komplemento ĉiamhavasaŭ prepozicion, aŭ n-sufikson, aŭ ambaŭ.
subjektone havas n-sufikson
Multaj lingvistoj nekonas Esperanton.
multa = mult+a = grandakvantode
multaj = mult+a+j
-j : sufikso por pluralo
lingvisto = lingv+ist+o
-ist : sufikso por profesio
esperi → esperanto = esper+ant+o = personokiu esperas
Malmultaj lingvistoj lernis Esperanton.
malmulta = mal+mult+a
mal- : prefikso por antonimo
-is : sufikso por paseo
Vi ne bezonos monatojn por lerni la tutan gramatikon de Esperanto.
-os : sufikso por futuro
Nikomencu perkelkajbazaj reguloj.
-u : sufikso por imperativo
Tiodevus jaminteresiscivolemajn personojn.
-us : sufikso por kondicionalo
scivolema = sci+vol+em+a
-em : sufikso kiusignifas «inklinaal»
Ne necesas longaj klarigoj.
klara
klarigi = klar+ig+i = fari klara
-ig : sufikso kiu signifas «fari»
klarigo = klar+ig+o
subjektopovas sekviverbon.
Ni lernis :Esperantoaadjektivoalambaŭantantonimoasaŭbazobezonidedeviemesperifarifuturogramatikograndahaviiigimperativoinfinitivoinklinainterinteresiinternaciaisistjjamkelkajkiuklaraklarigikomencikomplementokondicionalokonikvantolalecionolernilingvistolingvolongamalmalmultajmonatomultajnnacionenecesanioospaseoperpersonopluraloporpoviprepozicioprezencopriprofesioregulosciiscivolemasekvisensignifisubjektosubstantivosufiksotiotutauunuunuausverbovivoliĉiamĉu✉
Alfabeto
La alfabeto de Esperanto konsistas eldudekoksignoj : «abcĉdefgĝhĥijĵklmnoprsŝtuŭvz». Oni ne uzas «qwxy» kromenfremdaj nomoj.
20 = dudek = du+dek
28 = dudek ok
Kial Zamenhof neprovis iamaniereevitisupersignojn, kajanstataŭ «ĉĝĥĵŝŭ», ne uzis la literojn «qwxy» ?
iamaniere = ia+manier+e
-e = sufikso por adverbo
supersigno = super+signo
Liatempe, komunikado kun eksterlandoĉefe estis perpoŝta.
liatempe = li+a+temp+e
komunikado = komunik+ad+o
eksterlando = ekster+land+o
perpoŝta = per+poŝt+a
Li devis uzi metodon tian, keskribitaj vortoj estas tujrekoneblaj; samtempe, iliankaŭ devas esti rekoneblaj kiam parolataj.
skribita = skrib+it+a
rekonebla = re+kon+ebl+a
samtempe = sam+temp+e
parolata = parol+at+a
Li trovis kompromison per aldono de supersigno.
aldono = al+don+o
Kiam eldonejo havis problemon kun tio, li konsilis uzi ch, gh, jh, hh, sh kaj u anstataŭe, pli-malpli kielokazas en aliaj lingvoj.
eldonejo = el+don+ej+o = lokokieonieldonas
pli-malpli = pli+mal+pli
Modernaj eldonejoj ne plu havas problemon, ĉar ili uzas unikodon.
Oni prononcas Esperanton precize kiel skribita.
La antaŭlastasilabo estas malpeze akcentita, sufiĉe por bone aŭdigi kie vorto finiĝas, kaj alia komenciĝas.
antaŭlasta = antaŭ+last+a
malpeze = mal+pez+e
aŭdigi = aŭd+ig+i
finiĝi = fin+iĝ+i
Tio permesas pli rapidan elparoladon. La pola lingvo, kiu ankaŭ sekvas tiun regulon, estas bona modelo.
elparolado = el+parol+ad+o
Ni lernis :adadverboaldonoalfabetoaliaankaŭanstataŭantaŭantaŭlastaataŭdibonadekdonidududekeeblejekstereleldonielparolienestievitifinifiniĝifremdaiaiamaniereiliitiĝkajkekialkiamkiekielkompromisokomunikikonsilikonsistikromkunlandolastaliliatempeliterolokomalpezamanierometodomodelomodernanenomookokazioniparolipermesipezoplipli-malpliplupolopoŝtoprecizaproblemoprononciprovirapidarerekonisamasamtempesignosilaboskribisufiĉasupersupersignotempotiatiutrovitujunikodouzivortoĉarĉefo✉
Kial la lingvo internacia estas konata kiel Esperanto?
Doktoro Esperanto estas la plumnomo de Ludoviko Lazaro Zamenhof.
plumnomo = plum+nom+o
Hofenzam estas anagramo de Zamenhof. La sufikso «-sam» en la germana, kaj «-zaam» en la nederlanda signifas «-ema» en Esperanto. Do Zamenhof signifas «ema al espero» aŭ «esperanta». Esperanto estas persono kiu esperas.
Li nomis sian novan lingvon : "La lingvo internacia".
Ĵurnalistoj skribis pri la lingvo de Doktoro Esperanto.
La publiko parolis pri "la lingvo Esperanto", kaj poste, simple pri "Esperanto".
Por la lingvon distingi de persono esperanta, oni kutimas skribi la lingvon Esperanto kun majusklo.
La celo de la lingvo estis faciligi kontaktojn inter diverslingvanoj per rapide lernebla komunikilo.
diverslingvanoj = divers+lingv+an+o
komunikilo = komunik+il+o
Li celis homojn instruitajn, kaj specife tiuj, kiuj jam studis la latinan aŭ alian prestiĝan lingvon.
Liatempe, la franca estis la plej prestiĝa lingvo, eble eĉ pli prestiĝa ol la angla estas nun.
La franca elito, bone konscia ke lingvo estas valora ekonomia varo, ĉielsabotis la ideon de alia mondlingvo ol la franca. La francaj Esperantistoj estis priskribataj kiel frenezaj stranguloj, malnaciistaj.
strangulo = strang+ul+o
malnaciistaj = mal+naci+ist+o
Nun la samo okazas kun la anglaj denaskaj parolantoj, kiuj agnoskas la valoron de Esperanto.
denaskaj = de+nask+a
parolanto = parol+ant+o
Se vi ne povas toleri tiun diskriminacion, neniam diskonigu ke vi konas Esperanton.
diskonigi = dis+kon+ig+i
Ni lernis :Nederlandoagnoskiananagramoangloantcelodisdiskriminaciodistingidiversadoktoroekonomioelitoemesperieĉfacilafrancofrenezagermanohomoideoilinstruikonsciikontaktokutimilatinomajusklomondonacionaskineniamnovanunolplejplumnomoplumopostprestiĝapublikosabotisesiasimplaspecifastrangastuditoleriulvalorovaroĉielĵurnalisto✉
Oni ofteriproĉas al Esperanto esti tute artefarita.
artefarita = art+e+far+it+a
Veras ke nenio en Esperanto estas kreita el nenio. Ĉio havas originon en iuekzistanta lingvo.
ekzistanta = ekzist+ant+a
La vortoj de la unua vortaro de Zamenhof fontas plej ofte el latinidaj lingvoj, kaj ekzistas subsimilaformo en pluraj lingvoj, foje eĉ ne latinidaj.
vortaro = vort+ar+o
latinida = latin+id+a
Kompreneble, por eviti plursignifajn vortojn, kaj eviti koliziojn, li okaze elektis vorton el alia, malpli prestiĝa lingvo, aŭ eĉ, iomŝanĝis la ortografion.
kompreneble = kompren+ebl+e
Esperanto, kiel aliaj naturaj lingvoj, prunteprenis multajn vortojn el fremdaj lingvoj nelatinidaj, eĉ ne hindeŭropaj.
pruntepreni = prunt+e+pren+i
nelatinida = ne+latin+id+a
hindeŭropa = hind+eŭrop+a
Lingvistoj, kiuj ŝatas trovi regulojn, povos konstati, ke kiam vorto havas plurajn signifojn en kelkaj lingvoj, kaj kiam la vorto estas ankaŭ uzita en la rusa, tiam ĝia signifo en Esperanto estas tiu el la rusa, kaj aliaj apartaj vortoj estas uzitaj por la aliaj signifoj.
Kiam simpla gramatika regulo ekzistas en iu lingvo, kaj ĝi funkcias, Zamenhof sciis ke ĝi ankaŭ funkcios en sia lingvo.
Oni foje plendas ke kelkaj reguloj ŝajnas superfluaj; ekzemple : kial akordigi adjektivon kun la substantivo al kiu ĝi rilatas.
superflua = super+flu+a = nenecesa
akordigi = akord+ig+i
Oni devas bone kompreni la avantaĝon fari tiel.
La vortordo de lingvoj kiuj ne uzas tian metodon estas pli strikta ol Esperanto.
vortordo = vort+ord+o
Tio permesas preskaŭliberan vortordon, kaj evitas multajn neintencajn ambiguojn.
neintenca = ne+intenc+a
La Esperantaj vortoj, kiel vi jam konstatis, estas gramatike markitaj per -a, -e, -i, -o, -u, -as, -is, -os, -us, -j kaj -n.
Ĉiuj substantivoj finiĝas per -o, -o+j, -o+n aŭ -o+j+n.
Ĉiuj adjektivoj finiĝas per -a, -a+j, -a+n aŭ -a+j+n.
Ĉiuj verboj finiĝas per -i, -as, -is, -os, -us aŭ -u.
Adverboj, konjunkcioj kaj prepozicioj ne finiĝas per aparta litero.
Oni povas transformi vorton en adverbon, per aldono de -e al radiko.
transformi = trans+form+i
Sekve, pro la uzo de tiuj markoj, la rilato inter vorto kaj apudaj vortoj estas klare difinita.
Tiu propreco eble estas tiu, kiu plej gravas por tuj kompreni frazon parolatan aŭ skribitan.
propreco = propr+ec+o
Ekzistas multe pliaj konstruoj, kiuj rapidigas pasivan kaj aktivan uzon de la lingvo. Pli prie poste.
prie = pri+e (ekzemplo de aldono de -e al prepozicio)
Notu ke en poemoj, la fina «o» povas esti forigita. Oni anstataŭigas ĝin per apostrofo. La emfazo restas sur la sama silabo.
anstataŭigi = anstataŭ+ig+i (ekzemplo de verbigo de konjunkcio)
forigita = for+ig+it+a (for- estas prefikso)
Oni ankaŭ permesas skribi «l'» anstataŭ «la». Tio oftas en poemoj. Ekzemple, «de la», iĝas «de l'»
oftas = oft+as (verbigo de adverba radiko)
Anstataŭ «danke al» aŭ «danke ...-n» oni kutime uzas «dank'al» eĉ en prozo. Tiuj kutimoj jam ekzistis de la fruaj tagoj de la lingvo.
Ni lernis :adverboakordoaktivaambiguaantapartaapostrofoapudarartoavantaĝodankidifiniecekzemploekzistielektieŭropofluifojofontoforformofrazofruafunkciogravahindaidintenciiomiukoliziokomprenikonjunkciokonstatikonstruikreiliberamarkonaturonecesanenionotiofteortografiopasivaplendiplurajpoemoprenipreskaŭpropropraprozopruntepruntepreniradikorestirilatiriproĉirusosimilastriktasubsuperfluasurtagotieltranstransformitutaveravortarovortoĉioĉiujĝiŝajniŝanĝiŝati✉
Ni okupiĝu nun pri alia temo: la denaskuloj.
Iuj lingvistoj aplombe asertas, ke lingvo ĉefe evoluas pro siaj denaskuloj.
Ĉar Esperanto ne havas denaskulojn, ĝi, laŭdire, ne povas evolui.
laŭdire + laŭ+dir+e
Tio estas freneza kredo, kiu baziĝas sur antaŭjuĝoj.
antaŭjuĝo = antaŭ+juĝ+o
Unue Esperanto ja evoluis dum cent tridek kvin (135) jaroj.
Estus interese studi, ĉu la posteuloj de Zamenhof bone komprenis lian metodon por krei tutnovajn vortojn.
Ĉu vere, por ke lingvo povas evolui plu, ĝi devas esti instruata plej frue de analfabeta patrino?
patrino = patr+in+o
Ĉu ĝi plenu je malregulaĵoj ?
plenu = devas esti plena
malregulaĵo =mal+regul+aĵ=o
Cerbumu iom pri tio.
cerbumi = cerb+um+i
Ni rimarku ke la patrinoj, kiuj scipovas paroli Esperanton, tute ne estas analfabetaj, kompare al la ordinarapopulacio.
Dua rimarko : infanoj, kiuj havas gepatrojn el malsamaj landoj, kaj vivas en la lando de unu gepatro, kutime lernas la kulturan lingvon de la lando.
gepatroj = ge+patr+o+j
Se ili iom komprenas Esperanton, ĉar ili aŭdis siajn gepatrojn konversacii en tiu lingvo, poste, ili ne agnoskas koni tiun lingvon, pro malfamigaj rimarkoj, kiujn liaj amikoj faras.
malfamigi = mal+fam+ig+i ≅ mensogi
La samo okazas al infanoj de neesperantistaj gepatroj, kies lingvoj malsamas.
Ĉar Esperanto ne estas konsiderata kiel prestiĝa lingvo, la infanoj de Esperantistoj suferas pli pro diskriminacio, kaj sekve, malmultaj agadas en la Esperanta movado.
agadi = ag+ad+i
movado = mov+ad+o
Sekve de ĉio tio, influo de tielnomataj "denaskuloj" povas esti ignorata.
Pli bona estas la situacio de infanoj, kies gepatroj multe vizitadas aliajn Esperantistojn, aŭ de infanoj kiuj ofte ĉeestas kunvenojn de samaĝuloj.
ĉeesti = ĉe+est+i
kunveni = kun+ven+i
samaĝulo = sam+aĝ+ul+o
vizitadas = ade vizitas
Vi devus vidi kiel ili amuziĝas.
amuziĝi = amuz+iĝ+i
Esperanto evoluis pro multaj diverslingvaj verkistoj, kiuj tradukis la ĉefajn verkojn de sia kulturo.
verkisto = verk+ist+o
Fidele traduki elstaran verkon postulas veran lingvan lertecon kaj aperigas mankojn en la lingvo, eĉ kiam, per kombino de ekzistantaj radikoj, eblas konstrui vorton sinoniman sed pli longan.
elstari = el+star+i
lerteco = lert+ec+o
aperigi = aper+ig+i
Ne ĉiuj neologismoj estis akceptitaj de la komunumo de parolantoj, kaj nerekomendindaj malaperis, kaj estis anstataŭigitaj per pli trafaj kunmetaĵoj.
neologismo : neolog+ism+o
komunumo = komun+um+o
nerekomendinda = ne+rekomend+ind+a
kunmetaĵo = kun+met+aĵ+o
Ĉar la komunumo de verkistoj estas diverslingva, ĉiam troviĝas iu, kiu trovas en sia lingvo solvon ankaŭ akcepteblan en Esperanto.
Ni lernis :agiakceptiamikoamuziamuziĝianalfabetoantaŭjuĝoaplomboasertiaĝoaĵcerbocerbumidiridumelstarievoluifamofidelagegepatrojignoriinindinfanoinfluiismjajarojejuĝikieskombinokomparikomunakomunumokonsiderikonversaciikredokulturolaŭlertamankomensogimetimovineologismoneologookupiordinarapatrinopatroplenapopulaciopostulirekomendirimarkisedsinonimosituaciosolvostarisuferitemotradukitrafiumveniverkiverkistovidivivivizitiĉe✉
Intermezo
Se vi sentas ke vi ne plu progresas tiom rapide kiom vi esperis, tio signifas ke vi ne tute asimilis la informon prezentitan. Sufiĉas relegi la antaŭajn tekstojn por denove komforte progresi.
Alveninte ĉitieen la kurseto, vi povas fieri pri via kono de la cent plej oftaj radikoj, kio estas festinda atingaĵo.
alveninte = al+ven+int+e
kurseto = kurs+et+o
festinda = fest+ind+a
atingaĵo = ating+aĵ+o
Fakte, vi eĉ konas multege pli.
multege = mult+eg+e
Mi ne kalkulis fakajn vortojn, kiujn vi komprenis sen serĉi klarigon en la plurlingva vortareto.
Mi kalkulis ke vi konas duonon de la kvin cent plej oftaj radikoj.
Pro la maniero krei novajn vortojn per kombino de radikoj, kiam oni konas mil kvincent radikojn, oni havas vortprovizon, kiu atingas minimume sep- ĝis dek-oble pli da vortoj ol en «natura» lingvo, kiel la angla aŭ la franca, kiuj uzas tiun metodon nur okaze.
vortprovizo = vort+proviz+o
La germana, la nederlanda, la ĉina, ankaŭ uzadas la saman metodon.
Ĉu ne evidentas ke Esperanto meritas pluan studadon? Eble ĝi devus esti deviga studo por lingvistoj.
Ni lernis :asimilicentdaegenetevidentifakofaktofieragermanoinformointintermezokalkulikiokiomkomfortokursokvinlegimeritimimilminimumomultegenederlandonuroblprezentiprogresiprovizisentisepserĉitekstotietiomĉiĉinoĝis✉
Ciferoj kaj nombroj
1: unu ; 2: du ; 3: tri : 4: kvar ; 5: kvin ; 6: ses ; 7: sep ; 8: ok ; 9: naŭ ; 10: dek
20: dudek ; 30: tridek ; 90: naŭdek
41: kvardek unu ; 52: kvindek du
100: cent ; 263: ducent sesdek tri
1984: mil naŭcent okdek kvar
La lumrapideco estas ducent naŭdek naŭ milionoj sepcent naŭdek dumil kvarcent kvindek ok metrojn sekunde (299 792 458 m/s).
La Eiffelturo altas tricent tridek metrojn
1/2 : duono ; 1/3: triono ; 1/16: deksesono ;
La terorondirasĉirkaŭ la sunonproksimume en tricent sesdek kvin (365) tagoj kaj kvarono.
Je la sepa kaj duono ĉivespere, mi irosmanĝi en restoraciokun mia edzino.
Tio estos la dua fojo ĉi semajne.
La agento duobla nulo sep nomiĝas James Bond.
Mi laboris pri tiu kurseto dum kvin tagoj, sed mi bezonos dekoble plidatempo por fini ĝinse mi restas sola.
La knaboj eniris la lernejon duope.
Sur la seĝoj de ski-telfero, onipovas sidi sesope.
Ni lernis :agentoaltabezonidadumduonoduopoedzinofojoirijeknabokunkursolaborilernejolumrapidecomanĝimetronomoononiplipoviproksimumerestirestoraciorondirisesekundosemajnoseĝosidiskiosolasunotagotelferotempoterotrionovesperoĉiĉirkaŭĝi✉
Reguloj
Okazas ke oponantoj al Esperanto taksas la verkon de Zamenhof kiel plorindan fuŝaĵon, ĉar li ne estis lingvisto.
oponanto = opon+ant+o
plorinda = plor+ind+a
fuŝaĵo = fuŝ+aĵ+o
Tamen, kontraŭ ĉiu atendo, lia verko, kiu kreskis konsiderinde post lia morto, certe elstaras inter ĉiuj provoj krei sukcesan lingvon.
Alia nelingvisto, kiu multe influis la germanan, estas Lutero.
Kiam li prezentis sian biblion, neniu parolis la germanan tiamaniere.
Li elpensis sistemon, kiu permesas al personoj parolantaj diversajn dialektojn de la germana, tamen kompreni sian tradukon.
elpensi = el+pens+i
Li elpensis la gramatikon de la nuna germana kaj la vortojn plej taŭgajn por esti kompreneblaj de la plimulto.
Sen la malkovro de Gutenbergo, lia verko restus nekonata de la publiko.
malkovro = mal+kovr+o
Sed la amasa presado de lia biblio diskonigis ne nur la sanktan libron, sed la novan germanan.
presado = pres+ad+o
Tial, oni povas rigardi Luteron kiel antaŭulon de Zamenhof.
Nek Lutero, nek Zamenhof estis lingvistoj, kvankam ili ambaŭ zorge okupiĝis pri lingvaj aferoj.
Ili konsiste uzis sian novan lingvon, sen klarigi ĉiun regulon kiun ili sekvis.
Nur poste, gramatikistoj difinis la regulojn al kiuj oni devas obei por esprimi sin klare.
Hodiaŭ estas la kvina de junio dumil dudek du. Kristanoj rememorigas pentekoston.
rememorigi = re+memor+ig+i
Mi preskaŭ forgesis jenanrakonton.
Tiun tagon, la apostoloj, subite inspiritaj de la sankta spirito de dio, scipovis paroli tiamaniere, ke la aŭskultantoj diverslingvaj komprenis.
aŭskultanto = aŭskult+ant+o
Ŝajnis, kvazaŭ ili parolis plurajn lingvojn samtempe.
Ĉu vi ankoraŭmiras kiel ili sukcesis akiri tiun miraklan sperton?
Bedaŭre, ni ne posedas eĉ parteton de ilia parolado.
parteto = part+et+o
Neniu kolektis ĝin.
Lutero kaj Zamenhofo majstre solvis la misteron.
Oni demandas foje, kial la unuaj gramatikistoj de la franca, estis germanoj.
Ĉu francoj ne povis skribi mem gramatikon pri sia lingvo?
Francoj estis en la sama situacio kiel la angloj estas nun : « Ne eblas skribi gramatikon pri tiel kompleksa kaj riĉa lingvo.»
La germanoj pensis kontraŭe : « La germana ja havas gramatikon, tial ĉiu lingvo devas havi regulojn, eble kun esceptoj, sed tamen ĝenerale sekvendajn.»
sekvenda = sekv+end+a
Oni nun asertas ke la angla estas facila, ĉar ĝi ne havas gramatikon.
Oni troigas. Ĝi ja havas gramatikon, sed ne reputacion uzi ĝin konsiste.
troigi = tro+ig+i
Ĝi estas plena je esprimoj, kiujn oni devas parkerigi.
parkerigi = parker+ig+i
Zamenhof ne klarigis ĉiujn regulojn, kiujn li sekvis zorge.
Ekzemple, li neniam klarigis kiel formi novajn kunmetaĵojn per aldono de infiksoj.
La reguloj estis prezentitaj de René de Saussure al Zamenhof, kiu aprobis.
Lia verko respondis al la ĉefaj kritikoj, kiujn la idistoj faris al Esperanto.
Oni devas unue bone kompreni, ke Esperantistoj estas eĉ pli severaj ol germanoj, kiam temas pri la regulado de sia lingvo.
Multaj kredas ke necesas unu regulo por ĉio, kaj esceptoj ne povas ekzisti.
Do, se oni povas «ion marteli», kaj «ion balai», kaj se eblas paroli pri «martelado» kaj «balaado», oni devas fari tiun agon per «martelilo» kaj «balailo».
La problemo estas ke «martelo» estas la instrumento por marteli, kaj martelado estas la ago farita per martelo.
Balai estas tion, kion oni faras per balailo, kaj balao estas sinonima al balaado.
Tiuj kazoj ĝenas multe la senton de Esperantistoj pri reguleco.
La solvo proponita de Saussure estas, ke oni ne devas lerni nur radikojn sen la gramatiko finaĵo «-o -a -i -e», sed la signifon de la vorto kun tiu finaĵo.
En nunaj vortaroj, oni kutime mencias radikon kun ĝia gramatika finaĵo.
Pluraj radikoj estas klare substantivaj, aŭ adjektivaj, aŭ verbaj, sed oni povas dubi pri multaj.
Ekzemple, oni sentas ke « aero, domo, familio, filo, frato, historio, horo, knabo, korpo, libro, mano, maro, mono, nokto, okulo, piedo, popolo, pordo, semajno, urbo, vespero, viro, vizaĝo, ĉambro » estas substantivoj, eĉ sen la finaĵo.
Radikoj kiel « bela, blanka, forta, juna, nigra, pura, riĉa, ruĝa, saĝa, varma » estas adjektivoj.
Oni povus supozi ke oni povus forigi la finaĵon de tiuj vortoj. Sed ni jam vidis ke la finaĵo estas esenca por klare montri la rilaton, kiun la vorto havas kun proksimaj vortoj.
Tiu rimedo multe helpas la komprenon eĉ se oni kapablas kompreni frazon sen tiuj utilaj finaĵoj.
Ekzistas ankaŭ en Esperanto, vortoj kiuj havas plurajn signifojn. Eble ili estis elpensitaj de diversaj aŭtoroj kiuj ne konis la verkon unu de la alia. La ĉirkaŭteksto montras la signifon de la vorto. Feliĉe tio estas relative malofta okazo.
ĉirkaŭteksto = ĉirkaŭ+tekst+o
Estas amuze observi kiel lingvo influas la pensadon de popolo.
La eŭropaj popoloj havas leĝojn kiuj difinas kio estas malpermesata.
La angloj ne havas tiajn leĝojn. Ili uzas la decidojn prenitajn de juĝistoj dum antaŭaj kazoj. Ili ne povas kompreni ke oni povas havi leĝon kiu devas esti obeata de ĉiu civitano.
civitano = civit+an+o
Por neanglo, malfacilas kompreni ke tiu sistemo ankaŭ funkcias.
Ni lernis :aeroaferoakiriamasoanankoraŭaparteniapostoloaprobisatendiaŭskultiaŭtorobalaibedaŭribelabiblioblankacertacivitanocivitodecididemandidialektodiodisponidomodubielpensiendesceptiesencaesprimietfamiliofeliĉafiloflugiforgesifortafrapifratofundamentofuŝihelpihistoriohodiaŭhoroindinfiksoinspiriinstrumentoiojenjunajuniokapablikazokaŝikolektikompleksakontraŭkorpokovrkovrikreskikristanokritikikurikvankamkvazaŭlegileĝolibroligimajstromanomaromartelomemmemorimenciimiraklomirimisteromonomontrimortoneknigranoktoobeiobserviokulooponiparkerepartopentekostoperdipiedoploripopolopordoposedipremipreparipresiprezentiproponipurarakontorelativareputaciorespondiretoriceviridirigardirimedoriĉarompiruĝasanktasaĝasekvisendisentiseverasistemospertispiritosubitasukcesasupozitaksitamentaŭgiteksttekstoteoriotialtiritrotuŝiurboutilavarmavirovizaĝozorgiĉambroĉirkaŭĝeneralaĝeni✉
Kutimoj
En Esperanto, oni diras : «Mi iras al la domo de mia patro» sed en la pola, oni diras : «Mi iras al patro.», ĉar evidentas pri kies patro oni parolas. Ne necesas difini pli precize. Do poloj ofte ellasas la vorton «mia».
ellasi = el+las+i
Ne nur tion ili forlasas, ili ne uzas difinitan artikolon, kiel «la».
Se necesas, ili uzas vorton kiel «tiu», aŭ alian esprimon.
Oni povas demandi sin, kial Zamenhof ne sekvis la polan kutimon, kaj preferis la solvon de plurajn eŭropajn lingvojn, kiuj uzas difinitan artikolon.
Laŭ vi, kiun avantaĝon havas la difinita artikolo ? Ĉu vi opinias ke li ne kaptis okazon por simpligi aferojn?
Ĉu li pravis aŭ malpravis?
Alia kutimo estas la uzo de la sufikso -in.
Oni kutime ne bezonas distingi la sekson de bestoj.
Se foje necesas distingi, oni uzas la sufikson -in, aŭ la prefikson vir-.
Ekzemple, oni parolas ĝenerale pri bovo, ŝafo, ĉevalo, hundo, kato, leono, lupo, sed foje, oni volas distingi inter katino kaj virkato, hundino kaj virhundo, ĉevalo kaj virĉevalo, kaj tiel plu (k.t.p. aŭ ktp).
Pro la forta tendenco reguligi ĉion, iuj ekstremistoj opiniis ke, ĉar ekzistas sufikso por virinigi animalon, oni ankaŭ devus havi sufikson por virigi ĝin.
ekstremisto = ekstrem+ist+o
virinigi = vir+in+ig+i
Tial ili elpensis la sufikson -iĉ por virbestoj.
Tio ne havas grandan sukceson, ĉar la plimultaj uzantoj de la lingvo daŭre uzadas «virkato» anstataŭ katiĉo.
katiĉo = virkato
Kategorioj de bestoj kiel birdoj, fiŝoj, serpentoj tre malofte bezonas infiksojn.
La kutimoj pri familianoj estas aliaj.
Patro ne povas esti patrino, frato, fratino, onklo, onklino.
Ne necesas aldoni la «vir-» prefikson.
Kiam oni volas paroli pri la du seksoj, oni uzas la prefikso «ge-»
Genepoj do signifas nepoj kaj nepinoj; geavoj, avoj kaj avinoj; gekuzoj, kuzoj kaj kuzinoj.
genepoj = ge+nep+oj
geavoj = ge+av+oj
gekuzoj = ge+kuz+oj
Sed se temas pri profesioj, denove, ni revenas al la antaŭa situacio.
Mi havis bonegajn instruistoj pri la angla. Ne necesas diri : «geinstruistoj».
Ŝi estas instruisto. Ne necesas diri : «instruistino», sed oni povas.
Oni ankaŭ povas uzi «gelernantoj» por insisti pri la ĉeesto de ambaŭ seksoj, sed kutime «lernantoj» sufiĉas.
Kiel oni tradukas en via lingvo : «Li venis kun sia sekretario.».
En pluraj lingvoj, oni devas koni la sekson de la sekretario. En Esperanto, oni ne bezonas koni ĝin, en la angla ankaŭ ne; sed jes en la franca, la germana, la nederlanda.
Ni lernis :animaloartikoloavobestobirdobovodaŭriekstremaelfiŝogehundoinsistiistiĉjeskaptikategoriokatokuzokuzojlasileonoluponepoonkloopiniipravipreferisekretarioseksoserpentotendencotrevirkatovirĉevaloĉevaloŝafoŝi✉
Universala Gramatiko
Universala gramatiko estas teorio lingvistika, laŭ kiu ĉiuj homaj lingvoj havas la samajn gramatikajn principojn, denaske posedatajn de ĉiuj homoj.
lingvistiko = lingv+ist+ik+o
-ik = sufikso por formi nomon de tekniko.
Tri lingvistoj, kiuj forte kontribuis al tiu teorio, estas Noam Chomsky, Edward Sapir kaj Richard Montague. Elementaj formoj de la teorio estas troveblaj jam tre frue; foje oni konsideras Roger Bacon kiel fondinton de la ideo.
fondinto = fond+int+o
Aplikante la generan-transforman gramatikon oni longe supozis, ke la universala gramatiko konsistus el aro da reguloj ebligantaj al lingvo-lernantaj infanetoj fari kaj juĝi hipotezojn pri la perceptata lingva materialo.
aplikante = aplik+ant+e
Tiu vido estis forlasita, kiam evoluis la teorio pri principoj kaj parametroj (Chomsky, 1981), kies hipotezo estas, ke la bazaj lingvaj reguloj, denaskaj, devas esti pli detalaj ol nura konkluda kaj analiza sistemo.
Infano dum lingvoakiro povas baziĝi sur tiu forta sistemo kaj lernas nur la valorojn de iuj parametroj, per kiuj lingvoj diferencas (ekzemple, ĉu ekzistas artikoloj, ĉu antaŭ aŭ malantaŭ substantivo, ktp.).
lingvoakiro = lingv+o+akir+o
Pli novaj sintaksaj teorioj (Chomsky, 1995) asertas, ke la diferencoj inter lingvoj limiĝas al la leksiko, ke gramatikaj parametroj koncernas nur ecojn de funkciaj leksikaj elementoj kaj lingvo-akiro estas nura akiro de leksiko.
limiĝi = lim+iĝ+i
Tiu teorio tamen forte dependas de la difino de leksemo; se oni, kontraŭe al la tradicio, metas la tutan gramatikon en tiun difinon, la teorio perdifine pravas.
dependi = de+pend+i
perdifine = per+difin+e
Parton de siaj principoj la universala gramatiko povas derivi el esploroj pri lingvaj universalaĵoj, kiuj strebas identigi komunajn ecojn de ĉiuj lingvoj.
identigi = ident+ig+i
"Absolutaj" universalaĵoj, kiuj validas senkondiĉe, estas verŝajne parto de la universala gramatiko; ekzemple la konstato, ke ĉiu frazo havas eksplican aŭ implican subjekton (se oni ĝuste difinas "implica").
senkondiĉe = sen+kondiĉ+e
eksplici = malimplici
Alia kategorio, la "implicaj universalaĵoj", havas la formon "se lingvo estas/havas x, ĝi estas ankaŭ y"; tiaj universalaĵoj do ne validas absolute, sed ili parte povas esti transformitaj al absoluta formo.
Ni lernis :absolutaakirianaliziaplikidependiderividetalodiferencidifinielementoesplorifondigenerihipotezoidentaidentigiikimplicikoncernikondiĉokonkludikontribuileksemoleksikolimiĝilimolingvistikomaterialoparametropendiperperceptisenkondiĉasintaksostrebiteknikotradiciouniversalavalidiĝusta✉
La universala kapablo
Nia cerbo estas konstruita por trovi strukturojn. Ĝi feliĉas kiam ĝi trovas rilaton inter du aferoj. Ĝi eĉ kapablas trovi rilaton neekzistantan.
Oni vane serĉis la genon de la «Universala gramatiko».
Nenie oni trovis la flogistonon, la eteron, la malhelan energion, la nigran materion, la animon, la Sanktan Spiriton, la universalan gramatikon.
Ni lernis :animoenergioeteroflogistonogenohelamalhelamateriostrukturovana✉
Ĉu Esperanto ne havas aŭtorojn aŭ verkojn?
de Louis F. von Wunsch-Rolshoven
En 2017 intervjuo kun franca filologo, filozofo kaj nun membro de la «Académie
française» estis publikigita en interreto en angla traduko (Cassin 2017); la originala intervjuo estis publikigita en la franca en 2012.
En ŝia respondo al la demando, "Mi ŝatus scii kiel vi klarigas la fiaskon de Esperanto?", ŝi diris inter aliaj malveraj asertoj:
"Ĉar Esperanto estas absolute artefarita lingvo kiu havas nek aŭtorojn nek verkojn."
Estas nekontesteble, ke Esperanto ja havas aŭtorojn, kiuj ankaŭ verkas kaj eldonas en Esperanto; Geoffrey Sutton (2008) prezentis ĉirkaŭ 300 originalajn Esperantajn aŭtorojn kaj iliajn ĉefajn verkojn.
Ni lernis :fiaskofilologofilozofointervjuokontestimembrooriginala✉
Ĉu (granda) literaturo tute mankas? Ĉu ne estas vivanta kulturo?
de Louis F. von Wunsch-Rolshoven
Dum interparolo pri la temo "Germana kiel scienca lingvo" por la germana Goethe-
Institut en 2011, lingvisto estis demandita:
Ĉiukaze, ĉu ne estus pli bone, pro motivoj de komunika
justeco, enkonduki artefaritan lingvon kiel Esperanto en la ĉiutagan vivon? Respondo: Mi ne pensas
multe pri tio. El mia vidpunkto, la latina estus eĉ pli bona, almenaŭ por Eŭropo. Malantaŭ la latina
estas bonega literaturo, kiu tute mankas en Esperanto. Sed eble estas pli bone
partopreni en vivanta kulturo kiel la angla kaj usona kulturo prefere ol en artefarita aŭ morta lingvo. (Trabant 2011).
enkonduki = en+konduk+i
vidpunkto = vid+punkto
Tiutempe, la lingvisto ŝajnis supozi, kiel la franca filologo menciita supre
en 2012, ke tiu literaturo tute mankas en Esperanto. Eble ankaŭ eblas interpreti la
frazon kiel signifante ke al Esperanto mankas granda literaturo; tamen, neniuj sciencaj studoj estas konataj
argumenti tiamaniere.
Li ŝajnis ignori, ke in 1993, «the international
writers' association PEN» akceptis la Esperanto-PEN-centron kiel membron.
La tria frazo de la respondo implicite neas la ekziston de vivanta kulturo en Esperanto -- Konsidere la librojn kaj kantojn kiuj aperas regule en Esperanto, oni devas demandi sin pri kio tia opinio estas bazita.
Ni lernis :Usonoalmenaŭargumenticentroenenkondukiinterpretijustecokantokondukiliteraturomotivoneniupunktosciencosuprevidividpunkto✉
Pri tradukado de grandaj ĉefverkoj
de Louis F. von Wunsch-Rolshoven
Interesa ekzemplo estas la hungaro Kálmán Kalocsay. Li diris, ke kelkgrade la tradukado estas por
Esperanto pli grava ol originala verkado ĉar
grandaj ĉefverkoj postulas grandan fortostreĉon kaj solvon de multaj esprimproblemoj
[…]. Dum ĉe la verkado oni verkas tute libere kaj povas doni al si tute facilan taskon.
Due, rilate la prestiĝon de la lingvo, se ni povus diri, ke la tutan Goethe, Ŝekspir, Tolstoj,
Balzac, kaj la tutan Victor Hugo kaj la tutan Bernard Shaw kaj la tutan Schiller ni havas
en Eo, tio havas multe pli da efiko, ol se mi nomus 20 aŭ 25 Esperantajn originalajn
poetojn, kies nomojn neniu scias krom la Esperantistoj, se la Esperantistoj entute scias.
(Haupenthal, 1979, p. 6)
En 2008, dum intervjuo kun aŭstra gazeto, oni demandis pri Esperanto al lingvisto, kiu aŭguris "tutmondan lingvon derivitan de la angla" por la estonteco: «Ĉu Esperanto ne estus alternativo?» Respondo: «Esperanto ne estus malbona, ĝi estas politike neŭtrala, kiel la latina, kaj pli simpla. Sed kiel artefarita, rigide reguligita lingvo, ĝi estas ankaŭ «ne-lingvo» kiu ne povas venki.»
estonteco = est+ont+ec+o = futuro
Bonvenindas, ke la intervjuito konscias pri la politika neŭtraleco de Esperanto kaj ĝia simpleco. Aliflanke ne estas facile kompreni la ideon, ke Esperanto estu rigardata kiel "rigide reguligita" kaj ke la lingvo tiel diferencas de aliaj lingvoj; en iu ajn lingvo gramatikaj formoj ne estas arbitraj, sed fiksitaj.
aliflanke = ali+flank+e
Kion la lingvisto eble celis per parolado pri "rigide reguligita" lingvo estas la fakto, ke en Esperanto certaj gramatikaj formoj estas porĉiame fiksitaj.
Esperanto estas regula kaj ne ekzistas esceptoj. La simpla pasinta formo de verboj (ili finiĝas per -as en la prezenco ) ĉiam estas -is. En la germana, aliflanke, same kiel en aliaj etnaj lingvoj, tiaj gramatikaj formoj povas ŝanĝiĝi laŭ jardekoj; do la formoj «ich frug» kaj «ich buk», uzitaj antaŭ nelonge, cedis lokon al la regulaj formoj «ich fragte» kaj «ich backte».
Ankaŭ en Esperanto ekzistas ŝanĝoj, en kelkaj partoj de la lingvo — ne nur ŝanĝas la uzo aŭ signifo de novaj aŭ malnovaj vortoj; okazas ankaŭ gramatikaj ŝanĝoj.
La esenco de lingvo kaj de vivanta lingvo tamen ne dependas de tiaj demandoj de historia ŝanĝo.
La lingvistoj, kiuj ĝisfunde studis Esperanton, konsentas, ke Esperanto estu rigardata kiel vivanta lingvo.
Esperanto estas lingvo ja kun speciala historio kaj ankaŭ sufiĉe nekutima uzo, precipe en diasporo, sed tute certe vivanta lingvo.
Ni lernis :ajnaliflankealternativoarbitraaŭguriaŭstrocedidiasporoestontecoetnofiksiflankfundointervjuokonsentilokoneŭtralaontpolitikopreciperigidaspecialavenki✉
Lingvoŝanĝo en Esperanto
de Louis F. von Wunsch-Rolshoven
Estas vere, ke kelkaj gramatikaj strukturoj en Esperanto estas difinitaj de la tiel nomata Fundamento de 1905 - sed tio ne signifas, ke la tuta lingvo estas neŝanĝebla. Estas facile kompreni, ke Esperanto formas aŭ prenas novajn vortojn por esprimi novajn nociojn, kiel saĝtelefono por moderna poŝtelefono.
Konata ekzemplo de gramatika ŝanĝo estas la formado de verbo el adjektivo, nur per aldono de la verba finaĵo, en frazo kiel la domo blankas anstataŭ la domo estas blanka; la unua formo neniam estis uzata dum la fruaj jaroj de Esperanto.
Lingvoŝanĝo ankaŭ estas temo de scienca esplorado; Benoît Philippe (1991) kiel menciite, esploris «lingvoŝanĝon en planlingvo uzante la ekzemplon de Esperanto» en sia doktora tezo.
Tamen oni foje erare supozas, ke al Esperanto mankas ajna lingva ŝanĝo.
En artikolo en theconversation.com, retejo por artikoloj de la akademia kaj esplora komunumo, la lingvoj de Tolkien estas komparitaj kun Esperanto (Seargeant 2017). (Tamen ne estas mencio en tiu ĉi kunteksto, ke J. R. R. Tolkien lernis Esperanton je la aĝo de 15 jaroj. Laŭ sia propra deklaro, en 1932, li «iam legis sufiĉe verkitan» en Esperanto; li skribis mallongan tekston en Esperanto kiam li estis 17-jara, en 1909 , "The Book of the Foxrook".) Pri kvazaŭa manko de lingvoŝanĝo en Esperanto oni povas legi ĉe theconversation.com:
paradokse, la koncepto de Tolkien estas pli proksima al kiel lingvoj fakte funkcias en la reala mondo.
Liaj elvaj lingvoj, kiel ili estas prezentitaj ĉie en lia laboro, estas vivantaj, ŝanĝantaj aferoj, kiuj evoluas por reflekti la kulturon de la komunumoj kiuj parolas ilin.
La ideo de internacia helplingvo, aliflanke, estas havigi stabilan bazon, kiu povas esti facile lernebla de ĉiu. Sed homaj lingvoj neniam estas senmovaj; ili ĉiam estas dinamikaj. Do Esperanto havas fundamentan difekton konstruitan en sia koncepto mem.
Estas vere, ke Esperanto havas stabilan fundamenton. Sed kio kuŝas ekster ĉi tiu bazo povas ŝanĝiĝi dum jaroj kaj jardekoj, kaj ĝi efektive ŝanĝiĝas; tiurilate, Esperanto vivas same dinamike kiel aliaj lingvoj kaj la difekto menciita en la teksto ne ekzistas.
Ni lernis :akademiodeklaridifektidinamikaefektivaeraroiamkonceptokuŝinocioparadoksoplanlingvopoŝorealareflektistabilatezoĉie✉
Ĉu ne ekzistas vortludoj en Esperanto?
de Louis F. von Wunsch-Rolshoven
Vortludoj en Esperanto ekaperis jam en la 1920-aj jaroj, precipe de Raymond
Schwartz.
Marie-Thérèse Lloancy esploris tion en 1985.
ekaperi = ek/aper/i
Tamen
profesoro ĉe la EHESS ‒ franca elita supera edukestablo por sociaj sciencoj ‒ filologo kaj filozofo, ne konsciis pri
vortludoj en Esperanto almenaŭ en 2016. En intervjuo kun EuroCité ‒ mempriskribita kiel progresema Eŭropa pensfabriko ‒ li diris, ke estus neeble vortludi en Esperanto. Ĉi tio estas malvera, kiel priskribite.
edukestablo = eduk+establ+o
progresema = progres+em+a
pensfabriko = pens+fabrik+o
Ankaŭ supozo, ke la evoluo de Esperanto ankoraŭ ne multe progresis,
aperas en frazo de germana ĵurnalisto kiu estas rimarkinda pro sia manko de realeco.
En lia artikolo "Nachruf aufs Esperanto“ (nekrologo de Esperanto), unue publikigita en 1994 en NZZ
folio ‒ la monata revuo de la Neue Zürcher Zeitung ‒ oni povas legi ke artefaritaj lingvoj
proponus nek infanajn kantojn, nek versojn, nek malbenojn, nek ŝercojn, nek idiomojn.
malbeni= mal+beni
Ĉiuj tiuj kvin deklaroj estas malĝustaj por Esperanto, ekde multaj jardekoj.
Estas ja infanaj
kantoj por infanoj parolantaj Esperanton; poemoj estis publikigitaj jam en la plej unua Esperanto
libro en 1887.
Malbenoj, ŝercoj kaj idiomaĵoj estas tiel esencaj por homa vivo, ke ili baldaŭ formiĝis en la
Esperanto-lingva komunumo.
Tamen, malbenojn vi ne lernos ĉi tie.
Sed ĉu vi notis la vorton «perdifine», kiun ni renkontis en la artikolo pri ««Universala Gramatiko»?
Dank'al la ĉirkaŭteksto, vi komprenis ĝin kiel «per'difine», sed eblas kompreni ĝin kiel «perdi'fine» aŭ «per'di'fine», kvankam malfacilas trovi okazon uzi la vorton tiel.
Kiel distingi inter la tri eblecoj?
Per aldono de ' aŭ -, kiel mi ĵus faris.
Ni lernis :aperibaldaŭbeniedukiekemestablifabrikofolioidiomoludomalmalbenonekrologopensiprofesoroprogresirenkontirevuosocioversoĵusŝerco✉
Pli rapida lernado de Esperanto
de Louis F. von Wunsch-Rolshoven
Dum oni maloftege neas, ke Esperanto lerneblas pli rapide ol aliaj lingvoj pro siaj simplaj reguloj sen esceptoj, la demando « kiom pli rapide » estas multe pli malfacila pritrakti. Estas tute klare, ke ne ekzistas klara respondo - interalie dependas de la gepatra lingvo de la lernanto, de la aliaj jam lernitaj lingvoj (kaj de la nivelo atingita), de la cellingvo kaj de la instigo lerni. Sekvas kelkaj deklaroj pri lerneblo de Esperanto.
pritrakti = pri+trakt+i
La psikologo Edward L. Thorndike, kune kun siaj kolegoj Laura Kennon kaj Helen
Eaton, faris testojn pri Esperanto kiel instrua fako ĉe la Instituto de Eduka Esploro de
la Instruista kolegio de universitato Kolumbio por la Internacia Helplingva asocio
de 1925 ĝis 1933. La raporto diras (IALA 1933: 6f.):
Meza altlernejano aŭ diplomiĝinto povos kompreni en dudek hora studado, presitan kaj parolatan Esperanton pli bone ol li komprenas la francan aŭ germanan aŭ italan aŭ hispana post cent-hora studado. Kvardek-hora instruado kaj praktikoekipos lernanton de la sepa aŭ oka klaso kompreni kaj uzi Esperanton tiom bone kiom ducent horojn de instruado kaj praktiko ekipos lin en la franca aŭ la germana (...) Entute, post dek ĝis cent horoj, la atingo en la sinteza lingvo [tio estas «Esperanto», kiel klarigas Brosch kaj Fiedler, 2017: 14] verŝajne estos kvin ĝis dekkvin fojojn pli alta ol en natura lingvo, laŭ la malfacileco de ĉi-lasta.
Tiel, en la kazo de la angla kiel la gepatra lingvo kaj la franca, germana, itala aŭ hispana kiel komparaj lingvoj, oni konstatis, ke Esperanto devos nur esti lernita en kvinono de la tempo necesa por atingi kompareblan nivelon kiel en la aliaj lingvoj. (La raporto iras ĝis faktoro de 15; tio eble estis supozita por komparo kun lingvoj kiel la ĉina aŭ la araba). Tamen, Brosch kaj Fiedler (2017: 14f.) citas du artikolojn el 2001 kaj 2009, kiuj mencias mankojn en la testoj kiel nesufiĉan sciencan kontroleblecon, nesufiĉan nombron da partoprenantoj aŭ mankon de kompargrupoj.
Norman Williams (1965), "skolastika direktoro" de la Egerton Park School, Dentono (Manĉestro, Britio) raportas pri la spertoj pri Esperanto-instruado en tiu lernejo de 1948 ĝis 1965: "Infano povas lerni tiom da Esperanto en ĉirkaŭ 6 monatoj, kiom li lernus da franca en 3-4 jaroj."
Tio signifas por Esperanto, unu sesono ĝis unu okono de la lerntempo dediĉita al la franca, kun la angla kiel gepatra lingvo de la lernantoj.
En lerneksperimento kun lernantoj (9 jaroj kaj pli aĝaj) kiuj havis la italan kiel gepatran lingvon kaj la franca kiel komparlingvo, (Formaggio 1989: 148) determinis ke tiuj lernantoj povis atingi la kompetentecon atingitan en la franca post 280 lecionoj jam post 75 lecionoj unuhoraj en Esperanto (citita de Brosch/Fiedler, 2017: 17); oni konstatis ankaŭ, ke la kompetenteco atingita en Esperanto post 160 lecionoj en la franca povus esti atingita nur post 596 lecionoj. Tiel, por Esperanto, kvarono de la tempo necesa por komparebla nivelo en la franca, kiam la itala estas la gepatra lingvo de la lernantoj.
lerneksperimento = lern+eksperimento
La sperto, ke pasiva kaj aktiva lingva kompetenteco povas esti atingita multe pli rapide en
Esperanto ol en aliaj lingvoj estas farita ankaŭ de lingvolernantoj sendepende de science akompanitaj pruvoj. Gotelind Müller kaj Gregor Benton (2007: 99), konstatis en la 1920-aj jaroj kaj 1930-aj jaroj, ke homoj kun la ĉina kiel gepatra lingvo, bezonis por lerni Esperanton, kvinonon de la tempo bezonata por atingi similan nivelon en la angla (kaj por la franca, unu jaron anstataŭ kvin aŭ sep jarojn).
Entute, ŝajnas kredinde supozi, ke Esperanto povas esti lernita en tre multaj kazoj en proksimume kvarono (aŭ eble triono ĝis kvinono) de la tempo necesa por aliaj rilataj eŭropaj lingvoj, almenaŭ de parolantoj de eŭropaj Hindeŭropaj lingvoj. Tion montras la lernejaj eksperimentoj menciitaj, kvankam oni devas rimarki, ke tiuj studoj ne superas la unuajn 160 horojn da Esperanto-lernado (aŭ 600 horoj da lernado de etna lingvo);
tamen pro la efika vortfarado de Esperanto kaj la malalta nombro da leksikaj unuoj lernendaj, oni povas supozi, ke ankaŭ pli alta nivelo de lingvoscio en Esperanto povas esti atingita multe pli rapide ol kun etnaj lingvoj. Por la argumentado en la libro pri lingva justeco (Van Parijs, Philippe. 2011. Linguistic Justice for Europe and for the World.), estus sufiĉe supozi, ke Esperanto estas lernebla en maksimume duono de la tempo necesa por la angla.
vortfarado = vort+far+ad+o
La signife pli rapida lerneblo de Esperanto, cetere, ofte kondukas al pli alta kompetenteco en tiu lingvo: Tiuj kiuj lernis kaj praktikis Esperanton dum 250 horoj eble atingis kompetentecon, kiu povas esti atingita en multaj etnaj lingvoj nur post ĉirkaŭ 1000 horoj. Iu ajn, kiu praktikis Esperanton dum 2.500 horoj, havos lingvan kompetentecon respondan eble al tiu de ĉirkaŭ 5.000 ĝis 10.000 horoj de etna lingvo. Krome estas multe pli facile esprimi sin praktike sen eraroj, ĉar la gramatiko kaj precipe la morfologio de Esperanto baziĝas sur nur tre malmultaj simplaj reguloj.
Vi mem jam povis sperti tion, sen bezoni science kontrolitajn eksperimentojn, pri kiuj oni tamen fajfas.
Ni lernis :Britioakompaniaraboasocioceterecitidediĉideterminidiplomodirektoroefikaekipieksperimentofajfifaktorofarigrupohispanoinstigiitalokiomklasokolegiokolegokompetentakontrolilernimaksimumomezomorfologionivelopraktikopritraktipruvipsikologoraportosintezoskolastikotestotiomtraktiuniversitato✉
Kiom grandaj estas Esperantaj vortaroj?
de Louis F. von Wunsch-Rolshoven
La aŭtoro Van Parijs (Philippe. 2011. Linguistic Justice for Europe and for the World.) skribas, ke "oni proklamas, ke oni bezonas multe malpli da peno por lerni Esperanton ol por lerni
la anglan kiel fremdan lingvon" (p. 42). Estas surprize, ke li prezentas tion kiel «proklamon», ĉar oni povis referi al pluraj lernejaj eksperimentoj (jam antaŭ jardekoj), al abundaj raportoj de individuoj,
kaj al la sperto de ĉiu, kiu lernas Esperanton, nur post la unua
leciono. Ankaŭ raportoj de azianoj montras ke kompare al la angla, Esperanto postulas signife malpli da tempo (vidu citaĵon de Müller kaj Benton - 2007: 99).
aziano = azi+an+o
Sufiĉas lerni Esperanton dum unu horo
por kompreni kial Esperanto povas esti lernita multe pli rapide ol aliaj lingvoj.
Eĉ pli miriga estas konjekto de la aŭtoro, ke Esperanto fariĝus konsiderinde
pli malfacila per akcepto de novaj vortoj; li aŭguras (p. 43): "Tial,
ne daŭros longe antaŭ ol
la vortaroj de Esperanto same dikos kiel tiuj de aliaj ĉefaj
nuntempaj lingvoj (...) ". Estas nerefuteble, ke Esperanto ĉiam alprenas novajn radikojn.
Tio, pri kio temas ĉi tie,
estas nur la kvanta komparo kun aliaj lingvoj; oni
ne povas esplori tion sen ajna referenco.
La aŭtoro ankaŭ forlasis unu decidan detalon: Eĉ se Esperantaj vortaroj fariĝus tiel
volumenaj kiel tiuj de aliaj lingvoj, Esperanto ankoraŭ povas esti lernita pli rapide pro la
regula vortfarado: Ni prenu la anglajn vortojn «school», «pupil» kaj «to learn» :
lernejo, lernanto kaj lerni.
Tiuj, kiuj jam konas la finajn silabojn -ejo (loko, konstruaĵo, ĉambro)
kaj -anto (iu, kiu faras ion) multe pli rapide lernos la tri novajn Esperantajn vortojn
ol la anglajn vortojn kun tri malsamaj radikoj (aŭ ol la respondajn vortojn en aliaj lingvoj).
Tiuj finaĵoj estas uzataj ekz. en kafejo («café»; kafo estas «coffee») aŭ kuirejo («kitchen»; kuiri estas «to cook») kiel
same kiel en biciklanto («cyclist»; biciklo estas «bicycle») aŭ parolanto («speaker»; paroli estas «to speak»).
Sabine Fiedler (2016: 58-60) ekzamenis la antaŭan kaj nunan evoluon de Esperanto,
komencante per profetaĵoj de la aŭtoro; aperas, ke Esperanto emas absorbi malpli da novaj vortoj
el la angla ol, ekzemple, la germana. Kial tio ŝanĝiĝos estonte? En lia libro
pri lingva justeco mankas argumentado de la aŭtoro pri tiu punkto.
Ni lernis :Azioabsorbiabundaanaŭtorobiciklodikaekzamenoekzemploindividuokafokonjektikuiriprofetoproklamireferencoreferirefutisurprizivolumeno✉
La unua Zamenhof-monumento de la 21a jarcento: dika pomego!
Se la gramatiko de Esperanto estas tiom simpla, kial do la PMEGo estas tiel dika?
Samtempe, oni riproĉas al Zamenhofo, ke li ne klarigis ĉiun regulon, kiun li uzis en siaj postaj verkoj. Ĉu ankaŭ li, kiel la iamaj Ĉomskianoj, kredis je imanenta kapablo de homa cerbo, kvazaŭ ni estus surdupiedaj gramatikuloj ?
Ni jam komprenis ke Zamenhof celis instruitajn personojn, kiuj ne bezonas detalan priskribon de ĉiu gramatikaĵo. Ni ankaŭ komprenis ke germanaj lingvistoj ne klarigis ĉiun detalon de la franca lingvo, kiam ili analizis ĝin. Sed kion oni devos klarigi al personoj, kiuj ne parolas eŭropan lingvon? Feliĉe
Wenneger ne devis konsideri eksterteranojn kiam li produktis sian libron : ĝi estus dekfoje pli dika.
Ni, parolantoj de Esperanto, ege bedaŭras, ke personoj kiuj kapablas senpene atingi ĉi punkton de tiu dokumento, daŭre ridigas lingvon, kiu ne endanĝerigas iun ajn alian. Ni facile povus esti plurajn milionojn pli nombraj, kaj subite la afero eksplode kreskos.
Se ne, mi prognozas ke oni baldaŭ instruos la anglan en infanĝardenoj. Tio apenaŭ estos progreso por la homaro.
Sekvas la amuza recenzo de Petro Desmet' pri la «Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko» de Bertilo Wennergren.
endanĝerigi = en+danĝer+ig+i
infanĝardeno = infan+ĝarden+o
Senkaŝa sinnudigo
senkaŝa = sen+kaŝi
sinnudigo = si+n+nuda
Ĉe seriozarecenzisto oni supozas objektivecon aŭ almenaŭ strebadon al
ĝi. Sed recenzi prilingvan libron estas, verŝajne, la plej tikla
ekzerco, ĉar neniu kapablas esti tute objektiva pri tio; ĉiu havas
propran sintenon, plej bone scias kaj juĝas sin plej kompetenta pri sia
lingvo. Mi pensas ke inter tiuj iuj estas, ke la fundamenta gramatiko
estas kompleta kaj sufiĉa, aŭ ke ĉiu gramatika problemo estas reduktebla
al ĝi; aliaj, ke la vera Esperanta gramatiko troviĝas en aliaj nunaj aŭ
estontaj dikaj libroj.
Povas esti utile reemfazi, ke unu el la malmultaj karakterizoj, kiuj
distingas planlingvon disde naciaj lingvoj, estas la fakto, ke en la
planlingvoj la gramatiko ekzistas antaŭ la lingvo mem, la gramatiko
naskas la lingvon. Kontraŭe, en la naciaj lingvoj la gramatiko estas
klopodo kapti la ekzistantan (skriban aŭ parolan) lingvon en korseton da
reguloj, kiuj tiel faciligas la lernadon de tiu lingvo. La gramatiko
vere ne estas produkto de la Bona Dio, kaj Bertilo, verŝajne, konsentos,
krom se li havas sekretajn ambiciojn pli altajn ol mi supozas. Do, ĉe ni
ankaŭ postfundamenta gramatiko povas ekzisti, interalie kiel priskribo
de fakta lingvouzo, kiel priskribo de la praktika solvado de tiklaj
kazoj, de problemetoj, kiuj ne eksplicite estas traktitaj en la baza
gramatiko! Cetere, mi konas kaj ofte (re)legis la lingvan respondon
140an, kie Zamenhof klare esprimas sian scion, ke ĉiam la homo kapablos
lingve serpentumi.
Ĉu ne jam li diris en proverbaro, ke plena objektiveco ne estas de tiu
ĉi mondo? Se ne ... li hazarde forgesis diri.
proverbaro = proverb+aro
Konklude: Sentu vin tute libera malakcepti mian vidpunkton, mi klopodos,
tamen, honeste balanciĝi kaj rigardi ambaŭ pesiltelerojn.
pesiltelero = pes+il+telero
strategio
Por verki kompletan analizan recenzon mi bezonus, kompreneble, pli da
spaco ol la tutan dikan Pomegon. Pomego??? nu, ja, klare la aŭtoro
instigas nin ĉu modeste, ĉu ruze? nomi sian gramatikon Pomego. Li
diras tion en la teksto, sed ankaŭ pere de bildo sur la librojaketo kaj
durkovrilo. Estu tiel! Li sekvas tie la Zamenhofan regulon, ke lingvo
absolute logika kaj tute sen idiotismoj estus lingvo senviva kaj tro
peza. Mi supozas, ke la termino jam enradikiĝis per la elektronika versio.
Mia aliro estos jena: mi elektis kelkajn lastatempe renkontitajn
gramatikajn ĝenaĵojn kaj esploros, ĉu ili estas traktitaj en la Pomego,
kiel ili estas traktitaj kaj ĉu ili estas facile kaj rapide elfoseblaj,
sen ke oni por tio trafoliumu la libron dum kelkaj horoj. Pomego ja
nepre devos esti tia konsultverko, pli ol studlibro.
jaketo = jak/et/o
durkovrilo = dur+kovr+il+o
dura = malmola
Nepraj helpiloj kaj gvidiloj do devas esti la enhavtabelo kaj la
eventualaindekso. Kaj? Trifoje haleluja! Due, ĉar tuj estas al mi
klare, en kiu paĝo mi espereble trovos miajn ses respondojn, trie, ĉar
la indekso, tre ampleksa kaj klara, konfirmas mian supozon, kaj unue
nun eĉ Haleluja majuskla ĉar Bertilo regalas nin per gramatiko,
adaptita al, kaj deduktita el, ĝia lingvo! La terminologio estas logika
kaj klara ... li uzas la ankaŭ piv-ajn terminojn o-vortoj, a-vortoj, ...
traktas rolmontrilojn, kunligajn vortojn, frazrolojn, difinajn vortojn.
Iuj terminoj do estas nur en Esperanto-gramatiko uzeblaj, kaj jen, tiel
devas esti! kaj devus esti ankaŭ por naciaj lingvoj, anstataŭ facilanime
ĉion vole-nevole konstrui surbaze de klasika gramatiko, taŭga nur por
klasika lingvo. En la libro troviĝas ĉu por kontentigi pedantulojn?
gramatika vortareto, kie oni retrovos ankaŭ la tradiciajn terminojn.
Ĉu ne jam la majstro diris en Proverbaro: inter Esperantistoj kriu
esperante? Se ne ... li hazarde forgesis.
PIV = Plena Ilustrita Vortaro
pedantulo = pedant+ul+o
Konklude: Kiel li promesis, la libro ne estas nur por specialistoj, sed
por ĉiutagaj Esperantistoj. Tamen ankaŭ specialistoj trovos laŭ sia(j)
gusto(j).
Elparolo
Iom antaŭe mi uzis la vorton "enhavtabelo". Persone mi preferas
enhavotabelo, ĉar plejmulto de la Esperantistoj prononcus la
sentransvokalan vorton kiel enhaftabelo. Tio ne tro gravas, ĉar ĝi ne
kondukas al iu ajn miskompreno, kaj naŭdek elcentoj de la parolantoj eĉ
ne kapablas kompreni aŭ eĉ akcepti, ke ili prononcas ne v sed f, kiel
tre multaj daŭre eldiras set, sup kaj aput kaj ili eĉ restas
konvinkitaj, ke ili klare diris sed, sub aŭ apud. Ŝajne, Zamenhof sciis
tion, kaj tamen enkondukis la vorton absolute kaj ne apsolute (aŭ
abzolute). Kialoj pravaj estas facile diveneblaj.
sentransvokala = sen+trans+vokal+a = sen la «o» inter «enhav» kaj «tabelo»
miskompreni = mis+kompren+i
Tamen min ĝenas zub, zed/zet, zupo. Ĝenas min, ke iuj manĝas la zupon.
Kion diras Pomego? Nu, ĝi konstatas, ke tiaj elparoloj uziĝas; diras, ke
iuj estas neĝustaj sed praktike akceptataj, ĉar ili ne kaŭzas
miskomprenojn ... kaj por iuj kazoj konsilas eviti ilin. Klare Pomego
diras, ke por tio ne ekzistas reguloj kaj ke oni faru laŭplaĉe. Eble iom
tro pragmatisma sinteno, eble tro facila submeto al la homa facilamo?
Oni foje komparu la nunan Esperantan prononcon de iuj popoloj kun la
antaŭa! Aliflanke, mi, tamen, ne pensas, ke tiun progreson ni dankas al
severaj reguloj.
laŭplaĉe = laŭ+plaĉ+e
pragmatisma = pragmat+ism+a
Traktitaj estas ankaŭ kromakcentoj, distingaj paŭzetoj, duoblaj literoj,
mallongigoj kaj elparolo de ne-Esperantaj vortoj. Mi ne trovis,
bedaŭrinde, traktadon de la ebleco de transira o-vokalo en kunmetitaj
vortoj, por eviti, ke Esperantistoj parolu montlingvon (kun t, kaj plej
ofte sola akcento sur mont).
Mi ne tute akordiĝas kun la konstato bertila, ke oni prononcas
(prononcu) duoblajn konsonantojn duoble, ĉar praktike oni uzas
glotigitan konsonanton kiel en la itala kaj la japana, sed restas, eĉ en
rapida parolo, rekoneble, ke temas pri duobla konsonanto (aŭ almenaŭ ĝi
diferencas de la unuopa). Cetere, temas pli pri vortuzo ol pri baza
afero. Sed mi aplaŭdas la konsilon, ke oni uzu duoblajn konsonantojn nur
en kunmetitaj vortoj kaj en propraj nomoj (se necese). Mi aldonus ankaŭ
la mencion, ke ofte oni povas eviti ilin pere de transira vokalo.
Karakteriza en la traktado, kaj laŭdinda, estas la Zamenhofeca toleremo
kaj malemo al trudado de nepre obeendaj reguloj. Tia toleremo kaj
preteco akcepti diversajn eblecojn estas tre nekutima en gramatikaj
libroj sed esenca, laŭ mi, en Esperanto. Eble ĝi estas unu el la plej
gravaj bazoj de nia fundamento kaj nepra kondiĉo por lingva sukceso.
Kutime en gramatikoj regas la venĝema, regulema, punema, ordonema dio de
la malnova testamento, ĉe ni regas la komprenema, bona, bonvola dio de
la nova.
glotigita = glot+ig+it+a
laŭdinda = laŭd+ind+a
trudado = trud+ad+o
preteco = pret+ec+o
venĝema = venĝ+em+a
punema = pun+em+a
ordonema = ordon+em+a
Ĉu ne jam Zamenhof diris en Proverbaro, ke al ĉiu lingvoteritorio sia
dio? Se ne ... li hazarde forgesis.
lingvoteritorio = lingv+o+teritori+o
Konklude: Tre kompleta traktado, tolerema kun amikeca atentigo pri
atingebla korekteco.
atentigo = atent+ig+o
korekteco = korekt+ec+o
Valento de verboj
Gramatiklibroj ĝenerale uzas multe da paĝoj por klarigi transitivecon
kaj netransitivecon... aŭ, laŭ la pli klara terminologio bertila
objektajn kaj senobjektajn verbojn, sed plej ofte ili forgesas mencii,
ke ekzistas ankaŭ nulvalentaj verboj, sensubjektaj verboj. Antaŭ iom da
tempo estis interesaj diskutoj pri tio en la reto. Grava estas tiu
fakto, ĉar ĝi klarigas, ke *frostinta/frostita lago ne eblas, ĉar frosti
estas (normale) sensubjekta, do lago ne povas esti subjekto (aŭ objekto)
de frosti.
transitiveco = transitiv+ec+o
frostinta = frost+int+a
Pomego traktas la temon, sed la listo de verboj povus esti pli vasta
(mankas la indiko, ke normale ĉiuj verboj pri vetersituacioj estas
sensubjektaj) kaj mankas la rimarko pri la adjektiva aktiva participo.
Ĝi povus ankaŭ pli klare atentigi, ke ĉe adjektiva aktiva participo la
koncerna substantivo estas subjekto de la verbo, dum ĉe pasiva ĝi estas
ĝia objekto.
vetersituacio = veter+situaci+o
Sed ĉu Zamenhof ne jam diris en Proverbaro ke ankaŭ verbo nulvalenta
povas esti talenta? Se ne... li hazarde forgesis.
Konklude: Kompletigoj estas eblaj, sed granda helpo en tio sendube estos
la elektronika versio. Gramatiko, kiu enhavas ĝuste ĉiujn esprimojn kaj
frazojn kiujn oni volas uzi... neniam ekzistos, kvankam iuj ĝuste tion
deziras.
Ĉu anarĥiismo regas?
anarĥiismo = anarĥi+ism+o
Oni povus esti tentata al la konkludo, ke Pomego estas anarĥiisma, ĉar
ĝi lasas tro da libero. Tiu ideo, tamen, estus falsa. Bertilo deklaras
sin fundamentisto (en la dua senco de PIV2005) kaj klare klopodas
redukti ĉiujn problemetojn al la fundamentaj reguloj. Tiam oni alvenas
ĉe la toleremo de Zamenhof, kiu vidis la lingvon kiel universalan
interkomprenilon. Se via kunparolanto komprenas vin, same bone kiel en
sia propra nacia lingvo (kio do ne nepre estas perfekte!), tiam ĉio
estas en ordo. Superfluan n ne ĝenos kaj kompensos iu mankanta. Kaj la
kazoj, kie severa regulo obeenda necesas, estas tre klare indikitaj. Kun
iom da troigo oni povus diri, ke la libro alportas nenion novan. Kie
estas do la utilo? Nu, mi estas tre kontenta havi ĝin, ĉar mia logiko,
la homa logiko, ofte devojiĝas, ofte sekvas strangajn vojojn. Iam mi
bezonis kelkajn tagojn por solvi la simplan problemon de la *frosti(n)ta
lago, kaj mi ne hontas konfesi tion. Kiam mi trovis, per rezonado, la
solvon, ĝi ja estis treege logika kaj klara. Sed neniu homo estas
neerarema. Cetere, tiu fama lago estas kelkfoje trovebla en la bertila
datenaro (ne en Pomego!).
alporti = al+port+i
devojiĝi = de+voj+iĝ+i
rezonado = rezon+ad+o
datenaro= daten+ar+o
La unua provo por traduki la anglan vorton «data», uzita en informadiko estis : «datumo». Ĝi ne estis akceptita de la Esperanta komunumo, ĉar la vorto «dato» jam ekzistis, kaj «datumo» neniel rilatas al «dato». Krome, la simpla vorto «informo» jam larĝe sufiĉas por traduki la anglan «data», kiu signifas «donitaĵo» necesa por solvi problemon. Ne eblas trovi tiun, kiu uzis «dateno» unuafoje, sed ĝi estis pli facile akceptita, eĉ se ne pli mallonga ol «informo».
«Datenaro» ne signifas pli ol «dokumento» en elektronika formo. Ĉi tie, temas pri la reta paĝaro de Bertilo. Oni ne povas prognozi ĉu «dateno» plu estos uzata.
Eĉ pli stranga estis la traduko de «database» en «datumbazo», kiu dufoje pekas pro misuzo de ekzistantaj radikoj. La vorto «informobanko» perfekte tradukas tion, ĉar ĝi priskribas eĉ pli bone ol la angla, pri kio temas. Efektive, la vorto «banko» montras ke la informo estas protektita kvazaŭ en monŝranko, kaj nur atingeblas post kontrolo de la identeco de la petanto.
La neologismoj kiuj estis uzitaj sen multa pripensado ne longe vivas.
informadiko = inform+ad+ik+o
informobanko = inform+o+bank+o
monŝranko = mon+ŝrank+o
petanto = pet+ant+o
Ĉu jam Zamenhof diris en Proverbaro, ke al pacienca serĉanto ĉiam venas
trovitaĵo? Se ne, li hazarde forgesis.
