Diplomati'a Mond'o 2014-2016 - Verk'is Divers'a'j aŭtor'o'j


En'hav'o


Tekst'ar'o de Esperant'o

Part'o de unu tekst'o en kolekt'o de Esperant'a'j tekst'o'j

List'o de ĉiu'j part'o'jAl la antaŭ'a part'o  Al la post'a part'o

Le Monde diplomatique en Esperant'o 2014-2016

La baz'a'n tekst'o'n origin'e en'komput'il'ig'is Vilhelmo Lutermano

Kre'is la Esperant'a'n tekst'o'n: divers'a'j person'o'j

La artikol'o'j est'as ĉerp'it'a'j el la Ttt-ej'o de Le Monde diplomatique en Esperant'o: https://eo.mondediplo.com.

Proksim'um'a verk'o'jar'o: 2014-2016

Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Mal'facil'a dialog'o sub uson'a kontrol'o

Ĉu okaz'os re'unu'iĝ'o de Korei'o?

Ses'dek tri jar'o'j'n post la fin'o de la milit'o, kiu divid'is Korei'o'n, neni'u pac'traktat'o est'is subskibita por normal'ig'i la rilat'o'j'n inter la du land'o'j. La konservativ'a'j reg'ant'o'j de la Sud'o imag'as en'sorb'o'n de la Nord'o laŭ la model'o de la German'a re'unu'iĝ'o. Tamen la Kore'a histori'o hav'as mal'mult'a'j'n komun'a'j'n punkt'o'j'n kun tiu de Germanio.

Jen kor'tuŝ'a'j re'vid'iĝ'o'j inter nord'a'j kaj sud'a'j Kore'o'j en la fam'a staci'o de Mont'o Gumgang en Demokrati'a Popol'respublik'o de Korei'o (DPRK). Kun larm'o'j kaj rid'et'o'j miks'it'a'j, vir'o'j kaj vir'in'o'j, oft'e tre aĝ'a'j, re'vid'is frat'o'n, frat'in'o'n, patr'in'o'n, patr'o'n, fil'o'n aŭ fil'in'o'n, la unu'a'n foj'o'n de post la dis'iĝ'o de la du'on'insul'o en 1953. Konform'e al la konsent'o de la last'a somer'o inter la du reg'ist'ar'o'j, 400 Sud-Kore'o'j, hazard'e elekt'it'a'j inter 66 488, kiu'j pet'is al aŭtoritat'ul'o'j de Seulo, ricev'is permes'o'n tra'pas'i la land'lim'o'n, la 20-an de oktobr'o 2015*. Kiam tiu'j re'trov'iĝ'o'j ĉes'os est'i event'o por iĝ'i ĉiu'tag'a okaz'aĵ'o? Neni'u sci'as.

*  Laŭ la ministr'ej'o pri re'unu'iĝ'o en Seulo 53,9% de la kandidat'o'j por re'trov'iĝ'o est'as pli ol 80 jar'a'j, kaj 11,7% pli ol 90 jar'a'j.

Cert'e, trov'iĝ'as en la Nord'o impon'a'j fresk'o'j salut'ant'a'j la re'unu'iĝ'o'n, kaj en la Sud'o ministr'ej'o pri la sam'o. Ambaŭ'flank'e oni asert'as serĉ'i voj'o'j'n por la nepr'a re'unu'iĝ'o de “la” kore'a popol'o. Sed fakt'e, la afer'o ne progres'as. Laŭ la plej'part'o de komentari'ist'o'j kulp'as la Nord-Kore'a estr'ar'o kaj ĝi'a'j provok'em'a'j kapric'o'j. Ĉi last'a'j aper'as des pli danĝer'a'j, ke Pjongjang'o asert'as posed'i la nukle'a'n arm'il'o'n. Tamen mult'a'j observ'ant'o'j en Sud-Korei'o rifuz'as kulp'ig'i ĝi'n. Ili sub'strek'as la respond'ec'o'n de la reg'ist'ar'o'j de Seulo, ĉef'e ek'de 2008. Mult'a'j fingr'o'montr'as ankaŭ Uson'o'n.

Por kompren'i la tim'o'j'n, kiu'j mal'kviet'ig'as ambaŭ Korei'o'j'n, neces'as merg'iĝ'i en histori'o plen'a de dram'o'j. Ek'de 1910 la du'on'insul'o est'as okup'it'a de Japani'o, kiu trud'as ekstrem'e kruel'a'n reĝim'o'n - okup'ad'o'n kun ĝi'a asortimento de rezist'ad'o'j (ĉef'e en la industri'a nord'o) kaj ĝi'a vic'ar'o de kun'labor'em'ul'o'j. Liber'ig'it'a el Japan'o'j, la land'o fal'as en la man'o'j'n de la “fort'o'j de pac'o”: ĉe la Nord'o la sovet'a'j trup'o'j, kaj Gim Il-sung reg'as la land'o'n, ĉe la Sud'o Uson'o, kiu instal'as diktator'ec'a'n potenc'o'n apog'ant'e si'n sur fort'o'j, kiu'j kun'labor'is kun Tokio. Uz'ant'e la sen'iluzi'iĝ'o'n de progres'em'ul'o'j, la Nord'o invad'as la Sud'o'n, antaŭ re'pel'o de la Uson'a arme'o komisi'it'a de Organiz'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) tiam bojkot'it'a'j de USSR. Sekv'os fajroŝtormo al kiu part'o'pren'os - almenaŭ simbol'e - Franci'o. General'o Douglas MacArthur, kiu gvid'as la operac'o'j'n, plur'foj'e minac'as uz'i la atom'a'n arm'il'o'n*. Nur la en'milit'iĝ'o de la ĉin'a'j trup'o'j evit'os al Nord'a-Korei'o total'a'n neni'ig'o'n, kaj al Ĉini'o ĉe'est'o'n de la Uson'a arme'o ĉe ĝi'a'j land'lim'o'j.

*  Leg'u Bruce Cumings, “Mémoire de fe'u en Corée du Nord”, Le Monde diplomatique, decembr'o 2004.
Kiam la Nord'o super'is la Sud'o'n

La 27-an de juli'o armistic'o est'is sub'skrib'it'a en Panmunĝom ĉe la 38-a paralel'o, demarkaci'a lini'o antaŭ la milit'atak'o. Iel, jen milit'o por neni'o. Ankoraŭ nun, du blu'a'j barak'o'j, dis'ig'it'a'j de sur'grund'a'j beton'ŝton'o'j, konkret'ig'as la land'lim'o'n en la “sen'arm'ig'it'a zon'o” (demilitarized zon'e, DMZ), kun iu'flank'e Uson'a'j (stamp'it'a'j UN) kaj Sud-Kore'a'j soldat'o'j, kaj ali'flank'e Nord-Kore'a'j soldat'o'j, rigid'ig'it'a'j en ne'ver'ŝajn'a vid'al'vid'o.

Kontraŭ'e al kutim'a'j opini'o'j, la eks'ministr'o pri re'unu'iĝ'o (2002-2004) Ĝong Se-ju'n, renkont'it'a en Seulo kelk'a'j'n semajn'o'j'n antaŭ la vojaĝ'o de famili'o'j trans la land'lim'o, re'memor'ig'as, ke est'is temp'o kiam “est'is la Sud'o, kiu tim'is re'unu'iĝ'o'n sub protekt'o de la Nord'o”. Ĉi last'a, malgraŭ la ruin'ig'o'j, tiam hav'is mal'net'a'n en'land'a'n produkt'o'n (MEP) du'obl'a'n. Sed en la mez'o de la jar'o'j 1960-aj, la Sud'o ek'flug'is dum la Nord'o regres'is. La tim'o trans'ir'is al ali'a flank'o, kaj la mal'fid'o instal'iĝ'is ambaŭ'flank'e.

Tiu sep'dek'jar'ul'o, kiu jam vid'is ferm'a'j'n kaj mal'ferm'a'j'n epok'o'j'n si'n'sekv'i, tre detal'e rakont'as la long'a'n histori'o'n de la du mal'amik'a'j frat'o'j, en kiu la plej ŝanĝ'iĝ'em'a ne est'as tiu, kiu'n oni opini'as: “La politik'o de la Sud'o ŝanĝ'iĝ'as laŭ la ritm'o de prezid'ant'o'j de la Respublik'o. Ĝi vari'as laŭ ili'a'j kontraŭ'komun'ism'a'j sent'o'j (aŭ ne) kaj ili'a'j kred'o'j (aŭ ne) je rapid'a dis'fal'iĝ'o de la Nord'o.

Ek'de 1972, unu'a “komun'a deklaraci'o” konsider'as ebl'a'n “re'unu'iĝ'o'n”. Sed nur post la fal'o de la diktatur'o en la Sud'o, kaj pli'e post la fal'o de la Berlina mur'o, Seulo ŝanĝ'as si'a'n ritm'o'n. “Prezid'ant'o No Te-u (1988-1993) sent'is, ke la mond'o mov'iĝ'is. Kvankam li est'is milit'ist'o, li ne est'is obsed'it'a de kontraŭ'komun'ism'o, kaj li ek'konstru'is baz'o'n por konsent'o kun Pjongjang'o”, klar'ig'as S-ro Ĝong. La 21-an de septembr'o 1991 ambaŭ Korei'o'j oficial'e est'as akcept'it'a'j en UN. Tri monat'o'j'n post'e, ili sub'skrib'as inter'konsent'o'n por re'amik'iĝ'o, ne'agres'o, inter'ŝanĝ'ad'o kaj kun'labor'ad'o - list'o'n de grand'a'j princip'o'j. Mank'e de pacstato, oni tamen el'ir'is milit'stat'o'n.

Laŭ S-ro Ĝong, la Nord-Kore'a'j reg'ant'o'j vol'is profit'i la okaz'o'n por normal'ig'i la rilat'o'j'n kun Uson'o, des pli, ke la sovet'a'j help'o'j for'vapor'iĝ'is kun USSR. En januar'o 1992, li asert'as, “Gim Il-song send'is si'a'n propr'a'n sekretari'o'n ĉe la sid'ej'o'n de UN en Nov'jork'o por sekret'a renkont'o kun Uson'a send'it'o, port'ant'a'n unu sol'a'n mesaĝ'o'n: ”Ni rezign'as postul'i la for'ir'o'n de Uson'a'j trup'o'j el la Sud'o, kompens'e vi garanti'as, ke vi ne kontest'os la ekzist'o'n de ni'a land'o.“ George Bush, la patr'o, respond'is nur per silent'o al tiu propon'o. Jen la moment'o, kiam Gim Il-song ek'as si'a'n nukle'a'n politik'o'n, konvink'it'a, ke Vaŝington'o vol'as neni'ig'i DPRK-on”. Tio, kio ne est'is tut'e mal'ver'a. Sam'e kiel ĉiu Sud-Kore'o, S-ro Ĝong mal'aprob'as tiu'n turn'iĝ'o'n al nukle'a'j arm'il'o'j, sed li insist'as sur la ord'o de respond'ec'o'j, kontraŭ'dir'ant'e la oficial'a'n histori'o'n: Vaŝington'o incit'as la fajr'o'n, Pjongjang'o re'ag'as.

En Seulo la post'e'ul'o de S-ro No, Gim Jong-sam, est'as persvad'it'a, sam'e kiel la Uson'a prezid'ant'o, ke la komun'ist'a Nord'o est'as dis'fal'ont'a, sam'e kiel Orient'a-Germanio en si'a temp'o. Li rigl'as ĉiu'j'n el'ir'ej'o'j'n por pli'rapid'ig'i ĝi'a'n pere'o'n. DPKR, si'a'flank'e, kon'as temp'o'n de mal'sat'eg'o en la du'a du'on'o de la 1990-a jar'dek'o, kiu mort'ig'as preskaŭ unu milion'o'n da hom'o'j, kaj kies sekvaĉaro sent'ebl'as ĝis nun*. Sed sever'a sub'prem'ad'o kaj la naci'ism'a re'ag'o de la loĝ'ant'o'j mal'ebl'ig'os ĝi'a'n dis'romp'iĝ'o'n.

*  Leg'u “Voyage sous bonn'e gard'e en Corée du Nord”, Le Monde diplomatique, aŭgust'o 2015.

Legend'o asert'as, ke la blok'ad'o est'is romp'it'a en 1998, kiam Ĝong Ĝu-jong, la fond'int'o de Hyundai, unu el la plej potenc'a'j chaebol (industri'a konglomer'aĵ'o), tra'ir'is la land'lim'o'n gvid'ant'e brut'ar'o'n de mil bov'in'o'j, simbol'o'n de hom'am'a help'o, antaŭ ol renkont'i la Nord-Kore'a'n prezid'ant'o'n. Sed la grand'a tra'romp'o est'os la histori'a man'prem'o inter Gim Ĝong-il (Nord'o) kaj Gim De-ĝung (Sud'o) en juni'o 2000. Komenc'iĝ'as jar'dek'o da dialog'o kaj inter'ŝanĝ'o'j: mal'ferm'o de turist'ej'o ĉe Mont'o Gumgang (2003) kaj industri'a zon'o en Gesong, en Nord-Korei'o, kun Sud-Kore'a'j firma'o'j (2004), re'konekt'o de kontrol'it'a'j rel'voj'o'j kaj ŝose'o'j (2007), ktp.

Tiu sunshine policy (“politik'o de sun'radi'o”), tiel nom'it'a de Gim De-ĝung referenc'e al fabel'o de Ezop'o La sun'o kaj la vent'o, renkont'is mult'a'j'n ŝtorm'o'j'n nutr'it'a'j'n de la nukle'a'j plivetoj de Pjongjang'o (tri nukle'a'j prov'o'j de post 2006), de la Uson'a mal'ced'em'o, de la Ĉin'a ambigu'ec'o. Ĝi tut'e perd'iĝ'is pro la al'ven'o en 2008 de la konservativ'a Sud-Kore'a Prezid'ant'o I Mjong-bak, kiu elekt'is konflikt'ad'o'n. Nur rest'as el tiu promes'plen'a jar'dek'o la industri'ej'o de Gesong.

Ĉu pro tio for'strek'i ĉi'a'n esper'o'n pri pac'o, aŭ eĉ pri re'unu'iĝ'o? Kvankam sam'e konservativ'a kiel S-ro I, prezid'ant'o Bak Geun-hje ek'reg'ant'e promes'is en 2013 konstru'i “konfid'a'n politik'o'n” (trust policy), mez'voj'o'n inter la “politik'o de suradio” kaj la komplet'a ferm'o de ŝi'a antaŭ'ul'o. Sed krom la famili'a'j renkont'iĝ'o'j en pas'int'a oktobr'o, neni'o ŝajn'as mov'iĝ'i. “S-in'o Bak prem'as sam'temp'e brems'il'o'n kaj akcel'il'o'n, dir'as S-ro Ĝong. Tio mult'e bru'as, sed neni'o'n mov'as.”

Vaŝington'o, la grand'a obstakl'o

Direktoro de la Centr'o de Nord-Kore'a'j stud'o'j en la Institut'o Seĝong de Seulo, Bek Hak-su'n ne est'as pli mild'a pri la prezid'ant'o, kiu'n li akuz'as manipul'i la Nord-Kore'a'n afer'o'n por mal'klar'a'j kial'o'j pri en'land'a politik'o (Vd. Ordon'em'a turn'iĝ'o en Seulo). En si'a ofic'ej'o ĉe la en'ir'ej'o de la universitat'o, li insist'as pri la impon'a milit'ist'a parad'o organiz'it'a de la Nord'a prezid'ant'o, S-ro Gim Ĝong-eun, la 1̄-an de oktobr'o 2015; jen turn'iĝ'o, kies plej grav'o ne est'as la stern'ad'o de la arme'o, sed ĝi'a politik'a signif'o: la diktator'o tiel asert'as si'a'n “kontrol'o'n sur la afer'o'j milit'ist'a'j kaj ekonomi'a'j, sur la ŝtat'o kaj la parti'o”. Est'as domaĝ'e, ke fokus'ant'e al difekt'eg'o'j de la reĝim'o, la gazet'ar'o “ignor'as tio'n, kio ŝanĝ'iĝ'as”, li plu dir'as: “La Nord'a ekonomi'o pli bon'iĝ'is. Gim Ĝong-eun pli'fort'ig'is si'a'n potenc'o'n. Li pli'bon'ig'is la rilat'o'j'n kun Japani'o, kiu de post maj'o 2014, for'ig'is i'a'j'n pun'o'j'n (kiel mal'permes'o de mon'a'j trans'send'o'j) kaj kun kiu li komenc'is diskut'i la demand'o'n pri la for'rab'it'a'j japan'a'j civit'an'o'j*. Li fin'aranĝ'is kun Rusio la ŝuldproblemon* (11 miliard'o'j da eŭr'o'j de la sovet'a epok'o, kiu'j'n S-ro Putin for'viŝ'is je 90%). Kaj Moskvo re'mal'ferm'is la rel'voj'o'n inter la rus'a urb'o Ĥasan kaj la Nord-Kore'a urb'o Naĝin. ”

*  Dum la mal'varm'a milit'o la Nord-Kore'a reg'ist'ar'o for'rab'is japan'o'j'n por trejn'i si'a'j'n spion'o'j'n. Rest'us dek-tri el ili laŭ Pjongjang'o, kiu jam liber'ig'is kvin, kaj dek-sep laŭ Tokio.
*  Leg'u Philippe Pons, Nord-Kore'uj'o invit'as Ruslandon por help'i, Le Monde diplomatique, mart'o 2015

Ankaŭ Go Ju-han, ali'a agnosk'it'a fak'ul'o, opini'as, ke la nun'a epok'o est'as favor'a. “Gim Ĝong-eun prov'as pli'bon'ig'i la rilat'o'j'n kun Sud-Korei'o kaj ŝat'us mild'ig'i la streĉ'o'n kun Uson'o. Nur se dialog'o ne funkci'os, li impet'os al nov'a'j provok'o'j.” Tiu direktor'o de la ali'a grand'a institut'o pri Nord-Kore'a'j stud'o'j en Seulo - ĉe Universtato Dongguk - est'as unu el la tre mal'mult'a'j esplor'ist'o'j, kiu'j pov'as tra'ir'i la land'lim'o'n kadr'e de inter'ŝanĝ'o'j inter li'a budh'ism'a universitat'o kaj la re'nov'ig'it'a templ'o de Mont'o Gumgang. Li part'o'pren'as la prezid'ant'a'n komision'o'n por prepar'o de la unu'iĝ'o, rekt'e estr'it'a'n de S-in'o Bak, sen ia kontrol'o, kaj tre kritik'it'a'n de progesistaj kaj pac'ist'a'j medi'o'j. Li ŝajn'as tie, kiel apart'a voĉ'o laŭd'ant'a dialog'o'n en amas'o da antaŭ'juĝ'o'j.

Fakt'e, por la pli'mult'o de Sud-Kore'a'j respond'ec'ul'o'j, la reĝim'o de Pjongjang'o pov'as nur dis'frakas'iĝ'i. La pas'int'a'n 25-an de oktobr'o, la konservativ'a ĵurnal'o Chosun Ilbo, la plej legat'a en la land'o, met'is en si'a unu'a paĝ'o demand'o'n nur teori'a'n: “Ĉu la Nord-Kore'a reĝim'o daŭr'os nur mal'mult'a'j'n tag'o'j'n?” kaj la ĉef'artikol'o cit'as la “kresk'ant'a'n for'fuĝ'o'n de la elit'ul'o'j”: 8 alt'rang'a'j ofic'ist'o'j rifuĝ'is en la Sud'o en 2013 kaj 18 en 2014, el mal'kresk'ant'a sum'o de rifuĝ'int'o'j (2600 jar'e inter 2008 kaj 2012, 1596 en 2014). Atend'ant'e le grand'a'n tag'o'n, la stud'o'j kompar'ant'a'j kun Germanio obl'iĝ'as. Kaj ja en Dresdeno, la 28-an de mart'o 2014, S-in'o Bak propon'is “iniciat'o'n por pac'e re'unu'iĝ'i la du'on'insul'o'n”*, kun la daŭr'a ide'o de triumf'o de la kapital'ism'a kaj demokrat'a Korei'o super la tut'a du'on'insul'o.

*  “La Prezid'ant'o far'as tri'punkt'a'n propon'o'n al Pjongjang'o”, Kore'a.net, 31-a de mart'o 2014.

Tamen kompar'o kun ambaŭ Germanioj de la jar'o'j 1970-80-aj ne ver'e est'as traf'a, ĉef'e ĉar inter ambaŭ Korei'o'j okaz'is en'land'a milit'o. Malgraŭ komun'a'j histori'o kaj kultur'o, grav'a'j mal'am'eg'o'j persist'as. Pli'e la mal'simil'aĵ'o'j est'as pli grav'a'j: la Okcident-German'a ekonomi'o est'is kvar'obl'a ol tiu de la Orient-German'a, en la kaz'o de Korei'o'j, la rilat'o est'as de 1 al 60. Tio ne est'as surpriz'o, ke la nov'a generaci'o de Kore'an'o'j, kiu jam mal'facil'e trov'as si'a'n lok'o'n en dum'kriz'a soci'o ne montr'as grand'a'n entuziasm'o'n je la ide'o pag'i la kun'iĝ'o'n kun najbar'o, kiu'n ĝi kon'as nur per karikatur'o'j. Tio, tiel ver'as, ke la Nord-Kore'a'j rifuĝ'int'o'j rest'as mis'trakt'it'a'j, kondamn'it'a'j al labor'et'o'j, kaj plej oft'e apart'ig'it'a'j* .

*  Leg'u “Rééducation capitaliste en Corée du Sud”, Le Monde diplomatique, aŭgust'o 2013.

Neni'u pov'as dir'i ĉu la reĝim'o de Pjongjang'o daŭr'os, sed vet'i pri ĝi'a frakas'iĝ'o mal'ebl'ig'as ĉi'a'n politik'a'n pri'pens'o'n por el'ir'i el konflikt'o. Mal'e, “se ni ek'pens'as, ke Nord-Korei'o daŭr'os, asert'as S-ro Go Ju-han, do neces'as trov'i voj'o'j'n por dialog'o kaj trakt'ad'o. Ĉiu'j hav'as interes'o'n pri ĝi'a integr'iĝ'o en la mond'a kapital'ism'o”. Sam'e kiel la plej'part'o de la renkont'it'a'j fak'ul'o'j, li propon'as politik'o'n de paŝ'et'o post paŝ'et'o. Sam'e S-ro Ĉoj Ĝin-uk prezid'ant'o de la tre oficial'a Kore'a institut'o por naci'a re'unu'iĝ'o (Kore'a Institut'e for National Unification) en Seulo: “Ĉar la rilat'o'j inter la du land'o'j jam hav'is vic'o'j'n da progres'o'j kaj mal'progres'o'j, reciprok'a konfid'o tut'e kaduk'iĝ'is. Neces'as do komenc'i per afer'et'o'j, kaj antaĕniri paŝ'et'o'n post paŝ'et'o.”

Pri la princip'o, ĉiu'j ŝajn'as konsent'i. Sed pri ag'o'j... Bak Sun-song, instru'ist'o kaj serĉ'ist'o en la Institut'o pri Nord-kore'a'j stud'o'j de la universitat'o Dongguk, kontest'as la prioritatordon enfazitan de Prezid'ant'o Bak: la for'las'o de la nukle'a arm'il'o de Pjongjang'o kontraŭ hom'am'a help'o kaj inter'trakt'ad'o'j. “Kompren'ebl'e sen'nukle'ig'o rest'as ĉef'a cel'o, sed konsider'ant'e la dens'ec'o'n de arm'il'o'j amas'ig'it'a'j en la du'on'insul'o, trakt'i tiu'n afer'o'n nur kiel pur'a'n milit'ist'a'n demand'o'n est'as sent'it'e de Pjongjang'o kiel prem'o.”

Neces'as re'memor'ig'i, ke, kvankam Nord-Korei'o ne est'as pac'anĝel'o kaj regul'e sving'as milit'minac'o'n, Sud-Korei'o hav'as modern'eg'a'j'n arm'il'o'j'n inkluziv'e Uson'a'j'n kontraŭ'misil'a'j'n sistem'o'j'n, kaj Uson'o tie hav'as 29000 soldat'o'j'n. La nukle'a afer'o, plu dir'as Bak Sun-song, “est'as nur unu el la solv'end'a'j problem'o'j. Ja labor'ant'e por proces'o pri pac'o kaj kun'labor'ad'o, ni akir'os sen'nukle'ig'o'n, sed ne invers'e. Tio koncern'as la Nord'o'n, la Sud'o'n, kaj ankaŭ la tut'a'n Nord-Orient'a'n Azi'o'n” - kaj, kompren'ebl'e Uson'o'n: “Hodiaŭ, sam'e kiel hieraŭ, klar'ig'as la eks'ministr'o pri unu'iĝ'o Ĝong, ĝi est'as la plej grav'a obstakl'o por normal'iĝ'o inter ambaŭ Korei'o'j.”

Vaŝington'o ne nur rifuz'as ĉi'a'n du'parti'a'n dialog'o'n kun Pjongjang'o, sed milit'a'j ekzerc'o'j kun'e kun la Sud-Kore'a arme'o intens'ig'as la tim'o'j'n. Komenc'e tem'is pri “trejn'i Uson'a'j'n kaj Sud-Kore'a'j'n trup'o'j'n por batal'i kontraŭ en'ŝov'iĝ'o'n de Nord-Kore'a'j special'a'j fort'o'j en la kor'o'n de la Sud-Kore'a teritori'o, re'memor'ig'as Mu'n Ĉong-in, profesor'o pri politik'a'j scienc'o'j en la universitat'o Jonse en Seulo. De'post 2013, la cel'o est'is ŝanĝ'it'a, kaj Uson'o paradigis taktik'a'j'n arm'il'o'j'n: krom nukle'a'j'n sub'mar'ŝip'o'j'n, bomb'aviad'il'o'j'n B-52 kaj ŝtel'mov'a'j'n B-2, kapabl'a'j'n en'port'i nukle'a'j'n arm'il'o'j'n, kaj ankaŭ ŝtel'mov'a'j'n ĉas'aviad'il'o'j'n F-22 kaj destrojer'o'j arm'it'a'j per kontraŭ'misil'a sistem'o Aegis *”. Mu'n Ĉong-in ne minimum'ig'as la “milit'em'a'n si'n'ten'o'n” de Pjongjang'o, sed, li dir'as, “ja kresk'ad'o de uson'a'j minac'o'j konduk'is la Nord-Kore'a'n estr'ar'o'n pren'i tia'n si'n'ten'o'n”.

*  Inter'parol'o kun Antoine Bondaz, Kore'a Analysis N°1, Parizo, januar'o 2014.

Tamen la re'ag'o de DPRK - nukle'a minac'o, misil'lanĉ'o - ne ebl'ig'is ĝi'n akir'i la postul'it'a'n inter'trakt'ad'o'n kun Vaŝington'o. La pas'int'a'n oktobr'o'n la Nord-Kore'a ŝtat'a televid'o fin'e al'vok'is la ĉes'o'n de “pli'ig'o de streĉ'ec'o”: “Se Uson'o kuraĝ'e turn'iĝ'os kontraŭ'direkt'e'n al si'a nun'a politik'o (kaj diskut'as pac'traktat'o'n) , ni est'os feliĉ'a'j respond'i per konstru'em'a si'n'ten'o. Ni jam send'is mesaĝ'o'n per oficial'a'j voj'o'j por pac'inter'trakt'ad'o, kaj ni atend'as respond'o'n*”. Ver'ŝajn'e Pjongjang'o esper'as diskut'o'j'n sam'a'j'n al tiu'j kun Irano. Sed, atent'ig'as Go Ju-han dum ni'a renkont'o en Dongguk, “Irano ne hav'as Ĉini'o'n ĉe si'a flank'o”. Kaj, nu, “Uson'o cel'as ankaŭ Pekinon”.

*  “N.Kore'a proposes talks on peace treaty with Us”, NK News.org, Seulo, 9-a de oktobr'o 2015.
Idili'o kun Ĉini'o

Certe, post la last'a nukle'a prov'o Ĉini'o voĉ'don'is por pun'o'j kontraŭ DPRK. Sed ĝi daŭr'e liver'as nutr'a'n help'o'n kaj petrol'o'n - inter ali'a'j'n - por mal'ebl'ig'i mort'a'n ŝok'o'n. Tamen prezid'ant'o Xi Jinping neniam renkont'is si'a'n jun'a'n nord-Kore'a'n sam'rang'ul'o'n, dum li oficial'e vojaĝ'is en Seulon kaj S-in'o Bak ĉe'est'is en Pekino la milit'ist'a'n parad'o'n solen'ant'a'n la fin'o'n de la kontraŭ'japan'a milit'o. Tiu gest'o est'is politik'e okul'frap'a, kaj la proksim'iĝ'o tikl'a, kiam ambaŭ land'o'j hav'as malpacemaĵojn kun Tokio. Ekonomi'e Ĉini'o iĝ'is la unu'a partner'o de Sud-Korei'o, kiu est'as ĝi'a tri'a liver'ant'o.

En Seulo la konservativ'a'j amik'o'j de S-in'o Bak ne tre afabl'e rigard'as tiu'n idili'o'n, dum la Ĉin-Uson'a'j rilat'o'j ne est'as tre bon'a'j. Ili atent'ig'as, ke kvankam Ĉini'o est'as la unu'a komerc'a partner'o, Uson'o rest'as la sol'a partner'o pri sekur'ec'o. “Est'as en la ĉiel'o de Orient'a Azi'o du lev'ant'a'j sun'o'j” (Ĉini'o kaj Uson'o), rimark'ig'as Sud-Kore'a diplomat'o. “Sud-Korei'o dev'os far'i elekt'o'n”* . Por nun S-in'o Bak vet'as pri la du sun'o'j. Sed ŝi daŭr'e hezit'as komenc'i kaj trud'i serioz'a'n inter'trakt'ad'o'n kun Pjongjang'o. La Nord-Kore'a propon'o pri konfederaci'o, aŭ tiu de Sud-Kore'a'j progres'ist'o'j pri federaci'a uni'o laŭ la Eŭrop'a model'o, rest'as nebul'a'j hipotez'o'j.

*  “La Sud-Kore'a politik'o ne dev'as elekt'i inter du sun'o'j”, inter'parol'o kun Ju'n Duk-mi'n, Kore'a Analysis N°7, juli'o 2015.

Koncern'e Franci'o'n, kiu ne agnosk'as DPRK-on, ĝi aper'as rigid'ig'it'a en ali'a epok'o. “Anstataŭ trakt'i Nord-Korei'o'n kvazaŭ evitatulon, ĉiam pli izol'i ĝi'n, en'ferm'i ĝi'n en ĝi'a'j ideologi'a'j mur'o'j, pli bon'e est'us prov'i tir'i ĝi'n al inter'naci'a komun'um'o kaj help'i ĝi'a'n mal'ferm'iĝ'o'n”, pled'as Go Ju-han. Krom se Parizo, sam'e kiel iu'j Sud-Kore'a'j konservativ'ul'o'j, nur atend'as, ke ĝi dis'frakas'iĝ'os.

Mart'in'e BULARD


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

La “Naci'a Front'o” garanti'as la soci'a'n ord'o'n

Ĉio profit'ig'as la franc'a'n ekstrem'dekstr'o'n: ekonomi'o en pane'o, sen'labor'ec'o kies kurb'o eg'e alt'iĝ'as anstataŭ mal'alt'iĝ'i, la tim'o trov'iĝ'i en de'klas'iĝ'o kaj en mal'abund'o, publik'a'j serv'o'j kaj soci'a protekt'o minac'at'a'j, “eŭrop'a projekt'o” sam'e bon'gust'a kiel glut'o de ricin-ole'o, ond'o da migr'ant'o'j kiu'n la ĥaos'o de plur'a'j arab'a'j ŝtat'o'j grand'ig'as, amas'a'j atenc'o'j, kies far'ant'o'j konfes'as islam'o'n ... Sen forges'i, de proksim'um'e tri'dek jar'o'j, Social'ist'a'n Parti'o'n kiu divid'as kun la dekstr'ul'ar'o sam'temp'e la respond'ec'o'n de nov'liberal'a'j politik'o'j firm'e rigl'it'a'j de la eŭrop'a'j traktat'o'j kaj de la projekt'o ten'i si'n sen'fin'e en la potenc'o (aŭ, por la dekstr'o, re'akir'i ĝi'n) per tio ke ili, ĉe ĉiu'j elekt'o'j, prezent'as si'n kiel last'a'n bar'aĵ'o'n kontraŭ la Naci'a Front'o (FN).

Bilanc'o: neni'u politik'a fort'o montr'as tiom da impet'o kaj da kun'ten'iĝ'o kiom la ekstrem'a dekstr'o, neni'u komunik'as tiom efik'e la sent'o'n ke ĝi kon'as la voj'o'n kaj ke la est'ont'ec'o aparten'as al ĝi. Ankaŭ neni'u skiz'as kontraŭ ĝi la plej et'a'n strategi'o'n de re'konker'o.* La ĉef'ministr'o [?Lionel Jospin] elimin'it'a por la du'a balot'o de la prezid'ant-elekt'o far'e de s-ro Jean-Marie Le Pen la 21-an de april'o 2002, jam tiu'n vesper'o'n parol'is pri “fulm'o'bat'o”. Kaj, re'tir'ant'e si'n el la publik'a viv'o, li instig'is tiam si'a'j'n social'ist'a'j'n kamarad'o'j'n mobiliz'iĝ'i “por prepar'i la re'konstru'ad'o'n de la est'ont'ec'o”. La task'o est'is konfid'it'a al s-ro François Hollande ...

*  Vd Frédéric Lord'o'n, “La mal'dekstr'o ne pov'as mort'i”, Le Monde diplomatique en Esperant'o, septembr'o 2014, kaj “Strategi'o por re'konker'o”, Le Monde diplomatique en Esperant'o, septembr'o 2013.
Turn'o

Sed kiam politik'a fenomen'o kiel tiu ĉi evolu'as de jar'dek'o'j, tiam est'as van'e don'i al ĝi nur unu sol'a'n klar'ig'o'n. Ali'lok'e en Eŭrop'o fremd'ul'mal'am'a mov'ad'o prosper'is sen ke social'ist'a parti'o en la potenc'o favor'ig'as ĝi'n (ekzempl'e en Brit'uj'o, en Dan'land'o), kaj en ekonomi'a'j situaci'o'j mal'pli negativ'a'j ol en Franc'uj'o (en Pollando kaj en Svis'land'o). Invers'e, la kvot'o'j de sen'labor'ec'o de Hispan'uj'o (21,6 el'cent'o'j en septembr'o 2015), de Grek'land'o (24,6 el'cent'o'j) aŭ de Kipro (15 el'cent'o'j), ĉiu'j super'a'j al tiu'j de Franc'uj'o (10,8 el'cent'o'j) ne est'as akompan'at'a'j de kompar'ebl'a kresk'o de la ekstrem'dekstr'o. Fin'e, tiu parti'o fart'is jam sufiĉ'e bon'e antaŭ la mort'ig'a'j atenc'o'j de januar'o kaj de novembr'o 2015 en Parizo, kaj antaŭ la al'flu'o de migr'ant'o'j en la last'a'j monat'o'j, kvankam evident'e tiu'j event'o'j help'is ĝi'n. Kiel, en'ver'e, proksim'um'e ĉio.

Grav'as ne nur, ke la kandidat'o'j de la FN konker'is la pint'o'j'n en ses region'o'j el 13 kaj en 46 el la 95 departement'o'j de eŭrop'a Franc'uj'o post la unu'a balot'o de la region'a'j elekt'o'j, la 6-an de decembr'o 2015. Sed ankaŭ, ke ili pli'bon'ig'is preskaŭ ĉie si'a'j'n nombr'o'j'n de voĉ'o'j semajn'o'n post'e, eĉ kiam ili hav'is neni'a'n ŝanc'o'n gajn'i la prezid'ant'ec'o'n de la koncern'a region'o. Tio signif'as nun, por FN-elekt'ant'o, ke la “util'a voĉ'o” est'as voĉ'don'i por la FN, kaj ke tiu parti'o, anstataŭ est'i krom'a fort'o sorb'ebl'a de la dekstr'o, komenc'as tir'i al si voĉ'o'j'n el ties teren'o: de 18 el'cent'o'j ĝis 20 el'cent'o'j de la elekt'int'o'j de s-ro Nicolas Sarkozy en 2012 laŭ'dir'e voĉ'don'is en decembr'o 2016 por la parti'o de s-in'o Le Pen.*

*  Les Echos, Parizo, 8-an de decembr'o 2015.

La decid'em'o de la ekstrem'dekstr'a'j elekt'ant'o'j est'as tiom pli klar'a, ĉar la voĉ'don-sistem'o kaj la alianc'a sistem'o hav'as tre pez'a'j'n mal'avantaĝ'o'j'n por ili'a parti'o. Ĝi est'is la unu'a koncern'e la voĉ'o'j'n post tiu'j region'a'j voĉ'don'ad'o'j (tio jam okaz'is dum la eŭrop'a'j voĉ'don'ad'o'j de maj'o 2014 kaj departement'a'j de mart'o 2015), kaj tamen prezid'as eĉ ne unu region'a'n konsil'ant'ar'o'n, ne unu ĝeneral'a'n konsil'ant'ar'o'n. Kaj ĝi est'is reprezent'a nur de du deput'it'o'j el 577, de du senat'an'o'j el 348.* Tiu demokrati'a mal'normal'ec'o ebl'ig'as al ĝi deklar'i si'n viktim'o de larĝ'e abomen'at'a “politik'a klas'o”, kiu'n ĝi draŝ'as kun la sincer'o de tiu'j, kiu'j est'as el ĝi eksklud'it'a'j.

*  En juni'o 2012, mez'um'o de 27.000 voĉ'o'j sufiĉ'is por elekt'i social'ist'a'n deput'it'o'n. Por elekt'i deput'it'o'n de la Mal'dekstr'a Front'o neces'is 179.000; por deput'it'o de la FN (aŭ parenc'a), 1.76.000.

Sur la kamp'o de la ide'o'j, mal'e, ĝi domin'as la scen'ej'o'n. Tio est'as por ĝi tiom pli facil'a ke ĝi'a'j intelekt'a'j kontraŭ'ul'o'j embaras'it'a'j de mal'ĝoj'o, de mal'venk'o'j, de skism'o'j kaj de divid'iĝ'o'j, tro oft'e trov'as komfort'o'n kaj kuraĝ'o'n en la paper'a radikal'ism'o inter universitat'a'j mur'o'j.* La grand'a'j komunik'il'o'j ankaŭ ne komplik'ig'as al ĝi la task'o'n kiam ili altern'e aper'ig'as dosier'o'n pri “la sen'ĝen'a islam'o” kaj ali'a'n pri la reakci'a'j pens'ist'o'j.

*  Vd Pierre Rimbert, “La pensée critique dans l’enclos universitaire”, Le Monde diplomatique, januar'o 2011.

Tradici'e, la venk'o de mal'dekstr'a pli'mult'o sam'temp'is kun radikal'iĝ'o de la dekstr'ul'ar'o, kiu sent'is si'n sen'ig'it'a je hav'aĵ'o — la potenc'o — kiu'n ĝi konsider'is kiel si'a propriet'o. En la kaz'o de s-ro Hollande, la mal'amik'ec'o kiu'n li vek'as en la konservativ'a'j rond'o'j est'as pli mir'ig'a, ĉar oni apenaŭ pov'as vid'i en kio li'a'j politik'o'j disting'iĝ'as de ili'a'j, kun la escept'o de la “ge'edz'iĝ'o por ĉiu'j”, kontraŭ kiu ili efektiv'e mobiliz'is si'n antaŭ tri jar'o'j, sed pri kiu ĉiu sci'as, ke ili ne plu tuŝ'os ĝi'n.*

*  La brit'a konservativ'a gvid'ant'o David Cameron ceter'e iniciat'is sam'spec'a'n leĝ'o'n Kaj en Sved'uj'o ĝi'n decid'is reg'ist'ar'o centr'e dekstr'a.

Sam'e kiel la ekstrem'dekstr'o, la “sen'kompleks'a dekstr'o” ŝat'eg'as draŝ'i la “politik'e dec'a'n”. Tiu fenomen'o ne est'as ekskluziv'e franc'a.* En Uson'o ĉiu el la aktual'a'j sprit'aĵ'o'j de la respublik'an'a kandidat'o Donald Trump kontraŭ la meksik'an'o'j “seks'per'fort'ul'o'j” aŭ la “teror'ist'a'j” islam'an'o'j ebl'ig'as al la nov'jork'a miliard'ul'o emfaz'i si'a'n kuraĝ'o'n romp'i la mol'a'n inter'konsent'o'n de la mal'dekstr'ul'o'j, de la intelekt'ul'o'j, de la burĝ'o'j, de la snob'o'j. Kun garanti'it'a efik'o: la komunik'il'o'j ŝajn'ig'as indign'i, kaj post'e don'as al li tuj la parol'o'n por ke li klar'ig'u si'a'j'n el'paŝ'o'j'n. Tiom ke oni jam aŭd'as nur li'n. Ĉu neces'as unu'frap'e el'pel'i 11 milion'o'j'n da kontraŭ'leĝ'a'j en'migr'int'o'j? Ĉu konstru'i mur'o'n laŭ'long'e de la lim'o kun Meksiko? Ĉu sur'slip'ig'i la islam'a'j'n uson'a'j'n civit'an'o'j'n kaj mal'permes'i al la ceter'a'j la uson'a'n teritori'o'n? Preskaŭ ĉiu'semajn'e aper'as tia “debat'o”. Kontraŭ'i tia'j'n ide'o'j signif'as montr'i si'a'n mal'kuraĝ'o'n, si'a'n malrigorismon, si'a'n mal'estim'o'n al la aspir'o'j de la “silent'a pli'mult'o”, eĉ el'met'i si'a'n land'o'n al nov'a'j sub'fos'a'j atak'o'j.

*  Vd Stratagème de la droite américaine: mobiliser le peuple contre les intellectuels [Strategi'o de la uson'a dekstr'o: mobiliz'i la popol'o'n kontraŭ la intelekt'ul'o'j'n], Le Monde diplomatique, maj'o 2006.

S-ro Sarkozy familiar'as kun tia'j mal'nov'a'j tirfadenoj de la uson'a dekstr'ul'ar'o.* La 9-an de decembr'o 2015 en la radi'o Franc'e Inter li do de'nov'e draŝ'is “tiu'n bon'pens'a'n etos'o'n kiu mal'permes'as debat'o'j'n”. Kia'j debat'o'j est'as mal'permes'at'a'j laŭ li? “Ek'de kiam iu dir'is i'o'n pri la en'migr'ad'o, li est'is ras'ist'o; ek'de kiam iu el'parol'is la vort'o'n “islam'o”, li est'is islammalama; ek'de kiam iu lev'is demand'o'n pri la franc'a ident'ec'o, li est'is reakci'ul'o.” Prezid'int'o de la franc'a respublik'o, parti'ĉef'o, apog'at'a de grand'a part'o de la gazet'ar'o kaj de la mastr'ar'o, far'iĝ'is disident'o en si'a propr'a land'o: efektiv'e sufiĉ'is pens'i pri tio. Sed kial la Naci'a Front'o ne gajn'us la batal'o'n de la ide'o'j, se ĝi'a'j supoz'at'a'j kontraŭ'ul'o'j far'as ĝi'n por ĝi, kaj pri ĝi'a'j prefer'at'a'j tem'o'j? Semajn'o'n antaŭ la 21-a de april'o 2002, s-ro Le Pen pov'is jam venk'e jubil'i: “La politik'ist'o'j, la ĵurnal'ist'o'j kaj la politik'scienc'ist'o'j parol'as lingv'aĵ'o'n kiu ne est'as tre mal'proksim'a de la mi'a, se ĝi ne est'as la sam'a aŭ eĉ pli antaŭ'a. Mi far'iĝ'is normal'a, ĉar ĉiu'j parol'as kiel mi. Tio'n oni nom'is, en iu moment'o, la “lepeniĝo de la spirit'o'j”.”*

*  Vd Les recettes idéologiques du président Sarkozy [La ideologi'a'j recept'o'j de la prezid'ant'o Sarkozy], Le Monde diplomatique, juni'o 2007.
*  Franc'e Inter, 16-an de april'o 2002.

Nun tiu'n dinamik'o'n trans'pren'is la prezid'ant'o de la respublik'o mem, ankaŭ sur la kamp'o de la publik'a'j liber'ec'o'j (vid'u pri tio la artikol'o'n de Je'a'n-Jacques Gandini.) S-ro Hollande, esprim'ant'e si'n antaŭ la parlament'o kun'ven'int'a en kongres'o, la 16-an de novembr'o 2015, ekzempl'e opini'is: “Ni dev'as pov'i for'pren'i la franc'a'n ŝtat'an'ec'o'n de individu'o kondamn'it'a pro atenc'o al la fundament'a'j interes'o'j de la naci'o aŭ pro teror'ist'aĵ'o, eĉ se li est'as nask'it'a franc'o, mi dir'as se li est'as nask'it'a franc'o, se li hav'as ankaŭ ali'a'n ŝtat'an'ec'o'n.” Ĉar neni'u imag'as, ke tia dispon'o, rekt'e pren'it'a el la ideologi'a sak'o de la ekstrem'dekstr'o, pov'us mal'instig'i atenc'ul'o'j'n kiu'j pret'as ofer'i si'a'n viv'o'n, la solen'a anonc'o far'it'a de la ŝtat'estr'o hav'is kiel ĉef'a'n konsekvenc'o'n legitim'i la disting'o'n inter la franc'a'j civit'an'o'j laŭ ili'a de'ven'o, ĉar tiu'j, kiu'j hav'as du ŝtat'an'ec'o'j'n, est'as precip'e la id'o'j de en'migr'int'o'j. S-in'o Le Pen bezon'is nur en'poŝ'ig'i la vet'aĵ'o'n. Ŝi far'is tio'n ĝu'e dum miting'o en Niceo, la 27-an de novembr'o: “La FN hav'as real'ism'a'n kaj serioz'a'n program'o'n, kiu eĉ inspir'as François Hollande.”

Inter

Jam de tri'dek jar'o'j, nom'e de la “neces'a'j re'form'o'j”, de far'end'a'j ŝpar'o'j, de neces'a lim'ig'o de la publik'a en'ŝuld'iĝ'o, la social'a'j politik'o'j kaj la publik'a'j serv'o'j est'as atak'at'a'j: pensi'o'j, famili'a'j help'o'j, help'o'j por loĝ'ad'o, sen'pag'a super'a instru'ad'o kaj la san'sistem'o. Tia mal'trik'ad'o, ĉef'e kiam ĝi okaz'as en period'o de amas'a sen'labor'ec'o, de mal'alt'a kresk'o, akr'ig'as la suspekt'a'n rigard'o'n de ĉiu'j al ĉiu'j, la individu'ism'a'n re'tir'iĝ'o'n, la pens'o'n “Est'as jam io nur por ili, est'as jam neni'o por ni”. La retor'ik'o'j, kiu'j tir'as tra la kot'o la helpismon, la ekster'land'an'o'j'n kaj la “migr'a'j'n aspir'pump'il'o'j'n” nutr'as si'n el tiu font'o. Tiu ne baldaŭ sek'iĝ'os, ĉar la Eŭrop'a Uni'o mal'permes'as ĉi'a'n ŝanĝ'o'n de la ekonomi'a direkt'o, kio'n ĝi ĵus konfirm'is en Grek'land'o. Antaŭ jar'o kaj du'on'o, franc'a social'ist'a ministr'o, s-ro Arnaud Montebourg, akuz'is ĝi'a'n tiam'a'n prezid'ant'o'n, s-ro'n José Manuel Barroso, est'i “la brul'aĵ'o de la Naci'a Front'o”.*

*  Tous politiques”, Franc'e Inter, 23-an de juni'o 2013.

La politik'a lig'o inter ekonomi'a mal'sekur'ec'o kaj “naci'a prefer'o” okaz'as pli kaj pli tra la demand'o de social'a'j helpopagoj. Ju pli tiu'j est'as minac'at'a'j, aŭ ili'a universal'ec'o est'as dub'ig'at'a'j de la kondiĉ'o'j de resurs'o'j (famili'a'j help'o'j, help'o'j al loĝ'ad'o por student'o'j), des pli la konkurenc'o por akir'i ili'n, special'e en la mal'fort'iĝ'int'a'j part'o'j de la popol'a'j medi'o'j, nutr'as la pel'ĉas'ad'o'n al fraŭd'ant'o'j, la serĉ'ad'o'n de pro'pek'a'j kapr'o'j.

Analiz'ant'e la rezult'o'j'n de la unu'a balot'o de la departement'a'j elekt'o'j de mart'o 2015, en kiu'j la FN akir'is 26 el'cent'o'j'n de la voĉ'o'j (mult'e pli ĉe la labor'ist'o'j, dung'it'o'j kaj sen'labor'ul'o'j; mult'e mal'pli ĉe super'a'j diplom'it'o'j, liber'a'j profesi'o'j, super'a'j kadr'ul'o'j), la politik'scienc'ist'o s-in'o Céline Braconnier konstat'as, ke en'e de la ekstrem'dekstr'a elekt'ant'ar'o, “la fals'a mal'riĉ'ul'o est'as figur'o ĉie ĉe'est'a en la inter'parol'ad'o'j. La najbar'in'o kiu viv'as per social'a'j help'o'j kaj kies infan'o'j hav'as sen'pag'a'n al'ir'o'n al la manĝ'ej'o, dum la mal'riĉ'a'j labor'ist'o'j ne pov'as uz'i ĝi'n pro ne'pag'ebl'a tarif'o; la roma'o'j, kiu'j sen'pag'e instal'iĝ'as en tend'ar'o'j ek'de si'a al'ven'o, dum en'migr'int'o'j, kiu'j al'ven'is antaŭ tre long'a temp'o, ne pov'as akir'i mal'mult'e'kost'a'n amas'loĝ'ej'o'n en la urb'o, en kiu ili viv'as jam de jar'dek'o'j; la tromp'ul'o'j kiu'j profit'as la larĝ'anim'ec'o'n de la nutr'aĵ'bank'o'j per tio ke ili kaŝ'as si'a'n real'a'n situaci'o'n ...”*

*  Inter'parol'ad'o en Le Mond'e, la 26-an de mart'o 2015.

La konklud'o dedukt'iĝ'as sen'pen'e: la fremd'ul'mal'am'o kovr'at'a de postul'o je egal'ec'o, la “naci'a prefer'o” kiel rifuz'o de supoz'at'a en'migr'int'a prefer'o.* S-in'o Le Pen tiel pov'as deklar'i, kiel ŝi far'is la 15-an de septembr'o 2015 en la radi'o Franc'e Inter: “Ekzist'as hodiaŭ profund'a per'fort'o kontraŭ la franc'o'j, kiam ili aŭd'as, ke oni dispon'ig'as 77.300 urĝ'a'j'n lok'o'j'n, simpl'e, de hodiaŭ ĝis morgaŭ [por la politik'a'j rifuĝ'int'o'j], dum ekzist'as milion'o kaj du'on'o da franc'a'j mastr'um'o'j kiu'j atend'as social'a'n loĝ'ej'o'n, kelk'foj'e jam de jar'o'j, ke laŭ la Fond'aĵ'o Abbé Pierre milion'o'j da franc'o'j est'as mal'bon'e loĝ'at'a'j, aŭ eĉ tut'e ne hav'as loĝ'ej'o'n. Kaj do, mi est'as la politik'a respond'ec'ul'in'o kiu dir'as, ke la franc'o'j ne est'u la last'e serv'at'a'j.”

*  Vd Alexis Spir'e, Xénophobes au nom de l’Etat social”, Le Monde diplomatique, decembr'o 2013.

En 2012, la respublik'an'a kandidat'o por la Blank'a Dom'o, s-ro WillardMittRomney, dir'is ke li'a liberal'a mesaĝ'o apenaŭ konvink'as la “47 el'cent'o'j'n” da uson'an'o'j kiu'j de'pend'as de social'a'j help'o'j kaj kiu'j est'as proporci'e pli mult'nombr'a'j ĉe la nigr'ul'o'j kaj la hispan'parol'ant'o'j. Tiu'j “mal'pli'mult'o'j” voĉ'don'is por s-ro Barack Obama. Tri jar'o'j'n post'e, dum la zorg'o “kontrol'i la land'lim'o'j'n” inter'miks'iĝ'as kun ident'ec'a panik'o, tiu argument'ad'o konduk'is al la teori'o de “grand'a anstataŭ'iĝ'o” en la urn'o'j. La respublik'an'a kandidat'o Ted Cruz, ceter'e senat'an'o de Teksaso, kontraŭ'as la normal'ig'o'n de la kontraŭ'leĝ'a'j en'migr'int'o'j klar'ig'ant'e: “Tio, kio'n vol'as [la demokrat'a senat'an'o] Chuck Schumer kaj Barack Obama, est'as tre simpl'a: ili vol'as milion'o'j'n da nov'a'j demokrat'a'j elekt'ant'o'j. Jen kio klar'ig'as, pro kio la nov'a politik'e ĝust'a termin'o ne est'as plu “kontraŭ'leĝ'a'j ekster'land'an'o'j” [illegal aliens], sed “sen'dokument'a'j demokrat'o'j”.

La FN pov'us bon'e uz'i tia'n retor'ik'o'n. Sed la franc'a dekstr'ul'ar'o antaŭ'is ĝi'n en tio. Jam en 2012, s-ro Je'a'n-François Copé, tiam ĝeneral'a sekretari'o de la sarkozia parti'o, efektiv'e konstat'is, ke “la sen'dokument'ul'o'j est'as nun la sol'a'j kiu'j pov'as ĝu'i sistem'o'n kiu 100-el'cent'e zorg'as pri ili, sen ajn'a kontribu'o de ili, eĉ nur simbol'a”. Kaj, suspekt'ant'e, li tuj al'don'is: “Est'us naiv'e, kred'i ke la tut'aĵ'o de tiu'j decid'o'j, kiu'j al'tir'as la kontraŭ'leĝ'a'n en'migr'ad'o'n kaj for'vend'as la al'ir'o'n al la ŝtat'an'ec'o, est'as la frukt'o de hazard'o. Ĝi est'as intenc'a strategi'o por anstataŭ'ig'i la popol'a'n voĉ'o'n per komun'um'a voĉ'o.”* Per ali'a'j vort'o'j, voĉ'o nek tre eŭrop'a nek tre krist'an'a ...

*  Je'a'n-François Copé, Manifest'e pour une droite décomplexée, Fayard, Parizo, 2012.

Mal'riĉ'a'j labor'ist'o'j kontraŭ fraŭd'ist'o'j, post'e franc'o'j kontraŭ en'migr'int'o'j, fin'e “blank'ul'o'j” kontraŭ “islam'an'o'j”: tiom, kiom la ekonomi'a kriz'o akr'iĝ'as, la metastaz'o'j dis'vast'iĝ'as en'e de la popol'a'j kategori'o'j de la loĝ'ant'ar'o. “Est'us naiv'e, kred'i” ke tia'j frakci'ig'o'j, pacienc'e sub'ten'at'a'j, tro mal'komfort'ig'as tiu'j'n, kiu'j profit'a'j el tiu kriz'o. Tiom long'e, kiom ĉiu rigard'as ali'lok'e, ili bezon'as nur draŝ'i la “popol'ism'o'n” kaj daŭr'ig'i si'a'n reg'ad'o'n. Dum la region'a'j elekt'o'j ĉiu menci'is la mal'kontent'o'n, la koler'o'n de la popol'a'j medi'o'j, kaj promes'is “konsider'i la mesaĝ'o'n” kiu'n ili el'send'as. Tag'o'n post la voĉ'don'o, la reg'ist'ar'o anonc'is ke la minimum'a salajr'o rest'os la sam'a ...

La ĉef'ministr'o Manuel Valls opini'as ke la koncept'o de la respublik'o de la FN est'as “tro mal'vast'a, et'a” kaj “don'as neni'a'n solv'o'n por tiu'j, kiu'j sufer'as”. Tiu pri'skrib'o aplik'iĝ'as sam'e bon'e ankaŭ al la politik'o de li'a reg'ist'ar'o. Antaŭ kvar jar'o'j s-ro Valls jam postul'is ke oni likvid'u la “vort'o'j'n kiu'j signif'as neni'o'n aŭ kiu'j est'as arĥaiĝintaj: “social'ism'o”, “kamarad'o”, “parti'o””. Li'a dezir'o nun kun'iĝ'as kun la elekt'o-kalkul'o de la prezid'ant'o de la respublik'o, kiu dezir'as for'bala'i la mal'dekstr'a'n hered'aĵ'o'n por ven'ont'jar'e konkurenc'i kun la gvid'ant'o'j de la dekstr'ul'ar'o la rol'o'n de kandidat'o al grand'a nebuloz'o “moder'a”, “respublik'an'a”. Tiu est'us aŭtomat'e elekt'it'a ĉe la du'a balot'o de la prezid'ant-elekt'o, ĉar li est'us la sol'a rival'o de la Naci'a Front'o. La program'o de tiu kandidat'o, kiu ajn li est'as, est'as jam kon'at'a: li dev'os stir'i la sam'a'n kurs'o'n, kiu'n François Mitterrand decid'is en 1983, kiam li rezign'is pri ekonomi'a politik'o ekster la liberal'a ortodoks'ec'o kaj trov'is divers'a'j'n el'turn'iĝ'o'j'n por ten'i si'n en la potenc'o dum du sep'jar'a'j mandat'o'j. Kompren'ebl'e, nom'e de la cinik'a kaj ad'e ripet'at'a “batal'o kontraŭ la ekstrem'dekstr'o”.

La obstin'a daŭr'ig'o de tiom mal'gaj'a projekt'o mult'e ŝuld'iĝ'as ankaŭ al s-in'o Le Pen. Ĉar tiu sistem'o kaj ĝi'a'j hom'o'j bezon'as ŝi'n. Kaj ili sci'as, ke ili bezon'as tim'i neni'o'n, ŝanĝ'i neni'o'n, ced'i neni'o'n, tiom long'e, kiom ŝi rest'os ili'a precip'a kontraŭ'ul'o.

Serge HALIMI.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

“Arab'a printemp'o”, ĉu van'a'j promes'o'j?

De post la ribel'a ond'o kiu komenc'iĝ'is en Tunizio en januar'o 2011, la “arab'a printemp'o” ŝajn'as kapt'it'a en ŝraŭb'ten'il'o inter la re'ven'o de la aŭtoritat'em'a'j ŝtat'o'j kaj ĝihad'ism'a minac'o. Sed la postul'o de dign'ec'o kaj la aspir'o al liber'ec'o ne mal'aper'is.

La arab'a mond'o front'as defi'o'j'n ŝajn'e ne'trans'pas'ebl'a'j'n, kiu'j'n ĝi tamen dev'os trans'pont'i se ĝi vol'as est'ont'ec'o'n pli pac'a'n, demokrati'a'n kaj stabil'a'n. Tiu'j defi'o'j est'as ĉef'e la kontraŭ-revoluci'a retro'ir'o mpulsata de la aŭtoritat'em'a'j ŝtat'o'j, la ne'difin'it'a natur'o de la revoluci'a procez'o kaj la geopolitik'a'j kaj konfesi'a'j demand'o'j lev'it'a'j de la plag'o nom'at'a Organiz'aĵ'o de Islam'a Ŝtat'o (OIŜ).

Mult'a'j arab'a'j reĝim'o'j respond'as al la difin'o de tio, kio'n Je'a'n-Pierre Fili'u nom'as la “modern'a'j Mamelukoj*. Origin'e, la Mamelukoj est'is sklav'o-soldat'o'j, kiu'j'n la abasida dinasti'o (750-1258) varb'is en la teritori'o'j ekster la islam'a mond'o. En la rigard'o de ili'a'j mastr'o'j, pro ili'a ne-arab'ec'o, la lojal'ec'o-konflikt'o'j, kiu'j sem'is mal'pac'o'n inter tiom da famili'o'j, trib'o'j kaj komun'um'o'j, ne pov'os ili'n koncern'i.

*  Je'a'n-Pierre Fili'u, “Mamelouks modernes, mafi'as sécuritaires et djihadistes”, Orient XXI, 19-a de septembr'o 2015, http://orientxxi.info

Laŭ'long'e de la temp'o'pas'o, la Mamelukoj akir'is tiom da pollitika kaj arme'a influ'o, ke ili fin'e, en la 13-a jar'cent'o, anstataŭ'is si'a'j'n mastr'o'j'n kaj ek'reg'is de Egipt'uj'o ĝis la Golf'o. Ili en'trud'iĝ'is des pli facil'e, ke ili ne est'is lig'it'a'j al la soci'o'j, kiu'j'n ili direkt'is, kaj sekv'e hav'is nek klan'o'j'n nek protekt'ant'o'j'n domaĝ'end'a'j'n. Tio ig'is ili'n ne venk'ebl'a'j, escept'e de ekster'land'a'j invad'ant'o'j. Tiu hered'aĵ'o de la Mamelukoj, aŭtokrati'a kaj hered'aĵ'a, fond'as la hodiaŭ'a'j'n arab'a'j'n arme'a'j'n respublik'o'j'n, en Sirio kiel en Egipt'uj'o.

Tiu'j reĝim'o'j si'n konsider'as sam'temp'e ricev'int'o'j de la ŝtat'potenc'o kaj fremd'a'j al si'a'j propr'a'j soci'o'j, kiu'j de ĉiam est'as destin'it'a'j est'i firm'e kaj ne'fleks'ebl'e reg'at'a'j. En kelk'a'j land'o'j, tiu mens'o'stat'o de'ven'as de la koloni'a epok'o. En Egipt'uj'o la mameluka hered'aĵ'o re'aper'is ek'de la komenc'o de la 19-a jar'cent'o, pro la koncept'o de situaci'o de la person'o en famili'o kaj soci'o (civil'a stat'o) (dawla madaniyya), antaŭ'e'n'puŝ'it'a de la re'form'o'j de Muhammad Al'i Paŝa'o, reg'ant'o de 1805 ĝis 1849.

Front'e al la “arab'a printemp'o”, la mameluka refleks'o konsist'is el defend'o per ĉiu'j rimed'o'j de tiu'j reĝ'a'j prerogativ'o'j. La posed'ant'o'j de la reg'pov'o vol'is cert'iĝ'i, ke la ŝtat-aparat'o ne fal'os en la man'o'j'n de soci'a'j fort'o'j taks'it'a'j mal'pli alt'rang'a'j. En Egipt'uj'o, post kiam la revoluci'o de 2011 rezult'ig'is la fal'o'n de s-ro Hosni Mubarak, la puĉ'o de juli'o 2013 organiz'it'a de la general'o Abdel Fatah Al-Sissi kontraŭ la elekt'it'a reg'ist'ar'o de la Islam'a Frat'ar'o mal'kaŝ'is la ekster'ordinar'a'n vol'o'n de la arme'an'o'j ne ced'i iu'j'n ajn er'o'j'n de si'a'j privilegi'o'j. En Sirio, la krud'ec'o kun kiu la reĝim'o de s-ro Baŝar Al-Asad sub'prem'is la pac'a'j'n protest'o'j'n konfirm'is, ankaŭ tie, la ne'kapabl'o'n de la reg'ant'o'j toler'i iu'n ajn kontest'o'n aŭ kritik'o'n.

La geopolitik'a'j streĉ'o'j konfirm'is la kontraŭ'revoluci'a'n strategi'o'n de la establ'it'a'j reĝim'o'j. La kresk'ant'a minac'o de ŝijaism'a ekspansi'ism'o, en'korp'ig'it'a de la irana ŝtat'o, ebl'ig'is al ili diabl'ig'i ĉiu'n intern'a'n opozici'o'n kaj konduk'i kresk'ant'a'n sub'prem'o'n nom'e de naci'a sekur'ec'o.

Ali'a ekzempl'o de tiu katastrof'a kun'iĝ'o: Barejno. Por la gvid'ant'o'j de tiu et'a suna'ism'a monarĥi'o, la opozici'o aper'int'a dum la “arab'a printemp'o” est'is nur marionet'o de Irano, kiu manipul'is la ŝijaism'a'n loĝ'ant'ar'o'n, pli'mult'a'n en la insul'ar'o. Aspir'o al demokrati'a'j re'form'o'j tamen neniam ĉes'is ŝancel'i Barejnon de'post ĝi'a sen'de'pend'iĝ'o en 1971. Invers'a situaci'o ekzist'as en Sirio, kie s-ro Al-Asad, apog'it'a de Teherano, akuz'as la opozici'o'n ag'i favor'e al suna'ism'a konspir'o instig'it'a de Uson'o por domin'i Proksim-Orient'o'n. La tim'o, ke la tut'a region'o est'os super'ŝut'it'a de suna'ism'a'j amas'o'j, klar'ig'as kial la por-Asad-a koalici'o kun'ig'as tiom da mal'pli'mult'o'j, de la siriaj alavitoj ĝis la libanaj ŝijaist'o'j de la Hizbulaho, kaj la houtis de Jemeno.

De'post la “arab'a printemp'o”, la konflikt'o inter suna'ist'o'j kaj ŝijaist'o'j mult'e pli'intens'iĝ'is. Inter la faktor'o'j kiu'j akcel'is tiu'n ek'flam'iĝ'o'n trov'iĝ'as la mal'alt'iĝ'o de la petrol'prez'o kaj la star'ig'o de la inter'naci'a inter'konsent'o pri la irana atom'industri'o, sed ankaŭ la percept'o de ĉiu form'o de politik'a plur'ism'o kiel minac'o por la naci'a sekur'ec'o. En Egipt'uj'o, ekzempl'e, la re'star'ig'o de la arme'a reĝim'o konduk'is al abrupt'a sub'prem'o de la Islam'a Frat'ar'o, akuz'it'a pri teror'ism'o, dum ĝi est'is rezign'int'a pri arm'it'a lukt'o kaj per'fort'o. Neniam, de'post la 1950-aj jar'o'j, la islam'ist'o'j kaj la opozici'o ĝeneral'e sufer'is tiom sever'a'j'n persekut'o'j'n. La kontraŭ-teror'ism'a strategi'o de la reg'ant'o'j ag'as laŭ la manier'o de la mem'real'ig'a profet'aĵ'o: La polic-arme'a sub'prem'ad'o est'ig'as per'fort'a'j'n re'ag'o'j'n, kiu'j respond'e prav'ig'as eĉ pli ne'fleks'ebl'a'n ord'o'n.

Tiu'j modern'a'j Mamelukoj ekspluat'as la tim'o'n de ĝihad'ism'o por ig'i la okcident'a'n blok'o'n ferm'i la okul'o'j'n pri ili'a'j per'fort'aĵ'o'j kaj re'ven'i al si'a politik'o de sen'kondiĉ'a sub'ten'o al aŭtoritat'em'a'j reĝim'o'j. Sed tio ne mal'help'as ili'n lud'i du'obl'a'n lud'o'n: atak'i la religi'a'n ekstrem'ism'o'n intern'e kaj aplik'i politik'o'j'n kiu'j pli'fort'ig'as ĝi'n ekster'e.

Tiel en Libio, la trup'o'j de la general'o Khalifa Haftar, sub'ten'at'a'j de Eŭrop'o kaj Uson'o, intenc'e las'is la OIŜ ek'reg'i la region'o'n de Sirt'o, prefer'ant'e koncentr'i si'a'j'n fort'o'j'n por kontraŭ'batal'i la rival'a'n reg'ist'ar'o'n de Tripol'o. En Sirio, s-ro Al-Asad re'ag'is al la arab'a printemp'o liber'ig'ant'e el karcer'o'j mult'a'j'n islam'ist'o'j'n kaj malliberigante la aktiv'ul'o'j'n de la ali'a'j opozici'a'j grup'o'j. En Jemeno, la reg'ist'ar'o kvalifik'is la houthi-o'j'n teror'ism'a mov'ad'o je la serv'o de Irano, sam'temp'e ek'ant'e inter'trakt'ad'o'j'n kun Al-Kaid'o. Kaj la golf'o-monarĥi'o'j, kvankam ili ja deklar'is ke la OIŜ est'as ili'a plej grand'a mal'amik'o, neni'o'n far'is — aŭ tiom mal'mult'e — por mal'help'i la aktiv'a'j'n religi'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n sur si'a'j teritori'o'j financ'i arm'it'a'j'n islam'ism'a'j'n mov'ad'o'j'n ekster ili'a'j land'lim'o'j.

Tia plur'senc'ec'o montr'as, ke plej'mult'o de la arab'a'j ŝtat'o'j, mal'e al tio, kio'n ili asert'as, tut'e ne dezir'as baldaŭ'a'n mal'aper'o'n de la ĝihad'ism'a minac'o, kiu don'as al ili bon'eg'a'n prektekston por blok'i ĉiu'n demokrati'a'n re'form'o'n.

Tia strategi'o, efik'a en mal'long'a daŭr'o, tamen risk'as iam kolizi'i kun la ne'antaŭ'vid'ebl'a natur'o de la revoluci'a procez'o. Preskaŭ ĉiu'j okcident'a'j observ'ant'o'j proklam'is la mort'o'n de la “arab'a printemp'o”. En ili'a'j okul'o'j, tio jam est'as cert'ec'o: nur la mal'fort'a tunizia demokrati'o el'merg'iĝ'as ankoraŭ el la ruin'aĵ'o-kamp'o. Tiu'n diagnoz'o'n kun'divid'as la arab'a'j reg'ist'ar'o'j, em'a'j turn'i la paĝ'o'n de tiu por ili tre mal'ŝat'at'a memor'aĵ'o. La mal'agrabl'a'j konsekvenc'o'j, kiu'j sankci'is la demokrati'a'j'n postul'o'j'n en tiom da land'o'j ŝajn'as ja prav'ig'i ili'n. Sed histori'o instru'as, ke la revoluci'o'j, sam'e kiel ond'o'j, re'ven'as laŭ cikl'a manier'o: la postul'o pri dign'ec'o kaj liber'ec'o ne'evit'ebl'e re'aper'os, ĉu la reg'ist'ar'o'j antaŭ'vid'as tio'n aŭ ne.

Hodiaŭ, la for'est'o de sur'strat'a'j ribel'o'j ne signif'as mal'aper'o'n de la revoluci-procez'o. La problem'o'j, kiu'j kaŭz'is la unu'a'n ond'o'n, en 2010, ne mal'aper'is, tut'e mal'e. La sen'labor'ec'o en plej mult'a'j arab'a'j land'o'j est'as sam'e alt'a kiel antaŭ kvin jar'o'j, la ekonomi'o est'as sam'e mal'vigl'a, la administraci'o sam'e sen'efik'a kaj la privat'a sektor'o sam'e apenaŭ nask'it'a. En la soci'o'j daŭr'e aŭd'iĝ'as la voĉ'o de mult'nombr'a bol'ant'a jun'ul'ar'o, al kiu la reg'ist'ar'o'j ne sukces'as propon'i perspektiv'o'j'n. La eduk'a'j sistem'o'j persist'as privilegi'i la selekt'o'n per mon'o prefer'e ol per merit'o, kaj form'ad'i hered'ant'o'j'n, kiu'j ne hav'os la neces'a'j'n kompetent'o'j'n por al'front'i konkurenc'o'n sur la tut'mond'a'j merkat'o'j.

Eĉ pli grav'e: la reg'ant'o'j daŭr'e sen'ig'as la civit'an'o'j'n je si'a parol'rajt'o. La koluzi'o inter la politik'a klas'o kaj la negoc'o-mond'o rest'as fort'a, kaj ebl'ig'as al et'a elit'o al'kroĉ'it'a al si'a'j privilegi'o'j reg'i ne nur la ŝtat'a'j'n instituci'o'j'n, sed ankaŭ la riĉ'o'font'o'j'n de la land'o. Oni ne mir'u, ke la mit'o de la dis'volv'ad'o mal'pli kaj mal'pli inspir'as fid'o'n al la loĝ'ant'ar'o'j, inund'it'a'j per flat'a'j komunik'o'j pri la kresk'o de la mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP), pri kiu ili konstat'as, ke ĝi al'port'as nek dung'o'j'n al sen'labor'ul'o'j, nek est'ont'o'n al la jun'ul'o'j. Fos'ad'o de mal'egal'ec'o'j, mank'o de infra'struktur'o'j, difekt'o'j de la eduk'a sistem'o, korupt'o kiel land'a mal'san'o: neni'u el tiu'j grav'a'j difekt'o'j trov'is respond'o'n de'post 2010.

Komenc'i nun re'form'o'j'n, aŭ atend'i eksplod'o'n de nov'a'j popol'ribel'o'j

La struktur'a'j problem'o'j rest'as aŭ pli'grav'iĝ'as, sed la soci'a kaj kultur'a teks'aĵ'o de la arab'a'j soci'o'j mal'e sent'ebl'e ŝanĝ'iĝ'is. La ordinar'a civit'an'o ĉes'is viv'i tim'ant'e la reg'pov'o'n; ĝi'a obe'em'o ne plu pov'as est'i tiel facil'e akir'it'a, per trud'o aŭ ideologi'a opinitrudado. La tim'o ja ne mal'aper'is, sed ĝi ŝanĝ'is si'a'n objekt'o'n. Nun'temp'e, oni tim'as ĉef'e pri la dis'vast'ig'o de la OIŜ kaj de ĝihad'ism'o, kaj pri la dis'fal'o de la ŝtat'o'j en Sirio kaj en Jemeno. Tiu nov'a tim'o, ĉiereganta, klar'ig'as kial tiom da civit'an'o'j ne plu kred'as je ebl'ec'o de demokrati'a re'form'o. Ĝi kresk'ig'as la sen'iluzi'iĝ'o'n kaŭz'it'a'n de la mal'sukces'o de la revoluci'a'j mov'ad'o'j en Egipt'uj'o kaj en Libio — sen parol'i pri Maroko kaj Jordanio, kie la esper'o'j de ŝanĝ'o stumbl'is sur la pord'o'j de la reĝ'a palac'o. Ne mir'ind'e, ke la kombin'o de tim'o'j kaj sen'iluzi'iĝ'o'j kre'is atmosfer'o'n de soci'a apati'o. Ja oft'e, sub'ten'o al la reĝim'o nur traduk'as rezign'em'a'n akcept'o'n pro mank'o de ali'a solv'o.

Sed tim'o, sen'iluzi'iĝ'o kaj apati'o est'as efemer'a'j mens'o'stat'o'j, kiu'j'n la reg'ant'o'j ne pov'as etern'e plu'viv'ig'i. Ili'a rifuz'o propon'i kred'ind'a'j'n re'form'o'j'n eksplod'ig'is la popol'a'n koler'o'n antaŭ kvin jar'o'j; tre ver'ŝajn'e la sam'a'j kaŭz'o'j iam produkt'os sam'a'j'n efik'o'j'n. Ili dev'as elekt'i: ek'i nun re'form'o'j'n, aŭ atend'i ke eksplod'os nov'a'j ribel'o'j.

Plur'a'j sign'o'j supoz'ig'as, ke tiu dilem'o pov'os sufiĉ'e baldaŭ far'iĝ'i prem'a. Libano ekzempl'e, tra'viv'as de la pas'int'a somer'o amas'a'j'n manifestaci'o'j'n direkt'at'a'j'n kontraŭ la reg'ist'ar'a ne'kapabl'o organiz'i la kolekt'ad'o'n de la rub'uj'o'j. La furioz'iĝ'o antaŭ la mont'o'j da rub'aĵ'o'j stak'ig'it'a'j en la strat'o'j mobiliz'as trans la religi'a'j kaj etn'a'j fend'o'j, ĉar ĝi don'as okaz'o'n al la liban'an'o'j, apart'e al la plej jun'a'j, esprim'i pli larĝ'a'n kaj pli profund'a'n frustr'iĝ'o'n. Ne nur tem'as pri mal'laŭd'i la grand'a'n neglekt'o'n de la reg'ist'ar'o, sed ankaŭ renvers'i mal'modern'a'n religi'a'n sistem'o'n, eĉ se tiu long'temp'e cert'ig'is al la land'o ŝajn'a'n politik'a'n stabil'ec'o'n. La manifestaci'ant'o'j postul'as la star'ig'o'n de pli demokrati'a sistem'o, kiu trakt'u ĉiu'j'n liban'an'o'j'n egal'ec'e anstataŭ koncentr'i la pov'o'n en la man'o'j'n de mal'jun'iĝ'ant'a'j elit'o'j al'elekt'it'a'j sur'baz'e de mal'aktual'a'j kriteri'o'j.

Kelk'a'j'n monat'o'j'n antaŭ'e, Alĝerio tra'viv'is sen'precedenc'a'n protest-manifestaciadon. La anonc'o de ekspluat'ad-projekt'o de skist'a gas'o en Saharo instig'is mil'o'j'n da loĝ'ant'o'j de tiu mal'riĉ'a kaj sek'eg'a region'o ek'rezist'ad'i sam'temp'e kontraŭ la latent'a'j damaĝ'o'j de la hidraŭlik'a romp'ad'o kaj kontraŭ dis'volv'o-model'o baz'it'a sur la kapt'ad'o de la natur'a'j riĉ'aĵ'o'j. Tiu lukt'o montr'as apart'a'n signif'o'n se oni memor'as, ke preciz'e tie, en Alĝerio, la “arab'a printemp'o” hav'as si'a'j'n plej mal'nov'a'j'n radik'o'j'n. La grand'eg'a'j manifestaci'o'j de 1988 por ŝanĝ'o kaj demokrati'o, la balot'a sukces'o de la Islam'a Front'o de Sav'o (IFS), la puĉ'o de la arme'o kaj la sang'a intern'a milit'o kiu sekv'is: en tiu tragedi'o jam manifest'iĝ'is konflikt'o inter ŝtat'o kaj soci'o. Eĉ se sporad'a'j kaj izol'it'a'j, la lukt'o'j, kiu'j aper'as tie kaj tie ĉi montr'as, ke la spirit'o de 2010 ne esting'iĝ'is.

La ĉef'a lecion'o el'tir'end'a el la “arab'a printemp'o” tamen est'as, ke politik'a kaj soci'a trans'form'iĝ'o postul'as pli ol punkt'a'j'n kaj izol'it'a'j'n mobiliz'iĝ'o'j'n. Eĉ post kiam ili sukces'is fal'ig'i la mal'am'at'a'n tiran'o'n, la opozici'o-fort'o'j dev'as don'i al si solid'a'j'n, koher'a'j'n kaj daŭr'i'pov'a'j'n organiz'a'j'n kapabl'o'j'n, politik'a'j'n kompetent'o'j'n kaj instituci'a'n vid'ad'o'n. Tio dram'ec'e mank'is ĉe la egipta opozici'o post ties mal'long'a venk'o de 2011. Ĝi'a ne'kapabl'o mal'help'i la re'ven'o'n de la arme'an'o'j rest'is en la memor'o de mult'a'j hom'o'j kiel la komenc'o de la fin'o de la “arab'a printemp'o”. Ver'as, ke, en preskaŭ ĉiu'j koncern'a'j land'o'j, la opozici-ĉef'o'j far'is la sam'a'j'n mort'ig'a'j'n erar'o'j'n. Ĉu ili el'tir'is lecion'o'j'n el tio, kaj ĉu ili est'os pli bon'e prepar'it'a'j kiam re'ven'os la printemp'o?

Simil'a scen'ar'o tamen implic'as unu'e for'ig'i mult'e pli tim'ig'a'n obstakl'o'n: la OIŜ. La fulm'rapid'a'n kresk'o'n de Daesh (laŭ ĝi'a arab'a akronim'o) klar'ig'as sam'temp'e la mal'fort'ec'o de la ŝtat'o'j, kiu'j'n ĝi decid'is renvers'i, kaj la detru'a lud'o de la geopolitik'a'j rival'ec'o'j kaj ekster'land'a'j inter'ven'o'j.

Ironi'o de la sort'o est'as, ke la OIŜ ek'flor'is en Irako kaj en Sirio, ambaŭ land'o'j long'temp'e konsider'at'a'j kiel model'o'j de stabil'ec'o kaj ŝanĝ'o-imun'ec'o, apart'e pro la ĝeneral'a kontrol'o aplik'it'a de la ŝtat'aparat'o al la soci'o. Kvankam la kruel'ec'o de la OIŜ mark'as nov'a'n faz'o'n de mutaci'o de la ĝihad'ism'a ideologi'o, la hom'a material'o neces'a por ĝi'a kresk'o est'is jam sur'lok'e.

En Sirio, ĝi'a ekspansi'o postul'is ne nur ekster'land'a'j'n rekrut'o'j'n, sed ankaŭ cert'a'n lok'a'n sub'ten'o'n. Tiu ĉi ne mank'is, ĉef'e ĉar la siria ŝtat'o, ne'zorg'ant'a plen'um'i la bezon'o'j'n de si'a loĝ'ant'ar'o, est'is las'int'a kresk'i vezik'o'j'n de mal'riĉ'o kaj marĝen'ec'o, facil'e ekspluat'ebl'a'j'n de taŭg'e ekip'it'a sekt'o.

En Irako, la OIŜ trov'is favor'a'n akcept'o'n en la suna'ism'a'j komun'um'o'j diskriminaci'at'a'j de la reg'ist'ar'o de s-ro Nur'i Al-Maliki post la detru'o de la ŝtat'aparat'o kiu sekv'is la uson'a'n invad'o'n*. La OIŜ si'n apog'is al ŝijaism'a'j milic'o'j tim'at'a'j pro si'a'j sub'prem'o'j kaj kiu'j facil'e rab'is la rest'ant'a'n milit'material'o'n de la eks'a iraka arme'o. La libana Hizbulaho est'is ili'a model'o, laŭ organiz'ad'o, fam'ec'o kaj arme'a potenc'o. Tiu'senc'e, la OIŜ ne est'is nur import'at'a fort'o, sed ankaŭ lok'a re'ag'o al la persekut'o'j de la centr'a iraka reg'ist'ar'o.

*  Vd Peter Harling, “Tio, kio'n anonc'as la dis'er'iĝ'o de Irako”, Le Monde diplomatique en esperant'o, juli'o 2014.

La OIŜ est'as ankaŭ koalici'o de fort'o'j, en kiu la mesi'ism'a tendenc'o kun'est'as kun divers'a'j trib'a'j element'o'j, lok'a'j komun'um'o'j diskriminaci'at'a'j kaj eks'a'j oficir'o'j aŭ kadr'ul'o'j de la reĝim'o de Saddam Hussein. Ĝi disting'iĝ'as de Al-Kaid'o laŭ plur'a'j esenc'a'j punkt'o'j*. Al-Kaid'o kompren'as ĝihad'o'n kiel operaci'o'n ekskluziv'e arme'a'n. Ĝi ne zorg'as administr'i teritori'o'n aŭ konstru'i instituci'o'j'n, ĉar ĝi si'n konsider'as ret'o de nomad'a'j batal'ant'o'j, kies milit'cel'o'j pov'os est'i ating'it'a'j nur long'temp'e post ili'a sur'ter'a viv'o. Por la OIŜ, mal'e, la batal'o dev'as tuj don'i rezult'o'j'n. Per'fort'o ne est'as rimed'o por ating'i cel'o'n, sed est'as mem la cel'o, en kiu plen'um'iĝ'as ĝi'a vizi'o de la mond'o. La kre'ad'o de teritori'a ent'o aparten'as al la sam'a religi'a imperativ'o: ĝihad'o dev'ig'as konker'i ter'o'j'n, instal'i reg'ist'ar'o'n, ekspluat'i ĉiu'j'n riĉ'o'font'o'j'n de la geografi'o kaj material'o'j.

*  Vd Juli'e'n Théron, “Funeste rivalité entre Al-Qaida et l’Organisation de l’Etat islamique”, Le Monde diplomatique, februar'o2015.

Mal'e al Al-Kaid'o, kiu zorg'e selekt'as si'a'j'n rekrut'o'j'n kaj trud'as al ili drast'a'j'n postul'o'j'n, la OIŜ varb'as kiu'n ajn, nur'a kondiĉ'o est'as la motiv'iĝ'o. Dum Al-Kaid'o konsist'as ekskluziv'e el milit'ist'o'j, ĝi ambici'as far'iĝ'i loĝ'ant'ar'o. Ĝi do bezon'as vir'in'o'j'n, famili'o'j'n, infan'o'j'n. Kaj, koncern'e la ekster'land'a'j'n rekrut'o'j'n, ili'a rol'o est'as ne tiom batal'i, kiom dis'vast'ig'i la ideal'ig'it'a'n bild'o'n de la komun'um'o de kred'ant'o'j (la oumma), en ties propagand'a'j mesaĝ'o'j direkt'at'a'j al la ekster'a mond'o.

Est'as evident'e, ke tia kompren'o de la ŝtat'o est'as provok'o, ebl'e eĉ herezio, por grand'a pli'mult'o de la suna'ist'o'j mem, kaj tial OIŜ mobiliz'is kontraŭ si tiom larĝ'a'n koalici'o'n de arab'a'j land'o'j. Sed oni ne pov'as kompren'i la Daesh-fenomen'o'n ekster la kun'tekst'o de la ekster'land'a'j en'trud'iĝ'o'j. La ĝihad'ism'a minac'o ja est'as uz'at'a de grand'a'j land'o'j kiel Rus'uj'o aŭ Turk'uj'o, kiel alibi'o por instal'i si'a'j'n ambici'o'j'n en la arab'a mond'o. La rus'a'j bomb'ad'o'j en Sirio est'as ja lig'it'a'j al la OIŜ, sed ĉef'e montr'as la dezir'o'n de Moskvo etend'i si'a'n influ'zon'o'n en Proksim-Orient'o, cel'e re'star'ig'i la imperi'a'n potenc'o'n perd'it'a'n dum la dis'fal'o de Sovet'a Uni'o*. Sub'ten'ant'e la reĝim'o'n de s-ro Al-Asad, ĝi hav'ig'as al si inter'ŝanĝ'ebl'a'n valut'o'n por Ukrain'uj'o, aŭ por kiu ajn ali'a teritori'o, kiu'n la okcident'an'o'j ebl'e postul'os de ĝi.

*  Vd Alexeï Malachenko, “La siria vet'o de Moskvo”, Le Monde diplomatique en esperant'o, novembr'o2015.
La parizaj atenc'o'j montr'as la projekci-kapabl'o'n de la Organiz'aĵ'o de la Islam'a Ŝtat'o

Lok'e, la strategi'o est'as simpl'a: fiks'i la antaŭ'stat'o'n, cert'ig'ant'e al la siria prezid'ant'o protekt'it'a'n ŝtat'o'n preciz'e paŭs'it'a'n sur li'a alavita baz'o. Pov'os est'i ke tiu strategi'o post iom da temp'o ne plu efik'os, pro ne'sufiĉ'a rendiment'o de la milit'a invest'o. Dum'e ĝi re'ven'ig'as tiu'n eks'mod'a'n al'ir'o'n konsist'ant'a'n en kompren'o de Proksim-Orient'o tra la prism'o de etn'a'j kaj religi'a'j ident'ec'o'j, prefer'e al tiu de jur'e difin'it'a'j ŝtat'o'j.

Pro sam'a kial'o, la rus'o-siria alianc'o risk'as iam etend'iĝ'i al Irako. Bagdado iom post iom rezign'is pri la projekt'o re'ven'i al plur'etn'a kaj divers'konfesi'a naci'a unu'ec'o. La iraka ŝtat'o konsider'as si'n kiel nur ŝijaism'a'n, tial ĝi ne hav'as interes'o'n pri re'don'ad'o de la teritori'o'j kapt'it'a'j de la OIŜ, ĉar tio dev'ig'us ĝi'n re'integr'i la suna'ism'a'j'n komun'um'o'j'n, kiu'j'n ĝi mal'am'as. Gi cert'e prefer'us profit'i el la rus'a arme'a pluv'ombrel'o, kiu eĉ pov'us anstataŭ'i la uson'a'n pluv'ombrel'o'n.

La risk'o'j de teror'ism'a'j reprezali'o'j nur moder'e maltranviligas sinjor'o'n Vladimir Putin. Ja eksplod'o de bomb'o en metro'o de eŭrop'a ĉef'urb'o mal'fort'ig'us la koncern'a'n regisŧaron, sed en Rus'uj'o ĝi nur serv'us la strategi'o'n de la ŝtat'estr'o: nutr'i la tim'o'n de teror'ism'o por prav'ig'i fer'a'n politik'o'n intern'e kaj ekster'e de li'a'j land'lim'o'j.

Tamen, ne est'as la interes'o de sinjor'o Putin mal'aper'ig'i la OIŜ, kiu ag'as tiom util'e por mal'fort'ig'i la eŭrop'a'j'n interes'o'j'n kaj lim'ig'i la por'okcident'a'n opozici'o'n en Sirio. Real'e, la OIŜ util'as al ĉiu'j: la siria reĝim'o uz'as ĝi'n por forges'ig'i la propr'a'j'n kruel'aĵ'o'j'n, la Sauda Arab'uj'o por intens'ig'i si'a'n ideologi'a'n batal'o'n kontraŭ la ŝijaist'o'j, Irano por divid'i la suna'ist'o'j'n, Turk'uj'o por likvid'i la Parti'o'n de la Labor'ist'o'j de Kurd'uj'o (PLK).

En la kaz'o de Turk'uj'o, la strategi'o de instrument'ig'o de la OiŜ cel'as intern'a'n uz'o'n. Tem'as pri instal'i konstant'a'n klimat'o'n de streĉ'o, tim'o kaj divid'o, tiel ke la prezid'ant'o Recep Tayyip Erdogan kaj ties reg'ist'ar'o aper'u kiel la last'a rempar'o kontraŭ ĥaos'o. La kontraŭ-OIŜ koalici'o, en kiu Ankar'o formal'e part'o'pren'as, proviz'as al ĝi kovr'il'o'n por atak'i la kurd'o'j'n ne nur en'e de la propr'a loĝ'ant'ar'o, sed ankaŭ tiu'j'n de Sirio kaj Irako. La fakt'o, ke tia milit'a pli'intens'iĝ'o pov'os pli'grand'ig'i la ĝeneral'a'n ne'stabil'ec'o'n kaj kre'i nov'a'n batal'aks'o'n ne ŝajn'as mal'trankvil'ig'i s-ro'n Erdogan, kiu ĉef'e zorg'as el'tir'i balot'a'j'n profit'o'j'n el tiu politik'o de la plej mal'bon'o.

La parizaj atenc'o'j mark'as strategi'o-ŝanĝ'o'n de la OIŜ. Ĉi tiu'j per'fort'aĵ'o'j en'kadr'iĝ'as en la sekv'o'j de la atenc'o'j kontraŭ la Hizbulaho, kiu sub'ten'as la reĝim'o'n de s-ro Al- Asad, en Bejrut'o, kaj kontraŭ civil'a rus'a aviad'il'o en Sinajo en Egipt'uj'o. Ili montr'as cert'a'n projekci-kapabl'o'n de la organiz'aĵ'o ekster Sirio kaj Irako por frap'i la plej vid'ebl'a'j'n ag'ant'o'j'n de la koalici'o form'it'a kontraŭ ĝi. Sam'temp'e, ili atest'as la fakt'o'n, ke la organiz'aĵ'o dolor'e sent'as la sever'a'j'n bat'o'j'n ricev'it'a'j'n en si'a'j bastion'o'j: ĉi tiu'j kontraŭ-atak'o'j konduk'it'a'j ekster'land'e esprim'as perd'o'n de ĝi'a ofensiv'a elan'o sur la intern'a front'o. La teror'ism'a risk'o kresk'as. Unu'vort'e, tiu ŝajn'e ne'raci'a per'fort'aĵ'o ne est'as sen koher'ec'o kaj diferenc'as de la apokalips'a logik'o de Al-Kaid'o.

La Okcident'o pov'as intens'ig'i si'a'n aviad'a'n milit'kampanj'o'n; ĝi tiel ne sukces'os el'radik'ig'i la OIŜ. Spert'o montr'is la efik'ec'o'n de ne'ŝtat'a'j ag'ant'o'j por konduk'i lok'a'n re'konker'o'n. La sukces'a atak'o de la kurd'o'j en Sinjar atest'as pri tio, sam'e kiel la inter'ven'o de la beduen'a'j trib'o'j chammares en la konflikt'o kun la OIŜ. Tamen, ver'a kontraŭ-ofensiv'o postul'as strategi'o'n pri kun'iĝ'o de ĉiu'j ĉe'est'ant'a'j fort'o'j, kiu minimum'ig'u la diverĝ'a'j'n interes'o'j'n kaj la geopolitik'a'j'n rival'ec'o'j'n.

Kontraŭ-revoluci'a domen'o-efik'o impuls'at'a de aŭtoritat'em'a'j reĝim'o'j, ebl'ec'o de re'aper'o de la “arab'a printemp'o”, implik'ad'o de interes'o'j ĉirkaŭ la plur'kap'a monstr'o OIŜ: dis'tir'at'a inter tiu'j tri perspektiv'o'j, la est'ont'ec'o de la arab'a mond'o ŝajn'as tre mal'cert'a.

Hicham ALAOUI


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Mal'facil'a dialog'o sub uson'a kontrol'o

Ordon'em'a turn'iĝ'o en Seulo

La Sud-Kore'a ekonomi'o sen'spir'iĝ'as: la kresk'ad'o mal'pli'iĝ'is je 5 punkt'o'j en kvin jar'o'j. Front'e al mal'kontent'o, la sub'prem'o dis'volv'iĝ'as. La unu'a'n foj'o'n de post la diktatur'o sindikat'estr'o est'is en'prizon'ig'it'a.

Ĉirkaŭ 40000 hom'o'j manifestaci'is sur la grand'eg'a plac'o de la urb'o'dom'o de Seulo la 5-an de decembr'o 2015, por protest'i kontraŭ la sub'prem'o gvid'at'a de prezid'ant'o Bak Geun-hje, kiu ofic'as de februar'o 2013. La 14-an de novembr'o, je al'vok'o de 118 organiz'aĵ'o'j, an'o'j de la Kore'a Konfederaci'o de Sindikat'o'j (Kore'a'n Confederation of Trad'e unions (KCTU), 130000 kore'o'j amas'iĝ'is por protest'i kontraŭ la re'form'o de la labor'jur'o, la re'kontrol'o de la lern'ej'a'j histori'libr'o'j kaj la konsent'o pri liber'komerc'o kun Ĉini'o. Polic'o uz'is akv'o'kanon'o'j'n, kaj vund'is tri'dek'o'n da hom'o'j, unu el ili grav'e.

Gim Ĝu-hjun, profesor'o de la naci'a universitat'o de Seulo, kiu est'is sur la plac'o de la urb'o'dom'o dum la unu'a manifestaci'o, indign'as: “Kiel la prezid'ant'o pov'as parol'i pri ”ne'leĝ'a kaj per'fort'a kun'ven'o“, kiam tiom da hom'o'j pac'e manifestaci'is? Kiel ŝi pov'as kompar'i manifestaci'ant'o'j'n port'ant'a'j'n mask'o'j'n kun an'o'j de la teror'ist'a organiz'aĵ'o Daeŝ?” Se iu'j protest'ant'o'j fakt'e port'as mask'o'n - kun form'o de papili'o, kat'o, tigr'o aŭ eĉ kun la vizaĝ'o mem de S-in'o Bak - tio est'as por sam'temp'e mok'i la prezid'ant'o'n kaj por eskap'i sub'prem'o'n: polic'o film'as aŭ uz'as la gvatokameraojn por ident'ig'i manifestaci'ant'o'j'n kaj, foj'e, kun'vok'i ili'n.

Tiu'n sam'a'n 5-an de decembr'o, la centr'a tribunal'o de Seulo el'don'is arest'mandat'o'n kontraŭ ok hom'o'j pro “kontraŭ'leĝ'a manifestaci'o”. Kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ'e ĉirkaŭ 700 polic'ist'o'j ĉirkaŭ'is kaj tra'serĉ'is dum ses hor'o'j la sid'ej'o'n de KCTU, for'port'ant'e dosier'o'j'n, komput'il'o'j'n, ktp. Ĝi'a estr'o, S-ro Han Sang-gjun, akuz'it'a pro plan'ad'o de per'fort'aĵ'o'j, tiam rifuĝ'is en budh'ism'a'n templ'o'n dum tri semajn'o'j antaŭ ol liver'iĝ'i al polic'o. “Mi lukt'as por mal'ebl'ig'i la al'pren'o'n de leĝ'o'j, kiu'j cel'as facil'ig'i mal'dung'o'n de salajr'ul'o'j. Tio ig'as mi'n publik'a mal'amik'o, je la okul'o'j de la reg'ist'ar'o”, li ek'kri'is ĉe si'a arest'o. La 13-an de decembr'o la tribunal'o de Seulo ĝust'ig'is li'a'n “por'temp'a'n mal'liber'ig'o'n”, laŭ ĝi, pro “krim'ec'a'j ag'o'j”. Not'ind'e mal'sever'a pri leĝmalobeoj de la konglomerat'o'j (chaebol), ĉampion'o'j pri impost'fraŭd'o, S-in'o Bak sen'hezit'e sub'prem'as si'a'j'n opon'ant'o'j'n.

En la motiv'o'j, kiu'j puŝ'is tiom da hom'o'j manifestaci'i, trov'iĝ'as leĝ'projekt'o'j pri labor'o kaj pri san'o. Je la nom'o de lukt'o por dung'ad'o de jun'ul'o'j, la prezid'ant'o kaj la parti'o Saenuri (Parti'o de la nov'a lim'o, konservativ'a) vol'as kresk'ig'i fleks'ebl'ec'o'n kaj obl'ig'i mal'firm'a'j'n ofic'o'j'n.

Nun'temp'e, ĉiu salajr'ul'o, kiu hav'as por'temp'a'n kontrakt'o'n (PTK) dev'as est'i firm'e dung'at'a, kiam li labor'as pli ol du jar'o'j. Per la nov'a leĝ'o, tio okaz'os post kvar jar'o'j. Nu, tiu'j “ne'formal'a'j labor'ist'o'j” ne hav'as la sam'a'j'n salajr'o'j'n ol si'a'j koleg'o'j, eĉ kiam ili hav'as la sam'a'n ofic'o'n, kaj ne profit'as la sam'a'j'n socirajtojn. Ili'a nombr'o pli'iĝ'is je 4,9% inter 2011 kaj 2015*. Sam'temp'e, la por'temp'a'j dung'o'j de jun'ul'o'j est'os pli'facil'ig'it'a'j.

*  Labour Forc'e Statistics, 2015, http://kostat.go.kr

Tiu'j re'form'o'j al'don'iĝ'as al tiu'j jam efektiv'ig'it'a'j de S-in'o Bak, kaj pri kiu'j ŝi est'as tre kontent'a: “Ni far'is re'form'o'j'n en kvar ĉef'a'j kamp'o'j: publik'a sektor'o, labor'o, financ'a salubr'ig'o kaj instru'ad'o.” Dank'e al tio, ŝi dir'as, “ni impuls'is integr'ig'a'n ekonomi'o'n*, kiu est'us favor'a al Kore'o'j. Tamen la prezid'ant'o silent'as pri la rezult'o'j de tiu politik'o (kaj tiu de ŝi'a antaŭ'ul'o, ankaŭ konservativ'ul'o): la kresk'ad'o, 6,2% en 2010 fal'is al 2,7% en 2014. La jun'ul'o'j, eĉ tre diplom'it'a'j, hav'as pli kaj pli mal'facil'aĵ'o'j'n por trov'i labor'o'n.

*  Intervju'o en la ret'ej'o de Azi'a-Pacifik'a Ekonomi'a Kun'labor'ad'o (APEK), Manilo, 17-a de novembr'o 2015. www.apec.org .

Laŭ la dir'o'j de la prezid'ant'o de Saenuri, S-ro Gim Mu-sung, respond'ec'as pri tio... la sindikat'o'j: “Sen KTCU la land'o est'us mult'e pli riĉ'a. La mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP) super'us po 30000 dolar'o'j por loĝ'ant'o'j”, li asert'is dum preleg'o organiz'it'a de li'a parti'o la pas'int'a'n 27-an de novembr'o. Nun, la MEP est'as po 27315 dolar'o'j, laŭ Inter'naci'a Mon-Fondus'o.

Ceter'e, la reg'ist'ar'o vol'as privat'ig'i iu'j'n hospital'a'j'n serv'o'j'n, por ig'i ili'n profit'a'j. Ĝi cel'as favor'i kuracturismon por log'i riĉ'a'n klient'ar'o'n, kaj promes'as, ke tio kre'os 11000 ofic'o'j'n. Pri la Kore'o'j, ili dev'os pag'i pli aŭ atend'i pli long'e antaŭ ol est'i kurac'ot'a'j.

En la manifestaci'o de la 14-a de novembr'o vid'ebl'is grand'a nombr'o da ter'kultur'ist'o'j kaj fiŝ'kapt'ist'o'j mal'kontent'a'j pri la liber'komerc'a inter'konsent'o kun Ĉini'o, ratif'it'a de la parlament'o la 30-an de novembr'o. Ili vol'as daŭr'e viv'ten'iĝ'i per si'a labor'o kaj tim'as enfluegon de mal'mult'e'kost'a'j ĉin'a'j produkt'o'j. Iel, la reg'ist'ar'o agnosk'as, ke ili'a tim'o est'as real'a, ĉar ĝi kre'is kompensfonduson je 1 miliard'o da Ŭonoj (789 milion'o'j da eŭr'o'j) por dek jar'o'j, plej ver'ŝajn'e ne sufiĉ'a por kompens'i la perd'o'j'n de la ter'kultur'ist'o'j kaj fiŝ'kapt'ist'o'j.

“Taŭg'a vid'punkt'o pri histori'o”

Fin'e, de du semajn'o'j, la demokrat'a'j fort'o'j tre mobiliz'iĝ'as kontraŭ la decid'o de S-in'o Bak trud'i unu sol'a'n lern'o'libr'o'n pri histori'o, kies en'hav'o est'os decid'it'a de komision'o elekt'it'a de ŝi mem. Tem'as pri, ŝi dir'as, “don'i taŭg'a'n vid'punkt'o'n pri histori'o kaj korekt'i la mis'form'a'j'n versi'o'j'n mal'dekstr'a'j'n, kiu'j prov'as laŭd'i Nord-Korei'o'n kaj mis'kredit'ig'i la kapital'ism'a'j'n far'o'j'n de la Sud'o*”.

*  Parol'ad'o en la parlament'o, 27-a de oktobr'o 2015.

La batal'o pri la histori'a'j lern'o'libr'o'j ĉiam est'is akut'a en la land'o. Post la fin'o de la Japan'a okup'ad'o, la privat'a'j el'don'ej'o'j pri'zorg'is la histori'a'j'n lern'o'libr'o'j'n, kaj la reg'ist'ar'o don'is post'kontrol'a'n konsent'o'n. Post'e, de'post 1974, la diktator'o Bak Ĉong-hi (1961-79), patr'o de la nun'a prezid'ant'o, trud'is ŝtat'a'n monopol'o'n. Du jar'o'j'n antaŭ'e li promulgigis la konstituci'o'n Jusin, kiu for'viŝ'is la lim'ig'o'n de la prezid'ant'a'j'n mandat'o'j'n kaj koncentr'is ĉiu'j'n potenc'o'j'n en li'a'j'n man'o'j'n. Tiu “re'star'iĝ'o de 1972” facil'ig'is ŝtat'ig'o'n de la lern'o'libr'o'j, sam'temp'a'n al glor'ig'o de la reg'ant'o'j kaj grav'a'j distord'o'j de la histori'o. Post la fin'o de la diktatur'o, en la 1980-aj jar'o'j, plur'parti'a sistem'o re'est'iĝ'is. Ja tiu'n divers'ec'o'n de vid'punkt'o'j S-in'o Bak vol'as sufok'i.

Jam en 2008 ŝi'a antaŭ'ul'o, S-ro I Mjong-bak puŝ'is la kre'o'n de “alternativ'a lern'o'libr'o pri modern'a kaj nun'temp'a histori'o de Korei'o”. Tiu libr'o karakteriz'iĝ'is per komplez'em'a vid'punkt'o de la Japan'a okup'ad'o, kiu ebl'ig'is modern'ig'i Korei'o'n. Ĝi omaĝ'is la chaebol-o'j'n, al kiu'j la land'o ŝuld'is si'a'n industri'iĝ'o'n, kaj Prezid'ant'o'n Bak Ĉong-hi. La sam'a vid'punkt'o re'trov'iĝ'as en la lern'o'libr'o publik'ig'it'a de la el'don'ej'o Gyohaksa kaj permes'it'a de S-in'o Bak por lern'ej'o'j. La histori'ist'o'j, tre kritik'a'j, mal'trankvil'iĝ'as pri el'met'o de unu'nur'a lern'o'libr'o. La kresk'ant'a kontraŭ'star'o koler'ig'is la prezid'ant'o'n dum la konsili'o de ministr'o'j la 10-an de novembr'o 2015: “Se oni ne lern'as taŭg'a'n histori'o'n, la mens'o iĝ'as ne'normal'a”, ŝi sub'strek'is.

En tri jar'o'j, S-in'o Bak far'is du'dek vizit'o'j'n al fremd'a'j land'o'j. La konservativ'a'j amas'komunik'il'o'j - t.e. la kvazaŭ tut'aĵ'o de ĵurnal'o'j kaj televid'o'j - laŭd'as tiu'n dam'o'n port'ant'a'n “elegant'a'j'n vest'aĵ'o'j'n, kun si'a'n ruĝ'a'n mantel'o'n kaj si'a'n mal'hel'griz'a'n pantalon'o'n, kiu antaŭ'met'as la Sud-Kore'a'n mod'o'n en la Muze'o pri dekoraci'a'j art'o'j de Parizo, en la palac'o de Luvr'o”*. La strik'ant'o'j, kompens'e, ne instig'as tia'n lirikemon: “La organiz'ant'o'j de la strik'o asert'as, ke ili pac'e manifestaci'as, la publik'a'j aŭtoritat'o'j ne est'u tromp'it'a'j de tia'j kamufl'a'j manovr'o'j”, freŝ'dat'e insist'is komentari'ist'o*. Jam leĝ'projekt'o est'as met'it'a en la parlament'o por mal'permes'i mask'o'j'n dum manifestaci'o'j. Kaj la ĉef'o de KTCU rest'as akuz'it'a. Tio ankoraŭ neniam okaz'is de post la diktatur'o.

*  Munhwa Ilbo, Seulo, 1-a de decembr'o 2015.
*  TV Chosun, 5-a de decembr'o 2015.

SUNG ILKWON


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Azil-rajt'o kontest'at'a

Ĉiu'j kontraŭ Schengen

La 15- an de decembr'o, la Eŭrop'a Uni'o anonc'is kre'ad'o'n de nov'a polickorpuso task'it'a kontrol'i la ekster'a'j'n land'lim'o'j'n de la Uni'o. Jen pli'a paŝ'o al serĉ'ad'o de sekur'ec'a'j solv'o'j, kiu'j ne solv'os la migr'ad'o-kriz'o'n.

Benoît BRÉVILLE

PLi Ol Unu Milion'o da azil'pet'o'j; dek'o'j da boat'o'j al'bord'iĝ'ant'a'j ĉiu'tag'e sur la grek'a'j aŭ maltaj plaĝ'o'j; rekord'a nombr'o da mort'int'o'j en Mediterane'o; land'o'j, kiu send'as la arme'o'n por kontrol'i si'a'j'n land'lim'o'j'n... Escept'e ampleks'a, la migr'o-ond'o de 2015 sever'e perturb'is la funkci'ad'o'n de la Eŭrop'a Uni'o. Inter aŭgust'o kaj oktobr'o 2015, German'uj'o, Aŭstr'uj'o, Hungar'uj'o, la ĉek'a Respublik'o kaj Slovak'uj'o ĉiu'j re'star'ig'is kontrol'o'j'n ĉe si'a'j land'lim'o'j por blok'i la al'ven'o'n de rifuĝ'int'o'j.

De'post la atenc'o'j de la 13-a de novembr'o en Parizo, Franc'uj'o al'iĝ'is al la mov'ad'o, dum kelk'a'j politik'a'j respond'ec'ul'o'j konsider'as la Schengen-inter'konsent'o'j'n, kiu'j organiz'as la liber'a'n cirkul'ad'o'n de hom'o'j inter la sub'skrib'int'a'j ŝtat'o'j, kiel unu el la kaŭz'o'j de la amas'mort'ig'o. Schengen mort'is”, juĝ'is s-ro Nicolas Sarkozy, prezid'ant'o de la parti'o ‘La Respublik'an'o'j’. “La for'est'o de naci'a'j land'lim'o'j est'as krim'a frenez'aĵ'o”, al'don'is s-in'o Marin'e Le Pen (Naci'a Front'o), dum s-ro Nicolas Dupont-Aignan (Debout la Franc'e) postul'is “la re'star'ig'o'n de ni'a'j naci'a'j land'lim'o'j por evit'i la en'ŝtel'iĝ'o'n de ĝihad'ist'o'j”. “Se Eŭrop'o ne pren'as si'a'j'n respond'ec'o'j'n, tiam la tut'a Schengen-sistem'o est'os kontest'at'a”, ankaŭ minac'is s-ro Manuel Vals*.

*  Respektiv'e: www.republicains.fr, 18 novembr'o 2015; komunik'o de la 19-a de novembr'o 2015; blog'o de Nicolas Dupont-Aignan, 15-a de novembr'o 2015; Franc'e 2-Televid'o, 19-a de novembr'o 2015.

Mal'kovr'o de 71 putr'iĝ'ant'a'j kadavr'o'j en kamion'o, en Aŭstr'uj'o, emoci'o antaŭ la fot'o de siria infankadavro grund'it'a — inter mult'a'j ali'a'j — sur turk'a plaĝ'o: plur'a'j dram'o'j mark'is la pas'int'a'n jar'o'n, kiu'j ŝajn'e kaŭz'is kolektiv'a'n ek'konsci'iĝ'o'n, antaŭ ol la interes'o ir'is ali'lok'e'n. La politik'a'j gvid'ant'o'j indign'is, kaj post'e kulp'ig'is la pas'ig'ist'o'j'n. La franc'a ministr'o pri intern'a'j afer'o'j, s-ro Bernard Cazeneuve, anonc'is “sen'kompat'a'n lukt'o'n kontraŭ la organiz'o'j de hom-komerc'o”, dum li'a german'a sam'ul'o, s-ro Thomas de Maizière, promes'is “lukt'i kontraŭ la krim'a'j band'o'j de pas'ig'ist'o'j, kiu'j negoc'as hom-mizer'o'n”. La “pas'ig'ist'o'j” est'as ideal'a'j kulp'ant'o'j; sed ili simpl'e profit'as el la distanc'o kiu pli'iĝ'as inter la en'migr'ad'a'j leĝ'a'j voj'o'j en Eŭrop'o kaj la tre fort'a postul'o pri el'migr'ad'o, apart'e el Mez-Orient'o kaj Afrik'o.

La sub'prem'ad'o kresk'ig'as la krim'ec'a'n de'voj'iĝ'o'n

La eŭrop'a'j land'lim'o'j ne est'as ferm'it'a'j al en'migr'ad'o. En 2013, ekzempl'e, la du'dek ok membr'o-ŝtat'o'j de la Uni'o akcept'is laŭ'leĝ'e pli ol 1,5 milion'o'n da eksterunianoj. Ĉiu ŝtat'o decid'as pri tiu flu'o laŭ la ekonomi'a konjunktur'o, la demografi'a situaci'o aŭ la politik'a kolor'o de la reg'ist'ar'o. En Franc'uj'o, 209 782 rest'ad'permes'o'j est'is dis'don'at'a'j en 2014 — por famili'a kun'iĝ'o, por student'o'j, kvalifik'it'a'j labor'ist'o'j, por'temp'a'j labor'ist'o'j aŭ ankaŭ por rifuĝ'int'o'j-, tio est'as nur 13 000 pli ol en 2010.

Inter'temp'e, plur'a'j land'o'j el Mez-Orient'o kaj Afrik'o tamen dron'is en intern'a'j'n milit'o'j'n, kiu'j ĵet'is sur la voj'o'j'n milion'o'j'n da hom'o'j. Pro ne'ebl'o ricev'i viz'o'n, mult'a'j el ili kontraŭ'leĝ'e tra'ir'as la eŭrop'a'j'n lim'o'j'n. Por tio ili dev'as si'n kaŝ'i en kamion'o'j, trov'i provizor'a'j'n dorm'ej'o'j'n, tra'ir'i Mediterane'o'n sur ne'leĝ'a'j boat'o'j, akir'i fals'a'j'n dokument'o'j'n, don'i mon'o'n al korupt'it'a'j ŝtat'funkci'ul'o'j. Tiu'j operaci'o'j postul'as inter'ven'o'n kaj spert'o'n de organiz'it'a'j ret'o'j.

De du'dek kvin jar'o'j, la Eŭrop'a Uni'o mult'ig'is dispozici'o'j'n por mal'help'i la ne'leĝ'a'n en'migr'ad'o'n: komun'a datum'baz'o por la eŭrop'a'j polic'o'j (Schengen-inform-sistem'o), kre'ad'o en 2000 de slip'ar'o de fingr'o'spur'o'j kaj lanĉ'o en 2005 de Frontex, la eŭrop'a agent'ej'o task'it'a kontrol'i la ekster'a'j'n lim'o'j'n per helikopter'o'j, sen'pilot'a'j aviad'il'o'j, milit'ŝip'o'j, okul'vitr'o'j por vid'i nokt'e kaj detekt'il'o'j de kor'bat'o'j. Laŭ la kalkul'o'j de la projekt'o The Migrants Files*, de 2000, la kontraŭ'leĝ'a en'migr'ad'o al Eŭrop'o est'ig'is vend'o'j'n almenaŭ egal'a'j'n al 16 miliard'o'j da eŭr'o'j por la pas'ig'ant'o-ret'o'j. En'e de dek kvar jar'o'j, la membr'o-ŝtat'o'j el'spez'is 11 miliard'o'j'n da eŭr'o'j por el'pel'i sen'dokument'ul'o'j'n, kaj almenaŭ 2 miliard'o'j'n por pli'fort'ig'i si'a'j'n 14 000 kilo'metr'o'j'n da ekster'a'j land'lim'o'j.

*  La projekt'o The Migrants Files kun'ig'as du'dek kvin eŭrop'a'j'n ĵurnal'ist'o'j'n, kiu'j enket'as pri la migr'ad-demand'o en la Uni'o. VdThe money trails”, 18-a de juni'o 2015, www.themigrantsfiles.com

Ĉi tiu'j nombr'o'j rest'as modest'a'j, kompar'e kun la rimed'o'j mobiliz'it'a'j de Uson'o por protekt'i si'a'n teritori'o'n: 18 miliard'o'j da dolar'o'j jar'e, esenc'e koncentr'it'a'j sur la 3 140 kilo'metr'o'j da land'lim'o kun Meksiko, kie est'is konstru'it'a 5-metr'o'j'n alt'a mur'o, proviz'it'a per 1 800 kontrol-tur'o'j. Mal'antaŭ la mur'o aktiv'as 20 000 sekur'ec-agent'o'j, tio est'as unu por ĉiu 150 metr'o'j.

La uson'a politik'olog'o Peter Andras montr'is, ke la pli'efik'ig'o de la land'lim'a'j kontrol-dispozici'o'j en Uson'o kresk'ig'is la kost'o'n kaj la daŭr'o'n de la vojaĝ'o'j, la prez'o'n de la fals'a'j dokument'o'j kaj la sum'o'n neces'a'n por korupt'i ŝtat'funkci'ul'o'n. Tio est'ig'is kresk'ant'a'n krim'ig'o'n de la migradkomercaj ret'o'j, kiu'j, iom post iom, fand'iĝ'as kun tiu'j de drog'komerc'o*. Sed tiu kvazaŭ milit'a kontrol'o ne rezign'ig'is la kandidat'o'j'n al en'migr'ad'o, kies motiv'iĝ'o de'pend'as esenc'e de la situaci'o en ili'a origin'a land'o. Ĉiu'jar'e, 300 000 ĝis 400 000 hom'o'j daŭr'e kontraŭ'leĝ'e tra'pas'as la uson'a'n land'lim'o'n.

*  Peter Andre'as, Border Games. Policing the U.S.-Mexico Divid'e,Cornell University Press, Ithaca (Uson'o), 2009 (1-a eld.: 2000).

La milit'o'j, kiu'j dis'ŝir'as Sirion, Irakon, Libion, Afgan'uj'o'n, Jemenon, Niĝerion, Somali'o'n aŭ Sudanon, instig'as loĝ'ant'o'j'n for'ir'i, kaj tiu flu'o kresk'as kiam la konflikt'o'j en'ŝlim'iĝ'as. Tiu'j de'lok'it'o'j instal'iĝ'as, la pli'mult'a'j, en la propr'a land'o aŭ en la lim'a'j land'o'j: Libano, Turk'uj'o kaj Jordanio, akcept'as preskaŭ 4 milion'o'j'n da siri'an'o'j*. Nur mal'pli'mult'o prov'as ating'i Eŭrop'o'n. Teori'e, tiu'j civit'an'o'j de milit'ant'a'j land'o'j rajt'as la rifuĝ'ant'o-status'o'n en la membr'o-ŝtat'o'j de la Eŭrop'a Uni'o, ĉiu'j sub'skrib'int'o'j de la Ĝeneva konvenci'o de la 28-a de juli'o 1951. Praktik'e, est'as mal'facil'e por ili ricev'i tiu'n status'o'n.

*  Vd: Han'a Jaber, “Qui accueille vraiment les réfugiés?”, Le Monde diplomatique, oktobr'o 2015.

Kvankam la lud'o est'as ankoraŭ mal'facil'a post la en'ir'o en eŭrop'a land'o (vid'u sur ni'a ret'ej'o “Le je'u de la demand'e dasile”), la ĉef'a'j obstakl'o'j tamen trov'iĝ'as sur'voj'e al la Mal'nov'a Kontinent'o. Unu'e, est'as ne'ebl'e formul'i azil-pet'o'n el ekster'a land'o. Por leĝ'e akir'i protekt'o'n de, ekzempl'e, Franc'uj'o, kandidat'o dev'as ir'i en franc'a'n ambasad'ej'o'n aŭ konsul'ej'o'n, en la propr'a land'o - aŭ najbar'a land'o se tiu'j est'as ferm'it'a'j-, kiel en Sirio aŭ Somali'o. Tie, li pov'as pet'i “porazilan viz'o'n”, kiu ebl'ig'os al li nur en'ir'i la franc'a'n teritori'o'n kaj tie depon'i pet'o'n. Sed tiu'j viz'o'j est'as don'it'a'j nur tre'eg'e ŝpar'em'e de la ministr'ej'o pri ekster'a'j afer'o'j: en 2014, nur 712 siri'an'o'j ricev'is ili'n*. Loĝ'ant'o de Homs sukces'int'a ir'i en Bejrut'o'n por pet'i viz'o'n hav'as tre mal'mult'a'j'n ŝanc'o'j'n ricev'i ĝi'n.

*  “Rapport dactivité 2014” (Ag'ad-raport'o 2014), Franc'e Terre dasile, Parizo, 2015.

Ali'a metod'o por laŭ'leĝ'e en'ir'i Eŭrop'a'n Uni'o'n est'as: ating'i unu el la tend'ar'o'j administr'at'a'j de la Alt'a Komisar'ej'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Rifuĝ'int'o'j (Akr), (UNHCR en la angl'a) kaj atend'i transport'o'n al land'o taks'at'a pli sekur'a laŭ la “inter'konsent'o'j de re'instal'iĝ'o”. Sed la ŝanc'o'j ĝi'n profit'i rest'as mal'grand'a'j: en Franc'uj'o, tiu dispozici'o en 2014 koncern'is nur 500 siri'an'o'j'n*.

*  Jam cit'it'a.

Sed la rifuĝ'int'o'j est'as milion'o'j. Plej mult'a'j el ili dev'as en'ir'i kontraŭ'leĝ'e en la Uni'o'n, post vojaĝ'o, kiu komenc'iĝ'as je la turk'o-siria land'lim'o, kie est'as danĝer'a'j ĝihad'ist'a'j grup'o'j, aŭ en Libio, kie milic'o'j reg'as. Nur la serv'o de pas'ig'ist'o'j pov'as ebl'ig'i al ili ating'i la cel'o'n. Long'a, danĝer'a kaj korp'e tre lac'ig'a, tiu vojaĝ'o indukt'as selekt'o'n inter la migr'ant'o'j: neces'as est'i jun'a, fortik'a, fort'e motiv'it'a kaj ven'i el sufiĉ'e riĉ'a soci'a tavol'o por pag'i la vojaĝ'o'n. La nun'a'j rifuĝ'ant'o'j est'as do oft'e urb'an'o'j kaj diplom'it'o'j; laŭ la Akr, 72% el ili est'as vir'o'j (kaj ne 99% kiel asert'is s-in'o Le Pen dum la last'a Somer'a Universitat'o de la Naci'a Front'o), 13% vir'in'o'j kaj 15% infan'o'j.

“Grek'uj'o front'as kriz'o'n en la kriz'o”

Laŭ la regul'ar'o Dublin 2, adopt'it'a de la Eŭrop'a Uni'o en 2003, tiu'j, kiu'j al'ven'as en Eŭrop'o dev'as depon'i si'a'n azil'pet'o'n en la unu'a land'o, kie ili en'ven'is. Tiu regul'o ignor'as la real'o'n de la migr'ant'o'j, ĉar mult'a'j el ili tra'ir'as Ital'uj'o'n aŭ Grek'uj'o'n nur kun la esper'o ating'i ali'a'n land'o'n. Sed ĝi ankaŭ kondamn'as al kontraŭ'leĝ'ec'o tiu'j'n, kiu'j dezir'as ekzempl'e al'ir'i parenc'o'n aŭ amik'o'n en Sved'uj'o, kaj est'ig'as profund'a'n teritori'a'n mal'ekvilibr'o'n, ĉar la plej'mult'o el la rifuĝ'ant'o'j kompren'ebl'e al'ven'as tra la periferi'a'j land'o'j. Ties plu'daŭr'o est'as des pli absurd'a, ke la nord'a'j ŝtat'o'j de Eŭrop'o tre mal'oft'e re'send'as rifuĝ'int'o'j'n al Grek'uj'o aŭ Ital'uj'o, pro tio, ke ili al'ven'is tra tiu land'o.

Komenc'e de la 2000-aj jar'o'j, Hispan'uj'o est'is ĉe la unu'a lini'o, front'e al la loĝ'ant'o'j de sub'sahar'a Afrik'o kaj de Magrebo, kiu'j prov'ad'is tra'ir'i la Ĝibraltar-mar'kol'o'n aŭ penetr'i en la enklav'o'j'n Ceŭto kaj Melilo. Kiam la bar'il'o'j pli'fort'iĝ'is en tiu region'o (konstru'o de mur'o'j kaj mal'liber'ej-tend'ar'o'j, Frontex-operaci'o'j...), la flu'o'j de'lok'iĝ'is al Ital'uj'o kaj Malto, kie el'ŝip'iĝ'as la migr'ant'o'j ven'ant'a'j de Libio kaj Tunizio, kaj al Grek'land'o, kie aven'as tiu'j, kiu'j uz'as la turk'a'n voj'o'n*.

*  Vd. Camille Schmoll, Hélène Thiollet kaj Catherine Wihtol de Wenden (sub la dir. de), Migrations en Méditerranée, CNRS Editions, Parizo, 2015.

De 2011 kaj la komenc'o de la “arab'a'j printemp'o'j”, tiu'j tri ŝtat'o'j tra'viv'is la el'ŝip'iĝ'o'n de la plej mult'a'j hom'o'j serĉ'ant'a'j rifuĝ'ej'o'n en la Mal'nov'a Kontinent'o. Tiel, ili sufer'as kvazaŭ “du'obl'a'n pun'o'n”: ili dev'as ne nur cert'ig'i la kontrol'o'n de la ekster'a'j land'lim'o'j de Eŭrop'o, sed krom'e administr'i la al'ven'o'n, la akcept'o'n, la loĝ'ad'o'n — oft'e en tend'ar'o'j-, kaj la azil'pet'o'j'n de cent'mil'o'j da rifuĝ'int'o'j. Prem'at'a de ripet'at'a'j mal'abund'o-plan'o'j, Grek'land'o mal'facil'e pov'as lud'i tia'n rol'o'n. “Tiu problem'o super'as ni'n. Grek'land'o est'as land'o, kiu sufer'as ekonomi'a'n kriz'o'n kaj front'as hom'sav'a'n kriz'o'n en la kriz'o”, deklar'is la grek'a ĉef'ministr'o Alexis Tsipras la 7-an de aŭgust'o 2015*.

*  Cit'it'a de la Agent'ej'o Franc'e-Presse, 7-a de aŭgust'o 2015.

Trans'form'iĝ'i, laŭ ordon'o de Bruselo, en kontinent'a Cerber'o est'as jam, por unu el la plej mal'fort'a'j membr'o'j de la Uni'o, tim'ind'a dev'ig'o. Malgraŭ tio Grek'land'o est'as ankoraŭ regul'e riproĉ'at'a de si'a'j eŭrop'a'j “partner'o'j”, kiu'j minac'is ĝi'n, komenc'e de decembr'o, est'i eks'ig'it'a el la Schengen-are'o se ĝi ne pli bon'e kontrol'os si'a'j'n land'lim'o'j'n. “Ĉiu land'o dev'as respekt'i la Schengen-regul'o'j'n, inkluziv'e tiu'n, kiu trud'as, ke la azil'pet'o'j est'u depon'at'a'j en la al'ven'land'o, ekzempl'e en Grek'uj'o, kaj ne ali'lok'e” al'don'is la (pol'a) prezid'ant'o de la eŭrop'a Konsili'o, s-ro Donald Tusk, la 3-an de decembr'o*. Ĉar est'as pli facil'e sekv'i tiu'n konsil'o'n por Stokholmo, ParizoBerlino ol por Ateno kaj Romo, s-ro Tusk tuj al'don'is, ke la land'o'j trov'iĝ'ant'a'j “sur la unu'a lini'o de la migr'ad'o” dev'as kompren'ebl'e profit'i la “eŭrop'a'n solidar'ec'o'n”.

*  “Donald Tusk: “Cette migration est trop fort'e pour ne pas être stoppée””, Le Figar'o, Parizo, 3-a de decembr'o 2015.

Kompren'ebl'e, sed... pri migr'ad'o sam'e kiel pri mon'a'j politik'o'j: solidar'ec'o ne est'as la plej bon'e kun'divid'it'a kvalit'o en'e de la Uni'o. Mult'a'j nord'a'j ŝtat'o'j prov'as ten'i la problem'o'n en la sud'a'j land'o'j, kiu'j inter'batal'as por sci'i kiu port'os la plej pez'a'n ŝarĝ'o'n. En 2008-2009, streĉ'e rilat'is inter si la ital'a kaj malta reg'ist'ar'o'j pri la Nautilus-operaci'o, konduk'at'a de Frontex en centr'a Mediterane'o: kiu land'o dev'is do akcept'i la hom'o'j'n sav'it'a'j'n el la mar'o de la Agent'ej'o? Laŭ Romo, tio'n dev'is far'i la ŝtat'o kiu gast'ig'is la Frontex-misi'o'n, do la malta reg'ist'ar'o. Tiu last'a, al'vok'ant'a la inter'naci'a'n jur'o'n, asert'is ke la sav'it'o'j dev'is est'i elŝipigataj en la plej proksim'a “sekur'a” haven'o, tiu'okaz'e Lampedusa. Mank'e de inter'konsent'o inter la du land'o'j, Bruselo decid'is mal'favor'e al Malto, kiu de post tio ne plu akcept'is Frontex-misi'o'n*.

*  Juli'e'n Jeandesboz, “Au-delà de Schengen. Frontex et le contrôle des frontières de l’Europe”, en Sabin'e Dullin kaj Etienne Forestier-Peyrat, Les Frontières mondialisées, Presses universitaires de Franc'e-La Vi'e des idées, Parizo, 2015.

Ital'uj'o hav'is mal'pli da bon'ŝanc'o en la printemp'o 2011, kiam la reg'ist'ar'o de s-ro Silvi'o Berlusconi decid'is dis'don'i 25 000 por'temp'a'j'n rest'ad'permes'o'j'n, tiel don'ant'e al tunizi'an'o'j el'ŝip'iĝ'int'a'j en Sicilio la ebl'ec'o'n cirkul'i en Eŭrop'o. La aŭstr'a, german'a, belg'a, finlanda, nederlanda kaj slovak'a ministr'o'j pri intern'a'j afer'o'j tuj kontraŭ'star'is tiu'n decid'o'n, el'vok'ant'e “atenc'o'n kontraŭ la Schengen-are'o”. S-ro Sarkozy, tiam prezid'ant'o de la [franc'a] Respublik'o, decid'is suspend'i la fer'voj'a'n cirkul'ad'o'n inter Franc'uj'o kaj Ital'uj'o. De'nov'e, la afer'o est'is juĝ'it'a de Bruselo, kiu prav'ig'is Parizon, akcept'ant'e modif'i la regul'o'j'n de liber'a cirkul'ad'o en Eŭrop'o. Ĝis nun, ebl'is ferm'i si'a'j'n land'lim'o'j'n nur “en kaz'o de grav'a minac'o al la publik'a ord'o aŭ la intern'a sekur'ec'o”. De 2013, est'as permes'at'a tio'n far'i kaz'e de “persist'a'j kaj serioz'a'j mis'funkci'ad'o'j de membr'o-ŝtat'o rilat'e al la kontrol'o de la ekster'a'j land'lim'o'j”.

En kun'tekst'o de migr'ad-al'flu'o tia, kia ĝi ne pov'as est'i halt'ig'it'a ĉe la pord'o'j de Eŭrop'o, tiu nov'a dispozici'o minac'as eĉ la ekzist'o'n de la Schengen-are'o. Post la atenc'o'j de la 13-a de novembr'o 2015, far'it'a'j de ĝihad'ist'o'j, inter kiu'j plur'a'j ating'is Parizon ŝajn'ig'ant'e si'n rifuĝ'int'o'j, Bruselo respond'is al la minac'o'j ferm'i la land'lim'o'j'n, per sub'skrib'o de inter'konsent'o kun Ankar'o. Kontraŭ 3 miliard'o'j da eŭr'o'j, promes'o liberal'ig'i la dis'don'o'n de eŭrop'a'j viz'o'j al turk'o'j kaj re'lanĉ'o de la inter'trakt'ad'o por al'iĝ'o al la Uni'o, Turk'uj'o promes'is plu'ten'i la rifuĝ'ant'o'j'n kiu'j transit'as tra ĝi'a teritori'o, kaj re'akcept'i la ekonomi'a'j'n migr'ant'o'j'n, kiu'j ven'as de tie. Prezent'it'a kiel histori'a, tiu “komun'a ag'ad'plan'o” ne est'as ver'e nov'a. Antaŭ'e, la Eŭrop'a Uni'o kaj ties membr'o'j jam sub'skrib'is pli ol 300 inter'konsent'o'j'n pri re'akcept'o kun 85 land'o'j. Tiu'j inter'trakt'ad'o'j oft'e simil'as al mask'it'a ĉantaĝ'o: la eŭrop'a'j reg'ist'ar'o'j promes'as al si'a partner'o, kontraŭ ties pli bon'a kun'labor'ad'o, pli favor'a'n si'n'ten'o'n koncern'e si'a'n ekster'land'a'n kaj komerc'a'n politik'o'n*.

*  Virginie Guiraudon, “Les effets de l’européanisation des politiques dimmigration et dasile”, Politique européenne, n-ro 31, Parizo, 2010.

Eĉ se la turk'a prezid'ant'o montr'iĝ'os sever'a kaj ne'fleks'ebl'a en si'a trakt'ad'o de la kontraŭ'leĝ'a'j migr'ant'o'j, la inter'konsent'o kun Ankar'o ne solv'os la problem'o'n. Ĝi trans'lok'ig'os ĝi'n - ebl'e en Libion, kie la pas'ig'ist'o-ret'o'j reg'as de'post la fal'o de Muamar Kadafi. Ĉio indik'as, ke la amas'a al'ven'o de rifuĝ'ant'o'j periferi'e de Eŭrop'o plu'daŭr'os en la est'ont'a'j monat'o'j kaj jar'o'j. Kaj oni ne pov'as supoz'i, ke la ŝtat'o'j de la Uni'o ĉes'os fortik'ig'i si'a'j'n intern'a'j'n land'lim'o'j'n. Tia dinamik'o tamen atenc'as la esenc'o'n mem de la eŭrop'a projekt'o, baz'it'a de la Romo-traktat'o de 1957 sur la liber'a cirkul'ad'o.

Kiam, en juni'o 1985, Franc'uj'o kaj la German'a Federaci'a Respublik'o (GFR), kun Belg'uj'o, Nederlando kaj Luksemburgo (Beneluks'o) sub'skrib'is la Schengen-inter'konsent'o'j'n decid'ant'a'j'n la abol'o'n de la naci'a'j land'lim'o'j, tio ne est'is por ke la civit'an'o'j vojaĝ'u liber'e, sed ĉar la kontinent'o de pli ol unu jar'o tra'ir'is “kriz'o'n de la Komun'a Merkat'o”. Mal'kontent'a'j pro la intens'ig'o de si'a labor'o pro la kresk'o de la eŭrop'a komerc'o, la franc'a'j kaj ital'a'j dogan'ist'o'j komenc'is en februar'o 1984 “fervor-strik'o'n” kaj ek'kontrol'is ĉiu'j'n kamion'o'j'n tra'ir'ant'a'j'n ili'a'n land'lim'o'n. La ŝofor'o'j respond'is per blok'ad'o'j, kiu'j kaŭz'is gigant'a'j'n vojŝtopiĝojn, krom'e dum la feri'a'j ek'ir'o'j. Kiam la konflikt'o fin'iĝ'is, la Ĝeneral'a Sekretari'ej'o de Beneluks'o ek'pren'is la dosier'o'n kaj stud'is la kondiĉ'o'j'n de sur'ter'a libercirkulado de individu'o'j kaj var'o'j en Eŭrop'o. Tiu'n perspektiv'o'n favor'is la GFR, kies ekonomi'o, industri'a kaj eksport'ant'a, sufer'is pro la ne'sufiĉ'a fluid'ec'o de la eŭrop'a'j ŝose'o'j. El tio nask'iĝ'is la inter'konsent'o'j de Schengen en 1985, la Traktat'o de Schengen en 1990, la efektiv'a mal'ferm'o de la intern'a'j land'lim'o'j en Okcident'a Eŭrop'o ek'de 1995, kaj post'e la iom'post'iom'a etend'iĝ'o de tiu dispozici'o al 26 land'o'j*.

*  Ĉiu'j land'o'j de la Uni'o est'as lig'it'a'j de la regul'ar'o ‘Dublin 2’ pri azil-rajt'o, sed ses membr'o-ŝtat'o'j ne al'iĝ'as al la Traktat'o de Schengen: Brit'uj'o, Irlando, Ruman'uj'o, Bulgar'uj'o, Cipr'o kaj Kroat'uj'o. Invers'e, Svis'land'o, Liĥtenŝtejno, Islando kaj Norveg'uj'o al'iĝ'is al la Schengen-are'o sen aparten'i al la Uni'o.
Kaj se Franc'uj'o ferm'us si'a'n land'lim'o'n kun Hispan'uj'o?

De la 1980-aj jar'o'j, la inter'eŭrop'a komerc'o tre rapid'e mult'obl'iĝ'is en la Uni'o. La aŭt'o'j fabrik'at'a'j en Franc'uj'o, ekzempl'e, est'as far'it'a'j el pec'o'j produkt'it'a'j ekster'land'e, kiu'j tra'ir'is plur'a'j'n land'o'j'n antaŭ ol ating'i la munt'o'ĉen'o'n. En 2013 la ŝose'a var'transport'o en Eŭrop'o ating'is la ekster'ordinar'a'n nombr'o'n 1 765 miliard'o'j da tun'o'j-kilo'metr'o'j*. Ĉiu'tag'e, cent'mil'o'j da kamion'o'j tra'ir'as la kontinent'o'n, plen'a'j je var'o'j, kies liver-temp'lim'o'j mal'facil'e toler'us la atend'o-hor'o'j'n trud'it'a'j'n de la land'lim'a'j kontrol'o'j. Krom'e, de du'dek jar'o'j, mil'o'j da labor'ist'o'j kapt'is la okaz'o'n de cirkul-liber'ec'o por trov'i labor'o'n en najbar'a land'o. Franc'uj'o ekzempl'e hav'is 158 000 land'lim'a'j'n labor'ist'o'j'n en 1995; hodiaŭ, ili est'as pli ol 350 000.

*  Mezur'unu'o respond'ant'a al transport'o de unu tun'o sur unu kilo'metr'o.

La nul'ig'o de la Schengen-inter'konsent'o'j ne est'as imag'ebl'a sen profund'a re'organiz'ad'o de la kontinent'a ekonomi'o. La plej konvink'it'a'j defend'ant'o'j de la unu'sol'a merkat'o bon'e konsci'as pri tio kaj mult'ig'as la avert'o'j'n. La nederlanda federaci'o de la kompani'o'j pri transport'o kaj loĝistik'o tiel sci'ig'is en septembr'o 2015, ke la re'ven'o de la land'lim'o'j kaŭz'us gajnomankon de 600 milion'o'j da eŭr'o'j jar'e por la entrepren'o'j, kiu'j'n ĝi reprezent'as. “Se la intern'a'j land'lim'o'j est'as re'star'ig'it'a'j, kiel propon'as kelk'a'j politik'a'j respond'ec'ul'o'j, aper'os grav'a'j problem'o'j. Nov'a'j bar'il'o'j minac'us komerc'o'n”, avert'is la eŭrop'a komisar'o pri komerc'o, s-in'o Cecili'a Malmström*.

*  “Europe: “Le retour des frontières menacerait le commerce””, L’Obs, Parizo, 21-a de novembr'o 2015.

For'ig'o de la Schengen-are'o ver'ŝajn'e brems'us la industri'a'n sub'kontrakt'ad'o'n kaj la soci'a'n dumpadon, kaj ebl'e instig'us kelk'a'j'n entrepren'o'j'n re'ven'i instal'iĝ'i tie, kie ili vend'as si'a'j'n produkt'o'j'n, kun konsekvenc'a'j ekologi'a'j profit'o'j. Sed ĝi neniel solv'us la kriz'o'n de rifuĝ'int'o'j. La re'star'ig'o de franc'a'j land'lim'o'j ne mal'help'os ŝip'o'j'n al'bord'iĝ'i en Hispan'uj'o. Se la migr'ant'o'j trov'as ferm'it'a'n pord'o'n en Pirene'o'j, ili uz'os kontraŭ'leĝ'a'j'n voj'o'j'n help'e de pas'ig'ist'o'j, sam'e kiel okaz'is en la 1950-aj kaj 1960-aj jar'o'j, kiam la diktatur'o de Antonio de Oliveira Salazar mal'permes'is al la portugalanoj leĝ'e el'migr'i. La franc'a reg'ist'ar'o ver'ŝajn'e propon'os konstru'i mur'o'n, kiel nun far'as Hungar'uj'o ĉe si'a land'lim'o kun Serb'uj'o, tiel re'produkt'ant'e la uson'a'n diabl'a'n rond'o'n: pli'efik'ig'o de la sub'prem'o konduk'as al profesi'ig'o de la mal'permes'at'a komerc'o, sen mal'help'i tra'ir'o'n de la kontraŭ'leĝ'a'j migr'ant'o'j.

Ne est'as surpriz'e, ke la eŭrop'a'j ekstrem'dekstr'a'j parti'o'j konsider'as Schengen-are'o'n kaj en'migr'ad'o'n kiel kaŭz'o'j'n de la plej mult'a'j problem'o'j, ĉu sen'labor'ec'o, ĉu teror'ism'o, aŭ erozi'o de la soci'a ŝtat'o: ili de ĉiam aktiv'as por la re'star'ig'o de la naci'a'j land'lim'o'j, kaj kelk'a'j eĉ konvert'iĝ'is, de mal'long'a temp'o, al ekonomi'a protekt'ism'o. Mal'e, oni pov'as mir'i, ke “eŭrop'favor'a'j” parti'o'j rekomend'as solv'o'j'n, kiu'j detru'us tio'n, kio'n ili konstru'is de tri'dek jar'o'j. Tiu re'turn'iĝ'o montr'as kiom la naci'o-retro'ir'a refleks'o etend'iĝ'as, trans la ekstrem'dekstr'o, en la sin'o'n de parti'o'j, kiu'j, front'e al escept'a'j situaci'o'j, ne plu prov'as serĉ'i original'a'j'n solv'o'j'n kaj prefer'as uz'i la mal'nov'a'n taktik'o'n konsist'ant'a'n al'front'ig'i la popol'a'j'n aŭtokton'a'j'n klas'o'j'n al la ekster'land'an'o'j. Escept'e de Berlino, kiu propon'as ven'ig'i en Eŭrop'o'n dek'mil'o'j'n da migr'ant'o'j trov'iĝ'ant'a'j nun en Turk'uj'o, kaj cert'a'grad'e de Sved'uj'o, neni'u reg'ist'ar'o vol'as risk'i rekomend'i pli grand'a'n mal'avar'ec'o'n por atribu'o de viz'o'j. Eĉ la parti'o'j de la radikal'a mal'dekstr'o montr'iĝ'as diskret'a'j tiu'tem'e, pro tim'o fremd'ig'i al si publik'a'n opini'o'n taks'it'a'n tim'em'a rilat'e en'migr'ad'o'n.

En Franc'uj'o, de'post la atenc'o'j de Parizo, la ide'o, ke la amas'o de la al'ven'o'j trans'pas'as la akcept'o-kapabl'o'j'n eĉ ne plu est'as diskut'at'a. Tamen, kiam ĝi est'is apenaŭ el'ir'int'a el la kriz'o de 1929 kaj prepar'iĝ'is por la milit'o, Franc'uj'o akcept'is en 1939 pli ol 450 000 hispan'a'j'n respublik'an'o'j'n. Tiu amas'a en'migr'ad'o ja inspir'is cert'a'n mal'amik'ec'o'n en la loĝ'ant'ar'o, sed la al'ven'ant'o'j ankaŭ pov'is kalkul'i pri la sub'ten'o de sindikat'o'j kaj mal'dekstr'a'j politik'a'j parti'o'j, kiu'j labor'is por ili'a integr'ad'o.

Kvar'dek jar'o'j'n post'e, de'nov'e en kun'tekst'o de kriz'o est'ig'it'a de du petrol-ŝok'o'j, Franc'uj'o akcept'is la “boat'ul'o'j'n” (boat people) de la azi'a sud'orient'o. Tiam, kelk'a'j el la plej fam'a'j franc'a'j intelekt'ul'o'j, de Je'a'n-Paul Sartr'e ĝis Raymond Ar'o'n, mobiliz'iĝ'is por sav'i tiu'j'n rifuĝ'int'o'j'n blok'it'a'j'n en boat'o'j sur la Ĉin'a Mar'o. Sekv'e, preskaŭ 130 000 vjetnamanoj, kamboĝ'an'o'j kaj Laosanoj ricev'is permes'o'n instal'iĝ'i en Franc'uj'o, eĉ se ili ne est'is en la kadr'o fiks'it'a de la Ĝeneva Konvenci'o. En 2015, la prezid'ant'o François Hollande promes'is akcept'i 24 000 siri'an'o'j'n en du jar'o'j...

