La grand'a valor'o de hom'a viv'o, la pli'grand'ig'o de grav'ec'o de san'serv'o'j, la medikament'ig'o de ni'a'j viv'o'j, la etend'ad'o de reg'ist'ar'a potenc'o – tiu'j fenomen'o'j ne aper'is el la pandemi'a kriz'o, sed est'is mal'kaŝ'it'a'j de ĝi.
Ekaterina Schulmann
Kvankam tre fru'as por diskut'i konsekvenc'o'j'n de la pandemi'o, tamen ni jam pov'as vid'i tendenc'o'j'n, kiu'j ne aper'as el la kriz'o, sed est'as mal'kaŝ'it'a'j de ĝi. Soci'o'j, reg'ad'sistem'o'j, negoc'o'j kaj civit'an'o'j kapabl'as re'ag'i nur per il'o'j kiu'j jam ekzist'as antaŭ la urĝ'aĵ'o. Laŭ kutim'a dir'aĵ'o, general'o'j ĉiam batal'as la antaŭ'a'n milit'o'n.
Laŭ tiu perspektiv'o, ni ĉiu'j est'as general'o'j, individu'e aŭ komun'um'e.
La nun'temp'a tut'mond'a san'kriz'o montr'is, ke reg'ist'ar'o'j ne pov'as las'i la epidemi'o'n pli'grand'iĝ'i. Se ili vol'as garanti'i ili'a'j'n politik'a'j'n super'viv'o'j'n, ili dev'as montr'i, ke ĉio ebl'a est'as far'it'a por protekt'i hom'a'n viv'o'n.
Pas'int'ec'e, la aper'o'n kaj dis'vast'ig'o'n de mal'san'o kiel Kovim-19 oni konsider'us ne evit'ebl'a. Tamen, sub ni'a nun'temp'a etik'o, tio ne plu ebl'as pro la alt'a valor'o de hom'a viv'o.
Dum la du'dek'a jar'cent'o, civil'ul'o'j akcept'us la restrikt'o'n de liber'ec'o favor'e al ideal'o'j aŭ nobl'a'j cel'o'j, kiel venk'o super mal'amik'o, konstru'ad'o de grand'a est'ont'ec'o aŭ promes'o de or'a epok'o. En la du'dek'unu'a jar'cent'o, ne est'as la ebl'ec'o de bril'a est'ont'ec'o kiu ig'as hom'o'n akcept'i mal'grand'ig'o'n de si'a liber'ec'o, krom la dezir'o evit'i grand'a'n kvant'o'n da danĝer'o'j.
Nun'temp'e, la lim'o'j, kiu'j lim'ig'as ni'n kaj kiu'j'n plur'a'j hom'o'j vid'as kiel sign'o de kresk'o de la reg'ist'ar'a per'fort'o, est'as fakt'e la rezult'o de ni'a bezon'o pri sekur'ec'o.
Viv'o far'iĝ'is tiel valor'a, ke neni'u reg'ist'ar'o en la mond'o pov'as permes'i viv'o'perd'o'j'n kiu'j'n la soci'o konsider'as evit'ebl'a'j. Krom'e, oni dev'as vid'i, ke la reg'ist'ar'o'j, ĉu demokrati'a'j, ĉu aŭtoritat'a'j, simil'e ag'is rilat'e al restrikt'o de liber'ec'o'j.
Tamen, ili uz'is tre mal'sam'a'j'n strategi'o'j'n por sub'ten'i la ekonomi'o'n, frakas'it'a'n pro la pandemi'o kaj kvaranten'o. La modern'a ekonomi'o baz'iĝ'as sur serv'o'j, ne sur ekspluat'ad'o de resurs'o'j. Est'as raci'e do konserv'i hom'o'j'n, produkt'ist'o'j'n kaj konsum'ant'o'j'n de serv'o'j, eĉ se tio ŝajn'as mal'profit'ebl'a en unu'a moment'o, laŭ strikt'a ekonomi'a vid'punkt'o.
Dum tiu ĉi kriz'o, la hom'ec'a kultur'o montr'is, ke ĝi pret'as rezign'i pri liber'ec'o cel'e al publik'a san'o. Kresk'o de viv'daŭr'o, medicin'a progres'o, em'o al san'a viv'stil'o kaj narcis'ism'o en soci'a'j ret'ej'o'j favor'is tiu'n fenomen'o'n.
La bezon'o pri “sekur'ec'o”, noci'o kiu en'hav'as, kaj la ide'o'n “plu'viv'i”, kaj la ide'o'n “konserv'i san'o'n”, rezult'ig'is la medikament'ig'o'n de ni'a'j ĉiu'tag'a'j viv'o'j. Tio ne nur rilat'as al dis'vast'ig'o de medicin'a'j esprim'o'j kaj praktik'o'j en ni'a'j viv'o'j. Est'ont'ec'e, ebl'e tio rilat'os al leĝ'o'j kaj reg'ad'o, ekzempl'e, se la inter'naci'a komun'um'o decid'os, ke por kontraŭ'batal'i mal'san'o'j'n oni bezon'as la sam'a'n organiz'ad'o'n de batal'o kontraŭ teror'ism'o.
La medicin'a sci'o, kaj ankaŭ la pseŭdo- scienc'aĵ'o'j kiu'j flor'as ĉef'e en inter'ret'o invad'is la ĉiu'tag'a'n babil'ad'o'n kaj en'ir'is ni'a'n ĉiu'tag'a'n viv'o'n. Baldaŭ neni'u surpriz'iĝ'os pri ĉe'est'o de temperatur-kontrol'il'o'j en publik'a'j lok'o'j, ĝust'e kiel ni al'kutim'iĝ'is al metal-detekt'il'o'j. Baldaŭ, ni apenaŭ re'memor'os la epok'o'n, kiam konsult'i kurac'ist'o'n est'is mem'vol'a decid'o. Ebl'e est'ont'ec'e, hom'o'j kun febr'o est'os hejm'e arest'it'a'j, kiel ni ja est'as nun.
La medikament'ig'o de ĉiu'tag'a viv'o ankaŭ signif'as pli grand'a'n rol'o'n de san'serv'o'j, inkluziv'e en politik'o. Oni observ'as tio'n en naci'a kaj inter'naci'a nivel'o. La politik'a'n grav'ec'o'n de la Mond'a Organiz'o pri San'o (MOS) oni taks'as ne nur per nombr'o de land'o'j kiu'j efektiv'ig'as ĝi'a'j'n epidemi'ologi'a'j'n rekomend'o'j'n, sed ankaŭ per la akr'ec'o de politik'a'j rezist'o'j al tiu'j rekomend'o'j.
La re'normal'ig'o de inter'naci'a komerc'o kaj aviad'a transport'ad'o postul'os nov'a'j'n regul'o'j'n pri tut'mond'a san'o, en proksim'a est'ont'ec'o. La super'naci'a organ'o respond'ec'a pri difin'o de tiu'j regul'o'j kaj pri ili'a kontrol'ad'o, se ĝi est'os kre'it'a, far'iĝ'os grav'a lud'ant'o en inter'naci'a'j rilat'o'j.
Kvankam la mond'o subit'e ferm'iĝ'is, ĝi neniam est'is tiom inter'konekt'it'a. Tiu komun'a tragedi'o unu'ig'is la hom'ar'o'n ĉirkaŭ komun'a afer'o. Tia komun'um'a destin'o ne okaz'is ek'de la konkur'ad'o por atom'bomb'o, kun la diferenc'o ke, hodiaŭ, civil'ul'o'j est'as pli engaĝ'it'a en tut'mond'a'j event'o'j.
Est'as dum tiu'j grav'a'j moment'o'j, ke est'iĝ'as la alianc'o'j kiu'j form'os la est'ont'a'n mond'o'n, kiel okaz'is post la Du'a Mond'milit'o kiu ŝok'is la du'dek'a'n jar'cent'o'n. Kiu'j est'os la venk'int'o'j? Kiu'j est'us la nov'a'j membr'o'j de Kontraŭ'virus'a Sekur'ec'a Konsili'o? Est'as tro fru'e por dir'i.
Ni cert'as, tamen, ke la industri'land'o'j dev'ig'e al'pren'os pli grand'a'n respond'ec'o'n pri la mank'o'j de la san'serv'a'j sistem'o'j en pli mal'riĉ'a'j land'o'j. Ali'manier'e, la klopod'o'j far'it'a'j por kontraŭ'batal'i la pandemi'o'n est'os van'a'j. La gajn'o'j de drast'a'j decid'o'j, kiel komplet'a kvaranten'o, mal'aper'os se nov'a infekt'a ond'o okaz'os en land'o kiu ne kapabl'as re'ten'i epidemi'o'n.
Ni ĵus tra'viv'is komun'a'n afer'o'n, kiu est'is kun'divid'it'a de grand'eg'a kvant'o da hom'o'j sam'temp'e. Simil'as al tiu, kiu okaz'is kiam la Ĝemel'a'j Tur'o'j dis'fal'is en Nov'jork'o, antaŭ preskaŭ du'dek jar'o'j.
La atak'o'j de la 11-a de septembr'o 2001, en Uson'o, far'iĝ'is turn'o'punkt'o. Post tiu dat'o, la sekur'ec'a'j serv'o'j ricev'is vast'a'j'n pov'o'j'n ĉirkaŭ la mond'o, kaj la gvat'ad'o de civil'ul'o'j kresk'is. Afer'o'j kiel kamera'o'j en publik'a'j lok'o'j, vizaĝ'o're'kon'o kaj sistem'o'j por gvat'ad'o de telefon'o'j far'iĝ'is oft'a'j post la atak'o'j. Ni'a ĉiu'tag'a viv'o, ĉef'e la aer'vojaĝ'ad'o kun seri'o de kontrol'o'j, kiu'j'n ni nun taks'as kiel normal'a'j, ankaŭ ŝanĝ'iĝ'is.
Dum ĉi tiu kriz'o, kelk'a'j reg'ist'ar'o'j profit'is de la koron'virus'a epidemi'o por laŭ'leĝ'e dis'vast'ig'i si'a'j'n pov'o'j'n de gvat'ad'o kaj util'ig'ad'o de civil'ul'a'j datum'o'j. Ni vid'as tiel, kiel ekster'ordinar'a'j cirkonstanc'o'j prav'ig'as gvat'ad'o'n kaj kontrol'ad'o'n, laŭ soci'o'j. La sam'o ver'as pri demokrati'a'j reĝim'o'j. La epidemi'o en'danĝer'ig'as la privat'ec'o'n eĉ pli. En demokrati'o'j almenaŭ ekzist'as kontraŭ'pez'a'j fort'o'j por lim'ig'i tiu'n trud'ad'o'n al ni'a'j datum'o'j. Tio ne okaz'as en aŭtokrat'a'j reĝim'o'j.
La danĝer'o est'as pli real'a dum pandemi'a temp'o, kiam ĉio favor'as la ŝtat'a'n potenc'o'n.
La ekonomi'a kriz'o, okaz'ig'it'a de la san'kriz'o, turn'as la publik'a'j'n kompani'o'j'n kaj instituci'o'j'n, la nur'a'j dung-kapabl'a'j. La kriz'o ankaŭ pli'fort'ig'as la social'em'a'n ŝtat'o'n, kiu far'iĝ'as sekur'ec'a ret'o, kaj est'ont'ec'e, ebl'e don'os baz'a'n en'spez'o'n al labor'ist'o'j.
Dum la mond'o rest'is en kvaranten'o, milion'o'j da hom'o'j ek'konsci'is ke la hejm'labor'ad'o, en ĉiu'j form'o'j, profit'ig'as pli la dung'ant'o'n ol la dung'it'o'n. Dank'e al tiu nov'a labor'a aranĝ'o, la kost'o'j de hejt'ad'o, konserv'ad'o, lu'ad'o kaj eĉ il'ar'o, est'as nun pag'at'a'j de la dung'it'o.
Krom'e, la lim'o'j inter labor'a temp'o kaj person'a temp'o, inter labor'lok'o kaj hejm'o, far'iĝ'as mal'klar'a'j. Tia tendenc'o mal'fort'ig'as la pen'e akir'it'a'j'n rajt'o'j'n, hav'ig'it'a'j'n de la soci'a'j kaj sindikat'a'j mov'ad'o'j dum la dek'naŭ'a kaj du'dek'a jar'cent'o'j. Ĝi re'ven'ig'as ni'n, kvankam en nov'a teknologi'a nivel'o, al antaŭ'a situaci'o, kiam la rilat'o'j inter dung'it'o'j kaj dung'ant'o'j est'is mal'bon'e regul'ig'it'a'j, la labor'o oft'e okaz'is hejm'e kaj est'is pag'it'a laŭ produkt'it'a'j pec'o'j.
Dum ĉi tiu sen'precedenc'a kvaranten'o, dung'it'o'j ankaŭ trov'is si'n dev'ig'it'a'j far'i tiu'j'n afer'o'j'n, kiu'j'n ali'a'j kutim'e far'as, kiel zorg'i pri infan'o'j kaj pli'aĝ'ul'o'j, kuir'i kaj pri'zorg'i ali'a'j'n hejm'a'j'n task'o'j'n. La pandemi'o vid'ebl'ig'is tiu'n ne'vid'ebl'a'n kaj ne'pag'it'a'n labor'o'n, kelk'foj'e nom'it'a'n “du'a mal'net'a en'land'a produkt'o”, kutim'e plen'um'at'a de vir'in'o'j.
La kriz'o ebl'e al'port'os ŝanc'o'n diskut'i la bezon'o'n pag'i tia'j'n ne'vid'ebl'a'j'n labor'o'j'n.
Ĉiam dum grand'a'j katastrof'o'j, la inter'naci'a rilat'o-sistem'o est'is re'organiz'it'a. La Unu'a Mond'milit'o nask'is la Lig'o'n de Naci'o'j, kaj la Du'a Mond'milit'o nask'is la Unu'iĝ'int'a'j'n Naci'o'j'n. Sur'baz'e de komun'a tra'viv'aĵ'o, la hom'ar'o unu'iĝ'is kaj kre'is nov'a'j'n il'o'j'n kaj instrument'o'j'n pri reg'ad'o. Nov'a'j instituci'o'j ebl'e aper'os el la nun'temp'a kriz'o.
Mal'kiel ali'a'j antaŭ'a'j tragedi'o'j kiu'j instig'is hom'o'n kontraŭ hom'o, dum la pandemi'o ni nur kontraŭ'star'as virus'o'n. Do, ni hav'as neniu'n por mal'am'i. Antaŭ tiu ĉi kriz'o, ni hav'as neniu'n ali'a'n elekt'ebl'o'n ol montr'i solidar'ec'o'n.
Soci'a'j mal'egal'ec'o'j, genr'a per'fort'o, mal'taŭg'a loĝ'ad'o, el'ĉerp'it'a'j san- sistem'o'j – la san'kriz'o rivel'is la fend'o'j'n, kiu'j divid'as ni'a'j'n soci'o'j'n. Por ŝanĝ'i la mond'o'n, ni dev'os pri'trakt'i defi'o'j'n, kiu'j'n ni ne kapabl'is al'front'i ĝis nun.
Kalpana Sharma
Kiam oni pov'as ek'vid'i la siluet'o'n de fiŝ'boat'o en la horizont'o per propr'a'j okul'o'j, oni sci'as, ke io ŝanĝ'iĝ'is. La kutim'a sufok'a brun'a nub'o mal'aper'is. La aer'o est'as pur'a.
Kaj la ĉiel'o est'as en tia blu'kolor'o, kia'n oni forges'is.
La mond'o ŝanĝ'iĝ'is en 2020. La nov'a koron'virus'o laŭ'vort'e sen'spir'ig'is la mond'o'n.
Ĉiu tag'o al'port'as pli grand'a'n mal'cert'ec'o'n, pli da nov'aĵ'o'j pri mort'o kaj infekt'o kaj kresk'ant'a'n mal'trankvil'o'n pri labor'posten'o'j kaj la ekonomi'o dum ni batal'as kontraŭ mal'san'o, kiu ne est'as kurac'ebl'a – ankoraŭ.
Neni'o pov'as prepar'i vi'n por la ne'atend'it'aĵ'o.
Sed se est'as lern'ind'a lecion'o, tio est'as, ke land'o'j invest'int'a'j en pag'i'pov'a'j kaj al'ir'ebl'a'j san-sistem'o'j hodiaŭ est'as en avantaĝ'o por pri'trakt'i ne'atend'it'a'n san'kriz'o'n.
Konsider'ant'e la natur'o'n de tiu nov'a virus'o – kontaĝ'a, mort'ig'a kaj mov'iĝ'em'a – oni atend'us, ke land'o'j kaj ties popol'o'j kun'iĝ'us por batal'i kontraŭ ĝi. Anstataŭ'e, ni vid'is kiel Kovim-19 evident'ig'is la ekzist'ant'a'j'n falt'o'j'n en ni'a'j soci'o'j.
En epok'o kiam virus'o ne est'as elekt'em'a pri tiu'j, kiu'j'n ĝi infekt'as, ni'a'j soci'o'j plu diskriminaci'as si'a'j'n propr'a'j'n hom'o'j'n sur'baz'e de la mal'nov'a'j en'radik'iĝ'int'a'j si'n'ten'o'j rilat'e al la ‘ali'a’ – ĉu hom'o'j el ali'a religi'o, ĉu el ali'a ras'o. Pandemi'o ne pov'as for'viŝ'i mal'am'o'n kaj antaŭ'juĝ'o'n; tragik'e, ĝi hav'as la inklin'o'n kresk'ig'i tiu'j'n.
Ali'a rivel'it'a falt'o est'as mal'egal'ec'o. Ni pov'as spekt'i tio'n, kio'n la franc'a ekonomik'ist'o Thomas Piketty nom'as “la per'fort'o de ne'egal'ec'o” si'n montr'ant'a en la kriz'o. Tiu'j en la baz'o, sen sekur'ec'a ret'o, est'as ankaŭ ĝust'e tiu'j, kiu'j nun streb'as por ne dron'i.
En Barato, tiu “per'fort'o de ne'egal'ec'o” montr'is si'n en kor'ŝir'e vigl'a manier'o en la printemp'o de 2020, ĉar land'o kun 1,3 miliard'o da hom'o'j est'is en'ferm'it'a'j por bar'i la dis'vast'iĝ'o'n de Kovim-19. Mil'o'j da vir'o'j kaj vir'in'o'j – driv'ant'a'j en la urb'o'j, kie'n ili en'migr'is serĉ'e de labor'o kaj per'gajn'o – perd'is si'a'j'n labor'o'j'n kiam la ekonomi'o halt'is. Sen mon'o aŭ ret'o de sekur'ec'o, ili est'is for'las'it'a'j sen ali'a alternativ'o ol paŝ'i cent'o'j'n da kilo'metr'o'j por ating'i si'a'j'n hejm'o'j'n en la land'intern'o.
Ili tren'is si'n en la varm'o, kun mal'mult'e da manĝ'aĵ'o kaj akv'o. Iu'j tra'viv'is, sed mult'a'j mort'is sur la voj'o. La bild'o'j de tiu el'ir'eg'o de migr'ant'o'j atest'as kiel mal'just'a'j model'o'j de ekonomi'a dis'volv'o kresk'ig'is ili'a'n sufer'o'n okaz'e de tia urĝ'aĵ'o.
La tri'a falt'o, kiu tra'ir'as ĉiu'n soci'o'n sed el'salt'as dum kriz'o-temp'o est'as tiu de genr'o. Vir'in'o'j est'is “en'ferm'it'a'j” kun si'a'j mis'uz'ant'o'j, kun mal'mult'a'j eskap'ebl'ec'o'j.
Eĉ se tiu fenomen'o ankoraŭ ne ricev'as la merit'it'a'n atent'o'n. Ĉu pov'us est'i ĉar tiu brutal'a mal'observ'o de la rajt'o'j de milion'o'j da vir'in'o'j tra la mond'o okaz'as eĉ dum t.n.
“normal'a'j” temp'o'j?
En mult'a'j land'o'j, Kovim-19 plej fort'e traf'is urb'a'j'n are'o'j'n. La mal'san'o rapid'e dis'vast'iĝ'is inter la urb'a'j mal'riĉ'ul'o'j, kiu'j viv'as en tro'loĝ'at'a'j, oft'e mal'higien'a'j, kondiĉ'o'j. La ŝanc'o'j de hom'o'j viv'ant'a'j en tia'j kondiĉ'o'j post'viv'i tiu'n pandemi'o'n est'as magr'a'j – konsider'ant'e la mal'riĉ'a'j'n publik'a'j'n san- instituci'o'j'n, special'e en la plej mal'riĉ'a'j land'o'j.
Tiu'j hom'o'j laŭ'vort'e sub'ten'as ni'a'j'n urb'o'j'n – la labor'ist'o'j en pur'ig'ad'o, tiu'j en la serv'a'j fak'o'j, tiu'j en konstru'ad'o, en mal'grand'a'j industri'o'j, hejm'a help'ad'o, fleg'ant'o'j kaj mult'a'j pli. La plej mult'a'j est'as mal'mult'e pag'at'a'j kaj viv'as en dens'a'j urb'a'j mal'riĉ'a'j kvartal'o'j, kie ne est'as akv'o en kran'o'j kaj la sanitar'a'j kondiĉ'o'j rang'as inter ne'taŭg'ec'o kaj ne'ekzist'o.
En tia'j kvartal'o'j, la dis'vast'iĝ'o de Kovim-19 ne pov'as est'i brems'at'a per fizik'a distanc'iĝ'o – ĉar la urb'a'j mal'riĉ'ul'o'j ne hav'as spac'o'n por evit'i unu'j la ali'a'j'n. La mank'o de flu'akv'o far'as ne'ebl'a'j higien'a'j'n proced'o'j'n kiel oft'a man'lav'ad'o kaj sen'infekt'ig'o.
Al'ir'ebl'a loĝ'ad'o mal'oft'e est'is prioritat'o en ni'a'j urb'o'j. La konsekvenc'o est'as tio, kio'n ni hodiaŭ atest'as. La grand'eg'a nombr'o de nov'a'j infekt'o'j okaz'is en iu'j el la plej dens'e loĝ'at'a'j kaj plej mal'riĉ'a'j part'o'j de la urb'o'j – ĉu en Mumbajo, ĉu en Nov'jork'o.
Kaj fin'e, re'ven'u al la pur'a aer'o en ni'a'j urb'o'j.
The Glob'al Energy Review 2020, la ĉef'a raport'o de la Inter'naci'a Energi'a Agent'ej'o (Ie'a) lanĉ'it'a en April'o, not'is rekord'a'n jar'a'n redukt'iĝ'o'n en la karbon-el'las'o'j je 8 el'cent'o'j ĉi'jar'e. Tio est'as bon'a nov'aĵ'o.
Escept'e pro tio, ke ĝi est'as bon'ŝanc'a sekv'o de mal'bon'ŝanc'a kriz'o kaj ne la rezult'o de pri'trakt'ad'o de la tre real'a'j danĝer'o'j de la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o.
Kovim-19 ŝanĝ'is mult'a'j'n afer'o'j'n, kvankam ĝi ŝanĝ'is neni'o'n. Sed post tiu ĉi kriz'o, est'as mal'mult'a'j indik'o'j, ke la afer'o'j ne re'ven'os al la mal'nov'a'j, mal'ŝpar'em'a'j viv'manier'o'j.
Ni vid'is mal'mult'a'j'n indik'aĵ'o'j'n de konkret'a'j plan'o'j por daŭr'a re'ord'ig'o de ni'a'j urb'o'j, ekzempl'e, tiel ke la mal'riĉ'ul'o'j pov'u dign'e viv'i aŭ kie medi-amik'a publik'a transport'o hav'as prioritat'o'n.