Konklude: Se daŭra streĉiga pensado ne estas via ŝatokupo, se vi deziras
sekuran havenon por ankri vian ŝipon, vi trovos amikon en Pomego.
streĉiga = streĉ+ig+a
Elŝimigo de Fundamento
Esperanta gramatiko tuj montras sian sintenon al la Fundamento: aŭ ĝi
tutsimple ignoras ĝin, aŭ ĝi montras ĝin kiel historian (hontindan?)
ruinaĵon, aŭ ĝi serioze prezentas ĝin. Pomego serioze konsideras ĝin,
daŭre en la teksto (multaj ekzemploj ankaŭ estas prenitaj el la
Fundamento, kaj por ĉiu prunteprenita frazo la fonto estas klare
indikita) kaj ankaŭ en la plena prezento de ĝi, en fina ĉapitro sed
komplete (tio signifas kun listigo de ĉiuj gramatikaj elementoj/reguloj
el la ekzercaro). Mi konstatis, ke multaj junaj Esperantistoj estas tute
ne informitaj pri la Fundamento kaj tute ne konas ĝin.
elŝimigo = el+ŝim+ig+o
ruinaĵo = ruin+aĵ+o
informita = inform+it+a
Kaj ĉu Zamenhof ne proverbis ke nekonate, neamate? Se ne, li hazarde
forgesis.
Konklude: Pomego estas plene fundamentobea libro. La solaj lokoj, kie la
aŭtoro deklaras iun formon erara, estas kiam iu formo vere estas
nefundamenta, en plej strikta senco.
Bibliaj tekstoj
Iuj rimarkigos, ke mi uzis iom bibliecan stilon por priskribi laikecan
verkon. Nu, vole-nevole la verko iĝos biblio por pluraj sekvontaj
generacioj kaj sendube evoluos plie. Ĝi ne enombrigos PAG, ĉar tiu
restos verko por gramatikemuloj, kiuj precipe deziras esplori, kiel oni
en Esperanto povas redoni la serpentumaĵojn kaj fajnaĵojn de multaj
naciaj lingvoj. PAG estas antaŭ ĉio, almenaŭ laŭ mi, klopodo de
universala gramatiko pli ol pure Esperanta. La pomo, cetere, igas min
pensi pri la ĝardeno de edeno, kien Adamo kaj Evo estis forsenditaj pro
simpla unusola mordo de pometo. Ni, kontraŭe, ricevas Pomegon kaj
enirbileton de paradizo, paradizo, kie oni respondas plej grandan parton
de niaj demandoj. Kaj, cetere, la Majstro diris en Proverbaro, ke oni
lasu al ĉiu sian maroton, aŭ se ne ... li hazarde forgesis.
PAG : Plena Analiza Gramatiko (de Wariengien)
laikeca = laik+ec+a
enombrigi = en+ombr+ig+i
enirbileto = en+ir+bilet+o
kompleza ekonomika kvalito
Mi komence demandis min, ĉu eble mia banko estas sponsoro de Pomego, ĉar
mia banko uzas pomon tamen kun formordita kavaĵo kiel rekonŝildon.
La prezo de la libro estas pli malalta ol tio, kion vi elspezus per
elprintado de la elektronika versio (krom se vi havas la eblecon ŝteli
la printadon en via firmao). Do nepre rapide mendu ĝin, eĉ se vi
absolute ĉion scias pri gramatiko. Neniu valida kialo por ne fari tion
estas imagebla.
ekonomika = ekonom+ik+a
kavaĵo = kav+aĵ+o
rekonŝildo = re+kon+ŝild+o
elspezi = el+spez+i
imagebla = imag+ebl+a
Ĉu ne jam Zamenhof diris en Proverbaro, ke avarulo kaj porko estas bonaj
nur post la morto? Ne! Li ne diris tion! Li, amuze, misskribis kaj
kalumniis malavarulon!
Nepre aĉetinda verko por absolute ĉiu, eĉ se gramatiko ne estas via maroto.
avarulo = avar+ul+o
aĉetinda = aĉet+ind+a
Petro DESMET'
Bertilo Wennergren: Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko. eld. ELNA, El
Cerrito, 2006. 696 paĝoj kudre binditaj. ISBN 0-939785-07-2.
kodo ĉe ELNA: PMEG01. Prezo ĉe ELNA: $27.00.
Ni lernis :AdamoEsperantoEvoadadaptialambicioampleksoanarĥioankroantapenaŭaplaŭdiaratentaavaraaĉetiaĵbalancibankobildobiletobindidanĝerodatenodededuktideziridiskutidivenidokumentoduraeblecedenoegekonomikoekonomoeksplodiekzercieleldelektronikoemenenhavtabeloeteventualafajnafalsafirmaofoliofosifrostogeneracioglotogustogvidihalelujahavenohazardohonestahontiidiotismoigikilimagiimanentaindindeksoindikiinfanoinformiinformointiriismitiĝjaketojakojapanokalumniikarakterizikavakaŝikaŭzoklasikaklopodikodokompensikompletakomplezikomprenikonfesikonfirmikonikonsonantokonsultikontentakonvinkikorektikorsetokovrikriikudrikvalitolagolaikalaikolarĝalaŭlaŭdilaŭplaĉelistologikomanomarotomendimismodestamolamonomonumentomordinnenielneprenormalanunudaobjektivaombroordonipaciencoparadizoparticipopaĝopaŭzopedantapekiperfektapesipetipivplaĉipomoporkoportipragmatapretaprezoprintiproduktiprognozipromesiprotektiproverbopunirerecenzirecenzoreduktiregaliregirezoniruinoruzasekretosekurasensencoseriozasisituaciospacospecialaspezisponsorostilostrategiostreĉitalentotelerotentiteritorioterminoterminologiotestamentotiklitraktitranstransitivatrudiulumvalentovastavenĝiversioveterovojovokaloĉapitroĝardenoŝildoŝimoŝipoŝrankoŝteli✉
Pri si, kaj ceteraj pronomoj
Ni trovas plurajn ekzemplojn de uzo en la dekoka ekzerco de la fundamento.
Li amas min, sed mi lin ne amas. Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. Diru al mi vian nomon. Ne skribu al mi tiajn longajn leterojn. Venu al mi hodiaŭ vespere. Mi rakontos al vi historion. Ĉu vi diros al mi la veron? La domo apartenas al li. Li estas mia onklo, ĉar mia patro estas lia frato. sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn; mi ankaŭ tre amas iliajn (infanojn). Montru al ili vian novan veston. Mi amas min mem, vi amas vin mem, li amas sin mem, kaj ĉiu homo amas sin mem. Mia frato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas. Miaj fratoj havis hodiaŭ gastojn; post la vespermanĝo niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo kaj akompanis ilin ĝis ilia domo. Mi jam havas mian ĉapelon; nun serĉu vi vian. Mi lavis min en mia ĉambro, kaj ŝi lavis sin en sia ĉambro. La infano serĉis sian pupon; mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo. Oni ne forgesas facile sian unuan amon.
Ni lernis :batigardigastolavileteropronomopuposinjorovestoĉapelo✉
Pri -ig kaj -iĝ
Ni trovas plurajn ekzemplojn de uzo en la tridek-naŭa ekzerco de la fundamento.
En la kota vetero mia vesto forte malpuriĝis; tial mi prenis broson kaj purigis la veston. Li paliĝis de timo kaj poste li ruĝiĝis de honto. Li fianĉiĝis kun fraŭlino Berto; post tri monatoj estos la edziĝo; la edziĝa soleno estos en la nova preĝejo, kaj la edziĝa festo estos en la domo de liaj estontaj bogepatroj. Tiu ĉi maljunulo tute malsaĝiĝis kaj infaniĝis. Post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo. Forigu vian fraton, ĉar li malhelpas al ni. Ŝi edziniĝis kun sia kuzo, kvankam ŝiaj gepatroj volis ŝin edzinigi kun alia persono. En la printempo la glacio kaj la neĝofluidiĝas. Venigu la kuraciston, ĉar mi estas malsana. Li venigis al si el Berlino multajn librojn. Mia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj ankaŭ estis mortigita de neniu; unu tagon, promenante apud la reloj de fervojo, li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj mortiĝis. Mi ne pendigis mian ĉapon sur tiu ĉi arbeto; sed la vento forblovis de mia kapo la ĉapon, kaj ĝi, flugante, pendiĝis sur la branĉoj de la arbeto. Sidigu vin (aŭ sidiĝu), sinjoro! La junulo aliĝis al nia militistaro kaj kuraĝe batalis kune kun ni kontraŭ niaj malamikoj.
Ni lernis : Berlinoarbobataliblovibranĉobrosobrulifalifianĉofluidofraŭloglacioinfektikapokotokuracikuraĝamilitoneĝopalapreĝiprintempopromeniradorelosanasolenotimovagonoventoveturiĉapo✉
Pri -n de direkto
Ni trovas plurajn ekzemplojn de uzo en la dudek-sesa ekzerco de la fundamento.
Kie vi estas? Mi estas en la ĝardeno. Kien vi iras? Mi iras en la ĝardenon. La birdo flugas en la ĉambro (= ĝi estas en la ĉambro kaj flugas en ĝi). La birdo flugas en la ĉambron (= ĝi estas ekster la ĉambro kaj flugas nun en ĝin). Mi vojaĝas en Hispanujo. Mi vojaĝas en Hispanujon. Mi sidas sur seĝo kaj tenas la piedojn sur benketo. Mi metis la manon sur la tablon. El sub la kanapo la muso kuris sub la liton, kaj nun ĝi kuras sub la lito. Super la tero sin trovas aero. Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. Mi staras ekster la domo, kaj li estas interne. En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. La hirundo flugis trans la riveron, ĉar trans la rivero sin trovis aliaj hirundoj. Mi restas tie ĉi laŭ la ordono de mia estro.
Ni lernis :benkodirektoestrohirundointernakanapokremolitomusoordonoriverosalonosukerotabloteovojaĝi✉
Esperanto ne estas internacia lingvo
Iuj asertas, ke Esperanto estas nek internacia, nek neŭtrala, ĉar ĝia vortaro ne fontas ekvilibre el ĉiuj lingvoj el la mondo.
Krei tian lingvon, la Sankta Spirito mem ne juĝis efike. Ĉu vi ?
Samtempe, la samaj diras : la angla estas ja internacia lingvo.
En la kazo de la angla, ne gravas la deveno de la vortoj.
Vi povos mem konstati, ke la vortoj kiuj devenas el ne-hindeŭropaj lingvoj same oftas en Esperanto kiel en la angla.
Landonomoj ne estas formitaj laŭ unu simpla regulo.
Certaj landoj finiĝas per -lando, aliaj per -istano, -ano, -ujo, -io aŭ eĉ ne uzas apartan sufikson kiel Kanado aŭ Peruo.
Por atingi la unuan ŝtupon de la kono de Esperanto, ni devos ankoraŭ lerni kvindekon da vortoj.
Tiam ni konos ĉiujn kvincent plej oftajn radikojn.
Estas pli efike lerni plurajn vortojn en unu frazo, ol lerni liston de apartaj vortoj sen rilato unu kun la alia.
Hejme, ni havas diversajn servantojn: kuiriston, ĉambristinon, infanistinon kaj veturigiston. Nur la infanistino loĝas en nia domo.
La infanistino kolerete diris : «Infanoj, ĉesu petoli. Vi faras tro da bruo. La muroj ne povas haltigi la sonon. Via frateto ne povas dormi. Silentu, aŭ parolu mallaŭte, por ne veki lin. Li bezonas trankvilon. Mi ne ripetos tion. Mi vokos vian patron.»
Oni demandis al Ejnŝtejno ĉu li povas antaŭvidi la terurajn armilojn, kiujn oni uzos dum la tria mondmilito.
Li respondis, ke li ne scias. Sed post momento, li aldonis ke li ja scias kion oni uzos dum la kvara: lancojn kaj ŝtonĵetilojn.
ŝtonĵetilo = ŝton+jet+il+o
La grandaj potencoj kulpigos unu la alian. Ili asertos ke la atakoj estis rajtigitaj por konservi estontan pacon.
Rimarku ke ordono ne estas dono de oro, valoro - oro de valo, diamanto - amanto de Dio, kulturo - turo de kuloj, ktp, ktp, ktp...
Se ni bezonas uzi prepozicion kaj la senco ne montras al ni, kian prepozicion uzi, tiam ni povas uzi la komunan prepozicion „je”.
akvo :
likva kombinaĵo de hidrogeno kaj oksigeno, H2O. Tiu likvo, el kiu konsistas pluvo, maro, lagoj kaj riveroj
aranĝi: Meti laŭ ĝusta ordo, en taŭgan pozicion. Prizorgi kaj kunmeti la detalojn de afero, por ke ĝi povu okazi kaj bone stati.
ju :
ju malpli ni okupos niajn kapojn per diversaj «pliboniĝoj» kaj ju pli ni simple propagandos la lingvon, des pli bone estos
des :
ju pli oni posedas, des pli oni avidas. Ju pli da mono, des pli da zorgo.
egala : Tute simila, neniel diferencigebla de alia.
Du kvantoj, se egalaj al tria, estas ankaŭ egalaj inter si.
-er : sufikso, signifanta unu el la konsistigaj elementoj de tutaĵo: sablero, fajrero, monero, neĝero, polvero.
favora : Ema konsenti avantaĝon al iu prefere al aliaj.
La vento estis favora por ni.
fermi : Meti en staton, kiu malebligas en- aŭ el-iron
: fermi pordon.
Fari, ke io aŭ iu estu neatingebla, ne alirebla:
fermi la landlimojn al la trafiko.
Meti en staton, kiu malebligas la uzadon aŭ funkciadon: fermi libron.
Meti finon al, ĉesigi definitive: fermi kunvenon, la kongreson, la diskuton.
kampo : terpeco, kulturata aŭ kulturebla, kun aŭ sen difinitaj limoj.
Pli-malpli ebena terloko kontraste kun montoj, arbaroj aŭ loĝejoj.
koloro : Aparta impreso, kiun faras sur la okulo la diversaj elementoj de lumradio, resenditaj de iu korpo sendepende de ĝia formo: la sep koloroj de la ĉielarko.
koro : muskola kava organo, kiu per siaj kontrahiĝoj pumpas la sangon tra la korpo, kaj kiu estas la centra organo de la sangocirkuliga sistemo.
levi : Meti objekton aŭ estaĵon al pli alta nivelo.
Mi levas mian glason al via sano.
mastro : Tiu, kiu havas iaspecan regopovon.
Estro de gastejo, drinkejo, hotelo.
Estro de oficejo, laborejo, fabriko.
paŝi : Meti la piedojn alterne unu antaŭ alia, por sin transloki.
peco : Parto de solida korpo, derompita aŭ detranĉita.
reglui la pecojn de vazo.
preter : Prepozicio, montranta objekton aŭ lokon, en kies proksimeco iu aŭ io pasas, irante plue: li pasis preter mi sen saluto.
rekta : Konservanta ĉiam unu saman direkton simile al streĉita ŝnuro: rekta vojo estas pli mallonga ol kurba.
vertikale staranta: ĝis profunda aĝo li restis rekta kiel stango.
speco : Aro da estaĵoj aŭ objektoj, havantaj komunajn karakterizajn ecojn:
kalcedono estas speco de kvarco.
stato : Maniero, en kiu eventuale staras afero:
vendiaŭton en bona stato.
Ĉiu el la tri manieroj kiel prezentiĝas la materio: solida, likva, gasa stato.
turni : rotacie movi objekton ĉirkaŭ ĝia propra akso.
Turni ŝlosilon en la seruro.
Turni la paĝojn de libro.
vico : serio de objektoj aŭ estaĵoj, aranĝitaj en linio, unu apud aŭ post alia.
La unua vico de seĝoj en teatro.
La vico de la atendantoj por mia aŭtobuso estis malesperige longega.
voĉo : Tiu sono, kiun produktas la aero elblovita el la pulmoj tra la laringo.
Aŭskulti la voĉon de la prudento, de sia konscienco.
Esprimo de la opinio de ĉiu pri demando, decido aŭ elekto.
Esti elektita per dudek kvin voĉoj kontraŭ deknaŭ.
La projekto estis akceptita per granda plimulto de la voĉoj.
ĝoji : Senti en la koro vivan plezuron, ordinare pro la posedo de reala aŭ imagata bono.
Ni lernis :aksoakvoalterniaranĝiarkoarmiatakiavidaaŭtoaŭtobusobrilibruocirkulidesdiamantodormidrinkiebenaegalaerfajrofavorafermigasoglasogluihaltihejmohidrogenohoteloimpresijukalcedonokampokiakolerokolorokombinikonsciencokonservikontrahikontrastikorokulokulpokurbakvarcolaringolaūtalevilikvolinioloĝimastromomentomuromuskolooficooksigenoorganopacopaŝipecopetoliplezuropluvopolvopotencopoziciopreterprojektopropagandoprudentopulmopumpiradiorajtorektaripetirotaciisablosalutisangoserioseruroservisilentisolidasonospecostangostatoteatrotrankvilatranĉiturnivalovazovekivendivertikalavicovokivoĉoĉesiĝojiĵetiŝlosiŝnuroŝtupo✉
statistikoj
Ni lernis ne nur la kvincent pli oftajn radikojn de Esperanto, sed ankaŭ sepcent tridek el la mil pli oftaj, kaj okcent naŭdek sep el la mil kvincent pli oftaj. Entute la teksto uzas mil tricent tridek radikojn, sed vi rimarkis ke vi ne devis serĉi la signifon de multaj vortoj pli maloftaj.
Kun la helpo de PIV, de reta vortaro kaj de PMEG vi devas jam esti kapabla kompreni ĉiujn tekstojn sen tro da peno. Por kapabli aktive uzi la lingvon, vi devos plurfoje relegi ĉi tiun tekston, ĝis kiam koni ĝin preskaŭ parkere. Por pliriĉigi vian vorttrezoron vi lernu pliajn vortojn el la plurlingva vortareto, sed mi konsilas legi artikolojn el Vikipedio, pri temo kiu interesas vin. Tiel vi rapide lernos la vortaron kiun vi bezonas por paroli pri ĝi.
Ĉu vi konsentas ke Esperanto meritas atenton? Ĉu vi komprenas kial ĝiaj parolantoj entuziasmiĝas pri sia lingvo ?
Kiom da tempo vi kredas bezoni por paroli ĝin kvazaŭ vi estus denaska Esperantisto ?
de
D-ro Tove Skutnabb-Kangas
emerita, Universitato de Roskilde, Danio kaj
vizitanta profesoro en Universitato Åbo Akademi Vasa, Finnlando
D-ro = Doktoro
Ĉiam mirigis min, ke multaj lingvistoj kaj aliaj ŝajnas forĵeti Esperanton kiel alternativon al la hodiaŭa internacia komunikado, sen fakte scii (preskaŭ) ion pri ĝi. El la planlingvoj de la mondo Esperanto estas hodiaŭ la plej konata kaj uzata. Mi vidas multajn avantaĝojn se homoj prenas ĝin serioze.
Unue, Esperanto bezonas multe malpli da tempo por lerni ol ĉiuj 'naturaj' lingvoj, ĉar ĝi estas regula kaj logika - ne estas esceptoj. Tamen vi povas diri kion ajn vi volas en Esperanto, ankaŭ ĉar ĉiuj povas facile krei novajn vortojn. Ili estas tuj kompreneblaj por tiuj, kiuj konas la radikon, sur kiu baziĝas la nova vorto - Esperantaj vortoj estas relative travideblaj. Krome, estas jam multa literaturo en Esperanto.
Due, studoj montras, ke lerni Esperanton havas propedeŭtikan valoron por lerni postajn lingvojn. Se vi unue studis Esperanton, vi lernas aliajn lingvojn pli rapide ĉar vi scias multe pli pri kiel lingvo funkcias.
Trie, Esperanto estus perfekta lingua franca por landoj kaj grupoj kun multaj lingvoj; anstataŭ komenci lerni la anglan, kiu bezonas jarojn kaj jarojn por lerni vere bone, homoj povus lerni Esperanton rapide kaj komuniki unu kun la alia en ĝi en frakcio de la tempo kiun ili bezonas por fariĝi sufiĉe lertaj en la angla. Por internacia kunlaboro, por indiĝenaj popoloj, por multaj diverslingvaj landoj, Esperanto estus bona solvo. Nenio malhelpas homojn aldone lerni la anglan ĉiuokaze - sed anstataŭ atendi jarojn dum lernado de la angla (aŭ la hispana aŭ la ĉina aŭ kio ajn) homoj povus komenci komuniki preskaŭ tuj per Esperanto.
Kvare, kontraste al iuj grandaj regantaj lingvoj, Esperanto ne havas (kaj ne povas havi) imperiismajn celojn. Ĝi vere ne estas ligita al la ekonomiaj aŭ politikaj interesoj de iu ajn.
Mi vidas Esperanton kiel ebla realigebla alternativo al la hodiaŭaj lingvoj por internacia komunikado.
"Nescio kaj antaŭjuĝo povas malhelpi utilajn solvojn."
Ni lernis :DanioFinnlandodoktoroemeritofrakcioimperioindiĝenopropedeŭtiko✉
Esperanto kaj ĝenerala lingvistiko
Unika modelo por la ĝenerala lingvistiko, Esperanto
dekomence estis kaŭzo de malsameco de opinioj inter lingvistoj.
Efektive, ĝi prezentas unikan modelon por lingvaj esploroj. Ĝi
permesas studi la evoluon de lingvoj per esplorado de ĝia kresko
el lingva projekto al plene funkcianta lingvo. Ĝi donas enrigardon
en la evoluon de multsignifeco kaj redundeco. Eblas observi per
ĝia lingva historio la kreskon de lingvo per kolektiva agado;
eblas studi lingvajn universalaĵojn kaj esplori la fenomenon de
socia regado[28][29].
Por la granda plimulto de la parolantoj de Esperanto, inkluzive
denaskulojn, Esperanto ne estas la reganta lingvo. Ĉi tiuj faktoj
igas Esperanton kaj Esperanto-parolantojn utilaj en testoj pri la
fortikeco de ĝeneraligoj pri lingva tipologio, universala
gramatiko, akiro de unua kaj dua lingvo, lingva kontakto kaj
kreoligo, variado kaj ŝanĝo[30].
Esperantologio estas la speciala
Esperanta lingvoscienco, okupiĝanta pri vortkonstruo, vortkunmeto,
vortenkonduko kaj transskribo de internaciaj fakvortoj kaj de
propraj nomoj. Esperantologiaj principoj de vortkonstruo estas
ekzemple la principoj de neceso kaj sufiĉo kiuj postulas
ekvilibradon inter koncizeco kaj klareco de la vorto.
Pli ampleksa koncepto estas tiu de Interlingvistiko. Interlingvistiko
estas scienco, kiu studas homajn rilatojn pere de planlingvoj kaj
malegalecon inter lingvoj, do, lingvan justecon[31],
inter homoj kiuj ne povas kompreniĝi pere de siaj gepatraj
lingvoj. Ĝi esploras kiel en tia komunikado rolas kaj funkcias
etnaj kaj planlingvoj, tradukado kaj teknikaj iloj. Ĝi ankaŭ
rilatas al lingvopolitiko. Interlingvistiko
ekestis kiel scienco stariganta normojn por helplingvoj, sed tra ĝia centjara
historio ĝi estas komprenata de diversaj aŭtoroj pli kaj pli vaste
kiel "interdisciplina sciencobranĉo inkludanta diversajn aspektojn
inter alie de interkultura kaj internacia
komunikado, lingvoplanadon kaj lingvonormigon, multlingvecon, lingvopolitikon, tradukarton,
sociolingvistikon, historion
kaj literaturon de planlingvoj"[32].
Unueca koncepto de interlingvistiko ne ekzistas kaj ĝia gamo
enhavas dudekon da specialaĵoj ekde etnaj lingvoj ĝis traduk-kodoj"[32].
Laŭ Sabine Fiedler, "Interlingvistiko
ankaŭ havas la taskon atentigi pri la fakto, ke nia mondo plenas
je nesolvitaj problemoj kaj malegalecoj kunligitaj kun lingvaj
demandoj"[33].
Laŭ Cyril Brosch "Interlingvistiko estas sub-disciplino de la
lingvistiko, kiu okupiĝas pri internacia lingva komunikado en ĉiuj
ĝiaj aspektoj, t.e. funkcio, strukturo, disvolviĝo kaj uzo de
etnaj kaj planlingvoj kiel internaciaj komunikiloj. En tio
politikaj, lingvaj, ekonomiaj, kulturaj, historiaj, leĝaj kaj
informteknologiaj aferoj ludas rolon, precipe rilate al la
optimumigo de internacia lingva komunikado (inter alie kiel
ekonomiaj aspektoj)[34].
Ni lernis :-ologaspektodisdisciplinofenomenofortikagamoinkludiinkluzivaiĝkolektivakoncizakreolooptimumoredundataskoteknologiotipounikavariavolvi✉
Interlingvistiko
Interlingvistiko
estas scienco, kiu studas homajn rilatojn pere de planlingvoj
kaj malegalecon inter lingvoj, do, lingvan justecon[1],
inter homoj kiuj ne povas kompreniĝi pere de siaj gepatraj
lingvoj. Ĝi esploras kiel en tia komunikado rolas kaj funkcias
etnaj kaj planlingvoj, tradukado kaj teknikaj iloj. Ĝi
ankaŭ rilatas al lingvopolitiko. Interlingvistiko
ekestis kiel scienco stariganta normojn por helplingvoj, sed tra ĝia centjara
historio ĝi estas komprenata de diversaj aŭtoroj pli kaj pli
vaste kiel "interdisciplina sciencobranĉo inkludanta diversajn
aspektojn inter alie de interkultura kaj
internacia komunikado, lingvoplanadon kaj lingvonormigon, multlingvecon, lingvopolitikon, tradukarton,
sociolingvistikon, historion
kaj literaturon de planlingvoj"[2].
Kvankam en la 21-a jarcento la atento iras pli al la
studado de fikciaj lingvoj (Conlanging | en.wikipedia)
kaj ĉar la angla lingvo jam funkcias kiel internacia, nur
malgranda parto de conlangers serioze okupiĝas pri
helpaj lingvoj. Iliaj motivoj plejofte ne rilatas al
lingvopolitikaj kaj lingvohelpaj aspektoj de planlingvoj, sed al socia
aspekto: ĝuo pri lingvokreado kaj partopreno en virtuala
lingvokomunumo. Aldone, conlanging kaj
interlingvistiko, havas, krom siaj sociolingvistikaj valoroj,
ankaŭ gravan lingvistikan flankon kaj tial
estas ankaŭ temoj en universitatoj[3].
Unueca koncepto de interlingvistiko ne ekzistas kaj ĝia
gamo enhavas dudekon da specialaĵoj ekde etnaj lingvoj ĝis traduk-kodoj"[2].
Laŭ Sabine Fiedler,
"Interlingvistiko ankaŭ havas la taskon atentigi pri la
fakto, ke nia mondo plenas je nesolvitaj problemoj kaj
malegalecoj kunligitaj kun lingvaj demandoj"[4].
Laŭ Cyril Brosch "Interlingvistiko estas sub-disciplino de
la lingvistiko, kiu okupiĝas pri internacia lingva
komunikado en ĉiuj ĝiaj aspektoj, t.e. funkcio, strukturo,
disvolviĝo kaj uzo de etnaj kaj planlingvoj kiel
internaciaj komunikiloj. En tio politikaj, lingvaj,
ekonomiaj, kulturaj, historiaj, leĝaj kaj
informteknologiaj aferoj ludas rolon, precipe rilate al la
optimumigo de internacia lingva komunikado (inter alie
kiel ekonomiaj aspektoj)[5].
En la interlingvistika scienco estas konate, ke la termino
„interlingvistiko“ devenas de la belga Esperantisto Jules Meysmans[6]
kiu uzis ĝin origine franclingve (interlinguistique)[7].
La sciencfaka pozicio de interlingvistiko ne estas fiksa, sed
ŝanĝiĝas tra la jaroj kaj laŭ la epokoj.
La ĉefajn historiajn periodojn de interlingvistiko estas :
unue, la pionira epoko (1879 – 1911), kiam oni ĵetis
ties bazojn kaj oni ĉefe pristudis helplingvojn, komparante
alternativajn lingvoprojektojn al Esperanto, sen ajna rigardo al
la socilingvistika fakto, ke Esperanto sukcesis formi stabilan
komunumon dise tra la mondo, male al la aliaj[8].
due, la fonda epoko (1911 – 1951), kiam okazis la
interlingvistikaj militoj por decidi la plej ‘taŭgan’ formon de
helplingvo kaj la komparo kun la rivaloj de Esperanto post la
Dua Mondmilito preskaŭ malaperis en la fakliteraturo.
trie, la skola epoko (1951 – 1990), kiam sendependaj
interlingvistikaj skoloj formiĝis en diversaj landoj, ĉefe
Germanio, Hungario, Italio, Nederlando, Pollando, ĉiuj kun
aparta atento al Esperanto[9]
okupiĝante pri komparo de Esperanto kun aliaj solvoj de la
internacia komunikado, aparte kun la internacia uzo de la angla[8].
kvare, la lingvopolitika epoko (la fruaj 1990-aj jaroj
ĝis 2008), ekde kiam interlingvistiko pli firme dialogas kun
aliaj fakoj, ĉefe lingvistiko kaj diversspecaj sociaj kaj
politikaj sciencoj, aparte per la temoj tutmondiĝo, lingva
justeco, mastrumado de multlingvismo, novaj formoj de movebleco[10].
fine, la nuntempa epoko (ekde 2009 ĝis nun), post la
disvastiĝo de la interreto ekestis pli da atento al artaj
lingvoj (de Tolkien) aŭ tn. 'holivudaj lingvoj' por uzo en
fikciaj universoj (Star Trek, Ludo de Tronoj,
Avataro,..) kiel novan branĉon de
interlingvistiko[11][12][8].
Tiele la esploraj kaj instruaj ligoj kun aliaj partoj de lingvistiko aŭ de historio kaj kulturo
ĝenerale kreskas[8].
La periodo ĝis 1951
Kiel fondinton de la scienca studado de piĝinaj kaj kreolaj
lingvoj, oni konsideras la eminentan lingviston Hugo Schuchardt.
Tiu ankaŭ subtenis la ideon de konstruita internacia lingvo kaj
estis membro de la Delegacio
por alpreno de la lingvo internacia (tiel nomata en la Enciklopedio de Esperanto,
franclingve tamen Délégation pour l'Adoption d'une Langue
Auxiliaire Internationale). Louis Couturat, kune kun Léopold Leau, la fondintoj de la
Delegacio, kontribuis al la scienca studado de la konstruitaj
lingvoj kaj ties longa historio.
Jam en la 17a jarcento, Gottfried Wilhelm Leibniz
(Lejbnico) multe cerbumis pri ideala universala lingvo
(’’characteristica universalis’’), kaj estis en tio inspirita de Ramon Llull, kiu vivis en la 13a jarcento. Universala
lingvo ankaŭ estis temo de la filozofo René Descartes
(Renato Kartezio) kaj la pedagogoJohano Amoso Komenio. Inter
pluraj filozofiaj lingvoj kreitaj en la
17a jarcento, tiu de John Wilkins[13]
estis la plej ellaborita. Ĝi estis parolebla, sed havis ankaŭ
ecojn de pazigrafio. Ĝi
baziĝis sur parte arbitra klasigo de ideoj, simila al diversaj
sistemoj, kiuj nuntempe uziĝas por laŭtema klasigo de libroj en
bibliotekoj. La Lejbnica ideo de malarbitra kunordigo de vortoj
kaj ideoj neniam rezultis en lingvoprojekto. En la 17a jarcento
ankaŭ jam projektiĝis aposterioraj lingvoj.
Studoj pri la komunikado pere de planlingvoj eblis nur post la
praktika ekuziĝo kaj ensociiĝo de tiaj lingvoj, do post la apero
de Volapuko (Johann Martin Schleyer, 1879)
kaj Esperanto (Ludoviko
Lazaro Zamenhof, 1887).[14]
Nur tiam vere aktualiĝis la demando, kiel planlingvo devus esti
konstituita por plej bone plenumi la funkcion, por kiu ĝi estas
intencita.
Pri la historio de la termino "interlingvistiko" skribas Sergeo Kuznecov: "Paradokse la
termino interlingvistiko naskiĝis ne enkadre de la Esperantista
movado. Ĝin enkondukis en 1911
la belga sciencisto Jules Meysmans, kiu apartenis al kontraŭesperanta
naturisma
skolo. Dum du postaj jardekoj la termino interlingvistiko
estis uzata praktike nur en idistaj, okcidentalistaj kaj
interlingua-istaj (por Latino sine flexione) eldonaĵoj, sed
Esperantistoj kaj Esperanto-publikigaĵoj ĝin malagnoskis (estas
notinde, ke P. Stojan entute ne registris la
terminon interlingvistiko en "Alfabeta Objekta Indekso" al sia Bibliografio de
Internacia Lingvo, 1929).[15]
La situacio komencis ŝanĝiĝi en 1931, kiam interlingvistikon kiel
"novan sciencon" sankciis la dana lingvisto Otto Jespersen kvazaŭ je la nomo de la 2-a Internacia Kongreso de Lingvistoj (Ĝenevo,
25-a ĝis 29-a Aŭgusto 1931). Danke al tio la termino komencis
penetri lingvistikajn publikigaĵojn ĝenerale, kaj Esperantistajn
publikigaĵojn speciale."[16]
Ankaŭ en 1931, Ernest Drezen preterpase enkondukis la poste apenaŭ
uzatan terminon kosmoglotiko por scienco "kiu sin
okupas per studo de la konstruo de la universalaj tutmondaj
lingvoj" en sia Historio de la mondolingvo[17].
Tia scienco estus do subfako de interlingvistiko kaj ankaŭ de
planlingvistiko.
Laŭ Jespersen, kiu ankaŭ estis membro de la Delegacio,
kiu lanĉis Idon en 1907, interlingvistiko estas
tiu branĉo de lingvistiko, kiu pritraktas la strukturon kaj la
bazajn ideojn de ĉiuj lingvoj, konsiderante la starigon de normo
por interlingvoj, t.e. por helplingvoj intencitaj por parola kaj
skriba uzo inter homoj kiuj ne povas kompreniĝi per siaj gepatraj
lingvoj[18].
Laŭ tiu difino, esploroj pri la optimumigo de interetna komunikado
estas centraj kadre de la fako, kaj la celo povas esti la
konstruado de nova lingvo intencita por internacia uzado (aŭ por
uzado ene de multlingva lando aŭ unio). Por tiaspeca konstrua
interlingvistiko fondiĝis la Internacia helplingva asocio, IALA
(International Auxiliary Language Association) en 1924. Ĝi
aktivis ĝis la publikigo de Interlingvao fare de Alexander Gode en 1951.
Notinda kontribuo al interlingvistiko venis de René de Saussure, kiu notis
diferencon inter homlingva kaj plenpreciza logiko en la vortfarado kaj proponis la principon
de neceso kaj sufiĉo por Esperanto.[19]
Per tio li kontraŭis al Louis Couturat, kiu respondecis pri la rigora
sistemo de derivado en Ido. Grave kontribuis al interlingvistiko ankaŭ Eugen Wüster, kiu estas konsiderata
kiel fondinto de la terminologia scienco. Estis li, kiu unue uzis
la terminon esperantologio.
La periodo
post 1951
Post la dua mondmilito, kiu grandparte ruinigis Eŭropon, la angla
lingvo, kun sia daŭre forta ekonomia bazo en Usono, iom post iom
akiris la rolon de tutgloba interlingvo, kaj transprenis pli aŭ
malpli ĉiujn funkciojn por kiuj la planlingvoj estis intencitaj.
Sekve, aktivado en la kampo de konstrua interlingvistiko ne plu
estis tiel prospera kiel antaŭe.
Tamen progresis la lingvistiko, i.a. la kompreno pri la lernado
de la unua lingvo kaj de dualingvo,
kaj pri la estiĝo de piĝinaj kaj kreolaj lingvoj. Baza kompreno
estas tio, ke lingvokreado estas ĉiuhoma afero. Ĉiu infano devas
krei (aŭ ”konstrui”) sian propran lingvon, kaj infanoj kreas por
si regulan lingvon, ankaŭ se ili vivas en ĉirkaŭo, kie la
plenkreskuloj uzas variajn versiojn de nestabiliĝinta piĝino.
Publikiĝis multaj studoj pri piĝinaj kaj kreolaj lingvoj.
Daŭre aperis studoj pri planlingvoj, sed plej multaj estis
priskribaj, komparaj, historiaj kaj socilingvistikaj.
Pri Esperanto ankaŭ kreskis la prilingva kaj filologia
literaturo (esperantologio).
Lingvistoj publikigis studojn kun gravaj interlingvistikaj
implicoj. Aparte interesaj estas en tiu rilato la studoj pri lingvaj
universaloj (aŭ ”universalaĵoj”), al kiuj kontribuis
unue Joseph
H. Greenberg[20].
Lingva universalo estas prilingva aserto, kiu validas por ĉiuj aŭ
preskaŭ ĉiuj homaj lingvoj. Tre ampleksan kolekton da proponitaj
universaloj enretigis la Universitato de Konstanz [21].
En kazoj, en kiuj certa universalo ne validas por lingvo, temas
pri nenormalaĵo, kiu estas evitenda en planita interlingvo.
Alia subfako de lingvistiko, kiu prosperis, estis tiu nomata lingvoplanado. Plej multaj studoj en
tiu fako fakte ne temas pri la planado de lingvoj, sed pri
lingvopolitiko. Gravan studon, kiu fakte temas pri planado de
lingvoj, publikigis la estona-sveda lingvisto Valter Tauli.[23]
Tauli konsideris interlingvistikon kiel subfako de lingvoplanado. La principoj
rekomenditaj de li por la planado de naciaj lingvoj estas ankaŭ,
kaj pli libere, aplikeblaj al konstruitaj interlingvoj. Estas
notinde ke tiuj principoj konformas al la konversaciaj
maksimoj de Paul Grice, kiuj en si mem havas gravajn implicojn
por interlingvistiko. Tiuj maksimoj priskribas, en kia maniero
efika komunikado en konversacioj estas atingata, kaj por funkcii
bone, lingvo devas esti tia, ke ĝi ebligas respekti la maksimojn[24].
Lingvoj ne ĉiam ebligas tion.
En la socio aperis pluraj interlingvistikrilataj novaĵoj dum tiu
epoko. Al tiuj apartenas la utiligado de interlingvoj (Blisa skribo kaj indiana gestlingvo) por
handikapuloj, la uzado de kontrolitaj
lingvoj fare de grandaj entreprenoj kaj la tekniko de aŭtomata
tradukado (maŝintradukado). Tiu tekniko ankoraŭ
ne kontentigas, sed ĝia kampo de apliko kreskas. En la Tut-tera
teksaĵo, aŭtomata tradukado estus faciligita baze de semantika reto, kiu disponigus
dokumentojn, kies enhavo estus interpretebla fare de komputiloj.
Tia interpretebleco ankaŭ estas kondiĉo por sukcesa aŭtomata
tradukado[25].
Ni lernis :AŭgustoGermanioHungarioItalioaktualaaposterioraavataroaŭtomatobelgobibliografiobibliotekodelegaciodialogoeminentaenciklopedioentrepreniepokoestonoetimologiofilologiofilozofiogestoglobohandikapoholivudoidealoikindianoistkadrokomputikonformakonstituilanĉilingvomaŝinometaokcidentalopedagogopenetriperiodopioniropiĝinoplanoprosperiregistrirespektirezultirigorarivalosankciosemantikosimboloskolosvedoteksitiestronotutauniverso
✉
Deviaj difinoj
Laŭ Vera Barandovska,
interlingvistiko estas neklara fako. Ĝi certe estas lingvistika
branĉo, kiu okupiĝas pri internaciaj lingvoj. En pli vasta senco
ĝi esploras ĉion rilatantan internaciajn kontaktojn lingvajn,
tradukojn, lingvokomparadon kaj similajn problemojn. Estas fakto,
ke ĉiu lingvo, kiu komencas plenumi funkciojn de lingvo
internacia, estas determinata de faktoroj ne nur
lingvistikaj, sed ankaŭ politikaj kaj ekonomiaj. Interlingvistiko
do ampleksas problemon de lingva komunikado kun ĉiuj ĝiaj
aspektoj. Sed ĝia baza materialo estas internacia lingvo.
Laŭ citado de Detlev Blanke, la plej grava interlingvisto en la
antaŭa jarcento,
(komenco de la citaĵo) [26] :
La vorto “interlingvistiko” invitas al du interpretoj :
(a) /interlingv/+[ist]iko: la scienco pri interlingvoj
(b) /inter/ /lingv[oj]/+ [ist]iko: la scienco pri ĉio inter
la lingvoj.
La interpreto (a) estas la tradicia kaj malnova kaj (b) estas
relative nova.[27]
Cetere, la adeptoj de Occidental-Interlingue kaj Interlingua
nomas “interlinguistica” la okupiĝon pri siaj lingvoj. Pri tiuj
lingvoj apenaŭ aperas sciencaj studoj, kaj se tamen, tiam ĉefe en
Esperanto.
Ni povas distingi tri ĉefajn “skolojn” (kun subfakoj kaj nuancoj,
kiujn mi ĉi tie ignoras). Laŭ ili interlingvistiko okupiĝas
pri la internaciaj helplingvoj, ĉu etnaj lingvoj ĉu
planlingvoj
pri la internacia lingva komunikado
pri la rilatoj kaj procezoj inter la lingvoj, t.e.
lingvo-kontaktoj, lingvo-komparado, tradukado ktp.
Plej disvastigita verŝajne estas varianto de la koncepto (1),
nome ke interlingvistiko estas scienco pri planlingvoj,
kompara, priskriba kaj (eble) konstrua. Se oni objektive aliras
la problemon kaj vidas nur la strukturon de planlingvoj, oni
eterne povas disputi pri ties idealaj ecoj kaj daŭre analizi la
novajn projektojn. Ili senĉese aperas kaj ankaŭ estonte aperados,
aparte en tiu orminejo kaj rubaĵejo, la interreto, kiun la “homo
ludens” malkovris ankaŭ por lingvo-kreado.
La koncepto (2) estas pli vasta. Ĝi metas en la fokuson la
procezon de internacia komunikado kun ĉiuj aspektoj
(politika, ekonomia, lingva, kultura, psikologia, informadika
ktp.) kaj kompreneble ankaŭ okupiĝas pri la komunikiloj, ne nur
pri planlingvoj sed ankaŭ pri etnaj lingvoj. Ĝi estas
interdiscipline, socilingvistike kaj lingvopolitike orientita. Laŭ
mia kelkjardeka sperto por kunlaboro kun lingvistoj ĝi pruviĝis
multe pli taŭga ol (1).
La koncepto (3) limiĝas ĉefe al lingvo-komparado kaj
lingvo-kontaktoj de etnaj lingvoj. Tamen tiaj studoj por la
tradiciaj interlingvistoj ne estas superfluaj, sed gravas la
fokuso de la esploroj.
Se ni rigardas la sciencon ne kiel memcelon, tiam laŭ la
koncepto (1) interlingvistiko helpu trovi la “plej bonan” el inter
la ekzistantaj planlingvoj aŭ difinu la kriteriojn, laŭ kiuj oni
konstruu “la plej bonan”. Laŭ la koncepto (2) interlingvistiko
helpu trovi la solvon por optimumigi la internacian
lingvo-komunikadon. La optimumigo laŭ mi ne nur havu teknikan sed
ankaŭ socian dimension, tial eblas hipotezi, ke efika kaj
samtempe demokrata komunikilo nur povas esti alte
evoluinta planlingvo. Ĉe ekzistanta bezono tian planlingvon
fakuloj povas pluevoluigi (ekzemple, fakaj leksikoj) per
lingvo-planado (fino de la citaĵo)[28].
Ni lernis :adeptodemokratodimensiodisputieternafokusoinvitikriteriomininuancoorientioroprocezorubovarianto✉
Ofte la termino interlingvistiko estas uzata kvazaŭ
sinonimo por scienco pri planlingvoj aŭ planlingvistiko, sed la
studobjektoj, kiujn tiuj terminoj implicas, ne estas plene
ekvivalentaj ne estas
planlingvoj, kaj ne ĉiu plane konstruita lingvo estas konceptita
por uzado kiel interlingvo.
La inventitaj holivudaj lingvoj (klingona, navia (filmo
Avatar), vulkana (filmo Star Trek), atlantida (Disney desegnofilmo
Atlantis) kaj dorotraka por la tv-serio Game of Thrones
(Ludo de Tronoj) estas nova fenomeno en la kampo de
interlingvistiko[11][12].
La kontrolitaj
naturaj lingvoj kreiĝis por faciligi komunikadon ne nur
inter malsamlingvanoj sed ankaŭ inter samlingvanoj. Ili klare
havas interlingvistikajn aspektojn. Tio ankaŭ validas por normaj lingvoj konstruitaj
surbaze de pluraj malsamaj dialektoj.
Ni lernis :atlantidodesegnideviiekvivalentafilmointelektoinventispontanea✉
Klasigo de interlingvoj
Laŭ
ilia medio kaj estiĝmaniero
Oni povas klasigi interlingvojn laŭ la medio, kiun ili uzas
(parolon, skribon, geston, ktp.), kune kun ilia estiĝmaniero
(spontanea aŭ laŭplana), kiel en la ĉi-sekva tabelo. Tie menciiĝas
eksplicite nur kelkaj reprezentantoj.
La stabiliĝintaj piĝinoj kaj kreoloj menciitaj en la tria kolumno
de la tabelo estas tiaj, kiuj daŭre funkcias nur kiel interlingvoj
por plej multaj parolantoj. Aliaj nuntempe funkcias ĉefe kiel etnaj
lingvoj, ekzemple la haitia kreola lingvo kaj Papiamento. Inter la planlingvoj
menciitaj sube en la sama kolumno, Esperanto,
lanĉita de Ludoviko
Lazaro Zamenhof en 1887, estas klare la plej disvastiĝinta.
Ankaŭ la aliaj, kiuj menciiĝas en la tabelo, havis notindan
nombron da adeptoj, almenaŭ dum certa tempo.
La Blisa skribo, inspirita de la Ĉina
skribo, estis, kiel aliaj pazigrafioj (aŭ pasigrafioj),
intencita por interetna komunikado, sed troviĝis por ĝi alia kampo
de apliko, nome kiel helpilo por handikapuloj kiuj ne kapablas
regi ordinaran lingvon. Ankaŭ la interetna Indiana gestlingvo akiris tiun
funkcion.
Laŭ ilia bazo
Ĉe konstruitaj lingvoj, oni kutimas distingi inter aprioraj kaj aposterioraj. La aposterioraj
lingvoj baziĝas sur unu aŭ, plej ofte, pluraj fontlingvoj, en plej
multaj kazoj reprezentantaj la Okcidentan civilizon kaj
utiligante ties provizon da internaciaj
vortoj. La elekto de fontlingvoj kaj la relativa pezo
atribuita al ili varias inter malsamaj planlingvoj kaj sugestas
por kies bezonoj planlingvo estis konceptita.[29].
La aprioraj lingvoj, ekzemple la filozofiaj lingvoj de la 17a
jarcento, Solresol kaj la logikaj
lingvoj de la 20a jarcento, ekzemple Loglano
kaj Loĵbano, aŭ ne baziĝas sur fontlingvoj aŭ ne
faras tion en rekonebla maniero. Anstataŭe, ili baziĝas sur
filozofiaj ideoj aŭ plene arbitraj decidoj.
Spontanee estiĝintaj interlingvoj estas ĉiuj necese aposterioraj
aŭ ikonaj (kun bildigaj kaj imitaj signoj).
La atributoj apriora / aposteriora aplikeblas ankaŭ al
unuopaj trajtoj aŭ eroj de konstruitaj lingvoj.
Laŭ ilia memstareco
Alia grava distingo estas tiu inter
Skemismo kaj naturalismo kiu inter alie
distingas la naturalisman, novlatinan Interlingua (Interlingvaon) disde la pli skemisma Esperanto.
Naturalismaj lingvoj supraĵe similas al siaj fontlingvoj kaj povas
esti kompreneblaj por parolantoj de tiuj eĉ sen lernado.
La diferenco montriĝas ĉefe en la vortfarado. Por tiu, la skemismaj lingvoj
tendencas utiligi la aron da leksemoj
kaj morfemoj, kiuj jam
ekzistas en la lingvo, dum la naturalismaj tendencas prunti
pretajn vortojn el siaj fontlingvoj. En la kazo de Interlingvao, tiuj vortoj povas esti
plursignifaj, se ili havas malsamajn signifojn en la fontlingvoj.[30]
Pro tiuj falsaj amikoj,
Interlingvao estas ankaŭ facile miskomprenebla por
latinidlingvuloj.
Spontanee estiĝintaj interlingvoj, kiuj stabiliĝis aŭ
transformiĝis en kreolajn lingvojn, kaj kies natureco apenaŭ estas
disputebla, tamen ne estas naturalismaj sed altagrade
skemismaj. Pro tio, ili ne estas tuj facile kompreneblaj por
parolantoj de la ĉefa(j) fontlingvo(j), sed ili estas facile
lerneblaj por ĉiuj. Simile, pro sia pli granda skemeco, Esperanto
estas pli facile lernebla ol Interlingvao ('interlingua') almenaŭ
por tiuj, kiuj ne jam konas latinidan lingvon.
Plej naturalismaj, ankaŭ en sia gramatiko, estas alfabetaj
skriblingvoj konstruitaj surbaze de aro de parencaj dialektoj,
kiel la novnorvega.
La atributoj skemisma / naturalisma aplikeblas ankaŭ al
unuopaj trajtoj aŭ vortformoj.
Kritiko
Naturalismo ofte restis ĉe la
nivelo de vehikla projekto, de internacia helplingvo, dum
Esperanto kreskis ankaŭ al arta esprimilo kaj al identigilo[31].
Laŭ ilia ensociiĝo
Spontanee estiĝintaj interlingvoj rezultas el praktikaj
komunikprovoj en socio, kaj ili do ĉiuj necese estas
ensociiĝintaj. Nur ĉe la planlingvoj, oni povas distingi nurajn
lingvoprojektojn disde ensociiĝintaj lingvoj. Nur malmultaj el
ĉiuj konataj planlingvoj ensociiĝis. Al tiuj apartenas ĉefe damino
(kiu ne estis interlingvo), la
novnorvega (norma
lingvo), Volapuko, Esperanto,
Ido, Okcidentalo, Interlingvao kaj la Blisa skribo, kiu estis intencita kiel interlingvo
sed ensociiĝis kun alia funkcio.
Notindas, ke distingo laŭ ensociiĝo estas socia kaj, male al la
antaŭe menciitaj distingoj ne bazita sur iaj lingvaj ecoj de la
koncernaj planlingvoj.
Ni lernis :HaitioMediteraneoaprioraatribuiatributociviliziestingifingrogradoikonoimitiklerakolumnomediomorfemonaturalismonorvegoparencopazigrafioregionoreprezentisemaforoskemosugestisurdatonotrajtovehiklo✉
Lingva justeco: Instruscienco estas la ŝlosilo
Rubén Fernández Asensio
Linguistic Justice for Europe and for the World, de Philippe Van Parijs, eld. Oxford University Press, New York, 2011, 320 p., ISBN 9780199208876.
Ĉi tiu verko estas la unua libro-granda monografio en burĝonanta nova akademia kampo pri lingva justeco, en kiu ĝi tuj fariĝis gravega klasikaĵo. Kvankam ne ĉiuj tezoj de Van Parijs estas subskribindaj, ĝi estas trezorujo de tre utilaj socilingvaj kaj politikaj konceptoj kaj ni, Esperantistoj, devas fieri ke Esperanto meritis tutan ĉapitreton eĉ se nur por provi malpravigi nin; silentigo ja estas pli dorna malrespekto. La libro estas vere enhavriĉa, sed ĉi tiu recenzo limigos sin al ĝiaj valoroj por la esperantismo.
Lingva disvastiĝo kaj lingva protektado
La unua noveco kaj la unua merito de la verko fontas el tio, ke ĝi proponas modelon de lingva disvastiĝo multe pli ĝeneralan ol la “lingva imperiismo” de Robert Phillipson, kaj ĉerpitan el lud-teorio. Unue, li priskribas probablo-direktatan lernadon (probability-driven learning), t.e. la preferon lerni plimultajn lingvojn pro la antaŭvido de pli grandaj ŝancoj uzi ilin kaj profiti de ili, kaj ankaŭ pro la efektiva pliofteco de tiuj uzoŝancoj, kiuj plifaciligas plibonigon de lingvokapablo. Due, li difinas komunikan maksimumigon (maxi-min-guided choice of the language used in communication between multilingual speakers aŭ, pli mallonge, maxi-min use), t.e., la emon maksimumigi inkluzivadon kaj elekti la lingvon probable konatan de la plej granda nombro de interparolantoj, sendepende de la nombro de ĉeestantaj denaskaj parolantoj kaj de la relativa kompetenteco je kiu ĝi estas posedata, kaj do de la kvalito de interkomunikado. Al la kuniĝo de ambaŭ faktoroj aldoniĝas la “ret-efiko”, t.e. la fakto ke la valoro de lingvo des pli kreskas ju pli da homoj elektas lerni ĝin, kaj ĉiuj tri estigas (mal)virtan cirklon kiu plidisvastigas la lingvon jam disvastiĝintan kaj forpuŝas la aliajn. La diferencoj kun la teorio pri lingva imperiismo estas evidentaj. La modelo de Van Parijs celas klarigi ne tion, kiel la maksimumiga lingvo komence atingis tiun avantaĝon, ĉu ĝi disvastiĝis aŭ estis disvastigita, sed nur tion, kial tiu tendenco postvivas historiajn faktorojn. Ĝi ankaŭ ne antaŭvidas la efikojn de tiu disvastiĝo, ĉu justajn ĉu maljustajn, nek postulas konspir-teorion por klarigi ĝin. Tial ĝi kapablas klarigi ne nur kial ekskolonioj daŭre uzas la lingvojn de siaj antaŭaj mastroj, sed ankaŭ kial la angla disvastiĝas en landoj neniam apartenintaj al la Brita Imperio, kiel Eŭropo aŭ Japanio3
.
Due, la libro kontribuas per nova argumento al la defendo de malplimultaj lingvoj, kiu argumento ne postulas individuajn lingvajn rajtojn nek iun malevidentan konekton inter lingva kaj biologia diversecoj. Van Parijs agnoskas ke senbrida maksimumigo kaŭzas malsimetrian dulingvecon kaj povas malpliigi la ŝancojn paroli la malplimultan lingvon ĝis la ekstremo ke ĝiaj parolantoj perdas la kompetentecon kaj la kutimon uzi ĝin inter si, kaj do ĝi formalaperas. Tion li nomas “la leĝo sameeca”: ju pli afablaj kaj konformemaj estas homoj, des pli sovaĝe batalas iliaj lingvoj. En tiaj kazoj, ĝuste ĉar ĉiuj scipovas la maksimumigan lingvon, evidentiĝas lingva maljusteco ne pro diskriminacia distribuo de ŝancoj inter malsamlingvaj individuoj – kion Van Parijs nomus distribua maljusteco (distributive injustice) –, sed ja pro manko de lingva estim-egaleco (parity of esteem). Tiu nova koncepto inkluzivas du sentojn: unue, ke viaj identeco kaj digno ne estos respektataj dum daŭre vi devos ĉiam alkonformiĝi al parolantoj de alia lingvo kaj do akcepti ilian superecon; due, timon pri la pluvivo de via lingvo pro perdo de ŝancoj uzi ĝin. Tiujn konscion kaj reagon Van Parijs nek klarigas nek raciigas, sed nur priskribas kiel neeviteblan politikan fenomenon; estas rimarkinde ke por li ne gravas ĉu la lingvo iam estis malpermesita aŭ aliaj konsideroj, ĉar ankaŭ manke de historia subpremo la postulo de lingva protektado absolute meritas atenton:
“Post kiam la koncernaj lingvaj komunumoj ekkonscias la fakton (kaj ĉies konscion pri ĝi), ke alkonformiĝo kondukas al la grada forigo de unu el la lingvoj, estas prave ke ĝiaj denaskaj parolantoj sentas sin senigitaj je estimegaleco se al ili estas malpermesita la uzo de efikaj rimedoj, konformaj al fundamentaj liberecoj, por malhelpi tiun antaŭvideblan agonion.” (p. 146, mia traduko, same kiel la postaj)
Por garantii estimegalecon, li defendas devigajn teritoriajn lingvo-reĝimojn (territorially differentiated coercive linguistic regimes), t.e. lingvopolitikojn kiuj oficialigas la malfavoritan lingvon en iu difinita teritorio kaj limigas la elekteblecon de lingvoj. La kialo estas ke la kostoj pro streĉiĝo de interpersonaj rilatoj kiam oni kontraŭas cedon al la maksimumiga lingvo estas eviteblaj se oni povas apelacii al senpersonaj leĝoj. Van Parijs ankaŭ malrekomendas liberalismajn adaptismajn lingvo-reĝimojn (accommodative linguistic regimes) kiuj liveras servojn en kiu ajn lingvo sufiĉe postulata, ne nur ĉar plej ofte ili ne bridas la maksimumigan tendencon, sed ankaŭ ĉar en aliaj kazoj ili ne garantias tion, ke ĉiuj samlandanoj posedu komunan lingvon por interkompreni sin, kiel postulas la bona funkciado de demokratio laŭ li. Ĉar la justeco de deviga lingvoreĝimo dependas de tio, ke ĝi multobligu ĉies ŝancojn facile lerni kaj uzi la oficialan lingvon, tial do li pravigas tion, ekzemple, ke oni ne disponigu anglalingvajn lernejojn en Kebekio, franclingvajn en Flandrio, aŭ hispanlingvajn en Katalunio.
De nacia al internacia lingvopolitiko
Kiel vidite, la modelo de Van Parijs proponas kontentigan lingvopolitikon por landoj kie ĉiuj civitanoj posedas maksimumigan lingvon kiu ne estas neŭtrala. Tamen, ĝi havas du mankojn. Unue, ne estas detale prezentataj historiaj kazoj por pruvi la stabilecon de devigaj lingvoreĝimoj kaj ilian kapablon plenumi siajn du taskojn, nome, kontentigi estim-egalecon kaj garantii pluvivadon de lingvoj. En Flandrio, ekzemple, al tiu reĝimo mankas politika stabileco, dum en Katalunio oni daŭre timas pri la pluvivo de la kataluna. Due, kiel aplikebla ĝi estas al la internacia uzado de la angla? Unuavide, la du kampoj ŝajnas nekompareblaj. Kial katalunaj kaj flandraj universitatoj rezistas instrui respektive hispanlingve aŭ franclingve dum volonte instruas en la angla? Kial katalunaj gepatroj manifestacias kontraŭ enlernejigo en la hispana sed volonte pagas enlernejigon en la angla? Estas evidente ke oni ne rigardas la anglan tiel renversanta estim-egalecon kiel aliajn lingvojn. Tion Van Parijs tute ne klarigas, sed mi mem interpretas jene.
Unue, ĉar ankoraŭ ne ĉiuj scipovas la anglan, ne evidentiĝas minaco ĝis la ekstremo ke oni sentu bezonon de deviga lingvoreĝimo kaj de teritorio kie oni “povu esperi ne esti traktataj kvazaŭ koloniitoj, certigi la pluvivon de sia lingvo, kaj aljuĝi al ĝi la plej altan politikan rolon” (p. 150). Dum tiu limo ne estos atingita kaj ĉiutagaj kontaktoj kun unulingvuloj ne ĝeneraliĝos, en plej multaj landoj la angla estos ne genta sed socia marko. Nur lastatempe en Skandinavio, kie la angla jam plej disvastiĝis, la manko de estimegaleco ŝajnas pli kaj pli rimarkata, dum aliloke formorto de la nacia lingvo ankoraŭ estas neimagebla. Sekve, restas multe da tereno okupebla por la angla antaŭ ol veki fortan reagon.
Due, percepto kaj juĝo de la angla estas tute malsamaj laŭ la adoptata perspektivo, ĉu komunuma, ĉu individua. Laŭ la libro, tiu distingo egalsignifas al la diferenco inter kunlabora justeco (cooperative justice) kaj distribua justeco (distributive justice). Pri la unua, Van Parijs ne sukcesas pruvi ke la landoj kie la angla estas plimulta lingvo – kion li nomas “monda partero” (ground floor of the world) – ne profitas tro kaj maljuste de la internacia rolo de sia lingvo. Tio ne estas mirinda, tamen, ĉar por tio li devus solvi aliajn du demandojn multe pli malfacilajn. La unua estas ekonomia: ĉu la malgrandiĝo de veturdistancoj kaj la kreskado de internacia komerco – la tiel misnomata “tutmondiĝo” – vere produktas pluson kaj pligrandigas la disponeblan riĉon malgraŭ la finiteco de naturaj rimedoj, aŭ, kontraŭe, estas nulo-suma ludo (zero-sum game), per kiu iesgajno nepre kaŭzas ies perdon? La dua estas morala, kaj koncernas difinon de justeco mem: se ĉiuj gajnas iom, aŭ almenaŭ ne perdas, kial ni postulu ke por ĉiuj partoprenantoj la profitoj estu proporciaj al la kostoj, aŭ ke ĉiuj kontribuu al la kostoj?
Mia propra kompreno estas ke tiuj profundaj duboj pri la publika intereso ankoraŭ ne bremsas la disvastiĝon de la angla, kiu estas lernata pro individuisma, eĉ egoisma intereso. Ĉar ŝtataj lernejoj ankoraŭ ne havigas sufiĉan lingvolernadon al ĉiuj, investi pliajn monon, tempon kaj penon en la angla estas konscia individua decido kaj kalkulita konkurado kontraŭ samlandanoj pli ol kontraŭ fremduloj, tiel ke multaj planas profiti de tiu avantaĝo enlande anstataŭ efektive uzi la anglan internacie kun fremduloj. Sekve, ne tiel gravas ke denaskaj parolantoj ricevas senkoste tiun gajnon de lingvokonon, kiun Van Parijs mem difinas kiel la gajnon en eblaj interparolantoj sendepende de efektiva uzo. Tamen, ankaŭ ĉi-rilate eblas antaŭvidi reagon kiam profesia konkurado kun enmigrintoj superfluos el la nuntempaj limoj.
Nova imperiismo aŭ tutmonda elito?
Pli ol de la vidpunkto de kontribua justeco, pri la internacia uzado de la angla Van Parijs zorgas de tiu de distribua justeco, t.e. pro la ebla diskriminacio inter individuoj, same en ĉiu aparta lando kiel trans teritoriaj limoj. Tie ĉi aperas kerna subkompreno de la libro: oni ne antaŭsupozu ke tiu diskriminacio nepre okazos laŭ lingvaj/gentaj dividoj. Li substrekas ke, krom por la profesio de anglalingva instruisto, denaska scipovo de la angla ne ŝajnas tiel radikala avantaĝo en ĉiuj internaciaj sferoj, kaj ke la distingo mem inter denaska kaj nedenaska parolanto ne estas absoluta aŭ dumviva. Lia argumentado subkomprenigas ke la dua povas atingi sufiĉan kompetentecon, dum en internaciaj rondoj denaskeco facile turniĝas en malavantaĝon, ĉar la angla kiel denaska lingvo kaj kiel interlingvo iom malsamas laŭ prononco, rapideco, stilo kaj vortprovizo, tiel ke kompetentaj nedenaskuloj ofte komunikas pli efike ol mezedukitaj denaskuloj. Tial li skribas sub la principo, ke la problemo pri distribua maljusteco kaj diskriminacio ne kuŝas en la finaj atingoj de lingvolernado, sed en ĝia komenco, t.e. en la aliro al la angla, kaj asertas ke, kvankam la rolo de la angla povas privilegii denaskajn parolantojn en interpersona komunikado, multaj neniam profitos de tiu avantaĝo ekonomie:
“Rimarku ke la avantaĝoj kaj malavantaĝoj liverataj al teritorio rilatanta kun iu lingva komunumo devas esti klare distingataj de tiuj liverataj al la membroj de tiu komunumo.” (p. 164)
Tion kaŭzas la cerbo-fuĝo de studentoj kaj profesiuloj de neanglalingvaj landoj – la “loĝioj” – al la partero. Pro tutmondiĝo, universitatoj kaj entreprenoj devas nun konkuri translime por pluteni sian talenton kaj allogi fremdan, sed la internacia rolo de la angla pli favoras konkurantojn en la partero:
“La disvastiĝo de kompetenteco en la interlingvo (kaj la deziro ĝin plibonigi) daŭre ŝveligus la kandidataron de studentoj volantaj studi en la parteraj superlernejoj, kies kapablo logi kaj elekti la plej bonajn studentojn plu kreskus kune kun ilia relativa kvalito.” (p. 163)
Kvankam multaj el tiuj migrantoj reiras hejmen lerninte la anglan kaj faciligante la cirkuladon de scioj, multaj aliaj restas, tiel ke loĝantoj de la partero devas konkuri kun pli lertaj fremduloj en sia interna labormerkato:
“Anglaparolantoj alfrontos konkuron en siaj hejmaj labormerkatoj kun kiu ajn en la mondo, dum estos efektive elŝlositaj el tiuj labormerkatoj kie alia lingvo daŭre estos postulata.” (p. 115)
“Tiel longe kiel deviga teritoria diferencigo restos, anglalingvuloj tendencos resti fermitaj en la partero, dum neanglalingvuloj havos aliron kaj al la partero kaj al sia propra ‘loĝio’, ĉu granda ĉu malgranda.” (p. 164)
Laŭ mia opinio, ilian elŝloson el fremdaj labormerkatoj kaŭzas ne nur lingvaj baroj, sed ankaŭ la samaj faktoroj fiksantaj neanglalingvanojn al ties landoj. Kvankam posedo de la angla lingvo estas bezonata kondiĉo por aliri la internaciajn decidocentrojn aŭ dungiĝi internacie, ĝi ne sufiĉas: sen la kapitalo aŭ edukiĝo kiujn neanglalingvaj elitanoj uzis por akiri ĝin, la malsupraj sociaj tavoloj de la partero estas same ekskluzivataj kiel la neanglalingvaj amasoj. Sekve, ne eblas antaŭvidi la profiton liveratan de la angla lingvo al ĉiu aparta individuo nur laŭ ties gepatra lingvo aŭ naskiĝloko. Tamen, eblas demandi ĉu distribua maljusteco inter individuoj, kvankam ne determinita de teritoriaj diferencoj, povus estigi ilin: se superlernejoj kaj entreprenoj de la partero ĝuas pli grandan talento-provizon kaj tiel pliriĉiĝas, ĉu en la fino ilia tuta lando ne profitos same?
La respondo al tiu demando dependas de la socialaj politikoj de la koncernaj ŝtatoj: ĉu ili sufiĉe impostos tiujn entreprenojn kaj instituciojn por iom redistribui la profitojn al ĉiuj sociaj tavoloj? Paradokse, tutmondiĝo kaj liberalismo puŝas en la kontraŭa direkto. Ĉar la ŝtatoj konkuras inter si por pluteni siajn talentulojn kaj entreprenistojn kaj allogi fremdajn, ili timas plialtigi impostadon sur la supraj sociaj tavoloj kaj emas rezigni je la riĉo-redistribuaj celoj de socialismo. Tiel ekestas tutmonda anglalingva elito fluanta inter siaj originaj landoj kaj la anglalingva partero.
“Submetiĝo en konkureman transnacian merkaton turnas ŝtatojn en kvazaŭ-firmaojn, sub konstanta premo malpliigi sian redistribuemon, stumpigi tiujn flankojn de siaj socialaj sistemoj kiuj iras preter asekurado, redukti ŝtatajn elspezojn kiuj efektivigas verajn transdonojn de la mult-enspezantoj al la malmult-enspezantoj, de la pli talentaj, pli lertaj, pli transloĝemaj, al la malpli talentaj, malpli lertaj, malpli transloĝemaj.” (p. 201)
Ĉar lingvaj kaj ekonomiaj konsekvencoj de tutmondiĝo estas similaj kaj nutras unu la alian, indas repreni la demandon pri la rolo de estim-egaleco en internaciaj rilatoj. Se redistribua impostado cedas al internacia kapitalismo, kiom da ŝancoj havas devigaj teritoriaj lingvoreĝimoj? Van Parijs mencias tute preterpase ke multaj universitatoj ekster la partero emas pli kaj pli instrui angle anstataŭ sialingve por pli bone konkuri kaj allogi studentojn. Krom aprobi tiun tendencon, li ankaŭ proponas starigi “lingvoliberajn zonojn”, kie fremdaj profesiuloj estu sendevigataj je la “imposto” lerni la lokan lingvon, plie subfosante sian propran pledon por devigaj teritoriaj reĝimoj4
. Tia kontraŭdiro okulfrape montras la neakordigeblecon de liaj proponoj je nacia kaj internacia niveloj, kaj estas unu el la gravaj mankoj de la libro. Kiel mi montris supre, kvankam la internacia angla ankoraŭ ne sentigas estim-malegalecon, neniu parto de la libro pravigas la supozon ke tio ne okazos se oni pli disvastigos ĝin, ĝuste kion Van Parijs mem proponas.
Efektive, kio plej famigis la verkon estis ĝia senhonta propagando por plidisvastigi la anglan lingvon. Laŭ Van Parijs, universala lingvo helpos starigi tutmondan registaron kaj sekve tutmondan redistribuan sistemon, ĉar li estas skeptika pri la eblo, ke anglalingvaj landoj volonte kompensos la aliajn. Plie, tutmonda redistribuado teorie ankaŭ bridus internacian migradon kaj ebligus la necesan ekvilibron bezonatan por daŭra ekzisto de devigaj teritoriaj lingvoreĝimoj. La bazon de lia pledo ni ne povas kritiki, ĉar ĝin ankaŭ Esperantistoj kredas, kvankam bosnianoj aŭ ruandanoj ĝin povus pridiskuti: komuna lingvo faciligas identigon kaj do solidarecon. Mi ne pritraktos nun kial komuna lingvo ne helpas al redistribuo inter ekzemple riĉaj kaj malriĉaj usonanoj, sed nur rimarkigos lian propran aserton, ke universala lingvo ne eblos sen aktiva desupra politiko, kio estigas malvirtan cirklon:
“Ni bezonas rimedon por forigi baron al la starigo de institucio kiu mem estas bezonata por provizi nin per tiu rimedo.” (p. 102)
Kiel vidite, Van Parijs fine falas en la saman senelirejon kiel tradicia esperantismo. Nun estas tempo recenzi kiel la libro traktas Esperanton. Unuflanke, kontraŭ kelkaj recenzoj de Esperantistoj kiuj emas ĉikani pri lingvaj detaletoj, ŝajnas al mi ke Van Parijs bone komprenas la fundamenton de lingvosciencaj argumentoj por Esperanto kaj ĝenerale por internaciaj planlingvoj, ĉar li akceptas ke facileco estas neŭtraliga per si mem:
“La diferenco kiun la elekto de Esperanto estigus koncerne egalecon ne tiel rilatas al egaligo de vojaĝoj al plena posedo de la interlingvo kiel al ilia mallongigo.” (p. 42)
Aliflanke, estas tre rimarkinde ke la supra konstato devigas lin tamen kontraŭdiri la kernajn argumenton kaj celon de sia libro kaj forbalai la ideon mem pri lingva justeco, fine subskribante la makiavelan tezon ke la celo pravigas la rimedojn:
“Konsideroj pri lingva justeco mallarĝe konceptitaj... devas cedi al konsideroj pri efikeco.” (p. 46)
Do, nur por pravigi sian antaŭjuĝon kontraŭ Esperanto, li devas rekte nei ĉion antaŭan kaj postan el sia valora verko! Ke ni meritis tian privilegion estas tre esplorinde. Kiuj do estas liaj veraj argumentoj kontraŭ Esperanto, kaj kion ili kaŝas? Por kompreni ilin, indas ĉirkaŭrigardi pli ĝeneralajn ideojn pri lingvoj kaj lingvinstruado.
