Ĉi tiu raport'o est'as publik'ig'at'a okaz'e de la Pint'a Kun'ven'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Klimat'a Ag'ad'o (la 23-an de septembr'o 2019) kaj de la 25-a sesi'o de la Konferenc'o de la Parti'o'j pri Klimat'a Ŝanĝ'o en Santiag'o, Ĉilio.(COP25, de la 2-a ĝis la 13-a de decembr'o 2019).
“Ŝanĝ'i la mens'o'j'n, ne la klimat'o'n”
est'as la slogan'o de la kampanj'o por konsci'ig'i la publik'o'n, kampanj'o, kiu far'iĝ'is part'o de la Ag'ad-strategi'o de Unesk'o dum 2018-2021 por trakt'i klimat'ŝanĝ'o'n, kaj akord'as kun la Pariza Inter'konsent'o de 2015 (COP21) kaj la Cel'ar'o 2030 de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.
Ĝi detal'as grand'a'n ampleks'o'n de ag'ad'o'j en divers'a'j kamp'o'j: de Kler'ig'ad'o por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o [Education for Sustainable Development] (ESD), kaj la respond'ec'a trakt'ad'o de la ocean'o'j (tra Inter'reg'ist'ar'a Ocean'o'grafi'a Komision'o [Commission océanographique intergouvernementale] (COI), la Inter'naci'a Program'o por Sekur'ec'o de Akv'o [International Hydrological Programme] (IHP) kaj la kultur'a'j kaj natur'a'j lok'o'j protekt'at'a'j de Unesk'o, kiu'j serv'as kiel Observ'ej'o'j pri klimat'a ŝanĝ'o.
Daŭr'as mult'a'j ali'a'j projekt'o'j cel'e lev'i la publik'a'n konsci'iĝ'o'n pri klimat'a ŝanĝ'o per amas'komunik'il'o'j, aŭ inform'i infan'o'j'n per'e de la Ret'o de Lern'ej'o'j lig'it'a'j kun Unesk'o [Associated Schools Project Network] (ASPNet). Krom tiu'j pen'ad'o'j, ekzist'as katedr'o'j de Unesk'o pri Klimat'ŝanĝ'o kaj daŭr'i'pov'a evolu'ig'ad'o, Climate Frontlines [Avan'a'j klimat'a'j front'o'j] - ret'o'j de la indiĝen'a'j popol'o'j kaj ali'a'j minac'at'a'j komun'um'o'j kaj la civit'an'a'j iniciat'o'j de la “pionir'o'j por ŝanĝ'o” (Verd'a'j civit'an'o'j de Unesk'o) [UNESCO Green Citizens].
Ŝangi la mens'o'j'n signif'as re'foj'e prioritat'ig'i politik'e, ekonomi'e, industri'e kaj ĉiu'tag'viv'e por ni ĉiu'j. Sed antaŭ ĉio tem'as pri konsci'iĝ'o pri etik'a'j post'sekv'o'j de la klimat'ŝanĝ'o, kiu'j minac'as ne nur la planed'a'n eko'sistem'o'n, sed ankaŭ ni'a'j'n profund'a'j'n rajt'o'j'n, kre'ant'e mal'just'aĵ'o'j'n kaj profund'ig'ant'e mal'egal'ec'o'j'n.
Ĉar la etik'a'j dimensi'o'j de la klimat'ŝanĝ'o est'as relativ'e ne'esplor'it'a'j, Unesk'o adopt'is en novembr'o 2017 la Deklaraci'o'n pri Etik'a'j princip'o'j rilat'e klimat'ŝanĝ'o'n: il'o'n, hav'ebl'a'n por ĉiu'j soci'a'j ag'ant'o'j, kaj apart'e politik'a'j gvid'ant'o'j, por ke est'u konsider'at'a'j la plej taŭg'a'j decid'o'j.
Per ĉi tiu raport'o, la Kurier'o cel'as mal'ferm'i nov'a'j'n pri'pens'ig'a'j'n voj'eg'o'j'n pri ĉi tiu'j mal'pli kon'at'a'j aspekt'o'j de la plej grand'a defi'o tut'mond'a de ni'a'j temp'o'j. Ĉar paralel'e kun la problem'o'j scienc'a'j, kiu'j domin'as la komunik'il'a'j'n inform'o'j'n, la problem'o'j pri just'ec'o kaj egal'ec'o, respekt'o por hom'a'j rajt'o'j, pri solidar'ec'o kaj scienc'a kaj politik'a integr'ec'o, sam'e kiel la individu'a kaj kolektiv'a respond'ec'o'j, dev'as est'i la ĉef'a'j baz'angul'o'j de ni'a ag'ad'o tut'mond'skal'e.
Vincent Defourny kaj Jasmina Šopova
Bernard Feltz
Grav'a defi'o por ni'a temp'o, klimat'a ŝanĝ'o koncern'as kaj ni'a'n ĉiu'tag'a'n viv'o'n, kaj la mond'a'n geopolitik'a'n ord'o'n. Ĝi est'as unu el la dimensi'o'j de tut'mond'a ekologi'a kriz'o, rekt'a sekv'o de la kompleks'a'j inter'ag'o'j inter la hom'o'j kaj la natur'o. Ĉi tiu'j rilat'o'j pov'as est'i divid'it'a'j en kvar ĉef'a'j'n al'ir'o'j'n.
La unu'a, tiu de Kartezio [René Descartes [ʁəne dekaʁt]], konsider'as la natur'o'n est'i ar'o da objekt'o'j dispon'ig'it'a'j al hom'o'j. La filozof'o de la dek'sep'a jar'cent'o - sam'temp'ul'o de Galile'o kaj konsider'at'a grand'a iniciat'int'o de modern'ec'o – defend'is establ'o'n de scienc'o'j pri la viv'o, kiu'j est'is simil'a'j al la aper'ant'a'j fizik'a'j scienc'o'j. Li defend'as la ide'o'n de “best'o-maŝin'o”. Viv'ant'a'j est'aĵ'o'j est'as neni'o ali'a ol inert'a materi'o organiz'it'a en kompleks'a manier'o. Nur la hom'o hav'as substanc'a'n anim'o'n apart'e de la korp'o, tial li est'as la sol'a respekt'ind'a speci'o. La rest'a natur'o, viv'ant'a aŭ inert'a, est'as part'o de la mond'o de objekt'o'j je la dispon'o de la hom'ar'o. Kartezio ne respekt'as la medi'o'n, kiu'n li rigard'as util'ism'e kaj konsider'as sen'fin'a rimed'o, el kiu hom'o'j pov'as ĉerp'ad'i sen'skrupul'e. Ni pov'as vid'i, ĝis kiu grad'o tia'j supoz'o'j kaŭz'is la sen'hont'a'n ekspluat'ad'o'n de la natur'o en ĉiu'j ĝi'a'j form'o'j: agrikultur'o, fiŝ'kapt'ad'o, intens'a brut'o'bred'ad'o, min'ej'a el'flu'ad'o, ĉia'spec'a polu'ad'o.
Ekologi'a scienc'o est'as ali'a al'ir'o, kiu prezent'as tut'e ali'a'n el'rigard'o'n al la mond'o.
En 1937, la brit'a botanik'ist'o Arthur Georg'e Tansley propon'is la koncept'o'n de la eko'sistem'o, kiu revoluci'is la scienc'a'n rilat'o'n kun la natur'o. Tiu koncept'o rilat'as al ĉiu'j inter'ag'o'j de la divers'a'j viv'ant'a'j speci'o'j inter si kaj de ĉiu'j viv'ant'a'j organism'o'j kun la fizik'a medi'o: grund'o, aer'o, klimat'o ktp. En tiu kun'tekst'o, la hom'o re'mal'kovr'as si'n aparten'i al la natur'o, element'o de la eko'sistem'o.
Ceter'e, tiu ĉi eko'sistem'o est'as lim'ig'it'a medi'o, kun lim'ig'it'a'j rimed'o'j, kaj kontraŭ'flu'e, kaj laŭ'flu'e de la hom'a'j aktiv'aĵ'o'j.
Sed mult'a'j pens'ul'o'j konsider'as, ke la al'ir'o pri ekologi'a scienc'o est'as ne'sufiĉ'a. Profund'a'j ekolog'o'j, ekzempl'e, opini'as, ke la kern'o de la problem'o en la scienc'a al'ir'o, inkluziv'e de la ekologi'a, est'as hom'centr'ism'o. Ili pled'as por filozofi'o de la total'ec'o, kiu integr'as hom'o'j'n kun viv'ant'a'j organism'o'j kiel tut'o, sen don'i al ili ajn'a'n special'a'n status'o'n. Respekt'o al best'o'j est'as la sam'a kiel la respekt'o al hom'o'j.
Fin'a kompren'o de la rilat'o'j inter la hom'o kaj la natur'o prov'as konserv'i konsider'ind'a'n distanc'o'n de la radikal'ec'o de profund'a'j ekolog'o'j, emfaz'ant'e la grav'ec'o'n de la kritik'o pri la ekologi'a scienc'o. La natur'o kaj la hom'o'j kun'ekzist'as kaj inter'penetr'as unu la ali'a'n laŭ pli respekt'at'a viv'manier'o. Best'o pov'as respekt'i si'n mem, sen ke oni don'u al ĝi la sam'a'n status'o'n kiel por hom'o.
Viv'ant'a speci'o aŭ apart'a eko'sistem'o est'as respekt'ind'a'j kiel rimark'ind'a'j ating'o'j de la natur'o, kiel art'a verk'o est'as rimark'ind'a plen'um'o de la hom'ar'o. La estetik'a dimensi'o de art'verk'o reflekt'as fundament'a'n dimensi'o'n de la real'ec'o, kiu'n nur la art'ist'o pov'as rivel'i. Sed tia rilat'o ne implic'as, ke la respekt'at'a labor'o hav'as la status'o'n de hom'o. Hierarki'o de valor'o'j ebl'as. Best'o'j, cert'a'j eko'sistem'o'j kaj pejzaĝ'o'j far'iĝ'as respekt'ind'a'j en du manier'o'j - ĝust'e la hom'o decid'as respekt'i ili'n, kaj tio est'as manier'o por respekt'i, kiu ne egal'as kun la respekt'o ind'a je hom'o'j.
La dimensi'o de la ekologi'a kriz'o, klimat'a ŝanĝ'o pavim'as la voj'o'n por pli specif'a konsider'o de la rilat'o inter scienc'o kaj politik'o.
Scienc'o port'as pez'a'n respond'ec'o'n pri la aper'o de la klimat'a problem'o. Tio'n plej'part'e kaŭz'as la impon'a potenc'o dis'volv'it'a de nov'a'j teknologi'o'j kaj ili'a sen'lim'a uz'o de ekonomi'a'j potenc'o'j, per kiu'j ni en'ir'is la Homepokon.
Unu'a'foj'e en la histori'o, la hom'a'j ag'ad'o'j konduk'as al ŝanĝ'o'j en cert'a'j ekologi'a'j karakteriz'aĵ'o'j, kiu'j efik'as la tut'a'n hom'ar'o'n.
Sed scienc'o ankaŭ konsci'ig'as ni'n pri la problem'o'j rilat'a'j al la ekologi'a kriz'o. Ĝi lud'as decid'a'n rol'o'n en la evolu'ig'o de scen'ar'o'j, kiu'j pov'us konduk'i al la raci'a mastr'um'ad'o de la klimat'a kriz'o. Scienc'o pov'as detru'i ni'n, sed ĝi pov'as ankaŭ sav'i ni'n. Integr'it'a en pli vast'a'n kompren'o'n de la real'ec'o, la scienc'a al'ir'o rest'as decid'a en la reg'ad'o de klimat'a ŝanĝ'o.
Tamen, demokrati'o ne est'as teknokrati'o.
En demokrati'o, est'as la politik'ist'o, kiu decid'as.
La german'a soci'olog'o Max Weber (1864- 1920) disting'is inter la fakt'a regn'o kaj la regn'o de valor'o'j. Sur la sci'a flank'o, scienc'ist'o'j est'as fak'ul'o'j pri fakt'o'j. Ili est'as respond'ec'a'j por la analiz'o de situaci'o'j kaj propon'o'j de divers'a'j scen'ar'o'j, kiu'j kongru'as kun ekologi'a'j lim'ig'o'j.
Politik'ist'o'j, ali'flank'e, ag'as laŭ la valor'o'j, kiu'j'n ili dev'ont'iĝ'is sub'ten'i. En demokrati'a sistem'o, ili ricev'as si'a'n legitim'ec'o'n de si'a elekt'it'ec'o. Ili est'as elekt'at'a'j por elekt'i preciz'e la scen'ar'o'n, kiu konven'as al ili'a sistem'o de valor'o'j. Klimat'a ŝanĝ'o uz'as tre kompleks'a'j'n teknik'a'j'n analiz'o'j'n, kiu'j ne ĉiam konform'as al instrukci'o'j pri regul'o'j.
Tamen, est'as agnosk'end'e, ke ni ek'trans'ir'is al soci'o format'a decid'e per ekologi'a'j lim'ig'o'j.
La engaĝ'iĝ'o de ĉiu'j en si'a ĉiu'tag'a viv'o, la labor'o de la divers'a'j ekonomi'a'j ag'ant'o'j en si'a'j respektiv'a'j kamp'o'j - de mal'grand'a'j kaj mez'grand'a'j entrepren'o'j ĝis la plej potenc'a'j mult'naci'a'j trust'o'j kaj de la engaĝ'iĝ'o de ŝtat'a'j kaj per'ant'a'j struktur'o'j, sindikat'o'j, negoc'a'j federaci'o'j, ne'reg'ist'ar'a'j organiz'o'j (NROj), ktp - est'as esenc'a'j kondiĉ'o'j por efik'a ag'ad'o.
Ĉar la fundament'a afer'o est'as la est'ont'ec'o de la hom'ar'o. Kio pel'as ni'n ag'i, est'as ĉi tiu kompren'o, ke sen'brid'a klimat'a ŝanĝ'o pov'as ig'i la hom'a'n viv'o'n sur la Ter'o mult'e pli mal'facil'a, se ne mal'ebl'a. Ni kon'as la princip'o'n de “imperativ'o de hom'a respond'ec'o”, kiu'n la german'a filozof'o Hans Jon'as dis'volv'is fin'e de la 1970-aj jar'o'j, pens'ant'e preciz'e pri ekologi'a'j problem'o'j: “Ag'u tiel, ke la efik'o'j de vi'a'j ag'o'j est'u kongru'a'j kun la daŭr'a konstant'ec'o de aŭtentik'a hom'a viv'o sur la Ter'o”. Ek'de nun, tem'as pri koncept'ad'o de la nun'temp'a soci'a viv'o per tio integr'i en ĝi'n la zorg'o'n pri la tre long'a daŭr'i'pov'ebl'ec'o de la sistem'o, per inklud'ad'o de est'ont'a'j generaci'o'j en la gam'o de ni'a'j respond'ec'o'j.
Tiu'j pri'medi'a'j zorg'o'j dev'as est'i koher'a'j kun nun'temp'a'j etik'a'j postul'o'j, nom'e respekt'o al hom'a'j rajt'o'j kaj egal'a trakt'ad'o de ĉiu'j hom'o'j. Ne ĉiu'j hom'a'j loĝ'ant'ar'o'j est'as egal'a'j antaŭ la klimat'a defi'o. Paradoks'e, la plej mal'riĉ'a'j land'o'j est'as oft'e plej'e traf'at'a'j de ne're'ten'at'a tut'mond'a varm'iĝ'o. Respekt'o al hom'a'j rajt'o'j dev'as do konduk'i al princip'o de inter'naci'a solidar'ec'o, kiu sol'a pov'as garanti'i kaj tut'mond'a'n mastr'um'ad'o'n de klimat'a ŝanĝ'o, kaj ke est'u far'at'a'j specif'a'j paŝ'o'j pri apart'e kompleks'a'j situaci'o'j. La princip'o de respond'ec'o por est'ont'a'j generaci'o'j kaj la princip'o de solidar'ec'o de ĉiu'j kun ĉiu'j est'as esenc'a'j por just'a mastr'um'ad'o de la ekologi'a kriz'o.
Belg'a biolog'o kaj filozof'o, Bernard Feltz est'as profesor'o emerit'a ĉe la Katolik'a Universitat'o de Louvain [fr: luvɛ]̃ [nl: Leuven [ˈløːvə(n)]]. Li'a'j esplor'o'j koncentr'iĝ'as sur la filozofi'o de ekologi'o, viv'etik'a'j afer'o'j kaj rilat'o'j inter scienc'o kaj soci'o. Li reprezent'as Belgi'o'n en la Inter'reg'ist'ar'a Komitat'o de Unesk'o pri Viv'etik'o [Intergovernmental Bioethics Committee] (IGBC).
Klimat'a ŝanĝ'o ne nur minac'as ni'a'j'n eko'sistem'o'j'n, ĝi sub'fos'as la baz'o'n de ni'a'j fundament'a'j rajt'o'j, profund'ig'as mal'egal'ec'o'j'n kaj kre'as nov'a'j'n form'o'j'n de mal'just'ec'o. Adapt'iĝ'i al klimat'a ŝanĝ'o kaj klopod'i mild'ig'i ĝi'a'j'n efik'o'j'n ne est'as nur afer'o de scienc'a sci'o kaj politik'a decid'o; ĝi ankaŭ postul'as pli larĝ'a'n vid'o'n de tia kompleks'a situaci'o.
Por help'i al Membr'o-Ŝtat'o'j kaj al ali'a'j koncern'at'o'j far'i taŭg'a'j'n decid'o'j'n kaj efektiv'ig'i efik'a'j'n politik'o'j'n por daŭr'ig'ebl'a evolu'o, adapt'iĝ'o al klimat'a ŝanĝ'o kaj mild'ig'i ĝi'a'j'n negativ'a'j'n efik'o'j'n, Unesk'o adopt'is Deklaraci'o'n pri Etik'a'j Princip'o'j rilat'e al Klimat'a Ŝanĝ'o en novembr'o 2017.
Etik'o konsist'ig'as la baz'a'n element'o'n de iu ajn si'n'dev'ont'ig'o. Kiel mobiliz'a fort'o, etik'o pov'as direkt'i ag'ad'o'n, facil'ig'i arbitraci'o'n, solv'i konflikt'ant'a'j'n interes'o'j'n kaj difin'i prioritat'o'j'n. Etik'o hav'as la kapabl'o'n lig'i teori'o'n kun praktik'o, ĝeneral'a'j'n princip'o'j'n kun politik'a vol'o kaj mond'a'n konsci'o'n kun lok'a'j ag'o'j.
La Deklaraci'o adopt'it'a de Unesk'o baz'iĝ'as sur ses etik'a'j princip'o'j: Prevent'o de damaĝ'o: Pli bon'e anticip'i la sekv'o'j'n de klimat'a ŝanĝ'o kaj efektiv'ig'i respond'ec'a'j'n kaj efik'a'j'n politik'o'j'n por mild'ig'i la klimat'a ŝanĝ'o kaj adapt'iĝ'i al ĝi, inkluziv'e per evolu'ig'o de mal'alt'a'j forc'ej'gas'emisi'o'j kaj iniciat'o'j por antaŭ'e'n'ig'i klimat'a'n risort'ec'o'n.
Prudent'a al'ir'o: Ne prokrast'i la adopt'o'n de strategi'o'j por evit'i aŭ mild'ig'i la mal'favor'a'j'n efik'o'j'n de klimat'a ŝanĝ'o pro mank'o de definitiv'a'j scienc'a'j pruv'o'j.
Egal'rajt'ec'o kaj just'ec'o: Respond'i al klimat'a ŝanĝ'o en manier'o, kiu profit'ig'as ĉiu'j'n, en spirit'o de just'ec'o kaj egal'rajt'ec'o. Permes'i al tiu'j, kiu'j est'as mal'just'e influ'it'a'j de klimat'a ŝanĝ'o (pro ne'sufiĉ'a'j prepar'o'j aŭ ne'adekvat'a'j politik'o'j) al'ir'i jur'a'j'n kaj administr'a'j'n procedur'o'j'n, inkluziv'e kompens'ad'o'n.
Daŭr'i'pov'a dis'volv'iĝ'o: Adopt'i nov'a'j'n voj'o'j'n por evolu'ig'o, kiu'j ebl'ig'as daŭr'ig'ebl'e konserv'i ni'a'j'n eko'sistem'o'j'n dum konstru'ad'o de pli just'a kaj respond'ec'a soci'o, kiu est'as pli rezist'em'a al klimat'a ŝanĝ'o. Special'a atent'o dev'as est'i direkt'at'a al kamp'o'j, kie la por'hom'a'j sekv'o'j de klimat'a ŝanĝ'o pov'as est'i dram'ec'a'j, kiel nutr'aĵ'o'j, energi'o, ne garanti'at'a akv'a proviz'o, ocean'o'j, dezert'iĝ'o, grund'mal'fekund'iĝ'o kaj natur'a'j katastrof'o'j.
Solidar'ec'o: Sub'ten'i, individu'e kaj kolektiv'e, hom'o'j'n kaj grup'o'j'n plej vund'ebl'a'j'n pro klimat'a ŝanĝ'o kaj natur'a'j katastrof'o'j, precip'e en la Mal'plej Evolu'int'a'j Land'o'j [Least Developed Countries] (LDCs) kaj Evolu'ant'a'j Ŝtat'o'j sur Mal'grand'a'j Insul'o'j [Small Island Developing States] (SIDS). Pli'fort'ig'i urĝ'a'n kun'labor'a'n ag'ad'o'n en divers'a'j kamp'o'j, inkluziv'e de teknologi'a evolu'o kaj trans'ig'o, divid'o de sci'o'j kaj kre'ad'o de kapabl'ig'o'j.
Scienc'a sci'o kaj honest'ec'o en decid'o'farad'o: Pli'fort'ig'i la inter'fac'o'n inter scienc'o kaj politik'o por plej'ebl'e mult'e help'i la decid'o'farad'o'n kaj efektiv'ig'i grav'a'j'n perspektiv'a'j'n strategi'o'j'n, inkluziv'e antaŭ'vid'o'n de risk'o'j. Antaŭ'e'n'ig'i la sen'de'pend'ec'o'n de scienc'o kaj vast'e dis'kon'ig'i ĝi'a'j'n el'trov'o'j'n al kiel ebl'e plej mult'a'j hom'o'j, je la avantaĝ'o de ĉiu'j.
Unesk'o hav'as long'daŭr'a'n spert'o'n pri medi'koncern'a etik'o, sub'ten'at'a de la Mond'a Komision'o pri Etik'o en Scienc'a Sci'o kaj Teknologi'o (COMEST), kre'it'a en 1998. Kiel konsil'a organ'o kaj forum'o por dialog'o'j, COMEST el'don'is seri'o'n da raport'o'j en la pas'int'a jar'dek'o, kiu'j help'is konkret'ig'i publik'a'n debat'o'n. Ĝi'a raport'o en 2015 serv'is kiel baz'o por la Deklar'o de Etik'a'j Princip'o'j rilat'e al Klimat'a Ŝanĝ'o.
Catriona McKinnon
Fajr'o ek'brul'is en la teatr'o, el kiu ne est'as el'ir'voj'o'j. Ne'brid'at'e, la fajr'o mort'ig'os kaj vund'os mult'a'j'n en la teatr'o, komenc'ant'e de tiu'j en la plej mal'mult'e'kost'a'j sid'lok'o'j. Mult'a'j hom'o'j jam pov'as flar'i la fum'o'n, sed kelk'a'j ali'a'j ankoraŭ ne rimark'is ĝi'n. Kelk'a'j klopod'as admon'i ĉiu'j'n, ke la fajr'o est'as brid'ebl'a antaŭ ol ĝi dis'vast'iĝ'us ne'halt'ig'ebl'e. Ali'a grup'o – ĉef'e sid'ant'o'j en la plej mult'e'kost'a'j sid'lok'o'j – klopod'as laŭt'e kri'i, ke est'as neni'u fajr'o, aŭ ke ĝi ne est'as serioz'a, aŭ ke rest'as mult'e da temp'o por ĝi'n esting'i. Tiu ĉi grup'o uz'as emoci'a'n lingv'aĵ'o'n kaj insist'as, ke la ali'a grup'o ne est'as fid'ind'a.
Mult'a'j hom'o'j en la teatr'o est'as konfuz'it'a'j per tiu'j konflikt'a'j mesaĝ'o'j, aŭ konvink'it'a'j de la fajr'o-neg'ant'o'j. Est'as sufiĉ'e da hom'o'j en tiu'j kun'ig'it'a'j grup'o'j por signif'e mal'rapid'ig'i la klopod'o'j'n de tiu'j, kiu'j aŭskult'as la ĝust'a'j'n atent'ig'o'j'n, de tiu'j, kiu'j streb'as esting'i la fajr'o'n. En tiu ĉi scen'ar'o, tiu'j, kiu'j kri'as: “Ne est'as fajr'o!”, est'as silent'ig'end'a'j, ĉar ja est'as fajr'o, kiu postul'as urĝ'a'n kaj tuj'a'n re'ag'o'n por prevent'i, ke ĝi dis'vast'iĝ'u kaj far'iĝ'u sen'brid'a.
Sed la fajr'o'n oni ne pri'trakt'as dec'e, ĉar mult'a'j hom'o'j en la teatr'o ne sci'as kiu'n kred'i.
Ĉu ni pov'as kompar'i tiu'j'n, kiu'j neg'as la real'o'n de klimat'ŝanĝ'o, kun la grup'o, kiu okup'as la plej bon'a'j'n lok'o'j'n en la teatr'o? La respond'o ŝajn'as mem'evident'a: jes.
Sankci'o'j por krim'o'j est'as la plej potenc'a'j il'o'j, kiu'j'n ni hav'as por lim'difin'i kondut'o'n, kiu est'as trans ĉiu'j lim'o'j de toler'ebl'o. Krim'a kondut'o mal'observ'as baz'a'j'n rajt'o'j'n kaj detru'as hom'a'n sekur'ec'o'n. Ni rezerv'as la plej fort'a'n pun'pri'trakt'o'n por kondut'o, kiu damaĝ'as tio'n, kio'n ni konsider'as plej fundament'e valor'a. Klimat'ŝanĝ'o kaŭz'as ĝust'e tia'n damaĝ'o'n.
Dum la last'a'j pli-mal'pli 250 jar'o'j, ni brul'ig'is fosili'a'j'n brul'aĵ'o'j'n por hav'i mal'mult'e'kost'a'n energi'o'n, detru'is karbon'absorb'ej'o'j'n, kresk'ig'is la hom'a'n loĝ'ant'ar'o'n, kaj fiask'is en la halt'ig'o de la mal'bon'a influ'o de negoc'a'j interes'o'j sur politik'a'j ag'o'j, kiu'j est'us pov'int'a'j hav'i efik'o'j'n sur la mild'ig'o.
Nun'e, ni hav'as temp'o'lim'o'n de dek jar'o'j aŭ mal'pli por evit'i for'konsum'o'n de la karbon'a buĝet'o por la averaĝ'a temperatur'a alt'iĝ'o je 1,5°C, laŭ la Special'a Raport'o de 2018 de la Inter'reg'ist'ar'a Labor'grup'o pri Klimat'a Ŝanĝ'o [Intergovernmental Panel on Climate Change] (IPCC). Se ni daŭr'ig'os la nun'temp'a'n tendenc'o'n pri emisi'o'j sen tut'fort'a mild'ig'o, ni pov'os vid'i pli'varm'iĝ'o'n de 4°C ĝis 6,1°C super la averaĝ'o'j de antaŭ la industri'a epok'o, ĝis 2100. Eĉ se ĉiu'j land'o'j ating'us si'a'j'n konsent'it'a'j'n mild'ig'cel'o'j'n laŭ la Pariza Inter'konsent'o de 2015 (COP21), ni plej ver'ŝajn'e vid'os pli'varm'iĝ'o'n al almenaŭ 2,6°C ĝis 2100.
Kresk'o de la temperatur'o de 4°C ĝis 6,1°C ĝis 2100 est'us katastrof'a. Vast'a'j are'o'j de la ter'o iĝ'us ne'loĝ'ebl'a'j pro alt'iĝ'int'a mar'nivel'o kaj tro'a varm'o. Sever'a'j veter'event'o'j, rikolt'o'kriz'o'j kaj konflikt'o'j pro amas'migr'ad'o neniam antaŭ'e spert'it'a'j en la hom'a histori'o, est'us met'ont'a'j grand'a'n prem'o'n sur la rest'ant'a'j loĝ'ebl'a'j lok'o'j.
En tia'j febl'a'j kaj febr'a'j kondiĉ'o'j, pozitiv'a retro'kupl'o el la varm'iĝ'o pov'us met'i la hom'ar'o'n en risk'o'n de for'mort'o, laŭ la gazet'o Futures, septembr'o 2018. Tia retro'kupl'o okaz'as kiam turn'o'punkt'o'j'n oni pas'as en'e de la klimat'sistem'o, kaŭz'ant'e la el'las'o'n de procez'o'j, kiu'j pli'ig'as la varm'iĝ'o'n. Ekzempl'e, la trans'form'ad'o de la Amazon'a arb'ar'o de plej grand'a tut'mond'a karbon'absorb'ej'o al karbon'font'o; aŭ la grand'a re'tir'iĝ'o de la polus'a glaci'o, kiu redukt'as la planed'a'n reflekt'iv'o'n, pli'rapid'ig'ant'e la varm'o'kresk'o'n.
Tiu'j turn'o'punkt'o'j est'as pri'skrib'it'a'j en la Kvin'a Pri'taks'a Raport'o de IPCC (Ar5) kiel grav'a sojl'o, en kiu tut'mond'a aŭ region'a klimat'o'j ŝanĝ'iĝ'as de unu stabil'a stat'o al ali'a firm'a stat'o.
Kresk'o de temperatur'o de 4°C ĝis 6,1°C ne est'as ver'ŝajn'a, sed ankaŭ ne est'as scienc'fikci'a hipotez'o. Ĉiu jar'o, kiu pas'as sen fort'a mild'ig'o por ating'i nul-emisi'o'j'n ĝis 2050, ig'as tiu'n ekzist'o'minac'o'n pli real'a. Eĉ se la Pariza Inter'konsent'o tut'fort'e antaŭ'e'n'ig'as la mild'ig'a'n ambici'o'n ferm'i la emisi'a'n inter'spac'o'n ĝis 2030, rest'as la ebl'o, ke ni jam ating'is 1°C da varm'iĝ'o. Se konsider'i la temp'a'n prokrast'o'n inter la emisi'o'j kaj la pli'varm'iĝ'o, kiu'n ili kre'as – pro la long'a viv'daŭr'o de la karbon'molekul'o'j en la atmosfer'o – oni pov'as atend'i pli'a'j'n kresk'o'j'n.
