Jar'o'n post jar'o, la scienc'a'j stud'o'j ŝajn'as kondamn'it'a'j verk'i la kronik'o'n pri la ses'a amas'a esting'iĝ'o: mal'fort'iĝ'o de la viv'ant'ar'o, mal'aper'o de speci'o'j, tro'a ekspluat'ad'o de material'a'j font'o'j, difekt'iĝ'o de la natur'a'j medi'o'j.
La eko'sistem'o'j, kiu'j liver'as serv'o'j'n nepr'e neces'a'j'n por ni'a ekzist'ad'o, mal'bon'fart'iĝ'as laŭ neniam spert'it'a ritm'o, sur'fon'e de klimat'a kriz'o.
Tamen ne est'as tro mal'fru'e por (re)ag'i. Long'temp'a'j konserv'a'j rimed'o'j sukces'as halt'ig'i la mal'bon'fart'iĝ'o'n de iu'j speci'o'j minac'at'a'j de pere'o. La protekt'at'a'j are'o'j, kiu'j hodiaŭ etend'iĝ'as sur 1796 de la ter'glob'a surfac'o, konsist'ig'as brems'o'n al la urb'a kaj agrikultur'a invad'o.
La cel'o est'as ating'i 3096 antaŭ 2030. Sed ja 10090 da hom'o'j hodiaŭ dev'as est'i re'amik'ig'it'a'j kun la viv'ant'ar'o.
Fond'it'a'j sur pli harmoni'a kun'ekzist'ad'o kun la natur'o, la kon'o'j de la indiĝen'a'j popol'o'j - kun si'a'j mit'ologi'a kaj kosm'ologi'a dimensi'o'j - pov'as inspir'i ag'manier'o'j'n pli respekt'a'j'n por la bio'divers'ec'o. Ĉar kvankam reciprok'a dis'kon'ig'o de scienc'a'j don'it'aĵ'o'j est'as esenc'a, kvankam ampleks'a'j politik'a'j ag'ad'o'j neces'as, la ŝanĝ'iĝ'o ankaŭ ven'as, ebl'e unu'e, per ek'konsci'o pri la profund'a'j, mult'a'j lig'il'o'j kiu'j kun'ig'as ni'n kun natur'o, tro long'e prezent'it'a kiel antitez'o de kultur'o.
Jam temp' est'as re'konsider'i la util'ism'a'n koncept'o'n, hered'it'a'n de Kartezio kiu prezent'as la hom'o'n “kiel mastr'o'n kaj posed'ant'o'n de la natur'o”.
“Kultur'a divers'ec'o est'as, por la hom'a genr'o, sam'e neces'a kiel bio'divers'ec'o en la ord'o de la viv'ant'ar'o”, proklam'as la Universal'a Deklaraci'o de Unesk'o pri Kultur'a Divers'ec'o. La Organiz'o streb'as, ek'de si'a kre'o, facil'ig'i la re'amik'iĝ'o'n de la hom'o kun si'a medi'o, ekzempl'e per si'a'j ag'ad'o'j favor'e al mond'a hered'aĵ'o aŭ si'a program'o pri hom'o kaj biosfer'o, kies 50-jar'iĝ'o est'as ĉi-jar'e solen'at'a.
Malsenigi la natur'o'n je magi'o, re'lig'i ni'a'n rilat'o'n kun ĝi, mir'i: tiu ĉi'numer'o de la Kurier'o est'as invit'o re'kon'i ni'n kiel viv'ant'o'j'n inter la viv'ant'o'j. Tio est'as streb'o mal'konfirm'i la maksim'o'n formul'it'a'n de la franc'a paleo'antrop'olog'o Pascal Picq: “Hom'o ne est'as la nur'a pens'ant'a best'o, sed la nur'a best'o pens'ant'a ke ĝi ne est'as best'o.
Agnes Bard'o'n Unesk'o
Por rapid'ig'i la inter'konsent'it'a'j'n klopod'o'j'n por lim'ig'i ĉi tiu'n fenomen'o'n, oni deklar'is la Jar'dek'o'n de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por la re'star'ig'o de ekologi'a'j sistem'o'j (2021-2030).
La mal'bon'iĝ'o de la viv'o'form'o'j est'os, ceter'e, en la centr'o de du grav'a'j kun'ven'o'j en 2021: la Mond'a Kongres'o pri Natur'o organiz'at'a de la Inter'naci'a Uni'o por Konserv'ad'o de Natur'o (angl'e IUCN) en septembr'o en Marsejlo (Franci'o), kaj la Konferenc'o de la Partner'o'j de la Inter'konsent'o pri la Biologi'a Divers'ec'o, aŭ COP 15, kiu okaz'os en oktobr'o en Kunming (Ĉini'o).
La 196 partner'o'j hav'as la cel'o'n difin'i mond'a'n kadr'o'n post 2020-a por la viv'o-divers'ec'o. Pli klar'e: fiks'i direkt'o'n por la inter'naci'a komun'um'o cel'e al pli'bon'ig'o de la protekt'ad'o de ekologi'a'j sistem'o'j en 2050.
Urĝ'as. En maj'o 2019 en Unesk'o, la Inter'reg'ist'ar'a Scienc'a kaj Politik'a Platform'o pri la Viv'divers'ec'o kaj la Serv'o'j de Ekologi'a'j Sistem'o'j (angl'e IPBES) proklam'is alarm'a'n situaci'o'n en ĉi tiu kamp'o. Sur'baz'e de statistik'o ĝi montr'is en mond'a pri'taks'a raport'o, ke la san'o de ekologi'a'j sistem'o'j mal'bon'iĝ'as je ne'kon'at'a rapid'ec'o. “La hom'a'j ag'ad'o'j minac'as mal'aper'ig'i pli da viv'o'speci'o'j je mond'a nivel'o ol iam ajn antaŭ'e“, rimark'ig'as la fak'ul'o'j de ĉi tiu “Fak'grup'o Inter'reg'ist'ar'a pri Klimat'ŝanĝ'iĝ'o de la Viv'divers'ec'o".
Ne mal'pli ol tri kvar'on'o'j de la ter'a medi'o kaj proksim'um'e 66 el'cent'o'j de la mar'a medi'o est'is signif'e modif'it'a'j de hom'o'j. Kaj de la proksim'um'e ok milion'o'j da viv'o-speci'o'j nombr'it'a'j kaj registr'it'a'j sur ni'a planed'o unu milion'o jam est'as minac'at'a mal'aper'i, tio est'as unu speci'o el ok, best'a aŭ veget'aĵ'a, kiu risk'as mal'aper'i en la ven'ont'a'j jar'o'j.
La kaŭz'o'j: la hom'a'j ag'ad'o'j. La ŝanĝ'o de natur'a'j medi'o'j, apart'e pri la agrikultur'a'j grund'o'j kaj la urb'a'j teritori'o'j est'as la unu'a kaŭz'o de la detru'o kaj de la dis'er'ig'o de la natur'a'j viv'medi'o'j. Post'e sekv'as la ekspluat'ad'o de natur'a'j rimed'o'j kaj la polu'ad'o de grund'o'j, akv'o kaj aer'o.
Dum long'a temp'o ĝi est'is taks'at'a pli'grav'ig'a faktor'o, sed nun la klimat'ŝanĝ'iĝ'o jam est'as ident'ig'it'a kiel kresk'ant'a risk'o. Inter ali'a'j efik'o'j, ĝi apart'e kaŭz'as mov'iĝ'o'n de kelk'a'j viv'o-speci'o'j al la polus'o'j, al la pint'o de mont'o'j aŭ la profund'aĵ'o'j de ocean'o'j. La invad'a'j viv'o-speci'o'j est'as faktor'o pri amas'a esting'iĝ'o, tut'e apart'e en insul'o'j, kie ili est'as apart'e detru'a'j por la tie'a'j best'ar'o kaj veget'aĵ'ar'o.
La mal'pli'iĝ'o de viv'mal'sam'ec'o en'risk'ig'as ni'a'n kapabl'o'n ating'i grand'a'n part'o'n de la Cel'o'j por Daŭr'i'pov'a Dis'volv'iĝ'o fiks'it'a'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por la jar'o 2030. Pli klar'e, ĝi en'danĝer'ig'as la est'ont'o'n. La natur'o fakt'e liver'as ne'mal'hav'ebl'a'j'n serv'o'j'n por la hom'a ekzist'o. Unu sol'a nombr'o pov'us resum'i ĉi tiu'n de'pend'o'n: ĉirkaŭ 75 el'cent'o'j de kultiv'it'a'j manĝ'aĵ'o'j de'pend'as, almenaŭ part'e, de polen'ad'o. La ocean'o'j, la grund'o'j, la arb'ar'o'j en'sorb'as 60 el'cent'o'j'n de la forc'ej'efik'a'j gas'o'j el'las'it'a'j de la hom'ar'o.
La plej mal'riĉ'a'j loĝ'ant'ar'o'j est'as ĉe la unu'a lini'o de la ŝanĝ'iĝ'o'j, kiu'j efik'as sur la medi'o'n. Kiel atent'a'j gard'ant'o'j de almenaŭ kvar'on'o de la grund'o de la planed'o kaj de pli ol tri'on'o de la teritori'o'j ankoraŭ mal'mult'e modif'it'a'j de la hom'a'j ag'ad'o'j, la pra'loĝ'ant'a'j popol'o'j si'a'flank'e pri'zorg'as natur'a'j'n hered'aĵ'o'j'n kaj pli dezir'at'a'j'n pro si'a'j natur'a'j rimed'o'j.
Kaj tamen ili est'as oft'e posed'ant'o'j de sci'o'j kaj praktik'o'j, kiu'j merit'as antaŭ ĉio est'i konserv'it'a'j kaj valor'ig'it'a'j, kiel oni far'as kadr'e de la ag'o'j plen'um'it'a'j en la program'o Sistem'o'j de Lok'a'j kaj Pra'a'j Sci'o'j (angl'e LINKS) de Unesk'o. La sci'o'j de inuit'o'j pri la glaci'a'j flos'ant'a'j tavol'o'j, la vojaĝ'ant'a agrikultur'o aplik'at'a de la popol'o Kar'e'n de nord'a Taj'land'o, la pri'veter'a'j sci'o'j de la bred'ist'o'j de orient'a Afrik'o atest'as pri la util'ec'o de ĉi tiu'j sci'o'j, kiu'j ig'as ebl'a hom'a'n viv'o'n respekt'ant'a'n la natur'a'j'n ekvilibr'o'j'n.
Fid'i la viv'ul'o'j'n Se mult'a'j voj'indik'il'o'j montr'as la ruĝ'a'n kolor'o'n, ankaŭ bon'a'j nov'aĵ'o'j ekzist'as. La ĝis'dat'ig'o de la ruĝ'a list'o de la Inter'naci'a Uni'o por Konserv'ad'o de Natur'o montr'as, ke kelk'a'j best'o'speci'o'j re'stabil'iĝ'as rezult'e de efik'a'j konserv'o'politik'o'j. Kelk'a'j speci'o'j ali'flank'e montr'as ne'atend'at'a'n rezist'o'kapabl'o'n, ĉar ili adapt'iĝ'as al medi'o'j kiel urb'a'j teritori'o'j tre mal'sam'a'j rilat'e al ili'a origin'a medi'o.
La nom'um'o de kresk'ant'a nombr'o da teritori'o'j al teritori'o'j protekt'at'a'j permes'as al hom'o'j konserv'i la ekologi'a'j'n sistem'o'j'n kiel okaz'as al la ret'o de lok'o'j de la mond'a hered'aĵ'o, kaj al la biologi'a'j rezerv'ej'o'j kaj al la geologi'a'j park'o'j de Unesk'o, kiu'j kovr'as region'o'n de proksim'um'e 10 milion'o'j da kvadrat'a'j kilo'metr'o'j, tio est'as sam'e grand'a kiel Ĉini'o.
La Inter'konsent'o pri la viv'o-divers'ec'o ir'as eĉ pli mal'proksim'e'n: en la antaŭ'projekt'o, kiu util'os kiel ek'ir'punkt'o de la est'ont'a'j negoc'ad'o'j, aŭ “mal'net'o nul'a", ĝi propon'as al la 196 part'o'pren'ant'o'j dev'ig'i si'n protekt'i almenaŭ 30 el'cent'o'j'n de la planed'o de nun ĝis 2030. La dokument'o antaŭ'vid'as ankaŭ mal'pli'ig'i je almenaŭ 50-el'cent'o'j la ĥemi'a'j'n kaj plast'a'j'n polu'ad'o'j'n kaj du'on'ig'i la tendenc'o'n pli'iĝ'i de la plej invad'ant'a'j viv'o-speci'o'j en kelk'a'j unu'a'rang'a'j lok'o'j.
La afiŝ'it'a'j cel'o'j est'as ambici'a'j. Ili est'as sam'e alt'a'j kiel la risk'o'j.
La insul'o Jeju en la Kore'a Respublik'o, la mont'o Huangshan en Ĉini'o, la en'flu'ej'o en la mar'o'n de la river'o Sal'um en Sen'egal'o, la lag'o Saint-Pierre en Kanado aŭ la Verd'a Zon'o de San-Paŭlo en Brazilo: ĉiu'j tiu'j ej'o'j hav'as komun'a'n ec'o'n: ili est'as en la ret'o de Mond'a Ret'o de Biosfer'a'j Rezerv'ej'o'j de Unesk'o.
La program'o pri Hom'o kaj Biosfer'o (angl'e Man and the Biosphere, MAB) fest'as ĉi-jar'e si'a'n 50-an dat're'ven'o'n kun, kiel bapt'o'patr'in'o de la celebr'ad'o, la brit'a scienc'ist'in'o pri simi'o'j Jane Goodall.
Ĉi tiu pionir'a program'o est'is unu el la unu'a'j promoci'ant'o'j de la ide'o pri daŭr'i'pov'a dis'volv'iĝ'o. La biosfer'a'j rezerv'ej'o'j cel'as konserv'i natur'a'j'n ekologi'a'j'n sistem'o'j'n kiel la sek'a'j'n region'o'j'n, la mangrov'o'j'n aŭ la tropik'a'j'n arb'ar'o'j'n kaj sam'temp'e pli'bon'ig'i la viv'rimed'o'j'n de la lok'a'j loĝ'ant'ar'o'j kaj favor'i la esplor'o'j'n, la eduk'ad'o'n, kaj la sent'em'ig'a'j'n ag'ad'o'j'n.
Post la unu'a'j nomad'o'j en 1 976 nov'a'j biosfer'a'j rezerv'ej'o'j est'as indik'at'a'j ĉiu'jar'e far'e de la Inter'naci'a Kun'ord'ig'a Konsil'ant'ar'o de la program'o MAB, kiu'n konsist'ig'as 34 membr'o'j de Unesk'o elekt'it'a'j laŭ'vic'e.
La Mond'a Ret'o de la Biosfer'a'j Rezerv'ej'o'j (franc'e RMRB) en'hav'as nun'temp'e 714 lok'o'j'n dis'ig'it'a'j'n en 129 land'o'j de la mond'o, el kiu'j 21 est'as trans'lim'a'j lok'o'j. Ili ampleks'as surfac'o'n de pli ol sep milion'o'j da kvadrat'a'j kilo'metr'o'j, tio est'as proksim'um'e 5 el'cent'o'j de la surfac'o de la planed'o.
La detru'o de eko'sistem'o'j ne est'as nur mal'bon'a nov'aĵ'o por la planed'o, ĝi ankaŭ mal'util'as al la san'o de la hom'o'j. La aper'o de la pandemi'o de Kovim-19 en 2020 est'as nur unu manifest'iĝ'o de la mult'iĝ'o de zo'o'noz'o'j, mal'san'o'j trans'don'it'a'j de best'o'j al hom'o'j.
En 1997, mi vojaĝ'is al Borne'o por esplor'i fajr'o'j'n, kiu'j furioz'is sen'brid'e de monat'o'j tra vast'a are'o de ne'tuŝ'it'a tropik'a arb'ar'o.
Intens'a aper'o de El Nif'o provok'is profund'a'n sek'ec'o'n, kaj dens'a flav'a nebul'o kovr'is grand'a'n part'o'n de Indonezio, Malajzi'o kaj ĉirkaŭ'aĵ'o. La ekologi'a kaj hom'a damaĝ'o'j est'is grand'eg'a'j. lu'j el la plej ne'tuŝ'it'a'j natur'riĉ'a'j arb'ar'o'j sur la ter'o brul'is, kaj mil'o'j da speci'o'j de plant'o'j, bird'o'j kaj rar'a'j best'o'j, kiel orangutang'o'j, est'is en risk'o. La sun'lum'o mal'hel'iĝ'is, la temperatur'o fal'is, arb'o'j ne flor'is, rikolt'o'j apenaŭ kresk'is, kaj milion'o'j da hom'o'j sufer'is de sever'a'j spir'mal'san'o'j. Monat'o'j'n post kiam muson'a'j pluv'o'j fin'e venk'is la fajr'o'j'n, mister'a mort'ig'a mal'san'o eksplod'is cent'o'j'n da mejl'o'j for — proksim'e al urb'o nom'at'a Sungai Nipah, okcident'e de Kuala-Lumpur, Malajzi'o. Tie, dek'mil'o'j da pork'o'j est'is komerc'e bred'it'a'j inter plant'ej'o'j de mang'o'j kaj duri'o'j. Sen vid'ebl'a kial'o, unu'e la pork'o'j, kaj post'e mult'a'j hom'o'j, est'is atak'it'a'j de san'problem'o'j kaj kap'dolor'o'j. Por evit'i la dis'vast'ig'o'n de la nov'a tre infekt'a mal'san'o, preskaŭ milion'o da pork'o'j dev'is est'i mort'ig'it'a'j - sed ne antaŭ ol la mort'o de 105 hom'o'j.
Daŭr'is ses jar'o'j por ekologi'ist'o'j pri mal'san'o'j lig'i la detru'o'n de la arb'ar'o en Borne'o kun la mal'san'o en la malajzi'a'j pork'a'j bien'o'j. Kio okaz'is, nur aper'is en 2004, ke fakt'e iu'j speci'o'j de frukt'o'manĝ'a'j vespert'o'j, kiu'j kutim'e manĝ'is flor'o'j'n kaj frukt'o'j'n de arb'o'j profund'e en la arb'ar'o'j de Borne'o, est'is dev'ig'it'a'j de la fajr'o'j en 1997 serĉ'i nov'a'j'n nutr'aĵ'o'j'n.
lu'j el tiu'j vespert'o'j trans'flug'is al Sungai Nipah, kie ili est'is observ'at'a'j ripoz'ant'e en la arb'o'j kaj fal'ig'ant'e pec'o'j'n de du'on'manĝ'it'a'j frukt'o'j sur la mult'a'j pork'o'j. Vespert'o'j est'as kon'at'a'j rezerv'uj'o'j de mult'a'j virus'o'j kaj — sam'e kiel ili est'is lig'it'a'j al la aper'o de mort'ig'a'j mal'san'o'j, kiel Ebol'o kaj Mar'burg en Afrik'o - scienc'ist'o'j trov'is, ke vespert'o'j al'ven'ant'a'j en Malajzi'o port'is la Nipah-virus'o'n, kiu'n ili trans'don'is al la pork'o'j per du'on'manĝ'it'a'j frukt'o'j kaj ili'a urin'o. Nipah est'as nur unu el mult'a'j cent'o'j da mal'san'o'j tra best'o'j, aŭ zo'o'noz'o'j, kiu'j salt'is de best'o'j al hom'o'j en la last'a'j 50 jar'o'j. Ĉiam pli, oni kred'as, ke tem'as pri rekt'a rezult'o de la hom'a detru'o de la natur'o - kiu nun vid'as milion'o'n da speci'o'j minac'at'a de esting'o.
“Ju pli ni detru'as la natur'o'n, des pli ver'ŝajn'e ni vid'os tim'ind'a'j'n mal'san'o'j'n kiel Kovim-19 aper'ant'a'j,” dir'as Kat'e Jones, profesor'o pri ekologi'o kaj bio'divers'ec'o ĉe University College London (UCL). La koincid'o de la nov'a'j mal'san'o'j kun la detru'o de bio'divers'ec'o est'as tre signif'a, laŭ ŝi, Ili inkluziv'as iu'j'n el la plej mort'ig'a'j mal'san'o'j iam ajn renkont'it'a'j de hom'o'j - kiel Aidos'o, Ebol'o, Lass'a-febr'o, Mar'burg kaj Simi'a ŝaŭm'a virus'o, kiu'j origin'is en Afrik'o; Nipah-virus'o en Sud'orient'a Azi'o; Chagas-mal'san'o, Machupo kaj Hantaviruso en Latin'amerik'o; Hendra en Aŭstrali'o; Mez'orient'a Spir'a Sindrom'o (MERS) en Sauda Arabi'o; Sever'a Akr'a Spir'a Sindrom'o (Sars) kaj koron'virus'a mal'san'o (Kovim-19). lu'j, kiel Ebol'a, est'is lig'it'a'j al sen'arb'ar'ig'o; ali'a'j, kiel Lyme-mal'san'o, okaz'as kie antaŭ'urb'a'j are'o'j dis'vast'iĝ'as sur nov'a'j sen'arb'ig'it'a'j teren'o'j. Mult'a'j tre ver'ŝajn'e est'as kaŭz'it'a'j de ĉas'ad'o, aŭ est'as rilat'a'j al komerc'o de sovaĝ'a'j best'o'j kaj la koncentr'it'a bred'ad'o de manĝ'o'best'o'j.