Instruscienco kaj Esperanto
Laŭ la nuntempa ĉiesa kredo, duan lingvon oni devas lerni kiel infanoj lernas la unuan, “nature”, per aktiva uzado mem kaj sen formala gramatika instruado, kiu principo estas la kerna dogmo de tiel nomataj “komunikaj” instrumetodoj. Tiujn oni kutime rigardas elpensitaj en la 70aj jaroj, forgesinte la furoron de tre similaj “rektaj” metodoj en la komenco de la 20a jarcento, inter kiuj nia bone konata Cseh-metodo. El tiu antaŭjuĝo rapide sekvas du aksiomoj. Unue, se infanlernado estas la imitinda modelo, ju pli juna oni komencas, des pli bone; fakte, multaj eĉ asertas ke nur infanoj posedas ian biologian kapablon ĝisfunde ellerni lingvojn kaj ke tiu kapablo tiel malkreskas je adolesko, kiel la kapablo kreskigi dentojn. Due, se al si instruistoj malpermesas instrui, kaj lernantoj parkerigi, ekzemple tion, ke la is-tempumo de to fly ne estas flied sed flew, por ke lernantoj rimarku kaj ellernu tiujn formojn ĝustajn sed malregulajn kaj maloftajn, ili devos per uzado esti elmetataj al tiuj dum multege pli longa tempo ol se instruisto senkaŝe atentigus ilin, kaj do ĉar lernado finiĝos pli malfrue, ĝi ankaŭ komenciĝu pli frue.
Du konkludoj estas evidentaj: lingvinstruado de plenkreskuloj estas senespera laboro, kaj oni koncentru penadon sur la infanojn, elmetante ilin al la celata lingvo kiel eble frue en lernejoj, sed ankaŭ kaj ĉefe en ĉiutagaj situacioj. Al tiuj opinioj Van Parijs konsentas:
“Kiom granda estas la kosto de lingvolernado kaj kiel ĝi malsamas de unu al alia lingvo dependas de la uzata lernometodo. La kabineta lernado de gramatiko kaj vortaro de plenkreskuloj povas kosti multe pli, por ia nivelo de posedo, ol enmetiĝo, aŭdvida konsumado, kaj aliaj interagaj metodoj en juna aĝo.” (p. 71-72)
“La atingo de kompetenteco en iu lingvo dependas antaŭ ĉio de la ŝancoj ludi, murmureti, kvereli, aŭskulti muzikon, rigardi televidon, kaj foliumi la interreton en tiu lingvo, kaj de la motivigoj fari ĉion ĉi, aparte en la fruaj tempoj de la vivo. Se tiu pli realisma bildo de grandskala lingvolernado anstataŭas tiun de studemaj antaŭ-televidaj, antaŭ-interretaj devotuloj limigitaj al gramatikaj manlibroj kaj vortolistoj, tiam la decidiga demando, kiam oni esploras kiom facile lernebla estas lingvo, ne estas kiom bele simplaj estas ĝiaj reguloj, sed kiel vaste ĝi estas uzata en situacioj aŭ aŭdvidaĵoj probable renkontotaj, ĉu intence ĉu ne.” (p. 44)
La supraj rimarkoj atentigas pri fakto ne sufiĉe konsciata de Esperantistoj mem. Ne temas pri tio, ke la lingva konsisto de Esperanto estus fuŝa ĉar ĝi evidentigus la influon de kadukaj manieroj instrui lingvojn. Male, super la fortecoj de infana lernado (memorkapablo, kreemo, senhonta riskoprenado) ĝi lerte ekspluatas ĉiujn fortecojn de plenkreskula lernado: logiko, ekonomio, konscia komparo de akirata kaj akiritaj lernobjektoj, formulado kaj elprovado de hipotezoj, kalkulita investado de peno por netuja rekompenco... La lingvo de Zamenhof mem diktas instrumetodon tute malsaman de tiuj nun furoraj instrumetodoj kiuj estas, fakte, “ne-instruu-metodoj”. Eĉ direblas ke ĝi estas lingvo por iliaj senheredigitoj, por tiuj plenkreskuloj pri kiuj Van Parijs malesperas.
Laŭ la trafa esprimo de Claude Piron, Esperanto montriĝas “bona lingvo” ankaŭ ĉi-rilate, pro sia kapablo egaligi ŝancojn por lingvolernado ne nur inter elitanoj kaj popolanoj, sed ankaŭ inter infanoj kaj plenkreskuloj. Van Parijs mem, pritraktante kunlaboran justecon en la estigo de komuna lingvo, avertas sian leganton ne forgesi la nuntempan generacion, antaŭ ol fari ĝuste tion kaj perdiĝi en utopiaj revoj pri anglalingva estonteco:
“Tiuj estas la nuntempaj generacioj de la diversaj lingvokomunumoj, inter kiuj oni serĉas justan rilaton. Membroj de la nuna generacio de periferiaj parolantoj ne povas elekti sian denaskan lingvon, kaj sekve ne eblas taksi ilin trudintaj al si mem ian lernokoston.” (p. 55)
Verdire, la dividoj inter elitanoj kaj popolanoj unuflanke kaj inter infanoj kaj plenkreskuloj aliflanke nun koincidas, ĉar la elitanoj ankoraŭ ne estas tiuj bone regantaj la anglan (je kiu nivelo, tamen?), sed pli ĝuste tiuj kapablaj sendi siajn infanojn studi en anglalingvaj lernejoj kaj ferii en anglalingvaj landoj. Jam estas tempo kompreni ke la angla lingvo ne tiel efike starigus baron al socia egaleco sen la helpo de tiuj subpremaj sofismoj de “moderna” “komunika” lingvinstrua scienco. Fakte, se oni konscias tion, estas suspektinde kiel bone la nunaj aksiomoj de lingvinstruado oportunas al la interesoj de kapitalistaj elitoj. Nur tiam eblas diskuti ilian originon; ekzemple: ĉu gramatikaj klarigoj ne estas evitataj ĉar necesas forigi la gepatrajn lingvojn kaj tiel unuigi tutmondan lingvinstruan merkaton kiu pli favoras denaskajn parolantojn ol lokajn instruistojn? Se tiuj antaŭjuĝoj estas senmaskigataj, tuj malvalidiĝas la unua lingvoscienca argumento de Van Parijs kontraŭ Esperanto, nome, ke ĝia facileco ne eltenus amasan uzadon kaj ne estus garantiebla je longa perspektivo:
“Lingvo skribata, kontrolata de formala lernado – kia Esperanto estas, malkiel naturaj lingvoj, ekde sia naskiĝo – estas antaŭvideble ŝirmata kontraŭ tiaj kreemaj alĝustigoj kaj sekve malpli konformema al la funkciaj premoj kaŭzantaj tiujn. Tamen, fariĝinte vere vivanta lingvo, kaj aparte, lernite ekde infaneco, ĝi antaŭvideble estos submetata al la samaj premoj, per kiuj la pli mallongaj kaj pli malregulaj formoj forgesigos la pli longajn sed pli regulajn.” (p. 43)
Tiu evoluo al malreguliĝo okazos nur se oni metos la ĉaron antaŭ la ĉevalon kaj plejgravigos instrumetodan dogmon, turnante la ilon en celon. La ĝusta respondo al tiaj sofismoj estas rifuzi universalan validecon de kiu ajn instrumetodo kaj substreki ke Esperanto ne bezonas fruan ellernon, ne nur pro siaj lingvaj trajtoj, sed ankaŭ – jen grava punkto – ĉar ĝia socia misio tute malsimilas al tiu de gentaj lingvoj. Ĝi estis kreita ne por esti “vere vivanta lingvo”, se tiel oni celas la ĉiutagan lingvon de plurgeneracia komunumo. La mondo ja ne bezonas tian banalaĵon, plian gentan lingvon uzatan por amasdissendado de televidprogramoj kaj popmuziko, sed interlingvon uzatan ĉefe (eĉ sole) por vere grava interkomunikado.
La supra ideo surprizos multajn Esperantistojn, ĉar ĝi proponas post-finvenkan mondon en kiu Esperanto estos uzata malpli ofte ol nun estas la angla. Nuntempe, familioj konkuras unu kun la alia por instruigi la anglan al siaj infanoj kiel eble frue; neniam estas tro frue nek tro multe, kaj elitaj familioj en Afriko kaj Barato jam transiris al enhejma uzado de la angla kaj netransdono de la indiĝenaj lingvoj. Aliflanke, Esperanto malverŝajne faciligus tian interklasan vetarmadon, ĉar lerni ĝin infanaĝe ne estas tiel klare avantaĝige. Fine, ĉar plenkreskuloj povas ellerni Esperanton kaj tuj ekuzi ĝin, ili daŭre estos lingva modelo kaj kondukos la evoluon de la lingvo, kiu plu estos lernata laŭ reguloj kaj ne nur laŭ uzado.
Tamen, la libro starigas duan kritikon de Esperanto ne tiel facile malkonstrueblan:
“Due, se Esperanto estu uzebla en ĉiuj kuntekstoj, ĝi devos amase plifortigi sian vortprovizon... Sekve, kiel ĉiuj okcidentaj lingvoj nuntempe, ĝi amase prunteprenos de la angla, kredeble pli ol aliaj lingvoj pro sia komence malgranda provizo... La Esperanta vortprovizo, ĝiaj multaj subtilaj nuancoj kaj senfinaj lokaj variaĵoj baldaŭ postulus tiom da tempo por primajstri ĝin kiel tiu de kiu ajn alia lingvo same distanca de onia gepatra lingvo.” (p. 44)
Tiu ĉi spito estas multe pli konsiderinda kaj serioza ol la antaŭa. Dum la unua estis nur hipotezo surbaze de ankoraŭ ne okazinta afero, nome, amasoj da infanoj lernantaj Esperanton, ĉi tiu dua precize spegulas la efektivan evoluon de la lingvo ekde sia apero, kvankam tiun tendencon iom bridis la publikigo de La bona lingvo en 1989. Ĝin kaŭzas tio, ke multlingvaj plenkreskuloj tiom emas pruntepreni alilingvajn vortojn en Esperanton kiom infanoj, se ne pli. Aliflanke, oni povas demandi kiom el tiu tendenco estas natura kaj nepra, kaj kiom ĝin estigas maltaŭgaj instrumetodoj. Plej multaj Esperantaj lernolibroj kaj kursoj havas sinsekvon de instruotaj gramatikeroj kiel kernan planon, eĉ tiuj kaŝantaj ĝin sub masko de “modernaj”, “rektmetodaj” parolekzercoj. Tamen, tiu gramatika plano kutime traktas nur morfologion kaj sintakson, dum vortfarado estas flankenpuŝata al progresiga kurso kiu plej ofte neniam okazas, lasante komencintojn kun duonbakita lingvo. Ankaŭ la elekto de vortradikoj kutime estas hazarda, dependanta nur de facila elmontrebleco laŭ la postulo de rektaj metodoj, utileco por ekzempli gramatikeron, aŭ la simpla kaprico de la instruisto.
Ĉi tie ni ne povas kulpigi la spertulojn pri instruado de naciaj lingvoj, ĉar en tiu kampo uzo de oftecaj vortolistoj estas rutina rimedo por verki lernolibrojn jam de la 1930aj jaroj, kiam Basic English estis propagandata. Ankaŭ la Akademio de Esperanto eldonis Bazan Radikaron Oficialan, kaj de 1980 ekzistas instrumetodo – la Zagreba Metodo – konscie konstruita sur tiu principo. Ne, pri tiu ĉi aferstato plene kulpas la amatoreco de plej multaj Esperantaj instruistoj kaj aŭtoroj de lerno-libroj. Se influo de nacilingva instruado ne helpis ĉi-rilate, ankoraŭ malpli helpos al la disvolvado de taŭga instrumetodo por la senegala Esperanta vortfarado. Ni ne malesperu, tamen, ĉar la lingvo ne estas neripareble difektita. Lingvo preskaŭ sen denaskaj parolantoj proponas nekredeblajn ŝancojn al reformoj. Dum gepatroj povas naski kaj eduki nur manpleneton da novaj parolantoj, ĉiu instruisto povas konscie modeli centojn aŭ milojn. Tial sufiĉus plialtigi la nivelon de nia instruistaro kaj disvastigi bonajn kursmaterialojn por haltigi kaj eĉ returni la plipezigadon de Esperanto, tiel malpravigante Van Parijs. Plie, ne eblas imagi ke, se Esperanto prosperus sub ia oficiala protektado, Esperantaj kursoj daŭrus tiel mallonge kiel nun. Certe ili estus pli kompletaj kaj ebligus ellerni ĝian vortfarilaron.
Laste sed ne balaste, ni rekte kontraŭdiru la tezon de Van Parijs ke internacia lingvo devus esti “uzebla en ĉiuj kuntekstoj”. Ĝuste tion kontraŭis Esperantistoj en Bulonjo-sur-Maro en 1905, kiam aklamis lingvon “ne entrudantan sin en la internan vivon de la popoloj kaj neniom celantan elpuŝi la ekzistantajn lingvojn naciajn”. Por ke naciaj lingvoj ne suferu en siaj propraj teritorioj sub la konkurado de internacia lingvo kiel nun sub la angla (aŭ eĉ pli, ĉar ne plu estus sociaj baroj al ĝia akiro), kaj por ke verkistoj daŭre verku en naciaj lingvoj, pli efika procedo ol neplenumeblaj leĝoj kaj devigaj lingvo-reĝimoj estos severe limigi la vortprovizon de tiu lingvo mem: se ne scienca produktado, almenaŭ kultura produktado plu estu la rezervejo de naciaj lingvoj. Ankaŭ ĉi-rilate, fariĝi simple “vivanta lingvo” povus kontraŭi la specialan mision de Esperanto. Jen plia ekzemplo, kiel egaligo de lingvoj kun vivantaj estaĵoj kaj la simpliga kontraŭmeto “natura/artefarita” ne helpas komprenon de la faktoj, sed malhelpas ĝin.
Instruscienco kaj angla lingvo
Dum la ĉefaj kritikoj de Van Parijs kontraŭ Esperanto estas instrumetodaj, kiel solidas tiurilate lia propono plidisvastigi la anglan? Lia aserto, ke plej frua enlernejigo en dua lingvo havigas preskaŭdenaskan kapablon, estas nediskutinda, sed li estas sufiĉe honesta konfesi ke ankoraŭ ne eblas instrui angle en ĉiuj lernejoj de Eŭropo. Tial li starigas sian unusolan praktikan proponon por alirebligi kaj demokratigi la anglan, tute laŭ sia prefero de “natura” memlernado: malpermesi voĉtradukadon en kinejoj, televidkanaloj, DVDoj kaj interreto. Amuze, kiel lingva liberalismo kondukis nin al malliberala solvo! Malliberala en ĉiuj sencoj de la vorto, ĉar memregulado de libera merkato favoras daŭrigon de voĉtradukado; por ke kin-entreprenoj malobeu preferon de la publiko necesus tre forta ŝtata interveno, ĉu kiel rekta malpermeso, ĉu kiel imposto. Kiun ŝancon havas tiu propono en la nuntempa politika etoso?
Tamen, ni juĝu ne nur realigeblecon, sed ankaŭ la esperatan rezulton. Unue, Van Parijs ĉiam prisilentas la fakton ke, pro tradicio datebla al la komenco de sona kinarto, la grandaj usonaj kin-distribuistoj mempoŝe voĉtradukas nur al kvar lingvoj: la franca, la hispana, la germana, kaj la itala. Tio praktike signifas ke, ekzemple, por hispanoj la espereblaj rezultoj de centjara forigo de voĉtradukado estas videblaj tuj trans la limo, en apuda Portugalio. Oni korektu min, sed ĉu en Portugalio jam okazis fina venko de la angla? Ĉu ĝin jam flue parolas ĉiuj portugaloj? Ĉu ĝi plialtigis la rolon de Portugalio eŭrope kaj tutmonde? Mi ne troigas ŝerce, ĉar netradukado ja estas la sola vojo proponita de Van Parijs al tiu grandioza estonteco.
Due, lia aserto ke danke al televido kaj interreto “ĉiu infano nun povas havi, lingvorilate, pli ol unu patrinon” (p. 106) estas skandale troiga. Kiel antaŭaj tradiciaj instrumetodoj flegis nur legokapablon, tiel same unudirektaj aŭdvidaj rimedoj neniam garantios aktivan altnivelan kapablon; ili pligrandigos la merkaton de pasivaj anglalingvaj konsumantoj, sed ne civiton de anglalingvaj parolantoj. Verdire, Van Parijs tiel troigas la povon de aŭdvidaj amaskomunikiloj ke li metas ĝin super la rolo de loĝloko kaj ĉiutagaj interrilatoj, ekzemple kiam skribas pri la lingvoj de enmigrintoj:
“Infanoj multe pli tendencas plu paroli la enmigrintan lingvon inter si ol estis kutime kiam nur lokaj televid-kanaloj estis rigardeblaj... Atingi universalan posedon de la itala inter la ĉinoj de Prato aŭ de la germana inter la turkoj de Kreuzberg ne plu estas tiom pli facile ol kapabligi ilin en la angla.” (p. 158)
Bone rimarku tie la glitan vojon al malliberalaj solvoj kaj al unulingvismo: se enmigrintoj ne bone lernas la ŝtatan lingvon, ĉu la ŝtato malhelpu ricevon de televidkanaloj en iliaj lingvoj? Same, se la civitanoj ne bone lernos la anglan, ĉu la ŝtato iam limigos la disponeblecon de komunikiloj kaj instruado en la nacia lingvo?
Fine kaj resume, Esperantistoj ne devas tro maltrankviliĝi pro la kontraŭesperantaj rimarkigoj de Van Parijs. Kvankam de teoria flanko ĝi estas elstara akademia verko, pri praktika lingvopolitiko ĝi staras je la sama nivelo kiel aliaj popularigaj anglo-finvenkismaj libroj, ĉar ili dividas la saman memkontraŭdiron: unue proklamas ke la fina venko de la angla jam okazis neplanite, kaj en sekvanta alineo invitas nin plani kaj akceli ĝian estontan finan venkon.
Kompreneble, tiu vidpunkto havas la saman malforton de la liberalisma filozofio kiu inspiras ĝin, t.e. bezonas ĉioscian subjekton kiu ĉiam elektas la plej taŭgan lingvon, kaj ne akceptas la eblecon de ideologia malakordiĝo inter antaŭvidataj kaj efektivaj ŝancoj lerni kaj uzi lingvojn; sed tio estus alia debato.
Ĉiuokaze, oni ne forgesu ke forigo de tiuj reĝimoj favorus ne sole denaskajn, sed ĉiajn parolantojn de la angla sendiskriminacie, ĉar tiam ili povus pli facile dungiĝi en triaj landoj krom en la sia kaj en la partero. Tiel, distribua maljusteco plu estus neteritoria.
Ni lernis :-otAfrikoBaratoBosnioFlandrioJapanioKatalunioKebekioMakiaveloPortugalioRuandoSkandinavioadoleskaadoptiafablaagonioakceliaklamiaksiomoalineoamatoroapelaciiasekuriavertibakibalastobanalabarobiologiobremsibridoburĝonocirklodefendidemokratiodentodevotadignodiktidistancodistribuidivididogmodornodungiegoismoekskluziviekspluatiestimietosoferioflandroflegiformalaformulofrontofurorofuĝigajnigarantiogentoglitigrandiozaherediideologioiesimpostoinstitucioinvestikabinetokadukakanalokandidatokapitalokapricokatalunokernokinokoincidikoloniokomercokoncentrikonektikongruikonkurikonsekvencokonspirikonstantakonsumikostokvereliliberalaliverilogiloĝiomalgraŭmanifestaciomaskomerkatomigriminacimisiomonografiomoralamurmurimuzikoneniomnutrioficialaoportunaparteroperiferioperspektivopledipluspopopopularapostuliprivilegioprobablaprocediprofitoprogramoproporciopuŝiracioradikalarekompencorenversirespektivaresumirezervirezignirezistireĝimorifuziripaririskorutinosameosferosimetrioskaloskandaloskeptikasocialasofismosolidarasovaĝaspitestrekistudentostumposubtilasumosuspektitavolotelevidoterenoturkoutopiovetivirtovolontezonoĉerpiĉiesĉikaniŝancoŝirmiŝtatoŝveli✉
Zamenhof proponis reformon pri tio en januaro 1894, inter aliaj reformoj kiuj estis ĉiuj malakceptataj de la Esperantista komunumo ĝis hodiaŭ. Jen tio, kion li skribis en la gazeto «Esperantisto» :
La tabelo de interrilataj pronomoj kaj adverboj estis siatempe konstruita, por matematike faciligi ilian ellernadon. Ĉe la kreado de tiu interrilata tabelo, kiu ekzistas en nenia lingvo, mi kompreneble devis elpensi la vortojn, kaj tio ĉi donis al diversaj amikoj kaŭzon al senfinaj kritikoj kaj disputoj. Por forigi tiun ĉi objekton de konstanta disputado, mi proponas detrui la reciprokan aranĝon de la tabelo kaj rigardi la membrojn de la tabelo kiel simplajn vortojn sen reciproka interrilato. Ĉar la nombro de la nomitaj vortoj ne estas tre granda, tial ni povis tion ĉi kuraĝe fari, tiom pli, ke la negranda perdo de facileco estas rekompencita per pligrandiĝo de natureco. Sekve mi proponas ekzemple: omnu, kom, sik, semper, anstataŭ ĉiu, kiel, tiel, ĉiam, k.t.p. Tial mi ne bezonas nun paroli pri tiuj ĉi vortoj kaj mi donos ilin simple en la vortaro, kiel simplajn vortojn.
Antaŭ ol proponi vian reformon, kontrolu ĉu ĝi ne jam estis forĵetita jam antaŭ cent jaroj.
Dank'al la korelativoj, oni povas kompreni kial la Ro lingvo (publikigita en 1906) ne estas tiom uzebla kiom oni povus esperi. Veras ke la sistemo permesas kompreni vorton se oni disponas sufiĉan tempon por analizi ĝin, tamen pli rapidas konsulti vortaron. Sed dum parolado, oni devas reagi tute aŭtomate. Eĉ se la sistemo estas logike konstruita, oni devas lerni la vortojn kvazaŭ ili estus hazarde elektitaj.
Tamenege, eblas ke la cerbo povas rekabligi parton de neŭronoj de la vido por rekoni aŭ konstrui ROvorton.
Vi lernis :detruiieielkablomatematikonenianenialnenieneniesnenioneŭronoreciprokaĉiaĉialĉiom✉
En lingvoscienco,
la hipotezo de Sapir-Whorf (HSW, ankaŭ
konata kiel "hipotezo de lingvistika relativeco")
postulatas rektan kaj sisteman rilaton inter gramatikaj
kategorioj de lingvo parolata de iu homo
kaj kiel tiu homo kaj komprenas la mondon, sintenas kaj
finfine agas en ĝi.
Kvankam nomata "Hipotezo" de Sapir-Whorf, ĝi estis
diskutata fundamenta aksiomo de la usona lingvisto kaj antropologoEdward Sapir kaj de lia kolego
kaj studento Benjamin
Whorf. La nomo mem de la hipotezo estas diskutebla, ĉar ĝin
oni ŝuldas al antaŭuloj de Sapir. Cetere Whorf ne
kunaŭtoras la hipotezon, sed postdiris ĝin post Sapir,
radikaligante ĝin.
La hipotezo postulatas ke la naturo de aparta lingvo
influas la kutiman pensmanieron de ĝia parolantaro: ke
malsamaj lingvaj ŝablonoj produktas malsamajn
pens-ŝablonojn. Tiu ideo postulatas ke neeblas perfekte
priskribi la mondon per lingvo ĉar ĝi implicas ke la
meĥanismo de iu ajn lingvo determinas la pensmanieron de
ĝia parolantaro. La hipotezo estas esprimita en radikala
kaj milda formuladoj.
La tezo
La tezo de Sapir estas klarigita en tiu ofte citita
tekstero :
“
The
fact of the matter is that the "real world" is to a large
extent unconsciously built up on the language habits of
the group. No two languages are ever sufficiently similar
to be considered as representing the same social reality.
The worlds in which different societies live are distinct
worlds, not merely the same world with the different
labels attached.
”
—Mandelbaum 1951 : 162
Jen traduko :
« La fakto pri tio estas ke la "reala mondo" estas
grandparte nekonscie konstruita el lingvaj kutimoj de la homgrupo.
Neniu lingvoduopo sufiĉe intersimilas por esti konsiderata
reprezentanta la saman socian realaĵon. La mondoj en kiuj malsamaj
socioj vivas estas apartaj mondoj, ne simple la sama mondo kun
malsamaj etikedoj ligitaj al ĝi. »
La diskuto ĉirkaŭ lingvistika relativeco estas konfuzita pro
ambigueco pri nocia kaj semantika kampoj.
Lingvistika relativeco malvalidigas la esencisman komprenon de la
nomo kiu postulatas ke :
“
Por
iuj homoj la lingvo, reduktita al ĝia esenca principo, estas
nomenklaturo, tio estas listo de vortoj korespondantaj al
tiom da objektoj
”
—Saussure, 1916/1971 :
97; Siblot 2001 : 139
Por transiri de unu lingvo al alia necesus nur ŝanĝi la
etikedojn. La malfacilaĵoj renkontitaj en la aŭtomata tradukado
pruvas ankaŭ hodiaŭ kiagrade tia tasko estas malfacila.
Historio
La opinio ke lingvoj ankrigas pensojn estis unue detale defendita
de pluraj germanaj pensuloj en la fino de 18-a kaj komenco de la
19-a jarcentoj. Fruaj versioj aperas en la verko de du studentoj
de Immanuel Kant: Johann Georg Hamann kaj Johann Gottfried Herder.
Fama frua defendo de la doktrino aperas en la eseo de Wilhelm von HumboldtÜber
das vergleichende Sprachstudium ("Pri kompara studo de
lingvoj") publikigita en 1836. [1]
Tiu nocio estis larĝe asimilita en la okcidenta pensmaniero. En
1976 Károly Kerényi ekis sian anglalingvan
tradukon de Dyonisos per tiuj vortoj :
“
La
interdependeco inter penso kaj parolo klare montras ke
lingvoj ne tiom estas rimedoj esprimi jam establitan veron,
sed estas rimedoj malkovri antaŭe nekonatan veron. Ilia
diverseco ne nur estas diverseco de sonoj kaj signoj sed de
manieroj rigardi la mondon. [2]
”
Franz Boas
La originon de HSW kiel pli rigora ekzameno de tiu kutima kultura
sento oni povas ŝuldi al la esploroj de Franz Boas, ofte konsiderata kiel fondinto de
antropologio en Usono. Boas studis en Germanio fine de 19-a
jarcento, kiam sciencistoj kiaj Ernst Mach kaj Ludwig Boltzmann klopodis kompreni
la fiziologion de sensacoj.
Unu rimarkebla filozofia fluo estis reviviĝo de intereso por la
verko de Immanuel Kant. Kant opiniis ke scio
estas rezulto de konkreta sciakirpeno sur parto de individuo;
realeco ("sensa intuicio") estas nature ŝanĝiĝema, kaj el ĝi
rezultas kompreno kiam iu prenas tiun intuicion kaj interpretas
ĝin tra siaj komprenkategorioj [3].
Sekve malsamaj individuoj povas percepti la saman noumenon
kiaj fenomenaj instancoj de ĝiaj malsamaj individuaj konceptoj.
En Usono Boas konatiĝis kun indianaj lingvoj
el multaj malsamaj lingvofamilioj, ĉiuj el ili estis tre
malsimilaj al la semitaj kaj hindeŭropaj normoj, tiam studataj de
plej multaj eŭropaj lingvoesploristoj. Boas konstatis kiagrade
vivmanieroj kaj gramatikaj kategorioj varias de loko al loko. El
tio rezultis ke li subtenis ke kulturo kaj vivmaniero de popoloj
estas spegulitaj en ties lingvoj.
Edward Sapir
Sapir estis unu el la plej brilaj studentoj de Boas. Li
antaŭenirigis la argumenton de Boas, rimarkinte ke lingvoj estas
formale plenaj sistemoj. Sekve ne estas iu aŭ alia aparta vorto
kiu esprimas apartan pensmanieron kaj sintenon, sed la kohera kaj
sistema naturo de lingvo interaganta je pli larĝa nivelo kun penso
kaj sinteno. Ĉar lia vidpunkto evoluis, je la fino de sia vivo
Sapir subtenis ke lingvo ne simple reflektas kulturon kaj kutimojn,
sed ke lingvo kaj penso havas reciprokan influan interrilaton
proksimiĝantan al determinismo.
Laŭ li "Ni analizas naturon laŭ linioj, kiujn niaj gepatraj
lingvoj surpresis al ni. Ni ne trovas la kategoriojn kaj specojn,
kiujn ni izolas de la mondo de fenomenoj, ĉar ili estas
evidentaj; Male, la mondo estas prezentita al ni kiel kalejdoskopa fluo de impresoj, kiujn niaj mensoj devas
aranĝi, kaj tio signifas ĉefe la lingvajn sistemojn en niaj
mensoj. Ni tranĉas naturon en partojn, aranĝas ĝin en konceptojn
kaj donas gravecon al nia maniero fari ĝin, precipe ĉar ni mem
estas partioj al konsento organizi ĝin tiamaniere; Tiu konsento,
kiu funkcias tra nia parolkomunumo,
kaj estas subskribita laŭ niaj lingvaj ŝablonoj ... Ĉiuj
spektantoj ne estas gvidataj de la samaj fizikaj indicoj pri la
sama bildo
de la universo, krom se la lingva fono estas la sama, aŭ
povas esti kalibrita en iu maniero." [4]
Benjamin Whorf
Whorf plifajnigis tiun ideon kaj precizigis ĝin ekzamenante la
apartan gramatikan meĥanismon per kiu lingvo influas la penson. Li
enkadrigis sian elpaŝon jene :
“
Ni
sekcas naturon laŭ linioj difinitaj de nia denaska lingvo.
Kategoriojn kaj tipojn kiujn ni apartigas el la mondo de la
fenomenoj ni ne trovas tie ĉar ili evidentas al ĉiuj
observantoj; male, la mondo estas prezentata en kalejdoskopa
fluo de impresoj kiujn niaj mensoj devas organizi - kaj tio
signifas larĝe per la lingvistika sistemo de niaj cerboj. Ni
sekcias la naturon organizas ĝin laŭ konceptoj kaj atribuas
signifojn kiel ni faras grandparte ĉar ni partoprenas en
konsento por organizi ĝin tiamaniere - konsento kiu baziĝas
sur nia lingva komunumo kaj estas kodita en la ŝablonoj de
nia lingvo [...] ĉiuj observantoj ne estas gviditaj de la
sama fizika evidenteco al la sama bildo de la universo, krom
se iliaj lingvaj fonoj similas, aŭ iel povas esti
kalibrigita
”
—Whorf (Carroll; Ed.); 1956:
pp. 212–214
Malgraŭ kritikoj de lia hipotezo pro ĝiaj unukaŭzeco kaj
determinismo, Whorf insistis ke penso kaj ago estas lingvistike
kaj socie mediaciitaj kaj ne monolite determinitaj. Li tiel
kontraŭstaris tion kion li nomis vidpunkton de "natura logiko" kiu
subtenis, laŭ li, ke "paroli aŭ uzi lingvon estas supozite nur
esprimi ion kio jam estis esence nelingve formulita."[5]
Laŭ tia vidpunkto, li argumentis, "pensoj ne dependas de gramatiko
sed de logikaj kaj raciaj leĝoj kiuj estas supozitaj esti la samaj
por ĉiuj observantoj de la universo."[6]
La analizo de Whorf pri malsameco inter la angla kaj la hopia
lingvoj (menciita en fama ekzemplo) altigas la baron je analizo de
interrilatado inter lingvo, penso kaj realeco pli fidante al
detala analizo de gramatika strukturo, ol al ĝenerala impreso pri
malsamecoj inter ekzemple vortoj en lingvo. Ekzemple "Norma
Averaĝa Eŭropano" (NAE t.e. okcidentaj lingvoj ĝenerale) emas
analizi realaĵojn kiel objektojn en la spaco : nuno kaj
estonto estas pensitaj kiel "lokoj" kaj tempo kiel vojo kiu ligas
ilin. Vortgrupo kia "tri tagoj" estas gramatike ekvivalenta al "tri
pomoj" aŭ "tri kilometroj". Aliaj lingvoj, inkluzivantaj indianajn
lingvojn, orientiĝas al procesoj. Por unulingvaj parolantoj de
tiuj lingvoj, la konkreta, spaca metaforo de NAE-gramatiko estas
sensignifa. Whorf diris, ke pro la tempo-strukturo de tiu lingvo,
ĝiaj parolantoj havas tre malsamajn ideojn pri tempo ol la
parolantoj de hindo-eŭropaj
lingvoj. Whorf mem sciigis ke lia laboro pri HSW estis
inspirita de lia kredo ke hopiparolanto pli facile komprenus la teorion pri
relativeco ol NAE-parolanto.
Influo kaj
reagoj
Kiel konsekvenco de lia statuso de studento kaj neprofesia
lingvisto, la laboroj de Whorf pri lingva relativeco, grandparte
faritaj en lastaj jaroj de la 1930-aj, ne populariĝis antaŭ
postmorta publikigado de liaj verkoj en la 50-aj jaroj. HSW
influis la disvolviĝon kaj normigon de interlingvao ĝis 1950, sed tion oni
ŝuldas al persona implikiĝo de Sapir kiu prezidis IALA
en 1930 kaj 1931. Estis kreitaj (en 1955 de James Cooke Brown) Loglano
(Loĵbano reformita formo de loglano plu
ekzistas) kaj aliflanke Tokipono
celante kontroli la hipotezon, ĉiu el ili alimaniere. Loglano
estas konstruita por krei lingvon tiel diferenca de natura lingvo,
ke se la hipotezo ĝustas, la homoj, kiuj uzas ĝin, ekpensos
alimaniere. Loĵbano estis konstruita por krei lingvon kun klara
logika valideco, en kiu ĉiu frazo povas esti komprenata, sen
neceso kompreni ĝian kuntekston, kaj sen insinuo aŭ pli ol unu
signifo. La ĉefaj celoj de Tokipono estas formi la pensmanieron de
la parolanto ĉirkaŭ simpleco, same kiel desegni lingvon, en kiu la
parolanto esprimas ĝuste tion, kion li intencas diri, do
precizeco. Tamen, nenia tia eksperimentado iam estis plenumita.
Lingvistikaj teorioj de la 1960-aj (kiaj tiuj proponitaj de Noam Chomsky) fokusiĝas sur la kunnaskeco kaj
universaleco de lingvo. El tio rezultas ke la laboro de Whorf
estas mistaksata. Ekzemplo de lasta Chomsky-eca aliro pri tiu temo
estas la libro de Steven Pinker : The
Language Instinct. Pinker argumentas el vidpunkto de
kontraŭa skolo kiu defendas ke universala gramatika subestas al
ĉiuj lingvoj. La plej ekstremaj subtenantoj de tiu teorio, kiaj
Pinker, asertas ke penso estas sendependa de lingvo, kaj ke lingvo
mem estas sensignifa en iu ajn fundamenta homa pensmaniero, kaj ke
homoj eĉ ne pensas en natura lingvo, t.e. iu ajn lingvo en kiu ni
nun interkomunikas; pli ĝuste ni pensas en iu meta-lingvo,
antaŭekzistanta al ĉiu lingvo, nomita "mensa lingvo". Pinker,
nomante ĝin "radikala pozicio de Whorf", arde kontraŭstaras ke
lingvo entenas ian penson aŭ kulturon, dirante "ju pli vi
ekzamenas la argumentojn de Whorf, des malpli da senco ili havas"
(1994 p. 60)
El pli Whorf-eca aliro, George Lakoff argumentis ke granda parto de lingvo
estas metafora. [7]
Ekzemple la angla uzas multajn metaforojn kiuj egaligas monon kun
tempo, ekzemple :
spend time (elspezi tempon = pasigi tempon )
waste time (malŝpari tempon)
invest time (investi tempon)
free time (liberigi tempon)
Whorf povus interpreti ke tiu uzado afekcias la manieron kiel
anglalingvanoj konceptas la noumenon "time" (tempo). Fine
de la 1980-aj jaroj kaj komence de la 90-aj progresoj en la
sciakira psikologio kaj antropologia lingvistiko renovigis
interesiĝon por HSW. Nuntempaj esploristoj malkonsentas - ofte
arde - pri kiel forte lingvo influas al penso. Tamen tiu
malkonsento ekestigis kreskantan interesiĝon pri la temo kaj
grandan kvanton da novigaj kaj gravaj esploroj.
Eksperimenta
subteno
La plej ekstrema kontraŭa vidpunkto - ke lingvo absolute ne
influas penson - estas larĝe konsiderata kiel malĝusta (Gumperz: introduction
to Gumperz 1996). Sed la plej radikala versio de HSW - ke
lingvo determinas penson - estas ankaŭ konsiderata kiel malprava.
Whorf mem neniam subtenis tiun radikalan opinion; ĝi pli estas
teoria konstruaĵo uzata kiel forlogilo. La plej komune akceptata
vidpunkto estas ke la vero kuŝas ie inter ambaŭ. Nunaj lingvistoj,
prefere al studi ĉu lingvo influas pensojn, studas kiel ĝi
influas pensojn. Pli frue granda parto de la esplorado
koncentriĝis sur subteno aŭ subfosado de la hipotezo; la
eksperimentaj datenoj ne sukcesis malpruvi ĝin (Lucy 1992; Gumperz
& Levinson 1996).
Esplorado pri memorado de lingvistikaj entoj konfirmas ke la
menso konservas asociojn inter semantikaj konceptoj (kiel la ideo
de domo) kaj fonetika reprezentado (la sonoj kiuj konsistas la
vorton "domo"). La komencaj sonoj pli gravas por memorado ol
sekvaj. Rilatoj inter semantikaj konceptoj ankaŭ estas
konservitaj, sed nerektaj rilatoj inter senrilataj konceptoj povas
esti neatendite vokitaj de ponto per fonetika rilato. Ekzemple la
memorado de la ideo de domo povas esti plirapidigita per prezento
de la vorto "dormo" ĉar ili havas samajn komencsonojn.
Lingvistika
determinismo
Inter la plej ofte cititaj ekzemploj de lingvistika determinismo
estas la studo de Whorf pri inuita popolo, pri kiu estas opiniita
ke ili havas multajn vortojn por priparoli neĝon. Li argumentas ke
tio ŝanĝas la vidmanieron de la mondo de inuitoj, kreante alian
vivmanieron por ili ol ekzemple por angloparolanto. La lingvisto Geoffrey
Pullum montris ke falsa estas la ideo ke loĝantoj el Arkto
havas nekutiman grandan nombron da vortoj por neĝo. En eseo
titolita "The Great Eskimo Vocabulary Hoax" ("La mistifiko
pri granda inuita vortprovizo")[8],
li spuras la fonton de la rakonto, laste atribuante ĝin al Whorf
mem kaj sugestante malseriozecon de liaj observoj. Fakto estas ke
Whorf estis aŭtodidakta lingvisto, kiu edukiĝis en alia fako
(kemio), havis ne lingvistan profesion (li zorgis pri
asekurkompanio). Pri la nomoj de neĝo en inuita lingvo, li ne mem
kontrolis la faktojn, sed nur fidis diraĵon de Boas kiun li
interpretis laŭ propra vidpunkto. Boas nur menciis ke inuitoj uzas
tri malsamajn vortojn por priskribi neĝon en situacio en kiu la
angla uzas nur unu. Tamen ankaŭ aliaj lingvoj ol la inuita havas
diversajn vortojn rilatajn al neĝo (neĝo, blizardo, skio, ...).
Cetere inuitaj lingvoj estas diversaj, kaj Whorf ne precizigas en
kiu el tiuj lingvoj li trovis tiun riĉan vortprovizon. Laste,
inuitaj lingvoj estas aglutinaj lingvoj kiuj esprimas per
multmorfema "vorto" tion kion aliaj lingvoj esprimas per multvorta
frazo.
Multaj studoj pri kolorsento tra diversaj kulturoj rezultis en
malsamajn vidpunktojn. [9]
Laste aperinta studo de Peter Gordon
ekzamenas la pirahanan lingvon, parolatan de
Pirahanoj en Brazilo. Laŭ Gordon la lingvo de tiu etno entenas nur
tri nombrovortojn: "unu", "du" kaj "pluraj" kaj emfazas ke eĉ la
vortoj por unu kaj du ne ĉiam estas uzataj por tiuj kvantoj (ili
pli ĝuste signifus "iom" kaj "iom pli"). Gordon montris per
eksperimentoj ke Pirahanoj malfacile memoras kolekton de objektoj
kiam estas pli ol tri da ili. Al tio estis respondite ke se la
vivmaniero de tiuj homoj kaŭzas ke ili tute ne bezonas nombri,
manko de vortoj kaj de kapablo nombri estas memkomprenebla.
Tamen, Daniel Everett, lingvisto kiu loĝis
kun la Pirahã dum multaj jaroj, diras ke ĉe ili temas pri influo
de kulturo sur lingvo, ne inverse.
Ni lernis :ArktoBraziloafekciiaglutiniantropologoardaasimiliaveraĝoaŭtodidaktoblizardodoktrinoentoeseofidifizikofiziologiofonetikofonoformoindicoinsinuiinstancointuicioinuitoinversaizolikalejdoskopokalibrikemiokilokoherakompaniokonfuzikonkretakonsentikorespondimediaciomensometametaforomeĥanismomildamistifikimonolitonomenklaturonoumenoorganizipartiopirahopontoprezidiromanosekcisensacosensospektispurostatusotitoloŝablonoŝpariŝuldi✉
125 jaroj de Esperanto
de
D-ro Tove Skutnabb-Kangas
Emerita, Universitato de Roskilde, Danio kaj vizitanta profesoro en Universitato Åbo Akademi Vasa, Finnlando
Ĉiam mirigis min, ke multaj lingvistoj kaj aliaj ŝajnas forĵeti Esperanton kiel alternativon al la hodiaŭa internacia komunikado, sen fakte scii (preskaŭ) ion pri ĝi. El la planlingvoj de la mondo Esperanto estas hodiaŭ la plej konata kaj uzata. Mi vidas multajn avantaĝojn se homoj prenas ĝin serioze.
Unue, Esperanto bezonas multe malpli da tempo por lerni ol ĉiuj 'naturaj' lingvoj, ĉar ĝi estas regula kaj logika - ne estas esceptoj. Tamen vi povas diri kion ajn vi volas en Esperanto, ankaŭ ĉar ĉiuj povas facile krei novajn vortojn. Tiuj ĉi estas tuj kompreneblaj por ĉiuj aliaj, tuj kiam ili konas la radikon, sur kiu baziĝas la nova vorto - Esperantaj vortoj estas relative travideblaj. Krome, estas jam multe da literaturo en Esperanto.
Due, estas studoj montrantaj, ke lerni Esperanton havas propedeŭtikan valoron por lerni postajn lingvojn. Se vi unue studis Esperanton, vi lernas aliajn lingvojn pli rapide ĉar vi scias multe pli pri kiel lingvo funkcias.
Trie, Esperanto estus perfekta lingua franca por landoj kaj grupoj kun multaj lingvoj; anstataŭ komenci lerni la anglan, kiu bezonas jarojn kaj jarojn por lerni vere bone, homoj povus lerni Esperanton rapide kaj komuniki unu kun la alia en ĝi en frakcio de la tempo kiun ili bezonas por fariĝi sufiĉe lertaj en la angla. Por internacia kunlaboro, por indiĝenaj popoloj, por multaj diverslingvaj landoj, Esperanto estus bona solvo. Nenio malhelpas homojn aldone lerni la anglan ĉiuokaze - sed anstataŭ atendi jarojn dum lernado de la angla (aŭ la hispana aŭ la ĉina aŭ kio ajn) homoj povus komenci komuniki preskaŭ tuj per Esperanto.
Kvare, kontraste al iuj grandaj regantaj lingvoj, Esperanto havas (kaj povas havi) neniujn imperiismajn tendencojn. Ĝi vere ne estas ligita al la ekonomiaj aŭ politikaj interesoj de iu ajn.
Mi vidas Esperanton kiel ebla realigebla alternativo al la hodiaŭaj lingvoj por internacia komunikado.
"Nescio kaj antaŭjuĝo povas malhelpi utilajn solvojn."
En 1887 Ludoviko Lazaro Zamenhof prezentis sian proponon por internacia helpa lingvo. Ĉi
juda okulkuracisto, edukita en la rusa, vivis en Bjalistoko (nun en Pollando), kie estis oftaj
streĉiĝoj inter la diversaj etnaj grupoj vivantaj en la urbo. Lia lingvo estis popole konata per
la nomo de Esperanto, la pseŭdonimo uzita de la aŭtoro (‘tiu kiu havas esperon’).
Ekde la komenco la celo estis, kaj estas, plifaciligi komunikadon kaj komprenon inter la
popoloj per facila kaj neŭtrala lingvo (kiu apartenas al neniu). Laŭ popola diro, ‘homoj
kompreniĝas parolante’ kaj Zamenhof kredis, ke tiel konfliktoj kaj militoj povus esti evitataj.
Tiu ĉi celo estas konata kiel ‘la interna ideo ‘ kaj eble tio ĉi estas kio malsamigas ĉi lingvon
disde ceteraj planitaj lingvoj (hodiaŭ pli ol 1000!), kiuj neniam atingis la popularecon de
Esperanto. Esperanto estas regula kaj intuicia lingvo, kun granda propedeŭtika valoro (lerni
Esperanton faciligas la lernadon de fremdaj lingvoj).
125 jaroj post ĝia naskiĝo kaj sen ekonomia aŭ politika apogo, ĝi restas vivanta lingvo.
Unuflanke, Esperantistoj distingiĝis pro sia defendo de lingvaj rajtoj, ekzemple, tradukante
artaĵojn de minoritataj literaturoj. Ili ankaŭ kreis unikan kulturon, riĉa kaj diversa,
ampleksanta la kvin kontinentojn. Ekzistas tre aktiva Esperanto-komunumoj en Francio,
Germanio, Pollando, Hungario kaj Flandrio aŭ en Brazilo aŭ Ĉinio. Parte pro la Interreto,
Esperanto vivas nuntempe duan junecon. Ĝi estas unu el la plej aktivaj lingvoj en la reto, kiel
montras la kvanto (kaj kvalito) de artikoloj ĉe Vikipedio, ĝia ĉeesto en google tradukisto aŭ
sennombraj portaloj por lerni la lingvon senpage, facile kaj rapide.
Ĝiaj uzantoj dividas la humanismon de Zamenhof kaj lian sindevontigon por neperforto,
eksplicite rekonitan de pli ol 100 jaroj. Zamenhof plurfoje estis kandidato por la Nobel-
pacpremio. En 1910 li komenciĝis kiel unu el la pelj firmaj, sed fine la premio estis donita al
la International Peace Boureau. En 1915, malmulte antaŭ sia morto, la iniciatinto de
Esperanto petis en malfermita letero al diplomatoj, kiuj devos rekonstrui Eŭropon post la
Granda Milito, la kreon de Unuiĝintaj Ŝtatoj de Eŭropo kaj ankaŭ la kreon de Eŭropa
Kortumo; proponojn kiuj tiam ne estis majoritataj kaj kiuj nun ŝajnas evidentaj kaj eĉ
nemalhaveblaj.
La etika kaj tutmonda projekto, en kiu Zamenhof inkluzivas Esperanton kiel baza ilo de
komunikado ekestis do en kunteksto de imperiismaj luktoj kaj en foresto de monda registaro
aŭ de institucioj pri rezolucio de konfliktoj inter nacioj. En ĉi tiu projekto estas ankaŭ serio
da bazaj principoj kaj universalaj reguloj de konduto, kiuj povus esti konsiderataj kiel
precedentoj de homaj rajtoj, kaj kiuj bone asociiĝas al neperforto de Tolstoj. Eble pro tio la
rusa verkisto estis forta subtenanto de internacia helpa lingvo. Fakte, la Universala
Esperanto-Asocio (UEA), estas unu el la unuaj organizoj, kiuj subtenis la celojn de la
Unuiĝintaj Nacioj, aldonante punkton al sia statuto, kiu konstatas, ke respekto al homaj rajtoj
estas esenca kondiĉo por ĝia laboro.
Aliflanke, la ligo de Esperantistoj kun la aspiroj de libereco kaj egaleco inter la homoj kaj
inter la popoloj estas profunda. Ekde ĉi tiu perspektivo ni povas mencii la aktivecojn per
Esperanto, kiuj okazis dum la Hispana Interna Milito, inkludante gravan laboron de
propagando, precipe el Katalunio kaj Valencio. Tiam oni eĉ pensis fari Esperanton lingvo de
komuna interrilato inter la internacibrigadistoj, kaj en iuj kazoj ĉi tio estis farita. Tamen,
praktikaj konsideroj kondukis al la organizado de homogenaj grupoj laŭ lingvo kaj fine al
lernado de la hispana kiel maniero por integriĝi en la lando.
Konkrete en la kampo de paco, la Esperanto-movado faris gravan kontribuon al la idealo de
neperforto: Mallonge, tra la bezono por praktika apliko de filozofio por paco, kiu historie
trovis malfacile bildigi ideon tiel abstrakta kiel tiu de paco. En Esperanto, la serĉo de paco
konstruiĝas per reciproka kaj egala interkompreno. Estas per komunikado, ke oni atingos la
utopion fratigan de Esperanto.
Kiel meti tiujn idealojn en praktiko? Certe ekzistas inspiraj ekzemploj, kiel la japanaj kiuj
unue tradukis al Esperanto la personajn spertojn de la tragedio de Hiroŝimo kaj Nagasako, kio
faciligis, ke Esperantistoj el aliaj landoj tradukis ilin al lokaj lingvoj, ebligante ke internacia
civila socio konsciiĝis de la suferado de la viktimoj de la atombomboj. Ankaŭ la agado de la
Esperantistoj de diversaj landoj post la Dua Mondmilito, kiuj sin kunordigis por gastigadi
aŭstriajn infanojn, kiuj restis en situacio de malriĉeco kaj senhelpeco, montras la potencialon
de la lingvo kaj ĝiajn valorojn.
Ne estas hazardo, ke Esperanto atingis sian plej altan nivelon de populareco kaj influo en la
intermilita periodo, en kiu estis seriozaj provoj por uzi internacian helpan lingvon en la nova
internacia politika arkitekturo, kiu ekaperis post la Granda Milito. Oni pensis tiam, ke la uzo
de Esperanto en la Ligo de Nacioj (antaŭulo de UNO) faciligus komunikadon inter homoj
tiel, ke povus esti evitata la Dua Mondmilito. Esperantistoj alvokis al starigo de novaj juraj
kontroloj en la rilatoj inter ŝtatoj, kune kun spirito de reciproka kompreno.
En tiu momento, la faktoj ŝajnis konsenti kun ili. Kun dekoj da miloj da personoj lernante la
universalan helpan lingvon, la espero de pli justa socio ŝajnis ebla. Ankaŭ en ĉi tiu epoko oni
kreis la Katolikan Internacion, kiu uzis Esperanton en klopodo kunigi Katolikismon kaj
pacismon.
Faciligante komunikadon inter homoj trans limoj, Esperanto malfaciligis la kontrolon de la
informado en totalismaj reĝimoj. Pro tio, ĝi estis brutale persekutita en diktaturoj dum kaj
post la Dua Mondmilito, kaj ankaŭ en aliaj landoj (ekz., en Usono dum la Macarthismo). En
la koncentrejoj mortis judoj, ciganoj, gejoj … kaj Esperantistoj. En ĉi tiu periodo, oni
dokumentis la ekziston de Esperantistoj en la koncentrejoj, kiuj instruadis la lingvon; aliaj,
kiuj kaŝis judojn; kaj aliaj kiuj estis savitaj, ĉar la soldato persekutante ilin rimarkas ke ambaŭ
(persekutanto kaj persekutito) estas subtenantoj de ĉi tiu kaŭzo.
Similaj agadoj okazis en aliaj konfliktoj, kiel en la bosnia milito, kvankam en pli malgranda
skalo. Ankaŭ konataj, estas la pontoj de paco inter la blokoj de Oriento kaj Okcidento,
konstruitaj per Esperanto dum la Malvarma Milito. Plie, en malsamaj kuntekstoj Esperanto
estis tre utila ilo por havigi vizion de historio, kiu povas esti uzata de pluraj nacioj kun
konfliktantaj historiaj vidpunktoj.
Estas ĉi tiu lingvo, kiu naskis embrian esploradon pri paco, studantan la sociajn kaj
ekonomiajn radikojn de konfliktoj. Fakte, multaj gravaj pacistoj de la lasta frujarcento estis
ankaŭ Esperantistoj. En tiu tempo, pacisto kaj Esperantisto estis preskaŭ sinonimaj vortoj,
kiel evidentiĝas en la aktiveco de intelektuloj kiel Edmond Privat (la amiko de Mahatma
Gandhi kaj Romain Rolland), unu el la ĉefaj aktivuloj de la esperantismo post la morto de
Zamenhof kaj neperforta pacisto, kiu kampanjis por sendependeco de Pollando, Barato kaj
Alĝerio. Aliaj tre aktivaj pacistaj Esperantistoj estis Albert Škarvan, Louis Couturat, Gaston
Moch, Paul Berthelot, Jean Jaurès, Édouard Vaillant, Alfred Fried, Alfred Moscheles, Josef
Metzger, Hector Hodler aŭ Julia Isbrücker. Rilate al la disvastigantoj de Esperanto en pli
larĝaj sektoroj de pacismo, oni povas mencii Bertha von Suttner aŭ Romain Rolland,
kvankam ĉi tiuj lastaj du ne parolis ĝin flue.
La kontribuo de Esperanto estas trans la interkompreno inter ŝtatoj, kaj celas pli la pacan
kunekzistadon de la popoloj, de la homoj. Tial, internaciaj institucioj kiel UNESKO
alvokis al ĝia studado kaj instruado en lernejoj kaj universitatoj. UNESKO diras en sia
enkonduko, ke paco komenciĝas en la mensoj de homoj. Kaj tie ĉi estas kie agas la
propono verkita de Zamenhof. Preter la oficialaj kanaloj de komunikado kaj preter
abstraktaj deklaroj de internacia kunlaboro, la trafo okazas per personaj kontaktoj.
Tiel, ni povas reliefigi la fratecon inter poloj kaj judoj dum la fruaj jaroj de la historio de
Esperanto, senperfortan aktivismon kontraŭ japanaj koloniigoj en Koreio kaj Tajvano en la
jaroj 1920 kaj 1930 aŭ la kunekzistadon inter judoj kaj araboj en Esperanto-organizo en
Palestino dum la Brita mandato. En Ruando post la genocido de la jaroj 1990 ekzistas
komunumoj kie, malgraŭ ke ili parolas la saman lingvon, ĝiaj membroj kelkfoje uzas
Esperanton, ĉar tio ĉi ebligas esprimi libere kaj sen neceso utiligi la diversajn formojn, kiuj
la loka lingvo rezervas al ĉiuj etnaj grupoj. Ankaŭ en landoj kiel Ĉinio, kie dekoj da lingvoj
kunekzistas, Esperanto funkcias en iuj sociaj grupoj kiel pontolingvo, pli efika ol aliaj lokaj
lingvoj, malfacile lerneblaj kaj ligitaj al sektoro de la loĝantaro kaj al rilatoj de povo.
Alia areo, kie la rilato inter Esperantismo kaj pacismo fruktiĝas estas Esperanta literaturo.
Inter la plej elstaraj ekzemploj, notindas la verkoj de aŭstralia Trevor Steele kaj hungara
Gyula Baghy, kune kun aliaj kiel Kiel Akvo de l’Rivero de la franca Raymond
Schwartz, La Granda Kaldrono de la skota John E. Francis, Kroata milita noktlibro de la
kroata Spomenka Stimec aŭ la epopeo en verso Poemo de Utnoa de la kataluna Abel
Montagut. Ankaŭ menciindaj estas membiografiaj tekstoj pri spertoj de milito, kiel Mask-
erado de Tivadar Soros, en kiu la patro de la fama financisto George Soros klarigas siajn
spertojn kaj tiujn de sia familio dum la Dua Mondmilito. Tre rekomendita legado estas
ankaŭ la taglibro de la Esperantisto Petr Ginz, originale skribita en la ĉeĥa kaj
memorigante al la fama taglibro de Anne Frank.
Nuntempe, en la konverĝo de malsamaj agendoj de sociaj movadoj, la pioniroj de
Esperanto devus esti rekonitaj en la esenco de alimondisma neperforto promociita de
aktivistoj por internacia solidareco. Se oni konsideras la problemon de la foresto de monda
helpa lingvo kune kun aliaj sociaj aferoj, oni konkludas, ke la sorto de Esperanto estas
ligita al la starigo de pli paca kaj justa internacia ordo. Mallonge, oni povas diskuti pri la
farebleco de la lingva propono, sed la kontribuo de Esperanto al la teorio de neperforto
estas nedubebla.
Javier Alcalde
Ni lernis :AlĝerioAŭstralioAŭstrioFrancioKatolikoKoreioPalestinoTajvanoValencioabstraktaagendoapogiareoarkitekturoaspiriatomobiografioblokibombobrigadobrutalaciganociviladiktaturodiplomatoembrioepopeoetikofinancofruktogejogenocidohomogenahumanainiciatiintegrainternaciajudojurokampanjikondutikonfliktokontinentokonverĝikortumokroatoluktimajoritomandatominoritatopersekutiportalopotencialoprecedentopremiopromociipseŭdonimorezoluciosavisektoroskotosoldatosortostatutototalatragedioviktimovizioĈinioĉeĥo✉
LA "FUNDAMENTO" CENTJARA
de Carlo MINNAJA
La Fundamento de
Esperanto estas kolekto de tri libroj:
la Gramatiko, la Universala Vortaro kaj la Ekzercaro. Ĝis nun aperis
de ĉi triopo dek eldonoj, kelkaj komentitaj, kelkaj preskaŭ
senkomentaj. La tri verkoj ne estas samepokaj: la Gramatiko
estas parto de la Unua Libro,
aperinta en 1887, la Universala Vortaro
aperis en 1893 kaj la Ekzercaro
en 1894. La uragano de la reformproponoj, la voĉdonado pri ili en
1894, la konstato, ke la e-ista popolo jam estas konservativa kaj
rifuzas ŝanĝojn instigis Zamenhof konsideri la lingvon fiksita.
Kiuj estu la tekstoj, konsiderindaj kiel bazaj? Nu, en 1905, ĝuste
antaŭvide al la unua kongreso, Zamenhof decidis proponi al la
kongresanoj kolekteton da verkoj, kiuj estu la fonto de la lingvo,
fonto, kiun neniu rajtas modifi. La selekto de ĝuste tiuj tri
verketoj estis fakte arbitra: ili estis popularaj, ili bone kongruis
inter si, ĉar temis pri la ĉefaj gramatikaj reguloj eksplikataj kaj
ekzempligataj de ekzercoj, kaj krome estis meze granda vortaro. Sed
entute mankis, ekzemple, literaturaĵoj: la famaj poemoj aperintaj en
la Unua Libro
ne eniris la Fundamenton,
samkiel ne eniris aliaj bazaj tradukoj aŭ originalaĵoj, kiuj estis
jam vaste konataj.
La decido de Zamenhof fiksi tiujn tri verkojn kiel
neŝanĝeblajn estis klarigita en la Antaŭparolo,
kiun poste oni ekkonsideris kiel mem apartenantan al la Fundamento.
Ekestis disputo, ankoraŭ nun daŭranta, ĉu la Antaŭparolo
apartenu al la Fundamento,
aŭ ĉu simple la vortoj tie entenataj havu la saman aŭtoritatecon
de la vortoj en la tri verketoj. Ĉu do ne estas evoluo en la lingvo
pri la terminoj uzataj en la Fundamento
? Jes ja, ĝi estas, sed tiuj registritaj en la Fundamento
neniam povos esti klasataj eraraj. Sed
Zamenhof mem skribis: "La Fundamento
de Esperanto tute ne devas esti
rigardata kiel la plej bona lernolibro kaj vortaro" sed ĝi
"devas troviĝi en la manoj de ĉiu bona Esperantisto kiel
konstanta gvida dokumento,
por ke li bone ellernu kaj per ofta enrigardado konstante memorigadu
al si, kio en nia lingvo estas oficiala kaj netuŝebla".
Do Zamenhof kaj rekomendis la studadon de la
Fundamento,
kaj samtempe difinis ĝiajn limojn: trunko de arbo, sur kiu kresku
kaj evoluu branĉoj, folioj, floroj, fruktoj. La Esperantista popolo
aprobis plene ĉi linion per la bulonja "Deklaracio pri la
esenco de la esperantismo". Tio preskaŭ tuj kondukis al la
serĉado de kvazaŭa monopolo pri fideleco al la Fundamento:
tiu kiu uzis alian formon estis akuzata pri perfido. Batalo originis
jam dum la unua mondmilito, kiam Hector Hodler, tiama prezidanto de
UEA, komencis uzi finaĵon "-io"
por landnomoj, kontraŭ la ekzemploj en la Ekzercaro:
"La rusoj loĝas en Rusujo kaj la germanoj en Germanujo".
Ĉu estas rompo de la Fundamento diri "Rusio" kaj
"Germanio"? La batalo fariĝis akra, kaj ankoraŭ en la
komenco de la tridekaj jaroj la Enciklopedio
de Esperanto raportis ke la ŝanĝo
kompare al la formo en la Fundamento
estis de kelkiuj sentata kiel neakceptebla.
Dua protagonisto estis la Universala
Vortaro: ĉar ĝi havis ĉirkaŭ 2600
radikojn, al multaj tio ŝajnis sufiĉa, kaj do aliaj nuancoj estas
nebezonataj kaj igus la lingvon tro malfacile lernebla. Sufiĉas
pafilego¸
do kanonone
necesas; ungego
jam sufiĉas, do ne necesas krifo.
Kiel kutime la defendo aŭ kondamno de la neologismoj dividis la
lingvanojn laŭ du partioj: la adeptoj de la facileco, kiu estis la
ĉefa batalilo por la propagando, kaj la adeptoj de la esprimivo, kiu
estis siaflanke alia atuto favora al la konsidero pri Esperanto kiel
plenrajta lingvo. La batalo forte sentiĝis en la periodo inter la du
militoj: la apero de Literatura Mondo
kaj la tradukado de pluraj beletraĵoj igis nepra la kreadon de novaj
radikoj, minimume en la poezia ĵargono; la instruistoj, precipe la
Cseh-metodaj kutimantaj al simpla vortprovizo, longe rezistis.
Tria epizodo envolvinta la Fundamenton
estis la batalo pri -ata/-ita.
Ne valoras resumi ĝin la centan fojon: simple ni diru, ke unu partio
opiniis sin zamenhofa, kaj anatemis la alian. Ambaŭ sin tenis ĉe la
Fundamento:
unuj legitimis sian uzadon de la -ita-formo
apogante sin sur kelkaj ekzemploj de la Ekzercaro;
la aliaj sin defendis alkroĉante sin al la Gramatiko,
kiu klare diras, ke la vokalo de la prezenco estas -a-.
Necesis, kiam jam la popolo estis laca pri la lukto inter la ĉefaj
korifeoj de la du flankoj, ke la Akademio alprenu difinitan pozicion,
deklarante, ke la uzado de -ita
por indiki la finitecon de ago en la preterito konformas al la
Zamenhofa stilo.
Verdire ĉiuj tri epizodoj nur kaŝis post si
batalojn pri povo. La venko sur la lingva tereno kunportis venkon
ankaŭ sur la morala: verdikto deklaranta kiu proksimas al la
Fundamento kaj
kiu disiĝas de ĝi forte influis ankaŭ la prestiĝon de personoj
aspirantaj al la pintaj postenoj de la movadaj institucioj.
Ĉu la Fundamento
plutenas sian forton ankoraŭ nun? Tre verŝajne, ne ja lingve: tro
multaj dekmiloj da verkoj estis eldonitaj por ke ankoraŭ bazan rolon
havu tiu 40-paĝa triverka kolekto. Tro multe da oficialaj aldonoj al
la Universala Vortaro
estis kompilitaj, kaj tro multe da leksikonoj aperis, por doni
ankoraŭ gravecon al tiu praa terminaro. Tro multe da ekzemploj,
frazoj, lernotekstoj aperis, por ke oni ankoraŭ atentu la
Ekzercaron.
Tro multe da lernolibroj staras sur la merkato por ke oni ankoraŭ
proponu la lingvon tra la unuatempaj 16 reguloj, kaj tro multe da
bonaj kaj spertaj lingvouzantoj neniam aliris la legadon de la
Fundamento.
La bezono pri reeldonado ŝrumpis: la 9a eldono estas de 1963, la
10a, de 1991, ankoraŭ ne elĉerpiĝis. Sed restis la prestiĝo, la
aŭtoritateco: neniu proponanto de skribmaniero sen majuskloj aŭ de
iu sensupersigna ortografio estas certa ne ricevi riproĉon aŭ eĉ
kondamnon pro malfideleco al la Fundamento.
Unuigas la Esperantistojn ne ja la Fundamento
kiel lingva verko, kiun la plimulto tute ne konas, sed la legendo
ĉirkaŭ ĝi kreita.
Ni lernis :Rusioakraakuzianatemiatutoaŭtoritatobeletrodeklaracioeksplikiepizodofloroivkanonokomentikompilikondamnikongruikonservativakorifeokrifokroĉilacalegitimaleksikonomodifimonopolopafiperfidipintopoeziopostenoprapreteritoprotagonistoreformoselektitrunkoungouraganoverdiktoĵargonoŝrumpi✉
Cerbo kaj lingvo
elfrancigita el la revuo «Comprendre les Sciences» de majo - junio - julio 2013
Lingvo, propraĵo de la Homo, kaj ĝiaj originoj daŭre fascinas sciencistojn el ĉiuj fakoj. Nia kapablo lerni vortojn por aranĝi ilin kaj produkti ideojn, nia maniero konservi parolajn informojn, ĉio radikiĝas en nia cerbo. Estas ĉirkaŭ kvar mil lingvoj tra la mondo. Malgraŭ grandegaj gramatikaj diferencoj, ĉiuj parolataj lingvoj estas procesitaj simile en la cerbo. Ili ĉiuj havas substantivojn, verbojn kaj komplementojn, kiujn la cerbo kapablas analizi.
LINGVO, PROPRAĴO DE LA HOMO
Lingvisto Noam Chomsky elpensis la koncepton de universala gramatiko en sia libro «Lingvo kaj Penso». Li prezentis la hipotezon de tio, kion li nomas "lingvaj universalaĵoj", tio estas strukturoj komunaj al ĉiuj lingvoj, propraj al la homa menso kaj al la lingvolernado ĉe infanoj. Chomsky subtenis la tezon ke ekzistas denaska universala gramatiko, kiu estus la specifa kampo de kompetenteco propra al nia specio. La similecoj en lingvoprilaborado ŝuldiĝus al komuna genetika bazo, dank' al kiu stariĝas neŭronaj interagoj, apogante komprenon kaj regadon de la gepatra lingvo. Nia kapablo lerni vortojn kaj kunmeti ilin por produkti ideojn, nia maniero konservi parolajn informojn, ĉio enradikiĝas en niaj cerboj.
La homo estas la unua vivanta estaĵo kiu posedis kortikajn areojn specifajn por parola lingvo. Se iuj birdoj kapablas per imiteco reprodukti la sonojn de homa parolo, ili ne kapablas uzi ilin por fari mensajn operaciojn. Eksperimentoj montris ke eduki bebojn de simioj kiel homaj infanoj pruvas ke ili nekapablas paroli. Iuj simioj certe povas lerni iujn bazojn de signolingvo, sed nur homoj kapablas paroli lingvon. La origino de lingvo restas mistera. La moderna homo longe konsideris sin la sola posedanto de lingvo. La anatomia argumento regis ĝis antaŭ nelonge: nia «Homo sapiens» voĉa aparato, unika inter homidoj, permesis al ni artikulacii sonojn dum cent mil jaroj. Hodiaŭ sciencistoj el ĉiuj horizontoj defias tiun ricevitan ideon. Lingvistoj, psikologoj, paleoantropologoj, genetikistoj, ĉiuj havas sian propran teorion pri la apero de la unuaj formoj de lingvo.
KIUN ORIGINON HAVAS LA LINGVOJ ?
Ĝis la 1980-aj jaroj, modernaj homoj konsideris sin la unuaj posedantoj de lingvo: nia voĉa aparato estis unika inter homidoj. Sed argumentoj favore al pli frua apero de la lingvo troviĝas. Surbaze de fosilioj, paleontologoj pruvas ke, el anatomia vidpunkto, nenio malhelpas la neandertalan homon, kiu aperis antaŭ ducent kvindek mil jaroj, esti dotita per parolo. Sonkamerosituanta ĉe la nivelo de sia gorĝo eble permesis al li produkti sonojn proksimajn al tiuj de «Homo sapiens». En la 1990-aj jaroj, la malkovro de kutimaj iloj datiĝantaj de du milionoj da jaroj retrodatigis la originojn de lingvo. Por arkeologoj, la teknikoj utiligitaj fare de «Homo erectus», kiel ekzemple farado de dufacaj iloj aŭ prizorgado de fajro, implikas mensajn kaj sociajn kapablojn kiuj uzas formon de artikulaciita lingvo. Ilia realigo postulas lernadon kaj komprenkapablojn bazitajn sur esprimmaniero. Angla lingvisto Derek Bickerton prezentas la ideon de "pralingvo" uzata de «Homo erectus». Michael C. Corballis prezentas la tezon de gesta origino de lingvo. Vokalizado, progresinta gesto de nia voĉa aparato, estus la rezulto. Por multaj sciencistoj, formo de asocia pensado aperis ekde la plej fruaj stadioj de homa evoluo. La cerbaj mekanismoj, kiuj faris nin parolantaj estaĵoj, eble ekfunkciis antaŭ kvar milionoj da jaroj. Pli lastatempe, pluraj sciencistoj, inkluzive de Noam Chomsky, argumentas ke specifa genetika mutacio kondukintus al la cerbaj mekanismoj necesaj por la apero de lingvo en «Homo sapiens». Ĝi estus la kaŭzo de nia kapablo uzi sintakson kaj nia kapablo paroli. Tiu genetika hipotezo reviviĝis en 2002, kiam teamo de anglaj genetikistoj de la Universitato de Oksfordo izolis la genon FOX P2, implikitan en nia kapablo uzi lingvon. Tiu geno, kiu aperis en la homa specio antaŭ ĉirkaŭ cent mil jaroj, eble markis la aperon de lingvo en «Homo sapiens».
