HTML-eldono kreita laŭ la libroforma eldono:
Vieno / Budapest: Pro Esperanto / Hungara Esperanto-Asocio, 1989.
ISBN 963-571-294-4.
Kembriĝo: Edmundo, 2012-06-12.
Premu a aŭ o laŭbezone. Se vi eraras, vekiĝu!
Pri la bon[a] lingv[o] mi babilos kun vi, se vi konsentas. "Bon[a] kiurilate?" vi demandas sendube, konsci[a] pri la mult[a]j senc[o]j de tiu vorto. "Ĉiel," mi respondas. Guste tion mi ŝatas pri tiu lingvo, ke laŭ tiom da aspekt[o]j ĝi bonas al mi.
Bon[a] en la senc[o] bongusta, ekzemple. Mi ĉerpas ĝuon el ĝi, kompareblan kun la plezuro, kiun havigas bon[a] manĝ[o] aŭ vin[o] riĉ-aroma. Bon[a] kiel bon[a] muziko: orelplaĉa, melodia, ĝojdon[a] per la simpl[a] harmoni[o] de si[a]j sonoj. Bona, kiel oni parolas pri bon[a] ŝerco: traf[a] mi trovas ĝin, kapabl[a] bele kaj laŭcele tuŝi. Bona, kiel bon[a] okazo. Vi sopiris havi libron elĉerpitan, kaj jen hazarde en brokant[a] librej[o] vi trovas ĝin. Ne perfektan: iom makulitan, kaj kun unu aŭ du paĝ[o]j ete ŝiritaj. Sed ĝi malmulte kostas, kaj vi akceptas ĝin kiel trezoron. Simile, esperanton oni povas senti trezoro: ne perfekta, tute certe, sed ti[o] estas bonaĵo; se perfekta, ĝi impresus malpli home. Gravas, ke ĝi kontentigas, ĉar ĝi respondas al sopiro. Bon[a] trovaĵ[o] mult[a]j sentas ĝin.
Morale bona, ankaŭ, ĉar ĝi havas konsideron por la etuloj, por tiuj, kiuj ne apartenas al prestiĝ[a]j kultur[o]j aŭ al favorat[a] sociklaso. Estas pensige vidi, kiel altrangul[o]j miskomprenas sin reciproke, fuŝ-uzante lingvojn, kiujn ili ne regas, aŭ kiel ĝenate ili rilatas inter si pere de tradukistoj, malgraŭ la long[a]j studoj, la potenco, la pov[o] ne ŝpari. Dum ĉe ni plej ordinar[a]j homoj, sen mono, sen diplomoj, interkompreniĝas kvazaŭ propralingve. Jes, morale bona, ĉar ĝi montriĝas pli just[a] ol iu [a]jn ali[a] metod[o] interkulture komuniki.
Psikologie bona. Ĝi estas kvazaŭ model[o] de psik[a] sano. L[a] plimult[o] el la lingv[o]j estas nek tre konsekvencaj, nek tre liberaj. Sed ni[a] bon[a] lingv[o] portas koheron al plej alt[a] supro, kaj lasas al ni pli da liber[a] elekto, en la manier[o] esprimi nin, ol iu [a]jn ali[a] komunikilo. Tre rigor[a] ĝi estas, kaj postulas disciplinon (ni nur pensu pri la n-finaĵo), sed kadre de tiu rigoro, kiom da liberec[o] ĝi havigas al ni! En kiu lingv[o] eblas elekti laŭplaĉe inter mi vin dankas, mi dankas vin kaj mi dankas al vi? Inter li ludas gitaron kun fervoro kaj li fervore gitaras? Precize la rigor[a] senc[o] de la finaĵ[o]j liberigas la koron kaj la menson, stimulas kreemon fekunde. Tial spontanec[o] trovas en ĝi ebl[o]jn plene disvolviĝi, kiuj ne havas similon alilingve. Kiu scias tiel bele akordigi rigoron kun libereco, penson kun sento, tiu estas psike enviinde sana.
###Bona, en la senc[o] bonkora. Helpema, kiel bon[a] amiko. Kiom da problem[o]j ĝi helpas solvi ĉe vojaĝantoj! Kiom da ĝoj[o] ĝi alportas, vibrigante la kor[o]jn samtakte, kreante tiujn okazojn, en kiuj ni interkulture retroviĝas, ĉefe por amikumi, laŭ la bela, profunde hom[a] esprim[o] de Roger Bernard! Kiel bone ni sentas nin, babilante per ĝi! Intensan dankemon mi sentas, kiam mi pensas pri tiu aspekt[o] de ĝi[a] boneco: ĝi stimulas bon[a]jn sentojn, kiuj igas la vivon pli riĉa. Gi disradias bonecon.
Bon[a] lingvo, kontraste al malbon[a] lingvouzo. Kion signifas uzi malbonan lingvon? Neklar[a] esprimo, eble. Tamen ni diras, ke tiu aŭ tiu bone parolas aŭ verkas, tiu ali[a] malbone. Devas esti i[o] ĝust[a] en tiu juĝo, eĉ se la mez[a] esperantist[o] ne povus taŭge precizigi, kio. Jes, pli bon[a] lingv[o] kaj lingv[o] malpli bon[a] ekzistas tiusence. Sed ki[o] estas la bon[a] lingvo?
Pri tiu bona lingv[o] — en la divers[a]j senc[o]j de la vort[o] — mi ŝatus dividi kun vi la frukt[o]jn de mi[a] meditado. Sed, kiam mi traktos pri punktoj, pri kiuj hom[o]j disopinias, bone konsciu, ke mi esprimos nur mian senton, aŭ la konkludon de mi[a] pripensado, ne "veron", kiun mi volus trudi, timante, ke, se oni ne respektos ĝin, esperant[o] disfalos.
Mi fidas je la san[a] prudent[o] de ni[a] kolektivo. Esperanto, kiel ĉiu vivant[a] lingvo, prezentas divers[a]jn formojn; ili estas kelkfoje tre rivalaj, ĉar ili spegulas konkur[a]jn konceptad[o]jn pri la esenc[o] de mond[a] komunikilo. Eble du form[o]j de esperant[o] kunekzistos senĝene, same kiel nun kunekzistas la brit[a] kaj la uson[a] form[o]j de la angla. Sed pli probable la histori[a] evolu[o] favoros unu el tiuj formoj. Miaopinie, neniu aŭtoritat[o] elektos. Decidos, nekonscie, la uzantaro, laŭ ekvilibr[o] inter bezon[o]j kaj ebloj, inter divers[a]j manier[o]j taksi belecon kaj klarecon. Instinkte ĝi trovos, ki[o] plej bone taŭgas por ĉiuj en la lingvo-evoluig[a] ludo. Tiel ja lingv[o] disvolviĝas. Kaj, kvankam tion mult[a]j ŝajne ankoraŭ ne rimarkis, esperant[o] ne plu estas projekto; ĝi estas lingvo.
Jes, pri ĉi[o] ĉi mi dezirus ĉi-verke babili. Sed eble, unue, mi klarigu, kial.
###De plur[a]j flank[o]j oni petas min verki broŝuron por difini mian starpunkton pri esperant[o] iom pli detale ol en la kelk[a]j artikoloj, kiujn mi publikigis. Mi tion des pli volonte faros, ĉar mi ricevas, letere aŭ parole, mult[a]jn demand[o]jn pri tiu aŭ ali[a] punkto, kaj ofte mi pensis, ke estas bedaŭrinde ne publikigi la respondojn, ĉar, kiel [a]jn subjektiv[a]j ili estas, ili povas interesi pli ol unuopulon.
Mi ĵus uzis la vorton subjektiva. Iom da komentad[o] necesus tiurilate. Mi ŝatus objektivi. Sed de plur[a]j jardek[o]j nun mi observadas diskut[o]jn pri lingvoj, en kadr[o]j plej diversaj, kaj ĉiufoje min frapas la konstato, ke objektivec[o] tiukampe aperas neebla. Kial? Verŝajne ĉar lingv[o] estas tiel intime ligit[a] al la kern[o] de ni[a] konsci[o] pri ni mem kaj pri ni[a] identeco, samkiel al la prarilat[o]j kun tiuj, kiuj instruis al ni paroli (plej ofte la patrino), ke ni[a] sinten[o] pri ĝi estas multe pli ol intelekt[a] starpunkto, eĉ se tion ni ne povas vidi mem: ĝi estas interplektit[a] kun primitiv[a]j sent[o]j kaj emoci[o]j kuŝant[a]j tre profunde en ni, kiuj sen ni[a] sci[o] enmiksiĝas tuj ĉe menci[o] de lingvo. Tial diskut[o] pri lingv[a] punkt[o] emas eksciti nin pli ol la situaci[o] pravigus.
Objektivi mi do provos, sed kun plen[a] konscio, ke, plej probable, ne prosperos al mi. Por ke vi povu rigardi mi[a]jn konsider[o]jn kun kiel eble plej grand[a] distanc[o] — t.e. por ke vi povu juĝi, kion mi ĉi-sube diros, restante kiel eble plej libera, plej neinfluat[a] de mi — mi tuj klarigos la font[o]jn de mi[a] prilingv[a] subjektiveco. Pli bone komprenante, kiel kaj kial mi alvenis al mi[a] nun[a] vidpunkto, vi povos pli ĝuste taksi, kiom ĝi validas via-kaze. Mi esperas, ke vi bonvolos afable pardoni tian sinprezenton: ĝi ŝajnas al mi necesa, por ke ĉi[o] estu klar[a] inter ni. Se tiu histori[o] ne interesas vin, transiru tuj al la du[a] ĉapitro.
###Mi[a] interes[o] pri lingv[o]j sendube fontas el mi[a] junaĝ[a] malkovr[o] de esperanto, kiu okazis jene. Mi estis naŭjara, kiam trafis en mi[a]jn man[o]jn multlingv[a] presit[a] papereto, kiu akompanis tiuepoke (1939, 1940) film[o]jn produktat[a]jn de la firma[o] Gevaert. Ĝi entenis du partojn; la du[a] titoliĝis Garantio kaj pri la unu[a] mi memoras nur, ke ĝi komenciĝis per la vort[o] Senpaga. Tiu vort[o] kvazaŭ hipnotigis min, tiom ĝi malsimilis al si[a] traduk[o] en la ali[a]j lingvoj. Kaj jen fulme ekkompren[o] ekbrilis en mi: en mi[a] lok[a] dialekto, ja, /sẽ/ signifis "sen" kaj /pají/ "pagi". Ke en tiu lingv[o] kun la strang[a] nom[o] (strang[a] per tio, ke ĝi elvokis nek landon nek popolon) la franc[a] gratuit esprimiĝas per unu vort[o] kunmetit[a] el la ide[o]j "sen" kaj "pagi", ti[o] estis pli ol mirinda: admirinda. Tiusekunde mi enamiĝis al la lingvo. Kaj mi decidis, ke iam mi scios ĝin.
Dum du jar[o]j mi provis trovi manieron lerni la miraklan lingvon, sed vane. Mi trovis en la grand[a] franc[a] vortar[o] Larousse mallongan klarigon indikantan la funkcion de ĉiu finaĵo, kaj per ĝi mi analizis mian Gevaert-dokumenton, pli kaj pli admire, sed ankaŭ pli kaj pli malĝoj[a] pri la nepov[o] lerni plu. Unu el mi[a]j onkl[o]j estis siatempe esperantist[o] kaj ankoraŭ havis libr[o]jn pri la lingvo, sed li loĝis malproksime kaj pri li[a] iam[a] aparten[o] al la movad[o] mi eksciis nur post plur[a]j jaroj.
Fakte, min helpis hazardo. En iu subtegmento, amik[o] trovis malnovan volumon, kiu estis bindit[a] kolekt[o] de revu[o] porknab[a] el la jar[o]j 20-aj. En ĉiu numer[o] troviĝis esperanto-leciono. Avide mi ĵetiĝis sur ĝin. Post eble tri monat[o]j mi legis la lastan tekston, kiun mi plene komprenis. Kvankam mi neniam uzis la lingvon aktive, escepte por fari la ekzercojn, mi havis la senton, ke mi nun posedas ĝin. Eble mi[a]j subjektiv[a]j starpunkt[o]j pri la lingv[o] devenas de tio, ke el tiu iluzi[o] mi neniam resaniĝis. Estis infanec[a] reago: la fakto, ke mi atingis la lastan lecionon, signifis por mi, ke mi[a] stud[o] nun estas kompleta.
###Iusence, ĝi montriĝis kompleta: mi povis per ĝi esprimi ion ajn. L[a] radikaro, kiun mi disponis, estis limigita. Sed la ebl[o]j kombini, kiujn la struktur[o]j de la lingv[o] al mi havigis, estis tiel vastaj, ke mi ne devis peni multe por trovi solvon al ĉiuj esprimproblemoj. Mi bedaŭrinde ne memoras ver[a]jn ekzemplojn, sed la sistem[o] estis jena: se mi bezonis vorton por la koncept[o] "imagu al vi", kaj tiu ne troviĝis en mi[a] vortprovizo, neniam mi pensus, ke mi povus enkonduki novan radikon, mi provis esprimi la ideon per la havebl[a]j elementoj. Mi do diris, ekzemple, bildigu al vi aŭ prezentu al vi. Se mankis la vort[o] "traduki", mi diris translingvigi aŭ alilingvigi, aŭ uzis formon kiel esperantigi, elangligi, k.s. Fakte, kiel dirite, la du menciit[a]j radik[o]j troviĝis en mi[a] vortareto, sed mi tamen uzis ankaŭ la sinonimojn, kiujn mi elpensis, ĉar ĝuste la fekundec[o] de la vortfar[a] sistem[o] estis por mi plej dankovek[a] donaco, senkompare ĝojdona.
Tiutempe, mi ne sciis, ke ekzistas esperantistoj. L[a] plenkreskuloj, kiujn mi demandis pri la verk[o] de Zamenhof, respondis, ke temas pri fiaskint[a] projekto, aŭ pri spec[o] de eksperiment[a] lingvo, kiun neniu iam [a]jn parolis.
Negrave. Mi tiom enamiĝis al ĝi, ke ĝi fariĝis la lingv[o] plej uzat[a] en mi[a] pensado. Kiam mi estis sola, mi parolis per ĝi laŭtvoĉe, por frandi ĝi[a]jn sonojn, kaj probable ankaŭ por la plezur[o] konstati, kiel kontentige vort[o]j surprize traf[a]j spontane formiĝas en mi. Mi ne serĉis tiujn vortojn. Mi nur havis penson, kaj eldirante ĝin, mi mire rimarkis ian novkombinon, kiun mi trovis plaĉ[a] kaj esprima. Kun ĉiu tag[o] kreskis mi[a] admir[o] al la lingvo. Mi uzis ĝin por verki taglibron, en kiu lokiĝis ankaŭ mult[a]j kant[o]j kaj poemoj.
Post iu tempo, unu el mi[a]j frat[o]j lernis la lingvon, kaj, ĉar la cirkonstanc[o]j apartigis nin dum unu jaro, ĝi iĝis tiutempe ni[a] leter[a] komunikilo. Ĝi rolis por ni kiel sekret[a] lingvo. Perfekte taŭga.
Kaj jen, kiam mi estis 15-jara, sekve al hazardoj, kiujn detaligi estus tro tede, mi ekkonis la esperanto-mondon. Mi estis ege ĝoj[a] ekscii, ke mi[a] frat[o] kaj mi ne estas soluloj, ke ankaŭ ali[a]j hom[o]j admiras la zamenhofan mirindaĵon, kaj aktive uzas ĝin. Ve! L[a] unu[a] renkont[o] estis katastrofa. Mi defalis de plej alte. El la vund[o] (l[a] traŭmo, se vi preferas fakĵargoni), kiun mi travivis tiufoje, mi neniam resaniĝis. Tiuj franclingvan[o]j parolis ne tre flue, mult[a]j eĉ preskaŭ balbute, pro nebon[a] regad[o] de la lingvo, kaj ili uzis, kun terur[a] lastsilab[a] akcentado, ĉiaspec[a]jn vortojn, kiujn — laŭ mi[a] tiam[a] impres[o] — ili simple ĉerpis el ali[a]j lingvoj, ĉefe el la franca, maskante la fremdecon per esperant[a]j finaĵoj.
###Eble jam okazis al vi, ke en malnov[a] urb[o] vi ege ŝatis placon, ĉar ĝin ame kaj arte aranĝis, antaŭ longe, hom[o]j plej talentaj, kaj jen vi revenas post iom long[a] restad[o] alilande, antaŭĝojas la revidon kaj... ĉi[o] estas fuŝita. L[a] harmonion de la lok[o] oni mortbatis: malaperis la malnov[a]j tilioj, kiuj ornamis ĝin kaj plaĉe bonodoris, staras nun modern[a] alt[a] konstruaĵo, kiu fuŝas la tutan etoson, oni forprenis la antikvan fontanon por fari spacon por la aŭtoj, unuvorte, oni multrilate difektis ion plej karan al vi[a] koro. Sakrilegio!, vi diras al vi, amare.
Tian senton mi havis, renkontante mi[a]jn unu[a]jn esperantistojn. Ili difektis ion, ki[o] estis sankta. Ili ne konsciis la belecon. Pri la fekundec[o] de la geni[a] sistemo, ili ŝajne havis neniun ideon. Kaj la lingvon ili tiom komplikis al si, ke ili ne povis uzi ĝin flue. Mi sentis min perfidita.
Sed samtempe mi eksciis, ke esperant[o] uziĝas tutmonde. Jes, eĉ en Japani[o] kaj Ĉinio, eĉ en Orient[a] Eŭropo, eĉ en Sudameriko. Resti sol[a] kun mi[a] riĉa, flua, sed bazvortar[a] lingv[o] estus stulte. Por la kontakt[o]j mi do rezignacie akceptis (iom) ŝanĝi mian lingvaĵon. Baldaŭ mi korespondis kun diversland[a]j esperantistoj, i.a. knab[o]j el orient[a] Azio, samaĝ[a]j kiel mi, kun kiuj mi interŝanĝis plej interes[a]jn leterojn. Kaj jen du[a] suprizo: ili[a]j leteroj, kvankam ne plene laŭnorm[a]j gramatike, estis en la sam[a] lingvo, kiun mi sola, aŭ kun mi[a] frato, praktikis dum tri jaroj! Ni povis tuŝi ĉi[a]jn temojn, kaj perfekte interkompreniĝis. Ni intersendis ŝerc[o]jn kaj poemojn, kaj por ti[o] ne necesis dik[a]j vortaroj. Mi retrovis plezure la bonan lingvon, kiun mi tiom amis...
###Al tiu histori[o] mi devas aldoni tri fakt[o]jn por klarigi, kial mi preferas kombini element[o]jn el la baz[a] provizo, kiam ti[o] eblas por esprimi la koncernan ideon, ol uzi vort[o]jn transprenit[a]jn el nacilingvo.
Unue, mi[a] ĉin[a] korespondant[o] enkondukis min en sian lingvon, kaj mi efektive ĝin plu lernis, ĝis, post mult[a]j jaroj, mi ricevis diplomon pri ĝi. Mi do rimarkis, ke er-kombinem[o] ne estas fantazi[o] mia, sed ke ekzistas lingvoj, en kiuj ĝi estas la normal[a] manier[o] riĉigi la vortaron. Ŝokis mian senton pri justeco, ke kiam mi, okcidentano, unuafoje en mi[a] viv[o] renkontas en ĉin[a] tekst[o] la vort[o]jn "helikoptero" aŭ "teologio", mi ilin tuj komprenas, malgraŭ la plen[a] ĉinec[o] de ili[a] aspekto, ĉar ili estas formit[a]j el jam konat[a]j eroj, dum ĉin[o] lernint[a] esperanton devas ĉu diveni laŭ la kuntekst[o] (sed ne ĉiam estas komprenig[a] kunteksto), ĉu traserĉi vortaron, ĉu miskompreni (teologo unuavide ŝajnas esti fakul[o] pri teo; ni ja nomas vinologo la fakulon pri vino, kaj en lando, kie estas mult[a]j spec[o]j de teo, kun subtil[a]j aromnuancoj, ekzistas rilate al te[o] hom[o]j komparebl[a]j al vinolog[o]j pri vino). Ankoraŭ nun, la neegalec[o] sentiĝas dolore: kial mi[a] lingv[o] stumbligas lin, dum li[a] min helpas?
Du[a] grav[a] faktor[o] en mi[a] starpunkt[o] estas, ke mi fariĝis tradukist[o] en UN. Nu, profesi[a] tradukist[o] ne rajtas fabriki lingvon laŭplaĉe. Li[a] task[o] estas transigi en sistemon, kiu estas, ki[o] ĝi estas — kun la propr[a]j mank[o]j kaj limig[o]j — pens[o]jn esprimit[a]jn en ali[a] sistemo. En UN, ni tradukis ĉefe el la angla. En tiu lingv[o] ekzistas grandeg[a] kvant[o] da vortoj, kiuj ne havas samsencaĵon en la franca. Ĉiufoje, kiam tradukist[o] renkontas vort[o]jn kiel t[o] fix, pattern aŭ issue, li devas elpensi taŭgan manieron esprimi la ideon laŭ la koncern[a] frazo, ĉar li ne disponas jam-pret[a]jn francigojn, ĉiatekste uzeblajn, same kiel ne ekzistas jam-pret[a] francig[o] de vort[o]j kiel trafa, taŭga aŭ amikumi. Alivorte, tradukisto, se li volas konservi sian postenon, devas akcepti la principon: "mi adaptu min al la lingvo, ne la lingvon al mi". En UN mi travivis rilate la francan ion similan al tio, kion mi sentis kiel 12-jarul[o] rilate al esperanto: la sistemon mi ne rajtas ŝanĝi, mi trejnu min trovi la solv[o]jn al la esprimproblem[o]j kadre de la sistemo. Nur ti[a] disciplino, miaopinie, ebligas plene malkovri la riĉaĵojn, kiujn ĉiu lingv[o] latente portas en si.
###L[a] tri[a] faktor[o] estas, ke, forlasinte la tradukan profesion, mi fariĝis plifeliĉigisto. Bonvolu pardoni la enkondukon de tiu vorto, sed ĝi estas traf[a] ekzempl[o] pri mi[a]j esprimproblemoj. En la franca, mi neniam scias, kiel difini min laŭprofesie. Mi oficiale estas psikanalizist[o] kaj psikoterapiisto. Sed psikanaliz[o] inkluzivas teori[o]jn kaj praktikojn, kiujn mi ne aprobas kaj ne uzas, kaj "terapiisto" elvokas la kuracadon de malsanulo, dum la homoj, kiuj venas al mi, ne estas speciale malsanaj. Mi[a] agad[o] konsistas el tio, ke mi helpas (aŭ provas helpi) ilin fariĝi pli feliĉaj. Esperant[o] ebligas esprimi unuvorte, kion mi franclingve povas klarigi nur per long[a] frazoĉeno.
Estu kiel ajn, fakt[o] estas, ke hom[o]j venas rakonti al mi plej konfidence pri si[a] vivo, si[a]j problemoj, si[a]j sentoj, sonĝ[o]j kaj revoj. Ili pritraktas la sencon de la vivo, la malfacilon orientiĝi en la politikaj, soci[a]j aŭ ekonomi[a]j realaĵoj, ili raportas pri si[a] religi[a] histori[o] kaj si[a]j seks[a]j ĝenoj, unuvorte ili parolas pri ĉi[a] ajn. Kelk[a]j — ĉefe intelektul[o]j — komence parolas per komplik[a] lingvo. Sed ju pli kreiĝas etos[o] de fido, ju pli ili profundiĝas en la fund[a]j tavol[o]j de si[a] psiko, des pli la vortproviz[o] fariĝas baza. Kial? Verŝajne ĉar ti[o] sufiĉas kaj montriĝas pli efika.
Mi[a] spert[o] estas, ke la komunikad[o] tiam disvolviĝas pli bone, kaj tiu malkovr[o] de simpl[a] lingvaĵ[o] por esprimi, tre nuance, malsimpl[a]jn fakt[o]jn kaj sent[o]jn ŝajnas esti faktor[o] en evolu[o] al stat[o] pli kontentiga. Eble malsimpl[a] esprimad[o] estas masko, kaj la transir[o] al ali[a] manier[o] eksterigi sin signas pliproksimiĝon al la vero, al la realo. Kaj ver[o] efikas sanige. Mi do scias, pro spert[o] ĉiutaga, ke plej simpl[a]j lingv[a]j rimed[o]j ebligas komuniki je ege alt[a] grad[o] de komplekseco. Tiun miraklon ni ŝuldas al la senfin[a]j ebl[o]j de kombinado. L[a] sep not[o]j de la gam[o] ebligas verki mirind[a]jn simfoniojn, kaj la dudekkelk[a]j liter[o]j de ni[a] aboc[o] komunikas same profund[a]jn pensojn, kiel komplika, plurmilsign[a] sistem[o] de hieroglifoj.
###En ĉi tiu verk[o] mi plurfoje priparolos franc[a]jn kutimojn, la francan pens- kaj edukmanieron, la francan influon al esperanto. Plej ofte kritike. Certe, ti[o] estas kampo, en kiu mi ne povas objektivi, kaj mi esperas, ke mi[a]j franc[a]j legant[o]j komprenos mian partiecon kaj sukcesos defendi sin kontraŭ mi[a]j asertoj, kiuj riskas esti troigitaj.
Dum dekkvin jar[o]j de mi[a] vivo, mi troviĝis en la nekomfort[a] situaci[o] esti nefranc[a] francparolant[o] meze de francoj, el kiuj la plimult[o] estis parizaj. Sed la rilat[o]j kun tiu francaro, intelektul[o]j vivant[a]j ekster Francio, estis ege malfacilaj. Tre ofte ili alprenis superecan sintenon, al kiu mi[a] antaŭ[a] viv[o] tute ne preparis min, kaj al kiu mi ne sciis, komence, trovi taŭgan reagon. L[a] kaŝit[a] mesaĝo, en ili[a]j diroj, estis: "Kiel vi povas esti tio, ki[o] vi estas, tiel malsam[a] ol ni?" Ofte, ili vundis min. Ofte, sub mi[a]j okuloj, ili humiligis aliajn, kies sol[a] kulp[o] estis, kiel ĉe mi, esti nefranco, aŭ ne esti trapasint[a] la francan lernejsistemon kaj do havi en si[a] kultur[o] nepardonebl[a]jn truojn. Tiuj hom[o]j konstante funkciis antaŭjuĝe, kaj mi[a] neakcept[o] de tiu manier[o] pensi incitis ilin.
Mi konscias nun, ke ti[o] estis psike nesan[a] medio, kaj ke estus terur[a] erar[o] juĝi la franc[o]jn laŭ tiuj strang[a]j specimenoj. Sed la amasefik[o] estis tia, la vundad[o] tiel ofta, ke tiu spert[o] stampis min. Eble i[o] tro akr[a] en mi[a]j juĝ[o]j pri la franc[a] lingvo, aŭ pri la rilat[o] de la franc[o]j al esperanto, fontas el tiuj infer[a]j travivaĵoj. Ree mi konstatas, malfiere, ke mi ne kapablas objektivi. Mi ŝatus, sed... Ne postulu, ke hundo, kiujn infan[o]j ade turmentis, ne boju, kiam infan[o] pasas, eĉ plej bonkor[a] kaj hund-ama.
Tamen mi emfazu, ke similan agmanieron mi preskaŭ neniam renkontis ĉe franc[a]j esperantistoj. Ti[o] pensigas, ke esperant[o] utile distancigas de aĉ[a]j naci[a]j kutimoj, aŭ ke venas al ĝi homoj, kiuj tiujn ne aprobas.
Ĉu mi tedis vin, parolante pri mi[a] person[a] historio? Mi petas vian amikan pardonon. Precize ĉar mi kredas, ke ver[o] multe helpas solvi problemojn, mi nepre devis rakonti la veron pri mi. Nun vi scios, kie fontas mi[a] eventual[a] partieco. Kaj sekve vi[a] juĝ[o] estos pli libera.
###Por UN kaj por Mond[a] Organiz[o] pri San[o] mi laboris sur la kvin kontinent[o]j (aŭ pli ĝuste mondopartoj, ĉar mi laboris en Guam, en Nov-Zelando, en Japanio, kiujn nomi kontinent[a]j estus ne rigore). Preskaŭ ĉie mi kontaktis kaj renkontis esperantistojn. Al la grandeg[a] bonŝanc[o] tiel povi vojaĝi kaj labori en lok[o]j al mi fremd[a]j aldoniĝas plia: mi ofte estas invitat[a] al esperanto-aranĝoj, ĉu por gvidi lingvokurson, ĉu por instrui pri ti[o] aŭ ti[o] ĉi, ĉu por prelegi, eĉ (ĉi[a]j ŝat[o]j ekzistas en la homaro) por kanti. Krome, mi ricevas dekon aŭ dekduon da esperantlingv[a]j leter[o]j ĉiusemajne, pri tem[o]j plej diversaj, de psikologi[a] problem[o] ĝis la politik[a] organiz[o] de Svisland[o] tr[a] demand[o]j prilingv[a]j kaj koment[o]j pri mi[a] verkado. Fine, ĉiaspec[a]j landaj, lok[a]j kaj fak[a]j grup[o]j aŭ asoci[o]j regaladas min per si[a]j bultenoj, ofte modest[a]j amatoraĵoj, kelkfoje broŝur[o] aŭ revu[o] plej bele presita.
Rezulte, mi havas bonan, ĉiutagan kontakton kun la lingvo, tia, ki[a] la ordinarul[o]j ĝin uzas. El 1000 kontakt[o]j mi[a]j kun esperantist[o]j el la tut[a] mondo, 999 ja estas kun senprestiĝ[a]j lingvouzantoj, kaj nur unu kun akademiano, gramatikist[o] aŭ verkisto. L[a] konkludo, al kiu tiu spert[o] min kondukas, eble aperos al vi plej banala: esperant[o] ekzistas.
Kion ti[o] signifas? Ke ĝi estas real[a] lingvo, matura, firmiĝint[a] en kolektivo, kiu ĝin uzadas tute kontentige. Ke ĝi estas fleksebla, forta, kapabla. Ke ĝi estas komparebl[a] kun la franc[a] kaj la indonezia, la nederland[a] kaj la hebrea, lingv[o]j tre malsamaj, ĉiu je malsam[a] epok[o] de si[a] vivovojo, kaj sekve kun propr[a]j mank[o]j (kiuj kaŭzas la sufer[o]jn de la tradukistoj!), sed ĉiu kun sufiĉ[a]j rimed[o]j por respondi al la normal[a]j bezon[o]j de komunikado. En tiu reale uzat[a] esperant[o] radikas la lingvo, kiun mi nomas bona.
En ĝi kuŝas mi[a] normo. Mi rifuzas serĉi normon ĉe aŭtoritatoj, ĉar mi kredas esperanton esence demokratia. Zamenhof ja rezignis posedrajton super la lingvo, li al ĝi ne donis nomon, li rifuzis, ke oni nomu lin kreint[o] de la lingvo, sed akceptis nur la titolon "iniciatinto"; krome, estas klare, laŭ mult[a]j li[a]j diroj, ke li fidis la ĝustecon de kolektiva, anonim[a] disvolvo, kaj ne individu[a]jn decidojn, arbitr[a]jn per si[a] natur[o] mem. Li diris ekzemple:
###"L[a] sol[a] celo, kiun la Fundament[o] havas, estas nur: gardi la lingvon kontraŭ anarĥio, kontraŭ reform[o]j arbitraj kaj personaj (...), kontraŭ forĵetad[o] de malnov[a]j formoj, antaŭ ol la nov[a]j estos sufiĉe elprovitaj kaj tute definitive kaj sendispute akceptitaj." (L. L. Zamenhof, Lingv[a]j Respondoj, n-r[o] 144, Marmande: Esperant[a]j Franc[a]j Eldonoj, 1962, p. 114—115. L[a] emfazit[a]jn vort[o]jn substrekis Zamenhof mem.)
En tiu sam[a] respondo, li montras, ke la lingvo
###"devas trabati al si la vojon ne per i[a] potenc[a] dekreto, sed per laborad[o] de amasoj" (L. L. Zamenhof, samloke, p. 115).
Tiu laborad[o] de amas[o]j okazis, kaj ni nun disponas lingvon, antaŭ kiu, miaopinie, la plej konven[a] sinten[o] estas respekti ĝin. L[a] opini[o]j de Zamenhof estas estimind[a]j kaj multon ni povas ĉerpi ĉe li, sed li ne plu estas aŭtoritato, en tiu senco, ke oni severe sekvu lian lingvouzon. L[a] lingv[o] ja ŝanĝiĝis. Ekzemple, li ĝenerale diris evolucio. Sed la kolektiv[o] tiusence nun preskaŭ ĉiam diras evoluo, kaj sentas ĉi-lastan formon pli tipe esperant[a] ol la malnoviĝintan evolucio. Tial evoluo estas por mi, nuntempe, pli bon[a] formo. Pr[o] la sam[a] kial[o] mi preferas komenti al la zamenhof[a] komentarii, rezulto al li[a] rezultato kaj spontana al la oficial[a] spontanea. Kiam du form[o]j ŝajnas al mi egale uzat[a]j en la kolektivo, mi alprenas la pli mallongan.
Simile, mi respektas PIV pro ĝi[a]j tre mult[a]j kaj laŭcele aranĝit[a]j citaĵoj, sed mi ne akceptas ĝi[a]jn difin[o]jn kaj preskribojn, se ili ne spegulas la ĝeneralan uzadon (PIV rekomendas elekti ami en kazoj, kiam la ege plej mult[a]j lingvan[o]j uzas ŝati, aŭ Izraelio, malgraŭ la ĝenerale uzat[a] form[o] — ankaŭ en la land[o] mem — Israelo). L[a] opini[o]jn de Zamenhof, same kiel tiujn de Kalocsay kaj Waringhien, aŭ tiujn de Haupenthal kaj de Diego, aŭ tiujn de Rikard[o] Ŝulco, aŭ ankaŭ tiujn de Piron aŭ Valano, mi povas trovi interesaj, sed, laŭ mi[a] konceptado, ili havas neniun povon difini, kiamaniere oni esprimu sin.
Okazas, ke ti[a]j hom[o]j (inkluzive min) alprenas tonon aŭtoritatan, kvazaŭ ili havus ian ĉielan komision deklari, ki[o] estas ĝust[a] kaj ki[o] malĝusta. Sed ne lasu tiun maskon influi vin. Estas konat[a] tekniko, cetere ofte nekonsci[a] kaj purintenca, de vendist[o]j kaj politikistoj: por trudi ion, oni parolu, kvazaŭ oni havus kompetentecon, potencon, kaj scius pli bone ol la aliaj. Ti[a] pretendat[a] aŭtoritat[o] impresas. Sed same kiel, "por ke lingv[o] estu internacia, ne sufiĉas nomi ĝin tia", same, pri lingv[a]j punktoj, por havi la povon decidi por la aliaj, ne sufiĉas tiun arogi al si. Nur la sum[o] de la spontan[a]j decid[o]j de tiuj, kiujn Zamenhof nomis la amasoj, fakte difinas la lingvon.