“Bio'divers'ec'a perd'o far'iĝ'as grand'a kulp'ul'o por la aper'o de kelk'a'j el tiu'j virus'o'j. Grand'skal'a sen'arb'ar'ig'o, degrad'ad'o kaj fragment'iĝ'o de habitat'o'j, agrikultur'a intens'ig'o, ni'a nutr'a sistem'o, komerc'o de speci'o'j kaj plant'o'j, antrop'o'gen'a klimat'ŝanĝ'iĝ'o — ĉio ĉi est'as kaŭz'ant'o'j de perd'o de bio'divers'ec'o kaj ankaŭ de nov'a'j mal'san'o'j.” Du tri'on'o'j de aper'ant'a'j infekt'o'j kaj mal'san'o'j nun de'ven'as de best'o'j,” dir'as Jones. “La kulp'ul'o ne est'as perd'o aŭ redukt'o de bio'divers'ec'o, sed la inter'ag'o'j inter hom'o'j kaj bio'divers'ec'o", insist'as Se'a'n O'Bri'e'n, prezid'ant'o kaj ĉef'ofic'ist'o de NatureServe, ne'profit'o'cel'a organiz'o kun ĉef'sid'ej'o en Uson'o, kun scienc'ist'o'j labor'ant'a'j kun tut'mond'a'j konserv'ad'a'j organiz'aĵ'o'j.
Intens'a ter'kultiv'ad'o — precip'e la mal'dens'ig'o de arb'ar'o'j por kresk'ig'i ter'kultiv'ad'o'n — pov'as pli'ig'i la oft'ec'o'n de kontakt'o inter hom'o'j kaj faŭn'o, kaj konfront'i ni'n kun mal'san'o'j neniam antaŭ'e renkont'it'a'j de hom'o'j, O'Bri'e'n klar'ig'as.
“Ni kun'ig'as best'o'j'n, kiu'j neniam natur'e renkont'iĝ'us unu la ali'a'n en la natur'o, kre'ant'e bizar'a'j'n lig'il'o'j'n en ĉen'o, kiu pov'as permes'i mal'san'o'n salt'i de unu speci'o al hom'o'j per ali'a speci'o, eĉ se tiu mal'san'o ebl'e ne pov'us ating'i ni'n rekt'e.
“Patogen'o'j cirkul'as en natur'a'j gast'ig'ant'o'j, kaj iu'j hav'as la ebl'o'n salt'i al hom'o'j, sed tio mal'oft'e okaz'as, en ne'tuŝ'it'a'j natur'a'j eko'sistem'o'j. Sed kiam hom'o'j degrad'as aŭ detru'as natur'a'j'n viv'medi'o'j'n, la best'o'komun'um'o drast'e ŝanĝ'iĝ'as”, dir'as Richard Ostfeld, ĉef'scienc'ist'o ĉe la institut'o Cary de Eko'sistem'a'j Stud'o'j en Millbrook, Nov'jork'o, kiu esplor'as kiel mal'san'o'j kiel Lyme aper'as en degrad'it'a'j lok'o'j.
lu'j el la plej grav'a'j zo'o'noz'a'j gast'ig'ant'o'j — la ronĝ'ul'o'j, kaj kelk'foj'e vespert'o'j — oft'e kresk'as abund'e, ĉar ili'a'j pred'ant'o'j kaj konkur'ant'o'j est'is for'pel'it'a'j. Bio'divers'ec'a perd'o pli'ig'as la kontakt'a'j'n rapid'ec'o'j'n inter la ronĝ'ul'o'j aŭ vespert'o'j kaj hom'o'j, do pli'ig'as la minac'o'n de infekt'a'j mal'san'o'j”, dir'as Ostfeld.
Carlos Zambrana-Torrelio, asoci'it'a vic'prezid'ant'o pri Konserv'ad'o kaj San'o ĉe EcoHealth Alliance, kaj esplor'ist'o ĉe la Bolivia Naci'a Herbari'o, labor'as pri la lig'o'j inter bio'divers'ec'o kaj hom'a'j ag'o'j kun la Konvenci'o pri Biologi'a Divers'ec'o (angl'e CBD) de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. “La nun'a pandemi'o de Kovim-19 ne est'as la unu'a foj'o, ke ni vid'as ĉi tiu'j'n epidemi'o'j'n kaj pandemi'o'j'n de'ven'ant'a'j de la faŭn'o kaj kaŭz'ant'a'j tre alt'a'n mort'indic'o'n. Aidos'o salt'is de primat'o'j al hom'o'j, hemoragi'a'j febr'o'j kiel hantaviruso kaj Machupo-virus'o en Bolivio salt'is de ronĝ'ul'o'j en hom'o'j'n", li atent'ig'as.
Ĉu perd'o de bio'divers'ec'o pli'ig'as la nombr'o'n de virus'o'j, kiu'j pas'as al hom'o'j, aŭ redukt'as ili'n, est'as kompleks'a demand'o. Logik'e, ju pli riĉ'a est'as la bio'divers'ec'o, des pli da patogen'o'j kaj virus'o'j cirkul'os inter best'o'j, sekv'e pli probabl'a'j la salt'o'j al hom'o'j. Tamen mult'a'j stud'o'j montr'as, ke pli da speci'o'j signif'as mal'pli da mal'san'o'j — kaj ke riĉ'a bio'divers'ec'o ag'as por protekt'i speci'o'j'n, kiu'j kun'e evolu'as. Nur kiam natur'a sistem'o mal'aper'as, virus'o'j kiel koron'virus'o aŭ Ebol'o est'as trans'don'it'a'j.
Felicia Keesing, ekologi'ist'o pri mal'san'o'j ĉe Bard College en Annandale, Nov'jork'o, stud'is dek du mal'san'o'j'n, inkluziv'e de okcident'a nil'a febr'o kaj Lyme-mal'san'o, en eko'sistem'o'j ĉirkaŭ la mond'o. En ĉiu stud'o, ŝi trov'is, ke mal'san'o'j pli dis'vast'iĝ'is, kiam bio'divers'ec'o perd'iĝ'is. Speci'o'j kun'prem'it'a'j en habitat'o'j mal'riĉ'a'j je bio'divers'ec'o ankaŭ pov'as dis'vast'ig'i emerĝ'ant'a'j'n mal'san'o'j'n, dir'as Eric Fevre, profesor'o pri Best'a'j Infekt'a'j Mal'san'o'j ĉe la Universitat'o de Liver'po'ol en Briti'o. “Bred'at'a& best'o'j oft'e est'as la fin'a produkt'o de perd'o de bio'divers'ec'o. Dum ni klopod'as kre'i pli bon'a'j'n bov'in'o'j'n, kok'in'o'j'n aŭ pork'o'j'n, ni kre'as populaci'o'j'n de best'o'j, oft'e bred'at'a'j sub intens'ig'it'a'j kondiĉ'o'j kaj genetik'e tre simil'a'j. Ĉi tio kre'as risk'o'j'n por aper'o de mal'san'o'j, ĉar se tiu'j genetik'e mal'divers'a'j grand'a'j populaci'o'j iĝ'is akcept'em'a'j, mal'san'o pov'as dis'vast'iĝ'i tre rapid'e”, li klar'ig'as. La spert'ul'o est'as sub'ten'at'a de Christine Kreuder Johnson, kiu gvid'as la Epicentr'o'n por Dinamik'o'j de Mal'san'o'j de la Institut'o On'e Health ĉe la Lern'ej'o pri best'o kurac'ad'o de Universitat'o de Kalifornio en Davis.
En nov'a kvar'jar'a stud'o, ŝi montr'as kial la best'o'j, kiu'j'n hom'o'j ĉas'as, kaj kies viv'medi'o'j'n ni plej detru'as, est'as tiu'j kun la plej mult'a'j virus'o'j, danĝer'a'j por hom'o'j. “La konsekvenc'o est'as, ke ili divid'as si'a'j'n virus'o'j'n kun ni. Tem'as pri ag'o'j de hom'o'j, kiu'j sam'temp'e minac'as la post'viv'ad'o'n de speci'o'j kaj pli'ig'as la risk'o'n de dis'vast'ig'o. En mal'feliĉ'a konverĝ'o de mult'a'j faktor'o'j, ĉi tio kaŭz'as tia'n katastrof'o'n, en kiu ni nun trov'iĝ'as,” dir'is Johnson. Per detru'ad'o de bio'divers'ec'o kaj natur'a'j bar'o'j inter speci'o'j, ŝi argument'as, ni mal'ferm'is la pord'o'n - ne nur al Kovim-19, sed ebl'e al mult'e pli da virus'o'j kaj infekt'a'j agent'o'j.
Peter Bates
La karen'a'j loĝ'ant'o'j de la vilaĝ'o Hin Lad Na, en la abund'a'j arb'ar'o'j de Chiang Rai, provinc'o en nord'a Taj'land'o, far'as rotaci'a'n migr'a'n kamp'o'kultiv'ad'o'n de jar'cent'o'j. Tiu daŭr'i'pov'a kultiv'a metod'o pri de'tranĉ'ad'o kaj for'brul'ig'o — iam erar'e kritik'it'a pro antaŭ'e'n'ig'o de la klimat'ŝanĝ'iĝ'o - est'as uz'at'a tra la mond'o por re'gener'i la grund'o'n kaj sub'ten'i bio'divers'ec'o'n.
Oni for'tranĉ'as arb'o'j'n kaj arb'et'o'j'n el et'a'j are'o'j de la arb'ar'o kaj ĝi'n brul'ig'as por riĉ'ig'i la grund'o'n. Plur'a'j plant'o'j est'as kultiv'at'a'j dum lim'ig'it'a period'o, post kiam oni noval'ig'as la are'o'n, ali'vort'e las'as ĝi'n ripoz'i. Fin'fin'e, la arb'ar'o kresk'as de'nov'e, kaj la cikl'o ripet'iĝ'as.
Tiel, la komun'um'o kre'as mozaik'o'n de viv'ej'o'j en la arb'ar'o, kun mal'sam'a'j faz'o'j de kultiv'ad'o kaj re'arb'ar'ig'o. En la nun'temp'a epok'o, kiam miel'abel'o'j tut'mond'e mal'pli'iĝ'as, tri mal'sam'a'j speci'o'j de sovaĝ'a'j abel'o'j prosper'as en Hin Lad Nai. La miel'o kolekt'it'a en noval'o'j hav'as pli grand'a'n kvalit'o'n ol tiu kolekt'it'a en la arb'ar'o, kaj est'as vend'at'a en vend'ej'o'j tra Taj'land'o.
La vilaĝ'an'o'j de Hin Lad Nai est'as nur unu ekzempl'o inter mult'a'j. Natur'protekt'ant'o'j far'iĝ'as pli kaj pli konsci'a'j pri la rol'o de indiĝen'a'j popol'o'j kiam ili defend'as si'a'n natur'a'n hered'aĵ'o'n. La grav'ec'o de util'ig'ad'o de ili'a tradici'a ekologi'a sci'o por defend'i la mond'a'n el'ĉerp'it'a'n bio'divers'ec'o'n est'is klar'e agnosk'it'a de la Tut'mond'a Taks'a Raport'o de IPBES, publik'ig'it'a en maj'o 2019. Unesk'o de'long'e sub'ten'as tiu'n iniciat'o'n, ĉef'e per la program'o LINKS, kiu en'hav'as la Teknik'a'n Sub'ten'a'n Grup'o'n pri Indiĝen'a'j kaj Lok'a'j Sci'o'j, de IPBES.
Mult'a'j indiĝen'a'j komun'um'o'j loĝ'as en izol'it'a'j kaj oft'e tre bio'divers'a'j are'o'j, kie viv'i en ekvilibr'o kun la natur'o est'as esenc'e por super'viv'i. Kiel profund'a'j observ'ant'o'j de la medi'o, indiĝen'a'j popol'o'j oft'e hav'as sci'o'j'n, kiu'j kun'ig'as plur'a'j'n fenomen'o'j'n pri ŝanĝ'o'j en eko'sistem'o'j — ekzempl'e ŝanĝ'o'j en veter'o-kondut'o kaj efik'o'j de nov'a'j speci'o'j en la teritori'o.
Ekzempl'e, jar'cent'o'j de sci'o'j pri cunam'o'j help'is la mokenojn, aŭ “mar'nomad'o'j'n”, el Andamana mar'o laŭ'long'e de la okcident'a mar'bord'o de Taj'land'o, rest'i sekur'a'j kiam la pere'ig'a cunam'o ating'is ili'a'j'n vilaĝ'o'j'n en 2004.
Tia sci'o est'as ankaŭ uz'at'a por far'i sezon'a'j'n prognoz'o'j'n kaj antaŭ'dir'i veter'o-kondut'o'n. La paŝt'ist'o'j de Orient'a Afrik'o kapabl'as antaŭ'dir'i kiam kaj kie pluv'o fal'os — per observ'ad'o de flor'ad'o en arb'o'j kaj de la kondut'o de insekt'o'j kaj bird'o'j. Tiu'j biologi'a'j indik'il'o'j est'as observ'it'a'j de skolt'o'j en la pejzaĝ'o, por dir'i kie kaj kiam oni dev'as mov'ig'i la brut'ar'o'j'n.
La indiĝen'a sci'o ne est'as inert'a. Ĝi est'as konstant'e pli'riĉ'ig'it'a por inkluziv'i sci'o'j'n pri nov'a'j fenomen'o'j kiu'j efik'as sur la medi'o. Komun'um'o'j de Unu'a'j Naci'o'j (t.e. indiĝen'a'j popol'o'j) en nord'a Kanado observ'is ŝanĝ'o'j'n en la ĉas'ad'a si'n'ten'ad'o kaj grup'a inter'ag'ad'o de lup'o'j, kaj la konsekvenc'a'n mal'grand'ig'o'n en populaci'o'j de boac'o'j.
Indiĝen'a'j sci'o-sistem'o'j inkluziv'as valor'o'j'n por mastr'um'i la rilat'o'j'n inter hom'o'j kaj bio'divers'ec'o. En ili'a koncept'o, “natur'o” oft'e inkluziv'as best'o'j'n, plant'o'j'n, la grund'o'n, hom'o'j'n kaj spirit'o'j'n — ĉiu'j unu'iĝ'int'a'j per reciprok'a'j parenc'ec'a'j rilat'o'j. Hom'o'j ne est'as vid'at'a'j kiel super'a'j al la natur'o, kaj la natur'o ne ekzist'as por serv'i al hom'o'j.
Kelk'a'j indiĝen'a'j komun'um'o'j kred'as, ke la best'o'j prezent'as si'n kiel donac'o'j al ĉas'ist'o'j — donac'o'j kiu'j est'as respekt'at'a'j kaj honor'at'a'j per rit'o'j. La viand'o'n oni dis'divid'as kun la komun'um'o kaj ali'a'j best'o'j, kiel rimark'ind'e okaz'as en balen'ĉas'ad'a'j komun'um'o'j en Alasko. Kompleks'a sistem'o de kutim'o'j, instituci'o'j, regul'o'j kaj tabu'o'j inform'as kaj regul'ig'as ili'a'j'n rilat'o'j'n kun la medi'o.
Tamen, nun'temp'e kaj tut'mond'e, indiĝen'a'j popol'o'j est'as ĉe la front'o de natur'medi'a kaj soci'a ŝanĝ'o. Agrikultur'o, arb'ar'ekspluat'ad'o kaj industri'iĝ'o pli kaj pli damaĝ'as aŭ detru'as alt-bio'divers'a'j'n are'o'j'n, kaj pra'ul'a'j teritori'o'j est'as oft'e okup'it'a'j aŭ invad'it'a'j, kaj far'iĝ'as bien'o'j kaj unu'kultiv'a'j plant'ej'o'j.
Tiu'j'n inter'ven'o'j'n kelk'foj'e akompan'as per'fort'o. Akv'o'j est'as pli kaj pli polu'it'a'j, kaj best'o'j kaj plant'o'j ne'daŭr'i'pov'e ekspluat'it'a'j, tiel, ke rest'as mal'mult'o por manĝ'i al indiĝen'a'j komun'um'o'j, kaj tradici'a'j viv'ten'o'j romp'iĝ'as.
Klopod'o'j por integr'i indiĝen'a'j'n popol'o'j'n en naci'a'j soci'o'j ankaŭ en'danĝer'ig'as ili'a'j'n viv'manier'o'j'n. Formal'a eduk'ad'o kun instru'ist'o'j en klas'ĉambr'o'j pov'as mal'grand'ig'i ŝanc'o'j'n lern'i de pli'aĝ'ul'o'j.
Paradoks'e, klopod'o'j por konserv'i bio'divers'ec'o'n, kiel protekt'a'j are'o'j aŭ mal'permes'o ĉas'i/kolekt'i kelk'a'j'n speci'o'j'n, ankaŭ pov'as est'i danĝer'a'j — ĉar ili mal'facil'ig'as al indiĝen'a'j popol'o'j al'ir'i nutr'aĵ'o'j'n kaj tradici'a'j'n teritori'o'j'n
Indiĝen'a'j komun'um'o'j hav'as mult'o'n por instru'i al ni. Sed klopod'o'j integr'i indiĝen'a'j'n sci'o'j'n en okcident'a scienc'o oft'e mal'sukces'as, ĉar ili est'as precip'e buŝ'a'j kaj praktik'a'j. Esplor'ist'o'j kaj decid'far'ant'o'j kutim'e konsult'as skrib'aĵ'o'j'n pri indiĝen'a'j sci'o'j, anstataŭ inter'rilat'i kun la hom'o'j mem.
Malgraŭ tio, kresk'as bon'a'j ekzempl'o'j kaj bon'a'j praktik'o'j de kun'labor'ad'o kun indiĝen'a'j popol'o'j, pri bio'divers'ec'a'j esplor'o'j, eduk'ad'o, administr'ad'o kaj decid'far'ad'o. Tiu'j ekzempl'o'j oft'e konsider'as la indiĝen'a'j'n popol'o'j'n kiel egal'a'j'n part'o'pren'ant'o'j'n.
Pli ol est'i esplor-cel'o'j, indiĝen'a'j komun'um'o'j pov'as est'i sub'ten'at'a'j kiel plan'ant'o'j de esplor-projekt'o'j — por konstru'i demand'o'j'n, metod'ologi'o'j'n kaj rezult'o'j'n, kiu'j'n ili kompren'as. La projekt'o Inter'ŝanĝ'o por Lok'a Observ'ad'o kaj Sci'o en la Arkt'o (angl'e Exchange for Local Observations and Knowledge of the Arctic — ELOKA), kiu labor'as kun indiĝen'a'j sci'o'j de la inuit'o'j pri la flos'glaci'o, est'as bon'a ekzempl'o.
Stud'plan'o'j en lern'ej'o'j pov'as est'i konstru'it'a'j per kaj por indiĝen'a'j popol'o'j, por kuraĝ'ig'i kaj facil'ig'i lern'ad'o'n kun la pli'aĝ'ul'o'j, anstataŭ nur en klas'ĉambr'o'j. Tiu ebl'ec'o est'as pli kaj pli esplor'at'a de kanadaj komun'um'o'j de Unu'a'j Naci'o'j, kaj de havajaj indiĝen'a'j komun'um'o'j en Uson'o.
Nun est'as temp'o por indiĝen'a'j popol'o'j hav'i plen'a'n pov'o'n decid'i pri tiu kiu efik'as sur ili'a'j land'o'j, akv'o'j kaj komun'um'o'j. Tiel, ke ili pov'us rekt'e uz'i si'a'n sci'o'n por plen'um'i decid'o'j'n bio'divers'ec'o-favor'a'j'n. Kie oni ating'os tio'n, la util'o'j por la popol'o, la planed'o kaj la bio'divers'ec'o est'os grand'eg'a'j. Mi El la angl'a esperant'ig'is Rafael Lim'a (Brazilo)
La mal'pli'ig'o de bio'divers'ec'o risk'as la est'ont'ec'o'n de la hom'ar'o mem. Malgraŭ la ripet'a'j avert'o'j, ni plu “hast'as al la fund'o, por tuj'a'j rezult'o'j” kaj “kaŭz'as vast'a'n detru'ad'o'n al ali'a'j viv'ant'aĵ'o"".
