Mal'pli ol 22 % de la ocean'o est'as ĝis nun esplor'it'a. Tio est'as mal'mult'a, sed sufiĉ'a por sci'i, ke ĝi est'as minac'at'a de pli-varm'iĝ'o, pli-acid'iĝ'o, kaj polu'ad'o. La blank'iĝ'o de koral'o'j est'as unu ekzempl'o inter ali'a'j, de la mal'bon'fart'iĝ'o de la mar'a'j eko'sistem'o'j. La konsekvenc'o'j ne est'as nur medi'a'j. Preskaŭ tri miliard'o'j da hom'o'j rekt'e de'pend'as de la mar'a kaj apud'bord'a bio'divers'ec'o por viv'ten'i si'n. Antaŭ 2050 la ĉe'mar'a'j zon'o'j, en kiu'j loĝ'as 300 milion'o'j da hom'o'j, ebl'e est'os minac'at'a'j de la pli'alt'iĝ'o de la ocean'o, lig'it'a kun la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o.
La Jar'dek'o de Ocean'a'j Scienc'o'j por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o (2021-2030) de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j est'as la okaz'o memor'ig'i tiu'j'n grav'a'j'n defi'o'j'n kaj kon'ig'i unu al la ali'a'j la nov'ig'a'j'n solv'o'j'n kiu'j ek'kontur'iĝ'as. La intenc'o est'as ankaŭ atent'ig'i per ĝi pri la decid'ig'a rol'o de esplor'ad'o, por pli'bon'ig'i la kon'o'j'n pri la ocean'o kaj pli'fort'ig'i ĝi'a'n kapabl'o'n plu'viv'i. Sed por tio neces'as rimed'o'j. Nu, laŭ la Mond'a Raport'o pri Ocean'a'j Scienc'o'j, ĵus publik'ig'it'a de la Inter'reg'ist'ar'a Ocean'o'grafi'a Komision'o de Unesk'o, la ŝtat'o'j averaĝ'e dediĉ'as al la scienc'o'j pri ocean'o nur 1,7 % el si'a'j budĝet'o'j pri esplor'ad'o.
En'sorb'ant'a preskaŭ tri'on'o'n de la el'ig'it'a karbon'a di'oksid'o, la ocean'o plen'um'as kern'a'n funkci'o'n en la regul'ig'o de la klimat'o. Kiel font'o de viv'o, ĝi est'as do esenc'a por la est'ont'ec'o mem de la hom'ar'o. Tial ĝi de'long'e est'as favor'a kamp'o de la inter'naci'a kun'labor'ad'o. La star'ig'o en 1965 de Sistem'o de Avert'o pri Cunam'o en Pacifik'o, sub la aŭspici'o'j de Unesk'o, prezent'as bril'a'n ilustr'aĵ'o'n al tiu kun'labor'ad'o. Tiu struktur'o, kiu serv'is kiel model'o por la post'e star'ig'it'a'j ret'o'j en ali'a'j region'o'j de la ter'glob'o, est'as sukces'o. Ĝi est'as pruv'o ke, front'e al grav'a'j minac'o'j, la inter'naci'a komun'um'o kapabl'as super'i si'a'j'n dis'fend'o'j'n por kun'labor'o al la komun'a bon'o. Tio est'as unu pli'a kial'o por hodiaŭ mobiliz'i si'n favor'e al la protekt'ad'o de la ocean'o.
Agnès Bard'o'n —El la franc'a esperant'ig'is
Tut'ter'a'j varm'iĝ'o, acid'iĝ'o, polu'ad'o kaj tro'a fiŝ'kapt'ad'o minac'as la mar'a'j'n eko'sistem'o'j'n. Ĉi tiu renvers'iĝ'o, komenc'iĝ'int'a komenc'e de la industri'a epok'o, akcel'iĝ'as – risk'ant'e la trans'viv'o'n mem de la planed'o. Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, proklam'int'e la Jar'dek'o'n de Ocean'a'j Scienc'o'j por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o (2021-2030) intenc'as apog'i la esplor'ad'o'n kaj fort'ig'o'n de inter'naci'a kun'ag'ad'o, cel'ant'e pli bon'e kompren'ig'i tia'n kompleks'a'n univers'o'n, kia est'as la ocean'o. Ĝi cel'as ankaŭ trov'i pli daŭr'ig'ebl'a'j'n manier'o'j'n por la ekspluat'ad'o de ĝi'a'j resurs'o'j. Sed la temp'o est'as el'ĉerp'iĝ'ant'a. La hom'a aktiv'ad'o sever'e ŝanĝ'is jam ses'dek ses procent'o'j'n de la mar'a ĉirkaŭ'aĵ'o.
Agnès Bard'o'n
La plast'a ŝaŭm'o, flos'ant'a sur la ocean'a surfac'o eĉ mejl'o'j'n for de la mar'bord'o, pov'as est'i la plej spektakl'a simptom'o, sed ĝi est'as nur unu el la indik'ant'o'j de mal'san'ec'o de la mar'a ĉirkaŭ'aĵ'o. Si'n'sekv'a'j esplor'o'j konstat'is, ke la ocean'o – kovr'ant'a sep'dek unu procent'o'j'n de la ter'surfac'o – iĝ'as pli varm'a'j, pli ekspluat'it'a'j kaj pli acid'a'j. Hodiaŭ la demand'o jam ne est'as tio, ĉu tiu'j fenomen'o'j kaŭz'as iom grand'a'n detru'iĝ'o'n, sed kiom rapid'e ili okaz'os.
La risk'o'j est'as grand'a'j. Ili inkluziv'as proksim'um'e 3 miliard'o'j'n da hom'o'j, kies viv'ten'o de'pend'as rekt'e de la mar'o. Rigard'at'e el pli vast'a vid'punkt'o, la est'ont'ec'o de la planed'o est'as en risk'o.
La ocean'o, funkci'ant'a kvazaŭ la pulm'o de la Ter'o, produkt'as la oksigen'o'n, kiu'n ni en'spir'as. En'sorb'ant'e la pli'mult'o'n de la eksces'a varm'o, est'ig'it'a de la forc'ej'efik'a'j gas'o'j, el'ig'it'a'j ek'de la komenc'o de la industri'a epok'o, ili lud'as grand'a'n rol'o'n ankaŭ en la regul'ig'o de la klimat'o.
Kriz'o'stat'o Tut'ter'a'j varm'iĝ'o, acid'iĝ'o, polu'ad'o kaj tro'a fiŝ'kapt'ad'o minac'as la mar'a'j'n eko'sistem'o'j'n. Ĉi tiu renvers'iĝ'o, komenc'iĝ'int'a komenc'e de la industri'a epok'o, akcel'iĝ'as – risk'ant'e la trans'viv'o'n mem de la planed'o. Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, proklam'int'e la Jar'dek'o'n de Ocean'a'j Scienc'o'j por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o (2021-2030) intenc'as apog'i la esplor'ad'o'n kaj fort'ig'o'n de inter'naci'a kun'ag'ad'o, cel'ant'e pli bon'e kompren'ig'i tia'n kompleks'a'n univers'o'n, kia est'as la ocean'o. Ĝi cel'as ankaŭ trov'i pli daŭr'ig'ebl'a'j'n manier'o'j'n por la ekspluat'ad'o de ĝi'a'j resurs'o'j. Sed la temp'o est'as el'ĉerp'iĝ'ant'a. La hom'a aktiv'ad'o sever'e ŝanĝ'is jam ses'dek ses procent'o'j'n de la mar'a ĉirkaŭ'aĵ'o. Agnès Bard'o'n Unesk'o La plast'a ŝaŭm'o, flos'ant'a sur la ocean'a surfac'o eĉ mejl'o'j'n for de la mar'bord'o, pov'as est'i la plej spektakl'a simptom'o, sed ĝi est'as nur unu el la indik'ant'o'j de mal'san'ec'o de la mar'a ĉirkaŭ'aĵ'o. Si'n'sekv'a'j esplor'o'j konstat'is, ke la ocean'o – kovr'ant'a sep'dek unu procent'o'j'n de la ter'surfac'o – iĝ'as pli varm'a'j, pli ekspluat'it'a'j kaj pli acid'a'j. Hodiaŭ la demand'o jam ne est'as tio, ĉu tiu'j fenomen'o'j kaŭz'as iom grand'a'n detru'iĝ'o'n, sed kiom rapid'e ili okaz'os. La risk'o'j est'as grand'a'j. Ili inkluziv'as proksim'um'e 3 miliard'o'j'n da hom'o'j, kies viv'ten'o de'pend'as rekt'e de la mar'o. Rigard'at'e el pli vast'a vid'punkt'o, la est'ont'ec'o de la planed'o est'as en risk'o. La ocean'o, funkci'ant'a kvazaŭ la pulm'o de la Ter'o, produkt'as la oksigen'o'n, kiu'n ni en'spir'as. En'sorb'ant'e la pli'mult'o'n de la eksces'a varm'o, est'ig'it'a de la forc'ej'efik'a'j gas'o'j, el'ig'it'a'j ek'de la komenc'o de la industri'a epok'o, ili lud'as grand'a'n rol'o'n ankaŭ en la regul'ig'o de la klimat'o.
La nombr'o-datum'o'j el la Special'a Raport'o pri la Ocean'o kaj Kriosfero en Ali'iĝ'ant'a Klimat'o, publik'ig'it'a de Inter'reg'ist'ar'a Fak'grup'o pri Klimat-Ŝanĝ'iĝ'o (IFKŜ), montr'as, ke la rapid'ec'o laŭ kiu la ocean'o varm'iĝ'as ek'de 1993 du'obl'iĝ'is kompar'e kun la antaŭ'a'j du'dek kvin jar'o'j.
Ju pli varm'a la akv'o est'as, des mal'pli da oksigen'o en ĝi. El ĉi tiu fenomen'o, pli'grav'ig'it'a de la agrikultur'a polu'ad'o, rezult'is mult'iĝ'o de mort'a'j zon'o'j – lok'o'j sen'ig'it'a'j je oksigen'o kaj for'las'it'a'j de mar'a'j speci'o'j. Sur alt'a'j mar'o'j tia'j zon'o'j kvar'obl'iĝ'is en kvin'dek jar'o'j. Rezult'e de tio mov'kapabl'a'j organism'o'j prefer'as migr'i al la polus'o'j. Organism'o'j sen tia kapabl'o, kiel koral'o'j, iĝ'as kondamn'it'a'j al sufer'ad'o de la konsekvenc'o'j de varm'eg'o-streĉ'o kaj medi'o'degener'o. Pli varm'a ocean'o signif'as ankaŭ pli da vapor'o, ŝanĝ'o de nub'a'j cikl'o'j kaj intens'iĝ'o de event'o'j kaŭz'it'a'j de ekstrem'a varm'iĝ'o, kiel sek'ec'o'j kaj pluv'eg'o'j.
La varm'iĝ'o konduk'as ankaŭ al termik'a ekspansi'o de akv'o, kaŭz'ant'a lev'iĝ'o'n de mar'nivel'o'j, kio pli'grav'iĝ'as pro degel'ad'o de glaĉer'o'j. Laŭ la plej optimism'a prognoz'o de IFKŜ, la lev'iĝ'o de mar'nivel'o'j ĝis la fin'o de la jar'cent'o pov'as ating'i 0,59 metr'o'n. Ĉi tio est'as rekt'a minac'o al 65 milion'o'j da hom'o'j, viv'ant'a'j sur Et'a'j Dis'volv'iĝ'ant'a'j Insul-Land'o'j kaj al proks. 680 milion'o'j da hom'o'j, loĝ'ant'a'j sur teren'o'j situ'ant'a'j mal'pli ol 10 metr'o'j'n super la mar'nivel'o.
La ocean'o, kiu sorb'as proks. tri'on'o'n de la karbon'a di'oksid'o el'ig'it'a pro hom'a ag'ad'o, rest'ig'as la atmosfer'o'n en'spir'ebl'a – kvankam kost'e de ali'ig'o de la ĥemi'a konsist'o de akv'o.
Mar'a'j organism'o'j kun ŝel'o el kalci'a karbonat'o, precip'e tiu'j, kiu'j konsist'ig'as plankton'o'n – kaj la mal'supr'o'n de la nutr'aĵ'ĉen'o – mal'mult'iĝ'is pro pli'acid'iĝ'o de la akv'o.
La mar'a'j eko'sistem'o'j pag'as alt'a'n prez'o'n por ĉi tio. Laŭ la raport'o 2019 de Inter'reg'ist'ar'a Scienc'a-Politik'a Platform'o pri Bio'divers'ec'o kaj Eko'sistem'a'j Serv'o'j (ISPPBES), jam ties ses'dek ses el'cent'o'j est'as “sever'e influ'it'a'j” de hom'a'j ag'ad'o'j. De 1870 ĝis hodiaŭ la du'on'o de la surfac'a are'o de koral'a'j rif'o'j mal'aper'is, kaj tiel grav'a'j eko'sistem'o'j, kiel la mangrov'a'j arb'ar'o'j, redukt'iĝ'is ĝis mal'pli ol du'dek kvin procent'o'j de si'a etend'aĵ'o.
La stat'o de afer'o'j est'as relativ'e bon'e kon'at'a.
Kio est'as mal'pli kon'at'a, est'as la akumul'a'j efik'o'j de ĉi tiu'j aper'aĵ'o'j, kaŭz'it'a'j de hom'a ag'ad'o, sur la stat'o'n de la ocean'o. Mult'a'j sekret'o'j de ĉi tiu sub'akv'a mond'o rest'as ankoraŭ mal'kovr'end'a'j, el kiu'j apenaŭ kvin procent'o'j est'is mal'kovr'it'a'j ĝis nun.
Ĉi tio est'as ĝust'e tio, super kio la ocean'a'j scienc'o'j labor'as – deĉifr'i ĉi tiu'n kompleks'a'n univers'o'n de mar'a'j eko'sistem'o'j kaj ĝi'a'n inter'ag'ad'o'n kun la atmosfer'o.
Kun'lig'ant'e ali'a'j'n scienc'o'j'n, kiel fizik'o, biologi'o, ĥemi'o, geologi'o, hidr'o'grafi'o, sanitar'a'j scienc'o'j, inĝenier'ad'o kaj soci'a'j scienc'o'j, ocean'a'j scienc'o'j grav'as ankaŭ por la plan'ad'o de raci'a administr'ad'o de mar'a'j resurs'o'j. Tio ĉi est'as unu el la Cel'o'j por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o de la Tag'ord'o 2030 , adopt'it'a de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j: “Konserv'u kaj daŭr'i'pov'e uz'ad'u la ocean'a'j'n, mar'a'j'n resurs'o'j'n (Cel'o 14).
Sed la esplor'ad'o bezon'as esplor-ŝip'o'j'n, la uz'ad'o'n de satelit'a'j fot'o'j kaj de sub'akv'a'j robot'o'j. Ĉiu'j ĉi tiu'j teknik'aĵ'o'j neces'ig'as grand'a'j'n invest'o'j'n. Tamen, laŭ la Mond'a Raport'o pri Ocean'a'j Scienc'o'j de Inter'reg'ist'ar'a Ocean'a Scienc'a Komision'o de Unesk'o, la kontribu'o'j averaĝ'e ating'as 1,7 procent'o'j'n, de 0,01 ĝis 11,8 procent'o'j de land'a'j buĝet'o'j por esplor'a'j cel'o'j.
La Jar'dek'o de Ocean'a'j Scienc'o'j por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o (2021-2030) de UN cel'as lev'i la konsci'o'n pri la neces'ec'o de fort'ig'o kaj divers'ig'o de en'spez'o'font'o'j por tiu'j scienc'o'j. Ĝi cel'as ankaŭ facil'ig'i la inter'naci'a'n kun'labor'o'n en la stud'ad'o de la ocean'o; ident'ig'i la breĉ'o'j'n en scienc'a'j program'o'j; kun'ord'ig'i esplor'a'j'n program'o'j'n kaj mar'a'n spac'a'n plan'ad'o'n, redukt'i la mar'o-rilat'a'j'n risk'o'j'n por pli'bon'ig'i la administr'ad'o'n de ocean'a'j resurs'o'j kaj mar'bord'a'j zon'o'j.
La rimed'o'j por ag'ad'o ekzist'as. La konserv'a'j fort'o'streĉ'o'j, se sukces'e plen'um'it'a'j, est'os frukt'o'don'a'j. En'danĝer'ig'it'a'j speci'o'j, kiel balen'o'j, mult'obl'iĝ'is, dank'e al inter'naci'a'j mal'permes'o'j pri komerc'a balen'ĉas'ad'o, kaj redukt'o de kapt'o'j. Per util'ig'o de scienc'a'j esplor'o'j kaj indiĝen'a'j sci'o'j, ankoraŭ ebl'as pli'bon'ig'i la konserv'ad'o'n de resurs'o'j kaj fortik'ig'o'n de la mar'medi'o. Ĉi tio far'ebl'as per regul'ig'i de fiŝ'ad'o kaj evolu'ig'o de mar'protekt'it'a'j are'o'j – sed nur per halt'ig'o de la damaĝ'a meĥanism'o de mond'a varm'ig'o ebl'as cert'ig'i la est'ont'ec'o'n de la ocean'o, kaj sekv'e de la tut'a planed'o.
La nombr'o de hom'o'j minac'at'a'j de kresk'ant'a'j mar'nivel'o'j pov'us est'i tri'obl'e pli alt'a ol la antaŭ'e taks'it'a, laŭ esplor'o'j de Klimat'a Centr'o, sen'de'pend'a organiz'aĵ'o pri klimat'ologi'o kaj nov'aĵ'o'j, kiu situ'as en Princ'et'o'n, Nov-Ĵerzej'o. Scott Kulp, la ĉef'a scienc'ist'o pri komput'ad'o kaj la ĉef'a evolu'ig'ant'o por la program'o de Klimat'a Centr'o, kiu esplor'as la alt'iĝ'o'n de la mar'nivel'o, kaj la ĉef'a aŭtor'o de la esplor'o de 2019, uz'is art'e'far'it'a'n intelekt'o'n por analiz'i tiu'n fenomen'o'n – kiu pov'as ekzil'i milion'o'j'n da hom'o'j ĝis 2050.
Ni supoz'is, ke ni'a stud'o montr'os mond'vast'e pli da risk'o'j, sed ne en tia ampleks'o kiel trov'it'a. Ni'a'j el'trov'o'j montr'is, ke en'e de tri'dek jar'o'j, inund'ad'o de mar'bord'o'j pov'as est'i atend'at'a almenaŭ ĉiu'jar'e en land'o'j, kiu'j est'as la hejm'o'j de 300 milion'o'j da hom'o'j.
Kaj 150 milion'o'j da hom'o'j viv'as en land'o'j supoz'at'a'j fal'i sub la maksimum'a'n nivel'o'n de inund'o ĝis la jar'o 2050, kio signif'as, ke tiu'j lok'o'j pov'us est'i ne'loĝ'ebl'a'j, se ili'a'j mar'bord'o'j ne est'os protekt'at'a'j.
En imag'at'a situaci'o de pli alt'a'j el'las'o'j, kaj proksim'e al la sens'iv'ec-maksimum'o de la mar'nivel-alt'iĝ'o je la varm'iĝ'o por la model'o uz'it'a en ĉi tiu stud'o, teren'o, kiu est'as hejm'o por proksim'um'e dek procent'o'j de la mond'a populaci'o pov'us est'i minac'at'a ĝis la fin'o de ĉi tiu jar'cent'o, ĉu pro regul'a ĉu pro konstant'a inund'ad'o.
Ĝis la fin'o de ĉi tiu jar'cent'o, la plej mult'a'j prognoz'o'j montr'as mar'nivel'o'j'n kresk'ant'a'j'n je du'on'o ĝis unu metr'o, kun akcel'iĝ'ant'a kresk'o'kvot'o, kaj tio signif'us pli oft'a'j kaj pli sever'a'j inund'o'j.
En ni'a stud'o ni el'trov'is, ke redukt'i tut'mond'a'j'n karbon-el'las'o'j'n, proksim'um'e tiel, kiel propon'it'e en la Pariza Inter'konsent'o, pov'us ĝis la fin'o de ĉi tiu jar'cent'o mal'help'i la risk'o'j'n de ĉiu'jar'a mar'bord'a super'akv'iĝ'o kaj kresk'o de konstant'a inund'ad'o. Tio koncern'as land'o'j'n, kiu'j est'as hejm'o'j de tri'dek milion'o'j da hom'o'j. Sed krom'e, tio mal'pli'ig'us la danĝer'o'n de mult'a'j ali'a'j risk'o'j de klimat'ŝanĝ'iĝ'o.