Est'as mult'a'j defi'o'j antaŭ'e, ek'de la re'ekzamen'ad'o de ni'a'j san-sistem'o'j.
Land'o'j, kaj ŝtat'o'j kaj provinc'o'j, en land'o'j, kiu'j sukces'e tra'ir'is la kriz'o'n, est'as tiu'j, kiu'j invest'is en bon'kvalit'a publik'a san'o.
La du'a est'as al'ir'i la intern'ig'it'a'j'n mal'just'aĵ'o'j'n en ni'a'j soci'o'j. Eĉ la plej bon'a'j sistem'o'j fiask'as en mal'egal'a soci'o. Tio est'as long'daŭr'a projekt'o, cert'e, kaj ĝi ne pov'as est'i pri'trakt'at'a de unu tag'o al la ali'a.
Sen'de'pend'e de tio, ĉu oni viv'as en land'o'j kun fort'a'j aŭ mal'fort'a'j ekonomi'o'j, se est'as persist'a mal'egal'ec'o, ĝi manifest'iĝ'os dum kriz'o'j – mort'ig'ant'e tiu'j'n, kiu'j jam est'as mank'o'plen'a'j kaj mal'fort'a'j.
“La mond'o hav'as sufiĉ'a'j'n rimed'o'j'n por la bezon'o'j de ĉiu'j, sed ne por la avid'o de ĉiu'j,” Mahatm'a Gandhi iam dir'is. Tamen avid'o nutr'is ni'a'j'n ekonomi'o'j'n – dum land'lim'o'j perd'is grav'ec'o'n en la tut'mond'a fervor'o por sat'ig'i konsum'ism'a'j'n apetit'o'j'n. Ĝi ankaŭ minac'is la est'ont'ec'o'n de la planed'o, ĉar natur'a'j resurs'o'j est'as for'vor'at'a'j kaj neniam re'hav'ig'ot'a'j.
Kovim-19 dev'ig'is ni'n mal'rapid'iĝ'i. Sed se kiam ni super'os tiu'n apart'a'n kriz'o'n, ĉu ni atest'os nov'a'n mond'a'n ord'o'n? Ĉu ni agnosk'os la ekzist'o'n de tiu'j milion'o'j da mal'fort'ul'o'j inter ni? Ĉu ni aŭskult'os la voĉ'o'j'n de la vir'in'o'j kaj la plej mal'fort'a'j, kiam la bru'o de la normal'ec'o komenc'iĝ'os?
Ne est'as simpl'a'j respond'o'j. Sed ni pov'as, kaj dev'as, demand'i, kaj, ebl'e, esper'i.
En nov'a'j lim'ig'o'j al vizit'ant'o'j, la Muze'o Queens en Nov'jork'o kaj ali'a'j instituci'o'j en divers'a'j lok'o'j de la mond'o, preskaŭ sam'temp'e, ek'pens'is kiel re'konstru'i la rilat'o'j'n inter ni kaj art'o kaj kultur'o. Dum la re'star'ig'o, labor'team'o de muze'o klopod'as dis'volv'i nov'a'n kaj ampleks'a'n model'o'n en kiu art'ist'o'j, eduk'ist'o'j kaj civit'an'o'j est'u la kern'o de la aktiv'ec'o'j.
Sally Tallant
Tra la mond'o, muze'o'j ferm'iĝ'as pro la epidemi'o de Kovim-19. Tio signif'as, ke ili dev'as rapid'e el'lern'i kiel funkci'i mal'proksim'e kaj rest'i influ'a'j kaj al'log'a'j dum si'a'j konstru'aĵ'o'j est'as ekster la lim'o.
En modern'a soci'o, la rol'o'j lud'at'a'j de kultur'o kaj muze'o jam mult'e ŝanĝ'iĝ'is.
Nun por re'ten'i la vizit'ant'o'j'n kiu'j fakt'e rest'as hejm'e kaj ne pov'as el'ir'i, cifer'ec'a'j en'hav'o'j est'as nepr'e bezon'at'a'j. La defi'o'j kiel adapt'iĝ'i al mal'mult'iĝ'ant'a'j vizit'ant'o'j, cert'ig'i soci'a'n distanc'o'n kaj gard'i la sekur'ec'o'n de labor'ant'o'j kaj la publik'o, postul'as de'radik'a'n ŝanĝ'iĝ'o'n de kultur'a'j spert'o'j. Ne'antaŭ'vid'ebl'a est'ont'ec'o postul'as rapid'a'j'n decid'o'j'n en ĉiu'j nivel'o'j.
Tut'mond'e, gvid'ant'o'j de kultur'a'j rond'o'j kun'labor'as inter'ŝanĝ'ant'e inform'o'j'n kaj sci'o'j'n kaj tio prezent'as ver'a'n spirit'o'n de komun'um'o kaj inter'help'o malgraŭ la defi'o'j, kiu'j'n ni ĉiu'j al'front'as. En Nov'jork'o, iu'j mal'grand'a'j grup'o'j kaj pli grand'a'j inter'lig'o'j regul'e okaz'ig'as kun'sid'o'j'n. Pli ol 200 person'o'j el mal'sam'a'j kultur'a'j organiz'o'j ĉiu'tag'e renkont'iĝ'as por kolekt'i kaj divid'i inform'o'j'n kaj kun'lobi'ad'i. Ni serĉ'as nov'a'j'n rimed'o'j'n por help'i ni'a'j'n instituci'o'j'n tra'pas'i la mal'facil'o'j'n kaj kuraĝ'ig'i lok'a'j'n kaj mond'a'j'n koleg'o'j'n.
Ĝis la komplet'a normal'iĝ'o, la temp'o por muze'o'j, kiu'j ricev'as grand'a'j'n mon'donac'o'j'n kaj hav'as alt'valor'a'j'n konserv'aĵ'o'j'n, est'os pli facil'a ol tiu por mal'grand'a'j muze'o'j, kiu'j tut'e de'pend'as de mon'donac'o'j de sub'ten'ant'o'j kiu'j ebl'e mem traf'is perd'o'j'n.
Ĉiu muze'o analiz'as la de'ven'o'n de si'a en'spez'o. La grand'a'j muze'o'j, kiu'j financ'e de'pend'as de turism'o kaj bilet'vend'ad'o, dev'as ŝanĝ'i si'a'n entrepren'a'n model'o'n.
Mal'grand'a'j muze'o'j hav'as avantaĝ'o'j'n: ni est'as lert'a'j, al'kutim'iĝ'int'a'j al mal'grand'a buĝet'o kaj atent'a'j al la bezon'o'j de lok'a komun'um'o.
Kovim-19 tut'e kirl'as la mond'o'n, kiam ni streb'as re'ag'i al defi'o'j, ni sam'e konsider'as la est'ont'ec'o'n de muze'o'j. La distrikt'o Queens, kie ni'a muze'o situ'as, est'as la centr'o de la pandemi'o en Nov'jork'o, kaj ankaŭ la plej divers'ec'a distrikt'o de la urb'o. Inter la kvin distrikt'o'j, la loĝ'ant'ar'o de Queens est'as la plej mal'fort'a, ĝi konsist'as el mult'a'j tag'labor'ist'o'j kiel taksi-ŝofor'o'j, super'bazar'a'j var-aranĝ'ist'o'j, manĝ'fabrik'a'j labor'ist'o'j kaj manĝ'aĵ-transport'ist'o'j. Tia'j tag'labor'o'j ne liver'as al ili medicin'a'n asekur'o'n, bon'fart'o'n aŭ posten'stabil'ec'o'n. Est'as ankaŭ mult'a'j sen'dokument'a'j en'migr'int'o'j, kiu'j pov'as far'i nur tag'labor'o'j'n kaj ne pov'as el'ten'i rest'ad'o'n hejm'e kaj bezon'as labor'i.
Tio rezult'as de sistem'ec'a politik'a mal'sukces'o pri just'a proviz'ad'o de rimed'o'j kaj kurac'ad'o, kio kaŭz'is mank'o'n de kompat'o, am'o kaj respekt'o al hom'o'j kaj divers'ec'o. Mult'e sufer'as la labor'ist'o'j en ni'a distrikt'o.
Evident'e nun ni'a'j viv'o'j est'as plen'a'j de ne'cert'ec'o, kaj ni'n frap'as mult'a'j demand'o'j: kiel ni re'ven'u al muze'o'j? Por la popol'o kio'n signif'as re'foj'e publik'e amas'iĝ'i? Por ni'a sekur'ec'o, muze'a'j labor'ist'o'j kaj la publik'o, kia'j'n rimed'o'j'n ni dev'as al'pren'i?
Ni kun'labor'as kun la distrikt'o Queens por pli profund'e kon'i la konkret'a'n situaci'o'n kaj bezon'o'j'n de la distrikt'o. Ni bezon'as re'san'iĝ'i, re'kun'lig'iĝ'i, ripar'i kaj re'star'ig'i rilat'o'j'n; ni bezon'as el'lern'i kiel kre'i produkt'iv'a'n kaj ĝoj'o'plen'a'n spac'o'n re'ag'e al la am'zorg'a'j postul'o'j kaj real'a'j bezon'o'j de la distrikt'o.
La histori'o kaj pozici'o de la muze'o en Queens help'as ni'n sci'i kiel dis'volv'i model'o'n de muze'o por la est'ont'ec'o kaj far'i strategi'o'j'n sub'ten'i art'ist'o'j'n, eduk'ist'o'j'n kaj ni'a'n komun'um'o'n. Ni'a kolekt'o de pli ol 13 000 objekt'o'j ebl'ig'as al ni parol'i rakont'o'j'n, kiu'j help'os ni'n inform'i ni'a'n est'ont'ec'o'n per pec'o'j de la pas'int'ec'o. Ni invit'os art'ist'o'j'n, kurator'o'j'n kaj la publik'o'n por kun'e aktual'ig'i la manier'o'j'n de ekspon'ad'o, tio inspir'ig'os la viv'fort'o'n el la konserv'aĵ'o'j.
La muze'o star'iĝ'is en 1972, en la Nov'jork'a Dom'eg'o, iam'a Nov'jork'a Pavilon'o de la Mond'a Foir'o en 1939–1940. La foir'o est'is plan'it'a dum la Grand'a Depresi'o, cel'ant'e ekscit'i la publik'a'n fid'o'n kaj re'prosper'ig'i la ekonomi'o'n. La ĉef'tem'o de la foir'o “Morgaŭ'a Mond'o” montr'is la optimism'o'n kaj esper'o'n pri la futur'o. Inter 1946 kaj 1950, tiam'a ĵus'fond'it'a Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j ek'funkci'is en tiu dom'o kaj post'e ĝi'a ĉef'sid'ej'o trans'lok'iĝ'is al Manhatano, kie ĝi daŭr'e rest'as.
En la dom'o okaz'is mult'a'j grav'a'j decid'o'j, kiu'j inklud'as la star'ig'o'n de la Infan'a Fondus'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (angl'e UNICEF). Memor'e al tio, ni dis'volv'as Infan'a'n Muze'o'n inspir'it'a'n de lud'o'j kaj distr'aĵ'o'j en ĉirkaŭ'a'j park'o'j kaj en la dom'o, iam uz'it'a kiel sket'ej'o.
La strategi'o de la pas'int'ec'o – dung'i art'ist'o'j'n por rest'i en la organiz'o kaj kun'labor'i kun la komun'um'o – inspir'as ni'n re'foj'e asert'i la valor'o'n de art'o kaj kultur'o, kaj koncentr'iĝ'i al ili'a grav'a signif'o por ni'a soci'o kaj ĝi'a re'normal'iĝ'o. Por ating'i la cel'o'n de re'normal'iĝ'o, ni dev'as hav'i nov'a'j'n financ'a'n model'o'n kaj impost'a'n projekt'o'n.
En 1939, kiam uson'a prezident'o Franklin D. Roosevelt antaŭ'e'n'puŝ'is si'a'n Nov'a'n Internkonsenton, kio est'ig'is dung'iĝ'o'j'n per invest'ad'o al program'o'j inkluziv'e de kre'ad'o post la Grand'a Depresi'o. Help'e de tiu'j program'o'j, art'ist'o'j est'is pag'it'a'j por verk'i ĉe reg'ist'ar'a'j dom'eg'o'j, komun'um'a'j centr'o'j kaj organiz'o'j. En tiu'j jar'o'j, mil'o'j da art'ist'o'j tiel hav'is labor'ŝanc'o'j'n. Tiu'j iniciat'o'j kaj rakont'o'j daŭr'e inspir'as generaci'o'j'n de art'ist'o'j kaj kurator'o'j en Uson'o.
Hodiaŭ, ni al'front'as la perspektiv'o'n de amas'a sen'labor'ec'o, ekonomi'a recesi'o, pli'grav'iĝ'o de rifuĝ'int'a kriz'o kaj tut'glob'a san'kriz'o. Ni dev'os lern'i kaj kompren'i kiel viv'i kaj labor'i en tiu ĉi rapid'e ŝanĝ'iĝ'ant'a mond'o, kaj kiel el'ten'i la komun'a'n dolor'o'n – perd'o de am'at'a person'o, de viv'ej'o pro klimat'a ŝanĝ'iĝ'o, de viv'manier'o.
Kio'n ni lern'is de tio? Kio'n signif'as re'invent'i muze'o'n? Kia'j'n il'o'j'n ni bezon'as por star'ig'i grav'a'j'n kaj util'a'j'n organiz'o'j'n? En la Muze'o Queens ni brak'um'as la nun'a'n ne'cert'ec'o'n, kaj kred'as, ke art'ist'o'j, verk'ist'o'j, dezajn'ist'o'j, poet'o'j kaj arkitekt'o'j pov'as help'i ni'n. Ni kre'as nov'a'n model'o'n por muze'o fokus'it'a en la art'ist'o'j, eduk'ist'o'j kaj organiz'ant'o'j.
Ni kun'labor'os kun lok'a'j partner'o'j de kultur'a'j, eduk'a'j kaj komun'um'a'j rond'o'j por kre'i kondiĉ'o'j'n sub'ten'i art'a'n verk'ad'o'n, kre'iv'o'n kaj kun'labor'o'n. Ni dung'os art'ist'o'j'n el lok'a komun'um'o kaj proviz'os al ili labor'spac'o'n, sub'ten'o'n, rimed'o'j'n, teknik'a'n help'o'n kaj gvid'o'n por est'ig'i dialog'o'j'n inter'generaci'a'j'n kaj inter'naci'a'j'n.
Ni ankaŭ re'desegn'os la rol'o'n de la muze'o kaj fokus'os en sur'lok'a kre'ad'o kaj en ni'a'j ĉirkaŭ'aĵ'o'j.
Eduk'ad'o est'as la kern'o de ni'a labor'o.
Ni daŭr'e pri'labor'os cifer'ec'a'j'n en'hav'o'j'n kaj don'os al la publik'o la ŝanc'o'n inter'komunik'ad'i kaj intim'iĝ'i. Ni ating'os sam'temp'e la lok'a'n kaj la inter'naci'a'n publik'o'n.
Queens est'as tradici'e divers'kultur'a, ĝi'a'j loĝ'ant'o'j parol'as pli ol 160 lingv'o'j'n. Tia divers'ec'o est'os spegul'it'a en kre'ad'o, eduk'ad'o kaj soci'a'j kutim'o'j. Sam'temp'e, al tut'glob'a publik'o ni cifer'ec'e dis'kon'ig'os pri kio est'as produkt'at'a kaj kio okaz'as en la distrikt'o – kaj per lok'o'j kiu'j reflekt'as la origin'o'j'n de la komun'um'o de Queens, kaj per dialog'o kun ali'a'j divers'kultur'a'j kvartal'o'j kaj urb'o'j tra la mond'o.
“La sol'a ver'o ebl'ig'ant'e viv'o'n est'as etern'a kaj ne'el'ten'ebl'a ne'cert'ec'o, sen sci'o pri kio ven'os post'e” verk'is en 1969 la uson'a verk'ist'in'o Ursul'a K. Le Guin en la scienc- fikci'a novel'o La Liv'a Man'o de Mal'hel'o.
Ĉu ni jam viv'as en la distopia temp'o est'ont'ec'e pri'skrib'it'a de Le Guin? Mi esper'as trov'i manier'o'n re'lig'iĝ'i al la komun'um'o.
Mi esper'as, ke ni re'san'iĝ'os kaj re'konstru'os ni'a'j'n kultur'a'j'n spac'o'j'n por re'foj'e kre'i kaj kun'iĝ'i per art'o kaj kultur'o. Mi esper'as, ke la nun'a spert'o help'os ni'n lern'i kiel nul'ig'i distanc'o'n kaj trov'i nov'a'j'n manier'o'j'n por inter'ŝanĝ'i, kun'ag'i kaj star'ig'i intim'ec'o'n kaj komun'um'ec'o'n.
Mi sci'as, muze'o'j kaj kultur'o lud'os grav'a'n rol'o'n bezon'at'a'n de ni ĉiu'j dum la re'san'iĝ'o en sekv'a'j monat'o'j kaj eĉ jar'o'j. Mi esper'as, ke ni trov'os ni'a'n lok'o'n ĉe ni'a'j komun'um'o'j – en Queens kaj en ali'a'j lok'o'j de la mond'o.
La sektor'o'j pri kultur'o kaj kre'iv'o est'as inter la plej fort'e atak'it'a'j de la pandemi'o. Muze'o'j est'is apart'e traf'it'a'j: 90%-aŭ pli ol 85 mil (laŭ Unesk'o, maj'o de 2020) – ferm'iĝ'is dum la kriz'o de Kovim-19.
Akr'e dis'fal'is la en'spez'o'j de la muze'o'j pro mank'o de vizit'ant'o'j.
Tio fort'e damaĝ'is la fak'o'j'n rilat'a'j'n al muze'o'j, sam'kiel ili'a'j funkci'ad'o kaj influ'pov'o. La Inter'naci'a Konsili'o de Muze'o'j far'is enket'o'n en la Inter'naci'a Muze'a Tag'o, mez'e de Maj'o, kaj prognoz'is, ke preskaŭ 13% de la mond'a'j muze'o'j ebl'e ne plu pov'os re'mal'ferm'iĝ'i.
La kriz'o ankaŭ mal'kaŝ'is la gigant'a'n diferenc'o'n ekzist'ant'a'n en la kamp'o de kultur'o kaj cifer'ec'o. La cifer'ec'a diferenc'o inter land'o'j kaj region'o'j pli grav'iĝ'is pro la kriz'o. Laŭ Unesk'o, la nombr'o de muze'o'j en afrik'a'j kaj mal'grand'insul'a'j land'o'j okup'as nur 1.5% de la tut'mond'a'j muze'o'j, sed en tiu'j lok'o'j nur 5% de la muze'o'j kapabl'as liver'i sur'ret'a'j'n program'o'j'n por vizit'ant'o'j dum la ferm'a period'o.
Re'ag'e al la kultur'a kaj soci'a kriz'o, Unesk'o lanĉ'is en april'o la mov'ad'o'n RezistArto por atent'ig'i pri la efik'o de lim'ig'o al hom'a cirkul'ad'o sur la kultur'a sektor'o. Ĝi cel'as mobiliz'i kultur'a'j'n profesi'ul'o'j'n kaj ali'a'j'n koncern'at'o'j'n por pli'ig'i la fortik'ec'o'n kaj daŭr'i'pov'o'n de kre'iv'a'j industri'o'j kaj kultur'a'j instituci'o'j.
Kiel part'o de la mov'ad'o, la membr'o'land'o'j de Unesk'o prioritat'e adapt'os rimed'o'j'n kaj politik'o'j'n por sub'ten'i kaj akcel'i la divers'ec'o'n de kultur'a esprim'ad'o, kiel, ekzempl'e, kapabl'ig'o kaj soci'a protekt'o por labor'ist'o'j de muze'o'j, cifer'ec'ig'o kaj en'list'ig'o de konserv'aĵ'o'j kaj star'ig'o de sur'ret'a'j program'o'j.
Ĉi tiu inter'naci'a aktiv'aĵ'o ebl'ig'is dialog'o'j'n inter ĉiu'j flank'o'j por inform'i land'o'j'n pri politik'o'j kaj financ'a'j rimed'o'j por help'i kre'iv'a'j'n hom'o'j'n kaj komun'um'o'j'n tra'pas'i la kriz'o'n. Koncern'a'j diskut'o'j fokus'is rimed'o'j'n dispon'ebl'a'j'n al publik'a'j kaj privat'a'j sektor'o'j por protekt'i kaj re'prosper'ig'i kultur'a'n medi'o'n.
Ĝis la fin'o de maj'o, okaz'is pli ol 50 debat'o'j de RezistArto en pli ol 30 land'o'j, kiu'j'n ĉe'est'is art'ist'o'j kaj fak'ul'o'j pri kultur'o el la tut'a mond'o.
Pli ol 1.5 miliard'o'j da lern'ant'o'j – aŭ naŭ'dek procent'o'j da mond'a lern'ant'ar'o – est'as influ'it'a'j de por'temp'a paŭz'o de lern'ej'o'j kaj universitat'o'j en 2020 pro la san'kriz'o laŭ Unesk'o. Eduk'a'j instituci'o'j subit'e dev'is al'pren'i long'distanc'a'j'n lern'a'j'n platform'o'j'n kaj el'labor'i alternativ'a'n metod'o'n.
Poornima Luthra
Pro Kovim-19, pli ol tri'on'o da mond'a loĝ'ant'ar'o est'as iel mem'izol'iĝ'int'a. La san'kriz'o al'port'as sen'precedent'a'n dis'romp'iĝ'o'n. De infan'ĝarden'o'j ĝis universitat'o'j, lern'ej'o'j tra la tut'a mond'o paŭz'ig'is si'a'n labor'o'n. Tio dev'ig'is al eduk'ist'o'j serĉ'i alternativ'a'n metod'o'n.
Tia situaci'o ŝajn'e post'las'os long'daŭr'a'n mark'o'n.
“Ni daŭr'e sent'os la influ'o'n de Kovim-19 sur student'o'j tra la tut'a mond'o, almenaŭ ĝis kiam iu vakcin'o est'os vast'e dispon'ebl'a”, dir'is Amy Valentine, ag'ant'a direktor'o de Futur'o de Lern'ej'o, uson'a publik'a bon'far'a organiz'o por sub'ten'i dis'volv'o'n de nov'ig'a'j lern'ej'o'j. “La rimed'o'j al'pren'it'a'j de sistem'o'j kaj divers'a'j lok'o'j por trakt'i la kriz'o'n efik'os sur la student'o'j, kiam ili ating'os pli alt'a'n grad'o'n.” La negativ'a influ'o al la mens'a san'o de student'o'j pro la perd'o de inter'ag'o'j kaj ĉiu'tag'a viv'o de lern'ej'a medi'o est'as atent'ind'a afer'o. Eĉ la teknik'ologi-satur'it'a'j generaci'o'j Z (hom'o'j nask'it'a'j inter 1996 kaj 2015) kaj Alpha (infan'o'j nask'it'a'j post 2015) sopir'as soci'a'j'n inter'ag'o'j'n kaj fizik'a'n spert'o'n ekster si'a'j elektron'ik'aĵ'o'j.
Tio probabl'e est'as la plej grand'a defi'o de eduk'ist'o'j pri ret'a instru'ad'o. Instru'ist'o el mez'lern'ej'o de Singapur'o dir'is: “Hom'a kontakt'o est'as tre grav'a en eduk'ad'o, precip'e por adolesk'ant'o'j. Plej part'o de student'o'j cert'e prefer'as fizik'e vizit'i lern'ej'o'j'n kaj tie spert'i komunik'ad'o'n, krom'e en lern'ej'o'j ili'a lern'ad'o est'as pli en'ord'a.