Edward Norton, aktor'o, film'ist'o, aktiv'ul'o kaj ambasador'o de Bon'vol'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por Bio'divers'ec'o, al'vok'as al ŝanĝ'o de la itiner'o.
Konstern'it'a kaj koler'a, ĉar la demand'o pli taŭg'e est'as: “Kiel la minac'o de tiu amas'a esting'iĝ'o kaŭz'at'a de la hom'a aktiv'ec'o impres'as al vi person'e?” Oni nur pov'as est'i konstern'it'a ek'sci'i kia'n per'fort'a'n kaj vast'a'n detru'ad'o'n ni provok'as en ali'a'j viv'ant'aĵ'o'j. Sed oni dev'as agnosk'i, ke ni nun sci'as pri tiu frap'o kadr'e de profund'a kaj datum-prav'ig'it'a konfirm'o de la scienc'o.
Kaj malgraŭ tio, antaŭ tiu'j evident'aĵ'o'j, inkluziv'e de la klar'a evident'aĵ'o, ke tiu si'n'ten'o minac'as la stabil'ec'o'n de ni'a viv'manier'o kaj ekonomi'o'j - la plej mult'a'j el ni'a'j industri'o'j hast'as al la fund'o, por tuj'a'j rezult'o'j. Tiu si'n'ten'o “mi est'os mort'int'a, vi est'os mort'int'a, ni do maksimum'ig'u tuj'a'n financ'a'n gajn'o'n kaj las'u la problem'o'n al ni'a'j nep'o'j“... koler'ig'as mi'n. Histori'o ne kompat'os tiu'j'n, kiu'j neg'as kaj konfuz'as pro person'a gajn'o.
Bio'divers'ec'o foj'e ricev'as universitat'a'n etiked'o'n. Mi ŝat'as karakteriz'i ĝi'n kiel “viv'o-riĉ'ec'o'n”, ĉar tio inkluziv'as kaj la spirit'a'n valor'o'n, por ni ĉiu'j, de la mir'ind'e kompleks'a viv'o-ret'o en tiu ĉi planed'o, kie ni viv'as - la ver'a mirakl'o de la sovaĝ'a'j en'karn'iĝ'o'j de la viv'o - kaj ankaŭ la agnosk'o'n, ke ni'a tut'a ekonomi'o est'as lig'it'a al san'a bio'divers'ec'o.
Mi ŝat'as la ekzempl'o'n de la abel'o'j kaj papili'o'j. Invest'o je mil miliard'o'j da dolar'o'j de hom'a teknik'o en la polen'ad'o'n de ni'a'j kultiv'ej'o'j ne pov'as imit'i kio'n polen'ant'o'j sen'pag'e far'as por ni. Sed ni prefer'as las'i la kemi'a'j'n entrepren'o'j'n plu far'i pest'icid'o'j'n, kiu'j ruin'ig'as la populaci'o'j'n de polen'ant'o'j. Tio est'as si'n'mort'ig'o kaj ekonomi'e kaj laŭ manĝ'o-sekur'ec'o.
Jes, plur'lok'e kaj divers'manier'e. Paŝt'ist'o'j kaj bien'ul'o'j en sub'sahar'a Afrik'o - kie mi pas'ig'is mult'e da temp'o - al'front'as mult'iĝ'ant'a'j'n cikl'o'j'n de sek'ec'o kaj inund'o'j, kiu'j rekt'e font'as el la ter'varm'iĝ'o kaj la for'ig'o de arb'ar'o'j. Kaj en lok'o'j kiel la Koral'a Tri'angul'o de Indonezio - kie mi'a patr'o dum plur'a'j jar'o'j labor'is kun Natur'e Conservancy - tro'a fiŝ'kapt'ad'o detru'as la rimed'o'j'n de mult'a'j mal'riĉ'a'j komun'um'o'j. Sam'e en Okcident'a Afrik'o. Kaj tiu kresk'ig'o de manĝ'o-mal'sekur'ec'o pro tro'a fiŝ'kapt'ad'o konduk'as al pli da mort'ig'o de sovaĝ'a viv'o. Tio rekt'e konduk'as al pli da okaz'o'j de zo'o'noz'a (mal'san'o trans'don'it'a'j de best'o'j al hom'o'j) trans'don'o de virus'o'j, kiu'j — kiel ni nun spert'as — hav'as efik'o'j'n sur ĉiu'j.
Foj'e est'as tre frustr'e sent'i, ke voĉ'o'j el la tut'a mond'o tre laŭt'e parol'as pri tiu'j demand'o'j kaj malgraŭ tio la politik'a vol'o est'as sub'fos'at'a de la en'plekt'it'a'j industri'o'j, kiu'j brems'as la politik'a'j'n ŝanĝ'o'j'n, kiu'j'n ni bezon'as.
Mi ne ver'e taks'as “specif'e mi'a'n sukces'o'n” sur'baz'e de kresk'ig'o de konsci'o. Mi rigard'as mi'n kiel part'o'n de generaci'a korus'o de voĉ'o'j, kiu'j prov'as insist'i, ke tio far'iĝ'as la plej grav'a demand'o de ni'a temp'o. Kaj mi ver'e kred'as, ke konsci'o kaj zorg'o pli'kresk'iĝ'as en ĉiu si'n'sekv'a generaci'o.
Mi sent'as mi'n person'e sukces'a kiam io, super kio mi labor'is dum mult'a'j jar'o'j, kiel la dis'volv'o de la Projekt'o pri Karbon'o de la Arb'ar'o Chyulu (en Kenjo), est'as efektiv'ig'it'a kiel cel'o. Ĝi pren'is de ni pli ol ses jar'o'j'n da labor'o — en partner'ec'o inter Maasai Wilderness Conservation Trust kaj Conservation International — por hav'i tiu'n projekt'o'n cert'ig'it'a kiel projekt'o REDD-/ VCS (angl'e Verified Carbon Standard)”, kre'ant'e diferenc'o'n je ĉirkaŭ 650 000 tun'o'j da karbon'o ĉiu'jar'e. Kaj ni nun vend'as tiu'j'n kredit'o'j'n por financ'i konserv'ad'o'n kaj dis'volv'iĝ'o'n de la komun'um'o. Tio est'as konkret'a sukces'o.
Mi lern'is, ke tio est'as defi'o, kiu est'as kompren'at'a tra kultur'a, ras'a, ekonomi'a kaj religi'a aks'o'j. Ĝi super'as ĉio'n kaj unu'ig'as ni'n. Mi hav'as jun'a'j'n maasai-amik'o'j'n en Kenjo, kiu'j est'as tut'e pasi'a'j pri tio sam'kiel mi'a'j indoneziaj kaj mi'a'j uson'a'j amik'o'j. Tio don'as al mi esper'o'n.
Ni'a'j land'a'j politik'a'j gvid'ant'o'j dev'as ĉes'i ricev'i kredit'o'n pri decid'o'j, kiu'j est'as fin'fin'e neglekt'ind'a'j. Ni bezon'as ekonomi'a'n politik'o'n laŭ kiu la grand'eg'a soci'a kost'o de karbon'a kaj ĉia natur'medi'a detru'o est'u ŝarĝ'o por tiu'j, kiu'j kaŭz'as la kost'o'j'n kaj ne far'as la “liber'a'n merkat'o'n” trans'pren'i la ver'a'j'n kost'o'j'n de si'a'j afer'o'j, la ne'daŭr'i'pov'a'j praktik'o'j ne fin'iĝ'os.
Est'as defi'e, sed ni dev'as rest'i firm'a'j. Kaj mi kred'as, ke la hom'a inĝeni'ec'o kre'ad'is solv'o'j'n al kompleks'a'j problem'o'j de'nov'e kaj de'nov'e - oft'e laŭ manier'o'j, kiu'j est'is ne'antaŭ'vid'ebl'a'j eĉ rand'e de ili'a aper'o. Ni pov'as tio'n far'i.
Potenc'ig'i vir'in'o'j'n kaj sam'temp'e dis'volv'i daŭr'i'pov'a'n abel'bred'ad'o'n - jen la cel'o de la kvin'jar'a program'o Vir'in'o'j por Abel'o'j lanĉ'it'a en 2019 de Unesk'o kaj Guerlain, franc'a mark'o de parfum'o'j kaj kosmetik'aĵ'o'j. Tio rezult'as de partner'ec'o inter la grup'o pri luks'a'j var'o'j L/MH, posed'ant'o de Guerlain, kaj la program'o Hom'o kaj Biosfer'o de Unesk'o, kaj hav'as tri cel'o'j'n: trejn'ad'o de vir'in'o'j por bred'i abel'o'j'n en biosfer'a'j rezerv'o'j, inter'ŝanĝ'o'j de spert'o'j kaj star'ig'o de scienc'a kaj teknik'a sub'ten'a ret'o - cert'ig'ant'e stabil'a'n en'spez'o'n. Abelbredistinoj labor'ant'a'j en 25 biosfer'a'j rezerv'o'j de mult'a'j land'o'j profit'os de la program'o ĝis 2025.
Jonathan Lenoir
Tra la mond'o, je ĉiu'j latitud'o'j, ŝanĝ'ig'o'j vid'ebl'as. Plej oft'e, ni apenaŭ rimark'as tio'n. Sed tamen ili alt'ig'as la ampleks'o'n de dis'vast'ig'o de speci'o'j, de kiu'j ni rekt'e de'pend'as. La re'dis'vast'iĝ'o de viv'aĵ'o'j est'as la efektiv'a manifest'iĝ'o de ne'vid'ebl'a'j de la sam'a'j averaĝ'a'j temperatur'o'j, kiu'j antaŭ'e'n'mov'iĝ'as al la polus'o'j kaj mont'ar'a'j pint'o'j kiel ond'o'j, driv'ig'it'a'j pro la mond'a varm'iĝ'o.
Por ident'ig'i tiu'j'n ŝanĝ'o'j'n de distribu'o de viv'est'aĵ'o'j oni bezon'as amas'o'n da datum'o'j, histori'a'j kaj nun'temp'a'j. Per preciz'a long'daŭr'a dokument'ad'o pri bio'divers'ec'o, scienc'ist'o'j pov'as registr'ad'i sur map'o'j la distribu'o'n de pas'int'a'j kaj nun'temp'a'j speci'o'j por lokaliz'i kaj esplor'i probabl'a'j'n migr'ad'o'j'n.
Rilat'e al sur'ter'a'j medi'o'j, scienc'ist'o'j ident'ig'is migr'ad'o'j'n, kiu'j ĉef'e direkt'as si'n al la polus'o'j laŭ'long'e de la latitud'o'j, kaj al mont'o'pint'o'j laŭ'long'e de alt'ec'o. Tio inklud'as mam'ul'o'j'n, bird'o'j'n, amfibi'o'j'n, dolĉ'akv'a'j'n fiŝ'o'j'n, insekt'o'j'n kaj eĉ organism'o'j'n, kiu'j est'as mal'pli mov'iĝ'kapabl'a'j, kiel plant'o'j. La averaĝ'a migr'ad'rapid'ec'o de tiu'j organism'o'j en mal'alt'a'j region'o'j est'as precip'e mal'rapid'ig'it'a de la fragment'iĝ'o de habitat'o'j pro hom'a'j aktiv'ad'o'j.
Tio ne nepr'e okaz'as en mont'ar'o'j, kie la efik'o'j de hom'a aktiv'ad'o mal'mult'iĝ'as, kaj la izoterm'o'j est'as pli proksim'a'j unu al la ali'a.
En Franci'o, arb'ar'a'j plant'o'speci'o'j migr'is je averaĝ'a rapid'ec'o de tri'dek metr'o'j po jar'dek'o, inter 1971 kaj 1993. Ir'ig'it'a'j de kresk'ant'a'j temperatur'o'j kaj la for'ŝov'iĝ'o de izoterm'o'j, mult'a'j speci'o'j jam ating'is la pint'o'j'n de kelk'a'j eŭrop'a'j mont'ar'region'o'j. La observ'ad'o de 302 mont'o'pint'o'j en Eŭrop'o montr'is, ke la kvant'o de plant'a'j speci'o'j, kiu'j ek'setl'is sur la pint'o'j, pli'mult'iĝ'as laŭ temp'o'pas'o — ĉi tiu tendenc'o est'as pli evident'a pro la akcel'ad'o de tut'mond'a varm'iĝ'o.
Averaĝ'e, la pli'mult'iĝ'o de speci'o'j — hav'ant'e efik'o'n sur ok'dek sep el'cent'o'j de la esplor'it'a'j eŭrop'a'j mont'o'pint'o'j — est'is kvin'obl'e pli grand'a kompar'e kun la period'o de 1957 ĝis 1966.
Tiu'j fenomen'o'j konduk'is al nov'a kun'loĝ'ad'o de kelk'a'j speci'o'j, endemi'a'j en kelk'a'j pint'o'region'o'j - kiel la cili'hav'a androsaco (Androsace cili'at'a), plant'o, kiu trov'iĝ'as nur en la orient'a Pirinea Mont'ar'o — kaj speci'o'j pli konkur'ant'a'j trov'iĝ'as en pli mal'alt'a'j nivel'o'j, kiel mont'a arnik'o (Arnica montan'a) aŭ la alp'a herb'o'speci'o Po'a alpina. Tiu pli'alt'iĝ'o de divers'ec'o en la eŭrop'a'j mont'o'region'o'j unu'a'vid'e ŝajn'as est'i bon'a'j nov'aĵ'o'j. Kiel ajn, long'perspektiv'e, est'as risk'o, ke konkur'ad'o inter koloni'ant'a'j kaj endemi'a'j speci'o'j est'os mal'avantaĝ'a por la endemi'ul'o'j kaj konduk'os al plen'a mal'aper'o de kelk'a'j el ili.
Ĉi tiu fenomen'o de esting'iĝ'o jam montr'iĝ'is en la perua mont'ar'o: ok el la dek ses bird'o'speci'o'j, kiu'j est'is observ'at'a'j en 1985, kaj viv'ad'is en mont'o'region'o'j en alt'ec'o de pli ol 1 300 metr'o'j, ne plu trov'iĝ'is en 2017.
En la mar'a viv'o'medi'o, la plej'mult'o de la organism'o'j est'as tre sent'em'a'j pri alt'iĝ'o de temperatur'o'j. La mov'iĝ'ad'o de la speci'o'j, kiu direkt'iĝ'as polus'e'n est'as pro tio pli rapid'a kaj signif'o'plen'a en la mar'o'j ol sur'ter'e. La averaĝ'a polus'cel'a migr'ad'o de mar'a'j organism'o'j est'as po ĉirkaŭ ses'dek kilo'metr'o'j en jar'dek'o - kvin- ĝis ses'obl'e pli rapid'e ol la sur'ter'a'j organism'o'j.
Kelk'a'j esplor'o'j montr'is ankaŭ vertikal'a'j'n migr'ad'o'j'n de kelk'a'j speci'o'j de mar'fiŝ'o'j pli profund'e'n, por eskap'i de temperatur'a'j kresk'o'j en la mar'surfac'o. Ekzempl'e en la Nord'a Mar'o, fiŝ'o'j en la bentosejo (fund'a zon'o en lag'o'j aŭ mar'o'j), migr'is al pli profund'a'j region'o'j je averaĝ'a rapid'ec'o de po kvar metr'o'j en jar'dek'o inter 1980 kaj 2004. Tiu'j rapid'a'j ŝanĝ'o'j de mar'a bio'divers'ec'o est'as pli okul'frap'a'j kaj pro tio pli facil'e percept'ebl'a'j ol tiu'j en sur'ter'a'j medi'o'j. Ili far'as la mar'o'j'n kaj ocean'o'j'n la plej bon'a'j atent'ig'il'o'j pri la konsekvenc'o'j de tut'mond'a varm'iĝ'o al la re'distribu'ad'o de viv'o.
Hom'o'j de'pend'as de bio'divers'ec'o por si'a'j nutr'ad'o, produkt'ad'o, san'o, amuz'iĝ'o kaj kultur'o. Pro tio, tut'mond'a re'distribu'o de ĉi tiu bio'divers'ec'o hav'os efik'o'n sur ĉi ĉiu'j aspekt'o'j. La migr'ad'o de speci'o'j, kiu influ'as ni'a'j'n fiŝ'kapt'ad'o-rilat'a'j'n resurs'o'j'n, est'as apart'e okul'frap'a kaj hav'as rekt'a'n efik'o'n sur hom'a nutr'ad'o. Tio precip'e vid'ebl'as en migr'ad'o de skombr'o-svarm'o'j direkt'iĝ'ant'a'j nord'e'n en la Nord'a Atlantik'o, kio en la jar'o 2010 konduk'is al grand'a'j ekonomi'a'j kaj geopolitik'a'j konflikt'o'j inter kelk'a'j eŭrop'a'j naci'o'j, fiŝ'kapt'ant'a'j en ĉi tiu region'o.
Ĉar bio'divers'ec'o ne kon'as lim'o'j'n, ver'ŝajn'e pli'oft'iĝ'os konflikt'o'j kaj tensi'o'j inter najbar'a'j ŝtat'o'j rilat'e al la migr'ad'o de komerc'e grav'a'j speci'o'j, kiu'j mov'iĝ'as de unu ekonomi'a zon'o al ali'a. La geografi'a distribu'o de ĉiu'j tiu'j var'o'j kaj serv'o'j, ebl'ig'it'a de bio'divers'ec'o, tut'e ŝanĝ'iĝ'os je tut'mond'a skal'o.
La sam'o valid'as pri la re'distribu'o de t.n. vehikl'o'j de mal'san'o'j. Pro tut'mond'a varm'iĝ'o, la aper'o de nov'a'j mal'san'ig'a'j vehikl'o'j (moskit'o'j kaj iksod'o'j) ĉe latitud'o'j kaj alt'ec'o'j, kie ili antaŭ'e ne trov'iĝ'is, est'as jam real'o. Tio signif'as san'rilat'a'j'n, soci'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n kost'o'j'n, kiu'j'n oni dev'as antaŭ'e en'kalkul'i.
En Sud-Amerik'o kaj Orient'a Afrik'o, populaci'o'j loĝ'ant'a'j en mont'a'j region'o'j est'as pli traf'at'a'j de malari'o ol pas'int'ec'e. Kresk'ant'a'j temperatur'o'j favor'as la laŭ'alt'ec'a'n migr'ad'o'n de moskit'o'j port'ant'a'j la mal'san'ig'a'j'n parazit'o'j'n. En nord'a Eŭrop'o, pli sek'a'j somer'o'j kaj pli mild'a'j vintr'o'j modif'as la trov'iĝ'o'n kaj distribu'o'n de mal'grand'a'j mam'ul'o'j kiel ronĝ'ul'o'j - la ĉef'a'j port'ant'o'j de la iksod'o lxodes ricin'us, kiu est'as vehikl'o de la boreli'oz'o-kaŭz'ant'a bakteri'o Borrelia burgdorferi.
Krom tiu'j rekt'a'j efik'o'j sur hom'a bon'fart'o, la re'distribu'o de viv'ant'a'j organism'o'j hav'as ankaŭ ne'rekt'a'n efik'o'n ĝust'e sur la dinamik'o de tut'mond'a varm'iĝ'o. Ekzempl'e en la Arkt'o, sam'manier'e, degel'ant'a mar'a glaci'o, la dis'vast'iĝ'o de tundr'a'j arbust'o'j kaj la antaŭ'e'n'iĝ'o de la boreal'a arb'ar'o si'n direkt'ant'a al la nord'a polus'o est'as faktor'o'j, kiu'j redukt'as la albed'o'n (reflekt'o'pov'o'n) de la nord'a polus'o kaj tiel pli'fort'ig'as varm'iĝ'o'n.
La re'distribu'o de viv'aĵ'o'j ne nepr'e est'as sinkron'a kun tut'mond'a varm'iĝ'o. Ĝeneral'e, la averaĝ'a rapid'ec'o de mov'iĝ'o observ'it'a cel'e al mont'o'pint'o'j est'as dek ok metr'o'j po jar'dek'o, tio est'as du'on'rapid'a kompar'e kun la rapid'ec'o, laŭ kio izoterm'o'j mov'iĝ'is supr'e'n dum la sam'a temp'o - je kvar'dek metr'o'j, averaĝ'e. Por arb'ar'a'j plant'o'speci'o'j, ekzempl'e, re'produkt'ad'o est'as la nur'a manier'o dis'vast'ig'i la sekv'a'n generaci'o'n - per dis'vast'ig'ad'o de sem'o'j.
