“Tem'as pri dir'o de preskaŭ la sam'o”, laŭ vort'o'j de la ital'a verk'ist'o Umberto Ec'o. Est'as tut'a mond'o en ĉi tiu “preskaŭ”. Traduk'i est'as al'front'i la ali'o'n, la mal'sam'o'n, la ne'kon'at'aĵ'o'n. Ĉi tio oft'e est'as la esenc'a antaŭ'kondiĉ'o por ĉiu, kiu vol'as al'ir'i universal'a'n, mult'obl'a'n, divers'a'n kultur'o'n. Ne est'as do hazard'e, ke la Lig'o de Naci'o'j okup'iĝ'is pri la afer'o en la 1930-aj jar'o'j, kaj iniciat'is la kre'ad'o'n de Indeks'o de Traduk'aĵ'o'j (Index Translationum).
Ĝi est'is post'e trans'pren'it'a de Unesk'o en 1948, kaj tio ebl'ig'is la unu'a'n list'ig'o'n de verk'o'j traduk'it'a'j en la mond'o. Lanĉ'it'a du jar'o'j'n post'e, la program'o Reprezent'a'j Verk'o'j est'is dediĉ'it'a al traduk'ad'o de ĉef'verk'o'j de la mond'a literatur'o. La nun'temp'a sub'ten'o de Unesk'o al la publik'ig'o de leksikon'o de vort'o'j el la indiĝen'a'j lingv'o'j de Meksiko, kiu'j ne est'as traduk'ebl'a'j en la hispan'a'n, est'as daŭr'ig'o de ĉi tiu'j klopod'o'j.
Kvankam ili'a mal'aper'o est'is antaŭ'vid'it'a jam en la 1950-aj jar'o'j, traduk'ist'o'j – kiu'j pli oft'e est'as traduk'ist'in'o'j – neniam est'is tiom mult'nombr'a'j kiel nun. La maŝin'o'j evolu'ig'it'a'j post la milit'o ne venk'is ĉi tiu'n ombr'o-profesi'o'n. Nek sukces'is tio'n far'i la cifer'ec'a'j traduk'il'o'j, kiu'j far'iĝ'is kutim'a'j en ni'a'j tut'mond'ig'it'a'j inter'parol'o'j, eĉ se ili help'is ŝanĝ'i la profesi'o'n.
Fakt'e lingv'o ne est'as nur komunik'il'o. Ĝi est'as tio kaj mult'e pli. Ĝi est'as tio, kio'n far'as el ĝi la verk'o'j, skrib'it'a'j aŭ parol'a'j, kiu'j kontribu'as por forĝ'i en ĝi i'o'n, kio'n oni foj'e nom'as la geni'o de la lingv'o, kiu'n la plej efik'a'j traduk-program'o'j ne kapabl'as re'kre'i. Ĉar traduk'ad'o est'as pri'dub'ad'o pri la ne'pens'it'aĵ'o'j de la lingv'o, al'front'i ĝi'a'j'n plur'senc'aĵ'o'j'n, lum'ig'i la riĉ'ec'o'n, la diferenc'o'j'n kaj la signif'o-nivel'o'j'n, kiu'j mal'kaŝ'iĝ'as en la trans'ir'o de unu lingv'o al ali'a. Tio signif'as ankaŭ, per tiu ĉi inter'rilat'o kun la ali'a'j, pri'dub'i la propr'a'j'n lingv'o'n, kultur'o'n, si'n mem. Neces'as do konserv'i la vigl'ec'o'n de la plur'lingv'ec'o, por ke ĉiu pov'u parol'i kaj pens'i en si'a propr'a lingv'o. Jen la kern'a signif'o de la Inter'naci'a Jar'dek'o de Indiĝen'a'j Lingv'o'j (2022-2032), kiu atent'ig'as pri la kriz'a situaci'o de mult'a'j lingv'o'j, minac'at'a'j de for'mort'o.
En epok'o karakteriz'it'a de la serĉ'ad'o de ident'ec'o, traduk'ad'o rest'as ne'anstataŭ'ig'ebl'a kurac'il'o kontraŭ mem'izol'iĝ'o. Ĉar sen ĝi, kiel skrib'is la franc-uson'a aŭtor'o Georg'e Steiner, “ni viv'us en provinc'o'j ĉirkaŭ'at'a'j de silent'o.”
Agnès Bard'o'n
-El'angl'ig'is Renat'o Corsetti (Italio)
Ĝi est'as ne'bon'e kon'at'a mond'o, kiu ne est'as lim'ig'it'a al si'a literatur'a dimensi'o: traduk'ad'o est'as il'o por progres'ig'i lingv'o'j'n, diskret'a part'o de la ekonomi'o kaj vetur'il'o por ide'o'j, sed ĝi est'as ankaŭ spac'o trans'form'iĝ'ant'a, sku'at'a de la progres'o'j de art'e'far'it'a intelekt'o. Ĝi est'as ankaŭ, ŝajn'e super ĉio, rimed'o por ke ĉiu civilizaci'o hav'u al'ir'o'n al la ali'a.
Nicolas Froeliger Eks'a profesi'a traduk'ist'o. Nicolas Froeliger nun est'as profesor'o ĉe la Universitat'o de Parizo, special'ist'o pri pragmat'a traduk'ad'o. A component of our shared humanity
Ĝi est'as ĉie est'ant'a kaj ĉiam diskret'a. Ni ĉiu'j hav'as ide'o'n pri tio kio ĝi est'as, sed neniam la sam'a'n. Ĝi reprezent'as universal'a'n hom'a'n kapabl'o'n (kompren'ad'o signif'as traduk'ad'o'n, skrib'is la franc-uson'a verk'ist'o, lingv'ist'o kaj kritik'ist'o Georg'e Steiner), kaj ĝi ebl'ig'as tre special'a'j'n kapabl'o'j'n – traduk'ad'o ŝajn'as est'i neni'o ol paradoks'o'j. Do, ne est'as surpriz'e, ke dum jar'cent'o'j, oni prefer'is la uz'ad'o'n de metafor'a'j esprim'o'j, oft'e degrad'a'j, por prov'i pri'skrib'i ĝi'n per parafraz'o'j: traduk'ad'o kiel “ne'fidel'a bel'ul'in'o”, “serv'ist'in'o”, “la dors'a flank'o de brod'aĵ'o”… traduk'ist'o kiel “kontraband'ist'o”, “meti'ist'o”, “kopi'ist'o”, kaj kelk'foj'e kiel “tromp'ant'o” aŭ “enket'ist'o” … Kutim'e ĝi est'as ankaŭ ej'o por antaŭ'juĝ'a'j ide'o'j: “traduk'ad'o est'as ne'ebl'a”; “help'e de vort'ar'o ĉiu kapabl'as traduk'i”; “traduk'ad'o est'as lingv'a afer'o”; “ne ebl'as viv'ten'i si'n per traduk'a labor'o”; “traduk'it'a tekst'o nepr'e est'as mal'pli alt'nivel'a ol la original'aĵ'o”; “aŭtomat'a traduk'ad'o est'ont'ec'e anstataŭ'os profesi'a'j'n traduk'ist'o'j'n”… . Tiu'j asert'o'j est'as mal'ver'a'j, aŭ almenaŭ pri'dub'ind'a'j, sed klar'ig'a'j. Pro tio, ind'as iom da klar'ig'o pri ĝi. Ni re'memor'u, ke traduk'ad'o est'as sam'temp'e operaci'o kaj la rezult'o de ĉi tiu operaci'o, sen perfekt'a kongru'o inter ambaŭ. Mult'a'j traduk'o'j est'as far'at'a'j de ne'profesi'a'j traduk'ant'o'j, kaj profesi'a'j traduk'ist'o'j oft'e far'as mult'e pli ol nur traduk'i. Krom'e, traduk'ist'o'j oft'e est'as in'a'j: pli preciz'e, tri kvar'on'o'j el ili.
Dir'i preskaŭ la sam'o'n Traduk'ad'o ankaŭ al'vok'as mult'a'j'n difin'o'j'n: de “dir'i preskaŭ la sam'o'n” (titol'o de libr'o pri traduk'ad'o de la ital'a semiotikisto kaj aŭtor'o Umberto Ec'o) ĝis “dir'i ali'o'n en ali'a manier'o” (laŭ esprim'o de la franc'a lingv'ist'o kaj antrop'olog'o Je'a'n Gagnepain); de aktiv'ec'o, kiu antaŭ'kondiĉ'as sci'o'n de lingv'o'j ĝis il'o por instru'i ĝust'e tiu'j'n lingv'o'j'n. Oni traduk'as estetik'a'n emoci'o'n, mesaĝ'o'n, signif'o'n, intenc'o'n… La scienc'a mond'o ne est'as escept'o. Kelk'a'j konsider'as traduk'ad'o'n kiel stud'objekt'o'n – ili'n oni nom'as ‘traduk'olog'o'j’. Ali'a'j uz'as traduk'ad'o'n kiel il'o'n por serv'i al la literatur'o, kompar'ant'e aŭ ali'manier'e, por lingv'o'scienc'o'j, filozofi'o, psik'o'analiz'o, femin'ist'a'j aŭ post'koloni'a'j stud'o'j… Ĉiu'kaz'e, la plej grav'a vort'o est'as: inter'fak'ec'o.
Facil'e oni pov'us si'n perd'i en la sen'fin'ec'o de special'aĵ'o'j de ĉi vast'a univers'o. Pli bon'e est'us skiz'i kelk'a'j'n defi'o'j'n en temp'o, kiam ĉi aktiv'ec'o, ĉi profesi'o, ĉi operaci'o, sam'e kiel mult'a'j ali'a'j, est'as sku'at'a'j de la progres'o'j de art'e'far'it'a intelekt'o.
Traduk'ad'o est'as antaŭ ĉio neces'aĵ'o por kultur'o: Per ĝi ĉiu civilizaci'o konsci'as pri si mem kaj hav'ig'as al si al'ir'o'n al la ali'a. Ĉi tio est'as la plej mal'nov'a branĉ'o de traduk'ad'o, kaj pro tio, ankoraŭ nun'temp'e la plej laŭd'at'a. Ĝi est'as histori'a ark'o, kiu etend'iĝ'as de la plej antikv'a jur'a traduk'aĵ'o de ni kon'at'a, el 1271 antaŭ Krist'o (pac'kontrakt'o inter la hitit'o'j kaj la antikv'a'j egiptoj), tra'ir'as si'n'sekv'a'j'n traduk'o'j'n de la Bibli'o kaj ali'a'j grav'a'j religi'a'j tekst'o'j – de la Septuagint'o (la unu'a traduk'o de la hebre'a Bibli'o en la grek'a'n en Aleksandrio en la tri'a jar'cent'o antaŭ Krist'o) ĝis la nun'temp'o – kiam ĝi est'as uz'at'a en la literatur'a kamp'o. Tio permes'as al ĉiu'j la al'ir'o'n al majstr'o'verk'o'j kaj ali'a'j verk'o'j, kaj nun'temp'e ankaŭ aŭd'vid'a'j kre'aĵ'o'j de la hom'ar'o, en si'a propr'a lingv'o, trans la diferenc'o'j, kiu'j kaŭz'as ĉe kelk'a'j hom'o'j la impres'o'n, ke pov'us ekzist'i tekst'o'j aŭ koncept'o'j ne'traduk'ebl'a'j. La ĉi-last'a'j est'as por ĉiam re'traduk'end'a'j, opini'as la franc'a filozof'o kaj traduk'olog'o Barbar'a Cassin.
Kadr'e de civit'an'ec'o kaj publik'a politik'o, traduk'ad'o est'as esenc'a il'o de per'ad'o kaj sub'ten'o de naci'a'j kaj ali'a'j lingv'o'j. Ĝi don'as bon'ven'a'n kontraŭ'pez'o'n al stult'ec'o, mal'am'o kaj per'fort'o, eĉ se oni uz'as ĝi'n en arme'a'j serv'o'j. Per traduk'ad'o ide'o'j pov'as vojaĝ'i. Pro la plu'daŭr'o kaj evolu'o de migr'ad'o, pli kaj pli da land'o'j konsider'as ĝi'n kiel fundament'a'n rajt'o'n por ating'i la al'ir'ebl'o'n al publik'a'j serv'o'j (sanitar'a serv'o, justic'o, leĝ'ar'o, ktp.) en lingv'o, kiu'n oni sci'pov'as.
Traduk'ad'o est'as ankaŭ esenc'a, kvankam diskret'a, part'o de la ekonomi'o. Ĝi est'as profesi'o en grand'a ŝanĝ'iĝ'o, re'grup'ig'ant'e pli kaj pli special'ig'it'a'j'n profesi'o'j'n: traduk'ad'o kaj interpret'ad'o, laŭ tradici'a signif'o, sed ankaŭ lokaliz'ad'o, termin'ologi'o, revizi'ad'o, post-redakt'ad'o, projekt-mastr'um'ad'o, teknik'a redakt'ad'o, ktp. – ĉi ĉiu'j ar'iĝ'as sub la ĝeneral'a termin'o “pragmat'a traduk'ad'o”, en la signif'o de cel'o antaŭ ĉio al komunik'ad'o (tekst'o'j teknik'a'j, scienc'a'j, jur'a'j, inform'a'j, ekonomi'a'j, financ'a'j, k.a.). Je tut'mond'a skal'o, tio inklud'as kelk'a'j'n cent'mil'o'j'n da person'o'j, kun spez'o de pli ol 50 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j.
Supr'aĵ'a pri'rigard'o al ĉi tiu'j aspekt'o'j pov'us konduk'i al kontraŭ'o inter tiu'j aspekt'o'j aŭ al prefer'o de unu aŭ ali'a. Tio est'us metod'a erar'o: Social'a'j aspekt'o'j ne kontraŭ'star'as al kultur'a'j, aŭtomat'ig'o ne kondamn'as la profesi'ul'o'j'n – traduk'ad'o ne pov'as prosper'i sen ili. La nun'a'j evolu'o'j dev'ig'as ni'n aktual'ig'i ni'a'j'n ide'o'j'n pri traduk'ad'o, pri tiu'j, kiu'j ĝi'n praktik'as kaj pri ĝi'a lok'o en la soci'o. La dispon'ig'o de sen'pag'a'j aŭtomat'a'j traduk'il'o'j al preskaŭ ĉiu'j ig'as ĝi'n, spit'e kelk'a'j'n ne'perfekt'aĵ'o'j'n, bon'a komun'a propr'aĵ'o. Ĝi ne anstataŭ'os profesi'a'j'n traduk'ist'o'j'n, ĉar aŭtomat'a traduk'ad'o ne en'ten'as la ampleks'o'n de komunik'ad'o nek la kapabl'o'n de la hom'a'j lingv'o'j kre'i i'o'n nov'a'n el io jam ekzist'ant'a. Ceter'e, la traduk'o'rilat'a'j profesi'o'j kaj la tiel nom'at'a “pragmat'ik'a traduk'ad'o” est'as la baz'o'j de la fak'o pri literatur'a traduk'ad'o, kiu est'as, kadr'e de aŭtomat'ig'o kaj ekonomi'a pov'o, pli lim'ig'it'a.
Krom la divers'ec'o, ni kompren'u, ke traduk'ad'o est'as esenc'a part'o de tio, kio form'as ni'a'n komun'a'n hom'ec'o'n. Ĉiu'j tiu'j element'o'j pov'as kaj dev'as est'i konsider'at'a'j kiel part'o'j de la sam'a tut'aĵ'o. Pli ol kost'o, ĝi est'as invest'o.
Traduk'ad'o cert'e merit'as est'i pli bon'e kon'at'a kaj praktik'at'a. Unu'e, ĉar, per la reg'o de lingv'o, ĝi est'as grandioz'a il'o por klar'ig'o kaj kler'ig'o. Kaj ankaŭ je soci'a nivel'o, ĉar ĝi permes'as inter'ŝanĝ'o'n, respekt'ant'e la lingv'a'n kaj kultur'a'n divers'ec'o'n. Tio'n ne pov'as ebl'ig'i unu'op'a aŭ domin'ant'a lingv'o. Fakt'e, oni pov'as asert'i, laŭ la opini'o de Claire Joubert, profesor'in'o pri angl'a'lingv'a literatur'o ĉe Universitat'o de Vincennes (Franci'o), ke per traduk'ad'o ebl'as “pens'ad'i laŭ'long'e de la tut'a ĉen'o, de lingv'o ĝis politik'o”. Traduk'ad'o est'as ja diskret'a aktiv'aĵ'o, sed ekster'ordinar'a instig'il'o. Ĉiu pov'as laŭ'plaĉ'e uz'i ĝi'n: traduk'ad'o ne eksklud'as.
-Elfrancgis Frank Lappe (Germanio)
Kio'n komun'a'n hav'as la dan'a aŭtor'o de rakont'o'j Hans Christian Andersen, la brit'a aŭtor'in'o de roman'o'j Agatha Christie kaj Carlo Collodi, la “patr'o” de Pinocchio? Ili aparten'as al la list'o de la plej oft'e traduk'it'a'j aŭtor'o'j tut'mond'e laŭ Indeks'o de Traduk'aĵ'o'j de Unesk'o, unik'a bibliografi'a datum'ar'o, kiu list'ig'as verk'o'j'n traduk'it'a'j'n tut'mond'e.