Sub la postul'o ten'i distanc'o'n en komunik'ad'o, ankoraŭ neces'as iom da temp'o por ke la soci'a'j inter'ag'o'j re'ven'u al la situaci'o antaŭ ek'aper'o de Kovim-19. La konsekvenc'a influ'o al la student'o'j probabl'e evident'iĝ'os en sekv'a'j plur'a'j jar'o'j. Sarita Somaya, instru'ist'o en element'a lern'ej'o en Singapur'o dir'is: “Tuj post la re'mal'ferm'o kaj re'normal'iĝ'o de lern'ej'o'j, eduk'ist'o'j al'front'os tre grav'a'j'n task'o'j'n – dis'kon'ig'i nov'a'j'n sci'o'j'n, ŝtop'i tru'o'n en lern'ad'o, don'i pli da soci'a kaj emoci'a sub'ten'o al la lern'ant'o'j.” Lern'ej'o'j proviz'as tag'manĝ'o'n por mult'a'j infan'o'j tra la mond'o ĉiu'tag'e. Tamen post ferm'iĝ'o de lern'ej'o'j, ili nepr'e serĉ'as alternativ'o'n, kaj oft'e mal'sukces'as. Gayathri Tirthapura, fond'int'o kaj kurator'o de Tejasvita Trust , kiu est'as konfid'fondus'a kompani'o en Bengaluru, proviz'as eduk'ad'o'n por mal'riĉ'a'j komun'um'o'j en sud'a Barato, dir'is: “ Por mult'a'j famili'o'j est'as mal'facil'e hav'i tri manĝ'o'j'n ĉiu'tag'e, ili si'n viv'ten'as per mon'donac'o'j kaj subvenci'a'j program'o'j de la reg'ist'ar'o.”
Pro la serioz'a situaci'o, eduk'a'j instituci'o'j en divers'a'j lok'o'j tra la mond'o nun serĉ'as nov'a'j'n metod'o'j'n por re'ag'i al la defi'o'j de Kovim-19. En Japani'o, robot'o'j anstataŭ'as student'o'j'n en diplom'a ceremoni'o; en Ĉini'o, student'o'j uz'as soci-distanc'a'n ĉap'o'n.
Eduk'ist'o'j dev'as est'i kre'em'a'j en plan'ad'o de ret'lecion'o por kapt'i atent'o'n de student'o'j en ret'instru'il'o'j.
Por plen'ig'i la mank'o'n de inter'komunik'ad'o, instru'ist'o'j en iu'j lern'ej'o'j organiz'as tem'a'n aktiv'ec'o'n por part'o'pren'ig'i lern'ant'o'j'n, iu'j eduk'ist'o'j eĉ organiz'as virtual'a'n piknik'o'n en si'a'j kurs'o'j. Tiu'j, kiu'j labor'as en kamp'ar'o, dev'as el'labor'i ali'a'n metod'o'n, ĝeneral'e ili send'as mesaĝ'o'n per poŝ'telefon'o aŭ rekt'e telefon'as al la ge'patr'o'j de lern'ant'o'j. Iu'j lern'ant'o'j ne hav'as krajon'o'n des mal'pli komput'il'o'n. Por ili'n instru'i la instru'ist'o'j dev'as el'labor'i nov'a'n metod'o'n.
En Uson'o, Briti'o kaj Nov-Zelando oni kun'labor'as por ke infan'o'j en mal'riĉ'a'j famili'o'j hav'u kondiĉ'o'n uz'i port'ebl'a'n komput'il'o'n, tabul-komput'il'o'n kaj mov'ebl'a ret'konekt'o. Gurushala, barata portal'o por lern'ad'o, proviz'as cifer'ec'a'n eduk'ad'o'n por instru'ist'o'j kaj liver'as al student'o'j rilat'a'j'n en'hav'o'j'n. Labor'ant'o'j de la portal'o dir'is: “En Barato infan'o'j el mal'riĉ'a'j tavol'o'j mal'facil'e ricev'as eduk'ad'o'n. Pro popular'iĝ'o de poŝ'telefon'o kaj inter'ret'o'j, teknik'o don'as al ili esper'o'n.”
Kia'n influ'o'n la san'kriz'o al'port'as al la eduk'ad'o por la for'a est'ont'ec'o? “Element'a lern'ej'o far'iĝ'is klinik'o, kie lern'ant'o'j ne plu divid'as material'o'j'n, ne plu kun'labor'as, eĉ scienc'a'j eksperiment'o'j ne pov'as vek'i ili'a'n ekscit'o'n. Mi esper'as est'i mal'prav'a, tamen ĉu tio signif'as la fin'o'n de grup'a'j kun'labor'o'j kaj tia'j atelier'o'j? Ĉu ni re'ven'os al la mal'nov'a mod'o – instru'ist'o'j don'as si'a'j'n lecion'o'j'n star'ant'e ĉe la antaŭ'a part'o kaj lern'ant'o'j sen'mov'e sid'ad'as ĉe si'a'j sid'lok'o'j?” Taryn Hans'e'n, instru'ist'o de element'a lern'ej'o en Perth, okcident'a Aŭstrali'o.
Sankalp Chaturvedi, asist'ant'a profesor'o de Komerc'a Lern'ej'o de Imperi'a Kolegi'o en Londono kred'as: “En long'a est'ont'ec'o, alt- nivel'a eduk'ad'o est'os rest'i en klas'ĉambr'o.
Oni prefer'as met'i ret'a'n eduk'ad'o'n en anstataŭ'a projekt'o, kaj tio aspekt'as ne tiel evident'a aŭ efik'a antaŭ la blok'ad'o.” Sandy Mackenzie, rektor'o de la Kopenhagen-a Inter'naci'a Lern'ej'o antaŭ'kalkul'as: “Est'as oportun'o, ke Kovim-19 probabl'e al'port'as pozitiv'a'n kirl'ad'o'n, kiu akcel'as al lern'ej'o'j for'ig'i eks'mod'aĵ'o'j'n kaj aplik'i nov'a'j'n teknik'o'j'n por help'i al la sekv'a generaci'o posed'i teknik'o'n kaj lert'o'n.”
La uz'ad'o de cifer'ec'a teknik'o signif'as vast'e dis'volv'i ĝi'n. La pandemi'o evident'ig'is la mal'ekvilibr'o'n en eduk'ad'o tra la mond'o, kaj vid'ig'is mir'ig'a'n cifer'a'n breĉ'o'n, kiu trov'iĝ'as eĉ en evolu'int'a'j land'o'j. Antaŭ la epidemi'o la nombr'o de ret'um'ant'o'j okup'iĝ'as nur 60% de tut'glob'a loĝ'ant'ar'o.
El'don'ant'o'j, teknik'a'j proviz'ant'o'j, ret'a'j funkci'ant'o'j kun'labor'as kun reg'ist'ar'o'j por ke eduk'ist'o'j pov'u laŭ'ebl'e proviz'i ret'a'n eduk'o'n sinkron'a'n kaj ne'sinkron'ik'a'n al pli mult'a'j lern'ant'o'j en la mond'o.
Unu program'o, kiu far'as tio'n, est'as Pasport'o por Lern'ad'o, cifer'ec'a platform'o por long'distanc'a lern'ad'o, origin'e kre'it'a de Infan'a Fondus'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UNICEF) kun'labor'e kun Microsoft por sen'hejm'ig'it'a'j kaj rifuĝ'int'a'j infan'o'j.
Inaŭgur'ot'a kiel pilot'program'o en 2020 – kun infan'o'j en Kosovo, Orient'a Timor'o kaj Ukrainio – la projekt'o rapid'e dis'ig'is si'a'n ating'o'n por inkluziv'i tut'mond'a'j'n ferm'it'a'j'n lern'ej'o'j'n. Nun ĉiu'j land'o'j kun instru'plan'o kapabl'a est'i ret'e instru'at'a hav'as al'ir'o'n al la en'hav'o de la program'o per inter'ret'a'j libr'o'j, film'et'o'j kaj al'don'a sub'ten'o por ge'patr'o'j de infan'o'j kun lern'a'j handikap'o'j.
Por real'ig'i la Kvar'a'n Cel'o'n de la Cel'o'j por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (CDE) en'e de la ven'ont'a jar'dek'o, ni esper'ebl'e vid'os al'iĝ'o'j'n de pli da publik'a'j kaj privat'a'j instituci'o'j por ig'i ni'a'j'n eduk'a'j'n sistem'o'j'n pli fortik'a'j, inkluziv'ig'a'j kaj just'a'j por ĉiu'j.
La nov'a long'distanc'a lern'o'medi'o signif'is, ke eduk'ist'o'j dev'is pens'i kre'em'e pri en'hav'o kaj la plej bon'a'j ebl'a'j manier'o'j instru'i inter'ret'e. Ĉi tio proviz'as la kataliz'il'o'n por re'el'pens'i la rol'o'n de eduk'ist'o kaj emfaz'i la valor'o'n de tio, kio est'as instru'at'a.
Ĉi tiu spert'o ankaŭ montr'is al ni, ke ekzist'as latent'a fleks'ebl'ec'o pri kiel liver'i eduk'ad'o'n – tio kre'as alternativ'o'j'n al pli tradici'a'j eduk'a'j form'o'j kaj struktur'o'j.
Eduk'ist'o'j kaj ge'patr'o'j konstat'is, ke iu'j el ili'a'j lern'ant'o'j aŭ infan'o'j pli bon'e lern'as en la nov'a kun'tekst'o. Ĉi tio pov'us konduk'i al la dis'volv'iĝ'o de pli alt'nivel'a long'distanc'a lern'ad'o, aŭ miks'ad'o de lern'ebl'o'j por student'o'j kiu'j prefer'as tia'n eduk'a'n spert'o'n.
Ĉi tiu kriz'o rezult'ig'is cifer'ec'a'n dis'romp'o'n, sed ankaŭ sub'strek'is la bezon'o'n re'pri'pens'i, kio'n lern'os la ont'a'j generaci'o'j.
Tio'n last'a'temp'e instig'is esplor'o de Mond'a Ekonomi'a Forum'o (kaj ali'a'j organiz'o'j) pri kapabl'o'j postulat'a'j por la ont'a labor'ant'ar'o.
Ĉi tiu'j est'ont'a'j kapabl'o'j inkluziv'as pli alt'a'j'n kogn'a'j'n kapabl'o'j'n pri entrepren'em'o, kre'em'o kaj nov'ig'o, kaj kapabl'o'j'n pri soci'a kaj emoci'a inteligent'ec'o – kiel fortik'ec'o, adapt'iĝ'em'o kaj mem'dis'volv'iĝ'em'o.
Por solv'i iu'j'n el la plej urĝ'a'j est'ont'a'j tut'mond'a'j defi'o'j, eduk'ad'o dev'os fokus'i sur la dis'volv'ad'o de ĉi tiu'j kapabl'o'j.
Re'difin'i kia est'os eduk'ad'o por ont'a'j generaci'o'j en la mond'o post-Kovim-19 postul'os kun'klopod'o'j'n de la divers'a'j koncern'at'o'j. Ili dev'os pens'i profund'e kaj honest'e pri la koncern'a'j afer'o'j, kaj sekv'e al'pren'i la neces'a'j'n ag'o'j'n por trakt'i ili'n.
La situaci'o est'as sen'precedenc'a: lern'ej'o'j en pli ol 190 land'o'j tra la mond'o subit'e ferm'is si'a'j'n pord'o'j'n pro la pandemi'o. Mez'e de april'o, 1,57 miliard'o da infan'o'j kaj jun'ul'o'j – naŭ'dek el'cent'o'j de la mond'a lern'ant'ar'o – ĉes'is ir'i al lern'ej'o. Ĉi tiu eduk'a kriz'o mis'proporci'e tuŝ'is vund'ebl'a'j'n kaj mal'avantaĝ'a'j'n student'o'j'n, por kiu'j lern'ej'o ankaŭ lud'as ŝlos'il'a'n rol'o'n por nutr'ad'o, san'o kaj eĉ emoci'a sub'ten'o.
Por cert'ig'i eduk'o'n dum la san'kriz'o, Unesk'o lanĉ'is Tut'mond'a'n Eduk'a'n Koalici'o'n en la 26a de mart'o 2020. Ĝi'a cel'o est'as kun'ig'i la rimed'o'j'n de inter'naci'a'j partner'o'j, civil'a soci'o kaj partner'o'j el privat'a sektor'o, por help'i land'o'j'n dis'volv'i just'a'j'n solv'o'j'n por long'distanc'a lern'ad'o. Klopod'ant'e cert'ig'i, ke re'ag'o'j est'u kun'ord'ig'it'a'j kaj kongru'a'j kun specif'a'j bezon'o'j de divers'a'j land'o'j, la koalici'o ankaŭ labor'os por facil'ig'i la re'ven'o'n de student'o'j al lern'ej'o'j kiam ili re'mal'ferm'iĝ'os.
Ĉirkaŭ cent agent'ej'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, inter'naci'a hom'am'o, sen'profit'a'j kaj amas'komunik'a'j organiz'aĵ'o'j kaj privat'a'j entrepren'o'j al'iĝ'is al la iniciat'o, inkluziv'e de Microsoft, Google, Weidong, KPMG, Khan Academy, kaj Mond'a Serv'o de BBC.
Firma'o'j pri poŝ'telefon'a komunik'ad'o, kiel Orange kaj Vodafone, ankaŭ kun'labor'is kun la koalici'o por cert'ig'i ret'konekt'o'n kaj sen'pag'a'n al'ir'o'n al ret'lern'il'o'j.
Dum la proporci'o de jun'ul'o'j sen hejm'a ret'al'ir'o est'as mal'pli ol 15% en Okcident'a Eŭrop'o kaj Nord'amerik'o, ĝi est'as tiel alt'a kiel 80% en sub'sahar'a Afrik'o. Kvankam hodiaŭ poŝ'telefon'o'j permes'as al lern'ant'o'j akir'i inform'o'j'n, kontakt'i si'a'j'n instru'ist'o'j'n kaj kun'lern'ant'o'j'n, ĉirkaŭ 56 milion'o'j da student'o'j loĝ'as en region'o'j sen poŝ'telefon'a signal'o – ĉirkaŭ du'on'o de ili en sub'sahar'a Afrik'o.
La labor'o de Unesk'o en la koalici'o en'ten'as la tut'mond'a'n super'rigard'o'n de land'a'j kaj lok'a'j lern'ej'a'j ferm'o'j kaj la nombr'o'j'n de student'o'j traf'it'a'j. Ĝi ankaŭ star'ig'is semajn'a'j'n ret'kun'ven'o'j'n por fak'ul'o'j de eduk'a'j ministeri'o'j pri eduk'a re'ag'o al la pandemi'o de Kovim-19.
La san'kriz'o kaj la preskaŭ ĝeneral'a izol'iĝ'o, al kiu ĝi konduk'is ni'n, pli'mult'ig'is la per'fort'aĵ'o'j'n kontraŭ vir'in'o'j. Phumzile Mlambo-Ngcuka, plen'um'a direktor'in'o de UN-Vir'in'o'j, avert'as pri ebl'a mal'progres'o kadr'e de in'a'j rajt'o'j.
Intervju'it'a de Laetitia Kac'i
Ĝeneral'e vir'o'j kaj vir'in'o'j ne egal'e re'ag'as al kriz'o'j. Tiu ĉi ne est'as escept'o. Tre oft'e la kriz'o'j fakt'e kresk'ig'as la mal'egal'ec'o'j'n, kiu'j jam ekzist'as.
La vir'in'o'j est'is grav'e tuŝ'it'a'j. Mult'a'j el ili labor'as en la front'o kaj est'is rekt'e el'met'it'a'j al la virus'o. Ili est'is ankaŭ plen'frap'e tuŝ'it'a'j de la soci'a'j sekv'o'j de la epidemi'o. La inter'romp'o de la aktiv'ec'o pli grav'ig'is la ekonomi'a'n mal'sekur'ec'o'n de vir'in'o'j, kiu'j ĝeneral'e hav'as labor'o'j'n pli mal'sekur'a'j'n kaj mal'pli'bon'e pag'at'a'j'n ol vir'o'j. Iu'j perd'is si'a'n dung'o'n.
Ceter'e mult'a'j vir'in'o'j viv'ten'as si'n per soci'a'j serv'o'j. Dum tiu ĉi period'o, ĉar tiu'j serv'o'j est'as mal'pli al'ir'ebl'a'j, tiu'j vir'in'o'j, kiu'j ne est'is sub'ten'at'a'j, trov'iĝ'is en danĝer'o.
La vir'in'o'j est'as la ver'a'j en-ombr'a'j heroin'o'j de tiu ĉi kriz'o, kvankam ili ne est'as re'kon'at'a'j kiel tia'j. Ĉar, strang'e, ŝajn'as ke ne ekzist'as konsci'o pri ili'a rol'o en la mastr'um'ad'o de la kriz'o. Eĉ se ili sav'as viv'o'j'n, ili rest'as heroin'o'j en la ombr'o.
Mi esper'as, ke tiu ĉi percept'o ŝanĝ'iĝ'os. Por tio neces'as, ke oni pri tio parol'u, ke oni ili'n montr'u, por ke la mond'o ek'konsci'u pri la rol'o, kiu'n ili lud'as.
Tradici'e la soci'o konsider'as fleg'ad'o'n kiel task'o'n de vir'in'o'j. Ili ja est'as la vast'a plej'mult'o en tiu sektor'o. Sed ili ankaŭ sci'as ne lim'ig'i si'n al la nur pri'san'a flank'o de la kriz'o. Ĉar ili est'as mult'flank'a'j, ili ebl'e est'as pli kapabl'a'j ol ali'a'j por kompren'i, ke situaci'o kiel tiu de la pandemi'o al'front'as seri'o'n da problem'o'j ekonomi'a'j, soci'a'j, pri'san'a'j aŭ pri nutr'aĵ'a sekur'ec'o. La vir'in'o'j pli bon'e kompren'as la inter'fak'ec'o'n, ĉar ili spert'as ĝi'n ĉiu'tag'e.
En tiu deklar'o mi efektiv'e indik'is ke, en la tut'a mond'o, la telefon'a'j help'o'j kaj la akcept'o-centr'o'j por viktim'o'j de hejm'a per'fort'aĵ'o anonc'is mult'iĝ'o'n de help'o'pet'o'j.
La izol'iĝ'o akr'ig'is la streĉ'it'ec'o'j'n kaj fort'ig'is la izol'it'ec'o'n de la vir'in'o'j kun per'fort'em'a partner'o, ceter'e ĝi sam'temp'e dis'ig'is ili'n de tiu'j person'o'j, kiu'j plej kapabl'as ili'n help'i.
Krom'e, tiu apart'a kun'tekst'o pli komplik'ig'is la sci'ig'o'j'n, ĉef'e pro la lim'ig'it'a al'ir'o de vir'in'o'j al la numer'o'j de urĝ'a help'o kaj pro tro ŝarĝ'it'a'j publik'a'j serv'o'j, kiel, ekzempl'e, la polic'o.
En kelk'a'j land'o'j la protekt'o'serv'o'j por in'a'j viktim'o'j de per'fort'aĵ'o'j ne est'as konsider'at'a'j kiel serv'o'j esenc'e grav'a'j. Kelk'a'j vir'in'o'j est'as sen ajn'a help'o, en'ferm'it'a'j hejm'e kun ili'a'j agres'ul'o'j. Por tia'j vir'in'o'j est'as tre mal'facil'e tio'n al'front'i.
Absolut'e, ni pov'as eĉ tim'i en cert'a'j kaz'o'j, ke tiu'j rajt'o'j mal'aper'os. Ni dev'as batal'i por ke tio ne okaz'u.
Tiu ĉi jar'o est'as la du'dek'a dat're'ven'o de la decid'o de la Rezoluci'o 1325 far'e de la Sekur'ec'a Konsili'o pri de la Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por la rajt'o'j de vir'in'o'j, pac'o kaj sekur'ec'o. Ni dev'as real'ig'i ag'o'plan'o'j'n kaj prepar'i ni'n por ir'i antaŭ'e'n ek'de kiam tio ebl'os. La rajt'o'j de vir'in'o'j dev'as rest'i prioritat'o, ĝis kiam ili efektiv'iĝ'u. Ne mal'pli grav'as por la vir'in'o'j trans'viv'i la koron- virus'a'n pandemi'o'n ol hav'i ili'a'j'n rajt'o'j'n respekt'at'a'j'n. Ni dev'as batal'e al'front'i tiu'j'n problem'o'j'n.
Koncern'e la ekonomi'o'n, ni dev'as cert'ig'i, ke la re'lanĉ'o-plan'o de la reg'ist'ar'o'j konkret'e cel'u la vir'in'o'j'n kaj ke ĝi est'u adapt'it'a al la labor'ist'in'o'j de la ne'oficial'a sektor'o, por tio ni dev'as daŭr'e labor'i.
Solv'o'j neces'as ankaŭ pri la per'fort'aĵ'o'j kontraŭ vir'in'o'j. Tiu'j per'fort'aĵ'o'j ne ĉes'os fin'e de la kriz'o. Ni dev'as rest'i atent'a'j.
Ni ankaŭ dev'as stimul'i la gvid'ant'ec'o'n de vir'in'o'j, special'e en la land'o'j, kie ili est'as sub-reprezent'at'a'j en la kontraŭ'virus'a lukt'ad'o, kaj instig'i al ili'a pli just'a part'o'pren'o en kelk'a'j sektor'o'j. Ni'a'j klopod'o'j dev'as ating'i tiu'n ĉi aspekt'o'n.
Neces'as ankaŭ favor'i dis'volv'ad'o'n de distanc'a instru'ad'o kaj sam'temp'e atent'i, por ke tio ne est'u akompan'at'a de pli'grand'iĝ'o de cifer'ec'a mal'egal'ec'o.
Cert'a'j komun'um'o'j daŭr'e ne hav'as al'ir'o'n al teknik'o. Kaj eĉ tie, kie ili hav'as ĝi'n, tiu al'ir'o ne est'as sam'a por vir'in'o'j kaj vir'o'j. Ni dev'as daŭr'e lukt'ad'i, por ke la instru'ad'o tra cifer'ec'a'j platform'o'j ne est'u soci'e diskriminaci'a.
Mi esper'as, ke Unesk'o, UN-Vir'in'o'j, la Larĝ'bend'a Komision'o, la Inter'naci'a Uni'o pri Tele'komunik'ad'o (IUT) kaj la ministr'ej'o'j pri eduk'ad'o pov'u unu'ig'i si'a'j'n klopod'o'j'n por star'ig'i larĝ'bend'a'j'n infra'struktur'o'j'n en la kamp'ar'a'j lern'ej'o'j kaj en la ne'oficial'a'j setl'ej'o'j, por ke ĉiu individu'o, kie ajn ĝi trov'iĝ'as, pov'u al'ir'i al eduk'ad'o.
Mal'kresk'ant'a'j en'spez'o'j, for'las'ad'o de lern'ej'o'j, kresk'o de ne'formal'a labor'o, kaj drast'a'j alt'iĝ'o'j en sen'labor'ec'o. La soci'a'j konsekvenc'o'j de la san'kriz'o por la loĝ'ant'o'j de Latin-Amerik'o kaj Karibio est'is mult'eg'a'j. La aŭtor'o al'vok'as star'ig'o'n de pli just'a kaj pli sub'ten'a soci'a sistem'o por evit'i profund'iĝ'o'n de mal'egal'ec'o'j.
