En'hav'o

• Milit'o kaj demokrati'o
• Fort'o'test'o inter Maroko kaj Alĝerio
• Ĉednestrio, rest'aĵ'o de frost'iĝ'int'a konflikt'o
• Japan'in'o'j ne plu vol'as silent'i
• Kial la mal'dekstr'o perd'as
• La Panteon'o'n oni en'ir'as, de ĝi oni el'ir'as
• La venk'o de la talibanoj mal'ord'ig'as la diplomati'a'n lud'o'n en Azi'o
• Mal'pli ard'ant'a'j verd'ul'o'j front'e al la klimat'a varm'iĝ'o
• Ĉe la ras'radik'o'j
• Ekvator'a Gvineo : forges'it'a diktatur'o
• En Irako, la re'ven'o de OIŜ
• En Latvi'o, la rus'a demand'o pri kiu ĉiu'j parol'as
• La temp'o de la mem'proklam'it'a'j just'ig'ant'o'j
• La or'pluv'o de la german'a'j social'demokrat'o'j
• De Minsk'o ĝis Kalezo

Milit'o kaj demokrati'o

de  Serge HALIMI

Nom'i intern'a'n mal'amik'o'n ebl'ig'as al kontest'at'a gvid'ant'o met'i si'a'j'n politik'a'j'n rival'o'j'n en la vic'o'n de ribel'ul'o'j aŭ de ekster'land'a'j agent'o'j. Sed al li ankaŭ util'as nom'i mal'amik'o'n ekster'a'n kaj asert'i ke li re'ag'as al ties minac'o'j : poz'ant'e kiel garanti'ul'o de la super'a'j interes'o'j de la naci'o, li alt'ig'as si'a'n majest'o'n. Laŭ la okcident'an'o'j, tia interpret'o klar'ig'as sam'temp'e, ke s-ro Vladimir Putin akr'ig'is la sub'prem'ad'o'n de si'a'j opon'ant'o'j kaj ke pri Ukrain'uj'o li postul'is de Uson'o garanti'o'j'n pri sekur'ec'o, pri kiu'j li sci'is, ke ili ne est'os don'ot'a'j (vid'u la artikol'o'n de David Teurtrie : La eŭrop'an'o'j ekster la lud'o – Ukrain'uj'o, kial la kriz'o En la inter'spac'et'o'j inter la land'lim'o'j). Tamen, por serĉ'i prezid'ant'o'n, kiu hav'as interes'o'n pri milit'a prov'o por lim'ig'i si'a'n mank'o'n de popular'ec'o, s-ro Joseph Bid'e'n est'as almenaŭ sam'e indik'it'a kiel li'a rus'a koleg'o.

La uson'a gazet'ar'o, kies analiz'o'j tuj al'pren'iĝ'as de la franc'a'j komunik'il'o'j, klar'ig'as al ni, ke “demokrati'a Ukrain'uj'o est'us strategi'a danĝer'o por sub'prem'a ŝtat'o konstru'it'a de s-ro Putin. Ĝi pov'us kuraĝ'ig'i la favor'ul'o'j'n al demokrati'o en Ruslando” [1] Tamen kiu pov'as kred'i, ke la vent'o de liber'ec'o blov'ant'a el tiom mal'riĉ'a kaj korupt'a land'o kiel Ukrain'uj'o, kies du precip'a'j gvid'ant'o'j de la opozici'o est'as jur'e persekut'at'a'j, tim'ig'us Kreml'o'n ? Kaj ankaŭ ne la am'o de Kievo je la publik'a'j liber'ec'o'j kaŭz'is ĝi'a'n milit'a'n apog'o'n far'e de Turk'uj'o.

Sed la grand'a'j fraz'o'j pri la demokrati'o en danĝer'o, reciprok'a arme'a akr'ig'o de la situaci'o, grand'eg'a'j milit'buĝet'o'j de la Pentagon'o [2], neni'o tia kun'ig'as la respublik'an'a'j'n kaj demokrat'a'j'n parlament'an'o'j'n, kiu'j ceter'e al'front'iĝ'as aŭ ŝajn'ig'as ribel'o'n aŭ intern'a'n milit'o'n. “Por defend'i la pac'o'n ekster'land'e, la prezid'ant'o Bid'e'n dev'as iom far'i la pac'o'n ĉi tie”, konsil'as al li eĉ la Wall Sreet Journal. “La rezist'ad'o al Ruslando unu'ig'as la senat'an'o'j'n progres'em'a'j'n kaj konservativ'a'j'n.” [3] Do, konflikt'o kun Moskvo iom mild'ig'us la uson'a'j'n politik'a'j'n mal'am'o'j'n …

La vag'em'a politik'o de s-ro Trump, li'a'j du akuz'iĝ'o'j antaŭ la kongres'o, la mensog'o'j de la ‘Russiagate”, la stak'o al la senat'ej'o, la akuz'o'j je elekt'a fraŭd'o aŭ je manipul'ad'o de la voĉ'don'il-nombr'ad'o sub'fos'is la pretend'o'n de Vaŝington'o trud'i instru'o'j'n pri demokrati'o al la tut'a mond'o. Franc'is Fukuyama, konced'ant'e ke li'a'j antaŭ'dir'o'j pri la “fin'o de la histori'o” est'is mal'prav'ig'it'a'j, nom'as “du ŝlos'il'a'j'n faktor'o'j'n tiu'temp'e sub'taks'it'a'j'n [de li]. Unu el ili est'is ĝust'e la “ebl'ec'o de politik'a dis'er'iĝ'o de la progres'int'a'j demokrati'o'j”. [4]. Nun, Fukuyama alarm'as, la intern'a'j dis'ec'o'j de Uson'o mal'help'as la mal'instig'a'n pov'o'n de la Okcident'o.

Sed, kelk'a'j'n monat'o'j'n post la okcident'a katastrof'o en Afgan'uj'o, far'it'a sen ke la eŭrop'an'o'j en'korp'ig'it'a'j en tiu aventur'o est'is konsult'it'a'j pri ĝi'a fin'o, sekv'at'a de la uson'a vang'o'frap'o al Franc'uj'o en la Pacifik-region'o, Vaŝington'o pov'as uz'i la kriz'o'n de Ukrain'uj'o por riproĉ'i si'a'j'n alianc'an'o'j'n kaj por re'dens'ig'i la vic'o'j'n en Eŭrop'o.

Serge HALIMI.

Fort'o'test'o inter Maroko kaj Alĝerio

Inter Alĝero kaj Rabat'o la temp'o de kun'viv'ad'o en indiferent'ec'o ŝajn'as for'pas'int'a. La afer'o de Okcident'a Saharo, neniam solv'it'a de 1975, de'nov'e infekt'as la rilat'o'j'n inter la du grav'ul'o'j de Magrebo. Al tio al'don'iĝ'as la pli'proksim'iĝ'o de la maroka reĝ'land'o kun Israelo, kiu'n la alĝeria estr'ar'o taks'as rekt'a milit'a minac'o kontraŭ ĝi'a land'o.

En mart'o 2022 dek afrik'a'j naci'a'j team'o'j konkurs'os en la apart'ig'a'j maĉ'o'j por kvalifik'iĝ'i en la Mond'a Pokal'o de pied'pilk'o, kiu est'as okaz'ont'a en novembr'o en Kataro. Star'ant'e en la sam'a grup'o, tiu'j de Maroko kaj Alĝerio cert'as ne renkont'iĝ'i. Ambaŭ'flank'e de la land'lim'o, por la sub'ten'ant'o'j sam'e kiel por tiu'j, kiu'j fajf'as pri la rond'a pilk'o, tio est'as mal'pez'iĝ'o. En kun'tekst'o de cikl'a'j alĝer'marok'a'j streĉ'o'j ek'de decembr'o 2020, tio for'ig'as la ombr'o'n de ŝovinism'a'j super'iniciativ'o'j kaj inter'okaz'aĵ'o'j ebl'ig'ant'a'j la plej grand'a'n mal'bon'o'n. Cert'e, la renkont'iĝ'o inter la du skip'o'j en decembr'o dum la arab'a Pokal'o de la naci'o'j okaz'ig'is bel'a'j'n frat'ec'a'j'n scen'o'j, sed la vet'cel'o est'is ja pli mal'grav'a ol al'ir'permes'o por la Mond'a Pokal'o.

Ek'de la sen'de'pend'iĝ'o de Alĝerio en 1962, la etos'o est'is mal'oft'e komplet'e kviet'a inter Alĝero kaj Rabat'o, kaj la rilat'o'j neniam liber'iĝ'is de ia mal'fid'o. La land'lim'a'j mal'konsent'o'j - kaŭz'o inter'ali'e de la "milit'o de la sabl'o'j" en oktobr'o 1963 - kaj la afer'o de Okcident'a Saharo - teritori'o de'postulat'a de Maroko kaj pri kiu Alĝerio pet'as mem'decid'a'n referendum'o'n profit'e al si'a'j popol'o'j, sam'temp'e sub'ten'ant'e la sen'de'pend'ist'o'j de Front'o Polisario - mal'help'as ĉi'a'n normal'ig'o'n inter la du najbar'o'j. Tio ankaŭ star'ig'as bar'o'n sur la voj'o al magreba ekonomi'a integr'ad'o, la Unu'iĝ'o de arab'a Magrebo (Um'a), proklam'it'a en Marrakech en februar'o 1989, est'ant'e nun'temp'e nur mal'plen'uj'o.

De pli ol kvar jar'dek'o'j, la situaci'o en Saharo neniel progres'is, malgraŭ proklam'ad'o de batal'halt'o, en septembr'o 1991, inter Rabat'o kaj Front'o Polisario. Kiel solv'o de "kompromis'o", la reĝ'land'o propon'as pli mal'pli larĝ'a'n aŭtonom'ec'o'n - sed sub si'a super'reg'ad'o - kio'n rifuz'as Alĝerio, kiu agnosk'as la arab'a'n demokrati'a'n sahar'an Respublik'o'n (RASD), kies al'iĝ'o'n al Organiz'o de afrik'a unu'iĝ'o (OUA, nun'temp'e afrik'a Unu'iĝ'o) ĝi facil'ig'is, kompens'e kaŭz'ant'e du jar'o'j'n post'e, la el'ir'o'n de Maroko el tiu fond'aĵ'o (Rabat'o real'ir'is al la Unu'iĝ'o en januar'o 2017)

Al tiu grav'eg'a problem'o pri Saharo al'don'iĝ'is ali'a'j plend'motiv'o'j. Alĝerio akuz'as Marokon neni'o'n far'i por mal'help'i kontraband'o'n kaj drog'komerc'aĉ'o'n ĉe si'a'j pord'o'j. Kaj Rabat'o taks'as la rifuz'o'n de Alĝero diskut'i pri re'mal'ferm'o de la ter'a land'lim'o, ferm'it'a de 1994, pun'ad'o de la reĝ'land'o per sufok'o de ties orient'a'j provinc'o'j, tradici'e mal'fermat'a'j al alĝeria okcident'o.

Last'a'temp'e, la mal'varm'a pac'o inter ambaŭ kontraŭ'ul'o'j iom post iom las'is spac'o'n al batal'em'a'j parol'ad'o'j. Pas'int'a'n 24-an de aŭgust'o, la alĝeria ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, S-ro Ramtane Lamamra, anonc'is la romp'o'n de la diplomati'a'j rilat'o'j kun Rabat'o. Tiu decid'o konsist'ig'is la logik'a'n konklud'o'n de difekt'ad'o aper'int'a la 20-an de decembr'o 2020, post anonc'o de kontrakt'o fin'trakt'it'a inter la serv'o'j de S-ro Donald Trump kaj la maroka reĝ'land'o pri uson'a agnosk'o de la "marok'ec'o" de okcident'a Saharo, kompens'e de normal'ig'o de la rilat'o'j inter Maroko kaj Israelo - land'o, kiu'n Alĝerio taks'as mal'amik'o kaj kun kiu ĝi hav'as neniu'n diplomati'a'n rilat'o'n.

Eĉ se ĝi est'is oficial'e minimum'ig'it'a, la decid'o de S-ro Trump est'is grav'a mal'sukces'o por Alĝero, des pli ke ĝi ne est'is nul'ig'it'a de la serv'o'j de S-ro Joseph Bid'e'n. La pli'proksim'ig'o inter Vaŝington'o, Tel-Avivo kaj Rabat'o - al kiu al'don'iĝ'as streĉ'it'ec'o'j'n inter Parizo kaj Alĝero pri plur'a'j afer'o'j (1) [1], inter kiu'j tiu de Sahelo - firm'ig'is la sent'o'n de ĉirkaŭ'bar'ad'o ekzist'ant'a'n ĉe la alĝeria reĝim'o. Tiu ĉi percept'ebl'as ek'de la ribel'mov'o'j en la arab'a mond'o en 2011, kaj est'is fort'e emfaz'it'a en 2019 de la popular'a kontraŭ'star'o de Hirak. La anonc'o far du'dek'o da afrik'a'j kaj arab'a'j land'o'j de mal'ferm'o de konsul'ej'o'j aŭ komerc'a'j reprezent'ej'o'j en Okcident'a Saharo pli'grav'ig'is tiu'n sent'o'n de diplomati'a izol'ec'o, dum du ali'a'j fakt'o'j koler'ig'is la alĝeri'an estr'ar'o'n.

Reciprok'a respond'o

Unu'e, la rivel'o'j pri uz'ad'o far Maroko de la israela program'o Pegasus, kiu ebl'ig'is spion'i la telefon'o'n de pli ol ses mil alĝeriaj grav'ul'o'j : politik'a'j respons'ul'o'j, milit'ist'o'j, estr'o'j de spion'serv'o'j, alt'rang'a'j funkci'ul'o'j, ekster'land'a'j diplomat'o'j en posten'o aŭ politik'a'j sub'ten'ant'o'j, inkluziv'e de opozici'ul'o'j (2) [2]. Por Alĝero la fakt'o, ke tiu'n spion'aĵ'o'n ebl'ig'is israela program'o est'as taks'at'a grav'ig'a cirkonstanc'o. Tio, des pli ke la israela ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, S-ro Yaïr Lapid, aktiv'ig'is la fajr'o'n, pas'int'a'n 12-an de aŭgust'o, kiam li est'is oficial'e vizit'e en Kasablanko : en ĉe'est'o de si'a maroka sam'rang'ul'o, S-ro Nasser Bourita, S-ro Lapid el'vok'is si'a'j'n "zorg'o'j'n pri la rol'o lud'at'a de Alĝerio en la region'o, ĝi'a pli'proksim'ig'o kun Irano kaj la kampanj'o, kiu'n ĝi okaz'ig'is kontraŭ akcept'o de Israelo kiel observ'a membr'o de la afrik'a Unu'iĝ'o".

Neni'o pli mank'is, por ke la alĝeria reg'ist'ar'o plend'u pri "apenaŭ vual'it'a'j minac'o'j" ĉe si'a'j land'lim'o'j. "Neniam, de 1948, membr'o de israela estr'ar'o est'is aŭd'it'a vort'ig'i minac'o'j'n kontraŭ arab'a land'o el teritori'o de ali'a arab'a land'o", deklar'is S-ro Lamamra, post est'i anonc'int'a romp'o'n de la diplomati'a'j rilat'o'j kun Rabat. De tiam, la sub'skrib'o de pri'sekur'a inter'konsent'o inter Maroko kaj Israelo, la 24-an de novembr'o, okaz'e de vizit'o en la reĝ'land'o de la israela ministr'o pri defend'o Benny Gantz, nur pli'fort'ig'is la mal'fid'o'n.

Post'e, la du'a koler'motiv'o de Alĝero est'is dis'don'ad'o, dum kun'ven'o de la mov'ad'o de la ne'al'lini'ig'it'a'j land'o'j en Nov'jork'o la 13 kaj 14-ajn de juli'o, de not'o far la ambasador'o pri Maroko ĉe la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, S-ro Omar Hilale, asert'ant'e ke "la brav'a kabil'a popol'o merit'as, pli ol ajn'a ali'a, plen'e ĝu'i si'a'n rajt'o'n al mem'decid'o". Ia reciprok'a respond'o, fakt'e. Ĉar Alĝero sub'ten'as la mem'decid'o'n de la sahar'an'o'j, tiam Rabat'o sam'e ag'as kun kabil'o'j, tiel apog'ant'e la tez'o'j'n de la mov'ad'o por mem'decid'o de Kabili'o (MAK), parti'o nun taks'at'a teror'ist'a de la alĝeria reg'ist'ar'o. Por tiu ĉi, la konstat'o klar'as : normal'ig'ant'e si'a'j'n rilat'o'j'n kun Israelo, kies influ'o en Uson'o grand'as, Maroko sent'as si'n potenc'em'a.

Al tiu'j plend'motiv'o'j, la oficial'a alĝeria parol'ad'o al'don'is akuz'o'n de koluzi'o de Maroko kun la separ'at'ist'o'j de MAK en incendi'o'j, kiu'j grav'e difekt'is la nord'o'n de la land'o dum'somer'e, mort'ig'ant'e pli ol 90 person'o'j'n. La kulp'ig'o de MAK kaj Rabat'o en tiu'j detru'o'j ĉef'e util'as por firm'ig'i la parol'ad'o'n, kun intern'a cel'o, pri minac'o ĉe la land'lim'o'j kaj por dev'ig'i la kontraŭ'star'ad'o'n, simbol'ig'it'a'n de Hirak, al pli da diskret'o. Tamen ĝi mal'util'as al komunik'ad'o de la reĝim'o ekster'land'e. La franc'a'j amas'komunik'il'o'j, ekzempl'e, facil'e pov'as pretekst'i tiu'n akuz'ad'o'n por emfaz'i ĝi'a'n mal'ver'ebl'ec'o'n. Mal'e, la riproĉ'o'j, pli serioz'a'j, pri uz'ad'o de la program'o Pegasus est'as preskaŭ ignor'at'a'j, dum mult'a'j alĝeri'an'o'j, inkluziv'e de membr'o'j de la opozici'o, taks'as tiu'n vast'a'n spion'ad'o'n milit'kaz'o.

Marokflanke, la reg'ist'ar'o unu'e montr'is de'ten'iĝ'em'o'n post la romp'o de la diplomati'a'j rilat'o'j. Ĝi ja not'is la decid'o'n de Alĝero sed taks'is ĝi'n "tut'e mal'prav'a". Komunik'aĵ'o de ministeri'o pri ekster'land'a'j afer'o'j kondamn'is " logik'o'n de pli'grav'ig'o " kaj rifuz'is la "pretekst'o'j'n tromp'a'j'n, eĉ sen'senc'a'j'n, kiu'j sub'ten'as ĝi'n", sam'temp'e asert'ant'e ke "la maroka reĝ'land'o plu est'os kred'ebl'a kaj lojal'a partner'o por la alĝeria popol'o".

Tamen Rabat ne rest'as sen'mov'a kaj intenc'as plu'ig'i si'a'n avantaĝ'o'n. Fort'ig'it'a'j de la uson'a apog'o, la diplomat'o'j de la reĝ'land'o uz'as prem'o'n sur Eŭrop'o, apart'e sur Hispanio, por ke ĝi al'lini'iĝ'u al la pozici'o de Vaŝington'o pri Saharo. "Eŭrop'o el'ir'u el si'a komfort'zon'o kaj sekv'u la mov'o'n de Uson'o", tiel deklar'is S-ro Bourita, ek'de la 15-a de januar'o. "Kiam Trump agnosk'as la aparten'o'n de Saharo al Maroko, tem'as pri grand'a venk'o por la reĝ'land'o, opini'as mal'nov'a maroka social'ist'a ministr'o. Ĝis tiam, Vaŝington'o daŭr'e al'pren'is ekvilibr'a'n pozici'o'n pri tiu konflikt'o, eĉ se milit'flank'e, Maroko ĉiam est'is ĝi'a alianc'an'o, mal'e pri Alĝerio pli proksim'a tiu'epok'e al orient'o-front'o kaj al Rusio ankoraŭ hodiaŭ."

Ĉe la Organiz'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UNo), tut'e ne mal'aprob'it'a de la palac'o post si'a provok'o pri mem'decid'o de la kabil'o'j, S-ro Hilale daŭr'ig'as la prem'ad'o'n. Komenc'e de novembr'o, ek'parol'ant'e antaŭ la kvar'a komision'o de la ĝeneral'a Asemble'o de On'u, li deklar'is ke "la de'komenc'a respond'ec'o de Alĝerio en la star'ig'o kaj daŭr'ig'o de la region'a konflikt'o pri maroka Saharo est'as cert'ig'it'a ĉiu'flank'e : politik'e, diplomati'e, milit'e, jur'e kaj hom'help'e". Kaj li al'don'is : "Maroko est'as en si'a Saharo kaj Saharo est'as en si'a Maroko". Dir'o, kiu eĥ'as la ĵus'a'n televid'a'n parol'ad'o'n de la reĝ'o Mohammed la ses'a okaz'e de la kvar'dek-ses'a dat're'ven'o de la "verd'a marŝ'o", dum kiu 350 000 marok'an'o'j direkt'iĝ'is al okcident'a Saharo por de'postul'i ties aparten'o'n al la reĝ'land'o. "Hodiaŭ, kiel pas'int'ec'e, la marok'ec'o de Saharo neniam kuŝ'os en la tag'ord'o de ajn'a trakt'ad'o", apart'e deklar'is la reĝ'o'n, por ja sci'ig'i al Alĝerio, ke ne est'as temp'o de kompromis'o.

Tamen ankaŭ la reĝ'land'o ricev'as mal'venk'o'j'n. Pas'int'a'n 10-an de juni'o, decid'o de Eŭrop'a Parlament'o rifuz'is la "uz'ad'o'n far Maroko de la kontrol'o'j ĉe la land'lim'o'j kaj de la migr'ad'o, apart'e de la izol'at'a'j ne'plen'aĝ'ul'o'j, kiel politik'a prem'rimed'o sur ŝtat'o-membr'o de la Unu'iĝ'o". Tiu'n deklar'o'n sekv'is en'ir'o de mil'o'j da marok'an'o'j en la hispan'a'n enklav'o'n de Ceuta, nord'e de la land'o, por trud'i al Hispanio al'lini'iĝ'o'n al la uson'a pozici'o. Post'e, la 29-an de septembr'o, la tribunal'o de Eŭrop'a Unu'iĝ'o nul'ig'is du decid'o'j'n de la Konsili'o, pri iu'flank'e la inter'konsent'o inter Maroko kaj la Unu'iĝ'o modif'ant'a la tarif'prefer'o'j'n konsent'it'a'j'n de tiu ĉi al la produkt'aĵ'o'j de maroka de'ven'o, kaj pri ali'flank'e ili'a inter'konsent'o de partner'ec'o en la kamp'o de daŭr'i'pov'a fiŝ'kapt'ad'o. En ambaŭ kaz'o'j la Kort'um'o opini'is, ke la rol'o kaj la reprezent'ec'o de Front'o Polisario kiel postul'ant'o "est'as taŭg'a'j por don'i al ĝi la rajt'o'n ag'i ĉe la juĝ'ist'o de la Unu'iĝ'o" sci'ant'e, ke "ĝi est'as inter'naci'e agnosk'at'a kiel reprezent'ant'o de la popol'o de okcident'a Saharo".

Arme'o'j de simil'a grav'ec'o

La romp'o de la diplomati'a'j rilat'o'j far Alĝero ne ĉes'ig'is la fort'o'test'o'n inter la du land'o'j. La 22-an de septembr'o, la alĝeria aer'a spac'o est'is mal'permes'at'a al marokaj aviad'il'o'j. La 31-an de oktobr'o, Alĝerio ferm'is la kluz'pord'et'o'j'n de la gas'o'dukt'o Magrebo-Eŭrop'o (GME), kiu proviz'is per gas'o, de 1996, Hispanion kaj Portugali'o'n tra Maroko. Tiu ĉi est'is tia'manier'e sen'ig'it'a de preskaŭ miliard'o'n da kubaj metr'o'j de natur'a gas'o - kies part'o kovr'as la tra'ir'rajt'o'n - kio reprezent'as 97% el ĝi'a'j bezon'o'j. De tiam la liver'o'j al Madrido ir'os per la gas'o'dukt'o Medgaz, kiu rekt'e konekt'as Alĝerion al Hispanio kaj kies en'ten'ec'o pov'as kresk'i de ok ĝis dek miliard'o'j da kubaj metr'o'j. Tio ne plen'ig'as la hispan'a'j'n bezon'o'j'n, sed la alĝeriaj respons'ul'o'j si'n dev'ont'ig'is liver'i per met'an'ŝip'o la diferenc'o'n sub form'o de natur'a likv'ig'it'a gas'o. Tiam Hispanio trov'iĝ'as "inter martel'o kaj ambos'o". Por instig'i ĝi'n fleks'i si'a'n pozici'o'n kaj agnosk'i la marok'ec'o'n de Saharo, Rabat'o sving'as la migr'ad'a'n arm'il'o'n, dum Alĝero uz'as la gas'proviz'ad'o'n por indik'i al Madrido, ke tia agnosk'o est'us al ĝi damaĝ'a.

Sam'temp'e, la pri'sekur'a situaci'o difekt'iĝ'as en Saharo. Jam, milit'a operaci'o okaz'ig'it'a la 13-an de novembr'o 2020 de Maroko en la bufr'o'zon'o de Guerguerat, en ekstrem'a sud'o de Okcident'a Saharo, halt'ig'is long'a'n sen'ŝanĝ'a'n afer'stat'o'n kaj instig'is Front'o Polisario mal'engaĝ'iĝ'i el la batal'halt'o de 1991. La 19-an de novembr'o, la mov'ad'estr'o, S-ro Brahim Ghali, deklar'is ke "la sahara popol'o super'reg'e fin'decid'is intens'ig'i si'a'n just'a'n liber'ig'a'n milit'o'n per ĉiu'j leĝ'a'j rimed'o'j, kaj unu'e per la arm'it'a lukt'o, ĝis star'ig'o de la suveren'ec'o de la sahara respublik'o sur si'a tut'a teritori'o". Eĉ se rest'as dub'o'j pri la ebl'ec'o por Front'o Polisario okaz'ig'i grav'a'j'n operaci'o'j'n en la saharaj teritori'o'j kontrol'at'a'j de Maroko, la minac'o de batal're'komenc'o kontribu'as al pli'grav'ig'o de la streĉ'o'j, des pli ke ankaŭ Alĝerio est'as koncern'at'a de la mal'sekur'ec'o en Saharo.

La 1-an de novembr'o, tag'o'n de memor'fest'o de la ek'milit'o de sen'de'pend'iĝ'o kaj la morgaŭ'o'n de la alĝeria decid'o ĉes'ig'i la gas'eksport'ad'o'n, tri alĝeriaj kamion'ist'o'j re'turn'e de komerc'a transport'o inter Ouargla kaj Zouerate, en Maŭritani'o, est'is mort'ig'it'a'j en bomb'ad'o, probabl'e per dron'o, proksim'e al Bir Lahlou, en teritori'o kontrol'at'a de Front'o Polisario. Du tag'o'j'n post'e, la alĝeria reg'ist'ar'o vigl'e re'ag'is, akuz'ant'e la "marokajn okupaci'a'j'n fort'o'j'n" kaj promes'ant'e ke tiu "murd'o" ne rest'os sen'pun'a.

Ĉu la situaci'o pov'as evolu'i en arm'it'a'n konflikt'o'n inter Alĝerio kaj Maroko ? Konsider'ant'e la last'a'j'n event'o'j'n, la risk'o ne mal'atent'ind'as. Alĝerflanke, oni kalkul'as 130 000 soldat'o'j'n, al kiu'j al'don'iĝ'ebl'as 150 000 rezerv'ul'o'j, sen forges'i 190 000 hom'o'j de sekur'trup'o'j. En Maroko, la reĝ'a'j trup'o'j en'ten'as 310 000 hom'o'j'n kaj 150 000 rezerv'ul'o'j'n. Tem'as do pri du arme'o'j de simil'a grav'ec'o, kiu'j front'as unu al la ali'a kaj kiu'j'n pov'us al'log'i la uz'ad'o de tut'o aŭ part'o de la impres'a arm'il'ar'o amas'ig'it'a de jar'dek'o ambaŭ'flank'e de la land'lim'o. Inter 2010 kaj 2020, Alĝerio tiel el'spez'is 90 miliard'o'j'n da dolar'o'j por milit'a'j ekip'aĵ'o'j, kontraŭ 36 miliard'o'j da dolar'o'j ĉe si'a najbar'o.

La ven'ont'a'j semajn'o'j dir'os, ĉu la du ŝtat'o'j re'ven'os al pli favor'a si'n'ten'o. Sed, sen serioz'a per'ad'o kaj kun'ig'it'a'j iniciat'o'j de la intelekt'ul'o'j de ambaŭ land'o'j, mult'as tiu'j, kiu'j tim'as, ke arm'il'o'j fin'e funkci'os konsekvenc'e de ek'ard'ig'o en Saharo. "La magreb'an'o'j memor'u pri la manier'o, per kiu Irako kaj Irano detru'is unu la ali'a'n, tiu'rilat'e avert'is la alĝeria verk'ist'o kaj poet'o Ami'n Khan (3) [3]. Profit'e al kiu ? Cert'e ne profit'e al la iraka kaj irana popol'o'j, eĉ ne al ili'a'j reĝim'o'j."

Lakhdar BENCHIBA kaj Omar-Lofti LAHLOU.

Ĵurnal'ist'o'j, respektiv'e en Alĝero kaj en Kasablanko

Ĉednestrio, rest'aĵ'o de frost'iĝ'int'a konflikt'o

La eks'prezid'ant'o de Ĉednestrio sen'surpriz'e venk'is la balot'ad'o'n de la 12-a de decembr'o. En tiu separ'at'ist'a porRusia region'o de Moldavio, la politik'o ne plu interes'as la hom'amas'o'j'n. Unu'e la jun'ul'o'j'n, kiu lac'iĝ'is viv'i en ne'agnosk'it'a ŝtat'o. La reg'ant'o'j si'a'flank'e laŭd'as sen'de'pend'ec'o'n kaj la ide'o'n de mult'kultur'a Moldav'a naci'o, laŭ la trajt'o'j de la Sovet'a hered'aĵ'o.

" Kiam fremd'ul'o demand'as al mi, mi respond'as, ke mi est'as el iu lok'o inter Ukrainio kaj Moldavio", ironi'e respond'as S-in'o Ludmila Kliuŝ. Kun tas'o da kaf'o en si'a'j man'o'j, tiu 36-jar'a jun'a vir'in'o sci'as, ke prononc'i la nom'o'n de la land'o, kie ŝi viv'as, perpleks'ig'us iu'n ajn fremd'ul'a'n al'parol'at'o'n. Instru'ist'o pri la franc'a, ŝi loĝ'as en Tiraspol, la ĉef'urb'o de Ĉednestrio, tiu tiom ne'kon'at'a "iu lok'o". Oficial'e nom'it'a Moldav'a Respublik'o de Dnestr'o, tiu proto'ŝtat'o ĉe la orient'a part'o de Moldavio, inter la river'o Dnestr'o kaj la Ukraina land'lim'o est'as agnosk'it'a de neni'u membr'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Sign'o de la kompleks'ec'o de la situaci'o, S-in'o Kliuŝ posed'as tri pasport'o'j'n : Rusi'an, Moldavi'an kaj tiu'n de Ĉesdnestrio. Ek'de 2006, Moskvo dis'don'as al civit'an'o'j de Ĉednestrio ident'ig'il'o'j'n, damaĝ'e al Respublik'o Moldav'a, kiu postul'as si'a'n suveren'ec'o'n sur la secesi'a ent'o. Ne'mal'hav'ebl'a por vojaĝ'i, la pasport'o de ali'a land'o est'as ŝlos'il'o, kiu'n ĉiu Ĉesdnestriano posed'as. "Sed tio ne signif'as, ke mi aprob'as la politik'o'n de iu aŭ ali'a land'o, tuj preciz'ig'as la instru'ist'o. Tem'as nur pri praktik'a afer'o." En ŝi'a situaci'o, tem'is nur pri daŭr'ig'i si'a'j'n stud'o'j'n en Moldavio.

La Ĉednestria afer'o re'ven'is en la gazet'ar'a atent'o post la elekt'o la 16-an de novembr'o 2020, de tre Por'eŭrop'a S-in'o Maia Sandu kiel prezid'ant'o de la Moldav'a respublik'o (per 57% de la voĉ'o'j), rezult'o pli'fort'ig'it'a post ok monat'o'j per parlament'a balot'ad'o gajn'it'a de ŝi'a parti'o, Parti'o Ag'ad'o kaj Solidar'ec'o (Pas), per 48% de la voĉ'o'j. Tiu eks'ekonomi'ist'o, labor'int'a en Mond'a Bank'o, ĵus en'posten'iĝ'int'a rimark'iĝ'is per fort'a mal'amik'ec'o al la secesi'a najbar'o. Re'memor'ig'ant'e, ke "Transdnestria region'o est'as integr'a part'o de la Moldav'a respublik'o", la nov'a reg'ant'o postul'is la re'tir'iĝ'o'n de la Rus'a'j trup'o'j, kiu'j est'as en la sekur'a zon'o, kiu mark'as la land'lim'o'n kun la secesi'a ent'o, laŭ la konsent'o de la 21-a de juli'o 1992 inter Rusio kaj ŝi'a land'o. Ŝi pov'as kalkul'i kun la sub'ten'o de Uson'o, kiu, per la voĉ'o de si'a ambasador'o, deklar'is si'n favor'a al "komplet'a re'integr'iĝ'o de Transdnestrio en la Moldav'a'n respublik'o'n". Sekv'ant'a reg'ist'ar'o'n dir'it'a'n porRusia, S-in'o Sandu montr'as program'o'n firm'e direkt'it'a'n al Eŭrop'a integr'iĝ'o de la land'o. Ŝi'a Ukraina najbar'o, kiu hav'as la sam'a'n ambici'o'n kaj al'front'as la porRusian secesi'o'n de Donbaso, fakt'e afiŝ'as si'a'n solidar'ec'o'n kun Kiŝinev'o, la Moldav'a ĉef'urb'o. Ek'de la 1-a de septembr'o, Ukrainio mal'permes'as al vetur'il'o'j hav'ant'a'j Ĉednestrian licenc'plat'o'n en'ir'i en ĝi'a'n teritori'o'n.

"Eŭrop'a Uni'o ŝajn'as dezir'i re'viv'ig'i Social'ist'a'n Sovet'a'n Respublik'o'n de Moldavio", ironi'as S-ro Vital'i Ignatev, ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j de Ĉednestrio, kiam ni pri'demand'as li'n pri la politik'a'j ŝanĝ'o'j okaz'int'a'j ĉe la ali'a flank'o de la land'lim'o. Li alud'as la trud'a'n kre'o'n de la Moldav'a ent'o en'e de Sovetio en 1940. Post la reg'ad'o de la Rus'a imperi'o ek'de la 18-a jar'cent'o Ĉednestrio unu'e integr'iĝ'is en Social'ist'a'n Sovet'a'n Respublik'o'n de Ukrainio ĉe la fin'o de la en'land'a milit'o (1917-1923). Tie ĝi ĝu'is aŭtonom'a'n status'o'n, kiu cert'ig'is, ĉef'e, lingv'a'j'n rajt'o'j'n por la grand'a mal'pli'mult'o tiam dir'it'a Ruman'a. Sed Moskvo ŝanĝ'is si'a'n politik'a'n direkt'o'n en la fin'o de la jar'o'j 1930-aj. La Sovet'a'j aŭtoritat'ul'o'j asert'is la ekzist'o'n de apart'a Moldav'a ident'it'ec'o. La ciril'a alfabet'o anstataŭ'is la latin'a'j'n liter'o'j'n de la Ruman'a lingv'o, por sub'strek'i, ke la Slav'a influ'o penetr'is la Ruman'lingv'a'j'n mal'pli'mult'o'j'n de la marĝen'o'j de la car'a imperi'o ĝis kre'iĝ'o de propr'a kultur'o. Ĉi last'a etend'iĝ'is ĝis Besarabi'o, region'o trov'iĝ'ant'a for el Dnestr'o, kiu eskap'is el la bolŝevik'a potenc'o en 1918 antaŭ ol integr'iĝ'i en Rumani'o'n. En 1940 Ruĝ'a Arme'o pren'as ĝi'n laŭ la sekret'a'j klaŭz'o'j de la German-Sovet'a pakt'o de 1939. Kun'ig'it'a kun Ĉednestrio, kiu tiam dis'iĝ'is el Ukrainio, Besarabi'o perd'int'a sud'a'n part'o'n, iĝ'as Social'ist'a Sovet'a Respublik'o de Moldavio.

Mult'a'j jun'ul'o'j for'ir'as ekster'land'e'n

Kun'lig'it'a'j de la decid'o de Moskvo, la du bord'o'j de Dnestr'o de'nov'e hav'is mal'simil'a'j'n destin'o'j'n kiam Sovetio dis'frakas'iĝ'is. La 2-an de septembr'o 1990, kelk'a'j'n monat'o'j'n post kiam la Moldav'a reg'ist'ar'o deklar'is si'a'n suveren'ec'o'n, Ĉednestrio si'a'vic'e deklar'as si'a'n sen'de'pend'ec'o'n. La nov'a naci'a projekt'o de Kiŝinev'o, ĉef'e port'at'a de sub'ten'ant'o'j de integr'iĝ'o en Rumani'o'n, est'is amas'e rifuz'it'a de la rus'lingv'a'j loĝ'ant'o'j en la sud'a kaj orient'a part'o'j de la land'o. En mart'o 1992 prov'o de milit'ist'a kontrol'o de la mal'dekstr'a bord'o de Dnestr'o rezult'ig'is batal'o'j'n, kiu'j ĉes'is per milit'paŭz'a konsent'o sub'skrib'it'a la 21-an de juli'o. Tri jar'dek'o'j'n post'e, la Ĉednestria proto'ŝtat'o plu daŭr'as kiel rest'aĵ'o de tiu geopolitik'a kriz'o. "Ni'a sen'de'pend'ec'o jam est'as real'aĵ'o, firm'e asert'as S-ro Ignatev. Rest'as nur rajt'ig'i ĝi'n."

Tamen neni'o cert'ig'as la ne'invers'ig'ebl'ec'o'n de tiu fakt'o. Ĉar paralel'e kun si'a serĉ'ad'o de inter'naci'a agnosk'o, la Ĉednestriaj reg'ant'o'j ver'ŝajn'e al'front'os intern'a'n rajt'ig'a'n problem'o'n de la ŝtat'o. Tut'a generaci'o kresk'is tie, sen neniam est'i ag'ant'o aŭ atest'ant'o de konflikt'o kun la najbar'o, kaj pro la temp'o pas'ant'a, la entuziasm'o de la pas'int'a venk'o erod'iĝ'is. "Ĉu vi vol'as sci'i tio'n, kio signif'as viv'i en land'o ne agnosk'it'a ?" ek'dir'as S-in'o Anna N. kun apenaŭ kaŝ'it'a lac'ec'o. Kun cigared'o apenaŭ fajr'ig'it'a inter si'a'j fingr'o'j, tiu ŝtat'ofic'ist'o de la ministr'ej'o pri agr'o'kultur'o sid'as ĉe restoraci'a teras'o de la avenu'o de la 25-a de oktobr'o, kiu tra'ir'as en Tiraspol de orient'o al okcident'o. Sur la strat'o, profit'ant'a'j mild'a'n printemp'a'n vesper'o'n, grup'o'j kaj par'o'j de adolesk'ant'o'j promen'as kaj renkont'iĝ'as. Hav'ant'a du'dek'o'n da jar'o'j, la jun'ul'in'o, kies anonim'ec'o'n ni protekt'as, ŝajn'as hav'i mal'grand'a'n interes'o'n por la est'ont'ec'o de la ŝtat'o, kiu labor'ig'as ŝi'n. "Ebl'e la land'o est'os agnosk'it'a, ebl'e ĝi iĝ'os aŭtonom'a provinc'o de Moldavio, ŝi dir'as sarkasm'e. Ĉiel, la tag'o'n kiam tio al'ven'os, mi esper'as, ke mi jam est'os for'ir'int'a el ĝi.

Mal'fort'ig'it'a de la politik'a'j cirkonstanc'o'j, Ĉednestrio vid'is la fal'o'n de si'a loĝ'ant'ar'o, sam'e kiel okaz'is en Moldavio. Hav'int'a 706 000 loĝ'ant'o'j'n en 1990, la region'o nun hav'as nur 450 000 [1]. Mult'a'j jun'ul'o'j for'ir'as por stud'i aŭ labor'i ekster'land'e'n. En 2016 la averaĝ'a salajr'o apenaŭ ating'is 336 dolar'o'j'n (298 eŭr'o'j'n) en la land'o, laŭ la esplor'grup'o Expert-Grup [2]. "Ĉiu'j hav'as amik'o'n aŭ famili'an'o'n en fremd'a land'o", tiel klar'ig'as jun'ul'in'o de 25 jar'o'j, kiu ne plu loĝ'as en la urb'o, kie ŝi kresk'is. "Mi for'ir'is dek'ses-jar'aĝ'a kun mi'a'j ge'patr'o'j, kaj nun mi loĝ'as en Ĉini'o." Ĉar tiu Azi'a land'o ferm'is si'a'j'n land'lim'o'j'n dum la mond'a epidemi'o, ŝi trov'iĝ'is blok'it'a en la ĉef'urb'o de Ĉednestrio, kie ankoraŭ viv'as ŝi'a'j ge'av'o'j. Dank'e al Internet, ŝi daŭr'e distanc'e labor'as, kiel redakt'ist'o por entrepren'o de publik'a'j rilat'o'j. "Mi kontent'as est'i kresk'int'a ĉi tie, sed mi ne re'ven'os por instal'iĝ'i tie. Mi ne est'as tiel patriot'a", ŝi dir'as rid'ant'e.

Por Iv'a'n Voit, histori'ist'o kaj instru'ist'o en la ŝtat'a universitat'o de Ĉednestrio, la al'iĝ'o de la jun'ul'o'j al la naci'a projekt'o "de'pend'as de la perspektiv'o'j kiu'j est'os don'it'a'j". Zorg'em'a'j ŝtop'i la fuĝ'ad'o'n, la aŭtoritat'o'j si'a'flank'e klopod'is fort'ig'i "Ĉednestrian ident'ec'o'n". Laŭ ili ĝi est'as baz'it'a ne sur etn'ec'o, nek sur la Rus'a lingv'o, sed sur asimil'ist'a model'o hered'it'a de la Sovetia epok'o. "La kre'iĝ'o de ni'a land'o est'as re'ag'o al dis'iĝ'o de USSR, klar'ig'as Voit. La region'a ident'ec'o est'is histori'e la neces'a cement'o por kun'ten'ig'i la popol'o'j'n loĝ'ant'a'j'n en tiu zon'o : Slav'o'j'n, Ruman'o'j'n, Jud'o'j'n, Turk'o'j'n... Ĝi post'e kristal'iĝ'is ĉirkaŭ la kategori'o de Sovet'a civit'an'o : tiam ni hav'is neniu'n problem'o'n lig'it'a'n al la naci'a demand'o." Tiu asert'o tamen forges'as kelk'a'j'n nigr'a'j'n paĝ'o'j'n de la Stalin'ism'a epok'o : sam'e kiel en la ceter'o de USSR, Ĉednestrio ricev'is si'a'n kvant'o'n de pun'prem'o'j laŭ la oscil'ad'o'j de la politik'o pri naci'ec'o'j. Sed ĝi sub'strek'as la grav'ec'o'n, kiu'n Tiraspol don'as al la relativ'e pac'a mult'etn'a kun'viv'ad'o, kiu ekzist'is en la du'a du'on'o de la 20-a jar'cent'o en Sovetio, antaŭ ol naci'ism'a'j furor'o'j re'aper'as en la eks'respublik'o'j ek'de 1991. Pruv'o de tiu grav'ec'o, la secesi'a Ĉednestrio komenc'e pren'is la oficial'a'n nom'o'n de Moldav'a Respublik'o Sovet'a Social'ist'a de Dnestr'o en si'a deklar'o de sen'de'pend'ec'o en 1990. La nov'a ŝtat'o tiam asert'is si'a'n vol'o'n protekt'i la Sovet'a'n kaduk'iĝ'ant'a'n konstru'aĵ'o'n. La 17-an de mart'o 1991, la loĝ'ant'ar'o voĉ'don'as per 97% por la daŭr'ig'o de USSR dum referendum'o, kiu'n la Moldav'a'j aŭtoritat'o'j decid'is bojkot'i. Post la mal'aper'o de Sovet'a Uni'o, la Ĉednestria respublik'o ŝanĝ'as si'a'n nom'o'n al Moldav'a respublik'o de Dnestr'o. "Tio est'is re'ag'o al la perfid'o de la tiam'a'j elit'o'j", klar'ig'as Voit, laŭ kiu ĉi last'a'j kulp'as pri akcept'o de la dis'iĝ'o de USSR malgraŭ la venk'o de "jes" (76% en la tut'a USSR).

La elekt'o de S-in'o Sandu, laŭ la universitat'an'o, est'as la pruv'o, ke "la Moldav'a politik'o rest'as viktim'o de tiu Ruman'a naci'ism'o". Li re'memor'ig'as, ke tiu prezid'ant'o deklar'is si'n, la pas'int'a'n april'o'n antaŭ la parlament'a asemble'o de Konsili'o de Eŭrop'o, favor'a al la artikol'o 13-a de la konstituci'o. Ĝi'a cel'o : ig'i la ruman'a'n oficial'a lingv'o de la land'o, laŭ decid'o de la konstituci'a kort'um'o de 2013. Ŝi'a deklar'o est'as la last'a epizod'o de debat'o, kiu komenc'iĝ'is en 1989, kiam la moldav'a est'is deklar'it'a oficial'a lingv'o kaj la ciril'a alfabet'o for'las'it'a por la latin'a. Sekv'is lingv'a kaj politik'a disput'o, kiu'n part'o'pren'is la Moldav'a scienc'a akademi'o, kiu decid'is en 1996, ke la "ruman'a lingv'o" est'as la ĝust'a nom'o de la lingv'o parol'at'a en la land'o. "Ni est'as tiu'j, kiu'j defend'as la moldav'a'n lingv'o'n" konklud'as kontent'a S-ro Voit.