La Indeks'o est'is kre'it'a en 1932 de Inter'naci'a Institut'o pri Intelekt'a Kun'labor'o de Lig'o de Naci'o'j, kaj adopt'it'a de Unesk'o en 1948.
Do ĝi est'as pli mal'nov'a ol la organiz'o mem, kaj unu el la plej fru'a'j program'o'j de Unesk'o. La Indeks'o nask'iĝ'is el la konvink'o, ke “traduk'ad'o est'as valor'a fort'o por inter'kompren'o inter mal'sam'a'j popol'o'j”; ĝi ebl'ig'as super'rigard'o'n pri la cirkul'ad'o de ide'o'j. Dank’ al la Indeks'o, ni sci'as, ke la lingv'o'j plej oft'e traduk'it'a'j est'as, laŭ vic'ord'o: la angl'a, la franc'a, la german'a, la rus'a, la ital'a kaj la hispan'a.
Ĝis kiam la Indeks'o est'is ĉes'ig'it'a pro financ'a'j kial'o'j en 2013, bibliografi'a'j centr'o'j aŭ naci'a'j bibliotek'o'j de part'o'pren'int'a'j land'o'j send'is ĉiu'jar'e al Unesk'o biografi'a'j'n daten'o'j'n pri traduk'it'a'j libr'o'j en ĉiu'j kamp'o'j de sci'ad'o.
En 2013 ĝi konsist'is el pli ol kvar milion'o'j da en'registr'aĵ'o'j – 2,2 milion'o'j el ili est'as cifer'ec'ig'it'a'j – tio koncern'as traduk'o'j'n el aŭ al 1139 mal'sam'a'j lingv'o'j. Ĝi reprezent'as verk'o'j'n de pli ol 500 mil verk'ist'o'j, traduk'it'a'j de ĉirkaŭ 600 mil traduk'ist'o'j, tiel ĝi est'as unu el la plej grand'a'j daten'ar'o'j de la organiz'o. Ankoraŭ hodiaŭ, spit'e al si'a halt'ig'o, ĝi est'as konsider'at'a kiel referenc'a font'o de inform'o'j pri traduk'it'a'j libr'o'j.
-El'franc'ig'is Frank Lappe (Germanio)
Ĝust'e prezent'i la voĉ'o'n de la aŭtor'o, jen la rol'o de traduk'ist'o. Tamen ĉu tiu reprezent'a task'o postul'as cert'a'n simil'ec'o'n kun la aŭtor'o? Se jes, kiu'grad'e? Kvankam la tem'o ne est'as nov'a, ĝi last'a'temp'e far'iĝ'is objekt'o de pasi'a debat'o. Krom stimul'i diskut'o'j'n inter dis'vast'ig'ant'o'j de universal'ism'o kaj defend'ant'o'j de divers'ec'o, ĝi star'ig'is la kompleks'a'n demand'o'n pri legitim'ec'o en traduk'ad'o.
Lori Saint-Mart'in
Profesor'o pri
literatur'a'j esplor'o'j
ĉe la Universitat'o de
Kebekio en Montreal'o.
Lori Saint-Mart'in est'as
ese'ist'o, novel'ist'o,
konferenc'a interpret'ist'o
kaj literatur'a traduk'ist'o.
Ŝi ĵus publik'ig'is la libr'o'n
Neces'a Bon'o, Laŭd'o al
Literatur'a Traduk'ad'o
(Un bi'e'n nécessaire,
éloge de la traduction
littéraire), 2022.
Kiel kun'iĝ'o de almenaŭ du lingv'o'j kaj kultur'o'j, traduk'ad'o kaj divers'ec'o est'as ne'dis'ig'ebl'a'j. Traduk'ad'o rest'as profund'a spert'o pri ali'ec'o, eĉ kiam la hom'o traduk'it'a est'as kultur'e simil'a al ni. Mult'a'j traduk'ist'o'j, post en'am'iĝ'i al libr'o verk'it'a de iu “ras'e” kaj kultur'e tre mal'sam'a ol ili mem, serĉ'is el'don'ej'o'n kiu vol'us publik'ig'i la tekst'o'n de tiu aŭtor'o en nov'a lingv'o. Jen kial mult'a'j el ili ĉagren'iĝ'is pro la 2021a polemik'o pri traduk'o de poem'o de Amand'a Gorman.
Ni rapid'e re'memor'u la okaz'aĵ'o'n: kiam la german'a el'don'ej'o Meulenhoff anonc'is la invit'o'n de Marieke Lucas Rijneveld - jun'a ne'du'um'ul'o* ĵus gajn'int'a la Inter'naci'a'n Booker-premi'o'n (angl'e International Booker Prize) pro si'a unu'a novel'o - por traduk'i The Hill We Climb, la poem'o'n leg'it'a'n de Amand'a Gorman en la mal'ferm'a ceremoni'o de uson'a prezident'o Joe Bid'e'n, la ĵurnal'ist'o Janice Deul demand'is kial la el'don'ej'o anstataŭ'e ne elekt'is nigr'a'n jun'ul'in'o'n. Rijneveld hast'e anonc'is si'a'n rezign'o'n pri la projekt'o, dum mult'a'j furioz'a'j literatur'a'j grav'ul'o'j postul'is la rajt'o'n traduk'i, sen lim'ig'o'j, hom'o'j'n tre mal'sam'a'j'n ol ili mem.
Tiu'j protest'o'j - kiu'j est'is antaŭ'vid'ebl'a'j kaj ia'senc'e kompren'ebl'a'j (kvankam ne tre rafin'it'a'j) - tuj sufok'is la debat'o'n. Tamen mi person'e kred'as, ke la afer'o est'as tre kompleks'a. Nek la retor'ik'o pri rajt'o'j (“mi rajt'as traduk'i kiu'n ajn mi vol'as”), nek la ident'ec'a'j trud'aĵ'o'j (“nur jun'a nigr'a vir'in'a poet'o dev'us traduk'i ali'a'n jun'a'n nigr'a'n vir'in'a'n poet'o'n”) kapabl'as don'i definitiv'a'n respond'o'n.
Por kelk'a'j hom'o'j, demand'i “kiu pov'as traduk'i kiu'n?” est'as far'i politik'o'n je la kost'o de literatur'o. Sed ili ŝajn'ig'as, ke la traduk'a mond'o est'as perfekt'e just'a kaj harmoni'a, aŭ est'is tia, ĝis al'ven'o de la lup'o de divers'ec'o en la greg'ej'o'n. Tamen tio ne ver'as - la el'don'a mond'o, kiu inkluziv'as la traduk'a'n mond'o'n, est'as plen'a je konflikt pri pov'o, kiu'j'n la afer'o pri Amand'a Gorman almenaŭ sukces'is el'tir'i el ombr'o: genr'a'j, “ras'a'j” kaj klas'a'j rilat'o'j, kaj geopolitik'a'j rilat'o'j.
Abund'o da traduk'aĵ'o'j inter la “nov'a'j titol'o'j” dispon'ebl'a'j en libr'ej'o'j don'as al ni fals'a'n impres'o'n pri al'ir'o al verk'o'j el la tut'a mond'o, kiam, en pli atent'a rigard'o, tiu mond'a “divers'ec'o” fakt'e est'as sufiĉ'e sam'ec'a - kelk'a'j lingv'o'j, kelk'a'j land'o'j, inter'naci'a elit'o, kelk'a'j domin'ant'a'j hom'o'j. Ĝis antaŭ ne'long'e, la histori'o de traduk'ad'o est'is de blank'a'j privilegi'it'a'j vir'o'j traduk'ant'a'j unu'j la ali'a'j'n aŭ traduk'it'a'j de vir'in'o'j.
Kiel en pas'int'ec'o, traduk'ad'o rest'as sub la super'reg'a'j rilat'o'j inter Nord'o kaj Sud'o, inter “ras'o'j”, lingv'o'j kaj kultur'o'j, ĉu hegemoni'a aŭ ne. Ras'ig'it'a'j fremd'a'j aŭtor'in'o'j, kiu'j ating'as ni'n per traduk'aĵ'o, kutim'e aparten'as al tut'mond'a elit'o kaj verk'as en la lingv'o de eks'a koloni'ist'o (angl'a, nederlanda, franc'a, ital'a, portugal'a, hispan'a ktp), est'as publik'ig'it'a'j en Nov'jork'o, Londono, Parizo. Por ĉiu barata aŭtor'in'o traduk'it'a el la hindia, marata aŭ malajal'a, ekzempl'e, est'as dek'o'j, eĉ cent'o'j, traduk'it'a'j el la angl'a. Eĉ inter mal'pli'mult'o'j, sub'prem'it'a'j aŭ marĝen'ig'it'a'j, kompleks'a'j hierarki'o'j aper'as. Dum nigr'a uson'a vir'in'a verk'ist'o hejm'e sufer'as pri ras'ism'o, ekster'e ŝi profit'as de la tut'mond'a hegemoni'o de si'a land'o. Ŝi hav'as mult'e pli grand'a'n ŝanc'o'n est'i traduk'it'a kaj inter'naci'e dis'kon'ig'it'a ol nigr'a vir'in'o kiu loĝ'as en Afrik'o kaj skrib'as, ekzempl'e, en la volofa lingv'o*. Por ricev'i kultur'a'n kapital'o'n, vi ja dev'as posed'i ĝi'n. Kvankam est'as mal'facil'e hav'i ampleks'a'j'n statistik'o'j'n, ŝajn'as ke vir'o'j est'as pli traduk'it'a'j ol vir'in'o'j. Dum la pint'o de la latin'amerik'a prosper'o, preskaŭ neni'u in'a verk'ist'o est'is traduk'it'a, kaj generaci'o de grav'a'j aŭtor'in'o'j (Cristina Per'i Rossi, Luis'a Valenzuela, El'en'a Garro, Silvin'a Ocampo) rest'is en la ombr'o. Inter 2011 kaj 2019, ĉirkaŭ 26% de la traduk'it'a fikci'o aŭ poezi'o en Uson'o est'is verk'it'a de vir'in'o'j.
Mi ja pov'as aŭd'i la apostol'o'j'n de la “grand'a universal'a literatur'o” (noci'o kre'it'a kaj konserv'it'a de domin'ant'o'j) deklar'i, ke est'as la plej bon'a'j verk'o'j kiu'j
merit'as distribu'iĝ'i tra la mond'o. Tamen, kiu'j far'as la el'don'a'j'n decid'o'j'n, ĉu ne la super'reg'ant'o'j? Kio'n la apostol'o'j de komplet'a liber'ec'o por traduk'ist'o'j oft'e forges'as dir'i, est'as ĝust'e kiom blank'a la traduk'ist'a komun'um'o est'as. En Uson'o, esplor'o de Gild'o de Aŭtor'o'j (Authors Gild) en 2017 montr'is, ke 83% de la aktiv'a'j traduk'ist'o'j est'is blank'a'j kaj 1,5% est'is nigr'a'j aŭ afrik'de'ven'a'j.
La profesi'o do bezon'as mal'ferm'i si'n al nov'a'j kaj pli divers'a'j traduk'ist'o'j, anstataŭ rest'i konserv'aĵ'o de blank'a'j hom'o'j. Mult'o est'is dir'it'a pri la grav'ec'o de ekzempl'o'j por diskriminaci'it'a'j grup'o'j - se hom'o'j “kiel vi” neniam verk'is, vi mal'facil'e imag'os vi'n kiel verk'ist'o. Simil'e, se la vast'a pli'mult'o de traduk'ist'o'j est'as blank'a'j kaj mez'klas'a'j, kiel ali'ras'a aŭ ali'klas'a hom'o pov'as imag'i si'n en tiu kamp'o?
Tio dir'it'a, afin'ec'o ne ĉiam est'as baz'it'a sur ident'ec'o - ĝi pov'as est'i baz'it'a sur stil'o, voĉ'o aŭ tem'o. Ali'a'j profund'a'j inter'lig'o'j pov'as kre'i la neces'a'n energi'o'n por traduk'ad'o. Unu inter mi'a'j fikci'a'j verk'o'j est'is angl'ig'it'a de kebeki'an'o mult'e pli jun'a ol mi, kaj hispan'ig'it'a de argentina vir'o iom pli mal'jun'a. Mi neniam pens'is, ke ili ne taŭg'is ĉar ili est'as vir'o'j aŭ mal'sam'a'j al mi en ali'a'j ec'o'j.
La franc-konga novel'ist'o Alain Mabanckou hav'as amuz'a'n dir'aĵ'o'n pri elekt'o de traduk'ist'o - “Laŭ mi, ne grav'as la kolor'o de kat'o, kondiĉ'e ke ĝi kapt'os la mus'o'n”. Ali'a'j pov'us konsider'i la kat'a'n genealogi'o'n fundament'a'n. Kelk'a'j hom'o'j el domin'it'a'j kaj marĝen'ig'it'a'j grup'o'j prefer'as est'i traduk'it'a'j per iu kiel ili, dum ali'a'j est'os feliĉ'a'j akcept'ant'e iu'n “ne-divers'a'n” .
En ven'ont'a'j jar'o'j - kaj ni ankoraŭ est'as ĉe la komenc'o - ni vid'os la star'iĝ'o'n de traduk'ist'o'j el minoritat'a'j aŭ marĝen'ig'it'a'j grup'o'j kaj de'ven'o'j. Tamen, ĉar kompetent'ec'o ne nur baz'iĝ'as sur ident'ec'a'j afer'o'j, ni dev'as evit'i lim'ig'i hom'o'j'n al “si'a” grup'o, escept'e se ili prefer'as dediĉ'i si'n ekskluziv'e al tio. Fin'fin'e, ni re'ven'u al la afer'o de Amand'a Gorman. Sen asert'i, ke neni'u blank'a hom'o kapabl'us bon'e traduk'i ŝi'n, mi ja kred'as ke - en tiu kaz'o simbol'a kaj mult'e pri'atent'it'a de amas'komunik'il'o'j - la elekt'o de jun'a nigr'a vir'in'a traduk'ist'o est'us ne nur grandioz'a simbol'a kaj politik'a ag'o, sed ankaŭ sign'o de sub'ten'o al divers'ec'o.
Pli ĝeneral'e, part'e pro soci'a egal'ec'o, grav'as traduk'i mal'pli privilegi'it'a'j'n kaj pli divers'a'j'n verk'ist'o'j'n. Por permes'i ke ali'a'j voĉ'o'j, sufok'it'a'j de fals'a tut'mond'iĝ'o, kio fakt'e est'as nur revizi'it'a versi'o de la antikv'a koloni'ism'o, est'u aŭskult'at'a'j. Ni traduk'as (kaj leg'as traduk'aĵ'o'j'n) tiel, ke ni ne trov'u ni'n en ne'natur'a, per'fort'a “mem-segregaci'o” kre'it'a per for'viŝ'o kaj eksklud'o. Traduk'ad'o fort'e ŝanĝ'as ni'n, montr'as al ni, ke ni ne est'as la centr'o de la mond'o, ŝanĝ'as la centr'o'n kaj perturb'as la domin'ant'a'n ideologi'o'n. En si'a plej bon'a esprim'o, ĝi est'as divers'ec'o mem, la mond'o, la mond'o'j, sur ni'a'j fingr'o'pint'o'j.
-El'angl'ig'is Rafael Lim'a (Brazilo)
Publik'ig'it'a en 2021, la libr'o Ne'traduk'ebl'a'j (Intraducibles) montr'as seri'o'n da vort'o'j de indiĝen'a'j lingv'o'j sen ekvivalent'o'j en la hispan'a.
Daliri Oropeza Ĵurnal'ist'o el Meksiko
En januar'o 2022, dung'it'o'j de hotel'o de Tulum, turism'a urb'o de la Du'on'insul'o Jukatan'o, manifestaci'is sur la strat'o'j de la urb'o. Kio est'as ili'a'j postul'o'j? Akir'i la re'kon'o'n de si'a'j soci'a'j rajt'o'j kaj protest'i kontraŭ la regul'o mal'permes'ant'a al ili parol'i si'a'n lingv'o'n, la maja'a'n.
La event'o ne est'as sen'signif'a. Kun si'a'j 68 indiĝen'a'j lingv'o'j, Meksiko est'as unu el la plej divers'a'j naci'o'j de la mond'o laŭ lingv'a vid'punkt'o. Sed tiu riĉ'a divers'ec'o erod'iĝ'as. Tio part'e okaz'as ĉar indiĝen'a'j lingv'o'j ekzist'as en mult'a'j variant'o'j, kio signif'as, ke parol'ant'o'j de la sam'a lingv'o ne nepr'e kompren'as unu la ali'a'n. La ĉef'a kial'o de la mal'kresk'o est'as tamen la super'reg'o de la hispan'a, kiu est'as uz'at'a por ĉiu'j oficial'a'j, literatur'a'j kaj eduk'a'j cel'o'j.
En tiu kun'tekst'o situ'as la labor'o real'ig'it'a per la libr'o Ne'traduk'ebl'a'j (Intraducibles) de Irma Pineda – zapoteka poet'o, parol'ant'o de la lingv'o Didxazá kaj reprezent'ant'o de indiĝen'a'j popol'o'j ĉe Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Publik'ig'it'a en 2021, la libr'o kolekt'as kaj ilustr'as 68 vort'o'j'n de 33 lingv'o'j de la indiĝen'a'j popol'o'j de Meksiko, kiu'j ne hav'as hispan'a'n traduk'o'n. Ĉiu vort'o hav'as korespond'a'n ilustr'aĵ'o'n kiu pri'lum'as ĝi'a'n ne'traduk'ebl'a'n natur'o'n.