Nur sem'o'j, kiu'j dis'vast'iĝ'is sub favor'a'j klimat'a'j kondiĉ'o'j, ĝerm'as kaj tiel ebl'ig'as la establ'iĝ'o'n de nov'a populaci'o trans la antaŭ'a distribu'ad-ating'o'pov'o. Speci'o'j kun long'daŭr'a kaj mal'rapid'a viv'o'cikl'o, kiel arb'o'j, konsekvenc'e montr'as eĉ pli mal'rapid'a'j'n re'ag'o'j'n al klimat'a prem'o. Tiu'j mal'fru'a'j re'ag'o'j signif'as, ke eĉ se la varm'iĝ'o est'us halt'ig'ebl'a hodiaŭ, ni daŭr'e observ'ad'os ŝanĝ'iĝ'o'j'n en la distribu'ad'o de viv'o dum est'ont'a'j jar'dek'o'j.
La re'distribu'ad'o de viv'ant'a'j organism'o'j, re'ag'e al la tut'mond'a varm'iĝ'o star'ig'as nov'a'j'n defi'o'j'n. Sekv'e, est'as urĝ'a bezon'o intens'ig'i klopod'o'j'n sub'ten'i esplor'ad'o'n por pli'bon'ig'i ni'a'n kompren'o'n de la konsekvenc'o'j de ĉi tiu fenomen'o — kaj en'kalkul'i ĝi'n, kiam ni far'as politik'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n decid'o'j'n. Per adekvat'a inter'naci'a administr'ad'o integr'ant'e tiu'n tut'mond'a'n dinamik'o'n, ni pov'as pli'bon'ig'i la ŝanc'o'j'n redukt'i la ebl'a'j'n negativ'a'j'n konsekvenc'o'j'n, kiu'j'n ĉi tiu re'distribu'ad'o de viv'aĵ'o'j pov'us hav'i por ni'a bon'fart'o. Mi El la angl'a esperant'ig'is Frank Lappe (Germanio)
Dum mult'a'j speci'o'j nun est'as minac'at'a'j, ali'a'j vid'as si'a'j'n populaci'o'j'n pli'iĝ'i kiel rezult'o de konserv'o-ag'ad'o'j. Por est'i sukces'a'j, konserv'a'j ag'o'j postul'as long'temp'a'j'n al'ir'o'n, rimed'o'j'n kaj politik'a'n vol'o'n, kiel klar'ig'as Remco van Merm, kun'ord'ig'ant'o de Stipendi'o'j pri Konserv'ad'o de Speci'o'j ĉe la Inter'naci'a Uni'o por Konserv'o de Natur'o (angl'e IUCN).
Ne est'as magi'a formul'o por prevent'i esting'o'j'n aŭ ating'i populaci'a'j'n re'san'iĝ'o'j'n. Sukces'a'j klopod'o'j de'pend'as de kelk'a'j faktor'o'j, inkluziv'e de la biologi'o de la speci'o, la minac'o'j, kiu'j'n ĝi al'front'as, la soci'a'j faktor'o'j ktp. Fakt'e, la diferenc'o'n kutim'e far'as la kombin'o de mal'sam'a'j klopod'o'j.
Ekzempl'e, kaz'e de la galin'ul'o de Gvamo - bird'o endemi'a de Oceani'o, kiu est'is la cel'o de bred'ad-program'o en kapt'it'ec'o ek'de 1984 — plur'a'j re'en'konduk'a'j prov'o'j est'is bezon'at'a'j por ebl'ig'i star'ig'o'n de mem'sub'ten'a loĝ'ant'ar'o sur Kokos'a Insul'o, ĉe la sud'a pint'o de Gvamo en la Pacifik'a Ocean'o. Sam'e, est'is nepr'e adopt'i regul'o'j'n por batal'i kontraŭ invad'a speci'o, la brun'a arb'a serpent'o.
La plej nov'a ĝis'dat'ig'o de la Ruĝ'a List'o de IUCN pri En'danĝer'ig'it'a'j Speci'o'j montr'as la bon'a'j'n rezult'o'j'n akir'it'a'j'n por la maŭricia papag'o kaj la trut'moru'o (Maccullochella macquariensis), grand'a rab'o'fiŝ'o, kiu loĝ'as en lag'o'j kaj river'o'j en Nov'a Sud-kimri'o (Aŭstrali'o). Ek'de 1973, la maŭricia papag'o est'is tem'o de konserv'ad-program'o. La enorm'a populaci-pli'iĝ'o okaz'int'a dum la last'a'j jar'o'j est'as plej'part'e pro atent'o al la sovaĝ'a populaci'o, lig'e al sukces'a bred'ad'program'o en kapt'it'ec'o komenc'it'a en 1993.
Kaz'e de moru'a'j trut'o'j, re'produkt'a program'o est'is lanĉ'it'a en la 1980-aj jar'o'j por prov'i re'en'konduk'i la speci'o'n al la River'o Ovens, kie ĝi iam prosper'is. De 1997 ĝis 2006, est'is sen'ĉes'e liber'ig'it'a'j en la river'o'n fiŝ'id'et'o'j de moru'a'j trut'o'j. La sukces'o de la program'o probabl'e ŝuld'iĝ'is al tio, ke fiŝ'id'et'o'j kaj unu'jar'ul'o'j est'is re'en'konduk'at'a'j en la river'o'n dum 10 si'n'sekv'a'j jar'o'j, dum pli mal'long'perspektiv'a'j program'o'j aplik'it'a'j en mal'grand'a'j akv'o'voj'o'j don'is mal'pli pozitiv'a'j'n rezult'o'j'n.
Ĉi tiu'j ekzempl'o'j indik'as, ke por ating'i bon'a'j'n rezult'o'j'n pri konserv'ad'o nepr'as entrepren'i long'temp'a'n ag'ad'o'n kaj kun'labor'o'n de divers'a'j solidar'ul'o'j.
Princip'e dev'us est'i pli facil'e ating'i la re'star'ig'o'n de plant'o-speci'o, kondiĉ'e ke la faktor'o'j kiu'j minac'as ĝi'n est'u taŭg'e traktat'a'j. Oft'e oni dev'as kombin'i sur'lok'a'n konserv'ad'o'n kun kultiv'aĵ'o'j ali'lok'a'j. Sed en la last'a'j jar'o'j mal'mult'a'n sukces'o'n oni ating'is kiam tem'as pri konserv'ad'o de plant'o'j.
Oni entrepren'is esper'ig'a'j'n klopod'o'j'n por brems'i la dekliv'o'n de minac'at'a'j arb'o'j en la araŭkari'a'j arb'ar'o'j de Brazilo, precip'e la brazila araŭkari'o (Araucaria angustifolia), speci'o en'danĝer'ig'it'a. Sed, konsider'ant'e la averaĝ'a'n long'viv'ec'o'n de ĉi tiu'j arb'o'j, neces'os atend'i kelk'a'j'n jar'o'j'n antaŭ ol taks'i la kvalit'o'n de la rezult'o'j.
Unu'e oni dev'as pri'trakt'i la faktor'o'j'n, kiu'j minac'as ĉiu'n speci'o'n. Se ĉi tiu'j minac'o'j ne pov'as est'i for'ig'it'a'j aŭ almenaŭ redukt'it'a'j, iu ajn ag'o far'ot'a por pli'ig'i la loĝ'ant'ar'o'n de la speci'o hav'us mal'mult'a'j'n ŝanc'o'j'n de sukces'o.
Unu el la plej grav'a'j obstakl'o'j rilat'e protekt'ad'o'n de speci'o'j est'as la mank'o de rimed'o'j, kaj ekonomi'a'j kaj hom'a'j. Ali'a bar'o est'as mank'o de politik'a vol'o. Je mond'skal'o, mal'oft'e oni en'met'as la konserv'ad'o'n de bio'divers'ec'o en plan'o'j'n de teritori'a ord'ig'o, kio provok'as la febl'iĝ'o'n kaj fragment'iĝ'o'n de grav'a'j viv'medi'o'j por en'danĝer'ig'it'a'j speci'o'j.
Protekt'o de bio'divers'ec'o mal'oft'e est'as part'o de la mastr'um-plan'o'j de la teritori'o.
Jes, ĉi tiu'j bon'a'j rezult'o'j est'as replik'ebl'a'j, kiel montr'as ĉiu'tag'e la ĝis'dat'ig'o de la Ruĝ'a List'o, kiu relief'ig'as la rimark'ind'a'j'n sukces'o'j'n ating'it'a'j'n en divers'a'j region'o'j de la mond'o.
Solv'o, kiu funkci'as bon'e por unu speci'o en cert'a lok'o, ne nepr'e hav'os la sam'a'j'n efik'o'j'n en ali'a lok'o (sen menci'o de mal'sam'a speci'o), ĉar la sukces'o de konserv'ad'a'j rimed'o'j de'pend'as ankaŭ de la lok'a kun'tekst'o, precip'e de kultur'a'j valor'o'j kaj soci'a'j norm'o'j. Ĉi tio klar'e vid'ebl'as en situaci'o'j, kie est'as konflikt'o inter hom'o'j kaj faŭn'o. Solv'o, kiu funkci'as por solv'i konflikt'o'n inter hom'o kaj elefant'o en unu medi'o, ekzempl'e, ebl'e ne funkci'os en ali'a medi'o.
Ne cert'e. En iu'j situaci'o'j, turism'o pov'as est'i eĉ pozitiv'a por konserv'ad'o. IUCN kun'labor'as kun la Mond'a Ekonomi'a Forum'o por pri'zorg'i daŭr'i'pov'a'j'n indic'o'j'n de vojaĝ'ad'o kaj turism'a ag'ad'o. Krom'e IUCN publik'ig'is rekomend'o'j'n pri turism'o-mastr'um'o kaj vizit'ant'o'j en protekt'it'a'j are'o'j. Turism'o pov'as kontribu'i al konserv'ad'o dank'e al la ekonomi'a'j en'spez'o'j, kiu'j'n ĝi liver'as. Ĉi tiu'j profit'o'j pov'as kaj dev'as kontribu'i al la protekt'o de speci'o'j, precip'e kiam turism'a ag'ad'o de'pend'as de la san'o de sovaĝ'a'j best'a'j populaci'o'j kaj de la bon'a stat'o de natur'a'j viv'ej'o'j.
En la Virunga Masiv'o, are'o de ĉirkaŭ 450 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j inter'krut'e de la Demokrat'a Respublik'o Kongo, Ruando kaj Ugando, la mont'a goril'a populaci'o est'is minac'at'a de for'mort'o per ŝtel'ĉas'ad'o, mal'san'o kaj sen'arb'ar'ig'o. Efik'a'j konserv'ad'a'j rimed'o'j inklud'int'e lok'a'j'n komun'um'o'j'n gvid'is al pli'iĝ'o en la nombr'o de ĉi tiu ikon'a speci'o.
Est'is temp'o, antaŭ ne long'e, kiam ĉirkaŭ'a'j komun'um'o'j de la Naci'a Park'o Buindi-Ĝangal'o kaj de la Naci'a Goril'a Park'o Mgahinga de Ugando est'is la plej mal'bon'a'j mal'amik'o'j de mont'a'j goril'o'j. Kiam la goril'o'j trans'ir'is ĝarden'o'j'n, la hom'o'j loĝ'ant'a'j proksim'e al ĉi tiu'j dens'a'j verd'a'j pluv'arb'ar'o'j sonor'ig'is alarm'o'n por al'front'i la best'o'j'n, kiu'j'n oni rigard'is kiel minac'o'n. Ĉi tio preskaŭ cert'e konduk'is al la mort'o de mult'a'j en'danĝer'ig'it'a'j mont'a'j goril'o'j.
Du'dek kvin jar'o'j'n post'e, ĉi tiu'j bon'eg'a'j simi'o'j — el kiu'j la arĝent'o'dors'ul'o'j, la maskl'a'j de la speci'o, pov'as kresk'i ĝis 1,80 metr'o'j'n kaj pez'i ĝis 225 kilo'gram'o'j'n — ankoraŭ vag'as tra lok'a'j ĝarden'o'j. Sed nun, se est'as alarm'o'j, ili nur util'as por atent'ig'i park'o'gard'ist'o'j'n. Fakt'e, la nombr'o de ĉi tiu'j gigant'o'j, kiu'j est'as mild'a'j kaj tim'em'a'j, krom dum minac'o, salt'is de 620 individu'o'j en 1998 al 1 063 hodiaŭ.
Ĉi tiu drast'a kresk'o ig'is la Inter'naci'a'n Uni'o'n por Konserv'ad'o de Natur'o mal'alt'ig'i la minac'a'n nivel'o'n por la goril'o'j sur si'a Ruĝ'a List'o pri En'danĝer'ig'it'a'j Speci'o'j - de “kriz'e en'danĝer'ig'it"" al “en'danĝer'ig'it'a” en 2018.
La plej grand'a viv'ant'a primat'o - unu el du sub'speci'o'j de la pli mal'grand'a'j, pli ĉie'a'j, orient'a'j goril'o'j - la Gorilla beringei beringei loĝ'as en alt'a'j altitud'o'j.
Mont'a'j goril'o'j disting'iĝ'as per si'a pli dik'a, pli mal'hel'a fel'o, kiu protekt'as ili'n de mal'varm'o kaj sen'ĉes'a pluv'o en ili'a ĉirkaŭ'o.
La goril'a populaci'o sufer'is jar'dek'o'j'n da ampleks'a'j minac'o'j inkluziv'e de ŝtel'ĉas'ad'o, sen'arb'ar'ig'o de habitat'o'j, mal'san'o'j trans'don'it'a'j de hom'o'j, kaj civil'a konflikt'o. Aktiv'a'j konserv'ad'a'j strategi'o'j — kiu'j inkluziv'as kontinu'a'n kontrol'ad'o'n kaj veterinar'a'n atent'o'n, la kurac'ad'o'n de spir'mal'san'o'j, kaj la for'ig'o'n de kapt'il'o'j star'ig'it'a'j por ali'a'j mal'grand'a'j best'o'j, kiu'j kapt'as beb'a'j'n goril'o'j'n — sam'e help'is la populaci'a'n kresk'o'n.
La pli'iĝ'o en nombr'o okaz'is ankaŭ dank'e al la lig'o'j forĝ'it'a'j inter la goril'o'j kaj la lok'a'j komun'um'o'j. “En la pas'int'ec'o, la konserv'ad'a strategi'o baz'iĝ'is sur lim'o'j.
Sed nun, la loĝ'ant'o'j rigard'as park'o'j'n kiel part'o'n de si'a hered'aĵ'o, kaj tial kontribu'as al ili'a'j super'viv'o, ekspansi'o kaj administr'ad'o”, dir'as Andrew Seguya, Administr'a Direktor'o de la Grand'a Virunga Trans'lim'a Kun'labor'o (angl'e GVTO), kiu protekt'as la mont'a'j'n goril'o'j'n.
Rezult'e de inter'konsent'o inter la reg'ist'ar'o'j de la tri land'o'j - Ugando, Demokrat'a Respublik'o Kongo (DRK) kaj Ruando - kie la goril'o'j viv'as, kaj ne'reg'ist'ar'a'j konserv'ad'a'j organiz'aĵ'o'j en la region'o, la GVTC respons'as precip'e pri cens'o de goril'o'j kaj ali'a'j region'a'j speci'o'j.
Rutin'a cens'ad'o est'as kern'a part'o de adapt'a'j administr'ad'a'j strategi'o'j, dir'as spert'ul'o'j. La ag'ad'o help'as determin'i ĉu populaci'o kresk'as aŭ mal'pli'iĝ'as en grand'ec'o, kaj taks'i ĉu konserv'ad'a'j pen'o'j est'as efik'a'j aŭ dev'as est'i modif'it'a'j.
La plej nov'a cens'o de la koalici'o, la Enket'o'j Bwindi-Sarambwe 2018, est'is publik'ig'it'a en decembr'o 2019. Ĝi montr'as, ke la Bwindi-Sarambwe-eko'sistem'o - tiu inkluziv'as la Naci'a'n Park'o'n Buindi-Ĝangal'o en Ugando, kun ĉirkaŭ 321 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j, kaj la Natur'rezerv'ej'o'n Sarambwe en DRK, ampleks'ant'a'n ĉirkaŭ naŭ kvadrat'a'j'n kilo'metr'o'j'n — hav'is 459 goril'o'j'n divid'it'a'j'n en kvin'dek grup'o'j, kaj dek tri individu'o'j. La Virunga Mont'ar'masiv'o — inklud'ant'a la Naci'a'n Park'o'n Mgahinga de Ugando, Naci'a Park'o de Vulkan'o'j de Ruando (Unesk'o-Biosfer'a Rezerv'ej'o ek'de 1983), kaj la Naci'a Park'o Virungo de DRK hav'is 604 goril'o'j'n en 2016.
En'skrib'it'a en la list'o de Mond'a'j Hered'aĵ'o'j en 1994, la Buindi-Ĝangal'o est'as tip'a tropik'a pluv'arb'ar'o kun el'star'a riĉ'ec'o de bio'divers'ec'o. Trov'iĝ'ant'e en alt'ec'o de inter 1 160 metr'o'j kaj 2 600 metr'o'j super la mar'nivel'o, la dik'a arb'o'kovr'o don'as al la arb'ar'o si'a'n nom'o'n. La vulkan'a'j mont'et'o'j de la park'o est'as la hejm'o de ĉirkaŭ du'on'o de la mond'a'j mont'a'j goril'o'j. La Naci'a Goril'o-Park'o Mgahinga, ali'flank'e, est'as la plej mal'grand'a Naci'a Park'o en Ugando - dis'vast'ig'it'a super nur tri'dek-kvar kvadrat'a'j kilo'metr'o'j da ter'o, ĉe la lim'o kun DRK kaj Ruando.
Ĉiu'j tiu'j park'o'j hav'as popular'a'j'n cel'o'j'n por goril'a spur'ad'o. La pli'bon'ig'it'a sekur'ec'o en ili'a'j viv'medi'o'j ankaŭ eg'e kontribu'is al la pli'ig'it'a'j nombr'o'j. Ribel'ant'o'j en la are'o en la mal'fru'a'j 1990-aj jar'o'j hav'is ruin'ig'a'j'n efik'o'j'n sur la goril'o'j kaj turism'o, klar'ig'as Seguya, kiu est'is plen'um'a direktor'o de Uganda Natur'o-Aŭtoritat'o (angl'e UWA) dum ses jar'o'j ĝis mart'o 2018.
“La dis'volv'iĝ'o de turism'o help'is la reg'ist'ar'o'j'n en'spez'i rimed'o'j'n, kiu'j'n ili pov'as ŝov'i re'e'n en konserv'ad'o'n", li dir'as.
Turism'o est'as la plej grand'a ekster'land'a en'spez'font'o de Ugando, je 1,6 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j en 2017, kaj 2 miliard'o'j da dolar'o'j en 2018. En'spez'o'j supoz'ebl'e mal'pli'iĝ'os je kvin'dek procent'o'j'n en la fisk'a jar'o 2020-2021 (juli'o ĝis juni'o), pro la pandemi'o.
Pri la plej nov'a atak'o la 24-an de april'o 2020 - la plej mort'ig'a en la last'a'temp'a histori'o de la Naci'a Park'o Virungo - kiam dek sep hom'o'j, inkluziv'e de dek tri gard'ist'o'j, est'is mort'ig'it'a'j, ver'ŝajn'e de arm'it'a'j ribel'ul'o'j, dir'is la park'ofic'ist'o'j en deklar'o, ke la tragedi'a event'o “ne pov'as sub'fos'i la engaĝ'iĝ'o'n de la park'o por ekonomi'a'j kaj human'a'j dis'volv'a'j program'o'j kun'labor'e kun kaj por la profit'o de la komun'um'o'j, kiu'j ĉirkaŭ'as la park'o'n. Pli ol iam ajn, la komun'um'o'j aspir'as viv'i en etos'o de stabil'ec'o, just'ec'o kaj pac'o”.
Kvankam Ugando hav'as dek land'a'j'n park'o'j'n kaj kelk'a'j'n ĉas'rezerv'ej'o'j'n, la goril'a'j park'o'j al'port'as pli da mon'o de turism'o ol ĉiu'j ali'a'j park'o'j kun'e. Permes'o'j pri spur'ad'o de goril'o'j - kiu'j est'as porci'ig'it'a'j por lim'ig'i la nombr'o'n de vizit'ant'o'j, kaj est'as tre postulat'a'j — kost'as po 700 dolar'o'j'n por ĉiu person'o en grup'o de ok hom'o'j, por unu hor'o ĉiu'tag'e. Permes'o'j en Ruando kost'as 1 500 dolar'o'j'n, dum DRK pag'ig'as 400 dolar'o'j'n.