En Ĉednestrio tri lingv'o'j est'as oficial'a'j : la rus'a, la moldav'a kaj la ukraina. "Ĉiu famili'o pov'as decid'i en kiu lingv'o la infan'o lern'ej'an'iĝ'os", asert'as S-in'o Tatiana Diordieva, direktor'o de la infan'vart'ej'o n°1 de la ĉef'urb'o. En la koridor'o'j de ŝi'a establ'o, desegn'aĵ'o'j sur la mur'o'j montr'as hom'o'j'n vest'it'a'j'n per tradici'a'j kostum'o'j Moldav'a'j kaj Ukrainaj, ten'ant'e si'n man'en'man'e sub la respublik'a flag'o. En la muzik'ĉambr'o du dek'o'j da blond'a'j kap'et'o'j, vest'it'a'j per uniform'o'j de Ruĝ'a Arme'o prepar'iĝ'as por prov'lud'o de spektakl'o okaz'e de la 9-a de maj'o (dat're'ven'o de la Sovet'a venk'o super la nazi'a Germanio). En la program'o : danc'o kaj kant'o'j arme'a'j, patriot'a'j de USSR. "La ceter'o de la jar'o, la infan'o'j lern'as pri la region'a folklor'o kaj kant'as en ali'a'j lingv'o'j", asert'as S-in'o Diordieva, zorg'em'a sub'strek'i la mult'kultur'a'n karakter'o'n de la instru'ad'o. Malgraŭ ĉio, la rus'a rest'as la ĉie'a lingv'o, tiel en la koridor'o'j de la vart'ej'o, kiel en la strat'o'j de Tiraspol.

Moskvo hav'as super'a'n influ'o'n

"Mi lern'is la moldav'a'n en lern'ej'o, kiel du'a'n lingv'o'n, sed mi ne uz'as ĝi'n en mi'a ĉiu'tag'a viv'o", agnosk'as S-in'o Aliona Zolotij, jun'a instru'ist'o pri la angl'a. Sam'e kiel ŝi, la plej'part'o de Ĉednestrianoj hav'as lern'ej'a'n kon'o'n de la moldav'a kaj la ukraina. Cert'e, la tri lingv'o'j trov'iĝ'as, ĉiu'j, sur la fronton'o'j de la publik'a'j konstru'aĵ'o'j, sed la moldav'a kaj la ukraina mal'aper'as profit'e al la lingv'o de Puŝkin sur la butik'a'j ŝild'o'j, la reklam'aĵ'o'j aŭ en la trink'ej'a'j konversaci'o'j. Tiu situaci'o serv'as al okcident'land'a'j dir'o'j, kiu'j prezent'as Ĉednestrion kiel teritori'o'n "okup'it'a'n de Rusio". Ja Moskvo hav'as super'a'n influ'o'n pri la est'ont'ec'o de la mal'grand'a respublik'o. Kvankam ĝi neniam agnosk'is ĝi'a'n sen'de'pend'ec'o'n, Rusio liver'as grav'a'n ekonomi'a'n help'o'n, kaj subvenci'it'a'n gas'o'n [>3]. Inter'ŝanĝ'e ĉi tiu politik'e rest'as fort'e lig'it'a kaj lud'as la rol'o'n de protekt'il'o kontraŭ eventual'a an'iĝ'o de Moldavio al NATO - perspektiv'o, ke Kreml'o ne ignor'as, malgraŭ la en'skrib'o de la neŭtral'a princip'o en la Moldavi'an konstituci'o'n.

En la strat'o'j de Tiraspol, la impet'o al Moskvo spert'it'a en 2006 dum ali'a referendum'o ŝajn'as mal'aper'int'a. Pri la demand'o ĉu ili aprob'as sen'de'pend'ec'o'n aŭ "ebl'a'n est'ont'a'n integr'iĝ'o'n" en la Rusi'an federaci'o'n, 97% de la voĉ'don'int'o'j tiam respond'is "jes". "Tiu'j, kiu'j vol'as an'iĝ'i al Rusio est'as la mal'jun'ul'o'j", asert'as s-in'o Zolotij. La 23 jar'aĝ'a rus'lingv'a jun'ul'in'o ne konsider'as si'n kiel Rus'a'n : "Mi est'as de Ĉednestrio, sed ekster'land'e mi dir'as, ke mi est'as Moldav'a, tio est'as pli simpl'a." Sam'e kiel la plej'part'o de la renkont'it'a'j jun'ul'o'j, ŝi opini'as, ke unu'iĝ'o kun Moldavio rest'as la plej "real'ism'a" voj'o. "Sam'e kiel Gagauzio" ŝi preciz'ig'as, referenc'ant'e al tiu aŭtonom'a region'o de sud'a Moldavio, plej'part'e turk'lingv'a. Ĉu la generaci'a ŝanĝ'o mal'fort'ig'is la dezir'o'n de unu'iĝ'o kun la Slav'a grand'a frat'o ? Lac'a'j atend'i inter'naci'a'n agnosk'o'n la jun'ul'o'j ŝajn'as dezir'i antaŭ ĉio pragmat'a'n solv'o'n de tiu frost'iĝ'int'a konflikt'o.

Loïc RAMIREZ

[1] Sabin'e von Löwis kaj Andre'i Crivenco, "Shrinking Transdnistria - older, mor'e monoton'e, mor'e dependent", Centr'e for East European and International Studies, Berlino, 27-a de januar'o 2021.

[2] Adri'a'n Lupuşor kaj Alexandru Fal'a (sub la direkt'o de), "What ar'e the economic treats for Transdnistrian economy in 2016-2017", Expert-Grup, Kiŝinev'o, 26-a de juli'o 2016

[3] Leg'u : Jens Malling, "De Ĉednestrio ĝis Donbaso, la histori'o ripet'iĝ'as", Le Mond'e diplomatique, mart'o 2015.

Japan'in'o'j ne plu vol'as silent'i

La triumf'o'n de la Liberal'a Demokrati'a Parti'o en Japani'o en la parlament'a'j elekt'ad'o'j de Oktobr'o 2021 akompan'is mal'venk'o por femin'ism'o, kun mal'kresk'o de la nombr'o de parlament'an'in'o'j. Sed, dank'e al la mov'ad'o #MeToo, opini'o'j est'as el'dir'at'a'j kaj mobiliz'o'j okaz'as. Sed ili ankoraŭ ne sukces'is penetr'i en firma'o'j'n kaj elekt'it'a'j'n asemble'o'j'n.

Unu'a'foj'e, la leĝ'o de 2018, nom'at'a "leĝ'o por antaŭ'e'n'ig'i la komun'a'n part'o'pren'o'n de vir'o'j kaj vir'in'o'j en la politik'o", est'is aplik'it'a al elekt'ad'o. Sed post la elekt'ad'o'j de la 31-a de Oktobr'o 2021, la proporci'o de vir'in'o'j elekt'it'a'j al la Ĉambr'o de Reprezent'ant'o'j mal'kresk'is : 45 parlament'an'in'o'j el en'tut'e 465 seĝ'o'j, kontraŭ 47 antaŭ kvar jar'o'j. Japani'o nun rang'as en la 164-a lok'o (el 190 land'o'j) laŭ egal'ec'o de la seks'o'j en la politik'o.

Japan'a'j femin'ist'o'j postul'is ke la leĝ'o inkluziv'u la dev'o'n ating'i "just'a'n distribu'o'n de vir'a'j kaj vir'in'a'j kandidat'o'j". Sed ili est'is fort'e kontraŭ'it'a'j de dekstr'ism'a'j parlament'an'o'j [1], kaj la ratif'it'a versi'o nur pet'as al parti'o'j "kiel ebl'e plej klopod'i".

En la last'a elekt'ad'o, 9,7% de la kandidat'o'j nom'um'it'a'j de la reg'ant'a Liberal'a Demokrati'a Parti'o (LDP) est'is vir'in'o'j, dum la ĉef'a opozici'a Konstituci'a Demokrati'a Parti'o (KDP, centr'a-mal'dekstr'a) est'is nur iom'et'e pli aŭdac'a : 18,4% de ĝi'a'j kandidat'o'j est'is vir'in'o'j [2]. Nur la Komun'ist'a Parti'o (35,4 procent'o'j) kaj la Social'demokrat'a Parti'o (60 procent'o'j) hav'is kontent'ig'a'j'n nombr'o'j'n de vir'in'a'j kandidat'o'j, kvankam tiu last'a kandidat'ig'is nur naŭ parti'an'o'j'n.

Ĉu ĉi tio signif'as ke la influ'o de femin'ist'o'j est'as ne'konsider'ind'a ? Kvankam ili'a task'o est'as mal'facil'a, oni pov'as sent'i ke ŝanĝ'o okaz'is en la soci'o en last'a'j jar'o'j. Pri tio atest'as la mal'ferm'o de la unu'a femin'ism'a libr'ej'o en Tokio en Januar'o 2021, far'e de f-in'o Matsuo Akiko, fond'int'o de la el'don'ej'o Etc. Books. Kun'e kun la verk'ist'o Kitahara Minor'i, ŝi lanĉ'is la mov'ad'o'n #MeToo #WithYou (Ankaŭ mi ; Kun vi), kiu al'vok'is por manifestaci'o'j kontraŭ la sen'kulp'ig'o'j de far'int'o'j de pruv'it'a'j seks'a'j atenc'o'j, post kvar proces'o'j en Mart'o 2019. Tiu'temp'e, la region'a tribunal'o de Nagoj'o sen'kulp'ig'is patr'o'n kiu trud'dev'ig'is seks'a'j'n rilat'o'j'n al si'a fil'in'o ek'de ŝi'a 13-a jar'o dum ses jar'o'j, ĉar rest'is dub'o pri tio, "ke ŝi ne pov'is rezist'i ĉi tiu'j'n ag'o'j'n." La sam'a verdikt'o est'is don'it'a en la tribunal'o de Ŝizuoka pri patr'o akuz'it'a pri la seks'per'fort'o de si'a 12-jar'aĝ'a fil'in'o, pro la kontraŭ'dir'o'j en la deklar'o'j de la viktim'o. La tribunal'o de Fukuoka sen'kulp'ig'is kadr'ul'o'n akuz'it'a'n pri la seks'per'fort'o de dung'it'in'o kiu'n li dev'ig'is trink'i alkohol'aĵ'o'n - kaj kies "ne'pov'o rezist'i" tial est'is bon'e establ'it'a - pro tio, ke la akuz'it'o ne sci'is tio'n. La sam'a'n verdikt'o'n don'is la tribunal'o de Shizuoka pri vir'o kiu seks'per'fort'is vir'in'o'n post kiam li bat'is ŝi'n, pro tio, ke li ne pov'is kompren'i ke ŝi'a letargi'o signif'is ŝi'a'n rifuz'o'n. Post ĉi tiu'j manifestaci'o'j, la unu'a'j tri akuz'it'o'j fin'e est'is konviktitaj de tribunal'o'j de apelaci'o.

La batal'o jam daŭr'is dum jar'dek'o'j

De tiam, ĉi tiu'j renkont'iĝ'o'j, ankaŭ nom'at'a'j Flower Demo (Flor'a Manifestaci'o), est'as far'iĝ'int'a'j lok'o kie viktim'o'j de seks'per'fort'o kaj sang'adult'o pov'as parol'i. Ili regul'e okaz'as je la 11-a de ĉiu monat'o. Kiel la verk'ist'o Kitahara Minor'i klar'ig'is, "Dank'e al la slogan'o ’WithYou’ (Kun Vi), oni fin'e pret'as ili'n aŭd'i kaj kred'i. Antaŭ'e, mank'is al ni sekur'a lok'o por parol'i. Nun, ni hav'as lok'o'n kie ĉiu'j pov'as rakont'i si'a'j'n histori'o'j'n kaj ankaŭ esprim'i si'a'n solidar'ec'o'n, io kio oft'e kruel'e mank'as al viktim'o'j [3].

Al femin'ist'o'j kaj ili'a'j ag'o'j oni pov'as atribu'i mal'pli'iĝ'int'a'n toler'em'o'n por seks'a kaj hejm'a per'fort'o. La batal'o jam daŭr'is dum jar'dek'o'j, kiel soci'olog'in'o Ueno Chizuko montr'as en Une idéologie pour survivre [4], en kiu ŝi rakont'as la debat'o'j'n por ĉes'ig'i sen'pun'ec'o'n pro ag'o'j de agres'o. La femin'ism'a mov'ad'o ankaŭ batal'as kontraŭ diskriminaci'o kaj mizogin'ec'o, precip'e per la ret'ej'o de la asoci'o por kondamn'i la seks'ism'a'j'n rimark'o'j'n de prefekt'o Ishihara kaj ili'n mal'aper'ig'i el la publik'a spac'o, kre'it'a en 1999, kiu al'juĝ'as premi'o'n por seks'ism'a'j rimark'o'j far'it'a'j de vir'o'j kaj vir'in'o'j en publik'a'j ofic'o'j.

En 2021, la premi'o pas'is kun'e al s-in'o Sugita Mi'o kaj s-ro Mor'i Yoshiro. La unu'a est'as parlament'an'in'o de la LDP, kon'at'a pro si'a'j kontraŭ'femin'ism'a'j kaj kontraŭ-LGBTQ-aj provok'o'j. En Septembr'o 2020, por prav'ig'i la verdikt'o'n de la kvar proces'o'j de Mart'o 2019, si deklar'is ke "vir'in'o'j pov'as mensog'i tiom, kiom ili dezir'as [5]".

Koncern'e s-ro'n Mor'i, la prezid'ant'o de la Organiz'a Komitat'o de la Olimpik'a'j kaj Para'lim'pik'a'j Lud'o'j de Tokio (Tocog), li'a'j el'dir'o'j je la 3-a de Februar'o 2021 pri vir'in'o'j kiu'j "mal'facil'e sci'as kiam ĉes'i parol'i  [6]", kaj sekv'e prokrast'as la debat'o'j'n, kaŭz'is indign'o'n ekster'land'e kaj en Japani'o. Pet'skrib'o lanĉ'it'a jam la sekv'ant'a'n tag'o'n ricev'is en du tag'o'j pli ol 110 000 sub'skrib'o'j'n al'vok'ant'a'j'n al "konven'a'j sankci'o'j". En opini'sond'o je la 7-a de Februar'o [7], 60% de japan'o'j opini'is ke s-ro Mor'i dev'us ne plu est'i la prezid'ant'o de Tocog, kaj preskaŭ 1000 volont'ul'o'j eks'iĝ'is de si'a'j posten'o'j ĉe la Lud'o'j. Malgraŭ la last'minut'a sub'ten'o de la tiu'temp'a ĉef'ministr'o, s-ro Suga Yoshihide, s-ro Mor'i est'is dev'ig'it'a anonc'i si'a'n eks'iĝ'o'n je la 12-a de Februar'o. Unu'a'foj'e grand'ul'o de la LDP est'is dev'ig'it'a eks'iĝ'i pro seks'ism'a'j rimark'o'j. Sponsor'o'j de la Lud'o'j kaj mult'a'j eminent'ul'o'j de'solidar'iĝ'is de li'a'j koment'o'j.

Je la 6-a de Februar'o, en la inter'ret'a kanal'o Choose TV, femin'ist'o'j prezent'is program'o'n de du kaj du'on'a hor'o'j, "Don’t be silent" (Ne silent'u), kun japan'lingv'a frap'fraz'o : #wakimaenai onna tachi ("vir'in'o'j kiu'j ne rest'as diskret'a'j"). Laŭ la iniciativ'o de la filozof'in'o Re'i Nagai, du'dek-kvin verk'ist'in'o'j, redaktor'in'o'j, reprezent'ant'in'o'j de ne'reg'ist'ar'a'j organiz'o'j (NRO-oj) kaj divers'a'j femin'ist'a'j aktiv'ul'in'o'j est'is invit'it'a'j koment'i pri la en'tut'a deklar'o de s-ro Mor'i, kaj precip'e pri la part'o kiu est'as mal'pli kon'at'a ekster'land'e pri la "konkur'em'a spirit'o de vir'in'o'j" laŭ kiu, oni'dir'e, "kiam unu lev'as la man'o'n [por parol'i], la ali'a'j sent'as ke ankaŭ ili dev'as parol'i". Feliĉ'e, s-ro Mor'i konklud'is, "en ni'a organiz'a komitat'o, ni hav'as sep vir'in'o'j'n, sed ili ĉiu'j sci'as kiel kondut'i." Laŭ li, la kun'sid'o'j nur dev'us registr'i la decid'o'j'n de la gvid'ant'o'j, precip'e pro tio, ke vir'in'o'j est'as eduk'it'a'j por kred'i ke silent'i est'as virt'e. Kaj ĉi tio koncern'as ĉiu'j'n profesi'a'j'n rond'o'j'n : reklam'ad'o, mod'o, el'don'ad'o, vart'ad'o, ktp. La part'o'pren'int'o'j en la program'o est'is unu'anim'a'j, ke la LDP ne kapabl'as ŝanĝ'i i'o'n ajn pri ĉi tiu situaci'o. Jam ven'is la temp'o por ke ili publik'e parol'u.

Kvankam la negativ'a'j re'ag'o'j kontraŭ femin'ism'o est'as mult'a'j en la soci'o, la pli jun'a generaci'o far'iĝ'as pli akcept'em'a, engaĝ'ant'e si'n en afer'o'j kiel la natur'medi'o aŭ simpl'e la demand'o pri la akord'ig'o de labor'o kaj famili'o. Ekzempl'e, la aktiv'ul'in'o Ogawa Tamaka klar'ig'as ke ŝi far'ig'is femin'ist'o post kiam ŝi ricev'is grand'a'n nombr'o'n de insult'o'j kiel kusofemi ("femin'ist'aĉ'o") re'ag'e al artikol'o de 2013 en kiu ŝi defend'is vir'in'o'j'n kiu'j labor'as dum ili eduk'as infan'o'j'n.

La demand'o tamen est'as kern'a en Japani'o, pro la mal'alt'a nask'o'kvant'o, la mal'jun'iĝ'o de la loĝ'ant'ar'o kaj la mal'kresk'o de la salajr'o'j de grand'a proporci'o de ge'jun'ul'o'j, kiu'j al'front'as ne'konstant'a'n dung'it'ec'o'n. Infan'o'j nask'iĝ'int'a'j ekster ge'edz'ec'o konsist'ig'as nur 3% de nask'iĝ'o'j (62,2% en Franci'o), kaj la decid'o ge'edz'iĝ'i ankoraŭ de'pend'as de la kapabl'o de la vir'o sub'ten'i la famili'o'n, eĉ se pens'manier'o'j ŝanĝ'iĝ'as. La soci'ekonomi'a kaj famili'a struktur'o instal'it'a ek'de 1945 rest'as konsider'ind'a mal'help'o. Ĝi ankoraŭ dev'ig'as vir'in'o'j'n elekt'i aŭ edz'in'iĝ'o'n aŭ karier'o'n.

Efektiv'e, la M-form'a kurb'o kiu karakteriz'as la labor'fort'a'n part'o'pren'o'n de vir'in'o'j - supr'e'n kun la pli'aĝ'iĝ'o, mal'supr'e'n post edz'in'iĝ'o aŭ nask'o, kaj supr'e'n de'nov'e post kiam la infan'o'j plen'kresk'iĝ'is - est'as mov'iĝ'int'a al pli alt'a'j aĝ'o'j, kaj vir'in'o'j re'ven'as al la hejm'o 30-jar'aĝ'a'j anstataŭ 25-jar'aĝ'a'j. Ek'de 1986, edz'in'iĝ'o kaj nask'o ne est'as laŭ'leĝ'a'j kial'o'j por mal'dung'i dung'it'in'o'n (en la pli'mult'o de firma'o'j, vir'in'o'j sub'skrib'is kontrakt'o'n kiu dev'ig'is ili'n eks'iĝ'i se okaz'us edz'in'iĝ'o aŭ nask'o, kvankam la labor'kod'o ne rajt'ig'as tio'n). Sed tiel rest'as la real'aĵ'o por grand'a proporci'o de vir'in'o'j : nur 38% re'ven'as al la labor'ej'o post la unu'a infan'o, malgraŭ la mult'a'j kampanj'o'j konduk'it'a'j de la reg'ist'ar'o, ek'de 2012, por akord'ig'i labor'o'n kaj famili'o'n.

La ratif'o far'e de la japan'a Diet'o de la Konvenci'o pri la Elimin'o de Ĉiu'j Form'o'j de Diskriminaci'o kontraŭ Vir'in'o'j (CEDAW) en 1985 est'ig'is la adopt'o'n de leĝ'o por egal'a'j ŝanc'o'j de dung'iĝ'o inter vir'o'j kaj vir'in'o'j, kiu ek'valid'iĝ'is en 1986. Sed kadr'ul'o'j de firma'o'j ĉirkaŭ'evit'is ĝi'n kaj invent'is du-voj'a'n sistem'o'n : unu nom'iĝ'as la "karier'a voj'o" (sogoshoku) mal'ferm'a al promoci'o'j, kaj la ali'a nom'iĝ'as la "ĝeneral'a voj'o" (ippanshoku), sen la dis'volv'o de karier'o'j kaj sen promoci'o'j. Vir'in'o'j dev'as elekt'i unu el ili kiam ili est'as dung'it'a'j, sed laŭ'ir'i la karier'a'n voj'o'n signif'as dev'i labor'i long'a'j'n hor'o'j'n kaj trans'lok'iĝ'i de lok'o al lok'o en la land'o kiel vir'o'j far'as, kio est'as la ĉef'a mal'help'o al la akord'ig'o de famili'a kaj profesi'a viv'o.

La proporci'o de kadr'ul'in'o'j en privat'a'j firma'o'j stagn'as je proksim'um'e 9%, kaj rest'as mult'e pli mal'alt'a ĉe la plej super'a'j posten'o'j. Kvankam la diferenc'o de salajr'o'j inter vir'o'j kaj vir'in'o'j est'as mal'larĝ'iĝ'int'a de 40% en la 1990-aj jar'o'j al 24,5% en 2020, laŭ la Ministeri'o pri San'o kaj Labor'o (kontraŭ 16,8% en Franci'o), ĉi tiu'n mal'larĝ'iĝ'o'n pli kaŭz'is la mal'alt'iĝ'o de salajr'o'j de vir'o'j ol la pli'alt'iĝ'o de salajr'o'j de vir'in'o'j. Kaj ĉi tiu statistik'o ne en'kalkul'as la aĝ'o'n : inter la 49-a kaj 55-a jar'aĝ'o, vir'o'j mez'um'e per'labor'as 4,2 milion'o'j'n da en'o'j (32 800 eŭr'o'j'n) ĉiu'jar'e, de'nov'e laŭ la Ministeri'o pri San'o kaj Labor'o, dum vir'in'o'j en la sam'aĝ'ul'ar'o, ating'int'e la pint'o'n de si'a'j karier'o'j, per'labor'as 2,74 milion'o'j'n da en'o'j (21 440 eŭr'o'j'n). Ceter'e, vir'in'o'j pli oft'e okup'as ne'konstant'a'j'n labor'posten'o'j'n (part'a'temp'a'j'n, intermit'a'j'n, de lim'ig'it'a daŭr'o, por'temp'a'j'n k.t.p.), kaj per'labor'as mal'pli ol 55% de la mez'um'a'j salajr'o'j de vir'o'j, laŭ la sam'a'j daten'o'j, kaj ili'a part'o de ĉi tia labor'o ne ĉes'as pli'iĝ'i.

Ĉi tiu'n situaci'o'n ankaŭ klar'ig'as du ali'a'j leĝ'o'j aprob'it'a'j en 1986. La unu'a redukt'is la en'spez'impost'o'n de unu el la ge'edz'o'j je 380 000 en'o'j (ĉirkaŭ 3 000 eŭr'o'j) kondiĉ'e, ke la ali'a ricev'as jar'en'spez'o'n de mal'pli ol 1,03 milion'o'j da en'o'j (ĉirkaŭ 8 000 eŭr'o'j), kiu respond'as al part'a'temp'a labor'o kaj plej'part'e efik'as sur edz'in'o'j'n. La ali'a leĝ'o, titol'it'a "por la proviz'o de por'temp'a'j labor'ist'o'j", sankci'is por'temp'a'n dung'it'ec'o'n, kio antaŭ'e est'is mal'permes'it'a. Komenc'e lim'ig'it'a al dek tri sektor'o'j, kaj post'e al du'dek ses en 1999, antaŭ ol est'i ĝeneral'ig'it'a en 2015, ĉi tiu nov'a kondiĉ'o ĉef'e efik'is sur vir'in'o'j'n, kaj antaŭ ĉio sur jun'ul'in'o'j'n.

Tiel aper'as la kontraŭ'dir'o'j de oficial'a'j parol'o'j pri la rol'o de vir'in'o'j en kun'tekst'o de nov'liberal'ism'a'j re'form'o'j. Kiam, en Decembr'o 2012, s-ro Abe Shinzo, la tiu'temp'a ĉef'ministr'o, prezent'is la kresk'ig'o'n de la dung'it'ec'o de vir'in'o'j kiel unu el la kolon'o'j de struktur'a'j re'form'o'j por re'viv'ig'i la ekonomi'o'n, deklar'ant'e ke li dezir'as "soci'o'n kie vir'in'o'j bril'as," li nur vek'is skeptik'o'n kaj kritik'o'j'n ĉe aktiv'ul'in'o'j, kiu'j ne vol'is kred'i je li'a subit'a konvert'iĝ'o [8].

La unu'a'j femin'ism'a'j postul'o'j en Japani'o tamen lev'iĝ'is je la fin'o de la dek'naŭ'a jar'cent'o, por al'ir'o al eduk'ad'o kaj la etend'iĝ'o de politik'a'j rajt'o'j, kiel en Okcident'o. La modern'ig'o'j de la Meiĵi-epok'o (1868-1912) far'is element'a'n eduk'ad'o'n dev'ig'a tiel fru'e kiel 1872, kaj dekret'o de 1886 star'ig'is mez'lern'ej'o'j'n en ĉiu provinc'o. Universitat'o'j, ali'flank'e, ne mal'ferm'is si'a'j'n pord'o'j'n al vir'in'o'j ĝis post 1945, kaj ili ankoraŭ plej'part'e vizit'ad'is privat'a'j'n du'jar'a'j'n universitat'o'j'n ĝis 1995. Ĉiu'j memor'as la skandal'o'n kiu ŝancel'is la privat'a'n medicin'a'n universitat'o'n de Tokio en 2018 : ĝi sistem'e mal'alt'ig'is la not'o'j'n de kandidat'in'o'j por la en'ir-ekzamen'o.

La mov'ad'o por la balot'rajt'o ek'aktiv'is tuj post la aprob'o de la leĝ'o pri la "universal'a" balot'rajt'o por vir'o'j en 1925, sed la en'ir'o de Japani'o en la Du'a'n Mond'milit'o'n dev'ig'is la organiz'aĵ'o'j'n de la mov'ad'o mal'fond'i si'n kaj al'iĝ'i al la Asoci'o de Vir'in'o'j por la Patriot'a Defend'o kaj post'e, en 1942, al la Asoci'o de Vir'in'o'j de Grand'a Japani'o, al kiu ĉiu'j vir'in'o'j pli ol 20-jar'aĝ'a'j dev'is al'iĝ'i, tiel regres'ig'ant'e la femin'ism'a'n afer'o'n.

Malgraŭ la post'milit'a'j demokrat'a'j re'form'o'j, mal'help'o'j al la avanc'o de seks'a egal'ec'o ankoraŭ est'as mult'a'j kaj divers'a'j. Inter ili, la preskaŭ-monopol'o de la reg'ist'ar'o far'e de la konservativ'a dekstr'ul'ar'o : la LDP est'as reg'int'a la land'o'n ek'de 1955, krom dek-monat'a paŭz'o en 1993-1994 kaj ali'a el tri jar'o'j (2009 ĝis 2012), kaj ĉi tio kontribu'as al la stagn'ad'o de si'n'ten'o'j kaj politik'o'j.

Christine Levy est'as esplor'ist'o ĉe la Centr'e de recherche sur les civilisations de l’Asie orient'al'e (CRCAO), Parizo.

[1] Yuzuki Mar'i, ’For'las'it'a est'as dev'ig'a cel'nombr'o por vir'in'a'j leĝ'don'ant'o'j pro kontraŭ'star'o de la Liberal'a Demokrat'a Parti'o’ (en la japan'a), Tokyo Shimbun, la 19-a de Maj'o 2021 https://www.tokyo-np.co.jp/article/...

[2] Vir'in'a'j kandidat'o'j mank'is en 18 (el 289) elekt'o'distrikt'o'j kun sol'a parlament'an'o.

[3] Nakamura Kasane kaj Ikuta Aya, ’La rond'o #WithYou ŝpin'it'a de la Flower Demo’ (en la japan'a), Huffpost Japan, la 10-a de Mart'o 2020. https://www.huffingtonpost.jp/entry...

[4] Ueno Chizuko, Une idéologie pour survivre, Les Presses du réel, Diĵon'o, 2021.

[5] ’LDP’s Mi'o Sugita admits saying “women li'e” about sexual assaults’, The Japan Times, Tokio, la 2-a de Oktobr'o 2020.

[6] ’Mor'i : Talkative women cause tim'e-consuming meetings’, The Asahi Shimbun, Tokio, la 4-a de Februar'o 2021.

[7] ’Suga stops short of calling for Mor'i to resign as public sours on Olympic chief’, The Japan Times, la 8-a de Februar'o 2021.

[8] Vid'u Johann Fleuri, ’La japan'in'o'j ne'bon'ven'a'j en labor'o’, Le Mond'e diplomatique, April'o 2016.

Kial la mal'dekstr'o perd'as

Oni ja ŝat'us, sed jam ne pov'as

La Mal'sukces'o koncern'as ne nur Franc'uj'o'n. Kaj la venk'o de la mal'dekstr'o en Ĉilio ne sufiĉ'as por nul'ig'i la problem'o'n. En la last'a'j du'dek jar'o'j la kapital'ism'o spert'is unu kriz'o'n post la ali'a, hom'amas'o'j postul'is ke ili'a'j gvid'ant'o'j for'ir'u, sen ke la reg'ant'a nov'liberal'a ord'o serioz'e sku'iĝ'is. Kaj progres'as la ekstrem'dekstr'o. La erar'o'j kaj la mal'konfes'o de la mal'dekstr'o en potenc'o, special'e en Eŭrop'o, montr'as, ke ĝi tut'e ne profit'is la ĝeneral'a'n mal'kontent'o'n. Sed trans ĝi'a bilanc'o de fiask'o, kia'j'n serioz'a'j'n ŝanc'o'j'n ĝi ankoraŭ hav'as por trans'form'i la soci'o'n, kiam ĝi'a dis'iĝ'o dis'de la popol'a'j klas'o'j est'as jam preskaŭ komplet'a ?

Por la eŭrop'a mal'dekstr'o est'as vintr'o. Mal'proksim'e de la esper'o'j vek'it'a'j de ĝi'a'j komenc'o'j, la nov'a'j parti'o'j kritik'a'j al la social'demokrat'ar'o – Podemos en Hispan'uj'o (vid'u Maelle Mariette : Podemos, aŭ la iluzi'o de la nov'o) kaj Di'e Link'e en German'uj'o (vid'u Peter Wahl : En German'uj'o, du lini'o'j unu sam'a tend'ar'o) ankaŭ mal'fort'iĝ'is, dum en Ital'uj'o la mal'aper'o de la Komun'ist'a Parti'o en April'o 1991 las'is la progres'em'a'n tend'ar'o'n sen orient'iĝ'o (vid'u Antoine Schwartz : La strang'a mal'aper'o de la Ital'a Komun'ist'a Parti'o). Ne'kapabl'a aŭskult'i la popol'a'j'n aspir'o'j'n kaj profit'ig'i la ĝeneral'a'n mal'kontent'o'n (vid'u Pierre Souchon : Se la popol'a'j klas'o'j est'us aŭskult'at'a'j), la mal'dekstr'o oft'e en'ferm'iĝ'as en retor'ik'o'n, kie patos'o sam'e grand'as kiel afekt'ec'o (vid'u Evelyne Pieiller : La elekt'o de la vort'o'j). Ĝi tiel esper'as kun'ig'i per inter'konsent'a retor'ik'o soci'a'j'n grup'o'j'n, kiu'j'n nun jam ĉio dis'ig'as (vd ĉi-sub'e).

Dum Franc'uj'o en tri monat'o'j hav'os prezid'ant-elekt'o'n, la sent'o, ke la mal'dekstr'o ĝi'n perd'os, est'as preskaŭ ĝeneral'a. Ĝi est'as des pli fort'a, ke, eĉ en la mal'ver'ŝajn'a hipotez'o ke ĝi unu'iĝ'os por temp'o de tiu elekt'o, la divers'a'j tendenc'o'j, kiu'j konsist'ig'as tiu'n ĉi “famili'o'n”, jam ne hav'as mult'o'n komun'a'n. Kiel ili reg'us kun'e, dum ili hav'as kontraŭ'a'j'n pozici'o'j'n pri demand'o'j tiel esenc'a'j kiel la impost'o'j, la aĝ'o de pensi'iĝ'o, la Eŭrop'a Uni'o, la daŭr'ig'o aŭ ĉes'ig'o de la atom'energi'o, la defend-politik'o, la rilat'o'j kun Vaŝington'o, Moskvo kaj Pekino ? Nur la komun'a tim'o al la ekstrem'a dekstr'ul'ar'o ankoraŭ unu'ig'as ili'n. Sed, jam dum kvar jar'dek'o'j, la ekstrem-dekstr'ul'ar'o kresk'is ankaŭ, kiam la mal'dekstr'o trov'iĝ'is en la potenc'o dum du'dek jar'o'j (1981-1986, 1988-1993, 1997-2002, 2012-2017). Do, la strategi'o'j uz'at'a'j por bar'i tiu'n danĝer'o'n impres'e fiask'is.

Ekster'e de Franc'uj'o la bild'o ne est'as pli bril'a. “Ne neces'as turn'i la tranĉ'il'o'n en la vund'o. Ni est'as dron'int'a'j ! La mal'dekstr'o est'as detru'it'a en tut'a seri'o da land'o'j”, konced'as s-ro Luc Mélenchon [>1], kiu, ŝajn'as, est'as mal'dekstr'e ĉe la pint'o, sed mal'antaŭ plur'a'j dekstr'a'j kaj ekstrem'dekstr'a'j kandidat'o'j. En la jar'o 2002, la social'demokrat'o'j reg'is dek tri el la dek kvin reg'ist'ar'o'j de la Eŭrop'a Uni'o ; du'dek jar'o'j'n post'e, jam nur sep el du'dek sep (German'uj'o, Finnlando, Sved'uj'o, Dan'land'o, Hispan'uj'o, Portugal'uj'o kaj Malto). Tiu dis'fal'o rilat'as kun kruel'a paradoks'o menci'at'a de s-ro Je'a'n-Pierre Chevènement : “La nov'liberal'a tut'mond'ig'o, per la liber'ec'o de cirkul'ad'o de var'o'j, de serv'o'j, de kapital'o'j kaj de hom'o'j, est'as kontest'at'a ne de la mal'dekstr'o, kiu klar'e al'iĝ'is al la social-liberal'ism'o, sed de la dekstr'ul'ar'o nom'at'a « popol'ist'a »”. [2]

Tia “kontest'ad'o” pov'int'os est'i util'a al la “mal'dekstr'o de la mal'dekstr'o”. Sed ankaŭ tiu'flank'e la situaci'o ne bel'as. En Grek'land'o, Syriza est'is dev'ig'at'a de ĝi'a'j kreditor'o'j akr'ig'i la ekonomi'a'n kaj financ'a'n politik'o'j'n, kiu'j ĝi promes'is kontraŭ'batal'i, kaj ĝi rezign'e akcept'is tio'n kaj post'e perd'is la potenc'o'n. Podemos en Hispan'uj'o (vd p. 14s) kaj Di'e Link'e en German'uj'o mal'fort'iĝ'is (vd p. 16s) ; la franc'a'j komun'ist'o'j hav'as jam neniu'n deleg'it'o'n en la Eŭrop'a Parlament'o. Kaj tio ne est'as ĉio. Post reg'i la brit'a'n Labor'parti'o'n prov'ant'e el'ir'i el la spur'o de la blair-ism'o, s-ro Jeremy Corbyn nun sid'as inter la ne en'skrib'it'o'j, dum en Uson'o s-ro Bernie Sanders, kiu ankaŭ esper'is don'i nov'a'n ident'ec'o'n al parti'o, kiu organiz'is la nov'liberal'a'n tut'mond'ig'o'n, vid'is si'a'n elekt'o-kampanj'o'n kolaps'i en mal'pli ol semajn'o. Preskaŭ neni'e ol en Latin'amerik'o la mal'dekstr'o ankoraŭ trov'as kuraĝ'ig'o'n (vd p. 8s).

Por real'iĝ'i, la cel'o'j de soci'a trans'form'ad'o dev'as apog'i si'n sur potenc'a mov'ad'o de popol'a'j klas'o'j. Ĉiu jam sci'as, ke la konsci'o pri fiask'o de politik'o, eĉ pri la mal'prav'ec'o de sistem'o, ne aŭtomat'e nask'as la vol'o'n ĝi'n for'ig'i. Kiam la instrument'o'j por tio'n ating'i mank'as, la ribel'o aŭ la koler'o oft'e ced'as al el'turn'iĝ'o, al ‘sav'u si'n kiu pov'as’ aŭ al la konvink'o, ke la soci'a'j rajt'o'j de la najbar'o est'as privilegi'o'j. Tiu ĉi grund'o favor'e nutr'as la konservativ'ul'o'j kaj la ekstrem-dekstr'ul'o'j'n. En Franc'uj'o sam'e kiel ali'lok'e, la fiask'o de la plej mult'a'j grand'a'j soci'a'j mobiliz'iĝ'o'j de la last'a'j du'dek jar'o'j, part'e pro sen'efik'a'j sindikat'a'j strategi'o'j (ĉe la fer'voj'o kaj la pariza metro'o) ŝuld'iĝ'as ankaŭ mult'e al la reg'ist'ar'a'j politik'o'j, kiu'j mal'ebl'ig'is la organiz'ad'o'n de paraliz'a'j strik'o'j per tio ke ili, ekzempl'e, trud'is minimum'a'n serv'o'n ĉe la transport'o'j. Ĉar la burĝ'ar'o sci'as lern'i el si'a'j mal'venk'o'j kaj detru'i la instrument'o'j'n, kiu'j est'is ili'n kaŭz'int'a'j. Ĝi ankaŭ ne hezit'as ŝanĝ'i la lud'regul'o'j'n nek ili'n mal'observ'i. Ĉiam, kiam ĝi tio'n dev'as, ĝi pov'as – kaj ĝi far'as. Kiel observ'is la filozof'o Luci'e'n Sève, “la kapital'ism'o ne kolaps'os per si mem, ĝi ankoraŭ hav'as la fort'o'n konduk'i ni'n ĉiu'j'n al la mort'o, kiel tiu'j aviad'il'a'j pilot'o'j, kiu'j mort'ig'as si'n mem kun'e kun si'a'j pasaĝer'o'j. Urĝ'as en'ir'i la stir'ej'o'n por kun'e al'pren'i la stir'il'o'j'n”. [3], [4]

Oft'e La mal'dekstr'o en'ir'is en la stir'ej'o'n. Kaj tio est'as hodiaŭ iom'et'e ĝi'a handikap'o, ĉar la memor'o pri ĝi'a en'potenc'iĝ'o detru'as ĉi'a'n em'o'n don'i al ĝi de'nov'e la stir'il'o'j'n. Nom'o'j kiel Blair, Clinton, Mitterrand, Craxi, Gonzáles, Schröder, Hollande, oft'e est'ig'as fort'a'n re'puŝ'o'n. Tiom, ke neces'as retro'ir'i mal'proksim'e'n en la pas'int'ec'o'n kaj foli'um'i en stok'o'n da nigr'a-blank'a'j fot'aĵ'o'j por ke la nom'o “mal'dekstr'o” ankoraŭ vek'u nostalgi'o'n : la New Deal, la Popol'front'o [en Franc'uj'o, en 1936. -vl], la “spirit'o de 1945” (al kiu la brit'o'j ŝuld'as si'a'n publik'a'n san'serv'o'n), la “komun'ism'o kaj est'ant'a” de la Soci'a Sekur'ec'o, laŭ la formul'o de la soci'scienc'ist'o Bernard Friot [5]. La histori'o de la sekv'a'j sen'iluzi'iĝ'o'j, precip'e en la last'a'j jar'o'j, est'as kon'at'a ; ne util'as menci'i ili ĉi tie detal'e. Tamen du dimensi'o'j merit'as memor'ig'o'n. Unu'flank'e, la mal'dekstr'o tut'e ne mal'sukces'is per aplik'ad'o de si'a program'o, sed, anstataŭ ĝi'n aplik'i, ĝi real'ig'is tiu'n de si'a'j kontraŭ'ul'o'j. Ali'flank'e, ĉiam, kiam ĝi ne tuj kapitulac'as – ek'de la unu'a tag'o de si'a mandat'o en la kaz'o de la prezid'ant'o Hollande –, la obe'o'n [al la nov'liberal'ism'o -vl] far'is nek ŝtat'renvers'o nek ekster'land'a arme'o, sed financ'a strangol'ad'o. “La Atena Printemp'o, en Aŭgust'o 2015 resum'is s-ro Janis Varufakis, kiu antaŭ'e est'is grek'a financ'ministr'o, est'is dis'prem'it'a sam'e kiel la Praga Printemp'o. Ne de tank'o'j, sed de la bank'o'j.”

Kaj la mal'amik'o oft'e est'is intern'e … Ĝis antaŭ ne'long'e, neni'u pens'is, ke labor'parti'a eks'a ĉef'ministr'o aper'as en la privat'a sektor'o kaj riĉ'iĝ'as per lu'ad'o de si'a'j serv'o'j al la bank'o Barclays kaj al JPMorgan, aŭ ke social'ist'a eks'a financ'ministr'o far'iĝ'as ĝeneral'a direktor'o de la Inter'naci'a Mon-Fondus'o (IMF). Eĉ pli : tri franc'a'j social'ist'o'j aŭ proksim'ul'o'j de François Mitterrand serv'is kiel arĥitekt'o'j al la mal'regul'ig'ad'o de la kapital'o'j, kiel motor'o de la financ'a tut'mond'ig'o : s-ro'j Jacqes Delors, kiel prezid'ant'o de la Eŭrop'a Komision'o ; s-ro Henri Chavranski, ĉe la Organiz'aĵ'o pri Kun'labor'ad'o kaj Ekonomi'a Dis'volv'ad'o (OKED ; OECD laŭ la angl'a) ; kaj s-ro Michel Camdessus, kiel ĝeneral'a direktor'o de la IMF. La Eŭrop'a Unik'a Akt'o, la publik'a'j-privat'a'j partner'ec'o'j, la privat'ig'o'j, inkluziv'e de tiu'j de la komunik'il'o'j, do oft'e est'is tiu'j de la mal'dekstr'o. Kiam li deklar'is si'a'n kandidat'iĝ'o'n por la prezid'ant-elekt'o de la jar'o 2002, la social'ist'a ĉef'ministr'o Lionel Jospin eĉ memor'ig'is, ke la “interes'o de la salajr'ul'o'j” de la publik'a'j firma'o'j Franc'e Télécom kaj Air Franc'e laŭ li prav'ig'is la mal'ferm'o'n de la kapital'o, decid'it'a'n de li'a reg'ist'ar'o. Kiel do politik'e mobiliz'i mal'dekstr'a'n elekt'ant'ar'o'n kun tia bilanc'o ?

La afer'o'j ne far'iĝ'as pli facil'a'j, kiam la mal'dekstr'o en la potenc'o rifuz'as lud'i la rol'o'n de mastr'um'ant'o de dekstr'a'j politik'o'j. Antaŭ iom'et'e mal'pli ol jar'cent'o, la social'ist'a gvid'ant'o Léon Blum esprim'is si'a'n mal'trankvil'o'n antaŭ la parlament'a'j elekt'o'j, kiu'n la alianc'o de la mal'dekstr'ul'o'j [la Popol'front'o -vl] est'is gajn'ont'a : “Ni ne est'as tut'e cert'a'j, ke la reprezent'ant'o'j kaj gvid'ant'o'j de la aktual'a soci'o, en la moment'o kiam ĝi'a'j esenc'a'j princip'o'j ŝajn'as al ili tro grav'a minac'at'a'j, ne for'las'os mem la leĝ'ec'o'n.” [6] Blum tiam tim'is per'fort'aĵ'o'n. Hodiaŭ ne util'as uz'i i'o'n tia'n kaj eĉ nur for'las'i la leĝ'a'n kadr'o, por ke la “esenc'a'j princip'o'j” de kapital'ism'a soci'o est'u daŭr'e aplik'at'a'j, sen'de'pend'e de tio, kio'n la koncern'at'a'j popol'o'j decid'as. Nur kvar tag'o'j'n post la venk'o de la grek'a mal'dekstr'o en la parlament-elekt'o'j, la prezid'ant'o de la Eŭrop'a Komision'o, s-ro Je'a'n-Claude Juncker, avert'is la venk'int'o'j'n de la elekt'o : “Demokrati'a decid'o kontraŭ la eŭrop'a'j traktat'o'j ne pov'as ekzist'i.” Tiu'j ĉi ne'ŝanĝ'ebl'o de la struktur'o'j, tiu ĉi sent'o, ke preskaŭ ĉio far'iĝ'is mal'ebl'a, est'as nun tiom ankr'it'a'j en la tekst'o'j kaj en la kap'o'j de la reg'ant'o'j, ke kiam, last'a'n Novembr'o'n, oni anonc'is al la ministr'o pri publik'a buĝet'o, ke 90 el'cent'o'j de la franc'o'j postul'as nul'ig'o'n de la al'don'valor'a impost'o (Av'i) por kvin'dek produkt'o'j, li respond'is : “Oni dev'us debat'i pri tio dum jar'o'j kun la Eŭrop'a Komision'o ĉar star'ig'i 0-el'cent'a'n Av'i ne ebl'as en la kadr'o de la aktual'a'j regul'o'j.” [7] Oni ja ŝat'us, sed oni jam ne pov'as …

Tiu Ĉi invok'ad'o de sen'pov'ec'o fin'e sen'kredit'ig'is la politik'a'n debat'o'n. La parti'o'j, for'las'it'a'j de si'a'j membr'o'j (22000 membr'o'j de la Social'ist'a Parti'o en 2021, kontraŭ proksim'um'e 200000 kvar'dek jar'o'j'n antaŭ'e), ne aper'as plu kiel lev'il'o'j por eventual'a ŝanĝ'o, sed kiel elekt'o-maŝin'o'j kiu'j kuraĝ'ig'as la la rest'ad'o'n “inter si”, la milit'o'n de la ĉef'o'j kaj la konflikt'o'j'n de ego'o. Mult'a'j membr'o'j, dezir'ant'a'j distanc'iĝ'i de tiu univers'o kiu'n ili taks'as korupt'a, turn'as si'n al ali'a'j batal'form'o'j, horizontal'a'j, inklud'a'j, part'o'pren'ig'a'j. Tiel la manifest'ant'o'j de la “arab'a'j printemp'o'j”, tiu'j de "Occupy Wall Street”, de "Nokt'o star'a" aŭ de la “flav'veŝt'ul'o'j” : ĉiu'j rifuz'is don'i al si gvid'ant'o'j'n (pro tim'o de person'ig'o), konstru'i hierarĥi'o'j'n (por evit'i aŭtoritat'ism'o'n), alianc'i kun parti'o'j aŭ kun sindikat'o'j (pro tim'o de akapar'o) aŭ part'o'pren'i en la lud'o de elekt'o'j (asimil'it'a al mond'o de fi'manovr'o'j kaj de kompromit'o).

