⸱o⸱j⸱n politik⸱a⸱j⸱n, financ⸱a⸱j⸱n kaj soci⸱a⸱j⸱n? Ali⸱vort⸱e pli profund⸱a⸱n, ol pli larĝ⸱a⸱n, komun⸱um⸱o⸱n?

Klar⸱e: ne en unu tag⸱o el⸱kresk⸱is Kartag⸱o. Kaj ne en 60 jar⸱o⸱j el⸱kresk⸱is Eŭrop⸱o. Tamen est⸱us bedaŭr⸱ind⸱e, se Eŭrop⸱o jam ating⸱is si⸱a⸱j⸱n lim⸱o⸱j⸱n – ĉu fizik⸱a⸱j⸱n, ĉu metafor⸱a⸱j⸱n – tiel ke unu el la plej ambici⸱a⸱j, kaj pac⸱a⸱j, inter⸱naci⸱a⸱j projekt⸱o⸱j post la du⸱a mond⸱o⸱milit⸱o kolaps⸱os pro pez⸱o de ekonomi⸱a⸱j kaj ali⸱a⸱j – ekzempl⸱e ŝovinism⸱a⸱j – prem⸱o⸱j.

Serbi⸱o ne agnosk⸱is Kosov⸱o⸱n

En MONATO (2010/12, p. 9) aper⸱is artikol⸱et⸱o de Bardhyl Selimi sub la titol⸱o „Nov⸱a prezid⸱ant⸱o”. En ĝi li inform⸱as, inter⸱ali⸱e, ke „Serbi⸱o re⸱kon⸱is la suveren⸱ec⸱o⸱n de la nov⸱a ŝtat⸱o Kosov⸱o”.

Mi eg⸱e mir⸱is pri tio, ĉar neni⸱e mi est⸱is trov⸱int⸱a eĉ nur alud⸱o⸱n pri tiu paŝ⸱o. Telefon⸱vok⸱o al la ambasad⸱o de Kosov⸱o en Berlin⸱o konfirm⸱is mi⸱a⸱n suspekt⸱o⸱n: Serbi⸱o ĝis nun ne agnosk⸱is la suveren⸱ec⸱o⸱n de Kosov⸱o, deklar⸱int⸱a si⸱a⸱n sen⸱de⸱pend⸱ec⸱o⸱n la 17an de februar⸱o 2008.

Akv⸱o⸱mastr⸱um⸱ad⸱o postul⸱as grand⸱eg⸱a⸱j⸱n invest⸱o⸱j⸱n

La akv⸱o⸱mastr⸱um⸱ad⸱o hav⸱as du aspekt⸱o⸱j⸱n: la util⸱ig⸱o de la akv⸱a⸱j riĉ⸱font⸱o⸱j kaj la mal⸱ebl⸱ig⸱o de inund⸱o⸱j. Dum la last⸱a⸱j jar⸱o⸱j ambaŭ ricev⸱is ne⸱sufiĉ⸱a⸱n atent⸱o⸱n de la ĉin⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o. Pro tio plej⸱part⸱o de la akv⸱o⸱util⸱ig⸱a⸱j konstru⸱aĵ⸱o⸱j serioz⸱e difekt⸱iĝ⸱is aŭ ne est⸱is ĝust⸱a⸱temp⸱e ripar⸱it⸱a⸱j, kaj pli⸱grav⸱iĝ⸱is la akv⸱a polu⸱ad⸱o. Dum 2010 plur⸱lok⸱e est⸱is sek⸱ec⸱o kaj inund⸱o⸱j. La reg⸱ist⸱ar⸱o jam ek⸱konsci⸱as pri la urĝ⸱ec⸱o de sintez⸱a plan⸱o.

El la tut⸱a agr⸱ar⸱a are⸱o de Ĉini⸱o nur du⸱on⸱o est⸱as irigaci⸱ebl⸱a. La ali⸱a du⸱on⸱o mal⸱hav⸱as instal⸱aĵ⸱o⸱j⸱n de irigaci⸱ad⸱o kaj dren⸱ad⸱o kaj hav⸱as produkt⸱ad⸱o⸱n mal⸱alt⸱a⸱n kaj mal⸱stabil⸱a⸱n, kiu de⸱pend⸱as de la natur⸱a⸱j cirkonstanc⸱o⸱j. Mult⸱a⸱j instal⸱aĵ⸱o⸱j funkci⸱as nur je 40 % de si⸱a kapacit⸱o. En la kamp⸱ar⸱a region⸱o de la nord-okcident⸱a Ĉini⸱o mal⸱oft⸱e vid⸱ebl⸱as ekip⸱aĵ⸱o⸱j por akv⸱o⸱util⸱ig⸱o. El la grav⸱a⸱j pump⸱ej⸱o⸱j 85 % urĝ⸱e bezon⸱as re⸱nov⸱ig⸱o⸱n.

Perd⸱o pro katastrof⸱o⸱j

De la aŭtun⸱o de 2009 ĝis april⸱o 2010 en kvin provinc⸱o⸱j de la sud-okcident⸱a Ĉini⸱o est⸱is fort⸱a sek⸱ec⸱o, kiu al⸱port⸱is rekt⸱a⸱n ekonomi⸱a⸱n perd⸱o⸱n de 20 miliard⸱o⸱j da juan⸱o⸱j (unu juan⸱o valor⸱as proksim⸱um⸱e 0,11 eŭr⸱o⸱j⸱n). Dum la somer⸱o de 2010 terur⸱a⸱j inund⸱o⸱j en la sud⸱a Ĉini⸱o sufer⸱ig⸱is milion⸱o⸱j⸱n da popol⸱an⸱o⸱j. La ekonomi⸱a perd⸱o ating⸱is 120 miliard⸱o⸱j⸱n da juan⸱o⸱j. Ankaŭ la akv⸱a mal⸱pur⸱iĝ⸱o est⸱as tre grav⸱a kaj kaŭz⸱as perd⸱o⸱n de pli ol 500 miliard⸱o⸱j da juan⸱o⸱j, preskaŭ 4 % de la mal⸱net⸱a en⸱land⸱a produkt⸱o de 2010.

Nov⸱a reg⸱ist⸱ar⸱a politik⸱o

La reg⸱ist⸱ar⸱o don⸱os al la akv⸱o⸱mastr⸱um⸱ad⸱o pli grav⸱a⸱n lok⸱o⸱n en la ŝtat⸱a strategi⸱o. Laŭ tiu nov⸱a politik⸱o, la Ŝtat⸱a Konsil⸱ant⸱ar⸱o decid⸱is dum 2011 invest⸱i 400 ĝis 500 miliard⸱o⸱j⸱n da juan⸱o⸱j en ĝi⸱n. Ankoraŭ pli grav⸱as, ke est⸱as long⸱daŭr⸱a politik⸱o kaj ke dum la ven⸱ont⸱a⸱j dek jar⸱o⸱j la total⸱a invest⸱o pov⸱as ating⸱i kelk⸱mil miliard⸱o⸱j⸱n da juan⸱o⸱j. Ankaŭ la 12a kvin⸱jar⸱a plan⸱o (2011-2015) preskrib⸱as rigor⸱a⸱n administr⸱a⸱n sistem⸱o⸱n rilat⸱e al akv⸱o⸱util⸱ig⸱o. Fundament⸱a⸱j konstru⸱o⸱j iom post iom solv⸱os la problem⸱o⸱n de polu⸱ad⸱o.

Svis⸱land⸱o: la art⸱o inter⸱kompren⸱iĝ⸱i

Svis⸱land⸱o est⸱as mozaik⸱o de kultur⸱o⸱j. Pro tio lingv⸱o⸱stud⸱ad⸱o konsist⸱ig⸱as grav⸱a⸱n part⸱o⸱n de la ĝeneral⸱a instru⸱ad⸱o. Pli⸱e, la reg⸱ist⸱ar⸱o kuraĝ⸱ig⸱as inter⸱ŝanĝ⸱o-projekt⸱o⸱j⸱n inter lern⸱ej⸱o⸱j el divers⸱a⸱j region⸱o⸱j¹. Dum tiu⸱j renkont⸱o⸱j jun⸱ul⸱o⸱j el⸱trov⸱as interes⸱a⸱j⸱n strategi⸱o⸱j⸱n por komunik⸱iĝ⸱i.

Sur inter⸱kultur⸱a lim⸱o

La lingv⸱a situaci⸱o de Svis⸱land⸱o font⸱as el la kultur⸱a mozaik⸱o ekzist⸱ant⸱a en Eŭrop⸱o. De la Nord⸱a Mar⸱o ĝis Triest⸱o (nord-orient⸱a Itali⸱o) kur⸱as lim⸱o, kiu pli-mal⸱pli sekv⸱as la land⸱lim⸱o⸱n inter Germani⸱o kaj Franci⸱o kaj divid⸱as Svis⸱land⸱o⸱n en du part⸱o⸱j⸱n. Ĝi apart⸱ig⸱as latin⸱de⸱ven⸱a⸱j⸱n kultur⸱o⸱j⸱n dis⸱de ĝerman⸱de⸱ven⸱a⸱j kultur⸱o⸱j². La kultur⸱a⸱j diferenc⸱o⸱j inkluziv⸱as lingv⸱a⸱j⸱n: la ĝerman⸱id⸱a⸱j popol⸱o⸱j parol⸱as ĝerman⸱id⸱a⸱j⸱n lingv⸱o⸱j⸱n (i.a. la german⸱a⸱n, fris⸱a⸱n aŭ nederland⸱a⸱n), dum la latin⸱id⸱a⸱j parol⸱as latin⸱id⸱a⸱j⸱n (franc⸱a⸱n, okcitan⸱a⸱n, katalun⸱a⸱n, ital⸱a⸱n ktp).

Svis⸱land⸱o kuŝ⸱as sur la lim⸱o inter latin⸱id⸱a⸱j kaj ĝerman⸱id⸱a⸱j kultur⸱o⸱j. En orient⸱a Svis⸱land⸱o (70 % de la tut⸱land⸱a loĝ⸱ant⸱ar⸱o) oni parol⸱as region⸱a⸱j⸱n form⸱o⸱j⸱n de la german⸱a lingv⸱o: tiu⸱n part⸱o⸱n oni kutim⸱e nom⸱as Alemanio. Okcident⸱e de tiu lim⸱o oni trov⸱as franc⸱lingv⸱an⸱o⸱j⸱n – ni est⸱as en Romandi⸱o (20 %) – kaj sud⸱e la ceter⸱a⸱j 10 % loĝ⸱ant⸱a⸱j en Tiĉin⸱o est⸱as ital⸱lingv⸱an⸱o⸱j.

La german⸱a est⸱as ĝerman⸱id⸱a lingv⸱o; la franc⸱a kaj ital⸱a est⸱as latin⸱id⸱a⸱j lingv⸱o⸱j, do proksim⸱e parenc⸱a⸱j inter si, sed sen reciprok⸱a kompren⸱ebl⸱ec⸱o. Tio sekv⸱ig⸱as, ke svis⸱o⸱j kun⸱e dev⸱as daŭr⸱e maĉ⸱i, glut⸱i kaj digest⸱i inter⸱kultur⸱a⸱j⸱n problem⸱o⸱j⸱n. Pli⸱e oni ne forges⸱u, ke 23 % de la loĝ⸱ant⸱ar⸱o en Svis⸱land⸱o konsist⸱as el ne-svis⸱a⸱j civit⸱an⸱o⸱j³.

La vol⸱o viv⸱i kun⸱e

Ne ekzist⸱as do svis⸱a „naci⸱o”; antaŭ jar⸱cent⸱o⸱j la divers⸱a⸱j svis⸱a⸱j popol⸱o⸱j tamen decid⸱is viv⸱i kun⸱e. En la german⸱a oni parol⸱as pri Willensnation (mem⸱vol⸱a naci⸱o). Sed praktik⸱e, ĉiu svis⸱o sent⸱as si⸱n unu⸱e en rilat⸱o kun si⸱a kanton⸱o. Por stimul⸱i la tut⸱land⸱a⸱n komun⸱a⸱n sent⸱o⸱n oni organiz⸱as lingv⸱o⸱instru⸱ad⸱o⸱n de la najbar⸱a lingv⸱o: la franc⸱lingv⸱an⸱o⸱j lern⸱as la german⸱a⸱n, la german⸱lingv⸱an⸱o⸱j lern⸱as la franc⸱a⸱n, la ital⸱lingv⸱an⸱o⸱j lern⸱as kaj la franc⸱a⸱n kaj la german⸱a⸱n.

Ali⸱tip⸱a problem⸱o est⸱as, ke la ordinar⸱a lingv⸱o de la german⸱lingv⸱an⸱o⸱j fakt⸱e ne est⸱as la german⸱a, sed ja region⸱a dialekt⸱o. Ili pen⸱as parol⸱i la german⸱a⸱n, la dialekt⸱o ven⸱as el la kor⸱o. Iu am⸱deklar⸱o cent⸱procent⸱e ven⸱os en la dialekt⸱o – sam⸱e kiel insult⸱o.

Inter⸱ŝanĝ⸱o⸱j

Por stimul⸱i la komun⸱a⸱n sent⸱o⸱n de aparten⸱o je tut⸱land⸱a nivel⸱o, oni organiz⸱as lern⸱ej⸱a⸱j⸱n inter⸱ŝanĝ⸱o⸱j⸱n. Dum semajn⸱o, aleman⸱a (t.e. german⸱lingv⸱a) klas⸱o ir⸱as al Romandi⸱o (franc⸱lingv⸱a), kaj la du klas⸱o⸱j kun⸱e stud⸱as en klas⸱o⸱ĉambr⸱o, praktik⸱as sport⸱o⸱j⸱n, vizit⸱as muze⸱o⸱j⸱n, promen⸱ad⸱as en la natur⸱o, komun⸱e prepar⸱as manĝ⸱o⸱j⸱n. La vizit⸱ant⸱o⸱j unu⸱op⸱e loĝ⸱as en la famili⸱o⸱j de la gast⸱ig⸱ant⸱a klas⸱o. Post⸱e okaz⸱as reciprok⸱a vizit⸱o al Alemanio.

Dum tiu⸱j kun⸱ven⸱o⸱j montr⸱iĝ⸱as problem⸱o: la franc⸱lingv⸱an⸱o⸱j, kiu⸱j lern⸱as la german⸱a⸱n, aŭd⸱as la aleman⸱a⸱n dialekt⸱o⸱n kaj neni⸱o⸱n kompren⸱as. Ĉu la aleman⸱o⸱j kompren⸱as la franc⸱a⸱n lingv⸱o⸱n de la romand⸱o⸱j? Ne tut⸱e, ĉar jun⸱ul⸱o⸱j kutim⸱as uz⸱i ia⸱n slang⸱o⸱n, kiu neniel est⸱as la klasik⸱a lingv⸱o de Molière. La rezult⸱o est⸱as mank⸱o⸱hav⸱a komunik⸱ad⸱o.

En tia situaci⸱o nask⸱iĝ⸱as tut⸱e spontan⸱e efik⸱a solv⸱o: la romand⸱o⸱j ek⸱uz⸱as la german⸱a⸱n lingv⸱o⸱n lern⸱at⸱a⸱n, kiu⸱n la aleman⸱o⸱j bon⸱eg⸱e kompren⸱as, kaj reciprok⸱e la aleman⸱o⸱j uz⸱as la lern⸱at⸱a⸱n franc⸱a⸱n lingv⸱o⸱n. Tiu solv⸱o, kiu⸱n la instru⸱ist⸱o eĉ ne dev⸱as sugest⸱i – ĝi ven⸱as aŭtomat⸱e – hav⸱as plur⸱a⸱j⸱n avantaĝ⸱o⸱j⸱n.

Unu⸱e la parol⸱ant⸱o pov⸱as ĝu⸱i plen⸱a⸱n elekt⸱ebl⸱ec⸱o⸱n pri la vort⸱o⸱j: se li aŭ ŝi parol⸱us si⸱a⸱n de⸱nask⸱a⸱n lingv⸱o⸱n, ekzist⸱us la risk⸱o, ke la aŭskult⸱ant⸱o ne kon⸱us iu⸱n dir⸱it⸱a⸱n vort⸱o⸱n. Ekzempl⸱e: la romand⸱o⸱j lern⸱as „tial” = deshalb en la german⸱a. Se la romand⸱a lern⸱ant⸱o dezir⸱as dir⸱i „tial” li aŭ ŝi dir⸱os deshalb. Se la aleman⸱o parol⸱us la german⸱a⸱n, li aŭ ŝi pov⸱us dir⸱i daher, darum, deswegen aŭ deshalb, ĉar est⸱as tiu⸱j kvar vort⸱o⸱j kun la sam⸱a signif⸱o „tial” en la german⸱a lingv⸱o. Konsekvenc⸱e la romand⸱o hav⸱us unu ŝanc⸱o⸱n el kvar kompren⸱i. Spontan⸱e la lern⸱ant⸱o⸱j uz⸱as komunik⸱manier⸱o⸱n, kiu solv⸱as tiu⸱n problem⸱o⸱n.

Du⸱a avantaĝ⸱o est⸱as la ritm⸱o: lern⸱ant⸱o de lingv⸱o parol⸱as mal⸱rapid⸱e kaj mult⸱e pri⸱pens⸱as vort⸱o⸱j⸱n kaj gramatik⸱aĵ⸱o⸱j⸱n en si⸱a kap⸱o, antaŭ ol prononc⸱i io⸱n. En okaz⸱o de uz⸱o de fremd⸱a lingv⸱o la parol⸱ant⸱o decid⸱as pri la ritm⸱o de la parol⸱ad⸱o. Iu de⸱nask⸱ul⸱o parol⸱us mult⸱e pli rapid⸱e kaj tio mal⸱facil⸱ig⸱us la kompren⸱ad⸱o⸱n.

Tri⸱a avantaĝ⸱o est⸱as, ke lern⸱ant⸱o dezir⸱as prov⸱i, el⸱prov⸱i si⸱a⸱j⸱n kapabl⸱o⸱j⸱n; kiam lern⸱ant⸱o subit⸱e konstat⸱as, ke ties dir⸱aĵ⸱o efik⸱as, est⸱as gigant⸱a ĝoj⸱o. Kaj tiu ĝoj⸱o nutr⸱as la motiv⸱ad⸱o⸱n en la lern⸱ad⸱o. Tiu fakt⸱o est⸱as la kern⸱a cel⸱o de tiu⸱j klas-inter⸱ŝanĝ⸱o⸱j, kiu⸱j hav⸱as ne nur lingv⸱a⸱n aspekt⸱o⸱n, sed ankaŭ kultur⸱a⸱n kaj soci⸱a⸱n aspekt⸱o⸱j⸱n.

Kompren⸱ebl⸱e tia⸱j inter⸱ŝanĝ⸱o⸱j sam⸱e okaz⸱as kun lern⸱ant⸱o⸱j el najbar⸱a⸱j ŝtat⸱o⸱j kaj eĉ kun ekster-eŭrop⸱a⸱j ge⸱jun⸱ul⸱o⸱j.

1. La aŭtor⸱in⸱o, mez⸱lern⸱ej⸱a instru⸱ist⸱in⸱o pri lingv⸱o⸱j kaj fak⸱ul⸱in⸱o pri inter⸱kultur⸱a eduk⸱ad⸱o, est⸱as deleg⸱it⸱o pri tia⸱j inter⸱ŝanĝ⸱o⸱j por si⸱a kanton⸱o. (not⸱o de la redaktor⸱o)

2. Tio ne signif⸱as ke Eŭrop⸱o konsist⸱us el nur du grand⸱a⸱j kultur⸱grup⸱o⸱j. Pli orient⸱e trov⸱iĝ⸱as ali⸱a lim⸱o divid⸱ant⸱a la ĝerman⸱id⸱a⸱j⸱n kultur⸱o⸱j⸱n dis⸱de la slav⸱a⸱j; ni ankaŭ ne forges⸱u la ekzist⸱o⸱n de ekz. la grek⸱a kultur⸱o.

3. Oni ne forges⸱u ankaŭ, ke ekzist⸱as tri⸱lingv⸱a kanton⸱o: Grizon⸱o. Tie oni parol⸱as la german⸱a⸱n, la ital⸱a⸱n kaj la romanĉ⸱a⸱n, kiu ankaŭ est⸱as oficial⸱a svis⸱a lingv⸱o. Ankaŭ tiu est⸱as latin⸱id⸱a lingv⸱o; ĝi hav⸱as nur ĉ. 35 000 parol⸱ant⸱o⸱j⸱n (1 % de la svis⸱a loĝ⸱ant⸱ar⸱o).

Kiel sav⸱i la planed⸱o⸱n?

Dum politik⸱ist⸱o⸱j de⸱bat⸱is en Cancún, Meksik⸱o, kiel sav⸱i la planed⸱o⸱n, je la 9a de decembr⸱o 2010 ĉe Unesk⸱o en Pariz⸱o kun⸱ven⸱is ne⸱reg⸱ist⸱ar⸱a⸱j organiz⸱aĵ⸱o⸱j (NROj) por diskut⸱i, kiu⸱n rol⸱o⸱n lud⸱u la civil⸱a soci⸱o. Kiel kun⸱e difin⸱i, kio est⸱as neces⸱a? Kiel eduk⸱i infan⸱o⸱j⸱n kaj ali⸱a⸱j⸱n por daŭr⸱a kaj just⸱a evolu⸱o?

Konstat⸱ebl⸱as, ke riĉ⸱a⸱j, evolu⸱int⸱a⸱j land⸱o⸱j streb⸱as mal⸱grand⸱ig⸱i si⸱a⸱n konsum⸱ad⸱o⸱n de energi⸱o. Ili en 2005 produkt⸱is 40 % mal⸱pli da CO₂ ol en 2000, fabrik⸱ant⸱e mal⸱pli energi⸱vor⸱a⸱j⸱n aŭt⸱o⸱j⸱n aŭ hejt⸱il⸱o⸱j⸱n. Ebl⸱us du⸱obl⸱ig⸱i la energi⸱o-ŝpar⸱o⸱n, sed inter⸱temp⸱e ali⸱a⸱j land⸱o⸱j industri⸱iĝ⸱as. Ne ebl⸱as mal⸱permes⸱i al civit⸱an⸱o el Rusi⸱o, Barat⸱o aŭ Ĉini⸱o aĉet⸱i aŭt⸱o⸱n. Tamen neces⸱as 200 milion⸱o⸱j da jar⸱o⸱j, por ke plant⸱o⸱j iĝ⸱u petrol⸱o aŭ karb⸱o, kaj la hom⸱ar⸱o ne pov⸱as atend⸱i pli⸱a⸱j⸱n 200 milion⸱o⸱j⸱n da jar⸱o⸱j por ili⸱n re⸱hav⸱i.

La financ⸱a kriz⸱o kre⸱is obsed⸱o⸱n al kresk⸱o. Dum ĉiu⸱jar⸱e 500 000 vir⸱in⸱o⸱j mort⸱as dum akuŝ⸱o, dum unu hom⸱o el ses ne hav⸱as elektr⸱o⸱n, dum ni konsum⸱as en unu jar⸱o natur⸱a⸱j⸱n resurs⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j pov⸱as re⸱nov⸱iĝ⸱i nur en 15 monat⸱o⸱j, la plej riĉ⸱a kvin⸱on⸱o el ni konsum⸱as pli ol la mal⸱riĉ⸱ul⸱a du⸱on⸱o. La mond⸱a loĝ⸱ant⸱ar⸱o kresk⸱is je 40 % en la last⸱a⸱j 20 jar⸱o⸱j (oni prognoz⸱as 9 miliard⸱o⸱j⸱n en 2050) kaj konsum⸱ad-ekonomi⸱o iĝ⸱is model⸱o. Ni „konsum⸱as” 1,2 ter⸱o⸱j⸱n ĉiu⸱jar⸱e, do en⸱danĝer⸱ig⸱as ni⸱a⸱j⸱n post⸱e⸱ul⸱o⸱j⸱n. Reklam⸱ad⸱o fort⸱e kontribu⸱as al tip⸱a konsum⸱viv⸱o: ŝanĝ⸱i poŝ⸱telefon⸱o⸱n ĉiu⸱n jar⸱o⸱n se ne ĉiu⸱n tri⸱a⸱n monat⸱o⸱n, hav⸱i la last⸱mod⸱a⸱n televid⸱il⸱o⸱n ktp. Baldaŭ ĉiu⸱j ni⸱a⸱j resurs⸱o⸱j trov⸱iĝ⸱os ne en min⸱ej⸱o⸱j sed en rub⸱aĵ⸱ej⸱o⸱j. Tamen iu⸱j ankoraŭ viv⸱as ekster tiu kresk⸱o⸱model⸱o: ekzempl⸱e indi⸱an⸱o⸱j en Amazoni⸱o ne postul⸱as aŭt⸱o⸱ŝose⸱o⸱j⸱n. Ili⸱a „ĉio⸱vend⸱ej⸱o” est⸱as la arb⸱ar⸱o, en kiu ili trov⸱as nutr⸱aĵ⸱o⸱n kaj konstru⸱material⸱o⸱n. Ili⸱a ekologi⸱a spur⸱o est⸱as nul⸱a.

Kio⸱n propon⸱i?

Ĉar est⸱is kresk⸱o kaj progres⸱o en Eŭrop⸱o kaj Japani⸱o post la du⸱a mond⸱milit⸱o, ek⸱est⸱is la ide⸱o ke la sam⸱a model⸱o dev⸱as al⸱port⸱i sam⸱a⸱n progres⸱o⸱n tra la tut⸱a mond⸱o. Evident⸱iĝ⸱as, ke tiu sistem⸱o kre⸱is sent⸱o⸱n pri super⸱ec⸱o ĉe la hav⸱ant⸱o⸱j kaj de⸱pend⸱iĝ⸱o⸱n de la ne⸱hav⸱ant⸱o⸱j, plu⸱a⸱n koloni⸱ad⸱a⸱n mens⸱o⸱n, ne⸱part⸱o⸱pren⸱o⸱n de la koncern⸱a⸱j loĝ⸱ant⸱ar⸱o⸱j ktp. Nun ven⸱as la moment⸱o pri⸱pens⸱i io⸱n nov⸱a⸱n, sed neni⸱u fid⸱as la reg⸱ist⸱ar⸱o⸱j⸱n aŭ la ekonomik⸱ist⸱o⸱j⸱n por kre⸱i ali⸱tip⸱a⸱n model⸱o⸱n. Rest⸱as la lok⸱a⸱j eksperiment⸱o⸱j kaj spert⸱o⸱j de la NROj. Eĉ se ekonomi⸱a nivel⸱o rest⸱as la baz⸱a kriteri⸱o, el⸱star⸱iĝ⸱u solidar⸱ec⸱o kaj soci⸱a lig⸱o, divid⸱iĝ⸱u la riĉ⸱ec⸱o (ekonomi⸱a sed ankaŭ kultur⸱a), uz⸱iĝ⸱u la lok⸱a⸱j sci⸱o⸱j kun⸱e kun la scienc⸱a⸱j, facil⸱iĝ⸱u la al⸱ir⸱o al patent⸱o⸱j, mult⸱iĝ⸱u inter⸱ŝanĝ⸱o⸱j anstataŭ konkurenc⸱o.

Viv⸱u la kultur⸱a divers⸱ec⸱o

Kultur⸱o nask⸱as en⸱spez⸱o⸱j⸱n. Kultur⸱a turism⸱o reprezent⸱as nun 40 % de la tut⸱a turism⸱o kaj iĝ⸱is motor⸱o de dis⸱volv⸱iĝ⸱o en plur⸱a⸱j mond⸱o⸱part⸱o⸱j. Ĝi ankaŭ est⸱as per⸱ant⸱o por rilat⸱i kun la medi⸱o (per⸱e de lok⸱a⸱j tradici⸱a⸱j sci⸱o⸱j kaj inter⸱ag⸱o inter hom⸱o kaj natur⸱o) kaj ĝi est⸱as stimul⸱il⸱o de dis⸱volv⸱iĝ⸱o. Protekt⸱i kultur⸱a⸱n divers⸱ec⸱o⸱n kre⸱as viv⸱ebl⸱a⸱n medi⸱o⸱n. Tio est⸱is la konklud⸱o de Marie-Ange Théobald, estr⸱o de la NRO-sekci⸱o de Unesk⸱o.

Polio⸱mjel⸱it⸱o: ĉu la du⸱a tut⸱mond⸱e likvid⸱ot⸱a infekt⸱mal⸱san⸱o?

En maj⸱o 1980 Mond⸱a Organiz⸱aĵ⸱o pri San⸱o sci⸱ig⸱is, ke variol⸱o est⸱as likvid⸱it⸱a en la tut⸱a mond⸱o. Tiu⸱n dat⸱o⸱n la hom⸱ar⸱o dev⸱us ĉiu⸱jar⸱e solen⸱i kiel ĉef⸱a⸱n fest⸱o⸱n. Unu⸱iĝ⸱int⸱a⸱j Naci⸱o⸱j, agnosk⸱e al la kontribu⸱o de la angl⸱a kurac⸱ist⸱o Edward Jenner en la kontraŭ-variol⸱a vakcin⸱ad⸱o, pov⸱us sen⸱erar⸱e glor⸱i li⸱n kiel bon⸱far⸱ant⸱o⸱n de la tut⸱a hom⸱ar⸱o. Pli ol 3000 jar⸱o⸱j⸱n variol⸱o est⸱is ĉiam⸱a plag⸱o de la tut⸱a hom⸱ar⸱o, mort⸱ig⸱ant⸱e ĉiu⸱n tri⸱a⸱n aŭ kvar⸱a⸱n mal⸱san⸱ul⸱o⸱n, blind⸱ig⸱ant⸱e mult⸱a⸱j⸱n ali⸱a⸱j⸱n kaj las⸱ant⸱e por ĉiam sur la vizaĝ⸱o de ĉiu post⸱viv⸱ant⸱o cikatr⸱o⸱j⸱n de tiu mal⸱san⸱o. Kaj jen nun, dank⸱e al scienc⸱o kaj insist⸱a ag⸱ad⸱o de mult⸱a⸱j mil⸱o⸱j da medicin⸱ist⸱o⸱j, la plej danĝer⸱a mal⸱san⸱o est⸱is elimin⸱it⸱a. Tiu sukces⸱o inspir⸱is la hom⸱ar⸱o⸱n prov⸱i ating⸱i simil⸱a⸱j⸱n rezult⸱o⸱j⸱n en elimin⸱ad⸱o de iu⸱j ali⸱a⸱j mal⸱san⸱o⸱j. Inter ili la plej grand⸱a⸱j esper⸱o⸱j est⸱is lig⸱it⸱a⸱j kun la ebl⸱o de likvid⸱o de polio⸱mjel⸱it⸱o.

Kio est⸱as polio⸱mjel⸱it⸱o?

Polio⸱mjel⸱it⸱o est⸱as tiel antikv⸱a mal⸱san⸱o kiel variol⸱o. Est⸱is trov⸱it⸱a egipt⸱a barelief⸱o (1580-1350 jar⸱o⸱j a.K.), sur kiu est⸱as figur⸱it⸱a pastr⸱o kun paraliz⸱it⸱a kaj atrofi⸱a dekstr⸱a pied⸱o tip⸱a por la sekv⸱o⸱j de polio⸱mjel⸱it⸱o. Kvankam polio⸱mjel⸱it⸱o ne est⸱is tiom dis⸱vast⸱iĝ⸱int⸱a kaj pere⸱ig⸱a mal⸱san⸱o kiel variol⸱o, tamen en divers⸱a⸱j histori⸱a⸱j period⸱o⸱j okaz⸱is epidemi⸱a⸱j eksplod⸱o⸱j de la mal⸱san⸱o, kies sekv⸱o⸱j est⸱is mult⸱e⸱nombr⸱a⸱j paraliz⸱o⸱j, ekzempl⸱e, ili est⸱as pri⸱skrib⸱it⸱a⸱j en la verk⸱o⸱j de la grek⸱a kurac⸱ist⸱o Hipokrat⸱o. En la unu⸱a du⸱on⸱o de la 20a jar⸱cent⸱o grand⸱skal⸱a⸱j epidemi⸱o⸱j de polio⸱mjel⸱it⸱o okaz⸱is en mult⸱a⸱j land⸱o⸱j de Eŭrop⸱o, precip⸱e en Briti⸱o, Dani⸱o, land⸱o⸱j de Skandinavi⸱o ktp, sed ankaŭ en Uson⸱o, Kanad⸱o, Sovet-Uni⸱o kaj ali⸱a⸱j. Est⸱as kon⸱at⸱e, ke la uson⸱a prezid⸱ant⸱o Franklin Roosevelt, pro la sekv⸱o⸱j de polio⸱mjel⸱it⸱o, dev⸱is si⸱n mov⸱i en special⸱a kaleŝ⸱o. En 1909 est⸱is evident⸱ig⸱it⸱a la virus⸱a kaŭz⸱o de la mal⸱san⸱o kaj baldaŭ post tio est⸱is tra⸱stud⸱it⸱a⸱j la mekanism⸱o⸱j de infekt⸱iĝ⸱o kaj voj⸱o⸱j de la transmisi⸱o de polio⸱mjel⸱it⸱o. La primar⸱a lokaliz⸱ad⸱o de la virus⸱o⸱j est⸱as epiteli⸱o kaj limf⸱a hist⸱o de la faring⸱o, de kie ili pov⸱as el⸱iĝ⸱i kaj dis⸱vast⸱iĝ⸱i aer⸱o⸱gut⸱e. Sed la ĉef⸱a lokaliz⸱ad⸱o de la virus⸱o⸱j de polio⸱mjel⸱it⸱o est⸱as la hom⸱a intest⸱ar⸱o, de kie ili el⸱iĝ⸱as kun fek⸱aĵ⸱o kaj transmisi⸱iĝ⸱as per infekt⸱it⸱a⸱j akv⸱o, lakt⸱aĵ⸱o, legom⸱o⸱j, man⸱o⸱j ktp. Muŝ⸱o⸱j ankaŭ pov⸱as transport⸱i virus⸱o⸱j⸱n de polio⸱mjel⸱it⸱o kaj infekt⸱i nutr⸱aĵ⸱o⸱n.

La virus⸱o⸱j pov⸱as long⸱e (dum 3-4 monat⸱o⸱j) rest⸱i viv⸱kapabl⸱a⸱j en la ekster⸱a medi⸱o. Ĉe pli ol 90 % da infekt⸱it⸱o⸱j okaz⸱as nur sen⸱simptom⸱a virus⸱port⸱ad⸱o en la intest⸱ar⸱o. La paraliz⸱ig⸱a form⸱o de polio⸱mjel⸱it⸱o aper⸱as nur ĉe mal⸱pli ol unu procent⸱o de infekt⸱it⸱o⸱j, kiam la virus⸱o⸱j el la epiteli⸱o de la intest⸱ar⸱o penetr⸱as la sang⸱o⸱n, de kie ili ating⸱as la antaŭ⸱a⸱j⸱n korn⸱o⸱j⸱n de la spin⸱a medol⸱o kaj la cerebr⸱o⸱n. Pro la detru⸱o de neŭron⸱o⸱j (nerv⸱a⸱j ĉel⸱o⸱j) ĉe mal⸱san⸱ul⸱o⸱j aper⸱as muskol⸱a atrofi⸱o kaj paraliz⸱o⸱j, plej oft⸱e de la krur⸱o⸱j. En grav⸱a⸱j kaz⸱o⸱j, kiam est⸱as frap⸱it⸱a la cerebr⸱o, la mal⸱san⸱ul⸱o pov⸱as pere⸱i. La mal⸱san⸱ul⸱o⸱j izol⸱iĝ⸱as kaj kurac⸱iĝ⸱as en infekt⸱a⸱j mal⸱san⸱ul⸱ej⸱o⸱j. Oni efektiv⸱ig⸱as des⸱infekt⸱o⸱n. Person⸱o⸱j kun la sekv⸱o⸱j de polio⸱mjel⸱it⸱o bezon⸱as ortopedi⸱a⸱n help⸱o⸱n.

Bezon⸱aĵ⸱o⸱j por la likvid⸱o de polio⸱mjel⸱it⸱o

Dum 1954-1955 en Uson⸱o aper⸱is la unu⸱a efik⸱a kaj sen⸱danĝer⸱a kontraŭ-polio⸱mjel⸱it⸱a vakcin⸱o, kre⸱it⸱a de doktor⸱o Jon⸱as Salk. Ĝi en⸱hav⸱as mort⸱ig⸱it⸱a⸱j⸱n polio⸱virus⸱o⸱j⸱n de tri tip⸱o⸱j, kontraŭ kiu⸱j la organism⸱o el⸱labor⸱ad⸱as defend⸱a⸱j⸱n antikorp⸱o⸱j⸱n. La vakcin⸱o⸱n oni en⸱ig⸱as en la organism⸱o⸱n per injekt⸱o⸱j. Sed vakcin⸱o hav⸱as grav⸱a⸱n ne⸱sufiĉ⸱ec⸱o⸱n: ĝi stimul⸱as fabrik⸱ad⸱o⸱n de antikorp⸱o⸱j, kiu⸱j neni⸱ig⸱as virus⸱o⸱j⸱n, trov⸱it⸱a⸱j⸱n nur en la sang⸱o, sed ne tiu⸱j⸱n en la intest⸱ar⸱o. Do, la vakcin⸱o sukces⸱e protekt⸱as la organism⸱o⸱n kontraŭ paraliz⸱ig⸱a⸱j form⸱o⸱j de polio⸱mjel⸱it⸱o, sed ne prevent⸱as la virus⸱port⸱ad⸱o⸱n, t.e. ne sen⸱danĝer⸱ig⸱as la ĉef⸱a⸱j⸱n font⸱o⸱j⸱n de infekt⸱ad⸱o. Post du jar⸱o⸱j, la uson⸱a doktor⸱o Albert Sabin mal⸱kovr⸱is kontraŭ-polio⸱mjel⸱it⸱a⸱n vakcin⸱o⸱n, en⸱ten⸱ant⸱a⸱n viv⸱a⸱j⸱n, sed mal⸱fort⸱ig⸱it⸱a⸱j⸱n (atenu⸱iĝ⸱a⸱j⸱n) polio⸱virus⸱o⸱j⸱n de tri tip⸱o⸱j. Kontraŭ ili en la organism⸱o produkt⸱iĝ⸱as antikorp⸱o⸱j, kiu⸱j neni⸱ig⸱as virus⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j ne nur penetr⸱as la sang⸱o⸱n, sed ankaŭ loĝ⸱as en la intest⸱ar⸱o. Do, la vakcin⸱o de Sabin protekt⸱as la organism⸱o⸱n ne nur kontraŭ paraliz⸱ig⸱a⸱j form⸱o⸱j de la mal⸱san⸱o, sed ankaŭ kontraŭ virus⸱port⸱ad⸱o en la intest⸱ar⸱o. La vakcin⸱o de Sabin hav⸱as ankoraŭ unu prefer⸱ind⸱ec⸱o⸱n: ĝi⸱n oni en⸱ig⸱as en la organism⸱o⸱n per⸱buŝ⸱e, en form⸱o de gut⸱o⸱j. Sed ĝi ne est⸱as tut⸱e sen⸱danĝer⸱a: ĉe unu el du milion⸱o⸱j da vakcin⸱it⸱o⸱j (aŭ ebl⸱e kelk⸱a⸱j kaz⸱o⸱j el unu milion⸱o) pov⸱as aper⸱i simptom⸱o⸱j de vakcin⸱o⸱rilat⸱a polio⸱mjel⸱it⸱a paraliz⸱o. Sed la kapabl⸱ec⸱o de la vakcin⸱o prevent⸱i la dis⸱vast⸱ig⸱o⸱n de polio⸱mjel⸱it⸱o mult⸱e super⸱as tiu⸱n difekt⸱o⸱n.

En 1988 Asemble⸱o de la Mond⸱a Organiz⸱aĵ⸱o pri San⸱o akcept⸱is rezoluci⸱o⸱n pri likvid⸱o de polio⸱mjel⸱it⸱o ĝis la jar⸱o 2000. Tia cert⸱ec⸱o baz⸱iĝ⸱is sur la alt⸱a efektiv⸱ec⸱o de la viv⸱a kontraŭ-polio⸱mjel⸱it⸱a vakcin⸱o de Sabin. Tamen post la jar⸱o 2000 oni kelk⸱foj⸱e prokrast⸱is la temp⸱o⸱lim⸱o⸱j⸱n de elimin⸱o de polio⸱mjel⸱it⸱o. Sed kvankam la likvid⸱o de la mal⸱san⸱o ankoraŭ ne est⸱as ating⸱it⸱a, en la lukt⸱o kun polio⸱mjel⸱it⸱o jam est⸱as signif⸱a⸱j sukces⸱o⸱j. Polio⸱mjel⸱it⸱o jam oficial⸱e est⸱as elimin⸱it⸱a en Amerik⸱o, Eŭrop⸱o, Rusi⸱o, Ĉini⸱o kaj en mult⸱a⸱j ali⸱a⸱j land⸱o⸱j de Azi⸱o kaj de Pacifik⸱o.

Kompar⸱e kun 1988, la kvant⸱o de infekt⸱it⸱a⸱j hom⸱o⸱j en la mond⸱o en 2008 mal⸱pli⸱grand⸱iĝ⸱is je 99 %, kaj la kvant⸱o de endemi⸱a⸱j land⸱o⸱j dum tiu period⸱o mal⸱pli⸱iĝ⸱is de 125 ĝis 4 (Barat⸱o, Pakistan⸱o, Afgani⸱o kaj Niĝeri⸱o), en kiu⸱j est⸱as dis⸱vast⸱iĝ⸱int⸱a⸱j polio⸱virus⸱o⸱j de la 1a kaj 3a tip⸱o⸱j, dum la 2a tip⸱o jam est⸱as tut⸱mond⸱e elimin⸱it⸱a. La kaŭz⸱o⸱j de la persist⸱ec⸱o de la polio⸱virus⸱o⸱j en tiu⸱j region⸱o⸱j est⸱as ne⸱sufiĉ⸱a vakcin⸱ad⸱o, difekt⸱o⸱j en higien⸱o ktp. Sed krom endemi⸱a⸱j region⸱o⸱j, polio⸱mjel⸱it⸱o de temp⸱o al temp⸱o registr⸱iĝ⸱as ankaŭ en iu⸱j ali⸱a⸱j land⸱o⸱j. Antaŭ kelk⸱a⸱j jar⸱o⸱j est⸱is epidemi⸱o de la mal⸱san⸱o en Namibi⸱o, kie la pli⸱mult⸱o de mal⸱san⸱ul⸱o⸱j est⸱is plen⸱aĝ⸱ul⸱o⸱j. Mal⸱san⸱ul⸱o⸱j est⸱is registr⸱it⸱a⸱j ankaŭ en Angol⸱o, Burund⸱o, Kong⸱a Demokrati⸱a Respublik⸱o kaj ali⸱a⸱j afrik⸱a⸱j land⸱o⸱j. Printemp⸱e de 2010, epidemi⸱o de polio⸱mjel⸱it⸱o eksplod⸱is en Taĝiki⸱o – la mal⸱san⸱o ver⸱ŝajn⸱e est⸱is en⸱port⸱it⸱a el endemi⸱a Afgani⸱o. Kun migr⸱ant⸱o⸱j kelk⸱a⸱j kaz⸱o⸱j de polio⸱mjel⸱it⸱o el Taĝiki⸱o est⸱is en⸱port⸱it⸱a⸱j en Rusi⸱o⸱n, kaj unu mal⸱san⸱ul⸱o mort⸱is. En ĉiu⸱j land⸱o⸱j oni en⸱ig⸱as vakcin⸱ad⸱o⸱n en la kalendar⸱o⸱n de dev⸱ig⸱a⸱j vakcin⸱ad⸱o⸱j. Sed en la endemi⸱a⸱j region⸱o⸱j kaj en tiu⸱j, kie est⸱as grand⸱a minac⸱o de en⸱port⸱ad⸱o de polio⸱mjel⸱it⸱o, krom⸱e oni okaz⸱ig⸱as tiel nom⸱at⸱a⸱j⸱n naci⸱a⸱j⸱n tag⸱o⸱j⸱n de vakcin⸱ad⸱o. Tiam oni vakcin⸱as sam⸱temp⸱e ĉiu⸱j⸱n infan⸱o⸱j⸱n ĝis 3-5-jar⸱a⸱j⸱n, kio ĉes⸱ig⸱as la cirkul⸱ad⸱o⸱n de la virus⸱o⸱j inter hom⸱o⸱j. Tio, ekzempl⸱e, antaŭ ne⸱long⸱e okaz⸱is en Barat⸱o, kiam dum unu tag⸱o est⸱is vakcin⸱it⸱a⸱j per⸱buŝ⸱e 180 milion⸱o⸱j da infan⸱o⸱j mal⸱pli ol 5-jar⸱a⸱j. En tiu kampanj⸱o part⸱o⸱pren⸱is, krom en⸱land⸱a⸱j medicin⸱ist⸱o⸱j, mult⸱a⸱j mil⸱o⸱j da volont⸱ul⸱o⸱j el divers⸱a⸱j land⸱o⸱j.

En la land⸱o⸱j, kie oni uz⸱as por vakcin⸱ad⸱o la viv⸱a⸱n vakcin⸱o⸱n de Sabin, registr⸱iĝ⸱as eg⸱e mal⸱oft⸱e vakcin⸱o⸱rilat⸱a⸱j kaz⸱o⸱j de paraliz⸱o⸱j, ver⸱ŝajn⸱e ĉe person⸱o⸱j kun ne⸱sufiĉ⸱a imun⸱stat⸱o. Tial en iu⸱j land⸱o⸱j, kie polio⸱mjel⸱it⸱o est⸱as likvid⸱it⸱a, por evit⸱ig⸱i post⸱vakcin⸱a⸱j⸱n komplik⸱iĝ⸱o⸱j⸱n, nun oni akcept⸱as nur la vakcin⸱o⸱n de Salk, en⸱ten⸱ant⸱a⸱n mort⸱ig⸱it⸱a⸱j⸱n polio⸱virus⸱o⸱j⸱n. Sed en la land⸱o⸱j, kie ankoraŭ registr⸱iĝ⸱as polio⸱mjel⸱it⸱o, neces⸱as uz⸱i por vakcin⸱ad⸱o la vakcin⸱o⸱n de Sabin, ĉar la vakcin⸱o de Salk ne est⸱as kapabl⸱a prevent⸱i la virus⸱port⸱ad⸱o⸱n.

Konklud⸱o

La elimin⸱ad⸱o de polio⸱mjel⸱it⸱o en grand⸱eg⸱a⸱j teritori⸱o⸱j – Amerik⸱o, Eŭrop⸱o, mult⸱a⸱j land⸱o⸱j de Azi⸱o kaj de Pacifik⸱o, kie ankoraŭ antaŭ 60-70 jar⸱o⸱j furioz⸱is epidemi⸱o⸱j de la mal⸱san⸱o – esper⸱ig⸱as, ke la fin⸱a cel⸱o, likvid⸱o de polio⸱mjel⸱it⸱o, real⸱ig⸱ebl⸱os. Tamen nun ekzist⸱as kvar endemi⸱a⸱j region⸱o⸱j, kie polio⸱mjel⸱it⸱o persist⸱as. Tio ankaŭ prezent⸱as minac⸱o⸱n de el⸱port⸱ad⸱o de la mal⸱san⸱o en ali⸱a⸱j⸱n land⸱o⸱j⸱n. Sed sen pli aktiv⸱a inter⸱naci⸱a help⸱o, la gvid⸱ant⸱ar⸱o kaj medicin⸱ist⸱o⸱j de endemi⸱a⸱j region⸱o⸱j ne pov⸱os ŝanĝ⸱i la situaci⸱o⸱n, des pli en tiu⸱j land⸱o⸱j, kie est⸱as mult⸱e da ali⸱a⸱j problem⸱o⸱j: mal⸱riĉ⸱ec⸱o, ĉiu⸱jar⸱a⸱j inund⸱o⸱j, en⸱land⸱a⸱j milit⸱a⸱j konflikt⸱o⸱j (Afgani⸱o), mal⸱sat⸱o, aidos⸱o, malari⸱o (mult⸱a⸱j region⸱o⸱j de Afrik⸱o), kaj eĉ mis⸱kompren⸱o pri la efik⸱o⸱j kaj cel⸱o⸱j de vakcin⸱ad⸱o mem. Nun ekzist⸱as special⸱a fondus⸱o de Mond⸱a Organiz⸱aĵ⸱o pri San⸱o por la kontraŭ⸱ag⸱o al aidos⸱o, tuberkul⸱oz⸱o, malari⸱o. La kre⸱ad⸱o de simil⸱a fondus⸱o ne mal⸱pli grav⸱as por la el⸱radik⸱ig⸱o de polio⸱mjel⸱it⸱o. La fin⸱far⸱o de likvid⸱o de polio⸱mjel⸱it⸱o est⸱as cel⸱o por la hom⸱ar⸱o tiel grav⸱a kaj nobl⸱a kiel tiu de variol⸱o.

Gratul⸱o⸱n kaj dank⸱o⸱n (2)

Mi gratul⸱as al Stefan Maul, la iniciat⸱int⸱o kaj mult⸱jar⸱a ĉef⸱redaktor⸱o de mi⸱a prefer⸱at⸱a magazin⸱o en Esperant⸱o. Agrabl⸱a⸱n kaj ĝu-plen⸱a⸱n emerit-viv⸱o⸱n al li. Mi ne dub⸱as, ke Paul Gubbins, kiu⸱n mi plezur⸱e renkont⸱is antaŭ jam plur⸱a⸱j jar⸱o⸱j, kapabl⸱os alt⸱e ten⸱i la torĉ⸱o⸱n de Monat⸱o.

Mal⸱sam⸱a⸱j kaj dis⸱ig⸱it⸱a⸱j

Nello Reg⸱a est⸱as ĵurnal⸱ist⸱o ital⸱a, kiu plen⸱um⸱is – kadr⸱e de si⸱a labor⸱o kaj precip⸱e kiel prezid⸱ant⸱o de la human⸱ec⸱a asoci⸱o „Together Onlus” (www.libanitaly.com) – mult⸱e da vojaĝ⸱o⸱j al Mez⸱a Orient⸱o.

Komenc⸱e de januar⸱o, apud Potenza, la ĉef⸱urb⸱o de la sud-ital⸱a region⸱o Basilikato, li sav⸱iĝ⸱is de embusk⸱o de⸱long⸱e promes⸱it⸱a al li de islam⸱a⸱j fundament⸱ist⸱o⸱j. Li⸱a kulp⸱o? Publik⸱ig⸱i en 2009 libr⸱o⸱n „Mal⸱sam⸱a⸱j kaj dis⸱ig⸱it⸱a⸱j – Tag⸱libr⸱o de kun⸱viv⸱ad⸱o kun Islam⸱o” (origin⸱a ital⸱lingv⸱a titol⸱o: Divers⸱i e divisi – Diario di una convivenza con l'Islam).

Konflikt⸱o

La libr⸱o pri⸱skrib⸱is la am⸱o⸱n inter li, krist⸱an⸱o, kaj ŝijaist⸱a vir⸱in⸱o el Liban⸱o. La 44-jar⸱a ĵurnal⸱ist⸱o klopod⸱as montr⸱i, el si⸱a propr⸱a spert⸱o, ke integr⸱iĝ⸱o inter tiu⸱j ĉi du kultur⸱o⸱j, oft⸱e konsider⸱at⸱a⸱j en konflikt⸱o, ebl⸱as, se oni nur rifuz⸱as fanatik⸱ec⸱o⸱n.

Tamen asert⸱o⸱j de Reg⸱a, kritik⸱em⸱a⸱j kontraŭ aspekt⸱o⸱j de la islam⸱a viv⸱manier⸱o (precip⸱e la rol⸱o de vir⸱in⸱o⸱j), koler⸱ig⸱is Hizbulahon, la liban⸱a⸱n t.n. Parti⸱o⸱n de Di⸱o, kun kiu la famili⸱o de li⸱a am⸱at⸱in⸱o est⸱is lig⸱it⸱a. Hizbulahanoj met⸱is kugl⸱o⸱j⸱n en la leter⸱skatol⸱o⸱n de la „blasfem⸱ul⸱o” kaj, en novembr⸱o 2009, eĉ ŝaf⸱id⸱a⸱n kap⸱o⸱n en li⸱a⸱n aŭt⸱o⸱n. Pro la minac⸱o⸱j la ĵurnal⸱ist⸱o tim⸱is pri si⸱a viv⸱o kaj plend⸱is pri la indiferent⸱ec⸱o de la reg⸱ist⸱ar⸱o, kiu neniom far⸱is por li⸱n protekt⸱i.

Danĝer⸱o

La ministeri⸱o pri en⸱land⸱a⸱j afer⸱o⸱j fin⸱e konvink⸱iĝ⸱is pri la danĝer⸱o, kiam en januar⸱o du ne⸱kon⸱at⸱o⸱j proksim⸱iĝ⸱is al la aŭt⸱o de tiu ĉi ital⸱a Salm⸱a⸱n Rushdie kaj ek⸱paf⸱is. La paf⸱o⸱j mis⸱traf⸱is la ĵurnal⸱ist⸱o⸱n, kiu eskap⸱is kaj raport⸱is la atak⸱o⸱n ĉe polic⸱ej⸱o.

Ne plu kun⸱as la par⸱o, ĉar Hizbulaho persv⸱ad⸱is la fianĉ⸱in⸱o⸱n for⸱las⸱i la verk⸱ist⸱o⸱n kaj re⸱ir⸱i al si⸱a antaŭ⸱a mond⸱o. Opini⸱is Reg⸱a: „Venk⸱is religi⸱o, ŝi⸱a religi⸱o, la islam⸱a, kiu dev⸱ig⸱as vir⸱in⸱o⸱n viv⸱i kiel objekt⸱o, ne⸱kapabl⸱a liber⸱e pens⸱i kaj elekt⸱i.”

Obstakl⸱o

Ili⸱a am⸱o, laŭ Reg⸱a, kiu daŭr⸱e batal⸱os por integr⸱iĝ⸱o, ŝajn⸱is al kelk⸱a⸱j defi⸱i islam⸱o⸱n kaj ties princip⸱o⸱j⸱n. „Ĉio ĉi pruv⸱as la obstakl⸱o⸱n antaŭ integr⸱iĝ⸱o inter ni⸱a⸱j du mond⸱o⸱j,” li dir⸱is.

„Mi hav⸱as neni⸱o⸱n kontraŭ tiu kultur⸱o, kiu⸱n mi de proksim⸱e ek⸱kon⸱is, aŭ kontraŭ la islam⸱an⸱o⸱j, ne mank⸱ant⸱a⸱j, kiu⸱j respekt⸱as ni⸱n okcident⸱an⸱o⸱j⸱n kaj serĉ⸱as dialog⸱o⸱n kun ni.”

Ne⸱kontent⸱ig⸱a progres⸱o en klimat⸱o⸱politik⸱o

La hom⸱ar⸱o el⸱ig⸱as tro mult⸱e da karbon⸱di⸱oksid⸱o (CO₂) en la atmosfer⸱o⸱n, brul⸱ig⸱ant⸱e precip⸱e fosili⸱a⸱j⸱n krud⸱material⸱o⸱j⸱n, t.e. naft⸱o, ter⸱gas⸱o (met⸱an⸱o) kaj karb⸱o. La CO₂-koncentr⸱it⸱ec⸱o inter⸱temp⸱e alt⸱iĝ⸱is al 385 milion⸱on⸱o⸱j, de 280 en la 19a jar⸱cent⸱o antaŭ la industri⸱ig⸱o, kaj ĉiu⸱n jar⸱o⸱n ĝi kresk⸱as je plu⸱a⸱j 1,8 milion⸱on⸱o⸱j. CO₂ varm⸱ig⸱as la atmosfer⸱o⸱n. Kontribu⸱as ankaŭ ali⸱a⸱j spur⸱gas⸱o⸱j, precip⸱e met⸱an⸱o (CH₄) kaj di⸱nitrogen⸱oksid⸱o (N₂O), kiu⸱j grand⸱part⸱e ankaŭ de⸱ven⸱as de hom⸱a aktiv⸱ad⸱o. Grav⸱a pli⸱fort⸱ig⸱ant⸱o est⸱as akv⸱o⸱vapor⸱o, kiu de⸱pend⸱as de la temperatur⸱o (do ankaŭ de CO₂) kaj ne pov⸱as est⸱i sen⸱de⸱pend⸱e vari⸱ig⸱at⸱a. Tiu tiel nom⸱at⸱a varm⸱dom⸱a (aŭ forc⸱ej⸱a) efik⸱o de CO₂ est⸱as ver⸱e mal⸱trankvil⸱ig⸱a: Se ne est⸱as kontraŭ⸱ag⸱o, en nur kelk⸱a⸱j jar⸱dek⸱o⸱j la mez⸱um⸱a⸱j temperatur⸱o⸱j de la mond⸱o ating⸱os valor⸱o⸱j⸱n neniam ekzist⸱ant⸱a⸱j⸱n dum la pas⸱int⸱a⸱j 500 000 jar⸱o⸱j. Kvankam la efik⸱o est⸱as fizik⸱e simpl⸱e kompren⸱ebl⸱a kaj kon⸱at⸱a de pli ol cent jar⸱o⸱j, la detal⸱o⸱j kun la mult⸱a⸱j kontribu⸱o⸱j kaj kelk⸱a⸱j kontraŭ⸱ag⸱ant⸱o⸱j, retro⸱kupl⸱o⸱j, ne⸱stabil⸱ec⸱o⸱j, prokrast⸱o⸱temp⸱o⸱j kaj region⸱a⸱j diferenc⸱o⸱j est⸱as komplik⸱a⸱j kaj postul⸱as plej grand⸱a⸱j⸱n komput⸱kapacit⸱o⸱j⸱n por kalkul⸱i ekzakt⸱a⸱j⸱n nombr⸱o⸱j⸱n kaj fid⸱ind⸱a⸱j⸱n antaŭ⸱dir⸱o⸱j⸱n.

Nur en la fru⸱a⸱j 1980aj jar⸱o⸱j scienc⸱ist⸱o⸱j ek⸱kon⸱is la ver⸱a⸱n ampleks⸱o⸱n de la minac⸱o. La kalkul⸱ad⸱o⸱j tiam est⸱is konfirm⸱it⸱a⸱j per la paralel⸱ec⸱o de temperatur⸱o kaj CO₂-koncentr⸱it⸱ec⸱o en la pas⸱int⸱ec⸱o (ambaŭ dedukt⸱it⸱a⸱j de bor⸱kern⸱o⸱j de glaci⸱ej⸱o⸱j kaj de mar⸱sediment⸱o⸱j), ekz-e dum la last⸱a⸱j dek mil jar⸱o⸱j. Kiel unu el la unu⸱a⸱j ĵurnal⸱o⸱j MONATO (1988/03, p. 19) raport⸱is pri tio. Unu antaŭ⸱dir⸱o est⸱is, ke post du⸱dek jar⸱o⸱j pli varm⸱iĝ⸱os je 0,5-0,6 grad⸱o⸱j celsi⸱a⸱j, kio est⸱os mezur⸱ebl⸱a. Fakt⸱e post 22 jar⸱o⸱j kaj iom akcel⸱it⸱a el⸱ig⸱ad⸱o ni nun hav⸱as 0,6-0,7 ^oC. En Eŭrop⸱o dub⸱ant⸱o⸱j nur ek⸱de du aŭ tri jar⸱o⸱j komenc⸱as silent⸱i, post kelk⸱a⸱j ne⸱kutim⸱e varm⸱a⸱j somer⸱o⸱j (kvankam ili ne est⸱as pruv⸱o, ĉar ili est⸱is nur lok⸱a⸱j) kaj komenc⸱o de glaci⸱fand⸱iĝ⸱o en Arkt⸱o kaj mont⸱ar⸱o⸱j.

Unu⸱iĝ⸱int⸱a⸱j Naci⸱o⸱j fond⸱is en 1986 Inter⸱reg⸱ist⸱ar⸱a⸱n Komision⸱o⸱n pri Klimat⸱o⸱ŝanĝ⸱iĝ⸱o (angl⸱e Intergovernmental Panel on Climate Change), kiu regul⸱e inform⸱as pri la aktual⸱ig⸱it⸱a scienc⸱a pri⸱juĝ⸱o. En ĝi inter⸱temp⸱e membr⸱as praktik⸱e ĉiu⸱j (ĉ. 3000) serioz⸱a⸱j klimat⸱olog⸱o⸱j kaj mete⸱olog⸱o⸱j de la mond⸱o. Sur la nivel⸱o de reg⸱ist⸱ar⸱o⸱j aŭ ministr⸱o⸱j UN ĉiu⸱jar⸱e okaz⸱ig⸱as konferenc⸱o⸱j⸱n pri klimat⸱o⸱varm⸱iĝ⸱o, kun antaŭ⸱a⸱j prepar⸱kun⸱ven⸱o⸱j. La ĝis nun sol⸱a kun konkret⸱a⸱j rezoluci⸱o⸱j pri dev⸱ig⸱a⸱j el⸱ig⸱redukt⸱o⸱j est⸱is en Kiot⸱o en decembr⸱o 1997. En la koncern⸱a protokol⸱o, kiu efektiv⸱iĝ⸱is definitiv⸱e nur en 2005, la industri⸱a⸱j land⸱o⸱j dev⸱ig⸱is si⸱n, mal⸱alt⸱ig⸱i si⸱a⸱j⸱n el⸱ig⸱ad⸱o⸱j⸱n de varm⸱dom-gas⸱o⸱j ĝis 2012 je 5,2 el⸱cent⸱o⸱j sub la nivel⸱o⸱n de 1990. EU promes⸱is 8 %, distribu⸱it⸱a⸱j⸱n al si⸱a⸱j membr⸱o⸱ŝtat⸱o⸱j laŭ kapabl⸱o; ekzempl⸱e Germani⸱o, la plej grand⸱a el⸱ig⸱ant⸱o en EU, si⸱n dev⸱ig⸱is al 21 %. Ne est⸱is lim⸱ig⸱o⸱j por evolu- kaj sojl⸱o-land⸱o⸱j.

Grav⸱a instrument⸱o est⸱as la komerc⸱ebl⸱a⸱j el⸱ig⸱rajt⸱o⸱j, kiu⸱j promes⸱as CO₂-ŝpar⸱ad⸱o⸱n tie, kie tio kost⸱as plej mal⸱mult⸱e: Land⸱o kun grand⸱a⸱j kost⸱o⸱j pov⸱as aĉet⸱i tia⸱j⸱n rajt⸱o⸱j⸱n de land⸱o, kiu pov⸱as ŝpar⸱i pli ekonomi⸱e; aŭ iu industri⸱ig⸱it⸱a land⸱o pov⸱as ekzempl⸱e modern⸱ig⸱i elektro⸱central⸱o⸱n en mal⸱pli evolu⸱int⸱a land⸱o kaj tiam pov⸱as al⸱kalkul⸱i la ŝpar⸱ad⸱o⸱n al si mem. Bedaŭr⸱ind⸱e la tiam plej grand⸱a el⸱ig⸱ant⸱o Uson⸱o ne aprob⸱is la protokol⸱o⸱n parlament⸱e, precip⸱e pro tio, ke oni ne atribu⸱is iu⸱j⸱n dev⸱o⸱j⸱n al kresk⸱ant⸱a⸱j el⸱ig⸱ant⸱o⸱j kiel Ĉini⸱o kaj Barat⸱o. Kvankam la Kiot⸱o-protokol⸱a⸱j cel⸱o⸱j tut⸱e ne sufiĉ⸱as por solv⸱i la problem⸱o⸱n, ili est⸱as respekt⸱ind⸱a unu⸱a ŝtup⸱o. Tiu protokol⸱o mal⸱efektiv⸱iĝ⸱os fin⸱e de 2012.