Ĉi tiu mon'o est'as trans'don'at'a al lok'a'j reg'ist'ar'o'j kiel kondiĉ'a'j subvenci'o'j por pli'bon'ig'i la viv'rimed'o'j'n de lok'a'j loĝ'ant'o'j. Laŭ Godfrey Kiwanda, la ŝtat'a ministr'o de Ugando por Turism'o, Natur'o kaj Antikv'aĵ'o'j, “La en'spez'o-divid'ad'o pli'bon'ig'is ni'a'j'n rilat'o'j'n kun la najbar'a'j komun'um'o'j de ĉi tiu'j park'o'j. Ili nun sci'as ke, se ni hav'as mult'a'j'n vizit'ant'o'j'n, tio rezult'ig'os pli da mon'o por komun'um'a'j projekt'o'j. Ni jam konstru'is lern'ej'o'j'n, hospital'o'j'n kaj pli'bon'ig'is la voj'ar'o'n en ili'a'j region'o'j.”
Krom en'spez'o'divid'ad'o, UWA ankaŭ help'is komun'um'o'j'n komenc'i ali'a'j'n en'spez'ig'a'j'n ag'ad'o'j'n.
Antaŭ ol fam'iĝ'i kiel naci'a'j park'o'j, la arb'ar'o'j Bwindi kaj Mgahinga est'is hejm'o de la trib'o Batwa - for'pel'i ili'n el si'a'j tradici'a'j viv'ej'o'j signif'is don'i al ili alternativ'a'j'n viv'rimed'o'j'n. La natur'protekt- instanc'o help'is ili'n ek'kultiv'i kaf'o'n kaj te'o'n, pri'zorg'i meti'ej'o'j'n kaj vend'i si'a'j'n produkt'o'j'n al turist'o'j.
Ali'a'j organiz'o'j, kiel la Afrik'a Fondus'o por Sovaĝ'a'j Best'o'j (AFSB), kun'iĝ'is kun la proksim'a komun'um'o Nkuringo Bwindi por konstru'i eko-loĝ'ej'o'n tie, kun profit'o'j divid'at'a'j ĉiu'jar'e.
“Ĉi tiu komun'um'o nun hav'as alternativ'a'j'n en'spez'font'o'j'n, kiu'j est'as lig'it'a'j al la goril'o'j. Post kiam vi hav'as tia'n medi'o'n, la goril'o'j mult'iĝ'os“, dir'is Sud'i Bamulesewa, la land'a direktor'o de AFSB.
Nick D. Holmes
Ĉef'a scienc'ist'o, Konserv'ad'o de ter'o en insul'o'j ĉe la Natur'a Konserv'ej'o, Kalifornio.
Insul'o'j est'as mal'simil'a'j aĝ'e, laŭ geografi'a lok'iĝ'o kaj laŭ izol'it'ec'o. Tiu'j ĉi karakteriz'o'j far'as ĉiu'n insul'o'n unik'a, kaj ebl'ig'as al ili gast'ig'i ekologi'a'j'n sistem'o'j'n en'hav'ant'a'j'n flaŭr'o'n kaj faŭn'o'n ne trov'ebl'a'j'n en ajn'a ali'a lok'o. Kelk'a'j el tiu'j speci'o'j evolu'ig'as mal'fort'a'j'n trajt'o'j'n, kiel gigant'ism'o, nan'ism'o aŭ sen'pterig'ec'o (mank'o de flug'il'o'j).
Eĉ se insul'o'j reprezent'as nur 596 de la ter'a surfac'o, ili est'as hejm'o por 1796 de la speci'o'j de plant'o'j kaj best'o'j de la mond'o. Ĉe kelk'a'j tropik'a'j mar'bord'o'j aper'as koral'rif'o'j, kiu'j trov'iĝ'as inter la biologi'e plej divers'a'j ekologi'a'j sistem'o'j en la mond'o, kaj ili sub'ten'as la viv'o'n de milion'o'j da hom'o'j. Mult'a'j insul'a'j speci'o'j trov'iĝ'as nur sur unu insul'o aŭ insul'ar'o, kie ili est'as endemi'a'j.
Madagaskaro, unu el la plej grand'a'j insul'o'j de la mond'o, kon'at'a kiel unu el la plej varm'a'j angul'o'j de la mond'a biologi'a divers'ec'o est'as hejm'o por 15 000 indiĝen'a'j plant'o'j, el kiu'j 8590 est'as endemi'a'j, inkluziv'e de 1 000 speci'o'j de orkid'o'j. En la havajaj insul'o'j, mal'grand'a bird'o el la kontinent'o adapt'iĝ'is al la insul'a viv'o kaj est'ig'is preskaŭ du'on'o'n de ĉiu'j havajaj ter'bird'a'j speci'o'j. Ekzist'as pli ol 50 mal'simil'a'j tip'o'j de ĝi'a'j pra'id'o'j, la havajaj bird'o'j honeycreepers (lok'a spec'o de tangar'o), ĉiu'j el kiu'j hav'as mal'simil'a'n bek'o'n kaj lang'o'form'o'n special'e adapt'it'a'n al divers'tip'a'j nutr'aĵ'o'j — kiel sem'o'j, frukt'o'j, insekt'o'j aŭ nektar'o. Tiu'j bird'o'j liver'as el'star'a'n atest'o'n de evolu'o sur insul'a medi'o.
Ek'de la komenc'o de la 15a jar'cent'o, plej'part'o de esting'iĝ'o'j (6190) okaz'ad'is sur insul'o'j, pro ŝtel'ĉas'ad'o, detru'o de habitat'o kaj pred'ad'o far'e de en'konduk'it'a'j speci'o'j. Ni kon'as la sort'o'n de la fam'a'j did'o'j, grand'a'j kolomb'o'form'a'j sen'flug'il'a'j bird'o'j de Maŭricio, kiu'j por ĉiam mal'aper'is. Sed tem'as nur pri unu el du'dek'o da insul'a'j indiĝen'a'j speci'o'j mal'aper'int'a'j el la Maskaren'o'j, en la sud-okcident'a Hind'a Ocean'o, inkluziv'e de la ekster'ordinar'e grand'a kaj long'viv'em'a gigant'a testud'o.
Tamen, esting'iĝ'o'j ne est'as afer'o de la pas'int'ec'o. En Kiribat'o, la pipistrel'o de la Kiritimati-insul'o'j, nan'a vespert'o mal'pli ol 5 gram'o'j'n pez'a, est'is deklar'it'a kiel esting'it'a en 2012. La ag'ad'o'j por ĝi'n konserv'i kaj sav'i est'is tro mal'fru'a'j, last'a'foj'e ĝi'a'n kri'o'n oni kapt'is en 2009.
Raport'o pri pli ol 3000 bird'o'j, mam'ul'o'j, ramp'ul'o'j kaj amfibi'o'j, klas'ig'it'a'j kiel en'danĝer'ig'it'a'j laŭ la kriteri'o'j de la Ruĝ'a List'o pri En'danĝer'ig'it'a'j Speci'o'j de la Inter'naci'a Unu'iĝ'o por Konserv'ad'o de la Natur'o (angl'e /UCN), montr'is ke 4196 el tiu'j best'o'j re'produkt'iĝ'as en insul'a medi'o. Tio relief'ig'as la ekster'ordinar'a'n koncentr'iĝ'o'n de speci'o'j minac'at'a'j je esting'iĝ'o sur tiom mal'grand'a are'o de la planed'o.
La ĉef'a kial'o por esting'iĝ'o'j trov'ebl'as en la invad'a'j speci'o'j, en'konduk'it'a'j vol'e aŭ akcident'e en are'o ekster ili'a natur'a medi'o. Ili pov'as sever'e ĝen'i la indiĝen'a'j'n speci'o'j'n kaj eĉ tut'a'j'n ekologi'a'j'n sistem'o'j'n. Nur 30 invad'a'j speci'o'j rilat'as al la esting'iĝ'o de 738 best'o'j tut'mond'e. Tiu'j ĉi perd'o'j est'is koncentr'it'a'j sur insul'o'j, kie la invad'a'j speci'o'j respond'ec'as pri 8690 el ĉiu'j esting'iĝ'o'j.
Invad'ant'a'j mam'ul'o'j est'as apart'e danĝer'a'j, pred'ant'o'j kiel kat'o'j kaj mungot'o'j for'vor'as indiĝen'a'j'n speci'o'j'n, dum herb'o'vor'ul'o'j, kiel kapr'o'j kaj pork'o'j, ŝanĝ'as la pejzaĝ'o'n kaj kontribu'as al perd'o de habitat'o. La insul'a'j speci'o'j evolu'is ĝeneral'e sen pred'ant'o'j, konkurenc'o aŭ herb'o'manĝ'ant'o'j. El tio rezult'is evolu'o'j kiel tiu'j de sen'flug'il'a'j bird'o'j aŭ plant'o'j sen'dorn'a'j, kaj ĝeneral'a naiv'a si'n'ten'o flank'e de la indiĝen'a'j best'o'j, kiu'j pro tio est'as apart'e sen'help'a'j por al'front'i la agres'em'a'j'n invad'a'j'n speci'o'j'n.
Sur Gough-insul'o en Atlantik'o, Marion-insul'o en la Hind'a Ocean'o kaj Midvej-atol'o en Pacifik'o, la griz'brun'a hejm'a mus'o, la plej mal'grand'a invad'a mam'ul'o, lern'is pred'i kaj mort'ig'i albatros'o'n, la plej grand'a'n mar'bird'o'n. Ne'konsci'a'j pri ĉi tiu minac'o, re'produkt'a'j plen'kresk'ul'o'j kaj ili'a'j id'o'j rest'as en si'a'j nest'o'j malgraŭ sen'ĉes'a'j, oft'e mort'ig'a'j, atak'o'j de la mus'o'j.
Ekzist'as manier'o sav'i cert'a'j'n speci'o'j'n el esting'iĝ'o, per uz'o de konserv'ad'a'j teknik'o'j. En Nov-zelando, oni sukces'e lim'ig'is aŭ komplet'e for'ig'is invad'a'j'n mam'ul'o'j'n. Ĉe la atol'o Palmyra en Sud'a Pacifik'o, la for'ig'o de pacifik'a'j rat'o'j (Rattus exulans), invad'a speci'o kiu nutr'is si'n per'e de la indiĝen'a'j ŝos'o'j, kaŭz'is 5000 procent'o'j'n da pli'kresk'o de la arb'ar'o.
Ali'a ekzempl'o: la for'ig'o de rat'o'j en insul'et'o ĉe Antigvo, en Karibio, du'dek'obl'ig'is la endemi'a'n loĝ'ant'ar'o'n de Alsophis antiguae aŭ Antiguan Racer, unu el la plej mal'oft'e trov'ebl'a'j serpent'o'j de la mond'o. Antaŭ'ne'long'e, scienc'a raport'o trov'is cent'o'j'n da minac'it'a'j indiĝen'a'j speci'o'j kiu'j re'gajn'is si'a'n teritori'o'n post el'radik'iĝ'o de invad'a'j mam'ul'o'j.
Bar'il'o'j pov'as est'i ali'a ebl'a rimed'o por lim'ig'i invad'a'j'n speci'o'j'n, apart'e en vast'a'j, loĝ'at'a'j insul'o'j, kie konserv'ist'o'j nun kre'as “insul'o'j'n en'e de insul'o'j”. La konstru'ad'o de bar'il'o ĉe la ŝtat'a park'o Ka'en'a Point, en Havajo, kre'is spac'o'n sekur'a'n kaj liber'a'n je predemuloj por Lysan- kaj nigr'a'pied'a'j albatros'o'j, por ke ili kresk'u kaj re'produkt'iĝ'u. El'send'ad'o de albatros'a'j kri'o'j kaj uz'o de for'log'aĵ'o'j si'n montr'ant'a'j por ge'iĝ'o, pli'ig'is la kvant'o'n da bird'o'j loĝ'ant'a'j en tiu'j lok'o'j.
Pro ĝi'a alt'ec'o, Ke'an'a Point est'as unu el la last'a'j rest'ant'a'j ekologi'a'j sistem'o'j en Havajo kiu'j ne sufer'us pro lev'iĝ'o de la mar'nivel'o. Klimat'ŝanĝ'iĝ'o daŭr'e mal'facil'ig'as la situaci'o'n de minac'at'a'j speci'o'j sur insul'o'j. Tamen, solv'o'j kiel la lim'ig'o de invad'a'j speci'o'j en alt'a'j lok'o'j kaj transport'ad'o de en'danĝer'ig'it'a'j speci'o'j al tiu'j lok'o'j laŭ neces'o pli'bon'ig'as la ŝanc'o'j'n de preter'viv'ad'o por la insul'a biologi'a divers'ec'o.
La kre'ad'o de konserv'ad'a'j datum'baz'o'j est'as ali'a manier'o por help'i al en'danĝer'ig'it'a'j speci'o'j. La datum'baz'o pri minac'at'a biologi'a divers'ec'o sur insul'o'j (angl'e TIB), ekzempl'e, montr'as la distribu'o'n de grav'e en'danĝer'ig'it'a'j kaj de en'danĝer'ig'it'a'j bird'o'j, mam'ul'o'j, ramp'ul'o'j kaj amfibi'o'j tra la tut'a mond'o. Tiu'j ĉi speci'o'j loĝ'as nur sur 1 288 insul'o'j, kio reprezent'as nur 0,396 de ĉiu'j insul'o'j tut'mond'e.
Tiu'j ĉi inform'o'j permes'as al ekologi'ist'o'j trov'i kaj prioritat'ig'i lok'o'j'n por far'ind'a'j/ far'end'a'j konserv'ad'a'j ag'o'j. La datum'baz'o pri for'ig'o de invad'a'j speci'o'j sur'insul'a'j (angl'e DIISE) ar'ig'as inform'o'j'n pri metod'o'j kaj rezult'o'j ating'it'a'j en projekt'o'j por for'ig'o de invad'a'j speci'o'j en insul'o'j tut'mond'e. Ĝi en'ten'as inform'o'j'n pri la klopod'o'j for'ig'i 1 400 invad'a'j'n speci'o'j'n sur 940 insul'o'j, el kiu'j 8896 est'is sukces'a'j. Tiu ĉi il'o help'as al konserv'ist'o'j-manaĝer'o'j taks'i la sukces'o'n de pas'int'a'j projekt'o'j, plan'i nov'a'j'n kaj mezur'i la progres'o'n por ating'o de la cel'o'j fiks'it'a'j de la Inter'konsent'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Biologi'a Divers'ec'o.
Ekzist'as real'a urĝ'o por protekt'i la unik'a'j'n insul'a'j'n habitat'o'j'n, kiu'j reprezent'as la last'a'j'n ver'e sovaĝ'a'j'n lok'o'j'n sur la Ter'o. Laŭ la nun'a'j spert'o'j, per lim'ig'it'a'j rimed'o'j por konserv'ad'o sur insul'o'j oni pov'as ricev'i mult'e da bon'a'j efik'o'j, help'ant'e la re'star'iĝ'o'n de speci'o'j ĉe la rand'o de esting'iĝ'o kaj re'e mal'kovr'ant'e speci'o'j'n, kiu'j'n oni konsider'is jam esting'it'a'j. Tiu'j ĉi sukces'o'j relief'ig'as la grav'eg'a'j'n konserv'ad'a'j'n oportun'o'j'n trov'ebl'a'j'n sur la insul'o'j de la planed'o.
Ek'de la mort'o de Qi Qi, baiji-o [bajĝi] - river'a delfen'o, en kapt'it'ec'o en 2002, oni supoz'as ke tiu long'bek'a kaj blank'naĝ'il'a delfen'o de la river'o Jangzi'o ne plu ekzist'as.
La verk'int'o, ĉef'a fak'ul'o pri baiji-o kaj ĝeneral'a sekretari'o de la Ĉin'a Naci'a Komitat'o pri Hom'viv'a kaj Biosfer'a Program'o de Unesk'o skiz'as aktual'a'j'n klopod'o'j'n de la ĉin'a reg'ist'ar'o por evit'i, ke ali'a'j minac'at'a'j cetac'o'j de la river'o spert'u la sam'a'n sort'o'n.
Labor'ant'e ek'de 1982 ĉe la Hidr'o'biologi'a Institut'o en Wuhan, mi dediĉ'is du'dek jar'o'j'n de mi'a viv'o al Qi Qi (prononc'u ĉi-ĉi), baiji-o — la nur'a jangzi'a delfen'o en kapt'it'ec'o en la mond'o - Jangzi'a-river'a delfen'o (Lipotes vexillifer,“la post'las'it'a flag-port'ant'o").
Qi Qi loĝ'is pli ol du jar'dek'o'j'n en la Wuhan-a Delfenario ek'de si'a 2-jar'aĝ'o kiam ĝi hazard'e est'is ĉas'e kapt'it'a kaj post'e sav'it'a el fiŝ'ist'a ret'o en 1980, tamen vund'it'a. La mort'o de tiu ĉi “viv'a fosili'o” pro senil'ec'o en 2002 est'is por mi fort'a bat'o. Mi ne pov'is akcept'i tio'n, ke speci'o kiu viv'ad'is en la river'o Jangzi'o dum pli ol du'dek milion'o'j da jar'o'j, subit'e ĉes'is ekzist'i.
Sur paĝ'o de ĉin'a antikv'a libr'o kun titol'o Erya, konserv'it'a de 200 a.K, est'as skrib'it'e ke tra Ĉini'o oni honor'ig'is baiji-on kiel “Di'in'o de Jangzi'o". Tiu ĉi bedaŭr'ind'a okaz'o pli fort'ig'is ni'a'n dezir'o'n kaj decid'em'o'n por protekt'i kaj sav'i ali'a'j'n speci'o'j'n antaŭ ol ili'a pere'o. Bedaŭr'ind'e ni mal'kovr'is ke jam est'is tro mal'fru'e por tio.
En 2006, mi gvid'is tri'dek'naŭ-tag'a'n ekspedici'o'n tra Jangzi'o por tra'serĉ'i i'a'n spur'o'n de ebl'e last'a baiji-o. Team'o de pli ol ses'dek plej el'star'a'j mar'biolog'o'j - el Ĉini'o, Japani'o, Svis'land'o, Germanio, Briti'o, Kanado kaj Uson'o - uz'is la plej alt'nivel'a'j'n detekt'a'j'n teknik'o'j'n dispon'ebl'a'j'n tiu'temp'e, sed ne sukces'is trov'i eĉ unu baiji-on. Unu jar'o'n post'e, oni anonc'is ĉe Biologi'a'j Leter'o'j (angl'e Biology Letters), la scienc'a revu'o de la Reĝ'a Societ'o de Biologi'o en Briti'o, ke la speci'o est'as for'mort'int'a.
Kvankam ni ricev'as de temp'o al temp'o ne konfirm'it'a'j'n inform'o'j'n pri tio ke baiji-o foj'e aper'as en la river'o, est'as tre mal'probabl'e, ke tiu long'makzel'a delfen'o - kiu orient'iĝ'as tra mal'lum'a'j akv'o'j per eĥ'o'sond'il'o anstataŭ okul'o'j - iam oni sukces'os re'trov'i.
Tiu ĉi unik'a speci'o trov'iĝ'is nur ĉe la mez'a kaj fin'a rand'o'j de la long'a Jangzi'o kaj ankaŭ ĉe grand'a'j lag'o'j lig'it'a'j al ĝi. En antikv'ec'o oni kred'is, ke la dolĉ'akv'a delfen'o favor'as kaj protekt'as fiŝ'ist'o'j'n kaj boat'ist'o'j'n sur la 1 700-kilo'metr'a akv'o'voj'o de la centr'a part'o de Ĉini'o ĝis Pacifik'o.
Laŭ ne'komplet'a statistik'o, hom'a aĉ'a ag'ad'o kaŭz'is 9096 da la for'mort'o de la baiji-o jam antaŭ 1985. Fiŝ'kapt'a industri'o, kontraŭ'leĝ'a kaj mal'util'a fiŝ'kapt'ad'o, la sen'ĉes'a pli'mult'iĝ'o de kontener'a'j ŝip'o'j, barĝ'o'j por karb'o'transport'o kaj rapid'boat'o'j est'as la ĉef'a'j kaŭz'o'j de mal'kresk'o de la delfen'a'j populaci'o kaj are'o dum la last'a'j jar'dek'o'j.
Laŭ scienc'a vid'punkt'o, la river'a delfen'o est'as valor'a indik'il'o por kontrol'i kaj mezur'i la stat'o'n kaj evolu'o'n de bio'divers'ec'o en river'o'j.