Bedaŭrinde, la afer[o] estas pli kompleks[a] ol la ĉi-supr[a]j lini[o]j povus pensigi. Hom[o]j ja estas ege imitemaj. Ili bezonas modelojn. L[a] kolektiv[o] do serĉas, ĉe tiu aŭ tiu ĉi, ekzempl[o]jn de bon[a] lingvo. Tial okazas subtil[a] lud[o] reciprok-influa: la kolektiv[o] serĉas model[o]jn ĉe verkist[o]j aŭ belparolantoj, sed akceptas imiti nur tiujn, kiuj uzas la lingvon konforme al ĝi[a] sent[o] pri ĝi. Por esti akceptitaj, aŭtor[o]j kaj paroladist[o]j do devas mem senti, kian lingvon la kolektiv[o] preferas, kaj kapabli uzi ĝin. Se ili ne respektas la lingvosenton de la kolektivo, ili restas surborde. Ili ne trovas lokon en la flu[o] de la ĝeneral[a] evoluo. Malmult[a]j verkist[o]j tion komprenis, bedaŭrinde. L[a] plimult[o] uzas lingvon, kiu ne respondas al la dezir[o]j de la lingvanaro. Rezulte, ties sopiro, apenaŭ konscia, esprimat[a] nur malofte, sed profund[a] kaj vera, plu vibras senresponde.
###Tip[a] ekzempl[o] pri la "real[a] lingvo" estas la verk[o] de Tibor Sekelj Mond[o] de Travivaĵoj (Pizo: Edistudio, 1981). Tiuj vigl[a]j raportet[o]j pri plej interes[a]j spert[o]j de ni[a] fam[a] mondesplorant[o] uzas tute normalan lingvon, la lingvon, kiun oni ĉie aŭdas, kiam oni travojaĝas la planedon esperantiste.
Nu, jes ja, certe, la ĵus[a] diraĵ[o] ne estas centprocente valida; enestas en tiu libr[o] kelk[a]j formoj, kiuj ne apartenas al la ordinar[a] lingvo. Ekzemple Sekelj jen kaj jen uzas la vort[o]jn ascendi, 'supreniri', kaj descendi, 'malsupreniri'. Estus pedante tion riproĉi al li. Fakte mi danku lin, ĉar tiu "makuleto" — laŭ mi[a] plej subjektiv[a] taks[o] — liveras al mi pretekston por ilustri mi[a]jn ide[o]jn pri la bon[a] lingvo. Efektive, oni ofte kritikis, kiel tro pezajn, la du tradici[a]jn manier[o]jn esprimi la koncern[a]jn sinmovojn. Prave. L[a] unu[a] reag[o] estis serĉi pli oportun[a]jn radik[o]jn ekster la lingvo; tiel enkondukiĝis la du citit[a]j neologismoj. Sed la "real[a] lingvo", manifestante sian riĉecon, trovis alian solvon, laŭ mi pli bonan.
Dum la skiferi[o]j organizit[a]j en Svisland[o] de Kultur[a] Centr[o] Esperantista, la neces[o] konstante paroli pri irad[o] supren kaj malsupren — kiu ja estas la esenc[o] de skiad[o] — kondukis al la spontan[a] aper[o] de du sinonim[o]j al la klasik[a]j supreniri kaj malsupreniri, nome alsupri kaj alvali. Tiuj vort[o]j estas interes[a]j el tri vidpunktoj: unue, ili nature ekestis, ne pro iu serĉado, sed dum interparolo, (alivorte, ilin naskis parola esperanto); due, ili ne estas pli long[a]j ol ascendi kaj descendi; trie, ili estas tute konform[a]j al la vortfar[a]j regul[o]j de la lingvo.
Tamen, dum alsupri perfekte taŭgas kiel anstataŭant[o] de la neologism[a] ascendi, alvali eblas nur en difinit[a]j geografi[a]j regionoj, kaj ne sinonimas kun la neologism[a] descendi. Negrave! Vivant[a] lingv[o] solvas mem si[a]jn problemojn. Same spontane kiel alsupri foje naskiĝis desupri. Se konsideri, ke, kiam vi iras malsupren, vi deiras de iu relativ[a] supr[o] por direkti vin al pli malsupr[a] loko, tiu vort[o] estas senriproĉa.
Miaopinie, tiuj natur[a]j formiĝ[o]j montras, kiel nun evoluas la lingvo. Ne plu en kabinet[o]j de hom[o]j kun skribil[o] enmane, sed dum ide-interŝanĝ[o]j en la mil cirkonstancoj, en kiuj la lingv[o] hodiaŭ uziĝas. De pli ol dudek jar[o]j mi registras tiel ŝprucant[a]jn esprimojn. lli definitive mortbatas la opinion, ke la normal[a] esperant[o] estas malriĉa. Jen kelk[a]j ekzemploj. Provu laŭvorte traduki ilin vialingven, kaj tuj evidentiĝos, kian riĉecon esperant[o] havas.
###Mi ne estas tre orema (t.e. 'em[a] aĉeti oraĵojn', Sarĝah, Unuiĝint[a]j Arab[a]j Emirujoj, 86.07.17, polino, dum halt[o] de la al-pekin[a] aviadilo, antaŭ bud[o] juvelvenda)
Kelk[a]j ital[o]j estis politike ajnistaj (Pekino, Ĉinio, 86.07.28, italo)
Imagi, ke la homar[o] subite malstultiĝos... (Tokio, Japanio, 86.08.05, usonano)
Bon[a] profesor[o] ne profesoras (Tokio, Japanio, 86.08.05, japano)
Oni nun pli simple frazas (Tokio, Japanio, 86.08.07, ĉino)
Ĉu li oĉjas? (Poitiers, Francio, 87.05.02, franco, pri iu, kiu kondutas onkle al infano)
L[a] fenomen[o] de denaskismo (Poitiers, Francio, 87.05.02, ital[o] parolant[a] pri la denask[a]j esperantistoj)
Katolikece aŭ pli ĝuste katolikige skizit[a] kultur[a] idealo (Locarno, Svislando, 87.05.17, polo)
Levu la manon, kiuj protestas ... Nun levu la manon, kiuj malprotestas (Oslo, Norvegio, 87.05.23, norvego)
De ĉi tiu staci[o] la divers[a]j tramlini[o]j disbrakas (Oslo, Norvegio, 87.05.25, norvego)
Ili utilis por eldomigi fumon (samloke, samdate, norvego)
Ni[a] proksimiĝ[o] al ĝi (---esperanto---) estas tro pria, ne sufiĉe pera (Santala, Finnlando, 87.07.13, finnlingv[a] finno) (---Komparu kun L[a] funkci[o] de interlingv[o] estas esti intera (Vieno, 87.10.30, germano)---)
###Ili vivas kun pratimo al ĉi[o] fremda (samloke, samdate, finnlingv[a] (?) finnlandano)
Tiu lingvisteco kiun li havas (samloke, samdate, bulgarino) (---Komparu: li fidis tro sian lingvistecon (Tokio, Japanio, 86.08.06, japano)---)
Vi ne estas tre muzeema, ĉu? (Hanko, Finnlando, 87.07.18, svedlingv[a] finnlandanino)
L[a] ĉiel[o] bluegas (samloke, samdate, la sama)
Okazis soci[a] distavoliĝo (Tallinn, Estonio, Sovetunio, 87.07.20, estono)
Vortelekti vere estas vortkompari (Zagreb, Jugoslavia, 87.08.03, nederlandano)
Ĉu vi konsentas, ke ni eku? (Zagreb, Jugoslavia, 87.08.04, kroato, gvidont[a] urbviziton)
Kar[a]j alprelegotoj! (Zagreb, Jugoslavia, 87.08.84, aŭstro)
Ili buŝplenas pri homrajtoj (Zagreb, Jugoslavia, 87.08.05, nederlandano)
Estas senutile longvorte elstarigi la diferencojn (Vieno, Aŭstrio, 87.10.28, aŭstro)
Esperantoj, ti[o] estas antoj, kiuj esperas... (Vieno, Aŭstrio, 87.10.29, usonano)
Jam dekas (---'jam estas la dek[a] horo'---) (samloke, samdate, germano)
Ili estas transkulturigeblaj (samloke, 87.10.30, kroato)
Mi tezas, ke ... (samloke, samdate, aŭstro)
... akvoinĝenieraj artikoloj... akvoaferaj artikoloj (samloke, samdate, hungaro)
Li similas Orson Welles — Jes, eĉ voĉe (samloke, samdate, sloveno)
L[a] rendevuon li nuligis. Mi uzis la ekdisponeblan horon por... (Laŭzano, Svislando, 88.10.13, franclingv[a] sviso)
###Mil[o]jn da simil[a]j esprim[o]j mi kolektis. Dek[o]j povas ŝpruci en nur unu horo, kaj ofte, la koncernat[o]j ilin eĉ ne rimarkas. Se ni farus slipon por ĉiu el tiuj spontan[a]j formaĵoj, kaj verkus el ili vortaron de parol[a] esperanto, ni atingus nivelon de riĉeco, kiu kompareblus kun la plej dik[a]j vortar[o]j nacilingvaj. L[a] memdifinit[a]j literaturfakuloj, kiuj malestimas nian vortprovizon, havas antaŭjuĝon. Postjuĝ[o] nur povas agnoskigi la kre-stimulan naturon de la lingv[o] kaj veki miron pri ĝi[a] tuj[a] komprenebl[o] interkultura.
Esplor[o] de la publikigaĵ[o]j montras similan fekundecon ĉe la skrib[a] (neliteratura) lingvo:
Ni sentabuigu la historion de la Movado (Ulrich Lins, Esperanto, novembr[o] 1975, p. 186)
L[a] maro, kiu gamas tiujn nuanc[o]jn de blu[o] kaj verdo (Sim[o] Milojević, Esperanto, decembr[o] 1986, p. 202)
L[a] angl[a] perbuĝete fabrikis la konsenton, dum la franc[a] perprestiĝis ĝin (Probal Daŝgupto, Esperanto, juli[o] 1987, p. 142; temas pri la manier[o] akceptigi sin kiel internacie uzat[a] lingvo)
Eble formalismo, burokratismo, senrimedismo, samgrupismo fermas horizontale la universalecon de UEA (Jayme Pereira, citit[a] de Mark Fettes, Esperanto, julio-aŭgust[o] 1988, p. 121)
En interetn[a] lingv[o] produkte uzebl[a] sistem[o] de fidindaj, konsekvenc[a]j gramatik[a]j regul[o]j efikas "demokrate", t. e. samŝancige, por la an[o]j de tre malsam[a]j gepatr[a]j lingvoj (Klaus Schubert, Esperanto, julio-aŭgust[o] 1988, p. 134)
Ne necesas pli multigi la ekzemplojn. L[a] legant[o] certe proprasperte scias, kiel riĉ[a] la ordinar[a] lingv[o] estas en la formo, en kiu ĝi nature prezentiĝas ĉe uzado. Jes, ankaŭ el vidpunkt[o] de esprimpovo, esperant[o] estas bon[a] lingvo.
###Eble nun utilus enkonduki la koncepton pri spirit[o] de lingvo. Probleme estas, ke difini ĝin montriĝas neeble. Temas ja pri io, kion necesas aliri per la dekstr[a] cerb[a] duonsfero. Ne, ne, ne forkuru, kar[a] leganto! Ne timu! Estas pli simple, ol la vort[o]j kredigas. Mi tuj klarigos.
Mi ne parolos pri la plej besta, primitiv[a] part[o] de ni[a] psik[o] — la krud[a]j emocioj: timo, ekdeziro, atakemo, k.s. — kies enkorp[a] sidej[o] kuŝas ĉe la baz[o] de ni[a] cerbo. Sed mi iom klarigu pri la supr[a] cerbo, kiu estas la organ[o] de ni[a] psik[o] homa. Laŭ divers[a]j esplor[o]j aperas, ke ties du simetri[a]j duonsfer[o]j havas malsam[a]jn funkciojn, kiuj, ĉe dekstramanulo, povas resumiĝi jene.
L[a] maldekstr[a] duonsfer[o] (kiu regas la dekstron de la korpo) zorgas pri rigoro: analiz[a] intelekto, organizo, deduktado, volo, racio, logiko, objektiv[a] registrad[o] de faktoj, ktp. Laŭ mi[a] person[a] teori[o] ĝi radikas en timo: por sin protekti, oni provas kompreni kaj scii, kaj disciplinas sin. Hom[o] ege disvolvis tiun intelekton por transvivi en mond[o] plej danĝera.
L[a] dekstr[a] duonsfer[o] (kiu regas la maldekstron de la korpo) funkcias en tute ali[a] kampo: ĝi estas la cerb[o] de revo, de kreemo, de beloĝu[o] — kaj sekve de la nerigora, neteknik[a] part[o] de art[o] — de sentado, de fantazio, de inspiro, de intuicio, de etos-percepto, de la neraci[a]j element[o]j de hom[a] funkciad[o] je nivel[o] pli malpli alt[a] (je primitiv[a] nivel[o] agas la cerbobaz[o] kaj la zon[o] rande de ĝi). Laŭ mi[a] person[a] teorio, la agad[o] de tiu duonsfer[o] radikas en fido. Necesas ja fidi, por lasi la bild[o]jn sekvi unu la alian en ni[a] imago, por permesi al la neraci[a]j procez[o]j de intuici[o] konigi ion al ni, por senti ni[a]jn sentojn. Se mankas baz[a] sekureco, tiuj funkci[o]j ne eblas, kaj ni uzas la alian duonsferon, la faktan, racian, deduktan, disciplinan, por trovi kun certec[o] la spurojn, kiuj kondukos nin sekurloken.
Fakte ne gravus, por ni[a] temo, se la nun[a]j ide[o]j pri la du cerb[a]j duonsfer[o]j ne estus tute ĝust[a]j anatomie. Gravas nur la konstatebl[a] fakto, ke ni[a] psiko, en si[a] plej hom[a] parto, funkcias laŭ du tute malsam[a]j manieroj. Ver[a] psik[a] ekvilibr[o] postulas bone kunordigitan funkciadon de ambaŭ, sed ĉe mult[a]j hom[o]j aŭ kulturoj, unu superregas.
###Tial okazas terur[a]j miskomprenoj: por unuj, la ali[a]j agas plej strange, kaj reciproke. En mult[a]j land[o]j aŭ landogrupoj, nordul[o]j identigas sin kun la maldekstr[a] cerb[o] kaj atribuas la kontraŭan rolon al suduloj: norde oni estas racia, disciplinita, organizita, kaj taksas sudul[o]jn fantaziemaj, anarki[a]j sentemuloj, pli pret[a]j arti kaj gaji ol fari ion seriozan. Kaj sudul[o]j mokas la rigidecon de la nordanaro, al kiu, laŭ ili, malĝojige mankas imago, samkiel kapabl[o] senti kaj senbare esprimi sin. (Ion similan vi trovos ĉe religioj: komparu protestant[o]jn kun katolikoj, konfucean[o]jn kun dao-anoj: grup[o]j portas supren valorojn, kiuj spegulas jen unu flankon de la cerbo, jen la alian.)
Miaopinie, ke esperant[o] estas tiagrade bon[a] lingvo, ti[o] grandparte ŝuldiĝas al la fakto, ke Zamenhof havis neordinare bonan kunordigon de si[a]j du duoncerboj. L[a] rol[o] de la dekstr[a] duonsfer[o] evidentiĝas tuj, kiam oni esploras la lingvon. L[a] maldekstr[a] cerb[o] ja funkcias sisteme, metode, rigore. Se ĝi ĉefrolus en la ellaborad[o] de esperanto, al la latin[a]j pacem, lucem, vocem respondus same simetri[a] seri[o] nialingve, kiel ni trovas en la ital[a] (pace, luce, voce), aŭ en la hispan[a] kaj portugal[a] (paz, luz, voz). Sed en esperant[o] ni havas paco, lumo, voĉo. Al la latin[a] -tio respondus ĉiufoje sam[a] silabo, dum fakte conditio, situatio kaj lectio respektive naskis kondiĉo, situacio kaj leciono (komparu kun la itala: condizione, situazione, lezione aŭ la hispan[a] condición, situación, lección). I[o] ŝanca, i[o] "laŭ la moment[a] emo" karakterizas mult[a]jn aspekt[o]jn de la zamenhof[a] verko. Ti[o] estas tip[a] pri la funkciad[o] de la dekstr[a] duoncerbo, kiu pli atentas fantazion ol sistemecon. Sed ti[o] en esperant[o] tute ne ĝenas, ĉar la taŭg[a] interven[o] de la maldekstr[a] part[o] efike prizorgis, ke la lingv[o] laŭcele funkciu.
Pr[o] tiu bon[a] kunordig[o] de la du cerb[a]j duonsfer[o]j en Zamenhof, liberec[o] kaj rigoro, kiel antaŭe dirite, mirinde harmonias en ni[a] lingvo. Pr[o] ĝi la aspekt[o] "beleco" ricevis same grandan atenton kiel la aspekt[o] "logiko". Kaj ankaŭ pro ĝi, kvankam mi ne rigardas la lingvouzon de D-r[o] Esperant[o] devig[a] aŭ normokrea, mi havas al li plej altan estimon. Li[a]j komentoj, li[a]j konsider[o]j nepre estas atentindaj, ĉar li estis, lingve, ege saĝa.
###L[a] ĉi-supron mi enmetis, ĉar mi ne scias, kiamaniere sentigi al vi, ki[o] estas la spirit[o] de lingvo. Tiu nepov[o] mi[a] fontas ĝuste el tio, ke temas pri lingv[a] aspekt[o] rilat[a] al la dekstr[a] cerb[o] kaj sekve ne alirebl[a] per la rigor[a]j metod[o]j de la ali[a] duonsfero, kiuj ebligas analizon. Temas pri i[o] nedifinebla, ki[o] rilatas kun la identec[o] de lingvo. Alir[o] per ekzempl[o]j plej taŭgos ĉi-okaze.
Se mi diras li trovis trafan vortigon por elturni sin, mi uzas frazon, kiun la plimult[o] sentas pli tipe esperanta, ol li elektis vortojn, kiuj estis efikaj, por ke li povu savi sin el la ĝen[a] situacio. Simile, tiuepoke li vigle sportis impresas pli esperante ol en tiu epok[o] li praktikis sporton kun vigleco. Fakte, ankaŭ la esprimo, kiun mi ĵus spontane uzis, impresas pli esperante, verŝajne estos konsiderat[a] de mult[a]j kiel pli kontentige esperant[a] ol estus la vort[o]j donas impreson de pli esperant[a] frazo.
Bone komprenu min. Mi ne diras, ke, en ĉiu el tiuj tri ekzemploj, la du[a] fraz[o] ne estas en esperanto, aŭ eĉ en bon[a] esperanto. Ĝi ĉiufoje estas en neriproĉebl[a] lingvo. Mi nur diras, ke, laŭ mi[a] sperto, se vi demandos al hom[o]j el divers[a]j nacioj, kiun el plur[a]j simil[a]j fraz[o]j ili sentas lingve plej kontentiga, la plimult[o] montros preferon por tiuj konstruit[a]j kiel la tri unuaj.
Se nun ni rigardos pli detale tiujn tri ekzemplojn, evidentiĝos, ke la tri frazoj, kiuj impresas malpli esperantece, havas strukturon pli similan al tiuj de la eŭrop[a]j lingvoj, almenaŭ de tiuj, pri kiuj mi scias sufiĉe por povi kompari. Ekzemple, en tiu epoko konformas al la maniero, laŭ kiu la eŭrop[a]j lingv[o]j el la hindeŭrop[a] famili[o] esprimas tian tempoesprimon: prepozici[o] + montr[a] vort[o] + substantivo. L[a] unuvort[a] adverb[a] struktur[o] (tiuepoke) ne retroviĝas, tiakaze, en la koncern[a]j lingvoj. Tial mi diras, ke la spirit[o] de lingv[o] rilatas al ĝi[a] identeco. Ĝin kunformas la ecoj, kiuj estas tipaj, karakterizaj, unikaj.
###Estas interese rimarki, ke tiu konstat[o] fakte validas pri ĉiuj lingvoj. En la franca, la fraz[o] il [a] beau essayer, il n'arrive pas, 'kiom [a]jn li provas, ne prosperas al li', sentiĝas kiel "pli franca" ol la samsenc[a] quelque nombreux que soient ses essais répétés, il ne réussit pas. Kial? Verŝajne ĉar la esprim[o] avoir beau estas netradukebl[a] laŭvorte alilingven, kaj ĉar uzi arriver, 'alveni', en la senc[o] 'sukcesi' estas pur[a] francaĵo, ne retrovebl[a] en la plimult[o] el la ali[a]j lingvoj.
Parolante kun ĉinoj, mi ofte havis la okazon diri, ke kvankam mi relative bone komprenas ilian lingvon lege, ofte mi ne komprenas, kiam ĉin[o]j parolas inter si. Kiam mi diris ion kiel ren shuohu[a] de shihou, w[o] bu mingbai, keshi w[o] hui kan bao, kan shu, laŭvorte: 'Kiam hom[o]j parolas, mi ne komprenas, sed mi scias legi gazeton aŭ libron', okazis neniu special[a] reago, sed plurfoje, kiam mi esprimis la saman ideon dirante tingbudong, kandedong, laŭvorte 'aŭd-ne-kompren, leg-pov-kompren', oni komentis: "Ho! Jen vi parolas kiel denask[a] ĉino! Malofte neĉin[o]j uzas tian formon." (Ne estas vere, ke mi bone esprimas min ĉine, sed tiun tipe ĉinan frazstrukturon mi foje memoris dum interparolo, kaj, pro la ricevit[a]j laŭdoj, de tiam regule uzis!) Io, ki[o] ne estas tradukita, sed kvazaŭ formit[a] laŭ la struktur[o]j de la koncern[a] lingvo, sentiĝas pli konform[a] al ĝi[a] spirito.
Jen tri[a] ekzemplo. I don't feel up t[o] it, 'mi ne sentas min kapabl[a] tion fari, ĝustanivel[a] por tion fari', sentiĝas pli angl[a] ol la samsenc[a] I do not think I have the ability t[o] do it. L[a] unu[a] uzas siaspecan vortigon, unu el tiuj, kiuj igas la anglan manieron komuniki tute tipa, aparta. Jes, temas pri ĝeneral[a] regulo: en iu [a]jn lingvo, verk[o] aŭ traduk[o] sentiĝas bona, kiam la tekst[o] uzas kiel eble plej ofte la apartaĵ[o]jn de la koncern[a] lingvo.
Precize difini tiujn ec[o]jn estas malfacile, eble eĉ nefareble. En esperanto, rolas i[a] kombin[o] de simplec[o] kaj denseco: sporti estas pli simpl[a] kaj pli mallong[a] ol praktiki sporton, same kiel impresas rilate al donas impreson.
Miaopinie, ni[a] bon[a] lingvo strukture unikas per la kunagad[o] de kvin faktoroj: neŝanĝebl[o] de la vortelementoj; senbar[a] pov[o] ilin kombini; em[o] al formaĵ[o]j simpl[a]j kaj koncizaj; elvokad[o] prefere ol difinado, tamen kun atent[o] al la neces[o] sufiĉe precizi; ebl[o] per-finaĵe alsigni al iu [a]jn vort[o] iun [a]jn gramatikan funkcion, ki[o] igas la esprimon laŭvole analiz[a] (li havas voĉon similan al tiu de Petro; li iris al la hotel[o] per taksio) aŭ sintez[a] (li similas Petron voĉe; li taksiis hotelen, li iris hotelen taksie).
Verŝajne ankaŭ ali[a]j faktor[o]j kontribuas al la unikec[o] de la lingvo. Kelk[a]j el ili, kvankam difinant[a]j ec[o]jn de la lingv[o] mem, fakte spegulas la spiriton, en kiu ĝi estis konceptit[a] kaj alprenita. Ni provu tion pli profunde esplori.
###Por pli bone kompreni fenomenon, utilas kompari. Kiam mi estis tradukisto, mi ofte miris pri la spiritdiferenc[o] inter la divers[a]j lingvoj. Aperas, kvazaŭ ĉiu popol[o] nekonscie aplikus al komunikad[o] kelk[a]jn principojn, kiuj fakte regas la tutan lingvon. Por ne kompliki, mi limigos la ĉi-suban prezentadon je tri lingvoj: la angla, la franc[a] kaj esperanto.
Ni konsideru la anglan esprimon Japanese encephalitis vaccine, 'japan-encefalit[a] vakcino'. Oni tuj vidas, ke la angl[a] uzas, por komuniki, la principon "elvoki". L[a] ĵus prezentit[a] trivort[o] ja indikas al ni, ke temas pri i[o] japana, pri la malsan[o] "encefalito", kaj pri vakcino. Sed neniu finaĵ[o] aŭ vortet[o] helpas kompreni, kiel tiuj tri koncept[o]j rilatas inter si. L[a] apudmet[o] de la tri estas supozat[a] sufiĉ[a] por komuniki la signifon: tiun ili kune nur elvokas. Persono, kiu ne konas la temon, povas miskompreni. Fakte, tiu estas real[a] ekzemplo, kiun mi memoras el la tempo, kiam mi reviziis traduk[o]jn en Mond[a] Organiz[o] pri Sano. L[a] tradukist[o] miskomprenis la anglaĵon kiel signifantan 'japan[a] encefalit-vakcino', t.e. vakcin[o] produktat[a] en Japani[o] kontraŭ ĉiuj form[o]j de la malsan[o] 'encefalito', dum temis pri vakcin[o] produktat[a] ie [a]jn kontraŭ la siaspec[a] malsan[o] nomit[a] 'japan[a] encefalito'.
Multokaze, kiam la angl[a] kontentiĝas per elvoko, la franc[a] postulas plenan precizecon. L[a] sol[a] manier[o] francigi la ĉi-supran esprimon estas: vaccin contre l'encéphalite japonaise. L[a] rilat[o]j inter la vort[o]j estas klare montritaj. L[a] franc[a] uzas ĉiujn ebl[a]jn rimed[o]jn por sendubigi. Ali[a] karakteriz[o] ĝi[a] estas, ke ĝi nefacile adjektivigas. Dum la angl[a] donas adjektivan funkcion al substantiv[o] per simpl[a] antaŭmeto, kaj esperant[o] per -a, la franc[a] estas senrimed[a] tiurilate: ĝi devas uzi substantivojn. Kelkfoje ĝi sukcesas, en ti[a]j esprimoj, uzi adjektivon, sed ofte tiu havas alian radikon ol la samsenc[a] substantivo, kaj enmet[o] de prepoziciec[a] prefiks[o] estas postulata: flavfebr[a] vakcino estas, en la franca, vaccin antiamaril, en kiu la prefiks[o] anti transprenas la funkcion de la prepozici[o] contre en la sinonim[a] esprim[o] vaccin contre la fièvre jaune.
Kaj ki[o] pri esperanto? L[a] normal[a] form[o] estas japan-encefalit[a] vakcino. (Se temus pri vakcin[o] produktat[a] en Japani[o] kontraŭ ĉiuj encefalitoj, oni dirus japan[a] encefalit-vakcino). Estas interese vidi, ke esperant[o] uzas la tri vort[o]jn en la sam[a] ordo, kiel la angla, kaj ke, samkiel tiulingve, ĝi ne bezonas enŝovi prepozicion. Sed ĝi sukcesas eviti la malprecizecon karakterizan pri la ŝekspir[a] lingvo. Ĝi ne klarigas ĉion kiel la franca: ĝi fidas la intelekton de la legant[o] aŭ aŭdanto: se oni parolas pri malsan[o] kaj vakcino, la lingvouzant[o] deduktos mem, sen pli[a] precizigo, ke la vakcin[o] utilas por protekti kontraŭ la malsano. Kontraste al la franca, ĝi do pli elvokas ol difinas. Sed kontraste al la angla, ĝi precizigas la rilat[o]jn inter la vortoj: oni tuj scias, ki[o] estas japana, ĉu la vakcino, ĉu la encefalito. Oni povus diri, ke la angl[a] plene fidas la kuntekston aŭ la sci[o]jn de la alkomunikato, ke la franc[a] plene malfidas ilin, kaj ke esperant[o] fidas, ne la sciojn, sed la inteligenton: la kapablon dedukti.
###Bele ekzempligas ĉi-lastan trajton la tabelvort[a] sistemo. Esperant[o] fidas, ke, egale ĉu vi estas eskim[o] aŭ aŭstrali[a] praloĝanto, se vi komprenis la rilaton inter kiu, kio, kiam kaj neniu, nenio, neniam, sufiĉas instrui al vi kie por ke vi ne risku diri, ke 'en neniu loko' vortiĝas per neniom aŭ nenia: normal[a] hom[a] inteligent[o] universale kondukas nur al nenie por tiu signifo.
Funkciad[o] de inteligent[o] estas multe pli sennacia, kaj do tuthomara, ol enhav[o] de memoro. Unu el la aspekt[o]j de komunikado, ki[a] ĝin komprenas esperanto, estas strebad[o] utili interpopole. Tial ĝi pli fidas inteligenton ol memoron.
Kaj pro tiu sam[a] ĝeneral[a] principo, kiu regas komunikadon nialingve, la ofte ripetat[a] ideo, ke esperant[o] havu tiun aŭ tiun alian trajton, ĉar oni trovas ĝin en "l[a] naci[a]j lingvoj" (fakte, ĝenerale temas nur pri kelk[a]j lingv[o]j aŭ pri nur unu lingvofamilio), miaopinie mistrafas: esperant[o] ne estas naci[a] lingvo, ne havas saman celon aŭ funkcion, ĝi[a] kriteri[o] de bonec[o] do ne estos, kiagrade gi kapablas fari, kion faras nacilingvoj, sed kiagrade ĝi plenumas sian funkcion: esti perant[o] inter gentoj.
###Kial esperant[o] plu ekzistas, kvankam ĝi historie havis pli da ŝanc[o]j morti ol vivi (vd tiurilate mian ĉe-uneskan paroladon Veti pri esperanto, reproduktitan en Esperanto, 1987, januaro)? Ĉar konstante venis kaj plu venas al ĝi homoj, kiuj ĝin tiom admiras kaj amas, ke ili dediĉas al ĝi[a] disflorad[o] gigantan energion. Indas demandi sin, kio, en ĝi, tiagrade logas.
Mi estas konvinkita, ke la ĉef[a] faktor[o] estas la natur[a] fekundec[o] de la sistemo. Simpleg[a]j rimed[o]j produktas nekredeble altan esprimpovon. L[a] lingv[o] rapide sentiĝas riĉa; fakte, jam post nur kelk[a]j lecionoj, la lernant[o]j spertas ion neatenditan, kaj entuziasmigan: ili kapablas kompreni kaj formi belajn, amuz[a]jn aŭ traf[a]jn esprimojn, kiujn ili ne povas facile vortigi en si[a] propr[a] lingvo.
Krome, ili sentas sin respektataj. Ali[a]j fremdlingv[o]j abundas je arbitr[a]j reguloj, kiuj estas kvazaŭ la kapric[a]j decid[o]j de diktator[o] elpensint[a] pli malpli sadisman manieron omaĝi al li[a] potenco. Neni[o] simil[a] trafas ilin en esperanto.
L[a] plej bon[a] metod[o] sentigi sian potencon ja estas devigi la malsuperulon fari ion sensencan, kion li faras nur, ĉar li ne povas eskapi. Se mastr[o] devigas sklavon rampi al li kaj leki li[a]jn piedojn, ti[o] estas manier[o] proklami al la vidantoj, kaj al la sklav[o] mem: "Rigardu, kiel potenc[a] mi estas!" L[a] sklav[o] enkore furiozas, la ĉeestant[o]j sentas egan timon kaj malamon, sed neniu povas fari ion ajn: la mastr[o] superfortas.
Nu, kiam mi parolas angle, mi devas, por esprimi tiel simplan ideon kiel 'l[a] infan[o]j povos...', obei la arbitr[a]jn kapric[o]jn de lingv[a] diktatoro. Se ni konsiderus nur la element[o]jn neces[a]jn por interkompreniĝi, mi povus apliki la normal[a]jn regul[o]jn de la lingv[o] kaj diri the childs will can. Sed la anglalingv[a]j naci[o]j sukcesas devigi min sekvi arbitr[a]jn sensencaĵojn, kiuj kontribuas nenion al glat[a] komunikado, sed multon al malegalec[o] inter ni. Mi ne rajtas apliki la normalan manieron formi pluralon per aldon[o] de -s. Mi devas diri children. Kial? L[a] respond[o] al ti[o] — kiel scias ĉiu lingvoinstruisto, ĉar infan[o]j estas konsekvenc[a]j kaj malfacile kredas je sensenc[a]j reguloj, do ili demandas: kial? — povas esti nur: "ĉar estas tiel", alivorte: ne estas raci[a] kaŭzo, nur ke tiu gent[o] trudas al ni si[a]jn absurd[a]jn kutimojn. Krome, kvankam la normal[a] vort[o] signifant[a] 'povi' estas can, kaj la normal[a] manier[o] uzi verbon os-tempe estas meti antaŭ ĝin la vorton will, mi ne rajtas ĉi-kaze agi konsekvence, normale, mi devas uzi alian verbon, ĉar can, 'povi', ne havas os-tempon en la angla. Mi devos serĉi alian vojon kaj uzi ekzemple esprimon kiel will be able to.
###Nur ĉar la popol[o]j ne kuraĝas fronti la veron, ili ne rimarkas, ke obei ti[a]jn absurdaĵ[o]jn ĉe internaci[a] komunikad[o] estas sklavi antaŭ mastro, kies piedon oni iras leki, se li tion ordonas. Ke mi prenis ekzemplon el la angla, havas neniun specialan signifon. Kiam la franc[a] estis la internaci[a] komunikilo, la situaci[o] perfekte similis, kaj ĝi similus, ki[a] [a]jn la etn[a] lingv[o] interpopole uzata.
Pri ĉi[o] ĉi ne klare konscias la personoj, kiuj enskribiĝis ĉe esperanto-kurso, aŭ kiuj hejme sol[a]j lernas mem. Sed ili sentas, ke tiu lingv[o] respektas ilin, kiel neniu lernit[a] fremdlingv[o] tion faris antaŭe. Anstataŭ pleni je stumblig[a]j malhelpiloj, humilige, ĝi ĉiurimede favoras komunikadon: ĝi konformas kun la natur[a]j emoj, ĝi konsekvence stimulas la liberigan aplikon de la principo, kiu regas spontanan sin-esprimon: inklin[o] ĝeneraligi ĉiun strukturon, ĉiun lernitan regulon gramatikan aŭ vortfaran. En ĝi, post la unu[a] period[o] de familiariĝo, oni sentas sin hejme.