Sed okaz'is, ke tiu ĉi serĉ'ad'o de pur'ec'o far'iĝ'is mal'favor'e al efik'ec'o. La 15-an de Oktobr'o 2011, la mov'ad'o Occupy kun'ig'is milion'o'j'n da hom'o'j en 952 urb'o'j tra 82 land'o'j – la plej grand'a planed'vast'a mobiliz'iĝ'o de la histori'o. Ĝi ating'is neni'o'n. La “flav'veŝt'ul'o'j” far'is dek'o'j'n da manifestaci'a'j sabat'o'j – la plej long'a soci'a mov'ad'o spert'it'a en Franc'uj'o. Ankaŭ ili ne ating'is i'o'n grav'a'n. Kaj kio'n pri la “arab'a'j printemp'o'j” ? Dek jar'o'j'n post la kun'ven'o'j sur la plac'o Tahrir en Egipt'uj'o, la land'o sufer'as la jug'o'n de la diktator'ec'o de s-ro Abdel Fattah Al-Sissi, eĉ pli terur'a'n ol tiu'n de Hosni Mubarak, la prezid'ant'o fal'ig'it'a en 2011. “La jun'ul'o'j, kiu'j gvid'is tiu'j'n mov'ad'o'j'n, (…) rifuz'is ĉi'a'n form'o'n de vertikal'a organiz'it'ec'o, klar'ig'as Hicham El-Alaoui pri la “arab'a'j printemp'o'j”. “Kial ? Vid'int'e jar'dek'o'j'n da korupt'o, ili mal'fid'is la politik'a'n sistem'o'n, la korupt'a'n fi-juĝ'ad'o'n. Por konserv'i si'a'n ideal'ism'o'n, ili dev'is rest'i pur'a'j. (…) Sed vi van'e prem'as per kun'ig'o de hom'o'j sur la strat'o, se tiu prem'o ne montr'iĝ'as en la politik'a sistem'o, vi est'as marĝen'ig'at'a.” [8] Tia'kaz'e la ekvaci'o est'as simpl'a : sen organiz'aĵ'o, neni'a influ'o ; sen influ'o, neni'a rezult'o.

Pro tio, sent'o de rezignaci'o, kaj eĉ de fatal'ism'o. Kaj serĉ'ad'o de ali'a'j batal'teren'o'j. Ĉar la fak'o, ke milion'o'j da hom'o'j ir'as sur'strat'e'n, ne sufiĉ'as por ŝanĝ'i la mond'o'n, mult'a'j aktiv'ul'o'j nun prefer'as lok'a'j'n alternativ'o'j'n, konkret'a'j'n iniciat'o'j'n, kiu'j ebl'ig'as al ili renvers'i soci'a'n organiz'aĵ'o'n, kiu'n ili kontest'as. Tiel oni vid'as flor'i Defend'a'j'n Zon'o'j'n (ZAD en la franc'a), la mem'mastr'um'at'a'j'n komun'um'o'j'n, la “mal'long'a'j'n cirkvit'o'j'n”. Viv'i marĝen'e de la sistem'o tamen signif'as akcept'i ke la propr'a ag'ad'o est'u lim'ig'it'a al la marĝen'o'j, ĉar mal'ebl'as ŝanĝ'i la esenc'o'n. “Oni ne trans'form'as la soci'a'j'n rilat'o'j'n eskap'ant'e el kelk'a'j de ili, observ'as Frédéric Lord'o'n. [>9] Kontraŭ'kapital'ism'a insul'et'o ne for'ig'as la kapital'ism'o'n : ĝi las'as en ĝi ĉiu'j'n « kontinent'an'o'j'n »”. “Tamen, li al'don'as, rest'as la mov'ad'o marŝ'ant'a. Tio hav'as ne taks'ebl'a'n util'o'n. Kompren'ebl'e kondiĉ'e ke ĝi prepar'as re'ven'o'n al la kontinent'o : la ĝeneral'ig'o'n.” Cert'e, sed ĉu la praktik'o de tiu'j ZAD-spec'a'j mov'ad'o'j, kiu'j oft'e est'as anim'at'a'j de jun'ul'o'j de'ven'a'j el diplom'it'a'j mez'a'j klas'o'j, sam'e koncern'as la popol'a'j'n tavol'o'j'n ?

Nu, pens'ad'o pri la fiask'o'j de la mal'dekstr'o ne pov'as ŝpar'i al si re'ven'o'n al la klas'a alianc'o, kiu dum la tut'a 20-a jar'cent'o ebl'ig'is al ĝi gajn'i kaj trans'form'i la soci'o'n. Ĝi est'as ĉiam romp'iĝ'em'a, sed hodiaŭ dis'pec'ig'it'a. Ĉu ebl'as ĝi'n re'konstru'i ? Ĉu neces'as anstataŭ'ig'i ĝi'n per io ali'a ? Ĉar la unu'ec'a front'o de la progres'em'a'j mez'a'j klas'o'j kaj de la popol'a'j tavol'o'j dis'er'iĝ'is. Tiu'j ĉi du grup'o'j ne plu re'trov'as si'n, tiom la spac'a'j kaj skol'a'j dis'ec'o'j evolu'is ; ili ĉes'is batal'i kun'e en politik'a'j parti'o'j, kiu'j en si'a pli'mult'o'j jam konsist'as el diplom'it'a'j burĝ'o'j kaj pensi'ul'o'j ; ili jam est'as mobiliz'at'a'j nek de la sam'a'j cel'o'j nek de la sam'a'j prioritat'o'j vid'u Pierre Souchon : Se la popol'a'j klas'o'j est'us aŭskult'at'a'j).

Thomas Piketty, decid'a kontraŭ'ant'o al la revoluci'a marks'ism'o, tamen agnosk'as, ke “la mal'alt'ig'o de la mal'egal'ec'o'j en la 20-a jar'cent'o est'as tre lig'it'a al la ekzist'ad'o de komun'ist'a kontraŭ'model'o. (…) Per la fort'o de prem'o kaj la minac'o , kiu'j'n ĝi signif'is por la propriet'ism'a'j elit'o'j en la kapital'ism'a'j land'o'j, ĝi tre fort'e kontribu'is al trans'form'ad'o de la fort'rilat'o'j kaj al la aper'o en la kapital'ism'a'j land'o'j de impost'a reĝim'o, de social'a reĝim'o, de reĝim'o de social'a sekur'ec'o, kiu'j est'us tre mal'facil'e trud'ebl'a'j sen tiu kontraŭ'model'o”. [10]

Ĉar, kiom ajn strang'a tio hodiaŭ pov'as ŝajn'i, la USSR dum jar'dek'o'j, special'e en la plej aktiv'a frakci'o de la okcident'a labor'ist'a klas'o, efektiv'e reprezent'is la konkret'a'n ebl'ec'o'n de ali'a est'ant'ec'o kaj do ali'a'n est'ont'ec'o'n : esper'o'n. Ne ekzist'as politik'o sen fid'o je la est'ont'ec'o, kaj ĝust'e tiu mis'aĵ'o de dezir'o, iluzi'o kaj esper'o mal'aper'is en la 1980-aj jar'o'j, ĝust'e en la moment'o, kiam la liberal'a konvert'iĝ'o de la reg'ist'ar'a mal'dekstr'o ceter'e mal'aper'ig'is la industri'a'j'n bastion'o'j'n, kio efik'is tiel, ke ĝi met'is ekster la lud'o'n tiu'n soci'a'n grup'o'n, kiu, ek'de la 1930-aj jar'o'j, okup'is la teren'o'n. [11] La “sen'politik'iĝ'o”, kiu'n koment'ist'o'j kaj enket'ist'o'j imput'as al la popol'a'j klas'o'j, est'as nur la nom'o, per kiu ili kaŝ'as la rifuz'o'n al lud'o, en kiu oni vid'as jam neni'o'n gajn'ebl'a'n.

Kaj la re'tir'iĝ'o de iu'j solid'ig'as la monopol'o'n de la ali'a'j. Tiom, kiom la proporci'o de super'a'j diplom'it'o'j alt'iĝ'as (mal'pli ol 5 el'cent'o'j post la milit'o, ili nun est'as pli ol tri'on'o en Eŭrop'o kaj Uson'o), ili far'iĝ'as kultur'e hegemoni'a'j kaj ĉe la elekt'o'j decid'a'j. Por politik'e gajn'i, nun ŝajn'as al ili mal'pli neces'a far'i alianc'o'j'n kun la ali'a'j – kio kompren'ebl'e postul'as ke oni konsider'u ili'a'j'n prioritat'o'j'n.

En la 1950-aj kaj 60-aj jar'o'j, la riĉ'ul'o'j kaj diplom'it'o'j voĉ'don'is dekstr'e, kaj la mal'riĉ'ul'o'j kaj sen'diplom'ul'o'j voĉ'don'is mal'dekstr'e. Tio jam ne est'as tia : la universitat'a titol'o, do la pozici'o de fak'ul'o, de kadr'ul'o, de special'ist'o, ig'as voĉ'don'i mal'dekstr'e kaj kelk'foj'e, per re'ag'o, konduk'as tiu'j'n, kiu'j est'as nek fak'ul'o'j nek diplom'it'o'j kaj kiu'j sent'as si'n mal'estim'at'a'j de la fak'ul'o'j kaj de la diplom'it'o'j, tendenc'i al la invers'a direkt'o. [12] La “uson'a model'o”, kiu sekv'as, trov'iĝ'as preskaŭ ĉie en Eŭrop'o : riĉ'a kaj intelekt'a urb'o kia Nov'jork'o aŭ San Francisko voĉ'don'as demokrat'e. Mal'riĉ'a kaj kamp'ar'a sub'ŝtat'o kiel Okcident'a Virginio aŭ Misisip'o voĉ'don'as respublik'an'e.

Sed, kontrast'e al la situaci'o antaŭ tri'dek aŭ kvar'dek jar'o'j,la moder'e mal'dekstr'a'j parti'o'j – ĉu social'ist'a'j, labor'parti'a'j, demokrat'a'j aŭ ekologi'ist'a'j – pov'as nun vet'i, ke ili venk'os eĉ se ili neglekt'as la demand'o'j'n de la popol'a elekt'ant'ar'o, antaŭ ĉio en elekt'o'j, en kiu'j tiu ĉi mal'mult'e part'o'pren'as. Ili est'as do liber'a'j por privilegi'i kultur'a'n kaj societ'a'n liberal'ism'o'n destin'it'a'n prioritat'e al la kler'a burĝ'ar'o. “Perd'i la labor'ist'o'j'n, tio ne grav'as”, konklud'is s-ro Hollande. La senat'an'o de la urb'o Nov'jork'o, Charles (“Chuck”) Schumer ripet'is li'n en Juli'o de 2016 : “Por ĉiu demokrat'a labor'ist'o, kiu'n ni perd'os en Okcident'a Pensilvani'o, ni ricev'os du moder'a'j'n respublik'an'o'j'n en la antaŭ'urb'o'j de Filadelfio”. Du monat'o'j'n post'e, s-ro Donald Trump venk'is en Pensilvani'o – kaj li est'is elekt'it'a …

S-ro DominiqueStrauss-Kahn ankaŭ rekomend'is ke la franc'a'j social'ist'o'j for'las'u la popol'a'n elekt'ant'ar'o'n por “okup'iĝ'i prioritat'e pri tio, kio okaz'as en la mez'a'j tavol'o'j de ni'a land'o”. Li, ankaŭ bril'a strateg'o, est'is propon'int'a tiu'n ŝanĝ'o'n mal'long'e antaŭ prezid'ant-elekt'o, tiu de 2002, en kiu li'a kandidat'o est'is elimin'it'a, per jen'a klar'ig'o : “La membr'o'j de la inter'a grup'o, konsist'ant'a en grand'eg'a part'o el salajr'ul'o'j, kler'a'j, inform'it'a'j kaj eduk'it'a'j, form'as la vertebr'o'n de ni'a soci'o kaj cert'ig'as ĝi'a'n stabil'ec'o'n.” Nu, laŭ li, tio ne est'is la kaz'o de la “plej grand'a mal'favor'at'a grup'o” kiu “plej oft'e tut'e ne voĉ'don'as” kaj kies “el'paŝ'o'j kelk'foj'e montr'iĝ'as per'fort'e”. [13]

Antaŭ du'dek jar'o'j la social'ist'o'j bat'is la dekstr'ul'ar'o'n ĉe la urb'a'j elekt'o'j de Parizo kaj perd'is pli ol du'dek ceter'a'j'n urb'o'j. Unu el ili'a'j gvid'ant'o'j, Henri Emmanueli, tiam publik'ig'is artikol'o'n ironi'e titol'it'a'n : “La mal'dekstr'o, kiom por la kvadrat'metr'o ?” [>14] Kaj li skrib'as : “Ek'de nun, la influ'o de la plur'ism'a mal'dekstr'o ŝajn'as tendenc'e sekv'i la prez'o'n de la kvadrat'metr'o, kvankam tradici'e ĝi est'is al ĝi invers'e proporci'a.” En 1983 kaj 1989, Jacques Chirac venk'is en ĉiu'j distrikt'o'j de la ĉef'urb'o. Post kiam du social'ist'a'j urb'estr'o'j si'n sekv'is en Parizo, la kvadrat'metr'o tri'obl'iĝ'is … Simetri'e, la ekstrem'dekstr'ul'ar'o, kiu ricev'is en Parizo 13,38 el'cent'o'j'n de la voĉ'o'j en la prezid'ant'elekt'o de 1988 – rezult'o tiam kompar'ebl'a kun tiu de la ceter'a'j part'o'j de la land'o – konserv'is nur 4,99 el'cent'o'j'n en 2017, kvankam tiu'jar'e s-in'o Marin'e Le Pen naci'skal'e ricev'is 21,3 el'cent'o'j'n, part'e pro la voĉ'o'j de labor'ist'o'j kaj dung'it'o'j. Vid'e al tia soci'ologi'a renvers'iĝ'o ne mir'ig'as ke la super'a'j klas'o'j kaj la diplom'it'o'j decid'as ĉe la mal'dekstr'o kaj ke ili difin'as ĝi'a'j'n strategi'a'j'n prioritat'o'j'n.

Sed Tio, kio plej grav'as por iu'j, ne est'as tio, kio grav'as por la ali'a'j, eĉ se ili sub'ten'as sam'a'n parti'o'n. Kiam, en 2017, oni pet'is al la uson'a'j labor'ist'o'j, kiu'j voĉ'don'is por la demokrat'o'j, dir'i si'a'j'n prioritat'o'j'n, ili nom'is la kost'o'n de la san'pri'zorg'o, la nivel'o'n de la ekonomi'a aktiv'ec'o, la dung'o'n, la pensi'o'n. La prioritat'o'j de la progres'em'a'j diplom'it'o'j – la “kre'em'a'j klas'o'j” de ĵurnal'ist'o'j, art'ist'o'j, instru'ist'o'j, enket'ist'o'j, deput'it'o'j, profesor'o'j, leg'ant'o'j de la New York Times, blog'ist'o'j, aŭskult'ant'o'j de publik'a'j radi'o'j – est'is, en la jen'a vic'o : la medi'o, la klimat'a ŝanĝ'o, la kost'o de la san'pri'zorg'o,la eduk'ad'o. [15]

Tia dis'ec'o ne nepr'e spegul'as la dis'ec'o'n inter moder'ul'o'j kaj radikal'ul'o'j. Ekzempl'e la brit'a labor'ist'a parti'o sufer'is fiask'eg'o'n en 2019 mal'long'e post kiam ĝi'a gvid'ant'o Corbyn, ced'ant'e al la du'obl'a prem'o de la blairistaj deput'it'o'j, kiu'j li'n abomen'is, kaj de la radikal'a'j student'o'j, kiu'j li'n sub'ten'is, anonc'is ke se li venk'os, li organiz'os referendum'o'n pri la brit'el'ir'o. Nu, la el'ir'o el la Eŭrop'a Uni'o, kondamn'at'a de la diplom'it'a'j mez'a'j klas'o'j, moder'a'j sam'e kiel radikal'a'j, est'is apog'at'a de la plej “popol'a'j” labor'parti'a'j elekt'o-distrikt'o'j de Nordanglujo. La eŭrop'uni'a el'paŝ'o de s-ro Corbyn fal'ig'is dek'o'j'n da ili en la brak'o'j'n de la Konservativ'a Parti'o. La instru'o evident'as : Se la mal'dekstr'o vol'as re'konker'i la perd'it'a'n elekt'ant'ar'o'n, ĝi prefer'e evit'u emfaz'i en la debat'o tem'o'j'n, iu'j pov'as ĝi'n plej mal'kontent'ig'i. Pri tio jam zorg'as Twitter kaj la komunik'il'o'j.

Kiam la temp'o'j mal'facil'as, la postul'o je bon'a'j nov'aĵ'o'j kresk'as. Nu, kun la kriz'o de la san'sistem'o, la mobiliz'iĝ'o'j kiu'j montr'as batal'em'a'n mal'dekstr'o'n, okaz'as pli mal'oft'e, kio apog'as la re'tir'iĝ'o'n de la individu'o, la sopir'o'n je la “antaŭ'a mond'o”, la en'fokus'ad'o'n de la publik'a debat'o al la ident'ec'a'j obsed'o'j kaj al la ekstrem'a dekstr'o. Jen sufiĉ'a'j element'o'j por “politik'o de tim'o” kiu, se la mal'dekstr'o al ĝi ced'as, konduk'os ĝi'n al tio ke ĝi jam propon'as neni'o'n ali'a'n ol defend'o'n de la pas'int'a'j ating'o'j aŭ al elekt'o-avert'ad'o kun la cel'o evit'i ke al'ven'u la plej grand'a mal'bon'o. Sed ĉe tia hipotez'o, la “bar'ad'o” far'iĝ'as oft'e ĉirkaŭ la plej moder'a propon'o, la plej tim'em'a, la mal'plej kapabl'a real'ig'i i'a'n ajn romp'o'n kun la ekzist'ant'a ord'o – s-ro'j Hollande kaj Emmanuel Macron prefer'e ol s-ro Mélenchon en 2017, s-in'o Hillary Clinton kaj s-ro Joseph Bid'e'n prefer'e ol s-ro Sanders en 2016 kaj en 2020. Kun la risk'o vid'i la akv'o'n eĉ pli alt'iĝ'i ĉe la sekv'a foj'o.

Ĉar ili lac'iĝ'is pro nur defend'a'j batal'o'j kontraŭ la post'milit'a social'ism'o, la arĥitekt'o'j de la liberal'ism'o kiel Friedrich Hayek elekt'is tut'e ali'a'n voj'o'n. Ili invit'is si'a'j'n sub'ten'ant'o'j'n privilegi'i “intelekt'a'n aventur'o'n”, “ag'o'n de kuraĝ'o”, “ver'a'n radikal'ism'o'n”. Hodiaŭ, tiu ĉi konsil'o valid'as por la mal'dekstr'o : ĝi'a skrupul'a respekt'o de la ekonomi'a'j lud'regul'o'j efektiv'e konduk'is al nov'a cert'ig'it'a fiask'o. La tri'op'a urĝ'o ekologi'a, soci'a kaj demokrati'a, mal'e, postul'as, ke al la ver'a “liberal'a radikal'ism'o”, nun triumf'ant'a, kaj kies daŭr'ig'o signif'us baldaŭ'a'n detru'o'n de la soci'o kaj la fin'o'n de la hom'ar'o, oni kontraŭ'met'u invers'a'n radikal'ec'o'n. Kun ĉi-foj'e la cert'ec'o, ke mal'dekstr'o preskaŭ unu'form'e intelekt'a kaj merit'o'krati'a, est'os nek egal'ec'a, nek popular'a nek venk'a.

La nov'a ĉilia prezid'ant'o Gabriel Boric, pretend'ant'e far'i si'a'n land'o'n la “tomb'o” de la nov'liberal'ism'o, kaj kun la supoz'o, ke li'a'j ag'o'j sekv'os li'a'n promes'o'n, li el'dir'as la cel'o'n. Dir'i, ke la voj'o est'os mal'facil'a, evident'e est'us eŭfemism'o. Sed, kiam oni foj'e demand'is al Noam Chomsky pri li'a ne'sku'ebl'a optimism'o, li respond'is jen'e : “Vi hav'as du ebl'ec'o'j'n. Vi pov'as dir'i : mi est'as mal'optimism'a, neni'o funkci'os, mi rezign'os, kaj tiel mi garanti'as, ke al'ven'os la plej grand'a mal'bon'aĵ'o. Aŭ vi pov'as kapt'i la ekzist'ant'a'j'n ebl'ec'o'j'n, la radi'o'j de esper'o, kaj dir'i ke ebl'e oni konstru'os mond'o'n pli bon'a'n. Fakt'e tio ne est'as ver'e elekt'o.”

Benoît BRÉVILLE kaj Serge HALIMI.

[1] “Questions politiques”, Franc'e-Inter, 21-an de Mart'o 2021. Vd ankaŭ Evelyne Pieiller : Post divers'a'j kompromit'o'j, kelk'foj'e teori'e prezent'at'a'j kiel trans'ir'o de kontraŭ'ec'o'j, la parti'o'j, kiu'j uz'as ĝi'n, vol'as re'don'i ident'ec'o'n al la mal'dekstr'o. Ĉu la mal'fort'ig'o de la patos'o de la “klas'batal'o” por tio sufiĉ'as ?.

[2] Je'a'n-Pierre Chevènement, Qui veut risquer sa vi'e, la sauvera, Robert Laffont, Parizo, 2020.

[3] Inter'parol'ad'o aper'int'a en L’Humanité la 8-an de Novembr'o 2019, re'publik'ig'it'a la 24-an de Mart'o 2020, mal'long'e post li'a mort'o.

[4] Ceter'e, en Esperant'o la verk'o de Luci'e'n Sève : Bio'etik'o … est'as prepar'at'a por aper'i en 2022 ĉe Mas. -vl

[5] Vd en Esperant'o : Solidarecreto ; Bernard Friot : La propon'o'j de Bernard Friot pri invest'kas'o'j, mon'o kaj dum'viv'a salajr'o : Tri konker'end'a'j rajt'o'j : Ĉes'ig'i la defend'batal'o'j'n. Embres-et-Castelmaure, Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas), 2017, 58 p., ISBN 978-2-36960-079-4 (epub 978-2-36960-116-6). -vl

[6] Léon Blum, “L’idéal social'ist'e”, La Revu'e de Par'is, Maj'o 1924. Cit'it'a de Je'a'n Lacouture, Léon Blum, Seuil, Parizo, 1077.

[7] S-ro Gérald Damanin, Le Journal du Dimanche, Parizo, 7-an de April'o 2019.

[8] “A dissent’s view of the Arab Spring”, inter'parol'ad'o kun Hicham El-Alaoui. The Harvard Gazette, 23-an de Decembr'o 2019, www.news.hrvard.ed'u.

[9] “Frédéric Lord'o'n : Rouler sur le capital »”, Ballast, 21-an de Novembr'o 2018, www.revu'e-ballast.fr.

[10] Konferenc'o al la “Am'is de l’Hum'a”, 31-an de Januar'o 2020.

[11] Stéphane Beaud kaj Michel Pialoux, “Pourquoi la gauche a-t-elle perd'u les classes populaires ?”, Savoir/Agir, n-ro 34, Vulaines-sur-Seine, Decembr'o 2015.

[12] Kp Amory Gethin, Clara Martínez-Toled'an'o kaj Thomas Piketty (sub la dir. de), Clivages politiques et inégalités sociales, Seuil-Gallimard-Éditions de l’EHESS, Parizo, 2020.

[13] Dominique Strauss-Kahn, La Flamme et la Cendre. Grasset, Parizo, 2002.

[14] Libération, Parizo, 27-an de Mart'o 2001.

[15] “Placing priority. How issues mattered mor'e than demographics in the 2016 election”, Democracy Fund Voter Study Group, Vaŝington'o, DC, Decembr'o 2017.

La Panteon'o'n oni en'ir'as, de ĝi oni el'ir'as

La 30-an de Novembr'o, Joséphine Baker est'as en'ir'ont'a en la pariz'an Panteon'o'n. Okaz'ant'a post seri'o de omaĝ'o'j, memor'fest'o'j, kaj kelk'a'j'n monat'o'j'n antaŭ la prezid'ant-elekt'o, la decid'o de prezid'ant'o Macron ne est'as sen balot'a'j cel'o'j. Sed fakt'e : kiel, de pli ol du jar'cent'o'j, oni en'ir'as en Panteon'o'n kaj … kiel foj'e okaz'is, ke iu el'ir'is el ĝi ?

Ĉu la en'panteon'ig'o de Joséphine Baker, post tiu de Simone Veil, pov'as mal'konfirm'i la firm'a'n pri'juĝ'o'n de "mal'sukces'o de Panteon'o" ? [1] Cert'e la pomp'o de la grav'a'j ceremoni'o'j de la Respublik'o pov'as aspekt'i eks'mod'a. La cinik'ul'o'j al'don'as, emfaz'ant'e politik'a'j'n intrig'o'j'n per la kutim'a dir'aĵ'o : "Est'as reklam'o". Dum en'tomb'ig'a ceremoni'o de Viktor'o Hug'o en Maj'o 1885, la monarki'a verk'ist'o Léon Daudet jam ironi'is : "La politik'a ekspluat'o de mort'int'o'j est'as tradici'o de la Respublik'o." Ĉu ĝi ne est'as tiu de ĉiu'j politik'a'j reĝim'o'j ? Panteon'o do plu util'as.

La tomb'ej'o de la mont'o Sainte-Geneviève hav'as mal'glat'a'n kaj iom forges'it'a'n histori'o'n. Ceter'e est'as iu funkci'o de la grand'a'j ŝton'a'j monument'o'j don'i, kun'e kun grand'ec'impres'o, ek'vid'aĵ'o'n de etern'ec'o. La cel'o de la konstru'aĵ'o eĉ part'e antaŭ'ig'is ĝi'n, kiam la arkitekt'o Jacques-Germain Soufflot, elekt'it'a por real'ig'i dezir'o'n de Ludovik'o la 15-a, el'pens'is gigant'a'n preĝ'ej'o'n pli el'vok'ant'a'n triumf'a'n bild'o'n ol pi'aĵ'o'n. En tiu dub'ig'a epok'o, kaj monarki'a kaj kler'a, li vol'is ĝi'n "grav'ul'manier'a", adopt'ant'e la bon'a'n moral'o'n de la kler'ism'o mal'favor'a'n al reĝ'o'j kaj grav'a'j kapitan'o'j ("buĉ'ist'o'j" laŭ Voltero) por ek'kult'i ŝtat'ul'o'j'n, scienc'ist'o'j'n kaj verk'ist'o'j'n, util'a'j'n al la hom'ar'o kaj al si'a land'o. La horizont'o de la grav'ec'o larĝ'iĝ'is post'e, sam'temp'e kiam Panteon'o akcept'is si'a'j'n gast'o'j'n.

La Revoluci'o for'pren'is de la preĝ'ej'o ties religi'a'n funkci'o'n por ig'i ĝi'n templ'o al grav'ul'tomb'o'j. Napoleono kun'ig'is religi'a'n kaj civil'a'n rol'o'n kaj destin'is ĝi'n al tomb'o'j de la imperi'a'j alt'rang'ul'o'j. Ne'evit'ebl'e, la monarki'a re'star'ig'o re'don'is al Panteon'o ĝi'a'n ekskluziv'a'n religi'a'n status'o'n. Pli'a'n foj'o'n, la civit'an'o-reĝ'o Louis-Philippe re'don'is al ĝi ties revoluci'a'n cel'o'n, post la Tri Glor'a'j Tag'o'j de Juli'o 1830, kiu'j valor'ig'is la hero'a'n si'n'ofer'o'n. Post'e Napoleono la 3-a de'nov'e star'ig'is la religi'a'n status'o'n, laŭ si'a katolik'a politik'o. La last'a kaj definitiv'a trans'form'iĝ'o kiel templ'o de la respublik'o est'is far'it'a de la reg'ist'ar'o Brisson, kiu kapt'is la okaz'o'n de la funebr'a ceremoni'o de Viktor'o Hug'o por dediĉ'i la uz'ad'o'n de Panteon'o – tiu gravur'it'a en la fronton'a ŝton'o - per la fam'a dir'aĵ'o de 1791, antaŭ ol est'i for'ig'it'a kaj post'e re'skrib'it'a : "Al la grav'ul'o'j la dank'em'a patr'uj'o".

Politik'a'j interes'o'j

Tiu monument'o el'ten'as hazard'o'j'n ne nur de la politik'a'j reĝim'o'j, sed ankaŭ tiu'j'n de la fam'a'j mort'int'o'j, plekt'ant'e la histori'o'n de la konstru'aĵ'o kun ili'a destin'o. Okaz'e de la mort'o de Mirabeau en 1791, la ide'o de kolektiv'a tomb'lok'o por grav'ul'o'j, oft'e nom'it'a Élysée, est'is dekret'it'a al'pren'ant'e la nom'o'n de la fam'a antikv'a romia monument'o. La deput'it'o'j ja ŝuld'is disting'aĵ'o'n al tiu, kiu antaŭ'temp'e for'pas'int'a, sav'is la ĵus nask'iĝ'int'a'n revoluci'o'n per si'a'j firm'a'j ek'parol'ad'o'j. Iom post'e oni mal'kovr'is, ke Mirabeau negoc'is kun la reĝ'o kaj ricev'is mon'o'n. Li'a kadavr'o est'is fin'e for'port'it'a de Panteon'o al komun'a tomb'ej'o en la sam'a temp'o, kiam tiu de Marat, murd'it'a en Juli'o 1793, en'ir'is Panteon'o'n. Dum temp'o sam'e mal'long'a, ĉar Termidor'o [2] okaz'ig'is li'a'n for'ig'o'n kvin monat'o'j'n post'e. Eĉ la fam'ul'o'j antaŭ'revoluci'a'j, kies kaz'o est'is oficial'e plan'it'a, sufer'is la sort'o'ŝanĝ'o'j'n de la histori'o. Voltaire, en'panteon'ig'it'a en 1791 kaj Je'a'n-Jacques Rousseau, en 1794 : ambaŭ est'is mal'long'e for'ig'it'a'j en 1814 de la Restaŭr'ad'o, kaj post'e lok'it'a'j en diskret'a'n ej'o'n por ne ŝok'i la impres'iĝ'em'o'n de la eklezi'a'j fidel'ul'o'j. La ŝanĝ'ig'o'j risk'is trans'form'i templ'o'n por sekular'a etern'ec'o al pruv'o de mal'firm'ec'o de human'aĵ'o'j.

La fam'a poet'o Viktor'o Hug'o organiz'is si'a'n en'tomb'ig'o'n, por kiu li plan'is transport'o'n de si'a kadavr'o sur ĉerk'o'vetur'il'o por mal'riĉ'ul'o'j, sed ankaŭ naci'a'n funebr'a'n ceremoni'o'n. Ver'as, ke li jam dum'viv'e en'ir'is la paper'a'n panteon'o'n de lern'ej'a'j instru'libr'o'j. Pro la emoci'o kaŭz'it'a de la mort'o de la mal'jun'ul'o, la reg'ist'ar'o ne hezit'is publik'i du'obl'a'n dekret'o'n la 27-an de Maj'o 1885 : la unu'a re'don'ant'e al Panteon'o ĝi'a'n de'komenc'a'n kaj laŭ'leĝ'a'n destin'o'n, tiel forges'int'e ĝi'a'n ver'a'n origin'a'n funkci'o'n, la du'a al'don'ant'e al naci'a funebr'a ceremoni'o la trans'lok'ad'o'n de la rest'aĵ'o'j de Viktor'o Hug'o [3]. De ne'long'e star'ig'it'a, minac'it'a en 1871 kaj ankaŭ en 1885, la Respublik'o ja ŝuld'is grand'a'n omaĝ'o'n al la fam'eg'a aŭtor'o de La Mizer'ul'o'j, kiu rezist'is al la ŝtat'renvers'o de Louis Bonapart'e kaj el'ten'is dek-naŭ jar'o'j'n da ekzil'o, kontraŭ'star'is en 1877 la mal'fond'o'n de la naci'a Asemble'o far'e de la ŝtat'estr'o, la general'o Mac-Mahon, publik'ant'e si'a'n Histori'o de krim'o, kaj sub'ten'is nobl'a'j'n afer'o'j'n kiel nul'ig'o'n de mort'pun'o.

Li'a'j kontraŭ'ul'o'j ne ŝpar'is al li mal'am'o'n. Preter la person'ec'o de la mort'int'o, kritik'ant'o'j kompren'ebl'e kulp'ig'is la politik'a'j'n cel'o'j'n de tiu iniciat'o. La katolik'a'j komunik'il'o'j denunc'is ofend'o'n al religi'o kaj iniciat'o'n de komun'um'an'o'j [4]. Ĉe la ekstrem'a'j mal'dekstr'ul'o'j, atak'o'j de Paul Lafargue [5] , bo'fil'o de Karlo Marks'o, kaj de Jules Guesde far'ig'is la verk'ist'o'n avid'ul'o kaj serv'ist'o de la kapital'ist'a klas'o. La unu'a'j ne mal'hav'is aŭdac'o'n publik'e mal'laŭd'i idol'ig'o'n post est'i tiom long'e kult'ant'a'j sankt'ul'o'j'n. La du'a'j ankoraŭ ne imag'is si'a'j'n hered'ont'o'j'n dediĉ'i maŭzole'o'j'n al si'a'j mort'int'a'j ĉef'o'j sur ĉiu'j kontinent'o'j. [M. Iv'o'n : Ĉu (...)' id='nh6'>6] La ceremoni'o kun'ig'is pli ol milion'o'n da person'o'j antaŭ la katafalk'o sub la Ark'o de Triumf'o kaj laŭ'long'e de la voj'o sur la bulvard'o Saint-Germain, la bulvard'o Saint-Michel kaj la strat'o Soufflot. Kontrast'e kun revoluci'ul'a'j hom'amas'o'j kaj, tiom fort'e impres'int'a'j la imag'pov'o'n ek'de preskaŭ jar'cent'o, la sam'temp'ul'o'j konserv'is bild'o'n de fest'ant'a hom'amas'o respekt'em'a kaj obe'em'a kaj dolĉ'anim'a. Tiu sukces'o ne mut'ig'is kritik'ant'o'j'n, sed inspir'is ont'a'j'n publik'a'j'n omaĝ'o'j'n.

La debat'o'j pri uz'ad'o de Panteon'o do ne est'is nur disput'o'j kelk'foj'e rid'ind'a'j pri am'at'a'j aŭ mal'am'at'a'j person'o'j, sed esprim'is ĝis'fund'a'j'n kontraŭ'star'o'j'n pri valor'o'j. Neces'is ne nur sci'i, al kiu atribu'i la honor'o'n de en'panteon'ig'o, sed ankaŭ trakt'i la najbar'ec'o'j'n far'iĝ'ant'a'j'n delikat'a'j pro la politik'a'j ŝanĝ'o'j. Post la afer'o Dreyfus, la famili'o de la imperi'a marŝal'o Je'a'n Lannes pet'is for'ig'o'n de la tomb'o de si'a pra'ul'o por evit'i al li kun'est'ad'o'n kun Émile Zola. La re'ag'o de Ludovik'o la 18-a est'is pli humur'a, kiam oni atent'ig'is li'n en 1821 pri la mal'taŭg'ec'o de ĉe'est'o de la tomb'o de la kontraŭ'klerik'a Voltero en restaŭr'it'a preĝ'ej'o : "Nu las'u li'n. Li est'as ja sufiĉ'e pun'at'a est'ant'e dev'ig'at'a aŭd'i mes'o'n ĉiu'tag'e".

Laŭ la tragedi'a'j event'o'j, revoluci'o'j kaj milit'o'j, Panteon'o do mal'ferm'iĝ'is al nov'a'j atest'o'j de eminent'ec'o kun grav'ul'o'j defend'int'e unu aŭ plur'a'j'n grand'a'j'n kaz'o'j'n, iu'j pac'e mort'int'a'j kiel Viktor'o Hug'o, ali'a'j hero'a'j laŭ romantik'a difin'o, ofer'int'a'j si'a'n viv'o'n sur batal'kamp'o aŭ strat'bar'aĵ'o'j, civit'em'a'j hero'o'j, kies temp'o kulmin'is en 1964 kun en'panteon'ig'o de Je'a'n Moulin postulat'a de general'o De Gaulle. La funebr'a parol'ad'o de André Malraux pri'skrib'is person'ec'o'n kumul'ant'a'n kvalit'o'j'n de hero'a bon'eg'ec'o – "hero'o kaj martir'o" laŭ la nov'a termin'ar'o, kiu de nun traf'is mort'ig'it'a'j'n rezist'ant'o'j'n, sed ankaŭ ŝtat'ist'o – trans'figur'ant'e ĝi'n. La vizaĝ'o mis'figur'ig'it'a de tortur'o ne plu est'is de hom'o, eĉ grav'a, sed tiu de lukt'o'cel'o.

Nekrolog'o'j tiom mal'long'as, ke ili kaŭz'as kap'turn'iĝ'o'n, resum'ant'e tut'a'n viv'o'n en kelk'a'j lini'o'j. Ke glor'o rilat'u al unik'a brav'a far'o aŭ invers'e est'u sen ia brav'ec'o, ili iom pli nutr'as skeptik'ec'o'n. Iu'j taks'os tro'a honor'o'n de Panteon'o por simpl'a kabared'a art'ist'in'o. Ĉu ŝi almenaŭ merit'as ĝi'n ? Joséphine Baker, nask'iĝ'int'a en 1906 en Saint-Louis en Uson'o, ven'is Franci'e'n je aĝ'o de 19 jar'o'j por danc'i en "revu'e nègre (nigr'ul'a revu'o)". Cel'o de erotik'a'j fantasm'o'j de koloni'a Franci'o, ŝi rapid'e akir'is sukces'o'n kun si'a banan'a zon'o, si'a'j gest'ad'o'j bild'ig'ant'e la folklor'a'n kaj ras'ism'a'n vid'manier'o'n pri afrik'an'o'j kaj per si'a'j nud'a'j mam'o'j. Trans la sen'grav'ec'o, ĉu tio ne signif'as sen'ŝarĝ'ig'i la ras'ism'a'n etos'o'n de ali'a temp'o ? Kontraŭ'e, ali'a'j taks'os valor'a la progres'ad'o'n de fam'ec'o akir'it'a per distr'ad'o al politik'a kaj hom'ar'an'ec'a engaĝ'iĝ'o. Ke la jun'a miks'ras'ul'in'o de ras'dis'ig'a Uson'o soci'e sukces'is en Parizo de la temp'o inter la du milit'o'j, tio jam estim'ind'is, ke ŝi util'ig'is tiu'n sukces'o'n por bon'a'j cel'o'j, al'iĝ'ant'e al la Rezist'ad'o kontraŭ la german'a okup'ad'o, spit'e al risk'o'j por si'a'j viv'o kaj riĉ'aĵ'o'j, tio ja merit'as la omaĝ'o'n. Joséphine Baker hav'as ankaŭ taŭg'a'n politik'a'n profil'o'n por la cel'o'j de respublik'a prezid'ant'o kandidat'o al si'a propr'a posten'o.

Se ĉiam nur okaz'is profit'em'a'j celebr'ad'o'j, ili tamen est'as just'a'j. Sam'temp'e, la nom'o de Gisèle Halimi, advokat'in'o de batal'ant'o'j de Front'o de naci'a liber'iĝ'o (FLN) kaj de la alĝeria sen'de'pend'iĝ'o, pionir'o de la femin'ism'a kaz'o en proces'o'j pri seks'per'fort'o'j kaj abort'o'j, est'is el'vok'it'a. Ŝajn'as, ke la prezid'ant'o de la Respublik'o prefer'is Joséphine Baker, gaŭl'ism'a'n kaj dekstr'ul'a'n, al mal'dekstr'ul'a person'ec'o en'ŝov'it'a en hodiaŭ'a'j'n debat'o-batal'o'j'n. Anstataŭ ol fid'i opini'esplor'o'n, kiel ĝeneral'e okaz'as, est'us pli lert'e interes'iĝ'i pri histori'o, kiu sugest'us solv'o'n pli fidel'a'n al respublik'a spirit'o.

Tiel, kvar jar'o'j'n post la trans'ig'o de la rest'aĵ'o'j de Viktor'o Hug'o, la cent'jar'fest'o de la franc'a revoluci'o postul'is celebr'ad'o'n : la Universal'a Ekspozici'o de 1889 ne sufiĉ'is, neces'is pli rekt'e politik'a event'o. Kiel ĝi ag'is por Viktor'o Hug'o, la urb'o Parizo streb'is al solen'a omaĝ'o al grav'ul'o de la Respublik'o. Alphonse Baudin, reprezent'ant'o ĉe la naci'a Asemble'o, est'is mort'ig'it'a sur strat'bar'aĵ'o la 3-an de Decembr'o 1851 de la trup'o de Louis Napoléon [7]. Spit'ant'e la loĝ'ant'o'j'n de la kvartal'o Saint-Antoine, kiu'j rifuz'is pren'i arm'il'o'j'n kaj riproĉ'is li'n ties parlament'a'n krom'salajr'o'n per bel'a replik'o : Vi tuj vid'os, kiel oni mort'as por 25 frank'o'j." La "nobl'a'j vort'o'j" ir'is al post'e'ul'o'j en 1868, kiam la kontraŭ'star'ul'o'j al la Du'a Imperi'o organiz'is mon'ofer'ad'o'n por donac'i luks'a'n tomb'o'n al li'a kadavr'o en la tomb'ej'o Montparnasse. La tribunal'o'j mal'kompat'e sub'prem'is la donac'ant'o'j'n. En 1877, la rakont'o de li'a mort'o en Histoire d’un crime (Krim'histori'o), anal'o'j de rezist'ad'o al la nov'a 18-a de Brumer'o [8] re'aktual'ig'is la legend'o'n. Elekt'it'o ofer'ant'a si'a'n viv'o'n ja pov'is al'log'i minac'at'a'n parlament'a'n reĝim'o'n. Baudin tamen ne est'is perfekt'a kandidat'o : nu, li est'is ribel'ul'o. Oni tiam al'don'is al li milit'a'j'n ĉef'o'j'n de la Revoluci'o, Lazare Carnot, François Marceau kaj Lazare Hoche. Pro la kontraŭ'star'o de la nep'o de tiu last'a, monarĥ'ist'o, li est'is anstataŭ'ig'it'a per Théophile de La Tour d’Auvergne. En unu foj'o, la ceremoni'o de 1889 al'port'is kvar kadavr'o'j'n al Panteon'o.

En delikat'a'j situaci'o'j, special'e simbol'a'j, neces'as ruz'o. La nun'a'j decid'ant'o'j ne el'montr'is ĝi'n. Se ili'a'j post'e'ul'o'j konform'iĝ'as al la evolu'o de la histori'o, kiu tuŝ'as Panteon'o'n kiel ĉiu'j'n hom'a'j'n afer'o'j'n taks'at'a'j'n sen'ŝanĝ'a'j, tem'as nur pri prokrast'o. Ĝi'a'j origin'a'j lim'o'j ofert'as al Panteon'o nov'a'n etap'o'n en ties ekzist'o. "Al la grav'ul'o'j la dank'em'a patr'uj'o" ja sufer'as pro mal'akcept'o de vir'in'o'j, kiu'j ating'is ĝi'n aŭ pov'int'us far'i ek'de Marie Curie. Kvankam tim'em'a, tial ke nur kvin kaj baldaŭ ses vir'in'o'j kuŝ'as en'tomb'ig'it'a'j en Panteon'o, ili'a pli oft'a supr'e'n'ig'o ĝis la grav'ul'a nivel'o mal'pli risk'as la el'rev'iĝ'o'j'n de uzurp'ad'o'j kaj re'kon'as la merit'o'j'n de hom'o'j long'temp'e kaj mal'just'e sen'ig'it'a'j je valor'eg'o.

Alain GARRIGOU.

[1] Mon'a Ozouf, « Le Panthéon, l’École normal'e des morts », en : Pierre Nor'a (sub estrad'o de), Les Lieux de mémoire, Gallimard, Parizo, 1984.

[2] La 9-a monat'o de la franc'a revoluci'a kalendar'o, kaj ĉi-rilat'e la 9-a de Termodoro de la 2-a jar'o (la 27-an de Juli'o 1794), per la fal'ig'o de Robespjero (Robespierre) la du'a faz'o de la revoluci'o, la radikal'a (1792-1794) ĉes'is, kaj la epok'o de la grand'burĝ'ar'o. -vl

[3] Avner Ben-Am'os, « Les funérailles de Victor Hug'o », en Pierre Nor'a (sub estrad'o de), Les Lieux de mémoire, v.c.

[4] … de la membr'o'j de la Pariza Komun'um'o. Vd pri tiu : Karlo Marks'o : La intern'a milit'o en Franc'uj'o (1871 La Pariza Komun'um'o) kun en'konduk'o de Frederik'o Engelso. 2-a, revizi'it'a el'don'o, Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas), 2015, ISBN 978-2-36960-127-6 (= Mas–libr'o n-ro 169). -vl

[5] De li ekzist'as en Esperant'o la libr'o Paŭlo Lafargo (Paul Lafargue) : La rajt'o je pigr'o. El la franc'a traduk'is Krib'o. 2-a el'don'o. Embres-et-Castelmaure ; Parizo. Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas) ; Sen'naci'ec'a Asoci'o Tut'mond'a (Sat). ISBN 978-2-36960-238-5 (= Mas–libr'o n-ro 251) -vl.