Lingvaj cerbaj areoj
Kia ajn ĝia origino, la kapablo komuniki estas kompleksa procezo, kiu implikas multajn areojn de la cerbo. En 1861, kirurgo kaj antropologo Paul Broca ekzamenis la cerbon de forpasinta paciento kiu tute perdis la kapablon paroli dum sia vivo. Li observis lezon en la cerbo situanta en la maldekstrafrunta lobo, regiono kiu poste estis nomita "la areo de Broca". Tio motivigis Paul Broca aserti sian faman "Ni parolas kun la maldekstra hemisfero" kaj identigi por la unua fojo la ekziston de "lingva centro" en la malantaŭa parto de la frunta lobo de tiu hemisfero. Tiu areo, esence dediĉita al la produktado de sonoj de artikulaciata lingvo, ne estas la sola kiu okupiĝas pri lingvo. Dek jarojn post la malkovro de Paul Broca, la germana neŭrologo Carl Wernicke indikis esencan areon en la kompreno de lingvo, situanta ankaŭ en la maldekstra hemisfero, sed en la temporala lobo. Tiu areo, nomita "la areo de Wernicke", respondecas pri komprenado de la signifo de vortoj. Tiel, homoj kun damaĝo al tiu loko kapablas paroli, sed iliaj vortoj ofte estas nekoheraj kaj sensencaj. Por Wernicke, tiu areo de la cerbo enhavas sonajn reprezentojn de vortoj; kiam ili estas aŭditaj, ili estas rekonitaj. Ĉi tiuj observoj estis plurfoje konfirmitaj, kaj ni nun scias ke estas ĉirkaŭ la flanka sulko de la maldekstra hemisfero, neŭrona buklo implikita en la parola kompreno de lingvo kaj ĝia produktado per parolado. Ĉe la antaŭa finaĵo de tiu buklo estas la areo de Broca, kutime asociita kun lingvoproduktado. Ĉe la alia fino, en la supra kaj malantaŭa parto de la frunta lobo, estas la areo de Wernicke, asociita kun la prilaborado de parolitaj vortoj. La areo de Broca kaj la areo de Wernicke estas ligitaj per granda fasko de nervaj fibroj nomitaj la arka fasko.
Cerbaj bildigaj eksperimentoj rivelis trian regionon esencan al lingvo. Temas pri la malsupera parietala bulo, nomata ankaŭ “teritorio de Geschwind” honore al la usona neŭrologo Norman Geschwind, kiu jam sentis ĝian gravecon en la 1960-aj jaroj. Ĝi okupas ŝlosilan lokon en la cerbo, ĉe la intersekciĝo de la aŭdaj, vidaj kaj somatosensaj korteksoj. Danke al cerba bildigo, eblis montri, ke la malsupra parietala kortekso estis ligita per grandaj faskoj de nervaj fibroj al kaj la areo de Broca kaj la areo de Wernicke. La informoj do pasus inter tiuj du regionoj aŭ rekte per la arka trabo, aŭ prunteprenante la teritorion de Geschwind per dua vojo.
La vojo de la parolo
La tri esencaj paŝoj por disvolvi konversacion estas vortrekono, kompreno kaj poste la produktado de diskurso. En dekstruloj, ĉiuj ĉi tiuj stadioj estas en 95% de kazoj lokitaj en la maldekstra hemisfero. Ĉe maldekstruloj, ili situas en la dekstra hemisfero en 20% de kazoj kaj en la maldekstra hemisfero por la ceteraj 80%. Aliaj tre gravaj komunikaj funkcioj troviĝas en la dekstra hemisfero: gesta rekono, tonrekono aŭ parolantorekono.
Kiam sonoj atingas orelon, ili alvenas en la aŭda sistemo, kiu analizas ilin kaj sendas mesaĝon al la aŭda kortekso. Se sonoj estas malkoditaj en la areo de Wernicke, ili estas rekonitaj kiel signifohavaj. Produkti respondon unue postulas aktivigi la areon de Wernicke. La mesaĝo tiam atingas la areon de Broca, kiu aktivigas la movan programon necesan por prononco. La informoj estas poste transdonitaj al la areo apud tiu de Broca, la movokortekso. La piramidaj neŭronoj de la mova kortekso tiam sendas siajn signalojn al la muskoloj de la lipoj, lango kaj laringo, kiuj produktas parolon.
La vojo de vorto legita en libro estas simila al tiu de vorto aŭdata, krom ke aldona paŝo estas necesa. La legita vorto unue estas perceptita per la primara vidkortekso kiel grafiko desegno kaj tiam elsendita al areo nomita la "angula giro. Estas en ĉi tiu areo ke la laŭlitera strukturo de la vorto estas deĉifrita. La informoj tiam vojaĝas al la apuda regiono, la areo de Wernicke, tra kompleksaj neŭronaj retoj kie ĝi estas rekonita kiel vorto asociita kun sia ekvivalenta aŭda formo. La resto de la operacio daŭrigas en la sama maniero kiel aŭskulti iun paroli. Ĉi tiu procezo estas tre rapida kaj permesas al ni, ekzemple, voĉlegi. Oni taksas, ke la cerbo havas nur kelkajn dekonojn de sekundo por traduki ĉiun simbolon en sonon.
Ni lernis :Majoanatomioanguloarkeologoarkobebobuklodamaĝodefiidekstradeĉifridiskursodotofacofascinifaskofibrofosiliofruntogenetikogirogorĝografikohemisferohonorihorizontoizkamerokirurgokorteksokortikolangolezolipolobomekanismomesaĝomuskolomutacioneandertalonervooperacioorelopacientopaleopaleontologoparietalopiramidoprimararetrorivelisignalosimiosituisomatospeciostadiosulkoteamotemporalatrabo✉
Ĉu ekzistas parola centro?
de CHARLOTTE JACQUEMOT (elfrancigita el la revuo "Science Humaines - marto 2013)
En la 19-a jarcento kuracistoj prezentis la ideon, ke la cerbo ne formis unuforman tuton sed estas dividebla en pluraj areoj respondecaj pri malsamaj funkcioj: lingvo, kalkulo, emocio. Precipe doktoro Paul Broca estis la unua kiu establis ligon inter lingvo kaj cerba regiono. Li zorgis pri sia paciento, Sinjoro Leborgne, kiu ne plu povis paroli sed komprenis, kion oni diris al li. Post la morto de sia paciento, P. Broca malkovris lezon en la maldekstra hemisfero de la cerbo tuŝanta la frontan regionon. Tiu observado kondukis lin hipotezi en 1861, ke tiu regiono estis la centro de parolkapablo. En la sama tempo, Doktoro Carl Wernicke, neŭrologo, priskribis parolkomprenajn misfunkciojn ĉe pacientoj kun lezoj ĉe la krucvojo inter la supra temporala giro kaj la parietala giro, ankaŭ en la maldekstra hemisfero de la cerbo. Oni tiam proponis du centrojn de lingvo: la areo de Broca respondeca pri parolado kaj la areo de Wernicke por kompreno.
En la 20-a jarcento, psikolingvistiko (1) konsiderinde disvolviĝis kaj la funkcio de lingvo estis disigita en aron da komponantoj ebligante priskribi la sonojn uzatajn en vortoj, la vortojn mem, la regulojn kiuj aranĝas la vortojn en la frazo (sintakso), same kiel la signifon de la frazoj (semantiko). Krome, esploroj montris, ke la metodo pritrakti parolon interagas kun aliaj kognaj funkcioj, kiel labormemoro (2), atento, koncepta scio. Imagu, ke oni demandas: "Ĉu elefanto povas eniri ŝuskatolon?
La disvastiĝo de cerbaj bildoj
Pluraj paŝoj estas necesaj por ke oni povu respondi: on devas aŭdi la sonojn, identigi la vortojn, prilabori la sintakson de la frazo kaj kompreni la signifon de la demando tiam, imagi elefanton, bildigi ĝian grandecon, la grandecon de la ŝuskatolo kaj finfine determini ĉu jes aŭ ne ĉi tiu skatolo povas enhavi elefanton. Ĉio ĉi postulas ne nur kompreni paroladon sed ankaŭ koncentri atenton sur la demando kaj teni tiun demandon en menso dum oni esploras sian koncipan scion. Do, de ducentra modelo de parolo (kompreno-produktado), ni transiris al multe pli kompleksa sistemo inkluzive de malsamaj interagaj sistemoj.
Ekde la 1980-aj jaroj, la evoluo de funkciaj cerbobildaj teknikoj (3) ebligis esplori la cerbon sen devi malfermi la kranion de la paciento. Tiuj teknikoj ebligas registri la cerban agadon de persono plenumanta kognan taskon, kiel ekzemple aŭskulti frazon. Depende de la taskon, malsamaj cerbaj areoj povas esti aktivigitaj, la ideo estas ke areo, kiu aktivas dum antaŭfiksita tasko, estas necesa por plenumi tiun taskon. En la lingvokampo, tiuj metodoj ebligis konfirmi la gravan rolon de la maldekstra cerba hemisfero. Sed ili ankaŭ malkonfirmis la ideon de centro de produktado kaj centro de percepto de parolado en la cerbo. Ni nun scias, ke parolado aktivigas multe pli ol la areo de Broca. Semantika selektado estas rilata al la meza fronta giro sed ankaŭ kun la meza temporala giro, aparte ĝia antaŭa parto, dum la malantaŭa parto kaj la supra temporala giro estas implikitaj en la elekto de la vortoj kaj sonoj kiuj kunmetas ilin. Se la postulo je labormemoro estas pli postulata, la temporala-parietala krucvojo estas aktivigita. Kaj nia koncipa scio estas konservata duflanke en la antaŭa areo de la tempaj loboj.
Koncerne la parolkomprenon, se la regiono priskribita de C. Wernicke ŝajnas esti implikita en la percepto de la sonoj, kiuj konsistigas vortojn, ĝi ne estas la sola, kiu aktiviĝas kiam ni aŭskultas frazon. Semantika analizo implikas la antaŭajn temporalajn regionojn, precipe la mezan temporalan giron; sintaksa analizo postulas la malsuperan frontregionon (priskribitan de P. Broca), same kiel subkortikajn regionojn - la bazajn gangliojn - kaŝitajn en la profundo de la cerbo. Finfine, la klopodoj uzi atenton kaj labormemoron necesaj por kompreni kompleksan frazon kondukas al la aktivigo de la malsupera fronta giro kaj la temporala-parietala krucvojo.
Konklude, la klara skemo de centro dediĉita al kompreno de parolado kaj centro dediĉita al ĝia produktado fariĝis multe pli kompleksa. Kelkaj regionoj rilatas al pluraj lingvaj komponantoj. La regiono de Broca, ekzemple, okupiĝas pri la produktado de vortoj sed ankaŭ pri la sintaksa analizo de la aŭditaj frazoj. Krome, la sistemo, kiu pritraktas la parolon, interagas kun aliaj sistemoj kiel tiuj de labormemoro kaj atento. Fine, preter la simpla priskribo de la aktivigoj de la cerbaj areoj implikitaj en lingvo, la sekva paŝo por esplorado en psikolingvistiko estas pli bone kompreni la dinamikon de la ligoj inter ĉiuj ĉi areoj.
(1) Psikolingvistiko studas la kognajn procezojn implikitajn en la prilaborado kaj produktado de parolado.
(2) Labormemoro estas la sistemo dediĉita al konservado de informoj en mallongdaŭra memoro por ebligi ĝian prilaboradon.
(3) Funkcia magnetresonanca bildigo (fMRB) kaj pozitrona emisia tomografio (PET).
Ni lernis :elefantoemisiiemociogangliokognakomponikoncipikraniokrucomagnetopozitronoresonancoskatolotomografioŝuo✉
Bastardaj lingvoj
Pionira lingvisto trovas indikojn pri nia komuna humaneco en la plej humilaj lingvoj de la mondo.
«BASTARD TONGUES» de Derek Bickerton. La jenan recenzon itale skribis Leonardo Caffo. Tradukis ĝin Daniela Tagliafico kaj Roberto Tresoldi. Mi iomete adaptis ĝin por nia kurso.
La plejparto de la lingvistoj konsideras la lingvon kiel fenomenon tute naturan, kiel, ekzemple, oni konsideras ĉelojn aŭ nubojn. La plej granda parto de la laboro de la intelektuloj, kiuj okupiĝas pri lingvistiko, estas komforte plenumita ĉe la skribotablo kaj, tre ofte, rezultigas malaltnivelajn malkovrojn, bazitajn sur senriskaj kaj prudentaj revelacioj. Kaj jen aperas sur la scenejo Derek Bickerton.
Por tiu, kiu okupiĝas pri lingvoakirado, Bickerton estas unu el la plej interesaj nuntempaj lingvistoj: li pasigis la lastajn kvardek jarojn studante la procezon per kiu nova lingvo formiĝas, per sistematika analizo de la fenomeno de la piĝinaj lingvoj kaj de ilia supozeble spontanea evoluado. Pri tiu temo Bickerton skribis multajn librojn, kies valoro estis ĉiam taksita - fare de la kritiko - kiel “kompleta manko de respekto por tio, kio estas respektinda”. La ĉefaj demandoj, kiujn starigas Bickerton en sia longdaŭra esplorado estas finfine, grandparte, la samaj, kiuj akompanis la plej diversajn homojn en la historio de filozofio. Kiel originis la homa lingvo? Kiuj estas la minimumaj antaŭkondiĉoj, por ke ajna lingvoformo povu origini ene de iu specio? Laŭ la lingvistoj, aldone, se oni povus respondi al tiuj demandoj, aŭ almenaŭ formuli ilin pli precize kaj kohere, oni alproksimiĝus al la kompreno de tio, kio distingas la homan specion de la aliaj specioj. Pere de sia laboro Bickerton kontraŭstaras la regantan paradigmon en lingvistiko, kiu estis enkondukita de Chomsky: li estas konvinkita, fakte, ke la supozebla gramatika strukturo, kunnaskita en ĉiu homo, donas al la infano, kiu devas lerni lingvon, la kapablon akiri ununuran gramatikan modelon, sufiĉe specifan, kaj ne iun ajn sintaksan modelon. Tiu ĉi ununura gramatika modelo estas la kreola lingvo en sia abstrakta strukturo.
En sia dua plej nova verko, «Bastard Tongues», la lingvisto raportas pri sia agado, trairante siajn plej gravajn memoraĵojn, kaj kontraŭstarante, ankoraŭfoje, antropologojn kaj kolegojn lingvistojn. La libro, komence, rakontas pri Bickerton, kiu loĝas en fora insulo de la Pacifika oceano, laborante per komputilo en malmultekosta kafejo. Lia celo estas klara: rakonti sian esploradon ne 'abstrakte', sed pere de sia vivo kaj de siaj personaj spertoj. La lingvisto rakontas siajn memoraĵojn, ekde kiam, post sia doktoriĝo, li finfine havis “la eblecon lasi malantaŭ si ĉiujn stultaĵojn kaj povis dediĉi sin al tio, kio estos la esplorlaboro de lia tuta vivo”. Tiel komenciĝas la vojo, kiu kondukos Bickerton al Gvajanio, Havajio, Maŭricio, Surinamo kaj al aliaj lokoj, por testi siajn tezojn pere de lingvoj, kiujn li difinis “lingvoj sen genealogio“, nome la piĝino kaj la kreolaj lingvoj. La piĝinaj lingvoj originas el situacioj, kiujn la lingvistoj difinas “situacioj de kontakto” inter homkomunumoj, kies gepatraj lingvoj estas malsamaj kaj kiuj ne povas kompreni sin reciproke, sed en kiuj, tamen, estas bezonata komuna ilo por komunikado. Oni povas difini lingvon, kiu naskiĝis en tiuj apartaj kondiĉoj, “okaza lingvo”, la sola ilo disponebla por la informinterŝanĝo inter komunumoj kun malsamaj lingvoj - kiuj, tamen, devas interagi. La kreola lingvo estas lingvo ege pova kaj ampleksa, kiu originas el piĝina lingvo: la tuta laboro de Bickerton konsistas en la pritraktado de transformiĝo (evoluado) de unu lingvo al la alia. En «Bastard Tongues» oni trovas ĉiujn plej stimulajn teoriojn kaj eltrovojn de ĉi tiu neordinara fakulo, ekde la hipotezo de la “biologia programo de la lingvo” ĝis la ”Universaloj de Kreoligado” (unue prezentitaj en «Roots of Language», 1981). Pere de memoraĵoj pri dancfestoj kaj pri diskutoj kun kolegoj, Bickerton priskribas la plej signifajn rezultojn de sia laboro; li ankaŭ priskribas siajn estiman kaj konfliktan rilatojn kun Noam Chomsky.
La nova konceptado de la aŭtoro de «Bastard Tongues» akiras sian sencon ĝuste en opozicio al la teorio pri la gramatikaj universaloj. La universala gramatiko proponita de Chomsky, fakte, estas informadika sistemo realigita je neŭra nivelo, kiu ekipas la infanon per iu kvanto da gramatikaj modeloj (inter kiuj ŝi aŭ li povas elekti tiujn, kiuj korespondas al la lingvo de ŝia aŭ lia origina medio). La studoj pri la kreolaj lingvoj kondukitaj de Bickerton sugestas, ke la akiro de la unua lingvo okazas danke al la perado de ege malsama kunnaskita sistemo. Anstataŭ meti je dispono de la infano gamon de gramatikaj modeloj, ĉiuj same eblaj, la sistemo povas esti ekipita per nur unu specifa modelo. Nur ene de la komunumo parolanta la piĝinan, kie ekzistas neniu gramatika modelo, kiu povas kontraŭstari la kunnaskitan gramatikon de la infano, tiu ĉi modelo ne estas forigita; male, ĝi pliriĉiĝas per la loka vortaro kaj naskas la kreolajn lingvojn.
La libro estas riĉa je eksperimentaj informoj kaj rezultoj akiritaj ankaŭ fare de amikoj kaj kolegoj, kiel David McNeill (Universitato de Michigan), kiu evidentigis, ke la eraroj faritaj de la infanoj estas rekte proporciaj al la diferencoj inter iliaj gepatra lingvo kaj la abstrakta strukturo de la kreola lingvo. Se iu ajn karakterizaĵo de la loka lingvo havas strukturan korespondon kun la kreola, la infanoj ne faras erarojn - kiuj tamen estus tute naturaj.
Ĉu vere la kreola estas la origina lingvo de la homaro? Bickerton bone konscias pri tio, ke ankoraŭ multaj eksperimentoj pri lingvoakirado estas necesaj, antaŭ ol sia tezo ricevu aprobon fare de la scienca komunumo. «Bastard Tongues», danke al la memoraĵoj de la lingvisto, analizas pli profunde la problemon de la origino de la lingvo; en «Adam's Tongue», la plej nova verko de Bickerton, la problemo estas esplorata eĉ pli profunde, kaj oni faros komparon inter la homan specion kaj aliaj specioj ĝuste pere de la lingvo.
Ni lernis :GvajanioHavajioMaŭricioPacifikoSurinamobastardodancigenealogiohumanahumilainsulonubooceanoopozicioparadigmorevelacioscenosistematikostimulistultaĉelo✉
Ĉu ekzistas lingvaj universalaĵoj ?
de Jacques Francois (elfrancigita el la revuo "Science Humaines - marto 2013)
Preskaŭ jarcentdaŭra debato oponas lingvistojn pri la ekzisto de universalaj ecoj - nomataj "universalaĵoj" - de lingvo. Du tezoj kolizias: por Edward Sapir (1) kaj Benjamin L. Whorf (2), kiuj profunde studis la lingvojn de la amerikindiaj popoloj, tiuj lingvoj vehiklas ŝlositajn kulturajn universojn, precipe por reprezenti spacon kaj tempon. La tiel nomata Sapir-Whorf-hipotezo do akceptas neredukteblan "lingvan relativismon", kio malebligas ajnan tradukeblecon inter kulture malproksimaj lingvoj.
La kontraŭa tezo estas tiu de lingva universalismo, de kiu Noam Chomsky (3) estas la emblema figuro. Lia teorio supozas ke ĉiu infano havas en sia genetika heredaĵo denaskan lingvokapablon por generi universalan gramatikon. Temus pri denaska dispozicio rekoni kelkajn komunajn principojn de organizo inter la lingvoj de la mondo, malgraŭ tre diversaj fonologiaj, gramatikaj kaj leksikaj malsimilaĵoj. Tiuj du tezoj estas ĝenerale prezentitaj kiel neredukteble kontraŭdiraj (4).
Multaj lingvistoj jam delonge scias, ke la teorio de universala gramatiko de N. Chomsky renkontas neeviteblajn kontraŭekzemplojn, sed ĝi akcepteblas de psikologoj kaj neŭrosciencistoj, kiuj amase referencas al la ĥomskia penso. Tial, en lastatempa artikolo (5) kiu kaŭzis eksciton, Nicholas Evans kaj Stephen Levinson starigis detalan kaj bone argumentitan liston de tiuj kontraŭekzemploj celitan al ĉiuj esploristoj, lingvistoj aŭ ne, adeptoj de la tezo de universala gramatiko. Unu el la centraj supozoj de universala gramatiko estas la distingo inter la ekzisto en ĉiuj lingvoj de du specoj de leksika materialo, substantivoj (nominala leksikono) kaj verboj (vorta leksikono). Tiuj du leksikonoj povas foje intermiksiĝi en iuj lingvoj (ekz. en la angla, «the/to» house signifas aŭ la domo aŭ loĝi), sed la distingo estus universala. Tamen, studoj faritaj pri la azteka lingvo (aŭ klasika naŭatla) kaj pri Pirahä (la lingvo de eta komunumo en Amazonio) pridubis la universalecon de tiu distingo.
Atomoj kaj molekuloj de signifo
La polemiko ne pretas finiĝi, kaj en la granda debato pri la kundivido de ecoj inter lingvoj, iuj aŭtoroj opinias, ke ni povus venki la radikalan antinomion inter universalismo kaj relativismo.
Unua provo estas tiu de la pola lingvisto Anna Wierzbicka, kiu loĝas dum jardekoj en Aŭstralio kaj estas la aŭtoro de teorio de natura semantika metalingvo. Ŝia studo koncernas la signifon de vortoj (aŭ leksika semantiko); ĝi konsistas en kombini du nivelojn de signifo: la unuan elementan nivelon de formado de signifo de vortoj, A. Wierzbicka komparas al semantikaj primitivoj (9) aŭ atomoj de signifo. Tiuj atomoj, supozitaj universalaj surbaze de la studo de multaj lingvoj, nombras ĉirkaŭ sesdek, inter kiuj troviĝas "io", "korpo", "parto", "bona", "malbona", "granda", " malgranda”, ktp. Je pli alta nivelo, atomoj kombinas por formi molekulojn kiuj konsistigas la signifon de vortoj en ĉiu lingvo. Eĉ inter lingvoj, kies leksikonoj vehiklas tre malproksimajn kulturojn, la lastaj komponantoj de tiuj leksikonoj estas do komunaj. Kelkaj el tiuj signifaj molekuloj tenas centran lokon en lingvo kaj donas al ĝi sian propran karakteron. En libro (6) el 1997 ŝi ekzamenas la "ŝlosilvortojn" de kvin lingvoj: la angla, la rusa, la pola, la germana kaj la japana. Ŝi studas precipe kiel tiuj lingvoj esprimas la nociojn de amikeco, libereco aŭ patrujo. Tiel la franca "patrie" rilatas al la bildo de la patro kiel la germana "Vaterland", dum la angla "homeland" rilatas al tiu de "home" (hejmo) kiel la germana "Heimat".
La alia studon, kiu nuntempe regas la tipologion de lingvoj, estas ilia klasifiko laŭ krado de gramatikaj trajtoj. Ni dankas ĝin al Joseph Greenberg (7) kiu, jam en 1966, proponis klasifikon de universalaĵo organizitaj en kvar tipoj: (1) senkondiĉaj absolutaj universalaĵoj (ĉiuj lingvoj elmontras la econ X); (2) senkondiĉaj universalaj tendencoj (plej multaj lingvoj elmontras econ X); (3) absolutaj implicaj universalaĵoj (se lingvo elmontras econ X, ĝi ĉiam elmontras econ Y) kaj (4) universalajn implicajn tendencojn (se lingvo elmontras econ X, ĝi plej ofte elmontras ankaŭ econ Y ). La kvara tipo, tiu de universalaj implicaj tendencoj, estas la plej vaste ofta.
Dualo kaj ne-dualo
Frans Plank kaj liaj kunlaborantoj kompilis tre bone dokumentitan arkivon de universalaĵoj (8) ĉe la Universitato de Konstanz (Germanio), kiu nombras pli ol mil de ili. Baza ekzemplo donita estas kiel marki la singularon aŭ la pluralon: iuj lingvoj ne markas ilin sur substantivoj, aliaj (kiel la klasika greka kaj la araba) aldonas distingon inter "2 elementoj" (la dualo) kaj "pli". ol 2 elementoj”.
Al tiu ĉi unua tipologia observo aldoniĝas alia observo, kiu rekte koncernas universalaĵojn:
inter ĉiuj lingvoj nuntempe priskribitaj, neniu lingvo kiu uzas dualn ne distingas inter singularo kaj pluralo; neniu priskribita lingvo nur distingas inter dualo kaj ne-dualo (kiu kovrus kaj 1 kaj pli grandan ol 2). Tiu ĉi duobla konstato certe spegulas hierarkion de lingvaj komunikobezonoj: se gravas por lingva komunumo distingi gramatike inter "2" kaj "pli ol 2" individuoj, tiu ĉi komunumo devas unue distingi inter "1" kaj "pli ol 1 individuo". Kaj ĉar ni rimarkas aliloke, ke la dualo ĝenerale validas nur por homoj kaj ne por aferoj aŭ eventoj, tio signifas, ke en ĉi tiuj komunumoj oni sentis la bezonon distingi gramatike agon plenumitan de 1, 2 aŭ pli ol 2 individuoj. Se, per siaj kritikoj, N. Evans kaj S. Levinson eksplicite celas universalaĵojn de tipoj 1 kaj 3 (universalaĵoj sen escepto, kun aŭ sen kondiĉo), aliflanke, ili ne trovas ion por kontraŭi en tiuj de tipoj 2 kaj 4 (la tendencoj kun aŭ sen kondiĉo) ol ilia klasifiko kiel lingvaj "universalaĵoj". Sed tio estas nur afero de terminologio.
(1) Edward Sapir, 1921, «Le Langage», Payot, 1970, elŝutebla de http://classiques.uqac.ca/classiques/Sapir_edward/langage/langage.html
(2) Benjamin L. Whorf, 1956, «Anthropologie linguistique», Gonthier, 1969.
(3) Noam Chomsky, «Le Langage et la Pensée», Payot, 2012.
(4) La rimarkinda lernolibro de William Whorf, «Anthropological Linguistics», Blackwell, 1997, estas konstruita sur tiu ĉi antinomio.
(5) Nicholas Evans kaj Samuel Levinson, «The myth of language universals. Language diversity and its importance for cognitive science», Behavioral and Brain Science, n-ro 32, 2009; vidu ankaŭ N. Evans, «Ces mots qui meurent». Endanĝerigitaj lingvoj kaj kion ili diru al ni, La Découverte, 2012.
(6) Anna Wierzbicka, Understanding cultures through their key words, Oxford University Press, 1997.
(7) Joseph Greenberg, Language universals, Mouton, 1966.
(9)
Semantikaj primitivoj formas la bazan stokon de denaskaj konceptoj, kiujn oni senkonscie akiras kaj konvertas en vortojn.
Laŭ la teorio, ili ne bezonas esti difinitaj per aliaj vortoj: tio kondukus al cirklaj difinoj. Ni povas difini aliajn vortojn per la primitivoj.
Ĉar eblas priskribi ajnan koncepton en lingvo uzante semantikajn primitivojn, principe sufiĉas lerni ĉi tiujn primitivojn de lingvo por esprimi sin. La formuliĝoj povas, kompreneble, fariĝi tre malklaraj.
La lingvisto Anna Wierzbicka faris kaj publikigis multe da esploroj en la kampo de semantikaj primitivoj.
Superrigardo de la semantikaj primitivoj.
Kategorio
Vortoj ene de la kategorio
pronomoj ktp
mi, vi, li, ni, ili, oni, si, iu, unu, io
rilatoj
speco, parto, ero
komparoj
la sama, alia
kvantoj
unu, du, tri, iom, multaj, iuj, ĉiuj
taksoj
bona, facila, forta
priskriboj
granda, dika, larĝa, ruĝa
menso
pensi, scii, koni, voli, senti, vidi, aŭdi
parolo
diri, paroli, vorto, vera, ĝusta
ago, evento, movo, kontakto
fari, okazi, movi, tuŝi
ekzisto, posedo
ĉeesti, esti, ekzistanti, havi, mia
vivo
vivi, morti
tempo
kiam, tiam, neniam, ĉiam, iam, nun,
antaŭ, post, longe, dum, momento, plu
ad an ar aĉ aĵ ebl ec eg ej em end er
estr et id ig il in ind ing ism ist iĝ nj obl on op uj ul um ĉj
prepozicioj
al anstataŭ apud da de dum ekster el
en inter je kontraŭ krom kun laŭ malgraŭ
per po por post preter pri pro sen sub
super sur tra trans ĉe ĉirkaŭ ĝis
En Esperanto, oni kutimas krei novajn vortojn per aldono de afikso(j) al alia primitivo.
La listo de afiksoj longas, kaj oftas ke aŭtoro inventas novan afikson.
Nuntempe, oni preferas limigi sin al la kutimaj afiksoj, kiam ili sufiĉe proksimas al la senco de la vorto en la ĉirkaŭteksto.
Kiam Esperanto estos komune uzata, tiam la emo riĉigi la lingvon per plia uzo de novaj infiksoj aŭ radikoj ne povos esti facile bremsata. Ne necesas havi denaskulojn por tio, sufiĉas fluparolantoj.
Espereble la Esperanta Akademio kapablos reguli tiun tendencon.
Ekzemplo de tiu tendenco: la radiko «malgraŭ» ne estas kunmetita de «mal» kaj «graŭ». Sed iuj tamen uzis «graŭ» por signifi «dank' al».
Ni lernis :AmazonioAmerikoAztekoAŭstralioafiksoantinomioarkivoaĉdispoziciodualoekscitiemblemoeventofigurofonologiogrekohierarkioingintensakarakteroklasifikikonvertikradometamiksimolekulonaŭatlanjnominalapopolemikoprimitivasingularostokoĉjŝuti✉
Ĉu penso estas entenata en lingvo?
de Jean-Fançois DORTIER
el la revuo Sciences humaines N° 246 (marto 2013 )|
Unu tagon, promenante tra la urbo, mi ekaŭdis plendan miaŭadon super mi. Mi rigardis supren. Sur la rando de tegmento sidis malgranda kato. Oni devas legi (aŭ aŭskulti) ĉi tiun komencon de la rakonto por tuj "vidi" la scenon: la tegmenton, la kateton, la promenanton rigardantan ĝin.
Kiel aspektas la kato? Ne gravas, ĉu ĝi estas blanka aŭ nigra, la vorto rilatas al tio, kion ĉiuj konas: besto kun kvar kruroj, vosto, pintaj oreloj, rondaj okuloj, kiu miaŭas (kaj foje ronronas).
Sed sen la ekzisto de ĝenerala vorto por nomi ĉiujn specojn de kato - rufa, nigra, blanka, tigrostria, sidanta aŭ staranta, dika aŭ maldika — ĉu ni havus ĝeneralan ideon pri la specio "kato"? Ĉu nia mensa mondo ne estus dissplitita en miriado de impresoj, de situacioj, de ĉiuj diversaj objektoj? Estas du kontraŭaj opinioj pri tio.
En la komenco estis la verbo?
Plej multaj filozofoj, psikologoj kaj lingvistoj komence de la 20-a jarcento kundividis jenan ideon: ĉar lingvo estas unika al la homo, ni dankas al ĝi la penso. Sen lingvo, ne ekzistus konstruita penso: ni vivus en ĥaosa kaj miksita mondo farita el impresoj, sentoj, pasemaj bildoj.
Jen kion asertis Ferdinand de Saussure, la patro de la nuntempa lingvistiko, en sia Kurso pri Ĝenerala Lingvistiko (1916):
“Filozofoj kaj lingvistoj ĉiam interkonsentis, ke sen la helpo de signoj ni ne estus kapablaj klare kaj konstante distingi du ideojn. Per si mem, penso estas kiel nebulozo kie nenio estas limigita." Kaj li aldonis: "Ne ekzistas antaŭekzistantaj ideoj, kaj nenio estas klara antaŭ la apero de lingvo.
Ĉirkaŭ la sama tempo, la lingva filozofo Lugwig Wittgenstein konkludis same: "La limoj de mia lingvo signifas la limojn de mia mondo", tion li skribis en la Tractacus (1921). Iom poste, en Penso kaj Lingvo (1933), la rusa psikologo Lev S. Vytgotsky diros tion siamaniere:
"Penso ne nur esprimiĝas per vortoj: ĝi ekaperas per vortoj."
Ideoj antaŭas vortojn
Se lingvo produktas penson, tiu teorio havas multajn sekvojn. Unue, ke lingvistiko havas centran rolon en la kono de la homa psiko kaj due, ke malĉifri la leĝojn de lingvo egalas al malĉifri la leĝojn de penso. Sen la vorto "kato", ni nur perceptus apartajn kazojn: rufaj, blankajn aŭ tigrostriajn katojn, sen iam kompreni, ke ili apartenas al la sama ĝenerala kategorio.
Lingvo permesas tiun abstraktadon, malŝlosante la penson.
Sed ĉu oni vere certas, ke sen la ekzisto de la vorto "kato", nia penso estus tiel nebula kaj senenhava, ke sen la vorto, ni ne povus distingi katon de hundo? Esplorado en kogna psikologio, farita ekde la 1980-aj jaroj, montris ke beboj havas, longe antaŭ la apero de lingvo, pli bonordigitan vidon de la mondo ol oni antaŭe pensis.
Tiuj esploroj famigis la kognaj lingvistikoj, kiuj aperis en la 1970-aj jaroj. Ili enkondukis veran kopernikan revolucion en la maniero konsideri la rilaton inter lingvo kaj penso. Kogna lingvistiko argumentas ke la konstrubriketoj de lingvo - gramatiko kaj leksikono - dependas de antaŭekzistaj mensaj ŝablonoj. Por diri rapide: ne lingvo strukturas la penson, sed ja la penso fabrikas lingvon. La ideo de la kato antaŭas la vorton, kaj eĉ afaziulo, kiu perdis la uzon de lingvo, ankoraŭ rekonas la beston.
La konsekvencoj de tiu aliro estos fundamentaj. Unue, lingvistiko perdos sian centran rolon en la kompreno de la homa psiko. Kaj la kogna psikologio, kiu celas kompreni mensajn statojn, anstataŭigos ĝin.
Do, por kompreni la signifon de la vorto "kato", oni unue devas kompreni la enhavon de la penso, al kiu la vorto rilatas. Por psikologo Eleanor Rosch (esenca referenco por kogna lingvistiko), la ideo de "kato" venas sub la formo de tipa mensa bildo nomata "prototipo", responda al komuna mensa modelo: besto kun peltosilkeca, rondaj okuloj, lipharoj, kiu miaŭas ktp. Vida reprezentado tenas centran lokon en ĉi tiu mensa modelo: estas en bildlibroj ke infanoj hodiaŭ malkovras kio estas bovino, porko aŭ dinosaŭro.
Georges Lakoff, disidenta studento de Noam Chomsky kaj ano de kogna semantiko, argumentis ke vortoj prenas signifon el la mensaj strukturoj sur kiuj ili estas greftitaj. Jen kiel metaforo estas klarigita. Se mi diras, ke viro estas "katulo", neniu konfuzos lin kun kato, ĉiuj komprenos, ke mi komparas lin al la trajtoj de hejma kato: trankvila, maldiligenta, milda. Estas tiuj neesencaj trajtoj kiuj formas la ŝtofon de vortoj kaj donas al ili signifon.
Ronald W. Langacker (1) aplikis la samajn principojn al gramatiko. La strukturoj de la gramatiko ne baziĝas sur internaj leĝoj de lingvo, sed devenas el pli profundaj mensaj kategorioj, inkluzive de spacaj reprezentoj. Do, en multaj lingvoj, la esprimo de tempo (estonta , pasinta) estas priskribita laŭ spaco: ni diras “post”-morgaŭ aŭ “antaŭ”-hieraŭ, same kiel oni diras, ke la tempo estas “longa” aŭ “mallonga”.
Tiuj psikologiaj aliroj al lingvo do renversis la rilaton inter lingvo kaj penso.
Unu el la ĉefaj konsekvencoj estas, ke lingvo ne estas la sola "posedaĵo de homo" (2); ĝi estas nur derivaĵo de la kapablo produkti mensajn reprezentojn, pli ĝuste, mensajn bildojn organizitajn en kategoriojn. Je la sama momento kiam la kogna lingvistiko pligraviĝis, alia pensofluo, la pragmatiko (3), proponis alian version de la rilato inter lingvo kaj penso.
Ni revenu al nia perdita kato. Uzante la vorton "kato", neniu scias precize, kian bildon vere pensas la aŭtoro de la rakonto: kia estas ĝia koloro, ĝia grandeco aŭ ĝia ĝusta pozicio? La vorto havas la kapablon ekformi reprezentojn, sed ĝi ne povas enteni ilin ĉiujn. Jen ĝia forto kaj ĝiaj limoj.
Ĉiuj vortoj enhavas kaŝitan informon.
Laŭ praktika vidpunkto, lingvo estas nek kreinto de penso (kiel Saussure pensis) nek ĝia reflektado (kiel kogna lingvistiko argumentas): ĝi estas peranto kiu ekformas reprezentojn. Ĝi estas kiel etikedo sur pordo, kiu indikas kio estas interne (ĉambro 23, WC...), sed diras nenion pri la koloro de la muroj, la formo de la lito aŭ la pozicio de la necesejo.
Tio havas gravajn sekvojn por la maniero konsideri la rilaton inter lingvo kaj penso. La vorto ne entenas la ideon, nek respegulas ĝin, sed ĝi induktas ĝin. Kiam ni komunikas, ni nur induktas reprezenton. La procezo estas ekonomia ĉar ĝi ne postulas, ke ioni diru ĉion: la "tegmento" sur kiu la kato sidas implicite rilatas al la tegmento de domo kaj ne al la tegmento de aŭto, ĉiuj komprenas tion sen bezoni precizigon. Ĉiuj vortoj enhavas ion implicitan, kiu devas esti malkodita.
Iasence, lingvo, kiel komunikilo, metas limojn al la penso, kiun ĝi elvokas. Sed samtempe, la vortoj ĉiam sugestas pli ol la penso, kiu ilin naskis, kaj kreas ĉe tiuj, kiuj ĝin aŭskultas, multegon da eblaj reprezentoj.
(1) Ronald W. Langacker, Foundations of Cognitive Grammar, 2 vol., Stanford University Press, 1987-1991.
(2) Vidu Jean-François Dortier, L'Homme, cet étrange animal, 2° éd., Sciences Humaines, 2012.
(3) Ne konfuzu kun pragmatismo, usona filozofia fluo da pensoj.
Ni lernis :Kopernikoafaziobrikodiligentadinosaŭrodisidentogreftiharohieraŭinduktikatokruromiaŭimiriadomorgaŭnebulonebulozopeltoprototiporandorevolucioronronirufasilkosplitistriotegmentotigrovostoĉifroĥaosoŝtofo✉
Kiel aperis lingvo?
de Jacques FRANCOIS (elfrancigita el la revuo Sciences Humaines n-ro 246 -
marto 2013)
Por Richard Klein, renoma paleoantropologo de la Universitato de Ĉikago, homa lingvo aperis en Afriko antaŭ ĉirkaŭ 50 000 jaroj post mutacio de la geno FoxP2 (1). Lingvo do estus la rezulto de genetika mutacio perfekte datebla. Tamen la specialistoj pri la afero tute malaprobas tiun aserton.
Demando peza je antaŭsupozoj...
La demando pri la originoj de la lingvo havas kelkajn kaptilojn kaj kaŝas pezajn antaŭsupozojn. Unua kaptilo: ĉu ni demandas pri la origino de la lingva fakulto kiel uzado de signoj (kio inkluzivas la diversajn signolingvojn), aŭ specife de la parolo? Temas pri du malsamaj demandoj: signolingvo montras, ke oni povas interŝanĝi signojn sen paroli. Dua kaptilo: kiel ni rekonas lingvon? Ĉu iu simbola esprimo, ekzemple la reprezentado de manoj konturitaj en sennombraj prahistoriaj kavernoj, estas parto de lingvo? Sendube, por semiotikistoj, kiuj studas homajn strategiojn celantajn alligi signifon al materia medio. Tria kaptilo: la formuliĝo antaŭsupozas, ke la homa lingvo aperis en ununura loko je ununura epoko (tio estas la tezo "unugenezo"), dum eblas ke ĝi aperis en diversaj okazoj kaj ke unusola varianto de artika lingvo trapasis la konkurson, aŭ la formorto de popolo dotita per tiu fakulto. Variaĵo de la geno FoxP2 estis identigita en du ostoj de neandertaloj, kio sugestas, ke ili havis taŭgecon por lingvo: sed kian lingvon parolis neandertaloj?
...…. Kiu malplaĉas al lingvistoj
La demando pri la origino de la homa lingvo hantis la plej bonajn mensojn en la deksepa kaj dekoka jarcentoj (John Locke, Abbé Condillac, Jean-Jacques Rousseau, Johann Herder, ktp.). Ĝi estis pure konjekta esplorado, sen iu empiria subteno. Por eviti tiujn senbridajn konjektojn en la tempo, kiam lingvistiko volis starigi sin kiel scienco, la Lingva Societo de Parizo decidis en 1866 malpermesi ĉian publikigon pri la temo. Ĉi tiu malpermeso longe influos la disciplinon.
Sed de la 1990-aj jaroj, la demando reaktualiĝis kaj proliferis publikaĵoj de esplorado en arkeologio, etologio, paleontologio, neŭrobiologio kaj evolua psikologio. Unu atestanto de la vigleco de esplorado pri la originoj de lingvo estas la kolekto "Studoj pri la evoluo de lingvo", lanĉita de Kathleen Gibson kaj James Hurford en 2001 ĉe Oxford University Press. Ĝi nun havas 24 titolojn.
En Francio, pri la publikigo en 2005 de grava kolektiva libro, «La Originoj de la lingvoj kaj de la lingvo» (2) kunlaboris dudek aŭtorojn, inter kiuj dek du lingvistoj kaj ok specialistoj en fakoj tiel diversaj kiel filozofio, genetiko, arkeologio, paleoantropologio, etologio kaj neŭropsikologio.
Paradokse, malmultaj lingvistoj partoprenas al studoj pri la origino de lingvo. Kelkaj el la plej altnivelaj laboroj pri la origino de homa lingvo estis faritaj sen la subteno de iu ajn lingvisto. Interesega ĉapitro de «The Sapient Mind» (3) montras el neŭrobildigaj kaj arkeologiaj studoj, ke la neŭronaj cirkvitoj kiuj zorgas pri paleolitikan ilfaradon, parte interagas kun tiujn de lingvo: tio sugestas ke tiuj du specoj de konduto ambaŭ antaŭsupozas pli ĝeneralan homan kapablon plenumi kompleksajn kaj celkonsciajn agojn. Tiuj du kapabloj, teknika kaj lingva, do verŝajne evoluas plifortigante unu la alian. Inter la kvar aŭtoroj de tiu ĉapitro, du estas arkeologoj, alia estas specialisto pri kogna antropologio kaj la lasta specialisto pri funkciaj bildoj: neniu estas lingvisto.
Genetika mutacio aŭ kunevoluo?
Multaj esploristoj demandas sin pri la korelacio inter fizikaj transformoj (staranta pozicio, movo de la laringo, pliiĝo de krania volumo, ktp.), mensaj kapabloj kaj la apero de simbolaj agadoj (unua paŝo al lingvo kaj la artaj produktaĵoj).
Du pozicioj nun konkuras.
Unuflanke, tiu de genetika mutacio (pri la geno FoxP2). Kiam okazis tiu ŝanĝo? Du havajaj genetikistoj, Karl Diller kaj Rebecca Cann (4), malakceptas la tezon pri la lastatempa apero subtenata de R. Klein (50.000 jaroj). Ili asertas, ke la mutacio de la geno FoxP2 devenas de... 1, 8- 1,9 milionoj da jaroj, surbaze de datumoj pli kongruaj kun genetika, arkeologia kaj antropologia scio.
Aliflanke, la kunevoluado inter cerbo, menso kaj lingvo, kiu kolektas la voĉojn de granda nombro da esploristoj. La antropologo Terrence Deacon defendis tiun ideon, jam en 1997, en «The Symbolic Species». Li hipotezis kunevoluon inter cerbo kaj lingvo laŭ procezo de reciproka riĉiĝo. La kresko de la cerbo dum homigo ebligis la unuajn formojn de simbola lingvo, kreante novan kulturan medion. Tiuj du fenomenoj kombinitaj kondukis al vera kogna salto. Iom post iom, cerboj adaptiĝis al la postuloj de tiu nova "kultura niĉo" de lingvo (same kiel la kastoro adaptiĝis al la ekologia niĉo de la artefaritaj lagoj kiujn ĝi konstruis per siaj digoj).
Por T. Deacon, ĉiuj homidoj estas dotitaj per la fakulto interŝanĝi informojn per komunaj simboloj, kio neeblas por aliaj specioj. La "specifeco propra al homo" do estas tiu komuna kapablo manipuli simbolojn, kapablo transdonita pli per kultura selektado ol per fizikaj trajtoj (dupiedismo, krania volumeno, malsupreniĝo de la laringo).
(1) Vidu Wolfgang Enard et al., «Molecular evolution of FOXP2, a gene involved in speech and language”, Nature, vol. CDXVIII, n° 6900, 22 août 2002.
(2) Jean-Marie Hombert (dir.), Aux origines des langues et du langage, Fayard, 2005.
(3) Dietrich Stout, Nicholas Toth, Kathy Schick et Thierry Chaminade, «Neural correlates of Early Stone Age toolmaking. Technology, language and cognition in human evolution», in Colin Renfrew, Chris Frith et Lambros Malafouris (dir.), The Sapient Mind. Archaeology meets neuroscience, Oxford University Press, 2009.
(4) Karl Diller et Rebecca Cann, «Evidence against a genetic-based revolution in language 50000 years ago», in RudolfTBotha et Chris Knight (dir), The Cradle of Language, Oxford University Press, 2009.
Ni lernis :HavajoarkeologioartikoatesticirkvitoempirioetologiofakultogenezohantikavernokonkursokonturikorelacioostopaleopaleolitikopaleontologioproliferirenomosemiotikoviglaĈikago
<
✉
Kiel infano akiras lingvon
Intervjuo de MICHÈLE Kai farita de JEAN-FRANÇOIS DORTIER (elfrancigita el la revuo Sciences HUMAINES - marto 2013 n-ro 246)
Kiuj estas la ĉefaj stadioj de lingvoakirado de la infano?
Unue, lingvoakirado komenciĝas longe antaŭ ol vortoj aperas. Esplorado farita dum la lastaj tridek jaroj pri la kapabloj de la bebo montris, ke ekde la naskiĝo, eĉ ekde la feta stadio, la bebo komencas percepti sonojn, prozodion (tio estas la "muziko" de voĉo), kaj lerni de ĝi. Ĉar lia aŭskultado ne estas pasiva, la bebo identigas kaj diskriminacias. Tiam li devas elekti el la sonkvanto la koncernajn fonemojn de sia gepatra lingvo. Ĉiuj beboj kapablas rekoni ĉiujn fonemojn de la lingvoj de la mondo. Iom post iom, ni perdas ĉi tiun universalan kapablon aŭdi kaj imiti. Tial, post certa aĝo, oni ne plu povas lerni fremdan lingvon sen akĉento. Laŭ la trafa formulo de Patricia Kuhl, la bebo estas civitano de la mondo, kiu poste fariĝas fakulo pri lingvo.
Samtempe li aŭskultas, la infano komencas esprimi sin. Babilado aperas ĉirkaŭ 6 monatoj en formo de ripetitaj konsonantoj kaj vokaloj ("ba, ba, ba"). La unuaj vortoj aperas dum la dua jaro. Ili unue prenas la formon de harmonia ripetado de du proksimaj silaboj ("tato" por kuko). El vidpunkto de signifo, ĉi tiuj unuaj vortoj estas "vortfrazoj": "tato" signifos "mi volas kukon".
Poste, la leksikono kreskos dum la sekvaj monatoj. Tiu evoluo ne estas egalrapida. Ĉirkaŭ 18 ĝis 20 monatoj, laŭ la infano, okazas vera "leksika eksplodo": la infano povas tiam produkti 4 ĝis 10 novajn vortojn ĉiutage! Verdirite, estas granda diferenco de unu infano al alia, kaj oni ne maltrankviliĝu pri "prokrasto" paroli. Infano povas havi ampleksan komprenon sed limigitan produktadon.
Kaj la gramatiko?
En la kampo de gramatiko, la taskoj de la infano estas multnombraj. Ĉar li devas lerni rekoni kaj la gramatikajn elementojn (esprimante la pluralon, la estontecon, la pasintecon) kaj ilian organizon identigante kio ŝanĝas la signifon. Ekzemple, en Esperanto, la infano rimarku, ke la estonteco estas ĉe la fino de la verbo (mi manĝos, vi manĝos, ktp.). La maniero kiel la infano akiras gramatikon estas la temo de debato. Por Noam Chomsky, la infano ne vere lernas gramatikon, li nur aktivigas denaskajn kaj universalajn regulojn, kiuj havas specifajn formojn en difinita lingvo. Tiu ĉi teorio longe havis elstaran pozicion en psikolingvistiko. Sed aliaj modeloj konkuras kun ĝi. Tiel Dan Slobin, pioniro en komparaj studoj inter lingvoj, verkis teorion de "funkciaj principoj". Laŭ li, en ĉiuj lingvoj de la mondo, infanoj konformas al ĝeneralaj principoj kiel "atentu la finon de vortoj" aŭ "atentu la ordon de vortoj". Farante tion, ĝi sukcesas filtri la regulojn de komponado specifaj por ĉiu lingvo. Michel Tomasello proponas alian vizion pri la akiro de gramatiko. Por li, la infano ne procedas per konkludoj el reguloj; ĝi reproduktas ĝeneralajn ŝablonojn de organizo kiel "deziras bombonon", "volas trinki", "volas balonon", aŭ "volas + X", aŭ "pli da bombono", "pli manĝi", do "pli + X". Kaj poste, li kunmetos ĉion en kompleksaj formoj: "Mi volas iom pli da bombono".
Verdirite, se tiuj vizioj de gramatika akiro diverĝas, la akraj opozicioj mildiĝas. Ĉar la modeloj kompleksiĝas, riĉigas per novaj informoj, kiuj forte bremsas ilin.
Do, kio pri la ĉefaj klarigaj modeloj pri akiro?
La denaska/akirita debato longe influis studojn pri lingvoakirado, sed hodiaŭ la famaj debatoj inter Piaget kaj Chomsky malpli aktualiĝas. Ĉar novaj aliroj al lingvoakirado ŝanĝis la debaton.
Unue, nunaj evolumodeloj provas konsideri kaj internajn kaj eksterajn influojn. Antaŭ ĉio, la infano montras spontanean intereson pri lingvo kaj aktivas en lernado, tio ne plu bezonas pruvon. Same, la fazoj de lingva maturiĝo estas tute universalaj; por ĉiu infano estas decida transira periodo de akiro inter 17 kaj 20 monatoj. Simile, ĉirkaŭ la aĝo de 4 jaroj, la fundamentaj bazoj de lingvo estas akiritaj. La dinamiko de maturiĝo antaŭsupozas kaj cerbajn disponojn kaj la provizon de eksteraj informoj, kiel montras cerbaj modeloj de epigenezo(1).
Simile, se la ekzisto de cerbaj funkcioj dediĉitaj al lingvo (en leksikono, gramatiko, fonologio) estas bone atestita, la ideo ke tiuj funkcioj estas denaskaj, kaj do antaŭprogramitaj, fariĝas pli fleksebla kun esplorado pri cerba plastikeco. Lastatempaj studoj pri infanoj, kiuj suferis antaŭnaskan cerbodamaĝon, montras, ke ilia kapablo reakiri lingvon estas preskaŭ totala, sendepende de la hemisfero, dekstra aŭ maldekstra, tuŝita.
Ĉi tiu rimarko estas rimarkinda: ĝi sugestas ke la lokigo de lingvo en la maldekstra hemisfero estas nek denaska nek nerevokebla. La lokigo de lingvo en la maldekstra hemisfero (areo de Broca) kiun ni observas ĉe plenkreskuloj ne estas tute antaŭprogramita procezo, sed ĝi okazas dum evoluo. Fine, alia nuna esplorkampo koncernas la ligojn inter lingvo kaj aliaj kognaj kapabloj, kiel percepto aŭ labormemoro. La fakto, ke certaj neŭraj malordoj, kiel aŭtismo, kondukas al deficitoj aŭ nekutimaj evoluoj en lingvo (kiel en Williams-sindromo(2) signifas, ke ni ne povas izoli la lingvajn kapablojn mem (leksikono, fonologio, gramatiko) de aliaj kognaj kapabloj. Do, malgraŭ la miloj da esploroj akumulitaj ĝis nun pri lingvoakirado, ne ekzistas unuiga teorio.
Ŝlosilvortoj
(1) EPIGENEZO: Studo de la influoj de faktoroj eksteraj al genoj influantaj ilian esprimon.
Teorio laŭ kiu la ovo, nediferenciĝinta, disvolviĝas al embrio per iompostioma diferenciĝo de novaj ĉeloj kaj sekve histoj kaj organoj.
Estiĝo de novaj strukturoj kaj ecoj, ne regata de la genaro: individua evoluo pro epigenezo de nervaj konektaĵoj.
(2) SINDROMO DE WILLIAMS: Malofta genetika malsano, infanoj kun ĉi tiu sindromo aspektas kiel elfoj: mallonga staturo pro kreskomalfruo, alta frunto, trumpeta nazo, granda buŝo. Ili estas tre sociaj, amemaj kaj gajaj infanoj, fantaziemaj kaj tre parolemaj. Ilia kompleksa lingvo kontrastas kun ilia mensa malfruo, pli-malpli grava.
Ni lernis :akumuliakĉentoaŭtismobabilibalonobombonobuŝodeficitodiverĝieksplodielfoepigenezofantaziofazofetofiltrifleksifonemofonologioharmoniokukomaturanazoplastikoprokrastiprozodioripetisindromostaturotrinkitrumpeto✉
Ĉu dulingveco estas avantaĝo ?
de Maria Kinistedt (elfrancigita el la revuo Sciences HUMAINES - marto 2013 n-ro 246)
La kreskanta vojaĝemo de homoj, la malsamlingvaj geedzecoj kaj ankaŭ la politika volo enkonduki unuan vivantan lingvon pli kaj pli frue en lernejojn kaj du vivantajn lingvojn antaŭ la sesan klason laŭ la rekomendo de la Eŭropa Komisiono, signifas, ke multaj infanoj hodiaŭ estas konfrontitaj kun pluraj lingvoj tre frue.
Malgraŭ tiu ĉi societa evoluo, dulingvismo daŭre vekas tiom da timo kiom da entuziasmo. "Estas pli bone lerni la francan antaŭ ol komenci lerni alian lingvon", "se la infano miksas du lingvojn, prefere li uzu nur unu", du asertoj, kiuj ankoraŭ rezistas la multajn malkonfirmojn de esploroj. Tiuj ricevitaj ideoj koncerne la supozeblan malutilon de dulingvismo ŝajnas persisti en certaj landoj kie unulingveco delonge estas la modelo. Ni forgesas, ke unulingveco estas escepto: laŭ UNESKO, du trionoj de la monda loĝantaro parolas pli ol unu lingvon ĉiutage.
La granda plimulto de psikolingvistikaj studoj montras, ke la samtempa lernado de du lingvoj havas avantaĝojn precipe por infanoj. Infanoj emas akiri, stoki kaj diferencigi du aŭ tri lingvojn. La cerbo de infano ne estas superŝutita pro dulingveco sed stimulata de ĝi. Ellen Bialystok, profesoro pri psikologio ĉe la Universitato de Jorko (Kanado), konsideras dulingvismon kiel cerba ekzercado, kiu ricevus profitojn kompareblajn al tiuj de korpa ekzercado, kondiĉe ke la akiro de la du lingvoj estas farita en natura kaj kontinua maniero. Oni miskomprenis la kaŭzon de la "dufoja duonakiro de lingvo" aŭ "duobla duonlingvismo". La malfacilaĵoj de infanoj de migrantoj ofte estas klarigitaj per sociekonomiaj motivoj ne ligitaj al dulingveco. Krome, esploroj montris, ke la abrupta halto akiri la gepatran lingvon, plifortigita unue per la rompo de la uzado de tiu lingvo fare de gepatroj, kiuj kredas ke ili bone agas, kaj due, per la malakcepto en la lernejo de la familia lingvo, reprezentas formon de lingva amputado kiu malhelpas ajnan ekvilibran dulingvecon. Malsukceso maturigi ambaŭ lingvojn malhelpas evoluon en ĉiu el ili (1).
Unu lingvo ne forpuŝas alian
Ni nun scias, ke infana dulingvismo ne estas aldono de du lingvoj en la cerbo de infano. Antaŭ la aĝo de 7 jaroj, la infano malkovras kaj konstruas sian lingvan kapablon kiel li malkovras marŝadon. Malkovri la mondon per unu, du aŭ eĉ tri "fenestroj" ne baze influas lian lingvan evoluon. Certa malfruo en unu el la lingvoj povas provizore okazi, sed ĝi estas rapide korektita se estas kontinueco kaj konservado de uzo en ambaŭ lingvoj. La infano tiam povas apartigi tiujn du lingvojn kaj uzi ilin harmonie en sia ĉirkaŭaĵo.
Oni klarigas tiun facilecon samtempe akiri du aŭ pliajn lingvojn per neŭronaj cirkvitoj ankoraŭ malfermitaj, latentaj sinapsoj, kiuj nur atendas esti aktivigitaj kaj stimulitaj. Se tiuj cirkvitoj ne estas uzitaj, ili fermiĝas kaj fosiliiĝas. Tial ne necesas, ke la unua lingvo estu plene regata por ekakiri la duan. Male, ju pli frue oni lernas lingvon, des pli facile oni asimilos ĝin. Esploro klare montris, ke la du lingvoj ne batalas en la sama spaco en la cerbo kaj ke unu lingvo ne forpuŝas la alian.
Efektive, la strukturo de la cerbo de juna infano estas tiel fleksebla, ke li lernas du aŭ tri lingvojn tiel facile kiel nur unu. Sed preter la aĝo de 7 jaroj, la akiro de nova lingvo estas alia procezo, kiu devas sekvi ĉirkaŭvojon tra la gepatra lingvo. Kiel skribas Gilbert Dalgalian (2), post la aĝo de 7 jaroj ni ne plu lernas "lingvon sed lingvojn". Kaj eĉ se la demando pri "kritika" aĝo por la akiro de dua lingvo daŭre estas vaste disputita, montriĝis per cerba bildigo, ke la neŭrona ilaro de la frua dulingvulo ne samas tiun de unulingvulo.
Neŭronaj konektoj kreitaj frue havas sekvojn por la estonteco de la infano kaj donas certajn kognajn avantaĝojn. Ŝajnas, ke kiam dulingvulo regule uzas ambaŭ lingvojn, li senkonscie aktivas kontrolmekanismon, kiu limigas enmiksiĝon de la lingvo, kiu tiam ne estas uzata. Rezultas, ke ĉi tiu inhibicia mekanismo plibonigas iujn kognajn funkciojn de agado.
Iuj malavantaĝoj
Freŝdataj studoj (3) montras pli bonan kapablon bloki distraĵojn, alivorte faciligi koncentriĝon, kapablon asociitan kun dulingveco. Ekzistas ankaŭ pli markita kreiva penso kaj koncipa lerteco pro malsama maniero uzi la labormemoron. Frua enkonduko de pluraj lingvoj faciligas la postan akiron de aliaj lingvoj, kaj oni multfoje konstatis pozitiva influo en matematiko (4): oni klarigas tion per frua stimulado de la Broca areo, kiu regas la sintezon de simbolaj ĉenoj ne nur lingvaj sed ankaŭ matematikaj.
freŝdata = freŝ + dat + a
Ĉu do ne estas malavantaĝo esti frua dulingvulo? La avantaĝoj superas, sed esploroj en eksperimenta psikologio ankaŭ montris, ke dulingvuloj pli malrapide reagas ĉe certaj vortfaradaj testoj, kaj ne havas la saman vortprovizon kiel unulingvulo en ĉiu el la lingvoj (5). Ankaŭ veras, ke dulingvaj infanoj foje produktas frazojn kiuj miksas la du lingvojn. Tiuj misvortigoj estas sistemaj kaj antaŭvideblaj, kaj ĝenerale malaperas ĉirkaŭ 4 jaroj. Cetere, perfekte ekvilibra dulingveco estas nur ĥimero inspirita de la unulingva modelo. Dulingva parolanto neniam uzas siajn du lingvojn precize samofte, nek en la samaj cirkonstancoj nek por la samaj bezonoj. Esti dulingva konsistas antaŭ ĉio en scii inteligente ĉerpi el ĉiuj siaj lingvaj rimedoj.
Resume, dulingvuloj ne estas malsukcesaj unulingvuloj sed tute simple homoj kun malsama lingva profilo, konsistanta el ambaŭ lingvoj. Pro la neceso sisteme kunordigi tiujn du lingvojn en reala tempo, la dulingva infano aŭ plenkreskulo alfrontas apartajn pragmatajn kaj konversaciajn postulojn, kiuj implikas plian dimension de kapabloj: li do scipovas fari ion pli ol unulingvuloj. Jen ebleco, kiu aldoniĝas al la riĉeco, kiu konsistas en aliro al du esprimrimedoj ebligante facile navigi de unu lingvo kaj unu kulturo al alia..
(1) Mehmet-Ali Akinci, «Du bilinguisme à la bilittéracie.
Komparo inter turk-francaj dulingvaj lernantoj kaj francaj unulingvaj lernantoj",
Langage et Société,
n° 116, 2006.
(2) Gilbert Dalgalian, Enfances plurilingues. Témoignage pour une éducation bilingue et plurilingue, L'Harmattan, 2000.
(3) Jean Petit, L'Immersion, une révolution,
Bentzinger, 2001.
(4) Ellen Bialystok, «Bilingualism. The good, the bad and the indifferent», Bilingualism and Cognition,
vol. XII, n° 1, janvier 2009.
(5) Ibidem (samloke)
Ni lernis :abruptaamputicirkonstancodisputidistrifenestrofreŝaharmonioinhibiciiinteligentakomisionokonfrontikontinualatentamarŝinavigipersistipozitivaprofiloprovizorasinapsoĉenoĥimero
<
✉
Kremnitz, Georg (2019): “Semilinguisme”, Glosema, 1, pp. 107-116. https://doi.org/10.17811/glosema.1.2019.107-116.
ABSTRAKTO.
La termino «duonlingvismo» ne estas alte taksata nek de lingvistoj nek de edukistoj. Tamen, la fenomeno ja ekzistas. La jena artikolo baziĝas sur kelkaj ekzemploj por poste sekvi la genezon de la termino kaj identigi la specojn de duonlingvismo. Tia indukta metodo celas ne nur priskribi la fenomenon sed ankaŭ travivaĵon de la duonlingvuloj.
Tiu termino ne havas bonan famon. Lastatempe, kiam mi volis uzi ĝin en kontribuo pri komplika lingva situacio, la redaktoroj de la artikolo afable petis min eviti ĝin, ĉar ĝi havus negativajn implicojn. Ne estanta esenca por mia tiama rezonado, mi anstataŭigis ĝin per alia malpli polemika termino. Tamen, la fenomeno — kaj la problemo — ja ekzistas (1). Ĉe kelkaj homoj malfermiĝas komunikaj breĉoj, pro lingvaj mankoj, kiuj povas esti larĝaj aŭ mallarĝaj; la koncernaj personoj ne ĉiam konscias la situacion. Ĉiuokaze, tiuj homoj ne kapablas esprimi ĉion, kion ili ŝatus komuniki al aliaj (2). Tiu konstato iom pripensigis min pri tiu problemo kaj mi provos precizigi la situaciojn en kiuj ĝi okazas. Mi ekprezentos kelkajn ekzemplojn, poste mi transiros al pli ĝeneralaj pripensoj por pli bone komprenigi la fenomenon. Jen kial mi rezignas tuj difini ĝin.
1. KELKAJ EKZEMPLOJ
Sinjorino B. parolas la germanan kaj la polan. Ŝi fuĝis el la iama germana parto de Pollando kun siaj gepatroj en la 1950-aj jaroj, sed la gepatroj daŭre uzis ambaŭ lingvojn, kaj la germana fariĝis la lingvo de edukado. Ŝi tiam entreprenis flegan profesion, antaŭ ol vivi dum multaj jaroj en moviĝo sur granda boato. Nuntempe ŝi laboras por pola firmao. Ŝi diras, ke ŝi foje havas problemojn por kompreni siajn superulojn, kaj inverse ili ne ĉiam komprenas ŝin, kaj kvankam ŝia uzo de la germana estas bona, ŝi havas problemojn pri iuj gramatikaj kategorioj kaj precipe pri skribo. Kelkfoje la germanlingva interparolanto ne tute komprenas, kion ŝi volas diri. Klarigaj demandoj kutime sufiĉas por permesi komunikadon.
Iom simila kazo al tiu de sinjorino B. estas tiu de sinjorino C. Ŝi kreskis en Germanujo, parolante nur germane; poste ŝi edziĝis kun civitano de Usono, kiu parolis nur la anglan. Ŝi vivis dum multaj jaroj en Usono kaj lernis la anglan per praktiko, kun la mankoj kiujn kunportis. Kiam ŝi kiel vidvino ofte revenis al Germanio por vidi sian familion, ŝi rekomencis paroli la germanan, sed foje ŝi renkontas komunikajn problemojn.
Se ĉi tiuj tri homoj estas ĉe la supra tavolo de la grupo, estas multaj homoj, por kiuj la problemoj estas multe pli gravaj, ĉar ili ne povas esprimi sin en iu ajn el la (normale) du lingvoj implikitaj. Ĉi tio povas esti provizora situacio, ekzemple por enmigrintaj infanoj, kiuj devas (devus) iri al lernejo. Sed se la instruado estas interrompita, aŭ eĉ ŝanĝas lingvon (foje eĉ plurfoje, kiel povas okazi en migraj situacioj), ĝi povas stabiligi, kaj tiuj homoj havas nur limigitajn eblecojn esprimi siajn ideojn. Ĉi tiu situacio troviĝas sufiĉe ofte ĉe edziĝintaj islamaj virinoj, kiuj ne havas rajton je socia vivo ekster la hejmo. Tiuj ĉi virinoj ofte scias preskaŭ nenion pri la lingvo de la gastiga lando, kaj pro sia izoliteco havas nur limigitajn eblecojn komuniki en sia(j) devena(j) lingvo(j). Tiamaniere ili estas plejparte ekskluditaj de socia komunikado, ne povante esprimi sin en iu ajn el la lingvoj, kiujn ili devus havi je sia dispono.
Por ĉi tiuj lastaj homoj, kiuj vivas en relative stabilaj lingvaj situacioj, ni ofte observas fosiliiĝo de kapabloj en ĉiuj lingvoj, ne plu permesante signifan progreson kaj ekskludante tiujn homojn el gravaj partoj de komunikado en la socio.
Inter ĉi tiuj ekstremaj kazoj estas ampleksa gamo de nuancoj, kiuj ne bezonas esti diskutitaj ĉi tie. Aliflanke, estas grave atentigi, ke tiu situacio povas esti provizora aŭ (pli-malpli) definitiva. Por infanoj, kiuj enmigris al lando kie la sociaj kaj edukaj strukturoj funkcias, la situacio estas normale provizora (krom se estas forta izolado de enmigrintoj kaj kontakto kun la domina lingvo estas malofta, precipe post la instruado), dum por plenkreskuloj ĝi minacas iĝi daŭra, la efikoj de nesufiĉa lernado kaj de perdo de la devena lingvo aldoniĝas.
2. EVOLUO DE LA KONCEPTO duonlingvismo.
Mi renkontis la terminon unuafoje kiam mi (iom) konatigis al komunikaj situacioj en skandinavaj landoj; ĝi estas citita en artikolo de Einar Haugen (1966) kaj precipe en la libro de Nils-Erik Hansegard (1968). La fenomeno, kiun tiuj du aŭtoroj priskribas, estas klarigita pro la lingva proksimeco de la ĝermanaj skandinavaj lingvoj: la parolantoj de tiuj lingvoj povas komuniki inter si uzante sian propran lingvon, ĉar ĉiu sufiĉe komprenas ĝin por ĉiutagaj interŝanĝoj. Tio estas proksimuma komunika strategio, sufiĉa por multaj situacioj. Tamen, ĉi tiu komunikado, sufiĉa por trakti relative simplajn temojn, estas minacata de diversaj komunikaj akcidentoj, tuj kiam la interparolantoj eniras pli specifajn kampojn. Ĉi tiu risko eliras el la titolo de la libro menciita de Hansegard. Aliflanke, parolantoj alkutimiĝintaj al ĉi tiu formo de komunikado povas facile perfektigi sian komunikan kompetentecon, precipe per pli da sperto. La kondiĉoj de tiu interskandinava komunikado estas detale priskribitaj ekzemple en Braunmüller (2007 [1991]: 321-362). La termino havis iom da sukceso, precipe en la kampo de skandinava lingvistiko, poste ĝi estis foje uzata por aliaj kompareblaj situacioj (3).
Efektive, komparebla konduto troviĝas ĉe parolantoj de aliaj genetike rilataj lingvoj: italaj kaj hispanlingvanoj sufiĉe ofte uzas ĝin kun sukceso, katalunoj kaj kastilianoj povas uzi ĝin; la aferoj estas iom pli komplikaj inter hispanlingvanoj kaj portugallingvanoj, ĉar la lastaj ĝenerale bone aŭdas la unuajn, sed la portugala (ĉefe eŭropa) prezentas problemojn, precipe fonetikajn (4), foje nesupereblajn por la kastiliaj parolantoj. Parolantoj de multaj slavaj lingvoj povas uzi la saman strategion, precipe ene de la subgrupoj de tiu grupo da lingvoj (5). En la kunteksto de la ĝermanaj lingvoj, oni observas tiun konduton, kvankam malpli ofte, inter parolantoj de certaj specoj de la germana kaj de la nederlanda (ĉi-lastaj ĝenerale aŭdante la germanan pli bone ol inverse).
Pli poste, lingvistoj, kiuj traktas migradojn kaj iliajn komunikajn sekvojn, adoptis la terminon, ekzemple en Germanio en la formo de «doppelte Halbsprachigkeit» ('duobla duonlingvismo'), por indiki homojn kiuj, ĝenerale kiel rezulto de migrado, havas unuflanke. nekompleta regado de la (oficiala) lingvo de la gastiganta lando, sed aliflanke ankaŭ de ilia devenlingvo, ĉu pro nekompleta lingvotrejnado, ĉu pro perdo de lerteco pro malofta praktiko. Tio ja estas la taŭga termino por tiu ĉi situacio – ĝi samtempe signifas partan reinterpreton de la koncepto. La termino ne instigas la koncernatojn esprimi sin pli bone kaj pro tio kelkajn esploristojn preferas eviti la ĝin. La fenomeno tamen, kiel ni vidos, ne limiĝas al migraj situacioj.
Ŝajnas al mi, ke la fenomeno meritas pli da konsidero, unuflanke ĉar ĝi ekzistas en multaj socioj kaj aliflanke, ĉar ŝajnas al mi utile distingi malsamajn scenarojn, kiuj eliras el malsamaj komunikaj situacioj. Dum en la skandinava aliro oni emfazis la eblon frue multigi la vojojn de komunikado, ĉiuj postaj aliroj de duonlingvismo, kiuj reanalizas la situacion, atribuas ĝin preskaŭ sole al sekvoj de migrado. La aliroj similas unu la alian en tio, ke la dezirata kompetenteco komuniki ne estas atingita, ĉar la parolanto, iel, ne povas esprimi ĉion, kion li ŝatus komuniki (6). Anstataŭ pluso en la komenca kazo, ĝi estas minuso. Tamen ŝajnas al mi necese distingi sufiĉe diversajn aspektojn de la fenomeno, kiu foje riskas, pro la lastatempa kresko de migraj movadoj, okupi la eŭropajn sociojn pli kaj pli (7).