“Ne'traduk'ebl'a'j nask'iĝ'is de konversaci'o kiu'n mi hav'is kun Gabriela Lavalle, direktor'o de la Meksika Kultur'a kaj Turism'a Centr'o de Houston en Uson'o, pri la libr'o Perd'it'a en traduk'ad'o (Lost in trans'lati'o'n) de Ella Franc'e Sanders, kiu list'ig'as ne'traduk'ebl'a'j'n vort'o'j'n en mult'a'j lingv'o'j”, dir'as Pineda. “ En indiĝen'a'j lingv'o'j, ekzist'as ankaŭ vort'o'j kiu'j tem'as pri emoci'o'j, sent'o'j kaj tradici'o'j, kiu'j est'as tre mal'facil'e kapt'ebl'a'j per unu'nur'a vort'o en la hispan'a”. Ekzempl'e, la termin'o ndúyuu, kiu en la zapoteka lingv'o rilat'as al korp'a pozici'o kiu'n oni adopt'as por ripoz'i. En la libr'o, tio est'as ilustr'it'a per person'o'j en la fet'a pozici'o. Ali'a'j ekzempl'o'j est'as chuchumi, kiu signif'as “fiks'rigard'i en la vaku'o'n” en la akateka (Akateko); ke ndse’, rit'o dediĉ'it'a al Ter'o kiu konsist'as el met'ad'o de ŝton'o'j en river'o'n por cert'ig'i la san'o'n de nov'nask'it'a infan'o en la ĉatina (Chatino); aŭ watsapu, kiu rilat'as al special'a foli'o uz'at'a por fald'i tamalojn kun nigr'a'j fazeol'o'j en la totonaka (Tutunakú).
La libr'o, produkt'it'a kun la sub'ten'o de la Naci'a Institut'o pri Indiĝen'a'j Lingv'o'j de Meksiko, la el'don'ej'o Santillana kaj la Naci'a Ofic'ej'o de Unesk'o en Meksiko, est'is oportun'o por sond'i la kolektiv'a'n memor'o'n de la parol'ant'o'j. Ili est'is invit'it'a'j esplor'i si'a'n propr'a'n lingv'o'n por trov'i vort'o'j'n kiu'j hav'as neniu'n ekvivalent'o'n en la hispan'a.
La ide'o est'as ke tiu'j vort'o'j, el'fos'it'a'j de mal'jun'ul'o'j, trov'u spac'o'n en ĉiu'tag'a viv'o. “La fakt'o, ke hom'o'j vid'as si'a'n lingv'o'n, si'a'j'n vort'o'j'n en libr'o, en skrib'a kaj ilustr'it'a form'o, don'as al ili senc'o'n kaj bel'ig'as ili'n. Hom'o'j re'konekt'iĝ'as kun vort'o kaj re'hav'as am'o'n por si'a lingv'o”, dir'as Pineda.
Jun'ul'o'j lud'as ŝlos'il'a'n rol'o'n en la re'valor'ig'o kaj la uz'ad'o de tiu'j lingv'o'j. Kelk'a'j jam kompren'is tio'n. Por Érika Hernández, jun'a naŭatla pentr'ist'o el la ŝtat'o Morel'os en centr'a Meksiko, la naŭatla est'as lingv'o kiu port'as ekskluziv'ig'a'n vid'punkt'o'n pri la mond'o kaj ne disting'as inter seks'o'j. “La sent'o est'as mal'sam'a kiam mi uz'as kelk'a'j'n vort'o'j'n por pri'skrib'i natur'o'n aŭ emoci'o'n”, ŝi klar'ig'as, “Tem'as pri io tre person'a, kio ven'as de la kor'o kaj risk'as perd'i si'a'n signif'o'n se oni traduk'as ĝi'n”.
Intraducibles sukces'as palp'ebl'ig'i kelk'a'j'n vort'o'j'n kaj spegul'i ili'a'n profund'ec'o'n kaj signif'o'n, tiel ofert'ant'e pli profund'a'n kompren'o'n pri indiĝen'a'j kultur'o'j, de kuir'art'o al rit'o'j. Leg'ant'e tiu'j'n vort'o'j'n, ni lern'as pli pri la ide'o'j mal'antaŭ ni'a'j manĝ'aĵ'o'j, ni'a'j fest'o'j kaj ni'a'j kred'o'j. Mult'a'j lern'ej'o'j, ĉef'e en indiĝen'a'j vilaĝ'o'j, jam mend'is la libr'o'n. Malgraŭ tiu sukces'o, Pineda bedaŭr'as, ke ŝi ne pov'is trov'i vort'o'j'n en ĉiu'j 68 ekzist'ant'a'j lingv'o'j. “Kelk'a'j lingv'o'j mult'e sufer'is”, klar'ig'as la poet'o, kiu pri'plor'as la daŭr'a'n mal'estim'o'n pri indiĝen'a'j lingv'o'j kaj la ne'sci'o'n pri ili, “Sed ni ne pov'as aprez'i kio'n ni ne kon'as”, ŝi konklud'as.
-El'angl'ig'is Manuel'a Burghelea (Brazilo)
Dum indiĝen'a'j popol'o'j konsist'ig'as nur 5 el'cent'o'j'n de la mond'a loĝ'ant'ar'o, ili parol'as 6 000 el ĝi'a'j 7 000 lingv'o'j. Laŭ Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, pli ol 30 el'cent'o'j de la lingv'o'j de la mond'o mal'aper'os ĝis la fin'o de tiu ĉi jar'cent'o pro mank'o de parol'ant'o'j, instru'ad'o, literatur'o, hered'ig'o aŭ politik'a engaĝ'iĝ'o. La perd'o de indiĝen'a lingv'o ne nur mal'riĉ'ig'as lingv'a'n divers'ec'o'n, ĝi ankaŭ konduk'as al ne'invers'ig'ebl'a perd'o de tradici'a'j sci'o'j.
Cel'ant'e mild'ig'i tiu'n tendenc'o'n kaj konserv'i tiu'n hered'aĵ'o'n, Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j proklam'is la Inter'naci'a'n Jar'dek'o'n de Indiĝen'a'j Lingv'o'j 2022-2032. Tiu Jar'dek'o, gvid'at'a de Unesk'o kun'labor'e kun Departement'o de UN pri Ekonomi'a'j kaj Soci'a'j Afer'o'j kaj ali'a'j rilat'a'j agent'ej'o'j de UN, cel'as al'tir'i atent'o'n al la serioz'a perd'o de indiĝen'a'j lingv'o'j kaj al la bezon'o konserv'i, re'vigl'ig'i kaj antaŭ'e'n'ig'i ili'n, inkluziv'e kiel il'o'j por eduk'ad'o. La Deklar'o de Los Pin'os, aprob'it'a en februar'o 2020 en Meksik-urb'o sub la instig'o de Meksiko, kaj la Tut'mond'a Ag'ad'plan'o prezent'it'a en 2021, stimul'as la real'ig'o'n de konkret'a tut'mond'a ag'ad'o por la konserv'ad'o de indiĝen'a'j lingv'o'j.
-El'angl'ig'is Manuel'a Burghelea (Brazilo)
Ĉiu lingv'o en'ten'as unik'a'n vizi'o'n de la mond'o, klar'ig'as la franc'a filozof'in'o Barbar'a Cassin, kiu difin'as traduk'ad'o'n kiel sci'pov'o por trakt'i diferenc'o'j'n.
Barbar'a Cassin:
Filolog'o, helen'ist'o kaj
filozof'o, membr'o de
la Franc'a Akademi'o
kaj fond'membr'o de
la Inter'naci'a Ret'o de
Filozof'in'o'j sponsor'at'a
de Unesk'o. Barbar'a
Cassin publik'ig'is mult'a'j'n
libr'o'j'n, inkluziv'e de
Laŭd'o de la traduk'o
(Éloge de la traduction),
publik'ig'it'a en 2016.
Ŝi redakt'is la Vort'ar'o'n
de Ne'traduk'ebl'aĵ'o'j,
unu'e publik'ig'it'a en
la franc'a en 2004.
Intervju'o kun Agnès Bard'o'n
Traduk'i signif'as konduk'i, ofert'i tra'ir'ej'o'n de unu lingv'o al ali'a. La ekspozici'o, kiu'n mi far'is en 2016 en Mucem (Muze'o de Eŭrop'a'j kaj Mediterane'a'j Civilizaci'o'j) en Marsejlo, titol'it'a Post Babelo, traduk'i (Après Babel, traduire), mal'ferm'iĝ'is kun la divers'a'j manier'o'j dir'i “traduk'i”. Traduk'i de'ven'as el la latin'a vort'o traducere, ne el la antikv'a grek'a, kiu ne hav'is ekvivalent'o'n kaj uz'is ali'a'n vort'o'n: hermêneuein, kiu signif'as “interpret'i”. En la arab'a, la vort'o “traduk'i” ankaŭ signif'as interpret'i. En la ĉin'a, antikv'a'j tekst'o'j prezent'as traduk'o'n kiel la ag'o'n turn'i brod'aĵ'o'n el silk'o – la mal'antaŭ'a flank'o ne est'as sam'a kiel la antaŭ'a flank'o, kaj tamen ambaŭ est'as la sam'a afer'o. Ĉi tio est'as bel'a metafor'o. Traduk'i signif'as trans'form'i unu afer'o'n en ali'a'n, kaj la du est'as tiom proksim'a'j, ke, kiel dir'is la argentina verk'ist'o Jorge Lu'is Borges, est'as la original'o, kiu prov'as simil'i al la traduk'o.
Ĉiu lingv'o hav'as si'a'n propr'a'n fort'o'n kaj koher'o'n, kio'n ni foj'e nom'as ĝi'a “geni'o”. Ni dev'as imag'i, ke io pli ol simpl'a ŝanĝ'o de vest'aĵ'o'j okaz'as en ĉi tiu procez'o, kontraŭ'e al tio, kio'n Platon'o pri'skrib'as en Kratilo. Kio okaz'as, est'as ŝanĝ'o de person'ec'o. Do traduk'i est'as met'i i'o'n fremd'a'n en tio'n, kio est'as ni'a, kaj ŝanĝ'i ambaŭ. Ĝi est'as, laŭ bel'a esprim'o de Jaufré Rudel, okcitan'a trobador'o de la dek'du'a jar'cent'o, “la gast'ej'o de tio mal'proksim'a”.
Kiam ni pens'as en unu lingv'o, ni nepr'e pens'as en plur'a'j lingv'o'j, ali'vort'e, kompar'e kun ali'a'j lingv'o'j. En antikv'a Greki'o, traduk'ad'o ne est'is problem'o, ĉar oni konsider'is, ke ekzist'as nur unu lingv'o; log'os est'is sam'temp'e raci'o, parol'kapabl'o (rati'o et oratio, traduk'it'a en la latin'a) kaj lingv'o – la grek'a lingv'o. Por la grek'o'j, la log'os est'as universal'a, ĝi difin'as la hom'ec'o'n. Sed tiam la ne'parol'ant'o'j de la grek'a est'is “barbar'o'j”, onomatope'o kiel blablabla, por nom'i tiu'n, kiu ne est'as kompren'at'a, kiu ne parol'as kiel mi, kaj kiu ebl'e ne est'as hom'o kiel mi.
Por pens'i en mi'a lingv'o, mi dev'as pens'i ankaŭ en ali'a'j lingv'o'j. Kiam mi dir'as bonjour en la franc'a, mi ne dir'as salaam aŭ shalom. Mal'sam'e al la arab'a kaj la hebre'a, mi dezir'as al vi ne pac'o'n, sed nur bon'a'n tag'o'n. Mi ankaŭ ne dezir'as, ke vi, kiel la antikv'a'j grek'o'j, khaîre, ĝoj'u, ĝu'u. Mi ne dezir'as, ke vi, kiel en la latin'a, salv'e, est'u san'a. Mi simpl'e mal'ferm'as la tag'o'n. Ĉiu lingv'o tiel implic'as vizi'o'n de la mond'o. Sed ni dev'as tuj al'don'i, ke ĉiu lingv'o est'as laŭ'difin'e miks'it'a ne ekzist'as ras'a pur'ec'o de lingv'o. Vort'o'j, kiel pens'o'j, est'as en evolu'o, ili est'as import'at'a'j, eksport'at'a'j, digest'at'a'j. Ĉiu lingv'o est'as procez'o, energi'o, ne ferm'it'a verk'o. Lingv'o'j neniam ĉes'as inter'ag'i.
Mi'a interes'o pri la ne'traduk'ebl'aĵ'o'j de'ven'as de la praktik'o traduk'i pens'ul'o'j'n el la period'o antaŭ Sokrat'o. Ĉar la sintaks'o kaj semantik'o de la grek'a ne est'as tiu'j de la franc'a, ĉiam ekzist'as plur'a'j ebl'a'j traduk'o'j. La Vort'ar'o de Ne'traduk'ebl'aĵ'o'j atest'as, ke eĉ en filozofi'o ni parol'as kaj pens'as per vort'o'j – tio est'as, per lingv'o'j – kaj ne ekzist'as ĝeneral'a universal'a pont'o.
Kiam mi dir'as mind en la angl'a, mi tut'e ne dir'as geist en la german'a kaj mi tut'e ne dir'as pri spirit'o. De'pend'e de ĉu oni traduk'as la verk'o'n de Hegel titol'it'a'n Phénoménologie de l’esprit el la franc'a kiel Phenomenology of the Mind aŭ Phenomenology of the Spirit en la angl'a'n, la rezult'o est'us du tut'e mal'sam'a'j libr'o'j.
La ne'traduk'ebl'aĵ'o ne est'as ambigu'a. Cert'e, en la Vort'ar'o de Ne'traduk'ebl'aĵ'o'j, mult'a'j termin'o'j est'as ambigu'a'j en unu lingv'o kompar'e kun ali'a. Ekzempl'e, la vort'o pravda en la rus'a ne signif'as nur “ver'o'n”. Antaŭ ĉio ĝi signif'as “just'ec'o'n”. Est'as ali'a vort'o por ver'o en la signif'o de preciz'ec'o: ist'in'a. Do, en la rus'a, ni'a franc'a ver'o'n vérité est'as ambigu'a. Se vi al'pren'as la franc'a'n kiel baz'o, est'as la vort'o pravda kiu est'as ambigu'a. Vort'o ĉiam rilat'as al iu vid'punkt'o. Homonimio est'as unu el la mal'facil'aĵ'o'j plej signif'o'plen'a'j, kiam ni traduk'as.
Kio interes'as mi'n, est'as la mal'konkord'o inter lingv'o'j, ili'a ne'ekvivalent'ec'o, semantik'a, sed ankaŭ sintaks'a kaj gramatik'a. La ne'traduk'ebl'aĵ'o ne est'as tio, kio'n ni ne pov'as traduk'i – ni pov'as traduk'i i'o'n ajn – sed kio'n ni neniam ĉes'as (ne)traduk'i. Traduk'ad'o est'as mov'ad'o. La filozof'o Wilhelm von Humboldt dir'is, ke li neniam renkont'is lingv'aĵ'o'n, nur lingv'o'j'n – “panteon'o'n”, ne preĝ'ej'o'n.
Lingv'o esenc'e est'as politik'a afer'o. Ĉiam est'as tiel. La grek'a difin'o de log'os, evident'e est'is ankaŭ politik'a, kaj la Vort'ar'o de Ne'traduk'ebl'aĵ'o'j est'as el'pens'it'a por funkci'i kiel milit'maŝin'o kontraŭ du danĝer'o'j, kiu'j minac'as Eŭrop'o'n.
La unu'a est'as lingv'a “naci'ism'o”, kiu star'ig'as hierarki'o'n inter lingv'o'j, kun la grek'a kaj la german'a ĉe la pint'o kiel “aŭtentik'a'j” lingv'o'j. La du'a danĝer'o est'as tiu de “globish”, la tut'mond'a angl'a, kiu supoz'ebl'e est'as ĉies lingv'o. Sed parol'i ne est'as nur komunik'i. Globish est'as la plej mal'riĉ'a el ĉiu'j lingv'o'j, la lingv'o de fak'raport'o'j kaj dosier'o'j. La lingv'o'j de kultur'o, inkluziv'e de la angl'a, kiu'j est'as kre'it'a'j de aŭtor'o'j kaj verk'o'j, skrib'it'a'j aŭ parol'at'a'j, trov'iĝ'as en la pozici'o de dialekt'o'j, por est'i parol'at'a'j hejm'e. Ni dev'as rezist'i al ĉi tiu al'nivel'ig'a tut'mond'iĝ'o de lingv'o'j. Kiam mi est'is ĉe la Franc'a Naci'a Centr'o por Scienc'a Esplor'o, mi rifuz'is permes'i al la esplor'ist'o'j, sub mi'a respond'ec'o, verk'i rekt'e en la angl'a. Mi pet'is ili'n skrib'i en la franc'a kaj ke ili'a labor'o sekv'e est'u traduk'it'a en bon'a'n angl'a'n.