La kresk'ad'o de mar'nivel'o est'as mond'a afer'o, kiu minac'as ĉiu'n naci'o'n kun mar'bord'o. Sed dum la ven'ont'a'j jar'dek'o'j, la plej grand'a'j efik'o'j sent'ebl'os en Azi'o, pro la kvant'o da ĉe'bord'a'j loĝ'ant'o'j. Bangladeŝo, Ĉini'o, Barato, Indonezio, Taj'land'o kaj Vjetnami'o est'as la hejm'land'o'j de la plej'mult'o de hom'o'j, kiu'j viv'as sur grund'o'j, supoz'at'a'j trov'i si'n sub la jar'e averaĝ'a'j bord'a'j inund'o'nivel'o'j ĝis 2050.
Kun'e, tiu'j ses naci'o'j reprezent'as proksim'um'e 75 procent'o'j'n de la 300 milion'o'j da hom'o'j, kiu'j viv'as sur grund'o al'front'ant'a la sam'a'n vund'ebl'ec'o'n mez'e de la jar'cent'o.
Kelk'a'j land'o'j jam lanĉ'is drast'a'j'n rimed'o'j'n por respond'i al bord'a inund'o'risk'o, almenaŭ part'e kaŭz'it'a de la mar'nivel'a kresk'o.
Indonezio, ekzempl'e, decid'is trans'loĝ'ig'i si'a'n ĉef'urb'o'n Ĝakarto al pli alt'a grund'o sur la insul'o Borne'o. Dum la ocean'o daŭr'e alt'iĝ'as, grand'skal'a'j iniciat'o'j kiel ĉi tiu, iĝ'os pli kaj pli kutim'a'j.
Kelk'a'j urb'o'j en Azi'o – en Bangladeŝo, Ĉini'o, Barato, Indonezio, Vjetnami'o – en'hav'as teren'o'j'n, kies alt'ec'o'j est'as taks'at'a'j de CoastalDEM kiel mal'pli alt'a'j ol la lok'a maksimum'a mar'nivel'o. Tio pov'as est'i indik'o, ke natur'a'j aŭ art'e'far'it'a'j protekt'il'o'j kiel kontraŭ-inund'a'j mur'o'j kaj dig'o'j por mark'a'j river'bord'o'j ebl'ig'as al hom'o'j viv'ad'i tie nun'temp'e.
Ekzempl'o'j de tio est'as vid'ebl'a'j en Ŝanhajo, Nederlando kaj Nov-Orlean'o, kie ampleks'a'j projekt'o'j pri bord'a inund'o-reg'ad'o protekt'as grand'a'j'n urb'o'j'n. Sed dum mar'nivel'o'j alt'iĝ'as, ankaŭ alt'iĝ'as la kost'o'j por vart'i kaj pli'bon'ig'i la ŝirm'il'o'j'n, ankaŭ alt'iĝ'as la kost'o'j de mal'sukces'o'j.
Ekzist'as ankaŭ kelk'a'j ekzempl'o'j de natur'a'j ŝirm'il'o'j kiel dun'o'j, humid'a'j biotop'o'j kaj la distanc'o al la bord'o. Ili pov'as lim'ig'i la efik'o'j'n de ĉe'bord'a'j inund'o'j kontraŭ ne'protekt'at'a grund'o'j, sed alt'iĝ'ant'a'j mar'o'j ne'evit'ebl'e redukt'as la protekt'ad'o'n, kiu'n la ŝirm'il'o'j ebl'ig'as.
La risk'o ne est'as lim'ig'it'a al Azi'o. En Franci'o, Germanio, kaj Briti'o; en Egipti'o, Irako kaj Niĝerio; en Brazilo kaj Uson'o, mal'alt'e situ'ant'a'j teren'o'j est'as la hejm'o'j de grand'a'j komun'um'o'j, kiu'j ver'ŝajn'e bezon'os pli da protekt'o, kiam bord'a'j inund'o'j intens'iĝ'os.
Ni'a stud'o pri'lum'as la serioz'ec'o'n de la mar'nivel'kresk'a risk'o al'front'at'a de MEIŜ, el kiu'j mult'a'j ne hav'as la financ'a'j'n rimed'o'j'n sufiĉ'e si'n ekip'i kontraŭ tiu'j risk'o'j.
Sur Maldiv'o'j, proksim'um'e du'on'o de la populaci'o viv'as sur grund'o supoz'at'a fal'i sub la mar'nivel'o ĝis la jar'o 2100. Sur la Marŝal'a'j Insul'o'j, tiu kvot'o est'as proksim'um'e ok procent'o'j. Kiam la mar'o'j alt'iĝ'os, inund'o'j en tiu'j region'o'j iĝ'os pli regul'a'j kaj pli fort'a'j, kio pov'us far'i ili'n ne'loĝ'ebl'a'j antaŭ la fin'o de ĉi tiu jar'cent'o.
Tiu'j kresk'ant'a'j minac'o'j grand'part'e rezult'as de la karbon-el'las'o'j de pli riĉ'a'j naci'o'j, kaj sen sub'ten'ad'o de ĉi tiu'j naci'o'j la reg'ist'ar'o'j de MEIŜ ebl'e ne hav'os la resurs'o'j'n help'i si'a'j'n loĝ'ant'o'j adapt'iĝ'i al alt'iĝ'ant'a'j mar'o'j.
Kompren'i la real'a'n minac'o'n, kaŭz'at'a'n de est'ont'a mar'nivel'a kresk'o postul'as pli bon'a'n pri'trakt'o'n de la grund'o sub ni'a'j pied'o'j. Tio est'as la cel'o de CoastalDEM.
La nov'a daten'ar'o est'is evolu'ig'at'a per la uz'o de maŝin'o-lern'ad'o, kaj pro tio ĝi est'as mult'e pli preciz'a ol la Kosm'o'pram'a Radar-topografi'a Misi'o de Nas'a, special'e en dens'e loĝ'at'a'j are'o'j – ĝust'e tiu'j lok'o'j, kie la plej'mult'o da hom'o'j kaj konstru'aĵ'o'j est'as minac'at'a'j de mar'alt'iĝ'o.
Ni'a labor'o pov'as kaj dev'as est'i pli'bon'ig'at'a, sed por plan'ist'o'j en mult'a'j ĉe'bord'a'j naci'o'j, ĝi reprezent'as la plej preciz'a'n font'o'n hav'ebl'a'n por pri'taks'i la risk'o'j'n al'port'at'a'j'n de mar'alt'iĝ'o.
La unu'a kaj plej decid'a paŝ'o, kiu'n la reg'ist'ar'o'j pov'us komenc'i por protekt'i la hom'o'j'n kaj lok'o'j'n minac'at'a'j'n de alt'iĝ'ant'a mar'o, est'as pri'taks'i la risk'o'j'n per la plej bon'a'j rimed'o'j dispon'ebl'a'j. Sed inter'naci'a'j klopod'o'j redukt'i karbon'a'j'n el'las'o'j'n kaj mond'a'n pli'varm'iĝ'o'n est'as grav'eg'a'j por reg'i tiu'j'n risk'o'j'n, ĉar ili pov'as mal'rapid'ig'i mar'alt'iĝ'o'n kresk'o'n kaj don'i al vund'ebl'a'j komun'um'o'j pli da temp'o por plan'i kaj re'ag'i al tiu kriz'o.
Se reg'ist'ar'o'j vol'as lim'ig'i est'ont'a'j'n efik'o'j'n de ocean'a inund'ad'o, ili dev'us ankaŭ evit'i konstru'ad'o'n en are'o'j kun alt'a inund'o'risk'o, kaj sam'temp'e protekt'i aŭ trans'loĝ'ig'i jam ekzist'ant'a'j'n infra'struktur'o'j'n kaj setl'ej'o'j'n.
La alt'iĝ'o de la mar'nivel'o est'as fruestonteca danĝer'o: nun'a'j komun'um'o'j dev'as decid'i ne nur pri est'ont'a'j generaci'o'j, sed ankaŭ pri si mem.
El la angl'a esperant'ig'is Frank Lappe (Germanio)
Kun 550 kilo'metr'o'j'n long'a mar'bord'o kaj kun unu kvar'on'o de la loĝ'ant'ar'o viv'ant'a proksim'e de la mar'o, Ganao est'as apart'e traf'at'a de mar'bord'a erozi'o. Hom'a'j aktiv'aĵ'o'j, kiu'j alt'ig'as la akv'o'nivel'o'j'n, lig'e al la ter'glob'a varm'iĝ'o, est'as grand'part'e respond'ec'a'j pri tio.
Kwasi Addo Appeaning Profesor'o pri Mar'bord'a'j Procez'o'j kaj Stud'o'j pri Delt'o'j kaj direktor'o de la Institut'o pri Natur'medi'a'j kaj Sanitar'a'j Stud'o'j ĉe la Universitat'o de Ganao, en Akr'o.
Situ'ant'a sur la rand'o de la Golf'o de Gvineo, proksim'e de la urb'et'o Ket'a en la region'o de Volt'a, orient'a bord'o de Ganao, Fuvemeh est'is ĝis antaŭ kelk'a'j jar'o'j prosper'a fiŝ'kapt'ist'a vilaĝ'o, kiu viv'is el la mar'o kaj el si'a'j kokos'arb'a'j plant'ej'o'j. Nun'temp'e ĝi est'as part'e for'manĝ'it'a de la mar'o.
Ĝis 2017, preskaŭ ok'dek dom'o'j kaj lern'ej'o est'is detru'it'a'j kaj pli ol 300 loĝ'ant'o'j est'is for'mov'it'a'j. Farm'o'j kaj plant'ej'o'j est'is for'lav'it'a'j kaj la lok'a'j fiŝ'kapt'ist'o'j perd'is si'a'j'n per'labor'o'j'n. La situaci'o nur pli'mal'bon'iĝ'is en la last'a'j tri jar'o'j, kun la en'penetr'o de la mar'o plur'a'j'n metr'o'j'n en la land'o'n, en iu'j lok'o'j, kaj ĝis 100 metr'o'j'n en ali'a'j.
Per robot-aviad'il'o kun alt'disting'iv'a kamera'o, mi'a'j koleg'o'j kaj mi registr'is de'supr'a'j'n vide'o'j'n kaj bild'o'j'n inter aŭgust'o 2016 kaj juni'o 2017. Kompar'ant'e tiu'j'n kun satelit'a'j bild'o'j el 2014 kaj fotografi'a'j map'o'j el 2005, ni observ'is, ke tri'dek sep procent'o'j el la mar'bord'a ter'o est'is perd'it'a'j pro erozi'o kaj for'flu'o, inter 2005 kaj 2017.
La konstru'ad'o en la river'o Volt'a, en 1965, de la bar'aĵ'o Akosombo kun basen'o de 8 502 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j kaj la antaŭ'ne'long'a pli'grand'ig'o de la haven'o en la urb'o Tem'a influ'is la flu'ig'o'n de sediment'o'j. Tio apart'e pli'ig'is erozi'o'n laŭ'long'e de la orient'a mar'bord'o. Sablominado, kontraŭ'leĝ'a aktiv'aĵ'o, kiu plu okaz'as pro mank'o de aplik'o de la leĝ'o, est'as konstat'it'a kiel grav'a kaŭz'o por erozi'o en la ganaa mar'bord'o.
La region'o Volt'a tut'e ne est'as la sol'a sufer'ant'a la ĉe'mar'a'n erozi'o'n. La tut'a Okcident'afrik'a mar'bord'o spert'as tiu'n efik'o'n, laŭ divers'a'j grad'o'j. Ganao, kun si'a 550-kilo'metr'a mar'bord'o, est'as apart'e traf'ebl'a. Kvankam la ĉe'mar'a region'o konsist'ig'as ĉirkaŭ sep procent'o'j'n el la tut'a are'o de la land'o, ĝi est'as dens'e loĝ'at'a. Unu kvar'on'o el la 31 milion'o'j da loĝ'ant'o'j viv'as apud la mar'o. En la plej last'a'j jar'dek'o'j, fort'a'j ond'o'j kaj inund'o'j for'manĝ'is la mar'bord'o'n kaj far'is el kelk'a'j fiŝ'kapt'ist'a'j vilaĝ'o'j insul'o'j'n.
La ekonomi'a sukces'o de Ganao tra la last'a'j jar'dek'o'j hav'is si'a'n prez'o'n, apart'e por la mar'bord'o de la regn'o. Eĉ ok'dek procent'o'j de ĝi'a'j industri'a'j aktiv'aĵ'o'j kiel naft'o- kaj gas-produkt'ad'o, haven'a'j operaci'o'j kaj la produkt'ad'o de termo- kaj hidr'o- elektro-energi'o est'as koncentr'it'a'j laŭ'long'e de la mar'bord'o, al'don'e al la mar'a'j agrikultur'o kaj fiŝ'kapt'ad'o.
Ne'ord'ig'it'a'j hom'a'j aktiv'aĵ'o'j mult'e akcel'is la problem'o'n de erozi'o − natur'a kontinu'a procez'o laŭ kiu la mar'bord'o'j adapt'iĝ'as al variant'a'j mar'nivel'o'j, la energi'a'j nivel'o'j de la tajd'o'j kaj flu'o'j, proviz'ad'o de sediment'o'j kaj la ekzist'ant'a topografi'o tra jar'cent'o'j.
La okcident'a bord'o de Ganao, kiu long'as de Kab'o Three Points ĝis New Town − apud la land'lim'o kun Ebur-Bord'o – est'as mal'pli traf'it'a de erozi'o ĝis nun. La kial'o est'as la relativ'e mal'grand'a aktiv'ec'o de ond'o'j kaj la ekzist'ad'o de ŝton'a'j plaĝ'o'j en tiu part'o de la bord'o.
Tamen, la grand'a dis'volv'iĝ'o de infra'struktur'o tie pro naft'o- kaj gas-produkt'ad'o kaj la al'flu'o de hom'o'j por labor'oportun'o'j pov'us kaŭz'i ŝanĝ'o'j'n en la mar'bord'a'j ekologi'a'j sistem'o'j.
La fenomen'o est'as des pli zorg'ig'a ĉar la efik'o de erozi'o laŭ'long'e de la mar'bord'o de Ganao probabl'e nur pli'mal'bon'iĝ'os pro la klimat'ŝanĝ'o'j kaj alt'iĝ'o de la mar'nivel'o'j.
Nun'temp'e, la land'a mar'bord'o erozi'iĝ'as po du metr'o'j'n ĉiu'jar'e. Sed kelk'a'j pli mal'grand'a'j lok'o'j registr'is ĝis dek sep metr'o'j'n pro erozi'o en nur unu jar'o.
La 150-kilo'metr'a orient'a mar'bord'o, kiu konsist'as el la region'o de Aflao ĝis Prampram, est'is ident'ig'it'a kiel la plej vund'ebl'a. Tio okaz'as pro la influ'o de la dinamik'o de la delt'a sistem'o de la river'o Volt'a, kiu'n karakteriz'as relativ'e fort'a'j ond'o'j kaj akv'o'flu'o'j.
La minac'o'j de mar'bord'a erozi'o est'is unu el la kial'o'j, kiu'j influ'is la trans'lok'ad'o'n de la ofic'ej'o kaj loĝ'ej'o de la prezid'ant'o de Ganao, el la Kastel'o Christiansborg al la Dom'o Flagstaff en Akr'o, en 2013. Ali'a'j naci'a'j gvid'sign'o'j, kiel la Plac'o de Sen'de'pend'iĝ'o kaj Maŭzole'o Kwame Nkrumah en la centr'o de Akr'o kaj la Mond'hered'aĵ'o'j de Unesk'o de Fortik'aĵ'o'j kaj Kastel'o'j en Volt'a, Region'o de Akr'o, Centr'a'j kaj Okcident'a'j Region'o'j − la rest'aĵ'o'j de fortik'ig'it'a'j komerc'ej'o'j star'ig'it'a'j inter 1482 kaj 1786 − est'as sub la risk'o est'i en'glut'at'a de la mar'o en la ven'ont'a jar'cent'o.
Kulturheredaj lok'o'j kiel la Fortik'aĵ'o Kongensten – histori'a dan'a fortik'aĵ'o konstru'it'a en Ad'a, en 1783 – est'is komplet'e for'lav'it'a, dum part'o'j de la Fortik'aĵ'o Prinsensten, konstru'it'a en Ket'a en 1734, est'is detru'it'a de mar'bord'a erozi'o.
Al'don'e, nest'ej'o'j de en'danĝer'ig'it'a'j mar'testud'o'j en Ad'a kaj Totope kaj habitat'o'j de migr'ant'a'j bird'o'j est'is detru'it'a'j. Natur'a'j al'ter'iĝ'ej'o'j uz'it'a'j de tradici'a'j fiŝ'kapt'ist'o'j sam'e spert'as erozi'o'n, kun minac'o al tradici'a'j per'labor'o'j. La kolaps'o de la iam prosper'a mal'grand'skal'a kokos'industri'o montr'as la efik'o'n de erozi'o sur mar'bord'a veget'aĵ'ar'o.
Pro la skal'o de la minac'o, aŭtoritat'o'j re'ag'is.
La Naci'a Natur'medi-politik'o de Ganao nun menci'as la mar'a'n kaj mar'bord'a'n damaĝ'o'n kiel unu el la natur'medi'a'j defi'o'j de la regn'o.
La reg'ist'ar'o konstru'is pez'a'j'n inĝenier'art'a'j'n struktur'o'j'n kiel dig'o'j en ŝlos'il'a'j lok'o'j laŭ'long'e de la plaĝ'o'j por stabil'ig'i la bord'o'n.
Ankaŭ ses ĝet'o'j – mal'alt'a'j larĝ'a'j mur'o'j el beton'o aŭ blok'o'j en'ir'ant'a'j la mar'o'n – est'is konstru'it'a'j kiel part'o de la Mardefenda Projekt'o de Ket'a.
Tamen tiu'j struktur'o'j pov'us fin'e pli'grand'ig'i la erozi'o'n en ali'a'j part'o'j de la mar'bord'o.
Neces'as ir'i trans tiu'j'n re'ag'a'j'n paŝ'o'j'n. Por efik'e kontraŭ'batal'i erozi'o'n, pli da emfaz'o neces'as en prevent'ad'o. Efik'a sistem'o por risk'o-lim'ig'o est'as esenc'a por la star'ig'o de strategi'o'j kaj protekt'i mar'bord'a'j'n komun'um'o'j'n. Robot-aviad'il'o'j, kiu'j est'as mal'mult'e'kost'a'j kaj facil'e reg'ebl'a'j, pov'us est'i liver'it'a'j kiel fru'a'j atent'ig'o-sistem'o'j. Tio help'us traf'ebl'a'j'n loĝ'ant'ar'o'j'n pli bon'e prepar'iĝ'i por ŝtorm'o'j kaj inund'o'j, kies oft'ec'o mult'obl'iĝ'is en la last'a'j jar'o'j.
Sam'temp'e, neces'as funkci'ig'i pli ampleks'a'n strategi'o'n por mastr'um'ad'o de mar'bord'a erozi'o. Proviz'o de mar'bord'a protekt'o ne dev'us est'is rigard'at'a nur kiel la unu'a defend'o-lini'o, sed ĝi dev'us est'i akompan'at'a de demarŝ'o'j por antaŭ'e'n'ig'i la adapt'ad'o'n de hom'a'j aktiv'aĵ'o'j kaj la re'star'ig'o'n de mar'bord'a'j eko'sistem'o'j. Est'us pli efik'e fort'ig'i la rezist'ad'o'n de la region'o'j traf'it'a'j de erozi'o ol lukt'i kontraŭ la natur'o.
El la angl'a esperant'ig'is James Rezende Pit'o'n (Brazilo)
Dum long'a temp'o, oni kred'is, ke la ocean'o est'as silent'a mond'o. Mal'e, son'o'j lud'as grav'a'n rol'o'n por mult'a'j mar'a'j organism'o'j. Tamen la bru'o far'at'a de hom'a'j aktiv'aĵ'o'j mal'ebl'ig'as la super'viv'o'n de kelk'a'j speci'o'j. Michel André, akustik'ist'o kaj direktor'o de la Laboratori'o pri Bioakustikaj Aplik'aĵ'o'j (LBA) en la Politeknik'a Universitat'o de Kataluni'o, Barcelono, avert'as pri la danĝer'o'j de tia son'a polu'ad'o.
Intervju'o de Laetitia Kac'i Unesk'o
En la ocean'o, son'o est'as sinonim'o de viv'o.
Ĉar lum'o penetr'as ne pli ol kelk'a'j'n metr'o'j'n sub la surfac'o, la son'o est'as la nur'a rimed'o por inform'ad'o dispon'ebl'a al mar'loĝ'ant'o'j por komunik'i.