Karin'a Batthyány
La efik'o'j est'as precip'e sever'a'j por mal'alt- en'spez'a'j famili'o'j. La san'kriz'o deklar'it'a respond'e al Kovim-19 tut'e inter'romp'is la ĉiu'tag'a'n viv'o'n, sam'kiel en plej mult'a'j land'o'j tra la mond'o.
La ampleks'o de la kriz'o en la region'o re'mal'ferm'is debat'o'j'n pri la rol'o de la ŝtat'o, politik'o ĝeneral'a kaj precip'e publik'a'j politik'o'j. Dum iu'j antaŭ'vid'as la fin'o'n de la hom'ar'o, ali'a'j argument'as, ke neni'o ŝanĝ'iĝ'os. Kio cert'as tamen, est'as ke ni trov'iĝ'as en faz'o de trans'ir'o – ni'a'j soci'o'j, laŭ iu'j aspekt'o'j, tra'ir'os re'agord'o'n mal'long- kaj mez'temp'e.
Antaŭ'vid'o'j de Ekonomi'a Komision'o por Latin-Amerik'o kaj Karibio (EKLAK) de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j prognoz'as mal'kresk'o'n je 5,3 el'cent'o'j en la mal'net'a en'land'a produkt'o en 2020 – la plej grand'a recesi'o en la region'o en la last'a'j 100 jar'o'j. Alt'iĝ'o de sen'labor'ec'o ankaŭ est'as prognoz'it'a je 12 milion'o'j, en are'o kie kvin'dek tri procent'o'j de labor'posten'o'j est'as en la ne'formal'a ekonomi'o. Ĉi tio est'as apart'e serioz'a, konsider'ant'e, ke mal'mult'a'j land'o'j en la region'o proviz'as sub'ten'o'n al sen'labor'ul'o'j.
En 2019, nur Argentino, Brazilo, Ĉilio, Kolombio, Ekvadoro, kaj Urugvajo hav'is sen'labor'ec-asekur'o'n por labor'ist'o'j en la formal'a sektor'o.
Konsider'ant'e la ekonomi'a'j'n kaj soci'a'j'n mal'egal'ec'o'j'n en la region'o, la konsekvenc'o'j de sen'labor'ec'o mis'proporci'e influ'os la mal'riĉ'a'j'n kaj vund'ebl'a'j'n tavol'o'j'n de mez'en'spez'a loĝ'ant'ar'o. Vir'in'o'j ankaŭ est'os traf'it'a'j pli sever'e.
La kriz'o ver'ŝajn'e ankaŭ rezult'ig'os kresk'o'n de ne'formal'a'j labor'posten'o'j, ĉar pli mal'riĉ'a'j famili'o'j est'as dev'ig'it'a'j send'i si'a'j'n infan'o'j'n labor'i por viv'ten'ad'o. Ĉi tio konduk'os al kresk'o de infan'labor'o. Mal'riĉ'ec'o est'as prognoz'it'a pli'iĝ'i je 3,5 el'cent'o'j, dum kresk'o de ekstrem'a mal'riĉ'ec'o est'as fiks'it'a je 2,3 el'cent'o'j (EKLAK, 2020).
La kolaps'o de san'sistem'o'j en mult'a'j land'o'j ankaŭ emfaz'as la neces'o'n progres'i al establ'o de universal'a san'sistem'o – kio garanti'as kvalit'o'n kaj hav'as la neces'a'j'n rimed'o'j'n por al'front'i kriz'a'j'n temp'o'j'n. Ĝi ankaŭ postul'as ampleks'a'n al'proksim'iĝ'o'n al san'o, en'kalkul'ant'e la soci'ekonomi'a'n situaci'o'n de hom'o'j kaj ili'a viv'o'kvalit'o.
La nun'a ekonomi'a model'o gener'is mal'egal'ec'o'j'n kaj alt'a'n koncentr'iĝ'o'n de riĉ'ec'o. Kaj pro la for'est'o de universal'a social'em'a ŝtat'o, al'ir'o al soci'a'j bon'far'o'j rest'as privilegi'o en la region'o. Ĉi tio est'is jam grav'a problem'o antaŭ la pandemi'o, sed nun tem'as pri viv'ten'ad'o. Tial est'as esenc'e, en est'ont'ec'o, re'pens'i ekonomi'o'n, soci'o'n kaj labor'o'n, kaj antaŭ'e'n'ig'i dec'a'n labor'o'n kaj la universal'a'n plen'um'o'n de soci'a'j rajt'o'j.
La nun'a kun'tekst'o mal'ferm'as la voj'o'n por debat'o pri la bezon'o de universal'a baz'a en'spez'o en la region'o. Ĉi tio dev'us baz'iĝ'i sur la premis'o, ke al'ir'o al esenc'a'j var'o'j est'as neces'a kondiĉ'o por la ekzist'o de demokrati'a civit'an'ec'o, kiu garanti'as la dign'o'n de ĉiu'j. Lak est'as la plej mal'egal'a region'o en la mond'o, kaj ĉi tiu san'kriz'o ver'ŝajn'e eĉ intens'ig'os ĉi tiu'j'n mal'egal'ec'o'j'n plu'e.
Fin'e, est'as grav'a analiz'it'a efik'o de la san'kriz'o sur seks'a mal'egal'ec'o. Centr'a dimensi'o de tio tem'as pri zorg'o – pri infan'o'j kaj mal'jun'ul'o'j – kiu pov'as est'i rigard'it'a kiel esprim'o de la divid'o de labor'o inter la seks'o'j.
Dum kvaranten'o pruv'iĝ'is est'i efik'a'j por kontraŭ'batal'i Kovim-19, ĝi dis'romp'is la dinamik'o'n de dung'ad'o, hejm'a viv'o kaj la manier'o kiel ni zorg'as pri infan'o'j kaj mal'jun'ul'o'j. Labor'ist'o'j en la ne'formal'a sektor'o, vir'in'o'j kaj infan'o'j est'is precip'e traf'it'a'j. La hejm'rest'ad'o hav'is mis'proporci'a'n efik'o'n sur la viv'o'j de vir'in'o'j, ĉar ili plej'oft'e respond'ec'as pri hejm'a'j kaj zorg'a'j labor'task'o'j, kiu'j kontribu'as al la sub'ten'ad'o de famili'o'j, kaj histori'e ebl'ig'is al la mond'o funkci'i.
Laŭ nombr'o'j de la Inter'naci'a Labor'a Organiz'aĵ'o (Il'o), 126 milion'o'j da vir'in'o'j labor'as en la ne'formal'a sektor'o en Lak. Tio est'as ĉirkaŭ du'on'o de la in'a populaci'o de la region'o. Ne'formal'a labor'o est'as sinonim'o de labor-mal'sekur'ec'o, mal'alt'a'j en'spez'o'j, kaj mank'o de baz'a'j protekt'a'j mekanism'o'j, apart'e dum kriz'o kiel la nun'a.
La grad'o de ne'formal'a dung'ad'o est'as eg'e alt'a en mult'a'j land'o'j en la region'o. En Bolivio, Gvatemalo kaj Peruo, 83 el'cent'o'j el vir'in'o'j hav'as ne'formal'a'j'n labor'posten'o'j'n sen soci'a sekur'ec-kovr'ad'o aŭ protekt'o laŭ labor'a'j leĝ'o'j. Preskaŭ kvar'dek procent'o'j de labor'ant'a'j vir'in'o'j en Lak est'as dung'it'a'j pri vend'ad'o, gast'ig'ad'o, hotel'a kaj hejm'a sektor'o'j. Ĉi tiu'j est'as la plej traf'it'a'j kaj la mal'plej protekt'it'a'j labor'posten'o'j en la kun'tekst'o de la nun'a kriz'o.
Rezult'e, grand'a proporci'o de latin-amerik'a'j vir'in'o'j perd'is si'a'j'n en'spez'o'j'n en ĉi tiu'j mal'facil'a'j temp'o'j, far'ant'a ili'a'n situaci'o'n eĉ pli mal'sekur'a. Ĉi tio pov'us plu'e pli'ig'i la en'spez'a'n mal'egal'ec'o'n inter vir'in'o'j kaj vir'o'j. Por ĉiu cent'o da vir'o'j viv'ant'a'j en ekstrem'a mal'riĉ'ec'o en Latin-Amerik'o, est'as 132 vir'in'o'j en tiu sam'a kondiĉ'o.
Ankaŭ la kvaranten'o en la region'o rezult'ig'is eskal'ad'o'n de genr'o'baz'it'a per'fort'o. Ni sci'as ke eĉ en “normal'a'j” temp'o'j, financ'a mal'sekur'ec'o kaj soci'a mal'stabil'ec'o kontribu'as al hejm'a per'fort'o. Soci'a distanc'iĝ'o kaj hejm'rest'ad'o-mesaĝ'o'j est'is antaŭ'en'ig'it'a'j sub la premis'o, ke la hejm'o est'as sekur'a lok'o por ke hom'o'j ŝirm'u si'n de la pandemi'o. Sed ĉi tio ne okaz'is por mult'a'j vir'in'o'j kaj infan'o'j.
Front'e al ĉi tiu'j defi'o'j, ekzist'as bezon'o fin'fin'e konstru'i nov'a'n “soci'a'n pakt'o'n” – baz'it'a sur la re'kon'o de solidar'ec'o kaj inter'de'pend'ec'o kiel fundament'a'j valor'o'j por la star'ig'o de pli just'a soci'a sistem'o en Lak. Ĉi tiu kriz'o atent'ig'is la konsekvenc'o'j'n de merkat'ad'o de publik'a'j kaj komun'a'j rimed'o'j sur ni'a'j viv'o'j. La pandemi'o klar'e pruv'is, ke ŝtat'o'j ankoraŭ ne mort'is, kaj ke ili lud'as centr'a'n rol'o'n en la efektiv'ig'o de politik'a'j gvid'lini'o'j, kiu'j kapabl'as efik'e trans'form'i la ĉiu'tag'a'n viv'o'n.
Ĉi tiu'j gvid'lini'o'j dev'as trakt'i la konstant'e prokrast'it'a'n defi'o'n pri la konstru'ad'o de universal'a'j protekt'a'j sistem'o'j. Ili prefer'e fokus'iĝ'u al hom'o'j ol al la merkat'o, kaj met'u viv'o'n kaj san'zorg'o'n en la centr'o. Por plen'um'i ĉi tiu'n defi'o'n, la ŝtat'o – kaj precip'e la soci'a ŝtat'o – lud'u ĉef'a'n rol'o'n, sam'kiel la bezon'o'n por pli grand'a region'a kaj inter'naci'a kun'labor'o kaj kooper'ad'o.
Urb'o'j est'is precip'e fort'e traf'it'a'j de la pandemi'o de Kovim-19.
Ĉar la virus'o dis'vast'iĝ'is rapid'e tra dens'e loĝ'at'a'j are'o'j, oni dev'is trov'i manier'o'j'n trakt'i la kriz'o'j'n pri soci'o, ekonomi'o kaj san'o rezult'ant'a'j de ĝi.
Inter la urb'o'j, kiu'j plej el'star'is pro si'a pen'ad'o mild'ig'i la efik'o'n de Kovim-19 sur vund'ebl'a'j grup'o'j, est'as tiu'j aparten'ant'a'j al Inter'naci'a Koalici'o de Inkluziv'a'j kaj Daŭr'ig'ebl'a'j Urb'o'j (IKIDU).
La urb'a platform'o kontraŭ ras'ism'o kaj diskriminaci'o, lanĉ'it'a de Unesk'o, kun'ig'as pli ol 500 urb'o'j'n tra la mond'o.
Ek'de si'a ek'aper'o en 2004, IKIDU okup'iĝ'is pri politik'a dis'volv'iĝ'o, kapabl'ig'o kaj konsci'ig'o. Ĝi pled'as por tut'mond'a solidar'ec'o por reklam'i inkluziv'ec'a'n urb'a'n dis'volv'iĝ'o'n, liber'a'n de ĉiu'j form'o'j de diskriminaci'o. Sekv'e de la pandemi'o, membr'o'j de IKIDU dev'ont'ig'is si'n divid'i si'a'j'n respond'ec'o'j'n kun ĉiu'j ali'a'j urb'o'j en la ret'o – lern'i unu de la ali'a kaj proviz'i larĝ'a'n ar'o'n da strategi'a'j elekt'ebl'o'j por trakt'i la kriz'o'n.
En Freetown, la ĉef'urb'o de Siera Leon'o, kaj unu el la membr'o'j de Koalici'o de Afrik'a'j Urb'o'j kontraŭ Ras'ism'o kaj Diskriminaci'o, san'rilat'a inform'o est'is dis'vast'ig'it'a tra komun'um'o'j per'e de si'a'j komun'um'a'j konsil'ist'o'j, inter'religi'a'j konsil'ant'ar'o'j, asoci'o'j por handikap'ul'o'j, merkat'estr'o'j, jun'ul'o'j kaj trib'estr'o'j. Ĉiu'j ili ricev'is daŭr'a'n sens'iv'ig'a'n trejn'ad'o'n pri kiel re'ag'i al Kovim-19.
Kiel unu el la membr'o'j de Koalici'o pri Inkluziv'ec'a'j Municip'o'j, la kanada komun'um'o de Wood Buffalo star'ig'is Registr'o'n pri Vund'ebl'a'j-Person'o'j por individu'o'j kaj komun'um'o'j proviz'ant'i regul'a'j'n kontrol'o'j'n, inform'o'j'n kaj referenc'o'j'n, kaj sub'ten'o'n al mens'a san'o. Urb'a person'ar'o, kiu ne pov'is hejm'labor'i est'is re'dung'it'a kiel “Izol'it'ec'a'j Anĝel'o'j” – proviz'ant'e manĝ'aĵ'o'j'n kaj ag'ad'o-il'ar'o'j'n al tiu'j en mem'izol'it'ec'o. Last'e oni star'ig'is strat'help'o-centr'o'n, kun telefon'o'j kaj tek'komput'il'o'j por vund'ebl'a'j populaci'o'j por registr'iĝ'i ĉe Ruĝ'a Kruc'o kaj por ali'a'j sub'ten'o'j.
En Turki'o, Kadıköy (distrikt'o de Istanbulo), membr'o de la Eŭrop'a Koalici'o de Urb'o'j Kontraŭ Ras'ism'o (EKUKR), establ'iĝ'is Corona Crisis Desk, por sub'ten'i la mal'jun'ul'o'j'n kaj sol'ul'o'j'n.
Cent'o'j da varm'a'j manĝ'aĵ'o'j est'is ĉiu'tag'e prepar'it'a'j de fam'a'j kuir'ist'o'j en la kantin'o'j de la urb'o kaj tiam distribu'it'a'j de ĝi'a person'ar'o al tiu'j en bezon'o.
Brun'a te'o, foli'o'j de nim'o-arb'o (hind'a azadiraĥto) aŭ pipr'o'sup'o kiel mirakl'a'j kurac'il'o'j kontraŭ Kovim-19: en Afrik'o kaj ali'lok'e fals'a'j inform'o'j kaj teori'o'j pri komplot'o'j prosper'is en la soci'a'j ret'o'j dum la san'kriz'o. Por kontraŭ'batal'i tiu'n “infodemion”, neces'as respons'ig'i la cifer'ec'a'j'n platform'o'j'n, ident'ig'i fals'a'j'n inform'o'j'n kaj evolu'ig'i eduk'ad'o'n pri la komunik'ad'a'j rimed'o'j.
Diomma Dramé
Kovim-19, mal'san'o, kiu est'is ne'kon'at'a ĝis 2020, provok'is sen'precedenc'a'n mond'vast'a'n san'kriz'o'n. La scienc'o, konfront'at'a al tiu nov'a virus'o, ankoraŭ ne pov'as respond'i kelk'a'j'n demand'o'j'n rilat'e al la imun'ec'o de infekt'it'a'j person'o'j, la sezon'ec'o de la mal'san'o aŭ ĝi'a kapabl'o de mutaci'ad'o. La mis'taks'ad'o de tiu mal'san'o kun'e kun la mal'cert'ec'o pri ĝi'a evolu'o avanc'ig'is soif'o'n je inform'o'j, en Afrik'o kaj ali'lok'e. Sed ankaŭ kresk'is oni'dir'o'j, fals'a'j inform'o'j kaj mis'inform'ad'o, dum soci'a'j ret'o'j serv'is kiel resonanc'a'j kest'o'j.
La franc'lingv'a ofic'ej'o de la ret'ej'o‚ Africa Check (Afrik'a Inspekt'ad'o), en Dakar'o, Sen'egal'o, special'iĝ'is pri kontraŭ'batal'o al mis'inform'ad'o ek'de la komenc'o de la pandemi'o. Post la konfirm'ad'o per mult'a'j special'ist'o'j kaj esplor'ist'o'j, la ret'paĝ'o publik'ig'is ne mal'pli ol kvin'dek artikol'o'j'n pri Kovim-19.
Pro mank'o de efik'a'j rimed'o'j kontraŭ la mal'san'o, gazet'artikol'o'j kaj oni'dir'o'j pri supoz'at'a'j mirakl'a'j kurac'il'o'j mult'iĝ'is. Sekv'e al klinik'a'j prov'o'j pri hydroxychloroquine, far'it'a'j de la franc'a infekt'olog'o Didier Raoult, inform'o dis'vast'iĝ'is per la mesaĝ'il'o'j Vatsapo kaj Tviter'o, laŭ kiu la foli'o'j de nim- arb'o en'hav'as klorokvinon. En kelk'a'j kaz'o'j tio instig'is grand'a'n ĉas'o'n al tiu arb'o. Nu, tiu deriv'aĵ'o de kinin'o ne de'ven'as de plant'o, sed oni produkt'as ĝi'n per kemi'a sintez'o.
Ankaŭ brun'a te'o, pipr'o'sup'o, C-vitamin'o aŭ ajl'o est'is prezent'it'a'j kiel rimed'o'j kontraŭ la virus'o en la soci'a'j ret'o'j.
Sam'temp'e la epidemi'o ebl'ig'is dis'vast'ig'o'n de bild'o'j kaj film'o'j, kiu'j est'is manipul'it'a'j aŭ ŝir'it'a'j el si'a'j kun'tekst'o'j. Ekzempl'e est'is asert'it'e, ke vakcin'ad'a'j kampanj'o'j cel'is al propag'ad'o de la virus'o; ali'a'j est'is kaz'o'j de diskriminaci'o, cel'ant'e precip'e al person'o'j de ĉin'a naci'ec'o. Ali'a ekzempl'o est'as film'o, montr'ant'a la brul'ig'o'n de butik'o'en'hav'a konstru'aĵ'o en Ibadano, la ĉef'urb'o de la Ojo-Ŝtat'o en Niĝerio, kiu est'is prezent'at'a kiel venĝ'o al la ĉin'a posed'ant'o. Sed Ojo-Ŝtat'o klar'ig'is, ke fakt'e la konstru'aĵ'o est'is posed'aĵ'o de niĝeri'an'o kaj 80 % de la person'o'j, kiu'j labor'is tie, ankaŭ est'is niĝeri'an'o'j.
Pro prov'o'j eksplik'i la aper'o'n de la pandemi'o kaj ĝi'a'n dis'vast'iĝ'o'n, oni'dir'o'j pri kontraŭ-afrik'a komplot'o el okcident'o dis'vast'iĝ'is per'e de inter'ret-uz'ant'o'j tra la afrik'a kontinent'o. Ili uz'is er'o'j'n de la parol'ad'o de António Guterres, la ĝeneral'a sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, kiu deklar'is dum intervju'o kun Radi'o Franc'e Internationale, fin'e de mart'o 2020, ke la pandemi'o pov'us kaŭz'i milion'o'j'n da mort'int'o'j en Afrik'o. Ankaŭ teori'o, ke vakcin'ad'o est'is subvenci'at'a de Fond'aĵ'o de Bill kaj Melinda Gates por kontrol'i la populaci'o'j'n, kresk'is rapid'e kiel lavang'o.
Tiu'j inform'o'j ne nur est'as erar'a'j, kelk'foj'e ili est'as konsci'e lanĉ'it'a'j por tromp'i.
La cirkul'ad'o de oni'dir'o'j kaj ili'a'j konsekvenc'o'j ne est'as specif'a'j nur por la kriz'o Kovim-19. En 2014 fals'a'j inform'o'j provok'is rezist'o'n al la rimed'o'j kontraŭ la ebol'a virus'o en kelk'a'j traf'it'a'j land'o'j.
En la artikol'o La ‘Ekster'ordinar'ec'o‘ de Ebol'o kaj publik'a silent'em'o en Gvineo, Konakri'o, publik'ig'it'a en 2015 en la revu'o Antrop'ologi'o kaj San'ec'o, Sylvain Landry Faye klar'ig'is, ke la unu'a'j mort'kaz'o'j en la sam'a famili'o est'is interpret'it'a'j kiel sign'o de mistik'a pun'o aŭ mal'ben'o pro ŝtel'o aŭ adult'o. Tiu'j oni'dir'o'j nutr'is la kred'o'n, laŭ kiu la mal'san'o ne est'is real'a; sekv'e al tio la komun'um'o'j dis'volv'is kondut'o'j'n de rifuz'o akcept'i la ŝtat'a'j'n strategi'o'j'n, kiu'j est'is al'pren'it'a'j por lim'ig'i la epidemi'o'n.
Ali'a'j oni'dir'o'j mis'prezent'is la ebol'o-terapi'o- centr'o'j'n kiel font'o'j'n de infekt'iĝ'o, lok'o'j'n de mort'o, kie korp'o'j kaj organ'o'j est'as ŝakr'at'a'j.
Sed kaz'e de la koron'virus'o, soci'a'j medi'o'j kaj apoj kiel Facebook, Messenger kaj WhatsApp don'is nov'a'n ating'o'pov'o'n al fals'a'j inform'o'j. Tiu'j platform'o'j, kiu'j facil'ig'as la al'ir'o'n al inform'o'j, ankaŭ ebl'ig'as al la uz'ant'o'j produkt'i kaj dis'vast'ig'i material'o'n en rekord'a temp'o. Aper'ig'it'a la 20-an de april'o 2020, la vide'o pri la fajr'o en Ibadano est'is vid'it'a 380 000-foj'e dum tri tag'o'j'n.
Ankaŭ ali'a'j faktor'o'j spron'is la dis'vast'ig'o'n de oni'dir'o'j kaj fals'a'j inform'o'j. Ekzempl'e en Sen'egal'o, la fokus'iĝ'o de tradici'a'j komunik'il'o'j al la nombr'o de Kovim-19- infekt'it'o'j kaj mesaĝ'o'j pri prevent'ad'o ne tut'e kontent'ig'is la bezon'o'j'n de la civit'an'o'j, kiu'j esper'is pli pozitiv'a'j'n nov'aĵ'o'j'n pri ebl'a'j rimed'o'j. Do, oni uz'is soci'a'j'n ret'o'j'n por plen'ig'i tiu'n breĉ'o'n.
Fals'a'j inform'o'j, kiu'j kutim'e cirkul'as en grup'o'j de sam'ide'an'o'j, est'as facil'e konsum'at'a'j kaj konsider'at'a'j est'i “el bon'a'j font'o'j“. Voĉ'mesaĝ'o'j kaj tekst'o'j oft'e est'as atribu'at'a'j al fam'ul'o'j, aŭtoritat'ul'o'j aŭ respond'ec'ul'o'j de mal'san'ul'ej'a'j serv'o'j, kiu'j propon'as simpl'a'j'n solv'o'j'n por si'n'defend'o, kiel regul'e trink'i varm'a'n aŭ sal'a'n akv'o'n por des'infekt'i si'a'n faring'o'n. Ankaŭ tiel nom'at'a'j religi'a'j gvid'ant'o'j pov'as lud'i tia'n rol'o'n.