Ali'a cetac'o en Jangzi'o, la sen'naĝ'il'a focen'o (Neophocaena asiaeorientalis ssp. Asiaeorientalis), hav'as preskaŭ la sam'a'j'n viv'kondiĉ'o'j'n kiel baiji-o, kaj tial ili al'front'as la sam'a'j'n minac'o'j'n. La cetac'o'j honor'ig'it'a'j kiel “siren'o'j de Jangzi'o” est'as tiom grand'a'j kiel ban'kuv'o kaj hav'as mal'grand'a'n krest'o'n sur'dors'e anstataŭ naĝ'il'o - est'is list'ig'it'a'j en la Ruĝ'a List'o de Inter'naci'a Uni'o de Natur'a Konserv'ad'o pri En'danĝer'ig'it'a'j Speci'o'j. La populaci'o de tiu speci'o rapid'e mal'kresk'as - en 2017 rest'as nur 1 012 en la natur'o, malgraŭ la klopod'o'j.
Tamen ekzist'as esper'o. Ĉar dum la pas'int'a'j jar'dek'o'j, la medi'protekt'a administr'ad'o de lok'a'j reg'ist'ar'o'j mult'e pli'bon'iĝ'is. Dum la ekonomi'a dis'volv'iĝ'o de Ĉini'o en la 1980-aj jar'o'j, la reg'ist'ar'o kaj lok'a'j aŭtoritat'o'j ek'kompren'is la grav'ec'o'n de medi'protekt'ad'o en la sekv'a'j jar'dek'o'j, kaj al'pren'is rimed'o'j'n por protekt'i la medi'o'n.
La river'o'n Jangzi'o, laŭ long'ec'o la unu'a en la land'o kaj la tri'a en la mond'o, oni konsider'as kiel “la river'o'n de la viv'o” pro evident'a'j kial'o'j. Ĝi en'ten'as 4096 de la tut'a pur'a akv'o en Ĉini'o kaj oni'dir'e est'as la font'o de viv'o por milion'o'j da hom'o'j kaj faŭn'o, inkluziv'e de la ĉin'a'j sturg'o'j, rin'o'pitek'o'j kaj grand'a'j pand'o'j. Ĝi'a akv'o'basen'o etend'iĝ'as sur nur ĉirkaŭ kvin'on'o de la tut'a ĉin'a teritori'o, sed liver'as tri'on'o'n de la ĉin'a mal'net'a en'land'a produkt'ad'o (angl'e GDP).
Por re'star'ig'i la eko'sistem'o'n kaj konserv'i bio'divers'ec'o'n, oni mal'permes'is fiŝ'kapt'ad'o'n dum 10 jar'o'j ek'de januar'o 2021 ĉe la bord'o'j de Jangzi'o. Du monat'o'j'n post'e, en mart'o ĉi-jar'e, ek'valid'iĝ'is la Leĝ'o pri Protekt'ad'o de Jangzi'o, kaj oni pli'fort'ig'is rimed'o'j'n por protekt'i kaj re'star'ig'i la eko'sistem'o'j'n de la akv'o'basen'o. Aplik'ant'e neces'a'j'n rimed'o'j'n je leĝ'don'a nivel'o, oni aprob'is nov'a'n leĝ'o'n kiu mult'e antaŭ'e'n'ig'as la efektiv'ig'o'n de la mal'permes'o pri fiŝ'kapt'ad'o, kaj la nov'a leĝ'o emfaz'as la bezon'o'n de daŭr'i'pov'a soci'ekonomi'a dis'volv'iĝ'o je la naci'a kaj region'a nivel'o'j.
Por sav'i river'a'j'n delfen'o'j'n, oni fond'is laŭ la river'o Jangzi'o naŭ naci'a'j'n kaj lok'a'j'n natur'a'j'n rezerv'ej'o'j'n — kelk'a'j el ili kovr'as river'a'j'n part'o'j'n kaj du'on-natur'a'j'n hom'far'it'a'j'n rezerv'ej'o'j'n.
En la provinc'o Hubei, proksim'e de Shishou, est'as marĉ'riĉ'ej'o kun 21-kilo'metr'a lag'o kon'at'a kiel “et'a Jangzi'o” kie oni star'ig'is en la pas'int'a jar'cent'o natur'a'n rezerv'ej'o'n nom'it'a'n Tia'n-e- Zhou por baiji-oj, kie nun viv'as ĉirkaŭ 100 sen'naĝ'il'a'j focen'o'j, kiu'j profit'as de la rimed'o'j al'pren'it'a'j por ili'a protekt'ad'o.
Por efik'e protekt'i tre en'danĝer'ig'it'a'j'n mam'ul'o'j'n de Jangzi'o, la ĉin'a reg'ist'ar'o deklar'is sen'naĝ'il'a'j'n focen'o'j'n kiel unu'a'nivel'e naci'e protekt'at'a best'o en februar'o 2021 - tio est'as la plej alt'a protekt'a nivel'o por sovaĝ'a'j best'o'j en la land'o. Hodiaŭ, preskaŭ du'dek jar'o'j'n post la mort'o de Qi Qi, pli ol du'dek ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j zorg'as la protekt'ad'o'n de li'a'j pli mal'grand'a'j parenc'o'j.
Krom'e, oni kuraĝ'ig'as part'o'pren'ad'o'n de la publik'o, ali'vort'e lok'a'j volont'ul'o'j deĵor'as tag'nokt'e ĉe la mez'a kaj fin'a part'o'j de la river'o kaj ankaŭ sur la are'o'j de la lag'o'j Poyang kaj Dongting por protekt'i sen'naĝ'il'a'j'n focen'o'j'n.
Oni ankaŭ labor'as por daŭr'e konserv'i ne'materi'a'j'n lok'a'j'n hered'aĵ'o'j'n kiu'j rilat'as al baiji-o, nom'e lok'a'j'n memor'aĵ'o'j'n, tradici'a'j'n kultur'aĵ'o'j'n, ekzempl'e ĉin'a'j'n legend'o'j'n kaj oni'dir'o'j'n kaj ekologi'a'j'n sci'o'j'n pri baiji-o, por ke oni sent'u kvazaŭ ĝi daŭr'e est'as viv'a.
Rakont'o'j pri Qi Qi est'as publik'ig'it'a'j vast'e tra Ĉini'o kaj oni leg'ad'as ili'n de infan'aĝ'o. Mi esper'as, ke la memor'o'j pri ĉi tiu'j unik'a'j kaj elegant'a'j delfen'o'j rest'os por'ĉiam.
Gary Nun'n
Kiam vi marŝ'as en arb'ar'o'n tiel brul'ig'it'a'n, la plej frap'a afer'o, kiu traf'as vi'n, est'as la silent'o. Neni'u bird'o'kant'o. Neni'u susur'ad'o de foli'o'j. Plen'a silent'o”. Tiel Mike Clarke, profesor'o pri zoologi'o ĉe la Universitat'o La Trobe de Melburn'o, pri'skrib'is la mult'a'j'n arb'ar'o'j'n de Aŭstrali'o, kiu'j ĵus est'is ruin'ig'it'a'j de la plej terur'a'j incendi'o'j en la land'o.
“Tio ĉi el'star'as kiel la plej mal'bon'a katastrof'o en la registr'it'a histori'o de Aŭstrali'o,” dir'as Clarke. La ampleks'o de la brul'ig'it'a are'o, 13 milion'o'j da hektar'o'j, est'as “mal'facil'e imag'ebl'a.” Por konsci'i pri ĝi'a grand'ec'o, tem'as pri are'o pli grand'a ol Nederlando, Dani'o kaj Svis'land'o kun'e. Ĉio cindr'ig'it'a. Hejm'o'j, arb'ar'o'j, best'o'j, plant'o'j - ĉio mal'aper'is.
La moment'o est'is ankaŭ signif'a por kompren'i la skal'o'n de la efik'o.“Ĉio ĉi sekv'as la plej sek'a'j'n jar'o'j'n de Aŭstrali'o,” Clarke al'don'as, “kiam la populaci'o'j de best'o'j jam trov'iĝ'is en lim'a situaci'o pro la sen'pluv'ec'o. La veter'cirkonstanc'o'j de Aŭstrali'o en la ven'ont'a'j tri aŭ kvar jar'o'j est'os decid'a'j por la manier'o kiel re'star'iĝ'o aspekt'os.”
Tri miliard'o'j da best'o'j est'is mort'ig'it'a'j aŭ de'lok'ig'it'a'j pro la arb'ar'fajr'o'j, laŭ esplor'o de juli'o 2020 far'e de dek scienc'ist'o'j el kvin instituci'o'j komisi'it'a'j de la Mond'a Fondus'o por Natur'o (angl'e WWF). Christopher Dickman, profesor'o pri Terekologio ĉe la Universitat'o de Sidnej'o kaj membr'o de la Aŭstrali'a Scienc'a Akademi'o, kiu mastr'um'is la projekt'o'n, dir'is, ke la ĉef'a'j rezult'o'j de la esplor'o ŝok'is eĉ la esplor'ist'o'j'n. “Tri miliard'o'j da indiĝen'a'j vertebr'ul'o'j est'as tro. Ĝi est'as nombr'o tiel grand'a, ke oni ne pov'as ĝi'n eĉ kompren'i", li dir'is al la gazet'o The Guardian.
Ĉi tiu kvant'o est'as konservativ'a, kred'as Clarke, ĉar “ĝi inklud'as nur mam'ul'o'j'n, bird'o'j'n, ramp'ul'o'j'n. Se ni al'don'us sen'vertebr'ul'o'j'n al tio, la nombr'o'j est'us kolos'a'j.”
Unu afer'o dev'as est'i klar'a, tamen: ke la arb'ar'o'j de Aŭstrali'o ĉiam sufiĉ'e grav'e brul'ad'is. “La sever'ec'o ne est'as sen'precedenc'a,” dir'as Al'a'n York, profesor'o pri Fajr'a Ekologi'o ĉe la Universitat'o de Melburn'o. “Kio est'as sen'precedenc'a est'as ili'a fru'ec'o, ili'a aper'o antaŭ la kutim'a fajr'a sezon'o, kaj la kvant'o de fajr'o'j en tiom mult'a'j lok'o'j; tio ja est'as mult'e pli ne'kutim'a.”
La efik'o sur la minac'at'a'j speci'o'j de Aŭstrali'o pov'as est'i katastrof'a. Clarke dir'as ke “brul'is almenaŭ du'on'o de la habitat'o de sep'dek naci'e minac'at'a'j speci'o'j”. Inter ili est'as best'o'j kiel la long'pied'a rat'kanguru'o kaj la bril'a nigr'a kakatu'o de la Insul'o Kanguru'o, “rar'a kaj sensaci'a bird'o", li al'don'as. La fajr'o'j brul'ig'is ili'a'j'n nutr'o'font'o'j'n, ŝirm'ej'o'n aŭ ambaŭ sam'temp'e.
La koal'o'j en nord'a Novsudkimrio spert'is kiel brul'is la plej grand'a part'o de ili'a habitat'o. La emblem'ec'o de tiu'j ĉi best'o'j kelk'foj'e ombr'as ali'a'j'n eko'sistem'a'j'n terur'aĵ'o'j'n, asert'as Clarke. “Ili est'as la ikon'o de ĉi tiu kriz'o. Sed efektiv'e tut'a ar'o da best'o'j — grand'a'j falanger'o'j, ĉi'a'j spec'o'j de plant'o'j viv'ant'a'j sur eŭkalipt'o'j, tut'a'j komun'um'o'j de organism'o'j - trov'iĝ'as nun en risk'o.”
Rest'os ebl'e kelk'a'j jar'o'j, ĝis ĉi tiu'j speci'o'j pov'os re'lev'iĝ'i. Kaj tio ebl'e postul'os hom'a'n help'o'n, ekzempl'e per ran'o'j konserv'it'a'j en la best'o'ĝarden'o'j de Aŭstrali'o. “Ali'flank'e, ni esper'as, ke iu'j best'o'j plu'viv'os en ne'brul'ig'it'a'j rifuĝ'ej'o'j” klar'ig'as York. Li rest'as iom optimism'a, dir'ant'e ke la aŭstrali'a sovaĝ'ej'o hav'as “el'star'a'n kapabl'o'n re'lev'iĝ'i.”
Tamen ekzist'as ne'cert'ec'o'j. Ekzempl'e, laŭ li, pluv'arb'ar'o'j kaj alp'a'j region'o'j de Tasmanio ne oft'e spert'as brul'eg'o'j'n, do ili est'as pli damaĝ'ebl'a'j pro ripet'a'j fajr'o'j. Kaj laŭ la nun'a model'o pri klimat'ŝanĝ'iĝ'o, est'as ne'evit'ebl'a la pli'oft'iĝ'o de brul'eg'o'j.
Krom'e, ind'as menci'i iu'j'n el tiu'j “hom'a'j en'miks'iĝ'o'j”, kiu'j plej ver'ŝajn'e mal'help'os re'lev'iĝ'o'n, inkluziv'e de la for'ig'o de habitat'o pro el'herb'ig'o kaj la mank'o de urĝ'a politik'a ag'ad'o pri klimat'ŝanĝ'iĝ'o.
Sed ĉu la aŭstrali'a sovaĝ'ej'o ver'e est'as sufiĉ'e rezist'a por re'san'iĝ'i? Ne ĉiu'j kun'divid'as la moder'a'n optimism'o'n de la ekologi'a spert'ul'o. “Sep'dek procent'o'j de la pluv'arb'ar'o brul'is, nom'e la part'o de la pejzaĝ'o ne adapt'it'a al fajr'o, do est'as ver'e ne'klar'e ĉu aŭ kiel ĝi re'san'iĝ'os ”, dir'as Clarke.
La problem'o est'as, ke mult'a'j grav'a'j resurs'o'j est'is detru'it'a'j de la fajr'o. Ekzempl'e, grand'a part'o de la faŭn'o, kiel kakatu'o'j, papag'o'j, falanger'o'j, vespert'o'j, de'pend'as de arb'o'stump'o'j aŭ trunk'o'kav'o'j por loĝ'i aŭ si'n re'produkt'i. Ne nur tiu'j rifuĝ'ej'o'j mal'aper'is, sed Clarke antaŭ'vid'as, ke daŭr'os unu-du jar'cent'o'j'n por ke la kav'o'j re'aper'u. “Kio mal'aper'as en kelk'a'j hor'o'j da arb'ar'fajr'o, bezon'as jar'cent'o'j'n por ating'i la antaŭ'a'n stat'o'n. Ekologi'ist'o'j nom'as tio'n ĉi “komplet'a stat'o'ŝanĝ'o.” Esenc'a ingredienc'o al re'san'iĝ'o est'as la grund'o. Pli da grund'o ol kutim'e brul'is en ĉi tiu'j incendi'o'j, pro la perd'o de humid'ec'o ŝuld'it'a al la sek'ec'o de la last'a'j jar'o'j. Tio signif'as, ke ankaŭ la esenc'a'j nutr'aĵ'o'j en'ten'it'a'j en la grund'o ne plu rest'as tie.
Fak'ul'o'j dir'as, ke iu'j tuj'a'j paŝ'o'j jam komenc'as est'i far'at'a'j por help'i al la re'lev'iĝ'o de ĉi tiu vast'a are'o. Oni propon'is moratori'o'n pri arb'o'de'hak'ad'o, kaj kresk'as prem'o por ag'i pli agres'em'e en la lim'ig'ad'o de sovaĝ'a'j kat'o'j kaj vulp'o'j, kaj ankaŭ en for'ig'ad'o de fi'herb'o'j. “Fi'herb'o'j re'koloni'as are'o'j'n traf'it'a'j'n de fajr'o, kaj uz'as rimed'o'j'n, kiu'j'n indiĝen'a'j plant'o'j kaj best'o'j pov'us bezon'i“, klar'ig'as York.
Nun'temp'e, ankaŭ la ident'ig'o kaj protekt'o de la are'o'j kiu'j ne brul'is, est'as grav'a tem'o por debat'o. Specif'e iu'j argument'as, ke kultur'a'j brul'ig'o'j pov'as est'i pli adekvat'a'j ol la teknik'o'j por pli intens'a kaj pli alt'temperatur'a brul'ig'ad'o. Kultur'a'j brul'ig'o'j, kiu'j est'is praktik'at'a'j de indiĝen'o'j long'e antaŭ la invad'o kaj koloni'ad'o de Aŭstrali'o, konsist'as en la ek'ig'o de mal'alt'intens'a'j incendi'o'j, kun flam'o'j ĝis la alt'ec'o de la genu'o'j, kiu'j est'is plan'it'a'j por okaz'i daŭr'e kaj vast'e tra la pejzaĝ'o. Tiu'j fajr'o'j elimin'as eventual'a'j'n brul'aĵ'o'j'n kiel ŝtip'o'j aŭ sek'a'j foli'o'j, tiel ke natur'a fajr'o hav'as mal'pli da material'o por kresk'i.
De kiam la incendi'a kriz'o de Aŭstrali'o komenc'iĝ'is en 2019, fort'iĝ'is la al'vok'o'j al pli bon'a re'integr'ad'o de ĉi tiu teknik'o. Sed ili ebl'e hav'as lim'ig'it'a'n valor'o'n ĉe ĉi tiu kriz'a punkt'o, laŭ Clarke. “Ni dev'as konsider'i kiom mal'sam'a'j afer'o'j nun est'as. Kultur'a'j brul'ig'o'j ebl'ig'is al hom'o'j facil'e mov'iĝ'i tra dens'a veget'aĵ'ar'o, aŭ pro ceremoni'a'j kial'o'j. Ili ne far'is tio'n en cirkonstanc'o'j kiel nun, kiam ĉirkaŭ'e trov'iĝ'is 25 milion'o'j da hom'o'j, ĉirkaŭ'it'a'j de kompleks'a'j infra'struktur'o'j kaj en period'o de klimat'ŝanĝ'iĝ'o”, li taks'as.
La adopt'o de konkret'a'j rimed'o'j por kontraŭ'batal'i klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n ja est'as kern'a rimed'o por la est'ont'ec'o de bio'divers'ec'o. Malgraŭ el'montr'o'j de optimism'o en iu'j lok'o'j, la prognoz'o ĉu la aŭstrali'a sovaĝ'ej'o iam re'akir'os si'a'n bio'divers'ec'o'n, ne est'as bon'a. Clarke supoz'as, ke “la situaci'o de part'o de ĝi est'os bon'a, kaj tri'on'o pov'os re'gener'iĝ'i. Por du'a tri'on'o est'as pli dub'ind'e, sed la ali'a tri'on'o hav'os serioz'a'j'n problem'o'j'n. Mi stud'as fajr'a'n ekologi'o'n de antaŭ du'dek jar'o'j, sed ni hav'as ne'kon'at'a'n ŝanĝ'iĝ'ant'a'n teritori'o'n antaŭ ni'a'j okul'o'j”
Est'as paradoks'e. Urbaniz'ad'o est'as unu el la ĉef'a'j kial'o'j de la detru'ad'o de bio'divers'ec'o, kaj tamen, urb'o'j hodiaŭ serv'as kiel rifuĝ'o'j por sovaĝ'a'j speci'o'j kies natur'a'j eko'sistem'o'j est'is damaĝ'it'a'j. Ili pov'us iĝ'i centr'o'j por konserv'ad'o de la bio'divers'ec'o est'ont'ec'e, kondiĉ'e ke politik'o'j pri konserv'ad'o est'u efektiv'ig'it'a'j.
Loic Chauveau
Konur'o'j en la park'o'j de Bruselo, Amsterdamo kaj Londono, sovaĝ'a'j plant'o'j flor'ant'a'j en asfalt'o, industri'a'j konstru'aĵ'o'j invad'it'a'j de vespert'o'j aŭ rab'o'bird'o'j — freŝ'dat'a'j stud'o'j montr'as la mir'ig'a'n kapabl'o'n de iu'j speci'o'j al'kutim'iĝ'i al la bru'a kaj dens'e loĝ'at'a medi'o de urb'o.
Est'as ver'e ke tem'as pri ili'a super'viv'o. Urb'o'j, kie du el tri hom'o'j loĝ'os en 2050 — laŭ la cifer'o'j de la Departement'o de Ekonomi'a'j kaj Soci'a'j Afer'o'j de UN (angl'e Des'a) — kresk'as konstant'e je mal'profit'o por natur'a'j are'o'j, arb'ar'o'j kaj agr'o'kamp'o'j. La detru'ad'o de natur'a'j habitat'o'j, la polu'ad'o de la akv'o kaj de la grund'o, kaj la uz'ad'o de pest'icid'o'j est'as ĉiu'j faktor'o'j kiu'j perturb'as — aŭ eĉ detru'as — eko'sistem'o'j'n kaj la speci'o'j'n kiu'j'n ili gast'ig'as. Laŭ prognoz'o'j far'it'a'j de esplor'ist'o'j ĉe la Universitat'o de Pensilvani'o en Uson'o, naŭ'dek el'cent'o'j el la natur'a'j are'o'j kiu'j gast'ig'as endemi'a'j'n speci'o'j'n, pov'us mal'aper'i en la ven'ont'a'j jar'o'j kiel rezult'o de urb'a etend'ad'o.
