Dum la printemp'o de 2020 la san-kriz'o kun'lig'it'a kun la mond'a epidemi'o de Kovim-19 port'is la tut'a'n mond'o'n al halt'o.
Sed la ekster'leĝ'a ŝakr'ad'o pri kultur'a'j propr'aĵ'o'j ne ĉes'is. Mal'e, ŝakr'ant'o'j pri kultur'a'j var'o'j profit'is la avantaĝ'o'n de mal'pli'ig'it'a sekur'ec'o ĉe arĥeologi'a'j lok'o'j kaj muze'o'j por iniciat'i ekster'leĝ'a'j'n fos'ad'o'j'n kaj ŝtel'o'n sen'pun'e.
La cifer'o'j pruv'as tio'n: la al'log'o al mozaik'o'j, funebr'a'j cindr'o-vaz'o'j, skulpt'aĵ'o'j, statu'et'o'j aŭ antikv'a'j manuskript'o'j neniam est'is pli grand'a. La prem'o de ĉi tiu al'log'o help'is fort'ig'i la ekster'leĝ'a'n merkat'o'n de art'aĵ'o'j kaj antikv'aĵ'o'j, kiu nun funkci'as grand'part'e ret'e – per'e de ret'ej'o'j, kiu'j oft'e don'as mal'grand'a'n atent'o'n al la origin'a de'ven'o de la aĵ'o'j.
Krim'ul'a'j kaj teror'ist'a'j organiz'aĵ'o'j rapid'is kapt'i la avantaĝ'o'j'n de ĉi tiu dis'fend'o kaj uz'as la ekster'leĝ'a'n komerc'o'n por financ'i si'a'j'n ag'ad'o'j'n aŭ ig'i pur'a'j si'a'j'n en'spez'o'j'n. De 2014 la “Islam'a Ŝtat'o de Irako kaj al-Sham” organiz'is amas'a'n kaj laŭ'metod'a'n rab'ad'o'n de arĥeologi'a'j lok'o'j kaj muze'o'j en part'o'j de Sirio kaj Irako, kiu'j est'is sub ĝi'a reg'o.
La kontraŭ'leĝ'a flu'o de kultur'aĵ'o'j nun est'as, laŭ'taks'e, la tri'a plej grand'a mal'antaŭ drog'o'j kaj arm'il'o'j. Tem'as pri kultur'a tem'o, ĉi tiu ombr'a negoc'ad'o, kiu prosper'as en teritori'o'j konflikt'o-plen'a'j. Sed nun ĝi iĝ'is ankaŭ minac'o al inter'naci'a'j pac'o kaj sekur'ec'o.
La Konvenci'o de Unesk'o de 1970 pri la il'o'j por mal'permes'i kaj antaŭ'mal'help'i kontraŭ'leĝ'a'n en'port'ad'o'n, el'port'ad'o'n kaj trans'don'o'n de la posed'o'rajt'o de kultur'aĵ'o'j, kiu fest'as si'a'n 50-an dat're'ven'o'n ĉi-jar'e, est'as pli esenc'a ol iam por ĉi tiu batal'o.
En du'on'a jar'cent'o mult'o est'is ating'it'a por evolu'ig'i prevent'a'j'n leĝ'o'j'n, trejn'i profesi'ul'o'j'n, fort'ig'i inter'naci'a'n kun'labor'ad'o'n kaj kuraĝ'ig'i la re'don'o'n de ŝtel'it'a'j aŭ kontraŭ'leĝ'e el'port'it'a'j kultur'aĵ'o'j.
Pli'iĝ'int'a konsci'o de la moral'a'j kaj materi'a'j damaĝ'o'j kaŭz'it'a'j de ĉi tiu ŝakr'ad'o pruv'as tio'n. Nun ĝi est'as re'kon'at'a kiel milit'krim'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. La decid'o al'pren'it'a de la membr'o-ŝtat'o'j de Unesk'o fest'i la inter'naci'a'n tag'o'n kontraŭ ŝakr'ad'o de Kultur'aĵ'o'j la 14-an de novembr'o ĉiu-jar'e ankaŭ montr'as tio'n.
Ali'flank'e, la mal'facil'o mal'pli'ig'i ret'a'n ŝakr'ad'o'n, la mal'fort'a'j pun'o'j por la far'int'o'j, kaj la sen'protekt'ec'o de la koncern'at'a'j teritori'o'j ig'as neces'a nov'a'n nivel'o'n de inter'naci'a mobiliz'iĝ'o.
Ernest'o Ottone Ramírez Asist'ant'a Ĝeneral'a Direktor'o pri Kultur'o, Unesk'o
50 jar'o'j'n post kiam ŝtat'o'j ĝi'n sub'skrib'is, la Konvenci'o de Unesk'o de 1970 pri ŝakr'ad'o de kultur'aĵ'o'j daŭr'e est'as la ĉef'a il'o por lim'ig'i tiu'n plag'o'n. En du'on'jar'cent'o intens'iĝ'is la lukt'o kontraŭ tiu kaŝ'a komerc'o, kaj progres'is la konsci'iĝ'o pri la moral'a mal'profit'o kiu'n konsist'ig'as la rab'ad'o'j. Sed la pasi'o al objekt'o'j kies prez'o alt'eg'iĝ'is, la moder'ec'o de la pun'o'j kaj la ne'protekt'it'ec'o de la lok'o'j situ'ant'a'j en zon'o'j de arm'it'a'j konflikt'o'j, ĉiu'j ĉi est'as kelk'a'j el la mult'a'j defi'o'j respond'end'a'j por brems'i la ŝakr'ad'o'n de tio kio'n iu'j nom'as “sang'a'j antikv'aĵ'o'j”.
Agnès Bard'o'n
La afgan'a dogan'o konfisk'is ĉe la kabul'a flug'haven'o 971 objekt'o'j'n el la naci'a hered'aĵ'o. En Madrid, rar'eg'a'j antaŭ'kolumb'period'a'j objekt'o'j, i.a. la or'a mask'o de Tumako, est'is re'trovit'a'j.
En'tut'e preskaŭ 19 000 aĵ'o'j est'is kapt'it'a'j, kaj plur'a'j ret'o'j da ŝakr'ist'o'j mal'organiz'at'a'j dum du sam'temp'a'j operac'o'j, el kiu'j unu est'is direkt'at'a de la Mond'a Organiz'aĵ'o de Dogan'o'j kaj de Interpol (Inter'naci'a Organiz'aĵ'o de Kriminal'a Polic'o), la ali'a kun'ord'ig'at'a de Europol kaj de la hispan'a Civil'a Gvardi'o.
Tiu ĝis nun plej grav'a kapt'ad'o don'as ide'o'n pri kiom dis'vast'iĝ'is la ŝakr'ad'o de kultur'aĵ'o'j dum la last'a'j jar'dek'o'j, sed ankaŭ pri la ampleks'o de la polic'a respond'o sur inter'naci'a nivel'o. La Konvenci'o de 1970 pri Rimed'o'j Aplik'end'a'j por Mal'permes'i kaj Mal'ebl'ig'i Kontraŭ'leĝ'a'j'n Import'o'n, Eksport'o'n kaj Propriet'trans'ig'o'n de Kultur'aĵ'o'j rest'as la aks'o de la lukt'o kontraŭ tiu kaŝ'a komerc'o.
En ties 50-jar'a ekzist'o, per tiu tekst'o Unesk'o kontribu'is al la atent'ig'o de la publik'a opini'o pri tiu ŝakr'ad'o kaj pri kio tem'as. Ĝi ankaŭ help'is la sub'skrib'int'a'j'n land'o'j'n, nun 140, en ili'a el'labor'ad'o de leĝ'o'j kaj prevent'a'j rimed'o'j, kaj kuraĝ'ig'is al re'don'o de kontraŭ'leĝ'e for'port'it'a'j kultur'aĵ'o'j.
Sed kvankam la leĝ'ar'o'j pli-sever'iĝ'is, kvankam la atent'ig'o de la publik'a opini'o kresk'is kaj kvankam la dispozici'o'j pri kontrol'o, spur'ebl'ec'o kaj ident'ig'o de la verk'o'j progres'is, ankaŭ la ŝakr'ist'o'j, pli mult'a'j, far'iĝ'is pli efik'a'j kaj lert'a'j.
Enket'ist'o'j, dogan'ist'o'j kaj spert'ul'o'j renkont'as mult'a'j'n bar'o'j'n en si'a mal'help'ad'o al tiu ŝakr'ad'o nun tut'mond'iĝ'int'a. Unu'e ĉar sukces'e vend'iĝ'as la art'aĵ'o'j kaj antikv'aĵ'o'j: kvankam la komerc'o de kultur'aĵ'o'j ne est'as nov'a, ĝi neniam tiom prosper'is. Pro la pasi'o de la kolekt'ant'o'j, de la vend'a'j galeri'o'j kaj de la muze'o'j, la valor'o de art'aĵ'o'j kaj antikv'aĵ'o'j alt'eg'iĝ'is. En 2019 la mond'a spez'o de tiu komerc'o ating'is preskaŭ 64 miliard'o'j'n da dolar'o'j (Raport'o pri la Mond'a Merkat'o de Art'aĵ'o'j).
Apart'e profit-don'a, ĝi al'log'as ne nur mon-hav'ant'o'j'n serĉ'ant'a'j'n invest'ind'aĵ'o'n, sed ankaŭ sen-skrupul'a'j'n agent'o'j'n kaj, pli kaj pli, mafi'a'j'n kaj teror'ism'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n kiu'j trov'as en tiu komerc'o rimed'o'n por lav'i mon'o'n aŭ financ'i si'a'j'n ag'ad'o'j'n.
La ampleks'o de la ŝakr'ad'o, laŭ'difin'e sekret'a, est'as des pli mal'facil'e konjekt'ebl'a pro la mal'komplet'ec'o de la mal'mult'a'j ekzist'ant'a'j statistik'o'j. Mal'pli ol du'on'o de la ŝtat'o-membr'o'j de Interpol proviz'as ĝi'n per don'it'aĵ'o'j pri ŝtel'o'j de kultur'aĵ'o'j en ili'a land'o. Malgraŭ la mank'o de preciz'a'j nombr'o'j, oni ĝeneral'e taks'as ke la kontraŭ'leĝ'a komerc'o de kultur'aĵ'o'j star'as ĉe la tri'a rang'o en la inter'naci'a'j krim'a'j ag'ad'o'j, post la ŝakr'ad'o de drog'o'j kaj tiu de arm'il'o'j.
Kvankam ili est'as impres'a'j kaj raport'it'a'j de la amas'komunik'il'o'j, la ŝtel'o'j de pentr'aĵ'o'j – kiel Skrik (La Kri'o) de Edvard Munch en 2004 en Norvegi'o aŭ, antaŭ ne'long'e re'trovit'a, la Pastr'ej'a Ĝarden'o de Nuenen en Printemp'o de Vincent Van Gogh en Nederlando – est'as nur “la ne'merg'it'a glaci-mont'o“, la plej vid'ebl'a part'et'o de mult'e pli ampleks'a real'aĵ'o: la ĉef'a part'o de tiu komerc'o okaz'as kaŝ'e, mal'laŭt'e, laŭ serpent-form'a'j cirkvit'o'j kies oft'a origin'o est'as religi'a'j konstru'aĵ'o'j, muze'o'j aŭ arkeologi'a'j lok'o'j situ'ant'a'j en land'o'j traf'it'a'j de streĉ'it'ec'o.
Post transit'o en per'ant'a'j land'o'j, la ŝtel'it'a'j aŭ rab'it'a'j objekt'o'j ven'as al'don'iĝ'i al la kolekt'o'j de privat'ul'o'j aŭ de komerc'ist'o'j establ'it'a'j en la okcident'a'j ĉef'urb'o'j. Kaj ili est'as proviz'it'a'j per eksport'a atest'o akir'it'a en la transit'a lok'o kaj ne en la origin'a land'o, kio'n tre mal'oft'e postul'as la leĝ'ar'o'j de la land'o'j de destin'o.
Mal'e ol ali'a'j krim'a'j ag'ad'o'j, tut'e mal'permes'at'a'j, la komerc'o de kultur'aĵ'o'j est'as part'e mal'kaŝ'a. Tre oft'e la antikv'a'j statu'et'o'j, fris'o'j aŭ ceramik'aĵ'o'j ŝtel'it'a'j aŭ kontraŭ'leĝ'e akir'it'a'j est'as rekt'e en'konduk'at'a'j sur la laŭ'leĝ'a'n merkat'o'n de art'aĵ'o'j. Nu, la objekt'o'j de'ven'ant'a'j de ne'permes'it'a'j el'fos'ad'o'j plej'part'e est'as registr'it'a'j en neni'u inventar'o. Pro tio ili ne pov'as est'i protekt'at'a'j per la Konvenci'o de Unesk'o de 1970, kaj la origin'a'j land'o'j ne pov'as dokument'i ili'a'n de'ven'o'n.
Por respond'i pri tiu zorg'ig'a situaci'o, kaj front'e al la ampleks'o de la rab'ad'o'j far'it'a'j de la organiz'o “Islam'a Ŝtat'o de Irako kaj al-Sham” kaj ali'a'j grup'o'j en Irako kaj Sirio, la Sekur'ec'a Konsili'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j voĉ'don'is rezoluci'o'n en 2015. Per tiu Rezoluci'o 2199 ĝi cel'is mal'ebl'ig'i la ŝakr'ad'o'n de antikv'aĵ'o'j ven'ant'a'j el tiu'j du land'o'j trud'ant'e ekonomi'a'j'n kaj diplomati'a'j'n pun'o'j'n al la land'o'j kaj hom'o'j profit'ant'a'j de tiu kontraŭ'leĝ'a komerc'o de antikv'aĵ'o'j.
Pli'fortik'ig'o de la leĝ'ar'o'j kaj de la pun'o'j est'as des pli neces'a ĉar la kresk'o de la per'ret'a komerc'o montr'iĝ'as, ek'de dek'kvin'o da jar'o'j, fortun'o por la ŝakr'ist'o'j: per unu mus'a al'klak'o aĉet'ant'o'j el la tut'a mond'o pov'as akir'i antaŭ'kolumb'a'j'n statu'et'o'j'n aŭ antikv'a'j'n ceramik'aĵ'o'j'n, en plej absolut'a anonim'ec'o. Brik'o'j el templ'o en Larsa, el la epok'o de Nebukadnecar (akad'e: Nab'u- kudur-uṣur), rab'it'a'j en Irako en 2003, far'iĝ'is aĉet'ebl'a'j per eBay en 2005. Preskaŭ 30% el la objekt'o'j konfisk'it'a'j dum la operac'o konduk'at'a de Interpol en aŭtun'o 2019 jam est'is anonc'it'a'j en ret'butik'o'j.
La sanitar'a kriz'o rilat'a al la epidemi'o de Kovim-19 ankoraŭ akcel'is tiu'n kresk'o'n. Dum la (unu'a) dev'ig'a hejm'rest'ad'o, en'kadr'e de la projekt'o ATHAR (Esplor'ad'o pri antikv'aĵ-ŝakr'ad'o kaj hered-antrop'ologi'o), skip'o kiu pri'esplor'as ŝakr'ad'o'n de art'aĵ'o'j en cifer'ec'a'j ret'o'j, konstat'is ĉe la soci'a'j ret'o'j pli'vigl'iĝ'o'n de la aktiv'ec'o'j pri vend'ad'o de ŝtel'it'a'j objekt'o'j, apart'e tiu'j de'ven'ant'a'j el Mez- Orient'o kaj Nord'a Afrik'o. La enket'a labor'o de tiu skip'o kun'ag'ant'a kun Unesk'o al'konduk'is Facebook-on al for'pel'o de la komerc'o de histori'a'j kultur'aĵ'o'j el si'a'j inter'ret'a'j platform'o'j.
Tio est'as unu'a paŝ'o. Last'a'n juni'o'n, en'kadr'e de la 50-jar'iĝ'o de la Konvenci'o de Unesk'o de 1970, Unesk'o per'ret'e kun'ig'is mond'a'j'n fak'ul'o'j'n pri la lukt'o kontraŭ la ne'leĝ'a komerc'o de kultur'aĵ'o'j, por ekzamen'i la efik'o'n de Kovim-19 sur tiu'n plag'o'n kaj konsider'i ebl'a'j'n respond'o'j'n por front'i la pli'intens'iĝ'o'n de ŝakr'ad'o. La fak'ul'o'j rekomend'is la kre'ad'o'n de polic'a'j taĉment'o'j special'iĝ'int'a'j pri kontrol'ad'o de la inter'ret'a'j platform'o'j por aktiv'e kun'labor'i en la mal'organiz'ad'o de la kontraŭ'leĝ'a'j vend'o'j. Ili ankaŭ instig'is pli sistem'a'n uz'ad'o'n de la il'o'j kre'it'a'j de Unesk'o kaj ties kun'ag'ant'o'j, i.a. la Daten'bank'o de Unesk'o pri la Naci'a'j Leĝ'ar'o'j Rilat'a'j al la Kultur'a Hered'aĵ'o, la ruĝ'a list'o de Inter'naci'a Konsili'o de Muze'o'j (IKM) pri kultur'aĵ'o'j el'met'it'a'j al risk'o, kaj la daten'bank'o de Interpol pri ŝtel'it'a'j art'aĵ'o'j.
La al'port'ot'a util'o est'as grav'eg'a. Retro-spur'e trov'i la origin'o'n de ŝtel'it'a art'aĵ'o aŭ antikv'aĵ'o ebl'ig'as ne nur mal'kovr'i la ŝakr'ist'o'j'n kaj ili'n arest'i. Pli'e de la propr'e sub'prem'a ag'ad'part'o, tio ankaŭ mal'ferm'as la voj'o'n al re'ven'ig'o de la objekt'o'j en ili'a'n origin'a'n land'o'n.
Tiel Argentino antaŭ ne'long'e re'don'is al la najbar'a'j land'o'j grav'a'n nombr'o'n de kultur'aĵ'o'j konfisk'it'a'j en la land'o.
Pli tikl'a, la demand'o pri re'don'o de objekt'o'j rab'it'a'j dum la koloni'a epok'o rest'as font'o de streĉ'it'ec'o inter la land'o'j, kiu'j konserv'as riĉ'a'j'n muze'a'j'n kolekt'o'j'n, kaj tiu'j, kiu'j postul'as la re'ven'o'n de objekt'o'j kontribu'ant'a'j al ili'a ident'ec'o.
Lev'it'a de kresk'ant'a nombr'o da land'o'j, tiu reklamaci'a demand'o hodiaŭ vek'as pli kaj pli vast'a'n eĥ'o'n ĉe la grand'a publik'o.
En Nigr'a Panter'o (Black Panther), film'o produkt'it'a de Marvel Studi'o, kiu ating'is en 2018 mond'a'n sukces'o'n, la fil'o de la princ'o N’Job'u, mal'amik'o de Nigr'a Panter'o, ven'as re'propr'ig'i al si legend'a'n arm'il'o'n de Wakanda en londona muze'o. Kvankam tiu afrik'a land'o est'as fikci'a, la publik'a diskut'o pri la re'don'o de la verk'o'j tamen rest'as tre real'a.
El la franc'a esperant'ig'is Christian Lavarenne (Franci'o)
En la 1950-aj jar'o'j, voĉ'o'j lev'iĝ'is por denunc'i la pli'intens'iĝ'o'n de la rab'ad'o en arkeologi'a'j lok'o'j kaj la dis'er'ig'o'n de antikv'a'j monument'o'j. Tio jam est'is tem'o de diskut'o'j en la 1930-aj jar'o'j, eĉ konduk'ant'a'j al projekt'o de inter'naci'a traktat'o, antaŭ'e'n'puŝ'at'a de la Lig'o de Naci'o'j. Sed post la Du'a Mond'milit'o, en situaci'o stamp'it'a de la mov'ad'o al sen'de'pend'iĝ'o'j, la demand'o pri la kontraŭ'leĝ'a trafik'o de kultur'aĵ'o'j pli'vigl'iĝ'is. La jun'a'j ŝtat'o'j nask'iĝ'int'a'j el tiu'j mov'ad'o'j, zorg'ant'a'j pri re'akir'o de la er'o'j de si'a kultur'a hered'aĵ'o konserv'at'a'j en la muze'o'j de la koloni'int'a'j land'o'j, batal'is por la ek'est'o de inter'naci'a traktat'o kiu ĉes'ig'u la rab'ad'o'n.
En april'o 1964, Unesk'o nom'um'is komitat'o'n de fak'ul'o'j kun la task'o verk'i rekomend'o'j'n cel'e al ek'est'o de konvenci'o. Tiu ĉi rest'is ses jar'o'j'n post'e. Unu'a il'o de inter'naci'a jur'o por la protekt'o de la kultur'aĵ'o'j dum pac'o, la Konvenci'o pri la rimed'o'j aplik'end'a'j por mal'permes'i kaj mal'ebl'ig'i kontraŭ'leĝ'a'j'n import'o'n, eksport'o'n kaj propriet-trans'ig'o'n de kultur'aĵ'o'j est'is voĉ'don'at'a dum la Ĝeneral'a Konferenc'o de Unesk'o en 1970.
Ĝi valid'iĝ'is la 24-an de april'o 1972 post kiam ĝi'n ratifik'is tri land'o'j : Bulgario, Ekvadoro kaj Niĝerio.
La sub'skrib'int'a'j ŝtat'o'j dev'ont'ig'as si'n al'pren'i protekt'o- rimed'o'j'n en si'a land'o ( i. a. kre'o de naci'a'j inventar'o'j kaj de special'iĝ'int'a'j polic'a'j taĉment'o'j ) , kontrol'i la cirkul'ad'o'n de la kultur'aĵ'o'j, apart'e mal'ebl'ig'ant'e ili'a'n kontraŭ'leĝ'a'n import'ad'o'n, kaj re'don'i la ŝtel'it'a'j'n kultur'aĵ'o'j'n. En 1978 est'is kre'it'a la Inter'reg'ist'ar'a Komitat'o por Antaŭ'e'n'ig'i la Re'ven'o'n de Kultur'aĵ'o'j en si'a'n origin'a'n land'o'n aŭ ili'a'n re'don'o'n kaz'e de ne'leĝ'a al'propr'ig'o (IKARK). La Komitat'o specif'e pri'trakt'as la re'ven'o'n aŭ re'don'o'n de kultur'aĵ'o'j perd'it'a'j aŭ rab'it'a'j, apart'e por la kaz'o'j okaz'int'a'j antaŭ la valid'iĝ'o de la Konvenci'o de Unesk'o de1970, kiu ne hav'as retro'aktiv'a'n efik'o'n. La arsenal'o da rimed'o'j est'is komplet'ig'it'a en 1995 per voĉ'don'o de la Konvenci'o de UNIDROIT(Inter'naci'a Institut'o por la Unu'ig'o de Privat'a Jur'o ) pri la ŝtel'it'a'j aŭ kontraŭ'leĝ'e eksport'it'a'j kultur'aĵ'o'j. Ĝi koncern'as ĉiu'j'n ŝtel'it'a'j'n kultur'aĵ'o'j'n, inkluziv'e de tiu'j, kiu'j ne est'as inventar'it'a'j kaj deklar'it'a'j, kaj ĝi eksplic'it'e preciz'ig'as ke ĉiu'j ŝtel'it'a'j objekt'o'j est'as re'don'end'a'j. En 1999, Unesk'o publik'ig'is la Inter'naci'a'n Deontologi'a'n Kod'o'n (pri la dev'ar'o ) de la negoc'ist'o'j de kultur'aĵ'o'j, kiu far'iĝ'is referenc'a libr'o por la komerc'ist'o'j de art'aĵ'o'j kaj antikv'aĵ'o'j.