En du konferenc⸱o⸱j (decembr⸱o 2009 en Kopenhag⸱o kaj novembr⸱o/decembr⸱o 2010 en Cancún) oni parol⸱is pri plu⸱evolu⸱ig⸱it⸱a regul⸱ar⸱o, kiu en⸱hav⸱os pli grand⸱a⸱j⸱n redukt⸱o⸱dev⸱ig⸱o⸱j⸱n, postul⸱ant⸱e ili⸱n de evolu⸱int⸱a⸱j kaj evolu⸱ant⸱a⸱j land⸱o⸱j. En prepar⸱kun⸱ven⸱o jam en 1997 en Vaŝington⸱o industri⸱land⸱o⸱j (inkluziv⸱e Uson⸱o⸱n) kun⸱e kun Barat⸱o, Brazil⸱o, Ĉini⸱o, Meksik⸱o kaj Sud-Afrik⸱o konsent⸱iĝ⸱is pri la fundament⸱o⸱j: Oni sam⸱opini⸱is, ke oni etend⸱u la sistem⸱o⸱n de komerc⸱ebl⸱a⸱j el⸱ig⸱rajt⸱o⸱j laŭ⸱ebl⸱e al ĉiu⸱j land⸱o⸱j de la mond⸱o. La part⸱o⸱pren⸱ant⸱o⸱j de la kopenhag⸱a konferenc⸱o trans⸱pren⸱is la cel⸱o⸱n de ĉirkaŭ 100 land⸱o⸱j, ke la klimat⸱o⸱varm⸱iĝ⸱o est⸱u lim⸱ig⸱it⸱a al 2 grad⸱o⸱j celsi⸱a⸱j. (Land⸱o⸱j rekt⸱e koncern⸱at⸱a⸱j ekzempl⸱e de mar⸱nivel⸱alt⸱iĝ⸱o⸱j propon⸱is 1,5 ^oC. Ni jam hav⸱as 0,7!) Super tiu lim⸱o (kiu signif⸱us 6 ĝis 8 ^oC en polus⸱proksim⸱a⸱j region⸱o⸱j) minac⸱as subit⸱a⸱j ne⸱stabil⸱ec⸱o⸱j kiel degel⸱ad⸱o de daŭr⸱a⸱frost⸱a⸱j grund⸱o⸱j (kaŭz⸱ant⸱a grand⸱skal⸱a⸱n liber⸱ig⸱o⸱n de CO₂ kaj CH₄) kaj pli rapid⸱a⸱n glit⸱ad⸱o⸱n de glaci⸱ej⸱o⸱j en la mar⸱o⸱n (kio alt⸱ig⸱os la mar⸱nivel⸱o⸱n).

Ali⸱a propon⸱o est⸱is distribu⸱i la el⸱ig⸱rajt⸱o⸱j⸱n al la land⸱o⸱j proporci⸱e al ili⸱a nombr⸱o de loĝ⸱ant⸱o⸱j. Tio ŝajn⸱is la plej just⸱a sistem⸱o. Tiam la industri⸱land⸱o⸱j aŭ pag⸱os mult⸱e al mal⸱pli evolu⸱int⸱a⸱j land⸱o⸱j por akir⸱i el⸱ig⸱rajt⸱o⸱j⸱n aŭ est⸱us dev⸱ig⸱it⸱a⸱j drast⸱e ŝpar⸱i. Special⸱e por land⸱o⸱j kun mult⸱a⸱j loĝ⸱ant⸱o⸱j kiel Ĉini⸱o (inter⸱temp⸱e la plej grand⸱a el⸱ig⸱ant⸱o), tiu propon⸱o est⸱us tre avantaĝ⸱a.

Bedaŭr⸱ind⸱e en Kopenhag⸱o la tie⸱a ĉef⸱ministr⸱o mal⸱akcept⸱is tiu⸱n propon⸱o⸱n kaj ĝeneral⸱e iu⸱j⸱n fiks⸱a⸱j⸱n lim⸱ig⸱o⸱j⸱n kaj kontrol⸱o⸱j⸱n. Li vol⸱is nur redukt⸱i la relativ⸱a⸱n el⸱ig⸱o⸱n (je respekt⸱ind⸱a⸱j 40-50 %) por ĉiu unu⸱o de ekonomi⸱a produkt⸱ad⸱o, kio efektiv⸱e signif⸱os alt⸱ig⸱o⸱n de CO₂-el⸱ig⸱o. Ankaŭ Barat⸱o montr⸱is sam⸱a⸱n si⸱n⸱ten⸱o⸱n, kaj Uson⸱o propon⸱is redukt⸱o⸱n de nur kvar el⸱cent⸱o⸱j kompar⸱e al 1990 (17 % sur⸱baz⸱e de 2005). Tiu⸱j tri land⸱o⸱j respond⸱ec⸱as pri preskaŭ du⸱on⸱o de la tut⸱mond⸱a hom⸱far⸱at⸱a el⸱ig⸱ad⸱o. Precip⸱e de ili⸱a nun⸱a si⸱n⸱ten⸱o de⸱pend⸱as la est⸱ont⸱a mond⸱o⸱klimat⸱o. Tio⸱n ilustr⸱as kompar⸱o kun la ŝpar⸱ad⸱o de la Kiot⸱o-protokol-sekv⸱ant⸱a⸱j land⸱o⸱j: Inter 2000 kaj 2010 ili redukt⸱is la CO₂ el⸱ig⸱ad⸱o⸱n je 118 milion⸱o⸱j⸱n da tun⸱o⸱j, dum Ĉini⸱o sam⸱temp⸱e kresk⸱ig⸱is la si⸱a⸱n je 600 milion⸱o⸱j⸱n.

Kun la ĝis⸱nun⸱a⸱j „redukt⸱o”-promes⸱o⸱j de la land⸱o⸱j part⸱o⸱pren⸱ant⸱a⸱j en Kopenhag⸱o (detal⸱o⸱j en www.climateactiontracker.org/) est⸱as antaŭ⸱vid⸱ebl⸱a por la fin⸱o de la jar⸱cent⸱o CO₂-koncentr⸱it⸱ec⸱o de 650 milion⸱on⸱o⸱j kaj temperatur⸱alt⸱iĝ⸱o de pli ol 4 ^oC, simil⸱e al la pli⸱varm⸱iĝ⸱o (5-6 ^oC) je la fin⸱o de la last⸱a glaci⸱epok⸱o. Progres⸱o en Cancún est⸱is, ke konserv⸱ad⸱o de arb⸱ar⸱o⸱j est⸱os pri⸱pag⸱at⸱a. La konstat⸱o⸱j de IPCC kaj la cel⸱o de 2 grad⸱o⸱j est⸱is agnosk⸱it⸱a⸱j. La Kiot⸱o-ŝtat⸱o⸱j vol⸱as daŭr⸱ig⸱i si⸱a⸱j⸱n cel⸱o⸱j⸱n, ĉu akr⸱ig⸱it⸱a⸱j⸱n aŭ ne. La ali⸱a⸱j land⸱o⸱j deklar⸱u liber⸱vol⸱e si⸱a⸱j⸱n ŝpar⸱intenc⸱o⸱j⸱n. La konsent⸱o, vast⸱e salut⸱it⸱a kiel esper⸱ig⸱a, ver⸱ŝajn⸱e ek⸱est⸱is nur pro tio, ke konkret⸱a⸱j kaj dev⸱ig⸱a⸱j ŝpar⸱cel⸱o⸱j ne est⸱is fiks⸱it⸱a⸱j.

Evident⸱e la ne⸱vol⸱o de si⸱n⸱dev⸱ig⸱o ekz-e de Ĉini⸱o est⸱as motiv⸱it⸱a de interes⸱o ricev⸱i pli⸱a⸱j⸱n el⸱ig⸱rajt⸱o⸱j⸱n. Simil⸱e, post la uson⸱a re⸱tir⸱iĝ⸱o de la Kiot⸱o-protokol⸱o oni pov⸱is al⸱varb⸱i Rusi⸱o⸱n en 2001 nur per donac⸱o de mult⸱a⸱j el⸱ig⸱rajt⸱o⸱j, kiu⸱j tiam est⸱is ne bezon⸱at⸱a⸱j: Long⸱e antaŭ⸱e, post 1990, mult⸱a⸱j energi-mal⸱ŝpar⸱ant⸱a⸱j kaj ne profit⸱o⸱don⸱a⸱j fabrik⸱o⸱j en Rusi⸱o est⸱is ferm⸱it⸱a⸱j aŭ modern⸱ig⸱it⸱a⸱j. Nun Rus⸱land⸱o pov⸱as vend⸱i tiu⸱j⸱n rajt⸱o⸱j⸱n, sen nov⸱a⸱j ŝpar⸱klopod⸱o⸱j. Sed la mond⸱o ne hav⸱as temp⸱o⸱n por politik⸱a marĉand⸱ad⸱o kaj spac⸱o⸱n por apart⸱a⸱j interes⸱o⸱j. Ĉiu prokrast⸱o akr⸱ig⸱as la problem⸱o⸱n. Se la pli⸱varm⸱iĝ⸱o ver⸱e est⸱u lim⸱ig⸱it⸱a al 2^oC, la CO₂-en⸱hav⸱o de la atmosfer⸱o dev⸱as ne super⸱i 450 milion⸱on⸱o⸱j⸱n. Tio signif⸱as, ke la tut⸱a kvant⸱o de CO₂ ankoraŭ el⸱ig⸱ot⸱a de la hom⸱ar⸱o est⸱u lim⸱ig⸱it⸱a al 700 ĝis 800 miliard⸱o⸱j da tun⸱o⸱j. (La nun⸱a ĉiu⸱jar⸱a el⸱ig⸱ad⸱o est⸱as 31 miliard⸱o⸱j, kaj est⸱is 21 miliard⸱o⸱j en 1990.) Evident⸱e ĉia hezit⸱ad⸱o pli mal⸱facil⸱ig⸱as la ating⸱ad⸱o⸱n de la cel⸱o. La ŝpar⸱ad⸱o est⸱us mult⸱e pli facil⸱a, se ĝi est⸱us komenc⸱it⸱a antaŭ 20 jar⸱o⸱j, ne long⸱e post kiam la problem⸱o est⸱is ek⸱kon⸱it⸱a. Unu – tut⸱e ne radikal⸱a – scen⸱ar⸱o postul⸱as, ke oni mal⸱alt⸱ig⸱u la el⸱ig⸱ad⸱o⸱n mond⸱vast⸱e al 40 % de la nun⸱a (4,6 tun⸱o⸱j por ĉiu person⸱o) ĝis 2050 kaj al dek⸱on⸱o ĝis 2100. (Ceter⸱e tiel oni tut⸱e ne el⸱ĉerp⸱os la proviz⸱o⸱j⸱n de la fosili⸱a⸱j brul⸱aĵ⸱o⸱j, ankaŭ ne de naft⸱o.) Tio neces⸱ig⸱as ĉiu⸱jar⸱a⸱n mal⸱kresk⸱ig⸱o⸱n de 2,5 % mez⸱um⸱e, sed por industri⸱land⸱o⸱j pli (ekz-e 5,6 % por Uson⸱o). Laŭ la tre atent⸱at⸱a raport⸱o de ekonomik⸱ist⸱o Nicholas Ster⸱n (Briti⸱o) en 2006, tio est⸱as ating⸱ebl⸱a eĉ ankoraŭ nun per tre modest⸱a⸱j kost⸱o⸱j; ĝi stimul⸱os invent⸱o⸱j⸱n kaj la evolu⸱o⸱n de la ekonomi⸱o. Do ia⸱j tim⸱o⸱j pro ekonomi⸱a⸱j mal⸱help⸱o⸱j est⸱as ne⸱prav⸱a⸱j.

Ali⸱flank⸱e la ĝis⸱nun⸱a⸱j klopod⸱o⸱j tut⸱e ne sufiĉ⸱as eĉ en land⸱o⸱j, kiu⸱j si⸱n konsider⸱as relativ⸱e aktiv⸱a⸱j kaj sukces⸱a⸱j tiu⸱rilat⸱e. Tio⸱n ripet⸱e emfaz⸱is la German⸱a Fizik⸱ist⸱a Asoci⸱o, montr⸱ant⸱e diagram⸱o⸱n pri la el⸱ig-ŝpar⸱ad⸱o en Germani⸱o: Kvankam la promes⸱it⸱a mal⸱kresk⸱ig⸱o de 21 % kompar⸱e kun 1990 est⸱is ating⸱it⸱a jam en 2009, preskaŭ du⸱on⸱o rezult⸱is el ruin⸱iĝ⸱o de la orient-german⸱a industri⸱o post 1990 (post la unu⸱iĝ⸱o) kaj de la ekonomi⸱a kriz⸱o en 2009. Por ating⸱i la cel⸱o⸱n de 2020, la ekonomi⸱a⸱j rimed⸱o⸱j dev⸱as est⸱i uz⸱at⸱a⸱j pli saĝ⸱e (vid⸱u ven⸱ont⸱a⸱n numer⸱o⸱n de MONATO).

Verd⸱ig⸱u la dezert⸱o⸱j⸱n!

La hom⸱ar⸱o el⸱ig⸱as tro mult⸱e da tiel nom⸱at⸱a⸱j varm⸱o⸱dom⸱a⸱j gas⸱o⸱j en la atmosfer⸱o⸱n, precip⸱e karbon⸱di⸱oksid⸱o (CO₂), per brul⸱ig⸱ad⸱o de karb⸱o, naft⸱o kaj ter⸱gas⸱o. Ili minac⸱as tro⸱varm⸱ig⸱i la klimat⸱o⸱n. Vic⸱o da konferenc⸱o⸱j ĝis nun ne ating⸱is konkret⸱a⸱j⸱n rezoluci⸱o⸱j⸱n pri drast⸱a kaj dev⸱ig⸱a CO₂-ŝpar⸱ad⸱o (vid⸱u la antaŭ⸱a⸱n numer⸱o⸱n). Teknik⸱e ĝi est⸱as far⸱ebl⸱a, kvankam ĝi postul⸱as abund⸱o⸱n da invent⸱o⸱j kaj nov⸱ig⸱aĵ⸱o⸱j. Neni⸱u unu⸱op⸱a el la ag⸱o⸱j ĝis nun el⸱pens⸱it⸱a⸱j aŭ aplik⸱at⸱a⸱j est⸱as sufiĉ⸱a. Ni bezon⸱os pli aŭ mal⸱pli ĉiu⸱j⸱n. Konsider⸱end⸱a⸱j est⸱as ŝpar⸱ad⸱o de energi⸱o, pli⸱bon⸱ig⸱o de energi⸱efik⸱ec⸱o, uz⸱ad⸱o de sen⸱karbon⸱a⸱j teknik⸱o⸱j kaj util⸱ig⸱o de CO₂-mal⸱font⸱o⸱j. Por ekonomi⸱a uz⸱o de la mon⸱o neces⸱as saĝ⸱a elekt⸱o de la metod⸱o⸱j.

Izol⸱ad⸱o

Ĉe la unu⸱a punkt⸱o, grand⸱a⸱j ŝanc⸱o⸱j kuŝ⸱as en varm⸱o⸱izol⸱ad⸱o de dom⸱o⸱j. En Germani⸱o ĝi pov⸱as ŝpar⸱i proksim⸱um⸱e du⸱on⸱o⸱n de la hejt⸱energi⸱o, kiu nun respond⸱ec⸱as pri 39 % de la tut⸱a energi⸱konsum⸱o (loĝ⸱dom⸱o⸱j pri 28 %). La ŝtat⸱o instig⸱as tia⸱j⸱n klopod⸱o⸱j⸱n per subvenci⸱o⸱j. Tamen, plu⸱kalkul⸱ant⸱e la nun⸱a⸱n mal⸱rapid⸱a⸱n progres⸱o⸱n, oni ating⸱os la cel⸱o⸱n nur post mult⸱e pli ol cent jar⸱o⸱j, ĉar re⸱nov⸱ig⸱ad⸱o de dom⸱o⸱j est⸱as ne oft⸱e far⸱at⸱a kaj neces⸱ig⸱as grand⸱a⸱j⸱n invest⸱o⸱j⸱n. Pli grand⸱a⸱j⸱n ŝanc⸱o⸱j⸱n hav⸱as land⸱o⸱j ekzempl⸱e en orient⸱a Eŭrop⸱o, kie ĝis nun la dom⸱o⸱j est⸱as mal⸱pli bon⸱e izol⸱it⸱a⸱j. Per la sam⸱a metod⸱o est⸱as ŝpar⸱ebl⸱a energi⸱o por mal⸱varm⸱ig⸱o en land⸱o⸱j (ekzempl⸱e Uson⸱o), kiu⸱j bezon⸱as ĝi⸱n.

Mult⸱a⸱j industri⸱a⸱j land⸱o⸱j instig⸱as evolu⸱ig⸱o⸱n de aŭt⸱o⸱j kun mal⸱alt⸱a konsum⸱o. Sed ia⸱j ajn pli⸱bon⸱ig⸱o⸱j est⸱os grand⸱part⸱e „for⸱manĝ⸱it⸱a⸱j” de la kresk⸱o de la tra⸱fik⸱o. Pli bon⸱a⸱n efik⸱ec⸱o⸱n ankaŭ pov⸱us hav⸱i elektr⸱o⸱aŭt⸱o, special⸱e est⸱ont⸱ec⸱e, se elektr⸱o⸱produkt⸱ad⸱o est⸱os CO₂-ŝpar⸱em⸱a. Sed ili taŭg⸱as praktik⸱e nur por mal⸱long⸱a⸱j distanc⸱o⸱j. Ĉe lum⸱ig⸱o oni tuj pov⸱as ŝanĝ⸱i mal⸱nov⸱a⸱j⸱n lamp⸱o⸱j⸱n per mult⸱e pli efik⸱a⸱j. Sed tio koncern⸱as nur mal⸱mult⸱a⸱j⸱n el⸱cent⸱o⸱j⸱n de la energi⸱konsum⸱ad⸱o.

Akr⸱a⸱j disput⸱o⸱j

Grand⸱a progres⸱o rezult⸱is en la pas⸱int⸱a⸱j jar⸱dek⸱o⸱j en elektro⸱central⸱o⸱j sur⸱baz⸱e de gas⸱o kaj karb⸱o; special⸱e oni pli kaj pli uz⸱as ankaŭ la varm⸱o⸱n, kiu krom⸱rezult⸱as ĉe elektr⸱o⸱produkt⸱ad⸱o. Tamen est⸱as akr⸱a⸱j disput⸱o⸱j, ĉu oni en⸱tut⸱e konstru⸱u nov⸱a⸱j⸱n central⸱o⸱j⸱n uz⸱ant⸱a⸱j⸱n fosili⸱a⸱j⸱n brul⸱aĵ⸱o⸱j⸱n. Kiel ajn, est⸱as evident⸱e, ke nur per pli⸱bon⸱ig⸱o de efik⸱ec⸱o kaj ŝpar⸱ad⸱o oni ne pov⸱as ating⸱i dek⸱on⸱o⸱n de la CO₂-el⸱ig⸱o, kio dev⸱us est⸱i ating⸱it⸱a ĝis la fin⸱o de la jar⸱cent⸱o por lim⸱ig⸱i la pli⸱varm⸱iĝ⸱o⸱n al du grad⸱o⸱j celsi⸱a⸱j (vid⸱u la antaŭ⸱a⸱n numer⸱o⸱n).

Ĉe produkt⸱ad⸱o de elektr⸱o, la atom⸱energi⸱o ne liber⸱ig⸱as CO₂. Ĝi est⸱as tre potenc⸱a kaj preskaŭ ne el⸱ĉerp⸱ebl⸱a. Sed ĝi est⸱as tim⸱at⸱a en Germani⸱o, Uson⸱o kaj ali⸱a⸱j land⸱o⸱j pli ol la klimat⸱a problem⸱o. La German⸱a Fizik⸱ist⸱a Asoci⸱o sub⸱strek⸱as, ke sen ĝi⸱a almenaŭ dum⸱temp⸱a uz⸱ad⸱o oni ne pov⸱as fund⸱e kontraŭ⸱ag⸱i la varm⸱iĝ⸱o⸱n. La teknik⸱a⸱j problem⸱o⸱j aŭ jam est⸱as aŭ ankoraŭ pov⸱as est⸱i solv⸱it⸱a⸱j. Grand⸱a⸱n sukces⸱o⸱n rikolt⸱as en Germani⸱o kaj ali⸱a⸱j land⸱o⸱j la mult⸱ig⸱o de vent⸱o⸱turbin⸱o⸱j, kiu⸱j nun jam produkt⸱as respekt⸱ind⸱a⸱n part⸱o⸱n de la elektr⸱o. En ali⸱a⸱j land⸱o⸱j oni ankaŭ pov⸱as pli⸱ig⸱i akv⸱o⸱elektr⸱a⸱j⸱n central⸱o⸱j⸱n. En Germani⸱o la fot⸱o⸱elektr⸱a sun⸱energi⸱o rapid⸱e kresk⸱as, ĉar ĝi est⸱as mult⸱e subvenci⸱at⸱a. Pro la alt⸱a⸱j kost⸱o⸱j tio est⸱as oft⸱e kritik⸱at⸱a: Ĉu oni ne uz⸱u la mon⸱o⸱n pli efik⸱e por ali⸱a metod⸱o? Sed la kost⸱o⸱j rapid⸱e mal⸱kresk⸱as kaj est⸱as esper⸱o⸱j, ke post mal⸱mult⸱a⸱j jar⸱o⸱j la sun⸱elektr⸱o est⸱os ekonomi⸱a.

Privat⸱a⸱j kompani⸱o⸱j

Pli proksim⸱e al ekonomi⸱ec⸱o est⸱as la tiel nom⸱at⸱a „fot⸱o⸱term⸱a” elektr⸱o, ĉe kiu oni fokus⸱as la sun⸱radi⸱o⸱j⸱n per parabol⸱a⸱j kanal⸱o⸱j, hejt⸱ant⸱e ole⸱o⸱n en tub⸱o, kiu si⸱a⸱flank⸱e funkci⸱ig⸱as termo⸱elektr⸱a⸱n central⸱o⸱n; la varm⸱o pov⸱as est⸱i konserv⸱at⸱a dum nokt⸱o. Tia⸱spec⸱a⸱j prov⸱a⸱j central⸱o⸱j ekzist⸱as en Hispani⸱o kaj Uson⸱o, kaj oni ĵus komenc⸱is konstru⸱i nov⸱a⸱n tre grand⸱a⸱n (1500 MW) en la dezert⸱o Mohave ne tre mal⸱proksim⸱e de Losanĝeleso. Nun privat⸱a⸱j kompani⸱o⸱j, per iniciat⸱o de Munken⸱a Re⸱asekur⸱o (Münchner Rück, kiu asekur⸱as asekur⸱kompani⸱o⸱j⸱n kontraŭ plej grand⸱a⸱j risk⸱o⸱j special⸱e pro natur⸱katastrof⸱o⸱j), plan⸱as grand⸱eg⸱a⸱n ret⸱o⸱n de tia⸱j central⸱o⸱j en nord⸱a Afrik⸱o kaj arab⸱a⸱j land⸱o⸱j, kun kapacit⸱o sufiĉ⸱a por iam proviz⸱i ĉirkaŭ ses⸱on⸱o⸱n de la elektr⸱o konsum⸱ot⸱a en Eŭrop⸱o, al⸱don⸱e al la lok⸱a⸱j bezon⸱o⸱j.

Mult⸱a⸱j hom⸱o⸱j, inkluziv⸱e iu⸱j⸱n en la german⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o, pens⸱as, ke la energi⸱o de post⸱kresk⸱ant⸱a⸱j material⸱o⸱j est⸱as CO₂-neŭtral⸱a. Ili dir⸱as, ke brul⸱ig⸱ad⸱o de lign⸱o aŭ bio⸱gas⸱o liber⸱ig⸱as nur tiom da CO₂, kiom antaŭ⸱e est⸱is fiks⸱it⸱a de la plant⸱o. Tio est⸱as si⸱n⸱tromp⸱o. Se oni vol⸱as brul⸱ig⸱i pli mult⸱a⸱n lign⸱o⸱n (kio est⸱as sub⸱ten⸱at⸱a en Germani⸱o), tio pov⸱us est⸱i CO₂-neŭtral⸱a nur, se oni ankaŭ kresk⸱ig⸱as pli da ĝi (kio ne est⸱as sub⸱ten⸱at⸱a). Sed eĉ en tiu okaz⸱o la klimat⸱o pov⸱as mal⸱profit⸱i: Se en Eŭrop⸱o oni vol⸱as rikolt⸱i pli da lign⸱o aŭ ali⸱a⸱j energi⸱plant⸱o⸱j, oni bezon⸱as sterk⸱o⸱n, kaj sterk⸱ad⸱o liber⸱ig⸱as N₂O, kies varm⸱ig⸱a pov⸱o est⸱as mult⸱e pli grand⸱a ol tiu de CO₂.

El⸱lav⸱ad⸱o de CO₂

Ali⸱a metod⸱o, kiu⸱n kelk⸱a⸱j komunik⸱il⸱o⸱j konsider⸱as esper⸱ig⸱a, est⸱as la el⸱lav⸱ad⸱o de CO₂ el fum⸱gas⸱o⸱j de energi⸱central⸱o⸱j por ĝi⸱n likv⸱ig⸱i sub prem⸱o kaj sub⸱ter⸱ig⸱i en profund⸱a⸱j⸱n (sal-)akv⸱o⸱hav⸱a⸱j⸱n tavol⸱o⸱j⸱n. Sed tio ne est⸱as real⸱ism⸱a, ĉar la kvant⸱o⸱j est⸱as simpl⸱e tro grand⸱a⸱j, en Germani⸱o preskaŭ unu milion⸱o da tun⸱o⸱j ĉiu⸱tag⸱e. Transport⸱ant⸱e ili⸱n per trajn⸱o⸱j anstataŭ per tub⸱o⸱dukt⸱o⸱j, oni bezon⸱us ĉiu⸱n tag⸱o⸱n 300 grand⸱a⸱j⸱n ŝarĝ⸱o⸱trajn⸱o⸱j⸱n.

Anstataŭ tia sub⸱ter⸱ig⸱o de CO₂, ĝi⸱a biologi⸱a fiks⸱ad⸱o est⸱us mult⸱e pli efik⸱a, real⸱ism⸱a kaj mal⸱mult⸱e⸱kost⸱a. Tio⸱n de⸱nov⸱e emfaz⸱is la German⸱a Kemi⸱ist⸱a Asoci⸱o en 2004, post unu⸱a propon⸱o de Gregg Marland (Uson⸱o) en 1988 kaj mult⸱a⸱j publik⸱ig⸱o⸱j (ankaŭ de la Inter⸱reg⸱ist⸱ar⸱a Komision⸱o pri Klimat⸱o⸱ŝanĝ⸱iĝ⸱o de UN) en la inter⸱temp⸱o. Tiu mal⸱font⸱o de CO₂ ankoraŭ ne est⸱as sufiĉ⸱e atent⸱at⸱a en la publik⸱a⸱j diskut⸱o⸱j kaj politik⸱o. Ĉiu⸱n jar⸱o⸱n mult⸱obl⸱o de la hom⸱far⸱it⸱a CO₂ est⸱as fiks⸱at⸱a en form⸱o de bio⸱mas⸱o, ekzempl⸱e en arb⸱ar⸱o⸱j; la sam⸱a kvant⸱o ankaŭ est⸱as liber⸱ig⸱at⸱a per mal⸱kombin⸱ad⸱o, ekzempl⸱e putr⸱ad⸱o, tiel ke ek⸱est⸱as sen⸱vari⸱a stat⸱o. Sed se oni sukces⸱as grand⸱skal⸱e etend⸱i la arb⸱ar⸱o⸱j⸱n, oni eĉ pov⸱as mal⸱pli⸱ig⸱i la atmosfer⸱a⸱n CO₂-en⸱hav⸱o⸱n, ne nur brems⸱i ĝi⸱a⸱n kresk⸱o⸱n. Oni ne nur kapt⸱us la el⸱ig⸱aĵ⸱o⸱j⸱n de energi⸱central⸱o⸱j kaj eĉ pov⸱us konsider⸱i plu⸱a⸱n uz⸱o⸱n de fosili⸱a⸱j elektr⸱a⸱j central⸱o⸱j, dom⸱hejt⸱ad⸱o ktp. Prefer⸱at⸱a est⸱as la arb⸱ar⸱ig⸱o de du⸱on⸱sek⸱a⸱j region⸱o⸱j en la sub⸱tropik⸱o⸱j kaj de dezert⸱o⸱j. En mult⸱a⸱j tia⸱j region⸱o⸱j pluv⸱as almenaŭ unu⸱foj⸱e ĉiu⸱n jar⸱o⸱n.

Super⸱sorb⸱ant⸱o⸱j

Se neces⸱e, oni pov⸱as pli⸱bon⸱ig⸱i la grund⸱o⸱n per super⸱sorb⸱ant⸱o⸱j, t.e. material⸱o⸱j, kiu⸱j sorb⸱as kaj konserv⸱as grand⸱a⸱j⸱n kvant⸱o⸱j⸱n de akv⸱o kaj mineral⸱o⸱j. Ekzempl⸱o⸱j de tia⸱j material⸱o⸱j est⸱as poli⸱elektrolit⸱o⸱j kiel sal⸱o de poli⸱akril⸱a acid⸱o (nun uz⸱at⸱a ankaŭ en beb⸱o⸱vind⸱o⸱j) aŭ la respond⸱a amid⸱o; ili ankaŭ est⸱as simpl⸱e prepar⸱ebl⸱a⸱j el rub⸱aĵ⸱o⸱j de plast⸱a⸱j material⸱o⸱j. Sukces⸱a⸱j tia⸱j plant⸱ej⸱o⸱j ekzist⸱as en la sud⸱a Ĉini⸱o, ŝtat⸱o⸱j ĉe la Pers⸱arab⸱a Golf⸱o, Israel⸱o kaj ali⸱a⸱j land⸱o⸱j. La aŭtor⸱o⸱j de la stud⸱o de 2004, A. Hüttermann kaj J. O. Metzger, taks⸱as, ke por fiks⸱i la ĉiu⸱jar⸱a⸱n el⸱ig⸱aĵ⸱o⸱n dum almenaŭ la nun⸱a jar⸱cent⸱o (tiel halt⸱ig⸱ant⸱e la nun⸱a⸱n koncentr⸱it⸱ec⸱o⸱n) oni bezon⸱as 4,8 (tropik⸱a sek⸱region⸱a arb⸱ar⸱o) ĝis 30 (dezert⸱o) milion⸱o⸱j⸱n da kvadrat⸱a⸱j kilo⸱metr⸱o⸱j (Kompar⸱u la are⸱o⸱n de Germani⸱o de 357 000 km².). Ili argument⸱as, ke en la last⸱a⸱j jar⸱dek⸱o⸱j simil⸱a are⸱o iĝ⸱is ne frukt⸱o⸱don⸱a per sen⸱arb⸱ar⸱ig⸱o en la tropik⸱o⸱j kaj per etend⸱iĝ⸱o de dezert⸱o⸱j ekzempl⸱e en la Sahel-zon⸱o. Per detal⸱a⸱j supoz⸱o⸱j, ili ankaŭ taks⸱as kost⸱o⸱j⸱n de 1 ĝis 5 eŭr⸱o⸱j por ĉiu tiel fiks⸱it⸱a tun⸱o de CO₂. Tiel ĝi kost⸱as klar⸱e mal⸱pli mult⸱e ol unu tun⸱o de el⸱ig⸱aĵ⸱rajt⸱o (10-13 eŭr⸱o⸱j aktual⸱e). Do la metod⸱o est⸱as ekonomi⸱a, se oni rajt⸱as de⸱kalkul⸱i la fiks⸱it⸱a⸱n CO₂ de la pag⸱end⸱a el⸱ig⸱aĵ⸱o. En tiu okaz⸱o industri⸱a⸱j land⸱o⸱j arb⸱ar⸱ig⸱us dezert⸱o⸱j⸱n en pli mal⸱riĉ⸱a⸱j land⸱o⸱j (aŭ almenaŭ pag⸱os por ĝi). Tiel la grand⸱a minac⸱o de klimat⸱o⸱varm⸱iĝ⸱o pov⸱as est⸱i konvert⸱it⸱a al real⸱ig⸱ad⸱o de mal⸱nov⸱a rev⸱o de la hom⸱ar⸱o, verd⸱ig⸱o de dezert⸱o⸱j.

La arb⸱ar⸱ig⸱o daŭr⸱em⸱e pli⸱bon⸱ig⸱us la lok⸱a⸱n mikro⸱klimat⸱o⸱n kaj la grund⸱o⸱n. (La esprim⸱o „mikr⸱o” ne mis⸱gvid⸱u: tio koncern⸱as grand⸱eg⸱a⸱j⸱n are⸱o⸱j⸱n.) Pro tio la metod⸱o ne de⸱pren⸱us iu⸱n are⸱o⸱n uz⸱at⸱a⸱n por produkt⸱i nutr⸱aĵ⸱o⸱j⸱n; kontraŭ⸱e, kiel demonstr⸱it⸱e en Israel⸱o, ĝi prezent⸱us nov⸱a⸱j⸱n tia⸱j⸱n ebl⸱o⸱j⸱n kaj tial pov⸱us help⸱i nutr⸱i la kresk⸱ant⸱a⸱n mond⸱loĝ⸱ant⸱ar⸱o⸱n. Ĝi ne nur sub⸱ten⸱us la agr⸱o⸱kultur⸱o⸱n, sed ankaŭ la lok⸱a⸱j⸱n meti⸱o⸱j⸱n, ĉar lign⸱o est⸱as bon⸱a konstru⸱material⸱o. Konsum⸱ant⸱e (esper⸱ebl⸱e nur mal⸱grand⸱a⸱n) part⸱o⸱n, oni pov⸱as uz⸱i la lign⸱o⸱n ankaŭ por gajn⸱i energi⸱o⸱n kaj produkt⸱i likv⸱a⸱j⸱n fuel⸱o⸱j⸱n aŭ ali⸱a⸱j⸱n kemi⸱aĵ⸱o⸱j⸱n. Tiel est⸱us kre⸱it⸱a⸱j alt⸱valor⸱a⸱j labor⸱ebl⸱o⸱j.

Biologi⸱a fiks⸱ad⸱o

Kontrast⸱e al ali⸱a⸱j prov⸱o⸱j, la biologi⸱a fiks⸱ad⸱o de CO₂ pov⸱as est⸱i teknik⸱e tuj komenc⸱it⸱a kaj grand⸱skal⸱e real⸱ig⸱at⸱a en kelk⸱a⸱j jar⸱dek⸱o⸱j, sen ia antaŭ⸱a esplor⸱ad⸱o. Tamen scienc⸱ist⸱o⸱j evolu⸱ig⸱ad⸱as pli⸱bon⸱ig⸱o⸱j⸱n. Interes⸱a metod⸱o rezult⸱is antaŭ ne⸱long⸱e el prov⸱o pli⸱rapid⸱ig⸱i la procez⸱ad⸱o⸱n de bio⸱rub⸱aĵ⸱o (por ankaŭ mal⸱alt⸱ig⸱i la kost⸱o⸱j⸱n), kiu nun⸱temp⸱e est⸱as kompoŝt⸱at⸱a (dum kelk⸱a⸱j monat⸱o⸱j) aŭ konvert⸱at⸱a al bio⸱gas⸱o (dum kelk⸱a⸱j tag⸱o⸱j). Se oni varm⸱ig⸱as la organik⸱a⸱n material⸱o⸱n kun⸱e kun akv⸱o al 180 ^oC en prem⸱re⸱ag⸱uj⸱o (simil⸱a al vapor⸱kaldron⸱o uz⸱at⸱a en kuir⸱ej⸱o), sen bezon⸱i ekster⸱a⸱n energi⸱o⸱n ĝi est⸱as konvert⸱at⸱a dum unu hor⸱o al karb⸱o. La ali⸱a⸱j element⸱o⸱j (nitrogen⸱o, fosfor⸱o, sulfur⸱o ktp.) kaj mineral⸱o⸱j rest⸱as en la akv⸱o kaj pov⸱as est⸱i re⸱don⸱at⸱a⸱j al la medi⸱o. La karb⸱o est⸱as fakt⸱e vari⸱aĵ⸱o, kiu ankoraŭ en⸱hav⸱as iom da oksigen⸱o. Tial ĝi pov⸱as konserv⸱i akv⸱o⸱n kaj mineral⸱o⸱j⸱n, kvankam ne tiel efik⸱e kiel la super⸱sorb⸱ant⸱o⸱j, sed iom simil⸱e al torf⸱o aŭ nigr⸱a ter⸱o, kiu est⸱as kon⸱at⸱a kiel tre frukt⸱o⸱don⸱a grund⸱o ekzempl⸱e en Ukraini⸱o aŭ Brazil⸱o. (Fakt⸱e la ek⸱est⸱o⸱procez⸱o⸱j est⸱as la sam⸱a⸱j, kvankam la teknik⸱a metod⸱o est⸱as mult⸱e pli rapid⸱a pro la alt⸱a temperatur⸱o.) Ĝi ankaŭ est⸱us taŭg⸱a pli⸱bon⸱ig⸱ant⸱o de grund⸱o⸱j eĉ en relativ⸱e sek⸱a⸱j aŭ karst⸱iĝ⸱int⸱a⸱j region⸱o⸱j.

Plej freŝ⸱dat⸱e du aŭtor⸱o⸱j (Mark⸱us Antonietti kaj Gerd Gleixner) atent⸱ig⸱as pri ali⸱a ec⸱o: Tia karb⸱o est⸱as mult⸱e pli long⸱e⸱viv⸱a ol hum⸱o, kiu⸱n mikro⸱bakteri⸱o⸱j oksid⸱as al CO₂ en⸱e de 80-100 jar⸱o⸱j (en Germani⸱o; en tropik⸱o⸱j pli rapid⸱e). Do se oni konvert⸱us part⸱o⸱n de la lign⸱o (prefer⸱e nur la mal⸱alt⸱valor⸱a⸱n) en nov⸱a⸱j aŭ mal⸱nov⸱a⸱j arb⸱ar⸱o⸱j al tia karb⸱o, oni pli⸱grand⸱ig⸱us la arb⸱ar⸱a⸱n kapacit⸱o⸱n por konserv⸱ad⸱o de kar⸱bon⸱o aŭ fiks⸱ad⸱o de CO₂.

Laŭ mi ni tamen bezon⸱os strikt⸱a⸱n energi⸱ŝpar⸱ad⸱o⸱n kaj grand⸱skal⸱a⸱n ŝanĝ⸱o⸱n al sen-CO₂-aj aŭ CO₂-neŭtral⸱a⸱j energi⸱font⸱o⸱j, kvankam la verd⸱ig⸱o de dezert⸱o⸱j pov⸱us laŭ⸱kalkul⸱e kapt⸱i la tut⸱a⸱n karbon⸱di⸱oksid⸱o⸱n el⸱ig⸱ot⸱a⸱n de la hom⸱ar⸱o; mi simpl⸱e dub⸱as, ĉu oni ver⸱e pov⸱as hav⸱ebl⸱ig⸱i en mal⸱long⸱a temp⸱o la grand⸱a⸱j⸱n neces⸱a⸱j⸱n are⸱o⸱j⸱n. Est⸱as ankaŭ mal⸱esper⸱ig⸱e vid⸱i, ke daŭr⸱is tre long⸱e, de la unu⸱a publik⸱a atent⸱o pri la klimat⸱o⸱problem⸱o en la 1980aj jar⸱o⸱j ĝis konkret⸱a⸱j mal⸱grand⸱a⸱j kaj ne⸱sufiĉ⸱a⸱j ag⸱o⸱j, la Kiot⸱o-protokol⸱o de 1997 kaj ĝi⸱a efektiv⸱iĝ⸱o en 2005. La verd⸱ig⸱o de dezert⸱o⸱j eĉ ankoraŭ ne ricev⸱is publik⸱a⸱n atent⸱o⸱n, kvankam ĝi pov⸱us est⸱i la plej potenc⸱a ag⸱o kontraŭ la klimat⸱o⸱varm⸱iĝ⸱o.

Mal⸱feliĉ⸱a⸱n krist⸱nask⸱o⸱n

Montr⸱iĝ⸱is van⸱a la esper⸱o de niĝeri⸱an⸱o⸱j, ke post la last⸱a⸱j islam⸱a⸱j atak⸱o⸱j, kiam pere⸱is pli ol 1000 sen⸱kulp⸱a⸱j vilaĝ⸱an⸱o⸱j, fin⸱iĝ⸱os la katastrof⸱o.

Pas⸱int⸱jar⸱e, la 24an de decembr⸱o, islam⸱a⸱j fanatik⸱ul⸱o⸱j eksplod⸱ig⸱is bomb⸱o⸱j⸱n en preĝ⸱ej⸱o, kie est⸱is fest⸱at⸱a krist⸱nask⸱o. Mort⸱is ver⸱ŝajn⸱e pli ol 100 hom⸱o⸱j. Malgraŭ kondamn⸱o⸱j i.a. de la prezid⸱ant⸱o de Uson⸱o, la pap⸱o kaj Unu⸱iĝ⸱int⸱a⸱j Naci⸱o⸱j, sekv⸱is ali⸱a⸱j bomb⸱o-atenc⸱o⸱j en la niĝeri⸱a ĉef⸱urb⸱o Abuĝ⸱o.

Jihadistoj

Suspekt⸱at⸱a⸱j est⸱as islam⸱a⸱j jihadistoj, kiu⸱j eksplod⸱ig⸱is bomb⸱o⸱j⸱n de⸱nov⸱e en preĝ⸱ej⸱o⸱j, sed ankaŭ en vend⸱ej⸱o⸱j, drink⸱ej⸱o⸱j kaj arme⸱a baz⸱o, kie oni est⸱is fest⸱ont⸱a la nov⸱a⸱n jar⸱o⸱n. Ankaŭ tie mort⸱is cent⸱o⸱j da hom⸱o⸱j.

Krom⸱e, en la ŝtat⸱o Born⸱o la radikal⸱a sekt⸱o Bok⸱o Haram atak⸱is polic⸱ist⸱o⸱j⸱n kaj soldat⸱o⸱j⸱n, mort⸱ig⸱ant⸱e sep, dum en la ŝtat⸱o Bayelsa eksplod⸱is bomb⸱o en element⸱a lern⸱ej⸱o, kie est⸱is okaz⸱ont⸱a politik⸱a kun⸱ven⸱o. De⸱nov⸱e mult⸱is viktim⸱o⸱j.

Balot⸱o⸱j

Nun la niĝeri⸱an⸱o⸱j tim⸱as, ke la atak⸱o⸱j kvazaŭ anticip⸱as la ĉi-jar⸱a⸱j⸱n tut⸱land⸱a⸱j⸱n elekt⸱o⸱j⸱n. Jam est⸱as registr⸱it⸱a⸱j 63 parti⸱o⸱j, kiu⸱j okaz⸱ig⸱is unu⸱a⸱j⸱n balot⸱o⸱j⸱n por elekt⸱i si⸱a⸱j⸱n kandidat⸱o⸱j⸱n. Dum elekt⸱o-kampanj⸱o⸱j jam mort⸱is dek⸱o⸱j da hom⸱o⸱j.

La niĝeri⸱a prezid⸱ant⸱o Goodluck Jonathan star⸱ig⸱is sekur⸱ec⸱a⸱n grup⸱o⸱n por konsil⸱i la reg⸱ist⸱ar⸱o⸱n. Krom⸱e li intenc⸱as en⸱posten⸱ig⸱i special⸱a⸱n konsil⸱ant⸱o⸱n pri teror⸱ism⸱o.

Inter⸱temp⸱e niĝeri⸱an⸱o⸱j esper⸱as, ke ĝis la komenc⸱o de la elekt⸱o⸱j en april⸱o est⸱os solv⸱it⸱a la problem⸱o pri religi⸱a⸱j kaj teror⸱ism⸱a⸱j atak⸱o⸱j. Tiam ili esper⸱as elekt⸱i nov⸱a⸱n prezid⸱ant⸱o⸱n, federaci⸱a⸱n kaj ŝtat⸱a⸱j⸱n parlament⸱o⸱j⸱n, kaj ŝtat⸱estr⸱o⸱j⸱n en la 36 niĝeri⸱a⸱j ŝtat⸱o⸱j.

Maten⸱a kaf⸱o

Akr⸱a vent⸱o kirl⸱as laŭ Montgomery-strat⸱o; antaŭ⸱anonc⸱ant⸱e la vintr⸱o⸱n, iom⸱et⸱e frost⸱as. Kun unu man⸱o en la poŝ⸱o – bedaŭr⸱ind⸱e la ali⸱a ten⸱as tek⸱o⸱n – mi marŝ⸱as rapid⸱e laŭ la strat⸱o. Hodiaŭ la jak⸱o kaj kravat⸱o ne sufiĉ⸱as; ver⸱e mi bezon⸱as mantel⸱o⸱n. La alt⸱a⸱j mur⸱o⸱j de la komerc⸱a⸱j konstru⸱aĵ⸱o⸱j ambaŭ⸱flank⸱as la strat⸱o⸱n. Tiu⸱j krut⸱a⸱j alt⸱aĵ⸱o⸱j, simil⸱e al eskarp⸱o⸱j ĉe la ocean⸱o, far⸱as profund⸱a⸱n kanjon⸱o⸱n en la kor⸱o de la financ⸱a kvartal⸱o de San-Francisk⸱o. Oft⸱e mez⸱tag⸱e mi admir⸱is la vari⸱ec⸱o⸱n en la mur⸱o⸱j: ŝtal⸱o kaj vitr⸱o far⸱as glat⸱a⸱n, vertikal⸱a⸱n eben⸱aĵ⸱o⸱n por la nov⸱a⸱j; brik⸱o⸱j, beton⸱o kaj terakot⸱aĵ⸱o⸱j ornam⸱aĵ⸱o⸱j⸱n por la mal⸱nov⸱a⸱j. Ĉi-maten⸱e la alt⸱a⸱j konstru⸱aĵ⸱o⸱j est⸱as nur morn⸱a⸱j siluet⸱o⸱j en la maten⸱a krepusk⸱o.

Puŝ⸱mal⸱ferm⸱int⸱e la pez⸱a⸱n, vitr⸱a⸱n pord⸱o⸱n, mi en⸱ir⸱as la kaf⸱ej⸱o⸱n. Feliĉ⸱e traf⸱as mi⸱n bril⸱a varm⸱ec⸱o kaj la odor⸱o de kaf⸱o. Malgraŭ la fru⸱a hor⸱o la kaf⸱ej⸱o preskaŭ plen⸱as. Obtuz⸱e mur⸱mur⸱as mult⸱a⸱j voĉ⸱o⸱j. Mend⸱ant⸱e kaf⸱o⸱n, mi ĉirkaŭ⸱rigard⸱as. Ĉe la tabl⸱o⸱j ge⸱ofic⸱ist⸱o⸱j babil⸱as pri ĉiu⸱tag⸱a⸱j afer⸱o⸱j, politik⸱o, aŭ ofic⸱ej⸱a⸱j klaĉ⸱aĵ⸱o⸱j. Pli ol kelk⸱a⸱j stud⸱ad⸱as si⸱a⸱j⸱n port⸱ebl⸱a⸱j⸱n komput⸱il⸱o⸱j⸱n. Pren⸱int⸱e mi⸱a⸱n kaf⸱o⸱n, mi serĉ⸱as sid⸱lok⸱o⸱n. Jen kont⸱ist⸱o, jen bor⸱ist⸱o, kiu⸱n mi iom⸱et⸱e kon⸱as, sed mi vid⸱as neniu⸱n el mi⸱a ofic⸱ej⸱o, nek direktor⸱o⸱n, nek administr⸱ist⸱o⸱n. Tro fru⸱as por ili.

Fin⸱fin⸱e mi trov⸱as tabl⸱o⸱n en for⸱a angul⸱o kaj sid⸱iĝ⸱as. La karton⸱a uj⸱o, kiu⸱n mi nom⸱as tas⸱o, ard⸱as en mi⸱a man⸱o kaj tre rapid⸱e mi ĝi⸱n met⸱as sur la tabl⸱o⸱n. Mi for⸱pren⸱as la kovr⸱il⸱o⸱n. Tro urĝ⸱e kaj sen⸱hezit⸱e, mi prov⸱as gust⸱o⸱n, kaj brul⸱ig⸱et⸱as mi⸱a⸱j⸱n lip⸱o⸱j⸱n. Blov⸱ant⸱e sur la kaf⸱o⸱n, mi tim⸱as ali⸱a⸱n prov⸱o⸱n kaj kompren⸱as, ke mi dev⸱as atend⸱i. Feliĉ⸱e mi plekt⸱as mi⸱a⸱j⸱n frid⸱a⸱j⸱n fingr⸱o⸱j⸱n ĉirkaŭ la varm⸱eg⸱a⸱n tas⸱o⸱n. Kia viv⸱o, mi pens⸱as, kiam la maten⸱a kaf⸱o est⸱as la plej alt⸱a pint⸱o de la tag⸱o. Atend⸱int⸱e kelk⸱a⸱j⸱n minut⸱o⸱j⸱n, mi de⸱nov⸱e prov⸱as la kaf⸱o⸱n. Bon⸱gust⸱as! Trink⸱ant⸱e iom plu, mi pri⸱pens⸱as la tag⸱o⸱n antaŭ mi - mizer⸱eg⸱a⸱n!

Du⸱dek etaĝ⸱o⸱j⸱n super la kaf⸱ej⸱o, en la sam⸱a konstru⸱aĵ⸱o, situ⸱as la ofic⸱ej⸱o, kie mi deĵor⸱as. Por mi est⸱as nur kub⸱ej⸱o, el long⸱a vic⸱o de ali⸱a⸱j, kun skrib⸱tabl⸱o, komput⸱il⸱o, kaj bret⸱o⸱j plen⸱a⸱j de paper⸱aĉ⸱o⸱j kaj problem⸱o⸱j. La estr⸱o dir⸱is, ke hodiaŭ ni dev⸱as fin⸱i la projekt⸱o⸱n. Ĉu ebl⸱as? Mi ver⸱e ne sci⸱as. Per ni la estr⸱o fakt⸱e dir⸱as mi. La help⸱ant⸱o⸱j kaj komiz⸱o⸱j est⸱as tro jun⸱a⸱j kaj sen⸱spert⸱a⸱j. Pri ĉiu detal⸱o mi dev⸱as instru⸱i kaj kontrol⸱i. La estr⸱o mem ne pov⸱as help⸱i. Li okup⸱iĝ⸱as pri sen⸱ĉes⸱a⸱j kun⸱sid⸱o⸱j, kie li balbut⸱as promes⸱o⸱j⸱n al la partner⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n mi⸱a team⸱o aŭ la ceter⸱o de la skip⸱o ne pov⸱as plen⸱um⸱i. Koler⸱e mi pren⸱as trink⸱et⸱o⸱n de la vapor⸱ant⸱a, nigr⸱a likv⸱aĵ⸱o. La koler⸱o kaj kaf⸱o vigl⸱ig⸱as mi⸱n, sed je tiu moment⸱o mi tiel profund⸱iĝ⸱as en mi⸱a⸱n koler⸱o⸱n, ke mi ne tuj rimark⸱as la vir⸱in⸱o⸱n.

Abrupt⸱e antaŭ mi star⸱as vir⸱in⸱o, sufiĉ⸱e jun⸱a, svelt⸱a, kaj tre al⸱log⸱a, net⸱e vest⸱it⸱a en nigr⸱a jak⸱o kaj jup⸱o, port⸱ant⸱e tek⸱o⸱n. Ebl⸱e ŝi est⸱as tri⸱dek⸱jar⸱a, sed al mi, kiu hav⸱as kvar⸱dek ses jar⸱o⸱j⸱n, kaj est⸱as iom kalv⸱a, iom dik⸱a, ŝi ŝajn⸱as tre jun⸱a. La jup⸱o tre kurt⸱as, la krur⸱o⸱j tre bel⸱as, kaj mi fajf⸱e spir⸱et⸱as. Kiam ŝi for⸱pren⸱as dik⸱a⸱n lan⸱a⸱n kol⸱tuk⸱o⸱n, sam⸱e nigr⸱a⸱n, montr⸱iĝ⸱as arĝent⸱a bluz⸱o el silk⸱a ŝtof⸱o kun profund⸱a dekolt⸱o. Ring⸱o de perl⸱o⸱j ĉe la kol⸱o al⸱don⸱iĝ⸱as. Ĝentil⸱e kun bel⸱a rid⸱et⸱o, ŝi demand⸱as, ĉu est⸱as liber⸱a seĝ⸱o ĉe la tabl⸱o.

„Kompren⸱ebl⸱e”, mi balbut⸱as, mal⸱lert⸱e star⸱iĝ⸱ant⸱e en konfuz⸱o. Sving⸱ant⸱e mi⸱a⸱n man⸱o⸱n al tiu ne⸱okup⸱it⸱a seĝ⸱o, mi raŭk⸱as, „Bon⸱ven⸱o⸱n.”

„Vi tre afabl⸱as”, ŝi dir⸱as dolĉ⸱e, kaj sur⸱plank⸱ig⸱ant⸱e si⸱a⸱n tek⸱o⸱n, sid⸱iĝ⸱as. „Vi⸱n mi vol⸱us dank⸱i, la ĉambr⸱o tiel plen⸱as ...”

„Ne dank⸱ind⸱e, est⸱as mi⸱a plezur⸱o”, mi entuziasm⸱as. Mir⸱ant⸱e pri la bon⸱sort⸱o hav⸱i tia⸱n bel⸱a⸱n tabl⸱a⸱n kun⸱ul⸱in⸱o⸱n, mi frand⸱as la moment⸱o⸱n.

Ŝi met⸱as si⸱a⸱n kaf⸱o⸱n sur la tabl⸱o⸱n kaj rigard⸱as mi⸱n.

„Mi nom⸱iĝ⸱as Johano”, mi tro abrupt⸱e anonc⸱as kaj fuŝ⸱e etend⸱as mi⸱a⸱n man⸱o⸱n, kiel mal⸱lert⸱ul⸱o. Ver⸱e kamp⸱ar⸱an⸱a knab⸱aĉ⸱o, mi pens⸱as post⸱e. Surpriz⸱it⸱e, hezit⸱e, sed post moment⸱o, ŝi pren⸱as mi⸱a⸱n man⸱o⸱n dum sekund⸱et⸱o, sed tiu ag⸱o amuz⸱as ŝi⸱n. „Vi est⸱as tre formal⸱a.”

Ni ambaŭ rid⸱as, sed mi hont⸱as pri mi⸱a mal⸱lert⸱ec⸱o, kaj pen⸱as sen⸱kulp⸱ig⸱i mi⸱n. „Tro da ofic⸱ej⸱a⸱j kun⸱sid⸱o⸱j, tro da klient⸱o⸱j, tro da renkont⸱iĝ⸱o⸱j ...”

„Ne bedaŭr⸱u”, ŝi ĝentil⸱as per mol⸱a voĉ⸱o. „Mi sent⸱as mi⸱n preskaŭ tre grav⸱a pro tiu formal⸱ec⸱o.”

„Kaj vi⸱a nom⸱o?” Mi de⸱nov⸱e tro abrupt⸱e demand⸱as.

Ŝi ne tuj respond⸱as, sed trink⸱et⸱as la kaf⸱o⸱n; ĝi⸱a varm⸱ec⸱o ŝajn⸱e ne ĉagren⸱as ŝi⸱n. Sid⸱ant⸱e flank⸱e sur la seĝ⸱o, kun unu kubut⸱o sur la tabl⸱o, per graci⸱a mov⸱o, ŝi met⸱as unu bel⸱a⸱n femur⸱o⸱n sur la ali⸱a⸱n kun delikat⸱a susur⸱et⸱o, kaj rigard⸱as mi⸱n. Ŝi⸱a⸱j okul⸱o⸱j hel⸱brun⸱as - preskaŭ verd⸱as. Mi tut⸱e en⸱rav⸱iĝ⸱as.

„Kaj vi⸱a nom⸱o?” mi de⸱nov⸱e urĝ⸱as.

„Nom⸱o⸱j ne grav⸱as; sen nom⸱o⸱j hom⸱o⸱j pli mister⸱as, ĉu ne?” Ŝi⸱a rid⸱et⸱o malic⸱e mok⸱as mi⸱n, sed la voĉ⸱o tre al⸱log⸱as. Ŝi ver⸱e en⸱sorĉ⸱as.

„Sed mi esper⸱as, ke ni amik⸱iĝ⸱os”, mi plend⸱as.

„Klaŭdi⸱a”, ŝi flustr⸱as. De⸱nov⸱e ŝi long⸱e rigard⸱as mi⸱n en silent⸱o, langvor⸱e gust⸱um⸱ant⸱e la kaf⸱o⸱n. La bel⸱a⸱j okul⸱o⸱j neniam palpebr⸱um⸱as kaj tra⸱bor⸱as mi⸱n kiel kugl⸱o⸱j.

Mi rev⸱as est⸱i kun ŝi. Ebl⸱e ni pov⸱us far⸱i io⸱n kun⸱e; ebl⸱e ni lunĉ⸱us; cert⸱e lunĉ⸱o ebl⸱us. Post paŭz⸱o, sent⸱ant⸱e mi⸱n iom nervoz⸱a post tiu long⸱a rigard⸱ad⸱o, mi klopod⸱as re⸱komenc⸱i la konversaci⸱o⸱n.

„Iom mal⸱varm⸱as hodiaŭ”, mi dir⸱as.

„Tre”, ŝi dir⸱as per velur⸱a, kontralt⸱a voĉ⸱o.

„Kaj la vent⸱o”, mi febl⸱e daŭr⸱ig⸱as.

„Jes, la vent⸱o.”

„Ebl⸱e fru⸱a vintr⸱o”, mi koment⸱as pens⸱ant⸱e, ke iam ni pov⸱us far⸱i io⸱n pli interes⸱a⸱n ol lunĉ⸱i, ebl⸱e piknik⸱i en la park⸱o, kie ni pov⸱us marŝ⸱i man⸱e⸱n⸱man⸱e sub la arb⸱o⸱j.

Klaŭdi⸱a ne plu respond⸱as, nur trink⸱et⸱as la kaf⸱o⸱n kaj rigard⸱as mi⸱n en silent⸱o. Ne sci⸱ant⸱e kio⸱n dir⸱i, mi trink⸱et⸱as kaj rigard⸱as mi⸱a⸱n tas⸱o⸱n. Mi sci⸱as neni⸱o⸱n pri ŝi. Kie ŝi labor⸱as? Kial mi ne antaŭ⸱e vid⸱is ŝi⸱n? Ven⸱ant⸱e ĉi tie⸱n dum kelk⸱a⸱j jar⸱o⸱j, mi neniam vid⸱is ŝi⸱n; cert⸱e ŝi⸱n mi memor⸱us. Mi⸱a sci⸱vol⸱o pez⸱as kiel sak⸱o da ŝton⸱o⸱j.

„Ĉu vi labor⸱as proksim⸱e?”

De⸱nov⸱e la fascin⸱a⸱j okul⸱o⸱j stud⸱as mi⸱n. „Nur kelk⸱a⸱j⸱n strat⸱o⸱j⸱n for”, fin⸱fin⸱e Klaŭdi⸱a mur⸱mur⸱as. Ŝi ten⸱as la tas⸱o⸱n per ambaŭ man⸱o⸱j. „Ĉu tio grav⸱as?”

„Probabl⸱e ne”, mi konfes⸱as. „Sed vi tiel bel⸱as, ke mi vol⸱us sci⸱i ĉio⸱n pri vi.” Mi ŝvit⸱as iom⸱et⸱e je tiu konfes⸱o.

Ŝi rav⸱e rid⸱ad⸱as per tiu sam⸱a velur⸱a voĉ⸱o. „Ĉio⸱n,” ŝi ripet⸱as, „ĉiu⸱n mizer⸱a⸱n detal⸱o⸱n.” Ankaŭ rid⸱ant⸱e ŝi dir⸱as, „Vi tre amuz⸱as mi⸱n, Johano.”

Mir⸱ant⸱e, mi konstat⸱as, ke eĉ anĝel⸱o⸱j pov⸱as hav⸱i problem⸱o⸱j⸱n. Mi profund⸱e rev⸱as pri ŝi, ebl⸱e mi pov⸱us far⸱i io⸱n por help⸱i ŝi⸱n. En mi⸱a mens⸱a sonĝ⸱o mi imag⸱as, ke ebl⸱e ŝi ŝat⸱us mi⸱n. Cert⸱e ŝi trov⸱as mi⸱n amuz⸱a.

„Vi est⸱as kiel detektiv⸱o je la televid⸱o, far⸱ant⸱e mult⸱a⸱j⸱n demand⸱o⸱j⸱n.” Ankoraŭ rid⸱ant⸱e, ŝi anonc⸱as: „Nun mi pri⸱demand⸱os vi⸱n! Ĉu vi feliĉ⸱as?”

„Feliĉ⸱as? Mi ver⸱e ne sci⸱as.” Ŝi de⸱nov⸱e mok⸱as mi⸱n, sed mi sent⸱as, ke ŝi vol⸱us dir⸱i io⸱n plu.

Mov⸱iĝ⸱ant⸱e antaŭ⸱e⸱n, met⸱ant⸱e ambaŭ kubut⸱o⸱j⸱n sur la tabl⸱o⸱n, Klaŭdi⸱a abrupt⸱e dir⸱as per fort⸱a flustr⸱o, „La viv⸱o tre ted⸱as, ĉu ne?”

Mi rekt⸱iĝ⸱as iom⸱et⸱e sur mi⸱a seĝ⸱o. La subit⸱a ŝanĝ⸱o de tem⸱o⸱j surpriz⸱e frap⸱as mi⸱n kiel bat⸱o per trab⸱o. Ŝi tiel ĉarm⸱as en mi⸱a imag⸱o, sed kio⸱n ŝi ver⸱e pens⸱as? Fin⸱fin⸱e post paŭz⸱o mi respond⸱as: „Jes ja”, pens⸱ant⸱e pri tiu turment⸱ej⸱o du⸱dek etaĝ⸱o⸱j⸱n super mi⸱a kap⸱o.

„Ĉu vi iam vol⸱us subit⸱e far⸱i io⸱n nov⸱a⸱n?” Klaŭdi⸱a klin⸱iĝ⸱as antaŭ⸱e⸱n pli proksim⸱e⸱n. Ŝi⸱a⸱j okul⸱o⸱j bril⸱as. „Sen ia plan⸱ad⸱o aŭ pri⸱pens⸱o.” Ni sid⸱as tiel intim⸱e, ke mi pov⸱as sent⸱i ŝi⸱a⸱n varm⸱a⸱n spir⸱ad⸱o⸱n sur mi⸱a vizaĝ⸱o. Tre urĝ⸱e mi vol⸱us kis⸱i ŝi⸱n. Ŝvit⸱ant⸱e je tiu pens⸱o, mi ne pov⸱as respond⸱i.

„Ven⸱u kun mi, forges⸱u vi⸱a⸱n labor⸱o⸱n, forges⸱u vi⸱a⸱n ted⸱a⸱n viv⸱o⸱n. Ni pov⸱us eskap⸱i. Imag⸱u, ke ni pov⸱us eskap⸱i eĉ por unu tag⸱o. Imag⸱u! Ni flug⸱os liber⸱e kiel mev⸱o⸱j.”

Sent⸱ant⸱e, ke mi sufok⸱iĝ⸱os, mi spir⸱eg⸱as, „Sed mi⸱a labor⸱o ...”

„Vok⸱u vi⸱a⸱n firma⸱o⸱n; dir⸱u ke vi mal⸱san⸱as. Mi far⸱us sam⸱e”, Klaŭdi⸱a intens⸱e urĝ⸱as, kaj ten⸱as mi⸱a⸱n man⸱o⸱n.

Mi⸱a kor⸱o bat⸱ad⸱as kiel kanari⸱o ĉe apert⸱a pord⸱o de la kaĝ⸱o. Ŝvit⸱ant⸱e, mi sci⸱as nur, ke pli ol io⸱n ajn en la mond⸱o mi vol⸱us ir⸱i kun ŝi. Preskaŭ dron⸱ant⸱e, mi stertor⸱as: „Jes, mi ir⸱os!”