Ne ĉiam facil'as por la ordinar'a civit'an'o disting'i inform'o'j'n de tradici'a'j amas'komunik'il'o'j, kiu'j obe'as strikt'a'j'n regul'o'j'n de kolekt'ad'o, pri'labor'ad'o kaj konfirm'ad'o, de tiu'j inform'o'j, hav'ebl'a'j per la soci'a'j ret'o'j, eĉ se ili est'as evident'e mal'preciz'a'j aŭ mis'gvid'a'j. La dezir'o kred'i, precip'e dum kriz'o'temp'o'j, pov'as super'i la vol'o'n est'i inform'it'a.
La lavang'o de fals'a'j inform'o'j en soci'a'j ret'o'j, kiu'n la Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o nom'is “infodemio”, instig'is diĝit'a'j'n platform'o'j'n re'ag'i al la virus'ec'a dis'vast'ig'o de fals'a'j inform'o'j, per'e de la progres'ig'ad'o de inform'o'j el oficial'a'j font'o'j aŭ mal'help'i afiŝ'o'j'n, kiu'j promes'as mirakl'a'j'n rimed'o'j'n.
Ĵurnal'ist'o'j, special'iĝ'int'a'j en pri'kontrol'ad'o de fakt'o'j, kiel tiu'j ĉe la franc'lingv'a Afrik'a Check en Sen'egal'o, klopod'eg'is korekt'ad'i kaj garanti'i kred'ind'a'j'n kaj fid'ind'a'j'n font'o'j'n de inform'o'j.
Sed, evident'iĝ'as, ke tiu'j klopod'o'j ne sufiĉ'as.
Est'ont'ec'e, influ'hav'a'j blog'ant'o'j en la soci'a'j ret'o'j est'u ar'ig'at'a'j, sed precip'e oni cel'u al Facebook kaj WhatsApp por sens'iv'ig'i li'a'j'n administr'ant'o'j'n kaj sub'ten'ant'o'j'n kontraŭ'batal'i la dis'vast'ig'o'n de fals'a'j inform'o'j.
Sukces'a'j iniciat'o'j pov'as est'i re'produkt'at'a'j.
Ekzempl'e, la ret'radi'o WA FM, kre'it'a dum mart'o de ĉi tiu jar'o por kontraŭ'batal'i la mis'inform'o'j'n pri Kovim-19 en Ebur'bord'o.
Ĝi apog'as si'n sur ret'o de preskaŭ 200 volont'ul'a'j ĵurnal'ist'o'j, kiu'j tra'ir'as la strat'o'j'n de Yopougon, labor'ist'a kvartal'o de Abiĝano, revizi'ant'e inform'o'j'n por korekt'i fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n, dis'vast'ig'it'a'j'n per la soci'a'j ret'o'j, kaj por eduk'i kaj sens'iv'ig'i la loĝ'ant'ar'o'n.
Por batal'ad'i kontraŭ fals'a'j inform'o'j, neces'as uz'i la sam'a'j'n kanal'o'j'n, kiu'j ili'n dis'vast'ig'as kaj nutr'as. Ankaŭ neces'as, en Afrik'o kaj ali'lok'e, vek'i en la civit'an'o'j kritik'a'n pens'ad'o'n rilat'e al la inform'o'j, kiu'j'n ili ricev'as, instig'i ili'n pri'demand'i inform'font'o'j'n kaj la ident'ec'o'n de si'a'j aŭtor'o'j. Sen tia eduk'ad'o pri komunik'il'o'j, teori'o'j pri komplot'o'j aŭ supoz'at'a'j kurac'a'j efik'o'j de ajl'o aŭ de sal'a akv'o prosper'os.
Konfront'it'e kun flu'eg'o de oni'dir'o'j kaj fals'a'j inform'o'j en la inter'ret'o kaj la soci'a'j ret'o'j dum la san'kriz'o, ĵurnal'ist'o'j dev'is du'obl'ig'i si'a'j'n klopod'o'j'n sen'mask'ig'i mal'preciz'a'j'n aŭ mis'gvid'a'j'n nov'aĵ'o'j'n. Des pli mult'e, ĉar 42% de la pli ol 178 milion'o'j da Tviter'o- mesaĝ'o'j rilat'e al Kovim-19 est'is produkt'it'a'j de “bots” – aŭtomat'a'j komput'il'a'j program'o'j – laŭ stud'o de la ital'a Fond'aĵ'o Brun'o Kessler.
Por pli'bon'ig'i la al'ir'o'n al inform'o'j, Unesk'o kre'is rimed'o'centr'o'n de respond'o'j pri batal'o al Kovim-19. La cel'o est'as proviz'i konsil'o'j'n por lukt'i kontraŭ mis'inform'ad'o, kuraĝ'ig'i la divid'o'n de spert'o'j kaj konsil'o'j'n pri bon'a'j praktik'o'j, kaj sub'ten'i nord- sud'a'j'n kaj sud-sud'a'j'n kun'labor'o'j'n.
La organiz'aĵ'o ankaŭ dispon'ig'is kelk'a'j'n man'libr'o'j'n por akompan'i ĵurnal'ist'o'j'n je la front'lini'o de la batal'o kontraŭ mis'inform'ad'o. En partner'ec'o kun la fond'aĵ'o Nov'ig'o por Politik'o (Innovation for Policy (i4Policy)), Unesk'o lanĉ'is la ret'a'n kampanj'o'n #DontGoViral. Ĉi tiu kampanj'o baz'iĝ'as sur la aktiv'ig'o de art'ist'o'j kaj entrepren'ist'o'j pri kultur'o en Afrik'o kaj est'as kre'it'a por hav'ig'i al la publik'o inform'o'j'n sub liber'a'j licenc'o'j pri Kovim-19 en divers'a'j afrik'a'j lingv'o'j.
Nathalie Strub-Wourgaft est'as unu el la iniciat'int'o'j de la Klinik'a Esplor'a Koalici'o pri Kovim-19, lanĉ'it'a en april'o 2020. Ĝi kun'ven'ig'as scienc'ist'o'j'n, kurac'ist'o'j'n, sub'ten'ant'o'j'n kaj politik'ist'o'j'n de pli ol tri'dek land'o'j por akcel'i la esplor'ad'o'n pri la mal'san'o en mal'riĉ'a'j land'o'j. Ŝi argument'as, ke la esplor'ad'o dev'as est'i specif'e adapt'it'a al la bezon'o'j de tiu'j land'o'j.
Nathalie Strub-Wourgaft
Intervju'it'a de Agnes Bard'o'n
Klinik'a'j esplor'o'j pri la koron'virus'o est'is jam tre aktiv'a'j ek'de mez'e de mart'o – sed ĝi koncentr'iĝ'is en riĉ'a'j land'o'j, kie ankaŭ la pli'mult'o de infekt'it'o'j viv'as. Kelk'a'j el inter ni alarm'iĝ'is, ke klinik'a'j stud'o'j ne est'is plan'it'a'j en land'o'j de la Sud'o, ĉu en Afrik'o, Azi'o aŭ Latin'amerik'o. Aper'is ĝis tiam nur kelk'a'j kaz'o'j tie, sed projekci'o'j antaŭ'dir'is kresk'o'n de la epidemi'o, apart'e en Afrik'o.
Est'is klar'a mal'ekvilibr'o de esplor'o'j inter Nord'o kaj Sud'o. Tial ni lanĉ'is la Koalici'o'n.
Ni ankoraŭ klar'e memor'as, kio okaz'is dum la temp'o de la san'kriz'o pro la Ebol'a virus'o. Amas'o da esplor'projekt'o'j aper'is tiam, sed mank'is kun'ord'ig'o kaj okaz'is neni'a inform'inter'ŝanĝ'o inter tiu'j mal'sam'a'j projekt'o'j. Urĝ'e neces'is evit'i ripet'i tiu'j'n erar'o'j'n.
Ĉar Kovim-19 est'as nov'a mal'san'o, ĉio dev'is komenc'i de nul'o – nov'a'j protokol'o'j dev'is est'i el'pens'it'a'j, specimen'o'j dev'is est'i pri'skrib'it'a'j, klinik'a'j bild'o'j dev'is est'i kre'it'a'j. La esplor'ad'o evolu'is paralel'e kun la epidemi'ologi'o. Oni dev'is ir'i tre rapid'e, sed est'is ankaŭ neces'e evit'i du'obl'ig'o'n por hav'ig'i rapid'a'j'n respond'o'j'n al baz'a'j demand'o'j – kiel evit'i mort'ig'o'j'n, kiel evit'i en'hospital'ig'o'j'n, kiel protekt'i si'n mem, kiu'j est'as la risk'o-grup'o'j? Progres'ig'i ĉi tiu'j'n afer'o'j'n, tamen, demand'is alt'a'n nivel'o'n de analiz'a kompetent'ec'o, kiu signif'as kun'ig'i inform'o'j'n kaj datum'o'j'n.
La terapi'a'j proced'o'j, kiu'j pov'us est'i kre'it'a'j en la Nord'o, ne est'as sam'e aplik'ebl'a'j en la Sud'o – eĉ ĉar la kun'mal'san'o'j ne sam'as de unu region'o al ali'a. En Afrik'o, ekzempl'e, malari'o, tuberkul'oz'o, aŭ HIV est'as ĝeneral'ig'it'a'j, kio ne est'as la kaz'o en Eŭrop'o. Pli'e, san-sistem'o'j est'as mal'sam'a'j.
En industri'ig'it'a'j land'o'j, hospital'o'j hav'is mal'facil'aĵ'o'j'n pro la aper'o de sever'a'j form'o'j de la mal'san'o en si'a'j pacient'o'j. Kio pri tiu'j ne ekip'it'a'j per mekanik'a'j spiril'o'j? Koncern'e al trakt'ad'o'j, la molekul'o'j, kiu'j montr'as iu'j'n promes'plen'a'j'n rezult'o'j'n hodiaŭ, est'as injekt'ebl'a'j molekul'o'j kiu'j postul'as trejn'it'a'j'n hospital'profesi'ul'o'j'n. Se ĉi tiu'j dung'it'ar'o'j ne est'as hav'ebl'a'j, ali'a'j terapi'a'j solv'o'j dev'as est'i trov'ot'a'j.
Krom'e ne klar'as ĉu la virus'o est'as ĉie la sam'a. Ĝi aper'us en geografi'a'j variant'o'j.
Fin'e, la problem'o'j traktat'a'j de la soci'a'j scienc'o'j de'pend'as ankaŭ de la region'a kun'tekst'o – strikt'a mem'izol'iĝ'o ne sam'as en Delhi'o kiel en kamp'ar'a region'o de Franci'o. La efik'o'j de ĉi tiu'j lim'ig'o'j kaj ties akcept'ebl'ec'o de la loĝ'ant'ar'o vari'as de unu region'o al ali'a. Sekv'e, en esplor'ad'o, la noci'o de kun'tekst'o est'as esenc'a. Vi ne pov'as konduk'i scienc'a'n esplor'ad'o'n en industri'ig'it'a'j land'o'j kaj aplik'i ĝi'n ĉie ali'lok'e. Esplor'ad'o dev'as est'i gvid'at'a de la prioritat'o'j en divers'a'j land'o'j.
Absolut'e. Ni bezon'as federaci'i la klopod'o'j'n rilat'e al ident'ig'a'j protokol'o'j kaj diagnoz'o'j.
Ĝi est'as neces'a por la financ'a'j sub'ten'ant'o'j konsent'i pri prioritat'o'j, kiu'j est'as absolut'e esenc'a'j por la rezult'o'j. Ni viv'as en histori'a epok'o kiam ni ĉiu'j sam'e est'as en'volv'it'a'j pri mond'a san'problem'o.
Tem'as pri komplet'e nov'a situaci'o. Eĉ la Ebol'a kriz'o fin'e est'is ident'ig'it'a kiel afrik'a problem'o. Ĉi nov'a virus'o las'as al ni neniu'n ali'a'n elekt'o'n ol labor'i kun'e. La fakt'o, ke la Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) nom'is si'a'n unu'a'n klinik'a'n eksperiment'o'n “Solidar'ec'o”, ne est'as bagatel'a.
Est'as ankoraŭ iom tro fru'e por asert'i tio'n.
La dezir'o ekzist'as, kaj ni hav'as pli bon'a'n kun'labor'o'n inter la esplor'komun'um'o'j ol en la pas'int'ec'o. Ni ankoraŭ ne pov'as parol'i pri pli bon'a kun'ord'ig'o, sed ni al'proksim'iĝ'as al ĝi. Sam'temp'e, preskaŭ mil mal'sam'a'j klinik'a'j stud'o'j est'is lanĉ'it'a'j pri Kovim-19 – kio signif'as, ke inter'naci'e ne ekzist'as fakt'a kun'labor'o.
Ĉi tiu kriz'o pri san'o est'os decid'a punkt'o, kvankam est'as ankoraŭ mal'facil'e mezur'i ties efik'o'n. Ni est'as en la procez'o de konstru'ad'o de nov'a labor-manier'o, sed mult'e rest'as por est'i far'it'a.
Unu el la ating'o'j est'as, ke hodiaŭ ni klopod'as integr'ig'i la tem'o'n de al'ir'o al esplor'projekt'o'j. Ekzempl'e en DNMi, ni est'as nun'temp'e labor'ant'a'j pri klinik'a eksperiment'o. Ni serĉ'as molekul'o'j'n aĉet'ebl'a'j'n de ĉiu'j civit'an'o'j kaj al'ir'ebl'a'j grand'skal'e. Ŝajn'as evident'e, sed ĉi tio ne ĉiam tiel okaz'is.
Ekzist'os la koncept'o “antaŭ” kaj “post”. Ĉu pov'us est'i ali'e, se la infekt'o'j kalkul'iĝ'us en milion'o'j, la mort'o'j en cent'o'j da mil'o'j? Se ne tiel est'as, ĝi signif'as, ke ni ne'as tio'n, kio'n ni ĵus spert'is. Temp'o est'is perd'it'a esplor'ant'e ĉi mal'san'o'n, sed mal'pli ol en la pas'int'ec'o.
Ebol'a est'is turn'o'punkt'o. Kovim-19 est'os eksplod'il'o. Ĉi tiu kriz'o est'as sen'dub'e grav'a lecion'o. Kelk'a'j person'o'j klopod'is son'ig'i la alarm'o'n dum plur'a'j jar'o'j – kiel Bill Gates, kiu avert'is pri pandemi'o antaŭ mult'a'j jar'o'j.
Iu'j sugest'is ke la membr'o'land'o'j de MOS dev'as dediĉ'i 0,1 procent'o'n de si'a'j buĝet'o'j al esplor'o'j, laŭ prioritat'o'j difin'it'a'j sur'baz'e de la esplor'a'j nepr'aĵ'o'j de la moment'o. Tiu'j voĉ'o'j nun dev'as est'i aŭd'at'a'j.
La tut'mond'a san'kriz'o emfaz'is la rezist'em'o'n de iu'j indiĝen'a'j komun'um'o'j. Sed ĉef'e, ĝi mal'kaŝ'is la mal'fortik'ec'o'n de ĉi tiu'j populaci'o'j, kies mal'riĉ'ec'o, sub'nutr'ad'o kaj mal'bon'a al'ir'o al san'serv'o apart'e ig'as ili'n vund'ebl'a'j al infekt'a'j mal'san'o'j.
Minnie Degawan
Indiĝen'a'j popol'o'j ĉiam izol'is si'n mem de la ceter'a mond'o kiam cirkonstanc'o'j postul'is tio'n. En la Cordillera en Filipinoj, ekzempl'e, tia praktik'o – kon'at'a kiel ubaya aŭ tengaw – est'as regul'e observ'at'a je specif'a'j punkt'o'j de la ter'kultur'a cikl'o, por permes'i al la ter'o kaj la hom'o'j ripoz'i.
Neni'u rajt'as en'ir'i aŭ el'ir'i komun'um'o'n, inkluziv'e de komun'um'a'j membr'o'j, kiu'j hazard'e est'is ekster'e kiam kvaranten'o est'is anonc'it'a. Nod'it'a branĉ'o aŭ foli'o'j est'as met'it'a'j ĉe divers'a'j en'ir'ej'o'j kaj el'ir'ej'o'j por atent'ig'i, ke la komun'um'o est'as en ubaya.
Komun'um'an'o'j tre serioz'e observ'as ĝi'n kaj sam'kiel najbar'o'j – mal'obe'i ĝi'n est'as kiel invit'i katastrof'o'n por la tut'a komun'um'o.
La rit'o'j kiu'j akompan'as ubaya-on est'as grav'a part'o de la komun'um'a respond'o.
Ili ne cel'as kre'i tim'o'n aŭ invit'i mal'bon'o'n, sed fort'ig'i la sent'o'n de komun'um'o, ĉar mal'jun'ul'o'j postul'as la protekt'o'n de ĉiu'j, inkluziv'e de la natur'o. Simil'a'j rit'o'j – kiu'j emfaz'as la bezon'o'n ating'i ekvilibr'o'n inter la spirit'a kaj fizik'a mond'o'j – est'as plen'um'at'a'j de aĝ'ul'o'j en divers'a'j indiĝen'a'j komun'um'o'j en Filipinoj, Indonezio, Malajzi'o kaj Taj'land'o por protekt'i ili'a'j'n vilaĝ'o'j'n. Dum ĉi tiu kvaranten'o, komun'um'a'j membr'o'j pri'atent'as tiu'j'n en bezon'o, ili'n help'as kaj divid'as manĝ'aĵ'o'j'n inkluziv'e de sek'ig'it'a'j batat'o'j kiu'j est'is konserv'it'a'j por pluv'a'j tag'o'j.
Mal'riĉ'ec'o kaj sub'nutr'ad'o Ĉi tiu'j tradici'a'j praktik'o'j help'is indiĝen'a'j'n populaci'o'j'n al'front'i la postul'it'a'j'n lim'ig'o'j'n trud'it'a'j'n de la epidemi'o de Kovim-19 kaj organiz'i ili'a'n post'viv'ad'o'n. “Ili'a'j bon'a'j praktik'o'j de tradici'a re'san'ig'o kaj sci'o pri kiel ferm'i komun'um'o'n por mal'help'i la dis'vast'iĝ'o'n de mal'san'o'j kaj de liber'vol'a mem'izol'iĝ'o nun'temp'e est'as sekv'at'a'j ĉie tra la mond'o, “deklar'is Anne Nuorgam, prezid'ant'o de la Konstant'a Forum'o pri Indiĝen'a'j Demand'o'j de UN (UNKFID).
Sed la kriz'o pri san'o ankaŭ akr'e mal'kaŝ'is la vund'ebl'ec'o'n de ĉi tiu'j komun'um'o'j.
Indiĝen'a'j populaci'o'j – al kiu'j mank'as san'zorg'a'j instituci'o'j kaj al'ir'o al baz'a'j serv'o'j, sanitar'a'j instal'aĵ'o'j kaj grav'a'j prevent'a'j ag'ad'o'j, inkluziv'e de sekur'a trink-akv'o, sap'o kaj des'infekt'aĵ'o'j – est'as la plej frap'it'a'j de soci-ekonomi'a marĝen'ig'o, kiu puŝ'as ili'n al mis'proporci'a risk'o dum publik'a'j kriz'o'j pri san'o.
Ili'a sen'ĉes'a batal'ad'o kontraŭ sen'arb'ar'ig'o, klimat'a ŝanĝ'o kaj la perd'o de tradici'a'j viv'manier'o'j ig'is ili'n apart'e vund'ebl'a'j al nov'a'j infekt'a'j mal'san'o'j.
Mal'riĉ'ec'o, sub'nutr'ad'o kaj alt'a kvot'o de antaŭ'ekzist'ant'a'j san'problem'o'j pli'grav'ig'is la risk'o'j'n de tiu'j populaci'o'j – mult'a'j el ili loĝ'as en plur'generaci'a'j hejm'o'j, tre proksim'e al si'a'j pli'aĝ'ul'o'j.
La pandemi'o nur pli'grav'ig'is la mult'a'j'n problem'o'j'n al'front'it'a'j de indiĝen'a'j populaci'o'j. En nord'a Taj'land'o, ekzempl'e, arb'ar'fajr'o'j, al'don'as prem'o'j'n al nutr'aĵ'a sekur'ec'o, kaj minac'o'j'n al fizik'a bon'stat'o.
La Naga-popol'o en la nord'orient'a Barato est'as al'front'it'a de kresk'ant'a diskriminaci'o pro si'a fizik'a aspekt'o kaj mis'koncept'o'j pri la virus'o. Nagaj student'o'j est'is for'pel'it'a'j de si'a'j loĝ'ej'o'j kaj per'fort'it'a'j nur pro ili'a ĉin'ec'a aspekt'o. La Dumagatoj de Sud'a Luzon'o en Filipinoj al'front'is mank'o'n de manĝ'aĵ'o'j dum prov'ad'o halt'ig'i la reg'ist'ar'o'n konstru'i la dig'o'j'n Kaliwa kaj Kan'a'n en ili'a teritori'o.
Io simil'a okaz'is en Ekvadoro, kie min'ist'o'j daŭr'e tra'ir'as indiĝen'a'j'n teritori'o'j'n por ĉerp'i naft'o'n, malgraŭ la kvaranten'o.
Sed la nun'a kriz'o test'as ili'a'n viv'manier'o'n.
Mult'a'j kultur'a'j praktik'o'j kaj tradici'o'j, kiu'j al'vok'as kun'ven'o'j'n kaj procesi'o'j'n por event'o'j kiel ek'rikolt'o'j aŭ adolesk'ant'a'j iniciat'o-ceremoni'o'j, est'is halt'ig'it'a'j por la sekur'ec'o de mal'jun'ul'o'j kaj tiu'j plej vund'ebl'a'j.
La streb'ad'o de reg'ist'ar'o'j respond'i al la apart'a'j bezon'o'j de komun'um'o'j oft'e est'as ne'adekvat'a'j, kaj mis'taks'as la long'temp'a'j'n efik'o'j'n sur la viv'stil'o kaj viv'ten'ad'o de indiĝen'a'j popol'o'j kiel apart'a'j populaci'o'j.
Tuj'a'j'n paŝ'o'j'n oni dev'as far'i por cert'ig'i al indiĝen'a'j popol'o'j “inform'o'n, protekt'o'n kaj prioritat'o'n” dum la pandemi'o, Nuorgam emfaz'is en deklar'o.
Ĉef'a faktor'o est'as cert'ig'i, ke fid'ind'a'j kaj taŭg'a'j inform'o'j est'u proviz'at'a'j en indiĝen'a'j lingv'o'j. “La indiĝen'a'j aĝ'ul'o'j est'as prioritat'o por ni'a'j komun'um'o'j kiel ni'a'j gard'ant'o'j de histori'o, kaj tradici'o'j kaj kultur'o,” la prezid'ant'o de UNKFID al'don'is.
“Ni ankaŭ pet'as membr'o-ŝtat'o'j'n cert'ig'i, ke indiĝen'a'j popol'o'j en liber'vol'a izol'iĝ'o kaj ĉe ek'kontakt'o hav'u la rajt'o'n mem elekt'i, kaj ili'a decid'o pri izol'iĝ'o est'u respekt'at'a.” Ajn'a inter'ven'o aŭ plan'o dev'as hav'i indiĝen'a'j'n komun'um'o'j'n en la centr'o, koncern'e ili'a'j'n administr'ad'o'n kaj rajt'o'j'n.