La Konvenci'o'n nun part'o'pren'as 140 ŝtat'o'j. En ties 50-jar'a ekzist'o, Unesk'o, per la Konvenci'o, konduk'is atent'ig'kampanj'o'j'n, help'is dek'o'j'n da land'o'j en ili'a el'labor'ad'o de naci'a'j leĝ'o'j kaj prevent'a'j rimed'o'j, kaj stimul'is la re'don'o'n de la kultur'aĵ'o'j kontraŭ'leĝ'e for'port'it'a'j el ili'a teritori'o.
Mult'a'j muze'o'j en la mond'o, kiel la Brit'a Muze'o en Londono kaj la Muze'o J. Paul Getty en Los-Anĝeleso, al'pren'is la dat'o'n de la Konvenci'o de Unesk'o de 1970 – kiel jar'o'n ek'de kiu oni rajt'as pri'dub'i kiel la objekt'o'j est'is akir'it'a'j, mal'facil'ig'ant'a la cirkul'ad'o'n de aĵ'o'j, kiu'j est'is antaŭ ne'long'e objekt'o'j de ŝakr'ad'o.
El la franc'a esperant'ig'is Christian Lavarenne (Franci'o)
Sub'skrib'it'a en 1970, la Konvenci'o de Unesk'o est'as eminent'a leĝ'o- instrument'o por kontraŭ'batal'i rab'ad'o'n kaj ŝakr'ad'o'n. Ĝi difin'is la princip'o'j'n de komun'a respond'ec'o kaj kultur'a egal'ec'o, kaj tiel mal'ferm'is voj'o'n al rajt'o de popol'o'j ĝu'i si'a'n propr'a'n kultur'a'n hered'aĵ'o'n.
Vincent Négri
Kelk'a'j pens'ul'o'j, kiu'j defend'as sen'brid'a'n liberal'ism'o'n, vid'is ide'o'n de ia kultur'a naci'ism'o en la kondiĉ'o'j de la Konvenci'o de Unesk'o de 1970. Ĝi'a'j lim'ig'o'j ankaŭ est'is rimark'it'a'j. Ver'as, ke la Konvenci'o pen'e klopod'as kre'i ekvilibr'a'n sistem'o'n por garanti'i re'ir'o'n de kultur'a'j propr'aĵ'o'j, kiu'j est'is ne'leĝ'e eksport'it'a'j. Ĉar ĝi ne efik'as sur land'a'j leĝ'o'j, ĝi est'as mal'fort'a antaŭ la teritori'a princip'o de leĝ'o'j – aŭ lex re'i sitae (leĝ'o kie trov'iĝ'as la propr'aĵ'o).
Sub tiu princip'o, la juĝ'ist'o juĝ'as laŭ leĝ'o'j de la land'o kie trov'iĝ'as la objekt'o kiam iu ĝi'n ek'pretend'as, kontraŭ'e al pli favor'a'j leĝ'o'j en la origin'a land'o de la propr'aĵ'o. Oni ebl'e rapid'e konklud'us, ke la Konvenci'o est'as sen'potenc'a, ke la sub'skrib'o de la Konvenci'o de UNIDROIT en 1995 – kiu tem'as ĝust'e pri re'don'o de rab'it'a'j aŭ ne'leĝ'e eksport'it'a'j kultur'a'j objekt'o'j – tio'n montr'as.
Sed est'as erar'o lim'ig'i la Konvenci'o'n de Unesk'o de 1970 al simpl'a leĝ'o-kompren'o de ĝi'a'j kondiĉ'o'j. La teori'a kontribu'o de tiu Konvenci'o est'as pli vast'a ol ĝi'a'j lim'ig'o'j.
Kiel kolon'o de inter'naci'a kultur-ord'o, kiu daŭr'e solid'iĝ'as, la Konvenci'o efektiv'e fundament'as, per princip'o'j de solidar'ec'o kaj komun'a respond'ec'o, la protekt'ad'o'n de la hered'aĵ'o'j de popol'o'j. La artikol'o 9-a, de la Konvenci'o, pri'skrib'as la kondiĉ'o'j'n por prevent'i ne'ripar'ebl'a'j'n damaĝ'o'j'n al kultur'a'j hered'aĵ'o'j, en'danĝer'ig'it'a'j de arkeologi'a kaj etn'ologi'a rab'ad'o.
Est'as ĝust'e tiu'j princip'o'j, pri komun'a respond'ec'o kaj kultur'a egal'ec'o, kiu'j grav'ig'as la inter'naci'a'n instrument'o'n kaj kontribu'as al la rajt'o de la popol'o'j ĝu'i si'a'n propr'a'n kultur'o'n. La Konvenci'o star'iĝ'as kiel baz'o, fundament'it'a sur tiu'j princip'o'j.
Inter tiu'j princip'o'j, est'as la ide'o kiu aper'as ĉe antaŭ'parol'o, ke “kultur'a propr'aĵ'o est'as unu inter la baz'a'j element'o'j de civilizaci'o kaj naci'a kultur'o, kaj ĝi'a ver'a valor'o kompren'iĝ'as nur rilat'e al plej vast'a inform'o pri origin'o, histori'o kaj tradici'a aranĝ'o”.
La Konvenci'o fiks'is doktrin'o'n pri re'ir'o de kultur'a'j propr'aĵ'o'j al origin'a land'o.
Kiel konsekvenc'o, komun'a deklaraci'o sub'skrib'it'a de Italio kaj Libio en 1998 fin'is konflikt'o'n pri kultur'a'j propr'aĵ'o'j for'pren'it'a'j de Libio dum la ital'a koloni'ad'o de Tripoli'o, komenc'e de la du'dek'a jar'cent'o. Tio okaz'is sub la ide'o'j de la Konvenci'o de Unesk'o de 1970 – eĉ se la Konvenci'o ne aplik'ebl'as, ĉar ĝi ne hav'as retro'aktiv'a'n efik'o'n.
Tiu'foj'e, ne est'is uz'at'a'j la leĝ'a'j kaj instituci'a'j rimed'o'j, sed la doktrin'o pri just'ec'o de re'ir'o de kultur'a'j propr'aĵ'o'j, kiu'n la Konvenci'o, iom post iom, prav'ig'is. Tiel, la sub'skrib'o de la Konvenci'o de Unesk'o de 1970 – dek jar'o'j'n post la Deklaraci'o pri Don'ad'o de Sen'de'pend'ec'o al Koloni'a'j Land'o'j kaj Popol'o'j, de la Ĝeneral'a Asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j – star'ig'is turn'o'punkt'o'n.
Ĝi en'konduk'is inter'naci'a'n kultur-ord'o'n, de kiu de'ven'is rajt'o al kultur'a suveren'ec'o.
La baz'o'j por tio aper'is en la du'a artikol'o de la Deklaraci'o de 1960, kiu dir'as, ke “Ĉiu'j popol'o'j rajt'as... liber'e determin'i si'a'j'n politik'a'j'n status'o'j'n kaj liber'e akcel'i si'a'j'n ekonomi'a'j'n, soci'a'j'n kaj kultur'a'j'n evolu'ig'o'j'n”.
En tiu konstru'ad'o de nov'a inter'naci'a kultur-ord'o, la Konvenci'o de Unesk'o de 1970 est'as la ŝlos'il'o, aŭ mekanism'o, kiu don'as baz'o'n por regul'ig'i cirkul'ad'o'n de kultur'a'j objekt'o'j, kaj star'ig'as princip'o'n pri ili'a re'ir'o al origin'a land'o. La art'a merkat'o, kiu ĝis tiam ne hav'is etik'a'j'n dev'o'j'n – ek'de tiam ricev'is pli strikt'a'j'n regul'o'j'n pri de'ven'o de kultur'a propr'aĵ'o.
Pri muze'o'j, la Etik'o pri Akir'ad'o, publik'ig'it'a de la Inter'naci'a Konsili'o de Muze'o'j (IKM), star'ig'is, en 1970, ke “dev'as ekzist'i klar'a kaj sufiĉ'a dokument'ad'o pri origin'o de ĉiu akir'ont'a objekt'o. Tio grav'as, ĉu por objekt'o ordinar'e klasifik'it'a kiel art'o, ĉu por objekt'o de arkeologi'o, etn'ologi'o, aŭ naci'a kaj natur'a histori'o”.
Tio est'as apog'it'a de la gvid'lini'o'j de Uson'a Asoci'o de Direktor'o'j de Art'a'j Muze'o'j (UADAM), kiu'j konfirm'as la dev'o'n diligent'e atest'i la de'ven'o'n de kultur'a propr'aĵ'o – sur'baz'e de la ide'o'j de 1970.
Nun'temp'e, la Konvenci'o de Unesk'o de 1970 fort'iĝ'as per la koncept'o de kultur'a divers'ec'o, propon'it'a de la Konvenci'o de Unesk'o pri Protekt'ad'o kaj Dis'vast'ig'ad'o de Divers'ec'o de Kultur'a'j Esprim'o'j, sub'skrib'it'a en 2005. La koncept'o de divers'ec'o en'hav'as la rajt'o'n est'i divers'a, kiu est'as konsekvenc'o de la rajt'o al hered'aĵ'o.
En la kamp'o de kultur'a'j rajt'o'j, tiu signif'as, ke la ŝtat'o'j agnosk'as si'a'n kapabl'o'n asert'i si'a'n propr'a'n ident'ec'o'n per princip'o'j de suveren'ec'o. Tiu'j fundament'iĝ'as sur egal'a'j universal'a'j rajt'o'j kaj, por kelk'a'j komun'um'o'j kaj soci'a'j grup'o'j, sur garanti'ad'o de specif'a'j rajt'o'j – ekzempl'e, rajt'o al kompens'o por sufer'eg'a histori'o, okaz'ig'it'a de koloni'ad'o.
Ni memor'u la vort'o'j'n de la german'a filozof'o Walter Benjamin, kiu skrib'is en 1940: “Est'as neni'u civilizaci'o kiu ne sam'temp'e est'as barbar'a. Kaj sam'e, se civilizaci'o en'hav'as barbar'ec'o'n, barbar'ec'o ankaŭ en'est'as en la manier'o kiel civilizaci'o dis'vast'iĝ'as”. La princip'o'j de komun'a respond'ec'o kaj kultur'a egal'ec'o, star'ig'it'a'j de la Konvenci'o de Unesk'o de 1970, ankaŭ sub'ten'as la agnosk'o'n de kultur'o'j – ili'a'n histori'o'n, diferenc'o'j'n kaj valor'o'j'n.
La Konvenci'o ne est'as il'o por kultur'a naci'ism'o – kiel kelk'a'j mal'kler'ul'o'j pens'as – sed star'ig'as la universal'ec'o'n kaj divers'ec'o'n de kultur'o'j. Tio ver'as eĉ pli, antaŭ ŝanĝ'o'j en la inter'naci'a kultur-leĝ'o'j dum la last'a'j du'dek jar'o'j, kiu'j rimark'ig'is la grav'ec'o'n de la komun'um'o'j. Tiu kompren'o konsent'as kun la ide'o, ke ĉiu'j hom'o'j akcept'us kaj observ'us la paradigm'o'n de universal'ec'o, nur se ili est'u agnosk'it'a'j en si'a propr'a ident'ec'o, sur'baz'e de ili'a kultur'o kaj hered'aĵ'o- ident'ec'o ke, kaj diferenc'ig'as ili'n de ali'a'j kaj lig'as ili'n al universal'ec'o.
Kultur'a divers'ec'o, tiel, garanti'as plur'ec'o'n de ident'ec'o'j kaj respekt'o'n al tiu'j ident'ec'o'j. Ĝi est'as font'o de al'iĝ'o al ident'ec'o'j kaj respekt'o al diferenc'o'j – la signif'o de la “reciprok'a respekt'o kaj aprez'o inter naci'o'j”, skrib'it'a en la antaŭ'parol'o de la Konvenci'o de Unesk'o de 1970.
La sam'a antaŭ'parol'o rimark'ig'as la profund'ec'o'n de sci'o pri hom'a civilizaci'o, la riĉ'iĝ'o'n de la kultur'a viv'o de ĉiu popol'o, kaj princip'o'n de komun'a respekt'o kaj aprez'o.
Ankaŭ, la voj'o al universal'ec'o – sur'baz'e de la agnosk'o de kultur'a divers'ec'o, star'ig'it'a de la Konvenci'o de Unesk'o, sub'skrib'it'a la 14-an de novembr'o 1970.
El la angl'a esperant'ig'is Rafael Lim'a (Brazilo)
Tre gajn'o'riĉ'a, la ekster'leĝ'a merkat'o de art'aĵ'o'j kaj de antikv'aĵ'o'j mult'e prosper'is apart'e dank'e al la frenez'a em'o de la aĉet'ant'o'j, al la mank'o de leĝ'ar'o, al la komplic'ec'o de ag'ant'o'j en la sektor'o, al la mult'obl'ig'o de rab'ad'o'j en la land'o'j kun milit'a situaci'o kaj al la evolu'o de la vend'o'ret'ej'o'j.
Marc-André Renold
Ne mal'pli ol 64 miliard'o'j da dolar'o'j. Jen la sum'o produkt'it'a de la merkat'o inter'naci'a de art'o kaj de kultur'aĵ'o'j en 2019, laŭ la Raport'o pri la Tut'mond'a Art'o-merkat'o (Glob'al Art Mark'et Re'port). Ĉi tiu cifer'o vertiĝ'o'don'a prezent'as dezir'eg'o'n por art'o- verk'o'j kaj antikv'aĵ'o'j, kiu ne ĉes'is kresk'i dum la last'a'j jar'o'j.
La paradoks'o est'as, ke ĉi tiu interes'iĝ'o prezent'as ankaŭ minac'o'n por la komplet'a konserv'ad'o de kultur'aĵ'o'j. Ĉar la kresk'o de la postul'o ne kun'tren'as nur la evolu'o'n de la laŭ'leĝ'a art'o-merkat'o. Ĝi kuraĝ'ig'as ankaŭ ŝtel'o'j'n en muze'o'j, en privat'a'j kolekt'o'j aŭ en religi'a'j konstru'aĵ'o'j, kaj ankaŭ la ne'ripar'ebl'a'n detru'o'n de arĥeologi'a'j lok'o'j kaj la rab'ad'o'n en antikv'a'j konstru'aĵ'o'j kaj monument'o'j.
Pro mank'o de statistik'o'j est'as mal'facil'e preciz'e mezur'i la ampleks'o'n de la ekster'leĝ'a merkat'o. Analiz'o de la raport'o'j pri la polic'a'j konfisk'o'j far'it'a'j last'a'temp'e en Eŭrop'o permes'as ĉiu'okaz'e kompren'et'i pri ĝi'a ampleks'o. Du last'a'temp'a'j ekzempl'o'j: en oktobr'o 2019 la ag'ad'o Med'ic'us, kiu cel'is Bulgarion, permes'is al Europol konfisk'i 4 600 aĵ'o'j'n kaj arest'i ok hom'o'j'n. Unu monat'o'n post'e 10 000 aĵ'o'j est'is konfisk'it'a'j kaj 23 hom'o'j arest'it'a'j dum ag'ad'o cel'ant'a ĉi-foj'e Italion.
La en'miks'iĝ'o de ag'ant'o'j en ĉi tiu kamp'o – komerc'ist'o'j, aŭkci'ist'o'j, muze'o-funkci'ul'o'j kaj privat'a'j aĉet'ant'o'j – kaj sincer'e kaj mal'sincer'e lud'as ŝlos'il'a'n rol'o'n en ĉi tiu komerc'o de ŝtel'it'a'j aĵ'o'j.
La komplic'ec'o de tiu'j, kiu'j liver'as fals'it'a'j'n paper'o'j'n kaj origin'o-atest'o'j'n fakt'e est'as esenc'a element'o de la strategi'o'j por re'pur'ig'o de aĵ'o'j, sam'e kiel la mank'o de apart'a regul'ar'o kaj de sufiĉ'a'j rimed'o'j por respekt'ig'i la leĝ'o'n.
Ĉar kiam ili est'as iam en'met'it'a'j en la laŭ'leĝ'a'n art'o-merkat'o'n far'e de galeri'o'j kaj aŭkci'ej'o'j la art-verk'o'j kaj la kultur'aĵ'o'j origin'ant'a'j el rab'ad'o'j mal'facil'e pov'as est'i ident'ig'at'a'j. La dub-origin'a'j aĵ'o'j pov'as akir'i vid'ebl'ec'o'n pro daŭr'a vend'ad'o en galeri'o'j aŭ pro ekspozici'ad'o en muze'o'j.
La mult'iĝ'o de konflikt'o'j en la last'a'j jar'o'j pli'fort'ig'is ĉi tiu'n fenomen'o'n. La arab'a printemp'o de 2011 kaj la sekv'a'j en'land'a'j milit'o'j serv'is kiel kataliz'il'o por la sistem'a ŝtel'o de antikv'aĵ'o'j, far'it'a de mal'riĉ'a'j loĝ'ant'o'j aŭ de organiz'it'a'j krim'a'j grup'o'j.
La muze'o'j, arĥeologi'a'j lok'o'j kaj monument'o'j, kiu'j konsist'ig'is la unik'a'n kultur'a'n hered'aĵ'o'n de Sirio kaj Irako, est'is detru'it'a'j de rab'ist'o'j en tiu'j region'o'j. En si'a rezoluci'o 2347-a, dat'it'a en mart'o 2017-a, la Sekur'ec'a Konsili'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j esprim'is zorg'o'n kaj rimark'is, ke mal'leĝ'a komerc'o de antikv'aĵ'o'j ŝajn'as est'i unu el la financ'a'j font'o'j de la “Islam'a Ŝtat'o de Irako kaj al-Sham”. La rezoluci'o ankaŭ relief'ig'as la kresk'ant'a'n uz'o'n de inter'ret'o por vend'i ĉi tiu'j'n var'o'j'n.
La dis'volv'iĝ'o de inter'ret'a'j vend'a'j program'o'j kaj soci'a'j ret'o'j fakt'e konsider'ind'e facil'ig'is la vend'o'n de kontraŭ'leĝ'e for'ig'it'a'j kultur'a'j posed'aĵ'o'j.
Sam'temp'e, teknologi'a'j progres'o'j, kiel lokaliz'il'o'j aŭ sub'akv'a'j robot'o'j, ebl'ig'is rapid'ig'i kontraŭ'leĝ'a'j'n el'fos'ad'a'j'n ag'ad'o'j'n, inkluziv'e de tiu'j en mal'facil'e ating'ebl'a'j lok'o'j, facil'ig'ant'e la rab'ad'o'n.
Front'e al ĉi tiu kresk'ad'o de trafik'o, ŝtat'o'j re'ag'is, adopt'ant'e regul'ar'o'j'n oft'e rekt'e inspir'it'a'j'n de la inter'naci'a'j konvenci'o'j de Unesk'o. Sed ili'a'j ag'o'j renkont'as plur'a'j'n mal'help'o'j'n. Oni komenc'as ĉe eksport'a'j regul'ar'o'j, kiu'j est'as tro rigor'a'j, kaj sekv'e oft'e mal'facil'e aplik'ebl'a'j. Krom'e, pun'a'j rimed'o'j, kie ili ekzist'as, est'as ĝeneral'e akompan'at'a'j de ne tre konvink'a'j pun'o'j.
Ali'a problem'o est'as, ke plen'um'o de la valid'a'j regul'o'j kutim'e ne est'as adekvat'e rekompenc'at'a. Mult'a'j el la el'ter'ig'it'a'j aĵ'o'j fakt'e oft'e est'as hazard'e el'ter'ig'it'a'j, dum agrikultur'a'j ag'ad'o'j aŭ konstru-labor'o'j.
Tamen, pro mank'o de rekompenc'o'j kaj konsider'e de la inter'romp'o de ekonomi'a ag'ad'o kaŭz'it'a de la el'fos'ad'o'j, tiu'j, kiu'j mal'kovr'is rest'aĵ'o'j'n, oft'e prefer'as detru'i la aĵ'o'j'n aŭ met'i ili'n en la ekster'leĝ'a'n merkat'o'n. Fin'e, la leĝ'a'j kaj regul'ig'a'j rimed'o'j star'ig'it'a'j de ŝtat'o'j oft'e est'as sen'efik'a'j kiam tem'as pri reg'ad'o kaj regul'ig'o de la ag'ad'o de ag'ant'o'j en la art'a merkat'o.
Sen pen'ad'o de ŝtat'o'j por solv'i ĉi tiu'j'n leĝ'a'j'n mank'o'j'n kaj sen pli'fort'ig'o de la mobiliz'ad'o de la inter'naci'a komun'um'o, oni dev'as tim'i, ke la ŝakr'ad'o de kultur'a'j posed'aĵ'o'j plu'hav'os bril'a'n est'ont'ec'o'n.
Eŭrop'a Uni'o (EU), unu el la merkat'a'j ĉef'rol'ul'o'j en la mond'o de art'o kaj antikv'aĵ'o'j, star'ig'is strikt'a'j'n norm'o'j'n al si'a'j membr'o- ŝtat'o'j por kontraŭ'batal'i ŝakr'ad'o'n de var'o'j kultur'a'j. Laŭ la Konvenci'o de Unesk'o de 1970, kaj laŭ la rezoluci'o'j de la Sekur'ec'a Konsil'ant'ar'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en ĉi tiu kamp'o kaj laŭ si'a propr'a jur'a kadr'o pri eksport'ad'o, import'ad'o kaj re'don'o de kultur'a'j objekt'o'j, EU asoci'iĝ'is kun Unesk'o kaj invest'is pli ol 1,2 milion'o'j'n da eŭr'o'j por sub'ten'i la efektiv'ig'o'n de ĉi tiu'j regul'ig'a'j instrument'o'j per konkret'a'j ag'ad'o'j.
Ek'de 2017, pli ol 600 profesi'ul'o'j de la publik'a kaj privat'a sektor'o'j part'o'pren'is labor'grup'o'j'n kaj konferenc'o'j'n por konsci'iĝ'o kaj diskut'o pri manier'o'j kontraŭ'batal'i la kontraŭ'leĝ'a'n trafik'o'n. Pli'fort'ig'o de diligent'ec'o (kontrol'ad'o de la vend'ist'o kaj de la vend'it'a var'o) en'e de la eŭrop'a art'a merkat'o est'as esenc'a part'o de ĉi tiu lukt'o. Kun'labor'o de Unesk'o kun la sfer'o de komerc'o est'is re'asert'it'a en mart'o 2018, dum konferenc'o pri re'fort'ig'o de la kapabl'o'j kun la titol'o “Engaĝ'ad'o de la eŭrop'a art'o-merkat'o en la batal'o kontraŭ la ŝakr'ad'o de kultur'a'j hav'aĵ'o'j”, kiu okaz'is en la sid'ej'o de Unesk'o en Parizo.