La fakt'o ke urb'o'j gast'ig'as sovaĝ'a'j'n speci'o'j'n ne est'as surpriz'a se oni pens'as pri tio ke 423 urb'o'j tut'mond'e, kun pli ol 300 000 loĝ'ant'o'j, dis'volv'iĝ'is en'e de medi'o'j riĉ'a'j je bio'divers'ec'o — laŭ stud'o far'it'a de esplor'ist'o'j ĉe la Universitat'o Yale en Uson'o. Ĝakarto en Indonezio, ekzempl'e, kiu dev'us kresk'i ĝis 3 milion'o'j da loĝ'ant'o'j ĝis 2030, trov'iĝ'as mez'e de Sunda Land'o, region'o kun bio'divers'ec'o inter la plej riĉ'a'j sur la planed'o.
La minac'o al bio'divers'ec'o kiu'n kaŭz'as urb'a kresk'o, est'as do tre real'a. Tamen natur'o ne ĉiam kapitulac'as front'e al la prolifer'ant'a beton'o. La mal'pli'ig'it'a ĉe'est'o de pest'icid'o'j, la mank'o de ŝtel'ĉas'ad'o, la divers'ec'o de habitat'o'j, la pli mild'a'j vintr'o'j, ankaŭ la hav'ebl'ec'o de akv'o kaj manĝ'o dum la tut'a jar'o, favor'as la nest'iĝ'o'n de best'o'j kaj plant'o'j serĉ'ant'a'j nov'a'j'n spac'o'j'n. Sed ne ĉiu'j speci'o'j est'as adapt'it'a'j al urb'a viv'o. Nur tiu'j kun genetik'a dispozici'o al adapt'iĝ'o, best'a'j speci'o'j kun rapid'a'j re'produkt'a'j cikl'o'j aŭ vari'a diet'o hav'as ŝanc'o'n.
“Ekzist'a natur'a dinamik'o de plant'a'j kaj best'a'j speci'o'j kiu'j trans'pren'as tiu'n nov'a'n medi'o'n per adapt'iĝ'ad'o, ĉu per ŝanĝ'ad'o de si'a'j kutim'o'j ĉu per genetik'a evolu'o”, dir'as Pierre-Olivier Cheptou, ekologi'ist'o en la Franc'a Naci'a Centr'o por Scienc'a Esplor'o.
En artikol'o publik'ig'it'a en la uson'a revu'o de la Naci'a Akademi'o pri Scienc'o'j de Uson'o (angl'e PNAS), li montr'as ke Crepis sancta, herb'o kiu kresk'as ĉirkaŭ arb'o'j kaj laŭ'long'e de trotuar'o'j en mediterane'a'j urb'o'j, far'is grand'a'j'n streb'o'j'n adapt'iĝ'i al medi'o kiu ne est'is la ĝi'a.
Dum kelk'a'j generaci'o'j, ĉi tiu herb'o, kiu aparten'as al la famili'o Asteraceae, ŝanĝ'is si'a'n strategi'o'n pri re'produkt'iĝ'o — don'ant'e prioritat'o'n al la produkt'ad'o de pez'a'j sem'o'j kiu'j permes'us al ĝi re'produkt'iĝ'i je mal'long'a'j distanc'o'j, mal'e al mal'pez'a'j sem'o'j kiu'j ne pov'us ĝerm'i en beton'o.
Ankaŭ la best'a mond'o montr'as lert'ec'o'n rilat'e al la konker'ad'o de medi'o'j kiu'j dev'us est'i mal'amik'a'j al ĝi. Kelk'a'j bird'o'j kapabl'as ŝanĝ'i si'a'j'n kutim'o'j'n, kaj eĉ si'a'n morfologi'o'n, por adapt'iĝ'i. Inter la nigr'a'j paru'o'j, la plej vigl'a'j kaj la plej agres'em'a'j est'as tiu'j kiu'j koloni'as urb'o'j'n. Ĉi tiu'j bird'o'j de'met'as ov'o'j'n pli fru'e kaj hav'as pli et'a'j'n bird'id'o'j'n ĉar la al'ir'o al manĝ'o est'as pli facil'a. Ali'a diferenc'o est'as ke la urb'a'j nigr'a'j paru'o'j, est'ant'e pli aktiv'a'j kaj pli streĉ'it'a'j, kant'as pli laŭt'e por est'i aŭd'at'a'j en la urb'a bru'ar'o.
La ekologi'ist'o An'a Catarina Miranda kompar'is la kondut'a'j'n diferenc'o'j'n inter urb'a'j kaj kamp'ar'a'j merl'o'j en stud'o kiu aper'is en la revu'o Glob'al Change Biology, en septembr'o 2013. Ĝi konklud'is ke la urb'a'j bird'o'j re'ag'as pli si'n'gard'em'e al nov'a'j objekt'o'j kaj mal'pli em'as al'proksim'iĝ'i eĉ al lok'o'j kon'at'a'j por ili, kompar'e al si'a'j arb'ar'a'j sam'speci'an'o'j.
Por dis'volv'iĝ'i, urb'a bio'divers'ec'o bezon'os special'a'n atent'o'n de decid'ant'o'j. “Urb'a plan'ad'o dev'os ŝanĝ'iĝ'i komplet'e”, klar'ig'as Philippe Clergeau, ekologi'ist'o en la Naci'a Muze'o pri Natur'a Histori'o en Parizo.
“Ne plu tem'as pri plant'ad'o de lini'o'j de nur unu speci'o de arb'o, aŭ pri art'e'far'it'a pejzaĝ'ig'o. Ni dev'as re'kre'i aŭtentik'a'j'n eko'sistem'o'j'n, simil'a'j'n al tiu'j de kamp'o'j kaj arb'ar'o'j.”
Rubusarbustoj, frukt'arb'o'j kaj sovaĝ'a'j herb'o'j dev'os tiam konker'i la trotuar'o'j'n. Real'a kontinu'ec'o de plant'a viv'o inter la kamp'ar'o kaj la urb'o dev'os est'i kre'at'a, kun efektiv'a'j “koridor'o'j” de natur'o.
La fasad'o'j de konstru'aĵ'o'j kaj tegment'o'j sam'e dev'os est'i kovr'it'a'j per veget'aĵ'o'j.
Ekologi'ist'o'j prognoz'as la aper'o'n de du model'o'j pri urb'a plan'ad'o - ter'sav'ad'o kaj ter'kun'divid'ad'o. La unu'a model'o implic'as la kre'ad'o'n de solid'a lig'o inter dens'e loĝ'at'a'j loĝ'region'o'j kaj vast'a'j natur'a'j spac'o'j.
La Naci'a Park'o Sanjay Gandhi - kun 104 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j de arb'ar'o'j kaj lag'o'j, riĉ'a je bio'divers'ec'o - trov'iĝ'as en la antaŭ'urb'o de Borivali, apenaŭ kvar'dek kilo'metr'o'j'n for de la urb'o'centr'o de Mumbajo, la plej grand'a urb'o de Barato. La ĉirkaŭ du'dek leopard'o'j kiu'j loĝ'as tie em'as ĉas'i la hejm'ig'it'a'j'n hund'o'j'n kiu'j viv'as je la rand'o de la park'o. Ankaŭ atak'o'j de hom'o'j est'is kon'at'a'j, sed protekt'a'j regul'ig'o'j, kiel la lim'ig'o de la nombr'o de grand'a'j felis'ed'o'j, ebl'ig'as nun si'n'gard'em'a'n kun'loĝ'ad'o'n.
Ter'kun'divid'ad'o, ali'flank'e, implic'as dis'ig'i natur'o'n en'e de urb'a'j medi'o'j per la en'konduk'o de si'n'sekv'a'j herb'a'j koridor'o'j, et'a'j ĝarden'o'j kaj najbar'ej'a'j verd'a'j spac'o'j.
Kevin Gast'o'n, esplor'ist'o ĉe la Universitat'o de Exeter en Briti'o, prov'is mezur'i la relativ'a'j'n konserv'ad'avantaĝ'o'j'n de ĉi tiu'j du model'o'j por bio'divers'ec'o. Vari'a esplor'medi'o est'is trov'it'a en Tokio, Japani'o, por kompar'i dens'a'j'n kaj mal'dens'a'j'n viv'ej'o'j'n por du populaci'o'j de insekt'o'j - skarab'o'j kaj papili'o'j.
“En alt'e urbaniz'it'a'j are'o'j, la ekonomi'o de la spac'o ebl'ig'as pli bon'a'n konserv'ad'o'n de ĉi tiu'j speci'o'j“, dir'as Gast'o'n, kies stud'o kaj ĝi'a'j rezult'o'j aper'is en la Revu'o de Aplik'it'a Ekologi'o. “Sed en la real'o, la tut'o de'pend'as de la urb'a prem'o. Kiam la prem'o est'as alt'a, la urb'o dev'as est'i dens'a kaj hav'i bar'il'o'n por apart'ig'i ĝi'n de la natur'o. Kie est'as mal'pli da prem'o, kun'divid'ad'o pov'as est'i pli favor'a."
Tia'j esplor'o'j dev'os influ'i la decid'o'j'n kiu'j'n urbaniz'ist'o'j far'u por fason'i la morgaŭ'a'j'n urb'o'j'n.
Kelk'a'j urb'o'j, kiel Melburn'o, Singapur'o kaj Kab'urb'o, jam komenc'is tio'n.
Urb'a bio'divers'ec'o proviz'as per signif'a'j serv'o'j la urb'loĝ'ant'o'j'n. Ĝi ebl'ig'as, ĉef'e, lukt'i kontraŭ insul'o'j de varm'ec'o kaj inund'risk'o'j, kaj pli'bon'ig'i la kvalit'o'n de la aer'o, de la akv'o kaj de la grund'o.
Ekzist'as ankaŭ pruv'it'a'j san'avantaĝ'o'j. En stud'o de 2016, Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o montr'is ke verd'a'j spac'o'j en urb'o'j kontribu'as al la psikologi'a bon'fart'o, mal'pli'ig'it'a streĉ'o kaj kresk'ant'a fizik'a aktiv'ec'o.
Tamen, urb'a ekologi'o ankoraŭ hav'as mult'a'j'n ne'respond'it'a'j'n demand'o'j'n pri la adapt'iĝ'kapabl'o de la speci'o'j, ĉef'e pro la efik'o'j de tut'mond'a varm'iĝ'o. Ĝi ne dev'us eklips'i grav'a'n defi'o'n en la ven'ont'a'j jar'o'j —tiu'n pri la konserv'ad'o de la bio'divers'ec'o de natur'a'j medi'o'j.
Fot'o'j: Teddy Seguin / Liber'a Universitat'o de Bruselo
Tekst'o; Katarina Markelova, Unesk'o
Ĝi kuŝ'is en profund'o je ses metr'o'j dum preskaŭ kvin Jar'cent'o'j, kaj tamen la inka'a ŝton'a ofer'kest'o trov'it'a en Lag'o Titikak'o en 2014 el'ir'is preskaŭ sen'difekt'a el la akv'o. En la skatol'o trov'iĝ'is miniatur'a statu'et'o de lam'o kaj or'a cilindr'a foli'o - sign'o'j de religi'em'o kaj potenc'o en la Inka'a imperi'o.
Lok'it'a en la And'a'j Mont'ar'o'j inter Bolivio kaj Peruo, je alt'ec'o de 3 810 metr'o'j, la lag'o Titikak'o okup'is centr'a'n lok'o'n en la mit'ologi'o de du potenc'a'j antaŭ'kolumb'a'j ŝtat'o'j: la civilizaci'o Tiaŭanako (Tiwanaku), kiu ating'is si'a'n pint'o'n inter 600 kaj 1050 p.K., kaj la Inka'a Imperi'o, kies kulmin'o est'is ating'it'a en la dek'kvin'a kaj dek'ses'a jar'cent'o'j.
Ek'de 2012 la lag'o est'as la fokus'o de sub'akv'a'j arkeologi'a'j el'fos'ad'o'j far'e de la Liber'a Universitat'o de Bruselo (ULB) kaj inter'naci'a team'o de arkeologi'a'j sub'akv'ist'o'j gvid'at'a'j de Christophe Delaere.
La operaci'o'j, organiz'at'a'j kun la sub'ten'o de la boliviaj aŭtoritat'o'j kaj kun'labor'e kun la lok'a'j loĝ'ant'o'j konduk'is al la mal'kovr'o de du'dek kvin nov'a'j sub'akv'a'j lok'o'j, inkluziv'e de sankt'ej'o'j por ofer'o'j, pra'a'j loĝ'ej'o'j kaj la plej fru'a kon'at'a antaŭ'hispan'a haven'o. Pli ol 20 000 objekt'o'j est'is katalog'it'a'j kaj stud'it'a'j. Por hav'ig'i al'ir'o'n al ĉi tiu escept'a hered'aĵ'o, la projekt'o Titikak'o plan'as konstru'i la Titikak'a'n Sub'akv'a'n Muze'o'n (Muze'o Subacuática Titicaca), kun la spert'o'help'o de Unesk'o.
Sub'akv'a'j arkeologi'a'j rest'aĵ'o'j est'as ne'anstataŭ'ebl'a atest'o pri la histori'o de la hom'ar'o. Tamen mult'e da ĉi tiu hered'aĵ'o risk'as pri'rab'ad'o.
La Unesk'o-Konvenci'o pri Protekt'ad'o de la Sub'akv'a Kultur'a Hered'aĵ'o , adopt'it'a en 2001, liver'as jur'a'n kadr'o'n por konserv'ad'o de rest'aĵ'o'j kuŝ'ant'a'j sub'akv'e de pli ol cent jar'o'j. Ĉi tiu foto-raport'aĵ'o est'as publik'ig'it'a por mark'i la 20an dat're'ven'o'n de la Unesk'o-Konvenci'o pri Protekt'ad'o de sub'akv'a'j de Sub'akv'a'j Kultur'a'j Hered'aĵ'o'j, ĉe la bord'o de la lag'o Titikak'o adopt'it'a la 2an de novembr'o 2001.
Ident'ig'o de fikci'a'j figur'o'j kaj rakont'o'j pov'as help'i ni'n sent'i ke ni al'iĝ'is al ali'ul'o'j aŭ trov'is ĝoj'o'n, util'o'n kaj komfort'o'n en streĉ'a'j temp'o'j. Tio pov'as ankaŭ far'i la mal'o'n. Tiu fenomen'o pov'as mild'ig'i antaŭ'juĝ'o'n kontraŭ marĝen'a'j grup'o'j.
Last'jar'e la plej'mult'o el ni turn'iĝ'is al televid'program'o'j por mal'streĉ'a amuz'o for de la ĉiu'tag'a'j minac'o kaj izol'ad'o kaŭz'it'a'j de la pandemi'o. Sur la baz'a nivel'o, ni'a'j menu'o'j de amas'komunik'il'o'j reflekt'as ni'a'j'n dezir'o'j'n distr'iĝ'i aŭ eskap'i, por'temp'e, el prem'o, ted'o kaj sol'ec'o.
Sed krom ili'a kapabl'o las'i ni'n eskap'i el ni'a'j ĉiu'tag'a'j viv'o'j, grav'a'j est'as la program'o'j kaj figur'o'j, kun kiu'j ni for'uz'as ni'a'n temp'o'n. Fakt'e, esplor'o montr'as ke ni'a'j plej ŝat'at'a'j program'o'j kaj figur'o'j oft'e reflekt'as ni'a'j'n fundament'a'j'n aspekt'o'j'n. Pli'e, la special'a'j manier'o'j, kiel ni part'o'pren'as en ili, rilat'as al ni'a psik'a san'o.
Ĉu ni ordinar'e sent'as ni'n dron'ant'a'j en la program'o'j kiu'j'n ni rigard'as, aŭ star'ig'as intens'a'j'n emoci'a'j'n lig'o'j'n kun figur'o'j? Anstataŭ est'i arbitr'a'j aŭ frivol'a'j, ni'a'j amas'komunik'il'a'j afin'ec'o'j est'as signif'a'j, kaj mal'ferm'as fenestr'o'n al ni'a'j soci-emoci'a'j neces'o'j kaj tendenc'o'j. Ar'o da empiri'a'j el'trov'aĵ'o'j atest'as ke tio, kio'n ni rigard'as, influ'as ni'a'j'n pens'o'j'n, emoci'o'j'n, aŭ kondut'o'j'n.
Du ŝlos'il'a'j koncept'o'j de la psik'a'j motiv'o'j kiu'j tir'as ni'n al distr'a'j amas'komunik'il'o'j est'as stud'it'a'j de psikolog'o'j: transport'ad'o kaj para'soci'a inter'ag'ad'o.
Transport'ad'o — koncept'o kre'it'a de uson'a'j psikolog'o'j Melanie Green kaj Timothy Brock en 2000 - est'as la procez'o, per kiu ni dron'as en rakont'o, inkluziv'e de ni'a ident'iĝ'o kun figur'o'j. lu'j plezur'o'j, kiu'j akompan'as transport'ad'o'n, inklud'as ekspansi'int'a'n sent'o'n de mem'o, kiu miks'iĝ'as kun spert'o'j kaj perspektiv'o'j de figur'o'j.
Para'soci'a inter'ag'ad'o est'as difin'it'a kiel imag'at'a amik'ec'o kiu'n ni laŭ temp'o'pas'o star'ig'as kun amas'komunik'il'a'j figur'o'j.
La termin'o est'is origin'e invent'it'a de la antrop'olog'o Donald Hort'o'n kaj la soci'olog'o Richard Wohl, en 1956, por pri'skrib'i la lig'o'j'n kiu'j'n spekt'ant'o'j star'ig'is kun amas'komunik'il'a'j person'o'j, kiel prezent'ist'o'j de inter'parol'a'j program'o'j. Sekv'e, la ide'o de pseŭdo'rilat'o kun amas'komunik'il'a person'o est'as uz'at'a por vast'a kamp'o de amas'komunik'il'a'j figur'o'j, kaj real'a'j kaj fikci'a'j - de sport'ist'o'j, muzik'ist'o'j kaj politik'ist'o'j al televid'a'j kaj film'a'j stel'ul'o'j, influ'ant'o'j de soci'a'j ret'ej'o'j kaj uz'ant'o'j de YouTube.
Ni'a'j tendenc'o'j okup'iĝ'i pri la amas'komunik'il'o'j ekzist'as ĝeneral'e. lu'j el ni pli facil'e sent'as si'n transport'it'a'j en televid'a'j'n program'o'j'n kaj lig'it'a'j al figur'o'j. En mi'a esplor'o, mi trov'is ke individu'o'j, kiu'j gajn'as pli alt'a'j'n poent'o'j'n en transport'ebl'ec'o kaj raport'as pli intens'a'j'n para'soci'a'j'n rilat'o'j'n, tendenc'as hav'i emoci'a'j'n vund'ebl'ec'o'j'n, kiel mal'facil'a reg'ad'o de impuls'o aŭ angor'o pri am'rilat'o'j. Per konsum'ad'o de amas'komunik'aĵ'o'j ili ebl'e prov'as kompens'i negativ'a'j'n sent'o'j'n krom komplet'ig'i real'viv'a'j'n pri'atent'o'j'n.
En kresk'ant'e divers'ig'it'a'j amas'komunik'il'a'j cirkonstanc'o'j, en kiu'j Netflix aŭ ali'a el'send'a'flu'a serv'o pov'us prezent'i i'o'n ajn de“Insolent'a'j TV-Komedi'o'j” al“Azi'a Animeo” “Televid'seri'o'j pri Milit'o kaj Politik'o'j” aŭ “Program'o'j Baz'it'a'j sur Libr'o'j”, pov'as est'i mal'facil'e rigard'i ĝenr'o'n kiel i'o'n ali'a'n ol sen'lim'a'n nombr'o'grup'o'n de kategori'o'j.