Ili emfaz'e pruv'is tio'n, ke kie la tradici'a sci'o ankoraŭ est'as aplik'at'a – kaj kiam ili hav'as plen'a'n kontrol'o'n pri si'a'j rimed'o'j, kaj liber'e ekzerc'as si'a'n rajt'o'n pri mem'decid'o – ili kapabl'as pli efik'e protekt'i si'n mem, la natur'o'n kaj ili'a'n viv'medi'o'n. Ĉi tio valid'as ankaŭ por la nov'a'j defi'o'j.
Nun'temp'a'j lim'o'j ne plu est'as nepr'e far'it'a'j el brik'o'j kaj pik'drat'o'j.
Ili iom post iom far'iĝ'as mov'iĝ'ant'a'j lim'o'j kiu'j de'pend'as de avan'gard'a'j teknologi'o'j kaj kompleks'a'j regul'ar'o'j por trud'i vojaĝ'lim'o'j'n al civit'an'o'j. La pandemi'o de Kovim-19 evident'ig'as eĉ pli ĉi tiu'n fenomen'o'n.
Ayelet Shachar
La mov'iĝ'ant'a lim'o ŝanĝ'iĝ'as laŭ temp'o kaj spac'o; ĝi konsist'as de jur'a'j bar'o'j prefer'e ol tiu'j materi'a'j. Rimed'o'j al'pren'it'a'j kontraŭ la pandemi'o akcel'is ĉi tiu'n tendenc'o'n.
En januar'o 2020, kiam ar'o da kaz'o'j de ne'kon'at'a virus'pneŭmon'it'o traf'is la urb'o'n Wuhan, en Ĉini'o, najbar'a'j land'o'j, jam sufer'int'a'j pro la epidemi'o'j de Sars kaj MERS ne perd'is temp'o'n: al'don'e al rimed'o'j pri publik'a san'o, ili tuj en'konduk'is vojaĝ- mal'permes'o'j'n al si'a'j teritori'o'j.
Tia'j regul'ar'o'j est'as nun'temp'e uz'at'a'j eĉ en tre for'a'j land'o'j. Ekzempl'e, Kanado mal'permes'as al ĉiu'j hom'o'j – eĉ kanadaj civit'an'o'j – kun simptom'o'j de Kovim-19 en'ir'i aviad'il'o'n al Kanado. Tiel la land'o etend'is si'a'j'n lim'o'j'n, kaj koncept'e kaj jur'e, per trans'lok'ig'o de land'lim-kontrol'a'j ag'ad'o'j al en'ir'ej'o'j ekster'land'e, ĉef'e en Eŭrop'o kaj Azi'o.
Laŭ la plej last'a kalkul'o (maj'o 2020), preskaŭ 200 land'o'j trud'is tia'j'n vojaĝ'lim'o'j'n per mal'permes'o al en'ir'o kaj el'ir'o. En la kulmin'o de la kriz'o, 91% de la tut'mond'a loĝ'ant'ar'o est'is en land'o'j, kiu'j en'konduk'is vojaĝ-lim'o'j'n re'ag'e al Kovim-19. Neni'u el ĉi tiu'j laŭ'leĝ'e dev'ig'it'a'j mal'permes'o'j pri en'ir'o (kaj en iu'j land'o'j, el'ir'o) postul'as eĉ unu batalion'o'n da soldat'o'j ĉe la rand'o de la teritori'o, aŭ unu'nur'a'n sak'o'n da cement'o ĉe la lim'o. Anstataŭ'e, reg'ist'ar'o'j ŝanĝ'is la lim'o'n por kontrol'i mov'iĝ'ebl'o'n per bar'ad'o al vojaĝ'ant'o'j antaŭ ol ili'a ek'vetur'o, kaj eĉ post kiam ili jam ating'is la cel'lok'o'n – ekzempl'e, per postul'o, ke ili vest'u GPS-monitor'ebl'a'n bracelet'o'n. Fak'ul'o'j pri vojaĝ'o'j sugest'is, ke hom'o'j ver'ŝajn'e prefer'os antaŭ-kvaranten'iĝ'i en si'a'j hejm'land'o'j.
Almenaŭ ĝis kiam vakcin'o est'os dispon'ebl'a, est'as klar'e, ke la administr'ad'o de mov'ebl'ec'o kaj migr'ad'o est'os profund'e ŝanĝ'it'a.
Kio ŝajn'is scienc'fikci'o nun est'as la real'o.
La flug'haven'o Ben-Gurion de Israelo, jam kon'at'a pro si'a strikt'a sekur'ec'a protokol'o, nun pret'as dis'volv'i “sen'ĉes'a'n” kontrol'ad'o'n, en kiu neni'u hom'a agent'o est'as implik'it'a.
La cel'o est'as kre'i “koron'virus-liber'a'j'n transport'a'j'n land'o'j'n” kaj izol'it'a'j'n “zon'o'j'n” aŭ “vezik'o'j'n” en kiu'j vojaĝ'ad'o re'komenc'iĝ'os. Nur la san'ul'o'j hav'os permes'o'n cirkul'i tra tiu'j “sen'infekt'a'j” koridor'o'j. Tio kre'as grav'a'j'n etik'a'j'n kaj jur'a'j'n dilem'o'j'n. San'o far'iĝ'os valor'eg'a hav'aĵ'o, antaŭ'kondiĉ'o por vojaĝ'i. Land'o'j inkluziv'e de Ĉilio, Germanio, Italio kaj Briti'o pri'esplor'as la ide'o'n de “imun'ec'a'j pasport'o'j” - kiu'j permes'os al'ir'o'n al publik'a viv'o kaj mov'ebl'ec'o'n al iu'j kaj lim'ig'os ĝi'n al ali'a'j.
Eĉ antaŭ la pandemi'o, reg'ist'ar'o'j est'is invest'ant'a'j en biometri'a regul'ad'o de migr'ad'o – kiu proviz'as sen'precedenc'a'j'n teknologi'a'j'n “ĉio'vid'a'j'n” okul'o'j'n por monitor'i kaj spur'i ĉies mov'o'j'n ĉie.
Kun la sam'temp'a kresk'o de grand'a'j datum'ar'o'j kaj la kre'ad'o de vast'a'j datum'baz'o'j, kiu'j registr'as biometri'a'j'n inform'o'j'n de vojaĝ'ant'o'j, ni'a'j korp'o'j far'iĝ'os ni'a'j en'ir'bilet'o'j dum dis'vast'iĝ'o de biometri'a'j lim'o'j. Land'o'j kiel Aŭstrali'o, Ĉini'o, Japani'o, Uson'o kaj Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j gvid'as la mond'o'n tra tiu voj'o.
Dubaja Inter'naci'a Flug'haven'o prov'e en'konduk'is nov'a'j'n “biometri'a'j'n lim'o'j'n” – kon'at'a'j kiel inteligent'a'j tunel'o'j – kiu'j ident'ig'as pasaĝer'o'n per skan'ad'o de iris'o kaj vizaĝ'o.
Por ating'i ĉi tiu'n Orwell-ec'a'n vizi'o'n, la lok'o, funkci'ad'o kaj logik'o de land'lim'o dev'as est'i re'difin'it'a'j por permes'i reg'ist'ar'o'j'n aŭ ili'a'j'n deleg'it'o'j'n ekzamen'i kaj kapt'i vojaĝ'ant'o'j'n pli fru'e, pli oft'e kaj pli mal'proksim'e. Tiel vojaĝ'ant'o'j est'os spur'it'a'j dum ili mov'iĝ'as tra plur'a'j kontrol'ej'o'j dum la vojaĝ'o.
Kadr'e de la klopod'o'j por reg'i migr'ad'o'n kaj mov'ebl'ec'o'n, “elektron'ik'a vojaĝ-permes'il'o” baldaŭ est'os neces'a por Eŭrop'a Uni'o (EU) – eĉ por tiu'j, kiu'j profit'as de sen'viz'a vojaĝ'o kaj posed'as inter'naci'e avid'it'a'j'n pasport'o'j'n.
La Eŭrop'a Vojaĝ'a Inform'a kaj Rajt'ig'a Sistem'o (EVIRS) est'os lanĉ'it'a en 2022 kaj funkci'os kiel antaŭ'vojaĝ'a permes'il'o por vizit'ant'o'j al ĉiu'j du'dek ses land'o'j en Schengen-are'o.
Lig'it'a al ili'a'j pasport'o'j, ĉi tiu al'don'a tavol'o de inform'o'kolekt'ad'o kre'as potenc'a'n tamen ne'vid'ebl'a'n mov'iĝ'ant'a'n lim'o'n, kiu funkci'as ie ajn en la mond'o antaŭ la ek'vetur'o, adapt'ant'e si'n al la lok'o kaj risk'o'nivel'o de la vojaĝ'ant'o.
Ali'a'j projekt'o'j, kiel ekzempl'e la prov'projekt'o financ'at'a de EU nom'it'a iBorderCtrl, al'don'as futur'ec'a'j'n dimensi'o'j'n al reg'ad'o de mov'ebl'ec'o. Al'ven'ant'a'j vojaĝ'ant'o'j dev'as sub'met'iĝ'i al “mal'long'a, aŭtomat'a, ne'trud'a intervju'o kun avatar'o kaj spert'i mensog'detekt'il'o'n.” La datum'o'j kolekt'it'a'j est'as konserv'at'a'j en grand'a'j inter'lig'it'a'j datum'ar'o'j – permes'ant'e al aŭtoritat'o'j “kalkul'i akumul'it'a'n risk'o'faktor'o'n por ĉiu individu'o.” La kalkul'it'a risk'o'faktor'o aper'os en ajn'a est'ont'a lim'trans'ir'ej'o kaj ebl'e kaŭz'os pli'a'j'n kontrol'ad'o'j'n, aŭ eĉ mal'permes'o'n trans'ir'i land'lim'o'n. La avatar'o de iBorderCtrl est'as trejn'it'a por detekt'i hom'a'n tromp'em'o'n per analiz'ad'o de “mikro-gest'o'j.” Simil'a'j teknik'o'j ebl'e baldaŭ funkci'os en Uson'o, kie detekt'a'j sistem'o'j gvid'at'a'j de art'e'far'it'a inteligent'ec'o pov'as spur'i ŝanĝ'o'j'n en sang'o'flu'o aŭ subtil'a'j okul'mov'o'j. La iam fiks'it'a'j lim'o'j ne nur ŝanĝ'iĝ'as, sed ankaŭ mult'obl'iĝ'as kaj romp'iĝ'as. Ĉiu person'o fakt'e “port'as” si'a'n propr'a'n lim'o'n.
Ĉi tiu'j evolu'o'j al'port'as grav'a'j'n konsekvenc'o'j'n por ni'a'j rajt'o'j kaj liber'ec'o'j.
Ne est'as nur la naci'a'j reg'ist'ar'o'j kiu'j trakt'as hom'a'n korp'o'n kiel regul'ig'a'n lok'o'n: grav'a'j teknologi'a'j firma'o'j mult'e okup'iĝ'as pri inform'o'min'ad'o kaj lok'trov'ad'o (foj'e sen konsent'o) de tiu'j, kiu'j est'is test'it'a'j pozitiv'e por la virus'o.
Sed la sam'a kriz'o montr'is al ni, ke ali'a est'ont'ec'o ebl'as. Re'ag'e al la pandemi'o, la portugal'a reg'ist'ar'o deklar'is, ke ĉiu'j en'migr'int'o'j jam sur ĝi'a teritori'o – inkluziv'e de azil'pet'ant'o'j – hav'os al'ir'o'n al la sam'a'j rajt'o'j de portugal'o'j kadr'e de “san'o, soci'a sekur'ec'o, labor'a kaj loĝ'a stabil'ec'o, kiel dev'o'j de solidar'a soci'o en kriz'a moment'o.” Tie, per divid'o de la sam'a'j risk'o'j en la sam'a lok'o, kre'iĝ'is sent'o de kamarad'ec'o kaj komun'um'o.
Kiam ven'os la tag'o, kiam ni pov'os pli bon'e trakt'i ĉi tiu'n mort'ig'a'n virus'o'n, rest'os al ni la task'o mal'far'i ĝi'a'j'n sever'a'j'n ekskluziv'ig'a'j'n efik'o'j'n.
La post'pandemi'a mond'o est'os mal'sam'a ol antaŭ'e. En ĝi est'os pli da bon'vol'em'o al ne'kon'at'ul'o'j kaj pli da respekt'o al viv'aĵ'o'j, antaŭ'vid'as unu el la plej kon'at'a'j nun'temp'a'j poet'o'j de Ĉini'o.
Zhai Yongming
Post la publik'ig'o de ŝi'a poem'ar'o Vir'in'o en la 1980-aj jar'o'j, la ĉin'a poet'in'o aper'ig'is pli ol dek poezi'a'j'n antologi'o'j'n kaj ok ese'o'j'n. Ŝi'a verk'ar'o est'as traduk'it'a al mult'a'j lingv'o'j.
Vizaĝante al katastrof'o, literatur'o ne dev'as esprim'i rapid'a'n laŭd'o'n nek sen'pri'pens'a'n kritik'o'n. Anstataŭ'e ĝi dev'as fokus'iĝ'i al individu'o'j. Ĝi dev'as tem'i pri la ver'a'j emoci'o'j sent'it'a'j kaj pens'o'j pri la katastrof'o. Hom'o'j bezon'as lern'i respekt'o'n al la ne'kon'at'o, montr'i respekt'o'n al la viv'o kaj ten'i si'n for de antaŭ'juĝ'o'j aŭ du'um'a pens'manier'o. Se ni sukces'os ating'i ĉi tio'n, la hom'o'j de la mond'o ebl'e ĝu'os pli da liber'ec'o kaj toler'em'o kiam la pandemi'o fin'fin'e for'mort'os.
Ek'de Vir'in'o, kiu'n mi verk'is en la 1980-aj jar'o'j, plej'part'o de mi'a'j poem'o'j est'as inspir'it'a'j de la real'o kaj de tio, kio okaz'as en la soci'o. Do mi esper'as, ke mi'a'j verk'o'j dum la pandemi'o ne est'os moment'a kapric'o aŭ klopod'o est'i pri'atent'at'a. Mi esper'as, ke ili esprim'os konkret'a'j'n sent'o'j'n kaj pens'o'j'n inspir'it'a'j'n de la pandemi'o. Laŭ mi, verk'ist'o dev'as rezon'i anstataŭ kontent'iĝ'i per slogan'o'j.
Kiel special'a form'o de literatur'a esprim'o, poezi'o nask'iĝ'as el la profund'o de intens'e kor'tuŝ'it'a kor'o. Poem'o'j verk'it'a'j en tia'j temp'o'j dev'as tem'i pri sufer'o'j kaj fort'o'j de hom'o'j antaŭ katastrof'o. Ili dev'as instig'i pri'pens'ad'o'n.
Fiask'int'a verk'ist'o est'as tiu, kiu evit'as la real'o'n aŭ mal'sukces'as esprim'i si'a'j'n pens'o'j'n pri la mond'o, ĉar tiu ne lud'as la rol'o'n destin'it'a'n al si mem.
Dum katastrof'o, vir'in'o'j oft'e montr'as kuraĝ'o'n, decid'em'o'n kaj engaĝ'iĝ'o'n. Dum la pandemi'o de Kovim-19, la jun'ul'in'o Deng Ge organiz'is Brigad'o'n de Anĝel'o'j post la blok'ad'o de Wuhan – por transport'i var'o'j'n al hospital'o'j, pri'zorg'i sen'hejm'ul'o'j'n, help'i pacient'o'j'n trov'i hospital'a'j'n lit'o'j'n kaj ĉiu'tag'e proviz'i sen'pag'a'n manĝ'aĵ'o'n al medicin'a'j labor'ist'o'j. Ŝi propr'a'vol'e iniciat'is tio'n, risk'is si'a'n viv'o'n, spit'e al danĝer'o'j kaj prem'o'j. Ŝi ne est'is sol'a, mult'a'j vir'in'o'j en Wuhan silent'e ag'ad'is kiel volont'ul'o'j.
Écriture feminine, aŭ in'a verk'ad'o, montr'iĝ'as grav'a tem'o de ni'a epok'o. Dum la epidemi'o, ekzempl'e, Ru'o Shuiyin, poet'in'o kaj fleg'ist'in'o ĉe la kontraŭ'virus'a front'o, verk'is poem'o'j'n, kiu'j est'is vast'e laŭd'at'a'j de la publik'o, pri la ver'a'j spert'o'j kaj sent'o'j de medicin'a'j fak'ul'o'j. Ŝi'a verk'ad'o est'as ne'anstataŭ'ebl'a, ĉar rol'ul'o'j de ŝi'a'j poem'o'j rekt'e atest'is tio'n, kio ver'e okaz'is en ĉiu'j punkt'o'j de la front'o.
Fakt'e vir'in'o'j jam lud'as si'a'j'n rol'o'j'n en publik'a'j kun'tekst'o'j aŭ ag'ad'kamp'o'j. Ili est'as en pozici'o'j, kiu'j postul'as pli grand'a'n pen'ad'o'n, ĉar ili al'pren'as task'o'j'n, kiu'j est'as oft'e ŝablon'it'a'j kiel afer'o de vir'o'j. Vir'in'o'j konstant'e dev'as pruv'i, ke in'ec'o ne est'as mal'avantaĝ'o.
In'a verk'ad'o ne est'as io fiziologi'a, sed nov'a perspektiv'o apart'ig'it'a de la blind'a pens'manier'o de vir'o'j. In'a voĉ'o ne nur al'don'as aŭ komplet'ig'as vir'a'n pens'o'n, ĝi proviz'as alternativ'o'n al la nun'a estetik'a sistem'o.
Iu'j verk'ist'in'o'j ŝajn'as est'i destin'it'a'j ver'e transcend'i la katen'o'j'n de si'a seks'o – kio, laŭ mi, signif'as, ke ili ne tim'as kritik'o'j'n kaj kapabl'as rest'i optimism'a'j. Ili'a labor'o simil'as al lum'o, kiu bril'as tra ĉiu mal'lum'o.
Mi prefer'as nom'i tio'n “hel'a nokt'o”, por pri'skrib'i ĉi tiu'n mal'lum'o'n kun la ambici'o kaj bon'vol'em'o de vir'in'o'j.
La pandemi'o mal'hel'ig'is la bril'a'j'n perspektiv'o'j'n de mond'o sekur'a kaj liber'a.
Ni dev'os viv'i kun ne'cert'ec'o pri la est'ont'ec'o dum sufiĉ'e long'a temp'o. Ŝajn'e neni'u profet'o aŭ saĝ'ul'o aper'os por gvid'i ni'n. Ĉu est'os pli da liber'ec'o kaj toler'em'o en ĉi tiu mond'o, kiam ĉi tio fin'iĝ'os?
Se ni vol'as ating'i liber'ec'o'n kaj toler'em'o'n, ni dev'as gard'i ni'n kontraŭ antaŭ'juĝ'o'j kaj du'um'a pens'ad'o, kaj rezign'i ni'a'n kutim'o'n kritik'ad'i tio'n, pri kio ni mal'mult'o'n aŭ neni'o'n sci'as. La post-pandemi'a mond'o bezon'as est'i mal'pli tim'ig'a: hom'o'j dev'as respekt'i ali'a'j'n viv'aĵ'o'j'n kaj est'i pli toler'em'a'j.
La mond'o sen'ĉes'e ŝanĝ'iĝ'as, kaj malgraŭ la plej bon'a'j klopod'o'j de la hom'ar'o por reg'i ĝi'n per nov'a'j teknologi'o'j, la natur'o sekv'as si'a'n propr'a'n voj'o'n, kaj ni hav'as neni'a'n ŝanc'o'n sub'ig'i ĝi'n. Ni nur pov'as rigard'i tio'n, kio'n ni ne kon'as, kun pli da respekt'o, kaj est'i afabl'a'j al ĉiu'j spec'o'j de viv'o.
Fot'o'j: 12 fot'ist'o'j de la program'o La Tag'libr'o
okaz'ig'it'a de la grup'o Vir'in'a Fot'ad'o
Tekst'o: Katerin'a Markelova, Unesk'o
La grup'o star'iĝ'is en 2017, cel'ant'e vid'ebl'ig'i foto- ĵurnal'ist'in'o'j'n inter amas'komunik'il'o'j. Nun ĝi jam hav'as pli ol mil membr'o'j'n de pli ol cent land'o'j.
La fot'ist'in'o'j kiu'j part'o'pren'is en la program'o per bild'o'j registr'is si'a'n ordinar'a'n viv'o'n dum kelk'semajn'a aŭ eĉ kelk'monat'a blok'ad'o. De Bankok'o, Kampal'o, Pekino, Tbilis'o ĝis Meksik'urb'o, ili montr'as si'a'n poet'ik'ec'o'n, melankoli'o'n aŭ humor'o'n koncern'e al propr'a izol'iĝ'o.
La program'o tiel kun'est'as kun ili'a privat'a viv'o, kaj tio far'iĝ'is mir'ind'a spert'o por ili – ĉiu viv'as en si'a propr'a hejm'o, sed ŝajn'as kun'viv'ant'a kun ali'a'j.
Foto-ĵurnal'ist'in'o'j est'as relativ'e mal'mult'a'j inter la koleg'o'j, do rar'as tia perspektiv'o vir'in'a. Iniciat'int'o de la grup'o Daniella Zalcman klar'ig'is: “Ne mank'as fot'ist'in'o'j, sed mal'mult'as just'a dung'ad'o.” La ne'profit'cel'a grup'o kompil'is la datum'o'j'n pri seks'a egal'ec'o inter foto- ĵurnal'ist'o'j, kaj la rezult'o montr'as, ke en 2019 nur 29.5% de la fot'o'j publik'ig'it'a'j de The New York Times est'as far'it'a'j de fot'ist'in'o'j, kaj por la ĵurnal'o'j Le Mond'e kaj The Guardian, la procent'o'j est'as eĉ pli mal'alt'a'j, nur iom pli ol 10%. La pandemi'o ebl'e pli grav'ig'os la mal'egal'ec'o'n.
Ĉirkaŭ 96% da membr'o'j de la grup'o dir'is, ke ili traf'is financ'a'n perd'o'n kaŭz'it'a'n de la pandemi'o. La grup'o star'ig'is Urĝreagan Fondus'o'n kontraŭ Kovim-19 por help'i si'a'j'n membr'o'j'n, plej'part'o el ili est'as sen'de'pend'a'j fot'ist'in'o'j.
Epidemi'o'j kaj pandemi'o'j ne est'as nov'aĵ'o. Lepr'o, pest'o, ĥoler'o kaj variol'o post'las'is spur'o'j'n mort'ig'a'j'n tra la histori'o. Ili ankaŭ instig'is pri'pens'ad'o'n el kiu kutim'e ven'as io bon'a.
An'a María Carrillo Farga
Rapid'a dis'iĝ'o kaj alt'a'j mort'o'procent'aĵ'o'j est'as trajt'o'j de epidemi'o'j, ĉu kaŭz'it'a'j de bakteri'o'j, kiel bubon'a pest'o kaj ĥoler'o, ĉu kaŭz'it'a'j de virus'o'j, kiel variol'o, grip'o kaj aidos'o. Ili post'las'is spur'o'j'n en hom'a histori'o ek'de pra'histori'o.