La komun'a projekt'o kun EU ankaŭ rezult'ig'is il'o'j'n praktik'a'j'n kiel la libr'o'n: Lukt'i kontraŭ Ŝakr'ad'o de Var'o'j Kultur'a'j: Praktik'a Gvid'il'o por Juĝ'a'j Aŭtoritat'o'j kaj Polic'a'j Instanc'o'j Eŭrop'a'j, inter'ret'a'n kurs'o'n mal'ferm'it'a'n al ĉiu'j (MOOC) kaj inter'ret'a'j lern'o-modul'o'j. Konsci'ig'o de la grand'a publik'o en la land'o'j de la eŭrop'a merkat'o – precip'e per'e de film'et'o'j – est'as esenc'a part'o de la batal'o, sam'e kiel la kun'labor'o inter la instanc'o'j de la cel'land'o'j, trans'ir'a'j land'o'j kaj origin'a'j land'o'j.
La komun'a iniciat'o de EU kaj Unesk'o “Ag'ad'o inter'region'a kaj trans'a” nun'temp'e cel'as grup'o'n de ŝlos'il'a'j profesi'ul'o'j – kultur'a'j kaj muze'a'j aŭtoritat'o'j, ŝtat'ofic'ist'o'j, juĝ'a'j kaj polic'a'j oficial'ul'o'j – per pli'larĝ'ig'ad'o de la ampleks'o de la ag'ad'o preter EU-membr'o- ŝtat'o'j por part'o'pren'ig'i la partner'a'j'n land'o'j'n de la okcident'a'j Balkanoj kaj de la Il'o por Eŭrop'a Najbar'ec'o (I'e'n) de la Sud'o.
La trafik'o de antikv'aĵ'o'j el milit'a'j zon'o'j en Okcident'a Azi'o kresk'is konstant'e dum la pas'int'a'j du jar'dek'o'j. Kvankam ekzist'as inter'naci'a konsent'o pri kondamn'o de ĉi tiu mal'leĝ'a komerc'o, tamen mal'facil'as kontraŭ'batal'i ĝi'n praktik'e. Unu manier'o ĉes'ig'i ĝi'n est'as pli'ig'i sankci'o'j'n kontraŭ aĉet'ant'o'j, dir'as Amr Al-Azm, arkeolog'o kaj profesor'o pri okcident'azi'a (mez'orient'a) histori'o kaj antrop'ologi'o en la Ŝtat'a Universitat'o Shawnee en Ohi'o, Uson'o.
Intervju'o de Laetitia Kac'i
Dum arm'it'a konflikt'o, la ŝtat'o perd'as kontrol'o'n pri part'o'j de si'a teritori'o. Ĝi'a'j instituci'o'j ek'degener'as, kaj ĝi ne plu pov'as protekt'i si'a'n loĝ'ant'ar'o'n kaj si'a'n land'o'n.
Arkeologi'a'j lok'o'j kaj muze'o'j ankaŭ est'as sen'ig'it'a'j je protekt'o, mal'ferm'ant'e la voj'o'n al ŝtel'ad'o aŭ kontraŭ'leĝ'a'j el'fos'ad'o'j. Fakt'e plej mult'a'j rab'o'j est'as far'at'a'j de lok'an'o'j en la region'o, kiu'j perd'is si'a'j'n viv'rimed'o'j'n pro ĉi tiu'j konflikt'o'j, kaj turn'iĝ'as al tia komerc'ad'o por plu'viv'i. Teror'ism'a'j grup'o'j profit'as ankaŭ la situaci'o'n, sed ili est'as nur unu el la divers'a'j element'o'j ekspluat'ant'a'j ĉi tiu'j'n daŭr'a'j'n konflikt'o'j'n.
Fakt'e, la pri'rab'ad'o de kultur'a'j hered'aĵ'o'j ne est'as nov'a – ĝi dat'iĝ'as de antaŭ'long'e. En Okcident'a Azi'o, art'a'j kontraband'a'j ret'o'j ekzist'is mult'e antaŭ ol la region'o est'is traf'it'a de jar'dek'o'j da konflikt'o. La rab'ist'o'j oft'e koluzi'is kun korupt'a'j oficial'ul'o'j aŭ milit'ist'o'j. Eĉ kiam okaz'as geopolitik'a'j ŝanĝ'o'j, la natur'o de la rab'ist'a'j ret'o'j rest'as sam'a'j – ili adapt'iĝ'as kaj nur ŝanĝ'as mastr'o'j'n de'pend'e de tiu kiu respond'ec'as.
Se teror'grup'o'j hav'as la pov'o'n en iu'j region'o'j, ŝakr'ist'o'j adapt'iĝ'as por kun'labor'i kun ili.
Kial arm'it'a'j teror'grup'o'j atak'as kultur'hered'aĵ'o'n? Ĉu nur por financ'i si'a'j'n ag'ad'o'j'n?
Ŝakr'ad'o de art'aĵ'o'j ja est'as font'o de financ'ad'o, sam'e kiel trafik'o de natur'a'j rimed'o'j, aŭ ĉantaĝ'o per kontraŭ'leĝ'a'j impost'o'j al civil'a'j loĝ'ant'ar'o'j. Sed ĉi tio ne est'as la sol'a kial'o, pro kiu ili prav'ig'as si'a'n ag'ad'o'n.
Teror'ism'a'j grup'o'j konsci'as pri la grav'ec'o de hered'aĵ'o. Mult'a'j el la atak'o'j kontraŭ ĉi tiu'j kultur'ej'o'j est'as oportun'ism'a'j, sed iu'j ankaŭ cel'as ili'n kun la specif'a intenc'o kaŭz'i maksimum'a'n materi'a'n kaj moral'a'n damaĝ'o'n. Politik'a mal'stabil'iĝ'o kre'as grav'a'n minac'o'n por kultur'a hered'aĵ'o.
Ekzempl'e, la t.n. “Islam'a Ŝtat'o de Irako kaj al-Sham” atak'is kaj detru'is grav'a'j'n monument'o'j'n kiel la Templ'o de Bel en Palmiro (Sirio), kaj la en'hav'o'n de la muze'o en Mosul'o (Irako), kiel part'o de kun'ord'ig'it'a propagand'a kampanj'o por pruv'i si'a'n potenc'o'n ag'i sen'pun'e – kaj tiel montr'i la sen'pov'ec'o'n de la lok'a'j aŭtoritat'o'j kaj la inter'naci'a komun'um'o halt'ig'i ili'n.
Kultur'a'j hered'aĵ'o'j ankaŭ far'iĝ'as strategi'a'j lok'o'j por tia'j arm'it'a'j grup'o'j. Ili konsci'as pri la inter'naci'a grav'ec'o de ĉi tiu'j ej'o'j kaj uz'as ili'n por si'a propr'a profit'o – kiel baz'o'j, trejn'ej'o'j aŭ depon'ej'o'j de munici'o. Ili sci'is, ekzempl'e kiam ili okup'is la pra'a'n siri'an urb'o'n Palmiron en 2015, ke ili mal'pli risk'is aer'atak'o'j'n de la kontraŭ'a koalici'o – plen'e util'ig'ant'e la fakt'o'n, ke ĝi est'as mond'a hered'aĵ'o de Unesk'o
En la pli'mult'o de land'o'j, kie la art'a merkat'o est'as laŭ'leĝ'e regul'ig'it'a, la detru'o kaj ŝtel'o de art'aĵ'o'j est'as persekut'at'a'j kiel krim'o.
Tamen tio ne sam'e valid'as por la posed'o de ŝtel'it'a'j kultur'hav'aĵ'o'j.
Hodiaŭ, aŭkci'ej'o, muze'o aŭ kolekt'ant'o akuz'it'a pri posed'o de objekt'o el milit'a zon'o cert'e pov'as est'i proces'at'a. Sed la rezult'o de la kaz'o de'pend'os de la civil'a jurisdikci'o de la land'o kie loĝ'as la aĉet'ant'o.
La plej mal'mild'a pun'o, se oni trov'as la instituci'o'n aŭ antikv'aĵ'ist'o'n kulp'a, est'as ke ili dev'as re'don'i la objekt'o'n. Ebl'e vi dev'os pag'i mon'pun'o'n, pardon'pet'i kaj re'don'i la objekt'o'n – tio est'as la plej mal'bon'a afer'o, kiu pov'as okaz'i.
Dek'mil'o'j da pri'rab'it'a'j art'aĵ'o'j nun cirkul'as kontraŭ'leĝ'e tra la mond'o. Por aĉet'ant'o aŭ vend'ist'o, la risk'o est'i dev'ig'at'a re'don'i unu aŭ du tia'j'n er'o'j'n jar'e est'as akcept'ebl'a risk'o.
Kvankam Rezoluci'o 2199 est'is unu'anim'e aprob'it'a, iu'j land'o'j, kie la jur'a komerc'o de antikv'aĵ'o'j est'as permes'at'a, prokrast'is la en'konduk'o'n de adekvat'a'j leĝ'a'j il'o'j. Por ke afer'o'j ver'e ŝanĝ'iĝ'u, ĉi tiu'j ŝtat'o'j dev'as est'i pret'a'j lud'i si'a'n rol'o'n por krim'ig'i la komerc'o'n. Oni dev'as trud'i sever'a'j'n pun'o'j'n por ke ili far'iĝ'u ver'a mal'help'o.
Ankaŭ neces'as ŝanĝ'o de si'n'ten'o pri art'kontraband'ad'o. En 2019, ekzempl'e, okaz'is grand'a skandal'o, kiam la aŭkci'ej'o Christie’s vend'is bust'o'n de Tutanĥamono.
Ĉar ĝi est'is dat'it'a ĉirkaŭ 1333 ĝis 1323 a.K. far'e de la inter'naci'a aŭkci'a kompani'o, ŝajn'is sen'dub'e, ke la kvarcit'a skulpt'aĵ'o est'is pri'rab'it'a el Egipti'o. Tamen la tut'a diskut'o en la publik'a sfer'o est'is ĉu la pec'o est'is for'ŝtel'it'a el Egipti'o antaŭ aŭ post 1970 – la jar'o, kiam Unesk'o en'konduk'is la Konvenci'o'n de 1970 por protekt'i kultur'posed'aĵ'o'j'n. Hom'o'j ne ŝajn'is zorg'i pri tio, ke la skulpt'aĵ'o est'is ŝtel'it'a, kio est'as ag'o pun'ind'a laŭ pun'jur'o. Ili pli zorg'is pri tio kiam ĝi est'is ŝtel'it'a – kio specif'us ĉu ĝi en'ir'is la art'a'n merkat'o'n laŭ'leĝ'e aŭ ne.
Dum ne okaz'os fundament'a'j ŝanĝ'o'j en ni'a soci'o, pri'rab'it'a'j antikv'aĵ'o'j, ĉu el milit'ŝir'it'a'j land'o'j aŭ el ali'lok'e, daŭr'e nutr'os la art'a'n merkat'o'n.
Esenc'e, mi kred'as, ke ŝakr'ad'o est'as kiel pont'o kun du ekstrem'o'j – ne ekzist'as propon'ad'o sen postul'ad'o. En la art'merkat'o trov'iĝ'as unu'flank'e la propon'ad'o reprezent'it'a de la sur'lok'a'j rab'ist'o'j, kiu'j proviz'as la trafik'ret'o'j'n per objekt'o'j.
Ali'flank'e est'as la aĉet'ant'o'j, kaj legitim'a'j kaj ne'legitim'a'j, kiu'j kre'as la postul'ad'o'n.
Ni dev'as atak'i ambaŭ'flank'e por serioz'e trakt'i ĉi tiu'n problem'o'n. Se oni trakt'os nur unu flank'o'n, la aŭtoritat'o'j mal'sukces'os.
Reg'ist'ar'o'j dev'as star'ig'i amas'o'n da strategi'o'j por trakt'i divers'a'j'n spec'o'j'n de rab'ad'o.
Mi kred'as, ke unu el la plej bon'a'j manier'o'j far'i tio'n est'as persekut'i iu'n ajn, pri kiu est'as pruv'it'e, ke ĝi intenc'e pri'rab'is aŭ trafik'is antikv'aĵ'o'j'n el konflikt'a zon'o – per'e de la leĝ'o'j kontraŭ teror'ism'o, ne nur sub civil'a'j proces'o'j, kiu'j ebl'ig'as ke krim'int'o'j liber'iĝ'u kontraŭ nur simbol'a'j pun'o'j. Oni dev'as pun'i ne nur la rab'ist'o'j'n, sed ankaŭ la aĉet'ant'o'j'n.
Kontraband'ad'o pri art'o kaj antikv'aĵ'o'j kutim'e komenc'iĝ'as per kaŝ'a'j el'fos'ad'o'j en arkeologi'ej'o'j. La rab'aĵ'o est'as el'pren'at'a el la ej'o, vend'at'a kaj transport'at'a kontraband'e al divers'a'j land'o'j, ĝi en'ir'as la art'a'j'n merkat'o'j'n, kie ĝi de'nov'e vend'iĝ'as, kaj fin'iĝ'as en art'a galeri'o aŭ privat'a kolekt'o.
Ĉi tiu ampleks'a procez'o postul'as vast'a'j'n ret'o'j'n, kiu'j oft'e est'as vast'a'j kaj bon'e establ'it'a'j. Est'as kon'at'e, ke ĉiu'j ĉi ret'o'j – trakt'ant'a'j arm'il'o'j'n, drog'o'j'n, antikv'aĵ'o'j'n kaj eĉ hom'o'j'n – est'as ĉiu'j konekt'it'a'j.
La rab'ad'o en milit'a'j zon'o'j daŭr'as sen'ĉes'e, sen signif'a ŝanĝ'o. Por alud'i ĉi tiu'n kontraŭ'leĝ'a'n komerc'o'n mi prefer'as la esprim'o'n “konflikt'antikv'aĵ'o'j”, anstataŭ “sang'antikv'aĵ'o'j'n”, kiu'n oni foj'e uz'as, kaj kiu est'is kre'it'a por pri'skrib'i la kontraŭ'leĝ'a'n diamant'a'n komerc'o'n. Kutim'e koincid'as la ŝakr'ad'o de antikv'aĵ'o'j kaj tiu de arm'il'o'j. Ne mal'oft'e dogan'a'j aŭtoritat'o'j trov'as dum konfisk'operac'o'j arm'il'o'j'n kaj antikv'aĵ'o'j'n stok'it'a'j'n sam'lok'e.
La ret'o'j est'as proksim'e lig'it'a'j, kaj la komerc'o est'as tro profit'a por ĉes'i. La sol'a diferenc'o inter ŝakr'ad'o de drog'o'j kaj antikv'aĵ'o'j est'as, ke se oni est'as kapt'it'a kun kilo'gram'o da heroin'o, oni ir'as en mal'liber'ej'o'n por tre long'a temp'o. Tamen, se oni est'as kapt'it'a kun ŝtel'it'a antikv'aĵ'o, oni tut'e ne en'ir'as en mal'liber'ej'o'n.
Ĝi est'as tre ne'ver'ŝajn'a, ĉar la al'tir'o trov'i en'ter'ig'it'a'n kaŝ'it'a'n trezor'o'n est'as simpl'e tro grand'a. Tamen mult'a'j ŝtat'o'j ek'ag'as je naci'a nivel'o. En Mez-Orient'o, ekzempl'e, komerc'o de antikv'aĵ'o'j nun est'as mal'permes'it'a en la vast'a pli'mult'o de land'o'j. Tial, se er'o el Libio, Sirio, Turki'o aŭ Libano aper'as sur la art'a merkat'o, ni pov'as est'i cert'a'j, ke ĝi est'is pri'rab'it'a.
Sur la inter'naci'a nivel'o, divers'a'j organiz'aĵ'o'j help'as land'a'j'n polic'agent'ej'o'j'n mal'munt'i la ret'o'j'n de kontraband'ad'o. Unesk'o ekzempl'e dispon'as je publik'a datum'baz'o de naci'a'j leĝ'o'j pri kultur'hered'aĵ'o'j. La Inter'naci'a Konsili'o de Muze'o'j (IKM) fleg'as datum'baz'o'n de Ruĝ'a'j List'o'j, kiu'j serv'as por ilustr'i la kategori'o'j'n de kultur'a'j var'o'j kun plej grand'a risk'o de mal'leĝ'a trafik'o. Kaj Interpol dispon'as je Datum'baz'o de Ŝtel'it'a'j Art'aĵ'o'j, kiu est'as regul'e ĝis'dat'ig'at'a.
Sed klopod'o'j dev'as est'i far'at'a'j sur'lok'e.
La lok'a'j komun'um'o'j est'as tro oft'e flank'en'met'at'a'j de la grand'a'j inter'naci'a'j instituci'o'j, kiu'j em'as labor'i rekt'e sur la reg'ist'ar'a nivel'o en la batal'o kontraŭ ŝakr'ad'o.
Tamen, precip'e dum konflikt'o'j furioz'as, kaj kiam reg'ist'ar'a'j instituci'o'j est'as mal'fort'a'j, est'as la lok'a'j komun'um'o'j, la lok'a'j koncern'at'o'j kaj la lok'a'j NRO-j, kiu'j trov'iĝ'as en la unu'a lini'o.
En januar'o 2018, la Muze'o de Ma’arrat al- Num'a'n en Sirio est'is traf'it'a de du misil'o'j dum aviad'il'a atak'o, kaŭz'ant'e grand'a'j'n damaĝ'o'j'n al la nord'okcident'a angul'o de la konstru'aĵ'o. Kun la help'o de la lok'a komun'um'o, kaj konkret'e de la muze'a direktor'o, team'o de spert'ul'o'j, inkluziv'e de mi mem, pov'is vizit'i la ej'o'n por taks'i la damaĝ'o'n. Ni send'is la taks'ad'o'n al Unesk'o, kiu don'is mon'help'o'n kaj struktur'a'n kompetent'ec'o'n por help'i stabil'ig'i la konstru'aĵ'o'n kaj evit'i ĝi'a'n dis'fal'o'n. Ĉi tiu sukces'a kun'labor'o sav'is la muze'o'n kaj mal'help'is la katastrof'a'n perd'o'n de unu el la plej grav'a'j kolekt'o'j de romiaj kaj bizancaj mozaik'o'j en Sirio.
Neces'as trov'i nov'a'j'n manier'o'j'n trakt'i la nov'a'j'n defi'o'j'n kaj situaci'o'j'n, kiu'j'n ni al'front'as hodiaŭ. La kun'labor'o de la divers'a'j koncern'at'o'j ĉe la inter'naci'a, naci'a kaj lok'a nivel'o'j est'as nepr'a, se ni vol'as ĉes'ig'i komerc'ad'o'n, kiu daŭr'as de mil'o'j da jar'o'j.
Mon'er'o'j, statu'o'j, manuskript'o'j, antikv'a'j en'skrib'o'j: ek'de 2011, ĉirkaŭ cent objekt'o'j for'rab'it'a'j en Jemeno est'is vend'it'a'j en aŭkci'ej'o'j en Eŭrop'o kaj Uson'o kontraŭ ĉirkaŭ unu milion'o da dolar'o'j. La Muze'o de Rakao (Raqqa) – unu el la unu'a'j siriaj urb'o'j fal'int'a'j en la man'o'j'n de la “Islam'a Ŝtat'o de Irako kaj al-Sham” en 2014 – est'is sen'ig'it'a je kelk'cent grav'a'j pec'o'j. La sekv'a'n jar'o'n, preskaŭ 10 000 valor'a'j artefakt'o'j est'is ŝtel'it'a'j de la Muze'o de Idlibo.
Kaj en Irako kaj en Sirio, la teror'ism'a organiz'aĵ'o, konsci'ant'e la merkat'a'n valor'o'n de tiu'j objekt'o'j, okup'iĝ'is pri la metod'a kaj amas'a rab'ad'o de muze'o'j kaj arkeologi'ej'o'j en la region'o'j, kiu'j'n ĝi reg'is. Ĝi eĉ en'konduk'is impost'o'n sur la valor'o de la rab'it'a'j er'o'j. En raport'o de novembr'o 2015 pri protekt'o de hered'aĵ'o en situaci'o'j de arm'it'a konflikt'o, Je'a'n-Luc Martinez, prezid'ant'o kaj direktor'o de la Luvr'o en Parizo, rimark'as ke “sang'antikv'aĵ'o'j” ebl'e reprezent'is “de dek'kvin ĝis du'dek procent'o'j de la en'spez'font'o'j de ‘Islam'a Ŝtat'o de Irako kaj al-Sham’”. Ĉi tio ig'as la komerc'ad'o'n de kultur'a'j var'o'j, apud la trafik'o de naft'a'j rimed'o'j, unu el la plej grav'a'j rimed'o'j por financ'i teror'ism'o'n.
En la last'a'j jar'dek'o'j, de Afgani'o ĝis Mali'o, tra Jemeno aŭ Irako, kultur'a'j hered'aĵ'o'j kaj var'o'j est'is ĉe la unu'a lini'o de arm'it'a'j konflikt'o'j. Rekt'a'j cel'o'j de intenc'a detru'o, flank'a damaĝ'o de konflikt'o'j, avid'at'a'j objekt'o'j por organiz'aĵ'o'j, kiu'j vid'as ili'n kiel profit'o'font'o'j'n, la kultur'a'j var'o'j trov'iĝ'as en la kern'o de krim'a'j ret'o'j kaj nun'temp'a'j sekur'ec'a'j problem'o'j.
Sub'fos'ant'e la ident'ec'o'n de loĝ'ant'ar'o'j, rab'ad'o kaj ŝakr'ad'o kontribu'as al profund'a mal'stabil'ig'o de konflikt'a'j region'o'j. Kiel font'o de financ'ad'o por teror'ism'o, ili nutr'as la spiral'o'n de per'fort'o kaj hipotek'as la est'ont'ec'o'n de ĉi tiu'j region'o'j. “La ŝakr'ad'o, la detru'o de arkeologi'ej'o'j, la ekstrem'ism'a propagand'o kaj la ne'ad'o de histori'o est'as ĉiu'j element'o'j de tut'mond'a strategi'o, kaj por respond'i al ili, la komun'um'o de naci'o'j dev'as al'front'i ili'n tut'ec'e”, dir'is la ĝeneral'a direktor'o de Unesk'o, Audrey Azoulay, dum kun'ven'o de la Sekur'ec'a Konsili'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri protekt'o de kultur'a'j posed'aĵ'o'j la 30an de novembr'o 2017.
La konsci'o pri la ampleks'o de ĉi tiu ŝakr'ad'o kaj la damaĝ'o'j, kiu'j'n ĝi kaŭz'as, konduk'is al seri'o de last'a'temp'a'j iniciat'o'j, hav'ig'ant'a'j nov'a'n impuls'o'n al inter'naci'a kun'labor'o, kvin'dek jar'o'j'n post la adopt'o de la Konvenci'o de Unesk'o kontraŭ Ne'leĝ'a Kontraband'ad'o .