Tiu plaĉ[a] sent[o] baziĝas sur la fakto, ke, post la komenc[a] etapo, esperant[o] konstante pli invitas dedukti ol uzi la memoron. Ti[o] miaopinie estas ege grava, ĉar fidi la inteligenton de la aliul[o]j estas multe pli respekta, estim[a] al ili, ol devigi ilin ĉerpi elmemore. Memoron havas bestoj, sed lingvan inteligenton nur hom[o]j posedas. Tial mi kredas, ke la fenomen[o] esperant[o] ege superas la sferon de lingvoj. Temas pri renvers[o] en la socipolitik[a]j kaj ĝenerale hom[a]j rilatoj, kiujn esperant[o] igas pli kontentig[a]j praktike, sed ankaŭ morale kaj psikologie. L[a] kaŝit[a] mesaĝ[o] de esperant[o] estas, ke bon[a] kondut[o] baziĝu, ne sur aŭtoritato, sed sur konsekvenc[a] aplik[o] de libere akceptit[a]j reguloj. Se tion vi komprenos, vi ne plu miros, ke ĝi elvokas tian akran reziston. Ni[a] bon[a] lingvo atakas la radik[o]jn de multjarmil[a]j kutimoj. Prave, miaopinie, oni vidos en ĝi mutacion.
###Oni nomas mutaci[o] la fenomenon, ke jen aperas nov[a] spec[o] de vivaĵ[o]j kapabl[a] teni sin viv[a] kaj disflori kiel speco. Kiel vi scias, laŭ la nun plej ĝenerale akceptit[a] hipotez[o] pri la aper[o] de la homoj, vivis estaĵ[o]j pli malpli simiecaj, kaj foje okazis mutaci[o] kaj prahom[o] ekekzistis. Kiam la simiec[a] patrin[o] rigardis tiun novnaskiton, ŝi certe ne fieris: ĝi ja estis videble fuŝo. Mankis al ĝi la harprotekt[o] sur la tut[a] korpo, kaj ĝi[a]j ali[a]j mank[o]j konfirmiĝis pli kaj pli, laŭgrade, kiel la temp[o] pasis. Ĝi kapablis fari nenion, kion la ali[a]j best[o]j faras ĝiaaĝe. Ke tiu strangaĵ[o] plu vivis, estas miraklo. Eble la kvazaŭ-simiin[o] ĝin amis kun escept[a] intenso: malfortul[o]j kortuŝas koron patrinan.
Por la ali[a]j bestoj, tiu fuŝit[o] certe estis precipe ridinda. Kiam — ege malfrue — ĝi komencis paŝi, ĝi estis speciale mallert[a] kaj rigida. Ĝi provis antaŭeniri nur dupiede, sed pro tiu malsaĝ[a] ambicio, ĝi konstante falis. Ju pli ĝi kreskis, des pli evidentis ĝi[a]j mankoj: ĝi havas nek la forton de urso, nek la rapidon de cervo, nek serpentan venenon, nek lertecon simian. Nenion ĝi havis por defendi sin en mond[o] por ĝi ege danĝera. Kun la timo, kiun ti[a] situ[o] vekis, ĝi povis vivi nur disvolvante sian intelekton.
Sed dank'al tio, ĝi kapablis elturni sin el situacioj, ĉe kiuj la ali[a]j estis senhelpaj. Eble kelk[a]j best[o]j tion rimarkis, kaj al ili[a] mokad[o] kaj sent[o] superec[a] aldoniĝis i[a] respekt[a] timo: la strangaj, neatendebl[a]j reag[o]j de la fuŝit[o] tro ofte taŭge efikis...
Simile impresas al mi esperanto. L[a] lingvokreem[o] de la homar[o] produktis ĉi[a]jn komunikilojn, sed neniam iun kompareblan al tiu ĉi. L[a] ali[a]j lingv[o]j — se tiel diri (kiel vi rimarkas, mi nun parolas laŭ la manier[o] de la dekstr[a] cerbo: mi celas, ne analizi rigore, nur sentigi) — la ali[a]j lingvoj, do, rigardis ĝin, kaj ofte plu rigardas ĝin, de tre alte: "mankas al ĝi tio, kaj tio, kaj ti[o] ĉi," ili diras inter si, nekonscie elektante, por la komparo, nur la trajtojn, per kiuj ili superas, kaj tute ne rimarkante la grandiozan superecon multflankan de la mutaciulo.
Tiun plibonecon ili ne konscias, sed sub la sojl[o] de la konsci[o] ili observis ĝin, aŭ ĝin deduktis, kaj ĝi ilin timigas. Tiel sendube klariĝas la facileco, kun kiu psikologi[a] esplor[o] evidentigas la intervenon de angor[o] en la reag[o]j de mult[a]j al esperanto, kiel mi demonstris aliloke ("Psikologi[a]j reag[o]j al esperanto", Esperanto-dokumentoj, n-r[o] 26 E, Roterdamo: UEA, 1988).
Kiam okazas mutacio, ne nur unu nov[a] spec[o] naskiĝas, sed plur[a]j kuzaj, kiuj post iu temp[o] montriĝos sterilaj: alt[a]j kvalit[o]j necesas por pluvivi. Ni scias, ke plur[a]j kvazaŭhom[a]j spec[o]j ekzistis iutempe sed ili ne havis id[o]jn dum sufiĉe long[a] temp[o] por stabiliĝi kiel sukcesint[a] speco. Tiun leĝon natur[o] obeis ankaŭ, kiam ĝi naskis la intergentan lingvon. Volapük, Ido, Occidental, Latin[o] sine flexione, Interlingua, Ne[o] ktp estas la kuzoj, kiuj iom sukcesis. Kiam la temp[o] maturiĝis por mutacio, ŝajnas, ke Natur[o] naskas fekunde por certigi, ke vivos la plej altnivela. Nur rivalec[o] kaj konkur[o] praktik-terene ja povas havigi al la planed[o] produkton kun super[a] kvalito.
###Pri la rezult[o] de la lingv[a] konkur[o] ne estas iu dubo: esperant[o] montriĝis la plej bona.
Al ki[o] ŝuldiĝas ĝi[a] pliboneco? Rilate al Volapük, kiun ankaŭ karakterizas prefer[o] al inteligent[o] super memoro, temas pri la fakto, ke ni[a] bon[a] lingvo estas pli respekt[a] kaj pli demokratia. Respekta: la aspekt[o] de la devenvort[o]j estas en esperanto, kontraste al Volapük, ĝenerale rekonebla; Zamenhof adaptis ilin al la bezon[o]j de la lingvo, sed ne misformis ilian vizaĝon: li tenis sin respekte al ili; simile, en la konstru[o] de la frazo, Zamenhof lasas al la lingvan[o] multe pli da liberec[o] ol Schleyer: li respektas lin aŭ ŝin. Demokratia: ne la aŭtor[o] aŭ iu komitat[o] efektive prizorgas la evoluon, aŭ decidas pri dub[a]j punktoj, sed anonim[a] uzado, t.e. kolektiv[a] akcept[o] aŭ malakcept[o] de nov[a]j formoj, kiujn iu [a]jn rajtas proponi.
Rilate al la ali[a]j kuzoj, la plibonec[o] kuŝas en du trajtoj. Unue, esperant[o] pli atentas la postul[o]jn de tutmondismo, dum tiuj rival[o]j estas kvazaŭ ekskluzive okcidentaj. Due, kaj precipe, ĝi pli fidas inteligenton ol memoron (komparu la tabelvort[o]jn kun ili[a]j samsencaĵ[o]j en Ido).
Dirante, ke esperant[o] pli fidas inteligenton ol memoron, mi esprimis min ne tute prave. Temas ja pri i[a] nekonsci[a] inteligento, kiun eble estus pli trafe nomi refleks[a] dedukt-kapablo. Ne kompreneblus la derivit[a]j vort[o]j aŭ la -u en ĉu ni iru? (tute ordinar[a] esprimo, kiu ne havas ekzaktan samsencaĵon en la franc[a] kaj en mult[a]j ali[a]j lingvoj), se ne ekzistus ni[a] kapabl[o] dedukti. Sed dedukti, se tiel diri, instinkte, ne per long[a] intelekt[a] procezo, nur en unu sekundero. Kaj jen, indulgu min pliafoje, mi nun faros al vi kurseton pri psikolingviko.
###Ki[o] ebligas dedukti tiel rapide? Mens[a] refleks[a] agado, kiun la svis[a] psikolog[o] Piaget siatempe nomis ĝeneralig[a] asimilado. Oni asimilas elementon, kaj tuj ĝeneraligas ĝian uzon, ekster la kamp[o] de la jam akirit[a]j sci[o]j kaj sperto. Nu, la interes[a] punkt[o] estas, ke ti[o] estas la natura sistem[o] lingve komuniki. Per natura mi celas: kion spontane faras ni[a] cerbo, kiam ne intervenas ekster[a]j influoj.
Kiel ni povas koni tiun naturan funkciadon? Observante la kazojn, kiam lingv[a] esprimiĝ[o] malkonformas kun la soci[a] normo, ekzemple ĉe infan[o]j komencant[a]j paroli, ĉe fremduloj, kiuj provas komprenigi sin per lingv[o] neplene mastrata, ĉe hom[o]j parolant[a]j dum kuracil[o] aŭ ali[a] drog[o] (inkluzive alkoholajn) portempe malfortigas la kontrolil[o]jn en la cerbo, ĉe hom[o]j tuŝat[a]j de fort[a] emocio, tiel ke por ili pli gravas komuniki ol paroli laŭnorme, ktp. Stud[o] pri la hezit[o]j de personoj, kiuj, parolante sian lingvon, ne tuj sukcesas vortigi sian penson, ankaŭ liveras indik[o]jn pri la rolant[a]j mens[a]j procezoj. Eĉ analiz[o]j pri la evolu[o] de lingv[o]j rivelas, kien kondukas la natur[a]j tendenc[o]j de lingvouzado.
Tiuj esplor[o]j montras, ke la ĉef[a] faktor[o] en natur[a] sin-esprim[o] estas ĝeneralig[a] asimilado. Mi memoras ĉinan infanon, kiu klare prononcis w[o] bu you, 'mi ne havas', dum la ĝust[a] form[o] estus w[o] meiyou: ni[a] ne preskaŭ ĉiam tradukiĝas per bu en la ĉina, sed, pro strang[a] escepto, antaŭ you, 'havi', oni devas diri mei. Tiu et[a] ĉin[o] ĝeneraligis la asimilitan ne-signon. Ali[a] ekzemplo: s-in[o] Bormann citis al mi germanan infanon, al kiu oni demandis "Bist du müde?", 'ĉu vi estas laca?', kaj kiu respondis: "ich bist nicht müde", 'mi ne estas laca'. Anstataŭ modifi la verboformon laŭ la pronom[o] (l[a] ĝust[a] fraz[o] estus ich bin nicht müde), ĝi ĝeneraligis la duapersonan.
###Simile, mi foje aŭdis anglan infanon diri he comed, 'li venis', anstataŭ la ĝusta, neregula, he came (ĉe la plimult[o] el la verboj, la pasint[a] temp[o] esprimiĝas per la finaĵ[o] -ed en la angla). Konfirmon, ke tiel parolas angl[a]j infan[o]j mi ĵus trovis en romano, en kiu dekjar[a] Darren Wilkes diras She never seed me, 'ŝi neniam vidis min' (li uzas seed anstataŭ la ĝust[a] form[o] saw) kaj Only she never knowed, 'sed ŝi neniam sciis' (knowed anstataŭ knew) (P. D. James, A taste for death, New York: Alfred A. Knopf, 1988, p. 402). Klare, temas pri plej natur[a] tendenco.
Tre ofte, ĉe fremdlingvano, post-asimil[a] ĝeneralig[o] montriĝas pli fort[a] ol la struktur[o]j de la gepatr[a] lingvo. Por esprimi la ideon 'se mi havus', la plimult[o] el la anglalingv[a]j lernant[o]j de la franc[a] spontane diras si j'aurais, kiel ĉiuj franc[a]j infanoj, dum rekt[a] traduk[o] el la angl[a] if I had kondukus al la ĝust[a] form[o] si j'avais. Simile, mi notis ĉe (neesperantista) anglalingvan[o] parolant[a] france la formon s'il viendra, 'se li venos' (laŭvorte, angle, if he will come), kvankam rekt[a] traduk[o] el li[a] nacilingv[o] produktus la ĝustan s'il vient (angle if he comes). En tiuj du kazoj, aperas en la franc[a] form[o]j malĝustaj, kiuj estus ankaŭ erar[a]j en la gepatr[a] lingvo, sed kiuj estus ĝust[a]j en esperanto: ni[a] lingv[o] sekvas pli proksime la naturan funkciadon de esprimiĝ[o] ol la plimult[o] el la etnaj.
Asimilad[o] ĝeneralig[a] okazas ne nur ĉe gramatiko, sed ege ofte ankaŭ ĉe vortfarado. En la franca, al ni[a] struktur[o] ne--ebla respondas oftege, sed ne ĉiam, la struktur[o] in--able (aŭ, se la unu[a] konsonant[o] de la radik[o] estas lipa, im--able); la form[o] uzat[a] por enŝovi la verban radikon estas tiu, kiun oni as-tempe uzas post vous, 'vi': 'vi trinkas' estas vous buvez, 'netrinkebla' do estos imbuvable. Sed estas multeg[a]j esceptoj. Ekzemple, 'neatingebla' estas inaccessible, dum la normal[a] manier[o] diri 'vi atingas' estas vous atteignez. Tamen, ĝeneralig[a] asimilad[o] konstante influas, kaj oni ofte aŭdas la eraran formon inatteignable.
L[a] franc[a] vort[o] tradukant[a] nian farebla estas interesa, ĉar ĝi manifestas dufojan nekonscian aplikon de ĝeneralig[a] asimilado. Kiel ĉi-supre dirite, la verb[a] form[o] nekonscie uzat[a] por formi la able-adjektiv[o]jn estas tiu, kiun oni uzas as-tempe post vous: vous punissez, 'vi punas' > punissable, 'punebla', 'puninda'. Sed tiu form[o] mem estas ligit[a] al la is-temp[a] formo: malantaŭ vous punissez, 'vi punas' aŭ vous buvez, 'vi trinkas', kaŝiĝas vous punissiez, 'vi punis', kaj vous buviez, 'vi trinkis'. Kiel konstante en la franca, troviĝas esceptoj. Por la verb[o] faire, 'fari', tiu regul[o] ne aplikiĝas. Oni diras vous faisiez, 'vi faris', sed vous faites, 'vi faras'. L[a] natur[a] em[o] ĝeneraligi asimilaĵon estas tre forta: ne nur ĉiuj franclingv[a]j infan[o]j komence diras vous faisez, 'vi faras' (l[a] ĝust[a] form[o] vous faites enradikiĝas nur post plurjar[a] korektado), ne nur mult[a]j fremdlingvan[o]j faras same, kiam ili parolas france, ne nur same faras mult[a]j plenkresk[a]j franclingvanoj, kiam ebri[a]j aŭ sub influ[o] de fort[a] emocio, sed la oficial[a] lingv[o] fakte uzis tiun formon kiel bazon por la adjektiv[o] 'farebla': faisable.
###Ni nun revenu al la spirit[o] de esperanto. Se vi konsideras la ĉi-supre prezentit[a]jn ekzemplojn, vi rimarkos, ke ĉiufoje, kiam la spontane naskit[a] nacilingv[a] form[o] estas neĝusta, aplik[o] de la sam[a]j formadprincip[o]j kondukas nialingve al tute ĝust[a] formo. Ni do povas konkludi, ke unu el la aspekt[o]j de la spirit[o] de esperant[o] — i[o] tipe esperant[a] — estas la fakto, ke ĝeneralig[a] asimilad[o] en ĝi regas senbare.
Efektive, en esperanto, la plimult[o] el la vort[o]j situas kruce de perfekte konsekvenc[a]j kvazaŭ-senfin[a]j serioj. Alivorte, ĝeneralig[a] asimilad[o] okazas ne nur ĉe unu el la elementoj, sed ĉe almenaŭ du. L[a] tabelvort[o]j estas nur apart[a] aplik[o] de ĉi tiu principo. Sed ni prenu ekzemple tute alitipan vorton: ŝafejo. En la menso, ĝi situas jene:
| ŝafo | ||
| ŝafino | ||
| ŝafido | ||
| ŝafa | ||
| hundej[o] ĉevalej[o] bovejo | ŝafejo | kolombej[o] porkej[o] ... |
| ŝafaĵo | ||
| ŝafaro | ||
| ŝafisto | ||
| ... |
Ni komparu kun la franca. Eĉ limigante nin je la kvin vort[o]j centre de la kruco, tuj montriĝas, kiagrade ĉi-kaze la lingv[o] de Molière baras la vojon al la natur[a] inklin[o] ĝeneraligi asimilitan lingveron:
| ovin | ||
| étable | bergerie | pigeonnier |
| mouton |
Ne pli helpas la angl[a] vortsistemo:
| ovine | ||
| cowshed | sheep-fold | pigeon house |
| mutton |
Nek vertikale, nek horizontale retroviĝas konsekvenc[a] serio. Ti[o] praktike signifas, ke, en la franc[a] aŭ en la angla, por akiri la vorton kaj por retrovi ĝin laŭbezone, la mens[o] uzas multe pli da nerv[a] energio.
###Kiam mi estis psikologi[a] studento, por konsciigi nin pri la rilat[o] inter nerv[a] elspez[o] kaj regulec[o] de la ago-skemoj, la gvidant[o] de lernogrup[o] foje proponis jenan eksperimenton. Ni registris per plej preciz[a] tempomezuril[o] (estis ja en Svislando!) la daŭron necesan por partigi kompleton da ludkart[o]j en divers[a]j kondiĉoj. Eĉ se perfekte atenditaj, la rezult[o]j imponis. Se la instrukci[o]j estas, ekzemple:
Metu ĉiujn ruĝ[a]jn maldekstren, escepte de la bubo; de iu [a]jn sepo; de la ker[a] deko; de la karo[a] aso; de la reĝino, egale ĉu ĝi estas ker[a] aŭ karoa, se ĝin antaŭas nigr[a] karto; de la ker[a] reĝo, se ĝi aperas post kart[o] kun valor[o] inter du kaj ok, ali[a] ol la tref[a] kvaro; ktp,
l[a] temp[o] neces[a] por ricevi la postulatan kartogrupon estas multe pli long[a] ol se la regular[o] konsistas el unu frazo:
Metu la ruĝ[a]jn maldekstren kaj la nigr[a]jn dekstren.
L[a] pli long[a] daŭr[o] de la unu[a] task[o] spegulas la pli altan kvanton da energio, kiun bezonas la nerv[a] sistem[o] por ĝin plenumi.
Nu, la plimult[o] el la naci[a]j lingv[o]j enhavas regul[o]jn komparebl[a]jn al la unu[a] seri[o] de instrukcioj. Sekve, la nerv[a] flu[o] konstante elspezas sian energion ĉe blokoj, baroj, devojig[o]j kaj stumblej[o]j ĉiaspecaj. Legante ĉi tion, verŝajne kelk[a]j el vi pensas: "Li troigas. Mi lernis la anglan, la germanan aŭ tiun aŭ tiun ĉi lingvon, kaj mi parolas ĝin flue. Ne estas tiel terure." Se tiel estas, mi gratulas vin. Sed eble tute simple vi ne konscias vian sportan nivelon.
Kiam vi uzas esperanton, vi estas kiel homo, kiu kuras rektalinie sur eben[a] tereno. Kiam vi uzas la alian lingvon (se ne estas unu el la malmult[a]j kun struktur[o]j same regulaj, kiel la esperantaj), vi kuras sur teren[o] kun fort[a]j deklivoj, jen supren, jen malsupren, sekvante zigzagan vojeton kun harpingl[a]j turniĝoj, plenan je tru[o]j perfide faligaj, kaj kiun de temp[o] al temp[o] rok[o]j batas, tiel ke ne eblas pluiri sen grimpi transen. Se vi flue parolas, ti[o] signifas, ke vi tiom ekzercis vin, ke vi parkere konas la malfacil[a]jn lok[o]jn kaj, ĉiufoje, la plej efikan manieron ilin venki. Vi similas al atleto, kiu ĉiutage trakuras la ĵus priskribitan terenon. Sed eĉ se vi[a] kurrapidec[o] havigas al vi aplaŭdon, tamen restas la fakto, ke, sur tiu tereno, vi[a] kor[o] pli rapide batas, vi spiras pli forte kaj brue, vi estos pli laca, ol dum vi kuris senturne kaj senbare sur la ebenejo. Kiom [a]jn ekzercit[a] vi estas, vi elspezis pli da energio.
###Kuri sur malfacil[a] teren[o] povas esti stimule, se oni tion faras propravole por la plezur[o] sporti aŭ kun la cel[o] trejni sian korpon. Sed homoj, kiuj deziras (aŭ devas) intergente komuniki, rajtas ne esti sportemaj, aŭ preferi ali[a]jn kamp[o]jn por atleti. Al ili esperant[o] estas destinita. Tial Zamenhof konceptis ĝin tiamaniere, ke komunikad[o] okazu senstreĉe. (Se vi ŝatas streĉi vi[a]jn fortojn, ne mankas teren[o]j por vin trejni: lingv[o]j kiel la rusa, la franc[a] kaj la arab[a] dissemis stumblej[o]jn abunde.)
Por eviti streĉon, necesas senti sin sekura. Al tiu sekurec[a] sent[o] kontribuas la scio, ke oni ĝuos grandan liberecon en la kombin[a] uz[o] de la lingv[a]j elementoj. Pr[o] tio, verŝajne, la prefiks[o] mal- tiom uziĝas en la "real[a] lingvo".
Efektive, esplorante pri parol[a] esperanto, mi miris pri la oftec[o] de tiu prefikso. Hom[o]j konstante uzas ĝin, ofte humure. Jen bel[a] ekzempl[o] de lingv[a] ero, kiun la hom[o]j rapide asimilas kaj emas ĝeneraligi. Kaj tamen, mal- elvokas reziston ĉe relative multaj.
En letero, kiun mi ĵus ricevis, brazil[a] amik[o] diras, ke oni nepre bezonas la vorton liva por anstataŭi maldekstra. Kiel malsam[a]j hom[o]j estas! Mi ne pretendas esti normal[a] (se ti[o] signifas ion), sed esperant[o] estas la sol[a] lingvo, en kiu mi havas neniun problemon pri 'dekstra' kaj 'maldekstra'. Eble vi ne kredos min. Se tiel, demandu mi[a]jn edzinon kaj gefilojn, ili konfirmos al vi jenon: kiam mi ŝoforas kaj mi[a] apudul[o] instrukcias, ke mi iru dekstren aŭ maldekstren, se li konas min, li mane gestas al la ĝust[a] direkto, ĉar nek en la franca, nek en la angla, nek, verdire, en iu [a]jn el la ali[a]j nacilingvoj, kiujn mi iom scias, mi havas ĝustan reflekson. Nur en esperant[o] mi ne eraras.
Kompreneble, se la grand[a] plimult[o] el la hom[o]j havas problemon malan al la mia, mi volonte konsentos, ke oni rezignu je maldekstra favore al liva aŭ ali[a] taŭg[a] formo. Mi neniel volus trudi mi[a]jn apartaĵojn. Tamen mi esperas, ke oni respektos la starpunkton de tiuj, kiuj diferencas de la plimulto, kaj ke oni memoros la averton de Zamenhof, "kontraŭ forĵetad[o] de malnov[a]j formoj, antaŭ ol la nov[a]j estos sufiĉe elprovit[a]j kaj tute definitive kaj sendispute akceptitaj" (vd ĉi-supre, p. 10; ĉi-foje substrekis mi).
###Sed, kiel mi jam diris, mi fidas je la saĝec[o] de la kolektiva, nekonsci[a] manier[o] solvi lingv[a]jn problemojn. Pr[o] ti[o] min tiagrade interesas la formoj, kiuj spontane ŝprucas ĉe interbabilado. Al tiu, kiu surterene esploras, kiel faras ĉiu serioz[a] lingvisto, baldaŭ evidentiĝas, ke mal- ege oftas en la "real[a] lingvo". Mi jam citis malstultiĝo kaj malprotestas en la sekci[o] pri la riĉec[o] de la parol[a] lingvo, sed mi povus aldoni cent[o]jn da ali[a]j kazoj.
Ekzemple, foje mi diskutis kun Mark Fettes, la nun[a] redaktist[o] de Esperanto, okaze de kunveno, ĉe kiu ni kune reprezentis UEAn, kaj li diris al mi: "ti[o] estus malpozitiva reago" (Ĝenevo, 88.02.06). Mi bedaŭrinde ne scias, ĉu li konscie elektis tiun formon, aŭ ĉu simple la vort[o] enmensiĝis al li pli rapide ol negativa.
L[a] esprimon nek tro, nek maltro mi registris tiel ofte, ke ĝi eble jam ŝabloniĝas. Plurfoje, mi notis malkiel en la senc[o] 'kontraŭe al', 'diference de'. Jen kelk[a]j pli[a]j ekzemploj:
###Ili riproĉas, ke la lingv[o] estas malnatura (Pekino, Ĉinio, 86.07.29, ĉino; miaopinie, tiu ĉin[o] trovis la ĝustan esperantigon de la koncepto, kiun ni kutime vortigas per artefarita, ki[o] elvokas ion tute alian)
Ti[o] estas tro malpoezia (Locarno, Svislando, 87.05.16, itallingv[a] sviso)
Mi estas malpesimisma (Santala, Finnlando, 87.07.14, ĉiliano, kiu poste klarigis, ke li ne estis certa, ĉu la radik[o] optimism ekzistas)
Kiam okazos la malinaŭguro? (Santala, Finnlando, 87.07.18, brito)
Oni hodiaŭ malfestas la sovetiigon de Estonio (Tallinn, Estonio, Sovetio, 87.07.20, estono)
L[a] ekspozici[o] estos malinaŭgurata dimanĉon (Zagreb, Jugoslavio, 87.08.04, kroato)
Mi venas por lerni, ne por mallerni (Zagreb, Jugoslavio, 87.08.05, aŭstralianino, laŭdevene polland[a] judino)
Temas pri malfermita, t.e. aperta personeco (Zagreb, Jugoslavio, 87.08.04, kroato; interes[a] ekzemplo: ĝi montras, ke la unu[a] vort[o] atingant[a] la menson estas la derivaĵo, la neologism[o] alvenas nur poste)
Ni malsekvu la sagojn (por reveni laŭ vojo, kiun ni trovis sekvante sag[o]jn direktomontrajn; Vieno, Aŭstrio, 87.10.28, germano)
Li estas malfaka kuracisto (t.e. ĝeneralmedicinisto; Ĝenevo, Svislando, 88.11.07, germanlingv[a] sviso).
L[a] real[a] lingvo uziĝas ankaŭ en korespondado. Por persono, kiu lingviste interesiĝas pri tiu aspekt[o] de ĝi, publikigit[a]j leter[o]j de legant[o]j estas plej interes[a] font[o] de observoj. L[a] ĉi-supr[a] tekst[o] jam estis tajpita, kiam mi legis la numeron de julio-aŭgust[o] 1988 de Esperanto. En ĝi, sur sam[a] kolumno, aperas du interes[a]j mal-aĵoj:
En plur[a]j ali[a]j kazoj, mi intence uzas verb[o]jn malpive (t.e. 'kontraŭe al tio, kion PIV rekomendas'; Ald[o] de' Giorgi, Esperanto, julio-aŭgust[o] 1988, p. 137)
Urĝe bezonat[a] estas (...) gramatik[o] de la lingvo, kiu malkomplikos la enhavon de (---PAG---) (Audrey Childs-Mee, samloke).
L[a] kontrast[o] inter la malŝat[o] al tiu prefiks[o] ĉe kelk[a]j esperantist[o]j kun literatur[a] pretend[o] unuflanke, kaj, aliflanke ĝi[a] oftec[o] en la spontan[a] lingvo, ĉefe parola, sed ankaŭ letera, vere mirigas min. Mi tute ne scias, kiel klarigi la menciitan malŝaton. Ĉu tiuj aŭtor[o]j hontas pri la ekzist[o] de mal- kun tiu senco? Temas ĝenerale pri hom[o]j el latinid[a]j lingv[o]j aŭ kun alt[a] estim[o] al la latina; eble ĝenas ilin, ke mal- en tiu lingvofamili[o] laŭdevene signifas 'malbona' (dum en la slava, ĝi signifas 'eta' aŭ 'malmulta': en la rusa, sil'nyj signifas 'forta', malosil'nyj 'malforta', t.e. 'malmultforta', 'malgrandforta').
Aŭ ĉu ĝenas la sono? Ĉu ĝi estas tro aŭdebla? Verŝajne intence Zamenhof elektis prefikson speciale klarsonan, ĉar li opiniis grav[a] tuj distingi ion disde ties malo. Ĉu ĝenas la ofteco? Min ti[o] ne ĝenas, sed mi[a]jn kriteri[o]jn difinis viv[o] malsam[a] ol tiu de la homoj, kiujn mal- agacas. Ĉu ĝenas i[a] dubsenceco? Estas vere, ke vort[o]j kiel malmanĝi povas egale signifi 'vomi' aŭ 'feki', kaj ke kelk[a]j aliaj, kiel maltima, ne estas tute certe komprenebl[a]j komence. Sed ti[o] rilatas al ege malgrand[a] nombr[o] da radikoj.
Ĉu ili riproĉas tendencon konfuzi la mal-vorton kun ĝi[a] kontraŭo? Se jes, ili timas nerealan danĝeron. En pli ol dudek jar[o]j da atent[a] aŭskultad[o] kaj da registrad[o] de parol[a] esperanto, mi neniam spertis unu miskomprenon ŝulditan al mal-. Mi ĉeestis erarojn, ekzemple malfermi anstataŭ fermi, sed ne miskomprenojn. Simil[a]j erar[o]j aperas same ofte en ĉiuj lingvoj: vortoj, kiuj rekte kontrastas unu la alian, lokiĝas najbare en ni[a] mens[o] kaj ni facile diras la kontraŭon de tio, kion ni celas. Ĉar la kuntekst[o] komprenigas la penson, la plimult[o] el tiuj okaz[o]j restas neperceptataj. Nur esplorant[o] pri lingv[o] rimarkas ilin. En Psikopatologi[o] de la ĉiutag[a] vivo, Sigmund Freud, inter mult[a]j ekzempl[o]j de fuŝ-agoj, citas prezidanton, kiu (germane) diras: "mi fermas la kunsidon", anstataŭ "mi malfermas" ĝin; estas do klare, ke tute ne temas pri fenomen[o] ligit[a] al la lingvo.
###Koncerne la vort[o]jn fermi kaj malfermi, mult[a]j kritikas, ke Zamenhof elektis ferm kiel bazan radikon, de kiu oni derivas la vorton malfermi. Kial li tion faris? Rapid[a] kontrol[o] montras, ke ferm ne estas pli ofta. Sed malprave, miaopinie, oni vidas en tiu elekt[o] eraron.
Zamenhof havis eksterordinaran psikolingvikan intuicion, kiun li plej ofte sekvis, tute saĝe. Nu, ŝajnas, ke por ni[a] menso, la baz[a] koncept[o] estas stato. Ago, kiu ŝanĝas tiun staton, estas i[o] malpli fundamenta.
Komod[o] ŝajnas pli normal[a] kun la tirkest[o]j fermitaj. En librovendej[o] aŭ biblioteko, la grand[a] plimult[o] el la libr[o]j estas fermita. En vinbutiko, la botel[o]j estas ŝtopitaj. En dormoĉambro, lit[o] estas kovrit[a] (aŭ, en kelk[a]j landoj, volvita). Ie, funde de ni[a] nekonsci[a] menso, ni rigardas fermitecon la normal[a] stato. L[a] ali[a] normal[a] stat[o] estas, ke troviĝu neni[o] fermebla: baze, diras ni[a] menso, aŭ ne troviĝas pord[o] (nur liber[a] pasejo), aŭ ĝi estas fermita. Malfermi estas ago, kiu likvidiĝas en et[a] momento, kaj do ne havas same densan ekziston kiel la longa, daŭra, konstant[a] stat[o] de fermiteco. Se, revenante el ferioj, vi vidas de malproksime, ke vi[a]j pord[o] kaj fenestr[o]j estas malfermitaj, vi[a] tuj[a] reag[o] estas, ke i[o] estas ne en ordo. Simil[a]jn fakt[o]jn ni[a] mens[o] nekonscie registras ekde la plej jun[a] infaneco. Tial por ĝi, 'malfermi' rompas ion en la normal[a] stat[o] de aferoj, kaj estas do derivita koncepto.
Verŝajne pro tiu universal[a] manier[o] koncepti, la plimult[o] el la lingv[o]j rigardas la fermitan kaj simil[a]jn stat[o]jn plej bazaj, tiel ke ferm[o] esprimiĝas per simpl[a] radiko, dum la vort[o]jn por la ide[o]j proksim[a]j al malfermad[o] oni derivas el la baz[a] 'ferm'-verb[o] helpe de afikso. En aviadilo, la stevardin[o] diras angle: "Fasten your seat belts" ('fermu vi[a]jn sekurzonojn'), kaj la vort[o] uzat[a] por signi malfermon estas unfasten. En la franca, oni diras verrouiller / déverrouiller ('rigli' / 'malrigli'), boucher / déboucher ('ŝtopi' / 'malŝtopi'); couvrir / découvrir ('kovri' / 'malkovri'); voiler / dévoiler ('vuali' / 'malvuali'); lier / délier ('ligi' / 'malligi'); nouer / dénouer ('nodi' / 'malnodi'); visser / dévisser ('ŝraŭbi' / 'malŝraŭbi'); ktp. L[a] origin[a] vort[o] ĉiufoje indikas fermon, t.e. malebligon de rekt[a] percept[o] aŭ de liber[a] ago, kaj malferm[o] esprimiĝas derive.
###En la angl[a] oni diras t[o] lock / t[o] unlock ('ŝlosi' / 'malŝlosi'); t[o] pack / t[o] unpack ('paki' / 'malpaki'); t[o] button / t[o] unbutton ('butoni' / 'malbutoni'); t[o] latch / t[o] unlatch ('klinke fermi' / 'klinke malfermi'); t[o] bolt / t[o] unbolt ('rigli' / 'malrigli'); t[o] tie / t[o] untie ('ligi' / 'malligi')... En la german[a] ni havas schliessen / aufschliessen ('ŝlosi' / 'malŝlosi'); wickeln / entwickeln ('volvi' / 'malvolvi'); decken / entdecken ('kovri' / 'malkovri')...
L[a] rumana, en kiu 'fermi' diriĝas închide kaj 'malfermi' deschide konfirmas tiun regulecon, pri kiu ni trovas mult[a]jn ekzempl[o]jn ankaŭ en la rusa. L[a] ruman[a] prefiks[o] des-, kiel la franc[a] dé-, dis- ja respondas ĝenerale al la esperant[a] mal-, kaj la radik[o] chide (prononcu: kide), parenc[a] al la ital[a] chiudere, al la franc[a] clore, fakte signifas 'fermi'. L[a] ruman[a] vort[o] do estas ekzakte paralel[a] al ni[a] malfermi. Ankaŭ la malnovfranc[a] havis similan verbon: desclore, 'malfermi'. L[a] nuntemp[a] franc[a] éclore, 'malfermiĝi' (parolante pri floro, kiu estis burĝona), prezentas plian ekzemplon de kazo, en kiu la vort[o] pri malferm[o] derivas de la vort[o] signifant[a] 'fermi' (clore).