Ĉu ni util'ig'u kriminal'a'n jur'o'n por trakt'i klimat'a'n ŝanĝ'o'n? La nun'temp'a generaci'o de hom'o'j viv'ant'a'j dum la Homepoko est'as kapabl'a damaĝ'i kaj degener'ig'i la medi'o'n en manier'o'j, kiu'j pov'as for'mort'ig'i la hom'ar'o'n. La juĝ'o de post'e'ul'mort'ig'o est'as etik'e postulat'a respond'o al la ŝanĝ'iĝ'int'a'j cirkonstanc'o'j dum la Homepoko. La ampleks'o de la kriminal'a jur'o ig'as ĝi'n la perfekt'a lok'o por trakt'i la minac'o'j'n al ni'a ekzist'o kre'it'a'j'n de la klimat'a ŝanĝ'o. Inter'naci'a kriminal'a jur'o cel'as protekt'i la tut'a'n hom'a'n komun'um'o'n, sen'konsider'e ĝi'a'j'n land'lim'o'j'n, nun kaj en la est'ont'ec'o. Inter'naci'a kriminal'a jur'o esprim'as la valor'o'j'n, kiu'j kun'lig'as la hom'a'n komun'um'o'n tra'temp'e. Ĝi asert'as la kondamn'o'n de “ne'imag'ebl'a'j kruel'aĵ'o'j, kiu'j fund'e ŝok'as la konsci'o'n de la hom'ar'o”
– kiel preskrib'it'e en la Roma Statut'o de la Inter'naci'a Pun'a Kort'um'o [International Criminal Court] (ICC) de la 17-a de juli'o 1998, kiu, inter'ali'e, difin'as la inter'naci'a'j'n krim'o'j'n, pri kiu'j ICC hav'as jurisdikci'o'n.
Kie okaz'as krim'o, nepr'e dev'as est'o krim'ul'o. Mort'o'j kaj sufer'o'j kaŭz'at'a'j de klimat'a'j influ'o'j est'as fund'e ŝok'a'j, sed tio ne sufiĉ'as por star'ig'i persekut'o'n laŭ inter'naci'a kriminal'a jur'o. Mort'o'j'n kaj sufer'o'j'n kaŭz'as vulkan'erupt'o'j, sed ne est'as iu kulp'ig'ebl'a en tiu'j okaz'o'j. La nun'temp'a'n klimat'a'n kriz'o'n kaŭz'is hom'a ag'ad'o dum la last'a'j pli- mal'pli 250 jar'o'j, kiu kaŭz'as la akumul'ad'o'n de forc'ej'a'j gas'o'j en la atmosfer'o. La klimat'a kriz'o est'as grand'part'e ne'intenc'at'a sekv'o de ag'ad'o'j tra'histori'a'j, kiu'j detru'is karbon'absorb'ej'o'j'n, kresk'ig'is karbon'a'n flu'o'n, kaj koncentr'is karbon'a'j'n rezerv'ej'o'j'n.
Plej'part'o de tiu kondut'o est'as ekster la ating'o de inter'naci'a kriminal'a jur'o, precip'e ĉar la koncern'a'j hom'o'j jam mort'is. Plej'part'o, sed ne ĉiu'j.
Mi propon'is pli'ampleks'ig'o'n de inter'naci'a kriminal'a jur'o tiel, ke ĝi en'hav'u nov'a'n kriminal'a'n difin'o'n, kiu'n mi nom'as post'e'ul'mort'ig'o (angl'e postericide – mort'ig'o de post'e'ul'o'j). Post'e'ul'mort'ig'o'n oni far'as, kiam oni risk'ig'as for'mort'ig'i la hom'ar'o'n per kondut'o intenc'e aŭ sen'prudent'e cel'ant'a for'mort'ig'i la hom'ar'o'n aŭ plen'e konsci'ant'e, ke tiu ag'o pov'as hav'i tiu'n efik'o'n.
Kiam oni konsci'as, ke oni'a kondut'o met'as ne'permes'ebl'a'n risk'o'n al ali'a'j, sed tamen ag'as, oni est'as sen'prudent'a'j. Ĝust'e en ĉi sen'prudent'a kondut'o, kiu pli'mal'bon'ig'as la efik'o'j'n de la klimat'a ŝanĝ'o, ni serĉ'u post'e'ul'mort'ig'a'n kondut'o'n.
Nenies emisi'o'j hav'as la pov'o'n for'mort'ig'i la hom'ar'o'n rezult'e de klimat'a influ'o – sed la privat'a'j aviad'il'o'j kaj naft'a'j put'o'j, kiu'j'n ili posed'as, pov'as tio'n ating'i. Tamen individu'o'j en si'a'j rol'o'j kiel politik'a'j kaj korporaci'a'j gvid'ant'o'j pov'as ampleks'e reg'i tio'n, kiom pli mal'bon'a pov'as far'iĝ'i la klimat'ŝanĝ'o rezult'e de ili'a'j ag'ad'o'j kiel gvid'ant'o. Prezid'ant'o de iu land'o pov'as for'pren'i tut'a'n ŝtat'o'n el tut'mond'a akord'iĝ'o pri mild'ig'ad'o; estr'o de kompani'o pov'as ordon'i re'ten'kaŝ'o'n de inform'o'j pri progres'o kaj efik'o'j de klimat'ŝanĝ'o, se tiu'j minac'as la ĉef'a'n gajn'o'font'o'n de la kompani'o.
Unu'op'ul'o'j oft'e pov'as reg'i kondut'o'j'n, kiu'j'n ili mem ne far'as – ekzempl'e, don'ant'e rekt'a'j'n ordon'o'j'n al si'a'j sub'ul'o'j, aŭ per la special'a rilat'o, kiu'n ili hav'as kun tiu'j, kiu'j kaŭz'as damaĝ'o'n. Tio signif'as, ke ni pov'as egal'rang'e respond'ec'ig'i unu'op'ul'o'j'n kun potenc'o, aŭtoritat'o aŭ influ'o en'e de grup'o'j kiu'j, kolektiv'e, pli'mal'bon'ig'as klimat'ŝanĝ'o'n en manier'o'j, kiu'j pov'as antaŭ'e'n'puŝ'i la hom'ar'o'n al for'mort'o. Sam'kiel inter'naci'a kriminal'a leĝ'o kulp'ig'as soldat'estr'o'j'n pro genocid'o'j far'it'a'j de ili'a'j trup'an'o'j, ĝi dev'us sam'e respond'ec'ig'i politik'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n estr'o'j'n por post'e'ul'mort'ig'o'j far'it'a'j sub ili'a aŭtoritat'o. Tiu'j estr'o'j dev'us al'front'i juĝ'o'n ĉe ICC kaj est'i respond'ec'ig'end'a'j kort'um'e pri la komun'a'j valor'o'j, kiu'j'n la hom'a komun'um'o kun'divid'as.
Kiu'n oni dev'us persekut'i por post'e'ul'mort'ig'o? Ni pov'us komenc'i per ekzamen'ad'o de la jam establ'it'a inter'naci'a ret'o de bon'e financ'at'a'j organiz'o'j, kies sol'a cel'o est'as sistem'e neg'ad'i klimat'problem'o'j'n (por ek'sci'i pli pri ĉi tem'o, leg'u “Vortmini la signal'o'j'n de dub'o'j pri klimat'ŝanĝ'o”, en la revu'o Glob'al Environmental Change [Tut'mond'a Medi'a Ŝanĝ'o], volum'o 26, januar'o 2016). La centr'o 12 | Unesk'o-Kurier'o • juli'o-septembr'o 2019 de tia aktiv'ad'o est'as en Uson'o. Grup'o da konserv'at'ism'a'j pens'fabrik'o'j intenc'e mis'voj'ig'is la publik'o'n kaj politik'ist'o'j'n pri la real'ec'o de la klimat'ŝanĝ'o. Ili'a ideologi'e baz'it'a klimat'neg'ad'o est'as abund'e subvenci'at'a de la fosili'fuel'a industri'o; tio inkluziv'as, ekzempl'e, Koch Industries kaj ExxonMobil.
Tiu klimat'a neg'ad'o hav'is grand'a'n influ'o'n sur la publik'a'n opini'o'n, kaj obstrukc'is leĝ'o'j'n por trakt'i klimat'ŝanĝ'o'n.
Ĉu Rex Tillerson [eks'a estr'o de ExxonMobil, kiu ankaŭ serv'is kiel uson'a Sekretari'o de Ŝtat'o [ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j) inter februar'o 2017 kaj mart'o 2018], Charles Koch kaj David Koch [la posed'ant'o'j de la Koch Industries] est'u juĝ'at'a'j ĉe la ICC por la krim'o de post'e'ul'mort'ig'o? Ties egal'rang'a krim'respond'ec'o pov'us font'i el ili'a rajt'ig'o al plur'a'j ag'o'j de neg'ad'o de klimat'ŝanĝ'o far'e de ali'a'j, sen kio fru'a agres'em'a politik'a ag'o pri klimat'ŝanĝ'o pov'int'us est'i pli ver'ŝajn'a.
Klimat'neg'ad'o grav'e mal'help'as tut'fort'a'j'n klopod'o'j'n por mild'ig'o, kiu'j est'us pov'int'a'j evit'i ni'a'n nun'temp'a'n klimat'kriz'o'n. Ĝi pli'grand'ig'is la risk'o'n, ke la hom'ar'o en'ŝlos'os si'n en katastrof'a'n tut'mond'a'n klimat'ŝanĝ'o'n.
La hom'o'j en aŭtoritat'a'j pozici'o'j en ŝtat'a'j aŭ industri'a'j grup'o'j, kies mensog'o'j met'is ni'n kaj ni'a'j'n post'e'ul'o'j'n en danĝer'o'n, dev'as est'i konsider'at'a'j leĝ'e respond'ec'a'j. La damaĝ'o, kiu'n klimat'neg'ad'ul'o'j far'as, est'as abomen'a'j, kaj ili ne hav'as ekskuz'o'j'n. Jam ven'is la temp'o proces'i kontraŭ ili pro post'e'ul'mort'ig'o.
Profesor'in'o pri Politik'a Teori'o ĉe la Universitat'o de Exeter en Brit'uj'o, Catriona McKinnon aper'ig'is plur'a'j'n artikol'o'j'n kaj libr'o'j'n pri klimat'just'ec'o, kaj pri toler'em'o kaj liberal'a'j politik'a'j ideal'o'j. Ŝi nun'temp'e fin'polur'as monografi'o'n defend'ant'a'n la princip'o'n de post'e'ul'mort'ig'o. (En'danĝer'ig'ad'o de la hom'ar'o: inter'naci'a krim'o), verk'ant'e en'konduk'a'n libr'o'n pri klimat'a just'ec'o, kaj stud'ant'e la etik'a'j'n demand'o'j'n star'ig'at'a'j'n de ter'inĝenier'ad'o.
Anne-Sophie Novel
Pas'as jar'o'j kun pli kaj pli rekord'a varm'ec'o.
De'nov'e pli'alt'iĝ'as la kvant'o de forc'ej'a'j gas'o'j, kaj la mank'o de re'ag'o de la ŝtat'o'j ig'as la mond'a'n loĝ'ant'ar'o'n mal'kviet'i kaj mal'kontent'i. Sekv'e: fort'e kresk'as la nombr'o de jur'a'j klopod'o'j pro nenio'n'farad'o pri klimat'ŝanĝ'o.
Unu'a tia kaz'o okaz'is en 2013 en Nederlando. La fond'aĵ'o Urgenda jur'e plend'is kontraŭ si'a reg'ist'ar'o “pro ne'sufiĉ'a klopod'ad'o redukt'i la el'ig'ad'o'n de forc'ej'a'j gas'o'j, kiu'j kaŭz'as danĝer'a'j'n klimat'ŝanĝ'o'j'n”.
Tiu ĉi land'o est'is tiam unu el la plej polu'ant'a'j land'o'j de Eŭrop'a Uni'o, kaj la fond'aĵ'o pet'is ĝi'n ag'ad'i por redukt'i la land'a'n el'ig'ad'o'n de tia'j gas'o'j inter 25% kaj 40% (kompar'e kun la nivel'o de 1990) ĝis 2020. La 24-an de juni'o 2015, la distrikt'a tribunal'o de Hag'o verdikt'is favor'e al Urgenda – kaj la apelaci'a tribunal'o de Hag'o konfirm'is tiu'n ĉi juĝ'o'n la 9-an de oktobr'o 2018, sur'baz'e de scienc'e pruv'it'a'j fakt'o'j kaj laŭ la mal'nov'a princip'o pri dev'o je diligent'ec'o de reg'ist'ar'o: ĝis la fin'o de la jar'o 2020, la nederlanda el'ig'ad'o de CO2 dev'os mal'pli'iĝ'i je minimum'e 25%. Agnosk'at'a kiel la unu'a proces'o pri klimat'a respond'ec'o en la mond'o, tiu ĉi juĝ'o kre'as precedenc'o'n, kiu de'post tiam inspir'is ali'a'j'n jur'a'j'n klopod'o'j'n ĉie en la mond'o.
La 5-an de april'o 2018, en Kolombio, la plej super'a tribunal'o prav'ig'is 25 jun'ul'o'j'n, kiu'j proces'is kontraŭ la ŝtat'o pro ĝi'a mal'sukces'o garanti'i ili'a'j'n fundament'a'j'n rajt'o'j'n je viv'o kaj medi'o. Akompan'at'a'j de la NRO Dejusticia, ili sukces'is, ke la kort'um'o ordon'u al la reg'ist'ar'o, al la provinc'estr'o'j kaj al la urb'estr'ej'o'j el'labor'i ag'ad'plan'o'n por sav'i la arb'ar'o'n, memor'ig'ant'e la dev'o'n protekt'i la natur'o'n kaj la klimat'o'n por la nun'a'j kaj est'ont'a'j generaci'o'j.
Iom'et'e pli fru'e en Norvegi'o, la verdikt'o ne tiom favor'is la plend'int'o'j'n: la NROj Greenpeace Nordic kaj Natur og Ungdom [Natur'o kaj Jun'ul'ar'o] kontraŭ'is en 2015 la permes'o'n ekspluat'i naft'o'n kaj gas'o'n en nov'a'j region'o'j de la Barenc'a mar'o, en la Arkt'a Ocean'o, unu el la plej difekt'iĝ'em'a'j eko'sistem'o'j en la mond'o. Sed la kort'um'o de Oslo, juĝ'int'e, ke tiu'j ĉi nov'a'j el'fos'ad'o'j ne mal'obe'as la Norveg'a'n Konstituci'o'n, postul'is de la NROj re'pag'o'n al la ŝtat'o de 580 000 norveg'a'j kron'o'j (66 100 dolar'o'j) pro proces'a'j kost'o'j je liber'ec'o kaj posed'o est'is mal'observ'at'a'j.
Tiu'n ĉi proces'o'n, nom'at'a'n “jun'ul'ar'o kontraŭ Uson'o”, halt'ig'is la Super'a Kort'um'o en oktobr'o 2018.
Ankoraŭ en 2015, en Uson'o, 21 infan'o'j kaj adolesk'ant'o'j kun'e kun la asoci'o Our Chidren’s Trust [Konfid'o al ni'a'j infan'o'j] apelaci'is al tribunal'o en Oregon'o, postul'ant'e, ke la federaci'a reg'ist'ar'o de Uson'o konstat'ebl'e mal'pli'ig'u la el'ig'ad'o'n de CO2. Ili konsider'as, ke pro la 5-a konstituci'a amend'o, ili'a'j rajt'o'j je liber'ec'o kaj posed'o est'is mal'observ'at'a'j.
Tiu'n ĉi proces'o'n, nom'at'a'n “jun'ul'ar'o kontraŭ Uson'o”, halt'ig'is la Super'a Kort'um'o en oktobr'o 2018.
Invers'e, en Pakistano, en la sam'a jar'o, agr'o'kultur'ist'o sukces'e pet'is de la juĝ'ist'o'j, ke ili trud'u al la ŝtat'o de tiu ĉi land'o apart'e difekt'at'a pro klimat'a varm'iĝ'o, akcept'i klimat'a'n leĝ'o'n, kiu protekt'u li'a'n bien'o'n kaj garanti'u li'a'n rajt'o'n je nutr'aĵ'o kaj al'ir'o al la akv'o.
En Franc'uj'o, la unu'a'n tia'n juĝ'afer'o'n lanĉ'is en decembr'o 2018 la asoci'o Notre affaire à tous [ni'a komun'a afer'o] kun tri ali'a'j NROj (Oxfam, Greenpeace kaj la fond'aĵ'o Nicolas Hulot): tiu “afer'o de la jar'cent'o” konsist'as el ses postul'o'j al la reg'ist'ar'o: en'skrib'i la klimat'o'n en la konstituci'o'n, agnosk'i la klimat'ŝanĝ'o'n kiel medi-mort'ig'a'n krim'o'n, ebl'ig'i al civit'an'o'j jur'e defend'i klimat'a'n bon'stat'o'n, mal'pli'ig'i la el'ig'ad'o'n de forc'ej'a'j gas'o'j, regul'ig'i la aktiv'ad'o'n de mult'naci'a'j kompani'o'j kaj ĉes'i subvenci'i la fosili'a'j'n energi'font'o'j'n. Help'at'e de mult'a'j influ'ist'o'j, la petici'o ating'is sen'precedenc'a'n sukces'o'n kun pli ol du milion'o'j da sub'skrib'o'j en la unu'a'j kelk'a'j semajn'o'j. En mart'o 2019, daŭr'e ne ricev'int'e respond'o'n de la reg'ist'ar'o, la NROj apelaci'is. Ili ja sci'as, ke la procedur'o daŭr'os, sed esper'as vast'e impres'i la loĝ'ant'ar'o'n kaj komunik'i la ide'o'n, ke la juĝ'ist'ar'o est'as ver'a efik'il'o kapabl'a dev'ig'i ag'i.
Je Eŭrop'a nivel'o, unu'a'n apelaci'o'n far'is dek'o da famili'o'j el ok land'o'j (Franc'uj'o, Portugal'uj'o, Ruman'uj'o, Ital'uj'o, German'uj'o, Sved'uj'o, Kenjo kaj Fiĝi'o'j) en maj'o 2018.
Oni nom'is tiu'n afer'o'n People’s climate case [Klimat'a afer'o de la popol'o]. La plend'ant'o'j atak'is la Eŭrop'a'j'n Parlament'o'n kaj Konsili'o'n ĉe la Eŭrop'a Kort'um'o ĉar ili permes'is tro alt'a'n nivel'o'n por el'ig'ad'o de forc'ej'a'j gas'o'j.
Laŭ gazet'ar'a komunik'o de People’s climate case, la plend'ant'o'j postul'as, ke Eŭrop'a Uni'o pli'alt'ig'u si'a'n cel'o'n koncern'e redukt'o'n de la el'ig'ad'o de forc'ej'a'j gas'o'j je 55% (kompar'e kun 1990) ĝis 2030, anstataŭ la nun difin'it'a cel'o de 40%, taks'at'a “mal'taŭg'a, se konsider'i la efektiv'a'j'n bezon'o'j'n por evit'i la risk'o'j'n de klimat'ŝanĝ'o, kaj ne sufiĉ'a por protekt'i la fundament'a'j'n rajt'o'j'n koncern'e viv'o'n, san'o'n, aktiv'ad'o'n kaj posed'ad'o'n”.
Ankaŭ kontraŭ la privat'a sektor'o okaz'as jur'a'j atak'o'j pro klimat'a delikt'o. La postul'o'j mal'sam'spec'as de'pend'e de la atak'at'o'j: de la ŝtat'o'j la plend'ant'o'j postul'as diligent'o'n kaj pli urĝ'a'n klopod'ad'o'n, ag'ig'a'n kaj dev'ig'a'n.
De la privat'a sektor'o oni pli kaj pli postul'as kompens'o'n re'pag'e pro perd'it'aĵ'o'j (rikolt'o'j, infra'struktur'o'j) okaz'e de klimat'a damaĝ'o (varm'eg'o, sek'ec'o, inund'o ktp.) aŭ financ'ad'o'n de nepr'a'j instal'aĵ'o'j (precip'e ĉe la mar'bord'o).
Inter la model'a'j privat'sektor'a'j proces'o'j, ni menci'u tiu'n, kiu okaz'is en German'uj'o en novembr'o 2017. Post du'jar'a procedur'o, la juĝ'ist'ar'o konsent'is konsider'i la postul'o'n de Saúl Lucian'o Lliuya, perua kamp'ar'an'o kaj mont'ar'a gvid'ist'o de'ven'ant'a de la urb'o Huaraz (100 000 loĝ'ant'o'j), kiu vol'is dev'ig'i la energi-kompani'o'n RWE ripar'i la sekv'o'j'n de la klimat'ŝanĝ'o en And'o'j. Li'a postul'o est'is agnosk'it'a ekzamen'ebl'a, kaj nun la procedur'o ating'is la stadi'o'n de ekspertiz'ad'o.
Simbol'a paŝ'o antaŭ'e'n, kiu dev'ig'as la ŝtat'o'j'n jur'e front'i la mond'a'n klimat'a'n problem'o'n.
En Filipinoj, en 2015, tra'viv'int'o'j de la tajfun'eg'o Haiyan kaj grup'o de NROj sub'met'is al la land'a hom'rajt'a komision'o plend'o'n kontraŭ 47 mult'naci'a'j kompani'o'j (Shell, ExxonMobil, Chevron…). Kun kiu postul'o?
Enket'ad'o pri mal'respekt'o de hom'a'j rajt'o'j pro sekv'o'j de la klimat'ŝanĝ'o kaj de la acid'ig'o de la ocean'o'j, kaj pri la ebl'a mal'respekt'o far'e de la plej polu'ant'a'j kompani'o'j de si'a'j respond'ec'o'j al la Filipina popol'o. La rezult'o de la esplor'ad'o gvid'at'a de la hom'rajt'a komision'o est'as atend'at'a en juni'o 2019.
En Uson'o, mult'iĝ'as proces'o'j kontraŭ la petrol-industri'o [Big Oil – la plej grand'a'j naft'ist'o'j de la mond'o], kiu'n oni akuz'as pri respond'ec'o pri la klimat'ŝanĝ'o kaj ĝi'a'j sekv'o'j (pli'alt'iĝ'o de la mar'nivel'o kaj mal'firm'iĝ'o de la mar'bord'o'j) kaj intenc'a mal'fid'ind'ig'o de la klimat'a scienc'o.
En maj'o 2017, la Program'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por la Medi'o [United Nations Environment Programme] (UNEP) nombr'is mond'skal'e preskaŭ 900 klimat'a'j'n proces'o'j'n.
Tiu ĉi nombr'o kresk'as ĉiu'tag'e. En maj'o 2018, la datum'baz'o de Sabin Center for Climate Change Law (Sabin-centr'o por klimat'ŝanĝ'a leĝ'o) nombr'is 1440 klimat'a'j'n proces'o'j'n tra la mond'o, inter kiu'j 1151 en Uson'o.
“Foj'e la plend'ant'o'j ja sci'as, ke la proces'o hav'as neniu'n ŝanc'o'n sukces'i, sed grav'as la inform'ad'o pri ĝi, kaj la manier'o, kiel oni argument'as pri la plend'o”, klar'ig'as Sandrine Maljean-Dubois, esplor'direktor'in'o de la Centr'e national de la recherche scientifique [Naci'a centr'o de scienc'a esplor'ad'o] CNRS en universitat'o Aix-Marseille. Ŝi opini'as, ke “plej grav'as konstat'i, ke la ŝtat'o kulp'as, ke ĝi respond'ec'as pri mank'o, kiu'n ĝi dev'as ripar'i, elekt'ant'e la rimed'o'j'n por konform'iĝ'i al si'a'j dev'o'j”. Oni cel'u ag'ad'o'j'n pli ol kompens'o'j'n; oni politik'e prem'u, ja per proces'o'j, sed ankaŭ per marŝ'ad'o'j aŭ strik'o'j por la klimat'o, dezir'ant'e ating'i, ke la civit'an'ar'o pli'ig'u tia'j'n klopod'o'j'n pri ali'a'j tem'o'j: polu'ad'o de la atmosfer'o, bio'divers'ec'o, medi'o… La fak'ul'in'o konklud'as: “Eĉ mal'gajn'i en proces'o pov'as est'i profit'a, kiel pruv'o, ke la jur'o mal'taŭg'as”.
Kon'i kaj kon'ig'i iniciat'o'j'n cel'ant'e don'i daŭr'i'pov'a'j'n solv'o'j'n al la defi'o'j de la ĉiu'tag'a viv'o, jen la cel'o de la projekt'o de Unesk'o Verd'a'j Civit'an'o'j, lanĉ'it'a sekv'e de la sukces'o de la sam'nom'a vojaĝ'ant'a ekspozici'o, kiu prezent'is en 2015 projekt'o'j'n lanĉ'it'a'j'n de 25 civit'an'o'j si'n dev'ont'ig'ant'a'j trans'form'i si'a'n viv'manier'o'n kaj tiu'n de si'a'j kun'viv'ant'o'j, en Sen'egal'o, en Barato, en Uson'o, en Franc'uj'o, en Vanuatu'o, en Egipt'uj'o, en Nikaragvo, en Japan'uj'o, en Maroko …
Mal'kovr'u la spert'o'j'n de Fatou Aidara, Elizabeth Sal'om'o'n, Albert'o Lopez, Ezzat Guindy, Syo Ogasawara, Janaki, Claudia Valle kaj de mult'a'j ali'a'j antaŭ'esplor'ant'o'j por la ŝanĝ'o ĉe la ret'ej'o de Unesk'o Verd'a'j Civit'an'o'j (https://en.unesco.org/greencitizens)
Thiagarajan Jayaraman, intervju'at'a de Shiraz Sidhva
Tio klar'e est'as afer'o esplor'end'a. Mi kred'as, ke est'as ĝeneral'a agnosk'o de tio, ke oni apenaŭ pov'us lukt'i kontraŭ tio, kio est'as la plej el'star'a ekologi'a minac'o al la hom'ar'o, dum oni ignor'as problem'o'j'n de egal'ec'o kaj de soci'a just'ec'o. La natur'a tendenc'o est'as argument'i, ke lukt'ad'o kontraŭ klimat'a ŝanĝ'o dev'as ir'i man-en-man'e kun soci'a just'ec'o.
Bedaŭr'ind'e, la termin'o soci'a just'ec'o est'as dilu'at'a en la kutim'a inter'naci'a agent'ej'a lingv'aĵ'o, en kiu tiu tem'o est'as foj'e traktat'a, kaj post'e oni perd'as konkret'a'n kompren'o'n de tio, kio'n soci'a just'ec'o signif'as - ĝi signif'as tre mal'sam'a'j'n afer'o'j'n por tre mal'sam'a'j hom'o'j.
Mi konsider'as, ke unu el la ebl'a'j difin'o'j de soci'a just'ec'o est'as la ekzist'o de reĝim'o aŭ soci'ekonomi'a ord'o, kiu konduk'as al la pli'ig'o, etend'o kaj dis'volv'ad'o de hom'a'j kapabl'o'j.
Evident'e, oni ne pov'as parol'i pri sav'o de la hom'ar'o parol'ant'e pri toler'ad'o de mal'just'ec'o'j en la soci'a kaj ekonomi'a mond'o. Sed praktik'e, tio, kio okaz'as, est'as tio, ke ekzist'as em'o en sekci'o de la civit'o - precip'e inter tiu'j, kiu'j est'as ekolog'o'j - argument'i, ke unu est'as tiel grav'a, ke la ali'a est'as prokrast'end'a. Ekzempl'e, oni ferm'as fabrik'o'j'n, kiu'j mal'pur'ig'as, antaŭ ol oni zorg'u pri tio, kio okaz'os al tiu'j, kiu'j est'as dung'it'a'j tie. Tia demand'o aper'as tie, kie la demand'o pri egal'ec'o kaj just'ec'o far'iĝ'as ver'e akr'a.
Tio ne est'as nur afer'o pri la dis'volv'ad'o de verd'a infra'struktur'o, sed en ĉiu'j vari'aĵ'o'j de la ag'ad'o por trakt'i klimat'a'n ŝanĝ'o'n, kaj facil'a solv'o de ĝi ne ekzist'as. Ŝajn'ig'i ali'e est'as tromp'i si'n. Ekzempl'e, hom'o'j parol'as pri adapt'iĝ'o, pri vund'ebl'ec'o aŭ pri trakt'ad'o de la bezon'o'j de la vund'ebl'a'j iu'manier'e kiel part'o de adapt'iĝ'o. Tio est'as la sam'a ĵargon'o, iom'et'e de'lok'it'a, kiu ven'as de pli fru'a diskut'o pri el'radik'ig'o de mal'riĉ'ec'o, kiel daŭr'ig'ebl'a'j viv'rimed'o'j. Ne est'as tiel, ke tia diskut'o far'us mult'o'n por elimin'i mal'riĉ'ec'o'n. Ne ekzist'as facil'a voj'o por cert'ig'i soci'a'n just'ec'o'n part'o de la ag'ad'o por trakt'i klimat'a'n ŝanĝ'o'n. Kiel ĉiu'j ali'a'j evolu'ig'a'j cel'ar'o'j, la lukt'o por just'a mond'o est'as daŭr'ant'a batal'o, kaj plu daŭr'os.
La grav'a afer'o est'as tre klar'e kompren'i, ke klimat'o ne est'as escept'o.
Ekzist'as tendenc'o, kiu last'a'temp'e far'iĝ'is rimark'ind'a ek'de la publik'ig'o de la Special'a Raport'o de la Inter'reg'ist'ar'a Spert'ul'ar'o pri Klimat'a Ŝanĝ'o [Intergovernmental Panel on Climate Change] (IPCC) pri Tut'mond'a Varm'iĝ'o je 1,5℃. En la Special'a Raport'o oni rezon'as, ke se la pli'iĝ'o de la mez'a temperatur'o de la Ter'o ne super'os 1,5°C, do ni'a mond'o est'os natur'e just'a. Laŭ mi, tio est'as tut'e fals'a. Ne est'as tiel, ke oni pov'as tut'e kun'fand'i soci'a'n just'ec'o'n, egal'rajt'ec'o'n kaj dis'volv'iĝ'o'n kun konserv'ad'o de la mond'a averaĝ'a temperatur'a pli'iĝ'o je 1,5℃. Tio signif'us, ke ĉiu'j problem'o'j pri mal'just'ec'o hav'as ekologi'a'n de'ven'o'n, kio evident'e est'as absurd'a.
Ĝis nun, ekzist'as tendenc'o dorlot'i entrepren'o'j'n kaj esper'i, ke ili just'e trakt'os klimat'a'n ŝanĝ'o'n kaj soci'a'n just'ec'o'n. Sed tio est'as strategi'o kondamn'it'a al mal'sukces'o.