3. GENEZO KAJ FORMOJ
Antaŭ ol komenci, eble necesas rememori banalecon: neniu povas fanfaroni pri tuta regado de lingvo, sed kutime la parolantoj kapablas sufiĉe bone paroli por kontentigi siajn komunikajn bezonojn en unu (aŭ pluraj) lingvo(j). Tiuj parolantoj havas la impreson vere regi la koncernan lingvon aŭ lingvojn. Aliflanke, la fenomeno de duonlingvismo ne estas nepre ligita al migrado, kvankam nuntempe tio estas la plej ofta kaŭzo de apero (8).
Unuflanke ĝi okazas inter parolantoj de lingve proksimaj lingvoj, kiel ĉe la skandinavoj. En tiu kazo, ĝi servas por vastigi komunikajn kapablojn, se la bezono ekestas. Ĉi tiuj estas iom esceptaj situacioj. Aliflanke, ĝi okazas inter parolantoj de minoritataj lingvoj, kiuj havas nekompletan edukadon kaj en sia primara lingvo kaj en la oficiala ŝtata lingvo. Tiu kazo, sufiĉe malofta en la nuna Eŭropo, estis ofta antaŭ la alfabetigo de la amasoj per edukado (9) ; tamen ĝi okazas en multaj landoj de aliaj kontinentoj. Kiel jam menciite, la plej ofta kazo hodiaŭ estas tiu de homoj el migranta fono (migrado povas esti - pli-malpli - libervola aŭ deviga). Kaj fine, estas apartaj familiaj historioj, kiuj povas produkti tiajn situaciojn.
Tiuj situacioj povas tre malsame daŭri. Dum parolantoj de najbaraj lingvoj konservas siajn limigitajn kapablojn kaj plibonigas sian repertuaron nur se la kontaktoj pliintensiĝas, ĉe membroj de minoritataj grupoj kaj migrantoj ĝi estas ĝenerale tempa kaj transira fenomeno. Inter membroj de lingvaj minoritatoj, ĝi okazas aŭ kiam individuo provas integriĝi en la dominan socion, aŭ kiel rezulto de deviga edukado, ĉi-kaze ofte dum pluraj generacioj (10). Por la individuo, tiu situacio povas ŝajni senespera, li povas havi la impreson de nesuperebla komunika nesufiĉo (estas klare, ke, ĉe lingvaj minoritatoj, la individuo sentas siajn limojn nur flanke de la lingvo dominanta, se li estas ne engaĝita en la defendo de sia lingvo 11(11)). En la kazo de “klasika” enmigrado, oni ĝenerale konstatas tri fazojn : la unua generacio bone regas la devenan lingvon kaj sufiĉe malbone (aŭ tute ne) la alvenan lingvon; la dua generacio pli-malpli regas ambaŭ, sed ne plu transdonas la originan lingvon al la tria, kiu konservas nur pecetojn de ĝi, aliflanke ofte disvolvas nostalgion pri la originoj, kiu povas foje konduki al relernado 12(12). Nuntempe, tiu transiro povas esti unuflanke mallongigita, kaj aliflanke plilongigita: la gastigaj socioj postulas ĉiam pli rapidan lingvan integriĝon, precipe por junaj enmigrintoj, deziro kiu ofte renkontas la intereson de tiuj. Tiel, ni atestas rapidajn lingvokonvertojn. Aliflanke, migrantoj ofte regrupiĝas laŭ devengrupoj en la gastigantaj landoj, kaj eblas por kelkaj enmigrintoj vivi en sociaj niĉoj kie ili nur malofte bezonas la dominan lingvon. Ili tiam povas limigi sin al sia gepatra lingvo kaj redukti la klopodon akiri la dominan lingvon. Estas klare, ke tio ripetiĝas precipe por la malprivilegiitaj enmigrantoj; aliflanke, tiu grupiĝo povas bremsi la integriĝon de tuta grupo 13(13). Ĉar eŭropaj registaroj nuntempe havas malmulte da pacienco kun enmigrintoj, ili facile trovas sin asignitaj al la malsuperaj manmetioj de la gastigaj socioj (kvankam multaj el ili, en sia devenlando, okupis privilegiajn poziciojn 14(14). Koncerne individuajn kazojn, ne eblas indiki tendencojn.
Por difini la fenomenon pli precize, ŝajnas al mi utile diferencigi inter formoj de objektiva duonlingvismo kaj formoj de subjektiva duonlingvismo; en la unua situacio la manko estas vidata de ekstere, kiam la alparolato ne povas bone kompreni, kion volas esprimi la parolanto; la dua situacio kiam la parolanto havas la impreson, ke li ne kapablas sufiĉe esprimi sin en iu ajn el la lingvoj, kiujn li disponas. En la unua kazo eblas, ke la parolanto ne rimarkas, ke por siaj interparolantoj estas problemo. En la dua li sentas la problemon, limigite en sia esprimo de siaj lingvaj kapabloj. Elementoj de duonlingvismo povas manifestiĝi en ĉiuj kampoj de komunikado: parolado, aŭdado, legado kaj skribo. La malsamaj kapabloj estas ofte tuŝitaj diversgrade, ĝenerale la ricevaj kapabloj estas pli evoluintaj ol la produktivaj (ni aŭdas pli ol ni povas diri, ni legas tion, kion ni ne povas skribi). Tiam, necesas fari la diferencon inter parolado kaj skribo (15). Oni povas perfekte komuniki buŝe en lingvo sen regado de la skribsistemo (se ĝi havas skribon). Fine, en ĉiuj formoj de duonlingvismo, oni devas zorgi pri la grado de la manko de kompetenteco. Kaj oni devas rimarki, ke la kompetenteco ne estas stabila, sed la komunikaj spertoj povas evolui rapide kaj en ĉiuj direktoj. Sed ĉi tie ni restas en la teorio: ĉar ĝenerale homoj kiuj montras trajtojn de duonlingvismo apartenas al la malriĉaj tavoloj de la socioj en kiuj ili vivas, la "normala" kazo estas relativa status quo de la situacio.
Povas esti utile observi la socion en kiu la subjekto evoluas: tiu socio havas komunikajn postulojn al la homoj, kiuj loĝas en ĝi. Ĉi tiuj postuloj kreskis tra la historio. Dum en la pasinteco la legokapablo estis, precipe en katolikaj landoj, signo de socia pozicio, hodiaŭ ĝi estas unu el la kapabloj, kiujn la tuta loĝantaro supozeble regas (16). Ĉi tio validas kaj por legado kaj skribo. Sed ene de legokapablo estas kompreneble konsiderindaj diferencoj.
Organizitaj socioj postulas certajn kapablojn por certaj laborpostenoj. Se iu, ĉu indiĝeno aŭ enmigrinto, ne plenumas tiujn postulojn, li (principe) ne povos akiri la pozicion kiun li ŝatus. Estas klare, ke la grado de ĉi tiuj postuloj povas varii ege, depende de la funkcioj, kiujn la persono devas plenumi. Ĉiuokaze, lingvokapabloj gravas por la sociaj pozicioj kiujn homoj povas okupi. Necesas ankaŭ konstati, ke organizitaj socioj ĝenerale interesiĝas nur pri kapabloj en la reganta lingvo (cetere tute malprave). Nur duonlingvaj homoj mem povas konstati la mankojn, kiujn ili sentas en ambaŭ lingvoj, kaj kiuj ne permesas al ili vortigi ĉion, kion ili volas komuniki.
Aliflanke, kiel ĉiu problemo de lingva kompetenteco, temas pri longa latenta problemo, kiu ekaperas dum konversacio kaj kiu tiam ne trovas tujan solvon (kiu por la sukceso de komunikado tamen estus esenca). Kaj ĝi estas ĉefe individua problemo, kiu tamen havas konsiderindajn konsekvencojn por la koncernaj socioj.
4. Konklude
Malmulton estas aldoninda post tiu rapida prezento, krom ke la fenomeno, laŭ mi, meritas pli da atento de esploristoj, precipe de tiuj socie engaĝitaj. Ni unue bezonus pliajn studesplorojn por poste iom post iom alveni al la komenco de tipologio. Tiam, pedagogoj kaj didaktikistoj devus rigardi la eblecojn plibonigi parolantajn kapablojn en ĉiuj engaĝitaj lingvoj.
Se ni ne akceptas la ekziston de problemo, ĝi daŭre ekzistos kaŝe en la socio, eĉ riskas disvastiĝi. Tamen ŝajnas al mi, ke en ĉi tiu konkreta kazo ekzistas ebloj de agado por ĝin redukti.
BIBLIOGRAFIAJ REFERENCOJ
BRAUNMÜLLER, Kurt (2007 [1991]) : Die skandinavischen Sprachen im Überblick, 3° éd., Tübingen/ Basel : Francke.
ERFURT, Jürgen, Tatjana LEICHSENRING et Reseda STREB (2013): Mehrsprachigkeit und Mehrschriftigkeit : Sprachliches Handeln in der Schule, Duisburg : Universitätsverlag Rhein-Ruhr (Osnabrücker Beiträge zur Sprachtheorie, vol. 83).
FERNANDEZ-VEST, Jocelyne (1989) : “Être bilingue en Fenno-Scandie : un modèle pour l'Europe”, dans Fanny de Sivers (éd.), Questions d'identité, Louvain : Peeters/SELAF, pp. 77-109.
HANSEGARD, Nils-Erik (1968) : Tväspräkighet eller halvspräkighet? [Bilinguisme ou semilinguisme ?], Stockholm : Aldus/Bonniers.
HAUGEN, Einar (1966) : “Semicommunication: The Language Gap in Scandinavia”, Sociological Inquiry, 36, pp. 280-297. https://doi.org/10.1111/j.15-682X.1966.tb00630.x.
KREMNITZ, Georg (1997) : “Pigüé : le mythe de la langue. Occitan, français et espagnol dans une petite ville argentine”, Quo vadis, Romania, 10, pp. 66-76.
MAAS, Utz (2008) : Sprache und Sprachen in der Migrationsgesellschaft. Die schriftkulturelle Dimension, Gôttingen : V&R Unipress / Univ.-Verlag Osnabrück.
PANSIER, Pierre (1924-1932) : Histoire de la langue provençale à Avignon du XU° au XIX' siècle, Avignon : Aubanel. $ vols.
RUIZ I SAN PASCUAL, Francesc, Rosa SANZ I RIBELLES et Jordi SOLE I CAMARDONS (2001) : Diccionari de sociolingüistica, Barcelona : Enciclopèdia Catalana. https://doi.org/10.1558/sols.vair.395.
VELIS, Jean-Pierre (1988) : La France illettrée, Paris : Seuil.
VELIS, Jean-Pierre (1990) : Lettre d'illettrie. Nouvelles d'une contrée récemment redécouverte dans les pays industrialisés, Paris : La Découverte / Unesco.
Notoj
(0) Mi dankas mian amikon François Pic pro lia zorgema legado de ĉi tiu teksto kaj liaj valoraj sugestoj. Tamen, kiel oni diras ĝenerale, eventualaj eraroj kiuj restas, estas mia respondeco.
comme on dit en général, toutes les erreurs qui subsistent sont de ma responsabilité.
(1) Estas interese noti, ke la kapvorto «duonlingvismo» ne aperas en la plej multaj el la lingvaj vortaroj, kiujn mi konsultis. Unu el la maloftaj esceptoj estas
"Ruiz i San Pascual, Sanz i Ribelles et Solé i Camardons",
kiu eĉ havas du enskribojn, nome semibilingüisme et semilingüisme. Sub la lasta enskribo ni legas:
“Ús precari d’una o
de les dues llengües que entren en contacte, generalment en un context d’ensenyament-aprenentatge de llengües”.
(2) Ĝenerale, la mankoj estas komplementaj en la koncernaj lingvoj (tio estas pro la diferencoj en komunikaj spertoj en la lingvoj), la koncernaj parolantoj do havas pli grandan esprimkapablon entute ol en ĉiu el la koncernaj lingvoj.
(3) Pli posta prezento de la skandinava situacio troviĝas en la artikolo de Fernändez-Vest (1989).
(4) La kastilia estas pli konservativa ol la portugala. Ĝi estas preskaŭ ĝenerala regulo: parolantoj de pli novigaj varioj ĝenerale sufiĉe bone komprenas tiujn de pli konservativaj varioj, dum en la kontraŭa direkto, la kompreno estas multe pli limigita. Estus utile konsideri tiun ĉi tendencon, kiam ni volas efektivigi normigon de lingvoj.
(5) Cetere, ekzistas foje la problemo de unuflanka kompreno: se bulgaroj ĝenerale sufiĉe bone komprenas la rusan, rusoj apenaŭ komprenas la bulgaran.
(6) Oni obĵetos, ke tio povas okazi al iu unulingvulo. Sed tiam temas, se la persono ne havas identigeblajn lingvajn malordojn, ĉu pri momenta langogliton, ĉu pri nekapablon trovi koncepton (kiu eble ankoraŭ ne ekzistas en la uzata lingvo), dum en la kazo de neperfektaj du- aŭ plurlingvuloj, ĝi estas la neeblo trovi lingvan formon, kiu ja ekzistas en la koncernaj lingvoj.
(7) La registaroj farus bone serĉi informojn ĉe landoj, kiuj havas longan tradicion de enmigrado, kiu ebligis al ili trovi strategiojn por solvi la problemon, eĉ se la nunaj informoj ne plu estas tiuj de la dek-naŭa aŭ dudeka jarcentoj. Ni ne povas ignori, ke temas pri fenomeno, kiu solvas sin nur post certa tempo; certa pacienco do estus esenca (ĝenerale mankas en registaroj same kiel en loĝantaroj).
(8) Spuroj de la malkapablo esprimi sin foje troviĝas en literaturaj tekstoj, precipe malnovaj, kiuj prezentas homojn "de la popolo". Persone, mi konis en la 1960-aj jaroj kelkajn homojn en ĉi tiu situacio; ili plej ofte estis el la kamparo.
(9) Ĉar la instruado tre ofte atingis la minoritatojn nur ĉe la fino de la deviga eduka politiko, membroj de la minoritataj grupoj vivis sufiĉe longe en provizoraj situacioj. Oni rakontis al mi la kazon de slovenlingvaj infanoj en Aŭstrio, kiuj estis edukitaj nur en la 1930-aj jaroj (antaŭe ili ne kapablis sekvi la lecionojn, nur instruatajn en la germana), kaj tio foje nur danke al privataj iniciatoj. Se en la komenco, ili povis esprimi sin en la slovena, ekde 1938 tiu ebleco estis forigita. Kelkaj el tiuj homoj ankoraŭ vivas. Foje ilia scipovo estas nekompleta en ambaŭ lingvoj.
(10) Antaŭ preskaŭ jarcento, Pierre Pansier proponis skemon kovrantan kvin generaciojn (Pansier 1924-1932, vol. 2: 11-13). Hodiaŭ, la daŭro estas multe mallongigita, kaj modernaj amaskomunikiloj faciligas la uzon de oficialajn lingvojn en ĉiu hejmo. Tamen, spuroj de tiuj mankoj ankoraŭ povas okazi dum longa tempo: ĉirkaŭ 1970, la direktoro de la Centra Pruntbiblioteko de Arieĝo (en Foix) rakontis al mi, ke ŝiaj oficistoj foje ne komprenis telefonalvokojn el Parizo : „iu alvokis el Parizo, sed mi ne komprenis vorton. Tamen mi notis la numeron kaj vi povas realvoki”.
(11) Mi persone renkontis homojn en «Pays d'Oc», en la 1960-aj/70-aj jaroj, kiuj sentis sin en tiu ĉi situacio. Ili ofte estis homoj, kiuj havis certan trejnadon, sufiĉan por povi rekoni siajn mankojn, sed kiuj ne povis ĝustigi tion, kio estis konsiderita kiel difekto. Kelkfoje ĉi tiuj homoj estis tre kompleksitaj.
(12) La situacio povas esti pli malsimpla kiam enmigrintoj parolas minoritatan lingvon. Tiel okazis ĉe la okcitanaj enmigrintoj de Rouergue en Pigüé en Argentino: alveninte tie en 1884, ili komence parolis la okcitanan (multaj el ili estis analfabetoj), sed ii rapide akiris instruistinojn pri la franca (ili estis efektive nur virinoj). Ĝuste tiu lingvo dum kelka tempo funkciis kiel "supera" lingvo, antaŭ ol ĉirkaŭ 1930 la transiro al la kastilia ĝeneraliĝis (kp. Kremnitz 1997).
(13) Oni ne forgesu, ke la sama tendenco estis observita pasintec por eŭropa enmigrado al la Amerikoj aŭ al aliaj landoj. Oni foje trovas ĝin hodiaŭ inter enmigrintaj grupoj,kiuj longe vivis aparte de la socio, kiel ekzemple la menonitoj en Argentino. Eĉ hodiaŭ, la kono de la kastilia lingvo de la membroj de tiuj grupoj estas ofte modesta, escepte de la gvidaj membroj kiuj ĝenerale funkcias kiel interpretistoj kun la ĉirkaŭa mondo.
(14) Se gastigaj socioj pli da klopodus rekoni ĉi tiujn kapablojn, ili faciligus la integriĝon de novalvenintoj.
(15) Oni proponis en la germana la terminon «Mehrschriftigkeit» («kompetenteco en pluraj skribitaj lingvoj»; alia difino de la termino rilatas al la kompetenteco regi plurajn skribsistemojn, kiel la latinan, la araban, ktp.) por tiu kapablo (estis unue la verko de Utz Maas, el 2004, kp precipe Maas 2008, kaj poste tiu de Jürgen Erfurt kiu progresis en tiu ĉi kampo, kp Erfurt, Leichsenring kaj Streb 2013).
(16) Ŝajnas, ke tiu problemo estas tabua en multaj socioj: ne estas facile kolekti informojn pri analfabeteco en multaj landoj de Okcidenta Eŭropo kaj la akiritaj ciferoj ne ŝajnas ĉiam ne tre fidindaj. Dum gravaj informofontoj ĝenerale konsideras eŭropajn sociojn kiel kleraj, pli specifa esplorado montras ke ĝis 10% de populacioj estas funkcie analfabetaj, t.e. malgraŭ iom da instruado ili ne povas funkcii en niaj socioj kiuj supozas ke ĉiuj povas legi kaj skribi la oficialan(j)n lingvon. ). Vidu por tiu ĉi problemo la jam malnovajn sed tamen interesajn librojn de Jean-Pierre Vélis (1988 kaj 1990).
Ni lernis :ArieĝoAŭstrioakcidentoasignibibliotekoboatobreĉobulgarodidaktikodominiekskludiengaĝifanfaroniglitigrupoislamokastiliokompleksokomplikikonvertilangomenonitometiominusnajbaronostalgionumeroobĵetiokcitanoprivilegiopruntiredaktororepertuaroskandinavoslavoslovenosubjektivatabuotrejnividvoĝermano✉
La mil plej oftaj vortoj
Se vi legas tekston pri aliaj temoj, vi renkontos novajn vortojn kiuj ni ne uzis ĝis nun, ĉar maloftaj kiam ne temas pri lingvo.
kara : Amata: Li konfesis al ŝi, kiel kore li ŝin amas kaj ke ŝi devas fariĝi lia kara edzineto mateno : parto de tago ekde sunleviĝo ĝis tagmezo
kompati : senti kortuŝon pro ies malfeliĉo kaj deziron ĝin malakrigi: kompati ies doloron. strato : Vojo inter konstruaĵoj en urbo aŭ vilaĝo: ni pasigos la nokton sur la strato reĝo : Dumviva, ordinare hereda, regnestro: li fariĝos reĝo super la tuta lando. dolori : Sentigi al iu tre malagrablan korpan aŭ spiritan impreson: ne doloras frapo sur fremda kapo spiri : Enlasi aeron en la pulmojn kaj ellasi ĝin post kiam ĝi reoksigenigis la sangon: al li ŝajnis, ke oni ĉi tie spiras la plej bonan aeron kaj ankaŭ la somero ĉi tie estas la plej bela; agrabla : Kiu plaĉas kaj plezurigas: agrabla odoro pardoni : Forviŝi el sia menso ofendon, malican senton, koleron kontraŭ persono kulpa kontraŭ la pardonanto: pardonu, ke mi ĝis nun ne respondis vian leteron etendi : Malvolvi laŭ la longo, longigante en unu direkto: la reĝido etendis siajn brakojn al la ĉielo [ ŝiri : Rompi ion, forte tirante: ŝiri paperon ; brako : La supra (aŭ antaŭa) membro ĉe la homo kaj primatoj: grandan paperujon mi portas sub la brako dolĉa : Agrable impresanta guston, kiel sukero aŭ mielo: la patro donis al mi dolĉan pomon verda : Samkolora kiel foliaro, herbo ktp: verda herbaĵo seka : Enhavanta neniom aŭ malmulte da akvo, fluaĵo, suko aŭ graso. Ne sorbinta fluaĵon (sub la pluvo, en akvujo ktp): transiri (rivereton) kun sekaj piedoj sata : Kies manĝobezono estas plene kvietigita: sata malsatan ne povas kompreni donaci : Senkompense doni, kiel ateston de bonvolemo, amikeco, favoro, ktp: al ĉevalo donacita oni buŝon ne esploras tremi : Esti movata tien kaj reen per malgrandaj sinsekvaj skuetoj: ili timu vin kaj tremu antaŭ vi skui : Rapide abrupte kaj ripete ŝanceli kaj malfirmigi: ŝi ekskuis la arbon kaj la pomoj falis kvazaŭ pluvo ripozi : Resti dum kelka tempo nelaborante, nenion farante, por refreŝigi siajn fortojn: Dio finis en la sepa tago Sian laboron, kiun Li faris, kaj Li ripozis en la sepa tago de la tuta laboro radio : Rektlinia mallarĝa lumstrio: hela radio de la suno vundi : Difekti vivan korpon per tranĉo, piko aŭ kontuzo: li streĉis la pafarkon, kaj vundis la reĝon mola : Ne kontraŭstaranta al premo, facile cedanta: mola viando, mole kuirita ovo; anonci : Antaŭsciigi: la kongresanoj devos sin anonci plej baldaŭ; trompi : Erarigi iun, kredigi ion malefektivan, ofte ruze kaj malice: ni ne lasu nin trompi per tiaj belaj promesoj; mizero : Daŭra granda malriĉeco aŭ malfeliĉo, inda je kompato: kiu metion disponas, mizeron ne konas papero : Maldika materialo fabrikata el pasto de vegetaĵaj fibroj, sekigita kaj premita; uzata por skribi, presi, paki: mi ne volis skribi per papero kaj inko; sed mi esperas veni al vi kaj paroli vizaĝon kontraŭ vizaĝo moki : Malŝate, ofende ridindigi iun aŭ ion: ne moku maljunulon densa : Tia, ke ĝiaj eroj tre proksimas unu al alia, multnombras en malgranda volumeno: en somero ni trovas malvarmeton en densaj arbaroj eterna : Havanta nek komenciĝon nek finiĝon: la eterna Dio blua : Ĉielkolora, lazura: la ĉielo estas blua delikata : Neforte kaj neakre impresanta la sentumojn aŭ la spiriton, milda, dolĉa: aŭdiĝis blovado de delikata venteto bordo : Strio da tero tuŝanta etendaĵon da akvo: sablo sur la bordo de la maro minuto : Komunuza mezurunuo de tempo, egala al sesdek sekundoj: sesdek minutoj faras unu horon, kaj unu minuto konsistas el sesdek sekundoj nordo : Unu el la kvar geografiaj ĉefpunktoj, parto de la mondo, kie troviĝas la polusa stelo: direktu viajn okulojn al […] nordo kaj al sudo kvieta : Ne ekscitanta la sentumojn, senmova, ebliganta facilan ripozon, paciga: larĝa kvieta rivero ondo : Akvomaso, kiu leviĝas kaj refalas ĉe supraĵo de maro, lago aŭ rivero, alblovata de vento: tondris kaj fulmis, sur la maro leviĝis nigraj ondoj, altaj kiel turoj klini : Oblikvigi ion vertikalan; fleksi malsupren aŭ flanken: klini sin super la dormantan fratinon ligno : Malmola substanco, el kiu konsistas radikoj, trunko kaj branĉoj de arboj, uzata diverscele kiel materialo: ni iros en la arbaron haki lignon vilaĝo : Malgranda aro da domoj en kamparo, montaro...: alveni rekte el sia vilaĝo (esti krude nesperta); stelo : Memlumanta astro, kiu, pro malproksimegeco, aperas kiel brila surĉiela punkto kaj nia suno: en la nokto ni vidas la palan lunon kaj la belajn stelojn dorso : Malantaŭa parto de la homa korpo, de ŝultroj ĝis pelvo: mortigi iun de post la dorso; mezuri : Taksi kaj difini grandecon, kvanton, gradon de io, komparante ĝin kun samspeca grando, kvanto, grado, elektita kiel unuo: vera plezuro ne mezuriĝas laŭ la elspezo flamo : Hela brilo, produktata de gasoj eliĝantaj el brulanta materialo: flamo de ligno, karbo, gaso, papero, lampo, fajro, incendio; konveni : Harmonie adaptiĝi al la ĉirkaŭaĵo. Bone adaptiĝi al difinita situacio aŭ al preciza cirkonstanco: la jako konvenas al mi (havas la ĝustan mezuron); sudo : Unu el la kvar geografiaj ĉefpunktoj, punkto de la horizonto situanta dekstre de homo rigardanta la sunleviĝon kaj kuŝanta ĝuste kontraŭdirekte al nordo: vojaĝo al sudo furioza : Pasie, freneze, senbride kolera: furioza homo, hundo, ago. adiaŭ : Vorto, per kiu oni salutas iun, kiam oni foriras de li, ĉefe se por longa tempo aŭ definitive: (figure) li diris adiaŭ al la mondo surtera (li mortis) sopiri : Sufere bedaŭri kaj redeziri ion perditan: mi sopiras je mia perdita feliĉo (aŭ: mian perditan feliĉon) verŝi : Fluigi fluaĵon el ujo: verŝi vinon el botelo en glason, inkon en inkujon; krimo : Ago, per kiu morala aŭ civila leĝo estas plej grave malobservata (mortigo, seksperforto ktp): malriĉeco ne estas krimo sonĝo : Bildoj kaj ideoj, plej ofte senordaj kaj senlogikaj, aperantaj en nia imago dum dormo: Dio venis al Abimeleĥ nokte en la sonĝo brusto : Parto de la korpo, ekde kolo ĝis ventro, enhavanta la pulmojn kaj la koron.
nobla : Havanta altajn kaj malvulgarajn moralajn kvalitojn, senriproĉe justa, brava, honesta kaj malegoisma: via reĝo estas de nobla deveno ŝovi : Puŝi ion glitigante ĝin sur supraĵo, sur kiu ĝi kuŝas, por antaŭenmeti, proksimigi, montri ĝin: la libron […] li ŝovis sub la kapkusenon pentri : Prezenti ion per strekoj kaj koloroj: pentri viron, arbon, pejzaĝon per oleo, per akvarelo; rango : Grado, ĉe kiu staras iu persono en difinita hierarkio: la diversaj rangoj de la eklezia, militista, administracia oficistaro; larmo : Guto de akveca fluaĵo, kiu elfluas el la okuloj: larmoj de ĝojo; ornami : Aldoni al tuto plibeligajn detalojn: ornami tablon per floroj, ornami ĉambron per pentraĵoj; somero : Plej varma sezono de la jaro, post printempo, antaŭ aŭtuno: kiu kolektas dum la somero, estas saĝa griza : Havanta koloron mezan inter blanko kaj nigro; cindrokolora, senkolora: griza nubo, nebulo; odori : Eligi materiajn nevideblajn korpetojn, kapablajn impresi flarsenton: la floroj delikate odoris; admiri : Esti ravita per la beleco aŭ supereco: stultulo trovas ĉiam pli grandan stultulon, kiu lin admiras. tombo : Fosaĵo en tero aŭ ŝtona monumento, kien oni metas mortinton: la knabino ĉiutage iris al la tombo de la patrino kaj ploris; ŝultro : Unu el la du partoj de la homa korpo inter la kolo kaj la supro de la brako aŭ inter la kolo kaj la antaŭa kruro de besto. Simila parto de objekto: levi moke aŭ malŝate la ŝultrojn; ĉagreni : Kaŭzi malplezuron al iu, kontraŭstarante al liaj intencoj aŭ deziroj: se ni ne trovos pli bonan esprimon, tio ne devas nin ĉagreni heziti : Pro dubo ŝanceliĝi, halti; ne scii certe, ĉu fari aŭ diri ion, aŭ ne: mi ne hezitis anonci al vi la tutan intencon ŝanceli : Forte puŝi starantan objekton tien kaj reen tiamaniere, ke ĝi povas renversiĝi aŭ fali, aŭ ke ĝi almenaŭ ne plu firme staras: la rivero sin ĵetis kontraŭ tiun domon, kaj ne povis ĝin ŝanceli; ĉar ĝi estis bone konstruita blinda : Kripla pro manko de vidpovo: la amo kaj la kolero estas blindaj; ĉasi : Persekuti bestojn por ilin kapti aŭ mortigi: kiu ĉasas du leporojn, kaptas neniun farti : Esti en bona aŭ malbona stato, rilate al la funkcioj de la organismo: kiel vi fartas? tuko : Peco da teksaĵo uzata por iu celo: tablon ornamas ne tuko, sed kuko sincera : Esprimanta malkaŝe, senmensoge kaj malhipokrite tion, kion li aŭ ŝi opinias aŭ sentas; aganta akorde kun siaj opinioj kaj sentoj; verema: sincera kaj profunde konvinkita kristano ŝarĝi : Surmeti pezaĵon sur iun aŭ ion: li sendis dek azenojn, ŝarĝitajn per bonaĵo humoro : Okaza mensostato emocia; animstato: li estas hodiaŭ en kolera humoro rabi : Perforte forpreni tion, kio apartenas al alia: ili rabis ĉion, kio estis en la domoj ĉarma : Delikate plaĉa kaj loga pro sia agrableco: ĉarma virino, vizaĝo, ornamo, vesto, rakonto, kamparo; kruela : Inklina suferigi, malhumana, turmentema: kruela besto, koro, tirano, dio; ofendi : Kolerigi aŭ ĉagreni iun malrespektante ties dignon: vi ofendis lin per via rido; deci : Esti konforma al la sociaj kutimoj, al la ĝentilaj moroj, al la reguloj de bonedukiteco kaj moraleco: ne decas fumi tie ĉi; obstini : Sekvi nur iun opinion aŭ decidon, ne lasante sin konvinki de aliaj: obstini en sia eraro; genuo : Antaŭa parto de la artiko kuniganta la femuron kun la kruro: en malluma strateto kun kaduka trotuaro, kie la poeto falis kaj kontuzis la genuon glori : Honori iun donante al li grandan famecon, konigante ĉien lian indecon, publikigante sian admiron; laŭdegi: gloru la forton de Dio vitro : Malmola, travidebla, rompebla substanco, precipe el silicia dioksido (vidu kvarco): vitro estas rompebla kaj travidebla barbo : Haroj de vango kaj mentono: barbo de viro, kapro; perei : Neatendite morti per akcidento aŭ perforto: ĉe manko de konsiliĝo popoloj pereas sako : Mola ujo el tolo, ledo, papero aŭ cetera materialo kun malfermaĵo ĉe la supro, por enteni iajn aĵojn, precipe objektojn ŝuteblajn (grenon, terpomojn, karbojn, sukeron, sablon, poŝtaĵojn ktp): se sako tro pleniĝas, ĝi baldaŭ disŝiriĝas turmenti : Suferigi iun per kruelaj korpaj suferoj: se malsato turmentas, lupo timon ne sentas fervoro : Diligenta agemo, ardo por iu aŭ io: kun granda fervoro li laboris por la ideo de lingvo internacia ruli : Antaŭenirigi objekton turnante ĝin ĉirkaŭ ĝi mem: ruli ŝtonon, ŝtipon, barelon antaŭ si; fumi [1] : Ellasi fumon: ligno, kameno , lampo, vulkano fumas; estas malpermesite fumi ĉi tie. heroo : Malordinara, eminenta, admirinda persono. ministoj estas ofte nekonataj, humilaj herooj; flava : Samkolora kiel interna bulo de kokinovo, citrono, oro, matura tritiko: la neimageblaj ebloj de la flava florpolvo piki : Pli malpli profunde enigi pinton en ion: ŝi pikis sian fingron per la kudrilo truo : Trarompaĵo, trairebla malfermaĵo (aperturo): truo de kudrilo; urĝi : Vigle plirapidigi; vive akceli; postuli tujan agon: la Egiptoj urĝis la popolon por pli rapide elirigi ilin el la lando herbo : Nealta natura vegetalaro, kiel tiu kovranta la grundon en stepo, paŝtejo aŭ gazono, konsistanta el unujaraj aŭ plurjaraj radikhavaj vegetaloj kun maldika trunko neligna: vojon batitan herbo ne kovras ; haŭto : Ekstera membrano, kiu tegas tute la korpon de homo kaj de multaj bestoj: ŝia haŭto estis delikata kaj travidebla kruda : Tia, kia la naturo ĝin produktis, konservanta sian primitivan staton. Neprilaborita, nepreparita, nekulturita: en unu parto pendis feloj kaj haŭtoj, krudaj kaj tanitaj glata : Malraspa, sen elstaraĵoj sur la supraĵo; sur kiu la fingro facile glitas: la akvo fariĝis glata kiel spegulo sonori : Soni kaj daŭre aŭdiĝi post ĉeso de la kaŭzo: ĉiuj sonoriloj de preĝejoj sonoris fulmo : Atmosfera fenomeno konsistanta el elektra malŝargo inter nuboj aŭ nuboj kaj tero, akompanata de branĉiĝanta, rapide pasanta, fajra kanalo: tuj matene, komenciĝis tondroj kaj fulmoj, kaj densa nubo estis super la monto konsoli : Mildigi ies ĉagrenon, bedaŭron, doloron kaj reesperigi lin per afablaj kuraĝigaj paroloj: ni provis konsoli la kompatindan orfon; ĝentila : Observanta la sociajn decojn, bonmaniere afabla: ĝentila homo , konduto, ago; oferi : Rite fordonaci ion multvaloran aŭ mortigi ion vivan sur altaro de dio, por akiri ties favoron, protekton: Abraham iris kaj prenis la virŝafon, kaj oferis ĝin kiel bruloferon vango : Flanka parto de la vizaĝo: Ella parolis iom kolere, ŝiaj vangoj ruĝiĝis pano : Manĝaĵo farita el knedita fermentinta kaj bakita faruno: manĝi panon sen butero mediti : Longe pensi, fiksante kaj koncentrante sian atenton; enprofundiĝi en pensado: stomako malsata nur pri pano meditas konfidi : Plene certi pri ies honesteco kaj bonaj intencoj: kiu ne konfidas, tiu ne bedaŭras kisi : Tuŝi per la lipoj por esprimi amon aŭ respekton: kisi iun sur la vangoj; diablo : Estro de la malbonaj spiritoj, de la infero, kontraŭulo de dio: la diablo lin prenu! antikva : Iam ekzistinta kaj de longe ne plu ekzistanta; pratempa: la antikva greka lingvo; abomeni : Malamegi pro fizike naŭzaj aŭ morale malplaĉegaj ecoj: abomeni odoron, la mensogon, la militon; plata : Prezentanta malgrandan dikecon kompare kun la du aliaj dimensioj: li manĝis tritikan platan kukon brava : Lerta kaj preta por kontraŭstari danĝeron; kuraĝa, maltima, sentima: liaj urboj falis, kaj liaj plej bravaj junuloj iris al buĉo ĝemi : Esprimi malfeliĉan senton per plendaj, neparolaj voĉsonoj: la vundito mallaŭte ĝemis; aludi : Elvoki ideon pri io nerekte, per malmultaj vortoj aŭ signoj: li komprenis klare, kion la virino aludis sufoki : Malhelpi la spiradon, senigi je aero, eventuale mortigi; asfiksii: sufoki iun premegante la kolon sorĉi : Estigi, per helpo de diabloj, supernaturajn, ordinare malicajn efikojn: li jam de longe sorĉis ilin per magiaĵoj gluti : Malsuprenigi ion tra la gorĝo en la ezofagon kaj stomakon: fiŝo pli granda malgrandan englutas krono : Cirklaĵo por meto sur la kapon de iu, sur la ekstremon de io: unu floro ne estas krono vintro : En mezvarmaj landoj malvarma sezono, post aŭtuno, antaŭ printempo (laŭ la gregoria kalendaro en la norda hemisfero de proksimume la dudek-unua tago de Decembro ĝis la dudek-unua de marto; en la suda de proksimume la dudek-unua de junio ĝis la dudek-tria de Septembro): marmoto vintre dormas. protesti : Akre esprimi malakcepton aŭ malkontenton pri io per kontraŭdiro aŭ nepretervidebla signo: kiam la faraono anoncis sian intencon eliri en la ĝardenon, ili ne protestis makulo : Hazarda alikoloraĵo sur io. Malpurigita aŭ difektita loko sur io: eĉ sur la suno troviĝas makuloj aventuro : Neatendita kaj riska neordinara okazaĵo: ŝi rakontis al li sian tutan aventuron mieno : Esprima aspekto de la vizaĝo: gaja, severa, memfida, ruza mieno; svingi : Moveti ion rapide kaj ripete tien kaj reen: la floroj dancis tre ĉarme […] svingante sin tien kaj reen armeo : La tuta organizita milita forto de ŝtato: la soldatoj, suboficiroj kaj oficiroj, armiloj: brava junulo, via frato, ‐ eble iom maltimema: sed en la armeo tio estas kvalito dezerto : Regiono kun malfavora klimato kaj do tre malmulte da vegetaĵoj, tre seka: post longa vagado en dezerto, multfontana oazo lin akceptis sklavo : Homo posedanta nenian socian rajton, kiu estas posedaĵo de alia persono (mastro, sinjoro), lin militkaptinta, rabinta aŭ aĉetinta: kaj Abram havis ŝafojn kaj bovojn kaj azenojn kaj sklavojn kaj sklavinojn kaj azeninojn kaj kamelojn vino : Alkohola trinkaĵo, ekstraktita el fermentintaj vinberoj: la vino gajigas la koron de la homo regno : Ŝtato kondukanta sian propran, sendependan eksteran politikon, subjekto de la internacia juro: Polujo, kiu sub la regado de la rusaj caroj estis nur lando kaj nacio, nun refariĝis regno; paki : Kunaranĝi malvaste iajn objektojn, ordinare preparante stokadon aŭ transportadon, ĉu ilin ligante, ĉu envolvante, ĉu enŝovante en sakon aŭ alian portilon, ĉu ordigante en kesto: frue en la sekvanta mateno li pakis sian malgrandan havaĵon embaraso : Ĝeno al la movoj, al la agado, kaŭzita de fizikaj malhelpoj: sidi en amaso da embaraso malica : Konscie malbonfarema kontraŭ la aliaj, deziranta malutilon kaj malfeliĉon al la aliaj, ĝojanta pro la malfeliĉo de la aliaj: kiu intencas fari malbonon, tiun oni nomas maliculo destini : Decidi, ke iu aŭ io ricevos ion: la panon ŝi destinis por si, la lakton kaj farunon por la infano Ni lernis :DecembroGregorioSeptembroabomeniadiaŭadministracioadmiriagrablaakvareloalkoholoaltaroaludianonciantikvaaperturoarmeoasfiksiiastroatmosferoaventuroazenoaŭtunobarbobareloblindabluabordobotelobrakobravabrustobuterobuĉicarocindrocitronodecidelikatadensadestinidezertodiablodoloridolĉadonacidorsoegiptoeklezioekstraktiembarasoetendieternaezofagofaraonofartifarunofelofemurofermentifervoroflamoflariflavafontanofulmofumifuriozagazonogenuogeografioglatagloriglutigrasogrenogrizagrundogutohakiharmoniohaŭtoherboheroohezitihipokritihumanahumoroincendioinferoinkokalendarokamelokamenokaprokarakarbokestokisiklimatokliniknedikokokompatikonfidikonsolikontuzokonvenikrimokriplakronokrudakruelakusenokvietalaktolampolarmolazuroledoleporolignolunomagiomakulomalicamarmotomasomatenomeditimembranomentonomezurimielomienominutomizeromokimolamoronaŭzinoblanordooazooblikvaobstiniodoriofendioferioficirooksidooleoondoorfoorganismoornamipakipanopaperopardonipasiopastopaŝtipejzaĝopelvopentripereipikiplatapolusoprimatoprotestirabiradiorangorasparegnoreĝoripoziritorulisakosatasekasezonosiliciosincerasklavoskuisomerosonorisonĝosopirisorbisorĉispiristelostepostomakostratosubstancosudosufokisukosvingitanitegitiranotolotombotondritransportitremitritikotrompitrotuarotruotukoturmentiurĝivangovegetalovegetiventroverdaverŝiviandovilaĝovinovintrovitroviŝivulgaravundiĉagreniĉarmaĉasiĝemiĝentilaŝanceliŝargiŝarĝiŝiriŝoviŝtipoŝultro✉
Oftaj kritikoj pri Esperanto: faktoj kaj misinformoj
de
Krunoslav Puškar el
Język. Komunikacja. Informacja
Language. Communication. Information
i. koutny (red./ed.)
10/2015: 85–116
Fonto : Language Communication Information
Resumo
La internacia helplingvo Esperanto estas verŝajne la plej konata planlingvo en la mondo, sed ankaŭ unu el la plej severe kritikataj lingvoj. Kvankam Esperanto celis solvi la problemon de internacia kompreno, kaj laikoj kaj lingvistoj hodiaŭ disvastigas la troan kritikon ke ĝi efektive ne povas fari tion: ili, pro diversaj kialoj, konsideras ĝin lingvistike malsuperan kompare kun denaskaj lingvoj. Kiel rezulto, tiu ĉi artikolo traktas la motivojn malantaŭ la nepopulareco de Esperanto kaj aliaj planlingvoj, konatajn kritikantojn de Esperanto, kaj ofte proponitajn ŝanĝojn al ĝi. Ĝi ekzamenas 16 komunajn strukturajn ‘mankojn’ de Esperanto ĉe la ortografia, fonologia, morfologia, semantika kaj sintaksa niveloj, kaj ĝi ankaŭ provas montri ke ekzistas signifaj sciomankoj malantaŭ la rimarkoj. Ni devas atentigi ke ĉiujn kritikitajn strukturajn trajtojn en tiu ĉi artikolo ni pritraktas objektive kaj science, provante montri ke ĉiujn lingvojn ni povas riproĉi kiel Esperanton. Tamen, ni bone konscias ke naturaj lingvoj ne konformas al la samaj reguloj kaj rimarkoj kiel planlingvoj hodiaŭ.
1. Enkonduko
Kiam ili analizas Esperanton, kritikantoj kutime komparas ĝin al aliaj planlingvoj aŭ eĉ al naturaj lingvoj, kiuj posedas "pli bonajn" aŭ "pli" altnivelajn’ lingvajn proprecojn. Tiaj lingvaj ecoj, kiuj finfine ne kontentigas akran kritikulon, tiam estas ofte nomitaj "mallertaĵoj" aŭ "mankoj", kaj, sekve, la tuta lingvo estas konsiderata lingve malsupera. Laŭ la principoj de priskriba lingvistiko, tiu procedo estas misa. Precipe, priskriba lingvistiko
(1) pledas por scienca aliro kiu klarigas lingvajn ecojn laŭ la propra logiko de la lingvo mem. Tiu aliro nomiĝas desuba aliro kaj ĝi traktas ĉiun lingvon indukte, klarigante ĝin laŭ siaj propraj strukturaj reguloj kaj ne komparante ĝin kun aliaj lingvoj, ĉu planita aŭ ne.
Tial, la intenco de ĉi tiu artikolo ne estas kompari Esperanton kun aliaj lingvoj aŭ pledi por iu aparta lingvo aŭ lingvoprojekto, kiel ofte okazas. Ĝi estas male skribita kiel scienca prezento de la plej oftaj kritikoj de la strukturo de Esperanto kaj la prezento de la argumentado de la kritikantoj, laŭ la principoj de priskriba lingvistiko.
1 Priskriba lingvistiko estas scienca studo kaj analizo de lingvoj kun respekto al ilia ecoj en certa momento en tempo. Ĝi oponas al preskriba lingvistiko , kiu celas ne priskribi antaŭfiksitan trajton objektive, sed konsilas uzi unu trajton super alia aŭ eĉ unu vario super alia. Priskriba lingvistiko havas siajn radikojn en amerika strukturismo kaj amerika lingvistiko, kiu ĉefe traktis la esploradon de amerikaj indianaj lingvoj, kies strukturoj ne povus esti klarigitaj per preskribaj eŭropaj esprimoj (kiuj estis forte bazitaj sur la latina kaj grekaj gramatikoj), sed en siaj propraj priskribaj esprimoj. Ĝuste pro tio, oni decidis uzi la priskriban aliron al analizo de planlingvoj, ĉi-kaze Esperanto, ĉar ĝi ege diferencas de naturaj lingvoj, kaj ankaŭ de aliaj planlingvoj, kaj ĝi meritas esti analizita en siaj propraj terminoj.
2. Lingva fakto kontraŭ lingva antaŭjuĝo
Parolante pri lingva kritiko, necesas unue distingi lingvan fakton de lingva antaŭjuĝo. Ĉar la mencio de planlingvoj estas preskaŭ ĉiam ŝarĝita de diversaj valorjuĝoj, do oni ofte tendencas misjuĝi Esperanton pro ĝia laŭdira artefariteco. Kiel Jespersen (1960: 705) koncize diris, «(...) tre multe en la tiel nomataj naturaj lingvoj estas 'artefarita', kaj multon en la tielnomataj artefaritaj lingvoj estas tute 'natura’» (liaj citiloj), sed laikoj ofte ne vidas la rilatojn (2). Por ili, la ideo de planlingvo ĉiam respondas al la nocio de neperfekta kaj artefarita lingvo (3), kaj eĉ la esprimon "planlingvo" kiu ege sonas pli pozitive ol ‘artefarita lingvo’, ofte naskas multajn antaŭkonceptitajn nociojn pro la 'nenatura' fono de tiaj lingvoj.
Laŭ Tove Skutnabb-Kangas (1988: 13), tiaj kritikantoj povas facile esti akuzitaj pri lingvismo, diskriminacio bazita sur lingvo, pro iliaj daŭraj miskompreniĝoj pri planlingvoj kaj iliaj senĉesaj atakoj sur tiu bazo. Kiel Zamenhof (2000[1903]: 35) klare atentigis en sia fama traktato Esenco kaj estonteco, «ĉiuj [atakoj] eliras el la buŝo de homoj, kiuj pri lingvo arta havas nenian scion kaj neniam ĝin eĉ vidis (...)»
(4). Kvankam la esprimo de Skutnabb-Kangas origine rilatis al lingva diskriminacio ĉefe kontraŭ lingvoj de minoritataj grupoj, ĝi ankaŭ povas esti aplikata al la diskriminacio kontraŭ Esperantistoj ĉar ili formas specon de lingvo minoritato, simila en multaj aspektoj al aliaj lingvaj minoritatoj
(5). Kiel zamenhof konstatis jam en 1887 en sia Unua Libro: «internacia lingvo [t.e. Esperanto], simile al ĉiu nacia, estas propraĵo socia» (6). Precipe, Esperanto estas ne plu projekto: ekde 1887 ĝi estas plena lingvo kun konsiderinda kaj esenca lingvokomunumo, socilingvistika fenomeno tre sentema kiam temas pri lingvaj rajtoj.
2 vidu la konkludon de de Courtenay (1976: 98-99) pri ĉi tiu punkto: «alle sogenannten schrift- Sprachen (Deutsch, Französisch, Englisch, italienisch, Russisch, Polnisch usw.) sind zweifelsohne "künstlich" und vom Bewußtsein geregelt, nicht viel weniger als das Esperanto und andere derartige Sprachen» (liaj citiloj).
3. Esperanto kaj ĝiaj kritikantoj
Ekde la komenco, la Esperantistaro devis lerni defendi sian lingvon de ekscesa kritiko, plejparte misfamigita pro manko de scio aŭ pro antaŭjuĝoj. Mirinde, tiu ekscesa kritiko ĉefe originis de alte respektindaj lingvistoj, kio eĉ pli malfaciligis rekomendi aŭ defendi la ideon de internacia lingvo al laikoj. Ekzemple, la kritiko de Jespersen pri la ortografio de Esperanto, la kritiko de Leskien pri la malfacila prononco de Esperanto, aŭ de la kritiko de Courtenay pri la lingva seksismo de Esperanto ktp., klare montras diversecon de kritikaj lingvajn ecoj, kiuj laŭ ili, neeviteble postulas gravajn strukturajn ‘plibonigojn’ ĉefe laŭ iliaj propraj preferoj
(7). Sekve, kiel Eko (1995: 326) atentigis, «Precipe en siaj unuaj jardekoj, la Esperanta movado estis preskaŭ disŝirita de bataloj furiozaj pro proponitaj leksikaj kaj gramatikaj reformoj», kaj tiam malmultaj lingvistoj unuanime kaj oficiale volis subteni la lingvon kaj ĝiajn strukturajn ecojn, agnoskante la faman rimarkon de Meillet : «Ĉiu teoria argumento estas sencelo : Esperanto funkcias» (traduko de Remuŝ)
(8). Se Zamenhof ne firme insistus konservi sian lingvon kaj se la Esperantista komunumo ne decidus malakcepti la proponitajn reformojn, Esperanto spertus la sorton de multaj planitaj projektoj kaj eventuale malaperus en la vasta rubujo de interlingvistika historio.
3 Vidu Piron (1991) pro sia argumentado pri la psikologiaj reagoj kaj defendmekanismoj de neesperantistoj kiam oni mencias Esperanton.
4 En la originalo : «ĉiuj ili eliras el la buŝo de homoj, kiuj pri lingvo arta havas nenian scion. kaj neniam ĝin eĉ vidis (...)».
5 Ĉi tie necesas diferencigi inter lingva antaŭjuĝo kaj lingva diskriminacio : dum lingva antaŭjuĝo estas kutime perceptata kiel negativaj sintenoj al individuoj pro la lingvo, kiun ili parolas, lingva diskriminacio estas rigardata kiel negativaj agoj al tiuj individuoj. En la kazo de Esperanto, la esperantista komunumo alfrontis ambaŭ en sia tumulta historio (Lins 1988).
6 en la originalo : «Internacia lingvo, simile al ĉiu nacia, estas propraĵo socia».
4. Reformi aŭ ne reformi?
Tamen, zamenhof sciis ke li devis ĉesigi daŭrajn postulojn pri reformo kiuj bremsis la progreson de la lingvo, li do kolektis ofte kritikatajn trajtojn de Esperanto en 1894 en la revuo «La Esperantisto» kaj proponis voĉdoni pri ili, ruze emfazante, ke aŭ ĉiuj trajtoj estas reformitaj aŭ tute neniu. Iuj el la trajtoj kiuj tiam estis malfermitaj por voĉdono kaj estas kritikataj eĉ hodiaŭ, koncernis la ŝanĝon aŭ totalan forigon de: la supersignitaj literoj, la artikolo, la markita akuzativo, la pluralo kun -j finaĵo, gramatikaj distingoj inter adjektivoj kaj adverboj, pronomoj, verbaj finaĵoj, la nombro da participoj, kunmetitaj vortoj, korelativoj, vortoj ne de latinidaj originoj, ktp. Kompreneble, pro la graveco de la kritikitaj trajtoj por la lingvo kaj la lingvokomunumo, neniu reformo okazis, kvankam kelkaj individuoj ankoraŭ postulas ĝin
(9), kio faris ĝis nun (ŝajne) la senreforma Esperanto kandidato por internacia lingvo
(10).
Por certigi, ke oni faros neniujn ŝanĝojn en la lingvo, Zamenhof eldonis «la Fundamento de Esperanto» (11) printempe de 1905, farante la fundamentojn de Esperanto – ĉefe gramatikon kaj kernan vortprovizon – por ĉiuj devigajn kaj netuŝeblajn. La 9-an de Aŭgusto de la sama jaro, ĉe la Unua Universala Kongreso de Esperanto okazanta en boulogne-sur-Mer, Francio, li prononcis la bazon de Esperanto kiel reprezentita en la Fundamento de Esperanto oficiala («la Declaracion de Boulogne») kaj li limigis estontaj ŝanĝoj al la lingvokerno. Ankaŭ ĉe la Unua Universala Kongreso de Esperanto, la akademio de Esperanto (origine Lingva Komitato) estis fondita laŭ propono de Zamenhof, kun tasko konservi kaj protekti la fundamentajn principojn de Esperanto kaj kontroli ĝian evoluon.
Tamen, kvankam la agoj de Zamenhof ŝajnas posedaj kaj aŭtoritataj el certa vidpunkto, male al Schleyer kaj aliaj lingvoinventistoj, li tute rezignis siajn rajtojn pri Esperanto, emfazante la gravecon de la lingvo komunumo kaj ĝia kontribuo al plua evoluo de Esperanto. Precipe, unufoje li establis la fundamenton de sia lingvo, aliaj lingvoparolantoj povis konstrui sur ĝi, laŭ reguloj deklaritaj en la antaŭparolo al lia Fundamento: «Se ia aŭtoritata centra institucio trovos, ke tiu aŭ alia vorto aŭ regulo en nia lingvo estas tro neoportuna, ĝi ne devos forigi aŭ ŝanĝi la diritan formon, sed ĝi povos proponi formon novan, kiun ĝi rekomendos uzadi paralele kun la formo malnova. Kun la tempo la formo nova iom post iom elpuŝos la formon malnovan, kiu fariĝos arĥaismo, kiel ni tion ĉi vidas en ĉiu natura lingvo.» (12).
Rezulte, Esperanto restis stabila, sed pro ankoraŭ nekontentaj adeptoj alia lingvoprojekto estis evoluigita en 1907, reformita Esperanto nomata Ido (Esperanto por ‘idoj’), kiu proponis ‘plibonigojn’ pri la trajtoj kiujn la Esperanta komunumo obstine rifuzis plibonigi de la komenco mem: ĝi proponis senvarian adjektivon, aboliciis supersignitajn literojn, permesis nur la akuzativan kazon en inversio, enkondukis italecan -i por la plurala markilo ktp, tiu lingvo projekto kostis al la Esperantista komunumo multajn adeptojn, kiuj transfuĝis al la Ido-komunumo, ekigante la tiel nomatan Ido-skismon. Tamen, pro konstantaj reformoj, tiu ĉi nova lingvokomunumo neniam enradikiĝis por prezenti seriozan minacon al la esperanta komunumo. Krome, kiel David K. Jordan (1997: 44) sugestis, ‘Ido verŝajne forigis reformistojn el Esperanto, lasante la movadolojalulojn, kiujn ĝi bezonis. Sen Volapük por starigi la scenejon kaj Ido forigi perfektistojn, Esperanto kolapsus.’
7 Pro spacomanko, en ĉi tiu artikolo ĉiuj kritikantoj kaj ĉiuj 'difektoj' kaj 'misaĵoj' de Esperanto ili provis kuraci ne estos menciitaj, ĉar ĉi tie mi pritraktos nur kritikon de la lingva strukturo de Esperanto. La Esperantistaro, kulturo, literaturo kaj aliaj aspektoj ne estos adresitaj. Pri argumentado pri la ampleksa kritiko de Esperanto vidu Francini (1978). Pushar (2015) proponas kvantan kaj kvalitan analizon de la 33 plej kritikitaj punktoj de Esperanto ĝenerale.
8 en la originalo: ‘toute discussion théoretique est vaine: l’espéranto a fonctionné’.
9 En 1907, dum la vekiĝo de skismaj tendencoj en la komunumo, Zamenhof faris kelkajn proponoj por allogi la kritikantojn: krom kelkaj ŝanĝoj en la vortprovizo de Esperanto, la litero ĥ estos subpremita favore al k, la finaĵo -aŭ estos anstataŭigata per la finaĵo -e, la akuzativo ne plu estos uzata kiel deviga, la sufikso -i- devos anstataŭigi -uj- en la nomoj de landoj ktp.
10 Kiel Zamenhof (2000: 45) memfide skribis en 1903: «Por la rolo de lingvo internacia Esperanto estas nun la sola kandidato en la tuta mondo, la sola, tute sen iaj konkurantoj.»
11 La Fundamento de Esperanto konsistas el kvar partoj: Antaŭparolo, Gramatiko, Ekzercaro, kaj Universala Vortaro. Ĝi plejparte kombinas la pli fruajn verkojn de zamenhof kiuj estis oficialigitaj en 1905.
12 En la originalo : «Se ia aŭtoritata centra institucio trovos, ke tiu aŭ alia vorto aŭ regulo en nia lingvo estas tro neoportuna, ĝi ne devos forigi aŭ ŝanĝi la diritan formon, sed ĝi povos proponi formon novan, kiun ĝi rekomendos uzadi paralele kun la formo malnova. Kun la tempo la formo nova iom post iom elpuŝos la formon malnovan, kiu fariĝos arĥaismo, kiel ni tion ĉi vidas en ĉiu natura lingvo.»
5. La estonteco de Esperanto
Kiel oni vidas, Esperanto travivis longan kaj doloran naskotraŭmaton. Tamen, kiel Schubert (1989: 20) atentigis, «la Esperanto kiun Karl Brugmann, Augusto Leskien, Hugo Schuchardt, Jan Baudouin de Courteant, kaj iliaj samtempuloj estis diskutintaj komence de la jarcento estis ankoraŭ en multaj trajtoj projekto, dum ni hodiaŭ povas observi lingvon.» Kion li fakte intencis diri, estas ke malgraŭ daŭra kritiko kaj alvokoj al reformoj, Esperanto starigis solidan normon kaj konsiderindan lingvokomunormon ĝis hodiaŭ, kvankam ĝi (ankoraŭ) ne atingis la deziratan nivelon de sukceso. Kiel Blanke (2009: 253) konkludas, «La relativa sukceso de Esperanto do ŝuldiĝas al la interagado de diversaj faktoroj, kiuj ĉefe rilatas al lingvaj strukturoj kaj al nelingvaj kondiĉoj.»
En ĉi tiu artikolo, mi enfosigos la oftajn kritikojn de la lingvaj strukturoj, kiuj ne ĉesis ekde ĝia invento (vidu Brugmann kaj Leskien 1907, Collinson 1976, de Courtenay 1976, Francini 1978, Jespersen 1928, Puškar 2015, Trubetzkoy 1976 ktp.). Ĉar Esperanto ne plu estas nura lingvo projekto kaj sekve oni ne povas fari grandajn ŝanĝojn al la lingvo, la nuntempa (sen)celeco de tiuj ŝanĝoj, laŭ la propra logiko de Esperanto, estos indikitaj. La celo de ĉi tiu artikolo ne estas laŭdi la kvalitojn de Esperanto, sed science analizi la mitojn malantaŭ certaj kritikoj. Por ŝpari spacon, ĉi tiu papero ne pritraktos ĉiujn kritikojn - ĝi koncentriĝos nur pri 16 oftaj kritikoj (nombre samaj al la 16 bazaj gramatikaj reguloj de Esperanto) kiuj oni trovas en la (inter)lingva literaturo : ortografio (unu), fonologio (du), morfologio (kvin), semantiko (ses), kaj sintaksa nivelo (du). Tiuj kritikoj estis analizitaj laŭ ses principoj de planlingvo, kiujn Zamenhof (2000) priskribis en sia eseo «Esenco kaj estonteco», origine publikigita en 1903, nome ekonomio, flekseco, logiko, riĉeco, precizeco kaj simpleco.
6. Kutimaj kritikoj pri Esperanto
6.1. La ortografio
6.1.1. Ses Supersignitaj leteroj
La unua kaj eble grava kritiko direktita al Esperanto ĝenerale estas tiu pri ĝiaj literoj kun diakritaj signoj (ĉapelitaj literoj), tio estas ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, kaj ŭ (vidu Collinson 1976: 116; de Courtenay 1976: 73-74; Francini 1978: 166). Kvankam Esperanto estas skribita en latina alfabeto de 28 literoj, el kiuj 22 estas vaste konataj, la ses supersignitaj literoj menciitaj distingas ĝin de iu ajn alia lingvo aŭ lingvo projekto, provokante diversajn reagojn al tia nekutima aspekto. Eble la plej konata reago al ĝi estas tiu de Jespersen (1928: 49) kiu konsideras ĉi tiujn ses leterojn «la plej granda fuŝo en la historio de helplingvoj.» Tamen eble ne estas konsilinde, same rezolute kiel Jespersen, simple forĵeti la ortografian novigon farita de Zamenhof, pro pluraj kialoj.
La unua kialo estas ĝia lingva (precipe ortografia) utileco. Per decido doni al unu litero – ununuran prononcon, Zamenhof sukcesis krei fonetikan kaj ortografian sistemon, kiun oni nenie trovas en ajna alia skriba lingvosistemo en la mondo. Precipe zamenhof konsciis ke estas multe pli facile kaj ekonomie skribi «ŝnuro» kun s kaj supersigno ol kun digramo (ekz. shnuro) aŭ trigrafemo (ekz. schnuro), kiuj estas grafike superfluaj. Tamen, konscia pri certaj ortografiaj komplikaĵoj en tiu tempo, Zamenhof ja permesis jam en sia Unua Libro (1887) kaj poste en Fundamento (1905) la uzadon de digramoj kiel ch, gh, hh, jh, sh(13) por ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, kiuj faciligus Esperanto estis skribita, kaj tute preterlasante la uzadon de la grafemo ŭ samtempe. Tamen, la tempoj ŝanĝis kaj, sekve, la kutima kritiko ke la donita esperanta ortografio nur komplikas skribsistemojn povus ja esti konsiderata malmoderna, ĉar nun eblas enmeti ĝin facile en ĉiuj komputilaj programoj, kiel okazas ĉe aliaj lingvoj. Alivorte, la skribsistemo devus ĉiam adaptiĝi al lingvo, kaj ne inverse.
la dua kialo favore al la ortografio de Esperanto konsideras ĝian lingvan identeco. Nome, estas pli ol evidente, ke ankaŭ malsama ortografio supozas malsama maniero montri identecon, igante ĝin distingebla inter aliaj lingvoj. Ĉar preskaŭ ĉiu lingvo posedas distingan ortografion, kial devus Esperanto esti malsama tiurilate? Ses nelatinaj diakritaj signoj (ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ), kiuj donu al Esperanto certan slavan aperon, faru ĝin pli rekonebla. Kiel William Auld konkludis en decido de 1982 de la akademio de Esperanto : «la ortografio de Esperanto estas integra parto de la historio kaj kulturo de la lingvo, kaj ĝi konformas perfekte al la karaktero de la lingvo. Ajna ortografia ŝanĝo nur kompromitus la lingvon kaj ĝian tradicion» (trad. de k.p.) (14).
Pro ĝia specifa ortografia tradicio, estas ankaŭ tre neverŝajne ke la rekono de internaciaj vortoj en Esperanto estas malfaciligita (kp. Francini 1978: 166). Post kiam la fonetikaj valoroj de ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, kaj ŭ estas lernitaj, lernantoj tuj scipovas prononci la vortojn ĉasi, ĝardeno, ĥaoso, ĵaluzo, ŝalo, kaj maŭzoleo. Ĉi tie, oni povas vidi, ke multaj el Zamenhofaj principoj de planlingvo estis respektitaj.
13 Tiu metodo estas vaste konata kiel la 'h-sistemo.' Ekzistas ankaŭ relative lastatempa metodo nomata ‘x-sistemo’ (iksosistemo), kiu supozas la aldonon de x al literoj c, g, h, j, s kaj u (kiel en, ekzemple, cxapelo, gxirafo, hxaoso, jxurnalo, masxino kaj bedauxri), sed tiu metodo ne estas same populara pro ĝia nekutima aspekto : litero x, nome, ne estas tradicia esperanta litero. Tamen, la akademio de Esperanto permesis ĝian uzadon ekde 2007 en kazoj kie ĝi prezentas la plej bonan teknikan solvon.
Alia afero ligita kun la kritiko de Esperanto estas la temo de ĝia lingva beleco ĉe la fonologia nivelo (kp. Collinson 1976: 119; Puškar 2015: 329). Precipe, estas multaj, kiuj ne konsideras Esperanton same eŭfonia kiel, ekzemple, la itala aŭ la hispana, pro ĝia kvazaŭa fonetika neperfekteco. Kvankam estas neskribita regulo pri planlingvoj dirante, ke ili ĉiam strebu fonetikan perfektecon, kaj eĉ Comenius mem emfazis, ke lingvo estu bela, oni devas kinsideri, ke lingva eŭfonio precipe estas afero de persona opinio. Por esti pli precizaj, kiu povas havi la finan diron pri kiu lingvo, ĉu planita aŭ ne, posedas pli altan estetikan valoron ol la alia lingvo? La respondo estas : neniu povas. La sama lingvo povas esti konsiderata eŭfonia de plimulto de homoj, sed tamen esti ege malŝatata de minoritato. Estas neniu universala interkonsento pri la ĉeesto aŭ manko de eŭfonio de iu ajn lingvo.
La fonologia sistemo de Esperanto konsistas el 29 fonemoj: kvin vokaloj (a, e, i, o, u), unu duonvokalo (ŭ) kaj 23 konsonantoj (b, c, ĉ, d, f, g, ĝ, h, ĥ, j, ĵ, k, l, m, n, p, r, s, ŝ, t, v, z, dz), farante la supre menciitan alfabeton preskaŭ fonema (15). Kvankam la vokala inventaro estas simpla, la konsonanta sistemo tendencas prezenti certajn malfacilaĵojn. Precipe oni ofte kritikas la malfacilajn grupojn de konsonantojn de Esperanto kiel ekzemple «ekskluzive, ekskremento, ekstra» ktp., kiuj havas ĝis kvar konsonantoj ene de unu morfemo. Tamen, ĉi tiuj ne estas songrupoj nur propraj al Esperanto: temas fakte pri adaptoj de internacie uzataj kaj prononceblaj vortoj. Estus kontraŭnature, se Esperanto rompus ĉi tiujn songrupojn, ĉar, farante tion, ĝi igus sian vortprovizon malpli rekonebla.
Alia ofta fonetika kritiko koncernas komencajn grupojn de konsonantojn de bazaj vortoj, kiujn Esperanto ankaŭ daŭre retenis, kiel «sc», kiel en sceno, scienco, sceptro ktp. Tamen, se Esperanto estus ŝanĝinta ĉi tiun dukonsonantan komencon, la vortoj perdus sian internacian karakteron. Kio estas pli, Zamenhof konservis kompleksajn konsonancojn en kelkaj kazoj por ne krei homonimojn en la lingvo, kiel estis la kazo kun la «kn» komenca konsonanta grupo, kiel en «knabo» aŭ «knapo», kiun Zamenhof decidis konservi sendepende de ĝia malfacilo por kelkaj parolantoj por ne konfuzi ilin kun «nabo» kaj «napo», respektive (16). Alivorte, Zamenhof provis esti konsekvenca kiam li adaptis diversajn vortojn al la sistemo de Esperanto.
Alia ofta fonetika kritiko koncernas kompleksajn grupojn de konsonantojn en kunmetaĵoj, la plej konata ekzemplo estas la kunmetaĵo «majstrskribisto», kun sepkonsonanta grupo. Tamen oni foje forgesas ke kunmetaĵo povas esti kunligita per epenteza vokalo, plej ofte «o», kiu faciligas ĝian prononcon. Kompreneble, ĉu oni uzas tiun ĉi epentezan vokalon aŭ ne grandparte dependas de la lingva fono kaj kutimoj (17). Ĉiuokaze, Zamenhof retenis devigan epentezan vokalon en kazoj kiam ĉe morfemo limo a) unu sono estas voĉa kaj la alia estas senvoĉa, kiel: «bp» (skriboplumo), «dt» (ludotablo), «fb» (kafobabilado), «vf» (vivofonto) ktp., aŭ b) ekzistas du identaj konsonantoj, kiel ekzemple: «bb» (rabobirdo), «pp» (kapoparto), «ss» (ĉasoservisto), «vv» (vivovespero) ktp. (vidu Kalocsay kaj Waringhien 1980: 417). Per tio, zamenhof montris grandan sentemon kiam ĝi venas al lingvoeŭfonio.
Kompreneble, Zamenhof ne povis antaŭvidi ĉion en sia lingvo kaj aranĝis ĝin laŭ la plej bona maniero. Dum sia pli ol centjara historio, la sonsistemo de Esperanto multmaniere evoluis. Ekzemple, la sono «ĥ» [x] (18), kiel en ĥina, estis plejofte aŭ anstataŭigita per ĉ (ĉina) aŭ per k (kiel en la vorto kemio). Simile, la duonvokalo ŭ, kiel en ŭato, estis anstataŭigita per la konsonanto v. Tamen la litero ĥ estas ankoraŭ konservata precipe ĉe la vortkomenco pro diferencigo kaze de minimumaj paroj kiel «kolero/ĥolero». Interese, la samo ne povas diri pri la sono «ŭ» kaj ĝia ortografia reprezento ĉe la vortkomenco kiu estas konstante anstataŭigita per la sono v koste de eblaj minimumaj paroj: vato nun signifas kaj ŭato kaj kotono. Kiel oni klarigos poste (sekcio 6.4.6.), Esperanto multe klopodas por eviti homofonojn kaj homografojn. Konklude tamen, ĉar Zamenhof decidis reteni ĉiujn konsonantojn en la fonetika inventaro, oni povas diri, ke li sekvis sian principon de riĉeco.
15 Escepto al tute fonologia ortografio estas la afrikato /d͡z/ kiu faras ne havas specialan grafemon en la esperanta ortografio. Ĝi estas skribita per la digramo dz, as in «edzo».
16 Aliaj ‘problemaj’ kaj komune konataj dukonsonantaj komencoj, kiuj estis retenitaj por la samaj kialoj estas jenaj: «ft» (kiel en ftizo), «ks» (kiel en ksilofono), «kt» (kiel en ktenoforoj), «mn» (kiel en mnemoniko), «pn» (kiel en pneŭmatiko), «ps» (kiel ĉe pseŭdonimo), «pt» (kiel ĉe pteropodo), «sf»- (kiel ĉe sfinkso) ktp.
17 Tamen, la enmeto de epenteza vokalo ne okazas en verbaj kunmetaĵoj. Jen, se oni sentas la prononcon de grupoj de konsonantoj en verbaj kunmetaĵoj kiel «inkskribi» aŭ «plenŝtopi» malfacile, oni povas libere esprimi ilin aŭ adverbe aŭ predikative (inke skribi, ŝtopi plena), respektive.