Finan ekzemplon ni ĉerpu ekster Eŭropo. En la svahilia, la verb[o] 'malfermi' formiĝas el 'fermi' kiel regul[a] mal-derivaĵo: kufunga, 'fermi', kufungua, 'malfermi' aŭ kufumba, 'fermi', kufumbua, 'malfermi' (komparu kukunja, 'volvi', kukunjua, 'malvolvi'; kufuma, 'teksi', kufumua, 'malteksi'; kuvaa, 'vesti sin', kuvua, 'malvesti sin', 'senvestigi sin').
Tiuj ekzempl[o]j ŝajnas al mi sufiĉ[a]j por montri, ke Zamenhof ne mispaŝis elektante ferm kiel bazan radikon.
###Kial mal- tute ne ĝenas min? Eble ĉar mi lernis la lingvon estante 11-, 12-jara, kaj do ne havante la saman lingvan fonon kiel plenkreskul[o]j jam lernint[a]j la latinan aŭ similan lingvon. Se, kiel mi supozas, esperant[o] logas homojn, kiuj deziras novan, pli egalecan manieron interrilati, estas normale, ke mult[a]j havas, fone de la menso, la penson: "Kial unu hom[o] (Zamenhof) diktu al mi, kiel mi esprimu min? Mi estas li[a] egalulo. Ankaŭ mi[a]j ide[o]j samrajtas." Ti[a] rigard[o] al la lingv[o] konformas al ĝi[a] spirito, aŭ pli ĝuste al ĝi[a] etoso. Tie fontas la reformem[o] de mult[a]j esperantistoj.
Sed infan[o] malsame reagas. Kiam mi lernis la lingvon, malmulta kaj malgranda estis simple, por mi, oportun[a]j vortoj, kiuj klare esprimas sian sencon, en sistemo, kiun mi tutkore aprobis, ĉar ĝi estas tute konsekvenca, ki[o] ĝenerale plaĉas al infanoj. Mi ne zorgis pri etimologio, same kiel anglalingvan infanon ne ŝokas la fakto, ke grandson, 'nepo', granddaughter, 'nepino', grandchildren, 'genepoj', povus esti konsiderat[a]j kiel lingv[a]j monstraĵoj, ĉar la prefiks[o] devenas de franc[a] vort[o] signifant[a] 'granda', sed aplikiĝas al hom[o]j pli etaj, fakte anstataŭante francan prefikson kun la senc[o] 'malgranda' (en la franca, oni diras respektive petit-fils, petite-fille, petits-enfants, kaj petit signifas 'eta').
Ne nur mal- ne ŝokis min, sed mi vidis en ĝi senfine fekundan vortformilon, plej bonvenan. Mi suspektas, ke pli poste, kiam mi[a] plej ŝatat[a] ĉin[a] korespondant[o] enkondukis min en la orientazian pensmanieron, kaj kiam mi lernis lian lingvon, mi estis influat[a] de Dao-ism[o] (Taoismo laŭ PIV, sed mi preferas la oficialan ĉinan transskribon Dao). Plaĉas al mi la ideo, ke ie en malbona kaŝiĝas 'bono', en malforta 'forto', en malgranda 'grandeco', en malami 'ami'. Tradici[a] ĉin[a] mondrigardo, laŭ kiu i[o] enhavas la ĝermon de si[a] kontraŭo, kaj ankaŭ laŭ kiu ĉiu adjektiv[o] estas relativa, akordas kun mi[a] manier[o] aliri la realon.
Verdire, ĝian ĝustecon ĉiutage konfirmas mi[a] profesio. Kiom da fort[o] kaŝiĝas en iu malforta, kaj kiom da malfort[o] en fortulo! Kiel proksimas unu al la ali[a] am[o] kaj malamo! Kaj kiom da psikologi[a] progreso, kiam hom[o] ĉesas kompreni adjektiv[o]jn kiel ion absolutan, difinitan per si mem, dum fakte ili postulas referencon. Ĉu malgranda elefant[o] ne estas imprese granda? Ĉu ne kortuŝe malgranda la plej granda formiko? Tio, ki[o] malfacilas al mi, eble estas por vi plej facila. Kiam hom[o]j suferant[a]j pro "kompleks[o] pri malplivaloro" komprenas, ke en la fraz[o] "mi estas malforta" aŭ "mi konstante malsukcesas", la vort[o]j malforta kaj malsukcesas rilatas al nur unu aspekt[o] de ili, kaj ke ie ili havas ankaŭ forton kaj sukcespovon, ili ekiras la vojon al plen[a] liberiĝ[o] el tiuj turment[a]j ide[o]j pri si mem, venen[a]j al la vivĝojo.
Ni rimarku, ke simil[a] saĝec[o] troviĝas ankaŭ en okcidento: "Feliĉ[a]j la malfeliĉuloj, amat[a]j la malamataj, alt[a]j la malaltuloj" klare sonas en la mesaĝ[o] de la krist[a] surmont[a] prediko. Iu filozofi[a] lud[o] kaŝiĝas en la mal-vortoj, kiu ege plaĉas al mi. Sed estas vere, ke Kartezi[o] (francanome Descartes) ege malhelpis kompreni tiun aliron al konceptoj, rigardat[a]j kiel duvizaĝaj.
Jes, mal- ricevas de mi fervoran ŝaton kaj estimon. Kiam mi legas tutan tekston sen ĝi — ekzemple la iltis-an Literaturan Manifeston — mi havas la impreson, ke mankas io, kaj instinkte mi konkludas, ke la aŭtor[o] ne kapablas verki nature, ke li ne posedas la normalan lingvon, la realan. Subjektiv[a] mi estas, ĉu ne? Kompreneble! Sed ĉu ne ankaŭ ili, kiuj kondamnas mal-?
###L[a] fakto, ke mal- povas uziĝi senbare, estas aspekt[o] de la mutacio. Sed mutaci[o] signifas rompon, kaj romp[o] dolorigas. Aŭ ĝi vekas neelporteblan angoron.
Tian angorigan rompon travivis la homaro, kiam sciiĝis, ke la stabil[a] tero, apogit[a] sur fortik[a]j fundamentoj, kiu estis ĝi[a] vivejo, fakte estas nur pilket[o] ŝvebant[a] en nesolid[a] medio. Imagu! Ni estis la centr[o] de la universo; nin protektis plafon[o] nomat[a] ĉielo, ornamit[a] de lumiloj, kiuj iras sur ĝi sian regulan iron; la ebenaĵo, sur kiu ni staris, sentiĝis plej firma; kaj ĉion ĉi oni ekmontras eraro, iluzio, kaj la grundon oni forprenas de sub ni por tien loki abismon! Terur[a] bat[o] tiu rivel[o] estis.
Pr[o] ĝi, verŝajne, okazis la filozofi[a] renvers[o] de Kartezio: se ni ne plu povas fidi la evidenton pri la ekster[a] mondo, kie trovi ion firman? Kartezi[o] imagis, ke tion povas doni nur logik[o] kaj pensado: eĉ la scion pri la propr[a] ekzist[o] li pendigis de pensado: mi pensas, mi do estas. Kiel malsame hom[o]j reagas! Mian ekzistosenton mi perceptas el sufer[o] kaj ĝuo, el konsci[o] pri mank[o]j kaj pleniĝoj, el mi[a] pov[o] ami kaj admiri... Sed mi ne estas filozofo.
Estu kiel ajn, la terur[a] timo, kiu kaptis la eŭropan[o]jn subite konsci[a]jn pri si[a] sur-abism[a] situo, stimulis, helpe de Kartezio, la maldekstran cerbon. L[a] rezult[o]j de tiu mens[a] revolucio, kiu, verdire, ĉefe trafis Okcidenton, sentiĝas ankoraŭ nun: la hodiaŭ[a] universitat[a] etoso, pure intelekta, la publik[a] instruado, ni[a] civilizaci[o] materi[a] estas stampit[a]j per tiu supervalorig[o] de pens[o] super sentado, de dedukt[o] super intuicio, de kred[o] super fido.
###Kartezi[o] estis franco, kaj li[a]j ide[o]j pli influis la francan kulturon ol la ali[a]jn (sed la plimult[o] el la post[a]j plej influ[a]j filozofoj, kiuj iris similan vojon, portante pensadon pli supren ol ĉion alian, estis germanoj; sekve, la german[a] kultur[o] simile ĉefvalorigis la maldekstracerb[a]jn funkciojn: pensado, disciplino, rigoro, pedant[a] precizec[o] alte rolas tiugente). Nu, la franc[a] pensmanier[o] ludis aparte gravan rolon en ni[a] lingvo. Ti[o] okazis parte, verŝajne, pro la prestiĝo, kiun la franc[a] kultur[o] havis fine de la pasint[a] jarcento, kaj parte pro tio, ke franc[o]j fariĝis tre grav[a]j en la movad[o] ekde la komenc[o] de la nuna. Ne hazarde la unu[a] kongres[o] okazis en Francio, kaj la du[a] en franclingv[a] urbo. Ankoraŭ nun, franclingvan[o]j estas strange multnombr[a]j en la Akademio. L[a] ĉefredaktor[o]j de ni[a]j plej prestiĝ[a]j vortaroj, Plen[a] Vortaro kaj Plen[a] Ilustrit[a] Vortaro, estas francoj. Franc[o] kunaŭtoris Plenan Analizan Gramatikon.
Nu, la franc[o]j aliras sian lingvon, kaj do lingv[o]jn ĝenerale, malsame ol la plimult[o] el la ali[a]j popoloj. Franc[a] infanedukad[o] ege emfazas la neceson uzi pri ĉi[o] la "ĝustan terminon". Kaj ie, en la subkonsci[o] de l' francoj, flagras la ideo, ke la spontan[a] vorto, la infane kreita, ne estas la ĝusta, ĉar ĝi sonas tro simple.
Dum la last[a] somero, mi ĉeestis jenan scenon, kiu verŝajne estus neimagebl[a] en ali[a] land[o] ol Francio. Mi[a] edzin[o] kaj mi gastis ĉe terkulturisto, samtempe vinproduktisto, vir[o] klera, kiu pasigas multan tempon surtraktore kaj mane laboranta, sed kiun ankaŭ karakterizas alt[a] intelekt[a] nivel[o] kaj ekonomi-konsci[a] manier[o] prizorgi sian bienon. Ni parolis pri la veter[o] kaj li[a] edzin[o] diris: "Mi aŭdis ĉe la radio, ke la nulopunkt[o] troviĝas je altec[o] de 4000 metroj". Ekkoleris la vir[o] kaj diris: "Min incitas vi[a] mani[o] neniam uzi la ĝustan vorton. Se vi parolas pri izotermo diru izotermo, ne nulopunkto." Certe troviĝis, baze de tiu reago, i[a] geedz[a] konflikto, sed en kiu land[o] edz[o] em[a] riproĉi sian edzinon elektus kiel pretekston la neuzon de komplika, scienc[a] vort[o] en plej banal[a] interparol[o] privetera?
Jen ali[a] ekzemplo. Tuj post la du[a] mondmilito, Belgi[o] kaj Svisland[o] havis pli altan vivnivelon ol Francio, kaj, kontraste kun tiu, disponis dolarojn, kiuj ebligis importi multon el Usono. Inter la nov[a]j varoj, kiuj tiel atingis ilin, troviĝis la unu[a]j magnetofonoj. Kaj en Svisland[o] kaj en Belgio, franclingvan[o]j nomis ilin enregistreurs, ĉar la funkci[o] de tiuj aparat[o]j ja estas enregistrer ('registri'; tiun vorton oni uzis por surdiskigo). Se riskis okazi konfuz[o] kun ali[a] tip[o] de "registrilo", oni diris enregistreur magnétique.
###Kaj jen post kelk[a]j jar[o]j simil[a]j aparat[o]j fine aperis en Francio. L[a] francoj, ignorante jam radikiĝintan lingvouzon en du franclingv[a]j region[o]j — tri, fakte, ĉar, se mi ne eraras, ankaŭ en Kanad[o] oni uzis enregistreur — organizis fakkunven[o]jn por diskuti pri la termin[o] kaj akuŝis je magnétophone, bel[a] sciencoson[a] vorto, kies ĉef[a] kvalit[o] estis verŝajne, ke ĝi estis ne tuj komprenebl[a] — kontraste kun enregistreur — kaj do pli probable respondis al la nekonsci[a]j kriteri[o]j de "l[a] ĝust[a] termino".
En Francio, do, kiam infan[o] uzas "neĝustan terminon", oni korektas ĝin. Ti[o] kredigas al ĝi, ke nur unu vort[o] estas uzebl[a] por unu koncepto, aŭ ke, se ĝi uzos vorton kun pli vast[a] signifo, ĝi eraros, ĝi agos malbone. Tial konceptoj, kiuj alipopole inkluziviĝas, ruspupe, unu en la alian, staras aparte kaj kontraste en la franc[a] menso. Anstataŭ inkluzivi, la franc[o]j kontrastigas.
Ekzemple, kiam franc[a] infano, ekvidante unuĝiban kamelon, krias: "Oh! Un chameau!" ('Ho! Kamelo!'), la patr[o] tuj korektas: "Ce n'est pas un chameau, regarde, il n'[a] qu'une bosse, c'est un dromadaire" ('Ne estas kamelo, rigardu, ĝi havas nur unu ĝibon, estas dromedaro'). En la ali[a]j gentoj, la kategori[o] "kamelo" inkluzivas la subkategorion "dromedaro". (Rigardu la desegnaĵon sur la pak[o]j de Camel-cigaredoj.) Ne ĉe la francoj. Tie, la dromedar[o]j ne estas kameloj, ili, pro la eduksistemo, fiksiĝas en la mens[o] precize kiel i[o] kontrasta al kameloj, kiel i[o] atentinde plej nekamela: "Ne estas kamelo, estas dromedaro." (En ali[a] popolo, patr[o] dezirant[a] klerigi dirus: "H[o] jes, kamelo! Tian unuĝiban kamelon oni nomas dromedaro"). Kiel ofte, la spontane uzat[a] vort[o] facile prononceblas (chameau elparoliĝas /ŝamo'/), dum la altrudit[a] de la gepatr[o]j estas pli komplika: pli[a] ekzemplo, ke "l[a] ĝust[a] termino" devas soni barbare.
###Nuntempe, se usonan[o] diras al mi "It is recorded on tape" ('ĝi estas registrit[a] sur bendo'), li plej probable parolas pri kasedo. Tape, 'bendo', inkluzivas la bend[o]jn aranĝit[a]jn en maldik[a] skatolet[o] tiamaniere, ke la du boben[o]j ne apartiĝas (alivorte, en kasedo). Ĉe francoj, la vort[o] bande ne inkluzivas la bend[o]jn enkasedajn. Se vi diras "enregistré sur bande", franc[o] bildigas al si unusolan bobenon, kies bendon vi povas tuj mane tiri kaj malvolvi, kaj kiun vi devas mem alkroĉi al malplen[a] bobeno. Se temas pri bend[o] enkaseda, vi devas nomi ĝin cassette, kaj franc[o] normale eĉ ne pensas pri tio, ke la aĵ[o] en ĝi fakte estas bande. Kiam la koncept[o] "kasedo" aperis, anglalingvan[o]j ĝin inkluzivis en la pli vastan koncepton "bendo", franc[o]j ĝin kontrastigis al ĝi.
L[a] franc[a] manier[o] procedi, kiu radikas en la sistem[o] kartezi[a] (Kartezi[o] ja emfazis la neceson rezoni per ide[o]j klar[a]j kaj apartigitaj), ial transformiĝint[a] al i[o] pedante aplikenda, rajtas je respekto. Fakte, lingv[o] tiagrade enplektiĝas kun penso, ke pensi laŭ la inkluziv[a] sistem[o] estas por mult[a]j franc[o]j tre malfacile, se ne diri neeble. Kiam mi klarigas al franco, ke la objekto, kiun li nomas fauteuil ('brakseĝo', 'apogseĝo') estas iu form[o] de seĝo, kaj ke usonan[o] povas nomi ĝin chair, 'seĝo', sen la precizig[a]j vort[o]j (l[a] preciz[a] esprim[o] estas armchair, overstuffed chair, easy chair aŭ comfortable chair), tre ofte venas la reago: "Sed fotel[o] ne estas seĝo!" Rigardante brakseĝon, mult[a]j franc[o]j ne povas imagi, ke oni povas klasi tiun meblon inter la seĝojn: ĝi estas i[o] alia, apartenant[a] al tute malsam[a] kategorio.
Sed la fakto, ke iu pensmanier[o] respektindas, ne signifas, ke ĝi estas oportuna. Por intergent[a] lingvo, la franc[a] sistem[o] ja alportas kun si serioz[a]jn malavantaĝojn.
###L[a] insist[o] pri "l[a] ĝust[a] termino", pro la aĝo, kiam la infan[o] komencas ĝin preni serioze, fiksas en la nekonsci[a] mens[o] la ideon, ke la real[o] jam estas dividit[a] en konceptojn, ĉiu el kiuj estas nomita, aŭ almenaŭ nomebl[a] kaj nomenda. Ĝi emigas pensi, ke "verdo" ekzistas per si mem, kiel i[o] per si apart[a] de "bluo". Fakte, la real[o] de la spektr[o] estas kontinua, kaj ke oni metas la lim[o]jn tien kaj ne tien ĉi, estas arbitr[a] tradici[o] de la koncern[a] kulturo. Kiam ĉinlingv[a] konato, kun kiu mi foje trinkis kafon en la Singapur[a] flughaveno, mire rimarkis, ke la tie[a] suker[o] estas huang, li uzis vorton, kies kutim[a] traduk[o] estas "flava". Tiu nerafinit[a] suker[o] estis brun[a] por mi[a]j okul[o]j kaj menso, sed la ĉin[a] huang havas alian signifkampon ol ni[a] flava: ĝi etendiĝas al tio, kion ni nomas bruna.
Simile la du kontrast[a]j franc[a]j koncept[o]j fier, 'fiera', kaj orgueilleux, 'malhumila', 'orgojla', estas grupigit[a]j en la angl[a] en la saman kategorion: proud. Aŭ, eble eĉ pli trafe, konsultu la esperanto-vortaron de Wells: vi vidos, ke voli estas tradukit[a] kiel t[o] want, sed ke t[o] want estas tradukita, unue, kiel deziri. Nu, ĉe mult[a]j popol[o]j voli kaj deziri estas du tute malsam[a]j aferoj. Voli ja estas diri jes aŭ ne al si[a] deziro, tiu verb[o] signas la reagon al la deziro, kaj sekve elekton, decidon, dum deziri signifas "senti inklinon al" kaj elvokas naturan, spontanan aperon de tiu inklino. (Voli estas la reag[o] de la maldekstr[a] cerb[o] al deziro unue ŝprucint[a] cerbobaze.) Tiun distingon la anglalingvan[o]j ĝenerale ne faras.
Reciproke, la franc[a] havas nur unu vorton, crier, 'krii', por la divers[a]j manier[o]j alvoki aŭ laŭtasone esprimi emocion, kiuj por anglalingvan[o] tre diferencas unu de la alia, kaj kiujn li vortigas per ti[a]j verb[o]j kiel shriek, shout, yell, scream, call out, roar, ktp.
Se ni imagas, ke al ĉiu koncept[o] de ni[a] kultur[o] respondas iu realaĵo, ni malfacile akceptas, ke divers[a]j er[o]j de ni[a] vortproviz[o] povas ne havi unuvortan, ekzaktan tradukon en la internaci[a] lingvo. Ni konfuzas tiun mankon kun malriĉeco. Sed ti[o] ĝi ne estas. L[a] angl[a] estas unu el la plej riĉ[a]j lingv[o]j en la mondo, laŭ la nombr[o] da vort[o]j kaj da nuancoj, kiujn ili ebligas esprimi. Tamen ĝi ne povas eldiri per unu vort[o] koncept[o]jn kiel samrasano aŭ samlingvano, mankas al ĝi ordinar[a] vort[o] por la koncept[o] voli, kaj por traduki la simplan francan adverbon frileusement (kies signif[o] proksimiĝas al "malvarmtimule"; Zamenhof uzis tiusence frosteme kaj fornosidiste, sed ĉu tiuj esprim[o]j ankoraŭ kompreneblas?) ĝi bezonas longan ĉirkaŭvojon, ekzemple: with the kind of shivering movement typical of people particularly sensitive t[o] cold. Tian simplan vorton, ki[a] estas ni[a] esperant[a] meblo, la riĉeg[a] angl[a] lingv[o] povas traduki nur per komplik[a] multsilabaĵo: piece of furniture. Ke mult[a]j esperant[a]j vort[o]j ne estas unuvorte tradukebl[a]j en la francan aŭ la anglan, kaj reciproke, ti[o] estas tute natura: ĉiu lingv[o] distranĉas la realon, laŭ propr[a]j anguloj, en tranĉ[o]jn kun malsam[a]j form[o]j kaj grandecoj.
###Ni grupigas en unu koncepton, "ami", vastan kampon da divers[a]j sentoj, kiu estis dividit[a] en tri kategori[o]j en la malnovgreka: agapan, filein, eran, depende de tio, ĉu temas precipe pri larĝkor[a] akceptemo, pli amikec[a] korinklin[o] aŭ ard[o] pasia.
| filein eran agapan |
} } } } } |
A M I |
Se ni bezonas distingi tiujn tri form[o]jn de amrilato, ni precizigas per adverb[o]j aŭ ali[a]j elementoj. Sed ofte ni ne faras la distingon, eĉ en lingv[o]j ĝenerale rigardat[a]j kiel riĉaj. En la johan[a] evangelio, ekzemple, troviĝas lok[o] (21, 15–18), kie trifoje Jesu[o] demandas Petron, ĉu tiu lin "amas", kaj Petr[o] ĉiufoje respondas jese, uzante verbon, kiu signifas "ami". En la traduk[o]j kutime uzat[a]j en la laŭdire riĉ[a]j lingv[o]j de Okcidento, revenas ĉiufoje la sam[a] vort[o] (aimer, t[o] love, liebhaben k.s.), dum en la grek[a] original[o] du malsam[a]j verb[o]j uziĝas.
###Ĉiu kultur[o] havas sian aliron al la pens- kaj komunik-objektoj. L[a] eŭrop[a] manier[o] koncepti la gefil[o]jn de sam[a]j gepatr[o]j estas laŭseksa. Sed ekzistas lingvoj, ĉe kiuj ne la seks[o] estas konsiderata, sed la aĝo. Ekzemple, en la joruba, lingv[o] parolat[a] en okcident[a] Afriko, la divid[o] estas inter pli aĝ[a] kaj malpli aĝa, senkonsidere pri tio, ĉu la gefrat[o]j estas vir[a]j aŭ inaj. En la ĉina, ambaŭ faktor[o]j estas atentataj, tiel, ke ĝi havas kvar vort[o]jn entute, du por ni[a] frato kaj du por ni[a] fratino:
|
|
|||||||
|
||||||||
L[a] ideo, ke esperant[o] estas malriĉa, rezultas el miskompren[o] pri la divers[a]j manieroj, laŭ kiuj la malsam[a]j kultur[o]j distranĉas aŭ aranĝas en koncept[o]jn la realon aŭ mond[o]jn fantaziajn. Por ĉino, la eŭrop[a]j lingv[o]j estas ege malriĉ[a]j en si[a] vortproviz[o] ebligant[a] paroli pri famili[a]j rilatoj. Por ni[a] koncept[o] onklo, la ĉin[a] havas malsam[a]jn vort[o]jn depende de tio, ĉu temas pri pli aĝ[a] frat[o] de la patro, pli jun[a] frat[o] de la patro, frat[o] de la patrino, edz[o] de la fratin[o] de la patro, edz[o] de la fratin[o] de la patrino, ktp.
Tiu atribu[o] de malriĉec[o] al esperant[o] parte ŝuldiĝas al la franc[a] ide[o] pri "l[a] ĝust[a] vorto", kiu ne akceptas, ke la real[o] aŭ fikci[o] dividiĝu en koncept[o]jn laŭ ali[a]j angul[o]j ol en la gepatr[a] lingvo. Sed eĉ sen ĝi, natur[a] etnocentreco, kombinit[a] kun ide[o]j prilingv[a]j naskit[a]j en infanaĝ[o] kaj neniam forlasitaj, malhelpas kompreni la diferencon inter vort[o]j aŭ koncept[o]j unuflanke, la priparolat[a]j real[o] aŭ fikciaĵ[o]j aliflanke.
###Kiu [a]jn la kaŭzo, mult[a]j havas la impreson, ke esperant[o] estas malsuper[a] al la nacilingv[o]j kaj ke, sekve, necesus ĝin altigi al ties nivelo. Tiucele ili rekomendas enkonduki en ĝin vort-por-vort[a]jn traduk[o]jn de ĉiu koncepto, por kiu ili[a] lingv[o] havas terminon. Pur[a]j estas tute certe ili[a]j intencoj, sed ili[a] cel[o] estas nerealigebla. Esperant[o] ja disvastiĝis al ĉiuj part[o]j de la mondo, kaj montras ekster la eŭrop[a] kultursfer[o] viglecon, kiu pravigas pensi, ke ĝi tie firmiĝos kaj uziĝos pli kaj pli. Se ĉiu popol[o] rezonos kiel la franc[o]j kaj ili[a]j samopinianoj, kaj postulos esperanto-vorton por ĉiu vort[o] de si[a] lingvo, ni[a] vortproviz[o] fariĝos tiel giganta, ke ĝi ne plu uzeblos. Imagu la situacion, kiam por ĉiu familirilat[o] laŭ la ĉin[a] kultur[o] ni havos novan radikon, kaj same pri multeg[a]j aspekt[o]j de la materia, socia, psik[a] kaj alikamp[a] vivo! Franclingv[a] tradukist[o] ne taksas sian lingvon malriĉa, ĉar por multeg[a]j angl[a]j vort[o]j ĝi ne havas laŭvortan tradukon, li nur lernas la arton esprimi penson, kaj ne vortojn. Tion bon[a]j esperantist[o]j instinkte faras nun, plej sukcese. Kiamaniere?
Ili aplikas du principojn: (1) distancigi sin de la vortaroj; (2) sin demandi: "kion mi volas diri?"
Alivorte, ili faras tion, kion vi nature faras, kiam, parolante vialingve al vialingvano, vi ĵus uzis vorton, kiun li ne konas: vi klarigas per ali[a]j vort[o]j la aferon. L[a] grand[a] avantaĝ[o] de esperant[o] estas, ke la klarigon ĝi[a] struktursistem[o] povas ege densigi.
Ekzemple, francin[o] foje diris al mi: "Mi bezonas la neologismon timida, ĉar kiam mi estis juna, mi estis tre timida, sed ne timema. En esperanton la francan vorton timide oni tradukas per timema. Ne timema mi estis." Ŝi[a] erar[o] estis kredi la vortaron. Ĉar ŝi tie trovis timide = timema, ŝi ne serĉis pluen. Fakte, kion ŝi volis diri? L[a] franc[a] koncept[o] timide (k[a]j la similaĵ[o]j de mult[a]j eŭrop[a]j lingvoj) grupigas serion da reagoj, sentoj, kondutoj, kiuj estas tre diversaj.
Aserti, ke ĉar esperant[o] ne havas unu vorton, kiu kovras la saman grupon, ĝi estas malriĉa, egalus deklari, ke la malnovgrek[a] ne estas riĉa, ĉar ĝi ne havas unu vorton por ni[a] sentogrup[o] "ami", aŭ la angla, ĉar mankas al ĝi unu vort[o] por la divers[a]j manier[o]j laŭtvoki, kiun ni nomas krii, aŭ la ĉina, ĉar ĝi ne povas unuvorte esprimi nian koncepton "onklo", aŭ la franca, ĉar ĝi havas vort[o]jn por "krajono", "plumo", "kreto", sed nenion samsencan al ni[a] pli ĝeneral[a] skribilo.
###En esperanto, la koncept[o] de la franc[a] timide povas esprimiĝi per tre mult[a]j vort[o]j kaj esprimoj, ĉiu kun la propr[a] nuanc[o] kaj la propr[a] signif-amplekso. Jen kelkaj: sinĝenema, ruĝiĝema, hontema, inklin[a] sin ĝeni, em[a] ne aserti sin, em[a] retiriĝi en sin, em[a] konscii alies rigardon, nerebatema, ne ŝatant[a] elstari en grupo, neasertema, timema, gruptimema, timem[a] pri nekonaĵ[o]j (aŭ nekonatoj), sendecida, malcert[a] pri si, evitema, alfrontevitema, nealfrontema, malinklin[a] sin enĵeti, ne montriĝema, ĉiam provant[a] malplej elstari, nememfida, mank[a] je memfido, facile ŝancelata, embarasiĝema, retropaŝema, facile lasant[a] alian imponi al li aŭ ŝi, inklin[a] senti psikan paralizon, inklin[a] senti sin fuŝa, ĝene memkonscia, ktp ktp. Fakte, la vort[o] sinĝenema havas praktike la saman signifkampon kiel la franc[a] timide. Mi listigis la ali[a]jn simple por montri, kiavoje oni serĉu. Kaj ankaŭ por ilustri la fakton, ke estas normale uzi plurvortan esprimon por traduki unuvortan koncepton de la fontlingvo.
Paradokse, kvankam estas rilat[o] inter la franc[a]j ide[o]j pri "l[a] ĝust[a] vorto" kaj tiuj pri malriĉeco, la pedanteco, kiun stimulas ti[a] manier[o] kompreni lingvon, fakte efikas al ĝi malriĉige. Anstataŭ permesi, ke la pens[o] situu jen je tiu nivelo, jen je tiu alia, kaj do disponu pli mult[a]jn variaĵ[o]jn en la esprimado, oni trudas nur unu. Tion povas ekzempligi la manio, ĉi-foje ĉefe renkontat[a] ĉe germanlingvan[o]j — kies kulturo, kiel ni vidis, ankaŭ favoras pedantecon — nepre anstataŭigi la spontane ŝprucantan pensi per opinii, kiam temas pri opiniesprimo. L[a] fakto, ke similkaze oni diras en la angl[a] I think, en la rus[a] j[a] dumaju, en la ĉin[a] w[o] xiang, en la franc[a] je pense jam sufiĉas por montri, ke ti[o] estas tre natur[a] manier[o] vortigi la ideon "mi opinias, ke".
Sed fakte ne necesas studi komparan lingvistikon por tion konfirmi: opinii ja estas manier[o] pensi, alivorte la koncept[o] "opinii" estas inkluzivita en la koncept[o] "pensi". Vi ne povas opinii sen pensi, ĉefe: vi ne povas esprimi vian opinion ne pensante ĝin. Kial prezenti kontrast[a]j konceptojn, inter kiuj la rilat[o] estas inkluziva? Se tiu kutim[o] disvastiĝus, la sol[a] rezult[o] estus, ke anstataŭ disponi du manier[o]jn esprimi sin — mi pensas, ke...; mi opinias, ke... — verkist[o]j kaj esperantoparolant[o]j disponus nur unu: la lingv[o] malriĉiĝus.
###Sistemo, en kiu koncept[o]j estas kontrastigat[a]j multe pli ol ili inkluziviĝas, havas duan malavantaĝon por interkultur[a] lingv[a] komunikilo, nome, ke ĝi malhelpas plenan akcepton de la deriv[a] kaj kunmet[a] vortfarado. Se brakseĝo ne estas seĝo, aperas stulte nomi ĝin uzante la radikon seĝ plus iun precizigan elementon. Ti[o] sentiĝas kiel lam[a] rimedo, kiel konfes[o] pri malriĉeco, kiun oni iel provas kompensi. Tiu alir[o] al la lingv[o] tute kontraŭas la solvon al la dikvortar[a] problemo, kiun Zamenhof kortuŝe priskribis en si[a] leter[o] al Borovko: esprimi kompleks[a]jn koncept[o]jn per kombin[o] de limigit[a] nombr[o] da eroj.
Kiel ni vidis, la franc[a] manier[o] kompreni la lingvon favoras pedantecon. Lingv[a] pedant[o] emas malfidi la ĝeneral[a]jn help[o]jn al komuniko, kiuj estas la kunteksto, la situacio, eventuale la gestoj. Li ne akceptas, ke, se natur[a] konsent[o] formiĝas pri la signif[o] de kombinaĵo, komunikad[o] perfekte disvolviĝas. Al li ne sufiĉas, ke la kunmetit[a]j er[o]j elvoku la koncepton, li volas, ke ili difinu ĝin. (Temas pri la malfid[o] de la maldekstr[a] duoncerb[o] al la dekstra). Tiu sam[a] bezon[o] pri pedant[a] difin[o] forturnigas de la simpl[a] uz[o] de simpl[a]j vort[o]j en situacioj, kiam neniu dubsencec[o] eblas.
Tip[a] ekzempl[o] pri ĉi-last[a] fenomen[o] estas la kutimo, enkondukit[a] de la francoj, anstataŭigi bona per bongusta, kiam temas pri manĝaĵ[o] aŭ trinkaĵo, eĉ kiam la kuntekst[o] igas ĉion absolute klara. Mi plurfoje ĉeestis jenan scenon inter franc[a]j esperantistoj. Iu ekmanĝas frukton, apudul[o] demandas: "Ĉu ĝi estas bona?" kaj spert[a] esperantist[o] korektas tiun dirante: "oni ne diras bona, sed bongusta tiaokaze". Nu, en multeg[a]j lingvoj, oni tiam simple diras "bona". Estas vere, ke la koncept[o] "bona" estas tiel vasta, ke ĝi povas rilati al ĉiaspec[a]j sferoj, sed la necesan precizigon alportas la situacio. L[a] manier[o] rigardi, la tono, la fakto, ke unu ĵus ekmanĝis kaj la ali[a] ne, ĉi[o] ĉi precizigas, ke bona ne signifas ĉi-kadre "morale bona", "socie bona", "bon[a] por la sano", "teknike bona", "bonkora" aŭ "bona" laŭ iu ali[a] kriterio. Cetere, bona inkluzivas bongusta.
###L[a] trovalorig[o] de la maldekstr[a] cerbo, kiun Kartezio, inter ali[a]j influoj, trudis al la francoj, ne nur estigis timon pri nesufiĉ[a] precizeco, sed ankaŭ vibrigas ian praan, infanecan angoron perdi, kiu, pro la menciit[a] gravec[o] de franc[o]j en la esperanto-historio, orientis la evoluon de la lingv[o] laŭ direkt[o] fremd[a] al ties fundament[a] naturo.
Alpreni internacian lingvon, ti[o] signifas ŝanĝi la nivelon, sur kiu oni komunikas: oni ĉesas troviĝi inter samgentan[o]j kaj ekrilatas nur kiel kunhomoj. Por ti[o] necesas ion rezigni: malfacile difineblan komunecon de sentoj, spertoj, aludoj, referencoj, unuvorte ĉion specifan, ki[o] ligas inter ili la an[o]jn de iu gento. Bedaŭrinde, rezigni estas seniĝi, kaj seniĝi malfacilas, ĉar ĝi tro similas al perdo.