Epidemi'o'j, kiu'j foj'e kaŭz'is demografi'a'n katastrof'o'n, respond'ec'as pri plur'a'j amas'mort'o'j kaj eĉ ŝanĝ'is la voj'o'n de histori'o. La Grand'a Pest'o de Ateno, kiu traf'is la urb'o'n inter 430 kaj 426 a.K., akcel'is la dis'fal'o'n de la sieĝ'at'a urb'o. La populaci'o'j de Inka'a kaj Aztek'a imperi'o'j mal'kresk'is pro variol'o kun'port'it'a de hispan'a'j konker'ant'o'j en la 16-a jar'cent'o.
Mult'a'j histori'ist'o'j kred'as, ke hispan'a grip'o kontribu'is por fru'ig'i la fin'iĝ'o'n de la Unu'a Mond'milit'o.
La mank'o de sci'o'j pri la mal'san'o'j kiu'j kaŭz'is epidemi'o'j'n kaj pri la manier'o'j per kiu'j ili propag'iĝ'as, dev'ig'is aŭtoritat'o'j'n al'pren'i la nur'a'j'n ebl'a'j'n sanitar'a'j'n rimed'o'j'n por lim'ig'i propag'iĝ'o'n. Inter tiu'j rimed'o'j est'as izol'ig'i mal'san'ul'o'j'n, lanĉ'it'a en la 8-a jar'cent'o por prevent'i propag'iĝ'o'n de lepr'o; kaj kvaranten'o, lanĉ'it'a en la 14-a jar'cent'o por brems'i la tiam'a'n dis'iĝ'ant'a'n pest'o'n. Sur la mar'o, kadavr'o'j de infekt'it'o'j est'is for'ĵet'it'a'j en la mar'o'n. Dev'ig'a sanitar'a hejm'rest'ad'o okaz'is unu'e en la urb'o Ragusa, nun nom'iĝ'ant'a Dubrovnik, en la 14-a jar'cent'o, kaj la sekv'a est'is en Venecio en la 15-a jar'cent'o. Ambaŭ urb'o'j tiam est'ig'is dev'ig'a'n sur'ŝip'a'n kvaranten'o'n dum kelk'a'j semajn'o'j. Post'e tiu kutim'o popular'iĝ'is en ĉef'a'j haven'o'j, inter ili est'as tiu'j de Ĝenovo kaj Napolo, en Italio, kaj tiu de Marsejlo, en Franci'o.
Serĉ'ad'o de pro'pek'a kapr'o Tiu'j menci'it'a'j rimed'o'j evident'iĝ'is mal'favor'a'j al komerc'o. Ekzempl'e, justinian'a pest'o, kiu dis'iĝ'is tra divers'a'j part'o'j de la mond'o inter la 6-a kaj la 8-a jar'cent'o, kaj la nigr'a mort'o, kiu traf'is Eŭrop'o'n mez'e de la 14-a jar'cent'o, ambaŭ sever'e inter'romp'is la tradici'a'j'n komerc'a'j'n itiner'o'j'n. Mediterane'a basen'o est'as for'las'it'a favor'e al Flandri'o, kiu far'iĝ'is la ĉef'a komerc'a centr'o de Eŭrop'o. Fakt'e, la em'o protekt'i komerc'o'n est'as tre grav'a faktor'o en reg'ad'o de epidemi'o, kiu oft'e prokrast'ig'as ag'ad'o'j'n kontraŭ ĝi'a dis'iĝ'o.
Ceter'e komerc'ist'o'j kaj politik'ist'o'j ne mal'oft'e kaŝ'as la ekzist'o'n de epidemi'o por protekt'i komerc'o'n.
En histori'o oft'e okaz'is mov'ad'o'j kontraŭ iu'j specif'a'j soci'a'j grup'o'j, kiu'j'n oni akuz'is est'i la kaŭz'o de la mal'san'o. Amas'a, subit'a kaj sam'temp'a perd'o de tiom da hom'a'j viv'o'j kre'as tim'o'n kaj ĥaos'o'n, kiu'j si'a'vic'e instig'as kulp'ig'o'n. Kutim'e la plej mal'riĉ'a'j kaj flank'e'n'las'it'a'j hom'o'j est'as la viktim'o'j de tiu diskriminaci'o. Pandemi'o'j kaŭz'is ĝeneral'a'n sufer'o'n, kiu pov'as traf'i tut'a'n famili'o'n kaj vilaĝ'o'n. La nigr'a mort'o mort'ig'is en Eŭrop'o inter 25 milion'o'j'n kaj 40 milion'o'j'n da hom'o'j, io inter tri'on'o kaj du'on'o de la tiam'a loĝ'ant'ar'o. Neces'is pli ol du jar'cent'o'j'n por ating'i sam'nombr'a'n populaci'o'n. Hispan'a grip'o de 1918 kaŭz'is mort'o'n de ĉirkaŭ 50 milion'o'j da hom'o'j tra la mond'o. Mal'facil'as imag'i kiom da detru'ad'o tiu pandemi'o kaŭz'is dum la fin'o de la Unu'a Mond'milit'o.
Front'e al mort'o kaj ne'klar'ig'it'aĵ'o'j, kaŭz'it'a'j de katastrof'o'j, oni ek'pens'is pri si'a'j viv'kondiĉ'o'j. Ili ankaŭ antaŭ'e'n'ig'as progres'o'n en kurac'ad'o kaj prevent'ad'o.
Kvankam medicin'o ankoraŭ est'is en si'a infan'ec'o fin'e de mez'epok'o, kelk'a'j higien'a'j rimed'o'j est'is jam adopt'it'a'j.
Jam en la 14-a jar'cent'o, oni ek'ŝanĝ'is la lit-tuk'o'j'n de mal'san'ul'o'j. Post epidemi'o de ĥoler'o en Londono mez'e de la 19-a jar'cent'o, reg'ist'ar'o komenc'is monitor'i akv'o'proviz'ad'o'n.
Post si'n'sekv'a'j mort'ig'a'j epidemi'o'j, mult'a'j land'o'j ek'konsci'is pri tio, ke trakt'i sanitar'a'n kriz'o'n kost'as mult'e pli ol prevent'i ĝi'n.
Ĥoler'o, unu el la plej dis'vast'iĝ'int'a'j mal'san'o'j, ni'n atent'ig'is pri la aĉ'a'j kondiĉ'o'j sub kiu'j plej'part'o de la hom'o'j est'is viv'ant'a'j kaj labor'ant'a'j. Iom post iom evident'iĝ'is neces'a'j long-daŭr'a'j san-politik'o'j: antaŭ'e'n'ig'i higien'a'j'n rimed'o'j'n, efektiv'ig'i sanitar'a'j'n norm'o'j'n kaj pri'esplor'i la kaŭz'o'j'n de mal'san'o'j kaj rimed'o'j'n por ili'n evit'i.
Ĉar mal'san'o propag'iĝ'as trans land'lim'o'j, kresk'is inter'naci'a kun'labor'o pri publik'a san'o en la du'a du'on'o de la 19-a jar'cent'o.
Kiel si'n'sekv'o de tio, ven'is seri'o'j da konferenc'o'j kaj pret'ig'o de mal'net'o de inter'naci'a'j konvenci'o'j pri san'o.
Por prevent'i la propag'iĝ'o'n de epidemi'o'j, ĉef'e ĥoler'o kaj pest'o, krom laŭ'ebl'e lim'ig'i komerc'o'n kaj liber'a'n cirkul'ad'o'n de hom'o'j, 12 eŭrop'a'j land'o'j okaz'ig'is la unu'a'n Inter'naci'a'n Konferenc'o'n pri San'o, en Parizo, en 1851, kio est'ig'is la mal'net'o'n de Inter'naci'a Konvenci'o pri San'o, akompan'at'a de inter'naci'a'j regul'o'j pri pest'o, flav'a febr'o kaj ĥoler'o.
Kvankam simil'a'j konferenc'o'j okaz'is dum la sekv'a'j jar'o'j, ĝis 1903 la Inter'naci'a Konvenci'o pri San'o ne est'is al'pren'at'a. Nur en la du'a du'on'o de la 20-a jar'cent'o, post kaŭz'it'a'j de katastrof'o'j, oni ek'pens'is pri si'a'j viv'kondiĉ'o'j. Ili ankaŭ antaŭ'e'n'ig'as progres'o'n en kurac'ad'o kaj prevent'ad'o.
Kvankam medicin'o ankoraŭ est'is en si'a infan'ec'o fin'e de mez'epok'o, kelk'a'j higien'a'j rimed'o'j est'is jam adopt'it'a'j.
Jam en la 14-a jar'cent'o, oni ek'ŝanĝ'is la lit-tuk'o'j'n de mal'san'ul'o'j. Post epidemi'o de ĥoler'o en Londono mez'e de la 19-a jar'cent'o, reg'ist'ar'o komenc'is monitor'i akv'o'proviz'ad'o'n.
Est'ig'o de politik'o'j pri publik'a san'o Post si'n'sekv'a'j mort'ig'a'j epidemi'o'j, mult'a'j land'o'j ek'konsci'is pri tio, ke trakt'i sanitar'a'n kriz'o'n kost'as mult'e pli ol prevent'i ĝi'n.
Ĥoler'o, unu el la plej dis'vast'iĝ'int'a'j mal'san'o'j, ni'n atent'ig'is pri la aĉ'a'j kondiĉ'o'j sub kiu'j plej'part'o de la hom'o'j est'is viv'ant'a'j kaj labor'ant'a'j. Iom post iom evident'iĝ'is neces'a'j long-daŭr'a'j san-politik'o'j: antaŭ'e'n'ig'i higien'a'j'n rimed'o'j'n, efektiv'ig'i sanitar'a'j'n norm'o'j'n kaj pri'esplor'i la kaŭz'o'j'n de mal'san'o'j kaj rimed'o'j'n por ili'n evit'i.
Ĉar mal'san'o propag'iĝ'as trans land'lim'o'j, kresk'is inter'naci'a kun'labor'o pri publik'a san'o en la du'a du'on'o de la 19-a jar'cent'o.
Kiel si'n'sekv'o de tio, ven'is seri'o'j da konferenc'o'j kaj pret'ig'o de mal'net'o de inter'naci'a'j konvenci'o'j pri san'o.
Por prevent'i la propag'iĝ'o'n de epidemi'o'j, ĉef'e ĥoler'o kaj pest'o, krom laŭ'ebl'e lim'ig'i komerc'o'n kaj liber'a'n cirkul'ad'o'n de hom'o'j, 12 eŭrop'a'j land'o'j okaz'ig'is la unu'a'n Inter'naci'a'n Konferenc'o'n pri San'o, en Parizo, en 1851, kio est'ig'is la mal'net'o'n de Inter'naci'a Konvenci'o pri San'o, akompan'at'a de inter'naci'a'j regul'o'j pri pest'o, flav'a febr'o kaj ĥoler'o.
Kvankam simil'a'j konferenc'o'j okaz'is dum la sekv'a'j jar'o'j, ĝis 1903 la Inter'naci'a Konvenci'o pri San'o ne est'is al'pren'at'a. Nur en la du'a du'on'o de la 20-a jar'cent'o, post la fin'o de la du'a Mond'milit'o, la Mond'a Organiz'o pri San'o est'is fond'it'a.
Kvankam epidemi'o'j est'as kaŭz'it'a'j de cirkul'ad'o de mikrob'o'j kaj virus'o'j, tio ne sufiĉ'as por klar'ig'i ĉio'n pri ili. Epidemi'o'j oft'e rezult'as de kriz'o pri medi'o, manĝ'aĵ'o, migr'ad'o, san'o, ekonomi'o aŭ politik'o.
Kutim'e epidemi'o nur pli'grav'ig'as kriz'o'n, kiu komenc'is pli fru'e kaj est'as oft'e kaŭz'it'a de milit'o kaj mal'sat'o.
Ankaŭ la nun'a pandemi'o est'as kriz'o kaŭz'it'a de ni'a viv-stil'o. Scienc'a esplor'o montr'is, ke la ĉef'a kaŭz'o de Kovim-19 est'as sistem'a detru'ad'o de natur'o, precip'e pro amas'bred'ad'o de brut'o'j kaj sen'arb'ar'ig'o.
Pro dis'vast'iĝ'ant'a sen'arb'ar'ig'o, loĝ'lok'o'j de best'o'j est'as detru'it'a'j. Sekv'e best'o'j dev'as for'ir'i si'a'j'n natur'a'j'n medi'o'j'n kaj el ili mikrob'o salt'as de unu speci'o al ali'a'j. Tio klar'ig'is la ek'aper'o'n de ebol'o and Zika- virus'o'n.
Epidemi'o'j prov'as la hom'ar'o'n per kolektiv'a'j danĝer'o kaj funebr'o. Tamen, histori'o montr'as ke ĉiu'j epidemi'o'j cert'e fin'iĝ'os. Kaj el'iĝ'ant'e el ili la hom'ar'o pov'as si'n re'invent'i kaj eĉ si'n progres'ig'i. La nun'a pandemi'o, kiel ĉiu'j antaŭ'a'j, ni'n gvid'as al mond'o'n kie oni mult'e pli respekt'as medi'o'n kaj hom'a'n viv'o'n.
En intervju'o kun Unesk'o-Kurier'o, Yuval Noah Har'ar'i, israela histori'ist'o kaj aŭtor'o de Sapiens, Hom'o De'us, kaj 21 Lecion'o'j por la 21-a jar'cent'o, analiz'as tio'n, kia'j la konsekvenc'o'j de la nun'a san'kriz'o pro la koron'virus'o pov'us est'i, kaj sub'strek'as la bezon'o'n pri pli grand'a inter'naci'a scienc'a kun'labor'o kaj inter'ŝanĝ'o de inform'o'j inter land'o'j.
Mi ne cert'as, ĉu ĝi est'as la plej mal'bon'a mond'a san'o- minac'o, kiu'n ni al'front'is. La epidemi'o de grip'o de 1918- 1919 est'is pli mal'bon'a, la epidemi'o de aidos'o ebl'e est'is pli mal'bon'a, kaj epidemi'o'j en antaŭ'a'j epok'o'j cert'e est'is mult'e pli mal'bon'a'j. Parol'ant'e pri mond'a'j epidemi'o'j, ĉi tiu fakt'e est'as mild'a. En la fru'a'j 1980-aj jar'o'j, se vi ek'hav'is aidos'o'n – vi mort'is. La Nigr'a Mort'o (la pest'o, kiu furioz'is en Eŭrop'o inter 1347 kaj 1351) mort'ig'is inter kvar'on'o'n kaj du'on'o'n de la koncern'at'a'j loĝ'ant'ar'o'j.
La grip'o de 1918 mort'ig'is pli ol dek procent'o'j'n de la tut'a loĝ'ant'ar'o en iu'j land'o'j. Kompar'e al tio, Kovim-19 mort'ig'as mal'pli ol kvin el'cent'o'j'n el tiu'j infekt'it'a'j, kaj, krom se iu danĝer'a mutaci'o okaz'os, est'as mal'ver'ŝajn'e, ke ĝi mort'ig'os pli ol unu el'cent'o'n de la loĝ'ant'ar'o de iu ajn land'o.
Pli'e, mal'e al antaŭ'a'j epok'o'j, ni nun hav'as ĉiu'j'n scienc'a'j'n sci'o'j'n kaj teknologi'a'j'n il'o'j'n, kiu'j est'as neces'a'j por venk'i ĉi tiu'n mal'san'o'n. Kiam la Nigr'a Mort'o traf'is ili'n, la hom'o'j est'is tut'e sen'help'a'j. Ili neniam mal'kovr'is tio'n, kio mort'ig'is ili'n kaj tio'n, kio pov'us est'i far'at'a pri ĝi. En 1348, la medicin'a fakultat'o de la Universitat'o de Parizo kred'is, ke la epidemi'o'n kaŭz'is astr'ologi'a mal'bon'ŝanc'o – tio est'as tiu “ĉef'a konjunkci'o de tri planed'o'j en Akvari'o”, kiu kaŭz'is mort'ig'a'n korupt'o'n de la aer'o ”(cit'it'a en La Nigr'a Mort'o ( angl'e The Black Death ), redaktor'it'a de Rozmario Horrox, el'don'ej'o de la universitat'o Manchester, 1994, p.159).
Mal'e, kiam Kovim-19 eksplod'is, scienc'ist'o'j bezon'is nur du semajn'o'j'n por ĝust'e ident'ig'i la virus'o'n, kiu est'as respond'ec'a pri la epidemi'o, mal'kovr'i la si'n'sekv'o'n de ĝi'a tut'a genomo, kaj evolu'ig'i fid'ind'a'j'n test'o'j'n por la mal'san'o. Ni sci'as, kio'n far'i por ĉes'ig'i la dis'vast'iĝ'o'n de ĉi tiu epidemi'o. Est'as ver'ŝajn'e, ke, en'e de unu jar'o aŭ du, ni hav'os ankaŭ vakcin'o'n.
Tamen, Kovim-19 ne est'as nur san-zorg'a kriz'o. Ĝi ankaŭ kaŭz'as grand'eg'a'n ekonomi'a'n kaj politik'a'n kriz'o'n.
Mi mal'pli tim'as la virus'o'n ol la intern'a'j'n demon'o'j'n de la hom'ar'o: mal'am'o'n, avid'ec'o'n kaj ne'sci'o'n. Se hom'o'j kulp'ig'as pri la epidemi'o ekster'land'an'o'j'n kaj mal'pli'mult'o'j'n; se avid'a'j entrepren'o'j zorg'as nur pri si'a'j profit'o'j; kaj se ni kred'as ĉiu'spec'a'j'n konspir'a'j'n teori'o'j'n – est'os mult'e pli mal'facil'e venk'i ĉi tiu'n epidemi'o'n, kaj post'e ni viv'os en mond'o venen'it'a de ĉi tiu mal'am'o, avid'ec'o kaj mal'kler'ec'o. Mal'e, se ni re'ag'as al la epidemi'o per tut'mond'a solidar'ec'o kaj mal'avar'ec'o, kaj se ni fid'as scienc'o'n prefer'e ol kred'i je konspir'a'j teori'o'j, mi cert'as, ke ni ne nur pov'as venk'i ĉi tiu'n kriz'o'n, sed efektiv'e el'ven'i el ĝi mult'e pli fort'a'j.
soci'o'j?
Dum la daŭr'o de la kriz'o, iu soci'a distanc'iĝ'o aŭ inter'hom'a spac'o est'as ne'evit'ebl'a.
La virus'o dis'vast'iĝ'as ekspluat'ant'e ni'a'j'n plej bon'a'j'n hom'a'j'n instinkt'o'j'n. Ni est'as soci'a'j best'o'j. Ni ŝat'as kontakt'o'n, precip'e en mal'facil'a'j temp'o'j. Kaj kiam parenc'o'j, amik'o'j aŭ najbar'o'j est'as mal'san'a'j, ni'a kompat'o ek'est'as kaj ni vol'as ir'i help'i ili'n.
La virus'o uz'as ĉi tio'n kontraŭ ni. Jen kiel ĝi dis'vast'iĝ'as. Do ni dev'as ag'i laŭ ni'a kap'o prefer'e ol laŭ ni'a kor'o, kaj malgraŭ la mal'facil'aĵ'o'j, mal'pli'ig'i ni'a'j'n kontakt'o'j'n.
Dum la virus'o est'as sen'pens'a pec'o de gen'a inform'o, ni hom'o'j hav'as mens'o'n, ni pov'as analiz'i la situaci'o'n raci'e, kaj ni pov'as ŝanĝ'i la manier'o'n, laŭ kiu ni kondut'as.
Mi kred'as, ke iam la kriz'o fin'iĝ'os, ni ne vid'os long'temp'a'j'n efik'o'j'n je ni'a'j baz'a'j hom'a'j instinkt'o'j. Ni tamen rest'os soci'a'j best'o'j. Ni ankoraŭ ŝat'os kontakt'o'j'n. Ni tamen ankoraŭ ir'os por help'i amik'o'j'n kaj parenc'o'j'n.
Rigard'u, ekzempl'e, al tio, kio okaz'is al la komun'um'o Glat (gej'a, lesba, ambaŭ'seks'am'a kaj trans'seks'a) sekv'e de aidos'o. Est'is terur'a epidemi'o, kaj gej'a'j hom'o'j oft'e est'is tut'e for'las'it'a'j de la Ŝtat'o, kaj tamen la epidemi'o ne kaŭz'is la mal'integr'iĝ'o'n de tiu komun'um'o.
Tut'e mal'e. Jam, ĉe la pint'o de la kriz'o, Glat-volont'ul'o'j establ'is mult'a'j'n nov'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n por help'i mal'san'ul'o'j'n, dis'vast'ig'i fid'ind'a'j'n inform'o'j'n kaj batal'i por politik'a'j rajt'o'j. En la 1990-aj jar'o'j, post la plej mal'bon'a'j jar'o'j de la aidos'a epidemi'o, la Glat-komun'um'o en mult'a'j land'o'j est'is mult'e pli fort'a ol antaŭ'e.
Ni'a plej grand'a avantaĝ'o super la virus'o est'as ni'a kapabl'o efik'e kun'labor'i. Virus'o en Ĉini'o kaj virus'o en Uson'o ne pov'as inter'ŝanĝ'i konsil'o'j'n pri kiel infekt'i hom'o'j'n.
Sed Ĉini'o pov'as instru'i Uson'o'n pri mult'a'j valor'a'j lecion'o'j pri koron'virus'o kaj kiel trakt'i ĝi'n. Pli ol tio – Ĉini'o pov'as ver'e send'i spert'ul'o'j'n kaj ekip'aĵ'o'j'n por rekt'e help'i Uson'o'n kaj Uson'o pov'as simil'e help'i ali'a'j'n land'o'j'n. La virus'o'j ne pov'as far'i i'o'n ajn en tiu manier'o.
Kaj de ĉiu'j form'o'j de kun'labor'o, la kun'divid'ad'o de inform'o'j est'as ver'ŝajn'e la plej grav'a, ĉar vi ne pov'as far'i i'o'n ajn sen preciz'a inform'o. Vi ne pov'as evolu'ig'i kurac'il'o'j'n kaj vakcin'o'j'n sen fid'ind'a'j inform'o'j. Efektiv'e, eĉ izol'iĝ'o de'pend'as de inform'o'j. Se vi ne kompren'as kiel mal'san'o dis'vast'iĝ'as, kiel vi pov'as real'ig'i kvaranten'o'n de hom'o'j kontraŭ ĝi?
Ekzempl'e, izol'iĝ'o kontraŭ aidos'o tre diferenc'as de izol'iĝ'o kontraŭ Kovim-19.
Por izol'i vi'n kontraŭ aidos'o, vi bezon'as uz'i kondom'o'n dum seks'um'ad'o, sed ne est'as problem'o'j pri parol'ad'o vizaĝ-al- vizaĝ'a kun hom'o kiu est'as HIV-pozitiv'a – aŭ pri prem'ad'o de li'a'j man'o'j kaj eĉ pri brak'um'ad'o de li. Kovim-19 est'as tut'e ali'a rakont'o. Por sci'i kiel izol'i vi'n kontraŭ apart'a epidemi'o, vi unu'e bezon'as fid'ind'a'j'n inform'o'j'n pri tio, kio kaŭz'as ĉi tiu'n epidemi'o'n. Ĉu virus'o'j aŭ bakteri'o'j? Ĉu ĝi trans'don'iĝ'as tra sang'o aŭ spir'o? Ĉu ĝi en'danĝer'ig'as infan'o'j'n aŭ mal'jun'ul'o'j'n? Ĉu ĝi konsist'as nur el unu vari'aĵ'o de la virus'o, aŭ kelk'a'j mutaci'ant'a'j vari'aĵ'o'j?