[6] Vd pri tio la akr'a'j'n kritik'o'j'n de Lant'i, en : E. Lant'i kaj M. Iv'o'n : Ĉu social'ism'o konstru'iĝ'as en Sovetio ? (1935) ; Le'o Trocko : Labor'ist'a ŝtat'o, Termidor'o kaj bonapart'ism'o. Histori'a-teori'a esplor'aĵ'o (1932/35). Embres-et-Castelmaure, Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas), 2ß19, ISBN 978-2-36960-191-3 (= Mas–libr'o n-ro 228), p. 11 ; 56 – 68 ; 154. -vl

[7] Kp Mourir pour des idées. La vi'e post'hum'e d’Alphonse Baudin, Les Belles Lettres, Par'is, 2010.

[8] Pri tiu ĉi vd Karlo Marks'o : La 18-a de brumer'o de Luiz'o Bonapart'o. Kun antaŭ'parol'o de Frederik'o Engelso. Embres-et-Castelmaure, Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas),2016, ISB 978-2-36960-075-6 (= Mas-libr'o n-ro 169). -vl

La venk'o de la talibanoj mal'ord'ig'as la diplomati'a'n lud'o'n en Azi'o

Je'a'n-Luc Racin'e

La for'ir'o de la uson'a'j trup'o'j el Afgani'o gener'is nov'a'n “Grand'a'n Lud'o'n” inter la potenc'o'j kiu'j serĉ'as adapt'iĝ'ad'o'n al la region'a'j geopolitik'a'j real'o'j, ĉiam mov'ant'a'j. Por Barato, la afgan'a dosier'o plu est'as dorn'o'plen'a kaj al'don'iĝ'as al la pri'kontest'aĵ'o'j pez'ant'a'j sur ĝi'a'j rilat'o'j kun Pakistano kaj Ĉini'o, eĉ se Nov-Dehlio fort'ig'as si'a'j'n partner'ec'o'j'n en Hind'o-Pacifik'o kun, unu'e, Uson'o.

Post la uson'a for'tir'iĝ'o kaj la restaŭr'ad'o de la Islam'a emir'land'o Afgani'o, la venk'o de la talibanoj nur pli'sever'ig'as la human'a'n kriz'o'n, pro kiu sufer'as popol'o jam el'ĉerp'it'a de kvar'dek jar'o'j de konflikt'o'j, dum preciz'iĝ'as la minac'o de la region'a branĉ'o de la Organiz'aĵ'o de la islam'a Ŝtat'o (OIŜ aŭ “Daiŝo”) : la islam'a Ŝtat'o en Ĥorasan'o (Islamic Stat'e-Khorasan Provinc'e, Is-KP).

Sen'surpriz'e, la grand'a'j potenc'o'j manovr'as por adapt'iĝ'i al la region'a'j geopolitik'a'j real'o'j, plu fluktu'ant'a'j, pro tio, ke la nov'a reĝim'o est'as ĝis nun agnosk'it'a de neni'u ali'a land'o. Se la “Grand'a Lud'o” de la 19a jar'cent'o kaj de la komenc'iĝ'o de la 20a jar'cent'o, inter la rus'a kaj la brit'a imperi'o'j, dis'volv'iĝ'is je la hor'o kiam la ĉin'a imperi'o mal'fort'iĝ'is, en la hodiaŭ'a lud'o Ĉini'o si'n vid'ig'as en pozici'o de fort'o ankoraŭ ne'kon'it'a, kvankam ne tut'potenc'a. Koncern'e Baraton, la re'ven'o de la talibanoj lok'is ĝi'n en delikat'a'n situaci'o'n. Dum mult'a'j land'o'j, laŭ la flu'o de la jar'o'j, fin'e oficial'e akcept'is la send'it'o'j'n de la insurekci'ant'o'j, Nov-Dehlio elekt'is kontraŭ'a'n ag'manier'o'n, kultiv'ant'e si'a'j'n rilat'o'j'n kun nur la reg'ist'ar'o'j de la prezid'ant'o'j Hamid Karzaj (2001-2014) kaj Aŝraf Ghani (2014-2021).

La barata-afgan'a histori'o dat'iĝ'as de jar'mil'o'j kaj ne ebl'e iĝ'u forges'it'a, eĉ se ĝi koler'ig'as la hindu'a'j'n naci'ist'o'j'n ĉiam rapid'a'j'n por denunc'i la period'o'j'n kiam la grand'a Hind'uj'o est'is sub'met'it'a al la “jug'o de Islam'o” (leg'u post-skrib'e). Pri la nun'temp'a epok'o, la du land'o'j sub'skrib'as amik'a'n trakt'aĵ'o'n ek'de 1950, kiu'n ili pli'ampleks'ig'as, en 2011, per inter'konsent'o por strategi'a partner'ec'o koncern'e la politik'a'n inter'parol'ad'o'n, la ekonomi'a'n, kultur'a'n kaj scienc'a'n kun'ag'ad'o'n, kaj la kontraŭ'teror'ist'a'n lukt'o'n. Nun'temp'e, pli ol dek mil stipendi'ul'o'j kaj ĉirkaŭ cent tri'dek afgan'a'j kadet'o'j stud'as ĉu en la universitat'o'j ĉu en la milit'ist'a'j akademi'o'j en Barato. Nov-Dehlio liver'is al Kabul'o loĝistik'a'n il'ar'o'n kaj, de 2018, atak-helikopter'o'j'n. Tamen Barato send'is neniu'n trup'o'n, nur apud'arme'a'j fort'o'j protekt'is la ambasad'ej'o'n, la konsul'ej'o'j'n kaj kelk'a'j'n grav'a'j'n infra'struktur'a'j'n konstru'ej'o'j'n.

Mal'bon'a nov'aĵ'o por Barato

De 2004 ĝis 2021, Barato invest'is preskaŭ 3 miliard'o'j'n da dolar'o'j (aŭ 2,6 miliard'o'j'n da eŭr'o'j) en Afgani'o por konduk'i plur'cent'o'j'n da projekt'o'j por dis'volv'iĝ'o, foj'e lok'a'j, foj'e simbol'a'j, kiel la konstru'aĵ'o de la Parlament'ej'o inaŭgur'it'a en 2015 kaj, je la sekv'ant'a jar'o, la hidroelektr'a bar'aĵ'o Salm'a, en la okcident'o. Front'e al la pakistana blokuso, kiu mal'help'as ĉiu'n voj'a'n cirkul'ad'o'n de Barato al Afgani'o, ĝi ankaŭ komenc'is mal'ferm'i, per'e de la irana haven'o Ĉahbaharo, inaŭgur'it'a en 2017, mar'a'n kaj post'e ter'a'n ating'voj'o'n al la grand'a cirkl'a voj'o lig'ant'a la ĉef'a'j'n afgan'a'j'n urb'o'j'n : Kandaharo kaj Herato ĉe la okcident'o, Kabul'o kaj Kunduz ĉe la nord'o – tiom da pord'o'j al Centr'a Azi'o.

Tio don'is al Nov-Dehlio la okaz'o'n ĉirkaŭ'ir'i si'a'n pakistan'an najbar'o'n kaj al Kabul'o kresk'ig'i si'a'n ag'ad'liber'o'n rilat'e al Pakistano, kun kiu la inter'rilat'o'j, malgraŭ fort'eg'a iam'a period'o, gal'iĝ'is. Pri tio atest'as la plej ĵus'a deklar'o de S-ro Hamdullah Mohib, konsil'ist'o pri naci'a sekur'ec'o de Afgani'o, iom'et'e antaŭ la renvers'o de la reg'ist'ar'o : “Nun, ni'a [pakistana] najbar'o, kies mal'util'a'j cel'o'j evident'iĝ'as al la okul'o'j de la Afgan'o'j kaj de la tut'mond'o, uz'as kvazaŭ il'ar'o'n grup'o'n avid'a'n je potenc'o por pli'a'n foj'o'n mal'fort'ig'i Afgani'o'n  [1]” – kio instig'is koler'o'n de Islamabad'o. Por Barato, la al'ven'o de la talibanoj serv'as la pakistan'an lud'o'n kaj est'as mal'bon'eg'a nov'aĵ'o, pro perd'o de influ'o laŭ ĝi, sed ne nur. Ĝi ĉef'e tim'as, ke est'os re'aktiv'ig'it'a'j la pakistanaj ĝihad'ist'a'j grup'o'j kiu'j cel'as Kaŝmir'o'n, Laŝkar-e-Tajba kaj Ĝajŝ-e-Mohammad, kiu'j de long'e inter'lig'iĝ'as kun la nov'a'j mastr'o'j de Kabul'o.

Nov-Dehlio tamen fin'decid'iĝ'is publik'e kun'parol'i kun la talibanoj. En juni'o 2021, dum ties antaŭ'e'n'ir'o iĝ'as evident'a, kontakt'o'j far'iĝ'as en Doho, kaj la unu'a oficial'a renkont'iĝ'o okaz'as tie la 1an de septembr'o. La kun'parol'ant'o al la barata ambasador'o en Kataro est'as Ŝir Muhamad Abas Stanikzaj, unu el la trakt'ant'o'j pri la inter'konsent'o sub'skrib'it'a en februar'o 2020 inter la talibanoj kaj la Uson'an'o'j [2] kaj kiu iĝ'os ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j en la por'temp'a reg'ist'ar'o de la islam'a emir'land'o, je la 7a de septembr'o.

Eĉ antaŭ tiu renkont'iĝ'o, S-ro Stanikzaj cert'ig'is, ke li dezir'as “daŭr'ig'i la kultur'a'j'n, ekonomi'a'j'n kaj komerc'a'j'n rilat'o'j'n kun Barato, kiel dum la pas'int'ec'o [3]”. Tiu vol'o konfirm'iĝ'is post'e, dum du'flank'a kun'ven'o inter la talibana vic-ĉef'ministr'o, S-ro Abdul Salam Hanafi, kaj la ŝtat'komisi'ist'o de la barata ministeri'o pri ekster'land'a'j afer'o'j pri la region'o Pakistano-Afgani'o-Irano, flank'e de la inter'naci'a konferenc'o organiz'it'a en Moskvo la 20an de oktobr'o 2021. Se Barato prav'ig'is tiu'j'n diskut'o'j'n pro la neces'a instal'ad'o de human'a help'o, ĝi precip'e pens'is pri la est'ont'ec'o de Kaŝmir'o. Iu'j talibanoj cert'ig'as, ke laŭ'princip'e ili ne en'miks'iĝ'os en la en'land'a'j afer'o'j de ali'a'j land'o'j kaj, ke ili ne al'iĝ'os al kontraŭ-barata ĝihad'o en tiu teritori'o. Aŭskult'ant'e ili'n, est'as nur propagand'o la akuz'o, laŭ kiu la potenc'a ret'o Haqqani – iu arm'it'a islam'ist'a grup'o de plur'a'j mil'o'j da hom'o'j – respond'ec'us pri atak'o'j kontraŭ la interes'aĵ'o'j de Barato en Afgani'o kaj kun'labor'is kun Laŝkar kaj Ĝajŝ [4]. Mal'e, ali'a'j talibanoj asert'as, ke la emir'land'o “aŭd'ig'os la voĉ'o'n de la islam'an'o'j de Kaŝmir'o”, sen tamen part'o'pren'i en arme'a'j operaci'o'j [5]. Do ia ambigu'ec'o reg'as en'e de la mov'ad'o. Des pli, ke plu ŝveb'as la ombr'o de Pakistano, laŭ'ŝajn'e kontent'a de la re'ven'o de la talibanoj.

Efektiv'e, la Pakistano de Benazir Bhutto (ĉef'ministr'o de 1988 ĝis 1990 kaj de 1993 ĝis 1996) patron'is ili'n en esper'o, pli geopolitik'a ol ideologi'a, stabil'ig'i Afgani'o'n, firm'ig'i si'a'n influ'o'n dum'e kontraŭ'ant'e tiu'n de Barato, kaj mal'ferm'i sekur'ig'it'a'n voj'o'n al Centr'a Azi'o. En 1997, Pakistano est'is unu el la tri land'o'j, kun Saud-Arabi'o kaj la Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j, kiu'j agnosk'is la islam'a'n emir'land'o'n. Post la fal'o de la reĝim'o en oktobr'o 2001, ĝi bon'ven'ig'is la talibanajn ĉef'o'j'n, propon'is al la batal'ant'o'j arier'a'n baz'o'n en la trib'a'j zon'o'j apud la afgan'a land'lim'o. Pli freŝ'dat'e, ĝi grav'e rol'is en la star'ig'o de la dialog'o de Doho inter talibanoj kaj Uson'an'o'j, kvankam la inter'rilat'o'j gal'iĝ'is sam'e kun la reg'ist'ar'o de S-ro Ghani kiel kun tiu de la barata ĉef'ministr'o Narendra Mod'i, kiu decid'is for'ig'i la aŭtonom'ec'o'n de la guberni'o Ĝamuo kaj Kaŝmir'o en 2019 [6].

Tamen la pakistana deklar'o ne est'as sen nuanc'o'j. En streĉ'it'a ekonomi'a situaci'o, dum li negoc'as prunt'o'pren'o'n de la Inter'naci'a mon'a fondus'o (IMF) kaj dum si'a land'o plu kuŝ'as sur la griz'a list'o de la Labor-grup'o por financ'a ag'ad'o (LGFA) kiu kontrol'as la financ'ad'o'j'n al la teror'ism'o, la ĉef'ministr'o Imran Khan elekt'is du'obl'a'n si'n'ten'o'n. Unu'a'flank'e, li konform'iĝ'as al la “inter'naci'a komun'um'o” al'vok'ant'e al la talibanoj, ke ili star'ig'u sen'eksklud'a'n reg'ist'ar'o'n, respekt'u la hom'a'j'n kaj apart'e la vir'in'a'j'n rajt'o'j'n, kaj evit'u, ke la land'o de'nov'e iĝ'u centr'o de inter'naci'a teror'ism'o. Ali'a'flank'e, li al'vok'as al la okcident'a'j land'o'j, ke ili ne izol'u la reĝim'o'n, las'u al ĝi temp'o'n por ten'i si'a'j'n promes'o'j'n pri mal'ferm'o, kaj liber'ig'u la kapital'o'n de la afgan'a centr'a bank'o blok'it'a'n en Uson'o kaj en Eŭrop'o kaj la kredit'o'j'n negoc'it'a'j'n de la reg'ist'ar'o de Ghani inter'romp'it'a'j'n de la Mond'a bank'o kaj de la IMF : en'tut'e pli ol 10 miliard'o'j da dolar'o'j.

Mal'antaŭ tiu retor'ik'o kuŝ'as du plej grav'a'j zorg'o'j : la afgan'a situaci'o ne gener'u nov'a'n ond'o'n da rifuĝ'ant'o'j (Pakistano jam akcept'is tri milion'o'j'n da ili en la jar'o'j 1990, sed de nun la land'lim'o difin'it'a de la lini'o Durand est'as blok'it'a), kaj precip'e la afgan'a'j talibanoj kviet'ig'u si'a'j'n paŝtunajn frat'o'j'n de la Tehrik-e-Taliban en Pakistano (TTP). Efektiv'e, ek'de 2020, tiu'j ĉi re'komenc'is atenc'o'j'n kontraŭ la pakistanaj fort'o'j kaj la ŝijaist'a'j minoritat'o'j, tiel montr'ant'e, ke ili re'fort'iĝ'as post la sub'prem'ad'o gvid'it'a de Islamabad'o kvin jar'o'j'n pli fru'e. Por trankvil'ig'i la lud'o'n, la afgan'a'j talibanoj rol'as kiel per'ant'o'j inter la TTP kaj la send'it'o'j de S-ro Khan, serĉ'ant'e ebl'a'n armistic'o'n, eĉ pardon'o'n kiu vek'as mult'a'j'n kritik'o'j'n en Pakistano [7]. Trans la TTP, ankaŭ la minac'o de Is-KP est'as taks'it'a serioz'a en Islamabad'o, kvankam la nov'a afgan'a potenc'o konsider'u ĝi'n minimum'a spit'e ripet'it'a'j'n mort'ig'a'j'n atenc'o'j'n. La al'ven'o en Kabul'o'n de la ĉef'o de la pakistana sekret'a serv'o, je la 5a de septembr'o 2021, du tag'o'j'n antaŭ la deklar'o de la reg'ist'ar'o, atest'as pri la solid'a'j lig'o'j inter la du parti'o'j, sam'e kiel la lok'o far'it'a en la talibana reg'ist'ar'o al la ret'o Haqqani, proksim'a al Islamabad'o. Se iu'j ĉef'o'j ŝat'us si'n sent'i mal'pli fort'e sub la pakistana reg'ad'o, la ag'ad'marĝen'o de la islam'a emir'land'o rest'as mal'grand'a nun'temp'e.

La tim'o pri dis'vast'iĝ'o de la teror'ism'o

Forĝ'it'a je la komenc'iĝ'o de la jar'o'j 2010 de la administraci'o de S-ro Barack Obama por emfaz'i kiom Afgani'o kaj Pakistano konstitu'as unu sam'a'n strategi'a'n ag'ad'kamp'o'n, la koncept'o “Af-Pak” plu valid'as kaj Islamabad'o sci'is kiel far'iĝ'i plu ne'el'turn'ebl'a, inkluziv'e por Vaŝington'o [8]. Ĝi rest'as dev'ig'a rol'ant'o, eĉ se la gravit'o'centr'o de Uson'o en Hindopacifiko favor'as Baraton kaj mal'cert'ig'as la evolu'o'n de la pakistana-uson'a'j inter'rilat'o'j.

La ĉef'a'j rol'ant'o'j ekster Afgani'o hav'as sam'direkt'a'j'n cel'o'j'n koncern'e tio'n, kio'n ili esper'as de la nov'a reĝim'o, sed la long'daŭr'a esplor'o por inter'naci'a mediaci'o mal'sukces'is : nek la “procez'o de Istanbulo” lanĉ'it'a en 2011 kaj renom'it'a “kor'o de Azi'o”, nek la konferenc'o'j organiz'it'a'j en Moskvo kun la talibanaj reprezent'ant'o'j sukces'e star'ig'is ver'a'n inter'afgan'a'n dialog'o'n, kio est'is unu el la promes'o'j de la insurekci'ant'o'j en la inter'konsent'o de Doho. Ĉiu'j al'vok'as al sen'eksklud'a reg'ist'ar'o, kaj al respekt'o de la hom'a'j rajt'o'j, sed post la parol'ad'o, la sekur'ec'a'j koncern'o'j pli valor'as kaj la tim'o pri nov'a dis'vast'iĝ'o de la teror'ism'o unu'ig'as ĉiu'j'n part'o'pren'ant'o'j'n, laŭ propr'a'j naci'a'j manier'o'j : por Rusio kaj la lim'land'o'j nord'e de Afgani'o, tem'as pri evit'ad'o de ĉiu infekt'ad'o de Is-KP en Centr'a Azi'o per'e de ekzist'ant'a'j mov'ad'o'j, inter kiu'j la Islam'ism'a mov'ad'o en Uzbeki'o ; por Ĉini'o, pri frakas'ad'o de la Islam'ism'a parti'o en Turkestan'o, organ'o de la ujgur'a'j separ'at'ist'o'j, plej mult'e baz'it'a'j en la afgan'a provinc'o Badaĥŝano ; por Irano, pri mal'grand'ig'o de la minac'o de Is-KP kaj de tiu de la suna'ist'a'j ekstrem'ist'o'j de Ĝundalah en la provinc'o Sistano-kaj-Baluĉistano, land'lim'e de Pakistano kaj de Afgani'o ; por Saud-Arabi'o, la Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j kaj Uson'o, jug'i la teror'ism'a'n minac'o'n de OIŜ.

En tiu serĉ'ad'o al sekur'ec'o, kie grav'as ankaŭ la lukt'o kontraŭ la opi'o-ŝakr'ad'o kaj la est'ont'a al'ir'ebl'ec'o al la riĉ'a'j afgan'a'j min-font'o'j (i.a. la tre strategi'a liti'o), mult'a'j arkitektur'o'j profil'iĝ'as. Tio vid'iĝ'as per la inter'naci'a'j kun'ven'o'j kiu'j okaz'is en oktobr'o. La 20an, Moskvo organiz'is konferenc'o'n kun la talibanoj dum ĉe'est'is ĉin'a'j, pakistanaj, iranaj, kazak'a'j, kirgiz'a'j, turkmen'a'j kaj uzbek'a'j deleg'it'o'j [9]. La Uson'an'o'j mal'akcept'is la invit'o'n, sed Barato ĉe'est'is kaj engaĝ'iĝ'is proviz'i human'a'n help'a'j'n rimed'o'j'n. Mal'e, Barato ne est'is invit'it'a de Teherano dum la renkont'iĝ'o de la “najbar'o'j de Afgani'o” (Irano, Ĉini'o, Pakistano, Taĝiki'o, Turkmeni'o, Uzbeki'o plus Rusio), la 27an [10].

Kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ'e, la 12an, Barato sukces'is aŭd'ig'i si'n dum la kun'ven'o de G20 special'e dediĉ'it'a al Afgani'o. S-ro Mod'i al'vok'is al “forĝ'i unu'iĝ'int'a'n inter'naci'a'n respond'o'n” al la defi'o star'ig'it'a de la re'ven'o de la talibanoj, si'n apog'ant'e sur la rezoluci'o n-ro 2593 adopt'it'a de la Konsili'o pri Sekur'ec'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (sub barata prezid'ant'ec'o) je la 30a de aŭgust'o. Tiu ĉi trakt'as pri la kutim'a'j tem'o'j (mal'akcept'o de la teror'ism'o, sen'eksklud'a reg'ist'ar'o, respekt'o de la hom'a'j rajt'o'j...), sed la pez'o don'it'a al la teror'ism'a minac'o, kiu de la vid'punkt'o de Nov-Dehlio en'ten'as Pakistanon, kontent'as ĝi'n.

Kresk'ant'a du'ec'o

Ĉiu opini'as, mal'antaŭ diplomat'a'j parol'o'j, ke Ĉini'o est'os la plej bon'e lok'it'a, je la taŭg'a moment'o, por invest'i en Afgani'o'n, kiu'n ĝi dezir'as en'kalkul'ig'i en la nov'a'j'n silk'a'j'n voj'o'j'n, tra Centr'a Azi'o kaj la ĉin'a-pakistana ekonomi'a koridor'o ; ĝi dispon'as je la neces'a kapital'o kaj avid'as la min'a'j'n riĉ'aĵ'o'j'n de la land'o. Eĉ antaŭ la kapt'o de Kabul'o, la talibanoj vol'is ĝi'n trankvil'ig'i, promes'ant'e ne en'miks'iĝ'i en ĝi'a'j'n en'land'a'j'n afer'o'j'n (alud'o al la Ujgur'o'j de Ŝinĝjango) [11]. S-ro Wang Yi [ŭang ji], ĉin'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, akcept'is fin'e de juli'o la mula'o'n Abdul Ghani Baradar, kun'fond'int'o'n de la talibana mov'ad'o kaj tiam ĉef'o'n de la politik'a buro'o. La inter'parol'ad'o'j daŭr'is en oktobr'o, en Doho, S-ro Baradar iĝ'int'e vic-ĉef'ministr'o.

Trans Ĉini'o, kun kiu la rilat'o'j streĉ'iĝ'is ek'de la grav'a'j incident'o'j ĉe la land'lim'o en 2020 (kiu'j kaŭz'is la mort'o'n de du'dek Barat'an'o'j en Orient'a Himalaj'o), Barato pri'demand'as si'n ankaŭ pri la evolu'o de si'a'j rilat'o'j kun si'a'j du ŝlos'il'a'j partner'o'j : Rusio kaj Irano. La solid'a'j rilat'o'j kun Moskvo, lig'it'a'j per la traktat'o pri amik'ec'o kaj kun'labor'o sub'skrib'it'a en 1971, post'viv'is post la fal'o de Sovet'uni'o. La Rusio de S-ro Vladimir Putin, kiu daŭr'ig'as intens'a'j'n diplomati'a'j'n kaj milit'ist'a'j'n rilat'o'j'n, rest'as princip'a arm'il-proviz'ant'o, eĉ se ĝi'a part'o relativ'e mal'kresk'as (49% de la barataj import'aĵ'o'j dum la jar'o'j 2016-2020). Sam'temp'e, Nov-Dehlio proksim'iĝ'is al Vaŝington'o, kaj Moskvo al Islamabad'o. Tamen est'us tro'e konsider'i ili'a'n strategi'a'n partner'ec'o'n kiel mort'int'a [12] : ili'a unu'a du'flank'a dialog'o 2+2 (defend'o, ekster'land'a'j afer'o'j) est'as anonc'at'a, kaj S-ro Putin est'as atend'at'a en la barata ĉef'urb'o je la komenc'iĝ'o de decembr'o 2021.

Koncern'e Iranon, la dis'volv'iĝ'o de la haven'o Ĉahbaharo, kun'financ'it'a de Barato, pov'is plu okaz'i post la ĉes'ig'o de la pun'o'j far'e de Uson'o kontraŭ tiu projekt'o grav'a por Afgani'o. Tamen, sub la prem'o de la administraci'o de S-ro Trump, Nov-Dehlio mult'e mal'kresk'ig'is si'a'j'n import'aĵ'o'j'n de iranaj petrol'o kaj gas'o. Si'a'flank'e, Teherano taks'as, ke la islam'a-naci'ism'o montr'it'a de la talibanoj est'as mal'plej grav'a mal'bon'o akcept'ind'a, ek'de kiam ĝi pov'as util'i kiel kontraŭ'fajr'o al la inter'naci'ism'a ĝihad'o de Is-KP. Ĝi postul'as, nur formal'e, la respekt'o'n de la hazara ŝijaist'a minoritat'o, sed ferm'as la okul'o'j'n sur la eksces'o'j far'it'a'j kontraŭ ĝi en iu aŭ ali'a provinc'o.

Pri la ceter'o, la flu'ec'o de la situaci'o ne mal'permes'as la struktur'a'j'n mov'o'j'n : en mart'o 2021, Ĉini'o kaj Irano sub'skrib'is traktat'o'n pri kun'labor'ad'o dum du'dek kvin jar'o'j, kiu valor'as kiel strategi'a partner'ec'o, mal'ferm'ant'e la land'o'n al la silk'a'j voj'o'j kar'a'j al S-ro Xi Jinping. Tio ne mal'help'is al la irana prezid'ant'o Ebrahim Raisi, en'ofic'iĝ'int'a kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ la fal'o de Kabul'o, montr'i al la barata ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, Subrahmanjam Jaiŝankar, si'a'n vol'o'n dis'volv'i la rilat'o'j'n inter si'a'j'n land'o'j'n kaj lud'i rol'o'n por stabil'ig'i Afgani'o'n. Sed mal'facil'as sci'i ĝis kie tio ir'os.

Oni ne pov'as eksklud'i, ke tiu geometri'o de la ĉef'a'j part'o'pren'ant'o'j en post-uson'a Afgani'o skiz'iĝ'u domaĝ'e al Barato. Nu, la Kvar'flank'a dialog'o pri sekur'ec'o (en la angl'a QUAD) pli'fort'iĝ'as, post la pint'kun'ven'o kiu kun'ig'is la plej el'star'a'j'n estr'o'j'n de si'a'j membr'o'j (Uson'o, Japani'o, Barato, Aŭstrali'o) en Vaŝington'o, je la 24a de septembr'o 2021, kaj la aprob'o de kun'a deklaraci'o re'memor'ant'a la komun'a'j'n opini'o'j'n pri Afgani'o. Sed ali'a QUAD, ankoraŭ ne'formal'a, ebl'e star'iĝ'os inter Ĉini'o, Rusio, Irano kaj Pakistano : la ĈRIP. Tiu'j kvar land'o'j est'as unu'iĝ'int'a'j de si'a kontraŭ'uson'ism'o (pli ambigu'a ĉe la Pakistan'an'o'j), de si'a vol'o vid'i la Okcident'a'j'n land'o'j'n, la IMF-on kaj la Mond'a'n bank'o'n pag'i la mon'o'n ŝuld'it'a'n al la nov'a reĝim'o, kaj de si'a opon'o al la star'ig'o de uson'a'j baz'o'j en la region'o por lukt'i kontraŭ Is-KP, sed ankaŭ de vigl'a mal'kviet'o, apart'e en Moskvo, front'e al la minac'o de OIŜ kaj de la centr'azi'a'j islam'ism'a'j mov'ad'o'j em'a'j al kun'ig'i kun ĝi je divers'a'j grad'o'j. En kun'a komunik'aĵ'o publik'ig'it'a flank'e de la pint'kun'ven'o de la Ŝanhaja organiz'o por kun'labor'o (Ŝok) kiu okaz'is la 17an de septembr'o (kaj al kiu Barato part'o'pren'is), ili interpelaci'is “tiu'j'n ŝtat'o'j'n kiu'j nepr'e unu'a'vic'e respond'ec'u pri la post'milit'a soci'a-ekonomi'a re'konstru'ad'o en Afgani'o [kompren'u : la land'o'j'n de la Nord-Atlantik'a traktat-organiz'o (NATO)] kaj urĝ'e proviz'u Afgani'o'n per human'a kaj ekonomi'a help'o kiu'n la land'o bezon'as” ; ili ankaŭ emfaz'is “la neces'o'n kun'ord'ig'i la streb'o'j'n por front'i la minac'o'j'n, apart'e la pli'grand'iĝ'o'n de la teror'ism'o kaj la drog-ŝakr'ad'o'n” [13].

La afer'o pli komplik'iĝ'as pro la anonc'o, ĉi'foj'e oficial'a, de pli'a QUAD, kun'ig'int'a Uson'o'n, Baraton, Israelon kaj la Unu'iĝ'int'a'j'n Arab'a'j'n Emir'land'o'j'n, je la 18a de oktobr'o 2021 : ekonomi'a forum'o pri ankaŭ la sur'mar'a sekur'ec'o kaj la “tut'mond'a'j demand'o'j” laŭ S-ro Jaiŝankar. La morgaŭ'o'n, la tre respekt'at'a barata tag'gazet'o The Hind'u publik'ig'is ĉef'artikol'o'n al'vok'ant'a'n al si'n'gard'em'o : “Barato nepr'e si'n gard'u trov'iĝ'i en'glu'it'a en la mult'nombr'a'j konflikt'o'j en Mez'orient'o. (...) La streĉ'o'j inter tiu nov'a blok'o kaj Irano plu intens'as. Barato, kiu konform'as al Uson'o en Hindopacifiko, front'u kresk'ant'a'n mal'sekur'ec'o'n en kontinent'a Azi'o post la for'ir'o de Uson'o el Afgani'o. Kaj ĝi dev'os labor'i proksim'e al land'o'j kiel Irano por front'i la defi'o'j'n el'iĝ'ant'a'j'n el post-uson'a Afgani'o  [14].”

Ver'as, ke la intens'iĝ'ad'o de la streĉ'o'j inter Vaŝington'o kaj Pekino, sam'e kiel inter Vaŝington'o kaj Moskvo, la geopolitik'a tekton'ik'o ŝajn'e pri'lum'as la kresk'ant'a'n du'ec'o'n inter ĉin'a-rus'a Eŭrazi'o kaj Hindopacifiko sub uson'a reg'ad'o. En Vaŝington'o, respublik'an'a'j voĉ'o'j postul'as ver'ver'a'n alianc'o'n kun Nov-Dehlio, “nur'a partner'o kapabl'a kontrol'i de proksim'e la sud'a'n flank'o'n de Ĉini'o  [15].” Re'ag'ant'e, Pekino ironi'is : “Se Barato konform'iĝ'us al Uson'o, ĝi pov'us fin'fin'e trov'iĝ'i en la situaci'o de la nun'a Franci'o  [16]”, alud'ant'e la debat'it'a'n nask'iĝ'o'n de Aukus (Aŭstrali'o, Briti'o, Uson'o). Nun'temp'e, Barato sufiĉ'e mal'komfort'as pro la nov'a pakt'o kaj ne vol'as oficial'e elekt'i inter land'o'j kiu'j ĉiu'j est'as partner'o'j, sed ŝajn'e kontent'iĝ'as pri la milit'ist'a aspekt'o de la nov'a alianc'o, kiel signal'o send'it'a de Pekino.

Trans la demand'o'j star'ig'it'a'j de la ek'est'o de Aukus, la administraci'o de S-ro Bid'e'n kultiv'as si'a'j'n rilat'o'j'n kun Barato spit'e al iu'j pri'kontest'aĵ'o'j (komerc'o, rus'a'j arm'il'o'j) ; ĝi mult'obl'ig'as la alt'nivel'a'j'n renkont'iĝ'o'j'n, en Vaŝington'o kaj en Nov-Dehlio, dum ĝi plu sekv'as la koncept'o'n “partner'ec'o” kiel indik'it'a'n en la long'a kun'a komunik'aĵ'o sigel'ant'a la renkont'iĝ'o de la uson'a prezid'ant'o kaj de S-ro Mod'i, en septembr'o [17].

La mult'a'flank'ism'o mal'fort'iĝ'as

Front'e al tiu'j mal'simpl'a'j dinamik'o'j, S-ro Mod'i ne est'as sen'ag'a. Krom la lig'il'o'j kun Uson'o, Barato gard'as daŭr'a'n rilat'o'n kun Rusio, kiel dir'it'e, kaj kultiv'as ankaŭ rilat'o'j'n en Centr'a Azi'o. En septembr'o, S-ro Jaiŝankar mult'obl'ig'is la du'flank'a'j'n kontakt'o'j'n, dum la pint'kun'ven'o de Ŝok en Taĝiki'o, kie Barato posed'as milit'ist'a'j'n rimed'o'j'n, kaj dum la Konferenc'o pri inter'ag'ad'o kaj konfid'o-don'a'j aranĝ'o'j en Azi'o (Kik'a), en Kazaĥi'o. Tiel li inter'parol'is kun si'a'j centr'azi'a'j sed ankaŭ ĉin'a kaj irana koleg'o'j. En oktobr'o, en la barata ĉef'urb'o, la unu'a strategi'a pint'kun'ven'o okaz'is kun Kirgizi'o.

Fin'e, en Nov-Dehlio okaz'is la tri'a “dialog'o pri la region'a sekur'ec'o” dediĉ'it'a al Afgani'o, la 10an de novembr'o 2021 kun la konsil'ist'o'j pri naci'a sekur'ec'o (aŭ ili'a'j ekvivalent'o'j) de Rusio, de Irano kaj de la kvin respublik'o'j de Centr'a Azi'o. Pakistano rifuz'is la invit'o'n pro tre oficial'a'j kontraŭ'barat'a'j kial'o'j kaj Ĉini'o pretekst'is problem'o'j'n pri la kalendar'o. Sed Ĉini'o ja ĉe'est'is la morgaŭ'o'n en Islamabad'o, por renkont'iĝ'o laŭ format'o “Trojko plus” (Rusio, Uson'o, Ĉini'o kaj Pakistano – Barato eksklud'it'a), sam'e dediĉ'it'a al Afgani'o. Feliĉ'a koincid'o, la mula'o Amir Khan Muttaqi, afgan'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, est'is invit'it'a dum tri tag'o'j en la pakistana ĉef'urb'o, kio promes'is ĉiu'j'n du'flank'a'j'n renkont'iĝ'o'j'n.

Konklud'e, Afgani'o montr'iĝ'as kiel grand'ig'ant'a spegul'o de la kontraŭ'aĵ'o'j en la tut'mond'a ord'o. Ĉiu predik'as (pli mal'pli sincer'e) por “sen'eksklud'a” reg'ist'ar'o garanti'ant'a intern'a'n stabil'ec'o'n, sed aktual'e mal'akcept'it'a de la islam'a emir'land'o. Ĉiu mal'trankvil'iĝ'as ankaŭ pro la risk'o'j de re'ven'o de teror'ism'o. La post-uson'a Afgani'o ne signif'as, ke la mond'o iĝ'is post-uson'a. Sed la lud'o de la naci'a'j interes'o'j, de la region'a'j streĉ'o'j kaj de la ambici'o'j de la grand'a'j potenc'o'j, ĉef'e Uson'o, Ĉini'o kaj Rusio, konfirm'as, ke mult'a'flank'ism'o las'as la lok'o'n al la rival'a mult'polus'ec'o tiel front'e al la islam'a emir'land'o Afgani'o kiel en Hindopacifiko.

Je'a'n-Luc Racin'e [18]

[1] “Qureshi strongly reacts to Afghan NSA Mohib’s remarks”, Tol'o News, Kabul'o, 6an de juni'o 2021.

[2] Leg'u Georges Lefeuvre, “Uson'a dis'fuĝ'o en Afgani'o”, Le Mond'e diplomatique, april'o 2020.

[3] “Want to continue our political, trad'e ties with India : Taliban leader Stanekzai”, The Hindustan Times, Nov-Dehlio, 29an de aŭgust'o 2021.

[4] “Haqqani network sci'o'n An'as Haqqani says taliban won’t “interfer'e” in Kashmir, clarifies Pak'ist'a'n connection”, New 18, Nov-Dehlio, 1an de septembr'o 2021.

[5] “Afghanistan : Taliban says it will « raise its voice for Kashmir muslims »”, BBC, 3an de septembr'o 2021.

[6] Leg'u Vaiju Naravane, “Au Cachemire, l’hindouisme sabr'e au clair”, Le Mond'e diplomatique, oktobr'o 2019.

[7] Vid'u “Govt reaches understanding with TTP for temporary truce”, Dawn, Karaĉi'o, 5an de novembr'o 2021.

[8] Vid'u Daniel S. Markey, No Exit from Pak'ist'a'n. America’s Tortured Relationship with Islamabad, eld. Cambridge University Press, 2013 ; Zahid Hussain, No Win War. The Paradox of Us-Pak'ist'a'n Relations in Afghanistan’s Shadow, eld. Oxford University Press, 2021.

[9] “Joint statement of the participants in the Moscow format consultations on Afghanistan”, rus'a ministr'ej'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, Moskvo, 20an de oktobr'o 2021.

[10] “Joint ministerial statement of meeting of foreign ministers of Afghanistan neighboring countries + Rus'si'a”, irana ministr'ej'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, Teherano, 27an de oktobr'o 2021.

[11] Vid'u “Afghanistan’s taliban, now on China’s border, seek to reassure Beijing”, The Wall Street Journal, Nov-Jork'o, 8an de juli'o 2021.

[12] Rajeswari Pillai Rajagopalan, “Why Rus'si'a is no long'er a strategic ally for India in new bipolar world led by Us and China”, The Print, Nov-Dehlio, 9an de april'o 2021.

[13] “Joint statement on the results of the meeting of Rus'si'a, China, Pak'ist'a'n and Ir'a'n on the margins of the SCO and CSTO summits in Dushanbe”, ĉin'a ministr'ej'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, Pekino, 17an de septembr'o 2021.

[14] “The other Quad : On virtual meet of foreign ministers of India, Us, Israel and UAE”, The Hind'u, Ĉenajo, 20an de oktobr'o 2021.

[15] Nikki Haley kaj Mike Waltz, “It is tim'e to formal'iz'e an alliance with India”, Foreign Policy, Vaŝington'o, DC, 25an de oktobr'o 2021.

[16] Qian Feng, “Alliance with Us will crush India’s great power fantasies”, Glob'al Times, Pekino, 1an de novembr'o 2021.

[17] “Us-India joint leaders’ statement : A partnership for glob'al good”, Blank'a Dom'o, Vaŝington'o, DC, 24an de septembr'o 2021, www.whitehouse.gov.

[18] Je'a'n-Luc Racin'e : Emerit'a direktor'o pri esplor'o ĉe la franc'a naci'a centr'o pri scienc'a esplor'o (CNRS) kaj spert'a esplor'ist'o ĉe Asia Centr'e.

Mal'pli ard'ant'a'j verd'ul'o'j front'e al la klimat'a varm'iĝ'o

Benoît BREVILLE kaj Pierre RIMBERT

La venk'o'j de la Verd'ul'o'j ĉe la voĉ'don'o'j en plur'a'j eŭrop'a'j land'o'j nutr'as si'n de tromp'a bild'o. Tiu de politik'a fort'o sen'makul'a pro kompromit'iĝ'o'j propr'a'j al la ekzerc'ad'o de la reg'ad'o. Nu, la ekologi'ist'o'j divid'as de long'temp'e la ekzekutiv'a'j'n respond'ec'o'j'n. Ili reg'as en mult'e da metropol'o'j. Kun kiu bilanc'o ? En Grenobl'o (Franci'o), la pez'o de la dev'ig'o'j kaj agnosk'it'a pragmat'ism'o instig'as ili'n al redukt'i mult'a'j'n promes'o'j'n. Ili'a supr'e'n'ven'o ankaŭ star'ig'as la demand'o'n pri ili'a'j orient'iĝ'o'j koncern'e la ekster'land'a'n politik'o'n. Ĉu Germanio est'os la laboratori'o de “verd'ul'a diplomati'o”, dis'tir'it'a inter la liberal'a'j “valor'o'j” kaj la ekonomi'a real'ism'o ? La nun'temp'a politik'a ekologi'ism'o kontrast'as kun tiu de la jar'o'j 1970.

Ĵus antaŭ ol prezent'i la unu'a'n ekologi'ist'a'n kandidat'ec'o'n al la franc'a respublik'a prezid'ant'ec'o en 1974, la agronom'o René Dumont detal'is en la kolumn'o'j de Le Mond'e diplomatique la alternativ'o'n decid'end'a'n de la politik'a ekologi'ism'o. Oni pov'as, li skrib'is, prov'i vek'i la konscienc'o'j'n de la respond'ec'ul'o'j. Sed “tiel bel'eg'a flor'ad'o de « nov'a'j hom'o'j » en kapital'ist'a reĝim'o ŝajn'as al ni ne tre probabl'a. Krist'an'ism'o streb'as al tio de du mil jar'o'j, kaj ĝi mal'sukces'is : ĉar ĝi ĉiam konsil'as afabl'ec'o'n al la ego'ist'a'j riĉ'ul'o'j, anstataŭ predik'i ribel'o'n de la mal'riĉ'ul'o'j, milit'ir'o'n kontraŭ la mon'ŝrank'o'j  [1].”

La batal'o en'person'iĝ'int'a de Dumont ankr'iĝ'as de la komenc'o en pac'ism'a kaj inter'naci'ism'a perspektiv'o. Tiu de ŝanĝ'o de la sistem'o, de kiu la popol'o'j de la Sud'o est'us ag'ant'o'j. Dum la mal'koloni'ad'o fin'iĝ'as, la konferenc'o de la Unu'iĝ'int'a'j naci'o'j pri medi'protekt'ad'o en juni'o 1972 en'skrib'as la “raci'a'n plan'iz'ad'o'n”, la “uz'o'n de scienc'o kaj teknik'o” kaj la lukt'o kontraŭ “la koloni'a'j form'o'j kaj ali'a'j sub'prem'o'j” en far'end'aĵ'o'j'n de nask'iĝ'ant'a politik'a ekologi'ism'o. Kun la brit'a parti'o People kaj, kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e, kun la german'a'j Verd'ul'o'j (Di'e Grünen), Dumont part'o'pren'as en la politik'a lud'o sen rezign'i iu'n ajn konvink'o'j'n si'a'j'n. Sed li ne sukces'e ek'flug'as. Inter la tim'o de nukle'a apokalips'o, la neces'o je dis'volv'iĝ'ad'o de la Sud'o kaj la frenez'o al konsum'ad'o en la Nord'o, la planed-protekt'ad'o ne pez'as pli ol sabl'er'o en la konscienc'o'j.

Du'on-jar'cent'o pas'is : ekologi'o ĉie ĉe'est'as. Sed kiu ? “La medi'protekt'ad'o est'as, por LVMH, mult'e pli ol dev'ig'o : ĝi est'as nepr'a neces'o, motor'o de konkurenc'em'o”, eksplik'as tiu luks-grup'o estim'it'a de klient'ar'o ne mult'e inklin'a al mal'kresk'ad'o. La venen'ad'o de la Ter'o panik'ig'as i'a'n jun'ul'ar'o'n ; la ekologi'a agrikultur'o progres'as kontraŭ la tradici'a'j prepar'aĵ'o'j en la bret'ar'o'j de la super'bazar'o'j ; ĵurnal'ist'o'j kaj esplor'ist'o'j “plor'grimac'as pri la viv'ul'ar'o  [2]” antaŭ la mir'stult'ig'it'a'j okul'o'j de fok'id'o el'montr'it'a sur la front'paĝ'o de la franc'a tag'gazet'o Libération (la 10an-11an de novembr'o 2021).

La ek'aper'o de la tem'o “klimat'a urĝ'ec'o” en la kor'o'n de la grav'a'j soci'a'j subjekt'o'j logik'e emfaz'int'us la karakteriz'aĵ'o'n ne'el'ten'ebl'a'n de ni'a ekonomi'a model'o - kaj la neces'o'n el'ir'i el ĝi. Sed la efekt'o ne rivel'is la kaŭz'o'n. Kiel not'as la soci'olog'o Je'a'n-Baptist'e Comby, la fort'iĝ'ad'o de la klimat'a'j koncern'o'j kun'ven'is kun si'a sen'politik'ig'ad'o. La trakt'ad'o far'e de la amas'komunik'il'o'j favor'as moral'a'n vid'punkt'o'n kiu ali'form'ig'as afer'o'n pri inter'naci'a ekonomi'a organiz'ad'o al problem'o pri al'ĝust'ig'o de la individu'a'j kondut'o'j [3].

Por sav'i la planed'o'n, ĉiu dev'us apart'ig'i si'a'j'n rub'aĵ'o'j'n laŭ tip'o, for'ĵet'i si'a'n mal'nov'a'n dizel'a'n vetur'il'o'n, re'nov'ig'i si'a'n mal'bon'e varm'izol'it'a'n loĝ'ej'o'n, kompens'i si'a'j'n el'ig'o'j'n de forc'ej'a'j gas'o'j, favor'i la mal'long'a'j'n proviz'o'ĉen'o'j'n... Ĉar tiu'j et'a'j gest'o'j mult'e'kost'as, la super'a'j kadr'o'j pli facil'e sur'met'as la kostum'o'n de eko-civit'an'o ol la modest'a'j dung'it'o'j kaj la industri-labor'ist'o'j, dum la unu'a'j konkret'e pli polu'as ol la du'a'j, per si'a'j aviad'il'a'j vojaĝ'o'j, si'a'j spac'o'hav'a'j loĝ'ej'o'j, si'a'j nov'a'j saĝ'telefon'o'j. Tiu “riĉ'ul'a ekologi'ism'o”, kiu kaŝ'as la mal'egal'a'n dis'part'ig'o'n de la polu'ad'o, super'reg'as la politik'a'j'n kaj amas'komunik'il'a'j'n diskurs'o'j'n. “Ŝanĝ'iĝ'u ni”, “Ag'u ni urĝ'e, varm'iĝ'as”, “Ĉiu'j respond'ec'as”, “Se ĉiu iom'et'e ag'as, venk'as viv'o”, martel'ad'as komunik'a'j kampanj'o'j financ'it'a'j de la franc'a ŝtat'o. Kiam ili insist'as pri la valor'o'j kaj la virt'o pli ol pri la sistem'o kaj la struktur'o'j, la ekologi'ism'a'j parti'o'j kontribu'as al tio.