Politik'a diskurs'o, kiu prav'ig'is la akcept'o'n de la migr'ant'o'j

La tiam'a reg'ist'ar'o de Raymond Barre ne ŝpar'is si'a'j'n streb'o'j'n por facil'ig'i la instal'iĝ'o'n de tiu'j migr'ant'o'j, kiu'j ja hav'is la merit'o'n fuĝ'i komun'ist'a'j'n reĝim'o'j'n: li mult'ig'is favor'a'j'n parol'ad'o'j'n, organiz'is ili'a'n al'ven'o'n facil'ig'ant'e atribu'o'n de la rifuĝ'ant'o-status'o, kre'is provizor'a'j'n gast'ig'ej'o'j'n kaj “akcept'o-komitat'o'j'n” task'it'a'j'n help'i la nov-al'ven'ant'o'j'n en ili'a'j ĉiu'tag'a'j klopod'o'j. Special'a'j ĉel'o'j est'is rezerv'it'a'j por ili en la naci'a Agent'ej'o por dung'ad'o (ANPE, est'ont'e: Pôle Emploi) kaj impost'a'j dispozici'o'j instig'is la entrepren'o'j'n dung'i ili'n. Tiu politik'o, baz'at'a sur fort'a ŝtat'a mobiliz'iĝ'o, hav'is mult'a'j'n konsekvenc'o'j'n: “Krom la fakt'o, ke ĝi facil'ig'is ili'a'j'n unu'a'j'n paŝ'o'j'n en Franc'uj'o, ĝi part'o'pren'is en la form'ad'o de pozitiv'a rigard'o al ili kaj en legitim'ig'o de ili'a al'ven'o, skrib'as la soci'olog'o Karin'e Meslin. Ŝajn'as, ke la kvalit'o de tiu akcept'o est'is percept'at'a kiel al'ĝust'ig'it'a al la esenc'e propr'a kvalit'o de la ekster'land'an'o'j al kiu'j ĝi est'is destin'it'a. Tiu konstat'o memor'ig'as, fin'e, la grav'ec'o'n de la akcept'o-politik'o'j kaj de la diskurs'o'j, kiu'j akompan'as la al'ven'o'n de nov'a'j migr'ant'o'j*.”

*  Karin'e Meslin, “Accueil des boat people: une mobilisation étatique atypique”, Plein Droit, revu'o de la Grup'o de inform'ad'o kaj sub'ten'o al la en'migr'int'o'j (Groupe dinformation et de soutien aux immigrés - Gist'i), n-ro 70, Parizo, oktobr'o 2006.

Invers'e, la nun'a'j rifuĝ'ant'o'j est'as prezent'at'a'j kiel profit'em'ul'o'j de la soci'a help'o, minac'ant'a'j la naci'a'n ident'ec'o'n, dung'o-ŝtel'ist'o'j, religi'a'j ekstrem'ist'o'j, ebl'e eĉ latent'a'j teror'ist'o'j. Ili al'ven'as en grand'a mal'ord'o en Eŭrop'o, kie neni'o est'as prepar'it'a por ili. La bild'o'j de tiu'j mil'o'j da hom'o'j elŝipiĝantaj sur la grek'a'j kaj ital'a'j mar'bord'o'j, aŭ kiu'j svarm'as ĉe la hungar'a kaj sloven'a land'lim'o'j, nask'as sent'o'n de invad'o. Kun tia amas'komunik'il'a rakont'o, kiel mir'i ke la postul'o'j por ĉiam pli da sekur'ec'o al'log'as la voĉ'don'ont'o'j'n?

Benoît BRÉVILLE


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

La projekt'o de Uni'o de la kapital-merkat'o'j sur bon'a voj'o

Financ'o, Bruselo ekfajrigas la meĉ'o'n

Laŭ ties iniciat'ant'o'j, la star'ig'o de uni'o de la kapital-merkat'o'j antaŭ 2019 dev'as pli'bon'ig'i la financ'ad'o'n de la entrepren'o'j kaj stimul'i invest'ad'o'n en la eŭrop'a Uni'o. Sed tiu projekt'o, defend'at'a de la bank'o-prem'grup'o kaj taks'at'a kiel prioritat'o de la nov'a Eŭrop'a Komision'o, ig'as ni'n tim'i la re'ven'o'n de la financ'a kriz'o.

APENAŬ sep jar'o'j'n post unu el la plej grav'a'j kriz'o'j de la ekonomi'a histori'o, la trajn'o de la financ'a mal'regul'ig'o de'nov'e ek'mov'iĝ'as. La angor'o, kiu prem'is la bank'o'mastr'o'j'n en la aŭtun'o 2008 est'as nur ne'preciz'a memor'aĵ'o, sam'e kiel la mal'favor'a'j opini'o'j kontraŭ la “akci'ig'o” kaj ali'a'j financ'a'j akrobat'aĵ'o'j. En Eŭrop'o, jam est'as temp'o “fal'ig'i la bar'il'o'j'n por facil'ig'i liber'a'n cirkul'ad'o'n de kapital'o'j inter la du'dek ok membr'o-ŝtat'o'j*, laŭ la nov'a eŭrop'a Komisar'o pri financ'a'j serv'o'j, s-ro Jonathan Hill. Por real'ig'i tiu'n ambici'o'n, la eŭrop'a Komision'o en'skrib'is en si'a list'o de prioritat'o'j la uni'o de la kapital-merkat'o'j (UKM). Ĝi'a ag'ad'plan'o, mal'kaŝ'it'a en septembr'o 2015, en'hav'as iom'post'iom'a'n aplik'ad'o'n ĝis 2019 tra ar'o da iniciat'o'j: konsult'iĝ'o'j kun la industri-gvid'ant'o'j, konsekvenc'o-taks'ad'o, revizi'o'j de direktiv'o'j kaj nov'a'j leĝ'o'propon'o'j.

*  “Capital markets uni'o'n: an action plan to boost business funding and investment financing”, komunik'o de la eŭrop'a Komision'o, Bruselo, 30-a de septembr'o 2015.

Al tiu'j, kiu'j'n pli'a mal'regul'ig'o de la sektor'o las'as dub'ant'a'j, Bruselo propon'as bon'e el'labor'it'a'n argument'ar'o'n. Ĉar, kiel klar'ig'as s-ro Hill, “la plej grav'a risk'o-faktor'o por la stabil'ec'o est'as for'est'o de kresk'o”, grav'eg'as stimul'i invest'o'n. Sed nek la et'a'j kaj mez'a'j entrepren'o'j (Em'e), kiu'j est'as la esenc'o de la produkt'iv'a teks'aĵ'o, nek la infra'struktur'a'j projekt'o'j avid'a'j je kapital'o'j sukces'as laŭ li trov'i taŭg'a'j'n financ'ad'o'j'n. Kaŭz'o est'as la blok'it'a'j tradici'a'j cirkvit'o'j. Bank'o'j ne em'as prunt'i, kaj la publik'a'j instanc'o'j est'as mal'help'at'a'j de la buĝet'a'j trud'o'j. Konklud'o: neces'as adopt'i seri'o'n de re'form'o'j cel'ant'a'j organiz'i kresk'ant'a'n uz'o'n de la merkat-financ'o.

Kelk'a'j rimed'o'j destin'it'a'j al la entrepren'o'j cel'as simpl'ig'i la formal'aĵ'o'j'n, norm'ig'i la taks'ad'o'n de ili'a pag'o'kapabl'o kaj, precip'e, dis'volv'i la “privat'a'j'n invest'o'j'n”. Tiu'j ĉi ebl'ig'as al la nekvotitaj societ'o'j ne pet'i bank'o'j'n sed turn'i si'n al invest'ist'o'j — fak'a'j fondus'o'j, asekur'o'j — por akir'i financ'ad'o'n laŭ procedur'o mal'pli strikt'a, kiu redukt'as la kontrol'o'n de la merkat-aŭtoritat'ul'o'j kaj la dev'ig'a'j'n inform-dis'kon'ig'o'j'n. Tiu merkat'o de la privat'a invest'o tra'viv'as grand'eg'a'n dis'volv'iĝ'o'n: ĝi pov'us, en la ven'ont'a'j jar'o'j, ampleks'i 60 miliard'o'j'n da eŭr'o'j, el kiu'j 10 ĝis 15 miliard'o'j en Franc'uj'o (7,5 miliard'o'j en 2013).

La franc'a'j gvid'ant'o'j en'kadr'iĝ'as en tiu procez'o de “senperantiĝo”, ali'vort'e la uz'o de ne'bank'a'j financ'ad'o'j. La Macron-leĝ'o, por stimul'i la aktiv'ec'o'n, favor'as “inter-entrepren'a'j'n” kredit'o'j'n, tio est'as la kredit'o'j don'it'a'j de la societ'o'j mem, sen ir'i tra bank'o'j... kaj evit'ant'e ĉi'a'n regul'ig'o'n.

Ekspansi'o de la “ombr'o-financ'o”

ALi'a'j iniciat'o'j facil'ig'as la re'aĉet'o'n far'e de invest'ist'o'j de entrepren-ŝuld'o'j posed'at'a'j de bank'o'j. La Komision'o propon'as impost'e instig'i la instituci'a'j'n invest'ist'o'j'n (pensi'o-fondus'o'j kaj asekur'kompani'o'j, inter ali'a'j), sen'per'e akir'i ŝuld'o'j'n de nekvotitaj entrepren'o'j; pli profit'don'a, ĉar pli risk'a, ol la tradici'a ŝtat'a prunt'o. En Franc'uj'o, La bank'o Société Générale tiel vend'is al Axa (asekur'kompani'o) 80% de si'a'j al'prunt'o'j por pli ol 5-jar'a daŭr'o don'it'a'j al et'a'j kaj mez'a'j entrepren'o'j aŭ mezmerkato-entrepren'o'j (Em'e-MME), kaj konserv'is nur 20% en si'a bilanc'o. La bank'o'j Crédit Agricole, BNP-Paribas, Natixis, ag'as sam'e kun ali'a'j asekur'kompani'o'j.

Sed la ĉef'a propon'o de la Komision'o koncern'as la dis'volv'ad'o'n de akci'ig'o de bank'o-prunt'o'j. Per tiu teknik'o, bank'o'j re'vend'as si'a'j'n kredit'o'j'n sur la kapital-merkat'o'j laŭ form'o de financ'a'j valor'paper'o'j, kio ebl'ig'as al ili liber'iĝ'i el si'a'j risk'o'j, en'kas'ig'ant'e la makler'aĵ'o'j'n ricev'it'a'j'n okaz'e de la atribu'o de la prunt'o'j. Tio'n facil'e far'is la bank'o'j mez'e de la 2000-aj jar'o'j, trans'don'ant'e al la invest'ist'o'j la ne'mov'ebl'aĵ'a'j'n prunt'o'j'n de la uson'a'j famili'o'j trans'form'it'a'j'n en akci'o'j'n. Sed la akci'ig'o senresponsigas la bank'o'j'n (trans'don'ant'e la risk'o'n al ali'a'j) kaj pli'intens'ig'as ne nur la kompleks'ec'o'n, sed ankaŭ la inter'konekt'ec'o'n de la financ'a'j merkat'o'j, tiel ke, en 2008, kiam okaz'is la kriz'o de la subprime, tiu inĝenier'ad'o favor'is sam'temp'e eksplod'o'n de la vezik'o kaj dis'vast'ig'o'n de la kriz'o tra la mond'o.

Konsci'a pri la aŭdac'o de la propon'o, la Komision'o postul'as “alt'kvalit'a'n akci'ig'o'n”, pli “tra'vid'ebl'a'n”... Sed, praktik'e, la bank'a'j prem'grup'o'j labor'as por la adopt'o de minimum'a'j norm'o'j. Kaj sukces'e: s-ro Hill jam anonc'is, ke li ne opon'os fleks'ebl'ig'o'n de la regul'o'j, kiu'j dev'ig'as la bank'o'j'n gard'i en si'a bilanc'o part'o'n de la risk'o'j de la akci'ig'it'a'j kredit'o'j.

En la okul'o'j de la eŭrop'a'j aŭtoritat'ul'o'j, la uson'a sistem'o domin'at'a de la merkat'o'j est'as model'o de efik'ec'o... kaj garanti'o de sekur'ec'o por la entrepren'o'j. “La pli grand'a de'pend'ec'o el la bank-prunt'o'j ig'as la eŭrop'a'n ekonomi'o'n, apart'e la Em'e, pli fragil'a'j kaz'e de streĉ'iĝ'o de bank'o-kredit'o, kiel ekzempl'e dum la financ'a kriz'o”, tre serioz'e klar'ig'as la Komision'o en si'a Verd'a Libr'o*. Ili tiel iom rapid'e forges'as,ke tiu'n kriz'o'n kaŭz'is preciz'e la merkat-financ'o kaj ties mal'regul'ig'o.

*  “Construire l’uni'o'n des marchés des capitaux”, Verd'a Libr'o de la Eŭrop'a Komision'o, 18-a de februar'o 2015.

Ceter'e, la sub'ten'ant'o'j de la liberal'ig'o pen'as konvink'i. Ili klar'ig'as, ke, paŭs'ant'e la eŭrop'a'n financ'a'n sistem'o'n sur la angl'o-saksaj norm'o'j, la uni'o de la kapital-merkat'o'j ebl'ig'os “daŭr'ig'ebl'a'n re'ven'o'n al kresk'o kaj al dung'o-kre'ad'o” kaj pli'bon'ig'o'n de “la al'ir'o al financ'ad'o, precip'e por la et'a'j kaj mez'a'j entrepren'o'j”*. S-ro Gerhard Huemer dub'as pri tio. “Por la grand'eg'a pli'mult'o de la et'a'j entrepren'o'j, observ'as tiu respond'ec'ul'o pri esplor'o ĉe la Eŭrop'a Asoci'o de meti'ist'o'j kaj de la Em'e, la bank'a kredit'o rest'os la ĉef'a financ'o'font'o. La uni'o de la kapital-merkat'o'j ne pov'as kompens'i la mis'funkci'ad'o'n de la bank'a financ'ad'o*.” La Brookings Institution, uson'a centr'ism'a pens-fabrik'o, konsider'as si'a'flank'e, ke “la avantaĝ'o'j de la uni'o de la kapital-merkat'o'j por la Em'e est'as mult'e tro alt'taks'it'a'j*.

*  Jam cit'it'a.
*  Raport'o pri la rond'a tabl'o “Maximising the capital mark'et opportunity for SMEs and startups”, 28-a de maj'o 2015, www.accaglobal.com
*  Douglas J. Elliott, “Capital markets uni'o'n in Europe: Initial impressions”, Brookings Institution, Vaŝington'o, DC, 23-a de februar'o 2015.

S-ro Hill mem konfes'as, ke li tro'ig'is la profit'o'n de si'a projekt'o por la et'a'j entrepren'o'j, cel'e flat'log'i la kred'em'ul'o'j'n — kompren'u: la eŭrop'a'j'n civit'an'o'j'n. “Se oni insist'as pri la Em'e en la eŭrop'a debat'o, li mal'kaŝ'as antaŭ selekt'it'a aŭskult'ant'ar'o, est'as ĉar ili est'as percept'at'a'j kiel grav'a element'o de la ekonomi'o, kaj est'as pli facil'e konvink'i la publik'o'n kun propon'o'j kiu'j pli'fort'ig'as ili'n*. La ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o Financ'e Watch kaj la asoci'o de la german'a'j kooperativ'a'j bank'o'j publik'e mal'laŭd'as, si'a'flank'e, klopod'o'n cel'ant'a'n pli'fort'ig'i la profit'donec'o'n de la eŭrop'a'j grand'a'j bank'o'j*.

*  “European financial regulation and transatlantic collaboration”, debat'o organiz'it'a de la Brookings Institution, 25-a de februar'o 2015.
*  La aŭtor'o'j de tiu artikol'o dank'as Aline Fares kaj Frédéric Hache, el Financ'e Watch, kaj ankaŭ Peter Wahl, pro ili'a'j valor'a'j klar'ig'o'j.

La UKM-projekt'o hav'os kiel krom'a'n konsekvenc'o'n la ĝeneral'ig'o'n de la sistem'o “ombr'o-financ'o” (shadow banking system), kiu lud'is tiom decid'a'n rol'o'n en la kriz'o de 2008. Tiu esprim'o est'as uz'at'a por la financ'ad'o de ekonomi'o far'e de ag'ant'o'j ne'sub'met'at'a'j al tiel strikt'a'j norm'o'j kiel bank'o'j — manier'o ĉirkaŭ'ir'i la bank'a'n prudent'o-regul'ar'o'n, uz'ant'e la financ'a'j'n merkat'o'j'n. Asoci'i la asekur'kompani'o'j'n, pensi'o'fondus'o'j'n kaj ali'a'j'n spekulaci'a'j'n fondus'o'j'n al la financ'ad'o de ekonomi'o signif'as pren'i krom'a'n risk'o'n: tiu'j invest'ist'o'j ne hav'as la spert'o'n neces'a'n por taks'i la kvalit'o'n de la prunt'o'j. Por mild'ig'i tiu'n mis'kon'o'n, ili anstataŭ'as fak'ec'o'n kaj proksim'ec'o'n de la prunt'ant'o'j per risk'o-kalkul'o'j, kiu'j, pas'int'ec'e, montr'iĝ'is ne'kapabl'a'j en'konsider'i la ne'atend'it'a'j'n re'turn'iĝ'o'j'n de la financ'a'j merkat'o'j. Eksplod'o de kredit-vezik'o hav'us konsekvenc'o'j'n des pli grav'a'j'n, ke la invest'ist'o'j ne pov'us, diferenc'e de la bank'o'j, profit'i la sav-rimed'o'j'n aplik'at'a'j'n de la centr'a'j bank'o'j.

Oni pov'us kred'i, ke kresk'ant'a uz'o de la kapital-merkat'o'j konduk'as al redukt'i la influ'o'n — por ne dir'i la mastr'ad'o'n — de la bank'o'j al la eŭrop'a ekonomi'o. Sed tiam, kial ili montr'iĝ'as tiom favor'a'j al la UKM-projekt'o? Tut'simpl'e ĉar ili mem kontribu'as, kaj masiv'e, al la shadow banking system. Ili ne nur prunt'as; ili ankaŭ ĉe'est'as sur la financ'a'j merkat'o'j. Tiu'j aktiv'aĵ'o'j ebl'ig'as al ili ĉirkaŭ'ir'i la regul'ar'o'j'n aplik'ebl'a'j'n al la tradici'a bank'a kredit'o, ĉef'e dank'e al kelk'a'j kompleks'a'j produkt'o'j, kiu'j inter'ŝanĝ'iĝ'as sur merkat'o'j tiel nom'at'a'j “ekster'bors'a'j” (angl'e: off exchange/ over the counter), sen regul'ig'o kaj sen tra'vid'ebl'ec'o.

Por financ'i tiu'j'n kelk'foj'e eg'e spekulaci'a'j'n aktiv'aĵ'o'j'n, la bank'o'j bezon'as freŝ'a'n mon'o'n. Ili de nun pov'os turn'iĝ'i al la Eŭrop'a Centr'a Bank'o (ECB), kiu decid'is akcept'i la akci'ig'it'a'j'n kredit'o'j'n kiel garanti'o'n inter'ŝanĝ'e kun likidaĵoj*. Tiu sub'ten'o de la ECB al la akci'ig'o pretend'as stimul'i la kredit'o'n al la “real'a ekonomi'o”. Ĉio ig'as ni'n pens'i, ke ĝi nutr'os precip'e la “ombr'o-financ'o'n”: la likidaĵoj ricev'it'a'j de la ECB don'os al la bank'o'j okaz'o'n real'ig'i nov'a'j'n profit'o'j'n, ekzempl'e dediĉ'ant'e ili'n al spekulaci'a'j aktiv'aĵ'o'j*. Tiel nask'iĝ'as la financ'a'j vezik'o'j, kaj tiel ili krev'as: la financ'ad'o-sistem'o baz'it'a sur la akci'ig'o est'as des pli romp'iĝ'em'a, ke, kaz'e de kriz'o, la akci'ig'it'a'j aktiv'o'j ne plu est'os akcept'it'a'j kiel garanti'o, las'ant'e la bank'o'j'n sen financ'ad'o, kiel oni vid'is kun la subprime. La projekt'o de uni'o de la kapital-merkat'o'j promes'as tiel trans'form'i la grand'a'j'n “universal'a'j'n” bank'o'j'n en financ'a'j'n prokrast'o-bomb'o'j'n.

*  Likidaĵo: tiu'j rimed'o'j, kiu'j'n oni pov'as ĉiam konvert'i en kontant'a'n mon'o'n, ekz trat'o'j, ĉek'o'j, kaj tuj enkasigeblaj aktiv'a'j ŝuld'o'j. (laŭ F. Munniksma, International Business Dictionary in nine languages, Kluwer-Deventer, Nederlando, 1974). - jmc.
*  Vd. Attac kaj Bast'a!, Le Livre noir des banques, Les Liens qui libèrent, Parizo, 2015.

Protekt'it'a de la rigard'o'j de la publik'o per la teknik'ec'o de la tem'o, la eŭrop'a Komision'o trankvil'e kun'ig'as la ingredienc'o'j'n de nov'a grav'a kriz'o. Tio des pli, ke la dis'volv'ad'o de la uni'o de la kapital'merkat'o'j en'kadr'iĝ'as en kun'tekst'o de nul'ig'o de la magr'a'j progres'o'j far'it'a'j de'post 2008. Kadr'e de ag'ad'plan'o por la UKM, la Komision'o prezid'at'a de s-ro Je'a'n-Claude Juncker lanĉ'is en oktobr'o 2015 konsult'iĝ'o'n por ident'ig'i la “regul'o'j'n, kiu'j mal'help'as la kapabl'o'n de ekonomi'o si'n financ'i kaj kresk'i” kaj ali'a'j'n “sen'util'a'j'n reglament'a'j'n ŝarĝ'o'j'n”*. La impost'o pri financ'a'j transakci'o'j, nun inter'traktat'a inter dek unu eŭrop'a'j land'o'j, pov'os far'iĝ'i sever'e kritik'at'a.

*  “Al'vok'o al atest'ant'o'j. Reglament'a kadr'o aplik'ebl'a al la financ'a'j serv'o'j en la Eŭrop'a Uni'o (EU)” (Appel à témoignages. Cadre réglementaire applicable aux services financiers dans l’UE), Eŭrop'a Komision'o, septembr'o 2015, http://ec.europa.eu

Diskut'ebl'a'j profit'o'j, konsider'ind'e grand'a'j risk'o'j: la UKM akumul'as la handikap'o'j'n. Ties fundament'o mem baz'iĝ'as sur erar'a diagnoz'o, ĉar la Komision'o ek'de la komenc'o ne konsider'as unu el la ĉef'a'j kaŭz'o'j de la ekonomi'a stagn'ad'o en la eŭrop'a teritori'o: la politik'o'j de buĝet'a kaj salajr'a mal'abund'o. Kiel montr'as mult'a'j enket'o'j, inter ali'a'j tiu de la ECB ĉe et'a'j kaj mez'a'j entrepren'o'j*, la entrepren'o'j ne invest'as mank'e de perspektiv'o'j, sekv'e de ne sufiĉ'a postul'o, deprim'it'a far'e de la mal'abund'a'j politik'o'j.

*  “Survey on the access to financ'e of enterprises (SAFE)”, Eŭrop'a Komision'o kaj eŭrop'a Centr'a Bank'o, http://ec.europa.eu

Rest'as la demand'o: kial akcel'i tiu'n projekt'o'n risk'o'plen'a'n, kun mal'cert'a'j konsekvenc'o'j? Ebl'e tem'as pri signal'o destin'it'a trankvil'ig'i Brit'uj'o'n kaj evit'i la Brexit, instig'ant'e ĝi'n rest'i en la eŭrop'a are'o. Hom'o'j, nepr'e ĉagren'a'j, sub'strek'os la ne'klar'a'j'n lig'o'j'n kiu'j'n s-ro'j Juncker kaj Hill hav'as kun la financ'a'j medi'o'j. La unu'a est'is reg'ist'ar'estr'o de unu el la ĉef'a'j impost-paradiz'o, Luksemburgo, de 1995 ĝis 2013, dum la du'a fond'is prem'grup'o-entrepren'o'n special'iĝ'int'a'n pri financ'o, Quiller Consultants, kiu inter'ali'e labor'is por la HSBC-bank'o en la kern'o de la City*. La vol'o de la Komision'o kaj de la ECB — tre engaĝ'it'a en tiu projekt'o — fleg'i la profit'donec'o'n de la eŭrop'a'j bank'a'j ĉampion'o'j front'e al la tut'mond'a konkurenc'o ankaŭ lud'as rol'o'n. Kvazaŭ por fort'ig'i la bild'o'n de Eŭrop'o je la serv'o de la bank'o'j kaj prav'ig'i la german'a'n dram'ist'o'n Bertolt Brecht, kiu skrib'is en Antigon'e (1948): “La memor'o de la hom'ar'o por si'a'j pas'int'a'j sufer'o'j est'as mir'ig'e mal'long'a.”

*  “Hill as financ'e commissioner should be rejected”, Observ'ej'o de la industri'a Eŭrop'o (Observatoire de l’Europe industrielle), Bruselo, septembr'o 2014.

Frédéric LEMAIRE kaj Dominique PLIHON


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Hillary Clinton front'e al ne'atend'it'e pugnema rival'o

Social'ist'o sturm'e kandidat'as al la Blank'a Dom'o

La antaŭ'elekt'o'j (parti'a nom'um'a procez'o) por la uson'a prezid'ant'a elekt'o de novembr'o 2016 komenc'iĝ'os la 1-an de februar'o. Ĉe la demokrat'o'j, s-in'o Hillary Clinton est'as oficial'e la plej ŝat'at'a, sed ŝi'a social'ist'a rival'o Bernie Sanders real'ig'is rimark'it'a'n progres'o'n dum la last'a'j monat'o'j. Kvankam li est'ig'as opon'o'n de la vaŝington'a'j reg'ant'a kast'o kaj amas'inform'il'o'j, li'a'j ide'o'j sukces'is kataliz'i part'o'n de la popol'a mal'kontent'o.

POr La mal'dekstr'a'j voĉ'don'ant'o'j en Uson'o, la itiner'o de s-ro Bernie Sanders est'as tre familiar'a. La senat'an'o de Vermont-ŝtat'o kaj kandidat'o por la antaŭ'elekt'o intern'e de la Demokrat'a Parti'o - kies membr'o li ne est'as — por la prezid'ant'a elekt'o de novembr'o 2016 aper'is en la publik'a sfer'o sam'e kiel la plej mult'a'j progres'em'ul'o'j en tiu land'o: per'e de mort'ont'a'j organiz'aĵ'o'j, vivetantaj marĝen'e de la uson'a politik'a viv'o.

Nask'it'a en Brooklyn en 1941 de jud'a'j ge'patr'o'j en'migr'int'o'j el Pollando, s-ro Sanders est'as student'o kiam li al'iĝ'as al la Lig'o de jun'a'j social'ist'o'j (Young People Social'ist League, YPSL), la student'a sekci'o de la Social'ist'a Parti'o de Uson'o. La sekv'a'n jar'o'n, dum la YPSL dis'fal'as sub la pez'o de si'a'j divid'o'j, li si'n ĵet'as en la batal'o'j'n de si'a temp'o: lukt'o por la civil'a'j rajt'o'j, kontraŭ la milit'o en Vjetnam'uj'o, ktp. Post'e, li engaĝ'iĝ'as en la Parti'o de uni'o kaj liber'ec'o, et'a parti'o lok'it'a en la mont'ar'a ŝtat'o Vermont, kie li prov'as plur'foj'e, sen sukces'o, akir'i posten'o'j'n de senat'an'o kaj guberni'estr'o.

Fin'e de la 1970-aj jar'o'j, li for'las'as politik'o'n kaj engaĝ'iĝ'as en projekt'o'j pri popol'a eduk'ad'o. Post'e, en 1979, li son'registr'as por la Folkways Records la parol'ad'o'j'n de tiu, kiu est'is kvin'foj'e kandidat'o de la social'ist'a Parti'o de Uson'o por la prezid'ant'a elekt'o, Eugene V. Debs. Li tiel don'as nov'a'n jun'ec'o'n al deklaraci'o'j tia'j, kia'j: “Mi ne est'as kapital'ist'a soldat'o, mi est'as prolet'ar'a revoluci'ul'o”“Mi est'as kontraŭ ĉiu'j milit'o'j, escept'e unu sol'a'n”. Kontraŭ'flu'a'j kred'o'konfes'o'j en land'o, kiu prepar'as si'n akcept'i la Re'ag'a'n-an kontraŭ-revoluci'o'n.

Du jar'o'j'n post'e tamen, ja surpriz'e, s-ro Sanders est'as elekt'it'a urb'estr'o de Burlington, la plej grand'a urb'o de Vermont: rimark'ind'a sukces'o, sub'strek'it'a de The Vermont Vanguard Press, la lok'a semajn'gazet'o, kiu proklam'as en special'a el'don'o “la Popol'a'n Respublik'o'n de Burlington. La nov'a urb'estr'o al'kroĉ'as ĉe la mur'o de si'a ofic'ej'o portret'o'n de Debs. Tri'foj'e re'elekt'it'a urb'estr'o, li aŭdac'iĝ'as kaj sukces'as trud'i si'n en 1990 kiel sen'de'pend'a'n elekt'it'o'n ĉe la Ĉambr'o de reprezent'ant'o'j. Tiu'n seĝ'o'n li konserv'as ĝis 2006, kiam li elekt'iĝ'as senat'an'o de Vermont. La portret'o de Debs nun ornam'as li'a'n ofic'ej'o'n de Kapitol'o en Vaŝington'o.

Feder'i dis'ig'it'a'j'n fort'o'j'n

KIel Sen'de'pend'a elekt'it'o, s-ro Sanders ne hezit'is kandidat'iĝ'i kontraŭ la demokrat'a Parti'o. Li'a vizi'o de social'ism'o tamen pli el'vok'as la sved'a'n eks'a'n ĉef'ministr'o'n (1969-1976 kaj 1982-1986) Olof Palm'e ol li'a'n mentor'o'n, la bolŝevik'o'n Debs. Li ŝat'as kompar'i la sukces'o'j'n de la sved'a Providenc'o-ŝtat'o kun la mal'egal'ec'o'j, kiu'j divid'as la uson'a'n soci'o'n, ĉiam insist'ant'e pri la infan'a mal'riĉ'ec'o kaj la mank'o de efik'a kaj al'ir'ebl'a san'asekur'o.

En li'a buŝ'o, la termin'o “social'ism'o” ĉef'e util'as por trans'don'i la long'a'n kaj riĉ'a'n histori'o'n de la progres'em'a tend'ar'o en Uson'o, larĝ'e ignor'at'a de la oficial'a'j diskurs'o'j. En la fakt'o'j, li'a politik'a lini'o kiel senat'an'o de Vermont preciz'e sekv'as tiu'n de la maldesktra al'o de la demokrat'a Parti'o. Kiel laŭt'e dir'is la 22-an de maj'o 2005 s-ro Howard De'a'n, tiam'a ĉef'o de la naci'a komitat'o de la demokrat'a Parti'o, en la el'send'o “Meet the Press”, “li est'as nur progres'em'a demokrat'o. La real'o est'as, ke Bernie Sanders voĉ'don'as 98% de la temp'o kun la demokrat'o'j”.

La sol'a sen'de'pend'a membr'o de la Kongres'o do ne est'as defend'ant'o de la revoluci'o, nek radikal'ul'o kia s-ro Jeremy Corbyn en Brit'uj'o*. Li'a batal'o cel'as re'dis'don'ad'o'n de riĉ'ec'o'j, ne kontest'i ties propriet'o'n aŭ ties reg'ad'o'n. En last'a'temp'a parol'ad'o, li tiel memor'ig'is, ke li ne kred'as je publik'a propriet'o de la produkt-rimed'o'j*”. Rest'as tamen, ke li'a progres'em'a engaĝ'iĝ'o klar'e diferenc'as de la pormastra pozici'o de li'a kontraŭ'ul'o Hillary Clinton.

*  Vd Alex Nunns, “Jeremy Corbyn, la fal'ig'end'a vir'o”, Le Monde diplomatique en esperant'o, oktobr'o 2015.
*  Parol'ad'o ĉe la universitat'o Georgetown, Vaŝington'o, DC, 19-a de novembr'o 2015.

Ĉio opon'as la demokrat'a'n parti'estr'in'o'n kaj ŝi'a'n social'ist'a'n rival'o'n. Ne est'as nur afer'o de stil'o, eĉ se la si'n'gard'em'a lingv'aĵ'o de unu, kies ĉiu vort'o ŝajn'as est'i pripesita de ŝi'a'j konsil'ant'o'j pri komunik'ad'o, kontrast'as kun la sen'ornam'a parol'o de la ali'a. Tio ankaŭ ne est'as afer'o de irit'a voj'o, eĉ se, en la temp'o kiam s-ro Sanders aktiv'is por la civil'a'j rajt'o'j — en 1964-, s-in'o Clinton sub'ten'is la tre konservativ'a'n respublik'an'a'n kandidat'o'n Barry Goldwater. La fundament'a diferenc'o inter ili ven'as de la esenc'o mem de ili'a'j politik'a'j vizi'o'j. S-in'o Clinton, kiu en 2003 voĉ'don'is por la milit'o en Irako, re'memor'ig'as foj'e al si'a publik'o, ke ŝi “reprezent'is Wall Street kiam ŝi est'is senat'an'o de Nov'jork'o. Ŝi'a rival'o, fervor'a pac'ism'a aktiv'ul'o, dezir'eg'as “politik'a'n revoluci'o'n”; per tio li kompren'as ne la konstru'o'n de social'ism'a soci'o, sed la part'o'pren'ad'o'n de la popol'o en la demokrat'a viv'o de la land'o, iel kiel la “civit'an'a revoluci'o” el'vok'it'a en Franc'uj'o de s-ro Jean-Luc Mélenchon.

Mir'konstern'as la observ'ant'o'j'n, ke social'ist'o pov'as est'i popular'a en la Uson'o de la 21-a jar'cent'o. Ekzist'o de politik'a'j person'ec'o'j profund'e mal'dekstr'a'j ne est'as ne'normal'a en Eŭrop'o, sed jes en Uson'o, kiu neniam en'hav'is popol'a'n amas-parti'o'n kapabl'a'n ek'pren'i la reg'potenc'o'n kaj establ'i vast'e redisdoneman reĝim'o'n. Dum plej grand'a part'o de la 20-a jar'cent'o, mult'a'j demokrat'a'j aktiv'ul'o'j tamen daŭr'e konstru'is la fundament'o'j'n de tia sistem'o. Labor'ist'a'j sindikat'o'j, organiz'aĵ'o'j por la civil'a'j rajt'o'j, asoci'o'j: la soci'a'j fort'o'j, kiu'j invest'is si'n en tiu projekt'o ne mal'aper'is. Tamen, ĉar ili ne hav'as pov'o'n en parti'o fund'e dediĉ'it'a al la defend'o de la kapital-interes'o'j, ili rest'as for'ten'it'a'j el la publik'a debat'o, oft'e sen ver'e rezist'i. Dum kresk'ant'a abism'o dis'ig'as ili'n de la grav'ul'o'j de la parti'o, ne est'as ver'e mir'ig'e, ke la diskurs'o de Bernie Sanders est'ig'as kresk'ant'a'n interes'o'n.

La ideologi'a'j pozici'o'j de s-in'o Clinton larĝ'e baz'iĝ'as sur la tradici'o de la “tri'a voj'o” star'ig'it'a de la Nov'a'j Demokrat'o'j. Tiu tendenc'o form'iĝ'is ĉe la fin'o de la 1980-aj jar'o'j sub aŭspici'o'j de la eks'a Demokrat'a Gvid- Konsili'o (Demokratic Leadership Council, DLC). Ili'a platform'o, konstru'it'a por respond'i al la triumf'ant'a konservativ'ism'o de la reagana period'o, asert'is, ke la ruin'iĝ'o de la soci'a'j mov'ad'o'j definitiv'e kondamn'as ĉi'a'n politik'o'n de impost'a just'ec'o, kaj ke neces'as al'iĝ'i al la princip'o de mal'pez'ig'it'a ŝtat'o, centr'ig'it'a sur help'o'j al entrepren'o'j pli ol sur la protekt'o al civit'an'o'j, al kiu'j oni konced'u nur kelk'a'j'n simbol'a'j'n pan'er'o'j'n.

Laŭ'long'e de la 1990-aj jar'o'j, la prezid'ant'o William Clinton kaj li'a edz'in'o potenc'e kontribu'is al la plen'um'o de la ideologi'a mutaci'o. S-ro Clinton ja, kaj ne Ronald Re'ag'a'n, proklam'is la “fin'o'n de la Providenc'o-ŝtat'o tia, kia ni kon'as ĝi'n”. Tiu, kiu est'is tiam la unu'a dam'o — kaj advokat'in'o — larĝ'e apog'is la re'form'o'j'n inspir'at'a'j'n de la Nov'a'j Demokrat'o'j, kiel ekzempl'e la leĝ'o'n de 1996, kiu redukt'is la soci'a'j'n help'o'j'n por la plej mal'riĉ'a'j*. Kvankam s-ro Barack Obama promes'is far'i ŝanĝ'o'j'n kiam li al'front'is ŝi'n dum la antaŭ'elekt'o'j de la parti'o, en 2008, li'a politik'o en la Blank'a Dom'o mal'mult'e de'voj'iĝ'is de la program'o de la eks'a DLC — se oni escept'as la re'form'o'n, ne'fin'it'a'n, de la san'asekur'o. Li'a konstant'a vol'o de kompromis'o kun la negoc'o-mond'o sen'iluzi'ig'is part'o'n de la demokrat'a baz'o.

*  Vd Loïc Wacquant, “Quand le président Clintonréforme” la pauvreté”, Le Monde diplomatique, septembr'o 1996.

Ĉi-last'a'j'n jar'o'j'n, plur'a'j mal'dekstr'a'j mov'ad'o'j prov'is renvers'i la prezid'ant'a'n lini'o'n, precip'e post la kriz'o de 2008. Ek'aper'o de la mov'ad'o Occupy Wall Street, strik'o de la instru'ist'o'j en Ĉikago, mobiliz'iĝ'o de la labor'ist'o'j de rapid-restoraci'o'j, strat'a'j manifestaci'o'j kontraŭ la polic'a'j per'fort'aĵ'o'j, publik'a'j debat'o'j pri en'spez'o-mal'egal'ec'o'j: mal'pli rimark'it'a'j de la amas'inform'il'o'j ol la fanfaron'ad'o'j de la Te'a Party aŭ la delir'o'j de s-ro Donald Trump, ĉiu'j tiu'j soci'a'j eksplod'et'o'j sugest'as, ke la uson'a mal'dekstr'o, konsider'at'a kiel mort'ant'a, ebl'e sur'voj'as al re'el'merg'iĝ'o.

S-ro Sanders mem pri'skrib'is si'a'n kandidat'iĝ'o'n kiel prov'o'n firm'ig'i kaj organiz'i tiu'n dis'ig'it'a'n mal'dekstr'o'n, kiu pen'as aŭd'ig'i si'n: “Mi kandidat'iĝ'as ja por kontribu'i al form'ad'o de koalici'o, kiu pov'as venk'i, kiu pov'as trans'form'i la politik'o'n*.” Neni'u pov'as antaŭ'dir'i la long'temp'a'j'n efik'o'j'n de li'a kampanj'o; sed, ses monat'o'j'n post li'a en'ir'o en la aren'o, ŝajn'as ke li traf'is cert'a'n sent'em'o'n en la land'o. Kelk'a'j el li'a'j publik'a'j kun'ven'o'j al'log'as dek'mil'o'j'n da hom'o'j. Al li mank'is dek'o da poent'o'j en Iowa; sed li ebl'e est'os la unu'a en New Hampshire, kie okaz'os la du'a demokrat'a antaŭ'elekt'o. Eĉ pli surpriz'e, la social'ist'a kandidat'o sukces'is si'a'n mon'kolekt'o'n — nepr'a kondiĉ'o por plu'viv'i en la uson'a politik'a viv'o:, Mez'e de decembr'o 2015, li jam est'is kolekt'int'a 41,5 milion'o'j'n da dolar'o'j ĉe 681 000 donac'int'o'j. Li'a antaŭ'e'n'ir'o ig'is s-in'o'n Clinton fleks'i kelk'a'j'n el si'a'j pozici'o'j: en oktobr'o, ŝi ekzempl'e anonc'is si'a'n opon'o'n kontraŭ la projekt'o de grand'a trans'atlantik'a merkat'o, kiu'n ŝi antaŭ'e sub'ten'is.

*  “Bernie Sanders is thinking about running for president”, The Nation, Nov'jork'o, 18-a de mart'o 2014.

La obstakl'o'j star'ig'it'a'j antaŭ s-ro Sanders rest'as tamen grand'eg'a'j, por ne dir'i ne'trans'ir'ebl'a'j. En plej grand'a part'o de la ŝtat'o'j tradici'e favor'a'j al la demokrat'o'j, la voĉ'don'ant'o'j konsider'as, ke li'a'j ŝanc'o'j venk'i ne egal'as tiu'j'n de s-in'o Clinton — malgraŭ ke kelk'a'j opini'enket'o'j antaŭ'vid'as li'a'n venk'o'n front'e al respublik'an'a kandidat'o. Krom'e, li pov'as kalkul'i pri sub'ten'o de neni'u “super-deleg'it'o”, tiu'j alt'rang'ul'o'j kaj elekt'it'o'j aŭ eks'a'j elekt'it'o'j, kiu'j est'as kvin'on'o de la deleg'it'o'j de demokrat'a konvenci'o. Eĉ la plej progres'em'a'j figur'o'j de la parti'o, kiel s-in'o Elizabeth Warren, s-ro Jesse Jacksons-ro Bill de Blasio, ne don'is al li publik'e si'a'n ben'o'n.

Por pli komplik'ig'i la situaci'o'n kaj don'i indik'o'n pri la nun'a stat'o de la sindikat'a mov'ad'o en Uson'o, ne mult'a'j labor'ist'a'j organiz'aĵ'o'j apog'as s-ro'n Sanders. En novembr'o la potenc'a inter'naci'a sindikat'o de la dung'it'o'j en serv'o'j (SEIU), kiu reprezent'as du milion'o'j'n da salajr'ul'o'j, decid'is sub'ten'i s-in'o'n Clinton, malgraŭ akr'a'j intern'a'j debat'o'j. Du monat'o'j'n antaŭ'e, la uson'a Federaci'o de Instru'ist'o'j (Aft) simil'e ag'is. S- in'o Clinton jam pov'as pretend'i pri la sub'ten'o de sindikat'a'j organiz'aĵ'o'j en'hav'ant'a'j 9,5 milion'o'j'n da membr'o'j, tio est'as du tri'on'o'j de ili'a tut'a nombr'o*.

*  Bri'a'n Mahoney kaj Marianne Levine, “SEIU endorses Clinton”, Politico.com, 17-a de novembr'o 2015.
Donald Trump, la bird'o'tim'ig'il'o

ESTAS ja not'ind'a'j escept'o'j: National Nurses United, la ĉef'a sindikat'o de ge'fleg'ist'o'j kun 180 000 an'o'j, la uson'a Sindikat'o de poŝt'ist'o'j (APWU), kiu nombr'as 200 000 an'o'j'n aŭ tiu de la labor'ist'o'j pri Komunik'ad'o (CWA, 700 000 an'o'j), ĉiu'j tri sub'ten'as s-ro'n Sanders. Sed la grand'a'j sindikat'o'j taks'as pli oportun'e kaj si'n'gard'e vet'i por la plej ŝat'at'a laŭ opini'enket'o'j. Simil'e kondut'as grand'a part'o de la asoci'a'j kaj komun'um'a'j ret'o'j — apart'e la nigr'a'j pastor'o'j, tre aŭskult'at'a'j en la paroĥ'o'j, kiu'j ne em'as pren'i risk'o'j'n.

S-in'o Clinton do ne dev'as tro zorg'i. Krom el si'a grand'a fam'ec'o, ŝi profit'as el la bru'eg'a'j sukces'o'j de s-ro Trump, kiu'j instig'as mult'a'j'n uson'an'o'j'n ir'i al la kandidat'in'o, kiu ŝajn'as la plej serioz'a kaj plej trankvil'ig'a. La Nov'a'j Demokrat'o'j ĉiam sukces'is plu'ten'i si'a'n domin'ad'o'n, prezent'ant'e si'n kiel la plej mal'grand'a'n mal'bon'o'n...

La kampanj'o de s-ro Sanders cel'as nek trans'form'i la Demokrat'a'n Parti'o'n de intern'e, kiel esper'is far'i Eugene McCarthy en 1968 aŭ Georg'e McGovern en 1972, nek konstru'i mal'dekstr'a'n fort'o'n kompar'ebl'a'n al la “ĉiel'ark'a koalici'o”, kiu star'iĝ'is en la 1980-aj jar'o'j ĉirkaŭ la kandidat'iĝ'o de s-ro Jesse Jackson. Sed ĝi propon'as al milion'o'j da for'las'it'o'j okaz'o'n laŭt'ig'i la voĉ'o'n kaj postul'i ali'a'n politik'o'n ol koluzi'o kun Wall Street. Jen kial la social'ist'a kandidat'o kapt'as la atent'o'n de la voĉ'don'ont'o'j: li re'star'ig'as la ide'o'n laŭ kiu la ŝtat'o pov'as help'i la mal'pli bon'ŝanc'a'j'n, se ĝi apog'as si'n sur soci'a'j mov'ad'o'j kapabl'a'j konstru'i fort'o'rilat'o'n kontraŭ la mon'potenc'o.

Kvankam dum la last'a'j monat'o'j ĝi ne ĉes'is kresk'i, la nombr'o de aktiv'ul'o'j part'o'pren'ant'a'j la kampanj'o'n de la social'ist'a kandidat'o ne super'as kelk'a'j'n mil'o'j'n. El 325 milion'o'j da loĝ'ant'o'j, est'as mal'mult'e. Sed ebl'e tio sufiĉ'as por en'konduk'i mal'dekstr'a'j'n ide'o'j'n en la publik'a'n debat'o'n kaj don'i argument'o'j'n al tiu'j, kiu'j konfuz'e sent'as, ke la “miliard'ul'a klas'o”, kiel ĝi'n nom'as s-ro Sanders, ne est'as fremd'a al ili'a mal'feliĉ'o.

Se oni konsider'as la natur'o'n kaj histori'o'n de la Demokrat'a Parti'o, part'o'pren'i en ties antaŭ'elekt'o'j est'as ja aŭdac'a strategi'o. Sed la sen'de'pend'a senat'an'o de Vermont hav'as mal'mult'o'n por perd'i kaj mult'o'n por gajn'i; kaj unu'e la nask'iĝ'o'n de nov'a publik'o, kiu'n ne plu tim'ig'as la tim'ind'a vort'o “social'ism'o”.

BHASKAR SUNKARA


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Kvazaŭ instituci'ig'it'a fi'komerc'o de petrol'o

Benino funkci'as per kontraband'o

Pionir'o de demokrati'o en Afrik'o, Benino nun tra'viv'as kampanj'o'n por la elekt'o de si'a prezid'ant'o en februar'o. Sed, kvankam altern'o est'as tradici'o en tiu mal'grand'a land'o, kiu hav'as komun'a'n land'lim'o'n kun Niĝerio, ĝi'a ekonomi'o liber'iĝ'as el regul'o'j kaj baz'iĝ'as sur grand'skal'a kontraŭ'leĝ'a komerc'o de benzin'o. Jen simptom'o de malfortikigita ŝtat'o.

Dis'radi'ant'a'j verd'a'n fluoresk'a'n lum'o'n, vitr'a'j botel'eg'o'j el'merg'iĝ'as en la nokt'o rand'e de la ŝose'o'j de Koto'nu'o kaj Port'o Nov'o, la du plej grand'a'j urb'o'j de Benino. Sur lign'a'j tabl'o'j, lum'tub'o'j indik'as la vend'o'lok'o'j'n de la kpayo, tiu kontraband'a benzin'o ven'ant'a el najbar'a Niĝerio. En la goun-gbe-lingv'o, unu el la lingv'o'j de la land'o, kpayo signif'as “ne original'o” aŭ “surogat'o”. Sol'a esper'o gajn'i iom da mon'o por mil'o'j da urb'an'o'j, tiu brul'aĵ'o tra'ir'as kontraŭ'leĝ'e la 770-kilo'metr'a'n land'lim'o'n, kiu'n Benino, et'a land'o kun 10 milion'o'j da loĝ'ant'o'j, kun'divid'as, ĉe si'a orient'a flank'o, kun Niĝerio, gigant'o de Okcident'a Afrik'o, kun si'a'j 177 milion'o'j da loĝ'ant'o'j.

Achille kaj Marcel, du frat'o'j 21- kaj 17-jar'a'j, aktiv'as ĉirkaŭ vend'o'tabl'o rand'e de bulvard'o, apud la sub'ĉiel'a bazar'o de Dantokpa, la plej grand'a en Koto'nu'o (du'dek hektar'o'j). Help'e de plast'a'j akv'um'ad-tub'o'j kaj funel'o'j, ili si'n'gard'e verŝ'as la benzin'o'n, re'spirant'e sen mask'o la venen'a'j'n vapor'o'j'n. Mal'rapid'e, la kuproflava likv'aĵ'o flu'as el la flav'a'j kanistr'o'j en vitr'a'j'n botel'eg'o'j'n aŭ re'uz'at'a'j'n alkohol-botel'o'j'n. La plej aĝ'a frat'o rezign'is pri stud'o'j post la bakalaŭr'o. La pli jun'a, ankoraŭ lice'an'o, ven'as vesper'e post si'a'j hejm'task'o'j. La patr'in'o, fleg'ist'in'o, eduk'as sol'a si'a'j'n kvar ge'fil'o'j'n. “Ni dev'as help'i la famili'o'n, kaj diplom'o'j est'as sen'util'a'j, klar'ig'as Achille. Ĉi tie, sen person'a'j rilat'o'j, oni ne trov'as labor'o'n.”

Dank'e al si'a komerc'a aktiv'ad'o, ili vend'as inter 1 000 kaj 1 500 litr'o'j'n semajn'e, kun profit'o je 150 ĝis 200 eŭr'o'j monat'e. Mult'e pli ol la minimum'a salajr'o de ŝtat'funkci'ul'o, kiu est'as 60 eŭr'o'j monat'e. Sam'e kiel la ali'a'j vend'ist'o'j de kpayo, kiu'j'n oni taks'as 200 000, sed kies preciz'a nombr'o ne est'as kon'at'a, la du frat'o'j akcept'as la risk'o'j'n de la meti'o.

Unu'a risk'o: la grand'a vari'em'o de la prez'o'j. Tiu'j preskaŭ du'obl'iĝ'is inter maj'o kaj aŭĝusto 2015, por ating'i 650 afrik'a'j'n frank'o'j'n por unu litr'o (1 eŭr'o); konsekvenc'o de la prez'alt'iĝ'o sur la niĝeria merkat'o, kaŭz'it'a de grav'a'j ne'pag'o'j de la ŝtat'o al la petrol'a'j produkt'ant'o'j kaj al la mal'cert'ec'o'j lig'it'a'j al la prezid'ant'a elekt'o de la 31-a de mart'o 2015*. La kpayo tiam ne plu est'is konkur'kapabl'a rilat'e al la laŭ'leĝ'a benzin'o, import'at'a el divers'a'j produkt'ant'a'j land'o'j de 6 aŭ 7 import'ant'o'j, kiu'j vend'is ĝi'n 570 afrik'a'j'n frank'o'j'n en la leĝ'a'j benzin'staci'o'j. La ne'leĝ'a komerc'o tamen daŭr'is rand'e de la ŝose'o'j, sen profit'o por la detal'a'j vend'ist'o'j. La nigr'a merkat'o tiom dis'volv'iĝ'is, ke la ret'o de oficial'a'j benzin'staci'o'j, diferenc'e de la najbar'a'j land'o'j, Tog'o, Ganao aŭ Ebur-Bord'o, hav'as nur 350 vend'o'lok'o'j'n. Preskaŭ 80% de la land'a konsum'ad'o de benzin'o okaz'as tra kontraband'o, taks'as la Afrik'a Bank'o por dis'volv'ad'o (ABD)*. La prez'o de la kpayo mal'alt'iĝ'is en septembr'o 2015, re'ven'ant'e al nivel'o 300 ĝis 350 afrik'a'j frank'o'j por litr'o (0,50 eŭr'o), tio est'as 30 ĝis 40% mal'pli ol la benzin'staci'a tarif'o.

*  Vd Pierre Rimbert, “Pétrole et paranoïa”, Le Monde diplomatique, april'o 2015.
*  Daniel Ndoye, “Baisse des cours du pétrole: l’occasion d’en fin'ir avec la contrebande dessence au Bénin?”, Afrik'a Bank'o por Dis'volv'ad'o (Banque africaine de développement), Abiĝano, 22-a de decembr'o 2014.

Rival'o de Sud-Afrik'o por la titol'o “ekonomi'a lokomotiv'o” de la kontinent'o, dek unu'a produkt'ant'o de petrol'o en la mond'o, Niĝerio komenc'is en 2012 redukt'i la subvenci'o'j'n al la brul'aĵ'o'j, sen tut'e sukces'i. Kial'o de tiu mal'sukces'o est'as: ĝi'a loĝ'ant'ar'o, kiu okup'as la 152-an rang'o'n el 187 en la klas'ad'o laŭ la indic'o de hom'a dis'volv'iĝ'o (IHD) de la Program'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por dis'volv'ad'o (Pund), rest'as unu el la plej mal'riĉ'a'j en la mond'o. Ĉiu'foj'e kiam la prez'o de benzin'o alt'iĝ'as, per'fort'a'j popol'ribel'o'j okaz'as en Lag'os, la ekonomi'a ĉef'urb'o*. Mank'o-kriz'o'j okaz'as ceter'e kiam la import'ant'o'j re'ten'as si'a'j'n stok'o'j'n, kiel ekzempl'e en maj'o 2015, por prem'i al la publik'a potenc'o.

*  Vd Je'a'n-Christophe Serv'ant, “Au Nigeria, le pétrole de la colère”, Le Monde diplomatique, april'o 2006.

La situaci'o tuj re'eĥ'as al la prez'o de kpayo en Benino. Krom tiu kontraŭ'leĝ'a komerc'o de benzin'o, kiu laŭ'dir'e nask'as pli ol 122 milion'o'j'n da eŭr'o'j jar'e kaj impost'a'n en'spez-mank'o'n por la ŝtat'o, de almenaŭ 30 milion'o'j da eŭr'o'j*, la land'a ekonomi'o baz'iĝ'as sur koton'o kaj agr'o'kultur'o (36% de la mal'net'a en'land'a produkt'o - MEP), sed ankaŭ sur la po'grand'a kaj po'mal'grand'a komerc'o (18%) kaj la transport'ad'o (11%), ambaŭ sektor'o'j turn'it'a'j al Niĝerio. La Koto'nu-haven'o ja util'as kiel du'a'rang'a mar'haven'o al la gigant'a urb'o Lag'os, situ'ant'a je nur 120 kilo'metr'o'j.

*  Henri Doutetien, “Et si no'us osions formaliser le “kpayo ”?”, La Croix du Bénin, n-ro 1159, Koto'nu'o, 17-a de aŭgust'o 2012.

Ali'a danĝer'o, foj'e mort'ig'a por la vend'ist'o'j: incendi'o, kiel tiu kiu detru'is, la 31-an de oktobr'o 2015, part'o'n de la bazar'o Dantokpa sekv'e de rapid'eg'a post'kur'o de kamion'o plen'a je kpayo far'e de polic'ist'o'j. Ĉiu'moment'e la vend'o'tabl'o'j pov'as ek'fajr'i ĉe la voj'rand'o, kiam aŭt'o aŭ motor'cikl'o aĉet'as benzin'o'n sen esting'i si'a'n motor'o'n. Sufiĉ'as, ke benzin'gut'o fal'as sur spark'il'o por ke ĉio ek'flam'iĝ'as. “Ni'a'j kurac'ist'o'j dev'as urĝ'eg'e fleg'i, per mal'mult'a'j rimed'o'j, terur'a'j'n vund'o'j'n, tri'a'grad'a'j'n brul'vund'o'j'n”, deklar'as s-ro Kessile Sare Tchala, eks'a ministr'o pri san'o.

“Tiu'n komerc'o'n ne ebl'as re'form'i”

La tut'a'n nokt'o'n, la vend'ist'o'j, kiu'j kelk'foj'e est'as jun'a'j adolesk'ul'o'j aŭ vir'in'o'j kun beb'o sur'dors'e, serv'as si'a'j'n klient'o'j'n, kiu'j plej mult'a'j est'as motor'cikl'ist'o'j kun'port'ant'a'j ĝis kvin person'o'j'n. Kun la zémidjans, tiu'j proksim'um'e 150 000 motor'cikl'o-taksi'o'j, kiu'j svarm'as en la urb'o Koto'nu'o, kaj mank'e de publik'a'j transport'o'j, la du'rad'a'j vetur'il'o'j (moped'o'j) est'as la plej ŝpar'ig'a transport-rimed'o. Ili est'as ali'a fac'et'o de la ne'formal'a ekonomi'o de Benino, sen kiu est'as preskaŭ ne'ebl'e trov'i labor'o'n. Kiel ĉie en Okcident'a Afrik'o, la sen'labor-proporci'o de la jun'ul'o'j rest'as tre alt'a: 60% ĉe la 25-34-jar'ul'o'j.

Al'ven'ant'a'j pli kaj pli mult'nombr'a'j ĉiu'jar'e sur la labor'merkat'o pro la demografi'a vigl'ec'o, la jun'ul'o'j fuĝ'as el la mal'riĉ'ec'o de la kamp'ar'o, kie preskaŭ 40% de la loĝ'ant'ar'o viv'as sub la mal'riĉ'o-nivel'o, kontraŭ 31% en la urb'o'j. Rezult'o: la Koto'nu-urb'eg'o kvar'obl'iĝ'is en'e de tri'dek jar'o'j, koncentr'ant'e 16% de la loĝ'ant'ar'o sur apenaŭ 0,7% de la naci'a teritori'o*. “La mov'o'j de la loĝ'ant'ar'o simil'as al spir'ad'o, observ'as s-ro Nicéphore Soglo, urb'estr'o de la ĉef'urb'o kaj eks'a prezid'ant'o. Koto'nu'o hav'as unu milion'o'n da loĝ'ant'o'j nokt'e, kaj du'obl'o'n dum'tag'e, ĉar oni ven'as tie'n eĉ el Niĝerio, por negoc'i afer'o'j'n. Ĉiu'vesper'e, la urb'o mal'plen'iĝ'as profit'e al la dorm'ej'o-urb'o'j, ĝis Port'o Nov'o kaj Ouidah, situ'ant'a'j respektiv'e je 43 kaj 38 kilo'metr'o'j.”

*  Por ĉiu'j nombr'o'j koncern'e Beninon, vdBénin 2015”, prilanda not'o en la raport'o 2015 “Ekonomi'a'j perspektiv'o'j en Afrik'o” (Perspectives économiques en Afrique) de la Afrik'a Bank'o por Dis'volv'ad'o (ABD), de la Organiz'aĵ'o pri Ekonomi'a'j Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o (OEKE) (angl'e: Organisation for Economic Co-operation and Development - OECD) kaj de la Program'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Dis'volv'ad'o (Pund), (angl'e: UNDP).

De la 11-a ĝis la 15-a hor'o, la metropol'o do viv'as si'a'n “go-slow-hor'o'n, oft'a vort'o en Benino, kiu origin'e est'is uz'at'a por la trafik-ŝtop'iĝ'o'j de Lag'os. Oni ja don'is rimed'o'j'n por organiz'i la motor'cikl'a'j'n taksi'o'j'n; program'o por re'nov'ig'o de la material'o eĉ est'is financ'it'a de la franc'a Agent'ej'o por dis'volv'ad'o (Fad) cel'e ek'uz'i mal'pli poluciantajn maŝin'o'j'n. Sed oni ne plan'is kredit'o'n aŭ financ'a'n mekanism'o'n por la ŝofor'o'j, kiu'j ne hav'as sufiĉ'e da mon'o por aĉet'i nov'a'n motor'cikl'o'n. Kaj rilat'e la kpayo, la urb'estr'o nur pov'as konstat'i si'a'n relativ'a'n sen'pov'o'n: “La proksim'ec'o de Niĝerio ig'as mal'facil'a la mastr'ad'o'n de la ne'formal'a komerc'o, klar'ig'as s-ro Soglo. Mank'e de region'a politik'o, ni ne hav'as viv'i'pov'a'n solv'o'n.”

En la real'o, la komerc'o ne profit'as nur al la detal'a'j komerc'ist'o'j. Inter la po'grand'a'j komerc'ist'o'j, trov'iĝ'as ankaŭ fam'ul'o'j de la negoc'o'mond'o aŭ de la politik'o. Tiu'j hom'o'j, foj'e kon'at'a'j kaj fam'a'j, hav'as rimed'o'j'n por grand'kvant'e aĉet'i la kpayo kaj stok'i ĝi'n. Ili ĝi'n re'vend'as post'e al la strat-vend'ist'o'j, el'pren'ant'e si'a'n marĝen'o'n. Ĉe iu'j punkt'o'j de la land'lim'o, ankaŭ la dogan'ist'o'j zorg'e part'o'pren'as, el'pren'ant'e el ĉiu 50-litr'a kanistr'o modest'a'n “impost'o'n” je 100 afrik'a'j frank'o'j (0,15 eŭr'o), kiu tuj mal'aper'as en ili'a poŝ'o. Ili tiel komplet'ig'as si'a'n salajr'o'n, dum la ver'a impost'o est'as 25% de la laŭ'leĝ'a benzin'prez'o.

En tiu land'o, kiu dezir'as est'i ekzempl'a, ĉiu'j prov'o'j mal'permes'i la kpayo est'is dolor'ig'a'j mal'sukces'o'j. Eks'a “student'a kvartal'o de Afrik'o”, Benino est'is la unu'a ŝtat'o el la kontinent'o kiu organiz'is liber'a'j'n elekt'o'j'n, en 1990. De'post tiam, altern'o de la reg'ant'o'j far'iĝ'is la regul'o; sed, mal'antaŭ tiu demokrat'a montr'o'fenestr'o kaŝ'iĝ'as mal'fort'a ŝtat'o, ne'kapabl'a re'form'i la petrol-proviz'ad'o'n de la land'o. En januar'o 2013, popol'ribel'o'j eksplod'is en la urb'o Sémé-Kpodji post kiam polic'ist'o'j konfisk'is stok'o'j'n de kontraŭ'leĝ'a petrol'o. Benzin'o-vend'ist'o'j eĉ baston'frap'is la edz'in'o'n de polic'ist'o, antaŭ ol kapt'i li'n mem kaj per'fort'e rezist'i al la arme'o. La milit'ist'o'j dev'is vok'i help'o'trup'o'n por al'front'i la kpayo-vend'ist'o'j'n, kiu'j star'ig'is barikad'o'j'n en la nokt'o... La reg'ist'ar'o de la prezid'ant'o Bon'i Yayi est'is tiam dev'ig'it'a rezign'i pri ĉiu lukt'o kontraŭ la kontraŭ'leĝ'a benzin'komerc'o. Ĝis nun, li daŭr'e toler'as la masiv'a'n kontraband'o'n, kiu sen'kaŝ'e okaz'as sur li'a teritori'o.

“La kpayo ja rivel'as la funkci'ad'o'n de la land'o, resum'as la benina politik'olog'o Gilles Olakounié Yabi, fond'int'o de la sen'de'pend'a pens'o'grup'o West African Citiz'e'n Think Tank (Wathi), lok'it'a en Dakar'o. Ĝi ilustr'as la lig'o'n kun Niĝerio, la grav'ec'o'n de la ne'formal'a sektor'o en la ekonomi'o, sed ankaŭ la paradoks'o'j'n de la ŝtat'o-mastr'um'ad'o en demokrat'a sistem'o.” En najbar'a Togoland'o, la arme'a kaj korupt'it'a diktatur'o de la reg'ant'a klan'o sukces'is mal'permes'i la kpayo-komerc'o'n, kiu ne prosper'is. Ĉi tie, la ŝtat'o hav'as nek la materi'a'j'n rimed'o'j'n, nek la neces'a'n aŭtoritat'o'n. “Fakt'e, ne ebl'as re'form'i tiu'n komerc'o'n, daŭr'ig'as Yibi. Kiu vol'as koler'ig'i la mil'o'j'n da hom'o'j rekt'e de'pend'ant'a'j de ĝi? La ver'a problem'o, laŭ mi'a opini'o, est'as ke la demokrat'a sistem'o lim'iĝ'as je la organiz'o de elekt'o'j. Pri la ceter'o, ĝi montr'iĝ'as tre pervers'a kaj funkci'as sen iu ajn sent'o de ĝeneral'a interes'o.”

La fi'komerc'o daŭr'as ĉar ĉiu'j trov'as en ĝi si'a'n interes'o'n, en kun'tekst'o kie la ne'formal'a sektor'o util'as kiel savklapo. Mal'permes'i la nigr'a'n merkat'o'n ver'ŝajn'e minac'us la politik'a'n kaj soci'a'n stabil'o'n de Benino, kiu, sam'e kiel mult'a'j afrik'a'j land'o'j, mezur'as la diferenc'o'n inter si'a'j geo'ekonomi'a'j trud'aĵ'o'j kaj la postul'o'j al “bon'a reg'ad'o” de la inter'naci'a'j financ'a'j instituci'o'j.

Konfuz'o inter person'a interes'o kaj ĝeneral'a interes'o

Inter la profund'a'j kaŭz'o'j de tiu paralel'a ekonomi'o, est'as ankaŭ cert'a kompren'o de la soci'a viv'o. “Pli'riĉ'iĝ'o, per ĉiu'j rimed'o'j, est'as larĝ'e percept'it'a kiel legitim'a”, rimark'as negoc'ist'o sub kondiĉ'o de anonim'ec'o. De kelk'a'j jar'o'j, skandal'o'j mult'iĝ'as sur la gazet'a'j front'paĝ'o'j. Jen la last'a: la defraŭd'o de preskaŭ 4 milion'o'j da eŭr'o'j, el mon'help'o al'port'it'a de Nederlando por la akv'o-sektor'o. Korupt'o far'iĝ'is konstant'a mal'san'o, tiel ke mult'a'j projekt'o'j inter la plej urĝ'a'j neniam real'iĝ'as. Ĉiu nepr'e vol'as el'pren'i si'a'n “makler'aĵ'o'n” antaŭ ol lanĉ'i la real'ig'ad'o'n. La nov'a flug'haven'o de Koto'nu'o, anonc'it'a de dek jar'o'j, neniam est'is konstru'it'a, malgraŭ la risk'o'j de la nun'a flug'haven'o, situ'ant'a en'urb'e. Sam'e, la “ŝose'o de fiŝ'ad'o” laŭ'long'e de la mar'bord'o, ne est'is asfalt'it'a, kaj la pont'o, kiu ebl'ig'us mal'obstrukc'i la cirkul'ad'o'n en Port'o Nov'o, ankoraŭ atend'as.

La politik'olog'o Gilles Yabi publik'e mal'laŭd'as la persist'o'n de tio, kio'n li nom'as “kpayo-demokrati'o”* — tio est'as surogat'o de demokrati'o. En tiu'j sistem'o'j, mank'e de klar'a lim'o inter la publik'a'j aktiv'aĵ'o'j kaj la ne'formal'a ekonomi'o, la rol'o, kiu'n dev'us lud'i la ŝtat'o-agent'o'j konfuz'iĝ'as kun la streb'ad'o al si'a person'a interes'o. Ĉi tiu tord'iĝ'o trov'iĝ'as je ĉiu'j nivel'o'j de la soci'o, instig'ant'e ĉirkaŭ'ir'i la regul'o'j'n kaj serĉ'ad'i tuj'a'n profit'o'n. Pro tia sen'pun'ec'o, la ŝtat'o hav'as plu neniu'n aŭtoritat'o'n.

*  GillesYabi, “L’Afrique n’a pas besoin de démocratiekpayo””, Géopolitique africaine, n-ro 53-54, Parizo, januar'o-mart'o 2015.

En tiu kun'tekst'o, la nom'um'o kiel ĉef'ministr'o de s-ro Lionel insou, kon'at'a kiel dinamik'a vir'o, far'e de la prezid'ant'o Bon'i Yayi, en juni'o 2015, vek'is la esper'o'j'n de part'o de la urb'a jun'ul'ar'o. La franc'o-benina eks'a afer-bank'ist'o est'as percept'at'a kiel kapabl'a propon'i ali'a'j'n perspektiv'o'j'n ol motor'cikl'o'n aŭ kpayo. Sed pri li'a manovr'o-spac'o tamen mult'a'j dub'as. Dum'e, Benino daŭr'e funkci'as per la kpayo, laŭ logik'o de ĉiu'tag'a plu'viv'o.

Sabin'e CESSOU


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Risk'o'plen'a referendum'o en Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o

Brexit”: Cameron en si'a propr'a kapt'il'o

Sub'ten'o de la mastr'ar'o, ĝen'it'a apog'o de la Labor'ist'a parti'o, ver'ŝajn'a'j ced'o'j de la Eŭrop'a'j partner'o'j: antaŭ la referendum'o pri eks'iĝ'o de Briti'o el Eŭrop'a Uni'o, ĉio dev'us trankvil'ig'i la Brit'a'n ĉef'ministr'o'n opon'ant'a'n la “Brexit”. Tamen la kontraŭ-Eŭrop'a sent'o pli vigl'iĝ'as, minac'ant'e li'n.

Firme ten'u mi'n, aŭ mi ĉio'n frakas'as”: jen, traduk'it'a en ne'diplomat'a'j vort'o'j, la mesaĝ'o, kiu'n S-ro David Cameron liver'is al si'a'j 27 koleg'o'j de la Eŭrop'a Konsili'o la pas'int'a'n 17-an de septembr'o en Bruselo. Laŭ la grand'a tradici'o de tia'j ĉefkunvenoj la Brit'a ĉef'ministr'o anonc'is, ke li est'as pret'a batal'i “la tut'a'n nokt'o'n” por el'tir'i el si'a'j koleg'o'j konsent'o'n por re'trakt'i la kondiĉ'o'j'n de la Brit'a an'iĝ'o al Eŭrop'a Uni'o. Li alud'e kompren'ig'is, ke krom ricev'i kontent'ig'o'n, li est'os bedaŭr'ind'e dev'ig'it'a vok'i si'a'j'n sam'civit'an'o'j'n voĉ'don'i por “Brexit”, t.e. eks'iĝ'o de Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o el EU.

Fakt'e la kun'ven'o tre fru'e fin'iĝ'is, je nokt'o'mez'o, sen rezult'o, kaj ĉi'a'j decid'o'j est'is prokrast'it'a'j ĝis la ven'ont'a Konsili'o, kun'vok'it'a la 17-an kaj 18-an de februar'o. Bon'a'j kamarad'o'j, kaj dezir'ant'a'j evit'i li'a'n humil'iĝ'o'n, la partner'o'j de S-ro Cameron akord'iĝ'is por las'i li'n post'e asert'i antaŭ la mult'a'j ĉe'est'ant'a'j Brit'a'j komunik'il'o'j: “la bon'a nov'aĵ'o est'as, ke ekzist'as ebl'o de inter'konsent'o.” Neni'u pov'us est'i pli mal'preciz'a... sed, re'ven'int'e en si'a'n land'o'n, tio ebl'ig'as far'i bon'a'n titol'o'n, mank'e de venk'o'kri'o.

La ĉef'ministr'o list'ig'is si'a'j'n postul'o'j'n en leter'o send'it'a la 10-an de novembr'o 2015 al S-ro Donald Tusk, la pol'a prezid'ant'o de la Eŭrop'a Konsili'o. Ili est'is grup'ig'it'a'j sub kvar rubrik'o'j: ekonomi'a reg'ec'o, konkurenc'ec'o, suveren'ec'o kaj en'migr'ad'o. Per “ekonomi'a reg'ec'o” S-ro Cameron ĉef'e alud'as la protekt'o'n de la interes'o'j de la City. Li postul'as, ke est'u entekstigita, ke Eŭr'o ne est'as la sol'a valut'o de EU kaj ke neni'a apart'ig'o traf'as la land'o'j'n, kiu'j ne uz'as ĝi'n. La cel'o de la ĉapitr'o pri konkurenc'ec'o est'as ankoraŭ pli mal'regul'ig'i la intern'a'n merkat'o'n, kaj ĉef'e, kiam oni deĉifr'as la alud'o'j'n, la labor'jur'o'n. Pri suveren'ec'o S-ro Cameron est'as tre eksplic'a, kaj esprim'as tri postul'o'j'n: for'ig'i el la traktat'o'j ĉiu'j'n referenc'o'j'n al cel'o de “ĉiam pli kaj pli ferm'a uni'o inter la Eŭrop'a'j popol'o'j”, don'i al la naci'a'j parlament'o'j la rajt'o'n blok'i ĉiu'j'n propon'o'j'n pri komun'a leĝ'a akt'o, kiu'n ili opini'us mal'taŭg'a, kaj strikt'e aplik'i la princip'o'n de akcesor'ec'o: “Eŭrop'o kiam neces'as, naci'o kiam ebl'as.”

Ja en la kvar'a ĉapitr'o, tiu pri en'migr'ad'o, aper'as, inter ali'a'j afer'o'j, la neces'o por labor'ist'o ven'int'a de ali'a land'o de EU pruv'i kvar jar'o'j'n da ĉe'est'o kaj kotiz'ad'o en Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o antaŭ ol akir'i la sam'a'n profit'o'n, kiel si'a brit'a koleg'o, kiam tem'as pri serv'o'j lig'it'a'j al dung'ad'o aŭ soci'a loĝ'ej'o. Tio est'us damaĝ'i la princip'o'n de neapartigo inter la civit'an'o'j de la du'dek-ok land'o'j, kiu'j, laŭ la traktat'o'j - en iu'j kaz'o'j post inter'ŝtup'a temp'o - hav'as la rajt'o'n instal'iĝ'i kaj labor'i en iu ajn membr'o'ŝtat'o. Ali'dir'it'e, tio minac'as unu el la kvar “fundament'a'j liber'o'j” de EU, tiu'n de hom'a cirkul'ad'o.

Pridemandinda est'as la moment'o, kiu'n S-ro Cameron elekt'is por antaŭ'met'i propon'o'j'n pri re'form'o'j de EU - iel akompan'it'a'j'n de ĉantaĝ'o - kiu'j hav'as neni'o'n apart'e nov'a'n en Briti'o. Fakt'e, li elekt'is neni'o'n. Li trov'is si'n kapt'it'a de mov'o kaj kalendar'o, kiu'j'n li mem ek'start'ig'is. Kaj ne pro profund'a'j konvink'o'j, sed pro politik'a'j taktik'a'j manovr'o'j: simpl'e tem'is por li venk'i en la parlament'a balot'ad'o de 2015! Terur'it'a de la pli'fort'iĝ'o de la eŭr'o'fobi'a Parti'o por sen'de'pend'ec'o de Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o (United Kingdom Independence Party, UKIP)*, kiu kontraŭ'batal'is la konservativ'a'n parti'o'n en part'o de ĝi'a'j kutim'a'j voĉ'don'ant'o'j, li decid'is ced'i i'o'n al ĝi por sen'arm'ig'i ĝi'n. La cel'o: cert'ig'i al si nov'a'n kvin'jar'a'n lu'kontrakt'o'n ĉe la 10 Downing Street, en kiu'n li ek'loĝ'is post la balot'ad'o de 2010, kiel ĉef'o de koalici'a reg'ist'ar'o kun'ig'ant'a konservativ'ul'o'j'n kaj liberal'demokrat'o'j'n.

*  Leg'u Owen Jones, “Colère social'e, vot'e à droite”, Le Monde diplomatique, oktobr'o 2014.

Tuj en 2011, li adopt'ig'is leĝ'o'n en parlament'o, kiu dev'ig'as okaz'ig'i referendum'o'n - kaj ne nur balot'ad'o'n en parlament'o - por ratif'i ĉiu'n traktat'o'n trans'don'ant'a'n nov'a'j'n signif'o'hav'a'j'n pov'o'j'n al Eŭrop'a'j instituci'o'j. Jen aranĝ'o kapabl'a mal'esper'ig'i Bruselon, kie la ide'o rekt'e don'i decid'rajt'o'n al popol'o'j est'ig'as inkub'sonĝ'o'j'n... En januar'o 2013, S-ro Cameron ankoraŭ plu'ir'is promes'ant'e, se li est'us venk'int'a en la ven'ont'a parlament'a balot'ad'o, organiz'i antaŭ la fin'o de 2017 referendum'o'n pri plu'daŭr'ig'o de la Brit'a membr'iĝ'o en EU. Tiu referendum'o okaz'os post la rezult'o'j de organizenda marĉand'ad'o inter Londono kaj la Eŭrop'a Konsili'o. Se la ĉef'ministr'o opini'os est'i kompren'it'a de si'a'j partner'o'j, li vok'os por voĉ'don'i “jes” al demand'o: “Ĉu Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o dev'as plu'daŭr'ig'i si'a'n membr'ec'o'n en EU?”. En mal'a kaz'o, li rekomend'us Brexit-on.

Pli mal'pli intens'a Eŭroskeptikemo

En maj'o 2015 la konservativ'a parti'o, mal'e al prognoz'o'j, venk'is en la parlament'a balot'ad'o per absolut'a pli'mult'o de la seĝ'o'j, kaj trov'is si'n kun ost'o en la gorĝ'o pro plen'um'end'a antaŭ'balot'a promes'o. Li ja est'us evit'int'a tio'n en la nun'a'j Eŭrop'a'j cirkonstanc'o'j, en kiu ĉef'as la demand'o'j pri amas'al'flu'o de en'migr'ant'o'j kaj pri ĝihad'ism'o, kiu'j nutr'as la pli'fort'iĝ'o'n de ekstrem'dekstr'ul'ar'o en la plej'mult'o de la Eŭrop'a'j land'o'j. La referendum'o iĝ'int'a ne'evit'ebl'a, li konsider'is, ke pli bon'e est'as organiz'i ĝi'n plej fru'e, kiel ebl'e por evit'i, ke la debat'o degener'u en Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o - kaj ĉef'e en la konservativ'a parti'o - kaj ke ĝi ne est'ig'u ne'antaŭ'vid'ebl'a'j'n problem'o'j'n en ali'a'j land'o'j. Precip'e en Franci'o, kie S-ro Hollande, ankoraŭ ne'deklar'it'a oficial'a kandidat'o por re'elekt'o en 2017, kiu tut'e ne profit'us de ek'aper'o de la Eŭrop'a demand'o dum si'a kampanj'o. La memor'aĵ'o de la Franc'a referendum'o de la 29-a de maj'o 2005, kiu konduk'is la Franc'a'j'n social'ist'o'j'n al publik'a el'montr'o de si'a'j dis'opini'iĝ'o'j, daŭr'e dolor'ig'as... La plej favor'a kalendar'o est'us unu'anim'a konsent'o de la Eŭrop'a Konsili'o en februar'o, kaj balot'ad'o en juni'o aŭ septembr'o 2016.

Kun vari'a intens'o laŭ la cirkonstanc'o'j, la Eŭroskeptikemo de S-ro Cameron est'as pli kultur'ec'a kaj en'radik'ig'it'a en histori'o ol refleks'a - mal'e al tiu de mult'a'j konservativ'a'j deput'it'o'j kaj iu'j ministr'o'j, de Londonaj ĵurnal'o'j kaj precip'e de UKIP kaj ĝi'a estr'o Nigel Farange, vervoplena Eŭrop'a deput'it'o. Ĝi natur'e post'sekv'as la fam'a'n parol'ad'o'n de Winston Churchill en Zurik'o en 1946, en kiu li rekomend'is kre'o'n de Eŭrop'a'j Unu'iĝ'int'a'j Ŝtat'o'j, Federaci'a Eŭrop'o do, kiu'n Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o favor'e sub'ten'us, sed de ekster'e: “Ni est'as kun vi, sed ne unu el vi.

Membr'iĝ'ant'e en Eŭrop'a Ekonomi'a komun'um'o (EEK) en 1973, Londono rezign'is strategi'a'n direkt'o'n, sen tamen rezign'i apart'ec'o'n, kiu montr'iĝ'as per sen'ĉes'a'j klopod'o'j por sen'ŝarĝ'ig'a'j klaŭz'o'j (opt out) pri komun'um'a'j politik'o'j, klopod'o'j, kiu'j komenc'iĝ'is, tamen mal'sukces'e, tuj post la membr'iĝ'o. Hodiaŭ la land'o est'as nek membr'o de la zon'o de eŭr'o nek part'o'pren'ant'o de la inter'konsent'o de Schengen, la du simbol'o'j pri kiu'j fier'as la Eŭrop'ist'o'j. Ĝi profit'is en 1984 sen'ŝarĝ'ig'o'n pri la kalkul'manier'o de kontribu'o de ĉiu membr'o'ŝtat'o de EEK, kiu esprim'iĝ'is per valor'eg'a rabat'o (la fam'a “Brit'a ĉek'o”). Inter la du'dek-ok ĝi est'as unu el la tri ŝtat'o'j - kun Kroati'o kaj Ĉeĥi'o - kiu'j ne sub'skrib'is la traktat'o'n pri stabil'ec'o, kunlaboreco kaj reg'ec'o (TSKR) de 2012, ankaŭ nom'it'a “Eŭrop'a buĝet'a pakt'o”.

Sen ir'i ĝis komplet'e pren'i si'n'ten'o'n de krom'land'o - iu'j dir'as offshore* - en la rilat'o'j al Eŭrop'a konstru'o, la si'n'sekv'a'j Brit'a'j reg'ist'ar'o'j kultiv'is la situaci'o'j'n, kiu'j ebl'ig'is al ili hav'i unu pied'o'n en'e, kaj ali'a'n ekster'e, krom en kamp'o'j, kiu'j ver'e grav'as por ili: unu'e la fin'o'far'o de la intern'a Eŭrop'a merkat'o, post'e la tut'mond'a liber'a cirkul'ad'o de kapital'o'j, var'o'j kaj serv'o'j, t.e. tri el la kvar “fundament'a'j liber'o'j” de EU (ni jam vid'is ĉi'supr'e kiom mal'mult'e grav'as la kvar'a, tiu de hom'a cirkul'ad'o), kaj fin'e, la konserv'ad'o de la super'a pozici'o de la City en la financ'a'j serv'o'j, inkluziv'e la merkat'o'j'n je eŭr'o'j.

*  vid'u “Le Royaume Uni, Etat ”offshore“ de l’Europe?”, Mémoire des luttes, 31-a de januar'o 2013, www.medelu.org .

Tiel S-ro Cameron vol'as definitiv'ig'i nov'a'j'n escept'o'j'n por Briti'o al komun'a'j regul'o'j, ebl'e eĉ dis'vast'ig'i ili'n al la tut'a Eŭrop'a Uni'o. La demand'o est'as ĉu li'a leter'o al S-ro Tusk pov'as est'i baz'o por inter'konsent'o inter ĉiu'j koncern'at'a'j parti'o'j, intern'a'j kaj ekster'a'j. S-ro Cameron engaĝ'iĝ'as en si'a poker'lud'o kun grav'a atut'o: por divers'a'j kial'o'j, neni'u el la ali'a'j reg'ist'ar'o'j de EU dezir'as Brexit-on. S-in'o Angel'a Merkel, la estr'ar'o'j de Nederlando, de nord'a'j land'o'j, de centr'a'j kaj orient'a'j Eŭrop'a'j land'o'j em'as al far'i ja grand'a'j'n ced'o'j'n por konserv'i la nov'liberal'a'n direkt'o'n, pri kiu Londono est'as impon'a garanti'ant'o. Ili tim'as ke ĝi est'us malfortikigita de la pli'vigl'iĝ'o de Franci'o kaj ali'a'j mediterane'a'j land'o'j, kiu'j'n ili taks'as ne fid'ind'a'j.

Tamen, eĉ por fidel'a'j alianc'an'o'j, ekzist'as ne trans'pas'ebl'a'j ruĝ'a'j lini'o'j. Tiel, por Germanio la absolut'a ĉef'afer'o est'as la pli'fort'ig'o, per plu'a integr'iĝ'o de la eŭr'o-zon'o kaj ties membr'o'j, de tiu unik'a valut'o, il'o por super'reg'ad'o kaj plu'ig'i mal'abund'ig'a'j'n politik'o'j'n. Nek Berlino, nek Frankfurto, sid'ej'o de la Eŭrop'a Centr'a Bank'o (ECB), pov'as akcept'i, ke tia proces'o est'us mal'help'it'a de Londona veto'o'j, tia'j, kia'j petit'a'j en la ĉapitr'o pri ekonomi'a reg'ec'o. Sur ali'a front'o, la orient'a'j land'o'j absolut'e kontraŭ'as la aranĝ'o'j'n skrib'it'a'j'n en la ĉapitr'o pri en'migr'ad'o, kiu'j rekt'e cel'as ili'a'j'n ŝtat'an'o'j'n en'migr'int'a'j'n en Unu'iĝ'int'a'n Reĝ'land'o'n. Tiu punkt'o est'as la plej tikl'a, precip'e por la Eŭrop'a'j Komision'o kaj Parlament'o, ĉar, kiel jam dir'it'e, ĝi kontest'as unu el la kvar “fundament'a'j liber'o'j” de la Eŭrop'a projekt'o, je la risk'o okaz'ig'i precedenc'o'n kaj ebl'ig'i konstestadon de la tri ali'a'j. Kaj jen re'aper'as la fantom'o de protekt'ism'o...

Intern'a'j dis'ŝir'o'j

Por evit'i Brexit-on ŝajn'as est'i nur du solv'o'j: ĉu marĉand'i nov'a'n traktat'o'n, aŭ per konven'a jur'a instrument'o (ekzempl'e deklaraci'o de la ŝtat'estr'o'j aŭ ĉef'ministr'o'j) inter'konsent'i pri interpret'ig'a'j klaŭz'o'j de la ekzist'ant'a'j traktat'o'j sen modif'i ili'n. En ambaŭ okaz'o'j neces'as unu'anim'ec'o de la du'dek-ok land'o'j, sed la du'a solv'o evit'us proces'o'n de revizi'ad'o kaj ratif'ad'o, kiu est'as long'a kaj danĝer'plen'a, pri kiu nek S-in'o Merkel nek S-ro Hollande vol'as eĉ aŭd'i tuj antaŭ la balot'a'j rendevu'o'j de 2017. Por rest'i en la nun'a leĝ'ar'a kadr'o, neces'us ke S-ro Cameron rezign'as pri si'a'j ĉef'a'j postul'o'j, kaj ke la Bruselaj jur'ist'o'j lert'eg'a'j pri semantik'a'j dekoraci'o'j cerb'um'as pri dokument'o de la Eŭrop'a Konsili'o kun ŝaumaj formul'o'j, kiu evit'us al S-ro Cameron tut'e mem'kontraŭ'dir'i sen est'i ne'akord'ig'ebl'a kun la Eŭrop'a jur'a ord'o. Jen ver'e mal'larĝ'a pad'et'o...

Se tiu hipotez'o okaz'os, oni jam pov'as imag'i la sturm'ad'o'n de la parti'an'o'j de Brexit, kiel S-ro Daniel Hannan, konservativ'a deput'it'o en la Eŭrop'a parlament'o, por kiu S-ro Cameron jam tro mild'ig'is la en'hav'o'n de si'a'j postul'o'j, eĉ antaŭ la marĉand'ad'o: “Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o ŝajn'e postul'as ŝanĝ'o'j'n kaj Eŭrop'a Uni'o ŝajn'e stud'as ili'n. (...) Tio est'as teatr'aĵ'o (...) kiu ebl'ig'os S-ro'n Cameron dir'i, ke li akcept'ig'is inter'konsent'o'n*.”

*  Le Figar'o, Parizo, 17-a de decembr'o 2015.

Anstataŭ hav'i la facil'a'n promen'ad'o'n, kiu'n li antaŭ'vid'is en 2013, S-ro Cameron risk'as vid'i si'a'n parti'o'n dis'ŝir'iĝ'i, kaj ebl'e eĉ si'a'n reg'ist'ar'o'n: li antaŭ'temp'e don'is balot'liber'o'n al si'a'j ministr'o'j, inter kiu'j trov'iĝ'as ses'o da firm'a'j Eŭroskeptikemuloj. Li'a eventual'a kaj paradoks'a sav'iĝ'o pov'as ven'i nur de la voĉ'don'ant'o'j de la Labor'ist'a Parti'o, por kiu'j la element'o'j de Eŭrop'a'j soci'a'j rajt'o'j, eĉ mal'mult'e progres'em'a'j, est'as tamen protekt'il'o kontraŭ sen'brid'a mal'regul'ig'o, kiu'n dezir'as la konservativ'ul'o'j - ĉi'foj'e el ĉiu'j tendenc'o'j.

S-ro Cameron anonc'is, ke li ne kandidat'os por nov'a mandat'o en la ven'ont'a parlament'a balot'ad'o, kiu okaz'os plejmalfrue en maj'o 2020. Neni'o cert'ig'as, ke li pov'os rest'i land'estr'o ĝis tiu dat'o, tiel danĝer'a'j est'as la ne'kon'it'aĵ'o'j de la situaci'o, en kiu li mem en'ferm'iĝ'is. Kaj kiu risk'as konduk'i al Brexit, kiu'n li'a post'e'ul'o dev'os reg'i.

Bernard CASSEN


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Salv'o de mal'venk'o'j por la mal'dekstr'o

Latin'amerik'o, kial ĝi pane'as?

Vip'e frap'a mal'venk'o en Venezuelo, dekstr'iĝ'o en Argentino, ekonomi'a kaj politik'a kriz'o en Brazilo, strat'a'j manifestaci'o'j en Ekvadoro: la mal'dekstr'o pen'as en Latin'amerik'o. La fi'manovr'o'j de Vaŝington'o ne sufiĉ'as por klar'ig'i tia'n spir'mank'o'n. De Karibio ĝis Fajroland'o la progres'em'a'j fort'o'j trov'iĝ'as de'nov'e al'front'it'a'j al si'a'j mal'nov'a'j demon'o'j.

Ĉe La Aŭt'o'voj'o al la urb'o'centr'o gigant'a ŝprucbildo al'tir'as la rigard'o'n: “Por la kriz'o de la bank'ist'o'j ne pag'u ni” Tiu slogan'o, en la plej mult'a'j eŭrop'a'j ĉef'urb'o'j banal'a, surpriz'as tamen ĉi tie. Ni est'as en Rio-de-Ĵanejro, kie, antaŭ du jar'o'j, la fest'o kulmin'is.

En mart'o 2013, sam'lok'e, ŝajn'is ke la du'obl'a voj'o dev'is zigzag'i en arb'ar'o da gru'o'j. La ĝeneral'a etos'o de tiu'j jar'o'j antaŭ'e jam inspir'is al la brit'a The Economist tre rimark'it'a'n titol'paĝ'o'n: mez'e de la financ'a turment'o, el nebul'a fon'o, la statu'o de la Krist'o Redemptor'o* alt'e'n lev'iĝ'is. “Brazilo ek'flug'as”, titol'is la gazet'o, kiu dediĉ'is dek kvar paĝ'o'j'n al “la plej bel'a latin'amerik'a sukces'o” (la 14-an de novembr'o 2009). La eŭrop'a mal'dekstr'o, ne kapabl'a profit'i la liberal'a'n ruin'iĝ'o'n, tiam rigard'is al la ali'a flank'o de Atlantik'o por trov'i esper'o'n. Ĉu la sukces'o'j de la “latin'amerik'a laboratori'o”, celebr'at'a'j kun ritm'o de brazila samb'o, de bolivia morenado, de ekvadora pasijo aŭ de venezuela joropo, ne prav'ig'is ĝi'n rev'i ke ĝi si'a'vic'e venk'os?

*  Redemptor'o = religi'a esprim'o por “el'aĉet'o” el la “pek'o'j” de la hom'o'j, kiu'n Jesuo Nazaret'an'o far'is per si'a liber'vol'a mort'o per kruc'um'iĝ'o. En Rio-de-Ĵanejro, sur alt'a mont'o Corcovado , star'as tre alt'a skulpt'aĵ'o, figur'o de tiu nom'o. -vl

Sekv'e al inter'naci'a ekonomi'a mal'rapid'iĝ'o, kiu tuŝ'as apart'e la ekonomi'o'j'n de tiu sub'kontinent'o, la bild'o mal'hel'iĝ'is. Ni memor'u. La 6-an de novembr'o 2013, la ekvadora prezid'ant'o eg'e akuz'is la liberal'ism'o'n dum preleg'o en la pariza universitat'o Sorbonne. Jar'o'n post'e li sub'skrib'is liber'komerc'a'n traktat'o'n kun la Eŭrop'a Uni'o (vid'u “Ĉu perfid'o?”). Spit'e al si'a'j mal'facil'aĵ'o'j, la “bolivara revoluci'o” ĉiam montr'is si'a'n decid'o'n pli'bon'ig'i la viv'kondiĉ'o'j'n de la venezuel'an'o'j. La 26-an de januar'o 2015, dokument'o de la tre neŭtral'a Ekonomi'a Komision'o por Latin'amerik'o kaj Karibio (CEPALC) anonc'is ke, en la land'o, la kvot'o de mal'riĉ'ec'o pas'is de 25,4 el'cent'o'j al 32,1 inter 2012 kaj 2013.*

*  Laŭ Karakaso, la mal'riĉ'ec'o mal'pli'iĝ'is en la unu'a du'on'jar'o de 2015.

Dum la region'a simbol'o de batal'o kontraŭ la imperi'ism'o, Kubo, star'ig'as “Konsil'ant'ar'o'n pri afer'o'j” en partner'ec'o kun la komerc'a ĉambr'o de Uson'o, la peron'ism'o mal'venk'is en la du'a balot'o de la argentina prezid'ant-elekt'o de novembr'o 2015, monat'o'n antaŭ la vip'e frap'a mal'sukces'o de la ĉavista tend'ar'o en la venezuelaj parlament-elekt'o'j. En Brazilo, en Ekvadoro, strat'a'j mobiliz'iĝ'o'j postul'as la demisi'o'n de la reg'ist'ar'o'j elekt'it'a'j dank'e al potenc'a'j soci'a'j mov'ad'o'j.

“Ĉiam, kiam mal'dekstr'a parti'o en'potenc'iĝ'as, ĝi mal'fort'iĝ'as”

“Hieraŭ Latin'amerik'o est'is font'o de inspir'o por la eŭrop'a mal'dekstr'o. Ek'de kiam oni aplik'as ĉi tie la sam'a'j'n politik'o'j'n de konsum'redukt'o kiel en Eŭrop'o, okaz'as la mal'o”, observ'as s-ro Guilherme Boulos, gvid'ant'o de la Mov'ad'o de sen'tegment'a'j labor'ist'o'j (MSTL). Antaŭ ol al'don'i: “Mult'a'j hom'o'j, ĉi tie, parol'as pri la neces'o kre'i brazil'an Podemos.” Fond'it'a en la perspektiv'o import'i al Eŭrop'o la sukces'o'n de la latin'amerik'a mal'dekstr'o, ĉu la hispan'a parti'o Podemos far'iĝ'us do si'a'vic'e model'o por la region'o kiu inspir'is ĝi'n? Okaz'as, ke la progres'em'ul'o'j don'as la impres'o'n ke ili perd'is la kompas'o'n.

Sed ĉu ni est'as kondamn'it'a'j laŭ'spur'i la esper'o'n tra la ter'glob'o, risk'e de ir'i en rond'o? Se oni konsider'as, ke la rit'a denunc'ad'o de la perfid'o'j kaj trans'ir'o'j al la kontraŭ'a tend'ar'o est'as la tut'a analiz'o de la mal'facil'aĵ'o'j de la mal'dekstr'o en la potenc'o, tiam ebl'e jes. Sed ali'e, la interes'o de la “latin'amerik'a laboratori'o” larĝ'e analiz'at'a en ni'a'j kolumn'o'j ne mal'aper'as, kiam tiu pen'as por not'i nov'a'j'n venk'o'j'n. Prov'i kompren'i la streĉ'it'ec'o'j'n, kiu'j tra'ir'as ĝi'n, pov'as montr'iĝ'i ankaŭ riĉ'a de instuoj.

Ne ebl'a, oni cert'e re'bat'as. Simil'as nek la histori'ist'o'j, nek la gvid'ant'o'j, nek la politik'a'j projekt'o'j de la land'o'j de la region'o. Kiel kompar'i la Brazilon de s-ro Juiz Inácio Lul'a da Silva, kiu klopod'is kontent'ig'i la bank'ist'o'j'n sam'e kiel la mal'riĉ'ul'o'j'n, kun la Venezuelo de Hug'o Chávez, kiu decid'is konstru'i la “social'ism'o'n de la 21-a jar'cent'o”? La argument'o ne mal'ĝust'as. Sed de la bolivia Altoplano ĝis la Franc'uj'o de 1981, de la venezuela Karibio ĝis la Uson'o de la New Deal, la fort'o'j de la mal'dekstr'o oft'e al'front'as simil'a'j'n demon'o'j'n ...

“Ĉiam, kiam mal'dekstr'a parti'o en'potenc'iĝ'as, ĝi mal'fort'iĝ'as”*, antaŭ ne'long'e dir'is s-ro Lul'a da Silva. La voj'o de la urn'o'j prezent'as valor'a'j'n avantaĝ'o'j'n kompar'e kun la arm'it'a voj'o, unu'e jam pro pli grand'a ver'ŝajn'ec'o ne est'i murd'it'a, mal'liber'ig'it'a aŭ tortur'it'a antaŭ ol la revoluci'o al'ven'as. Ĝi tamen trud'as kelk'a'j'n dev'ig'o'j'n.

*  Kolokv'o ĉe la Institut Lul'a, San-Paŭlo, 5-an de oktobr'o 2015.

Krom tio, ke ĝi dev'is liver'i kadr'ul'o'j'n por la reg'ist'ar'o kaj por divers'a'j ministr'ej'o'j, kiu'j'n ĝi gvid'is ek'de 2003, la Parti'o de Labor'ist'o'j (PT) de s-in'o Rousseff kaj de s-ro Lul'a da Silva perd'is kadr'ul'o'j'n ankaŭ sur lok'a nivel'o. Ĝi hav'is 187 distrikt'a'j'n skip'o'j'n en la jar'o 2000, kaj 559, do tri'obl'e pli, en 2008. Cert'e, ĝi rekrut'as nov'a'j'n membr'o'j'n, sed en kun'tekst'o, en kiu la eduk'ad'o de kadr'ul'o'j “pli kaj pli ŝrump'as al praktik'a'j demand'o'j: kiel mastr'um'i mandat'o'n? kiel far'i leĝ'o'j'n? kiel komunik'i pri publik'a'j politik'o'j?”*, bedaŭr'as s-ro Valter Pomar, de la PT. La sekv'o, laŭ s-ro Marco Aurélio Garcia, special'a konsil'ist'o pri inter'naci'a'j afer'o'j de la brazila prezid'ant'ej'o: “Ni perd'is la kontakt'o'n kun la soci'o, ni ĉes'is pri'pens'i kaj ni burokrati'iĝ'is.”* Mal'long'e, la PT ne plu sukces'as mobiliz'i, special'e ĉe postul'em'a jun'ul'ar'o kiu ne spert'is la grand'a'j'n batal'o'j'n de la parti'o antaŭ ĝi'a en'potenc'iĝ'o.

*  Valter Pomar, “Pour ne plus avoir peur de perdre”, en “Fe'u sur l’école”, Manière de voir, n-ro 131, oktobr'o-novembr'o 2013.
*  Inter'parol'ad'o kun Brasileiros, San-Paŭlo, la 9-an de juni'o 2015.

Sam'e kiel la bolivia vic'prezid'ant'o (vid'u la artikol'o'n p. 17), la ekvadora prezid'ant'o Rafael Correa montr'iĝ'as konsci'a pri tiu mal'facil'aĵ'o. Dum la dekstr'o organiz'is si'a'n kontraŭ'ofensiv'o'n, li konfid'is al si'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j Ricardo Patiño unu el li'a'j proksim'ul'o'j la task'o'n “re'fort'ig'i la baz'o'j'n” de li'a mov'ad'o, Alianza País. La cel'o: “Ke en'e de du hor'o'j ni kapabl'u plen'ig'i la Plaza Grand'e”, la grand'a'n kun'ven'ej'o'n de la ekvadora ĉef'urb'o (El Univers'o, 16-an de juli'o 2015).

Tamen membr'o'j kaj soci'a'j mov'ad'o'j akcept'as pli facil'e lud'i la rol'o'n de transmisi'a rimen'o de la potenc'o, kiam tiu toler'as ili'a'j'n kritinojn; tiu'n dispon'o'n s-ro Correa ne ĉiam montr'as. Jen ekzempl'o: en oktobr'o 2013, grup'o de deput'it'o'j de Alianza País, sub'ten'at'a de mult'a'j membr'o'j, vol'is permes'ig'i abort'ig'o'n en la kadr'o de nov'a pun'leĝ'o. La prezid'ant'o, mal'favor'a al la ide'o, tuj deklar'is: “Se tia'j perfid'o'j kaj mal'lojal'a si'n'ten'o daŭr'as (...), mi demisi'os”.* La deput'it'o'j rezign'is.

*  “Rafael Correa amenaza con renunciar si el Congreso despenaliza el abort'o” [“Rafael Correa minac'as demisi'i, se la Kongres'o sen'pun'ig'as abort'ig'o'n”], 11-an de oktobr'o 2013, Infobae, www.infobae.com

Krom ke ĝi mal'proksim'ig'as la politik'a'j'n gvid'ant'o'j'n dis'de ili'a baz'o, la instituci'ig'o divid'as ili'n. Printemp'e de 2014, la uson'a politik'scienc'ist'o Steve Ellner bedaŭr'is la pez'o'n de la elekt'it'o'j en'e de la Unu'iĝ'int'a Social'ist'a Parti'o de Venezuelo (PSUV): “La sep vic'prezid'ant'o'j de la parti'o, kiu'j reprezent'as la divers'a'j'n region'o'j'n, est'as guberni'estr'o'j aŭ membr'o'j de la reg'ist'ar'o de la prezid'ant'o Nicolás Maduro.”* Mal'e al tio, kio okaz'is en la unu'a kongres'o, en 2009, la deleg'it'o'j de 2014 ne est'is elekt'it'a'j de la membr'o'j: tem'is precip'e pri guberni'estr'o'j, urb'estr'o'j kaj deput'it'o'j.

*  Steve Ellner, Venezuela: Chavistas debat'e the pac'e of change”, NACLA Re'port on the Americas, vol. 47, n-ro 1, Nov'jork'o, printemp'o 2014.

Simil'a konstat'o iom pli sud'e. “Antaŭ si'a en'potenc'iĝ'o, la intern'a viv'o de la PT re'spegul'is la kontrast'o'n inter la divers'a'j tendenc'o'j kaj ili'a'j strategi'a'j analiz'o'j, observ'as la ekonomik'ist'o Reinaldo Gonçalves. Post'e, la deleg'it'o'j en'potenc'iĝ'is.”* Nu, konfid'as al ni s-ro Artur Henrique, prezid'int'o de la plej grav'a brazila sindikat'o (CUT), la mandat'o'j kelk'foj'e trans'form'as la membr'o'j'n: “Nom'e de la “reg'ebl'o” de la land'o, ili nun klar'ig'as al ni, ke oni ne pov'as far'i tio'n ĉi, ke oni ne pov'as far'i tio'n ...” Kiam la taktik'o konsider'i la elekt'o'j'n kiel etap'o'n al la trans'form'ad'o de la mond'o far'iĝ'as strategi'o adapt'i si'a'j'n konvink'o'j'n al la elekt'o-cel'o , la politik'a ambici'o mal'fort'iĝ'as, okaz'as eĉ ke ĝi tut'e mal'aper'as: nun “la PT est'as pli obstakl'o ol atut'o”*, taks'as s-ro Je'a'n Tible, unu el ĝi'a'j membr'o'j. Ĉu li enintus al la sam'a konklud'o, se li'a parti'o prov'int'us trans'form'i la brazil'an politik'a'n sistem'o'n por tie “demokrati'ig'i la demokrati'o'n”? Ĝi ne prov'is tio'n, kaj tiel rezign'is batal'i kontraŭ la potenc'o de la mon'o, kontraŭ la korupt'o kaj al la prem'grup'o'j ...

*  Inter'parol'ad'o kun IHU Online, 27-an de aŭgust'o 2015.
*  Alana Moraes kaj Je'a'n Tible, ¿Fin de fiesta en Brasil?”, Nueva Sociedad, n-ro 259, Bon'aer'o, septembr'o-oktobr'o 2015.

Sed la mal'facil'aĵ'o'j de la demokrati'a voj'o al social'ism'o ne lim'iĝ'as al la pervers'a'j efik'o'j de la potenc-praktik'o. Ĝi implic'as ankaŭ ke oni determin'u, kun kiu'j elekt'ant'o'j oni pov'as kalkul'i. En land'o'j, kie la diktator'ec'o'j sub'prem'is la komun'ist'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n, kie la nov'liberal'ism'o dis'blov'is la mal'mult'a'j'n labor'ist'a'j'n bastion'o'j'n kaj kie la komunik'il'o'j rest'as en la man'o'j de la privat'a sektor'o, la etos'o ne est'as pli ruĝ'a ol ali'lok'e. Esper'i tie konstru'i pli'mult'a'n elekt'a'n baz'o'n per tio ke oni koncentr'iĝ'as ekskluziv'e al la radikal'iĝ'int'a'j part'o'j de la loĝ'ant'ar'o signif'as por la moment'o ... sekv'i iluzi'o'n; rezign'i pri ĝi, mal'ferm'i la pord'o'n al pragmat'ism'o, sen ĉiam sci'i, ĝis kie'n ĝi tiam pov'as mal'ferm'iĝ'i.

Kiam oni ĉes'os reg'i kun la dekstr'o, kiam oni ek'reg'os por si mem?

La alianc'o'j far'iĝ'as unu'e en'e de la progres'em'a tend'ar'o. Nek Chávez nek s-ro Correa aper'is el antaŭ'e ekzist'int'a'j politik'a'j parti'o'j. En la kun'tekst'o de politik'a kriz'o ili est'is port'at'a'j de mal'homogen'a'j mov'ad'o'j, kies kun'ten'iĝ'o baz'iĝ'is mal'pli sur real'a kongru'ec'o ol sur cert'ec'o: re'ven'o de ver'a demokrati'o est'as nepr'a antaŭ'kondiĉ'o por real'ig'i ĉiu'n el la ambici'o'j de la part'o'j de la koalici'o. La nov'a'j konstituci'o'j, redakt'it'a'j dum la en'potenc'iĝ'o de la mal'dekstr'o, en Venezuelo kaj Ekvadoro sam'e kiel en Bolivio, kelk'foj'e re'spegul'as tiu'n mal'klar'ec'o'n. Kaj, en mal'vigl'a temp'o, ili anonc'as cert'a'j'n ven'ont'a'j'n sen'iluzi'iĝ'o'j'n kiel pri la demand'o de protekt'o de la “Pa'nj'o Ter'o”.

Ekster la gam'o de grup'o'j, kiu'j konsist'ig'as la mal'dekstr'o'n, la konced'o'j dev'as rest'i por'temp'a'j kaj lim'iĝ'i al “konsider'o al part'o de la bezon'o'j de ĝi'a'j kontraŭ'ul'o'j”*, taks'as la bolivia vic'prezid'ant'o Alvaro García Linera. Neni'a'n alianc'o'n kun la dekstr'ul'ar'o, sed ja kun cert'a'j sektor'o'j, kiu'j'n ĝi tradici'e reprezent'as: part'o'n de la mez'a'j klas'o'j, cert'a'j'n grup'o'j'n de la mastr'ar'o. Per tio, ke ĝi akcept'is kun'labor'i en'e de instituci'o'j pli dev'ig'a'j por la plen'um'a potenc'o ol en Bolivio, La PT trans'ir'is la Rubikon'o'n. En 1980, ĉe si'a kre'iĝ'o, ĝi fier'is akcept'i neniu'n mastr'o'n; en 2002, ĝi alianc'iĝ'is kun la ĉef'o de la evangeli'a entrepren'o José Alencar por gajn'i la prezid'ant-elekt'o'n, kaj kun divers'a'j konservativ'a'j parti'o'j por est'ig'i si'a'n reg'ist'ar'o'n.

*  Vd Alvaro Garcia Linera, Bolivie, “les quatre contradictions de notre révolution””, Le Monde diplomatique [“Bolivio, “la kvar kontraŭ'dir'o'j de ni'a revoluci'o””], septembr'o 2011.

De kompromis'o al kompromit'o ne est'as tre klar'a lim'o, sed kamaj'o, de kiu ĉiu percept'as la nuanc'o'j'n ali'e, laŭ tio ĉu li ag'as en la reg'ist'ar'o aŭ en soci'a'j mov'ad'o'j. Nu, kiam oni ĉes'os reg'i kun la dekstr'o kaj kiam oni komenc'as reg'i por si? En Brazilo ekzempl'e s-in'o Rousseff ĵus adopt'is la voj'plan'o'n de si'a'j politik'a'j kontraŭ'ul'o'j. Ĉar la rezign'o'j akumul'iĝ'as tiom pli rapid'e, ĉar la elekt'o-prem'o ne for'ir'as post gajn'it'a balot'o: la brazil'an'o'j voĉ'don'as ĉiu'j'n du jar'o'j'n kaj el'ir'as el elekt'o'kampanj'o nur por ĵet'i si'n en la vortic'o'n de la sekv'a.

“Oni riproĉ'as al ni ne est'i “ver'a'j demokrat'o'j”, sed, ek'de 2007, ni gajn'is dek balot'o'j'n, do pli ol unu jar'e, dir'as al ni ekvadora alt'a funkci'ul'o. Nu, la elekt'o-kalendar'o ne est'as tiu de la politik'o, kaj mi dev'as konced'i ke, en kelk'a'j moment'o'j, ni prefer'us dediĉ'i ni'n al real'ig'o de ni'a program'o anstataŭ kampanj'i.” Unu el la virt'o'j de la reprezent'a demokrati'o est'as ankaŭ ĝi'a ĉef'a defi'o: la potenc'o, regul'e re'met'at'a en la lud'o'n, rest'as en ĝi mal'stabil'a. Kiam la opozici'o est'as sufiĉ'e konservativ'a, ĝi pov'as kalkul'i kun la sub'ten'o de la privat'a'j komunik'il'o'j kaj de la mastr'ar'o. Kiam la ekonomi'a kun'tekst'o mal'permes'as al la mal'dekstr'o daŭr'ig'i la retor'ik'o'n de la esper'o, la dekstr'o mal'prav'us se ĝi ne akapar'us ĝi'n.

Sufiĉ'as ke ĝi rimark'as la grav'ec'o'n de la social'a'j demand'o'j en la loĝ'ant'ar'o, kaj jen ĝi kondut'as kiel nov'a avan'gard'o. Antaŭ preskaŭ du jar'o'j, s-ro Henrique Capriles, la reprezent'ant'o de la venezuela dekstr'o pli lert'a ol li'a'j puĉ'ist'a'j alianc'an'o'j, dis'volv'is si'a'j'n nov'a'j'n konvink'o'j'n al la gazet'o Le Mond'e. Difin'ant'e si'n “mal'proksim'a de la dekstr'ul'ar'o”, tiu fil'o de bon'a famili'o, kiu part'o'pren'is en la ŝtat'renvers'o (fiask'int'a) de 2002 kontraẑ Chávez, deklar'is, kun la man'o sur la kor'o: “La ŝlos'il'o de la ŝanĝ'o trov'iĝ'as en la barrios [popol'a'j kvartal'o'j]; do neces'as “re'ven'i al la tradici'a'j metod'o'j de ag'ad'o: rekt'a kontakt'o, ir'i de pord'o al pord'o, asemble'o'j en la kvartal'o'j, formik'a labor'o” (3-an de april'o 2014).

Krom'a mal'facil'aĵ'o se oni re'ir'as al la elekt'ant'o'j: la kontraŭ'ul'o, kies bezon'o'j'n oni dev'as part'e kontent'ig'i, por uz'i la vort'o'j'n de s-ro García Linera, ne trov'iĝ'as nur en la konservativ'a'j rond'o'j. Li montr'iĝ'as ankaŭ en la rilat'o de ĉiu kun la konsum-soci'o, ankaŭ mal'dekstr'e. Demand'it'e pri la kial'o'j, pro kiu'j li ne ir'is pli antaŭ'e'n en la trans'form'ad'o de si'a land'o, la urugvaja prezid'int'o José “Pep'e” Mujica respond'is: “Ĉar la hom'o'j vol'as iPhone-o'j'n!”* Est'i mal'riĉ'a ne implic'as est'i revoluci'a. Kaj ne ĉiu'j revoluci'ul'o'j rev'as pri febr'a'j ĝeneral'a'j asemble'o'j.

*  Anekdot'o raport'it'a de Amador Fernández-Savater, kiu'n ni dank'as ĉi tie.
Nun ke mi ne est'as plu mal'riĉ'a, mi voĉ'don'as por la dekstr'o

Tiel okaz'as, ke la kresk'o de la viv'nivel'o, la ĉef'a sukces'o de la latin'amerik'a mal'dekstr'o kun la fort'ig'o de la demokrati'o, favor'ig'as cert'a'j'n re'turn'iĝ'o'j'n. Antaŭ la unu'a balot'o de la argentina prezid'ant-elekt'o, en oktobr'o 2015, la progres'em'a'j soci'a'j ret'o'j dis'vast'ig'is grafik'aĵ'o'n titol'it'a'n “La ekonomi'a'j cikl'o'j de Argentino”. La skem'o prezent'is divers'a'j'n etap'o'j'n de cirkl'a procez'o: 1. “La dekstr'o detru'as la mez'a'j'n klas'o'j'n”; 2. “La mizer'iĝ'int'a'j mez'a'j klas'o'j voĉ'don'as por popol'a reg'ist'ar'o”; 3. “Post si'a elekt'o, tiu reg'ist'ar'o pli'bon'ig'as la viv'nivel'o'n de la mez'a'j klas'o'j”; 4. “La mez'a'j klas'o'j imag'as, ke ili est'as part'o de la oligarĥi'o kaj voĉ'don'as por la dektro. Re'ven'o al la el'ir'a punkt'o.

Kaj tiu fenomen'o koncern'as ne nur la mez'a'j'n tavol'o'j'n de la loĝ'ant'ar'o. Kiam ni demand'is li'n pri la mal'fort'iĝ'o de la mobiliz-kapabl'o de la Mov'ad'o de Sen'ter'a'j Kamp'ul'o'j (MSK) en Brazilo, la universitat'an'o Armand'o Boito don'as klar'ig'o'n: kvankam tim'em'a'j, la politik'o'j de la PT trans'form'is part'o'n de la mov'ad'o en instal'it'a'j'n et'kamp'ul'o'j'n. Ili'a radikal'ec'o mild'iĝ'is, ek'de kiam ili hav'is i'o'n ali'a'n perd'ebl'a'n ol si'a'j'n katen'o'j'n. Ĉu la rev'o pri “soci'o de propriet'ul'o'j” dis'vast'ig'at'a de la konservativ'ul'o'j baz'iĝ'as sur io ali'a?

Ne sufiĉ'as dezir'i la nask'iĝ'o'n de la “nov'a hom'o” kar'a al Ernest'o “CheGuevara por ke li al'ven'u, ankaŭ en Kubo. Sed cert'a'j politik'o'j ebl'e ne facil'ig'as la afer'o'n. Prezid'int'o de la bolivia Centr'a Bank'o sub divers'a'j konservativ'a'j reg'ist'ar'o'j, la nun'a ministr'o pri ekonomi'o de la land'o, s-ro Lu'is Arce Catacora, ĝoj'as: “Ĉiu'j hav'as nun la ebl'ec'o'n riĉ'iĝ'i en Bolivio. Ĉu mir'i? Tia eĥ'o al François Guizot, unu el la liberal'a'j kaj konservativ'a'j pens'ist'o'j de la Restaŭr'ad'o, facil'ig'as la aper'o'n de nov'a indiĝen'a burĝ'ar'o, ne nepr'e pli progres'em'a ol la antaŭ'a, de kiu membr'o resum'as la “revoluci'o'n” per jen'a'j vort'o'j: “Mi hav'as mon'o'n, mi pov'as far'i kio'n mi vol'as.”*

*  Tiu'j ĉi lastasj cit'aĵ'o'j est'as pren'it'a'j el la Financial Times, Londono, 4-an de decembr'o 2014.

Kvankam la “bolivara procez'o” fam'iĝ'is pro si'a kapabl'o stimul'i la politik'iĝ'o'n de la loĝ'ant'ar'o (vid'u la artikol'o'n de Yoletty Bracho kaj Juli'e'n Rebotier), part'o de ĝi'a baz'o est'as ankaŭ tent'at'a turn'i al ĝi la dors'o'n. La ambasador'o de Venezuelo en Parizo, s-ro Héctor Michel Mujica Ricardo, raṕortis al ni anekdot'o'n. Antaŭ la prezid'ant-elekt'o de 2013 li renkont'as jun'a'n vir'in'o'n de popol'a kvartal'o. Ŝi en'karn'ig'as, laŭ li, la kategori'o de la loĝ'ant'ar'o kiu plej profit'is la ambici'a'j'n ali'distribu-politik'o'n de la reg'ist'ar'o. “Antaŭ'e mi viv'is en la mizer'o. Dank'e al Chávez mi el'ir'is el ĝi”, konfirm'as ŝi. Antaŭ ol al'don'i, kvazaŭ i'o'n mem'kompren'ebl'a'n: “Nun, ĉar mi jam ne est'as mal'riĉ'a, mi voĉ'don'as por la opozici'o.”

Ĉu neces'as ĉiu'kaz'e pens'i ke la pli'bon'ig'o de la viv'kondiĉ'o'j meĥanik'e mal'proksim'ig'as ĝi'a'j'n profit'ant'o'j'n de la mal'dekstr'o? “Ekzist'as plur'a'j manier'o'j kresk'ig'i la viv'nivel'o'n de la hom'o'j, kontraŭ'argument'as s-ro Pomar. Tio, kio'n ni far'is en Brazilo, est'as kresk'ig'i la konsum'ad'o'n, kio kresk'ig'is ili'a'n sub'met'iĝ'o'n al la logik'o'j de merkat'o.” Tiel la PT ebl'ig'is al la plej'mal'riĉ'ul'o'j met'i si'a'j'n infan'o'j'n en privat'a'j'n lern'ej'o'j'n, al'ir'i la profit'cel'a'n medicin'a'n sektor'o'n, financ'i si'a'j'n pensi'o'j'n per kapital'ig'o. “Oni ne dis'volv'as tia'manier'e la politik'a'n konsci'o'n. Est'int'us pli efik'a konstru'i publik'a'j'n serv'o'j'n. Sed por tio neces'us alt'ig'i la impost'o'j'n, kaj do al'front'i la burĝ'ar'o'n. Voj'e mal'kongru'a kun la strategi'o de pac'iĝ'o adopt'it'a de Lul'a, post'e de Dilma ...”

En kuntekto de ekonomi'a mal'rapid'iĝ'o, la voj'o de kompromis'o konduk'as al sak'strat'o. Neni'u el la progres'em'a'j latin'amerik'a'j reg'ist'ar'o'j sukces'is trans'form'i si'a produkt'ad-struktur'o'n (vid'u “Neniam solv'it'a de'pend'ec'o de krud'material'o”): de'pend'a'j de si'a'j eksport'o'j de krud'material'o'j, ili re'trov'iĝ'as sub'met'it'a'j al la inter'naci'a turment'o. Ne pli da sukces'o en la impost'a demand'o. Kiam la rent'o kolaps'as, la ekonomi'o stagn'as (aŭ mal'kresk'as), la dispon'ebl'a'j sum'o'j por ali'distribu'ad'o fand'iĝ'as kiel neĝ'o en la sun'o. Ne ebl'as plu mild'ig'i la situaci'o'n de la plej mal'fort'a'j sen ĝen'i la pov'ul'o'j'n. Nu, por al'front'i la interes'o'j'n de la du'a'j, prefer'e kalkul'i kun la mobiliz'iĝ'o'n de la unu'a'j. Ĉu post period'o de mal'proksim'iĝ'o, la progres'em'a'j gvid'ant'o'j sukces'os re'unu'iĝ'i kun la soci'a'j mov'ad'o'j? Kaj ĉu tiu'j sukces'os re'nask'ig'i la esper'o'n?

Renaud LAMBERT.

Dek kvin jar'o'j da hegemoni'o

Decembr'o 1998. Elekt'o de Hug'o Chávez en Venezuelo.

Juli'o 2000. Chávez est'as re'elekt'it'a en balot'o kiu'n li promes'is dum la referendum'o de april'o 1999, propon'ant'e la okaz'ig'o'n de konstituci'ig'a asemble'o.

Oktobr'o 2002. Elekt'o de s-ro Luiz Inácio Lul'a da Silva en Brazilo.

Maj'o 2003. Elekt'o de Néstor Kirchner en Argentino.

Decembr'o 2005. Elekt'o de s-ro Evo Morales en Bolivio.

Oktobr'o 2006. Re'elekt'o de s-ro Lu'a da Silva.

Novembr'o 2006. Elekt'o de s-ro Correa en Ekvadoro.

Decembr'o 2006. Re'elekt'o de s-ro Chávez.

Oktobr'o 2007. Elekt'o de s-in'o Cristina Fernández de Kirchner, edz'in'o de Néstor Kirchner, en Argentino.

April'o 2009. Re'elekt'o de s-ro Correa.

Decembr'o 2009. Re'elekt'o de s-ro Morales.

Oktobr'o 2010. Elekt'o de s-in'o Dilma Rousseff en Brazilo.

Oktobr'o 2011. Re'elekt'o de s-in'o Fernández de Kirchner.

Oktobr'o 2012. Re'elekt'o de s-ro Chávez.

Februar'o 2013. Re'elekt'o de s-ro Correa.

April'o 2013. Elekt'o de s-ro Nicolás Maduro en Venezuelo.

Oktobr'o 2014. Re'elekt'o de s-in'o Rousseff kaj de s-ro Morales.

R. L.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Kontraŭ eksces'a original'ec'o

En januar'o 2014 la zapat'ist'o'j de Ĉiapo* en Meksiko invit'is plur'a'j'n cent'o'j'n de inter'naci'a'j intelekt'ul'o'j por celebr'i la du'dek'a'n dat're'ven'o'n de si'a lev'iĝ'o. Neni'a demand'o rest'os sen respond'o, promes'is ili, se la gast'o'j antaŭ'e konsent'as kun'viv'i la ĉiu'tag'a'n viv'o'n de la organiz'aĵ'o: ĝi'a'n rezist'ad'o'n al la agres'o'j de la meksika arme'o, ĝi'a'n batal'o'n por la nutr'iĝ'o, ĝi'a'j'n prov'o'j'n ne re'produkt'i la antaŭ'a'j'n aŭtoritat'a'j'n struktur'o'j'n. Dum la ferm'a ceremoni'o jun'a vir'in'o el Uson'o lev'as la man'o'n: “Ĉio, kio'n mi ĉi tie vid'is, mult'e interes'is mi'n, sed mi ne ek'sci'is i'o'n pri jen'a punkt'o: kiu est'as vi'a pozici'o pri la demand'o de la queer?” Sur la tribun'o, la reprezent'ant'o de la zapat'ist'o'j rest'as silent'a* ...

*  Original'e: Chiapas ĉiápas. -vl
*  Dank'o'n al Hélène Roux kiu raport'is tiu'n anekdot'o'n el si'a rest'ad'o en Ĉiapo.

Ĉu Sud'o tro mal'mult'e zorg'ant'a pri la batal'o'j de cert'a'j okcident'a'j aktiv'ul'o'j? Okaz'as ankaŭ ke riproĉ'o'j svarm'as en la kontraŭ'a direkt'o. En artikol'o draŝ'ant'a la interes'o'n de si'a'j latin'amerik'a'j koleg'o'j pri la labor'aĵ'o'j de la brit'a marks'ist'o David Harvey, la urugvaja intelekt'ul'o Eduard'o Gudynas denunc'as form'o'n de “simpati'a koloni'ism'o”: la analiz'o'j'n de la brit'o dediĉ'it'a'j'n al la geografi'o aŭ al la interpret'o de La kapital'o de Karlo Marks'o don'as neni'a'n lok'o'n al la ekvadora sumak kawsay aŭ al la bolivia sum'a qamañ koncept'o'j ĝeneral'e traduk'at'a'j per “bon'e viv'i”.*

*  Eduard'o Gudynas, “La necesidad de romper con uncolonialismo simpático””, 30-an de septembr'o 2015, www.rebelion.org

Ŝajn'as do, ke la emancip'iĝ'o ne est'as pens'at'a sam'e ambaŭ'flank'e de Atlantik'o. La latin'amerik'a social'ism'o est'os “nek paŭs'aĵ'o nek kopi'o” de si'a eŭrop'a versi'o, avert'is la marks'ist'o José Carlos Mariátegui jam en 1928. De tiam, la aŭtor'o kaj la ide'o est'is tiom lig'it'a'j ke tajp'i “Mariátegui” en la serĉ'il'o Google tuj aper'ig'as la vort'o'j'n “nek paŭs'aĵ'o nek kopi'o” en la hispan'a.

La verk'o de tiu peru'an'o tamen ne lim'iĝ'as al tiu'j vort'o'j.* Ali'a'j, mal'pli citat'a'j, komplet'ig'as li'a'n analiz'o'n: “Kvankam la social'ism'o nask'iĝ'is en Eŭrop'o, sam'e kiel la kapital'ism'o, ĝi ne est'as (...) specif'e nek apart'e eŭrop'a. Ĝi est'as mond'a mov'ad'o, kiu'n pov'as evit'i neni'u el la land'o'j kiu'j mov'iĝ'as en la orbit'o de la okcident'a civilizaci'o. (...) En la batal'o inter du sistem'o'j, inter du ide'o'j, ne ven'as en ni'a mens'o sent'i ni'n spekt'ant'o'j nek invent'i tri'a'n voj'o'n. La eksces'a original'ec'o est'as literatur'a kaj anarĥi'a zorg'o.”*

*  Ĉe la Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas) aper'os ĉi-jar'e la libr'o de José Carlos Mariátegui: Sep interpret'a'j ese'o'j pri la perua real'o. -vl
*  Cit'it'a en Michael Löwy, Le Marxisme en Amérique latin'e. Anthologie, Maspero, 1980.

Renaud LAMBERT.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Neniam solv'it'a de'pend'ec'o de krud'material'o'j

“Kiam Uson'o tern'as, Latin'amerik'o mal'varm'um'iĝ'as”, tiel oni dir'is antaŭ'e. La pest'odor'o'j jam ne ven'as el la nord'o: ili tra'ir'as Pacifik'o'n. Sed la minac'o rest'as. Jam en la 1950-aj jar'o'j la argentina ekonomik'ist'o Raúl Prebisch analiz'is la danĝer'o'j'n de tiu de'pend'ec'o de la ek'salt'o'j de ekster'a'j ekonomi'o'j de Brit'uj'o, de Uson'o, post'e de Ĉin'uj'o.

Ek'de la koloni'a period'o la inter'naci'a labor'divid'o met'is Latin'amerik'o'n en la rang'o'n de produkt'ist'o de krud'material'o'j, kondamn'it'a import'i la fabrik'it'a'j'n produkt'o'j'n kiu'j'n la nord'a'j ekonomi'o'j vend'as. En'e de eks'a'j koloni'o'j, kie la burĝ'ar'o'j lern'is re'produkt'i la konsum'manier'o'j'n de la Nord'o, ĉia alt'iĝ'o de la naci'a produkt'o konduk'as al pli rapid'a kresk'o de import'o'j ol de eksport'o'j, kaj al mal'ekvilibr'o de la pag'bilanc'o. Prebisch do rekomend'is vol'ism'a'n politik'o'n de anstataŭ'ig'o de import'o'j, por dis'volv'i la lok'a'n industri'o'n.

En Brazilo, la ŝok'terapi'o de la prezid'ant'o Fernand'o Henrique Cardoso (1995-2002) far'is la mal'o'n: ne plu sub'ten'i aŭtonom'a'n dis'volv'ad'o'n per lok'a produkt'ad'o, sed, mal'e, facil'ig'i import'o'j'n supoz'at'a'j'n spron'i la brazil'an produkt'iv'o'n kaj konkurenc'kapabl'o'n. La komerc'a bilanc'o fal'is en la ruĝ'o'n? Ne grav'as: oni ekvilibr'ig'as la ekster'a'j'n kont'o'j'n per log'ad'o de inter'naci'a'j spekul-kapital'o'j, special'e per alt'eg'a'j interez'kvot'o'j.

La prez'o de la krud'material'o'j fal'is je 40 el'cent'o'j ek'de 2010; tiu de petrol'o de 60 el'cent'o'j inter juni'o 2014 kaj januar'o 2015. La sen'indulg'a ĉen-reakci'o ne las'is si'n atend'i: en 2015, la produkt'ad'o de riĉ'aĵ'o'j ver'ŝajn'e stagn'is en Ekvadoro kaj en Argentino, mal'kresk'is je 3 el'cent'o'j en Brazilo kaj je 10 el'cent'o'j en Venezuelo.

La nub'o'j ne ĉes'is amas'iĝ'i super Brazilo. En zorg'o pro la mez'bon'a'j san'raport'o'j de la “sojl'o'land'a'j” ekonomi'o'j, la invest'ist'o'j re'ven'ig'as si'a'n dispon'ebl'a'n mon'o'n al la Nord'o. Des pli ke la Federaci'a Rezerv'o, la uson'a centr'a bank'o, anonc'is alt'ig'o'n de si'a'j interez'kvot'o'j, sur kiu'j ĝi baz'ig'as si'a'j'n pag'o'j'n por la kapital'o'j. La 14,25 el'cent'o'j, kiu'j'n Brazilo serv'as (de kiu'j oni dev'as de'kalkul'i 7-el'cent'a'n inflaci'o'n), jam ne sufiĉ'as por garanti'i sufiĉ'a'n al'flu'o'n de deviz'o'j. Laŭ la Institut'o de Inter'naci'a'j Financ'o'j, la sojl'o'land'o'j hav'os en 2015 la plej grand'a'n for'ir'o'n de kapital'o'j ek'de kiam la noci'o “sojl'o'land'o” est'is invent'it'a en la 1980-aj jar'o'j (Financial Times, 2-an de oktobr'o 2015). Inter la plej tuŝ'at'a'j land'o'j trov'iĝ'as Brazilo. Dum iu'j antaŭ kelk'a'j jar'o'j fest'is la “malkupliĝon” de la Sud'o dis'de la nord'a'j ekonomi'o'j, la ekvilibr'o de la ekster'a sald'o de la sud'amerik'a gigant'o baz'iĝ'as grand'part'e sur la prioritat'o'j de uson'an'in'o: s-in'o Janet Yellen, prezid'ant'o de la Federaci'a Rezerv'o.

Konsci'a'j pri la meĥanism'o analiz'it'a de Prebisch, la progres'em'a'j reg'ist'ar'o'j prov'is re'ekvilibr'ig'i si'a'j'n ekonomi'o'j'n per stimul'ad'o de la industri-sektor'o. Ili far'is tio'n energi'e, tiom pli ke la plej mult'a'j el ili'a'j gvid'ant'o'j al'propr'ig'is al si ide'o'n dis'volv'it'a'n de la komun'ist'a mov'ad'o: en la sub'evolu'int'a'j naci'o'j, la revoluci'o cel'as en unu'a temp'o la aper'ig'o'n de naci'a burĝ'ar'o; nur post tiu unu'a “kontraŭ'imperi'ism'a” etap'o far'iĝ'os ebl'a trans'ir'i al la social'ism'a revoluci'o.

Uz'i part'o'n de la mastr'ar'o kontraŭ la ali'a: la ide'o pov'us ŝajn'i log'a. Sed ĉu la kapital'ism'a modern'ig'o ver'e serv'as al la kapital'o? La liber'ec'an'a esplor'ist'o Rafael Uzcátegui, interes'iĝ'ant'a pri la brazila revoluci'o, sed mal'amik'a al la bolivara revoluci'o, analiz'as ke ali'a form'o de instrument'ig'o okaz'as: “La hipotez'o, kiu'n ni formul'as, est'as ke la en'potenc'iĝ'o en Venezuelo de popol'ism'a, ĥarisma prezid'ant'o, kiu simil'as al caudillo, ebl'ig'as la adapt'iĝ'o'n de la land'o (...) al la ŝanĝ'o'j, kiu'j'n la tut'mond'iĝ'int'a produkt'ad'procez'o far'is neces'a'j.”*

*  Rafael Uzcátegui, Venezuela: révolution ou spectacle?, Spartacus, Parizo, 2011.

La argument'ad'o de Uzcátegui montr'iĝ'as tiom pli dub'ind'a, ke la klopod'o'j por spron'i la industri'o'j'n por la moment'o fiask'is. Post sufer'i ŝtat'renvers'o'n organiz'it'a'n inter'ali'e de la mastr'o de la venezuelaj mastr'o'j en 2002, post'e ĝeneral'a'n lokaŭt'o'n en 2003, la tiam'a prezid'ant'o Hug'o Chávez kun'ven'ig'is pli ol 500 mastr'o'j'n, la 11-an de juni'o 2008, por propon'i al ili naci'a'n klopod'o'n de “produkt'iv'a re'lanĉ'ad'o”. Dum re'pac'ig'a parol'ad'o li ripet'is la vort'o'n “alianc'o” pli ol tri'dek foj'o'j'n. Kvin jar'o'j'n post'e, la afer'o'j apenaŭ progres'is. Kaj li'a post'e'ul'o Nicolas Maduro re'nov'ig'is la iniciat'o'n: “Ni lanĉ'as al'vok'o'n (...) por konstru'i naci'ism'a'n privat'a'n sektor'o'n”, deklar'is li'n al la gazet'ar'o (Folha de S. Paulo, 7-an de april'o 2013).

Iom pli sud'e, la tord'iĝ'o'j de la brazila prezid'ant'in'o Dilma Rousseff por plaĉ'i al la industri'ist'o'j mir'ig'as eĉ la tre liberal'a'n Veja: “La prezid'ant'in'o far'is ĉio'n kio'n la entrepren'ist'o'j postul'is, konstat'as la ĉef'artikol'o de la magazin'o en numer'o, kies titol'paĝ'o el'vok'as “ŝok'o'n de kapital'ism'o” (12-an de decembr'o 2012). Ĉu ili vol'is ke la interez'kvot'o'j mal'alt'iĝ'u? Ili mal'alt'iĝ'is, al rekord'a nivel'o. Ĉu ili dezir'is ŝanĝ'kvot'o'j'n favor'a'j'n al eksport'o? La dolar'o super'is la 2 real'o'j'n. Ĉu ili postul'is mal'alt'ig'o'n de la salajr'o'kost'o'j? Tiu'j est'is redukt'it'a'j en plur'a'j sektor'o'j.”

Kaj Tamen, nek la industri'a produkt'ad'o nek la privat'a'j invest'o'j alt'iĝ'is. S-ro Valter Pomar, membr'o de la Parti'o de Labor'ist'o'j (PT), ne est'as ver'e surpriz'it'a. “La mastr'o'j renkont'as ver'a'n mal'facil'aĵ'o'n: ili est'as kapital'ist'o'j. De ili'a flank'o ne est'us respond'ec'a elekt'i ali'a'n voj'o'n ol tiu'n, kiu plej alt'ig'as la profit'o'n.” En Brazilo kiel ali'lok'e, la financ'ism'ig'o de la ekonomi'o for'viŝ'is la kontraŭ'ec'o'n inter industri'a kaj spekul'a kapital'o'j. Vet'i sur financ'produkt'o'j (Brazilo) aŭ lud'i per la ŝanĝ'kvot'o'j (Venezuelo) montr'iĝ'as mult'e pli profit'ig'a ol invest'i en la produkt'ad'o'n ...

“Ekzist'as mil manier'o'j kresk'ig'i la postul'o'n [mend'o'n], konklud'as la ĵurnal'ist'o Breno Altman. Oni pov'as en'konduk'i minimum'a'n salajr'o'n, social'a'j'n program'o'j'n, dis'volv'i la publik'a'j'n serv'o'j'n. Stimul'i la propon'o'n, mal'e, montr'iĝ'as ver'a kap'romp'il'o. Tiu'kamp'e la reg'ist'ar'o de'pend'as de la bon'a vol'o de la mastr'o'j.” S-ro Pomar ven'as al la sam'a konklud'o: “Aŭ la ŝtat'o pren'as la afer'o'j'n en si'a'j'n man'o'j'n kaj akcept'as la fort'o'prov'o'n kun la burĝ'ar'o, aŭ ĝi prov'as konvink'i ĝi'n ke ĝi bon'vol'e lud'u la lud'o'n, sen est'i cert'a ke ĝi akcept'as.”

Renaud LAMBERT.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Ĉu perfid'o?

Renaud Lambert:?

“La logik'o, laŭ kiu la liber'komerc'o profit'ig'as al ĉiu'j, est'as mensog'o, stult'aĵ'o, kiu aparten'as pli al religi'o ol al scienc'o.” En 2006, s-ro Rafael Correa, tiam kandidat'o por la prezid'ant'ec'o de Ekvadoro, dir'is klar'e kaj sen'ambigu'e: neniam li sub'skrib'os liber'komerc'a'n traktat'o'n. Ok jar'o'j'n post'e, la 12-an de decembr'o 2014, li'a reg'ist'ar'o paraf'as iu'n kun la Eŭrop'a Uni'o. Ĉu opini'ŝanĝ'o? Sen'dub'e. Sed ĉu perfid'o?

En la vesper'o de la 31-a de decembr'o 2014, la traktat'o, kiu ebl'ig'is al Kit'o profit'i la ĝeneral'a'n sistem'o'n de prefer'o'j (ĜSP+) de la Eŭrop'a Uni'o, fin'iĝ'is. Tiu sistem'o de redukt'o de dogan'a'j tarif'o'j aplik'iĝ'is al proksim'um'e 6.500 produkt'o'j, do 60 el'cent'o'j de la valor'o de la eksport'o'j de Ekvadoro al la Eŭrop'a Uni'o (de en'tut'e 2,5 miliard'o'j da eŭr'o'j en 2013).

Inter tiu'j produkt'o'j, la banan'o, kiu signif'as 30 el'cent'o'j'n de la vend'o'j al Eŭrop'o. Nu, ĝi trov'iĝ'as ankaŭ en la eksport'o'j de Kolombio kaj Peruo. En 2012, tiu'j du land'o'j sub'skrib'is kun Bruselo liber'komerc'a'n traktat'o'n kiu ankoraŭ pli larĝ'anim'e ol la ĜSP+ mal'alt'ig'as la dogan'a'j'n bar'o'j'n, al kiu'j ili est'as sub'met'it'a'j. Jen katastrof'o por Ekvadoro, kies banan'o-vend'o'j ekster'land'e'n mal'kresk'is je 25 el'cent'o'j en 2013. Simpl'a antaŭ'gust'o de tio kio dev'is sekv'i, ĉar la liber'komerc'a traktat'o plan'as pli kaj pli redukt'i la dogan'aĵ'o'j'n aplik'at'a'j'n al la kolombiaj kaj peruaj banan'o'j ĝis 75 eŭr'o'j por ĉiu tun'o en 2020 (kontraŭ 114 eŭr'o'j por Ekvadoro).

Inter si'a'j konvink'o'j kaj la banan'o'j, la prezid'ant'o Correa unu'e rifuz'is elekt'i. Dum Bruselo propon'is al li sub'skrib'i la sam'a'n tekst'o'n kiel Bogoto kaj Lim'o, li prov'is diskut'i pri la tekst'o. Van'e: la Eŭrop'a Uni'o montr'iĝ'is sam'e mal'em'a diskut'i kun li kiel kun la grek'a ĉef'ministr'o Aleksis Cipr'as. Oni pov'is akcept'i aŭ rifuz'i la traktat'o'n. Eksklud'it'a el la ĜSP+, Kit'o ne hav'is “ali'a'n elekt'o'n ol sub'skrib'i la traktat'o'n pri liber'komerc'o”, klar'ig'is iu el la eŭrop'a'j respond'ec'ul'o'j al si'a'j ekvadoraj inter'parol'ant'o'j dum la inter'trakt'ad'o'j. “Aŭ elekt'i la izol'iĝ'o'n” (El Diario, 8-an de novembr'o 2014). Oni sci'is, ke mal'facil'as konstru'i la social'ism'o'n “en unu sol'a land'o”. Rezist'i al liber'komerc'o en liberal'a ocean'o est'int'us sam'e problem'ec'a ... Ĉu konvink'o aŭ banan'o'j? Do, la banan'o'j.

Renaud LAMBERT.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Energi'ul'o'j

La inter'ŝanĝ'o de kompliment'o surpriz'is. La 17-an de decembr'o 2015, la rus'a prezid'ant'o Vladimir Putin montr'is prefer'o'n por unu el la kandidat'o'j de la uson'a respublik'an'a pra'elekt'o, la nov'jork'a miliard'ul'o Donald Trump. Li kvalifik'is li'n “bril'a talent'ul'o” kaj far'is li'n “la grand'a favor'at'o de la prezid'ant-konkurs'o”. Anstataŭ rifuz'i tia'n omaĝ'o'n, kiu tamen pov'as mal'util'i al li en parti'o, kie la mult'nombr'a'j nov'konservativ'ul'o'j demand'as si'n, ĉu ili abomen'as pli RuslandonIranon, s-ro Trump re'ag'is varm'kor'e: S-ro Putin “ver'e gvid'as si'a'n land'o'n, li est'as energi'a gvid'ant'o, kio disting'as li'n de mult'a'j kiu'j'n ni hav'as ĉe ni”. S-ro Trump ankaŭ promes'is ke, se li far'iĝ'us prezid'ant'o de Uson'o, li “kompren'iĝ'us kun li”. La simpati'o inter tiu'j du energi'ul'o'j komfort'iĝ'as per si'a komun'a mal'estim'o al la nun'a blank'dom'ul'o: “Li [Putin] tut'e ne ŝat'as Obama, ĝoj'as s-ro Trump, li ne respekt'as li'n.

Ĝeneral'e la ŝtat'a'j interes'o'j pli fort'as ol la komun'a'j sent'o'j inter ili'a'j gvid'ant'o'j. Sed kiam la mond'a ekonomi'o el'rel'iĝ'as, kiam la naft'o'prez'o'j fal'as, kiam la mort'ig'a'j atenc'o'j mult'iĝ'as, tiam nek mir'ig'as nek egal'as, ke la valor'o'j de ord'o, de aŭtoritat'o kaj la fort'ul'o'j, cinik'a'j kaj brutal'a'j, pli domin'as la scen'ej'o'n. Adept'o'j de patriot'a kaj moral'a restaŭr'ad'o, nostalgi'a'j pri naci'a roman'o, ili laŭt'ig'as la voĉ'o'n, streĉ'as si'a'j'n muskol'o'j'n, lok'as si'a'j'n trup'o'j'n.