Por ating'i tio'n, ni dev'as pri'pens'i la diferenc'o'j'n. Ni dev'as don'i al ni la kondiĉ'o'n por kompren'i tio'n, kio'n ni ne kompren'as. Jen unu el la kaŭz'o'j, kial ni fond'is la asoci'o'n nom'at'a'n Maisons de la sagesse – Traduire (Dom'o'j de Saĝ'ec'o – Traduk'i). Unu el ĝi'a'j ĉef'a'j cel'o'j est'as establ'i termin'ar'o'j'n pri franc'a administraci'a termin'ologi'o por help'i tiu'j'n, kiu'j al'ven'as en Franci'o'n, kaj tiu'j'n, kiu'j bon'ven'ig'as ili'n. Neni'o est'as mal'pli simpl'a ol don'i si'a'n nom'o'n, antaŭ'nom'o'n kaj nask'iĝ'dat'o'n. Kiam ekzempl'e maliano hav'as famili'nom'o'n de ĉas'ist'o aŭ milit'ist'o, li'a edz'in'o ne pov'as port'i ĝi'n, kio prezent'as tut'a'n seri'o'n da problem'o'j al la administr'ad'o. Kaj kiel oni difin'as nask'iĝ'dat'o'n de iu ven'int'a el land'o, kiu ne uz'as la sam'a'n kalendar'o'n? La problem'o'j, kiu'j'n al'front'as al'ven'int'o'j, est'as ŝarĝ'it'a'j de jar'cent'o'j da franc'a burokrati'o. Ni prov'as klar'ig'i tio'n en tiu'j glos'ar'o'j, per kiu'j ni don'as unu al la ali'a injekt'o'j'n de kultur'o. Traduk'ad'o est'as tiel grav'a, ĉar ĝi est'as kompetent'a kapabl'o por trakt'i diferenc'o'j'n.
-El'angl'ig'is Ursul'a Grat'ta'pag'li'a (Brazilo)
Antaŭ jar'cent'o aper'is la unu'a el'don'o de Donkiĥot'o en la ĉin'a, far'it'a de Li'n Shu, mem'lern'int'a ĉin'a intelekt'ul'o. Tiu ĉi tre kre'iv'a versi'o de la verk'o de Cervantes, adapt'it'a por la ĉin'a'j leg'ant'o'j, est'as nun traduk'it'a en la hispan'a'n – jen el'star'a ekzempl'o de kultur'a hibrid'ig'o.
Xin Hongjuan
Profesor'in'o ĉe la
Fremd'lingv'a Fak'o
de Universitat'o de
Ningbo, Ĉini'o. Xin
Hongjuan est'as
special'ist'o pri
kompar'a literatur'o
kaj traduk'ad'o, kaj
apart'e pri la mond'a
histori'o de traduk'ad'o.
Tra kvar jar'cent'o'j de ekzist'ad'o, la verk'o Donkiĥot'o de Miguel de Cervantes far'iĝ'is unu el la plej mult'e leg'it'a'j, traduk'it'a'j kaj analiz'it'a'j literatur'aĵ'o'j tut'mond'e. Ĝi'a'n eksperiment'a'n form'o'n kaj literatur'a'n lud'em'o'n oni agnosk'is kiel baz'o'n de la modern'a literatur'o. Ĝi invit'as la leg'ant'o'j'n sekv'i la hispan'a'n sinjor'o'n Donkiĥot'o, kiu sur'baz'e de si'a'j propr'a'j fantazi'o'j, far'iĝ'as vojaĝ'ant'a kavalir'o. Akompan'e de si'a fidel'a help'ant'o Sanĉ'o Panza, li entrepren'as pikaresk'a'j'n aventur'o'j'n en 17-jar'cent'a Hispanio, post'las'ant'e en ili'a itiner'o spur'o'j'n de humur'o, romantik'a am'o kaj mal'ĝoj'o.
De'komenc'e publik'ig'it'a en du volum'o'j, en 1605 kaj 1615, la unu'a versi'o de tiu ĉi hispan'a klasik'aĵ'o aper'is en la ĉin'a nur tri jar'cent'o'j'n post'e. En 1922, Li'n Shu (1852-1924), verk'ist'o kaj traduk'ist'o el Fujian, aper'ig'is traduk'o'n sub la titol'o Histori'o de la En'sorĉ'it'a Kavalir'o (Moxia Zhuan). Plej rimark'ind'a fakt'o pri tiu ĉi traduk'o est'as, ke Li'n ne sci'pov'is la hispan'a'n. Fakt'e, li ne sci'pov'is iu'n ajn okcident'a'n lingv'o'n.
Help'e de si'a asist'ant'o Chen Jialin, Li'n kon'at'iĝ'is kun la aventur'o'j de la hidalg'o laŭ divers'a'j versi'o'j aper'int'a'j en la angl'a. Rezult'e de esplor'o'j far'it'a'j de kelk'a'j special'ist'o'j pri Cervantes, oni asert'as ke la traduk'o de Li'n plej probabl'e baz'iĝ'is sur tiu de la angl'a verk'ist'o kaj traduk'ist'o Pierre Motteaux, aper'int'a en 1885. Iel ajn, Li'n inter'miks'is en si'a'n versi'o'n invent'it'a'j'n dialog'o'j'n, kaj mal'long'ig'is la tut'o'n je kelk'a'j ĉapitr'o'j, inkluziv'e de la en'konduk'a monolog'o, tiel ke li'a produkt'o far'iĝ'is pli “trans'kre'it'aĵ'o”, re-imag'it'a versi'o pli bon'e adapt'it'a al mal'simil'a kultur'o, ol ver'a traduk'aĵ'o.
Li'n ne nur re'invent'is scen'o'j'n kaj adapt'is popular'a'j'n hispan'a'j'n dir'aĵ'o'j'n al chengyu, tip'a tradici'a ĉin'a parol'manier'o per idiom'aĵ'o'j, sed ankaŭ ali'ig'is la rol'ul'o'j'n. En li'a versi'o, Donkiĥot'o est'as pli saĝ'a ol frenez'a, li'a asist'ant'o Sanĉ'o Panza far'iĝ'as li'a disĉipl'o kaj li'a am'at'a kar'ul'in'o Dulcine'a, far'iĝ'as la “Jad'a Dam'o”. Li'a mort'mal'sat'ant'a ĉeval'aĉ'o Rocinante est'as promoci'it'a al “rapid'a ĉeval'o”, kaj li for'ig'as ĉiu'j'n referenc'o'j'n al Di'o. La magi'a verv'o de Li'n tiel re'kre'as la rakont'o'n kiel “mal'pli frenez'a'n kaj pli romantik'a'n”, kiel asert'as Alicia Relinque, fak'ul'o pri ĉin'a'j stud'o'j kaj traduk'ist'o, profesor'o pri klasik'a ĉin'a literatur'o en la Universitat'o de Granad'a, ke Donkiĥot'o far'iĝ'is romantik'a hero'o pli familiar'a al la leg'ant'o'j de ĉin'a literatur'o.
La mal'simil'aĵ'o'j inter la original'o kaj la traduk'o de Li'n etend'iĝ'as pli vast'e ol al afer'o'j de form'o. Per inter'plekt'ad'o de ĉarm'o kaj saĝ'ec'o kun'e kun konfuceaj valor'o'j kaj lok'a'j el'dir'aĵ'o'j en la sprit'a'n tekst'o'n de Cervantes, Li'n don'is al Donkiĥot'o eĉ pli'a'j'n ĉin'a'j'n nuanc'o'j'n. Ekzempl'e, la kavalir'ec'a hero'o trans'form'iĝ'int'a en konfuce'an erudici'ul'o'n sub'ten'as la tradici'a'j'n valor'o'j'n, kiel am'o'n de ge'fil'o'j al ge'patr'o'j kaj pra'ul'o'j kaj respekt'o'n je la pas'int'ec'o, kaj per trans'form'ad'o de la help'ant'o en disĉipl'o'n, li ŝanĝ'is la rilat'o'n mastr'o-serv'ant'o al tiu de instru'ist'o-disĉipl'o, kiu sekv'as la konfuce'an tradici'o'n de respekt'eg'o al la majstr'o'j.
La En'sorĉ'it'a Kavalir'o re'ven'as al La Manĉo Dum la temp'o kiam Li'n aktiv'is, Ĉini'o est'is per'fort'e mal'ferm'it'a al la ekster'a mond'o. En tiu kun'tekst'o, Li'n vol'is ke li'a'j traduk'o'j de literatur'a'j verk'o'j serv'u por pli bon'e kon'at'ig'i la ekster'o'n al la ĝeneral'a publik'o. Malgraŭ la al'don'o'j, for'ĵet'o'j, distord'aĵ'o'j kaj eĉ mis'reprezent'o'j, li'a Histori'o de la En'sorĉ'it'a Kavalir'o kun vast'a'j koment'o'j kaj interpret'o'j far'iĝ'is alt'e aprez'at'a inter la ĉin'a'j intelekt'ul'o'j. Ĝi'n laŭd'is el'star'a'j verk'ist'o'j, ekzempl'e Mao Du'n kaj Zheng Zhenduo, kaj ankaŭ la renom'a literatur'a fak'ul'o kaj verk'ist'o Qian Zhongshu iam dir'is, ke ĝust'e la plej evident'a'j element'o'j de volont'a mis'reprezent'ad'o, pli-mal'pli evit'is, ke la traduk'o'j de Li'n est'u en'tut'e ignor'at'a'j.
El la vid'punkt'o de retor'ik'o kaj verk'ad'a teknik'o, la re'interpret'ad'o de Donkiĥot'o de Cervantes far'e de Li'n ver'e mal'ferm'is la mond'o'n al mult'a'j. Sed malgraŭ la laŭd'o'j, kelk'a'j fort'e ĝi'n kritik'is, kaj akuz'is Li'n je mis'traduk'ad'o, kiu for'ig'is esenc'a'j'n trajt'o'j'n de la original'o. Kiam pli fidel'a'j versi'o'j de la verk'o aper'is en la ĉin'a post'e, la rimark'ind'a traduk'o de Li'n est'is preskaŭ forges'it'a sur la kamp'o de ĉin'a literatur'a traduk'art'o.
En 2013, kiam Inma González Puy, direktor'o de la Institut'o Cervantes en Ŝanhajo, mal'kovr'is la versi'o'n de Donkiĥot'o far'it'a'n de Li'n, ŝi iniciat'is la ide'o'n sav'i la forges'it'a'n tekst'o'n kaj traduk'i ĝi'n re'e'n en la hispan'a'n. Kun la help'o de Relinque, ŝi vol'is montr'i kiel la bild'o de Do'n Quijote est'is akcept'it'a en Ĉini'o antaŭ jar'cent'o. Sojl'e de la 405-a dat're'ven'o de la mort'o de Cervantes, la traduk'o de Relinque, Histori'a del Caballero Encantado, est'is fin'fin'e publik'ig'it'a – inkluziv'e de pli ol 650 pied'not'o'j port'ant'a'j inform'o'j'n pri kurioz'a'j aspekt'o'j, kiu'j pov'as al'port'i al la leg'ant'o'j pli bon'a'n kompren'o'n pri Ĉini'o kaj pri la ĉin'a kultur'o.
La du'lingv'a el'don'o de Relinque de Histori'o de la En'sorĉ'it'a Kavalir'o, est'is anonc'it'a kiel plen'um'o de la re'en'hejm'iĝ'o de Donkiĥot'o post jar'cent'o kaj kiel literatur'a hibrid'a panoram'o en la histori'o de la mond'a literatur'o. Por Relinque, ĝi est'as “perfekt'a ekzempl'o pri kiel la literatur'o vojaĝ'as de unu land'o al ali'a”. Fakt'e, la versi'o de Li'n de Donkiĥot'o ne est'as la sol'a ekzempl'o de trans'kre'ad'o en la histori'o de traduk'ad'o. Ali'a'j ekzempl'o'j inkluziv'as vast'e akcept'it'a'j'n mis'prezent'o'j'n en la verk'o de la ĉin'a poet'o Han Shan, sam'e kiel la klasik'a manuskript'o Daŭdeĝingo, por nom'i kelk'a'j'n. Oni neniam mal'help'is tia'j'n trans'kre'aĵ'o'j'n – tia'n mov'iĝ'o'n en nov'a'n medi'o'n. Ili ja riĉ'ig'as kultur'a'n kaj intelekt'a'n viv'o'n tra la mond'o.
-El'angl'ig'is Or'land'o E. Raola (Uson'o)
Inter 1948 kaj 2005, ĉi tiu program'o de Unesk'o est'is dediĉ'it'a al traduk'ad'o de la plej grav'a'j verk'o'j de la mond'a literatur'o, ĉef'e de lingv'o'j mal'mult'e parol'at'a'j al tiu'j pli etend'it'a'j, sed ankaŭ en la mal'a direkt'o. En 2005 la katalog'o en'ten'is 1060 verk'o'j'n, inter kiu'j trov'iĝ'as libr'o'j tiel divers'a'j kiel Je su'is un chat, de la japan'a verk'ist'o Soseki Natusne (traduk'it'a el la japan'a en la franc'a'n), A'us dem Diwan, de la persa poet'o kaj rakont'ist'o Saadi (el la persa en la german'a'n), aŭ Hamlet, de Ŝekspiro (el la angl'a en la indonezi'an).
-El'angl'ig'is Or'land'o E. Raola (Uson'o)
Laŭ esenc'o de kultur'o, humur'o ne est'as facil'e traduk'ebl'a de unu lingv'o al ali'a. Por konserv'i la spirit'o'n de la origin'a ŝerc'o, la traduk'ist'o dev'as hav'i grand'a'n invent'em'o'n
Marin'a Il'ar'i
Hispan'a traduk'ist'in'o
special'iĝ'int'a pri kre'a'j
traduk'o'j kaj vide'o'lud'a
lokaliz'o, ĝeneral'a
direktor'o de la firma'o
Terra Trans'lati'o'n
kaj kun'gast'ig'ant'o
de la podkast'o pri
traduk'ad'o En Pantuflas.
Kio ig'as vi'n rid'i? Kio'n vi percept'as amuz'a pov'as vari'i de'pend'e de unik'a'j trajt'o'j kiel aĝ'o kaj person'ec'o, sed kultur'o kaj lingv'o ankaŭ est'as ŝlos'il'a'j determin'a'j faktor'o'j. Humur'o est'as integr'a part'o de la kultur'o en kiu ĝi est'is kre'it'a kaj supoz'ebl'e, ĝi pov'as est'i unu el la plej mal'facil'a'j afer'o'j por traduk'i.
Ĉar humur'o oft'e rilat'as al lingv'o mem – ekzempl'e kalembur'o'j, region'ism'o'j, vort'lud'o'j kaj kultur'a'j referenc'o'j – la laŭ'vort'a traduk'o de ŝerc'o plej'oft'e est'us ne kompren'ebl'a. Por konserv'i la spirit'o'n de ŝerc'o, la traduk'ist'o al'front'as la dilem'o'n konserv'i la origin'a'n signif'o'n (kiel ekzempl'e konserv'ad'o de la laŭ'vort'a traduk'o) aŭ komplet'e adapt'i ĝi'n en ali'a'n lingv'o'n. La ide'o est'as, ke la traduk'ist'o kre'u i'o'n nov'a'n, sed konserv'ant'e la emoci'o'n kaj intenc'o'n de la origin'a en'hav'o.
Traduk'i humur'aĵ'o'n oft'e signif'as re'kre'i ĝi'n. La mal'facil'o ven'as de tio, ke vort'lud'o est'as vort'a sprit'o baz'it'a sur la signif'o'j kaj ambigu'ec'o'j de vort'o'j, kaj la manier'o kiel vort'o'j son'as kaj est'as skrib'it'a'j vari'as de lingv'o al lingv'o, mal'facil'ig'ant'e la labor'o'n de la traduk'ist'o. Ekzempl'e, ni rigard'u la sekv'a'n ŝerc'o'n, kiu en'hav'as vort'lud'o'n en la angl'a: Last night, I dreamed I was swimming in an ocean of orange sod'a. But it was just a Fant'a se'a. En ĉi tiu kaz'o, la kalembur'o est'as, ke Fant'a se'a (en Esperant'o, “mar'o de Fant'a”) est'as prononc'at'a kiel la vort'o fantasy (“sonĝ'o” aŭ “fantazi'o”).
Por traduk'i ĉi tio'n al ali'a lingv'o, traduk'ist'o ebl'e dev'os tut'e el'pens'i nov'a'n ŝerc'o'n kun element'o de la origin'a tekst'o, ekzempl'e far'i ali'a'n ŝerc'o'n pri trink'aĵ'o, ĉar kre'i nov'a'n kalembur'o'n aŭ nov'a'n vort'lud'o'n ebl'e est'as la nur'a manier'o far'i humur'a'n esprim'o'n kiu hav'as senc'o'n.
Ĉu iam iu klar'ig'is al vi, kial ŝerc'o est'as (supoz'ebl'e) amuz'a? La uson'a verk'ist'o E. B. White iam skrib'is, ke “ebl'as dis'sekc'i humur'o'n sam'kiel ran'o'n, sed ĝi mort'as en la procez'o kaj la intern'aĵ'o'j mal'entuziasm'ig'as ĉiu'j'n krom la pur'e scienc'a'j'n mens'o'j'n”.
Ĉi tiu cit'aĵ'o ilustr'as tio'n, kio pov'us okaz'i se la traduk'ist'o elekt'as klar'ig'i la ŝerc'o'n en ali'a lingv'o. Ĝi pov'us est'i lingv'e interes'a, sed fin'fin'e mort'ig'as la ŝerc'o'n. Pied'not'o aŭ klar'ig'o pov'us est'i eĉ ne ebl'a de'pend'e de la spec'o de en'hav'o, kiel ekzempl'e, sub'tekst'o'j de film'o aŭ la trans'voĉ'o de vide'o'lud'o.