Nu, preciz'e je la moment'o kiam ili rezign'is ŝanĝ'i la mond'o'n, ili instal'iĝ'as en la kor'o'n de la politik'a'j instituci'o'j en la Mal'nov'a Kontinent'o. Inter 1993 kaj 2021, la nombr'o de eŭrop'a'j land'o'j kies reg'ist'ar'o en'kalkul'as ekologi'ist'a'n ministr'o'n pas'is de unu al dek'unu. La Verd'ul'o'j part'o'pren'as en la ekzekutiv'o de pli ol 60% el la urb'o'j kun pli ol 500 000 loĝ'ant'o'j.

Tiu agnosk'o per la balot'o'j paradoks'e kaŝ'as du'obl'a'n politik'a'n mal'fort'o'n. Unu'e ĉar ĝi traduk'as la aspir'o'j'n al bon'stat'o de bon'hav'a kaj urb'a tavol'o, dum la popol'a'j klas'ul'o'j pli sufer'as pro la medi'a'j perturb'o'j. Du'e ĉar la modest'ec'o de la real'ig'aĵ'o'j de tiu'j parti'o'j kiam ili reg'as lok'ig'as ili'n for'e post la asoci'a'j kaj aktiv'ul'a'j mov'ad'o'j.

La bon'a'n rezult'o'n ating'it'a'n de la Grünen dum la german'a deput'it'a elekt'ad'o je la 26a de septembr'o 2021 (14,8%) oni aprez'as des pli bon'e, ke oni detal'as la soci'ologi'a'j'n karakter'aĵ'o'j'n de voĉ'don'ant'ar'o pli jun'a, urb'an'a, okcident'a, bon'hav'a kaj vir'in'a ol la naci'a averaĝ'o. La parti'o ricev'as la voĉ'o'n de nur 8% de la man'labor'ist'o'j (kontraŭ 26% por la Soci'a-demokrat'a parti'o [SPD]), sed plaĉ'as tri foj'e pli al la ŝtat'ofic'ist'o'j. Neni'u ali'a grup'o en'kalkul'as en si'a'j elekt'int'o'j tiom da universitat'a'j diplom'it'o'j kaj vid'ig'as tiel grand'eg'a'n diferenc'o'n (60 poent'o'j !) inter la poent'ar'o'j akir'it'a'j en la kamp'ar'a'j distrikt'o'j kompar'e kun la urb'a'j. La bild'o ankoraŭ pli preciz'iĝ'as se oni konsider'as nur la parti'a'j al'iĝ'ant'o'j'n : preskaŭ tri kvar'on'o'j (72%) posed'as universitat'a'n diplom'o'n - pli ol du foj'e la naci'a mez'valor'o [4].

Ankaŭ en Franc'uj'o la ekologi'ist'a voĉ'don'ad'o font'as de grand'a'j metropol'o'j. En Parizo, Europe Ecologie-Les Verts obten'as “si'a'j'n plej bon'a'j'n poent'ar'o'j'n en la distrikt'o'j kutim'e konsider'at'a'j kiel « bob'o »-aj (bohemi'a-burĝ'a'j) de la centr'o kaj de la orient'o”, konstat'as la aŭtor'o'j de post-balot'a stud'aĵ'o [5]. La poent'ar'o'j de la post-materi'ism'a parti'o sekv'as la surfac'a'n prez'o'n de la loĝ'ej'o'j kaj la proporci'o de alt'nivel'a'j diplom'it'o'j. Tiu mal'grand'eg'a soci'a zon'o fort'ig'as la bild'o'n de politik'a ekologi'ism'o indiferent'a aŭ eĉ mal'amik'a al tiu'j, kiu'j'n mal'trankvil'ig'as la fin'o de la monat'o pli ol la fin'o de la mond'o. “Prav'ig'it'a de ekologi'ism'a retor'ik'o, la invest'ad'o en verd'a'j sub'konstru'aĵ'o'j en la kor'o de metropol'o'j - eko'kvartal'o'j, energi'ŝpar'a'j konstru'aĵ'o'j, bicikl'o'voj'o'j, pied'ir'a'j zon'o'j, agrikultur'a'j bazar'o'j, urb'a'j ĝarden'o'j, ktp. - nutr'as la alt'ig'o'n de la dom'valor'o'j”, konstat'as la geograf'o Flamini'a Paddeu [6]. La trans'lok'ad'o al antaŭ'urb'a'j komun'um'o'j de recept'o'j el'prov'it'a'j en la grand'a'j urb'o'j, kiel la lim'ig'ad'o de la aŭtomobil'a trafik'o, kaj la reklam'o por medi'protekt'a'j argument'o'j dum la ferm'ad'o de uzin'o'j, apart'e en fer'industri'o, fin'romp'as la dis'iĝ'o'n.

Esprim'i laŭ'mod'a'n viv'stil'o'n aŭ fond'i popol'a'n politik'a'n ekologi'ism'o'n, la dilem'o spegul'iĝ'as en la orient'iĝ'a'j tekst'o'j de la parti'o'j. Kiu zorg'e kontrol'as la mal'konflikt'a'n tavol'et'o'n ornam'it'a'n de “valor'o'j”, de “sen'eksklud'a kaj « divers'de'ven'a » demokrati'o”, de “rezist'em'o” kaj de “oaz'o de afabl'ec'o” tiu mal'kovr'as en la “projekt'o Bon'e Viv'i” de la franc'a'j Verts aŭ en la nov'a program'o de la german'a'j Grünen fort'a'j'n propon'o'j'n [7] : el'ir'i el la model'o ekonomi'a kresk'o kaj liber'komerc'ism'o, re'hejm'e'n'ig'i la industri'a'n produkt'ad'o'n por mal'long'a'j proviz'o'ĉen'o'j, plan'iz'i la ekonomi'o'n, re'invent'i la labor'o'n, romp'i la pred'ant'a'n potenc'o'n de la trans'naci'a'j firma'o'j, solv'i la konflikt'o'j'n per diplomati'o, star'ig'i sen'nukle'a'n tut'mond'a'n pac'o'n. Sed tiu'j orient'iĝ'o'j si'n trov'as tuj van'ig'it'a'j pro la al'iĝ'o al la ekonomi'a kaj inter'naci'a ord'o kiu mal'permes'as ties real'ig'ad'o'n.

La Grünen rifuz'as si'n risk'i trans la “social'a-ekologi'a merkat'ekonomi'o” - iu pal'e verd'a versi'o de la ord'o'liberal'ism'o - kaj plu ten'as la Nord-Atlantik'a'n traktat-organiz'o'n (NATO-n). La franc'a'j Verts si'n deklar'as favor'a'j al el'ir'o el NATO, sed la geopolitik'a'j analiz'o'j de ili'a kandidat'o Yannick Jadot en'skrib'iĝ'as en si'n'ten'o de kontraŭ-rus'a kaj kontraŭ-ĉin'a mal'varm'a milit'o [8]. Krom'e, la parti'o juĝ'as, ke “Eŭrop'a unu'iĝ'o, kaj pli larĝ'e Eŭrop'o, est'as la taŭg'a kadr'o por front'i la tut'mond'a'n financ'sistem'a'n kapital'ism'o'n, la soci'a'n kaj ekologi'a'n dumping'o'n”. Mal'long'e, la unik'a merkat'o por lukt'i kontraŭ la detru'eg'o pro la merkat'o...

Est'us mal'just'e riproĉ'i nur al la ekologi'ist'o'j ili'a'n art'o'n kompren'ig'i just'a'j'n kaŭz'o'j'n kiel mal'just'a'j'n : en Okcident'o, la akcept'ad'o de la ekonomi'a sistem'o kaj de si'a'j grand'a'j instituci'o'j serv'as kiel en'ig'il'o en la aren'o'n de la politik'a potenc'o. Tamen la dis'streĉ'iĝ'o pro la pragmat'ism'o makul'as la kredit'o'n de la verd'ul'a'j parti'o'j laŭ'mezur'e, kiel progres'as la konsci'o pri la klimat'a urĝ'ec'o : al kio util'us du'on-aranĝ'o'j kiam neces'as tuj'tuj ag'ad'i fort'e kontraŭ kataklism'o lig'it'a al la nun'temp'a ekonomi'a kadr'o ?

Super'ig'it'a'j de si'a objekt'o mem, la ekologi'ist'a'j organiz'o'j si'n risk'as al simetri'a'j danĝer'o'j de eks'mod'ig'ad'o kaj de banal'ig'ad'o. La soci'a'j mov'ad'o'j kiel Fridays for Futur'e aŭ Extinction Rebellion [9] al'tir'as la atent'o'n de la amas'komunik'il'o'j per si'a'j impres'a'j ag'ad'o'j, si'a'j karism'a'j ĉef'o'j, si'a sen'pacienc'a jun'ul'ar'o. Ili re'ĵet'as la parti'o'j'n al ili'a'j kompromit'iĝ'o'j kaj ili'a sen'aktiv'ec'o : la aŭstr'a'j Verd'ul'o'j reg'ad'is koalici'e kun radikal'a'j dekstr'ul'o'j ; post tri jar'dek'o'j da ekologi'ist'a'j ministr'o'j en la franc'a'j reg'ist'ar'o'j, la fin'o de la artifik'ig'o de la grund'o'j est'as prognoz'it'a... por 2050, tiu de la gli'fos'at'o sen'ĉes'e prokrast'at'a, la energi'a re'nov'ig'o progres'as laŭ helik'a ritm'o, aŭt'o'voj'o'j kaj vetur'il'o'j mult'obl'iĝ'as, fer'voj'lini'o'j ferm'iĝ'as, ktp. Inter instituci'a'j aktiv'ul'o'j kaj partizan'o'j de rekt'a ag'ad'o, inter'kompren'ad'o foj'e ebl'as, sed mal'oft'e ĝis voĉ'don'ad'o : krom mal'mult'a'j escept'o'j, la sur'lok'a'j batal'o'j kontraŭ la projekt'o'j en'ter'ig'i nukle'a'j'n rub'o'j'n, konstru'i bar'aĵ'o'n, fos'i tunel'o'n, instal'i fer'voj'a'j'n aks'o'j'n, industri'a'j'n farm'o'j'n aŭ gigant'a'j'n rub'o'depon'ej'o'j'n “ne far'iĝ'as al konkret'a'j poent'ar'o'j en balot'o por EELV  [10]”.

La ali'a danĝer'o est'as dilu'o. Parti'o kiel La Franc'e insoumise [11] kaj giaj nordi'a'j kuz'o'j si'n de'postul'as de si'a fond'iĝ'o de la politik'a ekologi'ism'o, sen tamen vid'ig'i “verd'a'n” etiked'o'n. Sed, help'e de mod'o, la al'vok'iĝ'o'j mult'obl'iĝ'as sen'avert'e. “La ekologi'o est'as mi'a prioritat'ec'o”, klar'ig'as politik'a flug'foli'o de novembr'o 2021 laŭd'ant'a sur ses paĝ'o'j la streb'o'j'n de la deput'it'o de Bagneux-Montrouge-Malakoff por “protekt'i la planed'o'n kaj la pli modest'a'j'n” per'e de opini'a'j deklar'o'j kontraŭ plast'o, pest'icid'o'j, mal'ŝpar'ad'o, bru'o kaj karb'elektr'ej'o'j. Nur la leg'ant'o'j ekip'it'a'j per lupe'o kun grand'a dik'ig'o ek'vid'os la indik'et'o'n “La République en marche” [12] print'it'a'n per et'et'a'j liter'o'j ĉe la mal'supr'o de la dokument'o.

Tiu'j kontraŭ'aĵ'o'j kaj tiu'j mal'glat'aĵ'o'j eksplik'as la ver'a'n surpriz'o'n, kiu'n est'ig'as la politik'a ekologi'ism'o : ĝi ankoraŭ ne est'as la plej potenc'a kvankam ĉiu'j vent'o'j blov'as en si'a'j'n vel'o'j'n.

Benoît Bréville kaj Pierre Rimbert

[1] René Dumont, “Population, subsistance et révolution”, Le Mond'e diplomatique, novembr'o 1973.

[2] Leg'u Frédéric Lord'o'n, “Pleurnicher le viv'ant”, La pomp'e à phynance, 29an de septembr'o 2021, blog.mondediplo.net

[3] Vid'u Je'a'n-Baptist'e Comby, La Question climatique. Genèse et dépolitisation d’un problème public, eld. Raisons d’agir, Parizo, 2015.

[4] Font'o'j : esplor'o'j ĉe la el'ir'ej'o de la balot'ad'o, Infratest Dimap, 27an de septembr'o 2021 ; Forschunsgruppe Wahlen e.V., 27an de septembr'o 2021 ; Christoph Hasselbach, “Di'e Bundestagswahl in Zahlen : Ein geteiltes Land”, 28an de septembr'o 2021, www.dw.com ; Oskar Niedermayer, “Di'e soziale Zusammensetzung der Parteimitgliederschaften”, Bundeszentrale für politische Bildung, 26an de aŭgust'o 2020, www.bpb.de

[5] Jérôme Fourquet kaj Sylvain Manternach, “Les ressorts du vot'e EELV aux élections européennes”, Fond'aĵ'o Je'a'n-Jaurès, Parizo, 20an de septembr'o 2019.

[6] Flamini'a Paddeu, Sous les pavés, la terre. Agricultures urbaines et résistances dans les métropoles, eld. Seuil, kolekt'o “Anthropocène”, Parizo, 2021.

[7] “Le projet Bi'e'n Vivre”, leg'ebl'a ĉe www.eelv.fr ; “« ...zu achten und zu schützen... » Veränderung schafft Halt”, Grundsatzprogramm, Bündnis 90 - Di'e Grünen, novembr'o 2020.

[8] Leg'u Serge Halimi, “Ĉu vi dir'is : unu'ec'o'n ?”, Le Mond'e diplomatique, maj'o 2021.

[9] Leg'u Claire Lecoeuvre, “La ekologi'ist'o'j tent'it'a'j per rekt'a ag'ad'o”, Le Mond'e diplomatique, novembr'o 2019.

[10] Jérôme Fourquet kaj Sylvain Manternach, jam cit'it'a verk'o.

[11] Not'o de la traduk'int'o : franc'a radikal'a mal'dekstr'a parti'o.

[12] Not'o de la traduk'int'o : parti'o de la franc'a prezid'ant'o Macron.

Ĉe la ras'radik'o'j

de  Barbara J. FIELDS , Karen E. FIELDS

Ras'o ne rilat'as al hom'a biologi'o (mal'e al spir'ad'o aŭ seks'a re'produkt'ad'o) ; ankaŭ, kiel ekzempl'e la valor'o de π, tiu ide'o ne pov'as sen'de'pend'e evolu'i. Pli bon'e tem'as pri ideologi'o, kiu nask'iĝ'as en iu histori'a temp'o pro klar'ig'ebl'a'j kaŭz'o'j. Ĝi do evolu'as pro la sam'a'j kial'o'j.

Virginio de la 17-a jar'cent'o don'as taŭg'a'n de'ir'punkt'o'n por prezent'i tiu'n histori'o'n kaj tiu'n de la plant'ist'a soci'o en brit'a Nord-Amerik'o. La ŝtat'o, kiu en la komenc'o est'is dis'fal'ont'a, mal'kovr'is ek'de la 1620-aj jar'o'j si'a'n destin'o'n : tabak'o'kultiv'o'n. La ont'a Uson'o tiam est'is unu'a'foj'e kresk'ant'a, ĉef'e dank'e al la "serv'ist'o'j kun angl'a kontrakt'o" [1] pli ol afrik'a'j sklav'o'j. Tiu'j angl'o'j, nask'iĝ'int'a'j liber'a'j pov'is est'i aĉet'at'a'j kaj vend'at'a'j kiel brut'ar'o, for'rabat'a'j, ŝtel'at'a'j, pri'vet'at'a'j dum kart'lud'o'j. Mon'avid'a'j magnat'o'j redukt'is ili'a'n nutr'aĵ'o'n kaj sen'ig'is ili'n je ties liber'ec'a krom'salajr'o (freedon dues), kaj eĉ je ties liber'ec'o ĉe la fin'o de ili'a'j servic'jar'o'j. La serv'ist'o'j est'is batat'a'j, kripl'ig'at'a'j kaj oft'e murd'at'a'j tut'e sen'pun'e. Pro esprim'o de opini'o'j mal'favor'a'j al la guberni'estr'o kaj al reg'ist'ar'o, iu vir'o hav'is la du brak'o'j'n romp'it'a'j kaj la lang'o'n tra'bor'it'a de pik'il'o, dum ali'a hav'is la orel'o'n el'ŝir'it'a kaj est'is dev'ig'at'a plen'um'i du'a'n kontrakt'o'n de sep'jar'a sub'met'iĝ'o.

Virginio simil'is al profit'o'don'a entrepren'o, kaj ne ebl'us tir'i profit'o'n de tabak'o'kultur'o per demokrati'a'j metod'o'j. Nur tiu'j, kiu'j pov'is trud'i grand'a'n nombr'o'n da individu'o'j al labor'o por si'a serv'o sukces'is riĉ'iĝ'i dum la ek'flor'ad'o de tabak'kultur'o. Nek ili'a blank'a haŭt'o nek ili'a kvalifik'o de reg'at'o de brit'a monarki'o ŝirm'is la serv'ist'o'j'n de per'fort'aĵ'o'j kaj ekspluat'ad'o. La nur'a rajt'o'perd'o, kiu'n ili evit'is, est'is ĝis'mort'a sklav'ec'o por ili kaj ili'a'j post'e'ul'o'j, sort'o rezerv'at'a al post'e'ul'o'j de afrik'an'o'j.

Fak'ul'o'j kelk'foj'e sugest'as, ke se la serv'ist'o'j sub kontrakt'o ne sufer'is la sam'a'n sort'o'n kiel la afrik'an'o'j, tio est'as ĉar, pri sub'prem'o de person'o'j de si'a kolor'o, eŭrop'an'o'j iel lim'ig'is si'n. Sed fakt'e, ili kred'as je tia'j fabel'o'j nur, tial ke ili mem en'profund'iĝ'as en la krepusk'a etos'o de la ras'o. Nur ĉe la tag'lum'o ili pli bon'e ek'vid'as la afer'o'n. Ili ek'konsci'as, ke grek'o'j kaj romi'an'o'j sklav'ig'is hom'o'j'n de si'a haŭt'kolor'o, ke eŭrop'an'o'j sklav'ig'is aŭ serv'ist'ig'is ali'a'j'n eŭrop'an'o'j'n, kaj ke en Angli'o de Tudor'o'j, sklav'ig'o de tramp'o'j est'is laŭ'leĝ'a. Ili ankaŭ ek'rimark'as, ke angl'o'j rezign'is neniu'n per'fort'aĵ'o'n, ek'kiam tem'is pri arbitr'a dispon'ig'o de la irlanda supoz'a sovaĝ'ul'o, malgraŭ ties perfekt'a haŭt'blank'ec'o. Oliver Cromwell vend'is, kiel sklav'o'j'n en Barbad'o, post'viv'ant'o'j'n de la Drogheda masakr'o [2] kaj en Antiloj, li'a'j agent'o'j aŭkci'is irlandajn infan'o'j'n. De Peterloo en Santiag'o de Ĉilio, de Kwangju en sud'a Korei'o al plac'o Tiananmen kaj al kvartal'o'j de San Salvador, hom'ar'o sen'ĉes'e mal'kovr'as, ke sam'a'j haŭt'kolor'o aŭ naci'ec'o ne dev'ig'e bar'as sub'prem'o'n. Fin'fin'e, la sol'a brems'o est'as kontraŭ'star'o de pli mal'pli grand'a rezist'ad'o.

Rezist'ad'o ankaŭ est'as histori'a rezult'o de lukt'o, kiu pov'is okaz'i tre long'temp'e antaŭ ol est'i agnosk'it'a de kutim'o aŭ leĝ'o. La rajt'o'j de angl'o'j de mal'super'a'j kategori'o'j kaj tiu'j, iom pli mal'mult'a'j, de angl'in'o'j de mal'super'a'j kategori'o'j ne est'is donac'o'j de la angl'a nobel'ar'o, favor'don'it'a'j al hom'o'j de ĝi'a haŭt'kolor'o aŭ ĝi'a naci'ec'o. Ili rezult'as de jar'cent'o'j de ĉiu'tag'a'j lukt'o'j, okaz'int'a'j kun aŭ sen arm'il'o'j, kun aŭ sen per'fort'o, en la cel'o difin'i lim'o'j'n. Kadr'e de konstant'a boks'a maĉ'o, ĉiu pli'a konker'it'a rajt'o, kiu'n la mal'super'a'j kategori'o'j taks'is gajn'it'a, konsist'ig'is la provizor'a'n rezult'o'n de la antaŭ'a batal'o kaj ebl'ig'is difin'i la pez'o'n de la kontraŭ'ul'o'j dum la sekv'a.

En la batal'o okaz'int'a en koloni'a Virginio de la komenc'o'j, serv'ist'o'j perd'is grand'a'n part'o'n de tio, kio est'is konsent'it'a al ili'a'j angl'a'j sam'rang'ul'o'j pri dign'ec'o, bon'stat'o kaj komfort'o. Ne ĉio'n tamen. Amas'e sklav'ig'i serv'ist'o'j'n supr'e'n'lev'int'us la konstant'a'n lukt'o'n ĝis ard'a nivel'o, danĝer'a afer'o se ni memor'as, ke serv'ist'o'j est'is bon'e arm'it'a'j, ke ili est'is pli mult'nombr'a'j ol si'a'j mastr'o'j kaj ke la milit'o, kiu sen'mank'e sekv'us, ebl'ig'us al indi'an'o'j super'i si'a'j'n mal'amik'o'j'n. Pli'e, la nov'aĵ'o pri sklav'ig'o rezerv'at'a al en'migr'ant'o'j fin'e ating'us Angli'o'n, kio risk'us ĉes'ig'i ont'a'n en'migr'ad'o'n. Eĉ la plej avid'a kaj mal'plej sagac'a profit'em'ul'o pov'us antaŭ'vid'i la katastrof'o'n rezult'ant'a'n de tia politik'o. Konsider'ant'e la rapid'o'n, kun kiu hom'o'j mort'is en Virginio, la tut'viv'a labor'o cert'e daŭr'int'us, ĉe plej'part'o de la sklav'o'j, mal'pli long'e ol la sep'jar'a period'o de serv'ad'o (inter 1625 kaj 1640 la nombr'o de loĝ'ant'o'j kresk'is nur de ĉirkaŭ mil tri'cent ĝis sep aŭ ok mil, malgraŭ la al'ven'o de dek'kvin mil en'migr'ant'o'j).

Kompren'ebl'e la mal'bon'a reklam'o risk'is ĉes'ig'i mal'pli la trud'at'a'n en'migr'ad'o'n ol la mem'vol'a'n. Ja pli grav'e : afrik'an'o'j kaj afrik'an'karaib'o'j ne est'is rekt'e interes'at'a'j en la long'a histori'o de trakt'ad'o kaj opon'o, tra kiu angl'o'j de mal'super'a'j kategori'o'j rilat'is kun tiu'j de super'a'j kategori'o'j. Konsekvenc'e kutim'o kaj leĝ'o, frukt'o'j de tia histori'o, ne aplik'iĝ'is al ili. Ali'dir'e, kiam angl'a'j serv'ist'o'j aper'is en Virginio, ili ne est'is sol'a'j. Akompan'is ili'n ĉiu'j generaci'o'j, kiu'j antaŭ'ig'is ili'n en lukt'ad'o ; cirkonstanc'o'j kaj kondiĉ'o'j de la laŭ'temp'a lukt'o apog'is si'n sur rezult'ad'o'j de pas'int'a'j lukt'o'j.

Afrik'an'o'j kaj afrik-karaib'o'j supr'e'n'ir'is sklav'podi'o'n sol'a'j. Est'is tiam pli simpl'e aplik'i al ili tut'viv'a'n sklav'ig'o'n ol al angl'a'j serv'ist'o'j. Virgini'an'o'j pov'is aĉet'i ili'n jam sub'met'it'a'j kaj pret'a'j por util'ig'o ; kaj tio'n ili far'is en la komenc'o de la sklav'komerc'o. Nur mult'e pli mal'fru'e tio iĝ'os afer'o pri de-ni-nun-nom'at'a "ras'o". Spit'e al sporad'a ĉe'est'o de afrik'a'j sklav'o'j ek'de 1619, la leĝ'o ne valid'ig'os la viv'daŭr'a'n sklav'stat'o'n antaŭ 1661. Fakt'e afrik'a'j sklav'o'j, inter 1619 kaj 1661, ĝu'is rajt'o'j'n, pri kiu'j eĉ liber'a'j nigr'ul'o'j de la XIX-a jar'cent'o ne pov'us pretend'i.

Tiu'rilat'e, nur praktik'o decid'is. Antaŭ ol sklav'ig'o iĝ'is sistem'a, detal'a sklav'regul'ar'o ne est'is bezon'at'a. Kaj sklav'ig'o ne pov'is iĝ'i sistem'a tiel long'e, kiel afrik'a ĝis'mort'a sklav'o du'obl'e pli kost'is ol angl'a serv'ist'o kun kvin'jar'a kontrakt'o kaj kiam ekzist'is fort'a risk'o, ke li mort'u antaŭ kvin'jar'a daŭr'o. Neni'o dev'is ŝanĝ'iĝ'i en tia kont'ad'aĉ'o ĝis la jar'o'j 1660, krom tio, ke tiu'temp'e ali'a'j afer'o'j ankaŭ ŝanĝ'iĝ'is. La tabak'prez'o fal'is kaj ankaŭ la nombr'o de angl'a'j serv'ist'o'j, kiu'j en'migr'is Amerik'o'n. La viv'daŭr'o de afrik-amerik'an'o'j iĝ'is sufiĉ'e long'a por ke est'u profit'don'e far'i el ili ĝis'mort'a'j'n sklav'o'j'n, kaj la viv'daŭr'o de eŭrop-amerik'an'o'j iĝ'is sufiĉ'e long'a por ebl'ig'i al ili postul'i kaj liber'ec'o'n kaj liber'ec'a'n krom'salajr'o'n, inkluziv'e de la ter'pec'o, kiu'n ili rajt'is fin'e de si'a serv'ad'a kontrakt'o.

Pro tiu last'a aspekt'o, tiu'j kies riĉ'aĵ'o baz'iĝ'is sur serv'ist'a labor'o streb'is al kontraŭ'rimed'o'j. Iu el ili konsist'is en akapar'o de ĉiu'j dispon'ebl'a'j ter'pec'o'j ĉe la mar'bord'o, las'ant'e al liber'ig'it'a'j serv'ist'o'j neni'a'n ali'a'n ebl'o'n ol lu'pren'i ili'n de bien'ul'o'j (kaj tiel daŭr'ig'i la kresk'ad'o'n de ili'a riĉ'iĝ'o) aŭ instal'iĝ'i en land'lim'a'j region'o'j, mal'proksim'e de ĉia mar'a transport'o kaj sub'met'it'a'j al re'frap'o'j de indi'an'o'j, kiu'j kompren'ebl'e mal'bon'e el'ten'is tiu'n nov'a'n lim'uzurp'o'n far'e de ekster'land'an'o'j, kiu'j jam pel'is ili'n de la mar'bord'o. En la jar'o'j 1670 la estr'ar'o de Virginio front'is problem'o'n, kiu risk'is grav'iĝ'i : grand'nombr'a'n kategori'o'n de liber'ig'it'a'j jun'ul'o'j (blank'ul'o'j), sen ter'pec'o nek edz'in'o, mal'kontent'a'j kaj bon'e arm'it'a'j. Tiam ribel'o'j ek'eksplod'is. En 1676, cert'a nombr'o de tiu'j liber'ig'it'a'j jun'ul'o'j, al kiu'j al'iĝ'is serv'ist'o'j kaj sklav'o'j, okaz'ig'is la plej grand'a'n popular'a'n ribel'o'n, kiu'n koloni'a Amerik'o tra'viv'is, rab'ant'e posed'aĵ'o'j'n de la riĉ'ul'o'j, brul'ig'ant'e la ĉef'urb'o'n kaj instig'ant'e la reĝ'a'n guberni'estr'o'n kaj ties sbir'o'j'n provizor'e kaŝ'iĝ'i en Eastern Shore de Virginio. La ribel'o subit'e fin'iĝ'is, sen real'ig'i - eĉ sen prov'i real'ig'i aŭ propon'i - ŝanĝ'o'j'n en la organiz'it'a'j pov'sistem'o kaj aŭtoritat'ec'o. Tio, kio'n ĝi sukces'is far'i, est'as vek'i en la mens'o de riĉ'ul'o'j kaj potenc'ul'o'j suspekt'o'n kaj tim'o'n al mal'super'a blank'a kategori'o, kiu sen'ĉes'e kresk'is. Import'ad'o ĉiam pli grand'skal'a de afrik'a'j sklav'o'j tiam ebl'ig'is plen'um'i la bezon'o'j'n de plant'ad'o-bien'o'j pri labor'ist'o'j, sen firm'ig'i la eksplod'ig'a'n minac'o'n de arm'it'a'j angl'o'j, frustr'it'a'j de sen'ig'o de ili'a'j angl'o'rajt'o'j kaj dispon'ant'a'j material'a'j'n kaj politik'a'j'n rimed'o'j'n por manifest'i si'a'n venĝ'em'o'n.

Barbar'a J. FIELDS & Kar'e'n E. FIELDS.

Respektiv'e histori'ist'in'o ĉe Columbia-universitat'o kaj soci'olog'in'o. Verk'ist'in'o'j de Racecraft ou l’Esprit de l’inégalité aux États-Unis, Agone, Marseille, 2021, el kiu tiu ĉi tekst'o est'as pren'it'a.

[1] NDLR. Ven'int'a'j el Briti'o, la serv'ist'o'j kun angl'a kontrakt'o (indentured servants) dev'ont'ig'is si'n al labor'o por bien'ul'o dum lim'ig'at'a jar'nombr'o (ĝeneral'e kvin aŭ sep), ĉe la fin'o de kiu ili ricev'is mon'sum'o'n aŭ ter'pec'o'n.

[2] NDLR. Venk'int'o de la monark'ist'o'j dum la unu'a angl'a revoluci'o (1642-1651), Olivier Cromwell. Venk'ant'o de la monark'ist'o'j dum la unu'a angl'a revoluci'o (1642-1651), Oliver Cromwell ir'as al konker'ad'o de Irlando en aŭgust'o 1649. En septembr'o, li'a'j trup'o'j ek'sturm'as la urb'o'n Drogheda, kiu rifuz'as kapitulac'i ; plur'a'j mil'o'j da katolik'a'j loĝ'ant'o'j est'as murd'at'a'j.

Ekvator'a Gvineo : forges'it'a diktatur'o

Eks'a hispan'a koloni'o, ankr'it'a en la mal'fru'a frank'ism'a epok'o

Membr'o de la Organiz'aĵ'o de Afrik'a'j Naft'o-Produkt'ant'o'j, Ekvator'a Gvineo al'front'as si'a'n ok'a'n jar'o'n de recesi'o. La land'o sufer'as je endemi'a korupt'o organiz'it'a de la famili'o de la diktator'o Teodor'o Obiang Nguema, instal'it'a en la pov'o dum 42 jar'o'j. En Hispanio, la iam'a koloni'a potenc'o, la toler'o al la reĝim'o mal'pli'iĝ'as.

La 28-an de maj'o, en Barcelono, la Bibliotek'o Ignasi Iglésias-Can Fabra gast'ig'is la projekci'ad'o'n de la dokument'a film'o La verk'ist'o de land'o sen libr'o'vend'ej'o'j, de la hispan'a reĝisor'o Marc Seren'a. La event'o akompan'is seri'o'n da preleg'o'j dediĉ'it'a'j al la iam'a'j hispan'a'j koloni'o'j en Afrik'o : Okcident'a Saharo kaj Ekvator'a Gvineo. La film'o rakont'as la viv'o'voj'o'n de la ekvatorgvinea verk'ist'o Ju'a'n Tomás Ávila Laurel, loĝ'ant'a ek'de 2011 en Kataluni'o. Laurel, 55-jar'a, kies verk'o est'is traduk'it'a en plur'a'j'n lingv'o'j'n, est'as unu el la plej kon'at'a'j aŭtor'o'j de la mal'grand'a ekvatorgvinea literatur'a scen'o (kun'e kun Don'at'o Ndongo) kaj de la land'a diaspor'o, kiu'n en Hispanio konsist'ig'as almenaŭ 13 000 sam'land'an'o'j.

Ekvator'a Gvineo est'is "ŝlos'il'a pec'o de la frank'ism'a reĝim'o [de la hispan'a diktator'o Francisco Franc'o] kaj ĝi'a'j aspir'o'j al grand'ec'o, sed ekonomi'e ĝi est'is marĝen'a koloni'o", klar'ig'as la katalun'a antrop'olog'o Gustau Nerín, profesor'o pri Afrik'a Histori'o en la Universitat'o de Barcelono. La du iam'a'j hispan'a'j aŭtonom'a'j provinc'o'j Rio-Munio (sur la kontinent'o) kaj Fernand'o-Po'o (insul'o 30 kilo'metr'o'j'n for de la mar'bord'o, nun'temp'e nom'at'a Bioko, kaj el kie la land'o ekspluat'as si'a'j'n naft'o'rezerv'o'j'n) ating'is sen'de'pend'ec'o'n, kun'fand'it'a'j por est'ig'i unu'nur'a'n land'o'n, la 12-an de oktobr'o 1968. Tiel ili pas'is de la frank'ism'a reĝim'o al la aŭtoritat'em'a kaj sang'a prezid'ant'ec'o de Francisco Macías Nguema, ĝis ĉi tiu est'is renvers'it'a per milit'ist'a puĉ'o en aŭgust'o 1979 de si'a nev'o, Teodor'o Obiang Nguema [1]. Nun 79-jar'aĝ'a, la diktator'o ten'as la kontinent'a'n rekord'o'n de rest'ad'o en la potenc'o : 42 jar'o'j'n en aŭgust'o 2021. “Por mi – resum'as Nerín – ekzist'as tri spec'o'j de politik'a'j reĝim'o'j en la mond'o : a) liberal'ism'o, kiu ŝajn'ig'as, ke la Ŝtat'o ne en'miks'iĝ'as en la ekonomi'o ; b) social'ism'o, kiu asert'as, ke la Ŝtat'o dev'as protekt'i la mal'riĉ'ul'o'j'n ; kaj c) la gvinea reĝim'o, en kiu la Ŝtat'o protekt'as, subvenci'as kaj defend'as la riĉ'ul'o'j'n”.

La 11-an de februar'o 2011, instig'it'a de la popol'a ribel'o en Tunizio, Laurel fam'iĝ'is kiam li komenc'is mal'sat'strik'o'n en Malab'o, la ĉef'urb'o de Ekvator'a Gvineo. Tiu'moment'e la land'o ricev'is oficial'a'n vizit'o'n de la tiam'a prezid'ant'o de la Hispan'a Kongres'o de Deput'it'o'j, José Bon'o Martínez, membr'o de la Hispan'a Labor'ist'a Social'ist'a Parti'o (PSOE). "Mi vol'is atent'ig'i la hispan'a'n reg'ist'ar'o'n pri la situaci'o de la hom'a'j rajt'o'j en Ekvator'a Gvineo – rakont'as Laurel, kiu trov'is rifuĝ'o'n en Barcelono – kaj instig'i ĝi'n prem'i por la star'ig'o de trans'ir'a'j instituci'o'j, kiu'j ne en'hav'u membr'o'j'n de la reĝim'o". Sed, tiu'temp'e, la interes'o de Madrido est'is pli'fort'ig'i la ekonomi'a'j'n lig'o'j'n kun si'a iam'a koloni'o en centr'a Afrik'o, kiu est'is far'iĝ'int'a la tri'a plej grand'a naft'o'produkt'ant'o en sub'sahar'a Afrik'o [2]. Fin'e, est'is la mobiliz'ad'o de la Katalun'a Parlament'o kaj de mult'nombr'a'j okcident'a'j intelekt'ul'o'j, kiel la uson'an'o Noam Chomsky [3], kiu permes'is al Laurel for'flug'i al Hispanio, dum la pro'parol'ant'o de la ekvatorgvinea reg'ist'ar'o prov'is mal'grav'ig'i la incident'o'n.

Instal'it'a ek'de tiam inter la mont'et'o'j ĉe la periferi'o de Barcelono, Laurel divid'as si'a'j'n zorg'o'j'n kun ni. Kelk'a'j'n semajn'o'j'n antaŭ ni'a renkont'iĝ'o, post'tag'mez'e de la 7-a de mart'o, Nkoantoma, kvartal'o en Batao, en'hav'ant'a grav'a'n arme'a'n kazern'o'n, est'is detru'it'a de kvar eksplod'o'j. Tiu ĉi katastrof'o, oficial'e pro for'brul'ig'o de stopl'o'j apud la kazern'o, "mal'bon'e mastr'um'at'a pro la proksim'ec'o de arsenal'o da eksplod'aĵ'o'j", kaŭz'is 107 mort'int'o'j'n kaj 600 vund'it'o'j'n... bilanc'o ver'ŝajn'e pli mal'alt'a ol la real'a. "Mi pens'is, ke Ekvator'a Gvineo ribel'os post ĉi tiu dram'o – klar'ig'as la verk'ist'o–. Bedaŭr'ind'e, neni'o okaz'is. Ek'de la temp'o de Franc'o, ni kon'as nur diktator'ec'o'j'n kaj ni viv'as en sistem'o konstru'it'a sur tim'o”. La Demokrat'a Parti'o de Ekvator'a Gvineo (PDGE) de prezid'ant'o Obiang okup'as 99 el la 100 sid'lok'o'j en parlament'o kaj 100% el tiu'j en la Senat'o. La opozici'o ekzil'it'a en Hispanio est'as divid'it'a en man'plen'o'n da politik'a'j grup'o'j reg'at'a'j de la social'demokrat'o'j de Konverĝ'o por la Social'a Demokrati'o (CDS), la sol'a parti'o kiu daŭr'e aktiv'as en la hejm'land'o, kvankam sen ajn'a influ'o en'e de blok'it'a politik'a viv'o. La aktiv'ul'o'j de la fang'a etn'o, kiu'j gvid'as la ret'a'n radi'o'staci'o'n La Voz de los Si'n Voz (La Voĉ'o de la Sen'voĉ'ul'o'j), re'kon'as i'a'n mal'kuraĝ'iĝ'o'n : mank'e de palac'a revoluci'o, Teodor'o Obiang, kon'at'a kiel Teodorín (Teodoreto), 53-jar'a, unu'e'nask'it'a fil'o de la diktator'o kaj nun'a vic'prezid'ant'o, est'as cert'a sukced'i si'a'n patr'o'n. "La fakt'o, ke la ekvator'gvine'an'o'j est'as divid'it'a'j inter la insul'a kaj la kontinent'a teritori'o'j kaj ke ili daŭr'e pren'as si'a'n pozici'o'n laŭ si'a etn'o, ne facil'ig'as naci'a'n konsci'o'n", klar'ig'as Laurel.

Ankoraŭ nun posed'ant'o de ekvatorgvinea pasport'o, la verk'ist'o ne prov'is akir'i la status'o'n de politik'a ekzil'it'o en Hispanio. Tio montr'as “kuraĝ'o'n kaj konstant'ec'o'n", laŭd'as li'a sam'land'an'in'o Remei Sipi, ese'ist'o kaj afrik-femin'ism'a aktiv'ul'o. Aparten'ant'a al la bubia etn'o de la insul'o Bioko (la plej grav'a etn'a minoritat'o en la land'o, kun 8% de la loĝ'ant'ar'o) kaj loĝ'ant'a ankaŭ en Barcelono, ​​Sipi est'as unu el la ekvator'gvine'an'o'j, kiu'j akir'is la hispan'a'n naci'ec'o'n post sen'de'pend'ec'o, en la kadr'o de la politik'o de ŝtat'an'ec'o tiam antaŭ'en'ig'it'a de Madrido. Fond'int'o de la unu'a hispan'a asoci'o por defend'o de la rajt'o'j de ekvatorgvineaj migr'ant'o'j, ŝi batal'as por la star'ig'o de jur'ŝtat'o en si'a nask'iĝ'land'o. Kiel Laurel, ŝi regul'e re'ven'as al si'a hejm'land'o. Ili'a fam'o protekt'as ili'n kontraŭ la koler'o de la reg'ist'ar'o, kiu, permes'ant'e ili'n ir'i kaj re'ven'i, montr'as kontrol'it'a'n toler'em'o'n por disident'o'j. Sed tiu'j re'ven'ant'a'j al la land'o dev'as al'pren'i diskret'a'n si'n'ten'o'n kaj rest'i "en si'a vilaĝ'o" por ne provok'i la lok'a'j'n aŭtoritat'o'j'n. La ekvatorgvinea reĝim'o est'as al'kutim'iĝ'int'a al arbitr'a'j arest'o'j kaj al mal'observ'ad'o de la rajt'o'j de asoci'o kaj de kun'ven'o. La tut'a ret'o de amas'komunik'il'o'j de la land'o ĉiam est'is ŝtat'a monopol'o ; la sol'a'j privat'a'j kanal'o'j, tiu'j de la grup'o Asonga, aparten'as al Teodorín Obiang.

Okup'it'a de Hispanio inter 1778 kaj 1810, koloni'ig'it'a ek'de 1844 kaj tiam sub'met'it'a al la glav'o kaj jug'o de la politik'o de apart'ig'o de Franc'o, Ekvator'a Gvineo rest'as mal'mult'e kon'at'a de la publik'a opini'o. "Por la hispan'o'j, la epok'o de koloni'ad'o fin'iĝ'as per ili'a for'ir'o el Kubo en 1898. Ni est'as pli sent'em'a'j kaj indign'it'a'j pro tio, kio okaz'as en Okcident'a Saharo [la iam'a Hispan'a Saharo] ol pro la okaz'aĵ'o'j en la Golf'o de Gvineo", lament'as Michael Ugarte, emerit'a profesor'o pri hispan'a literatur'o en la Universitat'o de Misuri'o [4]. Aŭtor'o'j de dokument'a film'o mend'it'a de la Hispan'a Film'o'tek'o (Memorias de Ultramar [Trans'mar'a'j Memor'o'j], 2020, far'it'a el privat'a'j arkiv'o'j de la koloni'a epok'o), la reĝisor'o Carmen Bellas kaj la kin'o'instru'ist'o Albert'o Berzosa konfes'as est'i surpriz'it'a'j de la mal'facil'aĵ'o'j kiu'j'n ili renkont'is por akir'i al'ir'o'n al iu'j dosier'o'j.

La rol'o de la hispan'a oligarkio

Por la hispan'o'j, la domin'a kolor'o de la mal'nov'a koloni'o daŭr'e est'as la sepi'a, kiel konfirm'it'e de la sukces'o akir'it'a de la film'adapt'ad'o de la roman'o Palmeras en la nieve (Palm'o'j en la neĝ'o), de Luz Gabás, fil'in'o de koloni'an'o aktiv'ul'o de la Popol'a Parti'o, kiu est'is spekt'it'a de unu milion'o da spekt'ant'o'j en 2015. La film'o, kiu dis'volv'iĝ'as en la 1950-aj kaj 1960-aj jar'o'j, rakont'as la pasi'a'n idili'o'n inter aragona ŝip'estr'o kaj indiĝen'a bel'ul'in'o en kaf'plant'ej'o de la insul'o Bioko. Odor'ant'e je “pozitiv'a koloni'ism'o”, la film'o ne mult'e diferenc'as de la parol'ad'o de Franc'o al ekvator'gvine'an'o'j kelk'a'j'n monat'o'j'n antaŭ ili'a sen'de'pend'iĝ'o : “Hispanio ne est'as kaj neniam est'is koloni'ism'a, sed civiliz'int'o kaj kre'int'o de popol'o'j, kio est'as io tut'e mal'sam'a” [5]. Film'it'a en Kolombio kaj la Kanariaj Insul'o'j, last'a'temp'e program'it'a en Netflix, Palm'o'j en la neĝ'o est'is honor'it'a per oficial'a projekci'o en Malab'o. Mal'e, La verk'ist'o de land'o sen libr'o'vend'ej'o'j daŭr'e est'as cenzur'it'a en Ekvator'a Gvineo, "land'o, kiu ŝajn'as ankoraŭ ankr'it'a en la mal'fru'a frank'ism'a epok'o", laŭ ĝi'a direktor'o, frap'it'a de la kult'o al person'ec'o, kiu ĉirkaŭ'as la prezid'ant'o'n Obiang, kies nask'iĝ'tag'o far'iĝ'is fest'o... Neni'u hispan'a publik'a televid'o interes'iĝ'is. Est'as ver'e, ke unu el la ĉef'ul'o'j de la sektor'o, la film'produkt'ant'o Enrique Cerezo, kiu ankaŭ est'as la prezid'ant'o de la futbal'team'o Atlético de Madrid, est'as "amik'o" de la ekvatorgvinea potenc'o, kiu bon'ven'ig'as li'a'j'n produkt'aĵ'o'j'n. En 2016, okaz'e de la film'ad'o en Malab'o de la film'o 1898 : Los últimos de Filipinas (1898 : La last'a'j en Filipinoj), Cerezo person'e prezent'is ĉemiz'o'n de si'a klub'o al prezid'ant'o Obiang.