Star'ig'i ŝtal'a'n mur'o'n laŭ'long'e de la land'lim'o'j de si'a land'o kun Serb'uj'o kaj Kroat'uj'o politik'e profit'ig'as la hungar'a'n ĉef'ministr'o'n Viktor Orban, sam'e kiel la aneks'o de Krimeo solid'ig'is la potenc'o'n de s-ro Putin kaj la mort'ig'a sub'prem'ad'o de la kurd'o'j komfort'ig'is la turk'a'n prezid'ant'o'n Tayyip Erdogan. Kaj kiam s-ro Trump rekomend'as la re'star'ig'o'n de la tortur'o en Uson'o aŭ li'a respublik'an'a konkur'ant'o Ted Cruz postul'as ke Uson'o anstataŭ'ig'u si'a'j'n “frap'o'j'n” kontraŭ la Organiz'aĵ'o de la Islam'a Ŝtat'o per “bomb'tapiŝ'o” sur la zon'o'j'n (kaj la civil'ul'o'j'n) super kiu'j ĝi reg'as, la unu'a sam'e kiel la du'a gajn'as popular'ec'o'n en si'a tend'ar'o. La mal'estim'o al la intelekt'ul'o'j kaj universitat'an'o'j, al ties “politik'e ĝust'a”, serv'us al ili eĉ kiel krom'a argument'o. Ebl'e ankaŭ ĉar tia fenomen'o est'is rimark'it'a de la franc'a'j gvid'ant'o'j, tiu'j pli volont'e met'as en si'a'j'n parol'ad'o'j'n “firm'a'j'n respond'o'j'n” kaj “postul'o'j'n je aŭtoritat'o”, grand'ig'as la prerogativ'o'j'n de la polic'o mal'favor'e al tiu'j de la justic'o kaj akcept'as kun evident'a flegm'o dek'o'j'n da sen'kap'ig'o'j de opon'ant'o'j en Saud-Arab'uj'o.

La promes'o'j de pac'o kaj prosper'o de la kapital'ism'a modern'ec'o jam ŝancel'iĝ'is antaŭ la financ'a fiask'o de 2008. Nun tem'as pri ĝi'a kultur'o, ĝi'a spirit'o, pri ĝi'a'j gvid'ant'o'j kun pi'afekt'a kaj tromp'a ĝentil'ec'o. La “feliĉ'a tut'mond'ig'o” nom'is si'n raci'a, kviet'a, flu'a, tut'mond'a, konekt'it'a. Ĝi'a fiask'o mal'ferm'as la voj'o'n al la “koler'ul'o'j” kaj al la milit'estr'o'j.

Serge HALIMI.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Nov'a situaci'o en Latin'amerik'o Sep instru'o'j por la mal'dekstr'o

Por la mal'dekstr'o, la batal'o ne ĉes'as post la venk'o en la urn'o'j. La al'pren'o de funkci'o'j mal'ferm'as nov'a'j'n batal'o'j'n, des li akr'a'j'n ju pli la projekt'o est'as ambici'a. Ĉar la konservativ'a'j fort'o'j ne mal'arm'as, ili uz'as si'a'n pov'o'n por rezist'i, konspir'i kaj korupt'i. La latin'amerik'a'j progres'em'ul'o'j ja sci'is tio'n, kiam ili lanĉ'is la sturm'o'n kontraŭ la bastion'o'j de la nov'liberal'a ŝtat'o en la 2000-aj jar'o'j. Post ond'o da grand'eg'a'j sukces'o'j, ili est'as nun al'front'it'a'j al dolor'a'j mal'venk'o'j, pri kiu'j ili part'e kulp'as mem ([Gregory Wilpert: “Ŝtorm-anonc'o en Venezuelo”]->art ). Ĉu tiu'j mal'sukces'o'j pov'as neni'ig'i la soci'a'j'n ating'o'j'n en land'o'j kiu'j profund'e ŝanĝ'iĝ'is ([Angel'in'e Montoya: Transseksismo, Argentino ĉe la pint'o]->art ), aŭ anestez'i la konsci'o'j'n vek'it'a'j'n al politik'o ([Yoletty Bracho kaj Juli'e'n Rebotier: “La bolivara revoluci'o ĉe si'a baz'o”]->art )? Cert'e ne. Sed ĉu la mal'dekstr'o pov'as prepar'i ven'ont'a'j'n venk'o'j'n sen prov'i kompren'i la mal'facil'aĵ'o'j'n, kiu'j hodiaŭ prem'as ĝi'n ([Renaud Lambert: Salv'o de mal'venk'o'j por la mal'dekstr'o Kial Latin'amerik'o pane'as?]-> )?

La Revoluci'o'j simil'as mal'pli al sen'fin'a'j lift'o'j ol al ond'o'j kiu'j rul'iĝ'as sur la plaĝ'o'n. Ili lev'iĝ'as, avanc'as, ŝajn'as halt'i en si'a mov'iĝ'o, post'e re'fal'as, antaŭ ol de'nov'e lev'iĝ'i. La etap'o'j de tiu konstant'a mov'iĝ'o de'pend'as de la fort'o de la popol'a'j mobiliz'iĝ'o'j, kiu'j determin'as la est'ont'ec'o'n de ni'a kontinent'o. Nu, la progres'em'a'j fort'o'j trov'iĝ'as al'front'it'a'j al divers'a'j mal'facil'aĵ'o'j, kiu'j'n ili dev'as super'i. Mi ident'ig'as ĉi tie sep.

La unu'a koncern'as la demokrati'o'n, kiu'n ni'a politik'a famili'o long'temp'e konsider'is mal'komfort'a'n pont'o'n inter la aktual'a soci'o kaj la social'ism'o. La latin'amerik'a mal'dekstr'o pruv'is, ke tia vid'o est'as erar'a: la demokrati'o ne nur don'as al ni metod'o'n, sed ankaŭ la kadr'o'n nepr'a'n por la soci'a trans'form'ad'o. La region'a'j revoluci'a'j procez'o'j de la last'a'j jar'o'j impet'is per la fort'iĝ'o de la kapabl'o'j de aŭtonom'a organiz'iĝ'o de la soci'o, per la sub'ten'o de ĝi'a part'o'pren'o kaj de ĝi'a engaĝ'iĝ'o en la kolektiv'a'j afer'o'j. Tio ne est'as hazard'o.

Tiu koncept'o de demokrati'o kiel la spac'o mem de la revoluci'o tamen implic'as ke oni re'invent'u ĝi'n. Oni ne kontent'iĝ'o per fosili'a koncept'o ven'int'a el la nord'a'j land'o'j. Ne: la demokrati'o, kiu'n ni re'invent'as en Latin'amerik'o vol'as est'i pleb'a, demokrati'o de la strat'o. Fin'e, la ver'a social'ism'o karakteriz'iĝ'as per la absolut'a radikal'ig'o de la demokrati'o: sen la labor'lok'o'j, en la reg'ist'ar'o kaj en la parlament'o, en la ĉiu'tag'a viv'o. Sen tia procez'o, ĉia batal'o cel'ant'a ŝanĝ'i la mond'o'n, ĉu ĝi pas'as tra la urn'o'j aŭ tra la arm'il'o'j, oscil'os inter re'form'ism'o kaj oportun'ism'o.

Ali'a demand'o, sam'e mal'nov'a kiel la mal'dekstr'o: ĉu ni dev'as pren'i la potenc'o'n aŭ konstru'i nov'a'n, mal'proksim'a'n de la unu'a? Ni, de la mal'nov'a skol'o, ĉiam opini'is, ke ni'a cel'o est'as la en'potenc'iĝ'o, kelk'foj'e forges'ant'e, ke ĉia ŝtat'o, kiom ajn demokrati'a, est'iĝ'as kiel monopol'o de la komun'ec'o, de la universal'ec'o. Nu, al'pren'i tiu'n monopol'o'n tia'n kia ĝi est'iĝ'is, signif'as anstataŭ'ig'i unu burokrat'ism'o'n per ali'a.

Ĉu do neces'as rezign'i pri en'potenc'iĝ'o? Iu'j defend'is tiu'n ide'o'n. Ili en'ferm'iĝ'is en et'a'j komun'um'o'j, kaj vol'is konstru'i la social'ism'o'n et'skal'e; ili dediĉ'is si'n al la batal'o kontraŭ la mal'bon'a manĝ'o; ili nask'is cirkvit'o'j'n de ne'komerc'a'j inter'ŝanĝ'o'j, baz'it'a'j sur inter'ŝanĝ'o de hav'aĵ'o'j, ktp. Sed ili forges'is unu afer'o'n: per tio, ke oni ten'as si'n for de la potenc'o, tiu ankoraŭ ne mal'aper'as. Ĝi daŭr'e ekzist'as, monopol'ig'it'a de la ĉiam'a'j oligarĥ'ar'o'j. La problem'o, sur teori'a nivel'o, ven'as el la fakt'o, ke la ŝtat'o ekzist'as ne nur materi'e. Ĝi'a ekzist'o kompren'ebl'e konkret'iĝ'as ĉirkaŭ seri'o da instituci'o'j, da norm'o'j, da procedur'o'j. Sed ĝi ankaŭ struktur'as la inter'hom'a'j'n rilat'o'j'n. Ĝi aranĝ'as la manier'o'n en kiu ni ĉiu'j kolektiv'e percept'as ĉio'n kio inter'lig'as ni'n: la voj'o'j'n, la eduk'ad'o'n, la komerc'o'n, la san'o'n, tut'e sam'e kiel la logik'a'j'n kaj moral'a'j'n rezon'ad'o'j'n. Se la ŝtat'o tiel produkt'as la preskrib'o'j'n, laŭ kiu'j ni konduk'as ni'a'j'n viv'o'j'n sent'ant'e ni'n membr'o'j de histori'a komun'um'o kvankam ni loĝ'as cent'o'j'n da kilo'metr'o'j'n unu de la ali'a, kompren'ebl'e ni dev'as al'pren'i ĝi'n! Kiel la revoluci'a mal'dekstr'o pov'us rezign'i pri tia instrument'o? Tio tamen ne signif'as ke ĝi pov'u kontent'iĝ'i per al'pren'o de la potenc'o. Ĝi dev'as trans'form'i ĝi'n kaj demokrati'ig'i la decid'o'j'n. Sen tio la mal'dekstr'o nask'os nov'a'n elit'o'n, kiu re'produkt'os la kondut'o'j'n de la mal'nov'a.

Tri'a demand'o: tiu de la konker'o de la hegemoni'o kompren'at'a kiel intelekt'a, moral'a, etik'a, logik'a kaj organiz'a gvid'ad'o de apart'a soci'a blok'o super la ceter'a soci'o? Ĉia trans'form'o de la fort'rilat'o'j en'e de la ŝtat'o postul'as antaŭ'a'n modif'ad'o'n de la parametr'o'j de logik'a percept'o de la soci'o; laŭ kiu ĉiu ord'ig'as la mond'o'n, ankaŭ sur moral'a nivel'o.

Antaŭ 2000, ĉio ir'is plej bon'e en la plej bon'a mond'o. La privat'ig'o de la natur'resurs'o'j sen'mank'e cert'ig'os la bon'a'n viv'o'n de ĉiu'j, tiel oni promes'is. Tiu konvink'o ord'ig'is la ĉiu'tag'a'n viv'o'n; ĝi difin'is ĉies horizont'o'n de li'a'j ambici'o'j.

Iom post iom tiu intelekt'a konstru'aĵ'o far'iĝ'is ne'toler'ebl'a. Ĝi ne est'is plu kred'ind'a, ĉar ĝi ne kongru'is kun la mond'o tia, kia la hom'o'j percept'is ĝi'n. Ĉiu'j ĉi ide-fort'o'j, kiu'j organiz'is la ĉiu'tag'a'n viv'o'n, est'is dub'ig'it'a'j. Tiu ĉi moment'o de simbol'a romp'o, en kiu la komun'a senc'o modif'iĝ'as, far'is la hom'o'j'n akcept'em'a'j pri nov'a'j projekt'o'j. Tiam aper'is Hug'o Chávez (Venezuelo), s-ro'j Rafael Correa (Ekvadoro), Luiz Inácio da Silva (Brazilo) kaj Evo Morales (Bolivio). Ili ne fal'is el la ĉiel'o, sed aper'is kun'e kun la ŝancel'iĝ'o. Tamen, trans'form'i la kultur'a'j'n parametr'o'j'n ne sufiĉ'as: pli aŭ mal'pli fru'e tiu procez'o dev'as konduk'i al fort'o'prov'o, al venk'o kontraŭ la kontraŭ'ul'o por ebl'ig'i la nov'a'n hegemoni'o'n el'radi'i kaj solid'iĝ'i.

Kie Ni Trov'iĝ'as hodiaŭ? Dum la last'a'j jar'o'j, intens'a kolektiv'a debat'o trans'form'is tut'aĵ'o'n de revoluci'a'j ide'o'j en konkret'a'n fort'o'n. Sed ni nun en'ir'is en faz'o'n de ekstrem'e danĝer'a stagn'ad'o. Ni dev'as re'lanĉ'i la milit'o'n de la ide'o'j; ni ne pov'as permes'i al ni perd'i la flag'o'n de esper'o. Revoluci'o, tio est'as mov'iĝ'ant'a esper'o. Ni ating'is mult'o'n. Sed tio ne sufiĉ'as. La batal'o por la hegemoni'o re'far'iĝ'is decid'a.

En mult'a'j land'o'j de Latin'amerik'o, ni, kiu'j politik'e aktiv'is en la universitat'o'j, en la sindikat'o'j, en la asoci'o'j, ni dev'is dediĉ'i ni'n al mastr'um'ad'o de la reg'ist'ar'o'j. Tio est'is nepr'a, sed tio konduk'is ni'n al for'las'o de ni'a arier'gard'o. Ni dev'as re'e engaĝ'iĝ'i ni'n tie. Ni dev'as memor'i, ke sindikat'a gvid'ant'o ĉe'kap'e de si'a sindikat'a konfederaci'o sam'e valor'as kiel ministr'o. Ni ne for'las'u la social'a'n front'o'n. Ni far'is tiu'n erar'o'n en Bolivio. Nu, ĝust'e tie la dekstr'o prov'as re'organiz'i si'n.

Ali'a mal'facil'aĵ'o: kiam ni est'as en la opozici'o, la esenc'a afer'o est'as produkt'i ide'o'j'n kiu'j gener'as esper'o'n kaj en'karn'ig'i ili'n. Ek'de kiam ni est'as en la potenc'o, ĉio ĉi rest'as neces'a, sed oni dev'as ankaŭ montr'i si'n kapabl'a mastr'um'i la ekonomi'o'n. La respond'o de la latin'amerik'a'j revoluci'ul'o'j al tiu defi'o determin'os ili'a'n sort'o'n.

La hero'a'j cikl'o'j de la mobiliz'iĝ'o ne est'as etern'a'j. Ili hav'as period'o'j'n de mal'akcel'iĝ'o kiu'j pov'as daŭr'i semajn'o'j'n, monat'o'j'n, jar'o'j'n. Tio est'as la moment'o por zorg'i pri la ĉiu'tag'a viv'o, pri konkret'a'j rezult'o'j; la moment'o, en kiu la hom'o'j turn'as si'n al la politik'a'j gvid'ant'o'j por dir'i al ili: “Mi mult'e batal'is. Mi ofer'is mi'n. Sed ankaŭ mi ŝat'us rikolt'i la frukt'o'j'n de tiu ĉi revoluci'o. Kie est'as mi'a trink'akv'o, mi'a lern'ej'o, mi'a mal'san'ul'ej'o?” En tiu ĉi preciz'a moment'o ni dev'as pov'i montr'i la ali'a'n vizaĝ'o'n de la revoluci'ul'o: tiu'n de la bon'a mastr'um'ant'o. Ni dev'os montr'i ni'n je la alt'ec'o de tiu postul'o dum la trans'ir'a etap'o, kiu komenc'iĝ'as.

Kvin'a faktor'o perturb'as ni'a'j'n revoluci'a'j'n procez'o'j'n: la kontraŭ'ec'o inter la ekonomi'a kaj soci'a bon'stat'o kaj la konserv'ad'o de la patr'in'o Ter'o. Mal'long'e, la fam'a debat'o pri la “mineral'a ekspluatismo”, laŭ'mod'a en Latin'amerik'o. Ekvadoro, Venezuelo kaj Bolivio sufer'as tiu'rilat'e je pez'a hered'aĵ'o. En la kaz'o de Bolivio, ĉio de'ven'as el la jar'o 1570, kiam la vic'reĝ'o Francisco de Toledo dekret'is la dev'ig'a'n labor'o'n en la Cerro Rico, la mont'ar'o kiu tron'as super la urb'o Potosi. Li trans'form'is tiam Bolivion en produkt'ant'o'n de krud'material'o'j destin'it'a'j por la metropol'o. Jam de kvar'cent kvin'dek jar'o'j la inter'naci'a labor'divid'o trud'is ĝust'e tiu'n rol'o'n al la land'o sam'e kiel al la ceter'a Latin'amerik'o. Sed ni'a'j soci'o'j karakteriz'iĝ'as ankaŭ per rekord'a'j kvot'o'j de mal'riĉ'ec'o kaj de mal'egal'ec'o; kaj per la materi'a'j bezon'o'j de ni'a'j loĝ'ant'ar'o'j, kiu'j est'is for'las'it'a'j al si'a sort'o.

Do, Kio'n Far'i? Ni pov'us zorg'i nur por kontent'ig'i ni'a'j'n materi'a'j'n bezon'o'j'n, sen pens'i pri la medi'o nek pri la kultur'o. Tiam ni hav'us bon'a'j'n rezult'o'j'n, sed ni perfid'us la indiĝen'a'n hered'aĵ'o'n, kiu nutr'as ni'a'n vid'o'n al la est'ont'ec'o. Ni ankaŭ ne pov'as nur protekt'i la arb'o'j'n kaj las'i ni'a'n loĝ'ant'ar'o'n en la mizer'o ĉar la viv'kondiĉ'o'j de la indiĝen'a'j popol'o'j est'as neniel idili'a'j: tem'as pri koloni'a ekstrem'a mal'riĉ'ec'o konstru'it'a dum la last'a'j kvin'cent jar'o'j. Tamen ĝust'e al tio instig'as ni'n tio, kio'n mi nom'as koloni'a ekologi'ism'o: “Kar'a'j latin'amerik'an'o'j, ĉes'u rev'i pri progres'o”, dir'as ĝi al ni; “se vi dezir'as far'i i'o'n por la hom'ar'o, ofer'u vi'n al protekt'o de la arb'o'j. Ni, en la Nord'o, ni zorg'os por detru'i ili'n per produkt'ad'o kaj per el'las'ad'o de karbon'a gas'o tra la mond'o.” Mal'long'e, ke la Sud'a'j land'o'j financ'u la medi'a'n plus'valor'o'n per inter'romp'ad'o de si'a dis'volv'iĝ'o kaj per rezign'o je si'a est'ont'ec'o.

Iu'j el ni'a'j kamarad'o'j de la Altiplano loĝ'as en ŝton'dom'o'j; ili dev'as pied'ir'i kvin hor'o'j'n por ating'i la plej proksim'a'n lern'ej'o'n; ili dorm'as la tut'a'n tag'o'n, ĉar ili ne hav'as sufiĉ'e por manĝ'i. Oni klar'ig'u al mi: kia'n ekonomi'o'n de kon'o'j oni konstru'as en tia'j kondiĉ'o'j? Ĉu el'ir'i el la “mineral'a ekspluatismo”? Jes, sen ajn'a dub'o. Sed ne per re'ven'o al la ŝton'epok'o. La trans'ir'o implic'as ke ni uz'u ni'a'j'n natur'resurs'o'j'n por kre'i la kondiĉ'o'j'n kultur'a'j'n, politik'a'j'n kaj materi'a'j'n kiu'j ebl'ig'as al la loĝ'ant'ar'o trans'ir'i al ali'a ekonomi'a model'o.

Ses'a mal'facil'aĵ'o: tia'n logik'o'n ne rimark'as tiu mal'dekstr'o, kiu kritik'as la latin'amerik'a'j'n progres'em'a'j'n reg'ist'ar'o'j'n riproĉ'ant'e al ili ke ili ne konstru'is la komun'ism'o'n en kelk'a'j semajn'o'j. Dum ĝi zorg'as pri si'a maten'a fitness, aŭ dum seminari'o'j larĝ'anim'e financ'at'a'j de ekster'land'e, ĝi pri'mok'as ni'a'n mal'kapabl'o'n mort'bat'i la mond'merkat'o'n aŭ instal'i de unu tag'o al ali'a (kaj per dekret'o!) la “bon'a'n viv'ad'o'n”. Tiu'j salon-radikal'ul'o'j lud'as la util'a'j'n idiot'o'j'n de la nov'liberal'ism'o per si'a eĥ'o de ties kanzon'et'o pri la ne'evit'ebl'a fiask'o de la revoluci'o'j. Ili ne propon'as konkret'a'j'n dispon'o'j'n, formul'as neni'a'n propon'o'n radik'ant'a'n en la soci'a'j mov'ad'o'j aŭ kapabl'a'n progres'ig'i la revoluci'a'j'n fort'o'j'n. Kiel mez'kvalit'a'j korife'o'j de la nov'a imperi'a ofensiv'o, ili met'as si'a'n pseŭdo-radikal'ec'o'n en la serv'o'n de domin'ant'o'j, kies sol'a cel'o est'as vid'i ni'a'n fiask'o'n.

Last'a defi'o: la ŝtat'o. Mond'skal'e la nov'liberal'ism'o hav'is du grand'a'j'n faz'o'j'n. La unu'a komenc'iĝ'is en la 1980-aj jar'o'j, kun la en'potenc'iĝ'o de Ronald Re'ag'a'n en Uson'o kaj de Margaret Thatcher en Brit'uj'o. Ĝi etend'iĝ'is ĝis proksim'um'e 2005. En tiu period'o la nov'liberal'ism'o uz'is la ŝtat'o'n por privat'ig'i la publik'a'j'n riĉ'aĵ'o'j'n kaj don'i al si ideologi'a'n legitim'ec'o'n.

Ni trov'iĝ'as nun en du'a faz'o. La naci'a'j ŝtat'o'j perd'is si'a'n util'o'n en la ide'o'j de la nov'liberal'ul'o'j, kiu'j klopod'as por mal'munt'i ili'n. Unu'e per sub'ten'o al form'ad'o kaj mobiliz'ad'o de politik'a'j opozici'o'j, kaj per kre'ad'o de zon'o'j, en kiu'j la ŝtat'o'j ne est'as plu suveren'a'j (aŭtonom'a'j region'o'j, okup'at'a'j teritori'o'j, ktp). Post'e per tio, ke ili mal'fort'ig'as ili'a'n buĝet'a'n kaj mon'a'n suveren'ec'o'n, ekzempl'e tra la meĥanism'o de la ŝuld'o, kiel observ'ebl'as en Grek'uj'o. La defend'o de la ŝtat'o met'it'a en la serv'o'n de nov'a soci'a blok'o dev'as do far'iĝ'i unu el la prioritat'o'j de la mal'dekstr'o.

Alvaro GARCÍA LINERA.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

La bolivara revoluci'o ĉe si'a baz'o

Ĉe la ŝtat'a ĉavismo, mal'venk'o en la urn'o'j, ekzist'as ali'a, en'radik'iĝ'int'a en la popol'a'j klas'o'j. Ĉu sufiĉ'as perd'it'a elekt'o por ke ĝi mal'aper'u?

Dum La dek ses jar'o'j post la en'potenc'iĝ'o de Hug'o Chávez, en 1999, la bolivara revoluci'o kre'is la kondiĉ'o'j'n de si'a propr'a el'prov'iĝ'o, ĉe la mal'supr'o, per la pli'grav'ig'o de la “popol'a potenc'o”. Tiu'n mobiliz'iĝ'o'n la ĉavisma ŝtat'o ne invent'as. Ĝi agnosk'as al ĝi lok'o'n kiu far'iĝ'as pli kaj pli signif'a. Sur la antaŭ'o de la scen'ej'o aper'as nov'a'j civit'an'o'j: ili hav'as ne hel'a'n haŭt'o'n, kiel Chávez; ili est'as mal'riĉ'a'j kaj loĝ'as en si'a'j popol'a'j kvartal'o'j. Kvankam la ĉavismo ne sukces'is far'i la struktur'a'j'n trans'form'o'j'n neces'a'j'n por profit'ant'a ŝtat'o, (vid'u “Neniam solv'it'a de'pend'ec'o de krud'material'o'j”) ĝi'a histori'a post'las'aĵ'o pov'us est'i ke ĝi lev'is tiu'n part'o'n de la loĝ'ant'ar'o en la rang'o'n de centr'a kategori'o de la politik'a viv'o.

La ĉavisma ŝtat'o ne re'form'is la ekzist'ant'a'j'n instituci'o'j'n: ĝi produkt'is nov'a'j'n, paralel'a'j'n, kiu'j pren'as serioz'e la ideal'o'n de part'o'pren'ig'a demokrati'o. La lok'a'j konsil'ant'ar'o'j de publik'a plan'ad'o, star'ig'it'a'j en 2002, ekzempl'e konkurenc'as kun la urb'estr'ar'o'j por difin'i la uz'ad'o'n de la grund'o sur la nivel'o de la kvartal'o'j. En 2006 aper'is la komun'um'a'j konsil'ant'ar'o'j* kiu'j kun'ord'ig'as la divers'a'j'n struktur'o'j'n de popol'a part'o'pren'o (misi'o'j, kultur'a'j komitat'o'j, ktp) kaj star'ig'as projekt'o'j'n de lok'a mastr'um'ad'o por kiu'j ili rekt'e ricev'as rimed'o'j'n de la centr'a ŝtat'o: jen ekzempl'o de la vol'ism'a politik'o de la ĉavismo en la cert'ig'o de popol'a potenc'o. Tiu'j konsil'ant'ar'o'j met'as la baz'o'j'n de la “komun'um'o'j”, tiu'j aglomer'aĵ'o'j de komun'um'a'j konsil'ant'ar'o'j aper'int'a'j en 2009, post'e de la “komun'um'a ŝtat'o”, koncept'it'a kiel fin'a anstataŭ'ig'o de la mal'nov'a'j instituci'o'j per la nov'a'j.

*  Vd Renaud Lambert, “La popol'a part'o'pren'o ŝancel'as la venezuel'an “mal'nov'a'n ŝtat'o'n”, Le Monde diplomatique en Esperant'o, septembr'o 2006.

Aprior'e mal'facil'as imag'i la kun'ekzist'ad'o'n de tiu civit'an'a mobiliz'iĝ'o kaj de la ĉavisma ŝtat'o sen supoz'i sub'ord'iĝ'o de la unu'a. Fakt'e mult'eg'as la streĉ'iĝ'o'j, teori'e sam'e kiel praktik'e. Sed la bolivara eksperiment'o karakteriz'iĝ'as per sen'precedenc'a'j inter'ag'ad'o'j inter, unu'flank'e ŝat'o kiu lud'as histori'e determin'ant'a'n rol'o'n en la organiz'ad'o de la soci'o kaj, ali'flank'e la ĵus agnosk'it'a'j popol'a'j mov'ad'o'j (eĉ kiam ili de'ven'as el mal'nov'a'j), kiu'j ne tiom rapid'e rezign'as pri si'a aŭtonom'ec'o ol oni kelk'foj'e dir'as. Tiel evolu'as politik'a praktik'o mal'sam'a ol tiu de la tradici'a potenc'o.

Tri jar'o'j'n post si'a en'potenc'iĝ'o, Chávez sufer'is prov'o'n de ŝtat'renvers'o organiz'it'a de la opozici'o, la mastr'ar'o kaj la privat'a'j komunik'il'o'j.* Kaj li'a re'ag'o? Li far'is profund'a'n re'nov'ig'o'n de la administr'a'j ofic'ist'o'j: kun prioritat'o por la aktiv'a membr'ec'o, la fidel'o al la ĉavisma projekt'o. La revoluci'o krom'e apog'as si'n sur la soci'a'j mov'ad'o'j. Alianc'an'o'j kiu'j ne est'as ĉiam komfort'a'j ...

*  Vd [Maurice Lemoine: “Hug'o Chávez sav'it'a de la popol'o”, Le Monde diplomatique en Esperant'o, maj'o 2002]->art .

En la “pionir'a kamp'ad'ej'o” de la Movimiento de Pobladores (“Mov'ad'o de la loĝ'ant'o'j”), la sabat'o'j ne est'as tag'o'j de promen'ad'o. Por respond'i al la problem'o de urb'a loĝ'ad'o, la Mov'ad'o sub'ten'as mem'mastr'um'ad'o'n kaj mem'konstru'ad'o'n. La tag'o komenc'iĝ'as tre fru'e. Ek'de la 7-a maten'e, ge'vir'o'j (precip'e vir'in'o'j!) de ĉiu'j aĝ'o'j prepar'as konstru'material'o'j'n, stok'ig'as blok'brik'o'j'n kaj munt'as mur'o'j'n, aŭ prepar'as manĝ'o'j'n. La manĝ'o'paŭz'o est'as rapid'e for, ĉar ĉe tag'fin'o ven'as la moment'o de la semajn'a asemble'o. Oni tie akcept'as “staĝulojn” kiu'j ven'as el ali'a'j kamp'ad'ej'o'j mal'pli evolu'int'a'j por spert'iĝ'i. Oni tie diskut'as pri regul'o'j kiu'j regul'ig'as la komun'a'n viv'ad'o'n dum la monat'o'j (kelk'foj'e jar'o'j) de mal'facil'a labor'o. Oni debat'as ankaŭ, fin'e, pri la manier'o en kiu la kamp'ad'ej'o pov'as ag'i kun la opci'o'j de produkt'iv'a dis'volv'ad'o sub'ten'at'a de la ŝtat'o, por ke la campamento est'u, pli ol loĝ'lok'o, spac'o de hom'a kaj politik'a ek'flor'iĝ'o.

Inter ĉavisma ŝtat'o kaj popol'a'j mov'ad'o'j mal'simetri'a rilat'o

La MOVIMIENTO de pobladores trud'iĝ'is per kontraŭ'flu'a demand'o: ricev'i publik'a'j'n rimed'o'j'n por konstru'i popol'a'j'n loĝ'ej'o'j'n. Tiu demand'o implic'as leĝ'don'ad'o'n pri la status'o de la ter'o'j, la al'ir'o al ekonomi'a'j rimed'o'j kaj al neces'a'j material'o'j, kaj ankaŭ daŭr'em'a'j'n alianc'o'j'n inter soci'a mov'ad'o kaj politik'a'j gvid'ant'o'j, por cert'ig'i la daŭr'ig'ebl'o'n de la projekt'o. La defi'o est'as tiom pli grand'a, ke intern'e de la ĉavisma konstelaci'o mem ali'a'j mov'ad'o'j instig'as al konstru'ad'o de loĝ'ej'o'j subvenci'at'a'j de la ŝtat'o kaj real'ig'at'a'j de grand'a'j privat'a'j entrepren'o'j, venezuelaj kaj ekster'land'a'j.

La streĉ'it'ec'o inter aŭtonom'ec'o kaj de'pend'ec'o est'as do en'skrib'it'a en la venezuela demokrati'o part'o'pren'ig'a kaj “protagonisma” (kiu ebl'ig'as ne nur part'o'pren'i en ĝi, sed ankaŭ far'iĝ'i en ĝi ag'ant'o). Oni erar'us kred'i ke la ĉavisma ŝtat'o reg'as la popol'a'j'n mov'ad'o'j'n: la de'pend'ec'o est'as reciprok'a, subtil'a, ĉiam ŝanĝ'iĝ'ant'a. Oft'e mal'simetri'a, sed ĉiam ĉe'est'ant'a.

La kultur'o, la komunik'ad'o kaj la loĝ'ad'o trov'iĝ'as inter tiu'j sektor'o'j, en kiu'j'n la popol'a potenc'o plej'e en'penetr'is; ali'flank'e, la arme'o kaj la hidrokarbon'aĵ'o'j trov'iĝ'as grand'part'e ekster ĝi'a influ'o. En cert'a'j kondiĉ'o'j, kaj sen konsiderei la form'o'j'n, kiu'j ĝi pov'as uz'i, tiu potenc'o pov'as konduk'i la politik'a'n klas'o'n raport'i kaj ebl'ig'i lim'ig'o'n de korupt'o. Ĝi est'as nun bon'e en'radik'iĝ'int'a en Venezuelo, sen'de'pend'e de la kolor'o de la reg'ant'a parti'o.

Larĝ'e pli'mult'a en la Naci'a Asemble'o post la decembr'a'j elekt'o'j, la dekstr'o jam skiz'as la kontur'o'j'n de si'a leĝ'don'a program'o: modif'i la leĝ'o'n pri ter'o (por re'don'i ne uz'at'a'j'n grund'o'j'n pren'it'a'j'n de la ŝtat'o), nul'ig'i la leĝ'o'n pri sem'o'j (kiu ĝis nun bar'is la voj'o'n por Monsanto) kaj mal'munt'i la labor'leĝ'o'n, unu el la last'a'j adopt'it'a'j dum la viv'o de Chávez.

S-ro Henrique Capriles, mal'sukces'a kandidat'o ĉe la prezid'ant-elekt'o'j de 2012 kaj 2013, lud'is pli bon'e ol la puĉ'ism'a dekstr'o per la pez'o de la “baz'a ĉavismo”, kiam li pretend'is est'i la voĉ'o de la “plej humil'a popol'o” (Correo del Caroní, 4-an de oktobr'o 2014). Tre lert'e li evit'is parol'i pri la punkt'o 162 de la koalici'a program'o,* kiu ĝust'e cel'is revizi'i ĉiu'j'n leĝ'o'j'n adopt'it'a'j'n de la ĉavistoj por “re'instal'i la demokrati'a'n natur'o'n de la respublik'o”. Rest'as por sci'i, kia spac'o est'as rezerv'it'a por la popol'o en tiu demokrati'o. Aŭ pli ĝust'e, kia'n spac'o'n la ĉavista popol'o pret'as ced'i al la opozici'o.

*  “Lineamientos par'a el program'a de unidad nacional (2013-2019)”, Mes'a de la Unidad Democrática, Karakaso, 23-an de januar'o 2012.

Yoletty BRACHO kaj Juli'e'n REBOTIER.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Ŝtorm-anonc'o en Venezuelo

Post dek naŭ venk'o'j el la du'dek balot'o'j organiz'it'a'j ek'de la elekt'o de Hug'o Chávez, en 1998, la termin'o “mal'venk'o” preskaŭ mal'aper'is el la vort'ar'o de la venezuela mal'dekstr'o. Ĉu ĝi'a mal'venk'o kontraŭ la dekstr'o en la parlament-elekt'o'j de decembr'o 2015 for'pren'as al ĝi la reg'ad'o'n de la land'o?

La Rezult'o'j de la parlament-elekt'o'j de la last'a 6-a de decembr'o en Venezuelo est'as detru'a'j por la prezid'ant'o Nicolás Maduro kaj la bolivara revoluci'o. La opozici'o ricev'is 67 el'cent'o'j'n de la seĝ'o'j en la Naci'a Asemble'o, do 112 el 167. Tiu du'tri'on'a pli'mult'o cert'ig'as potenc'o'j'n de ne okaz'int'a ampleks'o post la unu'a elekt'o al la prezid'ant'ec'o de Hug'o Chávez, la 6-an de decembr'o 1998.

Sek'e bat'it'a, la Unu'iĝ'int'a Social'ist'a Parti'o de Venezuelo (PSUV) kaj ĝi'a'j alianc'an'o'j tamen sukces'is akir'i 41,6 el'cent'o'j'n de la voĉ'o'j, do 5,6 milion'o'j'n da elekt'int'o'j, dum la dekstr'a koalici'o, la Platform'o de Demokrati'a Unu'ec'o (Mes'a de la Unidad Democrática, Mud) akir'is 54,4 el'cent'o'j'n, do 7,5 milion'o'j'n. Kompar'e kun la prezid'ant'elekt'o de 2013 la opozici'o gajn'is 400.000 voĉ'o'j'n, tie, kie la ĉavistoj perd'is 2 milion'o'j'n. Ke la dekstr'o triumf'is, est'as do mal'pli la rezult'o de ĝi'a al'tir'o-pov'o ol de la ted'iĝ'o de grand'a part'o de la bolivara elekt'ant'ar'o, kiu prefer'is ir'i fiŝ'kapt'i ol ir'i al la urn'o'j.*

*  Kvankam la part'o'pren'o (74,25 el'cent'o'j) est'is pli fort'a ol dum la antaŭ'a'j parlament-elekt'o'j en 2010 (66,45 el'cent'o'j).

Mult'a'j venezuel'an'o'j konced'as: ili'a si'n'de'ten'o pun'as antaŭ ĉio terur'a'n ekonomi'a'n kriz'o'n, mark'it'a'n de preskaŭ 200-el'cent'a inflaci'o, de konstant'a'j mal'abund'o'j kaj plur'hor'a'j atend'o'vic'o'j por akir'i plej neces'a'j'n produkt'o'j'n almenaŭ tiu'j'n, kies prez'o est'as reg'at'a de la reg'ist'ar'o.*

*  Vd “Le Venezuela se noie dans son pétrole”, Le Monde diplomatique, novembr'o 2013.

Neniam dum la last'a'j dek sep jar'o'j kun la escept'o de la mal'long'a period'o de la fiask'int'a ŝtat'renvers'o de 2002 la opozici'o tiom proksim'iĝ'is al si'a cel'o renvers'i la bolivaran revoluci'o'n. Por ating'i tio'n komplet'e, ĝi nun met'as la man'o'n sur ĉiu'j lev'il'o'j de la administraci'o. Venezuelo mal'sam'as ol la plej mult'a'j parlament'a'j demokrati'o'j per si'a ŝtat'o dis'branĉ'it'a en kvin branĉ'o'j'n: krom la leĝ'don'a, plen'um'a kaj justic'a potenc'o ĝi dispon'as pri instanc'o task'it'a kontrol'i la elekt'o'j'n kaj pri “civit'an'a potenc'o”, kiu inklud'as la funkci'o'j'n, kiu'j en Franc'uj'o est'as kon'at'a'j sub la nom'o de ĝeneral'a kontrol'ist'o de financ'o'j, de ĝeneral'a prokuror'o kaj de per'ant'o de la respublik'o. Escept'e de la membr'o'j de la plen'um'a potenc'o [ĉef'e la reg'ist'ar'o, -vl], la respond'ec'ul'o'j de tiu'j divers'a'j branĉ'o'j de la potenc'o est'as elekt'at'a'j de la Naci'a Asemble'o. Tio signif'as, ke la aktual'a'j okup'ant'o'j de tiu'j posten'o'j aparten'as ankoraŭ al la mal'nov'a ĉavista pli'mult'o.

La venezuela konstituci'o ne don'as sen'lim'a'j'n prerogativ'o'j'n al la deput'it'o'j, eĉ se ili hav'as du tri'on'o'j'n de la seĝ'o'j: la reg'ist'ar'o'n numumas la prezid'ant'o. Por ek'reg'i la land'o'n, la aktual'a pli'mult'o dev'as do elekt'i inter tri ebl'ec'o'j. La plej radikal'a est'us la okaz'ig'o de konstituci'ig'a asemble'o por re'skrib'i la konstituci'o'n de 1999, kaj la nov'a tekst'o est'us post'e sub'met'end'a al referendum'o. La du'a, apenaŭ mal'pli drast'a, konsist'us en okaz'ig'o de konstituci'a re'form'o por modif'i la baz'a'n leĝ'o'n en kelk'a'j grav'a'j punkt'o'j, por facil'ig'i la potenc'o-pren'o'n de la naci'a asemble'o super la ali'a'j branĉ'o'j de la ŝtat'o kondiĉ'e, ankaŭ tie, ke tio akir'us la aprob'o'n de la popol'o. Fin'e, la deleg'it'o'j de la Mud pov'as prov'i eks'ig'i la ĉef'a'j'n gvid'ant'o'j'n de la rival'a'j instituci'o'j: la prezid'ant'o'n, kompren'ebl'e, sed ankaŭ la membr'o'j'n de la Super'a Kort'um'o, de la publik'a ministr'ej'o, de la Naci'a Konsil'ant'ar'o'j pri Elekt'o'j (NKE), ktp.

Ĉiu el tiu'j ebl'ec'o'j est'as alt'e risk'a por la nov'a'j fort'ul'o'j de la Asemble'o. Unu'e, sufiĉ'us ke unu sol'a deput'it'o de la opozici'o demisi'as aŭ trans'ir'as al la mal'amik'o por ke la dekstr'o perd'u si'a'n du'tri'on'a'n pli'mult'o'n kaj vid'u si'a'j'n klopod'o'j'n van'ig'it'a'j. Tia'n eventual'ec'o'n oni pov'as tiom mal'pli eksklud'i, ke la Mud, koalici'o mal'homogen'a, konsist'as el dek du parti'o'j, el kiu'j iu'j montr'as reciprok'e ĉiam pli akr'a'n mal'am'o'n. Cert'iĝ'i pri sen'mank'a disciplin'o de ĝi'a'j deput'it'o'j ne facil'os. Konsider'e la long'a'n histori'o'n de trakt'ad'o'j kaj ŝanĝ'o'j de alianc'o'j en la naci'a asemble'o, inkluziv'e inter por- kaj kontraŭ-reg'ist'ar'a'j grup'o'j, ja pens'ebl'as ke la PSUV sukces'os difekt'i la superplimulton de la Mud.

Kial modif'i sistem'o'n kiu mal'fort'ig'as la prezid'ant'o'n?

El la tri opci'o'j, kiu'j'n don'as la konstituci'o de 1999 (kontraŭ kiu grand'a part'o de la opozici'o si'a'temp'e protest'is!), la plej simpl'a por la dekstr'o est'us prov'i fal'ig'i unu post la ali'a la kap'o'j'n de la ŝtat'o, unu'e tiu'j'n de la membr'o'j de la Super'a Kort'um'o, ĉar ili hav'as la pov'o'n valid'i aŭ ne la eks'ig'a'j'n procedur'o'j'n. Tamen neces'us, ke la ĝeneral'a prokuror'o akcept'u akuz'o'n kontraŭ la plej alt'a jurisdikci'o de la land'o. Nu, la prokuror'o est'as adept'o de s-ro Maduro ...

Rest'as kvar'a ebl'ec'o, por kiu eĉ ne neces'as la naci'a asemble'o: lanĉ'i re'vok'a'n referendum'o'n kontraŭ la prezid'ant'o. Ĉar la ekonomi'a kriz'o mal'alt'ig'is li'a'n kvot'o'n de popular'ec'o, mult'a'j el li'a'j kontraŭ'ul'o'j pens'as, ke tio est'as la plej bon'a metod'o por for'ig'i li'n antaŭ la fin'o de li'a mandat'o, en januar'o 2019. Sed ankaŭ tiu ebl'ec'o ne est'us facil'a: neces'us kun'ig'i la sub'ten'o'n de 20 el'cent'o'j de la en'skrib'it'a'j elekt'ant'o'j por mal'ferm'i la referendum'a'n procez'o'n. La last'a'n foj'o'n, kiam la opozici'o prov'is uz'i tiu'n voj'o'n, kontraŭ la prezid'ant'o Chávez en 2004, ĝi dev'is dum monat'o'j batal'i por kolekt'i la du milion'o'j'n kaj du'on'o da neces'a'j sub'skrib'o'j. De tiam, la elekt'ant'ar'o ankoraŭ konsider'ind'e pli grand'iĝ'is; ne nur pro demografi'a'j kaŭz'o'j, sed ankaŭ ĉar la CNE registr'is vast'a'n part'o'n de la loĝ'ant'ar'o, kiu ĝis tiam ankoraŭ ne voĉ'don'is. La nombr'o da neces'a'j sub'skrib'o'j por lanĉ'i referendum'o'n ating'as nun kvar milion'o'j'n. Eĉ kontraŭ prezid'ant'o mal'popular'a, mobiliz'i sufiĉ'e da liber'vol'ul'o'j por kolekt'i la sub'skrib'o'j'n montr'iĝ'os pen'ig'a task'o.

La opozici'o (nun'temp'e pli'mult'a en la asemble'o) tamen ne est'as sen arm'il'o'j. Ĝi pov'as tuj komenc'i sen'valid'ig'i plur'a'j'n progres'ec'a'j'n leĝ'o'j'n de la Chávez-era'o, kio'n iu'j ĝi'a'j pro'parol'ant'o'j jam anonc'is. Inter la prioritat'a'j cel'o'j trov'iĝ'as cert'e la kamp'ar'a re'form'o de 2001, kiu impost'as ne uz'at'a'j'n ter'o'j'n kaj mal'ebl'ig'as ke unu sol'a person'o posed'as surfac'o'n pli grand'a'n ol 5.000 hektar'o'j;* la leĝ'o pri labor'o de 2013, kiu mal'permes'as ekzempl'e amas'a'j'n mal'dung'o'j'n kaj redukt'as la labor'semajn'o'n de kvar'dek kvar hor'o'j al kvar'dek hor'o'j; la leĝ'o pri respond'ec'o de la komunik'il'o'j de 2004, kiu en'konduk'as kontrol'o'n de la en'hav'o kaj favor'as la dis'volv'ad'o'n de la triasektoraj komunukiloj nom'at'a'j “komun'um'a'j”;* kaj la leĝ'o de en'kadr'ig'o de prez'o'j. Sekv'us kelk'a'j mult'flank'a'j inter'konsent'o'j ekzempl'e la program'o de petrol'a help'o al Karibio, PetroCaribe* , la venezuel'an financ'ad'o'n de la inter'naci'a televid'o TeleSur, la publik'a'j sum'o'j pag'at'a'j al la social'a'j program'o'j kaj al la grand'a'j ŝtat'a'j entrepren'o'j, ekzempl'e la telefon'kompani'o, kiu'n la dekstr'ul'ar'o rev'as reprivatigi. Tamen antaŭ ĉio la opozici'o vol'as adopt'ig'i amnesti'o'n favor'e al tiu'j, kiu'j'n ĝi kvalifik'as kiel “politik'a'j'n mal'liber'ul'o'j'n”, kondamn'it'a'j'n pro korupt'o aŭ pro incit'o al per'fort'o, kiel s-ro Leopold'o López.*

*  Vd Maurice Lemoine: “Promes'it'a'j ter'o'j de Venezuelo”, Le Monde diplomatique en Esperant'o, oktobr'o 2003.
*  Vd Renaud Lambert, “En Latin'amerik'o reg'ist'ar'o'j al'front'as la gazet'ar'a'j'n mastr'o'j'n”, Le Monde diplomatique en Esperant'o, decembr'o 2012.
*  La inter'konsent'o ebl'ig'as al divers'a'j land'o'j de Karibio aĉet'i favor'prez'e de Venezuelo krud'a'n naft'o'n.
*  Vd Franck Gaudichaud, “De Santiag'o à Caracas, la main noire de Washington”, Le Monde diplomatique, juni'o 2015.

En la interes'o de la land'o est'us plej urĝ'e ripar'i la sistem'o'n de kontrol'ad'o de la ŝanĝ'kvot'o'j, kies mis'o'j ebl'ig'is al la afer'ist'o'j far'i ver'a'n ekonomi'a'n milit'o'n kontraŭ la reg'ist'ar'o de Maduro. Sed la dekstr'o ne ŝajn'as sent'i urĝ'o'n por okup'iĝ'i pri tiu tem'o. Kial modif'i sistem'o'n, kiu hav'as la avantaĝ'o'n ke ĝi ĉiam pli mal'fort'ig'as la prezid'ant'o'n? Ceter'e, tuŝ'i la ŝanĝ'kvot'o'n kaj devalut'i en'ten'as la risk'o'n ke ĝi rapid'e iom pli'grav'ig'as la mal'facil'aĵ'o'j'n de la loĝ'ant'ar'o; scen'ar'o, pri kiu la opozici'o neniel ŝat'us port'i la respond'ec'o'n.*

*  Vd Lad'a'n Cher, “Le Venezuela miné par la spéculation”, Le Monde diplomatique, mart'o 2015.
La disident'a'j eks'ministr'o'j aŭd'ig'as si'n

Est'as ekster'dub'e, ke Venezuelo star'as antaŭ temp'o de grand'a'j konflikt'o'j. La dektro re'konker'is pilier'o'n de la potenc'o, per kiu ĝi klopod'os por detru'i la kiom ebl'e plej grand'a'n nombr'o'n da ating'o'j el la Chávez-temp'o. Sed ĝi'a ag'o'spac'o rest'as lim'ig'it'a, ĉef'e front'e al bolivara mov'ad'o, kiu neniom perd'is da si'a potenc'o, en'e de la ŝtat'o sam'e kiel en la loĝ'ant'ar'o (vid'u Yoletty Bracho kaj Juli'e'n Rebotier: La bolivara revoluci'o ĉe si'a baz'o.) La fort'o'j de rezist'ad'o al restaŭr'ad'o de la nov'liberal'ism'o est'as tiom pli vigl'a'j, ke la fort'o'j de la ĉavismo trov'iĝ'as aktual'e en procez'o de plen'a re'nov'iĝ'o kaj de re'organiz'iĝ'o post si'a frap'a elekt'o-fiask'o.

Ek'de la anonc'o de la rezult'o'j, s-ro Maduro kaj la soci'a'j mov'ad'o'j el kiu'j konsist'as la ĉavisma galaksi'o, organiz'as seri'o'n da renkont'iĝ'o'j kun la cel'o “prepar'i la re'nask'iĝ'o'n de la bolivara revoluci'o, de mal'supr'e ĝis la supr'o”, laŭ la vort'o'j de la prezid'ant'o (decembr'o 2015). Ankaŭ la disident'o'j aŭd'ig'as si'n, nom'e la eks'ministr'o'j Hector Navarro (super'a instru'ad'o), Jorge Giordani (plan'ad'o) kaj Miguel Rodríguez Torres (intern'a'j afer'o'j); ili formul'as sam'temp'e kritik'o'j'n kaj konstru'em'a'j'n propon'o'j'n por amend'i la reg'ist'ar'a'n politik'o'n. Strat'a'j asemble'o'j ankaŭ organiz'iĝ'as, en kiu'j ĉiu'j ĉavistoj prezent'as si'a'n analiz'o'n de la kaŭz'o'j de la mal'venk'o. Fin'e, la reg'ist'ar'o kun'vok'is al semajn'o de kun'ven'o de ĉiu'j reprezent'ant'o'j de la komun'um'a'j konsil'ant'ar'o'j kaj de la komun'um'o'j. (vid'u Yoletty Bracho kaj Juli'e'n Rebotier: La bolivara revoluci'o ĉe si'a baz'o.) La efik'o de tia aktiv'ec'o de'pend'os de la manier'o laŭ kiu la reg'ist'ar'o real'ig'os la propon'o'j'n formul'it'a'j'n de la soci'a'j mov'ad'o'j, special'e en la ekonomi'a sfer'o ...

Gregory WILPERT.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Kia mal'ferm'o post la for'ig'o de la sankci'o'j?

La iran'an'in'o'j ne ced'as

La respekt'o far'e de Irano de la inter'konsent'o pri ne'dis'vast'ig'o de nukle'a'j arm'il'o'j iom-post-iom'e konduk'as al la for'ig'o de la inter'naci'a'j sankci'o'j. La mal'ferm'o de inter'ŝanĝ'o'j kaj ties politik'a'j konsekvenc'o'j influ'os la parlament'a'j'n elekt'o'j'n okaz'ont'a'j'n fin'e de februar'o. Atent'em'a'j al la ŝanĝ'o'j, la vir'in'o'j okup'as kresk'ant'a'n lok'o'n en la islam'a Respublik'o kaj mezur'as la ankoraŭ ir'end'a'n voj'o'n.

GRAPOLO da adolesk'ul'in'o'j rid'ant'e en'ir'as la vagon'o'n kaj, mank'e de dispon'ebl'a'j sid'lok'o'j, gaj'e instal'iĝ'as sur la plank'o . Pro la sku'o'j ili'a'j vual'o'j foj'e glit'as sur'ŝultr'e, mal'kovr'ant'e ili'a'j'n har'o'j'n. Ne grav'as: ĉi tie est'as nur vir'in'o'j. En la metro'o de Tehrano, inaŭgur'it'a fin'e de la 1990-aj jar'o'j, la unu'a kaj la last'a vagon'o'j est'as rezerv'it'a'j por vir'in'o'j. Ili en'ir'as ili'n “por est'i trankvil'a'j”, ili dir'as. La etos'o est'as mal'streĉ'a. La ali'a'j vagon'o'j est'as pro ambaŭ seks'o'j. La jun'a'j par'o'j tie'n ir'as man-en-man'e. Sen'problem'e.

Modern'a kaj pur'a, en Tehrano nur la metro'o ebl'ig'as evit'i la vojŝtopiĝojn kaj polu'ad'o'n. Nun funkci'as kvin lini'o'j. La staci'o'j hav'as nom'o'j'n de “martir'o'j” de la milit'o kontraŭ Irako (1980-1988). Antaŭ jam dek sep jar'o'j fin'iĝ'is la konflikt'o, kiu kaŭz'is almenaŭ du'on-milion'o'n da hommortoj, sed la reg'ant'ar'o ne fin'is kultiv'i ĝi'a'n memor'o'n.

La metro'o ilustr'as la kontraŭ'dir'o'j'n de la islam'a Respublik'o. Kun'est'as tie elegant'a'j vest'o'j, vigl'e kolor'a'j, kaj ali'a'j ne'rimark'ebl'a'j, el'uz'it'a'j. Kvin nigr'a'j kaj strikt'a'j ĉador'o'j — la dev'ig'a vest'aĵ'o de la ŝtatfunkciulinoj — por du kolor'a'j vual'o'j, mez'e. Neni'u vizaĝ'o hermetik'e kovr'it'a. Kaj ne'atend'it'a'j scen'o'j: migr'a'j vend'ist'in'o'j propon'as mam'zon'o'j'n, kalson'et'o'j'n, man'sak'o'j'n...

TRIDEK Ses Jar'o'j'n post la islam'a revoluci'o, malgraŭ leĝ'o, kiu don'as al ili mal'pli da rajt'o'j ol al la vir'o'j, la vir'in'o'j lud'as tre grav'a'n rol'o'n en Irano. Ili trov'as si'a'n lok'o'n en ĉiu'j sektor'o'j, eĉ se la plej mult'a'j alt'a'j posten'o'j en la administraci'o est'as ankoraŭ ferm'it'a'j por ili. Pro hadiso [dir'o de Mahometo] kies aŭtent'ec'o est'as tamen kontest'at'a, ili ne pov'as est'i juĝ'ist'o; laŭ part'o de la klerik'ar'o, ili ne rajt'as interpret'i sankt'a'j'n tekst'o'j'n, kaj tio eĉ se ili ating'as la rang'o'n de ajatol'o (la plej alt'a grad'o en la ŝijaism'a klerik'ar'o). Sed ili pov'as est'i arkitekt'o, entrepren'estr'o, ministr'o... La Parlament'o en'hav'as naŭ deput'it'in'o'j'n (ĉiu'j konservativ'ul'o'j), kaj la unu'a ambasador'in'o est'is ĵus nom'um'it'a: s-in'o Marzieh Afkham en'posten'iĝ'is en Kuala Lumpur en novembr'o 2015. Tamen neni'o facil'as: la vir'in'o'j dev'as lukt'i por en'trud'i si'n. Kaj por agnosk'ig'i si'a'j'n rajt'o'j'n, precip'e en land'o, kie ili sufer'as diskriminaci'o'n je ĉiu nivel'o.

Por edz'in'iĝ'i, labor'i, vojaĝ'i, mal'ferm'i bank'kont'o'n, hered'i, ili est'as sub'met'at'a'j al mal'just'a'j leĝ'o'j kaj de'pend'as de la bon'vol'o de famili'estr'o. Por divorc'i, ekzempl'e, edz'in'o dev'as, mal'e al si'a edz'o, motiv'i si'a'n decid'o'n antaŭ la juĝ'ist'o kaj atend'i li'a'n permes'o'n. La infan'o'j est'as al ŝi konfid'it'a'j ĝis la aĝ'o 2 jar'o'j por knab'o, 7 jar'o'j por knab'in'o. Post'e, la patr'o gard'os ili'n, krom se li tio'n rifuz'as. Kaj la ge'patr'a aŭtoritat'o est'as ĉe la patr'o, eĉ se la infan'o'j viv'as kun si'a patr'in'o. “La vir'o est'as reĝ'o laŭ la leĝ'o” resum'as Azadeh Kia'n, profesor'in'o pri politik'a soci'ologi'o en la universitat'o ParisVII (en Parizo).

Lern'ej'a eduk'ad'o, la ĉef'a akir'it'aĵ'o de la islam'a revoluci'o

La oficial'a'j statistik'o'j sub'taks'as la vir'in'a'n labor'o'n: nur 14% da vir'in'o'j laŭ ili hav'as labor'o'n. Real'e, pro la nigr'a labor'o kaj agr'o'kultur'o, 20 ĝis 30% hav'as regul'a'n aktiv'aĵ'o'n. Kaj tio est'as nur komenc'o. La nombr'o de kandidat'in'o'j por en'ir'i la labor'merkat'o'n kresk'as tre rapid'e. En la universitat'o'j, 60% de la student'o'j est'as in'o'j. “Ili gajn'is la batal'o'n de licenci'o kaj de magistr'o. Baldaŭ ili gajn'os tiu'n de doktor'iĝ'o”, avert'as la antrop'olog'o Amir Nikpey. Laŭ li, la iran'an'in'o'j trov'iĝ'as proksim'um'e en la sam'a situaci'o kiel la franc'in'o'j en la 1940-aj aŭ 1950-aj jar'o'j: ĉe'est'ant'a'j ĉie en la publik'a spac'o, sed sen ver'a pov'o, krom kelk'a'j escept'o'j, kaj oft'e mal'alt'e sur la soci'a skal'o.

Jar'o'n post jar'o, ili konker'as nov'a'j'n bastion'o'j'n. Irano est'as la land'o, kiu'j form'as plej da inĝenier'in'o'j”, sub'strek'as Kia'n, antaŭ ol memor'ig'i, ke la unu'a vir'in'o kiu ricev'is en 2014, la Fiels-medal'o'n (ekvivalent'o de Nobel-premi'o por matematik'o), Marjam Mirzaĥani, est'as iran'an'in'o. “En la sud'a'j provinc'o'j, apart'e en Baluĉistano, kie suna'ism'o domin'as [Irano est'as 90% ŝijaism'a], la arab'a kultur'o, pli maskl'ism'a, domin'as. Est'as ceter'e mult'a'j poligami'a'j famili'o'j tie, dum ĉie ali'lok'e iran'an'o'j est'as monogami'a'j. Sed ankaŭ tie, la rol'o de vir'in'o kresk'as. Est'as ĝeneral'a evolu'o de la soci'o”, indik'as la ekonomik'ist'o Thierry Coville. “La plej not'ind'a ŝanĝ'o, en Irano, est'as la ek'konsci'iĝ'o pri la grav'ec'o de eduk'ad'o kiel rimed'o akir'i sen'de'pend'ec'o'n”, konfirm'as Kia'n.

Oni oft'e ne sci'as tio'n, sed la lern'ej'a eduk'ad'o de knab'in'o'j est'as ver'ŝajn'e la ĉef'a akir'it'aĵ'o de la islam'a revoluci'o. “Paradoks'e, la tradici'a'j famili'o'j akcept'is ĝi'n, ĉar est'is la islam'a Respublik'o! Kiam mi ir'as en for'a'j'n vilaĝ'o'j'n, la vir'o'j dir'as al mi:’Ajatol'o Ĥomejni send'is la vir'in'o'j'n al la milit'o kaj la knab'in'o'j'n al la lern'ej'o. Mi sam'e far'as!’”, klar'ig'as la soci'olog'in'o pri religi'o'j Sara Shariati, instru'ist'in'o en la universitat'o de Tehrano.

Unu'a konsekvenc'o: la vir'in'o'j edz'in'iĝ'as pli mal'fru'e; kaj precip'e ili hav'as mez'e nur du infan'o'j'n, kontraŭ sep dum la unu'a'j jar'o'j de la islam'a revoluci'o, mark'it'a de naskiĝfavora politik'o. Regul'e tamen, la aŭtoritat'ul'o'j memor'ig'as, ke 100 milion'o'j da iran'an'o'j est'us prefer'ind'e al la 78 milion'o'j nun'a'j, sed la vir'in'o'j ne aŭskult'as ili'n.

“Eĉ dum la Ahmadineĵad-jar'o'j*, ni ne retro'ir'is. Ni daŭr'ig'is antaŭ'e'n'ir'i, kvazaŭ aŭt'o rul'iĝ'ant'a sen lum'o'j en la nokt'o”, ŝerc'e dir'as Shahla Sherkat, direktor'in'o de la vir'in'a magazin'o Zanan Emrouz. Ŝi'a el'don'aĵ'o ĵus sufer'is ses'monat'a'n suspend'o'n, pro tio ke ĝi dediĉ'is tut'a'n numer'o'n al “varm'a” tem'o: la konkub'ec'o (liber'a kun'viv'ad'o). Laŭ'dir'e plur'a'j dek'mil'o'j da hom'o'j en Tehrano viv'as konkub'e. La liber'a uni'o diferenc'as de la “por'temp'a edz'ec'o” permes'at'a de ŝijaism'o sed ne ŝat'at'a kaj mal'mult'e praktik'at'a en Irano. “Ni evit'is ĉiu'n juĝ'o'n en ni'a dosier'o; ni tut'e ne instig'is al liber'a uni'o, oni eĉ avert'is pri ĝi'a'j risk'o'j”, pled'as Sherkat. Tamen, la konservativ'ul'o'j protest'is, kaj la sankci'o ven'is.

*  S-ro Mahmud Ahmadineĵad, prezid'ant'o de la islam'a Respublik'o de 2005 ĝis 2013, konservativ'ul'o.

Kiam la direktor'in'o de Zanan Emrouz est'is kun'vok'it'a de la juĝ'ist'o'j, oni unu'e riproĉ'is al ŝi est'i “femin'ist'o” - insult'o en Irano. Por defend'i si'n, ŝi dir'is, ke ŝi nur “reflekt'is la real'o'n” de la irana soci'o. Van'e. “La problem'o est'as, ke la instituci'o kaj la vir'o'j pens'as, ke, se ni postul'as ni'a'j'n rajt'o'j'n, ni tiam neglekt'os ni'a'j'n rol'o'j'n kiel patr'in'o'j kaj edz'in'o'j”, ŝi ve'spir'as.

Art Up Man est'as laŭ'mod'a kaf'ej'o en la urb'o'centr'o de Tehrano. La ĉef'urb'o en'hav'as mult'a'j'n laŭ'mod'a'j'n ej'o'j'n, kie la jun'ul'o'j ven'as “sen'brid'iĝ'i kaj liber'e esprim'iĝ'i”, kiel dir'as jur'o-student'in'o montr'ant'e si'a'n cigared'o'n. Ge'knab'o'j diskut'as ĉirkaŭ tabl'o'j, klavante sur si'a'j lert'a'j telefon'o'j. Fon'e, aŭd'iĝ'as kanzon'o'j de Elvis Presley. Yeganeh K., student'in'o pri mikro'biologi'o, kun lip'o'j framb'o'kolor'a'j kaj ung'o'j nigr'e farb'it'a'j, laŭt'e deklar'as, ke la reĝim'o “ne est'as fid'ind'a” kaj neces'as “ĉio'n ŝanĝ'i, kaj unu'e la nom'o'n ‘islam'a Respublik'o’”. La du'obl'a balot'o de la 26-a de februar'o (vd artikol'o'n: Blok'it'a land'o) inspir'as al ŝi nur mal'estim'o'n. “Ali'lok'e, oni pov'as elekt'i si'a'j'n reprezent'ant'o'j'n. Ĉi tie, ne. Ĉiam est'as iu, kiu hav'as rajt'o'n super'rigard'i kaj kiu “gvid'as” ni'n! Laŭ mi, ni simil'as al Nord-Kore'uj'o!”, ŝi grumbl'as.

Ŝi'a'j du amik'o'j ek'salt'et'as. Rahil H., kies har'aranĝ'o est'as punko-stil'a, protest'as: “Tut'e ne! Ĉi tie, hom'o'j est'as liber'a'j, malgraŭ la polic'ec'a aspekt'o de la reĝim'o. Ne est'as mult'e da parol-liber'ec'o nek vestaĵlibereco, sed pri la ceter'o, ni ag'as kiel ni vol'as!”, Sorrosh T., kun sun'okul'vitr'o'j ten'ant'a'j ŝi'a'n vual'o'n, inter'ven'as: “Ne agrabl'e est'as ĉiu'j tiu'j mal'permes'o'j. Ĉiu'foj'e, kiam mi el'ir'as, mi'a'j ge'patr'o'j dir'as al mi: ‘Atent'u!’ Ili ja ne aprob'as, sed laŭ ili, neces'as konsider'i la soci'o'n, la sistem'o'n.” Unu afer'o pli ol ĉio agac'as tiu'n jun'ul'in'o'n,: “Ĉi tie, la hom'o'j ĉiam observ'as tio'n, kio'n vi far'as.”

La vual'o tut'e ne est'as la ĉef'a zorg'o de la iran'an'in'o'j. “oni kontent'iĝ'as per tio”, ili dir'as, konvink'it'a'j, ke ne valor'as la pen'o'n al'tir'i al si grav'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n pro tiom mal'mult'e. Sen'labor'ec'o, inflaci'o aŭ la konkurs'o por en'ir'i universitat'o'n zorg'ig'as ili'n mult'e pli.

Ĉiu'tag'e Yeganeh amuz'iĝ'as kun si'a'j amik'in'o'j ĉirkaŭ'ir'i la regul'o'j'n trud'it'a'j'n de la reg'ant'ar'o, kvazaŭ en lud'o de kat'o kaj mus'o. Somer'e, ŝi port'as sandal'o'j'n, kiu'j las'as vid'ebl'a'j ŝi'a'j'n pied'o'j'n kaj maleol'o'j'n, kaj precip'e ŝi'a'j'n ung'o'j'n farb'it'a'j'n divers'kolor'e, ĉiu'j afer'o'j ja strikt'e mal'permes'it'a'j. Vintr'e, ŝi port'as dik'a'n kalson'ŝtrump'o'n, sur kiu ŝi met'as mal'long'a'n jup'o'n. Se ŝi al'don'as al tio alt'a'j'n bot'o'j'n, ŝi risk'as ricev'i grav'a'j'n riproĉ'o'j'n de la pri'mor'a polic'o, kiu patrol'as ĉe la strat'kruc'iĝ'o'j kaj en la komerc'a'j centr'o'j de la nord'o de la ĉef'urb'o, kie la riĉ'a jun'ul'ar'o ŝat'as vag'i. “Iam oni konduk'is mi'n al polic'ej'o. Oni fot'is mi'n, registr'is mi'a'n ident'ec'o'n kaj oni avert'is mi'n.’Se vi re'komenc'as en'e de la du ven'ont'a'j monat'o'j, vi est'os enslipigita’”, ŝi rakont'as kun rid'eksplod'o. Ŝi rev'as eskap'i el tiu sufok'a atmosfer'o. Tuj kiam okaz'o prezent'iĝ'os, ŝi for'ir'os al Eŭrop'o aŭ Uson'o.

S-in'o Behnaz Shafie elekt'is “rest'i kaj ag'i”. Mal'alt'a, mal'dik'a, tre in'ec'a kaj tre ŝmink'it'a sub la vual'o, ŝi est'as, je 26 jar'o'j, la unu'a vir'in'o, kiu ricev'is permes'o'n profesi'e rajd'i motor'bicikl'o'n. Dum la vir'in'o'j ne rajt'as en'ir'i stadion'o'n por spekt'i futbalmaĉon de vir'o'j, ŝi ricev'is la rajt'o'n trejn'iĝ'i en la Azadi-stadion'o de Tehrano sur si'a motor'cikl'o je 1 000 cm3. Behnaz mir'ig'as la mond'o'n!”, titol'is last'a'n aŭtun'o'n konservativ'a gazet'o, je ŝi'a re'ven'o el Milano, kie ŝi est'is honor'invit'it'o de kun'ven'o de rajd'ant'in'o'j. Sed la jun'ul'in'o ja tio'n sci'as: neni'o est'as definitiv'e akir'it'a. Morgaŭ, konservativ'a religi'ul'o pov'as postul'i, ke ŝi ĉes'u kondut'i kvazaŭ vir'o en vir'a medi'o. Dum'e, ŝi “mal'ferm'as la voj'o'n por la vir'in'o'j”, sen abrupt'i, rest'ant'e en la laŭ'leĝ'ec'o. “Kaj mi fier'as est'i iran'an'in'o”, ŝi al'don'as. En Kar'a'j, la ĉirkaŭ'urb'o de Tehrano, kie ŝi loĝ'as, ŝi foj'e cirkul'as rajd'ant'a sur si'a motor'cikl'o. Kiam la vir'o'j ek'rimark'as, ke ŝi est'as vir'in'o, ili ĉu klak'son'as por gratul'i ŝi'n, ĉu kri'as al ŝi: “Vi do re'ir'u al vi'a lav'maŝin'o!”

En tiu antaŭ-elekt'a period'o, la klimat'o est'as apart'e pez'a en Tehrano. Ĉiu'vesper'e aŭ preskaŭ, la plej Alt'a Gvid'ant'o aper'as ĉe televid'o por don'i si'a'j'n instrukci'o'j'n. Atent'ig'o'j adres'it'a'j al la loĝ'ant'ar'o, por ke ĝi zorg'u “ne las'i si'n infekt'it'a” de la Okcident'o. “Evit'u kontakt'o'n kun ali'land'an'o'j”, konsil'as la ajatol'o Al'i Ĥamenei. De'post la inter'konsent'o pri la atom'a arm'il'o, la avert'o'j de la Gvid'ant'o kaj de la radikal'ul'o'j mult'iĝ'as, sign'o de ili'a mal'trankvil'o je la pens'o, ke, post la for'ig'o de la sankci'o'j kaj la ven'ont'a mal'ferm'o, la situaci'o pov'us est'i ne plu reg'at'a de ili. Antaŭ kelk'a'j monat'o'j, la ajatol'o Ahmad Jannati, prezid'ant'o de la Konsili'o de la gard'ist'o'j, 89-jar'a pur'ul'o kaj malmolulo, avert'is, ke la inter'konsent'o pri la atom'arm'il'o ne dev'as mal'ferm'i voj'o'n al ali'a'j postul'o'j: “Ni atent'u, ke la demand'o pri vir'in'o'j kaj seks-egal'ec'o ne est'u morgaŭ met'it'a!”

Fariba Hachtroudi est'as vir'in'o, kiu ne las'as si'n impon'i. “Mi ne cel'as provok'i, sed mi laŭt'e dir'as tio'n, kio'n mi pens'as”, resum'as tiu kon'at'a verk'ist'in'o*, kiu rid'ant'e konfes'as “port'i en si'a DNA [desoksiribonukleata acid'o] la frenez'ec'o'n de tiu ter'o”. Partigante si'n inter si'a land'o kaj Franc'uj'o, kie ŝi el'migr'is jam adolesk'aĝ'e, ŝi rezign'is pri politik'o kaj elekt'is rezist'o'n per si'a plum'o. Je ĉiu el si'a'j re'ven'o'j al si'a land'o, ŝi konstat'as, ke la vir'in'o'j gajn'is teren'o'n. “En vilaĝ'o de Baluĉistano, la urb'a konsili'o, tut'e vir'a, ĵus elekt'is urb'estr'in'o'n. Tia'j ekzempl'o'j trov'iĝ'as ĉie!”, ŝi ek'kri'as.

*  Aŭtor'in'o de Ir'a'n, les rives du sang (Seuil, kol. “Points”, Parizo, 2001) kaj A mon retour d’Ir'a'n (Seuil, 2008).
Soci'o domin'at'a de la zorg'o pri ŝajn'o'j

Ĉu la brutal'a sub'prem'o de la “verd'a mov'ad'o”, nask'iĝ'int'a el la kontest'at'a re'elekt'o de la prezid'ant'o Ahmadinejad, en 2009, mort'ig'is ĉiu'n aktiv'ism'o'n, kiel mult'a'j pens'as? Hachtroudi kontest'as tio'n. “La vir'in'o'j ankoraŭ plu'est'as tie, sur la front'lini'o, kaj ili daŭr'e lukt'as, malgraŭ la rezist'ad'o. Ili ne ced'as!”, ŝi dir'as, sub'strek'ant'e, ke la ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j kre'it'a'j de ili ĉie flor'as. En la sub'urb'o'j de Tehrano, akcept'ej'o'j por strat-infan'o'j aŭ por aidos'o-mal'san'ul'o'j, aŭ sen'toks'ig'o-centr'o'j por alkohol'mal'san'ul'o'j, tiel nask'iĝ'is, kun la aprob'o de la reg'ist'ar'o. Cert'e turn'iĝ'o ĉar, ĝis tiam, la reg'ist'ar'o ne'is la ekzist'o'n de aidos'o kaj de alkohol'ism'o.

Kvankam la lukt'o de la vir'in'o'j daŭr'as, ĝi est'as ne'organiz'it'a kaj, oft'e, individu'a. Tro okup'at'a'j pro la mal'facil'aĵ'o'j de si'a ĉiu'tag'a viv'o, la plej'mult'a'j iran'an'in'o'j forges'as la sub'prem'o'n sufer'at'a'n de la avan'gard'a'j figur'o'j de si'a batal'o: la disident'a advokat'in'o Nasrin Sotoudeh, la film'ist'in'o Rakhshan Ban'i-Etemad, ambaŭ sub sever'a kontrol'o, aŭ la hom'rajt'a aktiv'ul'in'o Narges Mahammadi, kondamn'it'a je ok'jar'a mal'liber'ec'o pro “propagand'o kontraŭ la reĝim'o”.

“Ni ne pov'as klar'ig'i kial ni ne est'as feliĉ'a'j, ve'spir'as tiu 40-jar'a hejm'a patr'in'o, kiu'n ni nom'u Farah. Est'as la etos'o, kiu ne taŭg'as. Ni am'as ni'a'n land'o'n, sed mank'as al ni ja tut'simpl'e aer'o!”. Ĉe la universitat'o de la scienc'o'j kaj teknik'o'j Elm-o-Sanat , kie ŝi'a fil'o stud'as, laŭt'parol'il'o'j ĉiu'tag'e el'ŝut'as versikl'o'j'n de la Koran'o kaj moral'ig'a'j'n instrukci'o'j'n. La student'o'j dev'as el'ten'i plur'a'j'n semajn'o'j'n da memor'ig'a'j ceremoni'o'j: la semajn'o de la milit'o, la semajn'o de la basiĝi, la semajn'o de la “martir'o'j”... “Tio est'as cerb'o'lav'ad'o! Sufiĉ'as, oni ne plu pov'as el'ten'i!”, grumbl'as Farah.

S-in'o Mahboubeh Djavid Pour, si'a'flank'e, ne plend'as pri tiu atmosfer'o de etern'a funebr'o. Ŝi est'as basiĝi — membr'o de la Basiĝ, la “mobiliz'a fort'o de la rezist'o” antaŭ long'e kre'it'a de la ajatol'o Ruhollah Ĥomeini. Tiu'j volont'ul'o'j est'as iel branĉ'o de la Gard'ist'o'j de la Revoluci'o. Oni taks'as ili'a'n nombr'o'n je dek milion'o'j. Ili'a status'o don'as al ili mult'a'j'n avantaĝ'o'j'n: stipendi'o'n, ofic'o'n, en'ir'o'n en la universitat'o. La loĝ'ant'ar'o tim'as ili'n, eĉ kelk'foj'e mal'am'as ili'n. La super'a'j klas'o'j mal'estim'as ili'n.

Membr'o de la administraci'o de la moske'o Iman Reza de Tehrano, s-in'o Djavid Pour ir'as streĉ'e ten'ant'a si'a'n long'a'n nigr'a'n ĉador'o'n cirkaŭ si, kaj tio don'as al ŝi aspekt'o'n de monaĥ'in'estr'in'o. Tiu 54-jar'a vir'in'o, patr'in'o de tri infan'o'j, fier'as est'i basiĝi. Ŝi vid'as en tiu funkci'o “form'o'n de islam-aplik'ad'o”. La inter'konsent'o pri la atom'a arm'il'o ne mal'plaĉ'as al ŝi, sed ŝi mal'fid'as Uson'o'n. Ĝi laŭ ŝi daŭr'ig'os si'a'n mis'fam'ig'a'n kampanj'o'n kontraŭ la islam'a Respublik'o, sed pli insid'e. Bon'ŝanc'e, ni nun est'as tre eduk'it'a'j kaj pli kapabl'a'j rezist'i al la uson'a'j manovr'o'j”, ŝi dir'as, antaŭ ol al'don'i dank'em'e: “Kaj la Gvid'ant'o est'as tie, li pri'lum'as kaj montr'as al ni la voj'o'n.”

Farah, hejm'a patr'in'o kiu deklar'as si'n ateist'o, zorg'iĝ'as pro tio, kio'n ŝi nom'as “ŝajn'ig'a religi'em'o”. La mark'o sur la frunt'o, kiu'n vir'o'j akir'as pro oft'a ador'klin'iĝ'o aŭ kiu'n ili al'don'as por ŝajn'ig'i si'n pi'a'j, la rozari'o vid'ebl'e ten'at'a en la man'o'j, ĉio tio koler'ig'as ŝi'n. “Ni est'as mal'san'a soci'o, domin'at'a de la zorg'o de ŝajn'o'j kaj hipokrit'ec'o. Mi ne sci'as kie'n tio konduk'os ni'n.”

Jen paradoks'a konfirm'o de ŝi'a pesimism'o: la surpriz'a nombr'o da estetik'a'j operaci'o'j petit'a'j de la iran'an'in'o'j. Naz'o, buŝ'o, vang'ost'o, brov'ost'o'j... Dek'ok'jar'a abiturient'in'o pov'as ricev'i kiel donac'o'n de si'a'j ge'patr'o'j nazoplastion (operaci'o'n). En Tehrano, oni vid'as el'merg'iĝ'i el la vual'o lev'it'a'j'n naz'et'o'j'n, pup'o-vizaĝ'o'j'n, ceter'e tro ŝmink'it'a'j'n. Est'as kelk'foj'e katastrof'o. De kie ven'as tiu fenomen'o, kiu de kvin aŭ ses jar'o'j, kresk'eg'as en ĉiu'j soci'a'j klas'o'j? Neni'u hav'as ver'a'n respond'o'n. Ĉu obsed'o de la vir'in'o'j pri si'a vizaĝ'o, ĉar oni mal'permes'as al ili montr'i si'a'n korp'o'n kaj har'ar'o'n?

“La reputaci'o de la land'o est'u re'star'ig'it'a”

En Ĥomo, sankt'a urb'o de Irano, oni pli bon'e spir'as ol en Tehrano. Oni est'as en plen'a dezert'o. Ĉi tie, ne est'as polu'ad'o, sed sek'a klimat'o, dum'somer'e sufok'a. Situ'ant'a je 150 km sud'okcident'e de la ĉef'urb'o, Ĥomo (unu milion'o da loĝ'ant'o'j) est'as la unu'a centr'o de teologi-instru'ad'o en la land'o — 5 000 vir'in'o'j ĉi tie stud'as la religi'o'n — kaj grav'a pilgrim'ej'o. Tie ja est'as en'ter'ig'it'a Fatima Masoumeh, frat'in'o de la ok'a ŝijaism'a imam'o Reza, en bel'a kaj grand'eg'a maŭzole'o. Sur la fasad'o'j de la konstru'aĵ'o'j, kelk'a'j fresk'o'j prezent'ant'a'j la ajatol'o'n Ĥomeini memor'ig'as, ke la iniciat'int'o de la islam'a revoluci'o long'e viv'is en Ĥomo. Ĉi tie ne est'as kolor'a'j vest'aĵ'o'j: ĉiu'j vir'in'o'j sen'escept'e port'as ĉador'o'n. Ili oft'e vetur'as per motor'bicikl'o, mal'antaŭ si'a edz'o, kun si'a'j vual'o'j.

Ok'dek mil vir'in'o'j form'it'a'j pri teologi'o nun dis'vast'ig'as la bon'a'n parol'o'n. S.in'o Fariba Alasvand ating'is la plej alt'a'n grad'o'n de teologi'a'j stud'o'j. Ŝi instru'as en la Centr'o pri la famili'o kaj la vir'in'o'j al student'o'j de ambaŭ seks'o'j. “La iranaj vir'in'o'j tre mal'simil'as tiu'j'n de la arab'a mond'o. Ni'a liber'ec'o tre grav'as por ni. La kaŭz'o est'as la irana kultur'o kaj ŝijaism'o”, ŝi sub'strek'as tuj. Pri la dev'ig'a port'ad'o de la hiĝabo, ŝi hezit'as unu sekund'o'n, tro kutim'iĝ'ant'a, ver'ŝajn'e, pri la ŝajn'e naiv'a'j demand'o'j. “Versikl'o de la Koran'o dir'as al ni: ‘Port'u la hiĝabon’. Ĝi protekt'as la vir'in'o'j'n. Se ni for'las'as tiu'n islam'a'n regul'o'n, ni for'las'os ankaŭ ali'a'j'n”, ŝi fin'fin'e dir'as.

Tiu ses'dek'jar'a patr'in'o, konservativulino, kelk'foj'e vojaĝ'as en Eŭrop'o'n kaj en Uson'o'n por part'o'pren'i religi'a'j'n konferenc'o'j'n. Ĉiu'foj'e ŝi sent'as “la negativ'a'n rigard'o'n de la okcident'an'o'j” kaj sufer'as el tio, kiel ĉiu'j iran'an'o'j. Laŭ ŝi, la amas'inform'il'o'j respond'ec'as pri tiu mis'kompren'o. Ŝi tim'as, ke la for'ig'o de la sankci'o'j, “dezir'at'a de la tut'a loĝ'ant'ar'o sam'e kiel de la Gvid'ant'o” est'ig'os post kelk'a temp'o sub'met'o'n de Irano. “La Okcident'o vol'as penetr'i en Iranon, sed rifuz'as reciprok'ec'o'n”, ŝi bedaŭr'as. Ŝi'a dezir'o est'as ke ŝi'a land'o konserv'u si'a'j'n specif'aĵ'o'j'n. “Ni'a religi'o don'as al ni kultur'o'n kaj kadr'o'n. Ni'a liber'ec'o dev'as praktik'iĝ'i kadr'e de la Koran'o.”

Pli jun'a, sed sam'e firm'a pri la princip'o'j, s-in'o Zahra Aminmajd ankaŭ est'as diplom'it'a pri islam'a jur'o kaj instru'ist'in'o en Ĥomo. Rid'et'ant'a, natur'a, ŝi pens'as, ke krist'an'ism'o kaj islam'o “hav'as mult'a'j'n komun'a'j'n punkt'o'j'n”, kaj bedaŭr'as, ke en Okcident'o oni hav'as “tiom mal'bon'a'n percept'o'n de islam'o, apart'e koncern'e la vir'in'o'j'n”. Tio, kio plej zorg'ig'as ŝi'n est'as la konsum'ism'o laŭ okcident'a manier'o, pri kiu rev'as, laŭ ŝi, la iran'an'o'j. “Anstataŭ ĉio'n atend'i el la for'ig'o de la sankci'o'j, ili dev'us pli labor'i”, ŝi dir'as.

Kvankam la re'ven'o de Irano sur la inter'naci'a scen'ej'o entuziasm'as ŝi'n, s-in'o Sanaz Minai atend'as precip'e unu afer'o'n: “Ke la reputaci'o de Irano est'u re'honor'ig'it'a. Ke ĝi'a perd'it'a valor'o est'u fin'fin'e re'star'ig'it'a.” Vest'it'a per ĝinz'o, pint'a'j kalkan'um'o'j kaj fleks'ebl'a fulard'o, ŝi est'as model'o de sukces'o. Ŝi verk'is pli ol du'dek libr'o'j'n pri la iranaj kuir'art'o kaj kultur'o, lanĉ'is lern'ej'o'n dediĉ'it'a'n al la akcept'o-art'o, la Culinary Club, kaj fond'is SanazSania, kiu trov'iĝ'as ĉe la unu'a rang'o de plej bon'e vend'at'a'j kuir'ad'o-magazin'o'j. La for'ig'o de la sankci'o'j mal'ferm'as al ŝi sen'fin'a'j'n perspektiv'o'j'n. Ŝi vol'as far'i el Irano al'log'a'n “kuir'art'a'n centr'o'n” sam'temp'e “laŭ'mod'a'n kaj ŝik'a'n!”.

Neni'o ŝajn'as kapabl'a halt'ig'i tiu'n ali'a'n sukces'a'n entrepren'ist'in'o'n: s-in'o Faranak Askari. En juni'o 2013, la jun'a vir'in'o est'is en Londono, kie ŝi kresk'is, kiam ŝi aŭd'is la al'vok'o'n de la nov'a prezid'ant'o Hasan Ruhani: “Ven'u en Iranon!”. Du monat'o'j'n post'e, ŝi al'ven'is en Tehrano kaj lanĉ'is Toiran (“To Ir'a'n”), societ'o'n de serv'o'j por turist'o'j, grav'ul'o'j (Vip en la angl'a) kaj negoc'ist'o'j. Ŝi paralel'e konstru'is ret'ej'o'n kun'ig'ant'a'n ĉiu'j'n ebl'a'j'n inform'o'j'n pri kvin'dek'o da iranaj urb'o'j. Tuj'a sukces'o okaz'is.

“La plej grand'a minac'o por la reĝim'o”

De'post la inter'konsent'o de la 14-a de juli'o 2015, Toiran du'obl'ig'as ĉiu'monat'e si'a'j'n rezerv'ig'o'j'n. La klient'ar'o est'as pli'mult'e eŭrop'a. Por s-in'o Askari, tre urĝ'as ke la bank'a'j transakci'o'j inter Irano kaj la ali'a'j land'o'j, mal'permes'it'a'j ĉi-last'a'j'n jar'o'j'n pro la okcident'a'j sankci'o'j, est'u re'star'ig'it'a'j. Toiran, sam'e kiel mult'a'j iranaj entrepren'o'j, hav'as si'a'j'n en'spez'o'j'n blok'it'a'j en Dubajo. “Mank'as al ni likidaĵoj. Kiel solv'o'n, ni est'as dev'ig'it'a'j praktik'i var'inter'ŝanĝ'o'n! Sed tio ne pov'os daŭr'i: ni dev'as kolekt'i mon'o'n, invest'i...”

Fam'a pro si'a parol'liber'ec'o, s-in'o Shahindokht Molaverdi uz'is tiu'n tag'o'n nur zorg'e elekt'it'a'n lingv'aĵ'o'n. Ja la kun'tekst'o est'as mal'facil'a por ŝi. Nom'um'it'a antaŭ du jar'o'j de la prezid'ant'o Ruhani vic'prezid'ant'in'o de la Respublik'o task'it'a pri vir'in'o'j kaj famili'o, tiu 50-jar'a jur'ist'in'o rest'as si'n'gard'a. “Neces'as pli da vir'in'o'j en la asemble'o'j”, ŝi dir'as. Aŭ “Ni dev'as en'ir'ig'i vir'in'o'j'n en ĉiu'j'n sfer'o'j'n de la reg'ist'ar'o” Sen laŭt'ig'i iu'n ajn vort'o'n. Oni kompren'as ŝi'n: inter la tre proksim'a'j elekt'o'j de la 26-a de februar'o, la ven'ont'a for'ig'o de la sankci'o'j kaj la mal'ferm'a kriz'o kun Sauda Arab'uj'o, ŝi ne pov'as permes'i al ŝi erar'et'o'n. Ĉar ŝi est'as konsider'at'a kiel proksim'a al la re'form'ist'o'j, kaj femin'ist'a, la ekstrem-konservativ'ul'o'j mal'am'as ŝi'n. Unu el ili'a'j gazet'o'j, Yalasarat, est'is suspend'it'a komenc'e de januar'o. De monat'o'j, tiu radikal'a gazet'o sen'ĉes'e insult'is s-in'o'n Molaverdi, akuz'ant'e ŝi'n apart'e pri tolerismo koncern'e vir'in'a'n vest'o'n, kaj precip'e pri proksim'ec'o al la “disident'in'o'j” (insult'o ekvivalent'a al “prostitu'it'in'o”).

Ĉu la vir'in'o'j est'as grav'eg'a demand'o en Irano? Sen'dub'e jes. “La reĝim'o tim'as ili'n. Ili est'as por ĝi la plej grand'a minac'o, asert'as universitat'an'o sub kondiĉ'o de anonim'ec'o. Ĝi ne sci'as kiel ag'i kun ili, kiel lukt'i kontraŭ ili, mal'help'i ili'n sen'ĉes'e mal'ferm'i nov'a'j'n breĉ'o'j'n...” Kaj la vual'o-demand'o, ne tre grav'a en si mem, est'as simbol'o. Kiel dir'as la teologiistinoj de Ĥomo, “Se oni ced'as pri tio, oni ced'os pri la ceter'o”...

Florence BEAUGÉ


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Naci'a dialog'o instrument'ig'it'a de la okcident'an'o'j

Ĉu nov'a milit'a inter'ven'o en Libio?

Post la sub'skrib'o de inter'konsent'o inter la du rival'a'j Parlament'o'j, la star'ig'o de reg'ist'ar'o de naci'a uni'o mal'ferm'as voj'o'n al milit'a ag'ad'o de la Okcident'o en Libio. Direkt'it'a kontraŭ la arme'o'j de la Organiz'aĵ'o de la Islam'a Ŝtat'o, nov'a en'miks'iĝ'o de fremd'a'j arme'o'j port'us risk'o'n pli'grav'ig'i la per'fort'aĵ'o'j'n inter la divers'a'j tendenc'o'j kaj ruingi la fragil'a'n dialog'o'n intern'e de Libio.

LA Sub'skrib'o, la 17-an de decembr'o en Skhirat, Maroko, de tut'naci'a inter'konsent'o inter la reprezent'ant'o'j de la du libiaj Parlament'o'j sub egid'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN), mal'ferm'is la voj'o'n al la form'ad'o, la 19-an de januar'o, de reg'ist'ar'o de naci'a uni'o en'hav'ant'a 32 ministr'o'j'n, konduk'it'a de la negoc'ist'o Fayez Sarraj el Tripol'o. Tio montr'as la traf'ec'o'n de la dialog'o komenc'it'a en septembr'o 2014. Malgraŭ la streĉ'o'j inter politik'a'j ent'o'j kaj rival'a'j grup'o'j, grand'a pli'mult'o de la kontraŭ'ul'o'j, kiu'j antaŭ unu jar'o ankoraŭ rifuz'is renkont'iĝ'i, konsent'is ced'o'j'n. Eĉ la plej radikal'a'j el ambaŭ tend'ar'o'j ne rifuz'as la ide'o'n de re'pac'iĝ'o. Kvankam mult'rilat'e pli'bon'ig'ebl'a, la tiel nom'at'a politik'o de “et'a'j paŝ'o'j” aplik'at'a de la UN*, al'don'it'a al la mult'iĝ'o de la iniciat'o'j de lok'a'j ag'ant'o'j en la okcident'o de la land'o por aplik'i fid'ind'a'j'n rimed'o'j'n, ebl'ig'is en'ten'i, kaj eĉ redukt'i, la per'fort'o-nivel'o'n.

*  Vd. “Les chemins escarpés de la restauration de l’unité libyenne”, Orient XXI, 19-a de novembr'o 2015, http://orientxxi.info

Spit'e al la ŝajn'o'j, kaj eĉ se la okcident'a'j amas'inform'il'o'j oft'e uz'as la vort'o'n “ĥaos'o”, la kontraŭ'ul'o'j, en Libio, parol'as unu al la ali'a'j. En tiu land'o, kie ŝajn'o de ĉiu'tag'a normal'ec'o pov'as tre rapid'e las'i lok'o'n al batal'o'j, mult'a'j loĝ'ant'o'j sub'ten'as la diskut'o'j'n kaj prem'as si'a'j'n lok'a'j'n respond'ec'ul'o'j'n, por ke tiu'j labor'u al la civil'a re'pac'iĝ'o.

Tamen, la inter'konsent'o de la 17-a de decembr'o, angul-ŝton'o de la re'pac'iĝ'o-procez'o, hav'as du grav'a'j'n mal'virt'o'j'n: la ne'sufiĉ'a reprezent'ec'o de ĝi'a'j sub'skrib'int'o'j, kaj la fakt'o, ke gi ŝajn'as est'i el'labor'it'a - urĝ'eg'e kaj sub la prem'o de eŭrop'a'j grand'a'j land'o'j —, nur por ebl'ig'i okcident'a'n inter'ven'o'n kontraŭ la milic'o'j kaj arm'it'a'j grup'o'j kiu'j deklar'is fidel'ec'o'n al la Organiz'aĵ'o de la Islam'a Ŝtat'o (OIŜ).

De du jar'o'j, ne pas'as semajn'o sen ke politik'a'j kaj arme'a'j respond'ec'ul'o'j, uson'a'j, franc'a'j, brit'a'j, kaj, - kvankam mal'pli — ital'a'j, anonc'as la ne'evit'ebl'o'n de tia inter'ven'o. Jam la 27-an de januar'o 2014, la franc'a admiral'o Edouard Guillaud, tiam'a franc'a stab'estr'o de la arme'o'j, deklar'is: “En Libio, plej bon'e est'us prepar'i inter'naci'a'n operaci'o'n. La problem'o de la sud'o de Libio est'as la bezon'o de ŝtat'o en la nord'o.” Tem'is tiam pri inter'ven'o en la sud'o por tie kontraŭ'batal'i la grup'o'j'n, kiu'j for'las'is la nord'o'n de Mali'o post la franc'a inter'ven'o en tiu land'o.

Printemp'e de 2015, post la si'n'sekv'a'j pere'o'j de plur'a'j boat'o'j de migr'ant'o'j ven'int'a'j el Libio, la Eŭrop'a Uni'o lanĉ'is si'a'n mar'arme'a'n operaci'o'n “Sophia”. “Est'os ver'a efik'o nur kiam ni pov'os labor'i proksim'e al la ret'o'j mem, ĉe la “grand'a'j fiŝ'o'j” (grav'ul'o'j) kaj ne ĉe la “et'a'j fiŝ'o'j” kiu'j ir'as sur la mar'o'n”, dir'is la 27-an de oktobr'o 2015 en Romo la franc'a admiral'o Hervé Bléjean, vic'komand'ant'o de tiu operaci'o. “Tio signif'as ke iam, neces'os labor'i en la libia suveren'ec'a teritori'o.” Tiu'j rimed'o'j, respond'ant'a'j al la tri'a faz'o de la operaci'o “Sophia” ebl'as nur kun la konsent'o de la libiaj legitim'a'j aŭtoritat'ul'o'j; konsent'o, kiu'n la Parlament'o de Tobruk, agnosk'it'a de la okcident'a'j land'o'j, ĉiam rifuz'is don'i, mal'e kiel tiu de Tripol'o.

“Fin'i la labor'o'n”

POst'e, la atenc'o'j de la 13-a de novembr'o en Parizo re'ven'ig'is la ide'o'n de nov'a inter'naci'a inter'ven'o en Libio. Kvankam la murd'ist'o'j, ĉiu'j franc'o'j kaj belg'o'j, ne rest'ad'is en tiu land'o, la nov'a “milit'o kontraŭ teror'ism'o” oficial'ig'it'a de la prezid'ant'o François Hollande inkluziv'as nun la libi'an teritori'o'n, kie milic'o deklar'is si'a'n fidel'ec'o'n al la OIŜ en la urb'o'j Derna (orient'e) kaj Sirt'o (centr-okcident'e). La 21-an kaj 23-an de novembr'o, milit'aviad'il'o'j Rafale ek'flug'is de la aviad'il-ŝip'o Charles de Gaulle por skolt'a flug'o super Sirt'o. Arm'it'a'j grup'o'j, kiu'j'n oni taks'as je plur'cent'o'j da hom'o'j, ten'as la urb'o'n kaj regul'e atak'as, inter'ali'e, la petrol-instal'aĵ'o'j'n.

Kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e, la ĉef'ministr'o Manuel Valls asert'is: Libio ne'kontest'ebl'e est'as la grand'a tem'o de la ven'ont'a'j monat'o'j” (Europe 1, 1-a de decembr'o 2015); kaj “Neces'os batal'i kontraŭ Daesh [akronim'o de la OIŜ en arab'a lingv'o] ver'ŝajn'e morgaŭ en Libio (Franc'e Inter, 11-a de decembr'o). En artikol'o titol'it'a “Daech: Ĉu Franc'uj'o inter'ven'os de'nov'e en Libio?”, Le Figar'o de la 22-a de decembr'o, cit'ant'e font'o'j'n en la ministr'ej'o pri defend'o, est'is pli preciz'a: “Por el'radik'ig'i la ‘kancer'o'n Daech kaj ties libiajn metastaz'o'j'n’, arme'a ag'ad'o est'as konsider'at'a ne'mal'hav'ebl'a en'e de ses monat'o'j, aŭ eĉ ebl'e antaŭ la printemp'o.”

La strategi'o-fak'ul'o'j, divers'tendenc'a'j special'ist'o'j kaj sistem'a'j sub'ten'ant'o'j de arme'a'j inter'ven'o'j, kiu'j profet'is en 2011 la fal'o'n de la reĝim'o de Muamar Kadafi en kelk'a'j tag'o'j, kaj post'a'n al'ven'o'n de demokrati'o, nun unu post la ali'a klar'ig'as en la amas'komunik'il'o'j la neces'o'n de nov'a ekspedici'o. Kvin jar'o'j'n post tiu de la Nord-Atlantik'a Traktat'o-Organiz'o (NATO), tem'as, laŭ'dir'e, pri retor'ik'o de “fin'i la labor'o'n”, kiu memor'ig'as la diskurs'o'n de la uson'a'j nov'konservativ'ul'o'j por prav'ig'i la invad'o'n de Irako en 2003. Iu'j ir'as ĝis asert'i la neces'o'n met'i la land'o'n sub kurator'ec'o por konstru'i tie reg'ist'ar'o'n ind'a'n je tiu nom'o*.

*  En tiu kategori'o, vd. Antoine Vitkine, “La Libye est-elle devenue un nouveau sanctuaire de Daech à n'os portes?”, Le Mond'e, 3-a de decembr'o 2015.

Por formal'e respekt'i la inter'naci'a'n leĝ'o'n, tiu inter'ven'o dev'as est'i oficial'e petit'a de agnosk'at'a'j instituci'o'j. La form'ad'o de la reg'ist'ar'o de naci'a uni'o, legitim'a en la okul'o'j de la Sekur'ec-konsili'o de UN, est'is do antaŭ'kondiĉ'o por ĉiu help-al'vok'o. La nov'a reprezent'ant'o de la Ĝeneral'a Sekretari'o de UN, la german'a diplomat'o Mart'in Kobler ek'labor'is por tiu cel'o tuj post si'a nom'um'o mez'e de novembr'o. La 6-an de decembr'o, dum ankoraŭ neni'u inter'konsent'o aper'is sin'e de ambaŭ libiaj parlament'o'j, li deklar'is al la katara televid'ĉen'o Al-Ĝazira: “Ven'is la hor'o por rapid'a aprob'o de la libia politik'a inter'konsent'o. La trajn'o ek'ir'is.” Tio est'as manier'o signif'i, ke la propon'o dev'as nepr'e ricev'i rapid'a'n respond'o'n. La mesaĝ'o est'is adres'it'a al ambaŭ Parlament'o'j, kiu'j, kvankam rival'a'j, esprim'is la sam'a'n postul'o'n: ke ili konfirm'u la en'hav'o'n de ĉiu ajn reg'ist'ar'o de naci'a inter'konsent'o.

La vol'o de la UN kaj de Eŭrop'o sukces'i je kiu ajn kost'o, malgraŭ la opon'ad'o'j, konfirm'iĝ'is la 13-an de decembr'o 2015 okaz'e de la inter'naci'a konferenc'o por Libio kun'prezid'at'a de la ital'a kaj la uson'a ministr'o'j pri ekster'land'a'j afer'o'j. La fin'a komunik'o de ĉi tiu renkont'iĝ'o don'is, eĉ antaŭ ĝi'a nom'um'o, la status'o'n “sol'a legitim'a reg'ist'ar'o” al la est'ont'a reg'ist'ar'o de naci'a uni'o.

La esplor'ist'o'j special'ist'o'j pri Libio esprim'is unu'anim'a'j'n rezerv'o'j'n, kaj influ'a'j pens'o'fabrik'o'j, inter kiu'j la International Crisis Group (prezid'at'a de la eks'a vic'ĝeneral'a sekretari'o de UN task'it'a pri pac'ten'ad'a'j operaci'o'j, s-ro Je'a'n-Marie Guéhenno), pet'is gard'i si'n kontraŭ la hast'o por akir'i inter'konsent'o'n, kiu ne est'us valid'ig'it'a de plej grand'a nombr'o de libiaj parti'o'j*. Ne grav'as: s-ro Kobler eg'e streb'is por sukces'i je kiu ajn prez'o. La 15-an de decembr'o, li renkont'is inter'ali'e la general'o'n Khalifa Haftar, ĉef'komand'ant'o de la libia naci'a arme'o, baz'it'a en Cirenaica (Cireni'o) kaj opon'ant'o al la reg'ist'ar'o de Tripol'o. S-ro Kobler don'is al li garanti'o'j'n pri li'a est'ont'ec'o kiel stab'estr'o de la arme'o'j.

*  “Statement on a political deal for Libya”, International Crisis Group, Bruselo, 12-a de decembr'o 2015.

Laŭ la pet'o de la patron'o'j de la Romo-konferenc'o, la inter-libia inter'konsent'o de la 17-a de decembr'o en'skrib'is en si'a artikol'o 39.2, ke la est'ont'a reg'ist'ar'o rajt'os, en la sekur'ec'a sfer'o, “pet'i la neces'a'n asist'ad'o'n de la UN, de la inter'naci'a komun'um'o kaj de la kompetent'a'j region'a'j organiz'aĵ'o'j”. La 23-an de decembr'o, la rezoluci'o 2259 de la Sekur'ec-Konsili'o, adopt'it'a laŭ propon'o de Brit'uj'o, konfirm'is ĝi'n, memor'ig'ant'e, ke la situaci'o en Libio “konsist'ig'as minac'o'n por la inter'naci'a'j pac'o kaj sekur'ec'o”. Ĝi'a 12-a artikol'o “instig'as la membr'o-ŝtat'o'j'n plej rapid'e help'i la reg'ist'ar'o'n de naci'a inter'konsent'o, laŭ ĝi'a pet'o, lukt'i kontraŭ la minac'o'j al sekur'ec'o en Libio kaj aktiv'e help'i la nov'a'n reg'ist'ar'o'n cel'e venk'i la Organiz'aĵ'o'n de la Islam'a Ŝtat'o, la grup'o'j'n kiu'j deklar'is si'a'n fidel'ec'o'n al ĝi, Ansar Al-Charia kaj ĉiu'j'n individu'o'j'n, grup'o'j'n, entrepren'o'j'n asoci'it'a'j'n al Al-Kaid'a ag'ant'a'j'n en Libio.

Teori'e kaj sur'paper'e, la postul'o'j de la okcident'a'j land'o'j kun'ven'int'a'j en Romo est'as do plen'um'it'a'j, kaj la leĝ'a'j baz'o'j de nov'a inter'ven'o ekzist'as. Sed, praktik'e, tiu inter'konsent'o kaj la nom'um'o de la nov'a reg'ist'ar'o risk'as gener'i nov'a'j'n romp'o'lini'o'j'n kaj kresk'ig'i per'fort'o'n. Mult'a'j deput'it'o'j de la orient'o ne aprob'as la dokument'o'n de Skhirat; la Parlament'o de Tobruk ceter'e est'is reprezent'it'a nur per 75 elekt'it'o'j el 188 kiam okaz'is la sub'skrib'o-ceremoni'o en Maroko. Ankoraŭ en Cirenaica, la general'o Haftar ja deklar'is, ke li agnosk'os la reg'ist'ar'o'n de naci'a inter'konsent'o, sed est'as ne'ver'ŝajn'e, ke li rezign'os lukt'i kontraŭ si'a'j politik'a'j kontraŭ'ul'o'j de Tripol'i. Kaj s-ro Ibrahim Jadhran, ali'a fort'a hom'o de la orient'o kaj ĉef'o de la gvardi'o de la petrol'instal'aĵ'o'j — li'a'j potenc'a'j milic'o'j front'as tiu'j'n de la OIŜ en la Sirt'o-golf'o-, li sub'ten'as la inter'konsent'o'n, sed li akuz'as la general'o'n Haftar kaj li'a'n embri'a'n naci'a'n arme'o'n ag'i favor'e al la OIŜ, ne don'ant'e prioritat'o'n al la lukt'o kontraŭ ĝi.

Tamen la situaci'o est'as plej problem'a ja en la okcident'o. Nur 26 deput'it'o'j el 136 de la eks'a ĝeneral'a naci'a Kongres'o de Tripol'o ĉe'est'is la sub'skrib'o'n de la inter'konsent'o de Skhirat. La plen'a nombr'o de parlament'an'o'j sub'ten'ant'a'j la reg'ist'ar'o'n de naci'a inter'konsent'o est'as mal'pli ol 75. Kelk'a'j el ĝi'a'j opon'ant'o'j, kiel ekzempl'e s-ro Abdelkader Al-Huweili, jam vid'as en ĝi “ekster'land'a'n komplot'o'n kontraŭ Libio. Kelk'a'j milic'o'j de Zintan, Misrata kaj Zaouia konsent'as “cert'ig'i la protekt'o'n” de la nov'a reg'ist'ar'o, sed la kvar plej potenc'a'j milic'o'j de la ĉef'urb'o jam deklar'is, ke ili opon'os tiu'n nov'a'n instanc'o'n. La milic'o'j de Misrata al'iĝ'ant'a'j al la Front'o de la firm'ec'o (Jabhat Al-Sumud) de s-ro Salah Badi ankaŭ esprim'is si'a'n mal'konsent'o'n. La grand'a mufti'o de Libio, s-ro Sadek Al-Ghariani, asert'as si'a'flank'e, ke tiu inter'konsent'o trud'it'a de la ekster'land'an'o'j “ne konform'as al la islam'a'j princip'o'j”. La pozici'o de kelk'a'j influ'hav'a'j person'ec'o'j de Misrata, inter kiu'j s-ro Abdelrahman Suweihli, kiu'j opon'as la tekst'o'n laŭ ĝi'a nun'a form'o, de'pend'os de la vol'o kaj kapabl'o de s-ro Kobler respond'i al ili'a'j pet'o'j. Ili dezir'as, ke la eks'a ĝeneral'a naci'a Kongres'o, elekt'it'a en 2012, ricev'u pli da grav'ec'o, por kontraŭ'pez'ig'i tiu'n de la Parlament'o de Tobruk, kiu, laŭ la inter'konsent'o, dev'as est'i la ĉef'a leĝ'far'a asemble'o. Krom'e, pli'mult'o de la deput'it'o'j de okcident'o rifuz'as la nom'um'o'n de la general'o Haftar kiel estr'o de la arme'o'j.

Mal'konsent'o de la loĝ'ant'ar'o

AKir'i tre rapid'e inter'konsent'o'n, sen ebl'ec'o retro'ir'i, eĉ se ĝi est'os ne'kontent'ig'a por mult'a'j influ'hav'a'j libi'an'o'j, tio est'is la vet'o de la UN; sed ĝi risk'as rezult'ig'i nov'a'n sak'strat'o'n. Por tio'n evit'i, la UN est'us dev'int'a'j ag'i pli fleks'ebl'e, daŭr'ig'ant'e la inter'trakt'ad'o'n kun la parti'o'j, kiu'j ne aprob'as tiu'n aranĝ'o'n, kaj mal'ferm'ant'e pri'sekur'ec'a'n dialog'o'n kun la lok'a'j politik'o-arme'a'j gvid'ant'o'j kaj la milic'estr'o'j. Mank'e de tio, la situaci'o simil'os tiu'n, kiu ekzist'is en aŭgust'o 2014, kiam la “inter'naci'a komun'um'o” agnosk'is kiel sol'a'n reprezent'ant'o'n de la libia popol'o la Parlament'o'n de Tobruk, kiu reg'ad'is, maksimum'e, nur tri'on'o'n de la land'o.

Kvankam ĝi est'is rapid'e nom'um'it'a, neni'o garanti'as, ke la reg'ist'ar'o de naci'a uni'o facil'e instal'iĝ'os en Tripol'o kaj, precip'e, plu'ten'os si'n sen konflikt'o'j. Kaj, eĉ se tiel okaz'os, ĝi ver'ŝajn'e dev'os si'n'gard'e evit'i al'vok'i ekster'land'a'n inter'ven'o'n. Se ili unu'ig'as si'a'j'n fort'o'j'n, la milic'o'j de Misrata kaj de la orient'o de la land'o ja kapabl'as venk'i tiu'j'n al'iĝ'ant'a'j'n al la OIŜ en la urb'o Sirt'o. Krom'e, ĉia fremd'a en'miks'iĝ'o, kiu sen'kredit'ig'us la reg'ist'ar'o'n kaj daŭr'e en'danĝer'ig'us la re'konstru'ad'o'n de libia naci'o kaj ŝtat'o, ankaŭ nutr'us la OIŜ-propagand'o'n: La Okcident'o ja de'nov'e bomb'ad'us arab'a'j'n loĝ'ant'ar'o'j'n. Tiu propagand'o facil'e trov'us eĥ'o'n en la loĝ'ant'ar'o, plej'mult'e mal'konsent'a pri tia hipotez'o, tiel nutr'ant'e la varbadkapablon de la OIŜ. Est'as tamen ne'ver'ŝajn'e ke la okcident'a'j politik'a'j kaj arme'a'j respond'ec'ul'o'j zorg'as pri tio. Por mult'a'j el ili, la ven'ont'a milit'o en Libio okaz'os post nur kelk'a'j semajn'o'j*.

*  Vd. Antoine Mal'o kaj François Clemenceau, “La Franc'e s’impatient'e pour la Libye”, Le Journal du dimanche, Parizo, 10-a de januar'o 2016.

Patrick HAIMZADEH


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Ŝerif'o sever'a kun krim'ul'o'j

Just'ec'o per balot'ad'o

La uson'a justic'o de'pend'as de lok'a'j elekt'ad'o'j en kiu'j ĉiu polic'ist'o, advokat'o kaj tribunal'a oficial'ul'o dev'as kampanj'i por voĉ'don'o'j. Ĉi tio konstant'ig'as mal'just'a'n antaŭ'stat'o'n.

La nombr'o de voĉ'don'int'o'j est'is mal'alt'a por la primar'a'j balot'ad'o'j de Misisipi'o last'a'n aŭgust'o'n*, kaj radi'o'staci'o'j en kanton'o Hinds* ripet'ad'is mesaĝ'o'n de la ŝtat'sekretari'o de Misisipi'o instig'ant'a'n al civit'an'o'j ir'i por balot'i kaj help'i elekt'i kandidat'o'j'n por gam'o de publik'a'j ofic'o'j.

*  Primar'a balot'ad'o, antaŭ'balot'ad'o, antaŭ'elekt'ad'o (primary election): balot'ad'o per kiu sub'ten'ant'o'j de iu parti'o elekt'as el kelk'a'j kandidat'o'j tiu'n, kiu reprezent'os ili'a'n parti'o'n en post'a balot'ad'o (’la ĝeneral'a balot'ad'o’) por iu ofic'o - ml
*  Kanton'o (county): administr'a distrikt'o de federaci'a ŝtat'o de Uson'o - ml

Ĉe la balot'ej'o'j, oni unu'e demand'is al voĉ'don'ont'o'j, kiu'n primar'a'n balot'ad'o'n ili vol'as part'o'pren'i: tiu'n de la Demokrat'a Parti'o aŭ de la Respublik'an'a. Respond'int'e, kaj vid'ebl'a'j de ĉiu'j, ili dev'is ir'i al la skrib'tabl'o de tiu parti'o kaj ricev'i balot'il'o'n. Al sub'ten'ant'o'j de la Demokrat'a Parti'o oni don'is kvar'paĝ'a'n dokument'o'n kun 13 kvadrat'o'j por mark'i, unu por ĉiu okup'ot'a ofic'o, inter ili guberni'estr'o, vic'guberni'estr'o, membr'o de la misisipi'a senat'o, komisi'it'o pri publik'a'j serv'o'j, impost'ist'o, akt'ist'o'j de la tribunal'o, polic'a serĝent'o kaj ŝerif'o*. Kun tiel mult'e da kandidat'o'j, oni apenaŭ pov'is ek'kon'i ili'a'j'n karakter'o'j'n kaj program'o'j'n.

*  Vid'u Serge Halimi kaj Loïc Wacquant, ‘Democracy american style’, Le Monde Diplomatique angl'a'lingv'a el'don'o, decembr'o 2000.

En kanton'o Hinds - la plej mal'riĉ'a en Misisipi'o kaj la plej dens'e loĝ'at'a, kaj kie trov'iĝ'as Jackson, la ĉef'urb'o de la ŝtat'o - la rezult'o'j de la primar'a'j balot'ad'o'j kutim'e decid'as la ĝeneral'a'n balot'ad'o'n; 69% de la loĝ'ant'ar'o est'as nigr'ul'o'j kaj konstant'e elekt'as Demokrat'o'j'n. Kvankam la Respublik'an'o'j hav'as pli'mult'o'n en la en'tut'a ŝtat'o, nek ili nek sen'de'pend'a'j kandidat'o'j hav'as ŝanc'o'n ĉi tie. Krom se okaz'os teatr'o'frap'o, la ĝeneral'a balot'ad'o en novembr'o sekv'os la sam'a'n regul'o'n: elekt'iĝ'os la gajn'int'o'j de la primar'a balot'ad'o por demokrat'parti'a'j kandidat'o'j.

Malgraŭ la grav'a'j afer'o'j decid'ot'a'j, la balot'ad'ej'o'j - en preĝ'ej'o'j, foj'e en lern'ej'o aŭ fajr'o'brigad'ej'o - ne est'is hom'plen'a'j: la nombr'o de voĉ'don'int'o'j ne est'is pli ol 28%. Ĉe balot'ad'ej'o en mal'riĉ'a kvartal'o de centr'a Jackson, afrik-uson'an'o'j Charles Lewis kaj Montrell Williams sid'is mal'antaŭ tabl'o kun sign'o ‘Primar'a balot'ad'o por respublikanpartiaj kandidatoĵ’. Ili pov'is konstat'i ke la nombr'o de voĉ'don'ant'o'j est'as mal'alt'a. “Kia pen'ig'a labor'o!” dir'is Williams ironi'e, sving'ant'e preskaŭ mal'plen'a'n registr'o'n: el 550 registr'it'a'j voĉ'don'ant'o'j, nur 162 si'n prezent'is, kaj nur du elekt'is voĉ'don'i en la Respublik'an'a balot'ad'o. Li ĉe'est'is nur por la cent dolar'o'j kiu'j'n la Respublik'an'a Parti'o pag'as al deĵor'ant'o'j ĉe la tabl'o (Williams, Lewis kaj ili'a koleg'o Keondra Rankin ĉiu'j voĉ'don'as por la Demokrat'o'j).

Est'as unu ofic'o pri kiu voĉ'don'ant'o'j ĉiam hav'as fort'a'j'n opini'o'j'n, nom'e tiu de la ŝerif'o. Ĝi est'as grav'a rol'o kiu al'tir'as vast'a'n publik'a'n atent'o'n. Kiel estr'o de la polic'ist'ar'o de la kanton'o, la ŝerif'o ĉiu'tag'e gard'as la publik'a'n ord'o'n sed li ankaŭ respond'ec'as pri du mal'liber'ej'o'j kie est'as en'karcer'ig'it'a'j, inter ali'a'j, tiu'j, kiu'j atend'as si'a'n proces'o'n. Lewis kaj Williams bon'e sci'is tio'n ĉar ambaŭ est'is ne'long'e en'karcer'ig'it'a'j (Lewis dum tri semajn'o'j, Williams dum du tag'o'j) ĉe la mal'liber'ej'o en urb'o Raymond administr'at'a de ŝerif'o Tyrone Lewis, afrik-uson'a Demokrat'o kiu re'kandidat'ig'as si'n por si'a nun'a ofic'o.

Nov'a reĝim'o ‘Jim Crow

En Uson'o, est'i konviktita pri grav'a krim'o aŭ delikt'o oft'e sekv'ig'as, ke oni perd'as si'a'j'n civit'an'a'j'n rajt'o'j'n*; en iu'j ŝtat'o'j, kiel Kentuki'o kaj Virginio, tiu pun'o pov'as est'i sen lim'temp'o. Tut'land'e, 7,7% de afrik-uson'an'o'j aktual'e ne rajt'as voĉ'don'i, situaci'o kiu'n vic'profesor'o pri jur'o Michelle Alexander kondamn'as kiel “nov'a reĝim'o ‘Jim Crow ”, nom'e la leĝ'o'j kiu'j establ'is ras'apart'ism'o'n en Uson'o*. Lewis kaj Williams pov'is voĉ'don'i en la primar'a'j balot'ad'o'j de 2015 pro tio, ke ili est'is juĝ'it'a'j kulp'a'j nur pri delikt'o'j. Ili fort'e kritik'is Lewis kaj dir'is, ke ili voĉ'don'is favor'e al li'a fort'a rival'o, Victor Mas'o'n, kies kampanj'o kritik'is la katatastrofan administr'ad'o'n de la kanton'a'j prizon'o'j.

*  Vid'u Serge Halimi kaj Loïc Wacquant, “When the penal stat'e excludes four million voters”, Le Monde Diplomatique angl'a'lingv'a el'don'o, decembr'o 2000.
*  Michelle Alexander, ‘The New Jim Crow: mass incarceration in the ag'e of colourblindness’, The New Press, Nov'jork'o, 2010.

Lewis est'is popular'a en kanton'o Hinds: lok'ul'o amik'a kaj simpati'a, li ankaŭ pov'as est'i sen'indulg'a kaj sever'a. Li pas'ig'is si'a'n jun'aĝ'o'n en Jackson kaj diplom'iĝ'is kun bakalaŭr'ec'o pri amas'komunik'il'a'j stud'o'j ĉe Jackson Stat'e University. Post'e, li en'ir'is la polic'a'n tren'ej'o'n de si'a urb'o kaj far'iĝ'is polic'ist'o en la fru'a'j 1990aj jar'o'j. Kiam li kandidat'iĝ'is por la ofic'o de ŝerif'o en 2011, li gajn'is la primar'a'n balot'ad'o'n por demokrat'parti'a'j kandidat'o'j kontraŭ Malcolm McMillin (kiu est'is okup'int'a la ofic'o'n dum 20 jar'o'j), epok'far'a event'o ĉar, ek'de si'a fond'iĝ'o en 1821, kanton'o Hinds neniam hav'is ŝerif'o'n nigr'ul'a'n aŭ de ras'a mal'pli'mult'o.

Tial Luci'us Wright, emerit'a soldat'o kiu far'iĝ'is komerc'ist'o, decid'is help'i al la kampanj'o de Lewis en 2011: “Ni sci'is ke la pli'mult'o de la en'karcer'ig'it'o'j est'as afrik-uson'an'o'j, nigr'ul'o'j, [kaj] ni bezon'is kandidat'o'n kiu ver'ŝajn'e pov'us kun'sent'i kun la prizon'ul'o'j tiel, ke ni [pov'u] cert'ig'i ke ili'a'j rajt'o'j est'as protekt'at'a'j, [kaj] s-ro Lewis est'is la plej bon'a kandidat'o tiu'temp'e por tiu ofic'o.

Per “ni”, Wright cel'is grup'o'n de aktiv'ul'o'j tiu'temp'e gvid'at'a'n de la last'a urb'estr'o de Jackson, Chokwe Lumumba, kiu mort'is pro kor'atak'o en 2014 komenc'e de si'a unu'a mandat'o. Li nom'iĝ'is Edwin Finley Taliaferro kiam li nask'iĝ'is en Detrojt'o en 1947, kaj li far'iĝ'is grav'a figur'o en la uson'a mov'ad'o de nigr'ul'a naci'ism'o. Li ŝanĝ'is si'a'n nom'o'n al Lumumba en la 1960aj jar'o'j omaĝ'e al la konga gvid'ant'o Patric'e Lumumba (murd'it'a en 1961) kaj trans'loĝ'iĝ'is al Misisipi'o en 1971, cel'ant'e establ'i sen'de'pend'a'n nigr'ul'a'n respublik'o'n. Li est'is elekt'it'a urb'estr'o de Jackson en 2013, dank'e al la sub'ten'o de organiz'aĵ'o'j de la mov'ad'o de civit'an'a'j rajt'o'j, kaj akcept'ig'is impost'alt'ig'o'n per referendum'o - ne'mal'grav'a ating'o en land'o kie ten'i mal'alt'a'j ŝtat'a'j'n el'spez'o'j'n kaj impost'o'j'n est'as naci'a dogm'o.

Malgraŭ la sub'ten'o de la rond'o de Lumumba, Tyrone Lewis ŝajn'e ne mult'e koncern'is si'n pri ras'a'j demand'o'j aŭ la rajt'o'j de mal'liber'ul'o'j: “Mi ne kandidat'iĝ'is por est'i la unu'a afrik-uson'an'a ŝerif'o. Mi kandidat'iĝ'is por est'i la plej bon'a ŝerif'o kiu'n kanton'o Hinds iam ajn hav'is. Ne tem'as, do, pri la ras'a demand'o, sed pri la re'don'o al la komun'um'o de la viv'kvalit'o kiu'n ĝi ver'e merit'as.” Li'a kampanj'o koncentr'iĝ'is plej'part'e pri la fleg'ad'o de li'a publik'a reputaci'o; politik'a'j parti'o'j ne trud'as unu'nur'a'n program'o'n al si'a'j kandidat'o'j ĉe la naci'a - aŭ eĉ la ŝtat'a - nivel'o.

Mi renkont'is Lewis ĉe forum'o gast'ig'at'a de la polic'o kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ la primar'a'j balot'ad'o'j. Ĝi ne est'as politik'a miting'o, li dir'is, sed “strikt'e por la komun'um'o. Ĉi tio'n ni far'as ĉiu'n jar'o'n por unu'ig'i la komun'um'o'n, por kontraŭ'i la krim'o'n, [...] kie ni hav'as ŝanc'o'n kun'labor'i, kun'divid'i ide'o'j'n pri sekur'ec'o [kaj] ni evolu'ig'as rilat'o'j'n inter la polic'o kaj la komun'um'o.” Proviz'it'a'j est'is manĝ'aĵ'o'j, trink'aĵ'o'j, vide'o'lud'o'j kaj muzik'o. Antaŭ la koncert'o, pastor'o gvid'is fervor'a'n preĝ'o'n: “Est'as ekscit'e est'i ĉi tie por sub'ten'i ni'a'n ŝerif'o'n, Tyrone Lewis. [...] Patr'o Di'o, en la nom'o de Jesuo - tiu nom'o kiu est'as super ĉiu nom'o - ni preĝ'as ĉi-nokt'e por ni'a ŝerif'o. Ni preĝ'as al Di'o por sukces'a balot'ad'o. [...] Kaj, Di'o, ni ĝoj'as vid'i ke la krim'o mal'pli'iĝ'as en kanton'o Hinds. Kaj, ho Di'o, ni don'as al vi la glor'o'n pro la vir'o kiu'n vi uz'as [...]. Am'e'n, Am'e'n, Am'e'n.” Post ĉi tiu ekstravaganc'a en'konduk'o, Lewis, dik'trunk'a kaj sen jak'o, en'ir'is sur la scen'ej'o'n. Li al'vok'is voĉ'don'ant'o'j'n sub'ten'i li'n dum pli'a'j kvar jar'o'j, antaŭ ol re'memor'ig'i al ili rest'i hidratigitaj en la somer'a varm'o kaj atent'ig'i pri la re'freŝ'ig'aĵ'o'j.

Ne est'is klar'e ĉu ĉi tiu ne-kampanj'a event'o est'is financ'it'a de la ofic'ej'o de la ŝerif'o aŭ de la kandidat'o mem. Lewis hav'is la mon'rimed'o'j'n: publik'a'j raport'o'j pri la politik'a financ'o montr'as ke li est'is ne'disput'ebl'e la plej bon'e financ'it'a kandidat'o kun 80 000 dolar'o'j, kontrast'e kun li'a plej proksim'a rival'o, Mas'o'n, kiu deklar'is nur 20 000 dolar'o'j'n da mon'donac'o'j ĝis la tag'o de la primar'a'j balot'ad'o'j. Leĝ'o'j pri mal'kaŝ'em'ec'o dev'ig'as ke la raport'o'j publik'ig'u la nom'o'j'n de donac'int'o'j kaj la sum'o'j'n donac'it'a'j'n. Inter la ĉef'a'j sub'ten'ant'o'j de Lewis est'is iu'j el plej grand'a'j advokat'ej'o'j de la urb'o (neniu'j el ili vol'is respond'i al demand'o'j).

’Sever'a kun krim'ul'o'j’

Mon'donac'o'j pag'is la kost'o'n de mult'a'j afiŝ'tabul'o'j kaj vast'a kampanj'o en la lok'a'j radi'o kaj televid'o. Inter reklam'o'j pri asekur'o kaj aŭtomobil'o'j, Lewis aper'is en la rol'o de la bon'a patr'o, sid'ant'a kun si'a'j infan'o'j; li'a jun'a fil'o al'vok'is al spekt'ant'o'j voĉ'don'i favor'e al si'a pa'ĉj'o ĉar li est'as “sever'a kun krim'ul'o'j”. Tiu slogan'o est'as vast'e uz'at'a en la manifest'o'j de ŝerif'o'j kaj prokuror'o'j tra la tut'a Uson'o. Por elekt'iĝ'i, ili dev'as montr'i ke la aktual'a ofic'ant'o ne est'as sufiĉ'e sever'a kun krim'ul'o'j kaj las'is ili'n prosper'i. Ili'n help'as la lok'a'j amas'komunik'il'o'j kiu'j don'as mis'proporci'a'n temp'o'n kaj spac'o'n al la krim'o: preskaŭ ĉiu'n vesper'o'n, oni vid'as en la televid'o arm'it'a'j'n polic'ist'o'j'n ĉirkaŭ'ant'a'j'n krim'ej'o'j'n, fot'o'j'n de fuĝ'ant'a'j suspekt'at'o'j, kaj aŭt'o'post'kur'o'j kiu'j ten'as la tut'a'n kanton'o'n fascin'at'a dum kelk'a'j hor'o'j.

Post kiam iu est'as arest'it'a, civit'an'o'j pov'as vizit'i la ret'ej'o'n de la ŝerifejo por kontrol'i, ĉu li aŭ ŝi ver'e est'as en'karcer'ig'it'a. Kiel mult'a'j ŝerif'o'j, Lewis proviz'is en'ret'a'n serv'o'n kiu ebl'ig'as al la publik'o serĉ'i la detal'o'j'n de ĉiu'j ten'at'a'j en la kanton'a'j mal'liber'ej'o'j*. Oni vid'as fot'o'n, naskiĝodaton, alt'ec'o'n, pez'o'n, ras'o'n, adres'o'n, dat'o'n de la arest'o kaj detal'o'j'n pri la krim'o'j imput'it'a'j al arest'it'o'j (kvankam ili ankoraŭ ne est'as juĝ'it'a'j, kaj ili'a sen'kulp'ec'o tial est'as supoz'at'a). Se ili est'os konviktitaj kaj kondamn'it'a'j al mal'liber'ig'o, oni trans'lok'as ili'n al prizon'o de la ŝtat'o, sed ili ankoraŭ est'as spur'ebl'a'j per la ret'ej'o de la Departement'o de Prizon'o'j de Misisipi'o. Rilat'e al iu'j - precip'e seks'a'j - krim'o'j, oni pov'as el'trov'i kie eks'a en'karcer'ig'it'o loĝ'as post ties el'karcer'ig'o.

*  ’Inmate Search’, Hinds County, Mississippi

La ret'ej'o de ŝerif'o Lewis est'is ĝis'dat'ig'it'a tuj post kiam suspekt'at'o est'is arest'it'a*. En Uson'o, la decid'o provizor'e met'i suspekt'at'o'n en mal'liber'ej'o est'as la respond'ec'o de la juĝ'ist'o kiu prezid'as la juĝdebaton pri la kaŭci'o, kaj kiu kontrol'as ke est'as prav'ig'ebl'a kial'o de la arest'o, decid'as ĉu la suspekt'at'o est'u liber'ig'it'a kontraŭ kaŭci'o, kaj fiks'as la sum'o'n. La juĝdebato (kun'e kun moci'o'j de la prokuror'o, pled'o'j de la defend'ist'o, kaj la konsil'iĝ'o de la juĝ'ist'o) oft'e daŭr'as mal'pli ol unu minut'o'n.

*  Vid'u Nick Pentr'as, ‘The Bail Trap’, The New York Times Magazin'e, la 13a de aŭgust'o 2015.

Rival'o'j sever'e kritik'is Lewis pro li'a mal'laŭd'ind'a administr'ad'o de la mal'liber'ej'o'j, mal'kovr'it'a en raport'o'j publik'ig'it'a'j ne'long'e antaŭ ol la elekt'o'kampanj'o'j komenc'iĝ'is. Post vizit'o al unu mal'liber'ej'o en oktobr'o 2014, enket'a ĵuri'o raport'is ke “la prizon'ul'o'j ŝajn'e reg'as la prizon'o'n rezult'e de la ne'sufiĉ'o de gard'ist'o'j”, kaj plu dir'is ke Lewis est'as “ne'kompetent'a administr'i la prizon'o'n [...] kaj protekt'i la publik'o'n kontraŭ la prizon'ul'o'j*. Dum la mandat'o de Lewis kelk'a'j fam'a'j eskap'o'j okaz'is, kaj la tri'a kandidat'o en la primar'a balot'ad'o de la Demokrat'o'j, Anthony P. Thomas, ankaŭ veteran'a polic'ist'o, baz'is si'a'n kampanj'o'n sur ili, kiu'j, laŭ li, “pli'ig'as la asekur'a'j'n kotiz'o'j'n pag'at'a'j'n de la kanton'o”.

*  ’’Jail’, grand jury re'port to the Circuit Court of Hinds County, Mississippi’, la 2a de oktobr'o 2014.

En maj'o 2015 la uson'a Departement'o de la Justic'o publik'ig'is pli detal'a'n raport'o'n pri la mal'liber'ej'o'j*. Ĝi'a'j konklud'o'j est'is alarm'a'j: serur'o'j, gvat'kamera'o'j kaj alarm'il'o'j ne funkci'is; la kanton'o neglekt'is protekt'i mal'liber'ul'o'j'n kontraŭ per'fort'o de ili'a'j kunprizonuloj kaj de la gard'ist'o'j; ne'prav'ig'ebl'a uz'o de tazeroj (pistolformaj elektroŝokiloj) de gard'ist'o'j. Inter 100 kaz'o'j ekzamen'it'a'j, la enket'ist'o'j ankaŭ trov'is 12 kaz'o'j'n de kontrauleĝa en'karcer'ig'o, inter kiu'j est'is knabolernejano 13 jar'aĝ'a - la raport'o ne dir'as kial li est'is prizon'ul'o - kiu rest'is en'karcer'ig'it'a dum 70 tag'o'j post la dat'o kiam li dev'is est'i liber'ig'it'a. La tele'faks'il'o, kiu ricev'is juĝ'ordon'o'j'n de la tribunal'o, foj'e est'is pane'int'a aŭ ne plu hav'is paper'o'n.

*  ’Investigation of the Hinds County adult detention centr'e’, Us Department of Justic'e Civil Rights Division, Vaŝington'o, la 21a de maj'o 2015.
“Ni pet'is kaj ricev'is la mort'o'pun'o'n”

Tial ne est'is surpriz'e ke Luci'us Wright, si'a'temp'a sub'ten'ant'o de Lewis, decid'is kampanj'i por Victor Mas'o'n, emfaz'ant'e li'a'j'n kvalifik'o'j'n por la posten'o. Mas'o'n, polic'ist'o dum 30 jar'o'j, ankaŭ est'is student'o ĉe la akademi'o de la FBI, grav'a atut'o laŭ li'a'j sub'ten'ant'o'j. Dum si'a tut'a kampanj'o li cit'is el la du raport'o'j. Li anonc'is si'a'n kandidat'iĝ'o'n ekster mal'liber'ej'o, kritik'ant'e la ĥaos'o'n kre'it'a'n de la eks'iĝ'ont'a ŝerif'o kaj emfaz'ant'e la risk'o'n de eskap'o'j. Sving'ant'e la raport'o'n de la Departement'o de la Justic'o, li sen'lac'e ripet'is la argument'o'n pri la publik'a sekur'ec'o en preĝ'ej'o'j kaj publik'a'j kun'ven'o'j, varb'ant'e voĉ'don'o'j'n de pord'o al pord'o, per Facebook kaj per televid'o.

Mult'a'j volont'ul'o'j part'o'pren'is la kampanj'o'n de Mas'o'n. Unu semajn'o'n antaŭ la primar'a'j balot'ad'o'j, 30 sub'ten'ant'o'j ar'iĝ'is ĉe li'a sid'ej'o, grand'a blank'a ŝed'o okcident'e de Jackson kaj super'star'ant'a implik'aĵ'o'n de aŭt'o'voj'o'j, mal'facil'e ating'ebl'a pied'ir'e aŭ bicikl'e. Ĝi est'is ornam'it'a per flag'ar'o ruĝ'a-blank'a-blu'a kaj afiŝ'o'j pri Mas'o'n. Keyshia Sanders, la direktor'o de la kampanj'o, gvid'is la kun'ven'o'n je rapid'a ritm'o: post nur 20 minut'o'j ŝi jam est'is don'int'a ĝis'dat'ig'o'n pri mon'donac'o'j, detal'int'a la program'o'n por la semajn'o, asign'int'a task'o'j'n kaj re'memor'ig'int'a ĉiu'j'n pri la kvartal'o'j kie est'as bezon'at'a voĉdonvarbado de pord'o al pord'o.

Sanders ne vol'is dir'i pli pri kial ŝi volont'ul'is, sed ŝi'a viv'partner'o est'as polic'an'o kaj oni pov'as facil'e konstat'i ke karier'a'j konsider'o'j kaj famili'a'j lig'o'j oft'e plen'um'as rol'o'n en la elekt'ad'o de ŝerif'o (elekt'iĝ'int'e, nov'a ŝerif'o rajt'as anstataŭ'ig'i si'a'n person'ar'o'n). Preĝ'ej'o'j est'as grav'a'j ej'o'j por publik'a'j diskut'o'j en ĉi tiu part'o de Uson'o, kaj ĉe unu el la mult'a'j politik'a'j forum'o'j gast'ig'it'a'j de preĝ'ej'o'j - kiu'j ĉiam komenc'iĝ'as per preĝ'o de la pastor'o pet'ant'a ke Di'o ben'u la kandidat'o'j'n - du vic'o'j de seĝ'o'j est'is okup'it'a'j de polic'ist'o'j, ĉe'est'ant'a'j por sub'ten'i si'a'n ĉef'o'n, ŝerif'o Lewis.

Ankaŭ prokuror'o'j'n oni elekt'as. Shaunté Washington, 36, est'is vic-ĉef'prokuror'o ek'de 2010, sub Robert S Smith, prokuror'o ek'de 2008, kiu kandidat'iĝ'as por tri'a mandat'o. Ŝi ne kaŝ'as si'a'n admir'o'n pri Smith, kiu'n ŝi karakteriz'as kiel mal'ferm'a al la civit'an'o'j kaj kapabl'a trov'i la ĝust'a'n ekvilibr'o'n inter just'ec'o kaj kompat'o. Ŝi nom'is li'a'n labor'o'n misi'o, kiel tiu de pastor'o, kaj dir'is ke ŝi est'as tre kontent'a kun'labor'i kun li. Tial est'is tut'e natur'e ke ŝi dis'don'as broŝur'o'j'n en preĝ'ej'o'j, kaj ir'as de pord'o al pord'o en la somer'a varm'o por pet'i al civit'an'o'j re'elekt'i li'n. Ŝi instig'is al si'a famili'o far'i sam'e kaj sur'glu'i afiŝ'o'j'n. “Se Stanley Alexander venk'os,” ŝi dir'is, “mi perd'os mi'a'n posten'o'n.”

Alexander, unu el la vic-ĉef'prokuror'o'j de Misisipi'o, est'is la sol'a rival'o de Smith en la primar'a balot'ad'o kaj tut'fort'e kampanj'is kontraŭ li. Shaunté Washington dir'is: “Alexander akuz'as, ke ni est'as mal'sever'a'j kun krim'ul'o'j. Tio est'as tut'e mal'ver'a: ni pet'is kaj ricev'is la mort'o'pun'o'n.” Tem'is pri James Hutto, juĝ'it'a kulp'a pri murd'o kaj mort'kondamn'it'a en 2013. Smith prezent'is tiu'n kondamn'o'n kiel rezult'o'n de si'a propr'a pen'labor'o: “Oni dev'as persvad'i ĵuri'o'n ir'i ĝis tiu ekstrem'o kaj ekzekut'ig'i iu'n, kaj tio ne est'as facil'e far'ebl'a ĉar hom'o'j hav'as moral'a'n kred'ar'o'n rilat'e al tio, ĉu iu dev'us est'i ekzekut'it'a.”

Elekt'it'a kiel kandidat'o de la Demokrat'o'j, la prokuror'o Robert Smith fanfaron'is sen'ĉes'e dum la tut'a kampanj'o pri si'a rigor'ec'o. Li'a reklam'o, kiu inund'is lok'a'j'n ĵurnal'o'j'n, prezent'is li'a'n fot'o'n kaj la slogan'o'n “La bilanc'o est'as si'a propr'a atest'o” super bild'o'j de 30 konviktitaj krim'ul'o'j por kiu'j li sukces'e pet'is pli sever'a'j'n kondamn'o'j'n. Hutto, aktual'e en la mortovico, est'is ĉe la supr'o. La reklam'o fin'is per la vort'o'j “11 000 konviktojn kaj plu” - en kanton'o kun loĝ'ant'ar'o de 245 000.

Alexander akuz'is, ke Smith est'as sub'met'int'a al proces'o nur ĉirkaŭ 100 kaz'o'j'n, ke li ne pet'is sufiĉ'e sever'a'j'n pun'o'j'n, kaj ke li hav'as tro da kaz'o'j ankoraŭ nejuĝitaj. “Mi jam ne pov'as toler'i la krim'o'n en ni'a'j komun'um'o'j” li dir'is en kampanj'a vide'o'fragment'o, promes'ant'e est'i sen'indulg'a, sed ankaŭ don'i du'a'n ŝanc'o'n al unu'a'foj'a'j kulp'ul'o'j ne'per'fort'a'j.

La diferenc'o inter la mal'grand'a nombr'o da suspekt'at'o'j sub'met'it'a al proces'o de la ofic'ist'o'j de Robert Smith kaj la grand'a nombr'o de konviktitoj reflekt'as la ĝeneral'a'n funkci'o'n de la justic'o en Uson'o: la pli'mult'o de kaz'o'j fin'iĝ'as per inter'konsent'o inter la prokuror'o kaj la defend'ist'o pri la konven'a kondamn'o se la suspekt'at'o deklar'os si'n kulp'a, sur'baz'e de inter'trakt'ad'o en kiu la prokuror'o okup'as pli fort'a'n pozici'o'n ol tiu de la defend'ist'o (precip'e kiam tem'as pri al'ir'o al inform'o'j)*. Dum jar'dek'o'j, ĉi tiu ĝeneral'e kritik'at'a sistem'o lud'as grav'a'n rol'o'n en la kresk'o de la nombr'o de prizon'ul'o'j.

*  Vid'u federal'a juĝ'ist'o Jed S Rakoff, ‘Why innocent people plead guilty’, The New York Review of Books, la 20a de novembr'o 2014.
’De sub'financ'at'a'j lern'ej'o'j al super'plen'a'j prizon'o'j.’

Last'a'n juli'o'n, prezid'ant'o Obama al'vok'is al radikal'a'j re'form'o'j de la uson'a kriminal'a sistem'o kaj far'iĝ'is la unu'a prezid'ant'o kiu vizit'is prizon'o'n de la federaci'a reg'ist'ar'o. En parol'ad'o al la Naci'a Asoci'o por la Antaŭ'e'n'ig'o de Kolor'haŭt'ul'o'j (National Association for the Advancement of Colored People, NAACP), li kritik'is la “long'a'n histori'o'n de mal'just'ec'o en la kriminal'a sistem'o en Uson'o” kiu “en tro da kaz'o'j [...] fin'e far'iĝ'as dukt'o [konduk'ant'a de] sub'financ'at'a'j kaj ne'adekvat'a'j lern'ej'o'j al super'plen'a'j prizon'o'j.”

Je la nivel'o de la ŝtat'o'j, kaj esenc'e pro buĝet'a'j kial'o'j*, leĝ'o'j por facil'ig'i kondiĉ'a'n liber'ig'o'n star'ig'as dub'o'j'n pri la amas'a mal'liber'ig'o, precip'e en Misisipi'o*. Je la nivel'o de la federaci'a reg'ist'ar'o, Respublik'an'o'j kaj Demokrat'o'j prezent'is leĝ'projekt'o'n al la senat'o kiu cel'as invers'ig'i la kresk'o'n de la nombr'o de prizon'ul'o'j per mal'long'ig'o de la minimum'a kondamn'o por iu'j delikt'o'j, kaj per facil'ig'o de la liber'ig'o de prizon'ul'o'j kiu'j plen'um'as tro long'a'j'n kondamn'o'j'n, oft'e pro drog'rilat'a'j krim'o'j. (Pov'us est'i, ke ĝi est'os aprob'it'a fru'e en la nun'a jar'o.)

*  Hadar Aviram, ‘Cheap on Crime: Recession-Er'a Politics and the Transformation of American Punishment’, University of California Press, Oakland, 2015.
*  ’Justic'e re'form in the Deep South’, The New York Times, Nov'jork'o, la 18 de maj'o 2015.

Sed ĉi tiu'j dis'volv'iĝ'o'j ankoraŭ ne ating'is kanton'o'n Hinds, kie la debat'o'j koncentr'iĝ'is pri cifer'o'j rilat'e al afer'o'j kiu'j'n kon'is sol'e la kandidat'o'j. Smith est'is kriminal'a defend'ist'o kaj oft'e defend'is klient'o'j'n kontraŭ Alexander, tiam'a vic'prokuror'o. Tio est'ig'is strang'a'j'n situaci'o'j'n: Smith akuz'is, ke Alexander sub'met'is unu el si'a'j klient'o'j al tro mal'sever'a kondamn'o inter'ŝanĝ'e por deklar'o de kulp'ec'o - ali'vort'e, li est'as mal'sever'a kun krim'ul'o'j. (La klient'o, akuz'it'a pri murd'o, akcept'is la propon'o'n far'it'a'n de Alexander de 25 jar'o'j da en'prizon'ig'o prefer'e ol risk'i ke la ĵuri'o kondamn'u li'n al viv'daŭr'a mal'liber'ig'o.)