Tamen est'is nur dum la last'a'j du'dek jar'o'j, pli mal'pli, ke oni kompren'is la grav'ec'o'n de tiu'j son'o'j. Fakt'e, ĉar la hom'a orel'o ne est'as kre'it'a por sub'akv'e aŭd'i, la son'o'j sub la mar'o est'is long'e mal'atent'at'a'j — kiel oni vid'as en La Silent'a Mond'o (The Silent World), dokument'a film'o de 1956 reĝisor'it'a de JacquesYves Cousteau kaj Louis Malle.
Nun'temp'e, dank'e al dis'volv'o de nov'a'j il'o'j, kiel akv'o'fon'o'j (hydrophones), kiu'j kapabl'as kapt'i sub'akv'a'j'n son'o'j'n, oni pov'as konfirm'i, ke la mar'o est'as mond'o de 20 000 son'o'j. Kaj ili est'as esenc'a'j por la mar'a viv'o.
Tiu'j mal'kovr'o'j ankaŭ mal'ferm'is ni'a'j'n okul'o'j'n por la intens'ec'o de la bru'ad'o de hom'a'j aktiv'aĵ'o'j. Dum pli ol 80 jar'o'j, ek'de la komenc'o de hom'a industri'a ekspluat'o de mar'o'j, oni ne'sci'e akustik'e polu'as la ocean'o'n.
Tiam, kiam klar'iĝ'is, ke la bru'o kre'at'a de hom'o'j pov'as en'danĝer'ig'i la ekvilibr'o'n de la ocean'o, la scienc'a komun'um'o unu'e atent'is la 89 speci'o'j'n, kiu'j konsist'ig'as la ord'o'n de cetac'o'j. Nun'temp'e, oni jam determin'is la akustik'a'n sens'iv'ec'o'n de preskaŭ 25% de tiu'j speci'o'j, kiu'j util'ig'as akustik'a'n inter'ŝanĝ'o'n en la ĉiu'tag'a viv'o, por ĉas'ad'o aŭ re'produkt'ad'o.
La evolu'ad'o de ili'a cerb'o baz'iĝ'is sur tiu percept'o – dum pli ol 30 milion'o'j da jar'o'j, por kelk'a'j speci'o'j.
Antaŭ dek jar'o'j, oni mal'kovr'is, ke mar'a'j sen'vertebr'ul'o'j (cefalopod'o'j, krustac'o'j, mar'frukt'o'j, meduz'o'j, koral'o'j ktp.) hav'as sens'organ'o'j'n pri gravit'o en la mar'o – kvankam ili ne hav'as aŭd'a'n sistem'o'n. Tiu'j speci'o'j est'as sens'iv'a'j al son'a vibr'ad'o. Frap'it'a'j de hom'a bru'o, ili sufer'as akustik'a'n traŭmat'o'n, kiu en'danĝer'ig'as ili'a'n super'viv'o'n. Tio est'as unu inter la plej grav'a'j danĝer'o'j por la ocean'a ekvilibr'o.
La precip'a efik'o est'as mal'help'i la komunik'a'j'n signal'o'j'n. La son'a'j inform'o'j neces'a'j por la super'viv'o ne ating'as la speci'o'j'n pro la son'a polu'ad'o. Ekzempl'e, bru'o'j pov'as mal'orient'i cetac'o'j'n kaj mal'help'i ili'n aŭskult'i al'proksim'iĝ'o'n de boat'o.
Bru'o pov'as ankaŭ est'i mort'ig'a. La son'o foj'e est'as tiel intens'a por best'o'j, ke ĝi kaŭz'as tuj'a'n traŭmat'o'n, kiu pov'as est'i mort'ig'a por kelk'a'j organism'o'j. Tio okaz'as pro son'o'j rilat'a'j al naft'a ekspluat'ad'o aŭ arme'a'j manovr'o'j.
Fin'fin'e, est'as la akustik'a traŭmat'o. Long'a el'met'ad'o al son'font'o pov'as lac'ig'i aŭd'a'j'n organ'o'j'n de speci'o'j, kaŭz'ant'e ne'ripar'ebl'a'n damaĝ'o'n – kiel mal'kapabl'o percept'i son'o'j'n.
Ni'a tut'mond'a sub'akv'a observ'a ret'o, Aŭskult'i la Profund'a'n Ocean'a'n Medi'o'n ( Listening to the Deep Ocean Environment ), ebl'ig'is kompar'a'n esplor'o'n pri mal'sam'a'j bru'a'j nivel'o'j en 2020. La el'ir'blok'ad'o ver'e mal'grand'ig'is la trafik'o'n en la mar'o kaj tiel mal'grand'iĝ'is la intens'ec'o de bru'ad'o. Sed tiu mal'grand'ig'o ne est'is efik'a. Est'is sam'e kiel en ali'a'j moment'o'j de la jar'o, kiam la trafik'o kutim'e mal'pli'iĝ'as.
Ek'de pli ol dek jar'o'j, la teknologi'o est'as dispon'ebl'a por respond'ec'ul'o'j, por help'i ili'a'j'n klopod'o'j'n mal'grand'ig'i akustik'a'n efik'o'n. En modern'a'j ŝip'o'j, ekzempl'e, la maŝin'ĉambr'o est'as izol'it'a por evit'i, ke bru'o'j kaj vibr'o'j tra'pas'u la karen'o'n kaj ating'u la akv'o'n.
Kelk'a'j industri'o'j prov'as mal'grand'ig'i la bru'o'n el si'a'j aktiv'aĵ'o'j. Konstru'ist'o'j de vent'o'park'o'j, ekzempl'e, prov'as util'ig'i membran'o'j'n kaj sistem'o'j'n de bobel'a'j bar'il'o'j por mal'grand'ig'i la bru'o'n de aer'a'j turbin'o'j.
Fin'fin'e, nun'temp'e ebl'as far'i i'o'n rilat'e al naft'a ekspluat'ad'o aŭ arme'a'j manovr'o'j.
Nun'temp'a'j teknologi'o'j ebl'ig'as mal'kovr'i la ĉe'est'o'n de speci'o'j, kiu'j sufer'us pro la bru'o'j, kaj atend'i ĝis ili'a for'ir'o el la are'o'j de aktiv'aĵ'o'j por lim'ig'i la risk'o'n.
El la angl'a esperant'ig'is Rafael Lim'a (Brazilo) Ĉi tiu intervju'o est'as part'o de la kun'labor'o inter Unesk'o-Kurier'o kaj ChangeNOW. Dum la kun'ven'o de ChangeNOW en 2021, kiu okaz'os en Parizo de la 27-a ĝis la 29-a de maj'o, renkont'iĝ'os decid'o-far'ant'o'j, entrepren'ist'o'j kaj nov'ig'ant'o'j por propon'i konkret'a'j'n solv'o'j'n por daŭr'i'pov'a mond'o.
Konserv'ad'a'j iniciat'o'j por protekt'i la mar'a'n viv'o'n jam don'as frukt'o'j'n. Tiu'j iniciat'o'j ebl'ig'is halt'ig'i la mal'kresk'o'n de iu'j speci'o'j kaj re'kre'i detru'it'a'j'n mar'a'j'n eko'sistem'o'j'n. Sed re'star'ig'i la san'o'n de la ocean'o larĝ'skal'e postul'as pli aktiv'a'n batal'ad'o'n kontraŭ polu'o, tro'a fiŝ'kapt'ad'o kaj la efik'o'j de klimat'ŝanĝ'iĝ'o.
Carlos M. Duarte Mar-ekolog'o kaj profesor'o de la esplor'a katedr'o Tarek Ahmed Juffali pri Ruĝ'amar'a Ekologi'o ĉe la Universitat'o Reĝ'o Abdullah por Scienc'o kaj Teknik'o, Sauda Arabi'o.
Ĝis antaŭ'ne'long'e, la est'ont'ec'o de la mar'a bio'divers'ec'o ne don'is al ni kial'o'j'n por optimism'o. Ni perd'is du'on'o'n de la biom'o de grand'a'j mar'best'o'j kaj de la ampleks'o de ŝlos'il'a'j ocean'a'j habitat'o'j – eĉ pli en iu'j okaz'o'j.
Tio est'is baz'it'a ne nur sur statistik'o, sed mal'feliĉ'e ankaŭ laŭ mi'a person'a spert'o. De Arkt'o ĝis Antarkt'o, de mal'profund'a'j mar'bord'a'j sistem'o'j ĝis profund'a mar'o, mi konstat'is plur'a'j'n eko'sistem'o'j'n – mar'herb'ej'o'j'n, mangrov'o'j'n kaj koral'rif'o'j'n, kiu'j est'is detru'it'a'j kaj tiam perd'it'a'j.
Tamen ĉirkaŭ 2010 io ek'ŝanĝ'iĝ'is. Daŭr'e publik'iĝ'is stud'o'j, kiu'j dokument'is sukces'o'j'n – mal'rapid'ig'o'n de perd'o'j aŭ eĉ re'star'ig'o'j'n – en plur'a'j part'o'j de la mond'o. Projekt'o'j de mar'a re'star'ig'o svarm'is ĉirkaŭ la ocean'o kaj protekt'it'a'j mar-are'o'j kresk'is laŭ nombr'o kaj grand'ec'o. Kaj mi raport'is, kun'e kun ali'a'j, pri la re'star'ig'o de divers'a'j habitat'o'j, kiel marĉ'o'j, sub'mar'a'j herb'ej'o'j kaj mangrov'o'j.
Ankaŭ en'danĝer'ig'it'a'j speci'o'j kiel ĝib'a'j balen'o'j kaj mar-elefant'o'j hav'is kresk'o'n en si'a'j populaci'o'j.
Por preciz'ig'i ĉu tio est'is la komenc'o de invers'a tendenc'o, mi gvid'is unu'a'n kontrol'o'n, kiu'j iniciat'o'j ebl'ig'is la sukces'o'j'n en mar'konserv'ad'o – inter kiu'j la plej mal'nov'a dat'iĝ'as el la 1970-aj. La kontrol'o konfirm'is, ke re'star'ig'o de mar'a viv'o, okaz'as en plur'a'j kaz'o'j.
Kiel baz'o de la komenc'a taks'ad'o, mi kun'ven'ig'is team'o'n da el'star'a'j mar-ekolog'o'j por sistem'e taks'i la progres'o'n, ĝis nun, en re'star'ig'o de mar'a viv'o, kaj la ag'ad'o'j'n, kiu'j ebl'ig'is tiu'j'n sukces'o'j'n. Ni revizi'is la stat'o'n de ŝlos'il'a'j habitat'o'j, kiu'j inkluziv'as mar'herb'ej'o'j'n, mangrov'o'j'n, sal'marĉ'o'j'n, koral'rif'o'j'n, fuk'arb'ar'o'j'n, profund'mar'a'j'n eko'sistem'o'j'n kaj ostr'a'j'n rif'o'j'n. Ni stud'is ankaŭ la grand'a'j'n mar'best'o'j'n, kiel balen'o'j, ŝark'o'j, mar-bird'o'j kaj mar-testud'o'j.
Ni'a taks'ad'o, publik'ig'it'a en la scienc'a gazet'o Natur'e en April'o 2020, montr'is, ke la perd'o'j de mar-herb'ej'o'j, mangrov'a'j arb'ar'o'j kaj sal-marĉ'o'j redukt'iĝ'is kaj, en plur'a'j lok'o'j, tiu'j habitat'o'j pli'iĝ'is. Sam'e la populaci'o'j de grand'a'j mar'speci'o'j mult'obl'iĝ'as, kun iu'j el ili montr'ant'a'j impres'a'j'n re'star'iĝ'o'j'n. Kvar'dek sep procent'o'j el la 124 mar'mam'ul'a'j populaci'o'j taks'it'a'j hav'is signif'a'n kresk'o'n en la last'a'j jar'dek'o'j, neni'u ŝanĝ'o est'is mal'kovr'it'a en kvar'dek procent'o'j kaj nur dek tri procent'o'j mal'pli'iĝ'is. Iu'j fiŝ'kapt'ad'a'j are'o'j sam'e pli'alt'rang'iĝ'is – pro la redukt'o de tro'a fiŝ'kapt'ad'o en la pas'int'a'j du jar'dek'o'j kaj pli'ig'o de la proporci'o'j de fiŝ'o'j, kiu'j est'as daŭr'i'pov'e kultiv'at'a'j.
Tiu'j pli'bon'ig'o'j en la kompon'ant'o'j de mar'a viv'o far'iĝ'is ebl'a'j, en plur'a'j kaz'o'j, per politik'o'j kaj ag'ad'o'j adopt'it'a'j en la 1970-aj jar'o'j. Ni rimark'is, ke ili'a'j pozitiv'a'j rezult'o'j simpl'e far'iĝ'as vid'ebl'a'j, ĉar neces'as du aŭ tri jar'dek'o'j por ke tiu'j politik'o'j est'ig'u la atend'at'a'j'n rezult'o'j'n.
Fakt'e, tendenc'a ŝanĝ'o de ocean'a re'san'iĝ'o est'as pens'ebl'a se ni far'as la neces'a'j'n ag'ad'o'j'n por akcel'i la motiv'o'n kre'it'a'n de la politik'o'j star'ig'it'a'j jar'dek'o'j'n antaŭ'e.
Ni konklud'is, ke ebl'as ating'i signif'a'n re'far'ad'o'n de mar'a viv'o en 2050, ĝis sep'dek aŭ naŭ'dek procent'o'j el ĝi'a pas'int'a riĉ'ec'o.
Tio postul'as protekt'i speci'o'j'n, ĉar grand'nombr'a'j mar'speci'o'j plu est'as en'danĝer'ig'it'a'j, iu'j el ili tre grav'e. Ni bezon'as protekt'i ankaŭ are'o'j'n. Dum 2000 nur 0,4 procent'o'j de la ocean'a are'o est'is protekt'it'a, tiu cifer'o al'proksim'iĝ'as al dek procent'o'j kaj sur'voj'as ating'i tri'dek procent'o'j'n en 2030. La protekt'o nepr'e est'u aktiv'a, pel'at'a de efektiv'a re'star'ig'a ag'ad'o kaj per la for'ig'o de detru'a'j kaj damaĝ'a'j praktik'o'j.
Ni bezon'as ankaŭ for'ig'i ĉi'a'j'n form'o'j'n de polu'ad'o – de tro'nutr'a'j verŝ'aĵ'o'j al permanent'a'j organik'a'j polu'aĵ'o'j kaj plast'aĵ'o'j. Ni jam ating'is kelk'a'j'n venk'o'j'n en la batal'ad'o kontraŭ polu'o. La ocean'o est'as nun liber'a el tut'mond'a plumb'o-polu'o, dank'e al la trans'ir'o al sen'plumb'a benzin'o, kiu komenc'iĝ'is antaŭ plur'a'j jar'dek'o'j. Tio est'as sukces'o pri kiu mal'mult'a'j konsci'as, sed ĝi est'as memor'ind'a.
Ni dev'as saĝ'e rikolt'i, redukt'ant'e kolekt'ad'o'n por re'far'i la fiŝ'o'kvant'o'j'n kaj kontraŭ'batal'i mal'leĝ'a'n kaj ne'raport'at'a'n fiŝ'kapt'ad'o'n. Por tio neces'as pli'bon'ig'i regul'ar'o'j'n kaj dev'o'j'n kaj far'i taŭg'a'n mastr'um'ad'o'n de la alt'a'mar'a'j fiŝ'o'kvant'o'j. Tio ĉi ne plu de'pend'as de mem'raport'ad'o de fiŝ'kapt'a'j ŝip'o'j, ĉar evolu'ig'o de satelit'a teknik'o kaj art'e'far'it'a intelekt'o nun ebl'ig'as monitor'ad'o'n de aktiv'ec'o en la mar'o – ne nur kontraŭ'leĝ'a fiŝ'kapt'ad'o, sed ankaŭ ŝakr'ad'o de hom'o'j kaj drog'aĉ'o'j. Ankaŭ evolu'ig'i daŭr'i'pov'a'n akv'o'kultur'a'n industri'o'n, kiu en'ten'as la produkt'ad'a'n cikl'o'n en la kultur'bien'o, help'os redukt'i la prem'o'n sur sovaĝ'a'j best'o'j.
Tamen la klimat'ŝanĝ'iĝ'o est'as la scen'ar'o de kiu ni'a sukces'o de'pend'as. La mal'sukces'o mild'ig'i la klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n kaj ating'i, aŭ super'i, la cel'o'j'n de la Pariza Inter'konsent'o risk'ig'os perd'i la profit'o'j'n de la ag'ad'o'j. Grav'e, klimat'ŝanĝ'iĝ'o est'ig'as la plej grand'a'n risk'o'n al la re'star'ig'o de koral'rif'o'j, kiu'j jam spert'as vast'a'n mort'ad'o'n pro la intens'o de la ocean'a varm'iĝ'o – ĉirkaŭ 1 °C super la averaĝ'a temperatur'o el la antaŭ'industri'a temp'o – kiu jam okaz'is.
Est'as temp'o por ating'i nov'a'n nivel'o'n de ambici'o kadr'e de klimat'a ag'ad'o. Re'far'i la abund'o'n de mar'a viv'o inkluziv'as kresk'ig'i la rezerv'o'n de viv'ant'a karbon'o en la ocean'o, sekv'e kontribu'ant'e ankaŭ al la mild'ig'o de la klimat'ŝanĝ'iĝ'o. La re'star'ig'o de mangrov'o'j, sal'marĉ'o'j kaj mar'herb'ej'o'j est'os apart'e efik'a ĉar tiu'j eko'sistem'o'j est'as inter la plej grav'a'j en karbon'kapt'a mild'ig'o tra la biosfer'o. Ili est'as ankaŭ ni'a unu'a defend'o-lini'o kontraŭ mar'alt'ig'o kaj kresk'ant'a'j ŝtorm'o'j pro klimat'ŝanĝ'iĝ'o.
Solvotrafaj evolu'ig'o'j en scienc'a kaj teknik'a esplor'ad'o est'os neces'a'j por entrepren'i la supr'e menci'it'a'j'n ag'ad'o'j'n en kost'efik'a kaj fid'ind'a manier'o. La Jar'dek'o de Ocean'a'j Scienc'o'j por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o (2021-2030) de UN proviz'as per unik'a platform'o por sub'ten'i ni'a'n kapabl'o'n re'far'i la mar'a'n viv'o'n. Tiu re'far'ad'o postul'os signif'a'j'n invest'o'j'n, taks'at'a'j'n inter 10 kaj 20 miliard'o'j da dolar'o'j jar'e. Tio ŝajn'as grand'a kvant'o, sed tem'as pri nur 0,02 procent'o de la tut'mond'a MEP (Mal'net'a En'land'a Produkt'o).
Ceter'e, tiu invest'o esper'ebl'e est'ig'os signif'a'j'n kompens'o'j'n – laŭ taks'o'j po 10 dolar'o'j por ĉiu invest'it'a dolar'o. La ĉef'a'j profit'ont'o'j est'os asekur- kaj mar'manĝ'aĵ'a'j entrepren'o'j kaj la turism'a industri'o, kun'e kun la plur'a'j komun'um'o'j, kiu'j bezon'as la ocean'o'n por manĝ'aĵ'o'j kaj protekt'o.
Nur la re'star'ig'it'a'j fiŝ'kapt'ej'o'j pov'us kresk'ig'i la jar'profit'o'j'n de la tut'mond'a mar'manĝ'aĵ'a industri'o je 53 miliard'o'j da dolar'o'j.
Konserv'i la mar'bord'a'j'n marĉ'ej'o'j'n pov'us ŝpar'ig'i al asekur-branĉ'o 52 miliard'o'j'n da dolar'o'j ĉiu'jar'e, pro la redukt'o de inund'o'j pro ŝtorm'o'j.
Re'far'i mar'viv'o'n ankaŭ kre'os milion'o'j'n da labor'posten'o'j kaj ating'os la 14-an Cel'o'n por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, Sub'akv'a Viv'o.
Signif'e re'far'i la mar'a'n viv'o'n ĝis 2050 est'as ating'ebl'a kvankam defi'a cel'o. Ĝi postul'as tut'mond'a'n partner'ec'o'n de divers'a'j koncern'at'o'j – inkluziv'e de reg'ist'ar'o'j, negoc'ist'o'j, uz'ant'o'j de natur-rimed'o'j kaj la civit'an'o'j – kun'ven'ant'a'j ĉirkaŭ ag'ad'plan'o baz'it'a sur evident'aĵ'o'j. Tio dev'as est'i sub'ten'at'a de klar'a politik'a platform'o, scienc'a kaj eduk'a plan'o, laŭ'kvant'a'j cel'o'j, taks'a'j kriteri'o'j pri sukces'o kaj ag'ad'plan'o.