Mal'e al tio, kio okaz'as en la franc'a kun la termin'o Françafrique, neni'u hispan'a neolog'ism'o permes'as pri'skrib'i la “diabl'a'n kaj skizofreni'a'n rilat'o'n”, kiu kun'ig'as, laŭ la sen'de'pend'a katalun'a ĵurnal'ist'o Xavier Montanyà, mal'grand'a'n rond'o'n de riĉ'a'j hispan'o'j kun la famili'a klan'o de Malab'o. Kvankam Ekvator'a Gvineo est'as nur la naŭ'a afrik'a komerc'a partner'o de Hispanio, la esplor'o'j de Montanyà el'star'ig'as “la rilat'o'j'n de influ'o, kiu'j lig'as hispan'a'j'n kompani'o'j'n, individu'o'j'n, fond'aĵ'o'j'n kaj konsil- kaj pens'fabrik'o'j'n kun la famili'a mafi'o de Obiang, kiu kontrol'as si'a'flank'e ĉiu'j'n rimed'o'j'n kaj projekt'o'j'n de la land'o” [6]. Fraŭd'a'j komisi'pag'o'j, donac'et'o'j inter amik'o'j, interes'konflikt'o'j, mis'turn'ad'o de hispan'a publik'a help'o... En la katalog'o pret'ig'it'a de Montanyà, ceter'e aŭtor'o ankaŭ de long'a enket'o pri la naft'ekonomi'o en Niĝerio [7], trov'iĝ'as el'star'a'j membr'o'j de la Popol'a Parti'o (dekstr'ul'ar'o) kaj la PSOE, kaj ankaŭ de la hispan'a Reĝ'a Famili'o, komunik'ad'magnat'o'j kaj konstru'baron'o'j implik'it'a'j en grand'a'j infra'struktur'a'j projekt'o'j, trans'form'iĝ'int'a'j en la “blank'a'j'n elefant'o'j'n” de la ekvatorgvinea reĝim'o : la flug'haven'o, la turism'a projekt'o sur la insul'o Korisko (Corisco) aŭ la nov'a ĉef'urb'o, Ojalo (Oyalá).

La ekvatorgvinea ĵurnal'ist'o Delfín Mocache Massoko, loĝ'ant'a en Valencio, konfirm'as ĉi tiu'j'n inform'o'j'n. Fil'o de Avelino Mocache Mehenga, iam'a opozici'ul'o, kiu hodiaŭ est'as part'o de la ekvatorgvinea reg'ist'ar'o, Mocache Massoko direkt'as la esplor'ret'ej'o'n Diario Romb'e. Li kun'labor'is en la proces'o kontraŭ Teodorín Obiang, juĝ'it'a en Franci'o pro la kaz'o nom'at'a "kontraŭ'leĝ'a'j profit'o'j" kaj kondamn'it'a la 28-an de juli'o al tri'jar'a mal'liber'ig'o (kun suspend'o de la pun'o), mon'pun'o de 30 milion'o'j da eŭr'o'j kaj la konfisk'o de ĉiu'j li'a'j hav'aĵ'o'j re'ten'it'a'j inter 1997 kaj 2011. Hispanio daŭr'e est'as popular'a rifuĝ'ej'o por la proksim'ul'o'j al la naft'o'diktatur'o, kiu'j invest'as tie la publik'a'n mon'o'n defraŭd'it'a'n, precip'e en la ne'mov'ebl'aĵ'o-sektor'o [8]. Dum la land'o, kies hidrokarbid'o'j reprezent'as 97% de eksport'aĵ'o'j, okup'as la 165-an lok'o'n el 189 en la Indic'o de Hom'a Dis'volv'iĝ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j [9], la person'a fortun'o de la ŝtat'estr'o ŝajn'e ating'as 600 milion'o'j'n da dolar'o'j.

En Hispanio, en decembr'o 2015, mez'e de ekonomi'a kriz'o kaj ond'o de korupt'a'j skandal'o'j, Rit'a Bosaho Gori, 55-jar'a, fleg'ist'in'o el Ali'kant'o, diplom'it'a pri Histori'o kaj nask'iĝ'int'a en Ekvator'a Gvineo, est'is unu el la 71 elekt'it'a'j deput'it'o'j de la parti'o Podemos. Ŝi'a elekt'o kiel la unu'a deput'it'o de afrik'a origin'o en la Kongres'o ek'de la al'ven'o de demokrati'o en Hispanio, lev'is la esper'o'n, ke la aŭtoritat'ism'o de la Obiang-reĝim'o trov'os pli grand'a'n eĥ'o'n en la amas'komunik'il'ar'o. En la Kongres'o de Deput'it'o'j, ŝi part'o'pren'is en la kre'ad'o de parlament'a inter'grup'o pri Ekvator'a Gvineo, sed la iniciat'o ne trans'viv'is la ĝeneral'a'j'n elekt'o'j'n de novembr'o 2019. Kaj Ekvator'a Gvineo de'nov'e fal'is en forges'o'n. “Fin'e, – dir'as la katalun'a antrop'olog'o Yolanda Aixela Cabré, special'ist'o pri la ekvatorgvinea diaspor'o – la elekt'o de nigr'a deput'it'o est'is antaŭ ĉio afer'o de intern'a politik'o kaj kontraŭ'ras'ism'a simbol'o”. Marian'o Rajoy (de la Popol'a Parti'o) est'is la last'a prezid'ant'o de la hispan'a reg'ist'ar'o kiu honor'is Malab'o'n per oficial'a vizit'o en 2014. En april'o 2021, la afrik'a turne'o de la social'ism'a prezid'ant'o Pedro Sánchez –en la kadr'o de la plan'o Fokus'o Afrik'o 2023 por komerc'a dis'volv'iĝ'o kaj kontrol'o de migr'ad'o– vid'ebl'e evit'is la iam'a'n koloni'o'n kaj direkt'is si'n al Dakar'o kaj Luand'o. Ĉu tio dev'us est'i vid'it'a kiel avert'o por la reĝim'o ?

Je'a'n-Christophe Serv'ant.

[1] Vd Ignacio Ramonet, “Linceul de silence”, Le Mond'e diplomatique, januar'o 1994.

[2] Vd “Uson'a ofensiv'o super afrik'a nigr'a or'o”, Le Mond'e diplomatique, januar'o 2003.

[3] “Chomsky laŭd'as la ’kuraĝ'a'n ag'o'n’ de la ekvatorgvinea verk'ist'o Ju'a'n Tomás Ávila kontraŭ la ’terur'a reĝim'o’ de Obiang”, Europa Press, Madrido, 14-a de februar'o 2011.

[4] Aŭtor'o de The Culture of Exile and Emigration from Equatorial Guinea to Spain (La kultur'o de ekzil'o kaj el'migr'ad'o de Ekvator'a Gvineo al Hispanio), University of Illinois Press, Champaign, 2010.

[5] Cit'it'a de Ramón García Domínguez, Guinea. Macías, la ley del silencio (Gvineo. Macías, la leĝ'o de la silent'o), Ediciones Plaza & Janés, Barcelono, ​​1977.

[6] Xavier Montanyà, “La tram'a espanyola de la corrupció a Guinea” (La hispan'a intrig'o de korupt'o en Gvineo), VilaWeb, Barcelono, ​​16-a de april'o 2017, www.vilaweb.cat

[7] Xavier Montanyà, El or'o negr'o de la muerte (La nigr'a or'o de la mort'o), Icaria, Barcelono , 2011.

[8] Vd “Madrida tribunal'o akcept'as pri'trakt'i proces'o'n pro mon'lav'ad'o kontraŭ Melchor Esono Edjo kaj li'a fil'in'o”, Diario Romb'e, 19-an de maj'o 2021, www.diariorombe.es

[9] “Raport'o pri Hom'a Evolu'o 2020”, Program'o pri Dis'volv'ad'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, Nov'jork'o (datum'o'j de 2019).

En Irako, la re'ven'o de OIŜ

Profit'ant'e la sekur'ec'a'n vaku'o'n en la teritori'o'j disput'at'a'j inter la Iraka centr'a ŝtat'o kaj la region'a reg'ist'ar'o de Kurdi'o, social'a'n kaj ekonomi'a'n situaci'o'n ja mal'bon'iĝ'int'a'n, kaj rankor'o'j'n est'ig'it'a'j'n de la ĉio'potenc'a'j ŝiaismaj milic'o'j, Organiz'o de Islam'a Ŝtat'o (OIŜ) re'nask'iĝ'as el si'a'j cindr'o'j, kaj ĝi'a geril'ad'o pli'grav'iĝ'as en la centr'a Irako.

Kelk'a'j'n kilo'metr'o'j'n sud-okcident'e de la urb'o Kirkuk, en'e de la arme'a baz'o, kiu ŝirm'as la 5-an divizi'o'n de la Iraka federaci'a polic'o, kolon'o de vetur'il'o'j vic'iĝ'as, kun maŝin'paf'il'o'j cel'ant'a'j la ĉiel'o'n. General'o Haider Jusef, 69 jar'a, prepar'as si'a'n el'ir'o'n. Trankvil'e sid'ant'a en la ĝarden'o de si'a fortres'a baz'o, tiu alt'rang'ul'o ŝajn'as absolut'e seren'a. Almenaŭ, tio est'as la bild'o, kiu'n li dezir'as montr'i, fier'e alud'ant'e la freŝ'dat'a'j'n sukces'o'j'n de si'a'j trup'o'j kontraŭ la "sav'iĝ'int'o'j" de OIŜ. Estr'ant'a la sekur'ig'a'j'n operac'o'j'n de la region'o de Kirkuk, li montr'iĝ'as silent'em'a pri la pere'o'j traf'int'a'j li'a'j'n trup'o'j'n dum la last'a'j monat'o'j.

La zon'o, kiu'n li est'as tra'ir'ont'a est'as tamen unu el la plej danĝer'a'j. Ni vetur'as en la okcident'a part'o de tio, kio'n oni de nun nom'as en Irako la nov'a'n "mort'a'n tri'angul'o'n". En la jar'o'j 2000-aj, tiu esprim'o nom'is la suna'ism'a'n ĉef'a'n ribel'ej'o'n nord'e kaj okcident'e de Bagdado, kun la urb'o'j Falluĵa, Tikrit, Ramadi kaj Bakuba. Nun ĝi nom'as zon'o'n de grand'a mal'stabil'ec'o, kiu aper'is ĉi last'a'j'n jar'o'j'n inter tri region'o'j : tiu'j de Kirkuk nord'e, Dijala sud-orient'e kaj Salaheddin sud-okcident'e. En tiu zon'o, preskaŭ ĉiam profit'ant'e la nokt'o'n, grup'o'j asert'ant'a'j si'n membr'o'j de OIŜ ĉiu'tag'e atak'as la pozici'o'j'n de la Irakaj sekur'ec'a'j trup'o'j, civil'ul'o'j'n aŭ infra'struktur'o'j'n petrol'a'j'n aŭ elektr'a'j'n.

Tiu incit'ad'a strategi'o akir'is nov'a'n grav'ec'o'n ek'de la komenc'o de la jar'o 2021. "El 995 atak'o'j nombr'it'a'j inter la 1-a de januar'o kaj la 20-a de oktobr'o en la land'o, 655 okaz'is en la tri'angul'o Kirkuk-Salaheddin-Dijala, tiel taks'as la Franc-Iraka politik'esplor'ist'o Hardy Mède. OIŜ nun ŝajn'as kapabl'a pren'i urb'o'n. Nov'a etap'o est'as ating'ot'a, de punkt'a'j atak'o'j al reg'ad'o de teritori'o."

Oficial'e venk'it'a en Irako en 2017, OIŜ tuj adapt'iĝ'is al la post-teritori'a situaci'o, for'las'int'e la grand'a'j'n urb'o'j'n kaj re'tir'iĝ'int'e en kamp'ar'a'j'n zon'o'j'n mal'facil'e ating'ebl'a'j'n. Tiu pozici'ŝanĝ'o est'is facil'ig'it'a de la daŭr'a sekur'ec'a vaku'o en la teritori'o'j disput'it'a'j inter la Iraka ŝtat'o kaj la region'a reg'ist'ar'o de Kurdi'o (KRG) sid'ant'a en Erbil [1]. Tiu land'stri'o de ĉirkaŭ kvar'dek kvadrat'a'j kilo'metr'o'j, el kiu'j la kurd'a'j trup'o'j re'tir'iĝ'is en septembr'o 2017 sub la prem'o de Bagdado [2] vid'is la sam'temp'a'n al'ven'o'n de plur'a'j arm'it'a'j Irakaj grup'o'j - ĉef'e la ŝijaism'a'j milic'o'j de Unu'o'j de popol'a mobiliz'ad'o (Haŝd Aŝ-Ŝaabi). tamen pro la mank'o de politik'a konsent'o inter Erbil kaj Bagdado, neni'u trup'o sukces'is trud'i si'a'n reg'ad'o'n en la zon'o. Tiu perturb'o ebl'ig'is la re'struktur'iĝ'o'n de OIŜ, facil'ig'ant'e la cirkul'ad'o'n de ĝi'a'j kadr'ul'o'j kaj batal'ant'o'j en'e de land'stri'o ir'ant'a de la Siria ĝis la Irana land'lim'o'j.

Laŭ'long'e la voj'o 24, kiu direkt'iĝ'as sud-okcident'e'n al Tikrit, la kazern'o'j plen'ig'as la pejzaĝ'o'n. Est'as mal'facil'e kred'i, ke en tiu kamp'ar'a zon'o tiom soldat'o'plen'a, mal'sekur'ec'o reg'as. Tamen. Ja tie, dum la nokt'o de la 4-a ĝis la 5-a de la pas'int'a septembr'o, OIŜ far'is atak'o'n per mal'oft'e vid'it'a intens'o, kiu mort'ig'is dek tri membr'o'j'n de la federaci'a polic'o dum embusk'o.

Ĉe la voj'rand'o'j, edif'a ruin'ig'it'a panoram'o

La mont'o'ĉen'o de Hamrin, kiu mark'as la sud'a'n lim'o'n de la disput'at'a'j teritori'o'j, aper'as ĉe la horizont'o. "Jen, de kie ven'as grand'a part'o de ni'a'j problem'o'j" ek'dir'as kolonel'o Bassam Kazem. Pli parol'em'a ol general'o Jusef, kaj vid'ebl'e pli tuŝ'it'a de la freŝ'dat'a'j hom'a'j pere'o'j, la oficir'o parol'as pri "rifuĝ'ej'o" por la batal'ant'o'j de OIŜ kaj ne hezit'as taks'i tiu'n zon'o'n, kiel "la plej danĝer'a de Irako" nun'temp'e. Are'o histori'e mal'stabil'a, kiu jam util'is kiel rifuĝ'ej'o de Al-Qaida en la jar'o'j 2000-aj.

La krut'a relief'o de Hamrin, mal'facil'e al'ir'ebl'a, en'hav'as vast'a'n ret'o'n de galeri'o'j kaj tunel'o'j, fos'it'a'j jam de'long'e mez'e de grot'o'j natur'a'j kaj art'e'far'it'a'j. Precip'e el tiu operac'a baz'o - kiu laŭ la Irakaj milit'ist'o'j ŝirm'is mult'a'j'n depon'ej'o'j'n de arm'il'o'j - la batal'ant'o'j de OIŜ lanĉ'as grand'a'n part'o'n de si'a'j atak'o'j en la region'o. "Ni mal'kovr'is iom da kaŝ'ej'o'j, plu dir'as kolonel'o Kazem. Tie est'is lit'sak'o'j, nutr'aĵ'a'j rest'aĵ'o'j. Sed ni sci'as, ke la ĝihad'ist'o'j est'as ankaŭ akcept'it'a'j en la ĉirkaŭ'a'j vilaĝ'o'j. La loĝ'ant'o'j de ĉi region'o est'as mal'amik'a'j al ni, ni dev'as sekur'ig'i ĉiu'j'n ni'a'j'n mov'o'j'n tie".

Profit'ant'e la sub'ten'o'n de la suna'ism'a'j loĝ'ant'ar'o'j de tri region'o'j, la batal'ant'o'j de OIŜ en'radik'iĝ'is eĉ for el Hamrin, ĉef'e sud'e de la disput'at'a'j teritori'o'j. Ĉar facil'e atak'ebl'a'j, la irakaj soldat'o'j est'as pel'at'a'j brul'ig'i la kresk'aĵ'o'j'n, en kiu'j ŝirm'iĝ'as la ĝihad'ist'o'j en la eben'aĵ'o'j. Ĉe la voj'rand'o'j la ruin'ig'it'a pejzaĝ'o klar'e montr'as tio'n. Kiam ili prezent'as nombr'o'j'n, la arme'a'j aŭtoritat'o'j alud'as "plur'a'j'n cent'o'j'n" da batal'ant'o'j, tamen ŝajn'as, ke la ĝihad'ist'a organiz'aĵ'o hav'as ja pli grand'a'n baz'o'n. En la printemp'o de 2020, kelk'a'j'n semajn'o'j'n antaŭ si'a mort'ig'o, la Iraka esplor'ist'o Hiŝam Al-Haŝemi - fak'ul'o pri la ĝihad'ism'a'j grup'o'j, kiu fort'e sub'ten'is la popol'a'n protest'ad'o'n kontraŭ la estrad'o de Irako far'e de Irano - alud'is la ebl'ec'o'n de "1200 aktiv'a'j membr'o'j" kaj "85 ĝis 200 for'las'it'a'j vilaĝ'o'j en la tri'angul'o, pren'it'a'j de OIŜ kaj trans'form'it'a'j al tend'ej'o'j, depon'ej'o'j aŭ komand'centr'o'j" [3]. Pli post'e, ali'a'j al'parol'at'o'j, kiu'j'n ni renkont'is en Bagdado alud'is la ebl'ec'o'n de plur'a'j mil'o'j da vir'o'j pret'a'j por ag'i, jen kred'ebl'a asert'o vid'int'e la impres'a'n pli'dens'iĝ'o'n de la atak'o'j dum la last'a'j monat'o'j.

Ĉe la kontrol'ej'o inter la region'o'j de Kirkuk kaj Salaheddin, ŝirm'it'a'j mal'antaŭ dik'a'j beton'a'j mur'o'j, soldat'o'j kontrol'as la ir'o'j'n kaj re'ir'o'j'n de vetur'il'o'j. La pasaĝer'a'j rigard'o'j est'as foj'e tim'o'plen'a'j, foj'e spit'em'a'j. Ĉi tie la sekur'ec'a'j trup'o'j trov'iĝ'as en mal'amik'em'a teren'o. Tiu posten'o sur mont'et'a teren'o de Hamrin est'as kvazaŭ front'lini'o, varm'a punkt'o sur kiu iu'j soldat'o'j mal'bon'e kaŝ'as si'a'n konfuz'o'n front'e al mal'klar'a, sed ĉiam'a, minac'o.

Kia'j est'as la karakter'o'j de tiu'j batal'ant'o'j ? S-ro Ibrahim Tahman, kiu labor'as por la sekret'a serv'o de la federaci'a polic'o, klar'ig'as : "La pli'mult'o de la ĝihad'ist'o'j, kiu'j aktiv'as en la region'o, est'as pli ol 30 jar'a'j kaj est'as veteran'o'j de OIŜ por kiu ili batal'is de 2014 ĝis 2017. Ili ne est'is arest'it'a'j, sed mult'a'j est'as kon'at'a'j kaj ni kon'as ili'a'j'n histori'o'j'n. Al'don'iĝ'as al tiu'j pli jun'a'j batal'ant'o'j, kiu'j ne part'o'pren'is la antaŭ'a'n milit'o'n." General'o Jusef konfirm'as la aper'o'n de nov'a generaci'o de soldat'o'j de OIŜ, kaj insist'as ke ili hav'as la "sam'a'n ideologi'o'n" kiel si'a'j pli'aĝ'ul'o'j. La konstat'o est'as evident'a : OIŜ, eĉ venk'it'a kaj re'tir'iĝ'int'a en mal'facil'a'j zon'o'j, ne nur re'ven'is en ag'ad'o dank'e al si'a'j veteran'o'j sed ankaŭ pli'dik'iĝ'as. Dum la federaci'a polic'o asert'as hav'i "fid'ind'a'j'n font'o'j'n" sur la teren'o, ŝajn'as ke la ag'ant'a'j trup'o'j de OIŜ ankaŭ hav'as si'n'don'em'a'j'n inform'ant'o'j'n. Konsekvenc'o'j : mult'a'j polic'a'j inter'ven'o'j fin'iĝ'as per fiask'o - ja hont'ig'o rilat'e la gigant'a'j'n rimed'o'j'n foj'e uz'it'a'j'n, kaj trans'form'iĝ'as al propagand'aĵ'o'j mok'at'a'j de la lok'a loĝ'ant'ar'o.

"OIŜ hav'as neniu'n mal'facil'aĵ'o'n por varb'i el tiu loĝ'ant'ar'o mal'riĉ'ig'it'a kaj sen'est'ont'ec'a, des pli, ke de'post 2003 (dat'o de la Uson'a inter'ven'o), ĉiu'j hav'is pli mal'pli rilat'o'j'n kun la ribel'ad'o en tiu region'o", rimark'ig'as la esplor'ist'o Arthur Quesnay, aŭtor'o de libr'o pri la konflikt'o ĉirkaŭ Kirkuk [4]. La civil'ul'o'j tiel trov'iĝ'as sub la du'obl'a minac'o de ĝihad'ist'o'j, kiu'j ne hezit'as trud'pet'i, ĉantaĝ'i aŭ mort'ig'i, kaj de sekur'ec'a'j trup'o'j, kiu'j dis'sem'as terur'o'n dum ĉiu'j inter'ven'o'j, sam'e far'ant'e trud'pet'o'j'n kaj ankaŭ venĝ'pun'o'j'n post la ricev'it'a'j atak'o'j. Okaz'as ankaŭ venĝ'batal'o'j kaj pun'atak'o'j inter civil'ul'o'j. La 26-an de oktobr'o, OIŜ okaz'ig'is buĉ'ad'o'n en ŝiaisma vilaĝ'o de la region'o Dijala (dek kvin mort'int'o'j). La post'a'n tag'o'n, la atak'it'a trib'o venĝ'e atak'is suna'ism'a'n vilaĝ'o'n akuz'it'a'n pri komplic'ec'o (dek unu mort'int'o'j).

La land'o'n traf'is mult'eg'a'j grav'a'j mal'facil'aĵ'o'j

La mult'obl'iĝ'o de arm'it'a'j ag'ant'o'j en la disput'at'a'j teritori'o'j - polic'an'o'j, special'a'j trup'an'o'j, ŝiaismaj milic'an'o'j - est'as kaŭz'o pli'grav'ig'ant'a la ĝeneral'a'n mal'sekur'ec'o'n : mank'o de kun'labor'ad'o kaj regul'a'j batal'et'o'j inter la divers'a'j grup'o'j ne help'as re'star'ig'o'n de la la fid'o. Korupt'ad'o kaj fripon'ad'o oft'e de'ven'ant'a'j de la ŝiaismaj milic'o'j ankaŭ pli'grav'ig'as la mal'fid'o'n de tiu region'o pli'mult'e suna'ism'a, kiu tut'e ne ŝat'as la mult'obl'iĝ'o'n de arm'it'a'j grup'o'j lig'it'a'j al Teherano.

Ĉu nov'a inter'naci'a milit'o kontraŭ OIŜ okaz'os ? Por nun, Irako, sub'ten'it'a ĝis 2017 de koalici'o de pli ol ses'dek land'o'j, est'as ja tut'sol'a en tiu nov'a batal'o. Mon'o ne plu al'ven'as kaj la Uson'a "partner'o" en'ir'is sen'inter'ven'a'n period'o'n. En Bagdado, paradoks'e, la re'aper'o de OIŜ ne tro mal'trankvil'ig'as. Ĉar la land'o'n traf'is mult'eg'a'j mal'facil'aĵ'o'j ĉiu'j pli grav'a'j ol la ali'a'j : ĉirkaŭ tri'on'o de la kvar'dek milion'o'j da Irak'an'o'j viv'as en mal'riĉ'ec'o, sen'labor'ec'o ating'is la plej alt'a'n nombr'o'n de la du'dek pas'int'a'j jar'o'j, kaj la tim'o'j de konflikt'o'j inter, eĉ en'e de, la divers'a'j komun'um'o'j rest'as grand'a'j. En la ĉef'urb'o, oni tim'as, ke la rival'a'j ŝijaism'a'j milic'o'j solv'u si'a'j'n mal'konsent'o'j'n per'arm'il'e, dum en Kurdi'o re'aper'as la fantom'o de nov'a konflikt'o inter ĉiu'j Kurd'a'j parti'o'j ekzist'ant'a'j en Irako.

La anticip'it'a balot'ad'o de la 10-a de oktobr'o pli'grav'ig'is la problem'o'j'n. Plur'a'j ag'ant'o'j, inter ili la ŝijaism'a'j milic'o'j, mal'akcept'is la rezult'o'n de la balot'ad'o. La 7-an de novembr'o la rezid'ej'o de la Iraka ĉef'ministr'o Mustafa Al-Kazimi en Bagdado est'is atak'it'a de eksplod'il'a spavo. Tiu atenc'o est'is part'o de la post'balot'a'j mal'ord'ig'o'j. "La Irakaj politik'a'j fort'o'j de la land'o fokus'iĝ'as al si'a propr'a agend'o kaj ne ŝajn'as atent'i la danĝer'ec'o'n de la re'aper'o de OIŜ", bedaŭr'as la Franc-Iraka soci'olog'o Adel Bakawan, kiu ĵus verk'is libr'o'n pri la perturb'o'plen'a histori'o de Irako [5]

Kontrast'e kun la intern'a'j kverel'o'j en Bagdado kaj Erbil, la potenc'a re'ven'o de OIŜ ŝajn'as akcept'it'a. Sur'lok'e, ni'a'j al'parol'at'o'j de la federaci'a polic'o konfes'is "ne plu progres'i en (si'a) lukt'o kontraŭ OIŜ" ek'de plur'a'j semajn'o'j kaj diskret'e alud'as "politik'a'j'n problem'o'j'n blok'ant'a'j'n". La atak'potenc'o de OIŜ est'as nun tia, ke la ĝihad'ist'o'j kapabl'as atak'i for el si'a'j baz'o'j : tio okaz'is pli ol kvin'dek kilo'metr'o'j'n nord'e de Kirkuk, tiel re'star'ig'ant'e la debat'o'n pri sekur'ec'a kun'labor'ad'o inter la Iraka arme'o kaj la Kurd'a'j trup'o'j.

Kvankam ebl'a re'ven'o de ĉi last'a'j en la disput'at'a'j teritori'o'j est'as unu el la mult'a'j ne'rekt'a'j problem'o'j kaŭz'it'a'j de la re'ven'o de OIŜ, neni'o pens'ig'as, ke tio okaz'ig'os pli'bon'iĝ'o'n de la sekur'ec'a situaci'o. Ĉar se OIŜ plu'viv'is post si'a milit'a mal'venk'o, tio montr'as, ke milit'o kaj kontraŭ'teror'ist'a'j operac'o'j neni'o'n solv'as per si mem. Mank'e de real'a politik'a vol'o mal'izol'i la region'o'n, la histori'o cert'e ripet'iĝ'os. Tio des pli ver'as, ke la leĝ'o de egal'a re'pun'o efektiv'ig'at'a de la Iraka sekur'ec'a aparat'o pli'grav'ig'as la koler'o'n de tiu'j loĝ'ant'ar'o'j, kiu'j de baldaŭ du dek'jar'o'j kon'as nur arme'a'n okup'ad'o'n kaj si'a'n marĝen'iĝ'o'n. Ja en tiu'n politik'a'n, sekur'ec'a'n, soci-ekonomi'a'n vaku'o'n OIŜ sen'ĉes'e en'ŝov'iĝ'as.

Laurent PERPIGNA IBAN

[1] Leg'u Shahinez Dawood, "Kirkouk la disputée", Manière de voir, n°169, "Le combat kurd'e, 1920-2020, februar'o-mart'o 2020.

[2] Leg'u : "Un référendum pour rien ?", Manière de voir, n°169, jam cit'it'a.

[3] "Is'is thrives in Iraq’s "money and death" triangle", Newlines Institut'e, Vaŝington'o, DC, 11-a de aŭgust'o 2020, https://newlineinstitute.org

[4] La guerre civil'e irakienne. Ordres partisans et politiques identitaires à Kirkouk (2003-2020), Karthala, Parizo 2021.

[5] L’Irak, un siècle de faillite. de 1921 à n'os jours, Tallandier, Parizo, 2021.

En Latvi'o, la rus'a demand'o pri kiu ĉiu'j parol'as

Mal'grand'a land'o sur la bord'o'j de la Balt'a Mar'o kun apenaŭ du milion'o'j da loĝ'ant'o'j, Latvi'o sci'as est'i diskret'a. Mal'kiel Pollando, kiu spit'as Bruselon, Rig'o est'as aplaŭd'at'a pro si'a sukces'a demokrat'a trans'ir'o. Ĉu prav'e ĉu mal'prav'e, tamen, Moskvo zorg'as pri la sort'o de la grand'a rus'lingv'a mal'pli'mult'o. Voj'ag'o tra demokrati'o kies mult'a'j'n mis'far'o'j'n eŭrop'an'o'j em'as pardon'i.

El'ir'int'e el la centr'o de Rig'o, aŭtobus'o n-ro 3 sekv'as la river'o'n Daugava en la direkt'o al la Balt'a Mar'o. Tra la glac'o, la mal'mult'a'j pasaĝer'o'j rigard'as la sen'mov'a'n siluet'o'n de la argan'o'j de la haven'o. Plu'e'n, piramid'o el hak'it'a'j arb'o'j atend'as karg'o'ŝip'o'n. En ĉi tiu monat'o de Juli'o 2021, la haven'o de la latv'a ĉef'urb'o est'as ne'aktiv'a. De kelk'a'j jar'o'j, Moskvo est'as uz'int'a si'a'n propr'a'n infra'struktur'o'n por eksport'i si'a'j'n krud'material'o'j'n. En 2021, eĉ ne unu tun'o da rus'a karb'o transit'is tra Rig'o ; kontrast'e, tri jar'o'j'n pli fru'e ĝi'a haven'o ankoraŭ trans'ŝarĝ'is 14 milion'o'j'n da tun'o'j [1]. Al'don'e al ĉi tiu perd'o de en'spez'o'j, est'as mal'kresk'o de trafik'o el Belorusio. Post kiam ĉef'urb'o'j de la Balt'a Mar'o sub'ten'is la belorus'a'n opozici'o'n, ankaŭ Minsk'o de'turn'is al rus'a'j haven'o'j kelk'a'j'n el si'a'j produkt'o'j kiu'j kutim'e transit'is tra la latv'a kaj litova mar'bord'o'j.

Pajl'a'j ĉapel'o'j, salik'a'j korb'o'j, ban'tuk'o'j ĉirkaŭ la kol'o'j... Ĉe la fin'o de la kurs'o, oni pov'as konjekt'i la pli somer'ec'a'j'n okup'o'j'n de la vetur'ant'o'j en ali'a aŭtobus'o kiu est'as ek'ir'ont'a. Post kelk'a'j plu'a'j halt'o'j, ili dis'vast'iĝ'as tra pin'arb'ar'o en la direkt'o al plaĝ'o el blank'a sabl'o kun manĝ'et'ej'o kaj lu'ebl'a'j fald'seĝ'o'j. Babil'ant'e latv'a'lingv'e, patr'in'o kaj ŝi'a'j du fil'in'o'j dis'vast'ig'as si'a'n ban'tuk'o'n ĉe la rand'o de la akv'o. Pli mal'proksim'e, tri'dek-iom-jar'a par'o kverel'as rus'lingv'e. En'konduk'i si'n kiel franc'a'n ĵurnal'ist'o'n kiu interes'iĝ'as pri la lingv'a demand'o en Latvi'o ne montr'iĝ'as est'i bon'a metod'o por inter'kon'at'iĝ'i. "Ĉi tie, ĉiu parol'as la lingv'o'n kiu'n oni dezir'as," brusk'e dir'as la jun'a vir'in'o si'n'gard'em'e. "Ne est'as problem'o. La rus'a est'as mi'a de'nask'a lingv'o, sed mi parol'as la latv'a'n tre bon'e. Mi lern'is ĝi'n en la lern'ej'o kaj precip'e sur la strat'o." Kuŝ'ant'e sur la stomak'o, ŝi'a kun'ul'o lev'as si'a'n kap'o'n kaj dir'as perfekt'e rus'lingv'e : "Ankaŭ mi, est'as la latv'a kiu'n ni parol'as ĉe ni", kaj en'profund'ig'as la vizaĝ'o'n de'nov'e inter la brak'o'j.

En la strat'o'j de Rig'o, ŝajn'as ke konversaci'o'j en la rus'a kaj la latv'a harmoni'e miks'iĝ'as. Ne'mal'oft'e oni aŭd'as taksi'ist'o'n ek'kri'i al koleg'o en la latv'a, antaŭ ol mal'ferm'i la pord'o'n por klient'o parol'ant'e la rus'a'n. Sed, ek'de la sen'de'pend'iĝ'o de ĉi tiu eks'a sovet'a respublik'o en 1991, ĝi'a'j politik'a'j gvid'ant'o'j neniam ĉes'as zorg'i pri la "rus'a problem'o", kun, kiel la cel'objekt'o, la grand'a mal'pli'mult'o kiu kutim'e parol'as la lingv'o'n de Puŝkin (36% de la loĝ'ant'ar'o). La mal'trankvil'o kaŭz'at'a de ĉi tiu ĉe'est'o, kiu'n Rusio pov'us est'i pret'a ekspluat'i, instig'is al la reg'ist'ar'o permes'i al si kelk'a'j'n tro'a'j'n liber'o'j'n rilat'e al la princip'o'j de la demokrati'o. Ĉi tiu'j aranĝ'o'j est'as mal'oft'e diskut'at'a'j, ĉar Latvi'o ŝajn'as al eŭrop'a'j observ'ant'o'j est'i trankvil'a haven'o ne'tuŝ'it'a de la "popol'ism'o" kaj eŭr'o'skeptik'ism'o kiu'j sen'brid'as ali'lok'e en Orient'a Eŭrop'o, antaŭ ĉio en Pollando.

La politik'a sistem'o est'as dis'ŝir'at'a de demand'o'j pri la memor'o

La unu'a anomali'o est'as la eksklud'o de la ĉef'a politik'a fort'o el ĉiu'j reg'ist'ar'a'j koalici'o'j ek'de 1991. Kun preskaŭ 20 procent'o'j de la voĉ'don'ar'o, la parti'o Saskana ankoraŭ est'is la plej sukces'a en la parlament'a'j elekt'ad'o'j de 2018, sed ĝi ne est'is invit'it'a part'o'pren'i la inter'trakt'ad'o'j'n por form'i reg'ist'ar'o'n. Ĝi'a marĝen'ig'o pli'iĝ'is en 2019, kiam ĝi'a kun'fond'int'o, Nils Ušakovs, est'is demisi'ig'it'a de si'a ofic'o de urb'estr'o de Rig'o pro suspekt'at'a korupt'o (akuz'o kiu'n li kontest'as antaŭ la tribunal'o). Pro tio, ke 75% de ĝi'a'j voĉ'don'ant'o'j est'as rus'lingv'an'o'j, Saskana est'as suspekt'at'a est'i marionet'o de la Kreml'o. Sed la parti'o sub'ten'as membr'iĝ'o'n en la Eŭrop'a Uni'o kaj eĉ en la Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'o (NATO), la okcident'a milit'a alianc'o mal'am'at'a de Moskvo, ĉar membr'iĝ'o en ambaŭ grup'o'j "form'as tut'o'n," kiel la prezid'ant'o de Saskana, Janis Urbanovics, dir'is al mi kiam mi vizit'is la ofic'ej'o'n de la parlament'a grup'o en Rig'o. Saskana nur rekomend'as mild'ig'i la streĉ'a'n situaci'o'n kun Rusio, la kvar'a plej grand'a komerc'a partner'o de Latvi'o. La grup'o eĉ romp'is oficial'a'j'n rilat'o'j'n kun Unu'ec'a Rusio, la parti'o de prezid'ant'o Putin. "Est'is ne'ebl'e daŭr'ig'i ĉi tiu'n partner'ec'o'n en la kun'tekst'o de mal'mol'a al'front'iĝ'o inter Rusio kaj la Okcident'o," Urbanovics agnosk'is, dum li atent'ig'is pri ĝi'a util'ec'o por al'log'i rus'a'j'n invest'ant'o'j'n al la latv'a ĉef'urb'o en la pas'int'ec'o. La mal'fid'o al Rusio est'as, ali'flank'e, la cement'o de la heterogen'a koalici'o kiu estr'as la land'o'n, kiu inkluziv'as kvin parti'o'j'n (de la naci'ist'o'j de la Naci'a Alianc'o ĝis la liberal'ul'o'j de Evolu'ad'o/Por !) "Ĉiu'j prov'o'j super'i la etn'a'n dis'iĝ'o'n mal'sukces'is," dir'as Olga Procevska, sen'de'pend'a esplor'ist'o kiu help'is lanĉ'i mal'grand'a'n progres'ism'a'n parti'o'n pas'int'ec'e.

Al'don'e al streĉ'at'ec'o pri la rus'a demand'o, la latv'a politik'a sistem'o est'as dis'ŝir'at'a de la demand'o'j pri la memor'o. Plej brul'a est'as la demand'o pri la Du'a Mond'milit'o. Kvankam la nov'a land'o si'n prezent'as kiel viktim'o'n de "du total'ism'o'j" - nazi'a kaj sovetia - (kiel Pollando kaj la ali'a'j balt'a'j land'o'j), ĝi serĉ'is metod'o'j'n por for'ig'i antaŭ ĉio'n sovetiajn referenc'o'j'n post sen'de'pend'iĝ'o. Post kiam ĉi tio est'is gajn'it'a en 1991, Rig'o establ'is la 8-an de Maj'o kiel la tag'o'n por solen'i la fin'iĝ'o'n de la Du'a Mond'milit'o, tiel al'ig'ant'e si'n al la okcident'eŭrop'a kalendar'o. La fest'aĵ'o'j je la 9-a de Maj'o, (tiu dat'o est'is elekt'it'a en Sovet'uni'o kiel la dat'o de la kapitulac'o de la Tri'a Regn'o pro la temp'o'diferenc'o), ankoraŭ al'log'is kelk'mil'o'j'n da hom'o'j ĉiu'jar'e (ĝis la pandemi'o de Kovim-19), kun la diskret'a sub'ten'o de Saskana. De'nov'e ĉi-jar'e, la parti'o distribu'is korb'o'j'n da manĝ'aĵ'o'j al la rest'ant'a'j veteran'o'j de la Ruĝ'a Arme'o, kiu'n la aŭtoritat'ul'o'j rigard'as kiel fort'o'n de okupaci'o en 1940-1941 kaj de'nov'e de 1944 ĝis 1991. La plej radikal'a'j naci'ist'o'j al'vok'as por la mal'konstru'o de la Monument'o al la Liber'ig'int'o'j (de la Ruĝ'a Arme'o), konstru'it'a en 1985 kaj protekt'at'a de inter'konsent'o sub'skrib'it'a en 1994 inter Rig'o kaj Moskvo. Iu'j eĉ part'o'pren'as, ĉiu'n 16-an de mart'o, la amas'kun'ven'o'n organiz'it'a'n memor'e al la Latv'a Legi'o, arme'a taĉment'o al'iĝ'int'a al la Waffen-SS kiu batal'is kontraŭ Sovet'uni'o inter 1943 kaj 1944 por re'star'ig'i la suveren'ec'o'n de la land'o. Plej'part'e konsist'ant'a el konskript'o'j, ĝi hav'is en si'a'j vic'o'j oficir'o'j'n kiu'j precip'e aktiv'is pri la eksterm'ad'o de jud'o'j je la temp'o de "la Shoaho de kugl'o'j". Ĉi tiu kun'ven'o regul'e provok'as indign'a'j'n re'ag'o'j'n ekster'land'e. En 2012, la Konsili'o de Eŭrop'o esprim'is si'a'n "zorg'o'n pri ajn'a prov'o prav'ig'i batal'ad'o'n en taĉment'o de la Waffen-SS kaj kun'labor'o'n kun la nazi'o'j." Ĉi tiu memor'solen'o perd'is si'a'n oficial'a'n status'o'n nur en 2000.

Tra ĉi tiu inund'o da konflikt'ant'a'j memor'o'j, latv'o'j, precip'e la pli jun'a'j, trov'as si'a'n propr'a'n voj'o'n, foj'e laŭ surpriz'a'j manier'o'j. Ĉi tio est'as la kaz'o de la arkitekt'o'j de la firma'o NRJA kiu'j instal'is si'a'j'n ofic'ej'o'j'n en la sub'etaĝ'o de konstru'aĵ'o en la mal'nov'a kvartal'o de Rig'o. Akompan'at'a de du koleg'in'o'j, ĝi'a direktor'o, s-ro Uldis Lukševics, lanĉ'as sur si'a komput'il'o la vide'o'n kiu'n la kolektiv'o far'is por sav'i de detru'o la eks'a'n sid'ej'o'n de la centr'a komitat'o de la komun'ist'a parti'o, kiu est'is trans'form'it'a en ofic'ej'a'n konstru'aĵ'o'n en la 1990-aj jar'o'j. Futur'ec'a'j form'o'j, abund'o da spac'o, vast'a aŭditori'o : la film'o laŭd'as la original'ec'o'n de ĉi tiu juvel'o de post'milit'a modern'ism'o, konstru'it'a en 1974. En 2020, la ministr'o pri kultur'o, membr'o de la Naci'a Alianc'o, decid'is el'detru'i la konstru'aĵ'o'n por anstataŭ'ig'i ĝi'n per koncert'ej'o, kaj tiel liber'ig'i la urb'o'n de "fantom'o de komun'ism'o, kiu montr'as la tut'a'n arbitr'ec'o'n de tiu epok'o [2]". NRJA kontraŭ'is ĉi tio'n. Per pet'skrib'o, la okaz'ig'o de simbol'a en'tomb'ig'o kaj konsci'ig'a film'o, la mobiliz'o est'is sukces'a ; la ministeri'o nul'ig'is si'a'n plan'o'n. Sed ĉu ĉi tiu'j persist'em'a'j defend'ant'o'j de la arkitektur'a hered'aĵ'o de la komun'ism'a period'o kontest'as la ide'o'n de la sovet'a okupaci'o ? S-in'o Elina Libiete, jun'a arkitekt'o de NRJA, surpriz'iĝ'as. "Mi ne kompren'as la demand'o'n," ŝi respond'as. "Evident'e est'is okupaci'o. Kio'n do ? Ĉu ni detru'u ĉio'n kre'it'a'n dum la period'o'j de okup'ad'o de ni'a land'o ?" "Mal'mult'o rest'us star'ant'a", al'don'as ŝi'a'n koleg'o'n, s-in'o Ieva Punt'o, rid'et'ant'e.

La oficial'a kvalifik'o de la komun'ism'a period'o kiel "okupaci'o" pas'is en la komun'a'n lingv'o'n. Sed, laŭ la histori'ist'o Juliette Denis, "la integr'ig'o [de Latvi'o] en la sovet'a'n mond'o'n (...) ne establ'is du'obl'a'n potenc'o'n (arm'it'a'n kaj civil'a'n) kiel tiu, kiu tip'ig'is la nazi'a'j'n okupaci'o'j'n en Eŭrop'o, ekzempl'e. La obsed'o [de la latv'a'j aŭtoritat'ul'o'j] pri la termin'o "okupaci'o" ŝajn'as des pli ne'kongru'a ĉar aneks'ad'o, kaj la rezult'int'a soveti'ig'o, est'as procez'o'j kiu'j est'as tiom - se ne pli - radikal'a'j, pli profund'a'j kaj pli daŭr'ant'a'j ol okupaci'o. Sen'dub'e la termin'o far'iĝ'is popular'a pli pro politik'a'j ol pro scienc'a'j motiv'o'j [3] ; ĉi-kaz'e, por kompar'i Sovet'uni'o'n al la nazi'a sistem'o kaj forĝ'i la ident'ec'o'n de land'o kiu est'is la viktim'o de du total'ism'o'j, egal'e krim'a'j.

Rest'as 190 500 "ne'civit'an'o'j"

Ĉi tiu koncept'o establ'is la baz'o'n por ne'simetri'a demokrati'o. Per tio, ĉiu'j loĝ'ant'o'j kiu'j al'ven'is post la unu'a aneks'ad'o en 1940 (plej'part'e rus'o'j, sed ankaŭ tiu'j el ali'a'j sovetiaj respublik'o'j), far'iĝ'is fremd'ul'o'j en la nov'a land'o. Estoni'o sekv'is la sam'a'n voj'o'n, sed ne Belorusio kaj Ukrainio, kiu'j don'is civit'an'ec'o'n al la tut'a loĝ'ant'ar'o post 1991. En Latvi'o, 700 000 hom'o'j, aŭ unu tri'on'o de la loĝ'ant'ar'o, est'is sen'ig'it'a'j je difin'it'a status'o en la moment'o de sen'de'pend'iĝ'o. En 1995, leĝ'o kre'is por ili la koncept'o'n de "ne'civit'an'o'j" (don'at'a al loĝ'ant'o'j kiu'j ek'loĝ'iĝ'is en la land'o antaŭ 1992, jam loĝ'is tie dum pli ol 10 jar'o'j aŭ nask'iĝ'is tie). Tri jar'o'j'n post'e, ali'a leĝ'o facil'ig'is ili'a'n al'ir'o'n al civit'an'ec'o, sed naturaliz'o'j mal'pli'iĝ'is post kiam Latvi'o al'iĝ'is al la Eŭrop'a Uni'o en 2004. Hodiaŭ, ankoraŭ est'as 190 500 "ne'civit'an'o'j" (el kiu'j 65 procent'o'j si'n nom'as rus'o'j). Sekv'e, 10% de la loĝ'ant'ar'o est'as sen'ig'it'a'j je la rajt'o voĉ'don'i (eĉ en municip'a'j elekt'ad'o'j) kaj mal'permes'at'a'j praktik'i iu'j'n profesi'o'j'n (ŝtat'ofic'ist'o, advokat'o, notari'o, apotek'ist'o...)