En 2015, est'is adopt'it'a Rezoluci'o 2199, mal'permes'ant'a la komerc'ad'o'n de kultur'a'j posed'aĵ'o'j de'ven'ant'a'j el Irako kaj Sirio. Du jar'o'j'n post'e, la Sekur'ec'a Konsili'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j unu'anim'e adopt'is Rezoluci'o'n 2347, kiu unu'a'foj'e ig'is la protekt'o'n de kultur'a hered'aĵ'o sekur'ec'a imperativ'o kaj kondamn'is la konsci'a'n detru'o'n de kultur'a'j posed'aĵ'o'j kiel milit'a'n krim'o'n.
Sekv'e de ĉi tiu rezoluci'o de UN, ek'organiz'iĝ'as jur'a respond'o sur naci'a nivel'o. La Konsili'o de Eŭrop'o adopt'is Konvenci'o'n pri Delikt'o'j Rilat'a'j al Kultur'a'j Posed'aĵ'o'j en 2017. En la sam'a jar'o, Urugvajo anonc'is la kre'o'n de naci'a komitat'o kontraŭ ŝakr'ad'o de kultur'aĵ'o'j. Laŭ la ekzempl'o de Uson'o, kiu aprob'is en 2016 nov'a'n leĝ'o'n kontrol'ant'a'n import'ad'o'n de kultur'a'j var'o'j el Sirio, plur'a'j land'o'j ferm'is si'a'j'n merkat'o'j'n al la t.n. “sang'antikv'aĵ'o'j”.
Svedi'o si'a'flank'e star'ig'is fak'a'n grup'o'n pri tiu problem'o en'e de si'a'j polic'serv'o'j.
Front'e al kresk'ant'a postul'o pri si'a'j art'a'j objekt'o'j en la tut'mond'a antikv'aĵ'a merkat'o, Barato en'konduk'is strikt'a'j'n leĝ'o'j'n por brems'i la kontraŭ'leĝ'a'n eksport'ad'o'n de si'a arkeologi'a kaj kultur'a hered'aĵ'o. Tamen la efektiv'ig'o de ĉi tiu'j leĝ'o'j rest'as grav'a defi'o pro la mal'riĉ'ec'o, kiu nutr'as rab'ad'o'n, kaj la mank'o de taŭg'a sekur'ec'o por protekt'i histori'a'j'n monument'o'j'n.
Samayita Banerjee
Kaŝ'it'e proksim'e al Berachampa, mal'grand'a vilaĝ'o en la distrikt'o Nord'a 24 Parganas de Okcident'a Bengali'o ĉirkaŭ tri'dek kilo'metr'o'j'n for de Kolkato, est'as unu el la plej grav'a'j fru'a'j histori'a'j urb'a'j mar'bord'a'j ej'o'j de orient'a Barato.
Hodiaŭ ekzist'as neni'u spur'o de la unu'a grandioz'ec'o de ĉi tiu ej'o de antaŭ la du'a jar'cent'o a.K. Okul'frap'a ekzempl'o de instituci'a neglekt'o, ne'adekvat'a esplor'ad'o, kaj ne'sufiĉ'a'j konserv'ad'a'j rimed'o'j, Chandraketugarh est'as simbol'o por la problem'o'j, kiu'j sub'fos'as la arkeologi'a'n hered'aĵ'o'n de Barato hodiaŭ. Mult'a'j artefakt'o'j rab'it'a'j de la lok'o est'is dis'ig'it'a'j tut'mond'e, kaj nun trov'iĝ'as en pint'a'j muze'o'j kaj privat'a'j kolekt'o'j.
Mekanism'o'j por protekt'i ĉi tiu'n riĉ'a'n hered'aĵ'o'n tamen ekzist'as. La Leĝ'o pri Antikv'aĵ'o'j kaj Art'a'j Trezor'o'j, 1972 (ŝanĝ'it'a en 1976) mal'permes'is i'a'n ajn eksport'ad'o'n de arkeologi'a'j objekt'o'j kaj efektiv'ig'is pli strikt'a'n atent'em'o'n pri individu'a propriet'o.
Ĉiu'j arkeologi'a'j objekt'o'j kaj ej'o'j est'is deklar'it'a'j ŝtat'a propr'aĵ'o. Ek'de tiam, ankaŭ est'is koncentr'it'a pen'ad'o re'trov'i ŝtel'it'a'j'n baratajn antikv'aĵ'o'j'n.
Tamen, nur jar'o'j'n post la Leĝ'o pri Antikv'aĵ'o'j, preskaŭ 3 000 ŝtel'o'j de antikv'aĵ'o'j est'is raport'it'a'j inter 1977 kaj 1979. Laŭ Unesk'o, pli ol 50 000 art'a'j objekt'o'j est'is kontraband'it'a'j el Barato ĝis 1989. Sed oficial'ul'o'j konsent'as, ke ekzakt'a kalkul'ad'o rest'as ne'ebl'a.
La rab'ad'o de antikv'aĵ'o'j en Barato hav'as mult'e pli long'a'n histori'o'n. Dum nun'temp'e rab'ad'o est'as konsider'at'a kiel ag'ad'o motiv'it'a de ekonomi'a gajn'o, ĝi iam est'is legitim'a ag'o – plen'um'it'a de koloni'a'j reg'ant'o'j de la sub'kontinent'o kiel konsekvenc'o de venk'o super la de'nask'a loĝ'ant'ar'o.
Kaŝ'it'e proksim'e al Berachampa, mal'grand'a vilaĝ'o en la distrikt'o Nord'a 24 Parganas de Okcident'a Bengali'o ĉirkaŭ tri'dek kilo'metr'o'j'n for de Kolkato, est'as unu el la plej grav'a'j fru'a'j histori'a'j urb'a'j mar'bord'a'j ej'o'j de orient'a Barato.
La star'ig'o de la Arkeologi'a Enket'o pri Barato (AEB) – fond'it'a dum brit'a reg'ad'o en 1861, kaj nun lig'it'a al la Ministeri'o pri Kultur'o – est'is prov'o protekt'i la kultur'a'n hered'aĵ'o'n de la naci'o, konserv'i antikv'a'j'n monument'o'j'n, kaj esplor'i kaj kontrol'i arkeologi'a'j'n lok'o'j'n.
AEB pren'is la respond'ec'o'n pri protekt'ad'o kaj konserv'ad'o de 3 650 monument'o'j, el mal'sam'a'j period'o'j ek'de pra'histori'o ĝis la koloni'a period'o. La mank'o de dev'ig'o de la leĝ'o'j rest'as ĉef'a zorg'o – plej'part'e pro ne'sufiĉ'a person'ar'o por cert'ig'i la protekt'ad'o'n de histori'a'j monument'o'j kaj ej'o'j.
Est'is iu'j apart'e impertinent'a'j ŝtel'o'j de barataj trezor'o'j, de templ'o'j kaj arkeologi'a'j ej'o'j. Pli ol cent erotik'a'j ŝton'a'j skulpt'aĵ'o'j est'is ŝtel'it'a'j inter 1965 kaj 1970 de la templ'o'j Khajuraho (konstru'it'a'j en la dinasti'o Chandella inter 950 kaj 1050, kaj en'met'it'a sur la list'o de Mond'a'j Hered'aĵ'o'j en 1986) en Madhya Pradesh. Eĉ muze'o'j, kiu'j dev'us est'i tre gard'at'a'j, ne est'as ŝpar'it'a'j. En 1968, 125 pec'o'j de antikv'a'j juvel'aĵ'o'j kaj tri'dek du rar'a'j or'a'j mon'er'o'j mal'aper'is de la Naci'a Muze'o en Nov- Delhi'o.
Plej'part'o de la kontraband'it'a'j art'aĵ'o'j vend'iĝ'as en okcident'o, kaj mult'a'j'n pec'o'j'n ricev'as muze'o'j. Oft'e akompan'at'e de mal'ĝust'a'j dokument'o'j, la objekt'o'j est'as send'it'a'j precip'e sur mar'o por evit'i pli strikt'a'j'n kontrol'o'j'n en flug'haven'o'j.
Mult'a'j el ĉi tiu'j ej'o'j rest'as sub la pov'o de lok'a'j antikv'aĵ'ist'o'j kaj kolekt'ant'o'j, kiu'j mem al'pren'is la rol'o'j'n de arkeolog'o'j. Est'as dek'o'j da tia'j ej'o'j en kaj ĉirkaŭ Sunderbanoj, la plej grand'a mangrov'arb'ar'o de la mond'o, en mal'alt'a Okcident'a Bengali'o.
Dum mult'a'j el ili est'is detru'it'a'j de la konstant'a'j mov'ad'o'j de la kompleks'a'j kaj ne'kalkul'ebl'a'j river'o'j de la region'o, mult'a'j el ili ankaŭ est'is el'fos'it'a'j de la Ŝtat'a Arkeologi'a Sekci'o kaj la Orient'a Rond'o de AEB.
Sed en la kern'a'j region'o'j de Sundarbanoj, est'as la fiŝ'kapt'ist'o'j kaj lok'an'o'j, kiu'j fin'e trov'as la plej grand'a'n nombr'o'n da artefakt'o'j. Ĉi tiu'j ne'intenc'a'j mal'kovr'o'j tiam fal'as en la man'o'j'n de antikv'aĵ'ist'o'j, aŭ trov'as si'a'n voj'o'n al lok'a'j antikv'aĵ'ist'o'j kaj muze'o'j, se ili bon'ŝanc'as. Mank'o de regul'a'j publik'a'j aŭkci'o'j, mal'oft'a'j muze'a'j revizi'o'j kaj neni'u jur'e facil'a alternativ'o por determin'i la merkat'a'n valor'o'n de objekt'o'j trov'it'a'j, ĉiu'j kontribu'as al ŝakr'ad'o.
Est'as kontraŭ'leĝ'e akir'i antikv'aĵ'o'j'n de ne'konfirm'it'a aŭ sen'licenc'a komerc'ist'o.
Sed en land'o kiel Barato, plej mult'a'j el ĉi tiu'j objekt'o'j est'as trov'it'a'j de farm'ist'o'j aŭ konstru'ad'a'j labor'ist'o'j kaj ili fin'e trans'don'as ili'n al per'ant'o'j, kiu'j est'as part'o de kaŝ'a ret'o.
Ili pag'as et'a'n sum'o'n al la trov'int'o antaŭ ol vend'i ili'n al tiu, kiu plej mult'e pag'as. La sever'ec'o de la leĝ'o'j far'iĝ'as mal'util'a. Sed pli grav'a ol leĝ'o'j aŭ regul'ar'o'j est'as la bezon'o don'i baz'a'j'n histori'a'j'n sci'o'j'n pri ej'o'j al la lok'a'j hom'o'j – precip'e en lern'ej'o'j. Ĉar, fin'e de la tag'o, kial hom'o'j protekt'u i'o'n, se ili ne sci'as, kio'n ili protekt'as?
Do trov'ant'o'j de art'a'j objekt'o'j pov'us est'i eduk'it'a'j pri ili'a'j ekonomi'a kaj histori'a valor'o'j – kaj la fakt'o, ke ili pov'us est'i pli bon'e kompens'it'a'j de reg'ist'ar'a'j aŭtoritat'o'j.
Efektiv'e, mal'riĉ'ec'o rest'as fundament'a problem'o koncern'e la rab'ad'o'n de hered'aĵ'o'j.
Krom inkluziv'i arkeologi'a'n kaj hered'aĵ'a'n konserv'ad'o'n en eduk'ad'o, ebl'e util'os implik'i lok'a'j'n politik'ist'o'j'n ĉe la panchayat (komun'um'a'j konsil'ant'ar'o'j) kaj distrikt'a'j komitat'o'j por pli'ig'i atent'em'o'n kaj kontrol'i lok'a'j'n ŝakr'ist'o'j'n, kiu'j nun'temp'e hav'as liber'a'n al'ir'o'n al histori'a'j ej'o'j. Koncern'e la ŝtat'a'j'n sekci'o'j'n kaj muze'o'j'n, revizi'o kaj registr'ad'o de si'a'j kolekt'o'j kaj trov'aĵ'o'j est'as la plej atent'ind'a punkt'o.
La kresk'ant'a merkat'o pri barataj kaj ali'a'j azi'a'j art'objekt'o'j est'as kaŭz'it'a de la dis'ig'it'a rilat'o inter la riĉ'a'j “postul-land'o'j“ kaj la pli mal'riĉ'a'j “font-land'o'j“. Sed la proviz'o de la t.n. mal'riĉ'a'j land'o'j pov'as est'i lim'ig'it'a per simpl'a'j iniciat'o'j, kiu'j'n oni dev'as far'i tuj. Ali'e, baldaŭ la riĉ'a antikv'a hind'a hered'aĵ'o ebl'e ne plu est'os al'ir'ebl'a por si'a propr'a popol'o.
Jen la rakont'o pri grek'a tomb'a stele'o el la kvar'a jar'cent'o a.K., plej'propon'e ofert'it'a por vend'o de inter'naci'a aŭkci'ej'o en 2017. La objekt'o ne est'is re'tir'it'a el la aŭkci'a katalog'o, eĉ ne post avert'o'j de ekspert'o rilat'e al ĝi'a dub'ind'a de'ven'o, apog'it'a per pozitiv'a pruv'o. Est'is bezon'at'a'j pli ol unu jar'o kaj kelk'a'j iniciat'o'j, antaŭ ol la stele'o est'is fin'e re'don'at'a al la grek'a'j aŭtoritat'o'j.
Christos Tsirogiannis
En maj'o 2017, Sotheby’s la inter'naci'a aŭkci'ej'o ret'e publik'ig'is katalog'o'n pri antikv'aĵ'o'j por si'a aŭkci'o en Londono, kio dev'is okaz'i post monat'o. Unu el la aŭkci'ot'aĵ'o'j est'is la supr'a part'o de grek'a marmor'a tomb'a stele'o, dekoraci'it'a per flor'ec'a ornam'aĵ'o kaj fragment'a en'skrib'o kun la komenc'o de la grek'a vir'a nom'o ΕΣΤΙ (ΑΙΟΣ).
La valor'o'n de la stele'o, kiu dat'iĝ'as de la mez-kvar'a jar'cent'o a.K., oni taks'is je £ 60 000 – 90 000, kaj la propon'int'o'n oni ne nom'is. La de'ven'o, deklar'it'a de Sotheby’s est'is: "John Hewitt, Bog Farm, Kent, 1960s".
La grek'a de'ven'o de la stele'o – Atik'o, proksim'e de Ateno – est'is menci'it'a sur katalog'a not'o.
Grav'a'j antaŭ'e'n'paŝ'o'j en la batal'o kontraŭ kontraŭ'leĝ'a komerc'ad'o est'is far'it'a'j inter 1995 kaj 2006, per seri'o de polic'a'j surpriz'atak'o'j sur propr'aĵ'o'j de la komerc'ist'o'j de antikv'aĵ'o'j Giacomo Med'ic'i, Gianfranco Becchina, Robin Symes kaj Christos Michaelides.
Kiel arkeolog'o mi part'o'pren'is en la last'a el tiu'j surpriz'atak'o'j kaj ident'ig'is la stele'o'n sur kelk'a'j polaroid'a'j kaj profesi'a'j fot'o'j de la fotografi'a kaj dokument'ar'a arkiv'o, konfisk'it'a de Becchina, kiu est'is kondamn'it'a pro si'a en'volv'iĝ'o en kontraŭ'leĝ'a komerc'ad'o de antikv'aĵ'o'j.
Tio'n sekv'is long'daŭr'a labor'o por ident'ig'i, kolekt'i pruv'o'j'n, mal'kovr'i la ver'a'n de'ven'o'n de la stele'o, inform'i la aŭtoritat'o'j'n, kaj fin'e ebl'ig'i al ĉi tiu ŝtel'it'a antikv'aĵ'o re'ven'i hejm'e'n. Por ident'ig'i negoc'at'a'j'n objekt'o'j'n, kontribu'i al ili'a'j re'patr'uj'ig'o'j, kaj est'ig'i nov'a'j'n proces'o'j'n kontraŭ person'o'j implik'it'a'j en kontraŭ'leĝ'a komerc'ad'o, oni permes'is al mi oficial'a'n al'ir'o'n al ĉiu'j tri arkiv'o'j kaj ali'a'j. La Becchina dosier'o – kiu en'hav'is polaroid'o-fot'o'j'n de la stele'o – est'is dediĉ'it'a al transakci'o'j inter Becchina kaj Antonio Savoca, kon'at'a grek-ital'a ŝakr'ist'o de antikv'aĵ'o'j. La Savocaj polaroid'o-fot'o'j montr'as la stele'o'n ne'pur'ig'it'a'n, ankoraŭ kovr'it'a per ter'krust'o kaj kun freŝ'a'j romp'iĝ'o'j, ankoraŭ vid'ebl'a'j sur si'a marmor'a supr'aĵ'o.
Kelk'a'j polaroid'o-fot'o'j montr'as, ke la stele'o est'is ne'konven'e traktat'a. Unu fot'o montr'as ĝi'n en depon'ej'o plen'a de ali'a'j mal'pur'a'j antikv'aĵ'o'j, part'e apog'it'a sur fenestr'o kaj kelk'a'j metal'tub'o'j.
La arkiv'o de Becchina ankaŭ en'hav'as dokument'o'j'n, kiu'j pri'lum'as la de'ven'o'n de la stele'o. Ĝi trov'iĝ'is en la man'o'j de Becchina almenaŭ de 1978 ĝis 1990, kiam ĝi ŝajn'e est'is komun'a aparten'aĵ'o de Becchina kaj Georg'e Ortiz, svis'a fi'komerc'ant'o kaj kolekt'ant'o. Becchina, Savoca kaj Ortiz ne est'as menci'at'a'j en la sekci'o pri la “de'ven'o” en la 2017-a katalog'o de Sotheby’s. Mal'e, tie trov'iĝ'as neni'u pruv'o, ke iu “John Hewett, Bog Farm” iam ajn posed'is tiu'n antikv'aĵ'o'n, special'e en la 1960-aj jar'o'j – nek ke Savoca iam ajn hav'is rilat'o'n kun li.
Post kiam mi ident'ig'is la stele'o'n, mi atent'ig'is Interpol-on, la sekci'o'n pri art'o kaj antikv'aĵ'o'j de Scotland Yard, kaj la skadr'o'n pri art'o de la grek'a polic'o en la 8-a de juni'o – proviz'ant'e al ili ĉiu'j'n fotograf'a'j'n kaj dokument'a'j'n pruv'aĵ'o'j'n.
La brit'a polic'o inform'is mi'n, ke la kial'o'j ne sufiĉ'is por ili por iniciat'i kriminal'a'n enket'o'n, kaj ke Sotheby’s firm'e refut'is tiu'n asert'o'n. La grek'a skadr'o pri art'o nur sci'ig'is mi'n, ke ili plu'send'is la kaz'o'n al la grek'a ministeri'o pri kultur'o – kiu neniam kontakt'is mi'n.
Dum la mal'mult'a'j tag'o'j antaŭ la aŭkci'o, la kaz'o kun ĉiu'j pruv'o'j aper'is sur la ret'paĝ'o de Eŭrop'a Asoci'o de Arkeolog'o'j (komitat'o pri kontraŭ'leĝ'a komerc'ad'o de kultur'a material'o), aper'ig'it'a de la arkeolog'in'o Marianne Modlinger. Ĝi ankaŭ est'is montr'it'a sur la blog'o'j de la arkeolog'o'j David Gill (Looting Matters), kaj Neil Brodie (Mark'et of Mass Destruction).
En la 12-a de juni'o, la tag'o de la aŭkci'o, la sen'de'pend'a ĵurnal'ist'o Howard Swains inform'is mi'n, ke li ĉe'est'is la aŭkci'o'n de Sotheby’s kaj vid'is, ke la stele'o ŝajn'e est'is vend'it'a al ne'ĉe'est'ant'a propon'int'o kontraŭ £ 48 000. Kiel ajn, kiam Sotheby’s anonc'is la rezult'o'j'n, la stele'o ne trov'iĝ'is inter la vend'it'a'j objekt'o'j.
La 6-an de juli'o, la ret'revu'o Vic'e publik'ig'is detal'o'j'n de la kaz'o en si'a grek'a el'don'aĵ'o, en'hav'ant'e la asert'o'n de Sotheby’s, dat'it'a de la 23-a de juni'o 2017: “Ni decid'is ne re'tir'i la tomb'o'kolon'o'n de vend'ad'o laŭ ni'a antaŭ'vend'a sin'dev'ig'it'a diligent'ec'o, kaj pro ĝi'a kon'at'a de'ven'o, kiu antaŭ'as la temp'o'n, kiam ĝi laŭ'dir'e est'is en posed'o de Becchina… En ĉi tiu kaz'o, la fot'o'j, kiu'j'n sinjor'o Tsirogiannis (la aŭtor'o) dis'kon'ig'is, montr'as la kolon'o'n munt'it'a sur piedestal'o. Sekv'e de tio, en kombin'o kun la de ni kon'at'a de'ven'o, antaŭ'ant'e la temp'o'n, kiam la fot'o'j est'is far'it'a'j, ni ne opini'as, ke la fot'o'j pov'as est'i baz'o por pri'dub'i la laŭ'leĝ'a'n pretend'o'n de ni'a konsign'int'o.”
La respond'o de Sotheby’s ignor'is la mal'bon'a'n kondiĉ'o'n de la objekt'o, kiel vid'ebl'a en la polaroid'a'j fot'o'j, kaj la en'volv'iĝ'o'j'n de Savoca, Becchina kaj Ortiz rilat'e al la de'ven'o – eĉ post kiam la pruv'o est'is vast'e publik'ig'it'a.
Preskaŭ dek unu monat'o'j post la aŭkci'o, la brit'a gazet'o The Times, publik'ig'is vast'a'n artikol'o'n, pri mi'a esplor'o, la 7-an de maj'o 2018. Ĝi ankaŭ referenc'is al la kaz'o de la stele'o, kaj al'don'is: "Sotheby’s deklar'is, ke ili antaŭ ne'long'e ek'sci'is, ke la de'ven'o, sci'ig'it'a al ili en 2008 est'as fals'a. Ili dir'is, ke kun'labor'ant'e kun la urb'a polic'a brigad'o pri art'o kaj antikv'aĵ'o'j (sic) en Londono, ĉiu'j flank'o'j konsent'is pri la trans'don'o de la stele'o al la grek'a'j aŭtoritat'o'j kiel liber'vol'a gest'o de bon'vol'o". Neniu'j ali'a'j inform'o'j hav'ebl'is rilat'e al la mal'kovr'o de Sotheby’s, ke la de'ven'o, sci'ig'it'a al ili, est'is fals'a (ili ankoraŭ ŝirm'as la ident'ec'o'n de la last'a posed'int'o), aŭ kial ili mal'kovr'is tio'n “antaŭ ne'long'e”, spit'e al “ampleks'a esplor'o pri la de'ven'lok'o”, kio far'is ili'n “cert'a'j”, ke “ne est'is bar'aĵ'o”. Kompren'ebl'e, nom'i ĝi'n “liber'vol'a gest'o de bon'vol'o” signif'as kaŝ'i la ver'o'n, ke ili est'is dev'ig'it'a'j re'patr'uj'ig'i la antikv'aĵ'o'n pro la pruv'o'j, kiu'j atent'as ĝi'a'n kontraŭ'leĝ'a'n origin'o'n.