Feliĉ⸱e, ŝi tener⸱e ĉirkaŭ⸱brak⸱as mi⸱n, kaj mi kis⸱as ŝi⸱n.

„Klaŭdi⸱a, mi am⸱as vi⸱n, kie⸱n ni ir⸱os?”

„Ni ir⸱os nord⸱e⸱n”, ŝi jam decid⸱as. „Ni trans⸱ir⸱os la pont⸱o⸱n ĉe la Or⸱a-Pord⸱eg⸱o, kaj ir⸱os vin⸱ej⸱ar⸱e⸱n ie en Sonoma aŭ Mendicino. Ĉu vi hav⸱as aŭt⸱o⸱n?”

„Ne, ĉe la ripar⸱ist⸱o”, mi mensog⸱as, sci⸱ant⸱e, ke je ĉi tiu hor⸱o mi⸱a edz⸱in⸱o pret⸱ig⸱as la infan⸱o⸱j⸱n kaj konduk⸱os ili⸱n al la lern⸱ej⸱o⸱j.

„Ne grav⸱as,” Klaŭdi⸱a firm⸱e dir⸱as, „ni pov⸱os uz⸱i la mi⸱a⸱n. Ĝi est⸱as tut⸱e nov⸱a.” Mi mir⸱as pri ŝi⸱a kuraĝ⸱o kaj la detal⸱a sci⸱o. Ĉu ŝi jam far⸱is tiu⸱n ag⸱o⸱n kun ali⸱a? La patos⸱o de la moment⸱o tiel prem⸱as, ke mi ne pov⸱as ne vetur⸱i kun ŝi.

„Ni for⸱flug⸱os el ĉi tiu infer⸱o”, ŝi sibl⸱as kaj pren⸱as si⸱a⸱n poŝ⸱telefon⸱o⸱n kaj komenc⸱as puŝ⸱i buton⸱o⸱j⸱n.

Kio⸱n ŝi dir⸱is? Mi imag⸱as la ŝose⸱o⸱n nord⸱e⸱n: blu⸱a stri⸱o trans⸱ir⸱us nigr⸱a⸱j⸱n arb⸱ar⸱o⸱j⸱n en la pluv⸱o kaj nebul⸱o; ni preter⸱pas⸱us vilaĝ⸱o⸱j⸱n kaj urb⸱et⸱o⸱j⸱n; la lum⸱o⸱j de la urb⸱et⸱o⸱j bril⸱et⸱us en for⸱a distanc⸱o; zum⸱us la rad⸱o⸱j sur la pavim⸱o, dum la mejl⸱o⸱j glit⸱us for. Klaŭdi⸱a tener⸱e ten⸱us mi⸱a⸱n brak⸱o⸱n dum la vetur⸱o.

„Johano, ĉu vi feliĉ⸱as?”

„Jes, tre.” Ŝi met⸱us si⸱a⸱n kap⸱o⸱n sur mi⸱a⸱n ŝultr⸱o⸱n. Mi kred⸱as, ke ni ĉiam est⸱us feliĉ⸱a⸱j.

Kiam la vir⸱in⸱o ek⸱star⸱as, mi el⸱rev⸱iĝ⸱as. Ŝi koler⸱e flustr⸱as al si mem, „Tro da demand⸱o⸱j.” Pren⸱ant⸱e la tek⸱o⸱n, ŝi for⸱marŝ⸱as; la alt⸱a⸱j kalkan⸱um⸱o⸱j frap⸱as la plank⸱o⸱n kiel pistol⸱a⸱j paf⸱o⸱j.

Glut⸱ant⸱e la ceter⸱o⸱n de mi⸱a kaf⸱o, mizer⸱e mi rigard⸱as la feĉ⸱o⸱j⸱n ĉe la fund⸱o de mi⸱a tas⸱o. La kaf⸱o gust⸱as amar⸱e kaj mal⸱varm⸱e. Kiel la viv⸱o mem, mi pens⸱as.

La bel⸱ul⸱in⸱o jam star⸱iĝ⸱is kaj for⸱ir⸱is el mi⸱a viv⸱o, sen⸱nom⸱e, sen⸱parol⸱e, tut⸱e mister⸱e, kiel fantom⸱a sorĉ⸱ist⸱in⸱o, kaj mi⸱a viv⸱o griz⸱e, sen⸱esper⸱e de⸱nov⸱e enu⸱ig⸱as. Mal⸱rapid⸱e mi star⸱iĝ⸱as, pren⸱ant⸱e mi⸱a⸱n tek⸱o⸱n, for⸱las⸱as la kaf⸱ej⸱o⸱n. Mi en⸱ir⸱as la akcept⸱ej⸱o⸱n de la konstru⸱aĵ⸱o. Tiu salon⸱o est⸱as grand⸱eg⸱a kun blank⸱a⸱j mur⸱o⸱j, marmor⸱a⸱j kolon⸱o⸱j, mult⸱a⸱j pentr⸱aĵ⸱o⸱j de dik⸱a⸱j bank⸱ist⸱o⸱j, kaj gard⸱ist⸱a giĉet⸱o. Montr⸱ant⸱e mi⸱a⸱n legitim⸱il⸱o⸱n, mi preter⸱pas⸱as la gard⸱ist⸱o⸱n kun afabl⸱a⸱j salut⸱o⸱j kaj en⸱ir⸱as la hal⸱o⸱n por lift⸱o⸱j.

Tie per supr⸱e⸱n⸱ir⸱a lift⸱o mi ir⸱as deĵor⸱infer⸱e⸱n.

La nov⸱a Kindlo de Am⸱az⸱o⸱n

Rilat⸱e teknik⸱aĵ⸱o⸱j⸱n mi mal⸱oft⸱e est⸱as modern⸱ul⸱o. Ekzempl⸱e, mi⸱a nun⸱a tek⸱o⸱komput⸱il⸱o est⸱as la plej mal⸱mult⸱e⸱kost⸱a, kiu⸱n ebl⸱is aĉet⸱i en 2007, kaj en mi⸱a hejm⸱o ni ankoraŭ ne ricev⸱as cifer⸱ec⸱a⸱n televid⸱o⸱n, kvankam mi baldaŭ dev⸱os okup⸱iĝ⸱i pri tio por evit⸱i akr⸱a⸱j⸱n plend⸱o⸱j⸱n de ali⸱a⸱j famili⸱an⸱o⸱j, kiam oni mal⸱ŝalt⸱os la analog⸱a⸱n en april⸱o 2011. Pri mi⸱a poŝ⸱telefon⸱o ni prefer⸱e silent⸱u.

Tamen en novembr⸱o, pret⸱ig⸱ant⸱e preleg⸱o⸱n pri „La est⸱ont⸱ec⸱o de literatur⸱o”, mi inform⸱iĝ⸱is pri aparat⸱o, kiu nun⸱temp⸱e furor⸱as en mi⸱a land⸱o, Kindlo (Kindle) de Am⸱az⸱o⸱n, kaj ĝi⸱a pri⸱skrib⸱o ŝajn⸱is tiel al⸱log⸱a, kaj ĝi⸱a prez⸱o tiel modest⸱a, ke mi decid⸱is mend⸱i ĝi⸱n. Dek du tag⸱o⸱j⸱n post⸱e mi sen⸱avert⸱e ricev⸱is Ipadon (Apple iPad) donac⸱e de mi⸱a dung⸱ant⸱o, do mi subit⸱e iĝ⸱is posed⸱ant⸱o de du sufiĉ⸱e aktual⸱a⸱j tabul⸱komput⸱il⸱o⸱j.

Leg⸱o⸱plat⸱o

Kvankam mi leg⸱is almenaŭ unu industri⸱raport⸱o⸱n, kiu en⸱klas⸱ig⸱as Kindlon inter tabul⸱komput⸱il⸱o⸱j, nom⸱i ĝi⸱n tiel mis⸱gvid⸱as. Intern⸱e ĝi est⸱as linuks⸱a komput⸱il⸱o, sed el la vid⸱punkt⸱o de uz⸱ant⸱o ĝi est⸱as relativ⸱e simpl⸱a aparat⸱o kun unu ĉef⸱a funkci⸱o: oni leg⸱as libr⸱o⸱j⸱n per ĝi. En MONATO ni jam nom⸱is tia⸱j⸱n aparat⸱o⸱j⸱n „poŝ⸱leg⸱il⸱o⸱j”, sed pli bel⸱a vort⸱o ebl⸱e est⸱as „leg⸱o⸱plat⸱o” (el la sved⸱a läsplatta).

Aper⸱is jam plur⸱a⸱j model⸱o⸱j de Kindlo. La unu⸱a aper⸱is en novembr⸱o 2007, kaj la model⸱o, kiu⸱n mi aĉet⸱is, ne⸱oficial⸱e nom⸱at⸱a „Kindlo 3”, lanĉ⸱iĝ⸱is en aŭgust⸱o 2010. De ĝi est⸱as du variant⸱o⸱j: unu, kiu pov⸱as konekt⸱iĝ⸱i per la poŝ⸱telefon⸱a⸱j ret⸱o⸱j („3G”), kaj unu, kiu konekt⸱iĝ⸱as nur per sen⸱drat⸱a ret⸱o IEEE 802.11 („vifio”). En Briti⸱o ili kost⸱as 109 kaj 149 pund⸱o⸱j⸱n (ĉirkaŭ 130 kaj 180 eŭr⸱o⸱j⸱n), inkluziv⸱e de send⸱o⸱kost⸱o⸱j, kaj en Uson⸱o eĉ mal⸱pli.

Elektron⸱ik⸱a ink⸱o

Kindlo pez⸱as 241 aŭ 247 gram⸱o⸱j⸱n (krom⸱a⸱j 6 g por 3G), long⸱as 190 mm, larĝ⸱as 123, kaj dik⸱as 8,5 mm. Ĝi hav⸱as 4 GB da memor⸱o, el kiu⸱j 3 GB rest⸱as por la uz⸱ant⸱o (sufiĉ⸱e por mil⸱o⸱j da libr⸱o⸱j), kaj ĝi⸱a ekran⸱o, kun 16 griz⸱nivel⸱o⸱j, mezur⸱iĝ⸱as je 91 obl⸱e 122 mm (por 6-col⸱a diagonal⸱o). La ekran⸱o hav⸱as laŭ la specif⸱o 600 obl⸱e 800 bild⸱er⸱o⸱j⸱n, sed est⸱as mal⸱facil⸱e konfirm⸱i tio⸱n per⸱okul⸱e: ĝi funkci⸱as per tiel nom⸱at⸱a „elektron⸱ik⸱a ink⸱o” kaj aspekt⸱as simil⸱e al pres⸱it⸱a paper⸱o, tiel ke oni ne vid⸱as bild⸱er⸱o⸱j⸱n.

Elektron⸱ik⸱a ink⸱o konsum⸱as elektr⸱o⸱n, nur kiam oni ŝanĝ⸱as la bild⸱o⸱n, do Kindlo eĉ mal⸱ŝalt⸱it⸱a hav⸱as io⸱n sur la ekran⸱o. Kiam oni ricev⸱as ĝi⸱n, sur la ekran⸱o leg⸱iĝ⸱as instrukci⸱o por konekt⸱i ĝi⸱n al elektr⸱o. Se oni ne jam kon⸱as tia⸱j⸱n ekran⸱o⸱j⸱n, oni pov⸱us kred⸱i, ke oni leg⸱as al⸱fiks⸱it⸱a⸱n plast⸱a⸱n foli⸱o⸱n, ĝis oni konekt⸱as ĝi⸱n, kaj la bild⸱o ŝanĝ⸱iĝ⸱as.

Elektron⸱ik⸱a ink⸱o est⸱as tiel energi⸱ŝpar⸱a, ke Kindlo pov⸱as funkci⸱i dum tut⸱a monat⸱o inter re⸱ŝarg⸱o⸱j de la akumulator⸱o. Jen unu grand⸱a avantaĝ⸱o de elektron⸱ik⸱a ink⸱o. La ali⸱a est⸱as, ke ĝi facil⸱e leg⸱ebl⸱as ankaŭ en hel⸱a lum⸱o, kaj (laŭ la spert⸱o de mult⸱a⸱j hom⸱o⸱j) mal⸱pli lac⸱ig⸱as la okul⸱o⸱j⸱n ol lum⸱ant⸱a ekran⸱o.

Kompren⸱ebl⸱e, elektron⸱ik⸱a ink⸱o hav⸱as ankaŭ mal⸱avantaĝ⸱o⸱j⸱n kompar⸱e kun la likv⸱a⸱kristal⸱a⸱j ekran⸱o⸱j hodiaŭ uz⸱at⸱a⸱j en tek⸱o⸱komput⸱il⸱o⸱j kaj en la Ipado: ili ankoraŭ ne funkci⸱as kolor⸱e, hav⸱as mal⸱pli da kontrast⸱o, kaj oni bezon⸱as relativ⸱e long⸱a⸱n temp⸱o⸱n por ŝanĝ⸱i la bild⸱o⸱n: ĉirkaŭ kvar⸱on⸱o⸱n da sekund⸱o ĉe Kindlo. Tamen, por leg⸱i tekst⸱o⸱n oni ne bezon⸱as kolor⸱o⸱n, kaj kvar⸱on⸱o da sekund⸱o por turn⸱i la paĝ⸱o⸱n apenaŭ ĝen⸱as. Ceter⸱e, Kindlo ne hav⸱as tuŝ⸱ekran⸱o⸱n; oni ir⸱as al la sekv⸱a aŭ antaŭ⸱a paĝ⸱o per grand⸱a⸱j buton⸱o⸱j ĉe la rand⸱o⸱j de la aparat⸱o.

Vort⸱ar⸱o⸱j kaj lingv⸱o⸱j

Mi⸱a Kindlo liver⸱iĝ⸱is kun du vort⸱ar⸱o⸱j instal⸱it⸱a⸱j: brit⸱a kaj uson⸱a. Oni elekt⸱as implic⸱it⸱a⸱n vort⸱ar⸱o⸱n kaj post⸱e, leg⸱ant⸱e libr⸱o⸱n, oni dev⸱as nur mov⸱i montr⸱il⸱o⸱n al iu vort⸱o sur la paĝ⸱o, kaj jen difin⸱o aper⸱as sub⸱e aŭ supr⸱e. Per unu buton⸱prem⸱o oni salt⸱as al la vort⸱ar⸱o por leg⸱i la tut⸱a⸱n artikol⸱o⸱n pri la koncern⸱a vort⸱o. Ebl⸱as ankaŭ en⸱tajp⸱i vort⸱o⸱n per la et⸱a klav⸱ar⸱o sub la ekran⸱o por trov⸱i ĝi⸱n en la vort⸱ar⸱o. Se oni ek⸱tajp⸱as vort⸱o⸱n, dum oni leg⸱as normal⸱a⸱n libr⸱o⸱n, oni serĉ⸱as ĝi⸱n en tiu libr⸱o. Ebl⸱as ankaŭ tra⸱serĉ⸱i sam⸱temp⸱e ĉiu⸱j⸱n instal⸱it⸱a⸱j⸱n MOBI-libr⸱o⸱j⸱n, ĉar la Kindlo kalkul⸱as indeks⸱o⸱n pri ili.

Ŝajn⸱e Kindlo iom⸱et⸱e kompren⸱as pri la gramatik⸱o de cert⸱a⸱j lingv⸱o⸱j: se oni serĉ⸱as pri „par⸱e⸱n” en angl⸱a kaj german⸱a tekst⸱o⸱j, kiu⸱j ambaŭ en⸱hav⸱as la vort⸱o⸱n „part”, ĝi trov⸱as tiu⸱n vort⸱o⸱n nur en la german⸱a tekst⸱o. („Par⸱e⸱n” aspekt⸱as kiel german⸱a infinitiv⸱o. Kompar⸱u kun: si⸱e spar⸱e⸱n = ili ŝpar⸱as; si⸱e spart = ŝi ŝpar⸱as.)

Mi eksperiment⸱is per esperant⸱lingv⸱a libr⸱o de Fel, kiu est⸱as etiked⸱it⸱a per „neni⸱u lingv⸱o”, ĉar Esperant⸱o mank⸱as en la koncern⸱a list⸱o, kaj la kondut⸱o est⸱is iom⸱et⸱e bizar⸱a: kelk⸱a⸱j fin⸱aĵ⸱o⸱j est⸱as ignor⸱at⸱a⸱j, sed laŭ kia sistem⸱o, mi ne pov⸱as tuj diven⸱i.

Tamen, oni ne dev⸱as zorg⸱i pri tia⸱j detal⸱o⸱j. Mi spert⸱is neni⸱a⸱n problem⸱o⸱n, kiam mi leg⸱is libr⸱o⸱n en Esperant⸱o, kaj oni pov⸱as ankaŭ serĉ⸱i pri vort⸱o, se ne est⸱as super⸱sign⸱o en ĝi. Ĉu ebl⸱us al⸱don⸱i esperant⸱a⸱n vort⸱ar⸱o⸱n, tiel ke ĝi funkci⸱u tiel oportun⸱e kiel la angl⸱a⸱j vort⸱ar⸱o⸱j, tio⸱n mi ne sci⸱as.

Dosier⸱form⸱o⸱j

Mi jam menci⸱is „MOBI”: tio est⸱as la spec⸱o de bit⸱libr⸱o, kiu⸱n oni pov⸱as leg⸱i per Kindlo (dosier⸱sufiks⸱o⸱j: AZW, AZW1, MOBI, PRC). Kindlo pov⸱as leg⸱i ankaŭ PDF-dosier⸱o⸱j⸱n, kaj simpl⸱a⸱n tekst⸱o⸱n. Kelk⸱a⸱j⸱n ali⸱a⸱j⸱n dosier⸱spec⸱o⸱j⸱n oni pov⸱as konvert⸱i per sen⸱pag⸱a serv⸱o ĉe Am⸱az⸱o⸱n: oni send⸱as si⸱a⸱n dosier⸱o⸱n ret⸱poŝt⸱e al special⸱a adres⸱o, kaj la dosier⸱o aper⸱as en la Kindlo, konvert⸱it⸱e, kiam ĝi ven⸱ont⸱foj⸱e konekt⸱iĝ⸱as al sen⸱drat⸱a ret⸱o. Mi kelk⸱foj⸱e uz⸱is tiu⸱n metod⸱o⸱n, eĉ kiam la dosier⸱o ne bezon⸱is konvert⸱o⸱n, ĉar est⸱is pli oportun⸱e ol konekt⸱i USB-kabl⸱o⸱n, kio est⸱us tamen prefer⸱ind⸱a, se tem⸱us pri grand⸱a⸱j dosier⸱o⸱j.

La nun⸱a Kindlo ne pov⸱as leg⸱i EPUB-dosier⸱o⸱n, eĉ ne per la konvert⸱o⸱serv⸱o. Oni kelk⸱foj⸱e asert⸱as, ke tio est⸱as grand⸱a mal⸱avantaĝ⸱o de Kindlo. Ĝi cert⸱e est⸱as bedaŭr⸱ind⸱a mank⸱o, sed oni not⸱u, ke la libr⸱o⸱j dispon⸱at⸱a⸱j en nur unu form⸱o (ekzempl⸱e nur kiel EPUB) oft⸱e uz⸱as iu⸱n propriet⸱a⸱n sistem⸱o⸱n por „administr⸱ad⸱o de cifer⸱ec⸱a⸱j rajt⸱o⸱j”, do ĉiu⸱okaz⸱e est⸱as leg⸱ebl⸱a⸱j nur per specif⸱a⸱j aparat⸱o⸱j aŭ program⸱o⸱j. Dosier⸱o⸱j⸱n sen tia⸱j truk⸱o⸱j oni pov⸱as mem konvert⸱i de EPUB al MOBI per la liber⸱a program⸱o Kalibr⸱o (Calibre), sed neni⸱u garanti⸱as, ke tio ĉiam bon⸱e funkci⸱os.

Ĉe MOBI-dosier⸱o oni pov⸱as ŝanĝ⸱i la grand⸱o⸱n de la liter⸱o⸱j laŭ⸱plaĉ⸱e, kaj la tekst⸱o adapt⸱iĝ⸱as al la ekran⸱o. Ĉe PDF-dosier⸱o la tekst⸱aranĝ⸱o en Kindlo est⸱as jam fiks⸱it⸱a. Se la liter⸱o⸱j est⸱as tro mal⸱grand⸱a⸱j, kiam la ekran⸱o montr⸱as tut⸱a⸱n paĝ⸱o⸱n, tiam oni pov⸱as zom⸱i, sed tra⸱leg⸱i zom⸱it⸱a⸱n tekst⸱o⸱n est⸱as mal⸱pli oportun⸱e. La konvert⸱o⸱serv⸱o de Am⸱az⸱o⸱n pov⸱as konvert⸱i de PDF al MOBI, sed tia konvert⸱o supoz⸱ebl⸱e ne ĉiam bon⸱e funkci⸱as. Jen konsil⸱o do por produkt⸱ant⸱o⸱j de PDF-libr⸱o⸱j: se vi vol⸱as help⸱i al leg⸱ant⸱o⸱j per leg⸱o⸱plat⸱o⸱j, ne met⸱u tro da vort⸱o⸱j sur unu paĝ⸱o!

Milion⸱o⸱j da libr⸱o⸱j

Am⸱az⸱o⸱n pretend⸱as, ke per Kindlo oni hav⸱as al⸱ir⸱o⸱n al pli ol milion⸱o da sen⸱pag⸱a⸱j libr⸱o⸱j, kaj pli ol du⸱on⸱milion⸱o da libr⸱o⸱j aĉet⸱ebl⸱a⸱j de Am⸱az⸱o⸱n. Kompren⸱ebl⸱e la al⸱ir⸱o al la Am⸱az⸱o⸱n-vend⸱ej⸱o est⸱as tre facil⸱a: „butik⸱um⸱i ĉe Am⸱az⸱o⸱n” est⸱as unu el la baz⸱a⸱j funkci⸱o⸱j de Kindlo. Se oni mend⸱as libr⸱o⸱n de Am⸱az⸱o⸱n, eĉ sen⸱pag⸱e, tiam ĝi aper⸱as ne nur en la Kindlo-aparat⸱o, sed ankaŭ ĉe Kindlo-program⸱o instal⸱ebl⸱a en mult⸱a⸱j divers⸱a⸱j komput⸱il⸱o⸱j, ankaŭ en Ipado. Se oni akcident⸱e for⸱viŝ⸱as aŭ perd⸱as libr⸱o⸱n, oni pov⸱as re⸱el⸱ŝut⸱i ĝi⸱n, kaj la divers⸱a⸱j program⸱o⸱j komunik⸱as inter si, tra la servil⸱o⸱j de Am⸱az⸱o⸱n, tiel ke oni pov⸱as mal⸱ferm⸱i libr⸱o⸱n kaj tuj trov⸱i si⸱n en la lok⸱o, kiu⸱n oni ating⸱is per ali⸱a leg⸱il⸱o. (Ĉu grav⸱as al vi, ke Am⸱az⸱o⸱n pov⸱us spion⸱i vi⸱a⸱n leg⸱ad⸱o⸱n?)

Mi ankoraŭ ne aĉet⸱is libr⸱o⸱n por Kindlo, sed mi leg⸱is dek⸱o⸱n da sen⸱pag⸱aĵ⸱o⸱j, inkluziv⸱e de esperant⸱lingv⸱a⸱j libr⸱o⸱j de Ink⸱o (Frank⸱o Luin). Unu el la libr⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n mi leg⸱is, est⸱is PDF-dosier⸱o, kiu⸱n mi de mult⸱a⸱j jar⸱o⸱j ten⸱is ne⸱leg⸱it⸱a en mi⸱a komput⸱il⸱o. Nur la ebl⸱o leg⸱i ĝi⸱n for de la komput⸱il⸱o instig⸱is mi⸱n ek⸱leg⸱i ĝi⸱n fin⸱fin⸱e.

Ne pens⸱u, ke leg⸱i libr⸱o⸱n per spec⸱o de poŝ⸱komput⸱il⸱o est⸱as io strang⸱a, kio⸱n far⸱us nur teknomaniulo. Am⸱az⸱o⸱n ne dir⸱as publik⸱e, kiom da Kindloj vend⸱iĝ⸱is, sed oni diven⸱as, ke tem⸱as pri ok milion⸱o⸱j en 2010, kaj ankaŭ la bit⸱libr⸱o⸱j bon⸱e vend⸱iĝ⸱as. En Uson⸱o jam 3 % de la libr⸱o⸱vend⸱o⸱j est⸱as bit⸱libr⸱o⸱j, kaj 14 % de vend⸱it⸱a⸱j bit⸱libr⸱o⸱j est⸱as am⸱roman⸱o⸱j. En Uson⸱o ĉirkaŭ tri⸱on⸱o de bit⸱libr⸱o⸱j est⸱as legat⸱a⸱j per Kindlo.

Ĉe kelk⸱a⸱j esperant⸱a⸱j libr⸱o⸱j de Fel bit⸱libr⸱o⸱j konsist⸱ig⸱as 5 % de la vend⸱o⸱j, sed tiu⸱j⸱n oni supoz⸱ebl⸱e ne oft⸱e leg⸱as per Kindlo, ĉar Kindlo ne furor⸱as en la land⸱o⸱j, kie Fel hav⸱as mult⸱a⸱j⸱n klient⸱o⸱j⸱n. Ĝis nun Am⸱az⸱o⸱n direkt⸱as si⸱a⸱n Kindlon preskaŭ ekskluziv⸱e al la brit⸱a kaj uson⸱a merkat⸱o⸱j. En ali⸱a⸱j land⸱o⸱j furor⸱as ali⸱a⸱j leg⸱il⸱o⸱j.

Kaj Ipado?

Ankaŭ per Ipado oni pov⸱as leg⸱i bit⸱libr⸱o⸱j⸱n. Por grand⸱a teknik⸱a PDF ĝi ver⸱ŝajn⸱e est⸱us mult⸱e pli bon⸱a leg⸱il⸱o ol Kindlo. Sed por roman⸱o mi prefer⸱as Kindlon: pro la paper⸱simil⸱a ekran⸱o, pro la daŭr⸱o de la akumulator⸱o, kaj pro tio, ke oni pov⸱as tiel facil⸱e ten⸱i ĝi⸱n, eĉ per unu man⸱o: ebl⸱e pli facil⸱e ol paper⸱a⸱n libr⸱o⸱n, ĉar Kindlo ne hav⸱as ĉarnir⸱o⸱n en la mez⸱o.

Por mi Ipado plej util⸱as por rapid⸱e konsult⸱i io⸱n en la ret⸱o. Kvazaŭ magi⸱a libr⸱o ĝi sid⸱as sur bret⸱o, de kiu oni pov⸱as pren⸱i ĝi⸱n, ŝalt⸱i ĝi⸱n kaj ek⸱leg⸱i per ĝi ret⸱paĝ⸱o⸱n, antaŭ ol tek⸱o⸱komput⸱il⸱o ek⸱leg⸱us si⸱a⸱n mastr⸱um⸱a⸱n sistem⸱o⸱n de la disk⸱o. Kiam la tek⸱o⸱komput⸱il⸱o est⸱us pret⸱a por uz⸱ad⸱o, oni ver⸱ŝajn⸱e jam trov⸱is la serĉ⸱it⸱a⸱n inform⸱o⸱n, mal⸱ŝalt⸱is la Ipadon kaj re⸱met⸱is ĝi⸱n sur la bret⸱o⸱n, pret⸱a por la sekv⸱a konsult⸱o. Sed Ipado est⸱as kvazaŭ grand⸱a konsult⸱libr⸱o, dum Kindlo simil⸱as poŝ⸱libr⸱o⸱n.

Resum⸱e, do, mi ĝoj⸱as, ke mi hav⸱as ambaŭ.

Mank⸱as kapr⸱o en li⸱a kap⸱o

Ke tem⸱is pri ekstravaganc⸱ul⸱o, kiel ceter⸱e preskaŭ ĉiu⸱j art⸱ist⸱o⸱j, est⸱as de⸱long⸱e kon⸱at⸱e inter li⸱a⸱j sam⸱region⸱an⸱o⸱j. Sed neni⸱u en Sant'Agat⸱a di Militello (Sicili⸱o) imag⸱is, ke Alfred⸱o Iraci [ir⸱aĉ⸱i], ŝtat⸱ofic⸱ist⸱o kun pasi⸱a interes⸱o pri pentr⸱ad⸱o, tapet⸱os la mur⸱o⸱j⸱n de la urb⸱et⸱o per cent⸱o⸱j da larm⸱el⸱tir⸱a⸱j nekrolog⸱o⸱j. Tem⸱is pri la mort⸱o de Karl⸱o: nek frat⸱o nek fil⸱o, kiel la nom⸱o kred⸱ig⸱us, sed vir⸱kapr⸱o, sufok⸱iĝ⸱int⸱a en januar⸱o.

Regul⸱e pag⸱is Iraci la afiŝ⸱ad⸱o-impost⸱o⸱n al la komun⸱um⸱o por omaĝ⸱i la last⸱a⸱n foj⸱o⸱n al best⸱o, kiu⸱n pro am⸱ind⸱ec⸱o kaj mild⸱ec⸱o li am⸱is dum jar⸱o⸱j, kvazaŭ famili⸱an⸱o⸱n. La nekrolog⸱o⸱j al⸱tir⸱is kritik⸱o⸱n kaj pri⸱rid⸱o⸱n de la plej⸱part⸱o de la vilaĝ⸱an⸱o⸱j. Tamen ne mank⸱is sur⸱ŝultr⸱a⸱j frap⸱o⸱j al la funebr⸱ant⸱o, kaj ali⸱a⸱j pruv⸱o⸱j pri solidar⸱ec⸱o, far⸱e de tiu⸱j konvink⸱it⸱a⸱j, ke hom⸱a am⸱o pov⸱as dis⸱vast⸱iĝ⸱i ekster la propr⸱a⸱n speci⸱o⸱n.

Ne grav⸱as, asert⸱as best⸱o⸱protekt⸱em⸱ul⸱o⸱j, ke tem⸱as pri best⸱o dom⸱a aŭ sovaĝ⸱a, kiu⸱n – kiel en la okaz⸱o de kapr⸱o⸱j – en plur⸱a⸱j land⸱o⸱j oni ne hezit⸱as buĉ⸱i por si⸱n nutr⸱i. Spit⸱e al tio, ke iu⸱j ŝajn⸱ig⸱as ne pri⸱atent⸱i ili⸱a⸱n fidel⸱ec⸱o⸱n, bon⸱anim⸱ec⸱o⸱n kaj si⸱n⸱ofer⸱o⸱n, best⸱o⸱j hav⸱as mult⸱o⸱n por instru⸱i al la hom⸱ar⸱o. Neniom kost⸱as ili⸱n re⸱pag⸱i per kares⸱o⸱j – aŭ adiaŭ⸱a⸱j afiŝ⸱o⸱j.

Kompat⸱ind⸱a Eŭrop⸱o

Mi leg⸱is la vid⸱punkt⸱o⸱n Kompat⸱ind⸱a Eŭrop⸱o de Paul Gubbins (MONATO 2011/2, p. 7), kaj mi⸱n rid⸱ig⸱is la jen⸱a⸱j fraz⸱o⸱j:

„La fakt⸱o, ke mal⸱riĉ⸱a ŝtat⸱o, kun land⸱lim⸱o kun EU (kaj kun Rusi⸱o), tamen rifuz⸱as la propon⸱o⸱n de relativ⸱e stabil⸱a, relativ⸱e demokrati⸱a, relativ⸱e mal⸱ferm⸱it⸱a najbar⸱o, nepr⸱e pens⸱ig⸱as. Ĉu la eŭrop⸱a rev⸱o iom post iom far⸱iĝ⸱as el⸱rev⸱iĝ⸱o?”

Pri kiu najbar⸱o tem⸱as? Pri EU? Nu, nu. Antaŭ 15-20 jar⸱o⸱j ni, belorus⸱o⸱j, pov⸱is vojaĝ⸱i en Pol⸱land⸱o⸱n, Ĉeĥ⸱o⸱slovaki⸱o⸱n kaj la balt⸱a⸱j⸱n ŝtat⸱o⸱j⸱n kvazaŭ sen⸱bar⸱il⸱e. Hodiaŭ, post kiam ili far⸱iĝ⸱is EU-land⸱o⸱j, ni dev⸱as star⸱ad⸱i en long⸱a⸱j vic⸱o⸱j, prepar⸱i mult⸱a⸱j⸱n dokument⸱o⸱j⸱n por akir⸱i Ŝengen-viz⸱o⸱j⸱n. EU trakt⸱as ni⸱n kiel fi⸱hom⸱o⸱j⸱n kaj ŝajn⸱e streb⸱as far⸱i Belorusi⸱o⸱n unu grand⸱a koncentr⸱ej⸱o. Sed kial? Ĉu tio est⸱as EU-ec⸱a demokrati⸱o? Pri kio ni rev⸱u do?

Vilaĝ⸱a kurac⸱ist⸱o

En Ĉini⸱o trov⸱iĝ⸱as grand⸱nombr⸱a⸱j kamp⸱ar⸱an⸱o⸱j. Tamen preskaŭ ĉiu⸱j hospital⸱o⸱j, ĉu grand⸱a⸱j, ĉu mal⸱grand⸱a⸱j, funkci⸱as en urb⸱o⸱j. Pro tio mult⸱a⸱j kurac⸱ist⸱o⸱j, diplom⸱it⸱a⸱j ĉe universitat⸱o⸱j, labor⸱as nun⸱temp⸱e en la kamp⸱ar⸱o. Ili est⸱as salajr⸱at⸱a⸱j de la reg⸱ist⸱ar⸱o kaj, oft⸱e labor⸱ant⸱e sol⸱a⸱j, kurac⸱as mal⸱san⸱a⸱j⸱n kamp⸱ar⸱an⸱o⸱j⸱n en ŝtat⸱e konstru⸱it⸱a⸱j kurac⸱ej⸱o⸱j.

Ekzempl⸱e la kurac⸱ist⸱o Li diplom⸱it⸱iĝ⸱is antaŭ pli ol 10 jar⸱o⸱j kaj komenc⸱is labor⸱i en vilaĝ⸱o. La vilaĝ⸱an⸱o⸱j li⸱n ŝat⸱as, ĉar la vilaĝ⸱o situ⸱as ĉirkaŭ 30 km for de la plej proksim⸱a urb⸱o. Antaŭ⸱e, se ili mal⸱san⸱iĝ⸱is, ili dev⸱is vetur⸱i al la urb⸱o por ricev⸱i medicin⸱a⸱n help⸱o⸱n.

Ĉiu⸱tag⸱e la kurac⸱ist⸱o Li pri⸱trakt⸱as 40 mal⸱san⸱ul⸱o⸱j⸱n. Antaŭ tri jar⸱o⸱j li aĉet⸱is aŭt⸱o⸱n, kiu funkci⸱as kiel ambulanc⸱o. Se iu mal⸱san⸱iĝ⸱as kaj telefon⸱as al la kurac⸱ist⸱o, tiu tuj ven⸱as. Tamen, ĉar mank⸱as al li fleg⸱ist⸱in⸱o, li dev⸱as ĉiu⸱tag⸱e labor⸱i. Li do ne dispon⸱as pri liber⸱a temp⸱o por akir⸱i nov⸱a⸱j⸱n sci⸱o⸱j⸱n en fak⸱o, kiu rapid⸱e ŝanĝ⸱iĝ⸱as kaj evolu⸱as.

Kulp⸱ant⸱o⸱j kulp⸱ig⸱as

„Nigr⸱a vendred⸱o” – tiel oni nom⸱is la 21an de januar⸱o 2011, kiam en la alban⸱a ĉef⸱urb⸱o Tiran⸱o okaz⸱is manifestaci⸱o aranĝ⸱it⸱a de opozici⸱a⸱j parti⸱o⸱j por fal⸱ig⸱i la reg⸱ist⸱ar⸱o⸱n de Sal⸱i Berisha [beriŝa]. Laŭ opozici⸱a⸱j gvid⸱ant⸱o⸱j, la manifestaci⸱o⸱j est⸱is inspir⸱it⸱a⸱j de simil⸱a⸱j event⸱o⸱j en Tunizi⸱o.

Malgraŭ avert⸱o⸱j de Eŭrop⸱a Uni⸱o kaj de fremd⸱a⸱j ambasad⸱o⸱j la tag⸱o fin⸱iĝ⸱is per per⸱fort⸱aĵ⸱o⸱j. Unu⸱a⸱foj⸱e la opozici⸱o las⸱is sol⸱a⸱j la manifestaci⸱ant⸱o⸱j⸱n, neni⸱u al⸱vok⸱is pri prudent⸱o, neni⸱u parol⸱ad⸱is. Plej⸱part⸱e la manifestaci⸱ant⸱o⸱j star⸱is trankvil⸱e apud la ĉef⸱ministr⸱ej⸱o, tamen grup⸱o de ĉirkaŭ 300 hom⸱o⸱j sovaĝ⸱e atak⸱is la gard⸱ant⸱a⸱n polic⸱o⸱n. Tiu re⸱ag⸱is per⸱fort⸱e post nur kvar hor⸱o⸱j por reg⸱i la situaci⸱o⸱n.

Viktim⸱o⸱j

Pro la per⸱fort⸱o mort⸱is tri hom⸱o⸱j kaj vund⸱iĝ⸱is plur⸱a⸱j dek⸱o⸱j da ali⸱a⸱j. Pri la mort⸱o⸱j kulp⸱ig⸱is la opozici⸱o la polic⸱o⸱n, kiu replik⸱is, ke kulp⸱as mem la viktim⸱o⸱j pro si⸱a krim⸱ad⸱o. Brul⸱ig⸱it⸱a⸱j est⸱is polic⸱a⸱j kaj ali⸱a⸱j aŭt⸱o⸱j.

Vid⸱bend⸱o montr⸱as, ke ne⸱kon⸱at⸱a person⸱o inter la atak⸱ant⸱o⸱j paf⸱is je 10 cm apud⸱ec⸱o kontraŭ kun⸱atak⸱ant⸱o. La prokuror⸱ej⸱o esplor⸱as la afer⸱o⸱n. Instig⸱is la manifestaci⸱o⸱j⸱n social⸱ist⸱o⸱j kaj ili⸱a⸱j alianc⸱an⸱o⸱j, kiu⸱j ne agnosk⸱as de 18 monat⸱o⸱j la rezult⸱o⸱j⸱n de la last⸱a⸱j ĝeneral⸱a⸱j balot⸱o⸱j. Oni ne sci⸱as, kia est⸱os la fin⸱a politik⸱a solv⸱o.

Cenzur⸱o

Pas⸱int⸱semajn⸱e mi send⸱is leter⸱o⸱j⸱n al kelk⸱a⸱j abon⸱ant⸱o⸱j, kiu⸱j forges⸱is re⸱kotiz⸱i. Plur⸱a⸱j re⸱ag⸱is per tuj⸱a re⸱abon⸱o, sed unu person⸱o respond⸱is per „Ne, mi ne re⸱abon⸱os, ĉar MONATO propagand⸱as sam⸱seks⸱em⸱o⸱n”. Nu, mi ver⸱e ne kred⸱as, ke ni⸱a magazin⸱o iam ajn „propagand⸱is” sam⸱seks⸱em⸱o⸱n. Ĝi ja aper⸱ig⸱is la opini⸱o⸱n de leg⸱ant⸱o⸱j, kiu⸱j kontraŭ⸱as diskriminaci⸱o⸱n pro sam⸱seks⸱em⸱o, sam⸱e kiel ĝi aper⸱ig⸱is la opini⸱o⸱n de tiu⸱j, kiu⸱j dezir⸱as mal⸱permes⸱i sur⸱strat⸱a⸱j⸱n manifestaci⸱o⸱j⸱n de sam⸱seks⸱em⸱ul⸱o⸱j (vid⸱u la rubrik⸱o⸱n Leter⸱o⸱j de oktobr⸱o ĝis januar⸱o).

Simil⸱a⸱j⸱n re⸱ag⸱o⸱j⸱n ni ricev⸱is post aper⸱ig⸱o de artikol⸱o pri la 60-jar⸱iĝ⸱o de Israel⸱o. MONATO publik⸱ig⸱is dek⸱o⸱n da leter⸱o⸱j de leg⸱ant⸱o⸱j, el kiu⸱j kelk⸱a⸱j sub⸱ten⸱is la star⸱punkt⸱o⸱n de la aŭtor⸱o, kaj ali⸱a⸱j kritik⸱is ĝi⸱n. La aŭtor⸱o mem gratul⸱is ni⸱n pro la sobr⸱a prezent⸱o de ĉiu⸱j opini⸱o⸱j, sed ne kelk⸱a⸱j leg⸱ant⸱o⸱j. Iu⸱j mal⸱abon⸱is, ĉar MONATO publik⸱ig⸱is la star⸱punkt⸱o⸱n de kelk⸱a⸱j por⸱ul⸱o⸱j de Israel⸱o, ali⸱a⸱j mal⸱abon⸱is ĝust⸱e pro la mal⸱a⸱j motiv⸱o⸱j, nom⸱e ĉar ĝi aper⸱ig⸱is ankaŭ la vid⸱punkt⸱o⸱n de iu⸱j kontraŭ⸱ul⸱o⸱j.

Mal⸱abon⸱o⸱j⸱n MONATO rikolt⸱is ankaŭ, kiam por⸱ul⸱o⸱j de prezid⸱ant⸱o Bush en la rubrik⸱o Leter⸱o⸱j inter⸱diskut⸱is kun li⸱a⸱j kontraŭ⸱ul⸱o⸱j, kaj simil⸱e kelk⸱a⸱j protest⸱e mal⸱abon⸱is, kiam en grand⸱a artikol⸱o est⸱is prezent⸱it⸱a⸱j la star⸱punkt⸱o⸱j de valon⸱o⸱j kaj de flandr⸱o⸱j rilat⸱e la eventual⸱a⸱n divid⸱o⸱n de Belgi⸱o en plur⸱a⸱j⸱n ŝtat⸱o⸱j⸱n. Kelk⸱a⸱j eĉ mal⸱kaŝ⸱e propon⸱is, ke ni⸱a magazin⸱o cenzur⸱u la opini⸱o⸱n de la ali⸱a⸱j.

Ĉu ver⸱e do Esperanto-parol⸱ant⸱o⸱j est⸱as pli mal⸱ferm⸱a⸱j al la mond⸱o ol la averaĝ⸱a ter⸱an⸱o? Aŭ ĉu ili leg⸱as MONATOn nur en la esper⸱o trov⸱i tie la konfirm⸱o⸱n de si⸱a⸱j propr⸱a⸱j vid⸱punkt⸱o⸱j? Kio⸱n vi opini⸱as? Ĉu MONATO cenzur⸱u la opini⸱o⸱n de la mal⸱pli⸱mult⸱o? Ĉu MONATO est⸱u forum⸱o por ĉiu⸱j opini⸱o⸱j, kiom ajn ekstrem⸱a⸱j ili est⸱us? Send⸱u vi⸱a⸱j⸱n ide⸱o⸱j⸱n al ni⸱a rubrik⸱o Leter⸱o⸱j. Esper⸱ebl⸱e vi⸱a⸱j kontribu⸱o⸱j ne kaŭz⸱os nov⸱a⸱j⸱n mal⸱abon⸱o⸱j⸱n!

Sincer⸱e vi⸱a

Inter vid⸱ebl⸱ec⸱o kaj ne⸱vid⸱ebl⸱ec⸱o

La font⸱o⸱j ne⸱vid⸱ebl⸱a⸱j, la last⸱a⸱temp⸱a poem⸱ar⸱o de Baldur Ragnarsson, prezent⸱as sur la antaŭ⸱a kovr⸱il⸱o tut⸱e vid⸱ebl⸱a⸱n konkret⸱a⸱n font⸱o⸱n, trov⸱iĝ⸱ant⸱a⸱n en real⸱a ital⸱a strat⸱o, en unu el la plej vizit⸱at⸱a⸱j urb⸱o⸱j de la mond⸱o: la Mask⸱o-Fontan⸱o, sur la strat⸱o Giulia de Romo. Vid⸱ebl⸱a, vid⸱ind⸱a kaj de⸱long⸱e mult⸱e⸱vid⸱at⸱a est⸱as tiu roma fontan⸱o, kiu, tamen, hav⸱as ankaŭ al⸱log⸱a⸱j⸱n ne⸱vid⸱ebl⸱a⸱j⸱n aspekt⸱o⸱j⸱n. Oni rigard⸱as ĝi⸱n kun apart⸱a emoci⸱o, kiam oni ek⸱sci⸱as, ke ĝi⸱a renesanc⸱a struktur⸱o inkluziv⸱as antikv⸱a⸱j⸱n romi⸱an⸱a⸱j⸱n ŝton⸱a⸱j⸱n mask⸱o⸱n kaj kuv⸱o⸱n. Kaj ebl⸱e ĝi⸱a fascin⸱o kresk⸱as, kiam oni ek⸱sci⸱as, ke oni⸱dir⸱e antaŭ pli ol du jar⸱cent⸱o⸱j oni flu⸱ig⸱is vin⸱o⸱n per⸱e de ĝi, okaz⸱e de popol⸱a⸱j fest⸱o⸱j.

Ĉio flu⸱as

Mi sugest⸱as, ke oni kontempl⸱u tiu⸱n strang⸱a⸱n vir⸱in⸱ec⸱a⸱n mask⸱o⸱n (ver⸱ŝajn⸱e, en⸱vizaĝ⸱ig⸱int⸱a⸱n la anim⸱o⸱n de la font⸱o, laŭ la pens⸱manier⸱o de antikv⸱a skulpt⸱ist⸱o), imag⸱ant⸱e ĝi⸱n ankaŭ kiel alegori⸱o⸱n de la universal⸱a flu⸱o, laŭ la heraklit⸱a vizi⸱o pri „ĉio flu⸱as”: ĝi pov⸱us signif⸱i la flu⸱o⸱n de temp⸱o, de la viv⸱o, de la pens⸱o, de la histori⸱o de la hom⸱ar⸱o ... kvazaŭ ne⸱vid⸱ebl⸱a⸱j mask⸱o⸱j de ne⸱vid⸱ebl⸱a⸱j font⸱o⸱j kun⸱ekzist⸱us kun la vid⸱ebl⸱a ŝton⸱a mask⸱o de la akv⸱o⸱fontan⸱o. Kaj mi propon⸱as tia⸱n manier⸱o⸱n de kovr⸱il⸱kontempl⸱ad⸱o kiel start⸱punkt⸱o⸱n kaj metod⸱o⸱n por la leg⸱ad⸱o de la poem⸱ar⸱o.

Medit⸱ad⸱o⸱j pri la rilat⸱o inter real⸱o kaj la percept⸱o de la real⸱o aper⸱as en mult⸱a⸱j poem⸱o⸱j, ĉu kiel ĉef⸱a tem⸱o, ĉu rand⸱e de ĝi. La poet⸱o kontempl⸱as pejzaĝ⸱o⸱j⸱n, hom⸱o⸱j⸱n, best⸱o⸱j⸱n, aĵ⸱o⸱j⸱n ktp en ties rilat⸱o⸱j kun si⸱a⸱j mens⸱a⸱j kaj anim⸱a⸱j re⸱ag⸱o⸱j pri ili. La objektiv⸱a⸱j kaj subjektiv⸱a⸱j aspekt⸱o⸱j de tia⸱j kontempl⸱ad⸱o⸱j far⸱iĝ⸱as la vid⸱ebl⸱a⸱j kaj ne⸱vid⸱ebl⸱a⸱j font⸱o⸱j de li⸱a⸱j verk⸱o⸱j.

Hajk⸱o⸱j

En kelk⸱a⸱j poem⸱o⸱j aper⸱as rekt⸱a⸱j aŭ mal⸱rekt⸱a⸱j alud⸱o⸱j al la fam⸱a hajk⸱o de Issa pri la ros⸱o. Oni⸱dir⸱e, la japan⸱a hajk⸱o-majstr⸱o Issa, kiu viv⸱is antaŭ ĉirkaŭ du jar⸱cent⸱o⸱j, verk⸱is tiu⸱n hajk⸱o⸱n tuj post la mort⸱o de si⸱a infan⸱o. Jen tiu hajk⸱o laŭ la traduk⸱o de Ragnarsson: „Gut⸱o de ros⸱o/ est⸱as gut⸱o de ros⸱o/ sed tamen, tamen”. Ragnarsson inkluziv⸱ig⸱as tiu⸱n ĉi traduk⸱o⸱n en la komenc⸱o⸱n de si⸱a poem⸱o Mond⸱o de ros⸱o, sam⸱kiel la renesanc⸱a art⸱ist⸱o inkluziv⸱ig⸱is romi⸱an⸱a⸱n mask⸱o⸱n en la struktur⸱o⸱n de pli mal⸱fru⸱a fontan⸱o. Kaj koment⸱as la nun⸱temp⸱a island⸱a poet⸱o: „Ros⸱a⸱j perl⸱o⸱j,/ ros⸱a⸱j larm⸱o⸱j/ pli valor⸱as/ pli grav⸱as/ ol ide⸱o⸱j fabrik⸱it⸱a⸱j/ fuĝ⸱o⸱j de natur⸱a⸱j fakt⸱o⸱j/ sent⸱ebl⸱a⸱j per okul⸱o⸱j/ per tuŝ⸱o⸱j, per real⸱a⸱j ĉe⸱est⸱o⸱j.// Mond⸱o de ros⸱o/ est⸱as ni⸱a sol⸱a mond⸱o// mond⸱o de patr⸱o/ mond⸱o de patr⸱in⸱o/ mond⸱o de poet⸱o.” Tie ĉi, sam⸱kiel tra la tut⸱a poem⸱kolekt⸱o, la profund⸱a sent⸱o de universal⸱a flu⸱o kaj ŝanĝ⸱o far⸱iĝ⸱as ne⸱vid⸱ebl⸱a font⸱o de saĝ⸱a seren⸱ec⸱o.

Ne⸱vid⸱ebl⸱a⸱j eĥ⸱o⸱j el tiu hajk⸱o de Issa sent⸱iĝ⸱as en mult⸱a⸱j ali⸱a⸱j poem⸱o⸱j, precip⸱e kaj apart⸱e en Roz⸱o⸱j. Tiu⸱n ĉi poem⸱o⸱n Ragnarsson dediĉ⸱is al si⸱a for⸱pas⸱int⸱a fil⸱in⸱o Heiður, aŭtor⸱in⸱o de infan⸱libr⸱o⸱j en la island⸱a. Tie la „vid⸱ebl⸱a” inspir⸱font⸱o konsist⸱as nur el la simpl⸱a⸱j ruĝ⸱krajon⸱a⸱j strek⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n la du⸱jar⸱a fil⸱in⸱o far⸱is antaŭ kvin⸱dek jar⸱o⸱j sur la front⸱a paĝ⸱o de Alic⸱o en Mir⸱land⸱o. Kaj jen kor⸱tuŝ⸱a⸱j sugest⸱o⸱j pri la dolor⸱ig⸱a⸱j „ne⸱vid⸱ebl⸱a⸱j” font⸱o⸱j: „... Kaj la ruĝ⸱a⸱j strek⸱o⸱j/ sur la Alic⸱o-libr⸱o kombin⸱iĝ⸱as/ en mi⸱a kor⸱o kun la roz⸱o⸱j sur la paĝ⸱o⸱j/ de ŝi⸱a⸱j libr⸱o⸱j aventur⸱a⸱j, kaj la roz⸱o⸱j/ sur ŝi⸱a tomb⸱o, flor⸱ant⸱a⸱j en somer⸱o.”

Inter la objektiv⸱a kaj subjektiv⸱a nivel⸱o⸱j de mond⸱kontempl⸱ad⸱o oft⸱e ekzist⸱as tensi⸱o, kiel en tiu⸱j vers⸱o⸱j el la hajk⸱o⸱seri⸱o Post⸱tag⸱mez⸱o: „Mal⸱jun⸱a kat⸱o/ paser⸱o sur la branĉ⸱o/ dorm⸱em⸱a gvat⸱o.” Kiam tia⸱spec⸱a⸱j tensi⸱o⸱j okaz⸱as inter la real⸱o kaj la art⸱o, la situaci⸱o pov⸱as far⸱iĝ⸱i font⸱o de konflikt⸱o inter la histori⸱a kaj la art⸱ec⸱a ver⸱o⸱j. Tia⸱j ĉi konflikt⸱o⸱j iĝ⸱as tem⸱o⸱j de mult⸱a⸱j filozofi⸱a⸱j poem⸱o⸱j, en⸱hav⸱ant⸱a⸱j bon⸱gust⸱a⸱n seren⸱a⸱n humur⸱o⸱n, kiel ekzempl⸱e Pitagor⸱o ebri⸱a, Pli ol patr⸱in⸱ec⸱e, Baston⸱o⸱j ktp. En tia⸱j poem⸱o⸱j, sam⸱kiel en ali⸱a⸱j pri⸱histori⸱a⸱j aŭ pri⸱literatur⸱a⸱j poem⸱o⸱j, la histori⸱a⸱j aŭ la beletr⸱a⸱j hero⸱o⸱j de la libr⸱o⸱j en⸱ir⸱as en la intim⸱a⸱n anim⸱a⸱n viv⸱o⸱n de la poet⸱o, kiu pasi⸱e dialog⸱as kun ili, sam⸱kiel li far⸱us kun proksim⸱a⸱j amik⸱o⸱j aŭ najbar⸱o⸱j. Ekzempl⸱o de tip⸱a ragnarsona humur⸱o est⸱as la fin⸱o de la mens⸱a filozofi⸱a „kverel⸱o” inter li kaj la antikv⸱a poet⸱o Solon⸱o, kiam Ragnarsson „... rezign⸱e sekv⸱as/ dign⸱a⸱n Solon⸱o⸱n, du ul⸱o⸱j kun baston⸱o⸱j/ sub du⸱temp⸱a sun⸱o, helen⸱a kaj island⸱a.” (cit⸱aĵ⸱o el Baston⸱o⸱j.)

Font⸱o por la est⸱ont⸱ec⸱o

Per la sam⸱a nuanc⸱o de humur⸱o est⸱as verk⸱it⸱a la poem⸱o Pli ol patr⸱in⸱ec⸱e. Tie Ragnarsson tut⸱kor⸱e indign⸱iĝ⸱as kontraŭ la antikv⸱a „klaĉ⸱ad⸱o” pri la supoz⸱at⸱a mal⸱am⸱o inter la fam⸱a⸱j antikv⸱a⸱j grek⸱a⸱j poet⸱o⸱j Korina kaj Pindar⸱o. Laŭ Ragnarsson, ĉar la histori⸱a⸱n ver⸱o⸱n est⸱as mal⸱facil⸱e re⸱konstru⸱i (fakt⸱e, eĉ la sam⸱temp⸱ec⸱o de la du poet⸱o⸱j est⸱as pri⸱dub⸱at⸱a de la nun⸱a⸱j histori⸱ist⸱o⸱j), ne ind⸱as re⸱memor⸱i mal⸱dign⸱a⸱j⸱n oni⸱dir⸱o⸱j⸱n pri envi⸱o, vant⸱ec⸱o kaj mal⸱am⸱o inter du bril⸱a⸱j mal⸱simil⸱a⸱j poet⸱o⸱j. Laŭ Ragnarsson, se la du poet⸱o⸱j en⸱tut⸱e viv⸱is en la sam⸱a epok⸱o, ili dev⸱int⸱us admir⸱i kaj komplet⸱ig⸱i unu la ali⸱a⸱n, ĝu⸱ant⸱e si⸱a⸱j⸱n mal⸱simil⸱ec⸱o⸱j⸱n, influ⸱ant⸱e unu la ali⸱a⸱n divers⸱manier⸱e, eĉ am⸱ant⸱e unu la ali⸱a⸱n ... Tiu ĉi bel⸱eg⸱a mesaĝ⸱o pri verk⸱ist⸱a solidar⸱ec⸱o montr⸱as al ni grav⸱a⸱n aspekt⸱o⸱n rilat⸱e la person⸱ec⸱o⸱n de la island⸱a poet⸱o, kiu ŝajn⸱as optimism⸱e konsider⸱i la pas⸱int⸱ec⸱o⸱n kiel ne⸱vid⸱ebl⸱a⸱n font⸱o⸱n de lecion⸱o⸱j por la est⸱ont⸱ec⸱o.

La ragnarsona poem⸱o La ofer⸱o de Lukreci⸱o est⸱as poem⸱o pri poem⸱o. En ĝi aper⸱as la latin⸱a poet⸱o Lukreci⸱o, al⸱vok⸱ant⸱a la di⸱o⸱j⸱n en si⸱a filozofi⸱a poem⸱eg⸱o. La island⸱a poet⸱o koment⸱as tiu⸱n gest⸱o⸱n de Lukreci⸱o, rilat⸱ig⸱ant⸱e ĝi⸱n al la fakt⸱o, ke, tamen, la ĝeneral⸱a filozofi⸱a pens⸱manier⸱o de la latin⸱a aŭtor⸱o est⸱is tre materi⸱ism⸱a. Tra la vort⸱o⸱j de Ragnarsson oni sent⸱as la sam⸱a⸱n humil⸱a⸱n medit⸱ad⸱o⸱n pri la lim⸱o⸱j de hom⸱a raci⸱o front⸱e al la mister⸱o⸱j de la mond⸱o – la sam⸱a⸱n ne⸱vid⸱ebl⸱a⸱n ond⸱o⸱n de seren⸱a saĝ⸱ec⸱o – kiu flu⸱is iam tra la poem⸱eg⸱o de Lukreci⸱o.

Font⸱o de tim⸱o, dank⸱o, mir⸱o kaj admir⸱o

La di⸱o⸱j al⸱vok⸱at⸱a⸱j de Lukreci⸱o, sam⸱kiel la krist⸱an⸱a Di⸱o protekt⸱ant⸱a la vojaĝ⸱ant⸱o⸱n kontraŭ la ogr⸱in⸱o⸱j en la poem⸱o Terur⸱o, sam⸱kiel la ogr⸱in⸱o⸱j el la sam⸱a poem⸱o, sam⸱kiel la elf⸱et⸱o⸱j, kies okul⸱o⸱j bril⸱as en la poem⸱o Ros⸱o, sam⸱kiel la verd⸱a best⸱o, kiu⸱n renkont⸱as Temuĝin (Ĝingis Ĥan⸱o) en la poem⸱o Re⸱turn⸱o de Temuĝin – ĉiu⸱j tiu⸱j bild⸱o⸱j ŝajn⸱as mask⸱o⸱j de unu sol⸱a ne⸱vid⸱ebl⸱a profund⸱a font⸱o de la hom⸱a⸱j tim⸱o, dank⸱o, mir⸱o kaj admir⸱o front⸱e al la grand⸱a potenc⸱o en la univers⸱o (kiu⸱n oni pov⸱us nom⸱i eventual⸱e „Sen⸱korp⸱a Mister⸱o”, se oni vol⸱us uz⸱i la zamenhof⸱a⸱n esprim⸱o⸱n).

La histori⸱a⸱j, filozofi⸱a⸱j, literatur⸱a⸱j kaj aŭtobiografi⸱a⸱j font⸱o⸱j de inspir⸱o kongru⸱as kun la tradici⸱a⸱j kaj ne⸱tradici⸱a⸱j font⸱o⸱j de literatur⸱a esprim⸱manier⸱o. Trov⸱ebl⸱as en la libr⸱o poem⸱o⸱j kun aliteraci⸱o laŭ nord-eŭrop⸱a tradici⸱o, tiu⸱j kun regul⸱a⸱j strof⸱o⸱j ritm⸱it⸱a⸱j kaj rim⸱it⸱a⸱j laŭ la plej kon⸱at⸱a eŭrop⸱a tradici⸱o, tiu⸱j struktur⸱it⸱a⸱j laŭ japan⸱a tradici⸱o (hajk⸱o⸱j), mult⸱a⸱j liber⸱form⸱a⸱j poem⸱o⸱j kaj ankaŭ unu proz⸱o⸱poem⸱o. Oft⸱e re⸱kon⸱ebl⸱a⸱j est⸱as eĥ⸱o⸱j de la esperant⸱a romantik⸱a poem⸱tradici⸱o. Tia⸱j influ⸱o⸱j sent⸱ebl⸱as eĉ en cirkonstanc⸱o⸱j, kiam Ragnarsson konsci⸱e asert⸱as si⸱a⸱n original⸱ec⸱o⸱n. Ekzempl⸱e en La font⸱o⸱j ne⸱vid⸱ebl⸱a⸱j (poem⸱o apart⸱e grav⸱a, ĉar la aŭtor⸱o uz⸱is ĝi⸱a⸱n titol⸱o⸱n ankaŭ por la tut⸱a kolekt⸱o), Ragnarsson klar⸱e esprim⸱as si⸱a⸱n distanc⸱iĝ⸱o⸱n de la am⸱at⸱a⸱j model⸱o⸱j de Kalocsay kaj Auld: „... Ali⸱a⸱j voj⸱o⸱j/ konduk⸱is mi⸱n al font⸱o⸱j ne⸱vid⸱ebl⸱a⸱j/ sub ŝton⸱amas⸱o⸱j de mi⸱a nord⸱a land⸱o.”

Oft⸱e Ragnarsson miks⸱as mal⸱simil⸱a⸱j⸱n tradici⸱o⸱j⸱n laŭ surpriz⸱a manier⸱o, bril⸱e uz⸱ant⸱e la bunt⸱a⸱j⸱n ebl⸱o⸱j⸱n de Esperant⸱o. Jen, ekzempl⸱e, tiu humur⸱a fragment⸱o el la poem⸱o Sopir⸱o, kie aliteraci⸱o est⸱as uz⸱at⸱a kun⸱e kun regul⸱a ritm⸱o kaj rim⸱o: „Tamen rest⸱as taŭg⸱a voj⸱o de taktik⸱o:/ Trud⸱i pens⸱o⸱n en esprim⸱o⸱n/ takt⸱o⸱firm⸱a⸱n kaj en rim⸱o⸱n.” Jen ali⸱a ekzempl⸱o el la hajk⸱o-seri⸱o Post⸱tag⸱mez⸱o, kie en⸱e de la japan⸱a form⸱o de hajk⸱o trov⸱ebl⸱as rim⸱o kaj aliteraci⸱o: „Flirt⸱a foli⸱o/ blov⸱et⸱o trans angul⸱o⸱n/ apenaŭ pli⸱o.”

Pri⸱esperant⸱a sen⸱iluzi⸱iĝ⸱o

En kelk⸱a⸱j pri⸱esperant⸱a⸱j poem⸱o⸱j, oni sent⸱as fort⸱a⸱n ond⸱o⸱n de melankoli⸱o, mal⸱gaj⸱ec⸱o kaj sen⸱iluzi⸱iĝ⸱o. Tem⸱as pri sen⸱iluzi⸱iĝ⸱o de grand⸱a rev⸱ist⸱o, kiu foj⸱foj⸱e opini⸱is, ke Esperant⸱o rapid⸱e kaj mirakl⸱e pli⸱bon⸱ig⸱os la tut⸱a⸱n viv⸱o⸱n de la planed⸱o. Unu el la ekzempl⸱o⸱j est⸱as la poem⸱o Post tiom da jar⸱o⸱j, dediĉ⸱it⸱a al la esperant⸱a poet⸱o Henri Vatré okaz⸱e de ties ok⸱dek⸱jar⸱iĝ⸱o. Kompar⸱ant⸱e la hom⸱a⸱j⸱n destin⸱o⸱j⸱n kun vojaĝ⸱ant⸱a⸱j ŝip⸱o⸱j, Ragnarsson fin⸱as la poem⸱o⸱n tiel: „La rand⸱o ni⸱n atend⸱as, ne haven⸱o;/ fal⸱o du⸱obl⸱a: de ŝip⸱o⸱j kaj kurten⸱o.” Laŭ mi⸱a vid⸱punkt⸱o, la poem⸱o⸱j de Ragnarsson (inkluziv⸱e tia⸱j⸱n ne⸱optimism⸱a⸱j⸱n dolor⸱ig⸱a⸱j⸱n am⸱poem⸱o⸱j⸱n pri la esperant⸱a⸱j lingv⸱o kaj kultur⸱o) est⸱as tiom sincer⸱a⸱j kaj majstr⸱e kre⸱it⸱a⸱j, ke ili kapabl⸱as stimul⸱i la optimism⸱o⸱n de la leg⸱ant⸱o rilat⸱e la viv⸱potenc⸱o⸱n de la kultur⸱o, kiu nask⸱is ili⸱n.