Al'don'end'a defi'o por la traduk'ist'o: kio okaz'as kiam la ŝerc'o est'as mal'bon'a? Ĉu la traduk'ist'o re'kre'u ĝi'n en ali'a'n mal'bon'a'n ŝerc'o'n aŭ kre'u i'o'n pli amuz'a'n? Ĉi tio est'as oft'a dilem'o, kies solv'o kutim'e de'pend'as de la aŭtor'intenc'o. Ebl'e est'as kial'o por la mal'bon'a ŝerc'o, pro kio esenc'as ke la traduk'ist'o'j trans'don'u tiu'n intenc'o'n en ali'a lingv'o. Ali'flank'e, se la intenc'o de la aŭtor'o est'is rid'ig'i la publik'o'n, tiam oni dev'os streb'i por ke la traduk'o hav'u la sam'a'n efik'o'n.
Kiam traduk'ist'o adapt'as en'hav'o'n rilat'a'n al la lingv'o mem, dev'as prov'i konserv'i iom el la origin'a ŝerc'o. Ĉi tio est'as precip'e grav'a se la ŝerc'o inklud'as bild'o'n aŭ son'o'n, kiel en la kaz'o de plur'medi'a en'hav'o.
Ni aplik'u ĉi tiu'n ide'o'n al scen'o de la uson'a ag'o-komedi'a film'o Top Secret! el 1984, kiam la du protagonist'o'j est'as kontakt'at'a'j de iu parol'ant'a la german'a'n. La hero'o pardon'pet'as kaj dir'as ke li ne parol'as la lingv'o'n, sed la heroin'o respond'as, “Ne grav'as. Mi iom kon'as la german'a'n... Li sid'as tie.”
Ŝi montr'as hom'plen'a'n restoraci'o'n kie mal'alt'a vir'o en tradici'a kostum'o german'a ek'star'as kaj man'sving'as. Dum infan'ec'o mi vid'is tiu'n film'o'n plur'foj'e kun'e kun mi'a famili'o kaj ĉiam rid'is de tiu ŝerc'o. Ĉar en la angl'a, la esprim'o I know a little German est'as plur'signif'a: ĝi pov'as signif'i ke iu hav'as lingv'o'sci'o'j'n pri la german'a aŭ kon'as german'o'n mal'alt'a'n.
Tamen, kiel ĝi pov'us est'i traduk'it'a en ali'a'j'n lingv'o'j'n kiam bild'o komplement'as la dialog'o'n? Defi'o'j rilat'a'j al kongru'o de la kun'tekst'o aŭ tekst'o kun bild'o aŭ son'o est'as tiu'j, kiu'j'n nur la plej kre'em'a'j kaj sprit'a'j traduk'ist'o'j kapabl'as solv'i.
Se la mesaĝ'ist'o kaj la mesaĝ'o est'as grav'a'j en la traduk'o de humur'o, sam'e grav'a est'as la cel'grup'o. Por lingv'o'j kiu'j hav'as mal'sam'a'j'n vari'aĵ'o'j'n aŭ dialekt'o'j'n, kon'i la cel'grup'o'n determin'os kia'n termin'ar'o'n la traduk'ist'o pov'as kaj ne pov'as uz'i. Tio al'don'as krom'a'n mal'facil'aĵ'o'n al la adapt'iĝ'o, ĉar region'ism'o spic'as la lingv'o'n kaj ebl'ig'as proksim'iĝ'o'n al specif'a publik'o. La aĝ'o de la cel'grup'o ankaŭ dev'as est'i konsider'at'a, ĉar traduk'i en'hav'o'n por infan'o'j est'as konsider'ind'e mal'sam'e ol traduk'i por pli aĝ'a publik'o. Ekzempl'e, ni ne pov'us uz'i mal'konven'a'n lingv'aĵ'o'n aŭ mal'simpl'a'n vort'proviz'o'n.
Kre'i ŝerc'o'n por specif'a cel'publik'o postul'as invent'em'o'n kaj el'trov'em'o'n. Humur'o est'as kutim'e rilat'a al lingv'o mem: la manier'o skrib'i aŭ parol'i vort'o'j'n, kaj la manier'o kiel ili miks'iĝ'as. Al'don'e, ĉiu kultur'o hav'as si'a'n propr'a'n unik'a'n sent'o'n de humur'o, lig'it'a'n al ĝi'a'j histori'o, tradici'o'j, valor'o'j kaj kred'o'j. Oft'e tio signif'as, ke nur hom'o'j el specif'a kultur'o kapabl'as kompren'i ŝerc'o'n aŭ konsider'i ĝi'n amuz'a. Trov'i la ĝust'a'j'n vort'o'j'n por konserv'i humur'o'n en la cel'lingv'o ja est'as art'o kaj grand'eg'a defi'o por la traduk'ist'o.
-El'angl'ig'is Maritza Gutiérrez (Kubo)
Lam'a Azab, interpret'ist'o de la franc'a kaj la arab'a en la ĉef'sid'ej'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en Nov'jork'o ek'de 2016, konsider'as ke objektiv'ec'o kaj la kapabl'o adapt'iĝ'i est'as esenc'a'j postul'o'j por tiu ĉi respond'ec'a labor'o.
Krom la evident'a'j postul'o'j, kiel reg'ad'o de la labor'lingv'o'j, rapid'ec'o kaj ĝeneral'a'j sci'o'j pri divers'a'j tem'o'j, por interpret'ist'o eg'e grav'as la kapabl'o rapid'e kompren'i la esenc'a'n mesaĝ'o'n en ajn'a situaci'o. Efektiv'e, vi ĉiam dev'as klar'e kompren'i kaj konsci'i pri la kern'a'j punkt'o'j de la diskut'o. Ankaŭ grav'as neŭtral'ec'o. Ni dev'as flank'e'n'met'i ni'a'j'n person'a'j'n opini'o'j'n kaj sent'o'j'n, sen'de'pend'e de tio, kio est'as diskut'at'a, ĉar ĉiu'j part'o'pren'ant'o'j est'u traktat'a'j egal'e en diskut'o. Est'i neŭtral'a, kontrol'i si'a'j'n emoci'o'j'n, cert'ig'i egal'ec'o'n, kaj respekt'i la divers'ec'o'n de opini'o'j de ĉiu'j part'o'pren'ant'o'j est'as ĉiam'a defi'o de interpret'ist'o.
Est'i interpret'ist'o signif'as adapt'iĝ'i al ajn'a situaci'o, tio est'as la du'a grav'a postul'o por tiu ĉi profesi'o. Vi dev'as lert'e trans'ir'i de unu tem'o al ali'a, de unu lingv'o al ali'a, akompan'i la rapid'ec'o'n de la parol'ant'o ktp. La profesi'o instru'as al ni modest'ec'o'n, ĉar ne ebl'as ating'i la nivel'o'n de la fak'ul'o'j kiu'j'n ni interpret'as. Por bon'e plen'um'i ni'a'n task'o'n, ni dev'as daŭr'e lern'i sen'ĉes'e. Tio est'as tre grav'a afer'o por tiu'j, kiu'j interpret'as pri divers'a'j tem'o'j, kiel ekzempl'e sen'arm'ig'o, hom'a'j rajt'o'j aŭ buĝet'o. Sed last'a'temp'e, kiel ali'a'j profesi'ul'o'j en divers'a'j fak'o'j tra la mond'o, ni dev'is labor'i distanc'e. En ĉi tiu situaci'o ni ankaŭ dev'as bon'e adapt'iĝ'i teknik'e.
Ĉe UN est'as apart'a zorg'o pri plur'lingv'ism'o. Ni hav'as la respond'ec'o'n cert'ig'i, ke ĉiu'j kompren'u tio'n, kio'n ali'a'j dir'as, kaj la parol'ant'o ankaŭ est'u cert'a ke ali'a'j kompren'u li'n aŭ ŝi'n ĝust'e. Ĉi tio est'as esenc'a afer'o por egal'ig'i ĉiu'j'n part'o'pren'ant'o'j'n dum diskut'ad'o. Lingv'o ne est'u bar'o, sed il'o por inter'kompren'o.
Krom'e, termin'ologi'a'j problem'o'j grav'as ĉe Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, ĉar termin'ar'o ebl'ig'as al ni trans'don'i la valor'o'j'n de UN al la tut'a mond'o per la sam'a'j vort'o'j. Ekzempl'e, antaŭ plur'a'j jar'dek'o'j, la koncept'o de daŭr'i'pov'a evolu'ig'o est'is apenaŭ uz'at'a en la arab'a lingv'o. Nun'temp'e, tiu ĉi esprim'o jam est'as part'o de ĉiu'tag'a lingv'o'uz'o. Dank'e al ni'a'j koleg'o'j de la lingv'a'j serv'o'j de UN (traduk'ist'o'j, termin'olog'o'j, prov'leg'ant'o'j, redaktor'o'j) ni pov'as bon'e prepar'iĝ'i antaŭ ol en'ir'i en la interpret'ist'a'n kajut'o'n. Interpret'ist'o est'as unu el la mult'a'j er'o'j de long'a ĉen'o kio ebl'ig'as sukces'a'n kun'ven'o'n
-El'angl'ig'is Chimedtseren Enkhee (Mongolio)
Mult'a'j teknik'a'j termin'o'j ne hav'as ekvivalent'o'n en afrik'a'j lingv'o'j, sen'ig'ant'e part'o'n de la loĝ'ant'ar'o je scienc'a kultur'o. Esplor'ist'o'j kaj fak'ul'o'j el la tut'a kontinent'o decid'is solv'i tiu'n ĉi problem'o'n kaj labor'i por pli'riĉ'ig'i la leksikon'o'n de plur'a'j lingv'o'j.
Nick Dall
Ĵurnal'ist'o en Kab'urb'o,
Sud-Afrik'o. Li verk'is du
libr'o'j'n pri la histori'o
de Sud-Afrik'o: Rogues’
Gallery kaj Spoilt Ballots.
Por la sud'afrik'a scienc'a ĵurnal'ist'o Sibusiso Biyela, dev'us est'i facil'e skrib'i pri la mal'kovr'o de nov'a dinosaŭr'o en si'a ge'patr'a lingv'o, la zulu'a. Sed kiam li komenc'is verk'i la artikol'o'n, kiel li rakont'as en podkast'o por la brit'a scienc'a revu'o Natur'e, li trov'is ke li “ne hav'is la vort'o'j'n por tia'j oft'a'j scienc'a'j termin'o'j kiel ‘fosili'o’ aŭ eĉ ‘dinosaŭr'o’”. Biyela memor'as si'a'n mal'kuraĝ'iĝ'o'n. Iu ajn ali'a ĵurnal'ist'o pov'us est'i pren'int'a la facil'a'n solv'o'n per zulu'ig'o de ĉi tiu'j vort'o'j al'don'ant'e la prefiks'o'n “i”, sed Biyela ne est'is konvink'it'a de tiu al'ir'o. Li fin'fin'e traduk'is dinosaŭr'o'n kiel isilwane sasemandulo, tio est'as “pra'best'o”. Pri la fosili'o'j, li elekt'is eĉ pli laŭ'vort'a'n al'ir'o'n traduk'ant'e kiel amathambo amadala atholakala emhlabathini, tio est'as “mal'nov'a'j ost'o'j trov'it'a'j en la ter'o”. La rakont'o hav'as neni'o'n escept'a'n. Ne hav'i la vort'o'j'n por trakt'i iu'j'n tem'o'j'n est'as problem'o, kiu'n afrik'an'o'j al'front'as ĉiu'tag'e. Lingv'e, la kontinent'o, kie trov'iĝ'as ĉirkaŭ 2 000 indiĝen'a'j lingv'o'j, est'as preskaŭ ignor'at'a de la scienc'o kaj mult'a'j ali'a'j sfer'o'j.
En 2019, grup'o de esplor'ist'o'j el la tut'a kontinent'o form'is Masakhane (en la zulu'a “Ni konstru'as kun'e”). Ĉi tiu ne'profit'cel'a organiz'o est'as “fokus'it'a al la evolu'ig'o de lingv'a'j teknik'o'j por afrik'a'j lingv'o'j”, laŭ klar'ig'o de ĝi'a kun'fond'int'o Jad'e Abbott, fak'ul'o pri natur'a lingv'o- pri'labor'ad'o. Komenc'e, la grup'o est'is plej'part'e form'it'a de spert'ul'o'j pri maŝin- lern'ad'o, post'e ĝi pli'vast'iĝ'is por inklud'i lingv'ist'o'j'n, inĝenier'o'j'n, politik'a'j'n scienc'ist'o'j'n kaj komunik'ad-profesi'ul'o'j'n kiel Biyela. Dis'ig'it'a'j en pli ol 40 land'o'j, tiu'j fak'ul'o'j al'kutim'iĝ'is labor'i inter'ret'e, do la pandemi'o de Kovim-19 ne surpriz'is ili'n.
Komenc'e, Masakhane cel'is evolu'ig'i aŭtomat'a'j'n traduk'a'j'n il'o'j'n por grand'a nombr'o da afrik'a'j lingv'o'j. Mult'a'j el ni opini'as ke per il'o'j kiel Google-Translate ajn'a ret'paĝ'o pov'as est'i aŭtomat'e traduk'it'a en ni'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n. Sed ĝis nun, nur parol'ant'o'j de man'plen'o el la pli ol 2 000 afrik'a'j lingv'o'j hav'as al'ir'o'n al ĉi tiu luks'o. Est'as relativ'e facil'e kre'i maŝin'traduk'il'o'j'n, kondiĉ'e ke vi hav'as al'ir'o'n al datum'o'j, kiu'j eg'e mank'as en la grand'a pli'mult'o de afrik'a'j lingv'o'j. Tial la Masakhane-team'o komenc'is montr'i, ke “labor'i en part'o'pren'a manier'o, kun vir'in'o'j kaj vir'o'j, kiu'j kompren'as la il'o'j'n kaj la lingv'o'j'n, ebl'ig'as akir'i pli bon'a'j'n datum'o'j'n”, klar'ig'as Jad'e Abbott. Artikol'o publik'ig'it'a en 2020, kun'verk'it'a de 50 Masakhane-an'o'j el dek'o'j da land'o'j, gajn'is la Vikimedian Esplor'premi'o'n. Sur'baz'e de la situaci'o de 48 el la plej parol'at'a'j lingv'o'j en Afrik'o, ĝi dispon'ig'as voj'map'o'n por establ'i “norm'o'j'n por maŝin-traduk'ad'o por pli ol 30 lingv'o'j”, kaj sam'temp'e ebl'ig'as al hom'o'j “sen universitat'a eduk'ad'o far'i sen'precedenc'a'j'n scienc'a'j'n kontribu'o'j'n”.
Post tiu ĉi unu'a faz'o, Masakhane ek'praktik'is la teori'o'n. Ĝi'a traduk'il'o nun'temp'e hav'as prototip'o'j'n por ses afrik'a'j lingv'o'j (igba, lingala, ŝona, svahil'a, lub'a kaj joruba). Jad'e Abbott tamen opini'as, ke tio est'as la unu'a paŝ'o en long'daŭr'a pen'ad'o. La team'o ankaŭ esplor'os la plej bon'a'n manier'o'n dispon'ig'i ĉi tiu'n il'o'n, ĉar ĉiu'j implik'it'a'j vol'as “cert'ig'i, ke ĝi pli'bon'ig'u la viv'o'n de komun'um'o'j en Afrik'o kaj ne nutr'as la profit'o'j'n de grand'a'j cifer'ec'a'j platform'o'j”. Membr'o'j de Masakhane verk'is pli ol 200 universitat-nivel'a'j'n artikol'o'j'n kaj la organiz'o aprob'is sep ali'a'j'n grav'a'j'n projekt'o'j'n. Unu el ili, Mal'koloni'i Scienc'o'n (Decolonise Scienc'e), est'as kun'labor'o inter AfricaArXiv, afrik'a portal'o por mal'ferm'e al'ir'ebl'a'j rimed'o'j, kaj ScienceLink, mal'ferm'e al'ir'ebl'a scienc'a platform'o baz'it'a en Nederlando, kun kiu'j Biyela, la zulu'a ĵurnal'ist'o, hav'as intens'a'n kun'labor'o'n.
Kiam la projekt'o komenc'iĝ'is en 2021, la plan'o est'is traduk'i ĉirkaŭ 200 scienc'a'j'n artikol'o'j'n en ses afrik'a'j'n lingv'o'j'n. Sed al'front'int'e la grand'ec'o'n de la task'o, la team'o retro'paŝ'is. Por sukces'ig'i tiu'n task'o'n est'int'us neces'e la kre'ad'o de cent'o'j da neolog'ism'o'j (dinosaŭr'o, fosili'o, ktp) por ĉiu artikol'o. Nun, pli real'ism'a cel'o de la grup'o est'as traduk'i al tiu'j ses lingv'o'j la resum'o'j'n de 180 verk'o'j (oni jam elekt'is la tekst'o'j'n sur'baz'e de profund'a labor'o kaj analiz'o, kiu en'kalkul'is la kun'tekst'o'n, la grav'ec'o'n kaj la geografi'a'n kaj ĝenr'a'n divers'ec'o'n de la esplor'o'j) kaj kre'i nur kvin neolog'ism'o'j'n por ĉiu artikol'o.