Ĉi tia'j argument'o'j ŝajn'e konvink'is la voĉ'don'ant'o'j'n. Je la 4a de aŭgust'o, Smith gajn'is la primar'a'n balot'ad'o'n de la Demokrat'o'j kun 70% de la voĉ'don'o'j, kaj fest'is kun amik'o'j kaj koleg'o'j, kant'ant'e la blus'o'n - laŭ la misisipi'a kutim'o - ĉe drink'ej'o en centr'a Jackson. Pro tio, ke neni'u Respublik'an'a kandidat'o si'n prezent'is kontraŭ li ĉe la ĝeneral'a balot'ad'o en novembr'o, li est'is re'elekt'it'a por tri'a mandat'o.

Grand'a hom'amas'o ar'iĝ'is ĉe la sid'ej'o de Mas'o'n en la nokt'o de la primar'a balot'ad'o: ĉe'est'is cent'o'j da volont'ul'o'j kun'e kun reprezent'ant'o'j de lok'a'j amas'komunik'il'o'j. Mal'fru'e vesper'e est'is konfirm'it'e ke ŝerif'o Lewis est'as venk'it'a. Unu'e anonc'it'a'j est'is la ŝtat'nivel'a'j rezult'o'j. Fascin'it'e, oni spekt'is dum Robert Gray, kamion'ist'o, gajn'is la primar'a'n balot'ad'o'n de la Demokrat'o'j por guberni'estr'o, venk'ant'e du spert'a'j'n politik'ist'in'o'j'n malgraŭ tio, ke li nek kampanj'is nek mem voĉ'don'is (li ne hav'is temp'o'n). Est'is ĝoj'eg'o kiam oni anonc'is la gajn'o'n de Mas'o'n kun 53% de la voĉ'don'o'j, kontraŭ 44% por Lewis kaj 3% por Thomas.

Kiel la oficial'a Demokrat'a kandidat'o, Mas'o'n facil'e gajn'is la ĝeneral'a'n balot'ad'o'n je la 3a de novembr'o, kun 72%, kaj tiel far'iĝ'is la du'a nigr'ul'a ŝerif'o en kanton'o Hinds. Sen'de'pend'a kandidat'o* Les Tannehill gajn'is 19%; la Respublik'an'o Charlotte Oswald gajn'is 9%.

*  Sen'de'pend'ul'o dev'as kolekt'i la sub'skrib'o'j'n de 50 registr'it'a'j'n voĉ'don'ant'o'j'n por kandidat'iĝ'i por la ofic'o de ŝerif'o, 100 por kandidat'iĝ'i por prokuror'o

Ver'ŝajn'e, tamen, ne est'os grand'a'j ŝanĝ'o'j. De post la mort'o de Michael Brown - la afrik-uson'a adolesk'ant'o mort'ig'it'a de blank'ul'a polic'ist'o en Ferguson, Missouri, en 2014 - polic'a'j per'fort'o kaj ras'ism'o est'as ĉe la kor'o de la publik'a debat'o en Uson'o. Sed la kandidat'o'j en kanton'o Hinds evit'is tiu'j'n tem'o'j'n kvankam ili ja interes'as lok'ul'o'j'n: Charles Lewis, Montrell Williams, Keondra Rankin kaj ali'a'j hav'is mult'o'n por dir'i pri polic'a ĉagren'ad'o - inter'ali'e, ke mult'a'j polic'ist'o'j konsider'as ke est'i nigr'ul'a aŭt'ist'o est'as delikt'o. Dum li'a kampanj'o, la jun'a'j nigr'ul'a'j prezent'ist'o'j de lok'a televid'o'forum'o demand'is al Mas'o'n pri tio. Li'a respond'o klar'e montr'is ke li est'as gard'ist'o de la publik'a ord'o kaj ne kontraŭ'ras'ism'a aktiv'ul'o: “Se vi vetur'ig'as aŭt'o'n kaj vi est'as halt'ig'it'a de polic'ist'o, mi fort'e sugest'as: mal'laŭt'ig'u la radi'o'n, el'ŝalt'u la motor'o'n. Kutim'e la polic'ist'o parol'os al vi ĝentil'e. Plej mal'konsil'ind'e est'as brusk'e respond'i: ‘Kial vi halt'ig'is mi'n?’”.

Foj'e, tamen, la polic'ist'o ne est'as ĝentil'a kaj la situaci'o far'iĝ'as ne'reg'ebl'a. La mov'ad'o Black Lives Matter (la Viv'o'j de Nigr'ul'o'j Grav'as) kondamn'as la mult'a'j'n kaz'o'j'n de sen'arm'a'j nigr'ul'a'j civit'an'o'j paf'mort'ig'it'a'j de polic'ist'o'j, kaz'o'j kiu'j'n la justic'o mal'oft'e pri'enket'as. La prokuror'o de kanton'o St Louis - kun jurisdikci'o en Ferguson - est'is kritik'it'a pro tio, ke li ne adekvat'e pri'enket'is la polic'ist'o'n kiu paf'mort'ig'is Michael Brown. La kaz'o fin'iĝ'is kun absolv'a verdikt'o. “Ferguson instru'is al ni, ke en la elekt'ad'o'j por gard'ist'o'j de la publik'a ord'o, oni far'as la plej fundament'a'j'n elekt'o'j'n” skrib'is John Nichols, kiu post'e atent'ig'is pri la “mal'oportun'a politik'a ver'o” ke la “prokuror'o de St Louis est'as Demokrat'o*.

*  The Nation, Nov'jork'o, la 26a de novembr'o 2014.

Raphaël KEMPF

Tiu artikol'o est'as traduk'it'a el la angl'a “Justic'e by ballot” kiu aper'is en la angl'a'lingv'a januar'a el'don'o de Le Monde diplomatique, kaj est'as mem traduk'o el la franc'a original'o; http://www.mond'e-diplomatique.fr/20...


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Kia mal'ferm'o post la for'ig'o de la sankci'o'j?

Blok'it'a land'o

HUMILIGITA per dek du jar'o'j da inter'naci'a'j sankci'o'j kaj defraŭd'o'j de publik'a'j fondus'o'j, kaj ankaŭ per la ĵus'a fal'o de la petrol'prez'o, la irana loĝ'ant'ar'o est'as el'ĉerp'it'a. Tiom ke ĝi preskaŭ pov'us forges'i la atenc'o'j'n kontraŭ la liber'ec'o'j kaj hom'rajt'o'j, la sen'ĉes'a'j'n ekzekut'o'j'n de mort-kondamn'it'o'j (830 inter januar'o kaj novembr'o 2015, laŭ Amnesti'o Inter'naci'a), la silent'ig'it'a'n gazet'ar'o'n, la reg'ad'o'n de la instituci'o'j. Prioritat'o est'as, por ĝi, la pli'bon'ig'o de la ekonomi'a situaci'o.

Oficial'e nur 19%, la sen'labor'ec-procent'aĵ'o laŭ'dir'e est'as real'e almenaŭ 30%. Post sever'a recesi'o en 2012 kaj 2013 (-7% kaj — 2%), la pli'bon'iĝ'o ŝuld'it'a al la elekt'o en 2013 de la prezid'ant'o Hasan Ruhani (+3%) re'fal'is en 2015. La iom-post-iom'a for'ig'o de la sankci'o'j esper'ig'as por 2016 procent'o'n de 3%. Sed la re'ek'o pov'os est'i pli mal'facil'a ol atend'it'e. Neces'os re'kre'i ret'o'j'n, el'spez'i mon'o'n, re'lanĉ'i la bank'o'sistem'o'n; unu'vort'e, re'funkci'ig'i blok'it'a'n land'o'n. Kaj divers'ig'i la ekonomi'o'n: petrol'o konsist'ig'as 50% de la buĝet'o kaj 80% de la eksport'aĵ'o'j.

La task'o est'os des pli mal'facil'a, ke, sin'e de la establ'it'a gvid'ant'a klas'o, mult'a'j profit'is el la inter'naci'a'j sankci'o'j kaj intenc'as defend'i si'a'j'n privilegi'o'j'n. Ili riĉ'iĝ'is en la import'ad-ret'o'j, la kontraband'a'j trafik'o'j, la mon'a nigr'a merkat'o kaj la sen'mov'ebl'aĵ'o'j. Divid'it'a inter 10% da tre riĉ'a'j hom'o'j, tre mal'riĉ'ig'it'a mez'klas'o, kaj amas'o da mal'riĉ'ul'o'j, la irana soci'o funkci'as nun je plur'a'j rapid'um'o'j.

“La en'spez'o'j de 70% de la loĝ'ant'ar'o drast'e mal'pli'iĝ'is dum tiu'j dek last'a'j jar'o'j. La konsekvenc'o est'is mal'alt'iĝ'o de la manĝ'aĵ-konsum'ad'o je 26%, kaj eĉ du'on'iĝ'o de la lakt'o-konsum'ad'o”, indik'as Saïd Leilaz, ekonomik'ist'o proksim'a de la re'form'ist'o'j, kiu instru'as en la Tehrano-universitat'o. Ating'int'e pint'o'n, inflaci'o iom mal'alt'iĝ'is, sed oni daŭr'e dev'as, por butik'um'i, kun'port'i plen'a'j'n sak'o'j'n da rialoj.

Tuj post la inter'konsent'o de la 14-a de juli'o 2015 pri atom'arm'il'o'j, optimism'o-vent'o blov'is tra la land'o'n. Ĝi nun iom mal'fort'iĝ'is. Ĉe la Komerc'a Ĉambr'o de Tehrano, oni rimark'ig'as, ke “Kvankam ekster'land'a'j delegaci'o'j al'ven'as unu post la ali'a'j, oni rest'as ĉe la nivel'o de intenc'o-deklar'o'j”. Sur'strat'e, la ekster'land'an'o'j est'as tamen varm'e akcept'it'a'j. Welcome!” (Bon'ven'o'n!) kun rid'et'o est'as ĉiu'moment'e adres'it'a al ili.

Ĉe la pint'o de la reg'ant'o'j, streĉ'it'ec'o est'as percept'ebl'a. La Plel Alt'a Gvid'ant'o, ajatol'o Al'i Ĥamenei, ne perd'as unu okaz'o'n kontraŭ'dir'i la prezid'ant'o'n Ruhani kaj memor'ig'i, ke la for'ig'o de la sankci'o'j ne signif'as politik'a'n mal'ferm'o'n. Li'n sub'ten'as mov'ad'o de ekstrem-konservativ'ul'o'j, kiu'j nom'as si'n Delvapassane (“la mal'trankvil'ul'o'j”) kaj kiu'j sen'ĉes'e laŭt'e aŭd'ig'as si'n.

EN Tiu Kun'tekst'o okaz'os, la 26-an de februar'o, du'obl'a balot'o, kiu pov'us post iu period'o, modif'i la kurs'o'n de la irana politik'o: la parlament'a'j elekt'o'j kaj la re'nov'ig'o de la asemble'o de la fak'ul'o'j. La task'o de tiu asemble'o, elekt'it'a por ok'jar'a period'o, est'os konsil'i la Plej Alt'a'n Gvid'ant'o'n kaj nom'um'i li'a'n posteŭlon kiam li mal'aper'os. La san'stat'o de ajatol'o Ĥamenei, 76-jar'a, rest'as mal'firm'a.

La moder'a'j re'form'ist'o'j esper'as gajn'i sid'lok'o'j'n. Se la si'n'de'ten'o ne est'as tro alt'a, ili ver'ŝajn'e gajn'os poent'o'j'n, sed ne mult'a'j'n. La Konsili'o de la gard'ist'o'j (sub la aŭtoritat'o de la Plej Alt'a Gvid'ant'o) ja hav'as kontrolrajton al la kandidat'o'j. “Ĉe la last'a parlament'a elekt'o la Konsili'o rifuz'is 60% de la kandidat'o'j. Ĉe tiu de la Asemble'o de fak'ul'o'j, 70%. En iu'j provinc'o'j, la nombr'o de valid'ig'it'a'j kandidat'o'j egal'is la nombr'o'n de sid'lok'o'j”, memor'ig'as Al'i Vaez.

Laŭ tiu analiz'ist'o de la International Crisis group, la en'hav'o de la Parlament'o ver'ŝajn'e ne fund'e ŝanĝ'iĝ'os. En ĝi ver'ŝajn'e trov'iĝ'os pli'mult'o da moder'a'j re'form'ist'o'j, sufiĉ'e grand'a proporci'o da centr'ist'o'j, mal'pli'mult'o da radikal'a'j konservativ'ul'o'j kaj et'a grup'o da re'form'ist'o'j. Sam'e pri la Asemble'o de la fak'ul'o'j: la konsili'o de la gard'ist'o'j zorg'os, ke la Rafsanĝani*-tendenc'o, nun mal'pli'mult'a, ne kresk'u laŭ signif'a manier'o.

*  S-ro Haŝemi Rafsanĝani, prezid'ant'o de la Respublik'o de 1989 ĝis 1997.

Kaŭz'it'a de ekzekut'o en Sauda Arab'uj'o, la 2-an de januar'o 2016, de la ŝijaism'a alt'rang'ul'o Nimr Al-Nimr, la nun'a kriz'o kun Rijado ver'ŝajn'e ne influ'os al tiu'j balot'o'j. Sed la detru'o, la sam'a'n vesper'o'n, de la sauda ambasad'ej'o en Tehrano, re'vek'is mal'trankvil'o'n de la loĝ'ant'ar'o. La obsed'o de plej mult'a'j iran'an'o'j, kiu'j'n oni pov'as pri'demand'i, est'as trov'iĝ'i pli'a'n foj'o'n akuz'at'a'j de la “inter'naci'a komun'um'o” - precip'e de Okcident'o — kaj est'i konsider'at'a'j fanatik'ul'o'j. Tiu popol'o, tiom fier'a pri si'a pas'int'o, si'a civiliz'o kaj si'a kultur'o, cert'a pri si'a super'ec'o kompar'e al la land'o'j de la Golf'o (arab'a'j kaj suna'ist'a'j), sent'as si'n perd'it'a en putr'iĝ'ant'a ĉirkaŭ'aĵ'o. La Organiz'aĵ'o de la Islam'a Ŝtat'o horor'ig'as ĝi'n; malgraŭ tio, mult'a'j el ĝi'a'j an'o'j konsider'as kun mal'fid'o la engaĝ'iĝ'o'n de si'a land'o en Sirio. Se la reĝim'o hav'as laŭ ili avantaĝ'o'n, ĝi est'as ebl'ig'i al Irano rest'i “insul'o de stabil'ec'o”.

Florence BEAUGÉ


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

La Roma'o'j, forges'it'o'j de la post'komun'ism'a trans'ir'o

En Rumani'o, ĉiu'j posed'ant'o'j... nu, preskaŭ ĉiu'j

Pli ol du'dek kvin jar'o'j'n post la fal'o de Nicolae Ceausescu, la restitu'ad'o de la ŝtat'ig'it'a'j loĝ'ej'o'j senfiniĝas en Rumani'o. La ŝtatinstancoj, kiu'j elekt'is re'don'i la posed'aĵ'o'j'n anstataŭ mon'kompens'i la posed'int'o'j'n, el'pel'as la lu'ant'o'j'n, inter kiu'j oft'e trov'iĝ'as Roma'o'j.

58 jar'aĝ'a, S-in'o Maria Urs'u, lu'int'o kiel ĉiu'j si'a'j najbar'o'j, tre emoci'iĝ'is pro si'a el'pel'ad'o. La 15-an de septembr'o 2014 en Bukareŝt'o, la 25 famili'o'j de la numer'o 50 de la strat'o Vulturilor est'is dev'ig'it'a'j for'las'i la sen'luks'a'j'n konstru'aĵ'et'o'j'n, kiu'j'n ili lu'pren'is de la ŝtat'o de preskaŭ du'dek jar'o'j. Grand'a alumini'a ladego bar'as la ale'et'o'n, kie rest'as la memor'aĵ'o'j de tiu'j Roma'a'j famili'o'j.

En tiu popular'a kvartal'o proksim'a de la urb'o'centr'o, la mal'alt'a'j kaduk'iĝ'ant'a'j dom'et'o'j est'as unu post la ali'a de'postulat'a'j de ili'a'j posed'int'o'j. S-in'o Urs'u sci'is, ke iu'n tag'o'n ankaŭ ŝi dev'os for'ir'i. Sed por ir'i kie'n? Per salajr'o de 800 le'o'j (180 eŭr'o'j) tiu social'a help'ant'o neniam pov'is lu'i apartament'o'n je merkat'a prez'o, des mal'pli aĉet'i iu'n. Hodiaŭ la rev'o de ŝi'a generaci'o, iĝ'i posed'ant'o, est'as for. De pli ol unu jar'o ŝi kaj iu'j el ŝi'a'j najbar'o'j kamp'ad'as sur la trotuar'o antaŭ ili'a'j eksloĝejoj. Ili'a'j barak'o'j est'as kovr'it'a'j per banderol'o'j, kies slogan'o'j resum'as la vet'aĵ'o'n de ili'a situaci'o: “Loĝ'ej'o'n, kiu ajn est'as vi'a gent'o”, “For la ne'mov'ebl'aĵ'a mafi'o”.

La sort'o de la loĝ'ant'o'j de la strat'o Vulturilor montr'as per ali'a lum'o la politik'o'n nom'at'a'n “ĉiu'j posed'ant'o'j” elekt'it'a'n de la reg'ist'ar'o'j, kiu'j reg'is post la fal'o de komun'ism'o. Cert'e, Rumani'o hav'as nun la plej grand'a proporci'o de posed'ant'o'j en la tut'a Eŭrop'o* Tiu rekord'o kompren'iĝ'as per la grav'eg'a part'o de individu'a'j dom'o'j en la kamp'ar'o, sed ankaŭ kaj ĉef'e per la amas'a vend'ad'o al lu'pren'ant'o'j de la apartament'o'j, kiu'j'n posed'is la ŝtat'o. En la komenc'o de la 1990-aj jar'o'j, mal'e al ĉiu'j prognoz'o'j, S-ro I'o'n Iliescu, la unu'a prezid'ant'o de post-komun'ism'o, permes'is ili'a'n vend'o'n per tre interes'a prez'o. La komun'um'o de Bukareŝt'o asert'as, ke 95% est'is aĉet'it'a'j de tiu'j, kiu'j okup'is ili'n. Sed la plej mal'riĉ'a'j, inter ili la Roma'o'j, neniam hav'is tia'j'n rimed'o'j'n, kaj est'as minac'at'a'j de el'pel'o.

*  En 2013, laŭ Eurostat, 95,6% de la mastr'um'o'j est'is posed'ant'o'j de si'a loĝ'ej'o.

En 1948 la komun'ist'a reĝim'o komenc'is ŝtat'ig'a'n program'o'n, kiu koncern'is grand'a'j'n firma'o'j'n, bank'o'j'n kaj ankaŭ loĝ'ej'o'j'n. Oni taks'as, ke pli ol 400 000 ne'mov'ebl'aĵ'o'j'n est'is met'it'a'j en la publik'a'n hav'aĵ'o'n inter 1950 kaj 1989*. Post la fal'o de Nicolae Ceausescu, en 1989, la ŝtat'o trov'is si'n kun impon'a posed'aĵ'ar'o. En Bukareŝt'o, la societ'o por konstru'ad'o, ripar'ad'o kaj reg'ad'o de loĝ'ej'o'j (Icral)* dev'is reg'i ĉirkaŭ 450000 loĝ'ej'o'j'n, ĉef'e tiu'j'n, kiu'j est'is ŝtat'ig'it'a'j, sed ankaŭ la grand'a'j'n dom'eg'o'j'n kun la tip'a arkitektur'o de la reĝim'o de Ceausescu, konstru'it'a'j'n de la ŝtat'o post 1975.

*  Parlament'a komision'o pri mal'just'aĵ'o'j, 2000.
*  Tiu instituci'o reg'is la ŝtat'ig'it'a'j'n hav'aĵ'o'j'n dum komun'ism'o. En 1989 ĝi ŝanĝ'is si'a'n nom'o'n al Administr'ad'o de la ne'mov'ebl'a fondus'o (AFI).

De tiam la si'n'sekv'a'j reg'ist'ar'o'j al'front'is de'postul'o'j'n de eks'ig'it'a'j posed'int'o'j. Post long'a'j hezit'o'j, kaj precip'e sub la prem'o de Eŭrop'a Uni'o, la parlament'o nask'is en 2001 la leĝ'o'n 10. Mal'sam'e al ali'a'j land'o'j de centr'a Eŭrop'o, kiu'j elekt'is sistem'o'n de mon'kompens'o'j, Rumani'o decid'is re'don'i la hav'aĵ'o'j'n al eks'posed'ant'o'j aŭ ili'a'j hered'int'o'j. Mon'kompens'o lim'iĝ'is al okaz'o'j, kiam re'don'o ne plu ebl'as.

Iu'j dom'o'j vek'as apetit'o'n de konstru'entrepren'ist'o'j

La leĝ'o 10 en'hav'is i'a'n protekt'o'n por lu'ant'o'j. La posed'ant'o'j, kiu'j re'hav'is si'a'n hav'aĵ'o'n, est'is dev'ig'it'a'j konklud'i kvin'jar'a'n kontrakt'o'n kun la lu'ant'o'j. Tiu dispozici'o dev'is las'i al ŝtatinstancoj temp'o'n por reloĝi la lu'ant'o'j'n. La tekst'o ankaŭ dev'ig'as la Administr'ad'o'n de la ne'mov'ebl'a fondus'o (AFI) propon'i anstataŭ'a'n solv'o'n al el'pel'it'o'j. Sed la ŝtat'a'j instanc'o'j ne antaŭ'zorg'is la restitu'o'j'n kaj est'as nun superokupitaj. Tiu'j lu'int'o'j est'as nun la for'las'it'o'j de la post'komun'ism'a trans'ir'o. Laŭ la aktiv'ul'o'j, plur'a'j mil'o'j da hom'o'j est'is el'pel'it'a'j en la Ruman'a ĉef'urb'o.

Oni pli bon'e kompren'as la ne'cert'ec'o'n en kiu ili est'as, kiam oni kon'as la atend'o'daŭr'o'n por akir'i social'a'n loĝ'ej'o'n: en Bukareŝt'o ĉirkaŭ 10000 dosier'o'j amas'iĝ'is, almenaŭ 3442 koncern'as el'pel'it'o'j'n aŭ el'pel'ot'o'j'n*. En tiu urb'o kun 1,9 milion'o'j da loĝ'ant'o'j, est'as nur 1516 social'a'j loĝ'ej'o'j, ĉiu'j okup'it'a'j. La komun'um'o de Bukareŝt'o respond'as, ke ĝi ne hav'as rimed'o'j'n por konstru'i pli'a'j'n. Tio est'as ne'akcept'ebl'a argument'o por S-in'o Ved'a Popovici, unu el la fond'int'o'j de Komun'a Front'o por Rajt'o al Loĝ'ej'o (FCDL) kre'it'a en mart'o 2014: “Ne tem'as pri mon'o, sed pri prioritat'o. La urb'o'dom'o prefer'as re'far'i la varm'izol'aĵ'o'n de la dom'eg'o'j por log'i ties balot'ont'o'j'n anstataŭ konstru'i loĝ'ej'o'j'n por la plej mal'riĉ'a'j. Nur en demagog'a'j ag'o'j kaj okaz'o de ne'evit'ebl'a dev'o, ĝi aĉet'as nov'a'j'n loĝ'ej'o'j'n.” Tiel, kiam la histori'a urb'o'centr'o est'is re'nov'ig'it'a por turism'a cel'o, la urb'o'dom'o re'loĝ'ig'is cent'o'j'n da loĝ'ant'o'j de tiu kvartal'o, iam popular'a kaj viv'o'plen'a, en social'a'j'n loĝ'ej'o'j'n de la periferi'o de Bukareŝt'o.

*  Font'o: urb'o'dom'o'j de la distrikt'o'j de Bukareŝt'o kaj AFI.

Si'a'flank'e la reg'ist'ar'o opini'as, ke ĝi far'is tio'n, kio est'is neces'a en 2015 per “2800 loĝ'ej'o'j”, laŭ S-ro Cezar Soare, ŝtat'sekretari'o ĉe la ministr'ej'o pri region'a dis'volv'iĝ'o kaj publik'a'j administr'ej'o'j. Tiu'j dir'o'j indign'ig'as la aktiv'ul'o'j'n. “Tio est'as tut'e sen'signif'a rilat'e al bezon'o'j de la land'o” respond'as S-ro Victor Vozian, de FCDL.

Respond'e al pet'o'j por daŭr'a'j loĝ'ej'o'j de la pel'it'o'j de Vulturilor, la urb'o'dom'o de la 3-a distrikt'o propon'is nur por'temp'a'j'n solv'o'j'n, ĉef'e mon'help'o'n de 900 le'o'j (200 eŭr'o'j) por financ'i ses monat'a'n lu'prez'o'n ĉe individu'a lu'don'ant'o. Tiu'n help'o'n rifuz'is iu'j, tio, kio'n oni rekt'e riproĉ'as al ili: “Ĉu vi ver'e prefer'as rest'is en la strat'o?”, demand'is al ili S-in'o Carmen Ivanoui, direktor'o de AFI, dum ne'formal'a kun'ven'o. Tiu'n alud'o'n, S-in'o Marian'a Otest ne vol'as ignor'i: “Mi serĉ'is apartament'o'n en la loĝ'ej'a merkat'o, ŝi asert'as. Sed tuj kiam mi dir'as, ke mi est'as Roma'a, mi hav'as neniu'n esper'o'n hav'i iu'n.” En la pelitaro, ĉiu'j spert'as sen'brid'a'n ras'ism'o'n, precip'e, kiam tem'as pri loĝ'ej'o.

Jen ali'a ĉef'a punkt'o de la lukt'o kontraŭ el'pel'ad'o'j: la kvartal'o Rahona-Uran'us, mal'antaŭ la Dom'o de la Popol'o. Inter la florbazaro, for'las'it'a bier'fabrik'ej'o kaj ruĝ'brik'a'j var'ej'o'j - freŝ'dat'e trans'form'it'a'j al lok'o'j por art'a kre'ad'o - plur'a'j bel'a'j burĝ'a'j dom'o'j de la komenc'o de la 20-a jar'cent'o est'as en restituproceso. S-in'o Cristina Eremia star'iĝ'is kiel pro'parol'ant'o de la Roma'a komun'um'o. Tiu jun'a vir'in'o, kiu jam ĉe'est'is la el'pel'o'n de plur'a'j najbar'in'o'j, kritik'as la ŝtat'o'n: “Oni demand'as, kial la Cigan'o'j hav'as tia'n mal'bon'a'n fam'o'n. Sed kiam ili integr'iĝ'is, oni for'pren'as ili'a'j'n loĝ'ej'o'j'n! Iel la ŝtat'o mem kre'as si'a'j'n propr'a'j'n ekster'leĝ'ul'o'j'n.”

Sen'skrupul'a'j afer'ist'o'j profit'as la leĝ'a'j'n mank'o'j'n pri la restitu'ad'o. S-in'o Eremia kaj ŝi'a edz'o opini'as, ke ili viktim'iĝ'is de tio. En 2011 ili jam perd'is si'a'n La Bomb'a, ej'o'n trans'form'it'a'n al Soci-kultur'a spac'o, kiu anim'ig'is la kvartal'o'n. Nun, ili'a dom'o part'ig'it'a kun kvar ali'a'j famili'o'j est'as minac'at'a. Ĉiu'j lu'ant'o'j ek'proces'is kontraŭ la eks'posed'ant'o. Tiu rimed'o ebl'ig'as prokrast'i la el'pel'o'n ĝis la fin'a juĝ'o. Por S-in'o Eremia: “La problem'o ne ven'as de la eks'posed'ant'o'j, sed de la nemovableĵa mafi'o. La urb'o'dom'o liver'as fals'a'j'n propriet'a'j'n atest'il'o'j'n, kaj juĝ'ist'o'j kaj prokuror'o'j prav'ig'as la korupt'it'o'j'n”. Ĉar la teren'o'j kaj dom'o'j proksim'a'j al urb'o'centr'o oft'e valor'as milion'o'j'n da eŭr'o'j kaj vek'as la apetit'o'n de konstru'entrepren'ist'o'j.

Tiel, iu'j advokat'ofic'o'j special'iĝ'is pri re'aĉet'o de la rajt'o'j de eks'posed'ant'o'j. Tial, ke la restitu'a proces'o est'as tre long'a, ĉi last'a'j prefer'as akcept'i mon'o'n anstataŭ atend'i si'a'n hav'aĵ'o'n kaj trakt'i la lu'int'o'j'n. Ekzempl'e, ĉe la 50 de strat'o Vulturilor, la dom'eg'o est'is akir'it'a de Norveg'a afer'ist'o antaŭ ol la lu'int'o'j est'is el'pel'it'a'j.

Paradoks'e, mult'a'j eks'posed'ant'o'j ankaŭ plend'as pri tiu “ne'mov'ebl'aĵ'a mafi'o”. Jen S-in'o Ghelber, kies famili'o aparten'is al Ruman'a elit'a intelekt'ul'ar'o. Instru'ist'o de la franc'a en Parizo de 1976, ŝi neniam sukces'is re'hav'i la propriet'rajt'o'j'n de la dom'o de si'a patr'in'o en Bukareŝt'o. Fakt'e la leĝ'o pri restitu'ad'o kontraŭ'dir'as antaŭ'a'j'n dispozici'o'j'n, precip'e la leĝ'o 112 de 1995, kiu permes'is al lu'ant'o'j aĉet'i per mal'alt'a prez'o la loĝ'ej'o'n, kiu'n ili okup'as. Jen la rezult'o: la Ruman'a'j tribunal'o'j super'plen'iĝ'as de konflikt'o'j inter ebl'a'j profit'ont'o'j de la restitu'o'j kaj la lu'int'o'j, kiu'j akir'is la hav'aĵ'o'n.

Leĝ'o cel'ant'a favor'i la amik'o'j'n de la prezid'ant'o

Jar'o'j'n post jar'o'j, S-in'o Ghelber fin'e kompren'is, ke ŝi ne lukt'is kontraŭ la taŭg'a'j'n hom'o'j'n. La lu'ant'a famili'o, kiu ŝajn'e aĉet'is ŝi'a'n dom'o'n est'is fakt'e nomkaŝilo por S-ro Viorel Hrebenciuc. Tiu kulisulo de la Soci-demokrat'a Parti'o, proksim'ul'o de S-ro Iliescu, fraŭd'uz'is la leĝ'o'n 112 por kontraŭ'leĝ'e aĉet'i mult'a'j'n hav'aĵ'o'j'n. Tiam mult'a'j kompren'is tio'n, kiel rimed'o'n por prezid'ant'o iliescu favor'i si'a'j'n politik'a'j'n amik'o'j'n ebl'ig'ant'e ili'n aĉet'i mal'mult'e'kost'e la luks'a'j'n vila'o'j'n, kiu'j'n ili okup'as. Nun'temp'e S-ro Hrebenciuc est'as en'volv'it'a en kontraŭ'leĝ'a restitu'o de arb'ar'o por domaĝ'o de 303 milion'o'j da eŭr'o'j.

Li ne est'as la sol'a. Mult'a'j esplor'o'j de la naci'a kontraŭ'korupt'a prokuror'ej'o koncern'as kontraŭ'leĝ'a'j'n restitu'o'j'n far'it'a'j'n de membr'o'j de la Naci'a Instanc'o por Restitu'o de Posed'aĵ'o'j (ANRP). Ekzempl'e S-in'o Alina Bica, eks'ĉef'o de la kontraŭ'teror'ist'a prokuror'ej'o kaj membr'o de ANRP, est'as suspekt'at'a pri supertaksado de teren'o kaj pag'ad'o de mon'kompens'o de 62 milion'o'j da eŭr'o'j al afer'ist'o proksim'a de la reg'ant'o'j. Tiel, ankaŭ la eks'posed'ant'o'j est'as viktim'o'j de tiu situaci'o. En Bukareŝt'o, el 43 155 restitupetoj far'it'a'j en 2001, 16 548 daŭr'e atend'as pri'trakt'o'n.

Juli'a Beurq


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Burundo minac'at'a de ne'sufiĉ'ec'o kaj de ambici'o

Mort'ig'a koktel'o en centr'a Afrik'o

En unu jar'o, la politik'a kriz'o en Burundo kaŭz'is plur'a'j'n cent'o'j'n da mort'o'j kaj dek'mil'o'j'n da rifuĝ'int'o'j. Fin'e de januar'o, la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j mal'kovr'is “alarm'a'j'n sign'o'j'n” de kresk'ant'a “etn'a dimensi'o” de la konflikt'o. Sub la efik'o de ekonomi'a'j kaj politik'a'j faktor'o'j implik'it'a'j, ne nur tiu et'a land'o, sed ja la tut'a centr'a Afrik'o pov'us ek'flam'iĝ'i.

LA Nun'a Pri'pens'ad'o pri la region'o de la Grand'a'j Lag'o'j, kaj apart'e pri Ruando kaj Burundo*, est'as superdeterminita de plur'a'j lig'it'a'j faktor'o'j: la memor'o pri la genocid'o de tucioj de Ruando en 1994, kaj, je mal'pli alt'a grad'o, la memor'o pri eĉ pli grand'a per'fort'aĵ'o: la milit'o, kiu ruin'ig'is la Demokrati'a'n Respublik'o'n Kongo (DRK) inter 1996 kaj 2002. La genocid'o kaŭz'is proskimume 800 000 mort'int'o'j'n; la plur'naci'a milit'o kiu sekv'is en DRK, cirkaŭ tri milion'o'j'n — tio est'as unu el la plej mort'ig'a'j konflikt'o'j de'post la du'a mond'milit'o.

*  Vd Pierre Benetti, “En Burundo, la radik'o'j de koler'o”, Le Monde diplomatique en esperant'o, juni'o 2015.

La ruanda kriz'o de 1994 kaj ĝi'a'j paroksism'a'j konsekvenc'o'j trud'is simpl'ig'it'a'n vid'o'n de la tiam'a'j event'o'j, sam'e kiel pri tiu'j, kiu'j okaz'as de'post tiam en la region'o. Ĉio est'as analiz'it'a laŭ manier'o de ver'ŝajn'a “histori'o-ripet'iĝ'o”, kiu ne konsider'as nuanc'o'j'n, kaj sekv'e la ebl'ec'o'n taks'i la real'a'n si'n'sekv'o'n de la fakt'o'j. La evolu'o de la situaci'o en Burundo de'post 2015 pov'us est'ig'i grav'a'n mal'stabil'ig'o'n de la region'o, kio postul'as si'n'gard'a'n observ'ad'o'n kaj pri'lum'ad'o'n de ĝi'a'j konsist'ig'a'j element'o'j. Tiu risk'o est'as des pli serioz'a, ke mult'a'j plej grav'a'j ag'ant'o'j de la region'o hav'as interes'o'n en la degener'ad'o de la situaci'o.

La etn'a'n faktor'o'n, kiu'n cinik'e manipul'as la burunda prezid'ant'o Pierre Nkurunziza, oni dev'as senmistifiki. Ja, kvankam la histori'o'j de Ruando kaj Burundo simil'as unu la ali'a'n, la du land'o'j pli simil'as fals'a'j'n ĝemel'o'j'n. La rilat'o'j inter la tucioj kaj hutuoj konstru'iĝ'is ne sam'manier'e en tiu'j du mal'nov'a'j reĝ'land'o'j koloni'it'a'j de Belg'uj'o. Mal'e al tio, kio'n las'as pens'i la simpl'ig'it'a'j raport'o'j de la amas'inform'il'o'j kaj la politik'a'j manovr'o'j en la Grand'a'j Lag'o'j, la tucioj kaj hutuoj ne konsist'ig'as etn'o'j'n (Vd sub'e). Ali'flank'e, la soci'a'j lok'a'j struktur'o'j ig'is la rilat'o'j'n inter ambaŭ “orden'o'j” mal'pli streĉ'a'j en Burundo ol en Ruando.

En la temp'o de sen'de'pend'iĝ'o, komenc'e de la 1960-aj jar'o'j, Ruando preskaŭ tuj fal'is en per'fort'o'n inter tucioj kaj hutuoj, dum Burundo sukces'is, ne sen mal'facil'o, plu'ten'i pac'o'n. Ĝi'a'j mal'facil'aĵ'o'j ceter'e larĝ'e de'ven'is el la spektakl'o montr'it'a de la ruanda najbar'o, kie la si'n'sekv'a'j amas'murd'o'j (1959,1961, 1963-1964) de la tuciaj “aristokrat'o'j” far'e de la hutuaj ekstrem'ist'o'j konduk'is ili'a'j'n burundajn sam'ul'o'j'n al'kroĉ'iĝ'i al la reg'ad'o pro tim'o sufer'i la sam'a'n sort'o'n.

La sen'katen'iĝ'o de per'fort'o ven'is pli el la kondiĉ'o'j de la mal'koloni'ig'o ol el pur'a “inter'etn'a mal'am'o”. En 1966, la burunda kapitan'o Michel Micombero renvers'is la monarĥi'o'n kaj la reĝ'o Ntare la 5-a fuĝ'is en Ugando. Kvankam tuĉio, Micombero est'is precip'e milit'ist'a diktator'o, kiu konduk'is inter 1966 kaj 1972 sen'disting'a'n represion. Li'a ekstrem'ism'o rezult'ig'is en 1972 kompleks'a'n ribel'o'n, kies ag'ant'o'j est'is loĝ'ant'ar'o'j de Imbo, region'o en la burunda okcident'o.

Laŭ Micombero kaj la tuciaj ekstrem'ist'o'j kiu'j ĉirkaŭ'is li'n, tiu ribel'ad'o est'is klar'e inspir'it'a de la ras'ism'a ideologi'o de la ruband'a nyamwinshi (la “pli'mult'a popol'o”), kiu est'is konduk'int'a komenc'e de la 1960-aj jar'o'j la amas'murd'ad'o'n de la tucioj de Ruando, prepar'e al la establ'o en Kigali de hutua reg'ist'ar'o, eksplic'it'e etn'a. Tio sufiĉ'is, por ke li ek'funkci'ig'u la amas'murd'ad'o'n de la burundaj hutuoj - kvalifik'it'a'n genocid'o far'e de la trans'viv'int'o'j-, kiu kaŭz'is ĉirkaŭ 200 000 viktim'o'j'n. Tio, kio'n oni ankoraŭ nom'as en la land'o la Ikiza (la katastrof'o)* en'konduk'is en Burundon kopi'o'n de la “ruanda virus'o”, tio est'as etn'a esenc'ism'o: la opon'a grup'o, percept'at'a kiel en'korp'ig'o de mal'bon'o, dev'as est'i materi'e detru'it'a. Sed tiu per'fort'em'o est'as re'ag'em'a, kaj en'skrib'it'a en la kolektiv'a konsci'o mult'e pli supr'aĵ'e ol en Ruando.

*  Vd Je'a'n-Pierre Chrétien kaj Je'a'n-François Dupaquier, Burundi 1972. Au bord des génocides, Karthala, Parizo, 2007.

La etn'a febr'o de Micombero ceter'e paradoks'e fin'iĝ'is: li est'is renvers'it'a en 1976 de la kolonel'o Je'a'n-Baptist'e Bagaza, mem tucio. Sub la eĉ pli moder'a reĝim'o de li'a post'e'ul'o Pierre Buyoya (ankaŭ tucio), liber'a'j kaj honest'a'j elekt'o'j est'is organiz'at'a'j en 1993. Hutua kandidat'o, Melchior Ndadaye, trans'viv'int'o de la aIkiza, ricev'is 65% de la voĉ'o'j. Sed tiu klimat-pli'bon'iĝ'o est'is mal'long'a. La arme'o, preskaŭ tut'e tucia, ne vol'is akcept'i la trans'ir'o'n. Kvin monat'o'j'n post'e, ĝi murd'is la elekt'it'a'n prezid'ant'o'n, ek'ig'ant'e intern'a'n milit'o'n, kiu daŭr'is dek du jar'o'j'n kaj laŭ'dir'e kaŭz'is 200 000 viktim'o'j'n.

Sed, ankaŭ tie, la diferenc'o kun Ruando persist'as. La kontakt'o inter la mal'amik'o'j neniam est'is romp'it'a, kaj la milit'o fin'iĝ'is, ne kiel en Ruando per genocid'o sekv'at'a de subpremego de unu el la du tend'ar'o'j, sed per inter'trakt'it'a pac'o. La inter'konsent'o de Aruŝo, sub'skrib'it'a en 2000, est'is venk'o de raci'o.

Fidel'a al si'a supr'aĵ'a vid'ad'o de la konflikt'o'j, kiu'j fremd'as al ĝi, la “inter'naci'a komun'um'o” ŝat'as la tro simpl'a'j'n solv'o'j'n. Ĝi ŝat'as precip'e la elekt'o'j'n, sen konsider'i, ke la parti'o'j, kiu'j ili'n part'o'pren'as, est'as plej'oft'e grup'o'j kun baz'o region'a, etn'a, religi'a aŭ klan'a, kiu'j don'as mal'mult'e da lok'o al la konstru'o de ver'a'j program'o'j. Tiu'j surogat'o'j de demokrati'o kontent'ig'as la mon'prunt'ant'o'j'n, pli interes'at'a'j'n de la “pac'o”, kiu kre'as kondicojn favor'a'j'n al la el'fos'ad'o de krud'a'j material'o'j, ol de fund'a'j solv'o'j, kies aplik'ad'o est'us mal'facil'a. Sed la soci'o kaj la ekonomi'o de Burundo est'as de long'e mal'san'a'j. En 2005, je la fin'o de la konflikt'o, la land'o el'vok'is prokrast'o-bomb'o'n, por'temp'e mal'funkci'ig'it'a'n; la soci'ekonomi'a'j kial'o'j de la milit'o ne est'is pri'trakt'it'a'j.

La kern'o de la ekonomi'a problem'o trov'iĝ'as en la rilat'o inter la loĝ'ant'ar'o kaj la agr'ar'a demand'o. Eĉ, se tio ĝen'as kelk'a'j'n ekonomik'ist'o'j'n (kaj kelk'a'j'n demograf'o'j'n), ni ĉi tie front'as maltus'a'n situaci'o'n. La dens'ec'o ating'as 271 loĝ'ant'o'j'n je kvadrat'kilo'metr'o, tio est'as 2,3-obl'e tiu de Franc'uj'o. La tut'a ekonomi'a aktiv'ad'o est'as baz'it'a sur agr'o'kultur'o, kiu uz'as tradici'a'j'n metod'o'j'n plej ne'evolu'int'a'j'n, primitiv'a'j'n — kiel ekz la rastr'o'n-, ne praktik'as la sem'o-selekt'ad'o'n kaj uz'as tre mal'mult'e da sterk'o. Rezult'e, la mal'net'a en'spez'o est'as 282 dolar'o'j por unu kap'o. Kun demografi'a kresk'o 3,8% jar'e, la loĝ'ant'ar'o est'os 16 aŭ 17 milion'o'j en 2025. La dens'ec'o tiam est'os 3,5-obl'e tiu de Franc'uj'o, en mont'et'ar'a region'o mal'mult'e favor'a al kresk'o de la agr'o'kultur'a'j rendiment'o'j.

De 2004, la en'spez'o por unu kap'o regul'e mal'kresk'as. Dum la agr'o'kultur'a ekonomi'o stagn'as, la rilat'o inter la plug'ebl'a surfac'o kaj la loĝ'ant'ar'o daŭr'e mal'pli'iĝ'as. En 1930, oni nombr'is 102 nutrendajn hom'o'j'n por unu kvadrat'kilo'metr'o da plug'ebl'a ter'o; hodiaŭ tiu nombr'o ses'obl'iĝ'is. Mank'o de paŝt'ej'o'j — kaj eĉ de nutr'aĵ'o, kaz'e de la kok'id'o'j — est'ig'as drast'a'n redukt'o'n de la brut'ar'o'j. Dum la tri'dek last'a'j jar'o'j, la nombr'o de bov'o'j 50% redukt'iĝ'is, la kort'o'bird'o'j pas'is de 3,5 milion'o'j al 600 000.

Nur la nombr'o de la kapr'in'o'j, adapt'it'a'j al plu'viv'o sur kia ajn teritori'o, du'obl'iĝ'is. Sed, se oni konsider'as la histori'a'j'n precedenc'o'j'n, kresk'o de la kapr'in'a populaci'o ŝajn'e est'as sign'o de mal'prosper'o. Ĝi oft'e est'as lig'it'a al la ekologi'a'j dis'fal'o'j, inter kiu'j la plej grav'a observ'iĝ'is post la konker'o de Nord-Afrik'o far'e de la arab'a'j trib'o'j send'it'a'j de la Kalif'land'o de Kairo. La magreba pejzaĝ'o ankoraŭ ne re'san'iĝ'is el tio.

Krom'e, de'post la trans'ir'a procez'o iniciat'it'a de la Aruŝo-inter'konsent'o, inter 2000 kaj 2005, pli ol 500 000 rifuĝ'int'o'j re'ven'is el Tanzanio. La pli'mult'o el ili est'as sen ter'o. La 2 miliard'o'j da dolar'o'j promes'it'a'j en Ĝenevo far'e de la Konferenc'o de la donac'ant'o'j, la 1-an de novembr'o 2012, est'as nur provizor'a paliativ'o. Burundo ne pov'as trans'viv'i sen grav'a'j tumult'o'j kun primitiv'a agr'o'kultur'o kupl'it'a al tre alt'a demografi'a kresk'o-kvot'o.

Sur la politik'a kamp'o, la Aruŝo-pac'o, malgraŭ ties tuj'a'j merit'o'j, sem'is ĝerm'o'j'n de la nun'a kriz'o. En unu'a period'o, Kongres'o el 151 deput'it'o'j elekt'is s-ro'n Nkurunziza, la ĝeneral'a'n sekretari'o'n de la Naci'a Konsili'o por la defend'o de demokrati'o - Fort'o'j por defend'o de demokrati'o (CNDD-FDD), prezid'ant'o, per 91,5% de la voĉ'o'j. La CNDD-FDD est'is part'o'pren'int'a la batal'o'j'n kaj akir'int'a cert'a'n milit'ist'a'n prestiĝ'o'n dum la intern'a milit'o. Ĝi ĉef'e montr'is bon'a'n kapabl'o'n akord'iĝ'i, tiel kun si'a'j tuciaj mal'amik'o'j, kiel kun si'a'j hutuaj rival'o'j. Kaj ĝi sukces'is star'ig'i bon'a'j'n ritalojn kun la “inter'naci'a komun'um'o”.

Tamen, kvankam dispon'ant'a pri atut'o'j, ĝi ne sci'is — aŭ ne vol'is — uz'i ili'n, preciz'e pro la ekonomi'a problem'o. La tut'a post'konflikt'a pejzaĝ'o est'is domin'at'a de la neces'o super'viv'i. En ĉirkaŭ'aĵ'o de kresk'ant'a konkurenc'o, nur la ŝtat'o hav'is kapabl'o'n help'i la loĝ'ant'ar'o'n, kiu pov'is kalkul'i nek pri industri'o, ne'ekzist'ant'a, nek pri sen'de'pend'a komerc'o. En la inter'naci'a lingv'aĵ'o, oni nom'as tio'n korupt'o. En lok'a'j termin'o'j, tem'as pri kre'ad'o far'e de la reg'ist'ar'o de klient'ism'a'j ret'o'j por la plu'viv'o*. La 69,4% de voĉ'o'j ricev'it'a'j de la prezid'ant'o okaz'e de si'a re'elekt'o la 21-an de juli'o 2015 respond'as ver'ŝajn'e proksim'um'e al la profit'ant'o'j de la “demokrati'o laŭ Nkurunziza”; la vir'o ceter'e neniam kaŝ'is si'a'n tre person'a'n kompren'o'n de la politik'o.

*  Vd Christine Deslaurier, Un mond'e politique en mutation: le Burundi à la veille de l’indépendance, Doktor'iĝ'a disertaci'o prezent'it'a ĉe la universitat'o Paris-I, Parizo, 2002.

Unu jar'o'n post la parlament'a'j elekt'o'j de aŭgust'o 2006, la CNDD-FDD jam prov'is elimin'i si'a'j'n rival'o'j'n invent'ant'e prov'aĵ'o'n de puĉ'o, kiu ebl'ig'is al ĝi kulp'ig'i amas'o'n da divers'a'j person'ec'o'j: la eks-prezid'ant'o'j'n Domitien Ndayizeyze (hutuo), kaj Pierre Buyoya (tucio), la fond'int'o'n de la CNDD Léonard Nyangoma (hutuo), la ĉef'o'n de la tucia ekstrem'ism'a grup'o Solidarité des Jeunes pour la démocratie (Sojedem) Deogratias Niyonzima, kaj eĉ la moder'a'n hutuon Pancrace Cimpaye.

La special'a send'it'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j Nureldin Satti, spert'a kaj tre ĝentil'a sudana diplomat'o, est'is petit'a ne inter'ven'i, sub minac'o de el'pel'ad'o. Tiu konstru'aĵ'o est'is tamen tiom sen'baz'a, ke ĝi fin'fin'e dis'fal'is de si mem. Sol'a pro'pek'a kapr'o, la respond'ec'ul'o de la Fort'o'j naci'a'j de liber'ig'o (FNL) Alain Mugabarabona est'is kondamn'it'a je du'dek'jar'a mal'liber'ec'o en januar'o 2007. Li kulp'is pri neni'o, ĉar ne ekzist'is komplot'o. Sed la “inter'naci'a komun'um'o”, nom'e de la ‘pac'o je kiu ajn prez'o’, prefer'is rigard'i ali'lok'e'n, ne kompren'ant'e, ke ĝi tiel konfirm'is la CNDD-FDD en si'a'n delir'o'n: ĝi'a venk'o don'is al ĝi blanket'o'n por ag'i laŭ'plaĉ'e.

En tiu klimat'o okaz'is la parlament'a'j kaj prezid'ant'a'j elekt'o'j de maj'o 2010. Est'is triumf'o de la CNDD-FDD, kun 64% de la voĉ'o'j. Tiu'n sukces'o'n klar'ig'as ankaŭ la handikap'o'j de ĝi'a'j kontraŭ'ul'o'j. La FLN, kiu ricev'is nur 14,25% de la voĉ'o'j, est'is la arm'it'a branĉ'o de la mal'nov'a ekstrem'ism'a hutua parti'o Palipehutu, nask'it'a sekv'e de la Ikiza de 1972. Ili rifuz'is la Aruŝo-inter'konsent'o'n kaj rol'is kiel la “mal'bon'ul'o”. La Uni'o por la naci'a progres'o (Uprona), si'a'flank'e, ricev'is nur 6,25% de la voĉ'o'j; ĝi pag'is la fakt'o'n, ke ĝi est'is la unu'nur'a parti'o de 1966 ĝis 1990. Kun nur 5,40% de la voĉ'o'j, la Front'o por demokrati'o en Burundo (Frodebu) konfirm'is ruin'iĝ'o'n komenc'iĝ'int'a'n dum la milit-jar'o'j. Nask'it'a kun la plur'parti'ism'o en 1990, ĝi est'is kontribu'int'a al la elekt'o de la prezid'ant'o Ndadaye en 1993.

Front'e al mal'fort'a'j kontraŭ'ul'o'j, profit'ant'e el cirkonstanc'a alianc'iĝ'o kun la Uprona, la CNDD-FDD hav'as tiam kvazaŭ plen'a'n monopol'o'n pri la politik'a viv'o. Ĝi'a mal'demokrat'a si'n'ten'o ne zorg'ig'as la grand'a'n pli'mult'o'n de la hutuaj kamp'ar'an'o'j, por kiu'j nur en'kalkul'iĝ'as la kapabl'ec'o de la prezid'ant'o “help'i” la hom'o'j'n. Lud'ant'e tiu'n kart'o'n maksimum'e, la ŝtat'estr'o apart'e al'log'as tiu'j'n de la region'o'j Ngozi kaj Kayanza. Li est'as jun'a, bon'e lud'as futbal'o'n (li est'is instru'ist'o pri gimnastik'o), li est'as fervor'a evangeli'ist'a krist'an'o kaj li ir'as kiel ebl'e plej oft'e en provinc'o'j'n por inauguri et'a'j'n social'a'j'n projekt'o'j'n (san'ig'ej'o'j, lern'ej'o'j, kooperativ'o'j'n), kiu'j mal'mult'o'n ŝanĝ'as en la ekonomi'a situaci'o, sed kiu'j est'as vid'ebl'a'j kaj ebl'ig'as al la hom'o'j renkont'iĝ'i kaj diskut'i. Ne grav'as se la politik'a kamp'o ferm'iĝ'as, se la inform-liber'ec'o est'as minac'at'a, se oni regul'e anonc'as murd'o'j'n de opon'ant'o'j kaj se la mekanism'o'j star'ig'it'a'j de la Aruŝo-pac'inter'konsent'o est'as detru'it'a'j.

Kiam, la 25-an de april'o 2015, s-ro Nkurunziza anonc'as si'a'n decid'o'n kandidat'iĝ'i por 3-a mandat'o, mal'respekt'ant'e la Konstituci'o'n, li est'ig'as puĉ'prov'o'n far'e de la general'o Godefroid Niyombare, la 13-an de maj'o. La komplot'o mal'sukces'as en'e de kvar'dek ok hor'o'j, larĝ'e ĉar la “demokrat'a puĉ'ist'o” sub'taks'is la sub'ten'o'n, kiu'n ĝu'as la “demagog'a'diktator'o”, sam'temp'e en la arme'o kaj en si'a voĉ'don'ant'ar'o. S-ro Niyombare dev'as fuĝ'i en Ruandon kaj la land'o baldaŭ en'fal'as en ne'intens'a'n intern'a'n milit'o'n. La preciz'e cel'it'a'j murd'o'j kaj la atak'o'j al milit'ist'a'j establ'aĵ'o'j mult'iĝ'as dum la du'a du'on'o de 2015. En novembr'o 2015, la reg'ist'ar'o re'kon'as, ke est'is 130 mort'int'o'j de'post juli'o, sed la opozici'o asert'as ke la nombr'o est'as 530. De'post tiam, ne plu est'as nombr'ad'o, sed la UN el'vok'as ekzist'o'n de komun'a'j kadavr'ej'o'j. La kontest'ad'o organiz'iĝ'as precip'e en la urb'a'j zon'o'j, kie la klient'ism'o est'as mal'pli pez'a ol en kamp'ar'a medi'o.

Demand'o tuj aper'as: ĉu la burunda ĥaos'o pov'os rest'i en'ten'at'a en'kadr'e de la naci'a'j lim'o'j, aŭ ĉu ekzist'as risk'o de super'bord'iĝ'o? La event'o'j de ĉi-last'a'j semajn'o'j est'as ja zorg'ig'a'j. Long'a kaj ruin'ig'a, la milit'o de la 1996-2002-aj jar'o'j en DRK neniam tut'e fin'iĝ'is*. La provinc'o'j Nord- kaj Sud-Kivuo rest'as eksplod'em'a'j region'o'j, kie plej et'a incident'o pov'as est'ig'i ĝeneral'a'n konflikt'o'n. Oficial'e re'tir'iĝ'int'a si'a'j'n trup'o'j'n el DRK, Ruando manipul'as trib'a'j'n milic'o'j'n, kiu'j help'as ĝi'n kontraŭ'leĝ'e ekspluat'i min'ej'a'j'n resurs'o'j'n kaj kiu'j super'rigard'as la geril'o'j'n de la Demokrat'a Front'o por Liber'ig'o de Ruando (FDLR en la franc'a), de'ven'ant'a de la eks'a hutua genocid'a reg'ist'ar'o de 1994 kaj trans'viv'int'a en konga teritori'o. Kigali dispon'as pri si'a propr'a “konga” milic'o, la M23, kiu est'as nun re'tir'iĝ'int'a ĝis Sud-Sudano, land'o mem putr'iĝ'ant'a. Ĝi'a land'lim'o kun la Centr-Afrik'a Respublik'o, mal'bon'e kontrol'at'a, est'as tra'ir'at'a de divers'origin'a'j individu'o'j, inkluziv'e tiu'j'n de la Rezist'o-Arme'o de la Sinjor'o, grup'o de religi'e inspir'it'a'j krim'ul'o'j.

*  Vd Africas World War. Congo, the Rwandan Genocid'e, and the Making of a Continental Catastrophe, Oxford University Press, Nov-Jork'o, 2009.
Milit'o-bru'o ĉe la land'lim'o

IOm Pli Sud'e, la etn'o-islam'ism'a Alianc'it'a'j demokrati'a'j Fort'o'j — Naci'a Arme'o por Liber'ig'o de Ugando (ADF-NALU), baz'it'a en DRK kaj sub'ten'at'a de la reg'ist'ar'o de Ĥartumo, regul'e atak'as Ugandon, sen ke la kong'o'land'a reg'ist'ar'o far'as i'o'n ajn por kontraŭ'i tio'n. Kinŝaso kompren'ebl'e “bedaŭr'as” oficial'e tiu'j'n batal'o'j'n kaj pretend'as, ke ĝi klopod'as ĉes'ig'i ili'n. Real'e, la prezid'ant'o Joseph Kabil'a, inter'konsent'e kun Ĥartumo, kontent'as vid'i si'a'j'n kontraŭ'ul'o'j'n el orient'a Afrik'o ĝen'at'a'j de mult'eg'e da et'a'j lok'a'j konflikt'o'j, kiu'j, sen ver'e en'danĝer'ig'i ili'n, daŭr'e ili'n mal'fort'ig'as kaj “nebul'ig'as” ili'a'n inter'naci'a'n bild'o'n. Kinŝaso kaj Kampal'o est'as en konkurenc'a pozici'o por la ekspluat'ad'o de la petrol'o de la Lag'o Albert'o, sur ili'a komun'a land'lim'o. La prezid'ant'o Kabil'a est'as bon'e lok'it'a por kon'i la lig'il'o'j'n inter si'a'j ruandaj mal'amik'o'j kaj si'a'j ugandaj mal'amik'o'j, ĉar li mem est'as eks'oficir'o de la ribel'a mov'ad'o Rassemblement congolais pour la democratie (RCD), kiu'n Ugando kaj Ruando sub'ten'is kiam ili prov'is konker'i la ŝir'pec'o'j'n de tio, kio'n oni ankoraŭ nom'is Zairo, mez'e de la 1990-aj jar'o'j.

Resum'e, ne'stabil'ec'o reg'as sur lini'o, ir'ant'a de la land'lim'o inter la Centr-Afrik'a Respublik'o kaj Sud-Sudano ĝis Sud-Kivuo kaj la bord'o'j de la lag'o Tanganjik'o. Tio ne est'as ver'e zon'o de tempest'o sed almenaŭ de fort'a'j vent'o'puŝ'o'j, kie la ŝtat'o'j reg'ad'as pli teori'e ol praktik'e: escept'e en la ĉef'urb'o'j, la centrafrik'a Respublik'o, la Sud-Sudano, Burundo kaj la DRK ne dispon'as la arme'a'j'n kaj polic'a'j'n rimed'o'j'n por aplik'i real'a'n aŭtoritat'o'n. Ugando kaj Ruando, si'a'flank'e, mal'facil'e streb'as reg'i si'a'n periferi'o'n.

Ĉiu'j land'o'j de la region'o est'as, pro divers'a'j kial'o'j, grav'e mal'fort'ig'it'a'j. En centrafrik'a Respublik'o, la intern'a milit'o, kiu'n Franc'uj'o antaŭ'ne'long'e ĉes'ig'is, ne las'is si'a'n lok'o'n al stabil'a situaci'o, kaj la franc'a “patron'o” rest'as en ne'cert'a situaci'o: kiam kaj kiel ĝi pov'os re'tir'i si'a'j'n trup'o'j'n? En Sud-Sudano, la intern'a milit'o, kiu komenc'iĝ'is en decembr'o 2013, iom post la sen'de'pend'iĝ'o, est'as supoz'at'a trov'i si'a'n solv'o'n en la pac'inter'konsent'o sub'skrib'it'a en aŭgust'o 2015 en Ad'is-Abebo sub la aŭspici'o de la Inter'reg'ist'ar'a Aŭtoritat'o por Dis'volv'iĝ'o (angl'e: Ig'ad). La aplik'ad'o de la inter'konsent'o komenc'iĝ'is, sed ĝi'a'j ŝanc'o'j sukces'i est'as mal'grand'a'j. La batal'o'j, kiu'j neniam ver'e ĉes'is, pov'as ĉiu'moment'e re'komenc'i.

Promoci'it'a de la Afrik'a Uni'o al la rang'o de region'a patron'o, la uganda prezid'ant'o Yoweri Museveni, kiu reg'as de tri'dek jar'o'j, ne bezon'as si'a'flank'e per'fort'i la Konstituci'o'n por re'kandidat'iĝ'i al la prezid'ant'a'j elekt'o'j de ĉi-jar'o: li jam modif'is ĝi'n en 2005 por liber'iĝ'i el ĉia lim'ig'o de la mandat-nombr'o. S-ro Paul Kagamé, li'a eks'a oficir'o pri sekret'a inform'ad'o far'iĝ'int'a prezid'ant'o de Ruando, ĵus sam'e far'is en Kigali, per bon'e organiz'it'a referendum'o; li rest'as protekt'it'a de la aŭreol'o de si'a milit'a venk'o de 1994 kontraŭ la genocidfarintoj. En Kinŝaso, s-ro Kabil'a ŝat'us far'i simil'a'n operaci'o'n, sed li ne reg'as si'a'n Parlament'o'n sam'e bon'e kiel s-ro Museveni, kaj li ne kapabl'as ĉantaĝ'i, kiel far'as s-ro Kagamé, pri la tem'o: “Est'as mi aŭ la ĥaos'o”.

Por la prezid'ant'o Kabil'a, neces'as do zigzag'e navig'i. Kaj tie, la konstituci'o-per'fort'ad'o de li'a sam'rang'ul'o Nkurunziza pov'as li'n serv'i. En decembr'o 2015, la konga arme'o ja arest'is en Kivuo batal'ant'o'j'n burundajn, ruandajn kaj kong'o'land'a'j'n, ĉiu'j'n eks'membr'o'j'n de la M23, ven'int'a'j'n de Ruando kaj sur'voj'e al Burundo. Tem'as laŭ'dir'e pri dek'o da hom'o'j task'it'a'j varb'i agit'ant'o'j'n por mal'stabil'ig'i s-ro'n Nkurunziza. S-ro Kabil'a, sen est'i respond'ec'a pri io ajn, pov'as do uz'i grav'a'n element'o'n por silent'ig'i si'a'n intern'a'n opozici'o'n. Tiu ĉi mal'facil'e pov'os lok'i la debat'o'n sur la teren'o'n de konstituci'a manipul'ad'o, se milit'a'j bru'o'j aŭd'iĝ'as ĉe la ruanda land'lim'o. Tio est'as la sol'a sufiĉ'e grav'a minac'o por silent'ig'i la kritik'o'j'n kaj prav'ig'i urĝ'o-stat'o'n, kiu'n mult'a'j opozici'ul'o'j est'us dev'ig'it'a'j akcept'i, por ne vid'i si'a'n patriot'ism'o'n suspekt'at'a.

Ankaŭ la ruanda prezid'ant'o pov'as trov'i interes'o'n en la mal'bon'iĝ'o de la situaci'o en Burundo. S-ro Nkurunziza ĉiu'rimed'e prov'as etn'ig'i la konflikt'o'n, akuz'ant'e la tuciojn est'i sub'ten'ant'o'j de la ribel'o — dum ĉiu'j ribel'ant'o'j est'is hutuoj, eks'a'j kompan'o'j de s-ro Nkurunziza mem. Sed li'a sam'rang'ul'o el Kigali, kiu rev'as re'star'ig'i en Burundo la tucian reĝim'o'n, kiu'n li re'star'ig'is en Ruando antaŭ du'dek jar'o'j, hodiaŭ sub'ten'as la burund'an ribel'ad'o'n.

La batal'ant'o'j arest'it'a'j en Kivuo est'as membr'o'j de li'a mov'ad'o, la M23, kiu'j deklar'as sekv'i s-ro'n Alexis Sinduhije, burund'an tucian fuĝ'int'a'n politik'ist'o'n. Sam'e kiel est'is la general'o Je'a'n Bikomagu, eks'a stab'estr'o de la burundaj arme'o'j, far'iĝ'int'a moder'ul'o, murd'it'a la 15-an de aŭgust'o far'e de “ne'kon'at'o'j”. S-ro Kagamé, kies aŭtoritat'em'a'j metod'o'j pli kaj pli ŝok'as la “inter'naci'a'n komun'um'o'n”, bezon'as iom da per'fort'o por de'turn'i la atent'o'n, precip'e se tiu per'fort'o al'port'as, tra la amas'inform'il'o'j, ek'trem'o'j'n — tre ver'ŝajn'e tro'ig'it'a'j'n — pri “genocid'o”.

Sen'katen'ig'i etn'a'j'n mal'am'o'j'n est'as el'prov'it'a recept'o por ating'i la reg'pov'o'n en la region'o de la Grand'a'j Lag'o'j. La prezid'ant'o Museveni, task'it'a de la Afrik'a Uni'o solv'i la kriz'o'n en Burundo, dum li mem ignor'is la lim'o'j'n de la prezid'ant'a mandat'o en Ugando, ne dispon'as pri la neces'a moral'a kaj politik'a aŭtoritat'o. Sekv'e, li preskaŭ ne ag'as. Kaj, dum li ne ag'as, la per'fort'o kresk'as, en politik'a kun'tekst'o, kie la struktur'a'j mis'funkci'o'j hav'as pli da profit'ant'o'j ol da kontraŭ'ant'o'j. La last'a'n foj'o'n, kiam sam'spec'a'j taktik'a'j kalkul'o'j okaz'is en la region'o, en 1996, tio rezult'ig'is tri milion'o'j'n da mort'int'o'j.

Gérard PRUNIER

La mit'o de la hutuoj kaj de la tucioj

HISTORIISTOJ kaj soci'olog'o'j abund'e montr'is, ke la tucioj kaj la hutuoj ne konsist'ig'as trib'o'j'n aŭ etn'o'j'n: ili ne de'ven'as de mal'sam'a'j teritori'o'j; ili hav'as sam'a'n lingv'o'n, sam'a'n kultur'o'n kaj sam'a'j'n religi'a'j'n referenc'o'j'n. Ankaŭ ne tem'as pri kast'o'j, ĉar la miks'it'a'j ge'edz'iĝ'o'j est'is ĉiam oft'a'j.

La vort'o la plej adapt'it'a est'as do “orden'o'j”, kun la signif'o kiu'n ĝi hav'is antaŭ 1789. Sed se oni pens'as pri Eŭrop'o de antaŭ la franc'a revoluci'o, oni vid'as, ke la orden'o'j organiz'is tie tre grand'a'n divers'ec'o'n de rilat'o'j, sam'temp'e inter si'a'j membr'o'j kaj unu kun la ali'a'j. En Ruando, la ne'formal'a kontrakt'o patron'o-klient'o, la ubuhake, est'is tre sever'a, ĉar ĝi don'is al la amas'o da hutuaj kamp'ar'an'o'j status'o'n proksim'a'n al servut'ec'o. En Burundo, la kontrakt'o ubugabire en'konduk'is pli toler'ebl'a'j'n rilat'o'j'n: la labor'o est'is ne'konstant'a kaj est'is sen'mon'a inter'ŝanĝ'o ( ekzempl'e labor'o kontraŭ la uz'o de la brut'ar'o).

Ali'a grand'a diferenc'o: la ruanda reĝ'land'o larĝ'e uz'is kiel rimed'o'n milit'o'n. Ĝi est'is tiel konstant'e en konflikt'o kun si'a'j najbar'o'j, la reĝ'land'o'j de Nkore (en la nun'a Ugando), de Karagwe (en la nord-okcident'o de nun'a Tanzanio) kaj de la Kivuoj (en Kongo). Ruando est'is kvazaŭ la Prus'uj'o de la region'o, ne Bavar'uj'o. Burundo montr'iĝ'is mult'e pli pac'em'a sed dev'is defend'i si'n front'e al Ruando. Krom'e, dum en Ruando la reĝ'a dinasti'o est'is klar'e ident'ig'it'a al la tucioj, en Burundo la monarĥ'a dinasti'o Garwa est'is konsider'at'a nek tucio nek hutua, sed kiel apart'a grup'o, kiu en'korp'ig'is la naci'a'n ident'ec'o'n.

G. PRUNIER

La ne'trov'ebl'a pac'o — Kronologi'o

1960. Sen'de'pend'iĝ'o de Kongo.

1962. Sen'de'pend'iĝ'o de Burundo kaj Ruando.

1963. En Ruando, amas'murd'ad'o de tucioj far'e de la hutuaj reg'ant'o'j.

1965. Murd'o de la hutua ĉef'ministr'o de Burundo, Pierre Ngendandumwe.

1972. Amas'murd'ad'o de tucioj en la sud'o de Burundo. Sub'prem'o kaj ekzil'o de cent'mil'o'j da hutuoj.

1973. Puĉ'o de la hutua general'o Juvénal Habyarimana en Ruando. Amas'murd'ad'o de tucioj.

1986. Arme'a puĉ'o port'as al la reg'posten'o s-ro'n Yoweri Museveni en Ugando.

1-a de oktobr'o 1990. Arme'a ofensiv'o de la Front patriotique rwandais FPR (Ruanda Patriot'a Front'o) de s-ro Paul Kagamé, el Ugando.

1993. En Burundo, elekt'o en juni'o de la hutua prezid'ant'o Melchior Ndadaye, kiu est'as murd'it'a la 21-an de oktobr'o. Komenc'o de la intern'a milit'o. Inter'konsent'o'j de Aruŝo inter la ruanda reg'ist'ar'o kaj la FPR.

1994, 6-a de april'o. La prezid'ant'o'j Habyarimana (Ruando) kaj Cyprien Ntaryamira (Burundo) mort'as pro atenc'o. April'o-juli'o: genocid'o de la tucioj en Ruando. For'pel'ant'e la genocidfarintojn, la FPR pren'as la reg'ad'o'n.

1996-1997. Invad'o de Zairo far'e de la ruanda arme'o, kiu post'ĉas'as la genocidfarintojn, ek'ig'as la unu'a'n Kongo-milit'o'n. Ĝi fin'iĝ'as per renvers'o de Joseph Mobutu far'e de Laurent-Désiré Kabil'a.

1996. S-ro Museveni gajn'as la prezid'ant'a'n elekt'o'n en Ugando. Li est'as re'elekt'it'a en 2001, en 2006 kaj en 2011.

1997. Zairo far'iĝ'as la Demokrat'a Respublik'o Kongo (DRK).

1998-2002. Du'a Kongo-milit'o, ek'ig'it'a de ribel'ad'o en la provinc'o Kivuo. Ses land'o'j part'o'pren'as en ĝi: DRK, Namibi'o, Angolo, Zimbabvo, Ruando kaj Ugando.

2000. S-ro Kagamé est'as elekt'it'a prezid'ant'o de Ruando. Re'elekt'it'a en 2003 kaj en 2010. La burunda reg'ist'ar'o, la opozici'o kaj la ribel'ant'a'j trup'o'j sub'skrib'as la inter'konsent'o'n de Aruŝo, kiu fin'as la intern'a'n milit'o'n kaj met'as la baz'o'j'n de re'ven'o al plur'parti'a demokrati'o.

2001. S-ro Joseph Kabil'a sukced'as al si'a murd'it'a patr'o. Li est'as elekt'it'a prezid'ant'o en 2006, kaj re'elekt'it'a en 2011.

2005. Liber'a'j plur'parti'a'j elekt'o'j en Burundo. S-ro Pierre Nkurunziza far'iĝ'as prezid'ant'o.

2010. S-ro Nkurunziza est'as re'elekt'it'a okaz'e de balot'o kontest'at'a kaj sekv'at'a de per'fort'aĵ'o'j.

2015. 26-a de april'o. En Burundo, komenc'o de manifestaci'o'j kontraŭ la kandidat'iĝ'o de s-ro Nkurunziza por tri'a mandat'o.

13 ĝis 15-a de maj'o. Puĉ'o-prov'o.

21-a de juli'o. Kontest'at'a re'elekt'o de s-ro Nkurunziza. Manifestaci'o'j, per'fort'a represio.

12-a de novembr'o 2015. La rezoluci'o 2248 de la Sekur'ec-Konsili'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pet'as star'ig'o'n de dialog'o en Burundo.

18-a de decembr'o. La Afrik'a Uni'o propon'as al Bujumburo kre'ad'o'n de afrik'a Misi'o de prevent'o kaj protekt'o en Burundo, kiu est'as rifuz'it'a.

23-a de decembr'o. La opozici'o kre'as la Respublik'a'j'n Fort'o'j'n de Burundo (Forebu).


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Re'trov'ant'e la faden'o'n

La Demokrati'o est'as embaras'ant'a la elit'o'j'n, kiu'j tradici'e reg'is la land'o'j'n de Sud'amerik'o. La last'a'j'n dek kvin jar'o'j'n si'n'sekv'a'j balot'ad'o'j konserv'is reg'ist'ar'o'j'n sindevigantajn pli'bon'ig'i la viv'rimed'o'j'n de la popol'a'j klas'o'j, al'port'ant'e avantaĝ'o'j'n al ĉirkaŭ 60% el la loĝ'ant'ar'o de la kontinent'o. Kaj, fakt'e, la viv'o iĝ'is pli bon'a, la mal'riĉ'ec'o mild'iĝ'is kaj la social'a'j indik'il'o'j montr'as la rezult'o'j'n de publik'a'j politik'o'j pli efik'a'j por plen'um'i la baz'a'j'n neces'o'j'n de la soci'a pli'mult'o.

La civit'an'a mobiliz'ad'o, sub'ten'it'a de la aper'o, en'e de la civil'a soci'o, de mult'a'j organiz'aĵ'o'j, sindikat'o'j kaj societ'o'j por la defend'o de rajt'o'j, rezult'ig'is ŝanĝ'o'j'n — per'e de balot'ad'o — ĝis tiam ne'imag'ebl'a'j'n.* Nov'a'j popol'a'j reg'ist'ar'o'j instal'iĝ'is, kaj en plur'a'j land'o'j konstituci'a'j procez'o'j re'skrib'is ili'a'j'n konstituci'o'j'n, tie'n registr'ant'e nov'a'j'n rajt'o'j'n.

*  Wanderley Guilherme dos Santos, “A universalização da democracia” (La universal'ig'o de la demokrati'o). In: Maria Victoria Benevides; Paulo Vannuchi; Fábio Kerche (org.). Re'form'a política e cidadania (Politik'a re'form'o kaj civit'an'ec'o). 1-a eld. São Paulo: Fundação Perse'u Abramo, 2003, v.1, p.33-43.

Tiu tiel nom'at'a “roz'kolor'a ond'o” de re'form'ism'a mal'dekstr'ul'ar'o* ebl'ig'is la star'ig'o'n de region'a blok'o, la Uni'o de la Sud'amerik'a'j Naci'o'j (Unasul), kiu vet'as pri mult'e'flank'a mond'o, kun pli da integr'iĝ'o inter la land'o'j-membr'o'j, kaj pli da aŭtonomi'o kontraŭ la super'reg'o de la nord'amerik'a imperi'o en la region'o. Plur'foj'e en tiu period'o Unasul kapabl'is efektiv'e ag'i: ĝi bar'is klopod'o'j'n cel'ant'a'j'n puĉ'o'j'n, ekzempl'e de Venezuelo kaj Ekvadoro, evit'ig'is arm'it'a'n konflikt'o'n inter Kolombio kaj Venezuelo; diplomati'e ĵet'is dub'o'n pri la aktiv'ig'o de la 4-a Flot'o de Uson'o por patrol'i la mar'o'j'n de Sud'a Atlantik'o, inter ali'a'j iniciat'o'j.

*  Samuel Pinheiro Guimarães, palestr'a no I Seminário Latin'o-Americano de Saúde (parol'ad'o en la unu'a Latin'amerik'a Seminari'o pri San'o), Brasília, dez. 2015.

La streb'o'j al pli da region'a aŭtonomi'o intens'ig'is la komerc'a'j'n inter'ŝanĝ'o'j'n inter la land'o'j-membr'o'j kaj re'vigl'ig'is dis'volv'iĝ'em'a'j'n naci'a'j'n projekt'o'j'n, en kiu'j la aktiv'ig'o de la en'land'a merkat'o kaj la industri'ig'o okup'as el'star'a'n lok'o'n. Krom la Bank'o de la Sud'o, kre'it'a por financ'i la star'ig'o'n de la region'a infra'struktur'o, ek'est'is zorg'o ig'i pli ating'ebl'a kaj aktiv'a la integr'iĝ'o'n de la produkt'iv'a'j ĉen'o'j de la land'o'j-membr'o'j.

La pen'ad'o por akir'i la natur'a'j'n hav'aĵ'o'j'n, la grand'a'n riĉ'aĵ'o'n de la kontinent'o, est'as en'ten'it'a en la streb'ad'o por model'o'j de dis'volv'iĝ'o. La naci'ig'o'j de la petrol'o kaj la re'akir'o de la en'spez'o'j, kiu'j'n ĝi dispon'ig'as, por publik'a'j cel'o'j ebl'ig'is kre'i nov'a'j'n publik'a'j'n politik'o'j'n. Tiu'j naci'ig'o'j okaz'is en Venezuelo (2002), Bolivio (2006), Ekvadoro (2006), Argentino (2010) kaj ankaŭ en Brazilo, per la regul'ar'o por la ekspluat'ad'o de la pré-sal” (rezerv'o'j sub la ocean'a ter'krust'o) kaj la est'ig'o de la Social'a Fondus'o el Pré-Sal (2010). La re'akir'o de la en'spez'o'j el la vend'o de petrol'o est'is decid'a por redukt'i la mal'riĉ'ec'o'n.

Ali'a grav'a front'o en disput'o est'as la traktat'o'j por liber'a komerc'o, kiu'j help'as la import'it'a'j'n produkt'aĵ'o'j'n kaj sufok'as la lok'a'n produkt'ad'o'n. En 2005 land'o'j de Sud'amerik'o dir'is ne al la Are'o de Liber'komerc'o de Amerik'o (Alk'a). Tio, kio dev'us far'iĝ'i la plej grand'a ekonomi'a blok'o de la planed'o, est'is rifuz'it'a, dev'ig'ant'e la ekonomi'a'j'n potenc'o'j'n ŝanĝ'i si'a'n strategi'o'n.

Nek Uson'o, nek la grand'a'j trans'naci'a'j akci'a'j kompani'o'j, special'e tiu'j lig'it'a'j al la ekspluat'ad'o de petrol'o (hodiaŭtempe sub la reg'ad'o de la potenc'a'j agent'o'j de la financ'a sistem'o), aprez'is tia'j'n iniciat'o'j'n, kiu'j lim'ig'is ili'a'j'n gajn'o'j'n kaj la “liber'ec'o'n” por la merkat'o far'i i'o'n ajn laŭ si'a vol'o en tiu mond'o'part'o.

Antaŭ tiu nov'a kun'tekst'o, divers'manier'e Uson'o kaj la “merkat'o” start'ig'is potenc'a'n politik'a'n kaj amas'inform'il'a'n aparat'ar'o'n por kontraŭ'batal'i kaj sku'i tiu'j'n reg'ist'ar'o'j'n kontraŭ'a'j'n al ili'a'j interes'o'j.

Tamen la ekonomi'a konjunktur'o est'is favor'a al la ekonomi'o de la land'o'j en la region'o, kio don'is impet'o'n al tiu cikl'o, en kiu harmoni'is antaŭ'e'n'ig'o'j kaj de la demokrati'o kaj de la distribu'ad'o de riĉ'ec'o. La komenc'o de la 21-a jar'cent'o est'is mark'it'a de la lev'iĝ'o de la prez'o de la krud'a'j material'o'j* (petrol'o, erc'o'j, gren'o ktp) pro tio, ke ekzist'is favor'a postul'ad'o, antaŭ'en'ig'it'a de la alt'a'j kreskindicoj de Ĉini'o. Kun kresk'ant'a en'spez'ad'o el la eksport'o'j kaj alt'iĝ'o de la publik'a'j en'spez'o'j el la impost'o'j, la nov'a'j reg'ist'ar'o'j de Sud'amerik'o est'is favor'at'a'j de tiu'j prosper'a'j temp'o'j por kre'i politik'o'j'n cel'ant'a'j'n la plej mal'riĉ'a'j'n, sen efektiv'ig'i struktur'a'j'n ŝanĝ'o'j'n, ekzempl'e de la impost'a re'form'o. Apart'e en Brazilo la administr'ad'o de Lul'a (2003-2010), post fisk'a re'ĝust'ig'o en la unu'a jar'o de si'a mandat'o, montr'iĝ'is kiel reg'ist'ar'o al'port'ant'a avantaĝ'o'j'n al ĉiu'j, de la bank'ist'o'j ĝis la plej mal'riĉ'a'j civit'an'o'j.

*  Angl'a'lingv'e en la original'o: commodities.

En 2008, pro la fiask'o de la inter'naci'a financ'a sistem'o, al kiu dev'is help'i la centr'a'j bank'o'j de la koncern'a'j land'o'j, ŝanĝ'iĝ'is la scen'ar'o. Plur'a'j reg'ist'ar'o'j de eŭrop'a'j land'o'j kaj Uson'o konvert'is la privat'a'n ŝuld'o'n en publik'a'n ŝuld'o'n por help'i si'a'j'n privat'a'j'n bank'o'j'n, sed si'n trov'is antaŭ ne pag'ebl'a ŝuld'o ĉe tiu sam'a privat'a financ'a sistem'o, al kiu antaŭ'e ili help'is. Si'a'vic'e tiu'j bank'o'j montr'is hav'i neni'a'n dank'em'o'n pro la ricev'it'a help'o de publik'a'j fondus'o'j. Ili trud'is per'e de mult'e'flank'a'j instituci'o'j sub si'a reg'o struktur'a'j'n adapt'o'j'n, kiu'j profund'e sufer'ig'as la societ'o'n de tiu'j land'o'j. Por garanti'i la pag'o'n de la ŝuld'o, la reg'ist'ar'o'j dev'is mal'pli'ig'i la el'spez'o'j'n por la social'a politik'o, salajr'o'j, social'a asekur'o, kaŭz'ant'e sen'labor'ec'o'n kaj mal'riĉ'ec'o'n. Trans'e de la sen'prokrast'a pag'o de la ŝuld'o, tiu'j politik'o'j de re'ord'ig'o hav'as cel'o'n ne publik'e konfes'ind'a'n: ili direkt'iĝ'as al mal'alt'ig'o de la kost'o de la labor'fort'o. Pretekst'e de pli efik'a inter'naci'a konkur'ad'o de la entrepren'o'j, nepr'as mal'alt'ig'i la kost'o'j'n de la faktor'o'j de produkt'ad'o, special'e la kost'o'n de la salajr'o'j.

Greki'o, Hispanio, Portugali'o, Italio inter ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j est'is dev'ig'at'a'j en'glut'i la amar'a'n pilol'o'n de la recesi'o trud'it'a'n de la plej grand'a'j inter'naci'a'j bank'o'j per'e de Inter'naci'a Mon'a Fondus'o, de Eŭrop'a Centr'a Bank'o kaj de Eŭrop'a Komision'o. La liberal'a doktrin'o ripet'as la postul'ad'o'n de la Vaŝington'a Inter'konsent'o, kiu'n mult'a'j hom'o'j kred'is dekadenc'i, sed kiu re'aper'as kun plen'a'j fort'o'j kaj trud'as al tiu'j land'o'j la sam'a'n recept'o'n de la re'ord'ig'o'j jam trud'it'a'j al la land'o'j de Latin'amerik'o en la 1980-a jar'dek'o. La kresk'ad'o de la mond'o komenc'as mal'akcel'i, precip'e pro la redukt'ad'o de la ĉin'a kresk'ad'o. La postul'ad'o pri la krud'a'j material'o'j fal'as, kaj kun'e kun la fal'o de la mend'ad'o ven'as la fal'o de ties prez'o'j. De post pli ol jar'dek'o profit'ant'a alt'a'j'n prez'o'j'n Sud'amerik'o dev'as drast'e lim'ig'i la el'spez'o'j'n.

En 2011 la reg'ist'ar'o de Brazilo komenc'is uz'i kontraŭciklajn rimed'o'j'n por front'i la mal'alt'iĝ'o'n de la tut'mond'a ekonomi'a kresk'ad'o. La objektiv'o est'is pli'fort'ig'i la en'land'a'n merkat'o'n kaj zorg'i pri la valor'o de la salajr'o kaj la plen'a dung'it'ec'o. Ven'is la fin'o de la period'o de la bel'aspekt'a'j kaj gras'a'j bov'in'o'j kaj la lud'o, laŭ kiu ĉiu'j ĉiam venk'as kaj neni'u sektor'o est'is pun'it'a pro avantaĝ'o de ali'a.

En tiu sam'a jar'o la brazila reg'ist'ar'o fort'e mal'alt'ig'is la indik'il'o'n pri la financ'ad'o de la inter'bank'a merkat'o por unu'tag'a operaci'o (SELIC), postul'is per'e de publik'a'j bank'o'j lim'ig'o'n de la interez'o'j ĉe la konsum'ant'o'j, fiks'is administraci'a'j'n prez'o'j'n, etend'is la kredit'o'n, instig'is publik'a'j'n invest'o'j'n ktp. Trans'e zorg'i pri la rent'o kaj la dung'it'ec'o de la pli'mult'o, en'tut'e tiu'j iniciat'o'j bild'ig'is dis'volv'iĝ'em'a'n naci'a'n politik'o'n, kun el'star'a rol'o de la ŝtat'o, special'e de la Naci'a Bank'o por la Social'a kaj Ekonomi'a Dis'volv'iĝ'o (BNDES) firm'ig'ant'e kelk'a'j'n strategi'a'j'n produkt'iv'a'j'n ĉen'o'j'n, kiel ole'o'n kaj gas'o'n, naft'a'n industri'o'n, ŝip'konstru'ad'o'n. Politik'o kontraŭ'a al la interes'o'j de la financ'a sistem'o kaj de la inter'naci'a kapital'o. Je la unu'a foj'o la gvid'ad'o de la ekonomi'a politik'o ne koincid'is kun la interes'o'j de la financ'a sistem'o kaj de la grand'a'j akci'a'j kompani'o'j.* La kontraŭciklaj rimed'o'j redukt'is la gajn'o'j'n de la privat'a financ'a sektor'o kaj de la grand'a'j akci'a'j kompani'o'j, firm'ig'is la rol'o'n de la ŝtat'o kaj signal'is faktor'o'n de risk'o al tiu'j entrepren'ist'o'j. Ili rimark'is, ke ili ne plu kontrol'is la ekonomi'a'j'n politik'o'j'n, kaj tio ne est'is agnosk'ind'a.

*  Tiu analiz'o baz'iĝ'as sur la bon'eg'a artikol'o de André Singer, “Cutucando onças com var'as curtas” (“Tuŝ'ant'e jaguar'o'j'n per baston'et'o”), Nov'os Estudos, n.102, jul. 2015.

Re'ag'e a tiu'j rimed'o'j, la financ'a'j elit'o'j sukces'is ar'ig'i la entrepren'ist'ar'o'n, kiu ek'de la fin'o de 2012, unu'ig'it'a, ek'turn'iĝ'is kontraŭ la administraci'o Dilma, sub'ten'is la nov'liberal'ism'a'n opozici'ul'ar'o'n kaj klopod'is mal'stabil'ig'i la nov'a'n reg'ist'ar'o'n, eĉ post ties venk'o en la balot'ad'o de 2014.*

*  Vid'i la artikol'o'n de André Singer, “O lulismo n'as cordas”, Piauí, n.111, dez. 2015.

La “roz'kolor'a ond'o” mal'fort'iĝ'as en tiu ĉi nov'a recesi'a epizod'o. Sur'voj'as prov'o star'ig'i puĉ'o'n en Brazilo, kio simil'as al la puĉ'o, kiu fal'ig'is la prezident'o'n Lugo en Paragvajo (2012). Kun re'nov'ig'it'a Kongres'o, kie 70% el la parlament'an'o'j est'is financ'it'a'j en si'a'j kampanj'o'j de dek grand'a'j entrepren'a'j grup'o'j, jam kur'as parlament'a propon'o cel'e al la eks'ig'o de la prezident'in'o. En Argentino kaj en Venezuelo, la last'a'j balot'ad'o'j restaŭr'is la nov'liberal'a'n reg'ad'o'n.

La du demokrati'o'j

Kiel Klar'e indik'as Noam Chomsky,* “la kern'a demand'o est'as la mal'simil'a'j koncept'o'j pri demokrati'o. La liberal'a demokrati'o konsider'as la civit'an'o'n kiel konsum'ant'o'n, observ'ant'o'n, ne kiel part'o'pren'ant'o'n. La publik'o hav'as la rajt'o'n re'ĝust'ig'i politik'o'j'n, kiu'j hav'is origin'o'n ali'lok'e, tamen se la afer'o ir'as trans tiu'j lim'o'j, tiam oni jam ne hav'as demokrati'o'n, sed kriz'o'n de la demokrati'o, kiu'n grav'as ia'manier'e solv'i”. La liberal'a demokrati'o hav'as kiel cel'o'n garanti'i la konserv'ad'o'n de la privilegi'o'j'n de la elit'o'j kaj ŝajn'ig'i la aspekt'o'n de demokrati'a reĝim'o. En 1786, dum la procez'o de pret'ig'o de la Konstituci'o de Uson'o, James Madison, unu el la founding fathers de la uson'a demokrati'o kaj ties kvar'a prezident'o (1809-1817), defend'is el la tribun'o, ke “la demokrati'o util'as por protekt'i la riĉ'ul'o'j'n kaj ties propr'aĵ'o'j'n kontraŭ la prem'o'j por re'distribu'ad'o far'e de la mal'riĉ'ul'o'j”. De post 230 jar'o'j la liberal'a koncept'o de demokrati'o konserv'iĝ'as, sed la kapital'ist'o'j est'as ali'a'j: potenc'a'j akci'a'j societ'o'j trans'naci'a'j, kun en'spez'o'j pli grand'a'j ol la mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP) de mult'a'j land'o'j, kontrol'it'a'j de financ'a'j instituci'o'j, la ver'a'j posed'ant'o'j de la politik'a potenc'o. La kapital'ism'o tut'mond'iĝ'is kaj ankaŭ ĝi'a estrad'o. Laŭ ĝi'a vizi'o la demokrati'o sub'met'iĝ'u al ili'a'j interes'o'j. Kaj kie ĝi ne konven'as, ili'a'j interes'o'j hav'u super'reg'o'n. Tiu'j du jar'cent'o'j ja tra'viv'is moment'o'j'n de vast'a popol'a mobiliz'ad'o, revoluci'o'j'n, konker'ad'o'n de rajt'o'j, nov'a'j'n form'o'j'n de ekzerc'ad'o de la politik'a potenc'o. En Sud'amerik'o, la last'a'j'n du'dek jar'o'j'n, ili far'iĝ'is il'o por la konstru'ad'o de nov'a'j pli'mult'o'j, kiu'j est'as defi'ant'a'j la potenc'o'n de la elit'o'j.

*  Noam Chomsky, Necessary illusions: thought control in democratic societies [Ilusões necessárias: controle de pensamento em sociedades democráticas], South End Press, Boston, 1989.

La disput'o est'as la sam'a: kiu kontrol'as la potenc'o'n kaj kun kiu cel'o. Kaj se la potenc'o manifest'iĝ'as per la demokrati'o, nu kiu kontrol'as la demokrati'o'n? Est'as du vizi'o'j pri demokrati'o: tiu esprim'it'a de James Madison kaj la ali'a, konstru'it'a de la social'a'j batal'o'j kaj registr'it'a en kelk'a'j el la nov'a'j konstituci'o'j de Latin'amerik'o, laŭ kiu'j la soci'a just'ec'o, la solidar'ec'o, la kun'labor'ad'o, la valor'ig'o de la publik'a sfer'o, la oportun'o part'o'pren'i kaj la respekt'o al la divers'ec'o kaj al la natur'o est'as agnosk'it'a'j kaj stimul'it'a'j.

Kial est'iĝ'as tiu disput'o? La elit'o'j de la land'o cel'as instituci'a'n ord'ig'o'n, kiu defend'u ili'a'j'n privat'a'j'n interes'o'j'n kontraŭ la interes'o'j de la pli'mult'o. En la brazila ekzempl'o la koalici'a prezidentismo kaj la Kongres'o kapt'it'a de la ekonomi'a potenc'o lud'as tiu'n rol'o'n. Tamen ankaŭ est'as grand'a klopod'o por la firm'ig'o de la hegemoni'o de la liberal'a pens'manier'o en la societ'o per'e de konstant'a klopod'o persvad'i la loĝ'ant'ar'o'n, ke la situaci'o est'as pli bon'a tia, kia ĝi est'as, ke ne ekzist'as alternativ'o. En ekstrem'a okaz'o la elit'o'j ne hezit'as uz'i per'fort'o'n, kvankam selekt'e aplik'it'a'n.

En'e de kapital'ism'o tiu kapabl'o reg'i la demokrati'o'n ĉiam konserv'iĝ'is en la man'o'j de la privat'a sektor'o, pri kio ĝi ne rezign'as. La amas'inform'il'o'j far'iĝ'is il'o je ties serv'ad'o. La strategi'o konsist'is en konserv'i la demokrati'a'j'n politik'a'j'n struktur'o'j'n formal'e ne tuŝ'ebl'a'j, sed sen ia ajn en'miks'o en la ekonomi'a politik'o.

La liberal'ul'o'j, pli bon'e dir'it'e, la nov'liberal'ul'o'j en tiu konjunktur'o post la “dis'volv'iĝ'em'a prov'o” de 2011, vol'as re'hav'ig'i la gvid'ad'o'n de la ekonomi'a politik'o kaj sub'met'i la ŝtat'o'n al si'a'j privat'a'j interes'o'j. Kontraŭ tiu'j interes'o'j okaz'as la popol'a'j mobiliz'o'j kaj kampanj'o'j, ekzempl'e, por politik'a re'form'o cel'ant'a ŝtat'o'n pli kaj pli publik'a kaj direkt'it'a al ĉies interes'o'j. Tiu'j noci'o'j jam sufiĉ'e montr'as la ec'o'n de la disput'o cel'e al la instituci'a organiz'o.

La ĉef'a disput'o est'as por kor'o'j kaj mens'o'j. La reg'ant'a'j klas'o'j, al'propr'ig'ant'e al si la demokrati'o'n, al'port'ad'is al si, laŭ'long'e de la temp'o, la plej potenc'a'j'n il'o'j'n kaj teknik'o'j'n de komunik'ad'o por streb'e konvert'i si'a'n mondokoncepton en mondokoncepton de la tut'a soci'o kaj sekur'ig'i ĉi ties obe'em'a'n kondut'o'n. La teknik'o'j de propagand'o kaj konvink'o dis'volv'it'a'j de la merkat'o est'as met'it'a'j je dispon'o de tiu'j politik'a'j interes'o'j.

Nu, se la teknik'o'j est'as je ili'a dispon'o kaj la amas'inform'il'o'j est'as en ili'a'j man'o'j, kio do mank'is al la reg'ant'a'j klas'o'j por firm'iĝ'i kiel hegemoni'a'j? Kio permes'is, ke en la last'a'j dek kvin jar'o'j en Sud'amerik'o la reg'ant'a'j klas'o'j iam perd'is la konduk'ad'o'n de la politik'a procez'o?

La kern'a faktor'o est'is la organiz'ad'o kaj la politik'a kler'ig'ad'o ĉe signif'a'j soci'a'j sektor'o'j sub'prem'it'a'j, kiu'j rifuz'is la pasiv'a'n kondut'o'n, al ili destin'it'a'n de la politik'a sistem'o. En la land'o'j de la And'o'j el'star'as la procez'o de indiĝen'a organiz'ad'o en naci'a'j konfederaci'o'j, kiu'j ek'ag'ad'is en la politik'o. En Brazilo la riĉ'ec'o kaj la divers'ec'o de la organiz'aĵ'o'j de la civil'a soci'o, kiu'j est'iĝ'is defend'e de rajt'o'j montr'iĝ'is rimark'ind'a'j, mobiliz'ant'e vast'a'j'n sektor'o'j'n kaj direkt'ant'e si'a'n politik'a'n fort'o'n por la konstru'ad'o kaj elekt'ad'o de la Parti'o de la Labor'ist'o'j (PT).

Du'a faktor'o est'is, ke la popol'a sub'ten'o al la nov'a'j estr'ar'o'j embaras'is la el'pens'ad'o'n de nov'a versi'o far'e de la elit'o'j, per kio ili hav'us kapabl'o'n persvad'i la pli'mult'o'j'n apog'i ili'a'n projekt'o'n de soci'o.

Antaŭ la ne'ebl'ec'o venk'i per la voĉ'o, la elit'o'j ĉi tie en Brazilo decid'is atenc'i kontraŭ la demokrati'o'n per prov'o est'ig'i puĉ'o'n, sub'aĉet'ant'e la Kongres'o'n, mobiliz'ant'e la amas'inform'il'o'j'n por gigant'a kampanj'o kaj, kun apog'o de part'o de la justic'a pov'o, komenc'ant'e mal'kaŝ'a'n milit'o'n kontraŭ la reg'ist'ar'o kaj PT.

Akord'e kun la inter'naci'a kapital'ism'o, kiu re'nov'ig'as la versi'o'n, per kiu re'eĥ'as la Vaŝington'a Inter'konsent'o, la brazila elit'o pren'is kiel rimed'o'n la ekonomi'a'n teror'ism'o'n, katastrof'a'j'n analiz'o'j'n kaj konjekt'o'j'n pri la brazila ekonomi'o,* distord'ant'e real'o'n, laŭ kiu la makro'ekonomi'a'j indik'il'o'j ne montr'is nepr'a'n re'ord'ig'o'n, des mal'pli ke ĝi tiel radikal'e okaz'us. Kaj ĝi propon'is kiel solv'o'n por la kriz'o la sam'a'n politik'o'n de kontrol'o de el'spez'o'j, kiu'n la Inter'naci'a Mon'a Fondus'o (IMF), Eŭrop'a Komision'o kaj Eŭrop'a Centr'a Bank'o trud'is al Greki'o.

*  Vd “Por um Brasil just'o e democrático” (Por pli just'a kaj demokrati'a Brazilo). Dispon'ebl'a en: www.plataformapoliticasocial.org.br.

La sukces'o de la mobiliz'ad'o far'e de la amas'inform'il'o'j en la milit'o kontraŭ la reg'ist'ar'o kaj favor'e al la politik'o'j de re'ord'ig'o est'is pruv'o de la grand'eg'a potenc'o de tiu'j entrepren'o'j de komunik'ad'o. Kaj en la milit'o de la komunik'ad'o, “la kern'a demand'o est'as la elekt'o de la agend'o kaj de la tem'o'j trakt'ot'a'j, la gam'o de permes'at'a'j opini'o'j, la premis'o'j ne'dub'ebl'a'j, kiu'j direkt'as la produkt'ad'o'n de la inform'ad'o kaj la koment'o'j, la mondokoncepto, kiu struktur'as tiu'j'n argument'o'j'n”.*

*  Chomsky, v. cit.

Tamen, kiel atent'ig'as Rancière, la disput'o pri rajt'o'j neniam okaz'as abstrakt'e. Ĝi est'as demand'o de tiu'j, kiu'j ne hav'as, pri io ja konkret'a. Kiam Lul'a lanĉ'is la program'o'n Fome Zero (Nul'a Mal'sat'o), unu el si'a'j unu'a'j administraci'a'j iniciat'o'j, li don'is direkt'o'n al la publik'a agend'o kaj stimul'is la debat'o'n pri la afer'o. Kiam la dekstr'em'a intelekt'ul'ar'o kaj la amas'inform'il'o'j pled'as pri la “neces'o de la re'ord'ig'o” por al'front'i la kriz'o'n, ili direkt'as la politik'a'n debat'o'n al tiu tem'o, kaj ne al ali'a. Kaj la reg'ist'ar'o kaj la maldeskstrularo montr'iĝ'is ne kapabl'a re'bat'i tiu'n agend'o'n. Fakt'e ili asimil'is la konservativ'a'n konjekt'o'n pri la konjunktur'o karakteriz'it'a kiel kriz'a, kaj eĉ la postul'o'n de la re'ord'ig'o.

Kiu sukces'as dikt'i en la publik'a medi'o la tem'o'j'n, kiu'j est'as de si'a interes'o, tiu dev'ig'as la kontraŭ'ul'o'n diskut'i pri ili, lim'ig'as la kverel'o'n al la kamp'o'j de si'a interes'o, prezent'as si'a'n versi'o'n kiel la solv'o'n por la problem'o'j de la land'o.*

*  Chico de Oliveira, “Política num'a er'a de indeterminação: opacidade e reencantamento” (Politik'o en era'o de ne'cert'ec'o). In: Francisco de Oliveira e Cibel'e Saliba Rizek (orgs.), A er'a da indeterminação, Boitempo, São Paulo, 2007.

La fakt'o est'as, ke la dekstr'ul'ar'o ne sukces'is propon'i en Brazilo tut'land'a'n projekt'o'n, sufiĉ'a'n por disput'i la prefer'o'n de la elekt'ant'ar'o en la balot'ad'o de 2014. Ĝi en'fokus'ig'is si'a'n kampanj'o'n je la argument'o de ekonomi'a teror'ism'o kaj la urĝ'o evit'i katastrof'o'n. Kaj atak'is la reg'ist'ar'o'n kaj PT-on, akuz'ant'e ili'n pri ne'kompetent'ec'o kaj korupt'ad'o. Tamen tio ne est'as fenomen'o ekskluziv'a al Brazilo. Ĉie ajn ŝajn'as el'ĉerp'it'a la repertuar'o da log'aĵ'o'j, kiu'j'n la kapital'ism'o propon'as.

Kaj en Brazilo kaj ekster'e oni spekt'as la hard'iĝ'o'n de la politik'a lud'o. La diskurs'o est'as la sam'a. Tie ĉi fam'a'j nov'liberal'a'j ekonomik'ist'o'j publik'e asert'as per'e de la brazila gazet'ar'o, ke nepr'as okaz'ig'i la recesi'o'n kaj la sen'labor'ec'o'n por mal'alt'ig'i la kost'o'n de la labor'o. Jen milit'deklar'o kontraŭ la labor'ist'o'j.

Kun la Kongres'o sub la reg'ad'o de la grand'a'j entrepren'ist'o'j kaj kun la dub'o pri la legitim'ec'o de la politik'a sistem'o, inkluziv'e de la parti'o'j, la brazila demokrati'o fal'as en danĝer'o'n. Signif'a part'o de la loĝ'ant'ar'o ne sent'as si'n reprezent'at'a en si'a'j interes'o'j, kaj tia'manier'e est'iĝ'as pretekst'o'j por la aper'o de nov'a ond'o konservativ'a kaj de nov'a'j mal'toler'em'a'j fi'ag'o'j en la soci'o, kiel trov'i la rimed'o'n de la privat'a venĝ'o kaj kulp'ig'i la mal'riĉ'ul'o'j'n pro la per'fort'o en la soci'o.

La versi'o'j de la dekstr'ul'ar'o hav'as la monopol'o'n sur la konservativ'a'j amas'inform'il'o'j, incit'ant'e grand'a'n part'o'n de la loĝ'ant'ar'o kulp'i la reg'ist'ar'o'n pro kriz'o kre'it'a de la ekonomi'a potenc'o. Ili'a'j special'ist'o'j pri la influ'o de la publik'a opini'o invent'as la konven'a'j'n iluzi'o'j'n, tro'simpl'ig'o'j'n afekci'e potenc'a'j'n, kiu'j atribu'as al la reg'ist'ar'o kaj al PT la korupt'ad'o'n, la “fuŝ'a'n administr'ad'o'n”, la risk'o'n de sen'labor'ec'o, la inflaci'o'n, la perd'o'n de la aĉet'pov'o en part'o de la loĝ'ant'ar'o.

La urugvaj'an'o Aram Aharonian, fond'int'o de TeleSur, avert'as: “Ni viv'as en plen'a kultur'a batal'o: la milit'o por la impon'o de kolektiv'a'j iluzi'o'j efektiv'iĝ'as per'e de il'o'j kibernetik'a'j, aŭd'o'vid'a'j kaj gazet'ar'a'j... Tem'as pri konstant'a'j ruz'aĵ'o'j, notic'o'j... kiu'j ne hav'as kun'tekst'o'n, sed kiu'j sukces'as ŝok'i la kolektiv'o'n kaj jam est'is uz'at'a'j por mal'stabil'ig'i la popol'a'j'n reg'ist'ar'o'j'n de Latin'amerik'o”.*

*  Frederico Füllgraf, “Ataque midiático à democracia e a'os projetos nacionais” (Atak'o de la amas'inform'il'o'j al la demokrati'o kaj al la naci'a'j projekt'o'j), Rev'ist'a Adusp, dez. 2015.

“La amas'inform'il'o'j jam ne al'pren'as la okaz'aĵ'o'j'n. Ĝi gener'as versi'o'j'n kaj prov'as trans'form'i ili'n en ver'aĵ'o'n”, avert'is la soci'olog'o Laymert Garcia dos Santos.* Laŭ tiu profesor'o, la afer'o est'as tia'manier'e grav'a, ke la rilat'o inter ver'o kaj mensog'o, inter ver'o kaj fikci'o est'as tut'e sku'it'a. “Ni ating'is punkt'o'n, en kiu ŝtel'ist'o'j kri'as “kapt'u ŝtel'ist'o'n” por ne ŝtel'ist'o'j. Kaj la tromp'o efik'as! Est'as gigant'a invers'ig'o de valor'o'j”, ironi'is li.

*  Professoro de la Departement'o de Soci'ologi'o de Unicamp kaj membr'o de la Centr'o de Stud'o'j pri Rajt'o'j kaj Civit'an'ec'o de USP [Universitat'o de San-Paŭlo]. Vid'i “ um'a operação de enfeitiçamento em curso” (Sur'voj'as fetiĉ'a operaci'o), Carta Maior, 17 nov. 2015.

La disput'o inter mal'simil'a'j vizi'o'j pri demokrati'o konkret'iĝ'as en la disput'o pri versi'o'j kaj per la disput'o pri la publik'a agend'o. Est'as task'o de la civit'an'ec'o for'bat'i, mobiliz'ant'e si'a'j'n kolektiv'o'j'n, la manipul'ad'o'n kaj la reg'ad'o'n, kiu'n la amas'inform'il'o'j trud'as al ni'a soci'o; est'as intelekt'a task'o si'n'defend'i, kio en'ten'as la demand'o'n ĝis nun ne tuŝ'it'a'n pri la demokrati'ig'o de la amas'inform'il'o'j, kaj propon'i pozitiv'a'n agend'o'n por la soci'o.

Silvi'o CACCIA Bav'a.

Tiu ĉi artikol'o est'as traduk'it'a el la portugal'a “Retomando o fi'o da meada”, ĉef'artikol'o de januar'o 2016, Le Monde Diplomatique Brasil.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Risk'o'plen'a referendum'o en Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o

Ĉu la eŭrop'a Parlament'o est'as ver'e la solv'o?

Ĉiu'j akord'iĝ'as por publik'e mal'laŭd'i la demokrati'a'n deficit'o'n de la Eŭrop'a Uni'o, sed la propon'at'a'j respond'o'j diverĝ'as. Laŭ iu'j, el'star'as prioritat'o: pli'fortik'ig'i la pov'o'n de la Parlament'o.

PRIDEMANDITAJ pri ties demokrati'a deficit'o, la sub'ten'ant'o'j de la Eŭrop'a Uni'o hav'as ĝeneral'e pret'a'n respond'o'n: la eŭrop'a Parlament'o. Ili sub'strek'as, ke, je ĉiu etend'iĝ'o de la prerogativ'o'j de la Komision'o respond'as “kompens'a” kresk'o de la pov'o'j de la strasburga asemble'o, kadr'e de la “kun'decid'ad'o”. Sed pri kio tem'as? La kun'decid'ad'o, kiu est'as la ordinar'a leĝ'don'a procedur'o, fakt'e cel'as cement'i la inter'konsent'o'n inter la Komision'o (kiu sol'a rajt'as propon'i eŭrop'a'j'n direktiv'o'j'n (leĝ'o'j'n) kaj regul'ar'o'j'n), la Parlament'o (kiu rajt'as amend'i ili'n) kaj fin'e la Konsili'o de la Eŭrop'a Uni'o (inter'ŝtat'a instanc'o sen kiu neni'u decid'o pov'as est'i adopt'it'a). Sed real'e, kaj resum'e, la Parlament'o dispon'as nur pri du elekt'ebl'a'j ag'manier'o'j: ĉu propon'i akcept'ebl'a'j'n amend'o'j'n, ĉu kontent'iĝ'i est'i ignor'at'a.

Funkci'ig'ant'a'j la Parlament'o'n kaj do la kun'decid'o'n, est'as la gvid'ant'o'j de la ĉef'a'j politik'a'j grup'o'j: la eŭrop'a popol'a Parti'o (PPE, dekstr'a centr'o) kaj la progres'em'a Alianc'o de la social'ist'o'j kaj demokrat'o'j (S&D, mal'dekstr'a centr'o). Tiu'j du grup'o'j est'is kre'it'a'j dum la unu'a'j jar'o'j de la eŭrop'a konstru'ad'o. En la 1980-aj jar'o'j, Eg'o'n Klepsch, ĉe la kap'o de la PPE, kaj Rudi Arndt, gvid'ant'o de la social'demokrat'o'j, est'is veteran'o'j de la german'a politik'a viv'o; ili konstru'is en Strasburgo spec'o'n de Grosse Koalition, oleum'it'a per jar'o'j da spert'iĝ'o kaj strategi'o de okup'ad'o, far'e de la german'o'j, de la ŝlos'il'a'j posten'o'j sin'e de la parlament'a'j grup'o'j. En la Parlament'o, la distribu'o de la sid'lok'o'j laŭ land'o'j de'pend'as de la dimensi'o de la loĝ'ant'ar'o. Konsekvenc'e, la deleg'it'ar'o'j de la grand'a'j parti'o'j de la plej loĝ'at'a'j ŝtat'o'j — ekzempl'e German'uj'o — est'as plej nombr'a'j. Pro ili'a komfort'a kun'a pli'mult'o, ĉio, kio'n la PPE kaj S&D aprob'as est'as aŭtomat'e balot-aprob'it'a. La konferenc'o, kiu kun'ig'as la grup-gvid'ant'o'j'n do far'iĝ'is la ver'a komand'o'centr'o de la strasburga asemble'o: ĝi fiks'as la rendevu'o'j'n de la du'dek parlament'a'j komision'o'j (fiŝ'ad'o, bred'ad'o, konkurenc'o, financ'o, ekonomi'o, ktp.), kiu'j redakt'as la amend'o'j'n al la tekst'o'j de la Komision'o. Tiu fakt'o ceter'e ne est'as ignor'at'a de la lobi'ist'o'j de la inter'naci'a'j entrepren'o'j, nek de tiu'j, mal'pli grand'skal'e, de la sindikat'o'j kaj ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j.

Post kiam la komision'o'j akord'iĝ'is pri amend'o, tiu hav'as ĉiu'j'n ŝanc'o'j'n est'i adopt'it'a de la Parlament'o en plen'a sesi'o. La parti'estr'o'j prezent'as ĝi'n al la Komision'o kaj al la Konsili'o cel'e prepar'i fin'a'n inter'konsent'o'n. Tiu ĉi dinamik'o ceter'e baz'iĝ'as sur la konven'ec'o kaj ĝentil'ec'o de ĉiu'j: la sol'a ebl'a opon'o-strategi'o konsist'as long'ig'i la kun'ven'o'j'n, sed oni des pli facil'e rezign'as pri ĝi, ke ĝi est'as konsider'at'a mal'ĝentil'a en tiu et'a bon'eduk'it'a mond'o.

Kiam mal'simil'a'j fort'o'j ek'aper'as (la mal'dekstr'o kaj la Verd'ul'o'j en la 1980-aj jar'o'j, la “europ-skeptik'a'j” mov'ad'o'j en la 1990-aj jar'o'j), oni donac'as al ili mon'o'n, ofic'ej'o'j'n kaj dung'it'ar'o'n. La cel'o? Instig'i ili'n fand'iĝ'i en la lud'o'n de la politik'a'j grup'o'j, kie ili'a rol'o est'os proporci'a al ili'a nombr'o. Tiel la ribel'ul'o'j mild'e absorb'iĝ'as en la parlament'a'j'n mekanism'o'j'n de neŭtral'iĝ'o kaj malpolitikiĝo.

Prov'o'j ignor'i la serĉ'o'n de inter'konsent'o aper'as en la 1990-aj jar'o'j. La mal'dekstr'a centr'o (social'demokrat'o'j kaj radikal'ul'o'j) tiam ĝu'as mal'grand'a'n avantaĝ'o'n (nombr'o da sid'lok'o'j) kompar'e kun la PPE. Grup'estr'o, la franc'a social'ist'o Je'a'n-Pierre Cot, kies post'e'ul'o est'os en 1994 la brit'a labor-parti'a Pauline Green, tiam prov'as mobiliz'i la “progres'em'a'n pli'mult'o'n” de la Parlament'o favor'e al social'a Eŭrop'o, kiu defend'u la rajt'o'j'n de la labor'ist'o'j. Sed, stumbl'ant'e sur la logik'o de la konverĝ'o-kriteri'o'j de la Maastricht-traktat'o sub'skrib'it'a en 1992, kiu aŭtomat'e avantaĝ'as la mastr'a'j'n interes'o'j'n, li spert'as neniu'n konkret'a'n venk'o'n. Kaj, kiam ili'a'j parti'o'j konsist'ig'as la reg'ist'ar'o'n en Brit'uj'o kaj en German'uj'o, la deleg'it'ar'o'j de la Labor'parti'o kaj de SPD konsider'ind'e kviet'iĝ'as en la eŭrop'a Parlament'o: la ambici'o konstru'i “social'a'n Eŭrop'o'n” mal'sukces'is.

POst'e, la defend'o, far'e de la Verd'ul'o'j, de la korupt'it'a'j komisar'o'j de la mal'dekstr'a centr'o re'turn'iĝ'as kontraŭ ili, kaj rezult'ig'as en mart'o 1999 la demisi'o'n de la Komision'o prezid'at'a de s-ro Jacques Santer. Okaz'e de la elekt'o'j de 1999, la PPE pli'fort'ig'as si'a'n pozici'o'n en la Parlemento kaj, ek'de 2004, la Grosse Koalition re'ven'as. Ĝi est'as prezent'at'a kiel la plej bon'a rimed'o ig'i la Asemble'o'n de'nov'e “reg'ebl'a” laŭ la tre signif'a esprim'o de unu el la plej alt'a'j funkci'ul'o'j de la instituci'o*.

*  Juli'a'n Priestley kaj Stephen Clark, Europes Parliament: People, Places, Politics, John Harper Publishing, Londono, 2012.

Laŭ'grad'e kiam la program'o'j de la grand'a'j parti'o'j pri'labor'is preskaŭ plen'a'n kun'fand'iĝ'o'n, la naci'a'j asemble'o'j de la membr'o-land'o'j de la Uni'o far'iĝ'is pli kaj pli ferm'it'a'j al la postul'o'j de la loĝ'ant'ar'o. Sed la eŭrop'a Parlament'o est'as ĉampion'o rilat'e ne'tra'vid'ebl'o'n. Ĝi neniam kompren'as si'a'n respond'ec'o'n front'e al la civit'an'o'j, sed nur front'e al la ali'a'j eŭrop'a'j instituci'o'j — kio'n ilustr'as la neces'o ating'i inter'konsent'o'n kun la Komision'o kaj la Konsili'o por ke amend'o far'iĝ'u efik'a. Neniam la gvid'ant'o'j de politik'a'j grup'o'j dev'as raport'i al la aktiv'ul'o'j de si'a'j parti'o'j; ili ne est'as eks'ig'ebl'a'j, kaj ili'a'j sid'lok'o'j est'as garanti'at'a'j. Unu'vort'e, ili ĝu'as sistem'o'n pli simil'a'n al tiu de la alt'rang'ul-parti'o'j de la 19-a jar'cent'o ol al tiu de la amas'parti'o'j de la 20-a jar'cent'o.

La rol'o de la Parlament'o dum la kriz'o de la eŭr'o'zon'o en 2008 perfekt'e ilustr'is tiu'n evolu'o'n. Ĉe la kap'o de la tiam'a Grosse Koalition, s-ro'j Joseph Daul (PPE) kaj Mart'in Schulz (S&D) ating'is, ke la Parlament'o don'u si'a'n garanti'o'n al la nask'o de la plej aŭtokrati'a'j form'o'j de reg'ad'o, facil'ig'ant'e adopt'o'n de skandal'a'j decid'o'j*. Tio ne mal'help'is ili'n post'e si'n prezent'i kiel defend'ant'o'j'n de la popol'o, publik'e kritik'ant'e mank'o'j'n de la direktiv'o'j, aŭ labor'ant'e por lim'ig'i la bonusojn de la bank'ist'o'j. Si'n'ten'o sufiĉ'e kuraĝ'a por feliĉ'ig'i jam sub'met'it'a'n gazet'ar'o'n.

*  Vd. Philippe Lamberts, “La thérapie de choc de l’opacité”, Le Monde diplomatique, oktobr'o 2015.

Tre grav'a instituci'o, la eŭrop'a Parlament'o, kie sid'as 751 deput'it'o'j, okup'as unu milion'o'n da kvadrat'metr'o'j en Bruselo kaj labor'ig'as ĉirkaŭ 10 000 funkci'ul'o'j'n, konsil'ist'o'j'n kaj traduk'ist'o'j'n. Akumul'int'a konsider'ind'a'n ofic'ej'a'n are'o'n, ĝi de nun dediĉ'as mult'a'n energi'o'n al du prioritat'o'j, komun'a'j al ĉiu'j instituci'o'j: la pli'vast'ig'o de si'a rezerv'it'a influ'zon'o kaj la kresk'o de si'a influ'o. La team'o de spert'eg'a'j funkci'ul'o'j, kiu konsist'ig'as la komision'o'n de la konstituci'a'j afer'o'j de la Parlament'o, ne hav'as ali'a'n rol'o'n ol zorg'i pri tio, eĉ se, signif'o'plen'a fakt'o, ĝi'a ag'ad'o trov'as neniu'n eĥ'o'n ekster ĝi'a'j mur'o'j.

Por la elekt'it'o'j kaj la defend'ant'o'j de la Parlament'o, la aŭtokrati'a turn'iĝ'o de Eŭrop'o de'post la komenc'o de la kriz'o ofert'as valor'eg'a'n okaz'o'n: la okaz'o'n por prezent'i ĝi'n kiel unik'a'n ag'ant'o'n sufiĉ'e legitim'a'n por kompens'i la potenc'o'n don'it'a'n al la “tri'op'o” - Eŭrop'a Centr'a Bank'o (ECB), Eŭrop'a Komision'o kaj Inter'naci'a Mon-Fondus'o (IMF)-, la pli'fort'iĝ'o'n de la Komision'o kaj la fakt'a'n domin'ad'o'n de la german'a kancelier'in'o.

Tiu influ-strategi'o aplik'iĝ'is en 2014, okaz'e de la kampanj'o cel'ant'a promoci'i la eks'a'n ĉef'ministr'o'n de Luksemburgo, Je'a'n-Claude Juncker, al la posten'o de prezid'ant'o de la Komision'o. Mal'oft'e la eŭrop'a jur'o est'is tiom mal'bon'e traktat'a. La traktat'o'j ja plan'as, ke la prezid'ant'o est'as elekt'at'a de la eŭrop'a Konsili'o (ŝtat'estr'o'j kaj reg'ist'ar'estr'o'j); la Parlament'o pov'as ĉu konfirm'i tiu'n decid'o'n, ĉu uz'i si'a'n veto'rajt'o'n. Sed la gvid'ant'o'j de la politik'a'j grup'o'j de la Parlament'o insist'is elekt'i la prezid'ant'o'n de la Komision'o, uz'ant'e etend'ig'it'a'n interpret'ad'o'n de la Lisbon'a traktat'o. Tiu ĉi preciz'ig'as ja, ke la Konsili'o dev'as “pren'i en konsider'o” la rezult'o'j'n de la eŭrop'a'j elekt'o'j por far'i si'a'n elekt'o'n. La politik'a'j grup'o'j tiam el'labor'is sistem'o'n de Spitzenkandidaten (“favor'at'o'j”), konsider'ant'e, ke la kandidat'o de la grup'o kiu ricev'is pli'mult'o'n da voĉ'o'j ĉe la eŭrop'a'j elekt'o'j de 2014 est'os plej legitim'a por gvid'i la Komision'o'n. Kvankam la estr'o'j de la mal'dekstr'a centr'o (s-ro Schulz), de la liberal'ul'o'j (s-ro Guy Verhofstadt) kaj de la Verd'ul'o'j (s-ro Daniel Cohn-Bendit) ankaŭ al'port'is fortik'a'n sub'ten'o'n al s-ro Juncker, la domin'ad'o de la PPE, plej'mult'a parti'o kun 221 deput'it'o'j, est'is jam cert'a.

EN Mart'o 2014, la PPE kun'ven'int'a en Dublino por la antaŭ'elekt'o'j, elekt'is do s-ro'n Juncker kiel si'a'n kandidat'o'n al la prezid'ant'ec'o de la Komision'o. Ĝi ver'ŝajn'e intenc'is tiel rekompenc'i mal'nov'a'n amik'o'n. Tiu eminent'a fak'ul'o pri la’inter'amik'a subhelpo’ gvid'is la Eŭr'o'grup'o'n dum la kriz'o de 2008 kaj okup'is dum preskaŭ du'dek jar'o'j la posten'o'n de ĉef'ministr'o de Luksemburgo, fam'a pro la indulgismo de si'a financ'a sistem'o kaj pro tio ke ĝi permes'as al la inter'naci'a'j firma'o'j'n ne pag'i societ'o-impost'o'j'n. S-ro Juncker dev'is demisi'i en juli'o 2013 ĉar oni akuz'is li'n est'i kaŝ'int'a la skandal'o'j'n rilat'a'j'n al la Serv'o pri sekret'a inform'ad'o de Luksemburgo (SREL): kontraŭ'leĝ'a spion'ad'o, tra'lik'o de konfidenc'a'j inform'o'j por komerc'a'j cel'o'j, sistem'a korupt'ad'o kaj aranĝ'o'j, kiu'j simil'as al tiu'j de Gladio*. Mez'e de la 1980-aj jar'o'j, seri'o de bomb'a'j atenc'o'j est'is direkt'it'a'j al publik'a'j konstru'aĵ'o'j por kresk'ig'i la politik'a'n streĉ'ec'o'n kaj nutr'i tim'o'n de la “ruĝ'ul'o'j”. Pri tio respond'ec'as laŭ'dir'e la reĝ'a famili'o, kiu gangren'as ĉi tiu'n pitoresk'a'n et'a'n ŝtat'o'n. La SREL posed'as son'registr'aĵ'o'n, kiu datum'as de la komenc'o de la 2000-aj jar'o'j, en kiu s-ro Juncker diskut'as kun la Grand'duk'o Henri pri la respond'ec'o de li'a frat'o, princ'o Je'a'n, en la atenc'o'j. Tiu'j mal'kaŝ'o'j okaz'is komenc'e de 2013, sekv'e de parlament'a enket'o konduk'it'a par'el'el'e kun la proces'o — long'temp'e prokrast'it'a — de jun'a'j polic-oficir'o'j kulp'ig'it'a'j pri la skandal'o de la Bommeleeër*.

*  Gladio est'is la nom'o de la sekret'a europa arme'o kre'it'a en 1948 far'e de la Nord-Atlantik'a Traktat'o-Organiz'o.
*  Bommeleeër: luksemburga esprim'o, kiu signif'as “bomb'o-metisto”. Vd. Luxpol, “What led to early elections in Luxembourg?”, 17-a de juli'o 2013, luxpol.wordpress.com

Post la eŭrop'a'j elekt'o'j de maj'o 2014, rest'is kelk'temp'a ne'cert'ec'o: Ĉu la Parlament'o sukces'os trud'i si'a'n kandidat'o'n, mal'respekt'ant'e la eŭrop'a'j'n traktat'o'j'n? Sed oni neniam dub'is pri kiu fin'e decid'os. En la post-2011-a Eŭrop'o, mark'it'a de la aplik'ad'o de la Lisbon'a traktat'o kaj de la re'form'o'j adopt'it'a'j por front'i la financ'a'n kriz'o'n, est'is evident'e, ke nur la german'a kancelier'in'o pov'as decid'i ĉu la velk'int'a Spitzenkandidat de la PPE far'iĝ'os, aŭ ne, prezid'ant'o de la plej potenc'a eŭrop'a instituci'o. Neni'u ŝajn'is mir'i, ke la parol'o de s-in'o Merkel tiel akir'is kvazaŭ leĝ'o'fort'o'n sin'e de la Uni'o.

La decid'o'n de la kancelier'in'o ne motiv'is la zorg'o defend'i la naci'a'n german'a'n interes'o'n — kiu komand'us, ekzempl'e, ke Brit'uj'o rest'u en la Uni'o kiel konservativ'a fort'o apud German'uj'o, dum la nom'um'o de s-ro Juncker feliĉ'ig'is la eŭrop-skeptik'ul'o'j'n. Tiu decid'o est'is klar'ig'it'a de la situaci'o de ŝi'a parti'o, la Krist'an-Demokrat'a Uni'o (CDU). En German'uj'o, ideologi'a koalici'o kun'ig'ant'a la gazet'ar-grup'o'n Springer, la social-demokrat'a'n Parti'o'n (SPD) kaj la filozof'o'n Jürgen Habermas sci'ig'is, ke est'us skandal'o, se la posten'o ne est'us don'it'a al s-ro Juncker. Laŭ la last'a reprezent'ant'o de la Frankfurta skol'o, ne nom'um'i tiu'n hont'o-kovr'it'a'n hom'o'n prezid'ant'o de la Komision'o ja signif'us “mort'ig'i la eŭrop'a'n projekt'o'n*. Post opinienketado, s-in'o Merkel ĝust'ig'is si'a'n politik'a'n lini'o'n, tiel ke ŝi rikolt'u la frukt'o'j'n de la kampanj'o de la Springer-grup'o: ŝi al'port'is si'a'n efik'a'n sub'ten'o'n la 30-an de maj'o 2014 al s-ro Juncker; tiu est'is post'e elekt'it'a de la eŭrop'a Konsili'o, kun kvalifik'a pli'mult'o, la 27-an de juni'o 2014.

*  “Jürgen Habermas im Gespräch:Europa wird direkt ins Herz getroffen”, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 29-a de maj'o 2014.

Tiam okaz'is la publik'ig'ad'o de valor'a'j dokument'o'j, kiu'j detal'ig'is la miliard'o'j'n da dolar'o'j da impost-rabat'o'j donac'it'a'j de Luksemburgo, kun aprob'o de s-ro Juncker, al la inter'naci'a'j entrepren'o'j en Eŭrop'o. Sen montr'i iu'n ajn dub'o'n, la pli'mult'o de la deput'it'o'j voĉ'don'is tamen por li la 16-an de juli'o 2014: kun 422 voĉ'o'j, la eks'a ĉef'ministr'o de Luksemburgo kun'ig'is pli larĝ'a'n voĉ'don'ant'ar'o'n ol la nur'a'n PPE. S-ro Juncker ja est'as ni'a prezid'ant'o”, anonc'is la social-demokrat'o Schulz, antaŭ ol est'i mem re'elekt'it'a ĉe la kap'o de la Parlament'o.

ASERTI, Ke tiu ekster'leĝ'a povokaptado de la Parlament'o signif'as demokrat'ig'o'n, est'us defi'o al prudent'o. S-ro Juncker ne est'as respond'ec'a front'e al la eŭrop'a voĉ'don'ant'ar'o, nek front'e al la voĉ'don'ant'o'j, kiu'j voĉ'don'is por dekstr'o'centr'a'j kandidat'o'j. Li fakt'e respond'ec'as nur front'e al tiu, kiu decid'is pri li'a nom'um'ad'o: la german'a kancelier'in'o. Atest'as pri tio la dis'don'o de la posten'o'j sin'e de ĝi'a nov'a Komision'o, kaj la memdecidita kre'ad'o de special'a'j vic'prezid'ant'o'j, ĉiu'j vigl'a'j defend'ant'o'j de mal'abund'o-politik'o, sam'e kiel la german'a ministr'o pri financ'o'j, Wolfgang Schäuble.

La eŭrop'a unuiĝema mal'dekstr'o est'us dev'int'a pli serioz'e pri'pens'i antaŭ ol legitim'i tia'n operaci'o'n, elekt'ant'e si'a'n propr'a'n kandidat'o'n, s-ro'n Alexis Tsipras, por la prezid'ant'ec'o de la Komision'o. Part'o'pren'i en balot'a procez'o kaj zorg'i labor'i por trans'naci'a solidar'ec'o est'as unu afer'o; ja tut'e ali'a est'as akredit'i la ide'o'n, ke la Parlament'o ig'as la Uni'o'n pli demokrati'a. Ĝi tut'simpl'e ne hav'as rimed'o'j'n tio'n far'i. Organiz'it'a ĉirkaŭ la kun'decid'o-procez'o, ĝi sen'ig'as Eŭrop'o'n pri tio, kio'n ĉiu demokrati'o plej bezon'as: opozici'o.

Susan WATKINS


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Agoni'o de la social'demokrati'o

La era'o de koler'o'j

La Persist'a mal'popular'ec'o de la franc'a'j social'ist'a'j gvid'ant'o'j ne est'as naci'a escept'o, kiu'n oni pov'us atribu'i al mal'bon'a evolu'o de la dung'o aŭ al la sistem'a ne'ad'o de la princip'a'j ideal'o'j de la mal'dekstr'o. La el'ĉerp'iĝ'o de ideologi'a cikl'o, kiu'n antaŭ du'dek jar'o'j per la “tri'a voj'o” en'karn'ig'is s-ro'j William Clinton, Anthony Blair, Felipe González, Dominique Strauss-Kahn, Gerhard Schröder, observ'ebl'as ankaŭ en Uson'o kaj en la plej mult'a'j eŭrop'a'j land'o'j.

Sed tiu mal'sukces'o de dum long'a temp'o triumf'ant'a social'liberal'ism'o profit'ig'as ne nur ankoraŭ pli dekstr'a'j'n fort'o'j'n. Ĝi est'as sufiĉ'e freŝ'dat'e akompan'at'a de re'nask'iĝ'o de kontest'a mov'ad'o, kies ide'o'j'n oni nom'is preter'pas'it'a'j, arĥaiĝintaj, for'bala'it'a'j de la tut'mond'iĝ'o, de la fleks'ebl'iĝ'o, de la nov'a'j teĥnik'o'j vid'u la artikol'o'n de Thomas Frank). De la uson'a'j universitat'o'j tra Madrido kaj Barcelono ĝis la londonaj antaŭ'urb'o'j, tiu sen'kompleks'a mal'dekstr'o dispon'as nun pri politik'a'j help'o'j. Kaj ĝi kelk'foj'e kuraĝ'as nom'i si'a'j'n mal'amik'o'j'n: la sub'jug'ad'o de la produkt'ad'rimed'o'j far'e de la kapital'o (vid'u la artikol'o'n de Frédéric Lord'o'n), la potenc'o de la komunik'il'o'j, la super'potenc'o de la financ'o. Kompren'ebl'e, la ribel'ul'o'j est'as ankoraŭ mal'fort'a antaŭ'sign'o. Sed en epok'o, en kiu la ekstrem'dekstr'o oft'e okup'as la rol'o'n de port'ant'o de ĉi'a'j koler'o'j, tiu esper-bril'et'o pov'as est'ont'ec'e for'pren'i de ĝi almenaŭ part'o'n de tiu rol'o.

Est'as Klar'e, ke la social'liberal'ul'o'j ne hav'as ŝanc'o'n. En la somer'o de 2015, help'e de s-in'o Angel'a Merkel, ili far'is al la grek'a'j gvid'ant'o'j de SIRIZO halt'ig'a'n paf'ad'o'n por dev'ig'i ili'n al'iĝ'i al ili'a tend'ar'o. Ili pens'is ke per tio ili nul'ig'is ĉi'a'n opozici'o'n ĉe si'a mal'dekstr'a flank'o. Post'e, unu post la ali'a, aper'is s-ro'j Jeremy Corbyn en Brit'uj'o kaj Bernie Sanders en Uson'o. Ili mobiliz'as aprez'ind'a'n part'o'n de la si'a'land'a jun'ul'ar'o kaj sam'temp'e re'valor'ig'as la politik'a'n batal'o'n kaj cert'a'j'n el la kontraŭ'kapital'ism'a'j aspir'o'j, kiu'j'n la “tri'a voj'o” esper'is en'ter'ig'i.

Al tiu sen'iluzi'iĝ'o al'don'iĝ'as krom'a. Neniam la social'liberal'ul'o'j tiom komplet'e kaj tiom ne're'vok'ebl'e kapitulac'is antaŭ la postul'o'j de la mastr'ar'o, kun la iluzi'o ricev'i kompens'e la kre'ad'o'n de kelk'a'j dung'o'j kaj nov'a'n mandat'o'n por la potenc'o. Ankaŭ tio fiask'is: la mastr'ar'o en'poŝ'ig'as, kaj la konjunktur'o mal'bon'iĝ'as. Pli mal'bon'e, dum la ekonomi'o kaj la mond'a financ'o de'nov'e blok'iĝ'as, la ĉef'a'j nov'liberal'a'j dogm'o'j, adopt'it'a'j jam de tri'dek jar'o'j de la eŭrop'a'j social'liberal'ul'o'j, est'as nun sen'valid'ig'it'a'j de si'a'j origin'a'j arĥitekt'o'j.

Ĉar tiu afer'o okaz'is sen'bru'e, la dekstr'o, la liberal'a mal'dekstr'o kaj la grand'a'j komunik'il'o'j pov'as ŝajn'ig'i ke ili neni'o'n rimark'is kaj sekv'i si'a'n stel'o'n kiu gvid'as ili'a'j'n paŝ'o'j'n ĉiu'foj'e kiam ĉio ĉirkaŭ ili fuŝ'iĝ'as: kontraŭ la merkat'a kriz'o - merkat'a'j rimed'o'j.*

*  Vd “Le naufrage des dogmes libéraux” kaj “A crise du marché, remèdes de marché”, Le Monde diplomatique, respektiv'e oktobr'o 1998 kaj septembr'o2002.

Tamen la ne'efik'ec'o de ili'a'j kutim'a'j talisman'o'j - mal'alt'ig'o de impost'o'j kaj de soci'a'j kotiz'o'j, pli grand'a mal'abund'o, etend'o de la liber'komerc'o - far'iĝ'is evident'a. Kaj la senmistifikado de centr'a'j element'o'j de tiu kred'o nun kre'is intern'a'j'n mal'amik'o'j'n.

Mal'fort'ig'i la sindikat'o'j'n, mal'munt'i la labor'leĝ'o'n, tio dev'is liber'ig'i la entrepren'em'o'n kaj ebl'ig'i fleks'iĝ'em'o'n. Du ekonomikitoj de la Inter'naci'a Mon-Fondus'o (IMF) antaŭ ne'long'e konced'is, ke la rezult'o de tiu politik'o — long'temp'e defend'it'a de la IMF — est'is ĉef'e la pli'grand'ig'o de la mal'egal'ec'o'j.

Nu, Ronald Re'ag'a'n kaj post'e François Mitterrand rekomend'is, ke neces'as mal'alt'ig'i la impost'o'j'n por re'lanĉ'i la ekonomi'o'n.* Solen'e deklar'it'a de s-ro Hollande dum li'a gazet'ar'a konferenc'o de la 13-a de novembr'o 2012, tiu “politik'o de propon'o” dev'is, laŭ li, krom'e efik'i favor'e al la publik'a bilanc'o. Bedaŭr'ind'e, la brit'a semajn'ul'o The Economist, la bibli'o de la mond'a liberal'ism'o, ĵus konced'is, tamen iom hont'e, ke “la antaŭ'dir'o'j, laŭ kiu'j la mal'alt'ig'o de la impost'o'j gener'as sufiĉ'e da kresk'o por est'i mem'financ'at'a, ŝajn'as hodiaŭ iom'et'e sen'respond'ec'a”.* Tri'dek jar'o'j da nov'liberal'a gurd'ad'o for'ĵet'it'a'j ...

*  François Mitterrand, la 15-an de septembr'o 1983: “Trop dimpôts, pas dimpôts. On asphyxie l’économie, on lim'it'e la production, on lim'it'e les énergies. Je veux absolument qu’on amorce la décrue.” [“Tro da impost'o'j, neni'a'j impost'o'j. Oni sufok'as la ekonomi'o'n, oni lim'ig'as la produkt'ad'o'n, oni lim'ig'as la energi'o'j'n. Mi absolut'e vol'as ke oni komenc'u mal'alt'ig'i ili'n.”].
*  “Be serious [“Est'u serioz'a”], The Economist, Londono, 2-an de januar'o 2016.

Tamen, kiel oni jam pov'is atend'i, tio ne mal'instig'as la dekstr'a'j'n kandidat'o'j'n por la ven'ont'a'j elekt'o'j du'obl'ig'i la vet'aĵ'o'n. Kial ili rezign'us pri tio, en Franc'uj'o, dum ankaŭ s-ro Hollande ne ĉes'as regal'i la entrepren-ĉef'o'j'n per frand'aĵ'o'j? Kaj krom'e, kiam la elekt'a sort'o de prezid'ant'o de la respublik'o kaj de li'a parti'o ŝajn'as est'i jam fiks'it'a, tio kuraĝ'ig'as la frand'em'o'n, akr'ig'as la apetit'o'j'n. Sekv'e, s-ro Sarkozy plan'as “impost'a'n kontraŭ-ŝok'o'n” kun sam'temp'a 10-el'cent'a mal'alt'ig'o de la impost'o por en'spez'o kaj for'ig'o de tiu por riĉ'aĵ'o'j (ISF). S-ro'j François Fillon kaj Alain Juppé akcept'as tiu'n last'a'n propon'o'n kaj ankaŭ tiu'n de masiv'a mal'alt'ig'o de la publik'a'j el'spez'o'j. Spit'e al amas'a sen'labor'ec'o, al kri'ant'a'j bezon'o'j je ekip'ad'o pri la transport-ret'o'j de la region'o Île-de-Franc'e, (40 el'cent'o'j de la trak'o'j kaj 30 el'cent'o'j de la trakŝanĝiloj est'as pli ol tri'dek'jar'a'j) kaj al interez'kvot'o proksim'a de nul'o. Por ating'i si'a'n cel'o'n, ili propon'as nul'ig'i dung'o'j'n de ofic'ist'o'j, mal'alt'ig'i la pag'o'j'n al sen'labor'ul'o'j kaj ne plu re'pag'i kelk'a'j'n medicin'a'j'n el'spez'o'j'n de ekster'land'an'o'j. Resum'e, al la diabl'o la pent'o'j'n de la nov'liberal'a'j medikament-prepar'ej'o'j, kiam ili ne respond'as al la interes'o de la privilegi'ul'o'j kaj al la “recept'o'j”, al kiu'j la social'liberal'ism'o mem al'iĝ'is.

La rifuz'o de la herez'a'j rekomend'o'j far'iĝ'as eĉ ankoraŭ pli nepr'a, ĉar la mal'ben'o de la fak'ul'o'j frap'as ankaŭ la kor'o'n de la sistem'o, la punkt'o'n, en kiu la ekstrem'o'j de dekstr'a'j kaj mal'dekstr'a'j liberal'ul'o'j kun'iĝ'as: la ideologi'o de liber'komerc'o. Oni dir'is, ke la perd'o'j de dung'o'j lig'it'a'j kun la inter'naci'a komerc'o en iu sektor'o kompens'iĝ'as per la aper'o (aŭ la kresk'o) de ali'a'j pli produkt'iv'a'j aktiv'ec'o'j. Nu, ankaŭ tiu fond'a princip'o de la ekonomi'a liberal'ism'o (la teori'o de la kompar'a'j avantaĝ'o'j kaj de inter'naci'a special'iĝ'o) ŝancel'iĝ'as (vid'u la artikol'o'n de Pierre Rimbert.). La konkurenc'o de la ĉin'a'j produkt'o'j en la uson'a merkat'o tiel sekv'ig'is la perd'o'n de du milion'o'j kaj du'on'o de dung'o'j en Uson'o; tiu'n don'it'aĵ'o'n s-ro Sanders ripet'ad'as, kaj li ŝajn'as ŝat'i la ide'o'n de'intern'e eksplod'ig'i tut'a'j'n part'o'j'n de la ideologi'o de si'a parti'o.

Li do sam'temp'e kondamn'as la Nord-Amerik'a'n Liber'komerc'a'n Inter'konsent'o'n (NALKI, franc'e Alen'a), ratif'it'a'n en 1993 kaj si'n'sekv'e defend'it'a'n de la prezid'ant'o'j Clinton kaj Bush, kaj la Trans'pacifik'a'n Partner'ec'o'n (TPP angl'e kaj PTP franc'e), sub'skrib'it'a'n la 4-an de februar'o 2016 de la prezid'ant'o Obama kun la apog'o de la plej mult'a'j respublik'an'a'j deleg'it'o'j de la Kongres'o. La ŝtat'sekretari'o John Kerry ebl'e imag'is, ke la uson'an'o'j jam forges'is la mensog'a'j'n promes'o'j'n de la NALKI kaj asert'is, ke la TPP kre'os en Uson'o 650.000 dung'o'j'n.*

*  Vd Lori Wallach, Mirages du libr'e-échange [“Miraĝ'o'j de la liber'komerc'o”], Le Monde diplomatique en Esperant'o, juni'o 2015.

Nu, ĉe la front'o de la mond'a konjunktur'o la ĉiel'o kovr'iĝ'as, kio est'as tre mal'oft'e promes'plen'a por la aktual'a'j gvid'ant'o'j. En 2007-2008, la fal'o de la bank'o'j klar'iĝ'is per la dis'fal'o de ili'a'j ne'mov'ebl'aĵ'a'j aktiv'aĵ'o'j; hodiaŭ, ili est'as tro el'met'it'a'j al la petrol'a sektor'o, kaj tio minac'as ili'n per sam'a'j mal'agrabl'aĵ'o'j. Kaj kun ili minac'as mult'a'j'n land'o'j'n, kiu'j'n tiu'j bank'o'j ten'as ostaĝ'e, ankaŭ en ŝtat'o'j kie, teori'e, la mal'dekstr'o est'as en la potenc'o.

Ĉar eĉ se tio mal'plaĉ'as al tiu'j, kiu'j kred'is s-ro'n Hollande en 2012 , “la mond'o de la financ'o” neniam trov'is “ver'a'n kontraŭ'ul'o'n” ĉe la ŝtat'pint'o, sed pli ĝust'e hom'o'j'n pret'a'j'n serv'i ĝi'n. Efektiv'e tut'e ne neces'as, ke la dekstr'o reg'u por ke ĝi gvid'u la ŝlos'il'a'j'n ministr'ej'o'j'n (s-ro Macron). Bank'o'j aŭ spekul-fondus'o'j ceter'e rekrut'ig'as social'ist'a'j'n gvid'int'o'j'n en si'a'j kontrol-konsil'ant'ar'o'j (s-ro'j Blair, Schröder, Strauss-Kahn), sen tamen neglekt'i la financ'ad'o'n de demokrat'a'j kandidat'o'j, kiel en tiu ĉi moment'o tiu'n de s-in'o Hillary Clinton.