Kompreneble, oni perdas nur dum tempo, kaj nur por gajni ion alian, samvaloran, ofte eĉ plivaloran. Sed ne eblas gajni sen komence perdi. Se vi[a]j man[o]j estas plen[a]j je i[o] ŝatata, vi povas akcepti ion pli ŝatindan nur unue demetinte, kion vi tenas en ili.
Tiu regul[o] validas egale, kiu [a]jn la internaci[a] lingvo. Se mi diskutas angle kun skandinavo, ĉar ni ne havas alian komunan komunikilon, mi devas rezigni multon miakulturan, ĉar tiuj tipaĵ[o]j ne pasas tr[a] la angl[a] kanalo. Ekzemple la fakton, ke se unu el ni diros his secretary, la ali[a] ne scios, ĉu tiu estas vir[a] aŭ ina, dum france mi dirus son secrétaire, 'li[a] (aŭ ŝia) sekretario' kaj s[a] secrétaire, 'li[a] (aŭ ŝia) sekretariino'. Aŭ la fakton, ke la disting[o] inter tu, 'vi' (se temas pri iu, kun kiu mi familiaras) kaj vous, 'vi' (se temas pri iu, kun kiu mi rilatas malpli familiare) nun perdiĝos, dum eble i[o] simil[a] ekzistas ankaŭ en la gepatr[a] lingv[o] de mi[a] kunparolanto. Ambaŭ do perdos ion por gajni la eblon komuniki.
Ti[o] estas normala. Neni[o] valor[a] riceviĝas senkoste. Se mi volas komuniki sur intergent[a] nivelo, mi devas pagi la prezon. Feliĉe, ĉi-koncerne, esperant[o] montriĝas bon[a] lingvo du-rilate: unuflanke, ĉiu perdas malpli ol se ali[a] komunikil[o] uziĝus; aliflanke, la lingv[o] estis konceptit[a] por dividi la koston kiel eble plej egale inter la divers[a]j popoloj.
Ve! Pra[a]j refleks[o]j ofte malhelpas tion kompreni. L[a] familiar[a] medi[o] estas sekuriga, kaj seniĝi, eĉ nur momente, je ĝi[a]j apartaĵ[o]j sentiĝas terure. Tial mult[a]j esperantist[o]j provas gajni tutmondan esprimilon sen perdi la trajt[o]jn de la nacia. Ili strebas al i[o] neebla: interkultur[a] lingvo, kiu estu iliakultura.
###Mi ne scias, ĉu refoje elmergiĝas mi[a] partieco, sed ŝajnas al mi, ke ti[o] multe pli oftas ĉe franc[o]j ol ĉe aligentanoj. Mi neniam renkontis ĉinan, rusan, britan aŭ usonan esperantiston, kiu postulis, ke esperant[o] havu absolute ekzaktan tradukon de tiu aŭ tiu tipe naci[a] koncepto, kiel mi konstante spertas ĉe franc[o]j (memoru, kion ni diris pri timida). Aperas, ke an[o]j de tiuj popol[o]j pli konscias, ke ali[a] lingv[o] ne povas havi saman signifsistemon kiel la propra, dum franc[o]j perceptas en tiu diferenc[o] mankon korektindan.
L[a] tim[o] perdi, kiu do karakterizas mult[a]jn franc[o]jn rilate al la havaĵ[o]j de si[a] lingvo, ege influis esperanton. Mult[o] internacie nenecesa, sed tipe franca, enŝteliĝis en la lingvon, nur — se mi[a] hipotez[o] pravas — ĉar franc[o]j ne komprenis la neceson rezigni iun nombron da francaĵ[o]j por ĝui la pli altan nivelon de internacieco. Verŝajne tial ni diras magnetofono anstataŭ surbendigilo, verŝajne tial la ege francec[a] PIV rekomendas jahurto anstataŭ la reallingv[a] jogurto, verŝajne tial ankaŭ mult[a]j franc[o]j sentas la mankon de pronom[o] familiar[a] por 'vi', egal[a] al la franc[a] tu, kiel malfacile akceptebl[a] perdo, terure malriĉiga.
Ili ne komprenas, ke riĉi signifas, ne havi ĉion, sed havi multon. L[a] angla, sen samsencaĵ[o] al tu, estas ege riĉ[a] lingvo. Krome, se la ali[a]j popol[o]j rezonus kiel la francoj, kiom da pronom[o]j ili rajte postulus enkonduki en esperanton! L[a] indonezi[a] estas eble la plej facil[a] lingv[o] en la mond[o] por la mez[a] teran[o] (klare pli facil[a] ol esperanto), sed ĝi[a] facilec[o] estas grandparte fuŝit[a] por fremdul[o]j nur pro tiu pronom[o] 'vi'.
Parolante al nur unu persono, en esperanto, ni diras: kien vi volas iri? En la franc[a] estas du ebloj: où voulez-vous aller? kaj où veux-tu aller? L[a] disting[o] estas laŭ familiareco. Ankaŭ en la hebre[a] estas du formoj, sed la disting[o] ne rilatas al pli aŭ malpli alt[a] grad[o] de intimeco, sed al la sekso: vi diros lean at[a] roce laleĥet? se vi parolas al viro, lean at roc[a] laleĥet? se al virino. L[a] arab[a] simile funkcias.
En la indonezia, la gam[o] inkluzivas sekson, aĝon, gradon de familiareco, gradon de respekto, socian relativan situon, ktp: sekve, por esprimi nian simplan vorton 'vi', al infan[o] vi diros kamu aŭ engkau; al superul[o] bapak (sed ne se temas pri virino, tiam vi diros: ibu); al onklin[o] bibi; al ŝofor[o] supir; al vi[a] patr[o] ayah; al nekonat[a] vir[o] tuan; al vir[o] iom konat[a] saudara, ktp ktp: la list[o] per ti[o] ne finiĝis! Indoneziano, kiu lernos esperanton, trovos nian vi pli facila, sed povos ankaŭ senti la ŝanĝon de lingv[o] kiel transiron el rafinit[a] mond[o] al kruda, sennuanca. Nur iom post iom li konstatos, ke la nuanc[o]j perdit[a]j unurilate kompensiĝas per mult[a]j ali[a]j ceterloke gajnitaj.
Se ĉi tiu libret[o] povus helpi la franc[o]jn konscii, ke alpreni esperanton postulas rezignon je kelk[a]j propraĵ[o]j favore al ĉies plejbono, kaj ke estus tre nejuste, se ĉiam la sam[a]j popol[o]j devus cedi, kaj la sam[a]j (francoj, latinidanoj) ricevi kontentiĝon, la pen[o] verki ĉi tiun tekston estus vaste kompensata.
###L[a] bezono, ke franc[a] koncept[o] plej ekzakte esperantigeblu, ligit[a] al nekompren[o] pri er-kombin[a] sistem[o] grandparte bazit[a] sur inkluzivado, kaj ne sur kontrastado, naskis tendencon alpreni nov[a]jn radikojn, dum ekzistis kunmetaĵ[o] aŭ derivaĵ[o] perfekte taŭg[a] por esprimi la koncernan ideon. Tiu tendenc[o] estas des pli bedaŭrinda, ĉar malsam[a]j lingv[o]j ofte sekvas simil[a]jn voj[o]jn por kunmete vortfari. Ni vidis ĉi-supre, ke rilate al la divid[o] en konceptojn, kultur[o]j ege diferencas, sed rilate al vortfarad[o] ili ofte tre similas inter si: estas i[o] universal[a] en la manier[o] konverĝi al unu nov[a] koncept[o] deirante de du aŭ plur[a]j antaŭe formitaj. Alivorte, lingv[o]j el plej malsam[a]j famili[o]j ofte sekvas egal[a]jn model[o]jn en la kunmet[a] procezo.
Ekzemple tri malsamfamili[a]j lingv[o]j povas esprimi la koncepton "bela", rilate al homo, per kombin[o] de la er[o]j "bona" kaj "rigardi": en la angl[a] oni diras good-looking (< good, 'bona', look, 'rigard', ing, multfunkci[a] finaĵo), en la ĉin[a] haokan (< hao, 'bona', kan, 'rigardi'), en la hebre[a] tov-mar'e (< tov, 'bona', mar'e, 'rigardado'). Saman paralelecon oni retrovas en la hebre[a]j kaj ĉin[a]j nom[o]j de la manĝoj: la hebre[a]j aruĥat-boker kaj aruĥat-erev ekzakte respondas, respektive, al la ĉin[a]j zaofan kaj wanfan, al la esperant[a]j matenmanĝo kaj vespermanĝo. Tri[a] ekzemplo: la vort[o] 'hospitalo', 'malsanulejo', rezultas el sam[a] kunmet[o] en la tri historie senrilat[a]j lingv[o]j german[a] (Krankenhaus < krank, 'malsana', Haus, domo), hebre[a] (bet-ĥolim < bet, 'domo', ĥolim, 'malsanuloj') kaj malaja-indonezi[a] (rumah sakit < rumah, 'domo', sakit, 'malsanuloj').
Por kompreni esprim[o]jn tiamaniere formitajn, oni devas scii, ke vort[o] estas kvazaŭ la standard[o] aŭ ŝildo, kiu signas la teritorion, kaj ne la ĉirkaŭbarilo, kiu difinas ĝian tutan amplekson. Vortoj, kiel fervojo, orfiŝo, terpomo, flav[a] febro, k.s. estas tute oportunaj, kvankam oni ne povas dedukti ilian signifon el la konsistig[a]j eroj. Ke ili ne starigas problem[o]jn praktike, tion pruvas la fakto, ke oni neniam proponis neologism[o]jn por ilin anstataŭi. L[a] grand[a] avantaĝ[o] de ti[a]j formaĵ[o]j estas, ke ili ege helpas memoron. Estas pli facile retrovi ion, ki[o] situas je la interkruciĝ[o] de du konat[a]j vojoj, ol ion lokitan ie sur tereno, kie vojmontril[o]j mankas.
Tiu sistemo, kiun ĉiu lingv[o] uzas, jen multe, jen malmulte, funkcias bone nur, se oni rezignas pedantecon. Foje, mi defendis la uzon de la vort[o] terkulturisto, kiun mi taksas pli konform[a] al la spirit[o] de esperant[o] ol agrikulturisto, necesigant[a] la iom pezan radikon agrikultur, kaj eĉ ol agrokulturisto, kiun mi sentas nenatura: mi dubas, ĉu la vort[o] agro vere apartenas al la "real[a] lingvo"; mi neniam aŭdis ĝin. Sed mi[a] kunparolant[o] diris, ke ni bezonas alian vorton, ĉar mult[a]j "agrikulturistoj" ankaŭ bredas best[o]jn kaj do ne estas ĝuste ilin nomi laŭ nur[a] terlaboro.
###Sed kial imagi, ke terkulturist[o] estas "nur kulturist[o] de tero"? L[a] vort[o] estas la standardo, kiu konigas la teritorion, sed tiu povas esti multe pli vasta, ĝi tre bone povas inkluzivi ankaŭ bestobredadon. Se temas pri persono, kiu ĉefe bredas, kaj nur apude kulturas kampeton, ni nomu lin bestobredisto. En malsanulejo, krom malsanul[o]j troviĝas ampleks[a] ali[a] personaro: kuraca, flega, laboratoria, administra, farmacia, ktp. L[a] fakto, ke tiom da lingv[o]j uzas la kombinon "malsanuldomo" por signi hospitalon, montras, ke la sistem[o] tre bone povas funkcii allasante pli malpli vastan nedifinitan marĝenon.
L[a] ĉef[a] karakteriz[o] sufiĉas por nomi la tutan signifkampon, kiun, fakte, finfine difinos la lingvouzo. Esperant[o] aparte taŭge funkcias tiukampe, pro la distingo, kiun ĝi ofte faras, praktike, inter kunmetit[a] vort[o] kaj, se tiel diri, vort[o] akompanata. Estas interese konstati, ke, tiurilate, ĝi funkcias kiel la ĉina. Ekzemple ni diras orfiŝo por nomi vivantan fiŝon kun ora, oranĝ[a] aŭ ruĝ[a] koloro. Se ni volas paroli pri juvel[o] el or[o] kun la form[o] de fiŝo, ni diras or[a] fiŝo. Ti[o] perfekte paralelas la ĉinan: jinyu, 'orfiŝo', jinde yu, 'or[a] fiŝo', kaj, se mi ne eraras, ankaŭ la anglan, kiu distingas inter goldfish kaj golden fish. Simile, la vojo, sur kiu pasas trajnoj, nomiĝas fervojo (ĉine tielu) kaj se ni volus paroli pri netrajn[a] vojo, kiu estus farit[a] el fero, ni nomus ĝin fer[a] vojo (ĉine tiede lu). Ke vort[o]j estas kunmetitaj, ti[o] tute ne ĝenas ilian precizan signifon. L[a] tut[a] ĉin[a] medicin[a] terminar[o] konsistas el kunmetit[a]j vortoj. Ĝi ne kreas komunikproblemojn, kiujn evitus la okcident[a] greklatin[a] fakterminaro.
Eble iu kritikem[a] legant[o] pensos: "Tiu aŭtor[o] kontraŭdiras sin. Li antaŭe diris, ke esperant[o] havas ali[a]jn celon kaj funkcion ol la naci[a]j lingvoj, kaj ke oni do ne uzu tiujn kiel model[o]jn por ĝi, sed nun li trovas, ke oni devus konformigi ĝin al naci[a] lingv[o] kiel la ĉina."
Ne tion mi diris. Mi plu kredas, ke ni[a] bon[a] lingvo ne devas sekvi iun [a]jn nacian modelon: la ĉin[a] formiĝis responde al la bezon[o]j de la ĉin[a] popolo, same kiel la angl[a] al tiuj de la brita, kaj la bezonoj, kiujn esperant[o] celas kontentigi, estas tute aliaj.
Mi nur volas emfazi jenon: se ni vidas, ke i[o] ekzistant[a] en esperant[o] dekomence kaj plene akord[a] kun ĝi[a] spirit[o] retroviĝas ankaŭ en ali[a] lingvo, kaj tie montriĝas efika, ni povas pli klare konsciiĝi, el tiu ekster[a] kazo, ke la koncern[a] trajt[o] nialingv[a] ne estas manko, aŭ fuŝo, kiun necesus ripari. Eble eĉ ĝi estas altvalor[a] riĉaĵo, kiun ni riskus neglekti pro tro[a] koncentriĝ[o] sur la modeloj, kiuj ĉirkaŭas nin.
###Se oni ne konscias, kiel fekunde funkcias la er-kombin[a] sistemo, dank'al la kapabl[o] de ni[a] dekstr[a] duoncerb[o] kompreni laŭ-elvoke, kaj se oni krome pedantas pri "l[a] ĝust[a] vorto", oni emas pezigi la lingvon per ampleks[a] balast[o] el senutilaĵoj.
Ni konsideru la ekzemplon de la vort[o] klarigi. L[a] rus[a] ob'jasnit' (ob estas prefikso, -it' infinitiv[a] finaĵo, la radik[o] estas jasn-, 'klara'), la ĉin[a] shuoming (< shuo, 'diri', ming, 'klara'), la nederland[a] verklaren (ver estas verb[a] prefikso), la svahili[a] kueleza (ku estas verb[a] prefikso, la radik[o] elea signifas 'klari', 'esti klara') montras, kiel mondvaste natur[a] estas la inklin[o] esprimi per vortoj, kiuj formiĝas el aŭ per radik[o] signifant[a] "klara", la ideon "provi komprenigi aferon montrante, kiel ĝi estiĝis, prezentiĝas aŭ funkcias, donante detal[o]jn pri ĝi aŭ malvolvante ĝi[a]jn kaŝit[a]jn aspektojn". Sed se, ne akceptinte, ke vortfarad[o] procedas per elvokado, oni postulas difinon, oni konkludas, ke klarigi devas signifi "igi klara", kaj oni ne plu povas uzi la verbon en ti[a]j fraz[o]j kiel "li klarigas ne tre klare, mi komprenas nenion" aŭ "li[a] klarig[o] ne estas klara".
Tial oni havas la senton, ke en la lingv[o] mankas vorto, kaj oni enkondukas ekspliki. L[a] erar[o] kuŝas en la ignoro, ke vort[o] esprimas multe pli ol la teorian signifon. Kion ĝi ne esprimas, tion konigas la kunteksto, aŭ ofte simple la frazostrukturo. Se mi diras: "li komunikas tre malbone, mi nenion komprenas", ĉiuj trovas la frazon akceptebla, kvankam en tiu preciz[a] okaz[o] la koncernat[o] ne pli komunikas ol li[a] antaŭul[o] klarigis per si[a]j neklar[a]j klarigoj. En ambaŭ kazoj, i[a] verb[o] kiel "provas" aŭ "intencas" estas subkomprenata: li provas klarigi sed ne sukcesas, li provas komuniki sed ne komunikas.
Krome, ŝajnas al mi, ke x-igi ne egalas igi x. L[a] unu[a] akcentas la agon, la du[a] la rezulton. Li tute klarigis rilatas al li[a] pen[o] komprenigi, t.e. al ĉio, kion li faris, por ke oni komprenu. Li igis tute klara esprimas la fakton, ke tiu pen[o] sukcesis: nun ni komprenas.
Ali[a] faktoro, ankaŭ devenant[a] de la franc[a]j instru-tradicioj, eble agas ĉi-kaze. L[a] franc[a] lingv[o] estas tia, ke en ĝi oni laŭeble evitas ripetiĝon de la sam[a] vorto. En lernejoj, oni instruas al infan[o]j belstili provante ne uzi plurfoje vort[o]jn similsonajn. Pr[o] tio, eble, kelk[a]j francoj, dezirante plibeligi esperanton, serĉis sinonimon al klarigi, por eviti la ripeton de klar en fraz[o] kiel li klarigas ne tre klare.
###Sed esperant[o] ne estas la franca, kaj ki[o] estas kriteri[o] de belec[o] en unu lingvo, ne nepre estas en alia. En la angla, tiu evit[o] de sam[a] vort[o] estas multe malpli atentat[a] eĉ de plej bon[a]j verkistoj. Bel[a] stil[o] dependas de la strukturad[o] de la lingvo, de ĝi[a]j apartaĵoj, kaj senkritike transmeti stilprincip[o]jn de unu lingv[o] al ali[a] estas erare. En li klarigas ne tre klare oni povas percepti la belecon de aliteracio, se oni aliras la frazon liberigite de naci[a]j antaŭjuĝoj. Fakte, se oni vere enpenetris lingvon, tiagrade, ke oni pensas kaj sentas en ĝi, oni ne rimarkas mult[a]jn apartaĵojn, kiuj orelfrapas aliulojn. Neniu scias, kiel sonas la propr[a] lingvo, ĉar neniu aŭdis ĝin el ekstere, kiel aliaĵon. Mi konstatis ĉe francoj, kiuj plendis pri la tro[a] ripetad[o] de mal en esperant[a]j frazoj, ke ili ne rimarkas, kiom ofte la silab[o] /de/ revenadas en francaj. Frazo, kiel l[a] plupart des détenus ont décidé de se débarrasser des ... 'l[a] plimult[o] el la malliberul[o]j decidis seniĝi je la...' enhavas sesfoje la sonon /de/ en dek vortoj, ki[o] estas alteg[a] proporcio, sed franc[o] aŭdant[a] ĝin tion eĉ ne perceptas.
Ofte, la ideo, ke al ĉiu nacilingv[a] vort[o] devas respondi unu vort[o] esperanta, kreas evitebl[a]jn problemojn, barante la esploron de la lingv[o] serĉe al plurvort[a] esprim[o] de la koncepto. Franc[a] esperantisto, kun kiu mi babilis tiuteme, foje diris al mi: "Se klarigi signifas 'expliquer', kiel vi tradukas la francan clarifier, kaj se senkulpigi signifas 'excuser', kiel vi tradukas disculper?"
Tip[a] reag[o] de homo, kiu bezonas unuvortan translingvigon de ĉiu unuvort[a] koncepto. Respondi estas facile, se oni liberigas sin de tiu senbaz[a] regulo. Clarifier atentigas pri la rezulto, ne pri la ago, ĝi do povas esperantiĝi per igi klara, igi pli klara aŭ igi tute klara. Kaj disculper signifas 'pruvi senkulpa' aŭ 'deklari senkulpa'. Kial do ne uzi senpere jen tiun, jen la alian esprimon, laŭ la vortigot[a] penso?
"Nu, ĉu vi ne trovas tiujn form[o]jn tro longaj?" mi[a] kunparolant[o] malfide demandis. Refoje, estis facile respondi: ne. Tiuj estas pli long[a]j ol la respond[a]j franc[a]j vortoj, sed se oni rigardas, ne la unuop[a]jn vortojn, sed la fraz[o]jn aŭ eĉ, pli bone, la tekstojn, evidentiĝas, ke esperant[o] ne bezonas pli da temp[o] aŭ da paper[o] ol la franc[a] por esprimi la sam[a]jn ideojn, eĉ se oni devas kelkfoje uzi plurvort[a]jn esprimojn. Unulokan longigon ja baldaŭ kompensos densig[o] aliloka. Esperant[o] prezentas mult[a]jn okaz[o]jn koncizigi, kiujn latinid[a]j lingv[o]j ne havas. Se kalkuli laŭsilabe, frate havas nur duonon de la longec[o] de fraternellement, kaj ni[a] hispanigo estas agrable pli malpez[a] ol la franc[a] traduction en espagnol. Je la nivel[o] de frazo, esperant[o] ofte estas pli mallong[a] ol la franca: l[a] land[a]j asoci[o]j decidis kunlabore agi enhavas malpli da silab[o]j (16) ol la franc[a] traduko: les associations nationales ont décidé d'agir en collaboration (21).
###L[a] prilingv[a]j ideoj, enŝovat[a]j en la menson de la franc[o]j ekde ili[a] infanec[o] pro la tradici[a] eduksistemo, alportis al esperant[o] pedantecon kaj nekomprenon pri inkluziveco, kiuj ne troviĝis en ĝi komence, kaj kiujn oni povas rigardi fremd[a]j al ĝi[a] spirito. Ti[o] siavice kaŭzis nenecesan grandiĝon de la radikaro.
L[a] malfid[o] al la kunteksto, al intuicio, al la elvok[a] potenc[o] de er-kombinad[o] eble spegulas la malfidon de Kartezi[o] al la natur[o] kaj al la realo, al kiu li preferis penson, ideojn, logik[a]jn ĉenojn, en kiuj ĉi[o] estu senmanke preciza. Ree, temas pri la malfido, kiun la maldekstr[a] duoncerb[o] nutras en si, en mult[a]j popoloj, rilate al si[a] dekstr[a] kunulo.
Kiel vi scias, oni kutimis nomi skemeca la skolon, kiu preferas esprimi la koncept[o]jn surbaze de la jam ekzistant[a] radikaro, kaj naturalisma tiun, kiu preferas ĉerpi la vort[o]jn el la ali[a]j lingvoj. Tiujn termin[o]jn mi opinias misgvidaj.
Ni vidis pli supre, ke, se juĝi laŭ esplor[o]j pri la lingvoformiĝ[o] ĉe infanoj, la erar[o]j de fremdul[o]j kaj la hom[a] parolmanier[o] ĝenerale, regul[a] aranĝ[o] de paroler[o]j estas plej natura rimed[o] vortigi si[a]jn pens[o]jn kaj sentojn. Fremdulo, kiu, france, diras irrésolvable, 'nesolvebla', anstataŭ la ĝust[a] vort[o] insoluble, aŭ, angle, ununderstandable, 'nekomprenebla', anstataŭ la ĝust[a] incomprehensible tute ne skemas, sed lasas la natur[a]jn leĝ[o]jn de lingv[a] esprimad[o] mem formi la vorton. Nur subpremante la naturan vorton li sukcesas asimili la oficialan, kaj tiu konstat[o] validas ankaŭ pri la infanoj: nur luktante kontraŭ si[a] natur[a] vortfarado, ili lernas paroli la ĉirkaŭan lingvon, koste de konstant[a] medi[a] korektado.
L[a] diferenc[o] inter la du manier[o]j aliri la riĉigon de la esperanto-vortar[o] ne estas, ke unu procedas nature kaj la ali[a] skeme, sed ke unu ĉerpas el ekstere, dum la ali[a] ĉerpas el la propr[a] bazo. Estus pli honeste nomi tiujn skolojn, aŭ tiujn konceptadojn, elekstera kaj elinterna. Se oni observas parolan esperanton, oni ja renkontas mult[a]jn formojn, kiuj ne troviĝas en vortaroj, sed kiujn hom[o]j spontane uzas. Ekzemple, mi ofte aŭdis hom[o]jn diri surbendigilo anstataŭ la oficial[a] magnetofono, piedpilko anstataŭ futbalo, aŭ buŝtradukisto anstataŭ konferenc[a] interpretisto.
Ke ti[a]j form[o]j nature aperas, estas evidente. Uzi por tiu sistem[o] vorton, kiu subkomprenigas volan preparadon, fakte neekzistantan — skemi ja postulas konscian aktivigon de la intelekt[o] — kaj por la kontraŭ[a] sistem[o] vorton, kiu elvokas naturon, dum natur[o] agas ne konscie, kaj fakte temas pri konscie farita, intelekte decidita, ne speciale natur[a] transprenad[o] el ne speciale natur[a]j lingvoj, estas malhelpi klaran rigardon al la situacio. Estas miksi subjektivan juĝon kun objektiv[a] priskribo. Estas, fakte, renversi la realon, nomante la agadon de unu duoncerb[o] per la karakteriz[o] de la alia, kaj reciproke. Tamen, la agant[a]j faktoroj, la konsekvenc[o]j de la elekt[o] de tiu aŭ de la ali[a] sistemo, same kiel la historiaj, soci[a]j kaj psikologi[a]j kaŭz[o]j de la prefer[o] por unu aŭ por la ali[a] meritas pli objektivan konsideron.
Neniam estas saĝe kontraŭi naturon en kazoj, kiam ĝin sekvi malbonfaras al neniu. Rilate riĉigon de la vortprovizo, laŭiri la naturan vojon estas ankaŭ pli justi al la plimulto. Ju pli da nov[a]j radikoj, des pli da malfacilaĵ[o]j por la hom[o]j ne naskit[a]j en la vortofont[a] gento. Malegalec[o] tiel kreskas inter la popol[o]j kaj la soci[a]j tavol[o]j rilate al lern- kaj uz-facileco.
###L[a] tendenc[o] ĉerpi nov[a]jn radik[o]jn el ekstere estas des pli stranga, ĉar esperant[o] estas, kiel ni vidis, aparte riĉ[a] lingvo, en kiu sinonim[o]j abundas. Mi jam prezentis pri ti[o] ekzemplojn, sed bonvolu permesi, ke mi aldonu plian. Mult[a]j esperantist[o]j tion ja ne konscias, kaj estas utile per plurfoj[a] reven[o] trabati vojon por la ver[o] tr[a] ili[a]j antaŭjuĝoj. L[a] koncepto, por kiu la franc[a] havas nur la du (malsamnuancajn) vort[o]jn camarade kaj compagnon, povas esprimiĝi en esperant[o] per tut[a] seri[o] da vortoj: kamarado, kunulo, kuniranto, kunvojaĝanto, vojkunulo, samsortulo, kunvivulo, kunvivanto, samlaborulo, samvojulo, ktp. Ĉe ti[a] abundo, la vort[o] kompano, kiun, ekzemple, de Dieg[o] uzas en si[a] traduk[o] de la verk[o] de Jack London Nord[a] Odiseado (Chapecó: Fonto, 1988, p. 43), aperas absurd[a] balasto. Kial devigi la leganton traserĉi glosaron aŭ vortaron, se la saman sencon eblas esprimi per la normal[a] lingvo?
Iuj kelkfoje asertas, ke al vortoj, kiel la ĉi-supre prezentitaj, mankas i[a] poezia, korvibrig[a] etoso. Tion povas diri nur homoj, kiuj ne bone konscias, ki[o] estas la nuna, real[a] esperanto. Se jes, ili perceptus, ke por la plimult[o] el ĝi[a]j uzant[o]j vort[o] kiel kompano estas plej frost[a] fremdaĵo, mort[a] sonĉen[o] vekant[a] neniun eĥon, multe pli senharmon[a] kaj malpoezi[a] ol vort[o]j formit[a]j el la normal[a] stoko, kiu, pro jardek[o]j da uzado, akiris propran vivon. Kaj ili trovus trafan esprimon kadre de la kutim[a] lingvo. Laŭ la kunteksto, ti[o] povus esti, ekzemple, kunpanulo aŭ sampanulo, kiu spegulus la originan sencon de compagnon, compañero, companion, sed ankaŭ, depende de la situacio, kunfumanto, samteulo, kunvinulo, kunpaŝanto, kunlaculo, voj(aĝ)frato aŭ iu [a]jn ali[a] kombin[o] de taŭg[a]j elementoj. Cetere, se la franca, lingv[o] tute taŭg[a] por literaturo, perfekte bonfartas kun nur compagnon, kial ni[a] kunulo ne sufiĉus al ni?
###Miaopinie, la neglekt[o] de tiuj intern[a]j latentaĵ[o]j favore al prefer[o] ĉerpi el ekstere kontraŭas la spiriton de la lingvo. Ke esperant[o] baziĝas sur la princip[o] kunglui er[o]jn por vortformi, tion elokvente pruvas la aranĝ[o] de ni[a]j vortaroj.
Tion bele ilustras ankaŭ la vort[o] patrino. En la eg[a] plimult[o] el la lingvoj, eĉ la t.n. izol[a]j kaj aglutinaj, tiu fundament[a] koncept[o] vortiĝas per aparta, nederivit[a] formo. En ni[a] lingv[o] ĝi postulas derivaĵon. Tiu apartaĵ[o] des pli emfazas la fundamente gravan rolon de er-kombinad[o] en esperanto, ĉar la radik[o] mama estas eble la sola, al kiu prave aplikiĝus la kriteri[o] "internacieco" aludit[a] en la 15-[a] regul[o] de la fundament[a] gramatiko: oni diras mama en la ĉina, mamma en la bengalia, mama en la haŭsa, mama en la svahilia, ktp. Kaj ĉu ne estus saĝe konsideri, ke la situaci[o] ŝanĝiĝis depost la zamenhof[a] tempo, kaj ke mult[a]j popoloj, kiuj liaepoke ne partoprenis en la internaci[a] vivo, nun aktive rolas en ĝi, tiel ke la koncept[o] "fremd[a] vorto" aliiĝis? (L[a] 15-[a] regul[o] ja parolas pri vortoj, kiuj intersimilas "en la plimult[o] el la lingvoj".)
Ĉar mi tuŝas la temon de tiu 15-[a] regulo, mi faru konstruan proponon. Kial ni ne decidu, ke ĝi aplikiĝos nur, kiam la vort[o] respondos al objektiv[a] kriterio? Ti[a] kriteri[o] povus esti, ke la radik[o] ekzistu, samsence, en kvin ne-hindeŭrop[a]j lingvoj. L[a] turka, la hebrea, la indonezia, la hungara, la japana, la finn[a] kaj ali[a]j ja akceptis mult[a]jn origine okcident[a]jn vortojn. Ĉu demokrati[o] ne postulus tian kontrolon antaŭ ol ni rigardu vorton internacia? Same, kiam koncept[o] montriĝas malfacile vortigebla, kial ni ne organizu esploron en la divers[a]j lingvoj, ĉefe tiuj, kiuj funkcias kunmete? Ofte, oni tiel trovas solvon al problem[o] unuavide nesolvebla.
Sed ni revenu al la vort[o] mamao. Fakte, kvankam ĝis nun neniam uzata, ĝi apartenas al la lingv[o] laŭ tiu 15-[a] regul[o] de la fundament[a] gramatiko. Oni povas suspekti, ke la neuz[o] de tiu laŭfundamente ĝust[a] vort[o] havas profund[a]jn psikologi[a]jn kialojn, kies esplor[o] sendube ĵetus interesan lumon sur la konsiston de la esperanto-kolektivo. Estu kiel ajn, la ekzist[o] de derivad[o] ĉe tiel baz[a] vort[o] kiel patrino substrekas, kiel radikale esperant[o] emas ekspluati la ebl[o]jn de er-kungluado.
###Mi ne neas, ke eleksterism[o] havas sian rolon en la internaci[a] lingvo, sed tiu rol[o] estas pli supraĵa, malpli esenc[a] ol elinternismo. L[a] spontan[a] evoluo, kiu kondukis al la ĝeneral[a] uz[o] de komputilo, kun sencoŝanĝ[o] de la radik[o] komput, kaj la abundo, en parol[a] esperanto, de "fuŝaj" — laŭ la oficial[a]j kriteri[o]j — form[o]j kiel teatrejo (vd la programon de la pekin[a] kongreso), parlamentejo, kuntribui, medikaĵo, ktp ilustras la forton de la er-kombin[a]j tendenc[o]j nialingve. Simil[a]j fakt[o]j pravigas la opinion, ke tiu trajt[o] pli karakterizas la esencan spiriton de la internaci[a] lingv[o] ol ĉerpem[o] elekstera.
Unu el la kaŭzoj, pro kiuj kelk[a]j malfidas la kunmet- kaj derivsistemon, estas nekompren[o] pri la vast[a]j ebloj, kiujn havigas la metafor[a] uz[o] de lingvoelementoj. Ekzemple, en multeg[a]j lingvoj, eble eĉ en ĉiuj, manifestiĝas la natur[a] hom[a] tendenc[o] uzi por instituci[o] vorton, kiu komence signis nur lokon. Diri l[a] Centr[a] Oficej[o] decidis... estas tute natur[a] manier[o] sin esprimi. Okazas en la mens[o] laŭgrada, neperceptat[a] transir[o] de la lok[o] al la hom[o]j en ĝi, kaj de tiuj al la instituci[o] mem. Neniu trovas strang[a] la frazon l[a] afrik[a] sidej[o] konfliktis kun la tutmond[a] ĉefsidejo, starigit[a] en Londono. Ej[o]j estas institucioj. Kiam oni tion komprenis kaj akceptis, oni povas ege senbalastigi la lingvon: anstataŭ ministerio oni diras ministrejo, anstataŭ sekretariato sekretariejo, anstataŭ redakcio redaktejo, ktp. Praktik[o] montras, ke tiu sistem[o] perfekte funkcias.
Ekzemple, en Intermeze, aldonaĵ[o] al L[a] Revu[o] Orienta (68, 1987, mart[o] 3, p. 5), mi legas la frazon L[a] japan[a] ministrej[o] de poŝt[o] rekomendas... Ĉu vere oni gajnus ion dirante tiakaze ministerio? Miaopinie, tute ne. Temas pri natur[a] tendenco, kiel atestas ankaŭ jen[a] okazaĵo. Foje, dum mi parolis kun universitat[a] profesoro, li diris al mi: "ni[a] fakultej[o] organizis..." Mi tuj notis tiun interesan esprimon, kiun la parolant[o] mem ne rimarkis. L[a] radik[o] fakult- ja ne ekzistas en esperanto. Tiu profesor[o] spontane formis, por paroli pri institucio, ej-vorton, kiu teorie ne eblas (l[a] ĝust[a] vort[o] estus fakultato)! Ĉu li[a] erar[o] ne estas sign[o] pri tio, kien nature evoluas la bon[a] lingvo?