Evolu'int'a'j land'o'j ating'is sen'el'ir'ej'o'n pri tio en pri'klimat'a'j inter'trakt'o'j. Ili ir'as tie'n-re'e'n pri karbon'a'j impost'o'j, pri karbon'a'j inter'negoc'o'j, sed kial ili ne pov'as ordon'i al cert'a'j industri'o'j ating'i cert'a'j'n cel'o'j'n? Dev'as est'i pli strikt'a'j regul'ar'o'j. Se ne, oni dev'ig'u ili'n pag'i la pun'o'n, kaj tio apenaŭ ŝajn'as est'i en la tag'ord'o. Kred'i, ke iel oni pov'as flat'e persvad'i entrepren'o'j'n ag'i moral'e aŭ tim'ig'i ili'n, por ke ili far'u la ĝust'a'j'n paŝ'o'j'n, ŝajn'as al mi iom absurd'e. Mi ne pens'as, ke tio est'as tre util'a vid'punkt'o - ekonomi'o tiel ne funkci'as. Kompani'o'j kiel Shell kaj ExxonMobil far'as ĝentil'a'j'n bru'o'j'n pri invest'ad'o en verd'a'j'n teknologi'o'j'n kaj post'e daŭr'ig'as si'a'n negoc'o'n kiel kutim'e.
Mi pens'as, ke oni bezon'as du'part'a'n strategi'o'n pri teknologi'o por la mond'o: en evolu'int'a'j land'o'j, puŝ'i tre fort'e por konvert'i rapid'e en verd'a'j'n teknologi'o'j'n, kio ne okaz'as sufiĉ'e rapid'e. Ekzempl'e, mult'a'j evolu'int'a'j land'o'j ankoraŭ pens'as anstataŭ'ig'i karb'o'n per gas'o - ambaŭ est'as fosili'a'j fuel'o'j - anstataŭ streb'i al re'nov'ig'ebl'aĵ'o'j.
La ali'a part'o de la strategi'o est'as, ke evolu'ant'a'j land'o'j dev'as trans'salt'i laŭ moder'a'j mezur'o'j. Tio far'end'as prudent'e. Ne ebl'as atend'i, ke ili trans'salt'u el jar'cent'o'j'n- mal'nov'a bio'mas'o brul'ant'a al plej'modern'a sun'energi'o. Mov'i ekonomi'o'n de unu nivel'o de uz'ad'o kaj efik'ec'o de energi'o al tut'e ali'a nivel'o ne est'as simpl'e dir'i: ”Se vi klopod'os sufiĉ'e, tio far'ebl'as”. Est'as pli komplik'e.
Ĉu la evolu'int'a'j land'o'j pret'as help'i ating'i tiu'n salt'o'n antaŭ'e'n de evolu'ant'a'j land'o'j por help'i lukt'i kontraŭ klimat'a ŝanĝ'o?
La pen'o est'as tre fragment'ec'a. Kie evolu'int'a'j land'o'j sent'as oportun'o'j'n, ili verv'as al'port'i si'a'j'n teknologi'o'j'n al evolu'ant'a'j land'o'j, kiel en elektr'a'j vetur'il'o'j. La ali'a problem'o est'as, ke ili vol'as solv'o'j'n aŭ-ĉio'n- aŭ-neni'o'n, kiu'j ne funkci'os. Ekzempl'e, ili vol'as, ke Barato ne invest'u en karb'o'n. Laŭ mi, kiam evolu'int'a'j land'o'j ne pov'as efektiv'ig'i la trans'ir'o'n de karb'o al re'nov'ig'ebl'aĵ'o'j, kaj efektiv'e nur trans'ir'as de karb'o al gas'o, kial ili postul'as, ke evolu'ant'a'j land'o'j far'u tio'n?
Kial evolu'int'a'j land'o'j tiel mal'rapid'e re'form'ad'as si'a'n transport'a'n sektor'o'n?
Kial ne est'as puŝ'o al elektr'a vetur'ig'ad'o en evolu'int'a'j land'o'j, kompar'ebl'a al la puŝ'o, kiu okaz'as en land'o'j kiel Barato kaj Ĉin'uj'o?
Ĉin'uj'o hav'as tut'a'j'n urb'o'j'n, kiel Ŝenĝeno [Shēnzhèn], kies transport'il'o'j est'as elektr'a'j.
Okcident'e est'as neni'o tia. Forges'u pri elektr'a vetur'ig'ad'o - eĉ la plej strikt'a'j norm'o'j por polu'ad'o est'as prokrast'at'a'j por kelk'a'j pli'a'j jar'o'j en Eŭrop'a Uni'o. Transport'o est'as sektor'o, kie evolu'int'a'j land'o'j far'as tre mal'mult'e, sed rest'as kontent'a'j.
En vast'a vari'o de ali'a'j sektor'o'j, la urĝ'ec'o, kiu aper'as en la inter'trakt'o'j de klimat'a'j scienc'ist'o'j, ne est'as reflekt'at'a en politik'o kaj real'a ag'ad'o por trakt'i la klimat'a'n ŝanĝ'o'n. Eĉ en la oficial'a'j dokument'o'j de la evolu'int'a'j land'o'j mem, oni re'kon'as, ke oni mal'facil'e ating'os la cel'o'j'n, kiu'j respond'as al oni'a'j Naci'a'j Si'n'dev'ont'ig'a'j Kontribu'o'j laŭ la aktual'a indic'o. Apenaŭ ekzist'as real'a furor'o pri tio en rond'o'j trakt'ant'a'j politik'o'n pri klimat'a ŝanĝ'o.
Est'as du spec'o'j de person'a profit'em'o: unu est'as la person'a profit'em'o en stabil'a tut'mond'a ord'o, kaj la ali'a est'as person'a profit'em'o en la propr'a land'o. Sed kiam ek'tem'as pri Uson'o, bedaŭr'ind'e eĉ ne ekzist'as person'a profit'em'o rilat'e la viv'kondiĉ'o'j'n en Uson'o mem. Antaŭ'ne'long'a stud'o sugest'is, ke la pli alt'a indic'o de varm'iĝ'o en la pli alt'a'j latitud'o'j kre'os mult'a'j'n ekstr'a'j'n ŝtorm'aktiv'ad'o'j'n, kaj tio ĉef'e rilat'as al Kanado, Uson'o, EU kaj Rus'uj'o. Tiu'j est'as, - krom ebl'e EU, kiu ne est'as en la sam'a lig'o – kiu'j apenaŭ pri'diskut'as si'a'j'n propr'a'j'n land'o'j'n kiel la lok'o'j'n de la plej postul'em'a'j adapt'a'j postul'o'j, kiam fakt'e ili dev'us far'i tio'n. Aŭstrali'o nun hav'as tre pez'a'n ŝarĝ'o'n de adapt'iĝ'o - ĉiu'j tiu'j arb'ar'a'j incendi'o'j grav'e kontribu'as al la klimat'a ŝanĝ'o.
Tiu ide'o, kiu popular'iĝ'is en cert'a politik'a diskurs'o - ke adapt'iĝ'o est'as problem'o de la Tri'a mond'o - kaj ili'n mem (la evolu'int'a'j'n land'o'j'n) ne koncern'as, est'as, laŭ mi'a opini'o, bedaŭr'ind'a. Se vi fakt'e kompar'os la alt'iĝ'o'n de mar'nivel'o kaŭz'at'a'n de la tut'mond'a varm'iĝ'o je 1,5°C ĝis 2°C, se konsider'i, kiom da hom'o'j tio traf'os, Nord-Amerik'o hav'as la plej alt'a'n absolut'a'n nombr'o'n da hom'o'j traf'ot'a'j, eĉ pli alt'a'n ol la insul'a'j ŝtat'o'j. La ide'o, ke person'a profit'em'o zorg'ig'u ili'n pri la ekologi'a'j kondiĉ'o'j de hom'a viv'o en la evolu'int'a'j land'o'j mem, ankoraŭ ne tut'e establ'iĝ'is. Iu'grad'e oni en Eŭrop'o konsci'iĝ'is pri tio, kvankam tio ŝajn'e apenaŭ influ'as oni'a'n kondut'o'n. Sed mi pens'as, ke en mult'a'j ali'a'j lok'o'j tiu'n kompren'o'n oni ankoraŭ ne ating'is.
Est'as ĉi tiu nov'a ond'o de pens'ad'o, kiu atribu'as la tut'a'n migr'ad'o'n kaj konflikt'o'j'n al klimat'a'j aŭ medi'a'j kondiĉ'o'j. Io el tio ŝajn'as est'i prov'o vek'i la person'a'n profit'em'o'n de evolu'int'a'j land'o'j, sed el vid'punkt'o de la tut'mond'a sekur'ec'o. Sed milit'o aŭ arm'il'a'j konflikt'o'j - kiu'j mult'e rilat'as al migr'ad'o - tre mult'e est'as problem'o'j de soci'a'j kaj politik'a'j kondiĉ'o'j kaj ne est'as simpl'e pro'klimat'a'j.
Ekzempl'e, la Nord-Afrik'a migr'ad'o al Eŭrop'o mult'e rilat'as al la grand'eg'a mal'stabil'iĝ'o kaj renvers'o de reĝim'o'j, kiu'j dispon'ig'is kelk'e da baz'a social'a asist'o, do evident'e hom'o'j fuĝ'as plur'dek'mil'op'e. La kombin'o de tio kun la efik'o de klimat'a ŝanĝ'o est'as sufiĉ'e ne'prav'ig'ebl'a.
Pac'a kaj sekur'a mond'o est'as antaŭ'kondiĉ'o por efik'e pri'trakt'i klimat'ŝanĝ'o'n. Sed tio ne signif'as, ke pac'o kaj sekur'ec'o aper'os, ĉar oni entrepren'as efik'a'j'n paŝ'o'j'n pri la klimat'o.
Barata scienc'ist'o, kiu fokus'iĝ'as sur ag'ad'o por trakt'i klimat'a'n ŝanĝ'o'n kaj sur klimat'a just'ec'o dum pli ol unu jar'dek'o, Thiagarajan Jayaraman est'as instru'ist'o ĉe la Lern'ej'o de Stud'o'j pri Habitat'o ĉe la Tata-Institut'o de Soci'a'j Scienc'o'j en Mumbajo, Barato. Li est'as ankaŭ membr'o de la Plan'ad'a Estr'ar'o de la reg'ist'ar'o de la Sub'ŝtat'o Keral'o kaj labor'as kun la Reg'ist'ar'o de Barato pri problem'o'j de pri'klimat'a politik'o.
Unu milion'o da speci'o'j risk'as for'mort'o'n, se ni ne ag'os por sav'i ili'n, fort'e atent'ig'as la Tut'mond'a raport'o pri taks'ad'o de viv-divers'ec'o kaj serv'o'j por ekologi'a'j sistem'o'j, 2019 [2019 Glob'al Assessment Re'port on Biodiversity and Ecosystem Services]. Hom'a ag'ad'o kaŭz'is kriz'o'n pri viv-divers'ec'o, kiu en'danĝer'ig'as ĉiu'n ekologi'a'n sistem'o'n en la mond'o, laŭ ampleks'a 1500-paĝ'a raport'o aper'ig'it'a de la Inter'reg'ist'ar'a politik-scienc'a platform'o por viv-divers'ec'o kaj serv'o'j ekologi'a'j (IPBES) [Intergovernmental Scienc'e-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services], sen'de'pend'a inter'reg'ist'ar'a ekologi'a organiz'aĵ'o kun ĝi'a sid'ej'o en Bon'n, German'uj'o.
“La san'o de la ekologi'a'j sistem'o'j, de kiu'j ni kaj ĉiu'j ali'a'j viv-speci'o'j de'pend'as, mal'bon'iĝ'ad'as pli rapid'e ol iam ajn. Ni est'as for'konsum'ant'a'j la kern'a'j'n fundament'o'j'n de ni'a'j ekonomi'o'j, viv-rimed'o'j, manĝ'o-sekur'ec'o, san'o, viv-kvalit'o tut'mond'e,” dir'is Robert Watson, medi'a scienc'ist'o kaj prezid'int'o de IPBES.
“Protekt'ad'o de viv-divers'ec'o est'as tiom viv-grav'a kiel batal'ad'o kontraŭ klimat'ŝanĝ'iĝ'o,” dir'is Audrey Azoulay, ĝeneral'a direktor'in'o de Unesk'o, instituci'a partner'o de IPBES. La resum'o de la raport'o por politik'ist'o'j kaj inform'il'ar'o, aprob'it'a de 132 reg'ist'ar'o'j, est'is prezent'it'a en maj'o 2019 en la ĉef'a sid'ej'o de Unesk'o.
Kun'met'it'a de 145 aŭtor'o'j el kvin'dek land'o'j, ĉi tiu inter'reg'ist'ar'a raport'o, aper'ig'ot'a fin'e de 2019, est'as la unu'a tut'mond'a pri'taks'o de viv-divers'ec'o ek'de 2005.
Hom'a ag'ad'o jam profund'e mal'bon'ig'is proksim'um'e sep'dek-kvin el'cent'o'j'n de la ter'a medi'o kaj ses'dek-ses el'cent'o'j'n de la mar'a medi'o, laŭ la mal'kovr'o'j de la raport'o.
Protekt'ad'o de viv-divers'ec'o kaj de natur'o est'as la ŝlos'il'o por progres'i al la ating'o de la tut'mond'a'j daŭr'i'pov'a'j evolu-cel'o'j (SDGs).
La raport'o sub'strek'as, ke land'o'j hav'as respond'ec'o'n al est'ont'a'j generaci'o'j ag'i solidar'ec'e por cert'ig'i, ke la planed'o rest'u loĝ'ebl'a. La en'hav'o de la “trans'form'a'j ŝanĝ'o'j tra ekonomi'a'j, soci'a'j, politik'a'j kaj teĥnik'a'j faktor'o'j” por korekt'i la alarm'a'j'n tendenc'o'j'n al mal'bon'iĝ'o est'as esplor'at'a'j. Ĝi rifuz'as la koncept'o'n, ke la mal'bon'iĝ'o de viv-divers'ec'o est'as nur medi'a tem'o. Real'e ĝi est'as tem'o ekonomi'a, evolu'a, sekur'ec'a, soci'a, etik'a kaj moral'a. Kaj ĉiu est'as koncern'at'a de ĝi.
https://en.unesco.org/links/biodiversity/ipbes
Zofeen T. Ebrahim
Sid'ant'e komfort'e sur benk'et'o en si'a ĝarden'o en grand'a ombr'o sub arb'o, Farzana Bibi met'as man'plen'o'n da grund'o el la alt'aĵ'et'o apud si en nigr'a'n long'form'a'n kaŭĉuk'a'n uj'o'n. La kluk'ad'o de kok'in'o'j kaj la sol'a kok'o en ŝi'a et'a verd'a mal'antaŭ'a ĝarden'o kontribu'as al perfekt'a paŝt'ist'a fon'o.
Plen'ig'int'e la uj'o'n ĝis'supr'e, ŝi lert'e met'as sem'o'n en la mez'o'n de la tub'o kaj kovr'as ĝi'n per grund'o.
Idili'a kaj ĉirkaŭ'at'a de mont'o'j, la vilaĝ'o Najafpur, kie loĝ'as Bibi, en la provinc'o Ĥajber-Paŝtulando, trov'iĝ'as ĉirkaŭ kvin'dek kilo'metr'o'j'n for de Islamabad'o.
Ŝi est'as inter la 400 vir'in'o'j trejn'it'a'j en modern'a'j manier'o'j por prepar'i kaj dis'vast'ig'i plant'a'j'n kultiv'ej'o'j'n en si'a'j ĝarden'o'j kaj vend'i la arb'id'o'j'n al la provinc'a reg'ist'ar'a arb'ar'a departement'o. Ĝi est'as part'o de la Projekt'o de Miliard-Arb'a Cunam'a Arb'ar'ig'o [Billion Tre'e Tsunami Afforestation Project (BTTAP)] de la reg'ist'ar'a Iniciat'o Verd'a Kresk'o [Green Growth Initiative (GGI)], por kontraŭ'lukt'i klimat'a'n ŝanĝ'o'n kaj polu'o'n per plant'ad'o de arb'o'j.
Arb'ar'o'j en'tut'e kovr'as inter du kaj kvin procent'o'j'n de la land'o en Pakistano, kio far'as ĝi'n land'o kun unu el la plej mal'alt'a'j arb'ar'a'j kovr'o'j en la region'o kaj signif'e mal'pli ol la dek du procent'o'j rekomend'it'a'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.
En 2014, la Pakistana mov'ad'o Tehreekee-Insaf (por restaŭr'i just'o'n, [urdu'e] PTI), la politik'a parti'o, kiu reg'is Ĥajber-Paŝtulandon inter 2014 kaj 2018, salt'is en la tut'mond'a'n lukt'o'n kaj al'iĝ'is al la Bonn'a Defi'o [Bon'n Challenge] - kiu cel'as re'star'ig'i 150 milion'o'j'n da hektar'o'j de la mond'a'j el'uz'it'a'j kaj sen'arb'ar'ig'it'a'j are'o'j antaŭ 2020. Estr'at'a de la iam'a kriket'ist'o iĝ'int'a politik'ist'o Imran Ĥan [Khan], PTI ambici'e promes'is re'star'ig'i 350 000 hektar'o'j'n da arb'ar'o'j kaj el'uz'it'a'j ter'o'j de 2014 ĝis 2018.
En la mal'long'a temp'o, kiu'n ĝi hav'is, la arb'ar'a fak'o ne pov'int'us komplet'ig'i aŭ far'i tio'n, kio'n la politik'a parti'o promes'is, ĉio'n mem.
La model'o adopt'it'a por BTTAP iĝ'is negoc'o engaĝ'ant'a lok'a'j'n komun'um'o'j'n. “Ni pov'is komplet'ig'i la projekt'o'n en aŭgust'o 2017, antaŭ'temp'e!” dir'is Malik Ami'n Aslam, kiu est'as nun'temp'e federaci'a ministr'o kaj Konsil'ant'o pri Klimat'a Ŝanĝ'o, al Imran Ĥan, kiu iĝ'is ĉef'ministr'o de la land'o en 2018.
“La kost'o est'is taks'it'a je 22 miliard'o'j da pakistanaj rupi'o'j (Us$155 milion'o'j), kaj est'is komplet'ig'it'a per 14 miliard'o'j da pakistanaj rupi'o'j (Us$99 milion'o'j), anomali'o por projekt'o financ'at'a de reg'ist'ar'o - kutim'e la kost'o'j super'as la buĝet'o'n, “atent'ig'is Aslam, kiu est'is la fort'o mal'antaŭ la iniciat'o. En mal'pli ol tri jar'o'j, 1,18 miliard'o'j da arb'o'j est'is kresk'ig'it'a'j.
La uz'it'a kvar-direkt'a strategi'o inkluziv'is plant'ad'o'n de nov'a'j arb'o'j kaj re'gener'ad'o'n de ekzist'ant'a'j arb'ar'o'j; cert'ig'ad'o'n de alt'nivel'a tra'vid'ebl'ec'o; farad'o'n el ĝi de program'o, kiu centr'iĝ'as ĉirkaŭ hom'o'j; kaj ek'ag'ad'o'n kontraŭ la potenc'a “lign'aĵ'o-mafi'o” aŭ la kontraŭ'leĝ'a'j arb'o'hak'ist'o'j.
Laŭ Aslam, kiu ankaŭ serv'as kiel Tut'mond'a Vic'prezid'ant'o de la Inter'naci'a Uni'o por la Konserv'o de Natur'o [International Uni'o'n for Conservation of Natur'e] (IUCN), ses'dek el'cent'o'j de la cel'o pri miliard'o da arb'o'j est'is ating'it'a'j per “natur'a re'gener'ad'o tra komun'um'e administr'at'a protekt'o de la arb'ar'o'j”. Tiu'j arb'ar'o'j est'is divid'it'a'j proksim'um'e en 4 000 barit'a'j'n are'o'j'n, dum al la komun'um'o'j est'is don'at'a la stimul'o kolekt'ad'i mort'int'a'n lign'aĵ'o'n. Ili ankaŭ profit'is de verd'a'j labor'posten'o'j kiel arb'ar'a'j nigehbans, aŭ komun'um'e komisi'it'a'j gard'ist'o'j, kiu'j protekt'is la barit'a'j'n are'o'j'n kontraŭ paŝt'iĝ'o, fajr'o kaj la kontraŭ'leĝ'a for'hak'ad'o de arb'o'j.
La cel'o pri la ceter'a'j kvar'dek procent'o'j est'is ating'it'a per dung'ad'o de publik'a-privat'a model'o de divid'it'a'j en'spez'o'j kaj kresk'o - kiel la arb'o'kultiv'ej'o'j, al kiu'j em'as Bibi kaj ali'a'j. La reg'ist'ar'o ankaŭ pov'is el'sav'i preskaŭ 3 000 hektar'o'j'n de si'a land'o de kontraŭ'leĝ'a'j arb'o'hak'ist'o'j.
La projekt'o est'is laŭd'it'a kaj naci'e, kaj inter'naci'e. Al la Mond'a Fondus'o por Natur'o de Pakistano [WWF-Pakistano] est'is task'it'e efektiv'ig'i sen'de'pend'a'n kontrol'o'n de la jar'a ag'ad'o de BTTAP. Hammad Naqi Khan, Ĝeneral'a Direktor'o de WWF-Pakistano, dir'is, ke la projekt'o est'as “bon'a paŝ'o en la ĝust'a direkt'o”.
Dum'e en Najafpur, la edz'o de Bibi, Shaukat Zaman, al'iĝ'as por plen'ig'i la uj'o'j'n.
Li'a kort'o'bird'a negoc'o ĉes'is antaŭ du jar'o'j, post kiam mort'ig'a virus'o neni'ig'is la tut'a'n kok'in'ar'o'n. Li ne sukces'is restaŭr'i, kio'n li perd'is, kaj re'komenc'i. Inter ili, ili kapabl'as plen'ig'i mil tub'et'o'j'n per grund'o kaj sem'o'j en unu tag'o. La plen'ig'it'a'j tub'et'o'j est'as stak'ig'at'a'j zorg'e mal'antaŭ la kort'o.
“Ni proviz'as per la sem'o'j kaj la uj'o'j, dum la ter'posed'ant'o'j dispon'ig'as si'a'n grund'o'n, miks'ant'e ĝi'n kun organik'a'j sterk'o'j, kaj si'a'n labor'o'n”, klar'ig'is Mohammad Tehmasip, direktor'o de la BTTAP-projekt'o.
Dum la sekv'a'j kelk'a'j semajn'o'j, Bibi kaj Zaman dev'as plen'ig'i ne mal'pli ol 25 000 uj'o'j'n. Post ĉirkaŭ ses ĝis ok monat'o'j, la post'viv'int'a'j'n arb'id'o'j'n aĉet'os la reg'ist'ar'a arb'ar'a fak'o kontraŭ po 6 rupi'o'j por arb'id'o.
“En ni'a vilaĝ'o mult'a'j est'as sen'labor'a'j, do ĉio po'iom'et'e help'as,” dir'as Bibi. Ŝi'a'j tri fil'o'j, ĉiu'j diplom'iĝ'int'o'j, est'as sen'labor'a'j kaj help'as ŝi'n pri la plant'kultiv'ej'o.
“En mal'pli ol jar'o, ili gajn'as ĉirkaŭ 150 000 rupi'o'j'n ($1 060) por mastr'um'i ĉi tiu'j'n plant'kultiv'ej'o'j'n unu-modul'a'j'n (kun 25 000 arb'id'o'j), kaj ni pag'as por ili en tri part'pag'o'j,”
dir'is Tehmasip. La unu'a afer'o, kiu'n Bibi plan'as far'i per la mon'o, kiu'n ŝi ricev'as vend'ant'e la arb'id'o'j'n, est'as far'i ind'a'n tomb'o'n kun tomb'o'ŝton'o por si'a 20-jar'aĝ'a fil'in'o Anam, kiu mort'is subit'e antaŭ kelk'a'j monat'o'j.
“Pas'int'jar'e Anam far'is por si dot'o'n el la mon'o, kiu'n ŝi gajn'is el la prepar'ad'o de plant'kultiv'ej'o,” ŝi dir'as, emoci'iĝ'ant'e.
“Mi neniam vid'is tiom da mon'o en mi'a viv'o, mi'a viv'o ŝanĝ'iĝ'is tut'e, kaj ĉio ĉi sen for'las'i la hejm'o'n!”, dir'as la 30-jar'a Rubina Gul, eksplod'ant'e per entuziasm'o. “Mi'a fil'o ir'as al privat'a lern'ej'o nun,” ŝi dir'as rid'et'ant'e. Ŝi kaj ŝi'a edz'o, Sajjid Zaman, prepar'as kaj pri'zorg'as plant'kultiv'ej'o'j'n ek'de 2015. “La unu'a'n jar'o'n ni uz'is ni'a'n antaŭ'kort'o'n por kresk'ig'i la arb'id'o'j'n,” re'memor'as Gul, al'don'ant'e, ke el la profit'o'j ili pov'is star'ig'i pli grand'a'n plant'kultiv'ej'o'n sur mal'plen'a ter'pec'o, kiu'n ili posed'is, kaj ankaŭ por trans'form'i part'o'n de ĝi en vend'ej'o'n, kiu'n ili lu'ig'as por iom en'spez'i ĉiu'n monat'o'n. Ili ankaŭ pov'is aĉet'i brokant'a'n kamion'et'o'n. “Ni nun pov'as vizit'i la apud'a'j'n val'o'j'n,” Gul dir'as kun ĝoj'plen'a rid'et'o.
Kiam PTI form'is la federaci'a'n reg'ist'ar'o'n en aŭgust'o 2018, la parti'o decid'is pli'grand'ig'i la projekt'o'n tut'land'e per plant'ad'o de 10 miliard'o'j da arb'o'j.
Nom'ant'e ĝi'n “alt'kvalit'a” versi'o de BTTAP, Aslam dir'is, ke ĝi est'as, natur'e, tut'e ali'a, ĉar ĝi trakt'as pli'a'j'n divers'a'j'n ekologi'a'j'n zon'o'j'n, ali'a'j'n teren'o'j'n kaj ali'a'j'n mastr'um'a'j'n model'o'j'n por arb'a'j plant'ej'o'j.
“La cunam'o de 10 miliard'o'j da arb'o'j [10-billion-tre'e tsunami] (BTT) est'as mult'e pli kompleks'a klopod'o, ĉar ĝi tra'ir'as divers'a'j'n pejzaĝ'o'j'n kaj forst'o-kultiv'a'j'n model'o'j'n tra ses region'o'j - de mangrov'o'j al plant'ej'a'j blok'o'j, al natur'rezerv'ej'o'j kaj urb'a'j arb'ar'ig'o'j”, li klar'ig'is. Lukt'int'e kontraŭ mal'leĝ'a'j arb'o'hak'ist'o'j kaj venk'int'e ili'n en Ĥajber- Paŝtulando, la aŭtoritat'o'j pret'as al'front'i la grund'a'n “mafi'o'n” en Panĝab'o por “kre'i spac'o'n por arb'ar'o'j por prosper'i,” dir'is Aslam.
Ili jam ne nur parol'as. Unu hor'o'n da vetur'ad'o de Lahoro, en Balloki, provinc'o Panĝab'o, la reg'ist'ar'o sukces'is el'sav'i la ŝtat'e posed'at'a'n ter'o'n de tiu'j, kiu'j ĝi'n kontraŭ'leĝ'e okup'ad'is. Ili turn'is ĝi'n en natur'rezerv'ej'o'n kovr'ant'a'n 1 011 hektar'o'j'n.
Uz'ant'e laŭ'leĝ'a'j'n kanal'o'j'n, la reg'ist'ar'o cel'as re'akir'i la dum du'dek jar'o'j ŝuld'at'a'n lu'pag'o'n por kontraŭ'leĝ'a uz'o de la ter'o de ok'dek politik'ist'o'j kaj bien'ul'o'j. Ĝi ankaŭ plan'as baldaŭ el'pel'i kontraŭ'leĝ'a'j'n arb'o'hak'ist'o'j'n de la river'bord'a'j arb'ar'o'j kaj marĉ'o'j laŭ'long'e de la river'o Indus'o.
Por tiu'j, kiu'j hav'as tiu'n unik'a'n ne'forges'ebl'a'n ŝanc'o'n rajd'i la BTTAP-ond'o'n, est'is lern'a spert'eg'o. “La arb'ar'a fak'o, iam konsider'at'a la plej korupt'a, tra'ir'is plen'a'n pur'iĝ'o'n. Ankaŭ la labor'ad'o kelk'obl'e pli'bon'iĝ'is. Pli fru'e est'is neni'u monitor'ad'o, neni'u respond'ec'o, kaj la region'a'j arb'ar'a'j ofic'ist'o'j apenaŭ klopod'is ir'i en plant'kultiv'ej'o'j'n. Ĉio tio ŝanĝ'iĝ'is. Ni ebl'e ne hav'is la plej trejn'it'a'n team'o'n, sed ĝi sen'dub'e far'iĝ'is la plej si'n'dediĉ'a kaj motiv'it'a,” cert'ig'is la medi'a sekretari'o de Ĥajber-Paŝtulando, Nazar Shah.
Sekv'e, krim'ul'o'j - oft'e la plej influ'a segment'o de la soci'o, kaj tiu'j, kiu'j konsider'is si'n ne'venk'ebl'a'j - est'is trakt'it'a'j per fer'a man'o kaj pun'it'a'j. Ĉio ĉi est'is ebl'a nur pro politik'a si'n'dev'ont'ig'o ĉe la supr'o.
Mult'a'j en la arb'ar'a fak'o dir'is, ke tio kaŭz'is ŝanĝ'o'n en tio, kiel hom'o'j en Ĥajber- Paŝtulando komenc'is rigard'i arb'o'j'n. La tradici'a saĝ'o de konserv'ad'o kaj protekt'ad'o de arb'ar'o'j est'is re'viv'ig'it'a. “Hodiaŭ ni vid'as fort'a'n propriet'em'o'n en la komun'um'o'j,” dir'is Ubaidur Rehman, ofic'ist'o pri komun'um'a dis'volv'iĝ'o en la arb'ar'a fak'o de Ĥajber- Paŝtulando. ”Sen la part'o'pren'o de la komun'um'o, tiu projekt'o ne sukces'us”.
“Kio'n far'as BTT special'a, tio est'as, ke ĝi ne nur okup'iĝ'as pri la plant'ad'o de arb'o'j sed cel'as ŝanĝ'i la pens'manier'o'j'n kaj pens'ig'i hom'o'j'n ali'e pri la rol'o de arb'o'j, natur'o kaj aprec'i ili'a'n konserv'ad'o'n. La projekt'o de miliard'o da arb'o'j help'is ni'n ŝanĝ'i la kondut'o'n de hom'o'j, precip'e de la infan'o'j kaj jun'ul'ar'o de la Ĥajder-Paŝtulanda provinc'o kaj ig'is ili'n aprec'i la arb'o'j'n natur'a valor'aĵ'o.
Ĝi far'is tio'n ne nur en'e de la provinc'o, sed ankaŭ stimul'is verd'a'n politik'a'n mov'ad'o'n tra la land'o - kiu est'as nun pli konsci'a pri ekologi'a konserv'ad'o,” al'don'is Aslam.
Kaj kvankam ĝi aspekt'is kiel “mal'ebl'a”
task'o, precip'e por provinc'o, kie reg'ad'o de la lign'aĵ'a “mafi'o” est'is tiel fort'a, hodiaŭ, retro'spekt'e, la du plej grav'a'j lecion'o'j por Aslam est'is: “Unu'e, ke se vi don'as al la natur'o iom da spac'o kaj ŝanc'o'n por re'viv'iĝ'i, ĝi far'as tio'n preter vi'a'j atend'o'j kaj kalkul'o'j, kaj, du'e, ke neni'o est'as mal'ebl'a, se vi tut'kor'e for'don'as vi'n al ĝi kaj pret'as labor'i fort'e.”