Kio'n signif'as tiu'j politik'a'j tromp'o'j, tiu obstin'ad'o en la erar'o? Kaj kio'n ili anonc'as? Ke la social'liberal'ism'o el'ĉerp'is si'a'n fort'o'n, kiu'n don'is al ĝi ĝi'a alianc'o kun la gvid'a'j klas'o'j. Tiu'j, pli potenc'a'j ol iam ajn, mal'pli bezon'as inter'ul'o'j'n por trud'i si'a'j'n interes'o'j'n. Sed sam'temp'e la inter'konsent'o'j inter eks'a'j social'ist'o'j kaj nov'a'j riĉ'ul'o'j far'iĝ'as pli rimark'ebl'a'j, koler'ig'as la loĝ'ant'o'j'n kiu'j sufer'as ili'a'j'n sekv'o'j'n, kaj ili pag'iĝ'as. S-in'o Clinton defend'is la for'ig'o'n, far'it'a'n de si'a edz'o, de la lim'o inter bank'a'j kaj spekul'a'j ag'ad'o'j, decid'o kiu kontribu'is al la financ'a kriz'o de 2007-2008. Ŝi est'is do mal'pli rid'et'em'a ol kutim'e, kiam s-ro Sanders lanĉ'is al ŝi: “Kiam infan'o'j kapt'iĝ'as kun mariĥuan'o, ili est'as surslipigitaj de la polic'o. Sed kiam alt'a kadr'ul'o de Wall Street detru'as la ekonomi'o'n, neni'o okaz'as al li. Jen la potenc'o, jen la korupt'o, kaj jen kio est'as ŝanĝ'end'a en Uson'o. Tri el ni'a'j kvar ĉef'a'j bank'o'j est'as hodiaŭ pli potenc'a'j ol kiam ni help'is ili'n ĉar ili est'is jam “too big to fail” [“tro grand'a'j por bankrot'i”]. Oni dev'as romp'i ili'n! Ili est'as ekonomi'e tro potenc'a'j, ili est'as politik'e tro potenc'a'j.”* Ne mir'ig'e, ke sekv'a'tag'e post la antaŭ'elekt'o'j de Nov Hampŝiro, gajn'it'a'j de s-ro'j Sanders kaj Trump, financ'a analiz'ist'o mal'trankvil'iĝ'is: “Post tio, kio okaz'is hieraŭ vesper'e, la invest'ist'o'j ne pov'as plu eksklud'i la ebl'ec'o'n de elekt'o-venk'o de ekstrem'ul'o, kiu sekv'ig'us grav'a'j'n risk'o'j'n por la bors'a merkat'o.”*

*  Televid-debat'o de New Hampshire, la 4-an de februar'o 2016.
*  The Wall Street Journal, Nov'jork'o, 16-an de februar'o 2016.

Demokrat'a kandidat'o, kiu vol'as “romp'i la bank'o'j'n”, respublik'an'a kandidat'o kiu minac'as Ĉin'uj'o'n kaj Meksikon per komerc'a milit'o: jen kio dev'as efektiv'e ŝajn'i ver'e “ekstrem'a” en Uson'o. Tiom, ke oni em'as kred'i, ke, instru'it'a de si'a propr'a spert'o de industri'a'j de'lok'ad'o'j, de la mal'alt'iĝ'o de la aĉet'pov'o, de la kresk'ant'a kost'o de alt'a'j stud'o'j, grav'a part'o de la uson'a loĝ'ant'ar'o brutal'e for'ĵet'as tri'dek jar'o'j'n da pedagogi'o de tut'mond'iĝ'o. Akompan'at'e de milion'o'j da jun'ul'o'j, kiu'j ne sufer'is la gurd'propagand'o'n de la mal'varm'a milit'o, ili montr'as si'a'n entuziasm'o'n por kandidat'o kiu draŝ'as la “klas'o'n de miliard'ul'o'j”, ĵur'as eksplod'ig'i la manier'o'n de financ'ad'o de politik'a'j kampanj'o'j kaj eĉ ... deklar'as si'n social'ist'o!*

*  Vd Bhaskar Sunkara, “Social'ist'o sturm'e kandidat'as al la Blank'a Dom'o”, Le Monde diplomatique en Esperant'o, januar'o 2016..

Tiu ĉi sen'pacienc'o, tiu dezir'o batal'i kontraŭ “mal'dekstr'o”, kiu kapitulac'is pri proksim'um'e ĉio, trov'iĝ'as ankaŭ en Eŭrop'o. En Hispan'uj'o, la Social'ist'a Parti'o, sen'kredit'it'a per si'a'j lok'a'j regn'o'j kaj la korupt'o-skandal'o'j, ĵus ricev'is la plej mal'bon'a'n rezult'o'n de si'a histori'o, dum la protest'ul'o'j de Podemos aper'is sur la soci'a kaj politik'a scen'ej'o. La du'parti'ec'o est'as detru'it'a, la lud'o mal'ferm'iĝ'as. Kaj en Madrido, Barcelono, Zaragoso, urb'a'j administraci'o'j kiu'j plen'as de imag'pov'o, kontraŭ'star'as al el'loĝ'ig'o'j, atak'as la bank'o'j'n, re'met'as si'a'j'n serv'o'j'n sub publik'a'n administr'ad'o'n, far'as kontrol'procedur'o'n pri la ŝuld'o.

La elekt'a mal'venk'o de la brit'a labor'parti'o en maj'o 2015 ankaŭ ne est'is akompan'at'a, kiel kutim'e en tia kaz'o, de dekstr'iĝ'o. Mal'e, la blair-ism'o est'is for'puŝ'it'a de la membr'o'j, kies nombr'o du'obl'iĝ'is kaj nun egal'as al tiu'j de ĉiu'j ali'a'j parti'o'j kun'e. La elekt'o de s-ro Corbyn do demonstr'is la dezir'o'n konserv'i la labor'ist'a'n ident'ec'o'n de parti'o, kiu preskaŭ tut'e de'met'is ĝi'n.* Sam'e kiel s-ro Sanders, la nov'a gvid'ant'o de la Labor'ist'parti'o adiaŭ'as la modern'a'j'n regul'o'j'n de komunik'ad'o per tio, ke li long'e esprim'as si'n dum mal'nov'stil'a'j miting'o'j, kaj sen'tim'e vip'as la grand'a'j'n komunik'il'o'j'n, kiu'j mal'am'as li'n. Neni'u dub'as pri li'a sincer'o, kiam li klar'ig'as si'a'j'n ide'o'j'n, si'a'n filozofi'o'n, pli zorg'ant'e por radikal'e ŝanĝ'i la baz'o'j'n de la politik'a debat'o en si'a land'o ol ĉia'prez'e gajn'i la ven'ont'a'j'n elekt'o'j'n.

*  Vd Alex Nunns, “Jeremy Corbyn, l’homme à abattre”, Le Monde diplomatique en Esperant'o, oktobr'o 2015.

“Hodiaŭ”, memor'ig'as s-ro Je'a'n-Claude Trichet, eks'a direktor'o de la Bank'o de Franc'uj'o, post'e de la Eŭrop'a Centr'a Bank'o, ni hav'as kvazaŭ'a'n inter'konsent'o'n en'e de la grand'a'j politik'a'j tikl'a'j problem'o'j de reg'ad'o, pri almenaŭ tri punkt'o'j: ni'a'j publik'a'j el'spez'o'j dev'as mal'alt'iĝ'i, ni'a ekonomi'o hav'as ankoraŭ mult'e tro da rigid'ec'o kaj ni ne est'as sufiĉ'e konkurenc'kapabl'a'j.”* La “kvazaŭ'a inter'konsent'o” de la gvid'ant'o'j okul'frap'as, sed ĝi'a'j rezult'o'j ankaŭ. S-ro Trichet cert'e ne kapabl'as kompren'i tio'n, sed tiu'j, kiu'j rifuz'as ili'n, est'as pli kaj pli mult'nombr'a'j. Al ili neni'o est'as ced'at'a. Ekzempl'e, post sub'met'i Grek'uj'o'n, la Eŭrop'a Uni'o nun cel'as Portugal'uj'o'n. “Ĉe'kap'e de mal'stabil'a koalici'o, raport'as Le Figar'o, Antonio Costa, social'ist'a ĉef'ministr'o, promes'is al si'a komun'ist'a alianc'an'o kaj al la portugal'o'j, el'ĉerp'it'a'j de la jar'o'j de recesi'o, mal'strikt'ig'i la prem'il'o'n de la mal'abund'o. Sed la bruselaj garanti'ant'o'j de la stabil'ec-pakt'o ne em'as aŭd'i tio'n. Sub la eŭrop'a prem'o, precip'e de la german'a ĝendarm'o, kaj de la merkat'o'j, la portugal'a reg'ist'ar'o dev'is revizi'i si'a'n projekt'o'n.”*

*  Le Journal du dimanche, Parizo, 14-an de februar'o 2016.
*  Le Figar'o, Parizo, 15-an de februar'o 2016.

Mal'e, kiam la konservativ'a reg'ist'ar'o de s-ro David Cameron postul'is, ke li'a'j “eŭrop'a'j partner'o'j” protekt'u la interes'o'j'n de la City *

*  Por tre efik'a memor'ig'o de la proklam'o'j pri tiu tem'o, vd [en la franc'a] “35 ans de promesses dEurope social'e en bref”, Youtube.com, 15-an de maj'o 2014.
“la prioritat'o est'as la social'a Eŭrop'o”

Inter Tia'j mal'dekstr'a'j reg'ant'o'j la dis'iĝ'o est'as klar'a. Ĝi observ'ebl'as en la urn'o'j, ĝi observ'ebl'as sur la strat'o'j. La antaŭ'stat'o kaj ties hom'o'j est'as rifuz'at'a, ili'a politik'a baz'o mal'grand'iĝ'as. La cert'ec'o, ke tiu ĉi sistem'o far'iĝ'is nereformebla, ke la mal'egal'ec'o'j pov'as nur profund'iĝ'i, ke la kriz'o'j instru'as al ili neni'o'n, nun en'flu'as en la soci'o'n. Kaj la amas'iĝ'o de for'konfes'o'j, kiu karakteriz'as preskaŭ ĉiu'kamp'e la fin'a'n faz'o'n de la mandat'o de la franc'a prezid'ant'o ricev'as preskaŭ pedagogi'a'n valor'o'n. Ĉar ĉiu jam imag'as la sent'o'n de mal'esper'o, kiu glaci'ig'us la land'o'n post eventual'a re'elekt'o de s-ro Hollande aŭ de re'ven'o de s-ro Sarkozy.

En tia situaci'o de ĉiu'j element'o'j, la risk'em'o grand'iĝ'as, escept'e se oni las'as la iniciat'o'n kaj la avantaĝ'o'n al la ekstrem'dekstr'o. La teror'ism'o kaj la milit'o daŭr'e plu'ten'as ŝajn'a'n naci'a'n kun'ten'iĝ'o'n, sed la soci'a de'klas'iĝ'o kaj la mal'larĝ'iĝ'o de la est'ont'ec'o por la daŭr'o ne bon'e harmoni'as kun politik'a stabil'ec'o. Ĉio'n ĉi si'a'manier'e esprim'as la nov'a'j figur'o'j de la mal'dekstr'o. Ili'a paŝ'o est'as mem'cert'a, ili'a direkt'iĝ'o mal'cert'a. Sed la punkt'o'j de histori'a baskul'ad'o est'as ĝust'e tiu'j ĉi moment'o'j, en kiu'j neces'as ag'i anstataŭ sub'iĝ'i, ek'mov'iĝ'i anstataŭ atend'i.

Serge HALIMI.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

“Histori'a trans'iĝ'o kiu dis'volv'iĝ'os dum jar'dek'o'j”

Ĉini'o re'skrib'as la tut'mond'a'j'n regul'o'j'n

Malgraŭ zorg'o'j pri la fin'o de la ĉin'a ekonomi'a mirakl'o kaj pli mal'facil'a'j temp'o'j pro la post'trem'o'j de la financ'a kriz'o en 2008, tut'mond'a re'ekvilibr'iĝ'o okaz'as - kaj rapid'e.

La 30an de novembr'o, la estr'ar'o de la Inter'naci'a Mon'a Fondus'o (IMF) anonc'is ke ĝi baldaŭ inkluziv'os la ĉin'a'n valut'o'n - la renminbio (RMB) aŭ juan'o - en la ar'o da valut'o'j kiu'j konsist'ig'as ĝi'a'j'n Special'a'j'n Rajt'o'j'n de En'spez'o, kun'e kun la uson'a dolar'o, la brit'a pund'o, la eŭr'o, kaj la en'o.

La decid'o agnosk'is la kresk'ant'a'n rol'o'n de la ĉin'a valut'o en pag'o'j por inter'naci'a'j komerc'a'j transakci'o'j. Ek'de la lanĉ'o en 2009 de eksperiment'a program'o por trans'land'lim'a'j pag'o'j por komerc'a'j transakci'o'j per RMB en Azi'o, la porci'o de la ĉin'a komerc'o pag'it'a per RMB kresk'is de 3,2% al 25%, kaj ver'ŝajn'e, laŭ la Financial Times, baldaŭ ating'os 46%*. Pritraktejoj de transakci'o'j per la ĉin'a valut'o est'as star'ig'it'a'j en Honkongo, Singapur'o, Tajvano, Londono kaj Frankfurto. La RMB ankoraŭ neniel hav'as la status'o'n de mond'a rezerv'a valut'o, ĉar tio neces'ig'os konvert'ebl'ec'o'n kaj komplet'a'n liberal'ig'o'n de la kapital'merkat'o, por kio Ĉini'o ne est'as pret'a kaj kio kun'port'os grand'a'j'n risk'o'j'n. Sed la lev'iĝ'o de la RMB est'as “decid'ig'a event'o en [...] la inter'naci'a financ'o” laŭ si'a'temp'a ekonomik'ist'o ĉe la IMF*, la komenc'o de mal'rapid'a mov'iĝ'o direkt'e al mond'a mon'sistem'o kiu jam ne hav'os si'a'n centr'o'n ekskluziv'e en la Okcident'o.

*  ’The Futur'e of the Renminbi’, Financial Times, Londono, la 30a de novembr'o 2015.
*  Eswar Prasad, cit'it'a de James Kynge en ‘Pivotal moment for the renminbi and China’ en ‘The Futur'e of the Renminbi’, Financial Times, Londono, la 30a de novembr'o 2015.

Grand'a'j potenc'o'j hav'as grand'a'j'n valut'o'j'n” dir'as Robert Mundell*. Kiel la laŭ'paŝ'a lev'iĝ'o de la dolar'o al rezerv'a status'o en la fru'a'j jar'o'j de la 20a jar'cent'o, la inter'naci'iĝ'o de la RMB est'as unu part'o de pli vast'a histori'o, nom'e tiu de la re'lev'iĝ'o de Ĉini'o en la rol'o'j de kvazaŭ-aŭtonom'ec'a kern'o de la mond'a ekonomi'o kaj la ĉef'a motor'o de la mov'ad'o de re'ekvilibr'ig'o de Orient'o rilat'e al Okcident'o, kaj Nord'o rilat'e al Sud'o, kiu est'as kern'a karakteriz'aĵ'o de la nun'a mond'a politik'o.

*  Robert Mundell, cit'it'a de Benjamin J Cohen en ‘Currency and Stat'e Power’ en Martha Finnemore and Judith Goldstein (red.), Back to Basics: Stat'e Power in a Contemporary World, Princ'et'o'n University Press, Princ'et'o'n, 2013.

El la mal'net'a en'land'a produkt'o tut'mond'a, la porci'o de Ĉini'o - kalkul'it'a laŭ alpar'o de aĉet'pov'o (purchasing power parity - PPP), kresk'is dum 40 jar'o'j de mal'pli ol 2% al pli ol 16%, pli ol tiu de Uson'o. Kvankam la ekonomi'a kresk'o en Ĉini'o regres'is dum la “grand'a recesi'o” post la kriz'o de 2008, oni nun atend'as ke la mez'um'a mal'net'a en'land'a produkt'o laŭ'kap'a kresk'os post nur kelk'a'j jar'o'j (de USD 9 800 al USD 16 000, kontraŭ 250 dolar'o'j en 1980). Pli long'a'temp'a'j prognoz'o'j antaŭ'vid'is trajektori'o'n de kresk'o kiu simil'is tiu'n de Japani'o en la fin'a'j jar'o'j de la 20a jar'cent'o, kaj sugest'is ke la mal'net'a en'land'a produkt'o laŭ'kap'a ating'os la hodiaŭ'a'j'n nivel'o'j'n de Japani'o aŭ Eŭrop'o ĝis la mez'o de la 21a jar'cent'o. Ĉini'o laŭ'paŝ'e re'gajn'as pozici'o'n en la mond'a ekonomi'o konform'e al si'a demografi'a pez'o.

Kern'a rol'ant'o Sud-Sud'a

Ĝi jam far'iĝ'is la kern'o de la Sud-Sud'a komerc'a kaj invest'a lig'o, anstataŭ'is Japani'o'n kaj Uson'o'n kiel la ĉef'a komerc'a partner'o de preskaŭ ĉiu'j orient'azi'a'j land'o'j, kaj far'iĝ'is ne'mal'hav'ebl'a rol'ant'o en la komerc'o de Sud'amerik'o, Afrik'o kaj Sud'a Azi'o. Ĉini'o nun est'as la ĉef'a komerc'a partner'o de Brazilo, super'int'e Uson'o'n. Est'as simil'a'j tendenc'o'j en Ĉilio, Argentino kaj pli mal'grand'a'j sud'amerik'a'j ekonomi'o'j. Sud-Afrik'a'j eksport'aĵ'o'j al Ĉini'o kresk'is de 1,8% en 1998 al pli ol 12%, kaj import'aĵ'o'j kresk'is de 3% al 15%. Eksport'aĵ'o'j el Barato kresk'is de 2.9% al pli ol 10%, kaj import'aĵ'o'j de 2% al 12%.

Ĉi tio indik'as ke okaz'as remodeligo de la geografi'o de la tut'mond'a komerc'ad'o, kun Ĉini'o ĉe la kern'o de Sud-Sud'a sistem'o de komerc'ad'o centr'it'a en Orient'a Azi'o. Dank'e al nov'a'j region'a'j kaj trans'kontinent'a'j lig'o'j kun Orient'a Azi'o kiel la centr'o, la Sud-Sud'a komerc'o (SSK) kresk'is pli rapid'e dum 20 jar'o'j ol la tut'mond'a komerc'o. En 2013 SSK konsist'ig'is 25% de la tut'mond'a komerc'ad'o, 21% de eksport'o'j de fabrik'it'a'j produkt'o'j, kaj 25% de eksport'o'j de fabrik'aĵ'o'j kun teknik'a intens'ec'o mez'nivel'a kaj alt'a. Dum tiu period'o, la komerc'ad'o inter evolu'int'a'j land'o'j mal'kresk'is de 46% al mal'pli ol 30%. La rezult'o est'as redukt'o de la tradici'a de'pend'ec'o en latin'amerik'a'j, sub'sahar'a'j kaj sud'orient'azi'a'j land'o'j je sol'a'j merkat'o'j en Eŭrop'o kaj Uson'o. Sam'temp'e okaz'is industri'a alt'grad'ig'o, precip'e en Orient'a Azi'o: la porci'o de la mond'a al'don'valor'o per fabrik'ad'o en “evolu'land'o'j” kresk'is de 8,8% al preskaŭ 30%, kaj de la komerc'ad'o de var'o'j de 25% al 47%.

La re'lev'iĝ'o de Ĉini'o jam komenc'is ŝanĝ'i la vertikal'a'j'n Nord-Sud'a'j'n rilat'o'j'n de la epok'o de la Okcident'a'j imperi'o kaj industri'o. Ĉi tio tamen kre'as nov'a'j'n de'pend'ec'o'j'n: kiam Ĉini'o tern'as, partner'a'j emerĝ'a'j land'o'j mal'varm'um'iĝ'as - kiel la nun'a'j mal'haŭs'o'j ĉe eksport'ant'o'j de primar'a'j var'o'j pro la mal'rapid'iĝ'ant'a kresk'o de Ĉini'o. La efik'o de la tut'mond'a kriz'o sur Ĉini'o el'montr'as la neces'o'n de strategi'o por daŭr'i'pov'a evolu'ig'o kiu koncentr'iĝ'os pri en'land'a'j pli'bon'ig'o'j prefer'e ol la kresk'ig'o de eksport'aĵ'o'j. Malgraŭ tio, ni vid'atest'as struktur'a'n ŝanĝ'iĝ'o'n en la ekonomi'a kaj politik'a hierarki'o de la tut'a mond'o.

Adiaŭ Bretton Woods?

La politik'o post'iĝ'as kompar'e kun la ekonomik'o, sed laŭ'paŝ'a re'ord'ig'o de la mond'a politik'o vid'ebl'as en la kresk'ant'a voĉ'o de la Sud'o en organiz'aĵ'o'j kaj klub'o'j (G20), en ĝi'a aktiv'ism'o en la mond'a politik'o, kaj klopod'o'j konstru'i nov'a'j'n inter'naci'a'j'n instituci'o'j'n kiu'j preter'ir'as tradici'a'j'n centr'o'j'n de la aŭtoritat'o. Ĉagren'it'e de la mal'rapid'ec'o de la ŝanĝ'iĝ'o, precip'e en la IMF kaj Mond'a Bank'o, Ĉini'o gvid'as la klopod'o'n de tut'mond'a'j land'o'j de la Sud'o kre'i nov'a'n sistem'o'n por reg'i la mond'a'n ekonomi'o'n. En 2013, Brazilo, Rusio, Barato, Ĉini'o kaj Sud-Afrik'o (la land'o'j BRICS) star'ig'is la New Development Bank (NDB) kun la sid'ej'o en Ŝanhajo, kun kapital'baz'o (mon'o en'pag'it'a kaj promes'it'a) de USD 100 miliard'o'j. Kombin'ant'e invest'a'j'n kaj mon'a'j'n funkci'o'j'n, la nov'a bank'o serv'os kaj kiel kreditinstitucio por infra'struktur'a'j konstru'projekt'o'j kaj kiel mon'rezerv'o por problem'o'j rilat'e al bilanc'o'j de pag'o'j. En 2014 Ĉini'o fond'is la Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB), kiu, kiel la NDB, hav'as kapital'baz'o'n de USD 100 miliard'o'j (la Bank'o por Azi'a Dis'volv'iĝ'o, gvid'at'a de Japani'o, hav'as USD 160 miliard'o'j'n, la Mond'a Bank'o USD 220 miliard'o'j'n).

Oni ne sub'taks'u la grav'ec'o'n de ĉi tiu'j iniciat'o'j. Ili prezent'as grand'a'n defi'o'n al la aŭtoritat'o de tradici'a'j regulfarantoj ĉe kiu'j mal'kresk'as la kapabl'o fiks'i la inter'naci'a'n tag'ord'o'n kaj form'i la tut'mond'a'n medi'o'n. La erozi'o'n de la Eŭrop'a-Atlantik'a aŭtoritat'o relief'ig'as la mal'grav'ec'o de mal'nov'a'j klub'o'j (G7) kaj la mal'facil'ec'o ĉe antaŭ'e super'reg'a'j land'o'j kaj blok'o'j (NATO) fiks'i politik'a'j'n tag'ord'o'j'n laŭ ili'a'j prefer'o'j. Tiu sam'a erozi'o vid'ebl'as en la konstant'a regres'o de la legitim'ec'o kaj aŭtoritat'o de la instituci'o'j de Bretton Woods, precip'e la IMF, kies ten'o al la land'o de mez'nivel'a en'spez'o en la Sud'o mal'streĉ'iĝ'is ek'de la fin'a'j 1990aj jar'o'j.

Agnosk'ant'e la defi'o'n, Uson'o intens'e kampanj'is ĉe alianc'it'a'j ŝtat'o'j en Azi'o kaj Eŭrop'o por ke ili ne al'iĝ'u al la AIIB, argument'ant'e ke ĝi ne plen'um'us la norm'o'j'n de la IMF kaj Mond'a Bank'o rilat'e al mal'kaŝ'em'ec'o, ekologi'a kaj soci'a respond'ec'o, kaj demokrat'a estrad'o. La argument'o est'us pli konvink'a se la IMF ne est'us la brak'o de trud'a Eŭrop'a-Atlantik'a disciplin'o por la Sud'o. Escept'e de Japani'o'n, Uson'o ne pov'is persvad'i si'a'j'n plej proksim'a'j'n partner'o'j'n. La New York Times rimark'is: “Oni rigard'is la impet'o'n al'iĝ'i al la Bank'o kiel grand'a venk'o por Ĉini'o en mal'oft'a publik'a al'front'iĝ'o kun Uson'o*.

*  Jane Perlez, ‘Stamped'e to Join Chinas Development Bank Stuns Even its Founder’, The New York Times, la 2a de april'o 2015; kaj ‘China Creates a World Bank of its Own, and the Us Balks’, The New York Times, la 4a de December 2015.

La decid'o fond'i la NDB kaj AIIB est'as la rezult'o de mov'ad'o kiu kresk'as ek'de la 1990aj jar'o'j en Orient'a Azi'o kaj Latin'amerik'o re'ag'e al la mis'a priktraktado de region'a'j financ'a'j kriz'o'j far'e de la IMF. La azi'a kriz'o de 1997 ĝis 1998 konvink'is mult'a'j'n orient'azi'a'j'n politik'o'far'ant'o'j'n ke ven'is la temp'o pren'i la est'ont'ec'o'n en si'a'j'n propr'a'j'n man'o'j'n kaj serĉ'i pli grand'a'n aŭtonom'ec'o'n. La kre'o de la nov'a sistem'o hav'as grand'eg'a'j'n implic'o'j'n: esenc'a dimensi'o de la potenc'o en la mond'a politik'o est'as la kapabl'o fiks'i kadr'o'j'n por politik'o'j kaj daŭr'ig'i inter'naci'a'j'n reĝim'o'j'n per'e de plur'land'a'j instituci'o'j. La si'a'temp'a ministr'o pri financ'o'j de Uson'o Lawrence Summers skrib'is, ke oni ebl'e memor'os oktobr'o'n de 2014 (kiam la AIIB est'is fond'it'a) “kiel la moment'o'n kiam Uson'o perd'is si'a'n rol'o'n kiel la garanti'ant'o de la tut'mond'a ekonomi'a sistem'o. [...] De post Bretton Woods, ne ven'as al mi en la kap'o'n event'o kompar'ebl'a al la kombinaĵ'o de la klopod'o'j de Ĉini'o establ'i grand'a'n nov'a'n instituci'o'n kaj la mal'sukces'o de Uson'o persvad'i dek'o'j'n de ĝi'a'j tradici'a'j alianc'ul'o'j [...] ne al'iĝ'i al ĝi*.

*  Lawrence Summers, ‘Tim'e Us leadership woke up to new economic era’, Financial Times, Londono, la 6a de april'o 2015.
Re'skrib'i la regul'o'j'n

Kvankam est'as ne'probabl'e ke la Orient'o (Ĉini'o) anstataŭ'ig'os la Okcident'o'n (Uson'o'n) ĉe la centr'o kaj apoge'o de nov'a hierarki'o en la antaŭ'vid'ebl'a est'ont'ec'o, est'as tamen cert'e ke la potenc'o far'iĝ'os pli dis'vast'iĝ'int'a. Por tiu'j, kiu'j est'as sens'iv'a'j pri la neces'o kompens'i histori'a'j'n mal'just'aĵ'o'j'n, pli grand'a'n egal'ec'o dezir'ind'as. Sed tio ankaŭ implic'as pli'ig'it'a'n konkurenc'o'n inter ŝtat'o'j por rimed'o'j, kapital'o, teknik'ar'o, status'o kaj politik'a voĉ'o. La tut'mond'a re'ekvilibr'ig'o, ankoraŭ en fru'a faz'o, kun'port'as grand'a'j'n risk'o'j'n.

Ĉini'o kaj Uson'o est'as profund'e inter'de'pend'a'j. Ĉini'o est'as la ĉef'a kreditor'o de Uson'o, kaj Uson'o rest'as ne'mal'hav'ebl'a merkat'o por produkt'o'j fabrik'it'a'j aŭ munt'it'a'j en Ĉini'o. La long'a'temp'a interes'o de Ĉini'o est'as laŭ'paŝ'e redukt'i la masiv'a'n dolar'a'n part'o'n de si'a'j rezerv'o'j de fremd'a'j valut'o'j kiu el'met'as ĝi'n al mon'a'j decid'o'j kiu'j'n Uson'o laŭ'vol'e far'as. Ankaŭ Uson'o vol'as redukt'i si'a'n elmetitecon al eventual'a'j decid'o'j de fremd'a'j reg'ist'ar'o'j kiu'j el'met'us la dolar'o'n - kaj la pozici'o'n de Uson'o en la mond'o - al grand'a risk'o.

La reg'ist'ar'o de prezid'ant'o Obama fort'e konsci'as ke la re'lev'iĝ'o de Ĉini'o est'as part'o de “histori'a trans'ir'o [...] kiu dis'volv'iĝ'os dum jar'dek'o'j”, kun grav'a'j sekv'aĵ'o'j por Uson'o en la 21a jar'cent'o. Sen mal'kaŝ'e prov'i re'ten'i Ĉini'o'n, kaj cel'ant'e evit'i al'front'iĝ'o'n, ĝi vol'as “regul'ig'i la konkur'o'n sur'baz'e de fort'a pozici'o”*. Kiel Obama dir'is en si'a Parol'ad'o pri la Stat'o de la Unu'iĝ'o en 2015: “Ĉini'o vol'as skrib'i la regul'o'j'n por la plej rapid'e kresk'ant'a region'o de la mond'o. [...] Kial ni las'u ke tio okaz'u? Est'as ni kiu'j skrib'u tiu'j'n regul'o'j'n.

*  Naci'a Sekur'ec'a Strategi'o de Uson'o, 2015.

Sed Ĉini'o, kun ali'a'j post'koloni'a'j ŝtat'o'j, nun est'as en pozici'o por kun'aŭtor'i la regul'o'j'n. La potenc'o dev'os est'i kun'divid'it'a. La inter'naci'iĝ'o de la RMB est'as nur unu part'o de ĉi tiu ŝanĝ'iĝ'o. Kvankam neni'u baldaŭ defi'os serioz'e la super'reg'o'n de la dolar'o, mal'rapid'a mov'iĝ'o en la mon'a'j rilat'o'j de la mond'o ŝajn'as est'i ne'evit'ebl'a. Kiel Benjamin Cohen koment'is, la “plej probabl'a rezult'o [simil'os] la inter'reĝ'ad'o'n inter la du mond'milit'o'j, kiam la brit'a pund'o est'is perd'ant'a si'a'n influ'o'n, kaj la dolar'o est'is lev'iĝ'ant'a, sed nek unu nek la ali'a super'reg'is. En la ven'ont'a'j jar'o'j, kelk'a'j valut'o'j konkur'os inter si kaj neni'u est'os tiel klar'e antaŭ'ir'ant'a kiel en la antaŭ'ne'long'a pas'int'ec'o. La ekonomi'a'j kaj politik'a'j efik'o'j de pli fragment'a valut'a sistem'o pov'us est'i ne'mal'grand'a'j*.

*  Benjamin J Cohen, ‘The Futur'e of Re'serv'e Currencies’, Financ'e & Development, vol 46, no 3, International Monetary Fund, Vaŝington'o, septembr'o 2009.

Philip S. GOLUB

Tiu artikol'o est'as traduk'o de ‘China rewrites the glob'al rules’ kiu aper'is sol'e en la angl'a'lingv'a el'don'o de LMD de februar'o 2016.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

En'marĉ'iĝ'o de Saud-Arabi'o kaj ĝi'a koalici'o

Unu'jar'a milit'o por neni'o en Jemeno

Saud-Arabi'o kaj ĝi'a'j alianc'an'o'j pen'ad'as por venk'i la huthisman mov'ad'o'n, kiu daŭr'e kontrol'as la ĉef'urb'o'n de Jemeno, Sana'o. Dum diplomati'o stagn'as, la damaĝ'o'j de la konflikt'o pli'grav'iĝ'as kaj jam okaz'ig'as hom'ar'a'n katastrof'o'n en la land'o.

En la nokt'o de la 25-a al la 26-a de mart'o 2015, Saud-Arabi'o, kun help'o de dek suna'ism'a'j islam'a'j land'o'j, ek'is milit'a'n aer'operac'o'n en Jemeno kontraŭ la huthistaj ribel'ul'o'j. Ĉi last'a'j, de'ven'ant'a'j el mal'pli'mult'o zajdista, branĉ'o de ŝijaism'o, de plur'a'j monat'o'j prem'is la Jemen'an reĝim'o'n, sen tamen rekt'e minac'i la Saud'an reĝim'o'n*. La parti'an'o'j de S-ro Abdel Malek Al-Huthi, ĉef'o de la ribel'a mov'ad'o kre'it'a de li'a patr'o, kontribu'is al romp'o de la procez'o de la “Jemena printemp'o” dev'ig'ant'e la trans'ir'a'n prezid'ant'o'n, S-ro Abd Rabbo Mansur Hadi, al eks'iĝ'o. Por tio, ili alianc'iĝ'is kun si'a eks'mal'amik'o, S-ro Al'i Abdallah Saleh, prezid'ant'o de Jemen dum pli ol tri jar'dek'o'j. S-ro Saleh est'is pel'it'a el potenc'o en februar'o 2012 de popol'a'j mobiliz'ad'o'j, kiu'j komenc'iĝ'is unu jar'o'n antaŭ'e, sed li rest'is politik'e aktiv'a. Profit'ant'e si'a'n imun'ec'o'n, li trov'is en la huthisma mov'ad'o la rimed'o'n por venĝ'i si'a'n fal'o'n.

*  Samy Dorlian, “Les partisans d’Al Hûthi au Yémen: de plutôt opprimés à plutôt oppresseurs”, en Anna Bozzo kaj Pierre-Je'a'n Luizard (sub gvid'o de), Polarisations politiques et confessionnelles. La plac'e de l’islam dans lestransitionsarabes, Roma Tr-E Press, Romo, 2015.

Kiam komenc'iĝ'is la operac'o “Decid'ig'a tempest'o”, la huthistoj milit'e est'is okup'int'a'j la ĉef'urb'o'n, Sana'o'n, de septembr'o 2014, kaj est'is ĵus pren'int'a'j Aden'o'n, la ĉef'a'n urb'o'n de la sud'a region'o. La dir'it'a cel'o de la Saudaj kaj ili'a'j sub'ten'ant'o'j est'is re'star'ig'i - oficial'e laŭ li'a pet'o - la potenc'o'n de S-ro Hadi, ekzil'it'a en Riad'o, kiu nul'ig'is si'a'n rezignanoncon. Tem'is pri re'pel'i la huthistajn milici'an'o'j'n el la urb'o'j al ili'a nord'a de'ven'ej'o en Saada. Tiu plan'o est'is aprob'it'a de la “inter'naci'a komun'um'o” per rezoluci'o 2216 decid'it'a de la Konsili'o pri Sekur'ec'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o, Franci'o kaj Uson'o liver'is al la koalici'o arm'il'o'j'n kaj help'o'n pri milit'ist'a informserĉo. En la region'a kamp'o tiu ofensiv'o cel'is kontraŭ'i la influ'o'n de Irano, akuz'it'a progres'ig'i si'a'j'n interes'o'j'n per'e de la huthistoj. Evident'e, kaj sen sub'ten'i S-ro'n Hadi, part'o de la Jemena loĝ'ant'ar'o, ĉef'e tiu de la sud'a region'o kaj opon'ant'a S-ro'n Al Huthi, favor'e akcept'is la inter'ven'o'n de Saud-Arabi'o kaj ĝi'a'j alianc'an'o'j*.

*  Vid'u “Les ratés de l’opérationTempête décisiveau Yémen”, Orient XXI, 10-a de septembr'o 2015, http://orientxxi.info .

Ĉe la fin'o de tiu unu'a milit'a jar'o, la koalici'o kaj ĝi'a'j sub'ten'ant'o'j lok'a'j kaj inter'naci'a'j nur tre part'e ating'is si'a'j'n cel'o'j'n. Kvankam S-ro Hadi oficial'e re'ven'is en Jemenon post naŭ monat'o'j da ekzil'o en Riad'o, li rest'as en'ferm'it'a en Aden'o. La grand'a haven'urb'o est'is re'pren'it'a en juli'o 2015 de la kontraŭhuthistaj fort'o'j kun help'o de la koalici'a'j, sed ĝi'a sekur'ec'o est'as ne'firm'a. Oni viv'as tie laŭ la ritm'o de minac'o'j kaj atenc'o'j de ĝihad'ist'a'j grup'o'j, inter ili la Jemena branĉ'o de Organiz'aĵ'o de Islam'ism'a Ŝtat'o (OIŜ). La sid'ej'o de la reg'ist'ar'o est'is atak'it'a kaj la guberni'estr'o murd'it'a en decembr'o 2015. Li'a post'e'ul'o est'is cel'it'a de ali'a atenc'o fin'e de januar'o 2016. La inter'ven'o de la arme'o de Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j en sekur'ig'o de la urb'o hav'is nur lim'ig'it'a'n efik'o'n, kaj ĝi'a re'konstru'ad'o ankoraŭ aparten'as al rev'o.

La sort'o de Taezo kompar'it'a al tiu de Gazao

Ceter'e, la huthistoj daŭr'e kaj firm'e ten'as la ĉef'urb'o'n, Sana'o. Ili ne renkont'as milit'a'n rezist'ad'o'n de la ĉirkaŭ'ant'a'j trib'o'j kaj loĝ'ant'o'j, tial grund'a'j batal'o'j en la urb'o kaj ĝi'a'j ĉirkaŭ'aĵ'o'j est'as mal'oft'a'j. Ili sen'indulg'e sub'prem'as ĝi'a'j'n opon'ant'o'j'n, la sen'de'pend'a'j'n intelekt'ul'o'j'n kaj suna'ism'a'j'n aktiv'ul'o'j'n, apog'ant'e si'n sur la sekur'ec'a'j fort'o'j de la eks'reĝim'o. La Sauda aer'ofensiv'o ver'ŝajn'e pli'fort'ig'is la sub'ten'o'n, kiu'n ili hav'is en la nord-okcident'a kvar'on'o de la land'o, pli'mult'e zajdisma kaj dens'e loĝ'at'a. La pren'o de la ĉef'urb'o por tiu'j, kiu'j help'as la re'konker'o'n de S-ro Hadi, do ne est'os facil'a afer'o.

Pli'e, la koalici'o, kiu grund'e milit'ag'as ek'de juli'o 2015, jam hav'is grav'a'j'n perd'o'j'n. En septembr'o 2015, 83 soldat'o'j ĝi'a'j, inter kiu'j 45 Emir'land'an'o'j, est'is mort'paf'it'a'j de misil'o. En mez'o de decembr'o ali'a atak'o mort'ig'is 152 el ili. Emir'land'an'o'j kaj Saud'an'o'j uz'as dung'o'soldat'o'j'n liver'it'a'j'n de la Uson'a privat'a milit'ist'a kompani'o Academi (eks'a Blackwater). Ili ankaŭ apog'as si'n sur lok'a'j batal'ant'o'j.

Malgraŭ la bomb'ad'o'j kaj la ekzil'o de la reg'ist'ar'o agnosk'it'a de la “inter'naci'a komun'um'o”, la huthistoj daŭr'ig'as i'a'j'n ŝtat'serv'o'j'n. Ili plen'um'as funkci'ad'o'n de iu'j instituci'o'j, kiel vizoservo, land'lim'a polic'o, justic'o kaj universitat'o'j. Ili pag'as salajr'o'j'n de la ŝtat'ofic'ist'o'j, inkluziv'e tiu'j de sud'a'j region'o'j. Oni'dir'o'j parol'as pri rapid'a mal'kresk'ad'o de la mon'rezerv'o de la centr'a bank'o, sed neni'u fid'ind'a inform'o dispon'ebl'as pri tio.

Pren'it'a de la huthistoj en mart'o 2015, la tri'a urb'o de la land'o, Taezo, est'is plur'foj'e proklam'it'a “liber'ig'it'a” de batal'ant'o'j de la trib'estr'o Hamud Al Miĥlafi, ĉef'o de la islam'ist'a parti'o Al-Islah. Tamen, kvankam la huthistoj tie hav'as nur mal'fort'a'n sub'ten'ant'ar'o'n, ĝi daŭr'e est'as scen'ej'o de fort'eg'a'j batal'o'j. La huthistoj okup'as la urb'o'n kun si'a'j alianc'an'o'j de la arme'o. Ili est'is akuz'it'a'j blok'i la al'ven'o'n de hom'am'a help'o, kaj ankaŭ for'rab'i ĵurnal'ist'o'j'n kaj aktiv'ul'o'j'n. La sort'o de Taezo, kiu sufer'as pro blok'ad'o kompar'at'a de la loĝ'ant'o'j al tiu de Gazao, est'is amas'e uz'it'a en la soci'a'j ret'o'j por bild'ig'i la krim'o'j'n de la huthistaj milici'an'o'j. Tiel okaz'as aŭkci'ad'o pri viktim'iĝ'o, kiu mal'help'as kompren'i la komplik'ec'o'n de la konflikt'o kaj la distribu'o de respond'ec'o'j inter la du flank'o'j.

La bilanc'o de la kampanj'o lanĉ'it'a de la Saud'an'o'j ne est'as tre bril'a. La milit'ist'a strategi'o rapid'e montr'is si'a'j'n lim'o'j'n, des pli, ke la huthistaj fort'o'j kapabl'is ekspedici'i en la Saud'an teritori'o'n. En Jemeno oni kalkul'as pli ol kvar mil civil'a'j'n viktim'o'j'n. La ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j alarm'iĝ'as pri grav'a mal'sat'eg'a risk'o en tiu land'o, kie 80% de la loĝ'ant'o'j bezon'as urĝ'a'n help'o'n kaj kie 2,5 milion'o'j da hom'o'j est'is trans'lok'ig'it'a'j. La detru'o'j de baz'a'j instal'aĵ'o'j, ŝose'o'j, pont'o'j kaj ankaŭ hospital'o'j eg'e mal'facil'ig'as la hom'help'a'n labor'o'n. Ambaŭ'flank'e la batal'ant'o'j, lok'a'j kaj fremlandanaj, montr'as evident'a'n mal'respekt'o'n al inter'naci'a'j konvenci'o'j. Kvankam ĉiu'j part'o'pren'ant'o'j far'is milit'krim'o'j'n, la konflikt'o est'as tut'e ignor'at'a de amas'komunik'il'o'j, kaj neni'o indik'as, ke ili ŝanĝ'os si'a'n si'n'ten'o'n.

Patron'it'a'j de UN, la pac'trakt'ad'o'j en juni'o kaj decembr'o 2015 est'is mal'traf'it'a'j okaz'o'j, kaj konduk'is al neni'u dev'ont'iĝ'o. La dum'temp'a'j plan'it'a'j milit'paŭz'o'j est'is nur formal'a'j, batal'o'j kaj bomb'ad'o'j neniam ĉes'is. Nek la Saud'an'o'j, nek la parti'an'o'j de S-ro Hadi, nek la huthistoj iam serioz'e konsider'is la trakt'ad'o'n. La membr'o'j de Konsil'ant'ar'o pri Sekur'ec'o far'is nur minimum'a'j'n diplomat'a'j'n prem'o'j'n, kaj la parti'a'j reprezent'ant'o'j, oft'e ekzil'ul'o'j, hav'is neni'a'n influ'o'n sur la lok'a'j okaz'aĵ'o'j.

Tiu milit'o est'as ankaŭ pri'skrib'it'a, kiel konflikt'o inter komisi'it'o'j de Riad'o kaj Teherano. Tamen, fakt'e, la Islam'a Respublik'o de Irano ŝajn'as rest'i for. Ĝi lim'ig'as si'n al parol'a'j provok'ad'o'j kaj, ver'ŝajn'e, mon'help'o. Ĝi evident'e ne konsider'as si'a'n sub'ten'o'n al huthistoj, kiel centr'a'n tem'o'n de si'a diplomati'o. Sam'temp'e la membr'o'j de la region'a koalici'o ne cert'e hav'as la sam'a'j'n interes'o'j'n. Saud-Arabi'o, Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j kaj Kataro hav'as divers'a'j'n rilat'o'j'n kun la eks'reĝim'o de S-ro Saleh, kun la sud'a secesi'a mov'ad'o, ag'ant'a de la 1960-aj jar'o'j, kaj kun la islam'a frat'ar'o. La ek'reg'ad'o de la reĝ'o Salm'a'n en Riad'o, tiel mal'grav'ig'is la ofensiv'o'n kontraŭ la islam'a frat'ar'o lanĉ'it'a en la region'o en 2013. Mal'e la Emir'land'an'o'j daŭr'e prem'as tiu'n part'o'n de la islam'ist'a flank'o, kaj gast'ig'as en si'a teritori'o S-ro'n Ahmed Al'i Saleh, kiu'n ili opini'as ebl'a atut'o, eĉ kiam ĉi last'a, fil'o de la eks'prezid'ant'o kaj esperant'a la plej alt'a'j'n posten'o'j'n, daŭr'e kontrol'as la Respublik'a'j'n fort'o'j'n, alianc'an'o'j de la huthistoj.

Politik'a'j mal'konsent'o'j ankaŭ okaz'as inter la koalici'a'j land'o'j kaj tiu'j, kiu'j'n ili supoz'ebl'e sub'ten'as en la Jemena land'o. Kia rol'o por S-ro Hadi kaj li'a vic-prezid'ant'o Ĥaled Bahah? Kia form'o por la ŝtat'o, kiam Sana'o est'os “liber'ig'it'a” kaj la “laŭ'leĝ'a'j” reg'ant'o'j re'star'ig'it'a'j? Jen demand'o'j, kiu'j rest'as sen'respond'a'j pro intern'a'j rival'ec'o'j en konkur'o al potenc'o kaj secesi'a'j esper'o'j de la sud'a region'o. La konflikt'o est'as part'o de lok'a situaci'o, kiu mem est'as tut'e aŭtonom'a. Tial, la fin'o de ekster'a'j en'trud'iĝ'o'j aper'as kiel neces'a kondiĉ'o, sed tut'e ne sufiĉ'a, por daŭr'a pac'iĝ'o.

Tamen, ju pli la konflikt'o daŭr'as, des pli la rimed'o'j por ating'i tiu'n cel'o'n mal'mult'iĝ'as. La ruin'iĝ'o de la ŝtat'o, la detru'o de la instal'aĵ'o'j kaj la mal'aper'o de la politik'a'j parti'o'j, iam firm'e star'ant'a'j en la soci'o, est'as tre mal'trankvil'ig'a'j. Ili las'as la lok'o'n al milit'a ekonomi'o, al kaŝ'komerc'o pro mal'abund'o, al “milit'sinjor'o'j” kaj al etn'a dis'iĝ'o kun'est'ant'a kun fort'a kontraŭ'iĝ'o inter suna'ist'o'j kaj ŝijaist'o'j.

Part'a mal'interes'o de la Konsili'o pri Sekur'ec'o

Fronte al tia evolu'o, inter'naci'iĝ'o de la konflikt'o pov'us est'i util'a. Ĉu fakt'e oni pov'as las'i la kontraŭ'ul'o'j'n mem el'turn'iĝ'i? Uson'o, Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o, Franci'o kaj la ali'a'j membr'o'j de Eŭrop'a Uni'o las'is memflui la Jemen'an dosier'o'n. Ili subtraktigis ĝi'n al Saud-Arabi'o. La ferm'ad'o de ili'a'j ambasad'ej'o'j en februar'o 2015 okaz'is en ekstravaganc'a'j kondiĉ'o'j, la diplomat'o'j las'is mal'antaŭ si kompromit'ant'a'j'n dokument'o'j'n kaj dek'o'j'n da kiras'it'a'j vetur'il'o'j sur la park'ej'o de la flug'haven'o. Precip'e, ĝi ne facil'ig'is la kompren'o'n de la situaci'o kaj re'direkt'o'n de la konduk'at'a politik'o. Mult'a'j el la kutim'a'j dialog'ant'o'j de la fremd'a'j diplomat'o'j vic'iĝ'is kun la huthistoj, kaj tiel romp'iĝ'is la kontakt'o'j, ĉef'e kun la sekur'ec'a'j serv'o'j.

La laŭ'leĝ'ec'o de la ŝtat'o reprezent'it'a de S-ro Hadi, agnosk'it'a de la “inter'naci'a komun'um'o” est'as komplik'a demand'o, ĉar li'a'j instituci'a'j sub'ten'o'j est'as mal'mult'a'j. Krom'e la komerc'a'j interes'o'j dev'ig'as la ekster'a'n politik'o'n de la okcident'a'j land'o'j, kiu'j est'as lig'it'a'j al Golf'a'j reĝ'land'o'j per arm'il'a'j kontrakt'o'j. Tio lim'ig'as ili'a'j'n manovreblecojn rilat'e al la koalici'o. Ili tamen ne pov'as ne sci'i kiom la Jemena konflikt'o pov'as rekt'e profit'ig'i la ĝihad'ist'o'j'n, kiu'j nutr'as si'n de mal'stabil'ec'o kaj religi'a'j opon'ec'o'j*. El'migr'ad'a'j konsekvenc'o'j, kiu'j cert'e okaz'os en la ven'ont'a'j monat'o'j, ne las'os sen re'ag'o'j la okcident'a'j'n ĉef'urb'o'j'n*.

*  Farea Al-Muslimi, “How Sunni-Shia sectarianism is poisoning Yemen”, Carnegie Endowment for International Peace, Washington DC, 29-a de decembr'o 2015.
*  Hel'e'n Lackner, “Can Yemenis escape?”, Op'e'n Democracy, 11-a de decmbro 2015, www.opendemocracy.net

De'long'e si'n'de'ten'a, sam'e kiel Ĉini'o, la Rus'a reg'ist'ar'o serĉ'as rol'o'n por facil'ig'i inter'trakt'ad'o'n. Antaŭ ol for'ir'i la land'o'n, la reprezent'ant'o'j de la Rus'a ambasedejo en Sana'o plur'foj'e renkont'is S-ro'n Saleh, plej'ver'ŝajn'e por prov'i trov'i el'ir'ej'o'n por li kaj difin'i rol'o'n por li'a fil'o. Pri'dub'o de la klan'o Saleh pri la alianc'o kun la huthistoj, fakt'e pov'us ŝanĝ'i la fort'o'kompar'o'n.

En la Konsili'o pri Sekur'ec'o, la Jemena dosier'o ne kre'is la sam'a'n akr'iĝ'o'n, kiel la Siria afer'o. Tiu part'a indiferent'ec'o est'as unu el la kial'o'j, por ne inklin'i al optimism'o. Tamen ekzist'as spac'o por diplomat'a'j manovr'o'j: pli fort'a spron'ad'o por inter'trakt'i, prem'o'j sur la milit'ant'o'j, por ke ili respekt'u la inter'naci'a'n jur'o'n, sever'ig'o de pun'o'j al apart'a'j cel'o'j kaj oficial'a sub'ten'o al la special'a send'it'o de UN, la Maŭritani'a Ismail Uld Ŝejĥ Ahmed. Kvankam la blu'kask'ul'o'j de la jar'o'j 1990-aj ne plu est'as laŭ'mod'a'j, por'temp'a send'ad'o de pac'ig'a fort'o pov'as est'i solv'o. Tiu ebl'o jam est'is alud'it'a, precip'e de iu'j parti'an'o'j de la sud'a secesi'o.

Preter la demand'o'j pri milit'ĉes'o, la perspektiv'o'j por ekonomi'a dis'volv'iĝ'o est'is tro flank'e'n met'it'a'j dum la trans'ir'a period'o inter 2012 kaj 2014. Tiu mank'o kontribu'is al ruin'iĝ'o de la potenc'o de S-ro Hadi, kaj al pli'fort'iĝ'o de la popular'ec'o de huthistoj, sud'ist'o'j kaj iu'j ĝihad'ist'o'j, kiu'j star'as ekster'e de la instituci'a politik'o. Koher'a strategi'o por help'ad'o dev'us koncern'i ne nur la region'a'j'n regn'o'j'n, sed ankaŭ Eŭrop'a'j'n kaj Nord-Amerik'a'j'n land'o'j'n. Por for'a est'ont'ec'o, tia inter'naci'ig'o est'us ne nur mal'pli kost'a ol la nun'a milit'ist'a inter'ven'o, kies kost'o est'as taks'at'a tag'e po 200 milion'o'j da dolar'o'j, sed ankaŭ cert'e pli efik'a.

Laurent BONNEFOY


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Preskaŭ du'on'milion'o da “rub'uj-labor'kontrakt'o'j”

La social'a brul'aĵ'o de la pol'a dekstr'ul'ar'o

Venk'int'o de la parlament'a'j elekt'o'j de oktobr'o 2015, la pol'a konservativ'a parti'o Jur'o kaj just'ec'o (Pis) mult'ig'as la el'montr'o'j'n de aŭtoritat'em'o. La Eŭrop'a Komision'o lanĉ'is en januar'o “procedur'o'n por sav'i la jur'o-Ŝtat'o'n”

ĈE La Deĵor'ej'o de la sindikat'o Solidarnosc de la min'ej'o Pok'a'j (pac'o), ĉe Ruda Slaska, en Silezio, s-ro Adam Kalabis, 46-jar'a, kun korp'a aspekt'o de spektakl'a lukt'ist'o kaj tond'it'a'j har'o'j, propon'as al ni te'o'n. Li'a'j dik'eg'a'j man'o'j est'as ankoraŭ iom nigr'a'j el karb'o: antaŭ du'on'a hor'o, li ankoraŭ est'is 800 metr'o'j'n sub'ter'e. “Ĉi tie, est'as kvar mil salajr'ul'o'j, el kiu'j du'on'o est'as min'ist'o'j, li inform'as. Mi ĉi tie labor'as de mi'a 18-jar'iĝ'o. Mi komenc'is per port'ad'o de karb'o'sak'o'j. Nun mi labor'as ĉe la bon'ten'ad'o.” Tiu gigant'o dir'as, ke li est'as “el'uz'it'a pro la min'ej'o”: Mi esper'as ne fin'iĝ'i sam'kiel mi'a patr'o: li emerit'iĝ'is je 45 jar'o'j, kaj mort'is unu jar'o'n post'e.” Emerit'iĝ'o? S-ro Kalabis ja ne proksim'as ĝi'n: “En si'a kalkul'o, la antaŭ'a reg'ist'ar'o sen'valid'ig'is la tag'o'j'n de for'est'o pro mal'san'o, kaj tiu'j'n kiam mi don'is mi'a'n sang'o'n.” Kelk'a'j min'ist'o'j kutim'is don'i si'a'n sang'o'n por ricev'i ripoz'tag'o'n... “La liberal'ul'o'j eĉ mal'inkluziv'is la jar'o'j'n de soldat'serv'o de tiu'j, kiu'j serv'is dum la temp'o de komun'ism'o!”

S-ro Kalabis labor'as por la publik'a kompani'o KW “sep hor'o'j'n kaj du'on'o tag'e, kvin tag'o'j'n semajn'e, por 2900 zlot'o'j”, tio est'as mal'pli ol 700 eŭr'o'j. “Mi'a salajr'o kresk'is je 150 zlot'o'j (34 eŭr'o'j) en dek kvin jar'o'j. Sed ne mi est'as kompat'ind'a: la vidv'in'o de amik'o, mort'ig'it'a per la min'gas'a eksplod'o de Halemba [23 mort'int'o'j, en novembr'o 2006], ricev'is ses'monat'a'n salajr'o'n kiel kompens'o'n, kaj neni'o'n pli!” Li streĉ'as si'a'j'n lukt'ist'o-pugn'o'j'n: “En mi'a famili'o, ĉiu'j est'is min'ist'o'j, de plur'a'j generaci'o'j. Sed mi est'as la last'a. Mi'a edz'in'o pur'ig'as la publik'a'j'n neces'ej'o'j'n. Tio est'as “rub'uj'o-kontrakt'o”, 800 zlot'o'j (180 eŭr'o'j) monat'e por plen'temp'a labor'o!” La “fleks'ebl'a'j labor'kontrakt'o'j” ja est'as krom'nom'at'a'j “rub'uj-kontrakt'o'j” de tiu'j, kiu'j ili'n sufer'as.

Kontraŭ “mond'o de bicikl'ist'o'j kaj vegetar'an'o'j”

“Est'as mal'facil'e trov'i fiks'a'n labor'o'n, ve'spir'as la min'ist'o. Jen kial la jun'ul'o'j for'ir'as ekster'land'e'n.” De post la en'ir'o de la land'o en la eŭrop'a Uni'o, en 2004, almenaŭ du milion'o'j da pol'o'j el'migr'is, ĉef'e en Brit'uj'o'n. “Mi'a'j fil'o kaj fil'in'o rev'as viv'i en Brit'uj'o. Kapital'ism'o est'as bon'a por tiu'j, kiu'j sci'pov'as far'i negoc'o'n, ne por la ali'a'j”, konklud'as s-ro Kalabis lev'ant'e la ŝultr'o'j'n. Tre divers'a'j dekoraci'aĵ'o'j pend'as ĉe la mur'o'j de la sindikat'a ej'o: la standard'o de Solidarnosc, la blazon'ŝild'o de Pollando — kron'it'a blank'a agl'o kun ruĝ'a fon'o-, la ne'evit'ebl'a portret'o de la pap'o Johano-Paŭlo la 2-a, la fot'o — sub'skrib'it'a — de lok'a boks'o-ĉampion'o kaj ... la kalendar'o 2016 de la parti'o Jur'o kaj Just'ec'o (Prawo i Sprawiedliwosc, Pis).

Min'ist'o kaj sindikat'a deleg'it'o de Solidarnosc, s-ro Kalabis ankaŭ aktiv'as por tiu parti'o situ'ant'a dekstr'e de la dekstr'o. Ceter'e, Solidarnosc al'vok'is voĉ'don'i por la kandidat'o de la Pis, s-ro Andrzej Duda, okaz'e de la prezid'ant'a elekt'o de maj'o 2015. Okaz'e de la parlament'a'j elekt'o'j kiu'j sekv'is, la sindikat'o ne don'is instrukci'o'j'n, sed ĉiu kompren'is la mesaĝ'o'n... “Mi est'as katolik'o, sed ne tial mi engaĝ'iĝ'is. La Pis, est'as la sol'a'j, kiu'j ni'n sub'ten'as, ili est'as proksim'a'j de la hom'o'j. Post la min'gas'a akcident'o de Halemba, la prezid'ant'o Kaczyniski* ven'is renkont'i ni'n; tio kor'tuŝ'is mi'n.” Invers'e, s-ro Kalabis mal'am'as la liberal'ul'o'j'n de la civit'an'a platform'o (Platform'a Obywatelska, Po), centr'o'dekstr'a parti'o reg'int'a de 2007 ĝis 2015. La min'ist'o dir'as, ke li est'is ŝok'it'a per la ĉe'est'o de la prezid'ant'o Bronislaw Komorowski ĉe la funebr'a ceremoni'o de la general'o Wojciech Jaruzelski, la komun'ist'a gvid'int'o de la Respublik'o (1981-1989), kiu sub'prem'is Solidarnosc. Kaj li ne akcept'is, ke la Po-reg'ist'ar'o konsider'is sen inter'konsil'iĝ'o, en januar'o 2015, la ferm'o'n de la min'ej'o'j: “Mi ek'sci'is pri la ferm'o de mi'a ŝakt'o per la televid'o!”, li koler'as. Li est'as konvink'it'a pri tio: la eks'a ĉef'ministr'o Donald Tusk, el Po, far'iĝ'int'a prezid'ant'o de la eŭrop'a Konsili'o, “vol'as ferm'i ĉiu'j'n min'ej'o'j'n, dum la Pis ĵur'is konserv'i ili'n”. “Plej'mult'a'j koleg'o'j voĉ'don'as por la Pis”, li konklud'as.

*  Lech Kaczynski, Prezid'ant'o de Pollando de 2005 ĝis si'a mort'o, la 10-an de april'o 2010, en la aviad'il'a kraŝ'o de Smolensk (96 mort'int'o'j). Li est'is la ĝemel'a frat'o de s-ro Jarosław Kaczynski, ĉef'ministr'o de 2006 ĝis 2007 kaj nun'a ĉef'o de la Pis.

La 25-an de oktobr'o 2015, la Pis gajn'is la parlament'a'j'n elekt'o'j'n (Asemble'o kaj Senat'o) per 37,6% de la voĉ'o'j, kontraŭ 24,1% por la liberal'ul'o'j kaj 8,8% por la popol'ist'o'j de Kukiz’15. Ne ating'int'e la neces'a'j'n sojl'o'j'n (5% por parti'o, 8% por koalici'o), la progres'em'a tend'ar'o ricev'is neniu'n elekt'it'o'n*. La mal'dekstr'ul'ar'o, divid'it'a inter la ‘unu'iĝ'int'a Mal'dekstr'o’ kaj ‘Kun'e’ (Razem), sed ankaŭ viktim'o de la for'rab'ad'o kaj absorb'ad'o de si'a'j social'a'j ide'o'j far'e de la reakci'a dekstr'ul'ar'o, for'est'as en la Parlament'o. Kelk'a'j'n monat'o'j'n antaŭ'e, en maj'o 2015, la prezid'ant'a elekt'o jam don'is antaŭ'sent'o'n de tiu konservativ'a ond'eg'o: la el'ir'ant'a prezid'ant'o, la liberal'ul'o Komorowski, est'is venk'it'a je la du'a balot'vic'o de s-ro Duda, kvazaŭ ne'kon'at'o.

*  Escept'e de la reprezent'ant'o de la german'lingv'an'o'j, kiu ne est'as sub'met'it'a al la 8% sojl'o.

Malgraŭ ripet'it'a'j pet'o'j, neni'u Pis-respond'ec'ul'o konsent'is renkont'i ni'n*. Tamen, intervju'o kun la ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j Witold Waszczykowski, publik'ig'it'a en la german'a popol'ism'a Bild (3a de januar'o 2016) don'as ek'vid'ad'o'n de la ideologi'o de ĉi tiu parti'o: “Kvazaŭ la mond'o dev'us evolu'i laŭ marks'ism'a model'o, en unu'nur'a direkt'o; al miks'o de la kultur'o'j kaj ras'o'j; mond'o de bicikl'ist'o'j kaj vegetar'an'o'j, kiu uz'us nur regajneblajn energi'o'j'n kaj batal'us kontraŭ ĉia form'o de religi'o'j. Ĉio tio hav'as neni'o'n komun'a'n kun la pol'a'j tradici'a'j valor'o'j. Tio est'as la mal'o, de tio, kio'n plej mult'a'j pol'o'j konsider'as grav'a: tradici'o, histori'a konsci'o, am'o al si'a land'o, fid'o en Di'o kaj normal'a famili'a viv'o, kun unu vir'o kaj unu vir'in'o*?”

*  S-ro Tomasz Poreba, eŭr'o'deput'it'o, ja konsent'is inter'ŝanĝ'i per elektron'a'j mesaĝ'o'j, sed li post'e rifuz'is, ke el'tir'aĵ'o'j de li'a'j respond'o'j aper'u en tiu ĉi artikol'o.
*  Front'e al la skandal'o kaŭz'it'a de tiu'j deklaraci'o'j, la ministr'o post'e pretend'is, ke tem'as pri “ŝerc'o”.
Elekt'o inter mal'cert'a dung'ad'o kaj el'migr'ad'o

Tamen, konservativ'ism'o ne est'as la sol'a motiv'o de la voĉ'don'ant'o'j de la Pis. Ili varb'iĝ'as en Pollando de de'klas'iĝ'o, de mal'riĉ'ec'o kun fort'a ne'cert'ec'o pri la ebl'o re'trov'i akcept'ebl'a'n situaci'o'n, situaci'o'j, kiu'j kaŝ'iĝ'as mal'antaŭ la bon'a'j makro'ekonomi'a'j indik'il'o'j (vd sub'e “Gvid'o'mark'o'j”). Pollando de la mal'grav'ul'o'j, kiu'j, sam'e kiel s-ro Kalabis kaj li'a famili'o, sufer'is pro la liberal'ism'a'j re'form'o'j kaj oft'e hav'as nur elekt'ebl'ec'o'n inter “rub'uj-kontrakt'o” je 200 eŭr'o'j kaj el'migr'ad'o. Pollando special'ig'it'a pri sub'kontrakt'ad'o de mal'alt-kvalit'a'j produkt'o'j por la grand'a'j eŭrop'a'j grup'o'j, ĉef'e german'a'j. Pollando de la pensi'o'j je mal'pli ol 300 eŭr'o'j monat'e. Naci'ism'a, klerikal'a, protekt'ism'a kaj ksenofob'a (vd ... ), la Pis sci'is al'log'i ĉiu'j'n tiu'j'n sen'iluzi'ig'it'o'j'n per ambici'a social'a program'o: 500-zlot'a (115 eŭr'o'j) ĉiu'monat'a mon'help'o por ĉiu infan'o, financ'ot'a per'e de bank'a kaj super'bazar'a impost'ad'o; minimum'a salajr'o; kaj eĉ re'ven'o de emerit'iĝ'o je 60 jar'o'j por vir'in'o'j kaj 65 jar'o'j por vir'o'j, dum la liberal'ul'o'j intenc'is fiks'i ĝi'n je 67 jar'o'j.

Politik'olog'o, profesor'o ĉe la universitat'o de Varsovio, Radoslaw Markowski stud'is la evolu'o'n de la Pis: “Kiam ili est'is en la reg'ist'ar'o, inter 2005 kaj 2007, ili est'is konservativ'a'j, sed liberal'a'j ekonomi'e. Ili far'iĝ'is pli kaj pli popol'ist'o'j, ksenofob'o'j kaj eŭr'o'skeptik'a'j; katolik'a naci'ism'o, spic'it'a de social'a program'o.” Li ord'ig'as la voĉ'don'ant'o'j'n de la parti'o laŭ tri kategori'o'j: “Unu'e, tiu'j, kiu'j'n mi nom'as ‘la sekt'o de Smolensk’: hom'o'j konvink'it'a'j, ke la kraŝ'o de april'o 2010* est'is frukt'o de komplot'o de Donald Tusk kaj Vladimir Putin. Post'e, la praktik'ant'a'j katolik'o'j, kies kon'o'j pri la mond'o oft'e resum'iĝ'as je tio, kio'n rakont'as al ili la paroĥ'estr'o — tri'on'o de la praktik'ant'a'j pol'o'j ek-spert'is la politik'a'n propagand'o'n en preĝ'ej'o.” Kaj fin'e, la modest'a'j hom'o'j, al'log'it'a'j de la social'a program'o de la parti'o: “La Pis sukces'is el'trov'i la atend'o'j'n de la labor'ist'o'j, de la kamp'ar'an'o'j...” La si'n'de'ten'o — preskaŭ 50% - far'is la ceter'o'n.

*  Vd. not'o 1.

Soci'olog'o ĉe la mal'dekstr'a pens'fabrik'o Krytyka Polityczna (“La politik'a kritik'o”), Jakub Majmurek analiz'as la faktor'o'j'n, kiu'j konduk'is al la for'ig'o de la liberal'ul'o'j: “La Po rest'is reg'ant'a'j ok jar'o'j'n. Tio est'as long'a por jun'a demokrati'o. La ĉef'ministr'in'o Ewa Kopacz, kiu anstataŭ'is Donald Tusk, kiam li for'ir'is al Bruselo, ne hav'is karism'o'n. Sed precip'e, la liberal'ul'o'j neniam re'lev'iĝ'is post la “afer'o de la sub'aŭskult'ad'o”. En juni'o 2014, la konservativ'a semajn'gazet'o Wprost publik'ig'as privat'a'j'n konversaci'o'j'n de proksim'ul'o'j de la reg'ant'o'j, registr'it'a'j'n de kelner'o'j de grand'a restoraci'o en Varsovio. La mal'dec'a vort'proviz'o de la kun'parol'ant'o'j, ili'a sekret'a lig'it'ec'o kaj ili'a arogant'ec'o neni'ig'is la bild'o'n de la supoz'at'a “civit'an'a” platform'o: “Post tio, ili est'is percept'at'a'j kiel elit'o'j viv'ant'a'j ekster la real'aĵ'o'j”, rakont'as Majmurek.

Li ankaŭ sub'strek'as la “mem'kontent'o'n” de la liberal'ul'o'j: “La gvid'ant'o'j de la Po est'as relativ'e mal'jun'a'j; ili tra'viv'is komun'ism'o'n, la mank'o'j'n. Ili'a ripet'at'a diskurs'o est'is: ‘Rigard'u kia'n salt'o'n far'is Pollando!’ Jen diskurs'o ne aŭd'ebl'a de la jun'ul'o'j: ili ne kon'is tiu'n epok'o'n. Kaj, kiam ili ir'as labor'i en okcident'a Eŭrop'o, ili konstat'as, ke la salajr'o'j est'as tie pli alt'a'j. En Berlino, la lu'prez'o'j est'as iom pli alt'a'j ol en Varsovio, sed hom'o'j per'labor'as tri'obl'e pli. La aspir'o'j de la pol'a jun'ul'ar'o est'as tre fort'a'j.” Kaj ties frustr'iĝ'o'j, tut'e sam'e.

34-jar'a entrepren'estr'o, s-ro Pawel Michalski akcept'as ni'n en Bytom, urb'o de Silezio viktim'e post'viv'ant'a la ferm'o'n de la min'ej'o. Vid'iĝ'as ferm'it'a'j fer'kurten'o'j, almoz'pet'ant'a'j emerit'in'o'j... “Ĉi tie est'as 20% da sen'labor'ec'o”, ve'spir'as la jun'a entrepren'ist'o. Li aktiv'as en la mov'ad'o Kukiz’15, ikonoklast'a parti'o, popol'ism'a, “kontraŭ-sistem'a”, fond'it'a laŭ li'a nom'o de s-ro Pawel Kukiz, eks'a rok'muzik'ist'o, kaj en'penetr'it'a de la super'naci'ism'a ekstrem'dekstr'o. S-ro Kukiz kun'ig'is ne mal'pli ol 20% de la voĉ'don'ant'o'j dum la unu'a balot'vic'o de la prezid'ant'a elekt'o en maj'o 2015, kaj li'a mov'ad'o nun konsist'ig'as la tri'a'n politik'a'n fort'o'n de la land'o, antaŭ la mal'dekstr'o. Kandidat'o de Kukiz’15 por la parlament'a'j elekt'o'j, s-ro Michalski rikolt'is 15% de la voĉ'o'j en Bytom. “La jun'ul'o'j el'migr'as, li ve'spir'as. En Brit'uj'o aŭ en German'uj'o, est'as facil'e labor'i. Ĉi tie, unu el mi'a'j amik'in'o'j, fleg'ist'in'o, gajn'is 1700 zlot'o'j'n (mal'pli ol 400 eŭr'o'j) monat'e: ne ebl'as viv'i per tio. Est'as hont'ind'e! Do ŝi for'ir'is al German'uj'o.” S-ro Michalski dir'as si'n “favor'a al liber'merkat'o”, sed sub'ten'as la projekt'o'n de la Pis atribu'i 500 zlot'o'j'n monat'e al ĉiu infan'o: “Hom'o'j est'as tro mal'riĉ'a'j, neces'as help'i ili'n.” Rilat'e la ĉe'est'o'n de ekstrem-naci'ist'o'j sin'e de li'a parti'o, li prefer'as ĝi'n mal'grav'ig'i: “Nu ja, vi sci'as, est'as ĉio, en Kukiz...”

Grand'a bala'ad'o ĉe la kap'o de la publik'a'j amas'inform'il'o'j

Kvankam li stud'is politik'a'n scienc'o'n, s-ro Robert Piaty, 33-jar'a, tamen si'n'sekv'e sub'skrib'is plur'a'j'n “rub'uj-kontrakt'o'j'n”. Nun, li labor'as en Katowice en telefon-al'vok-centr'o, kontraŭ 1 400 zlot'o'j monat'e, tio est'as 320 eŭr'o'j. “Du'on'o de mi'a'j amik'o'j for'ir'is en Angl'uj'o'n. Mi mem viv'is tie dum ses monat'o'j; mi gajn'is 1 200 eŭr'o'j'n monat'e.” Li aparten'as al la sindikat'o Sierpien 80 (“Aŭgust'o 1980”, referenc'e al la strik'o de Solidarnosc) kaj voĉ'don'as por la mal'dekstr'a parti'o Kun'e (3,6% de la voĉ'o'j), kiu prezent'as si'n kiel la pol'a Podemos. Sed li kompren'as, ke jun'a'j mal'riĉ'ul'o'j sen stabil'ec'o voĉ'don'as por la Pis, esperant'e profit'i el ĝi'a social'a program'o: “Ili promes'is minimum'a'n hor'a'n salajr'o'n por jam juli'o 2016.” Dum'e, kaj antaŭ ol real'ig'i si'a'j'n social'a'j'n promes'o'j'n, la Pis pli sever'e kontrol'as la instituci'o'j'n: inter la Krist'nask'a fest'o kaj la Nov'jar'a Fest'o, la nov'a reg'ist'ar'o nom'um'is kvin juĝ'ist'o'j'n sin'e de la plej alt'a juĝ'a instituci'o, la konstituci'a Tribunal'o, voĉ'don'ig'is leĝ'o'n modif'ant'a'n ĝi'a'n funkci'ad'o'n kaj mal'dung'is la direktor'o'j'n de la publik'a'j amas'inform'il'o'j. Kaj ne est'as ĉio: en mart'o, leĝ'o ig'os la ministr'o'n pri justic'o la nov'a ĝeneral'a prokuror'o. De la mez'o de decembr'o 2015, plur'a'j dek'mil'o'j da pol'o'j manifestaci'is je la al'vok'o de la Komitat'o por Defend'o de demokrati'o (Kod). Kaj, sen'precedenc'a fakt'o en la histori'o de la eŭrop'a Uni'o, la Komision'o de Bruselo lanĉ'is la 13 -an de januar'o kontraŭ Varsovio “procedur'o'n por sav'i la jur'o-ŝtat'o'n”: antaŭ'proces'a enket'o por decid'i, ĉu Pollando kontraŭ'star'as aŭ ne la demokrati'a'j'n princip'o'j'n.

“La pol'a demokrati'o fart'as tre bon'e”, opini'as Aleksandra Rybinska, ĵurnal'ist'o ĉe wSieci. Mez'e de januar'o, la kovr'il'paĝ'o de tiu dekstr'a semajn'gazet'o prezent'is sub titol'o “Konspir'o kontraŭ Pollando” fot'o'munt'aĵ'o'n asoci'ig'ant'a'n la kancelier'in'o'n Angel'a Merkel kaj la prezid'ant'o'n de la eŭrop'a Parlament'o Mart'in Schulz al la dis'pec'ig'o de Pollando en 1772. Rybinska prav'ig'as la politik'o'n de la Pis: “La Po nom'um'is si'a'j'n propr'a'j'n juĝ'ist'o'j'n iom da temp'o antaŭ ol perd'i la elekt'o'j'n. La Pis do ne est'us pov'int'a adopt'ig'i iu'n ajn leĝ'o'n. Kaj koncern'e la nom'um'o'j'n en la amas'inform'il'o'j, est'as kutim'o ĉi tie: en 2008, dekstr'a'j koleg'o'j est'is mal'dung'it'a'j laŭ ordon'o de la Po. Kaj tiam, la okcident'an'o'j ne skandal'iĝ'is ... La ver'o est'as, ke la Pis est'as ĉio, kio'n la 1968-ul'o'j nun reg'ant'a'j en Eŭrop'o mal'am'as. La Okcident'o pens'is, ke la Hungar'uj'o de Viktor Orban est'as escept'o; sed nun Pollando si'a'vic'e turn'iĝ'as al la tradici'a'j valor'o'j. Bruselo tim'as la konservativ'a'j'n fort'o'j'n.”

Mal'mult'e da jun'ul'o'j inter la defend'ant'o'j de demokrati'o

“La sub'ten'ant'o'j de la Pis opini'as, ke ili est'is mal'estim'at'a'j, persekut'at'a'j de la liberal'a'j elit'o'j, analiz'as Majmurek. Ili'a'j gvid'ant'o'j est'is iom pli jun'a'j ol la liberal'ul'o'j, tial ili est'is mok'at'a'j, nom'at'a'j “la Pampers”! Pro tio ili sent'is koler'o'n kontraŭ la politik'a klas'o. Post tiu mal'feliĉ'a epok'o, ili opini'as, ke ili'a temp'o al'ven'is. Ili dezir'as venĝ'i si'n”.

Kun malv'o-kolor'a jak'o, orel'ring'o'j kaj ruband'o-lig'it'a har'ar'o, la sen'streĉ'a Mateusz Kijowski, 47-jar'a, en'korp'ig'as ĉio'n, kio'n la Pis for'ĵet'as. Tiu fak'ul'o pri la teknik'o'j de inform'ad'o fond'is la Kod sur la soci'a ret'o Fejsbuk'o Facebook, en novembr'o 2015. “En kelk'a'j tag'o'j, ni est'is 55 000 en'skrib'it'o'j”, li dir'as rid'et'ant'e. Li re'ven'as de Strasburgo, kie, li rakont'as, la Kod-deleg'it'ar'o ricev'is “tre bon'a'n akcept'o'n de la liberal'a'j, social'ist'a'j kaj verd'ul'a'j eŭr'o'deput'it'o'j”. Nun, mez'e de januar'o, li ek'zorg'os pri organiz'ad'o de du'a ond'o de manifestaci'o'j “en 46 urb'o'j, kaj ĉe la pol'a diaspor'o en Eŭrop'o”. Ni montr'as al li ekstrem'dekstr'a'n film'et'o'n cirkul'ant'a'n sur la ret'o, kiu akuz'as la Kod est'i financ'at'a de la uson'a miliard'ul'o Georg'e Sor'os: “Bedaŭr'ind'e ne!, li ek'rid'eg'as. Serioz'e, neni'u antaŭ'vid'is tiu'j'n atenc'o'j'n kontraŭ la liber'ec'o'j. Dum la kampanj'o, la Pis ne parol'is pri tio. Ĝi ag'as kvazaŭ ĝi ricev'is mandat'o'n don'ant'a'n al ĝi ĉiu'j'n rajt'o'j'n, kvazaŭ demokrati'o signif'us absolut'a'n potenc'o'n de la balot'a pli'mult'o. Ĝi atak'as la fundament'a'n princip'o'n de la eŭrop'a Uni'o, kio est'as la divid'o de la pov'o'j. Ni vol'as defend'i ni'a'j'n liber'ec'o'j'n.”

La post'a'n sabat'o'n, en Gdansk, ĉirkaŭ du mil sub'ten'ant'o'j de la Kod kun'iĝ'is sur la Solidarnosc-plac'o, antaŭ la ŝip'far'ej'o. Ili paŝ'as en la neĝ'o por varm'ig'i si'n. Ili'a'j afiŝ'tabul'o'j al'vok'as defend'i demokrati'o'n. Karikatur'o kompar'as la nov'a'n ĉef'o'n de la publik'a televid'o TVP, s-ro'n Jacek Kurski — Gdansk-de'nask'ul'o, krom'nom'at'a “la hund'eg'o de la Pis”-, al s-ro Jerzy Urb'a'n, mal'am'at'a pro'parol'ant'o de la eks'a komun'ist'a reĝim'o. La manifestaci'ant'o'j sving'as pol'a'j'n, eŭrop'a'j'n flag'o'j'n, kaj eĉ kelk'a'j'n ĉiel'ark'a'j'n standard'o'j'n de la LGBT-mov'ad'o*. Iu'j port'as la blank'a'n mask'o'n de la Anonymous. Sen'pilot'a aviad'il'o super'flug'as la plac'o'n kaj film'as la manifestaci'ant'o'j'n. Mok'em'a, la hom'amas'o salut'as la flug'ant'a'n spion'o'n.

*  Mov'ad'o por defend'o de la rajt'o'j de la sam'seks'em'a'j, du'seks'a'j kaj trans'a'j person'o'j.

“Est'as ni'a dev'o est'i ĉi tie, klar'ig'as du emerit'in'o'j dum la manifestaci'o direkt'iĝ'as al la urb'o'centr'o. Oni manifestaci'is en 1980; diktaruron oni ne plu vol'as! Ni ven'is por la jun'ul'o'j, kiu'j ne sci'as kio'n ili pov'as perd'i.” Ja la mez'a aĝ'o de tiu'j manifestaci'ant'o'j est'as alt'a: plej mult'a'j el la part'o'pren'ant'o'j est'as pli ol 40-jar'a'j. “Mi est'as ĉi tie propr'a'iniciat'e, mok'as tiu jun'ul'in'o, mi ne est'as pag'it'a de Georg'e Sor'os.” Kiel ŝi klar'ig'as, ke la jun'ul'o'j tiom mal'mult'e mobiliz'iĝ'as? “Ili est'as apati'a'j, ili ne hav'as politik'a'n konsci'o'n kaj ne sent'as si'n koncern'at'a'j. Mi'a jun'a frat'o, kiu est'as 18-jar'a, vol'is voĉ'don'i por Kukiz; mi sukces'is konvink'i li'n voĉ'don'i por Po.” Al'ven'int'e ĉe strat'o Dluga en la mal'nov'a urb'o, la manifestaci'ant'o'j martel'as: “Ni vol'as est'i ni mem”, frap'fraz'o de Solidarnosc en 1980. S-ro Aleksander Hall, eks'a disident'o, pren'as la laŭt'parol'il'o'n kaj publik'e kritik'as, ke la ĉef'o de la Pis, s-ro Kaczynski, est'as la ver'a potenc'ul'o de la land'o, sen respond'ec'i pri oficial'a funkci'o. Flag'ruband'o ceter'e montr'as li'n kiel marionet'ist'o'n manipul'ant'a'n laŭ'plaĉ'e la prezid'ant'o'n Duda kaj la ĉef'ministr'in'o'n Beat'a Szydlo. Je la 13-a kaj du'on'o, kant'int'e la naci'a'n himn'o'n kaj aŭskult'int'e la eŭrop'a'n himn'o'n, la manifestaci'ant'o'j dis'iĝ'as, ignor'ant'e la kelk'a'j'n jun'ul'o'j'n, kiu'j nom'as ili'n “pork'o'j el'ir'int'a'j el si'a manĝ'uj'o”, kutim'a insult'o de la Pis-sub'ten'ant'o'j al tiu'j de la Po.

Eŭrop'o okup'iĝ'u pri si'a du'on'milion'o da migr'ant'o'j!

La Kod tamen hav'as ali'a'n zorg'o'n ol apati'o de la jun'ul'o'j, aŭ ili'a voĉ'don'ad'o por la desktro kaj popol'ist'o'j: ĝi'a mal'facil'o log'i, ekster la liberal'a'j medi'o'j. Neni'u el la renkont'it'a'j mal'dekstr'a'j voĉ'don'ant'o'j dezir'as part'o'pren'i ĝi'a'j'n manifestaci'o'j'n. “La liberal'ul'o'j est'as sufiĉ'e riĉ'a'j hom'o'j, la part'o de la soci'o, kiu profit'is el la ekonomi'a'j re'form'o'j”, mok'e dir'as s-ro Piaty, la jun'a mal'riĉ'ul'o en situaci'o ne'stabil'a kaj mal'cert'a de Katowice. Femin'ism'a aktiv'ul'in'o de Varsovio, s-in'o Ania Zawadzka part'o'pren'as dum la Gay Pride kaj la kontraŭ'faŝism'a kontraŭ-manifestaci'o, kiu, ĉiu'n 11-an de novembr'o, opon'as la marŝ'o'n de la ekstrem'naci'ist'o'j. Tamen, ŝi rifuz'as al'iĝ'i al la Kod: “La liberal'a elit'o respond'ec'as pri la situaci'o, ŝi asert'as. Ili rifuz'is etend'i la rajt'o'n je abort'o por ne mal'kontent'ig'i la Eklezi'o'n*. Ili far'is el Pollando ekstremliberalan land'o'n, mult'ig'is la leĝ'o'j'n kontraŭ la labor'ist'o'j, mal'estim'is kaj marĝen'ig'is la mal'riĉ'ul'o'j'n. Pro ili, la popol'o baskul'is dekstr'e'n.”

*  De 1993, abort'o est'as permes'at'a en Pollando nur kaz'e de seks'per'fort'o aŭ re'kon'at'a danĝer'o por la san'o de la patr'in'o aŭ infan'o.

S-ro Karol Guzikiewicz est'is 16-jar'a kiam, meti'lern'ant'o pri mekanik'o, li part'o'pren'is la histori'a'n strik'o'n de Gdansk kun Lech Walesa en 1980. Far'iĝ'int'e vic'prezid'ant'o de Solidarnosc ĉe la ŝip'far'ej'o, li nun aktiv'as ĉe la Pis: “La ŝip'far'ej'o est'as for'las'it'a'j ter'o'j: cent'o da hektar'o'j en 1990, du'dek hodiaŭ”, li resum'as dum ni tra'ir'as la labor'ej'o'j'n, kie labor'as veld'ist'o'j. “Dek sep mil labor'ist'o'j en 1990, mil'o hodiaŭ. De nun, oni ĉef'e fabrik'as vent'o'turbin'o'j'n kaj generator'o'j'n.” Li martel'as: “Ĉio est'as la kulp'o de Donald Tusk kaj de Eŭrop'o. Pro la liberal'ul'o'j, la labor'leĝ'o'j en Pollando est'as la plej mal'bon'a'j el Eŭrop'o. Tiam ja, mi aktiv'as en la Pis de post 2008. Mi al'iĝ'is al tiu parti'o ĉar ties social'a program'o est'is proksim'a de tiu de Solidarnosc.” Kaj ne grav'as, eĉ se li'a eks'a mentor'o, la Nobel-premi'it'a Walesa deklar'is la 23- an de decembr'o, en intervju'o ĉe Radi'o ZET, ke la nov'a reg'ist'ar'o ag'as “kontraŭ demokrati'o kaj liber'ec'o” kaj “rid'ind'ig'as Pollandon en la mond'o”. Koncern'e la kritik'o'j'n de Bruselo, la sindikat'ist'o ili'n for'bala'as: “Eŭrop'o okup'iĝ'u pri si'a du'on'milion'o da migr'ant'o'j kaj las'u Pollandon trankvil'a!”

La sam'a'n tag'o'n en Gdansk, ni renkont'as la eks'a'n disident'o'n Stefan Adamski, kiu redakt'is en 1980 la mal'permes'it'a'n bulten'o'n de Solidarnosc: “La hom'o'j de Solidarnosc est'is perfid'it'a'j de la liberal'ul'o'j. Brutal'a trans'ir'o al [Darwin]-a kapital'ism'o! Ne mir'ig'as, ke ili si'n turn'as al parti'o, kiu afiŝ'as social'a'n program'o'n, eĉ se ĝi est'as sen'respond'ec'a.” S-ro Adamski, unu el la fond'int'o'j de la pol'a ATTAC*, aktiv'as en la mal'dekstr'a parti'o Kun'e. Solidarnosc ne sub'ten'is kapital'ism'o'n, li preciz'ig'as. La sindikat'o postul'is de la komun'ism'a reĝim'o la respekt'o'n de la rajt'o'j de la labor'ist'o'j. La Pis ne vol'as for'ig'i kapital'ism'o'n: li nur promes'as ig'i ĝi'n pli solidar'a.” Kaj li al'don'as: “La plej ĉagren'ig'a est'as, ke Kaczynski ne est'os halt'ig'it'a de la demokrati-defend'ant'o'j. Ĝi est'os disciplin'it'a de la financ'a'j merkat'o'j, kiu'j mal'help'os la aplik'ad'o'n de ĝi'a'j social'a'j kaj protekt'em'a'j projekt'o'j.”

*  Asoci'o por la impost'ad'o de la financ'a'j transakci'o'j kaj por civit'an'a ag'ad'o. (En la franc'a: ATTAC).

Cédric GOUVERNEUR

Gvid'o'mark'o'j

Loĝ'ant'ar'o: 38,5 milion'o'j da loĝ'ant'o'j (ses'a rang'o en la eŭrop'a Uni'o).

Ekonomi'a kresk'o: 3,6% en 2015 (3,3% en 2014).

Mal'net'a En'land'a Produkt'o (MEP): 413 miliard'o'j da eŭr'o'j (ses'a rang'o en la Uni'o).

MEP por unu loĝ'ant'o: 18 600 eŭr'o'j.

Sen'labor'ec'o: 9,8% en decembr'o 2015 (11,4% en decembr'o 2014).

Mal'net'a mez'a salajr'o: 686 eŭr'o'j (1717 eŭr'o'j en Franc'uj'o, 397 eŭr'o'j en Ruman'uj'o).

Hor'a kost'o de la labor'o: 8,40 eŭr'o'j (31,40 eŭr'o'j en German'uj'o).

Situaci'o de sen'cert'ec'o kaj mal'stabil'ec'o: preskaŭ 1,5 milion'o da salajr'ul'o'j en “fleks'ebl'a'j kontrakt'o'j”, ali'nom'at'a'j “rub'uj-kontrakt'o'j”.

Font'o'j: Centr'a Ofic'ej'o de Statistik'o'j (GUS), Krytyka Polityczna, Eurostat.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

La social'a brul'aĵ'o de la pol'a dekstr'ul'ar'o

Real'a ksenofobi'o, fantom'a'j en'migr'ant'o'j

DUm La Elekt'a kampanj'o de la aŭtun'o de 2015, la parti'o Jur'o kaj just'ec'o (Prawo i Sprawiedliwosc, Pis), profit'is la eŭrop'a'n en'migr'a'n kriz'o'n por vigl'ig'i ksenofobi'o'n. “Rigard'u Sved'uj'o'n aŭ Franc'uj'o'n: est'as zon'o'j, kie la ŝari'o reg'as, kaj kie patrol'o'j zorg'as pri ĝi'a aplik'ad'o! Ĉu vi vol'as, ke tiu'j fenomen'o'j aper'u ĉe ni?”, lanĉ'is la prezid'ant'o de la Pis, s-ro Jaroslaw Kaczynski, la 16-an de septembr'o 2015. Okaz'e de miting'o, la 12-an de oktobr'o, li eĉ akuz'is la migr'ant'o'j'n est'i “port'ant'o'j de ĥoler'o kaj parazit'o'j”. “La pol'o'j vojaĝ'as kaj vid'as al kio konduk'as la en'migr'ad'o, asert'as Aleksandra Rybinska, ĵurnal'ist'o ĉe la semajn'gazet'o wSieci, proksim'a de la Pis. La mult'kultur'ism'o ne funkci'as, tiam ili ne vol'as tio'n ĉi tie. La antaŭ'a reg'ist'ar'o dev'is akcept'i sep mil migr'ant'o'j'n. Tio jam est'as tro.”

Tunizi'an'o, s-ro Aziz W. viv'as en Varsovio de ses jar'o'j. Kuir'ist'o, li hav'as sen'barb'a'n vizaĝ'o'n, parol'as la pol'a'n, tost'as kun si'a'j pol'a'j amik'o'j, sed sent'as si'n, malgraŭ ĉio, mal'akcept'it'a de si'a akcept'o-ter'o. “Est'as tre mal'facil'e el'ten'ebl'a, li konfid'as. Mal'estim'a'j kaj mal'fid'a'j rigard'o'j; jun'ul'o'j, kiu'j ĉe la bus'halt'ej'o dir'as al mi: “Re'ir'u hejm'e'n, islam'a teror'ist'o!” Mi est'is agres'at'a plur'a'j'n foj'o'j'n.”

Nask'it'a en Sen'egal'o, s-ro Mamadou Diouf viv'as en Pollando de pli ol tri'dek jar'o'j. “En 2007, mi pet'is kaj ricev'is la pol'a'n ŝtat'an'ec'o'n. La Pis tiam reg'is; mi tim'is est'i el'pel'it'a.” Aktiv'ul'o-parol'ist'o de priafrika fond'aĵ'o (Afryka.org), s-ro Diouf part'o'pren'as debat'o'j'n en la amas'inform'il'o'j kaj inter'ven'as en lern'ej'o'j. “Mal'facil'as lukt'i kontraŭ la antaŭ'juĝ'o'j, li ve'as, La vort'o “negr'o”, murzyn, est'as kutim'e uz'at'a. Ras'ism'a'j mal'nov'a'j roman'o'j kaj poem'o'j est'as kon'at'a'j de ĉiu'j lern'ej'an'o'j. Tiam, mi klar'ig'as, ke la hom'a biologi'o est'as kontraŭ homogen'ec'o, ke antikv'a'j Grek'land'o kaj Romio profit'is el la kontakt'o'j kun si'a'j najbar'o'j... Sincer'e, kiel pol'o pov'as est'i faŝism'a, konsider'ant'e la histori'o'n de tiu land'o kaj la grav'ec'o'n de si'a diaspor'o tra la mond'o?”

Land'o sen koloni'a pas'int'ec'o, kie la fluktu'ant'a'j land'lim'o'j kaj la vund'o'j de la histori'o kontribu'is al konfuz'o de pol'ec'o, haŭt'blank'ec'o kaj katolik'ism'o, Pollando ne kon'as mult'kultur'ism'o'n. Ekzist'as ja kelk'a'j mal'pli'mult'o'j (german'lingv'an'o'j, ukrainoj, jud'o'j, islam'a'j tatar'o'j), sed mal'mult'a'j ekster'eŭrop'a'j en'migr'int'o'j: vjetnam'a'j komerc'ist'o'j al'ven'int'a'j en la 1970-aj jar'o'j, ĉirkaŭ kvin mil afrik'a'j land'an'o'j kaj, de nun, migr'ant'o'j tre et'kvant'e akcept'it'a'j. Plej'mult'a'j pol'o'j dezir'as konserv'i tiu'n homogen'ec'o'n: nur 4% opini'as, ke ili'a land'o dev'us akcept'i migr'ul'o'j'n, laŭ opini'enket'o far'it'a en januar'o de la CBOS-institut'o. La murd'o'j de Parizo kaj la seks'a'j agres'o'j de Kolonj'o pli'firm'ig'is tiu'n ksenofobi'o'n. “German'uj'o far'iĝ'os islam'a respublik'o”, spontan'e deklar'as al ni aktiv'ul'o de la Pis. La kontraŭ'jud'a'j mur'skrib'aĵ'o'j, la faŝism'a'j kelt'a'j kruc'o'j, oft'e far'e de futbal-sub'ten'ant'a'j grup'o'j, oft'as sur la urb'a'j mur'o'j. “Jam ekzist'is kontraŭ'jud'ism'o, dum preskaŭ ne plu est'as jud'o'j de'post la Holokaŭst'o, ve'as s-in'o Mart'a Tycner, aktiv'ul'in'o de la mal'dekstr'a parti'o Kun'e (Razem). Jen nun ksenofobi'o sen migr'ant'o'j!”

Cédric GOUVERNEUR


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Tra'las'ebl'a'j land'lim'o'j, mal'fort'a'j instituci'o'j kaj ekster'land'a'j inter'ven'o'j

Sahelo inter du ĝihad'ism'a'j fajr'o'j

Ses jun'a'j sen'egal'an'o'j, suspekt'at'a'j pri ĝihad'ism'o, est'is el'port'it'a'j de Nuakŝot'o (Maŭritani'o) al Dakar'o, la 20-an de februar'o 2016. La teror'ism'a minac'o etend'iĝ'as en Okcident'a Afrik'o, fon'e de konkurenc'o inter Al-Kaid'o kaj la Organiz'o de la islam'a Ŝtat'o. La arme'a'j inter'ven'o'j en Sahelo, inkluziv'e la franc'a'n operaci'o'n “Barkhane”, ne traf'as la radik'o'j'n de la per'fort'o.

RENOMITA en mart'o 2015 “Islam'a Ŝtat'o en Okcident'a Afrik'o”, la grup'o Bok'o Haram mult'ig'as la mort'ig'a'j'n operaci'o'j'n en Niĝerio kaj Ĉado. En la nord'o de la kontinent'o la Organiz'o de la islam'a Ŝtat'o (OIŜ) daŭr'ig'as si'a'n dis'vast'iĝ'o'n en Libio kaj organiz'as atak'o'j'n kontraŭ turism'a'j zon'o'j. Si'a'flank'e, Al-Kaid'o en islam'a Magrebo (AKIM), jam tre aktiv'a en Mali'o, deklar'is si'a'n respond'ec'o'n pri la atenc'o kontraŭ la Splendid-hotel'o en Uagaduguo (Burkina Faso), la 15-an de januar'o 2016. Ĉu la sahel-sahara ark'o est'os ambaŭ'flank'e atak'at'a, de la OIŜ nord'e kaj AKIM orient'e? Kaj kiu'j est'os la konsekvenc'o'j al la franc-arme'a operaci'o “Barkhane”, kiu okaz'as preciz'e inter tiu'j du polus'o'j?

La arm'it'a per'fort'o en Sahelo etend'iĝ'is post la marĝen'ig'o de la Islam'a arm'it'a Grup'o (GIA) en Alĝerio, fin'e de la 1990-aj jar'o'j, kaj post la fal'o de Muamar Kadafi dum la okcident'a milit-inter'ven'o en Libio, en 2011. Tiu'j du event'o'j konduk'is al la re'ven'o en la region'o de la dung'o'soldat'o'j, ĉef'e tuareg'o'j, kiu'j'n rekrut'ig'is Kadafi, kaj al la dis'vast'ig'o de la arm'il'o'j ŝtel'it'a'j en la libiaj arsenal'o'j. La konflikt'o'j, kiu'j tuŝ'is Mali'o'n en 2012 okaz'is pro milic'o'j kun tre divers'a'j postul'o'j: la Mov'ad'o Naci'a por liber'ig'o de Azawad (MNLA), kiu ar'ig'as la tuareg'o'j'n lukt'ant'a'j'n por sen'de'pend'iĝ'o; milic'o'j proksim'a'j de la AKIM, kiu'j postul'as star'ig'o'n de kalif'land'o; Ansar Din'e, de la tuareg'o Iyad Ag Ghaly, kiu vol'as trud'i la ŝari'o'n; la Mov'ad'o por unu'ec'o kaj ĝihad'o en Okcident'a Afrik'o (Mujao), kiu streb'as reg'i la mafi'a'j'n ret'o'j'n*. Hodiaŭ, la ĝihad'ist'a'j ret'o'j montr'as si'a'n vol'o'n ne nur reg'i la fi'komerc'o'j'n (arm'il'o'j, drog'o'j, ktp.) kaj kontest'i la establ'it'a'j'n reg'ant'o'j'n, sed ankaŭ re'difin'i la land'lim'o'j'n hered'it'a'j'n de la koloni'ad'o, kaj romp'i la lig'o'j'n inter Eŭrop'o kaj la sahela Afrik'o.

*  Vd Daniel Bertrand, “Mal'help'i la fragment'ad'o'n en Mali'o”, Le Monde diplomatique en esperant'o, juli'o 2015.

Post la franc'a operaci'o “Serval” permes'it'a de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) la 20-an de decembr'o 2012, Parizo lanĉ'is la operaci'o'n “Barkhane”: tri mil soldat'o'j dis'met'it'a'j en kvin sahelaj land'o'j (Maŭritani'o, Mali'o, Niĝero, Ĉado kaj Burkina Faso) kun la apog'o de afrik'a'j kaj UN-aj trup'o'j. Tiu'j arme'o'j, kiu'j detru'is arsenal'o'j'n, redukt'is la loĝistik'o'n de la grup'o'j kaj facil'ig'is la sekret'a'n inform'ad'o'n, ankaŭ ebl'ig'is la instituci'a'n trans'ir'o'n en Mali'o. Tamen, ili ne el'radik'ig'is per'fort'o'n. La ekster'a'j arme'a'j operaci'o'j pov'as, por'temp'e, moder'ig'i la arm'it'a'j'n konflikt'o'j'n kaj la pli'mult'iĝ'o'n de la milic'o'j; sed ili neni'o'n kapabl'as kontraŭ ili'a fekund'a “grund'o” kaj eĉ risk'as, per bumerang-efik'o, re'turn'i la loĝ'ant'ar'o'j'n kontraŭ si aŭ dis'lok'i grup'et'o'j'n sam'temp'e mafi'a'j'n, politik'a'j'n kaj religi'a'j'n. Kaj, jes ja, la milic'o'j dis'lok'iĝ'is en Sahelo, far'ant'e mult'a'j'n atenc'o'j'n, inter kiu'j la last'a'j, sub'skrib'it'a'j de la grup'o Al-Mourabitoune de s-ro Mokhtar Belmokhtar, traf'is Bamak'o'n en novembr'o 2015 kaj Uagaduguon en Januar'o 2016. Sam'temp'e mafi'ec'a'j, politik'a'j kaj religi'a'j, tiu'j milic'o'j divers'grad'e referenc'as al la AKIM.

Rival'ec'o'j inter milic'o'j

EN NIĜERIO, Bok'o Haram sekv'is kaj anstataŭ'is la progres'em'a'j'n mov'ad'o'j'n de la Talakawa, kiu'j lukt'is kontraŭ la feŭd'estr'o'j. Tiu sekt'o, fond'it'a de Ustaz Muhammad Yusuf*, imam'o eduk'it'a en Sauda Arab'uj'o kaj mort'int'a en 2009, dis'volv'iĝ'is post la per'fort'a sub'prem'o de la arme'o*. En mart'o 2015, ĝi far'iĝ'is, sub la direkt'o de s-ro Abubakar Shekau, krim'a kaj teror'ism'a milic'o al'iĝ'int'a al la OIŜ kaj foj'e ĝu'ant'a la komplic'a'n help'o'n de arme'a'j alt'rang'ul'o'j. Ĝi rekrut'ig'as en analfabet'a prolet'ar'o, kie oni pret'as met'i bomb'o'n por 50 eŭr'o'j. Bok'o Haram hav'as kiel ag'ad'kamp'o'n la Born'o-ŝtat'o'n en Niĝerio, la orient'o'n de Niĝero, la nord'o'n de Kamerun'o kaj la okcident'a'n part'o'n de Ĉado. Oni taks'as la nombr'o'n de ties viktim'o'j de'post 2009 je 17 000.

*  Vd Alain Vicky, “Ĉe la origin'o'j de la sekt'o Bok'o Haram”, Le Monde diplomatique en esperant'o, april'o 2012.
*  Vd. Marc-Antoine Pérouse de Montclos, “Bok'o Haram et le ter'ror'ism'e islam'ist'e au Nigeria: insurrection religieuse, contestation politique ou protestation social'e?”, Questions de recherche, n-o 40, Centr'e détudes et de recherches internationales (Ceri), Parizo, juni'o 2012.

Ĝihad'ism'o etend'iĝ'as per lud'o de rival'ec'o. Geografi'e dis'met'it'a'j milic'o'j (ekzempl'e, la katiba*), kiu'j al'front'as unu la ali'a'n por reg'ad'i la fi'komerc'o'j'n kaj varb'i membr'o'j'n. Al'iĝ'int'a'j al tegment'a'j ĉefmilicoj, ili ag'as per'e de provizor'a'j alianc'o'j kaj sci'pov'as profit'i el la tra'las'em'o de la land'lim'o'j kiel de la mal'fort'ec'o de la politik'a'j pov'o'j, la sekret'a'j serv'o'j kaj sekur'ec'a'j serv'o'j. Oni tamen not'as, se ne ĝeneral'a'n ĝihad'o'n, almenaŭ kresk'ant'a'j'n vasal'iĝ'o'j'n, ĉu al la OIŜ - Bok'o Haram, la Mujao, Ansar Beit Al-Maqdis en Sinajo, Majilis Choura Chabab A l-Islam en Libio, frakci'o'j de Al-Chabab en Somali'o-, ĉu al Al-Kaid'o - somali'a Al-Chabab, fulana Front'o de Liber'ig'o de la Macina (FLM) en Mali'o, Ansar Din'e. Al-Mourabitoune, rezult'o de la fand'iĝ'o de la Mujao kaj la “Sub'skrib'int'o'j de la sang'o” - grup'o kre'it'a en 2012 de s-ro Belmokhtar-, alianc'iĝ'is kun Al-Kaid'o, eĉ se kelk'a'j grup'o'j vasal'iĝ'is al la OIŜ. Aprior'e, tiu'j si'n'ten'o'j ja simil'as al la adopt'o de kvalitomarko aŭ franĉiz'o-kontrakt'o. La financ'ad'o'j kaj la loĝistik'a'j lig'o'j kun la ĉefmilico ne est'as pruv'it'a'j.

*  Termin'o uz'at'a de AKIM por si'a'j soldat'grup'o'j. Ĝi'n popular'ig'is Je'a'n-Christophe Ruf'in en si'a roman'o Katiba, Flammarion, Parizo, 2010.

La sahel-sahara ark'o montr'iĝ'as favor'a teren'o por la dis'volv'iĝ'o de tiu'j mov'ad'o'j, ĉar ĝi sufer'as sam'temp'e plur'a'j'n mal'fort'ec'o'j'n: la demografi'a kresk'eg'o, la klimat'a mal'favor'ec'o, mank'o de perspektiv'o'j por la urb'a subproletaro kaj la jun'ul'o'j en la for'las'it'a'j kamp'ar'a'j zon'o'j, la pez'o de la kontraband'o pri arm'il'o'j kaj drog'o'j en ne'reg'at'a'j teritori'o'j, la kontest'ad'o de la establ'it'a'j reg'ant'o'j kaj la ĝeneral'ig'it'a korupt'o, la for'est'o aŭ sen'pov'ec'o de la polic'o kaj la mis'funkci'ad'o de la arme'o'j*, la mal'fort'ec'o de ŝtat'o'j al'front'it'a'j, tiam aŭ iam en si'a histori'o, al plan'o'j de struktur'a'j al'ĝust'ig'o'j kaj ne'kapabl'a'j plen'um'i si'a'j'n reĝ'a'j'n funkci'o'j'n.

*  Vd. Serge Michailof, Africanistan. L’Afrique en crise va-t-elle se retrouver dans n'os banlieues?, Fayard, Parizo, 2015.

En la nord'o de Niĝerio, relativ'e for'las'it'a en la dis'divid'o de la petrol-rent'o, la prezid'ant'o Muhammadu Buhari, mem de'ven'ant'a el tiu part'o de la land'o, montr'iĝ'as pli aktiv'a ol si'a antaŭ'ul'o Goodluck Jonathan: elekt'it'a en mart'o 2015, li lukt'as kontraŭ korupt'o kaj dis'volv'as region'a'n kun'labor'ad'o'n. Tamen, koluzi'o inter kelk'a'j politik'a'j respond'ec'ul'o'j aŭ la arme'o kaj la ĝihad'ism'a'j grup'o'j ne tut'e mal'aper'is kaj per'fort'o plu'daŭr'as. En Mali'o, la reg'ist'ar'o de la prezid'ant'o Amadou Toumani Touré (2002-2012) est'is relativ'e toler'int'a la fi'komerc'o'j'n kaj aktiv'aĵ'o'j'n de la ĝihad'ist'o'j dum ili rest'is lok'it'a'j en la nord'o de la land'o. En Burkina Faso, la eks'a ŝtat'estr'o Blaise Compaoré (1987-2014), kiu ek'ig'is aŭ nutr'is incendi'o'j'n por ili'n esting'i post'e kiel inter'naci'a mediaci'ant'o, est'is implic'it'e kontrakt'int'a pakt'o'n pri ne'agres'o kun kelk'a'j ĉef'o'j. Li tiel volont'e lud'is per'ant'o-rol'o'n por liber'ig'o de ostaĝ'o'j. En 2015, la mal'fond'o de la regiment'o de la prezident'a sekur'ec'o, “ŝtat'o en'e de la ŝtat'o” gvid'it'a de la efemer'a puĉ'ist'o Gilbert Diendéré, kaj la re'struktur'ad'o de la sekret'a'j inform'serv'o'j kontribu'is ig'i la land'o'n pli vund'ebl'a rilat'e al atenc'o'j.

Plur'jar'cent'a, la afrik'a islam'o est'as domin'at'a de suna'ism'o, malikismo kaj sufiismo, kun kun'frat'ar'o'j oft'e sinkretism'a'j. Ĝi ĉiam sufer'is influ'o'n de rigor'ism'a islam'o — ven'int'a el Sudano aŭ de Proksim-Orient'o-, eĉ foj'e mort'ig'a, kiel est'as takfirismo. En kun'tekst'o de mal'aper'o de la grand'a'j ideologi'o'j (naci'ism'o, social'ism'o, tut'arab'ism'o, tut'afrik'an'ism'o), oni hodiaŭ spert'as radikal'iĝ'o'n de islam'o, aŭ “islam'iĝ'o'n de la radikal'ec'o”, laŭ la esprim'o de la politik'olog'o Olivier Roy, apog'it'a sur takfirismo.

La rekrut'ad'o de la ĝihad'ism'a'j milic'o'j tamen ne est'as homogen'a sur la religi'a aŭ etn'a kamp'o'j. Tiel Bok'o Haram, domin'at'a de la etn'o kanuri, tamen en'hav'as ankaŭ haŭs'o'j'n kaj fulanojn, kaj rekrut'ig'as krist'an'o'j'n. La log'ec'o'n de la ĝihad'ism'a'j mov'ad'o'j al mult'a'j jun'ul'o'j oni pov'as klar'ig'i per la vol'o el'fuĝ'i korupt'it'a'n mond'o'n, lukt'i por “pur'ig'o”, esprim'i si'a'n rifuz'o'n de la soci'a'j kaj politik'a'j humil'ig'o'j.

La financ'ad'o de la milic'o'j rest'as centr'a demand'o: reg'ad'o de la riĉ'o'font'o'j, de la fi'komerc'o, el'pag'ig'o de la loĝ'ant'ar'o'j, pri'rab'ad'o, mon'postul'o por la ostaĝ'o'j, donac'ad'o, patron'ec'o de potenc'ul'o'j aŭ grup'o'j, korupt'ad'o de politik'ul'o'j aŭ arme'an'o'j... ĝi est'as mem faktor'o de dis'lok'ig'o de per'fort'o.

La arm'it'a'j konflktoj, kiu'j tra'ir'as Sahelon laŭ vast'a senc'o re'send'as ceter'e al la long'daŭr'a histori'o: land'lim'o'j neniam ver'e legitim'ig'it'a'j post ties inter'naci'a agnosk'o okaz'e de la mal'koloni'ig'o'j; cikatr'o'j de la histori'o, kelk'foj'e datum'ant'a'j de antaŭ la koloni'ad'o. Bok'o Haram tiel referenc'as al la kalif'land'o de Sokoto aŭ al Kanem-Bornou*, kaj la FLM al la fulana imperi'o de Macina, tio est'as al “ĝihad'ism'a'j ŝtat'o'j” de la 19-a jar'cent'o, kies riĉ'ec'o est'is baz'it'a sur la komerc'o de sklav'o'j kaj kiu'j est'is detru'it'a'j laŭ la pet'o de ali'a'j ŝtat'o'j — ekzempl'e la haŭs'o'j — far'e de eŭrop'a'j koloni'ant'o'j.

*  Respektiv'e, imperi'o kre'it'a en la 19-a jar'cent'o en la nord'o de Niĝerio kaj islam'a reĝ'land'o establ'it'a de la 8-a ĝis la 19-a jar'cent'o'j en la nord'o de Ĉado.

Se la okcident'a'j grand'a'j land'o'j ja lud'is kun fajr'o, la arab'a'j potenc'ul'o'j ankaŭ kontribu'is kre'i la aktual'a'n situaci'o'n: financ'ad'o de moske'o'j kaj koran'a'j lern'ej'o'j far'e de la saudaj fondus'o'j aŭ la asoci'o'j de Kataro aŭ ali'a'j Golf'o-land'o'j, lig'il'o'j inter Maroko kaj la MNLA, ebl'a'j lig'o'j inter la alĝeriaj sekret'a'j serv'o'j kaj la ĉef'o'j de AKIM*, konflikt'o inter Alĝerio kaj Maroko pri Okcident'a Saharo, kontaĝ'o de la milit'o'j de Irako, Libio kaj Sirio, ktp.

*  Vd. François Gèze kaj Salima Mellah, “Al-Qaida au Maghreb, ou la très étrange histoire du GSPC algérien”, 2007, www.algeri'a-watch.org

La afrik'a'j land'o'j est'as evident'e la unu'a'j viktim'o'j de la arm'it'a per'fort'o. Teror'ism'o konduk'as pli'fort'ig'i aŭtoritat'em'a'j'n reĝim'o'j'n kaj arbitraci'i favor'e al sekur'ec'o mal'avantaĝ'e al la produkt'iv'a'j invest'o'j. Ĝi ek'funkci'ig'as kapt'il'a'n si'n'sekv'o'n de per'fort'o, de mal'riĉ'ec'o kaj marĝen'ig'o, ruin'ig'ant'e la ekonomi'a'j'n perspektiv'o'j'n kaj kre'ant'e ne'al'ir'ebl'a'j'n aŭ for'las'it'a'j'n zon'o'j'n. La atenc'o'j kre'as mal'am'o'n kaj dis'vast'ig'as tim'o'n kaj izol'iĝ'o'n. Ili detru'as la mal'dik'a'n ekonomi'a'n teks'aĵ'o'n ekzist'ant'a'n, kre'as zon'o'j'n for'las'it'a'j'n de la turist'o'j, invest'ist'o'j aŭ hom'help'a'j organiz'aĵ'o'j. La konflikt'o'j nur pli'grand'ig'as la nombr'o'j'n de de'lok'it'o'j, rifuĝ'ant'o'j kaj migr'ant'o'j lukt'ant'a'j kontraŭ la mafi'o'j. Sam'e kiel incendi'o'j, la streĉ'o'j pov'as dis'vast'iĝ'i tre rapid'e. La du plej minac'at'a'j land'o'j en februar'o 2016 est'is Ebur-Bord'o kaj Sen'egal'o, kie konstat'ebl'as la kresk'ad'o de salaf'ism'o front'e al la tradici'a'j kun'frat'ar'o'j kaj la engaĝ'iĝ'o de nombr'o - mal'facil'e taks'ebl'a — de jun'a'j sen'egal'an'o'j sin'e de la OIŜ en Sirio. Rimed'o'j cel'ant'a'j pli'fort'ig'i la sekur'ec'o'n de la infra'struktur'o'j, publik'a'j kaj turism'a'j, est'as kre'it'a'j kaj adopt'it'a'j en tiu'j du ŝtat'o'j histori'e lig'it'a'j al Franc'uj'o.

Tre divid'it'a, la Eŭrop'a Uni'o rest'as larĝ'skal'e for'est'ant'a el la arme'a'j operaci'o'j kaj el la help'o-proviz'o al la mal'fort'ig'it'a'j region'o'j. Nur la apog'o al la necentralizitaj ag'ad'o'j en la vund'ebl'a'j zon'o'j tamen ebl'ig'us trakt'i la profund'a'j'n kaŭz'o'j'n de teror'ism'o. Afrik'o est'as grav'eg'a tem'o por Eŭrop'o, ne nur pro si'a'j merkat'o'j kaj riĉ'o'font'o'j, sed ankaŭ pro la sekur'ec'a'j, hom'medi'a'j, demografi'a'j risk'o'j, kiu'j prioritat'e koncern'as Sahelon. La “inter'naci'a komun'um'o” dev'us ekzempl'e financ'i la salajr'o'j'n kaj la ekip'aĵ'o'j'n ebl'ig'ant'a'j'n la konstru'o'n de afrik'a'j naci'a'j aŭ region'a'j arme'o'j kaj la ekip'aĵ'o'j'n neces'a'j'n por la sekret'a'j serv'o'j. Krom la fakt'o, ke la kost'o'j est'as dek'on'o de tiu'j por ekster'land'a'j arme'o'j, ver'as, ke nur lok'a'j arme'o'j kapabl'as cert'ig'i sekur'ec'o'n long'daŭr'a'n.

Monsendado de la migr'ul'o'j, privat'a'j invest'o'j, suveren'a'j fondus'o'j, publik'a help'o al dis'volv'ad'o: la el'ekster'a'j financ'ad'o'j kresk'as, sed ili em'as koncentr'iĝ'i sur la “util'a Afrik'o” kaj la sekur'a'j zon'o'j. La map'o de la franc'a help'o por dis'volv'iĝ'o, sam'e kiel tiu de la sub'ten'o'j al agr'o'kultur'o konfirm'as tiu'n mal'bon'a'n dis'divid'o'n. Sed la prioritat'o dev'us est'i respond'i al la aspir'o'j de la jun'ul'o'j, de la kamp'ar'a'j kaj urb'a'j zon'o'j, kies nombr'o pli ol du'obl'iĝ'os en Sahelo ĝis 2050. Tiu re'orient'iĝ'o implic'as prioritat'e la re'konstru'ad'o'n de la “reĝ'a'j funkci'o'j” de la ŝtat'o'j kaj la kre'ad'o'n de ekonomi'a teks'aĵ'o gener'ant'a dung'o'j'n.

Philippe Hug'o'n


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

De Katango al Ĉin'uj'o, mal'facil'a sport'a kur'ad'o

Ĉu ebl'as fabrik'i just'a'n telefon'o'n?

La erc'o'j uz'at'a'j por la fabrik'ad'o de poŝ'telefon'o'j est'as oft'e el'tir'at'a'j el la ter'o sen respekt'o al la plej element'a'j social'a'j rajt'o'j, apart'e en centr'a Afrik'o. Sen kalkul'i la damaĝ'o'j'n al la hom'medi'o. Entrepren'o do prov'is kre'i “just'a'n telefon'o'n”. Sed ĝi stumbl'as, inter'ali'e, sur la nigr'a merkat'o kaj la mank'o'j de la kvalit'a priatestado.

KUN 1,4 miliard'o'j da fabrik'it'a'j aparat'o'j en 2015*, la smartphone (“lert'a telefon'o”) est'as lum'ig'a simbol'o de la tut'mond'ig'it'a ekonomi'o, resum'it'a sur la dors'o de ĉiu iPhone per tiu formul'o: “Projekt'it'a en Kalifornio, kun'met'it'a en Ĉin'uj'o.” La du ĉef'a'j mark'o'j, Apple (231 milion'o'j da aparat'o'j en 2015) kaj ĝi'a sud'kore'a rival'o Samsung (324 milion'o'j)*, furioz'e konkur'as.

*  International Dat'a Corporation (IDC), 27a de januar'o 2016, www.idc.com
*  Vd. Mart'in'e Bulard, “Samsung, la imperi'o da tim'o”, Le Monde diplomatique en esperant'o, juli'o 2013.

Tio rezult'ig'as mal'bon'eg'a'j'n labor'kondiĉ'o'j'n en la azi'a'j kun'met'a'j fabrik'o'j, pri'lum'it'a'j'n de plur'a'j ond'o'j de si'n'mort'ig'o'j ĉe Foxconn, unu el la ĉef'a'j ĉin'a'j sub'kontrakt'ant'o'j. En aŭgust'o 2015, Samsung est'is dev'ig'at'a kre'i fondus'o'n kun 78 milion'o'j da eŭr'o'j por mon'kompens'o'j al la dung'it'o'j de si'a'j fabrik'o'j, ĉe kiu'j est'is diagnoz'it'a'j pli ol 200 kaz'o'j de leŭkemi'o*. Si'a'vic'e akuz'it'a labor'ig'i infan'o'j'n*, la tri'a produkt'ant'o, Huawei, dev'is ferm'i fabrik'o'n en 2014. Krom'e, pli ol tri'dek'o da erc'o'j, ven'ant'a'j el plur'a'j kontinent'o'j est'as en la fabrikprocezo de la lert'a'j telefon'o'j. Tiu'j erc'o'j est'as el'ŝir'it'a'j el la ter'profund'o sen'respekt'e al la social'a aŭ medi'a efik'o de tiu el'tir'ad'o, kiu ankaŭ viv'ig'as arm'it'a'j'n konflikt'o'j'n, kiel en la Demokrati'a Respublik'o Kongo (DRK).

*  Santé & travail, n-ro 92, Parizo, oktobr'o 2015.
*  Apart'e sur la ret'ej'o http://chinalaborwatch.org kaj en “Les secrets inavouables de n'os téléphones portables”, “Cash investigation”, Franc'e 2, 4-a de novembr'o 2014.

Ĉu do produkt'i poŝ'telefon'o'n respekt'ant'e la hom'o'j'n kaj la medi'o'n est'as utopi'o, aŭ eĉ mal'ebl'a misi'o? La nederlanda social'a entrepren'o Fairphone decid'is akcept'i la defi'o'n. De la printemp'o 2013, ĝi vend'is ses'dek ekzempler'o'j'n de tio, kio'n ĝi prezent'as kiel “etik'a'n telefon'o'n”. En la somer'o 2015, ĝi lanĉ'is la Fairphone-2, da kio ĝi esper'as vend'i cent mil ekzempler'o'j'n jar'e. Ĝi'a'j argument'o'j est'as: la erc'o'j uz'at'a'j ne financ'as la milic'o'j'n de la DRK; la kun'met'ad'o okaz'as en ĉin'a'j fabrik'o'j, kie inspekt'ad'o'j ebl'ig'as atest'i dec'a'j'n labor'kondiĉ'o'j'n, kaj kies labor'ist'o'j ĝu'as asekur'fondus'o'n por garanti'i ili'n kontraŭ la risk'o'j de la viv'o: mal'san'o, vund'ad'o, ne'kapabl'o labor'i kaj mort'o. La plan'o de la telefon'o ankaŭ ebl'ig'as pli'long'ig'i ĝi'a'n vivciklon kaj redukt'i ĝi'a'n pri'medi'a'n mal'util'o'n, ig'ant'e la vic'pec'o'j'n facil'e al'ir'ebl'a'j kaj anstataŭ'ig'ebl'a'j de la uz'ant'o'j. Uz'ant'a tiom kiom ebl'e re'cikl'ig'it'a'j'n plast'o'n kaj kupr'o'n, Fairphone star'ig'is savkolektadan organiz'o'n por si'a'j aparat'o'j en Eŭrop'o kaj re'cikl'ig'a'n program'o'n de telefon'o'j en Ganao.

La entrepren'o ne kalkul'as pri invest'ist'o'j sed pri la konsum'ant'o'j, pet'at'a'j tra part'o'pren-financ'a kampanj'o ĉe Inter'ret'o, kiu ebl'ig'is kolekt'i preskaŭ 7 milion'o'j'n da eŭr'o'j en'e de kelk'a'j semajn'o'j. Ankaŭ la du'a model'o nask'iĝ'is dank'e al sistem'o de antaŭ'mend'o'j: la aĉet'ont'o'j konsent'is el'pag'i 525 eŭr'o'j'n por ne jam fabrik'it'a aparat'o, kiu'n oni liver'is al ili nur plur'a'j'n monat'o'j'n post'e.

“Il'o por denunc'ad'o”

LA Lanĉ'o de tiu'j du telefon'o'j, kies al'don'valor'o ne est'is nur teknologi'a, est'ig'is bel'a'n entuziasm'o'n en la amas'komunik'il'o'j, ĉiam pret'a'j salut'i la “etik'a'j'n” kaj “just'a'j'n” iniciat'o'j'n, malgraŭ la mult'a'j lim'o'j de tiu nov'a produkt'o-manier'o*. “La Fairphone est'as ankoraŭ mal'proksim'a de ver'a just'ec'o”, tamen re'kon'as la produkt'ant'o mem. La ambici'o, pli modest'a, est'as “konstru'i mov'ad'o'n favor'a'n al pli just'a elektron'ik'a industri'o”, tamen konsci'ant'e, ke la voj'o est'os mal'facil'a kaj kapt'il'o'plen'a. Kiel rakont'as s-ro Bas Van Abel — renkont'it'a ĉe la sid'ej'o de si'a societ'o, sur la tri'a etaĝ'o de mal'nov'a industri'a konstru'aĵ'o en la haven'o de Amsterdamo-, por ek'labor'i en DRK, Fairphone dev'is destin'i si'a'j'n unu'a'j'n el'spez'o'j'n... por la korupt'ad'o de lok'a'j ŝtat'funkci'ul'o'j: tem'is pri akir'i el la respond'ec'a'j agent'o'j de la min'ej'o'j la rajt'o'n film'i.

*  Vd. Christian Jacquiau, “Max Havelaar aŭ la ambigu'ec'o'j de la just'a komerc'o”, Le Monde diplomatique en esperant'o, oktobr'o 2007.

Post'e oni al'front'is ali'a'n real'aĵ'o'n, pri kiu atest'as film'et'o far'it'a de la team'o en 2011 en la Katango-region'o, en la sud'o de Kongo: la min'ej'a sektor'o est'as ĉef'e meti'ist'a, kaj eĉ famili'a; jun'a'j infan'o'j labor'as tie kun si'a'j ge'patr'o'j. Ceter'e, por trov'i stan'o'n stamp'it'a'n “ne milit-makul'it'a”, Fairphone al'iĝ'is al konsorci'o de industri'ist'o'j, ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j (NRO) kaj ali'a'j lok'a'j kaj inter'naci'a'j ag'ant'o'j. Ili uz'as sistem'o'n de atest'ad'o en'hav'ant'a'n specif'a'n pak'ad- kaj etiketad-manier'o'n*. Lanĉ'it'a post rekomend'o'j de la fak'ul-grup'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN), tiu program'o far'iĝ'is ne'mal'hav'ebl'a post la adopt'o, far'e de la uson'a Kongres'o, de la Dodd-Frank-leĝ'o, en juli'o 2010. Cel'ant'a en'kadr'ig'i la praktik'o'j'n de Wall Street, la dispon'o 1502 de tiu tekst'o dev'ig'as la kompani'o'j'n kvot'it'a'j'n en Uson'o cert'iĝ'i, ke ili ne uz'as erc'o'j'n financ'ant'a'j'n arm'it'a'j'n grup'o'j'n en DRK. Problem'o: La atest'o-procez'o de min'ej'o'j est'as apenaŭ komenc'iĝ'ant'a. Kaj kvin jar'o'j'n post'e, nur kelk'a'j dek'o'j da ej'o'j pov'as laŭ'leĝ'e vend'i stan'o'n. Pro si'n'gard'em'o kaj por ne si'n embaras'i, mult'a'j gigant'a'j entrepren'o'j de la elektron'ik'a industri'o ĉes'is proviz'i si'n sur'lok'e, kre'ant'e fakt'a'n embarg'o'n sur la “tri T” - stan'o (tin en la angl'a), tantal'o kaj volfram'o (ankaŭ nom'at'a tungsten'o) — kiu tut'e mal'ord'ig'as la min'ej'a'n sektor'o'n, de kiu de'pend'as ok ĝis dek milion'o'j da hom'o'j.

*  Pri la iniciat'o por ne-konflikt'o-makul'it'a stan'o (Conflict-Free Tin Initiative, CFTI), vd. http://solutions-network.org. Pri la kun'a iniciat'o por proviz'o el stan'o, tantal'o kaj volfram'o (Itri Tin Supply Chain Initiative), vd. www.itri.co.uk

Du doktor'iĝ'ant'o'j, Christoph Vogel, de la Zurik'o-universitat'o, kaj Be'n Radley, de la International Institut'e of Social Studies (Inter'naci'a Institut'o de Soci'a'j Stud'o'j) de Hag'o, ir'is en 2013 kaj 2014 en la kvar plej bon'e administr'at'a'j'n zon'o'j'n. Ili trov'is tie “katastrof'a'n ekonomi'a'n situaci'o'n*: mal'alt'iĝ'o aŭ stagn'ad'o de la prez'o'j kaj krom'a'j kost'o'j por la min'ist'o'j, dum la nigr'a merkat'o eg'e kresk'is. Eĉ pli mal'bon'e, la vast'ec'o de la teritori'o kaj la grand'a mov'ebl'o de la arm'it'a'j grup'o'j ebl'ig'as, ke priatestita min'ej'o pov'as pas'i sub ili'a reg'ad'o aŭ sub tiu de ili'a'j civil'a'j komplic'o'j. Mult'a'j min'ist'o'j dev'is re'ir'i al si'a kamp'ar'an'a aktiv'aĵ'o, mez'e ses'on'e mal'pli en'spez'ig'a. Ali'a'j engaĝ'iĝ'is en la milic'o'j.

*  Christoph Vogel kaj Be'n Radley, “In Eastern Congo, economic colonialism in the guise of ethical consumption?”, The Washington Post, 10-a de septembr'o 2014.

Grup'o de 70 universitat'an'o'j, reprezent'ant'o'j de NROj kaj ali'a'j kongaj kaj inter'naci'a'j fak'ul'o'j publik'e mal'laŭd'is tiu'n situaci'o'n en mal'ferm'a leter'o publik'ig'it'a en septembr'o 2014: “La erc'o'j nutr'as la konflikt'o'j'n, sed ne est'as ties kaŭz'o ( ...). La lukt'o'j por la pov'o je region'a kaj naci'a nivel'o'j, la demand'o'j pri al'ir'o al la agr'o'j, pri ident'ec'o kaj civit'an'ec'o, est'as mult'e pli grav'a'j struktur'a'j faktor'o'j konduk'ant'a'j al la konflikt'o'j”, ili skrib'as, antaŭ ol postul'i pli serioz'a'n aŭskult'ad'o'n al la lok'a'j ag'ant'o'j. Eĉ se, “oni progres'is kaj ating'is iom pli etik'a'j'n produkt'o'j'n, tamen neni'o real'iĝ'is por pli'bon'ig'i la viv'kondiĉ'o'j'n de la Kong'an'o'j”, bedaŭr'as tiu'j fak'ul'o'j, inter kiu'j la doktor'iĝ'ant'o'j Vogel kaj Radley, kiu'j tim'as, ke la “just'a komerc'o” est'os uz'at'a kiel kaŝ'il'o de nov'koloni'ism'o en la orient'o de Kongo. “Est'as ver'o en tiu'j vort'o'j, sincer'e agnosk'as s-ro Van Abel. La iniciat'o'j por la atest'ad'o ne kontribu'is al la evolu'ad'o de la lok'a'j komun'um'o'j kiel ni esper'is. Sed ili ebl'ig'is la re'funkci'ad'o'n de la inter'ŝanĝ'o'j kaj est'as esenc'a'j por re'don'i fid'o'n al la aĉet'ant'o'j rilat'e al la DRK.” La entrepren'o parol'as pri tiu'j mal'facil'aĵ'o'j sur si'a ret'ej'o, pet'ant'e de la kritik'ant'o'j iom da pacienc'o. “Neces'os post'e pri'trakt'i la infan'a'n labor'o'n. Ni ambici'as ĉiam far'i pli bon'e.”

Post la atest'it'a'j stan'o kaj tantal'o, la firma'o selekt'is respond'ec'a'j'n min'ej'o'j'n por volfram'o en Ruando kaj dezir'as uz'i or'o'n ven'int'a'n el just'a komerc'o en Peruo kaj Kolombio. Sed plej mal'facil'e rest'as penetr'i la or-merkat'o'n en Ĉin'uj'o, klar'ig'as al ni s-ro Van Abel, kiu re'ven'as el vojaĝ'o renkont'e al si'a nov'a laborprovizanto: Hi-P International. Por garanti'i fabrik'ad'o'n de si'a'j aparat'o'j en kontent'ig'a'j kondiĉ'o'j, la entrepren'o regul'e task'as dung'it'o'j'n. Ĝi ankaŭ mandat'is ĉin'a'n organiz'aĵ'o'n pri kontrolprocezo kaj konsil'o, kiu real'ig'as social'a'n bilanc'o'n ĉe la fabrik'ant'o, kiu'n ĝi post'e ret'e publik'ig'as. En la Hi-P-fabrik'o de Suzhou (Jiangsu-provinc'o) oni tiel signal'is problem'o'j'n pri sekur'ec'o, pri uz'o de grand'a nombr'o da por'temp'a'j labor'ist'o'j (61% de la tut'o) kaj ĉef'e pri semajn'a labor'daŭr'o: “En juli'o 2014, iu'j labor'ist'o'j labor'is ĝis sep'dek sep hor'o'j'n semajn'e kaj ĝis du'dek ok tag'o'j'n si'n'sekv'e*, konstat'as raport'o de la procedur-kontrol'a societ'o. Laŭ Fairphone, Hi-P engaĝ'iĝ'is lim'ig'i la uz'o'n de por'temp'a'j labor'ist'o'j kaj ne trans'pas'i ses'dek labor-hor'o'j'n semajn'e. Tamen, preciz'ig'as s-ro Van Abel, “Se oni tro redukt'as la labor'temp'o'n, la labor'ist'o'j gajn'os mal'pli da mon'o kaj risk'as for'ir'i. La krom'hor'o'j est'as grav'a part'o de ili'a salajr'o; neces'as trov'i form'o'n de mon'a kompens'o.”.

*  “Social Assessment Program: Hi-P”, Fairphone, april'o 2015, www.fairphone.com

Dank'e al konsil'o'j de la german'a sindikat'o Ig Metal kaj de esplor-organism'o special'ig'it'a pri la trans'naci'a'j societ'o'j, Som'o*, nask'iĝ'is la ide'o pri fondus'o por garanti'i la labor'ist'o'j'n kontraŭ la risk'o'j de la viv'o (mal'san'o, ne'kapabl'o labor'i, mort'o). Tia fondus'o cel'as pli'bon'ig'i la ĉiu'tag'a'n viv'o'n de la labor'ist'o'j kaj proviz'i al ili nov'a'n organ'o'n de reprezent'ad'o en'e de ili'a entrepren'o. Nutr'at'a per 5 dolar'o'j por ĉiu vend'it'a aparat'o, tiu fondus'o kolekt'is 300 000 dolar'o'j'n (272 000 eŭr'o'j) kun la unu'a versi'o de la lert'a telefon'o, kaj tiu sum'o profit'is al la kvin'cent ĝis naŭ'cent labor'ist'o'j (laŭ la mend'o'kajer'o) de la tiam'a sub'kontrakt'ant'o, Guohong. Ĝi ĉef'e est'is dis'don'it'a laŭ form'o de premi'o'j (mez'e 90 krom'a'j eŭr'o'j monat'e). Ĝi ankaŭ ebl'ig'is al'don'i frukt'o'j'n ĉe la fabrik'a restoraci'o aŭ organiz'i fest'o'j'n aŭ ekster'a'j'n amuz'aĵ'o'j'n. Sed, ĉar Fairphone ŝanĝ'as si'a'n fabrik'ant'o'n por la nov'a aparat'o, tiu fondus'o de nun est'os uz'at'a, ĉe Guohong, kiel komunik-kanal'o, ej'o de dialog'o inter la labor'ist'o'j kaj ili'a estr'ar'o. Fairphone est'as nun star'ig'ant'a tia'n fondus'o'n en'e de la kun'met'a fabrik'o Hi-P de Shenzou (Hebei-provinc'o) profit'e al la tut'a labor'ist'ar'o, tio est'as proksim'um'e tri mil salajr'ul'o'j.

*  Centr'e for Research on Multinational Corporations, www.som'o.nl

Kial la entrepren'o nom'is si'a'n telefon'o'n “Fairphone” se ĝi ne respond'as al la kriteri'o'j de la just'a komerc'o (fair trad'e)? Ĉu tio ne est'as tromp'o? S-ro Van Abel respond'as per dub'senc'a du'on'ŝerc'o: “Tiu nom'o ne dir'as tio'n, kio ni est'as, sed tio'n, kio ni vol'as est'i.” Por est'i kompren'at'a li re'ven'as al la origin'o de la projekt'o: kampanj'o pri la erc'o'j ven'ant'a'j el milit'zon'o'j, lanĉ'it'a en 2010 kun la NRO Action Aid, kiam li estr'is la Waag Society, nederland'an fond'aĵ'o'n por art'o'j, scienc'o'j kaj teknik'ar'o'j. “Ni ne vol'is kutim'a'n mobiliz'iĝ'o'n de la NRO. Ĉar mi est'as elektronikisto, mi pens'is, ke fabrik'i telefon'o'n pov'as est'i bon'a manier'o mal'kaŝ'i la problem'o'j'n, kiu'j kaŝ'iĝ'as en ĝi'a proviz'o-ĉen'o.”

Serĉ'int'e dum du jar'o'j stan'o-min'ej'o'n “ne makul'it'a'n de milit'o” en la DRK, kaj post'e ĉin'a'n fabrik'o'n pret'a'n iom alt'ig'i si'a'j'n social'a'j'n norm'o'j'n, Fairphone ŝanĝ'as si'a'n status'o'n kaj far'iĝ'as social'a entrepren'o en 2013. La demand'o pri la nom'o est'ig'as tiam intern'a'j'n debat'o'j'n: “Ni vol'is uz'i la vort'o'n “fair” por ke hom'o'j si'n demand'u kio'n ver'e signif'as tiu noci'o. Tio pov'as ankaŭ konduk'i tiu'j'n, kiu'j posed'as iPhone- aŭ Samsung-poŝ'telefon'o'n demand'i si'n pri si'a soci'a kaj pri'medi'a respond'ec'o.” El tio font'as la tra'vid'ebl'ec'o de la societ'o, kiu publik'ig'as sur si'a ret'ej'o list'o'n de si'a'j proviz'ant'o'j, la dis'divid'o'n de si'a'j fabrik-kost'o'j kaj la social'a'j'n bilanc'o'j'n de si'a'j laborliverantoj, sen prov'i kaŝ'i la negativ'a'j'n aspekt'o'j'n.

Kiam Fairphone lanĉ'is si'a'n kampanj'o'n por part'o'pren'a financ'ad'o, la strategi'o de komunik'ad'o cel'is met'i si'n “en vund'ebl'a pozici'o”. “Ĉiu'foj'e kiam oni kritik'is ni'n — kaj ja okaz'is-, ni volont'e akcept'is tiu'j'n kritik'o'j'n”, rakont'as la ĝeneral'a direktor'o, kiu eĉ mem vok'is german'a'j'n kaj nederlandajn gazet'o'j'n por rakont'i la neces'a'n korupt'o'n por film'i en la min'ej'o'j. Imag'it'a kiel “rakont'a procedur'o proviz'ant'a efik'a'n metafor'o'n por la kompleks'ec'o de proviz'ad-ĉen'o”, la Fairphone konduk'as oni'n pri'demand'i la praktik'o'j'n de la tut'a proviz'o-ĉen'o. Ĉar, se tiu aparat'o est'as ankoraŭ mal'proksim'a de just'a produkt'o, kio'n dir'i pri la ali'a'j? Kiam oni real'ig'as kompar'a'n test'o'n, ĝi larĝ'e super'as la Galaxy S4 de Samsung, la unu'a'n atest'it'a'n “ekologi'e kaj social'e respond'ec'a” de la sved'a organiz'aĵ'o TCO Development, kiu est'as apenaŭ pli bon'a ol ne'atest'it'a telefon'o.

La ag'ant'o'j de just'a komerc'o rigard'as tiu'n nov'a'n produkt'o'n favor'e. S-in'o Emili'e Durochat, kun'ord'ig'ant'in'o de la Platform'o por just'a komerc'o, salut'as “il'o'n por denunc'i la labor'kondiĉ'o'j'n”. “Kun tiu sol'a telefon'o, oni pov'as parol'i pri mult'a'j tem'o'j”, konstat'as s-in'o Dominique Royet, direktor'in'o de Max Havelaar Franc'uj'o, kiu vid'as en tio “paŝ'o'n al daŭr'a progres'o. Per tio, Fairphone al'iĝ'as al la spirit'o de just'a komerc'o, nask'it'a por evolu'ig'i la regul'o'j'n de la mond'a komerc'o”.

Kun vend'o'j pas'int'a'j de 0 al 16 milion'o'j da eŭr'o'j en'e de unu jar'o kaj du'on'o — kaj profit'o tut'e re'invest'it'a-, Fairphone ricev'is la titol'o'n “la plej prosper'a teknologi'a ek'firma'o” far'e de la ret'a fak'a el'don'ej'o The Next Web*. Jen mesaĝ'o adres'it'a al la sektor'o: ekzist'as aspir'o de la konsum'ant'o'j al pli etik'a'j produkt'o'j.

*  “Fairphone named Europes fastest-growing startup of 2015”, TNW News, 24-a de april'o 2015, http://thenextweb.com

Emmanuel RAOUL


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Karier'o'n aŭ infan'o'j'n, neces'as elekt'i

La japan'in'o'j ne'bon'ven'a'j en labor'o

Preskaŭ du tri'on'o'j da japan'in'o'j ĉes'ig'as si'a'n karier'o'n, kiam ili patr'in'iĝ'as. Pri'zorg'ad'o de la infan'o'j, mank'o de profesi'a perspektiv'o, apart'ig'o: la kial'o'j de tiu rezign'o est'as mult'a'j. Tio met'as la land'o'n en danĝer'a'n situaci'o'n: pro la mal'jun'iĝ'o de la loĝ'ant'ar'o, Japani'o pov'as perd'i 6,4 milion'o'j'n da labor'ant'o'j antaŭ 2025.

37 jar'aĝ'a, S-in'o Mor'i Tomoko est'as aktiv'a vir'in'o, kaj feliĉ'a. Ŝi viv'as en Tokio kaj labor'as ĉe grand'a uson'a hotelfirmao. Freŝ'dat'e ŝi obten'is rang'alt'ig'o'n, ŝi fier'e anonc'as: ŝi iĝ'is kadr'ul'o. “Mi'a'j hor'ar'o'j tre pli'long'iĝ'is, sed mi est'as kontent'a. Mi'a kompani'o fid'as mi'n.” Ĵus edz'in'iĝ'int'a, ŝi ŝat'us hav'i infan'o'n antaŭ si'a kvar'dek'jar'iĝ'o. Sed ŝi tim'em'e konfid'as: “Tio pov'us brems'i mi'a'n karier'o'n.

Ankoraŭ nun, ŝajn'as ke la japan'in'o'j dev'as elekt'i inter dung'iĝ'o kaj patr'in'iĝ'o. S-in'o Mor'i prov'as maldramigi: “Se mi profit'us sam'temp'e la sub'ten'o'n de la reg'ist'ar'o kaj tiu'n de mi'a kompani'o, mi pov'us eduk'i infan'o'n...” sed, kvazaŭ kontraŭ'vol'e, ŝi tuj plu'dir'as rezerv'o'j'n kaj fin'e sven'ig'as la tem'o'n. En Japani'o, vir'in'o, kiu patr'in'iĝ'as mal'oft'e iĝ'as respond'ec'ul'o: la firma'estr'o'j opini'as, ke ŝi'a mens'o est'as tro okup'it'a de tio, kio okaz'as hejm'e.

La konstat'o est'as sen'indulg'a: dum neniam ajn est'is tiom mult'a'j japan'in'o'j far'int'a'j alt'a'j'n universitat'a'j'n stud'o'j'n, 60% el ili ĉes'as labor'i, kiam ili nask'as si'a'n unu'a'n infan'o'n. En tri'dek jar'o'j ili'a profesi'a situaci'o tre mal'bon'iĝ'is: ili plu est'as nur 44,2%, kiu'j hav'as tut'a'temp'a'n firm'a'n labor'o'n, kontraŭ 67,9% en 1985. Sam'temp'e, la proporci'o de tiu'j, kiu'j hav'as part'a'temp'a'n labor'o'n drast'e alt'iĝ'is, de 28,5% en 1985 ĝis 43,9% en 2015.