Se la ide'o ”mal'koloni'i” sugest'as procez'o'n de mal'konstru'ad'o de io jam ekzist'ant'a, por Masakhane tem'as pri pli ol konstru'ad'o. Laŭ klar'ig'o de Biyela, “Mult'a'j parol'ant'o'j de indiĝen'a'j lingv'o'j pov'as parol'i pri sport'o, politik'o kaj ali'a'j tem'o'j en si'a'j de'nask'a'j lingv'o'j, sed kiam ili ek'trakt'as scienc'a'j'n aŭ teknik'a'j'n tem'o'j'n, ili dev'as ŝanĝ'i la leksik'a'n registr'o'n. Tio ŝajn'ig'as ke scienc'o est'as fremd'a element'o kiu invad'as la inter'parol'ad'o'n.” Tiu ĉi situaci'o hav'as plur'a'j'n konsekvenc'o'j'n, apart'e sur la kamp'o de san'konserv'ad'o. Al person'o'j kiu'j pri'dub'as la taŭg'ec'o'n de vakcin'ad'o “vi ne pov'us klar'ig'i en ili'a ge'patr'a lingv'o kio est'as m-RNA aŭ parol'i pri imun'ologi'o”. De'pend'e de la sukces'o de Masakhane, tiu ĉi situaci'o ŝanĝ'iĝ'os sufiĉ'e baldaŭ.
-El'angl'ig'is Or'land'o E. Raola (Uson'o)
Se cifer'ec'a'j platform'o'j revoluci'is la distribu'ad'o'n de film'o'j kaj seri'o'j en fremd'a'j lingv'o'j, traduk'ist'o'j apenaŭ profit'is de la entuziasm'o de la publik'o por inter'naci'a en'hav'o, ĉar la prem'o sur temp'o'lim'o'j kaj salajr'o'j pli'iĝ'as.
Roshanak Tag'hav'i
Ĵurnal'ist'o en
Vaŝington'o, Uson'o
Post kiam vi venk'as la unu col'o'n alt'a'n bar'o'n de sub'tekst'o, vi mal'kovr'os pli mult'a'j'n mir'ind'a'j'n film'o'j'n”, deklar'is sud-kore'a direktor'o Bong Joon-Ho ĉe la Premi'o Or'a Glob'o en 2020. Li'a film'o Parazit'o iĝ'is la unu'a ne-angl'a'lingv'a film'o gajn'ant'a Oskar-premi'o'n en la kategori'o plej bon'a film'o, lum'ig'ant'e la ŝlos'il'a'n rol'o'n de sub'tekst'o'j por montr'i la vast'a'n mond'o'n de film'o al la tut'mond'a spekt'ant'ar'o.
La inter'naci'a sukces'o de la film'o kontraŭ'as la oni'dir'o'n, ke angl'a'lingv'an'o'j ne em'as leg'i dum ili rigard'as televid'a'j'n en'hav'o'j'n. Parazit'o, nun el'send'flu'ant'a sur abon'baz'it'a'j platform'o'j tut'mond'e, en'spez'is pli ol 50 milion'o'j'n da dolar'o'j en Uson'o kaj Kanado en si'a kin'ej'debut'o.
La fenomen'a sukces'o de sub'tekst'ig'it'a'j film'o'j kiel Parazit'o aŭ la sud-kore'a seri'o Squid Gam'e (Kalmar'lud'o) ankaŭ lum'ig'is la mal'fortik'a'n situaci'o'n de sub'tekst'ig'ant'o'j. Ĉu ili'a'j mal'bon'a'j labor'kondiĉ'o'j klar'ig'as la for ta'n kontrast'o'n inter sub'tekst'a kvalit'o de spektakl'o'j kaj film'o'j por el'send'flu'a'j platform'o'j? Ĉi tiu demand'o instig'is debat'o'n inter la ĝeneral'a publik'o.
Post kelk'a'j jar'o'j, abon'baz'it'a'j el'send'flu'o- platform'o'j revoluci'ig'is trans'lim'a'n spekt'ant'ar'o'n de ekster'land'lingv'a'j film'o'j kaj televid'a'j program'o'j, gajn'ant'e per lokaliz'it'a inter'naci'a en'hav'o sen'precedenc'a'n popular'ec'o'n inter angl'a'lingv'a publik'o.
Ĉirkaŭ 36% de Netflix-abon'ant'o'j est'as el Uson'o kaj Kanado, kun spekt'ant'ar'o de ne-angl'a en'hav'o pli'iĝ'int'e je 71% ek'de 2019, deklar'is Bel'a Bajaria, estr'o de Netflix Glob'al TV, ĉe la somer'a gazet'ar'a turne'o de Televid-Kritik'ist'a Asoci'o en 2021. La uson'a gigant'o, kiu el'send'flu'ig'as en'hav'o'j'n en pli ol 190 land'o'j, sub'tekst'ig'is sep milion'o'j'n da el'send- minut'o'j en 2021, kun plan'o'j antaŭ'e'n'ig'i traduk'o'j'n kaj far'i ili'n eĉ pli konvink'a'j por abon'ant'o'j, deklar'is Greg Peters, ĉef'o pri operaci'um'o kaj produkt'o'j ĉe Netflix. La platform'o est'as plej'part'e konsider'at'a de Lingv'o-Serv'a'j Proviz'ant'o'j (LSPoj) kiel “pionir'o” por star'ig'i norm'o'j'n pri sub'tekst'ig'ad'o kaj dubl'ad'o.
Sub'tekst'ig'ant'o'j tamen ne ver'e profit'as de ĉi tiu kresk'ant'a popular'ec'o de fremd'a'j en'hav'o'j. “Ni hav'as ĉi tiu'n spec'o'n de model'o kiu'n oni pov'us nom'i ‘sub'tekst'ig'ad'o'n kiel post'pens'o'n’. Mon'o por traduk'ad'o, sub'tekst'ig'ad'o, dubl'ad'o kaj al'ir'o nun'temp'e ven'as ĉe la fin'o de la film'kre'ad'a procez'o, kiam la buĝet'o por la film'o aŭ televid'program'o est'as plej'part'e el'spez'it'a”, dir'as Pablo Romero- Fresco, honor'a profesor'o pri traduk'ad'o kaj film'kre'ad'o ĉe la Universitat'o de Roehampton en Londono.
Dum 50% aŭ pli de la pli'mult'o de la film'a'j en'spez'o'j est'as gajn'it'a'j de ili'a'j ekster'land'a'j traduk'it'a'j versi'o'j, nur 0,01% ĝis 0,1% de la buĝet'o est'as el'spez'it'a por ili. “Ĉu la kolor'korekt'ad'o de film'o, kiu al'parol'os milion'o'j'n da spekt'ant'o'j, est'as pli grav'a ol ĝi'a traduk'o? Tio est'as ŝok'a mal'egal'ec'o”, dir'as Romero-Fresco.
Sub'tekst'ig'ant'o'j est'as ĝeneral'e pag'it'a'j po minut'o da en'hav'o prefer'e ol po sub'tekst'o. Laŭ sub'tekst'o- traduk'ist'o'j, kiu'j prefer'as rest'i anonim'a'j, ĉi tiu po'minut'a taks'ad'o iom post iom mal'pli'iĝ'is dum la pas'int'a'j tri'dek jar'o'j. Ali'a afer'o est'as, ke ne ekzist'as norm'ig'it'a procez'o por task'o'j, kontrakt'o'j aŭ pag'o, kun tarif'o'j kaj metod'o'j por kontrakt'i sub'tekst'ig'a'j'n serv'o'j'n eg'e variant'a'j'n laŭ land'o aŭ region'o.
“El'send'flu'a'j platform'o'j kaj en'hav'o'kre'int'o'j mem est'as pret'a'j pag'i por bon'kvalit'a sub'tekst'ig'ad'o”, dir'as Stavroula Sokoli, vic'prezid'ant'o de la Eŭrop'a Asoci'o pri Stud'o'j en Por'ekran'a Traduk'o. Tamen, ĉi tiu'j en'spez'o'j nepr'e ating'u la traduk'ist'o'j'n, kio ne est'as ĉiam la kaz'o. Foj'e el'send'flu'a'j platform'o'j don'as sub'tekst'ig'a'j'n projekt'o'j'n al Lingv'o-Serv'a'j Proviz'ant'o'j (LSPoj) kiu'j si'a'vic'e trans'don'as ili'n al pli mal'grand'a'j entrepren'o'j. Eĉ se la komenc'a tarif'o pag'it'a est'as alt'a, ĝi mal'pli'iĝ'as laŭ la nombr'o de per'ant'o'j.
“Se vi nur labor'as por per'ant'o'j aŭ klient'o'j, kiu'j pag'as tre mal'bon'e, tiam vi dev'as labor'i la tut'a'n temp'o'n, ĉar vi ne pov'as ver'e ating'i i'o'n”, dir'as veteran'a franc'a sub'tekst'ig'ant'o. “Kaj se vi labor'as la tut'a'n temp'o'n, vi ne pov'as hav'i temp'o'n renkont'i ali'a'j'n, pli bon'e- pag'ant'a'j'n klient'o'j'n. Tio pov'as far'iĝ'i mal'virt'a cirkl'o”.
La kresk'ant'a prem'o sur temp'o'lim'o'j kaj salajr'o'j instig'as iu'j'n de'long'a'j'n sub'tekst'ig'ant'o'j'n for'las'i tiu'n sektor'o'n. “En la last'a'j jar'o'j, el'send'flu'ant'o'j atend'as mult'e pli de la traduk'ist'o'j: ili atend'as pli alt'a'n kvalit'o'n, ili don'as al ni iom mal'pli da temp'o, ili pag'as al ni mal'pli ol antaŭ'e aŭ la sam'a'n, kvankam la viv'o'kost'o en la mond'o ŝanĝ'iĝ'is”, anonim'e klar'ig'as estr'o de LSP.
Mult'a'j fak'ul'o'j de la sub'tekst'ig'a sektor'o deklar'as, ke sub'tekst'ig'ad'o dev'us est'i integr'it'a en la buĝet'o je la komenc'o de la film'produkt'ad'a procez'o, tiel ke antaŭ'kalkul'it'a pag'o est'u inkluziv'it'a kaj taŭg'a LSP est'u elekt'it'a de'komenc'e. Tiu per'ant'o si'a'vic'e dev'us hav'i konven'a'n financ'ad'o'n kaj temp'o'n por elekt'i taŭg'a'n sub'tekst'ig'ist'o'n. Efektiv'e, Parazit'o de Bong Joon-Ho est'is tiel fenomen'e sukces'a, ĉar li decid'is labor'i kun apart'e spert'a sub'tekst'ig'ant'o, Darcy Paquet, por cert'ig'i traduk'o'n kun taŭg'a'j kun'tekst'o'j kaj nuanc'o'j.
Baldaŭ, solv'o por el'send'flu'a'j platform'o'j pov'us est'i kun'labor'o kun per'ant'o'j por cert'ig'i pli ĝust'a'n pag'o'n al sub'tekst'ig'ant'o'j kaj pli taŭg'a'j'n temp'o'lim'o'j'n. Ĉi tiu procez'o komenc'iĝ'is en Franci'o, kie sub'tekst'ig'ant'o'j est'as pag'it'a'j po sub'tekst'o prefer'e ol po minut'o ĉe iu'j film'o'j. El'send'flu'a'j platform'o'j ankaŭ kapabl'as komunik'i pli fort'e kun per'ant'o'j por ke ili pli bon'e pag'u por traduk'ad'o.
“Franc'a'j film'produkt'ant'o'j sci'as, ke ili dev'as eksport'i al land'o'j, kie est'as parol'at'a'j ali'a'j lingv'o'j, do plej'oft'e ili konsider'os tio'n de la komenc'o”, dir'as Sabin'e de Andria, pariza traduk'ist'o, kiu sub'tekst'ig'as jam de pli ol du'dek jar'o'j. “Se tut'mond'iĝ'o hav'as unu pozitiv'a'n aspekt'o'n, est'as tio, ke ĝi ver'e evident'ig'is, ke sub'tekst'ig'ad'o kaj dubl'ad'o est'as esenc'a'j kaj dev'as est'i bon'e far'it'a'j”.
-El'angl'ig'is Jens Spillner (Germanio
Ek'de la unu'a'j publik'a'j maŝin'traduk'a'j eksperiment'o'j en la 1950-aj jar'o'j, ni ne ĉes'is antaŭ'dir'i la triumf'o'n de maŝin'o super la hom'o. Tamen, nun pli da hom'o'j labor'as pri traduk'ad'o ol iam ajn antaŭ'e. Far'iĝ'int'e tre efik'a'j kaj al'ir'ebl'a'j por plej mult'a'j hom'o'j, inter'ret'a'j traduk'sistem'o'j ne mort'ig'is la profesi'o'n – ili trans'form'is ĝi'n.
Joss Moorkens
Asoci'it'a profesor'o ĉe
la Lern'ej'o de Aplik'a
Lingv'o kaj Inter'kultur'a'j
Stud'o'j kaj ĉe la Adapt-
Centr'o ĉe Dublin City
University, Irlando.
La unu'a publik'a maŝin'traduk- eksperiment'o est'is en 1954. Sub la gvid'o de esplor'ist'o'j de IBM kaj Georgetown University en Vaŝington'o, ĝi cel'is ebl'ig'i alt'kvalit'a'n aŭtomat'a'n traduk'o'n el la rus'a en la angl'a'n en'e de kelk'a'j jar'o'j. Ek'de ĉi tiu unu'a prov'o, asert'o'j, ke maŝin'o'j pov'us baldaŭ anstataŭ'i traduk'ist'o'j'n, far'iĝ'is ordinar'a'j. En 2018, Microsoft pretend'is, ke si'a'j nov'aĵ'traduk'o'j el la ĉin'a en la angl'a'n hav'as kvalit'o'n kompar'ebl'a'n al tiu de hom'a traduk'o. La paradoks'o tamen est'as, ke kvankam traduk'sistem'o'j est'as al'ir'ebl'a'j por plej mult'a'j hom'o'j, la nombr'o da hom'o'j labor'ant'a'j en la traduk'industri'o est'as pli alt'a ol iam antaŭ'e – proksim'um'e 600 mil hom'o'j en la mond'o. En ĉi tiu kun'tekst'o, ĉu profesi'ul'o'j ver'e dev'as zorg'i pri tio?
Fakt'e, la situaci'o est'as pli kompleks'a ol ĝi ŝajn'as. Unu'e, ĉar traduk'ist'o'j mem uz'as cifer'ec'a'j'n traduk'il'o'j'n. Tiu'j labor'ant'a'j pri ripet'a'j tekst'o'j ver'ŝajn'e uz'as traduk'a'n memor'o'n, labor'ŝpar'a'n il'o'n por re'ciklad'o de traduk'o'j de fraz'o'j ident'a'j aŭ simil'a'j al tiu'j traduk'it'a'j antaŭ'e. Mult'a'j traduk'ist'o'j uz'as maŝin'traduk'o'n kaj post-redakt'as la tekst'o'n gener'it'a'n de la maŝin'o. Iu'j tamen prefer'as ne uz'i ĝi'n, taks'ant'e ke ĝi ig'as la labor'o'n ne'interes'a kaj mal'bon'e rekompenc'it'a.
Kompren'ebl'e ekzist'as tekst'o'j maŝin'traduk'it'a'j sen ajn'a hom'a inter'ven'o. Pro tio, ke oni kre'as mult'e pli da cifer'ec'a en'hav'o ol iam ajn antaŭ'e, est'as tre mal'mult'a'j hom'a'j traduk'ist'o'j por tiom da traduk'o'j. Ĝeneral'e, la nivel'o'n de hom'a en'volv'iĝ'o en traduk'a labor'o de'pend'as de la taŭg'ec'o de aŭtomat'ig'o por la konserv'o'daŭr'o de la tekst'o kaj ankaŭ de la risk'o'j lig'it'a'j al la konsekvenc'o'j de mis'traduk'o. Tio signif'as, ke la traduk'o de ret'a vojaĝ'recenz'o aŭ tviter'o pov'as est'i aŭtomat'ig'it'a'j, dum pres'ot'a'j material'o'j, merkat'ik'a'j aŭ medicin'a'j tekst'o'j, ekzempl'e, postul'as pli da hom'a super'rigard'o.
Ek'de la fru'a'j tag'o'j de aŭtomat'ig'o est'is tendenc'o super'taks'i la kvalit'o'n de la rezult'o. La esper'o'j pri maŝin'traduk'ad'o en 1954 kaŭz'is sen'iluzi'iĝ'o'n kaj la asert'o'n, ke nov'aĵ'traduk'o'j de 2018 sam'egal'as al hom'a traduk'o baz'iĝ'is sur tre lim'ig'it'a'j taks'a'j kriteri'o'j. Dum la last'a'j jar'o'j, kompren'ebl'e, ĉi tiu'j teknik'o'j mult'e progres'is.