La privat'a sektor'o dev'as lud'i grav'a'n rol'o'n, special'e tiu'j negoc'o'j kaj firma'o'j, kiu'j profit'as de san'a ocean'o. Re'far'ad'o postul'as ankaŭ fort'a'n gvid'ant'ar'o'n, kiu est'ig'os partner'ec'o'j'n, kun'ord'ig'os kontribu'o'j'n kaj star'ig'os sinergi'o'j'n – plu'ten'ant'e la ating'o'j'n kaj super'ant'e bar'o'j'n kaj kontraŭ'aĵ'o'j'n.
Se ni sukces'os, tio est'os histori'a mejl'o'ŝton'o en la hom'ar'a defi'o tut'mond'e ating'i daŭr'i'pov'a'n est'ont'ec'o'n. Las'i detru'it'a'n ocean'o'n al la est'ont'a'j generaci'o'j ne est'as akcept'ebl'e. Ni hav'as la moral'a'n dev'o'n sukces'i.
El la angl'a esperant'ig'is James Rezende Pit'o'n (Brazilo) Verd'a'j mar-testud'o'j re'ven'as al Sejŝel'o'j Fanny Douvere Kun'ord'ig'ant'o de la Mar'a Program'o, Mond'a Hered'aĵ'a Centr'o, Unesk'o.
La Atol'o Aldabra en Sejŝel'o'j est'as unik'a ĉar ĝi gast'ig'as iu'j'n el la plej antikv'a'j koral'o'j en la mond'o, de antaŭ 125 000 jar'o'j. Sam'e ĝi est'as hejm'o por unu el la plej grand'a'j populaci'o'j de verd'a'j testud'o'j en la mond'o.
Kiam la atol'o en'skrib'iĝ'is en la List'o'n de Mond'a'j Hered'aĵ'o'j de Unesk'o en 1982, ĝi'a populaci'o de verd'a'j testud'o'j est'is preskaŭ esting'iĝ'int'a. Per la en'konduk'o de sever'a'j protekt'ad'a'j iniciat'o'j favor'e al ov'o'met'a'j plaĝ'o'j ĉirkaŭ la Atol'o Aldabra, la nombr'o de tiu'j verd'a'j ĉiu'jar'e ov'o'met'ant'a'j testud'o'j kresk'is el 500-800 en la fin'o de la 1960-aj, al 3 100-5 225 en 2011.
Nun'temp'e la populaci'o de verd'a'j testud'o'j en la Atol'o Aldabra est'as la plej grand'a en la region'o de la Okcident'a Hind'a Ocean'o kaj kresk'as jar'o'n post jar'o. La mastr'um'ad'o de la atol'o okaz'as kiel profesi'a entrepren'o, gvid'e de Fond'aĵ'o de Sejŝel'a'j Insul'o'j (SIF). Ĝi'a status'o de mond'hered'aĵ'o de Unesk'o help'is konserv'i la are'o'n plej'part'e liber'a de dis'volv'ad'o kaj sekur'ig'i regul'a'n al'flu'o'n de en'spez'o'j per turism'o.
Antaŭ la pandemi'o de Kovim-19, daŭr'i'pov'a turism'o hav'is grav'eg'a'n rol'o'n en la sub'ten'ad'o de la ĉef'a'j scienc'a'j kaj kontrol'a'j program'o'j. Mult'e el tiu sub'ten'o nun al'front'as ne'cert'a'n est'ont'ec'o'n. Tio ven'as en moment'o kiam la koral'rif'o'j rapid'e degrad'iĝ'as pro klimat'ŝanĝ'iĝ'o.
Nun'temp'e la mar'a'j lok'o'j en'skrib'it'a'j en la List'o de Mond'a'j Hered'aĵ'o'j de Unesk'o konsist'ig'as ret'o'n de kvin'dek protekt'it'a'j are'o'j tra tri'dek sep land'o'j, kiu'j etend'iĝ'as de la tropik'o'j ĝis la polus'o'j. Antaŭ'ne'long'a'j esplor'o'j montr'as, ke verd'a'j testud'o'j el la Atol'o Aldabra vojaĝ'as tra la ret'o de mar'a'j lok'o'j de Mond'a'j Hered'aĵ'o'j – iu'j ir'as tiel mal'proksim'e kiel la Galapag'o'j en Ekvadoro.
La esplor'o relief'ig'as la eko'sistem'a'n inter'lig'it'ec'o'n de ocean'a'j are'o'j sur la ter'glob'o kaj emfaz'as la el'star'a'n grav'ec'o'n de inter'naci'a'j konserv'ad'a'j aranĝ'o'j kiel la Mond'a Hered'aĵ'a Konvenci'o el 1972 por protekt'i ili'n.
El la angl'a esperant'ig'is James Rezende Pit'o'n (Brazilo)
Tra la kontinent'o, kresk'as la nombr'o de projekt'o'j apog'ant'a'j pli bon'a'n kompren'o'n de mar'a'j medi'o'j kaj help'ant'a'j dis'volv'i form'o'n de “ocean'a civit'an'ec'o”.
Rodrig'o Torres kaj Samila Ferreira Mar'a, mar'bord'a kaj sub'akv'a arkeolog'o, Torres est'as profesor'o ĉe la Centr'o por Esplor'o de la Mar'bord'a Hered'aĵ'o (angl'e CIPAC), de la Universitat'o de la Respublik'o, Urugvajo. Ferreira est'as kultur'a antrop'olog'o kaj esplor'ist'o ĉe CIPAC.
La projekt'o komenc'iĝ'is en 2010 en Salvador de Bahi'a, ĉe la nord'orient'a mar'bord'o de Brazilo, tag'o'n post la Karnaval'a Mard'o. Observ'ant'e la mont'ar'o'j'n de rub'o ĵet'it'a en la mar'o'n post la popular'a jar'a festival'o – dum kiu milion'o'j da hom'o'j plen'ig'as la strat'o'j'n por danc'i kaj part'o'pren'i la parad'o'n – kvar surf'ist'o'j decid'is ek'ag'i. Ili kre'is la Festival'a'n Fondus'o'n (O Fund'o da Foli'a) por for'ig'i la rub'o'n kiu est'is for'ĵet'it'a en la mar'o.
Jar'dek'o'n post'e, la asoci'o ankoraŭ ekzist'as, kaj eĉ kresk'is tra la jar'o'j. Scienc'ist'o'j kaj lok'an'o'j nun part'o'pren'as en la operaci'o, ne hezit'ant'e plonĝ'i al la mar'a fund'o por el'ig'i la rub'aĵ'o'j'n. Ili ne hav'as oksigen'a'j'n cilindr'o'j'n kaj est'as help'at'a'j nur de volont'ul'o'j star'ant'a'j sur surf'o'tabul'o'j kun rem'il'o'j.
Pli ol 200 aktiv'aĵ'o'j est'is jam lanĉ'it'a'j kiel part'o de la iniciat'o, kiu kombin'as sport'o'n kaj pri'medi'a'n konsci'ig'o'n, kaj el'ig'is cent'o'j'n da tun'o'j da rub'o de la mar'fund'o. En 2019, la are'o kovr'it'a de la projekt'o est'is deklar'it'a protekt'it'a zon'o ĉe la urb'a nivel'o. Kiel rezult'o, la Mar'a Park'o de Barra, la unu'a mar'rezerv'ej'o de Brazilo en urb'a kun'tekst'o, est'is star'ig'it'a.
Tiu ĉi lok'a iniciat'o est'as nur ekzempl'o de kresk'ant'a konsci'o en Latin'amerik'o pri la neces'o lukt'i kontraŭ mar'a polu'ad'o – kiu inkluziv'as projekt'o'j'n por sen'rub'ig'i la plaĝ'o'j'n, konsci'ig'a'j'n atelier'o'j'n en lern'ej'o'j, kampanj'o'j'n “sen'rub'ec'o” en soci'a'j ret'ej'o'j, ktp.
La bild'o'j kun'divid'it'a'j de la amas'komunik'il'ar'o kaj en soci'a'j ret'ej'o'j – kun plaĝ'o'j kiu'j iĝ'is rub'o'depon'ej'o'j kaj kun testud'o'j dron'ant'a'j post en'glut'ad'o de plast'a'j sak'o'j – hav'is grand'a'n efik'o'n sur la ĝeneral'a'n publik'o'n. La mar'o'j ĉirkaŭ ni est'as super'ŝut'it'a'j per rub'o: ĉirkaŭ ok milion'o'j da tun'o'j da plast'o est'as for'ĵet'at'a'j en la ocean'o'n ĉiu'jar'e. Laŭ la Mond'a Fondus'o por Natur'o (angl'e World Wildlife Fund, WWF), Latin'amerik'o est'as la kvar'a plej grand'a produkt'ist'o de plast'o en la mond'o.
Tamen, grav'a part'o de tiu rub'o al'ven'as al la plaĝ'o'j, driv'as sur la ocean'a surfac'o aŭ invad'as la mar'fund'o'n dis'er'iĝ'ant'e en mikro'partikl'o'j'n. Hodiaŭ ni sci'as ke ĉirkaŭ mil kilo'metr'o'j'n for de la ĉilia mar'bord'o, ekzist'as zorg'ig'a koncentr'iĝ'o de plast'o en la ocean'o – ĝis po 50,000 pec'o'j da rub'aĵ'o'j en kvadrat'a kilo'metr'o en kelk'a'j are'o'j.
Plast'a'j ŝalm'o'j, ekzempl'e, kies mal'kompon'ad'o pov'as daŭr'i jar'cent'o'n, est'as tip'a'j por la unu'uz'a'j objekt'o'j kiu'j invad'is ni'a'n ĉiu'tag'a'n viv'o'n. Plur'a'j land'o'j de Latin'amerik'o – inkluziv'e de Argentino, Brazilo, Ĉilio kaj Meksiko – al'iĝ'is al tut'mond'a'j iniciat'o'j por mal'permes'i la uz'o'n de plast'a'j ŝalm'o'j, kaj lanĉ'is kampanj'o'j'n en soci'a'j ret'ej'o'j por konsci'ig'i pri ili'a toks'ec'o.
Tiu'j kampanj'o'j pov'as ŝajn'i bagatel'a'j, konsider'e la skal'o'n de la problem'o. Tamen, kvankam ŝalm'o'j est'as nur et'a er'o de la tut'a volumen'o de mar'a rub'o, tiu'j kampanj'o'j kontribu'as al mult'e pli vast'a konsci'ig'o publik'a pri la negativ'a'j efik'o'j de la for'ĵet'ad'o de ŝajn'e sen'danĝer'a'j plast'a'j il'o'j, kiu'j est'as ĉie'a'j. Ili ankaŭ instig'as ni'n pri'pens'i ni'a'j'n kutim'o'j'n de konsum'ad'o kaj la efik'o'n de ni'a'j ĉiu'tag'a'j ag'o'j sur la medi'o'n.
Al'don'e al tiu'j iniciat'o'j, lev'i la publik'a'n konsci'o'n ankaŭ en'plekt'as la dis'vast'ig'ad'o'n de font'o'j eduk'a'j kaj instru'a'j. Tio ebl'ig'as al jun'ul'o'j ne nur pli bon'e kompren'i la kompleks'a'j'n fizik'a'j'n, kemi'a'j'n kaj klimat'a'j'n fenomen'o'j'n kiu'j reg'as la ocean'o'n, sed ankaŭ help'i ŝanĝ'i ni'a'n percept'o'n pri ĝi kaj ni'a'n rilat'o'n kun ĝi.
En mond'o pli kaj pli hiper'lig'it'a, cifer'ec'a'j teknologi'o'j hav'ig'as interes'a'j'n ebl'o'j'n ĉi-rilat'e. En Urugvajo, ekzempl'e, projekt'o nom'at'a “Voj'o de la ŝip'o'j: dis'volv'i virtual'a'n muze'o'n de la mar'a pejzaĝ'o de la golf'o Maldonado” don'as inform'o'j'n pri afer'o'j rilat'a'j al la konserv'ad'o de mar'a kaj sub'akv'a urugvaja kultur'a hered'aĵ'o. Ĝi propon'as eduk'a'j'n kaj distr'a'j'n aktiv'aĵ'o'j'n, uz'ant'e kutim'o'j'n de konsum'ad'o kaj la efik'o'n de ni'a'j ĉiu'tag'a'j ag'o'j sur la medi'o'n.
Ek'de la komenc'o, la Inter'reg'ist'ar'a Ocean'o'grafi'a Komision'o (Intergovernmental Oceanographic Commission, IOC) de Unesk'o lud'is grav'a'n rol'o'n en tiu mov'ad'o. En 2012, IOC organiz'is la unu'a'n konferenc'o'n pri tiu tem'o en Eŭrop'o. Kvin jar'o'j'n post'e, ĝi trov'iĝ'is ĉe la origin'o de koalici'o de instituci'o'j kaj organiz'aĵ'o'j por antaŭ'e'n'ig'i “Ocean'a'n leg'o'sci'o'n por ĉiu'j” ĉe la Ocean'a Konferenc'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en Nov'jork'o, en juni'o 2017.
En decembr'o de la sam'a jar'o, la Komision'o organiz'is inter'naci'a'n konferenc'o'n pri Ocean'a Leg'o'sci'o en Venecio, Italio. Ĝi ankaŭ lanĉ'is man'libr'o'n, Ocean'a leg'o'sci'o por ĉiu'j: il'ar'o, kiu don'as font'o'j'n por lern'ej'o'j kaj instituci'o'j. Pli freŝ'dat'e, IOC lanĉ'is inter'naci'a'n ret'ej'o'n dispon'ig'ant'a'n eduk'a'j'n font'o'j'n por la publik'o.
nov'ig'a'j'n teknologi'o'j'n por kon'at'ig'i hom'o'j'n kun scienc'a esplor'o.
La program'o inkluziv'as la tri'dimensi'a'n model'ad'o'n de ikon'a'j lok'o'j lig'it'a'j al la mar'a histori'o de la region'o, uz'ant'e virtual'a'n kaj pli'ig'it'a'n real'ec'o'n por kre'i ekspozici'o'j'n pri mar'ist'o'j, ili'a'j ŝip'o'j, histori'a'j itiner'o'j kaj mar'a'j pejzaĝ'o'j.
La cel'o est'as profit'i la ebl'o'j'n dispon'ig'it'a'j'n de la cifer'ec'a kultur'o por kuraĝ'ig'i la publik'o'n al'propr'ig'i al si si'a'n kultur'a'n hered'aĵ'o'n – kaj esplor'i la perspektiv'a'j'n ŝanĝ'o'j'n kiu'j fason'is la rilat'o'n de la hom'o'j al la mar'o, la konstru'ad'o'n de ident'ec'o'j kaj la sent'o'n de aparten'o.
Trans si'a'j diferenc'o'j en al'ir'o, tiu'j iniciat'o'j hav'as komunaĵ'o'n: ili pens'ig'as ni'n ne pri tio, kio'n la ocean'o pov'as far'i por ni, sed pri tio, kio'n ni pov'as far'i por la ocean'o.
El la angl'a esperant'ig'is Manuel'a Burghelea (Brazilo) Ocean'a leg'o'sci'o por ĉiu'j Kvankam ocean'o kovr'as sep'dek unu el'cent'o'j'n de la planed'o, lud'as kern'a'n rol'o'n en la regul'ig'o de la klimat'o kaj proviz'as la hom'ar'o'n per ne'mal'hav'ebl'a'j font'o'j, ili apenaŭ aper'as en lern'ej'a'j instru'plan'o'j kaj lern'o'libr'o'j. De tiu rimark'o nask'iĝ'is la koncept'o de “ocean'a leg'o'sci'o” (angl'e ocean literacy) – al'ir'o al sci'o pri la ocean'o.
En la komenc'o de la jar'o'j 2000, grup'o de uson'a'j ocean'olog'o'j kaj instru'ist'o'j far'is kampanj'o'n por la inklud'iĝ'o de ocean'a scienc'o en la lern'ej'a'j'n instru'plan'o'j'n. La mov'ad'o post'e dis'vast'iĝ'is en la tut'a mond'o. Ĝi ankaŭ etend'iĝ'is. La ide'o est'as ne nur pli'bon'ig'i la kon'o'n de la lern'ant'o'j, sed ankaŭ apog'i civit'an'a'n konsci'o'n pri la kern'a rol'o kiu'n ocean'o lud'as en la ekvilibr'o de la planed'o Ek'de la komenc'o, la Inter'reg'ist'ar'a Ocean'o'grafi'a Komision'o (Intergovernmental Oceanographic Commission, IOC) de Unesk'o lud'is grav'a'n rol'o'n en tiu mov'ad'o. En 2012, IOC organiz'is la unu'a'n konferenc'o'n pri tiu tem'o en Eŭrop'o. Kvin jar'o'j'n post'e, ĝi trov'iĝ'is ĉe la origin'o de koalici'o de instituci'o'j kaj organiz'aĵ'o'j por antaŭ'e'n'ig'i “Ocean'a'n leg'o'sci'o'n por ĉiu'j” ĉe la Ocean'a Konferenc'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en Nov'jork'o, en juni'o 2017.
En decembr'o de la sam'a jar'o, la Komision'o organiz'is inter'naci'a'n konferenc'o'n pri Ocean'a Leg'o'sci'o en Venecio, Italio. Ĝi ankaŭ lanĉ'is man'libr'o'n, Ocean'a leg'o'sci'o por ĉiu'j: il'ar'o, kiu don'as font'o'j'n por lern'ej'o'j kaj instituci'o'j. Pli freŝ'dat'e, IOC lanĉ'is inter'naci'a'n ret'ej'o'n dispon'ig'ant'a'n eduk'a'j'n font'o'j'n por la publik'o.
El la angl'a esperant'ig'is Manuel'a Burghelea (Brazilo)
Ĉin'a esplor'ŝip'o Zhong Shan Da Xue est'as gigant'a pint'nivel'a flos'ant'a laboratori'o, kiu help'os scienc'ist'o'j'n esplor'i la profund'a'j'n mar'o'j'n. Unu el ĝi'a'j unu'a'j misi'o'j est'as stud'i balen'fal'o'n kiu est'is ĵus mal'kovr'it'a.
Yu Weidong Profesor'o ĉe la Lern'ej'o pri Atmosfer'a'j Scienc'o'j, Universitat'o Su'n Jatsen en Kanton'o, Ĉini'o, kun kompetent'ec'o pri ocean'atmosfer'a inter'ag'ad'o, muson'o kaj klimat'a ŝanĝ'ebl'ec'o.
La 18an de mart'o 2020, mar'a'j scienc'ist'o'j dum ekspedici'o sur la esplor'ŝip'o Tansuo-1 far'is ekster'ordinar'a'n mal'kovr'o'n. La team'o, kiu inkluziv'is la kun'ĉef'a'n scienc'ist'o'n Wei Xie, asoci'it'a'n profesor'o'n ĉe la Lern'ej'o pri Mar'a'j Scienc'o'j en la Universitat'o Su'n Jatsen (SJSU), atest'is fal'int'a'n balen'o'n en la Sud'ĉin'a Mar'o (SĈM), je 1.600 metr'o'j sub la mar'surfac'o.
Post la mort'o, kadavr'o'j de balen'o'j sink'as al la mar'fund'o, kre'ant'e kompleks'a'j'n lokaliz'it'a'j'n eko'sistem'o'j'n en la profund'a mar'o. Ĉi tiu subit'a koncentr'it'a nutr'aĵ'font'o ag'as kiel oaz'o por viv'o en la profund'aĵ'o'j, proviz'ant'e profund'mar'a'j'n organism'o'j'n per nutr'aĵ'o dum jar'o'j, aŭ eĉ jar'dek'o'j.
Nun'temp'e est'as mal'pli ol kvin'dek natur'a'j depon'ej'o'j de balen'kadavr'o'j en la mond'o, kaj ĉi tiu est'as la unu'a tia'spec'a en ĉi tiu zon'o, laŭ Wei. La balen'a kadavr'o, ĉirkaŭ 3,4 metr'o'j'n long'a, ankoraŭ hav'as fiŝ'o'j'n ŝir'ant'a'j'n ĉe si'a vost'o, kio indik'as ke ĝi mort'is antaŭ ne'long'e, kaj tiel ĝi hav'as “long'temp'a'n observ'a'n valor'o'n”, klar'ig'is la scienc'ist'o.
Ĉi tiu mal'kovr'o hav'as grand'a'n signif'o'n, ĉar ĝi help'os antaŭ'e'n'ig'i la esplor'ad'o'n pri tio kiel mar'a'j eko'sistem'o'j sub'ten'as viv'o'n en la plej mal'hel'a'j profund'o'j de la ocean'o, kiu'j rest'as plej'part'e ne'esplor'it'a'j. Kompren'i la mal'kompon'ad'o'n de balen'a kadavr'o kaj ĝi'a rilat'o kun najbar'a'j eko'sistem'o'j pov'as facil'ig'i la konserv'ad'o'n kaj la util'ig'ad'o'n de profund'mar'a'j bio'divers'ec'a'j rimed'o'j. Esplor'i la mar'fund'o'n ankaŭ pov'as instru'i ni'n kiel plej bon'e trakt'i klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n.