Moskvo regul'e kondamn'as la situaci'o'n de la latvi'a'j sen'ŝtat'ul'o'j, inter'ali'e ĉe la Konsili'o de Eŭrop'o, kies Asemble'o est'as aprob'int'a kelk'a'j'n rezoluci'o'j'n kiu'j instig'as al Latvi'o antaŭ'e'n'ig'i la integr'iĝ'o'n de rus'lingv'an'o'j en la ŝtat'ofic'ist'ar'o'n kaj la instru'ad'o'n de mal'pli'mult'a'j lingv'o'j. La last'a re'form'o de la sistem'o de eduk'ad'o en 2018 far'is la mal'o'n. Ĝi trud'as instru'ad'o'n tut'e en la latv'a en ĉiu'j mez'lern'ej'o'j ek'de 2022, kio likvid'os la rest'aĵ'o'j'n de plur'lingv'a instru'ad'o en lern'ej'o'j (en la rus'a, la latv'a kaj kelk'a'j ali'a'j mal'pli'mult'a'j lingv'o'j, kiel la pol'a [4]) hered'it'a de la sovetia period'o. Rig'o kred'as ke Rusio instrument'ig'as la lingv'a'n kaj etn'a'n demand'o'n por daŭr'ig'i mal'konkord'o'n en la latv'a soci'o. Ĝi tamen ne serioz'e antaŭ'vid'as perspektiv'o'n kompar'ebl'a'n al tiu de Donbaso - region'o de Ukrainio kie separ'at'ist'a ribel'o sub'ten'at'a de la rus'a arme'o ek'flam'is en 2014. Trankvil'ig'it'a de la fort'ig'o de NATO en 2016 (inter'ali'e per la deploj'o sur rotaci'a baz'o de trans'naci'a fort'o kiu ekvivalent'as batalion'o'n en ĉiu el la tri balt'a'j land'o'j kaj Pollando), Latvi'o est'as, ali'flank'e, en konstant'a stat'o de si'n'gard'em'o kiam tem'as pri la influ'o de Rusio sur la publik'a opini'o en ĝi'a land'o.

La traŭmat'o dat'iĝ'as de 2012. Tiu'n jar'o'n, referendum'o okaz'is por la agnosk'o de la rus'a kiel du'a oficial'a lingv'o, post civit'an'a iniciat'o kiu kolekt'is dek mil sub'skrib'o'j'n (kiel antaŭ'vid'it'e en la Konstituci'o). Kvankam pri'raport'it'a de la rus'a'j televid'kanal'o'j, vast'e spekt'at'a'j en la land'o, la voĉ'don'ad'o fin'iĝ'is kun masiv'a "ne" (75% kontraŭ'is). Sed la nur'a fakt'o, ke tia konsult'o okaz'is, est'is sufiĉ'a por panik'i la latv'a'n ŝtat'o'n. "Ĉi tiu okaz'int'aĵ'o montr'is la kapabl'o'n de Rusio trans'form'i marĝen'a'n afer'o'n en debat'o'n pri la soci'o", dir'is Janis Sarts, direktor'o de la Centr'o de Super'a Kapabl'ec'o por Strategi'a Komunik'ad'o (Stratcom COE), pens'fabrik'o al'iĝ'int'a al NATO, kaj kun'financ'at'a de Rig'o, kun special'a interes'o pri demand'o'j de fals'a propagand'o.

Latvi'o ne si'n de'ten'as plu de cenzur'o por kontraŭ'batal'i la influ'o'n de Moskvo. En Februar'o 2021, la rus'a kanal'o Rossiya RTR est'is suspend'it'a dum unu jar'o. La decid'o est'as al'don'a al ĉirkaŭ 30 mal'permes'o'j de el'send'o'j de'post 2019. La pli'mult'o est'as baz'it'a'j sur larĝ'a interpret'o de individu'a'j embarg'o'j aprob'it'a'j de la Eŭrop'a Uni'o post la aneks'ad'o de Krimeo. En Februar'o 2019, ekzempl'e, naŭ kanal'o'j de la Naci'a Grup'o de Amas'komunik'il'o'j est'is suspend'it'a'j pro tio, ke ĝi'a efektiv'a administr'ant'o, Yuri Kovalchuk, oligarĥ'o proksim'a al Vladimir Putin, est'as sub embarg'o. Kelk'a'j ĵurnal'ist'o'j de Sputnik Latvi'a kaj Baltnews est'is ĉagren'it'a'j ĉar ili labor'is por amas'komunik'il'o'j reg'at'a'j de la ŝtat'a agent'ej'o Rossia Segodnia, estr'at'a de Dmitrij Kisseliev (mem sub embarg'o). Pervy Baltiïski Kanal (PBK), la balt'a versi'o de la ĉef'a rus'a kanal'o, evit'is la ferm'ig'o'n, sed ĝi'a'j bank'o'kont'o'j est'is blok'it'a'j dum la enket'o. Ekonomi'a'j prem'o'j ig'is la administr'ant'o'j'n ĉes'ig'i la produkt'ad'o'n de lok'a'j nov'aĵ'el'send'o'j en Mart'o 2020. "Kiel ajn agres'em'a est'u la rus'a politik'a propagand'o en Eŭrop'o, embarg'o far'e de la EU est'as nek prav'ig'ebl'a nek konven'a il'o por kontraŭ'batal'i ĝi'n," dir'is Reporter'o'j Sen Lim'o'j, kiu ja ne pov'as est'i akuz'at'a pri mem'kontent'o rilat'e al la Kreml'o. "Prefer'e ol ferm'i amas'komunik'il'o'j'n pro ne'klar'a'j motiv'o'j kaj sur mal'solid'a jur'a baz'o, ŝtat'o'j pov'as postul'i garanti'o'j'n pri redakci'a sen'de'pend'ec'o por ĉiu'j amas'komunik'il'o'j. (...) Sub'met'i ĉiu'j'n amas'komunik'il'o'j'n al la sam'a'j dev'o'j (sen konsider'o de geografi'a de'ven'o) ebl'ig'us evit'i re'venĝ'a'j'n aranĝ'o'j'n de land'o'j kiu'j konduk'as inform'milit'o'j'n [5]." Sam'temp'e, la aŭtoritat'ul'o'j klopod'as por marĝen'ig'i rus'lingv'a'n en'hav'o'n en publik'a'j televid'kanal'o'j. Tiel, la rus'lingv'a'j nov'aĵ'el'send'o'j de la publik'a kanal'o LTV7 est'as restrikt'it'a'j al plur'medi'a platform'o en Inter'ret'o. Ĉi tiu est'as surpriz'a decid'o, ĉar ĝi ig'as rus'lingv'an'o'j'n en Latvi'o pli si'n turn'i al rus'a'j kanal'o'j ankoraŭ hav'ebl'a'j per la serv'ar'o'j de kelk'a'j proviz'ant'o'j de ret'serv'o'j.

De la blank'a'j plaĝ'o'j de Rig'o, oni dev'as vetur'i tri cent kilo'metr'o'j'n laŭ'long'e de la River'o Daugava por ating'i Kraslava. En ĉi tiu urb'o de preskaŭ 7 600 loĝ'ant'o'j en la sud'o de la region'o Latgale, du kilo'metr'o'j'n for de la belorusia land'lim'o, konversaci'o'j plej'oft'e est'as rus'lingv'a'j. Ĉe la pied'o de la sol'a pont'o de la urb'o, la dom'o de s-ro Valery Kryjanovski trans'form'iĝ'as somer'e en mal'grand'a'n famili'a'n hotel'o'n. Mal'antaŭ si'a serv'o'tabl'o, sub la portret'o de pap'o Francisko kiu ben'as la vizit'ant'o'j'n, s-ro Kryjanovski fier'e el'vok'as si'a'j'n pol'a'j'n pra'ul'o'j'n. Li'a'j de'ven'o'j eĥ'as la epok'o'n kiam Latgale nom'iĝ'is Pol'a Livoni'o, kiu dum long'a temp'o aparten'is al la Respublik'o de Du Land'o'j (unu'iĝ'o de la Grand'a Duk'land'o de Litovio kaj la Reĝ'land'o de Pollando) antaŭ ol ĝi est'is konker'it'a en 1772 de la rus'o'j, kiu'j import'is si'a'n lingv'o'n en ĉi tiu'n katolik'a'n region'o'n.

Katolik'o (kiel 18% de la loĝ'ant'ar'o), profund'e en'radik'iĝ'int'a en la histori'o de si'a land'o, s-ro Kryjanovski reprezent'as tio'n, kio'n la latv'a ŝtat'o plej tim'as : ĉi tiu rus'lingv'an'o spekt'as sol'e rus'a'j'n televid'kanal'o'j'n ĉar ili est'as "pli objektiv'a'j ol latv'a'j kanal'o'j" ; li mal'facil'e parol'as la oficial'a'n lingv'o'n de la land'o kaj "ne ŝat'as la latv'o'j'n kiu'j monopol'ig'as la ŝtat'o'n." Rusio est'as tro long'e de'ten'it'a sed "baldaŭ re'ven'os al Berlino" li asert'as, sen ajn'a mal'trankvil'o pri tia perspektiv'o. En la 1990-aj jar'o'j, ĉi tiu eks'a kadr'ul'o de la Komsomol'o ir'is al Moskvo "por far'i negoc'o'j'n" en la epok'o de sen'brid'a kapital'ism'o. "Est'is danĝer'a temp'o : dek du el mi'a'j amik'o'j perd'is si'a'j'n viv'o'j'n. Mi est'is bon'ŝanc'a." Kvankam li ŝajn'e profit'is de la ĥaos'o de la jar'o'j de trans'ir'o al la ekonomi'o de la merkat'o, s-ro Kryjanovski admir'as la rus'a'n prezid'ant'o'n, "grand'a ĉampion'o de ĵud'o" (apud la portret'o de la pap'o s-ro K afiŝ'is titol'o'n kiu'n li mem gajn'is ĉe inter'naci'a konkurs'o de lukt'ad'o) kaj vir'o kiu "sci'pov'is ord'ig'i si'a'n land'o'n."

Ĉu tio est'as pruv'o de la ekzist'o de kvin'a kolon'o kiu prav'ig'as la prevent'a'j'n aranĝ'o'j'n de la reg'ist'ar'o ? Sed mi renkont'is nur unu person'o'n kiel s-ro Kryjanovski en Kraslava. Ali'a'j rus'lingv'an'o'j si'n de'star'ig'as de la rus'a reg'ist'ar'o ... sen indulg'i si'a'n propr'a'n reg'ist'ar'o'n. Famili'a kurac'ist'o, s-in'o Marin'a Procevska regul'e leg'as la ret'gazet'o'n Meduz'a fond'it'a'n de disident'a'j rus'a'j ĵurnal'ist'o'j kiu'j rifuĝ'as en Latvi'o, kaj egal'e sever'e juĝ'as la dogm'ism'o'n de la latv'a'j aŭtoritat'ul'o'j. Dum la loĝ'ant'ar'o tra'viv'is nov'a'n trud'izol'iĝ'o'n fin'e de Oktobr'o pro re'ven'o de la epidemi'o, la reg'ist'ar'o ne vol'is parol'i rekt'e en la rus'a al la loĝ'ant'ar'o, inter'ali'e al la mal'jun'ul'o'j, el kiu'j mult'a'j ne bon'e kompren'as la latv'a'n. "La Ministeri'o atend'is ĝis la komenc'o de Juli'o por send'i al mi la dokument'ar'o'n pri Kovim-19 kaj vakcin'ad'o en la rus'a", d-ro Procevska dir'as kun bedaŭr'o. Ĉu la rus'a est'u agnosk'it'a kiel ŝtat'a lingv'o ? Ŝi hezit'as. "Mi ne part'o'pren'is la referendum'o'n en 2012. Ŝajn'is al mi, ke la demand'o est'is mis'vort'ig'it'a. Tio, kio'n mi dezir'as, est'as ke la latv'a rest'u la sol'a ŝtat'a lingv'o, sed ke est'u fleks'ebl'ec'o ĉe la municip'a nivel'o."

24-jar'aĝ'a, ankaŭ s-ro Aïvars Backurs indign'as pro la "diskriminaci'a politik'o pri rus'lingv'an'o'j", dum li deklar'as si'n "patriot'o". Aktiv'a en naci'a jun'ul'ar'a organiz'aĵ'o, kandidat'o en la last'a'j municip'a'j elekt'ad'o'j, la jun'a vir'o mal'trankvil'as pri la est'ont'ec'o de si'a land'o. Li konduk'as ni'n al benzin'ej'o, for de la urb'o, la sol'a lok'o kie oni pov'as trink'i kaf'o'n post la 7-a ptm. Kelk'a'j aŭt'o'j est'as park'it'a'j sub la flag'o de benzin'a mark'o. Star'ant'e aŭ sid'ant'e ĉe piknik'a tabl'o, ĉirkaŭ dek kvin ge'jun'ul'o'j trink'et'as Koka-Kola'o'n aŭ fum'as cigared'o'n. Sid'ant'e sur la kaput'o de aŭt'o, Backurs tra'rul'um'as la histori'o'n de si'a Instagram-kont'o sur si'a saĝ'telefon'o, serĉ'ant'e afiŝ'o'n. "Rigard'u ! En 2009, la aĝ'grup'o 18-24 hav'is 238 000 hom'o'j'n, kompar'e kun 122 000 en 2019. Ĉi tio est'as hemoragi'o : ni'a land'o ne hav'as petrol'o'n, ĝi'a'j sol'a'j riĉ'aĵ'o'j est'as lign'o kaj ĝi'a jun'ul'ar'o, kaj ili for'ir'as !" La cifer'o'j est'as ĝust'a'j. De'post 1991, la land'o est'as perd'int'a preskaŭ tri'on'o'n de ĝi'a loĝ'ant'ar'o. Kvankam mort'o'kvant'o'j (pli'iĝ'int'a'j) kaj nask'o'kvant'o'j (mal'pli'iĝ'int'a'j) kontribu'as al la demografi'a kriz'o, el'migr'ad'o okcident'e'n konsist'ig'as tri'on'o'n de ĉi tiu regres'o, laŭ soci'olog'o Mihails Hazans, "sen en'kalkul'i laŭ'sezon'a'n el'migr'ad'o'n, kiu ne est'as inkluziv'it'a en ĉi tiu cifer'o." Tiom, ke la latvi'a ekonomi'o est'as post'iĝ'int'a kompar'e kun tiu'j de si'a'j balt'a'j najbar'o'j. En alpar'o de aĉet'pov'o, ĝi'a mal'net'a en'land'a produkt'o est'as 72% de la mez'nivel'o en la Eŭrop'o de la 27, kompar'e kun 86% por Litovio kaj Estoni'o [6].

El'migr'ad'o est'as evident'a ebl'aĵ'o

En Kraslava, la perspektiv'o'j por la ge'jun'ul'o'j resum'e est'as du. El la 24 eks'a'j sam'klas'an'o'j de la mez'lern'ej'o de s-ro Backurs, sep varb'iĝ'is al la lim'gard'ist'a trejn'ej'o. Li'a eks'a instru'ist'o de histori'o, Andre'i Jakubovskis, taks'as ke 30 procent'o'j de la abiturient'o'j instru'it'a'j de li elekt'is ĉi tiu'n opci'o'n. La pli'ig'o de la nombr'o de gard'ist'o'j anonc'it'a en la somer'o de 2021, post kiam Belorusio ekspluat'is la flu'o'j'n de migr'ant'o'j kontraŭ la fon'o de streĉ'o kun la EU, ne risk'as el'ĉerp'i la varb'it'o'j'n. Por la ali'a'j, el'migr'ad'o est'as evident'a ebl'aĵ'o. En ĉiu el li'a'j klas'o'j el du'dek kvin student'o'j, du aŭ tri loĝ'as kun si'a'j ge'av'o'j, dum la ge'patr'o'j labor'as en Okcident'a Eŭrop'o. "Antaŭ du'dek jar'o'j, neni'u est'us sci'int'a kie est'as la urb'o'j Kork'o, Galivo, Limerik'o, Swords [ĉiu'j en Irlando]. Hodiaŭ, tiu'j nom'o'j est'as kon'at'a'j de ĉiu'j."

Ver'a'n stamped'o'n al Okcident'a Eŭrop'o [7] ek'ig'is la integr'iĝ'o en la Schengen-spac'o'n en 2007, kun'e kun sever'eg'a politik'o de el'spez'redukt'o'j post la kriz'o de 2008 (30% salajr'o'redukt'o'j en la privat'a sektor'o, mal'pli'ig'o de ŝtat'a'j el'spez'o'j kiu ekvivalent'is 15% de mal'net'a en'land'a produkt'o, 20% redukt'o de la minimum'a salajr'o). Malgraŭ ĉi tiu hemoragi'o, ne est'as eŭr'o'skeptik'a'j parti'o'j en Latvi'o, eĉ ne Saskana, kiu prov'as polur'i si'a'n reputaci'o'n kiel "normal'a" social'demokrat'a parti'o en la Eŭrop'a Parlament'o. La negativ'a'j sekv'aĵ'o'j de membr'iĝ'o en la EU rest'as tabu'o en la publik'a debat'o pro tio, ke la "esting'o de la balt'a'j land'o'j" est'as unu el la plej ŝat'at'a'j tem'o'j de la rus'a politik'a propagand'o. "Geopolitik'a streĉ'at'ec'o mult'e determin'as la publik'a'n diskurs'o'n kaj for'ŝov'as iu'j'n flank'o'j'n de la soci'a kaj material'a real'aĵ'o en la sfer'o'n de ne'dir'ebl'aĵ'o'j," dir'as Dac'e Dzenovska, antrop'olog'o kiu esplor'is la mil'o'j'n da fantom'a'j vilaĝ'o'j en si'a land'o [8]. Ek'de 2001, preskaŭ 3 000 vilaĝ'o'j est'as for'viŝ'it'a'j de sur la map'o (t.e., 32% de la total'o) [9], kio dev'ig'is la reg'ist'ar'o'n re'organiz'i la administr'a'n divid'o'n de si'a teritori'o. Malgraŭ la soci'a kost'o de la "re'ven'o" al la famili'o de eŭrop'a'j demokrati'o'j, Latvi'o ŝajn'e agnosk'is kaj akcept'is si'a'n status'o'n kiel "mal'grand'a land'o" por kiu sen'de'pend'iĝ'o part'e neces'ig'is ŝanĝ'i si'a'n kurator'o'n, brul'ig'int'e post si la pont'o'j'n kun Moskvo por al'iĝ'i al Eŭrop'o, je ajn'a kost'o.

[1] Font'o : Haven'a Instanc'o de Rig'o

[2] Bens Latkovskis, ’Neparvaramas vandal'ism'a tieksmes pekšns saasinajums’ [Kresk'as la ne'halt'ig'ebl'a impuls'o al vandal'ism'o], Neatkariga, la 26-a de Juni'o 2020.

[3] Juliette Denis, ’Histoire de la Lettonie soviétique, 1939-1949. Une soviétisation de temps de guerre’, Diploweb, Vincennes, la 4-a de Oktobr'o 2016

[4] "russe, letton et quelques autres langues minoritaires" laŭ la original'a artikol'o. "letton" (la latv'a) evident'e est'as erar'o ; la aŭtor'o ver'ŝajn'e vol'is skrib'i "lituanien" (la litova) - ML

[5] ’Pays baltes : le détournement de sanctions européennes pour inter'dir'e des chaînes russes n’est pas légitime pour promouvoir la fiabilité de l’information’, Reporters sans frontières, Parizo, la 10-a de Juli'o 2020.

[6] Font'o : Eurostat, 2020.

[7] Vid'u Philippe Rekacewicz kaj Ieva Rucevska, ’Aucun vent de panique, mais…’, Le Mond'e diplomatique, Septembr'o 2009.

[8] Dac'e Dzenovska, ’Emptiness : Capitalism without people in the Latvi'a'n countryside’, American Ethnologist, Arlington, vol. 47, no 1, Februar'o 2020.

[9] Sintija Ambote, ’Barely-inhabited villages struck from stat'e maps’, LSM, Rig'o, la 13-a de Februar'o 2015.

La temp'o de la mem'proklam'it'a'j just'ig'ant'o'j

Milic'o'j pri'gard'ant'a'j la land'lim'o'j'n, organiz'it'a'j band'o'j persekut'ant'a'j la “mal'moral'a'j'n” ag'manier'o'j'n, sol'ec'a'j virt'ig'ant'o'j anstataŭ'ant'a'j polic'a'j'n fort'o'j'n “super'ŝut'it'a'j'n” aŭ “tro mal'fort'a'j'n” : ie ĉie tra la mond'o, hom'o'j pren'as la justic'o'n en si'a'j'n man'o'j'n, nom'e de oft'e reakci'a koncept'ad'o de la leĝ'o. Jen ag'ad'o, kiu'n la soci'a'j ret'ej'o'j per'as kaj pli'ampleks'as.

“ Oni sturm'ig'u la atak'o'n !” Je tiu vendred'a vesper'o de juli'o 2021, S-ro Miĥail Lazutin don'as la signal'o'n de la komenc'iĝ'o. Li trans'ir'as la pord'eg'o'n de la Kalinin-plac'o, kie inter'miks'iĝ'as cent'o da ribel-aspekt'a'j fest'ant'o'j, tiel bru'ant'a'j kiel ebri'et'a'j. Kun'e kun kvin impon'a'j kun'team'an'o'j kaj kun du kamera'o'j, la estr'o de Lev Protiv (“La leon'o kontraŭ”), iu 25-jar'aĝ'a Moskv'an'o, est'is help'e al'vok'it'a de najbar'in'o, incit'eg'it'a de la ripet'at'a'j son-ĝen'aĵ'o'j kiu'j, laŭ ŝi, mal'help'as al si'a'j infan'o'j dorm'i.

Sur'lok'e, la jun'a'j nokt'em'ul'o'j re'kon'as la fam'a'n jutub'ist'o'n kaj li'a'n team'o'n de ĝoj'fuŝ'ul'o'j, kiu'j parad'as kiel laŭ kutim'o polur'it'a de jam sep jar'o'j : iu'j sarkasm'e salut'as li'n, ali'a'j silent'e ek'koler'as, ankoraŭ ali'a'j prefer'as for'las'i la lok'o'j'n. Pli'a'n foj'o'n rol'ant'e kiel virt'ig'ant'o en skvar'o kie la konsum'ad'o de alkohol'o kaj de tabak'o est'as princip'e mal'permes'it'a, S-ro Lazutin dev'ig'as ĉiu'n leĝ'mal'obe'ant'o'n tuj ĉes'i trink'i, sub minac'o de sankci'o. Se la leĝ-admon'o neniel efik'as, li vok'as la polic'o'n.

Tut'e film'it'a'j kaj pri'lum'it'a'j de potenc'a'j lum'ĵet'il'o'j, la inter'ŝanĝ'o'j antaŭ la al'ven'o de la aŭtoritat'o'j rapid'e far'iĝ'as disput'o, inter'ali'e kun la plej ebri'a'j : riĉ'a je insult'o'j kaj inter'puŝ'iĝ'o'j, la sturm'o kulmin'as tiu'n vesper'o'n ĉe la hazard'a mal'kovr'o de la kadavr'o de jun'a narkot'ul'o en la skvar'a neces'ej'o. Dum vir'o agres'em'a kaj arm'it'a per tranĉ'il'o ek'for'fuĝ'as, S-ro Lazutin kaj li'a band'o ek'post'kur'as li'n, post'sekv'at'a'j de polic'an'o kiu pen'e sekv'as ili'n.

Sen'spir'ig'it'a'j, sen'kapt'aĵ'a'j, ili re'turnir'as kaj sever'e skold'as la polic'ist'o'j'n rest'int'a'j'n ĉe'lok'e dum ili direkt'as la kamera'o'n cel'e al ili : “Ĉu vi ne hont'as las'i vi'a'n koleg'o'n kur'ad'i sol'e post danĝer'a delikt'ul'o ?” Post kiam ili minac'is plend'i – “Oni vid'os kio'n vi'a'j ĉef'o'j pens'as kiam ili vid'os tiu'j'n bild'o'j'n !” –, ili moral'admon'as ili'n : “Vi dev'us plen'um'i vi'a'n dev'o'n sam'e kiel ni, civit'an'o'j, plen'um'as la ni'a'n !”

Atest'ant'e la re'kun'met'ad'o'n de la kontrol'o de la publik'a ord'o en la Rus'uj'o de S-ro Vladimir Putin, S-ro Lazutin kaj Lev Protiv en'skrib'iĝ'as ankaŭ en tut'mond'a pejzaĝ'o de la mem'proklam'it'a'j just'ig'ant'o'j kiu'j, trans la kontinent'o'j, anstataŭ'as la polic'o'n por batal'i kontraŭ la mal'ĝentil'aĵ'o'j, la delikt'ad'o aŭ la ag'manier'o'j kiu'j'n ili taks'as mal'moral'a'j  ^[1]. Tiu'j improviz'it'a'j ĉio'n'korekt'em'ul'o'j prav'ig'as si'a'n engaĝ'iĝ'o'n pro la indiferent'ec'o, la tro'toler'em'o, la diletant'ec'o, eĉ la cinik'ism'o, de la pun'ant'a'j serv'o'j. Elekt'ant'e si'a'j'n pred'o'j'n inter la plej vund'ebl'a'j kategori'o'j de la hom'o'j, ili dir'as, ke ili ag'ad'as nom'e de la kolektiv'o, cel'e al defend'i sen'kulp'a'j'n viktim'o'j'n, oft'e asoci'it'a'j'n kun la vir'in'o'j kaj la infan'o'j. Ĉu kiel polic'ec'a patrol'o, linĉ'ad'o aŭ sen'juĝ'a ekzekut'o, la justic'o kiu'n ili far'as est'as tiel impres'a kiel kontest'ind'a. Kopi'ant'e la iam'a'j'n pun'a'j'n ceremoni'o'j'n, tiu justic'o est'as en'scen'ig'it'a por tuŝ'i publik'o'n.

Du milion'o'j da abon'ant'o'j ĉe YouTube (Jutub'o)

Pro pli ol unu kial'o, la rus'a kaz'o est'as apart'a. Aktiv'a ek'de 2014, Lev Protiv prezent'iĝ'as kiel “soci'a projekt'o” cel'ant'a promoci'i san'a'n viv'manier'o'n por la jun'ul'o'j. S-ro Lazutin al'pren'is la termin'ar'o'n propr'a'n al la “estrad'o de la civit'an'a soci'o”, fond'it'a sur la real'ig'ad'o de konkret'a'j “projekt'o'j”, ŝajn'e ekster'politik'a'j kaj plen'um'it'a'j far'e de volont'ul'o'j atent'a'j al pruv'i si'a'n soci'a'n util'ec'o'n. Tiel li respond'as la reg'ist'ar'a'j'n ordon'o'j'n kiu'j cel'as fason'i tiu'n ag'ad'kamp'o'n de supr'e, koopt'ant'e la asoci'o'j'n taks'it'a'j'n kiel help'em'a'j'n kaj for'ig'ant'e la ne-reg'ist'ar'a'j'n organiz'o'j'n (NRO) tro kritik'em'a'j'n. Ceter'e pro tio Lev Protiv al'don'as al si'a mem'kial'o la “civit'an'a'n kontrol'ad'o'n” de la polic'fort'o'j kiu'j inter'ag'as laŭ ĝi'a mend'o. Parker'e kon'ant'e la leĝ'o'n, la jun'a'j just'ig'ant'o'j re'vok'as al la ord'o polic'an'o'j'n kiu'j, laŭ'vid'e, tim'as mal'bon'a'n reklam'o'n kaj prefer'e diskret'as.

Sed la edif'o de la rus'a soci'o ne est'as la nur'a motor'o de S-ro Lazutin, kiu montr'iĝ'as ankaŭ kiel plej inspir'it'a entrepren'ist'o. Tri tag'o'j'n post la film'ad'o, la vide'aĵ'o de la sturm'o en juli'o 2021 ek'aper'as – felieton'e – sur la soci'a'j'n ret'ej'o'j'n, inter'ali'e la Jutub'a'n kanal'o'n de Lev Protiv, kiu nombr'as preskaŭ du milion'o'j'n da abon'ant'o'j.

Ĉiu vide'aĵ'o komenc'iĝ'as per avert'o de de'met'ad'o de respond'ec'o, indik'ant'a, ke ĝi est'as propon'it'a cel'e al impres'ad'o kaj ne al apologi'o de la per'fort'o, tuj sekv'it'a de reklam'o por vest'aĵ'mark'o cert'ig'ant'a la admir'ant'o'j'n de S-ro Lazutin, ke ili profit'os rabat'o'n koncern'e la var'prez'o'j'n. Tiu reklam'o, al'don'it'a al tiu'j, kiu'j'n Jutub'o lok'ig'as en la plej popular'a'j'n vide'aĵ'o'j'n de Lev Protiv, garanti'as al la justic-entrepren'ist'o grand'a'j'n en'spez'o'j'n. La jutub'ist'o ne si'n kaŝ'as pri tio : sen tut'e romp'i kun la retor'ik'o pri la “soci'a projekt'o”, li konsider'as la sturm'o'j'n ankaŭ kiel “labor'o'n”, kiu'n li dezir'as frukt'ig'i. Li'a popular'ec'o est'as ne'neg'ebl'a, kiel montr'as la vizit'ad'o al li'a'j vide'aĵ'o'j (vid'it'a'j cent'o'j'n da milion'o'j da foj'o'j ek'de la kre'ad'o de li'a kanal'o), sed ankaŭ la sign'o'j de inklin'o kaj de dank'em'o kiu'j'n li ricev'as sur la grund'o, per'e de mult'a'j mem'fot'o'j kaj de vir'a'j man'prem'o'j.

Lev Protiv reflekt'as la justic'a'n frenez'ad'o'n kiu ek'furioz'is en la rus'a'j urb'o'j dum la jar'o'j 2010. Kiam ili ne engaĝ'iĝ'as kiel s-ro Lazutin en la energi'a'n defend'ad'o'n de la publik'a san'o, la mem'proklam'it'a'j just'ig'ant'o'j si'n dediĉ'as al task'o'j de mor'polic'o aŭ de trafik'a'j patrol'o'j. Tiel, grup'o'j de jun'ul'o'j aktiv'e engaĝ'iĝ'is en la lukt'o kontraŭ la kaŝ'en'migr'int'o'j, la drog'vend'ad'o, la pedofil'o'j, sed ankaŭ la mal'honest'a'j stir'ant'o'j, la sen'skrupul'a'j komerc'ist'o'j kiu'j vend'as eks'valid'a'j'n var'o'j'n kaj la korupt'it'a'j ŝtat'ofic'ist'o'j zorg'ant'a'j pri la trafik'o. Ĉiu elekt'as ag'ad'niĉ'o'n, en kiu ĝi prov'as stamp'i si'a'n mark'o'n.

La progres'ad'o de tiu fenomen'o est'as ne'dis'ig'ebl'a de la ek'furor'ad'o de la soci'a'j ret'ej'o'j en la land'o ek'de la fin'o de la jar'o'j 2000. Sturm'o nur hav'as senc'o'n pro tio, ke ĝi est'as film'it'a, destin'it'a al munt'ad'o kaj al publik'ig'ad'o. Lok'it'a por serv'i (pli mal'pli sukces'a'n) strategi'o'n por komunik'ad'o kaj por al'ir'o al fam'o, la justic'o'don'a ag'o tiel al'log'as la jutub'ist'o'j'n serĉ'ant'a'j'n sensaci'a'n en'hav'o'n kiel la plej skandal'a'j'n politik'a'j'n aktiv'ist'o'j'n ĉe la politik'a dekstr'o. Deput'it'o ultra-ortodoks'a de la prezid'ant'a parti'o Unu'iĝ'int'a Rus'uj'o part'o'pren'as, sub la okul'o de kamera'o'j, la pun'ekspedici'o'j'n de la “pedofil-ĉas'ant'o'j”, dum aktiv'ist'o el la Putin-an'a jun'ul'ar'o fond'as en 2010 la grup'o'n StopĤam (“Stop’ al la krud'ul'o'j”), fam'a en la tut'a mond'o, kiu interpelaci'as, film'as kaj sankci'as la aŭt'ist'o'j'n mal'obe'ant'a'j'n la en'urb'a'n trafik'regul'ar'o'n  ^[2].

En la lojal'a opozici'o al la potenc'o, mult'a'j deput'it'o'j de la liberal-demokrati'a parti'o de Rus'uj'o (LDPR, ekstrem'ism'a dekstr'o), prezid'at'a de S-ro Vladimir Ĵirinovskij, kiu kapt'as part'o'n de la kontest'ant'a voĉ'don'ar'o, volont'e si'n montr'as kun la jun'a'j popular'a'j just'ig'ant'o'j en si'a urb'o kaj part'o'pren'as en al'sturm'o'j kontraŭ la farmaci'o'j kiu'j vend'ad'as drog'o'j'n sen preskrib'o aŭ al amas'dom'a'j kort'o'j kie kun'ven'as la alkohol'a'j trink'ad'ant'o'j. La ekstrem'a dekstr'o cel'as tiel polur'i si'a'n reputaci'o'n al'port'ant'e la pruv'o'n de si'a soci'a util'ec'o. En 2012, la nov-nazi'o Maksim Marcinkeviĉ, krom'nom'e Tesak (“la hak'il'o”) kon'it'a pro si'a ksenofobi'a per'fort'ec'o, engaĝ'iĝ'as en la ĉas'o'n kontraŭ la pedofil'o'j. Li produkt'as vide'aĵ'o'j'n en kiu'j li sub'met'as si'a'j'n pred'o'j'n al per'fort'aĵ'o'j kaj for'don'as ili'n kiel ŝaf'o'j'n por for'manĝ'aĵ'o al la mult'a'j spekt'ant'o'j kiu'j sekv'as li'a'j'n justic'a'j'n aventur'o'j'n. Mez'e de la pas'int'a jar'dek'o, la projekt'o – nom'it'a Occupy Pedophilia – iĝ'as imit'at'a en la provinc'o, en nov-nazi'a'j rond'o'j kiu'j komenc'as ankaŭ en'kapt'i ĉe la soci'a'j ret'ej'o'j supoz'at'a'j'n delikt'int'o'j'n, kaj post'e film'i ties kapt'ad'o'n kaj ties humil'ig'ad'o'n. Ali'a fi'fam'a nov-nazi'o, S-ro Vjaĉeslav Dacik, krom'nom'e “la ruf'a Tarzano”, fam'a ankaŭ pro si'a'j titol'o'j kiel ĉampion'o pri miks'it'a'j batal'art'o'j (mixed martial arts, MMA), mult'e parol'ig'as pri si en 2016 post kiam li aranĝ'is iu'n dum'nokt'a'n pun'ekspedici'o'n kontraŭ prostitu'ej'o de Sankt-Peterburgo, kaj trud'is al seks'um-labor'ist'o'j kaj al ties klient'o'j nud'e parad'i ĝis la polic'ej'o.

La divers'ec'o de la tip'o'j de la aspir'ant'a'j just'ig'ant'o'j eksplik'as, ke la reg'ist'ar'o adapt'as si'a'n si'n'ten'o'n al tiu'j grup'o'j. Aŭ kusen'o sub rip'o aŭ bat'o per vip'o, ĝi volont'e sub'ten'as iu'j'n kaj pli mal'pli ard'e sub'prem'as la ali'a'j'n. Kiel si'a'j amik'o'j de StopĤam, S-ro Lazutin ricev'is dum du si'n'sekv'a'j jar'o'j (2014-2015) reg'ist'ar'a'n mon'o'n sum'ant'a'n 170000 eŭr'o'j'n por financ'i la “operaci'o'j'n” de Lev Protiv. La instituci'a lig'o ne ĉiam tiel eksplic'it'as : ali'a'j grup'o'j est'as sub'ten'at'a'j laŭ ne'oficial'a'j manier'o'j, kiel ekzempl'e la jun'ul'ar'a kontraŭ'drog'a taĉment'o, kiu inter 2010 kaj 2013, mult'obl'ig'is la pun'ekspedici'o'j'n kontraŭ drog'vend'ist'o'j en Moskvo. Ankaŭ film'ant'a'j si'a'j'n fi'ag'ad'o'j'n, ĝi'a'j membr'o'j disting'iĝ'is per radikal'a uz'ad'o de fizik'a trud'o'dev'ig'ad'o, spektakl'e damaĝ'ant'e bien'o'j'n, ŝnur'lig'ant'e kaj draŝ'ant'e individu'o'j'n sen est'i iam ajn mal'trankvil'ig'it'a'j de la polic'o. La just'ig'ant'o'j kontraŭ'batal'it'a'j de la ŝtat'potenc'o est'as aŭ nov-nazi'a'j aktiv'ul'o'j – jen la kaz'o de Tesak, kondamn'it'a en 2014 kaj mort'int'a en prizon'o en 2020 –, aŭ blog'ist'o'j kiu'j cel'as al eminent'a'j politik'a'j aŭ administraci'a'j respond'ec'ul'o'j. Ĝis nun, S-ro Lazutin sukces'is publik'e humil'ig'i mal'alt'rang'a'j'n polic'an'o'j'n sen hav'ig'i al si mal'agrabl'aĵ'o'j'n. Sed kiam ali'a virt'ig'ant'o, S-ro Erik Kituaŝvili, krom'nom'it'a “Davidiĉ”, kon'at'a pro tio, ke li en'kapt'as kaj film'as la korupt'it'a'j'n trafik-polic'an'o'j'n, atak'as en vide'aĵ'o real'ig'it'a en 2015 la centr'a'n direkci'o'n de la ministeri'o pri en'land'a'j afer'o'j, kiu'n li suspekt'as pri organiz'ad'o de vast'a ŝakr'ad'o de aŭt'a'j matrikul'plat'o'j, la juĝ'a maŝin'o en serv'ad'o al la ŝtat'potenc'o start'is. La stel'ul'a blog'ist'o subit'e ek'trov'iĝ'as front'e al juĝ'a persekut'ad'o pro afer'o pri tromp'ad'o.

Ĉu okaz'as la temp'o de la just'ig'ant'o'j ? Krom en Rus'uj'o, miriad'o da virt'ig'ant'o'j el'montr'as si'n kaj al'parol'as divers-pec'a'j'n publik'o'j'n, atest'ant'e pri tut'mond'a entuziasm'o al sen'juĝ'a justic'o. De la dezert'a'j vast'ec'o'j de la meksika-uson'a land'lim'o al la tro'plen'a'j voj'o'j de la barata Panĝab'o, de la fi'fam'a'j kvartal'o'j de la latin'amerik'a'j metropol'o'j al la frenez'a'j bazar'o'j de Okcident'afrik'o, la “mem'justic'o” normal'iĝ'is. Kritik'ant'e la neni'farad'o'n de la aŭtoritat'o'j aŭ la tro'toler'em'o'n de la pun'a procedur'o, ĝi'a'j adept'o'j arog'as al si la rajt'o'n pun'i kaj ne hezit'as mal'obe'i la leĝ'o'n por gard'i la publik'a'n ord'o'n. Si'n dediĉ'ant'e al ne'ofend'iĝ'em'a'j kaz'o'j kaj selekt'ant'e la plej vund'ebl'a'j'n pred'o'j'n, ili plej oft'e ĝu'as sen'pun'ec'o'n, sen ĉiam eskap'i la persekut'o'j'n kiu'j'n ili'a'j eksces'o'j est'ig'as. Ili mal'simil'as nek la uson'a'j'n vigilantes  ^[3], just'ig'ant'o'j kiu'j je la 19a jar'cent'o reg'is por pun'i la ĉeval-rab'ist'o'j'n, nek la lynch mobs (laŭ'vort'e “linĉ'ant'a'j hom'amas'o'j”), kiu'j ankaŭ en Uson'o re'asert'is la raci'a'n super'ec'o'n de la blank'ul'o'j.

La tut'mond'a entuziasm'o al la mem'justic'o est'as tamen propr'a al ni'a epok'o. Ĝi unu'e rezult'as de la kontest'ad'o de la kriminal'a ideal'o de modern'a justic'o, koncentr'iĝ'int'a sur la rehabilit'ad'o de la krim'ul'o'j. Ĝis en la tiel dir'it'a'j liberal'a'j demokrati'o'j, tiu ideal'o velk'is dum la pas'int'a'j jar'dek'o'j, kiel efik'o de publik'a'j preleg'o'j rekomend'ant'a'j pli grand'a'n pun-sever'ec'o'n kaj la re'star'ig'o'n de mal'honor'a'j pun'o'j, dum ili prav'ig'as si'n per supoz'a demand'o de la soci'o por pli da sever'ec'o. Tiel'e, je la morgaŭ'o de la atak'o far'it'a per tranĉ'il'o en Nic'o en oktobr'o 2020, la ministr'o respond'ec'a pri la civit'an'ec'o en Franc'uj'o, Marlène Schiappa, postul'as, ke oni mal'pli'ig'u la dev'ig'o'j'n de la jur'ŝtat'o kaj deklar'as, ke ŝi “kompren'as tiu'j'n, kiu'j demand'as kial la polic'o ne paf'mort'ig'is tia'n teror'ist'o'n, kiu de nun okup'as hospital'a'n lit'o'n  ^[4]”. Sekv'ant'e la sam'a'n sulk'o'n de tiu'j pun'em'a'j pled'ad'o'j, la ekster'leĝ'a'j just'ig'ant'o'j montr'iĝ'as mal'am'ant'a'j ĉiu'n projekt'o'n pri re'adapt'ad'o de la kondamn'it'o'j al la soci'o, kiu'n ili taks'as tiel mal'produkt'iv'a kiel mult'e'kost'a.

Arme'o'j de lern'ant'a'j detektiv'o'j

La ekonomi'a argument'o – ŝpar'i al la honest'a'j impost'o'pag'ant'o'j la financ'a'n ŝarĝ'o'n de la en'karcer'ig'o de la ne're'bon'ig'ebl'a'j – tut'cert'e ne nov'as. Oni jam trov'is tio'n ĉe la vigilantes de la uson'a Sovaĝ'a Okcident'o, kies inklin'o al la sen'juĝ'a justic'o rezult'is part'e de zorg'o por mon'ŝpar'ad'o. La postul'o pri mal'mult'e'kost'a justic'o tamen trov'is nov'a'n jun'ec'o'n je la nov'liberal'a epok'o. Ĝi re'son'as la ordon'o'j'n al mal'pli'ig'i la publik'a'j'n el'spez'o'j'n kaj la al'vok'o'j'n al la respond'ec'ig'o de la popol'o. Kvazaŭ eĥ'o al la rus'a kaz'o, iniciat'o'j al kun'produkt'ad'o koncern'e la sekur'ec'o en Afrik'o (Benino, Niĝerio, Tanzanio...) asoci'as la vigil'ant'o'j'n al la trafik-polic'o kaj pli ĝeneral'e al la lukt'o kontraŭ la delikt'o'j. Tiu'j partner'ad'o'j sugest'as, ke la re'dis'volv'iĝ'o de la nov'liberal'a Ŝtat'o pli kaj pli oft'e far'iĝ'as per la kun'hav'ig'o de la kontrol'gard'o, eĉ per la dis'part'ig'o de la polic'a'j kaj pun'a'j pov'o'j.

La kresk'o de la soci'a'j ret'ej'o'j si'a'part'e kontribu'is al far'i, ke mem'justic'o iĝ'u il'uj'o ating'ebl'a de ĉiu'j mon'e – kaj opini'e. La cirkul'ad'o de oni'dir'o'j, la pasi'o por enket'o kaj la pun'a spektakl'o ne dat'iĝ'as de hodiaŭ, sed la cifer'ec'a mond'o lok'ig'as en la ating'pov'o'n de ĉiu la ebl'ec'o'n kolekt'i inform'o'j'n, dis'kon'ig'i ili'n kaj amas'komunik'i pri pun'o'j. Ĉu en Franc'uj'o, en Barato, aŭ en Meksiko, la linĉ'ad'o'j de la 21a jar'cent'o oft'e font'as en klaĉ'ad'o kiu dis'vast'iĝ'as tra la soci'a'j ret'ej'o'j, kiel okaz'is en Francilio, en mart'o 2019, dum seri'o da pun'ekspedici'o'j konduk'it'a'j kontraŭ Roma'o'j. Ekzempl'e, oni alud'as pri mister'a mal'aper'o de infan'o kaj pri supoz'a suspekt'ind'a kamion'et'o vag'ant'a apud la dram'lok'o. La alarm'o tiam vek'as al'vok'iĝ'o'j'n ĉe pseŭd'a'j enket'ist'o'j kiu'j asert'as kontribu'i al la enket'o fot'ant'e suspekt'ind'a'j'n vehikl'o'j'n kaj ili'a'j'n stir'ant'o'j'n. La hom-ĉas'ad'o fin'iĝ'as per la vide'o-farad'o de la draŝ'ad'o aŭ la mort'ig'ad'o de la supoz'a'j kulp'ul'o'j ; la vide'aĵ'o iĝ'as vast'e dis'kon'ig'it'a kaj koment'it'a.

Sen ating'i tiel alt'a'n nivel'o'n de fizik'a per'fort'o, la inter'ret'a mem'justic'o help'as si'n per prefer'at'a arm'il'o, la naming and shaming (laŭ'vort'e “nomad'o kaj hont'ig'ad'o”), t.e. la grand'skal'a publik'ig'ad'o de kaŝ'it'a'j riproĉ'ind'a'j ag'ad'o'j, eĉ de la ident'ec'o de la supoz'a kondamn'ind'o. Nun'temp'e laŭ'mod'a en mult'a'j land'o'j, la “kontraŭ'pedofil'a ĉas'ad'o” baz'iĝ'as sur tia form'o de sub'prem'ad'o. La soci'a'j ret'ej'o'j facil'ig'as ne nur la kapabl'o'n de la just'ig'ant'o'j en'kapt'i supoz'a'j'n kulp'ul'o'j'n, sed ankaŭ la reklam'o'n por la juĝ'a brav'ag'o : efektiv'e kun kamera'o en la man'o la virt'ig'ant'o'j ir'as al la rendevu'o kun tiu, kiu pens'as renkont'i adolesk'ant'o'n aŭ adolesk'ant'in'o'n.

Ŝajn'e facil'e pentr'it'a, la re'konstru'it'a portret'o de la just'ig'ant'o oft'eg'e prezent'as la trajt'o'j'n de blank'ul'a vir'o, reakci'a, zorg'em'a pri la konserv'ad'o aŭ la restaŭr'ad'o de la publik'a ord'o kiu taŭg'as al li. Tiu'j karakteriz'aĵ'o'j apart'e mark'iĝ'as ĉe tiu'j, kiu'j engaĝ'iĝ'as en la sub'prem'ad'o de la ali'land'an'o'j konsider'at'a'j kiel potencial'a'j delikt'ul'o'j. En Uson'o, la Minutemen de Arizon'o kongru'as kun tiu arketip'o : varb'ant'e inter nostalgi'plen'a'j veteran'o'j, ili patrol'as laŭ'long'e de la land'lim'o, rev'ant'e, ke ili inter'kapt'as ekster'leĝ'a'j'n migr'ant'o'j'n, aŭ eĉ “kojot'o'j'n” t.e. tra'pas'ig'ist'o'j'n, kiu'j, sam'kiel ili, parker'e kon'as la topografi'o'n de la dezert'o.