18 Komparu Esperanton «ĥ» [x] kun germana Bach, ĉeĥa chlap, hispana jota,aŭ franca rat.
6.2.2. Senvariado de fonetikaj valoroj
Unu alia kritiko ĉe la fonologia nivelo koncernas la senvariadon de Esperanto fonetikaj valoroj (kp. Sherwood 1982). Precipe, por havi facile rekoneblajn vortoj, Esperanto ne permesas ŝanĝojn en sia morfologia strukturo, tio estas, ĝi konsistas el senŝanĝaj morfemoj. Ekzemple, la ortografia sinsekvo «kz» en la jenaj vortoj estu ĉiam prononcitaj [kz] kaj ne [gz]:
ekzerci ekzameno ekzisti ekzemplo
Tamen, kvankam voĉasimilado estas malpermesita, ĝi tamen okazas en rapida parolado, precipe oftas regresa asimilado kiam la unua konsonanto adaptiĝas al la sekva konsonanto. En la sekvaj ekzemploj, estas evidente ke regresa asimilado okazas en du kazoj:
a) kun senvoĉa konsonanto antaŭ voĉa: ekzemple [egzemple], okdek [ogdek] kaj
b) kun voĉa konsonanto antaŭ senvoĉa: absoluta [apsolute], subteni [supteni].
Kvankam la strikta konservado de esperantaj fonetikaj valoroj povas ŝajni nenatura al multaj parolantoj de la lingvo, estas esenca ke ĝi estas retenita pro la homofonoj kiuj povas okazi se la fonetikaj valoroj ne estas respektataj. Tio plej bone videblas pri la ekzemplo de la s-sono en Esperanto, kiun oni prononcu same en ĉiuj situacioj por ne krei ambiguecon kun ĝia ebla prononco kiel z aŭ eĉ ŝ sono, kiel montras en la sekvaj ekzemploj: roso kaj rozo aŭ kaso kaj kazo/kaŝo, respektive sendepende de la fakto se ambigueco povas okazi aŭ ne, la fonetika valoro de la s sono ankaŭ devus esti konservita post r aŭ n, kiel en: diversaj, kurso, and pensi ktp., ĉar alie oni prononcus tiujn vortojn kiel [diverzaj], [kurzo] kaj [penzi].
Alia kritiko rilatas al la intervokala «j», kiu sufiĉe regule aperas en vortoj kiel revolucio [revolutsijo] aŭ internacia [internatsija]. Tamen, kvankam ekzistas malpli da ebleco por la okazo de homofonio ĉe vortfino, ĝi foje aperas, kiel montras la jena ekzemplo: gea [geja] ‘rilatanta al ambaŭ seksoj’ kaj geja [geja]. Kun la klara regulo de senvariado de fonetikaj valoroj, Zamenhof plenumis sian principon de precizeco.
6.3. La morfologia nivelo
6.3.1. Lingva seksismo
Certe la plej konata kritiko je la morfologia nivelo estas tiu kiu temas pri la ŝajne interna lingva seksismo en Esperanto (vidu de courtenay 1976: 87-89; Puškar 2015: 329). Precipe, ĉar virinaj substantivoj en Esperanto estas konstruitaj per aldono la sufikso -in- al la nuda radiko, ekzemple patrino de patro, oni konsideris seksisma kaj diskriminacia kontraŭ virinoj konformiĝi al tia vortkonstrua sistemo. Tiu nocio de seksismo kaj diskriminacio kontraŭ virinoj en Esperanto estas eble pli ofte esprimata hodiaŭ en la epoko de sekso-egaleco ol fine de la 19-a jarcento kiam Zamenhof kreis la lingvon. Tamen tio malaktualigas la tradician manieron de la vortfarado de Esperanto al sociaj ŝanĝoj kaj tre bezonas reformojn, kiel postulis multaj kritikantoj (19).
Publikiginte sian lingvon jam en 1887, Zamenhof certe ne multe pripensis la temon de seksa egaleco aŭ la rolo en kiu ĝi iom post iom ludos post jardekoj. Kion li fakte havis en la menso, estis la principoj de ekonomio kaj logiko en lingvo kaj kiel fari ilin reprezentitaj en granda mezuro en sia propra lingvo. Tial, parolante pri seksa reprezentado, Zamenhof sukcesis redukti la memorstreĉon kiu verŝajne okazus se ni devus lerni du apartajn radikoj, unu por masklo kaj la alia por ino (ekz. patro kaj *matro) (20). Aldoninte; la germandevena ina (kaj franca ktp) finaĵo -in- al masklaj radikoj, zamenhof obeis siajn proprajn lingvoprincipojn (21).
Kritikantoj, ĉu nekonsciaj aŭ sensciaj pri tiuj principoj, ofte postulas aŭ apartan finan radikon aŭ plian viran afikson. Ekzemple, unu el la sugestoj estis la aldono de la prefikso vir- indikanta masklon, kiel en virbovo 'bovo', virhundo 'hundo', virkoko ‘koko’ ktp kvankam ĝi estis ofte uzata por indiki virbestojn en frua Esperanto, la prefikso baldaŭ malnoviĝis pro tio, ke oni povas perfekte esprimi la saman viran koncepton sen la menciita prefikso, kaj pro tiu motivo ĝi neniam estis inkludita por konstrui homajn rilatojn. Alia proponita eksplicita vira sufikso estis la sufikso -iĉ-, kiel en amikiĉo, sed ĝi ankaŭ neniam radikiĝis pro la samaj kialoj supre: estas kaj ekonomie kaj logike uzi la ekzistantan radikon (amiko) kiel bazon por la maskla radiko ol enkonduki a superflua sufikso.
Krome, ankaŭ lingva seksismo estis detektita en la uzado de la Esperanta prefikso «ge-» kiu reprezentas ambaŭ seksojn kune. Ekzemploj kiel gepatroj por ‘patroj kaj patrino’, gesinjoroj por ‘sinjoro kaj sinjorino’ kaj geavoj por ‘avo kaj avino’ estas tre oftaj en Esperanto, sed denove konsiderataj seksisma pro ilia ampleksa uzo de maskla radiko. Estas interese rimarki, ke tia vortkonstrua sistemo estas ankaŭ komuna al kelkaj naturaj lingvoj, ekzemple, la hispana: los dueños ‘gemajstroj’, los Marqueses ‘gemarkizoj’, los padres ‘gepatroj’, los Reyes ‘gereĝoj’, los tíos ‘geonkloj’ ktp.
Kvankam en tiu ĉi analizo de Esperanto mi klopodas ne kompari ĝin al aliaj lingvoj, komparoj estas efektive neeviteblaj. Kiel videblas, lingvo povas havi je sia dispono kaj specialajn radikojn kaj finaĵojn por certaj konceptoj, sed ĝi kutime uzas la plej ekonomian kaj logikan manieron esprimi ilin. Tiuj manieroj, tial, apenaŭ igas Esperanton aŭ ajnan alian lingvon esence seksisma lingvo. Laŭ antaŭaj esploroj faritaj (Puškar 2015: 329) kiu traktis la sintenojn de Esperantistoj al Esperanto, nur 2,88% de la partoprenantoj konsentis, ke Esperanto estas seksisma lingvo, 87,50% malkonsentis, kaj 9,62% ne certis. Kroma kvalita esploro nur konfirmis tiun fakton, kiel aperas el la sekva respondo de esperantistino: ‘kvankam mi estas virino, mi ne estas tuŝita pro tio, ke ina sekso kreiĝas per aldono de la sufikso -in-. Al mi, ĉi tiu facile rekonebla vorto de ina sekso estas multe pli facila ol en multaj lingvoj kun iu alia vorto” (57 jaraj ino, ibid.: 336). aŭ kiel Francini (1978: 173) esprimis tion, «la unuseksa modo kaj precipe la oportuneco vestigas simile ambaŭ seksojn. Kio distingas ilin? Nek la pantalonoj, nek la hararanĝo, sed, evidente… la enhavo. Ĝuste kiel en la Esperantaj vortoj: patro, patrino; avo, avino; profesoro, profesorino…’. (22).
Zamenhof bone konsciis pri tiu fakto kaj pro tio uzis la principojn de ekonomio kaj logiko. Estas ege neverŝajne, ke dum li laboris pri Esperanto, li efektive havis la teologian-kosmologian bildon de Eva kreita el la ripo de Adamo en lia menso kaj, kiel rezulto, elpensis la sufikson -in- al kiu tiam estus aldonita al la maskla radiko (23). Tamen, malgraŭ kredindaj argumentoj kontraŭ tiu ĉi vidpunkto, multaj ankoraŭ obstine emas kredi, ke okazis ĝuste tiel (24).
19 Riismo estas unu tia reformpropono, devenanta de la 1970-aj jaroj, laŭ kiu la pronomo ri devus anstataŭigi virajn (li) kaj inajn (ŝi) pronomojn kiam ne gravas la sekso. Tio iom analogas kun la angla «their» kiu estas pli kaj pli uzata. Tamen, ĉar tiu formo ne estas oficiala, ege malverŝajnas ke oni akceptos ĝin.
20 Laŭ kelkaj kalkuloj (Brosch 2015), Esperanto devus ŝanĝi proksimume 30 radikoj por iĝi nediskriminacia lingvo. Tamen, se permesate, tio kaŭzus pliajn ŝanĝojn en la sistemo kaj malstabiligus ĝin.
21 Ne multas ekzemploj de vorto origine indikanta finan koncepton en Esperanto, sed ankaŭ prezentanta viran koncepton post la preterlaso de la ina sufikso. Precipe, la vorto fraŭlo estis origine derivita de la germana (Frau, Fräulein), de kiun vorton por ‘virino’ povas esti kreita en Esperanto per simple aldono de la ina sufikso -in-. Simile, edzo, feo kaj kuzo estis faritaj per la procezo de dorsformado de edzino, feino kaj kuzino simple preterlasante la ina sufikso -in-.
22 En la originalo : ‘la unuseksa modo kaj precipe la oportuneco vestigas simile ambaŭ seksojn. Kio distingas ilin? Nek la pantalonoj, nek la hararanĝo, sed, evidente… la enhavo. Ĝuste kiel en la esperantaj vortoj: patro, patrino; avo, avino; profesoro, profesorino…’.
23 Komparu J. B. de Courtenay’s (1976: 88) view on the sufix -in- in Esperanto.
24 Por superrigardo de debatoj pri lingva seksismo en Esperanto kaj aliaj (plan) lingvoj, vidu Brosch (2015), Fiedler (2015a; 2014), kaj Cramer (2014).
6.3.2. Superflua dukaza substantiva sistemo
Alia ofta kritiko de Esperanto koncernas la dukazan (nominativan kaj akuzativan) substantivan sistemon kiun ĝi uzas (kp. Brugmann & Leskien 1907: 36) (25). Kvankam Zamenhof enkondukis ĝin por eviti ambiguecon en la lingvo, la deviga akuzativo en Esperanto estis fakte konsiderata superflua de kritikantoj. Precipe, Esperanto uzas la -n sufikson por esprimi a) rektajn objektojn aŭ b) la direkton de moviĝo, kiel en la sekvaj frazoj:
a) Li trafis ŝin. aŭ Ŝi trafis lin. b) Mi iras hejmen.
Kvankam la direkto de moviĝo ankaŭ povas esti esprimita per prepozicia frazo, ekzemple : Mi iras al la hejmo , kaj tiamaniere sen la akuzativa formo, rekta objektoj kontraste devas uzi la -n sufikson. Nature, kritikantoj ŝatus malhavi ĉi tiu -n sufikso pro ekonomio. Laŭ ili, ĝi estas fakte nenecesa por la lingvo ĉar ĝi estas malfacile lernebla kaj ĉar ĝia uzado nenion ŝanĝas en la semantiko de Esperanto. Tamen, por Zamenhof la uzado de la deviga akuzativo estis konsiderata tre necesa ĉar ĝi bone funkciis en la lingvoj, kiujn li lernis antaŭ ol okupiĝi pri Esperanto. Ankaŭ, ĝi estis konsiderita tre utila pro tio, ke lia lingvo estas aglutina kaj ke per aldono de certa afikso ĝi povas simple distingi kompleksajn semantik-sintaksajn rilatojn. Por ekzemple, se ni uzus la suprajn frazojn sen la markita akuzativo, estus neklares kiu la agento kaj kiu la paciento estas:
*Li trafis ŝi. aŭ *Ŝi trafis li.
Tial, ĉar Zamenhof kreis aglutinan lingvon, akuzativeco povas manifestiĝi per morfologia kazmarkado kaj facile distingi subjektojn el objektoj en frazoj. Tio permesas pli grandan liberecon en la frazo, tiel ke oni povas meti la objekton antaŭ la subjekto aŭ la verbo:
Hejmen mi iras. Aŭton aĉetis mi.
tial Esperanto estas ĉefe sinteza lingvo ĉar ĝi montras gramatikajn rilatojn en frazo per fleksiaj morfemoj. Por esti analiza lingvo, kion multaj kritikantoj dezirus, ke ĝi estu, ĝi devus forigi fleksion, kio neeblas. Precipe, tiu elektsistemo estas konsiderata utila multmaniere: ĝi ne nur permesas sintaksan fleksecon, sed ankaŭ esprimekonomion, ĉar ĝi povas esprimi kompleksajn konceptojn en unu vorto, kiel estas la kazo kun la sekvaj akuzativoj:
a) la akuzativo de direkto: Li iris ĝardenon. b) la akuzativo de tempo: Li alvenos dimanĉon (je dimanĉo). c) adverboj esprimantaj direkton de movo kun verbo esprimanta movon: Li estas marŝanta suden , kaj d) la akuzativo de mezuro : Ŝi kuris dek kilometrojn.
Oni atentu, ke malgraŭ la libera vortordo, esperantlingvanoj ĉefe uzas la svo-frazstrukturon, igante kritikantojn aserti denove, ke tio ĉi dukaza substantiva sistemo estas efektive superflua. Tamen, malgraŭ unu grava ebleco reganta, ne necesas forigi ĉiujn aliajn lingvajn eblecojn, ĉar ili aldonas al la ekonomio, fleksecon, logikon, precizecon kaj riĉecon de la lingvo. Kiel Janton (1993: 85) konkludis, ‘Esperanto povas asimili al si pli da strukturoj ol ajna individua etna lingvo. En tiu adaptebleco kuŝas ĝia vera internacieco.’
25 En Esperanto, aliaj kazaj funkcioj estas esprimataj per prepozicioj kaj restas en la nominativa kazo.
6.3.3. Superflua okordo de adjektivo al substantivo
Tamen, eĉ se kelkaj kritikantoj povas esti persvaditaj per la antaŭa klarigo, la plej multaj tute malakceptas adjektivo-substantivan akordon en la lingvo de Zamenhof (kp. Collins 1976: 122-123). Laŭregule, en Esperanto adjektivoj finiĝas per -a (ekz. nova) kaj substantivoj en -o (ekz. domo), kaj kiam ili okazas kune en substantiva sintagmo en la nominativa kazo ili ne montras iun markitan gramatikan konkordon:
Tio estas nova domo.
Tamen, kiam ili kun-okazas en substantiva sintagmo en la akuzativa kazo, ili indikas la adjektivo-substantivan akordon kun la komuna akuzativa sufikso -n:
Mi vidas novan domon.
Ankaŭ, kiam temas pri akordo bazita sur gramatika nombro, la plurala sufikso -j estas aldonita al la radiko ĉiam antaŭ la akuzativa sufikso:
Kompreneble, kritikantoj de Esperanto konsideras tian akordon kaj la gramatikan konsekvencon de Zamenhof tute nenecesaj. Laŭ ili, ne necesas ke la adjektivo konsentu kun la substantivo en kazo kaj nombro, sugestante ke ĝi estu lasita senŝanĝa :
*Mi vidas nova domojn.
Por ili, tiuj grekaj gramatikaj finoj, ‘la aj’ kaj oj’ de Esperanto, kiel Jespersen (1928) moke nomis ilin, estas efektive superfluaj (kp. Francini 1978: 166). Planita lingvo, taŭga por internacia komunikado, ne devus esti ŝarĝita per komplikaj reguloj de konkordo, iuj modernaj lingvoj, kiel la angla, jam forigis tion. Tamen, ĉi tiu regulo estas neniel komplika - ĝi estas fakte facila ĉar ĝi aldonas al la konsistenco de la lingvo. Lingvolernanto povas sufiĉe facile memori, ke adjektivoj kaj substantivoj akordiĝas kaze kaj nombre. Krome, la konsekvenca adjektivo-substantiva konkordo malpliigas la eblecon de miskompreno, kiel povus okazi frazoj similaj al jenaj:
Mi vidas novajn domojn en strato detruita de tornado. Angle : ‘I see new houses in a street destroyed by a tornado.’
La angla frazo estas dubinda pri tio, kio estis detruita de la tornado, la 'malnovajn domojn’ aŭ la ‘straton’, sed la esperanta frazo klarigas: estas la ‘strato’ kiu estis detruita. Se la deklaro rilatis al la ‘novaj domoj’, la esperanta frazo irus jene:
Mi vidas novajn domojn en strato detruitaj de tornado.
En Esperanto, la uzado de la plurala sufikso -j en adjektivoj povas ankaŭ indiki la nombro da aferoj al kiuj ĝi rilatas:
novaj domo kaj strato (ambaŭ malnovaj) nnova domo kaj strato = strato kaj nova domo (vortordo)
Alivorte, la plurala sufikso -j en adjektivoj estas uzata nur kiam ĝi rilatas al du aŭ pli da aferoj en la frazo. Ĉi tie, kiel ankaŭ en la supraj ekzemploj, multaj el Zamenhofaj principoj de lingvo estas ekzempligitaj : plej klara logiko kaj precizeco.
26
Ekzistas ankaŭ predikata konkordo : La domoj estas novaj. Evidente, ĝi estas vaste kritikata kaj konsiderata ankaŭ superflua. Kritikantoj plej verŝajne skribas la frazon sen la plurala finaĵo : La domoj estas nova.
6.3.4. Deriva ne-travidebleco
Dum ĉi-supraj kritikoj estis ĉefe direktitaj kontraŭ supozeble "troa" konsistenco de Esperanto, la sekva kritiko traktas ĝian malkonsekvencon ĉe la morfologia nivelo pro pruntvortoj (kp. Francini 1978: 181-182). Por precizigi: okazas iuj derivaj netravideblecoj, kiuj kontraŭas la propran logikon de Esperanto: la analizo de tiu aŭtoro pri Esperanta vortprovizo montris ke en Esperanto multaj konceptoj ne estas derivitaj el originala lingva materialo sed anstataŭe estas pruntitaj. Ekzemple, la vorto ambasado ne servis kiel bazo por la vorto ‘ambasadoro’ per aldono de la sufikso -ist- (analogie kun apoteko – apotekisto), sed alia vorto estis pruntita anstataŭe: ambasadoro, sen ajna Esperanta sufikso. Interese, oni povas trovi multajn aliajn ekzemplojn kie malsamaj radikoj estas uzataj por semantike rilataj konceptoj: (27)
Pli interese, en Esperanto oni povas facile trovi du aŭ pli da vortoj faritaj el malsama lingva materialo por la sama koncepto:
komputero, komputoro, komputilo (komparu al komputi) sekretariato, sekretariejo skulptaĵo, skulpturo (komparu al skulpti ) spontana, spontanea vipero, vipuro (Vipera berus).
Tiuj multnombraj ekzemploj klare montras la malobservon de Esperanto pri la principoj kaj de logiko kaj de ekonomio, ĉar ili estas nek derivitaj logike nek en iu ajn maniero malpliigas la vortprovizon de Esperanto (29). Ĉi tie, Zamenhof evidente uzis sian principon de riĉeco kiu laŭ la 15-a regulo de Esperanto permesas pruntepreni internaciajn radikojn, sed malprofite ĝian bazan vortprovizon kaj proprajn vortkonstruajn eblecojn, kiel mi klarigos poste.
27 Ekzistas multaj aliaj oftaj ekzemploj: apendico – apendicito, direkti – direktoro – direkcio – direktorio, evolui – evolucio, inspekti – inspektoro, organizi – organizacio ktp. Ĉiukaze, estas kelkaj provoj fari ĉiujn ĉi tiujn formojn regulaj, tio estas, uzi la samajn radiko por ĉiuj parolpartoj. Tamen ĉi tiuj neregulaj formoj ankoraŭ ĉie ĉeestas en Esperanto vortaroj.
noto de Remuŝ : kiam ĉinoj eldonos la TNPIVon (tutnovan PIV) vortaron, ili sendube markos tiujn vortojn kiel evitenda.
28 Simila ekzemplo estus taŭro kaj toreadoro kie ni alfrontas du malsamajn radikojn anstataŭ unu por ununura semantike rilata koncepto.
29 Komparu la kritikon de von Wahl (1930: 24) pri originalaj kaj regulaj Esperantaj vortoj kiel ekzemple redaktisto kaj redaktejo starantaj unu apud la alia kun novaj kaj neregulaj esperantaj vortoj redaktoro kaj redakcio, respektive. Li koncedas tion kvankam la pli novaj formoj estas pli internaciaj en aspekto, sed ĉar esceptaj, ili nur igas la vortaron kaj lernadon de Esperanto arbitraj kaj, do, komplikaj. ‘Wo esperanto international ist, ist es nicht regelmäßig, und wo es regelmäßig ist, ist es nicht international, sondern groteske Willkür’ (ibid.)
6.3.5. Nelogike uzataj afiksoj
Nelogikaĵoj, laŭ kritikantoj (vidu Francini 1978: 174-175), abundas ankaŭ en afiksoj. La unua kaj plej kritikata afikso estas certe la antonima prefikso mal- vaste uzata por indiki negativajn kontraŭojn, kiel: alta → malalta, bona → malbona, juna → maljuna ktp. Tamen, kvankam ĝi estas ĝenerale tre produktiva kaj kvankam oni povas facile fari la kontraŭon por preskaŭ ĉiu leksemo kun ĝi, por Leskien (Brugmann kaj Leskien 1907: 34) tiu prefikso estas fakte mallogika, ĉar ĝiaj uzreguloj estas tre arbitraj (30). Precipe, de Courtenay (1976: 89-90) demandas sin kial oni ne povas konstrui antonimojn alimaniere ronda: ‘alta’ de ‘basa’, ‘bona’ de ‘mava’, ‘juna’ de ‘olda’ ktp. Kiuj do estas la propraj reguloj malantaŭ ĝia uzado?
La vero estas, kiel kritikantoj observis, ke tiu prefikso ja estas tre arbitra kaj nelogika ĉar ĝi ankaŭ estas vaste uzata por formi pozitivajn kontraŭojn, kiel malfermi kaj malpeza. Tiu nekonsekvenco estas verŝajne unu el la motivoj kial kelkaj nezologismoj eniris la lingvon, kiel aperti, basa, humida, mava aŭ olda ktp., sen la prefikso mal-. Tiuj pruntvortoj estas precipe preferataj kiam la prefiksita leksemo estas multe pli longa ol la pruntvorto. Komparu malmultekosta kaj ĉipa. Tamen, laŭ Gledhill (2000: 121), mal-formoj estas pli ofte uzataj ol siaj pruntitaj ekvivalentoj, kiel : malfermi / aperti, malseka / humida, maljuna / olda ktp., kion li klarigas per tio, ke ili pli bone integriĝis en la lingvo. Krome, oni povas esti tre kreema kun tiuj formoj por krei unufoje uzeblajn vortojn: malinaŭguro ‘ferma ceremonio’, mallerni ‘forgesi’, malpesimisma ‘optimisma’ ktp. (vidu Piron 1989a: 138-139). Ĉio-ĉi montras ke pro sia arbitreco, la mal- prefikso estas ĝenerale tute preferata. Kiel Janton (1993: 64) konkludas, «El ĉiuj derivaj prefiksoj uzataj, la prefikso mal- estas la plej originala kaj ekonomia, ĉar ĝi estas uzata por formi ĉiujn kontraŭojn (...)».
Ankaŭ, estas iu mallogiko koncerne sufiksojn. Ekzemple, la finaĵoj uzataj por landnomoj, la oficiala sufikso -uj- kaj la neoficiala sufikso -i-, (31) estas daŭre uzataj en la plimutaj konceptoj (kp. Kroatujo aŭ Kroatio ), tamen, ili estas evitataj pro iaj neklarigeblaj motivoj en la sekvaj ekzemploj: Brazilo, Israelo, Kanado, Nov-Zelando, Peruo, Sudano, Usono ktp (32). La klarigo estas, ke landnomoj faritaj kun unu el tiuj du sufiksoj estas kutime nomitaj gentobazitaj nomoj, ĉar ili estas formitaj surbaze de la nomo de la homoj. Ekzemple:
Francoj → Francio aŭ Francujo Germanoj → Germanio aŭ Germanujo
Aliflanke, landnomoj faritaj sen ia speciala sufikso estas nomataj landobazitaj nomoj kaj ili konsistigas la plimulton de landnomoj (33). Tiu arbitra divido ekzistis ekde frua Esperanto kaj ĝi estis uzata por distingi landnomoj kiuj povas formi leksemon por siaj membroj kun la -an- sufikso de tiuj kiuj ne povas. Rezulte, hom-bazitaj landnomoj ne uzas ĉi tiun sufikson (komparu franco, kroato, polo ktp.), dum terbazitaj landnomoj ĝin uzas (komparu brazilano, kanadano, usonano ktp.). La fakto estas, ke oni devas koni al kiu grupo apartenas la lando por scii ĉu tiu sufikso estas uzata aŭ ne.
Tamen, kritikantoj demandas sin, kiel eblas ke ekzistas du manierojn konstrui landonomojn en Esperanto anstataŭ unu sola, kio estus pli ekonomie. Laŭ la decido de la akademio de Esperanto ekde 2009, ĉiu landonomo estas nur rekomendo kaj ĝenerale validas nur se ĉiuj aŭ la plimulto de la parolantoj konsentas kun ĝia uzado (34). En kazo de du aŭ pli da formoj por landonomo, oni pli emu elekti la internacian formon (35). Alivorte, ekzistas ekzemple du nomoj por Koreio nuntempe: Koreujo/Koreio (hom-bazita nomo) kaj Koreo (terbazita nomo), sed fakte dependas de la komunumo de parolantoj mem, kiun formon ili preferos.
Alia kritikata sufikso estas la sufikso -il- kiu estas normale uzata por formi substantivojn (plejparte) el verboj, por indiki instrumenton. Ekzemple, la sufikso il estas aldonita al la verbo ŝlosi por fari la substantivon ŝlosilo. Tamen, kvankam tre travidebla, ĝi ne estas ĉiam uzata por indiki ĉiun instrumenton, verŝajne ĉar,la signifo de tiu sufikso estas tro ĝenerala : ĝi ĉeestas en aviadilo sed ne en aŭto, en kombilo sed ne en broso, en sintezilo sed ne en gitaro, en tranĉilo sed ne en kulero ktp. Por pli pri tiu sufikso, vidu sekcio 6.4.4. de ĉi tiu dokumento.
La lasta kritikita sufikso estas la sufikso -ec- esprimanta abstraktan kvaliton aŭ staton kiu tre ofte estas konfuzita kun la sufikso -o- plejparte indikanta konkretajn nociojn (36), kiel en la sekva ekzemplo:
homo – homeco : La homo de pasinteco / La homeco de pasinteco.
Kiel oni povas vidi, ĉi tiuj sufiksoj ĝenerale ne estas interŝanĝeblaj sen ŝanĝo de signifo. Tamen, ili foje povas esti tradukitaj simile en naturaj lingvoj, kio ofte kaŭzas miskomprenoj pri la uzkutimo de tiuj sufiksoj:
belo – beleco : La belo / beleco en ŝiaj okuloj. ruĝo – ruĝeco: La ruĝo / ruĝeco en ŝia vango.
Tial la kritiko de la sufikso -ec- estas senbaza, kvankam komprenebla. Tamen, sekva kritiko ne estas komprenebla (vidu Francini 1978: 179-180). Precipe, Esperanto estas kritikata pro la vasta uzado de kvazaŭ-afiksoj sen oficiala statuso, kiel -ion- (kiel en leciono), -ment- (kiel en parlamento), -or- (kiel en aŭtoro), kaj -ura- (kiel en natura 'natura') ktp. Evidente, kvankam ofte uzataj, ili tute ne estas sufiksoj: ili fakte estas parti de radiko kaj do ne uzeblas en la vorto konstruprocezo (37).
Entute, ni povas diri, ke la supre menciitaj sufiksoj ne sekvas la principon de logiko kaj precizeco, sed ili ja kontribuas al la flekseco kaj riĉeco de la lingvo.
30 La plej ofte kritikita ekzemplo estas la dikotomeco dekstra – maldekstra, kie la leksemo por maldekstra estas farita el la leksemo por dekstro. Kritikantoj demandas sin: kiu estis la motivo de tia decido? Krome, estas neklare kial aliaj dikotomecoj, kiel norda – suda, ne uzas la antoniman prefikson por kontraŭaj konceptoj, kiam ĝi efektive estus normale rekomendinda tion fari.
31 La oficiala sufikso -uj- estis origine uzata por indiki landnomojn, sed pro siaj multaj signifoj ĝi preskaŭ perdis sian lokon al la pli kaj pli populara neoficiala sufikso -i-.
32 Vidu la oficialan liston de landnomoj de la akademio, kiuj estas nur rekomendoj: http://www.akademio-de-esperanto.org/oficialaj_informoj/oficialaj_informoj_11_2009.html.
33 Estas konate ke Zamenhof diferencigis tiujn du grupojn de landnomoj pro ilia apartenanto al la malnova Mondo (hom-bazitaj nomoj) aŭal la nova Mondo (terbazitaj nomoj). Kvankam lia klasifikado estas utila kaj vera en la plimulto de kazoj, ekzistas multaj esceptoj al la regulo.
35 Pro ĉi tiu fakto, estas kelkaj konjektoj ke kaj la sufikso -i- kaj -uj- eluziĝos ĉar internaciaj formoj estas fakte preferataj. Ĉar ĉiuj formoj estas nur rekomendoj, la efektiva uzado montros ĉu la sufiksoj estos konservitaj.
36 Ekzistas multaj aliaj afiksoj kiuj portas similan signifon (kiel la sufikso -aĉ- en hundaĉo indikanta difekton kvalitan aŭ kondiĉan kaj la prefikso fi- kiel en fivirino ‘malĉastulino’ montras moralan difekton) kaj kiuj do konfuzas komencanton en Esperanto. Tamen, kiam lernantoj fariĝas scipovaj en la lingvo, ili ankaŭ ekkonas la semantikaj nuancoj de certaj afiksoj.
37 Ili ankaŭ ne povas esti uzataj aŭtonome por signifi konkretajn vortojn kiel oficialan Esperantaj afiksoj faras, ekz. -ec en eco kun la signifo ‘kvalito (de io)’
6.4. La semantika nivelo
6.4.1. Etimoj en diversaj formoj
Tio kondukas nin al la kritiko, ke Esperanto ne uzas samajn etimojn kiam eblas, do kiam leksemoj estas etimologie rilataj. Jen kelkaj ekzemploj :
ĉambro kaj kamero; kun kaj kom- kiel en kompari; lango kaj lingvo; skribi kaj manuskripto.
Laŭ kritikantoj, Zamenhof devus uzi tiujn etimojn en pli unuforma maniero kaj ne utiligi multoblajn formojn. Tamen, etimoj estas diversaj en ĉiu lingvo kaj, do, neeviteble malsamaj. Se Zamenhof provus dissekci la vortojn je lia dispono kaj serĉus eblajn etimojn, li ne publikigus sian lingvan projekton en 1887, se iam (38). Cetere, laiko eĉ ne perceptas tiujn formojn kiel rilataj etimoj. Tial, tiu kritiko ŝajnas esti iom ekster-tema, same kiel en la antaŭa. Ĉi tie, zamenhof klare sekvis sian principon de riĉeco en la lingvo.
38 Eĉ se li sukcesus doni similan aspekton al diversaj etimoj, li restus kun multaj homonimoj, kion li plejparte evitis.
6.4.2. Eŭro-centra vortprovizo
Kvankam la gramatiko de Esperanto esence ne estas eŭro-centra, ĝia vortprovizo estas. Kiel Janton (1994) sugestis, la origino de la vortprovizo de Esperanto estas dividita jene: vortoj latinidaj (inkluzive latinon) konsistas el 80% (39), ĝermanaj 10%, grekaj 5%, kaj slavaj 5% (40), konvinke farante Esperanton eŭro-centra lingvo. Pro tio, kritikantoj plendas pri ĝia manko de internacieco kaj arbitre elektita vortlisto (vidu Francini 1978: 176-179; Puškar 2015: 328-329).
Pri la manko de internacieco de Esperanto, oni devas atentigi, ke Esperanto efektive havas karakteron internacia ĉar ĝi konsistas el lingvoj, kiuj estas grandparte parolataj internacie, do ĝi uzas radikojn kiuj plejofte havas karakteron internacian (latina, franca, angla ktp.). Kompreneble, multaj aliaj internacie parolataj lingvoj devus esti inkluzivitaj en Esperanto, sed tio estus neeble atingi. Ĉiam estus iu lingvo mankanta aŭ alia superreprezentita, kio estas konata ofta problemo en aposterioraj planlingvoj.
Tio ankaŭ validas por la dua kritiko pri la elektita vortlisto : ne eblas egale reprezenti vortojn el ĉiuj inkluzivitaj lingvoj. Por fari tion, oni devus elpensi certan kvotosistemon reguligantan la ĝustan nombron da vortoj el ĉiu lingvo; sed ne tiel funkcias lingvoplanado. La vortoj kiujn zamenhof elektis por la fundamento de sia lingvo estis ja grandparte arbitraj, sed ili ankaŭ estis elektitaj laŭ iu principo, plejparte por eviti homofonecon aŭ polisemion, aŭ por pliigi la internaciecon de la lingvo (kiel mi montros en la sekvaj paragrafoj). Ĉiuokaze, kiel Jespersen (1960: 7) konkludis, «Internacieco devus esti mezurita ne per la nombro da lingvoj en kiuj la vorto okazas, sed per la nombro da homoj, kiuj per sia gepatra lingvo konas ĝin.»
Pro tio, Esperanto ja estas eŭrocentra lingvo, sed pro la fakto ke ĝi konsistas el konata leksika stoko, ĝi estas ankaŭ internacia lingvo en sia propra rajto. Ĉi tie, Zamenhof denove utiligis sian principon de lingva riĉeco.
39 Estas interese noti, ke pli fruaj esploroj determinis pli grandan amplekson de latinodaj vortoj, ĉirkaŭ 90% (vidu Corsetti kaj aliaj 1980). Kia ajn la ĝusta procento, kiel Blanke (2009: 253) skribis :«'superforta latinida elemento' en la planlingvoj de la dudeka jarcento estas fakte referenco al la historia influo de la latina.» Tamen, tio verŝajne ankaŭ indikas ke Zamenhof efektive volis, ke tiel sonu sia lingvo.
40 En pli frua analizo, Janton (1993: 51) determinis tion : 75% latinida, 20% ĝermana, kaj 5% el aliaj plejparte eŭropaj lingvoj. Tamen, kiel Blanke (2009: 253) konkludis, «la procento de leksikaj radikoj dependas ĉefe de la naturo kaj kvanto mem de la teksto (ĉiutaga lingvo, literatura lingvo, teknika lingvo), sed ankaŭ, verŝajne, pri ĝia fonto. Precipe, la originala lingvo de la parolanto kaj la vorto, kiun li elektas».
6.4.3. Importo de novaj radikoj - abundo de sinonimoj kaj pruntvortoj
La unua lernolibro de Esperanto, «Unua libro», eldonita en 1887, enhavis kelkajn 900 bazaj radikoj plej taŭgaj por konversacii. Proksimume 115 jarojn poste aperis La Nova Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto (la nova PIV), eldono de 2002 de la konata unulingva vortaro Esperanto-Esperanta, kiu konsistas el 16.780 vortoj (radikoj) kaj 46.890 leksikaj unuoj, klare montrante kiel la lingvo leksike evoluis tra la tempo.
La leksika kresko de Esperanto estis, kompreneble, necesa ĉar la lingvo bezonis asimili novajn civilizaciajn konceptojn, precipe la diversajn teknikajn terminoj, sed ĝi ankaŭ riĉigis sian literaturan lingvon por diversigi esprimojn, uzante multajn pruntvortojn. Tio lasis Esperanton kun tri malsamaj leksikaj sistemoj: bazaj radikoj, kunmetaĵoj kaj pruntitaj vortoj (kutime konataj kiel neologismoj) (41). Kvankam Esperanto tendencas prunti ‘internaciajn vortojn’, laŭ ĝia 15-a regulo, multaj kritikantoj (vidu Francini 1978: 181-182; Puškar 2015: 329) kaj ankaŭ multaj esperantistoj malkonsentas pri ĉi tiu fakto, kaj atendas de la lingvoparolantoj ke ili uzu kaj faru vortojn laŭ la propraj morfologiaj eblecoj de la lingvo (ekzemple kunmetaĵoj) kaj evitu nenecesajn pruntojn (vidu Piron 1989b) (42).
Tamen, ĉu pruntepreno vere estas nenecesa? Ĉu Esperanto vere povas fidi nur je sia morfologiaj eblecoj? Ĉu kunmetaĵoj faritaj el baza esperanta vortprovizo vere estas same travideblaj kiel unuradikaj pruntvortoj? La historio montris ke multaj kunmetaĵoj (ekzemple malsanulejo kaj vagonaro) estis vaste uzataj komence, sed iom post iom malkresis ilia uzo favore al la morfologia simpleco de iliaj pruntitaj ekvivalentoj (hospitalo kaj trajno, respektive):
Kiel Gledhill (2000: 120) trovas en sia «&korpusanalysisi», pruntvortoj estas ĝenerale pli disvastigitaj ol iliaj originaj kunmetitaj formoj, kion li kulpigas al la komplekseco de la kunmetitaj formoj kompare al la pruntvortoj (ekz. profundaĵo kontraŭ abismo) kaj al la malfacileco ĝuste interpreti ilin, eĉ kvankam oni ne povas konstati tion por ĉiuj leksemoj. Precipe iuj kunmetaĵoj tendencas esti pli travideblaj kaj, do, pli vaste uzataj ol iliaj pruntitaj ekvivalentoj (ekz. supreniri en komparo al ascendi). Ŝajnas, ke ambaŭ kunmetaĵoj kaj pruntvortoj servas sian rolon en la lingvo, la unua grupo foje pli uziĝas, depende ĉefe de la preferoj de la parolanto (43). Tamen, dum kunmetaĵoj instigas kreivon per ilia logiko, pruntvortoj pligrandigas la vortprovizon.
Kiel zamenhof (2001[1903]: 24-25) konkludas en siaj Lingvaj Respondoj, la «'puraj' esperantaj formoj ne estas pli bonaj ol la ‘pruntitaj' formoj». Kio estas pli, pruntvortoj estas eĉ pli naturaj kaj ili ne devus esti evititaj. Laŭ li la uzado decidos kiuj radikoj venkos. Tio certe aldonas al la esprimriĉo de Esperanto (kaj la principo de riĉeco de zamenhof), sed ĝi ne ekonomias sian vortprovizon. Speciale, oni povas toleri unu pruntvorton apud ĝia responda kunmetaĵo. Tamen, en kelkaj kazoj ĉi tiu egaleco estas malobservita, kiel ĝi oni povas vidi en la sekvaj ekzemploj, kie eĉ tri vortoj por la sama koncepto okazas:
Ĉi tie, la multo da sinonimoj neniel estas interpretenda kiel vortfarada riĉigo, sed pli verŝajne kiel leksika ŝarĝo (44). Kiu kulpas? Ĉu vortaristoj ne farante sian laboron ĝuste? Kvankam variado okazas en ĉiu lingvo, ne estas mirinde ke tio ankaŭ aperas en la kompleksa internacia komunumo de esperantlingvanoj. Kompleta senvariado estas preskaŭ neekzistanta. Tial, la optimuma vido ne estus limigi variado kaj forĵeti sinonimojn (ĉar tio ne estas io, kion faras priskribantoj), sed eldoni vortaron kiu ankaŭ sugestas kaj rekomendas unu leksemon super la alia. Jam kelkaj leksemoj estas arkaikaj, kelkaj estas preskaŭ limigitaj al la literaturo aŭ iu alia fako, ktp. Kompleta sinonimeco ankaŭ estas preskaŭ neekzistanta.
Ŝajnas, ke ekzistas du kampoj ene kaj ekster la esperantista komunumo: la proponantoj de endogenismo, kiuj preferas krei novajn konceptojn per vojo de baza vortprovizo kaj en la formo de kunmetaĵoj, kaj la proponantoj de naturalismo, kiuj prefere fidas je pruntado por pliriĉigi la vortprovizon. La vero estas, ke ambaŭ strategioj, la endogenaj (kunmetaĵoj) kaj ekzogenaj (pruntvortoj) strategio, havas siajn avantaĝojn kaj malavantaĝojn, kaj neniel estas reciproke ekskluzivaj, kiel iuj eble ŝatus, ke ili estu. Ili estas pli verŝajne komplementaj. Precipe, dum la ekzogena strategio iom faciligas la lingvoakiron por eŭropaj lingvanoj, la endogena strategio povus faciligi la lingvolernadon por neeŭropanoj (45). La sola afero, kiun oni devas reguligi en esperantaj vortaroj estas, denove, la nombro da oficialaj sinonimoj por unu koncepto. Dum tio ne estas solvita, ĉiam estos vigla debato pri tiu temo.
41 Neologismoj reprezentas ion alian en ĝenerala lingvistiko, sed en esperantologio kaj esperanta diskurso la termino neologismo estas ofte uzata por indiki pruntvorton, tio estas, ne bazan esperantan vorton.
42 Laŭ René de Saussure, oni devus uzi la tiel nomatan 'leĝo de sufiĉo' kiu konsideras kaj uzas nur originalan lingvan materialon, kio estas pli ol sufiĉa en la vortkonstrua procezo.
43 Estas interese atentigi ĉi tie la timon de Piron (1989b: 94), ke tiu ĉi dueco de esprimoj povus eble konduki al lingva snobismo inter Esperantistoj. Precipe, li timis ke la pli altaj klasoj pli emus uzi vortojn de greka origino, kiel aŭtodidakte, dum la malsuperaj klasoj uzus respondan vorton kreitan el hejma lingva materialo – memlerne.
44 Kontraste al vortaroj, esperanta teknika terminologio strebis al normigo. Laŭ Wera Blanke (2008: ), la terminologia esperanta centro (TEC) estas starigita por krei kaj certigi sisteman esperantan teknikan terminologion.
45 Efektive estas diskutebla ĝis kia grado Esperantaj kunmetaĵoj estas pli facilaj por ekstereŭropaj Esperantistoj ol pruntvortoj. Ĉar la angla estas hodiaŭ pli-malpli disvastigita, neeŭropanoj (ekz. ĉinoj kaj japanoj) povas trovi pruntvortoj multe pli facilaj, ekzemple : ĉipa kontraste al malmultekosta. Tiu afero estu esplorita kiel eble plej baldaŭ.
6.4.4. Neprecizeco de vortprovizo
Alia kritiko en Esperanto kiu pli oftas estas la problemo de konsiderinda malprecizeco kiam temas pri certa vortprovizo, ĉefe kun la sekvaj du sufiksoj: -ej- (de courtenay 1976: 90; Francini 1978: 171) kaj -il- (Francini 1978: 174).
La sufikso -ej- indikas ĉambron aŭ lokon determinitan por io. Ekzemple, juĝejo signifas ‘salono kie oni juĝas’, kuirejo signifas ‘loko kie oni preparas pladoj’, and vendejo ‘domo kie oni vendas varojn’, ĉiuj estas pli-malpli kompreneblaj. Tamen, leksemoj kiel preĝejo indikanta ‘lokon kie oni preĝas’ kaj lernejo indikanta ‘loko kie oni lernas’ ofte estas konfuzaj por lernantoj de Esperanto ĉar ili estas semantike tro ĝeneralaj. Fakte, estas efektive neeble por ili signifi ion specifan, tiel ili funkcias kiel speco de ĝenerala termino. Precipe, kvankam preĝejo ankaŭ hodiaŭ indikas 'kristanan lokon kie oni preĝas', kiam oni volas esti pli specifa, oni tiam uzu baziliko, kapelo, katedralo, kirko, moskeo, pagodo, sinagogo, templo ktp. Same okazas por lernejo: por esti pli klara, oni povas uzi gimnazio, instituto, kolegio, liceo, seminario ktp.
La sufikso -il- indikas instrumenton, ekz. pafilo, sidilo, skribilo, kaj ankaŭ estas kritikata pro troa ĝeneraleco. Kiel en la supra ekzemplo, oni devas uzi pli specifajn leksemojn kiam oni volas esti klara, kiel fusilo, kanono, revolvero, brakseĝo, kanapo kaj fontoplumo, krajono, plumo. Anstataŭ uzi vorton kun ĉi tiu sufikso, oni povas ankaŭ fari kunmetitan vorton, kiu esence estos pli specifa: ekz. kovrotuko, presaparato, segmaŝino, vendaŭtomato ktp.
Kiel Blanke (1979: 139) rimarkigis, diversaj vortoj en Esperanto montras alian skalo de travidebleco, kiel necesejo ‘loko por necesaĵo’ kaj tranĉilo, kie la sufikso -il- ŝajnas esti pli travidebla ol la sufikso -ej-. Tamen, tio estas nur en ĉi tiu ekzemplo. Kiel montrite supre, preĝejo, ĉar ĝi ankaŭ indikas kristanan lokon por preĝado, tendencas esti pli specifa ol, ekzemple, skribilo, kiu estas iom ĝenerala kiel instrumento por skribi. Tio ne signifas ke Esperanto vortprovizo estas malpreciza, ĝi fakte signifas, ke ĉi tiuj sufiksoj servas, unuavice, kiel tegmentaj terminoj, sed kelkaj el ili sukcesis akiri pli altan gradon de instigo kaj travidebleco en la procezo, verŝajne pro ilia grandega ofteco de uzado. Tial tiuj sufiksoj estas tre utilaj kiam oni komencas studi Esperanton, sed ju pli alta la scipovo, ju pli specifaj leksemoj estas aldonitaj dum la lernado. Kvankam la principoj de zamenhof pri ekonomio, logiko, precizeco ktp. estas malobservataj ĉi tie, la principo de riĉeco tamen ĉeestas.
6.4.5. Slava kaj ĝermana semantiko
Kiam temas pri semantika travidebleco, plej ofta kritiko estas ke la semantika sistemo de Esperanto tro baziĝas sur slava kaj ĝermana semantiko. Precipe, eĉ kvankam multaj esperantaj vortoj aperas en pluraj hindeŭropaj lingvofamilioj, ili ne havas la samajn signifojn. Tio estas tute natura. Dum diligente laborante pri sia lingvo, Zamenhof pruntis nur unu signifon, kiun li konsideris plej taŭga. Eble la plej ofta ekzemplo de semantika prunto, kiun Zamenhof enkorpigis en Esperanto estas la vorto «plena» kun la signifo «kompleta» kiel ĝi ofte okazas en la sintagmo «plena vortaro» kun la signifo «kompleta vortaro», laŭ la rusa «polnyj slovar (по́лный слова́рь)». Ĉi tie, la demando ŝprucas pri : kiam en vortfarado superregas latinidaj lingvoj, kial oni ne estu pli inklina al la slavaj kaj ĝermanaj influoj, kiuj estis grandskale neglektitaj dum kreado de Esperanto.
Por kreskigi la slavan kaj ĝermanan parton en sia lingvo, zamenhof ankaŭ adaptis la vortkonstruan sistemon de Esperanto al slava kaj ĝermana semantiko, farante la jenaj esprimoj eblaj : trinkmono (Germane : Trinkgeld), bonvena (Ger. willkommen), gefratoj (Ger. Geschwister), eldoni (kroate : izdati), prizorgi (Kroate : pobrinuti se), foriri (Kroate : otići, Ger. weggehen, fortgehen), elkuri (Kroate : istrčati, Ger. herauslaufen), ekami (Kroate : zavoljeti), alveturi (Kroate : dovesti se, doputovati, Ger. anreisen, ankommen), plifortigi (Kroate : ojačati, Ger. erstarken) ktp. Kvankam malfacile akireblaj por neslavaj kaj ĝermanaj parolantoj, tiuj esprimoj uzas endogenan vortkonstruon, kio aldonas al la komplekseco de Esperanto, farante ĝin, kiel Lindstedt (2009: 131) atentigis, ‘orienteŭropa kontakto lingvo kun latinida vorto-stoko kaj slavona kaj jida fono.’
Tamen, pro la granda dependeco de slavaj kaj ĝermanaj semantikaj sistemoj, Esperanto estis plue akuzita ne montri ajnan semantikan aŭtonomion propran, precipe en la kampo de frazeologio. Oni ofte uzas jenajn esprimojn : altiri atenton, fari demandon, ĵeti rigardon, preni en konsideron, tiri konkludon, ludi ŝlosilan rolon, porti la titolon, krokodilaj larmoj, la malvarma milito ktp. Tamen la menciitaj esprimoj enradikiĝis en la lingvo pli pro ĝiaj internaciaj uzoj, ol pro la manko de semantika aŭtonomio de Esperanto. Koncerne esperantan frazeologion, Fiedler (2015b: 252-253) distingis tri grupojn de frazeologiaj unuoj surbaze de ilia origino:
a) prunttradukoj kaj «ad hoc» pruntoj el diversaj aliaj lingvoj, kiel: «mano manon lavas» (kompar latine : manus manum lavat), «enverŝi oleon en la fajron», «mono ĵetita al la vento», kiuj konsistigas la plej grandan grupon.
b) planitaj frazeologiaj unuoj, plejparte faritaj de Zamenhof mem, kiel ekzemple: «Ĉio transmara estas ĉarma kaj kara», aŭ «Neniu estas profeto en sia urbeto».
c) kaj originalaj frazeologiaj unuoj el la esperantista komunumo, kiel: Esperanto – edzperanto ‘edzo-provizanto', Ne krokodilu! por 'ne parolu aliajn lingvojn kiam inter esperantistoj (kaj verŝu krokodilajn larmojn kvazaŭ vi bedaŭrus, laŭ franca esprimo,) ktp.
Kiel videblas, aliaj lingvoj multe influis Esperanton ĉe la semantiko nivelo, sed pro ĝia longa tradicio, multaj esprimoj ankaŭ originis en la Esperanto komunumo, kio atestas sian aŭtonomecon kaj ankaŭ kreemon: samideano, Esperantujo, rondo familia, kabeisto(46) (= ‘iu, kiu forlasas la movadon’), verdapapo '= iu, kiu ĉiam predikas pri la idealoj de Esperanto’) ktp. Ĉar Esperanto estas ja lingva movado, lingvajnocioj kiel denaskulo, eterna komencanto, krokodili (= ‘paroli la propran lingvo en esperanta medio’) kaj aligatori (= ‘paroli trian lingvon, ne propra, ne Esperanta en esperanta medio) ankaŭ abundas, klare indikante Zamenhof-an principon de lingva riĉeco.
46 La nocio mem kabei estis kreita laŭ la inicialoj de Kazimierz Bein (1872 1959), pola okulkuracisto, kaj elstara esperantista aŭtoro, tradukisto kaj aktivulo, kiu en 1911 sen klarigo forlasis la esperantan movadon. La fakto, ke tiu ĉi esprimo restis uzata en la tuta esperantista komunumo atestas pri la movada sentemo al la perdo de (elstaraj) membroj.
6.4.6. Ambiguecoj
Pro la fakto, ke Esperanto estas kaj morfologie kaj semantike riĉa kaj kompleksa lingvo, ne estas mirinde, ke ankaŭ homonimio kaj polisemio ludas signifan rolon en la lingvo, ofte kaŭzante ambiguojn, kiujn kritikantoj ŝatas emfazi (kp. Francini 1978: 184-186). La unua grupo de malklaraĵoj estas vortoj kiuj estas skribitaj aŭ elparolataj simile (homonimoj), sed kutime montras grandan diferencon en signifo: diamant'o/di'am'ant'o, radar'o/rad'ar'o, sent'em'a/sen'tem'a, veter'o/vet'er'o ktp. Kompreneble, kiel en ĉiu lingvo, ambiguecoj ankaŭ estas malfacile eviteblaj en Esperanto kaj ili ĉiam okazos. Tamen, ĉar ĉiam estas ĉirkaŭteksto en ĉiu frazo, estas sufiĉe facile distingi tion kion ĝi signifas.
La sama validas por internaciaj vortoj kiuj signifas malsamajn aferojn en malsama lingvoj kaj kiuj ankaŭ kaŭzas miskomprenojn por iuj esperantlingvanoj, plejparte je la baza nivelo. Estas konata fakto ke tiaj specoj de falsaj amikoj ekzistas en ĉiu lingvo kaj estas, do, ankaŭ neeviteblaj en Esperanto. Por anglaj lingvanoj, la sekvaj vortoj povas esti problemaj, sed ne por aliaj lingvanoj :
Fakte, zamenhof multe klopodis por elimini tiajn ambiguecojn el sia lingvon, sed tion farante, li siavice kreis iom pli:
humoro / humuro litero / letero nacia / nazia prezidanto – prezidento
Precipe, provante eviti polisemion en sia lingvo, zamenhof ankaŭ sukcesis krei abundon da paronimoj, aŭ etimologie rilataj leksemoj kun malsamaj signifoj. Kvankam la signifo de leksemo fariĝis tiam pli specifa, la memorstreĉo ankaŭ pligrandiĝis por tiuj, kiuj provis lerni tiujn vortojn, kio famigis ilin kiel esperantaj konfuzaj vortoj. (viu la konatajn akordi/agordi, germana/ĝermana, trinki/drinki ktp.) Kiom pli, en kelkaj okazoj, Zamenhof eĉ uzis kelkajn kvar-paronimoj en sia klopodo eviti multoblajn signifojn, kiel evidentas en la sekvaj vortoj: procedo/proceduro/proceso/procesio, tablo/tabelo/tabulo/tavolo. Interese, Zamenhof (2000: 44) kritikis Volapük por havi multajn similajn kaj efektive konfuzajn vortojn.
Ankaŭ, por eviti similajn formojn de leksemo kaj morfemo, por eviti kolizion kun la sufikso -et-, Zamenhof kreis multajn vortoj kiuj montras malmulte da simileco al la origina vorto, kiel: bankedo, cigaredo, kasedo, planedo, rakedo ktp. Oni povus daŭrigu kun multaj pliaj ekzemploj. Tamen, jam estas pli ol evidente el la supraj ekzemploj, ke por obei al sia principo de riĉeco kaj precizeco, li malobservis siajn principojn de ekonomio kaj simpleco, kaj tiel kompleksigis la vortprovizon de sia lingvo ol necese.
6.5. La sintaksa nivelo
6.5.1. La difinita artikolo
Esperanto uzas du artikolojn: la nula artikolo kaj la difinita artikolo. La nula artikolo (1) indikas nefinitecon kiam antaŭ substantivo, dum la difiniteco (2) estas uzata por precizigi la ĉeeston aŭ foreston de la konata referenco en frazo. Ekzemple,
(1) domo = domo nekonata de la parolanto aŭ kunparolanto (2) la domo = la domo konata de la parolanto aŭ interparolanto
Kritikantoj (vidu Collins 1976: 120) kutime kritikas la uzadon de nur unu artikolo en Esperanto – la difinita artikolo – ĉar ĝi estas ĝenerale perceptata kiel superflua. Laŭ zamenhof, la rolo de tiu senvaria artikolo «la» (47) servas kiel difinilo al la substantiva sintagmo, indikante personojn aŭ aferojn menciitajn aŭ iel subkomprenatajn en frazo aŭ diskurso. Per tio, ĝi faciligas la ĝeneralan komprenon de la frazo. Por ekzempligi tion, ni listigos nur kelkajn el la ĉefaj uzokutimoj de la difinita artikolo:
a) la uzado de la difinita artikolo povas esti anafora, kun la aludante al antaŭe menciita objekto:
Hieraŭ konata persono rabis bankon en Novjorko. La ŝtelisto ŝtelis du milionojn da eŭroj!
b) Esperanto uzas la difinitan artikolon ankaŭ en katafora senco per referenco al io kiu sekvas poste en la frazo, kutime kiel parto de relativa subfrazo (1) aŭ parto de prepozicia frazo (2):
(1) Tiu estas la filmo, kiun vi devas spekti. (2) Kiu estas la nomo de la lernejo?
c) la referenco de la difinita artikolo ankaŭ povas esti situacia en Esperanto. Precipe, la ofte okazas kiam afero estas konata el la situacio: ĉu en la tuja situacio (1) aŭ en la pli larĝa situacio (2) por kiu kono de ambaŭ la parolanto aŭ la interparolanto estas subkomprenata:
(1) Ĉu vi aŭdas la bruon? (tuja situacio) (2) Ĉu vi ŝatus renkonti la prezidentinon? (pli larĝa situacio)
Fine oni povas demandi sin, ĉu la supre menciita kritiko estas pravigita? Ĉu Esperanto forigu la difinitan artikolon? Kiam oni nur legas la supre menciitaj frazoj sen la difinita artikolo en senco nedifinita, oni rimarkas ke la uzado de la difinita artikolo en Esperanto estas efektive deviga. Sen ĝi, la interparolanto frontas al dubindaj frazoj kaj devas peti klarigojn (48). Por tiu bona motivo, estas klare, ke la difinita artikolo estas bezonata en la lingvo. Ĝi ankaŭ konformas kun la principoj de logiko kaj precizeco de Zamenhof.
47 Pro certaj motivoj, plejparte en la esperanta literaturo, la artikolo la povas esti mallongigita al «l’» antaŭ substantivo. Ankaŭ eblas ke la difinita artikolo estu mallongigita en librotitoloj (kiel ekzemple, La batalo de l’vivo, La trezoro de l’oraĵisto, Libro de l’humoraĵo ktp.) kun la fina vokalo eliziita antaŭ vokalo aŭ konsonanto. Por la uzado de la difinita artikolo, vidu la 16-an regulon de Esperanto.
48 Simila strukturo okazas en la kimra lingvo kiu uzas la nulan artikolon kaj tri formojn de la difinita artikolo.
6.5.2. Neregula (ne)transitiveco
La fina kritiko, kiel Kiselman (1995: 24) rimarkigis, «Temas pri gramatika kampo kie Esperanto ŝajnas esti same neregula kiel multaj naturaj lingvoj». Temas pri la neregula transitiveco kaj/aŭ netransitiveco de iuj esperantaj verboj, kvankam tiu kritiko ne tiom oftas kiom la antaŭe menciitaj. Krome, tiu problemo ne estas konata de la plimulto de la Esperantistoj, ĉar temas pri malmulto da verboj, kiujn oni renkontas nur ĉe altaj niveloj de lingvokono(49).
Resume, Esperanto diferencigas verbojn transitivajn (kun objekto) de netransitivaj (sen objekto). En Esperanto, transitiva leksemo kutime fariĝas netransitiva per aldono de la kontraŭkaŭzan sufikson «-iĝ». Ekzemple, «fini/finiĝi» kaj «komenci/komenciĝi». Ankaŭ, netransitiva leksemo fariĝas transitiva aldonante la kaŭza sufikso «-ig». Ekzemple, «ĉesi/ĉesigi» kaj «daŭri/daŭrigi». Krom tio, ke iuj Esperanto-parolantoj erare foje uzas «finigi» anstataŭ «fini» aŭ «daŭriĝi» anstataŭ «daŭri», la klarigo ne simplas.
Kio eĉ pli kompleksigas la bildon, estas ke oni povas uzi kelkajn transitivajn verbojn kun aŭ sen objekto (vidu la ekzemplojn malsupre), kiel la sekvantaj : dolori, fumi, kuiri, legi, manĝi, regi, respondi, trinki, kio nur komplikas la sistemon. Kun tiuj verboj, la kaŭzativa sufikso «-ig» aŭ la kontraŭkaŭzativa sufikso «-iĝ» malofte aŭ neniam okazas.
Mi fumas tro multe. (netransitiva) Mi fumas pakon da cigaredoj ĉiutage. (transitiva)
Alia kategorio de verboj estas tiuj kiuj povas esti ambaŭ transitivaj kaj netransitivaj, ofte kun signifodiferenco: bati, blovi, cedi, pasi ktp.
Mia apetito jam pasis. (netransitiva)
Ekzistas ankaŭ kategorio de verboj, kiuj povas aperi kun la akuzativa kazo aŭ kun certa prepozicio sen ajna ŝanĝo de signifo. Tiuj estas: helpi (al), kredi (je), ludi (per), memori (pri), odori (je), partopreni (en), profiti (de/el), sekvi (post) ktp. Por ĝuste uzi ilin, oni devas aŭ scii la ĝustan econ de la verbo aŭ la ĝustan prepozicio kiu sekvas ilin.
Ŝiaj haroj odoris cinamon / je cinamo. = Ŝia hararo odoris kiel cinamo.
Kiel oni povas vidi, la kategorio al kiu tiuj verboj estis asignitaj, estas plejparte arbitra, sed estas malfacile konsenti kun la komuna aserto, ke certa kategorio de verboj estas neregula. La fakto, ke la kategorio de la verbo boli (netransitiva) ne kongruas kun la kategorio de la sama verbo en la angla aŭ alia lingvo, ne signifas, ke ĝi estas neregula. Kvankam ĝi prezentas certan lernpenon, la verba sistemo de Esperanto montras ordon. Oni devas nur scii kiel klasifiki verbon ĉu transitiva ĉu ne. Ĉi tie, oni povas identigi Zamenhofajn principoj de flekseco kaj riĉeco.
49 Estas interese rimarki, ke la temo de la neregula (ne)transitiveco en Esperanto estas eĉ ne pritraktita en pli ampleksaj esperantaj gramatikoj.
7. Anstataŭ Konkludo
Ĉi tiu artikolo klopodis prilumi la plej oftajn lingvajn trajtojn de Esperanto, kiuj estas kritikitaj ekde la komenco. Fidante la principojn de priskriba lingvistiko, la superrigardo de 16 oftaj kritikoj estis donita laŭ ilia responda lingva analiznivelo kaj konciza objektiva pritrakto. (Kompreneble, pro la komplekseco de la temo, oni povus verki 16 pliajn artikolojn, almenaŭ unu por ĉiu kritikita trajto.)
En ĉi tiu analizo, koncerne lingvajn nivelojn, entute estis unu kritiko je la ortografia nivelo, du kritikoj je la fonologia nivelo, kvin je la morfologia nivelo, ses je la semantika nivelo, kaj du kritikoj je la sintaksa nivelo. Tiuj kritikoj estis analizitaj per la prismo de la ses principoj de planlingvo kiuj formulis Zamenhof: ekonomio, flekseco, logiko, riĉeco, precizeco kaj simpleco. La analizo montris ke, malantaŭ la kritikitaj punktoj, oni povas identigi preskaŭ ĉiujn principojn de Zamenhof, eĉ kiam ili kolizias inter si. Precipe, la principo de riĉeco saltas al la unua loko je punktoj kie ĝi efektive malobservas ĉiujn aliajn principojn. Por esti pli preciza, kiam la principo de riĉeco ricevas pli da atento ol la principoj de ekonomio, logiko, precizeco ktp., Esperanto uzas sufiksojn malkonsekvence, importas novajn radikojn, konsistas el malpreciza (netravidebla) vortprovizo.
Surbaze de tiuj kritikitaj punktoj, ĉi tiu artikolo ankaŭ montris, ke Esperanto ne reformeblas tiom kiom kritikantoj ŝatus, sed ĝi povas evolui kaj evoluas, fariĝinte pli simpla en iuj aspektoj, sed ankaŭ pli kompleksa en aliaj. La Fundamento de Esperanto kaj la 15-a regulo de gramatiko donas al Esperanto konstantan bazon por ĝia evoluo. Kiel konkludis Koutny (2015: 246), Esperanto ‘maturiĝis en aŭtonoma lingva sistemo, kiu daŭre disvolviĝas en internacia lingvokomunumo’. Pro ĝiaj unikaj lingvaj trajtoj, kiuj estis analizitaj en ĉi tiu artikolo, kaj ĝia unika lingvokomunumo, Esperanto fariĝis lingvo «sui generis».
Pro la unika karaktero de Esperanto, plia esplorado devus strebi je reliefigi la diferencon inter lingvaj faktoj kaj lingvaj antaŭjuĝoj. Ĉar Esperanto havas ampleksan kaj esencan lingvan komunumon, pli da esploroj devus esti faritaj sur bazo de ĝiaj opinioj pri lingvaj aferoj. Per tio, lingvaj antaŭjuĝoj malantaŭ oftaj kritikoj pri Esperanto povus esti reduktitaj. Ĉar, kiel Francini (1978: 13) diris siatempe : «Elimini antaŭjuĝojn estas pli malfacile ol faligi la berlinan muron.». (50) Tial, estas tasko kaj de Esperantologio kaj interlingvistiko klopodi science pruvi aŭ malpruvi la koncernajn antaŭjuĝojn. Kiel Blanke (2009: 260) konkludis, «La nuna kaj estonta pozicio de Esperanto dependas de relative ampleksa scienca analizo kaj priskribo de la lingvo», kun kiu ĉi tiu aŭtoro tutkore konsentas. Espereble tiu artikolo sukcesis instigi aliajn lingvistojn estonte pritrakti la kritikon de Esperanto iom science.
50 En la originalo : «elimini antaŭjuĝojn estas pli malfacile ol faligi berlinan muron.»
Bibliografio
blanke, detlev 1979: Motivado de la signifo de Esperantaj vortoj. in: detlev blanke (ed.): Esperanto, la internacia lingvo: sciencaj aspektoj. berlin: kulturligo de Gdr, centra laborrondo
Esperanto, 135-144.
blanke, detlev 2009: kaŭzoj de la relativa sukceso de Esperanto. en: Lingvaj Problemoj kaj Lingva Planado 33(3): 251-266.
blanke, Wera 2008: Esperanto – Terminologie und Terminologiearbeit. novjorko: Mondial.
brosch, cyril 2015: seksa egaligo en la lingvo – laŭfundamente. en: Lingva Kritiko. Studoj kaj notoj
pri la Internacia Lingvo. Esperantologio Interreta. http://lingvakritiko.com/2015/01/31/seksa-egaligo-en-la-lingvo-laufundamente/.
brugmann, karl & Leskien, aŭgusto 1907: Zur Kritik der künstlichen Weltsprachen. straßburg: verlag
von karl j. trübner.
Collins, W.e. 1976: esperanto und seine kritiker. eine prüfung einiger idistischer einwände. en:
reinhard Haupenthal (red.): Plansprachen. Beiträge zur Interlinguistik. darmstadt: Wissenschaftliche buchgesellschaft, 113-132.
corsetti, r. & la torre, M. & vessella, n. 1980: pliriĉigo de la morfemaro en internacia ligvo. en:
istván szerdahelyi (red.): Miscellanea interlinguistica. budapesto: tankönyvkiadó, 368-379.
courtenay, j. baudouin de 1976: zur kritik der künstlichen Weltsprachen. en: reinhard Haupenthal
(red.): Plansprachen. Beiträge zur Interlinguistik. darmstadt: Wissenschaftliche buchgesellschaft, 59-110.
cramer, Marcos 2014: Esperanto kaj sekso. en: Lingva Kritiko. Studoj kaj notoj pri la Internacia
Lingvo. Esperantologio Interreta. http://lingvakritiko.com/2014/10/16/esperanto-kaj-sekso/.
eco, Umberto 1995: La Serĉo de la Perfekta Lingvo. Oksfordo: Blackwell Publishers Ltd.
Fiedler, sabine 2014: Geschlecht im esperanto. eine sprachwissenschaftliche betrachtung zu genderspeziischen bezeichnungen in einer plansprache. en Cyril Brosch kaj Sabine Fiedler (eds.):
Interlinguistik im 21. Jahrhundert. Beiträge der 23. Jahrestagung der Gesellschaft für Interlinguistik e.V., 29. novembro 2013 - 01. Decembro en Berlino. berlino: Gesellschaft für interlinguistik
e.v. (interlinguistische informationen, beiheft 21), 85-106.
Fiedler, sabine 2015a: Esperanto. Sekso en planlingvo. en: Marlis Hellinger kaj Heiko Motschenbacher (eds.): Gender Across Languages. Volumo 4. amsterdamo: john benjamins, 97-123.
Francini, Walter 1978: Esperanto sen antaŭjuĝoj. rio de janeiro-São Paulo: kultura kooperativo
de Esperantistoj, san-paŭlo Esperanto-asocio.
Gledhill, christopher 2000: The Grammar of Esperanto: A Corpus-based Description. München:
lincom europa.
janton, pierre 1993: Esperanto: Lingvo, Literaturo kaj Komunumo (red. de Humphrey Tonkin).
Albany: Ŝtata Universitato de Novjorka Gazetaro.116
janton, pierre 1994: L’Espéranto. Que sais-je?. pariza: presses Universitaires de France.
jespersen, otto 1928: Internacia Lingvo. Londono: Allen & Unwin.
jespersen, otto 1960: Elektitaj Skriboj de Otto Jespersen. Londono-Tokio: George Allen & Unwin,
senjo publishing co.
jordanio, david k. 1997: Esperanto kaj esperantismo: simboloj kaj instigoj en movado por
lingva egaleco. en: Humphrey tonkin (red.): Esperanto, Interlingvistiko kaj Planlingvo. Lanham, Md: Universitata gazetaro de Ameriko, 39-65.
kalocsay, kálmán, Waringhien & Gaston 1980: Plena analiza gramatiko de Esperanto. Roterdamo:
Universala Esperanto-asocio.
kiselman, christer o. 1995: transitivaj kaj netransitivaj verboj en Esperanto. en: petr chrdle (red.):
La Stato kaj Estonteco de la Internacia Lingvo Esperanto. praha: kava-pech, 24-40.
koutny, ilona 2015: ĉu oni povas plani kompleksecon? en: INDECS 13(2): 236-249. http://indecs.eu/2015/
indecs_13_2.pdf
lindstedt, jouko 2009: Esperanto – ĉu orient-eŭropa kontakta lingvo? en: christian voß kaj alicja nagórko (red.): Die Europäizität der Slawia oder die Slawizität Europas. Ein Beitrag der
kultur- und sprachrelativistischen Linguistik (Studoj pri Lingvo kaj Kulturo en Centra kaj
Orienta Eŭropo, 2). München – berlino: otto sagner, 125-134. https://helda.helsinki.i/bitstream/
handle/10138/25664/lindstedt_2009_contact.pdf
lins, Ulrich 1988: Die gefährliche Sprache. Die Verfolgung der Esperantisten unter Hitler und
Stalino. Gerlingen: bleicher.
piron, claude 1989a: kelkaj notoj pri la evoluo de Esperanto. en: klaus schubert (red.): Interlingvistiko:
aspektoj de la scienco de planlingvoj. berlino – novjorko: Mouton de Gruyter, 129-142.
piron, claude 1989b: La bona lingvo. vieno: pro Esperanto.
piron, claude 1991: psikologiaj reagoj al Esperanto. en: William auld (red.): Nova Esperanta Krestomatio. rotterdam: Universala Esperanto-asocio, 326-335.
Puškar, Krunoslav 2015: Esperanto (s)en perspektivo? Kroataj Esperantistoj pri la Internacio
Helplingvo Esperanto. INDECS 13(2): 322-341.
schubert, klaus 1989: interlingvistiko – ĝiaj celoj, ĝiaj atingoj, kaj ĝia loko en lingvoscienco.
en: klaus schubert (red.): Interlingvistiko: aspektoj de la scienco de planlingvoj. berlino
– novjorko: Mouton de Gruyter, 7-44.
sherwood, bruce arne 1982: variado en Esperanto. Studies in the Linguistic Sciences 12(1).
skutnabb-kangas, tove 1988: Multlingvismo kaj edukado de minoritataj infanoj. en: tove
skutnabb-kangas & jim cummins (eds.): Minoritata Eduko: De Honto al Lukto. avon:
Plurlingvaj Aferoj, 9-44.
trubetzkoy, nicolai sergeyevich 1976: Wie soll das lautsystem einer künstlichen internationalen
Hilfssprache beschaffen sein? en: reinhard Haupenthal (red.): Plansprachen. Beiträge zur Interlinguistik. darmstadt: Wissenschaftliche buchgesellschaft, 198-216.