Pro tiu ĉi kuraĝ⸱ig⸱a sent⸱o kaj pro la hor⸱o⸱j de seren⸱a medit⸱ad⸱o, kiu⸱j⸱n mi ŝuld⸱as al la leg⸱ad⸱o de la poem⸱kolekt⸱o, mi dank⸱as la aŭtor⸱o⸱n. Mi dezir⸱as, ke li sent⸱u, ke ne dezert⸱a rand⸱o atend⸱as li⸱a⸱j⸱n verk⸱o⸱j⸱n, sed gast⸱am⸱a⸱j haven⸱o⸱j de mal⸱ferm⸱it⸱a⸱j kor⸱o⸱j de leg⸱ant⸱o⸱j.

Baldur Ragnarsson: La font⸱o⸱j ne⸱vid⸱ebl⸱a⸱j. Eld. Mondial, Nov⸱jork⸱o, 2010. 127 paĝ⸱o⸱j bind⸱it⸱a⸱j. ISBN 978-1-59569-174-3.

Por mend⸱i, ir⸱u al la Ret⸱butik⸱o.

Ĉu mal⸱san⸱o patologi⸱a?

Vi sid⸱as en restoraci⸱o aŭ kaf⸱ej⸱o kun amik⸱o, kiu⸱n vi jam de jar⸱o⸱j ne vid⸱is. Vi babil⸱as pri komun⸱a⸱j memor⸱o⸱j, du⸱on⸱forges⸱it⸱a⸱j moment⸱o⸱j, kiam ek⸱juk⸱as la poŝ⸱telefon⸱o aŭ simil⸱a elektron⸱ik⸱a aparat⸱o de vi⸱a kun⸱ul⸱o. Tiu tuj re⸱ag⸱as, pardon⸱pet⸱o⸱j⸱n murmur⸱ant⸱e, kaj turn⸱as si⸱a⸱n atent⸱o⸱n al mesaĝ⸱o ricev⸱at⸱a. Vi dum⸱e tie sid⸱ad⸱as, super⸱flu⸱a, krom⸱a, ebl⸱e embaras⸱it⸱a: sol⸱a en la kun⸱est⸱o de vi⸱a amik⸱o.

Tial la titol⸱o de nov⸱a libr⸱o, el⸱don⸱ot⸱a en Uson⸱o: angl⸱e Alone Together (Kun⸱e sol⸱a⸱j). La verk⸱int⸱o, Sherry Turkle [ŝer⸱i tekl], soci⸱olog⸱o, per ĝi al⸱iĝ⸱as al kresk⸱ant⸱a rond⸱o de fak⸱ul⸱o⸱j, kiu⸱j taks⸱as tuj⸱a⸱n mesaĝ⸱ad⸱o⸱n, blog⸱ad⸱o⸱n, t.n. pep⸱ad⸱o⸱n, kaj uz⸱o⸱n de ekzempl⸱e la inter⸱ret⸱a soci⸱a forum⸱o Facebook, modern⸱a⸱j frenez⸱aĵ⸱o⸱j.

Kontakt⸱o

Turkle kaj ali⸱a⸱j opini⸱as, ke teknik⸱aĵ⸱o⸱j pli kaj pli super⸱reg⸱as ni⸱a⸱j⸱n viv⸱o⸱j⸱n kaj tiel mal⸱human⸱ig⸱as ni⸱n. La inter⸱ret⸱o, do, kre⸱as la impres⸱o⸱n de pli mult⸱a hom⸱a kontakt⸱o, sed nur en virtual⸱a, elektron⸱ik⸱a sfer⸱o: dum⸱e ni neglekt⸱as vid-al-vid⸱a⸱n komunik⸱ad⸱o⸱n, konversaci⸱o⸱j⸱n, babil⸱ad⸱o⸱n kaj ali⸱a⸱j⸱n rekt⸱a⸱j⸱n hom⸱a⸱j⸱n inter⸱ŝanĝ⸱o⸱j⸱n.

Ĉu prav⸱as la soci⸱olog⸱o⸱j? Cert⸱a⸱grad⸱e, jes. En mi⸱a propr⸱a famili⸱o mi konstat⸱as, ke, vizit⸱ant⸱e ge⸱nev⸱o⸱j⸱n en for⸱a urb⸱o, kiu⸱j⸱n mi mal⸱oft⸱e vid⸱as, ili prefer⸱as tekst⸱um⸱i kun amik⸱o⸱j ol parol⸱i kun mi. Bon⸱e: ted⸱a griz⸱barb⸱ul⸱o mi est⸱as, kaj sen⸱dub⸱e la lern⸱ej⸱a, ge⸱knab⸱a rond⸱o pli real⸱as – kaj ja pli grav⸱as – ol distanc⸱a, krist⸱nask⸱kart⸱e kon⸱at⸱a onkl⸱o.

Leter⸱o⸱j

Ali⸱flank⸱e ne ebl⸱as ne⸱i, ke la modern⸱a⸱j teknik⸱aĵ⸱o⸱j inter⸱lig⸱as hom⸱o⸱j⸱n laŭ manier⸱o⸱j ne⸱imag⸱ebl⸱a⸱j antaŭ nur unu generaci⸱o. En la fru⸱a⸱j 1970aj jar⸱o⸱j mi, eŭrop⸱an⸱o, pas⸱ig⸱is plur⸱a⸱j⸱n tre agrabl⸱a⸱j⸱n jar⸱o⸱j⸱n stud⸱ant⸱e en Kanad⸱o. Eĉ ne unu foj⸱o⸱n mi telefon⸱is al mi⸱a⸱j ge⸱patr⸱o⸱j: la kost⸱o est⸱is tro alt⸱a. Ĉiu⸱n semajn⸱o⸱n, tamen, regul⸱e, ni inter⸱ŝanĝ⸱is leter⸱o⸱j⸱n – kaj tio, en tiu for⸱a ŝton-, almenaŭ poŝt-epok⸱o, sufiĉ⸱is.

Nun⸱temp⸱e, dank⸱e nur al inter⸱ret⸱o (mi nek vizaĝ⸱libr⸱um⸱as, nek blog⸱as, nek pep⸱as: la viv⸱o tro mal⸱long⸱as, dum sur⸱bret⸱as libr⸱o⸱j ne⸱leg⸱it⸱a⸱j), mi re⸱kapt⸱is kontakt⸱o⸱n kun lern⸱ej⸱a⸱j, universitat⸱a⸱j kaj ali⸱a⸱j amik⸱o⸱j, kaj inter⸱ŝanĝ⸱as nov⸱aĵ⸱o⸱j⸱n kun hom⸱o⸱j en ĉiu⸱j mond⸱o⸱part⸱o⸱j. Ĉu ebl⸱us sen inter⸱ret⸱o? Cert⸱e ne sam⸱e mult⸱e.

Inform⸱o⸱j

Kaj kio pri Esperant⸱o? Ne plu oni avid⸱e atend⸱as leter⸱o⸱n de plum⸱amik⸱o el for⸱a kontinent⸱o. Ĉiu⸱tag⸱e al⸱ven⸱as mesaĝ⸱o⸱j de esperant⸱ist⸱o⸱j el la tut⸱a mond⸱o, kun salut⸱o⸱j kaj inform⸱o⸱j, pet⸱o⸱j kaj konsil⸱o⸱j. Inter⸱naci⸱e komunik⸱i neniam tiel facil⸱is: ĉu mi tro⸱ig⸱as, dir⸱ant⸱e, ke la inter⸱ret⸱o est⸱as invent⸱it⸱a kvazaŭ por Esperant⸱o?

Ĉu do konsent⸱i kun la soci⸱olog⸱o Turkle, kaj ali⸱a⸱j, ke tuj⸱a mesaĝ⸱ad⸱o, tuj⸱a komunik⸱ad⸱o, far⸱iĝ⸱as mal⸱san⸱o patologi⸱a? Mi kred⸱as, ke ne. Almenaŭ est⸱us tre aŭdac⸱a esperant⸱ist⸱o, kiu tio⸱n asert⸱us.

Punkt⸱o sed ne tut⸱e fin⸱o

Ek⸱de juli⸱o 2011 en Aŭstri⸱o valid⸱os nov⸱a⸱j regul⸱o⸱j por en⸱migr⸱ant⸱o⸱j el land⸱o⸱j, kiu⸱j ne membr⸱as en Eŭrop⸱a Uni⸱o. La aŭstr⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o decid⸱is en⸱konduk⸱i por ili special⸱a⸱n kart⸱o⸱n. Ĝi est⸱as nom⸱at⸱a ruĝ⸱a-blank⸱a-ruĝ⸱a kart⸱o, lig⸱e kun la kolor⸱o⸱j de la aŭstr⸱a naci⸱a flag⸱o.

Laŭ la nov⸱a sistem⸱o, en⸱migr⸱ad⸱o okaz⸱os laŭ difin⸱it⸱a⸱j kriteri⸱o⸱j kaj ne kiel ĝis nun laŭ kvot⸱o⸱j. Maria Fekter, la ministr⸱o pri intern⸱a⸱j afer⸱o⸱j, kiu anonc⸱is la nov⸱a⸱j⸱n regul⸱o⸱j⸱n, dir⸱is: „La ĝis⸱nun⸱a ne⸱fleks⸱ebl⸱a kvot⸱sistem⸱o, kiu ne konsider⸱is kvalifik⸱o⸱n, est⸱os for⸱ig⸱it⸱a.”

Ricev⸱int⸱o⸱j de la kart⸱o rajt⸱os rest⸱i kaj labor⸱i. La kart⸱o est⸱os distribu⸱at⸱a laŭ punkt⸱a sistem⸱o. La kriteri⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n la en⸱migr⸱ant⸱o⸱j dev⸱os plen⸱um⸱i por ating⸱i difin⸱it⸱a⸱n nombr⸱o⸱n de punkt⸱o⸱j, est⸱as profesi⸱a kvalifik⸱o, grad⸱o de kler⸱ec⸱o, lingv⸱o⸱sci⸱o⸱j kaj aĝ⸱o.

Struktur⸱o

Per la nov⸱a⸱j regul⸱o⸱j en⸱migr⸱ad⸱o en Aŭstri⸱o⸱n ricev⸱os nov⸱a⸱n struktur⸱o⸱n. Por la t.n. RBR-kart⸱o pov⸱os kandidat⸱i an⸱o⸱j de tri grup⸱o⸱j: alt⸱kvalifik⸱it⸱a⸱j en⸱migr⸱ant⸱o⸱j (manaĝer⸱o⸱j, medicin⸱ist⸱o⸱j, fak⸱ul⸱o⸱j pri inform⸱a⸱j teknologi⸱o⸱j), kvalifik⸱it⸱a⸱j profesi⸱ul⸱o⸱j, kiu⸱j ne sufiĉ⸱as en la land⸱o (fleg⸱ist⸱o⸱j, friz⸱ist⸱o⸱j k.a. laŭ⸱bezon⸱e fiks⸱ot⸱a⸱j) kaj ceter⸱a⸱j labor⸱ul⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n oni ne pov⸱as trov⸱i inter labor⸱serĉ⸱ant⸱o⸱j.

Nun en⸱migr⸱as Aŭstri⸱o⸱n averaĝ⸱e 35 000 person⸱o⸱j jar⸱e. Tri⸱on⸱o ven⸱as el ne-EU-land⸱o⸱j. Rezult⸱e de la nov⸱a sistem⸱o ven⸱os ĉirkaŭ 8000 hom⸱o⸱j jar⸱e. Oni atend⸱as, ke ĝis 2030 en Aŭstri⸱o⸱n en⸱migr⸱os en⸱tut⸱e 100 000 person⸱o⸱j.

Tigr⸱o, kiu ne plu ror⸱as

La esprim⸱o „kelt⸱a tigr⸱o” est⸱is uz⸱at⸱a por signif⸱i la ekonomi⸱o⸱n de la respublik⸱o Irland⸱o dum rimark⸱ind⸱a period⸱o de ekonomi⸱a kresk⸱ad⸱o, kiu okaz⸱is inter 1995 kaj 2007. En tiu⸱j jar⸱o⸱j, Irland⸱o trans⸱form⸱iĝ⸱is de unu el la plej mal⸱riĉ⸱a⸱j land⸱o⸱j en Eŭrop⸱o al unu el la plej prosper⸱a⸱j.

Kompren⸱ebl⸱e, la fraz⸱o „riĉ⸱a land⸱o” est⸱as iom erar⸱ig⸱a. Grand⸱a part⸱o de la irland⸱a popol⸱o tut⸱e ne part⸱o⸱pren⸱is la avantaĝ⸱o⸱j⸱n de tia ekonomi⸱a prosper⸱o. Oni prov⸱as klar⸱ig⸱i la kaŭz⸱o⸱j⸱n de la kresk⸱ad⸱o, cit⸱ant⸱e: ŝtat⸱e instig⸱it⸱a⸱n dis⸱volv⸱o⸱n; soci⸱a⸱n partner⸱ec⸱o⸱n inter dung⸱ant⸱o⸱j, reg⸱ist⸱ar⸱o kaj sindikat⸱o⸱j; pli da vir⸱in⸱o⸱j en la labor⸱fort⸱o; jar⸱dek⸱o⸱j⸱n da invest⸱ad⸱o en super⸱a eduk⸱ad⸱o; mal⸱alt⸱a⸱n entrepren⸱o-impost⸱o⸱n; angl⸱e⸱parol⸱ant⸱a⸱n labor⸱ist⸱ar⸱o⸱n (kiu grav⸱as por al⸱log⸱i uson⸱a⸱j⸱n industri⸱o⸱j⸱n al Irland⸱o); kaj, precip⸱e, membr⸱ec⸱o⸱n en Eŭrop⸱a Uni⸱o kaj en la eŭr⸱o-mon⸱sistem⸱o.

Mal⸱sat⸱o

Tiu ekonomi⸱a prosper⸱ad⸱o ŝanĝ⸱is la demografi⸱o⸱n, kiu ekzist⸱is ek⸱de la mez⸱o de la 19a jar⸱cent⸱o, kiam ĉirkaŭ milion⸱o da irland⸱an⸱o⸱j mort⸱is pro mal⸱sat⸱o. Ek⸱de tiu tiel nom⸱at⸱a grand⸱a mal⸱sat⸱o ĝis preskaŭ la last⸱a⸱j jar⸱dek⸱o⸱j de la 20a jar⸱cent⸱o, Irland⸱o est⸱is land⸱o de amas⸱a el⸱migr⸱ad⸱o. Kontrast⸱e, dum la period⸱o de la „kelt⸱a tigr⸱o” la Verd⸱a Insul⸱o trans⸱form⸱iĝ⸱is en land⸱o⸱n de amas⸱a en⸱migr⸱ad⸱o. Ne nur irland⸱an⸱o⸱j re⸱ven⸱is el ekster⸱land⸱o al si⸱a patr⸱uj⸱o, sed ankaŭ jun⸱a⸱j hom⸱o⸱j en⸱ven⸱is el ali⸱a⸱j ŝtat⸱o⸱j de Eŭrop⸱a Uni⸱o, de orient⸱a Eŭrop⸱o kaj eĉ de Brazil⸱o kaj Afrik⸱o.

Mal⸱feliĉ⸱e la nov⸱a prosper⸱o est⸱is baz⸱it⸱a preskaŭ sol⸱e sur konstru⸱ad⸱o. Oni supoz⸱is, pro pli alt⸱a nask⸱iĝ⸱o⸱kvant⸱o kaj la en⸱migr⸱int⸱o⸱j, ke est⸱os bezon⸱at⸱a⸱j pli kaj pli da dom⸱o⸱j kaj infra⸱struktur⸱o. La reg⸱ist⸱ar⸱o kaj la entrepren⸱ist⸱o⸱j est⸱is blind⸱ig⸱it⸱a⸱j pro la sukces⸱o de tiu aspekt⸱o de la ekonomi⸱o kaj supoz⸱is, ke la prosper⸱o ĉiam daŭr⸱os. La plej grand⸱a dis⸱vast⸱ig⸱ant⸱o de tiu iluzi⸱o est⸱as la tiam⸱a ĉef⸱ministr⸱o Bertie [bert⸱i] Ahern.

Fung⸱o⸱j

Per special⸱a⸱j impost-liber⸱a⸱j koncesi⸱o⸱j, la reg⸱ist⸱ar⸱o instig⸱is ne⸱reg⸱at⸱a⸱n konstru⸱ad⸱o⸱n. Ĉie aper⸱is kvazaŭ fung⸱o⸱j dom⸱ar⸱o⸱j por loĝ⸱ig⸱i en⸱migr⸱int⸱o⸱j⸱n kaj re⸱ven⸱int⸱a⸱j⸱n irland⸱an⸱o⸱j⸱n. Simil⸱a⸱j koncesi⸱o⸱j est⸱is don⸱at⸱a⸱j por konstru⸱i hotel⸱o⸱j⸱n por tur⸱ist⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n oni optimism⸱e atend⸱is. Rezult⸱e, la invest⸱ad⸱o okaz⸱is ne en produkt⸱iv⸱a industri⸱o, sed en konstru⸱ad⸱o kaj en aĉet⸱ad⸱o kaj vend⸱ad⸱o de bien⸱o⸱j en- kaj ekster-land⸱e.

Invest⸱ant⸱o⸱j ebri⸱iĝ⸱is pro la miraĝ⸱o de rapid⸱a profit⸱o. La bank⸱o⸱j liber⸱e kaj sen adekvat⸱a garanti⸱o prunt⸱e⸱don⸱is al hom⸱o⸱j, kiu⸱j neniam pov⸱us re⸱pag⸱i, kaj per al⸱log⸱a⸱j reklam⸱o⸱j propon⸱is cent⸱el⸱cent⸱a⸱j⸱n hipotek⸱o⸱j⸱n. La plej risk⸱em⸱a kaj sen⸱respond⸱ec⸱a bank⸱o est⸱is la Angl⸱o-Irland⸱a, kiu prunt⸱e⸱don⸱is preskaŭ ekskluziv⸱e al grand⸱a⸱j konstru⸱ist⸱o⸱j per mon⸱o, kiu⸱n ĝi ne posed⸱is, sed mem prunt⸱e⸱pren⸱is de ali⸱a⸱j bank⸱o⸱j. Sam⸱temp⸱e irland⸱an⸱o⸱j el⸱spez⸱is prunt⸱it⸱a⸱n kaj ŝpar⸱it⸱a⸱n mon⸱o⸱n por hav⸱ig⸱i al si dom⸱o⸱j⸱n, luks⸱a⸱j⸱n aŭt⸱o⸱mobil⸱o⸱j⸱n, mult⸱e⸱kost⸱a⸱j⸱n ekster⸱land⸱a⸱j⸱n feri⸱o⸱j⸱n, mod⸱a⸱j⸱n vest⸱aĵ⸱o⸱j⸱n ktp.

Sen⸱labor⸱ec⸱o

Fulm⸱rapid⸱e la tut⸱a ekonomi⸱o kolaps⸱is ĉirkaŭ la jar⸱o 2008. En 2010 la mal⸱net⸱a en⸱land⸱a produkt⸱o kaj la labor⸱ec⸱o fal⸱is je po 14 %. La irland⸱a⸱j bank⸱o⸱j, precip⸱e la Angl⸱o-Irland⸱a, trov⸱iĝ⸱is en danĝer⸱a situaci⸱o. Ili ŝuld⸱is grand⸱a⸱j⸱n sum⸱o⸱j⸱n al ekster⸱land⸱a⸱j bank⸱o⸱j, dum sam⸱temp⸱e mult⸱a⸱j entrepren⸱ist⸱o⸱j, konstru⸱ant⸱o⸱j, komerc⸱ant⸱o⸱j kaj privat⸱ul⸱o⸱j ne kapabl⸱is re⸱pag⸱i si⸱a⸱j⸱n ŝuld⸱o⸱j⸱n. Mult⸱a⸱j bankrot⸱is kaj iam prosper⸱a⸱j firma⸱o⸱j ferm⸱is si⸱a⸱j⸱n pord⸱o⸱j⸱n.

En la tut⸱a land⸱o⸱j rest⸱is tiel nom⸱at⸱a⸱j fantom⸱a⸱j dom⸱ar⸱o⸱j, kie neni⸱u loĝ⸱is, kaj kiu⸱j neniam est⸱os loĝ⸱at⸱a⸱j. Mult⸱a⸱j est⸱as ĝis hodiaŭ ne fin⸱konstru⸱it⸱a⸱j. Krom⸱e Irland⸱o nun hav⸱as tro da hotel⸱o⸱j – mult⸱a⸱j en for⸱a⸱j lok⸱o⸱j, kie⸱n ne ir⸱os tur⸱ist⸱o⸱j. Oni nom⸱as ili⸱n angl⸱e zombie hotels [zombi hotéls], do sorĉ⸱kadavr⸱a⸱j hotel⸱o⸱j. La bank⸱o⸱j, al kiu⸱j ili nun aparten⸱as, pov⸱as ili⸱n nek sub⸱ten⸱i nek vend⸱i.

Projekt⸱o⸱j

Kiam ror⸱is la kelt⸱a tigr⸱o, la reg⸱ist⸱ar⸱o kaj ali⸱a⸱j instanc⸱o⸱j mal⸱ŝpar⸱is miliard⸱o⸱j⸱n da eŭr⸱o⸱j pro ne⸱neces⸱a⸱j prestiĝ⸱a⸱j projekt⸱o⸱j kaj mal⸱atent⸱is san⸱serv⸱o⸱j⸱n, lern⸱ej⸱o⸱j⸱n kaj social⸱a⸱j⸱n proviz⸱o⸱j⸱n. La ministr⸱o pri san⸱o, Mary Harney [mejri harne], sekv⸱is dekstr⸱em⸱a⸱n ideologi⸱o⸱n, laŭ kiu est⸱is kre⸱it⸱a du⸱nivel⸱a san⸱sistem⸱o: t.e. unu tavol⸱o privat⸱ig⸱it⸱a por tiu⸱j, kiu⸱j pov⸱as pag⸱i, kaj ali⸱a, mal⸱kontent⸱ig⸱e funkci⸱ant⸱a publik⸱a, por tiu⸱j, kiu⸱j hav⸱as nek mon⸱o⸱n nek asekur⸱o⸱n.

Kvankam hospital⸱a⸱j stab⸱an⸱o⸱j en Irland⸱o est⸱as re⸱kon⸱at⸱a⸱j kiel inter la plej bon⸱a⸱j en la mond⸱o, la situaci⸱o en irland⸱a⸱j hospital⸱o⸱j oft⸱e est⸱as ĥaos⸱a. Serv⸱o⸱j por mens⸱mal⸱san⸱ul⸱o⸱j est⸱as ne⸱sufiĉ⸱a⸱j. Pro mank⸱o de lit⸱o⸱j kaj fleg⸱ist⸱o⸱j, mil⸱o⸱j da sufer⸱ant⸱o⸱j ne pov⸱as est⸱i operaci⸱it⸱a⸱j. En preskaŭ ĉiu⸱j mal⸱san⸱ul⸱ej⸱o⸱j pacient⸱o⸱j kuŝ⸱as sur rad⸱brankard⸱o⸱j aŭ sid⸱as sur seĝ⸱o⸱j en koridor⸱o⸱j.

Koalici⸱o

Last⸱a⸱temp⸱e, tamen, Harney re⸱kon⸱is, ke ŝi⸱a⸱j plan⸱o⸱j mal⸱sukces⸱is, kaj ŝi subit⸱e eks⸱iĝ⸱is. Ne long⸱e post⸱e, ankaŭ la Verd⸱a Parti⸱o, et⸱a partner⸱o en la koalici⸱o, eks⸱iĝ⸱is, las⸱ant⸱e minoritat⸱a⸱n reg⸱ist⸱ar⸱o⸱n. Ankaŭ la ĉef⸱ministr⸱o Bri⸱a⸱n Cowen [brajan kaŭen] rezign⸱is kiel ĉef⸱o de si⸱a parti⸱o Fianna Fáil (FF), sed ne kiel ĉef⸱o de la reg⸱ist⸱ar⸱o.

En la last⸱a⸱j jar⸱o⸱j de la agoni⸱ant⸱a tigr⸱o, la reg⸱ist⸱ar⸱o konsist⸱is el apenaŭ funkci⸱ant⸱a koalici⸱o de FF kaj la Verd⸱a Parti⸱o. Ĉar antaŭ⸱a⸱j reg⸱ist⸱ar⸱o⸱j dum la tigr⸱a period⸱o hav⸱is FF-pli⸱mult⸱o⸱n, kaj ne inklud⸱is la verd⸱ul⸱o⸱j⸱n, ĝi sol⸱a kulp⸱as pri la ekonomi⸱a katastrof⸱o. Kompren⸱ebl⸱e kontribu⸱is bank⸱o⸱j, apart⸱e inter⸱naci⸱e, kio grav⸱e tuŝ⸱is Irland⸱o⸱n.

Pra⸱nep⸱o⸱j

Tamen la plej monstr⸱a fuŝ⸱aĵ⸱o de la irland⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o est⸱is ĝi⸱a decid⸱o garanti⸱i la total⸱a⸱j⸱n ŝuld⸱o⸱j⸱n de ĉiu⸱j naci⸱a⸱j bank⸱o⸱j – ne nur tiu⸱j⸱n de Angl⸱o-Irland⸱a. Tio⸱n ĝi far⸱is, ne sci⸱ant⸱e la kvant⸱o⸱n aktual⸱a⸱n kaj est⸱ont⸱a⸱n de tiu⸱j ŝuld⸱o⸱j. Ne inter⸱konsil⸱iĝ⸱ant⸱e kun la publik⸱o aŭ ali⸱a⸱j parti⸱o⸱j, la reg⸱ist⸱ar⸱o tiam akcept⸱is amas⸱a⸱j⸱n prunt⸱o⸱j⸱n de inter⸱naci⸱a⸱j bank⸱o⸱j – sum⸱o⸱j⸱n tiom grand⸱a⸱j⸱n, ke la nep⸱o⸱j kaj pra⸱nep⸱o⸱j de la nun⸱a generaci⸱o long⸱e port⸱os sur si⸱a⸱j ŝultr⸱o⸱j la ŝarĝ⸱o⸱n de tiu⸱j ŝuld⸱o⸱j.

Do la ekonomi⸱a situaci⸱o de Irland⸱o est⸱as ne nur zorg⸱ig⸱a, sed katastrof⸱a. La sol⸱a optimism⸱o de⸱ven⸱as de eksport⸱aĵ⸱o⸱j, kiu⸱j last⸱a⸱temp⸱e kresk⸱is. Opozici⸱a⸱j parti⸱o⸱j bon⸱ven⸱ig⸱as la baldaŭ⸱a⸱n naci⸱a⸱n balot⸱o⸱n, asert⸱ant⸱e, ke ĝi liver⸱os nov⸱a⸱n ŝanc⸱o⸱n al la irland⸱a popol⸱o. Oni esper⸱as, ke ĝi ebl⸱ig⸱os anstataŭ⸱ig⸱i la mal⸱nov⸱a⸱j⸱n parti⸱o⸱j⸱n per nov⸱a⸱j parlament⸱an⸱o⸱j kun nov⸱a⸱j ide⸱o⸱j.

Lern⸱ej⸱o⸱j

Persist⸱as en Irland⸱o kelk⸱a⸱j mit⸱o⸱j, kiu⸱j mal⸱help⸱as solv⸱i ĝi⸱a⸱j⸱n problem⸱o⸱j⸱n. Oni fier⸱as pri la supoz⸱at⸱a „fakt⸱o”, ke irland⸱an⸱o⸱j konsist⸱ig⸱as unu el la plej bon⸱e eduk⸱it⸱a⸱j popol⸱o⸱j en la mond⸱o. Sam⸱temp⸱e oni ignor⸱as statistik⸱o⸱n, kiu indik⸱as, ke unu el tri lern⸱ej⸱an⸱o⸱j for⸱las⸱as la lern⸱ej⸱o⸱n sen efektiv⸱a kapabl⸱o leg⸱i kaj skrib⸱i en la angl⸱a aŭ (eĉ pli) en la irland⸱a.

En mult⸱a⸱j lern⸱ej⸱o⸱j, instru⸱ad⸱o de fremd⸱a⸱j lingv⸱o⸱j est⸱as mank⸱hav⸱a aŭ ne⸱ekzist⸱ant⸱a. Eg⸱e mal⸱mult⸱e da irland⸱an⸱o⸱j kapabl⸱as kompren⸱i eĉ unu fremd⸱a⸱n lingv⸱o⸱n. Kiel la pli⸱mult⸱o da angl⸱o⸱j (kiu⸱j iam reg⸱is Irland⸱o⸱n), la pli⸱mult⸱o da irland⸱an⸱o⸱j est⸱as unu⸱lingv⸱an⸱o⸱j, do est⸱as mal⸱bon⸱e prepar⸱it⸱a⸱j por est⸱i civit⸱an⸱o⸱j de la plur⸱lingv⸱a Eŭrop⸱a Uni⸱o. Ili do ne pov⸱as sufiĉ⸱e profit⸱i de si⸱a membr⸱ec⸱o de EU.

Verk⸱ist⸱o⸱j

Paradoks⸱e, Irland⸱o, land⸱o kiu don⸱is – kaj ankoraŭ don⸱as – al la mond⸱o kelk⸱a⸱j⸱n el la plej el⸱star⸱a⸱j verk⸱ist⸱o⸱j kaj poet⸱o⸱j, sam⸱temp⸱e hav⸱as tim⸱ig⸱e grand⸱a⸱n nombr⸱o⸱n da praktik⸱e analfabet⸱o⸱j. La instru⸱sistem⸱o grand⸱part⸱e mal⸱plen⸱um⸱is la atend⸱o⸱j⸱n de instru⸱ist⸱o⸱j. Kelk⸱a⸱j klar⸱vid⸱a⸱j eduk⸱it⸱a⸱j irland⸱an⸱o⸱j atent⸱ig⸱is, ke la irland⸱a sistem⸱o ĝeneral⸱e ne instru⸱as pens⸱ad⸱o⸱n al stud⸱ant⸱o⸱j. Lern⸱ad⸱o konsist⸱as el memor⸱ig⸱o de fakt⸱o⸱j kaj konsil⸱o⸱j por sukces⸱i en ekzamen⸱o⸱j. Oni rekomend⸱as, ke jun⸱a⸱j lern⸱ej⸱an⸱o⸱j lern⸱u iom pri filozofi⸱o jam en la mal⸱super⸱a⸱j klas⸱o⸱j.

Malgraŭ tio, ne est⸱as dub⸱o, ke est⸱as mult⸱e da inteligent⸱a⸱j kaj invent⸱em⸱a⸱j mens⸱o⸱j inter la jun⸱a generaci⸱o. En ĝi oni vid⸱as esper⸱o⸱n por la est⸱ont⸱a Irland⸱o.

Kriz⸱o de la eŭr⸱o

Du⸱cent tag⸱o⸱j sen nov⸱a federaci⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o¹ post la balot⸱o⸱j kaj ŝuld⸱o egal⸱a al cent procent⸱o⸱j de la mal⸱net⸱a en⸱land⸱a produkt⸱o (MEP): zorg⸱ig⸱a situaci⸱o por Belgi⸱o. Iu⸱j koment⸱ist⸱o⸱j kompar⸱as la situaci⸱o⸱n de Belgi⸱o kun Greki⸱o kaj Irland⸱o. Fons Verplaetse [verplatse], eks-estr⸱o (1989-1999) de la belg⸱a centr⸱a bank⸱o, klar⸱ig⸱as ke tamen est⸱as grand⸱eg⸱a diferenc⸱o inter Belgi⸱o kaj kelk⸱a⸱j eŭrop⸱a⸱j ŝtat⸱o⸱j kun financ⸱a⸱j problem⸱o⸱j.

Viktim⸱o⸱j de spekulaci⸱o

Antaŭ la ekzist⸱o de eŭr⸱o⸱zon⸱o, eŭrop⸱a⸱j ŝtat⸱o⸱j en financ⸱a⸱j problem⸱o⸱j devalut⸱is si⸱a⸱n mon⸱unu⸱o⸱n. Post la en⸱konduk⸱o de la eŭr⸱o tio ne plu ebl⸱as. Por financ⸱i si⸱a⸱j⸱n ŝuld⸱o⸱j⸱n la ŝtat⸱o⸱j apelaci⸱as al la financ⸱a⸱j merkat⸱o⸱j per emisi⸱o de obligaci⸱o⸱j, kies rent⸱o de⸱pend⸱as de la supoz⸱at⸱a kapabl⸱o de la ŝtat⸱o re⸱pag⸱i la ŝuld⸱o⸱j⸱n. Pro mank⸱o de reg⸱ist⸱ar⸱o, kiu iniciat⸱us aranĝ⸱o⸱j⸱n por san⸱ig⸱i la financ⸱o⸱j⸱n, tiu rent⸱o por Belgi⸱o est⸱as proksim⸱um⸱e 1 % pli alt⸱a ol ekzempl⸱e por Germani⸱o. Se la rent⸱o⸱nivel⸱o ankoraŭ pli⸱alt⸱iĝ⸱us, rest⸱us mal⸱pli da rezerv⸱o por redukt⸱i la ŝuld⸱o⸱j⸱n, kaj sekv⸱e la rent⸱o de⸱nov⸱e alt⸱iĝ⸱us kaj kre⸱iĝ⸱us tiu diabl⸱a cirkl⸱o kiu⸱n ekspluat⸱as spekul⸱ant⸱o⸱j.

Belgi⸱o pli riĉ⸱as ol problem⸱land⸱o⸱j

Unu⸱e neces⸱as atent⸱i pri la dis⸱volv⸱iĝ⸱o de la belg⸱a⸱j ŝuld⸱o⸱j kompar⸱e kun ali⸱a⸱j eŭrop⸱a⸱j ŝtat⸱o⸱j. En 1970 ĝi egal⸱is al 130 % de la MEP, 69 % pli ol la eŭrop⸱a averaĝ⸱o. Nun⸱temp⸱e, pro la financ⸱a kriz⸱o, la ŝuld⸱o⸱j de ĉiu⸱j eŭrop⸱a⸱j ŝtat⸱o⸱j kresk⸱is. Tiu⸱j de Belgi⸱o super⸱as la eŭrop⸱a⸱n averaĝ⸱o⸱n nur je 13 %. Sed krom⸱e la belg⸱o⸱j est⸱as, post la svis⸱o⸱j, la plej grand⸱a⸱j ŝpar⸱ant⸱o⸱j en Eŭrop⸱o. La financ⸱a⸱j ebl⸱o⸱j de la belg⸱a⸱j famili⸱o⸱j sum⸱iĝ⸱is en 2007 je 230 % de la MEP, dum tio est⸱is nur 135 % por la financ⸱e fort⸱a Germani⸱o kaj 149 % por la tut⸱a eŭr⸱o⸱zon⸱o. Kiam oni adici⸱as ĉiu⸱j⸱n hav⸱aĵ⸱o⸱j⸱n de Belgi⸱o en ekster⸱land⸱o kaj de⸱pren⸱as ĉiu⸱j⸱n ekster⸱land⸱a⸱j⸱n ŝuld⸱o⸱j⸱n oni konserv⸱as por 2009 plus⸱o⸱n de 45 %, pli ol en Germani⸱o kaj Nederland⸱o.

Evident⸱e mal⸱bon⸱as, ke ne form⸱iĝ⸱as nov⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o kaj tio mal⸱pli⸱ig⸱as la fid⸱o⸱n de la financ⸱a⸱j medi⸱o⸱j. Laŭ Verplaetse oni tamen ne tim⸱u spekul⸱ad⸱o⸱n kontraŭ Belgi⸱o kiel okaz⸱is kontraŭ Greki⸱o, Irland⸱o kaj Portugali⸱o. Baldaŭ est⸱u reg⸱ist⸱ar⸱o, kiu el⸱labor⸱u plan⸱o⸱n por mal⸱pli⸱ig⸱i la ŝuld⸱o⸱j⸱n, ne tro drast⸱e sed iom post iom, por ne mal⸱ekvilibr⸱ig⸱i la ekonomi⸱o⸱n. Tiam tut⸱e ne plu ebl⸱os spekul⸱ad⸱o.

1. Belgi⸱o est⸱as sen nov⸱a federaci⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o, sed ja funkci⸱as la mal⸱nov⸱a federaci⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o kaj la reg⸱ist⸱ar⸱o⸱j de la region⸱o⸱j kaj komun⸱um⸱o⸱j, kiu⸱j respond⸱ec⸱as pri la pli⸱mult⸱o de la decid⸱o⸱j.

Kie pac⸱o far⸱iĝ⸱as mal⸱pac⸱o

Fin⸱e de novembr⸱o civit⸱an⸱o⸱j de Ebur-Bord⸱o en okcident⸱a Afrik⸱o elekt⸱is nov⸱a⸱n prezid⸱ant⸱o⸱n. Jen ebl⸱o, almenaŭ teori⸱e, met⸱i fin⸱o⸱n al pli ol 10 jar⸱o⸱j da politik⸱a mal⸱cert⸱ec⸱o kaj, inter 2002 kaj 2005, intern⸱a milit⸱o en tiu ĉi land⸱o, kiu sen⸱de⸱pend⸱iĝ⸱is de Franci⸱o en 1960.

En unu⸱a balot⸱o neni⸱u kandidat⸱o gajn⸱is pli ol 50 % de la voĉ⸱o⸱j por aŭtomat⸱e far⸱iĝ⸱i prezid⸱ant⸱o. Laurent Gbagbo, la prezid⸱int⸱o, akir⸱is 38 % kaj, en du⸱a lok⸱o, Alassane Quattara 34 %. Ali⸱a⸱j kandidat⸱o⸱j gajn⸱is mal⸱pli kaj ne part⸱o⸱pren⸱is la du⸱a⸱n balot⸱o⸱n.

Pas⸱is sen⸱problem⸱e la elekt⸱o-tag⸱o. Tamen la rezult⸱o, anonc⸱end⸱a en⸱e de minimum⸱e tri tag⸱o⸱j, ne ven⸱is. La kvar⸱a⸱n tag⸱o⸱n la ĉef⸱o de la elekt⸱o-komision⸱o, tim⸱ant⸱e pri si⸱a viv⸱o, fuĝ⸱is al hotel⸱o gard⸱at⸱a de pac⸱soldat⸱o⸱j de Unu⸱iĝ⸱int⸱a⸱j Naci⸱o⸱j. De tie li anonc⸱is, ke venk⸱is per 54 % la iam⸱a ĉef⸱ministr⸱o Quattara. Aprob⸱is la rezult⸱o⸱n UN-reprezent⸱ant⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j inter⸱naci⸱a⸱j observ⸱ant⸱o⸱j.

Konsili⸱o

Gbagbo tamen rifuz⸱is akcept⸱i la rezult⸱o⸱n. Konstituci⸱a konsili⸱o, kiu⸱n li star⸱ig⸱is, renvers⸱is la rezult⸱o⸱n kaj deklar⸱is, ke Gbagbo venk⸱is per 51 % de la voĉ⸱o⸱j. Li akuz⸱is ministr⸱o⸱n Quatarra kaj sub⸱ten⸱ant⸱o⸱j⸱n en la nord⸱a part⸱o de la land⸱o pri fraŭd⸱o.

Malgraŭ prem⸱o⸱j de la inter⸱naci⸱a komun⸱um⸱o, kaj intern⸱e de Afrik⸱o, Gbagbo rifuz⸱as ced⸱i. La arme⸱o li⸱n protekt⸱as en la prezid⸱ant⸱a palac⸱o en la reg⸱urb⸱o Abiĝano. Pro la post⸱voĉ⸱don⸱a kriz⸱o jam mort⸱is 300 hom⸱o⸱j, dum pli ol 30 000 pet⸱is azil⸱o⸱n en najbar⸱a⸱j land⸱o⸱j.

Sen⸱dub⸱e mort⸱os pli da hom⸱o⸱j, se oni ag⸱as per⸱fort⸱e por for⸱ig⸱i la iam⸱a⸱n prezid⸱ant⸱o⸱n. Inter⸱temp⸱e oni prov⸱as diplomati⸱a⸱j⸱n solv⸱o⸱j⸱n sed ĝis nun sen⸱sukces⸱e.

Kaka⸱o

Ebur-Bord⸱o est⸱as la plej grand⸱a produkt⸱ant⸱o kaj eksport⸱ant⸱o de kaka⸱o en la mond⸱o. Ĝi⸱a ekonomi⸱o sufer⸱os pro la politik⸱a mal⸱cert⸱ec⸱o. Quatarra jam pet⸱is, ke ali⸱a⸱j land⸱o⸱j ne akcept⸱u ebur-bord⸱a⸱n kaka⸱o⸱n por protest⸱i kontraŭ la mal⸱stabil⸱ec⸱o en la land⸱o. La iniciat⸱o⸱n sub⸱ten⸱is jam la uson⸱a prezid⸱ant⸱o Obama.

Ankaŭ najbar⸱a⸱j land⸱o⸱j tim⸱as pro la situaci⸱o. Ankaŭ ili⸱a⸱j civit⸱an⸱o⸱j viktim⸱iĝ⸱os, se okaz⸱os milit⸱o aŭ per⸱fort⸱o kontraŭ land⸱o antaŭ⸱e kon⸱at⸱a kiel haven⸱o de pac⸱o kaj stabil⸱ec⸱o.

Rus⸱a vilaĝ⸱o

Pas⸱int⸱somer⸱e mi ripoz⸱is en la vilaĝ⸱o, kie mi pas⸱ig⸱is mi⸱a⸱n infan⸱ec⸱o⸱n; tia ripoz⸱o est⸱as tradici⸱a en Rusi⸱o. Plej oft⸱e mi renkont⸱iĝ⸱is kun mi⸱a lern⸱ej⸱amik⸱o Andre⸱o. Li est⸱as unu el ne⸱mult⸱a⸱j, kun kiu⸱j konserv⸱iĝ⸱is anim⸱a⸱j rilat⸱o⸱j.

Mi jam vol⸱is re⸱vetur⸱i hejm⸱e⸱n, kiam Andre⸱o telefon⸱is al mi, ke li⸱a edz⸱in⸱o romp⸱is pied⸱o⸱n kaj ke li dev⸱as vetur⸱ig⸱i ŝi⸱n en special⸱a⸱n mal⸱san⸱ul⸱ej⸱o⸱n en urb⸱o je 130 kilo⸱metr⸱o⸱j (por Siberi⸱o tio ne est⸱as grand⸱a distanc⸱o). Li vol⸱is, ke mi ili⸱n akompan⸱u. Nu bon⸱e, pet⸱o de amik⸱o est⸱as leĝ⸱o.

Ni ambaŭ kresk⸱is en tiu grand⸱a vilaĝ⸱o (ĝi⸱a loĝ⸱ant⸱ar⸱o est⸱as 9000 hom⸱o⸱j). Mi bon⸱e kon⸱is la viv⸱o⸱n ĉi tie antaŭ 25 jar⸱o⸱j kaj nun vid⸱is viv⸱o⸱n tut⸱e ali⸱a⸱n. Dum tiu sufiĉ⸱e long⸱a vetur⸱o mi parol⸱os kun Andre⸱o pri la nov⸱aĵ⸱o⸱j. Mi ili⸱n vid⸱as, sed ne kompren⸱as.

Ĝis la urb⸱o ni vetur⸱is preskaŭ silent⸱e. Kun la mal⸱san⸱a edz⸱in⸱o, kia⸱j konversaci⸱o⸱j ebl⸱as? Sed kiam ni vetur⸱is re⸱e⸱n, ni ne pov⸱is plu silent⸱i. Andre⸱o vol⸱is mult⸱o⸱n rakont⸱i al mi, kaj ni⸱a konversaci⸱o est⸱is ne⸱ordinar⸱e vigl⸱a.

– Andre⸱o, kiam ni vetur⸱is en la urb⸱o⸱n, dum 130 kilo⸱metr⸱o⸱j ni ne vid⸱is eĉ unu brut⸱ar⸱o⸱n. Diabl⸱e, tiom da herb⸱o, ĝis la genu⸱o⸱j! Dum ni⸱a infan⸱ec⸱o ĉi tie est⸱is tiom da brut⸱o⸱j, ke paŝt⸱ej⸱o⸱j iĝ⸱is sen⸱herb⸱a⸱j. Paŝt⸱ist⸱o⸱j pel⸱is brut⸱ar⸱o⸱n mult⸱a⸱j⸱n kilo⸱metr⸱o⸱j⸱n por trov⸱i ia⸱n lok⸱o⸱n por paŝt⸱ad⸱o.

Andre⸱o mal⸱gaj⸱e rid⸱et⸱is:

– Forges⸱u pri tio ... Vi de⸱long⸱e viv⸱as en urb⸱o kaj neni⸱o⸱n sci⸱as pri ni⸱a⸱j nun⸱a⸱j cirkonstanc⸱o⸱j. Vi ne vid⸱is iu⸱j⸱n greg⸱o⸱j⸱n sur⸱voj⸱e en la urb⸱o⸱n, jes, plej ver⸱ŝajn⸱e vi ne vid⸱os ili⸱n ankaŭ re⸱e⸱n. Greg⸱o⸱j mal⸱aper⸱is. Vi jam dum 25 jar⸱o⸱j ne observ⸱is la vilaĝ⸱a⸱n viv⸱o⸱n. Mult⸱a⸱j en vilaĝ⸱o, se ne ĉiu⸱j, vol⸱us hav⸱i kontent⸱ig⸱a⸱n brut⸱ar⸱o⸱n aŭ sam⸱e kontent⸱ig⸱a⸱n parcel⸱o⸱n da ter⸱o, est⸱i ter⸱kultur⸱ist⸱o⸱j. Sed se hom⸱o dum social⸱ism⸱o ricev⸱ad⸱is nur modest⸱a⸱n labor⸱pag⸱o⸱n, de kie li pren⸱os rimed⸱o⸱j⸱n por tio?

– Nu, jen en urb⸱o⸱j hom⸱o, kiu vol⸱as komenc⸱i propr⸱a⸱n afer⸱o⸱n, pren⸱as en bank⸱o kredit⸱o⸱n ...

– Urb⸱o est⸱as ali⸱a aĵ⸱o. Kia⸱n afer⸱o⸱n komenc⸱as urb⸱an⸱o? Bier⸱a⸱n kiosk⸱o⸱n aŭ ripar⸱ej⸱o⸱n de ŝu⸱o⸱j. Du⸱on⸱milion⸱o da rubl⸱o⸱j (12 500 eŭr⸱o⸱j) da kredit⸱o, mi⸱a⸱opini⸱e, sufiĉ⸱os. Sed mi kalkul⸱is por mi⸱a intenc⸱at⸱a farm⸱o. Ekzempl⸱e, mi⸱a dom⸱o valor⸱as maksimum⸱e unu milion⸱o⸱n da rubl⸱o⸱j. Se mi hipotek⸱os en bank⸱o la dom⸱o⸱n kaj ĉio⸱n, kio⸱n mi hav⸱as, pli ol milion⸱o⸱n ili al mi ne don⸱os. Sed tio por mi est⸱as gut⸱o. Por kultur⸱i brut⸱o⸱j⸱n aŭ gren⸱o⸱n, mi bezon⸱us almenaŭ kvin milion⸱o⸱j⸱n: mi dev⸱us aĉet⸱i, ni dir⸱u, 20 hektar⸱o⸱j⸱n da ter⸱o. Mi ne nur per fos⸱il⸱o pov⸱as labor⸱i, teknik⸱o est⸱as bezon⸱at⸱a, sem⸱o⸱j, sterk⸱o, brul⸱aĵ⸱o⸱j, gren⸱ej⸱o, remiz⸱o, rezerv⸱a⸱j maŝin⸱part⸱o⸱j. Tio est⸱as ja ne bier⸱vend⸱ad⸱o.

– Jes, ne bier⸱vend⸱ad⸱o ... La ŝtat⸱o ja dev⸱us help⸱i al la agrikultur⸱o far⸱iĝ⸱i labor⸱kapabl⸱a.

– Ĉu vi opini⸱as? Mi ne. En Rus⸱land⸱o nun neni⸱u dev⸱as io⸱n al iu. Mi ne kred⸱as je influ⸱o de planed⸱o⸱j, stel⸱o⸱j, stel⸱figur⸱o⸱j al la hom⸱ar⸱o; ĉio ĉi est⸱as idiot⸱aĵ⸱o. Sed tamen est⸱as en la kolektiv⸱a psik⸱ologi⸱o ia⸱j cikl⸱o⸱j. Re⸱memor⸱u la mez⸱epok⸱o⸱n. Dum mult⸱a⸱j jar⸱cent⸱o⸱j reg⸱is sovaĝ⸱ec⸱o, kaj nur dum Renesanc⸱o re⸱viv⸱iĝ⸱is human⸱ism⸱o.

Andre⸱o nervoz⸱e komut⸱is la transmisi⸱o⸱n.

– Nun Rus⸱land⸱o est⸱as sam⸱e tia sovaĝ⸱a mez⸱epok⸱a land⸱o. Vi dir⸱as: la ŝtat⸱o. Sed kiu est⸱as la ŝtat⸱o? Amas⸱o de mal⸱ben⸱it⸱a⸱j burokrat⸱o⸱j. Ĉu ili bezon⸱as la agrikultur⸱o⸱n? Por kiu diabl⸱o? Ili sen ĝi bon⸱eg⸱e viv⸱as. Est⸱as naft⸱o, gas⸱o, oni pov⸱as ŝtel⸱i milion⸱o⸱j⸱n kaj miliard⸱o⸱j⸱n. La ŝtat⸱o ... For⸱mort⸱as la land⸱o. Vi ja vid⸱as: kaj en urb⸱o, kaj en vilaĝ⸱o ne est⸱as infan⸱o⸱j. Re⸱memor⸱u, kiom da amik⸱o⸱j ni hav⸱is dum lern⸱ej⸱a⸱j jar⸱o⸱j. Mi hav⸱is tri ge⸱frat⸱o⸱j⸱n, vi – kvar. Mi⸱a nep⸱o al⸱vetur⸱is el urb⸱o. Li vol⸱is dum la tut⸱a somer⸱o ĉe ni viv⸱i, sed apenaŭ unu semajn⸱o⸱n el⸱ten⸱is: est⸱as tro enu⸱e, ne est⸱as ĉirkaŭ⸱e infan⸱o⸱j por lud⸱i.

130 kilo⸱metr⸱o⸱j est⸱as tamen distanc⸱o ne mal⸱grand⸱a. Ni renkont⸱is sur⸱voj⸱e kelk⸱a⸱j⸱n vilaĝ⸱o⸱j⸱n, kvankam en Siberi⸱o vilaĝ⸱o⸱j lok⸱iĝ⸱as ne oft⸱e. Jes, Andre⸱o prav⸱is: vilaĝ⸱o⸱j est⸱is, sed greg⸱o⸱j de bov⸱in⸱o⸱j aŭ ŝaf⸱o⸱j ĉirkaŭ ili ne vid⸱iĝ⸱is.

Sed tamen unu ne⸱grand⸱a⸱n greg⸱o⸱n mi ek⸱vid⸱is. Old⸱a vir⸱o paŝt⸱is 15 aŭ 20 ŝaf⸱o⸱j⸱n.

– Vid⸱u, jen greg⸱o. Ĉu oni pov⸱as normal⸱e viv⸱i, bred⸱ant⸱e 20 ŝaf⸱o⸱j⸱n?

– Ne, cert⸱e ne. Tio est⸱as nur ne⸱grand⸱a al⸱don⸱o al pensi⸱o de tiu hom⸱o. Por normal⸱e viv⸱i, oni dev⸱us bred⸱i 200 ŝaf⸱o⸱j⸱n. Jen imag⸱u, kia⸱j⸱n mon⸱rimed⸱o⸱j⸱n oni bezon⸱as. Mi al vi ankoraŭ unu interes⸱aĵ⸱o⸱n dir⸱os: ekzempl⸱e tiu old⸱ul⸱o kun du dek⸱o⸱j da ŝaf⸱o⸱j bred⸱as ili⸱n nur por viand⸱o. Fel⸱o⸱j⸱n kaj lan⸱o⸱n neni⸱u bezon⸱as.

– Kiel est⸱as tio?

– Tre simpl⸱e: neni⸱u bezon⸱as. Kiam oni buĉ⸱as ŝaf⸱o⸱n aŭ bov⸱id⸱o⸱n, oni el⸱ĵet⸱as fel⸱o⸱j⸱n al hund⸱o⸱j.

– Ahem ...

Dum iom da temp⸱o ni vetur⸱is silent⸱e.

– Nu, kiu dum dis⸱fal⸱o de la social⸱ism⸱o hav⸱is potenc⸱o⸱n aŭ est⸱is apud la potenc⸱o, li pov⸱is amas⸱ŝtel⸱i kaj nun pov⸱as est⸱i agrikultur⸱ist⸱o aŭ komerc⸱ist⸱o. Vi cert⸱e kompren⸱as, ke tia⸱j hom⸱o⸱j est⸱as mal⸱mult⸱a⸱j, ĉiu⸱j ali⸱a⸱j mizer⸱um⸱as. Sopir⸱ig⸱e est⸱as ĉio⸱n ĉi rigard⸱i. Tiom da ne⸱plug⸱it⸱a ter⸱o, tiom da fekund⸱a⸱j paŝt⸱ej⸱o⸱j, oni pov⸱us super⸱ŝut⸱i la merkat⸱o⸱n per nutr⸱aĵ⸱o⸱j, sed hom⸱o⸱j est⸱as almoz⸱ul⸱o⸱j. Krom viand⸱o kaj gren⸱o oni pov⸱us bred⸱i legom⸱o⸱j⸱n, frukt⸱o⸱j⸱n ... Vi vid⸱as ja, ke apud ĉiu dom⸱o kresk⸱as pom⸱a⸱j, pir⸱a⸱j, prun⸱a⸱j arb⸱o⸱j, ber⸱a⸱j arbust⸱o⸱j. Sed mal⸱mult⸱e, nur por si mem. Oni ne hav⸱as ja ter⸱o⸱n kaj teknik⸱o⸱n. Mi mem ĉio⸱n ĉi bred⸱us, ricev⸱us plen⸱a⸱j⸱n kamion⸱o⸱j⸱n da legom⸱o⸱j kaj frukt⸱o⸱j sed ... por tio oni bezon⸱as ne 200-300 kvadrat⸱a⸱j⸱n metr⸱o⸱j⸱n da ter⸱o, sed almenaŭ kvin-ses hektar⸱o⸱j⸱n. Kaj per kio mi ĝi⸱n aĉet⸱os? Dum la social⸱ism⸱o la salajr⸱o est⸱is pli ol modest⸱a, kaj nun ĝi est⸱as simpl⸱e ĝis⸱rid⸱e simbol⸱a. Sed mult⸱a⸱j mi⸱a⸱j sen⸱labor⸱a⸱j kon⸱at⸱o⸱j eĉ tio⸱n ne hav⸱as ...

– Sed kelk⸱a⸱j hom⸱o⸱j bon⸱eg⸱e adapt⸱iĝ⸱is eĉ en tiu⸱j kondiĉ⸱o⸱j – daŭr⸱ig⸱is Andre⸱o. – Unu tiel nom⸱at⸱a farm⸱ist⸱o, mi li⸱n bon⸱e kon⸱as, el⸱pens⸱is por si tre simpl⸱a⸱n farm⸱ist⸱a⸱n okup⸱o⸱n. Li aĉet⸱is kamion⸱o⸱n, kaj nun komerc⸱as per viand⸱o. En la vilaĝ⸱o li aĉet⸱as kilo⸱gram⸱o⸱n kontraŭ 100 rubl⸱o⸱j, vetur⸱ig⸱as en urb⸱o⸱n kaj vend⸱as kontraŭ 200 rubl⸱o⸱j. Jen la tut⸱a labor⸱o: li ŝarĝ⸱as en la kamion⸱o⸱n kaj vetur⸱ig⸱as en la urb⸱o⸱n. Li trov⸱is al si bon⸱eg⸱a⸱n niĉ⸱o⸱n. Hom⸱o⸱j ja sid⸱as hejm⸱e sen labor⸱o, vol⸱as almenaŭ ne⸱grand⸱a⸱n mon⸱o⸱n ricev⸱i. Ili mem al⸱vetur⸱ig⸱as al li pret⸱a⸱n viand⸱o⸱n, li eĉ ne bezon⸱as buĉ⸱i brut⸱o⸱n, sed viv⸱as plej riĉ⸱e en ni⸱a strat⸱o ...

Kiam ni est⸱is proksim⸱e al ni⸱a vilaĝ⸱o, mi vid⸱is ankoraŭ unu greg⸱o⸱n. Sur herb⸱ej⸱o paŝt⸱iĝ⸱is 13-15 ĉeval⸱o⸱j.

– Ho! – mir⸱is mi. – Ĉe vi tie ĉi est⸱as eĉ klub⸱o de rajd⸱ad⸱o!

Andre⸱o sincer⸱e ek⸱rid⸱is:

– Ne, tia klub⸱o est⸱os ĉe ni ne baldaŭ. Ĉio est⸱as pli simpl⸱a: unu ni⸱a bien⸱ist⸱o bred⸱as ĉeval⸱o⸱j⸱n por viand⸱o ...

– Ah, por viand⸱o ... – sopir⸱as mi.

Kiam ni al⸱vetur⸱is hejm⸱e⸱n, Andre⸱o rimark⸱is, ke li⸱a mal⸱jun⸱a patr⸱in⸱o est⸱as per io ĉagren⸱it⸱a.

– Ĉu mal⸱bon⸱a⸱j nov⸱aĵ⸱o⸱j, panjo? – demand⸱is li.

– Anatol⸱o ven⸱is – respond⸱is la patr⸱in⸱o.

Anatol⸱o⸱n mi kon⸱is; li est⸱as kuz⸱o de Andre⸱o.

– Hodiaŭ li vizit⸱is la labor⸱kontor⸱o⸱n. Neni⸱o nov⸱a, labor⸱o ne est⸱as. Li ven⸱is prunt⸱i iom da mon⸱o ... Mi don⸱is al li ankoraŭ pan⸱o⸱n, lard⸱o⸱n, tomat⸱o⸱j⸱n. Kiel ne don⸱i al parenc⸱a hom⸱o?

La old⸱a vir⸱in⸱o mal⸱gaj⸱e rid⸱et⸱is kaj al⸱don⸱is:

– Kaj ankoraŭ Teodor⸱o ven⸱is.

Ankaŭ tiu⸱n Teodor⸱o⸱n mi kon⸱is. Najbar⸱o de Andre⸱o, ankaŭ sen⸱labor⸱ul⸱o, kon⸱at⸱a al la tut⸱a strat⸱o drink⸱ul⸱o.

– Ah, ĉagren⸱o kun tiu Teodor⸱o. Li al⸱port⸱is en sak⸱o pork⸱id⸱o⸱n kaj vol⸱is ŝanĝ⸱i je botel⸱o da vodk⸱o. Ne hav⸱as mi vodk⸱o⸱n, – dir⸱is mi al li. – Ir⸱u hejm⸱e⸱n Teĉjo, la famili⸱o atend⸱as vi⸱n sobr⸱a. Ho, Di⸱o mi⸱a, Di⸱o mi⸱a ...

La ideal⸱a palac⸱o de poŝt⸱ist⸱o Cheval

Je ĉirkaŭ 60 km sud⸱e de Lion⸱o situ⸱as la urb⸱et⸱o Hauterives [otrív], en kiu trov⸱iĝ⸱as strang⸱a konstru⸱aĵ⸱o, kon⸱at⸱a kiel La ideal⸱a palac⸱o de poŝt⸱ist⸱o Cheval. Tem⸱as pri la sol⸱a model⸱o de naiv⸱a arkitektur⸱o. Pro tio ek⸱de la jar⸱o 1969 ĝi est⸱as protekt⸱it⸱a monument⸱o. Ferdinand Cheval [ferdiná ŝevál] (1836-1924) est⸱is poŝt⸱ist⸱o en Hauterives. Ĉiu⸱tag⸱e li dev⸱is marŝ⸱i pli ol tri⸱dek kilo⸱metr⸱o⸱j⸱n en la ĉirkaŭ⸱a kamp⸱ar⸱o por port⸱i leter⸱o⸱j⸱n. Oni sci⸱as, ke marŝ⸱ad⸱o help⸱as la pens⸱vag⸱ad⸱o⸱n. Tiel, tag⸱o⸱j⸱n post tag⸱o⸱j, tiu humil⸱a kamp⸱ar⸱de⸱ven⸱a poŝt⸱ist⸱o pri⸱pens⸱is la destin⸱o⸱n de hom⸱o⸱j kaj mond⸱o.

Ŝton⸱kolekt⸱ad⸱o

Iu⸱n tag⸱o⸱n en april⸱o 1879 rapid⸱e marŝ⸱ant⸱e Cheval stumbl⸱is sur ŝton⸱o kaj fal⸱is. Observ⸱ant⸱e la kial⸱o⸱n de si⸱a fal⸱o, li vid⸱is ŝton⸱o⸱n bel⸱form⸱a⸱n kaj pren⸱is ĝi⸱n. La sekv⸱a⸱n tag⸱o⸱n li sam⸱lok⸱e vid⸱is ali⸱a⸱j⸱n bel⸱a⸱j⸱n ŝton⸱o⸱j⸱n kaj decid⸱is pren⸱i ili⸱n.

Dum si⸱a⸱j marŝ⸱ad⸱o⸱j li rev⸱is pri palac⸱o, kiu⸱n li ŝat⸱us konstru⸱i kaj imag⸱is, ke la trov⸱it⸱a⸱j⸱n ŝton⸱o⸱j⸱n li pov⸱us uz⸱i tiu⸱cel⸱e. Ek⸱de tiam ĉiu⸱tag⸱e Cheval pren⸱is ŝton⸱o⸱j⸱n kaj port⸱is ili⸱n hejm⸱e⸱n. Ali⸱foj⸱e, kiam li trov⸱is tro da ŝton⸱o⸱j, li far⸱is ŝton⸱amas⸱et⸱o⸱j⸱n ĉe la voj⸱rand⸱o kaj re⸱ven⸱is post la labor⸱tag⸱o kaj per si⸱a ĉar⸱et⸱o transport⸱is ili⸱n. Tag⸱o⸱n post tag⸱o li lern⸱is tio⸱n, kio util⸱is por konstru⸱i, selekt⸱is ŝton⸱o⸱j⸱n, kun⸱cement⸱is ili⸱n kaj komenc⸱is la konstru⸱ad⸱o⸱n de si⸱a palac⸱o.

Emerit⸱iĝ⸱o

Por daŭr⸱ig⸱i la konstru⸱ad⸱o⸱n, kiu jam ek⸱hav⸱is form⸱o⸱n, Cheval aĉet⸱is en 1889 la teren⸱o⸱n de najbar⸱o. Ĉi-last⸱a vend⸱is ĝi⸱n tri⸱obl⸱e pli mult⸱e⸱kost⸱e ol la normal⸱a prez⸱o al „tiu frenez⸱ul⸱et⸱o, kiu plen⸱ig⸱as si⸱a⸱n ĝarden⸱o⸱n per ŝton⸱o⸱j”. En 1896 li emerit⸱iĝ⸱is kaj pov⸱is uz⸱i si⸱a⸱n tut⸱a⸱n temp⸱o⸱n por la konstru⸱ad⸱o. La palac⸱o rapid⸱e hav⸱is impon⸱a⸱n aspekt⸱o⸱n kaj vizit⸱ant⸱o⸱j ĉiam pli al⸱ven⸱is. Li el⸱don⸱ig⸱is poŝt⸱kart⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j⸱n li vend⸱is por help⸱i la komplet⸱ig⸱o⸱n de si⸱a palac⸱o, kiu fin⸱e okaz⸱is en 1912. Do, tri⸱dek tri jar⸱o⸱j⸱n post la met⸱o de la unu⸱a ŝton⸱o. La palac⸱o est⸱is ver⸱e mir⸱ind⸱a, ne⸱kred⸱ebl⸱a. Per la trov⸱it⸱a⸱j ŝton⸱o⸱j, per morter⸱o, cement⸱o li konstru⸱is mur⸱o⸱j⸱n 26 metr⸱o⸱j⸱n long⸱a⸱j⸱n kaj ĝis 11 metr⸱o⸱j alt⸱a⸱j⸱n, ornam⸱it⸱a⸱j⸱n per scen⸱o⸱j mit⸱a⸱j aŭ ekzot⸱a⸱j.