En la 27-a de juni'o 2018, invit'it'e de grek'a prokuror'o por kontribu'i asist'i en kur'ant'a jur'a procedur'o, mi atest'is pri la kaz'o de la stele'o ĉe la grek'a konsul'ej'o en Londono.
La sekv'a'n tag'o'n mi est'is inform'it'a telefon'e de la sekci'o pri art'o kaj antikv'aĵ'o'j de Scotland Yard, ke la stele'o ankoraŭ trov'iĝ'as en Londono, atend'ant'e si'a'n re'patr'uj'ig'o'n al Greki'o. Kiel ajn, la grek'a ministeri'o pri kultur'o anonc'is la re'patr'uj'ig'o'n de la stele'o la 8-an de septembr'o 2018. Ĝi est'as nun en la epigrafi'a muze'o de Ateno.
La kaz'o bon'e fin'iĝ'is, sed ĝi demonstr'as la en'volv'iĝ'o'n de kelk'a'j el la plej “renom'a'j” an'o'j de la komerc'o pri antikv'aĵ'o'j, kaj sub'strek'as la bezon'o'n aktual'ig'i la leĝ'o'j'n en tiu'j land'o'j, kie komerc'o de antikv'aĵ'o'j vigl'as. Est'ont'ec'e, la koncern'a'j aŭtoritat'o'j dev'as est'i kapabl'a'j ag'ad'i en pli kun'ord'ig'it'a kaj ĝust'a'temp'a manier'o, por ke la ven'ont'a ŝtel'it'a stele'o ne bezon'os tiom mult'e da temp'o por trov'i si'a'n voj'o'n re'e'n al si'a origin'a de'ven'land'o.
Aŭkci'a'j ret'ej'o'j kaj soci'a'j ret'ej'o'j far'iĝ'is last'a'temp'e centr'o'j por ne'lic'a komerc'ad'o de kultur'aĵ'o'j. Malgraŭ tio, ke Facebook antaŭ'ne'long'e mal'permes'is la komerc'ad'o'n de antikv'aĵ'o'j en si'a platform'o, ankoraŭ mult'o'n oni dev'os far'i por mal'pli'ig'i tiu'n ĉi relativ'e nov'a'n merkat'o'n, kiu proviz'as al la fi'komerc'ist'o'j tut'mond'a'n montr'o'fenestr'o'n.
Tom Mashberg
En juni'o 2020, post du jar'o'j da formal'a'j plend'o'j far'e de esplor'ant'o'j pri antikv'aĵ'o'j, Facebook fin'fin'e agnosk'is, ke ĝi'a platform'o est'is uz'at'a kiel vast'a virtual'a bazar'o por vend'ad'o de art'aĵ'o'j ŝtel'it'a'j de la Mez- Orient'o.
La gigant'a soci'a ret'ej'ar'o anonc'is grav'a'n ŝanĝ'o'n en si'a regul'ar'o: “por ke tiu'j art'aĵ'o'j kaj por ke ni'a'j uz'ant'o'j ne est'u en'danĝer'ig'it'a'j, ni de nun mal'permes'as la inter'ŝanĝ'o'n, vend'ad'o'n kaj aĉet'ad'o'n de ĉi'a'j histori'a'j art'aĵ'o'j ĉe Facebook kaj Instagram."
Jam est'is temp'o por tio. Laŭ la spert'ul'o'j de ATHAR, kiu atent'ig'is Facebook pri la skandal'o jam en 2014. La inter'ret'a'j platform'o'j ĝis nun far'is mal'mult'o'n por evit'i kontraŭ'leĝ'a'n komerc'ad'o'n de antikv'aĵ'o'j kaj ali'a'j art'aĵ'o'j.
La kriz'o de Kovim-19 pli komplik'ig'is la problem'o'j'n ĉar ĝi puŝ'is pli kaj pli da vend'ist'o'j kaj aĉet'ant'o'j al virtual'a kontakt'o. Ili mal'kovr'is, ke ili pov'as al'iĝ'i al kelk'a'j grup'o'j en Facebook sen administr'a super'rigard'o kaj facil'e en'ir'i la kontraŭ'leĝ'a'n merkat'o'n.
Facebook fakt'e ne est'as la nur'a platform'o kie kontraŭ'leĝ'e oni komerc'as pri antikv'aĵ'o'j.
Plur'a'j aŭkci'a'j ret'ej'o'j – precip'e eBay, Invaluable, Catawiki kaj GoAntiques – est'as ankaŭ uz'at'a'j por trov'i lok'a'j'n aĉet'ont'o'j'n, precip'e en Eŭrop'o kaj en Uson'o. Teori'e, la uz-regul'o'j de tiu'j ret'ej'o'j mal'ebl'ig'as tia'n komerc'ad'o'n.
Ekzempl'e, laŭ regul'o'j de eBay: “La pri'skrib'o de antikv'aĵ'o'j propon'it'a'j por komerc'ad'o dev'as inkluziv'i la de'ven'o'n aŭ histori'o'n de la posed'o de tiu objekt'o, kaj kiam ebl'e, fot'o'n aŭ skan'aĵ'o'n de oficial'a dokument'o kiu inkluziv'as ambaŭ de'ven'land'o'n de la aĵ'o kaj la leĝ'a'j'n detal'o'j'n de la vend'o. La aĵ'o dev'as est'i aprob'it'a por eksport'ad'o aŭ import'ad'o”.
Sed praktik'e preskaŭ ne ebl'as blok'i la vend'ad'o'n de aĵ'o'j kiu'j mal'respekt'as tiu'j'n regul'o'j'n.
“Pro la eg'e grand'a nombr'o da objekt'o'j vend'at'a'j ret'e kaj pro la rapid'ec'o de la transakci'o'j, regul'a kontrol'o kaj esplor'ad'o de la inter'ret'a komerc'o est'as ne'ebl'a por mult'a'j land'a'j polic'a'j fort'o'j” – klar'ig'as Neil Brodie, alt'rang'a esplor'ist'o ĉe Universitat'o de Oksford'o, kiu okup'iĝ'as pri arkeologi'o de minac'at'a'j ej'o'j kaj kiu publik'ig'is mult'a'j'n artikol'o'j'n pri ret'a komerc'o.
Oni mal'facil'e pov'us taks'i kiom da kontraŭ'leĝ'a'j aĵ'o'j ĝis nun est'is aŭkci'it'a'j ret'e.
En raport'o verk'it'a en 2019 por la Eŭrop'a Komision'o pri Kontraŭ'leĝ'a Komerc'o en Eŭrop'o, Brodie asert'as, ke en 2018 proksim'um'e 52 560 antikv'aĵ'o'j est'is vend'it'a'j tia'manier'e en Briti'o, kontraŭ 1,8 milion'o'j da eŭr'o'j. Grand'a part'o el tiu'j vend'o'j est'is sen'dub'e kontraŭ'leĝ'a'j.
Unesk'o kaj ĝi'a'j partner'a'j organiz'aĵ'o'j pri kontraŭ'krim'a ag'ad'o, inter ili Interpol, la Mond'a Organiz'aĵ'o pri Dogan'o'j (Mod), kaj UNIDROIT ankaŭ ad'e kritik'is la ekspansi'o'n de la ret'a komerc'ad'o.
En virtual'a konferenc'o pri nov'a'j ag'o'j por mal'ebl'ig'i tia'j'n vend'o'j'n, okaz'int'a en la 26-a de juni'o 2020, Ernest'o Ottone Ramírez, Vic'ĝeneral'a Direktor'o de Unesk'o pri Kultur'o, dir'is: “Ni dev'as pli'intens'ig'i ni'a'j'n klopod'o'j'n por kontraŭ'batal'i tiu'n ĉi mond'a'n plag'o'n”.
Facebook, eBay kaj ali'a'j ret'ej'o'j, fin'fin'e, post long'a temp'o, est'as nun pri'demand'at'a'j pro ili'a rol'o kiel kontraŭ'leĝ'a'j komerc'a'j platform'o'j.
Laŭ opini'o de la spert'ul'o'j, la fi'komerc'ad'o de antikv'aĵ'o'j sur Facebook komenc'iĝ'is en 2011, pli-mal'pli sam'temp'e kun la Arab'a Printemp'o. Laŭ'dir'e de Amr Al-Azm, profesor'o pri histori'o de mez'orient'o kaj pri antrop'ologi'o ĉe Ŝtat'a Universitat'o Shawnee en Ohi'o (Uson'o), kun-direktor'o de la projekt'o ATHAR, ĝust'e tiam la "Islam'a Ŝtat'o de Irako kaj al-Sham" pli profesi'iĝ'is en la pri'rab'ad'o de arkeologi'a'j ej'o'j en Irako kaj Sirio, kaj tiu'cel'e ili mult'e util'ig'is Facebook-on.
“La soci'a'j ret'ej'o'j pli'facil'ig'is la al'ir'o'n al la merkat'o”, li dir'is. En Septembr'o 2020, Al-Azm kaj Katie A. Paul, arĥeolog'in'o kaj kun-direktor'o de ATHAR, taks'is ke almenaŭ 120 grup'o'j ĉe Facebook, plej'part'o el ili en la arab'a lingv'o, est'is lig'it'a'j al la kontraŭ'leĝ'a komerc'o de mez'orient'a'j antikv'aĵ'o'j. En'tut'e ili hav'is kelk'cent mil'o'j'n da membr'o'j.
Ret'a'j aŭkci'ej'o'j est'as ankaŭ part'o de la problem'o. Sed kiel Paul rimark'ig'is, ekzempl'e ĉe eBay oni ne trov'as cent'o'j'n da mil'o'j da hom'o'j kiu'j al'iĝ'as je iu apart'a kontraŭ'leĝ'a vend'ist'o de antikv'aĵ'o'j, laŭ la manier'o kiel oni trov'as cent'o'j'n da mil'o'j da hom'o'j je tia'j grup'o'j en Facebook.
“La afer'o est'as la grand'ec'o”, ŝi al'don'is. “Ĉe eBay est'as proksim'um'e 182 milion'o'j da uz'ant'o'j. Facebook hav'as pli ol du miliard'o'j'n da hom'o'j, kaj ĝi est'as al'ir'ebl'a en ĉiu'j evolu'ant'a'j land'o'j."
Kutim'e, tiu'j, kiu'j dezir'as vend'i aŭ aĉet'i art'aĵ'o'j'n de'komenc'e esplor'as ĉe la grup'o'j en Facebook, kaj post'e komplet'ig'as la negoc'ad'o'n uz'ant'e ĉifr'e protekt'it'a'j'n ret'ej'o'j'n. Aĉet'ont'o'j ankaŭ vast'e dis'kon'ig'as pet'o'j'n pri dezir'at'a'j objekt'o'j, kaj tiel kre'as kio'n Al-Azm nom'as “laŭ'mend'a ŝtel'o”.
En raport'o de ATHAR publik'ig'it'a en 2019, aper'is mult'a'j fot'o'j pren'it'a'j de grup'o'j en Facebook kiu'j montr'is mozaik'o'j'n, arkitektur'a'j'n element'o'j'n, statu'o'j'n, egiptajn funebr'a'j'n mask'o'j'n kaj eĉ faraon'a'j'n sarkofag'o'j'n.
“La fi'komerc'ist'o'j ne hezit'as aper'ig'i publik'e la fot'o'j'n de la aŭkci'a'j katalog'o'j kaj esprim'i: ‘Jen, vid'u kiom mult'e oni pret'as pag'i kontraŭ tio ĉi!”, asert'is Paul. La en'ret'a'j fi'komerc'ist'o'j ankaŭ klopod'as cert'ig'i al la kontraŭ'leĝ'a'j aĉet'ont'o'j, ke ili ricev'os aŭtentik'a'j'n aĵ'o'j'n per montr'ad'o de vide'aĵ'o'j pri el'ter'ig'o de la art'aĵ'o'j en origin'a lok'o.
Ali'a'j eĉ don'as detal'a'j'n indik'o'j'n al aspir'ant'a'j ŝtel'ist'o'j pri kiel lok'ig'i la per'fort'ebl'a'j'n arkeologi'ej'o'j'n kaj kiel ĝust'e el'ter'ig'i la trezor'o'j'n.
Plej mult'e ĝen'is Paul la fakt'o, ke la algoritm'o'j de Facebook “rekomend'is” al la uz'ant'o'j grup'o'j'n kaj ret'ej'o'j'n dediĉ'it'a'j'n al fi'komerc'ad'o de antikv'aĵ'o'j. “Ĉiu'foj'e, kiam ATHAR al'iĝ'is al unu el al grup'o'j de fi'komerc'ist'o'j por ĝi'n ekzamen'i, tiam Facebook propon'is tri ali'a'j'n”, ŝi dir'is.
“La afer'o est'as la grand'ec'o”, ŝi al'don'is. “Ĉe eBay est'as proksim'um'e 182 milion'o'j da uz'ant'o'j. Facebook hav'as pli ol du miliard'o'j'n da hom'o'j, kaj ĝi est'as al'ir'ebl'a en ĉiu'j evolu'ant'a'j land'o'j."
ATHAR not'is ali'a'n furor'aĵ'o'n – viv'a'n real'temp'a'n aŭkci'o'n de la art'aĵ'o'j dum la ŝtel'ist'o'j el'fos'as ili'n el la ter'o, por pli'e montr'i ili'a'n aŭtentik'ec'o'n. Post la aŭkci'o, oni montr'as al aĉet'int'o kiel la objekt'o pov'as est'i intenc'e mis'etiked'it'a kaj send'it'a tra plur'a'j land'o'j.
Kiam Facebook aŭ ali'a aŭkci'ret'ej'o for'bar'as cert'a'n vend'ist'o'n, Al-Azm kaj ali'a'j pet'is la konserv'ad'o'n de la paĝ'o'j, ĉar ili pov'as est'i uz'at'a'j kiel pruv'o'j far'e de la polic'agent'ej'o'j kiu'j persekut'as la krim'ul'o'j'n kaj de la agent'o'j kiu'j pri'zorg'as la kultur'a'j'n hered'aĵ'o'j'n: fin'fin'e, tiu'j fot'o'j kaj vide'aĵ'o'j de la ŝtel'ist'o'j est'as la nur'a'j atest'o'j pri la ekzist'o de tiu'j objekt'o'j. Sed cit'ant'e la pri'zorg'ad'o'n de la uz'ant'o-datum'o'j, la ret'ej-estr'o'j deklar'as ke ili ne intenc'as konserv'i ajn'a'n for'barit'a'n en'hav'o'n.
La ond'o de ŝtel'it'a'j antikv'aĵ'o'j invad'ant'a la ret'a'n merkat'o'n plej probabl'e plu'daŭr'os.
Kelk'a'j fi'komerc'ist'o'j dum long'a temp'o re'ten'as la for'ŝtel'it'a'j'n antikv'aĵ'o'j'n. Dum jar'o'j ili atend'as, ke la atent'o pri la objekt'o'j mal'vigl'iĝ'u aŭ dum'e ili kre'as fals'a'j'n dokument'o'j'n pri ili antaŭ ol la vend'ad'o.
En tiu ĉi kun'tekst'o, fot'o'j kaj vide'aĵ'o'j de la ŝtel'it'a'j art'aĵ'o'j est'as esenc'e grav'a'j, asert'as Amr Al-Azm, “Ili est'as la cifer'ec'a pruv'o, kiu posed'os grand'a'n valor'o'n por la scienc'ist'o'j kaj ankaŭ pov'os est'i eg'e help'a'j por la streb'o'j cel'ant'a'j re'patr'uj'ig'i la valor'aĵ'o'j'n.”
Nov'spec'a muze'o en Tongling, orient'a Ĉini'o, virtual'e prezent'as antikv'a'j'n kupr'a'j'n kaj bronz'a'j'n objekt'o'j'n de'ven'ant'a'j'n de la dinasti'o Han (202 a.K. – 220 p.K.), el kiu'j mult'a'j est'as en muze'o'j ekster'land'e. Ĝi antaŭ'montr'as kiel pov'os est'i est'ont'a'j muze'o'j bit'ig'it'a'j: instituci'o'j kapabl'a'j kun'hav'i si'a'j'n rimed'o'j'n kaj ebl'ig'i al tut'mond'a spekt'ant'ar'o sen'precedenc'a'n al'ir'o'n al ili'a'j kolekt'o'j.
Tang Jigen
Kapt'it'a'j de la kirl'o'j de histori'o, mult'a'j kultur'a'j objekt'o'j est'is for'pren'it'a'j de si'a de'ven'land'o kaj rest'as ekster'land'e. Ĉi tiu ŝtel'it'a hered'aĵ'o ĝeneral'e hav'as mal'mult'a'j'n ŝanc'o'j'n est'i re'don'it'a, almenaŭ en fru'a est'ont'ec'o. Dum jar'dek'a, eĉ jar'cent'a for'est'o de tiu'j objekt'o'j, kiel hom'o'j en si'a'j de'ven'land'o'j esper'as ĝu'i ĉi tiu'j'n kultur'a'j'n trezor'o'j'n?
La urb'o Tongling, en la orient'a provinc'o Anhui, solv'is ĉi tiu'n problem'o'n per establ'ad'o de virtual'a muze'o. Tongling, kiu hav'as nur 1,6 milion'o'n da loĝ'ant'o'j, ŝuld'as si'a'n reputaci'o'n al la produkt'ad'o de kupr'a'j objekt'o'j: kupr'o'min'ad'o kaj bronz'o'fand'ad'o komenc'iĝ'is tie fin'e de la 17-a jar'cent'o. Dum la dinasti'o Han (202 a.K. – 220 p.K.), ĉi tiu river'haven'o (kiu situ'as ĉe river'o Jangzi'o) liver'is la plej grand'a'n part'o'n de krud'a'j material'o'j por fand'ad'o de kupr'a'j mon'er'o'j.
En 2016 la urb'a'j aŭtoritat'o'j, kun help'o de spert'ul'o'j, decid'is konstru'i muze'o'n dediĉ'it'a'n al antikv'a'j kupr'a'j kaj bronz'a'j objekt'o'j. La cel'o de la Bit'ig'it'a Muze'o de Kupr'o kaj Bronz'o (BMKB) est'as divid'i inter'ret'e tut'mond'e la kultur'a'j'n resurs'o'j'n, precip'e tiu'j, kiu'j rest'as ekster Ĉini'o far'it'a'j de antikv'a'j ĉin'o'j per ĉi tiu'j material'o'j.
Inter la trezor'o'j kiu'j'n la vizit'ant'o'j pov'os ĝu'i en la ret'ej'o BMKB (inaŭgur'it'a antaŭ la fin'o de 2020) aper'as “100 majstr'o'verk'o'j en ĉin'a bronz'aĵ'o'j”, inter'ret'a ekspozici'o de cent'o da bronz'aĵ'o'j elekt'it'a'j de arkeolog'o'j per voĉ'don'a procez'o. Ĝi inklud'as ĉin'a'j'n verk'o'j'n el kolekt'o'j de muze'o'j ekster'land'a'j. Ali'a ekspozici'o, “100 rakont'o'j pri bronz'a'j objekt'o'j”, rakont'as detal'o'j'n pri kiel ĉi tiu'j bronz'aĵ'o'j for'las'is Ĉini'o'n kaj ankoraŭ rest'as ekster'land'e.
Unu el ĉi tiu'j rakont'o'j klar'ig'as kiel Xiao- Chen-Yu-Zun – 3 000-jar'a bronz'a rit'o'vaz'o en form'o de rinocer'o, de la dinasti'o Shang (1600 – 1046 a.K.) – ating'is Parizon per art'komerc'ist'o C.T.Loo kaj est'is aĉet'it'a de Avery Brundage, uson'a sport'a administr'ant'o kaj eks'a prezid'ant'o de la Inter'naci'a Olimpik'a Komitat'o (IOK). Ĉi tiu rit'a vaz'o de la Ĉin'a Bronz'epok'o, unik'a pro si'a best'a form'o, est'is fin'fin'e donac'it'a al la Muze'o pri Azi'a Art'o de San-Francisko, kie ĝi rest'as kiel unu el la plej vizit'at'a'j verk'o'j de la instituci'o, kaj eĉ funkci'as kiel ĝi'a maskoto.
La ide'o divid'i kultur'a'j'n rimed'o'j'n inter'ret'e ne est'as nov'a. Mult'a'j muze'o'j, membr'o'j de la ret'o de Inter'naci'a Konsili'o de Muze'o'j (IKM), hav'as si'a'n propr'a'n ret'ej'o'n. Kio ig'as BMKB-on unik'a, est'as ke ĝi integr'as kaj prezent'as kultur'a'j'n rimed'o'j'n, kiu'j est'as dis'ig'it'a'j tra divers'a'j land'o'j. Ĉini'o sufer'is grand'a'j'n perd'o'j'n de si'a kultur'a hered'aĵ'o dum jar'cent'o'j. Oni kalkul'as ke milion'o'j da objekt'o'j for'las'is la land'o'n per mal'sam'a'j rimed'o'j.
En la enket'o, kiu'n mi mem far'is en 2016, pli ol 90% inter la person'o'j intervju'it'a'j esper'as, ke la kultur'a'j objekt'o'j for'las'int'a'j Ĉini'o'n re'ven'iĝ'os je iu tag'o al si'a de'ven'land'o. La fakt'o, ke ili nun est'as ret'e vizit'ebl'a'j ĉe BMKB pov'os kontribu'i por mild'ig'i mult'jar'a'j'n streĉ'o'j'n inter Ĉini'o kaj la land'o'j kiu'j nun'temp'e gast'ig'as ili'n.
Kvankam BMKB est'as nov'ig'a ide'o, ĝi est'as lim'ig'it'a inter'ret'e al cert'a kategori'o da objekt'o'j, nom'e ĉin'a'j bronz'aĵ'o'j. Sed en la est'ont'ec'o, bit'ig'it'a'j muze'o'j est'os konstru'it'a'j kaj administr'at'a'j de plur'a'j instituci'o'j funkci'ant'a'j kun'labor'e en divers'a'j land'o'j, kaj integr'ant'e amas'o'n da rimed'o'j. Ĉi tiu'j nov'a'j muze'o'j pov'us est'i nom'at'a'j “ret'o de bit'ig'it'a'j muze'o'j” aŭ “nub'muze'o'j”.
Ili nek est'os simpl'e ret'ej'o'j ekspozici'ant'a'j specif'a'j'n kolekt'o'j'n de muze'o nek ret'ej'o kiu grup'ig'as plur'a'j'n muze'o'j'n, sed la frukt'o de kun'labor'o inter mal'sam'a'j instituci'o'j tra la mond'o. Ĉi tiu'j futur'ec'a'j bit'ig'it'a'j muze'o'j jam ekzist'as: la en'ret'a'j ekspozici'o'j de la Muze'o de Arkeologi'o kaj Antrop'ologi'o de la Universitat'o de Kembriĝo kaj la Brit'a Muze'o, ambaŭ en Briti'o, est'as ekzempl'o.