Wahl, edgar von 1930: Occidental - die Weltsprache. Stuttgart: Franckh‘sche verlagshandlung.
zamenhof, l. l. 1905: Fundamento de Esperanto. pariza: Hachette et cie.
zamenhof, l. l. 2000[1903]: Esenco kaj estonteco de la lingvo internacia. tyresö: inko.
zamenhof, l. l. 2001[1936]: Lingvaj respondoj. tyresö: inko.
Ni lernis :EŭroIsraeloKroatioSudanoZelandoabismoaboliciiadresoaeroplanoafrikatoagordiakurataakuzativoaligatoroambasadoambasadoroanaforoanalogaanalogioapendicoapertiapetitoapotekoarkaikaarĥaismoascendiaviadoavioaŭtonomaaŭtonomiobankedobasobazilikobendobolibombardiceremoniocigaredocinamocivilizaciodetektidiakritidigramodikotomodimanĉodirekciodirektorioekskrementoekstraekzogenaeliminieliziiendogenaepentezoestetikoevolucioeŭfoniofeoformofrazeologioftizofusilogimnaziogitarografemohomofonohomonimiohomonimohospitalohumidahumuroimportiinaŭguriinspektiinspektorointerpretiinventaroinversiojidokapelokarcerokasedokasokataforokatedralokaŭzativokilokimrokirkoknapokolapsikombikomitatokompromitikoncedikonfidencokonkordokonsistencokonsonancokorpusokosmologiokotonokrajonokrokodiloksilofonoktenoforokulerokvotolibeloliceolojalamagnetofonomanuskriptomarkizomasklomavamaŭzoleomitomnemonikomoskeonabonaponazioneglektinominativonovelooldaoptimismoorganizaciopagodopantalonopapoparaleloparlamentoparonimopersvadipesimismopladoplanedopneŭmatikopolisemiopredikativopredikatopredikipreskribiprezidentoprismoprizonoproceduroprocentoprocesioprovokipteropodoradarorakedoredakcioredaktiregresirentorevolverorezolutariporomanorozosceptrosekretariatoseminariosfinksosinagogosintagmoskismoskulptiskulpturoslavonosnobotabulotaŭrotemploteologiotoreadorotornadotrajnotraŭmatotumultovagabondovagonovatoviperovipuroĉastaĥinoĥoleroĵaluzaŝaloŝpruciŝtopiŭato✉
La mil kvincent plej oftaj vortoj
Kiam vi konos la cent sesdek ses vortojn sube, via vortprovizo estos komparebla al dek kvinmil vortoj en natura lingvo, aŭ pli depende de la lingvo.
Se vi renkontas novan vorton, vi povas uzi vortaro net aŭ reta vortaro. Vi povas ankaŭ aŭtomate traduki per Guglo.
bruna : Havanta koloron flave-ruĝe-nigran, kiel kafo aŭ kaŝtanoj: rustobruna fero
pasio : Fervorega inklino al io; arda deziro: malpermesoj neniom helpis kaj la pasio fumi tabakon disvolviĝis ĉiam pli
arĝento : Ĥemia elemento (Ag) kun atomnumero 47, atompezo 107,868; brila blanka valora metalo: vort' en ĝusta momento faras pli ol arĝento ;
fantomo : Apero de mortinto sub videbla, ne palpebla figuro; ombro, reaperanto, spirito: la fantomo de la patro en Hamleto;
giganto : Grandegulo, homo eksterordinare, nenormale granda: tiun lokon loĝas gento de gigantoj
indigni : Senti kaj ekmontri koleron kaj malestimon pro maljustaĵo aŭ malnoblaĵo: iuj indignis inter si, dirante: por kio fariĝis ĉi tiu malŝparo
peki : Malobservi religian aŭ moralan leĝon: al homo, pekinta senintence, Dio facile pardonas
droni : Perei per sufokiĝo en akvo: kuraĝa maristo dronis en la maro
tedi : Kaŭzi lacecon kaj malagrablecon pro troa daŭro, ripetiĝo aŭ abundo: en juneco logas, en maljuneco tedas
religio : Idearo kaj praktiko de rilatoj inter la homo kaj la transmondo, supernaturaj estuloj, vivo kaj morto, la bazaj valoroj kaj moroj: en mia infanaĝo mi kredis je Dio, kaj je senmorteco de l'animo, en tiu formo, en kiu instruas mia denaskiĝa religio
karto : Kartona aŭ plasta folieto kun aŭ por manaj aŭ presaj surskriboj, magneta aŭ elektronika registrado: oni pakas la leterojn, poŝtajn kartojn
bastono : Stangeto, ĝenerale ligna, kiu utilas por sin apogi, por bati aŭ kiel insigno: vi elvenis kun glavoj kaj bastonoj, kvazaŭ kontraŭ rabiston
treni : Pene tiri post si: ne volas kokin' al festeno, sed oni ĝin trenas perforte
palpi : Tuŝesplori per la mano: la blindulo palpis la libron;
insulti : Maldece agi kontraŭ iu per ofendaj paroloj: li koleras kaj insultas
intima : Karakterizata per profunde komunaj sentoj kaj plena konfido kaj senĝeneco: intima amiko;
karesi : Delikate kaj ame tuŝeti: selante ĉevalon, oni ĝin karesas
fendi : Dividi malmolan materion laŭ ĝia longeco: fendi lignon;
flustri : Mallaŭte paroli: la ĉefepiskopo flustris malbonajn vortojn en la orelon al la reĝo
bani : Restigi iun aŭ ion en akvo, fluaĵo, precipe por lavi aŭ kuraci: virinoj banis la etulon
lukso : Elmontrema kaj multekosta pompa brileco en vivmaniero: la reĝo, mirigita de la lukso de la kortego de la papo, diris, ke laŭ la rakonto de la biblio la religiaj kondukantoj vivis malriĉe kaj simple
princo : Regnestro kies rango estas malpli alta ol tiu de reĝo: en la palaco baronoj, grafoj kaj princoj […] malfermis antaŭ li orajn pordojn
planti : Meti vegetaĵon en grundon por ke ĝi plu kresku: planti vinberĝardenon;
indiferenta : Prezentanta neniun motivon por prefero, por intereso: prenu ĉi tiun aŭ alian libron, la elekto estas indiferenta por mi;
palaco : Granda luksa domego de reĝo, regnestro, nobelo, riĉulo aŭ grava administracio; kastelo2: la reĝido […] forkondukis ŝin al la palaco de sia patro, la reĝo, kie li edziĝis je ŝi
rampi : Antaŭeniri, trenante sian korpon laŭlonge, horizontale: la serpentoj rampis el siaj truoj
vaporo : Gasa nubo supreniĝanta el varmiĝanta fluidaĵo: el la kaldrono […] eliras vaporo
harmonio : Efekto de objekto, kies diversaj partoj plaĉe akordas inter si, aŭ de la akordo inter diversaj objektoj: estis tiom da artista beleco en la aranĝo de la salono, ke kun ĝuo oni enspiris ĉi tiun harmonion de brilaj koloroj
triumfo : Granda venko, granda sukceso montriĝanta per eksteraj signoj: triumfaj kantoj sonos.
plekti : Kunigi plurajn fadenformajn objektojn, multfoje kaj regule interkrucigante ilin: ŝi denove sin vestis kaj plektis siajn longajn harojn
grimpi : Pene transloki sian korpon sur oblikva aŭ vertikala supraĵo per helpo de piedoj kaj de manoj: grimpi sur arbon, rokon;
naĝi : Sin movi sur aŭ en ia fluaĵo: karbonigraj cignoj naĝis sur la akvo
veneno : Substanco, tute aŭ parte detruanta la funkciojn de la vivo: la veneno de serpento
funebro : Malĝoja sento pro ies morto, pro malfeliĉego: estas granda funebro en la domo, en la tuta lando.
rajdi : Iri sidante sur dorso de besto aŭ sur similforma veturilo ordinare kun selo: rajdi ĉevalon
horloĝo : Aparato por mezuri la tempon kaj montri la horojn: suna horloĝo
ĵuri : Promesi aŭ atesti ion je la nomo de iu aŭ io sankta: ĵuru do al mi per Dio, ke vi ne agos malfidele kun mi
muta : Ne posedanta la parolkapablon: kial vi ne respondas al mi? ĉu vi estas surda aŭ muta?
polico : Administracio komisiita por prizorgi la publikan ordon kaj sendanĝerecon: li ordonis al sia veturigisto veturi al la estro de la polico;
salajro : Mono periode pagata al dungito por servado, laboro, ofico: grandiĝis la infanaro kaj estis nesufiĉa la salajro
rifuĝi : Foriri en iun lokon, kie oni estas ŝirmata kontraŭ danĝero: rifuĝi en monaĥejon, en eksterlandon;
inciti : Eksciti ties koleron: ne incitu [la anĝelon], ĉar li ne pardonos vian pekon
tordi : Turni teksaĵon aŭ flekseblan objekton per ĝiaj ekstremoj laŭ reciproke kontraŭa direkto: tordi malsekan tukon;
fadeno : Maldika, multe pli longa ol dika produktaĵo el kuntorditaj fibroj, uzata por kudrado, trikado aŭ teksado: enkudriligi fadenon;
eĥo : Ripetiĝo pli malpli klara de sono haltigita de supraĵo, kiu ĝin resendas al la orelo. min atingis nur kelkaj eĥoj de la ĵusaj diskutoj;
pastro : Konsekrita funkciulo de religia kulto: pastro vivas de preĝoj, advokato de leĝoj
ribeli : Rifuzi obeon al registaro, superulo, aŭtoritato, al trudo, moroj ktp, kontestante ties ordonrajton kaj (ofte) penante perforte forigi ilin: dek du jarojn ili servis […] kaj en la dek-tria ili ribeliĝis [2];
ebria : Konfuzita de alkoholo: duonmorte ebria;
administri : Prizorgi la funkciadon de publika aŭ grava privata organizo: administri financojn, bienon, societon, distrikton, ministrejon;
konsterni : Suprizi aŭ timigi iun tiel, ke li momente ne povas agi, paroli, pripensi: tiu klarigo konsternis min, la vero ne ĉiam estas agrabla [2];
domaĝo : Bedaŭrindaĵo: estas domaĝo, ke vi perdis vian libron.
roko : Granda ŝtono nature firme fiksita en iu loko: ŝi sidis sur roko antaŭ granda kaverno
fabelo : Fantazia rakonto pri mirigaj aventuroj: fabeloj de Andersen, de Perrault.
moŝto : Universala titolo de ĝentileco kaj respekto, uzebla por ĉia rango: ŝia reĝina moŝto estas nekonsolebla kaj ploregas
kamarado : (k-do) Tiu, kiu loĝas kutime en sama loko ol alia, kaj tial familiariĝas kun li; kunvivanto: lerneja kamarado;
simpatio : Reciproka favora instinkta inklino de du personoj, pro similaj sentoj kaj sintenoj: Hiram rigardis lin kun kompato, aŭ simpatio [2];
pia : Vive, sincere kaj ame respektoplena al Dio kaj religiaĵoj: estu bonaj, honestaj kaj piaj,
ringo : Cirkloforma peco el malmola materio: kun la plej timema modesteco ŝi prenis la edzigan ringon el mia mano
froti : Plurfoje tien kaj reen premŝovi ion sur io: li estas frotita kaj polurita
naiva : Tre fidema, ne jam spertinte malbonon; facile trompebla: naiva knabino;
envii : Deziri havi tion, kion alia posedas: kion mi ne scias, tion mi ne envias
koridoro : Trairejo komunikiganta ĉambrojn de sama etaĝo, de sama apartamento: granda domo kun mallumaj koridoroj, malplenaj ĉambroj, kaj mirinde silenta
frakasi : Perforte kaj brue disrompi, dispecetigi: iliajn ostojn li frakasas
bieno : Kampara terposedaĵo: feŭda, nobela bieno;
sojlo : Transversa ŝtono aŭ trabo kuŝanta malsupre de la aperturo de pordo. stari sur la sojlo
enui : Malplezuri pro senintereso aŭ neokupiteco: la tempo pasas tiel malrapide, mi enuas
sprita : Montranta spiritan viglon, kiu rapide trovas kaj originale esprimas neatenditan rilaton inter malsamaj aferoj: sprita vorto tentas, nenion atentas
ŝviti : Eligi ŝviton tra la haŭtaj poroj, ekzemple pro varmego. dum degelvetero la muroj ŝvitas
soifi : Senti bezonon trinki: multaj trinkas pli ol ili soifas
fandi : Likvigi per varmo solidajn korpojn: la suno fandas la asfalton
meblo : Movebla objekto, plej ofte farita el ligno kaj servanta por praktika aŭ ornama uzo en loĝejo: belegaj tapetoj kovris la murojn, kaj la artiste skulptitaj mebloj estis multekostaj
mantelo : Vasta longa senmanika supervesto, kiu malstrikte pendas de sur la ŝultroj: dirante tion, la princo ĵetis sur la ŝultrojn mantelon kun kapuĉo kaj elglitis en la ĝardenon
fripono : Ruza malhonestulo: la friponoj ŝtelis de vi ankaŭ la duan braceleton
plafono : Horizontala aŭ kurba surfaco, formanta la supran internan parton de ĉambro, galerio aŭ alia konstruaĵo: lampo, pendanta de la plafono, brulis
tubo : Longa kava cilindroforma diversmateria ilo servanta por plej diversaj uzoj: plumba, kaŭĉuka, vitra tubo; tubo de pipo, de trumpeto, de pafilo, de kanono; akvotubo;
indulgi : Malsevere trakti ies kulpon aŭ pekon, esti pardonema kontraŭ iu erarinta: indulgi pekintan filon;
preteksto : Ŝajna motivo eldirita por kaŝi la efektivan: por ŝafon formanĝi lupo trovos pretekston
imponi : Trudi al iu cedeman respekton, obeeman admiron pro sia supereco: al la amaso tiaj instruitaj paroloj tre imponas
febro : Malsana stato, karakterizata per plirapidiĝo de la pulso kaj plivarmiĝo de la korpo: ŝia pulso kvietiĝis kaj febro falis [1].
lato : Longa, mallarĝa kaj plate maldika peco da ligno, uzata en konstruo: latkurteno.
tumulto : Konfuza, malorda bruado kaj malkvietiĝo de homamaso, eventuale kun ekscitiĝo kaj perfortoj: kiam vi aŭdos pri militoj kaj tumultoj, ne teruriĝu
katastrofo : Subita malfeliĉega okazaĵo: senbaza estas la optimismo [konfrontite de] de kruelaj kaj stultaj militoj, de tertremoj, de epidemioj kaj plej diversspecaj katastrofoj
adori : Respektegi kaj honoregi kiel dion: ne adoru iliajn diojn kaj ne servu ilin, […] sed frakasu ilin kaj detruu iliajn statuojn
sveni : Perdi dum kelkaj momentoj la konscion kaj sinmovon: li falis sveninta sur la plankon
monstro : Vivaĵo besta aŭ vegeta kun nenormala formo kaj strukturo: sur la maro kaptas la homon teruraj monstroj kun fiŝaj vostoj
tendo : Kovraĵo el tolo aŭ felo, starigita sur stangoj ŝirme kontraŭ vento, pluvo, suno kaj servanta kiel portebla subĉiela loĝejo por nomadoj, militistoj, turistoj, sportistoj ktp: li transloĝiĝis al la monto […] kaj aranĝis sian tendon [2];
raso : Subspecio, estiĝinta ekz. pro bredado, kulturado aŭ geografia izoliteco: bela raso de kokoj, de rozoj
karno : Komunlingva nomo de la molaj histoj de vertebrulo, kontraste al la ostoj (la malmolaj histoj) unuflanke, al sango kaj limfo (la likvaj histoj), aliflanke: la hundoj formanĝos la karnon de Izebel [2]; ĉeesti kun karno kaj ostoj (proprapersone, kun ĉiuj konsekvencoj);
admoni : Instigi, kuraĝigi per firma parolo al ago aŭ plenumo de devo: jam la duan fojon estas donita la signalo per la sonorilo, kiu admonas ĉiujn […] forlasi la ŝipon
etaĝo : Samnivela parto de domo: kartodomo, kies tri etaĝoj ĉiuj estas konstruitaj el ludkartoj kun la figura flanko internen
placo : Libera spaco, ĉirkaŭita de domoj, en urbo aŭ vilaĝo: oni starigos statuon sur tiu placo.
bruto : Kvarpieda hejma paŝtobesto (bovo, ĉevalo, porko, ŝafo): la servistino leviĝis ĉe la matenruĝo por nutri la brutojn [
robo : Longa ampleksa flirtanta vesto kovranta la korpon de brusto ĝis gamboj. virinon prezentas tiu statuo kaj falbaloj de ŝia robo tre mole elverŝiĝas ĝis la plata tomba kovrilo
dramo : Teatraĵo, precipe tia, en kia alternas sentoj, ne nur amuza (komedia) aŭ serioza (tragedia): la dramoj de Ŝekspiro.
vualo : Peco de ŝtofo, tuko, uzata por kaŝi, kovri ion, precipe la vizaĝon de virinoj: la vualoj de monaĥinoj;
barakti : Forte skui, movi la membrojn, luktante por sin liberigi: li baraktas en kontraŭdiroj;
anĝelo : Ĉiela spirito adoranta kaj servanta Dion; ĉiela sendito: parolo anĝela, sed penso pri ŝtelo
kurteno : Peco da ŝtofo pendigita por kaŝi aŭ ŝirmi ion: kurtenoj de fenestro, lito, alkovo;
provinco : Vasta administra teritorio de regno, regata de reprezentanto de la centra registaro, pli granda ol gubernio: li devis ellerni parkere ĉiujn urbojn en la provinco Zelando
pugno : Fermita mano: bati per pugno;
penti : Senti bedaŭron pro farita kulpo kun deziro ripari ĝin kaj ne plu rekomenci: tiam la Eternulo pentis, ke li kreis la homon sur la tero
bagatelo : Afero negrava, ne serioze atentinda, malmultekosta: [li] ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo [1];
flirti : Delikate moviĝi en la aero tien kaj reen, flugi ĉirkaŭ io tien kaj returnen: la korporacia standardo flirtis antaŭ la domo [3];
kandelo : Lumigilo, konsistanta el cilindra seba, stearina aŭ vaksa maso, ĉirkaŭanta meĉon: gardu kandelon por la nokto
faldi : Fleksi tukon, paperon kaj ĝenerale ion ajn maldikan kaj iom vastan almetante unu sur alian la diversajn fleksaĵojn: faldi leteron, tukojn pur ilin loki en ŝrankon;
iluzio : Eraro, pro kio oni rigardas ion malrealan kiel realan. ĉio ĉi estas vantaĵo, polvo, eĉ malpli, ĉar iluzio
gratuli : Esprimi al iu per ĝentilaj vortoj sian kontentecon pro sukceso aŭ feliĉo okazinta al li: mi sincere gratulas vin pro via elekto;
deklivo : Oblikva, klinita supraĵo rilate al la horizontalo: jen ili staris sur kruta deklivo apud klara lago
bando : Malgranda grupo facile moviĝanta: bando da junuloj;
rikolti : Detranĉi kaj kolekti grenon aŭ iun vegetaĵon: prisemu vian teron kaj rikoltu ĝiajn produktaĵojn
ĉemizo : Maldika sur- aŭ subvesto kovranta la trunkon, parte aŭ tute la brakojn: la sud-tirolano iras kun malbutonumita ĉemizo kaj kun tibeta ĉeneto ĉirkaŭ la kolo
kuseno : Sako el ŝtofo aŭ ledo, remburita per molaĵoj (plumoj, haregoj) por ke oni povu sin komfortigi sur ĝi: litkuseno, piedkuseno; mola lanuga kuseno ;
metalo : Substanco aŭ objekto konsistanta precipe el unu aŭ pluraj elementaj metaloj li revendis metalmone tion, kion li estis aĉetinta papermone
ministro : Plej supera ĉefo, kiu, estante ano de ŝtata registaro, estras unu el la specialaj administraj fakoj de la ŝtataj aferoj: nova ministro pri eksteraj aferoj
kadavro : Korpo de mortinta homo aŭ besto: viaj kadavroj konsumiĝos en la dezerto
nesto : Korbeto aŭ konstruaĵeto farata de la birdoj kaj de kelkaj insektoj kaj fiŝoj por demeti siajn ovojn kaj kovi la idojn: al ĉiu besto plaĉas ĝia nesto
aresti : Kapti kaj fiksi iun por lin malliberigi: Herodo jam arestis Johanon kaj ligis lin kaj metis lin en malliberejon [1];
poezio : Arto esprimiĝi, ofte per versoj, en kiu la bildoj, la elektitaj sonoj kaj la ritmo servas por veki emociojn ĉe la leganto aŭ la aŭskultanto: la poezio estas la muziko de l' animo.
haveno : Nature aŭ arte ŝirmita loko ĉe bordo de maro aŭ rivero, kie la ŝipoj povas rifuĝi, efektivigi sian enŝarĝadon kaj elŝarĝadon ktp: en la haveno de Hamburgo jare alvenas 600 000 konteneroj el Ĉinio [1].
krepusko : Nehela lumo, kiun estigas sunaj radioj resendataj de la tera atmosfero post subiro de la suno aŭ antaŭ ĝia leviĝo: estis jam vespera krepusko, nuboj kolektiĝis
serena : Sennuba kaj senventa: serena frosta vetero
spektaklo : Ĉia vidaĵo, kiu altiras atenton kaj intereson: por ni, sekve, la milito estas nur kinofilmoj, spektakloj, libroj [2].
luli : Dormigi, trankviligi per balanceta movado, precipe infaneton: la maljuna homo sidis kaj lulis la infanon, kaj la patrino sidiĝis sur la seĝo tute apude
melodio : Sinsekvo da muzikaj sonoj agrablaj por la orelo kaj formantaj muzikan frazon: li iras al la blindulo kaj igas lin ekludi vivan melodion kaj kune kun la kolego li improvizas gajan dancon.
butiko : Strata vendejo, ordinare teretaĝa, kie oni vendas podetale: ĉu ankaŭ vi jam spertis, ke via poŝtelefono aŭ radio apenaŭ estas uzebla en tuneloj, butikoj, garaĝoj ?
palpebro : Ĉiu el la du moveblaj membranoj, kiuj proksimiĝante kovras la okulglobon: froti sur la fermitaj palpebroj
portreto : Rekonebla prezento de aparta persono: li estas la portreto (similulo) de sia patro
tapiŝo : Dika diversspeca teksaĵo destinita por kovri plankon aŭ meblon: tapiŝo kovris la tablon
kraki : Brui seke pro ŝirado, krevado aŭ rompado: la hela fajro gaje krakadis
almozo : Mondonaco, monhelpo al malriĉulo: kiam vi donos almozon, ne sonigu trumpeton antaŭ vi, kiel faras la hipokrituloj en la sinagogoj
murdi : Intence krime mortigi: murdi je nomo de dio
glavo : Batalilo konsistanta el longa klingo kaj mallonga tenilo: ĉiuj, kiuj glavon prenas, per glavo pereos
absurda : Kontraŭa al la komuna saĝo: la ideo pri la senfina movo estas absurda;
genio : Plej alta grado de la homaj kapabloj; superega inteligento: li admiris la simplecon kaj genion de sia majstro
kopii : Reprodukti tekston per unu aŭ pluraj ekzempleroj: kopii libron, leteron, dokumenton;
forno : Masonita fajrujo por baki panon, fandi metalojn, kuiri potojn, kalkoŝtonojn, brikojn, aŭ por aliaj celoj: tuj post la hejto la forno estis varmega, post unu horo ĝi estis jam nur varma, kaj post tri horoj ĝi estis jam tute malvarma
majesta : Inspiranta admiran respekton per sia impona aspekto kaj dignoplenaj manieroj: kapo majesta, sed cerbo modesta
stacio : Haltejo kun iaj aranĝaĵoj teĥnikaj aŭ komfortigaj: en la antikveco la gubernio servis kiel grava transŝarĝa stacio ĉe la sud-okcidenta Silka Vojo
kurioza : Strangeta, interese nekutima; vidinda, rimarkinda: la ĵiloj dancas sur la stratoj de la ankoraŭ dormanta urbo kaj surhavas kuriozajn tradiciajn maskojn
juvelo : Ornamaĵo, ĝenerale malgranda, tre multekosta pro la materio (oro, arĝento, gemoj) aŭ la prilaboriteco: prudento estas pli kara, ol juveloj
flati : Provi plaĉi al iu, provi logi aŭ igi favora iun per troaj aŭ falsaj laŭdoj: kiu flatas al ĉiu, plaĉas al neniu
magio : Arto, kiu pretendas fari mirindaĵojn per misteraj, supernaturaj rimedoj: vi tuj vendis al li talismanon por defendi lin kontraŭ mia magio
negoco : Profitcela komerca aŭ industria okupo, entrepreno: en multaj landoj televido estas negoco kaj elsendoj nur reklamujoj
krizo : Grava danĝera fazo, decidiga momento en iu afero: la homaro spertas nun gravan moralan krizon;
amara : Maldolĉa por la gusto, kiel galo, aloo, genciano, leontodo, kakao: li eble mem venos supren kaj gustos la amarajn oranĝojn
putri : Pri organika substanco: malkomponiĝi, disfali: la fiŝoj putras pro senakveco
butono : Plata aŭ globforma elstaraĵeto. butono de jako, de sako, de manumo, de ŝuo;
murmuri : Brui malforte, malklare, obtuze, kiel fluanta akvo sur ŝtonoj, vento tra foliaro, amaso da homoj samtempe parolantaj: la rivereto, la vento murmuras;
komandi : Estri militistaron: Militiste ordoni; doni signalon por movo aŭ manovro:
poto : Kava vazo por enteni ion: ne batalu pot' el tero kontraŭ kaldrono el fero (ne ataku potenculon)
bori : Fari cilindroforman truon per pinta ilo: bori ion, bori truon en io;
kastelo : Loĝloko, defendata kiel fortikaĵo per fosaĵo, remparoj kaj turoj: ĉiujn iliajn kastelojn ili forbruligis per fajro;
festeno : Luksa kaj abunda manĝo: edziĝa festeno;
sago : Vergeto kun ŝtona aŭ metala pinto, kiun oni pafas, ekz. per pafarko aŭ blovtubo: li streĉis la pafarkon, metis sur ĝin sagon, ekcelis kaj pafis al la maljuna bona poeto rekte en la koron
gracia : Bela, plaĉa per facilaj kaj harmoniaj movoj aŭ bele proporciaj formoj: ŝi havis la plej graciajn malgrandajn blankajn piedetojn, kiujn bela knabino nur povas havi
klaki : Brui per seka mallonga sono pro rapida kruda movo de io kontraŭ io: ekregis lin tiel terura timo, ke duan fojon li estingis la torĉon kaj tremante, klakante per la dentoj li enŝovis sin
generalo : En terarmeo kaj aerarmeo, oficiro, kiu rangas super kolonelo: brigada generalo, divizia generalo, korpusa generalo
kontrakti : Laŭleĝe formale interkonsenti pri io (interŝanĝo, servo, entrepreno, formala interrilato ): mi ne faras al vi maljustaĵon, ĉu vi ne kontraktis kun mi por unu denaro ?
vipo : Batilo konsistanta el ŝnuro aŭ rimeno alligita al ligna tenilo: vipo estas por ĉevalo kaj bastono por malsaĝulo
rubando : Ŝtofa bendo uzata kiel ornamo: bukedo ligita per rubando
grati : Froti malforte kaj supraĵe per akra aŭ raspa objekto: hundo gratas ĉe la pordo
Ni lernis :TibetoTiroloabsurdaadministriadmoniadoriadvokatoakutaalkovoalmozoalooalterniamaraanĝeloapartamentoarestiarĝentoasfaltobagatelobandobanibaraktibaronobastonobienoboribraceletobredibrunabrutobukedobutikobutonocignocilindrodegelideklivodemonstridenarodistriktodiviziodomaĝodramodroniebriaefektoekzempleroelegantaenigmoenuienviiepidemioepiskopoetaĝoeĥofabelofadenofalbalofaldifamiliarafandifantomofebrofendifestenofeŭdoflatiflirtiflustrifornofrakasifriponofrotifunebrogaleriogalogambogaraĝogemogencianogeneralogeniogigantoglavograciagratigratuligrilogrimpigubernioharmoniohavenohejtihorizontalahorloĝoiluzioimponiimproviziincitiindiferentaindigniindulgiindustrioinsektoinsignoinstinktoinsultiintimajuvelokadavrokakaokalkokamaradokandelokapuĉokaresikarnokartokartonokastelokatastrofokaŝtanokaŭĉukoklakikokokolonelokomandikomediokonsekrikonsternikontenerokontraktikopiikorbokoridorokorporaciokorpusokovikrakikrepuskokrevikrizokrutakultokuriozakurtenokusenolanugolatoleontodolimfoluksolulimagiomajestamanikomanovromantelomasonimeblomelodiometalomeĉoministromonaĥomonstromoŝtomurdimurmurimutanaivanaĝinegoconestonomadoobtuzaoranĝoorganikapalacopalpebropalpipasiopastropekipentipiapipoplacoplafonoplantiplastoplektiplumbopoeziopolicopoluripompoportretopotopretekstopretendiprincoprovincopugnopulsoputrirajdirampirasoreklamoreligioremburiremparoribelirifuĝirikoltirimenoringoritmoroborokorubandorustosagosalajroseboseloserenasimpatiosoifisojlospektaklosportospritastaciostandardostatuostearinosurfacosvenitabakotalismanotapetotapiŝoteditendoteĥnikotorditorĉotransversatrenitrikitriumfotubotumultotunelovaksovantavaporovelkivenenovergovertebrovespovipovualozumiĉemizoĥemioĵiloĵuriŝviti✉
Lingvo — rimedo aŭ
resurso ?
Jouko Lindstedt
Resumo
La artikolo pritraktas du metaforojn pri
lingvo en socio: lingvo povas esti rimedo, kiun ĉiu ajn povas
ekhavi kaj uzi, aŭ resurso, kies uzadon regas kaj limigas ĝiaj
unuavicaj posedantoj. La internacia angla estas prezentata kiel
praktika rimedo, sed ĝi montriĝas esti resurso, kiu dependas de
la denaskaj parolantoj kaj alportas ekonomian profiton al tiuj.
Esperanton kiel lingvan resurson karakterizas kelkaj paradoksoj:
nenies gepatra lingvo, kiu tamen havas denaskajn parolantojn;
facila lingvo, kiun multaj esperantistoj neniam lernas flue
paroli; neŭtrala internacia lingvo kun okcident-eŭropa leksiko
kaj eŭropeca gramatiko; politike neŭtrala movado, kiu tamen
defendas pacon kaj la bazajn homajn rajtojn; internacia
literaturo, en kiu prosperas verkoj kun fono loka kaj individua.
Sed kvankam Esperanto havas eŭropan fonon, ĝi ebligas ankaŭ al
neeŭropanoj partopreni en la posedo kaj renovigo de la
internacia lingvoresurso, sen monopolo de denaskaj parolantoj.
1 Du metaforoj pri lingvo
en socio
Antaŭ niaj okuloj ruliĝas du fortaj
evolutendencoj, kiuj ŝanĝas la socian pozicion de la lingvoj en
drasta maniero spertita neniam pli frue. Unu estas la
rapidiĝanta mortado de malgrandaj lingvoj – sorto, kiu dum tiu
ĉi jarcento minacos kaj eventuale trafos la grandan plimulton de
la homa lingvaro. La alia estas la daŭra disvastiĝado de la
angla lingvo, kiu promesas al la tuta homa gento la unuan lingua
franca-n konatan pli-malpli ĉie, aŭ por uzi nian tradician
esprimon, ĝeneralan interlingvon. Inter la du procezoj ne
troviĝas rekta kaŭza ligo, krom en tiuj landoj, kie la angla
kiel la oficiala aŭ superrega lingvo efektive forpuŝas aliajn
lingvojn.
Sed ambaŭ tendencoj estas rezultoj de la samaj
sociaj ŝanĝoj: la tutmondiĝo de la ekonomio kaj la kultura
intermiksiĝo, kelkfoje nomata monda kultura kreoliĝo.
La lingvo havas en ĉiu homa socio pozicion,
kiun neniu alia sistemo aŭ institucio povas transpreni. Sed por
kompreni ĝian rolon, ni ofte parolas pri ĝi pere de metaforoj,
kiuj similigas ĝin jen al iuj, jen al aliaj sistemoj. Kaj kiel
kelkaj lingvistoj atentigas nin, la metaforoj uzataj por
priparoli iun fenomenon povas influi nin ne nur proponante
utilajn komparojn, sed altrudante certajn manierojn vidi la
realon. Mi asertas, ke rilate la lingvon ekzistas grava
diferenco inter la metaforo de rimedo kaj la metaforo de
resurso. La diferenco povas ŝajni malgranda, sed en ĉi tiu eseo
mi provos montri, ke efektive temas pri du malsamaj manieroj
vidi la realon, kaj ke unu kondukas nin al malsimilaj konkludoj
ol la alia.
La prototipo de rimedo estas laborilo,
ekzemple martelo aŭ hakilo. Oni povas fari aŭ aĉeti tian, poste
plene ĝin posedi, libere uzi ĝin. Ĝi iom post iom triviĝas pro
la uzado, sed ne konsumiĝas: kvankam ĝi fine devas esti
anstataŭigita per pli nova, dum la ĉiutaga uzo oni ne rimarkas
rapidajn ŝanĝojn en ĝi. Ankaŭ pli komplikaj aparatoj kaj
maŝinoj, ekzemple aŭtomobilo aŭ aviadilo, estas rimedoj
ĉi-sence.
Tia rimedo estas por ni la denaska lingvo, kaj
se tiu ne sufiĉas por ĉiuj uzoj – kion la parolantoj de la
granda plimulto de la lingvoj rapide rimarkas en la nuna mondo –
eblas alproprigi al si novajn rimedojn lernante pliajn lingvojn.
La plej multe uzita rimedo estas la angla, kiun ĉiam indas lerni por
avanci en la socio. La homoj estas malegalaj, ĉar iuj jam
denaske posedas pli valorajn rimedojn ol aliaj, sed ĉi tiuj
malavantaĝuloj almenaŭ rajtas lerni kaj poste uzi la rimedojn de
tiuj avantaĝuloj. Aŭ tiel la metaforo almenaŭ prezentas la
realon.
La prototipo de resurso estas kulturebla tero.
Tutmonde gravaj resursoj estas ankaŭ ekzemple trinkebla akvo,
nafto, diversaj ercoj, lignodonaj arbaroj. Resurson oni ne povas
fari, sed oni povas ĝin posedi, kaj la posedanto regas, limigas
aŭ obstaklas ĝian uzon fare de aliaj. Resurso ĉiam konsumiĝas en
uzo, sed diversaj resursoj tre diferencas inter si rilate tion,
ĉu ili renoviĝas aŭ ne: agro ĝustamaniere kulturata povas doni
rikoltojn jaron post jaro, sed nafto ne reaperas en la loko, de
kie oni ĝin unufoje elpumpis.
La lingvo estas resurso tiusence, ke ĝi ne
estas arte farebla. (Esperanto, pritraktota poste en tiu ĉi
eseo, povas esti escepto, sed kiel tia ĝi nur konfirmus la
regulon [1].) Lernante fremdan lingvon, ni tamen ne
fariĝas ties posedantoj: ĝin posedas la komunumo de la denaskaj
parolantoj, kiu sole kaj suverene decidas, kia estas ĝia normo
kaj kia estas ĝia prestiĝa variaĵo.
Ni povas do uzi nur onon de la resurso, kaj ni
pagas por ĝi al la posedantoj de la resurso: ni aĉetas
lernomaterialon kaj fakan literaturon tiulingvan, ni salajras
lingvoinstruistojn – la denaskuloj ja estas la plej aprezataj –,
interpretistojn, tradukistojn kaj lingvokontrolantojn.
Eĉ per granda pago ni tamen ne akiras la
plenan posedon de la resurso.
Ĉu la lingvo do ankaŭ konsumiĝas kiel aliaj
resursoj kaj bezonas renovigon? Unuavide tio povas ŝajni
surpriza ideo, sed ni rimarku, ke la lingvo ne vivas ekster siaj
parolantoj, kaj tiuj ja havas limigitan vivdaŭron. Se la
parolkomunumo ne renovigas sin, ankaŭ la lingvo formortas. La
transdono el de unu generacio al la sekva estas la renoviga
procezo de la lingvo, kaj tiu procezo estas regata de la
posedantoj, la denaskaj parolantoj. Kiom ajn ekzemple la angla
disvastiĝas inter parolantoj ne-denaskaj, tiuj ne povas
transdoni la lingvon en iu el ties prestiĝaj, plej ĝustaj
variaĵoj al siaj idoj sen la helpo de denaskuloj.
La bazo de la homa lingvo estas natura, ĉar ĝi
estas biologie determinata en maniero kiun ni ankoraŭ ne plene
komprenas. Sed la strukturo de ĉiu unuopa lingvo formiĝis en la
socia historio de ĝia parolantaro, kaj la posedo de tiu aŭ alia
konkreta lingvo aŭ ĝia certa variaĵo estas resurso socia. Kelkaj
socilingvistoj distingas tri manierojn rilati al minoritata
lingvo: ĝi povas esti rigardata problemo (ĉar ĝi malhelpas la
glatan funkcion de la socio), rajto (kiam ĝiaj parolantoj rajtas
utiligi kaj disvolvi ĝin, kvankam ĝi ne estas rekte utila por la
socio) aŭ fine resurso (kiu aldonas ion pozitivan al la tuta
resursaro de la socio). La konsidero de ĉiuj lingvoj, ankaŭ la
plej malgrandaj, kiel pozitivaj resursoj por la socio estas unu
el la ĉefaj pensolinioj en la fundamenta verko pri lingvaj
rajtoj fare de Tove Skutnabb-Kangas (2000: 610 kaj aliloke); ŝi
transprenis la tridividon problemo – rajto – resurso el de
Richard Ruiz (1984). Por la malgrandaj lingvoj la metaforo de
resurso havas do ankaŭ pozitivan, emancipan forton, dum kaze de
la grandaj prestiĝaj lingvoj la sama metaforo malkaŝas la socian
malegalecon kaŭzitan de ili.
2 La angla kiel rimedo kaj
resurso
Abundas artikoloj kaj libroj, kiuj prezentas
la anglan lingvon kiel utilan kaj benplenan rimedon por la
homaro. La kvintesencon de tia argumentado oni povas trovi en la
libro “La angla kiel tutmonda lingvo” (English as a Global
Language) de David Crystal (1997), kiu per helaj koloroj
pripentras la baldaŭan triumfon de la angla. Pli sombra estas
nur la ultimato, kiun li vidas en la historia disvolvo: povas
esti, ke la ŝanco ekhavi universalan interlingvon prezentiĝas
nur unufoje en la homa historio, kaj se oni nun ne elektas la
anglan, dua ŝanco eble neniam venos (p. 22-23). Crystal estas
efektive multe pli triumfema ol David Graddol (1997, 2006) en
siaj raportoj pri la estonteco de la angla. Laŭ Crystal (p.
18-19) oni uzos la anglan por esti komprenata, la aliajn
lingvojn – al kiuj li principe rilatas pozitive – por montri
sian apartenon kaj identecon. Graddol, male, antaŭvidas ankoraŭ
relative gravajn komunikajn funkciojn ankaŭ por kelkaj aliaj
lingvoj ol la angla dum la 21-a jarcento.
La implicita metaforo en la argumentado de
Crystal, kaj amaso da similaj libroj kaj artikoloj, estas tiu de
rimedo: la angla estas valora ilo, kiun oni povas ekuzi lernante
la lingvon.
Tio ne estas tre facila, sed feliĉe la metodoj
de la lingvoinstruado konstante pliboniĝas, laŭ li. Malmulte
pritraktata estas la demando, ĉu la denaskaj parolantoj de la
angla havas ian avantaĝon. Crystal dediĉas al la demando iom pli
ol unu paĝon el sia libro, sub la titolo “lingva potenco” (p.
14-15). Li koncedas, ke ekzistas “anekdotaj atestaĵoj”
indikantaj, ke la denaskaj parolantoj havas avantaĝon en
diversaj organizaĵoj kaj sociaj situacioj, sed:
“Se oni sufiĉe atentas la demandon de
lingvolernado, la problemo de malavantaĝo draste malgrandiĝas.”
Se la estontaj generacioj estos aŭtente dulingvaj, kun la angla
ĉiam kiel unu el la du lingvoj, “la argumento pri elitismo
forvaporiĝos”.
En sia triumfemo Crystal efektive plektas
duoble naivan argumenton. Se la dulingveco de la estontaj
infanoj vere estos pli-malpli kompleta, tiam ili ja ne nur
similos kaj egalos al denaskaj parolantoj de la angla, sed estos
rekte rigardataj kiel tiaj. La avantaĝo de la denaskuloj ne
malaperos, sed simple ilia rondo plivastiĝos. La esenca demando
estos tiam, kiel longe tiaj dulingvaj grupoj faros al si la
penon resti dulingvaj kaj konservi siajn “identecajn” lingvojn,
kies transvivon Crystal pie deziras. Antaŭvideble la fina rezulto
estus nur pli da unulingvaj denaskuloj, kaj minaco al la ekzisto
mem de aliaj lingvoj. Ne ĉiuj tion bedaŭros, sed ĝuste tial
Crystal, kiu en alia libro sia (2000) avertas pri la formorto de
la malgrandaj lingvoj, devus alfronti la problemon pli honeste.
La alia naivaĵo en la argumento de Crystal
estas lia kredo, ke pere de lingvoinstruado oni povas, aŭ iam
povos, krei kvazaŭ-denaskan lingvan kompetenton pri la angla ĉe
amasoj de parolantoj de aliaj lingvoj. Konfesinde, estas
malfacile diskuti pri tio, kio estos ebla aŭ malebla en fora
estonteco, sed ŝajnas al mi, ke la promeso de ĉiam pli efika
lingvoinstruado tre similas al la iama promeso, neniam vere
realiĝinta, de ĉiam pli efika aŭtomata tradukado kiel la solvo
de la lingvo-problemoj. Kvazaŭ en scienca fikcio, Crystal eĉ
antaŭvidas ke “post 500 jaroj” la angla estos konatigata al ĉiu
homo ne nur ekde la naskiĝo, sed eĉ ekde la koncipo (p. 139) [2].
La naivan optimismon de Crystal oni devas
konfronti kun la ĉiutaga vivsperto de ĉiuj ne- denaskaj
parolantoj de la angla, kiuj pro siaj studado, profesio aŭ aliaj
kaŭzoj devas uzi tiun lingvon en relative postula nivelo. Se
konsideri la medion, kun kiu Crystal verŝajne plej multe
rilatas, nome tiun de universitatoj kaj universitatanoj, liaj
kolegoj el aliaj landoj povus facile rakonti al li, ke eĉ tiuj
el ili, kiuj povas pli-malpli libere prelegi pri sia fako en la
angla, ne povas publikigi siajn studojn en sciencaj revuoj aŭ en
la reto sen antaŭa kontrolo fare de denaskaj parolantoj. En la
libera diskutado de la sciencaj konferencoj la plimulton de la
tempo uzas denaskaj parolantoj de la angla aŭ tiuj sciencistoj,
kiuj longe studis kaj laboris en landoj anglalingvaj. Se iu
universitato publikigas en la angla prospektojn kaj revuojn por
konkuri pri talentaj eksterlandaj studentoj kaj esploristoj, tre
gravas kontroligi ĉiujn tekstojn ĉe denaskaj parolantoj por ke
la universitato ne perdu sian kredindecon. Multe da spertoj pri
la malavantaĝa pozicio de la nedenaskaj parolantoj de la angla
en diversaj situacioj de internacia kunlaboro kolektis Claude
Piron (1994, precipe p. 73-94). Robert Phillipson (2004)
pritraktis la demandon pri lingve justa komunikado i.a. en la
kvara ĉapitro de sia libro Ĉu nur-angla Eŭropo?
La kruda kaj simpla realo ĉiam refoje montras,
ke la angla lingvo de parolantoj nedenaskaj ne havas la kvaliton
kaj prestiĝon, kiu igus ĝin uzebla samnivele kun la vera angla
lingvo – tiu de denaskaj parolantoj, marĝene ankaŭ tiu de homoj
studintaj longan tempon en medio anglalingva. La angla estas ne
rimedo alproprigebla, sed resurso posedata kaj kontrolata de la
parolantoj denaskaj. La anglalingvaj landoj ekonomie profitegas
per lernomaterialoj kaj vortaroj, per lingvokursoj, per
eksportado de instruistoj, tradukistoj kaj lingvokontrolistoj.
La registaroj de Anglalingvujo certe konscias
pri tiu granda avantaĝo, same kiel pri alia: la nebezono mem uzi
lernejajn rimedojn kaj tempon por instrui fremdajn lingvojn.
Diversaj studoj kaj aliaj publikaĵoj,
prezentantaj la anglan kiel la universalan interlingvon
apartenantan al ĉiuj, ne nur al la denaskuloj, estas parte
bonintencaj – iuj esploristoj deziras, ke tiel estu en mondo pli
bona kaj demokratia. Sed objektive tia maniero prezenti la
aferon nur kamuflas la fakton, ke ĉiam estas pli bone kaj
profitdone klopodi por imiti la denaskajn parolantojn ol observi
ian normon de nedifinita “tutmonda angla”. La emancipo de la
parolanto nedenaska estas celo principe aprobinda, sed la neado
de la realaj potenco-rilatoj servas nur al ties renovigado.
Verŝajne granda plimulto de la diversgradaj
instruistoj pri la angla tamen konscias pri la diferenco inter
rimedo kaj resurso, kvankam ili kompreneble ne uzus ĝuste tiujn
terminojn.
Ili instruas la anglan nur kiel rimedon, kiel
la plej uzeblan internacian komunikilon kaj kiel la ŝlosilon de
la plej granda kaj grava fakliteraturo en la mondo. Ili ne kaŝas
la fakton, ke la normon de la senerara lingvo decidas la
denaskaj parolantoj, kies kompetenton povas akiri neniu loĝanta
ekster la kerna Anglalingvujo, kiu regas la resurson. Eĉ la
universitataj fakoj pri angla filologio ne pretendas instrui ian
“tutmondan anglan”, sed la britan kaj usonan normojn, nek ian tutmondan literaturon, sed la literaturon de Chaucer, Ŝekspiro kaj iliaj posteuloj… eble kun unu-du libervolaj kursoj pri
barata kaj aliaj marĝenaj literaturoj.
Same, la lingvolernantoj mem estas certe pli
realismaj ol Crystal kaj aliaj proponantoj de la ĥimero de la
“tutmonda angla”. Ili lernas la anglan por pasive kompreni ĉion
eldonatan kaj elsendatan en la angla, kaj por aktive uzi ĝin
kiel helplingvon en diversaj neoficialaj situacioj kun
alilandanoj. Ili scias, ke ĝi estas ne ilia lingvo, ili ne
aspiras fariĝi eseistoj aŭ verkistoj skribantaj en ĝi. Ili
provas lerni kaj alproprigi modajn esprimojn aŭ trafajn
slangaĵojn, sed ili ne mem kreas tiajn. Ili scias, ke por vere
regi la anglan, oni devus studi kaj labori en ĝi dum multaj
jaroj, kaj almenaŭ en iuj eŭropaj landoj pli kaj pli granda
parto de la gejunuloj ne rigardus granda katastrofo, se la angla
estus la sola gepatra lingvo de la venontaj generacioj en ilia
lando. Ni povas malkonsenti kun tia sinteno, sed almenaŭ ni
devas konfesi, ke ĝi baziĝas sur multe pli realisma bildo de la
mondaj potencrilatoj ol la publikaĵoj pri la “tutmonda angla”
kun “nedenaskaj variaĵoj”.
3 Esperanto – nenies
lingvo kaj kulturo, ĉies lingvo kaj kulturo La plej grava
alternativo por la angla kiel internacia lingvo estas Esperanto
– ne pro siaj disvastigiteco, konateco aŭ ekonomia forto, ĉar
tiurilate Esperanto certe estas komplete neglektebla, sed pro
tio, ke ĝi prezentas tute alian manieron aliri kaj solvi la
problemon de interlingva komunikado. Ekzemple la franca aŭ araba
ne povas esti alternativoj por la angla en tiel radikala senco,
sed eventuale nur kompletigaĵoj.
Kiel konate, multaj elstaraj figuroj en la
internacia Esperanto-movado estas denaskaj anglalingvanoj – nia
jubileulo Humphrey Tonkin estas brila ekzemplo de tio. Ankaŭ
alilingvaj esperantistoj ordinare scipovas la anglan almenaŭ
tiel bone, kiel iliaj samlandanoj en komparebla socia pozicio,
kaj ne hezitas ĝin uzi se bezonate (eĉ se ili ofte ne partoprenas
la nekritikemon kaj entuziasmon de siaj kolegoj pri tiu lingvo).
Kvankam Esperanto estas en la principa nivelo alternativo por la
angla, por la individuo ĝi rolas kiel kompletigaĵo. Kiam
Esperanto do funkcias kiel rimedo, kiam kiel resurso? Kiu
posedas ĝin, ĉar al ĝi mankas komunumo de denaskaj parolantoj?
Laŭ la centjariĝinta Bulonja Deklaracio: “ La
esperantismo estas penado disvastigi en la tuta mondo la uzadon
de lingvo neŭtrale homa” (Zamenhof 1990: 1518). Dum por la
ekstera mondo la ĉefa karakterizaĵo de Esperanto plu estas ĝia
artefariteco, la esperantistoj mem diversmaniere disvolvis la
karakterizaĵon “neŭtrale homa”. Ĝi povas ricevi interpretojn
negativan: Esperanto estas justa komunikilo, ĉar ĝi estas nenies
propra lingvo – kaj pozitivan: Esperanto estas egale alirebla
por ĉiuj. La socia kaj kultura valoro de Esperanto fundamente
dependas de tio, ĉu “nenies lingvo kaj kulturo” estas, aŭ
almenaŭ povos fariĝi, “ĉies lingvo kaj kulturo” – kie “ĉies”
signifas ne nepre “de ĉiuj homoj en la mondo”, sed almenaŭ “ de
ĉiu deziranto, sendepende de la deveno”. Humphrey Tonkin (2006)
multflanke kaj pensige pritraktis la demandaron en sia verko
Lingvo kaj popolo.
La fundamenta duobleco “nenies lingvo kaj ĉies
lingvo” prilumas kaj klarigas kelkajn fundamentajn trajtojn,
unuavide paradoksajn, en la Esperantaj lingvo kaj kulturo: a.
Nenies gepatra lingvo, kiu tamen havas denaskajn parolantojn.
Esperanto verŝajne ne havis denaskajn parolantojn en la tempo de
la Bulonja Deklaracio, sed tiaj aperis baldaŭ poste (Corsetti
1996: 264-265). Ĉu la denaskuloj do havas avantaĝon en la
lingvokomunumo pro sia pli alta lingva kompetento? Ĝis nun tia
fenomeno ne estis observebla. Por granda parto de la denaskuloj
Esperanto, kvankam alproprigita en frua infanaĝo samtempe kun la
etna(j) lingvo(j) – aŭ esceptokaze eĉ antaŭ la etna(j) lingvo(j)
– en la plenkreskula aĝo iĝas tamen lingvo duagrada, regata en
malpli alta nivelo ol la aliaj lingvoj posedataj. Tion kaŭzas la
fakto, ke la lingvokomunumo estas diaspora, kaj mankas okazoj
uzi la lingvon regule en diversaj situacioj ekster la familio.
Iuj lingvistoj opinias, ke Esperanto entute ne havas denaskajn
parolantojn en la socilingvistika senco de la vorto, ĉar ili ne
formis kompaktan lingvokomunumon.
Inter la plej fluaj parolantoj ja troviĝas
denaskuloj, sed ili ne formas apartan elitan grupon. Evidente
ankaŭ nedenaskuloj povas en Esperanto atingi la saman nivelon de
lingva kompetento kiel la denaskuloj, almenaŭ se ni konsideras
nur la eksterajn indikaĵojn de la kompetento kaj ne la lokiĝon kaj reprezentiĝon de la lingvo en la cerbo (ĉi tiu demando estas
ankoraŭ neesplorita). Tiu fakto estas ofte klarigata per la
facileco de Esperanto, sed la klarigo estas ĝusta nur se oni
konsideras ne nur la strukturan facilecon (la simplan strukturon
de la gramatiko, produktivan vortfaran sistemon kaj similaĵojn)
sed ankaŭ ion, kion oni povus nomi facileco socia: la variado
inter diversaj esprimmanieroj ne estas limigata de la denaska
parolantaro, kiu en aliaj lingvoj pro longa historia evoluo
akumulis arbitrajn regulojn pri la ĝusta kaj malĝusta manieroj
esprimi sin. Por uzi la ekzemplon de Claude Piron, kiu multe
esploris la psikologian bazon de la simpleco kaj malsimpleco de
lingvo, en Esperanto oni rajtas kaj helpi iun kaj helpi al iu,
ĉar ambaŭ estas semantike pravigeblaj, dum la plej multaj
eŭropaj lingvoj arbitre elektis aŭ la rektan aŭ nerektan
objekton kiel la solan eblan ĉe la responda verbo.
Eĉ la esperantistoj mem ordinare mencias nur
la strukturan facilecon kiel avantaĝon de sia lingvo, sed povas
esti ke la socia facileco, toleremo al variado en
esprimmanieroj, estas almenaŭ egale grava fenomeno. Sed ankaŭ la
socian facilecon oni ne povas absolutigi: se mi skribus kaj
parolus Esperanton nur surbaze de la gramatikaj reguloj de la
Fundamento kaj vortaro, sen spertoj pri la reala Esperanto
uzata, mia lingvaĵo estus tamen rigardata stranga, erara kaj
nacilingve influata. Por finno estus nature diri forgesi ion en
la butikon, lasi iun hejmen, aŭ inverse, trovi ion el la
biblioteko, dum en Esperanto oni ne konceptas forgesadon,
lasadon aŭ trovadon kiel abstraktajn movojn – ĉi-kaze eblas diri
nur en la butiko, hejme, en la biblioteko. Evidente ankaŭ en
Esperanto ne eblas ĉio, kio eblas en aliaj lingvoj, sed oni
tamen ne bezonas esti denaskulo por pli-malpli komplete lerni,
kio eblas kaj kio ne.
b. Facila lingvo, kiun multaj esperantistoj
neniam plene posedas kaj en kiu eĉ la plej spertaj de tempo al
tempo eraras. Malgraŭ la struktura kaj socia facilecoj de
Esperanto, neniu el ĝiaj parolantoj produktas plene senerarajn
parolaĵojn kaj tekstojn. De unu flanko, tiel ja devas esti, se
Esperanto estas lingvo: ĉiu homa lingvo estas malsimpla sistemo
de sistemoj, kaj tial ni de tempo al tempo eraras ankaŭ en niaj
gepatraj lingvoj, dirante eĉ la malon de tio kion ni intencis
diri. (Mi celas ne esprimojn, kiuj estas eraroj nur laŭ la
norma, lerneja gramatiko, kvankam regule uzataj, sed erarojn,
kiujn ankaŭ la parolanto mem emus tuj korekti, se tiu ilin
rimarkus.) Laŭ proverbo, eĉ Homero iam preteratentis ion; kaj
Zamenhof preteratentis ion en proverbo: la ero 1000.04 en lia
Proverbaro Esperanta, “Malavarulo kaj porko estas bonaj post la
morto” (anstataŭ “Avarulo…”), estas miso kaŭzita de tio, ke la
plimulto de la mal-vortoj havas negativajn kromsignifojn [3].
Iuj lingvofilozofoj demandas, ĉu Zamenhof principe povis iam ajn
erari en lingvo, kiun li mem kreis – sed li ja povis, kaj
kelkfoje ankaŭ eraris. Li certe korektus la proverbon, se iu
atentigus lin pri ĝi.
Sed, de alia flanko, oni povas legi kaj aŭdi
amason da malbona kaj erara Esperanto ankaŭ pro tio, ke multaj
esperantistoj neniam faras al si la penon sufiĉe lerni la
lingvon. Ĉar por iuj el ili Esperanto estas unuavice ideo
disvastigenda, kaj nur duavice lingvo kaj kulturo, ili povas
laŭdi la facilecon de la lingvo scipovante diri en ĝi preskaŭ
nenion (la tiel nomataj bonan-tagon-esperantistoj) aŭ eĉ traduki
kaj ekverki beletron malgraŭ sia tre mankhava regado de la
lingvo. Kvankam ekzemple la por-infana literaturo en Esperanto
estas relative abunda por tiel malgranda lingvokomunumo, tiel ke
vere eblas subteni la lingvolernadon de la denaskuloj per
infanlibroj, tia libro, kiun gepatro povus simple voĉlegi al sia
infano sen gramatikaj kaj vortaj korektoj, estas escepto. (Des
pli ĝuindaj estas la porinfanaj tradukoj fare de veraj majstroj,
kiel Nora Caragea aŭ Sten Johansson.)
Oni povas sin demandi, kiom efektive utilas la
facileco de Esperanto, se oni en ĝi publikigas librojn, kiuj
estas lingve egale misaj kiel estus anglalingvaj libroj fare de
nedenaskaj verkistoj.
La relativa facileco de Esperanto estas parte
nuligata pro la malgranda energio, kiun multaj dediĉas por lerni
ĝin. Ĉu estas tabuo paroli pri ĉi tio en Esperantujo – ke
Esperanto ne estas tiom facila? Plu restas aktualaj la vortoj de
Zamenhof en la antaŭparolo de Fundamenta Krestomatio (1903):
“tiu, kiu eldonas verkon en Esperanto, ne koniĝinte antaŭe
fundamente kun la spirito kaj la modela stilo de tiu ĉi lingvo,
alportas al nia afero ne utilon, sed rektan malutilon”.
Sed povas esti, ke ankaŭ la reguloj de bona
Esperanto plistriktiĝis kun la tempo. Ja estas konate, ke
ekzemple la tekstoj en Fundamenta Krestomatio ne plu taŭgas kiel
lingvaj modeloj, sed estus korektitaj de iu ajn nuna redaktoro.
Verŝajne la amplekso de la permesata variado en la sintakso,
stilo kaj elparolo iom post iom malgrandiĝis dum la historio de
Esperanto. Se tiel estas, la lingvo iurilate fariĝadas pli
malfacila: por uzi ĝin ĝuste kaj konvinke, necesas lerni pli ol
antaŭ kelkdek jaroj. Tiam ankaŭ pligraviĝas la demando, kiutipa
rimedo kaj resurso Esperanto do estas; ĉu kaj kiel la
potencrilatoj implicitaj en ĝi diferencas de tiuj implicitaj en
la angla? Al ĉi tiu demando ni revenos ĉi-sube.
c. Neŭtrala internacia lingvo kun
okcident-eŭropa leksiko kaj eŭropeca gramatiko. Oni ofte aŭdas ////l/a
argumenton, ke pro siaj eŭropaj leksiko kaj gramatiko Esperanto
ne estas reala alternativo por la angla. Kvankam la baza
strukturo de Esperanto restis pli-malpli la sama, ankaŭ ĉi tiu
paradokso estas historie kondiĉita: dum la unuaj tempoj
Esperanto male estis pli multe kritikata pro tio, ke ĝi tro
kripligas kaj ŝanĝas la noblan modelon de la lingvoj
okcident-eŭropaj, sed la posta ŝanĝiĝo en la konceptoj pri
internacieco kaj tutmondeco dum la pasinta (20-a) jarcento
prezentis la demandon en nova lumo. Al ĉi tiu grava demando ni
revenos pli detale ĉi-sube en la kvara parto de tiu ĉi eseo (Kia
resurso estas Esperanto?).
ĉ. Politike neŭtrala movado, kiu tamen
defendas pacon kaj la bazajn homajn rajtojn. Tiu ĉi paradokso
koncernas ne la lingvon kaj kulturon, sed la socian movadon por
Esperanto.
Oni povus demandi, kial ĉi tio entute bezonas
aspekti paradokso: ja paco kaj homaj rajtoj estas principe
universalaj valoroj, kial eviti ilin? Tamen, en la praktiko la
plej reprezenta organizaĵo de la esperantistoj, Universala
Esperanto-Asocio, en kies gvidantaro Humphrey Tonkin longe havis
elstaran rolon, devis ripete deteni sin de tro konkretaj elpaŝoj
por ne obstakli al la esperantistoj de tiu aŭ alia lando la
aliron al la internacia movado. Tiel eblis gardi la unuecon de
UEA dum la Malvarma Milito; kaj lastatempe lertan elekton ( kaj
eviton) de politika starpunkto postulis ekzemple la iraka milito
– por multaj esperantistoj krimo kontraŭ la internacia juro, sed
por aliaj rajtigita sindefendo – kaj precipe la Universala
Kongreso en Ĉinio, lando kritikata pro siaj lezoj de homaj
rajtoj.
Oni povus supozi, ke la defendo de la lingvaj
homaj rajtoj estas tamen nedisigebla parto de la
Esperanto-movado, kiu dum la lastaj jaroj sukcesis formi
funkciantajn kontaktojn kun tiaj konataj aktivuloj ĉi- kampaj
kiel Skutnabb-Kangas kaj Phillipson. Sonas jam preskaŭ banale,
kiam unu el la sukcesaj junaj kandidatoj en la komitataj elektoj
de UEA diras en intervjuo:
“etna kaj lingva diverseco estas beno de la
homaro” (Ivanov 2004).
Sed, momenton: kiu diris, ke “la diverseco de
lingvoj estas la sola, aŭ almenaŭ la ĉefa kaŭzo, kiu disigas la
homan familion kaj dividas ĝin en malamikaj partoj”? Estis
Zamenhof en sia fama letero al Nikolaj Borovko (Zamenhof 1990:
923). Ĉi tie li priskribas sian junaĝan konvinkon, sed ankaŭ
poste li ne trovis la lingvan diversecon en si mem aparte
valora. En sia vojmontra eseo “Esenco kaj estonteco de la ideo
de lingvo internacia” [4] li neniel starigas unulingvan
mondon kiel celon, sed tamen skribas (en sekcio 2): “Ni
konfesas, ke kiom ajn ni rompis al ni la kapon, ni neniel povis
kompreni, en kio nome konsistus la malfeliĉo por la homaro, se
en unu bela tago montriĝus, ke ne ekzistas jam plu nacioj kaj
lingvoj naciaj, sed ekzistas nur unu ĉiuhoma familio kun unu
ĉiuhoma lingvo.” (Zamenhof 1990: 980-981) Rimarku tamen la
esprimon “ unu ĉiuhoma familio”: Zamenhof certe ne bonvenigus
unulingvecon altruditan per ekonomia kaj politika potenco.
Efektive, kiam la esperantistoj, tradicie
himnantaj pri “la muroj de miljaroj”, komencas rigardi la
lingvan diversecon kiel pozitivan valoron, kaj Esperanton kiel
esencan ilon por defendi ĝin, ili multon reinterpretas kaj
redirektas en sia idearo – eĉ se oni povas pravigite argumenti,
ke la bazo plu restas la konvinko de Zamenhof pri la egaleco de
ĉiuj homaranoj.
Kaj la redirektado ne estas sendolora. En la
Universala Kongreso de Ateno en 1976 min konsternis la
malamikeco, kun kiu kaj grekaj kaj bulgaraj esperantistoj
rilatis al la lingvaj minoritatoj en siaj landoj – aŭ al la nura
sugesto, ke tiaj minoritatoj povas ekzisti kaj havi iajn
rajtojn. Ankoraŭ nun ne estas malfacile trovi esperantistojn,
kiuj estas indiferentaj aŭ malamikaj kontraŭ la lingvaj
minoritatoj en sia lando, aŭ kiuj opinias, ke la
Esperanto-movado ne bezonas havi starpunkton pri tiaj
malplimultoj. Eĉ en la lingva kampo la ekvilibro inter
neŭtraleco kaj homaj rajtoj estas do delikata demando.
d. Internacia literaturo, en kiu prosperas
verkoj kun fono loka kaj individua, kun enhavo konfesa,
mem-analiza kaj eĉ ekshibicia. Nia beletro, evidente, dividiĝas
en la originalan kaj la tradukitan. Sed tio signifas ne tute
saman aferon kiel en la etnolingvoj. La Esperanta tradukisto ja
ordinare ekiras el sia gepatra lingvo, ne el la fremda, kiel
okazas en aliaj tradukaj literaturoj; la Esperanta tradukisto do
pli bone scias, kion la fontoteksto volas komuniki, sed poste
ŝi/li avancas ne al la bone konata tereno de la patrujo, sed
rekte al la pli ekscita kaj eĉ danĝera internacia tereno, kie
multaj problemoj estas solvendaj preskaŭ ĉiupaŝe.
Neniu konscias pli bone ol la tradukisto de
beletro, ke Esperantujo estas nenies lando. Ĉu ankaŭ Humphrey
Tonkin tion rimarkis, tradukante sian amatan Ŝekspiron? Sed fine
subiĝas Esperanto, supla kaj por svedo kaj por ĉino – se ili
montriĝas majstroj, kio ne ĉiam okazas.
Sed, surprize, kiam oni en Esperanto produktas
originalan literaturon, sin montras lando aperta por elverŝo de
intimaj sentoj. La Esperantaj romanoj ofte ne preze/n/t/a/s grandajn
internaciajn temojn, sed tute male, personajn konfesojn kaj
mem-analizojn. Ia flagŝipo de ĉi tiu tendenco en nia moderna
literaturo estas La Litomiŝla tombejo de Karolo Píč, kies ĉefa
merito estas ne en la eksperimenta lingvaĵo, sed en la kreo de
sukcesa fikcia aŭtobiografio: la leganto profunde identiĝas kun
la interna vivo de la rakontanto, tiel ke ne plu gravas, kiom la
voĉo de la rakontanto estas tiu de Píč, kiom tiu de lia fikcia
kreaĵo. Kvankam iom epigona al Píč, Tarokoj kaj epokoj de
Christian Declerck estas pli klare romano de aŭtobiografia
mem-analizo. Plej freŝe ventolas la angorojn de mezaĝa viro Sten Johansson en sia Dis !, kiu malgraŭ siaj humuro kaj memironio estas
multe pli serioza kaj eĉ tragedia ol unuavide ŝajnas (kaj ol la
recenzantoj rimarkis).
Virinaj aŭtoroj malkaŝas siajn sentojn en eĉ
pli rekta stilo, kun malpli da vualoj. Hetajro dancas de Eli
Urbanová ne domaĝas sian aŭtorinon nek lasas la leganton libera
antaŭ la fino de la libro; Ombro sur interna pejzaĝo de Spomenka
Štimec estas sincera kiel persona taglibro, kvankam pli artisma.
La tuta tendenco produktis eĉ jam sian inversigon en La manto,
kiu malgraŭ sia deklarita virina aŭtoro Paula Mährti, ŝajniganta
sin malbone kaŝita pseŭdonimo de bone konata esperantistino,
estas efektive verko de viro… kiu per tiu truko ebligis al si
morti en sia propra konfesolibro.
Ĉu okazas tiel, ke ĝuste la foreco de
Esperanto ekster la ĉiutaga vivmedio de la verkistoj faciligis
al ili fari intimajn konfesojn, ekshibicii sen inhiboj? Tiam oni
klare vidas, kiel nenies kulturo fariĝas ĉies kulturo per ŝanĝo
de perspektivo. Sed oni ne povas diri, ke la verkistoj venas en
Esperantujon nur por elverŝi la galon kaj larmojn kolektitajn
aliloke: en ĉiuj menciitaj romanoj rolas (kaj interesas
legantojn) ankaŭ la konfliktoj kaj elreviĝoj de Esperantujo mem.
4 Kies resurso estas
Esperanto?
Por aproksimi la esencon de Esperanto, mi
ĉi-punkte kondukas sur la scenejon Bernard Comrie, unu el la
plej konataj ĝeneralaj lingvistoj nuntempaj. En artikolo
malmulte konata (1996) [5], li komparas “naturan” kaj
“artefaritan” internaciajn lingvojn – ne surprize, ĝuste la
anglan kaj Esperanton, kiel mi ĉi-supre. Post la Dua Mondmilito
nur malmultaj lingvistoj komentis pri Esperanto, ĉu pro tio ke
ili trovas ĝin neinteresa, ĉu pro tio ke ili antaŭvidas la
troigitan kaj ĝenan intereson, kiun la esperantistoj, precipe
tiuj ne konantaj lingvosciencon, montrus al ĉiu elpaŝo tiuspeca.
Comrie do meritas laŭdon, ke li akceptis la penon kaj riskon
konatiĝi kun Esperanto – ne malofte lingvistoj esprimas sian
opinion pri ĝi surbaze de nur supraĵaj scioj – kaj ke li poste
konsideris ĝin kaj el struktura vidpunkto kaj kiel proponitan
internacian lingvon.
Comrie povas tamen esti kritikata pro certa
neprofesieco en parto de sia artikolo. Ĝia subtitolo estas
“pritakso fare de tipologiisto” [6] – oni povus do
kompreni, ke li celas pritaksi antaŭ ĉio la gramatikon de
Esperanto en la kadro de tio, kion ni nune scias pri la
struktura variado inter la diversaj homaj lingvoj de la mondo.
Pri tio vere temas la dua parto de lia artikolo, post la
enkonduko, sed la tria temas pri “sociologiaj faktoroj”, kaj en
tiu parto liaj konkludoj ofte ŝajnas baziĝi ne tiom sur empirio
kaj fakaj scioj kiom sur supozoj kaj opinioj.
Kompreneble Comrie, laborinta en diversaj
landoj en diversaj kontinentoj, havas vastajn sciojn ankaŭ pri
iliaj sociolingvistikaj cirkonstancoj, sed ĉi tie liaj konkludoj
impresas multe pli supraĵe ol tiuj de socilingvisto Tove
Skutnabb-Kangas (2000: 280-284). Mi tamen suspektas, ke iuj miaj
kolegoj-lingvistoj opinius tute male, pro la simpla kaŭzo, ke la
pritakso pri Esperanto fare de Skutnabb-Kangas estas pozitiva…
Pri la du ofte asertataj avantaĝoj de Esperanto
kompare kun la angla, facileco kaj neŭtraleco, Comrie konsideras
ĉefe nur la neŭtralecon. Efektive li traktas facilecon nur
preterpase priskribante la leksikon de Esperanto, kaj donas
nenie sian tutecan pritakson de la temo. Estas neeble, ke li ne
rimarkis la aserton de la esperantistoj pri la facileco de sia
lingvo, ĉar li ja pritraktas kaj parte refutas kelkajn malpli
oftajn asertojn iliajn, kiel tiun pri la struktura klareco kaj
libereco de la Esperanta frazo. La sola klarigo, kiun mi povas
elpensi, estas tiu relative komuna opinio en la moderna
lingvoscienco, laŭ kiu ĉiuj lingvoj estas egale malsimplaj,
sekve ili devas principe esti ankaŭ egale malfacilaj por
lernado. Eble Comrie ne deziris tuŝi tiun dogmon – ĉar dogmo ĝi
estas, ne empiria rezulto. Feliĉe oni lastatempe komencis iom
post iom liberiĝi de tiu dogmo, sed estas interese rimarki, kiom
da akraj rebatoj elvokis ekzemple la artikolo de McWhorter
(2001) pri la simpleco de la kreolaj lingvoj.