La plej fru'a'j sistem'o'j est'is baz'it'a'j sur man'kod'it'a ar'o da regul'o'j kaj du'lingv'a'j vort'ar'o'j. En la 1990-aj jar'o'j oni ek'uz'is hom'far'it'a'j'n traduk'o'j'n por komput'i la plej statistik'e ver'ŝajn'a'n traduk'o'n de font'o'tekst'a fraz'o. En la 2000-aj jar'o'j, liber'a maŝin'traduk'o popular'iĝ'is, kaj ĉirkaŭ 2016 est'is salt'o antaŭ'e'n koncern'e kvalit'o'n, kaŭz'it'a'n de neŭr-maŝin'traduk'o (NMT). Klopod'ant'e imit'i neŭr'a'j'n ret'o'j'n de hom'a cerb'o, ĉi tiu'j sistem'o'j klopod'as kre'i la statistik'e plej ver'ŝajn'a'n traduk'o'n sur'baz'e de “trejn'ad-datum'o'j” – font'o'fraz'o'j kaj ili'a'j hom'a'j traduk'o'j.
Dank'e al la pli'ig'it'a al'ir'ebl'ec'o kaj kvalit'o, inter'ret'a'j traduk'sistem'o'j far'iĝ'is pli util'a'j kaj popular'a'j ol iam ajn. En 2016, ekzempl'e, Google anonc'is, ke si'a sistem'o Google-Translate kre'is pli ol 143 miliard'o'j'n da traduk'it'a'j vort'o'j en unu tag'o, kvankam la kvalit'o de tiu'j traduk'o'j ne est'as kontent'ig'a.
Dum la kompleks'a mekanik'o de NMT- operaci'o'j pov'as produkt'i flu'e son'ant'a'n el'ig'o'n, ĝi pov'as ankaŭ gener'i i'o'j'n tut'e ne'atend'it'a'j'n. Ili oft'e est'as mis'traduk'o'j de substantiv'o'j aŭ verb'o'j en fraz'o bon'e leg'ebl'a, kiu hav'as mal'sam'a'n signif'o'n ol tiu de la font'a fraz'o. Ali'a kapt'il'o: kod'it'a'j bias'o'j en sistem'o'j pov'as gener'i supoz'o'j'n pri cert'a'j adjektiv'o'j, kiel “bel'a”, “delikat'a” aŭ “seks'ec'a” est'i in'a'j, kaj adjektiv'o'j kiel “raci'a”, “obstin'a” aŭ “simpati'a” est'i vir'a'j.
Tia'j afer'o'j pov'as est'i tre mal'facil'e re'kon'ebl'a'j kaj solv'ebl'a'j. Krom'e, ambigu'a'j vort'o'j, kiu'j konfuz'is fru'a'j'n sistem'o'j'n, daŭr'e est'as problem'o, kun kelk'a'j halucin'o'j kaŭz'int'e amas'komunik'il'a'j'n tumult'o'j'n. Raport'o de 2018 rivel'is ekzempl'o'j'n de Google-Translate traduk'ant'a hazard'e kombin'ant'a'j'n liter'o'j'n en tekst'o'j kiu'j simil'as al religi'a'j profet'aĵ'o'j.
La intenc'o de la aŭtor'o kaj la cel'o de la tekst'o ne pov'as est'i kod'it'a'j en maŝin'traduk'a'n sistem'o'n, kiu for'ig'as leksik'a'n riĉ'ec'o'n kaj norm'ig'as la tekst'o'n sur'baz'e de la plej oft'a'j vort'o'j de si'a'j trejn'a'j datum'o'j. Precip'e por kre'em'a'j tekst'o'j, ajn'a spur'o de la voĉ'o de la aŭtor'o perd'iĝ'os.
Kvankam lim'ig'it'a, tamen maŝin'traduk'o est'as oft'e uz'at'a kaj ĝi'a revizi'ad'o far'iĝ'is part'o de ĉiu'tag'a labor'o de mult'a'j traduk'ist'o'j: hom'nivel'a kvalit'o kaj mon'ŝpar'o signif'as, ke maŝin'traduk'ad'o foj'e est'as uz'at'a aŭ al'don'it'a al la labor'flu'o'j de traduk'ist'o'j. Ĉar plej'part'o de la traduk'ist'o'j est'as liber'labor'ant'o'j, est'as mal'facil'e por ili opon'i tiu'n praktik'o'n. Ekzempl'e, mult'a'j sub'tekst'ig'a'j labor'o'j implik'as revizi'ad'o'n de maŝin'traduk'aĵ'o'j por ŝpar'i kost'o'j'n kaj fru'ig'i lim'dat'o'j'n – kaj oft'e rezult'as en plend'o'j de spekt'ant'o'j pri la traduk'a kvalit'o. Rilat'e al maŝin'traduk'ad'o de literatur'o, d-ro An'a Guerberof Aren'as, profesor'o pri Traduk'ad'o kaj Plur'modal'a'j Teknik'o'j ĉe la Universitat'o de Surrey en Briti'o, last'a'temp'e raport'is ke, kvankam leg'ant'o'j pov'as kompren'i la maŝin'a'n traduk'o'n, ili mal'pli engaĝ'iĝ'as en la rakont'o kaj prefer'as la hom'a'n traduk'o'n.
Resum'e, maŝin'traduk'ad'o pov'as est'i efik'a kaj util'a – kun aŭ sen hom'a inter'ven'o. Malgraŭ tio, est'as risk'o, ke fort'e aŭtomat'ig'it'a'j labor'procez'o'j pov'as ig'i traduk'a'n profesi'o'n mal'pli al'log'a. Tio est'as zorg'o pri la daŭr'i'pov'ec'o de ambaŭ, maŝin'a kaj hom'a traduk'o. Tamen ni dev'as atent'i pri io grav'a: kiel rimark'is profesor'o Dorothy Kenny de la Lern'ej'o de Aplik'a'j Lingv'o'j kaj Inter'kultur'a'j Stud'o'j ĉe Dublina Urb'a Universitat'o (Dublin City University) en Irlando, koncern'e la ebl'ec'o'n ke maŝin'traduk'ad'o anstataŭ'os hom'a'j'n traduk'ist'o'j'n, la unu'a de'pend'as de la last'a'j por hav'i trejn'a'j'n datum'o'j'n kaj legitim'ec'o'n.
-El'angl'ig'is Jens Spillner (Germanio)
Fot'o'j: Alexis Rosenfeld
Tekst'o: Katerin'a Markelova
Ĝi est'as unu el la plej grand'a'j koral'rif'o'j en la mond'o, dis'volv'ant'e si'a'j'n flor'o'j'n je preskaŭ tri kilo'metr'o'j'n long'a etend'iĝ'o, kaj ĝi est'as ankaŭ unu el la plej profund'a'j. Ĉi tiu sub'mar'a trezor'o est'is jam de'long'e kon'at'a de lok'a'j fiŝ'kapt'ist'o'j, sed neni'u imag'is, ke ĝi pov'us est'i tiom vast'a. Post sub'mar'a ekspedici'o, efektiv'ig'it'a per sub'ten'o de Unesk'o en 2021, la franc'a esplor'ist'o kaj fot'ist'o Alexis Rosenfeld don'as al ni ekster'ordinar'a'j'n bild'o'j'n de tiu pejzaĝ'o.
Kontrast'e al mult'a'j ali'a'j koral'rif'o'j, ĉi tiu ne est'as traf'at'a de koral'a blank'iĝ'ad'o, la plag'o, kiu vor'as plej'mult'o'n de la rif'o'j. Preskaŭ du'on'o de la koral'rif'a'j eko'sistem'o'j mal'aper'is ek'de la 1870-aj jar'o'j pro klimat'ŝanĝ'iĝ'o, tro'a fiŝ'kapt'ad'o kaj polu'ad'o. Inter la post'viv'ant'o'j, tri'on'o risk'as mal'aper'i.
Ĝi est'as nur proksim'um'a taks'o, ĉar ĝis nun nur 20 procent'o'j de la mar'fund'o est'as map'it'a. Pro tio Unesk'o plan'as map'ad'i almenaŭ 80 procent'o'j'n de la ocean'a grund'o ĝis la jar'o 2030. La pli'profund'iĝ'o de ni'a sci'ad'o pri la mar'fund'o pov'us iu'tag'e mal'kaŝ'i la ekzist'o'n de ali'a'j eko'sistem'o'j, kapabl'a'j adapt'iĝ'i al la kresk'ant'a'j ocean'a'j temperatur'o'j.
-El'angl'ig'is Frank Lappe (Germanio)
Ni'a interes'o pri la manĝ'o ne montr'as sign'o'j'n de mal'kresk'o. Tio est'as evident'a laŭ la prolifer'ad'o de libr'o'j, program'o'j, film'o'j, kaj seri'o'j pri la tem'o, dum la kuir'ist'o'j est'as traktat'a'j kiel fam'ul'o'j. Ĉi tiu fenomen'o de gastrolatrio reflekt'as la profund'a'j'n ŝanĝ'o'j'n, kiu'j difin'as nov'a'n mond'a'n manĝ'ord'o'n.
Gustav'o Laborde
Doktor'o pri
Antrop'ologi'o,
special'ist'o pri
histori'o kaj kultur'o
de la manĝ'aĵ'o, li
est'as profesor'o ĉe la
Nutr'ad'o-Lern'ej'o de
la Universitat'o de la
Respublik'o, Urugvajo.
La ag'o manĝ'i est'as reg'at'a de princip'o pri en'sorb'ad'o. La manĝ'aĵ'o, kiu'n ni en'glut'as, hav'as konkret'a'j'n bio'kemi'a'j'n efik'o'j'n en la korp'o. Tial ni laŭ'vort'e est'as tio, kio'n ni manĝ'as. Sed tiu aforism'o funkci'as ankaŭ en la ali'a direkt'o – ni manĝ'as tio'n, kio ni est'as. Ĉar kiam ni manĝ'as, ni en'sorb'as ne nur nutr'aĵ'o'j'n, sed ankaŭ simbol'o'j'n kaj signif'o'j'n. Ĉiu'j kultur'o'j atribu'as specif'a'j'n signif'o'j'n al si'a'j manĝ'aĵ'o'j – est'as ĉiu'tag'a'j plad'o'j kaj fest'a'j plad'o'j, ĉef'manĝ'aĵ'o'j kaj lunĉ'o'j, aĵ'o'j, kiu'j est'as manĝ'at'a'j kaj aĵ'o'j ne manĝ'at'a'j. Manĝ'aĵ'o ne nur teks'as ret'o'n da signif'o'j, ĝi est'as ankaŭ centr'a trajt'o de kolektiv'a kaj individu'a ident'ec'o'j.
Laŭ'long'e de la pas'int'a'j tri'dek jar'o'j tiu'j ident'ec'o'j evolu'is, kre'ant'e paradoks'a'j'n manĝ-si'n'ten'o'j'n. Tiu “nov'a manĝ-ord'o” fakt'e est'as okup'at'a de du opozici'a'j mov'ad'o'j. Unu'flank'e, ni atest'as la tut'mond'iĝ'o'n de sam'norm'ig'it'a diet'o – oft'e nom'at'a “Okcident'a” – baz'it'a en abund'o de viand'a'j produkt'o'j kaj pri'labor'it'a'j manĝ'aĵ'o'j, rafin'it'a'j suker'o'j, satur'it'a'j gras'o'j kaj karbon'hidrat'o'j. Ali'flank'e, pli individu'a'j diet'o'j ek'aper'as, kre'ant'e mozaik'o'n da part'a'j tendenc'o'j, “laŭ'menu'a'j” manier'o'j manĝ'i.
Tiu partikular'ism'o hav'as la efik'o'n apart'ig'i ni'n dis'de tradici'o'j, tiel ke ni pov'as hav'i aktiv'a'n rol'o'n en la decid'o pri ni'a'j propr'a'j manĝ'kutim'o'j. La kompleks'a konsum'ant'o en ni'a temp'o est'as kapabl'a konsci'e manipul'i simbol'a'j'n signif'o'j'n kun la specif'a cel'o el'labor'i si'a'n propr'a'n ident'ec'o'n. Ĉar konsum'ad'o grand'part'e difin'as ni'a'n viv'o'stil'o'n nun'temp'e.
Mal'mult'a'j aktiv'aĵ'o'j est'as tiel ĉiu'tag'a'j kiel la ag'o manĝ'i. Eĉ tiel, tiu ripet'a ag'ad'o pli kaj pli sur'voj'as al teatr'ig'o de la intim'ec'o.
La rit'o de kun'manĝ'ad'o kiel famili'o ĉirkaŭ la tabl'o antaŭ televid'il'o nun est'as grand'part'e pas'int'aĵ'o. Kun la pli'nombr'iĝ'o de ekran'o'j, manĝ'o'kutim'o'j far'iĝ'as pli fragment'a'j. Ne'mal'oft'e oni vid'as membr'o'j'n de sam'a famili'o vesper'manĝ'ant'a'j, ĉiu antaŭ si'a propr'a ekran'o kaj kun si'a individu'a manĝ'aĵ'o, plad'o el vegetal'o'j por la vegetar'an'o, sen/gluten'a manĝ'aĵ'o por la celiakiulo, vitamin- suplement'o'j por la sport'ul'o, apenaŭ varm'ig'it'a pret'manĝ'aĵ'o por tiu, kiu mal'hav'as temp'o'n aŭ em'o'n kuir'i.
La divers'ec'o de manĝ'manier'o'j rivel'as distanc'iĝ'o'n de kuir'tradici'o'j, kiu'j iam don'is kolektiv'a'j'n ident'ec'o'j'n al plur'a'j region'o'j kaj land'o'j en la mond'o. Mult'a'j nun'temp'e manĝ'as mal'sam'e ol ili'a'j ge'av'o'j, eĉ ol ili'a'j ge'patr'o'j. Tamen tio ne signif'as, ke kolektiv'a'j ident'ec'o'j dis'solv'iĝ'as, ili simpl'e ŝanĝ'iĝ'as. Per la adopt'o al specif'a diet'o, individu'o'j dis'volv'as ident'ec'o'j'n, kiu'j transcend'as famili'o'n, region'o'n aŭ land'o'n, por est'i part'o de ret'o'j de trans'naci'a'j komun'um'o'j.
Sam'temp'e kun'manĝ'ad'o – la manier'o kiel manĝ'o est'as kun'divid'it'a – riĉ'iĝ'as pro nov'a'j praktik'o'j. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j, fenomen'o nom'at'a mukbang, kore'a termin'o, kiu miks'as “manĝ'i” kaj “el'send'i”, nask'iĝ'is en iu'j azi'a'j rond'o'j. Tiu praktik'o konsist'as el la manĝ'ad'o de foj'e impres'a'j kvant'o'j da mal'sam'a'j manĝ'aĵ'o'j antaŭ kamera'o dum inter'ag'ad'o kun konekt'it'a spekt'ant'ar'o. Ĉar mult'a'j manĝ'as sol'a'j, tiu fenomen'o pov'as est'i respond'o al la bezon'o invent'i nov'a'n, virtual'a'n kun'manĝ'ad'o'n. Nun'temp'e ni manĝ'as ankaŭ en ret'o'j.
La partikular'ig'o de diet'o oft'e est'as afer'o pri elekt'o. La individu'o decid'as ĉu est'i vegetar'an'o aŭ ĉio'manĝ'ant'o, manĝ'i ekologi'a'j'n, lok'a'j'n aŭ sezon'a'j'n kultiv'aĵ'o'j'n, ĉu manĝ'i mal'san'ig'a'n sed plezur'ig'a'n manĝ'aĵ'o'n, ĉu est'i delikat'ul'o aŭ sen'toks'ig'ant'o. La kial'o'j por tiu'j elekt'o'j pov'as est'i moral'a'j aŭ diktat'a'j de la bezon'o adapt'i diet'o'n pro mal'san'o'j, mal'toler'ec'o aŭ mal'akcept'o de manĝ'aĵ'o'j. Ili ankaŭ rivel'as medicin'ig'o'n de la manĝ'aĵ'o. Konform'e al la ekonomi'a logik'o, kiu prov'as komerc'ig'i ĉiu'n aspekt'o'n de la viv'o, iu'j merkat'a'j agent'o'j trans'form'is iu'j'n manĝ'aĵ'o'j'n al “kurac'il'o'j”, kiu'j batal'as kontraŭ mal'san'o'j, facil'ig'as digest'o'n, est'as anti'oksid'ant'o'j aŭ pli'long'ig'as la viv'o'n.
Efektiv'e, manĝ'i far'iĝ'is tra'viv'aĵ'o. La kontent'ig'o de tiu dezir'o far'iĝ'is pli kaj pli aventur'o de la individu'o, en kio'n hom'o'j invest'as si'a'n mon'o'n, si'a'n kultur'a'n kapital'o'n kaj precip'e la serĉ'ad'o'n de si'a propr'a ident'ec'o.
La kultur'o de konsum'ant'o'j instig'as al ekzot'ec'o kaj nov'ec'o. Iu'j produkt'o'j tial ek'hav'as pli grand'a'j'n ekonomi'a'j'n valor'o'j'n se ili en'ir'as la sfer'o'n de konsum'ad'o kie ili ricev'as etiked'o'j'n lig'it'a'j'n al la retor'ik'o de aŭtentik'ec'o, kiel “etn'a”, “meti'a”, “hered'a”, aŭ “natur'a”. Ekzempl'o'j inkluziv'as kinuon el And'o'j, te'o'n Pu’er el la ĉin'a provinc'o Yunnan, tradici'a'n fromaĝ'o'n el la Pirene'o'j kaj viand'o'n el la natur'a'j paŝt'ej'o'j de Urugvajo.