Cheval est⸱is ne⸱sufiĉ⸱e eduk⸱it⸱a, li ne vojaĝ⸱is. En Pariz⸱o li labor⸱is kiel pan⸱far⸱ist⸱o kelk⸱a⸱j⸱n jar⸱o⸱j⸱n en si⸱a jun⸱aĝ⸱o. Ĉiu⸱j⸱n si⸱a⸱j⸱n ide⸱o⸱j⸱n pri la ekster⸱a mond⸱o li ver⸱ŝajn⸱e trov⸱is sur la poŝt⸱kart⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n li port⸱is al la adres⸱at⸱o⸱j. Tial oni pov⸱as vid⸱i sur la palac⸱a⸱j mur⸱o⸱j bild⸱o⸱j⸱n de hindu⸱a templ⸱o, arab⸱a moske⸱o, svis⸱a lign⸱a dom⸱et⸱o kaj ali⸱a⸱j. La palac⸱o iel prezent⸱as scen⸱ej⸱o⸱n de la mond⸱o kun ties mit⸱o⸱j, histori⸱o kaj est⸱aĵ⸱o⸱j, kiel imag⸱is ili⸱n la poŝt⸱ist⸱o Cheval. La tut⸱a palac⸱o vid⸱at⸱a el iu perspektiv⸱o memor⸱ig⸱as al kamboĝ⸱a templ⸱o de Angkoro. Oni pov⸱us re⸱memor⸱i ankaŭ pri la sam⸱epok⸱a katalun⸱a arkitekt⸱o Gaudi.

Jen saĝ⸱e, jen naiv⸱e

Divers⸱lok⸱e en la palac⸱o trov⸱iĝ⸱as en⸱skrib⸱it⸱a⸱j fraz⸱o⸱j kaj dir⸱aĵ⸱o⸱j foj⸱foj⸱e saĝ⸱a⸱j, foj⸱foj⸱e naiv⸱a⸱j laŭ li⸱a kred⸱o. La unu⸱a skrib⸱aĵ⸱o, kiu⸱n oni vid⸱as al⸱ven⸱int⸱e, est⸱as „Ĉio, kio⸱n vi, pas⸱ant⸱o, vid⸱as, est⸱as verk⸱o de kamp⸱ar⸱an⸱o.” Ali⸱a fraz⸱o not⸱ind⸱a: „Por bon⸱a hom⸱o, ĉiu⸱j popol⸱o⸱j est⸱as frat⸱o⸱j.” Ceter⸱e, kvankam Cheval est⸱is krist⸱an⸱o, la kun⸱ekzist⸱o de ali⸱religi⸱a⸱j simbol⸱o⸱j en li⸱a palac⸱o montr⸱as, ke li pov⸱us est⸱i al⸱log⸱it⸱a de hom⸱ar⸱an⸱ism⸱o, se li kon⸱us ĝi⸱n.

Antaŭ ol mort⸱i, Cheval konstru⸱is ankaŭ si⸱a⸱n tomb⸱o⸱n sam⸱stil⸱e en la urb⸱et⸱a tomb⸱ej⸱o („La tomb⸱eg⸱o de silent⸱o kaj sen⸱fin⸱a ripoz⸱o”). Post du jar⸱o⸱j li for⸱pas⸱is 88-jar⸱a. Pri Ferdinand Cheval, humil⸱a kamp⸱ar⸱a poŝt⸱ist⸱o, kiu⸱n najbar⸱o⸱j opini⸱is frenez⸱a, la fam⸱a sur⸱real⸱ist⸱o André Bret⸱o⸱n [andré bretó] verk⸱is poem⸱o⸱n, kaj la kant⸱ist⸱o Michel Fugain [miŝél fjugé] kanzon⸱o⸱n. Ĉiu⸱jar⸱e pli ol 120 000 person⸱o⸱j vizit⸱as li⸱a⸱n ideal⸱a⸱n palac⸱o⸱n.

Soci⸱a dokument⸱o pri ni⸱a larm⸱o⸱val⸱o

Antaŭ proksim⸱um⸱e unu jar⸱o mi recenz⸱is la unu⸱a⸱n libr⸱o⸱n de Eddy Raats, La long⸱a vojaĝ⸱o – Tra⸱viv⸱aĵ⸱o⸱j de et⸱ul⸱o. Mi vid⸱is en ĝi esperant⸱a⸱n ekvivalent⸱o⸱n, almenaŭ en⸱hav⸱e, ne literatur⸱e, de la Kisinskia La Farb⸱it⸱a Bird⸱o. Mi not⸱is en la fin⸱o de mi⸱a tekst⸱o, ke la libr⸱o gust⸱as je pli. Kaj nun mi est⸱as regal⸱at⸱a de tiu pli⸱o. Ĵus aper⸱is la daŭr⸱ig⸱o de la viv⸱o⸱rakont⸱o de Eddy.

La bon⸱a mal⸱nov⸱a temp⸱o

Ankaŭ en Esperant⸱o ekzist⸱as, kaj eĉ est⸱as zamenhof⸱a, tiu idili⸱a nostalgi⸱a kaj ideal⸱ig⸱a esprim⸱o. Se mi, tamen, pri⸱pens⸱as la ne tre oft⸱a⸱j⸱n rakont⸱o⸱j⸱n de mi⸱a⸱j ge⸱patr⸱o⸱j pri ili⸱a jun⸱ec⸱o, tiam mi konstat⸱as, ke plej grand⸱a part⸱o el tiu⸱j rakont⸱o⸱j tem⸱is pri mal⸱riĉ⸱ec⸱o, pri mizer⸱o, pri krud⸱ec⸱o, pri dron⸱ig⸱o de mizer⸱o en alkohol⸱o⸱n. Mi⸱a⸱j ge⸱patr⸱o⸱j profit⸱is, mi supoz⸱as, de la evolu⸱o de ni⸱a soci⸱o, de la ali⸱a⸱j temp⸱o⸱j, de la „nov⸱a temp⸱o”, kiu al⸱port⸱is ali⸱a⸱j⸱n mor⸱o⸱j⸱n. Ili est⸱is, en mi⸱a famili⸱o, la unu⸱a generaci⸱o, kiu liber⸱ig⸱is si⸱n el la kot⸱ar⸱o ... sed en si⸱a jun⸱ec⸱o ili ankoraŭ turn⸱iĝ⸱ad⸱is en ĝi. El la nov⸱a libr⸱o de Eddy mi lern⸱is, ke ne ĉiu famili⸱o sam⸱e rapid⸱e kaj facil⸱e evolu⸱is ... kaj pli⸱e dank⸱e al ĝi, mi nun pli klar⸱e rimark⸱as, ke ankoraŭ nun, ĉe ni, en ni⸱a skandal⸱e riĉ⸱a soci⸱o, iu⸱j famili⸱o⸱j daŭr⸱e viv⸱as en kot⸱ar⸱o.

Pend⸱is sur har⸱et⸱o

Jen ali⸱a zamenhof⸱a esprim⸱o, kiu ilustr⸱iĝ⸱as en la libr⸱et⸱o! Eddy pentr⸱as la ver⸱ŝajn⸱e plej kriz⸱a⸱n okaz⸱int⸱aĵ⸱o⸱n en si⸱a viv⸱o, tiom kriz⸱a⸱n, ke la detal⸱o⸱j neniam sukces⸱is en⸱skrib⸱iĝ⸱i en li⸱a⸱j cerb⸱a⸱j kurb⸱iĝ⸱o⸱j. Li preskaŭ strangol⸱is la du⸱a⸱n edz⸱o⸱n de la patr⸱in⸱o. Kiel est⸱us est⸱int⸱a li⸱a viv⸱o, se la atest⸱ant⸱o⸱j ne est⸱us for⸱ŝir⸱int⸱a⸱j li⸱a⸱j⸱n man⸱o⸱j⸱n du⸱on⸱romp⸱iĝ⸱int⸱a⸱j⸱n for de la prem⸱it⸱a kol⸱o? Fakt⸱e, du viv⸱o⸱j sav⸱iĝ⸱is, kaj ambaŭ pend⸱is sur har⸱et⸱o! Kaj je vi⸱a mir⸱o vi en la fin⸱o de la libr⸱et⸱o konstat⸱os, ke Eddy bon⸱e zorg⸱is la sam⸱a⸱n vir⸱o⸱n dum li⸱a⸱j fin⸱a⸱j viv⸱o⸱jar⸱o⸱j. Mi eĉ hav⸱as la impres⸱o⸱n, ke li pli mild⸱e juĝ⸱as tiu⸱n vir⸱o⸱n ol si⸱a⸱n propr⸱a⸱n patr⸱in⸱o⸱n. Eddy nepr⸱e ne sekv⸱is la ĝeneral⸱a⸱n regul⸱o⸱n, ke se mal⸱riĉ⸱ul⸱o sukces⸱as, li ĉiu⸱j⸱n forges⸱as, kaj li ankaŭ pruv⸱as, ke oni ne dev⸱as est⸱i profund⸱e religi⸱em⸱a por am⸱i la proksim⸱ul⸱o⸱j⸱n kaj pardon⸱i kulp⸱ul⸱o⸱j⸱n.

Eksplod⸱liber⸱ig⸱a kort⸱o⸱bala⸱aĵ⸱o?

La Kri⸱o de E. Munch oft⸱e aper⸱is antaŭ mi⸱a⸱j mens⸱a⸱j okul⸱o⸱j dum la leg⸱ad⸱o. Ĉu la verk⸱ad⸱o ebl⸱e est⸱is, eĉ se ne⸱konsci⸱e, fin⸱fin⸱a el⸱ŝrik⸱ad⸱o de dum mult⸱a⸱j jar⸱o⸱j for⸱puŝ⸱it⸱a sufer⸱o? Ĉu pro tio la aŭtor⸱o neglekt⸱as la valor⸱a⸱n konsil⸱o⸱n ne port⸱i ekster⸱e⸱n bala⸱aĵ⸱o⸱n el kort⸱o? Mi supoz⸱as, ke jes. Kaj se ni sci⸱as, ke malgraŭ ĉi⸱a⸱j mal⸱help⸱o⸱j la aŭtor⸱o sukces⸱is viv⸱i sufiĉ⸱e luks⸱a⸱n okcident⸱a⸱n viv⸱o⸱n, oni nepr⸱e demand⸱as si⸱n, kial iu⸱j ali⸱a⸱j en la libr⸱o, kiu⸱j hav⸱is pli promes⸱a⸱n komenc⸱a⸱n kapital⸱o⸱n, kontraŭ⸱e ĝis⸱fund⸱e en⸱kot⸱ig⸱is si⸱n mem!

Relativ⸱ec⸱o de etik⸱o montr⸱iĝ⸱as en la pri⸱skrib⸱o de la pi⸱a, laŭd⸱ind⸱e hipokrit⸱a, manier⸱o, en kiu Eddy sukces⸱is pri⸱zorg⸱i si⸱a⸱n eduk⸱ad⸱o⸱n. Puŝ⸱is li⸱n instru⸱ist⸱o, kiu dank⸱is si⸱a⸱n instru⸱it⸱ec⸱o⸱n al sam⸱e pi⸱a ruz⸱aĵ⸱o, per taŭg⸱a, zorg⸱a kaj logik⸱a klar⸱ig⸱o de sever⸱a kateĥism⸱o ... kaj de la jezuit⸱a princip⸱o la cel⸱o prav⸱ig⸱as la rimed⸱o⸱j⸱n. Pli⸱e help⸱is la pragmat⸱a inter lup⸱o⸱j, kri⸱u lup⸱e!. Tia ag⸱ad⸱o en ni⸱a nun⸱a temp⸱o neniel est⸱as mir⸱ig⸱a, sed ne forges⸱u, ke tiam est⸱is ali⸱a temp⸱o, ali⸱a mor⸱o!

Ali⸱a land⸱o, ali⸱a mor⸱o

Kun⸱e kun si⸱a antaŭ⸱ul⸱o la libr⸱et⸱o est⸱as ver⸱e soci⸱a dokument⸱o ... tia, kia⸱j trov⸱iĝ⸱as jam en ni⸱a literatur⸱o, sed est⸱us util⸱e, se ili mult⸱iĝ⸱us. Antaŭ ne⸱long⸱e aper⸱is tia dokument⸱o pri la patr⸱in⸱o de Sen Rodi⸱n. Ne tem⸱as pri alt⸱a⸱j literatur⸱a⸱j ĉef⸱verk⸱o⸱j, sed pri honest⸱a⸱j, liber⸱a⸱j, kuraĝ⸱a⸱j kor⸱el⸱verŝ⸱o⸱j. Ili ankaŭ instru⸱as al ni, se ni bon⸱e leg⸱as ni⸱a⸱j⸱n ĵurnal⸱o⸱j⸱n kaj bon⸱e rigard⸱as la nov⸱aĵ⸱el⸱send⸱o⸱j⸱n de televid⸱o ... ke ekzist⸱as land⸱o⸱j kaj situaci⸱o⸱j, kie hom⸱o⸱j ankoraŭ nun tra⸱viv⸱as temp⸱o⸱j⸱n simil⸱a⸱j⸱n al ni⸱a⸱j bon⸱a⸱j mal⸱nov⸱a⸱j!

Eddy Raats: Post la pluv⸱o – pluv⸱eg⸱o. Tra⸱viv⸱aĵ⸱o⸱j de jun⸱ul⸱o.. Eld. Mond⸱a Asemble⸱o Soci⸱a, 2010. 126 paĝ⸱o⸱j glu⸱it⸱a⸱j. ISBN 978 2 918300 34 2.

Por mend⸱i, ir⸱u al la Ret⸱butik⸱o.

Sen⸱mit⸱a biografi⸱o de Zamenhof

Estim⸱at⸱a⸱j, se, leg⸱int⸱e la Biografi⸱a⸱n Skiz⸱o⸱n de Al. Korĵenkov pri Zamenhof, Donald Broadribb kompren⸱is inter⸱ali⸱e (MONATO 2011/2, p. 24) ke „Ludovik⸱o kaj Lazar⸱o est⸱as respektiv⸱e la german⸱a kaj la grek⸱a form⸱o⸱j de unu⸱sam⸱a nom⸱o”, ke Zamenhof ne est⸱is pol⸱o tial, ke „la modern⸱a Pol⸱land⸱o est⸱is part⸱o de Rusi⸱o, do oficial⸱e li est⸱is rus⸱o”, kaj ke „en la fru⸱a vort⸱uz⸱o de Zamenhof mem, li⸱a naci⸱o est⸱is ... jud⸱ism⸱o”, mi pov⸱as konklud⸱i nur, ke la ide⸱o-flu⸱o inter aŭtor⸱o kaj recenz⸱int⸱o grav⸱e pane⸱is. Ĉar nek Korĵenkov, se juĝ⸱i laŭ li⸱a interes⸱eg⸱a kaj sam⸱tem⸱a, sed kvin⸱foj⸱e pli ampleks⸱a Hom⸱ar⸱an⸱o, pov⸱is dir⸱i tia⸱j⸱n stult⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, nek Broadribb, se juĝ⸱i laŭ li⸱a⸱j ali⸱a⸱j kontribu⸱o⸱j al MONATO, est⸱as hom⸱o stult⸱a aŭ frenez⸱a, mi dev⸱as konjekt⸱i, ke la recenz⸱at⸱a Skiz⸱o (kiu⸱n mi mem ne jam vid⸱is) est⸱as iom tro skiz⸱a kaj tial ebl⸱e erar⸱ig⸱a. Tamen, ĉar leg⸱ant⸱o tut⸱e sen⸱sci⸱a pri tiu⸱j afer⸱o⸱j ebl⸱e pov⸱us konfuz⸱iĝ⸱i, ne est⸱as sen⸱util⸱e indik⸱i ĉi tie, ke:

1. La antaŭ⸱nom⸱o de Zamenhof est⸱is Lazar⸱o. Pli ĝust⸱e, laŭ li⸱a nask⸱iĝ-atest⸱o ĝi est⸱is Lejzer (trans⸱skrib⸱o de jid⸱a form⸱o) kaj laŭ ali⸱a⸱j oficial⸱a⸱j dokument⸱o⸱j rus⸱lingv⸱a⸱j Lazar⸱j. Ludovik⸱o est⸱as ali⸱a antaŭ⸱nom⸱o, kiu⸱n li uz⸱is (en la pol⸱a form⸱o Ludwik), sam⸱e kiel mult⸱a⸱j Moŝeoj kaj Abrahamoj far⸱iĝ⸱is Maurice-oj kaj Albert⸱o⸱j „en la mond⸱o”, sed ĝi ne est⸱is oficial⸱a. La sol⸱a rilat⸱o inter la du nom⸱o⸱j est⸱as, ke ili komenc⸱iĝ⸱as per la sam⸱a liter⸱o (por ke oni pov⸱u sub⸱skrib⸱i „L. Zamenhof”, ne bezon⸱ant⸱e memor⸱i, kiu⸱n nom⸱o⸱n oni uz⸱as en la koncern⸱a medi⸱o).

2. Oficial⸱e, Zamenhof est⸱is rus⸱land⸱an⸱o, t.e. ŝtat⸱an⸱o de Rus⸱land⸱o kaj sub⸱ul⸱o de la car⸱o. Tio ne signif⸱as, ke sam⸱temp⸱e li ne est⸱is pol⸱o, litov⸱o, ĉeĉen⸱o aŭ kartvel⸱o. Ke li ne konsider⸱is si⸱n pol⸱o, tio⸱n oni pov⸱as apog⸱i per ali⸱a⸱j argument⸱o⸱j, kaj plej konvink⸱e per li⸱a propr⸱a kor⸱tuŝ⸱a deklar⸱o antaŭ la krakov⸱a UK –, sed ne per argument⸱o⸱j pri ŝtat⸱a⸱j lim⸱o⸱j!

3. Zamenhof ĉiam si⸱n nom⸱is „rus⸱land⸱a hebre⸱o” kaj ĉiam si⸱n al⸱kalkul⸱is laŭ de⸱ven⸱o al „la hebre⸱a popol⸱o/gent⸱o/naci⸱o”. La form⸱o⸱n „jud-” li preskaŭ neniam uz⸱is, ĉar en la tiam⸱a rus⸱a ĝi hav⸱is mal⸱ŝat⸱a⸱n nuanc⸱o⸱n; kaj li cert⸱e neniam nom⸱is si⸱a⸱n gent⸱o⸱n „jud⸱ism⸱o”, kio pov⸱is signif⸱i nur jud⸱a⸱n religi⸱o⸱n aŭ doktrin⸱o⸱n, do ĝust⸱e tio⸱n, kio⸱n li ne kun⸱divid⸱is kun si⸱a⸱j sam⸱gent⸱an⸱o⸱j!

Ne stumbl⸱u en la kapt⸱il⸱o⸱n

Plur⸱foj⸱e mi vid⸱is favor⸱a⸱j⸱n artikol⸱o⸱j⸱n pri vakcin⸱ad⸱o, sed neniu⸱j⸱n mal⸱favor⸱a⸱j⸱n. Kial? Mi sci⸱as, la medicin⸱aĵ⸱merkat⸱o mult⸱e pag⸱as por reklam⸱i si⸱a⸱j⸱n var⸱o⸱j⸱n, eĉ dis⸱vast⸱ig⸱ant⸱e mensog⸱o⸱j⸱n, sed bon⸱a inform⸱il⸱o dev⸱us ne stumbl⸱i en la kapt⸱il⸱o⸱n.

Respond⸱o de la redakci⸱o: MONATO pov⸱as publik⸱ig⸱i nur tio⸱n, kio⸱n ĝi⸱a⸱j korespond⸱ant⸱o⸱j send⸱as. Artikol⸱o⸱j, kiu⸱j per fakt⸱o⸱j ilustr⸱as tia⸱j⸱n mensog⸱o⸱j⸱n, kompren⸱ebl⸱e est⸱as bon⸱ven⸱a⸱j.

Ruz⸱e poŝ⸱telefon⸱e

Kiam Tim Verheyden [verhejde], ĵurnal⸱ist⸱o de la flandr⸱a televid⸱staci⸱o VTM, kun si⸱a⸱j koleg⸱o⸱j ating⸱is Kair⸱o⸱n por far⸱i film⸱o⸱j⸱n pri la protest⸱o⸱j en la egipt⸱a ĉef⸱urb⸱o, la sekur⸱ec⸱a serv⸱o konfisk⸱is ili⸱a⸱j⸱n kamera⸱o⸱j⸱n kaj satelit⸱a⸱n send⸱il⸱o⸱n, ĉar la ĵurnal⸱ist⸱o⸱j laŭ⸱dir⸱e ne hav⸱is la permes⸱o⸱n de la egipt⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o. Tim Verheyden tamen est⸱is pli ruz⸱a ol la polic⸱ist⸱o⸱j. Ili ne konfisk⸱is li⸱a⸱n poŝ⸱telefon⸱o⸱n iPhone kaj Verheyden film⸱is per la 150-gram⸱a aparat⸱et⸱o la okaz⸱aĵ⸱o⸱j⸱n. Ĉar iPhone lig⸱iĝ⸱as per 3G-teknologi⸱o al la inter⸱ret⸱o, li sukces⸱is send⸱i si⸱a⸱n film⸱o⸱n tuj al la televid⸱staci⸱o, kiu si⸱a⸱vic⸱e el⸱send⸱is ĝi⸱n al la spekt⸱ant⸱o⸱j en Flandri⸱o.

Dilma Rousseff lul⸱it⸱a

Mi bon⸱ord⸱e ricev⸱is la januar⸱a⸱n numer⸱o⸱n de MONATO, kiu montr⸱as ni⸱a⸱n prezid⸱ant⸱in⸱o⸱n Dilma Rousseff sur⸱kovr⸱il⸱e kaj en⸱hav⸱as la bon⸱eg⸱e el⸱labor⸱it⸱a⸱n raport⸱o⸱n Lul⸱it⸱a de la antaŭ⸱ul⸱o. Gratul⸱o⸱n!

Dilma Rousseff lul⸱it⸱a (2)

La kovr⸱il⸱o de la januar⸱a numer⸱o de MONATO tri⸱obl⸱e trist⸱ig⸱is mi⸱n per la unu⸱a vort⸱o de si⸱a last⸱a lini⸱o: „lul⸱it⸱a de la antaŭ⸱ul⸱o”.

Unu⸱e, mi profund⸱e mal⸱ĝoj⸱as pro tio, ke la sol⸱a particip⸱o de tiu paĝ⸱o est⸱is mis⸱elekt⸱it⸱a kaj tut⸱e ne dir⸱as tio⸱n, kio⸱n la verk⸱ant⸱o supoz⸱is est⸱i dir⸱ant⸱a.

Du⸱e, mi plej bedaŭr⸱as, ke la redaktor⸱o simpl⸱e neglekt⸱is la klar⸱a⸱n vort⸱o⸱lud⸱o⸱n, kiu⸱n propon⸱is al li la nom⸱o de la lul⸱ant⸱o per unu el la tie⸱a⸱j fraz⸱o⸱j de la fin⸱o de la unu⸱a kolumn⸱o de paĝ⸱o 10 (mi⸱a al⸱don⸱o per kursiv⸱a⸱j liter⸱o⸱j): „Tiel fin⸱iĝ⸱as la era⸱o Lul⸱a kaj lul⸱a”.

Kaj fin⸱e, mi konstern⸱e lament⸱as, ke la revizi⸱ant⸱o⸱j preter⸱vid⸱is tia⸱n mis⸱elekt⸱o⸱n de particip⸱o pro la grav⸱ec⸱o de la revu⸱o en ni⸱a mov⸱ad⸱o, sed precip⸱e pro ties lok⸱aper⸱ig⸱o.

Mi⸱a unu⸱a kritik⸱o cel⸱as kontraŭ⸱batal⸱i la tragedi⸱a⸱n mis⸱kompren⸱o⸱n de la senc⸱o⸱j de ni⸱a⸱j particip⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n tre mult⸱a⸱j egal⸱ig⸱as al adjektiv⸱a⸱j fraz⸱o⸱j. Tia mis⸱kutim⸱o cert⸱e est⸱as mal⸱antaŭ la nun trakt⸱at⸱a particip⸱o: Dilma Rousseff, kiu⸱n lul⸱is ŝi⸱a antaŭ⸱ul⸱o. Plej evident⸱e, ĝis la 31a de decembr⸱o 2010 ŝi⸱n lul⸱is Lul⸱a, sed ni⸱a⸱n prezid⸱ant⸱o⸱n Dilma ek⸱de la 1a de januar⸱o 2011 neni⸱u rajt⸱is lul⸱i ...

Nur ek⸱de tiu tag⸱o ŝi est⸱is lul⸱it⸱a de Lul⸱a. Kaj tio⸱n la verk⸱int⸱o konfirm⸱as per la unu⸱a fraz⸱o de si⸱a last⸱a aline⸱o: „Si⸱a⸱vic⸱e Lul⸱a promes⸱is ne ŝov⸱i la barb⸱o⸱n en la nov⸱a⸱n administraci⸱o⸱n.”

Renkont⸱iĝ⸱o

Pas⸱is dek tag⸱o⸱j ek⸱de la last⸱a renkont⸱iĝ⸱o post⸱bakalaŭr⸱a de ni⸱a klas⸱o. Tia⸱j renkont⸱iĝ⸱o⸱j okaz⸱as ordinar⸱e nur en ĉiu dek⸱a jar⸱o, sed kiam ni far⸱iĝ⸱is kvin⸱dek⸱jar⸱ul⸱o⸱j, ni decid⸱is organiz⸱i tiu⸱j⸱n renkont⸱iĝ⸱o⸱j⸱n en ĉiu kvin⸱a jar⸱o. Ja dum dek jar⸱o⸱j pov⸱as okaz⸱i mult⸱o ... Kelk⸱a⸱j ge⸱sam⸱klas⸱an⸱o⸱j jam ne plu viv⸱as, kaj ankaŭ ni⸱a klas⸱estr⸱o jam for⸱pas⸱is.

Helen⸱a ne ven⸱is al la last⸱a renkont⸱iĝ⸱o, kaj mi ne est⸱is cert⸱a, ĉu ĉi-foj⸱e ŝi ven⸱os. Ni est⸱is amik⸱in⸱o⸱j en la mez⸱lern⸱ej⸱o, kaj mi sci⸱as, ke ŝi ne ŝat⸱as banked⸱o⸱j⸱n. Ŝi est⸱is strang⸱a knab⸱in⸱o, la sol⸱a en la klas⸱o, kiu ne sci⸱is danc⸱i kaj tim⸱is kant⸱i, pens⸱ant⸱e, ke ŝi⸱a voĉ⸱o est⸱as mal⸱bel⸱a. Ŝi ne hav⸱is mult⸱a⸱j⸱n amik⸱in⸱o⸱j⸱n. Ŝi mal⸱aprez⸱is tiu⸱n mal⸱sincer⸱a⸱n amik⸱iĝ⸱o⸱n, kiu karakteriz⸱as la vir⸱in⸱a⸱j⸱n amik⸱ec⸱o⸱j⸱n. Mi pens⸱as, ke ŝi am⸱is mi⸱n pli profund⸱e, ol mi ŝi⸱n am⸱is, kaj nun mi hont⸱as pri tio.

Ankaŭ mi est⸱is tiu⸱temp⸱e iom snob⸱a; mi prefer⸱is amik⸱iĝ⸱i kun la plej popular⸱a⸱j knab⸱in⸱o⸱j en la klas⸱o, kaj ŝi ne aparten⸱is al ili. Kiom da prestiĝ⸱o ŝi hav⸱is, tio rezult⸱is ĉef⸱e el tio, ke ni⸱a instru⸱ist⸱in⸱o pri desegn⸱ad⸱o aprez⸱is ŝi⸱a⸱j⸱n pentr⸱aĵ⸱o⸱j⸱n; ver⸱e ŝi est⸱is la plej bon⸱a en la klas⸱o. Ŝi est⸱is tre modest⸱a knab⸱in⸱o, mal⸱laŭt⸱a, kiu evit⸱is la knab⸱o⸱j⸱n. Ver⸱dir⸱e ŝi tim⸱is ili⸱n. Ĉiu⸱j mir⸱eg⸱is, kiam ŝi, unu⸱a el la klas⸱o, edz⸱in⸱iĝ⸱is. Kiam iu dum la banked⸱o menci⸱is tio⸱n, ŝi est⸱is surpriz⸱it⸱a. Mi kred⸱as, ke ŝi⸱n neniam interes⸱is, ĉu ŝi edz⸱in⸱iĝ⸱is unu⸱a aŭ last⸱a; pri tio mi est⸱as konvink⸱it⸱a, ĉar mi plej bon⸱e kon⸱is ŝi⸱n. Ŝi neniam viv⸱is en la real⸱o, sed ie en la mond⸱o de la art⸱o. Ŝi vol⸱is „montr⸱i si⸱n” per⸱e de kre⸱aĵ⸱o⸱j. Fund⸱e de la anim⸱o ŝi dezir⸱is, ke oni am⸱u ŝi⸱n pro tio, kiu ŝi ver⸱e est⸱as, ne pro tio, kiel ŝi est⸱as vest⸱it⸱a. Tia⸱manier⸱e oni ne vek⸱as interes⸱o⸱n de la knab⸱o⸱j. Sed ŝi ne dezir⸱is al⸱log⸱i knab⸱o⸱j⸱n, por kiu⸱j grav⸱as nur la ekster⸱aĵ⸱o⸱j. Est⸱is surpriz⸱o por ni ĉiu⸱j, ke ŝi tamen trov⸱is am⸱ant⸱o⸱n, kiu ŝi⸱n edz⸱in⸱ig⸱is, eĉ antaŭ ĉiu⸱j knab⸱in⸱o⸱j de ni⸱a klas⸱o. Mi kred⸱as, ke ŝi neniam pens⸱is, ke ŝi super⸱as ni⸱n per tio. Strang⸱a knab⸱in⸱o ŝi est⸱is, sed modest⸱a, pro kio, eĉ se ŝi ne aparten⸱is al la „stel⸱ul⸱in⸱o⸱j”, oni ne mal⸱ŝat⸱is ŝi⸱n, kaj kelk⸱a⸱j eĉ simpati⸱is kun ŝi.

En la kort⸱o de ni⸱a iam⸱a lern⸱ej⸱o ni kolekt⸱iĝ⸱is antaŭ⸱tag⸱mez⸱e. Ni gaj⸱e inter⸱brak⸱um⸱is, inter⸱kis⸱ad⸱is, sed en⸱pens⸱e ni dir⸱is: „Ho, kiel ŝi mal⸱jun⸱iĝ⸱is!”

Renkont⸱iĝ⸱o post jar⸱dek⸱o⸱j est⸱as renkont⸱iĝ⸱o kun ni⸱a⸱j iam⸱a⸱j mem⸱o⸱j, kiam ni est⸱is jun⸱a⸱j. Fakt⸱e la kern⸱o de la karakter⸱o ne ŝanĝ⸱iĝ⸱as. Sed la aper⸱o de Helen⸱a inter ni est⸱is surpriz⸱o por ĉiu⸱j. Ŝi est⸱is ŝi, tamen iu ali⸱a: ne mal⸱modest⸱a, tut⸱e ne, sed ŝi⸱a kondut⸱o sugest⸱is iu⸱n afabl⸱a⸱n mem⸱fid⸱o⸱n, kiu est⸱is nov⸱a por ni, kiu⸱j kon⸱is ŝi⸱n antaŭ kvar⸱dek jar⸱o⸱j. Sam⸱klas⸱an⸱in⸱o eĉ menci⸱is: „Vi ŝanĝ⸱iĝ⸱is en bon⸱a senc⸱o.” Knab⸱o (ho, „knab⸱o” ses⸱dek⸱jar⸱a!) sincer⸱e dir⸱is, ke ŝi tut⸱e ne mal⸱jun⸱iĝ⸱is. Kaj ŝi respond⸱is kun afabl⸱a rid⸱et⸱o: „Do, ĉiam mi est⸱is tiel mal⸱bel⸱a?”

Ni konsum⸱is la tag⸱manĝ⸱o⸱n en restoraci⸱o, trink⸱et⸱is, babil⸱ad⸱is. La plej popular⸱a, plej sukces⸱a knab⸱in⸱o de ni⸱a klas⸱o de⸱long⸱e for⸱pas⸱is post tumult⸱a viv⸱o: mult⸱a⸱j am⸱ant⸱o⸱j kaj divorc⸱o. Ali⸱a⸱j tri mort⸱is pro mal⸱san⸱o, ankaŭ la plej bon⸱a sport⸱ul⸱in⸱o de ni⸱a klas⸱o. Mi jam sci⸱is tio⸱n, ĉar mi ĉe⸱est⸱is ankaŭ la antaŭ⸱a⸱n renkont⸱iĝ⸱o⸱n; nur por Helen⸱a tio est⸱is nov⸱aĵ⸱o. La glas⸱et⸱o⸱j iom post iom mal⸱plen⸱iĝ⸱ad⸱is, la babil⸱ad⸱o vigl⸱iĝ⸱is: „Ĉu vi memor⸱as, kiam ...” komenc⸱a⸱j fraz⸱o⸱j pli⸱oft⸱iĝ⸱is. Ni est⸱is ge⸱mal⸱jun⸱ul⸱o⸱j, kaj la orkestr⸱o elekt⸱is la repertuar⸱o⸱n laŭ ni⸱a supoz⸱at⸱a gust⸱o. Foj⸱e ek⸱son⸱is la mal⸱nov⸱a melodi⸱o „Bésame ...” Mi rimark⸱is larm⸱o⸱j⸱n en la okul⸱o⸱j de Helen⸱a, kvankam ŝi vol⸱is tio⸱n kaŝ⸱i. Ni du⸱op⸱e for⸱ir⸱is el la restoraci⸱o pli fru⸱e; la ali⸱a⸱j sam⸱klas⸱an⸱o⸱j ankoraŭ rest⸱is; kelk⸱a⸱j ek⸱danc⸱is. Helen⸱a mend⸱is ĉambr⸱o⸱n en hotel⸱o, sed mi invit⸱is ŝi⸱n al mi por ankoraŭ babil⸱ad⸱i iom⸱et⸱e. La ver⸱a surpriz⸱o traf⸱is mi⸱n tiam, kiam ŝi konfes⸱is pri la unu⸱sol⸱a grand⸱a am⸱o de si⸱a viv⸱o. Jam la fakt⸱o, ke tia knab⸱in⸱o, kiu ĉiam evit⸱is, tim⸱is la knab⸱o⸱j⸱n, edz⸱in⸱iĝ⸱is unu⸱a el la klas⸱o, est⸱is surpriz⸱o, sed kio⸱n ŝi nun rakont⸱is, eĉ pli mult⸱e mi⸱n surpriz⸱is. Ja ni jam est⸱as av⸱in⸱o⸱j, kaj ŝi parol⸱is pri tiu am⸱o, kvazaŭ ŝi est⸱us jun⸱ul⸱in⸱o. Ŝi parol⸱is en si⸱a karakteriz⸱a, mi dir⸱u, „viktori⸱an⸱a” stil⸱o pri la am⸱rilat⸱o. Vid⸱ebl⸱e ŝi „cenzur⸱ad⸱is” si⸱n; ankaŭ la nom⸱o⸱n de la vir⸱o ŝi ne mal⸱kaŝ⸱is („ja vi ne kon⸱is li⸱n”). Mi ek⸱sci⸱is, ke li jam for⸱pas⸱is de kelk⸱a⸱j jar⸱o⸱j, sed antaŭ li⸱a mort⸱o ili jam dis⸱iĝ⸱is, pro li⸱a mal⸱fidel⸱ec⸱o. „Ja vi kon⸱as mi⸱n. Por mi ne plej grav⸱as la seks⸱o. Nur tio ne sufiĉ⸱as.”

Kiam ŝi dir⸱is tio⸱n, sur ŝi⸱a vizaĝ⸱o ek⸱aper⸱is iu hont⸱em⸱a rid⸱et⸱o. „Sed ... mi dev⸱as konfes⸱i, ke per li mi ek⸱sci⸱is, kio⸱n signif⸱as est⸱i ver⸱e al⸱log⸱at⸱a de iu. Ne imag⸱u scen⸱o⸱j⸱n, kiel en la nun⸱temp⸱a⸱j film⸱o⸱j. Mi ne de⸱pren⸱is li⸱a⸱n ĉemiz⸱o⸱n aŭ simil⸱e, sed post ni⸱a⸱j mal⸱oft⸱a⸱j renkont⸱iĝ⸱o⸱j mi sent⸱is, ke orkestr⸱o ek⸱son⸱as en tut⸱a mi⸱a korp⸱o, kun mult⸱a⸱j instrument⸱o⸱j mi ŝveb⸱is ir⸱ant⸱e sur la strat⸱o, kaj mi am⸱is ĉiu⸱j⸱n preter⸱pas⸱ant⸱o⸱j⸱n. Li⸱a voĉ⸱o est⸱is la plej rav⸱a muzik⸱o por mi. Tiu kant⸱o, ‚Bésame ...’ li⸱n memor⸱ig⸱as al mi”, ŝi fin⸱is.

Post⸱e kun hont⸱em⸱a rid⸱et⸱o ŝi al⸱don⸱is: „Sufiĉ⸱as. Mi jam el⸱dir⸱is mult⸱a⸱j⸱n stult⸱aĵ⸱o⸱j⸱n. Jam est⸱as la temp⸱o adiaŭ⸱i vi⸱n kaj ir⸱i al mi⸱a hotel⸱o. Morgaŭ maten⸱e mi for⸱vojaĝ⸱os. Ni renkont⸱iĝ⸱os ... post kvin jar⸱o⸱j”, ŝi al⸱don⸱is kun melankoli⸱o. Kiu sci⸱as, ĉu ni viv⸱os post kvin jar⸱o⸱j?

Ŝi for⸱ir⸱is, sed mi long⸱e kuŝ⸱is ankoraŭ sen⸱dorm⸱a. La kern⸱o de la karakter⸱o rest⸱as sen⸱ŝanĝ⸱a, oni kred⸱as. Sed al mi ŝajn⸱as, ke mi⸱a amik⸱in⸱o far⸱iĝ⸱is ali⸱a hom⸱o. Aŭ ĉu mi ne kon⸱is ŝi⸱n sufiĉ⸱e? Ver⸱dir⸱e, mi est⸱as iom envi⸱a. Mi kon⸱is antaŭ la edz⸱in⸱iĝ⸱o plur⸱a⸱j⸱n vir⸱o⸱j⸱n. Post⸱e mi en⸱am⸱iĝ⸱is al mi⸱a edz⸱o, sed mi ne memor⸱as tiel profund⸱a⸱j⸱n sent⸱o⸱j⸱n, ke mi eĉ nun emoci⸱iĝ⸱u, ek⸱aŭd⸱int⸱e kant⸱o⸱n kaj pens⸱ant⸱e pri iu ajn el la vir⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n mi kon⸱is. Kaj mi kred⸱as, ke la plej⸱mult⸱o el la vir⸱in⸱o⸱j est⸱as tia⸱j. Al⸱ven⸱as la temp⸱o de la en⸱am⸱iĝ⸱o, kaj oni kred⸱as, ke tio est⸱as la am⸱o, se al ni plaĉ⸱as reciprok⸱e vir⸱o kaj vir⸱in⸱o. Ni ge⸱edz⸱iĝ⸱as, nask⸱as, plen⸱um⸱as la ĉiu⸱tag⸱a⸱j⸱n dev⸱o⸱j⸱n, forges⸱as la romantik⸱o⸱n. La viv⸱o far⸱iĝ⸱as griz⸱a. Iu⸱j komenc⸱as drink⸱i, ali⸱a⸱j post⸱ĉas⸱as mon⸱o⸱n, sed ĉu ver⸱e tio est⸱as la viv⸱o? Helen⸱a memor⸱is ie leg⸱it⸱a⸱n cit⸱aĵ⸱o⸱n, ke ne grav⸱as, kiom long⸱e ni viv⸱as; grav⸱as nur, se ni hav⸱is en la viv⸱o unu hor⸱o⸱n, por kiu valor⸱is nask⸱iĝ⸱i.

Kaj mi mi⸱n demand⸱as, ĉu mi hav⸱is tia⸱n hor⸱o⸱n?

Alis⸱e Medin⸱a ekspozici⸱os en Nederland⸱o

Ekster⸱ordinar⸱a ekspozici⸱o de balt-land⸱e fam⸱a 27-jar⸱a art⸱ist⸱in⸱o, ankaŭ de⸱nask⸱a esperant⸱ist⸱in⸱o, baldaŭ okaz⸱os en Nederland⸱o.

Aristids Medinŝ jam esperant⸱ist⸱iĝ⸱is en la 60aj jar⸱o⸱j, do en la soveti⸱a temp⸱o, kaj est⸱is aktiv⸱a kaj kon⸱at⸱a en Latvi⸱o kaj deleg⸱it⸱o de UEA. Li kon⸱at⸱iĝ⸱is kun fraŭl⸱in⸱o, kiu lern⸱is Esperant⸱o⸱n en 1974. Ŝi, Lolita, kaj Aristids en⸱am⸱iĝ⸱is kaj en 1979 ge⸱edz⸱iĝ⸱is. El tiu ge⸱edz⸱iĝ⸱o nask⸱iĝ⸱is tri infan⸱o⸱j. Alis⸱e (1984) est⸱is la unu⸱a. Jam kvar⸱jar⸱a Alis⸱e komenc⸱is pentr⸱i. La ge⸱patr⸱o⸱j entuziasm⸱e stimul⸱is ŝi⸱a⸱n talent⸱o⸱n. Post la gimnazi⸱o Alis⸱e stud⸱is 7 jar⸱o⸱j⸱n en la art⸱lern⸱ej⸱o Janis Rozentals en Rig⸱o kaj post tio ir⸱is al la art-akademi⸱o de Latvi⸱o (pentr⸱o-sekci⸱o), kie ŝi akir⸱is la diplom⸱o⸱n de bakalaŭr⸱o pri art⸱o en 2007 kaj la diplom⸱o⸱n de magistr⸱o en juni⸱o last⸱jar⸱a. Inter⸱temp⸱e ŝi stud⸱is ankaŭ unu jar⸱o⸱n en la universitat⸱o de Port⸱o, Portugali⸱o, kadr⸱e de la student⸱a inter⸱ŝanĝ⸱a program⸱o „Sokrat⸱o-Erasm⸱o”.

Alis⸱e part⸱o⸱pren⸱is en la UK en Bjalistok⸱o kaj far⸱is bel⸱eg⸱a⸱n pentr⸱aĵ⸱o⸱n de la bazar⸱plac⸱o, kie la bub⸱o Zamenhof tiom oft⸱e vag⸱is, kaj tie nask⸱iĝ⸱is ankaŭ la ide⸱o pri ekspozici⸱o en Nederland⸱o.

La verk⸱ar⸱o de Alis⸱e Medin⸱a est⸱as abund⸱a kaj mirakl⸱e bel⸱eg⸱a. Ne nur pentr⸱aĵ⸱o⸱j⸱n ŝi kre⸱is, ankaŭ libr⸱o⸱j⸱n ŝi ilustr⸱is: „Donac⸱et⸱o⸱j por Infan⸱o⸱j” de L. Jevsejeva kaj la poem⸱ar⸱o⸱n „Antaŭ⸱e⸱n” de J. Rainis. Alis⸱e gajn⸱is ankaŭ divers⸱a⸱j⸱n premi⸱o⸱j⸱n: en 2007 ŝi est⸱is gajn⸱int⸱o de la Art Symposium Marin⸱a 2007 kaj krom⸱e ŝi ricev⸱is la Albert Foundation Grant. Kaj ĝis nun ŝi⸱a kron⸱o est⸱as la unu⸱a premi⸱o de la Gallery Glob⸱al Art 2010, konkurs⸱o por jun⸱a⸱j art⸱ist⸱o⸱j el la balt⸱a⸱j ŝtat⸱o⸱j. Alis⸱e est⸱is nom⸱it⸱a la plej bon⸱a jun⸱a art⸱ist⸱o de Baltio last⸱a⸱n jar⸱o⸱n.

Abund⸱a⸱j ekspozici⸱o⸱j

Inter 2004 kaj 2010 ŝi part⸱o⸱pren⸱is en 33 ekspozici⸱o⸱j, el kiu⸱j 9 est⸱is ekspozici⸱o⸱j por nur ŝi⸱a⸱j verk⸱o⸱j. Kaj ne nur en Latvi⸱o sed ankaŭ en Estoni⸱o, Germani⸱o kaj Portugali⸱o, kaj nun ankaŭ en Nederland⸱o en tre special⸱a muze⸱o, nom⸱e la Jac Mar⸱is Ateliermuzeo en Heumen apud Nimeg⸱o. Jac Mar⸱is (1900-1996) est⸱is la nep⸱o de la pentr⸱ist⸱o Jacob Mar⸱is (1837-1899), reprezent⸱ant⸱o de la hag⸱a skol⸱o. Jac Mar⸱is ne nur pentr⸱is, sed est⸱is ankaŭ kon⸱at⸱a skulpt⸱ist⸱o kaj ceramik⸱ist⸱o. Jac Mar⸱is pro si⸱a⸱j ceramik⸱aĵ⸱o⸱j est⸱is fam⸱a glazur⸱ekspert⸱o. Li loĝ⸱is kaj labor⸱is en ne⸱ordinar⸱a dom⸱o. Li aĉet⸱is la ekspozici⸱ej⸱o⸱n, kiu⸱n la inĝenier⸱kompani⸱o Heidemij [hejdemej] uz⸱is dum la mond⸱ekspozici⸱o en Uson⸱o en 1913. Ĝi est⸱is tre taŭg⸱a pro si⸱a lum⸱kupol⸱o. Post li⸱a mort⸱o tiu konstru⸱aĵ⸱o far⸱iĝ⸱is la „Ateliermuzeo Jac Mar⸱is” aŭ mal⸱long⸱e „Marisdomo”.

Vi est⸱as kor⸱e invit⸱it⸱a far⸱i art⸱vizit⸱o⸱n al tiu muze⸱o de la 3a ĝis la 30a de april⸱o ĉi-jar⸱a. Ĝu⸱u ne nur la majstr⸱o⸱verk⸱o⸱j⸱n de Alis⸱e Medin⸱a, sed ankaŭ la bel⸱eg⸱a⸱j⸱n verk⸱o⸱j⸱n de Jac Mar⸱is en natur⸱a ĉirkaŭ⸱aĵ⸱o. La muze⸱o vizit⸱ebl⸱as merkred⸱e de 14.00 ĝis 17.00 h, kaj sabat⸱e kaj dimanĉ⸱e de 13.00 ĝis 17.00 h. Kaj krom⸱e laŭ inter⸱konsent⸱o (telefon⸱u al 024-3580151 aŭ skrib⸱u al akkers10@kpnplanet.nl). La adres⸱o est⸱as: Looistraat 57, 6582 BB Heumen (10 km sud⸱e de Nijmegen, tuj apud la aŭt⸱o⸱ŝose⸱o A73). Por inform⸱o⸱j en Esperant⸱o telefon⸱u al 024-3580320 aŭ skrib⸱u al k.ruig@hotmail.nl. Bon⸱vol⸱u ankaŭ vizit⸱i la ret⸱ej⸱o⸱j⸱n de Alis⸱e kaj la muze⸱o⸱n: www.alisemedina.blog⸱spot.com kaj www.marishuis.nl.

La oficial⸱a mal⸱ferm⸱o est⸱os far⸱at⸱a de (ankoraŭ sekret⸱a) eminent⸱ul⸱o dimanĉ⸱o⸱n la 3an de april⸱o je la 13a hor⸱o.

Utimura Kanzo antaŭ 150 jar⸱o⸱j nask⸱iĝ⸱is

Rilat⸱e krist⸱an⸱ism⸱o⸱n konstat⸱ebl⸱as interes⸱a mis⸱proporci⸱o en Japani⸱o: Nur ĉirkaŭ 1 % de la japan⸱o⸱j est⸱as krist⸱an⸱o⸱j, sed ĉirkaŭ 70 % de la ge⸱edz⸱iĝ⸱a⸱j ceremoni⸱o⸱j krist⸱an⸱ism⸱e okaz⸱as (laŭ statistik⸱o en 2007), kaj grand⸱a pli⸱mult⸱o, por ne dir⸱i preskaŭ ĉiu⸱j, precip⸱e en la jun⸱a generaci⸱o, krist⸱nask⸱o⸱n „fest⸱as”. Tiu⸱n fenomen⸱o⸱n oni pov⸱as kompren⸱i rilat⸱e al la imag⸱o de krist⸱an⸱ism⸱o en Japani⸱o. La krist⸱an⸱a kred⸱o ven⸱is al Japani⸱o el Okcident⸱o, el Eŭrop⸱o kaj Uson⸱o. Kaj ĝis nun ĝi est⸱as percept⸱at⸱a kiel part⸱o de eŭrop⸱ec⸱o. Oni volont⸱e al⸱pren⸱as kelk⸱a⸱j⸱n al⸱log⸱a⸱j⸱n er⸱o⸱j⸱n, kiel japan⸱o⸱j far⸱is ankaŭ pri ali⸱a⸱j okcident⸱aĵ⸱o⸱j. Tamen la kern⸱a mesaĝ⸱o rest⸱as io fremd⸱a por la pli⸱mult⸱o de la japan⸱o⸱j. Ankaŭ la krist⸱an⸱o⸱j mem oft⸱e akcept⸱is si⸱a⸱n kred⸱o⸱n kiel okcident⸱de⸱ven⸱a⸱n, al⸱pren⸱ant⸱e okcident⸱a⸱j⸱n organiz⸱form⸱o⸱j⸱n kaj konstru⸱stil⸱o⸱j⸱n de preĝ⸱ej⸱o⸱j. Ankaŭ lingv⸱e preĝ⸱ej⸱o⸱j oft⸱e funkci⸱as kiel misi⸱ej⸱o⸱j de Okcident⸱o, propon⸱ant⸱e kurs⸱o⸱j⸱n de la angl⸱a, franc⸱a, german⸱a ktp.

Ebl⸱o⸱n de ali⸱a al⸱ir⸱o al la okcident⸱de⸱ven⸱a krist⸱an⸱ism⸱o montr⸱is Utimura Kanzo (Uĉimura Kanzo, li mem sub⸱skrib⸱is kiel Kanzo Uchimura, 1861-03-26/1930-03-28), unik⸱a kaj unu el la plej influ⸱hav⸱a⸱j pens⸱ant⸱o⸱j kaj soci⸱a⸱j ag⸱ant⸱o⸱j en la modern⸱a Japani⸱o. Tut⸱e mal⸱e al la tiam⸱a (kaj nun⸱a) ĝeneral⸱a japan⸱a tendenc⸱o ador⸱i la okcident⸱a⸱n civiliz⸱o⸱n kaj rifuz⸱i la krist⸱an⸱a⸱n kred⸱o⸱n, sur⸱baz⸱e de la krist⸱an⸱a kred⸱o li ne nur sever⸱e kritik⸱is la tiam⸱a⸱n japan⸱a⸱n soci⸱a⸱n mal⸱egal⸱ec⸱o⸱n kaj milit⸱ism⸱a⸱n politik⸱o⸱n, sed ankaŭ la okcident⸱a⸱n modern⸱a⸱n civiliz⸱o⸱n.

Krist⸱an⸱iĝ⸱o de Utimura

Utimura est⸱is unu el kelk⸱dek⸱o da lern⸱ant⸱o⸱j ĉe la agrikultur⸱a lern⸱ej⸱o en Sapporo, kiu⸱j akcept⸱is la krist⸱an⸱a⸱n kred⸱o⸱n sub la influ⸱o de William S. Clark, uson⸱an⸱o invit⸱it⸱a al Japani⸱o en 1876 por instru⸱i la modern⸱a⸱n agrikultur⸱o⸱n. Inter krist⸱an⸱iĝ⸱int⸱a⸱j sam⸱klas⸱an⸱o⸱j de Utimura inter⸱naci⸱e plej fam⸱as Nitobe Inazo, post⸱a vic-ĝeneral⸱a sekretari⸱o de Lig⸱o de Naci⸱o⸱j, kun kiu Utimura dum si⸱a tut⸱a viv⸱o rest⸱is en amik⸱a⸱j rilat⸱o⸱j.

Komenc⸱e Utimura akcept⸱is krist⸱an⸱ism⸱o⸱n kiel part⸱o⸱n de la okcident⸱a civiliz⸱o. Sed li⸱a⸱j spert⸱o⸱j en Uson⸱o (1884-1888), kie⸱n li ir⸱is por serĉ⸱i en „krist⸱an⸱a land⸱o” intern⸱a⸱n sav⸱o⸱n, ŝanĝ⸱is li⸱a⸱n si⸱n⸱ten⸱o⸱n. En Uson⸱o li renkont⸱is sincer⸱a⸱j⸱n krist⸱an⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j help⸱is profund⸱ig⸱i li⸱a⸱n krist⸱an⸱a⸱n kred⸱o⸱n. Sed ali⸱flank⸱e li ankaŭ observ⸱is, kiel facil⸱anim⸱a la krist⸱an⸱ism⸱o est⸱as de la ĝeneral⸱a uson⸱a soci⸱o. Li tra⸱vid⸱is, ke harmoni⸱o inter krist⸱an⸱a kred⸱o kaj okcident⸱a civiliz⸱o est⸱as nur surfac⸱a. Li konstat⸱is, ke ju pli oni merg⸱iĝ⸱as en la okcident⸱a⸱n material⸱ism⸱a⸱n kaj mem⸱centr⸱ism⸱a⸱n civiliz⸱o⸱n, des pli mal⸱facil⸱as akcept⸱i Jesu⸱o⸱n. La komenc⸱e intim⸱a rilat⸱ig⸱o inter Okcident⸱o kaj krist⸱an⸱ism⸱o en li dis⸱fal⸱is. Li ek⸱percept⸱is krist⸱an⸱ism⸱o⸱n kiel origin⸱e orient⸱a⸱n kred⸱o⸱n. Post⸱e li skrib⸱is, ke la grand⸱a⸱j mond⸱religi⸱o⸱j budh⸱ism⸱a, krist⸱an⸱a kaj islam⸱a font⸱as ĉiu⸱j en azi⸱a spirit⸱ec⸱o.

Inter Jesu⸱o kaj Japani⸱o

Re⸱ven⸱int⸱e al Japani⸱o, li komenc⸱is si⸱a⸱n ag⸱ad⸱o⸱n kiel krist⸱an⸱o-patriot⸱o. Li⸱a deviz⸱o jen⸱is: „Mi por Japani⸱o; Japani⸱o por la mond⸱o; la mond⸱o por Krist⸱o; kaj ĉio por Di⸱o.” Si⸱a⸱n kred⸱o⸱n li mem kompren⸱is kiel oval⸱o⸱n kun du fokus⸱o⸱j: Jesu⸱o kaj Japani⸱o. La rilat⸱o⸱n inter ambaŭ de li am⸱at⸱a⸱j du J-oj li jen⸱e pri⸱skrib⸱is:

„Jesu⸱o mi⸱a⸱n am⸱o⸱n al Japani⸱o fort⸱ig⸱as kaj pur⸱ig⸱as. Kaj Japani⸱o mi⸱a⸱n am⸱o⸱n al Jesu⸱o konkret⸱ig⸱as kaj cel⸱o⸱n don⸱as.”

Sed tiu⸱j⸱n du J-ojn harmoni⸱ig⸱i eg⸱e mal⸱facil⸱is en tiu⸱temp⸱a Japani⸱o. Post re⸱ven⸱o el Uson⸱o, Utimura iĝ⸱is instru⸱ist⸱o en krist⸱an⸱a lern⸱ej⸱o. Sed tie li⸱n ĝen⸱is la kondut⸱o de la okcident⸱a⸱j misi⸱ist⸱o⸱j, kiu⸱j kvazaŭ de⸱supr⸱e al japan⸱o⸱j rigard⸱is kaj (laŭ li) arogant⸱e kondut⸱is. Ĉi tie ni cit⸱u tekst⸱o⸱n, kie li kritik⸱as pri⸱lingv⸱a⸱j⸱n si⸱n⸱ten⸱o⸱j⸱n de kelk⸱a⸱j misi⸱ist⸱o⸱j:

„Ni kon⸱as angl⸱a⸱j⸱n kaj uson⸱a⸱j⸱n misi⸱ist⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j loĝ⸱ant⸱e en Japani⸱o 20 jar⸱o⸱j⸱n, 30 jar⸱o⸱j⸱n, 40 jar⸱o⸱j⸱n eĉ ne kapabl⸱as respekt⸱ind⸱e parol⸱i la japan⸱a⸱n lingv⸱o⸱n. En inter⸱parol⸱o kun ni ili liber⸱e kaj sen⸱ĝen⸱e uz⸱as si⸱a⸱n propr⸱a⸱n reĝ⸱a⸱n aŭ janki⸱a⸱n angl⸱a⸱n, kvazaŭ la angl⸱a est⸱us oficial⸱a lingv⸱o de Japani⸱o. Japan⸱lingv⸱a leg⸱kapabl⸱o de misi⸱ist⸱o⸱j preskaŭ nul⸱as. La fakt⸱o, ke misi⸱ist⸱o⸱j ne sent⸱as la japan⸱a⸱n valor⸱a por el⸱lern⸱i, klar⸱e pruv⸱as, ke ni⸱a⸱j⸱n anim⸱o⸱j⸱n ili ne ver⸱e am⸱as.”

Li en tiu lern⸱ej⸱o ĉes⸱is labor⸱i kaj en ŝtat⸱a lern⸱ej⸱o instru⸱ist⸱iĝ⸱is (1891). Tamen tie li dum ceremoni⸱o rifuz⸱is profund⸱e kap⸱klin⸱i al mesaĝ⸱dokument⸱o de la imperi⸱estr⸱o, ĉar tiu⸱n ceremoni⸱er⸱o⸱n kiel religi⸱a⸱n ador⸱o⸱n li sent⸱is kiel mal⸱kongru⸱a⸱n kun li⸱a krist⸱an⸱a kred⸱o. Pro tio li ankaŭ tiu⸱n labor⸱o⸱n dev⸱is ĉes⸱ig⸱i.

Si⸱a⸱n situaci⸱o⸱n kaj star⸱punkt⸱o⸱n li jen⸱e pri⸱skrib⸱is:

„Mi ne sci⸱as, kiu⸱n mi pli mult⸱e am⸱as, ĉu Jesu⸱o⸱n aŭ Japani⸱o⸱n. Pro Jesu⸱o mi⸱a⸱j sam⸱land⸱an⸱o⸱j mi⸱n mal⸱am⸱as nom⸱ant⸱e mi⸱n krist⸱an⸱aĉ⸱o. Kaj pro Japani⸱o ali⸱land⸱a⸱j misi⸱ist⸱o⸱j mal⸱ŝat⸱as mi⸱n, deklar⸱ant⸱e mi⸱n obstin⸱a naci⸱ist⸱o. Sed ne ĝen⸱as mi⸱n. Eĉ se mi perd⸱us ĉiu⸱j⸱n amik⸱o⸱j⸱n, mi ne pov⸱as perd⸱i Jesu⸱o⸱n kaj Japani⸱o⸱n.”

Laŭ tiu star⸱punkt⸱o si⸱a⸱n ag⸱ad⸱o⸱n kiel ĵurnal⸱ist⸱o li re⸱komenc⸱is, soci⸱a⸱j⸱n mal⸱just⸱ec⸱o⸱j⸱n akuz⸱ant⸱e kaj japan⸱a⸱n milit⸱ism⸱o⸱n kritik⸱ant⸱e. Pri milit⸱o li komenc⸱e kred⸱is je la bon⸱a intenc⸱o de la japan⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o liber⸱ig⸱i Azi⸱o⸱n, sed post⸱e li tra⸱vid⸱is, ke Japani⸱o fakt⸱e nur imit⸱as la okcident⸱a⸱n imperi⸱ism⸱o⸱n. Kaj kontraŭ⸱e al la ĝeneral⸱a eŭfori⸱o en la tiam⸱a Japani⸱o pri la japan⸱a-rus⸱a milit⸱o (1904-1905) li publik⸱e kritik⸱is tiu⸱n milit⸱o⸱n. Li skrib⸱is: „Jes⸱i al milit⸱komenc⸱o kun Rusi⸱o signif⸱as jes⸱i al pere⸱o de Japani⸱o.” Pli kaj pli li fort⸱ig⸱is si⸱a⸱n kontraŭ⸱star⸱o⸱n al milit⸱o⸱j ĝeneral⸱e. La posten⸱o⸱n ĉe ĵurnal⸱o li for⸱las⸱is, ĉar ankaŭ la liber⸱a ĵurnal⸱o, kie li labor⸱is, aprob⸱is la tiam⸱a⸱n japan⸱a⸱n milit⸱politik⸱o⸱n.

Ali⸱flank⸱e la de⸱pend⸱iĝ⸱o⸱n de japan⸱a⸱j krist⸱an⸱o⸱j al Okcident⸱o li kritik⸱is kaj por sen⸱de⸱pend⸱a, mem⸱star⸱a kred⸱o pled⸱is. Li skrib⸱is:

„Okcident⸱o pere⸱os pro la okcident⸱a civiliz⸱o. Akcept⸱int⸱e tiu⸱n civiliz⸱o⸱n, Japani⸱o eĉ pli fru⸱e pere⸱os. (...) La tiel nom⸱at⸱a krist⸱an⸱ism⸱o est⸱as okcident⸱ig⸱it⸱a krist⸱an⸱ism⸱o kaj mult⸱a⸱j⸱n venen⸱aĵ⸱o⸱j⸱n kun⸱port⸱as. Japani⸱o, Ĉini⸱o kaj Barat⸱o dev⸱as si⸱n mem re⸱trov⸱i por si⸱n sav⸱i.”

Sen⸱preĝ⸱ej⸱a krist⸱an⸱ism⸱o

Trov⸱int⸱e si⸱a⸱n lok⸱o⸱n, nek en krist⸱an⸱a⸱j, nek en ŝtat⸱a⸱j instituci⸱o⸱j, nek en ĵurnal⸱ism⸱o, li fin⸱e kiel aŭtor⸱o kaj preleg⸱ant⸱o mem⸱star⸱iĝ⸱is viv⸱ten⸱ant⸱e si⸱n per propr⸱a gazet⸱o Bibli⸱a⸱j Stud⸱o⸱j kaj per preleg⸱o⸱j mem⸱organiz⸱it⸱a⸱j kaj invit⸱it⸱a⸱j. Li opini⸱is, ke ne neces⸱as lern⸱i de misi⸱ist⸱o⸱j kiel trans⸱don⸱i la evangeli⸱o⸱n al japan⸱o⸱j, kaj anstataŭ konstru⸱i preĝ⸱ej⸱o⸱n, li sekv⸱is ekzempl⸱o⸱j⸱n de konfuce⸱ism⸱a⸱j kler⸱ul⸱o⸱j, kiu⸱j kolekt⸱is aŭskult⸱ant⸱o⸱j⸱n al si⸱a⸱j regul⸱a⸱j preleg⸱o⸱j. Tiu⸱n form⸱o⸱n li nom⸱is „sen⸱preĝ⸱ej⸱a krist⸱an⸱ism⸱o” (japan⸱e: Mukyokai). Grav⸱as sub⸱strek⸱i, ke li, kvankam laŭ⸱form⸱e sekv⸱ant⸱e la japan⸱a⸱n tradici⸱o⸱n, en⸱hav⸱e tut⸱e ne el⸱pens⸱is ia⸱n japan⸱ec⸱a⸱n kred⸱o⸱n. Tut⸱e mal⸱e. For⸱ig⸱int⸱e kultur⸱a⸱j⸱n kaj organiz⸱a⸱j⸱n al⸱don⸱o⸱j⸱n akumul⸱it⸱a⸱j⸱n en la okcident⸱a krist⸱an⸱ism⸱o, kiu⸱j mal⸱sam⸱as inter divers⸱a⸱j eklezi⸱o⸱j kaj konfuz⸱as precip⸱e ne⸱okcident⸱a⸱j⸱n kred⸱ant⸱o⸱j⸱n, li sent⸱is, ke tiel pli bon⸱e ebl⸱as koncentr⸱iĝ⸱i pri la kern⸱a mesaĝ⸱o de la krist⸱an⸱a kred⸱o: kruc⸱um⸱o kaj resurekt⸱o de Jesu⸱o.