Comrie dediĉas plej multe da atento al la
asertita neŭtraleco de Esperanto. Sed li komencas per la pruvo,
ke pro siaj eŭropa leksiko kaj eŭropeca gramatiko Esperanto ne
estas strukture neŭtrala – li do konsideras la demandon unuavice
el la vidpunkto de lingvo-rimedo, ne el tiu de lingvo-resurso.
Estas vere, ke la esperantistoj ofte ne konscias pri la eŭropeca
strukturo de sia lingvo, aŭ almenaŭ ne vidas problemon en ĝi,
sed la argumento pri neŭtraleco ja neniam temis unuavice pri la
strukturo de Esperanto, sed pri la potencorilato inter la
denaskaj parolantoj kaj aliaj uzantoj de internacia lingvo.
Comrie do parte misprezentas la argumenton, kiun li celas
refuti.
Krome, celante pruvi, ke ankaŭ semantike, ne
nur forme, la Esperantaj vortoj havas eŭropecan strukturon, li
ŝajnas momente forgesi, pri kio temas lia artikolo: pri du
kandidatoj de internacia lingvo. Li pravas en tio, ke la verbo
porti havas ankaŭ la signifon ‘surhavi veston’ pro la influo de
difinitaj eŭropaj lingvoj. Sed kiam li rimarkigas, ke estas same
eŭropece havi nur unu ĝeneralan verbon porti ankaŭ en la ĉefa
signifo de la vorto, dum ekzemple la korea lingvo havas apartajn
verbojn por ‘porti surdorse’, ‘porti surmane’, ‘porti surbrake’
kaj aliaj, oni povas sin demandi, ĉu tia ĝenerala verbo kiel
porti ne estas avantaĝo en internacia lingvo, kaj krome verŝajne
ofta fenomeno ankaŭ en lingvoj ekstereŭropaj, se oni flankenlasas
la korean. (Almenaŭ ĉe meti, ni scias, ke Zamenhof ja intence
kreis verbon ĝeneralsencan por faciligi la lingvon.) Kaj, rilate
la flankan signifon de porti, indas atentigi, ke ekzistas la
sinonimo surhavi, verŝajne ankaŭ pli ofta nuntempe – Comrie ne
uzis Piv-on, kaj tio bedaŭrinde videblas.
Comrie pritraktas la neŭtralecon de Esperanto
fine ankaŭ el la vidpunkto de lingvoresurso, sed ĝuste ĉi tie li
laŭ mi glitas al la tereno de nuraj opinioj. Lia ĝenerala linio
estas subtaksi la signifon de la ekonomiaj kaj politikaj
faktoroj por la disvastiĝo de la angla kaj anstataŭe emfazi la
toleremon de la denaskaj anglalingvanoj kontraŭ parolantoj
nedenaskaj.
Laŭ li, unu el la kaŭzoj de la sukceso de la
angla kiel internacia lingvo estas, ke ĝi toleras pli da variado
ol ekzemple la pli strikte normigita franca, kaj ke ankaŭ
nedenaskuloj povas facile esti akceptataj kiel ĝiaj parolantoj.
“La angla kiel internacia lingvo komencis en iuj rilatoj vivi
sian propran vivon sendepende de tiu de la denaske anglalingvaj
komunumoj” (p. 49, mia traduko). Certagrade tio estas vera, la
angla posedas tian socian facilecon – sed ne en la niveloj de
pli postula lingvouzo. Al denaske anglalingvaj instruistoj kaj
lingvokontrolantoj ne mankas laboro, male, ĝi multiĝas. Comrie
iam favore recenzis anglalingvan libron mian – nun mi ŝatus
demandi, ĉu li kredas, ke mi ne bezonis anglalingvan
revizianton, aŭ ĉu li konsilus min ne plu uzi tian?
Indas ankaŭ atentigi, ke la “internacia angla”
de la nedenaskaj parolantoj ne estas ia unueca fenomeno, sed en
ĝi troviĝas eĉ pli da variado ol inter la diversaj normoj de la
denaskaj parolantoj. Tiusence estas malfacile vidi, kiel ĝi eĉ
principe povus “vivi sian memstaran vivon”. Nur la angla denaske
parolata kunligas ĉiujn diversajn variaĵojn de la nedenaska
angla.
Comrie meritas laŭdon pro la agnosko, ke al la
lingvo Esperanto respondas lingva komunumo, kvankam ne en
tradicia senco. Li tamen ne distingas la Esperanto-movadon kaj
la Esperanto-komunumon. Tio laŭ mi estus sociologie grava kaj
valida distingo, kvankam la du grandparte (sed neniel komplete)
koincidas en la persona nivelo.
Comrie eĉ asertas, ke la angla estas nuntempe
pli sendependa de sia lingvokomunumo ol Esperanto kaj tiel pli
taŭga kiel internacia lingvo. Tio estas vera en la senco, ke por
uzi la anglan kiel helplingvon ekzemple en intertraktado inter
finno kaj japano, ne necesas alvoki denaskan parolanton nek
pretendi, ke la diskuto okazas en angleca kultura medio laŭ la
moroj de Anglalingvujo – dum Esperanton, male, estas malfacile
uzi en iu ajn intertraktado, se oni ne pli-malpli aktive
partoprenas en Esperantujo. Aliflanke, la denaska lingvokomunumo
de la angla tamen plu ekzistas kaj difinas ĝiajn normojn kaj la
prestiĝan lingvouzon. La menciitaj finno kaj la japano
bonvenigus la helpon de denaska anglalingvano por redakti la
finan dokumenton kaj la gazetaran komunikon de siaj traktadoj,
dum en Esperantujo oni neniam kutimas alvoki denaskulon por tia
tasko. Vole-nevole, malgraŭ sia principa deziro distanciĝi de
sia anglalingva fono, Comrie kontribuas al la kamuflado de
lingvaj potencrilatoj.
Sed kio do pri la eŭropeco de Esperanto? Ĉu la
eŭropanoj posedas la resurson Esperanto pli multe ol ekzemple la
azianoj? La eŭropan, eĉ okcident-eŭropan devenon de la morfemaro
ne eblas nei, kaj multaj beletristoj de jardekoj celas eĉ
senskrupule kreskigi la latinidan parton de la lingvo. Pri la
gramatiko ne estas tiel simple diri. Certe ekzemple la rilativaj
subfrazoj, pri kiuj Comrie atentigas, estas en Esperanto tre
eŭropecaj, tio estas, formataj laŭ strukturo, kiu otas en Eŭropo
sed estas pli rara inter ĉiuj lingvoj de la mondo. Ankaŭ la
transitiva verbo havi, ne menciita de Comrie, estas tipe eŭropa
lingvero. Eblus tamen trovi almenaŭ kelkajn neeŭropajn
gramatikaĵojn. Ekzemple, ŝajnas ke neniu eŭropa lingvo, kiu
havas futuran tenson, regule aŭ devige uzas ĝin en la frazotipo
“morgaŭ estos merkredo” kiel Esperanto.
La barata lingvisto Probal Daŝgupto klarigis
al mi en personaj mesaĝoj la pensadon de iuj aziaj esperantistoj
pri tiu temo: La eŭropa kulturo restas kiel fruktodona aluvio en
la pli multaj landoj ekstereŭropaj, tiusence la eŭropeco de
Esperanto ne estas nur malavantaĝo.
(Kiel Comrie atentigas, eŭropeco neniel
malhelpis la anglan en ties nuna internacia rolo.) Sed, diras
Daŝgupto kaj kelkaj japanaj esperantistoj, pere de Esperanto
ekzemple la azianoj povas “uzi la objektan Eŭropon” kaj
“marĝenigi la subjektan potencon de Eŭropo”. En mia
terminologio, ili povas partopreni en la posedo kaj renovigo de
eŭropa lingvo-resurso.
Certasence tiu ebleco de “objektigita Eŭropo”
ekzistis miaopinie en Esperanto ekde la komenco. Ĝi ne estis
latinideca helplingvo kreita de franco aŭ italo, sed latinideca
kontaktolingvo kreita de orienteŭropa judo kun ĉefe slava lingva
fono (Lindstedt, aperonta).
Sekve la radikoj, kvankam laŭaspekte
latinidaj, ekde la komenco devis subiĝi ankaŭ al slaveca
sintakso, foje ankaŭ al slavecaj signifokampoj – tiaj vortoj
kiel vico aŭ okazo estas plu rusismoj laŭ siaj sencoj, malgraŭ
la misgvide okcidenta vesto. La Ido-krizo estiĝis pro la
nesukcesa provo de kelkaj francoj tiri la tutan lingvon al la
okcidenta flanko.
Oni devas ankaŭ eviti tro hastajn konkludojn
pri tio, kio estas eŭropeca kaj kio ne. Por uzi la ekzemplon de
Daŝgupto: Unuavide la nomo haŝioj por manĝbastonetoj ŝajnas
taŭga japanismo por pliinternaciigi la lingvon. Sed kial la
japanoj rajtus trudi sian vorton al la ceteraj popoloj de
Orienta Azio, same uzantaj manĝbastonetojn? Montriĝas, ke ankaŭ
por azianoj manĝbastonetoj estas la internacie plej neŭtrala
vorto, malgraŭ la eŭropa deveno de manĝ-, -baston- kaj -et-.
5 Trans rimedo kaj
resurso
Fine ni devas agnoski la nekompletecon de nia
analizo. La tradiciaj argumentoj por Esperanto estas ĝiaj
facileco kaj neŭtraleco – kaj evidentiĝis, ke tiuj rilatas
respektive al lingvo kiel rimedo kaj lingvo kiel resurso:
Esperanto estas rimedo facile alproprigebla, sed neniu grupo de
homoj posedas ĝin, kiel resurson, pli multe ol aliaj. Tamen, la
facileco ne multe pezas, se oni konsideras la praktikan
aplikeblon en la nuna mondo. Ĉiuj konsentas, ke biciklo estas
pli malmultekosta ol aŭto, sed por longa vojaĝo oni tamen
preferas aŭton. Kaj, aliflanke, ankaŭ la angla estas tre ofte
neŭtrala komunikilo en la nuna mondo – inter germano kaj koreo,
ekzemple. Ke nek la germano nek la koreo kapablas verki poemojn
en la angla, ne ĝenas ilin en granda plimulto de la kazoj.
Sed troviĝas ankaŭ tria motivo okupiĝi pri
Esperanto – “interna ideo”, oni tradicie diras, sed por ne
bezoni difini ĝin (kaj krevigi ĉi tiun eseon), lasu min konvencie
paroli nur pri la “tria motivo”. Tion mi rekomprenis dum la
Universala Kongreso en Gotenburgo, kiam miaj tri gefiloj, aĝe
inter tri kaj ok jaroj, ludis Esperante kun la itala
korespond-amikino de la plej aĝa. Ili ŝatis ludi, sed ili ankaŭ
komprenis la valoron de la lingva komunikilo, kiu ilin kunigis.
Ili eĉ, sen ia ajn modelo en nia familio aŭ en la responda
itala, memstare reinventis verdstelanismon: ili faris
Esperanto-flagojn el papero kaj bastonetoj por kunporti en la
parkon, kaj skribis Esperanto-reklamojn sur la sablo de parkaj
promenejoj, tiel fervore ke mi, sinĝena, ne povis decidi, ĉu
malpermesi al ili aŭ ne.
Estas klare, ke iusence Comrie montriĝas prava
pri la komunumo: tiuj Esperant-lingvaj infanoj jam komencis
senti sin anoj de la sama homgrupo. Tio tamen ne baziĝas sole
sur komuna lingvo, sed ankaŭ sur komunaj valoroj – sur la deziro
de la infanoj kaj iliaj gepatroj superi kelkajn lingvajn, etnajn
kaj kulturajn limojn. Ĝuste tio faras Esperanton malsimila.
Ankaŭ tio estas resurso, sed resurso por
spirita kresko kaj alternativa mondo.
1 La proverbo “Escepto konfirmas la regulon”
estas ofte miskomprenata tiel, ke regulo estas pruvebla per
esceptoj – tio ja absurde konkludigus, ke la plej certa regulo
estas tiu kun la plej multaj esceptoj, tio estas, la regulo
kiu validas nenie ! La proverbo male signifas, ke unuopa
escepto vidigas al ni la regulon: rekonante iun kazon kiel
esceptan, ni rimarkas, kio estas malescepta.
2 Mi montris al miaj infanoj futurologian
artikolon, kiun mi eltondis el populara revuo en 1968: inter
la aliaj mirindaĵoj atendeblaj en 2000, ĝi promesis, ke tiam
(do, nun) la infanoj lernos ĉiujn lingvojn bezonatajn ĝis sia
sepjariĝo, danke al la pli efikaj instruteknikoj. Efektive, la
nuna mondo estas multe pli simila al tiu de la jaro 1968, ol
la artikolo antaŭvidis…
3 Mi vidis provojn interpreti la proverbon
tiel, ke malavarulo estus ĝusta, sed kiel atentigis Boris
Kolker en la reta diskutejo Bja- listo (1998), la franca
modelo de la proverbo en la kolekto de la patro de Zamenhof
estas L’avare et les cochons ne sont bons qu’après leur mort;
similan proverbon konas ankaŭ la italoj. Do, sendube Zamenhof
eraris.
4 Pri tiu eseo vd. la ĉi-libran kontribuaĵon de
Bavant.
5 Mi dankas al Mark Fettes, kiu atentigis min
pri la artikolo.
6 En la originalo a Typosogist’s Assessment,
kio evidente estas preseraro por a Typologist’s… Bedaŭrinde la
artikolon plagas preseraroj !
Bibliografio
Comrie, Bernard (1996): “Natural and artiicial
international languages: A typo[l]ogist’s assessment”.
En: Journal of Universal Language 3, majo
1996, p. 35–55.
Corsetti, Renato (1996): “A mother tongue
spoken mainly by fathers”. En: Language Problems and Language
Planning 20/3, p. 263-273.
Crystal, David (1997): English as a Global
Language. Cambridge: Cambridge University Press.
— (2000): Language Death. Cambridge. Cambridge
University Press.
Graddol, David (1997): the Future of English?
A Guide to Forecasting the Popularity of the English Language in
the 21st Century. London: British Council.
— (2006): English Next. Why global English may
mean the end of ‘English as a Foreign Language’.
London: British Council.
http://www.britishcouncil.org/learning-research-english-next.pdf.
Ivanov, Slavik (2004): “Slavik Ivanov volas ke
UEA estu pli travidebla” (intervjuo). En la reta gazeto Libera
Folio <http://www.liberafolio.org>, la teksto aperis
13.4.2004.
Lindstedt, Jouko (aperonta): “Esperanto – an
East European contact language?” En la kongresvolumo Die
Slawizität Europas (aperonta en la serio Berliner slawistische
Arbeiten).
McWhorter, John H. (2001): “he world’ s
simplest grammars are creole grammars”. En: Linguistic Typology
5/2-3, p. 125-166. (Vd. ankaŭ la komentajn artikolojn en la sama
numero.) Phillipson, Robert (2004): Ĉu nur-angla Eŭropo? Defio al
lingva politiko. Rotterdam: UEA. (Traduko de English- only
Europe? Challenging language policy de István Ertl. London, New
York: Routledge 2003.)
Piron, Claude (1994): Le défi des langues. Du
gâchis au bon sens. Paris: L’Harmattan.
Ruiz, Richard (1984). “Orientations in
language planning”. Nabe Journal 8/2, p. 15-34. (Citita laŭ
Skutnabb-Kangas 2000, p. 610.)
Skutnabb-Kangas, Tove (2000): Linguistic
Genocide in Education – or Worldwide Diversity and Human Rights?
Mahwah, New Jersey; London: Lawrence Erlbaum.
Tonkin, Humphrey (2006): Lingvo kaj popolo.
Aktualaj problemoj de la Esperanto-movado.
Rotterdam: UEA.
Zamenhof, L. L. [1910] (1974): Proverbaro
Esperanta. La Laguna: J. Régulo (Stafeto. Beletraj Kajeroj, 10).
— (1990): Ĝis la homaranismo 1896-1906. Red.
Ludovikito. Kioto: Ludovikito. (Plena verkaro.
Originalaro, 2).
— [1903] (1992): Fundamenta Krestomatio de la
lingvo Esperanto. 18-a eldono. Red. G. Waringhien.
Roterdamo: UEA.
Listo de la cititaj
beletraj verkoj
Declerck, Christian (2002): Tarokoj kaj
epokoj. Antverpeno: Flandra Esperanto-Ligo.
Štimec, Spomenka (1996): Ombro sur interna
pejzaĝo. Dua eldono. Pisa: Edistudio.
Urbanová, Eli (1995): Hetajro dancas. Chapecó:
Fonto.
Jouko Lindstedt
Nask. 1955. Doktoro pri filozofio,
profesoro pri slava filologio en la Universitato de
Helsinko, membro de la Akademio de Esperanto kaj
prezidanto de Fondumo Esperanto. Verkis On
the semantics of tense and aspect inBulgarian
(1985); Hejma Vortaro: Vortareto de
hejmaĵoj en Esperanto (1999); The
Konikovo Gospel (ĉefred., 2008).
Ni lernis :Irakoagroakademioaluvioanekdotoangoroapreziaproksimiavanciaŭtentaaŭtobiografioaŭtomobilodrastaekshibicioeksportiemancipiempirioepigonoercofilologioflagofondihastihaŝiohetajrohimnoinhibiironiojubileokajerokamuflikompaktakonferencokonvenciokvintesencomarĝenomembromerkredonaftoobstakloplagoprelegiprofesoroprospektirararesursoreviziirilativoskrupulaslangosombrasuplasuverenatensotonditrivitrukoultimatouniversitatoventoliverki✉
125 jaroj de Esperanto – kial kaj kiel ĝi estas diversa de Norman Berdichevsky
Pluraj lastatempaj artikoloj pritraktantaj problemon de la internacia komunikado ripetas la profetaĵojn de neevitebla pereo de Esperanto, faritajn jam antaŭ 125 jaroj kaj daŭre ripetatajn ekde tiam rilate al la tutmonda ekspansio de la Angla. Malgraŭ ĉiuj tiuj prognozoj, Esperanto ne nur ne malaperis, sed kontinue kreskas, kvankam multo de ĝia progreso nevideblas por kritikuloj kaj skeptikuloj.
La baza instinkto de kritikoj en la angle parolanta mondo estas, ke Esperanto estas ĉiukaze destinita perei. Arika Okrent (2006) reflektas la komunan vidpunkton de la hodiaŭaj “realistoj”, farante kaj respondante la demandon : … “Ĉu estas stulte kredi ke Esperanto havas ŝancon en la Epoko de la Angla?” … “Tio estas freneza!” Sur la retpaĝo de New English Review (www.newenglishreview.org), du regulaj kontribuantoj konkludis ke … “Certe la kompleta ideo de artefarita lingvo estas malsaĝa” (Mary Jackson), parolante pri … “Esperanto aŭ Volapuko aŭ deko da aliaj idealismaj kaj malsukcesaj provoj”… (Hugh Fitzgerald).
Ne gravas, kiomfoje povas esti dokumentite, ke Zamenhof neniam intencis, ke “helplingvo” solvu ajnan de la mondaj problemoj, sed nur helpu homojn komuniki kaj redukti la malavantaĝojn de la lingva bariero, Esperanto estas ankoraŭ ĉiam rigardata kiel neevitebla ludilo de ekstercentruloj, “stranguloj” kaj “malsukcesaj idealistoj”.
Okrent, Jackson, Fitzgerald kaj ĉiuj aliaj estas usonaj aŭ britaj verkistoj kiuj konsentas, ke la “solvo” de la problemo de la lingva bariero ekster universala alproprigo de la Angla estas aŭ nepostulinda, aŭ solvebla per iu aldona teknologia evoluo. Ĉiu el ili starigas la saman komencan hipotezon, ke internacia helplingvo ne estas bezonata. Ili rifuzas rigardi al la amasigita sperto kaj evidento de la internacia komunumo de Esperanto-parolantoj dum la lastaj 125 jaroj. La evidento ne interesas ilin, ĉar ili prononcis sian validan verdikton, ke Esperanto “malsukcesis”.
Trivialigo de Esperanto
Esperanto eĉ ne estas menciata en la enciklopedieca “nacia furoraĵo”: “Kultura kleriĝo – kion ĉiu usonano bezonas scii; inkludanta 5000 bazajn nomojn, datojn kaj nocioj”. Por ties aŭtoro (Hirsch 19871), Esperanto ne meritas mencion inter la plej gravaj 5000 faktoj, sciendaj por mezuma usonano (kontraste kun nediskutebla graveco de “Leda kaj la cigno”, “Ikaro” kaj “Humpty Dumpty”).
Kutime temas pri pli edukitaj parolantoj de la Angla, kiuj posedas la plej naturajn antaŭjuĝojn kontraŭ Esperanto, pridubante ke “artefarita” lingvo kun “nenia substanco” povus promesi ajnan avantaĝon al ebla lernonto. Aliflanke estas pruvita fakto, ke ses aŭ sep jaroj de instruado de la Angla en multaj landoj produktis tre magrajn rezultojn kompare al la investitaj enormaj streboj, tempo kaj elspezoj. Kvankam hodiaŭ ekzistas multaj parolantoj de la Angla kiel dua lingvo, ili ĉiam ankoraŭ reprezentas etan minoritaton de tiuj, kiuj elspezis multajn frustritajn jarojn da studoj kaj estas malkapablaj komuniki efektive. La sukcesoj kaj atingoj de Esperanto estas “nevideblaj”, ĉar ekzistas neniu palpebla “hejmlando” aŭ potenculo haviganta materiajn avantaĝojn.
En 1986, la 99-a jubileo de la lingvo estis festata per ega mondkongreso en Pekino, Ĉinio, kaj unu jaron poste la centjariĝo-festo okazis en Varsovio. Ambaŭ eventoj estis priskribitaj en longaj artikoloj sur ĉefaj paĝoj de revuoj Time, Newsweek kaj U.S. News kaj World Report, kiuj objektive kaj favore pritraktis ties atingaĵojn kaj tute prave scivolis, kial tiu lingvo ne estas ricevinta pli da subteno de internaciaj organizaĵoj, kiuj daŭre elspezas enormajn monsumojn por multobla kaj simultana tradukado kaj interpretado.
Malgraŭ tio, daŭre aperadas artikoloj de aroj da ĵurnalistoj kaj komentistoj, kiuj renkontis Esperanton la unuan fojon kaj esprimas miron, ke ĝi ne estas malaperinta. Ili ne scias pri tiaj mejloŝtonoj kiel favoraj rezolucioj eldonitaj de la Ligo de Nacioj kaj la Unuiĝintaj Nacioj, kuraĝigantaj ĝian instruadon kaj uzadon. Ŝajna ŝoko estas, ke ekzistas centmiloj de Esperanto-parolantoj, kiuj uzas ĝin en ĉiu senco kiel vivantan lingvo kun sia propra kosmopolita literaturo, kulturo kaj slango, sen fizika hejmlando.
La libermerkataj premoj de allogo kaj lernado de fremdlingvoj
”, kiom ajn grandaj estu ĝiaj avantaĝoj rilate al lernfacileco.
Kiel denaska angla parolanto, parte salajrata por instruado en kursoj de la Angla kiel dua lingvo, mi povas atesti pri enormaj malfacilaĵoj en legado, prononcado kaj komprenado, kaŭzitaj de internaj malfacilaĵoj de la angla gramatiko.
Kiel junulo mi investis proksimume ses monatojn en la studadon de Esperanto kaj korespondis kun plum-amikoj tra la mondo. Neuzinte Esperanton dum pli ol 25 jaroj, mi denove komencis interesiĝi kaj uzi la lingvon, kaj mi povas verigi, ke mi atingis tujan superrigardon de ĝia tute konsista strukturo, kiu ebligis al mi paroli kaj komuniki sen hezito aŭ oftaj eraroj. Mi eniris multajn novajn amikecojn kaj proksimajn rilatojn en pli ol dekduo da landoj.
Por ĉiuj kritikuloj, kiuj ĝuas trivialigi Esperanton, estas nekompreneble, ke eksterlandanoj neniam estus kapablaj komuniki kun ili sur la bazo de egaleco. La rilatoj de denaskaj anglaj parolantoj kun 95% parolantoj de la Angla kiel dua lingvo, kiuj estas lernintaj la lingvon kiel rezulto de enorma diligenteco, estas simple tiu de mastro al sklavo. Nur tiuj, kiuj klopodegis lerni fremdlingvon kaj estis reduktitaj dum jaroj al nivelo de balbutanta kvinjara infano dum parolado kun denaskuloj, povas aprezi la liberigan influon de Esperanto.
Lingva barilo
La ideo de “helplingvo” aspektas por multaj kiel malnovmoda idealo, kiam la amasmedioj daŭre certigas la publikon, ke la Angla iĝis la “monda internacia lingvo”. Malgraŭ tio, la aniĝo de Britio en la Eŭropa Unio reliefigis la problemon de la lingva barilo. Kvankam la Unuiĝinta Reĝolando estas centro de multmiliarda dolara industrio pri instruado de la Angla tra la mondo, okazis tie iom da subteno de Esperanto en la Brita Parlamento, en formo de lobia grupo. Propono por Esperantlingva servo ĉe BBC estis frakasita en 1967 pro la nepublikigita premo flanke de interesoj de la instruado de angla lingvo, la Brita Koncilio kaj la lernolibra industrio.
La realaĵo de la lingva barilo estas, ke eĉ la plej bonaj tradukoj ne povas esti konsiderataj “egale identaj”. La realaĵo de la lingva barilo estas konstante senvalorigata per vidaj periloj. Televidaj novaĵoj konscie manipulas kameraajn angulojn por malvidigi la ĉeeston de interpretistoj, tial la televidaj spektantoj havas impreson, ke la ĉefoj de ŝtatoj estas senpere interparolantaj.
Multaj unuopuloj, kiuj kontraŭas Esperanton, ne konscias pri subkonscia sed potenca emocia ligo, kiun ni ĉiuj havas al nia denaska kaj “patrina lingvo”, kiu formas tre grandan parton de nia personeco. Ludante sur tiu emocia kordo, estas facile konvinki homojn ke Esperanto estas lingvo kiun “neniu parolas”.
Pridubo de Esperanta kulturo
Por dubantoj ĝi reprezentas iun specon de Frankenstein-eca invento “sen animo”. Mary Jackson (2006) konkludas, ke Esperanto devas esti „senanima“. Ŝi ankaŭ estas konvinkita, ke ne ekzistas leginda Esperanto-literaturo. Mi scias, ke ĝi ekzistas – kaj originala literaturo en Esperanto, kaj verkoj tradukitaj el Esperanto en la Anglan kaj en aron da aliaj lingvoj. Pli ol tio: skota esperantisto William Auld estis kandidato por Nobelpremio en literaturo, sed li, same kiel aliaj grandaj Esperanto-verkistoj kiel Sándor Szathmári, Raymond Schwartz, Julio Baghy, Ferenc Szilágyi, Kálmán Kalocsay, Jean Forge, Gaston Waringhien, Claude Piron eble estas nur nomoj kiuj kaŭzas ŝultrolevon, tamen iliaj verkoj estadas legataj, aprezataj kaj alte respektataj de parolantoj kaj legantoj de la lingvo kiu fakte havas kulturon, eĉ se ne hejmlandon. La verko “Concise Encyclopedia of the Original Literature of Esperanto” (Sutton, 2008) kun pli ol 700 paĝoj kaj 300 apartaj artikoloj pri la plej gravaj aŭtoroj, kvankam publikigita en Novjorko, ŝajne estas tie tute nekonata.
La elituloj kaj la stranguloj
Fakte ekzistas potenca opozicio de ĉiuj tiuj elituloj, kiuj estas studintaj dum multaj jaroj, investante enormajn klopodojn por esti kapablaj komuniki en unu el la prestiĝaj grandaj naciaj lingvoj. Tiu ĉi kapablo tre altigas ilin super iliaj samlandanoj, kiuj parolas nur “malgrandajn lingvojn” kaj ludigas ilin pli gravan rolon, kiun ili malvolonte forlasus. Cetere, se iu ajn povas majstri Esperanton en la dekono de tempo bezonata por akiri similan nivelon en unu el la “grandaj internaciaj kulturaj lingvoj”, kian valoron ĝi havu?
Tiuj, kiuj estas plej grave lezitaj per nuna sukceso atingita de Esperanto, fokusigas ilian atentemon al la facila celaro de stranguloj aŭ ekstercentruloj, tipaj “dumnoktaj” konvertitoj al Esperanto kun absurdaj esperoj ekspluati ĝin kiel ilon por atingi iun alian notendan celon – mondpacon kaj fratecon, nudismon, vegetarismon ktp.. Esperanto kaj aliaj idealismaj ideoj estas allogintaj pli ol partoprenon de tiaj tipoj.
La obstina aserto de diversaj proponantoj kaj entuziasmuloj de pluraj rivalaj internaciaj lingvoj, ke ilia projekto estis dekomence pli elstara, kaŭzis nur pluan malpaciĝon. Nur Esperanto tamen persistis, kreskis kaj maturiĝis por iĝi vivanta lingvo, sed ĝiaj nepraj sukcesoj kaŭzas embarason de skeptikuloj, kontraŭuloj kaj profesiaj lingvistoj, kiuj ĉiuj apriore forĵetis la ideon, ke inventita (kaj malestimata) lingvo povas atingi ajnan gradon de akceptemo kiel helpo por internacia komunikado.
Realaj malamikoj de Esperanto, kiu prenis ĝin serioze
Esperanto estas hodiaŭ vivanta realaĵo, subtenata de “nevidebla” komunumo de proksimume miliono da parolantoj, literatura kulturo enhavanta pli ol 30 000 literaturaj verkoj, kaj originalaj kaj tradukitaj, centoj da periodaĵoj, aroj da internaciaj aranĝoj, seminarioj, turismaaĵoj, teatraj societoj, muzikaj grupoj, pluraj universitataj programoj gvidantaj al superaj gradoj, rekono kiel oficiala instrulingvo ĉe Akademio Internacia de la Sciencoj (AIS) San Marino, pluraj horoj de semajnaj radioelsendoj, pli ol cento da specialaj vortaroj pri sciencoj, teknologio, arto kaj komerco, kaj sennombraj amikecoj eblaj malgraŭ lingvaj bariloj.
Estas pli sencohave nigrigi Esperanton ol ridindigi la Valesan, la Estonan aŭ la Katalunan. Kompreneble, “edukitaj” homoj neniam primokus nacian lingvon, pri kiu ili nenion scias, ĉar ili timus ofendi iun specifan naciecon kaj esti “politike malkorektaj”, sed Esperanto estas taŭga ludilo por cinikuloj kaj ĝi povas kaŭzi spontanean komparon kun, ekzemple, la Klingona (vidu Okrent 2009). La kritikuloj kaj la cinikuloj scias vere nenion pri realaj kaj potencaj malamikoj de Esperanto, kiuj prenis ĝin sufiĉe serioze por mortigi dekmilojn da ĝiaj favorantoj aŭ enprizonigi ilin por jardekoj.
Tiuj ĉi viciĝas ekde totalismaj reĝimoj de Hitler kaj Stalin, Italio dum la posta periodo de regado de Mussolini, japana registaro fine de la 1930-aj jaroj kaj la dua mondmilito, naciisma Hispanio sub Franco inter 1939 ĝis ĉ. 1950, ĉiuj “popolaj demokratioj” en orienta Eŭropo inter 1948-1955, inkluzive de Enver Hodĵa en Albanio, iranaj mulaoj kaj rumania Ceaucescu, kiuj egaligis lernadon de fremda lingvo al mallojaleco. Kritikuloj kaj trivialigantoj de Esperanto ne dubus havi alian opinion hodiaŭ, se ili kapablus legi la verkon “La danĝera lingvo” de Lins (1988).
La Babelturo staras pli firme ol iam ajn
Esperanto, la ununura elpensita lingvo, kiu atingis partan kaj longdaŭran sukceson, kutime adresiĝis al “ordinara homo”. La kritikuloj konsciiĝas, ke Esperanto ne povis atingi sian plenan potencialon pro la solida roko de politika realaĵo, ke sen riĉa kaj potenca protektanto ĝi ofertas neniun seriozan ekonomie aŭ kariere bazitan spronon por esti lernata. Precize tiuj pripensoj igis kaj polan, kaj svisan ŝtatan radio-elsendan servon antaŭ nelonge ĉesi siajn ĉiutagajn Esperantajn elsendojn post 40 jaroj.
La plej multaj registaroj, se ili havus intereson pri forigo de lingva barilo, estintus jam delonge farintaj ion seriozan por tio. La Babelturo daŭras kaj nun kreskas pli kaj pli supren. La Ligo de Nacioj kontentiĝis kun du naciaj lingvoj, la Unuiĝintaj Nacioj devas liveri diversajn servoj en ses lingvoj kaj la postuloj kreskas pro kontinua disvastiĝo de la Eŭropa Unio, por oferti aldonajn tradukistajn kaj interpretistajn servojn en pli ol du dekduoj da lingvoj. La plej multaj homoj, kiuj deziras iamaniere komuniki kun alilingvaj parolantoj, devos pene lerni fremdlingvojn aŭ havigi al si interpretistojn, tradukistojn kaj gvidantojn.
Literaturo
Berdichevsky, Norman (1986): Zamenhof and Esperanto. In: Ariel, 1986, No. 64, p. 58-71
Berdichevsky, Norman (1986): Why Esperanto Is Different. In: New English Review, December 2007 (http://www.newenglishreview.org/Norman_Berdichevsky/Why_Esperanto_Is_Different/)
Hirsch, Eric Donald Jr. (19871): Cultural Literacy - What Every American Needs to Know. Including 5,000 essential names, dates and concepts. National Bestseller. Houghton Miffling Company, New York
Jackson, Mary (2006): Volapük - Esperanto for losers. In: New English Review, December 2006 (http://www.newenglishreview.org/custpage.cfm?frm=4850&sec_id=4850)
Lins, Ulrich (1988): La danĝera lingvo - studo pri la persekutoj kontraŭ Esperanto. Bleicher Publishers, Antwerpen
Okrent, Arika (2006): Exploring Esperantoland. In: The American Scholar, Winter 2006, p. 93-108
Okrent, Arika (2009): In the Land of Invented Languages. Esperanto Rock Stars, Klingon Poets, Loglan Lovers, and the Mad Dreamers who Tried to Build a Perfect Language. Spiegel and Grau, New York
Sutton, Geoffrey (2008): Concise Encyclopedia of the Original Literature of Esperanto. Mondial, New York
Ni lernis :IranoRumaniobalbutibarierocinikadolaroekspansioenormaestifrustrikameraokonciliokordokosmopolitoleglobiomagramejloŝtonomiliardomulaoofertisimultanaspronosvisotrivialaturismovegetaraĉeŝoko✉
La Paralelaj Vivoj de Zamenhof kaj Ben-Yehuda de Norman Berdichevsky
Zamenhof kaj Eliezer Ben-Yehuda - la pionira figuro en la movado por modernigi la hebrean lingvon tiel ke ĝi funkciu kiel literaturan kaj nacian lingvon de kulturo, de artoj, de scienco kaj de ŝtata mastrumado, kaj iĝi denove parolata popollingvo de la judoj en sia antikva patrujo - estis samtempuloj kaj la similecoj de iliaj vivoj kaj karieroj estas mirindaj. La atingoj de tiuj du homoj proponas inspirajn ekzemplojn de dediĉo al lernado, profeta vizio kaj identigo kun ilia juda heredaĵo. La paraleloj inter ili estas mirindaj, preskaŭ kvazaŭ ĉiu estus la alter ego (alia mio) de la alia.
Ili ambaŭ naskiĝis ene de unu jaro (1858-9) kaj kreskis en similaj hejmoj, plenigitaj de la "Litvak" (litovia juda) etoso de la Haskala (juda klerismo) movado en kiu respekto por la laika lernado estis estimata egale al juda tradicio. La hejmurbo de Zamenhof, Bjalistoko, situas 384 km for de Luzhki en la Vitebsk-regiono en kio estas la hodiaŭa Belorusio kie naskiĝis Eliezer Ben-Jehuda (originale Pearlman), la granda pioniro pri modernigo de la hebrea.
Ambaŭ intencis karieri en medicino , kion nur Zamenhof finstudis kaj iĝis respektata okulspecialisto kun internacia reputacio kaj, fidela al la plej noblaj tradicioj de la profesio, li ofte flegis malriĉulojn senpage. Ambaŭ faris enormajn profesiajn, materiajn kaj fizikajn sinoferojn por sukcesigi siajn lingvojn, malgraŭ la mokoj de la kontraŭuloj, kiuj konsideris ilin "stranguloj" aŭ "fanatikuloj ", engaĝitajn en kreado de artefaritaj lingvoj; sed tamen ili ambaŭ persistis ĝis la fina sukceso : persone sperti vivantajn komunumojn de la hebrea lingvo kaj de Esperanto.
La fizika aspekto de ili ambaŭ, markita de malfortika staturo, modesta sintenado, bonorde tajlita barbo, korno-randaj nazpinĉaj okulvitroj, estis tro studema. Finfine, ambaŭ viroj havis ege sindonemajn edzinojn kiuj prodigis senĉese sian amon kaj kuraĝigojn, tiel ebligante ilin persisti en sia tasko malgraŭ konsiderindaj kritikoj.
Por plene aprezi la vivlaboron kaj atingon de Zamenhof, oni devas studi lian pasintan vivhistorion, edukadon, karakteron kaj instigojn. Aperis pluraj biografioj , ĉiuj celitaj al Esperanta publiko. Sed en pluraj biografioj, (Hebreo el la Geto [1] estas escepto), oni preterlasas aŭ konsiderinde malemfazas la judan motivadon de Zamenhof kaj la malfacilaĵojn de interkompreno en tiu regiono, kiu konsistis el kvar apartaj etnoj kaj religiaj grupoj parolantaj malsamajn lingvojn.
Tamen ĝuste tio estis la fonto mem de lia sukceso, kiam eĉ centoj da profesiaj lingvistoj laborantaj plentempe kaj kun ofte malavara financa subteno kaj teknika asistado sukcesis produkti nur paperajn projektojn (inter kiuj troviĝas Volapuko, Ido, Latino sine Flexione, Baza Angla, Occidental, Novial, Interlingua[2].
Lazaro Ludoviko Zamenhof naskiĝis en la tiam rusregata provinco Grodno (hodiaŭ en nordorienta Pollando okcidente de Belorusio kaj sude de Litovio). Li estis la plej maljuna infano en familio de naŭ gefratoj. Ambaŭ lia patro kaj lia avo estis instruistoj pri fremdaj lingvoj (franca kaj germana) kaj subtenantoj de la Haskala (klerisma) movado, kiu instigis judojn serĉi sekularan lernadon kaj deziri socian integriĝon en la ĉirkaŭa socio ĝis preskaŭa asimilado.
La celo de Haskala subtenantoj estis obteni egalrajtojn bazitajn sur lojaleco al la komunumo kaj sur ekzempla civitaneco, sen forlasi respekton al juda heredaĵo kaj tradicio. La idealo de "homo ekstere, judo hejme" signife efikis inter klera malplimulto de litovaj judoj kiuj longe estis kontraŭuloj de Ĥasidismo (pia movado de Jehuda Ĥasid),. "Litvak" laŭleĝaj talmudaj inklinoj transformiĝis al pasio por sekulara lernado kiu konstituis komunan temon en la vivo kaj laboro de ambaŭ Zamenhof kaj Ben-Jehuda.
En la Bjalistoko-urbo de la juneco de Zamenhof loĝis rus- kaj jid-parolantaj judoj kiuj konsistigis du trionojn de ĝia loĝantaro. La diversaj grupoj de polaj kaj litovaj katolikoj, rusaj ortodoksaj kristanoj kaj germanaj luteranoj vivis en etoso de reciproka suspekto kaj antagonismo . La judoj, kvankam la plimulto, estis la nura grupo kiu suferis fizikan perforton dum la du fifamaj pogromoj de 1902 kaj 1906. Poloj kaj Litovoj tradicie rigardis la ruslingvajn judojn esti favoraj al "rusigo", dum la rusa reganta klaso suspektis la Jid-parolantaj judoj esti favoraj al la germanoj. Tiu lasta timo kaŭzis la forpelon de la plej multaj judoj vivantaj laŭ la frontlinioj dum la 1-a Mondmilito, kiam la caristaj aŭtoritatoj certis ke la judoj aktive bonvenigus germanan invadon.
Tiuj profundaj etnaj, religiaj kaj lingvaj dividoj forte markis la junan Zamenhof, kiu jam regis duondekon da lingvoj antaŭ ol eniri la lokan gimnazion. Kvankam multaj judoj estis rusaj kaj jidaj dulingvuloj, Zamenhof ankaŭ akiris la hebrean, la aramean, la germanan kaj la francan pro la influo de siaj patro kaj avo. Li lernis la polan ĉe amikoj kaj en la ŝtata bazlernejo, kaj poste la latinan kaj la grekan en la gimnazio. Krom tiuj lingvoj li bone legis la anglan kaj la italan kaj eble plurajn aliajn eŭropajn lingvojn.
En la aĝo de dek sep li jam komencis tri jarojn da intensa esplorado, kiu produktis en 1879 la kompletigon de la unua faka kaj ampleksa jida gramatiko. Ĝi estis parte publikigita en la jida Vilna gazeto Lebn un Vissenschaft, en 1909. La hezito de Zamenhof publikigi la manuskripton pli frue neniam estis plene klarigita, sed oni povas supozi, ke li jam entuziasme strebis krei Esperanton kaj volis dediĉi al ĝi ĉiun sian tempon. Poste li uzos gravajn elementojn el ĉiuj tiuj lingvoj, kiujn li studis dum li kunmetis Esperanton. En 1887 li eldonis 42-paĝan libreton priskribantan lian internacian lingvon sub la pseŭdonimo D-ro Esperanto.[3]
Zamenhof ofte konfesis profundan amon al la jida lingvo, sed timis, ke eĉ en lia reformita latinigita versio, ĝi restos obstaklo, kaj reduktos la judan perspektivon al geto (“Hebreo el la Geto”, op. cit.p. 37). Krome, li konsciis ke milionoj da judoj ekster Orienta Eŭropo kaj la Carisma Imperio estis nekapablaj paroli aŭ eĉ kompreni la jidan kaj ke al tiu lingvo mankas la prestiĝo kaj historia kontinueco de la hebrea. La vizio kiu instigis kaj gvidis lin dum lia vivoverko estis tiu de sekura, produktiva, kaj kulture kreiva ekzisto por juda popolo integrita en mondo de kompreno kaj reciproka respekto inter la nacioj.
La vivo kaj laboro de Ben-Yehuda estas konataj, kaj lia memoro estas vaste honorita de la Izraela Ŝtato kaj ĝiaj institucioj.
En la centjariĝo de lia naskiĝo en 1959, Unuiĝintaj Nacioj invitis ĉiujn registarojn kaj kulturajn organizojn aliĝi al honorado de Zamenhof, kiel "Unu el la grandaj personecoj de la homaro". UN, same kiel ĝia antaŭulo, la Ligo de Nacioj, adoptis rezoluciojn favorajn al la instruado de la internacia lingvo, kiun li elpensis. Li estis unu el la unuaj membroj de Hovevei Zion (Amantoj de Cion), la plej frua cionisma politika movado, kaj verkinto de la unua ampleksa faka gramatiko de la jida lingvo ĝis nun. Rimarkinde, lia portreto aperis sur sovetiaj poŝtmarkoj antaŭ tiuj de Marx kaj Engels.
Lian nomon portas pola ŝipo, kaj ankaŭ stratoj kaj memorplacoj (vidu liston kaj ilustraĵojn de pli ol mil tiaj objektoj en Monumente Pri Esperanto [4], Universala Esperanto Assn., Hugo Röllinger, Roterdamo, 1997. Malgraŭ ĉiuj tiuj internaciaj honoroj, multaj homoj en Usono kaj Britio ne sukcesas identigi lian nomon.
Kial estas tiel, ne estas malfacile kompreni. Malmultaj mondaj popoloj havas sufiĉan konon de dua lingvo kaj, ekzemple, nur 7,5 procentoj de usonaj altlernejoj instruas ian fremdan lingvon [5]. Plejparto de la mondo konsistas esence el unulingvaj parolantoj. Kie la koncerna lingvo estas "prestiĝa", kiel la angla, la rusa, la hispana, la germana aŭ la franca, parolantoj povas konsideri la ideon de internacia neŭtrala lingvo kiel stranga kaj superflua. La populareco de Esperanto estis plej granda ĝuste inter parolantoj de “malgrandaj” lingvoj kiel la hungara, la bulgara, la dana, la nederlanda, la finna aŭ la greka, kiuj jam akiris unu aŭ plurajn fremdajn lingvojn por komuniki ekster la limoj de sia teritorio.
La Lingva Obstaklo
Britio estas la centro de la multmiliardo-dolara industrio pri instruado de la angla tutmonde. Dum pli ol cent tridek kvin jaroj ĝi donis malmulte da rekono al Esperanto kaj ĝiaj atingoj. Esperanto-lingva servo de BBC estis silentigita en 1967 pro la kaŝita influo de la propraj interesoj de la anglalingva instruado, la British Council kaj lernolibroindustrio. Kiu scias, ke skota esperantisto, William Auld, estis elektita trifoje kiel kandidato (1999, 2004 kaj 2006) por la Nobelpremio pri literaturo sed li, same kiel aliaj grandaj E-verkistoj, nur elvokas ŝultrolevon, sed iliaj verkoj estis legataj, aprezataj kaj tenataj en la plej alta konsidero de la parolantoj kaj legantoj de lingvo, kiu ja havas kulturon, se ne patrujon.
Jam en 1947, kiam la Universala Kongreso de Esperanto okazis en Londono, BBC praktike ne raportis pri ĝi kaj rifuzis publikigi ajna subtena intervjuo de lokaj aŭ vojaĝantaj esperantistoj en Britio kiuj povos validigi aŭ konfirmi pozitivajn spertojn pri la lingvo. Poste la sinteno ŝanĝiĝis kaj lastatempaj intervjuoj kaj raportoj de la BBC pri la fortika sano kaj renoviĝinta populareco de Esperanto priskribis ĝin kiel "La inventita lingvo, kiu trovis duan vivon enrete."[6] La sama opinio estis esprimata en la ĵurnalo The Guardian de Josh Salisbury en decembro 2017 : "Saluton! La Surpriza Reveno de Esperanto.”
D-ro Ludoviko Zamenhof kaj Esperanto estis honoritaj per sia bildo aŭ la verda stelo, simbolo de Esperanto, sur la poŝtmarkoj eldonitaj de la eksa Sovetunio (antaŭ la portretoj de Markso aŭ Lenin), Ĉinio, Pollando, Hungario, Ĉeĥio, Bulgario, Orienta Germanujo, Brazilo, Aŭstrio, Svislando, Belgio, Kubo, eksa Jugoslavio, Kroatio, Surinamo, Malto kaj Israelo - ĉefe regionoj, kies lingvoj ne estas vaste parolataj aliloke. La sola judo, kiu ricevis pli da tiaj honoroj kun sia bildo sur poŝtmarkoj de eksterlandoj, estis d-ro Albert Einstein.
En 1986, la 99-a datreveno de la lingvo estis festita per giganta Universala Kongreso en Pekino, kaj jaron poste, la centjara festo okazis en Varsovio. Ambaŭ okazaĵoj rezultigis gravajn ĉefartikolojn sur la kovrilpaĝoj de Time[7], Newsweek[8] U.S. News and World Report[9] kaj The Atlantic[10] kiuj ĉiuj objektive kaj favore raportis pri ĝiaj atingoj kaj scivolis kial la lingvo ne ricevis pli da subteno de internaciaj organizaĵoj, kiuj daŭre malŝparas grandegajn monsumojn por multoblaj kaj samtempaj tradukoj kaj interpretadoj.
Kritikantoj, kiuj rifuzas konsideri ajnan atingon, ignoras favorajn rezoluciojn de la Ligo de Nacioj kaj la Unuiĝintaj Nacioj, kiuj kuraĝigis ĝian instruadon kaj uzon. Surprizas, ke ekzistas multaj dekmiloj da Esperanto-parolantoj, kiuj uzas ĝin ĉiucele kiel “vivantan lingvon” kapablan veki lojalecon kaj sindonemon en sia komunumo de parolantoj.
Instigoj de Zamenhof
La lingva situacio en la Diasporo hodiaŭ ege kontrastas al tiu de antaŭaj jarcentoj, kiam judoj ĝuis reputacion por lingvaj atingoj. Dum la Mezepoko, tradukoj de judoj pri sciencaj, medicinaj, kaj filozofiaj dokumentoj helpis revivigi sciencan agadon kaj sekularan intereson. Judaj komercistoj en Eŭropo kaj Proksima Oriento ofte estis, pro neceso, fluaj en pluraj lingvoj. Lingva rezulto de la holokaŭsto estis drasta redukto de la nombro da judaj parolantoj de la germana, la jida, la hebrea, kaj pluraj milionoj da plurlingvaj judoj, parolantaj lingvojn kiel la pola, la ĉeĥa, la hungara, la serbokroata , la nederlanda, la greka, la litova kaj Ladina. La judaj centroj de kultura agado en Eŭropo estis detruitaj, kvankam manpleno da aŭtoroj rifuĝintaj en la nova mondo, povis vivteni la fajreron de jida literaturo.
Kvankam zorgema mildigi sian judan identecon post la komencaj sukcesoj de la Esperanto-movado, pro timo provoki antisemitan opozicion post la proceso de Dreyfus, Zamenhof ne hezitis esprimi siajn plej profundajn judajn sentojn kaj konvinkojn en privata korespondado aŭ antaŭ amika juda aŭskultantaro. En letero al franca esperantisto, A. Michaux, Zamenhof skribis en 1905 :
“Se mi ne estus judo el la geto, la ideo de la unueco de la homaro aŭ neniam venus en mian kapon aŭ ĝi neniam obsedus min tiel dum mia tuta vivo. La malfeliĉo de la malunueco de la homaro neniam povas esti sentata tiel forte kiel de judo el la geto, kiu ne povas interrilati kun samreligianoj tra la mondo, kiu estas devigata preĝi al Dio en jam delonge morta lingvo, kaj kiu ricevas sian edukadon kaj instruadon en lingvo de popolo subpremanta lin. ”.
Zamenhof atingis gravan sukceson kiel rezulto de internacia kongreso en Francio en 1905 kaj la subtenon, kiun li ricevis de intelektaj gigantoj kiel Tolstoj. Li ricevis de la franca registaro la Ordenon de la Honora Legio , la unuan el multaj tiaj premioj, kiuj alportis al li rekonon kaj igis Esperanton serioza kultura forto antaŭ 1914.
La lasta granda projekto de Zamenhof, plenumita dum la 1-a Mondmilito, estis la esperantigo de la Malnova Testamento el la hebrea. Tiuj, kiuj konas ambaŭ lingvojn, povas aprezi la fidelecon de la Zamenhofa traduko de la konceptoj, etoso kaj majesta ritmo de la originala hebrea Biblio. Tamen Zamenhof dubis, ke la hebrea lingvo povus esti sufiĉe fleksebla por akomodi la bezonojn de la moderna socio kaj preferis dediĉi sian energion nome de la judaj popoloj de Orienta Eŭropo per "reformado" la jida.
Dum pluraj generacioj, skeptikuloj de la “Moderna hebrea” kaj Esperanto argumentis kontraŭ Zamenhof kaj Ben-Jehuda kiel perfiduloj de normala “viva lingvo” favore al “konstruita”, “artefarita” lingvo, kaj ambaŭ estis nomataj kreintoj de "artefarita lingvo" kiu ne estas vere gepatra lingvo de iu ajn kaj nekapabla uzi la riĉecon de folkloro , pasinta literaturo kaj kultura kreivo. Ambaŭ spitis la kritikantojn kaj malgraŭ aktiva persekutado de opresaj reĝimoj, sukcesis produkti daŭrajn atingojn – la bazon de la moderna kulturo de la Ŝtato de Israelo kaj la grandan kaj kreivan internacian Esperanto-komunumon.
Zamenhof mortis en 1917. Lia filino, Lidja, estis elstara esperantisto, kiu finfine akceptis la bahaan kredon[11], tamen ŝi pereis kiel judo kune kun la resto de la Zamenhof-familio en la holokaŭsto. Libro pri ŝia vivo estas konvene dediĉita al la "memoro de miloj da judaj esperantistoj, amikoj kaj kunlaborantoj murditaj de la nazioj." En 1932, ŝi vizitis Palestinon kie ŝi estis pli impresita de la estetika beleco de la Bahaaj sanktejoj ol de la pioniraj klopodoj de la cionismaj setlantoj. Dum vizito al Usono en 1937, ŝi skribis al amikoj pri la ebleco komenci specialan kurson por la nigruloj de Harlem por "larĝigi iliajn horizontojn kaj eltiri ilin el la stretaj spiritaj limoj de sia geto."
Antaŭ la dua mondmilito, Judoj konsistigis grandan parton de la Esperantistaro en Centra kaj Orienta Eŭropo, taksitan de unu kvarono ĝis unu triono. Ili viktimiĝis de la duopo Stalin, la ksenofoba, kaj Hitler, kiu jam ekde la publikigo de Mein Kampf en 1923 deklaris Esperanton kiel “kreado de judoj, komunistoj kaj framasonoj ”, kaj ke "la lingvo estos uzata de judoj por atingi mondregadon." (vol. 1 Ĉapitro X!).
Zamenhof kaj Esperanto Neeviteble Provokas Multajn Malamikojn
Unu el la plej dolorigaj ĉapitroj en la historio de noblaj idealoj estas la manovroj, kiujn konsiderinda parto de la Germana Esperanto-Movado entreprenis por malhelpi la neeviteblan nazian decidon elradikigi la organizon, pro evidentaj antisemitaj motivoj. Kiu pli ol Zamenhof kaj Esperanto simbolis ĉion, kion la nazioj abomenis – la judan, internaciisman, pacifistan kaj humanecan karakteron de ĝia fondinto? Tamen, pluraj altrangaj membroj de la germana Esperanto-movado provis krei novan “Nacian Germanan Esperanto-organizaĵon” tute malatentante la “internan ideon” de la movado por kreskigi fratecon. Ili vane esperis kunfandigi la internacian lingvon kaj la celojn de la nova nazia Germanio. Tiu absurda ideo estis tuj malakceptata de la nazioj, kiuj avertis germanajn esperantistojn simple ĉesigi ĉian pluan propagandon kaj agadon en la Tria Regno[12] (La Danĝera Lingvo; Studo pri la Persekutoj Kontraŭ Esperanto, Ulrich Lins, Bleicher Eldonejo, 1988). P. pp 108-120).
Feliĉe, fidela al la altaj idealoj proklamitaj de Zamenhof ekde la komenco, la kerna movado aranĝis la Universalan Kongreson de Esperanto en 1937 en Varsovio sen deflankiĝi de la plena subteno kaj patroneco de la pola registaro kaj varme invitis ĉiujn esperantistojn ĉeesti la aranĝon, sen konsideri la provojn diskriminacii kontraŭ partoprenantoj laŭ nacieco aŭ religieco.
Nur kontraŭis rivalaj orient- kaj mezeŭropaj naciismaj movadoj, kiuj rigardis suspekte la provojn de individuo, membro de minoritata komunumo kaj neprofesia lingvisto kun klasika edukado, kaj kiuj kontestis lian kompetentecon entrepreni tian mamutan projekton.
Klasikaj Filologoj Aliĝas al la Opozicio al Esperanto
Unu trajto de la hebrea, kiun Zamenhof sendube kopiis, estis la uzo de facile memorebla sufikso "-in" por indiki la inan formon de substantivoj por homoj, bestoj aŭ eĉ okupoj, ekzemple : patro-patrino, onklo-onklino, frato-fratino, kato-katino, kuracisto-kuracistino.
Tiu funkcio ankaŭ tuj provizas plian informon mankantan en lingvoj kiel la angla. En Esperanto, virina kuracisto estas kuracistino; virina advokato estas advokatino. La leganto aŭ aŭskultanto ne konas la sekson de kuracisto, advokato aŭ instruisto en la angla. En aktuala angla uzokutimo la tendenco estas tute elimini tiajn seksajn distingojn tiel ke aktorino, heroino, servistino kaj multaj aliaj nun estas konsiderataj politike maloportunaj kaj ofendaj. Ŝokitaj de tiu aspekto de la Esperanta gramatiko, nova amaso da malamikoj inter akademiaj filologoj kaj superaj klasoj atakis tion, kvazaŭ tiu nova lingvo estus diabla Frankenstein-simila monstro, celanta forigi la klasikan okcidentan civilizon derivitan de la latina kaj de la antikva kulturo.
Tiuj akademianoj, precipe en katolika Francio, Belgio kaj Romandio (franclingva Svislando), estis ĉagrenitaj ke "amatoro" (kuracisto sen diplomo pri lingvistiko) povis "inventi lingvon." Ili estis ofenditaj per vorto kiel patrino (virino malgraŭ la radiko patr) kaj deklaris, ke Esperanto estas barbara invento, "ĵargono sen animo". Ridindaj riproĉoj estis adresitaj al Zamenhof pro lia uzado de parigitaj vortoj kiel patro-patrino kaj frato-fratino, onklo-onklino.
Por multaj kristanaj ultrakonservativaj katolikoj kiel Gonzague de Reynold[13], patricia franc-svisa akademiano, tio estis la laboro de herezulo kiu malobservis ĉiujn "sanktajn tradiciojn kaj kanonojn de klasika okcidenta civilizo." Li nomis Esperanton "barbara" kaj "slava" kaj kontraŭis ne nur ĝian "artefaritan" naturon kaj kiel Hitlero, malestimis la judajn kaj "liberalajn" humanismajn sentojn liberajn de ajna klasa distingo, kaj la aspiron eduki la laboristan klason per forigo de la lingva obstaklo. Oni memoru, ke tiu kritiko estas senbaza. Plurmil infanoj edukitaj kiel denaskaj Esperanto-parolantoj uzis la vorton “patrino” sammaniere kun ĝiaj patrinaj kaj inaj atributoj kiel eŭropanoj uzas en siaj naciaj lingvoj en kiuj patrino estas reprezentita per vortoj devenantaj de la radiko MTR.
Alia aspekto de la lingvo kiu instigas klasike edukitajn lingvistojn konsideri Esperanton kiel "primitivan" estas la kapablo de Esperanto krei vortojn per kombino de morfemoj kiel konstrubriketoj. Ekzemple la vorto malsanulejo estas kreita de la radikoj “mal, san, ul, ej, o", la franca uzas "hôpital", la angla "hospital". La germana uzas "Krankenhaus"; la hebrea, "Beit Holim", ambaŭ kombinas la vortojn por "Domo" kaj "Malsanuloj". Kvankam anglalingvano aŭ franclingvano povas konsideri "hospitalo" kiel internacian vorton, la germanaj kaj hebreaj vortoj pruvas, ke ĝi ne estas tute universala kaj la Esperanta solvo estas pli komprenebla de ĉiuj. Kompreneble, kiam oni bezonas pli precizan terminon, oni povas uzi akuŝejo, ambulatorio, dispensario, hospitalo, kliniko, kuracejo, lazareto , leprejo, malsanulejo, polikliniko, preventorio, sanatorio, sanigejo, resanigejo ...ktp.
Esperanto evoluis per uzado de siaj parolantoj kaj estas nur tre malstreĉe ligita de la fundamentaj reguloj, kiujn akademio obeas. Ĝia vortprovizo pligrandiĝis kaj en kelkaj kazoj, iom mallertaj longaj vortoj kiel ekzemple malsanulejo nun estas malpli oftaj kaj cedas lokon al nova baza formo kiel ekzemple "hospitalo", plejparte pro la difuziĝo de anglalingvaj amasmedioj kaj signalaro tra la mondo. Anglalingvanoj povas rigardi tion kiel pruvo de la regado de la angla en la amasmedioj kaj allogo de sia lingvo kiel la neoficiala internacia lingvo de la mondo. Multaj studoj daŭre montras ke la angla estas multe pli malfacila ol Esperanto, kaj postulas pli da tempo por esti uzata kompetente. Plibonigi la instruadon de la angla necesigos grandegajn reŝovigojn en la lerneja horplano [14].
La kronika skeptikismo de de Reynold pri Esperanto kaj ĝiaj jud-laikaj implicoj delonge fariĝis anakronisma. En 1977, Vatikanq Radio komencis regulajn elsendojn en Esperanto (tri fojojn semajne ekde 1998, kutime dimanĉe, merkrede kaj ĵaŭdo dum almenaŭ 10 minutoj ĉiufoje). En 1990 la Kongregacio por Dia Kulto kaj Disciplino de la Sakramentoj aprobis la Esperantan tradukon de la preĝoj de la diservo. La Esperanta Misalo kaj Legaro por dimanĉoj kaj festotagoj estis publikigitaj en 1995. En 1994, Papo Johano Paŭlo la 2-a ekuzis Esperanton inter la lingvoj de liaj ĉiujaraj paskaj kaj kristnaskaj salutoj; ĉe Pasko 2006, papo Benedikto la 16-a daŭrigis tiun tradicion de sia antaŭulo. Ĉiuj Papoj sekvantaj Pion XII bonvenigis kaj subtenis la Esperanto-movadon.
Tamen, laŭ la malmoderna opinio de de Reynold, svisaj, katolikaj, kaj eŭropaj identecoj estis nedisigeble ligitaj, kaj li dediĉis du jardekojn de sia kariero al internaciaj aferoj je la defendo de tiu miskredo. Kiel svisa delegito ĉe la Ligo de Nacioj ekde ĝia komenco en 1922 ĝis ĝia dissolviĝo en 1939, li aktivis kontraŭ ĉiu agnosko de Esperanto en la aferoj de la Ligo kaj trovis fervoran aliancanon en la gvidanto de la franca delegacio, Gabriel Hanotaux, franca diplomato [15], kiu aktive oponis ĉiun rezolucion aŭ eĉ esploron pri la temo de alternativo al la du oficialaj Ligolingvoj. Origina rezolucio de la Ligo laŭdis Esperanton sed du postaj, kiuj instigis ĝian uzadon, estis vetoitaj de Francio. La francoj, uzante ĉantaĝon al malgrandaj ŝtatoj, organizis definitivan voĉdonon de ĉiu membroŝtato de la Ligo, pri sendi ĉiujn aferojn de lingva kunlaboro al "Komitato pri Supera Edukado" por aprobi la "pluan studadon de la ĉefaj naciaj lingvoj”, voĉdonon kiun ili gajnis 26-12, kvankam la originala propono favoranta Esperanton estis origine aprobita de dek delegitoj reprezentantaj “malgrandaj ŝtatoj”. Fakte Belgio, Brazilo, Ĉeĥoslovakio , Ĉilio , Ĉinio, Hindio , Haitio, Italio, Persujo, Kolombio, kaj Sud-Afriko akceptis la originan poresperantan proponon.
Inter la plej oftaj akuzoj faritaj kontraŭ Esperanto estas, ke ĝi ne havas allogon por parolanto de nehindeŭropa lingvo, sed tamen, inter la kvar plej aktivaj Esperanto-movadoj en la mondo hodiaŭ estas Ĉina Popola Respubliko kiu gastigis la Universalan Esperanton Kongreson dufoje (en 1986, 2004), Japanio (2007), Vjetnamio (2012), kaj Sud-Koreio (2017).
Pliaj Maltrafitaj Ŝancoj;
Sovetunio komence adoptis favoran sintenon al la internacia lingvo kaj subtenis Esperanto-agadojn dum la fruaj deknaŭ-tridekaj jaroj. Multaj socialistoj nomis Esperanton "la latino de la proletaro ". Nekredeble, la portreto de Zamenhof aperis sur sovetia poŝtmarko antaŭ la bildo de Markso kaj Lenin! Esperanto anoncis al multaj sindonemaj marksistoj vere internacian mondon por la proletaro, kiu ne plu estus dividita per diferencoj de nacieco, religio, lingvo, etna deveno kaj sekso.
Tuta inversiĝo okazis, kiam Stalin ekkonsciis , ke esperantistoj ekster Sovetunio ne volas sekvi la partian linion kiel diktita el Moskvo kaj, eĉ pli malbone, ke sovetiaj esperantistoj kapablas senkontrole informi korespondantojn eksterlandajn pri la malbonaj realaĵoj en la sovetia socio. La rezulto estis, ke ekde 1938 la sovetia gazetaro kaj punkodo indikis Esperanton kiel “ilo de cionismo kaj kosmopolitismo”, kaj preskaŭ ĉiuj sovetiaj esperantistoj aŭ pereis en la grandaj elpurigoj aŭ vegetis en siberiaj laborpunejoj ĝis la Ĥruŝĉov senstalinigo de 1956 (Lins), op. cit. pp 189-413).
Nova Optimismo: Unesko-Rezolucio kaj la Fino de Stalinismo
Ĝis 1954, la Esperanto-movado sufiĉe resaniĝis post la seriozaj malsukcesoj de la 1930-aj jaroj kaj la Dua Mondmilito por lanĉi gravan kunvenon de subskriboj pri peticio, kiu sukcesis konvinki Uneskon adopti rezolucion kun miliono da subskriboj por instigi la instruadon kaj uzadon de Esperanto kondukanta al la renovigo de la Esperanto-movado en la orient-eŭropaj ŝtatoj, kiuj estis devigataj de Stalin eksterleĝigi aŭ severe limigi la movadon.
La Atesto de Vikipedio
Ofte, hodiaŭaj cinikuloj kaj dubantoj koncedas la multajn atingojn en la pasinteco, sed tiuj atingoj estas interesaj nur el historia vidpunkto kaj havas neniun gravecon nuntempe. Ili demandas –“Kiom praktika estas Esperanto hodiaŭ?” La plej bona pruvo venas de Vikipedio, kiu kalkulis, ke lastatempe je aprilo 2022, la 317 000 artikoloj en la Vikipedia Esperanto-retejo rangigas ĝin la 36-a plej grava lingvo en la mondo, eĉ malgraŭ ĝiaj uzantoj ne estas denaskaj parolantoj sed fidas la nepartiecon de la retejo kaj aŭ ne kapablas uzi sian propran "negravan" lingvon por kolekti sufiĉajn informojn aŭ ne certas, ke ilia scio pri la angla, franca, hispana aŭ rusa aŭ alia "grava" lingvo sufiĉas por permesi facilan komprenon de la teksto. (Vidu Esperantan Vikipedion : https://eo.wikipedia.org/ )
Konsiderante la celojn origine antaŭviditajn de Zamenhof por Esperanto, kaj konsiderante la grandegan reziston de multaj kontraŭuloj dum kvin generacioj, la detruojn kaj tragikajn perdojn de la mondmilitoj, kaj la aktivajn persekutkampanjojn , la realismaj atingoj de la Esperanta movado estis elstaraj. Ĉi tiuj atingoj kaj la progreso nanigas la multajn aliajn provojn krei akcepteblan helpan duan lingvon kaj la lingvo internacia meritas rekonon sendepende de la nekapablo dum 135 jaroj atingi "oficialan" universalecon per internacia interkonsento.
[1] (Hebreo el la Geto, “ A Jew From the Ghetto”, 1976, eldonejo ludoviko, Japana Esperanto Assn, 1976 presis presejo dai nippon. Kioto.
[2] (See The Loom of language; A Guide to Foreign Language, Frederick Bodmer, George Allen & Unwin, Londono, 1944, Chapter XI, Pioneers of Language Planning, paĝoj 443--511).Tiu ĉapitro estas subtitolita The Pathology of artificial languages and how Esperanto managed to avoid these.
[3] (vidu ESPERANTO: Its Origins, and Early History, Christer Kiselman, Published in: Prace Komisji Spraw Europejskich). La originala libro de Zamenhof estis eldonita en la rusa kun la plena titolo “International language: Introduction and complete textbook””. 1887
[4] Universal Esperanto Assn., Hugo Röllinger, Roterdamo, 1997.
[5] "Foreign Language Classes Becoming More Scarce", Kathleen Stein-Smith, La Konversacio, 6-a de februaro 2010).
[6] BBC report online ”The Invented Language that Found a second Home Online” Jose Penarredonda, la 10-an de januaro 2018.,
[7] TEMPO “The Hope of Esperanto – La Espero de Esperanto” dulingva redakcia konto “Kreita lingvo festas sian centjariĝon”. J.D. Reed raportita fare de Edward M. Gomez/New York kaj Paul Hoffheinze/Londono, p.72. 3-a de aŭgusto 1987.
[8] NEWSWEEK “Speaking Up for Esperanto – – A lingo developed by a 19th century idealist is back in fashion.” pp 51-52. Ginnane Bowlell, la 11-an de aŭgusto 2003.
[9] U.S. NEWS & WORLD REPORT “ In Search of a Common Language , After 100 years, devotees of Esperanto are still pursuing their dream”. John Lee with P. Shapiro in Rome. p..72
[10] The Atlantic “ ESPERANTO LIVES” James Fallows pp. 14-24
[11] A book on her life is appropriately dedicated to the “memory of thousands of Jewish Esperantists, friends, and co-workers murdered by the Nazis.” (Lidia: The Life of Lidia Zamenhof, Daughter of Esperanto. Wendy Hiller; In Esperanto: Wendy Heller, Lidia: La vivo de Lidia Zamenhof, filino de Esperanto (ISBN 978-90-77066-36-2).
[12] (La Dangera Lingvo; Studo pri la Persekutoj Kontraŭ Esperanto, Ulrich Lins, Bleicher Eldonejo, 1988. Grafika Central, Antwerp. ISBN 3-88350-505-6.pp. 108-120).
[13] “Papal Diplomacy by Proxy ? Catholic Internationalism at the League of Nations International Committee on Intellectual Cooperation.” The Journal of Ecclesiastical History 69 (4) pp 785-85.
[14] Se oni tamen komparas la lernadon de Esperanto kiel dua lingvo al la angla kiel dua lingvo (ESL), la unua postulas ĉirkaŭ unu okonon (1/8) de la lerntempo por atingi la kompareblan nivelon (tio signifas, ke la nivelo, kiun oni atingas en la angla en 2 jaroj, estas atingita en Esperanto post 3 monatoj! Vidu Which language is most similar to Esperanto?
[15] Gabriel Hanotaux Hanotaux tenis la aktujon de Ministro pri eksteraj aferoj de 1896 ĝis 1898 kaj evoluigis la interproksimigon de Francio kun ultra-konservativa Carisma Rusio. Li estis aktiva delegito de La Ligo de Nacioj dum la fruaj 1920-aj jaroj kaj proksime laboris en kunordigado kun de Reynold. Li estis elektita membro de la Académie Francaise en 1897 kaj partoprenis plurajn debatojn koncerne la politikon de la Ligo.
Ni lernis :BahaoCionoHindioMoskvoSiberioSovetioSovetioVatikanoVjetnamioakomodiaktoroakuŝialiancoambulatorioanakronismaantagonismoantisemitoapriloarameoasistibiografiodelegidifuzidispensariofanatikafebruarofolkloroframasonogetohebreoherezoholokaŭstohumanainvadikampanjiklinikokongregaciokontokornokronikaksenofobolazaretolegioleproleĝoligolitovomamutomedicinomisalonazioobsediobteniopresiordenoortodoksapacifistopaskopatronopeticiopinĉipogromopoliklinikopreventorioprodigiproletorespublikosakramentosanatoriosekularaserbosetlistretatajlitalmudotragikaultravetoĈeĥoslovakioĈilioĉantaĝoĵaŭdo✉