La reg'ist'ar'o de S-ro Abe Sinzô asert'as, ke tiu demand'o est'as prioritat'o. La ĉef'ministr'o kre'is en mart'o 2014 konsili'o'n por promoci'o de vir'in'a labor'o. En april'o 2013, ĝi jam al'pren'is “Deklar'o'n pri ag'o por soci'o en kiu bril'as la vir'in'o'j” kaj efektiv'ig'is tio'n, kio'n oni nom'is la “womenomics”, kun la cel'o de 30% da vir'in'o'j en ĉefpostenoj en 2020.

Tamen, por nun, la cel'o est'as ja for'a. La nun'a proporci'o de labor'ant'a'j vir'in'o'j est'as 64% (inkluziv'e part'a'temp'a'j'n), kontraŭ 84% por la tut'o*. Se la vir'in'a aktiv'ec'o samiĝus al tiu de vir'o'j, “la labor'fort'o pli'iĝ'us je 14%”, indik'as S-in'o Takegawa Keiko, direktor'o de la reg'ist'ar'a Ofic'o pri seks'a egal'ec'o.

*  Statistik'o publik'ig'it'a de la Ofic'o pri seks'a egal'ec'o ĉe la Sekretari'ar'o de la ĉef'ministr'o, “Women and men in Japan 2015”, www.gender.go.jp .
Patr'in'a turment'ad'o

Ek'de la leĝ'o pri seks'egal'ec'o, en 1987, la japan'in'o'j ja sturm'is la profesi'a'n mond'o'n. Ili'a aktiv'ec'a proporci'o est'is nur 53% en 1985. Sed ili el'ir'as el labor'o tuj, kiam al'ven'as infan'o, kaj nur 11% da ili hav'as grav'a'j'n posten'o'j'n.

En 2011 la Por'vir'in'a Universitat'o de Tokio far'is enket'o'n ĉe kvin mil da ili por kompren'i, kial ili labororezignis. “La unu'a kaŭz'o dir'it'a, tre'e (63%), est'is la mank'o de profesi'a perspektiv'o, preciz'ig'as S-in'o Osawa Matiko direktor'o de la universitat'o. La plej ambici'a'j est'as la unu'a'j, kiu'j rezign'as.” Post'e trov'iĝ'is la eduk'ad'o de infan'o'j (32%), kiu est'as komplik'it'a de la mank'o de infan'vart'ej'o'j, kaj la pri'zorg'o de mal'jun'a'j ge'patr'o'j (38%), kiu oft'e koncern'as edz'in'o'j'n.

Tia situaci'o kompren'iĝ'as ankaŭ per evident'a'j apart'ig'o'j, el kiu'j rezult'as, ke la Mond'a Ekonomi'a Forum'o rang'ig'as Japani'o'n 104-a el 142, rilat'e al seks'a egal'ec'o*. Lim'ig'it'a'j al mal'grav'a'j task'o'j, konsci'ant'a'j ke, kun sam'a'j kompetent'ec'o'j, vir'o ĉiam est'os antaŭ'a, la vir'in'o'j amaremiĝas.

*  La UN Program'o por Dis'volv'iĝ'o (UNPD), kiu publik'ig'as indic'o'n kun plur'a'j variabl'o'j rang'ig'as Japani'o'n 26-a (kaj Franci'o 12-a).

Fak'ul'o pri histori'a soci'ologi'o kaj genr'a'j stud'o'j en la universitat'o de Osako, Mut'a Kazu'e ne nuanc'as si'a'j'n vort'o'j'n: “La japan'a soci'o hav'as struktur'a'n problem'o'n pri mal'estim'o kaj mal'respekt'o al vir'in'o'j. Kvankam la promoci'o de la vir'in'a labor'o est'as oficial'a politik'o, oni mal'oft'e konsider'as ili'n, kiel komplet'a'j'n ag'ant'o'j'n en la labor'a mond'o. Kaj la proporci'o de mal'firm'a'j kontrakt'o'j sen'ĉes'e pli'grand'iĝ'as; (...) La mal'riĉ'ec'o de vir'in'o'j est'as ver'a problem'o, sam'e kiel turment'ad'o kontraŭ ili*.”

*  Nippon.com, 13-a de april'o 2015 (en la japan'a).

Jam de mult'a'j jar'o'j tiu soci'olog'o defend'as la vir'in'a'j'n rajt'o'j'n. En 1989, ŝi sub'ten'is salajr'ul'in'o'n, kiu plend'is ĉe tribunal'o kontraŭ koleg'o, post insult'a'j parol'o'j kaj dis'klaĉ'it'a'j rumor'o'j pri ŝi'a seks'a viv'o. Tio est'is la unu'a afer'o pri seks'a turment'ad'o, kiu est'is publik'e pri'parol'at'a kaj juĝ'at'a en Japani'o. Ceter'e dum la proces'o ek'aper'is la vort'o sekuhara (seks'a turment'ad'o).

Laŭ la polic'o, 21 089 tia'j okaz'o'j est'is nombr'it'a'j en 2013, du'obl'e de 2002. Laŭ la taks'o de la ne'reg'ist'ar'a organiz'o Matahara Net, ĉiu kvar'a vir'in'o jam spert'is turment'ad'o'n pro patr'in'iĝ'a projekt'o aŭ bub'aĝ'a infan'o. Kvankam ekzist'as patr'in'iĝ'a feri'ad'o, fakt'e nur mal'mult'a'j (17%) uz'as ĝi'n, ĉar ili spert'as prem'o'j'n de si'a'j super'ul'o'j. Apart'a vort'o est'is kre'it'a: matahara, “patr'in'a persekut'ad'o”. Ĝi tre popular'iĝ'is post kiam en 2014, 37 jar'aĝ'a japan'in'o decid'is kre'i asoci'o'n por defend'i tiu'j'n, kiu'j sufer'is de tio. Fond'int'o de Matara Net S-in'o Osakabe Sayaka mem est'is instig'it'a de si'a dung'int'o por far'i ĉiu'tag'a'j'n al'don'a'j'n labor'hor'o'j'n malgraŭ ŝi'a graved'ec'o kaj ventr'a'j dolor'o'j. Prem'o'j kaj stres'o okaz'ig'is al ŝi du si'n'sekv'a'j'n misakuŝojn. “En Japani'o, vir'in'o'j, kiu'j dezir'as hav'i patr'in'iĝ'a'n feri'ad'o'n est'as fingr'o'montr'at'a'j de la dung'int'o, mok'at'a'j de la koleg'o'j, ŝi klar'ig'as al ni, ĝis kiam ŝi ced'as.” Post si'a du'a misakuŝo, ŝi rezign'is si'a'n posten'o'n kaj plend'is ĉe tribunal'o. “Mi sent'is mi'n tiom mal'ĝoj'a. Mi hav'is tiom da koler'o kontraŭ tiu kompani'o. Ili nom'is mi'n mensog'ul'o kaj prov'is ali'ig'i la fakt'o'j'n ĉe la tribunal'o. Dum ja mi est'is la viktim'o.

De kiam ŝi publik'e pli kaj pli parol'ad'as, mult'a'j vir'in'o'j re'kon'is si'n tra ŝi'a atest'aĵ'o. Cent ok'dek jam konfid'is si'a'n histori'o'n al NRO, konfirm'ant'e la far'o'j'n de iu'j kompani'o'j: insult'a'j'n parol'o'j'n, arbitr'a'j'n mal'dung'o'j'n, ktp. Tia'j trakt'ad'o'j est'as ankoraŭ pli oft'a'j por mal'firm'a'j labor'ist'o'j (preskaŭ la du'on'o) kaj en iu'j meti'o'j: vart'ist'in'o'j, eduk'ist'in'o'j, helpkuracistinoj, ofic'ist'in'o'j. “Tio est'as nur la vid'ebl'a part'o de glaci'insul'o”, preciz'ig'as la jun'ul'in'o. “Ni ĉiu'tag'e ricev'as pli'a'j'n, de ĉiu'j aĝ'o'j, kaj de ĉiu'j ekonomi'a'j sektor'o'j. La plej'mult'o ne konsci'as, ke ili est'as viktim'o'j de turment'ad'o”. En land'o, kie est'as mal'facil'e dir'i “ne”, mult'a'j silent'e sufer'as.

Kiam tiu'j est'ont'a'j patr'in'o'j ĉes'as labor'i, “ili hav'as neni'a'n elekt'o'n krom for'las'i si'a'n profesi'a'n karier'o'n, konklud'as S-in'o Osawa. Kiam post akuŝ'o ili vol'os re'hav'i labor'o'n, ili pov'os nur akir'i mal'firm'a'j'n labor'o'j'n. Ili'a'j kompetent'ec'o'j est'as for'viŝ'it'a'j.

La reg'ist'ar'o instig'as la japan'in'o'j'n antaŭ'e'n'paŝ'i, sed la plej'mult'o ne est'as pret'a'j por tio. “Ili hav'as kapabl'ec'o'j'n, sed ne sci'as kiel reklam'i ili'n.” Stud'int'e en Uson'o ŝi re'ven'is en Japani'o'n en 1987 tuj, kiam la leĝ'o pri seks'egal'ec'o est'is akcept'it'a. S-in'o Osawa re'memor'ig'as si'a'j'n unu'a'j'n preleg'o'j'n en la universitat'o. “Viv'int'e en fremd'a land'o, mi akir'is mem'fid'o'n, kiu'n la japan'in'o'j tut'e mal'hav'as.”

En la por'vir'in'a universitat'o de Tokio ekzist'as program'o apart'e kre'it'a por sub'ten'i la jun'a'j'n patr'in'o'j'n relaborontajn. “Ni help'as ili'n re'trov'i si'a'n voj'o'n, klar'ig'as S-in'o Osawa. De post 2008 tri'cent da ili tiel pov'is re'trov'i firm'a'n posten'o'n. Sed ni ne pov'as kontent'ig'i ĉiu'j'n ricev'it'a'j'n pet'o'j'n.”

En 2013, por aranĝ'i la problem'o'n pri infan'zorg'o, la reg'ist'ar'o ek'akcel'is la pli'mult'ig'o'n de infan'vart'ej'a'j akcept'lok'o'j. “En du jar'o'j, 200 000 pli'a'j lok'o'j est'is kre'it'a'j. Ni dezir'as du'obl'ig'i tiu'n nombr'o'n ĝis 2018”, asert'as S-in'o Takegawa. Malgraŭ tio la ekonomi'a ĵurnal'o Nikkei Shimbun (30-a de septembr'o 2015) taks'as je 23 000 la nombr'o'n da infan'o'j, kiu'j tamen rest'os en atend'o'list'o'j, kiam la program'o est'os plen'um'it'a.

Sam'cel'e la reg'ist'ar'o lanĉ'is je la fin'o de 2015 ag'ad'plan'o'n por la japan'a'j kompani'o'j hav'ant'a'j pli ol tri'cent labor'ist'o'j'n. Ili dev'is “antaŭ la 1-a de april'o 2016 prezent'i program'o'n de ag'o'j por valor'ig'i vir'in'o'j'n”, klar'ig'as S-in'o Takegawa. Ili'a'j streb'o'j est'os observ'at'a'j dum dek jar'o'j, kaj, se neces'e, la plan'o pli daŭr'os. Ni dis'don'os poent'o'j'n, kiu'j ebl'ig'os ili'n valor'iĝ'i per rang'o'list'o. Ili'a'j ide'o'j “dev'os est'i tuj efektiv'ig'it'a'j”. Por la kompani'o'j kun mal'pli ol tri'cent labor'ist'o'j, “neni'u dev'o, sed ili est'as pet'at'a'j kunstrebi.

Tiu iniciat'o sekv'as ali'a'n program'o'n, kiu tut'e fiask'is, efektiv'ig'it'a'n en 2014 kaj cel'ant'a'n la sam'a'j'n kompani'o'j'n. Ĝi promes'is mon'kompens'o'n 300 000 en'a'n (ĉirkaŭ 2 400 eŭr'o'j) por ĉiu salajr'ul'in'o rang'alt'ig'it'a kiel kadr'ul'o. Cent'o'j da kandidat'o'j est'is atend'it'a'j: mon'sum'o de 120 milion'o'j da en'o'j (ĉirkaŭ 1 milion'o da eŭr'o'j) est'is prepar'it'a. Sed kiam la program'o fin'iĝ'is en septembr'o 2015, neni'u kompani'o kandidat'iĝ'is. “La mon'kompens'o est'is mal'grand'a por grav'a'j risk'o'j: est'is pet'at'a tuj nom'um'i vir'in'o'j'n en respond'ec'a'j posten'o'j, kiam ili unu'e bezon'is trejn'ad'o'n”, klar'ig'as Kawaguti Akir'a esplor-instru'ist'o ĉe la universitat'o Dosisya de Kiot'o kaj fak'ul'o pri seks'egal'ec'o. “La ĉi'jar'a plan'o est'as pli promes'plen'a. Ĉiu pov'os laŭ si'a skal'o prov'i solv'i i'o'n. Publik'e deklar'int'e si'a'n program'o'n, la kompani'o'j sent'os si'n dev'ig'it'a'j efektiv'ig'i ĝi'n.”

Si'a'flank'e, S-ro Sakuma Hidetosi, ĝeneral'a direktor'o de Chiba Bank, iniciat'is manifest'o'n de 27 kompani'estr'o'j, en kiu la rol'o de vir'in'o'j en ekonomi'o est'as tre valor'ig'it'a. Tiu iniciat'o star'ig'it'a sam'temp'e kiel la reg'ist'ar'a program'o, cel'as detru'i la maskl'ism'a'n bild'o'n de la japan'a'j mastr'o'j. De post juli'o 2015 rimed'o'j est'is efektiv'ig'it'a'j: ebl'ig'i vir'in'o'j'n gard'i si'a'n posten'o'n per modul'ad'o aŭ mal'pli'ig'o de labor'temp'o, kiam ili re'ven'as de patr'in'iĝ'a feri'ad'o (Cross Company), kre'i trejnogrupojn (Mitsubishi), aŭ rekompenc'i salajr'ul'o'j'n, kiu'j re'ir'as hejm'e'n je ĝust'a temp'o (Johnson kaj Johnson) per simbol'a tag'a mon'sum'o de 50 en'o'j (mal'pli ol 0,40 eŭr'o'j)...

Tiu last'a afer'o pov'as surpriz'i, sed laŭ japan'a apart'ec'o, la salajr'ul'o est'as supoz'at'a rest'i ĉe labor'ej'o ĝis la for'ir'o de si'a super'ul'o, eĉ kiam li mem komplet'is si'a'j'n propr'a'j'n task'o'j'n. Preskaŭ 20% da vir'a'j salajr'ul'o'j inter 30 kaj 50 jar'a'j labor'as ses'dek hor'o'j'n kaj pli semajn'e. Por S-ro Kawaguti la ŝlos'il'o por nov'a funkci'ad'o est'as en mal'pli'ig'o de labor'temp'o, por vir'o'j sam'e kiel por vir'in'o'j: “La averaĝ'a semajn'a labor'temp'o est'as kvar'dek kvin hor'o'j, al kiu'j neces'as al'don'i dek pli'a'j'n hor'o'j'n konsider'at'a'j'n ŝuld'at'a'j al la kompani'o. Tio est'as tro!S-in'o Takegawa iel sam'e plu'dir'as: “Tia hor'ar'a ampleks'o kre'as lac'eg'o'n kaj noc'as la taskokompletigojn.

La nuptonombro fal'eg'as

Pli fleks'ebl'a hor'ar'o pov'us favor'i pli bon'a'n ekvilibr'o'n inter labor'o kaj famili'o por patr'in'o'j, sed ankaŭ por patr'o'j, kiu'j nun'temp'e dediĉ'as nur po unu hor'o tag'e por si'a hejm'o (po du hor'o'j kaj dek du minut'o'j en Franci'o*) La bild'o de labor'ant'a vir'o kaj en'hejm'a vir'in'o est'as tre stamp'it'a en mens'o'j. De april'o 2014 feri'ad'o por pri'zorg'i infan'o'j'n est'as propon'it'a'j al la du ge'patr'o'j kaj la mon'kompens'o est'is pli'alt'ig'it'a: 67% de la last'a salajr'o anstataŭ 50%. Malgraŭ tio nur 2,30% de la patr'o'j profit'is ĝi'n (2,03% antaŭ la pli'alt'ig'o). Kiam nask'iĝ'as infan'o, en 85% de la okaz'o'j ĉes'ig'as labor'o'n la patr'in'o.

*  Cécile Brousse, “travail professionnel, tâches domestiques, temps ”libr'e“: quelques déterminants sociaux de la vi'e quotidienne”, Economie et statistiques, n°478-479-480, Institut national de la statistique et des études économiques (Insee), Par'is, oktobr'o 2015.

Jen ali'a obstakl'o por vir'in'a karier'o: trans'lok'ig'o de la edz'o al ali'a lok'o aŭ ali'a urb'o de la kompani'o, ne'evit'ebl'a por rang'alt'ig'o. “Kiam Toki'an'o vol'as rang'alt'ig'o'n, li dev'as antaŭ'e akcept'i posten'o'n en provinc'o, konfirm'as S-in'o Osawa. La edz'in'o'j sekv'as, sen prepar'it'a profesi'a solv'o.

Sub'met'it'a'j al ĉiu'j tiu'j trud'aĵ'o'j, la japan'in'o'j mal'pli edz'in'iĝ'as: 5,3 por 1000 nun, kontraŭ 10 por 1000 en la 1970-aj jar'o'j. Kaj tiu proporci'o kun'tren'as tiu'n de nask'o'j: po 1,42 infan'o'j, kontraŭ po 2,2 en 1970. Ĉar en Japani'o, infan'o'j mal'oft'e nask'iĝ'as eksternupte (mal'pli ol 2%).

S-in'o Osakabe rakont'as la jen'a'n signif'o'plen'a'n anekdot'o'n: pro si'a ag'ad'o en si'a asoci'o, ŝi ricev'is en mart'o 2015, de la man'o'j de S-in'o Michelle Obama mem, la Inter'naci'a'n Premi'o'n pri vir'in'a kuraĝ'o. Ŝi konfes'as, ke dum la solen'aĵ'o ŝi ne sci'is, ĉu ŝi dev'as feliĉ'iĝ'i aŭ ofend'iĝ'i pro tiu ordeniĝo: “Tiu premi'o est'as rezerv'it'a por evolu'ant'a'j land'o'j. Kiel japan'in'o, mi ne kompren'is, kial mi ricev'is ĝi'n. Kaj mi vid'is la mond'a'n klas'ig'o'n, en kiu Japani'o est'is en la list'a mal'alt'ej'o pri seks'egal'ec'o. Tiam mi dir'is al mi: ”Jen ver'o, ni dev'as agnosk'i ĝi'n: pri tiu afer'o, ni est'as evolu'ant'a land'o.“

Johann FLEURI


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

La ne atend'it'a sukces'o de Donald Trump

Intern'a milit'o en la uson'a dekstr'ul'ar'o

Kiel ebl'as, ke nov'jork'a konstru'ig'ist'o, tri'foj'e edz'iĝ'int'a, pov'as est'i tiom popular'a en la sud'o de Uson'o, bastion'o de la religi'a dekstr'ul'ar'o? Respond'o en Alabam'o, kun membr'o'j de la Respublik'an'a Parti'o, kiu'j al'front'iĝ'as pri la kandidat'ec'o de s-ro Donald Trump.

Sabat'o'n, la 27-an de februar'o, Mobil'e (Alabam'o). La jar'kun'ven'o de la plen'um'komitat'o de la Respublik'an'a Parti'o de Alabam'o okaz'as en la grand'a salon'eg'o de kongres'centr'o, tri tag'o'j'n antaŭ la primar'a'j elekt'o'j en plur'a'j sud'a'j ŝtat'o'j de la land'o. Cent'o'j da eminent'ul'o'j de la parti'o part'o'pren'as en ĝi. Oni tie pli facil'e traf'as sur nigr'ul'a'n elekt'it'o'n ol adept'o'n de s-ro Donald Trump. Apart'a paradoks'o en ŝtat'o, kie la nov'jork'a miliard'ul'o ŝajn'as est'i tre popular'a kio konfirm'iĝ'is tri tag'o'j'n post'e per tio, ke li alt'e gajn'is la primar'a'n elekt'o'n kaj kie la Respublik'an'a Parti'o konsist'as preskaŭ ekskluziv'e el blank'ul'o'j.*

*  Kiel oft'e en tiu region'o de la land'o. Vd Benoît Bréville, “Géorgie et Caroline du Nord, les deux Sud”, Le Monde diplomatique, oktobr'o 2012.

La nom'o de s-ro Trump ne est'as el'dir'it'a sur la tribun'o. Sed ĝi okup'as la mens'o'j'n. La sukces'o de li'a entrepren'o grav'as por la est'ont'ec'o de la parti'o. Ĉiu elekt'o hav'as unu aŭ du mal'mult'e aprez'at'a'j'n kandidat'o'j'n; kaj kiel, ekzempl'e, batal'i por hom'o tiom mal'simpati'a, kiu est'as li'a ĉef'a rival'o, la senat'an'o de Teksaso Ted Cruz? Preskaŭ neni'u el li'a'j parlament'a'j koleg'o'j sukces'as tio'n. Sed, kun s-ro Trump, tem'as pri io ali'a: tio, kio'n la man'libr'o'j pri manaĝer'ad'o nom'as “mal'amik'a trans'pren'o de la akci'a pli'mult'o”. Ĉar mult'a'j respublik'an'o'j, inter ili la grand'eg'a pli'mult'o de la deleg'it'o'j de la parti'o, suspekt'as li'n, ke li'a sol'a ideologi'a pel'fort'o est'as li'a sen'brid'a narcis'ec'o, li'a'j aŭtoritat'ec'a'j impuls'o'j; kaj ke li zorg'as mal'pli pri la “parti'o-de-Linkolno-kaj-de-Re'ag'a'n” ol pri la reputaci'o de si'a'j luks'a'j hotel'o'j aŭ de si'a mark'o de vodk'o. En tiu ĉi 27-a de februar'o, en Mobil'e, la respublik'an'a'j kadr'ul'o'j far'as do iom mal'esper'a'n prov'o'n, ĉiu'kaz'e mal'cert'a'n: per elektron'ik'a voĉ'don'ad'o re'asert'i la fundament'a'j'n princip'o'j'n de si'a parti'o, kvankam ili tim'as, ke s-ro Trump baldaŭ far'os el tio konfet'o'j.

Por test'i la funkci'ad'o'n de la skatol'et'o, per kiu ili de'met'as la rezoluci'o'j'n, kiu'j'n oni propon'os al ili, la proksim'um'e tri'cent membr'o'j de la respublik'an'a komitat'o “elekt'as” unu'e si'a'n prefer'at'a'n militfilmon. Patton venk'eg'as Pearl Harbor. La propon'it'a elekt'o sam'e kiel la rezult'o montr'as, ke la kadr'ul'o'j de la parti'o ŝajn'as ŝat'i la grand'a'j'n batal'o'j'n kaj prefer'i la venk'o'j'n.

Post'e ven'as pli signif'a'j voĉ'don'o'j: 78 el'cent'o'j postul'as, ke la ven'ont'a'j primar'a'j elekt'o'j de Alabam'o est'u “ferm'it'a'j”, do rezerv'it'a'j nur al elekt'ant'o'j de la parti'o (la ĉi-jar'a'j est'is “mal'ferm'it'a'j”). La tra'vid'ebl'a cel'o: komplik'ig'i en 2020 la task'o'n de ne tre ortodoks'a respublik'an'a'j kandidat'o'j, kiu'j al'tir'as al la urn'o'j mult'a'j'n demokrat'a'j'n aŭ sen'de'pend'a'j'n elekt'ant'o'j'n. Por la kaz'o, ke tiu mesaĝ'o ne est'us sufiĉ'e klar'a por s-ro Trump, propriet'ul'o de plur'a'j kazin'o'j, krom'a rezoluci'o mal'aprob'as “ĉi'a'n form'o'n de mon-lud'o” en Alabam'o. La ceter'a program'o de la kun'ven'o est'as pli klasik'a: mal'laŭd'o'j de la “detru'a program'o de Barack Obama kaj Hillary Clinton, memor'ig'o de la fakt'o, ke la prezid'ant-elekt'o determin'os la politik'a'n ekvilibr'o'n de la Super'a Kort'um'o, nov'a postul'o de strikt'ig'o de la rajt'o je abort'ig'o, re'foj'a rifuz'o de kontrol'ad'o de paf'arm'il'o'j.

La potenc'o miks'it'a kun la televid'a real'o kaj la ekstrem'ism'o

Ĉe la en'ir'o en la kun'ven-salon'eg'o, plur'a'j tabl'o'j kaj ŝild'o'j montr'as la kandidat'o'j'n ankoraŭ ne eks'iĝ'int'a'j'n s-ro'j'n Cruz, Marco Rubi'o, John Kasich, Be'n Carson kaj dis'don'as insign'o'j'n kaj afiŝ'et'o'j'n kun ili'a'j nom'o'j. Neni'o tia en la kaz'o de s-ro Trump. Ŝajn'as, ke la aĉ'a nov'jork'a anas'et'o hav'as tre mal'mult'a'j'n fidel'ul'o'j'n ĉe si'a'j respublik'an'a'j kadr'ul'o'j, kiu'j jam anticip'as la katastrof'o'n: en novembr'o, se li est'us venk'it'a; post'e, se li est'us elekt'it'a ...

Sed li plej ĝen'as ne kiam li atak'as la islam'an'o'j'n. La moci'o n-ro 2016-06 eĉ rekomend'as, ke Uson'o rifuz'u azil'o'n al ĉiu'j “rifuĝ'int'o'j de'ven'a'j el land'o'j, kiu'j hav'as lig'o'j'n kun la radikal'a islam'ism'o”. Respublik'an'a deleg'it'o defend'as ĝi'n: “Oni hav'as la impres'o'n, ke la du'on'a mond'o vol'as ven'i ĉi tie'n kaj mort'ig'i la uson'an'o'j'n.” Li'a impres'o, sam'e kiel la mal'preciz'o de la tekst'o, kiu'n li sub'ten'as, atest'as pri mal'klar'a kaj tre proksim'um'a kon'o de la inter'naci'a politik'o, ĉar oni demand'as tamen sen'malic'e al franc'o ĉe'est'ant'a en la salon'eg'o, ĉu la pli'mult'o de la loĝ'ant'ar'o de li'a land'o est'as islam'a. La moci'o est'as rifuz'it'a, apenaŭ.

Dum la sekv'a vesper'manĝ'o (mal'bon'a, kvankam ĝi kost'as 150 dolar'o'j'n), du tri'on'o'j de la kelner'o'j est'as nigr'ul'o'j, 98 el'cent'o'j de la manĝ'ant'o'j, blank'ul'o'j. Ĉi-foj'e ĉiu kandidat'o send'is reprezent'ant'o'n. Por s-ro Carson ven'is li'a fil'o. Per implic'it'a atak'o al s-ro Trump (kiu'n li'a patr'o tamen dek tri tag'o'j'n post'e decid'is sub'ten'i), li mal'ferm'as si'a'n parol'ad'o'n per cit'aĵ'o el la Bibli'o: “Gard'u vi'n kontraŭ la fals'a'j profet'o'j”. La pro'parol'ant'o de s-ro Cruz ĉerp'as el la sam'a font'o, sed por insist'i pri la ideologi'a konstant'ec'o de si'a kandidat'o: “Est'u juĝ'ot'a'j per la frukt'o de vi'a'j ag'o'j”. S-ro Rubi'o si'a'vic'e send'is pez'a'n kalibr'o'n: s-ro'n Rick Santorum, tre popular'a'n en la evangeli'a'j rond'o'j. Li est'is mem kandidat'o en la jar'o 2012 kaj gajn'is la primar'a'j'n elekt'o'j'n de Alabam'o. Lok'a deleg'it'o evident'e mal'mult'e kon'at'a defend'is post'e la kandidat'ec'o'n de s-ro Trump: “Li'a plej bon'a kvalit'o est'as ke li mov'as la amas'o'j'n.”

Fin'e ven'as la kulmin'o (anonc'it'a) de la vesper'o kaj la part'o, kiu'n la organiz'ant'o'j sen'dub'e plej ŝat'as: s-ro Mark Geist, eks'a agent'o de privat'a sekur'ec'o en Libio, kiu far'iĝ'is luks'a preleg'ist'o, detal'e raport'as kaj mult'e tro por ke oni pov'u kompren'i i'o'n pri la atak'o, en septembr'o de 2012, al la uson'a konsul'ej'o en Bengazo.* El tio ven'as tra'vid'ebl'a konklud'o, al kiu ĉi-vesper'e ĉiu'j al'iĝ'as: la sen'zorg'ec'o de s-in'o Clinton, tiam ŝtat'sekretari'in'o de la prezid'ant'o Obama, est'is respond'ec'a pri la mort'o de la ambasador'o John Christopher Stevens. La etos'o de la kampanj'o est'is kre'it'a. Kaj ne de la koler'a'j uson'an'o'j, viktim'o'j de la mal'abund'o, de la sen'labor'ec'o, de la de'lok'ad'o'j: preskaŭ ĉiu ĉi tie dev'is pag'i por si'a vojaĝ'o, por si'a hotel'ĉambr'o, si'a'n vesper'manĝ'o'n. Du aŭ tri semajn'o'j'n da lok'a minimum'a salajr'o 7,25 dolar'o'j hor'e (mal'pli ol 6,50 eŭr'o'j, la plej mal'alt'a de la land'o) apenaŭ sufiĉ'us.

*  Kp Mitchell Zuckoff (kaj Mark Geist), 13 Hours: The Insid'e Account of What Really Happened in Benghazi, Twelve Books, Nov'jork'o, 2014.

Ĉu la abomen'o, kiu'n s-ro Obama kaj s-in'o Clinton est'ig'as ĉe la respublik'an'a'j kadr'ul'o'j, sukces'os dron'ig'i la mal'fid'o'n, kiu'n inspir'as al ili s-ro Trump? Laŭ s-ro Vaughn Po'e, kiu prezid'as komitat'o'n de la parti'o en Alabam'o kaj hav'as ankaŭ la apart'ec'o'n est'i nigr'ul'o, tio ne funkci'os aŭtomat'e. Laŭ li, la popular'ec'o de la nov'jork'a konstru'ig'ist'o pruv'as potenc'o'n miks'it'a'n el televid-real'o kaj ekstrem'ism'o en la uson'a elekt'ant'ar'o. Ne est'as tro'ig'it'e, se oni dir'as ke li mal'trankvil'iĝ'as pri tio: “Adolf'o Hitlero est'is ankaŭ popular'a. Nu, kiel tio fin'iĝ'is? Se Trump est'as ni'a kandidat'o, mi est'us tre ĝen'at'a. Voĉ'don'i por li, tio'n mi ne pov'us far'i al mi'a land'o.” Kaj tiu instru'ist'o pri inform'ad'ik'a sekur'ec'o ĉe la universitat'o de Alabam'o al'don'as: “Mi'a intelekt'a kvocient'o est'as pli ol 50; do, kiam vi dispon'as pri cerb'o, Trump ne aper'as sur vi'a kontrol'ekran'o.”

Tamen, la plej grand'a mal'bon'aĵ'o ankoraŭ ven'os: “Trump ne est'as respublik'an'o, li est'as demokrat'o. La ver'a'j konservativ'ul'o'j ne las'as si'n tromp'i de Donald Trump. Tiu tip'o ŝakr'as, tio est'as li'a meti'o. Mi ne mir'us, se mez'e de septembr'o [do, post kiam la kandidat'o'j de la du grand'a'j parti'o'j est'as oficial'e deklar'it'a'j], li decid'us far'iĝ'i kun'list'an'o de Hillary. Tiam la parti'o jam ne hav'us temp'o'n elekt'i nov'a'n kandidat'o'n.”

La hipotez'o de tiom strang'a manovr'o pov'as surpriz'i. Sed mult'a'j respublik'an'o'j, kiu'j est'as en zorg'o pro la mal'tip'a politik'a karier'o de s-ro Trump, pri li'a'j pozici'o'j, kiu'j oft'e romp'as kun la ortodoks'ec'o de ili'a parti'o, neniam forges'os, ke li invit'is s-in'o'n Clinton al si'a tri'a edz'iĝ'o. Kaj krom'e la suspekt'ant'a'j oni'dir'o'j ne est'as la propr'aĵ'o de koler'a'j lok'a'j deleg'it'o'j aŭ de membr'o'j kiu'j'n ard'ig'is Fox News, la soci'a'j ret'o'j, la komplot-teori'o'j. La 16-an de mart'o, en Arizon'o, s-ro Cruz akuz'is la komunik'il'o'j'n, “preskaŭ ĉiu'j gvid'at'a'j de mal'dekstr'ul'o'j”, ke ili “far'as ĉio'n ebl'a'n por ke Donald est'u ni'a kandidat'o, ĉar ili sci'as, ke li est'as la sol'a kandidat'o sur Ter'o, kiu'n Hillary Clinton sukces'us venk'i”.

S-in'o Barbar'a Priester est'as membr'o de la plen'um'komitat'o de la parti'o. Ŝi est'as solid'a ok'dek'jar'ul'in'o kaj respublik'an'o de la unu'a hor'o en ŝtat'o kiu, dum cent tri'dek ses jar'o'j (de 1874 ĝis 2010) est'is reg'at'a de demokrat'o'j. Kaj kiu far'iĝ'is unu el la plej respublik'an'a'j de la land'o. S-in'o Priester kon'is kaj batal'is kontraŭ la demokrat'a guberni'estr'o Georg'e Wallace, kolor'riĉ'a individu'o, kiu'n oni pli kaj pli kompar'as kun s-ro Trump. Li'a'j paf'ad'o'j kontraŭ la potenc'ul'ar'o kaj la intelekt'ul'o'j, li'a ras'a demagogi'o, li'a per'fort'a sub'prem'ad'o de la mov'ad'o de la civit'an'a'j rajt'o'j stamp'is la nun'temp'a'n uson'a'n histori'o'n.

Wallace, kiu est'is kvar'foj'e uson'a prezid'ant-kandidat'o, gajn'is en 1968 en kvin sud'a'j ŝtat'o'j, inter'ali'e Alabam'o, je 66 el'cent'o'j de la voĉ'o'j. Tiu rezult'o est'is tiom pli ne'kompren'ebl'a, ke li tiam al'front'is du grav'a'j'n kontraŭ'ul'o'j'n, respublik'an'o'n, Richard Nixon (kiu est'is elekt'it'a), kaj la ali'a'n demokrat'o'n, la vic'prezid'ant'o'n Hubert Humphrey. Li'a'j miting'o'j est'is oft'e tumult'a'j, kiel hodiaŭ tiu'j de s-ro Trump. Tio ebl'ig'is al s-ro Wallace al'front'i si'a'j'n tumult'ul'o'j'n pet'ant'e ili'n lav'i kaj raz'i si'n. Kiam li est'is plej bon'humor'a, li propon'is al ili “donac'i si'a'j'n sandal'o'j'n kun dediĉ'o”. Dum si'a tri'a kandidat'iĝ'o por la Blank'a Dom'o, en 1972, oni prov'is murd'i li'n, kaj tio met'is li'n en rul'seĝ'o'n, sed ne mal'ebl'ig'is al li rezign'i pri la plej alt'a funkci'o de si'a sub'ŝtat'o, kies guberni'estr'o li est'is kvar'foj'e. “La fort'o de Wallace, taks'as la fil'in'o de s-in'o Priester, s-in'o An'n Bennett, si'a'vic'e ankaŭ membr'o de la parti'o, sam'e kiel ŝi'a edz'o Kevin (ambaŭ est'is deleg'it'o'j por la respublik'an'a konvenci'o de 2012), est'is ke li esprim'is la voĉ'o'n de venk'it'a popol'o, tiu de la sud'o. Tio klar'ig'as ankaŭ la potenc'o'n de Trump hodiaŭ. Obama far'is Uson'o'n popol'o venk'it'a. Ni perd'is en Irako, en Afgan'uj'o kaj kontraŭ la Organiz'aĵ'o de Islam'a Ŝtat'o. La hom'o do pret'as akcept'i i'o'n ajn, se iu promes'as al ili ke nun oni re'far'os bat'o'n por bat'o.”

Popol'o venk'it'a pro tro mal'fort'a'j gvid'ant'o'j: jen almenaŭ tem'o iom konstant'a en la pens'ad'o de s-ro Trump. Ĉar, trans la narcis'ism'o de la afer'ul'o, kiu pel'as li'n vol'i “gajn'i” (unu el li'a'j favor'at'a'j verb'o'j) ĉiu'j'n li'a'j'n batal'o'j'n, kaj do por far'iĝ'i prezid'ant'o de Uson'o, aŭtoritat'a naci'ism'o serv'as al li kiel kompas'o ek'de kiam li'a privat'a viv'o kaj li'a riĉ'aĵ'o est'as tem'o'j, kiu'j plej feliĉ'ig'as la magazin'o'j'n. Tiu humor'o est'as nun'temp'a etos'o, sed s-ro Trump esprim'is ĝi'n jam antaŭ pli ol du'dek kvin jar'o'j en long'a inter'parol'ad'o kun Playboy.* La prezid'ant'o'j de la tiam'a'j du super'potenc'o'j, s-ro'j Georg'e H. W. Bush kaj Miĥaelo Gorbaĉovo, est'is tie traktat'a'j mal'ŝat'e kaj degn'e.

*  Playboj, Ĉikago, mart'o 1990.
Prefer'e voĉ'don'il'o'j ol kugl'o'j

Al la unu'a s-ro Trump riproĉ'is li'a'n mol'ec'o'n rilat'e al la alianc'an'o'j de Uson'o (precip'e Japan'uj'o, German'uj'o kaj la Golf-land'o'j), sen'pag'e protekt'at'a'j de la uson'a arme'o, eĉ kiam ili kaŭz'is komerc'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n al si'a suzeren'o. Pri la sovetia gvid'ant'o li anonc'is: “Mi antaŭ'vid'as ke li est'os renvers'it'a, ĉar li montr'iĝ'is ekstrem'e mal'fort'a.” En mart'o 1990, respublik'an'a prezid'ant'o okup'is la Blank'a'n Dom'o'n, kiu'n Ronald Re'ag'a'n ĵus for'las'is post du mandat'o'j. Tamen, s-ro Trump jam opini'is, ke la gvid'ant'o'j de la planed'o “neniel respekt'as ni'n”; “ili rid'as pri ni'a stult'ec'o”, “ili sur'tret'as ni'n”. Ĉi-foj'e li en'ir'is la aren'o'n por “re'star'ig'i la grand'ec'o'n de Uson'o” (“make America great again”) batal'ant'e kontraŭ la liber'komerc'a'j traktat'o'j kaj konstru'ant'e fortik'ig'it'a'n mur'o'n ĉe la sud'a lim'o de la land'o. Inter'temp'e Ĉin'uj'o kaj Meksiko en'ir'is la list'o'n de la ŝtat'o'j kiu'j, laŭ li, ekspluat'as la naiv'ec'o'n de Vaŝington'o, la “lakt'o'bov'in'o” de la tut'a planed'o.

Kun Wallace, s-in'o Priester jam kon'is demagog'o'n kiu atribu'is la plej mult'a'j'n problem'o'j'n de si'a land'o al politik'a klas'o, kiu protekt'as la mal'pli'mult'o'j'n, ekster'land'an'o'j'n, delikt'ul'o'j'n. Ŝi memor'as ankaŭ pri special'ist'o pri manipul'ad'o de la komunik'il'o'j kiu taŭz'is la ĵurnal'ist'o'j'n kaj proklam'is si'n la sol'a ordinar'a hom'o, kapabl'a parol'i krud'a'n lingv'o'n, ĉia'prez'e defend'i si'a'j'n ide'o'j'n. Ŝi do mal'fid'as s-ro'n Trump. Kaj, sam'e kiel ŝi'a fil'in'o An'n kaj ŝi'a bo'fil'o Kevin, ŝi regul'e atent'as pri la opini-enket'o'j por orient'i si'a'j'n najbar'o'j'n (kaj paroĥ'an'o'j'n) al tiu respublik'an'a kandidat'o, kiu plej bon'e kapabl'as kontraŭ'batal'i li'n. Ĉiu'j tri hezit'is inter s-ro Rubi'o kaj s-ro Cruz, antaŭ ol fiks'iĝ'i al tiu ĉi last'a. Van'e.*

*  La 1-an de mart'o 2016, s-ro Trump akir'is 43,4 el'cent'o'j'n de la voĉ'o'j ĉe la primar'a'j elekt'o'j en Alabam'o; s-ro Cruz, 21,1 el'cent'o'j'n; s-ro Rubi'o, 18,7 el'cent'o'j'n; s-ro Carson, 10,3 el'cent'o'j'n.

Neni'u est'as pli mal'proksim'a ol s-ro Trump de la soci'a kaj kultur'a univers'o de la ge'edz'o'j Bennett. An'n posed'as iam'a'n plant'ej'o'n de ok'cent hektar'o'j proksim'e de universitat'a urb'et'o, Auburn, fam'a pro si'a team'o de uson'a pied'pilk'o. Ŝi'a edz'o mastr'um'as la posed'aĵ'o'n kaj organiz'as cerv-ĉas'ad'o'j'n. La baptist'a kred'o orient'as ili'a'n ekzist'ad'o'n kaj ritm'o'n dum aprez'ind'a part'o de ili'a temp'o. Por ili, politik'o postul'as kompetent'o'n kaj spert'o'n. Ĝentil'e, ne laŭt'ig'ant'e la voĉ'o'n, ili defend'as form'o'n de lim'ig'it'a reg'ist'ar'o, jefersonan [laŭ Jefferson], kiu skrupul'e respekt'as la 10-an amend'o'n al la uson'a konstituci'o*, la lok'a'n potenc'o'n, la kamp'ar'a'j'n tradici'o'j'n de la sud'o. Subit'e aper'as ĉe la kap'o de ili'a parti'o eks'edz'iĝ'int'a miliard'ul'o, kiu etend'is si'a'n intim'a'n viv'o'n en la skandalgazetoj kaj parad'is sur podi'o de liber'a lukt'o ĉirkaŭ'at'e de du pint'a'j model'ul'in'o'j en streĉ'e ĉe'korp'a'j rob'o'j. Tiu hom'o, neniam elekt'it'a, anonc'as al la televid'o ke, se li far'iĝ'us prezid'ant'o, li ne hezit'us ordon'i al la uson'a'j soldat'o'j trans'paŝ'i la leĝ'o'j'n kiu'j ĝen'as li'n. Kaj ke li pri'dub'ig'os plur'a'j'n komerc'a'j'n traktat'o'j'n sen zorg'i pri la konsent'o de la kongres'o. S-in'o Bennett konfes'as si'a'n mal'ĝoj'o'n kaj si'a'n perpleks'o'n: “Oni pov'as neni'o'n far'i por halt'ig'i li'n. Ni est'as tamen ĉio ali'a ol la potenc'ul'ar'o kiu'n li atak'as. Sed ne est'us la unu'a foj'o, ke Nov'jork'o kaj la nord'orient'o pied'frap'as ni'n.”

*  “La potenc'o'j, kiu'j en Uson'o ne est'as deleg'it'a'j de la konstituci'o, nek rifuz'at'a'j de ĝi al la ŝtat'o'j, est'as konserv'at'a'j de la ŝtat'o'j aŭ de la popol'o.”

S-ro Bennett, eks'a super'a kadr'ul'o de Eastman Kodak, rimark'is kun mal'trankvil'o ke, dum debat'o, s-ro Trump uz'is la vort'o'n “regn'o” por nom'i la prezid'ant'ec'o'n de s-ro George W. Bush. Obsed'at'a de la histori'o, precip'e tiu de la Secesi'a Milit'o, am'ant'a la konfederaci'a'n flag'o'n, li jam ne mult'e aprez'as ke li'a parti'o ident'ig'as si'n kun Abraham Lincoln. La aŭtoritat'em'a'j mis'parol'o'j de la miliard'ul'o el Manhatano do memor'ig'as li'n iom'et'e tro la nord'ist'a'j'n arme'o'j'n de tiu “grand'a emancipisto

Kio'n la sud'ist'a'j adept'o'j de s-ro Trump pens'as pri tio? Renkont'it'a en Auburn, s-in'o Dianne Jay ĉiam voĉ'don'is respublik'an'e; ŝi'a famili'o ankaŭ. Ŝi transport'as en si'a man'sak'o iu'n Smith & Wesson, kalibr'o 38, kaj ŝi ne mult'e leg'as la lok'a'n gazet'o'n, kiu'n ŝi juĝ'as tro mal'dekstr'a (taks'o diskut'ebl'a). Neni'o agac'as ŝi'n pli ol la kutim'a asimil'ad'o de la elekt'ant'o'j de s-ro Trump al koler'ul'o'j. Laŭ ŝi, tem'as pli ĝust'e pri “mov'ad'o de uson'an'o'j, kies vol'o'n oni ignor'is, kiu'j ne plu part'o'pren'as, kiu'j perd'is si'a'n konfid'o'n en la du parti'o'j. La respublik'an'a potenc'ul'ar'o far'is mult'a'j'n promes'o'j'n kiu'j'n ĝi ne plen'um'is. Kaj ĝi trakt'as s-ro'n Trump kun la mal'ŝat'o, kiu'n ĝi normal'e rezerv'as al la man'labor'ist'o'j, dum Trump est'as miliard'ul'o. Sed li'a mon'o, tiu'n li gajn'is, li far'is i'o'n kaj ne nur parol'is. Ni'a potenc'ul'ar'o far'as neni'o'n ol parol'i, parol'i, parol'i.” La parti-ĉef'o'j inter'lig'iĝ'is por bar'i la voj'o'n al s-ro Trump. Rezult'o: la “mov'ad'o” nask'iĝ'is kontraŭ ili. Mike Huckabee, kiu'n mi tre ŝat'as, dir'is tio'n bon'e: la respublik'an'a potenc'ul'ar'o dev'us taks'i si'n feliĉ'a, ke tiu ĉi ribel'o uz'as la voĉ'don'il'o'j'n anstataŭ kugl'o'j'n.”

La dialektik'o de la ballots (“voĉ'don'il'o'j”) kaj bullets (“kugl'o'j”) de'ven'as el fam'a parol'ad'o ... de la nigr'ul'a membr'o Malcolm X en 1964.* Do, eĉ se la vort'o ne plaĉ'as al ŝi, la incit'ec'o de s-in'o Jay kontraŭ la respublik'an'a'j deleg'it'o'j de la kongres'o tre simil'as al koler'o. “Ili prefer'as, ŝi daŭr'ig'as, divid'i la parti'o'n kaj don'i la venk'o'n al Hillary Clinton anstataŭ est'i sen'mask'ig'it'a'j kaj ke oni mal'kovr'u tio'n, kio okaz'as intern'e: la prem'grup'o'j'n, la ŝakr'o'j'n, la sub'aĉet'o'j'n. Kio'n mi aprez'as ĉe Donald Trump, est'as ke li mem financ'as si'a'n kampanj'o'n kaj ŝuld'as neniom al interes-grup'o'j. La respublik'an'a gvid'ant'o de la senat'o, Mitch McConnell, gajn'as pli ol milion'o'n da dolar'o'j jar'e; la prezid'ant'o de la ĉambr'o de reprezent'ant'o'j, Paul Ryan, pli ol 900.000 dolar'o'j'n. Ili hav'us do mult'o'n por perd'i se iu ven'us kaj dir'us al ili: “Bon'e, nun ni tranĉ'os en la gras'o'n””.

*  Vd Achille Mbembe, Un inépuisable mythe en temps dextrême adversité”, Le Monde diplomatique, februar'o 1993.
“Dum la kriz'o de 2008, ni dev'int'us ĉio'n las'i brul'i”

Kvankam tre mal'amik'a al s-ro Trump, s-ro Bennett sent'as la sam'a'n tener'o'n por tio, kio'n li nom'as “la band'o de Wall Street: “Ambaŭ parti'o'j est'as reg'at'a'j de sam'a kultur'o urb'a kaj riĉ'a. Por ili, la esenc'o de la land'o est'as nur ter-stri'o kiu'n oni super'flug'as inter la du mar'bord'o'j. Dum la kriz'o de 2008, ni dev'int'us ĉio'n las'i brul'i. Tio est'int'us tre akr'a, sed ne mal'mult'e da korupt'o est'us el'radik'ig'it'a.” La kredit'o de la uson'a politik'a sistem'o kaj de ĝi'a'j du ĉef'a'j parti'o'j est'as detru'it'a. Ni don'u la parol'o'n al la defend'o. Lund'o'n, la 29-an de februar'o, en Opelika, en eks'a botel'fabrik'o proksim'a de Auburn, okaz'as la jar'a manĝ-kun'ven'o de la respublik'an'o'j de tiu region'o. En 1994, la unu'a el tiu'j banked'o'j nombr'is mal'pli ol kvar'dek manĝ'ant'o'j'n; ĉi-vesper'e ili est'as preskaŭ tri'cent. Post la ĉeflaga ĵur'o kaj la preĝ'o, la Kongres-deleg'it'o de la distrikt'o, s-ro Mike Rogers, sci'as ke li dev'as respond'i al la imputaĵoj de sekret'a inter'konsent'o kaj de korupt'o, kiu'j cel'as li'a'j'n vaŝington'a'j'n koleg'o'j'n, kaj ne nur la demokrat'o'j'n. La adept'o'j de s-ro Trump, sam'e kiel tiu'j de s-ro Cruz, sen'ĉes'e riproĉ'as al la respublik'an'a'j parlament'an'o'j, tamen pli'mult'a'j en la Kongres'o, ke ili nul'ig'is neniu'n el la pli grav'a'j decid'o'j de la Blank'a Dom'o (re'form'o de la san'sistem'o, aŭ “Obamacare”; atom-inter'konsent'o kun Irano; moratori'o pri la el'pel'o de cert'a'j migr'ul'o'j, malgraŭ ke ili est'is elekt'it'a'j por far'i tio'n. Ĉu ili est'is tiom sub'aĉet'it'a'j de la sistem'o, ke ili si'a'vic'e far'iĝ'is membr'o'j de tio, kio'n s-ro Cruz nom'as “la vaŝington'a kartel'o”? S-ro Rogers re'bat'as, ke neces'as du'tri'on'a pli'mult'o por venk'i prezid'ant'a'n veto'o'n. Kaj li rekomend'as al si'a'j amik'o'j pacienc'i: “Dum la last'a jar'o de tiu ĉi social'ist'a reg'ist'ar'o ni ne real'ig'os mult'o'n. Sed ni'a task'o est'os garanti'i, ke ne plu far'iĝ'u io mal'bon'a. Post'e, se ni elekt'as respublik'an'a'n prezid'ant'o'n, la unu'a tekst'o, kiu'n ni sub'met'os al li por sub'skrib'i, est'os la nul'ig'o de la “Obamacare”. Post'e tiu de la leĝ'o Dodd-Frank, kiu regul'ig'as la bank'o'j'n. La nun'a social'ist'a reg'ist'ar'o est'os baldaŭ nur mal'bon'a memor'aĵ'o.”

Rest'as mister'o. Kiel, en parti'o kaj en region'o, kie la evangeli'a voĉ'o tre pez'as, s-ro Trump pov'is tiom facil'e trud'iĝ'i? S-in'o Jay antaŭ'e sub'ten'is s-ro'n Huckabee, eks'a'n baptist'a'n pastr'o'n, kiu predik'as la “tradici'a'j'n famili'a'j'n valor'o'j'n”. Ŝi apog'as hodiaŭ propriet'ul'o'n de kazin'o'j, kies kred'o ne est'as grand'eg'a, kiu sakr'as kiel ĉar'ist'o kaj en la televid'o el'vok'as si'a'n seks'a'n anatomi'o'n. Ŝi klar'ig'as tio'n sen'problem'e: “Donald Trump est'as kontraŭ abort'ig'o, por la preĝ'o en la lern'ej'o'j; ne ekzist'as io pli tradici'a inter ĉiu'j. Ceter'e, rigard'u: li'a famili'o, tio est'as la real'ig'it'a uson'a rev'o. Konsent'it'e, li edz'iĝ'is tri'foj'e. Sed ankaŭ Ronald Re'ag'a'n edz'iĝ'is pli ol unu'foj'e; li est'is aktor'o kaj hav'is aventur'o'j'n. Se vi ekzamen'as person'o'n en li'a total'ec'o, tiam ni ĉiu'j est'as pek'ul'o'j. Kaj krom'e, se oni komenc'as ĵet'i ŝton'o'j'n, tiam la tut'a Senat'o pov'as est'i ŝton'um'it'a.” Sen ajn'a dub'o s-ro Trump sukces'is kre'i rekt'a'n kaj solid'a'n lig'o'n kun si'a'j adept'o'j; jam pli ol 900.000 en la land'o, inter ili s-in'o Jay, ricev'as li'a'j'n mult'a'j'n tekst'o'j'n. La kritik'o'j kaj la ĝen'a'j mal'kaŝ'o'j en la komunik'il'o'j, de art'ist'o'j kaj de intelekt'ul'o'j, anstataŭ ŝancel'i ili'n, pli ĝust'e firm'ig'as ili'n. “Mi fid'as s-ro'n Trump, konced'as s-in'o Jay. Ni bezon'as afer'ist'o'n. Li ne dev'as i'o'n pruv'i. Li hav'as jam bon'eg'a'n famili'o'n kaj 10 miliard'o'j'n da dolar'o'j.”

Perd'o'j de dung'o'j, de'lok'ad'o'j, mal'alt'a'j salajr'o'j, difekt'iĝ'o de la krist'an'a ident'ec'o de la land'o, ne'kapabl'o de la ŝtat'o kontrol'i si'a'j'n land'lim'o'j'n, tim'o antaŭ la est'ont'ec'o: preskaŭ ĉio tamen rapid'e konduk'as al la tem'o de en'migr'ad'o.* “Tiu est'as la demand'o, kiu lanĉ'is s-ro'n Trump, konfirm'as s-ro Bennett. Neni'u vol'is tuŝ'i ĝi'n. Li far'is. Ni'a'j lern'ej'o'j est'as inund'it'a'j de en'migr'int'o'j, sed ili ne hav'as la rajt'o'n kontrol'i la leĝ'a'n status'o'n de ili'a'j ge'patr'o'j. La leĝ'o'j ne est'as klar'a'j, kaj oni est'as traktat'a kiel ras'ist'o, se oni vol'as respekt'ig'i ili'n. Mi ne sci'as, ĉu konstru'i mur'o'n est'as ide'o real'ig'ebl'a, sed oni dev'as hav'i land'lim'o'n. Kaj s-ro Obama mal'ferm'is ĝi'n. Nun la hom'o'j lac'iĝ'is. Ili bon'e vid'as, ke neni'u el la du parti'o'j vol'as risk'i mal'kontent'ig'i la hispan'lingv'a'n elekt'ant'ar'o'n.”

*  Kaj pro li'a'j pozici'o'j pri tiu demand'o s-ro Jeff Sessions, senat'an'o de Alabam'o, la 28-an de februar'o far'iĝ'is la unu'a membr'o de tiu asemble'o, kiu apog'as s-ro'n Trump.

Mult'a'j tim'o'j fort'ig'as si'n reciprok'e kaj nutr'as la lud'o'n de s-ro Trump. Kelk'a'j tag'o'j en Alabam'o sufiĉ'as por aŭd'i parol'i pri ĉel'o'j de teror'ist'o'j kiu'j en'ŝov'iĝ'as en Uson'o el Meksiko, pri tunel'o'j sub la land'lim'o, kiu'j ven'ig'as tun'o'j'n da fi'drog'o'j, pri ekster'land'a arme'o, kiu pov'us apog'i si'n sur dek du milion'o'j da en'migr'int'o'j ... Ek'de la elekt'o de s-ro Obama en 2008 kaj li'a re'elekt'o en 2012, la respublik'an'a'j strategi'ist'o'j kaj enket'ist'o'j tamen dir'ad'as, ke tiu fiks'iĝ'o est'as, rilat'e al la elekt'o'j, danĝer'a por la parti'o kaj ke jam neni'u prezid'ant-kandidat'o pov'os iam ajn venk'i sen konsider'ind'a apog'o de la hispan'lingv'a'j voĉ'o'j.

S-in'o An'n Coulter, forttona ĉef'artikol'ist'o, hant'at'a de la tim'o al en'migr'int'o'j, mem pretend'is, ke kun la demografi'o de la nun'temp'a Uson'o, mal'pli “blank'a” ol en la epok'o, kiam s-ro James Carter kaj s-ro Walter Mondale est'is kandidat'o'j kontraŭ Re'ag'a'n, la unu'a est'us li'n venk'int'a en 1980 kaj la du'a kvar jar'o'j'n post'e. Sed, paradoks'e, Coulter cert'as pri la ŝanc'o'j de s-ro Trump. Ŝajn'as tamen, ke li direkt'iĝ'as nur al frakci'o de la uson'a elekt'ant'ar'o, kiu ĉiam pli mal'grand'iĝ'as, blank'ul'o'j kaj vir'o'j. Ven'ont'a'n novembr'o'n, s-in'o Clinton bon'e pov'us far'iĝ'i la nepr'a kandidat'o de la mal'pli'mult'o'j kaj de Wall Street, de la femin'ist'o'j kaj de la liber'komerc'o, de Goldman Sachs kaj de la nun'a stat'o. Kun unu sol'a misi'o, unu sol'a mandat'o: bar'i la voj'o'n al s-ro Trump.

La tri'minut'a scen'o, kiu indign'as Uson'o'n

Se tia koalici'o venk'us, ĝi ne rest'os long'e. Ĉar ankaŭ la kampanj'o de Bernie Sanders mal'kaŝ'is la el'ĉerp'iĝ'o'n de tia aranĝ'o. Tiom, ke la element'o'j de li'a retor'ik'o, kiu vip'as la korupt'o'n de la uson'a politik'a sistem'o, est'as al'propr'ig'at'a'j de li'a'j kontraŭ'ul'o'j. Kaj ne nur de s-ro Trump: S-ro Cruz si'a'vic'e opini'as, ke “la respublik'an'o'j est'as preskaŭ sam'e mal'bon'a'j kiel la demokrat'o'j. Mult'e tro da ili flirt'as kun Wall Street, la prem'grup'o'j kaj la grand'a komerc'o, kiu'j ĉiu'j sam'e vid'as en la kontraŭ'leĝ'a en'migr'ad'o font'o'n de mal'alt'a'j salajr'o'j.”

Kaj kiam temp'as pri de'lok'ad'o'j, pri inter'naci'a komerc'o, pri liber'komerc'o, oni ne ĉiam disting'as s-in'o'n Jay dis'de elekt'ant'o de s-ro Sanders. Ĝust'e la konservativ'a membr'o de la respublik'an'a parti'o indik'is al ni tri'minut'a'n scen'o'n, kiu larĝ'e cirkul'is en Inter'ret'o kaj kiu naŭz'is ŝi'n: la mastr'o de vic'entrepren'a firma'o de United Technology, Carrier, tie anonc'as al si'a'j 1.400 dung'it'o'j de Indianapolo, ke ili'a produkt'ad'o baldaŭ trans'lok'iĝ'os al Meksiko.* Li preciz'ig'as sub hu'ad'o'j: “por rest'i konkurenc'kapabl'a kaj por cert'ig'i la long'temp'a'n daŭr'ig'o'n de la entrepren'o”. Tiu histori'o far'iĝ'is nun part'o de la kampanj'a repertuar'o de s-ro Trump. Kaj la labor'ist'o'j, eĉ membr'o'j de sindikat'o, atent'as al tio, kio'n li dir'as. Ankaŭ tie kelk'a'j kart'o'j ebl'e redistribuiĝas.

*  “Carrier Air Conditoner (part of United Technologies) moving 1,400 jobs to Mexico”, YouTube.com, la 11-an de februar'o 2016.

Ek'de la komenc'o de tiu ĉi kampanj'o la respublik'an'a elekt'ant'ar'o esprim'as prefer'o'j'n rigor'e kontraŭ'a'j'n al tiu'j de ĝi'a'j prezid'int'o'j, de la plej mult'a'j ĝi'a'j deput'it'o'j, de tiu'j kiu'j financ'as kaj konsil'as ĝi'a'n parti'o'n. Ĉar tiu'j ne facil'anim'e rezign'os pri ĉio, kio est'is ili'a politik'a ident'ec'o ek'de la jar'o'j de Re'ag'a'n kaj kiu tre profit'ig'is ili'n, la respublik'an'a intern'a milit'o cert'e nur komenc'iĝ'is.

Serge HALIMI.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

La sort'o de la Proksim-Orient'o decid'iĝ'as (ankaŭ) en Opelika

La Demand'o de la rilat'o'j kun Israelo ne ĉes'as re'aper'i dum la respublik'an'a'j pra'elekt'o'j, eĉ kiam la elekt'o okaz'as en sud'a ŝtat'o, kie la nombr'o de jud'a'j elekt'ant'o'j est'as tre et'a. Dum long'a temp'o tiu rit'o koncern'is nur la demokrat'a'j'n pra'elekt'o'j'n, precip'e tiu'j'n de Nov'jork'o (apart'e en 1980, 1984, 1988 ktp). Unu el la kandidat'o'j, kaj eĉ plur'a'j, postul'is la trans'lok'ad'o'n de la uson'a ambasad'ej'o en Israelo el Tel-Avivo al Jerusalemo (kio signif'us agnosk'i la suveren'ec'o'n de la israela reg'ist'ar'o super la tut'a Sankt'a Urb'o). Post la fin'o de la nov'jork'a pra'elekt'o la prezid'ant'o'j las'is la ambasad'o'n en la sam'a lok'o. Kaj ali'a kandidat'o re'komenc'is kvar jar'o'j'n post'e.*

*  Vd “Le poids du lobby pro-israélien aux États-Unis” kaj “Aux États-Unis, M.Ariel Sharon n’ a que des am'is”, [“La pez'o de la por-israela prem'grup'o en Uson'o”; “En Uson'o, s-ro Ariel Ŝaron hav'as nur amik'o'j'n”], Le Monde diplomatique, respektiv'e de aŭgust'o 1989 kaj juli'o 2003.

Ĉi-foj'e tem'as do pri respublik'an'o'j. Kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ la elekt'o en Iovo, la kandidat'o Ted Cruz promes'is ke, se li est'us elekt'it'a prezid'ant'o, li trans'lok'us “jam la unu'a'n tag'o'n” la fam'a'n ambasad'ej'o'n. Iovo hav'as tamen nur proksim'um'e 0,2 el'cent'o'j'n da jud'o'j. Sed la evangeli'a'j eklezi'o'j est'as tie fort'a'j ...

En la sud'o de Uson'o ili est'as ankoraŭ pli. La 2-an de mart'o, en la First Baptist Church de Opelika, en Alabam'o, la grav'ec'o evident'as, por la paroĥ'an'o'j, de Israelo, de Jerusalemo, de la palestin'an'o'j. Oni ne ver'e sekv'as la event'o'j'n de la region'o. La kred'o ne la last'a'temp'a histori'o, nek la politik'o decid'as pri la taks'o kaj pri la voĉ'don'o.

Ni renkont'as s-in'o'n Sara-Jane Tatum fin'e de la ĉiu'semajn'a kun'ven'o de ŝi'a diskut'grup'o pri la bibli'o; kvar'dek'o da vir'in'o'j part'o'pren'is, inter ili du nigr'ul'in'o'j. S-in'o Tatum aparten'as al asoci'o, la International Christian Embassy Jerusalem (ICEJ). Ŝi resum'as ties misi'o'n: “Ni apog'as Israelon en la kred'o ke la etern'a ĉef'urb'o de la ŝtat'o est'as Jerusalemo.” Ceter'e ŝi ĵus vizit'is ĝi'n por “stud'vojaĝ'o” (teaching tour) rekomend'it'a de ŝi'a pastr'o. En la program'o: la Knesset, renkont'iĝ'o kun du membr'o'j de la Likud (la parti'o de la ĉef'ministr'o Benjamin Netanjahu), part'o'pren'o en banked'o de plur'cent'o'j da por-israelaj krist'an'o'j en la hotel'o Waldorf Astoria. “La uson'a ambasador'o inter'ven'is, ankaŭ krist'an'a arab'o kiu sub'ten'as Israelon.” S-in'o Tatum vizit'is ankaŭ la muze'o'n pri la holokaŭst'o. Sed ne Jeriĥ'o'n ne Betlehemon (lok'o'j tamen tremp'it'a'j de krist'an'a grav'ec'o), nek i'a'n ajn lok'o'n reg'at'a'n de la Palestina Instanc'o est'is en ŝi'a program'o.

Ŝi'a asoci'o kolekt'as mon'o'n “por ke la jud'o'j pov'u for'las'i Franc'uj'o'n, Ukrain'uj'o'n, kaj ir'i al Israelo: “Mi aŭd'is dir'i, ke la franc'a'j jud'o'j est'as persekut'at'a'j.” La stud'ad'o de la bibli'o “instru'is la grav'ec'o'n de Israelo en [ŝi'a] kred'o kaj en la kon'o de tio kio okaz'os”. Baz'ant'e si'n sur la sankt'a'j skrib'o'j, kaj ĉef'e sur la Mal'nov'a Testament'o, ŝi opini'as ke, en unu'a etap'o, la tut'a Palestino dev'as re'ven'i al Israelo.* Tio signif'as, ke ŝi aprez'as la politik'o'n de koloni'ig'o praktik'at'a de la reg'ist'ar'o de s-ro Netanjahu kaj ke ŝi sub'ten'as ĝi'n. “Iu'n tag'o'n, ni ne sci'as kiam, klar'ig'as ŝi, Di'o protekt'os Israelon. Li decid'is, ke Jerusalemo est'os la centr'o de la mond'o. Ĝust'e tie'n Jesuo Krist'o re'ven'os, sur la mont'o'n de la oliv'arb'o'j. Di'o far'is inter'konsent'o'n kun la jud'a popol'o. Tiu inter'konsent'o ne pov'as est'i anstataŭ'ig'at'a, nek modif'at'a nek ŝanĝ'at'a. Pro ili'a mal'obe'o Di'o ekzil'is la jud'o'j'n. Sed la ter'o est'as ili'a.”

*  S-in'o Tatum don'is al ni la verk'o'n de la sud'afrik'a pastr'o Malcolm Hedding: Understanding Israel (Zion Gate International, Oklahom'a City), kiu detal'ig'as si'a'n teologi'o'n pri ĉiu'j ĉi punkt'o'j. Vd ankaŭ Ibrahim Warde: “Pac'o ne ebl'as antaŭ la al'ven'o de la Mesi'o”, Le Monde diplomatique, septembr'o 2002.

Atend'ant'e la Apokalips'o'n kaj la re'ven'o'n de la Mesi'o*, kia'n sort'o'n ŝi vid'as por la palestin'an'o'j, el kiu'j mal'pli'mult'o est'as krist'an'o'j, se ili ne dezir'as viv'i en jud'a ŝtat'o? “La ali'a'j arab'a'j land'o'j dev'as akcept'i ili'n ĉe si. En 1967, Di'o protekt'is Israelon, Israelo venk'is.” Punkt'o fin'o. Tamen, la venk'it'o'j ne hav'as kial'o'n por plend'i: Israelo far'as ĉio'n por don'i labor'o'n al la palestin'an'o'j, por ke ili pov'u viv'i en pac'o. Tiu'j vol'as pli. Se ili ne est'as feliĉ'a'j, ili ir'u ali'lok'e'n.”

*  Vd pri tiu plej mal'nov'a libr'o de la Nov'a Testament'o Frederik'o Engelso: La libr'o de revelaci'o (La apokalips'o de Johano). El'german'ig'it'a de Vilhelm'o Lutermano, Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas), 2014, 111 paĝ'o'j, ISBN 978-2-918300-97-7 (= Mas-libr'o'j n-ro 101). -vl

S-in'o Deborah Jones, kiu ĵus gvid'is la diskut'grup'o'n pri la bibli'o, du'foj'e vojaĝ'is al Israelo, last'e antaŭ ok jar'o'j. Ŝi al'iĝ'as al ni'a diskut'o. Ankaŭ ŝi pens'as, ke “la israel'an'o'j per si'a'j tut'a'j fort'o'j prov'as help'i la palestin'an'o'j'n. Ties mal'am'o kontraŭ la jud'o'j est'as tiom fort'a, ke ili rezist'as al tiu help'o”. Parol'ant'e pri la krist'an'a'j palestin'an'o'j, ties postul'o je suveren'ec'o far'as ili'n preskaŭ herez'ul'o'j: “Est'as grand'a diferenc'o inter nom'i si'n krist'an'o kaj est'i tia. Ili tiom abomen'as Israelon, ke ili ne ver'e akcept'as la Krist'o'n kiel Sinjor'o'n. Di'o don'is la ter'o'n al Israelo, li ne permes'os ke ĝi est'u de'nov'e divid'it'a. Kaj la regul'o de ni'a kred'o est'as honor'i tiu'n engaĝ'iĝ'o'n.”

Tut'cert'e, fin'as la du paroĥ'an'in'o'j, la pac'o est'us bon'a afer'o. “Sed la palestin'an'o'j ne vol'as ĝi'n. Ili vol'as la ter'o'n.” S-in'o Tatum al'don'as: “Kaj ili vol'as la mort'o'n de la jud'o'j.”

Serge HALIMI.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Dis'ŝir'o'j ĉirkaŭ la siria reĝim'o

Kial Magrebo sub'ten'as Baŝar Al-Asad

TUNIZO, merkred'e la 2-an de mart'o. Kun'ven'int'a sub la “alt'a patron'ec'o” de la prezid'ant'o Béji Caïd Essebsi, la Konsili'o de la arab'a'j ministr'o'j pri intern'a'j afer'o'j adopt'as tekst'o'n, kiu kondamn'as la “teror'ism'a'j'n praktik'o'j'n kaj ag'o'j'n” de la Hizbulaho, akuz'at'a pri prov'o “mal'stabil'ig'i kelk'a'j'n arab'a'j'n land'o'j'n”. Tiu front'a akuz'o rezult'as el fort'a prem'o de la reprezent'ant'o'j de la ses monarĥi'o'j de la Konsili'o de kooper'ad'o de la Golf'o (KKG), kiu'j jam adopt'is simil'a'n tekst'o'n la sam'a'n tag'o'n. Ili intenc'as publik'e mal'laŭd'i la arme'a'n sub'ten'o'n de la libana parti'o al la reĝim'o de s-ro Baŝar Al-Asad kaj izol'i ĝi'n sur la diplomati'a kamp'o.

En Tunizio sam'e kiel en Alĝerio kaj Maroko, la dis'aŭd'ig'o de tiu komunik'o kaŭz'as tuj'a'n protest'o'n sur la soci'a'j ret'o'j. En tiu region'o de la arab'a mond'o kie fort'e domin'as suna'ism'o, la Hizbulaho, kvankam ŝijaism'a, rest'as tre popular'a de'post si'a milit'o kontraŭ la israela arme'o, en 2006 (vdLaura de la résistance à Israël). “Ni nun dev'as kuŝ'iĝ'i antaŭ la reĝ'et'o'j de la Golf'o. Kie est'as la fier'ec'o de la magreb'an'o'j? Ĉu ni est'as la serv'ist'o'j de la vahabismanoj? Ke ni est'as suna'ist'o'j, tio ne est'as sufiĉ'a kial'o, ke ni obe'u ili'n!”, koler'as ret'an'o. “Ne la Hizbulaho, sed ja Daesh [arab'a akronim'o de la Organiz'aĵ'o de la Islam'a Ŝtat'o, OIŜ] dev'as est'i taks'at'a teror'ism'a. Ties batal'ant'o'j est'as hero'o'j!”, martel'as ali'a. La 11-a de mart'o, la arab'a Lig'o* kun'ven'int'a en Kairo, decid'as klas'ig'i la Hizbulahon kiel “teror'ism'a'n grup'o'n” kaj est'ig'as simil'a'n protest'ad'o'n.

*  Kre'it'a en 1945, la Lig'o de la arab'a'j ŝtat'o'j ar'ig'as hodiaŭ 22 land'o'j'n, kun organiz'aĵ'o laŭ la model'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.

Mal'e al la redukt'a kliŝ'o, laŭ kiu fort'a fend'o'lini'o ekzist'as nun inter la du ĉef'a'j branĉ'o'j de islam'o, mult'a'j magreb'an'o'j rest'as mal'mult'e sent'em'a'j je la konfesi'a logik'o. “Ili hav'as unu'e politik'a'n kompren'o'n de la siriaj event'o'j, kaj vid'as en tiu parti'o la last'a'n bastion'o'n de rezist'o kontraŭ Israelo apart'e, kaj kontraŭ la okcident'a imperi'ism'o ĝeneral'e”, klar'ig'as la alĝeria ĉef'artikol'ist'o kaj ese'ist'o Mohamed Saadoune.

La 3-an de mart'o, sekv'ant'e la anonim'ul'o'j'n, kiu'j esprim'as si'a'n mal'aprob'o'n sur la soci'a'j ret'o'j, mult'a'j tuniziaj grav'ul'o'j mal'laŭd'as si'a'n reg'ist'ar'o'n, kiu'n ili akuz'as pro la sub'skrib'o de la komunik'o sen i'a'j ajn rezerv'o'j. La naci'a orden'o de la tuniziaj advokat'o'j, mult'a'j mal'dekstr'a'j parti'o'j kaj eĉ person'o'j proksim'a'j de la prezid'ant'o Essebsi kritik'as tio'n, kio'n ili kvalifik'as “rezign'o” kaj “konform'iĝ'o al la pozici'o'j de Sauda Arab'uj'o”. La vesper'o'n mem de la komunik'o-adopt'o, la tunizia ĝeneral'a Uni'o de la labor'o (UGTT), la sindikat'o kunricevinto de la Nobel-pac-premi'o en 2015, publik'e kaj sever'e mal'laŭd'as “strang'a'n decid'o'n (...) pren'at'a'n kadr'e de ofensiv'o direkt'at'a de ekster'land'a'j kaj region'a'j fort'o'j por divid'i la arab'a'n naci'o'n (...) profit'e al sion'ist'a'j kaj reakci'a'j fort'o'j”. Ek'de tiam, la reg'ist'ar'o klopod'as urĝ'a'n retro'ir'o'n, asert'ant'e, ke la sub'skrib'it'a tekst'o “ne hav'as trudefikon kaj ke tem'as pri simpl'a “teknik'a decid'o”. El'las'o'j de pli'mal'pli sekret'a'j inform'o'j en la lok'a gazet'ar'o kompren'ig'as, ke Tunizio ne pov'is mal'plaĉ'i al partner'o'j de la Golf'o, kapabl'a'j help'i ĝi'n solv'i si'a'j'n ekonomi'a'j'n kaj financ'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n. Tiu prav'ig'o est'os ripet'it'a post la decid'o de la arab'a Lig'o.

SIAFLANKE, la alĝeriaj reg'ant'o'j rapid'e memor'ig'as, ke ili'a land'o ne est'as lig'it'a de tiu komunik'o kaj ke ili'a pozici'o est'as “konserv'i strikt'a'n ne'inter'ven'o'n en la intern'a'j afer'o'j de frat'o'land'o”. Ali'vort'e, Alĝero nepr'e ne kondamn'u la Hizbulahon, nek dikt'u al la libana reg'ist'ar'o kiel ĝi kondut'u al ĝi. En Maroko, la reg'ist'ar'o rest'as tre modest'a kaj diskret'a ĝis la tempest'o fin'iĝ'os. Ne la unu'a'n foj'o'n ĝi dev'as tra'viv'i mez'e de du ne'akord'ig'ebl'a'j logik'o'j. Unu'flank'e, Rabat'o est'as proksim'a alianc'an'o de Sauda Arab'uj'o, kiel atest'as ĝi'a part'o'pren'o en la milit'a inter'ven'o lanĉ'it'a en mart'o 2015 kontraŭ la Houtistoj en Jemeno* aŭ ankoraŭ en la “kontraŭ'teror'ism'a islam'a arme'a alianc'o” star'ig'it'a de Rijado en decembr'o 2015. Ali'flank'e, la marokaj gvid'ant'o'j dev'as konsider'i la publik'a'n opini'o'n, kiu ne tro ŝat'as la golf'a'j'n monarĥi'o'j'n. “Koncern'e la Hizbulahon, la manovr'a marĝen'o est'as mal'larĝ'a, sed ekzist'as, klar'ig'as maroka diplomat'o, kiu postul'as anonim'ec'o'n. Oni pov'as akcept'ig'i la ide'o'n, ke tiu parti'o merit'as sankci'o'n ĉar ĝi ag'as en konflikt'o, kiu dev'us koncern'i nur la siri'an'o'j'n. Sed evident'as, ke est'os pli mal'facil'e konvink'i ni'a'j'n kun'civit'an'o'j'n pri la legitim'ec'o de arme'a ag'ad'o kontraŭ Baŝar Al-Asad.”

*  Vd Laurent Bonnefoy, “Unu'jar'a milit'o por neni'o en Jemeno”, Le Monde diplomatique en esperant'o, mart'o 2016.

Tra la kondamn'o de la Hizbulaho, la vahabita reĝ'land'o kaj ties alianc'an'o'j vol'as ating'i plen'a'n izol'ad'o de la siria reĝim'o. Jen strategi'o, kiu'n plur'a'j land'o'j rifuz'as. Libano kaj Irako esprim'as “rezerv'o'j'n” kaj Alĝerio “rimark'o'j'n” pri la decid'o de la arab'a Lig'o klas'ig'i kiel “teror'ist'o'n” la liban'an mov'ad'o'n. En Egipt'uj'o, la prezid'ant'o Abdel Fatah Al-Sisi rifuz'as milit'e batal'i kontraŭ reĝim'o, kiu lukt'as kontraŭ la islam'a Frat'ar'o, tiu mem, kiu'n li konsider'as si'a ĉef'a mal'amik'o. En Alĝerio sam'e kiel en Tunizio, la sub'ten'o de la publik'a opini'o al s-ro Al-Asad neniam mal'fort'iĝ'is de'post la komenc'o de la arab'a'j ribel'o'j de 2011. Tiu real'ec'o est'is kaŝ'it'a de la ekzist'o de ret'o'j de ĝihad'ist'o'j for'ir'int'a'j por batal'i kontraŭ la siria reĝim'o kaj, pli proksim'e, al'iĝ'i al la OIŜ. “La konverĝ'a'j punkt'o'j inter la alĝeria reg'ist'ar'o kaj grand'a part'o de la publik'a opini'o est'as mal'oft'a'j, koment'as alĝeria eks'a alt'a respond'ec'ul'o. La milit'a ne'inter'ven'o en Libio kaj la rifuz'o si'n pozici'i kontraŭ la reĝim'o de Asad kaj li'a'j alianc'an'o'j est'as du el tiu'j. Ekzist'as inter'konsent'o pri tiu'j du demand'o'j.” Fakt'e, la plej et'a pozici'iĝ'o kontraŭ s-ro Al-Asad — kiu ne nepr'e egal'as sub'ten'o'n al la ĝihad'ist'a'j grup'o'j kiu'j lukt'as kontraŭ ĝi — garanti'as sever'a'n admon'o'n, kaj eĉ amas'inform'il'a'n linĉ'ad'o'n.

LA SIRIA Politik'olog'o Salam Kawakibi spert'is tio'n. Invit'it'a por preleg'i en Alĝerio en 2013, tiu demokrat'a opon'ant'o trov'iĝ'is dev'ig'it'a prav'ig'i si'a'j'n pozici'o'j'n. “Post mi'a preleg'o, lok'a'j intelekt'ul'o'j invit'is mi'n en si'a cirkl'o. Mi est'is dev'ig'it'a klar'ig'i kaj prav'ig'i mi'n. Por ili, est'i kontraŭ Asad, est'as perfid'i la arab'a'n afer'o'n kaj help'i sam'temp'e imperi'ism'o'n kaj islam'ism'o'n. Tio ne est'as izol'it'a fakt'o. Ĉiu'foj'e kiam mi far'as publik'a'n preleg'o'n, la atak'o'j kaj akuz'o'j — ke mi est'us agent'o aŭ perfid'ul'o pag'it'a de imperi'ism'a'j land'o'j — mult'iĝ'as. En la plej bon'a kaz'o, oni konsider'as mi'n naiv'ul'o.” Nep'o de la grand'a arab'a pens'ist'o Abd Al-Rahman Al-Kawakibi, tiu esplor'ist'o konfes'as, ke li antaŭ ne'long'e si'n sent'is sam'e riproĉ'it'a en Tunizio.

En tiu land'o, grand'a part'o de la elit'o, ĉu mal'dekstr'a aŭ proksim'a al la reg'ant'a parti'o Nidaa Tounès, ne kaŝ'as ke ĝi prefer'as s-ro'n Al-Asad al islam'ism'a reg'ant'o, kiu pov'us anstataŭ'i li'n. La politik'ist'o kaj advokat'o Chokri Belaïd, murd'it'a en Tuniz'o la 6-an de februar'o 2013, simbol'is tiu'n pozici'o'n hodiaŭ kun'divid'it'a'n sam'e de la ekstrem-mal'dekstr'o kiel de la grand'burĝ'ar'o de la mar'bord'a'j urb'o'j. En 2012, la prezid'ant'o Moncef Marzouki est'ig'is vigl'a'n polemik'o'n decid'ant'e la romp'o'n de diplomati'a'j rilat'o'j kun Sirio. Kvar jar'o'j'n post'e, li'a post'e'ul'o, s-ro Essebsi, ne mal'traf'as okaz'o'n dezir'i ili'a'n re'star'ig'o'n. Tuniz'o ceter'e jam instal'is konsul'o'n en Damasko en septembr'o 2015.

En Maroko, la debat'o est'as pli hezit'a. Part'o de la mal'dekstr'a'j fort'o'j, inter kiu'j la Social'ist'a Uni'o de la popol'a'j fort'o'j (USFP) ne hezit'as kondamn'i s-ro'n Al-Asad pro la sufer'o'j kiu'j'n li kaŭz'as al si'a popol'o kaj opon'as al ĉiu ekster'land'a milit-inter'ven'o, nom'e de la respekt'o al la siria suveren'ec'o. “La facil'a solv'o est'us sub'ten'i Al-Asad por met'i prem'o'n al la palac'o kaj al la islam'ism'a reg'ist'ar'o form'it'a de la Parti'o de Just'o kaj Dis'volv'ad'o (PJD), pli em'a'j apog'i la ribel'o'n financ'at'a'n de la Golf'o-land'o'j. Sed ni est'as mult'a'j, kiu'j rifuz'as tio'n, ĉar Baŝar ne merit'as est'i defend'at'a”, atest'as aktiv'ul'o de la USFP, kiu bedaŭr'as la mank'o'n de “kviet'a'j naci'a'j debat'o'j pri Sirio en Magrebo.

TRANS La Diskurs'o pri kontraŭ-imperi'ism'o kaj tut'arab'ism'o, kiel klar'ig'i, ke reĝim'o, kies brutal'ec'o kaj krim'o'j larĝ'e kontribu'is al la siria dram'o, ĝu'as tia'n sub'ten'o'n en Magrebo? Hasni Abidi, politik'olog'o ĉe la Glob'al Studies Institut'e de Ĝenevo, vid'as por tio du kial'o'j'n: “Unu'e, la siria demokrat'a opozici'o rest'as ne'aŭd'ebl'a kaj al ĝi mank'as gvid'a'j figur'o'j. Du'e, la Okcident'o est'as kontraŭ Asad, kio nask'as legitim'a'n suspekt'o'n, se oni konsider'as la eŭrop'a'n kaj uson'a'n negativ'a'n bild'o'n en la region'o.” Ali'a'j fak'ul'o'j lig'as tio'n al vigl'ec'o de la komplot'o-teori'o'j'n, tiel ke la arab'a'j ribel'o'j de 2011 est'as prezent'at'a'j kiel komplot'o destin'it'a mal'fort'ig'i la land'o'j'n rival'o'j'n de Israelo*.

*  Vd. Nicolas Dot-Pouillard, “La crise syrienne déchire les gauches arabes”, Le Monde diplomatique, aŭgust'o 2012.

Laŭ Louisa Dris-Aït-Hamadouche, de la fakultat'o pri politik'a'j scienc'o'j de la Alĝera universitat'o, la sub'ten'o de mult'a'j ŝi'a'j sam'land'an'o'j al s-ro Al-Asad est'as ŝuld'it'a al la “absolut'a rifuz'o de la grand'eg'a per'fort'o, kies viktim'o'j est'as la siriaj civil'ul'o'j, kaj al la konstat'it'a ĉe'est'o de ekster'a'j land'o'j en tiu konflikt'o. Ĉi tiu'n pozici'o'n, larĝ'e ne'raci'a'n, oni pov'as asimil'i al post'traŭmat'a sindrom'o, kiu'n la oficial'a diskurs'o kontribu'as re'vigl'ig'i por protekt'i si'n de ĉiu kontest'ad'o, kiu pov'us ŝancel'i la sistem'o'n”.

Tamen, kiel rimark'as Saadoune, la sub'ten'o al s-ro Al-Asad ne est'as unu'anim'a: mult'a'j magrebaj islam'ist'o'j, ĉu salaf'ist'o'j, aŭ proksim'a'j je la islam'a Frat'ar'o, ne hezit'as kondamn'i li'n. “Ili est'as sent'em'a'j je la suna'ism'o-ŝijaism'o-konflikt'o, kiu'n ili prov'as dis'vast'ig'i tra la soci'o. Ili'a'j diskurs'o'j diabl'ig'as sam'e Asad kiel la HizbulahonIranon.” En Tunizio, la sol'a'j aŭd'ebl'a'j voĉ'o'j, kiu'j kvalifik'is la liban'an parti'o'n “teror'ist'o” ven'is de Ennahda-parti'o, dum la maroka PJD ne kaŝ'as si'a'n abomen'o'n al la siria prezid'ant'o.

Sed la gvid'ant'o'j de la islam'ism'a'j parti'o'j sci'as, ke tiu konflikt'o ne est'as popular'a kaj eĉ risk'as for'ig'i ili'a'j'n simpati'ant'o'j'n, ĉiam em'a'j est'i log'it'a'j de la naci'ism'a'j aŭ tut'arab'ism'a'j diskurs'o'j. Komenc'e de la 1990-aj jar'o'j, en Alĝerio, la eks'a Islam'a Front'o de Sav'o (IFS) ja spert'is tio'n. Mal'amik'a al Saddam Hussein post la invad'o de Kuvajt'o en aŭgust'o 1990, la estr'ar'o de tiu parti'o rapid'e ŝanĝ'is si'a'n pozici'o'n sub la prem'o de la strat'o, antaŭ ol send'i volont'ul'o'j'n batal'i por defend'i Irakon kontraŭ la trup'o'j de la inter'naci'a koalici'o.

Akram BELKAÏD


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Est'ont'a prezid'ant'o sub kontrol'o

Tio pov'us est'i felieton'o ind'a je moussalssal, unu el tiu'j re'salt'ant'a'j seri'o'j dis'montr'it'a'j en la tut'a arab'a mond'o. De la 25-a de maj'o 2014 kaj la fin'o de la mandat'o de s-ro Michel Sleimane, Libano ne plu hav'as prezid'ant'o'n. La Parlament'o kun'ven'is pli ol tri'dek'foj'e, sed la kvorum'o de deput'it'o'j neniam est'is ating'it'a. Kvankam dispon'ant'e pri nur 12 elekt'it'o'j el en'tut'e 128, la Hizbulaho est'as la kern'o de tiu obstrukc'o. Ĝi pov'as kalkul'i kun la 27 deput'it'o'j de la Liber'a patriot'a Tendenc'o (CPL) de la krist'an'a gvid'ant'o Michel Aoun, kaj kun la reprezent'ant'o'j de plur'a'j parti'o'j proksim'a'j de Sirio.

Komenc'e, la parti'o de s-ro Hassan Nasrallah cel'is mal'help'i la elekt'o'n de s-ro Samir Geagea, la ĉef'o de la krist'an'a “Parti'o de la libanaj batal'ant'o'j”. Tiu last'a est'is alianc'an'o en'e de la “koalici'o de la 14-a de mart'o” al la eks'a ĉef'ministr'o Saad Hariri, kontraŭ'ul'o de Damasko kaj de la “Parti'o de Di'o”. Sed la situaci'o ŝanĝ'iĝ'is en somer'o 2015, kiam, kontraŭ promes'o'j, s-ro Hariri decid'is sub'ten'i la kandidat'iĝ'o'n de la krist'an'a deput'it'o Soleimane Frangié junior, nep'o de la eks'a prezid'ant'o, de'long'e alianc'an'o de la Hizbulaho kaj person'a amik'o de la prezid'ant'o Baŝar Al-Asad. Tiu re'turn'iĝ'o est'ig'is koler'o'n de s-ro Geagea, kiu sub'ten'as de'post januar'o si'a'n eks'a'n rival'o'n Aoun.

Rezultat'o: ambaŭ kandidat'o'j por la prezid'ant'ec'o de Libano est'as ne nur maronit'a'j krist'an'o'j (konform'e al la konfesi'a politik'a reĝim'o kiu karakteriz'as la land'o'n), sed ankaŭ alianc'an'o'j de la Hizbulaho. Tiu last'a ankoraŭ ne decid'is; opini'ant'e, ke la vakeco est'as favor'a por ĝi. Ĝi ver'ŝajn'e dev'ig'os si'a'j'n politik'a'j'n kontraŭ'ul'o'j'n, kaj unu'e s-ro'n Hariri, far'i ali'a'j'n ced'o'j'n — inter'ali'e akcept'i balot'a'n teritori'o-divid'o'n kaj re'form'o'n de la voĉ'don-regul'o'j por la parlament'a'j elekt'o'j. La Hizbulaho don'is al si tiu'j'n du cel'o'j'n por re'ekvilibr'ig'i la fort'o'rilat'o'n en la Parlament'o.

Akram BELKAÏD


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Dis'ŝir'o'j ĉirkaŭ la siria reĝim'o

La Hizbulaho mastr'o de la libana lud'o

Kun la help'o de la rus'a'j bomb'aviad'il'o'j, de la iranaj konsil'ant'o'j kaj de la libanaj ŝijaist'a'j batal'ant'o'j, la siria arme'o re'gajn'is teren'o'n antaŭ la paf'ĉes'ig'o de la fin'o de februar'o. Ĉe la unu'a pozici'o por sub'ten'i la prezid'ant'o'n Baŝar Al-Asad, la Hizbulaho gajn'is pli'fort'ig'it'a'n legitim'ec'o'n kaj pozici'o'n sur la intern'a kamp'o. Klas'ig'it'a “teror'ist'a grup'o” de la Arab'a Lig'o, ĝi tamen rest'as tre popular'a en la magrebaj land'o'j.

ĈE Ĉiu Strat'angul'o de Dahieh, la sud'a sub'urb'o de Bejrut'o, kaj laŭ'long'e de la ŝose'o'j de la Bekaa-eben'aĵ'o, en la orient'a part'o de la land'o, la portret'o'j de soldat'o'j mort'int'a'j en Sirio est'as de nun part'o de la pejzaĝ'o. La Hizbulaho alt'a'n prez'o'n pag'as pro si'a engaĝ'iĝ'o en la siria konflikt'o. Mal'antaŭ la tabl'o de la et'a butik'o, kie ŝi labor'as en Roueiss, sud'e de la libana ĉef'urb'o, s-in'o Farah C.* pi'e konserv'as fot'o'n de si'a fianĉ'o, mort'ig'it'a en 2014 en la Ghouta (agr'ar'a zon'o), apud Damasko. “Li batal'is dum du semajn'o'j, kaj re'ven'is por ripoz'i unu semajn'o'n, antaŭ ol for'ir'i de'nov'e, rakont'as la jun'ul'in'o, vest'it'a per long'a nigr'a vual'o. Li oft'e hav'is problem'o'j'n ĉe la okul'o'j kaj orel'o'j pro la fum'o kaj la bomb'ad'o'j. Li dir'is, ke li ĉiam flar'is odor'o'n de sang'o. Est'is tre mal'facil'e, sed neniam mi pens'is, ke li pov'us mort'i...” Kiel nur fianĉ'in'o, ŝi rajt'as neniu'n help'o'n, mal'e al la vidv'in'o'j de soldat'o'j, kiu'j ricev'as financ'a'n help'o'n de la parti'o. Ŝi'a sub'ten'o al la Hizbulaho tamen ne est'as difekt'it'a. “Mult'a'j batal'ant'o'j mort'as; nur ĉirkaŭ ĉe mi, est'is sep. Sed ili dev'as protekt'i ni'a'j'n sankt'ej'o'j'n, kaj, se ili ne batal'as, la takfiri* ven'os atak'i la ŝijaist'o'j'n en Libanon.”

*  La nom'o'j de kelk'a'j renkont'it'a'j person'o'j est'is modif'it'a'j.
*  La termin'o takfiri indik'as la suna'ist'a'j'n radikal'ul'o'j'n, kiu'j praktik'as takfir, tio est'as la ekskomunik'o de islam'an'o'j, suna'ist'o'j aŭ ŝijaist'o'j, kiu'j ne kun'divid'as ili'a'j'n opini'o'j'n aŭ kred'o'j'n.

Karb'ig'it'a'j aŭt'o'j, pulvor'ig'it'a'j montr'o'fenestr'o'j, sen'viv'a'j korp'o'j kuŝ'ant'a'j mez'e de fum'o'plen'a strat'o: la 12-an de novembr'o 2015, la du'obl'a kamikaz'a atenc'o, kiu frap'is la kvartal'o'n Bourj Al-Barajneh, en Dahieh, est'is la plej mort'ig'a de'post la fin'o de la libana intern'a milit'o, en 1990. Tiu atak'o tamen nur memor'ig'is al ĝi'a'j loĝ'ant'o'j, ke, en Libano, la feŭd'o'j de la Hizbulaho rest'as la prefer'at'a cel'o de la organiz'aĵ'o de la Islam'a Ŝtat'o (OIŜ). De 2013, la zon'o'j kontrol'at'a'j de la islam'ism'a ŝijaism'a parti'o en Bejrut'o aŭ en la Bekaa est'is la scen'ej'o de dek'o da atak'o'j, inter kiu'j kelk'a'j est'is ankaŭ sub'skrib'it'a'j de grup'o'j al'iĝ'int'a'j al Al-Kaid'o. Ili est'as reprezali'o'j pro la arme'a sub'ten'o, kiu'n la Hizbulaho al'port'as al la siria arme'o, oficial'e de april'o 2013.

Sirio hav'as en la region'o ver'a'j'n amik'o'j'n, kiu'j ne permes'os, ke tiu land'o fal'u en la man'o'j'n de Uson'o, Israelo aŭ de la takfiri-grup'o'j”, tiam deklar'is la ĝeneral'a sekretari'o de la parti'o, s-ro Hassan Nasrallah, alud'ant'e al la suna'ist'a'j ribel'ul'o'j, kiu'j ek'batal'is kontraŭ la trup'o'j de la prezid'ant'o Baŝar Al-Asad. Li tiel re'asert'is si'a'n sub'ten'o'n al la siria reĝim'o, kiu'n li konsider'as kiel unu el la apog'kolon'o'j de la“rezist'ad'o” konduk'at'a kun Irano kontraŭ Israelo.

Inter'ven'i por defend'i la “ver'a'n islam'o'n”

Kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e, la Hizbulaho masiv'e engaĝ'iĝ'is en la batal'o de Al-Qusayr, en la okcident'a region'o de Sirio hav'ant'a komun'a'n land'lim'o'n kun Libano, tiam reg'at'a de la ribel'ul'o'j. Tiu engaĝ'iĝ'o est'ig'is grav'a'n ŝanĝ'o'n en la fort'o'rilat'o, en la moment'o kiam la lojal'a'j trup'o'j komenc'is retro'ir'i. Kun la inter'ven'o de la Hizbulaho, la region'o de Al-Qusayr est'is re'pren'it'a en mal'pli ol unu monat'o. La vide'o'film'o'j montr'ant'a'j venk'it'a'j'n batal'ant'o'j'n, soif'ant'a'j'n kaj manĝ'ant'a'j'n krud'a'j'n ter'pom'o'j'n, ilustr'is tiu'n unu'a'n brutal'a'n mal'venk'o'n de la ribel'ul'o'j.

“Ĉe la komenc'o de la kontest'ad'o kontraŭ Asad, la parti'an'o'j ne sent'is si'n rekt'e koncern'at'a'j”,klar'ig'as Chiara Calabrese, kiu labor'as pri la Hizbulaho en la Institut'o por esplor'o'j kaj stud'aĵ'o'j pri la arab'a kaj islam'a mond'o (en la franc'a: Iremam). Sed la interpret'ad'o, kiu'n far'is la parti'o pri la kapt'ad'o de libanaj ŝijaist'a'j pilgrim'ant'o'j en Alepo en 2012, la deklar'o'j de kelk'a'j membr'o'j de la siria opozici'o mal'amik'a'j al la Hizbulaho kaj la atenc'o'j de Dahieh kre'is tre fort'a'n inter'konsent'o'n cirkaŭ la parti'o. “La Hizbulaho unu'e insist'is pri la neces'o protekt'i la ŝijaism'a'j'n sankt'ej'o'j'n, minac'at'a'j'n aŭ detru'it'a'j'n de iu'j ribel'ant'o-grup'o'j”, daŭr'ig'as la esplor'ist'in'o, kiu cit'as la atak'o'n kontraŭ la moske'o de Sayyida Zeinab, en la sud'a part'o de Damasko, grav'a lok'o de ŝijaism'o, ŝirm'ant'a la maŭzole'o'n de la fil'in'o de la kalif'o Al'i kaj nep'in'o de Mahometo. “Ĝi'a inter'ven'o en Sirio tiam far'iĝ'is sankt'a iniciat'o cel'ant'a defend'i tio'n, kio'n ĝi konsider'as la ver'a islam'o, front'e al la ribel'ant'a'j grup'o'j, kiel Daech.”

Diskret'a mal'kontent'o, mal'facil'e mezur'ebl'a, tamen aŭd'iĝ'is ĉe kelk'a'j aktiv'ul'o'j. En 2013, s-ro Al'i M., eks'batal'ant'o, kies fil'o est'is tiam en Sirio, grumbl'is kontraŭ tiu en'miks'iĝ'o: “Mi ĉiam sub'ten'is la rezist'o'n al Israelo, sed mi ne vid'as en kio la siria konflikt'o est'as lig'it'a al ĝi.” En 2014, la proklam'o de la kalif'land'o far'e de la OIŜ post ties ek'reg'ad'o de la urb'o Mosul'o, en Irako, subit'e ĉes'ig'is tiu'n mal'fort'a'n protest'o'n. La hizbulaha baz'o est'as de nun konvink'it'a, ke la plu'viv'o de la mov'ad'o de'pend'as de si'a kapabl'o help'i la siri'an reĝim'o'n rest'i reg'ant'a.

La afer'o kaŭz'as fort'a'n entuziasm'o'n ĉe la jun'a'j ŝijaist'o'j

Engaĝ'it'e en Sirio ek'de 2013, s-ro Ahmad B. konsider'is ĉes'i batal'i, lac'a pro la pozici-milit'o sur la land'lim'o. La per'fort'o de la OIŜ konduk'is li'n modif'i si'a'n decid'o'n: “Ni nepr'e dev'as kontaŭbatali teror'ism'o'n en Sirio por mal'help'i la OIŜ atak'i Libanon.” Li martel'as si'a'n sub'ten'o'n al Irano kaj al Rus'uj'o, la sol'a'j kiu'j laŭ li lukt'as kontraŭ “teror'ism'o”, nutr'at'a laŭ li de Turk'uj'o, la Golf'o-land'o'j, Uson'o kaj Israelo. “La Hizbulaho sukces'is asoci'ig'i la OIŜ kaj Israelon, analiz'as Calabresse. Tio est'is klar'e montr'it'a okaz'e de la operac'o sur Gol'a'n en januar'o 2015*: mort'ig'ant'e tiu'j'n, kiu'j batal'is kontraŭ la OIŜ, Israelo aper'is kiel en'korp'iĝ'o de la sam'a mal'amik'o.”

*  La fil'o de Imad Moughnieh, unu el la ĉef'a'j gvid'ant'o'j de la Hizbulaho mort'ig'it'a en atenc'o en 2008, perd'is si'a'n viv'o'n en tiu atak'o.

La sub'ten'o al la inter'ven'o de la Hizbulaho en Sirio rest'as fort'a en la ŝijaism'a komun'um'o en'tut'e. Laŭ opini'enket'o far'it'a en 2015 de la asoci'o Hayya Bina, kies fond'int'o, s-ro Lokman Slim, est'as kon'at'a pro si'a kritik'a pozici'o rilat'e al la parti'o, 78,7% el la ŝijaist'o'j aprob'as ĝi'n. La ĉirkaŭ 1 500 “martir'o'j” de tiu milit'o ne ĉes'ig'as la varb'ad'o'n de nov'a'j batal'ant'o'j. La afer'o nask'as fort'a'n entuziasm'o'n ĉe la jun'ul'o'j. Laŭ ag'ant'o de la kultur'a sektor'o labor'ant'a en sud'o de Libano, la mank'o de perspektiv'o'j en la feŭd'o'j, tre mal'riĉ'a'j, de la Hizbulaho, ig'as ĝi'n eĉ pli al'log'a. “Oni ne forges'u, ke la Hizbulaho ankaŭ ideologi'e batal'as, al'don'as s-ro Hussein M., de la kvartal'o Mar Mikhael, ĉe la pord'o de Dahieh. La infan'o'j pov'as part'o'pren'i la skolt'a'j'n tend'ar'o'j'n de la Hizbulaho, kaj, kiam ili est'as ĉirkaŭ 16-jar'a'j, oni eduk'as ili'n ŝat'i la batal'o'n.” La parti'o est'as ankaŭ rimed'o pli'bon'ig'i la ĉiu'tag'a'n viv'o'n. “La Hizbulaho konduk'as la batal'o'n per arm'il'o'j sed varb'as ankaŭ cerb'o'j'n. Ĝi bezon'as kvalifik'it'a'j'n hom'o'j'n: ĵurnal'ist'o'j'n, inĝenier'o'j'n..., daŭr'ig'as la jun'ul'o, kiu perd'is du amik'o'j'n en Sirio. Ĝi pag'as ili'a'n stud'ad'o'n, kaj post'e dung'as ili'n.” Eĉ se la daŭr'o de la konflikt'o dev'ig'is la parti'o'n redukt'i la salajr'o'j'n kaj help'o'j'n don'it'a'j'n al si'a'j membr'o'j, ĝi rest'as al'log'a solv'o en land'o, kie la minimum'a salajr'o est'as 410 eŭr'o'j monat'e kaj kie ne'formal'a ekonomi'o respond'ec'as pri 30% de la produkt'ad'o.

Paroksism'o de la komun'um'a'j streĉ'o'j

La Hizbulaho el'tir'as si'a'n legitim'ec'o'n el politik'a projekt'o de rezist'o al Israelo kaj al ties alianc'an'o'j, kiu mobiliz'as ne nur ŝijaist'o'j'n, ĉef'e de'post la “tri'dek-tri-tag'a milit'o” de la somer'o 2006. Kun la ek'kresk'o de la OIŜ, ĝi pli'fort'ig'is tiu'n tendenc'o'n kaj ig'is si'n ne'mal'hav'ebl'a. Ĝi si'n prezent'as kiel garanti'ul'o de la libanaj land'lim'o'j front'e al la ĝihad'ist'o'j. En oktobr'o 2014, atak'o de la Front'o Al-Nosra, lig'it'a al Al-Kaid'o, kontraŭ unu el ĝi'a'j arme'a'j establ'o'j en la jurd de Brital, sud'e de Baalbek, rivel'is, ke ja ĝi, ne la arme'o, reg'as kelk'a'j'n part'o'j'n de la land'lim'o. Trans la last'a kontrol'punkt'o de la arme'o, apud Nab'i Sbat, nur ŝijaist'a'j batal'ant'o'j cirkul'as sur la serpent'um'a'j voj'o'j de la Anti-Lebanon'o-mont'o'j, por ating'i si'a'j'n pozici'o'j'n, mal'proksim'e de ĉi tie.

Tiu ĉi kun'labor'ad'o jam est'is kritik'it'a en juni'o 2013, okaz'e de la ofensiv'o de la salaf'ist'a ŝejk'o Ahmad Al-Asir kontraŭ la arme'o en Saïda. Kiam plur'a'j tank'o'j kaj komunik-sistem'o'j ekpaneis dum la sturm'o, la Hizbulaho inter'ven'is. “Ĝi'a'j elit'a'j trup'o'j kovr'is ni'n”, konfid'as s-ro Imad K., soldat'o de la libanaj special'a'j fort'o'j, kiu part'o'pren'is la batal'o'n. Emerit'a ĝeneral'a oficir'o konfes'as amar'e: “Kiel far'i ali'e? Al la arme'o mank'as hom'o'j kaj material'o”. Ĉu ili al'iĝ'as aŭ ne al la politik'a kaj religi'a projekt'o de la Hizbulaho, part'o de la neŝijaistaj liban'an'o'j vid'as en ĝi la sol'a'n fort'o'n kapabl'a'n halt'ig'i la OIŜ.

En tiu kun'tekst'o, la decid'o far'it'a de Sauda Arab'uj'o, la 19-an de februar'o, suspend'i si'a'n help-program'o'n al la libana arme'o kaj re'pren'i la material'o'n tri-miliard'o'j'n kost'a'n (2,7 miliard'o'j da eŭr'o'j) est'as tre signif'o'plen'a. La sam'a'n tag'o'n en Saadiyat, du'dek kilo'metr'o'j'n for de Bejrut'o, batal'o ek'est'is inter suna'ist'a'j trup'o'j kaj Saraya Al-Mouqawama, la “brigad'o'j de la rezist'o” lig'it'a'j kun la Hizbulaho. “La suna'ist'o'j ferm'is la aŭt'o'ŝose'o'n, kiu konduk'as sud'e'n, kio klar'e est'as mesaĝ'o al la Hizbulaho, ĉar Nasrallah ĉiam insist'is pri la grav'ec'o gard'i tiu'n ŝose'o'n mal'ferm'a por lig'i Bejrut'o'n al li'a sud'a feŭd'o”, klar'ig'as s-ro Slim. Laŭ li, tia'j incident'o'j pov'as mult'iĝ'i. Dum s-ro Al-Asad re'hav'ig'as al si bon'a'n pozici'o'n en Sirio dank'e al la rus'a kaj irana inter'ven'o'j, Rijado publik'e mal'laŭd'as la “super'reg'o'n de la Hizbulaho rilat'e al la [libana] ŝtat'o”.

Inter la kial'o'j de la sauda decid'o est'as la rifuz'o de Libano, komenc'e de januar'o, kondamn'i la iran'an politik'o'n en la region'o kaj kvalifik'i la Hizbulahon “teror'ism'a organiz'aĵ'o”. El'pel'int'e libanajn negoc'ist'o'j'n kaj ordon'int'e al si'a'j land'an'o'j ne ir'i en Libanon, la vahabita reĝ'land'o kaj la kvin ali'a'j golf'a'j monarĥi'o'j fin'e voĉ'don'is rezoluci'o'n por prem'i al la ŝijaism'a parti'o, kiu part'o'pren'as la reg'ist'ar'o'n kaj domin'as la liban'an politik'a'n viv'o'n — kiel atest'as ĝi'a rol'o en la blok'ad'o, de'post maj'o 2014, de la elekt'o de nov'a prezid'ant'o de la Respublik'o far'e de la Parlament'o (vd “Est'ont'a prezid'ant'o sub kontrol'o”). Se la siria konflikt'o pli'fort'ig'is la pozici'o'n de la Hizbulaho en Libano, ĝi ankaŭ paroksism'ig'is la komun'um'a'j'n streĉ'o'j'n. Part'o de la suna'ist'o'j, pli'mult'e solidar'a'j kun la siria opozici'o, radikal'ig'is si'a'n diskurs'o'n. La for'est'o de fort'a suna'ism'a aŭtoritat'o kaj la instrument'ig'o de tiu radikal'ig'o far'e de kelk'a'j politik'ist'o'j nur pli streĉ'is la situaci'o'n. “En ĉi tiu kun'tekst'o, la pozici'o de la Hizbulaho en Sirio est'as tre problem'a, avert'as s-ro Slim. Tiu rigid'iĝ'o risk'as est'i des pli danĝer'a, kun la ĉe'est'o en Libano de unu milion'o kaj du'on'o da siriaj rifuĝ'int'o'j plej mult'e mal'amik'a'j al la Hizbulaho.” Al'don'iĝ'as al tio la last'a'j sankci'o'j decid'it'a'j en decembr'o de la uson'a Kongres'o, kiu'j ig'as de nun la Hizbulahon ne nur teror'ism'a sed ankaŭ krim'a organiz'aĵ'o. Tiu decid'o dev'ig'as la libanajn bank'o'j'n rifuz'i la klient'o'j'n lig'it'a'j'n al la parti'o. Tio est'as, laŭ s-ro Slim, pli'a element'o por mal'bon'ig'i la situaci'o'n: “Mal'facil'as sci'i, ĉu, en long'a period'o, ĉi tiu'j prem'o'j mal'pli'fort'ig'os la Hizbulahon; sed, en tuj'a est'ont'o, tio cert'e ig'os la mal'am'o'j'n pli grand'a'j.”

Marie KOSTRZ


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Bert'a Cáceres, politik'a krim'o

Ignacio Ramonet

La 2-an de april'o 2016

Ŝi nom'iĝ'is Bert'a. Bert'a Cáceres. La 4-an de la pas'int'a mart'o ŝi est'us far'iĝ'int'a 43-jar'aĝ'a. La tag'o'n antaŭ'e ŝi est'is murd'it'a. En Hondur'o. Ĉar ŝi est'is medioprotektantino. Ne sub'met'iĝ'em'a. Ĉar ŝi defend'is la natur'o'n. Ĉar ŝi opozici'is la mineral'a'j'n trans'naci'a'j'n entrepren'o'j'n. Ĉar ŝi postul'is la pra'a'j'n rajt'o'j'n de si'a indiĝen'a popol'o, Lencas.

Est'ant'e 20-jar'aĝ'a kaj lern'ant'in'o en la universitat'o, Bert'a fond'is la Civit'o-Konsil'ant'ar'o'n de Popol'a'j kaj Indiĝen'a'j Organiz'aĵ'o'j de Hondur'o (CKPAO), kiu hodiaŭ kun'ig'as ĉirkaŭ du'cent lok'a'j'n komun'um'o'j'n kaj far'iĝ'is la plej aktiv'a ekologi'a mov'ad'o.

La hondur'a reĝim'o nask'iĝ'int'a de puĉ'o trans'don'is 30 el'cent'o'j'n el la naci'a teritori'o al trans'naci'a'j entrepren'o'j de min'o'j kaj hidroelektr'o. Est'as dek'o'j da konstru'iĝ'ant'a'j megabasenoj kaj pli ol 300 mineral'a'j entrepren'o'j, kiu'j sen'ig'as je riĉ'aĵ'o'j la teritori'o'n per la reg'ist'ar'a korupt'ad'o. Sed la CKPAO sukces'is halt'ig'i la konstru'ad'o'n de basen'o'j, halt'ig'i arb'o'hak'a'j'n projekt'o'j'n, ĉes'ig'i min'ekspluat'ad'o'n, evit'ig'i la detru'o'n de sakral'a'j lok'o'j kaj sukces'is en la re'don'o de teren'o'j al la indiĝen'a'j komun'um'o'j.

Pro tio en la fru'maten'o de la pas'int'a 3-a de mart'o, dum la dorm'o, du murd'ist'o'j de la skadronoj de la mort'o en'ir'is ŝi'a'n loĝ'ej'o'n en la urb'o La Esper'o kaj murd'is Bert'a-n Cáceres.

Tem'as pri politik'a krim'o. De kiam en juni'o 2009 la konstituci'a prezid'ant'o de Hondur'o Manuel Zelaya est'is fal'ig'it'a de puĉ'o — kontraŭ kiu Bert'a protest'is kun ne'kred'ebl'a kuraĝ'o gvid'ant'e manifestaci'o'j'n kontraŭ la puĉ'ist'o'j —, ĉi tiu land'o far'iĝ'is unu el la plej per'fort'a'j de la planed'o kaj paradiz'o por la grand'a'j trans'naci'a'j entrepren'o'j avid'a'j je riĉ'aĵ'o'j kaj por la krim'organiz'aĵ'o'j.

En tiu kun'tekst'o la reĝim'o de Ju'a'n Or'land'o Hernández kaj la hondur'a oliarĥaro daŭr'e sen'pun'e murd'as tiu'j'n, kiu'j opozici'as ili'a'j'n per'fort'o'j'n. En la last'a'j sep jar'o'j dek'o'j da kamp'ar'a'j gvid'ant'o'j, sindikat'a'j pionir'o'j, membr'o'j de soci'a'j mov'ad'o'j, defend'ant'o'j de la hom'rajt'o'j, ribel'ant'a'j artikol'ist'o'j, instru'ist'o'j kaj medi'o'protekt'ant'o'j est'is murd'it'a'j. Tut'e sen'pun'e. Neni'o est'as pri'esplor'at'a, neni'o est'as klar'ig'it'a. Neni'u est'as pun'at'a. Kaj la inter'naci'a'j domin'ant'a'j gazet'o'j (eg'e pret'a'j fort'e re'ag'i kaz'e de kiu ajn mis'paŝ'o en Venezuelo) apenaŭ menci'as tiu'n horor'o'n kaj tiu'n krim'o'n.

La sam'a'n tag'o'n, kiam Bert'a Cáceres est'is murd'it'a, la ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o (NRO) Glob'al Witness, de Londono, denunc'is, ke Hondur'o est'as “la plej danĝer'a land'o en la mond'o por la aktiv'ul'o'j de la medi'protekt'ad'o”. En 2015 el la 116 murd'o'j de ekologi'ist'o'j en la tut'a mond'o, preskaŭ tri kvar'on'o'j okaz'is en Latin'amerik'o kaj la pli'mult'o el ili en Hondur'o, unu el la plej mal'riĉ'a'j land'o'j en la kontinent'o.

En 2015 Bert'a Cáceres ricev'is la plej prestiĝ'a'n inter'naci'a'n ekologi'ist'a'n premi'o'n, la Premi'o'n Goldman, la “verd'a Nobel-premi'o”, pro si'a rezist'em'o kontraŭ la konstru'o de hidroelektr'a megabaseno, kiu for'pel'os de ili'a'j teren'o'j mil'o'j'n da indiĝen'o'j.

Per si'a audaca lukt'o Bert'a sukces'is, ke la entrepren'o posed'at'a de la ĉin'a Sinohydro, la plej grand'a konstru'entrepren'o de hidroelektr'a'j basen'o'j en la mond'o, kaj organiz'aĵ'o lig'it'a kun la Mond'a Bank'o rezign'is kaj ne part'o'pren'is en la konstru'o de la basen'o Akv'o Zarca, super la river'o Gualcarque, sakral'a river'o de la Lencas en la mont'ar'o Puc'a Opalaca. Mobiliz'it'a'j de Bert'a kaj la CKPAO, la indiĝen'a'j komun'um'o'j bar'is la al'ir'o'n al la konstru'o'j dum pli ol unu jar'o ... Ili sukces'is, ke kelk'a'j el la plej pov'a'j entrepren'a'j kaj financ'a'j figur'o'j rezign'is engaĝ'i si'n en la projekt'o'n. Tiu venk'o est'is ankaŭ la plej rekt'a kaŭz'o de la murd'o de Bert'a.

Impuls'it'a de la hondur'a entrepren'o Energi'o-Evolu'o'j Anonim'a Societ'o (EEAS) kun financ'a apog'o de la Bank'o Ficohsa (Hondur'a Komerc'a Financ-Ofic'ej'o As), kiu ricev'is fondus'o'j'n de la Mond'a Bank'o (MB), la konstru'o de la megabaseno Akv'o Zarca komenc'iĝ'is en 2010. La projekt'o est'as financ'e apog'at'a de la Centr'amerik'a Bank'o de Ekonomi'a Invest'o (CBEI) kaj de du eŭrop'a'j instituci'o'j: la nederlanda bank'o de progres'o Nederlandse Financierings-Maatschappij voor Ontwikkelingslanden NV, (FMO) kaj la Finlanda Fondus'o por Industri'a Kun'labor'ad'o (FFIK). Engaĝ'iĝ'is ankaŭ la german'a entrepren'o Voith Hydro Holding GmbH & Co. KG, dung'it'a por la konstru'o de la akv'o'pump'il'o'j. Tiu'j entrepren'o'j hav'as respond'ec'o'n en la murd'o de Bert'a Cáceres. Ili ne pov'as rest'i apart'a'j de la okaz'int'aĵ'o.

Ĉar la medi'o'protekt'ant'o'j kaj la popol'o Lenca defend'as leĝ'a'n rajt'o'n. Ili denunc'as la per'fort'o'n de la Inter'konsent'o 169 “pri indiĝen'a'j kaj trib'a'j popol'o'j” de la Inter'naci'a Labor-Organiz'aĵ'o (Il'o) sub'skrib'it'a de Hondur'o en 1995, ĉar ne ekzist'as Liber'a kaj Dokument'it'a Antaŭ-Konsult'o (LDAK) de la hom'o'j damaĝ'it'a'j de la megabaseno, kiel est'as postulat'e sam'e de la Deklar'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri la Rajt'o'j de la Indiĝen'a'j Popol'o'j (2007).

Bert'a sci'is, ke ŝi est'is vir'in'o mark'it'a por mort'i. Ŝi est'is minac'at'a en plur'a'j okaz'o'j. Ŝi est'is en la cel'il'o de la murdskadronoj, serv'ist'o'j de la posed'ant'o'j de Hondur'o. Sed ŝi kutim'e dir'is: “Ili tim'as ni'n, ĉar ni ne tim'as ili'n.” Dum la ricev'o de la Premi'o Goldman ŝi est'is demand'it'a, ĉu tiu premi'o pov'os est'i protektŝildo, kaj ŝi respond'is: “La reg'ist'ar'o klopod'as lig'i la murd'o'j'n de la medi'o'protekt'ant'o'j kun la kutim'a per'fort'o, sed est'as sufiĉ'a'j element'o'j por pruv'i, ke ekzist'as plan'it'a kaj pag'at'a politik'o por konsider'i krim'o'n la lukt'o de la soci'a'j mov'ad'o'j. Est'u tiel, ke mi erar'as, sed mi kred'as, ke anstataŭ mal'kresk'i, la persekut'ad'o de la lukt'ant'o'j akr'iĝ'os.” Ŝi ne erar'is.

La basen'o Agua Zarca est'as daŭr'e konstru'at'a. Kaj la opozici'ant'o'j est'as sen'hezit'e daŭr'e murd'at'a'j kiel — dek tag'o'j'n post la murd'o de Bert'a — la medi'protekt'a hondur'a aktiv'ul'o Nelson García.

La sam'a'j hom'o'j, kiu'j mort'ig'is Gandhi, Mart'in Lut'her King, Monseñor Romero kaj Chico Mendes mort'ig'is Bert'a-n, bel'eg'a'n flor'o'n de la hondur'a'j kamp'o'j. Sed ili ne silent'ig'os ŝi'n. Kiel dir'as Pablo Neruda: “Ili pov'os for'tranĉ'i ĉiu'j'n flor'o'j'n, sed ili ne pov'os halt'ig'i la printemp'o'n”.

El'hispan'ig'it'a de Norberto Díaz Guevara font'o: www.cubadebate.cu La 4-an de april'o 2016


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

La Hizbulaho mastr'o de la libana lud'o

La nimb'o de la rezist'o al Israelo

LA HIZBULAHO (“Parti'o de Di'o” en la arab'a) nask'iĝ'is sin'e de la ŝijaist'a komun'um'o post la invad'o de sud-Libano far'e de la israelaj trup'o'j, en 1982. Ĝi'a ekzist'o tamen est'is oficial'ig'it'a nur en 1985, tra la publik'ig'o de mal'ferm'a leter'o. En tiu ĉart'o, la Hizbulaho si'n konsider'is ĉe la pint'o de la “rezist'ad'o”, batal'ant'e kontraŭ Israelo kaj Uson'o. Sam'temp'e politik'a parti'o kaj milic'o engaĝ'it'a en la libana intern'a milit'o, ĝi proklam'as si'a'n fidel'ec'o'n al la spirit'a gvid'ant'o de la irana islam'a revoluci'o, kiu renvers'is la ŝah'o'n en 1979. La ajatol'o Ruhollah Ĥomejni kaj Mohammad Hussejn Fadlallah, konsider'at'a kiel la spirit'a ĉef'o de la Hizbulaho, ambaŭ stud'is en Nadjat,en Irako, kiu est'as instru'ej'o de la ŝijaism'a'j religi'a'j eminent'ul'o'j.

La parti'o dis'volv'as solidarreton (lern'ej'o'j, asoci'o'j, hospital'o'j), kiu don'as al li baz'o'n en'e de la ŝijaism'a komun'um'o, ĝis tiam marĝen'ig'it'a en Libano. Kaj ĝi pov'as kalkul'i kun financ'a sub'ten'o, en'kadr'iĝ'o kaj arme'a'j rimed'o'j el Irano. Arm'it'a mov'ad'o, ĝi daŭr'ig'as batal'i kontraŭ la israel'an okup'ad'o'n kaj proksim'iĝ'as al la siria reĝim'o. En 1989, la inter'konsent'o'j de Taëf, kiu'j fin'as la liban'an intern'a'n milit'o'n, kaŭz'as en ĝi procez'o'n de “libaniĝo”. Ĝi rezign'as pri la kre'ad'o de islam'a ŝtat'o kaj, en 1992, sub la impuls'o de si'a nov'a ĉef'o Hasan Nasrallah, part'o'pren'as la unu'a'n foj'o'n en elekt'o-balot'o'j, sam'temp'e konserv'ant'e arme'a'n struktur'o'n, dum la ali'a'j milic'o'j konsent'is sen'arm'iĝ'i. Post la murd'o de la libana ĉef'ministr'o Rafik Hariri, la 14-an de februar'o 2005 en Bejrut'o, la suspekt'o'j direkt'it'a'j al Damasko kaj al la Hizbulaho mal'fort'ig'as la mov'ad'o'n kaj divid'as la soci'o'n. Sed, kun si'a'j ŝijaist'a'j kaj krist'an'a'j alianc'an'o'j, la parti'o sukces'as fort'o-demonstraci'o'n, kun'ig'ant'e plur'a'j'n cent'mil'o'j'n da hom'o'j en la strat'o'j de Bejrut'o, la 8-an de mart'o. La 14-an de mart'o, la suna'ist'a'j, druz'a'j kaj krist'an'a'j parti'o'j mal'amik'a'j al Sirio si'a'vic'e kun'ven'ig'as gigant'a'n manifestaci'o'n kaj akir'as la re'tir'iĝ'o'n de la siria arme'o, kiu okup'is Libanon de 1976. Kompromis'o est'as trov'at'a, kaj du membr'o'j de la parti'o la unu'a'n foj'o'n part'o'pren'as reg'ist'ar'o'n de larĝ'a koalici'o. La sekv'a'n jar'o'n jam, nov'a israela ofensiv'o pli'fort'ig'as ĝi'a'n legitim'ec'o'n. Don'ant'e al si'a kontraŭ'ul'o decid'a'j'n bat'o'j'n, la Hizbulaho prav'ig'as si'a'n aŭtonom'ec'o'n kaj si'a'n rifuz'o'n rezign'i pri arm'il'o'j.

Marie Kostrz


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Sur la voj'o de Balkani'o, la fin'o de esper'o

Rifuĝ'int'o'j, Eŭrop'o ferm'as la kurten'o'n

Unu milion'o da rifuĝ'ant'o'j uz'is la voj'o'n de la Balkana du'on'insul'o dum la jar'o 2015. Dum la Eŭrop'a Uni'o inter'konsent'as kun Turk'uj'o por prov'i mal'help'i la ek'ir'o'j'n, la si'n'sekv'a'j ferm'o'j de land'lim'o'j ferm'as tiu'n ne'formal'a'n hom'help'a'n koridor'o'n en kiu trov'iĝ'as enkoraŭ dek'mil'o'j da hom'o'j fuĝ'ant'a'j milit'o'n aŭ mizer'o'n.

IDomen'i, grek'o-makedonia land'lim'o. Ĉe la fin'o de mal'grand'a kamp'ar'a voj'o, en eben'aĵ'o vip'it'a de vent'o'j ven'ant'a'j el la mont'ar'o'j, star'as la last'a grek'a tend'ar'o, blok'it'a inter kamp'o'j kaj et'a fer'voj'a staci'dom'o. Sufiĉ'as ir'i kelk'a'j'n kilo'metr'o'j'n laŭ la rel'o'j por ating'i la krad'o'j'n, kiu'j mark'as la en'ir'o'n en Makedon'uj'o. La polic'ist'o'j mal'ferm'et'as la pord'o'n, kiu don'as al'ir'o'n al la makedon'a tend'ar'o Gevgelija, en'las'ant'e la rifuĝ'ant'o'j'n en kvin'dek'op'a'j grup'o'j. Kun la iom-post-iom'a ferm'iĝ'o de la voj'o de la Balkana Du'on'insul'o, Makedon'uj'o akr'ig'is la al'ir'kondiĉ'o'j'n: en novembr'o 2015, nur la afgan'a'j, siriaj kaj irakaj civit'an'o'j est'is akcept'it'a'j kiel rifuĝ'ant'o'j, ĉiu'j ali'a'j est'is konsider'at'a'j kiel “ekonomi'a'j migr'ant'o'j”. En januar'o, la afgan'o'j ne plu est'is akcept'at'a'j. Komenc'e de mart'o, la siri'an'o'j de'ven'ant'a'j el Alep pov'is ankoraŭ pas'i, sed ne plu tiu'j el Damasko. Dum la enteneblo de la Idomeni-tend'ar'o est'as nur 1500 hom'o'j, mil'o'j da hom'o'j amas'iĝ'as en et'a'j tend'o'j, preter'viv'ant'a'j en eg'e mal'bon'a'j kondiĉ'o'j. Kiam Sloven'uj'o si'a'vic'e anonc'is la ferm'o'n de si'a land'lim'o, la 8-an de mart'o je nokt'o'mez'o, la sam'a demand'o est'is en ĉiu'j kap'o'j: kiel daŭr'ig'i la vojaĝ'o'n? Ĉu ni re'uz'u la ret'o'n de pas'ig'ist'o'j, nun kiam la hom'help'a koridor'o est'as tut'e ferm'it'a? Neni'u ĉiu'okaz'e konsider'as la ebl'ec'o'n retro'ir'i al Turk'uj'o.

Evzoni, sur la aŭt'o'ŝose'o de Salonik'o al Skopj'e. Je kelk'a'j kilo'metr'o'j de Idomeni, la last'a benzin'staci'o antaŭ la land'lim'o de'nov'e far'iĝ'is baz'o de la pas'ig'ist'o'j de'post novembr'o 2015. “Mi al'ven'as de Ateno. Mi pag'is 700 eŭr'o'j'n al gvid'ant'o por ir'i ĝis Beogrado, klar'ig'as s-ro Brahim T., tri'dek'jar'a alĝeri'an'o. Plur'a'j cent'o'j da hom'o'j dorm'as ĉiu'nokt'e ambaŭ'flank'e de la aŭt'o'ŝose'o; la plej riĉ'a'j dorm'as plur'op'e en hotel'ĉambr'o, la ali'a'j en ne uz'at'a'j konstru'aĵ'o'j. Ĉiu'j est'as konekt'it'a'j al la Inter'ret'o dank'e al si'a'j poŝ'telefon'o'j. Tiu'j komunik'o'j est'as viv'grav'a'j por kontakt'i la pas'ig'ist'o'j'n, pri'stud'i itiner'o'j'n, parol'i kun la famili'o.

Ĉi tie est'as preskaŭ nur vir'o'j. Plej grand'a part'o da ili ven'as el MagreboIrano: ili hav'as neniu'n ŝanc'o'n est'i akcept'it'a'j kiel rifuĝ'ant'o'j. Nokt'e, ili plur'op'e prov'as tra'ir'i la pik'drat'o'j'n kiu'j defend'as la land'lim'o'n inter Grek'land'o kaj Makedon'uj'o. S-ro Larbi H., ven'ant'a el sud-Maroko, plur'foj'e prov'is: “Est'as tru'o'j en la bar'il'o, sed ni dev'as tre atent'i, ĉar makedon'a'j soldat'o'j atend'as iom pli post'e. Ili ni'n arest'as, frap'as kaj re'send'as en Grek'land'o'n.”

Veles, centr'o de Makedon'uj'o. La dom'o de s-in'o Lenĉe Zdravkin situ'as super la fer'voj'a lini'o. Jam de 2011 ŝi vid'is pas'i migr'ant'o'j'n, marŝ'ant'a'j'n laŭ la rel'o'j: al'ir'o al la trajn'o'j est'is tiam mal'permes'it'a al ili. Mal'riĉ'a industri'a urb'o, Veles trov'iĝ'as preskaŭ mez'e inter la land'lim'o'j de Grek'land'o, sud'e, kaj de Serb'uj'o, nord'e. “Mi komenc'is don'i al ili akv'o'n, biskvit'o'j'n, vest'o'j'n... Mi propon'is al ili ripoz'i unu-du hor'o'j'n ĉe ombr'o, lav'i si'a'j'n pied'o'j'n. Mult'a'j tim'is, ili kaŝ'is si'n de la polic'o, sed rapid'e, mi'a adres'o cirkul'is sur la soci'a'j ret'o'j.” Tiu kvin'dek'jar'a patr'in'o est'is unu el la unu'a'j en Makedon'uj'o, kiu mobiliz'iĝ'is favor'e al la migr'ant'o'j kaj rifuĝ'ant'o'j. “Iu'j opini'is, ke mi est'as frenez'a tiel okup'iĝ'i pri la migr'ant'o'j. Post'e la najbar'o'j kaj ali'a'j loĝ'ant'o'j komenc'is al'port'i nutr'aĵ'o'n, kovr'il'o'j'n.” Printemp'e 2015, plur'a'j dek'o'j da person'o'j halt'is ĉiu'tag'e en Veles. S-in'o Zdravkin daŭr'ig'is si'a'n engaĝ'iĝ'o'n kiel volont'ul'o en la tend'ar'o de Gevgelija. Nun kiam la balkana voj'o ferm'iĝ'as, ŝi de'nov'e vid'as pied'ir'ant'a'j'n rifuĝ'ant'o'j'n. “Se oni mal'permes'as pas'i laŭ'leĝ'e,ili ne hav'as ali'a'n ebl'ec'o'n ol kaŝ'e antaŭ'e'n'ir'i. Mi kred'is, ke Eŭrop'o al'port'os hom'help'a'j'n solv'o'j'n, ebl'ig'os al tiu'j hom'o'j dign'e vojaĝ'i. Mal'e: oni re'ven'is al la plej mal'bon'a'j moment'o'j de la sinkaŝeco.” De si'a unu'a'etaĝ'a fenestr'o ŝi de'nov'e gvat'as la diskret'a'j'n ombr'o'j'n, kiu'j antaŭ'e'n'ir'as laŭ'long'e de la rel'o'j.

Preskaŭ mil ĉeĥ'a'j kaj slovak'a'j volont'ul'o'j

Lojane, sur la flank'o'j de Kadarak, alban'a region'o de Makedon'uj'o. Pied'e de la mont'o'j, kiu'j ĝi'n dis'ig'as de Kosovo, tiu vilaĝ'o est'as super la aŭt'o'ŝose'o, la fer'voj'o kaj la land'lim'a staci'o de Tabanovce, inter Makedon'uj'o kaj Serb'uj'o. De'long'e, la makedonia polic'o ne plu en'ir'as en tiu'j'n urb'et'o'j'n, mal'nov'a'j'n fortik'aĵ'o'j'n de la alban'a'j geril'o'j kaj lok'o'j'n de inter'ŝanĝ'o'j kaj decid'o'j pri mult'a'j kontraŭ'leĝ'a'j fi'komerc'o'j. Lojane long'temp'e est'is dev'ig'a etap'o: la migr'ant'o'j atend'is la nokt'o'n por prov'i kaŝ'e ating'i Serb'uj'o'n, dorm'ant'e en konstru'at'a'j dom'o'j aŭ en la dens'ej'o'j apud la land'lim'o, la lok'a “ĝangal'o”. Kun la organiz'ad'o de la hom'help'a koridor'o, la flu'o'j de'turn'iĝ'is dum plur'a'j monat'o'j al la val'o. Sed la “ne'laŭ'leĝ'a'j”, la “ekonomi'a'j” migr'ant'o'j, al kiu'j oni rifuz'is al'ir'o'n al tiu koridor'o, rapid'e re'ir'is al la mont'ar'a voj'o. “La per'fort'aĵ'o'j kresk'is proporci'e kiel la lim'ig'o'j trud'it'a'j de la Eŭrop'a Uni'o”, bedaŭr'as s-rin'o Francica Baptist'a da Silva, pro'parol'ant'o de la ne'reg'ist'ar'a organiz'o Kurac'ist'o'j sen land'lim'o (KSL) en Serb'uj'o. En maj'o 2015, ret'o de ostaĝkaptistoj estr'at'a de afgan'o krom'nom'it'a “Al'i Baba” est'is detru'it'a, rezult'ig'ant'e liber'ig'o'n de plur'a'j dek'o'j da rifuĝ'int'o'j. De'post tiam la “fi'negoc'o'j” re'komenc'iĝ'is.

Preŝevo, sud'e de Serb'uj'o. El'migr'ad'o rest'as ekonomi'a savklapo por la kvin'dek mil loĝ'ant'o'j de tiu urb'o plej'mult'e loĝ'at'a de alban'o'j, kiu situ'as fund'e de mal'riĉ'a val'o, blok'it'a inter Kosovo kaj Makedon'uj'o. La polic'o not'as la ident'ec'o'n de la rifuĝ'int'o'j kaj registr'as ili'a'j'n fingr'o-spur'o'j'n en tabak-fabrik'o nun ferm'it'a, sam'e kiel preskaŭ ĉiu'j entrepren'o'j de la urb'o. La rifuĝ'ant'o-kriz'o kontribu'is al masiv'a al'ven'o de freŝ'a mon'o. Bus-transport'ad'o al Kroat'uj'o, nutr'ad'o, poŝ'telefon'o'j: paralel'a ekonomi'o tut'e turn'it'a al ili star'iĝ'is dum la al'ven'o-pint'o, inter juni'o kaj novembr'o. S-ro Shkëlzen K., kiu zorg'as pri ĉio'vend'ej'o front'e al la registr'o-centr'o, asert'as ke li'a'j vend'o'j tri'obl'iĝ'is en 2015. La kvartal'o de la staci'dom'o est'is tiam far'iĝ'int'a sub'ĉiel'a tend'ar'o. Mil'o'j da hom'o'j dorm'is sur'trotuar'e, atend'ant'e est'i ident'ig'it'a'j kaj ricev'i de la serb'a'j aŭtoritat'ul'o'j la rajt'ig'il'o'n por sep'dek du hor'o'j, nepr'a por daŭr'ig'i si'a'n vojaĝ'o'n al Kroat'uj'o. La registr'o-centr'o ankoraŭ funkci'as, sed al'ven'ant'o'j mal'oft'iĝ'is.

Dimitrovgrad, serb'a-bulgar'a land'lim'o. Por iu'j, la al'ven'o en Serb'uj'o hav'as gust'o'n de unu'a venk'o, de liber'iĝ'o. Ĉiu'tag'e, cent ĝis tri'cent Afgan'o'j al'ven'as en ĉi tiu mal'riĉ'a urb'et'o. De Turk'uj'o, ili pied'e tra'ir'is Bulgar'uj'o'n nokt'e, si'n kaŝ'ant'e. La vojaĝ'o daŭr'as du semajn'o'j'n por la plej fortik'a'j kaj la plej bon'ŝanc'a'j. Kvazaŭ ĉiu'j rakont'o'j simil'as. Ili el'vok'as la sistem'a'n bat'ad'o'n far'e de la bulgar'a polic'o, kiu pri'rab'as la rifuĝ'ant'o'j'n el si'a ŝpar'it'a mon'o kaj el si'a'j valor'a'j telefon'o'j. El'ĉerp'it'a, Javeed, 15-jar'a adolesk'ant'o, ŝancel'iĝ'as pro lac'ec'o apud la akcept'o-centr'o kie la serb'a polic'o dis'don'as la rajt'ig'il'o'j'n. Du grand'a'j tend'o'j ebl'ig'as ŝirm'i si'n de mal'varm'o, sed neniam est'as sufiĉ'e da lok'o por ĉiu'j. Volont'ul'o'j el Svis'land'o dis'don'as sup'o'n kaj kovr'il'o'j'n. “Nur afgan'o'j kapabl'as far'i tiu'n vojaĝ'o'n, dir'as amik'o de Javeed. Ni kutim'as pied'ir'i en la mont'ar'o; la siri'an'o'j ne pov'us sekv'i ni'n.” La afgan'o'j, kiu'j tra'ir'as Bulgar'uj'o'n ankaŭ est'as la plej mal'riĉ'a'j el la rifuĝ'int'o'j, tiu'j kuj ne pov'as pag'i pas'ig'ist'o'j'n. La daŭr'ig'o de ili'a vojaĝ'o far'iĝ'is tre hazard'a, de nun kiam la eŭrop'a'j land'o'j ne plu akcept'as ili'n.

Sid, serb'o-kroat'a land'lim'o. Inter mez'o de septembr'o kaj fin'o de oktobr'o 2015, pli ol 200 000 rifuĝ'ant'o'j pas'is de Serb'uj'o al Kroat'uj'o tra la et'a staci'o de Berkasovo-Bapska, en la mont'et'o'j, kiu'j super'as la serpent'um'o'j'n de Danub'o. Dum tiu period'o, preskaŭ mil ĉeĥ'a'j kaj slovak'a'j volont'ul'o'j si'n'sekv'is unu post la ali'a'j ĉe tiu land'lim'o, propon'ant'e manĝ'aĵ'o'n kaj konsol'o'n. “Ni est'as ĉi tie ĉar ni hont'as pri ni'a prezid'ant'o, hont'as pri ni'a reg'ist'ar'o, klar'ig'is s-ro Pavel H., evangeli'a krist'an'o ĉirkaŭ kvin'dek'jar'a, kiu tend'um'is ĉe Berkasovo kun anarĥi'a'j aktiv'ul'o'j. Ni vol'as montr'i, ke ne ĉiu'j ĉeĥ'o'j favor'as la ferm'o'n de la land'lim'o'j.” Pli post'e, la pas'o organiz'iĝ'is de la staci'dom'o de la najbar'a urb'o, kie la serb'a'j kaj kroat'a'j polic'an'o'j kun'e zorg'is pri la en'bus'iĝ'o de la rifuĝ'ant'o'j al la kroat'a akcept'o-centr'o de Slavonski-Brod. “Kiel oni dir'as ‘mi pet'as’ en la arab'a? Ĉu vi sci'as, vi, la kroat'o?”, dir'as al si'a koleg'o serb'a funkci'ul'o, kiu prov'as orient'i siri'an famili'o'n. La al'ven'o de la rifuĝ'ant'o'j kontribu'is re'star'ig'i “funkci'a'j'n” rilat'o'j'n inter la hieraŭ'a'j mal'amik'o'j.

Sub'ot'ic'a, serb'o-hungar'a land'lim'o. De 1945 ĝis 1989, ĉi tiu urb'o, la last'a en Serb'uj'o antaŭ Hungar'uj'o, ĉe'is la “fer'a'n kurten'o'n”, kiu divid'is Eŭrop'o'n en du part'o'j. En 2011, la urb'o far'iĝ'is esenc'a nod'o de la balkana voj'o. La migr'ant'o'j grup'iĝ'is apud mal'nov'a ne plu funkci'ant'a brik'fabrik'o. Pas'ig'ist'a'j ret'o'j pri'zorg'is la transport'o'n ĝis Hungar'uj'o. En vintr'o 2014-2015, ne mal'pli ol cent mil Kosov'an'o'j profit'is tiu'j'n ret'o'j'n dum el'migr'ad'o tiom subit'a kiom efemer'a. Post la tut'a blok'ad'o de la land'lim'o far'e de Hungar'uj'o, la 14-an de septembr'o, neni'u plu pas'is tra Sub'ot'ic'a; sed, kun la star'ig'o de la disting'o inter “rifuĝ'ant'o'j” kaj “ekonomi'a'j migr'ant'o'j”, la ĝangal'o de'nov'e al'log'as kandidat'o'j'n al ekzil'o. S-ro Hakim T., de'ven'ant'a el Maroko, atend'as mon'ĝir'o'n de 1 200 eŭr'o'j por pag'i la tra'pas'o'n de la land'lim'o. “Mi est'os depon'it'a per vetur'il'o, la gvid'ist'o montr'os al mi tru'o'n en la pik'drat'a bar'il'o kaj iu atend'os mi'n ĉe la ali'a flank'o. Tio ne est'as tiom mal'facil'a.” Malgraŭ la ja real'a'j danĝer'o'j — per'fort'o, pri'rab'ad'o kaj mal'liber'ej'o kaz'e de arest'o-, la kaŝ'a'j tra'pas'o'j re'komenc'iĝ'is laŭ la ritm'o de la ferm'iĝ'o'j de la “laŭ'leĝ'a'j” voj'o'j.

Sveta Lucija, kroat'o-sloven'a land'lim'o. Memor'ind'a lud'o de flug'pilk'o okaz'is ĉe tiu et'a land'lim'a staci'o ĉe la fin'o de Istri'o. La 19-an de decembr'o 2015, por protest'i kontraŭ la konstru'o de pik'drat'a mur'o laŭ'long'e de la sloven'a'j land'lim'o'j, la civit'an'o'j de ambaŭ land'o'j aranĝ'is rendevu'o'n ambaŭ'flank'e de la pik'drat'a krad'o. La aktiv'ul'o'j kaj la sport'ul'o'j ne est'as sol'a'j por kontraŭ'i tiu'n bar'il'o'n: la asoci'o'j de ĉas'ist'o'j ankaŭ kritik'as la obstakl'o'n, kiu ĝi est'as por la ĉas'aĵ'o'j. Nek la dis'membr'iĝ'o de Jugoslavio, nek la al'iĝ'o de Sloven'uj'o al la Eŭrop'a Uni'o, en 2004, konduk'is al la star'ig'o de tia fer'a kurten'o.

Alban'uj'o dis'met'as trup'o'j'n ĉe la grek'a land'lim'o

Sent'il'j, aŭstr'o-sloven'a land'lim'o. Tie ja eksplod'is la unu'a'j al'front'iĝ'o'j de la jugoslav'a'j milit'o'j, en juni'o 1991, kiam la sloven'a teritori'a defend'o re'pren'is al la taĉment'o'j de la jugoslav'a popol'a Arme'o la reg'o'n de la land'lim'o'j kun Aŭstr'uj'o. La staci'o de Sent'il'j-Spielfeld est'as la ĉef'a pas-punkt'o inter la du land'o'j, la ver'a rigl'il'o de la balkana voj'o. Dum la tut'a aŭtun'o 2015, ĝi rest'is ferm'it'a al la aŭt'o-cirkul'ad'o, kiam ĉiu'tag'e mil'o'j da rifuĝ'ant'o'j atend'is por pas'i al la nord'o. La 19-an de februar'o, Aŭstr'uj'o en'konduk'is kvot'o'j'n, lim'ig'ant'e la ĉiu'tag'a'n al'ir'o'n al si'a teritori'o je 80 azil'pet'ant'o'j kaj 3 200 rifuĝ'ant'o'j pov'ant'a'j pruv'i, ke ili'a fin'a cel'o est'as ali'a land'o. Tiu'n sam'a'n tag'o'n, Vieno kun'ven'ig'is la polic'estr'o'j'n de Sloven'uj'o, Kroat'uj'o, Serb'uj'o kaj Makedon'uj'o por organiz'i unu'nur'a'n registr'o-procedur'o'n de la transit'ant'a'j rifuĝ'ant'o'j. Kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e, Aŭstr'uj'o organiz'is region'a'n pint'kun'ven'o'n de registrarestroj — sen invit'i Grek'land'o'n, kiu tuj mal'laŭd'is tiu'n“unu'flank'a'n kaj mal'amik'a'n” iniciat'o'n. Sen ver'a re'ag'o de la Eŭrop'a Uni'o, Aŭstr'uj'o kaj ĝi'a'j alianc'an'o'j de la Visegrada grup'o (Hungar'uj'o, Ĉek'a Respublik'o, Slovak'uj'o kaj Pollando) liber'iĝ'is el la regul'o'j de la Schengen-are'o kaj fin'is la ferm'o'n de la balkana voj'o[Vd. Benoît Bréville, “Ĉiu'j kontraŭ Schengen”].