Influ⸱o de Utimura

Post la mort⸱o de Utimura, li⸱a⸱j disĉipl⸱o⸱j daŭr⸱ig⸱is kun⸱ven⸱o⸱j⸱n kun pri⸱bibli⸱a⸱j preleg⸱o⸱j. Ĝis hodiaŭ en mult⸱a⸱j lok⸱o⸱j tra Japani⸱o, kelk⸱lok⸱e ankaŭ en Korei⸱o kaj Tajvan⸱o, est⸱as tia⸱j kun⸱ven⸱o⸱j, part⸱e okaz⸱ant⸱a⸱j en privat⸱a⸱j hejm⸱o⸱j, part⸱e en publik⸱a⸱j kun⸱ven⸱ej⸱o⸱j. (La kun⸱ven⸱form⸱o fakt⸱e iom simil⸱as al esperant⸱ist⸱a⸱j rond⸱o⸱j.) Ankaŭ li⸱a⸱j pri⸱bibli⸱a⸱j stud⸱o⸱j est⸱as ĝis nun legat⸱a⸱j, i.a. de preĝ⸱ej⸱a⸱j pastor⸱o⸱j.

Sed li⸱a influ⸱o ne lim⸱iĝ⸱is al la krist⸱an⸱a medi⸱o. Li⸱a⸱j verk⸱o⸱j ĝis nun est⸱as legat⸱a⸱j en Japani⸱o ankaŭ ekster krist⸱an⸱a⸱j rond⸱o⸱j. Mi memor⸱as, ke li⸱a verk⸱o est⸱is inter rekomend⸱at⸱a⸱j leg⸱aĵ⸱o⸱j por lern⸱ant⸱o⸱j en mi⸱a lok⸱a publik⸱a mez⸱lern⸱ej⸱o.

Dum la du⸱a mond⸱milit⸱o kelk⸱a⸱j el li⸱a⸱j disĉipl⸱o⸱j aparten⸱is al mal⸱mult⸱a⸱j ard⸱a⸱j kritik⸱ant⸱o⸱j de la japan⸱a milit⸱ism⸱o. Kaj post la fin⸱o de la milit⸱o, li⸱a⸱j iam⸱a⸱j disĉipl⸱o⸱j, kvankam nombr⸱e mal⸱mult⸱a⸱j, signif⸱e kontribu⸱is al la re⸱star⸱ig⸱o de nov⸱a Japani⸱o, plej kon⸱at⸱a⸱j la unu⸱a⸱j du post⸱milit⸱a⸱j rektor⸱o⸱j de Toki⸱a Universitat⸱o, kiu⸱j precip⸱e pen⸱is por re⸱form⸱o de la japan⸱a instru⸱sistem⸱o.

Inter li⸱a⸱j sekv⸱ant⸱o⸱j trov⸱iĝ⸱as ankaŭ esperant⸱ist⸱o Isiga Osamu¹ (Iŝiga Osamu, 1910-1994), kon⸱at⸱a kiel traduk⸱ant⸱o al la japan⸱a de verk⸱o⸱j de la sved⸱a nobel⸱premi⸱it⸱o pri literatur⸱o Selma Lagerlöf. Li ŝajn⸱e aplik⸱is la si⸱n⸱ten⸱o⸱n de Utimura al Esperant⸱o: Unu⸱flank⸱e li lern⸱is Esperant⸱o⸱n kiel il⸱o⸱n por pac⸱o. Ek⸱sci⸱int⸱e per tiu lingv⸱o pri inter⸱naci⸱a milit⸱rezist⸱a mov⸱ad⸱o, dum la milit⸱o li deklar⸱is, ke li rifuz⸱as milit⸱serv⸱o⸱n kaj est⸱is arest⸱it⸱a. Ali⸱flank⸱e li kritik⸱is la super⸱ec⸱o⸱n de la eŭrop⸱an⸱o⸱j je Esperant⸱o kaj al⸱vok⸱is al „Orient⸱a Esperant⸱o”, por ig⸱i la lingv⸱o⸱n pli intim⸱a kaj facil⸱a por azi⸱an⸱o⸱j.

1. Pri Isiga Osamu: Kimura Goro Christoph: Ĉu ebl⸱as de⸱eŭrop⸱ig⸱i Esperant⸱o⸱n?, en: Japan⸱a Ese⸱ar⸱o N-ro 4 (Libr⸱o⸱tek⸱o Toki⸱o), 83-89.

Skulpt⸱aĵ⸱o⸱j kantat⸱a⸱j

London⸱e, la 6an de decembr⸱o 2010 en la fam⸱a Tate-galeri⸱o, vir⸱in⸱o komenc⸱as kant⸱i antaŭ mond⸱um⸱a publik⸱o. La aranĝ⸱o ŝajn⸱as est⸱i kon⸱at⸱a: mal⸱ferm⸱o de ekspozici⸱o, ornam⸱at⸱a de muzik⸱o komenc⸱e, mez⸱e kaj fin⸱e. Iom dub⸱ig⸱e aspekt⸱as la „ensembl⸱o”. Tem⸱as nur pri sol⸱a person⸱o sen akompan⸱ist⸱a partner⸱o kun dign⸱a instrument⸱o. En tiu ĉi lok⸱o oni atend⸱us Steinway-pian⸱o⸱n, ne plast⸱a⸱n kest⸱o⸱n kun laŭt⸱parol⸱il⸱o. Kaj la muzik⸱o dev⸱us est⸱i, laŭ la norm⸱a gust⸱o de tia publik⸱o, iu ĵaz⸱a pec⸱o aŭ pop⸱a furor⸱aĵ⸱o. Sed oni aŭskult⸱as atent⸱e kaj devot⸱e al sen⸱afekci⸱e prezent⸱at⸱a skot⸱a popol⸱kant⸱o en ceter⸱e preskaŭ tut⸱e mal⸱plen⸱a salon⸱o.

Prestiĝ⸱a premi⸱o

La ekstravaganc⸱a scen⸱o baldaŭ klar⸱iĝ⸱as. Ne tem⸱as pri la inaŭgur⸱a muzik⸱o, sed jam pri la „ekspozici⸱o” mem. Sen⸱dub⸱e, oni trov⸱iĝ⸱as en ekspozici⸱ej⸱o de bild⸱o⸱j kaj skulpt⸱aĵ⸱o⸱j, kaj en tiu ĉi tag⸱o oni dis⸱don⸱as tie la tut⸱land⸱e plej prestiĝ⸱a⸱n premi⸱o⸱n por bild⸱far⸱a⸱j art⸱ist⸱o⸱j sub 50 jar⸱o⸱j. Sed ĉi-foj⸱e la ĵuri⸱o atribu⸱as la premi⸱o⸱n, nom⸱at⸱a⸱n laŭ Vilhelm⸱o Turner, fam⸱a angl⸱a pentr⸱ist⸱o (1775 - 1851), ne al bild⸱o⸱j aŭ skulpt⸱aĵ⸱o⸱j, sed al kant⸱o kaj ĝi⸱a kant⸱ist⸱in⸱o. Strang⸱e, pov⸱us pens⸱i ordinar⸱ul⸱o. Ekzist⸱as mult⸱a⸱j konkurs⸱o⸱j por kompon⸱ad⸱o kaj interpret⸱ad⸱o de muzik⸱o. Kial instituci⸱o, kiu elekt⸱as ek⸱de 1984 „la plej bon⸱a⸱n aktual⸱a⸱n bild⸱art⸱aĵ⸱o⸱n”, honor⸱as per la plej alt⸱e dot⸱it⸱a (25 000 pund⸱o⸱j / preskaŭ 30 000 eŭr⸱o⸱j) brit⸱a bild⸱art⸱premi⸱o kant⸱ad⸱o⸱n de popol⸱kant⸱o?

Son⸱skulpt⸱ist⸱o

La laŭd⸱ant⸱o prov⸱as eksplik⸱i la decid⸱o⸱n: la ĵuri⸱o apart⸱e aprez⸱is „la intelekt⸱a⸱n kaj emoci⸱a⸱n esplor⸱ad⸱o⸱n de son⸱o kaj spac⸱o” kaj al⸱don⸱e klar⸱ig⸱as la fon⸱o⸱n de la premi⸱at⸱a kant⸱ist⸱in⸱o. Susan Philipsz, 45-jar⸱a, ne vol⸱as est⸱i muzik⸱ist⸱in⸱o. Ŝi kompren⸱as si⸱n „son⸱skulpt⸱ist⸱o”, kiu kant⸱as sub pont⸱o⸱j kaj en vend⸱ej⸱eg⸱o⸱j, kie la kant⸱o⸱j for⸱flug⸱as, re⸱eĥ⸱as, mult⸱obl⸱iĝ⸱as, miks⸱iĝ⸱as kun la bru⸱o de la ĉirkaŭ⸱aĵ⸱o, kie – laŭ ŝi – „la son⸱o kre⸱as spac⸱o⸱n en la spac⸱o”. Ŝi⸱a material⸱o est⸱as precip⸱e popol⸱kant⸱o⸱j el ŝi⸱a de⸱ven⸱region⸱o Skot⸱land⸱o. Akompan⸱as ŝi⸱n ordinar⸱a⸱j akord⸱o⸱j, gener⸱it⸱a⸱j en studi⸱o, konserv⸱at⸱a⸱j cifer⸱ec⸱e, prezent⸱at⸱a⸱j laŭt⸱parol⸱il⸱e. Philipsz pov⸱is atent⸱ig⸱i pri si per la prezent⸱ad⸱o de la nostalgi⸱a kant⸱o Lowlands sub la pont⸱o⸱j de la river⸱o Clyde en Glasgov⸱o. Tia⸱n event⸱o⸱n la bild⸱art⸱ist⸱o⸱j kaj la art⸱entrepren⸱ist⸱o⸱j nom⸱as – ne nur en angl⸱a⸱lingv⸱a⸱j land⸱o⸱j – performance, etim⸱ologi⸱e ja ne pli ol „el⸱form⸱ad⸱o”. En la sekv⸱o oni invit⸱is ŝi⸱n prezent⸱i si⸱n en renom⸱a⸱j muze⸱o⸱j en Uson⸱o kaj Eŭrop⸱o kun la plej en⸱spez⸱ig⸱a sekv⸱o por ŝi ĝis nun, la Turner-premi⸱o.

Apud laŭd⸱ad⸱o⸱j kaj himn⸱a⸱j eksplik⸱o⸱j de tiu⸱j art⸱kritik⸱ist⸱o⸱j, kiu⸱j difin⸱as la nun⸱temp⸱a⸱n art⸱o⸱n, do tio⸱n, kio⸱n ili vol⸱as kompren⸱i tia, lev⸱iĝ⸱as pli sobr⸱a⸱j voĉ⸱o⸱j, kiu⸱j pri⸱demand⸱as la aktual⸱a⸱n (bild-)art⸱o⸱n kaj ties kre⸱ant⸱o⸱j⸱n. Ili konstat⸱as, ke la propon⸱o⸱j por tiu konkurs⸱o en⸱tut⸱e est⸱is mizer⸱a⸱j, ke la premi⸱o⸱n jam gajn⸱is flagr⸱ant⸱a ampol⸱o en mal⸱plen⸱a blank⸱e farb⸱it⸱a salon⸱o, ke jen⸱a⸱j ĵuri⸱an⸱o⸱j prefer⸱as „koncept⸱a⸱n art⸱o⸱n” al serioz⸱a meti⸱o, ke aktual⸱a⸱j ekspozici⸱o⸱j volont⸱e prezent⸱as mal⸱plen⸱a⸱j⸱n kadr⸱o⸱j⸱n, unu⸱kolor⸱a⸱j⸱n tol⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, eĉ kolekt⸱o⸱j⸱n el rub⸱uj⸱o⸱j. Pri la premi⸱it⸱in⸱o ili al⸱don⸱as, ke ŝi ja ornam⸱as si⸱n per skot⸱a ekzotik⸱ec⸱o, sed viv⸱as en Berlin⸱o, kie, ironi⸱e, german⸱a⸱j art⸱ist⸱o⸱j sopir⸱as agnosk⸱o⸱n en la pli mond⸱um⸱a London⸱o. Kaj ver⸱a⸱j muzik⸱ist⸱o⸱j ne hezit⸱as juĝ⸱i, ke pec⸱o⸱j en tia banal⸱a prezent⸱ad⸱o neniam akir⸱us ia⸱n konsider⸱ind⸱a⸱n muzik⸱a⸱n premi⸱o⸱n. German⸱a radi⸱staci⸱o ilustr⸱is si⸱a⸱n nepr⸱e pozitiv⸱a⸱n raport⸱o⸱n pri la premi⸱ad⸱o per simpl⸱a tri⸱voĉ⸱a infan⸱kanon⸱o, kant⸱it⸱a unu⸱foj⸱e de Philipsz kaj munt⸱it⸱a per komput⸱il⸱o. Tut⸱e sen⸱art⸱a afer⸱o, sed tamen prezent⸱at⸱a de la raport⸱ist⸱in⸱o kvazaŭ mir⸱ind⸱a produkt⸱o.

Mank⸱o de diferenc⸱ig⸱o

Ĉu ebl⸱as objektiv⸱a taks⸱ad⸱o de tiu ĉi Turner-premi⸱o⸱decid⸱o? Nun⸱temp⸱e ŝajn⸱as mank⸱i en cert⸱a tavol⸱o de la publik⸱o la vol⸱o aŭ la kapabl⸱o al diferenc⸱ig⸱o, al disting(iĝ)o. Tio⸱n oni apart⸱e pov⸱as konstat⸱i en la medi⸱o de la bild⸱art⸱ist⸱o⸱j, inter kiu⸱j cert⸱e ĉiam ankoraŭ kelk⸱a⸱j dispon⸱as pri invent⸱a kaj meti⸱a geni⸱ec⸱o. Evident⸱e la Zeitgeist („Spirit⸱o de la temp⸱o”) ne elekt⸱as ili⸱n. Sed tiu spirit⸱o ne est⸱as mister⸱a fort⸱o trans⸱e de la hom⸱a vol⸱o. Tre re⸱kon⸱ebl⸱e ĝi eman⸱as ekzempl⸱e el la ĵuri⸱o de la Turner-premi⸱o. Furor⸱as en Germani⸱o libr⸱o kun la titol⸱o Germani⸱o for⸱ig⸱as si⸱n mem. Ĉu est⸱as aŭdac⸱e asert⸱i, ke aktual⸱e la bild⸱art⸱o for⸱ig⸱as si⸱n mem?

Embarg⸱u la embarg⸱o⸱n!

Antaŭ ne⸱long⸱e – kadr⸱e de leter⸱ad⸱o de mond⸱feder⸱ist⸱o⸱j nederland⸱a⸱j, apog⸱e al la mond⸱a jur⸱a ord⸱o – mi skrib⸱is al land⸱a⸱j parlament⸱an⸱o⸱j pri la embarg⸱o kontraŭ Kub⸱o.

Ĵus⸱a⸱j spert⸱o⸱j en la antaŭ⸱a kongres⸱land⸱o konvink⸱is mi⸱n pri la van⸱ec⸱o kaj la mal⸱hom⸱a⸱j efik⸱o⸱j de la embarg⸱o. Jam en 1990 ni ek⸱sci⸱is, ke sap⸱surogat⸱o el oranĝ⸱o⸱j afekci⸱as la haŭt⸱o⸱n, ĉef⸱e de infan⸱o⸱j, kaj ke hom⸱o⸱j sen uson⸱a⸱j parenc⸱o⸱j mal⸱hav⸱as farb⸱o⸱n por kovr⸱i la lign⸱o⸱n kontraŭ tropik⸱a⸱j pluv⸱eg⸱o⸱j. Dum⸱e la reg⸱ist⸱ar⸱o firm⸱e sid⸱as.

Mal⸱liber⸱ul⸱o⸱j

La kub⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o ja far⸱is pozitiv⸱a⸱j⸱n paŝ⸱o⸱j⸱n: liber⸱iĝ⸱is politik⸱a⸱j mal⸱liber⸱ul⸱o⸱j ĝust⸱e en la kongres⸱a period⸱o. Ni konsci⸱u, tamen, ke ver⸱a demokrati⸱o est⸱as luks⸱o kaj ebl⸱as nur ĉe iu nivel⸱o de ekonomi⸱a prosper⸱o. Kiel do Kub⸱o, malgraŭ la kler⸱ec⸱o de mult⸱a⸱j civit⸱an⸱o⸱j, ating⸱os demokrati⸱o⸱n, plag⸱at⸱e de la embarg⸱o?

Nederland⸱o ja laŭ si⸱a konstituci⸱o dev⸱as serv⸱i al la inter⸱naci⸱a jur⸱a ord⸱o. Sed ankaŭ en ali⸱a⸱j land⸱o⸱j de la „civiliz⸱it⸱a mond⸱o” oni pled⸱u por abol⸱i mal⸱efik⸱a⸱n kaj mal⸱human⸱a⸱n embarg⸱o⸱n, dat⸱iĝ⸱ant⸱a⸱n de antaŭ preskaŭ du⸱on⸱jar⸱cent⸱o.

Propr⸱a⸱vol⸱a fraŭl⸱in⸱ec⸱o

Rilat⸱e la artikol⸱o⸱n de Xu Jinming (MONATO 2011/2, p. 17) mi dezir⸱as rimark⸱ig⸱i, ke kler⸱a⸱j vir⸱in⸱o⸱j est⸱as kutim⸱e ekonomi⸱e sen⸱de⸱pend⸱a⸱j kaj propr⸱a⸱vol⸱e elekt⸱as fraŭl⸱in⸱ec⸱o⸱n. Edz⸱o kaj infan⸱o⸱j kun⸱port⸱us labor⸱ŝarĝ⸱o⸱n kaj emoci⸱a⸱j⸱n sku⸱o⸱j⸱n, mank⸱o⸱n de propr⸱a temp⸱o kaj lim⸱ig⸱o⸱n de decid⸱o⸱j, hobi⸱o⸱j kaj amuz⸱iĝ⸱o. Almenaŭ en okcident⸱a⸱j land⸱o⸱j edz⸱in⸱ec⸱o/edz⸱ec⸱o oft⸱e est⸱as evit⸱at⸱a pro minac⸱o de mal⸱sukces⸱o⸱j, divorc⸱o⸱j. Eĉ hav⸱i infan⸱o⸱n ebl⸱as sen edz⸱o, kaj tio ne plu est⸱as hont⸱o, sed tamen mi⸱a⸱opini⸱e mal⸱just⸱a por la nask⸱ot⸱o.

Spert⸱o⸱j vespert⸱a⸱j

Al⸱proksim⸱iĝ⸱as la somer⸱o kaj – kiel okaz⸱as jam de du⸱dek⸱o da jar⸱o⸱j – prezent⸱iĝ⸱as de⸱nov⸱e en plur⸱a⸱j ital⸱a⸱j region⸱o⸱j tim⸱ig⸱il⸱o nom⸱at⸱a „tigr⸱o-moskit⸱o”.

Rimed⸱o⸱j, pli-mal⸱pli mult⸱e⸱kost⸱a⸱j, kontraŭ ties ĝen⸱a⸱j pik⸱o⸱j tut⸱e ne mank⸱as, sed orient⸱iĝ⸱i laŭ la merkat⸱o por elekt⸱i la plej efik⸱a⸱j⸱n oft⸱e mal⸱facil⸱as. Tamen ekologi⸱a⸱n kaj relativ⸱e mal⸱mult⸱e⸱kost⸱a⸱n metod⸱o⸱n al⸱pren⸱is last⸱a⸱temp⸱e divers⸱a⸱j ital⸱a⸱j urb⸱o⸱j, inter tiu⸱j la komun⸱um⸱o de Udine, en nord-orient⸱a Itali⸱o.

Frand⸱em⸱a⸱j

Tie, por pur⸱ig⸱i kaj plej⸱ebl⸱e mult⸱e „blend⸱i” la urb⸱o⸱n kontraŭ moskit⸱o⸱j kaj koleg⸱ar⸱o simil⸱a, oni decid⸱is „dung⸱i” pipistrel⸱o⸱j⸱n. Ili est⸱as tiel frand⸱em⸱a⸱j pri insekt⸱o⸱j, ke ili kapabl⸱as manĝ⸱i tag⸱e 500 - 5000, laŭ ties grand⸱ec⸱o.

Tial en la kvartal⸱o⸱j de Udine, proksim⸱e de alt⸱a⸱j arb⸱o⸱j kaj akv⸱o⸱flu⸱aĵ⸱o⸱j, oni instal⸱is inter januar⸱o kaj februar⸱o 44 „dom⸱et⸱o⸱j⸱n” rezerv⸱it⸱a⸱j⸱n al vespert⸱o⸱j. La nest⸱o⸱j – kun⸱e kun tradici⸱a san⸱ig⸱o de kloak⸱o⸱j kaj de ali⸱a⸱j risk⸱a⸱j lok⸱o⸱j far⸱e de la komun⸱um⸱o (ne⸱last⸱e de la du urb⸱a⸱j mort⸱int⸱ej⸱o⸱j) – garanti⸱os somer⸱o⸱n ver⸱ŝajn⸱e pli mal⸱streĉ⸱a⸱n al urb⸱o apart⸱e kutim⸱iĝ⸱int⸱a, pro humid⸱a klimat⸱o, al la tigr⸱o-moskit⸱o.

Patrol⸱o⸱j

Cert⸱e, por eksterm⸱i tiu⸱n insekt⸱o⸱n, la pipistrel⸱o⸱j ne pov⸱os ripoz⸱i sur si⸱a⸱j laŭr⸱o⸱j. Est⸱as kon⸱at⸱e, ke la tigr⸱o-moskit⸱o aktiv⸱as nur tag⸱e, dum vespert⸱a⸱j patrol⸱o⸱j ne komenc⸱iĝ⸱as antaŭ mal⸱hel⸱iĝ⸱o. Iel ajn, la projekt⸱o ebl⸱ig⸱os mal⸱pli⸱ig⸱i ankaŭ la nombr⸱o⸱n de ordinar⸱a⸱j moskit⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j insekt⸱o⸱j.

Udine, elegant⸱a urb⸱o kun preskaŭ 100 000 loĝ⸱ant⸱o⸱j, el⸱spez⸱as 77 000 eŭr⸱o⸱j⸱n pro la projekt⸱o. Mult⸱a⸱j ali⸱a⸱j komun⸱um⸱o⸱j, eĉ ekster⸱land⸱a⸱j, pri⸱pens⸱u solv⸱o⸱n tia⸱n. Laŭ la ekzempl⸱o de Udine, ebl⸱us minimum⸱ig⸱i la uz⸱o⸱n de insekt⸱icid⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j substanc⸱o⸱j toks⸱a⸱j aŭ polu⸱a⸱j.

Lud⸱il⸱muze⸱o de Helsink⸱o

La lud⸱il⸱muze⸱o de la finn⸱a ĉef⸱urb⸱o trov⸱iĝ⸱as sur unu el la insul⸱o⸱j Suomenlinna, kiu⸱j situ⸱as antaŭ la haven⸱o. La muze⸱o est⸱as en romantik⸱a lign⸱o⸱dom⸱o, konstru⸱it⸱a en la car⸱a epok⸱o komenc⸱e de la 20a jar⸱cent⸱o. Ĝi hav⸱as mult⸱eg⸱e da ekspon⸱aĵ⸱o⸱j de la 19a jar⸱cent⸱o ĝis la 60aj jar⸱o⸱j de la 20a jar⸱cent⸱o, inter ili 100 pluŝ⸱urs⸱o⸱j⸱n.

La lud⸱il⸱o⸱j est⸱as ord⸱ig⸱it⸱a⸱j laŭ histori⸱a⸱j tem⸱o⸱j kaj epok⸱o⸱j. Tiel spegul⸱iĝ⸱as ŝanĝ⸱o⸱j en la soci⸱o kaj hom⸱a kondut⸱o. Pri milit⸱temp⸱a mal⸱riĉ⸱o, mank⸱o⸱j kaj invent⸱em⸱o atest⸱as karton⸱a⸱j vetur⸱il⸱o⸱j, strobil⸱a⸱j bov⸱in⸱o⸱j, paper⸱a⸱j pup⸱o⸱j, tabul⸱lud⸱o⸱j kun nom⸱o⸱j kiel „Batal⸱o por Kareli⸱o” kaj „Lukt⸱o por nutr⸱o⸱var⸱o⸱j”. En famili⸱o⸱j oni far⸱is pup⸱dom⸱o⸱j⸱n el faden⸱boben⸱o⸱j, alumet⸱skatol⸱o⸱j, ŝtof⸱pec⸱o⸱j kaj alumini⸱a foli⸱o (por spegul⸱o⸱j, fenestr⸱o⸱j). Fin⸱e oni brul⸱ig⸱is ili⸱n en la kort⸱o, sam⸱kiel brul⸱is la dom⸱o⸱j post bombard⸱ad⸱o.

Eduk⸱il⸱o

En la 19a jar⸱cent⸱o la cel⸱o de la plen⸱kresk-aspekt⸱a bel⸱a pup⸱o est⸱is eduk⸱i honest⸱a⸱j⸱n vir⸱in⸱o⸱j⸱n kaj prepar⸱i knab⸱in⸱et⸱o⸱j⸱n por la est⸱ont⸱a vir⸱in⸱a rol⸱o de edz⸱in⸱o, patr⸱in⸱o, dom⸱mastr⸱in⸱o. Oni eduk⸱is ankaŭ knab⸱et⸱o⸱j⸱n per lud⸱il⸱arm⸱il⸱o⸱j kiel soldat⸱o⸱j⸱n.

Nur en la 20a jar⸱cent⸱o la infan⸱o mem komenc⸱is spegul⸱iĝ⸱i en la pup⸱o⸱j. Per la valor⸱a⸱j pup⸱o⸱j de la antaŭ⸱a jar⸱cent⸱o oni eĉ ne rajt⸱is lud⸱i; ili est⸱is far⸱it⸱a⸱j por admir⸱o kaj ornam⸱o. En la 1950aj jar⸱o⸱j aper⸱is tut⸱e ali⸱spec⸱a⸱j pup⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n oni unu⸱e mal⸱aprob⸱is, ĉar ili aspekt⸱is kiel objekt⸱o⸱j de seks⸱a admir⸱o. Oni nom⸱is ili⸱n Lilli en Germani⸱o.

Barbi⸱e

La Barbi⸱e-pup⸱o unu⸱e est⸱is talisman⸱o de vir⸱a klub⸱o kaj nur post⸱e ricev⸱is si⸱a⸱n nom⸱o⸱n. Iom post iom ŝi⸱a vest⸱ar⸱o pli⸱mult⸱iĝ⸱is, kaj ĉiu⸱spec⸱a⸱j akcesor⸱aĵ⸱o⸱j est⸱is kre⸱it⸱a⸱j por pli⸱ig⸱i la vend⸱ad⸱o⸱n. La Barbi⸱e-pup⸱o⸱j special⸱iĝ⸱is pri meti⸱o⸱j kaj ek⸱esprim⸱is la ideal⸱o⸱j⸱n de modern⸱a vir⸱in⸱o.

La lud⸱il⸱muze⸱o pov⸱as star⸱ig⸱i pont⸱o⸱j⸱n inter la generaci⸱o⸱j. Ir⸱ant⸱e en ĝi de ej⸱o al ej⸱o kaj sekv⸱ant⸱e tem⸱o⸱n post tem⸱o, oni pov⸱as rakont⸱i kaj demand⸱i pri la pas⸱int⸱a⸱j kaj nun⸱a⸱j tra⸱viv⸱aĵ⸱o⸱j, dezir⸱o⸱j kaj sent⸱o⸱j.

Dek mil tur⸱ist⸱o⸱j jar⸱e vizit⸱as la lud⸱il⸱muze⸱o⸱n de Helsink⸱o. Somer⸱e ĝi⸱a kort⸱o est⸱as dispon⸱ig⸱at⸱a por sub⸱ĉiel⸱a⸱j infan⸱a⸱j teatr⸱aĵ⸱et⸱o⸱j. Inter⸱ret⸱o: www.lelumuseo.fi (finn⸱e, sved⸱e, angl⸱e, rus⸱e).

Protest⸱e kontraŭ la protekt⸱ant⸱o⸱j

Mult⸱e da bru⸱o kaŭz⸱is en Kipr⸱o sur⸱strat⸱a⸱j protest⸱o⸱j de 30 000 turk⸱a⸱j kipr⸱an⸱o⸱j kontraŭ Turki⸱o, kiu ek⸱de 1974 reg⸱as la nord⸱o⸱n de la insul⸱o. La manifestaci⸱ant⸱o⸱j, kiu⸱j inkluziv⸱is mult⸱a⸱j⸱n instru⸱ist⸱o⸱j⸱n, kulp⸱ig⸱is Turki⸱o⸱n pri la ekonomi⸱a kriz⸱o en la nord⸱o.

La turk⸱a ĉef⸱ministr⸱o Recep Tayyip Erdoğan [reĝep tajip érdoan] ek⸱koler⸱is, kiam fin⸱e de januar⸱o part⸱o de la manifestaci⸱ant⸱o⸱j flirt⸱ig⸱is flag⸱o⸱j⸱n de la kipr⸱a respublik⸱o. Li difin⸱is la turk⸱a⸱j⸱n kipr⸱an⸱o⸱j⸱n sen⸱dank⸱a⸱j, memor⸱ig⸱ant⸱e, ke dum tiom da jar⸱o⸱j Turki⸱o „sat⸱ig⸱as” kaj „protekt⸱as” ili⸱n.

Sam⸱temp⸱e li pet⸱is, ke la kulp⸱ul⸱o⸱j est⸱u arest⸱it⸱a⸱j kaj ke la tumult⸱o⸱j sen⸱prokrast⸱e ĉes⸱u. Li taks⸱is la event⸱o⸱j⸱n politik⸱a mem⸱mort⸱ig⸱o, kiu⸱j inter⸱naci⸱e rid⸱ind⸱ig⸱as Turki⸱o⸱n. Al la estr⸱o de la sindikat⸱o de turk-kipr⸱a⸱j instru⸱ist⸱o⸱j, Şener Erçil, kiu deklar⸱is si⸱n pret⸱a „kverel⸱i”, Erdoğan dir⸱is, ke Turki⸱o ne atend⸱ig⸱os si⸱a⸱n re⸱ag⸱o⸱n, se tia si⸱n⸱ten⸱o kontraŭ li⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o plu⸱daŭr⸱os.

Mal⸱konkord⸱o

Laŭ la turk-kipr⸱a gazet⸱o Kıbrıs, la lok⸱ul⸱o⸱j mem far⸱is tio⸱n, kio⸱n la sud⸱o (t.e. la grek-kipr⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o kaj la kipr⸱a ortodoks⸱a eklezi⸱o) ankoraŭ ne sukces⸱is far⸱i: sem⸱i mal⸱konkord⸱o⸱n inter turk⸱o⸱j kaj turk⸱a⸱j kipr⸱an⸱o⸱j.

La grek-kipr⸱a deput⸱it⸱o de la Eŭrop⸱a Parlament⸱o, El⸱en⸱i Theocharous, rimark⸱is, ke 30 000 manifestaci⸱ant⸱o⸱j en la nord⸱a Kipr⸱o egal⸱as proporci⸱e al 20 milion⸱o⸱j da egipt⸱o⸱j en la plac⸱o Tahrir de Kair⸱o. Ŝi al⸱tir⸱is la atent⸱o⸱n de EU al tio, kio okaz⸱is en la et⸱a mez-orient⸱a land⸱o, kaj apart⸱e al la kondut⸱o de Turki⸱o, kiu ne apart⸱e konven⸱as al EU-kandidat⸱o.

Laŭ Theocharous, EU sub⸱ten⸱u tiu⸱j⸱n, kiu⸱j sen per⸱fort⸱o protest⸱as kaj kiu⸱j – kontrast⸱e al turk⸱o⸱j – est⸱as jam de 2004 konsider⸱at⸱a⸱j, kun⸱e kun grek⸱a⸱j kipr⸱an⸱o⸱j, eŭrop⸱a⸱j civit⸱an⸱o⸱j.

Ĉu anĝel⸱o aŭ diabl⸱o?

Eks⸱ministr⸱o pri ekonomi⸱o, Dritan Prifti, el la reg⸱ant⸱a koalici⸱o, akuz⸱is si⸱a⸱n parti⸱estr⸱o⸱n, kaj vic⸱ĉef⸱ministr⸱o⸱n, Ilir Met⸱a, pri korupt⸱ad⸱o. Tio⸱n li far⸱is per film⸱it⸱a konversaci⸱o en si⸱a ofic⸱ej⸱o, kiam Met⸱a pet⸱is li⸱n favor⸱ig⸱i iu⸱n firma⸱o⸱n kontraŭ rekompenc⸱o de 700 000 eŭr⸱o⸱j.

Tuj re⸱ag⸱is Met⸱a, dir⸱ant⸱e, ke la film⸱o est⸱as fals⸱aĵ⸱o. Li eĉ el⸱posten⸱iĝ⸱is, rezign⸱ant⸱e pri si⸱a deput⸱it⸱a imun⸱ec⸱o, por ke la prokurator⸱ej⸱o liber⸱e enket⸱u. Ĉi-last⸱a pet⸱is help⸱o⸱n de uson⸱a fak⸱ul⸱o por analiz⸱i la film⸱o⸱n.

Disk⸱o

La fak⸱ul⸱o konstat⸱is, inter⸱ali⸱e, ke en la disk⸱o en⸱est⸱is ali⸱a, for⸱viŝ⸱it⸱a film⸱o far⸱it⸱a de Prifti pri ali⸱a konversaci⸱o kun Met⸱a, kiam li mem pet⸱as favor⸱ig⸱i firma⸱o⸱n kontraŭ 700 000 eŭr⸱o⸱j.

Tiam la prokurator⸱ej⸱o pet⸱is la parlament⸱estr⸱o⸱n nul⸱ig⸱i la imun⸱ec⸱o⸱n de ambaŭ eks⸱ul⸱o⸱j. La skandal⸱o est⸱is fort⸱e ekspluat⸱at⸱a de social⸱ist⸱o⸱j dum per⸱fort⸱a⸱j sang⸱a⸱j manifestaci⸱o⸱j en januar⸱o kaj post⸱e. Alban⸱o⸱j nun atend⸱as la rezult⸱o⸱j⸱n de la esplor⸱o⸱j por ek⸱sci⸱i, kiu anĝel⸱as kaj kiu diabl⸱as.

Pri la cens⸱o mal⸱just⸱a sens⸱o

Baldaŭ ankaŭ en Albanio oni okaz⸱ig⸱os cens⸱o⸱n de la loĝ⸱ant⸱ar⸱o, konform⸱e al la direktiv⸱o⸱j de Eŭrop⸱a Uni⸱o. Tia⸱manier⸱e civit⸱an⸱o⸱j respond⸱os demand⸱o⸱j⸱n ankaŭ pri religi⸱o kaj naci⸱ec⸱o.

Religi⸱o est⸱as sen⸱problem⸱a por alban⸱o⸱j: dum jar⸱cent⸱o⸱j ekzist⸱is inter⸱religi⸱a harmoni⸱o. Sed naci⸱ec⸱o por la relativ⸱e ĝis nun homogen⸱a alban⸱a ŝtat⸱o (laŭ antaŭ⸱a⸱j cens⸱o⸱j pli ol 95 % est⸱as alban⸱etn⸱ul⸱o⸱j) pov⸱as far⸱iĝ⸱i tikl⸱a.

La problem⸱o kuŝ⸱as en tio, ke najbar⸱a Greki⸱o, ekzempl⸱e, far⸱as si⸱a⸱n plej⸱ebl⸱o⸱n dum 20 jar⸱o⸱j por helen⸱ig⸱i alban⸱o⸱j⸱n tie⸱n el⸱migr⸱int⸱a⸱j⸱n pro labor⸱o (ĉ. 800 000 hom⸱o⸱j⸱n) aŭ alban⸱o⸱j⸱n loĝ⸱ant⸱a⸱j⸱n sud⸱e de la land⸱lim⸱o. Greki⸱o cert⸱ig⸱is al ili monat⸱a⸱j⸱n pensi⸱o⸱j⸱n je valor⸱o de 400 eŭr⸱o⸱j: pensi⸱o⸱j en Albanio mem apenaŭ ating⸱as 100 eŭr⸱o⸱j⸱n.

Konsul⸱o

Mult⸱a⸱j alban⸱o⸱j est⸱as dev⸱ig⸱it⸱a⸱j pro labor⸱o eĉ ŝanĝ⸱i si⸱a⸱j⸱n nom⸱o⸱j⸱n aŭ si⸱n deklar⸱i grek⸱a⸱j (laŭ deviz⸱o grek⸱a: ĉiu ortodoks⸱ul⸱o est⸱as grek⸱a). Tio okaz⸱is antaŭ ne⸱long⸱e en la sud-orient⸱a urb⸱o Korça [korĉa], kiam la tie⸱a grek⸱a konsul⸱o al⸱vok⸱is sen⸱skrupul⸱e al ĉiu⸱j grek⸱em⸱ul⸱o⸱j si⸱n deklar⸱i grek⸱a⸱j.

Tio est⸱ig⸱is fort⸱a⸱j⸱n en⸱land⸱a⸱j⸱n protest⸱o⸱j⸱n, kvankam la grek⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o propon⸱is, ke oni trakt⸱u la deklar⸱o⸱n de la konsul⸱o simpl⸱e kiel li⸱a⸱n propr⸱a⸱n kaj ne⸱oficial⸱a⸱n opini⸱o⸱n.

Kvalit⸱o

Mi⸱a pas⸱int⸱monat⸱a en⸱konduk⸱o est⸱is iom pesimism⸱a. Efektiv⸱e, est⸱as mal⸱agrabl⸱e rimark⸱i, ke abon⸱ant⸱o eks⸱iĝ⸱as, ĉar li trov⸱as en MONATO ide⸱o⸱j⸱n ne kongru⸱a⸱j⸱n kun si⸱a⸱j. Sed feliĉ⸱e ni⸱a⸱n revu⸱o⸱n ating⸱as ankaŭ laŭd⸱o⸱j foj⸱foj⸱e! Jen la vort⸱o⸱j de István Ertl, kiu⸱j⸱n li publik⸱ig⸱is en la Facebook-paĝ⸱o de MONATO:

„Mi hav⸱is okaz⸱o⸱n ek⸱leg⸱i la februar⸱a⸱n MONATOn. Nu, antaŭ ol mi rimark⸱is kio⸱n mi far⸱as, mi eĉ fin⸱leg⸱is ĝi⸱n, komplet⸱e kaj sen⸱mank⸱e, plen⸱e kaj ilustr⸱it⸱e. Kia surpriz⸱o ... ti⸱aĵ⸱o ne plu okaz⸱is al mi de long⸱a⸱j jar⸱o⸱j. Ĉi tiu numer⸱o konsist⸱as preskaŭ ekskluziv⸱e el tia material⸱o por kia MONATO est⸱is fond⸱it⸱a: tem⸱o⸱j ne⸱trov⸱ebl⸱a⸱j en la ordinar⸱a gazet⸱ar⸱o, vid⸱punkt⸱o⸱j ne ĉiam atend⸱it⸱a⸱j, pri⸱trakt⸱o el⸱intern⸱a ĉar sam⸱land⸱ul⸱a al la tem⸱o ... Eĉ la lingv⸱aĵ⸱o est⸱is tra⸱e kaj tra⸱e sen⸱makul⸱a! Gratul⸱o⸱n.”

Kiel respond⸱ec⸱ul⸱o⸱j de la magazin⸱o ni pov⸱us nun ĝoj⸱e ek⸱rid⸱et⸱i (tio⸱n ni far⸱as ja!), sed krom⸱e neces⸱as pri⸱pens⸱i, kiel ni pov⸱as konserv⸱i, kaj ebl⸱e eĉ ankoraŭ pli⸱alt⸱ig⸱i, tiu⸱n kvalit⸱o⸱n. Ni⸱a nov⸱a ĉef⸱redaktor⸱o Paul Gubbins jam intenc⸱as verk⸱i iu⸱j⸱n gvid⸱lini⸱o⸱j⸱n pri verk⸱ad⸱o por MONATO, kaj ankaŭ ekzist⸱as plan⸱o⸱j propon⸱i al la publik⸱o en la ven⸱ont⸱a Universal⸱a Kongres⸱o seminari⸱o⸱n por kuraĝ⸱ig⸱i kaj help⸱i verk⸱em⸱ul⸱o⸱j⸱n. Pli⸱a⸱j⸱n detal⸱o⸱j⸱n vi baldaŭ leg⸱os ĉi-lok⸱e.

Tamen ankaŭ vi pov⸱as kaj kapabl⸱as kuraĝ⸱ig⸱i ni⸱a⸱j⸱n korespond⸱ant⸱o⸱j⸱n. Ĉu vi leg⸱is en MONATO io⸱n, kio⸱n vi tre ŝat⸱is? Ne hezit⸱u skrib⸱i tio⸱n al ni! Vi⸱a⸱j laŭd⸱a⸱j vort⸱o⸱j spron⸱os la kun⸱labor⸱ant⸱o⸱j⸱n liver⸱i pli da alt⸱kvalit⸱a material⸱o por ni⸱a revu⸱o!

Sincer⸱e vi⸱a

Stir⸱ant⸱e ĉirkaŭ ŝtop⸱iĝ⸱o⸱j

Pekin⸱o komenc⸱is nov⸱a⸱n rimed⸱o⸱n por mild⸱ig⸱i trafik⸱ŝtop⸱iĝ⸱o⸱j⸱n per lim⸱ig⸱o de aǔto-aĉet⸱ad⸱o. Ĉi-jar⸱e 240 000 aǔtoj est⸱as aĉet⸱ebl⸱a⸱j kaj aĉet⸱ont⸱o⸱j dev⸱as unu⸱e registr⸱i si⸱n en la ret⸱paĝ⸱ar⸱o www.bjhjyd.gov.cn por pet⸱i permes⸱o⸱n akir⸱i aŭt⸱o⸱n.

De la 1a ĝis la 8a de januar⸱o en⸱tut⸱e 210 000 hom⸱o⸱j registr⸱is si⸱n, kaj 180 000 el ili est⸱is kvalifik⸱it⸱a⸱j al lot⸱um⸱o por kvot⸱o de 17 600 aǔtoj. La tut⸱a lot⸱um⸱ad⸱o est⸱is televid⸱e kaj inter⸱ret⸱e el⸱send⸱at⸱a. Interes⸱at⸱o⸱j pov⸱is kontrol⸱i la rezult⸱o⸱j⸱n ret⸱e aǔ telefon⸱e tuj post la lot⸱um⸱o.

Laǔ la regul⸱ar⸱o ĉiu gajn⸱int⸱o dev⸱as aĉet⸱i aǔton en⸱e de ses monat⸱o⸱j. Se ne, la lot⸱um⸱it⸱a numer⸱o mal⸱valid⸱iĝ⸱os. Sed ne ĉiu gajn⸱int⸱o vol⸱as tuj aĉet⸱i aǔton, ĉar iu⸱j dezir⸱as spert⸱i la procedur⸱o⸱n.

Efik⸱a⸱j rimed⸱o⸱j

Ĝis decembr⸱o 2010 trov⸱iĝ⸱is en Pekin⸱o 4,7 milion⸱o⸱j da motor⸱vetur⸱il⸱o⸱j kaj pli ol 6,2 milion⸱o⸱j da registr⸱it⸱a⸱j stir⸱ant⸱o⸱j. Oni taks⸱is, ke la nombr⸱o de pekin⸱a⸱j aǔtoj ating⸱os sep milion⸱o⸱j⸱n en 2015. Se oni ne pren⸱os efik⸱a⸱j⸱n aranĝ⸱o⸱j⸱n, tiam la trafik⸱ŝtop⸱iĝ⸱o⸱j ĉiu⸱tag⸱e daǔros pli ol ses hor⸱o⸱j⸱n kaj aǔtoj ĉiu⸱hor⸱e vetur⸱os nur 15 kilo⸱metr⸱o⸱j⸱n.

Por evit⸱i ŝtop⸱iĝ⸱o⸱j⸱n Pekin⸱o lanĉ⸱is mult⸱a⸱j⸱n iniciat⸱o⸱j⸱n. Ekzempl⸱e, aǔtoj altern⸱e vetur⸱as en ĉiu tag⸱o laǔ si⸱a⸱j numer⸱o⸱j; la magistrat⸱o konstru⸱ig⸱as pli da sub⸱ter⸱a⸱j fer⸱voj⸱o⸱j; kaj la loĝ⸱ant⸱o⸱j est⸱as pet⸱at⸱a⸱j uz⸱i publik⸱a⸱j⸱n transport⸱il⸱o⸱j⸱n anstataǔ ol stir⸱i si⸱a⸱j⸱n propr⸱a⸱j⸱n aǔtojn.

Kastel⸱o sieĝ⸱at⸱a

Konfront⸱iĝ⸱is per⸱vort⸱e kaj per⸱fort⸱e etn⸱o⸱alban⸱o⸱j kaj slav⸱o⸱makedon⸱o⸱j en Skopj⸱e (alban⸱e Shkup) pro la konstru⸱ad⸱o de ortodoks⸱a preĝ⸱ej⸱o en⸱e de la kastel⸱o de la urb⸱o.

Alban⸱o⸱j – plej⸱part⸱e en la region⸱o islam⸱religi⸱a⸱j – opini⸱as, ke la kastel⸱o est⸱as komun⸱a histori⸱a trezor⸱aĵ⸱o, al kiu oni al⸱don⸱u simbol⸱o⸱j⸱n nek religi⸱a⸱j⸱n nek naci⸱a⸱j⸱n. Slav⸱o⸱makedon⸱o⸱j opini⸱as, ke tem⸱as pri re⸱konstru⸱o de antikv⸱a preĝ⸱ej⸱o el la temp⸱o de Justinian⸱o. La reg⸱ist⸱ar⸱o de Nikol⸱a Gruevski kre⸱is mon⸱fondus⸱o⸱n de 1,2 milion⸱o⸱j da eŭr⸱o⸱j por komplet⸱ig⸱i la restaŭr⸱ad⸱o⸱n en la kastel⸱o, inkluziv⸱e de la preĝ⸱ej⸱o.

Divid⸱it⸱a⸱j

Sen⸱de⸱pend⸱a⸱j analiz⸱ist⸱o⸱j opini⸱as, ke la konfront⸱iĝ⸱o⸱j⸱n inter⸱etn⸱a⸱j⸱n instig⸱is politik⸱ist⸱o⸱j. La alban⸱o⸱j mem tie est⸱as divid⸱it⸱a⸱j en du kontraŭ⸱star⸱ant⸱a⸱j parti⸱o⸱j: la koalici⸱an⸱a BDI (Unu⸱iĝ⸱o Demokrati⸱a por Integr⸱iĝ⸱o) kaj la opozici⸱a PDSH (Alban⸱a Demokrati⸱a Parti⸱o).

Ties estr⸱o, Mend⸱u Thaçi [taĉ⸱i], fort⸱e kritik⸱as BDI, ĉar tiu ne protekt⸱as la histori⸱a⸱j⸱n rajt⸱o⸱j⸱n de la etn⸱o⸱alban⸱o⸱j, el kiu⸱j 200 000 loĝ⸱as en Skopj⸱e. Dum⸱e la ali⸱a slav⸱makedon⸱a opozici⸱a parti⸱o social⸱demokrat⸱a (LSDM) kritik⸱as Gruevski, ĉar ĉiam dum li⸱a reg⸱ad⸱o – ekzempl⸱e en 2001 – okaz⸱as inter⸱etn⸱a⸱j konfront⸱iĝ⸱o⸱j.

Nud⸱a ver⸱o pri nov⸱a rekord⸱o

Belgi⸱o romp⸱is la mond⸱a⸱n rekord⸱o⸱n pri reg⸱ist⸱ar⸱o⸱form⸱ad⸱o – efektiv⸱e, ne⸱form⸱ad⸱o. La antaŭ⸱a⸱n rekord⸱o⸱n ten⸱is Irak⸱o. La 17an de februar⸱o pas⸱is jam 249 tag⸱o⸱j post balot⸱o⸱j sen nov⸱a federaci⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o en Belgi⸱o.

La perspektiv⸱o⸱j est⸱as neniel esper⸱ig⸱a⸱j. La du ĉef⸱a⸱j parti⸱o⸱j, kiu⸱j gajn⸱is la balot⸱o⸱j⸱n, la flandr⸱a dekstr⸱a N-VA kaj la valon⸱a mal⸱dekstr⸱a PS, inter⸱rilat⸱as kiel akv⸱o kaj fajr⸱o kaj grand⸱eg⸱as la reciprok⸱a mal⸱fid⸱o.

Dum en najbar⸱a⸱j land⸱o⸱j kresk⸱as zorg⸱o⸱j pri ŝajn⸱e sen⸱el⸱ir⸱a situaci⸱o, belg⸱o⸱j, precip⸱e student⸱o⸱j, iniciat⸱is fest⸱o⸱j⸱n en Antverpen⸱o, Loven⸱o, Louvain-la-Neuve, Brusel⸱o kaj en Gent⸱o (urb⸱o⸱j kun universitat⸱o) por fest⸱i la rekord⸱o⸱n. En Gent⸱o grup⸱o da jun⸱ul⸱o⸱j eĉ du⸱on⸱nud⸱ig⸱is si⸱n por montr⸱i, ke ili hont⸱as, dum ili tamen ŝajn⸱e bon⸱eg⸱e amuz⸱iĝ⸱is.

Ŝpar⸱o⸱j

Montr⸱iĝ⸱is, ke belg⸱o⸱j ĝeneral⸱e ne far⸱as al si mult⸱e da zorg⸱o⸱j pri la situaci⸱o. La ekonomi⸱o, post la tut⸱mond⸱a kriz⸱o, nun de⸱nov⸱e ek⸱kresk⸱as. La eks⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o, kontraŭ⸱e al si⸱a rol⸱o, sed pro eŭrop⸱uni⸱a dev⸱ig⸱o, tamen prepar⸱as nov⸱a⸱n buĝet⸱o⸱n por la jar⸱o 2011 kaj eĉ real⸱ig⸱as ŝpar⸱o⸱j⸱n.

Pro la federaci⸱a struktur⸱o, Belgi⸱o hav⸱as ses reg⸱ist⸱ar⸱o⸱j⸱n. Nur la federaci⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o mank⸱as, dum la kvin ali⸱a⸱j ankoraŭ funkci⸱as kaj pov⸱as pren⸱i decid⸱o⸱j⸱n laŭ si⸱a⸱j pov⸱o⸱j. Tamen, tro long⸱a mank⸱o de reg⸱ist⸱ar⸱o pov⸱us provok⸱i financ⸱merkat⸱a⸱n „atak⸱o⸱n” kaj tiam, pro grand⸱a ekster⸱land⸱a ŝuld⸱o, Belgi⸱o rapid⸱e pov⸱us mal⸱riĉ⸱iĝ⸱i.

Ĉu grav⸱as, se lingv⸱o⸱j mort⸱as?

Kresk⸱ant⸱a nombr⸱o da lingv⸱ist⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j fak⸱ul⸱o⸱j mal⸱trankvil⸱iĝ⸱as pro la fakt⸱o, ke en ĉiu du⸱semajn⸱a period⸱o mal⸱aper⸱as po unu lingv⸱o¹. Oni taks⸱as, ke ĝis la jar⸱o 2100 ver⸱ŝajn⸱e mal⸱aper⸱os pli ol du⸱on⸱o de la pli ol 7000 lingv⸱o⸱j parol⸱at⸱a⸱j sur la ter⸱o. Ĉu grav⸱as tiu amas⸱a for⸱mort⸱o de hom⸱a⸱j lingv⸱o⸱j?

Ne⸱ripar⸱ebl⸱a perd⸱o

Nun⸱temp⸱e inter⸱naci⸱a⸱j organiz⸱aĵ⸱o⸱j kiel Unesk⸱o kaj plur⸱a⸱j individu⸱a⸱j influ⸱hav⸱a⸱j voĉ⸱o⸱j atent⸱ig⸱as pri la ne⸱ripar⸱ebl⸱a perd⸱o, kiu⸱n la hom⸱ar⸱o sufer⸱as, kiam eĉ unu lingv⸱o est⸱as forges⸱it⸱a. Interes⸱a konstat⸱o est⸱as, ke mult⸱a⸱j tia⸱j voĉ⸱o⸱j de⸱ven⸱as ĝust⸱e de la amerik⸱a kontinent⸱o, kie tiom da aŭtokton⸱a⸱j kultur⸱o⸱j, lingv⸱o⸱j kaj popol⸱o⸱j est⸱is intenc⸱e aŭ sen⸱intenc⸱e elimin⸱it⸱a⸱j post la al⸱ven⸱o de eŭrop⸱an⸱o⸱j.

Unu el la avert⸱a⸱j voĉ⸱o⸱j est⸱as tiu de la uson⸱a lingv⸱ist⸱o K. David Harrison [dejvid hérisen], kiu antaŭ kelk⸱a⸱j jar⸱o⸱j verk⸱is la libr⸱o⸱n Kiam mort⸱as lingv⸱o⸱j – La esting⸱iĝ⸱o de la lingv⸱o⸱j de la mond⸱o kaj la erozi⸱o de hom⸱a⸱j sci⸱o⸱j². En tiu libr⸱o Harrison konvink⸱e montr⸱as per plur⸱a⸱j traf⸱a⸱j ekzempl⸱o⸱j, ke la mal⸱aper⸱o de iu ajn lingv⸱o mal⸱riĉ⸱ig⸱as – kultur⸱e kaj eĉ scienc⸱e – la hom⸱ar⸱o⸱n.

Ebl⸱e mal⸱mult⸱a⸱j el ni, mem⸱nom⸱at⸱a⸱j „civiliz⸱it⸱a⸱j” hom⸱o⸱j, pret⸱us re⸱kon⸱i, ke popol⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n ni rigard⸱as kiel „primitiv⸱ul⸱o⸱j⸱n”, pov⸱as posed⸱i eg⸱e valor⸱a⸱j⸱n spert⸱o⸱j⸱n, sci⸱o⸱n kaj kultur⸱o⸱n, de kiu⸱j ni pov⸱as mult⸱e lern⸱i. Tiu⸱j⸱n valor⸱aĵ⸱o⸱j⸱n ni ne⸱re⸱trov⸱ebl⸱e perd⸱as ĉiam, kiam la lingv⸱o de tia popol⸱o est⸱as forges⸱it⸱a. Tia perd⸱o est⸱as des pli tragik⸱a, kiam tem⸱as pri lingv⸱o, kiu ekzist⸱is nur en parol⸱a form⸱o pro la fakt⸱o, ke la koncern⸱a popol⸱o est⸱is analfabet⸱a.

Ni rigard⸱u kelk⸱a⸱j⸱n el la ekzempl⸱o⸱j cit⸱it⸱a⸱j de Harrison.

Perd⸱it⸱a⸱j sci⸱o kaj tradici⸱o⸱j

Komun⸱a kliŝ⸱o asert⸱as, ke ebl⸱e oni trov⸱os kurac⸱il⸱o⸱n kontraŭ kancer⸱o inter la plant⸱o⸱j, kiu⸱j abund⸱e kresk⸱as en la amazon⸱a pra⸱arb⸱ar⸱o. Cert⸱e oni konstat⸱as, ke hom⸱o⸱j viv⸱ant⸱a⸱j en primitiv⸱a⸱j kondiĉ⸱o⸱j oft⸱e kon⸱as kaj pov⸱as nom⸱i en si⸱a⸱j lingv⸱o⸱j grand⸱a⸱n kvant⸱o⸱n da kresk⸱aĵ⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n ili uz⸱as por divers⸱a⸱j cel⸱o⸱j.

Sed la sci⸱o de tiel nom⸱at⸱a⸱j „post⸱rest⸱int⸱a⸱j” popol⸱o⸱j tut⸱e ne lim⸱ig⸱as si⸱n al plant⸱o⸱j kaj best⸱o⸱j. Mult⸱a⸱j hav⸱as valor⸱a⸱j⸱n spert⸱o⸱n kaj teknik⸱o⸱j⸱n ebl⸱ig⸱ant⸱a⸱j⸱n al ili tra⸱viv⸱i en la plej divers⸱a⸱j kaj mal⸱facil⸱a⸱j kondiĉ⸱o⸱j. Tia tradici⸱a spert⸱o hav⸱as mult⸱o⸱n por instru⸱i al ni.

Ni far⸱as grand⸱eg⸱a⸱n erar⸱o⸱n, se ni mal⸱estim⸱as kaj ignor⸱as tiu⸱n instru⸱o⸱n. La unu⸱a⸱j eŭrop⸱a⸱j esplor⸱ant⸱o⸱j de la arkt⸱a⸱j region⸱o⸱j mort⸱is, ĉar ili ne hav⸱is sufiĉ⸱e da humil⸱ec⸱o por lern⸱i la teknik⸱o⸱j⸱n de la inuit-popol⸱o. Do, se la hom⸱ar⸱o perd⸱as la tradici⸱a⸱n sci⸱o⸱n kaj lingv⸱o⸱j⸱n de aŭtokton⸱a⸱j popol⸱o⸱j, ĝi risk⸱as perd⸱i okaz⸱o⸱j⸱n por antaŭ⸱e⸱n⸱ig⸱i la scienc⸱o⸱n kaj riĉ⸱ig⸱i la kultur⸱o⸱n.

Kiam lingv⸱o aŭ popol⸱o mal⸱aper⸱as – specif⸱e se tia lingv⸱o ne est⸱as registr⸱it⸱a en skrib⸱a form⸱o – perd⸱iĝ⸱as part⸱o de la mond⸱a trezor⸱o de rakont⸱o⸱j, poem⸱o⸱j, kant⸱o⸱j, tradici⸱o⸱j kaj histori⸱o. Eĉ mult⸱e da skrib⸱it⸱a kaj elektron⸱ik⸱e registr⸱it⸱a material⸱o pri tiu hered⸱aĵ⸱o ver⸱ŝajn⸱e kuŝ⸱as en la kel⸱o⸱j de muze⸱o⸱j kaj bibliotek⸱o⸱j, forges⸱it⸱a kaj ignor⸱at⸱a pro la fakt⸱o, ke neni⸱u plu kompren⸱as la koncern⸱a⸱n lingv⸱o⸱n.

Forges⸱it⸱a⸱j speci⸱o⸱j

Krom⸱e Harrison atent⸱ig⸱as, kiom da sci⸱o est⸱as perd⸱it⸱a inter aŭtokton⸱a⸱j popol⸱o⸱j en Siberi⸱o, indi⸱an⸱o⸱j en Arizon⸱o kaj ali⸱a⸱j, kiam ili ne plu uz⸱as si⸱a⸱j⸱n tradici⸱a⸱j⸱n speci⸱nom⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j klar⸱ig⸱as, kiu⸱j plant⸱o⸱j est⸱as venen⸱a⸱j aŭ manĝ⸱ebl⸱a⸱j kaj kiu⸱j best⸱o⸱j est⸱as util⸱a⸱j. Tia⸱j popol⸱o⸱j hav⸱as si⸱a⸱j⸱n propr⸱a⸱j⸱n taksonomi⸱a⸱j⸱n sistem⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j ne nur est⸱as praktik⸱a⸱j, sed ankaŭ pov⸱as est⸱i scienc⸱e valor⸱a⸱j.

Klasifik⸱a⸱j sistem⸱o⸱j kiel tiu de Line⸱o est⸱as ja util⸱a⸱j, sed hom⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j ne ricev⸱is klasik⸱a⸱n okcident⸱a⸱n kler⸱ig⸱ad⸱o⸱n, ili ne proviz⸱as per tuj⸱a inform⸱o pri speci⸱o⸱j. Kontrast⸱e, tiu inform⸱o est⸱as ja don⸱at⸱a dank⸱e al la tradici⸱a⸱j nom⸱o⸱j; kaj la sistem⸱o⸱j de klasifik⸱ad⸱o kaj karakteriz⸱ad⸱o uz⸱at⸱a⸱j de indiĝen⸱a⸱j soci⸱o⸱j prezent⸱as alternativ⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j help⸱as ni⸱n kompren⸱i, kiel la hom⸱a cerb⸱o funkci⸱as kaj re⸱kon⸱as disting⸱o⸱j⸱n kaj simil⸱ec⸱o⸱j⸱n.

Kiam la id⸱o⸱j ne plu kon⸱as la lingv⸱o⸱n de la ge⸱patr⸱o⸱j aŭ pra⸱patr⸱o⸱j, ili ne plu re⸱kon⸱as, ke la nom⸱o⸱j de plant⸱o⸱j oft⸱e indik⸱as ili⸱a⸱j⸱n karakteriz⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, la cel⸱o⸱j⸱n, por kiu⸱j ili est⸱as util⸱a⸱j, aŭ la kial⸱o⸱n, pro kiu ili est⸱u evit⸱at⸱a⸱j.

Ni pren⸱u ekzempl⸱o⸱n el la en⸱danĝer⸱ig⸱it⸱a gael⸱a lingv⸱o de Skot⸱land⸱o. La plant⸱o akile⸱o (achilea millefolium) nom⸱iĝ⸱as en la gael⸱a „lus-cosgadh-na-fol⸱a”, kio signif⸱as „kresk⸱aĵ⸱o, kiu ĉes⸱ig⸱as sang⸱ad⸱o⸱n”. Tiu plant⸱o iam est⸱is uz⸱at⸱a post batal⸱o⸱j, por pans⸱i vund⸱o⸱j⸱n. Pli⸱e, iu speci⸱o de la kresk⸱aĵ⸱o eŭforbi⸱o gael⸱e nom⸱iĝ⸱as „lus-leusaidh” (vezik⸱et⸱a plant⸱o), ĉar ĝi pov⸱as est⸱ig⸱i vezik⸱et⸱o⸱j⸱n sur la haŭt⸱o, do dev⸱as est⸱i evit⸱at⸱a. Simil⸱e, tradici⸱a⸱j nom⸱o⸱j de best⸱o⸱j, bird⸱o⸱j kaj fiŝ⸱o⸱j pov⸱as don⸱i valor⸱a⸱n inform⸱o⸱n al scienc⸱ist⸱o⸱j kaj ne⸱fak⸱ul⸱o⸱j.

Trezor⸱o protekt⸱ind⸱a

Iam, kiam mi est⸱is jun⸱ul⸱o, mi konversaci⸱is pri lingv⸱o⸱j kun ital⸱a ŝip⸱estr⸱o, kiu mult⸱e vojaĝ⸱is kaj kon⸱is plur⸱a⸱j⸱n idiom⸱o⸱j⸱n. Iom naiv⸱e, mi demand⸱is li⸱n, kiu, laŭ li, est⸱as la plej bel⸱a lingv⸱o en la mond⸱o. Li respond⸱is Tutte le lingue son⸱o belle (Ĉiu⸱j lingv⸱o⸱j est⸱as bel⸱a⸱j). Tiu respond⸱o fort⸱e impon⸱is mi⸱n, ĉar ĝi ŝajn⸱is al mi tre profund⸱a rimark⸱ig⸱o.