###Provante klarigi, kial la kunmet- kaj deriv-sistem[o] miskompreniĝis, mi menciis la francan obsedon pri la "ĝust[a] termino". Sed ni gardu nin kontraŭ la em[o] trosimpligi. Ali[a] faktor[o] verŝajne intervenis.
Mi antaŭe montris, ke okazis mutacio, ke mutaci[o] estas rompo, kaj ke romp[o] timigas. Soci[o]j bezonas tempon por asimili radikal[a]jn ŝanĝojn. Sekve, dum unu part[o] kuras antaŭen, entuziasm[a] pri la nov-aperaĵo, ali[a] provas ĉiuforte bremsi la progreson, por havi la tempon kutimiĝi al ĝi. Se vi havas dubon pri la naturec[o] de tiuj reagoj, iom studu la historion de la komunist[a]j partioj, aŭ la reag[o]jn al la Du[a] Vatikan[a] Koncili[o] de la katolik[a] eklezio, aŭ ankaŭ la reziston, kiun siatempe elvokis ĉiu nov[a] eltrovaĵo, kiel fotografio, fervoj[o]j aŭ la decid[o] havigi al kampar[o]j elektran energion. Eĉ la metr[a] sistemo, tiom pli facil-uz[a] ol la tradici[a]j mezurunuoj, ankoraŭ nun ne estas tutmonde akceptita.
Unu el la plej bon[a]j ekzempl[o]j de tiu hom[a] inklin[o] rezisti kontraŭ la propr[a] bon[o] havigas al ni la hind[a]j ciferoj, kiujn en Eŭrop[o] oni nomas arabaj, ĉar la arab[o]j ilin konigis. Necesis du jarcent[o]j por ke, en tiu mondoparto, ili anstataŭu la romiajn. Tamen, ili prezentis per si grandegan progreson, dank'al la nul[o] kaj al la konsekvenc[a] rilat[o] inter la pozici[o] de ĉiu cifer[o] kaj la dekum[a] tranĉo, al kiu ĝi apartenas. Ti[a]j trajt[o]j ege faciligas ĉiujn kalkulojn. Provu obligi CMXLVII (947) per MCDXXXI (1431)! Nur matematikist[o]j tion sukcesis fari. L[a] enkonduk[o] de la nov[a]j cifer[o]j ebligis al metiistoj, infanoj, plej simpl[a]j komercist[o]j kalkuli tute glate. Estis do demokrati[a] progreso. Sed ĝi venkis nur post long[a] kaj akr[a] rezisto. Eĉ unu ŝtat[o] (Venecio, se mi ne eraras) malpermesis dum plur[a]j jardek[o]j la uzadon de la nov[a]j ciferoj.
L[a] rilat[o] inter la hindaj/arab[a]j cifer[o]j kaj la romi[a]j estas komparebl[a] al la rilat[o] inter la er-kombin[a] sistem[o] de esperant[o] kaj la enkonduk[o] de neologismoj. Ambaŭkaze, plene konsekvenc[a] sistemo, utiligant[a] minimumon da baz[a]j elementoj, kaj funkciigant[a] ĉefe inteligenton kontrastas al sistem[o] malpli orda, kiu postulas pli grandan elspezon de nerv[a] energio, kaj pli apogiĝas sur memor[o] aŭ sur konsult[o] de dokumentoj.
Ekzistas ĉe kelk[a]j aŭtor[o]j tendenc[o] transpreni nov[a]jn radik[o]jn por ideoj, kiuj havas bone enradikiĝintan vortigon en la lingvo. Ekzemple la iltis-[a] Literatur[a] Manifesto uzas poka por esprimi la koncepton 'malmulta'. Aliaj, eĉ malpli kompreneble, enkondukis dificila, 'malfacila', centenario, 'centjariĝo' kaj inamika aŭ inimika, 'malamika'. Tiu inklin[o] povas esti rigardat[a] kiel manifestiĝ[o] de la fort[o]j provant[a]j rezisti al la nov[a] sistemo; ĝi estas, interne de esperanto, reprezentant[o] de la malnov[a] manier[o] komuniki. Fakte, simile agis la "kuzoj", kiuj aperis post esperanto: Ido, Novial, Occidental, Interlingua, ktp; oni do povas rigardi ĝin ankaŭ enŝoviĝ[o] de ti[a] kuz[a] lingv[o] en la spirite kaj strukture multe malpli latinecan esperanton.
Ĉar temas pri longdaŭr[a]j socihistori[a]j fortoj, estas normale, ke eĉ Zamenhof havis en si ambaŭ tendencojn. Ankaŭ li (probable nekonscie) rezistis al la radikal[a] ŝanĝo. Li estis ne la mutaciulo, sed la portant[o] kaj eksterigant[o] de la sukcesont[a] mutaci[a] ĝermo. Certe li havis dub[o]jn pri ĝi. Li havis neniun rimedon scii, kiu, inter li[a]j dis[a]j inklinoj, efektive pravas. Li ne povis flegi la ĝermon senkompromise. Eble indas precizigi lian rolon en la okazint[a] mutacio.
###L[a] homar[o] bezonas si[a]jn heroojn, si[a]jn geniulojn. Por kontentigi tiun bezonon, ĝi atribuas eltrovaĵon al unu difinit[a] homo, kvazaŭ la afer[o]j disvolviĝus jene: antaŭe estis nenio, la grandul[o] venis, kaj poste la mond[o] dank'al li estis ŝanĝita. L[a] ver[o] estas malpli simpla. Malkovr[o]j okazas pli malpli samtempe diversloke, ĉar ili grandparte estas socihistori[a] fenomeno. Ili aperas, kiam la kondiĉ[o]j estas por ili maturaj. Per tiu diro, mi tute ne volas malpliigi la rolon de la koncern[a]j individuoj: ili[a] personeco, ili[a] laboro, ili[a] persistem[o] estas tre serioz[a]j faktor[o]j en la nov-aperaĵo, kiun ili ofte stampas per propr[a]j karakterizoj. Sed oni miskomprenas la realon, se oni rigardas ilin tro izolit[a]j disde la socihistori[a]j fortoj, kiuj portas ilin.
Pri la lingv[o] internaci[a] tiu rimark[o] plene validas. Ĝi aperis, kiam histori[o] tion postulis, kiam la soci[a]j kondiĉ[o]j estis pret[a]j por ĝi. Se ne estus Zamenhof, certe estus iu alia, eble kun prokrast[o] de unu aŭ du jarcentoj, eble pli malpli samjare, kiu prezentus verkon kun simil[a]j struktur[a]j trajtoj, kvankam ili[a] konkret[a] form[o] estus malsama.
Zamenhof ne iniciatis sur fon[o] de neniaĵo. Li respondis al sopiro. Ekzistis en part[o] de la tiutemp[a] homar[o] intens[a] dezir[o] komuniki per facila, demokrati[a] rimedo. Eble la dezir[o] ne estis konscia. Sed esperant[o] neniam sukcesus, kiel ĝi sukcesis, se ĝi ne estus respond[o] al atendo.
Tiun sopiron naskis seri[o] da ŝanĝoj, kies gravecon ni, fine de la dudek[a] jarcento, inklinas forgesi. L[a] mond[o] pli ŝanĝiĝis inter 1830 kaj 1870 ol iam [a]jn antaŭe. Publik[a] instruad[o] lernigis al ĉiuj legi, kaj gazet[o]j aperis, kiuj igis la mondon mense atingebl[a] por hom[o]j socie tenat[a]j dum jarcent[o]j ekster ĉi[a] rilat[o] kun ĝi[a] vast[a] kaj divers[a] mirindeco. Fervoj[o]j rapide kovris la teron, kaj pensigis pri vojaĝ[o]j kaj kontaktoj. Konsciiĝ[o] aperis ĉe laborist[o]j pri si[a] digneco, kaj ti[o] kreis ĉe mult[a]j strebon al kulturo. Soif[o] ekkoni kaj kontakti disvastiĝis.
Tiu part[o] de la homaro, en kiu tiuj aspir[o]j vivis, estis la latent[a] patrino, kiu deziris naski, kaj sopiris al la viro, kiu fekundos ĝin. Ĝi estis la grundo, sen kiu la sem[o] ne povus evolui al i[o] vivanta. Zamenhof ĵetis la semon, kaj tiu grund[o] ĝin akceptis, protektis, nutris, transformis, ĝis esperant[o] firmiĝis kiel stabila, ekzistant[a] lingv[o] ne plu depend[a] de individuoj: la real[a] lingvo.
Eĉ nun, se mortus ĉiuj esperantistoj, la lingv[o] pro ti[o] ne malaperus. Ĝi troviĝas en tro mult[a]j bibliotekoj, estas tro da hom[o]j kiuj interesiĝas pri lingv[o]j kaj lingvoscienco, la bezon[o] de internaci[a] komunikil[o] estas tro granda, por ke ĝi[a] ne-pluviv[o] daŭru longe. Iu studento, iu histori-esploranto, iu ĵurnalist[o] retrovus tiun mirindaĵon, kaj relanĉus ĝin. Pr[o] si[a] intern[a] taŭgec[o] ĝi prosperus: ĝi estas ja bon[a] lingvo.
Esperant[o] estas tiel revolucia, se oni rajtas uzi similan vorton pri i[o] plej neperforta, ke ĝi nepre devis veki fort[a]jn kontraŭstarojn. L[a] ekster[a]j estas konataj, kaj mi ilin ne priparolos ĉi tie, sed pri la intern[a]j oni ne sufiĉe konscias. Ili estas ĉio, kio, en Zamenhof mem kaj en li[a]j posteuloj, nekonsciate celis forpreni el la lingv[o] ĝi[a]jn revoluci[a]jn trajt[o]jn rilate al la demokratiec[o] de intergent[a] komunikado.
Rekte rilati interkulture estas timige, ĉar tiel perdiĝas la lingv[a] barilo, kiu agas bufre kaj moderigas la ŝokojn. Same, rilati sen superul[o]j kaj malsuperul[o]j estas i[o] neniam spertita, kaj do terur[a] por la part[o] de la psiko, kiun ĉi[o] nekonat[a] facile angorigas. Krome, al kelk[a]j hom[o]j mankas la flekseblec[o] neces[a] por adapti sin al sistem[o] diferenc[a] de tiuj, kiujn ili lernis uzi, tiel ke ili povas miskompreni la tutan novan aranĝon. Tio, miaopinie, okazis al Waringhien.
###En la antaŭparol[o] al la unu[a] eldon[o] de Parnas[a] Gvidlibro (represit[a] en la du[a] eldono, Varsovio: Pol[a] Esperanto-Asoci[o] kaj Herold[o] de Esperanto, 1968, p. 6) li ja diras jenon:
(...) la tro oft[a] uzad[o] de vort[o]j formit[a]j per la kontraŭec[a]j prefiks[o]j mal, ne aŭ sen (...) malutilas en poezio, ne ĉar ili ne estas sufiĉe elvokantaj, sed ĉar ili estas elvokant[a]j kontraŭsence. Efektive, se oni rememoras la klasifikon de la vort[o]j laŭ ili[a] elvokiveco, oni vidas, ke tiu estas des pli malforta, ju pli abstrakt[a]j ili estas — kaj inter la plej abstrakt[a]j troviĝas la gramatik[a]j iloj; kiel tia, la negaci[o] estas absolute sen[a] je poezi[a] valoro. Por ke la legant[o] sentu la malon de unu donit[a] impreso, ne sufiĉas kunmeti negacion kun la vortoj, kiuj ĝin esprimas; ĉar oni tiele ne forigas la evitendan bildon, oni elvokas ĝin, dum oni kredas ĝin forpeli. Tradukante poemon de Longfellow, kiu priskribas grizan vintran tagon, Grabowski skribis:
L[a] tag[o] malvarma, malgaja, sensuna...
vers[o] taŭg[a] por doni la impreson de sunplen[a] somertago, ĉar tian bildon la tri mal aŭ sen neas ja intelekte, sed ne malaperigas el la sens-imag[o] (...).
Miaopinie, nur person[o] ne sentant[a] esperanton, ki[a] ĝin sentas la plimult[o] el la ordinar[a]j uzantoj, povas tion skribi.
Aŭ ĉu mi estas maljusta? Ĉu ni ĉi tie trafas unu aspekton, fojfoje tragikan, de la hom[a] estado, nome, ke hom[o]j povas tiagrade malsami en si[a] manier[o] percepti la mondon, ke tio, ki[o] evidentas al unu, estas nevidebl[a] al la alia? Pr[o] konsider[o] al tiu ebl[o] mi komence de ĉi tiu libret[o] diris, ke eble esperant[o] vivos sub du formoj, kiel la angl[a] vivas sub uson[a] kaj brita...
Estas klare, ĉiaokaze, ke mi sentas la aferon tute malsame ol Waringhien. Se sinceri, mi diros, ke mi[a] unu[a] reago, kiam mi legis la ĉi-supre citit[a]jn liniojn, estis pensi: aŭ tiu aŭtor[o] ne havas normalan lingvosenton, aŭ li ne estas honest[a] kaj friponas kun la propr[a] reago, por povi pruvi sian tezon. Nur poste mi atingis pli tolereman pozicion, pensante: nu, eble li simple estas tre malsam[a] ol mi.
Fakt[o] estas, ke mi eble tridekfoje relegis la koncernan verson, diversepoke, kaj ke neniam prezentiĝis al mi impres[o] de sunplen[a] somertago. Mi kunvibras kun poet[o] priskribant[a] tagon vintran, nuban, funebrecan, sen-akrecan ĝis plen[a] grizo. Kaj mi min demandas, kiel ion alian eblas percepti. Mi[a] toleremo, naskant[a] la hipotezon, ke eble Waringhien estas nek malhonest[a] kun si, nek hom[o] sen lingvosent[o] pri esperanto, rezultas el konsci[a] peno: mi devas streĉi mi[a]jn pensofort[o]jn por trafi tian ideon, ĉar ĝi estas absolute kontraŭnatur[a] al mi.
Kial? Temas pri neraci[a] reago, kiun analizi verŝajne ne eblus. Tamen mi diru, ke por mi nead[o] tute ne estas i[o] abstrakta. Kiam beb[o] forturnas la kapon disde nutraĵo, kiun oni proponas al ĝi, kaj kiu al ĝi odoraĉas, ne okazas i[o] abstrakta, sed i[o] plej viva, plej konkreta, plej profunde senta. Kaj tiu gest[o] estas la origin[o] de ĉiuj neadoj. Mirig[a] estas la distanc[o] inter Waringhien kaj mi. Eĉ en la franca, mi[a] gepatr[a] lingvo, mi reagas same kiel en esperanto. Kiam unu el mi[a]j konsultant[o]j diras: "je suis malheureux", 'mi estas malfeliĉa', li[a] fraz[o] neniel povus elvoki en mi feliĉon. Mi ne aŭdas heureux, 'feliĉa', mi aŭdas nur malheureux, ki[o] signas la malon. Fakte, mi konstatas, ke mi reagas same, kiu [a]jn la lingvo.
###L[a] angl[a] frazo
he felt unhappy, unlucky, unloved
'li sentis sin malfeliĉa, malbonŝanca, neamata' tute ne elvokas en mi amon kaj feliĉon. Mi ne perceptas tiujn vort[o]jn kiel ion modifitan per abstraktaĵ[o] supozat[a] efiki neige. Mi perceptas ilin kiel tutaĵojn, same kiel, se mi aŭdas indignan paroladon pri injustice, mi aŭdas, ke temas pri maljusteco, neni[o] tiuvort[a] elvokas al mi[a] mens[o] justecon.
L[a] citit[a]j vort[o]j de Waringhien faligas min en abism[o]jn de dub[o] kaj konsterno. Se li[a] mens[o] funkcias tiamaniere, kiel li povas komuniki? Se kiam oni parolas pri patrino, la vort[o] elvokas al li patron, pri miskompreno, komprenon, pri domaĉo, domon elegantan, kiel li povas pensi en esperanto? Kiel li povas senti tiulingve, kaj do interhome rilati? Mi provas esti tolerema, kaj konvinkiĝi, ke, nu, li[a] mens[o] tre diferencas de la mia. Sed mian provon tiel rezoni konstante atakas la ideo, ke li neniam sukcesis vere senti la lingvon.
Aŭ eble li aliras ĝin laŭ tiagrade franc[a] vidmaniero, ke li uzas iun varianton de ĝi, kiu sufiĉe diferencas de la ĝenerale uzata. Mult[o] en PIV pri ti[o] atestas. L[a] difin[o]j de vort[o]j kiel kulturo, alternativo, spirito, ĵurnalo pli spegulas la lingvouzon de la respond[a]j franc[a]j vort[o]j ol tiun de la esperantaj.
Tipe franc[a] estas la konfuz[o] inter spirito kaj menso. Konstante, en la difin[o]j de PIV, ni trovas la vorton spirito, kiam la internaci[a] lingvouz[o] postulus menso (vd ekzemple la unuan difinon de konsideri kaj de memori aŭ la kvinan de kulturo). Sed ĉar la franc[a] ne havas vorton, kiu signifas "menso", franc[o]j kutimas traduki la anglan mind kaj la samsencaĵ[o]jn alilingv[a]jn per esprit, kiu etimologie parencas al la esperant[a] spirito. L[a] tri[a] difin[o] de spirito en PIV estas "l[a] pensant[a] part[o] de homo", sed la zamenhof[a]j ekzempl[o]j tuj poste prezentit[a]j klare montras, ke tiu difin[o] mistrafas: fervora, malgaja, kolerema, ne estas vortoj, kiuj taŭgas por penso; temas pri i[o] alinivela, pli subtila, sed kion la franc[a] intelektul[a] kultur[o] ĝenerale ignoras, verŝajne ĉar ĝi havas neniun sperton pri tiu hom[a] dimensio, kaj ne sukcesas koncepti ĝin. (Mi diras intelektula, ĉar laŭ mi[a] sperto, mult[a]j franc[o]j havas spiritan dimension kaj tute bone sentas la sencon de tiu vorto, eĉ se ili[a] lingv[o] konfuzas ĝin kun "menso", sed tiu kompren[o] estas multe pli maloft[a] ĉe intelektuloj, precipe senreligiaj.)
###Ali[a] trajt[o] tip[a] pri la franc[a] intelektul[a] kultur[o] estas la em[o] aŭtoritate juĝi el super[a] sinsituigo. (L[a] personoj, kiuj ĉeestis la budapeŝtan konferencon pri maŝintradukad[o] New Directions in Machine Translation, spertis la 19-an de aŭgust[o] 1988 bele ilustran kazon pri tio, kiam Prof. Boitet komentis la prelegon de Dietrich Weidmann, parolante per nepravigeble humilig[a] tono, kiu eblus en preskaŭ neniu ali[a] kultur[o] kaj kiu ŝokis mult[a]jn ĉeestantojn.) Tiu superec[a] juĝem[o] disfloras en PIV.
Ekzemple, sinkretismo estas difinit[a] kiel
konfuza kaj kompleks[a] kunig[o] de diversorigin[a]j ide[o]j (...) en ŝajne koheran tuton: spiritismo, bahaism[o] ktp estas ekzempl[o]j de sinkretismo (emfaz[o] mia).
Kion bahaan[o]j opinias pri si[a] aper[o] tiufraze? Per si[a] tono, tiu PIV-[a] ekzempl[o] frape rebatas mian tezon, ke esperant[o] signas mutacion en hom[a]j rilatoj, kiujn ĝi gvidas al demokratieco, tolerem[o] kaj respekt[o] reciproka. Jen ali[a] ekzemplo:
Jave/o. L[a] propr[a] nom[o] de Di[o] en la Biblio, mistradukit[a] per "L[a] Eternulo".
Mi ne scias, ĉu Waringhien mem verkis tiun teksteton, sed, kiu [a]jn la aŭtoro, kiel ĉefredaktor[o] kaj unu el la du kontribuint[o]j pri religi[o]j kaj biblio, li respondecas pri ĝi. Denove, mi[a] reag[o] estas konsterno. L[a] redaktint[o] agas, kvazaŭ la vokal[o]j de la hebre[a] JHVH estus konataj, dum nur la ĉefpastr[o]j ilin sciis, kaj tiu tradici[o] perdiĝis, kiam la romian[o]j detruis la jerusaleman templon antaŭ dumil jaroj. Kaj kiarajte li taksas la zamenhofan tradukon L[a] Eternulo misa, kvazaŭ la long[a] raben[a] tradici[o] tiurilat[a] ne ĝustus kaj ne meritus konsideron? Kie li akiris la lingvan kaj religian kompetentecon, kiun postulas ti[a] akr[a] kondamno? L[a] dulingv[a] hebrea-franc[a] eldon[o] de la Bibli[o] farit[a] sub la direktad[o] de ĉefraben[o] Zadoc Kahn ĉiufoje tradukas la hebrean JHVH per l'Eternel. Ĉu Waringhien scias pli pri la Bibli[o] kaj la hebre[a] ol la religi[a]j gvidant[o]j de la franc[a] judaro?
###Kar[a] Leganto, bonvolu indulgi al mi! Mi provas esti tolerema, sed mi ne sukcesas. Mi indignas. Mi indignas, ke hom[o] tiel malmulte internaci-mens[a] havis tiom da potenc[o] pri ni[a] lingvo, kiel prezidant[o] de la Akademio, kiel ĉefredaktor[o] de la precip[a] unulingv[a] vortaro, kiel kunaŭtor[o] de la Plen[a] Gramatiko, pri kiu mi bedaŭras, ke oni ne aŭdis la averton de Zamenhof:
Ellabori plenan detalan gramatikon estas afer[o] tute ne ebla. L[a] verkad[o] de ti[a] gramatik[o] postulus grandan serion da jaroj, sed en la rezultato... ti[a] gramatik[o] ne sole ne faciligus la lernadon de la lingvo, sed terure ĝin malfaciligus! (Lingv[a]j Respondoj, n-r[o] 140 A, vk cit., substrekis Zamenhof mem).
Obsede fantomas al mi la demando: ĉu Waringhien serioze enprofundiĝis en esperanton? Se jes, kiel li povis skribi:
Sufiĉas malfermi dulingvan vortaron por konstati, kiagrade la naci[a]j lingv[o]j estas pli preciz[a]j ol la internacia. L[a] sol[a] "pinto" signifas france "pointe, bout, sommet, cîme, faîte". (Parnas[a] Gvidlibro, vk cit., p. 6)
Tion diri oni povas nur rezigninte sian kritikan menson. Ĉu vere li ne vidis, ke oni ne povas juĝi lingvon laŭ la vortaristoj? Multeg[a]j angl[a]j vortoj, kiel tape, pattern aŭ right havas pli da franc[a]j traduk[o]j ol tiu pinto; ĉu ti[o] signifas, ke en la angl[a] la vort[o]j ne estas precizaj? L[a] nevalidecon de la varingjen[a] rezon[o] pruvas la fakto, ke oni povas returni la argumenton: ĉe simil[a] dulingv[a] vortaro, sed alisenca, al la sol[a] franc[a] condisciple oni povus apudmeti longan serion da esperant[a]j tradukoj, kiel samklasano, samlernejano, kunstudanto, kunlernanto, studokunulo, ktp. Same, vortarist[o] aplikant[a] lian rezonon al la franc[a] traduire povus enmeti: latinigi, ellatinigi, ĉinigi, elĉinigi, angligi, elangligi, kaj tiel senfine. Kiu lingv[o] estas pli preciz[a] ol la alia? Palas la kvin preciz[a]j francig[o]j de ni[a] pinto kompare kun ti[a] ekzakteco!
###Kaj kiamaniere verkiĝas vortaro? Ĉu ties aŭtor[o] devus enmeti kun la tradukot[a] vort[o] ĝi[a]jn sinonimojn, kaj diri: pinto, supro, ekstremaĵo, plejalto, ktp: pointe, bout, sommet...? Estas absurde, el ti[a] vortar[a] prezento, fari dedukton pri la (mal)riĉec[o] de unu el la du lingvoj. Cetere, ankaŭ malprecizeco, se ĝi kunekzistas kun precizeco, estas i[o] riĉiga. Ke la franc[a] havas nur preciz[a]jn vort[o]jn por la divers[a]j objekt[o]j uzat[a]j por skribi, kaj mankas al ĝi ekzakt[a] traduk[o] de ni[a] skribilo, certe ne estas bonaĵo, pri kiu ĝi fanfaronu.
Malfacilas eviti la konkludon, ke la kon[o] de esperanto, ĉe Waringhien, estas elekstera, kaj ke li havas antaŭjuĝ[o]jn kontraŭ ĝi, kiel evidentigas ambaŭ ĉi-supre prezentit[a]j citaĵ[o]j el Parnas[a] Gvidlibro. Mult[a]j eldir[o]j li[a]j ja montras, ke li havas akran kritikan menson (vd sinkretismo kaj Javeo ĉi-supre). Kial li rezignas ĝin taksante esperanton malpreciz[a] laŭ tezpruve elektit[a] ekzemplo, se ne ĉar tion postulas li[a] antaŭe alprenit[a] sinteno, alivorte antaŭjuĝo? Li ne profundiĝis sufiĉe en la lingvon por ĝin plene senti kaj malkovri ĝian riĉon. Li aliras ĝin el juĝist[a] kaj superec[a] pozicio. Mankas la du kondiĉoj, kiuj ebligas koni ion vivantan: sent[o] pri si[a] nescio, kaj respekto. L[a] mutaci[a] aspekt[o] de esperant[o] ne tuŝis lin.
Certe, mi estas ege parti[a] kaj subjektiva. Mi sendube respertis, rilate al tiu sinjoro, la abruptan desupriĝon, kiun mi travivis, kiam, adoleskanto, mi renkontis mi[a]jn unu[a]jn esperantistojn, kaj ŝiris min la dolor[o] ekvidi, kiom perdis la lingvo, kompare kun tiu, kiun mi ĝue uzis dum mi[a]j jun[a]j jar[o]j antaŭe.
Sed mi[a] konstern[o] kaj indign[o] ne signifas, ke mi ion riproĉas al Waringhien, al li[a] persono. Disvolviĝas ja vasteg[a] histori[a] evoluo, kun soci[a]j fort[o]j tiel potencaj, ke individu[o]j estas grandparte senhelp[a]j rilate al ili. Ne mi elektis mian starpunkton pri esperanto, neologismoj, ktp. L[a] viv[o] ĝin trudis al mi. Simile, plej verŝajne, ne li elektis sian. Ĉar la viv[o] de ĉiu el ni malsamas, ĝi trudas al ĉiu el ni malsaman rigardmanieron. Mi ne neas la rolon de ni[a] liber[a] volo, sed mi opinias ĝin, ĉi-okaze, ege limigita.
Ke Waringhien ne konscias la riĉecon de esperanto, kaj ke li sentas abstrakt[a]j tiel konkret[a]jn vortŝanĝilojn, kiel mal, ne aŭ sen, tion, miaopinie, kaŭzis nevol[a] englut[o] fare de la kontraŭmutaci[a]j fort[o]j agant[a]j en la socio. Estus nekredeble, ke ĉion trankvile konsiderinte, li libere elektis.
Pli probable, li estas kaptit[a] en socihistori[a] kontraŭfluo. L[a] juĝist[a] kaj preskrib[a] ton[o] de mult[a]j er[o]j en PIV kaj PAG apartenas al la sam[a] tendenco: bezono, ke rilat[o]j okazu inter superul[o]j kaj malsuperuloj. Alitip[a] rilatad[o] estas neimagebl[a] por kelk[a]j homoj, kies mens[o] strukturiĝis en juĝa, aŭtoritat[a] etoso. Kaj, se kredi la priskribojn, kiujn mi ofte aŭdis, pasi tr[a] franc[a]j lernej[o]j kaj universitat[o]j estas submeti sin al tiom da ekzempl[o]j pri la ĉioscia, juĝpov[a] instruisto, ke ne estus home rezisti la influon de tiuj kondutmodeloj, kiam oni mem profesoriĝas.
###Ke mutaci[o] vekas kontraŭmutacian reziston, ti[o] estas plej normala. Viv[o] postulas ekvilibron inter du kontraŭ[a]j emoj: em[o] konservi senŝanĝa, em[o] revolucii, t.e. rapide ŝanĝi ĉion nekontentigan. Se la unu[a] mankas, la ŝanĝ[o]j okazas tro rapide, kaj ĉi[o] ŝanceliĝas. Se mankas la dua, regas kvazaŭ-morto, la organism[o] rigidiĝas kaj perdas la kapablon adaptiĝi al la evoluant[a] medio. Tiu leĝ[o] validas por ĉiu tutaĵ[o] povant[a] plu daŭri nur per propr[a] adapto: dum tabl[o] aŭ aŭt[o] ne bezonas kaj ne povas prizorgi mem sian adapton al medioŝanĝoj, ali[a]j estaĵ[o]j devas tion fari: organ[o] de vi[a] korpo, ekzemple, aŭ vi[a] tut[a] korpo, sed ankaŭ same societo, tut[a] land[o] (pensu pri la soveti[a] historio), kaj... lingvo.
Esperant[o] travivas streĉiĝ[o]jn kaŭzat[a]jn de tri dis[a]j tiroj. Potenc[a]j evoluig[a]j fort[o]j strebas al du mal[a]j direktoj: disvolvi plejplej konsekvence ĝi[a]jn enaĵ[o]jn unuflanke, igi ĝin radik-riĉe okcidentec[a] aliflanke. Samtempe agas tri[a] spec[o] de fortoj: tiuj provas malhelpi ĉian evoluon. Mi diras fortoj kaj ne homoj, ĉar unu person[o] povas esti puŝat[a] de fort[o]j malsamdirektaj. Ekzemple, Waringhien estas konservem[a] pri ami kaj ŝati, sed revoluciem[a] pri la mal-vort[o]j (vd PAG, par 420, pp. 506–507).
Kion mi ĵus diris, ti[o] rilatas nur al la intern[a]j fortoj, kiuj agas, ki[a] [a]jn la evolu[o] de la ĉirkaŭ[a] mondo. Sed krome la lingv[o] devas adaptiĝi al ties ŝanĝado: aperas nov[a]j aĵoj, kiuj postulas nomon: ĉu ni diru komputero, komputoro, komputilo; kaseto, kasedo? Esperanto, kiel ĉiu ali[a] vivant[a] lingvo, hezitas, kaj povas bezoni jardek[o]jn por stabiliĝi ĉe unu kontentig[a] vorto. L[a] kunagad[o] de en[a]j ŝanĝofort[o]j kaj de la neces[o] adaptiĝi al ekster[a] evolu[o] estigas malsam[a]jn lingvoformojn, kiujn mi proponas nomi sublingvoj.
L[a] ekzempl[o]j pri ministeri[o] / ministrejo kaj fakultat[o] / fakultejo, vidit[a]j en la antaŭ[a] ĉapitro, ilustras la kunekziston de du ti[a]j sublingv[o]j esperantaj. Ti[a] duoblec[o] ne timigu nin. Estas normal[a] fenomen[o] ĉe lingvoj. Kiam mi estis en Norvegio, mi rimarkis, en tramo, kiu kondukis min de la student[a] dom[o] al la centr[o] de Oslo, ke la nom[o] de la haltej[o]j estas malsame skribit[a]j en la tram[o] kaj ĉe la stacioj. Kaj oni tie rakontis al mi la anekdoton pri la ulo, kiu "parolas dek lingvojn, inkluzive de naŭ norvegaj". Estas fakto, ke mult[a]j lingv[o]j prezentiĝas plurforme, kaj ke ti[o] ne tre ĝenas komunikadon.
###Rilate al esperanto, estas klare, ke la lingvaĵ[o] trovebl[a] en la traduk[o]j de Dieg[o] aŭ en la iltis-[a] Literatur[a] Manifesto situas ĉe unu poluso, pro la abund[o] de neologism[o]j eĉ por esprimi konceptojn, por kiuj la real[a] lingv[o] havas tradician vorton (ekzemple poka anstataŭ malmulta, aŭ konstituas anstataŭ formas), dum tiu de Mond[o] kaj Ni (antaŭe UN kaj Ni) situas ĉe la alia, pro aparte persist[a] uzad[o] de derivit[a]j kaj kunmetit[a]j form[o]j (elcento anstataŭ procento, buŝtradukisto anstataŭ interpretisto, ktp).
Ofte, form[o]j apartenant[a]j al du malsam[a]j sublingv[o]j troviĝas kune en unu publikigaĵo. En Kontakto, n-r[o] 111 (1988, 5), oni legas, supre de la du[a] paĝo, la vorton redaktoro, dum malsupre de la 15-[a] la sam[a] koncept[o] esprimiĝas per redaktanto. Simile, sur la frontpaĝ[o] de la n-r[o] 3/4 de 1988 de Norveg[a] Esperantisto okulfrapas la konsil[o] Mendu vidbend[o]jn Esperantajn! kun referenc[o] al paĝ[o] 28. Sur ĉi-last[a] paĝo, sub la titol[o] Vidbendoj proponiĝas al la legant[o] videokasetoj. Klare temas pri la sam[a] objekto, nomit[a] jen laŭ unu sublingvo, jen laŭ la alia.
Kiu el la du sublingv[o]j estas la "real[a] lingvo"? Mi dirus, ke ambaŭ ne ekstrem[a]j lingvoform[o]j kune konsistigas ĝin. Vidbendo certe apartenas al la real[a] lingvo, sed ne malpli certe ankaŭ videokaseto, videobendo, vidkasedo kaj videokasedo. Same, ne eblas dubi, ke redaktoro kaj redaktanto ambaŭ estas part[o] de la lingv[o] ordinare uzata, alivorte, de la reala. Kontraste, vort[o]j kiel poka, 'malmulta', aŭ kompano, 'kunulo', troviĝas ekster ĝi[a] kampo. Estas grand[a] diferenc[o] inter fremdvort[o] uzat[a] de person[o] priparolant[a] ion novan, kion li ne scias, kiel nomi en esperanto, kaj vort[o] uzat[a] en ordinar[a] kuntekst[o] anstataŭ perfekte samsenc[a] tradici[a] esprimo, tiel ke la legant[o] (praktike, neniam temas pri aŭdanto) sin demandas: kial tiu ne esprimas sin normale?
L[a] lingvaĵ[o] de Mond[o] (UN) kaj Ni plejparte apartenas al la real[a] lingvo, sed kelk[a]j apartaĵ[o]j situas ekster ĝi (ekzemple Japanlando anstataŭ la reallingv[a]j Japanio kaj Japanujo, aŭ japanlingvo anstataŭ la reallingv[a] l[a] japana); tiuj strangetaĵ[o]j speciale okulfrapas, ĉar ili ofte aperas titole en tiu periodaĵo.