Kafasan, sur la bord'o'j de la lag'o de Ohrid, alban'o-makedon'uj'a land'lim'o. La flu'o'j ven'ant'a'j el Turk'uj'o ja mal'rapid'iĝ'as, sed la dek'mil'o'j da hom'o'j blok'it'a'j en Grek'land'o serĉ'as nov'a'j'n voj'o'j'n. Du ŝajn'as konsider'ebl'a'j: unu pov'us tra'ir'i Ruman'uj'o'n kaj Ukrain'uj'o'n, la ali'a Alban'uj'o'n.De tiu last'a land'o, la rifuĝ'int'o'j pov'us pas'i en Montenegron, post'e en Bosnujo-kaj-Hercegovin'o'n kaj en Kroat'uj'o'n, aŭ prov'i rekt'e ating'i Ital'uj'o'n tra'ir'ant'e la adriatik'a'n Mar'o'n. De monat'o'j, la ĉef'o'j de Tiran'o atend'as ili'a'n al'ven'o'n. Komenc'e de mart'o, ili komenc'is dis'met'i special'a'j'n polic-taĉment'o'j'n ĉe la rand'o de la land'o, ĉe la grek'a land'lim'o, kaj apud la land'lim'o de Makedon'uj'o, inter Pogradec kaj Struga. Kontrol'i ĉiu'j'n pas'ej'o'j'n en la alban'a'j mont'ar'o'j est'os tamen mal'facil'a, kaj la land'o pov'us baldaŭ trans'form'iĝ'i en nov'a'n sak'strat'o'n.

Je'a'n-Arnault DÉRENS kaj Sim'o'n RICO


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

La fal'o de la kurz'o'j mal'stabil'ig'as la produktolandojn

Mal'ben'it'a mal'mult'e'kost'a petrol'o

Inter somer'o 2014 kaj vintr'o 2015/16 la prez'o de la barel'o da petrol'o tri'on'iĝ'is. Pli ol 250.000 labor'lok'o'j est'is for'ig'it'a'j en sektor'o kiu dev'is rezign'i aŭ prokrast'i tre grand'a'j'n invest'o'j'n. Tiu planed'vast'a sku'o mal'fort'ig'as la gigant'o'j'n de la petrol'industri'o kaj perturb'as la politik'a'n lud'o'n en la eksport'land'o'j.

VENEZUELO, Ruslando, Azerbajĝano, Alĝerio, Niĝerio ... Mult'a'j petrol-eksport'a'j land'o'j re'ag'is al la mal'alt'iĝ'o de la barel'prez'o per amput'ad'o de si'a'j soci'a'j buĝet'o'j financ'at'a'j de tiu or'pluv'o, kun la risk'o kaŭz'i popol'a'j'n ribel'o'j'n. Eĉ se la prez'o re'alt'iĝ'us en tiu ĉi jar'o, est'as mal'ver'ŝajn'a ke ili re'ating'os la sojl'o'n de 100 dolar'o'j (92 eŭr'o'j) de la unu'a du'on'jar'o de 2014. La efik'o'j de la kurz'o'fal'o pov'as sent'iĝ'i ankoraŭ dum kelk'a'j jar'o'j.

Por taks'i la ampleks'o'n de tiu ŝok-ond'o, neces'as konsci'i pri la unu'a'rang'a rol'o, kiu'n lud'as la petrol'o en la mond'a ekonomi'o, kaj pri la grav'ec'o de la alt'a'j prez'o'j por la solid'ec'o de la entrepren'a'j kaj politik'a'j struktur'o'j, kiu'j implic'as la merkat'o'n de hidrokarbon'aĵ'o'j. Petrol'o est'as la plej profit'ig'a permes'it'a var'o de la inter'naci'a komerc'o kaj la unu'a en'spez'o'font'o de dek du land'o'j. Kiam la prez'o'j eg'e alt'iĝ'as, kiel inter 2010 kaj 1014, la petrol'kompani'o'j en'spez'as kolos'a'j'n profit'o'j'n, kiu'j'n ili re'invest'as part'e en nov'a'j'n infra'struktur'o'j'n kaj teĥnik'o'j'n por garanti'i konstant'a'n kresk'o'n de la produkt'ad'o. La reg'ist'ar'o'j de la produktolandoj si'a'vic'e uz'as tiu'j'n en'spez'o'j'n por financ'i grand'a'j'n publik'a'j'n projekt'o'j'n aŭ ali'a'j'n program'o'j'n kiu'j pov'as pli'bon'ig'i la viv'kondiĉ'o'j'n de la loĝ'ant'ar'o. Kiam la prez'o'j mal'alt'iĝ'as, mal'e, la kompani'o'j halt'ig'as si'a'j'n invest'o'j'n, kaj tio mal'util'as al ili'a est'ont'a produkt'ad'o. Kaj la reg'ist'ar'o'j mal'alt'ig'as la konsum'o'n de si'a'j loĝ'ant'ar'o'j kaj per tio en'danĝer'ig'as si'a'n propr'a'n trans'viv'o'n.

La kriz'o komenc'iĝ'is en la somer'o de 2014, kiam la kurz'o'j de la brent la referenc'a krud'o en la mond'merkat'o'j komenc'is long'a'n kaj tenac'a'n prez-mal'alt'iĝ'o'n. De po 115 dolar'o'j por la barel'o la 19-an de juni'o ĝi fal'is al 90 dolar'o'j komenc'e de septembr'o, post'e al 80 dolar'o'j komenc'e de novembr'o. Oni prov'is mult'a'j'n klar'ig'o'j'n por tio, sed ĉiu'j last'analiz'e resum'iĝ'as per la simpl'a aritmetik'o de propon'o kaj postul'o.

La frenez'a produkt'ad'o de skist'a petrol'o kaj de bitum'ec'a sabl'o en Nord'amerik'o al'don'as barel'o'j'n al la merkat'o, dum la postul'o, kiu'n far'as mal'fort'a mond'ekonomi'o, mal'alt'iĝ'as. Dum Uson'o dron'is sub la al'flu'o de intern'a produkt'ad'o, la grand'a'j produktolandoj de la Proksim'orient'o mal'alt'ig'is si'a'j'n prez'o'j'n por konker'i nov'a'j'n part'o'j'n de merkat'o en Azi'o, kio nur akcel'is la fal'ad'o'n de la kurz'o.

Front'e al tiu situaci'o, mult'a'j observ'ant'o'j supoz'is, ke Saud-Arab'uj'o kaj ĝi'a'j alianc'an'o'j en la Organiz'aĵ'o de Petrol-eksport'a'j land'o'j (OPEL) akcept'os mal'alt'ig'i si'a'j'n produkt'o'kvant'o'j'n por re'alt'ig'i la prez'o'j'n, kiel ili far'is plur'foj'e en la pas'int'ec'o. Ĉi-foj'e tamen la saud-arab'o'j rifuz'is ferm'i si'a'j'n kran'o'j'n, pro tim'o ke tio pov'us util'i al la produkt'ist'o'j kiu'j ne est'as membr'o'j de la OPEL, kiel Ruslando, Kanado kaj Uson'o. Dum si'a decid'a pint'kun'ven'o, la 27-an de novembr'o 2014, la OPEL konserv'is si'a'j'n produkt'ad'o-kvot'o'j'n.* Kaj la prez'o'j daŭr'ig'is si'a'n fal'ad'o'n.

*  Stanley Reed, “OPEC holds production unchanged; prices fall”, The New York Times, 28-an de novembr'o 2014.

Tiu akr'a prezdisfalo est'as pez'a minac'o por la profit'o'j de la est'ont'a'j ambici'o'j de la petrol'kompani'o'j antaŭ ĉio por tiu'j, kiu'j invest'is en grand'a'j'n projekt'o'j'n de naft'o-el'tir'o en la Arkt'a Ocean'o, en alt'a mar'o, en la bitum'o-sabl'o aŭ skist'a petrol'o. Kun la sci'o, ke la plej mult'a'j el tiu'j program'o'j pov'os esper'i profit'ig'o'n nur ek'de 70 aŭ 80 dolar'o'j por barel'o, aŭ eĉ pli, la daŭr'ig'o de la kurz'o kun mal'pli ol 50 dolar'o'j kondamn'us ili'n al bankrot'o. Plur'a'j entrepren'o'j, anticip'ant'e la katastrof'o'n, sen'prokrast'e jam mal'dung'is part'o'n de si'a person'ar'o kaj for'strek'is part'o'n de si'a'j projekt'o'j.

Fin'e de 2014, la plej mult'a'j de ili'a'j gvid'ant'o'j antaŭ'dir'is ankoraŭ rapid'a'n fin'o'n de la petrol'a super'abund'o kaj tuj'a'n ekonomi'a'n re'kresk'o'n en Eŭrop'o kaj en Ĉin'uj'o, kio stimul'us la postul'o'n kaj puŝ'us la prez'o'j'n alt'e'n. Ili rapid'e sen'iluzi'iĝ'is: la uson'a'j produkt'ant'o'j de skist'o-petrol'o sukces'is redukt'i si'a'j'n kost'o'j'n kaj kuraĝ'e inund'ig'is la merkat'o'j'n, dum en Ĉin'uj'o la ekonomi'a mal'rapid'iĝ'o fort'iĝ'is anstataŭ invers'iĝ'i. Tiel la prez'o'j ankoraŭ pli mal'alt'iĝ'is kaj fal'is ĝis 36,60 dolar'o'j por la barel'o fin'e de 2015, kaj eĉ sub 30 dolar'o'j en januar'o kaj februar'o de 2016.

La anonc'it'a mank'o ne al'ven'is

En Mal'esper'a klopod'o por halt'ig'i la fal'ad'o'n, la rus'a'j, venezuelaj kaj saud-arab'a'j gvid'ant'o'j en februar'o inter'konsent'is por lim'ig'i si'a'n produkt'ad'o'n. Sed ali'a'j eksport'ist'o'j, ekz-e Irano, kiu ĵus el'ir'is el la epizod'o de la sankci'o'j, rifuz'as sekv'i ili'n. Analiz'ist'o'j tamen kroĉ'as si'n al la esper'o de prez'a re'alt'iĝ'o, ĉar la uson'a produkt'ad'o komenc'as mal'alt'iĝ'i.

Mank'e de cert'ec'o, la petrol'industri'o ankoraŭ pli emfaz'is si'a'n strategi'o'n redukt'i la produkt'ad'o'n fin'e de 2014. Laŭ la agent'ej'o de energi-konsult'ant'o'j Wood Mackenzie, en 2015 la gigant'o'j de la nigr'a or'o for'strek'is aŭ prokrast'is 68 gigant'a'j'n projekt'o'j'n, por tut'a valor'o de 380 miliard'o'j da dolar'o'j. Gigant'a'j invest'plan'o'j en bitum'ec'a sabl'o en Kanado aŭ en marboraj projekt'o'j en Angolo aŭ Kazaĥ'uj'o est'as nul'ig'it'a'j.* Mult'a'j zon'o'j de tradici'a produkt'ad'o est'as tuŝ'it'a'j. Douglas-Westwood, ali'a konsult-agent'ej'o pri energi'o, indik'is en februar'o, ke ne mal'pli ol 150 platform'o'j en la Nord'a Mar'o est'os mal'munt'at'a'j en la ven'ont'a'j dek jar'o'j.*

*  Justin Sheck, “Oil rout forces companies to delay decisions on $380 billions in projects”, The Wall Street Journal, Nov'jork'o, 14-an de januar'o 2016.
*  Douglas Fraser, “North Se'a could loose 150 platforms within 10 years”, BBC News, 7-an de februar'o 2016.

La analiz'ist'o'j rival'as en konjekt'o'j pri la kial'o'j, kiu'j mal'ebl'ig'as al la saud-arab'o'j kaj ili'a'j alianc'an'o'j far'i efik'a'j'n dispon'o'j'n por influ'i la prez'o'j'n, ekzempl'e per mal'alt'ig'o de si'a produkt'ad'o anstataŭ nur plafon'ig'i ĝi'n.* Iu'j far'as geopolitik'a'n klar'ig'o'n: Riad'o vol'as pun'i Iranon kaj Ruslandon pro ili'a sub'ten'o al la reĝim'o de s-ro Baĥar Al-Assad en Sirio. Pli ver'ŝajn'e la saud-arab'a'j gvid'ant'o'j kompren'is, ke la re'ven'o al mal'mult'e'kost'a petrol'o ne est'as provizor'a fenomen'o, sed indik'as radikal'a'n epokŝanĝon. Ke komenc'iĝ'as epok'o, en kiu la tut'mond'a postul'o neniam sufiĉ'as por egal'i al la teori'a'j produkt'kapabl'o'j de la petrol'sektor'o.

*  Vd Pierre Rimbert, “Pétrole et paranoïa”, Le Monde diplomatique, april'o 2015.

Tia super'abund'o de la propon'o kontrast'as kun la antaŭ'dir'o, kiu antaŭ kelk'a'j jar'o'j est'is ankoraŭ kutim'a, de tuj ven'ont'a pint'o de produkt'ad'o, kiu'n sekv'os ne'invers'ig'ebl'a mal'alt'iĝ'o de la produkt'at'a'j kvant'o'j, kio anonc'os eĉ mank'o'j'n de proviz'o. La perfekt'ig'o de la bor'teĥnik'o'j, la esplor'ad'o de skist'a'j tavol'o'j kaj de ali'a'j rezerv'o'j, kiu'j hieraŭ est'is ankoraŭ ne'al'ir'ebl'a'j, tut'e mal'e en'konduk'is la temp'o'n de abund'a propon'o, dum la cel'o'j adopt'it'a'j de la Pariza Klimat'a Konferenc'o (COP21) dev'us konduk'i al tio, ke oni las'u grand'a'n part'o'n de tiu'j rezerv'o'j en la ter'o. En la moment'o, en kiu la industri'o komenc'is turn'iĝ'i al pli ekologi'a'j solv'o'j, la fal'eg'o de la prez'o'j pov'us mal'rapid'ig'i la energi-trans'ir'o'n. Ĝi tamen ne dev'us mal'instig'i la reg'ist'ar'o'j'n daŭr'e serĉ'i pli grand'a'n energi'a'n efik'ec'o'n nek al pli'a uz'ad'o de re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j, kies prez'o'j ankaŭ mal'alt'iĝ'as.

En tia medi'o, Saud-Arab'uj'o, por konserv'i si'a'n domin'ant'a'n pozici'o'n, taks'as prioritat'a mal'ebl'ig'i ke ĝi'a'j ekster'land'a'j konkurenc'ant'o'j alt'ig'u si'a'n produkt'ad'o'n ĉu por tio ĝi dev'is las'i la prez'o'j'n dis'fal'i?* Sed kia'j ajn est'as la kaŝ'it'a'j pens'o'j de la protagonist'o'j, tiu ĉi turn'iĝ'o kaŭz'as grav'a'j'n geopolitik'a'j'n sekv'o'j'n. La plej evident'a: la mal'fort'iĝ'o de la reĝim'o'j, kiu'j ricev'as grand'a'n part'o'n de si'a potenc'o el la petrol-en'spez'o'j.

*  Liam Denning, “Oils black swans on the horizon”, The Wall Street Journal, 16-an de februar'o 2015.

Antaŭ ankoraŭ mal'long'e, tiu mon'o ebl'ig'is al ili lanĉ'i grand'a'j'n projekt'o'j'n, akir'i milit'a'j'n ekip'aĵ'o'j'n, liver'i publik'a'j'n serv'o'j'n, distribu'i prebend'o'j'n kaj cert'ig'i i'a'n influ'o'n ekster si'a'j land'lim'o'j. Ĝi serv'is ankaŭ por solid'ig'i la intern'a'n sekur'ec-aparat'o'n, oft'e uz'at'a'n por sufok'i ĉi'a'n kontest'ad'o'n. Sed ĝi est'is tre mal'oft'e orient'it'a al dis'volv'ad'o de ekonomi'a'j aktiv'ec'o'j ne lig'it'a'j al la petrol'sektor'o jen la kaŭz'o de unu'flank'a de'pend'ec'o oft'e pri'skrib'it'a kiel la “mal'ben'o de la petrol'o”.* Al'front'it'a'j al subit'a sen'suk'iĝ'o de si'a abund'o-korn'o, kaj kun mal'mult'a'j ceter'a'j dispon'ebl'a'j en'spez'o'j, tiu'j land'o'j trov'iĝ'as antaŭ grav'a kriz'o.

*  Michael L. Ross, The Oil Curse: How Petroleum Wealth Shapes the Development of Nations”, Princ'et'o'n University Press, 2012.

Tio est'as tut'e apart'e la kaz'o de Venezuelo. Ĝis si'a mort'o, en 2013, la prezid'ant'o Hug'o Chávez uz'is la en'spez'o'j'n de la Ŝtat'a Petro-Kompani'o de Venezuelo (PDVSA) por financ'i ambici'a'j'n social'a'j'n program'o'j'n kaj serv'o'j'n por la popol'a'j klas'o'j. Li'a “bolivara revoluci'o” ebl'ig'is pli'bon'ig'i la ĉiu'tag'a'n viv'o'n de milion'o'j da hom'o'j kio far'iĝ'is la elekt'o-baz'o de li'a parti'o , sed mal'sukces'is konstru'i produkt'ad'a'n aparat'o'n sen'de'pend'a'n de la petrol'o.

Kiam la prez'o'j est'is plej alt'a'j, tio apenaŭ grav'is, ĉar la petrol'a or'pluv'o larĝ'e kovr'is la kost'o'j'n de import'ad'o de konsum'aĵ'o'j kaj la re'pag'o'n de la publik'a ŝuld'o. Kun barel'o vend'at'a tri- aŭ kvar-obl'e mal'pli kost'e, la post'e'ul'o de Chávez, s-ro Nicolás Maduro, trov'iĝ'as ĉe la pint'o de ŝtat'o sufok'iĝ'ant'a kaj kiel cel'o de pli kaj pli fort'a mal'kontent'o, eĉ en'e de si'a propr'a baz'o.*

*  Vd Gregory Wilpert, “Ŝtorm'anonc'o en Venezuelo”, Le Monde diplomatique en Esperant'o, januar'o 2016.

La hazard'a'j decid'o'j de la reg'ist'ar'o far'is neni'o'n por mild'ig'i la kriz'o'n, kiu montr'iĝ'is per galop'ant'a inflaci'o kaj per mank'o'j de plej neces'a'j produkt'o'j. Ne mir'ig'as, ke la dekstr'a opozici'o, kiu gajn'is la pli'mult'o'n de la seĝ'o'j en la Naci'a Asemble'o en la elekt'o'j de decembr'o 2015, nun far'as ĉio'n por renvers'i la potenc'o'n. Kun financ'o'j ruin'iĝ'int'a'j pro la mal'alt'iĝ'o de la petrol-en'spez'o'j kaj kun el'ĉerp'iĝ'ant'a'j rezerv'o'j de deviz'o'j, la danĝer'o de napagipovo de la ŝuld'o'j kaj de ĝeneral'a dis'fal'o de la ekonomi'o jam ne eksklud'ebl'as.*

*  Kp Ricardo Hausmann, “It could be too lat'e to avoid catastrophe in Venezuela”, Financial Times, Londono, 3-an de februar'o 2016.

Venezuelo est'as ekstrem'a kaz'o, sed ali'a'j produktolandoj al'front'as simil'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n. Niĝerio ekzempl'e dev'is devalut'i si'a'n mon'o'n kaj lim'ig'i la social'a'j'n el'spez'o'j'n en la sam'a moment'o, en kiu ĝi'a reĝim'o ŝancel'iĝ'is sub la sang'a'j atak'o'j de la sekt'o Bok'o Haram (kiu en 2015 ali'nom'is si'n Islam'a Ŝtat'o en Okcident'afrik'o). La plej popol'riĉ'a land'o de Afrik'o sufer'as pro korupt'o profund'e en'radik'iĝ'int'a, nutr'at'a de la petrol-en'spez'o'j kaj de ili'a rab'ad'o en la serv'o de privat'a'j interes'o'j.

La prezid'int'o Goodluck Jonathan neniam bril'is per si'a decid'em'o kontraŭ'batal'i la korupt'o'n, sed la alt'a'j petrol'prez'o'j help'is li'n super'i tiu'n mank'o'n per larĝ'a distribu'ad'o de favor'o'j kaj prebend'o'j. Post la fin'o de tiu feliĉ'a period'o, ĉiu dolar'o kiu'n glut'as la malversaci'o'j, far'iĝ'is dolar'o kiu mank'as en la plej esenc'a'j publik'a'j el'spez'o'j, inkluziv'e de tiu'j por la arme'a'j fort'o'j batal'ant'a'j kontraŭ Bok'o Haram. Venk'it'a en la elekt'o'j de mart'o 2015, s-ro Jonathan ced'is la lok'o'n al s-ro Muhammadu Buhari, eks'a general'o kiu kampanj'is per la promes'o atak'i la korupt'o'n kaj venk'i la islam'ist'a'n organiz'aĵ'o'n. Li ankaŭ promes'is divers'ig'i la ekonomi'o'n. Tamen, Niĝerio daŭr'e sufer'as pro la mal'grand'iĝ'o de si'a'j petrol'en'spez'o'j.

La temp'o'j mal'facil'as ankaŭ por Alĝerio kaj Azerbajĝano, du land'o'j kiu'j ambaŭ de jar'dek'o'j est'as reg'at'a'j de ne'mov'ebl'a klan'o kiu tir'as la esenc'a'n part'o'n de si'a potenc'o el la kolekt'o kaj dis'part'ig'o de la petrol'en'spez'o'j. Antaŭ'e, post kiam la moŝt'ul'o'j kaj klient'o'j de la reĝim'o est'is dec'e serv'it'a'j, la ankoraŭ dispon'ebl'a mon'o flu'et'is al la amas'o'j en sufiĉ'a kvant'o por re'ten'i la social'a'n agit'ad'o'n.

Nun la popol'o est'as la unu'a kiu sufer'as pro la konjunktur-ŝanĝ'iĝ'o. Kaj tio'n ĝi sci'ig'as. En januar'o, re'ag'e al ekonomi'a pli kaj pli kriz'a, protest'mov'ad'o sku'is Azerbajĝanon.* Neni'o tia por la moment'o en Alĝerio, sed la mal'kontent'o inter la jun'ul'ar'o, akr'e frap'at'a de la sen'labor'ec'o, regul'e kaŭz'as streĉ'it'ec'o'j'n kun la ord'o-fort'o'j, ĉiam milit'e pret'a'j por esting'i la plej et'a'n em'o'n ribel'i.*

*  “Azerbaijan hit by price protests amid oil slump”, BBC News, 14-an de januraro 2016.
*  Carlotta Gall, Who runs Algeri'a? Many doubt it’s ailing president Abdelaziz Bouteflika”, The New York Times, 23-an de decembr'o 2015.

La irakaj instanc'o'j al'front'as ankoraŭ pli dorn'a'n defi'o'n. Spit'e al la tragedi'a'j kaj ĥaos'a'j epizod'o'j, kiu'j'n ĝi tra'viv'is kaj daŭr'e tra'viv'as, Irako sukces'is alt'ig'i si'a'n petrol-produkt'ad'o'n en la last'a'j jar'o'j, de 2,4 milion'o'j da barel'o'j tag'e en 2010 al 3,4 milion'o'j en 2014. Per la tiel ricev'it'a'j en'spez'o'j la tiam'a ĉef'ministr'o, s-ro Nur'i Al-Maliki, konsider'ind'e alt'ig'is la person'ar'o'n en la publik'a serv'o kaj atribu'is bon'e pag'at'a'j'n posten'o'j'n al si'a'j ŝijaist'a'j sam'religi'an'o'j. Tiu'j larĝ'anim'a'j favor'o'j, el kiu'j la suna'ist'a mal'pli'mult'o est'is zorg'e eksklud'it'a, akr'ig'is ties mal'amik'ec'o'n kontraŭ la reĝim'o kaj tiel kre'is la kondiĉ'o'j'n favor'a'j'n al en'radik'iĝ'o de la Organiz'aĵ'o de Islam'a Ŝtat'o (OIŜ).

La nov'a ĉef'ministr'o, s-ro Hajdar Al-Abadi, klopod'as sam'temp'e por re'konstru'i la arme'o'n kaj re'akir'i la konfid'o'n de la suna'ist'o'j, sed la fal'o de la petrol-en'spez'o'j ne facil'ig'as al li la task'o'n. Mult'a'j ofic'ist'o'j de monat'o'j ne ricev'is si'a'n salajr'o'n. La sub'ten'o, kiu'n s-ro Al-Abadi ĝu'is, tre pov'as rapid'e erod'i, eĉ inter la ŝijaist'o'j, kio far'as li'a'n kampanj'o'n kontraŭ la OIŜ des pli mal'cert'a.*

*  Bill Spindle, How falling oil prices ar'e hindering Iraqs ability to fight Islamic Stat'e”, The Wall Street Journal, 10-an de mart'o 2015; Tim Arango, “Battered by war, Iraq now faces calamity from dropping oil prices”, The New York Times, 31-an de januar'o 2016.
Fin'o de la or'a epok'o

Fin'e Est'as Ruslando. Kompar'e kun la ali'a'j land'o'j frap'at'a'j de tiu kriz'o, ĝi ŝajn'as rimark'ind'e stabil'a. La prezid'ant'o Vladimir Putin daŭr'e ĝu'as fort'a'n popol'a'n sub'ten'o'n kaj dispon'as pri sufiĉ'a'j rezerv'o'j por kovr'i la ŝtat'a'j'n el'spez'o'j'n por unu aŭ du jar'o'j. Li reg'as la komunik'il'o'j'n kaj la arme'o'n. Sed la kombin'it'a'j efik'o'j de la fal'o de la petrol-kurz'o'j kaj de la eŭrop'a'j sankci'o'j ne las'as la land'o'n ne'tuŝ'it'a. La rubl'o ne ĉes'as perd'i valor'o'n kaj la ekonomi'o trov'iĝ'as en recesi'o. La loĝ'ant'ar'o komenc'as konstat'i klar'a'n mal'alt'iĝ'o'n de si'a viv'nivel'o. Ĝis nun la reg'ist'ar'o sci'is tuj silent'ig'i ĉi'a'n publik'a'n esprim'iĝ'o'n de mal'konsent'o, sed tiu tamen aper'as. En decembr'o 2015, cent'o'j da kamion'ist'o'j blok'is la aŭt'o'voj'a'n ring'o'n ĉirkaŭ Moskvo por protest'i kontraŭ la alt'ig'o de la pag'o por uz'i la aŭt'o'voj'o'j'n. En januar'o, ofic'ist'o'j manifestaci'is en Krasnodaro kontraŭ la mal'alt'ig'o'j en la publik'a'j el'spez'o'j.* Neni'u sci'as, ĉu tiu'j izol'it'a'j event'o'j pov'us pli'vast'iĝ'i, sed tia perspektiv'o cert'e mal'trankvil'ig'as Kreml'o'n.

*  Neil MacFarquhar, “A rar'e protest in Rus'si'a hints at deeper ir'e” kaj “Rus'si'a'n’s anxiety swells as oil prices collapse”, The New York Times, 5-an de decembr'o 2015 kaj 23-an de januar'o 2016.

Est'as cert'e tro fru'e por kon'i ĉiu'j'n sekv'o'j'n de la fal'o de la petrol'prez'o'j komenc'int'a en juni'o 2014. Sed ĝi jam profund'e ŝanĝ'is kelk'a'j'n fundament'a'j'n aks'o'j'n de la mond'a ord'o. Cert'e, post kiam la nun'a'j krom'aĵ'o'j de petrol'o est'os konsum'it'a'j, la petrol'prez'o'j ja re'alt'iĝ'os. Tamen, por la kompani'o'j kaj la reg'ist'ar'o'j, kiu'j kutim'is akir'i tiu'n or'pluv'o'n de la providenc'o, or'a epok'o ebl'e fin'iĝ'is. Nur tiu'j, kiu'j sukces'os divers'ig'i si'a'n produkt'ad'o'n kaj trov'i ali'a'j'n font'o'j'n de en'spez'o, pov'os daŭr'em'e re'lev'iĝ'i.

Michael Klar'e.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Kelk'a'j bon'a'j nov'aĵ'o'j ...

La Re'kresk'o de la dis'vast'iĝ'o de Le Monde diplomatique, observ'ebl'a ek'de juni'o 2014, fort'iĝ'is en la last'a jar'o. La progres'o koncern'as ankaŭ la du'monat'ul'o'n Manière de voir (+4,7 el'cent'o'j). La monat'ul'o mem ating'is 13,4 el'cent'o'j'n kaj ĝi'a kresk'o observ'ebl'as ĉiu'nivel'e: abon'o'j de paper'a kaj de cifer'ec'a el'don'o, vend'o'j ekster'land'e'n, vend'o'j en Franc'uj'o. En tiu ĉi last'a kategori'o, percept'at'a de profesi'ul'o'j kiel plej fid'ind'a indik'o pri la san'o de gazet'o, la alt'iĝ'o est'as impres'a: +27 el'cent'o'j. Sam'jar'e, la mez'um'o de ĉiu'j famili'o'j de gazet'ar'o hav'as negativ'a'j'n nombr'o'j'n: -11 el'cent'o'j por monat'ul'o'j, -8,4 el'cent'o'j por tag'ĵurnal'o'j, -14 el'cent'o'j por la inform-magazin'o'j. La progres'o de la vend'o'j de numer'o'j de Le Monde diplomatique okaz'is dum la jar'o ĉiu'monat'e kaj ne nur ĉe apart'a'j okaz'o'j, ekz-e la atenc'o'j de Parizo, aneks'o de Krimeo aŭ la grek'a kriz'o. Al tiu'j bon'a'j rezult'o'j neces'as al'don'i tiu'n de la abon'o'j al ni'a'j ret'a'j arĥiv'o'j, kiu'j progres'as je 80 el'cent'o'j en 2015 post la grand'eg'a progres'o jam en 2014 (+197 el'cent'o'j).

La sub'ten'o de ni'a'j leg'ant'o'j kaj ili'a mobiliz'iĝ'o dum ni'a kampanj'o de donac'o'j al'port'is si'a'j'n frukt'o'j'n. Do ni decid'is, por la tri'a si'n'sekv'a jar'o kaj kontraŭ la ĝeneral'a tendenc'o, ne alt'ig'i la prez'o'n de la numer'o. Ceter'e, ek'de decembr'o 2015 ni pres'ig'as la gazet'o'n sur paper'o de pli alt'a'j kvalit'o kaj pez'o, kiu pli taŭg'as por fot'aĵ'o'j kaj re'produkt'aĵ'o de pentr'aĵ'o'j. Per tio ni esprim'as, dank'e al vi, ni'a'n konfid'o'n en la est'ont'ec'o de gazet'o sen'de'pend'a sam'temp'e de la mon'o, de la vant'aĵ'o'j kaj de la oni'dir'o'j.

Serge HALIMI.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

De Prudono ĝis la en'ret'a financ'o

La bank'ist'o, la anarĥi'ist'o kaj la bit'mon'o

La progres'o de la cifer'ec'a mon'o, ekz-e la bitcoin, ekscit'as la avid'o'n de Wall Street. Tiu teĥnik'o ig'as la grand'a'j'n mon'posed'ant'o'j'n flar'i nov'a'j'n teren'o'j'n de profit'o. Tamen, tiu'j elektron'a'j mon'o'j est'is koncept'it'a'j por ĉirkaŭ'ir'i la bank'o'j'n. Ĉar ili renkont'as la aspir'o'j'n de tiu'j, kiu'j kontest'as la potenc'o'n de la financ'o, ili pov'int'us re'jun'ig'i la utopi'o'j'n de la 19-a jar'cent'o.

Post La industri'o de la libr'o, perturb'it'a de la ret'a vend'ist'o Am'az'o'n, post la hotelsistemo, sku'it'a de la platform'o Airbnb, post la taksi'o'j, tuŝ'it'a'j de la sukces'o de Uber, la cifer'ec'a ciklon'o ating'as Wall Street. Sam'e kiel la libr'o'vend'ist'o, kiu kontakt'ig'as el'don'ist'o'n kaj leg'ont'o'j'n, la financ'ist'o est'as en'ver'e nur per'ant'o inter al'prunt'ist'o'j kaj de'prunt'ist'o'j: jen tre log'a pred'o por la jun'a'j entrepren'o'j kiu'j hibrid'ig'as financ'o'n kaj teĥnik'o'n. La fintech, kun'tir'aĵ'o de tiu'j du termin'o'j, ambici'as anstataŭ'ig'i la tradici'a'j'n bank'o'j'n per platform'o'j de cifer'ec'a merkat'o dispon'ebl'a'j per program'o. Kiel oft'e en tia okaz'o, panik'o miks'iĝ'as kun entuziasm'o. La konsult'ant'o'j promes'as al la klasik'a'j ag'ant'o'j mort'o'n des pli rapid'a'n, ke la avanc'o de la cifer'ec'a'j procedur'o'j ebl'ig'as ĉirkaŭ'ir'i la regul'o'j'n. Mil'o'j de artikol'o'j detal'eg'e klar'ig'as, kiel la teĥnik'o, sur kiu baz'iĝ'as la cifer'ec'a mon'o bitcoin,* revoluci'as la financ'a'j'n transakci'o'j'n.

*  La bitcoin, de la angl'a bit, unu'o de binar'a inform'o, kaj coin, mon'er'o) baz'iĝ'as sur teĥnik'o nom'at'a blockchain (“ĉen'o de blok'o'j”). Tem'as pri publik'a registr'o (datum'baz'o), en kiu la transakci'o'j est'as valid'ig'at'a'j kaj stok'at'a'j en sekur'a manier'o. La valid'ig'o kaj mastr'um'ad'o far'iĝ'as ne de centr'a instanc'o, sed de komput'il'o'j de ĉiu uz'ant'o de la sistem'o.

Kiel la aŭstrali'a entrepren'ist'o Brett King, aŭtor'o de plur'a'j sukces'a'j verk'o'j pri la tem'o, komenc'e de si'a ĉiu'semajn'a radi'o-el'send'o “Breaking Banks” (“Romp'i la bank'o'j'n”) proklam'as, la nov'a'j financteĥnikoj “ŝanĝ'as ĉio'n, de la manier'o per kiu la bank-meti'o'j est'as praktik'at'a'j ĝis la koncept'o de la mon'o mem“. En Brit'uj'o la spez'o de la sektor'o progres'is mez'um'e je 74 el'cent'o'j jar'e ek'de la bankrot'o de Lehman Brothers. Or'pluv'o nutr'at'a de la mal'fid'o de la konsum'ant'o al la financ'a sistem'o.

Komenc'e la et'a'j mir'infan'o'j de la nov'a'j teĥnik'o'j al'ir'is la financ'a'n sektor'o'n ne tiom pro la promes'o de tuj'a profit'o ol kiom re'ag'o al la bankrot'o de la grand'a'j bank'o'j en la kriz'o de 2008. Iu'senc'e la eksplod'o de la kredit'o inter privat'ul'o'j ven'as de la sam'a incit'eg'o kiel tiu, kiu ig'is mil'o'j'n da uson'an'o'j okup'i Zuccotti Park en Nov'jork'o por denunc'i la avid'o'n de la financ'a kapital'ism'o. Unu'a'vid'e, neni'o komun'a inter la elit'o de Silikon-Val'o, kiu pro ĝoj'o frot'as al si la man'o'j'n ĉe la ide'o trans'form'i la rankor'o'n kontraŭ la bank'o'j en tre profit'ig'a'n aplik'aĵ'o'n por ruz'a'j telefon'o'j smartphone kaj la aktiv'ul'o'j kiu'j postul'as soci'a'n just'ec'o'n kaj fal'ig'o'n de la grand'a'j financ-instituci'o'j dum ili manĝ'as vegetar'an'a'n kapsikaĵon. Ebl'e kun la escept'o de unu sam'a kontraŭ'ul'o: Wall Street. Tiu parazit'a per'ant'o trov'iĝ'as sub la krucpafado de du kritik'o'j kun kontraŭ'a'j tendenc'o'j. Dum la start-up rev'as el'suĉ'i la profit'o'j'n de Goldman Sachs per aplik'aĵ'o (kiu'n Goldman Sachs volont'e aĉet'us), la mov'ad'o Occupy kontest'as industri'o'n kiu riĉ'iĝ'as per mon-komerc'o.

Sentsimono kontraŭ la ne'labor'ul'o'j

La Inter'mis'kompren'o ne est'as nov'a. Pas'int'ec'e, mult'a'j “mon-radikal'ul'o'j”, sam'e kiel la nun'temp'a'j ag'ant'o'j de la fintech, vol'is elimin'i la financ'a'j'n per'ist'o'j'n. La plej mult'a'j ne'marks'ist'a'j social'ist'o'j tiu'temp'e al'don'is al si'a kritik'o de la konkurenc'o kaj de la merkat'ekonomi'o pli long'a'n pri'pens'ad'o'n pri la cirkul'ad'o kaj la distribu'ad'o (anstataŭ al la produkt'ad'o) de la var'o'j.

La social'ism'o, ĉe si'a aper'o komenc'e de la 19-a jar'cent'o, ne est'is esenc'e mal'amik'a al la financ'o. Sentsimono* ekzempl'e met'is la bank'ist'o'j'n en la pint'o'n de merit'o'krati'a hierarĥi'o de industri'ist'o'j, kiu'j dev'is for'pren'i la potenc'o'n de la riĉ'a'j ne'labor'ul'o'j, kiu'j lacertumis per la en'spez'o'j de si'a hered'aĵ'o. Laŭ li, “la mon'o est'as por la politik'a korp'o tio, kio la sang'o est'as por la hom'a korp'o”* Li'a'j influ'hav'a'j disĉipl'o'j adapt'iĝ'is al tiu sentenc'o kaj centr'ig'is si'a'j'n atak'o'j'n kontraŭ la grund'propriet'ul'o'j'n kaj la rent'ul'o'j'n, kiu'j'n ili akuz'is konfisk'i la produkt'ad'rimed'o'j'n de la “labor'ul'o'j” kategori'o en kiu'j'n ili met'is ankaŭ la “aktiv'a'j'n” kapital'ist'o'j'n. Ili'a program'o (impost'o al hered'aĵ'o'j, dis'volv'ad'o de la fer'voj'o'j, soci'ig'o de la produkt'ad'rimed'o'j) met'as kiel lum'tur'a'n projekt'o'n la star'ig'o'n de unu'sol'a ŝtat'monopol'a bank'o, task'it'a don'i kredit'o'n laŭ la bezon'o'j de la industri'o. Oni intenc'as sub'fos'i la nelaborecon de la hered'ant'o'j dev'ig'ant'e ili'n plas'i si'a'n riĉ'aĵ'o'n en bank'o'n serv'e al la produkt'ad'o. Sur teori'a nivel'o tiu'j aspir'o'j antaŭ'kondiĉ'as koncept'o'n de mon'o kiu ir'as trans la nur'a'n unu'o'n de kont'ad'o:* vektor'o de konfid'o kaj de kredit'o, ĝi dev'os serv'i la unu'ec'o'n de la labor'ul'o'j, el kiu'j la bank'ist'o'j est'us la pens'ant'a kap'o.

*  Franc'e: Claude Henri de Rouvroy, graf'o de Saint-Sim'o'n, komun'e nom'at'a Saint-Sim'o'n [sésimó] (1760-1825). Franc'a filozof'o kaj ekonomik'ist'o. Li'a doktrin'o (sentsimonismo) est'as konsider'at'a kiel part'o de la utopi'a social'ism'o. -vl
*  Saint-Sim'o'n, Oeuvres complètes, vol. 2, Presses universitaires de Franc'e, Parizo, 2012.
*  Tio est'as unu el la funkci'o'j de la mon'o: mezur'i per komun'a unu'o la valor'o'n de var'o'j kaj serv'o'j.

Kvankam la projekt'o de unu'ec'a bank'o fiask'is, la sukces'o de la frat'o'j Jacob Emil'e kaj Isaac Pere'ir'e, sentsimonismaj financ'ist'o'j kaj, en 1852, sub la Du'a Imperi'o, kre'int'o'j de la Crédit mobilier, atest'as pri la grav'ec'o, kiu'n la social'a'j re'form'ist'o'j atribu'as al la rilat'o inter modern'ig'o de la soci'o kaj mobiliz'o de la kapital'o en la serv'o de la industri'o. Tiom, kiom la social'ist'a'j ide'o'j en si'a'j divers'a'j esprim'o'j evolu'is en Franc'uj'o, la batal'o kontraŭ la ne'labor'ant'a'j kapital'ist'o'j trans'form'iĝ'is en batal'o'n kontraŭ la kapital'ist'o'j ĝeneral'e. Sed tiu radikal'iĝ'o ne sekv'ig'is la for'las'o'n de ĉia pens'ad'o pri la mon'o.

La dezir'o vid'i la sign'o-mon'o'n (kiu ne hav'as propr'a'n valor'o'n, ekzempl'e bank'bilet'o) anstataŭ'i la var-mon'o'n (kiu ja posed'as valor'o'n, ekzempl'e or'o, kaj inter'ŝanĝ'iĝ'as kiel var'o) fort'iĝ'as dum la tut'a 19-a jar'cent'o. Front'e al la financ'a kriz'o kaŭz'it'a de la kapital'fuĝ'o en 1848, Prudono* serĉ'is meĥanism'o'j'n, kiu'j ebl'ig'u trans'form'i la labor'produkt'o'j'n en kontant'a'n mon'o'n. Tiel li rekomend'as la cirkul'ig'o'n de kambi'o'j, kiu'j est'as promes'o'j de produkt'o-var'o'j de ali'a'j membr'o'j de la bank'o, taks'it'a'j je ili'a ĝust'a prez'o. Li propon'is ankaŭ ĝeneral'a'n mal'alt'ig'o'n de la interez'kvot'o'j (sam'e kiel de ĉia form'o de rent'o ferm'aĵ'o'j, loĝ'ej-lu'prez'o'j ktp) kaj la sen'mon'ig'o'n de or'o kaj arĝent'o. El tio dedukt'iĝ'is la neces'o ŝtat'ig'i la Bank'o'n de Franc'uj'o, transformendan en “Bank'o'n de la popol'o”.* Ĝi'a kontrol-konsili'o, sen'de'pend'a de la ŝtat'o, est'os nom'um'ot'a de ĝeneral'a asemble'o konsist'ant'a el deleg'it'o'j de ĉiu'j branĉ'o'j de produkt'ad'o kaj de publik'a'j serv'o'j. Ĝi ag'os sub la super'rigard'o de la komerc'a'j ĉambr'o'j kaj de urb'a'j konsil'ant'ar'o'j.

*  Pierre-Joseph Proudhon [pjér ĵozéf prudón] (1809-1865), franc'a politik-teori'ul'o, verk'is i.a. “La filozofi'o de la mizer'o” (1846), al kiu Marks'o respond'is per si'a “La mizer'o de la filozofi'o”Karlo Marks'o: La mizer'o de la filozofi'o, respond'o al J.B. Prudono: “La filozofi'o de la mizer'o”; kun antaŭ'parol'o de Frederik'o Engelso; Pri J.B. Prudono. Traduk'it'a'j de Vilhelm'o Lutermano, Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas), 2009, 196 paĝ'o'j, ISBN 978-2-918300-08-3. -vl
*  Pri ĉiu'j ĉi bank-projekt'o'j vd ni'a'n el'don'o'n de Pierre-Joseph Proudhon, Mélanges républicains, aper'ont'a en 2016 ĉe Presses du Réel.

Herez'a'j teori'o'j pri mon'o aper'is ankaŭ ekster Franc'uj'o, nom'e ĉe la brit'a'j social'ist'o'j inspir'it'a'j de la utopi'ist'a entrepren'ist'o Roberto Oveno*, patr'o de la mov'ad'o de kooperativ'o'j. Kontraŭ'a'j al la re'star'ig'o de la or-norm'o post la napoleonaj milit'o'j, konvink'it'a'j ke nur la labor'o est'as font'o de riĉ'aĵ'o, ili kampanj'is por inter'ŝanĝ-sistem'o, en kiu la valor'o de var'o esprim'u la kvant'o'n de invest'it'a labor'o ĉe ĝi'a produkt'ad'o. Laŭ ili, tiu re'difin'ad'o de la mon'o dev'us ebl'ig'i trans'ig'i la riĉ'aĵ'o'j'n el la man'o de la kapital'ist'o'j en tiu'j'n de la labor'ist'a klas'o. La uson'a anarĥi'ist'o Josiah Warren, kiu taks'is Prudonon tro tim'em'a, eĉ kre'is en Cincinnati si'a'n propr'a'n inter'ŝanĝ-bank'o'n, kies paper'a'j bilet'o'j esprim'is laborpromeson mezur'it'a'n en hor'o'j.

*  Angl'e: Robert Owen [róbet óŭvn] (1771-1858), brit'a social'ist'a teori'ul'o. Riĉ'a fabrik'ist'o, li kre'is la unu'a'j'n konsum-kooperativ'o'j'n. Li interes'iĝ'is pri la nask'iĝ'ant'a sindikat'ism'o, kaj li'a'j ide'o'j fort'e influ'is la kartismon. Vd Jozefo Ŝlejfŝtejno: En'konduk'o en la stud'ad'o'n de Marks'o, Engelso kaj Lenin'o, el'german'ig'it'a de Vilhelm'o Lutermano, Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas), 2-a el'don'o, 282 paĝ'o'j, ISBN 978-2-36960-050-3, ĉap. 5: “Scienc'a social'ism'o kaj labor'ist'a mov'ad'o” kaj special'e 5.1 “De la utopi'a al la scienc'a social'ism'o”. Vd ankaŭ Frederik'o Engelso: La evolu'o de la social'ism'o de utopi'o al scienc'o, el'german'ig'it'a de Vilhelm'o Lutermano, Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas), 2012, 65 paĝ'o'j, ISBN 978-2-918300-65-6.-vl

Fin'e de la 19-a jar'cent'o, Ernest Solvay, belg'a industri'ist'o riĉ'iĝ'int'a per patent'o pri fabrik'ad'o de sod'o, imag'is ali'a'n utopi'o'n de sen'mon'a inter'ŝanĝ'o: “for'ig'o'n de la mon'o, mank'hav'a instrument'o, kaj ĝi'a'n anstataŭ'ig'o'n per meĥanism'o de tut'simpl'a, sed laŭ'leĝ'a skrib'ad'o de transakci'o'j, kio'n ni nom'is “social'a libr'o'ten'ad'o””* Li'a plan'o, prezent'it'a antaŭ la belg'a parlament'o, postul'is la kolektiv'ig'o'n de la bank'sektor'o kaj atribu'is centr'a'n rol'o'n al la ŝtat'o, kiu mal'ferm'us por ĉiu individu'o kont'o'n, en kiu en'skrib'iĝ'us la sum'o de li'a'j bon'hav'o'j kaj sam'temp'e liver'us kredit'kart'o'j'n stamp'it'a'j'n aŭ tru'it'a'j'n ĉe ĉiu el'spez'o. Impost'o proporci'a al la riĉ'aĵ'o komplet'ig'us la sistem'o'n por mild'ig'i la mal'util'ec'o'n de la distribu'o de la riĉ'aĵ'o'j. Tiel oni ating'us la praktik'a'n real'ig'o'n de la slogan'o “Al ĉiu laŭ li'a soci'a produkt'iv'o”.

*  Ernest Solvay, Notes sur le productivisme et le comptabilisme: études sociales, Henri Lamertin, Bruselo, 1900.

Komenc'e de la 20-a jar'cent'o, Silvi'o Gesell, german'a negoc'ist'o konvert'it'a al social'ism'o, engaĝ'iĝ'as en la (jam long'a'n) histori'o'n de la batal'o kontraŭ la mon'o kiel akumul'iĝ'o de ne merit'it'a riĉ'aĵ'o. Li dis'volv'as la ide'o'n de nov'a mon'o, la “liber'a mon'o” (Freigeld en la german'a), kiu hav'as la apart'ec'o'n ke ĝi kun la flu'o de la temp'o sen'valor'iĝ'as.* Tiu “fand'iĝ'ant'a” mon'o sekv'as fiks'a'n kvot'o'n de mal'pli'valor'iĝ'o: la bilet'o'j perd'as ĉiu'semajn'e mil'on'o'n de si'a valor'o, do 5,2 el'cent'o'j'n jar'e. Oni do rapid'e el'spez'as ili'n. Pro period'a re'nov'ig'o de la stok'o'j de bilet'o'j (agent'ej'o de mon'a regul'ad'o anstataŭ'os la centr'a'n bank'o'n), tiu sistem'o mal'alt'ig'as la interez'kvot'o'j'n kaj, sekv'e, la en'spez'o'j'n de la kapital-posed'ant'o'j.

*  Silvi'o Gesell, L’Ordre économique naturel [La natur'a ekonomi'a ord'o], Issautier, Parizo, 1946 (1-a eld.: 1916).

Gesell, kiu est'as konsekvenc'a en si'a'j ide'o'j, plan'as ankaŭ la ŝtat'ig'o'n de la natur'resurs'o'j kaj la for'ig'o'n de la privat'a propriet'o je grund'o, kiu'j finsufokos la klas'o'n de rent'ul'o'j. Sen tiu mort'a pez'o, la soci'o'j, kiu'j uz'as la Freigeld, reg'os ne nur la kvant'o'n de cirkul'ant'a mon'o, sed ankaŭ ĝi'a'n flu'ec'o'n, kaj tiel protekt'as si'n kontraŭ la plag'o de trezor'ig'o*. Tiu koncept'o de Gesell renkont'is vast'a'n eĥ'o'n trans la land'lim'o'j. Por Kejnzo* ne est'is dub'o, ke la histori'o memor'os pli la nom'o'n de Gesell ol tiu'n de Karlo Marks'o ... La trov'aĵ'o inspir'is mult'a'j'n lok'a'j'n eksperiment'o'j'n en Eŭrop'o kaj en Uson'o dum la Grand'a Depresi'o, antaŭ ol est'i baldaŭ for'las'it'a de la reg'ist'ar'o'j kaj de la centr'a'j bank'o'j.

*  Trezor'ig'o est'as mon-amas'ig'o, per kiu la mon'o do ne cirkul'as. Vd pri tio Karlo Marks'o: La kapital'o, vol. 1, 2-a eld., http.//marxists.org/ ISBN 978-2-36960-010-7, Tri'a ĉapitr'o, 3a “La trezor'ig'o”, p. 141-145 kaj divl. -vl
*  John Maynard Keynes [ĝón méjnet kéjnz] (1883-1946), brit'a ekonomik'ist'o. Por garanti'i plen'dung'ec'o'n li propon'is alt'ig'o'n de konsum'o, mal'alt'ig'o'n de interez'kvot'o'j kaj pli alt'a'n publik'a'n invest'o'n. -vl

En la aktual'a etos'o oni mal'facil'e imag'as ĉef'o'n de grand'a industri'a grup'o ekz-e la ĥemi-gigant'o'n Solvay cerb'um'i pri la plej bon'a manier'o trans'form'i la mon'o'n por rapid'ig'i la ir'ad'o'n al social'ism'o. La elit'o'j ŝanĝ'iĝ'is. Sed ankaŭ la teĥnik'o'j. Kvankam la bank'o'j neniom perd'is de si'a potenc'o super la modern'a financ'sistem'o, la Gesell-a utopi'o de Freigeld teĥnik'e est'is neniam tiom al'ir'ebl'a kiom nun. La cifer'ec'a'j mon'o'j don'as efektiv'e sen'lim'a'j'n rimed'o'j'n por modif'i la ec'o'j'n, kiu'j'n oni dezir'as don'i al la mon'o. Ĉu vi vol'as kre'i alternativ'a'n mon'o'n de la tip'o bitcoin, kiu perd'as ĉiu'monat'e 1 el'cent'o'n de si'a valor'o, se ĝi ne est'as el'spez'it'a? En'met'u tiu'n ec'o'n en la kod'o'n de vi'a mon'o kaj jam far'it'e. Krom'e, la teĥnik'o asoci'it'a al la bitcoin pren'as si'a'n fid'ind'o'n el la kontribu'aĵ'o de ĉiu'j komput'il'o'j konekt'it'a'j al la ret'o kaj ne el unu sol'a centr'a servil'o. Tiu malcentreco, kiu for'ig'as la per'ant'o'j'n el la transakci'o'j, ig'as la real'ig'o'n de mon-utopi'o'j, imag'it'a'j de Prudono aŭ de Gesell, hodiaŭ far'ebl'a.

Klar'a projekt'o pri la est'ont'a soci'o

Rev'ul'o'j uz'as tiu'j'n utopi'o'j'n por invent'i alternativ'a'j'n mon'o'j'n kiu'j cirkul'as sur tre lok'a'j nivel'o'j. Sed tiu elan'o rest'as marĝen'a. La implic'aĵ'o'j de la cifer'ec'ig'o de la mon'o kaj ĝi'a rilat'o al la kapital'o apenaŭ interes'as la nun'temp'a'n mal'dekstr'o'n. Prudono, SolvayGesell konsider'us i'o'n tia'n mal'ver'ŝajn'a. Tiu'j mon-herez'ul'o'j konstru'is sistem'o'j'n de inter'ŝanĝ'o, de konserv'ad'o kaj de trans'form'ad'o de la valor'o kapabl'a'j'n sam'temp'e rekompenc'i la talent'o'n kaj cert'ig'i signif'a'n nivel'o'n de egal'ec'o. La fid'ad'o-teĥnik'o est'is por ili nur rimed'o. Ili sci'is, ke sub'met'i la bank'o'j'n kaj trud'i nov'a'j'n protokol'o'j'n de valor-inter'ŝanĝ'o antaŭ'kondiĉ'as, ke oni unu'e hav'u klar'a'n ide'o'n pri la soci'o, kiu'n tia ambici'a projekt'o vol'as trans'form'i.

La financ-industri'o, en 2008 fal'int'a en mis'kredit'o, ne hezit'is salt'i sur la vetur'ant'a'n trajn'o'n de Silikon-Val'o. Ĝi invest'as en la nov'a'j'n inter'romp'a'j'n nov'ig'a'j'n teĥnik'o'j'n, ne nur por evit'i la sam'a'n sort'o'n kiel tiu'n de la taksi'o'j, libr'o'vend'ist'o'j kaj hotel'ist'o'j, sed ankaŭ por mal'alt'ig'i si'a'j'n propr'a'j'n kost'o'j'n kaj temp'o'j'n de transakciado. Ja neni'u ek'salt'as, kiam Wall Street aĉet'as jun'a'n kaliforni'an branĉ'id'o'n special'iĝ'int'a'n pri fintech, sed oni mal'facil'e pov'as imag'i ke ekzempl'e Goldman Sachs akir'as Freigeld aŭ la Bank'o'n de la popol'o. Ne pro mank'o de interes'o, sed ĉar nek Gesell nek Prudono vend'us al ili si'a'j'n utopi'o'j'n. Kaj se Occupy Wall Street tir'int'us la konklud'o'j'n el si'a mal'ŝat'o de la financ'industri'o kaj de la politik'a klas'o kaj engaĝ'iĝ'us en la konstru'ad'o de ekonomi'a kaj teĥnik'a substitu'o por ambaŭ?

Ĉiu'kaz'e oni ankoraŭ ne sci'as, ĉu la mal'bon'a distribu'o de la riĉ'aĵ'o'j de'ven'as el ili'a manier'o de cirkul'ad'o aŭ el la manier'o, en kiu ili est'as produkt'at'a'j ...

Edward CASTLETON.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

La proces'o de Laurent Gbagbo mal'kaŝ'as la mank'o'j'n de la jurisdikci'o

Suspekt'o'j pri la Inter'naci'a Pun'a Kort'um'o

La 21-an de mart'o 2016, la Inter'naci'a Pun'a Kort'um'o deklar'is la eks'a'n vic'prezid'ant'o'n de Kong'o'land'o, Je'a'n-Pierre Bemba, kulp'a pri krim'o'j kontraŭ la hom'ar'o kaj milit'krim'o'j en Centr-Afrik'a Respublik'o. Sed tio est'as nur ĝi'a kvar'a juĝ'o en dek kvar jar'o'j. Kaj la ne'atend'it'aĵ'o'j de la proces'o de la eks'a prezid'ant'o de Ebur-Bord'o, Laurent Gbagbo, kiu mal'ferm'iĝ'is komenc'e de 2016, difekt'as ĝi'a'n jam mal'grand'a'n fid'ind'ec'o'n.

EN Tiu 28-a de januar'o 2016, la Inter'naci'a Pun'a Kort'um'o (IPK) lev'as la kurten'o'n sur nov'a teatr'aĵ'o de si'a repertuar'o: la proces'o de s-ro Laurent Gbagbo komenc'iĝ'as en Hag'o. La ebur'bord'a eks'prezid'ant'o est'as akuz'it'a pri krim'o'j kontraŭ la hom'ar'o far'it'a'j okaz'e de la post'balot'a kriz'o de 2010-2011. Li prezent'iĝ'as kun si'a eks'ministr'o pri jun'ul'ar'o Charles Blé Goudé. Tri mil hom'o'j laŭ'dir'e mort'is dum la event'o'j*. Por la IPK, tem'as pri “ampleks'a afer'o*. S-ro Gbagbo est'as la unu'a eks'ŝtat'estr'o prezent'it'a al ĝi.

*  Vd. Vladimir Cagnolari, “Ekonomi'a kresk'o sen re'pac'iĝ'o en Ebur-Bord'o”, Le Monde diplomatique en esperant'o, oktobr'o 2015.
*  Stéphanie Maupas, “Laurent Gbagbo, un procès crucial pour la CPI”, Le Mond'e, 28-a de januar'o 2016.

Tamen, dum la tri'a proces'a tag'o, la advokat'o'j ne zorg'as pri la tradici'a defend'o de si'a klient'o. Mal'e, ili akuz'as. Ili riproĉ'as al la IPK konduk'i parti'ec'a'n procedur'o'n kaj vol'i protekt'i je kiu ajn prez'o sekret'o'n jam kon'at'a'n de chiuj: dum la post'balot'a kriz'o, krim'o'j est'is ankaŭ plen'um'it'a'j de la trup'o'j de s-ro Alassane Ouattara, tiam'a kontraŭ'ul'o de s-ro Gbagbo kaj nun'a prezid'ant'o de Ebur-Bord'o. Sed la prokuror'o, la gambi'an'in'o Fatou Bensouda, neni'o'n far'is por pri'lum'i tiu'n part'o'n de la event'o'j. Ŝi ekskluziv'e okup'iĝ'is pri s-ro Gbagbo, persekut'at'a pro kvar akuz'o'j: la sub'prem'o de la pac'a marŝ'o de la 16-a de decembr'o 2010 antaŭ la dom'o de la ebur'bord'a radi'o-televid'o (RTI), la atak'o lanĉ'it'a kontraŭ la vir'in'a manifestaci'o en la nord'o de Abiĝano la 3-an de mart'o 2011, la bomb'ad'o de la Abodo-bazar'o la 17-an de mart'o 2011 kaj la per'fort'aĵ'o'j plen'um'it'a'j de li'a'j sub'ten'ant'o'j en la kvartal'o Yopougon en Abiĝano la 12-an de april'o 2011.

Ekzist'ant'e de dek kvar jar'o'j, la IPK ŝajn'as la ĉef'a akuz'at'o en tiu proces'o. La procedur'o lanĉ'it'a kontraŭ la ebur'bord'a eks'prezid'ant'o ag'as kvazaŭ lupe'a spegul'o de la difekt'o'j de jurisdikci'o, kiu tamen est'ig'is je si'a komenc'o grand'a'j'n esper'o'j'n. Ĉu ĝi far'iĝ'os la tomb'o de mal'nov'eg'a rev'o: ĉes'ig'i la ne'pun'ec'o'n de la politik'a'j kaj arme'a'j reg'ant'o'j ĝis la ŝtat'o-pint'o*?

*  Vd “La Cour pénale internationale en accusation”, Le Monde diplomatique, novembr'o 2013.

Komplement'a de la naci'a'j jurisdikci'o'j, la IPK est'as juĝ'pov'a nur se la jur'a persekut'o montr'iĝ'as ne'ebl'a en la koncern'a land'o, ĉu ĉar la aŭtoritat'ul'o'j ne bon'vol'em'as, ĉu ĉar la naci'a juĝ-sistem'o ne est'as en kapabl'o efik'e juĝ'i. Tiu komplement'ec'o est'is oft'e konsider'at'a kiel diskriminaci'a regul'o: la land'o'j cel'at'a'j de la inter'naci'a'j persekut'o'j est'as la plej mal'riĉ'a'j land'o'j, la plej mal'mult'e administr'at'a'j, kaj apart'e tiu'j de la nigr'a kontinent'o. Ĝis 2015, la procedur'o'j koncern'is nur afrik'an'o'j'n. En tiu kun'tekst'o ja la Afrik'a Uni'o akcept'is, dum si'a pint'kun'ven'o de la 31-a de januar'o 2016, pri'stud'i la ide'o'n de kolektiv'a re'tir'iĝ'o de si'a'j membr'o-ŝtat'o'j el la IPK.

Ĉu Tribunal'o de Afrik'o?

KROME, la prokuror'o pov'as decid'i pri la enket'o'j kaj la persekut'o'j tut'e liber'e kaj sur'baz'e de subjektiv'a'j kriteri'o'j. La selekt'ad'o, kiu'n ŝi praktik'as, aper'as suspekt'ind'a: neni'u inter'naci'a krim'o rekt'e aŭ ne'rekt'e koncern'ant'a la plej potenc'a'j'n ŝtat'o'j'n est'is ĝis nun objekt'o de esplor'o'j. Membr'o de la IPK de la 1-a de april'o 2015, Palestino trans'don'is al la prokuror'o unu'a'n seri'o'n de dokument'o'j koncern'ant'a'j la israel'an koloni'ig'o'n en Cis'jordani'o, la ofensiv'o'n kontraŭ Gazao en 2014 kaj la sort'o'n de la palestinaj mal'liber'ul'o'j. Sed neni'u “situaci'o”, kiel oni dir'as en la IPK-ĵargon'o por la traktat'a'j afer'o'j, est'is ĝis nun asign'it'a al la jurisdikci'o. Sam'e pri la krim'o'j plen'um'it'a'j en Irako en 2003 de la milit'ist'o'j civit'an'o'j de membr'o-ŝtat'o'j de la IPK, apart'e Brit'uj'o. Tri konstant'a'j membr'o'j de la Sekur'ec-Konsili'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, Uson'o, Rus'uj'o kaj Ĉin'uj'o, ankoraŭ ne agnosk'as la IPK; ankaŭ ne Israelo. Sed sufiĉ'as ke la ŝtat'o, kie la krim'o'j est'is plen'um'it'a'j, ĝi'n agnosk'as, aŭ ke la akuz'at'o est'as civit'an'o de membr'o-ŝtat'o, por ke la kort'um'o est'u juĝ'pov'a.

Okaz'e de la procedur'o koncern'ant'a Ebur-Bord'o'n, la akuz'o'j pri parti'ec'o far'iĝ'as pli kaj pli vigl'a'j. En 2013, Amnesti'o Inter'naci'a jam el'vok'is “leĝ'o'n de la venk'int'o'j*. En temp'o pli proksim'a, Hum'a'n Rights Watch sub'strek'is la grav'ec'o'n vid'i la IPK “antaŭ'e'n'ig'i si'a'j'n enket'o'j'n pri la trup'o'j sub'ten'ant'a'j s-ro'n Ouattara*. Front'e al la krim'o'j de la sub'ten'ant'o'j de s-ro Ouattara, “kon'at'a'j de ĉiu'j”, kiel dir'as la advokat'o Emmanuel Altit, kial la prokuror'o rest'as ne'ag'ant'a? Ŝi apart'e pri'silent'is la rol'o'n de la franc'a'j trup'o'j en la fal'o de s-ro Gbagbo kaj la instal'iĝ'o en la reg-posten'o de politik'ul'o kon'at'a pro si'a amik'ec'o kun la tiam'a franc'a prezid'ant'o, s-ro Nicolas Sarkozy. Ceter'e neni'u franc'a milit'ist'o aŭ civil'ul'o est'as citat'a kiel atest'ant'o*. En printemp'o 2013, la dosier'o kontraŭ s-ro Gbagbo est'is tiom mal'dik'a, ke la antaŭ'ĉambr'o de la IPK pet'is de la prokuror'o “al'don'a'j'n pruv'o'j'n”, dev'ig'ant'e s-in'o'n Bensouda rapid'e revizi'i si'a'n dosier'o'n, por evit'i humil'ig'a'n for'las'o'n de akuz'o. Kaj la advokat'o Altit uz'is la tikl'a'j'n vort'o'j'n, “politik'a proces'o”.

*  “Côte dIvoire: la loi des vainqueurs. La situation des droits humains deux ans après la crise postélectorale”, Amnesty International, 26-a de februar'o 2013.
*  “Pour que la justic'e compte. Enseignements tirés du travail de la CPI en Côte dIvoire”, Hum'a'n Rights Watch, 4-a de aŭgust'o 2015.
*  Cf. Laurent Ggagbo et François Mattei, Pour la vérité et la justic'e. Côte dIvoire: révélations sur un scandale français, Editions du Moment, Par'is, 2014.

La rol'o de Franc'uj'o en la fal'o de s-ro Gbagbo lev'as mult'a'j'n demand'o'j'n. La 2-an de februar'o 2016, la franc'a juĝ'ist'in'o Sabin'e Kheris pet'is la si'n'prezent'o'n antaŭ la Kort'um'o de la Respublik'o de la franc'a'j eks'ministr'o'j Dominique de Villepin, Michèle Alliot-Marie kaj Michel Barnier. Ili laŭ'dir'e ebl'ig'is la fuĝ'o'n de bielorusaj dung'o'soldat'o'j suspekt'at'a'j pri la bomb'ad'o de la Bouaké-tend'ar'o en 2004. Naŭ franc'a'j soldat'o'j de la inter'ven-trup'o mort'is, kaj Parizo kapt'is la okaz'o'n de la emoci'o est'ig'it'a de tiu mal'klar'a atak'o por “re'bat'e atak'i” detru'ant'e la ebur'bord'a'n aviad'il'ar'o'n. Laŭ la sub'ten'ant'o'j de la fal'int'a prezid'ant'o, Franc'uj'o fakt'e serĉ'is pretekst'o'n, en strategi'o cel'ant'a elimin'i s-ro'n Gbagbo*.

*  Cf. Bernard Houdin, Les Ouattara. Une imposture ivoirienne, Editions du Moment, Parizo, 2015.

La prokuror'in'o Bensouda nur pet'as pacienc'o'n, indik'ant'e, ke ali'a'j enket'o'j sekv'os. Ŝi ankaŭ cit'as la mank'o'n de rimed'o'j de la IPK: nur ses'dek enket'ist'o'j. Efektiv'e, mal'preciz'a'j kaj kontraŭ'dir'a'j atest'aĵ'o'j, dosier'o'j konstru'it'a'j el ne'fakt'a'j inform'o'j (ekzempl'e raport'o'j de asoci'o'j) regul'e konduk'as al procedur'o-for'las'o'j. La kenj'an'o Franc'is Muthaura kaj la kong'o'land'a milic'an'o Mathieu Ngudjolo Chui tiel eskap'is la rigor'o'n de la inter'naci'a justic'o.

La IPK est'is plan'it'a kiel “sekur'ec'o-Kort'um'o*”, tribunal'o, kiu plen'um'as ne nur juĝ'a'n funkci'o'n. Oni don'is al ĝi ankaŭ pac'ig'a'n cel'o'n: la krim'o'j, pri kiu'j ĝi est'as juĝ'pov'a, oni konsider'as kiel minac'ant'a'j “pac'o'n, sekur'ec'o'n kaj bon'fart'o'n de la mond'o” (antaŭ'parol'o de la Romo-statut'o, kiu ĝi'n fond'as). Sed, sub'strek'as Hum'a'n Rights Watch, “Kiel pov'as est'i re'pac'iĝ'o se la justic'o ne est'as sen'parti'ec'a*?”. Kio okaz'os en Ebur-Bord'o se s-ro Gbagbo est'as kondamn'it'a sur tiom mal'fortik'a'j baz'o'j aŭ se, post rimark'ebl'a mal'kondamn'o, li re'ven'as en Abiĝanon sub aplaŭd'o'j*? Oni tamen dev'as atend'i ankoraŭ long'e: la proces'o ver'ŝajn'e daŭr'os kvar jar'o'j'n. Nun'temp'e dis'volv'iĝ'as la unu'a etap'o de la procedur'o: la pri'demand'ad'o de la akuz'o-atest'ant'o'j.

*  Jens Ohilin, “Peace, security and prosecutorial discretion”, The Emerging Practice of the International Criminal Court, Mart'in'us Nijhoff Publishers, Boston'o, 2009.
*  “Consolider cette paix qui no'us appartient. Un agend'a relatif aux droits humains pour la Côte dIvoire”, Hum'a'n Rights Watch, 8-a de decembr'o 2015.
*  Vd. Je'a'n-Baptist'e Vilmer, Pas de paix sans justic'e? Le dilemme de la paix et de la justic'e en sortie de conflit armé, Presses de Sciences Po, Parizo, 2011.

Sed la procedur'a aventur'o de Ebur-Bord'o mal'kaŝ'as ali'a'n mank'o'n: la de'pend'ec'o de la Kort'um'o vid-al-vid'e de la kun'labor'ad'o de la ŝtat'o'j. S-in'o Simone Gbagbo, edz'in'o de la eks'prezid'ant'o, est'as ankaŭ objekt'o de arest-mandat'o de la IPK, publik'ig'it'a la 29-an de februar'o 2013, pro krim'o'j kontraŭ la hom'ar'o. La ebur'bord'a reg'ist'ar'o tamen rifuz'as liver'i la akuz'at'in'o'n al la Kort'um'o. Dum vizit'o en Parizo la 4-an de februar'o 2016, s-ro Ouattara eĉ asert'is, ke Ebur-Bord'o ne plu liver'os eĉ unu ebur'bord'an'o'n al Hag'o, ĉar la IPK “lud'is la rol'o'n, kiu'n ĝi dev'is”. Sed kiel klar'ig'i, ke la naci'a justic'o est'as konsider'at'a taŭg'e funkci'ant'a por s-in'o Gbagbo kaj ne por ŝi'a edz'o? La eks'a unu'a dam'o ja est'is kondamn'it'a de tribunal'o en Abiĝano, la 10-an de mart'o 2015, je du'dek jar'o'j'n da mal'liber'ec'o pro “atenc'o kontraŭ la aŭtoritat'o de la ŝtat'o, part'o'pren'o en ribel'a mov'ad'o kaj perturb'o al la publik'a ord'o”.

Neni'u proces'o pov'as komenc'iĝ'i sen ĉe'est'o de la akuz'at'o. Sed la kort'um'o ne pov'as kalkul'i kun inter'naci'a polic'o-serv'o. Do plur'a'j “situaci'o'j” de la IPK rest'as pend'ant'a'j pro mank'o de kun'labor'o de la koncern'a'j ŝtat'o'j*. Iu'j afer'o'j est'is ferm'it'a'j pro ne'ricev'o de determin'a'j dokument'o'j el la koncern'a'j ŝtat'o'j. S-ro Joseph Kony, uganda milic'an'o akuz'it'a pri krim'o'j kontraŭ la hom'ar'o, tiel rest'as “ne'trov'ebl'a” de 2004. Sam'e, la for'las'o en 2013 de la procedur'o kontraŭ s-ro Uhuru Kenyatta, prezid'ant'o de Kenjo, okaz'is part'e pro mank'o de pruv'o'j, ja la kenja reg'ist'ar'o ĉiam rifuz'is trans'don'i al la IPK kelk'a'j'n er'o'j'n de la dosier'o. La sudana pezidanto Omar al-Bashir, kiu est'as objekt'o de du arest-mandat'o'j, seren'e daŭr'ig'as si'a'n publik'a'n viv'o'n kaj vojaĝ'as ekster'land'e'n, kvankam, la 15-an de mart'o 2016, la sud-afrik'a super'a Kort'um'o (mal'fru'e) kondamn'is la reg'ist'ar'o'n pro tio, ke ĝi las'is eskap'i s-ro'n Al-Bachir vizit'ant'a Sud-Afrik'o'n en juni'o 2015. Sed, sen'de'pend'e de tiu mank'o de rimed'o'j, la Gbagbo-proces'o sub'strek'as i'a'n amator'ec'o'n de la IPK. La 5-an de februar'o 2016, la ident'ec'o de protekt'at'a'j atest'ant'o'j est'is ja mal'kaŝ'it'a sur la publik'a TV-ĉen'o de la tribunal'o.

*  Vd. “La Cour pénale internationale. Un jouet aux mains des pouvoirs politiques? Réflexions de Hans-Peter Kaul, jug'e de la Cour pénale internationale”, 5-a de novembr'o 2013, https://www.fes.de

Laŭ la ĵurnal'ist'in'o Stéphanie Maupas, la Gbagbo-proces'o ilustr'as la politik'a'n instrument'ig'o'n de la tut'mond'a pun-justic'o: “Oni ricev'as la impres'o'n, ke la lok'a'j aŭ inter'naci'a'j potenc'a'j land'o'j far'is el la IPK “ĵoker'o'n”, ŝi observ'as. Diplomati'a kart'o, kiu'n ili pov'as lev'i, kiam ili pov'as ricev'i avantaĝ'o'n el tio. Tiel est'as en la Gbagbo-afer'o kaj en ali'a'j. Fin'fin'e, ili nur mal'fort'ig'as instituci'o'n, kiu'n ili vol'is kaj kiu'n ili financ'as*.” En la procedur'o'j koncern'ant'a'j Ebur-Bord'o'n, la Kort'um'o perd'is mult'o'n el si'a fid'ind'ec'o. Unu el la plej grav'a'j funkci'o'j de la inter'naci'a pun'a justic'o dev'us est'i ne nur la pun'o de la krim'o'j, sed ankaŭ kaj precip'e la de'admon'o kaj antaŭ-mal'help'o. Sed tiu cel'o pov'os est'i ating'it'a nur se la instituci'o de la inter'naci'a'j jur'a'j persekut'o'j est'as kred'ind'a kaj fid'ind'a. Ja per la cert'ec'o de pun'o “oni plej cert'e antaŭ-mal'help'as krim'o'j'n”, skrib'is la ital'a jur'ist'o Cesare Beccaria en 1764...

*  L’Opini'o'n.fr, 8-a de februar'o 2016.

Dum tiu mal'venk'o ŝajn'as konfirm'iĝ'i, ankaŭ et'a sukces'o konkret'iĝ'as, kaj optimism'o rilat'e al la Kort'um'o pov'us ebl'e re'aper'i. La 26-an de januar'o 2016, la IPK-prezid'ant'o don'is al la prokuror'o permes'o'n mal'ferm'i enket'o'n pri la krim'o'j, kiu'j laŭ'dir'e est'is plen'um'it'a'j “ĉirkaŭ Sud-Oseti'o,en Kartveli'o, inter la 1-a de juli'o kaj la 10-a de oktobr'o 2008”. Plur'foj'e akuz'it'a de la Afrik'a Uni'o konduk'i “ras'a'n ĉas'o'n” kaj lud'i la rol'o'n de “Afrik'o-Tribunal'o”, la IPK fin'fin'e prov'as pli'larĝ'ig'i si'a'n ag'ad'kamp'o'n. Sed tem'as ĉi-kaz'e nur pri la unu'a faz'o de la procedur'o; neni'u suspekt'at'o jam est'is ident'ig'it'a.

Post dek kvar jar'o'j da funkci'ad'o, la IPK ne pov'as cit'i mank'o'n de spert'o por sen'kulp'iĝ'i. Sed, de'post 2002 ĝi plen'um'is nur kvar juĝ'o'j'n, el kiu'j unu mal'kondamn'o'n. El la 18 suspekt'at'o'j, kiu'j est'is prezent'it'a'j al ĝi, ses ricev'is sen'kulp'ig'a'n ordon'o'n (sen juĝ'o). Jen ne tre glor'a bilanc'o, dum la membr'o'ŝtat'o'j ĉiu'jar'e dediĉ'as al ĝi inter cent kaj cent tri'dek milion'o'j'n da eŭr'o'j.

Nur la for'las'o de ĉiu'j hezit'o'j, prokrast'o'j kaj de la procedur'a inerci'o pov'us regajnigi al la IPK iom da sen'parti'ec'o kaj fid'ind'ec'o. Se ĝi daŭr'ig'as ŝajn'ig'i ke ĝi ne aŭd'as, kaj obstin'as ne iniciat'i persekut'o'n kontraŭ membr'o'j de la trup'o'j sub'ten'ant'a'j s-ro'n Ouattara, ĝi'a sort'o est'os tre ver'ŝajn'e tiu de pur'e simbol'a inter'naci'a tribunal'o, juĝ'ant'o por et'a nombr'o da hom'o'j.

Francesca Maria BENVENUTO


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Dosier'o: Diplomati'o de la arm'il'o'j

La grand'a ĉas'ad'o al miliard'o'j

En sam'a moment'o kiam la eŭrop'a Parlament'o voĉ'don'is rezoluci'o'n postul'ant'a'n embarg'o'n sur la arm'il-vend'ad'o al Sauda Arab'uj'o, s-ro François Hollande don'is la disting'il'o'n de la Honor'a legi'o (Légion dHonneur) al unu el ties reg'ant'o'j. Est'as manier'o celebr'i la reĝ'land'o'n, far'iĝ'int'a'n unu el la plej grav'a'j aĉet'ant'o'j de milit'a material'o el Franc'uj'o. Kvankam Azi'o hav'as nun bon'a'n lok'o'n, Proksim-Orient'o rest'as la prefer'at'a lud'teren'o de la kanon-vend'ist'o'j, kaj ties ĉef'o, Uson'o. Re'ven'int'a sur la diplomati'a scen'ej'o, Rus'uj'o demonstr'is, sur la siria front'o, si'a'n kapabl'o'n uz'i kompleks'a'j'n ekip'aĵ'o'j'n (Vd ...). De nun, la konflikt'o'j ankaŭ ir'as tra la Inter'ret'o, kaj oni pli kaj pli parol'as pri “ret-atak'o'j”, sen tamen bon'e difin'i ĝi'a'j'n kontur'o'j'n. Hodiaŭ kiel hieraŭ, la kunkurado por arm'il'o'j — cifer'ec'a'j aŭ materi'a'j — okaz'as preskaŭ sen iu ajn demokrati'a kontrol'o. (Vd sub'e).

KOMENCE de la 1990-aj jar'o'j, la fin'o de la mal'varm'a milit'o promes'is mal'plen'ig'i la arsenal'o'j'n kaj ĉes'ig'i preskaŭ ĉiu'j'n konflikt'o'j'n. Post klar'a retro'ir'o, la “kontraŭ-teror'a milit'o”, kun la ek'milit'o'j en Afgan'uj'o kaj en Irako, re'don'is labor'o'n al la uson'a milit-industri'a kompleks'o. Hodiaŭ, nov'a koalici'o est'as batal'ant'a kontraŭ la organiz'o de la Islam'a Ŝtat'o (OIŜ) en Sirio, dum la rus'a arm'il-industri'o, el'ir'int'a el si'a post'sovet'a ŝton'ig'a period'o, re'trov'as vigl'ec'o'n (vd p. 16). Franc'uj'o post'kur'as arm'il'a'j'n vend'o'kontrakt'o'j'n en la Golf'o kaj en Azi'o; Barato kaj Ĉin'uj'o, pro si'a ekonomi'a dinamism'o, rev'as far'iĝ'i region'a'j potenc'ul'o'j; German'uj'o kaj Japan'uj'o, part'e liber'ig'it'a'j el si'a'j kompleks'o'j kiel venk'it'o'j el la du'a mond'milit'o, aspir'as elradiigi si'a'j'n tre efik'a'j'n defend'o-industri'o'j'n.

“La jar'o 2014 en'hav'is pli da milit'o'j ol ĉiu ali'a jar'o de'post la 2000-a jar'o”, indik'as la jar'libr'o de la Stockholm International Peace Research Institut'e (Sipri)*. Tut'e ne regres'ant'a'j, la arme'a'j el'spez'o'j en la mond'o kresk'is je unu tri'on'o en'e de dek jar'o'j, ating'ant'e preskaŭ 1 700 miliard'o'j'n da dolar'o'j (iom pli ol 1 520 miliard'o'j da eŭr'o'j) en 2014. Ili pli ol du'obl'iĝ'is en Nord-Afrik'o kaj en orient'a Eŭrop'o, progres'is je du tri'on'o'j en Proksim-Orient'o sam'e kiel en orient'a Azi'o. Uson'o, kiu komenc'is redukt'o'n de si'a arme'a buĝet'o kun la re'tir'ad'o de si'a'j trup'o'j el Irako (en 2011) kaj grand'part'e el Afgan'uj'o, re'kresk'ig'is ĝi'n ĝis la nivel'o de 2007, tio est'as 610 miliard'o'j da dolar'o'j (547 miliard'o'j da eŭr'o'j) — unu tri'on'o de la tut'mond'a'j el'spez'o'j por ĝi sol'a.

*  “Sipri yearbook 2015: Armaments, disarmament and international security”, franc'a mal'long'ig'it'a versi'o publik'ig'it'a de la Groupe de recherche et dinformation sur la paix et la sécurité (Grip), Bruselo.

La vend'o-kvant'o de arm'il'o'j dum la kvin last'a'j jar'o'j est'as “la plej grand'a de post la fin'o de la mal'varm'a milit'o”, preciz'ig'as la Sipri. Uson'o okup'as la unu'a'n rang'o'n (32,8% de la tut'mond'a merkat'o en la period'o 2011-2015), tuj sekv'it'a de Rus'uj'o (25,3%). Tiu'j du gigant'o'j kapabl'as propon'i ekip'aĵ'o'j'n el'prov'it'a'j'n en milit'zon'o'j (combt prov'e'n). Mult'e pli mal'supr'e, trov'iĝ'as Ĉin'uj'o (5,9%), Franc'uj'o (5,6%) kaj German'uj'o (4,7%)*. Flank'e de aĉet'ant'o'j, Barato est'as la unu'a dum tiu'j sam'a'j jar'o'j, sekv'at'a de Sauda Arab'uj'o, Ĉin'uj'o, Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j kaj Aŭstrali'o.

*  “Sipri arms transfers database 2011-2015”, raport'o de la 22-a de februar'o 2016.

Ek'de nun, la sojl'o'land'o'j “kapabl'as respond'i en plur'a'j sektor'o'j al la inter'naci'a'j adjudik'o'j, kaj tiel konkurenc'i la grand'a'j'n okcident'a'j'n proviz'ant'o'j'n”, konstat'as, sen ĝoj'i pri tio, la antaŭ'parol'o de la raport'o al Parlament'o 2015 pri la franc'a'j eksport'o'j*. Ĉin'uj'o far'iĝ'is ŝlos'il'a ag'ant'o pri eksport'ad'o. Japan'uj'o nul'ig'is en 2014 mal'permes'o'n vend'i al ekster'land'o, kiu datum'is de 1967*. Sud-Kore'o intenc'as ig'i si'a'n arm'il-industri'o'n aks'o de kresk'o. Israelo, unu el la ĉef'a'j produkt'ant'o'j de sen'pilot'a'j aviad'il'o'j kaj material'o'j de ordotenado, ankaŭ kalkul'as kun kibernetik'o. Irano, izol'it'a per la inter'naci'a'j sankci'o'j dum pli ol tri'dek jar'o'j, dev'is evolu'ig'i milit-industri'a'n kompleks'o'n, kiu nun aspir'as al ekster'land'a valor'ig'o. Fin'e, la et'a'j Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j, zorg'em'a'j prepar'i la postpetrolan epok'o'n, ambici'as dis'volv'i si'a'n propr'a'n industri'a'n kaj teknik'a'n defend-baz'o'n (CBITD) partner'e kun Alĝerio kaj Franc'uj'o.

*  “Rapport au Parlement 2015 sur les exportations darmement de la Franc'e” (Raport'o 2015 al la Parlament'o pri la arm'il-eksport'o'j de Franc'uj'o), ministr'ej'o pri defend'o, Parizo, juni'o 2015.
*  Sophie Durut kaj Luc Mampaey, “Dépenses militaires, production et transferts darmes. Compendium 2014”, Grip.

Konkurenc'o ne nur far'iĝ'as pli akr'a, sed la aĉet'ont'o'j postul'as teknik'ar'o-trans'don'o'n. Tio est'as la kaz'o de Indonezio, sed ankaŭ de Turk'uj'o, kies du'on'o de la kontrakt'o'j dev'as est'i real'ig'at'a'j kun lok'a'j entrepren'o'j. Barato postul'as simil'a'j'n kompens'aĵ'o'j'n, je mnimume 30% de ĉiu kontrakt'o, kio prokrast'ig'is plur'a'j'n jar'o'j'n la inter'konsent'o'n kun la franc'a produkt'ant'o Dassault por la vend'o de Rafale-ĉas'aviad'il'o'j.

Iu'j kontrakt'o'j implic'as diskret'a'n de'lok'ig'o'n de part'o de la person'ar'o, asoci'iĝ'o'n kun lok'a'j entrepren'o'j kaj form'ad'o'n, sur'lok'e, de special'iĝ'int'a'j labor'ist'ar'o'j. En'est'as, por la est'ont'ec'o, risk'o facil'ig'i aper'o'n de nov'a'j konkurenc'ul'o'j kaj, jam nun, nutr'i konkur'o'n al teknik'a plikompleksigo, kaj al kresk'o de kost'o'j ruin'ig'a kaj danĝer'a por ĉiu'j, ekzempl'e en la Golf'o* aŭ en Magrebo.

*  Vd. ekzempl'e Peter Beaumont, “The $18bn arms race helping to fuel Middle East conflict”, The Guardian, Londono, 23-a de april'o 2015.

MAl'e Al Ricev'it'a Ide'o, la sindikat'o'j de la arsenal'o'j aŭ de la privat'a'j arm'il-entrepren'o'j ne est'as sen'konsci'a'j pri tio. Arm'il'o'j ne est'as ordinar'a'j var'o'j, volont'e re'kon'as s-ro Eric Brun'e, centr'a vic'deleg'it'o de la Ĝeneral'a Konfederaci'o de la Labor'o (CGT) en la franc'a grup'o Nexter: “Kvankam oni pov'as, en la nun'a kun'tekst'o, rigard'i kun tim'o la dung'o-demand'o'n, tio ne est'as la kern'o de la problem'o de la eksport'aĵ'o'j, kiu est'as unu'e politik'a.” Kaj “se sav'i du mil dung'o'j'n en Roanne [unu el la ĉef'a'j produkt'ej'o'j, special'ig'it'a pri la integr'ad'o de blend'it'a'j vetur'il'o'j] implic'as cent mil mort'int'o'j'n ali'lok'e, tio est'as sen'senc'a”, li asert'as*.

*  Fraz'o'j el'dir'it'a'j dum kolokv'o organiz'it'a en Parizo la 6-an de maj'o 2015 de la komun'ist'a, respublik'an'a kaj civit'an'a grup'o de la Senat'o.

Kun jar'a vend'o'sum'o proksim'a al 15 miliard'o'j da eŭr'o'j (aŭ du'obl'e, se oni inkluziv'as la merkat'o'j'n de la naci'a kaj privat'a sekur'ec'o), la franc'a defend'o-industri'o en'hav'as 160 000 dung'o'j'n, el kiu'j 40 000 rekt'e lig'it'a'j al eksport'ad'o, en entrepren'o'j mal'mult'e de'lok'ebl'a'j kaj dis'met'it'a'j tra la tut'a teritori'o — sen kalkul'i la sub'kontrakt'ant'o'j'n. Kapabl'a produkt'i ĉiu'j'n ekip'aĵ'o'j'n neces'a'j'n al la naci'a'j arme'o'j (kun not'ind'a escept'o de sen'pilot'a'j aviad'il'o'j), ĝi ricev'as konstant'a'n kvant'o'n da publik'a'j mend'o'j, ĉirkaŭ 11 miliard'o'j da eŭr'o'j ĉiu'jar'e. Du tri'on'o'j de tiu providenc'a fortun'o profit'as al la kvin ĉef'a'j grup'o'j: Airbus, DCNS, Thales, Safran kaj Dassault. Ĉi-last'a'j sol'a'j real'ig'as tri kvar'on'o'j'n de la vend'o'sum'o de la sektor'o, kaj pli ol kvar kvin'on'o'j'n de la eksport'aĵ'o'j*. La tut'a industri'o profit'as ankaŭ el la prioritat'o don'it'a de Parizo al la atom'arm'il'a de'admon'o, kun ĝi'a neces'a ekip'aĵ'o, sed ankaŭ el la impon'a'j kredit'o'j destin'it'a'j al la dis'volv'o-esplor'o de est'ont'a'j arm'il'o'j.

*  “Annuaire statistique de la défense, 2014-2015” (Statistik'a Jar'libr'o de Defend'o), ministr'ej'o pri defend'o, decembr'o 2015.

Ĉef'e dank'e al si'a'j kelk'a'j tre bon'a'j klient'o'j en Proksim-Orient'o, Franc'uj'o hav'as pozitiv'a'n rezult'o'n de si'a komerc'a bilanc'o pri arm'il'ar'o, kio kontribu'as redukt'i si'a'n ĝeneral'a'n deficit'o'n je ĉirkaŭ “kvin ĝis ok poent'o'j ĉiu'jar'e dum la period'o 2008-2013” laŭ stud'aĵ'o real'ig'it'a de la defend'o-ministr'ej'o kaj la McKinsey-kabinet'o*. Pro la unu'a'j vend'o'j de la ĉas'aviad'il'o Rafale en Egipt'uj'o kaj Kataro, la jar'o 2015 est'is triumf'a, kun 16 miliard'o'j da eŭr'o'j da mend'o'j: la du'obl'o de 2014, kvar'obl'o de 2012. Ankaŭ la jar'o 2016 est'os rekord'a, se la Rafale-kontrakt'o kun Barato est'os sub'skrib'it'a.

*  Etud'e dimpact social, économique, technologique réalisée par le ministère de la défense et le Conseil des industries de défense françaises (Cidef), (Stud'aĵ'o pri la soci'a, ekonomi'a, teknik'a efik'o, real'ig'it'a de la ministr'ej'o pri defend'o kaj la Konsili'o de la franc'a'j defend-industri'o'j), septembr'o 2014.

Laŭ taks'o de la fak'ul'o'j, por mezpotenca land'o kia Franc'uj'o, la naci'a mend'o, kiu tendenc'e mal'kresk'as en long'a period'o, ne sufiĉ'as por financ'i la dis'volv-esplor'ad'o'n de la dek'kvin'o da grand'a'j program'o'j neces'a'j al la arme'o'j, kies viv'daŭr'o est'as plur'a'j jar'dek'o'j (ĝis kvin'dek en aeronaŭt'ik'o). Cel'e ig'i profit'don'a'j la rilat'a'j'n entrepren'o'j'n kaj mal'alt'ig'i la kost'o'j'n, la uz'o de eksport'ad'o kresk'is: en 2015, tiu'j last'a'j, la unu'a'n foj'o'n, super'is la naci'a'j'n mend'o'j'n.

REst'as la fakt'o, ke, laŭ la general'o Vincent Desportes, eks'a direktor'o de la Inter'arme'a Kolegi'o pri Defend'o, la plu'viv'ig'o de la “neces'a'j kompetent'o'j” far'iĝ'as pli kaj pli mal'facil'a. “Ekzist'as sojl'o ek'de kiu la aktiv'ad'o de'lok'iĝ'as, konvert'iĝ'as ... aŭ mal'aper'as*.” El tio sekv'as la neces'o — laŭ tiu arme'an'o far'iĝ'int'a konsil'ist'o de la industri'ist'o Panhard, fabrik'ant'o de batal-vetur'il'o'j, kaj profesor'o ĉe la Institut'o pri Politik'a'j Scienc'o'j (Institut détudes politiques -IEP) en Parizo - konserv'i “kern'o'n de industri'a suveren'ec'o”. Precip'e en moment'o, kiam la al'ir'o al kelk'a'j teknik'o'j est'as minac'at'a de lim'ig'o'j sam'tip'a'j kia'j ITAR (International trafic in Arms Regulations), tiu'j regul'o'j el'dir'it'a'j de la uson'a'j reg'ant'o'j, kiu'j pov'as mal'help'i vend'ist'o'n far'i kontrakt'o'n se la koncern'a produkt'o en'hav'as element'o'j'n fabrik'it'a'j'n en Uson'o. La vend'o, far'e de Airbus kaj Thales, de du spion'o-satelit'o'j al la Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j — kontrakt'o Falcon Eye-, finanĝita en 2013, est'is tiel blok'at'a pli ol unu jar'o'n far'e de Vaŝington'o. La general'o tim'as “trud'it'a'n adopt'o'n de la uson'a'j ag'manier'o'j” kaj de ili'a “detru'a vid'ad'o de milit'o”; li publik'e mal'laŭd'as la “pred'a'n influ'o'n” de Vaŝington'o en la sektor'o.

*  Kolokv'o de la 6-a de maj'o 2015 ĉi-supr'e menci'it'a.

La sindikat'o'j si'a'flank'e pled'as de'long'e por la divers'ig'o de tiu'j industri'o'j, sub'strek'ant'e la teknik'o'j'n kaj produkt'o'j'n kiu'j hav'as plur'a'j'n aplik'aĵ'o'j'n, por ke ili'a'j entrepren'o'j, privat'a'j aŭ du'on-publik'a'j, ne de'pend'u ekskluziv'e de arm'il'o'j kaj eksport'aĵ'o'j, kaj kapabl'u konvert'i si'n se la merkat'o (aŭ, iam, la politik'a'j reg'ant'o'j) tio'n decid'as. Kelk'a'j organiz'aĵ'o'j, kiel la franc'a sindikat'o CGT, aktiv'as favor'e al kre'ad'o de publik'a centr'o de la defend'o-industri'o'j, kiu ebl'ig'u rigard'o'rajt'o'n de la ŝtat'o kiel naci'a klient'o, sed ankaŭ kiel regul'ant'o de sektor'o koncern'ant'a la ekster'land'a'n politik'o'n kaj la fundament'a'j'n valor'o'j'n de la land'o.

Tia organiz'o ebl'e ig'us du'a'rang'a'j la humil'ig'a'j'n ĉas'o'j'n al miliard'o'j, kiu'j'n pen'e plen'um'as la plej alt'a'j aŭtoritat'ul'o'j de la ŝtat'o, ĉu por prov'i ŝtop'i grand'eg'a'j'n komerc'a'j'n deficit'o'j'n, ĉu por hast'e konstru'i geopolitik'a'j'n skem'o'j'n, pri kiu'j oni pli facil'e vid'as la danĝer'o'j'n ol la avantaĝ'o'j'n.

Komenc'e de ŝtat'vizit'o en Barato, en januar'o 2016, la prezid'ant'o François Hollande ne tim'is laŭd'i la Rafale-aviad'il'o de Dassault, “la plej bon'a ĉas'aviad'il'o en la mond'o”, sed dev'is re'kon'i iom pli post'e, ke la kontrakt'o esper'at'a de pli ol kvar jar'o'j ankoraŭ ne est'as sub'skrib'it'a. Si'a'flank'e, la ĉef'o de Dassault, s-ro Eric Trappier, ne forges'is dank'i la reg'ist'ar'o'n okaz'e de la unu'a vend'o de si'a'j aviad'il'o'j al Egipt'uj'o, en februar'o 2015, pro ĝi'a “politik'a sub'ten'o sen kiu ne pov'as okaz'i arm'il'o-eksport'ad'o”*.

*  VdLes Rafale du Maréchal”, Défense en lign'e, 13-a de februar'o 2015, http://blogmondediplo.net

Pas'int'a'n jar'o'n, neces'is dek'o da ministr'a'j vojaĝ'o'j por ricev'i Rafale-kontrakt'o'n en Kataro. La reg'ist'ar'o, kiu nun esplor'as kun'e kun Dassault por vend'i la ĉas'aviad'il'o'n al la Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j kaj al Indonezio, plen'e akcept'as tiu'n rol'o'n. Por la ministr'o pri defend'o Je'a'n-Yves Le Drian, far'iĝ'int'a efik'a “komerc'a agent'o” de arm'il'ar'o'j, “la demand'o pri konkurenc-kapabl'o inter'kruc'iĝ'as kun tiu de suveren'ec'o*. Ekzist'as “task'o-divid'o inter la ŝtat'o kaj la industri'o”, re'kon'as la ĝeneral'a direkci'o de arm'ad'o (DGA).

*  Le Figar'o, Parizo, 9-a de septembr'o 2014.

Oni pov'as mal'trankvil'iĝ'i, ke land'o'j kia'j Franc'uj'o vend'as milit'maŝin'o'j'n kia'j'n la Rafale-aviad'il'o en streĉ'a'j aŭ konflikt'a'j zon'o'j. Por est'i en situaci'o proviz'i arm'il'ar'o'n al la monarĥi'o'j de la Golf'o, Parizo ja dev'is mult'ig'i ced'o'j'n: sub'skrib'o de defend'o-inter'konsent'o'j kaj de strategi'a'j partner'ec'o'j; mal'ferm'o, laŭ la decid'o de s-ro Nicolas Sarkozy, en 2008, de inter-arme'a baz'o en Abu-Dabio; part'o'pren'o de la prezid'ant'o Hollande kiel “honor'a invit'it'o” - la sol'a okcident'an'o - de ekster'ordinar'a pint'o'kun'ven'o de la Kun'labor-konsili'o de la Golf'o (CCG) en Rijado, en maj'o 2015. Tiom da rimark'ebl'a'j gest'o'j, kiu'j fakt'e met'as Franc'uj'o'n en la unu'a'n lini'o'n kaz'e de etend'iĝ'o de konflikt'o en tiu region'o, je kelk'a'j kilo'metr'o'j de Irano, Irako, Jemeno, kaj kiu'j est'is objekt'o de neni'u konsult'ad'o nek publik'a debat'o.

En Franc'uj'o, la reĝim'o de la eksport'aĵ'o'j rest'as “ne'tra'vid'ebl'a”, opini'as la Observ'ej'o de la arm'il'ar'o'j*; kiu kvalifik'as la jar'raport'o'n al la Parlament'o pri la eksport'aĵ'o'j, tiom laŭd'it'a'n de la reg'ist'ar'o, “reklam'a broŝur'o” util'a precip'e por “antaŭ'e'n'ig'i la franc'a'n bon'kvalit'o'n”. La Observ'ej'o aktiv'as por ke la Parlament'o part'o'pren'u en la ekzamen'o de tiu'j kontrakt'o'j, des pli ke la reg'ist'ar'o drast'e simpl'ig'is kaj fleks'ebl'ig'is la kontrol'manier'o'j'n de la eksport'aĵ'o'j, don'ant'e al kelk'a'j industri'ist'o'j ĝeneral'a'n licenc'o'n, sen aprior'a kontrol'o.

*  Observatoire des armements (Observ'ej'o de la arm'il'o'j), Lion'o, www.obsarm.org

ALILOKE en Eŭrop'o, la arm'il-vend'o'j al land'o tiom suspekt'a kiom Sauda Arab'uj'o est'ig'as vigl'a'j'n debat'o'j'n, precip'e de post ties engaĝ'iĝ'o en la intern'a'n milit'o'n de Jemeno* kaj la ekzekut'o, la 2-an de januar'o, de kvar'dek'o da opon'ant'o'j, inter kiu'j la ŝijaism'a eminent'ul'o Nimr Al-Nimr, kiu kaŭz'is romp'o'n de la diplomati'a'j rilat'o'j inter Rijado kaj Tehrano. La 25-an de februar'o, la eŭrop'a Parlament'o adopt'is rezoluci'o'n al'vok'ant'a'n la alt'a'n reprezent'ant'o'n de la Uni'o por la ekster'land'a'j rilat'o'j kaj la sekur'ec-politik'o “labor'i por trud'i eŭrop'a'n embarg'o'n pri arm'il'o'j kontraŭ Sauda Arab'uj'o, konsider'ant'e la grav'a'j'n akuz'o'j'n kontraŭ ĝi rilat'e al la mal'respekt'o de hom'rajt'o'j en Jemeno. En Belg'uj'o, Flandr'uj'o postul'as embarg'o'n pri la arm'il'vend'o'j al tiu land'o. Mal'e, en Valoni'o, kie arm'il-industri'o ating'is si'a'n plej alt'a'n nivel'o'n de dek jar'o'j, apart'e dank'e al la saudaj kontrakt'o'j, la sindikat'a central'o Fédération générale du travail de Belgique (FGTB)-metal (Ĝeneral'a Federaci'o de la Labor'o de Belg'uj'o — metal'o) asert'as, ke tio nur mal'ferm'us pord'o'j'n al la konkur'ant'o'j. Sam'tip'a diskut'ad'o okaz'as en Brit'uj'o aŭ en Kanado, kie la ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, s-ro Stéphane Di'o'n, defend'is en januar'o kontrakt'o'n sub'skrib'it'a'n de li'a'j antaŭ'ul'o'j kun Sauda Arab'uj'o pri konstru'o de cent'o'j da vetur'il'o'j. Li argument'is, ke tiu'j vetur'il'o'j est'as “destin'it'a'j por protekt'i la land'o'n kaj ne paf'i al la loĝ'ant'ar'o”, kio est'as diskut'ind'a, ĉar tiu'j Jeep est'os blend'it'a'j kaj ekip'it'a'j per kontraŭ'tank'a'j misil'o'j aŭ mal'pez'a'j kanon'o'j*. Sved'uj'o si'a'flank'e ĉes'ig'is ĉiu'n arme'a'n kun'labor'ad'o'n kun Rijado en mart'o 2015.

*  Vd Laurent Bonnefoy, “Unu'jar'a milit'o por neni'o en Jemeno”, Le Monde diplomatique en esperant'o, mart'o 2016.
*  Le Devoir, Montreal'o, 22-a de januar'o 2016.

Si'a'flank'e, German'uj'o anonc'is en januar'o la “sub'met'o'n al kritik'a ekzamen'o” de ĉiu'j kontrakt'o'j kun Sauda Arab'uj'o, anonc'ant'e pli da sever'ec'o pri la arm'il'o'j ĝis nun konsider'at'a'j kiel esenc'e “defend'a'j”. Sub la influ'o de la social-demokrat'o'j, kiu'j part'o'pren'as de 2013 en la koalici'o gvid'at'a de s-in'o Angel'a Merkel, la naci'a defend'o-industri'o est'as jam sub kontrol'o, eĉ se ĝi okup'as la kvin'a'n tut'mond'a'n lok'o'n por la ekster'land'a'j vend'o'j. La ministr'o pri ekonomi'o Sigmar Gabriel, prezid'ant'o de la social-demokrat'a parti'o (SPD), publik'e deklar'is ke li “hont'as, ke German'uj'o trov'iĝ'as inter la plej grand'a'j arm'il-eksport'ant'o'j en la mond'o”. Li dezir'as rezerv'i la eksport'aĵ'o'j'n, krom escept'o, al la membr'o-ŝtat'o'j de la eŭrop'a Uni'o kaj de la Nord-Atlantik'a Traktat'o-Organiz'o (NATO). Franc'a'j kontrakt'o'j destin'it'a'j al Sauda Arab'uj'o kaj Kataro pri material'o'j en'hav'ant'a'j german'de'ven'a'j'n element'o'j'n est'is tial blok'it'a'j en 2014*.

*  Vd “Embaras'o ĉirkaŭ la vend'o'j de arm'il'o'j” en la dosier'o “German'uj'o, potenc'ul'o sen dezir'o”, Le Monde diplomatique en esperant'o, maj'o 2015.

Iu'j kontrakt'o'j profit'as al reĝim'o'j, kiu'j ne respekt'as la hom'rajt'o'j'n, atak'as la civil'a'j'n loĝ'ant'ar'o'j'n aŭ re'vend'as la arm'il'o'j'n al land'o'j kun eĉ pli mal'bon'a fam'o. Ili do kontribu'as vigl'ig'i la konflikt'o'j'n pli ol esting'i ili'n. Ili krom'e oft'e kaŭz'as praktik'o'j'n je la lim'o de kontraŭ'leĝ'ec'o, kiu'j'n facil'ig'as mank'o de tra'vid'ebl'o ĉirkaŭ la sub'skrib'o de la kontrakt'o'j, la kompleks'ec'o'n de la financ'a'j ret'o'j lig'it'a'j al la “blank'ig'o” de la impost-paradiz'o'j kaj la mult'obl'ig'o de la per'ant'o'j. Tiel, la makler'aĵ'o'j, retromakleraĵoj kaj ali'a'j “escept'a'j kost'o'j” foj'e ating'is ĝis kvar'on'o de la kontrakt'o-sum'o, kaj aper'as nur en kaz'o de tribunal'a procedur'o, kiel, en Franc'uj'o, en la afer'o'j de la arm'il-vend'o'j al Angolo, de la destrojer'o'j de Tajvano aŭ de la sub'mar'ŝip'o'j de Karachi, en kiu'j juĝ'ist'o'j kaj advokat'o'j prov'as preciz'ig'i la respond'ec'o'j'n malgraŭ la mal'help'o'j de la “defend'o-sekret'o”. Laŭ iu'j taks'o'j, la arm'il-vend'o'j, kvankam est'ant'a'j mal'pli ol 1% de la komerc'o en la mond'o, est'as 40% de la korupt'o*.

*  Vd. Claude Serfati, L’Industri'e française de défense, La Documentation française, kol.“Les Etudes”, Parizo, 2014.

JES Ja, en ĉi tiu'j du'dek last'a'j jar'o'j, signif'a'j progres'o'j okaz'is kaj est'is akompan'at'a'j de pli'efik'ig'o de la naci'a'j leĝ'o'j: kre'ad'o de Registr'o de klasik'a'j arm'il'o'j de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) (1992); adopt'o de bon'kondut'o-kod'o de la Eŭrop'a Uni'o (1998), far'iĝ'int'a jur'e dev'ig'a “komun'a pozici'o” dek jar'o'j'n post'e; aprob'o de la traktat'o pri arm'il'o-komerc'o (Tak), ek'funkci'ant'a de decembr'o 2014. Sed mult'a'j land'o'j ne sankci'is la ne'respekt'o'n de la du'dek'o da embarg'o'j pri arm'il'o'j trud'it'a'j de la UN kaj la EU*. En Franc'uj'o, tia leĝ'o, adopt'it'a en 2007 de la Senat'o, est'is sub'met'it'a al aprob'o de la Naci'a Asemble'o nur en ... januar'o 2016, kio atest'as pri la mal'bon'vol'o de land'o, kiu tamen est'as konstant'a membr'o de la Securec-Konsili'o de la UN.

*  Apart'e koncern'at'as Nord-Kore'uj'o, Somalujo, Sudano, Libio, Gvineo, Ebur-Bord'o, Eritreo, Irako, Irano, Libano, Demokrati'a Respublik'o Kongo, kaj ankaŭ la organiz'aĵ'o Al-Kaid'o.

Philippe LEYMARIE


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Fosili'a'j akv'ar'o'j for'ofer'it'a'j por agr'o'kultur'a produkt'iv'ism'o.

Alĝeria Saharo: Eldorad'o de tomat'o'j

En la sud-orient'a'j Alĝeriaj alt'a'j eben'aĵ'o'j rapid'eg'e dis'volv'iĝ'as kultiv'ad'o de tomat'o'j sub plant'o'dom'o'j. Tiu produkt'ad'o sekv'as tujprofitan logik'o'n kaj ebl'ig'as proviz'i la bazar'o'j'n de la land'o, kiu dum'long'e sufer'is mank'o'j'n. Sed ĝi en'danĝer'ig'as palmarejojn kaj fosili'a'j akv'ar'o'j kaj est'ig'as ankaŭ grav'a'j'n publik'san'a'j'n problem'o'j'n pro la amas'a uz'o de kemi'aĵ'o'j.

La turist'o'j, kiu'j mal'kovr'as la Alĝeriajn alt'a'j'n eben'aĵ'o'j'n por ating'i la Ver'a'n Sud'o'n hav'as mir'ind'a'n memor'aĵ'o'n pri ili. La Naci'a Ŝose'o 83, inter Tebessa kaj Biskra, tra'ir'as rok'a'j'n pejzaĝ'o'j'n apart'e bel'a'j'n. Inter la dekliv'o'j de la Aŭresa Mont'ar'o ĉe nord'o kaj la Mont'o'j Nemenĉaj ĉe sud'o, ĉio est'as nur rok'o'j, sabl'o kaj polv'o. Ni est'as 450 km for sud-orient'e de Alĝero, ĉe la en'ir'ej'o de la Sahara vast'ec'o. Dezert'o jam montr'iĝ'as, la somer'a varm'o est'as ne'el'ten'ebl'a kaj la kolor'o'j lim'iĝ'as al flav'o kaj griz'o, foj'e nuanc'it'a'j de roz'kolor'o. Neni'u verd'o, kompren'ebl'e, ĉar neni'o kresk'as sur tiel senorganikaĵa grund'o kaj sub tiel sen'pluv'a ĉiel'o. Tamen. Hazard'e laŭ oblikv'a voj'o, aŭ ĉe kelk'a'j metr'o'j de la naci'a ŝose'o, jen mir'ind'a spekt'aĵ'o por la vizit'ant'o: ĝis ne'vid'ebl'o ie kaj tie aper'as, met'it'a'j sur la sabl'o, mil'o'j da tunel'a'j plant'o'dom'o'j, long'a'j du'on'barel'form'a'j plast'a'j koridor'o'j. En'e, en varm'et'a mal'sek'a atmosfer'o, jen vic'ar'o'j de tomat'o'j perfekt'e rond'a'j, ĉiu'j de la sam'a norm'a speci'o: Tofana, dik'a kaj fortik'a.

Ek'de kelk'a'j jar'o'j, de decembr'o ĝis mart'o, preskaŭ ĉiu'j tomat'o'j konsum'it'a'j en Alĝerio de'ven'as el la region'o de Mont'o Zibano, ĉirkaŭ Biskra. Precip'e el du zon'o'j: tiu de El Ghrouss okcident'e, kaj tiu de MZâa orient'e. En 2014 la produkt'aĵ'o'j de Mont'o Ziban ating'is 300 000 tun'o'j'n, tio est'as preskaŭ unu tri'on'o de la jar'a produkt'ad'o de la tut'a Alĝerio*. Tiu'j vintr'a'j tomat'o'j, sen'gust'a'j kaj rapid'eg'e difekt'iĝ'ant'a'j, ne pov'as est'i kultiv'at'a'j en la tradici'a'j nord'a'j zon'o'j (Tipaza, Mostaganem, Skikda, Annaba), kie la sezon'o est'as tro mal'varm'a. Sen'konkurenc'a'j ili tial est'as des pli profit'don'a'j, kaj ili'a kilo'gram'a prez'o pov'as ating'i po 100 dinar'o'j (0,85 eŭr'o'j) sur la bazar'a'j tabl'o'j de AlĝeroOrano, tre alt'a sum'o por la konsum'ant'o'j, kiu'j tamen pli kaj pli postul'as ili'n. En somer'o, kiam al'ven'as la sezon'a'j tomat'o'j enkampe kultiv'at'a'j en la nord'a'j eben'aĵ'o'j, la prez'o du'on'iĝ'as, aŭ eĉ tri'on'iĝ'as, tia prez'o est'as konsider'at'a kiel normal'a.

*  En 2014 Alĝerio produkt'is unu milion'o'n da tun'o'j da freŝ'a'j tomat'o'j, Franci'o 600 000 tun'o'j'n, Maroko 1,3 milion'o'n, Hispanio 3,6 milion'o'j'n (font'o: Organiz'aĵ'o pri Nutr'ad'o kaj Agrikultur'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j)
Akar'icid'o'j, fung'icid'o'j, herb'icid'o'j...

Tomatoj en dezert'o, kiel ebl'as? La respond'o est'as du'vort'a: sterk'aĵ'o kaj bor'ad'o. La mal'riĉ'ec'o de la grund'o est'as kompens'it'a per amas'a uz'o de kemi'a'j sterk'aĵ'o'j - ĉef'e nitrogen'o, fosf'at'o kaj kali'o. Kvankam oni ne parol'as pri ekstergrunda kultiv'ad'o, kiel en Eŭrop'o* , tio simil'as: la radik'o'j apenaŭ en'profund'iĝ'as en la sabl'o, de kiu ili pren'as nur mal'mult'a'j'n nutr'aĵ'o'j'n. Kaj pri akv'o, est'as erar'e kred'i ke ĝi ne ekzist'as en dezert'o, sufiĉ'as bor'i.

*  Leg'u: “Et pour quelques tomates de plus”, Le Monde diplomatique, mart'o 2010.

Kvankam ĝi est'as surfac'e sek'a, Saharo sub'ter'e ŝirm'as grand'eg'a'j'n akv'o'rezerv'o'j'n. Laŭ taks'ad'o'j, la Nord-Sahara akv'ar'a sistem'o, kiu kovr'as de Maroko ĝis Libio tra Alĝerio kaj Tunizio en'hav'as ĉirkaŭ 60 000 miliard'o'j'n da kub'metr'o'j da akv'o. Tiu'j akv'ar'o'j est'is plej'part'e en'kapt'it'a'j antaŭ plur'a'j mil'o'j da jar'o'j kaj struktur'it'a'j laŭ hermetik'e dis'ig'it'a'j tavol'o'j. La plej for'a'j pov'as trov'iĝ'i je du mil metr'o'j sub'ter'e, sed la plej proksim'a'j est'as facil'e ating'ebl'a'j, inter dek kaj tri cent metr'o'j. Per 20 000 eŭr'o'j iu ajn pov'as far'i si'a'n propr'a'n bor'aĵ'o'n, kaj fertiligi si'a'n dezert'pec'o'n*. “Nun'temp'e la Sud'o est'as or'min'ej'o!”, asert'as S-ro Muhamad Sam'i Agl'i, kvar'dek'jar'a, fil'o de unu el la grand'a'j famili'o'j de la region'o kaj lok'a reprezantanto de la Forum'o de Kompani'estr'o'j (FCE), la ĉef'a Alĝeria organiz'aĵ'o de mastr'o'j. Oni ver'e pov'as gajn'i mult'a'n mon'o'n. La ŝtat'o propon'as help'o'j'n, kaj pli'e ne postul'as impost'o'j'n. Por moninvestantoj, jen ver'a rev'o! Ceter'e ven'as ili el la tut'a land'o.

*  En la region'o de Biskra la prez'o de bor'it'a metr'o vari'as po inter 85 kaj 170 eŭr'o'j, inkluziv'e tub'o'j'n kaj motor'o'n. Laŭ zon'o'j neces'as bor'i inter 150 kaj 300 metr'o'j'n. Iu'j bor'aĵ'o'j pov'as do kost'i ĝis 50 000 eŭr'o'j'n.

La rapid'a dis'vast'iĝ'o de plastakulturo (t.e. agr'o'kultur'o sub plast'a'j plant'o'dom'o'j) en Biskra ŝuld'as tiom al privat'a'j iniciat'o'j kiom al ŝtat'a'j inter'ven'o'j. “Eĉ kiam ŝajn'as ke la ŝtat'o for'est'as, fakt'e ĝi est'as la plej grav'a ag'ant'o en la dis'volv'iĝ'o de Sahara agr'o'kultur'o, raport'as Tarik Hartani, direktor'o pri esplor'o en la universitat'o de Tipaza, ĉef'o de fak'a'j esplor'ist'o'j pri Alĝeria agrikultur'o. Jen ĝi, kiu kre'as la neces'a'j'n kondiĉ'o'j'n, konstru'ant'e ŝose'o'j'n, elektrizante vast'a'j'n teritori'o'j'n, est'ig'ant'e bor'eg'aĵ'o'j'n, fos'ant'e irigaci'a'j'n kanal'o'j'n”. La ŝtat'o ankaŭ inter'ven'as subvenci'ant'e la instal'ad'o'n de nov'a'j ter'kultur'ist'o'j kaj atribu'ant'e kelk'a'j'n ankoraŭ hav'ebl'a'j'n ter'pec'o'j'n. Tiu atribu'o de mon'o kaj ter'pec'o'j est'as princip'e regul'it'a per al'met'o de dosier'o, atribu'komision'o ktp. Sed fakt'e, ĉiu'j sci'as ke bon'a maârifa (“kon'at'ul'o” aŭ “protekt'ant'o”) ja pli valor'as ol bon'a dosier'o, kiom ajn serioz'a ĝi est'us.

De du'dek jar'o'j, kaj ankoraŭ pli de kvin jar'o'j, la region'o de Biskra, tradici'e fam'a pro si'a'j daktil'o'j, tiel iĝ'is lok'o por ia or'serĉ'ad'o. Tie pelmel'e trov'iĝ'as lok'a'j kamp'ar'an'o'j, grav'a'j naci'a'j moninvestantoj, kamp'labor'ist'o'j ven'int'a'j de la Nord'o, al kiu'j al'don'iĝ'as kelk'a'j kaŝlaboristoj el Maroko kaj Mali'o. De post 2009 aper'is “Kanariaj” plant'o'dom'o'j, laŭ la gigant'a model'o dis'vast'ig'it'a en insul'o'j Kanariaj, kiu kovr'as ĝis 1,5 hektar'o'j'n per unu'nur'a plast'a tol'o, tio est'as egal'a al 37 tunel'a'j plant'o'dom'o'j. Ili'a prez'o, ĉirkaŭ 60 000 eŭr'o'j, lim'ig'as ili'n al grand'a'j moninvestantoj, sed ili don'as tre alt'a'n rendiment'o'n. “La pas'int'a'n sezon'o'n, kun tomatokurzo 50-dinar'a - po'grand'a prez'o - mi gajn'is 600 milion'o'j'n” (da dinar'a'j cend'o'j, tio est'as proksim'um'e 50 000 eŭr'o'j) netprofite, asert'as S-ro Nordine M.renkont'it'a en la ĉirkaŭ'aĵ'o'j de MZirâa, 80 kilo'metr'o'j'n orient'e de Biskra. “En unu sezon'o mi preskaŭ re'pag'is mi'a'n invest'aĵ'o'n. Nun, est'as nur supergajno!”

En mez'o de mart'o, kiam fin'iĝ'is la sezon'o de vintr'a'j tomat'o'j, oni daŭr'ig'as la labor'o'n sem'ant'e melon'o'j'n aŭ akv'o'melon'o'j'n. Ankaŭ tiu'j frukt'o'j al'ven'as al la bazar'o'j antaŭ tiu'j produkt'it'a'j en la tradici'a'j kamp'o'j de la Nord'o. Post kelk'a'j jar'o'j, kiam la posed'ant'o de plant'o'dom'o'j amas'ig'is monŝparaĵon, li plant'as jun'a'j'n palm'o'j'n kaj tiel invest'as si'a'n ŝpar'aĵ'o'n en daktil'o'j. Tiu kultiv'ad'o est'as mult'e pli sekur'a ol tiu de tomat'o'j aŭ melon'o'j: mal'pli da zorg'o'j, stabil'a rendiment'o, ĉiam alt'a vend'o'prez'o (nun ĉirkaŭ po 5 eŭr'o'j por kilo'gram'o) kaj precip'e al'ir'o al eksport'ad'o. La fam'a deglet nour (“lum'a daktil'o”), kies ĉef'urb'o est'as Tolga, kvar'dek kilo'metr'o'j'n for de Biskra, tuj apud El-Ghrouss, est'as la sol'a nutr'a produkt'o eksport'at'a de Alĝerio. En du'dek'o da jar'o'j la nombr'o de daktil'palm'o'j pli ol du'obl'iĝ'is: ĝi nun est'as 18 milion'o'j, ties kvar'on'o en Mont'o Ziban, kie riĉ'aĵ'eg'o'j konstru'iĝ'as.

La vilaĝ'o MZâa est'as la plej vid'ebl'a simbol'o de tiu mir'ind'a pli'riĉ'iĝ'o. Tiu et'et'a vilaĝ'et'o konsist'ant'a el kelk'a'j mal'alt'a'j dom'o'j antaŭ dek jar'o'j, pren'as nun aspekt'o'n de bon'hav'a dik'a urb'et'o, kie ĉiu posed'ant'o vol'as el'montr'i si'a'n nov'a'n riĉ'ec'o'n konstru'ig'ant'e grand'eg'a'n dom'o'n kun tri aŭ kvar etaĝ'o'j kaj tiom da ĉambr'o'j, ke ĝi simil'as hotel'et'o'n. En decembr'o 2015, kiam grand'eg'a po'grand'a bazar'o tut'nov'a est'is mal'ferm'iĝ'ont'a ĉe la fin'o de la ĉef'a strat'o, kiu pli'long'iĝ'as ĉiu'monat'e, ĉiu'j'n nokt'o'j'n ek'de la tri'a maten'e, kamion'o'j registr'it'a'j en ĉiu'j part'o'j de la land'o jam vic'iĝ'is por kargiĝado. Du tag'o'j'n post'e, tiu'j tomat'o'j trov'ebl'as sur ĉiu'j bazar'vend'ej'o'j, por kontent'iĝ'o de la konsum'ant'o'j, kiu'j oft'e memor'as la mank'o'j'n de la jar'o'j 1960 ĝis 1990, kaj neniel vol'as re'viv'i ili'n.

Sed kia'j tomat'o'j? Tomat'o'j, kiu'j'n plur'a'j el ni'a'j kun'parol'ant'o'j de Biskra vol'us manĝ'i “neniapreze kaj neniel!”. Ĉar la rendiment'o de plastakulturo ne pov'as est'i tiom alt'a sen amas'a uz'o de kemi'aĵ'o'j, kiu'j ig'as tiu'j'n tomat'o'j'n danĝer'a'j por la konsum'ant'o'j: akar'icid'o'j, fung'icid'o'j, herb'icid'o'j, baktericid'o'j, insekt'icid'o'j, ktp. “Amas'a uz'o de al'don'it'aĵ'o'j (kemi'a'j) ekzist'as ankaŭ en Eŭrop'o, sub'strek'as Arezki Mekliche, instru'ist'o en la Naci'a super'a lern'ej'o por agr'o'kultur'o (ENSA) de Alĝero. Ĝi sekv'as strikt'a'j'n regul'o'j'n, kaj est'as tre kontrol'at'a. Sed en Alĝerio, tiu kontrol'o est'as mal'pli serioz'a. Ni aĉet'as sam'spec'a'j'n produkt'o'j'n far'it'a'j'n en Ĉini'o aŭ en Turki'o, tre mal'pli kost'a'j'n ol Eŭrop'a'j produkt'o'j, sed ankaŭ mal'pli kontrol'at'a'j'n. Precip'e, la minimum'a'j temp'o'j inter uz'o de la produkt'o kaj rikolt'o ne est'as respekt'at'a'j, kaj tio est'as tre danĝer'a por la konsum'ont'o'j. Ceter'e tiu'j tomat'o'j ne pov'us est'i vend'at'a'j en Eŭrop'o, ĉar ili ne respekt'as la sanitar'a'j'n norm'o'j'n.

Al tiu demand'o pri amas'a uz'o de danĝer'a'j produkt'o'j al'don'iĝ'as tiu pri akv'o. Dum mult'a'j jar'cent'o'j Sahara agrikultur'o funkci'is ĉirkaŭ put'o'j kaj iu'j re'aper'o'j de sub'ter'a'j akv'o'tavol'o'j. La hom'o'j sci'is kre'i aŭ plu'ig'i mir'ind'a'j'n oaz'o'j'n perd'it'a'j'n en la dezert'a vast'ec'o, jen eko'sistem'o'j'n, kiu'j cert'ig'as ekvilibr'o'n inter hom'a'j bezon'o'j kaj natur'a'j rimed'o'j (akv'o, sed ankaŭ grund'o kaj palm'a ombr'o) per lert'a'j teknik'o'j pri etaĝ'a'j kultiv'ad'o'j, re'cikl'ig'o de akv'o kaj natur'a'j sterk'aĵ'o'j. Kaj la fellaho (kamp'ar'an'o), konsci'a pri la grand'a valor'o de tiu util'a likv'o, zorg'is ŝpar'ad'i ĝi'n. En Biskra kaj ali'a'j sudalĝeriaj lok'o'j (Vid'u Flor'ig'i la dezert'o'n), dek'mil'o'j da bor'aĵ'o'j tut'e mal'ord'ig'is la tradici'a'j'n oaz'a'j'n ag'manier'o'j'n. Unu'e ili iom post iom el'ĉerp'is la pra'a'j'n akv'o'font'o'j'n. “Antaŭ'e oni bor'is ĝis 50 metr'o'j'n kaj oni hav'is tre sufiĉ'a'n flu'o'n, rakont'as S-ro Smaïn Benchouia, bor'ist'o de tri'dek jar'o'j en la tut'a zon'o de Mont'o Ziban. Nun, neces'as bor'i 250, eĉ 300 metr'o'j'n por hav'i la sam'a'n flu'o'n.”

Loĝ'ant'a'j en mizer'a'j dom'et'aĉ'o'j

La kvant'o da akv'o profund'e pump'it'a est'is dek'obl'ig'it'a en tri'dek jar'o'j. Nu tem'as pri fosili'a akv'o, do preskaŭ ne're'nov'ig'ebl'a. “Kvazaŭ oni plen'ig'is la benzin'uj'o'n antaŭ ses mil jar'o'j, kaj oni nun vetur'as per ĝi”, klar'ig'as Christian Leduc akv'o'geolog'o de la Esplor'institut'o por Dis'volv'iĝ'o (IRD) en Montpelier'o. “Nun ĉiu'n jar'o'n oni pump'as proksim'um'e po 3 miliard'o'j da kub'metr'o'j. Kun rezerv'o de 60 000 miliard'o'j, oni ne tuj pane'os. Sed est'as danĝer'o por la est'ont'ec'o”. “Precip'e, la kvalit'o de la akv'o de la super'a'j tavol'o'j tre mal'bon'iĝ'is”, al'don'as Nor'a Boucham, fak'ul'o pri akv'a'j rimed'o'j de la Centr'o por scienc'a kaj teknik'a esplor'o'j pri dezert'a'j region'o'j (CRSTRA) en Biskra. “La procent'o'j de klorid'o'j kaj sulf'at'o'j komenc'iĝ'as super'i la trinkebleca norm'o”. Ĉi last'a'j'n jar'o'j'n tiu'j akv'o'tavol'o'j ricev'is part'o'n de la kemi'aĵ'o'j abund'e uz'it'a'j en la plant'o'dom'o'j. Nu ili ankaŭ flu'as el la akv'o'kran'o'j. Pli'e, en iu'j lok'o'j oni observ'as miks'iĝ'o'n inter sub'ter'a'j akv'o'tavol'o'j kaj uz'it'a'j dom'akv'o'j, kun nitr'at'o'j kaj amoni'o'j. Kaj tio ne est'as ĉio. Ĉe iu'j lok'o'j, kiam la sub'ter'a akv'o'tavol'o ne est'as profund'a (dek metr'o'j) kaj ĝi subit'e ricev'as, pro bor'aĵ'o 300 metr'a, mil'o'j'n da kub'metr'o'j de akv'o, kiu'j'n ĝi ne pov'as en'sorb'i, oni vid'as re'el'ir'o'n de tiu akv'o'tavol'o, eĉ surfac'e stagn'a'j'n akv'o'j'n. Tial mil'o'j da palm'o'j est'as nun mort'ant'a'j pro putr'iĝ'o de si'a'j radik'o'j. Kaj jen ali'a ruin'ig'a fenomen'o: tiu sub'ter'a akv'o en'hav'as mult'a'j'n mineral'a'j'n sal'o'j'n - precip'e gips'o'n. Dis'verŝ'it'a sur la varm'eg'a'j grund'o'j de la dezert'o, la akv'o rapid'e vapor'iĝ'as, sed la sal'o'j rest'as, kaj form'as sur la ter'a surfac'o krust'o'j'n dik'a'j'n kaj dens'a'j'n, kiu'j definitiv'e ig'as la teren'o'j'n ne'uz'ebl'a'j por ia ajn kultiv'ad'o.

Ĉu pro kemi'a polu'ad'o ĉu pro krust'iĝ'o, la ter'kultur'ist'o'j de Biskra ja sci'as ke ter'pec'o neniam long'e viv'as. Ĉiu tri'a jar'o, somer'e, ĉiu plant'o'dom'o est'as tut'e mal'munt'it'a kaj movigita je keldekoj da metr'o'j pli for'e'n. Neniel grav'as: la dezert'o est'as tiom vast'a...

Kaj ankaŭ est'as la hom'o'j. Iu'j posed'ant'o'j en'kas'ig'as grav'a'j'n profit'o'j'n. Lok'a'j famili'o'j aŭ invest'int'o'j pov'as posed'i plur'a'j'n cent'o'j'n da plant'o'dom'o'j. Jen ekzempl'o: 400 plant'o'dom'o'j ĉiu'j lu'at'a'j po “6 milion'o'j” (500 eŭr'o'j) en'spez'ig'as 200 000 eŭr'o'j'n jar'e. Al tio ĝeneral'e al'don'iĝ'as profit'o'j de rilat'a'j afer'o'j: import'ad'o de aldonotaĵoj, konstru'ad'o de plantdomoj, bor'ad'o'j... kaj komerc'o de deglet nour: 1000 daktil'palm'o'j en'spez'ig'as 90 000 eŭr'o'j'n jar'e.

Tiu sistem'o baz'iĝ'as sur la labor'o de mil'o'j da kamp'labor'ist'o'j, oft'e jun'a'j, kun divers'a'j statut'o'j. Iu'j est'as po'tag'e salajr'at'a'j, po 250 dinar'o'j hor'e (2,10 eŭr'o'j). La tag'a salajr'o pov'as ating'i 17 eŭr'o'j'n por ok hor'o'j, sed komplet'a monat'o neniam est'as cert'a. Ali'a'j labor'as kiel partfarmuloj de posed'ant'o'j, kontraŭ kvar'on'o aŭ kvin'on'o de la net'a profit'o ĉe la sezonfino, laŭ zon'o'j. Fin'e ali'a'j lu'pren'as porsezone ter'pec'o'j'n kaj prov'as sol'e el'tir'i maksimum'a'n profit'o'n.

Ĉe la fin'o de long'a ter'voj'o sen'fin'e zigzag'ant'a tra tunel'a'j plant'o'dom'o'j, S-ro Hocine F., 36-jar'a, divid'as mizer'a'n dom'et'aĉ'o'n kun si'a nev'o Mustafa, 20-jar'a: kvar brik'a'j mur'o'j kovr'it'a'j de ond'o'lad'o, du el'uz'it'a'j matras'o'j, ter'a grund'o, unu ampol'o, gas'hejt'il'o, du nigr'ig'it'a'j kaserol'o'j. Vintr'e, la nokt'o'j est'as glaci'ig'a'j. Somer'e la temperatur'o alt'iĝ'as ĝis 50° C. De'ven'int'a'j el Aïn Defla, agrikultur'a urb'o inter Alĝero kaj Orano, la du vir'o'j al'ven'is en tiu'n region'o'n antaŭ kvin jar'o'j. Unu'e po'tag'e salajr'at'a'j, post'e partfarmuloj, ili ĵus ek'is si'a'n propr'a'n afer'o'n lu'ant'e dek plant'o'dom'o'j'n en El Ghrouss: “La lu'prez'o de plant'o'dom'o est'as po 7 milion'o'j (600 eŭr'o'j) jar'e”. Por la sezonfino, “se tomat'o'j daŭr'e vend'iĝ'as 50 dinar'o'j'n”, ili esper'as jar'a'n net'a'n profit'o'n de 6000 eŭr'o'j, po 3000 por ambaŭ. Sed atent'u: neni'u ekstr'aĵ'o ebl'as. La loĝ'ej'o dev'as est'i sen'pag'a (dom'et'aĉ'o), nutr'aĵ'o'j tre mal'riĉ'a'j (ĉiu'tag'a'j ter'pom'o'j, preskaŭ neniam viand'o), kaj precip'e, neniam mal'san'iĝ'i. Ĉar neni'u el tiu'j labor'ist'o'j hav'as soci'a'n asekur'o'n, kaj la plej et'a san'problem'o en'danĝer'ig'as ili'a'n mal'fort'a'n ekonomi'o'n. Ĉu ili plend'as? “Tut'e ne! En Aïn Defla, tomat'o'j vend'iĝ'as 10 dinar'o'j'n. Do, nu, vi kompren'as...

Mil'o'j da ne'leĝ'a'j bor'aĵ'o'j

La posed'ant'o, S-ro Abderazak M., est'as diplom'it'a de la universitat'o de Biskra. Sen'labor'ul'o en la 1990-aj jar'o'j, li profit'is, sam'e kiel ĉiu'j si'a'j koleg'o'j, ŝtat'a'n dis'don'o'n de mon'o kaj ter'pec'o'j. “Antaŭ'e ja est'is mi, kiu est'is sub la plant'o'dom'o'j. Sed hodiaŭ, mi est'as 45-jar'a, kaj mi'a'j brak'o'j el'uz'iĝ'is”, li klar'ig'as kun mal'gaj'a rid'et'o, trink'ant'e te'o'n kun la lu'ant'o'j. Ĉu Hocine kaj Mustafa pli bon'e pri'zorg'as si'a'n san'o'n, precip'e rilat'e al kemi'aĵ'o'j? “Vi sci'as, ni'a viv'o est'as en la man'o'j de Di'o...

120 km pli for'e, orient'e de Biskra, S-ro Habib C., 25-jar'a Marok'an'o, ŝajn'as hav'i pli bon'a'n situaci'o'n. Bon'e taks'it'a, kiel ĉiu'j li'a'j sam'land'an'o'j, pro ili'a lert'ec'o pri tomatkulturo, li labor'as en bel'eg'a Kanaria plant'o'dom'o kaj ricev'as monat'e salajr'o'n de 500 eŭr'o'j, pag'at'a'n per eŭr'o'j. Tamen li mem eĉ ne hav'as elekt'o'n por si'a loĝ'ej'o. La konsent'o kun la posed'ant'o mal'permes'as al li ir'i al vilaĝ'o: li dev'as rest'i ĉiu'j'n tag'o'j'n en si'a dom'et'aĉ'o. Ĉar neni'u Marok'an'o hav'as labor'permes'o'n. “Antaŭ ses monat'o'j, polic'o arest'is du el ili, kiu'j ir'is al vilaĝ'o, rakont'as S-ro Nordine B., 27-jar'a, kiu reg'as la plant'o'dom'o'n de si'a patr'o. Mi ricev'is du'milion'a'n (170 eŭr'o'j) mon'pun'o'n”.

Kiam ni renkont'as li'n, Habib est'as dis'ŝpruc'ig'ant'a akar'icid'o'n sen neni'u protekt'o por si'a'j enspirvojoj: “Mi sci'as, ke tio est'as mal'bon'a por mi'a san'o. Sed, nu, tiel est'as.” Nur li'a'j pied'o'j est'as en'volv'it'a'j per mal'nov'a'j ŝir'it'a'j plast'a'j sak'o'j, supoz'at'a'j ebl'ig'i al mal'nov'a'j sport'ŝu'o'j daŭr'i pli'a'n sezon'o'n. Ni ne sci'os pli: li dev'as daŭr'ig'i la dis'ŝpruc'ig'o'n de la kemi'aĵ'o. Ni profit'as tio'n por rapid'e el'ir'i el la plant'o'dom'o, kun ni'a'j gorĝ'o'j kaj okul'o'j jam irit'it'a'j.

Kontraŭ la ekologi'a'j kaj sanitar'a'j danĝer'o'j de la dis'volv'iĝ'o de agrikultur'o en la region'o de Biskra, la Alĝeriaj reg'ant'o'j ŝajn'as mal'mult'e ag'i. “La ŝtat'o ja bon'e sci'as, ke mil'o'j da bor'aĵ'o'j est'as far'it'a'j sen ia ajn permes'o, aŭ kun fals'a'j permes'o'j”, denunc'as S-ro Leduc. “Sed ĝi las'as far'i.” Kiu plend'us, ceter'e, pri sistem'o el kiu ĉiu'j profit'as? Tio est'as ia manier'o re'don'i la petrol'a'n mon'o'n, rimark'ig'as Omar Bessaoud, esplor'ist'o en la Agr'o'kultur'a Institut'o Mediterane'o de Montpelier'o (IAMM). La help'o'j de la ŝtat'o ir'as je 80% al grand'a'j invest'ant'o'j, kaj 20% est'as polverigitaj inter mil'o'j da et'a'j felah'o'j. Tiel ĉiu'j est'as kontent'a'j. Tamen, baldaŭ, ĉar la neces'a investmono pli'grand'iĝ'as (pro pli profund'a'j bor'aĵ'o'j, Kanariaj plant'o'dom'o'j, ktp), la et'ul'o'j risk'as iom post iom mal'aper'i. Kaj pri la amas'o de Alĝeriaj kamp'labor'ist'o'j, ĉiu'j vid'as ia aĉet'o de soci'a pac'o. “La ŝtat'o prefer'as, ke la jun'ul'o'j labor'as kaj gajn'as si'a'n propr'a'n mon'o'n anstataŭ manifestaci'i en la strat'o'j kaj postul'i help'o'j'n. Kaj la hom'o'j est'as kontent'a'j pri abund'o de frukt'o'j kaj legom'o'j en la bazar'o'j. Fin'e, oni favor'as tuj'a'n soci'a'n interes'o'n je la risk'o de ne'invers'ig'ebl'a ekologi'a difekt'iĝ'o, sed mal'rapid'a kaj mal'mult'e vid'ebl'a”, denunc'as S-ro Hartani.

En Alĝerio, kiu mal'facil'e industri'iĝ'as, la eksperiment'o de la “pionir'a front'o” de Biskro, kiel nom'as ĝi'n la inter'naci'a'j esplor'ist'o'j, tre interes'it'a'j de la afer'o, aper'as kiel model'o por dis'volv'iĝ'o. “Per kun'tren'a efik'o, nov'a'j industri'o'j instal'iĝ'as en Biskra, konfirm'as S-ro Agl'i. Agrinutraĵaj kompani'o'j, sed ankaŭ cement'fabrik'o, kablokonstruado, ktp. Al kiu'j al'don'iĝ'as turism'o, per 26 konstru'at'a'j hotel'o'j!” Per tia ritm'o, la tomat'o de Biskra hav'as bril'a'n futur'o'n.

Pierre DAUM


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Mal'arm'ig'i la merkat'o'j'n, sezon'o 19-a

Atend'ant'e la Tobi'n-impost'o'n

Ekzist'as kelk'a'j re'form'o'j, kies ĉiam'a prokrast'o ne kaŭz'as protest'eg'o'j'n. Tia est'as la Tobi'n-impost'o pri la financ'a'j transakci'o'j, kiu atend'as si'a'n aplik'ad'o'n de ... dek naŭ jar'o'j. Sin'e de la Eŭrop'a Uni'o, Franc'uj'o, zorg'em'a avantaĝ'i si'a'j'n grand'a'j'n bank'o'j'n, long'temp'e opon'is tiu'n projekt'o'n impost'i la spekul'a'j'n kapitalmoviĝojn.

UNu'e formul'it'a de la uson'a ekonomik'ist'o James Tobi'n (1918-2002), la ide'o impost'i la financ'o'n tra'bor'is si'a'n voj'o'n ĝis la eŭrop'a'j rond'o'j post la kriz'o de 2008. En februar'o 2013, dek unu land'o'j el la eŭr'o-zon'o — Franc'uj'o, German'uj'o, Belg'uj'o, Aŭstr'uj'o, Sloven'uj'o, Portugal'uj'o, Grek'land'o, Slovak'uj'o, Ital'uj'o, Hispan'uj'o kaj Eston'uj'o — engaĝ'iĝ'is en la kre'o de impost'o pri la financ'a'j transakci'o'j. Mild'ig'it'a versi'o de la Tobi'n-projekt'o, ili'a propon'o tamen konserv'is si'a'n kapabl'o'n incit'i la financ'o-mond'o'n. Kiu trov'is grav'a'j'n alianc'an'o'j'n por si'a fort'eg'a vol'o ĝi'n mal'help'i: plur'a'j'n reg'ist'ar'o'j'n el la kontinent'o, de'nun mal'pli zorg'em'a'j'n en'kadr'ig'i la financ'o'n ol cert'ig'i ties konkurenc-kapabl'o'n.

Tri jar'o'j'n post la komenc'o de la inter'trakt'ad'o, la star'ig'o de la Tobi'n impost'o “est'as minac'at'a de en'ŝlim'iĝ'o”, laŭ la ĵurnal'o Les Echos (8-a de mart'o 2016). Histori'o ŝajn'as ripet'iĝ'i rilat'e ĉi tiu'n projekt'o'n, kies ek'funkci'ig'o est'as, de du'dek jar'o'j, konsider'at'a ne'evit'ebl'a... sed daŭr'e prokrast'at'a.

Tobi'n la unu'a'n foj'o'n lanĉ'as si'a'n ide'o'n impost'i la valut'o-transakci'o'j'n en 1972. La cel'o: pun'i la spekul'ad'o'n sur la mon'merkat'o, kiu'n facil'ig'as la nov'a inter'naci'a mon'a medi'o. Unu jar'o'n antaŭ'e, la uson'a prezid'ant'o Richard Nixon dekret'is la fin'o'n de la or-konvert'ebl'o de dolar'o, tiel eks'ig'ant'e la inter'naci'a'n mon'sistem'o'n baz'it'a'n sur la inter'konsent'o'j de Bretton Woods, sub'skrib'it'a'j en 1944. Ek'de tiam, la prez'o'j de la mon'o'j evolu'as laŭ la merkat'o.

La princip'o de la Tobi'n-impost'o simpl'as: aplik'at'a al ĉiu'j transakci'o'j, eĉ laŭ tre mal'alt'a kvot'o, ĝi signif'e kresk'ig'as la kost'o'n de la konstant'a'j ir-re'ven'o'j, kiu'j karakteriz'as la mal'long-temp'a'j'n spekul'a'j'n flu'o'j'n. Por la long'daŭr'a'j, punkt'a'j invest'o'j, la impost'o est'us kvazaŭ sen'dolor'a*.

*  Vd Ibrahim Warde, “Le projet de taxe Tobi'n, bête noire des spéculateurs, cible des censeurs”, Le Monde diplomatique, februar'o 1997.