Fakt⸱e, ĉiu lingv⸱o est⸱as ne nur bel⸱a (ĉar ĝi esprim⸱as la plej kar⸱a⸱j⸱n kaj fort⸱a⸱j⸱n sent⸱o⸱j⸱n de la anim⸱o), sed ankaŭ esprim⸱riĉ⸱a (ĉar ĝi kontent⸱ig⸱as ĉiu⸱j⸱n bezon⸱o⸱j⸱n de la soci⸱o, kiu ĝi⸱n parol⸱as), saĝ⸱a (pro la sam⸱a kial⸱o) kaj scienc⸱e valor⸱a (pro la kaŭz⸱o⸱j jam menci⸱it⸱a⸱j). Oni konklud⸱as, ke la hom⸱ar⸱o nepr⸱e dev⸱as konstant⸱e klopod⸱i por vart⸱i kaj protekt⸱i la lingv⸱a⸱n riĉ⸱ec⸱o⸱n de la mond⸱o.

En si⸱a novel⸱o Buchmendel la aŭstr⸱a verk⸱ist⸱o Stefan Zweig [ŝtefan cvajk] skrib⸱is: „Tag⸱o⸱n post tag⸱o ĉio, kio est⸱as unik⸱a, iĝ⸱as pli kaj pli mult⸱valor⸱a en ni⸱a ne⸱sav⸱ebl⸱e unu⸱form⸱iĝ⸱ant⸱a mond⸱o.”

1. Laŭ taks⸱o de National Geographic Society (Tut⸱land⸱a Geografi⸱a Soci⸱et⸱o), scienc⸱a organiz⸱aĵ⸱o sen⸱profit⸱a el Uson⸱o.

2. K. David Harrison: When Languages Di⸱e – The Extinction of the World's Languages and the Erosion of Hum⸱a⸱n Knowledge. Eld. Oxford University Press, Oksford⸱o, 2007.

La mank⸱ant⸱a j ...

Toler⸱em⸱a⸱j kaj kompren⸱em⸱a⸱j est⸱as, ĝeneral⸱e, esperant⸱ist⸱o⸱j. Toler⸱em⸱o kaj kompren⸱em⸱o aparten⸱as al esperant⸱ist⸱ec⸱o kiel – almenaŭ en mi⸱a land⸱o – lakt⸱o al te⸱o. Klar⸱e, ni⸱a et⸱a verd⸱a mond⸱o ne pov⸱as evit⸱i kverel⸱o⸱j⸱n, disput⸱o⸱j⸱n, mal⸱am⸱o⸱j⸱n kaj ali⸱a⸱j⸱n situaci⸱o⸱j⸱n, en kiu⸱j iom da toler⸱em⸱o kaj kompren⸱em⸱o est⸱us bon⸱ven⸱a⸱j. Tamen se ni ne kverel⸱us, disput⸱us, mal⸱am⸱us, ni ne est⸱us hom⸱o⸱j ... kaj Esperant⸱o ekzist⸱us en sfer⸱o neniel real⸱a, ĉiel art⸱e⸱far⸱it⸱a.

Tamen rilat⸱e ni⸱a⸱n lingv⸱o⸱n foj⸱e ni⸱a toler⸱em⸱o, kaj apart⸱e ni⸱a kompren⸱em⸱o, for⸱est⸱as. Imag⸱u: vi sid⸱as en vi⸱a ŝat⸱at⸱a fotel⸱o, aŭ antaŭ la ekran⸱o de vi⸱a komput⸱il⸱o, leg⸱ant⸱e la plej⸱last⸱a⸱n numer⸱o⸱n de MONATO, kaj subit⸱e frap⸱as vi⸱n la fraz⸱er⸱o „... al mi⸱a ge⸱patr⸱o⸱j”. Ŝok⸱it⸱e, horor⸱ig⸱it⸱e, vi ek⸱salt⸱as, kri⸱ant⸱e: „Pek⸱et⸱o! Mi nepr⸱e atent⸱ig⸱u la redakci⸱o⸱n!”

Nu, mi el⸱kor⸱e dank⸱as, ke akcipitr⸱o-okul⸱a leg⸱ant⸱o rimark⸱is ĝust⸱e ĉi tiu⸱n mal⸱glat⸱aĵ⸱o⸱n en antaŭ⸱a El mi⸱a vid⸱punkt⸱o. Jes, vi⸱a ĉef⸱redaktor⸱o pek⸱is kontraŭ la plural⸱o (kaj nun pent⸱as, lern⸱ant⸱e parker⸱e la „Fundament⸱o” – aŭ ĉu „Fundament⸱o⸱n”, aŭ eĉ „Fundament⸱o-n”? ... dank⸱o⸱n, doktor⸱o Z, pro vi⸱a laŭ⸱dir⸱e facil⸱a lingv⸱o).

Hont⸱o

La atent⸱ig⸱o ebl⸱ig⸱is el⸱sark⸱i la mis⸱o⸱n el la paper⸱a versi⸱o de MONATO kaj tiel kaŝ⸱i la hont⸱o⸱n de vi⸱a ĉef⸱redaktor⸱o. Kaj, ver⸱dir⸱e, jen io lern⸱end⸱a por ĉiu⸱j MONATO-kun⸱labor⸱ant⸱o⸱j: nek aŭtor⸱o, nek revizi⸱ant⸱o, nek redakci⸱an⸱o⸱j, rimark⸱is la mank⸱ant⸱a⸱n liter⸱o⸱n, kio signif⸱as, ke ni ĉiu⸱j eĉ pli rigor⸱e verk⸱u, leg⸱u, kontrol⸱u.

Sed, moment⸱o⸱n. Pri unu⸱sol⸱a mank⸱ant⸱a liter⸱o tem⸱as: ĉu la re⸱ag⸱o de la leg⸱ant⸱o, kiu avert⸱is la redakci⸱o⸱n en Antverpen⸱o, kiu avert⸱is mi⸱n, ne ĉiu⸱n ekvilibr⸱o⸱n perd⸱as? Unu⸱sol⸱a liter⸱o, diabl⸱e. Ĉu, se ti⸱aĵ⸱o⸱n en naci⸱lingv⸱a gazet⸱o vi trov⸱us, vi mesaĝ⸱us al la redakci⸱o? Ebl⸱e vi jes. Mi tamen tut⸱cert⸱e ne.

Kom⸱o

En la sam⸱a semajn⸱o, kiam oni konsci⸱ig⸱is mi⸱n pri la mank⸱ant⸱a j, mi pli zorg⸱e ol kutim⸱e leg⸱is mi⸱a⸱n ĉiu⸱semajn⸱a⸱n region⸱a⸱n gazet⸱o⸱n. En ĝi mi trov⸱is, sen mult⸱e da pen⸱o, bel⸱a⸱n kolekt⸱o⸱n da mis⸱o⸱j: ekz. – mi cit⸱as proksim⸱um⸱e – „klas⸱a”, anst. „klasik⸱a”; „metr⸱o”, anst. „metro⸱o”; „stal⸱o”, anst. „stil⸱o”, ktp. Kaj, se mi ricev⸱us eŭr⸱o⸱n kontraŭ ĉiu petol⸱em⸱a kom⸱o, mi baldaŭ far⸱iĝ⸱us riĉ⸱ul⸱o.

Kiom da plend⸱o⸱j en la sekv⸱a numer⸱o de la gazet⸱o? Kiom da pardon⸱pet⸱o⸱j de ruĝ⸱vang⸱a⸱j ĵurnal⸱ist⸱o⸱j? Neniom ... kio mi⸱n pens⸱ig⸱is. Kial esperant⸱ist⸱o⸱j volont⸱e atent⸱ig⸱as pri mal⸱glat⸱aĵ⸱o⸱j, dum almenaŭ angl⸱a⸱lingv⸱an⸱o⸱j ili⸱n aŭ ignor⸱as aŭ eĉ pri⸱rid⸱as? La naci⸱a gazet⸱o brit⸱a Guardian kon⸱at⸱iĝ⸱is kiel Grauniad pro la oft⸱a⸱j mis⸱tajp⸱aĵ⸱o⸱j, kiu⸱j iam bunt⸱ig⸱is ĝi⸱a⸱j⸱n paĝ⸱o⸱j⸱n: brit⸱o⸱j amuz⸱iĝ⸱is, sed esperant⸱ist⸱o⸱j ...?

Tavol⸱o

Cert⸱e, Esperant⸱o ŝajn⸱as pli kar⸱a al difin⸱it⸱a tavol⸱o de esperant⸱ist⸱o⸱j ol ver⸱ŝajn⸱e la angl⸱a al ekvivalent⸱a naci⸱lingv⸱a tavol⸱o. Sen⸱dub⸱e tiu⸱j ne sen⸱har⸱iĝ⸱us pro mank⸱ant⸱a j, sed jes leter⸱us pri pli subtil⸱a⸱j, pli tikl⸱a⸱j lingv⸱a⸱j punkt⸱o⸱j.

Ke Esperant⸱o bezon⸱as pli da defend⸱o kaj protekt⸱o ol ekzempl⸱e mi⸱a ge⸱patr⸱a lingv⸱o, la angl⸱a, mi kompren⸱as. Krom⸱e mi ĝoj⸱as, ke ni esperant⸱ist⸱o⸱j ŝajn⸱e pli aktiv⸱e fier⸱as pri ni⸱a lingv⸱o, ol mult⸱a⸱j naci⸱lingv⸱an⸱o⸱j pri si⸱a⸱j. Ebl⸱e, se esperant⸱ist⸱o⸱j ek⸱enu⸱us pri la detal⸱o⸱j de la lingv⸱o – eĉ mank⸱ant⸱a j, preter⸱vid⸱at⸱a sen⸱dub⸱e dum fraz⸱o-fajl⸱ad⸱o – Esperant⸱o risk⸱us far⸱iĝ⸱i tiel mal⸱elegant⸱a, tiel stumbl⸱ig⸱a kiel mult⸱a⸱j naci⸱a⸱j lingv⸱o⸱j. Do daŭr⸱e, mi pet⸱as, atent⸱ig⸱u pri lingv⸱a⸱j pek⸱et⸱o⸱j.

Tamen ne silent⸱iĝ⸱as insist⸱a voĉ⸱et⸱o, kiu malic⸱e flustr⸱as, ke Esperant⸱o⸱n ni ne pov⸱os konsider⸱i ver⸱e matur⸱a, ver⸱e al⸱ven⸱int⸱a, ver⸱e akcept⸱it⸱a, ĝis ni est⸱os sam⸱e mal⸱streĉ⸱it⸱a⸱j pri Esperant⸱o kiel pri ni⸱a⸱j naci⸱a⸱j lingv⸱o⸱j. Ĝis, ali⸱vort⸱e, ni ne plu post⸱ĉas⸱os erar⸱vag⸱ant⸱a⸱j⸱n j-ojn. Ĝis ni permes⸱os al ni⸱a lingv⸱o, kaj al ĝi⸱a⸱j uz⸱ant⸱o⸱j, iom spir⸱i. Eĉ, foj⸱e, mis⸱liter⸱e.

Post 20 jar⸱o⸱j ...

En februar⸱o alban⸱o⸱j fest⸱is per kanzon-koncert⸱o⸱j en la ĉef⸱urb⸱o Tiran⸱o kaj en ali⸱a⸱j lok⸱o⸱j la 20-jar⸱iĝ⸱o⸱n de la fal⸱ig⸱o de statu⸱o de En⸱ver Hoxha [hodĵa], unu el la last⸱a⸱j diktator⸱o⸱j en la orient⸱a Eŭrop⸱o.

Tiam, en 1991, mil⸱o⸱j da ge⸱student⸱o⸱j de la ŝtat⸱a universitat⸱o „En⸱ver Hoxha” postul⸱is, ke oni for⸱ig⸱u la nom⸱o⸱n de la diktator⸱o de ili⸱a kler⸱ig⸱ej⸱o. Ili⸱n sub⸱ten⸱is pli ol 100 000 ĉef⸱urb⸱an⸱o⸱j, apart⸱e sindikat⸱an⸱o⸱j.

Inter⸱ven⸱is la polic⸱o, sed la protest⸱ant⸱o⸱j sukces⸱is fal⸱ig⸱i la statu⸱o⸱n. Ĝi⸱n ili tir⸱is per kamion⸱o tra la strat⸱o⸱j ĝis la student⸱a dom⸱ar⸱o. Al alban⸱o⸱j sam⸱e grav⸱as la fal⸱ig⸱o de la statu⸱o kiel al german⸱o⸱j la fal⸱ig⸱o de la berlin⸱a mur⸱o. Ĝi lanĉ⸱is nov⸱a⸱n era⸱o⸱n en tiu ĉi eks⸱komun⸱ism⸱a land⸱o.

Teror⸱o

Mez⸱aĝ⸱a⸱j alban⸱o⸱j nun mal⸱am⸱e memor⸱as si⸱a⸱n iam⸱a⸱n diktator⸱o⸱n kiel kap⸱o⸱n de mafi⸱ec⸱a klan⸱o, kiu dum du⸱on⸱jar⸱cent⸱o ekspluat⸱is kaj turment⸱is tut⸱a⸱n popol⸱o⸱n. Oni kalkul⸱as, ke dum la teror⸱o komun⸱ism⸱a est⸱as persekut⸱it⸱a⸱j, en⸱prizon⸱ig⸱it⸱a⸱j aŭ mort⸱ig⸱it⸱a⸱j ĉ. 800 000 alban⸱o⸱j. Sam⸱opini⸱as la jun⸱a generaci⸱o pro la rakont⸱o⸱j de si⸱a⸱j ge⸱patr⸱o⸱j.

Post⸱e, pro si⸱a pas⸱int⸱ec⸱o, Albanio sufer⸱is long⸱a⸱n trans⸱ir⸱a⸱n period⸱o⸱n. Tri⸱on⸱o de la alban⸱a popol⸱o el⸱migr⸱is; rest⸱is tamen la id⸱o⸱j de iam⸱a⸱j komun⸱ist⸱a⸱j potenc⸱ul⸱o⸱j, membr⸱o⸱j ĝeneral⸱e de mal⸱dekstr⸱a⸱j parti⸱o⸱j, kiu⸱j prov⸱as re⸱kapt⸱i la pov⸱o⸱n. Ili uz⸱as mon⸱o⸱n akir⸱it⸱a⸱n dum la komun⸱ism⸱a reĝim⸱o.

Pro la relativ⸱a mal⸱riĉ⸱ec⸱o kaj post⸱rest⸱ant⸱ec⸱o de la alban⸱a ekonomi⸱o, daŭr⸱e rimark⸱ebl⸱as korupt⸱o en la publik⸱a viv⸱o. Tial la popol⸱o iom⸱et⸱e sen⸱iluzi⸱iĝ⸱as. Mal⸱grand⸱as esper⸱o⸱j pri la est⸱ont⸱ec⸱o.

Nov⸱a⸱j elekt⸱o⸱j, nov⸱a parlament⸱o

Post pli ol du monat⸱o⸱j ek⸱de la ĝeneral⸱a⸱j balot⸱o⸱j (ripet⸱iĝ⸱is la balot⸱o⸱j en divers⸱a⸱j lok⸱o⸱j) kun⸱ven⸱is la nov⸱a parlament⸱o de Kosov⸱o, en kiu kun⸱sid⸱as mult⸱a⸱j jun⸱aĝ⸱a⸱j deput⸱it⸱o⸱j el ĉiu⸱j parti⸱o⸱j. Tamen la reg⸱ant⸱a koalici⸱o, estr⸱at⸱a de PDK (Demokrati⸱a Parti⸱o de Kosov⸱o), al⸱front⸱as la opozici⸱o⸱n de la fort⸱a Vetëvendosje (Mem⸱decid⸱o).

Dum la unu⸱a sesi⸱o la 21an de februar⸱o oni elekt⸱is de⸱nov⸱e la parlament⸱estr⸱o⸱n Jakup Krasniqi el PDK kaj kvin vic⸱estr⸱o⸱j⸱n el divers⸱a⸱j parti⸱o⸱j. Kiel antaŭ⸱e, la reg⸱ist⸱ar⸱o⸱n estr⸱os Hashim Thaçi [haŝim taĉ⸱i] kun la vic⸱estr⸱o Ukë Rugova, fil⸱o de la for⸱pas⸱int⸱a prezid⸱ant⸱o Ibrahim Rugova.

Kiel prezid⸱ant⸱o est⸱is elekt⸱it⸱a Behgjet Pacolli [bedĵet pacoli]. Li est⸱as la plej riĉ⸱a alban⸱o en la mond⸱o. Li⸱a konstru⸱kompani⸱o, fond⸱it⸱a en Svis⸱land⸱o, aktiv⸱as eĉ en Rusi⸱o. La prezid⸱ant⸱o favor⸱as mal⸱ferm⸱i Kosov⸱o⸱n al la ceter⸱a mond⸱o, inkluziv⸱e de Serbi⸱o.

Izol⸱it⸱a⸱j kaj damaĝ⸱it⸱a⸱j

Bardhyl Selimi en si⸱a artikol⸱o Ŝtat⸱o plej izol⸱it⸱a (MONATO 2011/2, p. 9) part⸱e re⸱memor⸱as, kio⸱n ni perd⸱is pro la romp⸱ad⸱o de Jugoslavi⸱o. Ĉiu⸱j popol⸱o⸱j kaj naci⸱a⸱j mal⸱pli⸱mult⸱o⸱j de eks⸱a Jugoslavi⸱o est⸱as en grand⸱eg⸱a mal⸱gajn⸱o, pro sufer⸱ad⸱o de hom⸱o⸱j kaj materi⸱a⸱j damaĝ⸱o⸱j pro dis⸱pec⸱et⸱ig⸱o en „banan⸱a⸱j⸱n” ŝtat⸱o⸱j⸱n.

Oni sci⸱is, ke per⸱fort⸱a⸱j dis⸱pec⸱et⸱ig⸱o⸱j est⸱as tre damaĝ⸱a⸱j por ĉiu⸱j, sed iu⸱j fort⸱o⸱j tamen ek⸱mov⸱is al romp⸱ad⸱o kaj sukces⸱is. La histori⸱o klar⸱ig⸱os la far⸱it⸱a⸱n damaĝ⸱o⸱n. Al ni rest⸱as kun bedaŭr⸱o memor⸱i, kio⸱n ni ĉiu⸱j perd⸱is pro la romp⸱ad⸱o de Jugoslavi⸱o.

Kial la koler⸱o?

Murd⸱it⸱a en januar⸱o en Pornic, Franci⸱o, est⸱is jun⸱ul⸱in⸱o nom⸱it⸱a Laëticia. Pri la krim⸱o respond⸱ec⸱is recidiv⸱ul⸱o. Laŭ la franc⸱a prezid⸱ant⸱o, Nicolas Sarkozy, „hom⸱o⸱j” est⸱u pun⸱at⸱a⸱j: la „hom⸱o⸱j” est⸱as la juĝ⸱ist⸱o⸱j kaj tiu⸱j, kiu⸱j pri⸱zorg⸱as krim⸱ul⸱o⸱j⸱n liber⸱ig⸱it⸱a⸱j⸱n. Mal⸱akcept⸱ebl⸱as, dir⸱is la prezid⸱ant⸱o, ke vir⸱o kon⸱at⸱a al la justic⸱o de⸱nov⸱e murd⸱as.

Sarkozy forges⸱is, ke la situaci⸱o ne est⸱as nov⸱a. Tiu⸱j „hom⸱o⸱j” help⸱as eks⸱a⸱j⸱n mal⸱liber⸱ul⸱o⸱j⸱n trov⸱i labor⸱o⸱n aŭ loĝ⸱ej⸱o⸱n; ili help⸱as al ali⸱a⸱j, kondamn⸱it⸱a⸱j al pun⸱o kun prokrast⸱o, al⸱konform⸱iĝ⸱i al la postul⸱o⸱j de la tribunal⸱o, ĉar, okaz⸱e de mal⸱obe⸱o, la kondamn⸱it⸱o re⸱ir⸱os mal⸱liber⸱ej⸱e⸱n.

La problem⸱o kuŝ⸱as en tio, ke la special⸱a⸱j juĝ⸱ist⸱o⸱j kaj la ali⸱a⸱j fak⸱ul⸱o⸱j, kiu⸱j pri⸱zorg⸱as mal⸱liber⸱ul⸱o⸱j⸱n, respond⸱ec⸱as ĉiu⸱j pri po inter 140 kaj 180 dosier⸱o⸱j. Ili dev⸱us hav⸱i maksimum⸱e 80.

Strik⸱i

La justic-ofic⸱ist⸱o⸱j do ek⸱koler⸱is, ne pov⸱ant⸱e akcept⸱i la vort⸱o⸱j⸱n de la prezid⸱ant⸱o. Ili decid⸱is strik⸱i, sed ili ne rajt⸱as (kvankam en Franci⸱o rajt⸱as strik⸱i soldat⸱o⸱j aŭ polic⸱ist⸱o⸱j). Ver⸱dir⸱e la situaci⸱o ekzempl⸱as grav⸱a⸱j⸱n problem⸱o⸱j⸱n en la franc⸱a justic⸱o. Mank⸱as sufiĉ⸱e da justic-ofic⸱ist⸱o⸱j, ŝtat-ofic⸱ist⸱o⸱j kaj ankaŭ mon⸱o.

La sindikat⸱o⸱j avert⸱is la parlament⸱o⸱n pri la mank⸱o⸱j, kiu⸱j signif⸱as, ke rilat⸱e justic⸱o-buĝet⸱o⸱n Franci⸱o sid⸱as en Eŭrop⸱o en la 37a lok⸱o el 40. Kulp⸱as Sarkozy, kiu antaŭ kvar jar⸱o⸱j for⸱ig⸱is financ⸱a⸱j⸱n kaj stab⸱an⸱a⸱j⸱n rimed⸱o⸱j⸱n.

Cert⸱e neni⸱o pov⸱is evit⸱i la murd⸱o⸱n de Laëticia. La juĝ⸱ist⸱o⸱j simpl⸱e aplik⸱as la franc⸱a⸱n leĝ⸱o⸱n. Krim⸱ul⸱o kondamn⸱it⸱a al 10-jar⸱a en⸱karcer⸱ig⸱o ĝeneral⸱e est⸱as el⸱prizon⸱ig⸱at⸱a post ses jar⸱o⸱j. La problem⸱o est⸱as, ke neces⸱as adapt⸱i la pun⸱a⸱n respond⸱o⸱n laŭ la person⸱ec⸱o de la delikt⸱int⸱o.

Kaŝ⸱i

La murd⸱o de la jun⸱ul⸱in⸱o est⸱as hont⸱ind⸱e kaj mal⸱ind⸱e ekspluat⸱at⸱a de la prezid⸱ant⸱o kaj li⸱a⸱j ministr⸱o⸱j por kaŝ⸱i la mal⸱sukces⸱o⸱n de ili⸱a sekur⸱ec⸱a politik⸱o. En⸱ver⸱e kulp⸱as la prezid⸱ant⸱o, kiu kre⸱is pli da dosier⸱o⸱j kaj mal⸱pli da hom⸱o⸱j por ili⸱n pri⸱trakt⸱i, plus mult⸱e da nov⸱a⸱j leĝ⸱o⸱j.

Not⸱ind⸱as, ke unu⸱a⸱foj⸱e viktim⸱o-asoci⸱o⸱j, advokat⸱o⸱j kaj ankaŭ 65 % de la franc⸱a popol⸱o sub⸱ten⸱as la koler⸱a⸱n re⸱ag⸱o⸱n de la justic-ofic⸱ist⸱o⸱j.

La mank⸱ant⸱a j ...

Mi tut⸱e konsent⸱as kun la vid⸱punkt⸱o de Paul Gubbins (MONATO 2011/4, p. 7): ni permes⸱u al ni pek⸱et⸱o⸱j⸱n en la pres⸱art⸱o – kaj eĉ en la stil⸱o kaj gramatik⸱o – por pov⸱i ĝu⸱i la sen⸱kompar⸱e pli grand⸱a⸱n luks⸱o⸱n de sen⸱ĝen⸱o, en kiu flor⸱os serioz⸱a⸱j en⸱hav⸱o kaj stil⸱o.

Cenzur⸱o

Mi⸱a vid⸱punkt⸱o rilat⸱e la en⸱konduk⸱o⸱n Cenzur⸱o (MONATO 2011/3, p. 5) est⸱as, ke la revu⸱o MONATO dev⸱as ĉiam mal⸱ferm⸱i si⸱a⸱j⸱n kolumn⸱o⸱j⸱n al ĉiu⸱j artikol⸱o⸱j sen ia form⸱o de cenzur⸱o.

Plaro, aŭ la Flav⸱a Ter⸱pom⸱o

„Megalopolo” est⸱as ret⸱o de urb⸱o⸱j mult⸱kern⸱a, grapol⸱form⸱a. Princip⸱e ĝi en⸱hav⸱as pli ol 10 milion⸱o⸱j⸱n da loĝ⸱ant⸱o⸱j kaj dens⸱a⸱n ret⸱o⸱n de vari⸱a⸱j transport-rimed⸱o⸱j: akv⸱o-, fer- aŭ aŭt⸱o-voj⸱o⸱j. Tiu⸱n urb⸱ec⸱a⸱n koncept⸱o⸱n invent⸱is la geograf⸱o Je⸱a⸱n Gottmann per si⸱a sam⸱nom⸱a verk⸱o (Megalopolis, 1961).

La nom⸱o⸱n „megalopolo” li don⸱is unu⸱e al la grand⸱a urb⸱ar⸱o de la koridor⸱o Boston⸱o-Vaŝington⸱o en la nord-orient⸱a Uson⸱o. Ĝi krom⸱e en⸱ten⸱as, inter ali⸱a⸱j, la urb⸱o⸱j⸱n Nov⸱jork⸱o, Filadelfio kaj Baltimor⸱o. Tiu urb⸱a koridor⸱o, post⸱e nom⸱it⸱a Bosvaŝo (angl⸱a⸱lingv⸱e Boswash), est⸱as 800 kilo⸱metr⸱o⸱j⸱n long⸱a kaj kuŝ⸱as laŭ⸱long⸱e de la atlantik⸱a mar⸱bord⸱o.

Mar⸱bord⸱o⸱j

Post Bosvaŝo oni ident⸱ig⸱is divers⸱a⸱j⸱n megalopolojn ie tie en la mond⸱o. La nokt⸱a⸱j satelit⸱fot⸱o⸱j bon⸱e evident⸱ig⸱as tiu⸱j⸱n lum⸱ig⸱it⸱a⸱j⸱n urb⸱a⸱j⸱n koncentr⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, plej⸱oft⸱e laŭ⸱long⸱e de mar⸱bord⸱o⸱j: Tajhejo (Tokaido-koridor⸱o en Japani⸱o, kiu ir⸱as ĝis Fukuoka), San⸱francisk⸱o–San⸱dieg⸱o en Kaliforni⸱o (San⸱san, pas⸱ant⸱a tra Losanĝeleso), Rio–San-Paŭl⸱o en Brazil⸱o ktp.

Ja Bosvaŝo el⸱star⸱as en tiu megalopola list⸱o, ne tiom laŭ si⸱a loĝ⸱ant⸱ar⸱o (ĉirkaŭ 50 milion⸱o⸱j da loĝ⸱ant⸱o⸱j; la japan⸱a megalopolo en⸱hav⸱as pli ol 100 milion⸱o⸱j⸱n), kiom pri la koncentr⸱iĝ⸱o de divers⸱a⸱j tut⸱mond⸱a⸱j instituci⸱o⸱j – Unu⸱iĝ⸱int⸱a⸱j Naci⸱o⸱j, la Mond⸱a Bank⸱o, la Inter⸱naci⸱a Mon⸱a Fondus⸱o – al⸱don⸱e al ali⸱a⸱j nur uson⸱a⸱j – la Blank⸱a Dom⸱o, Pentagon⸱o aŭ Wall Street. Gottmann nom⸱is Bosvaŝon la „modern⸱a Romo”. Ek⸱de la komenc⸱o de la 21a jar⸱cent⸱o grand⸱rapid⸱a trajn⸱o inter⸱rilat⸱ig⸱as ĝi⸱a⸱j⸱n ĉef⸱a⸱j⸱n urb⸱o⸱j⸱n.

Val⸱o

Kelk⸱a⸱j⸱n jar⸱o⸱j⸱n post Gottmann, la geograf⸱o Roger Brun⸱et ident⸱ig⸱is en Eŭrop⸱o grav⸱a⸱n megalopolan aks⸱o⸱n, aŭ „ark⸱o⸱n”, demografi⸱a⸱n kaj ekonomi⸱a⸱n, kiu ir⸱as de Angli⸱o ĝis nord⸱a Itali⸱o, sekv⸱ant⸱e la val⸱o⸱n de Rejn⸱o. En verk⸱o dediĉ⸱it⸱a al eŭrop⸱a⸱j urb⸱o⸱j li ĝi⸱n nom⸱is la Eŭrop⸱a Spin⸱o (La dors⸱al⸱e européenne, 1989).

Komenc⸱e de la jar⸱o⸱j 2000 la nom⸱o „Blu⸱a Banan⸱o” fam⸱iĝ⸱is (vd. divers⸱lingv⸱a⸱n Vikipedion). Sed tiu ensembl⸱o, kiu est⸱as pli ol 1000 kilo⸱metr⸱o⸱j⸱n long⸱a kaj 200 larĝ⸱a, traf⸱as la obstakl⸱o⸱n de la Alp⸱o⸱j, aspekt⸱as grand⸱eg⸱a, sekv⸱e mal⸱koher⸱a. La difin⸱a lim⸱o pri megalopolo ŝajn⸱as iom trans⸱pas⸱it⸱a.

Esplor⸱o

Tamen, bon⸱e serĉ⸱ant⸱e, ebl⸱as vid⸱i eŭrop⸱a⸱n megalopolon not⸱ind⸱e mal⸱pli grand⸱a⸱n, sekv⸱e pli koher⸱a⸱n. Pri tiu last⸱a ekzist⸱as ĝis nun, almenaŭ laŭ inter⸱ret⸱a esplor⸱o, neni⸱u stud⸱aĵ⸱o. Ĝi⸱n form⸱as kurb⸱e ferm⸱it⸱a lini⸱o, kiu en⸱ten⸱as sud⸱e Pariz⸱o⸱n kaj la val⸱o⸱n de Sejn⸱o, ĉirkaŭ⸱as London⸱o⸱n, post⸱e Amsterdam⸱o⸱n, la german⸱a⸱n metropol⸱o⸱n Rejn⸱o-Rur⸱o (unu⸱a⸱n industri⸱a⸱n region⸱o⸱n de Eŭrop⸱o), kaj post⸱e re⸱ir⸱as sud⸱e⸱n ĝis Pariz⸱o.

Oni pov⸱as laŭ⸱plaĉ⸱e ĝi⸱n nom⸱i Plar-o, laŭ la komenc⸱liter⸱o⸱j de ĝi⸱a⸱j ĉef⸱a⸱j aglomer⸱aĵ⸱o⸱j, aŭ „Flav⸱a Ter⸱pom⸱o” laŭ ties desegn⸱o. La pli kompakt⸱a ter⸱pom⸱a form⸱o bon⸱e disting⸱iĝ⸱as de la supr⸱e menci⸱it⸱a „banan⸱o” kaj la kolor⸱o „flav⸱a” aspekt⸱as iom⸱et⸱e pli real⸱ism⸱a rigard⸱e al nokt⸱a satelit⸱fot⸱o.

Haven⸱o

Krom la kvar menci⸱it⸱a⸱j⸱n urb⸱o⸱j⸱n, Plaro en⸱ten⸱as ali⸱a⸱j⸱n grav⸱a⸱j⸱n kiel la kosmopolit⸱a⸱n Brusel⸱o⸱n en si⸱a centr⸱o, la tiel nom⸱at⸱a⸱n „Randstad Holland” en kiu lok⸱iĝ⸱as Roterdam⸱o (unu⸱a okcident⸱a haven⸱o, la kvar⸱a tut⸱mond⸱e), la haven⸱o⸱n Antverpen⸱o kaj la trans⸱naci⸱a⸱n region⸱o⸱n Lille-Kortrijk-Tournai, nom⸱at⸱a⸱n „Eŭrometropolo”. Tiu last⸱a dis⸱vast⸱iĝ⸱as sur du regn⸱o⸱j (Franci⸱o kaj Belgi⸱o) kaj plur⸱a⸱j lingv⸱a⸱j region⸱o⸱j (franc⸱a, pikard⸱a, valon⸱a, nederland⸱a).

Plaro situ⸱as ĉirkaŭ tiu grav⸱a mar⸱kol⸱o, la plej uz⸱at⸱a en la mond⸱o, kiu⸱n la angl⸱o⸱j nom⸱as dovr⸱a kaj la franc⸱o⸱j kaleza (ankaŭ tie bedaŭr⸱ind⸱e mank⸱as tut⸱mond⸱a⸱j konvenci⸱o⸱j). Ĝi sekv⸱e hav⸱as riĉ⸱a⸱n histori⸱o⸱n: grav⸱a⸱j lukt⸱o⸱j okaz⸱is tie, not⸱ind⸱e la mal⸱venk⸱o de la hispan⸱a „arm⸱ad⸱a” (mar⸱arme⸱o) de Filip⸱o la 2a en 1588, mez⸱mar⸱e ĉe la franc⸱a haven⸱o Gravelines (proksim⸱e al Kalezo), ankaŭ la decid⸱ig⸱a batal⸱o de Waterloo en 1815, kiu mark⸱is la definitiv⸱a⸱n fiask⸱o⸱n de la imperi⸱a prov⸱o de Napoleono.

Plaro est⸱as la plej masiv⸱a el ĉiu⸱j antaŭ⸱e menci⸱it⸱a⸱j tut⸱mond⸱a⸱j megalopoloj. Ĝi en⸱ten⸱as fekund⸱a⸱j⸱n grund⸱o⸱j⸱n favor⸱a⸱j⸱n al nutr⸱aĵ⸱a intens⸱a agrikultur⸱o. Preciz⸱e tie okaz⸱is la tiel nom⸱at⸱a agrikultur⸱a revoluci⸱o dum la 17-18a jar⸱cent⸱o⸱j.

Pez⸱o⸱centr⸱o

Oni kompar⸱u Plaron kun Bosvaŝo. Ambaŭ hav⸱as proksim⸱um⸱e sam⸱a⸱n loĝ⸱ant⸱ar⸱o⸱n. Ili montr⸱as are⸱o⸱j⸱n kompar⸱ebl⸱a⸱j⸱n (la unu⸱a mult⸱e pli larĝ⸱a⸱n, la du⸱a mult⸱e pli long⸱a⸱n). Sed Plaro est⸱as ja pli koher⸱a, sinergi⸱a. Neces⸱as mal⸱pli ol du hor⸱o⸱j de Brusel⸱o, ĝi⸱a kvazaŭ⸱a pez⸱o⸱centr⸱o, por ating⸱i ties kvar ĉef⸱a⸱j⸱n aglomer⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, dank⸱e al ret⸱o de grand⸱rapid⸱a⸱j trajn⸱o⸱j, komplet⸱ig⸱it⸱a de la manik⸱a tunel⸱o inaŭgur⸱it⸱a en 1994.

Oni not⸱u krom⸱e, ke ekzist⸱as sam⸱a ret⸱o de navig⸱ebl⸱a⸱j river⸱o⸱j, komplet⸱ig⸱it⸱a de grand⸱trafik⸱a⸱j kanal⸱o⸱j. Nun⸱temp⸱e oni tra⸱bor⸱as nov⸱a⸱n akv⸱o⸱voj⸱o⸱n en la nord⸱a Franci⸱o, kiu inter⸱rilat⸱ig⸱os Sejn⸱o⸱n kaj Skeld⸱o⸱n. Nun okaz⸱as grav⸱a⸱j ter⸱fos⸱a⸱j labor⸱o⸱j por en⸱ter⸱ig⸱i la franc⸱a⸱n aŭt⸱o⸱voj⸱o⸱n (A 29), for⸱las⸱ant⸱e super⸱a⸱n lok⸱o⸱n al tiu est⸱ont⸱a kanal⸱o.

Lud⸱o⸱kart⸱o⸱j

Plaro kaj Bosvaŝo situ⸱as ambaŭ⸱flank⸱e ĉe la nord⸱a Atlantik⸱o, tiel mark⸱ant⸱e la geopolitik⸱a⸱n el⸱star⸱ec⸱o⸱n de tiu planed⸱a region⸱o. Kompar⸱e kun la amerik⸱a „modern⸱a Romo”, la eŭrop⸱a megalopolo daŭr⸱e hav⸱as kelk⸱a⸱j⸱n bon⸱a⸱j⸱n lud⸱o⸱kart⸱o⸱j⸱n. London⸱o daŭr⸱e est⸱as la ĉef⸱urb⸱o de la Brit⸱a Regn⸱ar⸱o kaj Pariz⸱o de la inter⸱naci⸱a Franc⸱lingvi⸱o (Francophonie), ambaŭ hered⸱int⸱o⸱j de la mal⸱nov⸱a⸱j koloni⸱a⸱j imperi⸱o⸱j de tiu⸱j konkurenc⸱a⸱j ŝtat⸱o⸱j.

Sam⸱kiel Nov⸱jork⸱o, Brusel⸱o hav⸱as si⸱a⸱n Tut⸱mond⸱a⸱n Komerc⸱a⸱n Centr⸱o⸱n (World Trad⸱e Center, tamen sent⸱ebl⸱e mal⸱pli grand⸱a⸱n ol tiu de Uson⸱o antaŭ septembr⸱o 2001). En la nederland⸱a urb⸱o Hag⸱o sid⸱ej⸱as not⸱ind⸱e la Inter⸱naci⸱a Kort⸱um⸱o (kiu prefer⸱e ol juĝ⸱o⸱pov⸱o⸱n hav⸱as arbitraci⸱a⸱n rol⸱o⸱n).

Sid⸱ej⸱o⸱j

Oni pov⸱us long⸱e parol⸱i pri la vari⸱a⸱j sid⸱ej⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n gast⸱ig⸱as Plaro, instituci⸱o⸱j kultur⸱a⸱j, ekonomi⸱a⸱j, politik⸱a⸱j, la sen⸱nombr⸱a⸱j kongres⸱o⸱j, inter⸱naci⸱a⸱j salon⸱o⸱j, la mult⸱nombr⸱a⸱j vid⸱ind⸱aĵ⸱o⸱j. Est⸱as menci⸱ind⸱a⸱j la organiz⸱aĵ⸱o de Unu⸱iĝ⸱int⸱a⸱j Naci⸱o⸱j por Eduk⸱ad⸱o, Scienc⸱o kaj Kultur⸱o (Unesk⸱o), kiu hav⸱as si⸱a⸱n sid⸱ej⸱o⸱n en Pariz⸱o, sam⸱kiel la Organiz⸱aĵ⸱o pri Ekonomi⸱a⸱j Kun⸱labor⸱o kaj Evolu⸱ig⸱o (OEKE).

Kia⸱n est⸱ont⸱ec⸱o⸱n hav⸱as tia⸱j grand⸱a⸱j hom⸱a⸱j koncentr⸱iĝ⸱o⸱j, ĉu en Eŭrop⸱o, ĉu ali⸱lok⸱e? Ili⸱n neces⸱ig⸱is la industri⸱a revoluci⸱o, la rapid⸱a kaj akcel⸱a kresk⸱o de la loĝ⸱ant⸱ar⸱o kaj de la ekonomi⸱o. Nun, tiu fenomen⸱o ŝajn⸱as iom mal⸱akcel⸱i si⸱a⸱j⸱n efik⸱o⸱j⸱n. La ekonomi⸱a kriz⸱o, spert⸱at⸱a ĉi-moment⸱e, koncern⸱as ankaŭ tiu⸱j⸱n grand⸱a⸱j⸱n centr⸱o⸱j⸱n, iam privilegi⸱a⸱j⸱n, al kiu⸱j mal⸱riĉ⸱a⸱j en⸱migr⸱int⸱o⸱j daŭr⸱e al⸱ven⸱as.

Komunik⸱il⸱o⸱j

De ili, invers⸱e, mult⸱a⸱j hom⸱o⸱j tendenc⸱as hodiaŭ mal⸱proksim⸱iĝ⸱i. Help⸱as ili⸱n tiu⸱cel⸱e modern⸱a⸱j komunik⸱il⸱o⸱j, ĉu materi⸱a⸱j (rapid⸱a⸱j trajn⸱o⸱j), ĉu virtual⸱a⸱j (inter⸱ret⸱o). La publik⸱ig⸱o far⸱e de Eŭrop⸱a Uni⸱o en 1999 de la Eŭrop⸱a Spac⸱o-Dis⸱volv⸱a Perspektiv⸱o (ESDP) iom esprim⸱as tiu⸱n vol⸱o⸱n de mal⸱koncentr⸱iĝ⸱o.

Sam⸱cel⸱as la Eŭrop⸱a Spac⸱a Plan⸱o de Observ⸱a Ret⸱o (ESPOR, en la angl⸱a ESPON), star⸱ig⸱it⸱a ankaŭ de EU. En tiu last⸱a krom⸱e part⸱o⸱pren⸱as Svis⸱land⸱o. Oni pli kaj pli parol⸱as pri poli⸱centr⸱ism⸱o kaj tiu sistem⸱o prezent⸱as avantaĝ⸱o⸱n kompar⸱e kun la tradici⸱a dens⸱a koncentr⸱iĝ⸱o de la grand⸱a⸱j megalopoloj. Oni sekv⸱u kun interes⸱o la evolu⸱o⸱n de tiu afer⸱o.

Cenzur⸱o (2)

Volont⸱e mi re⸱ag⸱as al la mal⸱ferm⸱a artikol⸱o de Paul Peeraerts en la mart⸱a el⸱don⸱o. MONATO nepr⸱e rest⸱u kia ĝi ĝis nun est⸱as! Sci⸱u, ke jam en la antikv⸱ec⸱o est⸱is hom⸱o⸱j, kiu⸱j mort⸱ig⸱is la mesaĝ⸱ant⸱o⸱n. Ĉu vi sci⸱as, kiam mi mal⸱abon⸱os MONATOn? Tuj kiam vi ek⸱cenzur⸱os! Do kuraĝ⸱o⸱n, saĝ⸱ec⸱o⸱n kaj sukces⸱o⸱n!

Fragment⸱o⸱j de la du⸱a mond⸱milit⸱o

Kiam oni vizit⸱as antikv⸱a⸱j⸱n konstru⸱aĵ⸱o⸱j⸱n en Pekin⸱o, ekzempl⸱e la Grand⸱a⸱n Mur⸱o⸱n, la Imperi⸱estr⸱a⸱n Palac⸱o⸱n kaj la Hal⸱o⸱n de Preĝ⸱o por Riĉ⸱a Rikolt⸱o, oni oft⸱e mir⸱as, kiel ĉin⸱o⸱j pov⸱is star⸱ig⸱i sen maŝin⸱o tiel impon⸱a⸱j⸱n konstru⸱aĵ⸱o⸱j⸱n. Tia mirakl⸱o aper⸱is ankaŭ en la modern⸱a Ĉini⸱o. En la jar⸱o 1938 divers⸱a⸱j konstru⸱maŝin⸱o⸱j jam aper⸱is en la mond⸱o, tamen est⸱is neni⸱u buldoz⸱o dum la konstru⸱ad⸱o de la ŝose⸱o inter la provinc⸱o Junano, sud-okcident⸱a Ĉini⸱o, kaj Birm⸱o.

En 1937 Japani⸱o lanĉ⸱is milit⸱o⸱n kontraŭ Ĉini⸱o. La japan⸱a arme⸱o okup⸱is la nord⸱a⸱n, orient⸱a⸱n kaj sud⸱a⸱n region⸱o⸱j⸱n de Ĉini⸱o, kaj ĉiu⸱j mar⸱haven⸱o⸱j fal⸱is en la man⸱o⸱j⸱n de Japani⸱o. Rest⸱is nur la haven⸱o⸱j en Honkong⸱o kaj Vjetnami⸱o, tra kiu⸱j la alianc⸱an⸱o⸱j pov⸱is proviz⸱i ĉin⸱a⸱j⸱n trup⸱o⸱j⸱n per arm⸱il⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j neces⸱aĵ⸱o⸱j.

La ĉin⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o sub la reg⸱ad⸱o de la parti⸱o Kuomintang⸱o decid⸱is mal⸱ferm⸱i nov⸱a⸱n inter⸱naci⸱a⸱n voj⸱o⸱n en la post⸱front⸱a region⸱o, ĉar ĝi tim⸱is, ke Japani⸱o ebl⸱e blok⸱os la du tra⸱ir⸱ej⸱o⸱j⸱n. La tiam⸱a ĉin⸱a gvid⸱ant⸱o Ĉiang Kaiŝek akcept⸱is la propon⸱o⸱n de Long Ju⸱n, estr⸱o de la provinc⸱o Junano, konstru⸱i la ŝose⸱o⸱n inter Junano kaj Birm⸱o kiel nov⸱a⸱n tra⸱ir⸱ej⸱o⸱n por transport⸱i proviant⸱o⸱j⸱n de ali⸱a⸱j land⸱o⸱j al Ĉini⸱o. La ŝose⸱o long⸱is 1453 kilo⸱metr⸱o⸱j⸱n kaj konduk⸱is de la provinc⸱a ĉef⸱urb⸱o Kunming⸱o al Laŝio, Birm⸱o.

Agres⸱o

Ĉini⸱o konstru⸱is la sekci⸱o⸱n long⸱a⸱n je 960 kilo⸱metr⸱o⸱j inter Kunming⸱o kaj Ŭanting, ĉe la land⸱lim⸱o kun Birm⸱o, el kiu⸱j 411 inter Kunming⸱o kaj Dali est⸱is konstru⸱it⸱a⸱j jam antaŭ la milit⸱o. Ĝi est⸱is la sol⸱a inter⸱naci⸱a tra⸱ir⸱ej⸱o por Ĉini⸱o dum la milit⸱o kaj fort⸱e sub⸱ten⸱is la batal⸱o⸱n de la ĉin⸱a popol⸱o kontraŭ la japan⸱a agres⸱o. Tiu⸱senc⸱e neni⸱u ali⸱a ŝose⸱o pov⸱as est⸱i tiel strikt⸱e lig⸱it⸱a kun la sort⸱o de Ĉini⸱o kaj tiel long⸱e freŝ⸱a en la memor⸱o.

En decembr⸱o 1937 Ĉini⸱o tut⸱mond⸱e adjudik⸱is la konstru⸱o⸱n de la ŝose⸱o. Kelk⸱a⸱j inter⸱naci⸱a⸱j kompani⸱o⸱j interes⸱iĝ⸱is pri ĝi kaj promes⸱is, ke la konstru⸱o est⸱os fin⸱it⸱a post sep jar⸱o⸱j, se Ĉini⸱o pov⸱as liver⸱i freŝ⸱a⸱j⸱n maŝin⸱o⸱j⸱n. Al Ĉini⸱o mank⸱is tiu⸱j maŝin⸱o⸱j, kaj la sep-jar⸱a daŭr⸱o est⸱is ne⸱akcept⸱ebl⸱a por Ĉini⸱o front⸱a al la urĝ⸱a situaci⸱o. Ĉini⸱o decid⸱is konstru⸱i la ŝose⸱o⸱n per si⸱a propr⸱a fort⸱o.

En januar⸱o 1938 fond⸱iĝ⸱is stab⸱o de la konstru⸱o. Komenc⸱e la mezur⸱ad⸱o ir⸱is en tre mal⸱facil⸱a⸱j cirkonstanc⸱o⸱j. Pro mank⸱o de kvalifik⸱it⸱a⸱j profesi⸱ul⸱o⸱j, la stab⸱o varb⸱is en Kunming⸱o ar⸱o⸱n da sen⸱labor⸱a⸱j intelekt⸱ul⸱o⸱j rifuĝ⸱int⸱a⸱j el ali⸱a⸱j lok⸱o⸱j kaj trejn⸱is ili⸱n. Post⸱e ili far⸱iĝ⸱is ĉef⸱a⸱j teknik⸱ist⸱o⸱j en la konstru⸱ej⸱o. La Printemp⸱a Fest⸱o de la jar⸱o 1938 proksim⸱iĝ⸱is. Tiam 200 000 labor⸱ist⸱o⸱j el divers⸱a⸱j etn⸱o⸱j laŭ⸱long⸱e de la ŝose⸱o est⸱is varb⸱it⸱a⸱j kontraŭ mal⸱mult⸱a pag⸱o. Ili plej⸱part⸱e est⸱is mal⸱jun⸱ul⸱o⸱j, infan⸱o⸱j kaj vir⸱in⸱o⸱j kaj man⸱e labor⸱is pro la mank⸱o de maŝin⸱o⸱j en tre mal⸱facil⸱a⸱j kaj danĝer⸱a⸱j kondiĉ⸱o⸱j. La ŝose⸱o ek⸱funkci⸱is en la fin⸱o de tiu jar⸱o.

Bomb⸱i

Sed kviet⸱a temp⸱o est⸱is mal⸱long⸱a por la ŝose⸱o. Jam en la komenc⸱o la japan⸱a arme⸱o re⸱maĉ⸱is divers⸱a⸱j⸱n plan⸱o⸱j⸱n por tranĉ⸱i la ŝose⸱o⸱n, la sol⸱a⸱n tra⸱ir⸱ej⸱o⸱n de inter⸱naci⸱a⸱j help⸱material⸱o⸱j al Ĉini⸱o. Tiel Japani⸱o intenc⸱is kapitulac⸱ig⸱i la tiam⸱a⸱n reg⸱ist⸱ar⸱o⸱n de Ĉini⸱o. En la jar⸱o 1940 la japan⸱a arme⸱o okup⸱is Vjetnami⸱o⸱n kaj pren⸱is ĝi⸱n kiel baz⸱o⸱n por bomb⸱i la ŝose⸱o⸱n. Ĝi star⸱ig⸱is special⸱a⸱n komitat⸱o⸱n por blok⸱i ĝi⸱n.

Ek⸱de oktobr⸱o 1940 dum mal⸱pli ol kvar monat⸱o⸱j la japan⸱a arme⸱o send⸱is en⸱tut⸱e pli ol 400 aviad⸱il⸱o⸱j⸱n por bomb⸱i pont⸱o⸱j⸱n de la ŝose⸱o. Ĉiu⸱foj⸱e post la bomb⸱ad⸱o la konstru-brigad⸱o komenc⸱is intens⸱a⸱n ripar⸱o⸱n, kaj iam bomb⸱ad⸱o kaj ripar⸱o okaz⸱is sam⸱temp⸱e.

La 23an de januar⸱o 1941 japan⸱a⸱j aviad⸱il⸱o⸱j bomb⸱is 14 foj⸱o⸱j⸱n la pont⸱o⸱n Ĉanggan super la river⸱o Lancang kaj komplet⸱e detru⸱is ĝi⸱n. La japan⸱a radi⸱o fier⸱e proklam⸱is en Toki⸱o: „La jun⸱a⸱n-birm⸱a ŝose⸱o est⸱as tranĉ⸱it⸱a kaj oni ne pov⸱as re⸱star⸱ig⸱i ĝi⸱n en⸱e de tri monat⸱o⸱j”.

Mesaĝ⸱o

Inform⸱iĝ⸱int⸱e pri tio, ĉin⸱o⸱j en la post⸱front⸱a region⸱o est⸱is tre mal⸱trankvil⸱a⸱j. La ĉin⸱a ministeri⸱o pri komunik⸱ad⸱o tuj urĝ⸱is la konstru-brigad⸱o⸱n rapid⸱e re⸱star⸱ig⸱i la ŝose⸱o⸱n. Est⸱as emoci⸱e, ke post ne⸱long⸱e la ministeri⸱o ricev⸱is ekzalt⸱a⸱n mesaĝ⸱o⸱n, ke la ŝose⸱o est⸱as de⸱nov⸱e mal⸱ferm⸱it⸱a, kaj aŭt⸱o⸱vic⸱o⸱j sukces⸱e tra⸱pas⸱is la torent⸱a⸱n river⸱o⸱n Lancang.

Du monat⸱o⸱j⸱n antaŭ⸱e la lok⸱a⸱j inĝenier⸱o⸱j prognoz⸱is, ke la pont⸱o probabl⸱e detru⸱iĝ⸱os pro la oft⸱a bomb⸱ad⸱o de la japan⸱a arme⸱o. Tial ili kun⸱lig⸱is 70 mal⸱plen⸱a⸱j⸱n benzin⸱barel⸱o⸱j⸱n kiel unu flos⸱o⸱n kaj tiel far⸱is kelk⸱a⸱j⸱n. Sur tabul⸱o⸱j la flos⸱o⸱j far⸱iĝ⸱is simpl⸱a⸱j pram⸱o⸱j de aŭt⸱o⸱j, kaj oni vetur⸱ig⸱is ili⸱n per lig⸱it⸱a⸱j ŝnur⸱o⸱j ĉe la du bord⸱o⸱j de la river⸱o.

Mez⸱e de 1942 la japan⸱a arme⸱o okup⸱is la mont⸱o⸱n Songŝan ĉe la okcident⸱a bord⸱o de la river⸱o Nugjiang, kaj pro tio la ĉin⸱a arme⸱o detru⸱is la pont⸱o⸱n Huitong. La jun⸱a⸱n-birm⸱a ŝose⸱o fin⸱e inter⸱romp⸱iĝ⸱is, kaj Ĉini⸱o perd⸱is 90 % de la arm⸱il⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j help⸱material⸱o⸱j neces⸱a⸱j al la arme⸱o.

Ĝib⸱a aer⸱lini⸱o

En decembr⸱o 1941 eksplod⸱is la Pacifik⸱a Milit⸱o, kaj Uson⸱o ek⸱batal⸱is kontraŭ Japani⸱o. Pro la inter⸱romp⸱o de la jun⸱a⸱n-birm⸱a ŝose⸱o, por transport⸱i strategi⸱a⸱j⸱n material⸱o⸱j⸱n al la ĉin⸱a arme⸱o, Ĉini⸱o kaj Uson⸱o mal⸱ferm⸱is 800-kilo⸱metr⸱a⸱n aer⸱lini⸱o⸱n inter Asam⸱o, nord-orient⸱a Barat⸱o, kaj Kunming⸱o, Ĉini⸱o. La karg⸱o⸱aviad⸱il⸱o⸱j ĉiu⸱tag⸱e super⸱flug⸱is la mont⸱ar⸱a⸱n region⸱o⸱n Himalaj⸱o je averaĝ⸱a altitud⸱o de 4 500 ĝis 5 500 metr⸱o⸱j. Oni nom⸱is la aer⸱a⸱n tra⸱ir⸱ej⸱o⸱n ĝib⸱a aer⸱lini⸱o, ĉar la super⸱flug⸱it⸱a mont⸱ar⸱o aspekt⸱as kiel ĝib⸱o⸱j de kamel⸱o.

La flug⸱o est⸱is kvazaŭ mem⸱mort⸱ig⸱o por la pilot⸱o⸱j pro tre mal⸱facil⸱a⸱j kondiĉ⸱o⸱j, ŝanĝ⸱iĝ⸱em⸱a veter⸱o kaj surpriz⸱atak⸱o⸱j de japan⸱a⸱j aviad⸱il⸱o⸱j. Dum tri jar⸱o⸱j la aviad⸱il⸱o⸱j transport⸱is al Ĉini⸱o 800 000 tun⸱o⸱j⸱n da material⸱o⸱j kaj 33 477 soldat⸱o⸱j⸱n malgraŭ tio, ke pli ol 600 aviad⸱il⸱o⸱j kraŝ⸱is kaj 1500 uson⸱a⸱j pilot⸱o⸱j pere⸱is.

Vrak⸱o⸱j

Unu el pilot⸱o⸱j de la Uson⸱a Volont⸱ul⸱a Grup⸱o rakont⸱is al la grup⸱estr⸱o Claire Le⸱e Chennault [kle li ŝenó], ke en seren⸱a⸱j tag⸱o⸱j dum la flug⸱o li pov⸱as klar⸱e vid⸱i reflekt⸱ant⸱a⸱j⸱n vrak⸱o⸱j⸱n de kraŝ⸱int⸱a⸱j aviad⸱il⸱o⸱j, tial li kaj li⸱a⸱j koleg⸱o⸱j nom⸱is la val⸱o⸱n, en kiu trov⸱iĝ⸱as la vrak⸱o⸱j, alumini⸱a val⸱o.

Kelk⸱a⸱j⸱n tag⸱o⸱j⸱n post⸱e tiu pilot⸱o etern⸱e ek⸱kuŝ⸱is tie kun si⸱a⸱j koleg⸱o⸱j. La pilot⸱o⸱j oft⸱e flug⸱is al la alumini⸱a val⸱o por serĉ⸱i pec⸱o⸱j⸱n el kraŝ⸱int⸱a⸱j aviad⸱il⸱o⸱j por ripar⸱ad⸱o. Eĉ nun⸱temp⸱e lok⸱a⸱j vilaĝ⸱an⸱o⸱j aŭ esplor⸱ist⸱o⸱j ankoraŭ pov⸱as trov⸱i rest⸱aĵ⸱o⸱j⸱n de la pilot⸱o⸱j.

Propon⸱o

Komenc⸱e de juli⸱o 1937 Chennault ating⸱is Ĉini⸱o⸱n por esplor⸱i la ĉin⸱a⸱n aer⸱arme⸱o⸱n. Kelk⸱a⸱j⸱n tag⸱o⸱j⸱n post⸱e Japani⸱o komenc⸱is invad⸱i Ĉini⸱o⸱n. Akcept⸱int⸱e la propon⸱o⸱n de Soong Meiling, edz⸱in⸱o de Ĉiang Kaiŝek, Chennault establ⸱is aviad⸱a⸱n lern⸱ej⸱o⸱n en la antaŭ⸱urb⸱o de Kunmningo por trejn⸱i ĉin⸱a⸱j⸱n pilot⸱o⸱j⸱n laŭ la norm⸱o de la uson⸱a arme⸱o. Dank⸱e al mal⸱publik⸱a help⸱o de la uson⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o li varb⸱is pilot⸱o⸱j⸱n kaj maŝin⸱ist⸱o⸱j⸱n el Uson⸱o, promes⸱ant⸱e alt⸱a⸱n salajr⸱o⸱n, nom⸱e de privat⸱a instituci⸱o.

Post⸱e pli ol 200 uson⸱an⸱o⸱j ven⸱is al Ĉini⸱o. Ili plej⸱part⸱e est⸱is jun⸱ul⸱o⸱j brav⸱a⸱j, aventur⸱em⸱a⸱j kaj sen⸱ĝen⸱a⸱j. Ĉar ili ne est⸱is soldat⸱o⸱j, la taktik⸱o kaj trejn⸱iĝ⸱o est⸱is pli liber⸱a⸱j. Post ne⸱long⸱e ili unu⸱a⸱foj⸱e batal⸱is kontraŭ la japan⸱a arme⸱o kaj venk⸱is. Krom⸱e, ili help⸱is Ĉini⸱o⸱n star⸱ig⸱i si⸱a⸱n aer⸱arme⸱o⸱n kaj transport⸱is help⸱material⸱o⸱j⸱n de Barat⸱o al Ĉini⸱o. Ĉin⸱o⸱j nom⸱as ili⸱n „grup⸱o de flug⸱ant⸱a tigr⸱o”, ĉar ili⸱a⸱j aviad⸱il⸱o⸱j hav⸱is ŝark⸱o-form⸱a⸱n kap⸱o⸱n kun sign⸱o de flug⸱il⸱hav⸱a tigr⸱o.

Memor-hal⸱o

La Hal⸱o Memor⸱a al Akcept⸱o de la Japan⸱a Kapitulac⸱o trov⸱iĝ⸱as 3,5 kilo⸱metr⸱o⸱j⸱n for de Ĝigjiang, provinc⸱o Hunan⸱o. La 15an de aŭgust⸱o 1945 la japan⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o akcept⸱is la Deklaraci⸱o⸱n de Potsdam⸱o kaj sen⸱kondiĉ⸱e kapitulac⸱is. La 21an de aŭgust⸱o la ĉin⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o de Kuomintang⸱o okaz⸱ig⸱is ceremoni⸱o⸱n por akcept⸱i la kapitulac⸱o⸱n de la japan⸱a arme⸱o.

Post⸱e la reg⸱ist⸱ar⸱o de Kuomintang⸱o konstru⸱ig⸱is tie ark⸱aĵ⸱o⸱n por memor⸱i tiu⸱n histori⸱a⸱n moment⸱o⸱n. Nun ĝi far⸱iĝ⸱is vid⸱ind⸱aĵ⸱o, kaj ĉiu⸱jar⸱e okaz⸱as inter⸱naci⸱a pac⸱a kaj kultur⸱a festival⸱o en la guberni⸱o Ĝigjiang por memor⸱ig⸱i la venk⸱o⸱n en la kontraŭ⸱faŝism⸱a batal⸱o.

Aerodrom⸱o

Oni elekt⸱is la guberni⸱o⸱n Ĝigjiang kiel ceremoni⸱ej⸱o⸱n de la kapitulac-akcept⸱o pro tio, ke tie est⸱is la du⸱a plej grand⸱a aerodrom⸱o de la trup⸱o⸱j de la alianc⸱it⸱a arme⸱o en la Ekstrem⸱a Orient⸱o. Tie ankaŭ garn⸱i⸱zon⸱is la Uson⸱a Volont⸱ul⸱a Grup⸱o sub la komand⸱o de general⸱o Claire Le⸱e Chennault kaj korpus⸱o⸱j de Kuomintang⸱o.

Dum la milit⸱o la aerodrom⸱o lud⸱is tre grav⸱a⸱n rol⸱o⸱n. Tie la ĉin⸱a⸱j aviad⸱il⸱o⸱j ek⸱flug⸱is kaj lanĉ⸱is atak⸱o⸱j⸱n al grav⸱a⸱j cel⸱o⸱j de la japan⸱a arme⸱o. La 15an de aŭgust⸱o 1945 la hom⸱o⸱j de la guberni⸱o fin⸱fin⸱e vid⸱is la venk⸱o⸱n post long⸱a sufer⸱o, kaj Ĝigjiang far⸱iĝ⸱is tre memor⸱ind⸱a lok⸱o de la mond⸱a kontraŭ⸱faŝism⸱a batal⸱o.

La batal⸱ant⸱o⸱j trov⸱as si⸱a⸱n destin⸱o⸱n

La 23an de februar⸱o la irland⸱a popol⸱o voĉ⸱don⸱is en naci⸱a elekt⸱ad⸱o. La rezult⸱o trans⸱form⸱is la politik⸱a⸱n medi⸱o⸱n. Ĝi don⸱is iom da esper⸱o, ke pov⸱os est⸱i mild⸱ig⸱it⸱a la katastrof⸱a situaci⸱o, en kiu la land⸱o trov⸱iĝ⸱as post la mort⸱o de la tiel nom⸱at⸱a „Kelt⸱a Tigr⸱o” – dum⸱temp⸱a prosper⸱eg⸱a ekonomi⸱o – kaj la kolaps⸱o de la irland⸱a bank⸱a sistem⸱o.

La pli⸱mult⸱o de la voĉ⸱don⸱ant⸱o⸱j firm⸱e el⸱ĵet⸱is el la 166-seĝ⸱a parlament⸱o la reg⸱ant⸱a⸱n koalici⸱o⸱n, kiu konsist⸱is el grand⸱a pli⸱mult⸱o de la respublik⸱a parti⸱o Fianna Fáil (FF) kaj et⸱a minoritat⸱o de verd⸱ul⸱o⸱j. El la iam tre promes⸱plen⸱a Verd⸱a Parti⸱o (VP), neni⸱u kandidat⸱o est⸱as elekt⸱it⸱a aŭ re⸱elekt⸱it⸱a. Jen ebl⸱e mal⸱raci⸱a re⸱ag⸱o de la publik⸱o. La verd⸱ul⸱o⸱j en⸱ir⸱is la koalici⸱o⸱n post la „tigr⸱a” period⸱o, esperant⸱e brems⸱i la eksces⸱o⸱j⸱n de FF.