En la sam'a senc'o, turism'o ebl'ig'as unu el la plej dinamik'a'j form'o'j de frand'ul'ig'o kaj kontent'ig'o de la bezon'o de ekzot'ec'o. Vojaĝ'ant'o'j hav'as la ŝanc'o'n ĝu'i vast'a'n gam'o'n de unik'a'j gastronomi'a'j tra'viv'aĵ'o'j. Laŭ tio, kresk'ant'a nombr'o da land'o'j engaĝ'is si'n al la tiel nom'at'a “gastr'o'diplomati'o”, strategi'o, kiu uz'as lok'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n kiel log'il'o'n por vizit'ant'o'j. Tiu strategi'o funkci'as laŭ du manier'o'j por stimul'i la ekonomi'o'n kaj lok'a'n dis'volv'iĝ'o'n. Tio ne nur al'log'as turist'o'j'n al la land'o, sed ankaŭ don'as al ĝi'a'j produkt'o'j kaj ĉef'kuir'ist'o'j vid'ebl'a'n mark'o'n, kiu funkci'as kiel etiked'o pri kvalit'o ekster'land'e.
Tamen la frand'ul'ig'o pov'as okaz'i tra pli meti'a'j procez'o'j. Antaŭ la amas'ig'o de var'o'j norm'ig'it'a'j de la industri'o, la hom'o'j nun serĉ'as produkt'o'j'n, kiu'j el'star'as. En la hodiaŭ'a soci'o, kuir'ad'o far'iĝ'is konsum'objekt'o – ne plu pez'a hejm'task'o, sed ŝik'a kaj distr'a ŝat'okup'o. Kultiv'i vegetal'o'j'n por la propr'a konsum'ad'o, akir'i just'komerc'a'j'n kaf'o'grajn'o'j'n, prefer'i ekologi'a'j'n produkt'o'j'n aŭ prepar'i hejm'e far'it'a'n kombu'o'n est'as pli ol nur frand'ul'a si'n'ten'o. Tra tiu'j form'o'j de kre'a konsum'ad'o, la manĝ'aĵ'o esprim'as ankaŭ estetik'a'j'n, politik'a'j'n kaj precip'e ident'ec'a'j'n pozici'o'j'n.
Tiu'j nov'a'j praktik'o'j ne okaz'as sen iu'j krom'efik'o'j. Kiam kinuo en'ir'is la frand'ul'a'n merkat'o'n, ekzempl'e, indiĝen'a'j komun'um'o'j en la And'o'j, kiu'j hav'is tiu'n sem'o'n kiel baz'o'n en la diet'o, vid'is grav'e minac'at'a si'a'n al'ir'o'n al tradici'a manĝ'aĵ'o. Inter'temp'e, la medicin'ig'o de manĝ'aĵ'o est'as grand'part'e iluzi'a, eĉ mis'gvid'a. Ali'a kapt'il'o est'as tio, ke la detru'o de kun'manĝ'ad'o korod'as la soci'a'j'n lig'o'j'n, kiu'j'n la kun'divid'o de manĝ'aĵ'o fort'ig'as.
Malgraŭ tiu'j lim'ig'o'j, kuir'art'o est'as rimark'ind'e rezist'em'a, konstant'e kapabl'a re'invent'i si'n. Ĝi rest'as la centr'o de soci'a viv'o kaj plu forĝ'as ident'ec'o'j'n. Ĝi rest'as kun'divid'it'a kod'o – materi'e kaj nun virtual'e – kaj tre pov'a sistem'o de komunik'ad'o.
-El'angl'ig'is James Rezende Pit'o'n (Brazilo)
En si'a libr'o Kaŝ'navig'ad'o: kiel hom'o far'iĝ'as uz'ant'o (Lurking: How a Person Became a User), la uson'a verk'ist'in'o Joanne McNeil re'vizit'as la histori'o'n de inter'ret'o el la vid'punkt'o de ĝi'a'j uz'ant'o'j. Per kritik'ad'o al la rakont'o'j foj'e ideal'ig'it'a'j de la komenc'o de la Tut'mond'a Ret'o, ŝi pled'as por Inter'ret'o baz'it'a ne nur sur komerc'a'j rilat'o'j.
Intervju'it'a de Lind'a Klaassen
Oni ĝeneral'e konsider'as la uz'ant'o'n kiel “ne'fak'ul'o'n”. Hom'o kiu ne labor'as por la grand'a'j teknik'a'j kompani'o'j est'as taks'at'a kiel ne'sci'ant'o pri tio, aŭ la manier'o kiel ili funkci'as. Tamen ni, la uz'ant'o'j, hav'as ĉiu'tag'e la konkret'a'n spert'o'n de la inter'ret'a'j serv'o'j, kiu'j'n ili propon'as. Ĉi tiu perspektiv'o mal'oft'e est'as el'vok'it'a kiam oni parol'as pri teknologi'o. En mond'o, kie nun est'as ne'ebl'e rezign'i pri inter'ret'o, la fakt'o, ke ni dev'as struktur'i ni'a'j'n viv'o'j'n ĉirkaŭ ĉi tiu'j program'ar'o'j kaj ne rajt'as dir'i ni'a'n opini'o'n pri ili'a evolu'o, lev'as demand'o'j'n.
En mi'a libr'o, mi kontraŭ'batal'as la sent'o'n de nostalgi'o, kiu aper'as en konversaci'o'j pri la komenc'o de inter'ret'o. Kompren'ebl'e komenc'e ebl'is por inter'ret'a'j uz'ant'o'j inter'ŝanĝ'i inform'o'j'n preter distanc'o'j kaj sen dev'o al'iĝ'i al kompani'o, sed oni, tamen, ne dev'as ideal'ig'i la situaci'o'n. Sufiĉ'as ir'i al iu ajn diskut'ej'o de la komenc'o de la inter'ret'o por konstat'i, ke ĉikan'ad'o, sekt'ec'o kaj diskriminaci'o jam est'is tie. Ceter'e, por est'i konekt'it'a en la 1980-aj jar'o'j, oni dev'is hav'i komput'il'o'n tre alt'kost'a'n. En la 1990-aj jar'o'j, kiam la Ttt (Tut-Ter'a Teks'aĵ'o) est'is lanĉ'it'a, la cifer'ec'a breĉ'o jam est'is evident'a.
Sam'temp'e, entrepren'o'j akir'is grand'a'j'n invest'o'j'n por kre'i platform'o'j'n por soci'a'j ret'ej'o'j. Iu'j kompani'o'j kiel Twitter kaj Facebook, kiu'j komenc'e est'is tre mal'grand'a'j struktur'o'j, spert'is grand'eg'a'n kresk'o'n, kaj nun ŝajn'as preskaŭ ne'imag'ebl'e vid'i ili'a'n influ'o'n mal'pli'iĝ'i. Ĉio ĉi okaz'is tre rapid'e, en temp'o kiam rilat'a'j regul'ar'o'j apenaŭ ekzist'is.
Kvankam oni pov'as sen'iluzi'iĝ'i pri tio, kio far'iĝ'is la inter'ret'o hodiaŭ, kelk'a'j el la origin'a'j promes'o'j ankoraŭ valid'as. Ĉi tiu'j ret'a'j ej'o'j rest'as ne'kompar'ebl'a'j il'o'j por kun'ig'i hom'o'j'n kaj komun'um'o'j'n, kiel tio, kio okaz'is ĉe Amazon-dung'it'o'j batal'ant'a'j por defend'i si'a'j'n rajt'o'j'n, aŭ ĉe komun'um'o'j de hom'o'j sufer'ant'a'j pro la sam'a mal'san'o.
Tio, kio'n ni nun nom'as “soci'a'j ret'o'j”, akcel'is la ŝanĝ'o'n de person'o al uz'ant'o. La period'o de la 2000-aj jar'o'j, kolektiv'e nom'at'a “Inter'ret'o 2.0”, est'as la temp'o de amas'a al'pren'o de inter'ret'o ne nur far'e de individu'o'j, sed ankaŭ de lern'ej'o'j kaj labor'ej'o'j. Tiam ni ek'al'kutim'iĝ'is sekv'i hom'o'j'n kaj hav'i amik'o'j'n kaj abon'ant'o'j'n en inter'ret'o.
Ĉi tio est'as grav'a diferenc'o kompar'e kun la 1990-aj jar'o'j, kiam la inter'ret'a'j uz'ant'o'j kutim'is inter'ven'i anonim'e kaj la grup'o'j dis'volv'iĝ'is per volont'ul'a'j ag'o'j de uz'ant'o'j de inter'ret'o. Ili tiam est'is lig'it'a'j al cert'a nombr'o da membr'o'j, kaj est'is part'o de ili'a komun'um'o, kiu'j inter'ag'is kiel hom'o'j kaj ne nur kiel abstrakt'a'j uz'ant'o'j. Ĉi tiu'j fru'a'j ret'ej'o'j kaj forum'o'j ankaŭ est'is reg'at'a'j de part'o'pren-regul'o'j specif'a'j por ĉiu komun'um'o, kaj sub'ten'at'a'j de valor'o'j, kiu'j'n ĉiu'j kun'divid'is en'e de ĉiu komun'um'o.
Tiam aper'is nov'a'j platform'o'j kre'it'a'j per la aŭtomat'a grup'ig'o de ĉiu'j rilat'o'j de unu person'o en la ret'o. Ĉi tio traduk'iĝ'is en kontakt'o kun fremd'ul'o'j, kies ident'ec'o est'is klar'e cert'ig'it'a ĉar ili'a'j fot'o'j, lok'o, interes'o'j kaj lig'il'o'j kun ili far'iĝ'is vid'ebl'a'j.
Ĉe la komenc'o de la inter'ret'o, ret'a'j komun'um'o'j est'is kre'it'a'j de hom'o'j, kiu'j ankaŭ est'is ĝi'a'j membr'o'j.
Facebook, ekzempl'e, est'is komenc'e rezerv'it'a por student'o'j, sed ĝi post'e est'is mal'ferm'it'a al kiel ebl'e plej mult'a'j hom'o'j. Est'is tiam ia respond'ec'o pro la fakt'o, ke ĉiu'j est'is part'o de sam'a'j soci'a'j grup'o'j.
Hodiaŭ, la fond'int'o'j, gvid'ant'o'j kaj program'ist'o'j de ret'a'j platform'o'j de ĝeneral'a interes'o mem ne nepr'e est'as uz'ant'o'j. Kiam okaz'as tiel, ili uz'as ĉi tiu'j'n ret'a'j'n sistem'o'j'n en mal'engaĝ'it'a manier'o. Krom'e, uz'ant'o hav'as tre mal'mult'e da ŝanc'o est'i aŭd'at'a, se tiu'j il'o'j pruv'iĝ'as mal'util'a'j al li. Ĉi tiu ŝanĝ'o est'as reprezent'a de la 2000-aj jar'o'j: la model'o distanc'iĝ'as de ver'a komun'um'o, en kiu kre'int'o'j kaj program'ist'o'j est'as part'o de ĝi kaj vigl'ig'as ĝi'n per propr'a engaĝ'iĝ'o.
Pro tio mi pens'as, ke en inter'ret'o oni dev'us kuraĝ'ig'i la dis'volv'iĝ'o'n de mal'grand-skal'a'j organiz'it'a'j grup'o'j, kiel komun'um'o'j. Tio facil'ig'us la efektiv'ig'o'n de moder'ig'a'j politik'o'j agnosk'at'a'j de ĉiu'j, kvankam ne nepr'e plaĉ'a'j al ĉiu'j.
En mal'grand'a komun'um'o, ni pov'as admon'i membr'o'j'n pri'atent'i si'a'j'n ag'o'j'n. Ebl'e la uz'ant'o mal'akcept'os tio'n kaj em'os for'las'i la grup'o'n, ali'e pens'os pri si'a kondut'o. Tem'as pri kondut'o'j kaj spert'o'j, kiu'j'n ni pov'as reg'i et'skal'e – en klas'ĉambr'o, en labor'ej'o, ĉe fest'o – sed kiu'j est'as mult'e pli mal'facil'e regul'ig'ebl'a'j tut'mond'e.
Mi'a'j ĉef'a'j zorg'o'j est'as la ekspluat'ad'o de inform'o'j, la mal'respekt'o al privat'ec'o kaj la influ'o nun ĝu'at'a de ĉi tiu'j grand'a'j teknik'a'j kompani'o'j pro la kapital'o kolekt'it'a de ili. Fakt'e, mult'a'j hom'o'j nun konsider'as, ke inter'ret'o nepr'e est'as tia kaj ne ekzist'as alternativ'o'j. Mi rekomend'as, ke oni esplor'u pri la histori'o de inter'ret'o, kiu est'as mark'it'a de la kre'ad'o de serv'o'j, kiu'j est'as part'o de ni'a ĉiu'tag'a viv'o kaj ne est'is kre'it'a'j por mon'profit'o, kiel ret'poŝt'o. Ili pov'as serv'i kiel model'o'j por alternativ'a inter'ret'o, baz'it'a ne nur sur komerc'a'j rilat'o'j.
Kio'n oni far'u pri la spur'o'j post'las'it'a'j de ni en la inter'ret'o est'as kompleks'a demand'o, kiu ja merit'as est'i diskut'at'a. Iu'j argument'as, ke tiu'j spur'o'j konsist'ig'as arkiv'o'j'n, kaj ke est'as grav'e konserv'i ili'n. Sed ĉu ver'e neces'as konsider'i ĉiu'j'n ni'a'j'n ret'a'j'n spert'o'j'n por kompren'i la 21-an jar'cent'o'n? Se jes, kiu'j est'as la plej grav'a'j inform'o'j konserv'ind'a'j? Ni ne hav'as kopi'o'n de ĉiu'j ne'formal'a'j inter'parol'o'j de la 19-a jar'cent'o, ĉu tio est'as problem'o?
Est'us dezir'ind'e demand'i uz'ant'o'j'n pri ili'a konsent'o kaj inter'konsent'i pri kiel for'ig'i la datum'o'j'n kaj inform'o'j'n en respekt'em'a manier'o por ili'a komun'um'o. MetaFilter est'as ret'a sistem'o, kiu far'as bon'eg'a'n labor'o'n en ĉi tiu direkt'o. Ĉi tiu est'as unu el la plej mal'nov'a'j ret'a'j komun'um'o'j, kiu est'as struktur'it'a de la hom'o'j kiu'j part'o'pren'as ĝi'n. Mult'a'j uz'ant'o'j de MetaFilter pens'as pri la konsekvenc'o'j de arkiv'ad'o de datum'o'j kaj inform'o'j de uz'ant'o'j laŭ'long'e de la temp'o en inter'ret'o.
Ĉi tio dev'us okaz'i per regul'ar'o. La ret'a'j sistem'o'j vol'as kred'ig'i al ni, ke ili pov'as mem'regul'iĝ'i, sed tio, kio okaz'is dum du'dek jar'o'j montr'as, ke ĉi tio ne okaz'as. Mi pens'as, ke la milion'o'j da hom'o'j, kiu'j uz'as inter'ret'o'n ĉiu'tag'e, interes'iĝ'as pri la protekt'o de ili'a privat'ec'o. La generaci'o'j nask'it'a'j kun la inter'ret'o konsci'as pri tio, kio'n ili don'as kaj tio, kio'n inter'ret'o pren'as de ili. Ili ankaŭ sci'as, ke ĉi tiu'j inter'ŝanĝ'o'j est'as mal'just'a'j. Tio ig'as mi'n optimism'a: la plej'mult'o de ĉi tiu'j inter'ret'ul'o'j vol'as, ke afer'o'j ŝanĝ'iĝ'u en ĉi tiu kamp'o. La ekzist'o de alternativ'o – eĉ se tre mal'grand'skal'a – al la grand'a'j platform'o'j est'as, mi'a'opini'e, progres'o, ĉar ĝi montr'as al ni tio'n, kio'n la inter'ret'o ankoraŭ pov'as far'i. Inter'ret'o ne est'as nur Facebook. Inter'ret'o ne est'as nur Ttt. Inter'ret'o ekzist'as ekster tio, kio'n kompani'o'j far'is el ĝi.
-El'angl'ig'is James Rezende Pit'o'n (Brazilo)
La kresk'ant'a uz'o de akv'o kun'e kun la pli'ig'it'a prem'o sur surfac'a'j akv'o'resurs'o'j far'as tut'mond'a'n akv'a'n kriz'o'n ne'evit'ebl'a – krom se ni ek'uz'os la plen'a'n potencial'o'n de sub'ter'a'j akv'o'rezerv'o'j, kiu'j ofert'as grand'eg'a'n proviz'o'n de dolĉ'akv'o.
Sub'ter'a akv'o respond'ec'as pri 99 el'cent'o'j de la tut'a likv'a dolĉ'akv'o sur la Ter'o, sed nun'temp'e kovr'as nur kvar'on'o'n de ni'a'j bezon'o'j. Tamen, ĉi tiu natur'a rimed'o est'as konstant'e sub'taks'at'a, mis'administr'at'a kaj eĉ mis'uz'at'a. La plej nov'a el'don'o de la Evolu'a Raport'o pri Mond'a Akv'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, Sub'ter'a akv'o: vid'ebl'ig'i i'o'n ne'vid'ebl'a'n, publik'ig'it'a de Unesk'o la 21-an de mart'o 2022 nom'e de UN-Akv'o, lum'ig'as la potencial'o'n de ĉi tiu abund'a rimed'o por plen'um'i ni'a'j'n bezon'o'j'n, se ni daŭr'i'pov'e uz'os ĝi'n.
-El la franc'a kaj angl'a esperant'ig'is Kim Ribeiro (Brazilo)