La long'temp'a kontrol'ad'o de tiu lok'o est'os unu el la misi'o'j de esplor'ŝip'o Zhong Shan Da Xue. Lanĉ'it'a de SJSU la 28an de aŭgust'o 2020, la esplor'ŝip'o est'as part'o de la infra'struktur'a invest'o en ambici'a program'o de la universitat'o, kiu ĝi'n nom'is, por promoci'i si'a'n ocean'a'n scienc'a'n il'ar'o'n ek'de 2015.
La plej grand'a ŝip'o de Ĉini'o por ocean'o'grafi'a esplor'ad'o, kaj du'a en la mond'o, post la esplor'ŝip'o Mirai de la Japan'a Agent'ej'o por Mar-Ter'a Scienc'o kaj Teknologi'o (JAMSTEK), la ŝip'o est'as 114,3 metr'o'j'n long'a kaj 19,4 metr'o'j'n larĝ'a, kun total'a en'hav'ec'o de 6.800 tun'o'j. Kun long'distanc'a kroz'a kapacit'o de 15.000 mejl'o'j, la ŝip'o pov'as gast'ig'i cent hom'o'j'n – 24-hom'a'n ŝip'an'ar'o'n kaj 76 esplor'ist'o'j'n – kaj ĝi est'as ekip'it'a por plen'um'i ses'dek-tag'a'j'n ekspedici'o'j'n.
Krom unu fiks'a laboratori'o, sur la vast'a ferdek'o, la ŝip'o pov'as sur'port'i pli'a'j'n dek mov'ebl'a'j'n laboratori'o'j'n. La alt'nivel'a'j ekip'aĵ'o'j por esplor'ad'o permes'as al scienc'ist'o'j pri'labor'i, test'i kaj analiz'i specimen'o'j'n sur la esplor'ŝip'o. Ĝi ankaŭ facil'ig'as la kontrol'ad'o'n de akv'a'j parametr'o'j, kaj geologi'a'n kaj geofizik'a'n specimen'ig'o'n de la mar'fund'o.
La ŝip'o est'as ekip'it'a per tele'reg'at'a'j vetur'il'o'j, sen'hom'a'j kaj tre manovr'o'pov'a'j maŝin'o'j kiu'j funkci'as mal'proksim'e de la ŝip'o. Tele'reg'at'a'j vetur'il'o'j pov'as rest'i sub'akv'e mult'e pli long'e ol plonĝ'ist'o'j aŭ iu ajn spec'o de hom'en'ten'a sub'akv'ig'ebl'a il'o, kio facil'ig'as detal'a'j'n eksperiment'o'j'n kaj kolekt'ad'o'n de specimen'o'j de la mar'fund'o.
La esplor'ŝip'o est'as la unu'a en Ĉini'o kun alt'nivel'a veter'a radar'o, potenc'a il'o por stud'i la fort'a'n konvekci'o'n kaj la intens'a'j'n pluv'o'j'n super la ocean'o, kiu'j est'as decid'ig'a'j por kompren'i kaj antaŭ'vid'i ekstrem'a'n veter'o'n.
La esplor'ŝip'o ankaŭ hav'as ferdek'o'n por helikopter'o'j kaj sen'pilot'a'j aviad'il'o'j, kio pli'bon'ig'as ĝi'a'n loĝistik'a'n sub'ten'o'n.
Post ĝi'a ek'funkci'ad'o en 2021, la esplor'ad'o de la ŝip'o komplet'ig'os satelit'a'n observ'ad'o'n, kiu est'as fort'a pri vast'a spac'a ampleks'o, sed mal'fort'a pri vertikal'a penetr'o, kiam tem'as pri sond'ad'o de ocean'a profund'o.
La Sud'ĉin'a Mar'o posed'as si'a'n propr'a'n region'a'n muson'sistem'o'n, kiu est'as unu el la plej kompleks'a'j kaj mal'plej kompren'at'a'j klimat'a'j sistem'o'j en la mond'o. Ĝi ankaŭ lud'as rol'o'n en la akv'a inter'ŝanĝ'o inter Pacifik'o (tra la Luzon'a Mar'kol'o) kaj la Hind'a Ocean'o tra la Indonezia Tra'flu'o, ocean'a flu'o kiu influ'as la tut'mond'a'n klimat'o'n. Ĉiu'j ĉi ĉirkaŭ'aĵ'o'j kontribu'as, por ke la Sud'ĉin'a Mar'o est'u pli varm'a, kun unu el la plej riĉ'a'j divers'ec'o'j biologi'a kaj ekologi'a en la mond'o.
Ĝis nun la ocean'rilat'a esplor'ad'o de la Sud'ĉin'a Mar'o est'is plej'part'e lim'ig'it'a al la mar'bord'o'j pro la mank'o de rimed'o'j por esplor'ŝip'o'j. Ĉi tio mal'help'is la land'o'j'n ĉirkaŭ la Sud'ĉin'a Mar'o dis'volv'i si'a'j'n kapabl'o'j'n por daŭr'i'pov'a mastr'um'ad'o de la ocean'o. La nov'a esplor'ŝip'o liver'os nov'a'j'n ŝanc'o'j'n por plur'fak'a'j esplor'o'j kaj profund'mar'a esplor'ad'o de la plej'part'e ne'kon'at'a Sud'ĉin'a Mar'o.
La esenc'a'j rol'o'j de la esplor'ŝip'o est'as esplor'ad'o kaj trejn'ad'o, kun signif'a part'o de la sur'ŝip'a temp'o dediĉ'it'a al en'ŝip'a'j kaj enkrozaj trejn'ad'o'j. Ĉi tio konsist'ig'as integr'a'n part'o'n de program'o'j de la Universitat'o Su'n Jatsen je divers'a'j nivel'o'j
En la pas'int'a'j kvin jar'o'j universitat'a'j bakalaŭr'a'j kaj post'bakalaŭr'a'j student'o'j part'o'pren'is ses enkrozajn trejn'ad'kurs'o'j'n. Ĉi tio inkluziv'is unu'monat'a'n kroz'ad'o'n sur esplor'ŝip'o Shen Kuo, ŝip'o kontrakt'it'a de la Universitat'o Su'n Jatsen en 2019. Student'o'j stud'is la aer-mar'a'n inter'ag'o'n dum la muson'o super la kontinent'a platform'o en la nord'o de la Sud'ĉin'a Mar'o. Ĉi tio est'is far'it'a per konduk'ad'o de observ'o al atmosfer'a lim'tavol'o per GPS-sond'ad'o kaj sen'pilot'a aviad'il'o.
La trejn'a'j program'o'j est'as atend'at'a'j ricev'i akcel'o'n kiam la nov'a sur'mar'a klas'ĉambr'o ek'funkci'os. Ili ankaŭ est'os mal'ferm'it'a'j al student'o'j de najbar'a'j land'o'j.
Dum la sekv'a jar'dek'o, la universitat'o plan'as propon'i kroz'o'j'n sur la nov'a esplor'ŝip'o, kiu fokus'iĝ'os al la Muson'a Eksperiment'o de la Sud'ĉin'a Mar'o, Profund-Ocean'a Viv'o kaj Esplor'o'j pri Eko'sistem'o. La defi'o de mank'o de datum'o'j pri la Sud'ĉin'a Mar'o est'os solv'it'a en la ven'ont'a'j jar'o'j.
Ĉi tiu mov'ebl'a laboratori'o help'os la najbar'a'j'n land'o'j'n komplet'ig'i kaj etend'i si'a'j'n apud'mar'a'j'n kaj mar'bord'a'j'n stud'o'j'n al pli en'mar'a'j profund-ocean'a'j are'o'j, por pli komplet'a kompren'o de la ocean'o. Region'a'j klopod'o'j por trakt'i klimat'ŝanĝ'o'n, kiel ekzempl'e ocean'a'j varm-ond'o'j, acid'iĝ'o, sen'oksigen'iĝ'o, ekstrem'a veter'o kaj klimat'a'j katastrof'o'j est'os sub'ten'at'a'j de tiu ŝip'o.
Grand'a part'o de ĝi'a sur'ŝip'a temp'o est'os dediĉ'it'a al region'a kun'labor'o, precip'e sub la ombrel'o de La Jar'dek'o de Ocean'a'j Scienc'o'j por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o (2021-2030) de UN.
Ĝi'a cel'o est'as inspir'i jun'ul'o'j'n por ke ili far'iĝ'u ocean'o'graf'ist'o'j en la est'ont'ec'o.
El la angl'a esperant'ig'is Kim Ribeiro (Brazilo)
En la sud'a ekstrem'aĵ'o de Tahitio, la tradici'a praktik'ad'o de rahui – kiu por'temp'e mal'permes'as fiŝ'ad'o'n kaj rikolt'ad'o'n de mar'a'j rimed'o'j – est'is antaŭ ne'long'e re'en'konduk'it'a. Tio permes'is al la mar'a'j viv'aĵ'o'j en la ĉirkaŭ'a ocean'o re'gener'iĝ'i kaj de'nov'e prosper'i.
Esther Cunéo Ĵurnal'ist'o lok'it'a en Papeete For de la tumult'o de Papetee, la ĝangal'o de Tahiti It'i, aŭ la Du'on'insul'o Taiarapu, aper'as eĉ pli luks'a sub la pluv'o. Situ'ant'a en la sud'a part'o de la insul'o, tiu “Land'o am'at'a de la di'o'j” – aŭ Fenua her'e hia te atua, kiel la old'ul'o'j ĝis hodiaŭ nom'as ĝi'n en la tahitia – est'as ne'perturb'it'a de ŝose'o'j.
Pli kon'at'a kiel Fenua Aihere (land'o en la vespr'o), ĝi rest'as la last'a sovaĝ'a are'o en la ĉef'insul'o de Franc'a Polinezio. Du vilaĝ'o'j kun'divid'as tiu'j'n verd'o'riĉ'a'j'n land'o'j'n – Teahupoo sur la sud'okcident'a mar'bord'o kaj Tautira sur la sud'orient'a.
La pra'arb'ar'o'j kiu'j kovr'as la are'o'n ankoraŭ kaŝ'as plur'a'j'n maori'a'j'n kun'ven'ej'o'j'n, la sankt'a'j'n ceremoni'a'j'n kaj soci'a'j'n spac'o'j'n, kie la antikv'a'j polineziaj rit'o'j est'is unu'e real'ig'it'a'j.
Pro tio la 600 loĝ'ant'o'j de Fenua Aihere dir'as, ke la land'o est'as tra'penetr'it'a de man'a, la super'natur'a pov'o kiu eman'as el natur'o.
“La super'natur'a pov'o man'a ekzist'as ĉar ĉi are'o est'as prezerv'it'a kaj est'as ver'e magi'a lok'o. Pro respekt'o al tiu'j en la trans'o, ni ne dev'as konstru'i ŝose'o'n ĉi tie”, insist'as Annick Paofai, prezid'ant'o de la asoci'o por protekt'i Fenua Aihere. Fakt'e, la mal'mult'a'j urb'o'loĝ'ant'o'j kiu'j prov'is defend'i la konstru'o'n de voj'o al si'a'j du'a'j dom'o'j est'is mal'prav'ig'it'a'j de la kort'um'o.
“Se vi vol'as loĝ'i en Fenua Aihere, la nur'a manier'o ating'i ĝi'n est'as per pied'o'j, pirog'o aŭ boat'o”, insist'as Paofai.
Sed ĉi tie, kiel ie ajn, la san'o de la lagun'o ek'mal'fort'iĝ'is en la 90-aj jar'o'j. La perd'o de viv'o'divers'ec'o est'is re'spegul'it'a en la mal'kresk'o de fiŝ'o'kvant'o; mult'obl'iĝ'o de invad'ant'a'j speci'o'j kiel Acanthaster planci, speci'o de koral'manĝ'ant'a mar'stel'o; kaj for'konsum'o de cert'a'j ŝlos'il'a'j speci'o'j kiel la kirurg'o'fiŝ'o (angl'e surgeonfish).
Al'log'it'a'j de resurs'o, kiu est'is fam'a pro si'a abund'ec'o, fiŝ'ist'o'j el ekster la are'o komenc'is fiŝ'kapt'i ĉi tie, kio konduk'is al konflikt'o'j kun la lok'an'o'j de Teahupoo. Tiu'j konflikt'o'j konduk'is al al'vok'o'j por pli bon'a regul'ig'o de la lagun'a uz'ad'o, ek'de la fin'o de la 90-aj jar'o'j. “Lok'a'j fiŝ'ist'o'j est'is tim'em'a'j perd'i si'a'j'n viv'medi'o'j'n, kaj pet'is al mi star'ig'i asoci'o'n por re'viv'ig'i rahui”, klar'ig'is Paofai.
Rahui, la tradici'a praktik'o ne uz'it'a dum jar'dek'o'j, konsist'as el por'temp'a mal'permes'o aŭ lim'ig'o de al'ir'o al la rikolt'o de esenc'a'j rimed'o'j en la arb'ar'o, ter'o aŭ mar'o por permes'i al la are'o natur'e re'gener'i si'n mem.
Al'trud'it'a de klan'o aŭ ĉef'ul'o, tiu mal'permes'o est'is origin'e kaj politik'a kaj sankt'a tem'o. La tapu, aŭ por'temp'a tabu'o, est'is al'vok'it'a per'e de sankt'a kant'o de ari’i (reĝ'o) aŭ tah'u’a, medium'o ag'ant'a kiel lig'il'o inter la spirit'a kaj la viv'ant'a mond'o'j. “En la dek'ok'a jar'cent'o, kiam la milit'ist'o Vehiatua en'konduk'is rahui al Teahupoo, ĝi'a'j mal'observ'ant'o'j est'is kondamn'it'a'j al mort'o”, dir'as Gérard Parker, eks'a urb'estr'o de Teahupoo.
“La inter'ven'o de la spirit'a mond'o , kiu daŭr'as kiom long'e, est'as bezon'at'e por ke la natur'o, best'o, arb'o aŭ la fiŝ'o si'n re'gener'u”, klar'ig'as Yves Doudoute, fond'int'a membr'o de la Asoci'o Haururu kaj defend'ant'o de la region'a kultur'a hered'aĵ'o. La ŝlos'il'o al ĝi'a efik'ec'o est'as man'a, kiu est'as en la kor'o de ili'a kultur'o. “Antaŭ ol hav'i kontakt'o'n kun Okcident'o, polinezi'an'o'j ne loĝ'is en natur'o, sed en rilat'o kun ent'o'j ŝarĝ'it'a'j je sankt'ec'o”, skrib'as Bernard Rig'o, kultur'a antrop'olog'o kaj eks'a estr'o de la Esplor'a Laboratori'o pri Hom'scienc'o'j de Franc'a Polinezio.
Dum fiŝ'ist'o'j est'is kontraŭ'a'j al la star'ig'o de mar'a are'o protekt'it'a de la aŭtoritat'ul'o'j, ili est'is pli mal'ferm'a'j al la en'konduk'o de rahui.
“La sankt'a natur'o de rahui apart'ig'as ĝi'n de la administr'a mal'permes'o, far'ant'e ĝi'a'n persvad'a'n pov'o'n pli efik'a”, Doudoute dir'as.
“Pur'e hom'a kaj hazard'a form'o de aŭtoritat'o hav'as lim'ig'it'a'n pov'o'n de persvad'o”, konfirm'as Rig'o. Kontrast'e, kun rahui, est'as kred'at'e ke la pun'o est'as “ne'evit'ebl'a, ĉar ĝi'a mal'obe'o romp'as la sankt'a'n cirkvit'o'n, kaj la tut'a energi'o est'as de'turn'it'a kontraŭ la agres'int'o”.
En la Franc'a Polinezio, la loĝ'ant'o'j de Rap'a en la Aŭstral'a'j Insul'o'j, kaj Maiao en la Societ'a Insul'ar'o, est'is la unu'a'j kiu'j re'star'ig'is rahui en la fru'a'j 2000-aj jar'o'j en part'o'j de si'a'j insul'o'j.
Ne est'is ĝis 2014 ke rahui est'is kre'it'a en la lagun'o Taiarapu-Est. Kovr'ant'a mar'a'n surfac'o'n de 750 hektar'o'j, la lagun'o est'as administr'at'a de komitat'o konsist'ant'a el elekt'it'a'j ofic'ist'o'j, reprezent'ant'o'j de fiŝ'ist'o'j, deleg'it'o'j el lok'a'j asoci'o'j, scienc'ist'o'j kaj ofic'ist'o'j el la medi'a departement'o. “Ĉi mor'o ne ekzist'is ĉi tie jam de tre long'e, est'is neces'a iom'a temp'o por re'ven'i al tiu praktik'o”, klar'ig'as Paofai.
Dank'e al streb'o'j de la loĝ'ant'o'j, rahui est'as protekt'at'a laŭ'leĝ'e de la Franc'a Polinezia Medi'a Leĝ'ar'o ek'de 2016. La artikol'o LP 2122-1 difin'as, ke: “Rahui est'as ter'o kaj/ aŭ mar'a are'o super kiu ne'skrib'it'a'j regul'o'j dikt'it'a'j de resurs'administr'a postul'o est'as aplik'at'a'j en tradici'a manier'o”.
Nun'temp'e, rahui kovr'as 5% de la lagun'o. Post ses jar'o'j, la rezult'o est'is klar'a: la fiŝ'o'j re'ven'is. Sed por'moment'e, for'ig'i la mal'permes'o'n ne est'as ebl'a konsider'o.
Tim'ant'e nov'a'n mal'alt'iĝ'o'n de la mar'a'j speci'o'j, la administr'a komitat'o eĉ konjekt'as dev'i far'i ĝi'n ĉiam'a.
“La fiŝ'o'j re'ven'is, sed se ni for'ig'as rahui, ne est'os mult'e da temp'o ĝis la stok'o'j est'os for'konsum'it'a'j de'nov'e”, avert'as Paofai. La minac'o de ekster'ul'o'j avid'a'j je la lagun'a abund'ec'o ne mal'aper'is. Kvankam nur unu gard'ist'o est'is asign'it'a super'rigard'i la are'o'n, lok'a'j loĝ'ant'o'j daŭr'e est'as si'n'gard'em'a'j. “Nokt'e, ni foj'e vid'as mor'i pat'a (poŝ'lantern'o'j'n). Ĉi-okaz'e, ni inter'ven'as”, dir'as la prezid'ant'o de la asoci'o.
Kelk'a'j loĝ'ant'o'j de Fenua Aihere ŝat'us etend'ig'i la mar'a'n protekt'o'n aplik'at'a'n al la mar'zon'o al la mar'bord'o – tiel star'ig'ant'e kontinu'ec'o'n inter ter'o kaj mar'o. “Vi ne pov'as protekt'i mar'a'j'n are'o'j'n sen inklud'ig'i mar'bord'o'n, sed konvink'i la lok'a'j'n loĝ'ant'o'j'n ne est'os facil'e”, agnosk'as Paofai. La are'o, kiu en'hav'as la marŝ'ad'a'n pad'o'n Te Par'i, kun si'a'j spektakl'a'j vid'o'j de bazalt'a'j klif'o'j klin'iĝ'ant'a'j al la ocean'o, est'as tre popular'a ĉe turist'o'j – est'os mal'facil'e ten'i turist'o'j'n for. Kaj dum ĉi mal'grand'a angul'o de paradiz'o rest'as ampleks'e protekt'it'a kontraŭ hom'aktiv'ec'o, la lagun'a'j akv'o'j ĉirkaŭ la ĉef'urb'o Papetee est'as regul'e super'verŝ'it'a'j dum la pluv'sezon'o pro la kanal'o'j fos'it'a'j por el'ten'i la kresk'iĝ'int'a'n urb'iĝ'o'n en la mont'ar'o.
Ankr'it'a'j en tradici'o, laŭ la jar'o'j rahui firm'iĝ'is kiel daŭr'i'pov'a rimed'o por administr'i mar'a'j'n resurs'o'j'n. Laŭ stud'o de 2019 de Alvea Consulting, firma'o pri administr'a konsil'ant'ar'o situ'ant'a en Papetee, rahui est'as apog'at'a de naŭ'dek procent'o'j de la nun'a loĝ'ant'ar'o de franc'a Polinezio. “Est'as kuraĝ'ig'e. Tio pruv'as ke ankoraŭ ebl'as viv'i kiel ni'a'j pra'ul'o'j, dank’ al la sistem'o”, dir'as Doudoute. Li pled'as por rahui-zon'o en la val'o Papenoo, nord'e de Tahitio, kon'at'a pro si'a'j spektakl'a'j akv'o'fal'o'j.