En la last'a'j jar'o'j, aŭtoritat'a'j kaj popol'ism'a'j politik'ist'o'j cel'is ne nur blok'i la sen'pag'a'n flu'o'n de inform'o'j, sed eĉ mal'grav'ig'i la fid'o'n de la publik'o je scienc'o. Iu'j politik'ist'o'j bild'ig'is scienc'ist'o'j'n kiel malic'a'n elit'o'n, mal'konekt'it'a'n de “la hom'o'j”. Ĉi tiu'j politik'ist'o'j dir'is al si'a'j sekv'ant'o'j ne kred'i al tio, kio'n dir'as scienc'ist'o'j pri klimat'a ŝanĝ'iĝ'o, aŭ eĉ pri vakcin'o'j. Ĝi nun dev'as est'i evident'a al ĉiu'j, kiom danĝer'a'j est'as tia'j popol'ist'a'j mesaĝ'o'j. En temp'o de kriz'o, ni bezon'as, ke inform'o'j flu'u mal'kaŝ'e, kaj ni bezon'as, ke hom'o'j fid'u pli scienc'a'j'n spert'ul'o'j'n ol politik'a'j'n demagog'o'j'n.
Feliĉ'e en la nun'a kriz-okaz'o plej mult'a'j hom'o'j si'n turn'as al scienc'o. La katolik'a eklezi'o pet'as la fidel'ul'o'j'n rest'i for de la preĝ'ej'o'j. Israelo ferm'is si'a'j'n sinagog'o'j'n.
La Islam'a Respublik'o Irano pun'as hom'o'j'n, kiu'j ir'as al moske'o'j. Templ'o'j kaj sekt'o'j de ĉiu'j spec'o'j halt'ig'is publik'a'j'n ceremoni'o'j'n.
Kaj ĉi tio okaz'as, ĉar scienc'ist'o'j far'is iu'j'n kalkul'o'j'n kaj rekomend'is ferm'o'n de ĉi tiu'j sankt'a'j lok'o'j.
Mi esper'as, ke hom'o'j re'memor'os pri la grav'ec'o de fid'ind'a'j scienc'a'j inform'o'j eĉ post kiam ĉi tiu kriz'o jam est'os fin'it'a. Se ni vol'as ĝu'i fid'ind'a'j'n scienc'a'j'n inform'o'j en temp'o de kriz'o, ni dev'as invest'i en ĝi'n en normal'a'j temp'o'j. Scienc'a'j inform'o'j ne ven'as mal'supr'e'n de la ĉiel'o, nek font'as el la mens'o de unu'op'a'j geni'ul'o'j. Ili de'pend'as de fort'a'j sen'de'pend'a'j instituci'o'j kiel universitat'o'j, mal'san'ul'ej'o'j kaj gazet'o'j.
Instituci'o'j, kiu'j ne nur esplor'as la ver'o'n, sed ankaŭ rajt'as dir'i al hom'o'j la ver'o'n, ne tim'ant'e est'i pun'at'a'j de iu aŭtoritat'em'a reg'ist'ar'o. Neces'as jar'o'j por konstru'i tia'j'n instituci'o'j'n. Sed tio valor'as la pen'o'n. Soci'o, kiu proviz'as civit'an'o'j'n per bon'a scienc'a eduk'ad'o, kaj kiu est'as serv'at'a de fort'a'j sen'de'pend'a'j instituci'o'j, pov'as pri'trakt'i epidemi'o'n mult'e pli bon'e ol brutal'a diktatur'o, kiu dev'as konstant'e polic'um'i mal'kler'a'n loĝ'ant'ar'o'n.
Ekzempl'e, kiel vi ig'as milion'o'j'n da hom'o'j lav'i si'a'j'n man'o'j'n per sap'o ĉiu'tag'e? Unu manier'o far'i tio'n est'as met'i polic'ist'o'n, aŭ ebl'e film'il'o'n, en ĉiu'n neces'ej'o'n, kaj pun'i hom'o'j'n, kiu'j ne lav'as la man'o'j'n. Ali'a manier'o est'as instru'i hom'o'j'n en lern'ej'o pri virus'o'j kaj bakteri'o'j, klar'ig'i, ke sap'o pov'as for'ig'i aŭ mort'ig'i ĉi tiu'j'n mal'san'il'o'j'n, kaj tiam fid'i hom'o'j'n, ke ili far'os si'a'j'n propr'a'j'n decid'o'j'n. Kiu laŭ vi est'as la plej efik'a metod'o?
Land'o'j dev'as kun'divid'i fid'ind'a'j'n inform'o'j'n ne nur pri mal'larĝ'a'j medicin'a'j afer'o'j, sed ankaŭ pri vast'a ar'o de ali'a'j afer'o'j – de la ekonomi'a efik'o de la kriz'o al la psikologi'a kondiĉ'o de civit'an'o'j. Supoz'u, ke iu land'o aktual'e debat'as pri tio, kiu'n spec'o'n de izol'iĝ-politik'o al'pren'i. Ĝi dev'as konsider'i ne nur la dis'vast'iĝ'o'n de la mal'san'o, sed ankaŭ la ekonomi'a'j'n kaj psikologi'a'j'n kost'o'j'n de izol'iĝ'o. Ali'a'j land'o'j jam al'front'is tiu'n dilem'o'n antaŭ'e, kaj prov'is mal'sam'a'j'n politik'o'j'n. Anstataŭ ag'i sur'baz'e de pur'a'j konjekt'o'j kaj re'far'i pas'int'a'j'n erar'o'j'n, tiu land'o pov'as ekzamen'i kiu'j est'is la ver'a'j sekv'o'j de la mal'sam'a'j politik'o'j al'pren'it'a'j en Ĉini'o, Kore'a Respublik'o, Svedi'o, Italio kaj Briti'o. Ĝi pov'as per tio far'i pli bon'a'j'n decid'o'j'n. Sed nur se ĉiu'j ĉi tiu'j land'o'j honest'e raport'as ne nur la nombr'o'n de mal'san'ul'o'j kaj mort'int'o'j, sed ankaŭ tio'n, kio okaz'is al ili'a'j ekonomi'o'j kaj al la mens'a san'o de ili'a'j civit'an'o'j.
Ĉar privat'a'j kompani'o'j part'o'pren'as, far'iĝ'as eĉ pli grav'e el'labor'i tut'mond'a'j'n etik'a'j'n princip'o'j'n kaj re'star'ig'i inter'naci'a'n kun'labor'o'n. Iu'j privat'a'j kompani'o'j pov'as est'i motiv'it'a'j de avid'ec'o pli ol de solidar'ec'o, tiel ili dev'as est'i kontrol'at'a'j atent'e. Eĉ tiu'j ag'ant'a'j bon'vol'e ne est'as rekt'e respond'ec'a'j al la publik'o, do est'as danĝer'e permes'i al ili amas'ig'i tro mult'a'n potenc'o'n.
Ĉi tio est'as apart'e ver'a kiam ni parol'as pri hom-kontrol'ad'o. Ni vid'as la kre'ad'o'n de nov'a'j kontrol-sistem'o'j en la tut'a mond'o, far'e de kaj reg'ist'ar'o'j kaj grand'a'j kompani'o'j.
La nun'a kriz'o ebl'e mark'os grav'a'n divid'o'n en la histori'o de kontrol'ad'o. Unu'e, ĉar ĝi ebl'e prav'ig'as kaj normal'ig'as la dis'volv'iĝ'o'n de il'o'j por amas'a kontrol'ad'o en land'o'j, kiu'j ĝis nun mal'akcept'is ili'n. Du'e, kaj eĉ pli grav'e, ĝi signif'as dram'a'n trans'ir'o'n de “surfac'a” al “profund'a” kontrol'ad'o.
Antaŭ'e, reg'ist'ar'o'j kaj kompani'o'j sekv'is ĉef'e vi'a'j'n ag'o'j'n en la mond'o – kie'n vi ir'as, kun kiu vi renkont'iĝ'as. Nun ili pli interes'iĝ'as pri tio, kio okaz'as en vi'a korp'o. Pri vi'a medicin'a stat'o, korp'a temperatur'o, sang'o'prem'o.
Tiu spec'o de viv-inform'o'j pov'as dir'i al reg'ist'ar'o'j kaj kompani'o'j mult'e pli pri vi ol iam antaŭ'e.
Ideal'e la kontrol-sistem'o est'u mastr'um'at'a de special'a san-zorg'a aŭtoritat'o prefer'e ol de privat'a kompani'o aŭ de la sekur'ec'a'j serv'o'j. La san'serv'a aŭtoritat'o est'u nur koncern'at'a mal'help'i epidemi'o'j'n, kaj dev'us hav'i neniu'j'n ali'a'j'n komerc'a'j'n aŭ politik'a'j'n interes'o'j'n.
Mi apart'e alarm'iĝ'as, kiam mi aŭd'as hom'o'j'n, kiu'j kompar'as la kriz'o'n pro Kovim-19 al milit'o, kaj al'vok'as la sekur'ec'a'j'n serv'o'j'n respond'ec'i pri ĝi. Ĉi tio ne est'as milit'o. Ĝi est'as san-zorg'a kriz'o. Ne ekzist'as hom'a'j mal'amik'o'j mort'ig'end'a'j.
Tem'as tut'e pri pri'zorg'o de hom'o'j. La reg'ant'a bild'o pri milit'o est'as tiu de soldat'o atak'ant'a antaŭ'e'n kun paf'il'o. Nun la bild'o en ni'a'j kap'o'j est'u fleg'ist'in'o, kiu ŝanĝ'as lit'o'tuk'o'j'n en mal'san'ul'ej'o. Soldat'o'j kaj fleg'ist'in'o'j hav'as tre mal'sam'a'n pens'o- manier'o'j'n. Se vi vol'as, ke iu respond'ec'u ne don'u la respond'ec'o'n al soldat'o, sed al fleg'ist'in'o. La san'zorg'a aŭtoritat'o dev'as kolekt'i la minimum'a'n kvant'o'n da inform'o'j neces'a'j por la simpl'a task'o antaŭ'mal'help'i epidemi'o'j'n, kaj ne dev'as inter'ŝanĝ'i ĉi tiu'j'n inform'o'j'n kun iu'j ajn ali'a'j reg'ist'ar'a'j ofic'ej'o'j – precip'e ne kun la polic'o. Nek ĝi dev'as inter'ŝanĝ'i la inform'o'j'n kun privat'a'j kompani'o'j. Ĝi dev'us cert'ig'i, ke inform'o'j kolekt'it'a'j pri individu'o'j neniam est'os uz'at'a'j por damaĝ'i aŭ manipul'i tiu'j'n individu'o'j'n – ekzempl'e kaŭz'i, ke hom'o'j perd'os si'a'j'n labor'posten'o'j'n aŭ si'a'j'n asekur'o'j'n.
La san'zorg'a aŭtoritat'o pov'as ig'i la inform'o'j'n al'ir'ebl'a'j por scienc'a esplor'ad'o, sed nur se la rezult'o'j de ĉi tiu esplor'ad'o est'as dispon'ebl'a'j liber'e al la hom'ar'o, kaj se ĉi'a'j ajn hazard'a'j profit'o'j est'os re'invest'it'a'j por dispon'ig'i al hom'o'j pli bon'a'n san'serv'o'n.
Kontrast'e al ĉiu'j ĉi tiu'j lim'ig'o'j pri inter'ŝanĝ'ad'o de inform'o'j, la individu'o'j mem dev'us ricev'i tiom mult'e da kontrol'o de la inform'o'j kolekt'it'a'j pri ili. Ili est'u liber'a'j ekzamen'i si'a'j'n person'a'j'n inform'o'j'n kaj profit'i el ili.
Fin'fin'e, dum tia'j kontrol-sistem'o'j ebl'e est'us de naci'a karakter'o, por ver'e mal'help'i epidemi'o'j'n, la mal'sam'a'j san'instanc'a'j aŭtoritat'o'j dev'us kun'labor'i unu kun la ali'a.
Ĉar mal'san'il'o'j ne respekt'as naci'a'j'n lim'o'j'n, se ni ne kombin'as inform'o'j'n el divers'a'j land'o'j, est'os mal'facil'e rimark'i kaj halt'ig'i epidemi'o'j'n. Se naci'a super'rigard'o est'us far'it'a de sen'de'pend'a san'zorg'a aŭtoritat'o, kiu est'as liber'a de politik'a'j kaj komerc'a'j interes'o'j, est'us mult'e pli facil'e por tia'j naci'a'j aŭtoritat'o'j kun'labor'i tut'mond'e.
Mi ne kon'as tio'n, kio okaz'os est'ont-temp'e.
Tio de'pend'as de la elekt'o'j, kiu'j'n ni far'as en la nun'temp'o. Land'o'j pov'as elekt'i konkur'i pri mal'abund'a'j rimed'o'j kaj sekv'i ego'ism'a'n kaj izol'ism'a'n politik'o'n, aŭ ili pov'us elekt'i help'i unu ali'a'n en spirit'o de tut'mond'a solidar'ec'o. Ĉi tiu elekt'o don'os form'o'n kaj al la ir'ad'o de la nun'a kriz'o kaj al la est'ont'a inter'naci'a sistem'o dum ven'ont'a'j jar'o'j.
Mi esper'as, ke land'o'j elekt'os solidar'ec'o'n kaj kun'labor'o'n. Ni ne pov'as halt'ig'i ĉi tiu'n epidemi'o'n sen rigor'a kun'labor'o inter land'o'j en la mond'o. Eĉ se apart'a land'o sukces'os halt'ig'i la epidemi'o'n en si'a teritori'o dum kelk'a temp'o, dum la epidemi'o daŭr'e dis'vast'iĝ'as ali'lok'e, ĝi ebl'e re'ven'os ĉi'e'n. Eĉ pli mal'bon'e, virus'o'j konstant'e mutaci'as. Mutaci'o en la virus'o ie ajn en la mond'o pov'us ig'i ĝi'n pli kontaĝ'a aŭ pli mort'ig'a, kaj ĝi en'danĝer'ig'us ĉiu'j'n hom'o'j'n. La nur'a manier'o, kiel ni ver'e pov'as protekt'i ni'n, est'as per help'o protekt'i ĉiu'j'n hom'o'j'n.
La sam'o okaz'as pri la ekonomi'a kriz'o.
Se ĉiu land'o atent'as nur pri si'a'j propr'a'j interes'o'j, la rezult'o est'os sever'a tut'mond'a ekonomi'a kriz'o, kiu traf'os ĉiu'j'n. Riĉ'a'j land'o'j kiel Uson'o, Germanio kaj Japani'o sukces'os trov'i unu el'ir'voj'o'n aŭ ali'a'n. Sed land'o'j pli mal'riĉ'a'j de Afrik'o, Azi'o kaj Latin-Amerik'o ebl'e front'os komplet'a'n kolaps'o'n. Uson'o pov'as pag'i sav-pak'aĵ'o'n de 2 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j por si'a ekonomi'o.
Ekvadoro, Niĝerio kaj Pakistano ne hav'as simil'a'j'n rimed'o'j'n. Ni bezon'as tut'mond'a'n ekonomi'a'n sav-plan'o'n.
Bedaŭr'ind'e, ĝis nun ni ne vid'as i'o'n kiel la fort'a'n tut'mond'a'n gvid'ad'o'n, kiu'n ni bezon'as. Uson'o, kiu ag'is kiel mond'a gvid'ant'o dum la epidemi'o de Ebol'o de 2014 kaj la financ'a kriz'o de 2008, rezign'is pri ĉi tiu labor'o. La reg'ist'ar'o de Trump tre klar'e deklar'is, ke ĝi zorg'as nur pri Uson'o, kaj for'las'is eĉ si'a'j'n plej proksim'a'j'n alianc'an'o'j'n en Okcident'a Eŭrop'o. Eĉ se Uson'o nun ven'us kun ia mond'a plan'o, kiu fid'us ĝi'n kaj kiu sekv'us ĝi'a'n gvid'ad'o'n? Ĉu vi sekv'us estr'o'n, kies deviz'o est'as “Unu'e Mi”?
Sed ĉiu kriz'o ankaŭ est'as ŝanc'o. Esper'ebl'e la nun'a epidemi'o help'os la hom'ar'o'n konsci'i pri la akr'a danĝer'o, kiu'n prezent'as tut'mond'a mal'unu'ec'o. Se efektiv'e ĉi tiu epidemi'o post'e rezult'ig'as pli rigor'a'n mond'a'n kun'labor'o'n, ĝi est'os ne nur venk'o kontraŭ la koron'virus'o, sed kontraŭ ĉiu'j ali'a'j danĝer'o'j, kiu'j minac'as la hom'ar'o'n – de klimat'a ŝanĝ'iĝ'o ĝis nukle'a milit'o.
Ni hav'as antaŭ ni mult'a'j'n elekt'o'j'n. Ne nur la elekt'o inter naci'ism'a izol'iĝ'o kaj tut'mond'a solidar'ec'o. Ali'a grav'a demand'o est'as, ĉu hom'o'j sub'ten'us la pli'iĝ'o'n de diktator'o'j, aŭ ĉu ili insist'us pri'trakt'i la kriz'o'n en demokrati'a manier'o? Kiam reg'ist'ar'o'j el'spez'as miliard'o'j'n por help'i mal'sukces'a'j'n kompani'o'j'n, ĉu ili sav'os grand'a'j'n kompani'o'j'n aŭ mal'grand'a'j'n famili'a'j'n entrepren'o'j'n? Kiam hom'o'j ŝanĝ'as al labor'ad'o de la hejm'o kaj al ret'a komunik'ad'o, ĉu tio kaŭz'os la mal'funkci'ad'o'n de organiz'it'a'j labor'ist'o'j, aŭ ĉu ni vid'os pli bon'a'n protekt'o'n pri la rajt'o'j de labor'ist'o'j?
Ĉiu'j ĉi tiu'j est'as politik'a'j elekt'o'j. Ni dev'as konstat'i, ke ni nun ne nur front'as san- kriz'o'n, sed ankaŭ politik'a'n kriz'o'n. La amas'komunik'il'o'j kaj la civit'an'o'j ne dev'us permes'i al si mem est'i tut'e distr'it'a'j de la epidemi'o. Kompren'ebl'e grav'as sekv'i la plej last'a'j'n nov'aĵ'o'j'n pri la mal'san'o mem – kiom da hom'o'j mort'is hodiaŭ? Kiom da hom'o'j est'is infekt'it'a'j? Sed sam'e grav'as don'i atent'o'n al politik'o kaj al prem'o por tio, ke politik'ist'o'j far'u la ĝust'a'n afer'o'n. Civit'an'o'j dev'as prem'i politik'ist'o'j'n ag'i laŭ la spirit'o de tut'mond'a solidar'ec'o; kun'labor'i kun ali'a'j land'o'j prefer'e ol kulp'ig'i ili'n; dis'don'i financ'a'j'n sub'ten'o'j'n laŭ just'a manier'o; konserv'i demokrati'a'j'n kontrol'o'j'n kaj ekvilibr'o'j'n – eĉ dum kriz'o.
La temp'o por far'i ĉio'n ĉi tio est'as nun. Kiu'n ajn ni elekt'os al la reg'ist'ar'o en ven'ont'a'j jar'o'j ne pov'os renvers'i la decid'o'j'n, kiu'j'n oni al'pren'as nun. Se vi far'iĝ'os prezid'ant'o en 2021, est'os kiel ven'i al fest'o, kiam la fest'o jam fin'iĝ'is, kaj la sol'a afer'o, kiu rest'as far'end'a est'as lav'i la mal'pur'a'j'n teler'o'j'n. Se vi far'iĝ'os prezid'ant'o en 2021, vi mal'kovr'os ke la antaŭ'a reg'ist'ar'o jam dis'don'is dek'o'j'n da miliard'o'j da dolar'o'j – kaj vi hav'as mont'o'n de ŝuld'o'j re'pag'end'a'j.
La antaŭ'a reg'ist'ar'o jam re'struktur'is la labor'merkat'o'n – kaj vi ne pov'as komenc'i de'nov'e de la komenc'o. La antaŭ'a reg'ist'ar'o jam en'konduk'is nov'a'j'n kontrol-sistem'o'j'n – kaj ili ne pov'as est'i for'ig'at'a'j en unu nokt'o.
Do ne atend'u ĝis 2021. Rigard'u tio'n, kio'n politik'ist'o'j far'as nun.
Katerin'a Markelova
La ferm'o de lern'ej'o'j kaj universitat'o'j ĉirkaŭ la mond'o por prevent'i la dis'vast'iĝ'o'n de la pandemi'o de Kovim-19 kaŭz'is grav'a'n eduk'a'n kriz'o'n, kiu ating'is si'a'n pint'o'n mez'e de april'o 2020. Inter la 16-a kaj 19-a de april'o, lern'ej'o'j ferm'iĝ'is en pli ol 190 land'o'j, afekt'ant'e 1,57 miliard'o'j'n da infan'o'j kaj ge'jun'ul'o'j – pli ol naŭ'dek procent'o'j el ĉiu'j lern'ant'o'j. Dum la kriz'o pri san'o, Unesk'o monitor'is la situaci'o'n tut'mond'e per publik'ig'o de map'o de lern'ej'a'j ferm'o'j en ĝi'a ret'ej'o.
La elekt'o de ret'a distanc'a eduk'ad'o – al kiu plej mult'a'j land'o'j si'n turn'is por cert'ig'i eduk'a'n daŭr'ig'o'n – ig'is la problem'o'n de la bit'ig'it'a eksklud'o ankoraŭ pli evident'a. Ĉirkaŭ 826 milion'o'j – du'on'o de la lern'ant'o'j kaj student'o'j en la mond'o – ne hav'as komput'il'o'n hejm'e kaj 706 milion'o'j (kvar'dek tri procent'o'j) ne hav'as ret'al'ir'o'n. La mank'o de ret'al'ir'o est'as apart'e zorg'end'a en Sub'sahar'a Afrik'o, kie la proporci'o de jun'ul'o'j sen hejm'a ret'al'ir'o alt'as je ok'dek procent'o'j.
Laŭ last'a'temp'a enket'o de Unesk'o pri rimed'o'j al'pren'it'a'j de kvin'dek naŭ land'o'j por mild'ig'i la efik'o'n de lern'ej'a'j ferm'o'j, nur kvin'dek ok procent'o'j de mal'alt'en'spez'a'j land'o'j hav'as ret'a'j'n lern'platform'o'j'n. Ses'dek procent'o'j de instru'ist'o'j en land'o'j kiu'j respond'is al la enket'o (sen'de'pend'e de en'spez'a nivel'o) ne hav'as sufiĉ'a'j'n inter'ret'a'j'n kapabl'o'j'n por liver'i ret-eduk'ad'o'n efik'e. Ĉi tio okaz'as ankaŭ al ok'dek procent'o'j da ge'patr'o'j kaj kvar'dek ok procent'o'j da lern'ant'o'j.
La projekt'o El'kript'ig'o ekzamen'as kelk'a'j'n iniciat'o'j'n por popular'ig'i ret'al'ir'o'n kadr'e de la Tut'mond'a Koalici'o por Eduk'ad'o, lanĉ'it'a de Unesk'o la 26-an de mart'o 2020.
Pli ol cent instituci'o'j de publik'a'j kaj privat'a'j sektor'o'j klopod'is kun'ig'i si'a'j'n spert'o'j'n por ofert'i rapid'a'j'n, sen'pag'a'j'n kaj taŭg'a'j'n solv'o'j'n al land'o'j al kiu'j mank'as teknologi'o, material'o'j aŭ kapabl'o'j bezon'at'a'j por lern'ad'o distanc'a.