La rapid'a kaj sensaci'a progres'o en stok'ad'o de amas'a daten'o kaj en trans'ig'a'j teknologi'o'j antaŭ'e'n'ig'as nask'iĝ'o'n de ĉi tiu'j nub'muze'o'j. Iu'j kler'ul'o'j antaŭ'dir'as ke al'ven'o de tia'j muze'o'j pov'os ŝanĝ'i nun'a'n stat'o'n de ĉi tiu'j instituci'o'j, kaj eĉ kultur'o'n ĝeneral'e.
Est'ont'e ĉi tiu'j bit'ig'it'a'j muze'o'j pov'os elekt'i divers'a'j'n spec'o'j'n de objekt'o'j sur iu gam'o de tem'o'j kaj projekt'i ekspozici'o'j'n neniam antaŭ'e vid'it'a'j'n, dank'e al la kun'iĝ'o de grand'eg'a daten'kvant'o. Ili sen'dub'e est'os ankaŭ kapabl'a'j interpret'i kaj el'montr'i objekt'o'n plur'manier'e dank'e al al'vok'o de kultur'a'j rimed'o'j tut'mond'e. Kler'ul'o'j el divers'a'j land'o'j pov'os dialog'i inter si kaj kun publik'o pri la montr'at'a'j objekt'o'j.
Antaŭ 3 000 jar'o'j, dum la dinasti'o Shang (la plej antikv'a dinasti'o registr'it'a de arkeolog'o'j en la ĉin'a histori'o), bronz'o'meti'ist'o'j kre'is almenaŭ du kon'at'a'j'n objekt'o'j'n en kiu'j tigr'o for'manĝ'as hom'o'n. Pro histori'a'j kial'o'j, ĉi tiu'j du objekt'o'j est'as nun en kolekt'o'j de Muze'o Guimet en Parizo kaj la Muze'o Sen-Ok'u Hakukokan en Kiot'o. Se ĉi tiu'j du muze'o'j kaj ĉin'a'j arkeolog'o'j special'iĝ'int'a'j pri la period'o Shang kun'ven'us en'e de nub'muze'o iu'tag'e por divid'i ili'a'j'n kon'o'n kaj la histori'o'n pri tiu'j objekt'o'j kun mond'a publik'o, tio est'us mir'ind'a!
La nederlanda Naci'a Muze'o de Mond'kultur'o'j (National Museum van Wereldculturen) est'as pionir'a: ĝi est'is unu el la unu'a'j muze'o'j en Eŭrop'o dis'volv'int'a'j mekanism'o'j'n por re'hejm'ig'i artefakt'o'j'n rab'it'a'j'n el iam'a'j koloni'o'j.
Catherine Hickley
En 2014, la Tropik'muze'o (Tropenmuseum) en Amsterdamo est'is minac'it'a per ferm'o, kiam la Ministeri'o pri Ekster'land'a'j Afer'o'j inform'is, ke ĝi est'is re'tir'ont'a financ'ad'o'n de ĝi'a posed'ant'o, la Reĝ'a Tropik'a Institut'o (RTI).
La muze'o est'is fin'e sav'it'a per la kre'o de nov'a instituci'o por administr'i la naci'a'j'n etnografi'a'j'n kolekt'o'j'n. La Naci'a Muze'o de Mond'kultur'o'j (NMM) est'is fond'it'a en 2014 per kun'iĝ'o de la Tropik'muze'o, la Muze'o Volkenkunde en Lejden'o (Leiden) kaj la Afrik'a Muze'o en Berg en Dal. Ĝi ankaŭ kontrol'as Naci'a'n Muze'o'n de Mond'kultur'o'j en Roterdam'o, kies kolekt'o aparten'as al la urb'o.
Sed dum tiu'j monat'o'j, kiam demand'o'sign'o pend'is super la est'ont'ec'o de la Tropik'muze'o, iu'j grav'a'j ident'ec'kriz'o'j okaz'is inter la gard'ant'o'j de la nederlandaj etnografi'a'j kolekt'o'j.
“Ĉi tiu minac'o est'is vek'kri'o por ĉiu'j ĉi instituci'o'j”, klar'ig'as Stijn Schoonderwoerd, ĝeneral'a direktor'o de la Naci'a Muze'o de Mond'kultur'o'j. “Ĝi ig'is ni'n pri'dub'i ni'a'n koloni'a'n histori'o'n kaj ni vid'is, ke ni hav'as la ebl'o'n far'i mult'a'j'n demand'o'j'n pri ident'ec'o, kontrol'o, potenc'o, mal'egal'ec'o kaj mal'koloni'ig'o.”
Ĉi tiu'j demand'o'j rilat'as ne nur al NMM – ili lev'iĝ'is tra Eŭrop'o dum la last'a'j jar'o'j.
En 2017, en parol'ad'o en Ŭagaduguo (Burkino), Emmanuel Macron, prezident'o de Franci'o, promes'is definitiv'e re'don'i afrik'a'j'n hered'aĵ'o'j'n en franc'a'j muze'o'j. Li komisi'is tiu'cel'a'n raport'o'n al la sen'egal'a profesor'o Felwine Sarr kaj la franc'a art'histori'ist'o Bénédicte Savoy. Ĝi est'is publik'ig'it'a en 2018, kaj rekomend'is la re'ven'o'n de sub'sahar'a'j afrik'a'j artefakt'o'j konserv'it'a'j en franc'a'j muze'o'j. En juni'o 2020, leĝ'propon'o permes'ant'a re'don'i du'dek ses pri'rab'it'a'j'n artefakt'o'j'n al Benino kaj histori'grav'a glav'o al Sen'egal'o est'is aprob'it'a kiel unu'a paŝ'o al plen'um'o de ĉi tiu prezident'a dev'ont'ig'o.
En Germanio, la ministr'o'j pri kultur'o de la dek ses federaci'er'o'j konsent'is pri si'a'j propr'a'j gvid'lini'o'j en mart'o 2019. Ili promes'is kre'i la kondiĉ'o'j'n por la re'patri'ig'o de artefakt'o'j en publik'a'j kolekt'o'j, kiu'j est'is pren'it'a'j “laŭ manier'o'j hodiaŭ laŭ'leĝ'e aŭ moral'e ne'prav'ig'ebl'a'j” el iam'a'j koloni'o'j. En Briti'o, la Institut'o pri Art'o kaj Jur'o, komisi'it'e de la Konsili'o pri Art'o'j de Angli'o, el'labor'as konsil'ar'o'n por muze'o'j, kies publik'ig'o est'as plan'it'a por aŭtun'o 2020.
Sed la NMM pren'is avantaĝ'o'n en tiu task'o.
Doktor'a tez'o de 2016 de esplor'ist'o J'os van Beurden, publik'ig'it'a en la angl'a kiel Trezor'o'j en Fid'ind'a'j Man'o'j: Negoc'i la Est'ont'ec'o'n de la Koloni'a'j Kultur'aĵ'o'j, al'don'is impet'o'n al la nederlanda debat'o pri koloni-epok'a'j artefakt'o'j. “Ĝi hav'is sufiĉ'e mult'e da efik'o”, asert'as Henrietta Lidchi, ĉef'a kurator'o ĉe NMM.
La muze'o komenc'is labor'i pri gvid'lini'o'j por re'patri'ig'o en 2017. Kvankam re'patri'ig'o'j okaz'is dum la jar'dek'o'j, la pet'o'j antaŭ'e est'is pri'trakt'it'a'j laŭ individu'a gvid'lini'o. “Ni trans'ir'as de kaz-al-kaz'a'j scen'ar'o'j por far'i ĝi'n pli sistem'a kaj just'a”, koment'as Lidchi.
“Sed neces'is struktur'a ŝanĝ'o por ke ĉi tio okaz'u”.
La gvid'lini'o'j est'is adopt'it'a'j la 7an de mart'o 2019, kaj publik'ig'it'a'j en dokument'o nom'it'a “La re'don'o de kultur'objekt'o'j: princip'o'j kaj procez'o”. La intenc'o de la dokument'o est'is esprim'i “la ĝeneral'a'n misi'o'n de la muze'o por trakt'i la long'a'j'n, kompleks'a'j'n kaj inter'implik'it'a'j'n histori'o'j'n, kiu'j rezult'ig'is la kolekt'o'j'n, kiu'j'n la muze'o ten'as”. Ĝi en'ten'as “dev'ont'ig'o'n por tra'vid'ebl'e trakt'i kaj taks'i pet'o'j'n pri re'don'o de kultur'a'j objekt'o'j laŭ norm'o'j de respekt'o, kun'labor'o kaj rapid'ec'o.”
La gvid'lini'o'j ampleks'as ne nur la ŝtel'it'a'n hered'aĵ'o'n – ili inklud'as dev'ont'ig'o'n re'don'i artefakt'o'j'n tre valor'a'j'n al origin'a'j komun'um'o'j, sen'de'pend'e de la manier'o kiel ili est'is akir'it'a'j. Postul'ant'o'j ankaŭ ne dev'as pruv'i, ke ili hav'as taŭg'a'n muze'o'n por gast'ig'i re'send'it'a'j'n objekt'o'j'n – faktor'o'n oft'e uz'at'a'n en la pli vast'a diskut'o kiel kial'o'n kontraŭ re'patri'ig'o.
La publik'a respond'o al la nov'a'j politik'o'j de la muze'o est'is pozitiv'a. “Kontraŭ mi'a'j antaŭ'tim'o'j, kiam ni prezent'is ni'a'n pozici'o'n ne est'is mult'e da opozici'o kaj neni'u protest'eg'o de politik'a'j grup'o'j aŭ civit'an'o'j dir'ant'e, ke ni dev'as konserv'i ĉio'n”, dir'as Stijn Schoonderwoerd.
Tiu si'n'ten'o pov'us ŝanĝ'iĝ'i kiam tiu politik'o aplik'iĝ'os je naci'a skal'o. La muze'a direktor'o ne eksklud'as la risk'o'n, ke ekstrem'dekstr'a'j grup'o'j pov'us kontraŭ'star'i la re'hejm'ig'o'n de pec'o'j de nederlandaj muze'o'j por provok'i naci'ism'a'n sent'o'n.
La muze'o en'tut'e gast'ig'as ĉirkaŭ 450 000 er'o'j'n. Lidchi dir'as, ke laŭ “proksim'um'a taks'o” de NMVW ĉirkaŭ kvar'dek procent'o'j de la kolekt'o est'is akir'it'a'j en koloni'a'j kun'tekst'o'j. Ek'de 2019, por la unu'a foj'o, la muze'o hav'as du plen'temp'a'j'n esplor'ist'o'j'n por stud'i la de'ven'o'n de la pec'o'j. La muze'o pet'is reg'ist'ar'a'n esplor'stipendi'o'n je 4 milion'o'j da eŭr'o'j por financ'i kaj akcel'i ĉi tiu'n ampleks'a'n task'o'n.
Kun'labor'e kun la Rijksmuseum en Amsterdamo kaj la Centr'o de Kompetent'ec'o pri Re'don'o de Kultur'a'j Var'o'j kaj la Du'a Mond'milit'o ĉe la Institut'o NIOD pri Stud'o'j pri Milit'o, Holokaŭst'o kaj Genocid'o, NMM komenc'e fokus'iĝ'as ĉef'e pri Indonezio – kun projekt'o'j por firm'ig'i esplor'ad'o'n pri ekzempl'e koloni-epok'a'j milit'a'j ekspedici'o'j kaj komerc'ej'a'j ret'o'j.
La muze'o ankoraŭ ne ricev'is oficial'a'j'n postul'o'j'n per tiu'j ĉi nov'a'j kanal'o'j – ebl'e part'e pro la koron'virus'a pandemi'o. Sed la instituci'o ek'diskut'as kun mult'a'j mal'sam'a'j grup'o'j de ebl'a'j postul'ant'o'j, inkluziv'e de indiĝen'a'j komun'um'o'j en Nord'amerik'o. NMM ankaŭ kun'labor'as de antaŭ long'e kun la Naci'a Muze'o de Indonezio por inter'ŝanĝ'i inform'o'j'n kaj ig'i la kolekt'o'j'n komun'e al'ir'ebl'a'j.
La re'ven'o de ponard'o de indonezia hero'o En mart'o 2020, sur'baz'e de esplor'o'j far'it'a'j de la muze'o, la nederlanda kultur'ministr'o re'don'is or-inkrust'it'a'n kris'o'n – grand'a'n ponard'o'n – al la indonezia ambasador'o en Hag'o. Ĝi est'is aparten'int'a al princ'o Diponegoro, jav'a ribel'estr'o kaj indonezia hero'o, kiu gvid'is kvin'jar'a'n milit'o'n kontraŭ nederlanda koloni'a reg'ad'o de 1825 ĝis 1830. Iu'j el li'a'j hav'aĵ'o'j, inkluziv'e de sel'o kaj lanc'o, est'is re'hejm'ig'it'a'j al Indonezio en la 1970aj jar'o'j pro rekomend'o de komitat'o de nederlandaj kaj indoneziaj spert'ul'o'j. La kris'o'n oni pov'is trov'i nur kelk'a'j'n jar'o'j'n pli post'e.
NMVW ankaŭ est'as membr'o de la Benina Dialog'a Grup'o, fond'it'a en 2007, kiu konsist'as el eŭrop'a'j muze'o'j kun posed'aĵ'o'j de artefakt'o'j de la iam'a Reĝ'land'o de Benino, pri'rab'it'a'j de brit'a'j trup'o'j en 1897, kaj el reprezent'ant'o'j de Niĝerio.
Tiu'j muze'o'j ĵus ricev'is financ'ad'o'n por kre'i bit'a'n stok'registr'o'n de la tiel nom'at'a'j Beninaj bronz'o'j (kiu'j de'ven'as el la pra'a reĝ'land'o Benino, nun en sud'a Niĝerio) kaj ankaŭ konsent'is prunt'i kolekt'o'j'n al Beninurbo en Niĝerio laŭ si'n'sekv'a procedur'o – kvankam ili ĝis nun rifuz'is promes'i definitiv'e re'don'i ili'n.
“Mi ne dub'as, ke okaz'os re'hejm'ig'o de pri'rab'it'a'j beninaj objekt'o'j de eŭrop'a'j muze'o'j al Niĝerio,” asert'as tamen Schoonderwoerd.
Kritik'o'j al NMM fakt'e ven'as ĉef'e el tiu'j, kiu'j kred'as, ke la re'don'a procez'o tre mal'rapid'e mov'iĝ'as. En juni'o 2020, grup'o de aktiv'ul'o'j traf'is la fasad'o'n de la Tropik'muze'o per blank'a'j farb'o'ĵet'aĵ'o'j por protest'i kontraŭ hom'a'j'n rest'aĵ'o'j'n en ĝi'a kolekt'o – eĉ se sam'temp'e en deklar'o ili agnosk'is la dev'ont'ig'o'n de la muze'o trakt'i si'a'n koloni'a'n pas'int'ec'o'n.
Sed Schoonderwoerd atent'ig'as, ke la administr'ant'ar'o de la muze'o est'as nur la gard'ant'o de la naci'a kolekt'o. Ĉiu re'hejm'ig'o bezon'as la aprob'o'n de la Ministeri'o pri Kultur'o, kaj kutim'e postul'as long'a'j'n diplomati'a'j'n inter'trakt'ad'o'j'n.
“Kiel organiz'o'j zorg'ant'a'j pri hered'aĵ'o, ni far'iĝ'is part'o de politik'a'j procez'o'j, kiu'j'n ni ne reg'as”, li atent'ig'as. “Foj'e oni kulp'ig'as ni'n kaŝ'iĝ'i mal'antaŭ la ŝtat'o. Sed ni ne pov'as simpl'e re'don'i i'o'n propr'iniciat'e. Re'don'o ne est'as afer'o rilat'a al hered'aĵ'o, ĝi est'as politik'a ag'o”.
Ek'de 1978 ekzist'as inter'naci'a meĥanism'o por per'ad'o inter ŝtat'o'j pri la afer'o'j rilat'a'j al re'don'o, aŭ la re'ven'o de perd'it'a'j kultur'hav'aĵ'o'j. Ĝi trakt'as kultur'objekt'o'j'n perd'it'a'j'n kiel rezult'o de fremd'a aŭ koloni'a okup'o, aŭ post antaŭ'a ŝtel'o – far'it'a antaŭ la ek'valid'o de la Konvenci'o de Unesk'o de 1970 ĉe la koncern'a'j ŝtat'o'j.
Kre'it'a de Unesk'o, la Inter'reg'ist'ar'a Komitat'o por Antaŭ'e'n'ig'i la Re'ven'o'n de Kultur'a'j Posed'aĵ'o'j al Ĝi'a'j Land'o'j de Origin'o aŭ Ĝi'a'n Re'don'o'n Kaz'e de Kontraŭ'leĝ'a Al'propr'ig'o (IKARKP) est'as konstant'a organ'o, sen'de'pend'a de la Konvenci'o de 1970. Ĝi'a misi'o est'as facil'ig'i inter'trakt'ad'o'j'n inter land'o'j kaj kuraĝ'ig'i ili'n fin'i inter'konsent'o'j'n.
Sub la egid'o de la Komitat'o, en januar'o 2020 Germanio re'don'is la ŝton'o'n de Kueka – konsider'at'a'n sankt'a de la indiĝen'a komun'um'o Pemonoj – al Venezuelo. Ĝi est'is port'it'a al Berlino kiel part'o de ekspozici'o antaŭ pli ol du jar'dek'o'j, kaj ĝi est'is montr'at'a ĉe la Tiergarten-Park'o de la ĉef'urb'o ek'de 1998.
Ali'a ekzempl'o, kiu ilustr'as la sukces'o'n de la Komitat'o: la mank'ant'a'j fragment'o'j de romia mozaik'o mal'kovr'it'a en la pra'a urb'o Zeugma en la nun'temp'a provinc'o Gaziantepo (Turki'o) – kiu form'is part'o'n ek'de 1965 de la art'a kolekt'o de la Bowling Green Stat'e University en Ohi'o – est'is re'don'it'a'j al Turki'o de la universitat'o en 2018.
2020: Sumera vot'a mur'plat'aĵ'o el kalk'ŝton'o, dat'it'a ĉ. 2400 a.K. kaj for'rab'it'a el Irako, baldaŭ est'os re'send'at'a de la Brit'a Muze'o al Irako.
2014: Du tantr'o'stil'a'j barelief'o'j de la naŭ'a kaj dek'a jar'cent'o'j, prezent'ant'a'j inter'plekt'it'a'j'n am'ant'o'j'n kaj ŝtel'it'a'j de templ'o en Raĝastan'o en 2009, est'is re'send'it'a'j al Barato el Uson'o.
2010: Makonda mask'o, ŝtel'it'a en 1984 de la Naci'a Muze'o en Daresalamo, est'is re'send'it'a de la Muze'o Barbier- Mueller en Ĝenevo (Svis'land'o) al Tanzanio.
2006: La totem'a palis'o G’psgolox, aparten'ant'a al la pra'naci'o haisloj, est'is re'send'it'a al Kanado far'e de la Muze'o de Etnografi'o en Stokholmo (Svedi'o).
Ĝi est'is la unu'a totem'aĵ'o re'don'it'a de eŭrop'a ŝtat'o.
2000: Ŝton'a skulpt'aĵ'o Um'a Maheshwar de la 12a jar'cent'o, montr'ant'a la hindu'a'n di'o'n Ŝivo kaj li'a'n edz'in'o'n Parvatio, ŝtel'it'a en Nepalo en 1982, est'is re'send'it'a al Nepalo de la Muze'o pri Hind'a Art'o en Berlino (Germanio).
1989: Mantel'o de la parakasa kultur'o, 2000-jar'aĝ'a ŝtof'o ŝtel'it'a el la Naci'a Muze'o en Lim'o, est'is re'send'it'a al Peruo de la Naci'a Galeri'o de Aŭstrali'o.
Ek'de 2004, Argentino re'don'is al ili'a'j de'ven'land'o'j ĉirkaŭ 5 000 objekt'o'j'n kapt'it'a'j'n en si'a teritori'o. Pli grand'a re'kon'o de antaŭ'kolumb'a'j civiliz'o'j kaj al'pren'o de leĝ'o protekt'ant'a la arkeologi'a'n kaj paleontologi'a'n hered'aĵ'o'n kuŝ'as je la origin'o de tiu nov'a politik'o.
Iren'e Hartmann
La gazet'ar'o nom'is ĝi'n “la ŝtel'o de la jar'cent'o”. Ĝi est'is spektakl'a, sen'dub'e. En juli'o 2002, kelk'a'j individu'o'j fos'is 30-metr'a'n tunel'o'n por en'ir'i la kel'o'n de la Naci'a Muze'o de Bel'art'o'j en Asuncion'o, Paragvajo.
Kvin pentr'aĵ'o'j est'is ŝtel'it'a'j, inkluziv'e de Sankt'a Hieronim'o, anonim'a pentr'aĵ'o de la 16-a jar'cent'o taks'it'a je 200 000 uson'a'j dolar'o'j. La romp'ŝtel'ist'o'j eskap'is kaj trans'ir'is la land'lim'o'n en Argentinon. Post ne'long'e, la pentr'aĵ'o est'is dispon'ig'it'a por vend'o en Posadas, en la nord'orient'o de la land'o. Sed sekur'ec'a'j fort'o'j spur'is ĝi'n en 2008 – kaj Argentino re'don'is la art'aĵ'o'n al Paragvajo la sam'a'n jar'o'n.
Ĵurnal'ist'o ĉe la gazet'o Clarín, baz'it'a en Bon'aer'o La gazet'ar'o nom'is ĝi'n “la ŝtel'o de la jar'cent'o”. Ĝi est'is spektakl'a, sen'dub'e. En juli'o 2002, kelk'a'j individu'o'j fos'is 30-metr'a'n tunel'o'n por en'ir'i la kel'o'n de la Naci'a Muze'o de Bel'art'o'j en Asuncion'o, Paragvajo.
Kvin pentr'aĵ'o'j est'is ŝtel'it'a'j, inkluziv'e de Sankt'a Hieronim'o, anonim'a pentr'aĵ'o de la 16-a jar'cent'o taks'it'a je 200 000 uson'a'j dolar'o'j. La romp'ŝtel'ist'o'j eskap'is kaj trans'ir'is la land'lim'o'n en Argentinon. Post ne'long'e, la pentr'aĵ'o est'is dispon'ig'it'a por vend'o en Posadas, en la nord'orient'o de la land'o. Sed sekur'ec'a'j fort'o'j spur'is ĝi'n en 2008 – kaj Argentino re'don'is la art'aĵ'o'n al Paragvajo la sam'a'n jar'o'n.