“Ni dev'as re'ven'i al la sankt'ec'o, al komun'a bon'o. Ni ne hav'as elekt'ebl'o'n. Kiam vi viv'as sur pirog'o, vi dev'as kun'iĝ'i al la mond'o”.
El la angl'a esperant'ig'is Renat'o Guedes Filho (Brazilo)
Rigard'it'a kiel strategi'a sektor'o de kresk'ant'a nombr'o da afrik'a'j land'o'j, la blu'a ekonomi'o, kiu implic'as daŭr'i'pov'a'n uz'ad'o'n de ocean'a'j resurs'o'j, pov'as iĝ'i grav'a lev'il'o por dis'volv'iĝ'o en la ven'ont'a'j jar'o'j. Sed tio funkci'as nur, se intens'iĝ'os klopod'o'j kontraŭ'batal'i la efik'o'j'n de klimat'a ŝanĝ'o kaj tro'a fiŝ'kapt'ad'o.
Adam Abdou Hassan Profesor'o kaj esplor'ist'o pri publik'a jur'o ĉe la Universitat'o de Rouen, Normandi'e, Franci'o, kaj Administr'a Direktor'o de la Niĝeria Institut'o pri Strategi'a'j kaj Inter'naci'a'j Stud'o'j.
Afrik'a Uni'o aklam'is la blu'a'n ekonomi'o'n kiel “nov'a'n sojl'o'n de la Afrik'a Renesanc'o”. En si'a Agend'o 2063, kiu difin'as la strategi'a'n ag'ad'o'n por est'ont'a'j jar'dek'o'j, la tut'afrik'a organiz'o ident'ig'as la blu'a'n ocean'a'n ekonomi'o'n kiel unu el ĝi'a'j cel'o'j kaj prioritat'a'j are'o'j. La publik'ig'o de politik'a man'libr'o en mart'o 2016 pri la kontinent'a blu'a ekonomi'o de la Ekonomi'a Komision'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por Afrik'o est'as ali'a indik'il'o de la interes'o en ĉi tiu sektor'o.
Kvankam ĝi est'as ankoraŭ relativ'e nov'a koncept'o, la blu'a ekonomi'o pov'us est'i potenc'a il'o por la dis'volv'iĝ'o de la afrik'a kontinent'o. Iu'j land'o'j, kiel ekz. Sejŝel'o'j, jam far'is paŝ'o'j'n al ĝi, integr'ant'e la util'ig'o'n de la ocean'o en si'a'j'n dis'volv'a'j'n plan'o'j'n. En 2014, Sud-Afrik'o lanĉ'is Operaci'o'n Phakisa (rapid'u, en sota lingv'o), por daŭr'i'pov'e ekspluat'i la ekonomi'a'n potencial'o'n de la ocean'o per mar'a transport'o kaj fabrik'ad'o, mar'a naft'o- kaj gas'esplor'ad'o, kaj akv'o'kultur'o. En Okcident'a Afrik'o, land'o'j inkluziv'e de Togoland'o kaj Sen'egal'o adopt'is strategi'o'j'n por kre'i daŭr'i'pov'a'n blu'a'n ekonomi'o'n.
La perspektiv'o'j por la kontinent'o est'as promes'plen'a'j, kaj inkluziv'as tri'dek ok mar'bord'a'j'n kaj insul'a'j'n land'o'j'n, kun teritori'a'j akv'o'j kovr'ant'a'j 13 milion'o'j'n da kvadrat'kilo'metr'o'j, el en'tut'e kvin'dek kvar ŝtat'o'j. Krom'e, pli ol naŭ'dek procent'o'j de la afrik'a'j import'o'j kaj eksport'o'j est'as far'at'a'j sur'mar'e.
Mar'a'j resurs'o'j pov'us help'i trakt'i la nutr'a'j'n kaj nutr'aĵ'sekur'ec'a'j'n problem'o'j'n de preskaŭ 200 milion'o'j da afrik'an'o'j, per la esenc'a kontribu'o de mar'a'j kaj ne'sal'akv'a'j fiŝ'o'j. En land'o'j kun mal'mult'a manĝ'aĵ'o kaj mal'riĉ'a'j land'o'j, fiŝ'o'j liver'as preskaŭ du'dek procent'o'j'n de best'a'j protein'o'j konsum'at'a'j de ili'a'j loĝ'ant'ar'o'j. Ĉi tiu nombr'o kresk'as ĝis kvin'dek procent'o'j en dens'e loĝ'at'a'j insul'a'j kaj mar'bord'a'j land'o'j, kiel Ganao, Gvineo kaj Sen'egal'o. La postul'o'j est'as do alt'a'j, precip'e ĉar la afrik'a loĝ'ant'ar'o du'obl'iĝ'os ĝis 2050 – de 1,2 miliard'o'j ĝis 2,5 miliard'o'j da loĝ'ant'o'j.
La sektor'o pri akv'o'kultur'o kaj fiŝ'kapt'ad'o – kiu labor'ig'as ĉirkaŭ 12,3 milion'o'j'n da hom'o'j en Afrik'o – ankoraŭ grand'part'e est'as sub-ekspluat'it'a. La industri'o dev'as est'i pli profesi'ig'at'a por kre'i pli da labor'posten'o'j. La dis'volv'iĝ'o de rilat'a'j labor'posten'o'j – tia'j, kiel ekzempl'e pri'labor'ad'o, trakt'ad'o kaj trans'form'ad'o de fiŝ'o'j per aranĝ'o de specif'a'j modul'o'j, kaj la lok'a aŭ sub'region'a fabrik'ad'o kaj teks'ad'o de ret'o'j, ktp – sam'e dev'as est'i stimul'at'a'j. La dis'volv'iĝ'o de ĉi tiu'j labor'posten'o'j pov'us ebl'ig'i la soci'a'n integr'iĝ'o'n de vund'ebl'a'j loĝ'ant'ar'o'j, kiel jun'ul'o'j kaj vir'in'o'j. En Okcident'a Afrik'o, ĉi tiu'j grup'o'j jam respond'ec'as pri vend'ad'o de preskaŭ ok'dek procent'o'j de ĉiu'j mar'manĝ'aĵ'a'j produkt'o'j. Tamen la task'o'j, kiu'j'n ili plen'um'as est'as sub-pag'at'a'j kaj ili'a'j kontribu'o'j al ekonomi'o, dung'ad'o kaj nutr'aĵ'a sekur'ec'o est'as sub'taks'at'a'j.
La blu'a ekonomi'o pov'as don'i la ŝanc'o'n por afrik'a'j ŝtat'o'j salt'i antaŭ'e'n en la industri'ig'a procez'o. Ĉi tio oni pov'us ating'i trans'salt'ant'e kelk'a'j'n paŝ'o'j'n dum integr'ad'o de klimat'a ŝanĝ'o kaj daŭr'i'pov'ec'o.
Bio'teknologi'o, precip'e, ebl'ig'as fabrik'i produkt'o'j'n en la biologi'a, farmaci'a kaj nutr'ad'a'j sektor'o'j, kaj prezent'as alternativ'o'n al la uz'ad'o de tradici'a'j fosili'a'j brul'aĵ'o'j. Maroko, ekzempl'e, kapt'is la ekonomi'a'n ŝanc'o'n por ekspluat'i mar'a'j'n alg'o'j'n. Ĝi'a ret'ej'o de teknologi'a'j park'o'j BIOXPARC est'as bio'teknologi'a centr'o en Marakeŝo. La trans'lim'a laboratori'o BIOVecQ en Tunizio est'as ali'a ekzempl'o de daŭr'i'pov'a pri'labor'ad'o de el'akv'a'j produkt'o'j.
Nov'ig'ad'o kaj esplor'ad'o, precip'e en nov'a'j sektor'o'j rilat'e al la al'don'it'a valor'o de serv'o'j de la mar'o, pov'as stimul'i daŭr'i'pov'a'n blu'a'n kresk'o'n. Ĉi tiu'j iniciat'o'j jam mult'iĝ'as tra la kontinent'o. La Centr'o de Songhaï en Port'o'nov'o, Benino, dis'volv'is blu'a'n ekonomi'a'n model'o'n, kiu kombin'as energi'o'n kaj plant'produkt'ad'o'n kun akv'o'kultur'o. Ĝi produkt'as met'an'o'n el kloak'aĵ'o por al'port'i energi'o'n por hejm'a uz'ad'o. Post mineral'ig'a procez'o, la kompoŝt'a'j rest'aĵ'o'j est'as uz'ebl'a'j por nutr'i fit'o'plankton'o'n, zo'o'plankton'o'n kaj sub'mar'a'j'n viv'ul'o'j'n – kiu'j si'a'vic'e nutr'as fiŝ'o'j'n en fiŝ'bred'ej'o.
Ali'a ekzempl'o, kiu montr'as nov'ig'o'n, est'as la Institut'o pri Fiŝ'kapt'ad'o kaj Akv'a Scienc'o, Yabassi, ĉe la Universitat'o de Dualao en Kamerun'o. Ĝi star'ig'is prov'ej'o'n por la produkt'ad'o kaj pri'labor'ad'o de spirulin'o, uz'at'a por la fabrik'ad'o de sap'o'j, jogurt'o'j kaj trink'aĵ'o'j. En Kenjo, AquaEdge Africa labor'as pri trans'form'ad'o de fiŝ'o'j en alt-protein'a'j'n biskvit'o'j'n.
Tamen, por plen'e ekspluat'i la kapabl'o'n de la blu'a ekonomi'o, land'o'j bezon'as trakt'i la mal'favor'a'j'n efik'o'j'n de klimat'a ŝanĝ'o kaj medi'a mis'administr'ad'o. Afrik'o est'as vund'ebl'a de la negativ'a'j efik'o'j de hom-indukt'it'a klimat'a ŝanĝ'o. Ĉi tio tamen ne est'as la sol'a defi'o. La tro'ekspluat'ad'o de iu'j fiŝ'kapt'ej'o'j est'as pri'atent'ind'a.
Unu el la plej riĉ'a'j fiŝ'kapt'a'j region'o'j en la mond'o, Okcident'a Afrik'o, ankaŭ est'as unu el la plej traf'it'a'j de tro'fiŝ'kapt'ad'o.
Laŭ 2016-a taks'o pri Fiŝ'a Komerc'o far'e de UN-Konferenc'o pri Komerc'o kaj Dis'volv'o, du'on'o de la fiŝ'a'j resurs'o'j ĉe la mar'bord'o de Okcident'a Afrik'o est'as konsider'at'a'j tro ekspluat'it'a'j per fiŝ'kapt'ad'o. Ĉi tio est'as part'e pro kontraŭ'leĝ'a fiŝ'kapt'ad'o.
La Trans'ocean'a Dis'volv'a Institut'o, sen'de'pend'a tut'mond'a pens'fabrik'o, taks'as, ke pli ol kvin'dek procent'o'j de la fiŝ'a'j resurs'o'j de la mar'bord'a zon'o de Sen'egal'o ĝis Niĝerio jam est'as tro ekspluat'it'a'j. Oni kalkul'as, ke kontraŭ'leĝ'a fiŝ'kapt'ad'o est'as inter tri'on'o kaj du'on'o de ĉiu'j region'a'j kapt'ad'o'j.
Super'i ĉi tiu'j'n obstakl'o'j'n postul'os komun'a'n pen'ad'o'n de land'o'j en la region'o.
Adopt'it'a en 2016, la Lomeo-Ĉart'o de Afrik'a Uni'o (angl. Lomé Charter) est'as respond'o al la “kontraŭ'leĝ'a ekspluat'ad'o kaj rab'ad'o de mar'a'j resurs'o'j.” Ĝi mal'permes'as komerc'ad'o'n de produkt'o'j de'ven'ant'a'j de tia ekspluat'ad'o, kiu ankaŭ en'danĝer'ig'as la nutr'ad'sekur'ec'o'n de la kontinent'o. Tial est'as esenc'e, ke afrik'a'j ŝtat'o'j re'ag'u al ĉi tiu'j defi'o'j, tiel ke ili'a'j loĝ'ant'ar'o'j pov'os plen'e profit'i de ĉi tiu don'o de la ocean'o.
El la angl'a esperant'ig'is Jens Spillner (Germanio)
Post la du'a mond'milit'o, iu'j land'o'j rekomend'is la inter'ŝanĝ'o'n de ocean'o'grafi'a'j sci'o'j tut'mond'e. Sed nur en decembr'o 1960 est'is kre'it'a la Inter'reg'ist'ar'a Ocean'o'grafi'a Komision'o (angl'e IOC) de Unesk'o – la unu'a instanc'o respons'a pri fort'ig'o de inter'reg'ist'ar'a kun'labor'o pri mar'a'j scienc'o'j.
Jens Boel Dan'a histori'ist'o kaj ĉef'arkiv'ist'o de Unesk'o de 1995 ĝis 2017, li iniciat'is la Unesk'o- Histori'a'n Projekt'o'n en 2004, por stimul'i la uz'ad'o'n de ĝi'a'j arkiv'o'j. La sekv'a libr'o de Boel, Esplor'i la Ocean'o'n, pri la histori'o de IOC, est'os el'don'it'a en 2022.
Inter 1959 kaj 1965, kvar'dek kvin esplor'a'j ŝip'o'j vel'ant'a'j sub dek kvar mal'sam'a'j flag'o'j esplor'is la Hind'a'n Ocean'o'n. Atlas'o'j, map'o'j kaj scienc'a'j stud'o'j rezult'ant'a'j de ĉi tiu ekspedici'o revoluci'is geologi'a'n, geofizik'a'n kaj mar'biologi'a'n sci'o'n pri ĉi tiu ocean'o. La muson'o kaj ĝi'a'j vari'aĵ'o'j est'is pli bon'e kompren'it'a'j, kaj nutr'aĵ'a'j rimed'o'j kaj mineral'a'j kuŝ'ej'o'j mal'kovr'it'a'j. La ekspedici'o ankaŭ ebl'ig'is al land'o'j kiel Barato, Indonezio, Pakistano kaj Taj'land'o konstru'i aŭ vast'ig'i si'a'j'n mar'scienc'a'j'n infra'struktur'o'j'n. La Inter'naci'a Hind'a-Ocean'a Ekspedici'o (angl'e IIOE) est'is unik'a, kaj tiu'temp'e ĝi est'is la plej grand'a ocean'a esplor'ad'o iam lanĉ'it'a.
Kun'ord'ig'i ĉi tiu'n sen'precedenc'a'n inter'naci'a'n esplor'ad'o'n est'is la unu'a ĉef'a ag'ad'o de la Inter'reg'ist'ar'a Ocean'o'grafi'a Komision'o (IOC), kiu fest'is si'a'n ses'dek'a'n dat're'ven'o'n la 14-an de decembr'o 2020.
La vojaĝ'o al la kre'ad'o de IOC est'is long'a.
Jam ĉe la unu'a kun'sid'o de la Ĝeneral'a Konferenc'o en Novembr'o 1946, Barato propon'is la establ'o'n de institut'o pri ocean'o'grafi'o kaj fiŝ'kapt'ej'o'j por stud'i la Hind'a'n Ocean'o'n. Tamen la unu'a politik'a ag'ad'o, por ke Unesk'o inkluziv'ig'u mar'scienc'a'j'n ag'ad'o'j'n en si'a program'o, ven'is de Japani'o.
En 1952, la land'o prezent'is rezoluci'propon'o'n kun la cel'o ig'i Unesk'o-n antaŭ'e'n'ig'i inter'naci'a'n kun'labor'o'n pri ocean'o'grafi'o.
Ĉi tio est'is far'it'a por optimum'ig'i la uz'ad'o'n de mar'a'j resurs'o'j – fiŝ'bien'o'j, mineral'o'j kaj energi'o – kaj per tio “liver'i baz'o'n por la pac'a kun'ekzist'o de la tut'a hom'ar'o”.
La propon'o est'is bon'e ricev'it'a, sed efektiv'e ne konduk'is al iu signif'a dev'ont'ig'o al rimed'o'j de Unesk'o. La sukces'o ven'is en la sekv'a kun'sid'o de la Ĝeneral'a Konferenc'o, en 1954, kiam Japani'o de'nov'e propon'is, ke Unesk'o lanĉ'u mar'scienc'a'n program'o'n.
La Inter'naci'a Geofizik'a Jar'o (angl'e IGY), de juli'o 1957 ĝis decembr'o 1958, est'is esenc'a part'o de la dinamik'o, kiu fin'e kaŭz'is la kre'ad'o'n de IOC. Dum ĉi tiu temp'o, IGY form'is la kadr'o'n por vast'a gam'o de tut'mond'a'j geofizik'a'j ag'ad'o'j.
La plej kon'at'a el ili est'as la sovetia lanĉ'o de Sputnik I, la unu'a art'e'far'it'a satelit'o, sed IGY ankaŭ tre pli'ig'is la interes'o'n de la inter'naci'a komun'um'o pri ocean'o'grafi'a'j projekt'o'j.
Ĉi tiu interes'o est'is antaŭ'en'ig'it'a pro divers'a'j motiv'o'j – precip'e interes'o pri ond'o'j, flu'o'j kaj tajd'o'j; zorg'o'j pri radioaktiv'a polu'ad'o; la serĉ'ad'o pri nutr'aĵ'o kaj ali'a'j resurs'o'j en la ocean'o; la dezir'o esplor'i la profund'o'n de la mar'o, kaj kompren'i la inter'ag'o'j'n inter la ocean'o kaj la atmosfer'o. La ide'o, ke neces'as kolekt'i kaj dis'divid'i datum'o'j'n tut'mond'e pri ĉiu'j tiu'j tem'o'j, pli kaj pli est'is kompren'at'a.
En juli'o 1960, Unesk'o kun'vok'is ocean'o'grafi'a'n konferenc'o'n en Kopenhago, Dani'o.
Delegaci'o'j de tri'dek kvin land'o'j kun'ven'is kun reprezent'ant'o'j de ali'a'j agent'ej'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j kaj inter'naci'a'j organiz'o'j.
Ili rekomend'is, ke Unesk'o star'ig'u nov'a'n inter'reg'ist'ar'a'n organ'o'n por antaŭ'e'n'ig'i la scienc'a'n esplor'o'n de la ocean'o.
La propon'o est'is akcept'it'a en decembr'o 1960 de la Ĝeneral'a Konferenc'o. Ĝi est'is sen'precedenc'a. Neniam antaŭ'e ocean'a'j scienc'o'j est'is tiel alt'e rigard'it'a'j en inter'naci'a politik'a kamp'o.
En la komenc'o, la pozici'o de IOC en Unesk'o ne est'is tre evident'a. Iu'j el la scienc'ist'o'j, kiu'j iniciat'is la establ'o'n de la komision'o, prefer'int'us la star'ig'o'n de apart'a UN-agent'ej'o, la Mond'a Ocean'o'grafi'a Organiz'o (angl'e WOO). Ali'a'j UN-agent'ej'o'j pri'dub'is kial Unesk'o dev'as gvid'i en ĉi tiu apart'a kamp'o.
Ekzempl'e, la Organiz'aĵ'o pri Nutr'ad'o kaj Agrikultur'o (angl'e Fa'o) kaj la Mond'a Mete'ologi'a Organiz'o (angl'e WMO) ambaŭ el'met'is si'a'n kompetent'ec'o'n pri fiŝ'kapt'ej'o kaj mete'ologi'o respektiv'e.
Tem'o'j pri ‘kiu dev'as far'i kio'n’ rest'is defi'o dum la jar'o'j, sed plej mult'a'j IOC-ag'ad'o'j est'is aranĝ'it'a'j en proksim'a kun'labor'o kun UN-agent'ej'o'j kaj ali'a'j instituci'o'j. IOC ankaŭ hav'as agnosk'it'a'n rol'o'n en la UN-Konvenci'o pri Mar'a Leĝ'o (angl'e UNCLOS), la tut'mond'a jur'a kadr'o por la ocean'o.
Ali'a defi'o est'is la ampleks'o de la mandat'o de la nov'a Komision'o. Unu el la debat'o'j komenc'e est'is, ĉu ĝi ĉef'e sub'ten'u la plej progres'int'a'n esplor'ad'o'n por puŝ'i la lim'o'j'n de hom'a sci'o pri la ocean'o tiel rapid'e kiel ebl'e aŭ koncentr'iĝ'u pri konstru'ad'o de la ocean'o'grafi'a'j kapabl'o'j de evolu'int'a'j land'o'j.
Fakt'e IOC far'is ambaŭ, kun pli grand'a emfaz'o pri kapabl'o-dis'volv'iĝ'o nun'temp'e.