Tamen, kiam vast'a'j ĝenr'o'j est'as konsider'at'a'j, iu sinkron'o emerĝ'as inter ni'a'j propr'a'j temperament'o'j kaj ni'a'j amas'komunik'il'a'j prefer'o'j. Ekzempl'e, se vi est'as iu kiu gajn'as alt'a'n poent'o'n en sens'o'serĉ'ad'o, vi ŝajn'e prefer'as terur'a'j'n aŭ horor'a'j'n vide'aĵ'o'j'n, laŭ esplor'o far'it'a en 2020, de dan'a esplor'ist'o kaj aŭtor'o Mathias Clasen pri horor'film'o'j. Aŭ, se vi est'as iu kiu gajn'as alt'a'n poent'o'n en “bezon'ad'o de afekci'o" — la em'o al'ir'i aŭ evit'i emoci'konduk'a'j'n situaci'o'j'n — kaj ne apart'iĝ'em'as for de intens'a'j emoci'o'j, vi pov'as pli ŝat'i konsum'i dram'o'j'n. Tio est'is origin'e stud'it'a de la social'a'j psikolog'o'j Gregory Maio kaj Victoria Esses en 2001. lu'j gust'o'j pri amas'komunik'il'o'j pov'as rilat'i al kultur'a'j trajt'o'j de individu'o'j. Krom'e, vir'in'o'j pli ŝat'as konsum'i romantik-tem'a'j'n kre'aĵ'o'j'n ol vir'o'j, kio ebl'e reflekt'as soci'a'n seks'a'n rol'o'n kaj la kresk'ant'a'n oft'ec'o'n de vir'in'a'j protagonist'o'j. Vir'o'j, ali'flank'e, pov'as pli ŝat'i konsum'i violent'a'j'n kre'aĵ'o'j'n pro analog'a'j kial'o'j.
Krom seks'o, tiu'j pli agres'em'a'j ankaŭ em'as konsum'i pli violent'a'j'n kre'aĵ'o'j'n. Mi'a propr'a esplor'o trov'as, ke trajt'o'j agres'a'j kaj makiavel'a'j antaŭ'vid'as kresk'ant'a'j'n afin'o'j'n por kontraŭ-hero'a'j film'o'j kaj program'o'j kaj ili'a'j figur'o'j — kiel la sardon'a kaj violent'a sam'fam'a figur'o en la lukt'a komedi'a film'o Mort'a Basen'o (angl'e Dead Pool) en 2016, aŭ la mild'a scienc'a instru'ist'o far'iĝ'int'a malic'a reĝ'o de met'amfetamin'a hidr'o'klorid'o, Walter White, de la uson'a TV-seri'o Breaking Bad. Mi trov'is ankaŭ ke jun'a'j vir'in'o'j kun kresk'ant'a korp'a anksi'o raport'as pli “dezir'at'a'n ident'iĝ'o'n” kun favor'at'a'j vir'in'a'j figur'o'j.
Mult'e de la supr'a'j efik'o'j est'as inter'lig'it'a'j, tio signif'as ke est'as mal'facil'e el'trov'i kiu'n direkt'o'n la kaŭz'a sag'o cel'as - ĉu de amas'komunik'il'o'j al mem'o aŭ de mem'o al amas'komunik'il'o'j? Sed eksperiment'a kaj long'a esplor'o sugest'as ke la solv'o est'as ĝeneral'e ambaŭ'direkt'a. Seri'o'j da stud'o'j konduk'it'a'j de la psikolog'o Lynda Boothryd inter loĝ'ant'o'j de sep nikaragvaj vilaĝ'o'j (2016) trov'is ke ideal'o'j spekt'i svelt'a'j'n korp'o'j'n per TV aŭ pres'aĵ'o'j est'is asoci'it'a'j kun kresk'ant'a aprob'o de mal'dik'a'j ideal'a'j korp'o'j - kaj tuj kaj en for'a est'ont'ec'o.
Kvankam transport'ad'o al fikci'a'j mond'o'j aŭ star'ig'o de lig'o'j kun fikci'a'j figur'o'j ŝajn'as io bizar'a, la proces'o'j ambaŭ est'as teori'it'a'j kiel natur'a'j produkt'o'j de ni'a evolu'int'a kapabl'o akir'i valor'o'n el anstataŭ'a'j spert'o'j — kaj serĉ'i kontakt'o'n kun ali'ul'o'j kun komun'a'j cel'o'j.
Kiel ajn, ni el'lern'as navig'i en ni'a soci'a mond'o per observ'ad'o kaj kun'labor'ad'o. Grav'e est'as ke emoci'a inter'ŝanĝ'iĝ'o kun la amas'komunik'il'o'j est'u fort'e kuraĝ'ig'it'a de la amuz'industri'o. Kiel la kultur'a antrop'olog'o John Caughey atent'ig'is, “est'us strang'e se la spekt'ant'ar'o re'ag'us kiel atend'it'e.”
Transport'ad'o kaj para'soci'a inter'ag'ad'o pov'as hav'i grav'a'n util'o'n por marĝen'ig'it'a'j grup'o'j en la soci'o.
Esplor'o far'e de la psikolog'o'j Sohad Murrar kaj Mark'us Brauer trov'is, ke melodram'o kun arab'a'j/islam'a'j figur'o'j “divers'a'j kaj rilat'ebl'a'j“ redukt'as antaŭ'juĝ'o'n inter blank'haŭt'a'j ne-Islam'a'j uson'a'j spekt'ant'o'j — special'e kiam ili ident'ig'as si'n kun la cel'it'a figur'o.
Simil'e, esplor'o far'e de Bradley J. Bond, help'instru'ist'o pri komunik'a'j stud'o'j ĉe la Universitat'o de San-Dieg'o, Kalifornio, en 2020 trov'is, ke oft'a “para'soci'a kontakt'o” kun ne'ali'seks'am'a'j figur'o'j en la angl'a'j seri'o'j Queeras Folk mal'pli'ig'is hom'o'fobi'o'n inter ali'seks'am'a'j part'o'pren'ant'o'j — apart'e inter tiu'j kiu'j komenc'is la stud'o'n kun pli alt'a nivel'o de seks'a antaŭ'juĝ'o.
Sekv'e, ĉiu'foj'e kiam televid'a figur'o far'iĝ'as “amik'o”, est'as pli facil'e por la spekt'ant'o kred'i ke ili dev'us est'i ĝust'e traktat'a'j. Pli'e, vid'ad'o de divers'a'j kaj pozitiv'a'j reprezent'ant'o'j de vi'a propr'a soci'a grup'o en TV pov'as hav'i potenc'a'n efik'o'n sur san'o'n psik'o'soci'a'n.
Lig'iĝ'o al apart'a'j program'o'j pov'as ankaŭ pli'vast'ig'i ni'a'j'n soci'a'j'n horizont'o'j'n. Mi'a propr'a pandemi'o-trakt'a strategi'o inklud'is transport'ad'o'n en la fikci'a'n pejzaĝ'o'n de Outlander - temp'o-vojaĝ'a romantik/aventur'a legend'o, en kiu fleg'ist'in'o en la Du'a Mond'milit'o trov'as si'n mem en Skot'land'o dek'ok'jar'cent'a. Mi evident'e mal'fru'as al la plezur'kun'ven'o — la daŭr'ant'a'j TV-seri'o'j komenc'it'a'j en 2014 hav'as vast'a'n fan'grup'o'n, kiu part'e ven'is el la ŝat'ant'o'j de la original'a libr'o-seri'o de Dian'a Gabaldon.
lu'j ŝat'ant'o'j de Outlander eĉ kolekt'is cent'mil'o'j'n da dolar'o'j por filantropi'o sub'ten'it'a de la stel'ul'o'j de la program'o - ilustr'ant'e ties potencial'a'n fort'o'n por bon'far'a ag'ad'o kaj la potenc'o'n de kroĉ'iĝ'ad'o al am'at'a'j figur'o'j aŭ aktor'o'j.
Ni'a'j spekt'o'kutim'o'j est'as teks'at'a'j divers'model'e kaj -grad'e en la struktur'o'n de ni'a'j ĉiu'tag'a'j viv'o'j. Plur'flank'e, ni'a kontakt'iĝ'o kun amas'komunik'il'o'j ne est'as mal'pli kompleks'a ol ni'a kontakt'iĝ'o kun konkret'a'j real'o'j de viv'spert'o kaj rilat'o'j.
La ĉe'est'o de hom'o'j afrik'de'ven'a'j en Eŭrop'o est'as ĝeneral'e tra'rigard'at'a laŭ prism'o de sklav'ec'o kaj koloni'ad'o, mal'klar'ig'ant'e mult'e pli mal'nov'a'n komun'a'n histori'o'n.
La esprim'o “afrik-eŭrop'an'o” aŭ “afro-eŭrop'a" ne est'as vast'e uz'at'a en Eŭrop'o, dum ĝi'a ekvivalent'o — afrik-amerik'an'o aŭ afroamerikano - est'as oft'a tra la tut'a Atlantik'o. Mi iom provok'em'e uz'is ĝi'n sed ankaŭ, kaj pli grav'e, por relief'ig'i la fakt'o'n, ke hom'o'j de afrik'a de'ven'o hav'as plural'a'n ident'ec'o'n.
Afrik-amerik'an'o'j al'propr'ig'is al si la esprim'o'n, sed afrik'a'j eŭrop'an'o'j pli mal'volont'e uz'as ĝi'n pro la histori'a kun'tekst'o; ĉar en Eŭrop'o oni oft'e far'as menci'o'n pri si'a afrik'a origin'o - eĉ se oni nask'iĝ'is sur eŭrop'a grund'o, kaj ten'as la naci'ec'o'n de la land'o en kiu oni kresk'is. Tamen mi pens'as ke ĉi tiu termin'o hav'as la merit'o'n reflekt'i la divers'ec'o'n de origin'o'j, spert'o'j kaj fon'o'j de hom'o'j de afrik'a origin'o.
Kiam ni parol'as pri la migr'ad'o de hom'o'j de Afrik'o al Eŭrop'o, ni em'as serĉ'i ĝi'a'j'n spur'o'j'n re'e'n al la sklav'komerc'o. Sed ĝi est'as mult'e pli antikv'a. Hom'o'j de la afrik'a kontinent'o ĉe'est'is en la Romia Imperi'o ek'de la pra'temp'o. Pro mank'o de cens'o, mal'facil'as taks'i ili'a'j'n nombr'o'j'n hodiaŭ. Sed ni sci'as ke iu'j el ili far'iĝ'is glor'a'j figur'o'j — kiel la imperi'estr'o Septim'o Sever'o (145-211), kiu est'is nask'it'a kie nun est'as Libio, aŭ iu'j pens'ul'o'j, kiel Sankt'a Aŭgusteno (354-430) aŭ Apuleo (124-170), kiu'j ven'is el nord'a Afrik'o.
Ĉi tiu ĉe'est'o daŭr'is tra la jar'cent'o'j. Frederik'o la 2-a, reĝ'o de Sicilio kaj Sankt'a Romia imperi'estr'o de 1220 ĝis 1250, bon'ven'ig'is afrik'an'o'j'n en si'a kort'eg'o kaj dung'is ili'n en si'a serv'o. Li eĉ far'is unu el ili, Johano “la maŭr'o”, li'a ĉambelan'o. Ĝis la fin'o de la dek'kvin'a jar'cent'o, arab'a'j kaj nord'afrik'a'j islam'an'o'j reg'is la plej grand'a'n part'o'n de la Iber'a Du'on'insul'o. Kaj ek'de la mez-dek'kvin'a jar'cent'o, riĉ'a'j famili'o'j en centr'a kaj nord'a Italio komenc'is dung'i ge'serv'ist'o'j'n el Afrik'o. Mult'a'j renesanc'a'j pentr'aĵ'o'j atest'as tio'n.
Tiel, est'as komun'a histori'o inter Afrik'o kaj Eŭrop'o, mult'e pli mal'nov'a kaj riĉ'a ol oni pov'us imag'i. Sed part'o de ĉi tiu histori'o ne est'is konsider'at'a sufiĉ'e grav'a por est'i instru'at'a en lern'ej'o'j. Ni al'kutim'iĝ'is vid'i histori'o'n tra la prism'o de sklav'komerc'o. Ĉi tiu histori'a moment'o iel eklips'is aŭ mask'is tio'n kio ven'is antaŭ'e. Protio, ĉi tiu histori'o est'as traf'it'a per part'a memor'perd'o.
Antaŭ la dek'sep'a jar'cent'o, kolor'antaŭ'juĝ'o kontraŭ afrik'an'o'j ekzist'is, kompren'ebl'e. Sed de la mez'epok'o kaj en la Renesanc'o, la dis'ig'o inter krist'an'o'j kaj islam'an'o'j super'is plej mult'e ali'a'j'n konsider'o'j'n. Ceter'e, ĉi tiu antaŭ'juĝ'o ankaŭ est'is direkt'it'a virulent'e kontraŭ ali'a'j blank'haŭt'a'j grup'o'j, kiel ekzempl'e la irland'an'o'j, kiu'j est'is percept'at'a'j de la angl'o'j kiel sovaĝ'ul'o'j.
La ver'a turn'o'punkt'o est'is la dis'volv'iĝ'o de la sklav'komerc'o, kiam la portugal'o'j, franc'o'j, angl'o'j, nederland'an'o'j, hispan'o'j, sved'o'j kaj veneci'an'o'j far'iĝ'is implik'it'a'j en ĉi tiu furioz'a kur'o por profit'o. Teori'o'j pri la ras'a mal'super'ec'o de afrik'an'o'j est'is tiam dis'volv'it'a'j de Eŭrop'an'o'j por prav'ig'i la sklav'komerc'o'n.
Ĉi tio hav'is daŭr'a'n efik'o'n al la percept'o pri afrik'an'o'j post 1700. De tiu temp'o tiu'j nigr'ul'o'j est'is mal'hom'ig'it'a'j kaj rigard'at'a'j kiel var'o. Ĉi tio est'as bon'e dokument'it'a de la histori'a vid'punkt'o. Ni hav'as mult'a'j'n log'libr'o'j'n, registr'o'j'n kaj kont'libr'o'j'n, kiu'j atest'as tio'n.
Ek'de tiu moment'o, eŭrop'a'j ident'ec'o'j est'is percept'at'a'j kiel super'a'j pro ili'a ekonomi'a potenc'o. Nu, la sklav'komerc'o ŝanĝ'is la percept'o'j'n de la hom'o'j, sed ĝi ankaŭ form'is kaj sediment'ig'is ident'ec'o'j'n, per emfaz'a apart'ig'o inter blank'ul'o'j en unu flank'o kaj nigr'ul'o'j en la ali'a.
Jes, mi est'as tre optimism'a pri ĉi tio. Nur la fakt'o, ke mi pov'is el'don'i libr'o'n kiel la mi'a, kaj ke ĝi hav'as tia'n respond'o'n, est'as io signif'o'plen'a. Nun est'as tre ekscit'a temp'o por est'i histori'ist'o, ĉar oni pov'as sent'i, ke la lini'o'j ŝanĝ'iĝ'as — ke reflekt'o okaz'as al tio konduk'ant'a mal'sam'a'n vid'punkt'o'n pri ĉi tiu aspekt'o de la histori'o. Kaj ĉi tiu pri'pens'ad'o ankaŭ komenc'as est'i traduk'it'a al instru'ad'o.
En Briti'o, ni nun prov'as integr'i tio'n, kio'n ni nom'as 'Nigr'a Histori'o' en la lern'ej'a instru'plan'o. Nun'temp'e ĝi est'as nur ne'dev'ig'a tem'o, sed en Kimri'o, kie mi loĝ'as, la Kimr'a Asemble'o jam decid'is en'ig'i ĝi'n en la instru'plan'o'n. Ĉi tio est'as grav'a paŝ'o.
En Franci'o, ek'de la leĝ'o Taubira — kiu en'konduk'is la instru'ad'o'n de sklav'komerc'o en la baz'lern'ej'a'n instru'plan'o'n en 2002 - part'o de ĉi tiu histori'o jam est'as instru'at'a. La situaci'o tre vari'as de land'o al land'o, kaj est'as ankoraŭ mult'e por far'i, sed ĝi mov'iĝ'as en ĝust'a direkt'o.
En ĉi tiu stadi'o, mi pens'as, ke est'as util'e proviz'i instru'ist'o'j'n per il'o'j por ke ili sent'u si'n komfort'a'j instru'ant'e ĉi tiu'j'n ĉapitr'o'j'n de ni'a histori'o — kiu'j ne est'as nur pri la histori'o de sklav'ec'o, for'ig'o aŭ migr'ad'o, sed kovr'as mult'e pli vast'a'n esplor'kamp'o'n.
La memor'o pri sklav'ec'o ankoraŭ renkont'as fort'a'n rezist'o'n. Ni vid'as ŝtat'o'j'n oscil'i inter du ekstrem'o'j: viktim'iĝ'o unu'flank'e, kaj memor'perd'o sur la ali'a. Ŝtat'o'j rezist'as ĉar ĉi tiu'j memor'o'j defi'as ili'a'n naci'a'n rakont'o'n. Kaj eĉ kiam ili fest'as person'ec'o'j'n de la afrik'a kontinent'o, kiu'j las'is si'a'n mark'o'n en histori'o, ili ne sukces'as re'kon'i la rol'o'n, kiu'n hodiaŭ hav'as afroeŭropanoj en la ĉiu'tag'a viv'o. Rezult'e mi mal'komfort'as kun al'ir'o kiu en'kanon'ig'as iu'j'n kontraŭ el'spez'o de ali'a, kvankam mi re'kon'as ke ĉi tio evident'e est'as prefer'ebl'a al komplet'a memor'perd'o. Ankaŭ, kiam ni fest'as abolici'o'n, la histori'a aspekt'o de nigr'a rezist'o est'as kutim'e obskur'ig'at'a.
Tamen ĉi tiu rezist'o okaz'is, precip'e klar'e en sud'a Eŭrop'o, kie sklav'a'j gild'o'j, komenc'e fond'it'a'j por diskut'i religi'o'n, est'is - ek'de la dek'kvin'a jar'cent'o - lok'o'j por inter'ŝanĝ'o kaj lukt'o kontraŭ sklav'ig'o per si'a'j blank'a'j mastr'o'j. Ekzempl'e, la gild'o de Ni'a Sinjor'in'o de la Rozari'o de Nigr'a'j Hom'o'j (Nossa Sen'hor'a do Rosdrio dos Homens Pret'os), est'is star'ig'it'a en Lisbon'o en 1470. Ankaŭ la rol'o de tiu'j kiu'j batal'is apud la kontraŭ'sklav'ist'o'j oft'e est'as forges'at'a. La histori'a real'o est'as pli mult'e kompleks'a ol tio, kio'n oni kutim'e prezent'as.
Diskriminaci'o kaj polic'a per'fort'o hav'as si'a'j'n origin'o'j'n en la koloni'a histori'o. La manier'o en kiu nigr'a'j korp'o'j est'as traktat'a'j rilat'as al ĉi tiu histori'o.
La mov'ad'o Nigr'a'j Viv'o'j Grav'as nask'iĝ'is pro koler'o sed ankaŭ pro dolor'o, pro sent'o de sen'pov'ec'o antaŭ ĉi tiu diskriminaci'o. Ĝi trov'is eĥ'o'n en Eŭrop'o simpl'e ĉar ĉi polic'a per'fort'o eĥ'as la diskriminaci'o'n sufer'at'a'n de nigr'ul'o'j.
Tiu'rilat'e mi rimark'as, ke la generaci'o de mi'a infan'ec'o hav'as tre mal'sam'a'n al'ir'o'n al tiu de antaŭ'a'j generaci'o'j. Ĝi ankaŭ est'as generaci'o, kiu ne tim'as defi'i la sistem'o'n aŭ la establ'it'a'n ord'o'n.
Kiam mi est'is student'o, hom'o'j pens'is ke pen'e labor'i por sukces'i est'as sufiĉ'e por silent'ig'i la ras'ist'o'j'n. Sed montr'iĝ'as ke tio ne sufiĉ'as.
Jun'ul'o'j hodiaŭ ne plu hezit'as parol'i laŭt'e kontraŭ la ras'ism'o kaj diskriminaci'o al kiu ili est'as sub'met'it'a'j. Ili est'as ankaŭ pli liber'a'j kaj pli komfort'a'j kun la fakt'o, ke ili hav'as plur'a'j'n ident'ec'o'j'n: tiu'n de si'a'j ge'patr'o'j, de si'a'j origin'o'j kaj tiu'n de la soci'o en kiu ili kresk'as.
Mil'a lbrahimova Unesk'o
Malgraŭ ĉi tiu progres'o, kvar el kvin land'o'j ankoraŭ el'spez'as mal'pli ol unu procent'o'n de si'a MEP por esplor'ad'o.
La raport'o mal'kaŝ'as ankaŭ, ke land'o'j de ĉiu'j en'spez-nivel'o'j nun kun'divid'as komun'a'n em'o'n pri trans'ir'o al bit'a'j kaj verd'a'j ekonomi'o'j. Sed ĉi tio postul'os amas'a'n invest'o'n en modern'a'j infra'struktur'o'j, kiel alt'rendiment'a'j komput'il'o'j, datum'centr'o'j kaj instal'aĵ'o'j por sun'a kaj vent'a elektro'produkt'ad'o.
Energi'o est'as la kern'o de ĉi tiu du'obl'a trans'ir'o. Fakt'e re'nov'ig'ebl'a energi'o est'is la sol'a energi'sektor'o, kiu kresk'is en 2020, dum la pint'o de la pandemi'o de Kovim-19.