Victor Bwire
“Mi ne hav'as i'o'n por dir'i pli ol dank'i al Di'o por tio, ke Li memor'as ni'n, kaj al la hom'o'j, kiu'j ebl'ig'is la komplet'ig'o'n de tiu akv'a projekt'o”, dir'as Jane Akinyi, loĝ'ant'o de la municip'o Nyandiwa en la distrikt'o Hom'a-Bay. Malgraŭ ke la pejzaĝ'o ne est'as tre for de la Viktoria Lag'o (en la okcident'a Kenjo, apud la land'lim'o kun Ugando) - unu el la plej grand'a'j lag'o'j kun freŝ'a akv'o en la mond'o - la al'ir'o al pur'a trink'akv'o ĉi tie rest'is ne'real'ig'ebl'a dum jar'dek'o'j.
“Vir'in'o'j kutim'is marŝ'i plur'a'j'n kilo'metr'o'j'n al la river'o'j por serĉ'i akv'o'n, kaj oft'e la long'a'j atend'o'vic'o'j apud la sol'a'j kelk'a'j akv'o'lok'o'j en la region'o indik'is, ke oni dev'as pas'ig'i ebl'e tut'a'n tag'o'n atend'ant'e. Tio signif'is, ke tiu'kaz'e hejm'a'j task'o'j rest'os ne'far'it'a'j, el kio rezult'os pli'a'j defi'o'j”, eksplik'as Akinyi.
La last'a'temp'a ek'funkci'ig'o de kvin sun'energi'a'j akv'o'pump'il'o'j en la region'o far'is tiu'j'n prem'ant'a'j'n neces'o'j'n pas'int'a'j. La nov'a akv'o'projekt'o instal'it'a la 11-an de februar'o 2019 nun'temp'e ebl'ig'as al 700 famili'o'j en sep vilaĝ'o'j al'ir'o'n al pur'a akv'o por trink'i kaj kuir'i, dum ĝi sam'temp'e protekt'as la akv'o'kolekt'a'j'n are'o'j'n ĉirkaŭ la river'o'j Rangwe kaj Riana. Ties akv'o'pump'il'o ĉe Nyandiwa proviz'as per 3000 litr'o'j da akv'o ĉiu'n hor'o'n – la pump'il'o je 2,2 kilo'ŭat'o'j est'is pli'fort'ig'at'a de sun'energi'a struktur'o je 5 kilo'ŭat'o'j por garanti'i, ke ĝi funkci'u eĉ tiam, kiam la nivel'o de la sun'a bril'o est'as mal'fort'a.
Antaŭ'e, la hom'o'j de la elekt'o-distrikt'o Rangwe nepr'e dev'is bol'ig'i si'a'n akv'o'n por evit'i mal'san'o'j'n trans'ig'ebl'a'j'n per akv'o, kiel ekz. ĥoler'o'n. Tio est'is des pli grav'a, post kiam akv'o'tub'o'j krev'is, kaj pur'a akv'o est'is mal'pur'ig'it'a de ne'pur'a akv'o. Por bol'ig'i akv'o'n oni bezon'as brul'lign'o'n, kaj krev'int'a'j akv'o'tub'o'j signif'is, ke la hom'o'j dev'is pren'i la akv'o'n el akv'o'kolekt'ej'o'j – ambaŭ tia'j ag'ad'o'j kontribu'as al la klimat'a ŝanĝ'o. Bezon'iĝ'is la inter'ven'o'j kaj de la Kenja Ruĝ'a Kruc'o [Kenya Red Cross Society] (KRCS) kaj de la lok'a parlament'a deput'it'o por re'viv'ig'i mal'nov'a'n projekt'o'n pri akv'a proviz'ad'o, kiu est'is koncept'it'a en la jar'o 1979 por funkci'i per dizel'fuel'o, sed kiu neniam est'is komplet'ig'it'a.
La entrepren'o util'ig'is KRCS – kiu mastr'um'as la nov'a'n projekt'o'n – por real'ig'i la de'nov'a'n protekt'ad'o'n de la mal'nov'a akv'o'font'o kaj ĝi'n ĉirkaŭ'bar'i, por protekt'i kaj konstru'i nov'a'n kloak'a'n cistern'o'n kaj por instal'i sun'energi'a'j'n pump'il'o'j'n. La uz'ad'o de sun'energi'o anstataŭ dizel'fuel'o ne nur ŝpar'is al la komun'um'o la alt'a'j'n kost'o'j'n kaŭz'at'a'j'n de la uz'ad'o de petrol'a'j produkt'o'j, sed ankaŭ garanti'as konstant'a'n proviz'ad'o'n per pur'a energi'o kaj protekt'as la komun'um'o'n kontraŭ la aer'a mal'pur'ig'ad'o pro dizel'fuel'o.
Ekzempl'e, Solibrium varb'is preskaŭ 200 membr'o'j'n per'e de la vir'in'grup'a mov'ad'o, kiu trud'eg'e varb'ad'as por vend'i sun'energi'a'j'n produkt'o'j'n en la Kenjaj distrikt'o'j Kakamega, Busia, Bungoma, Hom'a Bay, Taita Taveta kaj Kilifi.
La privat'a ekonomi'sektor'o ek'kompren'is la sun'energi'o'n kiel negoc'a'n oportun'o'n kaj nun proviz'as per klimat'zorg'a energi'o mal'riĉ'a'j'n komun'um'o'j'n. Suplement'e al la reg'ist'ar'a invest'ad'o en la evolu'ig'o'n de sun'energi'o en la land'o, la privat'a ekonomi'sektor'o – kaj negoc'o'j kaj sen'profit'cel'a'j kompani'o'j – est'is esenc'a por la kresk'ad'o de la sun'energi'a sektor'o. Help'e de iniciat'o'j, kiel fort'e subvenci'at'a'j prez'o'j, social'ret'a merkat'ig'o kaj prunt'e'don'a'j program'o'j, plur'a'j organiz'aĵ'o'j fort'e ampleks'ig'is la uz'ad'o'n de sun'energi'a'j sistem'o'j tra la land'o.
La lok'a kompani'o Solibrium proviz'as hom'o'j'n per sun'energi'o kontraŭ modest'a'j prez'o'j. Ĝi vend'as sun'energi'a'j'n panel'o'j'n, sistem'o'j'n kaj lamp'o'j'n al komun'um'o'j per'e de vir'in'grup'o'j, sam'temp'e ofert'ant'e prunt'ebl'a'n mon'o'n aŭ sistem'o'n de subvenci'it'a'j prez'o'j.
Loĝ'ant'o'j pov'as ek'uz'i la sun'energi'a'j'n sistem'o'j'n kaj pov'as pag'i popart'e. Favor'aĵ'o'j'n ricev'as tiu'j, kiu'j sen'hezit'e pag'as, kaj kelk'a'j'n jam'a'j'n uz'ant'o'j'n oni far'as vend'agent'o'j por varb'i pli'a'j'n uz'ant'o'j'n.
Solibrium cel'as vir'in'o'j'n en ar'o da kamp'ar'a'j komun'um'o'j en la mar'bord'a'j kaj okcident'a'j part'o'j de Kenjo, kaj jam instal'is sun'energi'a'j'n sistem'o'j'n ĉe pli ol 50 000 famili'o'j, en ses distrikt'o'j. Ĝi est'as fili'o de Ec'o2librium, oficial'e atest'it'a B-asoci'o [nov'a spec'o de negoc'o, kiu ekvilibr'ig'as cel'o'n kaj profit'o'n], kun ofic'ej'o'j en Uson'o kaj Kenjo.
La sun'energi'a'j lamp'o'j est'as viv'o'ŝanĝ'a'j por la komun'um'o'j. “La sun'energi'a'j sistem'o'j redukt'is la prem'o'n je la san'o kaj la aer'a'n mal'pur'ig'ad'o'n, kun'kaŭz'it'a'j'n de la uz'ad'o de dizel'fuel'a'j maŝin'o'j far'e de la komun'um'o'j. Ekzempl'e, por generator'o'j uz'at'a'j por akv'o'pump'il'o'j kaj en hospital'o'j, la sun'energi'a'j lamp'o'j elimin'is la neces'o'n uz'i kerosen'o'n, kiu ne nur est'as mult'e'kost'a, sed ankaŭ kaŭz'is problem'o'j'n por la vid'kapabl'o de la uz'ant'o'j. Redukt'iĝ'is la detru'ad'o de la arb'ar'o'j per for'ig'o de la bezon'o de lign'o'karb'o, kaj la dispon'ebl'o de tia energi'o ankaŭ permes'as al infan'o'j plen'um'i si'a'j'n hejm'a'j'n lern'ej-task'o'j'n sen mal'facil'aĵ'o'j eĉ post la krepusk'iĝ'o”, eksplik'as Ant'o'n Espira, la fond'int'o de la asoci'o kaj ĝi'a ĝeneral'a direktor'o.
La sun'energi'a'j sistem'o'j, inklud'e de lamp'o'j kaj ŝarg'il'o'j, lud'as signif'a'n rol'o'n en la ekonomi'a fort'ig'ad'o de la kultiv'ist'a'j komun'um'o'j, en kiu'j ili funkci'as, laŭ s-ro John Ohaga de la Fond'aĵ'o de unu akre'o [On'e Acre Fund], inter'naci'a sen'profit'cel'a organiz'o en Orient'a Afrik'o. “Tia'j lantern'o'j jam help'is al kelk'a'j kultiv'ist'o'j labor'i pri si'a'j negoc'o'j ĝis mal'fru'a nokt'o, kaj tiel kresk'ig'i si'a'j'n negoc'o'j'n.
Ili pov'as ŝarg'i si'a'j'n telefon'o'j'n, tiel pov'ant'e plen'e uz'ad'i la ret'a'j'n pag'il'o'j'n, kaj ili uz'ad'as la poŝ'lamp'o'j'n por daŭr'ig'i iom'a'n labor'o'n sur la bien'o'j eĉ post nokt'iĝ'o”, li dir'as.
On'e Acre Fund, sen'profit'cel'a social'a entrepren'o sub'ten'ant'a mal'grand'a'j'n ter'posed'ant'o'j'n tra Afrik'o, liver'as pli vast'a'j'n serv'o'j'n - i.a. sun'energi'a'j'n lamp'o'j'n kaj elektro'ŝarg'il'o'j'n – al kultiv'ist'o'j, kun kiu'j On'e Acre Fund labor'as por garanti'i la manĝ'proviz'o'j'n. Kultiv'ist'o'j ankaŭ pli kaj pli uz'ad'as sun'energi'a'j'n akv'um'a'j'n sistem'o'j'n por mastr'um'i tra la ne'prognoz'ebl'a'j sezon'o'j, kiu'j'n gener'as la kenja klimat'o. Nun - ali'e ol antaŭ'e, kiam akv'um'ad'a kultiv'ad'o kaj prognoz'ebl'a produkt'ad'o kamp'ar'a rilat'is ĉef'e al la riĉ'ul'o'j, kiu'j tio'n pov'is permes'i al si – afer'o'j ŝanĝ'iĝ'is al pli'bon'o por tiu'j iam mal'riĉ'a'j kultiv'ist'o'j, kiu'j ne est'is kapabl'a'j invest'i en si'a'j'n rikolt'o'j'n kaj ter'o'n. Kaj pli bon'a'j rikolt'o'j sam'temp'e signif'as garanti'o'j'n pri la manĝ'proviz'aĵ'o por ĉi tiu'j kultiv'ist'o'j.
Laŭ la taks'o'j de la Inter'naci'a Energi- agent'ej'o [International Energy Agency] (Ie'a), ĝis la jar'o 2040 la sunlumlektra energi'o kontribu'os la plej grand'a'n part'o'n (kvar'dek'sep procent'o'j'n) al la elektro'produkt'a teknologi'miks'aĵ'o por mini-elektro'ret'o'j kaj sistem'o'j izol'it'a'j de elektro'ret'o'j en la sub'sahar'a Afrik'o. M-KOPA Solar, privat'a kenja kompani'o sun'energi'a, ĝis nun instal'is 225 000 sun'energi'a'j'n produkt'o'j'n en la land'o, kio'n montr'as stud'o el la jar'o 2016 far'e de la Institut'o de Tut'mond'a'j Resurs'o'j [World Resources Institut'e].
Kenjo si'n dev'ont'ig'is redukt'i si'a'j'n karbon'di'oksid'a'j'n emisi'o'j'n je 30% ĝis la jar'o 2030. Per mal'grand'ig'ad'o de la uz'o de dizel'fuel'a'j kaj benzin'a'j maŝin'o'j, kaj per mal'ŝarĝ'o de la arb'ar'o'j per mal'pli mult'a uz'ad'o de lign'o'karb'o, la sun'energi'a'j sistem'o'j est'as la plej grav'a'j inter'ven'o'j, kiu'j ne nur mild'ig'as la problem'o'j'n koncern'ant'a'j'n la vir'in'o'j'n kaj infan'o'j'n en la komun'um'o'j, sed kiu'j ankaŭ lud'as grand'a'n rol'o'n en mild'ig'ad'o de la mal'avantaĝ'a'j efik'o'j pro la klimat'ŝanĝ'o en Kenjo.
La inter'ven'o'j rilat'e al la klimat'ŝanĝ'o en Kenjo est'as gvid'at'a'j per reg'ist'ar'a'j decid'o'j reflekt'it'a'j en la Naci'a Strategi'o Respond'a al Klimat'a Ŝanĝ'o [National Climate Change Respons'e Strategy] (NCCRS 2010) kaj en la Naci'a Ag'ad'plan'o por klimat'ŝanĝ'o [National Climate Change Action Plan] (NCCAP 2013). Inter'temp'e, Naci'a Kadropolitiko pri Klimat'ŝanĝ'o [National Climate Change Framework Policy] kaj rilat'a leĝ'ar'o est'as en si'a'j fin'a'j stadi'o'j de ek'valid'ec'o, por facil'ig'i efik'a'n re'ag'o'n al la klimat'ŝanĝ'o. Krom'e la reg'ist'ar'o de Kenjo kre'is Regul'ig'o'j'n pri Energi'o pri sun'energi'a'j sistem'o'j lum'elektr'a'j, kiu'j postul'as la registr'iĝ'o'n kaj licenc'iĝ'o'n de ag'ant'o'j en tiu branĉ'o.
La strategi'a plan'o de la reg'ist'ar'o por la energi-sektor'o konstat'as, ke Kenjo pro si'a pozici'o sur la ekvator'o dispon'as pri tre grand'a sun'energi'a resurs'o, unu el la dek plej grand'a'j en la sub-saharaj Afrik'a'j land'o'j. Front'e al la defi'o'j, kiu'j akompan'as la tradici'a'j'n energi'font'o'j'n kaj la nivel'o'j'n de mal'riĉ'ec'o en Kenjo, la sun'energi'o hav'as grand'a'n rezerv'a'n pov'o'n – la reg'ist'ar'o per si'a pri'energi'a regul'ar'a kadr'o labor'as por garanti'i la maksimum'ig'o'n de tiu resurs'o. La mez'period'a prognoz'o pri la elektr'a konsum'ad'o montr'as averaĝ'a'n kresk'o'n je 7,2 % ĉiu'jar'e, kio signif'as 140- %-an pli'iĝ'o'n ĝis la jar'o 2020 kompar'e kun la nivel'o de la jar'o 2015. Tio far'as nepr'a la evolu'ig'ad'o'n de metod'o'j por re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j, profit'e al flank'e'n'ŝov'it'a'j grup'o'j kaj et'skal'a'j uz'ant'o'j .
Estr'o de Medi'a Dis'volv'ad'o kaj Strategi'o ĉe la Medi'a Konsili'o de Kenjo, Victor Bwire est'as ĵurnal'ist'o pri ekologi'a'j afer'o'j. Li ankaŭ trejn'as ĵurnal'ist'o'j'n pri medi'o, san'o kaj rilat'a'j afer'o'j.
Palatin'us (German'uj'o)
Manuel Guzmán Hennessey
24 | Unesk'o-Kurier'o • juli'o-septembr'o 2019 Antaŭ la publik'ig'o, en oktobr'o 2018, de la Special'a Raport'o de la Inter'reg'ist'ar'a Grup'o de Fak'ul'o'j pri Klimat'a Ŝanĝ'o [Intergovernmental Panel on Climate Change] (IPCC), oni konsider'is turn'o'punkt'o (la decid'a nivel'o, ĉe kiu la klimat'o ŝanĝ'iĝ'as de la stabil'a al la mal'stabil'a stat'o) la kresk'o'n de la averaĝ'a temperatur'o de la Ter'a atmosfer'o je 2°C. Nun est'as sci'at'e, ke la turn'o'punkt'o est'as ĉe 1,5°C. Se ni super'os ĉi tiu'n lim'o'n, laŭ IPCC-scienc'ist'o'j, la soci'o dev'os al'front'i ruin'ig'a'j'n sekv'o'j'n, inkluziv'e la perd'o'n de tut'a'j viv'sistem'o'j kaj speci'o'j, mal'pli'iĝ'ant'a'j polus'a'j glaci'ĉap'o'j kaj kresk'ant'a'j mar'a'j nivel'o'j, intens'a'j varm'eg'ond'o'j kaj sek'ec'o'j kaj pli'iĝ'ant'a'j intens'ec'o kaj oft'ec'o de ekstrem'a'j veter'a'j okaz'aĵ'o'j.
Por halt'ig'i ĉi tiu'n katastrof'o'n ne sufiĉ'as la Pariza Inter'konsent'o de 2015 (COP21).
Scienc'ist'o'j klar'ig'is, ke por lim'ig'i tut'mond'a'n varm'iĝ'o'n al 1,5°C anstataŭ 2°C, kiel establ'it'e en ĉi tiu Inter'konsent'o, tut'mond'a'j net'a'j karbon'a'j (CO2) emisi'o'j ĝis 2030 dev'as mal'pli'iĝ'i je ĉirkaŭ 45% rilat'e al la nivel'o'j de 2010, ĝis ili ating'os “net'a'n nul'o'n” ĝis 2050.
La Pariza Inter'konsent'o establ'as cel'o'j'n pri redukt'o de emisi'o'j, kiu'j averaĝ'as je ĉirkaŭ 25%.
Kio'n far'i? IPCC dir'as jen'o'n: “Potenc'a'j'n kaj sen'precedenc'a'j'n ŝanĝ'o'j'n”. Ili rilat'as esenc'e al rimed'o'j por redukt'i karbon'a'j'n emisi'o'j'n. La tut'mond'a'j emisi'o'j de karbon'a di'oksid'o (CO2) kaj la averaĝ'a pli'iĝ'o de la ter'a temperatur'o rekt'e rilat'as al la produkt'ad'o kaj konsum'ad'o de fosili'a'j brul'aĵ'o'j. La rezult'o est'as sen'precedenc'a tut'mond'a varm'iĝ'o: la last'a'j tri jar'o'j est'is la plej varm'a'j en la histori'o.
Lum'radi'o'j de esper'o Ind'as klar'ig'i iom'et'e, sur kio baz'iĝ'as la cert'ec'o de scienc'ist'o'j por konklud'i, ke ebl'as kre'i fundament'o'j'n de sen-karbon'a soci'o ĝis 2030. Laŭ ili, ebl'as ating'i soci'o'n sen karbon'a'j emisi'o'j. Kaj ĝi ne est'as “alternativ'a” soci'o aŭ eksperiment'a soci'a model'o; “sen'karbon'ig'o”
est'as la nov'a kondiĉ'o por viv'kapabl'ig'o sur la planed'o.
Inter la plej aŭtoritat'a'j font'o'j est'as la Inter'naci'a Energi'a Agent'ej'o [International Energy Agency] (Ie'a), kiu ĉiu'jar'e ek'de 1977 el'don'as grav'a'n raport'o'n Perspektiv'o'j de Mond'a Energi'o [World Energy Outlook (WEO)].
Sur'baz'e de ĝi'a analiz'o, oni pov'as konklud'i, ke la nov'a'j ag'ant'o'j en la lukt'o kontraŭ klimat'a ŝanĝ'o – ne'ŝtat'a'j grup'o'j konsist'ant'a'j el civit'an'o'j, komerc'ist'o'j, urb'a'j reg'ist'ar'o'j kaj universitat'o'j – al'pren'is la gvid'a'n rol'o'n por sen'karbon'ig'o. Mult'a'j platform'o'j montr'as la klimat'a'j'n ag'ad'o'j'n de ĉi tiu'j nov'a'j ag'ant'o'j, kaj est'as ĉiu'tag'a ekzempl'o de trans'ir'o progres'ant'a, foj'e pli rapid'a ol la plen'um'ad'o de la cel'o'j de ili'a'j propr'a'j land'o'j. Jen kelk'a'j el ĉi tiu'j nov'a'j cert'ec'o'j, kiu'j stimul'as esper'o'n.
Unu'e, la kresk'a rapid'ec'o de instal'it'a kapacit'o de lum'elektr'a sun'energi'o super'is en 2016 tiu'n de ĉiu'j ali'a'j font'o'j. Plu'e, la kost'o'j de nov'a'j instal'aĵ'o'j est'as redukt'it'a'j ek'de 2010 je 70% por lum'elektr'a sun'energi'o kaj je 25% por vent'a energi'o. Al ĉi tio ni dev'as al'don'i, ke la kost'o de lum'elektr'a'j bateri'o'j est'is mal'pli'ig'it'a je 40%. Ali'flank'e, inter 2020 kaj 2050, la vent'a kaj sun'a energi'o'j sum'e proviz'os per 48% de la tut'a elektr'o.
Kaj la Eŭrop'a Konsili'o star'ig'is nov'a'j'n cel'o'j'n ating'end'a'j'n ĝis 2030: redukt'o de karbon'a'j emisi'o'j je 40%, 27% da re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j en energi'a miks'aĵ'o kaj pli'bon'ig'o de energi'a efik'ec'o je 27%.
Mi komenc'as de la princip'o, ke sen'kar'bong'it'a soci'o est'as ebl'a kondiĉ'e, ke ni koncentr'u la trans'ir'a'j'n klimat'a'j'n ag'ad'o'j'n sur la mastr'um'ad'o de urb'o'j kaj ke ni entrepren'u ĉi tiu'j'n ag'o'j'n laŭ klar'e formul'it'a kaj kun'labor'a manier'o je inter'naci'a nivel'o inter 2020 kaj 2030.
Kial ni dev'as komenc'i de urb'o'j? Ĉar ili produkt'as tri kvar'on'o'j'n de la emisi'o'j de forc'ej'a'j gas'o'j kaj konsum'as du tri'on'o'j'n de la tut'a energi'o. Ĉirkaŭ 70% de la mond'a'j urb'o'j jam al'front'as la sekv'o'j'n de klimat'a ŝanĝ'o, kaj preskaŭ ĉiu'j est'as en danĝer'o. Ĉirkaŭ 2060, pli ol unu miliard'o da hom'o'j viv'os en mal'alt'a'j urb'a'j-mar'bord'a'j are'o'j, plej'part'e en evolu'ant'a'j land'o'j.
Ĉi tiu'j cifer'o'j, pren'it'a'j de la special'ist'in'o Bahareh Seyedi, konsil'ant'in'o de la Program'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por Evolu'ig'o [United Nations Development Programme (UNDP)] pri politik'o'j rilat'e al klimat'o, prezent'as panoram'o'n de vund'ebl'ec'o de urb'o'j al klimat'a ŝanĝ'o kaj stimul'as pri'pens'ad'o'n.
Est'as klar'e, ke urb'o'j dev'as evolu'ig'i klimat'a'n ag'ad'plan'o'n antaŭ la fin'o de 2020 – tio est'as, en tre mal'long'a temp'o – por lim'ig'i la averaĝ'a'n varm'iĝ'o'n al 1,5°C kaj adapt'iĝ'i al la efik'o de klimat'a ŝanĝ'o. La plan'o'j por ag'ad'o est'as struktur'ebl'a'j laŭ tri aks'o'j: redukt'o de CO2-emisi'o'j, pli'ig'o de risort'ec'o kaj kler'ig'ad'o.
La redukt'o de karbon'a'j emisi'o'j inkluziv'as trans'ir'o'n de transport'a'j sistem'o'j, energi'a'n efik'ec'o'n, integr'a'n mastr'um'ad'o'n de rub'o kaj stimul'o'n de re'cikl'ig'ad'o, krom'e la re'nov'ig'o'n de urb'a infra'struktur'o por plen'um'i daŭr'ig'ebl'a'j'n skem'o'j'n. La pli'iĝ'o de risort'ec'o dev'as komenc'iĝ'i de agnosk'o, ke urb'o'j est'as kompleks'a'j sistem'o'j kaj sekv'e dev'as respond'i laŭ kompleks'a manier'o al la efik'o'j de klimat'a ŝanĝ'o. Ĉi tiu aks'o inkluziv'as la adapt'ad'o'n de teritori'o'j al klimat'a ŝanĝ'o, mastr'um'ad'o'n kaj prevent'ad'o'n de risk'o'j, pli'fort'ig'o'n de cirkul'a'j kaj lok'a'j ekonomi'a'j sistem'o'j kaj la efektiv'ig'o'n de mal'centraliz'it'a'j energi'a'j sistem'o'j (por gener'ad'o, distribu'ad'o kaj komerc'ad'o de eksces'o'j de re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j). Ĉi-senc'e, ni nepr'e eduk'u kaj kler'ig'u civit'an'o'j'n, precip'e la plej jun'a'j'n, por ke ili pov'u efektiv'ig'i la trans'ir'o'j'n laŭ ord'ig'at'a sed akcel'at'a manier'o.
La urb'o'j, kiu'j sekv'as la “nul-karbon'a'n”
pad'o'n, dev'os kombin'i la plej bon'a'n urb'a'n plan'ad'o'n kaj la plej modern'a'n cifer'ec'a'n teknologi'o'n por al'front'i ĉi tiu'j'n defi'o'j'n.
Oni dev'os liber'ig'i si'a'j'n strat'o'j'n de fosili'a'j brul'aĵ'o'j aĉet'ant'e nur bus'o'j'n, kiu'j ne polu'as, kaj cert'ig'ant'e, ke grav'a'j are'o'j de oni'a'j urb'o'j redukt'os si'a'j'n emisi'o'j'n ĝis nul'o ĝis 2030.
Est'as ankaŭ grav'e, ke oni “sen-karbon'ig'u”
la konstru'aĵ'o'j'n, aprob'ant'e regul'o'j'n aŭ plan'ant'e politik'o'j'n, kiu'j cert'ig'u, ke nov'a'j konstru'aĵ'o'j star'ig'ot'a'j ĝis 2030 ne produkt'u karbon'a'j'n emisi'o'j'n, kaj ke ĉi tiu decid'o est'u valid'a por ĉiu'j konstru'aĵ'o'j star'ig'ot'a'j ĝis 2050.
Ali'a el la plej el'star'a'j rimed'o'j est'us redukt'i la rub'o'n produkt'at'a'n al almenaŭ po 15% por'kap'e ĝis 2030, kaj al almenaŭ 50% de la kvant'o de urb'a'j solid'a'j for'ĵet'aĵ'o'j send'at'a'j al rub'ej'o'j aŭ rub'o'for'brul'ig'ej'o'j.
Fin'e, rilat'e al klimat'a'j kondiĉ'o'j, urb'o'j dev'os aplik'i metod'o'j'n de grand'a soci'a efik'o, kiu'j ating'os grav'a'j'n ekologi'a'j'n, soci'a'j'n, ekonomi'a'j'n kaj san'a'j'n avantaĝ'o'j'n, ĉef'e en vund'ebl'a'j kaj mal'riĉ'a'j komun'um'o'j.
Niels Boel kaj Fin'n Rasmussen, kun Hadra Ahmed
La loĝ'ant'o'j de Ad'is-Abebo hav'as la impres'o'n, ke ili viv'as mez'e de konstru'ej'o. Kiel oni dir'as, “El'ir'u sur iu'n voj'o'n maten'e kaj vi ebl'e trov'os ĝi'n blok'it'a por dis'volv'a projekt'o la sam'a'n vesper'o'n!” La Etiopia ĉef'urb'o est'as grand'eg'a kontinent'a nab'o kun eksplod'ant'a loĝ'ant'ar'o fuĝ'ant'a de perturb'o kaj mank'o de ŝanc'o'j en provinc'o'j de la land'o, traf'it'a'j de mal'riĉ'ec'o. Ĉe la nun'a kresk'o-rapid'o, oni antaŭ'vid'as, ke la nombr'o da loĝ'ant'o'j du'obl'iĝ'os post tri'dek jar'o'j.
Kelk'a'j ekonomi'ist'o'j nom'is Etiopion“Afrik'a leon'o”, por imit'i la sukces'a'j'n rakont'o'j'n de ekonomi'a'j tigr'o'j de Azi'o. Sed tiu ĉi ekonomi'a sukces'o kaj ĝi'a akompan'ant'a kresk'o de la loĝ'ant'ar'o - unu el la plej grand'a'j en la mond'o - hav'as si'a'j'n mal'avantaĝ'o'j'n.
Kvankam ĝi'a'j karbon'a'j el'ig'o'j ankoraŭ est'as modest'a'j, Etiopio est'as unu el la land'o'j en la mond'o, kiu'j est'as tre sen'ŝirm'a'j kontraŭ klimat'a ŝanĝ'o. La vari'a'j torent'a'j pluv'o'j kaj kresk'ant'a'j temperatur'o'j kaŭz'as period'a'j'n sen'pluv'ec'o'j'n kaj mal'sat'eg'o'n. La problem'o'j rilat'ant'a'j al klimat'a ŝanĝ'o est'as pli'sever'ig'at'a'j de rapid'a urb'ig'ad'o, dum mult'naci'a'j vest'o'debit'a'j kompani'o'j kiel Calvin Klein kaj H&M establ'as tie fabrik'o'j'n, profit'ant'e de unu el la land'o'j kun la plej mal'alt'a'j salajr'o'j en la mond'o.
En maj'o 2018, Ad'is-Abebo – kun sep ali'a'j afrik'a'j urb'o'j – si'n dev'ont'ig'is redukt'i si'a'j'n CO2 - el'ig'o'j'n. Tio signif'as, ke ĝi dev'os re'pri'pens'i si'a'n transport'il'ar'o'n, energi'o-produkt'ad'o'n kaj strategi'o'j'n por mastr'um'i rub'o'j'n.
Dum'e, Etiop'o'j plend'as, ke konkret'a progres'o en la lukt'o kontraŭ polu'ad'o kaj trafik'ŝtop'iĝ'o rest'as mal'facil'e kapt'ebl'a.