Ĉu esperant[o] evoluos kiel la angla, en kiu plur[a]j sublingv[o]j klare kunekzistas, kiel evidentigas la oftec[o] de plur[a]j vort[o]j por koncept[o] havant[a] nur unu vortigon en la plimult[o] el la lingv[o]j (freedom / liberty, 'libereco'; unavoidable / inevitable, 'neevitebla'; brotherly / fraternal, 'frata', ktp.), aŭ ĉu unu el la sublingv[o]j iom post iom konkeros la teritorion de la alia? Nur la estont[a] histori[o] povos respondi.
###Mult[o] tiurilate dependos de la maniero, laŭ kiu la lingvanar[o] evoluos. Povos okazi, ke la konsist[o] de la esperantistar[o] aliiĝos kaj ke hom[o]j el nehindeŭrop[a]j lingv[o]j fariĝos la plej multaj. Ti[o] povus konduki al prefer[o] por pli er-kunglu[a] lingvoformo. Unu el la faktoroj, kiuj kaŭzas lingvoŝanĝon ja estas tio, kion lingvist[o]j nomas "subtavolo" (aŭ, en la ali[a] sublingvo, "substrato", kvankam strato ĉi tie signifas ne straton sed tavolon): temas pri la fakto, ke, kiam hom[o]j alprenas novan lingvon, la struktur[o]j de ili[a] gepatr[a] lingv[o] plu aktivas en ili[a] nekonsci[a] menso, dum ili uzas la due lernitan.
Ekzemple, se anglalingvan[o] diras scienc[a] serĉado, anstataŭ la normallingv[a] scienc[a] esploro, ti[o] okazas, ĉar la angl[a] vort[o] research ĉeestis subsojle de la konscio, en la subtavolo. Same, se franc[o] diras "l[a] kelner[o] servis bieron al li" anstataŭ la laŭnorm[a] "l[a] kelner[o] servis lin per biero", aŭ "l[a] kelner[o] alportis bieron al li", li tion faras influate de la subtavol[o] (en la franca, la verb[o] servir povas signifi 'disponigi ion konsumotan').
Vort[o]j kiel la ĉi-supre menciit[a]j redaktoro kaj videokaseto signas la intervenon de eŭrop[a] subtavolo. Fakte, ĝuste pro la influ[o] de eŭrop[a] subtavol[o] en la mens[o] de Zamenhof troviĝas en esperant[o] mult[a]j formoj, jen gramatikaj, jen vortaj, kiuj ne kongruas kun li[a]j diversloke klare esprimat[a]j intenc[o]j rilate al la facileco, logikec[o] kaj internaciec[o] de la lingvo. L[a] plej influ[a] subtavol[o] en esperant[o] ĝis nun estis eŭropa, sed ti[o] povus facile ŝanĝiĝi.
Verdire, eĉ se la konsist[o] de la lingvanaro, kaj do la subtavolo, ne aliiĝos, povos okazi evolu[o] favor[a] al pli alglu[a] lingvoform[o] — al elinternism[o] — se la uzant[o]j pli bone konscios la esencon de la kunmet[a] kaj deriv[a] sistemo. Oni ja ne forgesu, ke sub la unua, nacilingv[a] subtavolo, troviĝas pli profunda: la mens[a]j meĥanismoj, kiuj regas spontanan sin-esprimadon. Tiuj, kiel ni vidis en la tri[a] ĉapitro, favoras er-kombinadon. Mi[a] impres[o] estas, ke tiusenc[a] konsciiĝ[o] nun komencis aperi, ĉefe inter la junuloj, sed temas nur pri plej subjektiv[a] sento, kaj mi ne scias, kiamaniere kontroli ĝian eblan pravecon.
###Ni ĉi-supre konsideris la divers[a]jn fort[o]jn agant[a]jn en la lingv[o] nur el la vidpunkt[o] de prilingv[a]j ide[o]j kaj de la neces[o] adaptiĝi al konstante modifiĝant[a] socio. Sed lingv[o] estas hom[a] fenomeno, kaj en ĉi[o] hom[a] enplektiĝas psik[a]j motivoj, el kiuj la plejpart[o] ne estas konat[a] de la agant[a] individuo. Psikologi[a] esplorad[o] pruvis, ne nur la ekziston de ti[a]j nekonsci[a]j fortoj, sed ankaŭ alian interesan fakton, nome, ke hom[o] same nekonscie emas atribui neĝustan, aŭ nur parte ĝustan, klarigon al si[a]j nekonscie elektit[a]j agoj. Tiun psikan meĥanismon oni nomas raciecigo, ĉar ĝi celas doni raciecan motivadon al ago, kies ĉef[a]jn motiv[o]jn raci[o] fakte ne regis.
Iom komplike, ĉu ne? Eble vi komprenos pli facile, se mi aplikos tiun veron al mi[a] kazo. Kial mi ege favoras elinternismon? Vi trovos en ĉi tiu verket[o] mult[a]jn klarigojn. Sed la veron mi ne scias. L[a] motivoj, kiujn mi atribuas al mi, povas esti veraj, sed ili ankaŭ povas esti trompaj, kvankam mi estas sincera. I[o] en mi povas trompi min. L[a] ideoj, kiujn mi havas pri la raci[a] baz[o] de mi[a] starpunkto, povas esti simpl[a]j raciecigoj: argumentoj, kiuj ebligas al mi akcepti mian vidpunkton kiel nestultan, sed kiuj eble tute ne rilatas al la aŭtent[a]j kaŭz[o]j de mi[a] prefero. Hom[o] neniam scias vere, kial ĝi preferas tion kaj ne tion ĉi. Sed ĝi[a] psik[o] protektas ĝin, dirante trompe-lule: ne havu zorgojn, vi prave elektis, vi agis pro ĉi tiu kaj tiu ĉi kaj tiu ali[a] kaŭzoj, kiuj estas tute bonaj.
Simile, mult[a]j homoj, kiuj, sciante nenion pri esperanto, trovas ĝin dekomence forpuŝa, tute ne konas la kaŭzon de si[a] malŝato, sed tiun nekonon ne konscias: ili povas klarigi al vi multkiale, konvinke, racie, kie fontas ili[a] sinteno.
Rilate al ni[a] bon[a] lingvo, ĉu gravas, ke ni ne konas la motiv[o]jn de ni[a]j prilingv[a]j prefer[o]j kaj povas iluzii nin pri ili? Iom, eble, sed fundamente ne. L[a] soci[a]j fortoj, kiuj portas esperanton, kaj la lingv[o] mem estas multe pli potenc[a]j ol individuoj. L[a] lingv[o] prizorgos mem sian ekvilibron, per nekonsci[a]j rimedoj, kiel konstante faras normal[a] hom[a] korpo. Tiu kompensas mankojn, defendas sin ĉe mikrob[a]j kaj virus[a]j atakoj, vund[o]jn riparas, forĵetas troaĵojn, adaptas sin kiel eble plej bone, ne sciante, kiel ĝi tion faras. Kompreneble, tiu manier[o] prizorgi sian ekvilibron sukcesas plene nur, se la koncern[a] korp[o] estas san[a] kaj fortika, alivorte: se ĝi estis sufiĉe rezista, kiel plej et[a] etulo, por travivi sendifekte malfacil[a]jn kondiĉojn, kaj ti[a]jn renkontis sufiĉe por disvolvi en si taŭgan kapablon rezisti kaj venke bonfarti ĉe ĉi[a]j prem[o]j kaj streĉado. L[a] centjar[a] histori[o] de esperant[o] rivelis, ke ĝi estas organism[o] san[a] kaj fortika, kapabl[a] transvivi plej prem[a]jn cirkonstancojn, graved[a]jn je morto. Ni do povas fidi ĝin. Bon[a] lingvo ĝi pruvis sin ankaŭ laŭ rezistokapablo.
###Mi diris ĉion ĉi por prepari vin ekkoni suspekton mian. L[a] advokat[o]j de eleksterism[o] havas argumentojn, je kies validec[o] ili certe sincere kredas. Sed oni rajtas tiun pridubi, same kiel ili rajtas pridubi la validecon de la miaj. Sian motivaron ili ne pli konas, ol ili[a]j kontraŭul[o]j konas sian. Ti[a] estas la hom[a] estado.
Mi[a] suspekt[o] estas jena: ke sub la prefer[o] por eleksterismo, en okazoj, kiam tute sufiĉas la element[o]j de la ordinar[a] lingvo, kaŝiĝas nekonsci[a] dezir[o] superi. Laŭ tiu hipotezo, la ŝatant[o]j de ti[a] sublingv[o] probable nekonscie deziras krei en esperantuj[o] ian nobelan klason, distancan de la amaso. Inter orient[a]j azianoj, mi renkontis similan preferon nur ĉe homoj, kiuj, ial, bezonis montri sin (verŝajne ĉefe al si mem) super[a]j al la ĝeneral[a] lingvanaro. Estas al tiu regul[o] escepto: El Popol[a] Ĉinio, ĉe kiu, ŝajnas al mi, temas pli pri erar[a] supozo, ke estas saĝ[a] politik[o] adapti sin al la lingvaĵ[o] de la okcidentanoj, ki[a] la tradukist[o]j ĝin imagas laŭ la publikigaĵoj, manke de kontakt[o]j kun la vivanta, reala, spontane ŝprucant[a] lingvo.
Estas klare, ke tiu, kiu tuj komprenas eleksteran vorton, havas avantaĝon super tiu, kiu devas traserĉi vortaron aŭ foliumi la libron serĉe al glosaro. Li estas kiel riĉ[a] nobel[o] rilate al kamparan[o] senmona, povant[a] atingi samaltan nivelon nur multapene kaj labore. Aŭ, se vi memoras la ekzemplon pri kuro, ĉiu ekstere ĉerpit[a] vort[o] ne apartenant[a] al la real[a] lingv[o] estas kvazaŭ alt[a] rok[o] barant[a] la vojon, sur kiu vi kuras. Tr[a] la rok[o] ekzistas pasejo, sed ĝi ne estas tuj trovebl[a] por ordinarulo. Nur privilegiul[o]j senhezite trapasas. Se vi diras malfrua, ĉiuj lingve matur[a]j esperantist[o]j tuj komprenos vin, ĉar la vort[o] apartenas al la real[a] lingvo: ne staras baraĵo. Se vi samsence diras tarda, alt[a] proporci[o] el la lingvanar[o] haltos, devante serĉi, kiamaniere pasi transen por retrovi vin kaj povi plu sekvi.
En la grand[a] plimult[o] el la kazoj, la avantaĝ[o] estas donit[a] al tiuj, kiuj komprenas la latinan aŭ iun latinidan lingvon, plus tiujn grek[a]jn radikojn, kiuj firmiĝis en la lingvaĵ[o] de klerul[o]j okcident-eŭropaj.
###Tiurilate, kelkfoje aperas strang[a]j misperceptoj. En artikolo, kiun li publikigis ("Ki[o] akorde ne sonas, ti[o] rimon ne donas", Fonto, 1981, 2, 13, pp. 35–38) rebate al mi[a] tekst[o] "L[a] Okcident[a] Dialekto", aperint[a] en Esperanto (1977, julio-aŭgusto, p. 125), de Dieg[o] ironiis pri mi[a] alud[o] al la spert[o] travivit[a] de Kiotar[o] Deguĉi ĉe la Sofi[a] Kongreso, kiam, provante sekvi la preleg[o]jn de Internaci[a] Somer[a] Universitato, la jun[a] japan[o] bedaŭre konstatis, ke la tro mult[a]j eŭropdeven[a]j faktermin[o]j baras lian komprenon. Dieg[o] rebatas, ke ankaŭ li ne konas la specialvortojn, kiam temas pri kampo, kun kiu li ne familiariĝis. Ankaŭ li ne povus sekvi.
Li misinterpretis min. Ki[o] malhelpis komprenon ĉe la japano, ti[o] estis, ne vort[o]j tiel fakaj, ke ili signifus nenion al mez[a] okcidentano, sed vortoj, kiujn ĉi-last[a] sufiĉe renkontadis en la propr[a] lingv[o] por povi sekvi ĝeneralan tem-prezentadon, en kiu ili aperas. Temas ja pri vort[o]j kiel pediatro, miokardio, diakrona, aŭtoktono, monokromata, eŭfonie k.s. Ti[a]j vort[o]j havas, se mi ne eraras, tre proksiman formon en la hispana, tiel ke kler[a] hispanlingvan[o] tuj scias, kion ili signifas, aŭ almenaŭ al kiu sfer[o] ili apartenas. Li povas samrapide kiel la gvidant[o] sekvi la vojon.
Por ĉin[o] aŭ japano, male — kaj ankaŭ por mult[a]j usonan[o]j socie nefavoritaj, aŭ, kvankam iom malpli, por rus[o]j (el la ses citit[a]j vortoj, nur pediatro kaj aŭtoktono havas similforman tradukon en la ĝeneralrus[a] vortar[o] de Oĵegov) — ĉiu tiutip[a] vort[o] baras la vojon; ĝi estas mistero, kiun necesas solvi foliume. Tion provis fari Kiotar[o] Deguĉi dum la koncern[a] prelegaro, sed li ne sukcesis sekvi la aperritmon de la nekonat[a]j radikoj: la ISU-instru[o]j estis por li fermitaj. Por de Diego, tiel ne estus. Kaj tamen, por atingi tiun nivelon, de Dieg[o] certe penis multe malpli ol la japano.
###Se, anstataŭ la citit[a]j vortoj, la prelegant[o] aŭ verkant[o] uzas vort[o]jn kiel, respektive, infankuracisto, kormuskolo, tratempa, praloĝanto, unukolora, belsone, ne necesas aparteni al la greklatin[a] kulturmond[o] por tuj kompreni: ĉesas distingiĝi la klas[o]j lingve nobel[a] (hispanoj, francoj, italoj, kler[a]j anglalingvanoj...), grandburĝ[a] (germanoj, skandinavoj), burĝ[a] (rus[o]j kaj slav[o]j ĝenerale), etburĝ[a] (hungaroj, nekler[a]j hom[o]j diverslandaj...) kaj popol[a] (azianoj, afrikanoj...): la rilat[o] demokratiiĝis.
Ti[a] manier[o] esprimi sin konformus al la cel[o] de Zamenhof. En si[a] teoriumad[o] pri la lingv[o] internacia, tiu ja forĵetis la sistemojn, kiuj havigus
ne lingvon internacian en la ver[a] senc[o] de tiu ĉi vorto, sed nur lingvon internacian por l[a] pli alt[a]j klas[o]j de la socio. ("Esenc[o] kaj estontec[o] de la ide[o] de lingv[o] internacia", Fundament[a] Krestomati[o] de la Lingv[o] Esperanto, Parizo: Esperantist[a] Centr[a] Librejo, 1927, p. 299)
Kontraste al tio, li taksis venkont[a] tian lingvon, kiun
post kelke da monat[o]j povus bonege posedi jam per unu foj[o] la tut[a] mondo, ĉiuj sfer[o]j de la hom[a] socio, ne sole la inteligent[a]j kaj riĉaj, sed eĉ la plej malriĉ[a]j kaj senkler[a]j vilaĝanoj. (Samverke, p. 300; kursivig[o] zamenhof[a] en ambaŭ citaĵoj. L[a] vort[o] inteligenta verŝajne havas la sencon de la rus[a] intelligent, 'intelektulo'.)
Certe, la esprim[o] post kelke da monatoj ne estas realisma. Sed ju pli ni uzas vort[o]jn ne formit[a]jn el la baz[a] radikaro, des pli ni aldonas monat[o]jn kaj jar[o]jn da lernad[o] aŭ da lingv[a] malkomfort[o] al kunhomoj, kiuj, eĉ estante plej kler[a]j en la propr[a] kulturo, ne havas rimedon diveni, pri ki[o] temas ni[a]j greklatinaĵoj. L[a] zamenhof[a] cel[o] de lingv[o] por "ĉiuj sfer[o]j de la hom[a] socio" tiel forlasiĝas. Por kio? Ĉu por i[o] ali[a] ol la plezur[o] aristokrati? Ĉu eĉ eble por nenio, nur ĉar konsci[o] mankas? Lingvo, kiu respektus la celon de Zamenhof (eĉ se tiu, nesufiĉe klarvidinte, parte respondecas pri la problemo) estus pli bon[a] lingvo ol komunikil[o] ignorant[a] kaj la klerulojn, kaj la amasojn, kies kultur[a] fon[o] ne estas okcidenta.
###Unu el la problem[o]j de esperanto, se ĝi estu bon[a] lingvo ne-nur-eŭropa, fontas el la fakto, ke tiom da terminoj, ekster la ĉiutag[a] lingvo, uzas grek[a]jn elementojn, kiuj samsonas kiel baz[a]j esperant[a]j radikoj. Ni vidis en la unu[a] ĉapitr[o] la ekzemplon pri teologo, en kiu la grek[a] radik[o] teo-, signifant[a] "dio", kolizias kun ni[a] vort[o] por la konat[a] trinkaĵo. Mult[a]j simil[a]j formaĵ[o]j min ege ĝenas. L[a] lingv[o] estus pli konsekvenca, pli konformus sian esencan spiriton, se mono signifus nur "pagilo", kaj ne devus transpreni, en grekdeven[a]j vortoj, la signifon "unu".
Same pri homo en la senc[o] "sama". PIV registris, kiel ĝi devis, ĉar temas pri efektiv[a] uzo, la vorton homoseksuala. Tiu signifas nenion alian ol "samseksema", kaj, kiel kutime ĉe greklatinaĵoj, ĝi estas pli longa. L[a] inklin[o] densigi estas tute normala, kaj ĝi nature kondukas al la pli oportun[a] homoseksa, kiun mi foje aŭdis. Sed tiu fariĝas neklara, ĉefe por neeŭropanoj, pro la ekzist[o] de la radik[o]j hom kaj seks.
Simile netaŭg[a] mi taksas neo en la senc[o] "nova". Al mi, neologismo estas vorto, kiu tute ne plaĉas (vi ne miras, ĉu?). Mi flaras en ĝi la logon de neo, de neniaĵo, tiel ke ĝi odoras iom diable. Mi preferas vorton, kiu sekvu la princip[o]jn de mi[a] infan[a] form[o] de la lingvo: novformo, novvorto aŭ novradiko mi tiam dirus, kaj mi fakte ankaŭ utiligas tiujn formojn, kvankam mi sentas min devigit[a] kompromisi kaj do ankaŭ uzas la grekaĵon. Mi sinceru: ĉi-lastan mi eldiras nur kun pik[o] de la konscienco, kvazaŭ mi ne estus tute honesta, aŭ perfidus ion sanktan...
Preterpase mi notu, ke, se, laŭ mi[a] konvinko, la lingv[o] evoluos al pli intens[a] ekspluat[o] de la riĉaĵ[o]j kaŝe kuŝant[a]j en ĝi[a] baz[a] vortprovizo, ĝi servos al si per sistemo, relative malofte uzata, sed kies ebl[a] fekundec[o] estas ege granda: la prefiks[a] uz[o] de kelk[a]j radik[o]j plej ofte uzat[a]j adjektive. De longe oni diras bonfari, bonvoli, novedzo, etindustrio, etburĝo, grandsinjoro, belartoj, belsoneco, ktp.
Mi opinias, ke pli vast[a] aplik[o] de tiu sistem[o] povus serioze riĉigi la lingvon, respektante ĝi[a]jn demokrati[a]jn tendencojn. Tiu sistem[o] havigas la tri ĉi-supre citit[a]jn sinonim[o]jn al neologismo, kaj laŭ mi[a] sento, vort[o] kiel klarvidi ne tute samsignifas kiel klare vidi, sed havas sencon pli proksiman al "ĝuste percepti". Kiam mi verkis novel[o]jn per limigit[a] vortprovizo, mi plurfoje uzis ti[a]jn form[o]jn kaj ili montriĝis bone akceptit[a]j de la publiko.
###Vort[o] do necesas por la koncept[o] "neologismo", sed se novformo aŭ i[o] simil[a] sufiĉas, kial devigi ampleksan parton de la homar[o] encerbigi al si plian, pli malfacile memoreblan sonĉenon? I[a] ŝpar[a] princip[o] regas en la plimult[o] el la lingvoj. Ne en ĉiuj, konsentite. L[a] angla, ekzemple, tute ne havas ĝin: ĝi amasigas sinonim[o]jn kaj tavol[o]jn diversepok[a]jn sen hont[o] kaj hezito, tiel larĝigante la distancon inter la soci[a]j klasoj.
Sed ĝi estas escepta. L[a] plimulton el la lingv[o]j regas kvazaŭ-ekonomi[a]j reguloj, kiuj konstante forbalaas la superfluaĵojn. En la franca, ekzemple, faillir, en la senc[o] 'manki', choir, 'fali', kaj tistre, 'teksi' (el kiu restas nur la particip[o] tissu, kun la senc[o] 'teksaĵo') paralele uziĝis, dumtempe, kun la sinonim[a]j manquer, tomber kaj tisser. Sed la ĝeneral[a] ekonomi[o] de la lingv[o] kondukis al forlas[o] de la unu[a]j formoj, pli neregulaj, pli komplikaj, favore al verb[o]j postulant[a]j malpli da nerv[a] elspezado. Ankaŭ ĉi-aspekte regas konkuro: inter divers[a]j kuz[a]j vortoj, por esprimi difinitan ideon, fine venkas la plej taŭga. L[a] princip[o] pri neces[o] kaj sufiĉ[o] aplikiĝas.
L[a] ekonomi[a] princip[o] ankaŭ prizorgas tion, ke la mank[o]j estu ŝtopitaj. Zamenhof nomis "komercan entreprenon" ankaŭ firmo. Sed ĉar tiu vort[o] koliziis kun la adjektiv[o] firma, kiu havas tute alian sencon, kaj disponi adjektivon rilatan al komerc[a] entrepreno, ne konfuzeblan kun firmeco, estis oportune, la lingv[o] riĉiĝis per firmao. Firm[a] decido kaj firma[a] decido tiel fariĝis distingeblaj.
Esperant[o] celas peri komunikadon interkulture. Estus konforme al tiu celo, kaj ankaŭ, verdire, al la dezir[o] de grand[a] part[o] de la kolektivo, kiu vivigas ĝin, respekti tiujn ekonomi[a]jn principojn. Ili prizorgus ekvilibron en la kreskado. Se oni larĝigas sen egale profundigi, oni ricevas tiel maldikan tavolon, ke ĝi fariĝas danĝere rompebla. Transpreni radik[o]jn el ekstere estas etendiĝi horizontale. Disvolvi la kaŝitajn, subsupraĵ[a]jn riĉ[o]jn estas kreski vertikale, akiri fortikigan profundecon. Oni estas des pli stabila, ju pli profund[a] la pezocentro.
Tiadirekt[a] evolu[o] estas sufiĉe probabla. Neologism[o]j kaj grekaĵ[o]j grandparte estas skafaldo. Ili utilis, dum la lingv[o] estis konstruiĝanta, tro malfort[a] por disflori surbaze de la propr[a] havaĵo, sed nun, post kiam ĝi fortikiĝis kaj interne amasigis la rimedaron necesan por teniĝi mem, la skafald[o] verŝajne malaperos: la konstruaĵ[o] ne plu bezonas ĝin. L[a] lingv[o] iĝis memstara.
L[a] skafald[o] tamen kelkatempe plu restos. Mult[a]j lingvouzantoj, en okcidento, ankoraŭ ne sufiĉe distanciĝis de la naci[a]j dirmanieroj, por vere asimili la lingvosistemon de esperant[o] kaj konscii ĝian bonecon. Pri ti[o] oni indulgu ilin. Ni[a] lingv[o] havas trompan aspekton: ĝi aperas multrilate tiel simil[a] al la okcidentaj, ke ordinar[a] okcidentan[o] ne havas facilan rimedon scii, ki[o] apartenas al esperanto, kaj ki[o] ne.
Tamen, longperspektive, estos malfacile (k[a]j sensence) kontraŭbatali la bon-ekonomian principon. Se preni la vorton aŭtodidakte, ekzemple, kian avantaĝon ĝi havas rilate al memlerne aŭ meminstrue? Ĝi estas pli longa, pli peza, kaj signifas ekzakte la samon: aŭto estas la grek[a] form[o] de "mem" kaj didakt la grek[a] form[o] de "instru". Kial paroli greke, se eblas sin esprimi en esperanto? Ti[o] estas kontraŭ[a] al la naskokial[o] de la lingvo.
L[a] vort[o] autodidacte necesas en la franca, ĉar tiu ne povas ĉi-sence formi vorton bazitan sur pure franc[a]j rimedoj: la franc[a] estas konstruit[a] tiamaniere, ke la vort[o] por "mem", soi-même, neniam povas uziĝi prefikse, oni do tiufunkcie diras auto (aŭ self). Transpreni en esperanton la bon[a]jn kvalit[o]jn de ali[a] lingv[o] havus sencon, sed la mankojn? Por ki[o] do? Ti[o] estas tro absurd[a] por daŭri en la kondiĉ[o]j de tutmond[a] komunikado.
###Efektive, konsciiĝ[o] konstateblas: antaŭ dudek jaroj, okcident[a]j komencant[o]j malofte kritikis la konstantan uzon de grek- kaj latinaĵ[o]j en esperanto. Ili[a]j nun[a]j posteul[o]j reagas malsame; ili demandas: "Kial oni akceptis aŭtodidakte, dum memlerne kaj meminstrue ekzistas?" Antaŭ ti[a] demando, la kursgvidant[o] sentas sin kiel la instruist[o] pri la angla, al kiu lernant[o] diras: "Kial oni ne povas traduki mi povos per I will can?" Kiel ni vidis, en la angl[a] kurso, la respond[o] povas esti nur: "Estas tiel", ki[o] subkomprenigas: "Ti[a] estas la forto-rilat[o] inter la anglalingvan[o]j kaj ni". Sed ĉu i[o] simil[a] akcepteblus pri esperanto? Ne. Oni venas al esperanto-kurs[o] ĝuste por lerni lingvon eksteran al forto-rilatoj. L[a] sol[a] ebl[a] reag[o] estas honeste konfesi: ti[o] estas la nun[a] stat[o] de la lingvo, kiun Zamenhof mem rigardis provizora, almenaŭ pri la simil[a] kaz[o] de vort[o]j pseŭdosufiksaj:
Ni povas esperi, ke pli aŭ malpli frue la (...) vort[o]j "fremdaj" fariĝos arkaism[o]j kaj cedos sian lokon al vort[o]j "pure Esperantaj"; ni povas eĉ konsili tion; sed postuli tion ni ne povas. (Lingv[a]j Respondoj, n-r[o] 52, vk cit., p. 34–35; Zamenhof mem kursivigis.)
Ni do povas klarigi al la lernantoj, ke esperant[o] estas liber[a] lingvo, en kiu oni ne rajtas postuli. Sed oni rajtas esperi kaj konsili. Tiu zamenhof[a] respond[o] ĝenerale kontentigas. L[a] klas[o] denove spiras libere. Mi havas neniun eblon taksi, ki[o] okazas en la mond[o] ĝenerale, sed mi[a] impres[o] estas, ke la nun[a]j lernant[o]j pli bone sentas la lingvon ol ili[a]j antaŭuloj, verŝajne ĉar la kursgvidant[o]j mem pli bone sentas ĝin. Estus do ne mirige, se la evolu[o] kondukus al laŭgrad[a] forlas[o] de la senutil[a]j grekaĵoj.
Kompreneble, tiu evolu[o] plu vekos reziston. Leginte la ĉi-supran paragrafon pri memlerne, kelk[a]j diros: "mi ne sentas la du vort[o]jn ekzakte samaj; kvankam mi ne povas difini, kio, estas i[o] pli[a] en aŭtodidakte". Kompreneble, estas i[o] plia: ĝi havigas pli altan memtakson. Oni sentas sin pli altnivel[a] — nobela, aŭ, grekece, aristokrat[a] — se oni parolas greke, ol se oni parolas la normalan, ĉiutagan lingvon, tiun de la "plej malriĉ[a]j kaj senkler[a]j vilaĝanoj". Kaj la dezir[o] senti sin pli alt[a] estas tre potenc[a] fort[o] en hom[a]j aferoj. Tial eble dum long[a] temp[o] ambaŭ form[o]j de lingv[o] kunekzistos.
Kaj eble mi plene malpravas, kaj komplete venkos la grekec[a] esperanto, konkerante iom post iom la tutan mondon ĝis nun fremdan al ĝi... Se tiel, ti[o] signifos, ke la mutaci[o] okazis tro frue, aŭ ke entute ne temis pri mutacio. Ke la bezon[o] senti sin super[a] estis tro fort[a] ĉe tro multaj, por ke egalec[a]j rilat[o]j havu ŝancon prosperi.
Kelk[a]j jarcent[o]j pasos, jarmil[o]j eble. Kaj la konfuza, nebul[a] sopir[o] homar[a] al demokrati[a]j rilat[o]j plu agos en la ombro, subkonscie, ĝis ĝi enkarniĝos en nov[a] lingv[o] kapabl[a] realigi ĝin, lingv[o] konform[a] al la psikolingvik[a]j leĝ[o]j de egalec[a] hom[a] komunikado. Kontraŭ[a]j fort[o]j provos dispremi ĝin aŭ devojigi ĝin de ĝi[a] vojcelo. Sed al ili ĝi rezistos: ĝi ekzistos, ĝi persistos. Sub tute ali[a] formo, eble, ĝi provizos la homaron per bon[a] lingvo.
###Vivant[a] lingv[o] naskas literaturon. Estas do normale, ke ankaŭ esperant[o] literature servu. Sed la verkisto, kiu vere influos la evoluon de la lingv[o] en la direkt[o] de ĝi[a] plejboneco, de ĝi[a] kern[a] esenco, ankoraŭ ne vere montriĝis, kvankam kelk[a]j proksimis al tiu funkcio.
Miaopinie, tiu verkist[o] nepre aperos. Li verkos librojn, kiuj allogos tre ampleksan parton de la lingvokolektivo, pro ili[a] enhav[o] (temos ja pri iu, kiu havos ion por diri, kaj ne iu, kiu verkos amatore, pli por ludi per la lingv[o] ol por ion komuniki), sed ankaŭ pro ili[a] stilo. Estos iu, kiu bonege regos la ordinaran lingvon, la "realan", kiel mi ĉi-verke nomis ĝin. Li plene rezignos pri la novformoj, kiuj ne eniris la parolan esperanton, ĉar la belec[o] de li[a] stil[o] baziĝos sur plen[a] ekspluat[o] de la esprimo-ebloj, kies riĉecon konstante rivelas la form[o]j spontane ŝprucantaj, kiam esperantist[o]j komunikas inter si.
Tiu talentul[o] verkos nek por la propr[a] gloro, nek por ŝanĝi la lingvon aŭ ĝin evoluigi laŭ si[a] teorio. Li verkos, ĉar li estos verkisto, kaj do ne povos ne verki. Kaj, ĉefe, li verkos por la publiko, kun grand[a] respekt[o] al tiu, kaj sekve al la spec[o] de lingvo, kiun ĝi uzas. Sed ĉar li estos ege talenta, li uzos ĝin multe pli bele ol ti[o] okazas en konversaci[o]j kaj ordinar[a] korespondado.
Miaopinie, li tute ne, aŭ tre malmulte, uzos grekaĵojn. Nek estos li[a] komunikil[o] la okcident[a] sublingvo. Li ne bezonos unue verki kiel okcidentano, kaj poste korekti sin, anstataŭigante ornitologia per birda (aŭ birdoscienca), hidraŭlika per akva kaj sekundara per duagrada. Li nature sentos, ke ju pli simpl[a] la formiĝo, des pli bel[a] la stilo, ĉar des pli pure esperanta. Li do havos efikon malan al tiu de Kalocsay kaj Waringhien.
Tiuj kredigis al la publiko, ke esperant[o] ne povas per si mem beli. Ili komunikis al la amasoj, aŭ al la parto, kiu interesiĝas pri literaturo, sian nefidon kaj malestimon al esperanto. Si[a]jn antaŭjuĝojn. Ne tiel la priparolat[a] verkisto. Li[a] influ[o] estos rivela: li malkaŝos al la esperantistaro, ke ĝi posedas trezoron, kiun ne eblas elĉerpi, ĉar kombinebl[o] estas senfina, kaj la kombinebl[a]j er[o]j en la ordinar[a] lingv[o] sufiĉe abundas por respondi al ĉiuj bezonoj.
###Komence de mi[a] enmovad[a] vivo, mi legis poemon, kies aŭtoron mi forgesis, sed kies unu[a] vers[o] definitive fiksiĝis en mi[a] memoro:
Nigr[a]j nub[o]j dense noktas sur ĉielo...
Simile min tuŝis la vers[o]j de Kurzens:
Ankoraŭ devas fajri ver[a] tago,
Ankoraŭ devas nigri ver[a] nokto,
Ne povas ja de griz[o] ĉi[o] pleni.
k[a]j de mult[a]j ali[a]j poetoj, inkluzive la ŝatindan unuverson de Waringhien/Maura:
Abel[o] last[a] zumas super la last[a] rozo.
Ti[a]j juvelet[o]j montras la vojon, kiun sekvos la aperont[a] verkisto. Ili impresas ege bele, arte, kortuŝe. Sed ili ĉerpis nenion ekstere. Ili uzas plej simplan vortprovizon. Ili indikas, el ki[o] konsistas literatur[a] lingv[o] senpere alirebl[a] al ordinara, neokcident[a] esperantisto.
###Pr[o] psikologi[a]j kaŭzoj, aludit[a]j en la unu[a] ĉapitro, kiujn detaligi ĉi tie estus tro longe, prilingv[a]j diskutant[o]j emas atribui al la kunparolant[o] starpunkton pli ekstreman ol tiu efektive havas: emoci[o] (eĉ ne konsciata) favoras trosimpligon. Krome, i[o] puŝit[a] ĝis-ekstreme estas pli facile komprenebla, kaj atakebla, ol pli nuanc[a] konceptado. Tial, verŝajne, kiam mi traktas pri la punkt[o]j ĉi tie konsiderataj, oni ofte miskomprenas min, kaj kredas, ke mi malakceptas la diferencon inter la literatur[a] lingv[o] kaj la ordinara. Alivorte, oni riproĉas, ke mi rekomendas la uzon de banal[a] lingvaĵo, simil[a] al tiu, kiun oni uzas en ĉiutag[a]j konversacioj.
Tion diri estas misformi mian penson. Mi forte kredas je literatur[a] lingvo, do je lingv[o] plejplej malbanala. Sed ki[o] vekas senton pri banaleco? Nekonsci[a] statistikado. Nesciate, ni[a] mens[o] konstante klasas tion, ki[o] trafas ĝin, kaj atribuas al la koncern[a] afer[o] statistikan situon: ĉiama, oftega, ofta, mezofta, malofta, ege malofta, neniama. Ni[a]j ide[o]j pri certec[o] kaj probablec[o] tiamaniere estiĝas. Sun[o] ĝis nun leviĝis ĉiumatene, sekve sunleviĝ[o] lokiĝas en la kategori[o] "ĉiama": estas do certe, ke ankaŭ morgaŭ ĝi elnoktigos nin. Malofte neĝas en novembr[o] ĉi-regione, sed ti[o] kelkfoje okazas: estas do probable, ke ankaŭ ĉi-jare novembr[o] montriĝos senneĝa. Ankaŭ pri lingv[a] esprimad[o] ni[a] menso, nekonscie, konstante statistikas, tiel ke ni povas diri al ni: ti[o] estas banala, ti[o] ne; ti[o] estas normala, ti[o] ne.