Dum la ses'dek jar'o'j de si'a ekzist'o, IOC, kiu nun hav'as 150 membr'a'j'n ŝtat'o'j'n, iom post iom re'orient'is si'a'n emfaz'o'n al sistem'a'j, daŭr'ig'ebl'a'j observ'ad'o'sistem'o'j – kiel la Tut'mond'a Ocean'o-Observ'a Sistem'o (angl'e Go'os), kre'it'a en 1991 – kaj la ĝeneral'a koncept'o pri daŭr'i'pov'a evolu'ig'o. Sam'temp'e esplor'ad'o kaj scienc'a divid'ad'o pri ĉiu'j ocean'scienc'e-rilat'a'j tem'o'j, kiel la Mond'a Raport'o pri Ocean'a'j Scienc'o'j, rest'as ĝi'a labor'a gvid'motiv'o.
Fru'a plen'um'o, en la jar'o 1961, est'is la star'ig'o de la Inter'naci'a Ocean'o'grafi'a Datum'a kaj Inform'a Inter'ŝanĝ'o (angl'e IODE), kiu rest'as angul'ŝton'a program'o de IOC. Inter ĝi'a'j projekt'o'j ek'de 2009 est'as la Inform'ad'o pri Ocean'a Bio'divers'ec'o-Sistem'o (angl'e Ob'is).
Ali'a el'star'aĵ'o de la ag'ad'o'j de IOC est'as la Pacifik'a Cunam'a Avert'ad'o kaj Mild'ig'a Sistem'o (angl'e PTWS). Kre'it'a en 1965 por sav'i viv'o'j'n, ĝi post'e serv'is kiel model'o por ali'a'j el'met'it'a'j region'o'j – inkluziv'e de la Hind'a Ocean'o, Karibio, Nord'orient'a Atlantik'o kaj Mediterane'o.
IOC cert'ig'is la gvid'ad'o'n de la Inter'naci'a Jar'dek'o de Ocean'a Esplor'ad'o (1971-1980), por konsci'ig'i la grav'ec'o'n de ocean'a scienc'o.
Do est'is natur'e, ke kvin'dek jar'o'j'n post'e, la komision'o ek'gvid'is, kiam UN proklam'is Jar'dek'o'n de Ocean'a'j Scienc'o'j por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o de 2021 ĝis 2030.
El la angl'a esperant'ig'is Jens Spillner (Germanio) Kiam scienc'o ir'as al mar'o La plej grand'a vel'boat'a vet'kur'o ĉirkaŭ la mond'o (angl'e the Vendée Glob'e) – sol'a, sen'halt'a kaj sen help'o – komenc'iĝ'is la 8-an de novembr'o 2020 en Les Sables d’Olonne, Franci'o. De la komenc'o de la vet'kur'o, dek ŝip'estr'o'j kun'port'is scienc'a'j'n observ'il'o'j'n. En'tut'e sep mete'ologi'a'j bu'o'j kaj tri profil'ant'a'j flos'il'o'j de la program'o Arg'o Franc'e est'is met'it'a'j en sub-esplor'it'a'j lok'o'j de la ocean'o, ne oft'e vizit'at'a'j de esplor'ŝip'o'j.
Ĉi tiu kun'labor'o est'as la rezult'o de partner'ec'o sub'skrib'it'a en januar'o 2020 inter Unesk'o kaj la Inter'naci'a Unu'korp'a Mal'ferm-Klas'a Asoci'o por sub'ten'i ocean'a'j'n scienc'o'j'n kaj protekt'i la ocean'o'n. Kun'ord'ig'it'a de la Tut'mond'a Ocean'a Observ'a Sistem'o (angl'e Go'os), ĝi est'as sub'ten'at'a de la Inter'reg'ist'ar'a Ocean'o'grafi'a Komision'o de Unesk'o (angl'e IOC).
Ĉirkaŭ 2000 profil'ant'a'j flos'il'o'j kaj driv'ant'a'j bu'o'j dev'as est'i deploj'it'a'j ĉiu'jar'e por sub'ten'i Go'os. Ĉi tiu'j ocean-observ'a'j instrument'o'j kutim'e est'as uz'at'a'j de esplor'ŝip'o'j, sed vet'kur'a'j jaĥt'o'j est'as pli mal'mult'e'kost'a alternativ'o kaj pov'as ating'i pli mal'proksim'a'j'n are'o'j'n.
Kolekt'it'a'j per sur'lok'a ret'o kaj satelit'a'j ocean'a'j observ'o'j, la ŝlos'il'a'j ocean'o'grafi'a'j kaj mete'ologi'a'j datum'o'j est'as uz'at'a'j en klimat'a'j stud'o'j, veter'prognoz'o kaj kontrol'ad'o de mar'a'j eko'sistem'o'j. Efektiv'ig'it'a de 86 land'o'j, la tut'mond'a observ'a sistem'o est'as komun'a klopod'o de IOC, la Mond'a Mete'ologi'a Organiz'o kaj la Centr'o de la Sub'ten'a Program'o por Observ'ad'o (angl'e OceanOPS).
Nun'temp'e 10 000 sur'lok'a'j observ'a'j instrument'o'j – inkluziv'e de ret'o'j de aŭtonom'a'j profil'a'j flos'il'o'j, driv'ant'a'j kaj fiks'a'j bu'o'j, pilot'at'a'j sub'akv'a'j robot'o'j, ŝip'o'j, tajd'o'mezur'il'o'j de mar'nivel'o, kaj eĉ mar'a'j mam'ul'o'j – kontrol'as la tut'mond'a'n ocean'o'n kaj mezur'as ĝi'a'j'n ĉef'a'j'n fizik'a'j'n kaj bio'geokemi'a'j'n parametr'o'j'n.
El la angl'a esperant'ig'is Jens Spillner (Germanio)
Fot'o'j: Lynsey Weatherspoon Tekst'o: Katerin'a Markelova, Unesk'o La tradici'o de la karnaval'a'j indi'an'o'j de Mard'i Gras (Antaŭfasta Mard'o) est'as unu el la plej ne'kon'at'a'j en sud'a Uson'o. Ĉiu'jar'e en Februar'o aŭ fru'a Mart'o, pli ol kvar'dek “trib'o'j”kun nom'o'j kiel Sovaĝ'a'j Magnoli'o'j (Wild Magnoli'as), Or'a'j Agl'o'j (Golden Eagles) kaj Washitaw-Etn'o (Washitaw Nation) al'iĝ'as al la Karnaval'o de Nov-Orlean'o por konkur'i en simbol'a batal'o, super'ant'e unu la ali'a'n per si'a'j rit'a'j kanzon'o'j kaj danc'o'j. La bunt'ec'o de ili'a'j kostum'o'j est'as inspir'at'a de la ceremoni'a'j vest'o'j de la indiĝen'a'j popol'o'j el la Grand'a'j Eben'aĵ'o'j. Tio est'as manier'o por la afrik-uson'a'j komun'um'o'j de tiu urb'o omaĝ'i al la uson'a'j indiĝen'o'j, kiu'j akcept'is fuĝ'int'a'j'n sklav'o'j'n en la marĉ'o'j de Luizian'o.
For'barit'a'j de part'o'pren'o en la karnaval'a'j fest'o'j – tradici'o import'it'a de la franc'o'j en Luizian'o'n fin'e de la 17-a jar'cent'o – la nigr'ul'a'j kvartal'o'j de Nov-Orlean'o star'ig'is si'a'j'n propr'a'j'n fest'o'j'n. La unu'a'j trib'o'j de Nigr'a'j Indi'an'o'j form'iĝ'is en la fin'o de la 19-a jar'cent'o. Por liber'ig'it'a nigr'a sklav'o, far'iĝ'i “indi'an'o” est'is manier'o emfaz'i dign'o'n kaj respekt'o'n al la indi'an'a rezist'ad'o al la blank'ul'a reg'ad'o.
Ornam'it'a'j per cent'o'j da mil'o'j da art'e'far'it'a'j perl'o'j, bril'aĵ'et'o'j kaj stras'o'j, tiu'j ornam'aĵ'o'j, kun'e kun bril'kolor'a'j kap'ornam'a'j strut'o'plum'o'j, pov'as pez'i ĝis 70 kilo'gram'o'j'n. Tut'e man'far'it'a'j, ili pov'as bezon'i unu jar'o'n por la kre'ad'o. Ĉiu trib'o hav'as lok'o'j'n por si'a'j membr'o'j. La hejm'o de la Grandĉefo rol'as kaj kiel ĉef'kvartal'o kaj kiel kudr'ej'o, kie la long'a'j sesi'o'j de perl'o-kun'met'ad'o instig'as al la parol'a trans'don'o de tradici'o'j. La membr'o'j de la trib'o'j supr'e'n'ir'as la ŝtup'ar'o'n de kompleks'a soci'a organiz'o. La Grandreĝino nun hav'as kresk'ant'a'n grav'a'n lok'o'n.
Muzik'o lud'as centr'a'n rol'o'n en la indi'an'a'j parad'o'j de la Karnaval'o. Antaŭ'e'n'ir'ant'e laŭ la ritm'o de perkut'ad'o, la trib'o'j tip'e uz'as kant'ad'o'n je vok'o kaj respond'o - du'ec'a form'o konsist'ant'a el dialog'o inter sol'ist'o kaj grup'o. Kant'it'a en la plant'ej'o'j, tiu muzik'form'o el Afrik'o est'as unu el la font'o'j de ĵaz'o.
Tra la temp'o, tiu tradici'o pli'vast'iĝ'is al ali'a'j okaz'o'j de la jar'o, kiel la Tag'o de Sankt'a Jozefo, la fest'o de “Super- Dimanĉ'o” kaj la Nov-Orlean'a Ĵaz- kaj Hered'aĵ-Festival'o.
La fot'o'j en tiu ĉi seri'o est'is far'it'a'j en 2017, dum Super- Dimanĉ'o, kiu okaz'as en la dimanĉ'o plej proksim'a al la Tag'o de Sankt'a Jozefo (la 19-a de Mart'o).
El la angl'a esperant'ig'is James Rezende Pit'o'n (Brazilo)
La t.n. etn'a'j motiv'o'j tre laŭ'mod'as. Re'pren'it'a'j de dezajn'ist'o'j kaj ĉef'a'j varm'ark'o'j, ili ornam'as mod'a'j'n objekt'o'j'n vend'at'a'j'n tra la tut'a mond'o, oft'e sen la permes'o de la komun'um'o'j el kiu'j ili de'ven'as. La aŭtor'o, meksika antrop'olog'o, special'ist'o pri tradici'a'j teks'aĵ'o'j, pled'as por pli bon'e konsider'i la rajt'o'j'n kaj interes'o'j'n de la indiĝen'a'j komun'um'o'j.
Mart'a Turok Kurator'o de la kolekt'o Ruth D. Lechuga pri popol'a art'o ĉe la Muze'o Franz Mayer en Meksik'urb'o, ŝi est'as aŭtor'in'o de mult'a'j libr'o'j kaj artikol'o'j pri art'o'j kaj meti'o'j.
La histori'o dat'iĝ'as de 2015. Susana Harp, fam'a kant'ist'in'o, kiu ankaŭ est'as senat'an'o en la Meksika Kongres'o, surpriz'iĝ'is kiam ŝi trov'is en butik'o de komerc'ej'o de Lasvegaso brod'it'a'n long'manik'a'n bluz'o'n – tre simil'a'n al tiu'j far'at'a'j de la indiĝen'a komun'um'o miĥea (mixe) de Santa María Tlahuitoltepec, en ŝi'a hejm'ŝtat'o Oaĥako (Oaxaca).
La vest'o'n, kiu port'is la etiked'o'n de franc'a dezajn'ist'o, oni far'is en Barato uz'ant'e la sam'a'j'n ŝablon'o'n, brod'teknik'o'n, kolor'o'j'n kaj fason'o'n de la original'o. La sol'a diferenc'o est'is, ke la bluz'o est'is vend'at'a en Uson'o kontraŭ 290 dolar'o'j, kompar'e kun ĉirkaŭ 35 en Tlahuitoltepec.
Koler'eg'a, Harp kun'divid'is fot'o'n de la du dezajn'o'j de la bluz'o en soci'a'j ret'ej'o'j, kun'e kun ĝi'a etiked'o, kiu neni'e menci'is ĝi'a'n origin'o'n. Ŝi ankaŭ iniciat'is proces'o'n pri plagiat'o kaj kultur'a al'propr'ig'o.
En la sekv'a'j monat'o'j, la komun'um'a'j aŭtoritat'o'j far'is plur'a'j'n publik'a'j'n deklar'o'j'n en Oaĥako kaj Meksik'urb'o, akompan'at'e de reprezent'ant'o'j de la brod'ist'o'j. Ili atent'ig'is, ke la fam'a mod'ist'o ne kontakt'is ili'n, sen'ig'ant'e ili'n de la ebl'o klar'ig'i, kio'n signif'as la motiv'o'j de la bluz'o. Ili deklar'is, ke ili'a 600-jar'aĝ'a tradici'a vest'fason'o ne est'as sur'merkat'ig'ebl'a, kaj ke la afer'o ne tem'as pri don'ad'o de permes'o, nek pri pag'o de re'produkt'a'j rajt'o'j aŭ tantiem'o'j.
En nov'a surpriz'a turn'iĝ'o de la histori'o, ali'a franc'a mod'a kompani'o est'is ankaŭ proces'int'a la sam'a'n dezajn'ist'o'n en la franc'a'j tribunal'o'j pro plagiat'o, asert'ant'e si'a'n pli fru'a'n uz'o'n de la sam'a'j miĥeaj motiv'o'j. Por gajn'i la kaz'o'n, la akuz'it'o konfes'is est'i vojaĝ'int'a al la komun'um'o por aĉet'i la vest'o'n rekt'e el ili.
La dezajn'ist'o prezent'is pruv'o'j'n por montr'i, ke tiu vojaĝ'o okaz'is antaŭ la temp'o specif'it'a de la akuz'ant'o kaj konklud'is, ke ŝi efektiv'e “prunt'e'pren'is” la dezajn'o'n de la bluz'o kaj ĝi'a'j'n brod'aĵ'o'j'n de la komun'um'o Santa María Tlahuitoltepec, tiel agnosk'ant'e, ke ŝi ne est'as la posed'ant'o de la fason'o.
Dum'e, laŭ pet'o de la Meksika Senat'o, la Meksika Institut'o pri Industri'a Propriet'o (IMPI) deklar'is, ke okaz'is neni'a plagiat'o, ĉar la “verk'o” ne est'is registr'it'a.
Fin'e, not'ind'as, ke la tekst'o sur la etiked'o de la vest'o indik'is, ke la bluz'o est'is “far'it'a el krud'a koton'a muslin'o kaj delikat'e brod'it'a implik'it'e per nigr'a kaj burgonj'o'kolor'a faden'o por form'i bel'a'n flor'a'n fason'o'n”.
Tamen la motiv'o'j re'produkt'it'a'j sur la original'a bluz'o de Tlahuitoltepec – nom'at'a xaamnïxuy en la miĥea lingv'o – reprezent'as sankt'a'n pejzaĝ'o'n: la sun'o, la agav'o'j, la ter'o, la voj'o, la mont'o, la ofer'o, la akv'o kaj la flor'o. En tiu komun'um'o, sur'port'i la bluz'o'n xaamnïxuy ĉiu'tag'e est'as afer'o de ident'ec'o kaj protekt'o.
Tio, kio'n la komun'um'o vol'is, en tiu ĉi kaz'o, est'is simpl'e, ke ĝi'a'j dezir'o'j est'u respekt'at'a'j kaj ĝi'a hered'aĵ'o agnosk'at'a. Ĝi rifuz'is permes'i ke la bluz'o est'u el'pren'it'a el si'a kultur'a kun'tekst'o kaj trans'form'it'a en nur'a'n var'o'n sur la tut'mond'a rapid'a mod'merkat'o.
Kondiĉ'e, ke la produkt'ad'o kaj ekonomi'a profit'o rest'u sub ĝi'a kontrol'o kaj respekt'u ĝi'a'j'n kriteri'o'j'n, ne est'as mal'help'o por ke la meti'ist'o'j pov'u produkt'i kaj vend'i la bluz'o'n kaj ali'a'j'n vest'o'j'n en kaj ekster la komun'um'o.
Interes'e est'as ke, post la amas'komunik'il'a kampanj'o, la vend'o'j de xaamnïxuy kresk'is. En la unu'a latin'amerik'a renkont'iĝ'o por defend'o de kultur'hered'aĵ'o, pra'sci'o, kolektiv'a intelekt'a propriet'o kaj teritori'o'j de indiĝen'a'j popol'o'j, okaz'ig'it'a en San Cristóbal de Las Casas, en la ŝtat'o Ĉiapaso, en septembr'o 2018, teks'ist'o'j kaj brod'ist'o'j simil'e konklud'is, ke: “Ni'a sci'pov'o ne est'u privat'ig'it'a aŭ patent'it'a; ni'a'j projekt'o'j kaj ni'a kultur'hered'aĵ'o est'as part'o de la viv'o de ni'a'j teritori'o'j”.
La kaz'o de la brod'it'a bluz'o de la komun'um'o Santa María Tlahuitoltepec est'as ekzempl'a por la debat'o'j pri intelekt'a propriet'o.
Nun'temp'e indiĝen'a'j popol'o'j kaj komun'um'o'j kaj ili'a'j meti'ist'o'j ĉiam pli kontraŭ'batal'as tio'n, kio'n ili konsider'as mis'uz'o de ili'a'j kultur'a'j element'o'j far'e de ekster'ul'o'j, sen antaŭ'a konsult'o aŭ rajt'ig'o. Kiel logik'a konsekvenc'o, mult'iĝ'as la proces'o'j pri kultur'a al'propr'ig'o, plagiat'o aŭ ŝtel'o.
Tut'mond'iĝ'o, nov'a'j teknologi'o'j kaj geografi'a mov'iĝ'em'o akcel'as dis'vast'ig'o'n de inform'o'j, don'ant'e al la kultur'a divers'ec'o tut'mond'a'n vid'ebl'ec'o'n, kiu'n ĝi ne hav'is antaŭ'e.
La post'efik'o'j est'as du'obl'a'j kaj paradoks'a'j: kiam mank'as mekanism'o'j por protekt'o de kolektiv'a'j kultur'a'j rajt'o'j, ekster'ul'o'j ne aparten'ant'a'j al la produkt'ant'a komun'um'o hav'as facil'a'n al'ir'o'n al la motiv'o'j kaj form'o'j, oft'e montr'ant'e si'n'ten'o'n, kio pov'us est'i pri'skrib'it'a kiel nov'koloni'ism'a. Ali'flank'e, ĉi tiu'j sam'a'j faktor'o'j ebl'ig'as al la popol'o'j kaj ili'a'j alianc'an'o'j pli bon'e inform'iĝ'i kaj pli rapid'e denunc'i mis'uz'o'j'n.
Ekzempl'e, inter 2012 kaj 2019, la ne'reg'ist'ar'a organiz'o Impacto, kiu kampanj'as por la rajt'o'j de indiĝen'a'j popol'o'j, dokument'is almenaŭ tri'dek naŭ kaz'o'j'n de plagiat'o en la kamp'o de teks'aĵ'o'j de du'dek tri mod'mark'o'j el la tut'a mond'o. Tia'j praktik'o'j est'as regul'e el'montr'at'a'j en la amas'komunik'il'o'j.
Tamen la mis'uz'o'j daŭr'as kaj pun'o'j tre mal'oft'as. La koncern'a'j komun'um'o'j nur pov'as sen'help'e rigard'i, kiel lok'a'j kompani'o'j, la industri'o kaj ĉef'a'j inter'naci'a'j varm'ark'o'j ekspluat'as la “etn'a'n” mod'a'n tendenc'o'n, ĉar ŝajn'e ne ekzist'as propriet'ul'o aŭ jur'a protekt'o.
Ekzempl'o'j de ĉi tiu al'propr'ig'o daŭr'e kresk'as, dum neni'u ajn ŝajn'as zorg'i, kio konduk'as al kresk'ant'a'j sent'o'j de mal'just'ec'o, indign'o kaj sen'posed'ig'o inter la ekspluat'at'a'j.
La problem'o kuŝ'as part'e en tio, ke la leĝ'o'j pri intelekt'a kaj industri'a propriet'o de la Mond'a Organiz'aĵ'o pri Intelekt'a Propriet'o (MOIP) kaj la postul'o'j de la indign'ig'it'a'j indiĝen'a'j popol'o'j baz'iĝ'as sur diametr'e kontraŭ'a'j filozofi'o'j kaj mond'percept'o'j, en kiu'j la koncept'o'j pri posed'aĵ'o kaj hered'aĵ'o est'as rigard'at'a'j kaj spert'at'a'j mal'sam'e.