“La polu'ad'o kresk'as, kaj la hom'o'j est'as mal'san'iĝ'ant'a'j,” dir'as Biniam Getaneh, 30- jar'a, unu el la 3,5 milion'o'j da loĝ'ant'o'j de la ĉef'urb'o
Ad'is-Abebo est'as membr'o de C40, ret'o de urb'o'j, kiu'j reprezent'as pli ol 700 milion'o'j'n da hom'o'j kaj kvar'on'o'n de la tut'mond'a ekonomi'o, kiu'j kun'e labor'as ek'de 2005 por redukt'i forc'ej'a'j'n gas'a'j'n [greenhouse gas] (GHG) el'ig'o'j'n.
Por Hastings Chikoko, la Region'a Direktor'o por Afrik'o ĉe la Grup'o de Gvid'ad'o pri Klimat'o en Urb'o'j de C40, klar'as, ke urb'o'j hav'as grav'a'n rol'o'n en produkt'ad'o de nov'ig'a'j solv'o'j kaj teknologi'o'j por pri'trakt'i klimat'a'n kriz'o'n. “Ĉar urb'o'j hav'as privat- sektor'a'j'n kaj esplor'a'j'n instituci'o'j'n en'e de si'a'j lim'o'j, ni vid'as ili'n propon'i nov'ig'aĵ'o'n kaj pov'i montr'i al land'a'j reg'ist'ar'o'j, ke mild'ig'ad'o de kaj adapt'iĝ'o al klimat'a ŝanĝ'o efik'as, kaj pov'as pli'grand'iĝ'i al la land'a nivel'o.”
Chikoko, malavi'a ekonomik'ist'o kun grand'a spert'o pri klimat'a ŝanĝ'o, rimark'ig'as pri pozitiv'a'j spert'o'j en Akrao (Ganao) kaj Cvano (Sud-Afrik'o), kie trafik'ŝtop'iĝ'o est'as mal'pli'ig'it'a per transport'ad'a'j iniciat'o'j, konsider'ind'e redukt'int'a'j CO2-el'ig'o'j'n.
Agnosk'ant'e la mal'facil'aĵ'o'j'n al'front'at'a'j'n de ĉef'urb'o'j precip'e en mult'a'j de la plej mal'riĉ'a'j land'o'j de la mond'o, Chikoko dir'as, ke li rest'as optimism'a – rimark'ig'ant'e, ke kelk'a'j urb'o'j decid'is trans'paŝ'i la cel'o'j'n de la Pariza Inter'konsent'o de 2015 (COP21).
La ret'o de C40-urb'o'j labor'as por antaŭ'e'n'ig'i lok'a'j'n klimat'a'j'n iniciat'o'j'n sur la land'a nivel'o, kiel pli'facil'ig'o al municip'a'j reprezent'ant'o'j integr'iĝ'i kun reg'ist'ar'a'j team'o'j, kiu'j part'o'pren'u en inter'naci'a'j platform'o'j. Chikoko eksplik'as: “Ni cert'ig'is, ke kelk'a'j C40-urb'estr'o'j part'o'pren'as en delegaci'o'j kiam ajn ebl'e. Tiel ili pov'as uz'i si'a'j'n plej bon'a'j'n praktik'o'j'n je la lok'a nivel'o kaj pli'laŭt'ig'i si'a'j'n voĉ'o'j'n pri decid'o-farad'a'j procez'o'j.”
Kun'tekst'e de la ne'sufiĉ'o de lok'a'j financ'o'j, municip'o'j ankaŭ klopod'as por asign'i buĝet'o'j'n en la lukt'o kontraŭ klimat'a ŝanĝ'o.
C40 don'as sub'ten'o'n por konstru'i kapabl'o'n, kaj ebl'ig'i al urb'a'j oficial'ul'o'j al'ir'i alternativ'a'j'n financ'o'j'n.
Chikoko al'don'as: “Dum la Pariza klimat'a pint'o'konferenc'o, ni lanĉ'is la Financ'a'n Projekt'o'n por C40-urb'o'j. Ni ident'ig'as grand'a'j'n projekt'o'j'n kaj help'as urb'o'j'n ident'ig'i defi'o'j'n kaj trans'form'i tiu'j'n ĉi defi'o'j'n al profit'don'a'j projekt'o'j financ'ebl'a'j, ekzempl'e, de la Mond'a Bank'o.”
Teknologi'a trans'ig'o est'as ali'a centr'a aspekt'o pli'facil'ig'at'a per la ret'o. “Iu'j solv'o'j est'ant'a'j nov'ig'a'j ver'e de'pend'as de urb'o'j.
Pov'as tem'i pri ekologi'a'j bus'o'j, aŭ pri teknologi'o por efik'a akv'a mastr'um'ad'o. Tio ĉi est'as kamp'o, kie la afrik'a'j urb'o'j post'rest'as.
Valor'as ankaŭ ident'ig'i urb'o'j'n, kiu'j, ekzempl'e, est'as progres'int'a'j pri pur'ig'ad'a teknologi'o.
Tiam ni pov'as pli'facil'ig'i trans'don'o'n de sci'o'j kaj teknologi'o, ekzempl'e, de tiu'j urb'o'j al ali'a'j en Afrik'o.
Ali'a obstakl'o al klimat'a ŝanĝ'o sur urb'a nivel'o oft'e est'as la mank'o de sufiĉ'a'j plan'o'j.
Fundament'a cel'o de la C40-ret'o est'as cert'ig'i, ke la koncern'a'j urb'o'j hav'u komun'a'j'n datum'a'j'n referenc'o'j'n kaj mezur'o'j'n, kiu'j ebl'ig'as al ili taks'i kaj kompar'i si'a'n progres'o'n.
La urb'estr'o de Akrao, Mohammed Adjei Sowa, est'is sub'ten'at'a de la C40-ret'o por kolekt'i kred'ebl'a'n datum'o'n sur kiu baz'i decid'o'j'n pri la plan'o de mastr'um'ad'o de la urb'a rub'o. Produkt'ad'o de rub'o hav'as grav'a'n kaj kresk'ant'a'n rol'o'n pri karbon'a'j el'ig'o'j.
“La urb'estr'o nun kun'labor'as kun la privat'a sektor'o por establ'i efik'a'n rub-kolekt'a'n serv'o'n, Chikoko eksplik'as. “Ali'a'j afrik'a'j urb'o'j pov'as lern'i el tio: unu'e, kontraŭ'leĝ'a'j for'ĵet'ej'o'j dev'as est'i mal'permes'at'a'j. Du'e, oni dev'as cert'ig'i, ke oni hav'as efik'a'n sistem'o'n, kiu don'as al loĝ'ant'o'j stimul'o'n por obe'i la leĝ'o'j'n.”
Transport'ad'o est'as ali'a grav'a font'o de karbon'a el'ig'o – ĝust'e en tiu ĉi sektor'o tut'mond'a'j forc'ej'gas'a'j el'ig'o'j plej rapid'e kresk'as.
La urb'o Cvano – kre'it'a en 2000 per la kun'fand'o de dek tri municip'o'j, inkluziv'e Pretori'o'n, la administr'a'n ĉef'urb'o'n de Sud- Afrik'o - est'as part'o de Publik'a Transport'ad'a Ret'o de C40, kiu kun'ven'ig'as membr'a'j'n urb'o'j'n, kiu'j montr'is nov'ig'ad'o'n en tiu ĉi kamp'o.
“Tiu ĉi metropol'o kun pli ol tri milion'o'j da hom'o'j labor'as por pli'bon'ig'i si'a'n ret'o'n de publik'a transport'ad'o, far'ant'e ĝi'n sufiĉ'e komfort'a por kuraĝ'ig'i la aŭt'o-posed'ant'o'j'n ĝi'n uz'i. Ĝi pli'bon'ig'is si'a'n transport'a'n infra'struktur'o'n por inkluziv'i special'e destin'it'a'j'n bus'voj'et'o'j'n. Tiu ĉi ankaŭ est'as unu el tiu'j urb'o'j, kiu'j tut'e ŝanĝ'is la font'o'n de energi'o de si'a'j bus'o'j el petrol'o al gas'o.”
La lern'it'a'j lecion'o'j en kamp'o'j de transport'ad'o aŭ rub'mastr'um'ad'o en C40- urb'o'j inkluziv'e Cvanon, Akraon aŭ Ĉikagon pov'as inspir'i ag'ad'o'n en tro'loĝ'at'a urb'o kiel Ad'is-Abebo. Kiam la Etiopia ĉef'urb'o lanĉ'is si'a'n plan'o'n por rapid'a bus'a transit'a sistem'o, ĝi send'is delegaci'o'n al Cvano por lern'i el ĝi'a spert'o.
Pli'bon'ig'i la publik'a'n transport'ad'o'n en Ad'is-Abebo est'as part'o de la naci'a Etiopia Verd'a Ekonomi'a Strategi'o, lanĉ'it'a en 2011.
La Etiopia reg'ist'ar'o nun'temp'e revizi'as si'a'n ekologi'a'n politik'o'n, konsider'ant'e klimat'a'n ŝanĝ'o'n, laŭ Chikoko. “Ĝi en'hav'os far'o'j'n por urb'o'j en divers'a'j part'o'j de la land'o por est'i klimat'ŝanĝ'e rezist'em'a'j kaj minimum'ig'i ili'a'j'n karbon'a'j'n el'ig'o'j'n dum dis'volv'iĝ'o.”
“La rol'o de C40,” Chikoko konklud'as, “est'as esenc'e kun'lig'i urb'o'j'n, kiu'j pen'as efektiv'ig'i solv'o'j'n por redukt'i karbon'a'j'n el'ig'o'j'n kaj help'i urb'o'j'n inspir'i unu la ali'a'n.”
Johan Hattingh
Front'e al la defi'o'j de klimat'a ŝanĝ'o, la nun'a mond'o pli bezon'as etik'a'n kadr'o'n kaj etik'e konsci'it'a'n praktik'o'n de inter'naci'a solidar'ec'o ol iam ajn antaŭ'e.
Tiu bezon'o ek'est'as, unu'a'vic'e, de la akut'a real'aĵ'o, ke la tut'mond'a'j defi'o'j kaj tendenc'eg'o'j de ni'a temp'o - klimat'a ŝanĝ'o, la trans'loĝ'iĝ'ad'o de person'o'j, geopolitik'a'j streĉ'it'ec'o'j, sekur'ec'o kaj inter'naci'a teror'ism'o - far'iĝ'as pli kaj pli integr'it'a'j, sed ni'a'j re'ag'o'j al ili est'as pli kaj pli fragment'ig'it'a'j. Tio est'is la kern'a mesaĝ'o de António Guterres [ɐˈ̃ tɔnju ɡuˈtɛʁɨʃ], Ĝeneral'a Sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, en li'a parol'ad'o al la Mond'a Ekonomi'a Forum'o ĉe Davos en januar'o 2019.
Du'e, kaj ebl'e pli grav'e, la neces'o de inter'naci'a solidar'ec'o font'as ankaŭ el la kaŭz'o'j kaj efik'o'j de klimat'a ŝanĝ'o mem.
Klimat'a ŝanĝ'o est'as la produkt'o de mond'o, kiu est'as jam profund'e divid'it'a, kaj en si'a'j efik'o'j kaj influ'o'j, intens'ig'as kaj mult'obl'ig'as divid'o'j'n kaj vund'ebl'o'j'n, kiu'j jam ekzist'as.
Ĉi tio valid'as ankaŭ sur sub'naci'a nivel'o pri flank'e'n'ŝov'it'a'j soci'a'j grup'o'j kaj komun'um'o'j.
Ĉi tio est'as ne'refut'ebl'a'j politik'a'j kaj soci'a'j fakt'o'j, spert'at'a'j de mult'a'j kiel mal'just'aĵ'o'j. Pli mal'riĉ'a'j naci'o'j kaj grup'o'j, ekzempl'e, est'as mult'e pli vund'ebl'a'j kontraŭ la risk'o'j kaj ŝarĝ'o'j de klimat'a ŝanĝ'o, dum ili kontribu'is mult'e mal'pli, se en'tut'e i'o'n ajn, al ĝi'a'j kaŭz'o'j.
Simil'e, pli mal'riĉ'a'j land'o'j kaj grup'o'j jam dev'as adapt'iĝ'i al klimat'a ŝanĝ'o, dum ili hav'as la mal'plej'a'j'n rimed'o'j'n por tio'n far'i. Evolu'ant'a'j land'o'j kaj grup'o'j est'as do de'pend'a'j de help'o por adapt'iĝ'o, dum la urĝ'ec'o por tia help'o ne est'as tre alt'a en pli riĉ'a'j mond'o'part'o'j. La riĉ'ul'o'j ne est'as sen'per'e traf'at'a'j de klimat'a ŝanĝ'o nun'temp'e, aŭ, se ili est'as, ili pov'as adapt'i si'n al ĝi sufiĉ'e facil'e.
Ĉi tiu'n mal'simetri'o'n traf'e kapt'is Desmond Tut'u, iam'a Ĉef'episkop'o de Kab'urb'o, Sud-Afrik'o, kiam li atent'ig'is en la Raport'o de la Evolu'ig'a Program'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j 2007/2008 pri Hom'a Evolu'o [United Nations Development Program (UNDP) Hom'a Dis'volv'iĝ'o 2007/2008)] (pĝ 166), ke tiu'j en pli riĉ'a'j part'o'j de la mond'o pov'as - almenaŭ nun'temp'e - adapt'iĝ'i al lev'iĝ'ant'a'j temperatur'o'j nur al'ĝust'ig'ant'e si'a'n klimat'iz'il'o'n per termostat'a buton'o. Sed por sen'nombr'a'j vir'in'o'j en evolu'ant'a'j land'o'j, adapt'iĝ'o neces'ig'us ir'ad'o'j'n je ĉiam pli long'a'j distanc'o'j por al'port'i pur'a'n trink'akv'o'n por si'a'j hejm'o'j.
Est'as klar'a neces'o kun'e star'i kaj kun'labor'i unu kun la ali'a respond'e al klimat'a ŝanĝ'o, sed la mond'o est'as divid'it'a, kaj la perspektiv'o'j por venk'i tiu'j'n divid'o'j'n est'as tre nebul'a'j.
Do, kio'n, se i'o'n ajn, ni pov'as far'i pri tio?
Ekzist'as tri evident'a'j afer'o'j, kiu'j'n ni pov'us far'i por komenc'i: pli'grand'ig'i ni'a'n koncept'a'n kompren'o'n de la noci'o de solidar'ec'o; for'ig'i du el la obstakl'o'j - hom'a'n evolu'ad'o'n kaj labor'posten'o'j'n - kiu'j est'as oft'e uz'at'a'j kiel ekskuz'o'j por evit'i trakt'ad'i klimat'a'n ŝanĝ'o'n; mov'i la konversaci'o'n pri solidar'ec'o de politik'a'j kaj soci'a'j fakt'o'j al tiu de etik'a'j princip'o'j.
Ni pri'trakt'u la ĉef'a'j'n tem'o'j'n per larĝ'a'j kontur'o'j, not'ant'e, kiel etik'a'j konsider'o'j jam komenc'as ek'aper'ad'i en la konversaci'o pri la koncept'o de solidar'ec'o.
Popular'e solidar'ec'o est'as kompren'at'a last'a'temp'e kiel al'vok'o por unu'ec'o en sindikat'a'j aŭ politik'a'j rond'o'j en la lukt'o kontraŭ labor'a ekspluat'ad'o aŭ sub'prem'o. En ambaŭ kun'tekst'o'j, solidar'ec'o kiel koncept'o est'as lig'it'a kun kompat'o kaj sub'ten'o, materi'e aŭ ali'e, al viktim'o'j de mal'just'a'j labor'a'j praktik'o'j aŭ politik'a mal'just'ec'o.
Ĉiu'j ĉi krom'noci'o'j ĉe'est'as ankaŭ, kiam solidar'ec'o el'vok'at'as kiel baz'o por la lukt'o kontraŭ la klimat'a ŝanĝ'o: unu'ec'o, ident'ig'o, kompat'o, sub'ten'o kaj help'o. Sed en ĉi tiu kun'tekst'o, ĝi'a signif'o est'as mov'it'a al pli vast'e cel'at'a'j publik'o'j kaj kun'tekst'o'j ol tiu de labor'ist'a'j mov'ad'o'j aŭ liber'ig'a'j lukt'o'j.
En la lukt'o kontraŭ la klimat'a ŝanĝ'o, viktim'o'j est'as kutim'e asoci'it'a'j kun tiu'j, kiu'j sufer'as sen'per'e - kaj oft'e tre drast'e kaj vid'ebl'e - de ekstrem'a'j veter'a'j event'o'j (ekzempl'e, inund'o'j, uragan'o'j, tro'sek'ec'o'j, fajr'o'j). En tiu'j okaz'o'j, la bon'far'a help'o est'as kutim'e mobiliz'at'a sufiĉ'e rapid'e, en'e de ŝtat'o'j aŭ inter'naci'e, por pri'zorg'i la tuj'a'j'n bezon'o'j'n de viktim'o'j.
Ni'a'j'n motiv'ad'o'j'n por tia'j ag'o'j de solidar'ec'o oni kutim'e nom'as hom'a solidar'ec'o, baz'it'a sur la re'kon'o de tiu'j, kiu'j sufer'as kiel ajn'a hom'o, divid'ant'a la sam'a'n sort'o'n kiel ni - ili'a sort'o est'as ni'a sort'o, kaj ni ne pov'as ignor'i ĝi'n. Oni oft'e kapt'as tio'n per metafor'o'j de la soci'o kiel organism'o, aŭ la tut'a hom'ar'o kiel unu famili'o.
Klimat'a ŝanĝ'o, ali'flank'e, al'front'as ni'n kun la inter'de'pend'ec'o de ni hom'o'j unu de la ali'a kaj de eko'sistem'o'j por ni'a post'viv'ad'o kaj prosper'ad'o, en'korp'ig'it'a kiel tiu'j eko'sistem'o'j en la biosfer'o, ter'o kaj planed'sistem'o'j - ĉiu'j etend'iĝ'ant'a'j en iom-post-iom'a'j procez'o'j de natur'a evolu'ad'o. Laŭ'e, noci'o'j de ter'a solidar'ec'o, planed'a solidar'ec'o, kaj inter'generaci'a solidar'ec'o pov'as est'i antaŭ'vid'it'a'j por nov'e konkret'ig'i la real'aĵ'o'n, ke la tut'a viv'o sur la Ter'o est'as kvazaŭ part'o de la sam'a komun'um'o - la komun'um'o de viv'o kun'divid'ant'a la sam'a'n sort'o'n.
En la inter'naci'a komun'um'o, la lukt'o kontraŭ la klimat'a ŝanĝ'o est'as oft'e en'kadr'ig'it'a kiel dilem'o. Ŝtat'o'j oft'e dir'as, ke ili ne pov'as part'o'pren'i en ĉi tiu lukt'o ĉar ili unu'e dev'as cert'iĝ'i, ke ili'a'j civit'an'o'j hav'as evolu'ig'a'j'n oportun'o'j'n por liber'iĝ'i el mal'riĉ'ec'o. Oni sam'e oft'e ekskuz'as si'n pri labor'posten'o'j: se la lukt'o kontraŭ la klimat'a ŝanĝ'o met'as labor'ist'o'j'n en mal'avantaĝ'o'n, oni ne pov'as al'iĝ'i.
La argument'o pri labor'posten'o'j est'is ĝust'e la pretekst'o, kiu'n uz'is Uson'o por prav'ig'i si'a'n re'tir'iĝ'o'n el la Pariza Inter'konsent'o (COP21). Sed ĉu mal'pez'ig'o de mal'riĉ'ec'o kaj re'ten'o de labor'posten'o'j ver'e tiel komplet'e kontraŭ'as la trakt'ad'o'n de klimat'a ŝanĝ'o?
Ĝust'e tiu'n enigm'o'n pri'trakt'is la Raport'o de 2007/2008 pri Hom'a Dis'volv'iĝ'o, kun la frap'a titol'o: Lukt'i kontraŭ klimat'a ŝanĝ'o: Hom'a solidar'ec'o en divid'it'a mond'o [Fighting climate change: Hum'a'n solidarity in a divided world].
En ĉi tiu ampleks'a raport'o, du kern'a'j mesaĝ'o'j est'as komunik'it'a'j. Unu'e, ke la klimat'a ŝanĝ'o decid'e negativ'e efik'os sur la hom'a'n dis'volv'iĝ'o'n, pli'mal'facil'ig'ont'e la ating'ebl'o'n de la Cel'o'j de Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o (nom'it'a'j la Cel'o'j de Evolu'ig'o por Jar'mil'o, kiam la raport'o est'is verk'at'a), kaj fin'fin'e eĉ renvers'ont'e mult'a'j'n el la gajn'o'j en la ĝis'nun'a histori'o de hom'a dis'volv'iĝ'o. Tio est'as alarm'a mesaĝ'o, met'ant'a demand'o'sign'eg'o'n en la argument'o, ke respond'o'j'n al klimat'a ŝanĝ'o oni pov'as prokrast'i dum ni unu'e el'radik'ig'as mal'riĉ'ec'o'n en la mond'o.
Respond'e al la serioz'a kaj tre urĝ'a neces'o de hom'a dis'volv'iĝ'o kaj mal'pez'ig'o de mal'riĉ'ec'o, la du'a kern'a mesaĝ'o de la raport'o de 2007/2008 est'as, ke hom'a evolu'ig'o kaj la lukt'o kontraŭ la klimat'a ŝanĝ'o ne est'as du apart'a'j tag'ord'o'j. Ili est'as du dimensi'o'j de la sam'a tag'ord'o, kiu'j est'as ne'dis'ig'ebl'e lig'it'a'j kaj al kiu'j oni streb'u kun'e.
Koncern'e politik'o'n kaj projekt'o'n, ĉi tio signif'as, ke far'o'j entrepren'at'a'j por respond'i al klimat'a ŝanĝ'o dev'us sam'temp'e ankaŭ kontribu'i al la hom'a evolu'ig'o kaj hav'as util'a'n efik'o'n en ambaŭ kamp'o'j. Koncern'e etik'o'n, solidar'ec'o en la lukt'o kontraŭ la klimat'a ŝanĝ'o kontraŭ'e signif'as, ke la mal'riĉ'a'j kaj la vund'ebl'a'j dev'as ne est'i las'it'a'j mal'antaŭ'e.
Ankaŭ ili'a'j'n interes'o'j'n oni atent'u, kaj ver'e ja, prioritat'e, laŭ manier'o'j tiom lert'a'j kaj saĝ'a'j, ke la tag'ord'o'j por hom'a evolu'ig'o kaj la klimat'a ŝanĝ'o plen'e kun'fand'iĝ'u.
La sam'a argument'o valid'as por la re'ten'o de labor'posten'o'j. Se labor'ist'o'j rest'as post'las'it'a'j en la lukt'o kontraŭ la klimat'a ŝanĝ'o, la etik'a'j imperativ'o'j de solidar'ec'o est'as perfid'at'a'j. Klar'e, se labor'posten'o'j est'as perd'it'a'j en la lukt'o kontraŭ la klimat'a ŝanĝ'o, do ni ne aplik'is ni'a'j'n mens'o'j'n tiel lert'e kaj saĝ'e, kiel ni dev'int'us far'i.
Jen kial ni dev'as mov'i la debat'o'n pri solidar'ec'o de la kamp'o de soci-politik'a'j fakt'o'j al tiu de etik'a'j princip'o'j. Tiu'rilat'e la Deklar'o de Unesk'o pri Etik'a'j Princip'o'j pri la Klimat'a Ŝanĝ'o (2017) est'as bon'a lok'o por komenc'i. Solidar'ec'o prezent'iĝ'as tie kiel unu el ses etik'a'j princip'o'j, kiu'j dev'us gvid'i ĉiu'j'n decid'o'far'ist'o'j'n en ili'a'j respond'o'j al klimat'a ŝanĝ'o.
Kun'tekst'e de soci'a'j kaj politik'a'j fakt'o'j, la konversaci'o est'as kutim'e ĉirkaŭ mank'o de solidar'ec'o, aŭ la mal'ebl'ec'o ĝi'n ating'i – turn'ant'e ĝi'n en oportun'a'n pretekst'o'n por prefer'e far'i neni'o'n ol i'o'n pri la klimat'a ŝanĝ'o.
En la etik'a aspekt'o, la konversaci'o mov'iĝ'as al solidar'ec'o pli kiel form'o de konscienc'o kaj font'o de inspir'o por ag'i – ali'vort'e, prefer'e kiel si'n'dev'ont'ig'o kaj de'ir'punkt'o ol teknik'a kondiĉ'o por ag'i.
Kun la etik'a'j postul'o'j de solidar'ec'o en la lukt'o kontraŭ la klimat'a ŝanĝ'o, rest'as grand'eg'a'j ne'cert'ec'o'j en ĉiam pli divid'at'a mond'o. Radikal'e vast'ig'it'a noci'o de solidar'ec'o ebl'e ne facil'ig'os inter'naci'a'n kun'labor'o'n. Sed ĝi pov'us est'i valor'eg'a font'o de inspir'o kaj instig'o por entrepren'i la mamut'a'n task'o'n pri'trakt'ad'i klimat'a'n ŝanĝ'o'n kun'e.
La sort'o de tiom mult'e da popol'o'j plej vund'ebl'a'j pro la klimat'a ŝanĝ'o – kiu'j loĝ'as ekzempl'e en Arkt'o, sur insul'et'o'j aŭ je grand'a'j alt'o'j – rest'as ignor'at'a. Pro tio Unesk'o, kun'labor'e kun divers'a'j organiz'o'j, lanĉ'is Climate Frontlines (Unu'a'j al'front'ant'o'j de la klimat'a ŝanĝ'o), tut'mond'a'n forum'o'n, kiu ebl'ig'as al koncern'a'j komun'um'o'j kontakt'i unu la ali'a'j'n, kaj ankaŭ dis'kon'ig'i lok'a'j'n kaj indiĝen'a'j'n sci'o'j'n kaj kon'o'j'n de'ven'ant'a'j'n de scienc'a esplor'o. Tiu forum'o kontribu'as al pli'a fort'ig'o de la solidar'ec'o'j kaj el'ig'o de la komun'um'o'j el ili'a izol'o front'e al la klimat'a risk'o.
www.climatefrontlines.org
Laura Ortiz-Hernández
En Latin-Amerik'o real'iĝ'as spert'o'j, kiu'j imit'ind'as jen region'e, jen ali'kontinent'e. Tamen, oni mal'atent'is kelk'a'j'n aspekt'o'j'n.
Dum la last'a'j jar'o'j, la ekologi'a kriz'o kaj la klimat'a ŝanĝ'o evident'ig'is la bezon'o'n trans'form'i la pens-kaj-ag'manier'o'n. Sekv'e, kler'ig'ad'o por daŭr'i'pov'a evolu'ig'o [Education for Sustainable Development] (ESD) est'as ŝlos'il'a faktor'o en la serĉ'ad'o de alternativ'a'j metod'o'j por konstru'i soci'o'n ali'spec'a'n, just'a'n, part'o'pren'ig'a'n kaj divers'a'n. Laŭ Unesk'o, ESD stimul'as ŝanĝ'o'j'n en la sci'o'j, la kompetent'o'j'n, la valor'o'j'n kaj si'n'ten'o'j'n, kiu'j favor'as soci'o'n pli daŭr'i'pov'a'n kaj just'a'n por ĉiu'j, kun ekvilibr'a fokus'o sur la ekonomi'a, soci'a kaj ekologi'a dimensi'o'j de daŭr'i'pov'a evolu'ig'o.
En Latin-Amerik'o kaj Karibio (Lac), EDS progres'is per aplik'o de divers'a'j strategi'o'j, de'pend'e de la kondiĉ'o'j en ĉiu land'o. En Meksiko, ekzempl'e, ESD est'is ek'funkci'ig'it'a en ĉiu'j nivel'o'j de la lern'ej'a sistem'o: didaktik'a'j lud'o'j en la antaŭ'lern'ej'a kler'ig'ad'o, ag'ad'o'j kaj program'o'j favor'e al viv'divers'ec'o en la baz'a kler'ig'ad'o, sam'kiel konsist'ig'o de la stud'plan'o'j en la mez'a kler'ig'ad'o per fak'o'j rilat'a'j al la tem'o. En land'o'j kiel Bolivio, Brazilo, Ĉilio, Kostariko, Ekvadoro, Gvatemalo kaj Peruo, oni kre'as special'cel'a'j'n strategi'o'j'n favor'e al ESD - libr'o'el'don'o'j, televid'a'j kaj radi'a'j program'o'j, vizit'o'j al natur'a'j region'o'j protekt'at'a'j, trejn'ad'o de instru'ist'o'j kapabl'a'j pri'trakt'i tiu'j'n ĉi tem'o'j'n por plen'um'i la establ'it'a'j'n regul'o'j'n.
Krom la formal'a sistem'o, la organiz'aĵ'o'j de la civil'a soci'o labor'as por trans'don'i sci'o'j'n pri divers'a'j ekologi'a'j tem'o'j kaj por sub'ten'i la labor'o'n de la instru'ist'o'j en la lern'ej'o'j.
Laŭ la raport'o de la Projekt'o RISU (2015), kiu difin'as la indik'il'o'j'n por pri'taks'i la daŭr'i'pov'o-politik'o'j'n en universitat'o'j de Latin-Amerik'o, 70% el tiu'j posed'as universitat'a'n aŭtoritat'o'n por aplik'i ekologi'a'j'n regul'o'j'n, dum 86% real'ig'as ekster'kurs'a'n komunik'ad'o'n kaj sent'iv'ig'o'n pri ekologi'a'j kaj daŭr'i'pov'a'j tem'o'j, kaj 46% evolu'ig'as esplor'o'j'n rilat'e tiu'j'n ĉi du kamp'o'j'n.
La raport'o ankaŭ montr'as, ke 46% el la universitat'o'j posed'as plan'o'n pri daŭr'i'pov'a energi'o kaj 35% efektiv'ig'as ag'ad'o'j'n sent'iv'ig'a'j'n kaj konsci'ig'a'j'n pri energi-ŝpar'ad'o. Last'e, 33% plen'um'as kvalit'kontrol'o'j'n de akv'o por hom'a konsum'o kaj 61,5% hav'as fak'o'n respond'ec'a'n pri trakt'ad'o de danĝer'a'j rezidu'o'j. Du'on'o de la universitat'o'j hav'as sistem'o'n de inform'ad'o kaj evolu-observ'ad'o pri solid'a'j rezidu'o'j rilat'e al ili'a'j tip'o kaj kvant'o.
Tiu'j ĉi indik'il'o'j est'as sufiĉ'e esper'ig'a'j, sed grav'as relief'ig'i, ke en la kler'ig'a sektor'o oni emfaz'is ĉef'e la ekologi'a'j'n aspekt'o'j'n, sed ankoraŭ mank'as inkluziv'end'a'j soci'a'j aspekt'o'j, kiu'j komplet'ig'u la klopod'o'j'n far'at'a'j'n por efektiv'ig'i la Cel'ar'o'n de Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o [Sustainable Development Goals] (SDG), kiu'j'n la 193 membr'o'ŝtat'o'j dev'as ating'i ĝis la jar'o 2030. Tem'as pri nov'a etap'o, kiu'n oni dev'os tra'pas'i.