La verd⸱ul⸱o⸱j est⸱is la plej aktiv⸱a⸱j gvid⸱ant⸱o⸱j de iniciat⸱o⸱j por kre⸱i medi⸱o-amik⸱a⸱n teknologi⸱o⸱n, verd⸱a⸱j⸱n industri⸱o⸱j⸱n kaj san⸱a⸱n ekologi⸱o⸱n. Pro tio la mal⸱aper⸱o de VP est⸱as grav⸱a re⸱puŝ⸱o por Irland⸱o. Sen tia⸱j iniciat⸱o⸱j, oni tim⸱as, ke la land⸱o iĝ⸱os ekologi⸱e eĉ pli post⸱rest⸱ant⸱a ol ĝi nun est⸱as.

Venĝ⸱o

Do furioz⸱a publik⸱o venĝ⸱is si⸱n kontraŭ reg⸱ist⸱ar⸱o, kiu sen⸱lim⸱e mal⸱ŝpar⸱is la financ⸱o⸱j⸱n de la ŝtat⸱o, garanti⸱ant⸱e per miliard⸱o⸱j da eŭr⸱o⸱j ĉiu⸱j⸱n irland⸱a⸱j⸱n bank⸱o⸱j⸱n, inkluziv⸱e de la plej „toks⸱a” (la Angl⸱o-Irland⸱a Bank⸱o), favor⸱ant⸱e riĉ⸱ul⸱o⸱j⸱n, redukt⸱ant⸱e la serv⸱o⸱j⸱n al blind⸱ul⸱o⸱j, sen⸱labor⸱ul⸱o⸱j, simpl⸱a⸱j labor⸱ist⸱o⸱j kaj mens⸱a⸱j handikap⸱ul⸱o⸱j, kaj mal⸱pli⸱grand⸱ig⸱ant⸱e la minimum⸱a⸱n salajr⸱o⸱n, sed sam⸱temp⸱e pag⸱ant⸱e alt⸱eg⸱a⸱j⸱n salajr⸱o⸱j⸱n kaj pensi⸱o⸱j⸱n al si⸱a⸱j ministr⸱o⸱j.

La rezult⸱o⸱j de la elekt⸱ad⸱o montr⸱as, ke FF perd⸱is 70 % de si⸱a iam⸱a apog⸱o kaj du milion⸱o⸱j⸱n da unu⸱a⸱prefer⸱a⸱j voĉ⸱o⸱j, laŭ la irland⸱a sistem⸱o de proporci⸱a reprezent⸱ad⸱o per unu⸱op⸱a trans⸱ig⸱ebl⸱a voĉ⸱o.

Korupt⸱a kaj nepotism⸱a

Ebl⸱e nur irland⸱an⸱o⸱j pov⸱as plen⸱e kompren⸱i la profund⸱a⸱n signif⸱o⸱n de la mal⸱venk⸱o de FF. La parti⸱o, kies nom⸱o signif⸱as „batal⸱ant⸱o⸱j de la destin⸱o”, est⸱is fond⸱it⸱a en 1918 de Éamon de Valer⸱a, „patr⸱o” kaj prezid⸱ant⸱o de la modern⸱a Irland⸱o. Ek⸱de 1932 FF est⸱is la plej potenc⸱a parti⸱o, dum⸱long⸱e ident⸱ig⸱at⸱a kun la naci⸱o. Ĝi okup⸱is lok⸱o⸱n en la viv⸱o de la naci⸱o, kiu oft⸱e ŝajn⸱is ne⸱venk⸱ebl⸱a.

Kvankam FF valor⸱e serv⸱is la naci⸱o⸱n, precip⸱e per modern⸱ig⸱o de la infra⸱struktur⸱o, en post⸱a⸱j jar⸱o⸱j ĝi far⸱iĝ⸱is korupt⸱a kaj nepotism⸱a. Tiam ĝi far⸱iĝ⸱is la plej mal⸱popular⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o en la histori⸱o de Irland⸱o.

La du⸱e plej grand⸱a politik⸱a parti⸱o est⸱as Fin⸱e Gael [fin⸱a guejl] („la irland⸱a ras⸱o”). Tiu ĉi ideologi⸱e krist⸱an⸱demokrat⸱a parti⸱o est⸱is fond⸱it⸱a en 1933 kaj en la daŭr⸱o de la jar⸱o⸱j far⸱iĝ⸱is moder⸱a centr⸱ism⸱a parti⸱o.

Ambaŭ parti⸱o⸱j, FF kaj FG, est⸱iĝ⸱is, kiam la grand⸱a pli⸱mult⸱o de la loĝ⸱ant⸱ar⸱o est⸱is katolik⸱a, kaj profund⸱e konservativ⸱a. Ambaŭ akcept⸱is la hegemoni⸱o⸱n de Vatikan⸱o kaj sekv⸱is dekstr⸱em⸱ul⸱a⸱n politik⸱o⸱n. La ideologi⸱a diferenc⸱o inter la du parti⸱o⸱j est⸱as preskaŭ nul⸱a, sed tradici⸱e ili⸱a⸱j respektiv⸱a⸱j adept⸱o⸱j est⸱is fervor⸱a⸱j, kaj oft⸱e amar⸱a⸱j, rival⸱o⸱j. Oft⸱e oni ironi⸱e pri⸱skrib⸱is ili⸱n kiel inter⸱batal⸱ant⸱a⸱j⸱n trib⸱o⸱j⸱n, simil⸱a⸱j⸱n al la antikv⸱a⸱j klan⸱o⸱j de la gael⸱o⸱j.

Mal⸱dekstr⸱a influ⸱o

Ĝis nun la sol⸱a ali⸱a relativ⸱e grand⸱a politik⸱a grup⸱o en Irland⸱o est⸱is la Labor⸱ist⸱a Parti⸱o (LP, ideologi⸱e social⸱demokrat⸱a). Ĝi est⸱is establ⸱it⸱a en 1912, kiel parti⸱o de la irland⸱a⸱j sindikat⸱o⸱j, kies membr⸱o⸱j est⸱is industri⸱a⸱j labor⸱ist⸱o⸱j. Pro la fakt⸱o, ke tiam la land⸱o est⸱is precip⸱e agrikultur⸱a kaj hav⸱is nur mal⸱mult⸱a⸱n industri⸱o⸱n en Dublin⸱o kaj en kelk⸱a⸱j ali⸱a⸱j urb⸱o⸱j, LP neniam est⸱is tre fort⸱a kaj apenaŭ etend⸱iĝ⸱is tra la land⸱o.

En la last⸱a⸱j jar⸱o⸱j, tamen, la influ⸱o de mal⸱dekstr⸱a politik⸱o komenc⸱is kresk⸱i. Krom LP, divers⸱a⸱j social⸱ist⸱a⸱j grup⸱o⸱j ig⸱is si⸱n pli kaj pli vid⸱ebl⸱a⸱j. Ĵus antaŭ la ĉi-jar⸱a elekt⸱a kampanj⸱o, tiu⸱j grup⸱o⸱j komenc⸱is parol⸱i inter si pri la ebl⸱o form⸱i unu⸱iĝ⸱int⸱a⸱n social⸱ist⸱a⸱n parti⸱o⸱n. Tio est⸱as tut⸱e nov⸱a fenomen⸱o en la Verd⸱a Insul⸱o, ĉar eĉ LP neniam pov⸱is est⸱i rigard⸱at⸱a kiel ver⸱a social⸱ism⸱a parti⸱o en la marks⸱ism⸱a senc⸱o.

Labor⸱lingv⸱o

Eĉ dum la elekt⸱a kampanj⸱o oni observ⸱is simptom⸱o⸱j⸱n de grav⸱a⸱j ŝanĝ⸱o⸱j en la kondut⸱o de la politik⸱ist⸱o⸱j. Ekzempl⸱e, en la parlament⸱o, kiu ĝis nun est⸱as pal⸱a imit⸱aĵ⸱o de la brit⸱a, la lingv⸱o de labor⸱o kaj de⸱bat⸱o kutim⸱e est⸱as la angl⸱a, kvankam la irland⸱a (gael⸱a) kelk⸱foj⸱e est⸱as uz⸱at⸱a. Do la publik⸱o eg⸱e surpriz⸱iĝ⸱is, kiam la unu⸱a televid⸱a de⸱bat⸱o de ĉi tiu kampanj⸱o, inter la ĉef⸱o⸱j de la parti⸱o⸱j FF, FG kaj LP, est⸱is flu⸱e kaj elokvent⸱e far⸱it⸱a tut⸱e en la irland⸱a lingv⸱o.

Oni mir⸱is, ke grav⸱ul⸱o⸱j, kiu⸱j tiom majstr⸱as la etn⸱a⸱n idiom⸱o⸱n, tiom mal⸱oft⸱e est⸱as aŭd⸱at⸱a⸱j publik⸱e parol⸱i en la oficial⸱a lingv⸱o de la ŝtat⸱o. La event⸱o est⸱is bon⸱ven⸱ig⸱it⸱a kiel indik⸱o, ke inter la gvid⸱ant⸱o⸱j de la naci⸱o est⸱as nov⸱a respekt⸱o al lingv⸱o, kiu ĝis nun est⸱is buŝ⸱e agnosk⸱at⸱a kiel unu⸱a oficial⸱a idiom⸱o, sed est⸱is praktik⸱e neglekt⸱at⸱a de la politik⸱ist⸱o⸱j.

Nun inter la tri parti⸱o⸱j reg⸱as konsent⸱o, ke la parlament⸱a sistem⸱o est⸱u re⸱form⸱it⸱a por kre⸱i ver⸱e demokrat⸱a⸱n asemble⸱o⸱n, kie ĉiu⸱j membr⸱o⸱j hav⸱as voĉ⸱o⸱n kaj influ⸱o⸱n. Ĝis nun tio ne est⸱is la situaci⸱o en la Dáil [dojl], la irland⸱a parlament⸱o, kie membr⸱o⸱j, kiu⸱j ne est⸱as ministr⸱o⸱j aŭ ĉef⸱o⸱j de parti⸱o⸱j, apenaŭ hav⸱as la permes⸱o⸱n parol⸱i aŭ demand⸱i.

Sen⸱de⸱pend⸱a⸱j kandidat⸱o⸱j

Ali⸱a nov⸱aĵ⸱o dum la ĉi-jar⸱a elekt⸱ad⸱o est⸱is long⸱a⸱j balot⸱paper⸱o⸱j kun la nom⸱o⸱j de mult⸱a⸱j sen⸱de⸱pend⸱a⸱j kandidat⸱o⸱j. Jen pruv⸱o, ke hom⸱o⸱j ne plu fid⸱as al la ekzist⸱ant⸱a⸱j parti⸱o⸱j. Ali⸱a not⸱ind⸱aĵ⸱o est⸱as la sukces⸱o de la parti⸱o Sin⸱n Féin [ŝi⸱n fe⸱j⸱n]. SF est⸱is en Nord-Irland⸱o la politik⸱a al⸱o de la ne⸱leĝ⸱a arm⸱it⸱a Irland⸱a Respublik⸱ism⸱a Arme⸱o.

Mult⸱a⸱j sud-irland⸱an⸱o⸱j mal⸱fid⸱as la parti⸱o⸱n, sed SF argument⸱is, ke ĝi rezign⸱is pri per⸱fort⸱a aktiv⸱ec⸱o kaj eĉ sukces⸱as kamarad⸱e kun⸱labor⸱i en la nord-irland⸱a asemble⸱o, eĉ kun iam⸱a⸱j mal⸱amik⸱o⸱j. Spert⸱o⸱j tia⸱j, laŭ la parti⸱o, util⸱os ankaŭ en la Respublik⸱o.

Ĝi⸱a ideologi⸱o est⸱as mal⸱dekstr⸱em⸱a, naci⸱ist⸱a kaj respublik⸱ism⸱a, kio ebl⸱ig⸱os kun⸱labor⸱i kun ali⸱a⸱j social⸱ism⸱a⸱j grup⸱o⸱j. SF mal⸱akcept⸱as la financ⸱a⸱j⸱n aranĝ⸱o⸱j⸱n kun la Eŭrop⸱a Centr⸱a Bank⸱o, IMF kaj ali⸱a⸱j financ⸱a⸱j fondus⸱o⸱j, kiu⸱j cert⸱e kaŭz⸱os grand⸱a⸱n sufer⸱o⸱n al la irland⸱a popol⸱o, precip⸱e al la mal⸱pli bon⸱stat⸱a⸱j.

Jen la rezult⸱o⸱j, laŭ parti⸱o⸱j, de la 2011-elekt⸱ad⸱o:

Antaŭ⸱vid⸱at⸱a est⸱as koalici⸱o de FG kaj LP. Ĝis nun Irland⸱o hav⸱is mal⸱kontent⸱ig⸱a⸱n spert⸱o⸱n, kiam ĝi est⸱is reg⸱at⸱a de koalici⸱o, en kiu unu partner⸱o est⸱is pli fort⸱a ol la ali⸱a.

En tia⸱j okaz⸱o⸱j la majoritat⸱a parti⸱o em⸱as super⸱reg⸱i, kaj la mal⸱pli grand⸱a risk⸱as neni⸱ig⸱o⸱n, kiel okaz⸱is ĉe la last⸱a koalici⸱o de FF kaj VP. Ĉe antaŭ⸱a koalici⸱o de FF kaj PD (Progres⸱em⸱a Demokrat⸱a Parti⸱o), la last⸱e menci⸱it⸱a tiom ŝrump⸱is, ke ĝi ne plu ekzist⸱as kiel politik⸱a grup⸱o.

Kelk⸱a⸱j⸱n tag⸱o⸱j⸱n post la elekt⸱o est⸱is kre⸱it⸱a koalici⸱o ja el la parti⸱o⸱j – kiel prognoz⸱it⸱e – Fin⸱e Gael (moder⸱e dekstr⸱em⸱a) kaj la Labor⸱ist⸱a Parti⸱o (moder⸱e mal⸱dekstr⸱a). En la elekt⸱ad⸱o sukces⸱is 76 FG- kaj 37 LP-kandidat⸱o⸱j: LP est⸱as do la minoritat⸱a partner⸱o en la reg⸱ist⸱ar⸱o.

La irland⸱a publik⸱o est⸱as divid⸱it⸱a en si⸱a re⸱ag⸱o al ĉi tiu aranĝ⸱o. Kelk⸱a⸱j sindikat⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j mal⸱dekstr⸱ul⸱o⸱j prefer⸱us, se LP est⸱us far⸱int⸱a alianc⸱o⸱n kun la divers⸱a⸱j social⸱ist⸱o⸱j grup⸱o⸱j kaj est⸱us rest⸱int⸱a opozici⸱a parti⸱o. Sam⸱temp⸱e, ali⸱a⸱j hom⸱o⸱j propon⸱is koalici⸱o⸱n de FG kaj sen⸱de⸱pend⸱ul⸱o⸱j – apenaŭ praktik⸱a solv⸱o pro divers⸱ec⸱o de ideologi⸱o⸱j.

Pesimist⸱o⸱j atent⸱ig⸱as, ke ambaŭ antaŭ⸱a⸱j irland⸱a⸱j koalici⸱o⸱j est⸱is eg⸱e mal⸱sukces⸱a⸱j. Pro tio, esper⸱o pri la sukces⸱o de la nov⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o ne est⸱as ĝeneral⸱a.

Fin⸱o de ministr⸱ec⸱o: kronik⸱o

La plej popular⸱a kaj ŝat⸱at⸱a politik⸱ist⸱o de Germani⸱o est⸱as Karl-Theodor Freiherr (baron⸱o) von und zu Guttenberg, mal⸱long⸱e zu Guttenberg [cu gutnberk].

Tio⸱n pruv⸱as enket⸱o⸱j, laŭ kiu⸱j en februar⸱o 2011 ĉ. 68 % de la elekt⸱ant⸱ar⸱o kontent⸱is pri li⸱a ag⸱ad⸱o kiel ministr⸱o pri defend⸱ad⸱o. En januar⸱o est⸱is eĉ 76 %. Zu Guttenberg est⸱as membr⸱o de la region⸱a parti⸱o CSU, kiu kun si⸱a frat⸱a parti⸱o CDU kaj kun FDP konsist⸱ig⸱as la federaci⸱a⸱n reg⸱ist⸱ar⸱o⸱n de Germani⸱o.

Al la iom⸱a mal⸱kresk⸱o de li⸱a popular⸱ec⸱o en februar⸱o kred⸱ebl⸱e kontribu⸱is seri⸱o de event⸱o⸱j. Ĝi komenc⸱iĝ⸱is en februar⸱o 2007, kiam zu Guttenberg sukces⸱is en la doktor⸱a ekzamen⸱o pri jur⸱o ĉe la universitat⸱o Bayreuth. En januar⸱o 2009 li publik⸱ig⸱is si⸱a⸱n doktor⸱iĝ⸱a⸱n disert⸱aĵ⸱o⸱n.

Cit⸱aĵ⸱o⸱j

Komenc⸱e de 2011 Andre⸱as Fischer-Lescano, profesor⸱o pri ŝtat⸱a jur⸱o, verk⸱is recenz⸱o⸱n pri la disert⸱aĵ⸱o. Li konstat⸱is, ke part⸱o⸱j est⸱as de⸱pren⸱it⸱a⸱j de ali⸱a⸱j verk⸱o⸱j kaj ne mark⸱it⸱a⸱j kiel cit⸱aĵ⸱o⸱j. Tio kontraŭ⸱as scienc⸱ist⸱a⸱j⸱n princip⸱o⸱j⸱n, la universitat⸱a⸱n regul⸱ar⸱o⸱n kaj honor-parol⸱a⸱n deklar⸱o⸱n de zu Guttenberg. La 12an de februar⸱o Fischer-Lescano inform⸱is la du ekspertiz⸱ist⸱o⸱j⸱n de la disert⸱aĵ⸱o kaj la super-region⸱a⸱n ĵurnal⸱o⸱n Süddeutsche Zeitung.

La 16an de februar⸱o la ĵurnal⸱o publik⸱ig⸱is la riproĉ⸱o⸱n, kun⸱e kun koment⸱o de la ministr⸱o. Tiu ĉi sam⸱tag⸱e deklar⸱is, ke la riproĉ⸱o pri plagiat⸱o est⸱as „mal⸱klar⸱a” aŭ „konfuz⸱a” (german⸱e: abstrus). Tamen est⸱us mal⸱facil⸱e pli klar⸱e esprim⸱i, ke li tromp⸱is pri la akir⸱o de doktor⸱ec⸱o, sed ebl⸱e li vol⸱is dir⸱i „absurd⸱a”, aŭ cel⸱is, ke tio⸱n oni kompren⸱u.

Ĵurnal⸱ist⸱o⸱j

La 18an de februar⸱o zu Guttenberg deklar⸱is, ke li neniam konsci⸱e tromp⸱is pri si⸱a disert⸱aĵ⸱o kaj atend⸱as, ke li⸱a universitat⸱o kontrol⸱u la afer⸱o⸱n. Ĝis tiam li dum⸱e (emfaz⸱e, dum⸱e) rezign⸱os pri la uz⸱o de si⸱a doktor⸱a titol⸱o. Tiu⸱n deklar⸱o⸱n li far⸱is antaŭ man⸱plen⸱o da invit⸱it⸱a⸱j ĵurnal⸱ist⸱o⸱j. Sam⸱temp⸱a⸱n gazet⸱ar⸱a⸱n konferenc⸱o⸱n de la reg⸱ist⸱ar⸱o li ne part⸱o⸱pren⸱is.

La 20an de februar⸱o okaz⸱is provinc⸱a⸱j balot⸱o⸱j en Hamburg⸱o. La parti⸱o CDU (CSU ne kandidat⸱as en Hamburg⸱o) perd⸱is du⸱on⸱o⸱n de si⸱a⸱j 56 deput⸱it⸱o⸱j. Tiu mal⸱sukces⸱o kred⸱ebl⸱e ne est⸱as atribu⸱ebl⸱a al zu Guttenberg. Sed la balot⸱rezult⸱o est⸱is klar⸱a sign⸱o, ke CDU/CSU est⸱as en kriz⸱o. En Germani⸱o ĉi-jar⸱e okaz⸱os ses pli⸱a⸱j provinc⸱a⸱j balot⸱o⸱j: la parti⸱o⸱j nun tut⸱e ne ŝat⸱as negativ⸱a⸱j⸱n nov⸱aĵ⸱o⸱j⸱n.

Tromp⸱o

Supoz⸱ebl⸱e nur tio ĉi klar⸱ig⸱as, ke la sekv⸱a⸱n tag⸱o⸱n la federaci⸱a kancelier⸱o (= ĉef⸱ministr⸱o) de Germani⸱o, Angel⸱a Merkel, en gazet⸱ar⸱a konferenc⸱o deklar⸱is, ke ŝi sub⸱ten⸱as si⸱a⸱n plagiat⸱ul⸱a⸱n ministr⸱o⸱n. Ŝi dir⸱is, ke ŝi „al⸱vok⸱is nek scienc⸱a⸱n asist⸱ant⸱o⸱n, nek doktor⸱iĝ⸱ant⸱o⸱n aŭ posed⸱ant⸱o⸱n de doktor⸱a disert⸱aĵ⸱o”, sed ke por ŝi grav⸱as la labor⸱o kiel federaci⸱a ministr⸱o pri defend⸱ad⸱o.

La fakt⸱o⸱n, ke oni riproĉ⸱as la tromp⸱o⸱n de zu Guttenberg, ne li⸱a⸱n ebl⸱a⸱n ne-doktor⸱ec⸱o⸱n, ŝi pri⸱silent⸱is. Je la sam⸱a tag⸱o nov⸱a ret⸱ej⸱o GuttenPlagWiki, kiu esplor⸱is la disert⸱aĵ⸱o⸱n, publik⸱ig⸱is, ke sur 271 paĝ⸱o⸱j el 475 est⸱as trov⸱it⸱a⸱j plagiat⸱aĵ⸱o⸱j, ampleks⸱ant⸱a⸱j pli ol kvin⸱on⸱o⸱n de la verk⸱o. Post⸱e, GuttenPlag inform⸱is, ke iom pli ol 8000 lini⸱o⸱j de la disert⸱aĵ⸱o (el 16325) est⸱is ident⸱ig⸱it⸱a⸱j kiel plagiat⸱aĵ⸱o⸱j.

Font⸱o⸱j

Sam⸱vesper⸱e zu Guttenberg deklar⸱is, ke li ebl⸱e jen kaj jen perd⸱is la super⸱rigard⸱o⸱n pri la font⸱o⸱j de si⸱a verk⸱o. Li definitiv⸱e ne plu uz⸱os la doktor⸱a⸱n grad⸱o⸱n. La 23an de februar⸱o la universitat⸱o Bayreuth for⸱pren⸱is de zu Guttenberg la doktor⸱ec⸱o⸱n kaj deklar⸱is part⸱o⸱j⸱n de li⸱a disert⸱aĵ⸱o kiel plagiat⸱o⸱n, sed ne kulp⸱ig⸱is li⸱n pri intenc⸱a tromp⸱o.

La 24an de februar⸱o la prezid⸱ant⸱o de la federaci⸱a parlament⸱o, Norbert Lammert (CDU), inform⸱is, ke zu Guttenberg ĉe la parlament⸱a scienc⸱ist⸱a serv⸱o mend⸱is ses fak⸱ul⸱o⸱j⸱n kaj preskaŭ komplet⸱e uz⸱is ili⸱a⸱j⸱n tekst⸱o⸱j⸱n en si⸱a disert⸱aĵ⸱o, kvankam tia⸱j fak⸱ul⸱o⸱j sub⸱ten⸱u nur la parlament⸱a⸱n labor⸱o⸱n de la deput⸱it⸱o⸱j. Post⸱e montr⸱iĝ⸱is, ke est⸱is pli⸱a, sep⸱a, fak⸱ul⸱o. La scienc⸱ist⸱a⸱n serv⸱o⸱n, evident⸱e, pag⸱as la german⸱a popol⸱o per si⸱a⸱j impost⸱o⸱j.

Titol⸱o

Tiu⸱temp⸱e montr⸱iĝ⸱is klar⸱a dis⸱du⸱ec⸱o de la publik⸱a opini⸱o. Scienc⸱ist⸱o⸱j kaj hom⸱o⸱j kun universitat⸱a kler⸱ec⸱o opini⸱is, ke eĉ ministr⸱o ne rajt⸱as tromp⸱e akir⸱i akademi⸱a⸱n titol⸱o⸱n, por kiu ali⸱a⸱j dev⸱as pen⸱e labor⸱i. Ali⸱a⸱j popol⸱an⸱o⸱j em⸱is opini⸱i, ke la tromp⸱o est⸱as bagatel⸱a kaj ke la kritik⸱ant⸱o⸱j nur envi⸱as la sukces⸱o⸱n kaj la popular⸱ec⸱o⸱n de zu Guttenberg.

Ĝeneral⸱e tiu du⸱a grup⸱o montr⸱is la si⸱n⸱ten⸱o⸱n esprim⸱it⸱a⸱n de la kancelier⸱o, ke tromp⸱o en scienc⸱o ne koncern⸱as la ekster-universitat⸱a⸱n mond⸱o⸱n. Al la unu⸱a grup⸱o aparten⸱is eĉ eminent⸱ul⸱o⸱j el CDU, ekzempl⸱e Kurt Biedenkopf, profesor⸱o pri jur⸱o kaj eks⸱a provinc⸱a ĉef⸱ministr⸱o, kaj Annette Schavan, ministr⸱o pri kler⸱ig⸱ad⸱o.

Demisi⸱o

Kiam jam ŝajn⸱is, ke la reg⸱ist⸱ar⸱o fid⸱os al si⸱a tromp⸱int⸱a ministr⸱o kaj sav⸱os li⸱a⸱n karier⸱o⸱n, la 1an de mart⸱o zu Guttenberg pet⸱is la kancelier⸱o⸱n eks⸱ig⸱i li⸱n el la ministr⸱ar⸱o kaj li rezign⸱is pri si⸱a⸱j ofic⸱o⸱j. Kiel motiv⸱o⸱n li indik⸱is, ke la kritik⸱o pri li mal⸱util⸱as al la soldat⸱ar⸱o, kaj ke li ne vol⸱as pri tio respond⸱ec⸱i. Sam⸱tag⸱e la kancelier⸱o akcept⸱is la demisi⸱o⸱n.

Zu Guttenberg est⸱as mal⸱pli ol 40-jar⸱a, kaj mult⸱a⸱j supoz⸱as, ke post dec⸱a inter⸱temp⸱o li pov⸱os komenc⸱i du⸱a⸱n karier⸱o⸱n kaj ebl⸱e iĝ⸱i kancelier⸱o de Germani⸱o. Ebl⸱e la fakt⸱o, ke li tromp⸱is, ne mal⸱help⸱as tio⸱n. Sed kio pri li⸱a ne⸱kapabl⸱o kompren⸱i si⸱a⸱n situaci⸱o⸱n kaj si⸱a⸱n kulp⸱o⸱n?

Re⸱form⸱o

Ebl⸱e dec⸱as rigard⸱i ankaŭ la german⸱a⸱n arme⸱o⸱n, kies estr⸱o est⸱is zu Guttenberg. Ĝi nun, pro re⸱form⸱o li⸱a, akcept⸱as nur volont⸱ul⸱a⸱j⸱n soldat⸱o⸱j⸱n. Je la tag⸱o de la demisi⸱o de zu Guttenberg kon⸱at⸱iĝ⸱is, ke por april⸱o 2011 anonc⸱is si⸱n nur dek⸱on⸱o de la bezon⸱at⸱a⸱j volont⸱ul⸱o⸱j (306 el 3077).

Por pli⸱bon⸱ig⸱i la situaci⸱o⸱n la ministeri⸱o plan⸱as ampleks⸱a⸱n varb-kampanj⸱o⸱n, util⸱ig⸱ant⸱e precip⸱e komunik⸱il⸱o⸱j⸱n de la el⸱don⸱ej⸱o Axel Springer. Jürgen Trittin, parlament⸱a frakci⸱estr⸱o de la verd⸱ul⸱a parti⸱o, atent⸱ig⸱is, ke ĝust⸱e tiu el⸱don⸱ej⸱o ĉiam fidel⸱e sub⸱ten⸱is zu Guttenberg. La el⸱don⸱ej⸱o deklar⸱is, ke la reklam-anonc⸱a kaj la redakt⸱a fak⸱o⸱j labor⸱as strikt⸱e apart⸱e.

Adiaŭ⸱as fenomen⸱o

La 14an de februar⸱o Ronaldo, brazil⸱a futbal⸱ist⸱o al⸱nom⸱it⸱a „Fenomen⸱o”, anonc⸱is si⸱a⸱n emerit⸱iĝ⸱o⸱n. La kolektiv⸱a intervju⸱o okaz⸱is en la sid⸱ej⸱o de Corinthians (Korint⸱an⸱o⸱j), histori⸱a klub⸱o de la urb⸱o San-Paŭl⸱o. Vid⸱ebl⸱e emoci⸱it⸱a, la futbal⸱ist⸱o ne el⸱ten⸱is larm⸱o⸱j⸱n dum la deklar⸱o⸱j.

La 34-jar⸱ul⸱o rezign⸱is pri si⸱a glor⸱a karier⸱o pro ne sufiĉ⸱e bon⸱a san⸱stat⸱o. Li sufer⸱as pro hipo⸱tiroid⸱ism⸱o, kies kurac⸱il⸱o est⸱as hormon⸱o, substanc⸱o mal⸱permes⸱at⸱a al sport⸱ist⸱o. Tamen ne uz⸱i ĝi⸱n signif⸱as dik⸱iĝ⸱i.

Driblanto

Laŭ⸱long⸱e de 18 jar⸱o⸱j da profesi⸱a dediĉ⸱o al futbal⸱o li konstru⸱is solid⸱a⸱n karier⸱o⸱n. Kiel lert⸱a avan⸱ul⸱o de rapid⸱eg⸱a⸱j kaj embaras⸱ig⸱a⸱j dribl⸱o⸱j li sur⸱met⸱is la kolor⸱o⸱j⸱n de sep klub⸱o⸱j, el ili du brazil⸱a⸱j kaj kvin eŭrop⸱a⸱j. En⸱tut⸱e li far⸱is 352 gol⸱o⸱j⸱n en inter⸱klub⸱a⸱j disput⸱o⸱j. Menci⸱ind⸱as la apart⸱a ating⸱o ĉe eŭrop⸱a⸱j team⸱o⸱j, kie li ĉef⸱rol⸱is la fin⸱a⸱n venk⸱o⸱n en ne mal⸱pli ol naŭ ĉampion⸱ad⸱o⸱j.

Bild⸱ig⸱is tiu⸱n plen⸱sukces⸱a⸱n voj⸱o⸱n la flav⸱a ĉemiz⸱o de la naci⸱a team⸱o de Brazil⸱o, preciz⸱e la numer⸱o 9. Li⸱a em⸱o gol⸱i fort⸱e kontribu⸱is por la venk⸱o⸱j de Brazil⸱o en du mond⸱a⸱j ĉampion⸱ad⸱o⸱j (1994 kaj 2002) el kvar, en kiu⸱j li part⸱o⸱pren⸱is. Neni⸱u antaŭ li tiom gol⸱is en futbal⸱a mond⸱a pokal⸱o. Nur li kaj la franc⸱o Zinedine Zidane ricev⸱is tri foj⸱o⸱j⸱n la disting⸱o⸱n kiel la plej bon⸱a futbal⸱ist⸱o de la mond⸱o far⸱e de la Federaci⸱o Inter⸱naci⸱a de Futbal⸱o (FIFA).

Skandal⸱o⸱j

Tamen skandal⸱o ne mal⸱oft⸱e akompan⸱as fam⸱ul⸱o⸱j⸱n. Li⸱n traf⸱is almenaŭ du. La unu⸱a⸱n li tra⸱viv⸱is en la fin⸱a matĉ⸱o de la mond⸱a futbal⸱a pokal⸱o de 1998, okaz⸱int⸱a en Franci⸱o. Li⸱a lud⸱ad⸱o okul⸱frap⸱e montr⸱iĝ⸱is fuŝ⸱a, supoz⸱ebl⸱e pro subit⸱a mal⸱bon⸱fart⸱o. Laŭ la tiam⸱a opini⸱o de la brazil⸱a⸱j futbal⸱zelot⸱o⸱j, nom⸱e preskaŭ la tut⸱a naci⸱o, Ronaldo kulp⸱as pri la mal⸱venk⸱o antaŭ la team⸱o de la gast⸱ig⸱ant⸱a Franci⸱o. Pli ĝust⸱e dir⸱it⸱e, eklips⸱is la brazil⸱a⸱n skip⸱o⸱n la zigzag⸱a fulm⸱o de Zinedine Zidane.

La du⸱a polemik⸱o okaz⸱is dek jar⸱o⸱j⸱n post la fiask⸱o en Franci⸱o kaj ja for de la verd⸱a tapiŝ⸱o de la stadion⸱o⸱j. Ĉi-foj⸱e fot⸱o⸱j de Ronaldo trans⸱ir⸱is de la hero⸱ec⸱a⸱j sport⸱a⸱j paĝ⸱o⸱j al la plej fi⸱fam⸱a⸱j foli⸱o⸱j de la gazet⸱ar⸱o. Afer⸱o kun du trans⸱vest⸱ul⸱o⸱j skandal⸱e mal⸱kaŝ⸱is privat⸱a⸱n gust⸱o⸱n de la atlet⸱o. Unu el ili akuz⸱is li⸱n pro tio, ke la fam⸱ul⸱o ne dec⸱e pag⸱is la ĝu⸱it⸱a⸱n serv⸱o⸱n. Si⸱a⸱flank⸱e Ronaldo montr⸱is si⸱n viktim⸱o de ĉantaĝ⸱o. Antaŭ la bedaŭr⸱ind⸱a fakt⸱o li⸱a tiam⸱a fianĉ⸱in⸱o montr⸱is al li io⸱n simil⸱a⸱n al la ruĝ⸱a kart⸱o montr⸱at⸱a de arbitraci⸱ant⸱o dum matĉ⸱o.

Milion⸱ul⸱o

De la infan⸱o nask⸱iĝ⸱int⸱a en modest⸱a kvartal⸱o de Rio-de-Ĵanejro ĝis la riĉ⸱ul⸱o posed⸱ant⸱a 250 milion⸱o⸱j⸱n da real⸱o⸱j (pli ol 100 milion⸱o⸱j⸱n da eŭr⸱o⸱j), Ronaldo far⸱iĝ⸱is ankaŭ fenomen⸱o de riĉ⸱iĝ⸱o per⸱e de sport⸱a karier⸱o.

Mil⸱o⸱j da knab⸱o⸱j – kaj iom post iom ankaŭ knab⸱in⸱o⸱j – rev⸱as pri glor⸱o tia. Kiom da esper⸱ig⸱a⸱j id⸱o⸱j ricev⸱is nom⸱o⸱n omaĝ⸱e al la fenomen⸱a idol⸱o! Cert⸱e nur minimum⸱a part⸱o el tiu⸱j rev⸱ul⸱et⸱o⸱j sufiĉ⸱e gol⸱os, ĝis rikolt⸱i laŭr⸱o⸱j⸱n el la gazon⸱o. Al la rest⸱o la destin⸱o proviz⸱os maksimum⸱e modest⸱a⸱j⸱n bezon⸱o⸱j⸱n.

Gratul⸱o⸱n kaj dank⸱o⸱n (3)

Est⸱u afabl⸱a trans⸱don⸱i mi⸱a⸱j⸱n salut⸱o⸱j⸱n kaj vort⸱o⸱j⸱n de re⸱kon⸱o al Stefan Maul. Li efektiv⸱ig⸱is valor⸱eg⸱a⸱n labor⸱o⸱n dum 30 jar⸱o⸱j. Dank⸱o⸱n, kar⸱a amik⸱o Stefan! Sam⸱temp⸱e mi salut⸱as kaj bon⸱dezir⸱as al la nov⸱a ĉef⸱redaktor⸱o Paul Gubbins. MONATO est⸱as bon⸱ŝanc⸱a hav⸱i de⸱nov⸱e eminent⸱a⸱n ĉef⸱redaktor⸱o⸱n. Li est⸱as la ĝust⸱a hom⸱o en la ĝust⸱a lok⸱o.

Mi trans⸱don⸱as salut⸱o⸱j⸱n kaj bon⸱dezir⸱o⸱j⸱n ankaŭ al la tut⸱a redakt⸱a skip⸱o de MONATO. Sukces⸱o⸱j⸱n por vi⸱a respond⸱ec⸱a, valor⸱a kaj bezon⸱a labor⸱o.

Cenzur⸱o (3)

Kiam mi foli⸱um⸱as nov⸱a⸱n MONATOn, mi elekt⸱as, kio⸱n mi leg⸱os, pro la tem⸱o de la artikol⸱o, ne pro la opini⸱o de la verk⸱int⸱o. Mi eĉ leg⸱is la absurd⸱a⸱n artikol⸱o⸱n pri la nask⸱iĝ⸱lok⸱o de Obama, ne pens⸱ant⸱e pri mal⸱abon⸱ad⸱o! Nur strang⸱ul⸱o lern⸱as Esperant⸱o⸱n por leg⸱i nur opini⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j kongru⸱as kun li⸱a⸱j.

Mi esper⸱as, ke MONATO rest⸱os mal⸱ferm⸱it⸱a kaj plu kontraŭ⸱os ĉia⸱spec⸱a⸱n cenzur⸱ad⸱o⸱n.

Labor⸱i pli, en⸱spez⸱i mal⸱pli.

En Hispani⸱o, kiel en mult⸱a⸱j ali⸱a⸱j land⸱o⸱j, reg⸱ist⸱ar⸱o⸱j al⸱front⸱as pensi⸱o-problem⸱o⸱n: la popol⸱o mal⸱jun⸱iĝ⸱as, pli long⸱e viv⸱as, dum mank⸱as sufiĉ⸱e da pli jun⸱a⸱j hom⸱o⸱j por financ⸱e sub⸱ten⸱i la ge⸱patr⸱a⸱n, la ge⸱av⸱a⸱n generaci⸱o⸱n.

Pro tio la hispan⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o, supoz⸱e mal⸱dekstr⸱a, sub⸱skrib⸱is antaŭ mal⸱mult⸱a⸱j semajn⸱o⸱j inter⸱konsent⸱o⸱n kun la ĉef⸱a⸱j sindikat⸱o⸱j por re⸱form⸱i la land⸱a⸱n pensi⸱a⸱n sistem⸱o⸱n. Kiel prav⸱ig⸱o⸱n ĝi uz⸱is divers⸱a⸱j⸱n ekonomi⸱a⸱j⸱n esplor⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j asert⸱is, ke ne⸱el⸱ten⸱ebl⸱as la nun⸱a sistem⸱o kaj ke ekzist⸱as grand⸱a risk⸱o pri baldaŭ⸱a bankrot⸱o.

La inter⸱konsent⸱o⸱n akompan⸱is fort⸱a kampanj⸱o de la amas⸱komunik⸱il⸱o⸱j favor⸱e al la re⸱form⸱o kaj de prem⸱o⸱j el divers⸱a⸱j grup⸱o⸱j, inkluziv⸱e de bank⸱o⸱j kaj ali⸱a⸱j invest⸱ist⸱o⸱j.

Prokrast⸱i

Du grav⸱a⸱j⸱n punkt⸱o⸱j⸱n hav⸱as la re⸱form⸱o: prokrast⸱i la emerit⸱iĝ⸱o⸱n de 65 al 67 jar⸱o⸱j kaj pli⸱long⸱ig⸱i de 15 al 25 jar⸱o⸱j la period⸱o⸱n de labor⸱a viv⸱o uz⸱at⸱a⸱n por kalkul⸱i la pensi⸱o⸱n. Tio signif⸱as, ke la mez⸱um⸱a pensi⸱o mal⸱grand⸱iĝ⸱os inter 20 kaj 25 %.

Nun⸱temp⸱e en Hispani⸱o 77 % de la pensi⸱ul⸱o⸱j est⸱as salajr⸱at⸱a⸱j per mal⸱pli ol 1000 eŭr⸱o⸱j. La kontribu⸱a mez⸱um⸱a pensi⸱o en Hispani⸱o est⸱as nur 63 % de la averaĝ⸱o de 15 land⸱o⸱j de la Eŭrop⸱a Uni⸱o. Krom⸱e Hispani⸱o est⸱as unu el la eŭrop⸱a⸱j land⸱o⸱j, kiu⸱j hav⸱as plej grand⸱a⸱n el⸱cent⸱o⸱n de pensi⸱ul⸱o⸱j „kun la risk⸱o de relativ⸱a mal⸱riĉ⸱o”, nom⸱e 19,3 %, kvar poent⸱o⸱j⸱n super la averaĝ⸱o de EU-15 (15,3 %).

Fantazi⸱o

Ceter⸱e la el⸱cent⸱o de sen⸱labor⸱ul⸱o⸱j en Hispani⸱o super⸱as 20 %. La jun⸱ul⸱ar⸱a sen⸱labor⸱ec⸱o est⸱as la plej alt⸱a de Eŭrop⸱o (40 %); alt⸱a est⸱as ankaŭ la nombr⸱o de por⸱temp⸱a⸱j kontrakt⸱o⸱j. Pro tio la ebl⸱ec⸱o labor⸱i tut⸱temp⸱e por ating⸱i plen⸱pensi⸱a⸱n emerit⸱iĝ⸱o⸱n je 65 aŭ 67 jar⸱o⸱j est⸱as fantazi⸱o.

Ebl⸱as simpl⸱e resum⸱i: „Labor⸱i pli por en⸱spez⸱i mal⸱pli”. Pro tio est⸱as mal⸱ĝoj⸱e, vid⸱i kiel grav⸱a⸱j sindikat⸱o⸱j kaj mal⸱dekstr⸱a reg⸱ist⸱ar⸱o akcept⸱as sen⸱diskut⸱e la ne⸱el⸱ten⸱ebl⸱ec⸱o⸱n de la pensi⸱a sistem⸱o.

La sol⸱a esper⸱o est⸱as, ke sur la politik⸱a kaj sindikat⸱a nivel⸱o⸱j kun⸱iĝ⸱os fort⸱o⸱j mal⸱aprob⸱ant⸱a⸱j la dekstr⸱a⸱j⸱n, nov⸱liberal⸱a⸱j⸱n paŝ⸱o⸱j⸱n de la reg⸱ist⸱ar⸱o. Hispani⸱o star⸱as mez⸱e de civit⸱an⸱a konsci⸱iĝ⸱o por defend⸱i la ĉiam pli mal⸱alt⸱a⸱n social⸱a⸱n ŝtat⸱o⸱n.

Konsil⸱o⸱j av⸱in⸱a⸱j kaj ne⸱av⸱in⸱a⸱j

En Itali⸱o oni parol⸱as pri „av⸱in⸱a⸱j konsil⸱o⸱j” por indik⸱i mal⸱mult⸱e⸱kost⸱a⸱j⸱n solv⸱o⸱j⸱n por la pli-mal⸱pli grand⸱a⸱j zorg⸱o⸱j de la ĉiu⸱tag⸱a viv⸱o. Tamen, ĉar eĉ av⸱in⸱o⸱j foj⸱foj⸱e ne hav⸱as temp⸱o⸱n person⸱e trans⸱don⸱i si⸱a⸱n saĝ⸱o⸱n, oni kapt⸱is la „bon⸱a⸱n ide⸱o⸱n” kolekt⸱i tiu⸱j⸱n konsil⸱o⸱j⸱n ĉe la ret⸱ej⸱o (www.buonaidea.it).

Kia⸱manier⸱e for⸱ig⸱i maĉ⸱gum⸱o⸱n de sur pland⸱um⸱o? Simpl⸱e, met⸱u la ŝu⸱o⸱n ne⸱long⸱e en frost⸱uj⸱o⸱n kaj pro la mal⸱alt⸱a temperatur⸱o eĉ la plej obstin⸱a gum⸱o mal⸱glu⸱iĝ⸱os. Kia⸱manier⸱e en⸱bat⸱i najl⸱o⸱n sen las⸱i lun⸱a⸱j⸱n krater⸱o⸱j⸱n en la mur⸱o? En⸱pik⸱u la najl⸱o-pint⸱o⸱n en tualet⸱sap⸱o⸱n kaj la najl⸱o penetr⸱os en la mur⸱o⸱n per du⸱o da frap⸱et⸱o⸱j, kvazaŭ en vaks⸱o⸱n, las⸱ant⸱e la stuk⸱aĵ⸱o⸱n sen⸱vund⸱a. Kia⸱manier⸱e disting⸱i freŝ⸱a⸱n kaf⸱o⸱n dis⸱de mal⸱freŝ⸱a? Ĵet⸱u iom⸱et⸱e da kaf⸱pulvor⸱o en glas⸱o⸱n da akv⸱o kaj la kaf⸱o freŝ⸱a flos⸱os, la mal⸱freŝ⸱a mal⸱e.

Akv⸱o

Ebl⸱e la plej sagac⸱a konsil⸱o jen⸱as. Unu tag⸱o⸱n antaŭ ol for⸱vojaĝ⸱i, glaci⸱ig⸱u iom da akv⸱o en⸱e de et⸱a botel⸱o. En la tag⸱o de for⸱vetur⸱o, met⸱u la botel⸱o⸱n en la frost⸱uj⸱o⸱n. Okaz⸱e de elektro-inter⸱romp⸱o, kiu⸱n kutim⸱e mal⸱facil⸱as ek⸱konsci⸱i je re⸱hejm⸱iĝ⸱o, la en⸱hav⸱o degel⸱os kaj post⸱e re⸱glaci⸱iĝ⸱os horizontal⸱e anstataŭ vertikal⸱e.

Evident⸱e ind⸱as, antaŭ ol for⸱vojaĝ⸱i, el⸱pren⸱i la ŝu⸱o⸱j⸱n el la frost⸱uj⸱o. Se ne, kaj se la elektr⸱o inter⸱romp⸱iĝ⸱os, la maĉ⸱gum⸱o de⸱nov⸱e fiks⸱iĝ⸱os al la pland⸱um⸱o. Aŭ ebl⸱e est⸱us pli simpl⸱e rezign⸱i en⸱tut⸱e pri botel⸱o⸱j kaj frost⸱uj⸱o⸱j kaj, post for⸱est⸱o for de la hejm⸱o, kontrol⸱i elektr⸱a⸱n horloĝ⸱o⸱n por vid⸱i, ĉu ĝi montr⸱as ankoraŭ la ĝust⸱a⸱n hor⸱o⸱n. Nu, jen ne⸱av⸱in⸱a konsil⸱o.

Super⸱bazar⸱e modif⸱it⸱a⸱j ...

La kipr⸱a respublik⸱o si⸱n pret⸱ig⸱as far⸱iĝ⸱i la unu⸱a land⸱o de Eŭrop⸱a Uni⸱o, kaj ver⸱ŝajn⸱e de la tut⸱a mond⸱o, kies vend⸱ej⸱o⸱j kaj super⸱bazar⸱o⸱j est⸱os dev⸱ig⸱it⸱a⸱j ekspon⸱i sur apart⸱a⸱j bret⸱ar⸱o⸱j gen⸱etik⸱e modif⸱it⸱a⸱j⸱n nutr⸱aĵ⸱o⸱j⸱n.

La nov⸱aĵ⸱o, de⸱long⸱e atend⸱at⸱a de ekologi⸱ist⸱o⸱j, al⸱ven⸱as mal⸱mult⸱a⸱j⸱n monat⸱o⸱j⸱n antaŭ balot⸱o⸱j okaz⸱ont⸱a⸱j en maj⸱o. Ĉiu⸱j parti⸱o⸱j, tamen, montr⸱ant⸱e ne⸱kutim⸱a⸱n unu⸱anim⸱ec⸱o⸱n, si⸱n dev⸱ig⸱is valid⸱ig⸱i la leĝ⸱propon⸱o⸱n antaŭ la fin⸱o de la nun⸱a ofic⸱period⸱o.

Verd⸱a Parti⸱o

La batal⸱o kontraŭ gen⸱etik⸱e modif⸱it⸱a⸱j organism⸱o⸱j (GMO-oj), kiu kun⸱tren⸱os histori⸱a⸱n „en⸱get⸱ig⸱o⸱n” de tia⸱j produkt⸱aĵ⸱o⸱j, daŭr⸱as en Kipr⸱o almenaŭ ek⸱de maj⸱o 2004. Tiam la lok⸱a ekologi⸱ism⸱a parti⸱o (Kipr⸱a Verd⸱a Parti⸱o) prezent⸱is propon⸱o⸱n tia⸱n, esperant⸱e ig⸱i Kipr⸱o⸱n gvid⸱a en Eŭrop⸱o koncern⸱e la lukt⸱o⸱n kontraŭ GMO-oj.

La uson⸱a ambasad⸱o ne ŝat⸱is la propon⸱o⸱n. Spit⸱e al la verd⸱ul⸱o⸱j, kaj pli-mal⸱pli oficial⸱e, la ambasad⸱o prem⸱as ek⸱de 2005 la grek-kipr⸱a⸱n parlament⸱o⸱n mal⸱zorg⸱i pri la tem⸱o. Ĝi tim⸱is, ke fal⸱os vend⸱o⸱j de uson⸱a⸱j produkt⸱aĵ⸱o⸱j – plur⸱a⸱j gen⸱etik⸱e modif⸱it⸱a⸱j – ĉe la lok⸱a merkat⸱o.

Ingredienc⸱o⸱j

Laŭ aktual⸱a⸱j leĝ⸱o⸱j, en la pli⸱mult⸱o de land⸱o⸱j – inkluziv⸱e Kipr⸱o⸱n – manĝ⸱aĵ⸱o⸱j indik⸱u la ĉe⸱est⸱o⸱n de GMO-oj inter la ingredienc⸱o⸱j. Tio tamen ne ĉiam okaz⸱as. Industri⸱o⸱j ne interes⸱iĝ⸱as pri diafan⸱ec⸱o, ne⸱last⸱e ĉar mank⸱as en la nun⸱a moment⸱o pruv⸱o⸱j aŭ eĉ nur⸱a⸱j indic⸱o⸱j pri supoz⸱it⸱a danĝer⸱o de tia⸱j nutr⸱aĵ⸱o⸱j.

Sed, kiel rimark⸱ig⸱as la verd⸱a deput⸱it⸱o Jorgos Perdikis, ĉiam pli oft⸱e mank⸱as al konsum⸱ant⸱o⸱j rimed⸱o⸱j por elekt⸱i, kio⸱n met⸱i en la puŝ⸱ĉar⸱et⸱o⸱n. Tial nepr⸱as, laŭ li, se ne re⸱pren⸱i ĉiu⸱j⸱n ĉi nutr⸱aĵ⸱o⸱j⸱n, almenaŭ ili⸱n met⸱i en apart⸱a⸱j⸱n fak⸱o⸱j⸱n.

Sen⸱mit⸱a biografi⸱o de Zamenhof (2)

Laŭ mi⸱a vid⸱punkt⸱o, la re⸱ag⸱o de Angel⸱os Tsirimokos (MONATO 2010/4, p. 23) al mi⸱a recenz⸱o de Zamenhof. Biografi⸱a Skiz⸱o ne plen⸱e prav⸱as. Cert⸱e, pov⸱as est⸱i, ke mi mis⸱interpret⸱is vort⸱o⸱j⸱n de la aŭtor⸱o Aleksander Korĵenkov, kaj se tiel, do mi pardon⸱pet⸱as. Sed kelk⸱apart⸱e Angel⸱os Tsirimokos, ver⸱ŝajn⸱e, parol⸱as nur pri ne⸱sam⸱a⸱j vid⸱punkt⸱o⸱j.

Pri la antaŭ⸱nom⸱o⸱j: sur p. 4 Korĵenkov skrib⸱is: „La nom⸱o⸱j Eliezer en la hebre⸱a, Ludwik en la pol⸱a, Louis en la franc⸱a k.a. est⸱as naci⸱lingv⸱a⸱j form⸱o⸱j en la respektiv⸱a⸱j lingv⸱o⸱j.” Mi mult⸱e cerb⸱um⸱is pri la cel⸱o de tiu koment⸱o, ĉar ankaŭ al mi Lazar⸱o kaj Ludovik⸱o ne ŝajn⸱as du form⸱o⸱j de unu⸱sol⸱a nom⸱o. Ver⸱ŝajn⸱e, Aleksander Korĵenkov nur iom tro kurt⸱e si⸱n esprim⸱is. Sed kvankam la histori⸱o de la nom⸱o Lazar⸱o est⸱as relativ⸱e klar⸱a, la origin⸱o kaj fru⸱a histori⸱o de la nom⸱o Ludovik⸱o est⸱as tre ne⸱klar⸱a⸱j.

Pri la nask⸱iĝ⸱atest⸱o mi mem hav⸱as neni⸱a⸱n rekt⸱a⸱n sci⸱o⸱n. Aleksander Korĵenkov simpl⸱e dir⸱as sur p. 4: „Kiel Rus⸱land⸱a civit⸱an⸱o li est⸱is nom⸱at⸱a Lazar⸱j Markoviĉ Zamenhof, kiu est⸱as la sol⸱a oficial⸱a nom⸱form⸱o”. Interes⸱as, ke Aleksander Korĵenkov ne skrib⸱is la famili⸱a⸱n nom⸱o⸱n „Samenhof”; pri la ŝanĝ⸱o de Samenhof al Zamenhof mi supoz⸱is, ke tem⸱is ne pri oficial⸱a nom⸱ŝanĝ⸱o, sed nur pri ortografi⸱a afer⸱o, ĉar ne kon⸱at⸱a al mi est⸱as la ciril⸱a skrib⸱form⸱o de la nom⸱o.

Ĉu rus⸱o, ĉu pol⸱o? De⸱pend⸱as de oni⸱a vid⸱punkt⸱o. Laŭ mi⸱a propr⸱a sent⸱o, „pol⸱o” kaj „Pol⸱land⸱o” est⸱as politik⸱a⸱j vort⸱o⸱j. Kiu est⸱is civit⸱an⸱o de Rus⸱land⸱o, tiu est⸱is rus⸱o. Sam⸱e kiel, kiu est⸱as civit⸱an⸱o de Briti⸱o, est⸱as brit⸱o. La uz⸱o kaj signif⸱o de vort⸱o⸱j mult⸱e vari⸱as de epok⸱o al epok⸱o kaj de lok⸱o al lok⸱o. La vort⸱o⸱j „popol⸱o”, „gent⸱o”, „naci⸱o” hav⸱as nun⸱temp⸱e signif⸱o⸱j⸱n tre divers⸱a⸱j⸱n. Mi parol⸱as kaj pens⸱as laŭ la nun⸱temp⸱a signif⸱o kaj uz⸱ad⸱o de tia⸱j vort⸱o⸱j laŭ mi⸱a propr⸱a spert⸱o, kiu ja est⸱as lim⸱ig⸱it⸱a al Uson⸱o kaj Aŭstrali⸱o. En si⸱a Skiz⸱o Aleksander Korĵenkov neni⸱e indik⸱as, ke Zamenhof uz⸱is la pol⸱a⸱n lingv⸱o⸱n. Sur p. 6 est⸱as skrib⸱it⸱e: „La hejm⸱a kaj lern⸱ej⸱a lingv⸱o de la jun⸱a Lazar⸱j est⸱is la rus⸱a, kaj ĝi rest⸱is li⸱a hejm⸱a lingv⸱o dum la tut⸱a viv⸱o. Li rev⸱is far⸱iĝ⸱i rus⸱lingv⸱a poet⸱o.”

Do, mi⸱a⸱vid⸱punkt⸱e, tem⸱as pri tre subjektiv⸱a⸱j afer⸱o⸱j (escept⸱e de la nom⸱o⸱j Lazar⸱o kaj Ludovik⸱o).

Kiom da hom⸱o⸱j, tiom da gust⸱o⸱j

Malgraŭ afer⸱o⸱j, kiu⸱j unu⸱ig⸱as Eŭrop⸱o⸱n, ekzempl⸱e la eŭr⸱o, persist⸱as esenc⸱a⸱j diferenc⸱o⸱j, kiu⸱j⸱n oni ne pov⸱as ignor⸱i. Unu el ili est⸱as la manier⸱o prezent⸱i al la spekt⸱ant⸱ar⸱o film⸱o⸱n ekster⸱land⸱e turn⸱it⸱a⸱n (plej⸱oft⸱e angl⸱a⸱lingv⸱a⸱n).

Kiu loĝ⸱is eĉ dum mal⸱long⸱a period⸱o ekzempl⸱e en Itali⸱o, Franci⸱o, Germani⸱o aŭ Hispani⸱o, tre bon⸱e sci⸱as, ke pro divers⸱a⸱j, kaj precip⸱e kultur⸱a⸱j, kial⸱o⸱j mem⸱kompren⸱ebl⸱as, ke ĉio est⸱as dubl⸱it⸱a. Ne kulp⸱as nur ŝovinism⸱o kaj naci⸱ism⸱o. Kaj ne ĉiam ver⸱as, ke oni dubl⸱as film⸱o⸱j⸱n por montr⸱i, ke la propr⸱a lingv⸱o est⸱as super⸱a al la ceter⸱a⸱j. Dubl⸱ad⸱o simpl⸱e ig⸱as film⸱o⸱n pli kompren⸱ebl⸱a kaj ĝu⸱ebl⸱a.

Tem⸱as ceter⸱e pri proces⸱o pli mal⸱facil⸱a ol oni imag⸱as. Est⸱as neces⸱e traduk⸱i kaj re⸱traduk⸱i la el⸱dir⸱aĵ⸱o⸱j⸱n antaŭ ol ating⸱i rezult⸱o⸱n kontent⸱ig⸱a⸱n el ĉiu⸱j vid⸱punkt⸱o⸱j, ĉef⸱e el tiu – apart⸱e problem⸱a – de sinkron⸱ig⸱o. Tia operaci⸱o mult⸱e⸱kost⸱as, kaj ne ĉiu⸱j land⸱o⸱j pov⸱as pren⸱i tio⸱n al si.

Itali⸱o

La kompetent⸱o de dubl⸱ist⸱o⸱j (rilat⸱e tio⸱n la ital⸱o⸱j est⸱as renom⸱a⸱j en la tut⸱a mond⸱o) ebl⸱ig⸱as produkt⸱i film⸱versi⸱o⸱j⸱n tut⸱e analog⸱a⸱j⸱n al la origin⸱a⸱j, tiel ke la publik⸱o kutim⸱e eĉ ne ek⸱konsci⸱as, ke la projekci⸱at⸱a film⸱o est⸱as tiel adapt⸱it⸱a.

En Itali⸱o la ĉe⸱est⸱o de sub⸱tekst⸱o absolut⸱e ne est⸱as konsider⸱at⸱a. La vort⸱o „sub⸱tekst⸱o” mem (sottotitolo) ali⸱flank⸱e pens⸱ig⸱as tuj pri surd⸱ec⸱o. Mult⸱a⸱j ital⸱a⸱j film⸱o⸱j dispon⸱as sub⸱tekst⸱o⸱j⸱n por fremd⸱ul⸱o⸱j en ali⸱a⸱j lingv⸱o⸱j. Kiam hav⸱ebl⸱as la ital⸱a⸱j, tamen, oni klar⸱e preciz⸱ig⸱as, ke tem⸱as pri help⸱il⸱o por ne-aŭd⸱ant⸱o⸱j (no⸱n udenti).

En Itali⸱o la ŝtat⸱a kanal⸱o RAI tre pri⸱atent⸱as la rajt⸱o⸱j⸱n de surd⸱ul⸱o⸱j kaj last⸱a⸱temp⸱e eĉ ek⸱propon⸱is al ili la sen⸱pag⸱a⸱n, real⸱temp⸱a⸱n sub⸱tekst⸱ad⸱o⸱n de preskaŭ ĉiu⸱j el⸱send⸱o⸱j per⸱e de si⸱a tele⸱vide⸱o (paĝ⸱o 777). Oni do ne imag⸱as, ke bon⸱fart⸱ant⸱a hom⸱o pov⸱us konsci⸱e elekt⸱i vid⸱i la film⸱o⸱n per „surd⸱ul⸱a” manier⸱o.

Greki⸱o

Est⸱as ali⸱a⸱j land⸱o⸱j, kiel la nord-eŭrop⸱a⸱j aŭ la balkan⸱a⸱j, en kiu⸱j oni volont⸱eg⸱e akcept⸱as la ide⸱o⸱n rigard⸱i film⸱o⸱j⸱n en lingv⸱o mal⸱sam⸱a ol la ge⸱patr⸱a. Tie la hom⸱o⸱j kontent⸱iĝ⸱as pri blank⸱a⸱j, mal⸱varm⸱a⸱j sub⸱tekst⸱o⸱j en la sub⸱a part⸱o de la ekran⸱o kaj neniom plend⸱as. Tio okaz⸱as ekzempl⸱e en Kroati⸱o, Turki⸱o kaj Greki⸱o. En ĉi-last⸱a land⸱o oni tut⸱e sukces⸱is persv⸱ad⸱i la popol⸱o⸱n, ke est⸱as bon⸱ŝanc⸱o pov⸱i pli⸱bon⸱ig⸱i la propr⸱a⸱n kon⸱o⸱n de la angl⸱a (aŭ de ali⸱a lingv⸱o) sen⸱pag⸱e.

La grek⸱o⸱j fier⸱as pri tia „privilegi⸱o”, do ili mok⸱as ital⸱o⸱j⸱n kaj hispan⸱o⸱j⸱n, kiu⸱j – laŭ ili – eĉ per⸱fort⸱as kin⸱art⸱o⸱n, sen⸱sci⸱a⸱j (fi!) pri la ver⸱a voĉ⸱o de Michael Douglas aŭ de Robert De Niro. Ili asert⸱as, ke dank⸱e al ne⸱dubl⸱ad⸱o la pli⸱mult⸱o de la grek⸱o⸱j flu⸱as en la angl⸱a (kvazaŭ tio est⸱us inter⸱naci⸱a dev⸱o), dum ital⸱o⸱j kaj hispan⸱o⸱j ne kapabl⸱as dir⸱i pli ol „salut⸱o⸱n” kaj „dank⸱o⸱n”, al⸱don⸱e per aĉ⸱a el⸱parol⸱o.

El centr⸱a Eŭrop⸱o oni replik⸱as, ke sub⸱tekst⸱o⸱j distr⸱as kaj ne kompar⸱ebl⸱as al ver⸱a⸱j dialog⸱o⸱j. Oni ne ĉiam kompren⸱as, kiu el la person⸱o⸱j est⸱as parol⸱ant⸱a. Ceter⸱e, kiam vesper⸱e oni re⸱ven⸱as hejm⸱e⸱n post pen⸱ig⸱a labor⸱a tag⸱o, oni dezir⸱as sid⸱iĝ⸱i kaj mal⸱streĉ⸱iĝ⸱i, anstataŭ al⸱front⸱i al lecion⸱o (ne pet⸱it⸱a) pri fremd⸱a lingv⸱o.

Kiu prav⸱as?

La de⸱bat⸱o est⸱as interes⸱a kaj ver⸱ŝajn⸱e ĉiu⸱j (part⸱e) prav⸱as: cert⸱e prav⸱as la grek⸱o⸱j, kiu⸱j, kiel lern⸱ant⸱o⸱j diligent⸱a⸱j kaj, ek⸱de la plej fru⸱a infan⸱aĝ⸱o, ekster⸱ordinar⸱e mal⸱ferm⸱a⸱j al ali⸱a⸱j lingv⸱o⸱j kaj kultur⸱o⸱j, akcept⸱as rezign⸱i si⸱a⸱n lingv⸱o⸱n por ĝu⸱i la bel⸱o⸱n de la origin⸱a versi⸱o.