En ĉi tiu kun'tekst'o, la last'a'temp'a re'form'o de la Meksika Federaci'a Leĝ'o pri Kopi'rajt'o est'as paŝ'o en la ĝust'a direkt'o. Aprob'it'a en januar'o 2020, la nov'a'j norm'o'j antaŭ'vid'as for'ig'o'n de la popol'art'a'j kaj meti'a'j verk'o'j el la konsider'o kiel publik'a hav'aĵ'o, kaj garanti'as al ili la sam'a'n protekt'o'n kaj respekt'o'n kiel al iu ajn literatur'a aŭ art'a verk'o.
Krom'e, por ekspluat'i, sur'merkat'ig'i aŭ industri'ig'i verk'o'j'n de tradici'a art'o, neces'os pet'i rajt'ig'o'n de la komun'um'o'j posed'ant'a'j ili'n. Est'as nun diskut'at'a garanti'a leĝ'o, kiu pun'u la sen'konsent'a'n uz'o'n (plagiat'o) de element'o'j de la kultur'o kaj ident'ec'o de popol'o'j kaj komun'um'o'j. Ĉi tiu jur'a tekst'o kre'os sistem'o'n por protekt'o, defend'o, ident'ig'o, dokument'ad'o, esplor'ad'o, reklam'ad'o, valor'ig'o, trans'don'o kaj re'viv'ig'o de ĉi tiu'j element'o'j ĉe la federaci'a, ŝtat'a kaj urb'a nivel'o'j.
Ĉi tio est'as unu'a paŝ'o, sed grav'a sur la long'a voj'o al pli bon'a konsci'o pri la rajt'o'j kaj interes'o'j de la indiĝen'a'j komun'um'o'j.
El la hispan'a kaj angl'a esperant'ig'is Toño del Barrio (Hispanio)
Fak'ul'o pri daŭr'o'pov'a urb'a evolu'o, Camille Ammoun (kamil amun), cel'as ig'i urb'o'j'n pli viv'ind'a'j kaj re'lev'iĝ'pov'a'j. Li est'as ankaŭ verk'ist'o, kiu esplor'as manier'o'j'n por pri'trakt'i urb'a'j'n tem'o'j'n per literatur'o. Li'a last'a libr'o, Libana oktobr'o (Octobre Liban) – kiu port'as la leg'ant'o'n al promen'o tra la strat'o'j laŭ la haven'o de Bejrut'o – est'as ne'formal'a portret'o de urb'o kun konvulsi'a histori'o. La rakont'o fin'iĝ'as per la eksplod'o de aŭgust'o 2020, kiu detru'is tut'a'j'n kvartal'o'j'n de la ĉef'urb'o kaj kaŭz'is daŭr'a'n traŭmat'o'n al ĝi'a'j loĝ'ant'o'j.
Intervju'o de Laetitia Kac'i Unesk'o
Ĉi tiu tekst'o nask'iĝ'is el la manifestaci'o'j de oktobr'o 2019, kiam mi est'is promen'ant'a laŭ la strat'o, kiu ir'as apud la haven'o kaj hav'as tri nom'o'j'n: Ru'e d’Arménie, Ru'e Gouraud, Ru'e Émir-Bachir (strat'o Armeni'o, strat'o Gurod, strat'o Emir Baŝir). Ĝi ankaŭ est'is nutr'at'a de mi'a'j memor'aĵ'o'j pri la urb'o. Fakt'e la dezir'o trans'form'i mi'a'j'n vag'ad'o'j'n en libr'o'n antaŭ'as la aŭtun'o'n de 2019.
Bejrut'o est'as mov'iĝ'ant'a urb'o, kiu mal'rapid'e re'konstru'is si'n mem post la en'land'a milit'o (de 1975 ĝis 1990). Ĝi'a'j kvartal'o'j laŭ'grad'e kaj sistem'e re'akir'is si'a'n ekonomi'a'n viv'o-pov'o'n sub la gvid'o de mal'grand'a'j vend'ej'o'j kaj meti'ist'o'j. En la mez'o de la 2000-aj jar'o'j la kvartal'o Gemmayzeh, kaj post'e Mar Mikhäel, iĝ'is la centr'o'j de la bejrut'a nokt'o'viv'o kaj la font'o'j de sen'brid'a art'a kre'em'o – dum Bourj Hammoud rest'is kiel ekonomi'a kor'o de la urb'o.
Ĉi tiu spontan'a re'konstru'ad'o de la urb'a teks'aĵ'o okaz'is en ĉiu'j kvartal'o'j lim'ant'a'j ĉi tiu'n strat'o'n. Ĉie, krom en unu okaz'o: la histori'a urb'o-centr'o, re'konstru'it'a de privat'a dom-agent'ej'o. Tio montr'as la ne'kapabl'o'n de la kapital'ism'o pri ne'mov'ebl'aĵ'o'j konstru'i urb'o'n. La last'a stadi'o de la vag'ad'o'j de la rakont'ant'o, la urb'o-centr'o est'as tut'e sen'lig'a de la rest'o de la urb'o hodiaŭ. Tamen, en oktobr'o 2019, kiam la loĝ'ant'o'j al'pren'is ĝi'n per si'a'j protest'o'j, ĝi iĝ'is la bat'ant'a kor'o de la revoluci'o.
Dum mi prezent'is la rakont'o'n de ĉi tiu promen'o tra la prism'o de la oktobr'a'j manifestaci'o'j, nov'a perspektiv'o ven'is al mi. De la rub'ej'o'j en la lim'o'j de Bourj Hammoud al la sid'ej'o de la reg'ist'ar'o sur'sid'ant'a la mont'et'o'n Kantar'i, la mal'proksim'o est'as nur iom pli ol kvar kilo'metr'o'j. Kaj tamen tio sufiĉ'as por kalkul'i la tragedi'a'n natur'o'n de la urb'o kaj la manier'o'n, laŭ kiu la land'o, kiel dum'dorm'a vag'ant'o, ruin'iĝ'is.
La bejrut'a river'o, kiu ricev'as la mal'pur'a'j'n akv'o'j'n de la urb'o, kiu'j'n post'e ĝi flu'ig'as en la Mez'a'n Mar'o'n, la detru'o de la Mez'orient'a plej mal'nov'a bier'far'ej'o Grand'e Brasserie du Lev'ant far'e de konstru'ist'o de dom'o'j, la for'las'o de la fer'voj'a staci'dom'o de Mar Mikhäel, kiam ĉiu'j ĉirkaŭ'a'j strat'o'j est'as tro plen'a'j, kaj, natur'e, la haven'o de Bejrut'o est'as ĉiu'j simptom'o'j de la mal'bon'o'j for'manĝ'ant'a'j la urb'o'n.
La ĉef'a rol'ul'o de ĉi tiu rakont'o ne est'as la rakont'ant'o, sed la strat'o, en kiu li promen'as. Mi dev'is skrib'i ĉi tiu'n tekst'o'n malgraŭ la kolektiv'a mir'o, malgraŭ la mir'o, ke oni preter'viv'is, malgraŭ la funebr'ad'o, malgraŭ la mal'ĝoj'o, malgraŭ la koler'o. Mi dev'is skrib'i ĝi'n, ĉar la 4-an de aŭgust'o 2020 je la 6:07 post'tag'mez'e, en tiu tim'ind'a eksplod'o, en tiu strat'o ĉi tiu rol'ul'o mort'as.
Mi ne pens'as, ke Bejrut'o est'as unik'a. Kiel mult'a'j urb'o'j en la mond'o, ĝi est'as mark'it'a de komun'um'o kaj soci'a divid'o, dis'er'ig'o de la urb'a teks'aĵ'o gvid'at'a de konstru'ist'o'j kaj korupt'o. Ĝi sufer'as pro mank'o de urb'a plan'ad'o, est'as polu'it'a kaj mank'as al ĝi publik'a'j spac'o'j kaj efik'a transport'o-sistem'o. Se est'as io unik'a pri ĉi tiu urb'o, ebl'e est'as la fakt'o, ke ĝi kun'met'as ĉiu'j'n ĉi tiu'j'n fenomen'o'j'n kaj prezent'as tro'ig'it'a'n versi'o'n de ili.
Dum la amas-manifestaci'o'j de la aŭtun'o 2019 la liban'an'o'j re'akir'is la difin'it'a'j'n publik'a'j'n spac'o'j'n kiel la plac'o de la Martir'o'j kaj la plac'o Riad El Solh en Bejrut'o. Kaf-vend'ist'o'j, vend'ist'o'j de rost'it'a maiz'o, bud'o'j de uz'it'a'j libr'o'j, ĉiu'j aper'is tie. Simbol'a'j konstru'aĵ'o'j kiel La Ov'o aŭ la Grand'a Teatr'o de Bejrut'o est'is okup'it'a'j kaj uz'at'a'j mal'sam'e. Est'is star'ig'it'a'j tend'o'j kaj ver'a forum'o (publik'a mal'ferm'it'a spac'o) est'is kre'it'a. Soif'o por sci'o, kompren'o kaj si'n'esprim'ad'o re'nask'iĝ'is. Viv'o re'ven'is al la mal'plen'a urb'o-centr'o.
Voj'o'j tra la land'o sam'e est'is blok'it'a'j de la manifestaci'ant'o'j. En Jal el Dib, ekzempl'e, sekci'o de la nord'a aŭt'o'voj'o – viv'grav'a lini'o konduk'ant'a al la ĉef'urb'o – est'is okup'at'a far'e de ĝi'a'j loĝ'ant'o'j. Ĉi tiu'j ag'ad'o'j est'is pez'e kritik'at'a'j. Ili est'is konsider'at'a'j de kelk'a'j kiel la kaŭz'o de la paraliz'o de la libana ekonomi'o.
Real'e tio est'is la sol'a manier'o, kiu'n la loĝ'ant'o'j pov'is trov'i por esprim'i si'a'n koler'o'n kaj frustr'iĝ'o'n. Far'ant'e tio'n, ili kre'is publik'a'j'n spac'o'j'n el neni'o en urb'o, en kiu kruel'e ili mank'as.
Ĉi tiu'j est'as la lok'o'j, kie soci'a'j lig'o'j est'as kre'it'a'j, kie hom'o'j pov'as renkont'iĝ'i kaj re'trov'i unu la ali'a'n. Ili est'as eĉ pli esenc'a'j nun kiam dom-konstru'ist'o'j dis'ŝir'as la urb'o'n.
La konstru'aĵ'o'j, kiu'j far'as la urb'a'n teks'aĵ'o'n laŭ'grad'e, ced'as si'a'n lok'o'n al park'ej'o'j sur kolon'o'j. En urb'o sen ter'etaĝ'o'j hom'o'j ĉes'as vag'i kaj ĉirkaŭ'promen'i – hav'i ŝanc'o'n direkt'i si'a'j'n paŝ'o'j'n kaj far'i hazard'a'j'n renkont'iĝ'o'j'n.
Est'as ĝust'e tiu'j renkont'iĝ'o'j kaj vag'ad'o'j, kiu'j form'as la kern'o'n de la art'a ag'ad'o kaj kre'em'o de urb'o kaj don'as al ĝi ties anim'o'n.
Dum la urb'o-centr'o de Bejrut'o est'as jam spac'o muze'ec'a kaj tro mult'e'kost'a, la rest'o de la urb'o minac'as far'iĝ'i urb'o de park'ej'o'j sur kolon'o'j. Urĝ'as al'pren'i decid'o'j'n por sav'i ĝi'a'n urb'a'n plur'tavol'ec'o'n, ĝi'a'j'n histori'o'n, kultur'o'n, kaj viv-manier'o'n.
“Bejrut'o mort'is mil'foj'e kaj mil'foj'e re'nask'iĝ'is,” verk'is la poet'in'o Nadia Tuéni. Ŝi'a'j vort'o'j eĥ'as popular'a'n legend'o'n: “Bejrut'o sep'foj'e est'is detru'it'a, kaj sep'foj'e re'konstru'it'a ”. Dum jar'o'j ni parol'is pri la liban'an'o'j kiel ĉiam kapabl'a'j re'lev'iĝ'i. Sed la apokalips'o de la 4-a de aŭgust'o super'fort'is ĉi tiu'n legend'a'n re'normal'iĝ'o-pov'o'n. Ni ne est'as re'lev'iĝ-pov'a'j kaj ni ne est'as en ord'o. Pri tio parol'is mesaĝ'o'j inter'ŝanĝ'it'a'j en soci'a'j ret'ej'o'j post la eksplod'o, simpl'a'dir'e: "Ni ne fart'as bon'e!".
Renormaliĝanta urb'o sukces'as konserv'i si'a'n urb'a'n kontinu'ec'o'n malgraŭ mal'facil'aĵ'o'j. Ĝis tiam Bejrut'o ŝajn'is ĉiam re'san'iĝ'i, sed je la prez'o de mult'a'j cikatr'o'j. Ĝi ne est'as re'lev'iĝ'ant'a urb'o, ĝi est'as urb'o, kiu batal'as, vund'it'a urb'o, lac'a urb'o. Kaj hodiaŭ ĝi est'as nur ombr'o de si'a iam'a mem'o, ombr'o de la urb'o, kiu ĝi est'us pov'int'a est'i. Tut'a'j kvartal'o'j de la urb'o-centr'o est'is for'raz'it'a'j en 1990, histori'a'j konstru'aĵ'o'j est'is detru'it'a'j de dom-konstru'ist'o'j – kaj post'e per la eksplod'o de la 4-a de aŭgust'o. Kio est'as perd'it'a, est'as perd'it'a por ĉiam.
Unu'e est'as la traŭmat'o, kiu prem'as la hom'o'j'n de Bejrut'o ek'de la eksplod'o. Ebl'e ĝi ne est'as vid'ebl'a, sed ĝi est'as potenc'a. En'tut'e 300 000 hom'o'j perd'is si'a'j'n hejm'o'j'n kaj dev'is trov'i rifuĝ'o'n ĉe parenc'o'j. La re'konstru'ad'o daŭr'os long'e.
Je la fizik'a nivel'o, la lok'o'j, kiu'j plej sufer'is, est'as kvartal'o'j kun grand'a soci'a divers'ec'o, kaj grand'a nombr'o da konstru'aĵ'o'j aparten'is al la histori'a arkitektur'o de Bejrut'o. Laŭ Jad Tabet, prezid'ant'o de la Libana Federaci'o de Inĝenier'o'j kaj Arkitekt'o'j, tri'dek du el ĉi tiu'j konstru'aĵ'o'j est'as tut'e detru'it'a'j kaj pli'a'j 300 risk'as kolaps'i. Ili'a'j sabl'o'ŝton'a'j mur'o'j, ark'o'j, lign'a'j kadr'o'j kaj kahel'a'j tegment'o'j, la lign'a'j ornam'aĵ'o'j sur ili'a'j fasad'o'j, kaj la marmor'o sur ili'a'j balkon'o'j, ne el'ten'is la fort'o'n de la eksplod'o.
Malgraŭ la alt'iĝ'o de soci'a nivel'o de ili'a'j loĝ'ant'o'j, la kvartal'o'j de Mar Mikhäel kaj Gemmayzeh konserv'is alt'a'n nivel'o'n de soci'a divers'ec'o, pro la lu-lim'ig'o'j, kiu'j permes'is al la origin'a'j loĝ'ant'o'j rest'i tie. Kio est'as risk'o'plen'a ĉe la re'konstru'o, est'as la re'ten'o de la soci'a teks'aĵ'o de ĉi tiu'j kvartal'o'j, ili'a'j ekonomi'a dinamism'o kaj kre'em'o.
Por evit'i ripet'i la erar'o'j'n de la pas'int'ec'o kaj mal'help'i dom-konstru'ist'o'j'n pri'rab'i ĉi tiu'j'n kvartal'o'j'n, est'as esenc'e star'ig'i jur'a'n kadr'o'n por la re'konstru'o kaj re'star'ig'o de la lok'o'j traf'it'a'j de la eksplod'o. Urb'a reg-sistem'o dev'as en'plekt'i la loĝ'ant'o'j'n, kaj konsider'i ili'a'j'n opini'o'j'n, ili'a'j'n praktik'o'j'n kaj la manier'o'n kiel ili rigard'as si'a'n urb'o'n. Sen efik'a, kler'a kaj inkluziv'ig'em'a urb'a reg'ad'o, Bejrut'o – mult'e preter la lok'o'j difekt'it'a'j de la eksplod'o – daŭr'ig'os si'a'n mal'rapid'a'n mal'kresk'o'n.
Est'as kial'o'j por esper'o. Malgraŭ tiu'j mal'sukces'o'j, malgraŭ la detru'o, Bejrut'o konserv'as ekster'ordinar'a'n urb'a'n potencial'o'n, dank'e al si'a'j vigl'ec'o, kultur'o, kre'em'o, demografi'o kaj geografi'o – kaj ankaŭ al tio, kio'n ĝi el'vok'as en la kolektiv'a pens'o-bild'o. Hodiaŭ ĉi tiu urb'a potencial'o dev'as est'i kapabl'a esprim'i si'n plen'e, kaj tiu'j, kiu'j port'as ĉi tiu'n kre'em'o'n, dev'as pov'i decid'i.
El la angl'a esperant'ig'is Renat'o Corsetti (Italio)
Mil'a Ibrahimova Unesk'o La san'kriz'o kaŭz'it'a de Kovim-19 ĵet'is la tut'mond'a'n ekonomi'o'n en recesi'o'n. Inter la plej sever'e traf'it'a'j trov'iĝ'as vojaĝ'ad'o kaj turism'o, unu el la plej vast'a'j ekonomi'a'j sektor'o'j en la mond'o, kaj kultur'o.
La Mond'a Turism'a Organiz'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (angl'e UNWTO) prognoz'as mal'pli'iĝ'o'n de inter ses'dek kaj ok'dek procent'o'j en inter'naci'a'j vojaĝ'o'j por la jar'o 2020 – kompar'e kun kvar-procent'a mal'pli'iĝ'o post la ekonomi'a kriz'o de 2008. La re'star'ig'o de tiu ĉi ekonomi'a sektor'o est'as konsider'at'a plej grav'a de reg'ist'ar'o'j tra la mond'o, pro tio, ke turism'o okaz'ig'as inter'naci'a'j'n inter'ŝanĝ'o'j'n, stimul'as region'a'n evolu'ig'o'n, rekt'e sub'ten'as divers-spec'a'j'n labor'posten'o'j'n kaj entrepren'o'j'n kaj est'as fundament'a por mult'a'j lok'a'j komun'um'o'j, apart'e en evolu'ant'a'j land'o'j kaj en Evolu'ant'a'j Ŝtat'o'j sur Mal'grand'a'j Insul'o'j.
En la kultur'a'j kaj turism'a'j entrepren'o'j labor'as pli ol 330 milion'o'j da hom'o'j tut'mond'e. Hodiaŭ, unu el ĉiu'j dek labor'posten'o'j est'as traf'it'a de la pandemi'o. Migr'ant'a'j labor'ist'o'j, jun'ul'o'j kaj vir'in'o'j konstitu'as signif'a'n proporci'o'n de tiu labor'fort'o.
Turism'o kun kultur'a'j cel'o'j gener'as preskaŭ kvar'dek procent'o'j'n de la tut'mond'a en'spez'o pro turism'o, apart'e cel'at'a'j de la vizit'ant'o'j est'as la lok'o'j nom'it'a'j Kultur'a Hered'aĵ'o de la Hom'ar'o kaj la muze'o'j. En mart'o-april'o 2020, ĉe la pint'o de la tut'mond'a mal'permes'o vojaĝ'i, kiu nun komenc'as est'i mal'pli sever'a en kelk'a'j region'o'j, naŭ'dek kvin procent'o'j de ĉiu'j muze'o'j rest'is ferm'it'a'j, kaj ĉirkaŭ dek tri procent'o'j el ili ebl'e neniam re'e mal'ferm'iĝ'os. En naŭ el ĉiu'j dek land'o'j, ankaŭ la lok'o'j en'hav'ant'a'j la hom'ar'a'n kultur'a'n hered'aĵ'o'n est'as ferm'it'a'j. La ferm'o de tiu'j ĉi instituci'o'j nepr'e okaz'ig'as mal'dung'ad'o'n kaj for'ig'o'n de labor'posten'o'j.
Ankaŭ plur'a'j kultur'a'j ag'ad'o'j aparten'ant'a'j al la ne'materi'a hered'aĵ'o est'as ankaŭ traf'it'a'j, kio mal'help'as ne nur la kultur'a'n viv'o'n de komun'um'o'j, sed ankaŭ tiu'j'n, kiu'j labor'as en sur'scen'ej'a'j art'o'j kaj en tradici'a'j man'farad'o'j.
Krom'e, mult'e sufer'as labor'ist'o'j pri art'o – teatr'o, art'galeri'o'j kaj tradici'a'j restoraci'o'j.
El la angl'a esperant'ig'is Or'land'o E. Raola (Uson'o)