Konsil'ant'in'o pri ekologi'a'j kaj direktor'in'o pri scienc'a esplor'ad'o'j de la Misi'o Daŭr'i'pov'ec'o Meksiko A.C. [Misión Sustentabilidad México A.C.], Laura Ortiz-Hernández est'as membr'o de la Kun'ord'ig'a Komitat'o de la Alianc'o de Iberoamerikaj Ret'o'j de Universitat'o'j por Daŭr'i'pov'o kaj Medi'o [Alianza de Redes Iberoamericanas de Universidades por la Sustentabilidad y el Ambiente] (ARIUSA).
Ŝi respond'ec'is pri la Komitat'o de Unesk'o nom'at'a Klimat'a Ŝanĝ'o kaj Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o en Latin-Amerik'o (2016-2017).
Thierry Geoffroy, intervju'it'a de Niels Boel, dan'a ĵurnal'ist'o
kaj “Morgaŭ est'as tro mal'fru'e” ‒ est'is redukt'it'a'j al simpl'a “Tro mal'fru'e”.
La respond'o est'as jes'a. Mi ne sci'as, ĉu tio est'as ĉar mi mal'jun'iĝ'as aŭ ĉar la situaci'o iĝ'as pli mal'bon'a. Ni ne plu viv'as en tim'o, ni viv'as en “est'as tro mal'fru'e”. Sed mi ne opini'as, ke tio signif'as, ke ni rezign'as. Ĉar ebl'e est'as ĝust'e ĉi tiu mal'esper'o, kiu, fin'e, vek'os la dorm'ant'a'j'n konscienc'o'j'n! Preskaŭ ĉiu'j konsci'as pri la klimat'ŝanĝ'o kaj pri la respond'ec'o'j de la hom'a ag'ad'o. Kaj tamen neni'u, preskaŭ neni'u, far'as i'o'n.
La problem'o ne est'as ne'sci'o, est'as apati'o.
Mi hav'as la impres'o'n, ke ni viv'as en mond'o, kie aviad'il'o'j flug'as tra la ĉiel'o tag'e kaj nokt'e, ŝpruc'ig'ant'e dorm'ig'a'j'n substanc'o'j'n, kiu'j atrofi'as ni'a'n konsci'o'n. Tio mult'e koncern'as amas'komunik'il'o'j'n — ili ignor'as la real'a'j'n kaŭz'o'j'n de la ekstrem'a'j veter'fenomen'o'j, pri kiu'j ni est'as atest'ant'o'j, tiel, ke ni ne pri'esplor'as la sistem'o'n de produkt'ad'o kaj konsum'ad'o, sur kiu baz'iĝ'as la potenc'o de la elit'o'j - sci'ant'e, ke la sam'a'j amas'komunik'il'o'j est'as part'o de tiu'j sam'a'j elit'o'j.
Mi opini'as, ke art'ist'o'j dev'as rol'i en la konsci'ig'o. Ili pov'as el'trov'i kiel funkci'as la amas'komunik'il'a propagand'o. Ili pov'as montr'i al la publik'o la real'a'n aspekt'o'n de la problem'o'j.
Ver'e, la esenc'o de mi'a labor'o pri la klimat'ŝanĝ'o est'as star'ig'i la demand'o'n: “Kio est'as la kriz'o?” Sam'e kiel en hospital'a sukur'ej'o, ne est'as ebl'e trakt'i ĉiu'j'n kriz'o'j'n sam'temp'e — neces'as ident'ig'i tiu'j'n, kiu'j bezon'as est'i traktat'a'j kiel ebl'e plej baldaŭ.
Est'as klar'e, ke la klimat'ŝanĝ'o est'as la prioritat'o de la prioritat'o'j. Ĝi est'as — kaj est'os — la kaŭz'o de mult'a'j ali'a'j kriz'o'j: grand'a'j mov'iĝ'o'j de hom'amas'o'j, ekologi'a'j problem'o'j, milit'o'j ktp.
Do mi imag'is projekt'o'n ‒ aŭ, prefer'e ‒ aranĝ'o'n, kiu permes'as al nun'temp'a'j art'ist'o'j tuj si'n esprim'i pri la nov'aĵ'o'j el'send'at'a'j de la amas'komunik'il'o'j. Ili atent'e observ'as, kio okaz'as ĉirkaŭ ili, kaj re'ag'as preskaŭ sam'temp'e ‒ kre'ant'e verk'o'n, kiu'n ili el'met'as en la Kriz'a ĉambr'o la post'a'n tag'o'n, por diskut'i ĝi'n kun la publik'o.
Unu el vi'a'j plej freŝ'dat'a'j verk'o'j konsist'as el ruĝ'a'j neon'a'j liter'o'j dir'ant'a'j “Mi rezign'as”.
Ĉu vi perd'is la esper'o'n, ke ni gajn'os la vet'kur'o'n kontraŭ la klimat'ŝanĝ'o?
La respond'o est'as jes'a. Mi ne sci'as, ĉu tio est'as ĉar mi mal'jun'iĝ'as aŭ ĉar la situaci'o iĝ'as pli mal'bon'a. Ni ne plu viv'as en tim'o, ni viv'as en “est'as tro mal'fru'e”. Sed mi ne opini'as, ke tio signif'as, ke ni rezign'as. Ĉar ebl'e est'as ĝust'e ĉi tiu mal'esper'o, kiu, fin'e, vek'os la dorm'ant'a'j'n konscienc'o'j'n! Preskaŭ ĉiu'j konsci'as pri la klimat'ŝanĝ'o kaj pri la respond'ec'o'j de la hom'a ag'ad'o. Kaj tamen neni'u, preskaŭ neni'u, far'as i'o'n.
Por don'i al vi ekzempl'o'n, por la unu'a Kriz'a ĉambr'o star'ig'it'a ĉe MOMA PS1 en Nov-Jork'o, la dan'a art'ist'o Søren Dahlgaard produkt'is — en la sekv'o'j de ver'e pez'a'j neĝ'a'j ŝtorm'o'j — fals'a'j'n ekzempler'o'j'n de la plej influ'a'j ĵurnal'o'j en la mond'o por al'tir'i la publik'a'n atent'o'n al klimat'ŝanĝ'o. La titol'o'j anonc'is katastrof'o'j'n ĉiu'lok'e.
Tio okaz'is en 2007, kaj la publik'o est'is ver'e ŝok'it'a de tio. Hodiaŭ neni'u eĉ palpebr'um'us vid'ant'e tia'j'n aktual'a'j'n titol'o'j'n!
Sed, kiel mi dir'is, tio ne signif'as, ke ni dev'us rezign'i. Mi daŭr'ig'as aranĝ'i Kriz'a'j'n ĉambr'o'j'n en la tut'a mond'o. Mi kalkul'as je la fakt'o, ke la debat'o'j okaz'ant'a'j tie fin'e venk'os kaj lev'os la konsci'o'n inter nov'a'j aŭskult'ant'o'j.
Ja la fakt'o, ke ni labor'as en'moment'e, trud'as tiu'n elekt'o'n. Mi ir'os trov'i bud'o'n en la strat'o kaj skrib'os sur ĝi. Mi uz'os pli mult'e da temp'o klopod'ant'e kompren'i, kio est'as okaz'ant'a, kaj komunik'iĝ'i kun la aŭskult'ant'ar'o ol por polur'i mi'a'n verk'o'n sol'a en mi'a labor'ej'o aŭ studi'o. Ne est'as temp'o por perfekt'ig'i. Ni dev'as ag'i rapid'e.
Kriz'a'j Kur'o'j est'as fakt'e preleg'o'j pri la aktual'a'j problem'o'j, specif'e klimat'ŝanĝ'o. Sed anstataŭ hav'i part'o'pren'ant'o'j'n sid'ant'a'j'n en varm'a, komfort'a preleg'ej'o, somnol'a'j'n pro la varm'o kaj la zum'ad'o de la projekci'il'o'j, ili est'as invit'at'a'j debat'i dum kur'ad'o!
Kriz'a Kur'o est'as metafor'o: ni kur'as por sav'i, kiam ankoraŭ ne est'as tro mal'fru'e, aŭ ni kur'as por sav'i ni'n mem, ĉar ja est'as tro mal'fru'e. Se est'as ver'e tro mal'fru'e, ni ne intenc'as sid'i sur seĝ'o'j kaj foli'um'i la art'histori'o'n.
Jes. Kaj kelk'a'j bon'a'j demand'o'j est'is lev'at'a'j dum ĉi tiu kur-debat'o. Unu el la part'o'pren'ant'o'j diskut'is la ĉef'a'n verk'o'n de la Ekspozici'o ĉi-jar'a, Barca nostra (Boat'o ni'a) de Christoph Büchel. Ĉi tiu islanda- svis'a art'ist'o montr'is la ŝip'pere'o'n de fiŝ'ist'a boat'o, kiu dron'is en Mediterane'o en 2015, mort'ig'ant'e proksim'um'e 1000 migr'ant'o'j'n.
Ni'a part'o'pren'ant'o sugest'is, ke est'int'us pli bon'e el'montr'i, anstataŭ'e, unu el tiu'j kroz'ad'ŝip'o'j ‒ kiu'j, tra ĉen're'ag'o, kaŭz'as, ke tut'a'j popol'o'j est'as kondamn'it'a'j al migr'ad'o pro klimat'a'j kaŭz'o'j.
La Bienal'o dev'us el'montr'i verk'o'j'n, kiu'j el'vok'as la kaŭz'o'j'n de la problem'o'j kaj ni'n kuraĝ'ig'as klopod'i solv'i ili'n ĝust'a'temp'e, ne ja verk'o'j'n, kiu'j ironi'e en'korp'ig'as ni'a'n si'n'ten'o'n, ke “est'as tro mal'fru'e”, kaj do ni for'turn'as ni'a'j'n dors'o'j'n.
Intervju'o de Jasmina Šopova
Ekologi'a'j afer'o'j de'long'e mi'n interes'as.
La tem'o de tut'mond'a varm'iĝ'o unu'a'foj'e mi'n tuŝ'is, kiam mi leg'is en oktobr'o 2018 en Greenpeace International pri Greta Thunberg.
Tiam mi ankoraŭ ne pov'is imag'i, ke ankaŭ en Rus'uj'o ebl'as sam'e protest'i, ĉar oni ordinar'e ne kutim'is protest'i.
Post'e, en februar'o, mi ir'is protest'i unu'a'foj'e - en la marŝ'o memor'e al Bor'is Nemcov [murd'it'a politik'ist'o]. Tiam mi kompren'is, ke mi est'as ja plen'kresk'ul'o, kaj ankaŭ mi pov'as i'o'n far'i. Antaŭ mart'o mi decid'is, ke mi ek'ag'u, do mi ek'leg'is material'o'j'n pri leĝ'o'j koncern'e protest'o'j'n, kiu'j montr'iĝ'is tut'e strikt'a'j kaj konfuz'a'j.
Tut'e hazard'e mi trov'is, ke en Moskvo la 15-an de mart'o oni est'is organiz'ont'a'j okaz'aĵ'o'n dediĉ'it'a'n al la Tut'mond'a klimat'a strik'o - Tut'mond'a strik'o por est'ont'ec'o [Glob'al strik'e for futur'e]. Mi ĝi'n vizit'is en la “Gajd-park'o” [imit'e al la fam'a Hyde Park], kiel nom'iĝ'as publik'a event'ej'o en la park'o “Sokolniki”. Ni kun'ven'is proksim'um'e 70-op'e, sed la protest'o est'is preskaŭ en arb'ar'o, ĉar la event'ej'o est'as barit'a kaj en'ferm'it'a kaj tut'e sen preter'pas'ant'o'j.
Post'e, mi pens'is, ke se sen permes'o oni rajt'as protest'e star'i nur unu'op'e, do mi decid'is el'ir'ad'i por unu'op'a'j star'protest'o'j en vendred'o'j sur la Plac'o Puŝkin. Tie'n ĉiam venad'as mult'a'j hom'o'j.
La pli'mult'o de la rus'uj'a loĝ'ant'ar'o ne kompren'as, kio est'as tut'mond'a varm'iĝ'o.
Mult'a'j hom'o'j pens'as, ke la veter'o pli'bon'iĝ'os, kaj vintr'e ne est'os tiel mal'varm'e. Ni ne hav'as ekologi'a'n kler'ig'ad'o'n, kaj, laŭ'e, - ekologi'a'n kultur'o'n.
La amas'komunik'il'o'j silent'as pri tiu'j afer'o'j. Iu'j silent'as ĉar ili kred'as, ke hom'o'j ne interes'iĝ'as pri tiu'j tem'o'j. Kaj la ŝtat'a'j televid'a'j kanal'o'j silent'as pri problem'o'j ĉar ili ne pov'as raport'i pri problem'o, kies solv'o postul'as trans'ir'o'n al re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j en land'o, kie la petrol- kaj gas-produkt'ant'a'j kompani'o'j est'as en potenc'o. Tial, ni hav'as neniu'j'n nov'aĵ'o'j'n pri la fakt'o, ke Rus'uj'o far'as neni'o'n por observ'i la Pariz'an Inter'konsent'o'n, kiu'n ni'a land'o eĉ ne ratif'is. Por mi, tio est'as la sam'a, kiel silent'i pri la katastrof'o de Ĉernobilo.
En la Inter'ret'o est'is preskaŭ neniu'j raport'o'j pri la kampanj'o de la 15-a de mart'o - ĉar en Rus'uj'o ĉiu'j tim'as parol'i pri lern'ej'a'j strik'o'j. Ĉi tie est'as fakt'e mal'permes'it'e strik'i, se oni aĝ'as mal'pli ol 18 jar'o'j'n. Se oni aĝ'as mal'pli ol 18 jar'o'j'n, unu'star'e protest'i oni ne rajt'as. Ankaŭ engaĝ'ad'o de ne'plen'aĝ'ul'o'j en protest'o'j'n post'sekv'ig'os i'o'n leĝ'e.
En maj'o, mi organiz'is ret'a'n fulm'o'grup'a'n event'o'n Las'u Rus'uj'o'n strik'i por klimat'o [Let Rus'si'a strik'e for climate], por prov'i ating'ig'i la rajt'o'n de lern'ej'an'o'j kaj ne'plen'aĝ'ul'o'j lukt'i por si'a est'ont'ec'o. Mult'a'j hom'o'j el divers'a'j land'o'j komenc'is send'ad'i fot'o'j'n kun tiu ĉi sur'skrib'o. Inter ili est'is 9-jar'a knab'in'o, kiu ir'ad'as al star'a'j protest'o'j en Nov'jork'o, kaj neni'u ŝi'n persekut'as. Greta Thunberg, kiu ankaŭ part'o'pren'is en tiu ag'ad'o, est'as 16- jar'a, kaj ŝi ir'ad'as al unu-person'a'j protest'a'j star'ad'o'j, kaj en tio est'as neni'o terur'a.
De la tri'a semajn'o de mi'a'j protest'a'j star'ad'o'j ŝi ek'abon'is mi'n en Tviter'o, ĉar en ĝi mi skrib'as en la angl'a lingv'o. Mi est'is tre ĝoj'a.
Est'as, ver'e, agrabl'e, kiam vi'n atent'as hom'o, kiu tiom mult'e da bon'o far'is por la mond'o.
Krom mi, knab'in'o el'ir'is en Jaroslavl al unu'star'a protest'o en maj'o [2019]. Unu krom'a - en Sar'at'ov.
La 24-an de maj'o, mi, kun la an'o'j de la sindikat'o Uĉenik [Lern'ant'o], prov'is al'iĝ'i al la du'a Tut'mond'a klimat'a strik'o kaj obten'i permes'o'n okaz'ig'i miting'o'n de 500 hom'o'j en unu el la centr'a'j park'o'j de la ĉef'urb'o - Muzeono. Sed oni al ni rifuz'is pretekst'e, ke la plan'at'a lok'o ne est'as sufiĉ'e grand'a por tiom da hom'o'j, kvankam, laŭ la inform'o'j de la sindikat'o, tie pov'as kun'ven'i ĝis 850 hom'o'j.
Anstataŭ'e, oni de'nov'e propon'is Gajd- park'o-n. Nu, tie ni pov'us simpl'e kun'ven'i kaj inter'parol'i, tamen ni ja vol'is, ke ni'a'n protest'o'n vid'u ali'a'j hom'o'j.
Tial ni decid'is prov'i inter'konsent'i pri posten'protest'ad'o en la urb'o'centr'o de jam mal'pli'a kiom'o da hom'o'j - ĝis 50 hom'o'j.
Mal'kiel ĉe miting'o, dum star'protest'o oni ne rajt'as uz'i il'o'j'n [laŭt'parol'il'o'j'n k.s.]. Ankaŭ tio'n oni rifuz'is al ni. Eĉ pli, referenc'ant'e al tio, ke ni pet'is permes'o'n por star'protest'o, per kio kvazaŭ kontest'ant'e la al ni propon'it'a'n event'ej'o'n Gajd-park'o, oni fin'fin'e rifuz'is ankaŭ ĝi'n. Rezult'e, ĉirkaŭ dek'du'o da star'protest'o'j okaz'is en Moskvo. Tag'lum'e al la Puŝkin-monument'o kun mi'a star'protest'o ven'is mi, kaj vesper'e ven'is mi'a'j kun'ul'o'j el la sindikat'o.
Tiu'n tag'o'n Greenpeace Inter'naci'a konfid'is al mi tviter'a'n kont'o'n, per kiu mi dum hor'o rakont'ad'is pri la kampanj'o'j en Rus'uj'o.
Post'e mi tut'tag'e tviter'e brodkast'ad'is per la Rusia Greenpeace. En'tut'e, en Ruslando, kampanj'o'j okaz'is en dek urb'o'j, kvankam sen mult'a'j part'o'pren'ant'o'j.
Ĉi tie [en Ruslando] neni'u sci'as pri ĝi.
Se parol'i pri politik'o, ni konfes'u, ke ni eĉ ne hav'as normal'a'j'n verd'a'j'n parti'o'j'n. Ne est'as eĉ unu eminent'a politik'ist'o, kiu parol'us pri la klimat'a katastrof'o kaj tut'mond'a varm'iĝ'o.
Kaj opozici'a'j politik'ist'o'j silent'as, ĉar ili kompren'as, ke ne est'as avantaĝ'e parol'i pri la neces'o redukt'i petrol'produkt'ad'o'n, ĉar ili'a'j ekonomi'a'j program'o'j konsider'as ankaŭ ĝi'n.
Kutim'e, mi venad'as al la Puŝkin- monument'o kaj star'ad'as tie dum ĉirkaŭ du hor'o'j. Est'is neni'o mal'help'a dum la unu'a'j semajn'o'j. Sed post kiam pri la protest'o raport'is The Moscow Times [lok'a period'aĵ'o en la angl'a lingv'o], la sekv'int'a'n semajn'o'n mi'n al'ir'is polic'an'o'j kun provok'a'j demand'o'j: “Kiom oni pag'as al vi? Kial nur mil [rubl'o'j'n, ĉirkaŭ $16,7]?”. Mi'a'j'n respond'o'j'n ili eĉ ne vol'is aŭd'i. Post'e ili fot'is mi'a'n pasport'o'n kaj dir'is, ke ili ir'os konsult'i si'a'j'n super'ul'o'j'n.
La unu'a'n foj'o'n mi skrib'is pri la Pariza Inter'konsent'o, sed baldaŭ rimark'is, ke la hom'o'j sci'as pri ĝi neni'o'n. Tiam mi komenc'is skrib'i pli facil'e, ekzempl'e, pri la neces'o apart'ig'i la kolekt'at'a'n rub'o'n, kio en Moskvo ankoraŭ ne est'as en'konduk'it'a, kaj kontraŭ magnat'o'j, kies negoc'o est'as mastr'um'ad'o de rub'o – ili pag'ig'as ni'n por la kolekt'ad'o de rub'o, sed la neces'a'n infra'struktur'o'n ne kre'as.
Eĉ el tiu'j rar'a'j uj'o'j por apart'ig'at'a rub'o, oni oft'e ĵet'as ĉio'n en la unu uj'o'n, prav'ig'ant'e tio'n per mal'efik'ec'o de la apart'ig'o de la rub'o pro la ne'sufiĉ'a kvant'o da hom'o'j, kiu'j apart'ig'as la rub'o'n.
Dum unu mi'a protest'a star'ad'o mi'n ordinar'e fot'ad'as, esprim'ant'e si'a'n aprob'o'n aŭ sub'ten'o'n ebl'e dek'o da hom'o'j. Sam'nombr'e mi'n al'ir'as hom'o'j kun strang'a'j demand'o'j kaj parol'o'j pri el'pens'aĵ'o'j de la mal'amik'o'j de Ruslando kaj pri iu'j teori'o'j de tut'mond'a konspir'o. Mi ne disput'as kun tia'j hom'o'j. Pri re'ag'o'j de ali'ul'o'j mi ne sci'as. Ili leg'as tio'n, kio est'as skrib'it'a sur la afiŝ'o, kaj ebl'e ek'pens'as pri tio.
Antaŭ ĉiu'j ĉi protest'o'j, mi plan'is daŭr'ig'i mi'a'n muzik'a'n kler'iĝ'o'n en German'uj'o.
Sed en maj'o [2019] mi decid'is rest'i en Moskvo. Mi kompren'is, ke tio, kio'n mi far'as protest'e, nun est'as pli grav'a. Ja kiu'n senc'o'n hav'as kler'iĝ'ad'o kaj karier'o, se ni ne hav'os est'ont'ec'o'n?
Ĉar mi sukces'as el'vok'i iu'n re'son'o'n ĉe la publik'o, mi vol'as daŭr'ig'i el'ir'ad'i en vendred'o'j.
Mi ankaŭ est'as renkont'iĝ'ont'a kun mi'a'j kun'ul'o'j por pri'diskut'i, kiel ni pov'as plu'ig'i ni'a'n afer'o'n. Al mi ŝajn'as, ke ni hav'as ŝanc'o'n por i'o'n far'i. Dum antaŭ la 15-a de mart'o neni'u en Ruslando parol'is pri problem'o'j de tut'mond'a varm'iĝ'o, nun iu'j ek'vek'iĝ'as, kaj ĉio ek'mov'iĝ'as.
Fot'o'j: Yan Bighetti De Flogny (Projekt'o Al Safar) / Institut'o MiSK de Art'o
Tekst'o: Katerin'a Markelova
“Aĝ'a 21 jar'o'j'n, li komenc'is si'a'n vojaĝ'ad'o'n entrepren'ant'e pilgrim'ad'o'n al Mekk'o. Ĉi tio est'is la komenc'o de tri'dek jar'o'j de vag'ad'o, dum kiu'j li est'is vojaĝ'ont'a preskaŭ 120 000 kilo'metr'o'j'n kaj vizit'ont'a ĉiu'j'n islam'a'j'n land'o'j'n. Dum tiu long'a vojaĝ'o kompar'ebl'a nur kun tiu de Marco Pol'o [ˈmaɾko ˈpolo], li vizit'is Mekk'o'n kvar'foj'e, iĝ'is juĝ'ist'o en Delhi'o kaj en la Maldiv'a'j Insul'o'j [Dhivehi Raajje], akompan'is grek'a'n princ'in'o'n al Konstantinopol'o, vel'is al Sumatr'o kaj Jav'o, kaj vojaĝ'is al Ĉini'o kiel ambasador'o de la sultan'o de Barato. Post'e, en 1349, li re'ven'is mal'long'e al si'a patr'uj'o (“la plej bon'a land'o de la mond'o”) antaŭ ol tuj'e ek'vojaĝ'i, unu'e al la reĝ'land'o Granad'o, kaj post'e tra Afrik'o al la Niĝera basen'o. La tag'libr'o, kiu'n Ibn Battuta dikt'is al skrib'ist'o, dum si'a'j vojaĝ'o'j, est'as grav'eg'a font'o por la histori'o de la islam'a mond'o de li'a temp'o, precip'e por la histori'o de Barato, Mal'grand-Azi'o [Anatoli'o] kaj Okcident-Afrik'o”.
La rakont'o inspir'is ni'a'n fot'ist'o'n, kies raport'a projekt'o pri la lukt'o kontraŭ kultur'a'j antaŭ'juĝ'o'j est'is matur'iĝ'ant'a dum jar'o'j, sed mank'is al ĝi komun'a faden'o. Tiu'n li nun trov'is: Yan [j'a'n] decid'is, ke li komenc'os long'a'n vojaĝ'o'n, laŭ la spur'o'j de Ibn Battuta!
La projekt'o est'is lanĉ'it'a en mart'o 2018. Ĝi daŭr'os tri jar'o'j'n kaj ampleks'os pli ol du'dek land'o'j'n, de Maroko ĝis Ĉini'o, sekv'ant'e itiner'o'n simil'a'n al tiu entrepren'it'a de la maroka esplor'ist'o sep jar'cent'o'j'n pli fru'e.
Yan kaj li'a team'o jam kovr'is du'on'o'n de la voj'o, klopod'ant'e “re'star'ig'i iu'n preciz'ec'o'n kaj iom'et'e da kolor'o al ĉi tiu islam'a mond'o mal'just'e humil'ig'at'a en la Okcident'o”. Kiam ajn li re'ven'as hejm'e'n, li'n ĝen'as la breĉ'o inter tio, kiel la hom'o'j ĉirkaŭ li rigard'as tiu'n ne'kon'at'a'n mond'o'n kaj la real'o, kiu'n li vid'as dum si'a'j vojaĝ'o'j: “la varm'ec'o, la gast'am'o, la profund'a mal'avar'ec'o, kaj precip'e la hom'o'j, kiu'j hav'as la sam'a'j'n rev'o'j'n kaj la sam'a'j'n sufer'o'j'n, kiu'j'n ni hav'as”.
La arab'a ge'jun'ul'ar'o, kun si'a ne'ŝancel'ebl'a aŭdac'o elekt'i si'a'n propr'a'n destin'o'n, aper'is kiel unu el la kolon'o'j de la projekt'o. Ĝust'e al ĝi la Kurier'o dediĉ'as ĉi tiu'n foto-raport'aĵ'o'n publik'ig'at'a'n okaz'e de la Inter'naci'a Jun'ul'ar'a Tag'o, la 12-a de aŭgust'o.
La dezir'o viv'i kaj ŝanĝ'i si'a'n viv'o'n est'as tio, kio unu'ig'as ge'jun'ul'o'j'n el Mez'orient'o kaj Nord'a Afrik'o [Middle East and North Africa] (MENA). “Kie ajn vi est'as, vi ver'e sent'as komun'a'n energi'o'n. Mi trov'is mult'a'j'n simil'ec'o'j'n en ili'a viv'manier'o, en ili'a percept'o de la est'ont'ec'o “, klar'ig'as Yan. “Iam mi pens'as, ke ĝust'e la plej'aĝ'ul'o'j rest'as en'kapt'it'a'j pri cert'a'j mal'akord'o'j, kiu'j'n jun'ul'o'j nur vol'as forges'i.”
Front'e al la plej alt'a jun'ul'ar'a sen'labor'ec'o en la mond'o, kvar'dek naŭ procent'o'j por vir'in'o'j kaj du'dek sep procent'o'j por vir'o'j, la region'a ge'jun'ul'ar'o ne ced'as. “Mi ne sent'is ajn'a'n negativ'ec'o'n aŭ mank'o'n de esper'o”, dir'as la fot'ist'o. “La problem'o de sen'labor'ec'o est'as mal'trankvil'ig'a, sed mult'a'j el la ali'a'j defi'o'j, kiu'j'n al'front'is la region'o ĝis antaŭ du'dek jar'o'j - kiel al'ir'o al kler'iĝ'o, pur'a akv'o kaj sanitar'o - mal'pli domin'as hodiaŭ”.
Laŭ la Mond'a Bank'o, du el tri hom'o'j en la region'o MENA est'as mal'pli-ol-24-jar'aĝ'a'j. La demografi'a pez'o de la arab'a ge'jun'ul'ar'o ig'as ĝi'n viv'a fort'o kaj don'as al ĝi centr'a'n lok'o'n en la arab'a'j soci'o'j de morgaŭ. “La fajr'er'o est'as ek'brul'ig'it'a, - dir'as Yan. - Ni'a'j ge'jun'ul'o'j ne ced'os, ili sci'as kio'n ili vol'as, kaj, mi'a'opini'e, ili ek'ir'is la ĝust'a'n voj'o'n por ating'i tio'n.”
Produkt'it'a de la inter'naci'a kultur'a platform'o Al Safar (“vojaĝ'o” en la arab'a), la projekt'o Laŭ la spur'o'j de Ibn Battuta est'as far'at'a partner'ec'e kun Unesk'o, la franc'a bit'a el'don'o de National Geographic kaj Institut'o de Art'o MiSK. Mal'kovr'u ĝi'n en la ret'ej'o www.alsafarproject.org
Sandrine Cathelat kaj Mathilde Hervieu
Kiel ni vid'is dum plur'a'j jar'o'j ĝis nun, la last'a'temp'a'j teknologi'a'j evolu'o'j est'as kre'ant'a'j serv'o-baz'it'a'n eko'sistem'o'n, kiu est'as ĉiam pli facil'e uz'ebl'a. Direkt'ant'a tiu'n oportun'a'n eko'sistem'o'n est'as Art'e'far'it'a Intelekt'o! Por la individu'o, civit'an'o aŭ konsum'ant'o, tio signif'as kresk'ant'a'n gam'o'n da uz-afabl'a'j serv'o'j, dispon'ebl'a'j por simpl'ig'i si'a'n viv'o'n kaj far'i optimum'a'j'n decid'o'j'n.
Por la labor'ist'o, mem'star'a aŭ dung'it'a, ĝi liver'as la avantaĝ'o'n de pli objektiv'a taks'ad'o, pli tuj'a'n al'ir'o'n al sci'pov'o, kaj al fak'ul'o'j, cifer'ec'a'n help'o'n por ajn'a'temp'e est'i pret'a labor'i. Por organiz'aĵ'o'j kaj ili'a'j administr'ant'o'j est'as oportun'o por konfid'i pli kaj pli da administr'a'j respond'ec'o'j al AI: optimum'ig'i aĉet'ad'o'n, loĝistik'o'n, sekur'ec'o'n de instal'aĵ'o'j kaj datum'baz'o'j, elekt'ad'o'n kaj dung'ad'o'n, distribu'ad'o'n de il'o'j kaj hom'a'j rimed'o'j – ĉio'n real'temp'e, kun grand'a fleks'ebl'o.