Pr[o] ti[o] miaopinie eraras la franc[a]j esperantistoj, kiuj emas uzi ci anstataŭ vi por traduki la francan pronomon tu. Se, en divers[a]j medioj, vi surbendigos cent hor[o]jn da spontan[a] esperanto, tutmonde, kaj analizos tiun materialon, vi rimarkos, ke ci ne aperas en vi[a] specimeno. Male, se vi registros franclingv[a]jn konversaci[o]jn sammediajn, vi rimarkos, ke tu ofte diriĝas. Vi rimarkos ankaŭ, ke en tiuj situacioj, kiam franclingvan[o]j diras tu, esperantist[o]j diras vi, ne ci. Tiujn faktojn, ĉiu lingvan[o] kun mond[a]j rilat[o]j mense (sed ne necese konscie) registras. Uzante ci en teksto, vi do elvokas en vi[a] legant[o] impreson de strangeco, de malofteco, kiu ne sentiĝas, kiam franclingvan[o] legas tu-frazon. Alivorte, la ci-uzant[a]j rolul[o]j ne parolas normale kaj tiu form[o] en literatur[a] verk[o] praviĝas nur, se oni deziras krei etoson de nenormal[a] medio, la etoson, kiun oni elvokus en la angla, anstataŭigante you per thou.
###En lingv[a] produktaĵo, banalec[o] povas rilati al la enhav[o] (pens[o]j neoriginalaj) kaj al la form[o] (manier[o] uzi la lingvon, sendepende de la tem[o] pritraktata). Pri la formo, en esperanto, distingendas du elementoj: la radik[o]j mem, kaj ili[a] aranĝo.
Ke esperanto, literature, estas eksterordinare bon[a] lingvo, ti[o] ŝuldiĝas al la fakto, ke la kombinliberec[o] ebligas malbanali uzante eĉ tre limigitan nombron da radikoj. Mi spertis pri ti[o] specon de objektiv[a] pruvo, kiam Henri Vatré kaj Ret[o] Rossetti, preparante antologion de esperanto-prozo, proponis enmeti en ĝin mian rakonteton "Timig[a] diro", aperint[a] en Lasu min paroli plu (Chapecó: Fonto, 1984, p. 48–51; la sam[a] publikiĝis, kun kelk[a]j ŝanĝetoj, sub la titol[o] "Terur[a] novaĵo", en Kontakto, 1983, 1, p. 10, kiel facilnivel[a] teksto). Tiun rakonton mi verkis disponante nur la 460 radik[o]jn (inkluzive de tabelvort[o]j kaj afiksoj) vidit[a]jn en la dekkvar unu[a]j ĉapitr[o]j de Gerd[a] malaperis!, ĉar ĝi estis "akompan[a] teksto" por la lernant[o]j uzant[a]j tiun lernilon. Montriĝis, ke person[o]j legant[a]j ĝin eĉ ne rimarkas, ke ĝi estis verkit[a] sub ti[a]j limigoj. Se la element[o]j de la "real[a] lingvo" ne ebligus verki literature, ĝi[a] elekt[o] por antologi[o] ne kompreneblus.
Multaj, aliflanke, provas malbanali per la uzat[a]j radikoj. Miaopinie, ili mistrafas. Estas iluzi[o] imagi, ke estetik[a] efik[o] rezultas en esperant[o] el la estetik[a] efik[o] de la koncern[a] radik[o] en la fontolingvo. Ti[o] preteratentas, ke, kaj en la fontolingvo, kaj en esperanto, radik[o]j havas en la mens[o]j ian statistikan lokon, kiu dependas de ili[a] oftec[o] en la respektiv[a]j lingvoj. Renkontiĝas pri neologism[o]j situaci[o] simil[a] al la supre komentit[a] pri ci.
Ekzemple, leganto, kiu renkontas la vorton febla ('malforta' 'senforta'), reagas al ĝi kiel al i[o] eksternorm[a] kaj sekve sentas sin ne amike alirat[a] de la verkinto, sed ŝancelata, forpuŝat[a] ien ekster, la teritori[o] de la lingvo, kiun li lernis kaj amas. L[a] etoson de la franc[a] vort[o] faible (prononcu: febl) li tute ne sentas. Eĉ franclingvan[o] sentas ion alian, ĉar faible estas la normal[a] vort[o] en la franc[a] por esprimi la malon de 'forta', kaj en esperant[o] la normal[a] vort[o] estas malforta. Rezulte, en la menso, la vortoj, kiuj situas egalloke estas nur faible kaj malforta. L[a] vort[o]j febla kaj faible ne staras samnivele, aŭ, se vi volas, en la sam[a] statistik[a] kategorio, kaj la franclingv[a] esperantist[o] ne sentas, per kiu nuanc[o] febla distingiĝas de malforta. Ti[o] kaŭzas ĝenon en la glat[a] legad[o] de la teksto, eĉ se la koncernat[o] tuj komprenas la koncepton.
Por la plej mult[a]j esperantistoj, la vort[o] simple estas mistero. Ili ĉesas sekvi la rakontanton kaj haltas, senhelpe. Inter ili, la reag[o]j malsamas. Iuj, post la ekhalto, ŝultroleve preterpasos. Se ti[a]j vort[o]j tro abundas, ili ne plu povos kompreni la rakonton kaj definitive fermos la libron. Eble ili[a] interes[o] pri esperantlingv[a] literatur[o] tiuhore mortos. Mi renkontis plur[a]jn dek[o]jn da homoj, kiuj diris al mi, ke ili neniam legas esperanto-poezion, ĉar ili foje provis, sed estis tro pene konstante uzi vortaron. Kiam mi montris al ili poem[o]jn en la "real[a] lingvo", ili ege miris kaj admiris. Estis por ili ĝojig[a] kaj rekuraĝig[a] malkovro, ke ankaŭ ili[a] lingv[o] uziĝas poezie.
Inter tiuj, kiuj serĉos la signifon de la vorto, aperos larĝ[a] gam[o] da divers[a]j reagoj. Kelk[a]j alprenos humilan sintenon ("Mi ankoraŭ ne estas sufiĉe spert[a] esperantisto, mult[o] restas al mi lernenda"). Kelk[a]j reagos snobe ("Haha! Nov[a] vorto, kiun mi de nun uzos por impresi per mi[a] kulturnivelo"). Sed la plimulto, trovinte la signifon, sentos konsternon kaj miron, ofte miksit[a]jn kun koleret[o] ("Ti[o] signifas nenion pli ol malforta! Kial diable tiu aŭtor[o] ne uzas la normalan vorton?"), en kiun povos sin enŝovi naŭz[a] elreviĝ[o] ("Mi lernis lingvon tute taŭgan por literaturo, sed jen denove libr[o] verkit[a] en ali[a] dialekto. Oni trompas min!").
###Resume do, laŭ mi[a] gust[o] kaj, konstateble, laŭ tiu de tre ampleks[a] part[o] de la esperanto-publiko, la belec[o] de verk[o] ne ŝuldiĝas al la uz[o] en ĝi de radik[o]j ekster[a]j al la "real[a] lingvo". Oni povus esprimi tiun starpunkton per du principoj:
Senbelec[a] fraz[o] restas senbeleca, eĉ se en ĝi, anstataŭ vort[o]j el la "real[a] lingvo", oni uzas radik[o]jn fremd[a]jn al tiu (alivorte, anstataŭigi freneza per fola aŭ malĝoja per trista ne sufiĉas por igi frazon literatura).
Bel[a] fraz[o] fariĝas pli bela, se oni anstataŭigas en ĝi la vort[o]jn elekster[a]jn per vort[o]j elinternaj, t.e. per vort[o]j formit[a]j el element[o]j el la "real[a] lingvo", kondiĉe ke oni bone sentu tiun kaj plene ekspluatu ĝi[a]jn eblojn.
Limigi sin je vortelement[o]j el la "real[a] lingvo" ne signifas verki banale. Tion bele ekzempligas la ĉi-supre citit[a] unuvers[o] de Waringhien/Maura:
Abel[o] last[a] zumas super la last[a] rozo.
Staras en ĝi nur vort[o]j el la "real[a] lingvo", kaj cetere, ĉi-kaze, ĉiuj troveblas en la Fundamento. Tamen tiu fraz[o] ne apartenas al la parol[a] aŭ ĉiutag[a] lingvo, nur al la literatura. Kial?
Unue pro la ide[o] mem, pro la delikate pentrit[a] bildo. Eĉ se ĝi aperus en tute ordinar[a] interparolo, ĝi sentiĝus kiel ekster[a] al la ĉiutag[a] lingvo: ĝi estas tro freŝe poezi[a] por ke oni sentu ĝin sialok[a] en banal[a] konversacio; ĝi perceptiĝus kiel vizit[o] de la literatur[a] pens[o] en la komunan.
Due pro la formo. L[a] ritmo, kvankam ne perfekte regul[a] (pr[o] la akcent[o] de super), tamen estas pli poezi[a] ol tiu de normal[a] frazo. Kiam, neintence, oni eldiras frazon kun regul[a] ritmo, hom[o]j tion rimarkas, kaj emas ŝerce komenti: "Ej! Vi poezias!" (Ekzemple se vi diros: "Mi morgaŭ certe venos, eĉ se vi min ne ŝatas", la nepoeziec[o] de la ide[o] ne malhelpos vi[a]jn kunparolant[o]jn senti la frazon, iel, poezia). Sed krome, en la priparolat[a] verso, plej agrabl[a] poezi[a] efik[o] riceviĝas pro la neordinar[a] lok[o] de lasta post abelo, dum la normal[a] lok[o] konserviĝas en last[a] rozo: la ŝanĝ[o] rilate al la kutim[a] vortord[o] kaj la intenc[a] nesimetri[o] efikas literature. Abel[o] lasta situas laŭ ni[a] mens[a] statistik[o] en la region[o] "malprobabla". Tial estas neeble senti en ĝi banalaĵon.
###Kompreneble, ne sufiĉas uzi nekutiman lingvaĵon por literaturi. I[o] plia, nedifinebl[a] (ĉar rilat[a] al la dekstr[a] duoncerbo) krome necesas: io, kion vort[o]j kiel harmonio aŭ bela povas iomete elvoki. Diri
Zumas super la roz[o] last[a] abel[o] lasta
estus esprimi sin nebanale, sed ne pro ti[o] poezii.
Mi prenu duan ekzemplon, poemon de Lucien Thévenin, el L[a] van[a] kanto:
Kiam mi revenis
al mi[a] vilaĝo,
ne plu estis poploj
sur la riverbordo,
kie ili staris.Kiam mi revenis,
l[a] ŝtonkruc[o] flava
ĉe la voj[a] rando
estis renversita,
k[a]j la pec[o]j kuŝis.Mi ne plu retrovis,
kiam mi revenis,
l[a] knabinon brunan,
kiu ludis kun mi:
ŝin la mort[o] prenis.Kaj la rozĝardeno
estas nun senflora.
Sur ĝi kreskas sole
l[a] sovaĝ[a]j herboj.
Refoje: nur fundament[a]j vortoj, kiujn oni facile registrus en specimen[o]j de la parol[a] lingvo. Eĉ la vortord[o] estas preskaŭ tute tiu de ĉiutag[a] babilado. Kaj rim[o]j ne estas. L[a] poeziec[o] fontas nur el la ritm[o] kaj sentoj. Egale, ĉu tiu poem[o] plaĉas aŭ ne, ĝi nerebateble apartenas al la skrib[a] lingvo, literatura.
Simil[a]jn kaz[o]jn oni povus multigi. Legu ekzemple la poemon de Lodewijk Cornelis Deij Al la jud[a] foririnto, en Esperant[a] Antologio (William Auld, red.; Roterdamo: UEA, 1984, p. 375). Tiu plej kortuŝ[a] verk[o] uzas nur vort[o]jn el la ĉiutag[a] lingvo.
###Por fini ĉi tiun konsideradon, mi proponas al vi kompari la unuan strofon de la Aŭtun[a] kanto de Verlaine en la traduk[o]j de Pagnier, Grabowski kaj Kalocsay:
| Pagnier L[a] long[a] plorado De la violonoj De l'aŭtuno Vundadas la koron Al mi per langvoro Unutona |
Grabowski Dum ĝeme sonas L[a] violona Aŭtun[a] spir' Premiĝas koro De monotona Sopir'. |
Kalocsay L[a] velksezon' Per violon' Ĝemosona Vundas ĉe l' kor' Min per langvor' Monotona. |
L[a] kaloĉaj[a] tekst[o] alte superas la du aliajn, i.a. ĉar ĝi sol[a] perfekte redonas la ritmon de la franc[a] originalo. Sed tiu sukces[o] neniel ŝuldiĝas al la uzat[a]j vortoj. Se la lingv[o] fariĝus malpli grekec[a] kaj ni anstataŭigus lian monotona per unutona, li[a] traduk[o] ne fariĝus malpli bela, kaj, inverse, tiu de Pagnier ne estus pli sukcesa, se, anstataŭ ĝi[a] unutona ni dirus monotona. L[a] literatur[a] efik[o] fontas, ne el la vortoj, sed el la art[a] aranĝ[o] de la lingv[a]j elementoj. Ekzemple, la kaloĉaj[a] velksezon' estas geni[a] manier[o] havigi poezian sinonimon al aŭtuno, tamen uzante nur fundament[a]jn radikojn.
###Sed ki[o] pri langvoro, kiu certe ne apartenas al la "real[a] lingvo"? Ni unue rimarku, ke ĝi[a] enest[o] en la traduk[o] de Pagnier ne sufiĉas por igi tiun literatur[a] belaĵo. Kalocsay ne sukcesis eviti ĝin, aŭ ne deziris. Per ti[o] li diferencas de la aperont[a] verkisto, pri kiu mi parolas ĉi-ĉapitre, ĉar tiu trovos rimedon esprimi la koncernan ideon per element[o]j el la "real[a] lingvo".
Tion provis fari mi. Bedaŭrinde, mi havas nek la talenton de Kalocsay, nek tiun de la estont[a] verkisto; sekve, kiel atendeble, al mi ne prosperis. Tamen, mi sentas plej forte, ke mi[a] neating[o] ŝuldiĝas al mi[a] mank[o] de talento, ne al la malriĉec[o] de la ordinar[a] lingvo.
Kiam mi estis profesi[a] tradukisto, ni devis de temp[o] al temp[o] traduki poemon, jen tute, jen kelk[a]jn versojn, jen nur unu frazon. Ekzemple, en la Ĝeneral[a] Asemble[o] de UN, ĉiuj parolad[o]j estis francigataj, kaj kelk[a]j delegitoj, ĉefe latinamerik[a]j kaj arabaj, emas enŝovi iom da poezi[o] en si[a]jn elokventaĵojn.
Plene fidele traduki ti[a]jn tekst[o]jn estas neeble. Ni do, kiel tradukistoj, faris, kion ni povis. Kaj same faras tradukistoj, kiuj publikigas sialingve poemaron el ali[a] kulturo. Neniam ver[a] tradukist[o] ŝanĝas la lingvon aŭ enkondukas en ĝin fremdvorton, ĉar li stumblis ĉe iu koncepto. Provante translingvigi, oni sekvas ideon, ĝin forĵetas, kaptas alian, ĝin forĵetas, ktp, ĝis restas kelk[a]j mistraduk[o]j iom malpli mis[a]j ol la aliaj. En institucio, tradukist[o] tiam ĝenerale submetas si[a]jn prov[o]jn al koleg[o]j aŭ al reviziisto. Permesu, ke mi nun petu vin ludi tiun rolon: decidu vi, kiu estas la malplej fuŝ[a] el mi[a]j fuŝtradukoj. Verŝajne ja, eĉ se la rezult[o] de mi[a] provad[o] ne estas aparte salutinda, interesos plur[a]jn el vi vidi, kiavoje mi serĉis. Jen do unu el mi[a]j unu[a]j elcerbaĵoj:
###L[a] ĝem[a] son'
De l' violon'
Velksezona
Portas min al
Korvund[a] pal'
Unutona.
Ni[a] hungar[a] famul[o] genie havigis al si la rim[a]jn element[o]jn neces[a]jn por bone elfrancigi la tri unu[a]jn versojn. Kial do li arbitre ŝanĝis la ordon de la ideoj, kaj per ti[o] senutile malproksimiĝis de la originalo? Mi reordigis ilin, kaj faris el la ĝem[a] son' la subjekton de la verbo, kiel en la franca. Ti[o] estas simpl[a] aplik[o] de princip[o] sekvat[a] de ĉiuj bon[a]j profesi[a]j tradukistoj: distanciĝu de la original[o] nur, se fidel[a] transvortig[o] ne eblas, aŭ ne respektas la spiriton de la cellingvo.
Pri langvoro li certe estas pli fidela, almenaŭ unuavide. Tamen, kun vi[a] indulgo, mi provu kiel eble plej bone advokati al mi. L[a] franc[a] vort[o] langueur elvokas ian dolĉan melankolion, mankon de forto, de vigleco, de vivo. Bénac, en si[a] por ti[a]j koncept[o]j ege preciz[a] kaj nuanc[a] Dictionnaire des synonymes (Parizo: Hachette, 1956), difinas ĝin dirante:
tiu vort[o] uziĝas pri animstat[o] sen fort[o] kaj sen volo, pri la mens[a]j produkt[o]j senvarm[a]j kaj seninteresaj, pri la aferoj, kiuj havas nek aktivecon, nek movon (p. 528; elfrancig[o] mia).
Nu, rigardu la trian difinon de pala en PIV; ĝi konsistas el kvin vortoj: senviveca, senĉarma, seninteresa, senforta, senpova. Ĉu tiuj, kune, ne elvokas ion plej proksiman al tiu langueur, kiun priskribas la vortar[o] de Bénac? Kaj tamen, tiu vort[o] ne kontentigas: difin[o]j parolas nur al ni[a] maldekstr[a] cerbo, kaj la poezi[a] efik[o] naskiĝas en ties dekstr[a] kunulo.
Certe, ki[o] plej ŝokos okcidentan[o]jn en mi[a] traduko, estas la uz[o] de unutona anstataŭ monotona. Sed ni ne diras monobrakulo, monokolora, monolingva, monoanime! Unuanime estas same metafor[a] kiel unutona. Kial do tiun ne uzi, kiel oni faris dum la unu[a]j jardek[o]j de la lingvo? Mi preferas ĝin pro konsider[o] al la an[o]j de popol[o]j kun ne-hind-eŭrop[a] lingvo, kaj ankaŭ ĉar la ali[a] tuj pensigas min pri mono. Tamen mi ne volus pri ti[o] batali: mi agnoskas, ke monotona apartenas al la "real[a] lingvo".
L[a] tekston, kiun mi prezentis ĉi-supre, ne estas tre sukcesa. Mi nun submetos al vi tri pli[a]jn provojn. Legante ilin, bonvolu ne forgesi, ke mi[a] cel[o] estas montri, ke, se traduki poemon estas neeble, ni[a] "real[a] lingvo" sufiĉe riĉas por proksimigi nin al same kontentig[a]j solvoj, kiel en poezitraduk[o] nacilingva. Alivorte, jen[a]j tradukprov[o]j ne estas pli malbon[a]j ol similaj, kiujn mi faris en la francan, kiam mi estis profesi[a] tradukisto. L[a] fuŝon oni do juste atribuu al mi, ne al la lingvo. Verdire, esperanton mi sentas pli riĉ[a] kaj fleksebl[a] ol la franca, kies literaturkapablon neniu iam [a]jn neis. Jen tri iom simil[a]j trovaĵoj:
| L[a] ĝem[a] son' De violon' Velksezona Min vundas ĝis Kordolĉ[a] griz' Unutona. |
Dum plore son' De velksezon' Violonas, Vunde en mi Melankoli' Unutonas. |
L[a] plend[a] son' De violon' Velksezona Vundas min per Dolĉ[a] sufer' Unutona. |
Traduki poezion estas transdoni sentojn. Tial la laste citit[a] prov[o] eble aperos la plej bona, kvankam, unuavide, sufer' estas perfido. Sent[o] ja elvokiĝas per la tut[a] kun-efik[o] de plur[a]j esprimoj, ne per unu vorto. Patr[o] plej malbone situas por juĝi sian idon, kaj mi mem do ne povas juĝi, sed mi ne mirus, se mult[a]j legant[o]j opinius, ke kiam sufer[o] estas dolĉ[a] kaj unutona, krome naskat[a] de violon[a] lulado, ĝi fariĝas preskaŭ egal[a] al tio, kion Verlaine nomis langueur.
###Oni ne forgesu, ke por transdoni ion el unu kultur[o] al alia, la unu[a] kondiĉ[o] estas uzi vort[o]jn komprenotajn. L[a] ideo, ke langvor' pli fidelas, estas iluzia: ĝi transdonas ion nur al homoj, por kiuj la vort[o] estas elvok-riĉa. Por senti la harmon[o]jn de vorto, necesas, ke oni renkontu ĝin cent- aŭ almenaŭ kvindek-foje en divers[a]j situaci[o]j kaj ĉirkaŭtekstoj. Legi la signifon el vortar[o] havigas al vi nenion el la etos[o] de la radiko: difin[o] trafas nur, kiel ni vidis, la maldekstran cerbon, kiu estas plej indiferent[a] pri poezio.
Alivorte, ĉino, arabo, iranano, rus[o] renkontant[a] la vorton langvor' sentas sin antaŭ i[o] senbilda, sensona, senanima. Sufer', siaflanke, certe elvokas ion al la lingve matur[a] esperantisto, ki[a] [a]jn li[a] origin[a] kulturo. Tiu vort[o] eble ne perfekte koincidas kun la verlen[a] originalo, sed ĝi estas pli proksima, por ti[a] leganto, ol komplet[a] nulvibraĵo.
Kompar[o] helpos vin tion senti. Kion vi opinius pri la du versoj
Gloru l'Eternulon: li bonas,
Senfinas li[a] ĥesdo.
Ĉu vi sentas tion esperanto? Ĉu ti[o] elvokas ion al vi? Nu, bone, vi renkontas la vorton unuafoje kaj serĉos ĝin en vortaro. Imagu do, ke vi trovas jenan difinon: ĥesdo: ec[o] de anim[o] karakterizat[a] per la deziro, ke la aliulo(j) disvolviĝu bone laŭ si[a] esenco, sentu sin plej bone en etos[o] de respektateco; inklin[o] donaci malavare; em[o] akcepti, pardoni; dezir[o] favori iun; bonkoreco. Ĉu leginte tiun difinon, vi vibras kun la antikv[a] hebre[a] poeto, kiu lirike esprimis entuziasmon pri si[a] Di[o] per la ĵus citit[a]j vortoj?
Estas plej dubinde. L[a] asert[o] "tiu traduk[o] plej fidelas" estus trompa, ĉar tute simple ne temas ĉi-kaze pri traduko. Traduki ja origine signifas 'trakonduki': gvidi la leganton tr[a] la lingv[a] montaro, kiu staras bare inter vi kaj la land[o] de kompreno. Kondukinte vin ĝis la du[a] verso, la gvidist[o] simple malaperis, lasante vin sola, limigit[a] je vi[a]j rimed[o]j (k[a]j tiuj rimed[o]j povas esti etaj-etaj: okcidentan[o]j facile pretervidas, ke en la ceter[a] mond[o] mult[a]j esperantist[o]j ne havas la monon necesan por akiri bonan, dikan vortaron).
###Sed se la vers[o]j tekstas:
Gloru l'Eternulon: li bonas,
Senfinas li[a] amo.
l[a] tra(kon)dukist[o] plenumis sian funkcion: li ebligis al vi sekvi la poeton, akompani ties senton, eĉ se la last[a] vort[o] ne plene fidele komunikas la sencon de la netradukebl[a] hebre[a] ĥesed. Fidelec[o] en la du[a] kaz[o] ekzistas, kvankam ne perfekta. En la unua, estas nur pseŭdo-fideleco.
L[a] saman rezonon oni povas apliki al langvoro. Tiu vort[o] transdonas la senton al tro malgrand[a] part[o] de la esperanto-kolektiv[o] por esti akceptebl[a] en traduko, se ni agnoskas la realon, ke ekzistas mult[a]j esperantist[o]j ekster la mond[o] okcidenta.
Jes ja, ekzistas homoj, laŭ kiuj esperanton spirite stampas okcidenteco; por ili, ĝi radikas en okcident[a] kulturo, kaj sekve rajtas senlime transpreni vort[o]jn el latinid[a]j lingv[o]j (iom ankaŭ el ĝermanaj), sed ne el la ceter[o] de la mondo. Mi forte dubas, ke la estont[a] evolu[o] pravigos ilin. Se, en interlingvo, validas la ide[o] privilegii tiun kulturon, kial ne kontentiĝi per la angla, en kiu preskaŭ ĉiuj latinid[a]j radik[o]j jam troviĝas? Aŭ per la latina? Aŭ almenaŭ alpreni interlingvon el la "naturalisma" familio, sen slava-jid[a] spirito, lingvon, kies struktur[o]j ne estus fremd[a]j al la hindeŭrop[a] sistemo? L[a] sinten[o] uzi esperanton, sed konstante privilegii unu kulturzonon, estas memkontraŭdira. Esperant[o] havas sencon nur kiel trakondukilo. Nur tiel ĝi restas bon[a] lingvo. Aŭ ĝi respondos al tiu si[a] alvokiĝo, aŭ ĝi mortos.
Se ĉi[a] traduk[o] de la verlen[a] strof[o] ne uzant[a] la vorton langvoro ŝajnas al vi pala, mi emos pensi, ke vin kaptis la sopir[o] havi en esperant[o] lingvon perfektan. Ti[a] dezir[o] estas plej natura: esperanto, eĉ se nur pro la nom[o] mem, vivigas esperojn, kaj unu el la esper[o]j kuŝant[a]j funde de ni[a] kor[o] estas eniĝi en perfektan mondon, kie ne plu estus zorg[o]j aŭ malagrablaĵoj, ĉar ĉi[o] perfekte funkcius. Ve, ti[a] mond[o] ĉi-tere estas iluzia. Perfekt[o] estas i[o] absoluta, kaj ni vivas nun en mond[o] de relativeco. Kvankam komun[a] kaj normala, la sopir[o] ĉi-vive renkonti perfektecon fakte apartenas al infan[a] aŭ adoleskul[a] tavol[o] de ni[a] psiko; la plej matur[a] part[o] de ni rezignis ĝin, ĉu entute, ĉu almenaŭ rilate al la viv[o] sur ni[a] planedo, ĉi-flanke de morto.
Se ni volas pensi pri esperant[o] realisme kaj juste, ni devas anstataŭigi la absolutan koncepton "perfekta", niamense, per la relativ[a] "plejbona". Se ni akceptos langvoro kaj simil[a]jn radikojn, la lingv[o] ne estos plejbona, eĉ se ĝi ebligos perfekt[a]jn elfrancigojn, ĉar ĝi ne ebligos samperfekte traduki el ali[a]j kulturoj. En rus[a]j poem[o]j kaj kant[o]j oftas la vort[o] toska. L[a] rusa-esperant[a] vortar[o] de Bokarev tradukas ĝin per "sopiro, melankolio, angoro". Tiuj tri sufiĉe distancas unu de la ali[a] por ke vi tuj komprenu, ke neniu perfekte esprimas la koncepton aŭ la sent[o]jn elvokat[a]jn de la rus[a] vorto. Por samperfekte traduki Puŝkin kiel Verlaine, ni do devus enkonduki tosko. Sed ki[o] pri la portugal[a] saudade, pri la angl[a] gloom? Kaj pri la mult[a]j franc[a]j vort[o]j ali[a]j ol langueur, por kiuj mankas absolute ĝust[a] traduko?
En la francan ne eblas perfekte traduki la esperantan sopiri. L[a] lingv[o] tamen bonege funkcias literature. Saĝec[o] kaj sentomaturec[o] postulas, ke ni rezignu nian deziron je perfekt[a] interlingvo. Ni havas lingvon ege riĉan, pli riĉan kaj pli flekseblan ol mult[a]j grandliteratur[a]j lingvoj, kiel montras mult[a]j ni[a]j reallingv[a]j tradukoj. Kiel poezi[a] traduklingvo, ĝi superas ĉiun, kiun mi sufiĉe scias por povi juĝi. Ke ĝi ne estas perfekta, ti[o] ne estas manko; ti[o] igas ĝin pli homa: bon[a] lingvo.
###Sed ni revenu al Verlaine. Jen kelk[a]j ali[a]j provoj:
| Aŭtunsezon' Per violon' Plende sonas, Kaj vund[a] lul' Al dolĉ[a] nul' Min fordonas. |
L[a] ĝem[a] son' De l' violon' Velksezona Vundpelas min Al koroŝlim' Unutona. |
L[a] plend[a] son' De l' violon' Velksezona Vundas min ĉe Kor[o] per ve' Unutona. |
Singult[a] son' De violon' Velksezona Min vundas plu Per kor-enu' Unutona. |
Mi ne kontrolis pri ĉiuj pecoj, sed la laste prezentit[a] enhavas nur vort[o]jn el la Fundamento. Ankaŭ la plimult[o] el la aliaj, plej probable. Kvankam, kiel dirite, farint[o] mem ne povas objektive juĝi, ĉi tiu last[a] ŝajnas al mi tre fidel[a] al la original[a] verlenaĵo, kaj forme, kaj sence, kaj etose. Ĉiuj konceptoj/elvokaĵ[o]j de la original[o] retroviĝas en ĝi, escepte de la "longeco" de la plorsingultado, kiun ankaŭ Kalocsay ellasis (se vi trovas, ke singult[a] long' aŭ singultolong' estas komprenebla, aŭ almenaŭ elvokas ion, ni povus tiel korekti la unuan verson kaj ricevi vere senmankan tradukon; fakte, la vort[o] plu iom esprimas tiun ideon miatekste). Krome, ili staras en ekzakte la sam[a] ordo, kiel en la franc[a] strofo, la senc[o] estas ĝuste redonita, kaj la ritm[o] muzikas precize kiel en la verlenaĵo.
Mi ne kapablus same fidele traduki poemon el ali[a] lingv[o] en la francan. Kiom [a]jn neperfekt[a] mi[a] rezulto, ĝi do estas por mi pruvo, ke la fundament[a] lingv[o] pli riĉas kaj flekseblas ol mi[a] gepatra, kaj mi rajtas pri ti[o] paroli surbaze de efektiv[a] sperto: mi estis multjare profesi[a] francigisto.
Espereble, ki[a] [a]jn vi[a] juĝo, vi konkludos el tiu provado, ke, se mi ne sukcesis, ne kulpas la "reala" esperanto. Ĝi estas ege riĉa, ĉar, kontraste kun mult[a]j lingvoj, ĝi[a] pov[o] kombini estas senfina, kaj vi do povas senfine interŝanĝi la esprimojn, kiuj prezentiĝas al vi[a] menso. En la ĉi-supr[a]j specimenoj, se ne plaĉas al vi singulta, vi povas anstataŭigi ĝin per plorĝema el ali[a] provo. Vi povas interŝanĝi la tri unu[a]jn vers[o]jn de la last[a] prov[o] kun tiuj de la du antaŭaj. Ktp ktp. Jes, ni[a] "real[a] lingvo" havigas al tradukist[o] ege pli ampleksan rimedaron ol la franca. Tiu form[o] de esperant[o] povas servi literature. Sed nur je la kondiĉo, kiun ĉiu art[a] agad[o] postulas: oni havu talenton.
###Talent[o] karakterizos la reallingvan verkiston. Mi ripetu: mi ne dubas, ke tiu aperos. Lian intervenon postulas la tut[a] socihistori[a] evoluo, kiu ebligis al esperant[o] enkarniĝi en Zamenhof kaj poste tutmonde disvastiĝi sub nekredeble malfavor[a]j cirkonstancoj, iom post iom amasigante la element[o]jn neces[a]jn por iĝi la mirinda, literaturgraved[a] lingvo, kiu ĝi nun estas. Eble tiu porpopol[a] verkist[o] jam ekzistas kaj verkis. Eble li aŭ ŝi nur devas nun konsciiĝi pri la fakto, ke li[a] person[a] intereso, la interes[o] de la popolo, kaj la interes[o] de la lingv[o] kunfluas samdirekte.
Li[a] person[a] intereso, ĉar ti[a] verkad[o] havigos al li plezuron, kaj eble ankaŭ famon. Serĉi la propran gloron influas negative, se ti[o] estas la ĉefcelo, ĉar oni tiam volas superi, dum lingvo-progresig[a] verkist[o] ĉefe devas servi al i[o] pli alt[a] ol li. Ĉe famserĉanto, person[a]j konsider[o]j sufokas respekton al la kolektivaj, al la sociaj, alivorte al la legantar[o] kaj al la lingvo. Sed se fam[o] estos, ne precip[a] celo, sed normal[a] rezult[o] de bon[a] verkado, ĝi estos ĝuebl[a] kaj ĝuinda.
L[a] popol[a] intereso, ĉar la kolektiv[o] deziras povi legi plaĉan literaturon, kiu ne devigas havi vortaron ĉe-mane. Kaj ĝi ege sopiras retrovi sian lingvaĵon, senorname beligita, altigit[a] nur per talento. Oni identigas sin al si[a] lingvo. Se mi[a] lingv[o] estas pli bel[a] ol mi kredis, mi apartenas al i[o] pli bel[a] ol mi kredis, mi do iel estas pli bel[a] ol mi kredis. Homo, kiu legas sian esperanton, en form[o] pli arta, sed ne pli komplika, ol li mem povas uzi ĝin, sentas sin portat[a] supren. Kaj hom[o]j ŝatas tiun senton. L[a] viv[o] tro ofte ja tenas ilin grundnivele.
L[a] interes[o] de la lingvo, ĉar la lingv[o] emas evolui laŭ si[a] esenco. Se, sur i[o] vivanta, ki[o] komencis kreski, vi konstante greftas element[o]jn forŝirit[a]jn el ali[a]j vivaĵoj, vi kreas monstron. Nutri sin ĉerpante el la ĉirkaŭ[a] medio, dum oni tro malfortis por havi en si ĉion necesan, estas unu afero; sed stabiliĝinte kiel iu san[a] kaj fortika, travivi perfortan engluton de neneces[a]j nutraĵ[o]j estas alia. L[a] lingv[o] deziras eleganti, ne elefanti, ne dikiĝi tiagrade, ke ĝi tra-mamutu al si la vojon estontecen. L[a] verkisto, kiu talente uzos ĝin, ki[a] ĝi nun estas, servos ĝin kiel neniu antaŭe.
L[a] generaci[o]j dankos lin, aŭ ŝin. Ĉar ili estos regalit[a]j per mirind[a] donaco: bon[a] lingvo.