La histori'o pri la re'don'o de Sankt'a Hieronim'o ne est'as izol'it'a kaz'o. Ek'de 2004, Argentino re'don'is 4 825 pec'o'j'n de ŝtel'it'a hered'aĵ'o – art'aĵ'o'j'n, arkeologi'a'j'n rest'aĵ'o'j'n kaj histori'a'j'n dokument'o'j'n – kapt'it'a'j'n sur si'a grund'o, al ali'a'j de'ven'land'o'j. Dum la last'a jar'dek'o, la land'o iĝ'is region'a model'o pri re'don'o de ŝtel'it'aĵ'o'j.
María Florenci'a Galesio, direktor'o de esplor'ad'o ĉe la Naci'a Muze'o de Bel'art'o'j en Argentino, klar'ig'as, ke tiu politik'o est'as la rezult'o de kresk'ant'a konsci'o pri la hered'aĵ'a valor'o de objekt'o'j el antaŭ'hispan'a'j kultur'o'j. “Antaŭ'kolumb'a art'o, kies estetik'a valor'o est'is dum long'a temp'o sub'taks'it'a, ĝu'is pli grand'a'n re'kon'o'n en la last'a'j dek'kvin jar'o'j”, dir'is ŝi.
La mal'ferm'o en 2004 de antaŭ'kolumb'a art'galeri'o ĉe la Muze'o de Bel'art'o'j en Bon'aer'o est'is decid'a paŝ'o por la re'kon'ig'ad'o de tiu'j rest'aĵ'o'j de pas'int'a'j civiliz'o'j. “Ĝi est'as pruv'o pri estetik'a valor'o kiu'n ni nun don'as al la el'montr'aĵ'o'j, preter ili'a etn'ologi'a aŭ arkeologi'a dimensi'o”, al'don'as Florenci'a Galesio.
“Tiu ĉi valor'ig'o ŝuld'as mult'o'n al muze'ologi'a'j instituci'o'j, sed la fenomen'o ne aper'is de neni'e – ĝi akompan'is la adopt'o'n de leĝ'o pri protekt'ad'o de arkeologi'a kaj paleontologi'a hered'aĵ'o en 2003”, dir'as la esplor'ist'o. Tem'as pri la sam'a jar'o en kiu Argentino ratif'is la Konvenci'o'n de Unesk'o de 1970 por batal'i kontraŭ ne'leĝ'a komerc'o.
La nov'a leĝ'ar'o komisi'as al la Naci'a Institut'o pri Latin'amerik'a Antrop'ologi'o kaj Pens'o (NILAP) la efektiv'ig'o'n de la leĝ'o je naci'a nivel'o kaj dev'ig'as posed'ant'o'j'n de objekt'o'j de'ven'a'j de arkeologi'a'j kaj paleontologi'a'j lok'o'j oficial'e registr'i tiu'j'n objekt'o'j'n.
La al'pren'o de la leĝ'o en 2003 rilat'as al la “kaz'o Janeir”, kiu hav'is influ'o'n sur la publik'a opini'o kaj help'is pens'manier'o'j'n kaj leĝ'ar'o'n evolu'i. Komenc'e de la 2000-aj jar'o'j, ofic'ist'o'j de la agent'ej'o por leĝ'a observ'ig'o Flug'haven'a Sekur'ec'a Polic'o est'is surpriz'it'a'j rimark'i grand'a'n nombr'o'n da arkeologi'a'j objekt'o'j trans'ir'ant'a'j la Inter'naci'a'n Flug'haven'o'n Ezeiza de Bon'aer'o.
Ili turn'is si'n al NILAP, kiu trejn'is ofic'ist'o'j'n por ident'ig'i arkeologi'a'j'n kaj paleontologi'a'j'n rest'aĵ'o'j'n.
Inter 2000 kaj 2001, ĉirkaŭ 10 000 objekt'o'j est'is konfisk'it'a'j en divers'a'j vend'ej'o'j de la argentina ĉef'urb'o. La pli'mult'o Antropomorf'a ceramik'a vaz'o de hered'aĵ'o Ciénaga, el la antaŭ'kolumb'a period'o aparten'is al antikv'aĵ'ist'o Néstor Eduard'o Janeir.
Est'as mal'facil'e taks'i la merkat'valor'o'n de la aĵ'o'j re'don'it'a'j de Argentino en la last'a'j dek'kvin jar'o'j, proksim'um'e. “Ĉar la aĉet'ad'o kaj la vend'ad'o de tiu'j ĉi objekt'o'j est'as mal'permes'at'a, arkeolog'o'j mal'em'as taks'i ili'n. Por mult'a'j pec'o'j, ni hav'as neniu'n prez'o'n; por ali'a'j, ni far'as taks'o'j'n sur'baz'e de la vend'anonc'o'j de la leĝ'romp'int'o'j.
Pov'us est'i kelk'a'j cent'o'j, mil'o'j aŭ milion'o'j da dolar'o'j”, klar'ig'as Marcel'o El Haibe, komisi'it'o de la federaci'a polic'o respond'ec'a pri la Protekt'ad'o de Kultur'a Hered'aĵ'o, de la Interpol-federaci'a polic'o de Argentino.
Fakt'e, nur iom pli ol tri el'cent'o'j de la ĉirkaŭ 5 000 objekt'o'j re'patri'ig'it'a'j al si'a'j de'ven'land'o'j hav'as “prez'o'n” al'glu'it'a'n. Ili valor'us ĉirkaŭ 860 000 uson'a'j'n dolar'o'j'n en'tut'e se tiu'j pec'o'j est'us vend'it'a'j je la nigr'a merkat'o. Ĉu tio ne sufiĉ'as? Sed tiu cifer'o mal'mult'e prezent'as la grav'ec'o'n de tiu'j restitu'o'j, kio postul'us re'kalkul'i la vend'valor'o'n de la rest'ant'a'j naŭ'dek'sep el'cent'o'j – cifer'o kiu ĉiu'kaz'e ne spegul'us la mult'e pli signif'a'n simbol'a'n valor'o'n de la koncern'a'j objekt'o'j.
Peruo, unu el land'o'j plej traf'it'a'j de ŝakr'ad'o en la region'o, situ'as ĉe la pint'o de la list'o de ŝtat'o'j kiu'j profit'as la restitu'o'n de objekt'o'j far'e de ĝi'a argentina najbar'o – kun ok'dek'ok el'cent'o'j de re'akir'it'a'j ŝtel'it'a'j aĵ'o'j. Ĝi'n sekv'as Ekvadoro, al kiu re'ven'is nur naŭ el'cent'o'j de ĝi'a'j ŝtel'it'aĵ'o'j. En 2016, 439 objekt'o'j de ekvadora hered'aĵ'o kaj 4 150 pec'o'j de perua hered'aĵ'o, konfisk'it'a'j antaŭ sep jar'o'j, est'is restitu'it'a'j al si'a'j de'ven'land'o'j. Restitu'o'j est'is ankaŭ far'at'a'j al Bolivio, Paragvajo kaj Hispanio.
Map'o'j kre'it'a'j de Ptoleme'o – egipta astronom'o, matematik'ist'o kaj geograf'o de grek'a de'ven'o el la du'a jar'cent'o – est'is ŝtel'it'a'j de la Naci'a Bibliotek'o de Hispanio en 2007 de vir'o ŝajn'ig'int'a si'n esplor'ist'o. Du el la ŝtel'it'a'j map'o'j est'is trov'it'a'j en Argentino, kie la ŝtel'ist'o loĝ'is. Ili est'is restitu'it'a'j al Hispanio la sam'a'n jar'o'n.
Kiel en la kaz'o de la hispan'a'j map'o'j, est'as kutim'e, ke ŝakr'ist'o'j de antikv'aĵ'o'j uz'as labirint'a'j'n voj'o'j'n trans lim'o'j kaj ocean'o'j. “Tial la viktim'o'j raport'as tiu'j'n incident'o'j'n en si'a propr'a land'o, dum ŝtel'it'aĵ'o'j est'as ĝeneral'e vend'at'a'j en ali'a'j land'o'j – kio ne facil'ig'as la labor'o'n de la enket'ist'o'j” dir'as El Haibe, kiu taks'as ke la ne'leĝ'a komerc'o valor'as ĉirkaŭ 6,5 miliard'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j ĉiu'jar'e.
Por est'i sukces'a'j, tiu'j operaci'o'j oft'e postul'as la kun'labor'o'n de polic'a'j serv'o'j de divers'a'j land'o'j, sed ankaŭ la uz'o'n de ekster'a spert'o por ident'ig'i objekt'o'j'n. “Ni labor'as flank-ĉe- flank'e kun ali'a'j organiz'aĵ'o'j, kiel ekzempl'e NILAP, aŭ la Argentina Muze'o pri Natur'a'j Scienc'o'j Bernard'in'o Rivadavia, se tem'as pri paleontologi'a'j pec'o'j. Ni'a sukces'o est'as la rezult'o de ni'a engaĝ'iĝ'o en tiu ĉi inter'fak'a labor'o”, dir'as El Haibe.
La plej freŝ'dat'a sukces'a operaci'o okaz'is en 2019. 115 dokument'o'j redakt'it'a'j inter 1824 kaj 1900 kaj taks'at'a'j je 10 000 dolar'o'j, trov'it'a'j en vend'ej'o de Bon'aer'o, est'is re'trovit'a'j. Ili baldaŭ est'os restitu'at'a'j al Peruo, kie ili est'is ŝtel'it'a'j.
Fot'o'j: Jürgen Schadeberg
Tekst'o: Katerin'a Markelova, Unesk'o
Dek'naŭ'jar'a, en 1950, Schadeberg las'is Germanion kaj ĝi'a'n nazi'a'n pas'int'ec'o'n. Sed la land'o, kiu'n li elekt'is por instal'iĝ'o, Sud'afrik'o, est'is ĵus fal'int'a en plen'a'n apart'ig'ism'o'n. En Sophiatown (Johanesburgo) kaj ali'a'j sud'afrik'a'j get'o'urb'o'j, kie'n ne'blank'ul'o'j est'is ŝov'it'a'j el la urb'o'centr'o'j, la fot'ist'o miks'iĝ'is kun la jun'a generaci'o de nigr'o'haŭt'a'j muzik'ist'o'j. Plej'part'e mem'lern'int'o'j, kun okul'o'j al'kroĉ'it'a'j al Manhattan, ili trans'pren'is la muzik'a'n medi'o'n per nov'a kaj disting'a stil'o. “En Sud-Afrik'o la uson'a ĵaz-son'o est'is adapt'it'a kaj afrik'ig'it'a, don'ant'e al ĝi get'o'urb'a gust'o,” Schadeberg klar'ig'is.
Est'ont'a'j mond'a'j ĵaz-stel'ul'o'j – inter ili Miriam Makeba, Hugh Masekela kaj Abdullah Ibrahim – far'is si'a'j'n unu'a'j'n paŝ'o'j'n en tiu'j labor'ist'a'j najbar'aĵ'o'j. Pel'it'a'j al ekzil'o, ĉef'e en Uson'o kaj Eŭrop'o, mult'a'j el tiu'j muzik'ist'o'j plu util'ig'os si'a'n talent'o'n kaj fam'o'n por la lukt'o kontraŭ apart'ig'ism'o.
Tiu'n temp'o'n, tiu'j'n aspir'o'j'n, tiu'n lukt'o'n la kamera'o de Schadeberg kapt'is. Li'a labor'o kaŭz'is plur'a'j'n arest'o'j'n kaj send'is li'n al ekzil'o en 1964. Konsider'at'a kiel la patr'o de la sud'afrik'a fotografi'o, Schadeberg – kiu far'iĝ'is direktor'o de la nigr'urb'a kultur'magazin'o Drum – trejn'is tut'a'n generaci'o'n de sud'afrik'a'j fot'o'ĵurnal'ist'o'j en la 1950-aj.
“Muzik'o, kaj ĵaz'o apart'e, est'as inter'naci'a lingv'o, kiu reprezent'as liber'ec'o'n pro si'a origin'o – el'kresk'i el sklav'ec'o,” dir'is Herbie Hancock, ĵaz-legend'o kaj la iniciat'int'o de la Inter'naci'a Ĵaz-Tag'o, en special'a el'don'o de la Kurier'o en 2012. Deklar'it'a de Unesk'o en 2011, tiu tag'o, ĉiu'jar'e en la 30-a de April'o, celebr'as la universal'a'j'n valor'o'j'n de ĵaz'o – kiu ek'est'is en la sud'o de Uson'o en la antaŭ'jar'o'j de la du'dek'a jar'cent'o.
La polic'a brutal'ec'o, pri'atent'ig'it'a en Uson'o printemp'e 2020, kaŭz'is ond'o'n de protest'o'j, kiu'j etend'iĝ'is signif'e eĉ ekster la land'lim'o'j. Ras'ism'o, ĉu sistem'a, ĉu “ordinar'a”, rest'as profund'e en'radik'iĝ'it'a en la mens'o'j kaj en la funkci'ad'o de la nun'temp'a'j soci'o'j, la aŭtor'o argument'as.
Véronique Tadjo
Bild'o'j de Georg'e Floyd, man'katen'it'a vir'o sufok'it'a kaj mort'ig'it'a de polic'an'o en Minneapolis la 25an de maj'o 2020 – afiŝ'it'a en la inter'ret'o kaj post'e dis'vast'ig'it'a de la inter'naci'a'j amas'komunik'il'o'j – kre'is tut'mond'a'j'n protest'o'j'n kaj al'port'is la problem'o'n pri ras'ism'o re'e'n al la lum'o.
Dum iom da temp'o, ni ebl'e nutr'is la iluzi'o'n, ke ni viv'as en post'ras'ism'a era'o. La elekt'o'j de Nelson Mandela kiel la unu'a nigr'o'haŭt'a prezident'o de Sud'afrik'o en 1994 (ĝis 1999) kaj de Barack Obama, la unu'a nigr'o'haŭt'a ŝtat'estr'o de la Uson'o en 2008 (kiu serv'is kiel prezident'o de 2009 ĝis 2017) est'is ŝlos'il'a'j moment'o'j kiu'j kontribu'is al ĉi tiu sent'o. Simil'a optimism'o reg'is en Franci'o, kie respublik'an'a'j valor'o'j ŝajn'e super'is la noci'o'n de ras'o, kiu ŝajn'is ekster'mod'a.
Tamen “ordinar'a” ras'ism'o neniam ĉes'is tra'penetr'i ni'a'n ĉiu'tag'a'n viv'o'n, nutr'ant'e pri'juĝ'o'j'n kaj antaŭ'koncept'o'j'n. Foj'e subtil'a, oft'e front'e, ĝi ripoz'as sur tri kolon'o'j, laŭ franc'a genetik'ist'o, antrop'olog'o kaj etn'o'biolog'o Évelyne Heyer kaj histori'ist'o Carole Reynaud-Paligot, kiu labor'is pri ekspozici'o (2017-2018) en la Muze'o de Hom'ar'o (Museum of Mankind) en Parizo.
Tiu'j kolon'o'j est'as: "Klasifik'i individu'o'j'n en grup'o'j (refleks'o de la hom'a cerb'o, sed klasifik'a'j kriteri'o'j vari'as laŭ soci'histori'a'j kun'tekst'o'j), prioritat'o (iu'j est'as taks'at'a'j aŭ mal'pli'valor'ig'it'a'j pro arbitr'a'j kial'o'j) kaj esenc'ig'i ili'n, aŭ prezent'i ĉi tiu'j'n diferenc'o'j'n kiel est'ant'e ne'venk'ebl'a'j, ne'evit'ebl'a'j, ĉar ili est'as hered'at'a'j.“
Ĉi tiu mal'akcept'o de la ali'ul'o hav'as divers'a'j'n form'o'j'n. Eĉ manifest'iĝ'as en kaz'o de fam'a'j person'ec'o'j, kiel ekzempl'e negativ'a opini'o pri nigr'o'haŭt'a pied'pilk'ist'o aŭ publik'ig'o de negativ'a'j opini'o'j en soci'a'j ret'o'j kontraŭ nigr'o'haŭt'a'j politik'ist'o'j.
Sed plej oft'e simpl'a'j civit'an'o'j sufer'as pro ili'a ras'a origin'o dum serĉ'ad'o de loĝ'ej'o aŭ dung'ad'o. Tia diskriminaci'a si'n'ten'o est'as ĝeneral'e mal'akcept'it'a de la grand'a publik'o. Re'kon'it'a kiel mal'util'a por soci'a koher'ec'o, prav'e aŭ ne, ĝi est'as atribu'it'a al reakci'a pens'ad'o.
Laŭ la psikiatr'o kaj filozof'o Frantz Fan'o'n, grand'a advokat'o, gvid'ant'o de la lukt'o'j por mal'koloni'ig'o, “ras'ism'o ne est'as la tut'o sed la plej vid'ebl'a element'o, la plej ĉiu'tag'a, por est'i honest'a, en iu'j temp'o'j, la plej krud'a de difin'it'a struktur'o “.
Ni nom'as ĉi tiu'n ekzist'ant'a'n struktur'o'n “sistem'a ras'ism'o”. Pli domaĝ'a kaj pli mal'facil'e vid'ebl'a, ĝi aktiv'as kaŝ'e eĉ en la ŝtat'a'j departement'o'j. Por tiu'j, kiu'j neniam al'front'is simil'a'j'n event'o'j'n, est'as facil'e ne'i ĝi'a'n ekzist'o'n. Ĉu ne ekzist'as leĝ'o'j kiu'j kondamn'as la divers'a'j'n form'o'j'n de diskriminaci'o? En Franci'o, la unu'a naci'a leĝ'o kontraŭ ras'ism'o dat'iĝ'as de la 1a de januar'o 1972 kaj bezon'is est'i amend'it'a kaj pli'bon'ig'it'a plur'foj'e. Al'don'e, ekzist'as kelk'a'j eŭrop'a'j kaj inter'naci'a'j konvenci'o'j, kiu'j pov'as est'i uz'at'a'j kontraŭ ras'ism'o. Sed nur leĝ'o'j ne sufiĉ'as por brems'i ĉiu'tag'a'n diskriminaci'o'n. Neces'as far'i mult'e pli ol tio.
Ni ne pov'as kompren'i la ampleks'o'n de sistem'a ras'ism'o se ni redukt'as ĝi'n al izol'it'a'j ag'o'j. Sistem'a ras'ism'o est'as fond'it'a sur la mal'valor'ig'o de iu'j minoritat'a'j grup'o'j histori'e konsider'at'a'j sub'ul'o'j pro la hered'aĵ'o de sklav'ec'o kaj/aŭ koloni'ig'o. En tiel nom'at'a demokrati'a soci'o, la sistem'a ras'ism'o penetr'as la leĝ'a'n sistem'o'n (ras'a profil'o kaj polic'a per'fort'o), la mal'liber'ej'a'n sistem'o'n (pli alt'a nombr'o de mal'liber'ul'o'j kaj pli pez'a'j pun'o'j), la eduk'a'n sistem'o'n (mal'sukces'a lern'ad'o), la san'sistem'o'n (lim'ig'it'a al'ir'o al kurac'ad'o), la labor'medi'o'n (pli alt'a procent'o de sen'labor'ec'o) kaj soci'a'n mov'ebl'ec'o'n (labor'ist'a'j dom'o'j kaj najbar'o'j) – ĉi list'o ne est'as komplet'a.
Por la histori'ist'o Laure Murat, profesor'o pri literatur'o ĉe la Universitat'o de Kalifornio en Los-Anĝeleso (UKLA), sistem'a ras'ism'o est'as “instituci'a monopol'o kiu, plej oft'e, daŭr'ig'as tip'o'n de kultur'o, kiu est'as seks'ism'a, ras'ism'a, per'fort'em'a”.
La manifestaci'o'j, kiu'j spontane'e okaz'is tut'mond'e kaj sub'ten'e al la uson'a mov'ad'o Nigr'a'j Viv'o'j Grav'as (Black Lives Matter), est'as la esprim'o de konsci'ig'o de la mult'flank'a natur'o de ras'ism'o – kiu mal'ferm'as la voj'o'n al divers'a'j spec'o'j de diskriminaci'o (antisemit'ism'o, islam'o'fobi'o, hom'o'fobi'o, seks'ism'o, trans'fobi'o, ktp.). La kun'tekst'o de la pandemi'o lig'it'a al Kovim-19, kre'ant'e la kolektiv'a'n spert'o'n de soci'a distanc'ig'o, de sufer'o kaj mort'o, sen'dub'e pli'grand'ig'is la publik'a'n konsci'o'n pri ĉi tiu tragedi'o.
Nigr'a'j Viv'o'j Grav'as est'as part'o de la histori'a lukt'o de nigr'o'haŭt'a'j uson'an'o'j por ras'a egal'ec'o, ek'de la komenc'o de sklav'ec'o en la plant'ej'o'j de la sud'o de Uson'o en la dek'sep'a jar'cent'o ĝis la batal'o por civil'a'j rajt'o'j en la 1960-aj jar'o'j, kiu fin'ig'is apart'ig'o'n en publik'a'j lok'o'j, transport'ad'o kaj la eduk'a sistem'o.
Ĉi tiu mov'ad'o ĉerp'as si'a'n fort'o'n el la lukt'o'j kaj pas'int'a'j venk'o'j, eĉ se ili ne ebl'ig'is el'radik'ig'o'n de ras'ism'o en la uson'a soci'o.
Sed est'as rimark'ind'e kompren'i, ke tiu mov'ad'o sukces'is mobiliz'i la amas'o'j'n ĉirkaŭ la ide'o de inter'naci'iĝ'o de soci'a mal'just'ec'o.
Ĉu en Franci'o, Briti'o, Germanio, Aŭstrali'o aŭ eĉ Sud'afrik'o, la denunc'o'j kontraŭ polic'a per'fort'o kaj ali'a'j form'o'j de diskriminaci'o mult'iĝ'is kaj gener'is kolektiv'a'n mal'akcept'o'n de sub'prem'o, humil'ig'o kaj domin'ad'o.
Ĉiu'kaz'e rezist'o al ŝanĝ'o est'as atend'at'a.
Afiŝ'o'j kun kontraŭ'ras'ism'a'j slogan'o'j, grand'a'j komerc'a'j entrepren'o'j prezent'as pli oft'e si'a'j'n inkluziv'ig'a'j'n reklam'o'j'n kaj libr'ej'o'j hast'as propon'i verk'o'j'n de nigr'o'haŭt'a'j aŭtor'o'j kaj libr'o'j'n pri ras'ism'o. Tio montr'as ke ŝanĝ'o ebl'as.
Konsider'ant'e la kaŭz'it'a'n materi'a'n damaĝ'o'n dum mult'a'j el tiu'j manifestaci'o'j kaj tim'o pri publik'a mal'ord'o, sub'ten'o por kontraŭ'ras'ism'o pov'us mal'aper'i iom post iom – kaj kre'i okaz'o'n por batal'o'j inter mal'amik'a'j grup'o'j, al defi'o'j al la nun'a situaci'o aŭ al per'fort'a'j kolizi'o'j kontraŭ la polic'o.
En tiu ĉirkaŭ'tekst'o la fal'ig'o de statu'o'j pri ras'ism'o jam est'as punkt'o de disput'o.