Sed, ĉu valor'as akcept'i ĉio'n el la kapabl'o'j de tiu'j algoritm'o'j? Kio'n ajn, je ajn'a prez'o, en la nom'o de efik'ec'o kaj profit'ebl'o? La kap'turn'a rapid'ec'o de la si'n'sekv'o de nov'ig'o'j kaj dis'romp'o'j, kaj la kresk'ant'a koncentr'ad'o de nov'ig'a'j centr'o'j en la man'o'j de mal'mult'a'j hom'o'j, dev'as ten'i ni'n si'n'gard'a'j. Precip'e ĉar tiu ĉi tendenc'o trans'don'i respond'ec'o'j'n nur pli'grand'iĝ'os, kiam AI evolu'os por iĝ'i pli ĝeneral'ig'it'a. Ĝi jam kondiĉ'as tio'n etend'ant'e si'a'n konekt'iĝ'a'n ret'o'n ĝis ni'a tut'a real'a medi'o, en teknologi'a tendenc'o, kie inter'fac'o'j far'iĝ'as pli ne'vid'ebl'a'j kaj intuici'a Ni est'as voj'kruc'e inter civilizaci'o'j, kaj lev'iĝ'as grand'a defi'o: kia status'o, kia lok'o, kia uz'o por Hom'o sapiens en tiu cifer'ec'a eko'sistem'o (plej'bon'okaz'e hibrid'a) de la du'dek'unu'a jar'cent'o? Ĉu ni tra'viv'as oportun'o'n ĉi tie, por re'difin'i hom'o'j'n kaj ili'a'n hom'ec'o'n por pli bon'e antaŭ'vid'i viv'o'n kun AI kaj ĝi'a'j mult'a'j en'korp'iĝ'o'j? Kiu'j'n scen'ar'o'j'n de est'ont'ec'o ni antaŭ'vid'u kaj skrib'u (ĉar ja ankoraŭ est'as ni'a respond'ec'o sving'i plum'o'n)? Cert'e urĝ'as pri'pens'i kaj decid'i, kiu'n strategi'o'n adopt'i front'e al cifer'ec'a pov'ig'o: ĉu mal'permes'i aŭ ĉu regul'ig'i, ĉu renvers'i la kurs'o'n de nov'ig'o aŭ almenaŭ mal'rapid'ig'i ĝi'n? Ĉu ni vet'u je nov'a'j hom-maŝin'a'j hibrid'a'j speci'o'j por vigl'ig'i la konkur'ad'o'n inter hom'o'j kaj maŝin'o'j, en la maŝin'aparten'a lud'kamp'o? Aŭ ĉu ni demonstr'u kre'a'n adapt'iĝ'em'o'n imag'ant'e soci'o'n de komplet'ig'a'j kun'labor'ad'o'j inter hom'a'j kaj cifer'ec'a'j kapabl'o'j?
AI est'as aktual'eg'a tem'o. Ĝi kataliz'as ĉiu'j'n ni'a'j'n tim'o'j'n. Iu'j ankoraŭ dir'as, ke ĝi est'as “mal'fort'a”. Kiam ni vid'os ĝi'n “fort'a”?
Kiu posed'os ĝi'n? Kiu rajt'os uz'i ĝi'n? Por far'i kio'n? Kaj precip'e, kiel ĝi aspekt'os? Ĉu ĝi est'os hom'a aŭ hom-simil'a? Ĉu ĝi hav'os ĉiu'j'n ni'a'j'n kvalit'o'j'n kaj mank'o'j'n? Ĉu ĝi hav'os moral'ec'o'n kaj iu'n intenc'o'n? El'vok'i ĝi'n tiel far'as ĝi'n terur'a monstr'o. Tamen, se AI est'as monstr'a, ĝi est'as pli monstr'o de efik'ec'o, ol tiu de Frankenŝtejno! Ĉar AI est'as il'o, sam'e kiel martel'o, direkt'at'a de ekster'a vol'o. Tiu vol'o tamen est'as organiz'ec'a, ne hom'a. AI est'as il'o, kiu, ek'de si'a aper'o antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j, serv'as al cel'o'j de profit'ebl'ec'o kaj funkci'ec'o de organiz'aĵ'o. Ĝi est'as do, antaŭ ĉio, la il'o de iu projekt'o, ide'o, rakont'o. Kaj hodiaŭ, la ĉef'a rakont'o tem'as pri efik'ec'o.
Malgraŭ'e, AI ne est'as il'o kiel ajn'a'j ali'a'j. Se en la komenc'o ĝi est'is taktik'a program'ar'o sponsor'at'a kaj far'at'a de hom'o'j, nun ĝi en'ir'as du'a'n faz'o'n, kie ĝi iom post iom ating'as aŭtonom'ec'o'n – far'iĝ'ant'e kapabl'a decid'i, per si mem, pri la metod'o, kiu permes'os al ĝi ating'i cel'o'n. La cel'o ankoraŭ est'as decid'at'a de hom'o. Morgaŭ, hieraŭ'a'j program'ar'o'j far'iĝ'os aŭtonom'a AI ĉiu'rilat'e, kapabl'a star'ig'i propr'a'j'n cel'o'j'n kaj rimed'o'j'n, kapabl'a labor'i en ret'o, kapabl'a modif'i hom'a'j'n rakont'o'j'n, ne grav'as, ĉu la post'sekv'o est'os bon'a aŭ ne.
Laŭ tiu logik'a kaj anticip'a ta metamorfoz'o (kiu'n ni ne pov'as ne'i, se ni konserv'as ĉi tiu'n teknologi'a'n momant'o'n), ni em'as tim'i AI- on, eĉ se ni ankoraŭ reg'as ĝi'n. Sed ni dev'as al'front'i serioz'a'j'n defi'o'j'n: la vid'ebl'ec'o'n de algoritm'o'j kaj datum'baz'o'j; la lim'ig'o'j'n determin'end'a'j'n por la maŝin'o'j kaj serv'o'j, kiu'j'n ili pov'as don'i; konstru'ad'o'n de rakont'o, en kiu AI kapabl'as serv'i sam'kiel ni. La demand'o est'as probabl'e mal'pli teknologi'a ol etik'a, moral'a kaj politik'a: kio est'as ni'a est'ont'ec'o kun AI, kiu'n rakont'o'n ni skrib'os?
Unu'a scen'ar'o est'as la natur'a etend'aĵ'o de la nun'temp'a rakont'o. En tiu rakont'o pri efik'ec'o, kresk'o kaj liberal'ism'o hom'o'j ne hav'as ali'a'n elekt'o'n ol si'n evolu'ig'ad'i – ne por konkur'i, sed por kun'labor'i kun la maŝin'o. Ĉar la al'ven'o de AI lev'as demand'o'n pri hom'a'j labor'posten'o'j kaj kapabl'o'j kontraŭ cifer'ec'a'j kapabl'o'j. En model'o cel'ant'a profit'o'n, pli probabl'as, ke la pli'mult'o de labor'posten'o'j est'os komisi'at'a'j al maŝin'o'j. Por ne ced'i si'a'n pozici'o'n, hom'o'j pli'grand'ig'os si'a'j'n cifer'ec'a'j'n help'il'o'j'n kaj akir'os kapabl'o'j'n pli bon'a'j'n ol tiu'j'n dot'it'a'j'n de la natur'o. Dank'e al osmoz'o inter la hom'o kaj la cifer'ec'o, hom'o'j far'iĝ'os pli efik'a'j. Ili kompren'os pli rapid'e, decid'os pli rapid'e kaj ag'os pli rapid'e. Tiu'j natur'dot'o'j de hiper-kompren'o kaj hiper-konsci'o akord'as kun la nun'temp'a rakont'o pri efik'ec'o.
La ciborgoj – tre mal'pez'a'j, tre vigl'a'j, tre ŝanĝ'iĝ'em'a'j – est'os pret'a'j kun'labor'i aktiv'e kaj egal'rajt'e kun la maŝin'o, kondiĉ'e, ke ili al'proksim'iĝ'os al ĝi. Ili est'os pli'ig'it'a'j per la sen'fin'a'j rimed'o'j de la cifer'ec'a inteligent'ec'a ret'o, sed sam'temp'e ili'a hom'a kvot'o est'os mal'grand'ig'it'a. Kiel AI, la ciborgo do far'iĝ'os monstr'o de efik'ec'o, kaj la du est'os part'o de la sam'a ret'o, kiu konekt'as hom'o'j'n kaj maŝin'o'j'n sen'disting'e.
Tiu osmoz'o kun art'e'far'it'a intelekt'o hav'as mult'a'j'n avantaĝ'o'j'n, ĉef'e funkci'a'n cert'ig'o'n kaj organiz'a'n efik'ec'o'n. Ĝi tamen lev'as grav'a'j'n demand'o'j'n. Kio okaz'os, se ĉes'os la kurent'o? Kiu hav'os al'ir'o'n al la nub'o? Ĉu ni dev'os konsent'i est'i tra'vid'ebl'a'j por al'ir'i ĝi'n?
Ĉu ni dev'os pag'i por tio? Ĉu est'os unu'nur'a nub'o por ĉiu'j? Aŭ ĉu est'os vari'a'j nub'o'j, sed kun vari'a'j kvalit'o'j? Ĉu la ciborgo est'os egal'rajt'a aŭ ĉu ĝi signif'os soci-ekonomi'a'n divid'o'n? Unu afer'o cert'as: ek'de kiam ciborgoj iĝ'os komplet'e konekt'it'a'j, ili ne plu posed'os i'o'n ajn, precip'e si'a'j'n kapabl'o'j'n.
Ili est'os uz'ant'o'j, nur por'temp'a'j gard'ant'o'j de dispon'ebl'a'j serv'o'j. Kio okaz'os do, se ili'a'j rajt'o'j est'os for'tranĉ'it'a'j?
Tiu'j tem'o'j est'as des pli grav'a'j ĉar, se AI est'as ankoraŭ en la mez'o de metamorfoz'o, tio ver'as ankaŭ pri la hom'ar'o. La ciborga solv'o est'as part'o de la rakont'o pri kapital'ism'a liberal'ism'o. Sed, ĉu tiu rakont'o kapabl'as trakt'i la defi'o'j'n, kiu'j'n ni al'front'as, eĉ se la mond'o kaj ĝi'a'j resurs'o'j est'as for'konsum'at'a'j? Ĉu al ni ne est'as ordon'at'e kre'i nov'a'n rakont'o'n?
Precip'e ĉar, kun tiu potenc'a il'o, AI, ni cert'e hav'as la rimed'o'j'n real'ig'i tio'n.
AI est'as potenc'a il'o kapabl'a sukces'e evolu'ig'i ekzist'ant'a'n model'o'n, tamen romp'i la establ'it'a'n ord'o'n ne est'as en ĝi'a DNA.
Pli'e, ni'a'j nun'temp'a'j klopod'o'j de cifer'ec'a'j trans'form'ad'o'j ja ankaŭ invent'as neni'o'n kaj neniel ŝanĝ'as la rakont'o'n. Ni'a frap'fraz'o do ebl'e est'u resum'it'a jen'e: ni ĉes'u nov'ig'ad'i kaj ek'u invent'ad'i!
Ĉar est'as ĝust'e hom'o'j, al kiu'j ni pov'as konfid'i (de'nov'e) invent'ad'o'n. Kaj ili'a'j konvink'o'j kaj motiv'iĝ'o est'as mult'a'j font'o'j, kiu'j instig'as al klopod'o'j por rezist'i la aktual'a'n model'o'n. Invent'i est'as parol'i pri fid'o, dezir'o, intenc'o fiks'it'a al la korp'o, ia cert'ec'o. Tio signif'as parol'i pri senc'o antaŭ ol parol'i pri teknologi'a ating'o aŭ financ'a cel'o. Inventiveco kutim'e aper'as en sol'a, unik'a spirit'o – en la mens'o de vir'in'o aŭ vir'o, en ili'a histori'o, ili'a'j vund'o'j aŭ fort'o'j, dezir'o'j kaj bezon'o'j. Ni ne forges'u, ke la grand'a'j geni'ul'o'j de la hom'ar'o ĉerp'is el si'a'j profund'a'j mal'fort'ec'o'j (kiu'j'n ili klopod'is super'i, plej'ebl'e), la obstin'ec'o'n neces'a'n por ili'a sukces'o.
Ni parol'as ĉi tie pri scen'ar'o, kiu ne plu iel ajn rilat'as al ciborgoj, kaj kie oni eĉ ne menci'as ankaŭ rifuz'o'n de teknologi'o kiel il'o. Ni parol'as pri ali'a rakont'o, kiu uz'os AI-on, sed por ali'a'j cel'o'j, kun ali'a'j lim'ig'o'j kaj uz'o'regul'o'j. Ni parol'as pri strategi'o, kiu don'as lok'a'n fier'o'n al tio, kio far'as ni'n hom'a'j. Kaj sen kun'puŝ'i la hom'o'n kontraŭ maŝin'o'n, ni dev'as re'kon'i, ke en tiu strategi'o, tio, kio por ciborgo est'is mal'fort'ec'o, far'iĝ'as fort'o.
Ni ne parol'as pri norm'ig'o ĉi tie. Ni ne parol'as pri raci'a logik'o. Ni ne parol'as pri kaŭz'ec'o, prognoz'o kaj procez'o. Ni ne parol'as pri kliŝ'a model'o de efik'ec'o. Ni ne kapabl'os las'i ĉi tiu'n nov'a'n scen'ar'o'n al maŝin'o'j. Ili'a'j super'fort'a'j algoritm'o'j hav'as nek fid'ind'ec'o'n, nek konvink'o'n; nek anarki'ism'a'n, nek mal'obe'a'n spirit'o'n nek ankaŭ pasi'a'n dezir'o'n super'viv'i kaj vid'i si'a'j'n infan'o'j'n pli feliĉ'a'j ol ili mem! Kun'labor'ad'o kun la maŝin'o ebl'e bon'as, sen'dub'e, sed ĝi dev'as est'i pli bon'e inspekt'at'a, reg'at'a kaj kompren'at'a. Ĉio ĉi ebl'os, se ni ĉiu'j konsent'as pri la rakont'o, al kiu ĝi serv'u. Ni pren'u ni'a'j'n plum'o'j'n hodiaŭ!
Intervju'o'j de Shiraz Sidhva
Dhruv Ghulati, ĉef'direktor'o kaj kun'fond'int'o de la firma'o Factmata, kies sid'ej'o est'as en Londono, kaj Gil Perry, kun'fond'int'o kaj ĉef'direktor'o de la kompani'o D-Id, kun ofic'ej'o'j en Tel-Avivo (Israelo) kaj Pal'o Alt'o (Uson'o), parol'is al Unesk'o-Kurier'o pri si'a'j nov'ig'o'j.
Kio ig'is vi'n fond'i ek'kompani'o'n por trakt'i fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n? Ĉu tio ne est'as tro pez'a task'o, kiel lukt'o kontraŭ korupt'o?
Jes ja. Se oni vol'as ŝanĝ'i la mond'o'n anstataŭ nur far'i negoc'o'n, oni pens'u pri star'ig'o de kapabl'a teknologi'o, tia ke, se funkci'ant'a, ĝi'a ebl'a efik'o sur ĉiu ĉie est'u enorm'a. Kun'ig'ant'e AI-on kaj la hom'a'n komun'um'o'n, Factmata evolu'ig'as klar'ig'ebl'a'j'n algoritm'o'j'n por solv'i la problem'o'n de Inter'ret'a mis'inform'ad'o kaj konstru'i pli bon'kvalit'a'n amas'komunik'il'a'n eko'sistem'o'n.
La poent-al'juĝ'a sistem'o de Factmata hav'as la kapabl'o'n pri'labor'i ĉiu'n er'o'n de Inter'ret'a en'hav'o, inteligent'e leg'i ĝi'n kaj al'juĝ'i poent'o'j'n laŭ naŭ indik'il'o'j − inkluziv'e de mal'am-instig'a parol'o, politik'a bias'o kaj seks'ism'o − por liver'i al uz'ant'o'j profund'a'n kompren'o'n pri la kvalit'o, sekur'ec'o kaj fid'ind'ec'o de iu ajn en'hav'er'o en Inter'ret'o. Ĝi far'as ĉi tiu'j'n klasifik'o'j'n sen'parti'e kaj klar'ig'ebl'e, per util'ig'o de propr'a ret'o de spert'ul'o'j, kiu'j plej kompetent'as por taks'i iu'n ajn koncern'a'n en'hav'o'n Ni'a cel'o est'as star'ig'i nov'a'n universal'a'n rang'ig'a'n sistem'o'n por la kvalit'o de Inter'ret'a en'hav'o util'ig'ebl'a per reklam'inter'ŝanĝ'o'j [cifer'ec'a merkat'o, kiu facil'ig'as aĉet'ad'o'n kaj vend'ad'o'n de amas'komunik'il'a'j reklam'a'j inventar'o'j de mult'nombr'a'j reklam'a'j ret'o'j, oft'e per real'temp'a'j aŭkci'o'j], ret'um'il'o'j, ret'serĉ'il'o'j, soci'a'j ret'ej'o'j k.t.p. Tio cert'ig'os, ke bon'kvalit'a ĵurnal'ism'o akir'os pli alt'a'n rang'o'n mon'profit'ont'e pli, kaj mal'mult'e kred'ebl'a, fals'a en'hav'o mal'pli'ig'os la profit'o'n.
Ni'a teknologi'o hav'as la kapabl'o'n est'i pli preciz'a pro la propriet'a manier'o, en kiu ni uz'as spert'a'j'n komun'um'o'j'n por help'i konstru'i ni'a'n program'ar'o'n kaj don'i al ni unik'a'j'n trejn'a'j'n datum'o'j'n – kies konserv'ad'o est'as tre mal'facil'a kaj temp'o'postul'a – anstataŭ uz'i ekzist'ant'a'j'n mal'ferm'a'j'n daten'o'j'n al'ir'ebl'a'j'n por ĉiu'j. Ni el'trov'is manier'o'n por pov'i akir'i tiu'j'n datum'o'j'n pli mal'mult'e'kost'e kaj efik'e ol ali'a'j, sent'ig'ant'e uz'ant'o'j'n, ke ili est'as part'o de la procez'o.
Ni'a'j ĉef'a'j uz'ant'o'j est'as an'o'j de la publik'o, kiu'j ŝat'as el'prov'i si'a'n kritik'a'n pens'ad'o'n per ni'a'j il'o'j, kaj, krom'e, komerc'a'j mark'o'j kaj reg'ist'ar'o'j, kiu'j klopod'as cert'ig'i, ĉu ili pov'as monitor'i hom'o'j'n dis'vast'ig'ant'a'j'n oni'dir'o'j'n, kiu'j est'as ver'e mal'util'a'j por soci'a san'o, aŭ dis'vast'ig'as mis'inform'o'j'n, kiu'j pov'as fuŝ'i la lanĉ'o'n de produkt'o aŭ kampanj'o'n.
Ne. Hom'o'j est'as mult'e pli bon'a'j. Sed algoritm'o'j, kiu'j funkci'as per mult'a'j aparat'o'j, pov'as skan'i milion'o'j'n da en'hav'a'j er'o'j sekund'e por mark'i ili'n kiel fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n, sed ne facil'as pli'ig'i la nombr'o'n de hom'o'j por kribr'i tiom grand'a'j'n en'hav'o'j'n antaŭ ol ili lac'iĝ'os. Ceter'e nur iu'j hom'o'j est'as pli efik'a'j ol ali'a'j hom'o'j. Tial la ŝlos'il'o est'as kombin'i la ĝust'a'j'n hom'o'j'n kun la ĝust'a AI.
Jes, ili prov'os. Sed la bon'a afer'o por ni est'as, ke ĉiu'foj'e, kiam ili tromp'as ĝi'n, tio far'iĝ'as pli kaj pli mal'facil'a. Baldaŭ la nombr'o de tromp'ant'o'j sufiĉ'e bon'a'j por venk'i la sistem'o'n, est'os super'at'a de la kvalit'o de la sistem'o. Jen kiel ni trakt'is ret'poŝt'a'n spam'o'n, kaj fakt'e plej'mult'a'n spam'o'n/fripon'ad'o'n/ komput'il'a'n sekur'ec'o'n.
La ŝlos'il'a afer'o por ni est'as pov'i trans'viv'i sufiĉ'e long'e kun sufiĉ'e da financ'ad'o por konstru'i ni'a'n kern'a'n teknologi'o'n, dum ni hav'as klient'o'j'n, kiu'j pov'as sub'ten'i ni'n, por pov'i rigard'i al la est'ont'ec'o. Mi kred'as, ke per sufiĉ'e da pez'a labor'o kaj temp'o, ni trakt'os fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n dum la plej mult'a'j ebl'e rezign'os.
Vi est'is veteran'o de la elit'a unu'o 8200 de la skolt'a korpus'o de la Israela Defend'a Fort'o. Kio instig'is vi'n kre'i program'ar'o'n, kiu protekt'as ident'ec'o'j'n kontraŭ vizaĝ're'kon'a'j sistem'o'j?
Ni'a grup'o propon'is la ide'o'n dum ni'a milit'serv'o. Tiu'temp'e ni tre konsci'is pri la risk'o'j, kiu'j'n vizaĝ're'kon'a'j teknologi'o'j pov'as prezent'i al la protekt'ad'o de privat'ec'o kaj ident'ec'o. Pro tio ni ne rajt'is afiŝ'i ni'a'j'n propr'a'j'n fot'o'j'n en soci'a'j ret'o'j. Malmobiliziĝinte, mi decid'is pli'profund'iĝ'i en la afer'o'n. Mi stud'is per'komput'il'a'n pri'labor'o'n de bild'o'j kaj labor'is en la kamp'o dum kelk'a'j jar'o'j. Post'e, antaŭ ĉirkaŭ du jar'o'j kaj du'on'o, mi partner'iĝ'is kun Sella Blondheim kaj El'ir'a'n Kot'a, kun'fond'int'o'j de D-Id. Kun'e ni komenc'is verk'i unu el la plej komplik'a'j kaj pionir'a'j algoritm'o'j por protekt'i fot'o'j'n kontraŭ vizaĝ're'kon'a'j teknologi'o'j. Ĉi tiu algoritm'o nun est'as la fundament'o de D-Id.
Ni'a'j vizaĝ'o'j est'as nun ni'a'j pas'vort'o'j, sed mal'e al pas'vort'o'j, ni ne pov'as ŝanĝ'i ili'n, do ili dev'as est'i protekt'at'a'j. Ni dis'volv'is AI- teknologi'o'n, kiu ig'as bild'o'j'n ne're'kon'ebl'a'j por al'front'i algoritm'o'j'n de re'kon'o, kvankam ne ekzist'as diferenc'o'j percept'ebl'a'j por la hom'a okul'o. Ĉi tio permes'as al hom'o'j stok'i, divid'i kaj uz'i bild'o'j'n kaj film'et'o'j'n sen dev'i zorg'i pri tio, ke ili'a'j vizaĝ'o'j est'as kolekt'ot'a'j, ident'ig'ot'a'j kaj mis'uz'ot'a'j de aŭtomat'a'j il'o'j de vizaĝ're'kon'o.
Unu'e, vizaĝ're'kon'o est'as ĉie, kaj la merkat'o kresk'eg'as. Du'e, ni est'as ĉirkaŭ'at'a'j de fot'il'o'j. Ĉie est'as gvat'kamera'o'j - sur'strat'e, en vend'ej'o'j, en trajn'o'j. Kaj ni ĉiu'j hav'as lert'a'j'n telefon'o'j'n kaj uz'as ili'n por fot'i kaj film'i. Fin'e, ni'a'j fot'o'j est'as ĉie, en soci'a'j ret'o'j, en servil'o'j de ni'a kompani'o, en reg'ist'ar'a'j datum'baz'o'j ktp. Ĉi tiu kombinaĵ'o – gvat'kamera'o'j ĉie kaj vizaĝ're'kon'ad'o, kiu'j far'iĝ'as pli preciz'a'j kaj facil'e akir'ebl'a'j - kre'as situaci'o'n, en kiu iu ajn pov'as ident'ig'i vi'n, spur'i vi'n kaj ŝtel'i vi'a'n ident'ec'o'n.
Vizaĝ're'kon'a teknologi'o pov'as est'i uz'at'a por rang'ig'i la kondut'o'n de civit'an'o'j aŭ por sci'ig'i vi'n, kiu ĉirkaŭ vi hav'as ŝuld'o'n al la bank'o.
En iu'j land'o'j, vi pov'as fot'i hazard'a'n person'o'n sur la strat'o kaj uz'i vizaĝ-re'kon'o'n por ek'sci'i ĉiu'n last'a'n detal'o'n pri li. Oni sci'as, ke ĉi tiu'j program'o'j est'as uz'at'a'j por persekut'ad'i minoritat'o'j'n kaj protest'ant'o'j'n. En Uson'o kaj ali'a'j lok'o'j, vizaĝ're'kon'o est'as uz'at'a por ek'sci'i pri la aĝ'o, seks'o, etn'ec'o de klient'o, ni'a kontent'o, kiam ni vend'ej'um'ad'as, kaj mult'e pli.
Unu'vort'e, mi pens'as, ke ni ĉiu'j dev'as zorg'i pri ni'a privat'ec'o. Bon'ŝanc'e D-Id est'as ĉi tie por help'i.
La propriet'a algoritm'o de D-Id kombin'as la plej alt'nivel'a'n pri'labor'o'n de bild'o'j kaj teknik'o'j'n de profund'a lern'ad'o [kiu'j ebl'ig'as al maŝin'o sen'de'pend'e re'kon'i kompleks'a'j'n koncept'o'j'n kiel vizaĝ'o'j, korp'o'j, ktp.] por re'sintez'i iu'n ajn fot'o'n al protekt'it'a versi'o. Tio est'as eg'e mal'facil'e far'ebl'a, kaj ni kred'as, ke ni est'as la sol'a'j hodiaŭ, kiu'j kapabl'as liver'i tia'n teknologi'o'n.
Ne. Fakt'e, reg'ist'ar'o'j kaj lok'a'j leĝ'don'ant'o'j prem'as por pli'a regul'ig'ad'o pri privat'ec'o, kio bon'e kongru'as kun ni'a vid'o.
Nun'temp'e ni vend'as plej'part'e al kompani'o'j. Ni'a'j klient'o'j uz'as ni'a'n teknologi'o'n por protekt'i la bild'o'j'n de si'a administr'ant'ar'o kaj dung'it'o'j, kaj por protekt'i la bild'a'j'n datum'baz'o'j'n de si'a'j klient'o'j.
Ni ankaŭ cel'as lern'ej'o'j'n por help'i instru'ist'o'j'n kaj lern'ej'an'o'j'n afiŝ'i kaj divid'i bild'o'j'n protekt'at'a'j'n pri privat'ec'o. Dum ni progres'as en ni'a teknologi'o, ni klopod'as pov'i ofert'i D-Id al ĉiu'j per sur-aparat'a'j solv'o'j por lert'a'j telefon'o'j kaj fot'il'o'j, tiel ke ĉiu bild'o, kiu'n ni far'as, est'u mal'ident'ig'it'a tuj kiam ĝi est'as kre'it'a.
Fuad Akhundov, intervju'o de Mil'a Ibrahimova
La artikol'o est'as publik'ig'at'a okaz'e de la 43-a kun'sid'o de la Komitat'o de Mond'a Hered'aĵ'o, kiu okaz'as en Bakuo (Azerbajĝano) de la 30-a de juni'o ĝis la 10-a de juli'o 2019.
La histori'o de la modern'a Bakuo radik'as en 1872, kiam la car'ism'a'j aŭtoritat'o'j komenc'is efektiv'ig'i tio'n, kio'n nun oni nom'as koncesi'o por akir'i petrol'kamp'a'j'n are'o'j'n.
De tiu moment'o Bakuo evolu'is rapid'eg'e.
Tio'n pruv'as almenaŭ la kresk'o de la urb'a loĝ'ant'ar'o, kiu dek'obl'iĝ'is en la unu'a'j 25 jar'o'j de la naft'o-produkt'ad'a eksplod'o en Bakuo, post kio la nombr'o de la loĝ'ant'o'j du'obl'iĝ'is ĉiu'j'n 7-8 jar'o'j'n. Dum en 1872 en Bakuo loĝ'is nur 14 500 hom'o'j, komenc'e de la Unu'a Mond'milit'o la loĝ'ant'ar'o de la urb'o ating'is 215 mil. Kompren'ebl'e neni'u urb'o pov'int'us tiel kresk'i nur natur'e. La loĝ'ant'ar'a kresk'o ŝuld'iĝ'is, ĉef'e, al signif'a kiom'o da en'migr'ant'o'j, al'log'at'a'j de la favor'a'j kondiĉ'o'j kaj riĉ'ec'o de la land'o mem. Oni ankaŭ ne forges'u, ke komenc'e de la 20-a jar'cent'o pli ol 50% de la mond'a naft'o'produkt'ad'o koncentr'iĝ'is en Bakuo.
Dum ĉi tiu period'o la urb'o etend'iĝ'is ekster si'a'j'n fortik'aĵ'a'j'n mur'o'j'n, kiu'j iam serv'is kiel fid'ind'a protekt'il'o por la Mal'nov'a Urb'o [Içəri Şəhər – eo: iĉeri ŝeher], objekt'o de la Mond'a Hered'aĵ'o de Unesk'o ek'de 2000. Ĉi tiu urb'o, tut'e ali'a laŭ si'a'j ide'o kaj koncept'o, est'is plan'at'a en la temp'o de la rus'a imperi'a administraci'o kaj konstru'at'a de lok'a'j milion'ul'o'j laŭ projekt'o'j de eŭrop'a'j arkitekt'o'j. Tiel, kultur'a divers'ec'o iĝ'is unu el la centr'a'j element'o'j de la aspekt'o de la nov'a urb'o.
Oni not'u, ke ĝust'e naft'a'j industri'ist'o'j, kiu'j konstru'is la urb'o'n, ĝust'e per si'a'j rimed'o'j, si'a am'o al Bakuo, si'a dezir'o trans'form'i ĝi'n en spec'o'n de eŭrop'a urb'o, kre'is Bakuon, kiu post'e ricev'os la tre interes'a'n nom'o'n“Kaŭkaza Parizo”. Est'as ili, kiu'j al'log'ad'is, invit'ad'is eŭrop'a'j'n arkitekt'o'j'n, ĉef'e pol'de'ven'a'j'n, inkluziv'e de Kazimierz Skórewicz, Konstantin Borisoglebskij, Eugeniusz Skibiński, Józef Gosławski kaj Józef Plośko.
Neniel la lok'a'j magnat'o'j pen'is for'strek'i si'a'n pas'int'ec'o'n. Simpl'e, ili est'is sufiĉ'e mal'ferm'it'a'j al ekster'a'j influ'o'j kaj, ebl'e, al la kultur'a influ'o de Rus'uj'o, tra kiu tiu'j eŭrop'a'j tendenc'o'j al'ven'is. La dezir'o al'iĝ'i al Eŭrop'o asoci'iĝ'is ĉe mult'a'j el ili kun la bild'o kaj aspekt'o de ili'a'j dom'o'j. Est'as do kurioz'a detal'o: preskaŭ ĉiu'j'n fresk'o'j'n, kiu'j'n mi vid'is en mal'nov'a'j dom'o'j de Bakuo, mi trov'ad'is en la hejm'o'j de azerbajĝanoj, kies religi'o kutim'e mal'permes'is tio'n. Tio est'is tre interes'a inter'penetr'ad'o de kultur'o'j, est'is la dezir'o, obten'i, se ne por si'a propr'a, sed almenaŭ por la ven'ont'a generaci'o, ĉio'n plej bon'a'n pren'ebl'a'n el Eŭrop'o. Sam'temp'e tre mult'a'j el tiu'j hom'o'j rest'is sufiĉ'e religi'ec'a'j, kiel tiu Tagijev aŭ Murtuza Muĥtarov, fam'a bor'fak'ul'o, kiu pov'is konstru'i moske'o'n en si'a trib'a apud'urb'a vilaĝ'o Amirĝan [Əmircan], konstru'i moske'o'n en Vladikavkaz (Ruslando), de kie de'ven'is li'a edz'in'o, kaj sam'temp'e konstru'i por si'a edz'in'o nov'gotik'a'n palac'o'n, kiu ĝis nun ornam'as la centr'o'n de Bakuo.