Kiel la persekut'ad'o kontraŭ la pedofil'o'j, la migr'ant'o-ĉas'o al'log'as mult'a'j'n amator'o'j'n : oft'eg'e, la plen'um'it'a'j operaci'o'j nur konsist'as el komunik'ad-okaz'aĵ'o'j far'e de ekstrem'e dekstr'a'j grup'et'o'j – oni pens'as ekzempl'e pri Génération identitaire (“Ident'ec'a generaci'o”, en Franc'uj'o), pri Soldiers of Odin (“Soldat'o'j de Odin'o”, en Finnlando), pri La Meute (“La Lup'ar'o”, en Kebekio) –, sed iu'j ne hezit'as real'e ek'ag'i, inter'ali'e en la orient'eŭrop'a'j land'o'j. En Bulgario, la “migr'ant'o-ĉas'ant'o” Dinko Valev fanfaron'as pri tio, ke li en'kapt'is en 2016 ĉe la turk'a land'lim'o dek'du Siri'an'o'j'n, “teror'ist'o'j'n” kaj “talibanojn” ĉe li'a'j okul'o'j al'ven'int'a'j'n en Bulgar'uj'o por prepar'i atenc'o'j'n. Tiu komerc'ist'o nask'iĝ'int'a en 1987, ankaŭ lukt'ist'o, fam'a pro si'a mal'mild'ec'o kaj la impon'a kruc'o tatu'it'a sur si'a brust'o, al'tir'as al si la simpati'o'n de tiu'j, kiu'j kiel li, taks'as si'a'n reg'ist'ar'o'n pasiv'a front'e al la migr'o'rilat'a danĝer'o.

La tim'o antaŭ la fremd'ul'o'j ne cel'as nur la migr'ant'o'j'n sed ankaŭ la naci'a'j'n mal'pli'mult'o'j'n. En Barato, la batal'o kontraŭ la bov-ŝakr'ist'o'j dis'volv'iĝ'as sub la protekt'o de la Gau Raksa Dal, la Mov'ad'o por la protekt'ad'o de bov'in'o, hindu'a naci'ism'a organiz'aĵ'o fond'it'a en 2012. Konsist'ant'a el jun'a'j sen'labor'ul'o'j pag'it'a'j por serv'i kaz'o'n kiu ŝajn'as just'a al ili, la mobiliz'ad'o pli'ampleks'iĝ'as kun la al'ven'o de S-ro Narendra Mod'i kiel ĉef'ministr'o du jar'o'j'n post'e. Patrol'ad'ant'e sur la voj'o'j kaj inspekt'ant'e la suspekt'ind'a'j'n kamion'o'j'n, la milit'ant'o'j skold'as la hindu'a'j'n stir'ant'o'j'n kaj draŝ'as la islam'an'a'j'n. La ĝust'ec'o de ili'a batal'o cert'ig'ant'e al ili i'a'n sen'pun'ec'o'n, ili ne hezit'as reĝ'i super la voj'o'j kaj si'n for'las'i al trud'akir'ad'o'j, sen tamen ĉiam sukces'e evit'i skandal'o'n.

En Uson'o, kie iĝ'is forĝ'it'a imag'aĵ'o de just'ig'ant'o kiu sukces'is tra la tut'a mond'o, la fakt'o mem juĝ'ad'i konsist'as histori'e en la protekt'ad'o de la bien'o'j kaj de la si'a'j kontraŭ la rab'ist'o'j kaj la seks'per'fort'ul'o'j. De la 19a jar'cent'o, la vol'o defend'i la privat'a'n propriet'o'n motiv'as kaj grav'a'j ter'bien'ul'o'j kaj bred'ist'o'j por mem gard'i la publik'a'n ord'o'n, kaj eĉ organiz'i patrol'o'j'n kaj financ'ad'i la ekip'aĵ'ar'o'n de la vigilantes.

En ali'a'j kun'tekst'o'j, sub'sahar'a'j aŭ latin'amerik'a'j, la agrikultur'ist'o'j aŭ la komerc'ist'o'j kiu'j organiz'iĝ'as por front'i la rab'ad'o'n ne ĉiam aparten'as al la lok'a elit'o. Ili tamen streb'as al gard'i la ekonomi'a'n ord'o'n en kiu ili en'skrib'iĝ'as. La Bakassi Boys tiel ek'aper'as fin'e de la jar'o'j 1990 en la bazar'o de Aba (sud'orient'a Niĝerio), pro la iniciativ'o de ŝu'far'ist'o'j kaj de komerc'ist'o'j atent'a'j al si'n defend'i kontraŭ la arm'it'a'j rab'ist'o'j. Inklin'a'j al justic'o tiel rapid'a kiel sever'a, ili sekv'e dis'sem'iĝ'as en la ŝtat'o'j Abi'a kaj Anambra, kie ili plen'um'as la fi'task'o'j'n de la reg'ant'a'j politik'a'j respond'ec'ul'o'j.

Draŝ'i, ŝnur'lig'i, tond'i...

En la lad'urb'o Dharavi, en Bombaj'o, mem'justic'o est'as konduk'at'a de vir'in'o'j. La milit'ant'in'o'j de Mahila Aĥadi (la Front'o de la Vir'in'o'j) konstru'is al si solid'a'n reputaci'o'n kiel virt'ig'ant'o'j, kaj la loĝ'ant'in'o'j de la kvartal'o frand'em'e re'memor'iĝ'as la ĉef'a'j'n hero'aĵ'o'j'n de la just'ig'ant'in'o'j. Dum si'a sur'lok'a enket'o en la urb'o je la komenc'iĝ'o de la jar'o'j 2000, la antrop'olog'o Atrayee Sen ĉe'est'as unu'n el tiu'j glor'far'o'j : invit'it'a kun'ir'i kun grup'o de milit'ant'in'o'j en la lern'ej'o'n kie vir'a dung'it'o est'as akuz'at'a pri seks'turment'ad'o, ŝi mal'kovr'as tiu'n ĉi kaŭr'ant'a'n, van'e prov'ant'a'n protekt'i si'a'j'n testik'o'j'n kontraŭ rekt'il-bat'o'j kiu'j'n don'as al li li'a'j sturm'ant'o'j. Oni dev'ig'as li'n plur'foj'e al pardon'pet'i si'a'n viktim'o'n, antaŭ ol trud'i al li proklam'i, ke tiu instru'ist'in'o est'as “[li'a] frat'in'o”. Per teatr'ec'a gest'o, la grup'estr'in'o baskul'ig'as skrib'o'tabl'o'n sur la terur'ig'it'a'n dung'it'o'n post kiam ili ĵet'is al li last'eg'a'n avert'o'n : “Gard'u vi'n, ne fik'u vi'a'j'n frat'in'o'j'n !”  ^[5].

Kiel sugest'as la provok'aĵ'o'j de la vir'in'o'j de Aĥadi, mem'justic'o ne ĉiam streb'as al re'asert'i aŭ re'star'ig'i la rilat'o'j'n de sub'met'iĝ'o. Ĝi'n ankaŭ al'vok'as loĝ'ant'ar'o'j em'a'j al de'postul'i rajt'o'j'n, aŭ eĉ al trans'form'i la soci'a'n ord'o'n kaj la hierarki'a'j'n rilat'o'j'n. Nu, tiu'j just'ig'ant'a'j ag'ad'o'j ne ĉiam aper'as por progres'em'a'j kaz'o'j. Ekzempl'e, la vir'in'o'j de Aĥadi hav'as rilat'o'j'n kun hindu'a naci'ism'a parti'o fi'fam'a pro si'a'j per'fort'o'j kontraŭ la islam'an'a minoritat'o kaj plen'a je patriark'a ideologi'o. Oft'e el mal'alt'a'j kast'o'j kaj tag'e konfront'it'a'j al hejm'a'j per'fort'o'j kaj al seks'per'fort'o'j ĉe la labor'ej'o, la varb'it'in'o'j de tiu reakci'a mov'ad'o tamen stamp'is ĝi'n per si'a mark'o. Profit'ant'e de la polemik'a reputaci'o de la organiz'aĵ'o, ili atak'as la per'fort'a'j'n edz'o'j'n kaj la dung'ant'o'j'n postul'ant'a'j'n seks'um'aĵ'o'j'n el la plej mal'sekur'a'j labor'ist'in'o'j. Sen tamen konsent'i kun femin'ism'a ideologi'o, tiu'j aktiv'ul'o'j sukces'as obten'i progres'o'j'n, inter'ali'e dev'ig'ant'e la polic'o'n montr'iĝ'i pli akord'iĝ'em'a.

Ali'a'j antrop'olog'a'j verk'o'j si'a'flank'e dokument'as mem'justic'o'n de la sub'prem'it'o'j, mal'trankvil'a'j pro si'a statut'a mal'sekur'ec'o, en la neces'bezon'a'j kvartal'o'j de la grand'a'j metropol'o'j de sud'a'j land'o'j sub'met'it'a'j al jar'dek'o'j de nov'liberal'ism'o. Tia'rilat'e, enket'o montr'as kiel, en Bolivio, en la kvartal'o'j de la antaŭ'urb'o de Cochabamba, la loĝ'ant'o'j ek'kapt'as jun'a'j'n ŝtel'ant'o'j'n por ili'n draŝ'i, ŝnur'lig'i, tond'i kaj eĉ foj'e viv'brul'i. Tiu'j'n pun'a'j'n spektakl'o'j'n tamen foj'e last'moment'e inter'romp'as la al'ven'o de polic'o, bon'ven'ig'it'a per ŝton'ĵet'ad'o'j. Dum la publik'a'j fort'o'j sen'kredit'ig'as tiu'j'n subit'a'j'n per'fort'aĵ'o'j'n, atest'ant'a'j'n laŭ ili pri la sovaĝ'ec'o propr'a al la plej sen'proviz'ul'o'j, ebl'as vid'i en ili plend'o'n direkt'it'a'n al la aŭtoritat'o'j, ag'o'n de publik'a protest'ad'o far'it'a'n nom'e de la for'las'it'a'j kaj marĝen'ig'it'a'j hom'o'j  ^[6].

La minac'o de sen'posed'ig'o ankaŭ vid'ebl'as en la moral'a'j panik'o'j gener'it'a'j de la “seks-rab'ist'o'j” en plur'a'j Okcident'afrik'a'j land'o'j. La supoz'a'j viktim'o'j est'as jun'a'j vir'o'j kiu'j plend'as en publik'a lok'o (bazar'o, taksi'o) pri la mal'aper'o aŭ la mal'grand'iĝ'o de ili'a seks'o, konsekvenc'e al fizik'a kontakt'o kun suspekt'ind'a ne'kon'at'ul'o, oft'e ekster'land'a kaj nur pas'ant'a en la urb'o. Minac'ant'a ĝust'e la id'ar-ebl'ec'o'n de la grup'o, la supoz'it'a kulp'ul'o tiam dev'as front'i la mal'amik'a'n hom'amas'o'n. Kvin'dek'o da seri'o'j de linĉ'ad'o'j rilat'e al tia'j akuz'o'j est'is inventar'it'a'j laŭ'long'e de la jar'o'j 1990 kaj 2000, en du'dek'o da land'o'j  ^[7].

Se mem'justic'o ne neces'e cel'as re'asert'i la soci'a'n hierarki'o'n, ĉu ĝi pov'as serv'i progres'em'a'n kaz'o'n kaj port'i emancip'ig'a'j'n logik'o'j'n ? Mal'laŭd'ad'o de mal'just'aĵ'o'j volont'e kun'iĝ'as kun inter'ret'a gvat'ad'o kiam ĝi fin'ven'as al publik'a nom'a akuz'o, cel'ant'a mal'util'i al iu por kompens'i damaĝ'o'n, juĝ'ad'i, kaj sam'temp'e defend'i pli ĝeneral'a'n kaz'o'n. Fond'it'a de nepal'dev'en'a eks'a serv'ist'o nun loĝ'ant'a en Kanado, la projekt'o “This Is Lebanon” (“Tio est'as Libano”) tiel defend'as la rajt'o'j'n de la dom'serv'ist'o'j en'migr'int'a'j for'don'ant'e la per'fort'a'j'n dung'ant'o'j'n al publik'a hont'ig'o.

La demand'o pri la uz'o de mem'justic'o tikl'as ankaŭ la femin'ism'a'j'n mov'ad'o'j'n, kiel montr'as iniciat'o'j, aper'int'a'j sekv'e de la mov'ad'o #MeToo, cel'ant'a'j al publik'e denunc'i la vir'o'j'n akuz'at'a'j'n pri pred'ant'a'j si'n'ten'o'j. En 2017, student'in'o pri jur'o, S-rin'o Raya Sarkar, kaŭz'as skandal'o'n en Uson'o dis'kon'ig'ant'e ĉe Facebook list'o'n de sep'dek du universitat'an'o'j kiu'j'n ŝi akuz'as pri seks'turment'ad'o kaj seks'per'fort'ad'o. Sen rilat'o kun si'a blank'ul'a kaj reakci'a arketip'o, la just'ig'ant'o tiam inklin'as al konfuz'iĝ'i kun milit'ant'o arogant'e al si la rajt'o'n pun'i por ĉes'ig'i mal'just'aĵ'o'j'n. Ceter'e, amas'komunik'il'o'j alarm'iĝ'as pro tiu kresk'o de la “klimat'a'j just'ig'ant'o'j” (climate vigilantes) aŭ “best'rajt'a'j just'ig'ant'o'j” (animal rights vigilantes)  ^[8], kiam aktiv'ist'o'j atenc'as la bien'o'j'n de ter'kultur'ist'o'j aŭ de bred'ist'o'j kontraŭ kiu'j ili konflikt'as kaj al kiu'j ili ne hezit'as pun'don'i material'a'j'n damaĝ'o'j'n. Akuz'at'a'j pri mem'juĝ'ad'o, tiu'j aktiv'ist'o'j prefer'as, si'a'flank'e, invok'i dev'ig'o'n al civit'an'a mal'obe'o, tamen sen kaŝ'i, ke la rajt'ec'o de direkt'a ag'ad'o plu est'as en debat'o en'e de la milit'ant'a'j organiz'aĵ'o'j.

Kritik'o kontraŭ la oficial'a justic'o kaj aspir'o al kontraŭ-justic'o liber'ig'it'a de la tiran'ec'o de elit'o'j kaj de ili'a'j leĝ'o'j trov'as lim'punkt'o'n en la juĝ'a'j praktik'o'j de la arm'batal'ant'a'j, naci'ism'a'j aŭ revoluci'a'j organiz'aĵ'o'j. De la franc'a'j maŭ'ist'o'j en la jar'o'j 1970 al la nepalaj insurekci'ant'o'j en la jar'o'j 1990, la maŭismaj mov'ad'o'j neniam ĉes'is kultiv'i tiu'n ideal'o'n pri popol'a justic'o, far'it'a nom'e – se ne reg'it'a – de la popol'o. Por la grup'et'o'j iĝ'int'a'j arm'it'a'j batal'ant'o'j dum la “jar'o'j de plumb'o”, en Eŭrop'o aŭ en Latin'amerik'o, tiu projekt'o plu rest'as skiz'o kaj mal'oft'e trans'ir'as la stadi'o'n de bril'a hero'a provok'ad'o. La ekzekut'o de la “mal'amik'o'j de la popol'o”, foj'e fin'e de ŝajn'ig'a'j proces'o'j, fakt'e propon'as mal'pli solv'o'n por anstataŭ'ig'i la burĝ'a'n justic'o'n ol defi'o'n al la reg'ant'a'j potenc'o'j.

Revoluci'a puritan'ism'o

Firm'ig'ant'e si'a'n aŭtoritat'o'n en teritori'a'j bastion'o'j, la plej long'daŭr'a'j insurekci'ant'a'j mov'ad'o'j don'as tamen al si la rimed'o'j'n por star'ig'i soci'a'n kaj jur'a'n ord'o'n konkur'ant'a'n tiu'n de la Ŝtat'o. De la Irlanda Respublik'a Arme'o (Ir'a) pun'ant'a la drog'ŝakr'ist'o'j'n per kugl'o en la genu'o (kneecapping) ĝis la Fort'o'j Arm'it'a'j Revoluci'a'j de Kolombio (FARK) promes'ant'a'j mort'o'n al la seks'per'fort'ul'o'j kaj al la kulp'int'o'j pro incest'o, la aŭtoritat'o de la insurekci'ant'a'j mov'ad'o'j firm'iĝ'as per'e de la sub'prem'ad'o de ordinar'a delikt'ad'o. Tiu'j pun'em'a'j inklin'o'j akr'iĝ'as pro revoluci'a moral'o kiu, plej oft'e, el'montr'ad'as puritan'ism'o'n kiu neni'o'n bezon'as de tiu de la burĝ'a societ'o. Ceter'e, lud'ant'e la rol'o'j'n de la polic'ist'o kaj de la juĝ'ist'o, la insurekci'ant'o'j em'as al flank'e'n'las'i si'a'n projekt'o'n pri invers'ig'o de la oficial'a justic'a ord'o por barakt'i por si'a'vic'e firm'ten'i la ord'o'n.

Gilles FAVAEL-GARRIGUES kaj Laurent GAYER

[1] Leg'u artikol'o'n de Éric Klinenberg, "Patrouilles conviviales à Chicago", Le Mond'e diplomatique, februar'o 2001.

[2] Leg'u artikol'o'n de Hélène Richard, “À Moscou, rêves de liberté et grand embouteillage”, Le Mond'e diplomatique, aŭgust'o 2015.

[3] La hispan'de'ven'a termin'o vigil'ant'e iĝ'is adopt'it'a de la angl'a lingv'o en Uson'o je la 19a jar'cent'o por indik'i la membr'o'j'n de la “vigil'ant'a'j komitat'o'j”. Ĝi kaŭz'is la kre'ad'o'n de la substantiv'o vigil'ant'ism, kiu'n oni pov'as traduk'i per “vigil'ant'ism'o”.

[4] Charlotte d’Ornellas, Geoffroy Lejeune kaj Tugdual Denis, “Marlène Schiappa : “Plus personne ne supporte ce qui no'us arrive” ”, Valeurs actuelles, Parizo, n-ro 4380, 5a ĝis 11a novembr'o 2020.

[5] Atreyee Sen, Shiv Sen'a Women. Violence and Communalism in Bombay Slum, eld. Hurst, Londono, 2007.

[6] Vd. Daniel M. Goldstein, The Spectacular City. Violence and Performance in Urb'a'n Bolivia, eld. Duk'e University Press, Durham, 2004 ; kaj Angel'in'a Snodgrass Godoy, Popular Injustice. Violence, Community and Law in Latin America, eld. Stanford University Press, Redwood City, 2006.

[7] Juli'e'n Bonhomme, Les Voleurs de sexe. Anthropologie d’une rumeur africaine, eld. Seuil, Parizo, 2009.

[8] Leg'u artikol'o'n de Cédric Gouverneur, "Les guérilleros de la cause animal'e", Le Mond'e diplomatique, aŭgust'o 2004.

La or'pluv'o de la german'a'j social'demokrat'o'j

En Septembr'o, la Social'demokrat'a Parti'o sukces'is ven'i en la pint'o de la german'a'j parlament'a'j elekt'o'j post jar'o'j da mal'fort'iĝ'o. Ĝi'a baz'o kaj ĝi'a program'o tendenc'as mal'dekstr'e'n, dum ĝi'a kandidat'o por la posten'o de kancelier'o, s-ro Olaf Scholz, en'korp'ig'as la dekstr'a'n al'o'n. Ĉu tiu grand'a ŝanĝ'o – ĝis nun la parti'o est'is du'a'rang'a – rezist'os al la el'prov'o'j en reg'ist'ar'o kun la verd'ul'o'j kaj liberal'ul'o'j ?

Ŝi Fum'as antaŭ la vitr'a konstru'aĵ'o de la parlament'a'j deput'it'o'j, en ĝinz'o, sport'ŝu'o'j kaj pint'o'ĉap'o sur'kap'e. Post'e ŝi konduk'as ni'n tra la mal'plen'a'j koridor'o'j. En ĝi'a ofic'ej'o, ankoraŭ provizor'a, stok'iĝ'as tas'o'j kaj sak'o'j kun la bild'o de s-ro Olaf Scholz, la kandidat'o de la Social'demokrat'a Parti'o (SPD) en la german'a'j parlament-elekt'o'j de la 26-a de Septembr'o. S-in'o Anna Kassautzki elekt'iĝ'is kiel deput'it'o. Ŝi est'as 27-jar'a. “Mi est'as de la mal'dekstr'a al'o de la parti'o”, la jun'a vir'in'o klar'ig'as.

Akir'int'e la unu'a'n pozici'o'n per 25,7 el'cent'o'j de la voĉ'o'j, kvankam ĝi dum monat'o'j ating'is ne pli ol 15 el'cent'o'j'n en la enket'o'j, la SPD dispon'as en la parlament'o (Bundestag) pri 206 deput'it'o'j (el en'tut'e 736 seĝ'o'j). Por la du'on'o de ili tem'as pri tut'e unu'a mandat'o. Kvin'dek'o, sam'e kiel s-in'o Kassautzki, de'ven'as el la sekci'o de jun'ul'o'j de la parti'o, la Jusos, kiu de'intern'e sku'as la mal'nov'a'n kaj mal'fort'iĝ'ant'a'n german'a'n social'demokrat'ar'o'n.

Jam de dek kvin jar'o'j ĝi'a'j voĉ'don-rezult'o'j mal'alt'iĝ'is : post la alt'ec'o de 34 el'cent'o'j en la jar'o 2005, la SPD kvar jar'o'j'n post'e perd'is 11 poent'o'j'n fin'e de unu'a “grand'a koalici'o” apud s-in'o Angel'a Merkel kaj ating'is nur 20,5 el'cent'o'j'n de la voĉ'o'j en 2017. Du jar'o'j'n post'e, per 15,8 el'cent'o'j, ĝi est'is larĝ'e preter'pas'it'a de la Verd'ul'o'j (Di'e Grünen) en la eŭrop'a'j elekt'o'j. Paralel'e la nombr'o de membr'o'j mal'alt'iĝ'as, de pli ol 900000 en 1990 al 730000 en 2000, post'e al 410000 hodiaŭ. [1] Ĝi'a jun'ul'ar'o, la Jusos, si'a'vic'e hav'as proksim'um'e 70000 membr'o'j'n. Region'e la rezult'o'j mal'sam'as de unu sub'ŝtat'o (“land'o”) al ali'a : la SPD rest'as ĉe'kap'e ekzempl'e en Rejn'land'o-Palatinato per pli ol 35 el'cent'o'j en la last'a'j region'a'j elekt'o'j aŭ en Meklemburgo-Okcident'a-Pomeranujo (pli ol 39 el'cent'o'j), sed ĝi trov'iĝ'as sub 10 el'cent'o'j en Saks'uj'o aŭ en Bavar'uj'o.

“En 2009, 2013 kaj 2017, la SPD perd'is la parlament'a'j'n elekt'o'j'n ĉef'e ĉar ĝi'a klasik'a elekt'ant'ar'o, la ge'labor'ist'o'j, si'n de'ten'is aŭ voĉ'don'is por ali'a'j parti'o'j, precip'e por la la Krist'an'demokrat'a Uni'o (CDU, dekstr'a) kaj post'e ankaŭ por la Alternativ'o por German'uj'o [AFD, ekstrem'dekstr'a]”, analiz'as s-ro Klaus Barthel, SPD-deput'it'o de 1994 ĝis 2017, kiu reprezent'as la al'o'n proksim'a'n de la sindikat'a mond'o. En 1998, 48 el'cent'o'j de la labor'ist'o'j kaj 44 el'cent'o'j de la sen'labor'ul'o'j voĉ'don'is por la SPD ; en 2017, la proporci'o'j est'is jam nur 23 el'cent'o'j kaj 22 el'cent'o'j. [2] Inter'temp'e la SPD gvid'is du reg'ist'ar'o'j'n, de 1998 ĝis 2005. En tiu period'o la social'demokrat'a kancelier'o Gerhard Schröder, en koalici'o kun la Verd'ul'o'j, real'ig'is la re'form'o'j'n nom'at'a'j'n “Agend'o 2010” : redukt'o de la kompens'aĵ'o'j por sen'labor'ul'o'j, mal'regul'ig'ad'o de la labor'merkat'o, star'ig'o de vast'a sistem'o de kontrol'ad'o kaj de sankci'o'j por ricev'ant'o'j de social'a help'o. [3] La nombr'o de provizor'a'j labor'ist'o'j eg'e alt'iĝ'is kaj la termin'o “Hartz Iv” – nom'o tiam don'it'a al la minimum'a salajr'o – ŝanĝ'iĝ'is en katen'o'n, kiu dum long'a temp'o mal'help'is la SPD. “Dum la elekt'o'kampanj'o de 2009 la hom'o'j insult'is ni'n , kiam ni glu'is afiŝ'o'j'n”, memor'as s-ro Sebastian Langer, 33-jar'a, kurac'ist'o, membr'o jam 17-jar'a en la urb'et'o Parchim, en la nord-okcident'o de la land'o. Li'a aktiv'ec'o inter la jun'a'j social'demokrat'o'j unu'e baz'iĝ'is sur li'a dezir'o batal'i kontraŭ la ekstrem-dekstr'ul'ar'o. “Sed mi est'is kontraŭ la Agend'o 2010, la sankci'o'j kontraŭ sen'labor'ul'o'j, kontraŭ la ĝeneral'a suspekt'o, kiu traf'is ili'n. La Jusos ĉiam kontraŭ'is ili'n.”

En 2017, la jun'ul'o'j de la SPD al'pren'is pozici'o'n kontraŭ nov'a reg'ist'ar'o de social'demokrat'o'j kaj konservativ'ul'o'j. “La instrukci'o est'is far'i moci'o'n kontraŭ la ’grand'a koalici'o’ en ĉiu'j lok'a'j organiz'aĵ'o'j”, memor'ig'as s-ro Johannes Barsch, 27-jar'a, advokat'o, aktiv'a en la sam'a region'o, en Greifswald. Per li'a sekci'o ili post'e sub'ten'is la s-in'o'n Kassautzki kiel kandidat'o'n en ili'a distrikt'o. “Ke kvin'dek'o da Jusos hodiaŭ sid'as en la Bundestag [la german'a parlament'o -vl], tio okaz'is, ĉar en mult'a'j lok'o'j tra la land'o la jun'ul'o'j postul'is part'o'n de la potenc'o por real'ig'i si'a'j'n ide'o'j'n”, li insist'as. Sekv'a'jar'e la SPD lanĉ'is procez'o'n de program'a re'nov'ig'o. “Diskut'ej'o'j est'is organiz'it'a'j iom ĉie, tie oni pov'is mal'kaŝ'e diskut'i, ĉiu'j ĉirkaŭ unu sam'a tabl'o, 14-jar'ul'o kun iu pli ol 70-jar'a”, memor'as s-in'o Kassautzki. Komenc'e de 2019, la parti'o adopt'is nov'a'n “koncept'o'n por la social'ŝtat'o”, en kiu ĝi oficial'e for'ig'as la Hartz Iv, al'vok'as por long'ig'i la daŭr'o'n de la pag'ad'o por sen'labor'ul'o'j kaj por alt'ig'i la minimum'a'n salajr'o'n al 12 eŭr'o'j hor'e – propon'o'j al'pren'it'a'j en la program'o por la elekt'o'j de la last'a Septembr'o. Post'e, la SPD elekt'is nov'a'n, du'kap'a'n prezid'ant'ec'o'n, kiu trov'iĝ'as ĉe ĝi'a mal'dekstr'a al'o. La ŝanĝ'o ŝajn'is komplet'a. Kaj tamen, kelk'a'j'n monat'o'j'n post'e, kandidat'o por la posten'o de kancelier'o far'iĝ'is s-ro Scholz. Ministr'o pri financ'o'j de s-in'o Merkel de 2018 ĝis 2021, tiu hom'o est'is ankaŭ la ĝeneral'a sekretari'o de la SPD sub s-ro Schröder. La re'form'o'j'n de la Agend'o 2010 li defend'is. Krom'a paradoks'o : kun pli mal'dekstr'a program'o ol en la antaŭ'a'j elekt'o'j la SPD kaj ĝi'a kandidat'o ĉi-jar'e al'tir'is proksim'um'e du milion'o'j'n da elekt'a'j voĉ'o'j el la CDU. Pli ol 800 000 elekt'int'o'j'n de la mal'dekstr'a parti'o Di'e Link'e, kaj ankaŭ 700 000 elekt'int'o'j de la Verd'ul'o'j trans'ir'is al la social'demokrat'o'j en tiu'j ĉi elekt'o'j. [4] La person'o de s-ro Scholz, li'a reg'ist'ar'a spert'o kaj li'a centr'ism'a profil'o sen'dub'e log'is part'o'n de elekt'int'o'j de s-ro Merkel, kiu'j pli serĉ'is stabil'ec'o'n ol est'i ver'e konservativ'a'j. Sam'temp'e la nov'a soci'a impuls'o de la SPD pov'is re'pac'ig'i iam'a'j'n elekt'int'o'j'n el'rev'ig'it'a'j'n de la Schröder-era'o. Fin'e, kvankam ĝi send'as tre jun'a'j'n parlament'an'o'j'n en la Bundestag, la parti'o baz'iĝ'as sur pli aĝ'a elekt'ant'ar'o : ek'de 2017 ĝi gajn'as 9 poent'o'j'n ĉe la pli ol 60-jar'ul'o'j kaj perd'as 3,4 ĉe la 18-24-jar'ul'o'j. Resum'e, la venk'o de la social'demokrat'o'j okaz'is mal'pli pro baz'a ŝanĝ'iĝ'o ol pro kun'efik'o de cirkonstanc'o'j.

“Olaf Scholz sukces'is unu'ig'i la SPD mal'antaŭ si kaj mal'antaŭ ni'a reg'ist'ar'a program'o”, defend'as s-in'o Ye-On'e Rhie, 34-jar'a, elekt'it'a en Septembr'o en la distrikt'o de Aĥeno, en la okcident'o. “La politik'o de la Agend'o 2010 dum long'a temp'o lam'ig'is ni'n. Sed oni dev'as ankaŭ memor'i ali'a'n aspekt'o'n de la Schröder-mandat'o, tiu'n de la re'form'o de la ŝtat'an'ec'a jur'o,” ŝi al'don'as. La ruĝ'a-verd'a reg'ist'ar'o anstataŭ'ig'is la princip'o'n de sang'o-rajt'o per tiu de la grund'o-rajt'o, komenc'e de la 2000-aj jar'o'j, kaj al la hom'o'j nask'it'a'j en German'uj'o de ekster'land'a'j ge'patr'o'j don'is la rajt'o'n akir'i la civit'an'ec'o'n. Sen tiu re'form'o, s-in'o Rhie, kies sud-kore'a'j ge'patr'o'j en'migr'is en 1986, ver'ŝajn'e ne pov'int'us en'ir'i la parlament'o'n. “Kiam la nov'a'j deput'it'o'j de la grup'o prezent'iĝ'is komenc'e de Oktobr'o, plur'a'j el ni dir'is « mi akir'is la ŝtat'an'ec'o'n komenc'e de la 2000-aj jar'o'j”. Ni est'as pli divers'a generaci'o de deput'it'o'j, mult'a'j hav'as migr'a'n pas'int'ec'o'n, ni parol'as pli pri inklud'ad'o, pri LGDT [lesb'an'in'o'j, gej'o'j, ambaŭ'seks'em'ul'o'j kaj trans'ul'o'j], pri klimat'o, kiu por ni est'as ankaŭ demand'o de just'ec'o.”

Ali'flank'e tiu nov'a generaci'o fin'e hav'as mal'mult'e da memor'o'j pri la social'demokrat'a eks'kancelier'o. “Mi iom'et'e memor'as pri satir'a'j el'send'o'j, kiu'j mok'is Gerhard-on Schröder”, dir'as jun'a deput'it'in'o. “Pri li'a'j aper'o'j en la komunik'il'o'j, pri humur'ist'o'j kiu'j imit'is li'a'n voĉ'o'n”, menci'as ankaŭ s-ro Tom Lüth, aktiv'a ĉe la Jusos en Rostock. “Kiam oni rigard'as la politik'o'n [de la eks'kancelier'o], tiam oni tut'e prav'e demand'as al si, ĉu la SPD ver'e est'as mal'dekstr'a parti'o, konced'as la jun'ul'o. Sed la decid'o'j far'it'a'j de la parti'o en la last'a'j jar'o'j – ĉes'ig'i la Hartz Iv, alt'ig'i la minimum'a'n salajr'o'n – pli'bon'ig'os la ĉiu'tag'a'n viv'o'n de la plej mult'a'j hom'o'j en la land'o. Kaj por mi, tio est'as la kor'o de mal'dekstr'a parti'o : ke ĉiu'j hav'u la ebl'ec'o'n pri pli bon'a viv'o ol ke kelk'a'j hom'o'j posed'u ĉiam pli. La ŝtat'o dev'as kre'i kondiĉ'o'j'n por tio kaj sub'ten'i tiu'j'n, kiu'j per si'a'j propr'a'j fort'o'j ne pov'as tio'n ating'i.”

Fil'o de orient'german'a'j instru'ist'in'o kaj konstru-labor'ist'o, s-ro Lüth stud'is politik'a'n scienc'o'n kaj hodiaŭ labor'as kiel kun'labor'ant'o de SPD-deput'it'o en la region'a parlament'o. Diplom'it'a'j pri soci'a'j scienc'o'j aŭ pri jur'o, profesi'a spert'o apud deput'it'o'j, ĉe instanc'o'j de la parti'o aŭ en administraci'o …, mult'a'j jun'a'j social'demokrat'o'j, kiu'j ĵus en'ir'is la parlament'o'n, hav'as simil'a'n profil'o'n. Sed ne ĉiu'j jun'a'j SPD-deput'it'o'j deklar'as si'n social'ist'o'j, kio'n ja far'is la tre kon'at'a prezid'int'o de la Jusos, s-ro Kevin Kühnert – ankaŭ elekt'it'a la 26-an de Septembr'o. “Ĉar oni ven'as de la Jusos, oni ne nepr'e aparten'as al la mal'dekstr'a al'o, dir'as ankaŭ s-in'o Lin'a Seitzl, 32-jar'a, elekt'it'a en la distrikt'o de Konstanc'o, en la sud-okcident'o. Mi ankr'iĝ'is en la lok'a politik'o,kie la metod'o est'as unu'e pragmat'a”, klar'ig'as la jun'a instru'ist'in'o-esplor'ist'in'o. Inter la nov'a'j SPD-parlament'an'o'j trov'iĝ'as ankaŭ fleg'ist'o'j'n, unu'a- kaj du'a-grad'a'j'n instru'ist'o'j'n, elektr'ist'o'n, kre'int'in'o'n de start-up-entrepren'o, eduk'ist'in'o'n de jun'a'j infan'o'j, oficir'o'n kaj leŭtenant'o'n de la aer-arme'o, funkci'ul'o'n de la polic'o, dogan'ist'o'n, fajr'o'brigad'ist'o'n …

Kiel reg'i kun la liberal'ul'o'j ?

S-In'o Kathrin Michel, 58-jar'a, ĝis si'a elekt'o por la parlament'o labor'is kiel komerc'a kadr'ul'o en ĥemi'a entrepren'o. Ŝi al'iĝ'is al la SPD en la jar'o 2012, post sindikat'a karier'o. “Iam mi vid'is, ke la [sindikat'a] engaĝ'iĝ'o ne plu sufiĉ'is. Por mi, la SPD est'is la sol'a parti'o kapabl'a pli'bon'ig'i la situaci'o'n por la labor'ist'o'j kaj por la social'a politik'o.” En si'a region'o de Saks'uj'o, kie ŝi est'is ankaŭ elekt'it'a kun'prezid'ant'in'o de la sekci'o, s-in'o Michel vol'as labor'i man-en-man'e kun la sindikat'o'j. “Ni vol'as trud'i pli bon'a'j'n labor- kaj salajr'o-kondiĉ'o'j'n, special'e ĉe la vic'entrepren'ist'o'j. Tio grav'as por la tut'a German'uj'o kaj special'e en ni'a region'o, kie la semajn'a labor'temp'o ĉiam super'as tiu'n de la okcident'o kaj kie la salajr'o'j ĉe sam'a labor'o est'as ĉiam pli mal'alt'a'j.”

Dum la last'a'j jar'o'j, la SPD klopod'is por re'star'ig'i la rilat'o'j'n kun si'a'j tradici'a'j partner'o'j, la sindikat'o'j. “En la entrepren'o'j, ĉe la labor'ist'o'j, ni defend'is la social'a'j'n pozici'o'j'n ankr'it'a'j'n en ni'a program'o kaj por kiu'j Scholz kampanj'is, dir'as s-ro Barthel, kiu de'komenc'e akr'e kritik'is la politik'o'n de s-ro Schröder. Mi ne pens'as, ke la danĝer'o de nov'a politik'o kia tiu de la Agend'o 2010 hodiaŭ ven'as de la SPD-pint'o. La problem'o est'as, ke, por hav'i pli'mult'o'n, ni dev'as en'ir'i koalici'o'n kun la Liberal-demokrat'a Parti'o [FDP].” Tiu cert'ig'as si'a'n pozici'o'n de liberal'ism'o kaj de plej grand'a buĝet'a strikt'ec'o. Kaj, kun 11,5 el'cent'o'j de la voĉ'o'j akir'it'a'j la 26-an de Septembr'o, ĝi est'as en fort'a pozici'o kun si'a prezid'ant'o, s-ro Christian Lindner, ver'ŝajn'e elekt'ot'a kiel ministr'o pri financ'o'j. Efektiv'e la elekt'a rezult'o de Di'e Link'e (4,9 el'cent'o'j) eksklud'is la ebl'ec'o'n de pli'mult'a reg'ist'ar'a koalici'o de mal'dekstr'ul'o'j kaj Verd'ul'o'j.

La social'demokrat'o'j, Verd'ul'o'j kaj la FDP trov'is inter'konsent'o'n por kun'e star'ig'i reg'ist'ar'o'n. “La FDP hav'as pozici'o'j'n, kiu'j kovr'iĝ'as kun la ni'a'j pri demand'o'j de la soci'o, sed pri la centr'a demand'o de ali'distribu'ad'o de la riĉ'aĵ'o'j ni hav'as kontraŭ'a'j'n postul'o'j'n”, klar'ig'as s-ro Barthel. La tri parti'o'j en si'a “koalici'a kontrakt'o” inter'konsent'is pri la leĝ'a permes'o de kanab'o, la mal'alt'ig'o de la aĝ'o de elekt'o-rajt'o al 16 jar'o'j, la alt'ig'o de la minimum'a salajr'o. Sed la FDP rifuz'as ĉi'a'n alt'ig'o'n de la impost'o'j por la plej alt'a'j en'spez'o'j, kiu est'as centr'a dispozici'o de la social'demokrat'a program'o.

“Mi mal'bon'e pov'as imag'i, kiel ni pov'os real'ig'i ni'a'n program'o'n en koalici'o kun la FDP, konced'as s-ro Barsch, en Greifswald. Tio okaz'os el'rev'iĝ'o'j ĉe la Jusos, tio cert'as. Mi esper'as, ke la konfid'o, kiu'n ni don'is al Scholz, est'os prav'ig'it'a. Ni'a esper'o rest'as, ke tiu ĉi mandat'o mal'sam'os al tiu de Schröder dank'e al re'nov'iĝ'o de ni'a parlament'a grup'o.” Por li'a kamarad'o Marvin Müller, ankoraŭ student'o, antaŭ ĉio grav'as “ne ferm'i la debat'o-spac'o'j'n intern'e mal'ferm'it'a'j'n en la last'a'j jar'o'j. Oni ne pov'as ripet'i la sam'a'j'n erar'o'j'n kiel en la pas'int'ec'o, nom'e perd'i si'n en formal'a'j kaj strategi'a'j kompromis'o'j. Ali'e oni de'nov'e vid'os ke la du'on'a parti'o for'ir'os. Kaj tiam, ironi'as la 21-jar'ul'o, la SPD pov'us far'iĝ'i simpl'a klub'o de pensi'ul'o'j”.

Rachel KNAEBEL.

[1] Oskar Niedermayer, “Parteimitglieder in Deutschland : Versi'o'n 2020”, Arbeitshefte a'us dem Otto-Stammer-Zentrum, Nr. 31, Berlin, 2020.

[2] Font'o : Deutscher Bundestag, « Wahlen zum Deutschen Bundestag, Kapitel 1 .11 Stimmabgabe nach Beruf und Konfession – Zweitstimme », 2021.

[3] Vd Olivier Cyran, « L’enfer du miracle allemand », Le Mond'e diplomatique, Septembr'o 2017.

[4] Florian Diekmann kaj Marcel Pauly, « An wen di'e Uni'o'n besonders viele Stimmen verlor », Der Spiegel, Hamburg'o, 27-an de Septembr'o 2021

De Minsk'o ĝis Kalezo

de  Benoît BRÉVILLE

S-Ro Vladimir Putin el'labor'is komplot'o'n tiom ruz'a'n, ke la radi'o Franc'e Inter dediĉ'is du si'n'sekv'a'j'n kronik'aĵ'o'j'n al si'a ĉef'artikol'ist'o por ke li montr'u la gvid'faden'o'j'n. [1] Se kred'i s-ro'n Thomas Legrand, la kriz'o, kiu aktual'e kontraŭ'star'ig'as Minsk'o'n kaj Varsovion, est'as la rus'a prezid'ant'o ! Laŭ li, tem'as pri “ operaci'o komplet'e aranĝ'it'a de la diktator'o Aleksandro Lukaŝenko […] komplic'e de Damasko kaj evident'e patron'at'a de Moskvo ” – kaj iu'j kelk'foj'e al'don'as Ankar'o'n al la list'o de la konspir'ant'o'j. La kvar komplic'o'j, laŭ tio, efektiv'e organiz'is la al'ven'o'n de 4000 rifuĝ'ant'o'j inter Turk'uj'o kaj la pol'a land'lim'o por “ incit'eg'i flam'ant'a'n debat'o'n en la Eŭrop'a Uni'o ” kaj “ favor'i la naci'ist'a'j'n kaj fremd'ul-mal'am'a'j'n parti'o'j'n de la kontinent'o ĝeneral'e alianc'a'j kun Moskvo ”. Sam'okaz'e oni mal'kovr'as, ke s-ro Putin est'is aranĝ'int'a la intern'a'n milit'o'n en Sirio por “ gvid'i la fi'komerc'o'n de hom'a'j est'ul'o'j ” kaj kre'i ond'o'n da migr'ul'o'j, kiu est'os “ fekund'a grund'o por li'a'j amik'o'j de la franc'a ekstrem-dekstr'ul'ar'o ” konklud'as la flar'hund'o de la publik'a radi'o.

Land'o ĉe la lim'o de la Eŭrop'a Uni'o, kiu organiz'as pas'ad'o'n de migr'ul'o'j, tut'e ne est'as io nov'a. Last'a'n Maj'o'n, Maroko las'is tra'ir'i 8000 hom'o'j'n al la hispan'a'j enklav'o'j de Ceuto kaj Melilo, por venĝ'i pro la akcept'o en hispan'a mal'san'ul'ej'o gvid'ant'o'n de la Front'o Polisario, kiu postul'as la sen'de'pend'ec'o'n de la Okcident'a Saharo. Neni'u parol'is pri “ hibrid'a atak'o ” nek al'vok'is al inter'ven'o de la NATO, kio'n far'is la prezid'ant'o de la Eŭrop'a Komision'o kaj la pol'a ĉef'ministr'o en la moment'o de la belorus'uj'a kriz'o.

Sen ajn'a dub'o, Minsk'o uz'is migr'ul'o'j'n venĝ'e kontraŭ Bruselo, kiu ek'de 2020 trud'as al ĝi tut'a'n gam'o'n da sankci'o'j. Kaj Ruslando toler'as tio'n, ne mal'kontent'a pri la problem'o'j de la Eŭrop'a Uni'o, kiu ĉiam prompt'e don'as al ĝi instru'o'j'n pri hom'rajt'o'j, dum unu el ĝi'a'j precip'a'j membr'o'j, Pollando, re'puŝ'as la rifuĝ'ant'o'j'n per akv'o'kanon'a'j paf'o'j de glaci'e mal'varm'a akv'o. Anstataŭ la komplot'o imag'it'a de Franc'e Inter, la belorus'uj'a kriz'o klar'iĝ'as ĉef'e per la leĝ'o, pli element'a, de la bumerang'a efik'o. Koncern'e en'migr'ad'o'n, la Eŭrop'a Uni'o ne ĉes'as praktik'i ĉantaĝ'o'n kaj marĉand'ad'o'n. Ĝi sub'ord'ig'as si'a'n “help'o'n al dis'volv'ad'o” al sub'skrib'o de inter'konsent'o de “re'agnosk'o”, kiu ebl'ig'as al ĝi pli facil'e el'pel'i la “sen'paper'ul'o'j'n”. Ĝi minac'as ĉes'ig'i don'i viz'o'j'n al ŝtat'o'j, kiu'j mal'em'as plen'um'i tio'n. Ĝi pag'as al Turk'uj'o por ke ĝi re'ten'u la kvar milion'o'j'n da rifuĝ'int'o'j el la Proksim-Orient'o, al Maroko por protekt'i Ceuton kaj Melilon [2], al Libio por blok'i la for'ir'o'j'n tra Mediterane'o, al Niĝer'land'o por bar'i la voj'o'n trans Saharo. [3]

“Kio'n far'as la belorus'a reĝim'o, tio tut'simpl'e nom'iĝ'as fi'komerc'o de hom'a'j est'ul'o'j”, opini'is la pro'parol'ant'o de la franc'a reg'ist'ar'o, la 10-an de Novembr'o. Kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e, li'a ministr'a koleg'o pri intern'a'j afer'o'j, s-ro Gérald Darmanin, send'is la polic'o'n por mal'munt'i la tend'ar'o'n de Kalezo, detru'ant'e la tend'o'j'n de la rifuĝ'ant'o'j per tranĉ'il'o'j. La 24-an de Novembr'o, du'dek sep migr'ul'o'j dron'is prov'ant'e trans'iĝ'i la Manik'o'n [4].

Benoït BRÉVILLE.

[1] Chroniques « Édito politique », Franc'e Inter, 12-an kaj 17-an de Novembr'o 2021, de kiu ven'as la sekv'a'j cit'aĵ'o'j.

[2] … la du teritori'et'o'j'n en Nord-Afrik'o, kiu'j'n Hispan'uj'o (membr'o de la Eŭrop'a Uni'o) konserv'as el si'a koloni'ism'a era'o.-vl

[3] Vd Rémi Carayol, Les migrants dans la nasse d’Agadez, Le Mond'e diplomatique, Juni'o 2029.

[4] … la mar'kol'o'n inter Brit'uj'o kaj Franc'uj'o. -vl