La fakt'o, ke Nigr'a'j Viv'o'j Grav'as ne hav'as ver'a'n centr'o'n, est'as brems'o. Oni rimark'as, ke la mov'ad'o dis'iĝ'is kaj lukt'as por reg'i la ekstrem'ism'o'n de tre aktiv'a mal'pli'mult'o de aktiv'ul'o'j.
Por ŝanĝ'i la soci'o'n, la impet'o de solidar'ec'o dev'as preter'pas'i protest'o'j'n kaj simbol'o'j'n.
“Sed se ne est'us ‘mal'sam'ec'o'j’ kaj se ĉiu'j est'us ĉiam plen'e konsent'a'j pri ĉio, ni ne bezon'us demokrati'o'n”, kiel memor'ig'as ni'n J'a'n-Werner Müller, profesor'o pri politik'o ĉe la Universitat'o Princ'et'o'n (Uson'o), en artikol'o publik'ig'it'a en la franc'a tag'ĵurnal'o Libération la 30-an de juni'o 2020. “Demokrati'o signif'as regul'ig'ad'o'n de konflikt'o'j (per la Konstituci'o'j kaj, precip'e, per la fundament'a'j rajt'o'j). En demokrati'o, unu'anim'ec'o ne est'as valor'o en si mem.” Kontraŭ'batal'i ras'ism'o'n ne signif'as help'i nigr'o'haŭt'ul'o'j'n, sed kre'i soci'o'n baz'it'a'n en ŝanc'egal'ec'o kaj respekt'o al diferenc'o'j.
Seks'ism'a'j algoritm'o'j? La demand'o ebl'e ŝajn'as strang'a. Kod'it'a'j de hom'o'j, la algoritm'o'j uz'at'a'j de art'e'far'it'a intelekt'o ne est'as liber'a'j de stereotip'o'j. Sed kvankam ili pov'as est'ig'i seks'ism'a'j'n aŭ ras'ism'a'j'n antaŭ'juĝ'o'j'n, ili ankaŭ pov'as est'i uz'at'a'j por antaŭ'e'n'ig'i seks'a'n egal'ec'o'n. Jen kio'n montr'as Aude Bernheim kaj Flor'a Vincent en si'a libr'o Art'e'far'it'a Intelekt'o, Ne Sen Vir'in'o'j! (L’Intelligence artificielle, pas sans elles!).
Intervju'it'a de Agnès Bard'o'n
Aude Bernheim: Origin'e ni'a pens'ad'o fokus'iĝ'is al lig'o'j inter seks'a egal'ec'o kaj scienc'o. En 2013, ni fond'is la asoci'o'n WAX Scienc'e, aŭ WAX (Kio pri Spert'ad'o de Scienc'o), por ekzamen'i kiel la mank'o de seks'a divers'ec'o en scienc'a'j esplor'a'j team'o'j ebl'e pov'us influ'i la produkt'o'j'n de scienc'o kaj teknologi'o. Ni'a labor'o pri AI font'as el ĉi tiu pri'pens'ad'o.
Fakt'e, ni ne ver'e mir'is trov'i seks'a'j'n antaŭ'juĝ'o'j'n en ĉi tiu'j teknologi'o'j, ĉar ili ekzist'as en mult'a'j ali'a'j kamp'o'j.
Ne est'is kial'o por ke AI evit'u ili'n. Sed la konsekvenc'o'j est'as mult'a'j, kaj super'as la kutim'a'j'n afer'o'j'n de profesi'a egal'ec'o aŭ salajr'o'j. La stereotip'o'j en'e de la algoritm'o'j pov'as hav'i negativ'a'n efik'o'n sur la manier'o ekzamen'i labor'postul'o'j'n – eksklud'ant'e vir'in'o'j'n de teknik'a'j posten'o'j – salajr'o'propon'o'j'n, kaj eĉ medicin'a'j'n diagnoz'o'j'n.
Flor'a Vincent: Al scienc'a'j team'o'j mank'as divers'ec'o – tiu fenomen'o est'as kon'at'a. Kio ne est'as tiel kon'at'a, ke tio hav'as konsekvenc'o'j'n pri kiel dis'volv'iĝ'as esplor'o'j kaj pri kia'j tem'o'j prioritat'as. Uson'a scienc'a histori'ist'in'o, Londa Schiebinger, esplor'as pri ĉi tiu tem'o. Ŝi montr'as, ke ju pli mult'a'j vir'in'o'j est'as en team'o, des pli probabl'e est'as konsider'at'a la genr'a problem'o en la stud'o mem.
Ekzist'as mult'a'j ekzempl'o'j de ĉi tiu diskriminaci'o en esplor'ad'o. Unu ekzempl'o est'as, ke drog'o'j est'as pli oft'e prov'at'a'j al vir'a'j rat'o'j, ĉar ili hav'as mal'pli da hormon'o'j, do oni konsider'as pli facil'e mezur'i krom'efik'o'j'n. Ali'a ekzempl'o: por kolizi'test'o'j, norm'a'j 1,70-metr'a'j kaj sep'dek-kilo'gram'a'j imit'aĵ'o'j, laŭ la averaĝ'a grand'ec'o kaj konstru'o de vir'o'j, est'as uz'at'a'j. Rezult'e, la sekur'zon'o ne konsider'as iu'j'n situaci'o'j'n, kiel ekzempl'e graved'a'j vir'in'o'j.
Bernheim: Ne, tio ne est'is ĉiam tiel.
Komenc'e de la 20-a jar'cent'o, komput'ik'o est'is fak'o, kiu postul'is mult'a'j'n sufiĉ'e ted'a'j'n kalkul'o'j'n. Tiu'temp'e, ili'n oft'e far'is vir'in'o'j. Kiam aper'is la unu'a'j komput'il'o'j, vir'in'o'j est'is avan'gard'o. Tia labor'o tiam ne est'is konsider'at'a kiel prestiĝ'a. En 1984, tri'dek sep el'cent'o'j el tiu'j dung'it'o'j en la komput'il'a industri'o en Uson'o est'is vir'in'o'j. Kompar'e, en Franci'o en 2018, nur dek el'cent'o'j de la student'o'j pri komput'ik'o kurs'o'j est'is vir'in'o'j; oni kalkul'as, ke nur dek du el'cent'o'j de la student'o'j pri AI est'as vir'in'o'j.
Fakt'e grav'a ŝanĝ'o okaz'is en la 1980- aj jar'o'j, post la ek'aper'o de la person'a komput'il'o. De tiam komput'ad'a teknologi'o ating'is sen'precedenc'a'n ekonomi'a'n grav'ec'o'n. La distr'a uz'o de komput'il'o'j ankaŭ aper'is en tiu'j jar'o'j, dis'volv'ant'e tre vir'ec'a'n kultur'a'n bild'o'n ĉirkaŭ la figur'o de giko. Ĉi tiu du'obl'a tendenc'o est'is akompan'at'a de marĝen'ig'o de vir'in'o'j. Ĉi tio montr'as, ke la em'o de knab'o'j al komput'il'o'j ne est'as natur'a, sed ke ĝi est'as ĉef'e kultur'a kaj konstru'it'a.
Bernheim: Iu'j mal'kaŝ'ant'o'j sufiĉ'e rapid'e rimark'is, ke algoritm'o'j antaŭ'juĝ'as. Ili trov'is, ekzempl'e, ke traduk'il'o (en la franc'a'n, kiu hav'as vir'a'j'n kaj vir'in'a'j'n substantiv'o'j'n) em'is don'i seks'o'n al profesi'o'j traduk'it'a'j, el la angl'a "the doctor" (kurac'ist'o) al "le docteur" (vir'a), kaj "the nurse" (fleg'ist'in'o) al "l‘infirmière"
(in'a). Kiam aper'is voĉ'a'j help'ant'o'j – ĉu Alexa, Sir'i aŭ Cortana – ili ĉiu'j hav'is in'a'j'n nom'o'j'n kaj respond'is al ordon'o'j sufiĉ'e sub'met'iĝ'em'e, eĉ kiam ili est'is insult'it'a'j (vid'u sekv'a'n paĝ'o'n).
En 2016, Joy Buolamwini, afrik'de'ven'a uson'a esplor'ist'in'o ĉe Massachusetts Institut'e of Technology (Mit), interes'iĝ'is pri vizaĝ'a'rek'on'a'j algoritm'o'j. Ŝi'a labor'o montr'is, ke ili (la AI) est'is trejn'it'a'j per datum'baz'o'j, kiu'j en'hav'is plej'part'e fot'o'j'n de blank'a'j vir'o'j. Rezult'e, ili mult'e mal'pli efik'is pri re'kon'ad'o de nigr'ul'in'o'j aŭ azi'a'j vir'o'j, ol blank'ul'o'j. Vi pov'as imag'i, ke se ŝi est'us part'o de la team'o, kiu dis'volv'is ĉi tiu'j'n algoritm'o'j'n, la situaci'o est'us ali'a.
Vincent: Kod'ig'i algoritm'o'n est'as kiel skrib'i tekst'o'n. Est'as iom da subjektiv'ec'o, kiu manifest'iĝ'as en la elekt'o de vort'o'j, en la manier'o dir'i i'o'n - eĉ se ni hav'as la impres'o'n, ke ni verk'as tre fakt'a'n tekst'o'n.
Por ident'ig'i la antaŭ'juĝ'o'j'n, ni'a al'ir'o konsist'is el dis'part'ig'o de la mal'sam'a'j stadi'o'j de tio, kio'n ni nom'as „seks'ism'a kontaĝ'o“. Tiel est'as, ĉar ne ekzist'as sol'a kaŭz'o, kiu kre'as antaŭ'juĝ'a'n algoritm'o'n, ĝi rezult'as de ĉen'o de kaŭz'ec'o, kiu inter'ven'as ĉe la mal'sam'a'j stadi'o'j de ĝi'a konstru'ad'o.
Se la hom'o'j, kiu'j kod'as, test'as, reg'as kaj uz'as algoritm'o'n, ne konsci'as pri ĉi tiu'j ebl'a'j antaŭ'juĝ'o'j, ili re'produkt'os ili'n. En la vast'a pli'mult'o de kaz'o'j, ekzist'as neni'u konsci'a intenc'o diskriminaci'i. Plej oft'e ni simpl'e re'produkt'as sen'konsci'a'j'n stereotip'o'j'n, kiu'j evolu'is dum ni'a viv'o kaj eduk'ad'o.
Bernheim: Ĉio en AI-fak'o evolu'as tre rapid'e – la teknologi'o mem, sed ankaŭ la pens'ad'o pri ĝi'a uz'ad'o. Kompar'e kun ali'a'j fak'o'j, la problem'o de diskriminaci'o aper'is tre fru'e. Apenaŭ tri jar'o'j'n post la komenc'o de algoritm'a febr'o, mal'kaŝ'ant'o'j komenc'is atent'ig'i pri la diferenc'ig'it'a trakt'ad'o de iu'j algoritm'o'j. Ĉi tio jam est'as apart'a fak'o en la scienc'a komun'um'o. Ĝi instig'is mult'a'j'n debat'o'j'n kaj konduk'is al esplor'labor'o pri la detekt'o de antaŭ'juĝ'o kaj la implic'o'j de algoritm'o'j laŭ etik'a, matematik'a kaj komput'ik'a vid'punkt'o'j. Ĉi tiu konsci'o ankaŭ eĥ'is en la ĉef'a'j amas'komunik'il'o'j.
Ne ĉiu'j problem'o'j est'is solv'it'a'j, sed ili est'is ident'ig'it'a'j kaj post kiam oni trov'u solv'o'n, ebl'os ĝi'n efektiv'ig'i.
Bernheim: Unu'e ni dev'as ag'i je la datum'baz'a nivel'o, por ke ili reprezent'u la loĝ'ant'ar'o'n en ĝi'a tut'a divers'ec'o. Iu'j kompani'o'j jam far'as tio'n kaj labor'as pri datum'baz'o'j, kiu'j konsider'as diferenc'o'j'n pri seks'o, naci'ec'o aŭ morfologi'o. Rezult'e de labor'o publik'ig'it'a pri la mank'o'j en vizaĝ're'kon'a program'ar'o, iu'j kompani'o'j re'trejn'is si'a'j'n algoritm'o'j'n por est'i pli inkluziv'ig'a'j. Ankaŭ aper'is kompani'o'j, kiu'j special'iĝ'as pri dis'volv'ad'o de il'o'j por taks'i algoritm'o'j'n kaj pri'juĝ'i ĉu ili est'as parti'a'j.
Vincent: Sam'temp'e, en la scienc'a kaj esplor'a komun'um'o'j, oni pens'is pri kiel efektiv'ig'i pli sen'de'pend'a'n taks'ad'o'n, kaj pri la bezon'o de algoritm'a tra'vid'ebl'ec'o.
Iu'j fak'ul'o'j, kiel Buolamwini, rekomend'as la dis'volv'iĝ'o'n kaj ĝeneral'ig'o'n de inkluziv'ig'i kod'o, sam'kiel ekzist'as por inkluziv'ig'i verk'ad'o'n.
Inter la ekzist'ant'a'j iniciat'o'j ni menci'u ankaŭ la labor'o'n de la kolektiv'o Datum'o'j por la Bon'o (Dat'a for Good), kiu cel'as ig'i algoritm'o'j'n serv'i la ĝeneral'a'n interes'o'n. Ĉi tiu kolektiv'o redakt'is etik'a'n ĉart'o'n nom'it'a'n "Hipokrat'a ĵur'o por datum-scienc'ist'o'j", kun list'o de tre konkret'a'j parametr'o'j kontrol'ot'a'j antaŭ ol efektiv'ig'i algoritm'o'n, por cert'ig'i, ke ĝi ne est'as diskriminaci'a. Grav'as sub'ten'i tia'n iniciat'o'n.
Bernheim: Iu'senc'e jes, en tiu sens'o, ke ni ek'konsci'is sufiĉ'e rapid'e pri la antaŭ'juĝ'o'j, kiu'j'n tiu'j ĉi nov'a'j teknologi'o'j pov'us est'ig'i.
AI est'as en la procez'o revoluci'i ni'a'j'n soci'o'j'n, do ĝi ankaŭ pov'as ig'i afer'o'j'n evolu'i pozitiv'e. AI ebl'ig'as administr'i kaj analiz'i tre grand'a'j'n kvant'o'j'n de datum'o'j. Ĝi ebl'ig'is al Google, precip'e, kre'i algoritm'o'n en 2016 por kvant'ig'i la parol'o'temp'o'n de vir'in'o'j en ĉef'a'j uson'a'j film'o'j kaj montr'i ili'a'n sub'reprezent'ad'o'n. Sam'temp'e ankaŭ la team'o'j, kiu'j dis'volv'as algoritm'o'j'n, dev'as est'i pli genr'e ekvilibr'ig'it'a'j. Hodiaŭ, tamen, pro kelk'a'j kial'o'j – inkluziv'e de la mem'cenzur'o de knab'in'o'j kiam tem'as pri scienc'a'j kamp'o'j, kaj la seks'ism'o reg'ant'a en alt'teknologi'a'j kompani'o'j – tre mal'mult'a'j vir'in'o'j stud'as komput'ik'o'n. Neces'os temp'o por renvers'i ĉi tiu'n tendenc'o'n.
Vincent: Kompren'ebl'e, la algoritm'o'j dev'as est'i eduk'it'a'j, sed ŝanĝ'i kelk'a'j'n lini'o'j'n de kod'o ne sufiĉ'as por solv'i la problem'o'j'n.
Ni dev'as memor'i, ke ne est'os vol'o kod'ig'i egal'ec'o'n, se la implik'it'a'j team'o'j ne inkluziv'us vir'in'o'j'n.
"Mi ruĝ'iĝ'us se mi pov'us": dum jar'o'j, tiel re'ag'is Sir'i, la voĉ're'ag'a asist'ant'o de Apple, al seks'a insult'o. Ĉi tiu ne'koher'a respond'o est'is la inspir'o por la titol'o de "Mi ruĝ'iĝ'us, se mi pov'us" publik'aĵ'o de Unesk'o, kiu ekzamen'as la efik'o'n de seks'a antaŭ'juĝ'o sur la plej oft'a'j aplik'o'j de art'e'far'it'a intelekt'o, kiel voĉ'a'j asist'ant'o'j.
Plej mult'a'j voĉ'a'j help'ant'o'j, kiel Sir'i, Alexa de Am'az'o'n kaj Cortana de Microsoft, hav'as vir'in'a'j'n nom'o'j'n kaj voĉ'o'j'n, kaj obe'em'a'n "person'ec'o'n". Ĉi tiu'j maŝin'o'j, kiu'j invad'is ni'a'n ĉiu'tag'a'n viv'o'n, esprim'as sub'met'iĝ'em'o'n, kiu ilustr'as la seks'a'n antaŭ'juĝ'o'n en iu'j AI-aplik'o'j.
Ĉi tio neniu'n surpriz'as, ĉar la fak'a'j team'o'j, kiu'j dis'volv'as ĉi tiu'j'n avan'gard'a'j'n teknologi'o'j'n, konsist'as ĉef'e el vir'o'j. Tut'mond'e, nur dek du procent'o'j de AI-esplor'ist'o'j hodiaŭ est'as vir'in'o'j.
Ili konsist'as el nur ses procent'o'j de softvar'a'j program'ist'o'j kaj registr'as dek tri foj'o'j'n mal'pli da patent'o'j pri Inform'a'j kaj Komunik'a'j Teknologi'o'j (Ikt) ol ili'a'j vir'a'j koleg'o'j.
Por super'i ĉi tiu'j'n antaŭ'juĝ'o'j'n, la Unesk'o-el'don'aĵ'o far'as seri'o'n da rekomend'o'j. Precip'e ĝi rekomend'as ĉes'ig'i la praktik'o'n don'i al voĉ'a'j help'ant'o'j in'a'n voĉ'o'n kiel norm'o, kaj program'i ili'n por mal'instig'i la uz'o'n de seks'ism'a'j insult'o'j. Apart'e, la el'don'aĵ'o emfaz'as la bezon'o'n don'i al knab'in'o'j kaj vir'in'o'j la teknik'a'j'n kapabl'o'j'n por dis'volv'i nov'a'j'n teknologi'o'j'n en egal'ec'o kun vir'o'j.
En ĉi tiu are'o statistik'o'j foj'e kontraŭ'dir'as rezon'ad'o'n. La land'o'j plej proksim'a'j al ating'o de seks'a egal'ec'o, precip'e en Eŭrop'o, hav'as la plej mal'alt'a'j'n kvot'o'j'n de vir'in'o'j dung'it'a'j en la teknologi'a sektor'o. Mal'e, iu'j land'o'j kun mal'alt'a'j nivel'o'j de seks'a egal'ec'o hav'as alt'a'j'n procent'o'j'n de vir'in'o'j diplom'iĝ'int'a'j pri nov'a'j teknologi'o'j.
Ekzempl'e en Belgi'o nur ses procent'o'j de diplom'iĝ'int'o'j pri Ikt est'as vir'in'o'j, kontraŭ kvin'dek ok procent'o'j en Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j. Tial la bezon'o – insist'as la aŭtor'o'j de la el'don'aĵ'o – adopt'i rimed'o'j'n por ĉie kuraĝ'ig'i la ĉe'est'o'n de vir'in'o'j en cifer'ec'a eduk'ad'o.
Lanĉ'it'a en maj'o 2019, "Mi ruĝ'iĝ'us se mi pov'us" est'is produkt'it'a kun'labor'e kun la german'a Federaci'a Ministeri'o pri Ekonomi'a Kun'labor'o kaj Dis'volv'iĝ'o kaj kun Koalici'o pri Egal'kapabl'o'j, tut'mond'a partner'ec'o de reg'ist'ar'o'j kaj organiz'o'j, kiu antaŭ'e'n'ig'as seks'a'n ekvilibr'o'n en la teknologi'a sektor'o.
Mil'a Ibrahimova Unesk'o
Jam sur'rel'iĝ'ant'e post la ekonomi'a kriz'o kaj la ter'glob'a pandemi'o, Bejrut'o est'is sku'it'a de du mort'ig'a'j eksplod'o'j en la 4-a de Aŭgust'o 2020. La eksplod'o'j for'pren'is proksim'um'e 200 viv'o'j'n, las'is mil'o'j'n da vund'it'o'j kaj ruin'ig'is vast'a'n are'o'n en la kor'o de la libana ĉef'urb'o.
Por help'i la urb'a'n re'star'ig'o'n, Unesk'o lanĉ'is Li Beirut (Por Bejrut'o, en la arab'a) la 27-an de Aŭgust'o 2020, inter'naci'a mon'kolekt'a al'vok'o por sub'ten'i la re'vigl'ig'o'n de lern'ej'o'j, histori'a'j konstru'aĵ'o'j, muze'o'j kaj galeri'o'j.
Laŭ fru'a list'ig'o de la damaĝ'o'j, almenaŭ 8 mil konstru'aĵ'o'j est'is ating'it'a'j. Tio inkluziv'as 640 histori'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n, el kiu'j ses'dek'o risk'as dis'fal'i. La Muze'o Sursock, la Arkeologi'a Muze'o de la Uson'a Universitat'o de Bejrut'o kaj la histori'a'j ĉirkaŭ'aĵ'o'j de Gemmayzeh kaj Mar Mikhaël est'is serioz'e damaĝ'it'a'j. La galeri'o Marfa pri nun'temp'a art'o kaj galeri'o Tan'il est'is tut'e detru'it'a'j.
Al'don'e, kultur'a'j instituci'o'j spert'as signif'a'j'n perd'o'j'n en en'spez'o'j. Laŭ fru'a taks'o, 500 milion'o'j da uson'a'j dolar'o'j est'os neces'a'j por sub'ten'i la hered'aĵ'o'n kaj la kre'iv'a'n ekonomi'o'n en la ven'ont'a jar'o.
En la eduk'a front'o, 163 publik'a'j kaj privat'a'j lern'ej'o'j en kaj ĉirkaŭ Bejrut'o est'is damaĝ'it'a'j de la eksplod'o'j – kio pov'us sen'ig'i pli ol 85 mil lern'ant'o'j'n de ili'a rajt'o al eduk'ad'o. Kvin teknik'a'j kaj meti'a'j instal'aĵ'o'j, kio inkluziv'as du'dek lern'ej'o'j'n kaj institut'o'j'n pri TMET (Teknik'a kaj Meti'a Eduk'ad'o kaj Trejn'iĝ'o), sam'e est'is damaĝ'it'a'j.
Unesk'o, kiu kun'ord'ig'as la ag'ad'o'n de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por eduk'ad'o en Bejrut'o, gvid'as la klopod'o'j'n de partner'o'j kaj donac'int'o'j por re'vigl'ig'i lern'ej'o'j'n kaj cert'ig'i, ke lern'ad'o neniam ĉes'u. La organiz'o konsent'is, ke 40 el la 163 lern'ej'o'j ating'it'a'j est'u tuj re'konstru'it'a'j per la mon'rimed'o'j jam kolekt'it'a'j. Oni taks'as, ke 23 milion'o'j da uson'a'j dolar'o'j est'os neces'a'j por sub'ten'i eduk'ad'o'n.