La eŭrop'a'j mon'a'j kriz'o'j de 1992 kaj 1993, kaj la dis'fal'o de la meksika pes'o en 1994, prav'ig'as Tobi'n: la merkatofortoj tut'e ne stabil'ig'as la mon'sistem'o'n, sed kontribu'as al ĝi'a mal'stabil'ig'o. Tut'a'j ekonomi'o'j trov'iĝ'as minac'at'a'j de la amas'a spekul'ad'o sur la valut-merkat'o. La Tobi'n-impost'o tiam aper'as sur la politik'a'j radar'o'j. En mart'o 1995, la franc'a prezid'ant'o François Mitterrand ĝi'n propon'as okaz'e de la prisociala pint'kun'ven'o de Kopenhago, sen tro da optimism'o: “Tio est'as tre mal'facil'a kaj mi ne hav'as iluzi'o'j'n, kiam tem'as pri financ'a'j transakci'o'j.” Sam'jar'e la nom'o de James Tobi'n est'as el'vok'it'a dum la G7-kun'ven'o en Halifax, kaj en la program'o de la social'ist'a kandidat'o Lionel Jospin al la franc'a prezid'ant'ec'o.

La universitat'an'o'j ne post'rest'as. En 1996, la Universitat'a'j El'don'ej'o'j de Oksford'o publik'ig'as libr'o'n en kiu plur'a'j fak'ul'o'j de la inter'naci'a financ'o tre favor'e analiz'as la Tobi'n -impost'o'n kaj ties efik'o'n*. La ide'o ricev'as ceter'e la sub'ten'o'n de eminent'ul'o'j, pri kiu'j la financ'o ne pov'is plend'i ĝis tiam, kia'j s-ro Jacques Delors (prezid'ant'o de la eŭrop'a Komision'o de 1985 ĝis 1995), Boutros Boutros-Ghali (ĝeneral'a sekretari'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j de 1992 ĝis 1996) kaj Barb'er Conable (prezid'ant'o de la Mond'a Bank'o de 1986 ĝis 1991).

*  Mahbub Ul Haq, Ing'e Kaul kaj Isabelle Grunberg (sub la dir. de), The Tobi'n Tax: Coping With Financial Volatility, Oxford University Press, 1996.

La Tobi'n-impost'o el'ir'as el la pied-not'o'j, ĝoj'as tiam la ekonomik'ist'o John Williamson*. En la ĉef'artikol'o de Le Monde diplomatique, decembr'o 1997, Ignatio Ramonet al'vok'as “sen'arm'ig'i la merkat'o'j'n” kaj kre'i organiz'aĵ'o'n, ATTAC, kies nom'o unu'e signif'as “Ag'ad'o por Tobi'n-impost'o por help'o al la civit'an'o'j”. Fond'it'a la post'a'n jar'o'n, la asoci'o rapid'e kresk'as. Ĝi hav'as 30 000 al'iĝ'ant'o'j'n en 2003 kaj ĉe'est'as en 38 land'o'j*. En intervju'o de la german'a ĵurnal'o Der Spiegel, mal'long'e antaŭ si'a mort'o, Tobi'n montr'as si'n ĝoj'a vid'i si'a'j'n ide'o'j'n sur la scen'ej'o, tamen mal'laŭd'ant'e la “fenestr'o-romp'ist'o'j'n”, kiu'j'n li asoci'ig'as al tio, kio'n oni tiam nom'as la “mov'ad'o kontraŭ la tut'mond'iĝ'o” (2-a de septembr'o 2001).

*  Cit'it'a de Olivier Damette en “Quel avenir pour une taxe Tobi'n?”, Mondes en développement, n-ro 140, Nancy, april'o 2007.
*  En 2015, la asoci'o Attac (akronim'o nun signif'ant'a “Association pour la taxation des transactions financières et pour l’action citoyenne” Asoci'o por la impost'ad'o de la financ'a'j transakci'o'j kaj por civit'an'a ag'ad'o) en'hav'is 9 650 membr'o'j'n en Franc'uj'o.
La spron'o de la kriz'o de 2008

POst la venk'o de la plural'a mal'dekstr'o en la parlament'a'j elekt'o'j de 1997 en Franc'uj'o, s-ro Jospin, far'iĝ'int'a reg'ist'ar'estr'o, task'as si'a'n ministr'o'n pri financ'o'j pri'stud'i la projekt'o'n. S-ro Dominique Strauss-Kahn taks'as ĝi'n “ne'far'ebl'a”; li en'met'as en buĝet-dokument'o'n oficial'a'n raport'o'n, kiu ĝi'n kritik'as. Nov'a balot'a kampanj'o por prezid'ant'o, kaj nov'a interes'iĝ'o: en aŭgust'o 2001, sur la TF1-kanal'o, la kandidat'o Jospin esprim'as si'a'n dezir'o'n, ke Franc'uj'o “propon'u al la Eŭrop'a Uni'o far'i inter'naci-nivel'a'n iniciat'o'n”.

S-ro Jospin perd'as la balot'o'n, sed li'a kontraŭ'ul'o Jacques Chirac, re'elekt'it'a, re'pren'as la ide'o'n. Li star'ig'as labor'grup'o'n pri la nov'a'j inter'naci'a'j financ'a'j impost'o'j, en kiu ATTAC part'o'pren'as. Prezid'at'a de la alt'a ŝtat-funkci'ul'o Je'a'n- Pierre Landau, la grup'o publik'ig'as si'a'n raport'o'n en septembr'o 2004*. Front'e al la fort'a kresk'o de mal'egal'ec'o'j en la mond'o, ĝi propon'as la star'ig'o'n de ĝeneral'a'j impost'o'j, inter kiu'j la Tobi'n-impost'o, eĉ se ĝi indik'as, ke “la pri'stud'it'a'j impost'o'j est'as ekskluziv'e destin'it'a'j ricev'i en'spez'o'n por la dis'volv'ad'o”. Ali'dir'it'e, la fin'a cel'o de Tobi'n, lukt'i kontraŭ spekul'ad'o, est'is for'ig'it'a: de nun konven'as “konsider'i mal'grav'a la mal'ekvilibr'o'n indukt'it'a'n al la merkat'o”. La financ'o-mond'o ne ver'e ek'trem'as.

*  Je'a'n-Pierre Landau, Les Nouvelles Contributions financières internationales, La Documentation française, kol. “Rapports officiels”, Parizo, septembr'o 2004.

La esenc'o de la raport'o est'as adopt'it'a, sub impuls'o de s-ro Chirac, dum la Ĝeneral'a Asemble'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en decembr'o 2004. Dum ministr'a konferenc'o organiz'it'a de Parizo en februar'o 2006, plur'a'j land'o'j engaĝ'iĝ'as adopt'i la propon'o'n de inter'naci'a impost'o pri aviad'il-bilet'o'j* ven'ant'a el la Landau-raport'o; kaj tri'dek'o da land'o'j (ili nun est'as ses'dek ses) fond'as la Gvid-grup'o'n pri la en'nov'ig'a'j financ'ad'o'j por dis'volv'ad'o kun la cel'o antaŭ'e'n'ig'i projekt'o'j'n de tut'mond'a'j impost'o'j.

*  Komenc'e, tri'dek land'o'j engaĝ'iĝ'is aplik'i tiu'n impost'o'n; nun, nur naŭ land'o'j aplik'as ĝi'n: Kamerun'o, Ĉilio, Kongo, Sud-Kore'uj'o, Franc'uj'o, Madagaskaro, Mali'o, Maŭricio kaj Niĝero.

Impost'i la financ'o'n, eĉ se modest'e: tiu ambici'o ne plaĉ'as al la gajn'int'o de la franc'a prezid'ant'a elekt'o de 2007. Apenaŭ elekt'it'a, s-ro Nicolas Sarkozy task'as si'a'n ministr'o'n pri ekonomi'o kaj financ'o'j, s-in'o Christine Lagarde, nul'ig'i la impost'o'n pri la bors'a'j operaci'o'j, modest'a variant'o de la impost'o pri la financ'a'j transakci'o'j, kiu datum'is de 1893. La ministr'o tiam deklar'as: “Tio est'as ag'o, kiu kontribu'os pli'fort'ig'i la al'log'ec'o'n de Parizo kiel financ'a lok'o*.”

*  Debat'o en la Senat'o, Parizo, 23-a de novembr'o 2007. Cit'it'a de Serge Halimi, “Post Tobino”, Le Monde diplomatique en esperant'o, februar'o 2012.

La kriz'o de 2008 ŝanĝ'as la situaci'o'n kaj est'ig'as ne'atend'it'a'j'n re'turn'iĝ'o'j'n. S-ro Adair Turner, eks'a ĝeneral'a direktor'o de la Brit'a Konfederaci'o de Industri'o (BKI) kaj prezid'ant'o de la brit'a instanc'o de kontrol'o de la financ'a'j merkat'o'j, konced'as en aŭgust'o 2009, ke part'o de la City-aktiv'aĵ'o'j est'as “soci'e ne'util'a*. Li si'n deklar'as favor'a al Tobi'n-impost'o. Kelk'a'j'n monat'o'j'n post'e, la G20-kun'ven'o de Pitsburg'o komisi'as la Inter'naci'a'n Mon-Fondus'o'n (IMF) far'i propon'o'j'n cel'ant'a'j'n pli bon'a'n sistem-regul'ig'o'n. La eŭrop'a'j reg'ant'o'j invit'as ĝi'n “ekzamen'i ĉiu'j'n dispon'ebl'a'j'n opci'o'j'n”, inkluziv'e tiu'n de ĝeneral'a impost'o pri la financ'a'j transakci'o'j (IFT), unu'vort'e Tobi'n-impost'o, kiu aplik'iĝ'u, trans la valut-merkat'o, al ĉiu'j financ'a'j merkat'o'j.

*  The Telegraph, Londono, 26-a de aŭgust'o 2009.

La IFT-projekt'o tamen renkont'as opon'o'n de Uson'o kaj Kanado. La tiam'a ĝeneral'a direktor'o de la IMF, s-ro Strauss-Kahn, ne ŝanĝ'is si'a'n opini'o'n de'post si'a pas'o en la franc'a financ-ministr'ej'o: li kontraŭ'as projekt'o'n, kiu'n li taks'as “tut'e naiv'e simpl'a” kaj “ver'ŝajn'e tut'e ne aplik'ebl'a” sen est'i ĉirkaŭ'ir'it'a*. La impost'o'j pri la bors'a'j merkat'o'j tamen ekzist'is kaj ankoraŭ ekzist'as en plur'a'j land'o'j. Etend'i ili'n al la transakci'o'j okaz'ant'a'j ekster la regul'ig'at'a'j merkat'o'j ja ebl'as. Sufiĉ'as por tio de'pren'i la impost'o'n ĉe la nivel'o de la per'ant'o'j, ekzempl'e la likvid'a'j kas'o'j uz'at'a'j por la pag'o*.

*  “IMF to assess G-20 progress on recovery, mulls financial levy”, Inter'naci'a Mon-Fondus'o, Vaŝington'o, DC, novembr'o 2009.
*  Por pli da preciz'ig'o'j, vd. la mult'a'j'n stud'aĵ'o'j'n de la aŭstr'a ekonomik'ist'o Stephan Schulmeister rilat'a'j'n al la star'ig'o de la impost'o pri la financ'a'j transakci'o'j.

Kiel ajn, la IFT ne est'as en la raport'o liver'it'a en april'o 2010 de la IMF, kiu prefer'as al ĝi du simpl'a'j'n bank'a'j'n impost'o'j'n, kies cel'o est'as... financ'i la re'kapital'ig'o'n de la bank'o'j en mal'facil'a situaci'o! La modest'a'j propon'o'j de la IMF ne plaĉ'as al la G20 okaz'e de ties kun'ven'o de 2010 en Toront'o. Sed la IFT ankaŭ ne en'est'as en ties rezoluci'o'j.

Ĉu la princip'a'j intenc'o'j “pag'ig'i la financ'o'n” mal'aper'is? Ne en German'uj'o, kie la kancelier'in'o Angel'a Merkel avert'is: se la G20 ne adopt'as la IFT, ŝi propon'os ĝi'n al la Eŭrop'a Uni'o. Ŝi ricev'is la sub'ten'o'n de s-ro Sarkozy okaz'e de la franc-german'a pint'kun'ven'o de juni'o 2010, dek tag'o'j'n antaŭ la G20-kun'ven'o de Toront'o.

La voj'o ŝajn'as do liber'a por projekt'o de eŭrop'a IFT. En Bruselo la Parlament'o sub'ten'as la ide'o'n en mart'o 2011, sekv'at'a de la Komision'o, kiu prezent'as direktiv'o-propon'o'n por eŭrop'a impost'o pri la financ'a'j transakci'o'j. Tiu klar'e disting'iĝ'as de la unu'a propon'o de Tobi'n, ĉar ĝi ne aplik'iĝ'as al la valut'o-transakci'o'j. Ĝi'a baz'o tamen rest'as relativ'e larĝ'a: ĝi koncern'as ĉiu'j'n ali'a'j'n financ'a'j'n merkat'o'j'n, aplik'iĝ'as al ĉiu'j ili'a'j ag'ant'o'j kaj ĉiu'j il'o'j. Tobi'n pri'konsider'is la kvot'o'n 0,5%; La kvot'o'j decid'it'a'j de la Komision'o est'as 0,1% por la akci'o'j kaj obligaci'o'j, kaj 0,01% por la deriv'aĵ'o'j. Oni taks'as la en'spez'o'j'n je 30 miliard'o'j da eŭr'o'j jar'e, dividend'a'j inter la buĝet'o de la Eŭrop'a Uni'o kaj tiu de la ŝtat'o'j.

Kellkajn monat'o'j'n antaŭ la porprezidantaj elekt'o'j de 2012, s-ro Sarkozy anonc'as la ek'aplik'o'n de “franc'a Tobi'n-impost'o” sur mal'larĝ'a baz'o (precip'e la akci'o'j emisi'it'a'j de cent'o da franc'a'j entrepren'o'j). Do ja pli ĝust'e simpl'a bors'o-impost'o, simil'a al tiu, kiu'n li for'ig'is en 2007...

La social'ist'a kandidat'o ne post'rest'as. Dum la nun fam'a parol'ad'o en Le Bourget, la 22-an de januar'o 2012, s-ro François Hollande nom'as la “mal'amik'o'n”, kiu'n li elekt'is al si: la financ'o. Por ĝi'n venk'i, li promes'as pli'fort'ig'i la franc'a'n IFT kaj adopt'ig'i “ambici'a'n” impost'o'n pri la transakci'o'j eŭrop'skal'e.

Al'vok'o est'i “real'ism'a”

SEd, elekt'it'a prezid'ant'o, s-ro Hollande tuj forges'as part'o'n de si'a'j promes'o'j. La nov'a parlament'a pli'mult'o pli'alt'ig'as la kvot'o'n de la franc'a bors'a impost'o de 0,1 al 0,2%, sed konserv'as baz'o'n kaj kvot'o'n mal'pli grand'a'j'n ol tiu'j de Brit'uj'o kun la stamp duty. La reg'ist'ar'o ceter'e rifuz'as, la post'a'n jar'o'n, kaj en juni'o 2014, amend'o'j'n cel'ant'a'j'n pli'larĝ'ig'i la impost'o'n al la “en'tag'a'j” (intra-day) operaci'o'j kaj sankci'i la alt'frekvenc'a'j'n transakci'o'j'n high-frequency trading. Je la eŭrop'a skal'o, mank'e de unu'anim'ec'o, dek unu el la du'dek ok membr'o-ŝtat'o'j inter'konsent'as, sub impuls'o de German'uj'o kaj Franc'uj'o, por daŭr'ig'i la projekt'o'n laŭ form'o de “firm'ig'it'a kun'labor'ad'o”. La konsili'o de la financ-ministr'o'j de la Uni'o en februar'o 2013 oficial'ig'as la procez'o'n.

De'post tiam, Parizo ne ceŝis ĝen'ad'i la projekt'o'n de eŭrop'a impost'o. En juli'o 2013, la ministr'o pri financ'o'j Pierre Moscovici ek'as okaz'e de la inter'naci'a'j renkont'iĝ'o'j de Parizo Europlace. Li kritik'as la projekt'o'n de la Eŭrop'a Komision'o kiel “mal'moder'a'n”, al'vok'as Bruselon montr'iĝ'i “pragmat'ism'a kaj real'ism'a” kaj promes'as “pli'bon'ig'i” la propon'o'n de la Komision'o. Promes'o plen'um'it'a (ĉi-foj'e): Franc'uj'o blok'as la eŭrop'a'n inter'trakt'ad'o'n mult'ig'ant'e la pet'o'j'n pri escept'a'j sen'dev'ig'o'j, apart'e koncern'e la deriv'aĵ'o'j'n, kiu'j est'as special'aĵ'o de la franc'a'j bank'o'j.

En januar'o 2014, s-ro Moscovici organiz'as franc-german'a'n pint'kun'ven'o'n cel'ant'a'n trov'i “real'ism'a'n” kompromis'o'n: “Se oni ag'as tiel, ke ne plu est'u financ'a'j merkat'o'j en Eŭrop'o, ke ne plu est'u Bors'o'j en Eŭrop'o, li avert'as, la financ'a'j resurs'o'j ir'os al Londono (Franc'e-Info, 27-a de januar'o 2014). Sed la streb'o'j de la franc'a reg'ist'ar'o stumbl'as sur la decid'em'o de kelk'a'j el la partner'o'j, precip'e German'uj'o. La kancelier'in'o ne intenc'as ced'i: la “larĝ'a” eŭrop'a IFT hav'as lok'o'n en la koalici'o-kontrakt'o, kiu'n ŝi sub'skrib'is kun la social-demokrat'o'j por form'i si'a'n reg'ist'ar'o'n. La franc-german'a pint'kun'ven'o fin'iĝ'as mal'sukces'e. Berlino rifuz'as akcept'i la sen'dev'ig'o'j'n propon'it'a'j'n de Franc'uj'o.

La 9-an de juli'o 2014, okaz'e de la inter'naci'a'j renkont'iĝ'o'j de Parizo Europlace, la nov'a franc'a ministr'o pri financ'o'j Michel Sapin konfirm'as, ke li ne akcept'os “projekt'o'n, kiu est'as mal'ekvilibr'ig'a por ni'a financ'a lok'o”. Sed la obstin'o de Franc'uj'o ne al'port'as sukces'o'n. En decembr'o 2014, la ministr'o'j pri financ'o de la dek unu land'o'j engaĝ'it'a'j en la eŭrop'a IFT-projekt'o rifuz'as ĝi'a'n propon'o'n. La 30-an de mart'o 2015, Parizo kaj Berlino fin'fin'e ating'as komun'a'n pozici'o'n: larĝ'a'n impost'o'n, sed kun mal'alt'a'j kvot'o'j. “Franc'uj'o de'nov'e iniciat'os, por ke tiu impost'o est'u pret'a kiam neces'os, tio est'as dum la COP 21*, promes'as ordon'em'a François Hollande iom antaŭ la Konferenc'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri klimat'o, kiu okaz'as en Parizo fin'e de 2015.

*  Agence Franc'e-Presse, 10-a de septembr'e 2015.

Pro prokrast'a'j diskut'aĉ'o'j kaj ĉikan'o'j, la inter'trakt'o etern'iĝ'as. Kelk'a'j delegaci'o'j pet'as escept'a'j'n sen'dev'ig'o'j'n; Eston'uj'o re'tir'iĝ'as. Tio ne nul'ig'as la procedur'o'n de firm'ig'it'a kun'labor'ad'o, kiu postul'as part'o'pren'o'n de minimum'e naŭ land'o'j; sed laŭ s-ro Sapin, kiu esprim'as si'a'n “mal'trankvil'o'n”, la inter'trakt'ad'o est'as “en situaci'o de blok'it'a bild'o”*. La politik'a'j mal'facil'aĵ'o'j en Hispan'uj'o kaj en Slovak'uj'o mal'help'as laŭ li tiu'j'n ŝtat'o'j'n don'i si'a'n konsent'o'n antaŭ la ven'ont'a temp'lim'o fiks'it'a je juni'o 2016. “La impost'o pri la financ'a'j transakci'o'j mal'rapid'e mort'iĝ'as”, titol'as la german'a financ'a ĵurnal'o Handelsblatt*. Por Peter Wahl, german'a ekonomik'ist'o kaj histori'a aktiv'ul'o por la IFT, inter'konsent'o, eĉ se el'rev'iĝ'a, dev'os tamen okaz'i. Mal'sukces'o en tiu fin'a etap'o hav'us grav'a'n politik'a'n kost'o'n por s-ro Hollande sam'e kiel por s-in'o Merkel. Sed oni tiam est'os ver'ŝajn'e tre mal'proksim'e de la projekt'o de James Tobi'n...

*  Reuters, 10-a de mart'o 2016.
*  Ruth Berschens kaj J'a'n Hildebrand, “Financial transaction tax dies quietly”, Handelsblatt Glob'al Edition, 16-a de februar'o 2016.

Frédéric LEMAIRE


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Du'dek milion'o'j da uson'an'o'j ekzil'it'a'j el la urb'o'j

La ordinar'ul'o'j de la mov'ebl'a'j dom'o'j

En Uson'o, eĉ la mal'riĉ'ul'o'j pov'as far'iĝ'i dom'posed'ant'o'j: ili nur dev'as aĉet'i mov'ebl'a'n dom'o'n kontraŭ apenaŭ pli ol la prez'o de aŭt'o, kaj post'e trov'i parcel'o'n. Ĝust'e tiam komenc'iĝ'as la problem'o'j ...

En la et'a ĝarden'o ĉirkaŭ'ant'a si'a'n dom'o'n, Francisco Guzman ne rajt'as las'i objekt'o'j'n dis'ĵet'it'a'j. Li ne pov'as port'i la rub'uj'o'n ekster'e'n antaŭ la tag'o de la rub'kolekt'o, nek li pov'as aŭskult'i muzik'o'n ekster'e. “Mi pov'as hav'i dorlot'best'o'n, sed ĝi'a alt'ec'o dev'as est'i ne pli ol 40 centi'metr'o'j. Kaj se mi vol'as gast'ig'i amik'o'n, aŭ eĉ mi'a'j'n frat'o'n aŭ patr'in'o'n, mi dev'as pet'i permes'o'n de la administr'ant'o. Kaj ĉi tiu est'as mi'a hejm'o! Est'as ne'kred'ebl'e!” Kvankam Guzman kaj li'a viv'partner'in'o propriet'as si'a'n hejm'o'n, dom'o kun du dorm'o'ĉambr'o'j pret'konstru'it'a en fabrik'o, ili lu'as si'a'n parcel'o'n en trailer park (park'ej'o de mov'ebl'a'j dom'o'j) en Aurora, Koloradi'o].

Por okup'i unu el la 440 parcel'o'j, la jun'a par'o pag'as 500 dolar'o'j'n (460 eŭr'o'j'n) monat'e. Al'don'e ili re'pag'as 250 dolar'o'j'n monat'e de la ok'jar'a kredit'o kiu'n ili aranĝ'is por aĉet'i si'a'n tri'ĉambr'a'n hejm'o'n de 75 kvadrat'a'j metr'o'j. Ĝi est'as tip'a mov'ebl'a hejm'o de la 1970aj jar'o'j: plat'a tegment'o, alumini'a'j ekster'a'j mur'o'j kaj blank'a fasad'o flav'ig'it'a de la temp'o'pas'o. “La lu'pag'o kovr'as flu'akv'o'n, kloak'ar'o'n kaj for'port'o'n de rub'o; eĉ est'as mal'grand'a komun'a naĝ'ej'o” dir'is Guzman. “Kompren'ebl'e mi vol'as hav'i ver'a'n hejm'o'n kun ver'a ĝarden'o, kaj ne hav'i najbar'o'n kvin metr'o'j'n de mi'a hejm'o. Sed kontraŭ 500 dolar'o'j tio ne ebl'as en Aurora.” Ge'sinjor'o'j Guzman hav'as nur mal'grand'a'n en'spez'o'n: li labor'as ĉe benzin'ej'o, ŝi foj'e anstataŭ'ig'e labor'as ĉe dom'pur'ig'a firma'o, kaj kun'e ili per'labor'as 2 000 dolar'o'j'n monat'e.

Kvin cent dolar'o'j est'as mal'mult'o por la sen'ĉarm'a sen'interes'a antaŭ'urb'o en kiu ili loĝ'as, sed ĝi est'as proksim'a al Denvero, la vigl'a ĉef'urb'o de la ŝtat'o, kie la prez'o'j de ne'mov'ebl'aĵ'o'j est'as kresk'int'a'j 50% de post 2012. En oktobr'o 2015, ne est'is loĝ'ej'o lu'ebl'a en Aurora kontraŭ mal'pli ol mil dolar'o'j, kaj la plej mal'kar'a dom'o (kiu bezon'is komplet'a'n re'nov'ig'o'n) kost'is 130 000 dolar'o'j'n. En tiu sam'a monat'o, simil'e grand'a mov'ebl'a hejm'o (konstru'it'a en 1973) est'is propon'it'a por vend'o kontraŭ 14 500 dolar'o'j, kaj lu'pag'o'j en park'ej'o'j est'is inter 400 kaj 600 dolar'o'j'n monat'e. “Ne est'as vakantaĵoj nun'moment'e. Vi dev'as registr'iĝ'i sur la atend'o'list'o. Sed est'as grand'a nombr'o de vend'o'j, parcel'o pov'as rapid'e vend'iĝ'i” dir'is la administr'ant'o de Friendly Village.

Aurora hav'as naŭ grand'a'j'n park'ej'o'j'n de mov'ebl'a'j dom'o'j kun en'tut'e pli ol 2 500 parcel'o'j. La pli'mult'o est'as sur aŭ apud bulvard'o Colfax, en ne'al'log'a periferi'a antaŭ'urb'o. Inter ili est'as Hillcrest Village, propriet'at'a de Equity Lifestyle Properties, la plej grand'a el la ne'mov'ebl'aĵ'a'j firma'o'j kun 140 000 parcel'o'j tra la tut'a land'o; Green Acres (sol'e por mal'jun'ul'o'j); Foxridge Farm, Cedar Village, Meadows. La monoton'ec'o'n de la dispozici'o pov'as mask'i nek ĉi tiu'j kamp'ar'a'j nom'o'j* nek la pen'o'j de loĝ'ant'o'j ornam'i si'a'j'n fasad'o'j'n per uson'a'j flag'o'j, statu'o'j de la Virg'ul'in'o Maria kaj flor'o'j.

*  ’Hillcrest Village’, ‘Meadows’, ‘Cedar Village’ signif'as respektiv'e ‘vilaĝ'o sur la mont'et'o’, ‘preri'o’, ‘vilaĝ'o de la cedr'o’.

Sam'kiel kvartal'o'j de social'a'j loĝ'ej'o'j konstru'it'a'j dum la jar'dek'o'j post la Du'a Mond'milit'o, la park'ej'o'j de mov'ebl'a'j dom'o'j en Aurora est'as koncept'it'a'j tut'e ali'manier'e ol klasik'a'j urb'a'j struktur'o'j, kaj est'as apart'ig'it'a'j de la ceter'a urb'o, kun si'a propr'a voj'ret'o, signaĵaro kaj dispozici'o. Ort'angul'a'j parcel'o'j est'as lok'it'a'j ort'e al la mal'larĝ'a'j, ne'bon'e pavim'it'a'j, voj'o'j; ili'n apart'ig'as mal'alt'a heĝ'o, ĉen'o aŭ nur'a lini'o desegn'it'a sur la ter'o. Ĉiu parcel'o hav'as numer'o'n kiu aper'as en la adres'o de la loĝ'ant'o apud la nom'o de la park'ej'o. “Foj'e, ni prefer'us ne dir'i ke ni loĝ'as en park'ej'o, sed tuj post kiam oni vid'as ni'a'n adres'o'n, oni sci'as” lament'is s-ro Guzman. “Kaj tio foj'e kaŭz'as problem'o'j'n. Iu'j ebl'e dir'os, ‘Li loĝ'as en ‘trailer park’, mi ne dung'os li'n ĉar li kaŭz'os ĝen'o'j'n’.”

Mal'kar'a'j loĝ'ej'o'j sen'kost'e por la ŝtat'o.

Aĉet'i mov'ebl'a'n dom'o'n en Uson'o est'as simpl'e kaj mal'mult'e'kost'e. Mal'kiel tradici'a'j dom'o'j, konstru'it'a'j sur konstant'a'j parcel'o'j far'e de mason'ist'o'j, elektr'ist'o'j, ĉarpent'ist'o'j, tub'ist'o'j ktp., ili est'as tut'e konstru'it'a'j en fabrik'o'j far'e de ne'kvalifik'it'a'j labor'ist'o'j. Ili el'ir'as de sur la ĉen'stabl'o uzpretaj kontraŭ konkurenc'iv'a prez'o. Kaj, el'uz'iĝ'int'e kaj malplivaloriĝinte kun la temp'o'pas'o (iom kiel aŭtomobil'o), model'o'j konstru'it'a'j en la 1960aj kaj 1970aj jar'o'j foj'e vend'iĝ'as kontraŭ mal'pli ol dek mil dolar'o'j. Por nov'a model'o, la plej mal'alt'a'j prez'o'j est'as 25 000 dolar'o'j por 70 kvadrat'a'j metr'o'j, en'kalkul'int'e la liver'o'n. Du'dek milion'o'j da uson'an'o'j loĝ'as en mov'ebl'a'j dom'o'j hodiaŭ, el kiu'j 23% est'as emerit'o'j, kompar'e kun naŭ milion'o'j en 1975. En Uson'o est'as sep'obl'e pli da mov'ebl'a'j dom'o'j (8,6 milion'o'j da unu'o'j) ol da unu'o'j de social'a'j loĝ'ej'o'j kun mal'alt'a'j lu'pag'o'j (1,2 milion'o'j)* . La loĝ'ant'o'j est'as plej'part'e famili'o'j de mal'alt'a soci-ekonomik'a nivel'o kies median'a jar'en'spez'o en 2011 est'is mal'pli ol du'on'o de la naci'a median'o (26 000 dolar'o'j kompar'e kun 52 000 dolar'o'j)*. Ili tial serv'as kiel social'a'j loĝ'ej'o'j sen'kost'e por la publik'a'j aŭtoritat'ul'o'j, kiu'j ne dev'as konstru'i ili'n, kaj far'as grand'a'j'n profit'o'j'n por la fabrik'ist'o'j kiu'j vend'as ili'n.

*  ’American housing survey’, Us Cens'us Bureau, Suitland (Maryland), 2013; ‘Mobil'e homes, the low-cost housing hoax’, raport'o de la Center for Auto Safety, Grossman Publishers, Nov'jork'o, 1975.
*  ’American housing survey’, Us Cens'us Bureau, 2013.

La ĉef'a problem'o ne est'as aĉet'i mov'ebl'a'n dom'o'n, sed trov'i parcel'o'n por ĝi” avert'is la dung'it'o de fili'o de Clayton Homes, la ĉef'a vend'ant'o de “fabrik'it'a'j dom'o'j” en Uson'o. La pli'mult'o de uson'a'j urb'o'j hav'as strikt'a'j'n ter'zon'a'j'n regul'o'j'n kiu'j mal'permes'as la situ'ig'o'n de mov'ebl'a'j dom'o'j sur privat'a ter'o krom en preciz'e difin'it'a'j lok'o'j kiu'j jam est'as plen'plen'a'j. Laŭ'dir'e, mov'ebl'a'j dom'o'j mal'pli'valor'ig'as la apud'a'n ter'o'n, tial magistrat'o'j ne em'as ili'n permes'i. Sekv'e, krom se la posed'ant'o'j vol'as ir'i mal'proksim'e en la kamp'ar'o'n, mult'a'j el ili ne pov'as ne si'n turn'i al privat'a'j park'ej'o'j kiu'j loĝ'ig'as dek du milion'o'j'n da uson'an'o'j*.

*  Gary Rivlin, ‘The cold, hard lessons of mobil'e hom'e U.’, The New York Times Magazin'e, la 16a de mart'o, 2014.

Ju pli oni proksim'iĝ'as al Nov-Meksiko, des pli kresk'as la nombr'o de mov'ebl'a'j dom'o'j. En tiu ŝtat'o, ili konsist'ig'as pli ol 15% de ĉiu'j loĝ'ej'o'j. La dom'o'j dis'e trov'iĝ'as laŭ'long'e de la rand'o'j de autovojoj kaj kamp'ar'a'j voj'et'o'j, kie la loĝ'dens'ec'o est'as pli mal'alt'a kaj ter'zon'a'j regul'o'j est'as mal'pli strikt'a'j. En la urb'o Trinidad, en Koloradi'o, ili grup'iĝ'as en dek du mal'grand'a'j park'ej'o'j sur mal'kar'a'j parcel'o'j sur la marĝen'o'j de la urb'o. Ĉi tiu'j nov'a'j loĝ'dom'a'j zon'o'j neniel simil'as arme'a'j'n tend'ar'o'j'n kaj mank'as al ili la sen'person'ec'o de park'ej'o'j en Aurora.

Trinidad, kun loĝ'ant'ar'o de 8 000, kuŝ'as en la antaŭ'mont'o'j de la Rok'a Mont'ar'o ĉe la ŝtat'lim'o kun Nov-Meksiko. La urb'o hav'is si'a'n zenit'o'n en la fru'a'j jar'o'j de la du'dek'a jar'cent'o dank'e al karb'o'min'ad'o kaj la evolu'ig'o de la fer'voj'ar'o. Sed de post la Du'a Mond'milit'o, la urb'o perd'is 40% de si'a loĝ'ant'ar'o kaj hodiaŭ est'as nur kelk'a'j rest'aĵ'o'j de ĝi'a prosper'a pas'int'aĵ'o: si'a'temp'a grand'a hotel'o sur la ĉef'strat'o, la majest'a bibliotek'o konstru'it'a en 1904 per donac'o de la ŝtalbarono Andrew Carnegie, kaj vapor'lokomotiv'o el'montr'at'a en la aŭt'o'park'ej'o de la super'bazar'o. “Labor'o mank'as. Mi loĝ'is ĉi tie kvin jar'o'j'n, sed mi neniam hav'is labor'posten'o'n pli long'e ol du monat'o'j'n” dir'is Jacqueline Johnson. De'long'a dung'it'o de hospital'o en Lasvegaso, ŝi fuĝ'is el Nevad'o post kiam ŝi for'las'is si'a'n edz'o'n en 2010 kaj ek'loĝ'is kun si'a du'on'frat'in'o en motel'a ĉambr'o. “Komenc'e, ni du kun'divid'is unu ĉambr'o'n, kun la kuir'ej'o tuj apud la lit'o. Post'e ni lu'is ĉi tiu'n mov'ebl'a'n dom'o'n kontraŭ 550 dolar'o'j monat'e. Ĝi est'as tre alt'e'kost'a, sed ĝi hav'as tri ĉambr'o'j'n, ver'a'n kuir'ej'o'n, kaj oni pov'as manĝ'i ekster'e en bon'a veter'o.”

La komun'um'a viv'o nutr'as klaĉ'o'j'n

En'kalkul'ant'e social'a'j'n subvenci'o'j'n kaj laŭ'okaz'a labor'o, la frat'in'o'j hav'as en'spez'o'n de proksim'um'e 2 000 dolar'o'j monat'e. “Post kiam ni pag'is la kost'o'n de nutr'aĵ'o kaj faktur'o'j, preskaŭ neniom rest'as al niJohnson dir'is. “Kaj ni hav'as nur unu aŭtomobil'o'n inter ni du.” Tio est'as grav'a mal'help'o ĉi tie, kie neni'o est'as ating'ebl'a pied'ir'e krom ĉin'a restoraci'o kaj ĝi'a tut'tag'a mem'serv'a bufed'o. “Kiam mi bezon'as la aŭt'o'n kaj mi'a frat'in'o est'as mal'fru'a, mi tre koler'iĝ'as. Sed ĉi tie, ĉiu kon'as ĉiu'n, ĉiam est'as najbar'o por konduk'i ni'n i'e'n. Park'ej'o de mov'ebl'a'j dom'o'j est'as ver'a komun'um'o”.

Laŭ Harry Vallejos, emerit'a loĝ'ant'o de la park'ej'o Cedar Ridge en Trinidad, ĝi simil'as “famili'et'o'n”. Li pag'as lu'pag'o'n de 250 dolar'o'j monat'e. Ne pov'ant'e facil'e pied'ir'i pro mal'san'o, li pas'ig'as la pli'part'o'n de si'a temp'o ĉe la park'ej'o. Li kon'as ĉiu'j'n loĝ'ant'o'j'n, ili'a'n famili'a'n situaci'o'n. ili'a'j'n politik'a'j'n opini'o'j'n kaj kiel ili pas'ig'as ĉiu'n tag'o'n: Annie McDaniel, 91, kiu jam ne pov'as stir'i aŭtomobil'o'n kaj est'as vizit'at'a de si'a fil'in'o du'foj'e ĉiu'n semajn'o'n; Harold kaj Hannelore Thomason, 85, kiu'j loĝ'as ĉi tie jam 40 jar'o'j'n, ktp.

Al la viv'o en park'ej'o de mov'ebl'a'j dom'o'j mank'as kaj la intim'ec'o de tradici'a dom'o, kie oni pov'as rifuĝ'i en mal'antaŭ'a ĝarden'o, kaj la anonim'ec'o de apartament'ar'o. Per ek'rigard'o el si'a fenestr'o, loĝ'ant'o pov'as sci'i ĉu najbar'o est'as hejm'e aŭ ir'is labor'i, hav'as gast'o'j'n aŭ hav'as ŝtop'it'a'j'n de'flu'il'o'j'n. Ne'mal'oft'e oni aŭd'as kri'eg'o'j'n kaj bru'ferm'it'a'j'n pord'o'j'n. Kvankam la komun'um'a viv'o facil'ig'as amik'iĝ'o'n kun la najbar'o'j, ĝi ankaŭ nutr'as oni'dir'o'j'n kaj klaĉ'aĵ'o'j'n.

En Cedar Ridge est'as du'dek dom'o'j plej'part'e posed'at'a'j kaj okup'at'a'j de mal'jun'ul'o'j. La mal'mult'a'j nemaljunuloj, inter ili famili'o last'a'temp'e al'ven'int'a el Teksaso, kaj vir'o kiu okup'as si'a'n mov'ebl'a'n dom'o'n nur kelk'a'j'n monat'o'j'n ĉiu'jar'e, vek'as suspekt'o'n ĉe la pli aĝ'a'j loĝ'ant'o'j. “Ĉe ili est'as konstant'a ir'ad'o tie'n kaj re'e'n, kaj mi dev'as gard'i mi'a'n hav'aĵ'o'n” dir'is s-ro Vallejos, kvankam li ankaŭ insist'is ke ĉi tiu est'as “la plej bon'a komun'um'o en Trinidad”.

Ĉi tiu emerit'o nepr'e ne loĝ'us en park'ej'o Al'mar pro ĝi'a mal'bon'a reputaci'o. En printemp'o 2015, polic'ist'o'j tie mort'paf'is jun'a'n nigr'ul'o'n kiu si'n kaŝ'is en ne'okup'at'a kaban'o. Ĉiu'j memor'as la okaz'aĵ'o'n kiu est'is vast'e pri'raport'it'a de lok'a'j televid'o'staci'o'j. Por don'i konfid'o'n al eventual'a'j lu'ant'o'j “ni konstant'e patrol'as, aŭ mi aŭ mi'a edz'o” dir'is la administr'ant'in'o. “Mi'a fil'o far'as la bon'ten'ad'o'n, li patrol'as tra la park'ej'o, kaj li'a kor'amik'in'o ankaŭ. La patr'o de Nicky (loĝ'ant'o de la park'ej'o) est'as polic'a komisar'o kaj mi'a'j frat'o'j ankaŭ loĝ'as ĉi tie. Jen, ĉiu kontrol'as ĉiu'n. Mi el'pel'as mult'a'j'n mal'bon'a'j'n lu'ant'o'j'n!”.

Ŝi plu'dir'is ke nepr'e evit'end'a est'as park'ej'o Lakeside kiu mal'ferm'iĝ'is antaŭ 15 jar'o'j. Ĝi est'as neni'o pli ol grand'a kvadrat'o da ter'o kaj ŝton'et'o'j kiu far'iĝ'as kot'o en la unu'a ŝtorm'o. La lu'pag'o por mal'plen'a parcel'o est'as 150 dolar'o'j monat'e; kontraŭ ekstr'a'j 300 dolar'o'j oni pov'as hav'i mal'nov'a'n mov'ebl'a'n dom'o'n kun tri ĉambr'o'j. Ne'kutim'e por Trinidad, Lakeside hav'as kelk'a'j'n vakantaĵojn malgraŭ tio, ke la lu'pag'o'j est'as la plej mal'alt'a'j en la urb'o. “Neni'u vol'as loĝ'i tie. Est'as problem'o'j pri drog'o'j, inter'bat'iĝ'o'j, paf'atenc'o'j. Tio est'as tre mal'bon'a por la kvartal'o” dir'is vir'in'o kiu posed'as modest'a'n dom'o'n 200 metr'o'j'n mal'proksim'e. Kiam ni pet'is de ŝi pli'a'j'n detal'o'j'n, ŝi hezit'is kaj dir'is, ke ŝi oft'e aŭd'as siren'o'j'n, tiam, aspekt'ant'e ĉagren'it'a, ŝi deklar'is ke ŝi “ne ŝat'as ĵurnal'ist'o'j'n”. Post'e, ŝi agnosk'is ke ŝi neniam vizit'is la park'ej'o'n kaj kon'as neniu'j'n el la loĝ'ant'o'j.

Mov'ebl'a'j dom'o'j ĉiam hav'is negativ'a'n reputaci'o'n en Uson'o. Kvankam en ili loĝ'as 8,7% de afrik'uson'an'o'j, la uson'an'o'j ĝeneral'e ili'n asoci'as kun la blank'a sub'klas'o white trash (t.e. blank'ul'aĉ'o'j), kaj mal'ŝat'e nom'as ili'a'j'n okup'ant'o'j'n ‘trailer trash’ (ruldomulaĉoj), ĝust'e kiel ili asoci'as kvartal'o'j'n de social'a'j loĝ'ej'o'j kun nigr'ul'o'j*. Ĉi tio de'ven'as de la jar'o'j inter la du mond'milit'o'j kiam migr'a'j komiz'o'j, ter'labor'ist'o'j kaj konstru'labor'ist'o'j, kiu'j tra'vojaĝ'is la land'o'n en rul'dom'o'j, oft'e est'is akuz'it'a'j pri mal'moral'ec'o kaj ke ili ne pag'as impost'o'j'n en la urb'o'j kie ili ek'loĝ'as. En 1937, la revu'o Fortun'e pri'skrib'is “super'plen'a'j'n koloni'o'j'n el kaduk'a'j migr'a'j hotel'o'j*.

*  Vid'u Sylvie Laurent, ‘Poor White Trash. La pauvreté odieuse du Blanc américain’, Presses de la Sorbonne, Parizo, 2011.
*  Cit'it'a en John Fraser Hart, Michelle J. Rhodes kaj John T. Morgan, ‘The Unknown World of the Mobil'e Hom'e’, The Johns Hopkins University Press, Baltimor'e kaj Londono, 2002.

La loĝ'ant'ar'o de mov'ebl'a'j dom'o'j ŝanĝ'iĝ'is en la 1950aj jar'o'j, kiam ven'is sur la merkat'o'n model'o'j kun larĝ'o de 3 metr'o'j, kompar'e kun la antaŭ'a'j 2,4 metr'o'j, kio ebl'ig'is ke oni ating'u la du'a'n ĉambr'o'n sen tra'pas'i la unu'a'n. Tiu'temp'e est'is loĝ'ej'a kriz'o, kaj la pli'bon'ig'it'a privat'ec'o instig'is al mult'a'j uson'an'o'j kun mal'alt'a'j en'spez'o'j, precip'e mal'jun'ul'o'j kaj jun'a'j labor'ist'a'j par'o'j, far'i el ĉi tiu'j dom'o'j si'a'j'n konstant'a'j'n hejm'o'j'n. La last'a'j model'o'j ating'as larĝ'o'n de tiom, kiom 5 metr'o'j kaj, en la park'ej'o'j de mov'ebl'a'j dom'o'j por emerit'o'j de Florido kaj Kalifornio, est'as luks'a'j model'o'j proksim'a'j al jaĥt'haven'o'j kaj golf'ej'o'j. Kaj la industri'o jam ne ili'n nom'as “mov'ebl'a'j dom'o'j” sed “fabrik'it'a'j dom'o'j”.

Sed tromp'a vort'lud'o far'e de kelk'a'j industri'ist'o'j mal'oft'e sufiĉ'as por ŝanĝ'i reputaci'o'n. Lok'a'j televid'a'j nov'aĵ'o'j est'as plen'a'j de raport'o'j pri paf'atenc'o'j, polic'a'j rast'ad'o'j kaj drog'rilat'a'j okaz'int'aĵ'o'j ĉe park'ej'o'j de mov'ebl'a'j dom'o'j. En YouTube oni pov'as spekt'i Trailer Park Boys, pseŭdo-dokument'film'a televid'seri'o kiu est'as el'send'at'a dum 15 jar'o'j en Kanado kaj Uson'o, pri la mis'aventur'o'j de grup'o de simpl'a'mens'a'j loĝ'ant'o'j de park'ej'o, el kiu'j kelk'a'j foj'e en'prizon'iĝ'as pro delikt'o'j. Furorfilmoj kiel Boys Don’t Cry (1999) kaj 8 Mil'e (2002), histori'o pri la fru'a viv'o de la rep'kant'ist'o Eminem, ankaŭ prezent'as la park'ej'o'j'n kiel lok'o'j'n plag'at'a'j'n de per'fort'o. Eĉ la pli subtil'a portret'ad'o de novhampŝira komun'um'o en la roman'o Trailerpark (1981) de Russell Banks daŭr'ig'as la tem'o'j'n de drog'o'j kaj alkohol'aĵ'o'j.

Kun tia bild'o en la popular'a kultur'o, est'as neniel surpriz'e ke mult'a'j el la en'loĝ'ant'o'j de Trinidad hav'as fort'a'j'n opini'o'j'n pri la okup'ant'o'j de mov'ebl'a'j dom'o'j. “Ili dir'as ĉi'a'j'n sen'senc'aĵ'o'j'n pri ni” plend'as loĝ'ant'in'o de Lakeside kiu prefer'is rest'i anonim'a. “La pli'mult'o de ni est'as honest'a'j kaj pen'labor'as, ĉi tiu est'as bon'a lok'o por loĝ'i. Sed est'as mult'a'j lu'ebl'a'j rul'dom'o'j kaj la lu'ant'o'j konstant'e ŝanĝ'iĝ'as. Est'as do normal'e ke foj'e est'as mal'bon'ul'o'j. Aktual'e, ni hav'as ge'jun'ul'o'j'n kiu'j kanabumas tut'tag'e. Ili hav'as feroc'a'n hund'o'n kiu boj'as kiam iu pas'as.” Ĉi tiu fraŭl'in'o ankaŭ akuz'as ke la propriet'ul'o, emerit'a instru'ist'in'o ankaŭ loĝ'ant'a en Trinidad, ne est'as zorg'em'a kiam ŝi akcept'as lu'ant'o'j'n, kaj ne postul'as de ili antaŭ'pag'o'n kontraŭ damaĝ'o'j: “Ŝi nur vol'as plen'ig'i vak'a'j'n parcel'o'j'n kaj grav'as al ŝi ne pli ol merd'o tiu'j, kiu'j loĝ'as ĉi tie. Ŝi en'tut'e neglekt'as la park'ej'o'n. Kiam ni hav'as problem'o'n, ŝi neniam respond'as; ŝi ne far'as si'a'n dev'o'n.

Loĝ'ant'o'j est'as eldomigeblaj post antaŭ'sci'ig'o de sep'dek du hor'o'j.

Laŭ Dave Anderson, administr'a direktor'o de la asoci'o All Parks Alliance for Change kiu defend'as la interes'o'j'n de posed'ant'o'j de mov'ebl'a'j dom'o'j, ĉi tiu est'as tip'a problem'o en kamp'ar'a'j lok'o'j. “En la urb'o'j, kiu'j est'as dens'e loĝ'at'a'j kaj kie la terprezo est'as alt'a, la risk'o'j por la okup'ant'o'j est'as oft'a'j pli'ig'o'j de lu'pag'o'j kaj ke ili est'os el'dom'ig'it'a'j por far'i spac'o'n por pli profit'o'don'a'j ne'mov'ebl'aĵ'a'j projekt'o'j. En kamp'ar'a'j komun'um'o'j, ĉi tiu'j problem'o'j ne ver'e ekzist'as. Sed pov'as est'i ke la propriet'ul'o'j de la pli mal'grand'a'j park'ej'o'j ne hav'as sufiĉ'e da kapital'o por far'i ripar'o'j'n kiam est'as grand'a problem'o pri la kloak'ar'o aŭ la akv'o'proviz'o.” Kaj loĝ'i en famili'a park'ej'o en urb'et'o ne nepr'e protekt'as kontraŭ pli'ig'o'j de lu'pag'o'j. Lu'pag'o'j ĉe Al'mar en Trinidad alt'iĝ'is 11% last'a'n novembr'o'n, de 220 dolar'o'j al 245 dolar'o'j, malgraŭ tio ke ili jam est'is pli'ig'it'a'j antaŭ du jar'o'j.

En la pli'mult'o de la ŝtat'o'j de Uson'o, efektiv'e, neni'u leĝ'o mal'help'as, ke propriet'ul'o'j de park'ej'o'j pli'ig'u lu'pag'o'j'n, kondiĉ'e ke ili don'u al la lu'ant'o'j antaŭ'sci'ig'o'n de kelk'a'j semajn'o'j. Tio est'as inter la unu'a'j afer'o'j kiu'j Frank Rolfe instru'as al student'o'j ĉe si'a “universitat'o de mov'ebl'a'j dom'o'j.” Licenci'ul'o en ekonomik'o de la Universitat'o de Kalifornio ĉe Stanford, li kaj li'a komerc'a partner'o Dave Reynolds riĉ'iĝ'is per invest'ad'o je park'ej'o'j de mov'ebl'a'j dom'o'j. Ek'de nul'o en 1996, li fier'as pri tio ke hodiaŭ li hav'as la ses'a'n plej grand'a'n entrepren'o'n en la sektor'o kun 70 park'ej'o'j dis'vast'iĝ'int'a'j tra la tut'a land'o - “krom en Kalifornio, Florido kaj NovJorkio, kie leĝ'o'j tro favor'as al lu'ant'o'j”.

Fort'e dezir'ant'e plu'don'i si'a'n ekspertiz'o'n, s-ro'j Rolfe kaj Reynolds mal'ferm'is tri'tag'a'n intens'a'n kurs'o'n kontraŭ kost'o de du mil dolar'o'j. Ĝi instru'as la fundament'o'j'n de la administr'ad'o de park'ej'o: est'u mal'ced'em'a en kaz'o'j de mal'fru'a'j lu'pag'o'j, trud'u mon'pun'o'j'n pro mal'observ'o'j de la regul'o'j, ne instal'u kun'divid'at'a'j'n serv'o'j'n kiel la'vad'ej'o'j kiu'j pov'us kre'i ne'neces'a'j'n kost'o'j'n, el'dom'ig'u ne'dezir'ind'a'j'n lu'ant'o'j'n. “La lern'ant'o'j plej'part'e est'as alt'rang'a'j profesi'ul'o'j kvin'dek-kelk-jar'a'j, sen'iluzi'iĝ'int'a'j pro la rentumindico el invest'o'j ĉe la uson'a bors'o. Nun est'as bon'eg'a temp'o part'o'pren'i la komerc'o'n de park'ej'o'j de mov'ebl'a'j dom'o'j ĉar la uson'a ekonomi'o est'as en kriz'o de mult'a'j jar'o'j, kaj est'as fort'a mend'ad'o de mal'mult'e'kost'a'j loĝ'ej'o'j” dir'is Rolfe klar'e kaj net'e. Ili'a metod'o sekv'as tiu'n de konstru'entrepren'o'j okup'at'a'j pri projekt'o'j de reurbanizado: ili aĉet'as mal'grand'a'j'n park'ej'o'j'n de mov'ebl'a'j dom'o'j, precip'e et'skal'a'j'n park'ej'o'j'n propriet'at'a'j'n de ge'edz'o'j kiu'j ne vol'as klopod'ig'i si'n por pli'bon'ig'i la profit'ad'o'n; post'e ili re'nov'ig'as ili'n, instal'as kelk'a'j'n suplement'a'j'n serv'o'j'n (akcept'ej'o'n, la'vad'ej'o'n, lud'ej'o'n, ktp.) kaj pli'ig'as la lu'pag'o'j'n.

La lu'ant'o'j est'as sen'pov'a'j kontraŭ ĉi tiu'j pli'ig'o'j. Mov'ebl'a'j dom'o'j nun hav'as larĝ'o'n de almenaŭ tri metr'o'j kaj est'as tre mal'facil'e transport'ebl'a'j. Aŭtomobil'o jam ne sufiĉ'as kaj oni bezon'as special'a'n kamion'o'n pli larĝ'a'n ol ordinar'a voj'o. La kost'o de la trans'lok'iĝ'o pov'as ating'i kelk-mil'o'j'n da dolar'o'j kaj mult'a'j loĝ'ant'o'j prefer'as aĉet'i nov'a'n dom'o'n ol trans'lok'i tiu'n, kiu'n ili posed'as. La ne'mov'ebl'ec'o de ĉi tiu'j “mov'ebl'a'j” dom'o'j far'as la okup'ant'o'j'n sen'defend'a'j ĉar ili ne pov'as minac'i for'ir'i se la propriet'ul'o neglekt'as ĝust'e bon'ten'i la park'ej'o'n aŭ pli'ig'as la lu'pag'o'j'n.

Emily Montoya* ne sci'as kie ŝi trov'us la mon'o'n se ŝi dev'us for'ir'i Rat'o'n, urb'et'o de 6 500 en'loĝ'ant'o'j en Nov-Meksiko kie ŝi lu'as parcel'o'n kontraŭ 150 dolar'o'j monat'e. Ĉi tiu jun'a vir'in'o, kiu loĝ'as kun si'a'j infan'o'j kaj viv'partner'o, est'as sen'labor'a kaj la par'o ne hav'as ŝpar'mon'o'n. Malgraŭ tio, pov'us est'i ke la famili'o baldaŭ dev'os trans'loĝ'iĝ'i. La Enchanted Hills Park (’la park'ej'o de la magi'a'j mont'et'o'j’) - apud la urb'a tomb'ej'o - est'as vend'ot'a: 320 000 dolar'o'j por 8 hektar'o'j kaj 46 parcel'o'j. “Mi ek'sci'is kiam mi hejm'e'n're'ven'is iu'n tag'o'n, ili met'is aviz'o'n ”Vend'ot'a“ ĉe la en'ir'ej'o” ŝi dir'is. “Ni tut'e ne sci'as kiu aĉet'os ĝi'n nek kio far'iĝ'os al ĝi, sed ni sci'as ke ni ne pov'as pag'i la kost'o'n de trans'loĝ'iĝ'o.

*  Ni'a intervju'at'o prefer'is uz'i pseŭdonim'o'n.

La najbar'o'j de s-in'o Montoya kun'divid'as ŝi'a'j'n tim'o'j'n ĉar la leĝ'o en Nov-Meksiko mal'mult'e protekt'as la lu'ant'o'j'n de park'ej'o'j. Ili pov'as est'i el'dom'ig'it'a'j post antaŭ'sci'ig'o de 72 hor'o'j se ili ne pag'is si'a'n lu'pag'o'n, kaj post antaŭ'sci'ig'o de unu monat'o se ili romp'as la regul'o'j'n aŭ “ĝen'as ali'a'j'n lu'ant'o'j'n.” Kaj se la park'ej'o ferm'iĝ'as, ili ricev'as antaŭ'sci'ig'o'n de nur du monat'o'j. “En iu'j ŝtat'o'j, kiel Minesot'o, se oni dev'as trans'lok'i si'a'n hejm'o'n, aŭ se ĝi'a kondiĉ'o est'as tro mal'bon'a por est'i trans'lok'it'a, la propriet'ul'o de la park'ej'o dev'as pag'i mon'kompens'o'n. En iu'j ŝtat'o'j oni ankaŭ rajt'as kun'iĝ'i kun la ali'a'j dom'posed'ant'o'j por aĉet'i la park'ej'o'n kontraŭ la merkat'a prez'o por establ'i kooperativ'o'n. Sed plej'part'e mank'as garanti'o'j por la loĝ'ant'o'j” dir'is Dave Anderson. La park'ej'o en Rat'o'n ver'ŝajn'e rest'os mal'ferm'it'a: la situ'o ne al'log'as konstru'entrepren'o'j'n kaj, kiam oni hav'as ter'o'n en lok'o aprob'it'a por mov'ebl'a'j dom'o'j, ankoraŭ est'as plej konsil'ind'e lu'ig'i ĝi'n kiel individu'a'j'n parcel'o'j'n.

En Kalifornio, oni trov'as la mal'a'n situaci'o'n: la leĝ'o bon'e protekt'as lu'ant'o'j'n, sed est'as mult'a'j konstru'entrepren'o'j. En la daŭr'o de du'dek jar'o'j, pli ol 400 parcel'o'j mal'aper'is en tiu ŝtat'o, for'bala'it'a'j de la bol'ant'a merkat'o de ne'mov'ebl'aĵ'o'j*. Ek'de 2012, 400 loĝ'ant'o'j de Pal'o Alt'o batal'as kontraŭ la ferm'o de si'a park'ej'o, la plej mal'nov'a en Silic'o'n Valley, malgraŭ tio, ke la lu'pag'o est'as mil dolar'o'j monat'e (tri'obl'e pli ol tiu de la plej mal'grand'a'j loĝ'ej'o'j en la urb'o). Konsent'int'e la ferm'o'n, la magistrat'o ŝanĝ'is si'a'n decid'o'n kiam la protest'o'j kresk'is al grand'eg'a'j proporci'o'j. Ĝi nun sub'ten'as la loĝ'ant'o'j'n kaj eĉ propon'is aĉet'i la park'ej'o'n: (39 milion'o'j da dolar'o'j por 1,8 hektar'o'j kaj 117 parcel'o'j). La propriet'ul'o de la park'ej'o rifuz'is ĝi'a'n ofert'o'n ĉar la nemoveblaĵagentoj dir'as, ke la park'ej'o valor'as pli ol 50 milion'o'j'n da dolar'o'j *.

*  Katie Kramon, ‘Californias affordable mobil'e hom'e parks vanishing’, Peninsulapress.com, la 11a de mart'o, 2015.
*  Christina Passariello, ‘The fight to sav'e a Silic'o'n Valley trailer park’, The Wall Street Journal, Nov'jork'o, la 14a de aŭgust'o, 2015.

La kaz'o nun est'as antaŭ la tribunal'o. Ĝis kiam juĝ'o est'os don'it'a, la loĝ'ant'o'j de Park'ej'o Buena Vist'a en Pal'o Alt'o ne est'as pli cert'a'j pri si'a est'ont'ec'o ol tiu'j de la “magi'a'j mont'et'o'j” de Rat'o'n. Kiel Anderson dir'as, “Posed'ant'o'j de mov'ebl'a'j dom'o'j hav'as du'obl'a'n ident'ec'o'n. Kaj lu'ig'ant'o'j kaj lu'ant'o'j, ili est'as kovr'at'a'j nek de leĝ'o'j kiu'j tradici'e reg'as la rilat'o'n inter lu'ig'ant'o'j kaj lu'ant'o'j, nek de la protekt'o asign'it'a al propriet'ul'o'j.” Sen klar'a status'o, ili nur pov'as de'pend'i de neni'u krom si mem.


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

La rifuz'o de liber'komerc'o

En Franc'uj'o, la manifestaci'ant'o'j kun'ig'it'a'j de la mov'ad'o Nuit debout [Nokt'e vigl'a] esper'as, ke “konverĝ'o de la batal'o'j” ebl'ig'os etend'i ili'a'n influ'o'n al part'o'pren'ont'o'j mal'pli jun'a'j, mal'pli diplom'it'a'j, kaj en'iĝ'i en inter'naci'a'n ag'ad'o'n. Unu el la tem'o'j de ili'a ag'ad'o pov'us help'i al tiu du'obl'a cel'o: la rifuz'o de liber'komerc'a'j traktat'o'j.*

*  Vd la dosier'o'n Les puissants redessinent le mond'e” [“La potenc'ul'o'j re'desegn'as la mond'o'n”], Le Monde diplomatique, juni'o 2014.

La meandr'o'j de la komerc'a'j inter'konsent'o'j oft'e mal'help'as mobiliz'i, tiom mal'facil'as kompren'i, kia'n etap'o'n neces'as rekt'e observ'i, kia dispon'o ŝajn'e teĥnik'a kaŝ'as social'a'n bomb'o'n. Tamen, malgraŭ la gurd'ad'o de la gvid'a'j rond'o'j, de la mastr'ar'o kaj de la ili'n favor'ant'a'j komunik'il'o'j, la decid'a kontraŭ'ec'o al tiu'j traktat'o'j etend'iĝ'as. La mobiliz'o'j kontraŭ la grand'a trans'atlantik'a merkat'o (GTM, GMT en la franc'a kaj Taft'a en la angl'a) est'as fort'a'j en German'uj'o kaj en Belg'uj'o.* En Uson'o, ĉiu'j precip'a'j kandidat'o'j por la prezid'ant-elekt'o'j nun pozici'iĝ'is kontraŭ la trans'pacifik'a partner'ec'o (TPP, sam'e en la angl'a, PTP en la franc'a). Nu, post la fin'o de la du'a mond'milit'o la uson'a imperi'o lud'is instig'a'n rol'o'n por la liberal'ig'o de la komerc'o. Pri tiu punkt'o la inter'konsent'o est'is preskaŭ absolut'a inter la si'n'sekv'a'j uson'a'j prezid'ant'o'j, ĉu demokrat'a'j aŭ respublik'an'a'j, de John Kennedy ĝis Ronald Re'ag'a'n, de s-ro George W. Bush ĝis la prezid'ant'o Barack Obama. Subit'e la liberal'a lokomotiv'o blok'iĝ'as.

*  Vd Amélie Canonne kaj Johan Tyszler, Ces Européens qui défient le libr'e-échange [“Tiu'j eŭrop'an'o'j kiu'j defi'as la liber'komerc'o'n”], Le Monde diplomatique, oktobr'o 2015.

Per si'a asert'o, ke “la entrepren'o'j, kiu'j vol'as nur pag'i mal'alt'a'j'n salajr'o'j'n, jam for'las'is la land'o'n”, s-ro Obama ne konvink'is. Ĉar la de'lok'ad'o'j daŭr'as, kaj la antaŭ'a'j komerc'a'j inter'konsent'o'j ankaŭ promes'is al'port'i abund'a'j'n dung'o'j'n kaj bon'a'j'n salajr'o'j'n ... Do ne mir'ig'as, ke hom'o'j tiom mal'sam'a'j kiom s-ro'j Donald Trump kaj Bernie Sanders akir'is elekt'o-rezult'o'j'n per tra'draŝ'o de tia'j traktat'o'j. Tio dev'ig'is s-in'o'n Hillary Clinton mal'agnosk'i si'a'n sub'ten'o'n al la TPP kiam ŝi est'is ŝtat'sekretari'o de s-ro Obama. Laŭ'dir'e, ankaŭ [la franc'a prezid'ant'o] s-ro François Hollande pret'as ŝanĝ'i si'a'n opini'o'n pri la GTM.Antaŭ du jar'o'j li vol'is “rapid'i”. Ŝajn'as, ke tio jam ne est'as tiom urĝ'a ...

La labor'ist'o'j, kies salajr'o mal'grand'iĝ'is per la ĉantaĝ'o de sen'labor'ec'o kaj de de'lok'ad'o'j jam ne est'as izol'it'a'j, kiam ili rifuz'as la liber'komerc'o'n. La medi'protekt'ant'o'j, la kamp'kultur'ist'o'j, la konsum'ant'o'j al'iĝ'is al ili. Kaj la dung'it'o'j de la publik'a sektor'o, ĝis la fajr'o'brigad'ist'o'j, si'a'vic'e mobiliz'iĝ'as. Tiom ke uson'a mastr'ar'a gvid'ant'o mir'eg'as: “Neni'u el ili est'as konkurenc'at'a de la import'o'j, sed ili'a sindikat'o montr'iĝ'as solidar'a kun la ali'a'j.”* Tiu de la dung'it'o'j en la publik'a sektor'o kompren'is, ke ĝi ne sukces'os long'temp'e defend'i la dung'o'j'n kaj la salajr'o'j'n de si'a'j du milion'o'j da membr'o'j, se tiu'j de la ceter'a'j salajr'ul'o'j plu dis'fal'as. Kaj la fajr'o'brigad'ist'o'j sci'as, ke la anstataŭ'ig'o de entrepren'o'j, kiu'j pag'as impost'o'n, per industri'a'j ruin'kamp'o'j mal'pli'ig'os la urb'a'j'n buĝet'o'j'n, kio minac'os mult'a'j'n fajr'o'brigad'o'j'n. Do, en tiu punkt'o okaz'as konverĝ'o de la batal'o'j. Kaj tiu jam ating'is unu'a'j'n sukces'o'j'n.

*  Noam Scheiber, “Labor’s might se'e'n in failure of trad'e deal as unions allied to thwart it”, The New York Times, 14-an de juni'o 2015.

Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

Fosili'a'j akv'ar'o'j for'ofer'it'a'j por agr'o'kultur'a produkt'iv'ism'o.

Flor'ig'i la dezert'o'n, mal'nov'a rev'o

En Alĝerio, Saharo konsist'ig'as kvar kvin'on'o'j'n de la teritori'o, tio est'as preskaŭ kvar'obl'e la are'o de Franci'o. La ambici'o uz'i tiu'j'n grand'eg'a'j'n spac'o'j'n por kontent'ig'i la ĉef'a'j'n bezon'o'j'n de la loĝ'ant'ar'o est'as mal'nov'a. Des pli, ke la naskiĝnombra eksplod'o en la nord'a'j urb'o'j de'long'e for'vor'is grand'a'n part'o'n de la agrikultur'a'j ter'o'j, anstataŭ'it'a'j de deprim'ig'a pejzaĝ'o el griz'a'j kaj ruĝ'a'j brik'o'j.

En Biskra, nun vid'at'a kiel la plej grav'a “pionir'a front'o” en Saharo, la unu'a'j plant'o'dom'o'j aper'is en la komenc'o de la jar'o'j 1980-aj, sed ver'e ĝeneral'iĝ'is nur du'dek jar'o'j'n post'e. Laŭ Arezki Mekliche, instru'ist'o en la Naci'a Super'a Lern'ej'o por Agr'o'kultur'o (ENSA) de Alĝero, “la Sahara agrikultur'o, en si'a modern'a kaj intens'a form'o, ver'e komenc'iĝ'is en 1987, per du model'a'j grand'bien'o'j en Gassi Touil”, en la region'o de Adrar, 1200 km sud'e de Orano (okcident'a Alĝerio). Gigant'a projekt'o sur 32 000 hektar'o'j, kun Uson'a'j inĝenier'o'j por produkt'i tritik'o'n, luzern'o'n kaj arakid'o'n. Sur ĉiu'j 50-hektar'a'j ter'pec'o'j, gigant'a metal'a tub'o multetruita, fiks'it'a sur centr'a pivot'o, dis'don'as akv'o'n el bor'aĵ'o turn'iĝ'ant'e ĉirkaŭ si'a aks'o. Vid'it'a de la ĉiel'o, la spekt'aĵ'o ŝajn'as est'i magi'aĵ'o: mez'e de tutdezertaj vast'ec'o'j ek'aper'as dek'o'j da verd'aĵ'a'j cirkl'o'j, simbol'o'j de sen'lim'a agrikultur'a ebl'ec'o.

Tiel nask'iĝ'is la “mit'o de Sahara agrikultur'a dis'volv'iĝ'o*”, dank'e al Uson'a kaj Saud'arabi'a teknologi'o'j. “Tamen, ni sci'as de'long'e, ke la cereal'a eksperiment'o de Adrar montr'iĝ'is mal'sukces'o kaj ekologi'a katastrof'o, ve'as Omar Bessaoud, esplor'ist'o de la Agr'o'kultur'a Institut'o Mediterane'a de Montpelier'o (IAMM). Kaj oni re'far'as la sam'a'j'n erar'o'j'n en Biskra! Jen tut'a sistem'o jar'cent'a de oaz'a agrikultur'o, kiu est'as en'danĝer'ig'it'a.”

*  Leg'u: Tayeb Otmane kaj Yaël Kouzmine, “Bil'a'n spatialisé de la mis'e en valeur agricole au sahara algérien”, Cybergeo, 19 de februar'o 2013, http://cybergeo.revues.org

Dum la 2000-aj jar'o'j “oni ir'is de ŝtat'reg'at'a agrikultur'o al du'on-liberal'a agrikultur'o, kiel ekzist'as sam'a'j ĉie en la mond'o”, klar'ig'as Sam'i Bouarfa, agr'o'hidrolog'o de la Naci'a esplor'institut'o pri scienc'o'j kaj teknologi'o por ekologi'o kaj agrikultur'o (Irstea) en Montpelier'o. “Privat'a iniciat'o est'as nun la kor'o de la produktadoprocezo, kun grav'a sub'ten'o de la ŝtat'o por infra'struktur'o'j kaj subvenci'o'j”. Eĉ se en Adrar la plej'part'o de la bien'o'j ne plu produkt'as, ĉiu'j grand'a'j cereal'a'j projekt'o'j ne est'is for'las'it'a'j. Dek “pivot'o'j” (gigant'a'j turn'iĝ'ant'a'j akv'um'il'o'j kun centr'a pivot'o) import'it'a'j de Saud'arabi'o est'as ĵus instal'it'a'j en Ghardaïa, 600 kilo'metr'o'j'n sud'e de Alĝero. Ĉar Alĝerio ankoraŭ ne solv'is si'a'n problem'o'n pri nutr'aĵ'a sekur'ec'o. La land'o daŭr'e est'as la unu'a mond'a import'ant'o de tritik'o, cereal'o uz'at'a por ambaŭ brut'ar'a nutr'ad'o kaj du ĉef'a'j popol'a'j manĝ'aĵ'o'j: pan'o kaj kuskus'o.

De dek'o da jar'o'j la region'o de Souf, ĉirkaŭ El-Oued, 630 kilo'metr'o'j'n sud-orient'e de Alĝero, re'lanĉ'is la pivotagrikulturon, sed per mem'far'it'a'j mal'grand'a'j instal'aĵ'o'j. Ĝi produkt'as ne cereal'o'j'n, sed ter'pom'o'j'n, kaj iĝ'is la plej grav'a region'o por tiu produkt'ad'o, preter'pas'int'e la region'o'n de Mascara (orient'e de Orano). Dum la jar'o'j 1980-aj, ja antaŭ la aper'o de ter'pom'o'j, tiu region'o jam renkont'is grav'a'n problem'o'n pri stagn'ad'o de uz'it'a'j akv'o'j pro gigant'a'j bor'aĵ'o'j por proviz'i lôgejojn, kiu mort'ig'is mil'o'j'n da palm'o'j*. Malgraŭ grand'a salubr'ig'a labor'o, la problem'o rest'as, kaj nun eĉ pli'fort'iĝ'as pro la intens'a kultiv'ad'o de ter'pom'o'j. “El-Oued, iam bel'eg'a oaz'o, est'as mort'ant'a pro tro'a akv'o”, ve'as Christian Leduc hidrogeolog'o en Montpelier'o. “Tio est'as ja ne'kred'ebl'a, ĉu ne?”

*  Tiu'j arb'o'j hav'is la apart'ec'o'n est'i kultiv'at'a'j en ghitan, i'a'j grand'a'j kav'aĵ'o'j fos'it'a'j de hom'o'j mez'e de dun'o'j.

En la region'o Oued Rhir, ĉirkaŭ Touggourt, sud-orient'e de Alĝero, ekspluat'it'a de'post la fin'o de la Franc'a koloni'ad'o, la situaci'o ne est'as pli bon'a. La sub'ter'a'j akv'ar'o'j, je 70°C, est'as tro varm'a'j por agrikultur'o kaj dev'as tra'ir'i mal'varm'ig'a'j'n uzin'o'j'n. Ili ankaŭ en'hav'as mult'e da kalk'o kaj mineral'o'j, kaj tio rapid'e ŝtop'as ĉiu'j'n tub'o'j'n, kaj fin'e krustigas la grund'o'j'n.

Pierre DAUM


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

“Spur'o de rev'o ne est'as mal'pli real'a ol tiu de paŝ'o”

Kontest'i sen moder'ec'o

En Franc'uj'o, la opon'o al la re'form'o de la labor'leĝ'ar'o kaj la okup'ad'o de plac'o'j far'e de la mov'ad'o Nokt'o vigl'a konverĝ'is en la rifuz'o de mal'larĝ'a vid'ad'o de la politik'o: sven'o de la kolektiv'a'j esper'o'j en la balot'a “nigr'a tru'o”, marĝen'a aranĝ'o de la soci'a ord'o. Ĉu ni est'as ĉe la fin'o de cikl'o mark'it'a de postul'o'j ĉiam pli lim'ig'it'a'j kaj neniam plen'um'it'a'j?

MALMULTE postul'i kaj atend'i mult'e: dek ok jar'o'j'n post la kre'ad'o de la asoci'o Ag'ad'o por Tobi'n-impost'o por help'i al la civit'an'o'j — ATTAC, en juni'o 1998, la de'pren'o de 0,01% ĝis 0,1% el la financ'a'j transakci'o'j inspir'it'a de la ekonomik'ist'o James Tobi'n por “ĵet'i sabl'o'n en la radar'o'j'n” de la merkat'o'j ankoraŭ prokrast'iĝ'as (vd Atend'ant'e la Tobi'n-impost'o'n). La mild'ig'it'a form'o, kiu'n inter'trakt'as la eŭrop'a'j rond'o'j en'spez'ig'us frakci'o'n de la sum'o (pli ol 100 miliard'o'j da eŭr'o'j) komenc'e atend'at'a.

Sed, fakt'e, kial oni met'is la cel'o'n tiom mal'alt'e? Kial oni tiom inter'batal'is por en'konduk'o de tiom mild'a frot'ad'o en la spekul'ad-mekanik'o? La komfort'o de la retrospektiv'a rigard'o kaj la instru'o'j de la grand'a kriz'o de 2008 sugest'as, ke simpl'a mal'permes'o de kelk'a'j parazit'a'j kapital-mov'o'j est'us tut'sam'e prav'ig'it'a.

Tiu si'n'gard'em'o en la postul'o'j spegul'as la mens'o'stat'o'n de epok'o, kiam la kred'ind'ec'o de aktiv'ul'a organiz'aĵ'o mezur'iĝ'is laŭ ĝi'a moder'ec'o. Kun la for'fal'o de la Sovet'a Uni'o, la fin'o de la mal'varm'a milit'o kaj la proklam'o far'e de la uson'a'j nov-konservativ'ul'o'j de la “fin'o de la histori'o”, ĉiu front'a opon'o al la merkat-kapital'ism'o trov'iĝ'is mallegitimigita, ne nur en la rigard'o de la gvid'ant'a klas'o, sed ankaŭ en la mez'a'j klas'o'j, de nun lok'it'a'j ĉe la centr'o de la politik-lud'ej'o. Por konvink'i, oni tiam pens'is, neces'as montr'iĝ'i “prudent'a”.

Jes ja, la fam'a infra-decimal'a impost'o — 0,1% - montr'as en si'a nealveninteco mem, ne'kontest'ebl'a'n pedagogi'a'n virt'o'n: se la ekonomi'a ord'o obstin'as rifuz'i tiel modest'a'n pli'bon'ig'o'n, tio signif'as ke ĝi ja est'as nereformebla — kaj sekv'e, ind'a je revoluci'o. Sed por est'ig'i tiu'n rivel'o-efik'o'n, neces'is lud'i la lud'o'n kaj si'n lok'i sur la teren'o de la kontraŭ'ul'o, tiu de la “ekonomi'a prudent'o”. La ide'o kontest'i la ord'o'n kun moder'ec'o trud'iĝ'is en Franc'uj'o kun des pli da evident'ec'o, ke la politik'a iniciat'o ne plu est'is en ni'a tend'ar'o. De la liberal'a reg'ist'ar'o de Pierre Mauroy en mart'o 1983, la mal'dekstr'o ne nur ĉes'is proviz'i propon'o'j'n por “ŝanĝ'i la viv'o'n”, sed la politik'a'j gvid'ant'o'j el ĉi'a'j tendenc'o'j fal'ig'as sur la salajr'ul'o'j'n pluv'eg'o'n da industri'a'j re'struktur'ig'o'j, soci'a'j kontraŭ-re'form'o'j, kaj buĝet'redukt'a'j iniciat'o'j. En'e de kelk'a'j jar'o'j, la rilat'o al la est'ont'ec'o baskul'as.

La ribel'o de la siderurgi-labor'ist'o'j de Longwy kontraŭ la fabrik-ferm'o'j en 1978-1979 desegn'is, per si'a invent'em'o, la kontur'o'n de la kontraŭ-soci'o*. Tiu de la fer-labor'ist'o'j en 1984, tut'e sam'e amas'a, ne plu en'hav'as la rev'o'n de soci'a tranformiĝo. Ven'is la temp'o de defend'a'j batal'o'j, komenc'e de la 1980-aj jar'o'j en Franc'uj'o, sam'e kiel en German'uj'o post la sub'met'ad'o de la ekster-parlament'a opozici'o, en 1985 en Brit'uj'o post la mal'sukces'o de la grand'a min'ist'a strik'o. Tem'as tiam ig'i la viv'o'n iom mal'pli kruel'a, si'n ŝirm'i por mild'ig'i la ritm'o'n kaj efik'o'n de la mal'regul'ig'o'j, de la privat'ig'o'j, de la komerc'a'j inter'konsent'o'j, kaj de la difekt'ad'o de la labor'jur'o. Ne'mal'hav'ebl'a kondiĉ'o, la protekt'ad'o de la social'a'j konker'o'j dikt'as si'a'n urĝ'o'n kaj trud'iĝ'as iom post iom kiel la ne'trans'pas'ebl'a horizont'o de la lukt'o'j.

*  Vd Pierre Rimbert kaj Rafaël Trapet, “La Commune de Longwy”, Le Monde diplomatique, oktobr'o 1997.
Difin'i tio'n, kio'n oni ver'e dezir'as

EN 1995, ĵus antaŭ la franc'a prezid'ant'a elekt'o, eĉ la parti'o'j, kiu'j referenc'is al la komun'ism'o rezignaci'as antaŭ'e'n'puŝ'i nur pet'o'j'n tia'j'n, kia'j mal'permes'o de mal'dung'ad'o, kresk'ig'o de la minimum'a salajr'o kaj mal'pli'iĝ'o de la labor'daŭr'o en ne'ŝanĝ'it'a salajrokadro. Konduk'it'a de la Ĝeneral'a Konfederaci'o de la Labor'o (CGT) kaj Solidaires (Solidar'a'j), la venk'a mov'ad'o de novembr'o-decembr'o 1995 kontraŭ la re'form'o de la Soci'a Asekur'o konduk'it'a de s-ro Alain Juppé iu'n moment'o'n sugest'is la hipotez'o'n, ke la sen'fort'ig'it'a politik'a mal'dekstr'o trans'don'is la task'o'n al re'vigl'ig'it'a sindikat'a mal'dekstr'o. Tio, kio sekv'is, est'is pli ĝust'e mark'it'a de la kresk'o de ali'mond'ism'o.

La inter'naci'a al'ir'manier'o de tiu mov'ad'o, ties kalendar'o de kun'ven'o'j kaj ties nov'a'j manier'o'j aktiv'i baz'iĝ'is sur princip'o, kiu disting'iĝ'as sam'temp'e de la ideologi'a'j al'front'iĝ'o'j de post 1968, kaj de la moral'a'j indign'o'j laŭ la manier'o de hom'help'a'j organiz'aĵ'o'j: la kontraŭ-ekspertiz'o, apog'it'a sur scienc'a'j analiz'o'j taŭg'a'j por konvink'i simpati'ant'o'j'n, kiu'j pli familiar'as kun universitat'a'j amfiteatr'o'j ol kun munt'o'ĉen'o'j. Kun si'a'j ekonomik'ist'o'j kaj si'a'j soci'olog'o'j, si'a procent'a simbol'o (%) kaj si'a'j mal'ĉifr'o'j, si'a'j kontraŭ-man'libr'o'j kaj si'a'j somer'a'j universitat'o'j, ATTAC don'is al si la misi'o'n popular'ig'i fak'a'n kritik'o'n de la ekonomi'a ord'o. Je ĉiu reg'ist'ar'a decid'o mal'fort'ig'ant'a la publik'a'j'n serv'o'j'n, je ĉiu liber'merkat'a inter'konsent'o diskret'e inter'trakt'it'a de la inter'naci'a'j financ'a'j instituci'o'j, respond'is perfekt'a'j argument'ar'o'j, dek'o'j da libr'o'j, cent'o'j da artikol'o'j.

Ĉu tem'as pri mal'egal'ec'o'j, pri inter'naci'a politik'o, ras'ism'o, maskl'a domin'ad'o, aŭ ekologi'o, ĉiu protest-sektor'o el'montr'as, de tiu epok'o, si'a'j'n pens'ist'o'j'n, si'a'j'n universitat'an'o'j'n, si'a'j'n esplor'ist'o'j'n, kun la esper'o kred'indig'i si'a'j'n politik'a'j'n elekt'o'j'n per scienc'a prav'ig'o. Tiu kritik'o, kun'e kun la mal'bon'iĝ'o de la viv'kondiĉ'o'j, ebl'ig'is mobiliz'i loĝ'ant'ar'o'j'n politik'e ne'organiz'it'a'j'n, kiu'j mal'kovr'is si'n mal'fort'a'j front'e al tut'mond'iĝ'o, kies per'fort'o koncentr'iĝ'is ĝis tiam sur la labor'ist'ar'o.

La mov'ad'o, al kiu Le Monde diplomatique est'is intim'e asoci'it'a, konvink'is pri si'a serioz'ec'o, gajn'is batal'o'j'n en la intelekt'a'j rond'o'j, en la libr'o'j, la gazet'ar'o, kaj eĉ aper'is sur la ekran'o'j de la televid'a'j ĵurnal'o'j. Ĝi pas'ig'is long'eg'a'n temp'o'n ripet'ant'e evident'aĵ'o'j'n, dum ĝi'a'j kontraŭ'ul'o'j, sen'skrupul'e kaj sen'ĉes'e, aplik'ad'is si'a'j'n “re'form'o'j'n”. Kiel sugest'is la kontraŭ'kultur'a ond'o de la 1970-aj jar'o'j, dekstr'a'n politik'a'n ord'o'n tut'e ne ĝen'as mal'dekstr'a'j sukces-libr'o'j. Star'ig'i si'a'n scienc'a'n bon'vol'em'o'n kontraŭ la politik'a mal'sincer'ec'o de la kontraŭ'ul'o ver'ŝajn'e ig'is la kritik'o'n pli aŭd'ebl'a. Sed ne pli efik'a, kiel amar'e spert'is en 2015, la grek'a ministr'o pri financ'o'j Yanis Varoufakis, kies argument'o'j akademi'e akcept'it'a'j ne mult'e pez'is front'e al konservativ'a obstin'o de la Eŭr'o'grup'o*.

*  Vd Janis Varufakis, “Ili'a sol'a cel'o est'is ni'n humil'ig'i”, Le Monde diplomatique en esperant'o, aŭgust'o 2015.

Sur la vast'a ideologi'a pentr'aĵ'o, kiu kovr'as la period'o'n 1995-2015, kun'ekzist'as du kontraŭ'a'j element'o'j. Unu'flank'e, trem'et'ant'a kaj post'e bol'ant'a repolitikiĝo, kiu konkret'iĝ'as per si'n'sekv'o de lukt'o'j kaj masiv'a'j soci'a'j mov'ad'o'j: 1995, 1996 (senlegitimilaj migr'ul'o'j), 1997-1998 (sen'labor'ul'o'j), 2000-2003 (pint'o de la ali'mond'ism'a ond'o), 2003 (pensi'o'j), 2005 (ĉirkaŭ'urb'a'j kvartal'o'j), 2006 (student'o'j ne'stabil'ec'a'j), 2010 (de'nov'e pensi'o'j), 2016 (labor'jur'o), rifuz'o de la grand'a'j sen'util'a'j projekt'o'j (ĉef'e de'post 2012). Ali'flank'e, kontest'em'a'j instituci'o'j mal'fort'ig'it'a'j: sindikat'o'j ne pov'ant'a'j retro'ir'i, soci'a mov'ad'o turn'iĝ'ant'a, - aŭ de'turn'iĝ'ant'a — al ekspertiz'o, parti'o'j de la radikal'a mal'dekstr'o en'ŝlim'ig'it'a'j en la sabl'o'j de mis'kredit'ig'it'a instituci'a funkci'ad'o. La spir'o, la esper'o'j, la imag'pov'o kaj la koler'o de la unu'a'j ne re'son'as en la slogan'o'j, la libr'o'j kaj la program'o'j de la ali'a'j.

Ĉio okaz'as kvazaŭ tri'dek jar'o'j da defend'a'j batal'o'j sen'ig'is la politik'a'j'n struktur'o'j'n je ili'a kapabl'o propon'i, eĉ en mal'feliĉ'o, long-temp'lim'a'n cel'o'n dezir'ind'a'n kaj entuziasm'ig'a'n — tiu'j'n “feliĉ'a'j'n tag'o'j'n” kiu'j'n imag'is la franc'a'j rezist'ant'o'j komenc'e de la jar'o 1943. En eg'e mal'pli mal'lum'a kun'tekst'o (ol en 1943), mult'a'j organiz'aĵ'o'j kaj aktiv'ul'o'j rezign'is dezir'i la ne'ebl'o'n, sed nur la akcept'ebl'o'n; rezign'is antaŭ'e'n'ir'i, sed nur dezir'is la ĉes'ig'o'n de la retro'ir'o'j. Laŭ'grad'e kiam la mal'dekstr'o far'is el modest'ec'o si'a'n strategi'o'n, la plafon'o de si'a'j esper'o'j mal'alt'iĝ'is ĝis la sojl'o de deprim'o. Mal'rapid'ig'i la ritm'o'n de la regres'o'j: task'o ja neces'a sed perspektiv'o des mal'pli kuraĝ'ig'a, ke ĝi ig'as la “ali'a'n ebl'a'n mond'o'n” simil'a al la unu'a, nur iom mal'pli mal'bon'a. Simbol'o de la epok'o, la “mal'cert'ec'o” don'is si'a'n kolor'o'n al la ideologi'a batal'o - “mal'cert'ec'o” (franc'e: précaire), el la latin'a precarius: “akir'it'a per la pet'eg'o”...

Ĉu est'as nun la fin'o de tiu cikl'o? La ĝerm'ad'o de mov'ad'o'j observ'it'a sur plur'a'j kontinent'o'j de la komenc'o de la 2010-aj jar'o'j aper'ig'is tendenc'o'n, mal'pli'mult'a'n sed influ'a'n, kiu lac'as postul'i nur pan'er'o'j'n kaj rikolt'i nur vent'o'n. Mal'e kiel la student'o'j el burĝ'a origin'o de Maj'o 1968, tiu'j kontest'ant'o'j spert'is aŭ spert'as la ne'cert'ec'o'n ek'de si'a stud'ad'o. Kaj, kontraŭ'e al la defilantoj de la 1980-aj jar'o'j, ili ne tim'as la asimil'ad'o'n de radikal'ism'o al la reĝim'o'j de la eŭrop-orient'a blok'o, aŭ al la “gulag'o”: Tiu'j, kiu'j inter ili hav'as mal'pli ol 27 jar'o'j'n nask'iĝ'is post la fal'o de la berlina Mur'o. Tiu histori'o ne est'as ili'a. Oft'e ven'ant'a'j el la mal'alt'ig'it'a'j marĝen'o'j de la mez'a'j klazoj amas'e produkt'it'a'j de la kriz'o, ili son'ig'as en la ĝeneral'a'j asemble'o'j, sur la ribel'a'j inter'ret'a'j paĝ'o'j, en la “defend'end'a'j zon'o'j”, la mov'ad'o'j pri okup'ad'o de plac'o'j, kaj ĝis la marĝen'o'j de la politik'a'j kaj sindikat'a'j organiz'o'j, muzik'o'n long'temp'e ne'aŭd'it'a'n.

Ili dir'as: “La mond'o aŭ neni'o”; “Ni ne vol'as la mal'riĉ'ul'o'j'n sen'ŝarĝ'ig'it'a'j, ni vol'as la mizer'o'n abol'it'a”, kiel skrib'is Victor Hug'o; ne nur dung'o'j'n kaj salajr'o'j'n, sed kontrol'i la ekonomi'o'n, kolektiv'e decid'i kio'n produkt'i, kiel ĝi'n produkt'i, decid'i kio'n oni nom'as “riĉ'ec'o”. Ne la par'ec'o'n vir-vir'in'o, sed absolut'a'n egal'ec'o'n. Ne plu la respekt'o'n al la mal'pli'mult'o'j kaj diferenc'o'j, sed la frat'ec'o'n, kiu lev'as al egal'rang'ec'o iu'n ajn al'iĝ'ant'a'n al la komun'a politik'a projekt'o. Ni ne vol'as “ekologi'a'n respond'ec'o'n”, sed kun'labor-rilat'o'j'n kun la natur'o. Ne ekonomi'a'n nov'koloni'ism'o'n ali'vest'it'a'n en hom'help'o, sed la emancip'ad'o'n de la popol'o'j. Resum'e: “Ni vol'as ĉio'n”, ambici'o, kiu tiel larĝ'e trans'ir'as la kutim'a'n politik'a'n vid'kamp'o'n, ke mult'a'j interpret'as ĝi'n kiel for'est'o'n de ĉia de'postul'o.

Alt'ig'i la postul'o'j'n, anstataŭ postul'i minimum'o'n, ne kresk'ig'as la ŝanc'o'j'n sukces'i, sed tio hav'as du'obl'a'n interes'o'n. Izol'it'a nun sur rand'a'j voj'o'j de la kontest'ad'o kaj princip'e mal'amik'a al la politik'a organiz'ad'o, la re'aper'o de radikal'ul'o'j influ'as la parti'o'j'n tra fenomen'o de kapilar'ec'o, simil'e al la faden'o, kiu lig'as la mov'ad'o'n Occupy Oakland — la plej labor'ist'a el tiu'j mov'ad'o'j en Uson'o — al la aktiv'ul'o'j, kiu'j sub'ten'as la demokrat'a'n kandidat'o'n Bernie Sanders en la tre instituci'a kadr'o de la prezid'ant'a kampanj'o. Sed precip'e, tiu re'vigl'iĝ'o pli'fort'ig'as la defend'a'j'n batal'o'j'n kiam tiu'j, kiu'j konduk'as ili'n en mal'facil'a'j kondiĉ'o'j pov'as de'nov'e apog'i si'n sur long'vid'a cel'ad'o kaj, mank'e de jam pret'a projekt'o, sur princip'o'j de trans'form'ad'o, kiu'j lum'ig'as la est'ont'ec'o'n. Ĉar vol'i ĉio'n, eĉ se oni ricev'as neni'o'n en tuj'a est'ont'o, est'as dev'ig'i si'n difin'i tio'n, kio'n oni ver'e dezir'as, prefer'e ol ripet'aĉ'i tio'n, kio'n oni ne plu el'ten'as.

Est'us erar'o vid'i en tiu baskul'o de'voj'iĝ'o'n el la de'postul'a ag'ad'o al magi-formul'a ideal'ism'o: ĝi mal'e re'met'as la lukt'o'n sur si'a'j'n klasik'a'j'n baz'o'j'n. La fakt'o, ke la mal'dekstr'o nun plu evolu'as nur laŭ defend'a manier'o, aspekt'as histori'a escept'o. De la fin'o de la 18-a jar'cent'o, la politik'a'j parti'o'j, kaj post'e la sindikat'o'j, ĉiam prov'is artik'ig'i long'daŭr'a'j'n strategi'a'j'n cel'o'j'n kaj tuj'a'j'n taktik'a'j'n batal'o'j'n. En Rus'uj'o, la bolŝevik'o'j asign'as la unu'a'n rol'o'n al la parti'o kaj lim'ig'as la labor'ist'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n je la du'a. En Franc'uj'o, la anarĥi-sindikat'ist'o'j integr'as “tiu'n du'obl'a'n labor'o'n, ĉiu'tag'a'n kaj pri'est'ont'ec'a'n”. Unu'flank'e, klar'ig'as en 1906 la Amiena Charto (ĉart'o de Amiens) de la CGT, la sindikat'ism'o daŭr'ig'as la “ĉiu'tag'a'n de'postul'a'n labor'o'n (...) per la real'ig'o de tuj'a'j pli'bon'ig'o'j”. Ali'flank'e, “ĝi prepar'as la komplet'a'n emancip'o'n, kiu pov'as real'iĝ'i nur per la eks'propriet'ig'o de la kapital'ist'o'j”.

Kiel observ'is la histori'ist'o Georges Duby, “La spur'o de rev'o ne est'as mal'pli real'a ol tiu de paŝ'o”. En politik'o, la rev'o sen la paŝ'o dis'blov'iĝ'as en la nebul'a ĉiel'o de la ide'o'j, sed la paŝ'o sen la rev'o paŝ'ad'as sen antaŭ'e'n'ir'i. La paŝ'o kaj la rev'o desegn'as voj'o'n: politik'a'n projekt'o'n.

Ĉi-rilat'e, la ide'o'j for'las'it'a'j de la mal'dekstr'o kaj reaktivitaj de la mov'ad'o'j de la last'a'j jar'o'j daŭr'ig'as universal'a'n tradici'o'n de egal'ec'a'j ribel'o'j. En april'o, panel'o destin'it'a kolekt'i la propon'o'j'n de la part'o'pren'ant'o'j en la “Nokt'o vigl'a” (Nuit debout), sur la plac'o de la Respublik'o en Parizo, proklam'is jen'o'n: “Ŝanĝ'o de konstituci'o”, “social'ig'it'a sistem'o de kredit'o”,“eksoficigeblo de la elekt'it'o'j”, “dum'viv'a salajr'o”. Sed ankaŭ: “Ni kultiv'u la ne'ebl'ec'o'n”, “La nokt'e vigl'a far'iĝ'os la viv'e vigl'a” kaj “Tiu, kiu fer'o'n hav'as, pan'o'n hav'as” kiu'j son'as kvazaŭ blankiismaj* akĉent'o'j.

*  Tiu fraz'o est'as el'tir'aĵ'o el la kritik'a tekst'o, kiu'n la social'ist'o Aŭgust'o Blankio (Blanqui) send'is kiel tost'o'n por la banked'o de la 25-a de februar'o 1851, dat're'ven'o de la franc'a revoluci'o de 1848. - jmc.
Esper'o'j de konverĝ'o

TRANS la eŭrop'a'j social'ism'o'j, utopi'a, marks'ism'a aŭ anarĥi'ism'a, tem'a lig'il'o lig'as la tiu'temp'a'j'n radikal'ul'o'j'n al la kohort'o de la ribel'ul'o'j, kiu'j fantom'as en la histori'o de la klas'batal'o'j, de la grek'a antikv'a temp'o ĝis la unu'a'j krist'an'o'j, de la karmatoj el Arab'uj'o (10-11-a jar'cent'o) ĝis la fin'o de la Orient'o. Kiam la ĉin'a kamp'ar'an'o Wang Xiaobo konduk'as en 993 popol'ribel'o'n en Qing-cheng (Sichuan), li deklar'as, ke li “est'as lac'a de la mal'egal'ec'o ekzist'ant'a inter riĉ'ul'o'j kaj malriĉulol kaj li vol'as “ĝi'n eben'ig'i profit'e al la popol'o”. La ribel'ant'o'j tuj aplik'as tiu'j'n princip'o'j'n. Preskaŭ mil jar'o'j'n post'e, la Tajpinga ribel'o, inter 1851 kaj 1864, konduk'is al form'ad'o de por'temp'a ribel'a ĉin'a ŝtat'o, fond'it'a sur simil'a'j baz'o'j*. Sam'e kiel en Okcident'o, tiu'j popol'ribel'o'j konverĝ'ig'is utopi'ist'a'j'n intelekt'ul'o'j'n, kiu'j kontraŭ'met'is nov'a'j'n ide'o'j'n al la establ'it'a ord'o, kaj ribel'a'j'n mal'riĉ'ul'o'j'n, firm'e cel'ant'a'j'n trud'i la egal'ec'o'n per'fort'e.

*  VdLes traditions égalitaires et utopiques en Orient”, en Jacques Droz (sub la dir. de), Histoire générale du social'ism'e, vol. 1, Presses universitaires de Franc'e, Parizo, 1972.

La task'o montr'iĝ'as nun ja mal'pli krud'a. Unu jar'cent'o kaj du'on'o da lukt'o'j kaj soci'a'j kritik'o'j klar'ig'is la demand'o'n kaj trud'is, en la kern'o de la instituci'o'j, solid'a'j'n apog'il'o'j'n. La tiom dezir'at'a konverĝ'o inter la kultur'it'a'j mez'klas'o'j, la establ'it'a labor'ist'a mond'o kaj la nestabiluloj de la relegaci'it'a'j kvartal'o'j ne okaz'os ĉirkaŭ la social'demokrat'a'j parti'o'j mort'ant'a'j, sed ĉirkaŭ organiz'aĵ'o'j, kiu'j hav'ig'os al si politik'a'n projekt'o'n kapabl'a'n de'nov'e bril'ig'i la “sun'o'n de la est'ont'ec'o”. La moder'ec'o perd'is si'a'j'n strategi'a'j'n virt'o'j'n. Est'i prudent'a, raci'a, hodiaŭ signif'as est'i radikal'a.

Pierre RIMBERT


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

De Barack Obama ĝis Donald Trump, inter'ven'ism'o ne plu entuziasm'ig'as

Uson'o lac'iĝ'is pri la mond'o

La respublik'an'a kandidat'o al la uson'a prezid'ant'a elekt'o de novembr'o 2016 est'os ver'ŝajn'e mal'pli favor'a al la arme'a'j inter'ven'o'j ol li'a demokrat'a kontraŭ'ul'o — nov'a situaci'o de'post la du'a mond'milit'o. La re'tir'iĝ'o-tent'o, kiu obsed'as la ekster'land'a'n politik'o'n de s-ro Barack Obama de 2009, etend'iĝ'as de nun al ambaŭ grand'a'j parti'o'j.

MAl'fort'a”, “konfuz'a”, “hezit'em'a”, “perfid'ul'o”, “mal'kuraĝ'a”, “naiv'ul'o”, “ne'koher'a”, “sen vizi'o”, “sen'spert'a”; dum ok jar'o'j, la respublik'an'o'j ne trov'is sufiĉ'e akr'a'j'n vort'o'j'n por kvalifik'i s-ro'n Barack Obama kaj li'a'n ekster'land'a'n politik'o'n. La prezid'ant'o laŭ ili sub'fos'is la grand'ec'o'n kaj la fid'ind'ec'o'n de Uson'o, rifuz'ant'e pli oft'e uz'i per'fort'o'n.

Kvankam ili neniam forges'as sub'strek'i kiom s-ro Obama humil'ig'is, laŭ ili, Uson'o'n, ambaŭ ĉef'a'j kandidat'o'j de la respublik'an'a antaŭ'elekt'o grand'part'e for'las'is tiu'j'n radikal'a'j'n diskurs'o'j'n. En decembr'o 2015, s-ro Ted Cruz kritik'is la “frenez'a'j'n nov'konservativ'ul'o'j'n, kiu'j vol'as invad'i ĉiu'j'n land'o'j'n de la planed'o kaj send'i ni'a'j'n infan'o'j'n mort'i en Mez-Orient'o*. Sam'a'n monat'o'n, okaz'e de parol'ad'o antaŭ la tre konservativ'a Heritage Foundation, li sub'strek'is la mal'bon'a'n efik'o'n de la uson'a'j inter'ven'o'j, si'n apog'ant'e sur la libia ekzempl'o, kaj al'don'is: “Ni ne hav'as sub'ten'end'a'n tend'ar'o'n en la siria intern'a milit'o.” Vort'o'j, kiu'j iom re'eĥ'is fraz'o'n de s-ro Obama: la 10-an de septembr'o 2013, la prezid'ant'o ja konsider'is, ke la siria konflikt'o est'as “la intern'a milit'o de ali'a'j”.

*  Tim Albert'a kaj Eliana Johnson, “Many GOP foreign-policy leaders ar'e suspicious of Ted Cruz”, National Review, Nov-Jork'o, 14-a de decembr'o 2015.

S-ro Donald Trump ankaŭ ne intenc'as ek'iniciat'i ekspedici'o'n en Proksim-Orient'o'n. “Ni el'spez'as tie mil'o'j'n da miliard'o'j da dolar'o'j, dum la infra'struktur'o de ni'a land'o est'as ruin'iĝ'ant'a”, li bedaŭr'is la 3-an de mart'o. Ankaŭ tie, oni pov'us kred'i aŭd'i la nun'a'n loĝ'ant'o'n de la Blank'a Dom'o: “Dum la last'a jar'dek'o, la milit'o kost'is al ni mil miliard'o'j'n da dolar'o'j, en period'o, kiam ni'a ŝuld'o ekŝvelegis kaj dum mal'facil'a ekonomi'a situaci'o (...). Ni dev'as nun koncentr'iĝ'i je la konstru'o de ni'a naci'o”, opini'is sro Obama en 2011, promes'ant'e baldaŭ'a'n re'tir'iĝ'o'n de la soldat-trup'o'j ankoraŭ en Afgan'uj'o.

“Ekzamen'ig'i si'a'n cerb'o'n”

ĈE La Demokrat'a Flank'o, oft'e okaz'is, ke kandidat'o'j kritik'ant'a'j la uson'a'n arme'a'n inter'ven'ism'o'n est'is bon'e lok'it'a'j por far'iĝ'i oficial'a kandidat'o al prezid'ant'ec'o. Ekzempl'e Georg'e MacGovern, kiu kontraŭ'is la Vjetnam'a'n milit'o'n en 1972, la nigr'ul'a pastor'o Jesse Jackson en 1984 kaj en 1988 — li publik'e kritik'is la uson'a'j'n manovr'o'j'n por fal'ig'i la nikaragv'an reg'ist'ar'o'n — aŭ eĉ s-ro Obama, kritik'ant'o de la iraka milit'o en 2008. Mal'e, ni dev'as ir'i ĝis 1952, kun la kandidat'iĝ'o de Robert Taft, por trov'i respublik'an'o'n mal'amik'a'n al la milit'a'j ekspedici'o'j, en bon'a pozici'o por est'i oficial'a kandidat'o de si'a parti'o. La senat'an'o de Ohi'o opon'is al la Marshall-plan'o kaj al la Nord-Atlantik'a Traktat'o-Organiz'o (NATO), taks'at'a'j ne'efik'a'j kaj tro kost'a'j, kaj opini'is, ke Uson'o dev'as uz'i fort'o'n nur se la “liber'ec'o de ĝi'a popol'o” est'as rekt'e minac'at'a. Li mal'venk'is la balot'o'n front'e al Dwight Eisenhower. De tiam, ŝlos'il'o de sukces'o en la respublik'an'a'j antaŭ'elekt'o'j est'as asert'i la destin'o'n de Uson'o gvid'i la mond'o'n. Est'is ankoraŭ la centr'a tem'o de la program'o'j de ekster'land'a politik'o de s-ro John McCain en 2008 kaj de s-ro Willard Mitt Romney en 2012. La nun'a re'turn'iĝ'o en la respublik'an'a parti'o est'as des pli surpriz'a, ke la konservativ'a tend'ar'o indign'is dum ok jar'o'j pro la “mal'fort'o” de s-ro Obama, je la pretekst'o, ke li foj'e rifuz'is bomb'ad'i ali'a'j'n land'o'j'n.

Tiu turn'iĝ'o pli bon'e kompren'iĝ'as kiam oni analiz'as la ĝeneral'a'n evolu'o'n de la uson'a ekster'land'a politik'o de'post 2009. Dum si'a'j du mandat'o'j ĉe la Blank'a Dom'o, la eks'a senat'an'o de Illinois est'is akuz'at'a konduk'i politik'o'n, kiu'n neni'u grand'a princip'o gvid'as. Diferenc'e de la prezid'ant'o'j Harry Truman (“lim'ig'o” de Sovet-Uni'o), Dwight Eisenhower (“kontraŭ'puŝ'o” de komun'ism'o), Richard Nixon (fort'a “sen'streĉ'iĝ'o”), James Carter (“hom'rajt'o'j”), Ronald Re'ag'a'n (al'front'iĝ'o kun la sovet'a “imperi'o de mal'bon'o”) aŭ ankoraŭ George W. Bush (“milit'o kontraŭ teror'o”), li ne las'os post si doktrin'o'n je si'a nom'o, sed kun'met'ad'o'n de elekt'o'j kelk'foj'e kontraŭ'dir'a'j. Li akompan'as en 2011 koalici'o'n por fal'ig'i Muamar Kadafi en Libio, kaj post'e ne plu interes'iĝ'as pri tiu land'o; li al'las'as si'n al arbitr'e decid'it'a'j bomb'ad'o'j per'e de sen'pilot'a'j aviad'il'o'j, tut'e kontraŭ'leĝ'a'j (laŭ la inter'naci'a kaj uson'a leĝ'o'j), sed engaĝ'iĝ'as en plur'flank'a diplomati'a klopod'o por star'ig'i inter'konsent'o'n pri la irana nukle'a program'o, kaj montr'iĝ'as aŭdac'kapabl'a kiam li decid'as la re'star'ig'o'n de rilat'o'j kun Kubo.

La prezid'ant'o dev'as navig'i inter fort'o'j, kiu'j ĉiu'j prov'as influ'i al li'a diplomati'o: la publik'a opini'o, kapabl'a baskul'i de izol'ism'o al inter'ven'ism'o, se atenc'o est'as plen'um'at'a, aŭ uson'a ĵurnal'ist'o sen'kap'ig'it'a; la elekt'it'o'j de la kontraŭ'a parti'o, ĉiam pret'a'j akuz'i li'n pri mal'fort'o; li'a'j konsil'ist'o'j, ministr'o'j kaj kun'labor'ant'o'j; la alianc'an'o'j de Uson'o, kiu'j atend'as, ke Vaŝington'o kondut'u konform'e al ili'a'j interes'o'j; la kontraŭ'ul'o'j, kiu'j gvat'as la plej et'a'n erar'et'o'n por antaŭ'e'n'ig'i si'a'j'n peon'o'j'n. Kelk'a'j prezid'ant'o'j far'is si'a'j'n decid'o'j'n en intim'a kun'labor'o kun la ŝtat'sekretari'o (la uson'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j): Trum'a'n kaj De'a'n Acheson, Eisenhower kaj John Foster Dulles, Re'ag'a'n kaj Georg'e P. Shultz. Ali'a'j plen'fid'is si'a'n konsil'ist'o'n pri land'a sekur'ec'o aŭ si'a'n ŝtat'sekretari'o'n: Nixon kaj s-ro Henry Kissinger, Carter kaj s-ro Zbigniew Brzesinski. S-ro Obama, li decid'as sol'a, aŭ kun si'a plej proksim'a konsil'ant'ar'o: s-ro'j Benjamin Rhodes, Denis McDonough, Mark Lippert. Tiu'j mal'pli ol kvin'dek-jar'ul'o'j komenc'is si'a'n karier'o'n ne dum la mal'varm'a milit'o, sed post la 11-a de septembr'o 2001, kaj aparten'as al la neintervenisma tendenc'o*.

*  Justin Vaïsse, Barack Obama et sa politique étrangère (2008-2012), Odile Jacob, Parizo, 2012.

La nun'a prezid'ant'o ja nom'um'is pli spert'a'j'n hom'o'j'n por la ŝlos'il'a'j posten'o'j de la diplomati'a kaj arme'a aranĝ'aĵ'o: s-ro'j Robert Gates, Le'o'n Panetta kaj Chuck Hagel ĉe la ministr'ej'o pri defend'o, s-in'o Hillary Clinton kaj s-ro John Kerry ĉe la ŝtat-sekretari'ej'o, ktp. Tiu'j voĉ'o'j kelk'foj'e influ'is, kiel en 2009, kiam s-in'o Clinton konvink'is s-ro'n Obama sub'ten'i la puĉ'o'n kontraŭ s-ro Manuel Zelaya en Hondur'o. Sed, dum la kriz'a'j moment'o'j, ili ne ĉiam est'is aŭskult'at'a'j. “Li'a Blank'a Dom'o est'is la plej centraliz'it'a kaj aŭtoritat'em'a rilat'e la land'a'n sekur'ec'o'n de'post Richard Nixon kaj Henry Kissinger, analiz'as s-ro Gates en si'a Memor'libr'o*.

*  Robert M.Gates, Duty: Memoirs of a Secretary at War, Knopf, Nov-Jork'o, 2014.

La unu'a'j mal'konsent'o'j inter s-ro Obama kaj li'a ĉirkaŭ'aĵ'o aper'as en septembr'o 2009, pri Afgan'uj'o. Dum la prezid'ant'o promes'is fin'i tiu'n milit'o'n, la general'o Stanley McChrystal, sur'lok'e respond'ec'ul'o pri la operaci'o'j, respond'as, ke la venk'o postul'as pli'fort'ig'o'n de la uson'a arme'a ĉe'est'o; li taks'as la bezon'o'j'n je kvar'dek mil soldat'o'j. Dum tri monat'o'j, kun'ven'o'n post kun'ven'o, la ŝtat'sekretari'o, la ministr'o pri defend'o, la direktor'o de la Centr'a Inform'o'kapt'a Agent'ej'o Central Intelligence Agency (CIA), la konsil'ist'o pri la land'a sekur'ec'o kaj la direktor'o de la land'a Inform'kapt'ad'o prov'as konvink'i s-ro'n Obama plen'um'i ĉi tiu'n pet'o'n. “Tio ne est'as en la land'a interes'o” sen'ĉes'e ripet'as la prezid'ant'o, kiu ne vol'as “el'spez'i 1 000 miliard'o'j'n da dolar'o'j” kaj si'n ĵet'i “en long'daŭr'a'n klopod'o'n de naci'a re'konstru'ad'o”*. Rifuz'ant'e elekt'i inter la re'tir'iĝ'o kaj sen'lim'a arme'a engaĝ'iĝ'o postulat'a de la general'o McChrystal, li elekt'as kompromis'a'n solv'o'n: send'o de tri'dek mil krom'a'j soldat'o'j por dek-ok-monat'a daŭr'o. “Uson'o dev'as montr'i si'a'n fort'o'n, cel'e fin'i la milit'o'j'n kaj antaŭ'mal'help'i ali'a'j'n konflikt'o'j'n”, li deklar'as la 1-an de decembr'o 2009 por prav'ig'i si'a'n decid'o'n. Grand'a part'o de la fak'ul'o'j pri arme'a'j demand'o'j taks'is tiu'n kompromis'o'n apart'e ne'efik'a, ĉar ĝi sugest'is al la talibanoj atend'i, ke la ŝtorm'o fin'iĝ'u.

*  Bob Woodward, Obamas War, Sim'o'n & Schuster, Nov-Jork'o, 2010.

Simil'a scen'ar'o dis'volv'iĝ'as en 2011, komenc'e de la “arab'a'j printemp'o'j”. Ĉu neces'as fal'ig'i Kadafi, pro la pretekst'o, ke li minac'as amas'murd'i la ribel'ul'o'j'n de Bengazi? Ĉi foj'e, escept'e de s-in'o Clinton, la ĉirkaŭ'aĵ'o de s-ro Obama est'as pli si'n'gard'em'a. S-ro Gates eĉ taks'as publik'e, ke kiu ajn pri'konsider'as nov'a'n ekspedici'o'n en Proksim-Orient'o'n dev'us “ekzamen'ig'i si'a'n cerb'o'n*. Sed la prem'o'j ven'as el la amas'inform'il'o'j, el ekster'land'o — apart'e el Franc'uj'o kaj Brit'uj'o, kiu'j ja sen'hezit'e decid'is batal'i — kaj el la Kongres'o, kie la demokrat'a senat'an'o Kerry kaj li'a respublik'an'a koleg'o McCain kun'e postul'as la star'ig'o'n de aviad'il-ekskluziv'a zon'o. De'nov'e, la prezid'ant'o “centr'ism'e” decid'as: li konsent'as inter'ven'i, sed kadr'e de larĝ'a koalici'o, kun mandat'o de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j — kiu plan'as nur kre'ad'o'n de aviad'il-ekskluziv'a zon'o kaj est'as rapid'e trans'pas'it'a — kaj sen konduk'i la operaci'o'j'n.

*  Greg Jaffe, “In on'e of final addresses to army, Gates describes vision for militarys futur'e”, The Washington Post, 26-a de februar'o 2011.

Ĉu ebl'as vid'i en tio “Obama-doktrin'o'n”? Uson'o laŭ'dir'e intenc'as “gvid'i de mal'antaŭ'e” (lead from behind) por defend'i si'a'j'n interes'o'j'n sen tro el'met'i si'n: bombard'ant'e per sen'pilot'a'j aviad'il'o'j, privilegi'ant'e la punkt'a'n uz'o'n de special'a'j trup'o'j aŭ las'ant'e ali'a'j'n inter'ven'i anstataŭ si. “Gvid'i de mal'antaŭ'e ne est'as gvid'i, sed est'as abdik'i”, kri'as tiam la nov'konservativ'a ĵurnal'ist'o Charles Krauthammer en la Washington Post*. La milit'o en Sirio montr'is, ke ne tem'as pri doktrin'o por la uson'a prezid'ant'o, sed, kiel en la afgan'a kaz'o, de cirkonstanc'a elekt'o: s-ro Obama prov'is domaĝ'i la sub'ten'ant'o'j'n kaj la kontraŭ'ant'o'j'n de la per'fort-uz'o, sen kontent'ig'i iu'n ajn.

*  Cit'it'a en Owen Harries kaj Tom Switzer, “Leading from behind: Third tim'e a charm?”, The American Interest, vol. 3, n-ro 5, Vaŝington'o, DC, maj'o-juni'o 2013.
Sep land'o'j bombard'it'a'j de'post 2009

LA LIBIA Precedenc'o nur firm'ig'is li'a'n rifuz'em'o'n rilat'e al arme'a'j inter'ven'o'j. Dum du jar'o'j, inter 2011 kaj 2013, li mult'ig'as la parol'a'j'n kondamn'o'j'n, al'vok'as al la rezign'o de la prezid'ant'o Baŝar al-Asad, proklam'as si'a'n sub'ten'o'n al la ribel'ul'o'j, sed neniam konsider'as uz'i si'a'n arme'o'n. Sirio ne est'as Libio, ŝtat'o sen ver'a'j alianc'an'o'j. La situaci'o ŝanĝ'iĝ'as en 2013, kiam la reg'ist'ar'o de s-ro al-Asad est'as akuz'at'a uz'i kemi'a'j'n arm'il'o'j'n en la ĉirkaŭ'a'j kvartal'o'j de Damasko, tiel trans'ir'ant'e la “ruĝ'a'n lini'o'n” desegn'it'a'n de s-ro Obama unu jar'o'n antaŭ'e. Ĉu Uson'o pov'as rest'i sen'ag'a, kiam tem'as pri ĝi'a kred'ind'ec'o? En la Blank'a Dom'o, inter'konsent'o form'iĝ'as ĉirkaŭ la neces'o “pun'i” s-ro'n al-Asad. “La grand'a'j naci'o'j ne bluf'as”, avert'as la vic'prezid'ant'o Joe Bid'e'n, kutim'e ne favor'a al arme'a'j ekspedici'o'j*. Ankaŭ s-ro Obama ŝajn'as konvink'it'a, kaj eĉ pet'as al la Pentagon'o (ĉef'sid'ej'o de la uson'a ministr'ej'o pri defend'o) propon'i la bomb'ad'o-cel'o'j'n.

*  Cit'it'a en Jeffrey Goldberg, “The Obama doctrine”, The Atlant'ic, Vaŝington'o, DC, april'o 2016.

Sed last'moment'e, post diskut'o kun s-ro McDonough, li'a plej kontraŭ-inter'ven'ism'a konsil'ist'o, la prezid'ant'o ŝanĝ'as si'a'n opini'o'n kaj pet'as de si'a team'o trov'i por li el'ir'ej'o'n. Tiu decid'o est'ig'as pluv'eg'o'n da protest'o'j, en Franc'uj'o, en Sauda Arab'uj'o, en Israelo kaj en la golf'a'j land'o'j. Ĝi ig'as la respublik'an'o'j'n taks'i s-ro'n Obama “mal'kuraĝ'ul'o”, kaj sam'temp'e incit'eg'is mult'a'j'n demokrat'o'j'n, kiel s-ro'n Kerry, kiu opini'as ke li “est'is mistifik'it'a*. S-ro Obama “send'is mal'bon'a'n mesaĝ'o'n al la mond'o”, opini'as la eks'ministr'o pri defend'o Panetta en si'a Memor'libr'o: “Tiu epizod'o sub'strek'is li'a'n plej evident'a'n mal'fort'o'n (...). Tro oft'e, laŭ mi, la prezid'ant'o privilegi'as la logik'o'n de jur'o-profesor'o pli ol la pasi'o de gvid'ant'o*.”

*  Cit'it'a en Jeffrey Goldberg, art. cit.
*  Le'o'n Panetta, Worthy Fights: A Memoir of Leadership in War and Peace, Penguin, Nov-Jork'o, 2014.

Mult'a'j konservativ'ul'o'j vid'is en la decid'o de s-ro Obama baskul-punkt'o'n, nov'a'n “Munkena Inter'konsent'o”, al kiu ili imput'as long'a'n seri'o'n da mal'feliĉ'o'j: se Uson'o est'us pun'int'a Damaskon en 2013, ili asert'as, la Organiz'o de la Islam'a Ŝtat'o (OIŜ) ne est'us tiel progres'int'a; Irano ne okup'us tia'n lok'o'n sur la siria scen'ej'o; Moskvo ne aŭdac'us aneks'i Krimeon, ktp. S-ro Obama respond'is, ke Rus'uj'o ne zorg'is pri la milit'a ton'o de s-ro George W. Bush, nek pri la ĉe'est'o de cent mil uson'a'j soldat'o'j en Irako kiam ĝi inter'ven'is en la kartvel'a konflikt'o en 2008. Laŭ li, vid'i en la ag'manier'o de s-ro Vladimir Putin la mark'o'n de re'ven'o de fort'a Rus'uj'o est'as “mis'kon'i la natur'o'n de la potenc'o rilat'e al ekster'land'a politik'o. La ver'a potenc'o signif'as ke vi pov'as ricev'i tio'n, kio'n vi vol'as sen uz'i per'fort'o'n. Rus'uj'o est'is mult'e pli potenc'a kiam Ukrain'uj'o ŝajn'is sen'de'pend'a land'o, sed est'is real'e “koruptokratio” (franc'e: kleptocratie), kie Moskvo pov'is manipul'i la situaci'o'n*. Krom'e, Vaŝington'o tut'e ne rest'is sen'ag'a dum la ukraina kriz'o: s-ro Obama aktiv'ig'is la NATOn en centr'a Eŭrop'o, sed ankaŭ prem'is al la Eŭrop'a Uni'o por ke ĝi trud'u diplomati'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n sankci'o'j'n al Rus'uj'o.

*  Cit'it'a en Jeffrey Goldberg, art. cit.

La siria decid'o de aŭgust'o 2013 est'as tamen turn'iĝ'o por la uson'a diplomati'o. La unu'a'n foj'o'n de 2009, s-ro Obama ne elekt'is arme'a'n mez'voj'o'n: inter'trakt'ant'e kun Rus'uj'o inter'konsent'o'n pri la mal'munt'ad'o de la kemi'a arsenal'o de Damasko, li for'ig'is refleks'o'n, kiu sekv'ig'as per milit'a respond'o ĉiu'n “provok'o'n” kontraŭ Uson'o. Tiu for'ig'o konfirm'is la elekt'o'n, kiu'n far'is Vaŝington'o pri si'n'defend'a strategi'o*. De la re'tir'iĝ'o de la trup'o'j el Irako kaj el Afgan'uj'o ĝis la mal'alt'ig'o de la arme'a'j buĝet'o'j, kaj la rifuz'o lanĉ'i nov'a'j'n milit'a'j'n ekspedici'o'j'n, s-ro Obama streb'is redukt'i la uson'a'n ĉe'est'o'n en la mond'o, por koncentr'iĝ'i al la intern'a'j problem'o'j kaj kontraŭ'efik'i la mal'stabil'ig'a'n aktiv'ism'o'n de la Bush-period'o. La ide'o de la si'n'defend'a re'tir'iĝ'o est'as ceter'e klar'e formul'it'a en la “Strategi'a gvid'libr'o” publik'ig'it'a en 2012 de la ministr'ej'o pri defend'o: “Por ating'i ni'a'j'n sekur'ec-cel'o'j'n, ni evolu'ig'os taktik'o'j'n kun mal'pez'a spur'o kaj mal'mult'e'kost'a'j'n. (...) La uson'a'j trup'o'j ne plu hav'os la rimed'o'j'n por konduk'i grand'skal'a'j'n long'daŭr'a'j'n operaci'o'j'n.”

*  Colin Dueck, The Obama Doctrine: American Grand Strategy Today, Oxford University Press, Nov-Jork'o, 2015.

Tiu ĉi pozici'iĝ'o tut'e ne simil'as al izol'ism'o: Uson'o konserv'as dek'o'j'n da arme-baz'o'j sur la planed'o, la plej grand'a'n arme'o'n el la mond'o, ĉio'pov'a'j'n sekret'a'j'n inform-serv'o'j'n; ĝi bomb'ad'is sep land'o'j'n (Irako, Sirio, Afgan'uj'o, Libio, Jemeno, Pakistano kaj Somali'o) en 7 jar'o'j; ĝi daŭr'e inter'ven'as en la afer'o'j de ali'a'j land'o'j kaj ag'as por mal'stabil'ig'i reg'ist'ar'o'j'n, apart'e en Latin'amerik'o*.

*  Vd Maurice Lemoine, “En Amérique latin'e, l’ère des coups d’Etat en douce”, Le Monde diplomatique, aŭgust'o 2014

Tiu re'tir'iĝ'o ankaŭ ne aparten'as al ideal'ism'o, en la senc'o, ke ĝi cel'us re'distribu'o'n de la potenc'o mond'nivel'e, nek al pac'ism'o. Kiel li mem ripet'as, s-ro Obama ne est'as kontraŭ milit'o'j, sed kontraŭ la “stult'a'j milit'o'j”, tiu'j, kiu'j ne serv'as la uson'a'j'n interes'o'j'n, kiu'j konduk'as al negativ'a rilat'o “kost'o/profit'o”. Hodiaŭ la rifuĝ'int'o'j si'n direkt'as al Eŭrop'o, Turk'uj'o aŭ Libano; la petrol'prez'o'j rest'as mal'alt'a'j; la atenc'o'j frap'as Ankar'o'n, Bruselon, Tuniz'o'n kaj Bamak'o'n: kial Vaŝington'o organiz'us ekspedici'o'n al Proksim-Orient'o? Sed vast'skal'a atak'o sur la uson'a grund'o — pli vast'a ol la paf'ad'o de la 2-a de decembr'o 2015 en San Bernard'in'o, en Kalifornio, kiu kaŭz'is dek kvar mort'o'j'n — pov'as ĉiu'moment'e ŝanĝ'i la siuacion. “Se ni montr'iĝ'as arogant'a'j, [la ali'a'j land'o] sent'os rankor'o'n al ni; se ni est'as land'o humil'a sed fort'a, ili aprez'os ni'n”, deklar'is s-ro George W. Bush en oktobr'o 2000, kaj eĉ al'don'is: “Mi ne opini'as ke ni'a'j trup'o'j dev'as est'i uz'at'a'j por far'i tio'n, kio'n oni nom'as ‘naci'a konstru'o’.” Sed post'e est'is la 11-a de septembr'o ...

S-ro Obama al'ven'is al la Blank'a Dom'o rezolut'a turn'i la paĝ'o'n de tiu event'o kaj de ties sekv'o'j cel'e pov'i fiks'i si'a'n atent'o'n al Azi'o, kies dis'volv'iĝ'o impres'as li'n. Tia est'is la signif'o de la “pivot'o” el'vok'it'a en 2010. “La ‘re'ekvilibr'ad'o’ al Azi'o lud'is la sam'a'n rol'o'n en la strategi'o de si'n'defend'a re'tir'iĝ'o de la Obama-administraci'o, kiel la mal'ferm'o al Ĉin'uj'o en la uson'a re'tir'iĝ'o ĉe la fin'o de la vjetnam'a milit'o, skrib'is Stephen Sestanovich, profesor'o ĉe la Kolumbio-Universitat'o. Ĝi pruv'as, ke Uson'o ne est'as, kiel dir'is Nixon, ‘mal'aper'ant'a kiel grand'a potenc'land'o’*.” Kvankam ĝi est'ig'is plur'a'j'n simbol'a'j'n ag'o'j'n (Ŝtat-vizit'o'n, mal'ferm'o'n de arme'baz'o en Aŭstrali'o, pli'fort'ig'o'n de la uson'a ŝip'ar'o en Pacifik'o...) kaj ebl'ig'is la sub'skrib'o'n, la 4-an de februar'o 2016, de la trans'pacifik'a partner'ec'a inter'konsent'o (Trans-Pacific Partnership, TPP), tiu re'orient'iĝ'o ne est'is fin'plen'um'it'a.

*  Stephen Sestanovich, Maximalist. America in the World from Trum'a'n to Obama, Knopf, Nov-Jork'o, 2014.

La “arab'a'j printemp'o'j” ja re'al'vok'is Uson'o'n en Proksim-Orient'o'n jam en 2011. En si'a'j intervju'o'j kun Jeffrey Goldberg, s-ro Obama las'as aper'i lac'ec'o'n, se ne sen'interes'iĝ'o'n, rilat'e al tiu region'o, kiu'n li ŝajn'as konsider'i kiel sen'esper'a'n kaz'o'n. Li asert'as si'a'n prefer'o'n al la popol'o'j de Azi'o, Afrik'o kaj Latin'amerik'o, kiu'j “ne si'n demand'as kiel mort'ig'i uson'an'o'j'n, sed kiel hav'i pli bon'a'n eduk'ad'o'n, kiel kre'i i'o'n valor'a'n”. Uson'o el'spez'is pli da mon'o por “re'konstru'i” Afgan'uj'o'n ol por la dek ses eŭrop'a'j land'o'j kiu'j profit'is la Marshall-plan'o'n post la du'a mond'milit'o*, sen sukces'i kre'i i'a'n ajn ord'o'n. La milit'o kaj la okup'ad'o de Irako, la inter'ven'o en Libio, ne don'is pli bon'a'j'n rezult'o'j'n. Tiu'j si'n'sekv'a'j mal'sukces'o'j fin'is konvink'i s-ro'n Obama pri la lim'ig'it'a karakter'o de la uson'a potenc'o: ĝi ne pov'as ĉio'n, kaj, apart'e, ĝi ne pov'as modl'i Proksim-Orient'o'n laŭ si'a konven'o.

*  La kalkul'o est'as korekt'it'a laŭ la inflaci'o. Vd. I'a'n Bremmer, Superpower. Three Choices for Americas Rol'e in the World, Portfolio Penguin, 2015.

De la du'a mond'milit'o, Uson'o altern'as la period'o'j'n de cert'ec'o kaj de dub'o pri si'a kapabl'o reg'i la mond'o'n. La eŭfori'o kiu sekv'as la fin'o'n de la konflikt'o las'as lok'o'n, en la 1950-aj jar'o'j, al si'n'demand'o'j pri si'a super'ec'o: ĉu ĝi est'as sufiĉ'e potenc'a por lim'ig'i la progres'ad'o'n de komun'ism'o, kiu ĵus spert'is serioz'a'n antaŭ'e'n'ir'o'n kun la ĉin'a revoluci'o kaj la akir'o de la atom'a arm'il'o en Sovet-Uni'o? “Ni'a ne'kapabl'o konserv'i ni'a'j'n natur'a'j'n riĉ'aĵ'o'j'n, la kresk'ant'a ŝarĝ'o de ni'a'j buĝet'a'j engaĝ'iĝ'o'j, la tim'ig'a kresk'o de ni'a publik'a ŝuld'o” konduk'as la land'o'n sur la dekliv'o'n de “relativ'a ek'mal'fort'iĝ'o”, mal'trankvil'iĝ'as, jam en 1952, la eks'a plej alt'a komand'ant'o de la alianc'it'a'j trup'o'j Douglas Mac Arthur, kiu vol'is bomb'ad'i Kore'uj'o'n per atom'a arm'il'o. La sekv'a jar'dek'o mark'as la re'ven'o'n de la hegemoni'o-tent'o. En si'a investitur'a parol'ad'o, la 20-an de januar'o 1961, John F. Kennedy proklam'as: “Ni el'ten'os iu'j'n ajn ŝarĝ'o'n, akcept'os i'a'n ajn el'prov'o'n, sub'ten'os iu'n ajn amik'o'n. Ni kontraŭ'star'os iu'n ajn kontraŭ'ul'o'n por garanti'i la triumf'o'n aŭ la plu'viv'o'n de liber'ec'o.”

La cert'ec'o-faz'o'j oft'e respond'as al period'o'j, kie ekonomi'a'j mal'egal'ec'o'j redukt'iĝ'as, kie la est'ont'o ŝajn'as bel'a por la mez'klas'o. Tuj kiam la horizont'o mal'hel'iĝ'as, la potenc'o re'far'iĝ'as pez'a ŝarĝ'o. En la 1970-aj jar'o'j, dum la interez'kvot'o'j kaj la ŝuld'o de la famili'o'j kresk'as kaj dum la du petrol-ŝok'o'j mal'fort'ig'as la land'a'n ekonomi'o'n, la vjetnam'a katastrof'o kaj la sovet'a antaŭ'e'n'ir'o en Azi'o kaj en Afrik'o mal'kaŝ'as la mal'virt'o'j'n de la uson'a arme'a domin'ad'o. En 1976, laŭ raport'o de la Konsili'o de Ekster'land'a'j Rilat'o'j, 43% de uson'an'o'j konsider'is, ke Uson'o dev'as “unu'e okup'iĝ'i pri si'a'j propr'a'j afer'o'j”, rekord'o de'post la lanĉ'o de tiu enket'o en 1964 (20%).

La du form'o'j de sam'a naci'ism'o

EN 2013, ili est'is 52%, jen nov'a rekord'o. Laŭ enket'o de mart'o 2014, nur 30% de uson'an'o'j vol'us, ke ili'a land'o defend'u Pollandon se ĝi'n atak'us Rus'uj'o; la nombr'o fal'as ĝis 21% por Latvi'o, kaj eĉ Brit'uj'o apenaŭ ating'as 56%. Enket'o'n post enket'o, nur la atak'o'j per sen'pilot'a'j aviad'il'o'j kaj la bomb'ad'o'j kontraŭ la OIŜ decid'it'a'j post la milit'pren'o de Mosul kaj la sen'kap'ig'o de la ĵurnal'ist'o James Foley en aŭgust'o 2014 ricev'as larĝ'a'n popol'a'n sub'ten'o'n.

Jes ja, “opini'o pov'as est'i pri'labor'it'a”, kaj oni pov'as ig'i milit'o'n popular'a*. S-ro Obama ne dezir'as tio'n, sam'e ankaŭ ne s-ro Trump — kiu eĉ propon'is re'tir'i si'a'n land'o'n el la NATO, ĉar la organiz'o est'as“mal'modern'a” kaj tro mult'e kost'as. Kiel montr'is la brit'a histori'ist'o Perry Anderson, inter'ven'ism'o kaj izol'ism'o konsist'ig'as du form'o'j'n de la sam'a naci'ism'o. Unu legitim'as la domin'ad'o'n de Uson'o valor'ig'ant'e si'a'n universal'ism'o'n (kiu prav'ig'as la mesi'ism'a'n aktiv'ism'o'n de Vaŝington'o, kiu gvid'as la planed'o'n sur la bon'a voj'o), la ali'a legitim'as ĝi'a'n escept'ism'o'n (kiu instig'as konserv'i la unik'a'n karakter'o'n de soci'o ver'e apart'a en la mond'o)*.

*  Vd. Serge Halimi, Dominique Vidal, Henri Maler kaj Mathias Reymond, “L’opini'o'n, ça se travaille”. Les médias, lesguerres justes” et lesjustes causes, Agone, Marseille, 2014 (1-a eld.: 2000).
*  Perry Anderson, Comment les Etats-Unis ont fait le mond'e à leur imag'e, Agone, 2015.

Domin'ant'a antaŭ la du'a mond'milit'o, izol'ism'o preskaŭ tut'e mal'aper'as el la konservativ'a tend'ar'o dum la mal'varm'a milit'o, antaŭ ol re'aper'i post la dis'fal'o de Sovet-Uni'o. Ĝi tiam al'pren'as du form'o'j'n: tiu'n de strikt'a retret'o, port'it'a de la liber'ec'an'a Ro'n Paul, kaj tiu'n de konservativ'a kontraŭ-inter'ven'ism'o, port'it'a de s-ro Patrick Buchanan, ekskunlaboranto de Nixon kaj de Re'ag'a'n: “Se ni ne ĉes'as kondut'i sam'e kiel la brit'a Imperi'o, ni fin'iĝ'os sam'e kiel la brit'a Imperi'o*, martel'is tiu last'a en 2006. Tiu tendenc'o, tre mal'pli'mult'a en la 1990-aj kaj 2000-aj jar'o'j, spert'as nov'a'n vigl'o'n sub la prezid'ant'ec'o de Obama. Grup'ig'it'a ĉirkaŭ la Cato Institut'e kaj la revu'o The American Conservative (fond'it'a en 2002 de s-ro Buchanan por kontraŭ'star'i la milit'o'n en Irako), ĝi el'star'ig'as la katastrof'o'j'n de Afgan'uj'o kaj Irako, sed ankaŭ la kun'tekst'o'n de ekonomi'a kaj soci'a kriz'o. La publik'a ŝuld'o konduk'as iu'j'n respublik'an'o'j'n prefer'i redukt'o'n de la el'spez'o'j al plu'ten'o de la arme'a'j buĝet'o'j. En aŭgust'o 2011, la Kongres'o tiel voĉ'don'is mal'abund'o-plan'o'n (tiel nom'at'a'n “de sekvestr'ad'o”) kiu plan'is for'tranĉ'i 1 000 miliard'o'j'n da dolar'o'j el la arme'a'j buĝet'o'j en'e de dek jar'o'j. La “buĝet'a'j falk'o'j” tiam venk'is la “arme'a'j'n falk'o'j'n”.

*  Patrick J. Buchanan, “Why ar'e we baiting Putin?”, 9-a de maj'o 2006, www.antiwar.com

La sukces'o de la kandidat'iĝ'o'j de s-ro'j Trump kaj Cruz en la respublik'an'a tend'ar'o konfirm'as tiu'n nov'a'n tendenc'o'n kaj rivel'as la kresk'ant'a'n mis'akord'o'n inter la potenc'ul'ar'o de la ekster'land'a politik'o kaj la voĉ'don'ant'o'j tent'it'a'j de la retret'o. Ankoraŭ nun, la plej influ'hav'a'j pens'fabrik'o'j, la alt'funkci'ul'o'j de la Pentagon'o kaj de la ŝtat-sekretari'ej'o, la ĉef'artikol'ist'o'j de la Wall Street Journal, de la Washington Post, de Fox News aŭ de Cable News Network (CNN) rest'as larĝ'e favor'a'j al inter'ven'ism'o, kaj ili'a voĉ'o est'as ĉiam sam'e laŭt'a. “La potenc'ul'ar'o de la ekster'land'a politik'o konsist'as el preskaŭ nur nov'konservativ'ul'o'j dekstr'e kaj liberal'a'j intervenistoj mal'dekstr'e”, konstat'as Benjamin Friedman*. Plej mult'a'j el tiu'j si'n'gard'em'a'j observ'ant'o'j deklar'is, ke ili si'n de'ten'os se s-ro'j Cruz aŭ Trump reprezent'os la respublik'an'a'n Parti'o'n ĉe la prezid'ant'a elekt'o. Kelk'a'j eĉ dir'is, ke ili voĉ'don'os por s-in'o Clinton. La demokrat'a kandidat'in'o sub'ten'is la milit'o'n en Irako, la bomb'ad'o'j'n en Sirio kaj Libio; ŝi opini'as, ke la nukle'a inter'konsent'o sub'skrib'it'a kun Irano ne est'as sufiĉ'e firm'a kaj ŝi ne hezit'is kritik'i s-ro'n Obama, de post kiam ŝi for'las'is la ŝtat-sekretari'ej'o'n. Kvankam ŝi antaŭ'ne'long'e mild'ig'is si'a'j'n deklar'o'j'n por kontraŭ'star'i la atak'o'j'n de si'a rival'o Bernie Sanders — kiu aparten'as de ĉiam al la kontraŭ'milit'a marĝen'o de la demokrat'o'j-, ŝi est'as la kandidat'o la plej inter'ven'ism'a, kaj la plej trankvil'ig'a por la uson'a elit'o de la ekster'land'a politik'o. “La real'ist'o'j kaj la ali'a'j esplor'ist'o'j skeptik'a'j pri la inter'ven'o'j est'as ĉef'e ferm'it'a'j en la universitat'o”, opini'as Friedman.

*  Benjamin Friedman, “The stat'e of the Uni'o'n is wrong”, Foreign Affairs, Nov-Jork'o, 28-a de janŭaro 2014.

Re'centr'iĝ'i sur Uson'o: tiu argument'o oft'e re'ven'as en la buŝ'o de s-ro'j Cruz, Trump kaj Obama por prav'ig'i si'a'n mank'o'n de milit'em'o. Ĉiu'j tri kun'divid'as la ide'o'n ke la alianc'an'o'j de Vaŝington'o — de Sauda Arab'uj'o ĝis Franc'uj'o, la golf'a'j land'o'j, German'uj'o kaj Japan'uj'o — dev'us ĉes'i kalkul'i kun ĝi kaj port'i ĉiu si'a'n part'o'n el la inter'naci'a sekur'ec'a sistem'o. Fin'e, kvankam ili ĉiu'j asert'as si'a'n vol'o'n je kiu ajn kost'o defend'i Israelon kaj sen'arm'ig'i la OIŜ, iu'j eĉ propon'ant'a'j aplik'i la metod'o'n de la “bomb'o-tapiŝ'o”, ili paradoks'e inter'konsent'as por konsider'i, ke Proksim-Orient'o ne plu est'as en la centr'o de la uson'a'j interes'o'j.

Ver'ŝajn'e ĝust'a ekonomi'e, tiu ide'o met'as demand'o'j'n el moral'a kaj politik'a vid'punkt'o: ĉu Uson'o pov'as subit'e dekret'i, ke ĝi ne plu vol'as la aŭtoritat'o'n, kiu'n ĝi mem konstru'is per si'a arm'il'ar'o dum ses'dek jar'o'j? Ĉu ĝi rajt'as de'turn'i si'n, sen anim'stat'o, sen iu ajn ripar'o'j (financ'a kompens'aĵ'o, diplomati'a sub'ten'o, star'ig'o de kun'labor'ad'o baz'it'a sur just'a inter'ŝanĝ'o, ktp.), de region'o, kiu'n ĝi pacienc'e mal'stabil'ig'is? Kio est'as grav'a, “ne est'as sci'i, ĉu est'as pac'o [en Proksim-Orient'o], sed ĉu Uson'o est'as part'o'pren'ant'a en la mank'o de pac'o”, cinik'e resum'is Jeremy Shapiro, esplor'ist'o ĉe la Brookings Institution kaj konsil'ist'o ĉe la ŝtat-departement'o. Oni ne pov'as nul'ig'i la histori'o'n: eĉ kiam ĝi ne plu hav'os soldat'o'j'n en la region'o, Uson'o rest'os respond'ec'a pri la ĥaos'o, kiu'n ĝi gener'is.

Benoît BRÉVILLE


Lig'il'o al la origin'a tekst'o en “Le Mond'e diplomatique en Esperant'o”

“La brak'o de la gvid'ant'a klas'o”

Ĝi Jam Vid'is Tiom Da; kaj tamen, la uson'a magazin'o pri kritik'o de la amas'inform'il'o'j Fair (Fairness and Accuracy in Reporting), kiu metod'e nombr'as la gazet'ar'a'j'n bias'o'j'n, esprim'as si'a'n mir'eg'o'n. “Jen spec'o de rekord'o, li anonc'as: la Washington Post publik'ig'is dek ses negativ'a'j'n artikol'o'j'n pri Bernie Sanders en apenaŭ pli ol dek ses hor'o'j, inter la dimanĉ'o 6-a de mart'o je la 22h20 kaj lund'o 7-a de mart'o je la 15h54 — period'o kiu inkluziv'is la grav'eg'a'n demokrat'a'n debat'o'n de Flint, en Michigan, kaj la gazet'ar'a'n agit'ec'o'n de la morgaŭ'o.” Sekv'as list'o de titol'o'j, ĉiu pli afabl'a ol la ali'a'j al la senat'an'o de Vermont: “Clinton konkur'as por la prezid'ant'ec'o. Sanders far'as i'o'n ali'a'n”, “Frenez'e: Trump kaj Sanders uz'as la sam'a'j'n esprim'o'j'n”, “Kvin kial'o'j pro kiu'j Bernie Sanders perd'is la demokrat'a'n debat'o'n de la pas'int'a nokt'o”, ktp.*.

*  Adam Johnson, “Washington Post ran 16 negativ'e stories on Bernie Sanders in 16 hours”, 8-a de mart'o 2016, www.fair.org

Ne ĉiu'j grand'a'j uson'a'j publik'aĵ'o'j manifest'as la sam'a'n mal'amik'ec'o'n al la mal'dekstr'a kandidat'o. En ĉef'artikol'o ŝajn'ant'a bedaŭr'i, ke la demokrat'a Parti'o ne don'as al li sufiĉ'e da konsider'o dum li ĵus gajn'is si'n'sekv'o'n da balot'a'j venk'o'j, la Wall Street Journal konstru'as mirigegan teori'o'n: S-ro Sanders ne est'as respekt'at'a ĉar la demokrat'a'j elit'o'j prefer'as kandidat'in'o'n, kiu mask'as pli bon'e ol li si'a'n social'ism'o'n” (“Sanders gets no respect”, 29-a de mart'o 2016). Resum'e, la demokrat'a antaŭ'elekt'o laŭ ĝi cel'as selekt'i la mal'dekstr'ul'o'n kiu plej lert'as kaŝ'i si'a'n radikal'ec'o'n, sed la ĵurnal'o de la Murdoch-grup'o feliĉ'e ja mal'kovr'is la manovr'o'n!

Antaŭ'e'n'puŝ'it'a de popol'a mov'ad'o pli ol de la ĉef'artikol'ist'o'j kaj potenc'ul'ar'o, s-ro Sanders ĝu'as, sam'e kiel la respublik'an'a kandidat'o Donald Trump, grand'a'n liber'ec'o'n vid-al-vid'e de la baron'o'j de la gazet'ar'o. Ambaŭ dir'as kio'n ili pens'as, dum ĉiu vort'o prononc'at'a de