Est'as not'ind'e, ke mult'a'j el la dom'o'j de Bakuo part'e aspekt'is kiel ili'a'j posed'ant'o'j. La Palac'o, kiu'n Dimitrij Mitrofanov konstru'ig'is en la nov-renesanc'a stil'o, atest'as la aper'o'n de la bild'o de fortik'a nov'riĉ'ul'o (ne en mal'bon'a senc'o de la vort'o), de'ven'a el la Perma provinc'o, kiu riĉ'iĝ'is per naft'o-produkt'ad'o. La ses-nivel'a palac'o de [Is'a Bəy Əbdülsalam Bəy Oğlu] Haĝinski [Hacınski], si'a'vic'e, kombin'as la trajt'o'j'n kaj tendenc'o'j'n de ĝis tri arkitektur'a'j stil'o'j: nov'barok'a, nov-gotik'a kaj modern'a.
La simil'aĵ'o'j est'is tiom frap'a'j, ke [la kon'at'a scienc'ist'o, “bard'o”, poet'o, kanzon'ist'o] Aleksandr Moisejeviĉ Gorodnickij eĉ verk'is tre interes'a'n dediĉ'o'n tiu'okaz'e:
«Стою, куда не знаю деться, В Баку, на утреннем ветру, Дома похожи на владельцев, По облику и по нутру»Bak'u’. Maten'a vent’ mi'n ĉas'as Mi gap'as star'e al la dom’ - La posed'int'o ĝi'n ne las'as L’ kopi’ impres'as per ĉiom’.
Ĝust'e tial la arkitektur'o de Bakuo fin'e de la 19-a kaj ek'e de la 20-a jar'cent'o'j est'as apenaŭ atribu'ebl'a al iu ajn bon'e establ'it'a stil'o de Okcident'a arkitektur'o.
Lok'a'j majstr'o'j, sen'dub'e. La arkitekt'o'j tre lert'e uz'is, unu'flank'e, la ambici'a'j'n ordon'o'j'n de la milion'ul'o'j, ja ili ne est'is lim'ig'at'a'j pri mon'a'j rimed'o'j, kaj, ali'flank'e, - la ekzist'ant'a'n ebl'a'n pov'o'n de la urb'o mem, kun ĝi'a cent'jar'a tradici'o pri labor'o kun ŝton'o. Bakuo est'as dezert'o, kie kalk'ŝton'o est'is la sol'a konstru'aĵ'a material'o. Kaj la lok'a'j majstr'o'j pri'labor'is ĝi'n tre lert'e. Pri la Bakuaj ŝton'mason'ist'o'j oni dir'ad'is, ke “la indiĝen'o'j nask'iĝ'as kun ĉiz'il'o'j en si'a'j man'o'j.” Parentez'e, por trejn'i Bakuajn ŝton'hak'ist'o'j'n uz'i la teknik'o'n de figur'a art'o, mal'permes'it'a de Islam'o, oni invit'is al Bakuo la skulpt'ist'o'n Antonio Franzi el Ital'uj'o.
Pro tio tre mult'a'j konstru'aĵ'o'j en Bakuo memor'ig'as fam'a'j'n eŭrop'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n.
Sed eĉ tie, kie oni uz'is tiu'j'n aŭ ali'a'j'n motiv'o'j'n, ne tem'is pri nur'a simpl'a kopi'ad'o. Est'is kre'a interpret'ad'o de profund'a'j lok'a'j tradici'o'j, perfekt'e plen'um'at'a'j en fajn'a lok'a ŝton'o.
Nom'e, est'is dezir'o de divers'a'j kultur'o'j i'o'n ĉerp'i unu de la ali'a. Tia reciprok'a penetr'ad'o de kultur'o'j konduk'is al tio, ke aper'is, laŭ mi'a vid'punkt'o, la fenomen'o de “Bakua arkitektur'o”. Ĝust'e tio est'as la rezult'o de tiu mult'kultur'a stat'o de la soci'o, en kiu Bakuo viv'is ek'de la naft'o-eksplod'o kaj viv'as ĝis nun.
La loĝ'ant'ar'o mem de la urb'o est'is ekster'ordinar'e bunt'a. Antaŭ la komenc'o de la Unu'a Mond'milit'o, ĉie tie el'star'is du etn'o'j, ĉiu el kiu'j konsist'ig'is proksim'um'e tri'on'o'n da la urb'a loĝ'ant'ar'o: 36% da rus'o'j kaj 34% da azerbajĝanoj, tri'on'o el kiu'j ven'is el Irano.
Bakuo hav'is ankaŭ tre riĉ'a'n kaj prosper'a'n armen'a'n komun'um'o'n, kun ĉirkaŭ 19% de la loĝ'ant'ar'o. Ĉirkaŭ 4,5% est'is jud'o'j, sekv'at'e de german'o'j, pol'o'j, kartvel'o'j, grek'o'j, tatar'o'j k.a.
La jud'a komun'um'o est'is tre absorb'it'a en la urb'a'n teks'aĵ'o'n kaj ne tim'is persekut'o'j'n.
Inter ili est'is la famili'o'j Rothschild, Landau, Kohen kaj Ickoviĉ – ili mult'e kontribu'is al la kresk'ig'ad'o de Bakuo. Ĝeneral'e, jud'o'j dispon'ig'is ĉirkaŭ 40% de la praktik'ant'a'j kurac'ist'o'j kaj pli ol 30% de la praktik'ant'a'j advokat'o'j. Jud'o'j, german'o'j kaj pol'o'j aparten'is al la mez'a klas'o. Ankaŭ la azera komun'um'o konsist'is plej'part'e el mez'a klas'o, posed'ant'a 81% de la ne'mov'ebl'aĵ'o'j en Bakuo dum la naft'a prosper'eg'o.
Ekzempl'e, sol'a Mus'a Nagijev, komenc'int'e kiel ordinar'a bor'labor'ist'o, iĝ'is riĉ'eg'a naft'a baron'o sam'temp'e posed'ant'a mult'e da ne'mov'ebl'aĵ'o'j. Dum la lok'a'j naft'a'j industri'ist'o'j est'is plej'part'e la ĉef'a'j dom'posed'ant'o'j en Bakuo, tiu est'is tre interes'a publik'o, ĉar mult'a'j el ili far'iĝ'ad'is tia'j je la ond'o de la naft'a produkt'eg'ad'o, eĉ ne hav'int'e temp'o'n por ricev'i baz'a'n kler'o'n, kaj oft'e simpl'e sci'pov'is nek leg'i, nek skrib'i. Unu el ĉi tiu'j analfabet'a'j naft'o-baron'o'j est'is Haĝ'i Zejnalabdin Tagujev, kiu tamen fond'is la unu'a'n laik'a'n lern'ej'o'n por islam'a'j knab'in'o'j en 1901, kaj la unu'a'n eŭrop'a'n teatr'o'n en Bakuo.
La lok'a azera komun'um'o tre facil'e akord'is kun divers'a'j etn'a'j komun'um'o'j al'ven'ant'a'j en la urb'o'n. Tio ebl'ig'is al divers'a'j etn'a'j grup'o'j viv'i laŭ si'a'j tradici'o'j, pac'e kaj eĉ solidar'ec'e.
Lok'a'j islam'a'j milion'ul'o'j donac'ad'is sufiĉ'e mult'a'n mon'o'n por konstru'i religi'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n de ali'a'j religi'o'j. Ekzempl'e, dum la konsekr'o de la Katedral'o Aleksandr Nevskij (detru'it'a de komun'ist'o'j en la 1930- aj jar'o'j), la plej grand'a ortodoks'a preĝ'ej'o en sud'a Kaŭkazio, la menci'it'a Haĝ'i Zejnalabdin Tagijev donac'is 10 mil rubl'o'j'n por tio.
Tre interes'a'j ekzempl'o'j de arkitektur'o aper'ad'as kun la establ'iĝ'o de la sovet'a potenc'o. Koncern'e la arkitektur'o'n, la sovetia influ'o unu'e sent'iĝ'is tra ar'o da mejl'o'ŝton'o'j kun fort'a orient'a influ'o en la 1920-aj jar'o'j. La staci'dom'o de Sabunĉi [Sabunçu] en Bakuo est'as klar'a pruv'o de tiu naci'a romantik'a stil'o, prezent'ant'a la dezir'o'n de la nov'a sovetia administraci'o gajn'i la kor'o'j'n de la lok'a loĝ'ant'ar'o per re'ven'o al si'a arkitektur'a est'int'ec'o. Do la sovetia konstruktivismo de la 1930-aj jar'o'j kun si'a'j kubaj form'o'j sufiĉ'e harmoni'e kongru'as kun la plat'supr'a'j konstru'aĵ'o'j de la Bakuaj dom'o'j. Tiel, Bakuo trans'pren'is ankaŭ tiu'n nov'ig'aĵ'o'n.
La stalin'ism'a imperi'a stil'o de la 1940-aj kaj 1950-aj jar'o'j est'is pez'e influ'at'a de plejad'o da arkitekt'o'j fleg'at'a'j jam dum la sovetia period'o, inkluziv'e de Miĥail Usejnov [Mikayıl Ələsgər Oğlu Useynov], Sadik Dadaŝev, Konstantin Senĉiĥin, Elb'a'j Gasimzade kaj ali'a'j. Ili sukces'is ornam'i tiu'n tre pez'a'n kaj pomp'a'n stil'o'n per detal'a'j er'o'j prezent'ant'a'j la orient'a'n hered'aĵ'o'n, kaj tiel far'is la stalin'ism'epok'a'n arkitektur'o'n en Bakuo tre lok'specif'a, interpret'ant'e ĝi'n tra lok'a prism'o.
Bakuo est'as eklektik'a! Kaj mi vol'us al'don'i tuj, ke tia'n eklektik'ism'o'n lok'specif'a'n gener'is, unu'flank'e, la profund'a'j lok'a'j tradici'o'j kaj la spirit'o de konkurenc'o kaj mens'a mal'ferm'ec'o, ali'flank'e. Ĝust'e tiu mal'ferm'it'ec'o spirit'a klar'ig'as tiu'n strang'a'n simil'ec'o'n inter la bril'a gotik'a palac'o Ca’ d’Or'o [“Or'a dom'o”, ĉe la Grand'a Kanal'o de Venecio] kaj la luks'a Palac'o Ismailijja [Ismailiyyə Sarayı]], kiu'n Mus'a Nagijev donac'e trans'don'is al islam'a bon'far'a societ'o memor'e pri si'a fil'o Ismail.
Bakuo ĉiel merit'as la nom'o'n “urb'o de vent'o'j”, laŭ'liter'senc'e. Unu'flank'e, tio'n klar'ig'as la geografi'a situ'o de la urb'o, kaj ali'flank'e, la percept'em'o de Bakuo al la plej divers'a'j kultur'a'j influ'o'j kaj tradici'o'j, las'ant'a'j ĝi'n tamen unik'a kaj kosmopolit'a.
Jody Kollapen, intervju'o de Edwin Naidu, Sud-Afrik'a ĵurnal'ist'o
La en'prizon'ig'o, humil'ig'o, mal'nobl'ig'o kaj la fos'labor'ig'ad'o ne sukces'is sku'i la cert'ec'o'n, kiu'n li hav'is: nur lukt'o pov'as konduk'i al la liber'ec'o.
Sed ne kia ajn, ne al tiu'j liber'ec'o'j kamufl'it'a'j per iluzi'o'j, far'it'a'j nur por ŝajn'ig'o, kiel al'log'a'j pentr'o'tromp'o'j. Por li la liber'ec'o est'as ne'negoc'ebl'a valor'o, ne'apart'ig'ebl'a de la dign'o kaj plen'a je respond'ec'o. Ĝi signif'as por la afrik'a popol'o « la real'iĝ'o'n sur si'a land'o ».
Tahar Be'n Jelloun, Unesk'o-Kurier'o, novembr'o 1995
Mi pens'as, ke oni nepr'e jes'u tiu'n ĉi demand'o'n, tut'e simpl'e ĉar la ras'a'j divid'o'j, kiu'j karakteriz'is Sud-Afrik'o'n en la apart'ism'a period'o, est'is tre fort'a'j, profund'is la inter'ras'a suspekt'em'o kaj volont'a per'fort'o kontraŭ nigr'ul'o'j far'iĝ'is preskaŭ akcept'at'a en la soci'o.
De tiam la afer'o'j mult'eg'e ŝanĝ'iĝ'is. Tio ne signif'as, ke ne plu est'as grav'a'j ekzempl'o'j de ras'ism'o. La diferenc'o est'as en tio, ke en tiu'j okaz'o'j, mult'a'j sud'afrik'an'o'j, nigr'a'j kaj blank'a'j, indign'as kontraŭ tio. Krom'e, est'as jur'a'j kadr'o'j por trakt'i ras'ism'o'n.
Ideal'e ni vol'us lukt'i kontraŭ ras'ism'o per spontane'a'j iniciat'o'j, kalkul'ant'e je la saĝ'ec'o de la civit'an'o'j. Sed la plej mult'a'j sud'afrik'an'o'j taks'as, ke krim'ig'i la ras'ism'o'n ebl'ig'os al ni vigl'e batal'i kontraŭ ĉiu'j, kiu'j kred'as, ke sufiĉ'as pag'i mon'pun'o'n por est'i kvit'a'j pri si'a'j ras'ism'a'j ag'o'j.
En jur'a-konstituci'a kadr'o, en kiu oni send'as iu'n al prizon'o pro ŝtel'o de unu pan'pec'o, kiel ebl'as, se konsider'i la hierarki'o'n de grav'ec'o, ke oni ne send'u en prizon'o'n iu'n, kies si'n'ten'o est'as ras'ism'a? Oni ne pov'as est'i ras'ist'o kaj liber'ig'i si'n nur per mon'pun'a pag'o.
Tamen la en'prizon'ig'o dev'us pun'i nur en la plej grav'a'j okaz'o'j. Oni esper'as, ke la nov'a leĝ'o est'os moder'e aplik'at'a.
Fakt'e la Komision'o por Ver'o kaj Re'pac'ig'o neniam tuŝ'is la demand'o'n pri ras'ism'o.
Ĝi dediĉ'is si'n al la krim'o'j de Apart'ism'o [afrikans'e Apartheid [aˈpartɦəit] “ras'a apart'ig'o”], sed ne al Apart'ism'o kiel krim'o. La plej mult'a'j viktim'o'j kaj kaŭz'int'o'j de ras'ism'a'j krim'o'j neniam ĉe'est'is antaŭ la Komision'o por parol'i pri la ras'ism'o sub Apart'ism'o.
Bedaŭr'ind'e la Komision'o sen'dub'e implik'iĝ'is en la romantik'a noci'o pri re'pac'ig'o, neglekt'ant'e la Apart'ism'o'n, la diskriminaci'o'n kaj la fakt'o'n, ke ne est'as ebl'a re'pac'iĝ'o sen ekonomi'a kaj soci'a trans'form'ad'o.
Tio est'is perd'it'a ŝanc'o. Sed mi ne kred'as, ke ĝi pov'as est'i re'ating'it'a per leĝ'o'don'a'j rimed'o'j.
Dum Sud-Afrik'o rest'os la plej mal'egal'ec'a soci'o en la mond'o, dum ni serĉ'os la kial'o'j'n pri tio en la koloni'ism'o kaj Apart'ism'o, ni ne efektiv'ig'os tiu'n unu'ec'o'n. Eĉ se oni ne ating'os egal'ec'a'n soci'o'n, pri kiu ni rev'as, ni pov'os cert'e al'ven'i al soci'o, en kiu reg'as pli grand'a egal'ec'o. Sed por tio ni dev'os montr'i matur'ec'o'n en la debat'o'j pri la demand'o'j de rimed'o'j, pozitiv'a diskriminaci'o, al'ir'o al la [hav'ebl'a kaj kultur'ebl'a] ter'o, kaj ni dev'as est'i aktiv'a'j. Se ni ne trans'form'os la soci'o'n laŭ atend'it'a manier'o, la sent'o pri unu'ec'o pov'os for'las'i ni'n.
Bedaŭr'ind'e la ras'o plu difin'as ni'a'n soci'a'n kaj ekonomi'a'n ord'o'j'n kaj sekv'e ĝi difin'as ankaŭ la politik'a'n ord'o'n. Est'as facil'e uz'i la koncept'o'n pri ras'o por ekscit'i tim'o'j'n.
Tio ne est'as unik'a por Sud-Afrik'o. Ni vid'as tio'n en Eŭrop'o kaj ankaŭ en Uson'o. Sed, konsider'ant'e ni'a'n pas'int'ec'o'n, est'as des pli facil'e el'vok'i sent'o'n pri ne'sekur'ec'o ĉe hom'o'j.
Kiam hom'o'j est'as kapt'it'a'j de tiu sent'o, mi ne cert'as, ke ili far'as bon'a'j'n balot'elekt'o'j'n.
La damaĝ'o long'temp'e kaŭz'at'a de tiu'j kampanj'a'j argument'o'j ne est'as kalkul'ebl'a, sed est'as cert'e, ke tio divid'as kaj kontraŭ'star'as la argument'o'n de unu'iĝ'int'a naci'o, kiu est'as ni'a cel'o.
Ni far'is konsider'ind'a'j'n progres'o'j'n. Pur'e ras'ism'a'j ag'o'j plu okaz'as, sed ili ne plu est'as la norm'o kaj ili est'as universal'e kondamn'at'a'j, kio est'as bon'a.
Ali'flank'e, mi vid'as real'a'n problem'o'n en la fakt'o, ke ne est'as kampanj'o'j por la sent'ig'o kontraŭ ras'ism'o en la lern'ej'o'j. Ni hav'as program'o'j'n kontraŭ la seks'per'fort'o'j, kontraŭ la ksenofobi'o, sed mi ne aŭd'is pri iu kampanj'o kontraŭ ras'ism'o. Nu, ni ver'e bezon'as tio'n.
Laŭ la Ĉart'o de Liber'ec'o, Sud-Afrik'o est'as patr'uj'o de ĉiu'j, kiu'j tie viv'as, sed tio rest'as bel'a ideal'o, kiu'n ni ankoraŭ long'e ne ating'os, eĉ se ver'as, ke laŭ iu'j aspekt'o'j ni far'is progres'o'j'n: ni far'iĝ'is pli bon'a soci'o – kaj ni dev'as trov'i konsol'o'n en tiu ide'o – ni ne est'as soci'o milit'ant'a kontraŭ si mem, kaj rest'as sufiĉ'e da bon'vol'em'o por la dis'volv'o de la vid'o, kiu'n Madiba [li'a klan'a nom'o kos'a- lingv'e] las'is al ni.
Natalia Tarasova kaj Dmitry Mustafin
Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j deklar'is la jar'o'n 2019 Inter'naci'a Jar'o de la Period'a Tabel'o de Ĥemi'a'j Element'o'j, emfaz'ant'e, ke ĝust'e antaŭ 150 jar'o'j, en 1869, la grand'a rus'a scienc'ist'o Dmitrij Mendelejev, kiu est'as konsider'at'a unu el la patr'o'j de la modern'a ĥemi'o, publik'ig'is si'a'n unu'a'n skem'o'n de la period'a tabel'o en la Revu'o de la Rus'a Ĥemi'a Societ'o. Neces'is hav'i ver'e titan'ec'a'n fort'o'n de antaŭ'vid'o kaj geni'a intuici'o por formul'i la leĝ'o'n de period'ec'o en la temp'o, kiam iom difin'it'a'j ide'o'j pri la struktur'o de la atom'o ankoraŭ mank'is.
Tamen, en la bibliografi'o de Mendelejev al ĥemi'o est'as dediĉ'it'a mal'pli ol dek'on'o de li'a'j verk'o'j. La plej'a part'o de li'a'j verk'o'j rilat'as al ali'a'j scienc'a'j branĉ'o'j, kiel ekzempl'e aeronaŭt'ik'o, mete'ologi'o, esplor'o de Arkt'o, projekt'ad'o de glaci'romp'il'o, publik'a kler'ig'ad'o, sen'mask'ig'o de spirit'ism'o, krim'medicin'a ekspertiz'o kaj ekonomik'o.
Kaj tio est'as nur kelk'a'j ekzempl'o'j de problem'o'j, kiu'j interes'is tiu'n scienc'ist'o'n de enciklopedi'ec'a pens'manier'o.
Mult'a'j el li'a'j verk'o'j est'as dediĉ'it'a'j al tio, kio'n ni hodiaŭ nom'as la koncept'o de daŭr'i'pov'a evolu'o, raci'a mastr'um'ad'o de natur'resurs'o'j. Kompren'ebl'e, en la temp'o'j de Dmitrij Mendelejev ankoraŭ ne est'is tia'j universitat'a'j fak'o'j kaj stud'objekt'o'j, sed la scienc'ist'o bezon'is avert'i la mastr'um'ant'o'j'n kontraŭ mal'raci'a uz'ad'o de natur'resurs'o'j; parol'i pri la el'ĉerp'ebl'a'j mineral'a'j resurs'o'j; al'vok'i al ŝpar'em'a konsum'ad'o de naft'o, akv'o kaj karb'o; persvad'i al gas'ig'o de karb'o'j, parol'i pri nepr'a modif'end'o de metod'o'j por min'i kaj transport'i naft'o'n; rakont'i pri pli'bon'ig'o de fekund'ec'o de grund'o'j kost'e de zorg'a mastr'um'ad'o; pens'i pri tio, kiel evolu'ig'i Rus'uj'o'n.
Mendelejev akr'e kritik'is tio'n, kio'n hodiaŭ oni sub'kompren'as oligarĥi'o [ŝtat'ist'o'j kaj magnat'o'j] kaj korupt'o. Li avert'ad'is, ke tre grav'as for'ig'i la ebl'ec'o'n de monopol'ig'o de natur'a'j resurs'o'j, sed li'a'j avert'o'j est'is atent'at'a'j nek en la 19-a jar'cent'o, nek en la 20-a, dum la privat'ig'o de naft'a'j kaj erc'a'j kamp'o'j en Rus'uj'o. Potenc'a'j naft'o- kaj karb'o-produkt'ist'a'j magnat'o'j, sam'temp'ul'o'j de Mendelejev, sen'kompromis'e kaj, ho ve, sukces'e, lukt'is kontraŭ li, pen'ant'e pruv'i, ke li ne est'as grand'a erudici'ul'o.
Bedaŭr'ind'e, ankaŭ membr'o'j de la Akademi'o de Scienc'o'j de Sankt-Peterburgo, pretekst'e, ke Mendelejev pri ĥemi'o verk'is ne mult'e, prefer'is anstataŭ'e elekt'i en la Akademi'o'n la ĥemi'ist'o'n Fjodor Bejlŝtejn [Friedrich Konrad Beilstein], kiu'n hodiaŭ memor'as nur ne'mult'a'j fak'ul'o'j.
Neni'u est'as profet'o en si'a urb'et'o, kaj Mendelejev ne est'as escept'o. Li'a'j profet'aĵ'o'j pri mastr'um'ad'o de natur'a'j resurs'o'j kaj pri scienc'o de daŭr'i'pov'a evolu'o ĝeneral'e ne est'as super'taks'ebl'a'j. Ili signif'as ne mal'pli ol la Period'a Leĝ'o kaj la Period'a Tabel'o de Ĥemi'a'j Element'o'j, kiu'j far'is la nom'o'n “Mendelejev”
la plej fam'a rus'a scienc'a nom'o.
La Inter'naci'a Jar'o de la Period'a Tabel'o de Ĥemi'a'j Element'o'j kaj la tut'mond'a re'kon'o de la leĝ'o de period'ec'o de la ec'o'j de ĥemi'a'j element'o'j mem de'nov'e sub'strek'as la grav'ec'o'n de sistem'ec'o en ni'a ĥaos'a mond'o.
Ja est'as ĝust'e sistem'o, kiu don'as al ni ŝanc'o'n kompren'i la ide'o'n mem pri regul'ec'o, tial kapabl'ig'ant'e ni'n antaŭ'vid'i kaj permes'ant'e efektiv'ig'i daŭr'i'pov'a'n evolu'o'n.
Natalja Tarasova, rusia scienc'ist'in'o pri ĥemi'o, kun-prezid'ant'in'o de la Inter'naci'a Komitat'o por okaz'ig'i la Inter'naci'a'n Jar'o'n de la Period'a Tabel'o de Ĥemi'a'j Element'o'j kaj la direktor'in'o de la Institut'o de Ĥemi'o kaj Problem'o'j de Daŭr'i'pov'a Evolu'o ĉe la Rusia Universitat'o Dmitrij Mendelejev de ĥemi'a teĥnologi'o, est'as unu el la pionir'o'j de esplor'o'j pri daŭr'i'pov'a evolu'ig'o en Rus'uj'o.
Unu el la ĉef'a'j turn'o'punkt'o'j en la dis'volv'iĝ'o de ĥemi'a scienc'o ven'is en 1869, kiam la rus'a scienc'ist'o Dmitrij Ivanoviĉ Mendelejev [Дмитрий Иванович Менделеев] formul'is la leĝ'o'n de period'ec'o de la ec'o'j de ĥemi'a'j element'o'j. Tiu leĝ'o permes'is rezign'i la arkaik'a'n metod'o'n de prov'o'j kaj erar'o'j en ĥemi'a esplor'ad'o favor'e al modern'a'j metod'o'j, kiu'j permes'as antaŭ'dir'i la ekzist'o'n de antaŭ'e ne'kon'at'a'j element'o'j.
La mal'kovr'o de Mendelejev aper'is kvazaŭ komplet'ig'o de mult'nombr'a'j prov'o'j de scienc'ist'o'j divers'land'a'j kun'ig'i la ec'o'j'n de la element'o'j en sistem'o'n. Li'a period'a tabel'o est'is paŝ'o antaŭ'e'n en trans'ir'o de kvant'o al nov'a kvalit'o kompar'e kun la element'o'j de la tabel'o propon'it'a en la 18-a jar'cent'o de la franc'a ĥemi'ist'o Antoine Laurent de Lavoisier [ɑ̃twan lɔʁɑ̃ də lavwazje]. Not'ind'as, ke de Lavoisier konsider'is element'o'j ankaŭ lum'o'n kaj varm'o'n gener'at'a'j'n dum brul'ig'ad'o. Li nom'is ili'n “ne'kalkul'ebl'a'j fluid'o'j”.
La verk'o'j de de Lavoisier est'is fru'a'j antaŭ'sign'o'j de la strikt'e logik'a sistematik'o de Mendelejev kaj kontribu'is al la mal'akcept'o de la teori'o pri flogiston'o - mal'nov'a ĥemi'a koncept'o, aper'int'a en la antikv'a Grek'uj'o kaj agnosk'int'a fajr'o'n unu el la fundament'a'j princip'o'j de la natur'o. En 1803, la angl'a kemi'ist'o John Dalton [ˈdɔːltən] propon'is la atom'a'n teori'o'n, laŭ kiu al ĉiu el la 23 element'o'j kon'at'a'j al de Lavoisier, respond'is nur al ĝi imanent'a “atom'a pez'o.” Ali'a brit'a ĥemi'ist'o, William Wollaston [ˈwʊləstən], en'konduk'is la termin'o'n “ekvivalent'a pez'o”.
Ĉio ĉi permes'is establ'i iu'n ord'o'n inter la tiam kon'at'a'j element'o'j, sed ĝis la epok'o de Mendelejev la koncept'o mem de ĥemi'a element'o rest'is mal'preciz'a kaj al'las'is divers'a'j'n interpret'o'j'n.
Ĉirkaŭ 1850, la total'a nombr'o de kon'at'a'j element'o'j al'proksim'iĝ'is al ses'dek.
Mult'a'j scienc'ist'o'j klopod'is mal'kovr'i ili'a'n inter'rilat'o'n, kombin'ant'e ili'n en “tri'op'o'j'n”, “kvin'op'o'j'n” aŭ “ok'op'o'j'n”, met'ant'e ili'n spiral'e ascend'e sur cilindr'o imag'at'a. Tiu'j aktiv'ad'o'j kontribu'is por solv'i la problem'o'n, kvankam plej'part'o de la sam'temp'ul'o'j percept'is ili'n nur lud'o de fantazi'o. Tiel, s-ro'n John Newlands [njuːlændz], kiu propon'is la leĝ'o'n de oktav'o'j, dum li'a parol'ad'o ĉe la Ĥemi'a Societ'o de Brit'uj'o oni ironi'e demand'is, ĉu li opini'as, ke la sam'a'j'n ating'it'a'j'n rezult'o'j'n ebl'us ating'i per dis'met'o de la element'o'j en alfabet'a ord'o.
Kio est'as la esenc'o deKio est'as la esenc'o de la teori'o de Mendelejev? Se dir'i konciz'e, la scienc'ist'o propon'is met'i la element'o'j'n en ort'angul'a tabel'o, kun vic'o'j kaj kolumn'o'j, kiu'j est'as ankaŭ nom'at'a'j “period'o'j” kaj “grup'o'j”, laŭ ili'a kresk'ant'a atom'pez'o de mal'dekstr'e al dekstr'e en'e de unu vic'o.
La respond'a'j vic'o'j est'as aranĝ'at'a'j unu sub la ali'a, kaj la kolumn'o'j est'as plen'ig'at'a'j per element'o'j kun sam'a'j ec'o'j, ekzempl'e tiu'j, kiu'j form'as oksid'o'j'n de la sam'a'j kompon'o kaj struktur'o.
La plej mal'mult'a'j atom'o'j de element'o (R) kombin'iĝ'ant'a'j kun plej mal'mult'a'j atom'o'j de oksigen'o (O) aper'os en la unu'a kolumn'o, pli'grand'iĝ'ant'e per kombin'ad'o de proporci'o'j al la sep'a kolumn'o.
Jam de la komenc'o, Mendelejev est'is konvink'it'a, ke li sukces'is trov'i la scienc'a'n princip'o'n de klasifik'o de ĥemi'a'j element'o'j.
Krom'e, li kompren'is, ke li mal'kovr'is objektiv'a'n leĝ'o'n.
Simil'e al tio, kiel, laŭ fam'a anekdot'o, Isaac Newton [ˈaɪzək ˈnjuːt(ə)n] mal'kovr'is la leĝ'o'n de universal'a gravit'o en la moment'o, kiam sur li'a'n kap'o'n fal'is pom'o, kaj James Watt [wɒt], kiu observ'ad'is bol'ant'a'n kaldron'o'n, ven'is al la ide'o pri kre'o de vapor'maŝin'o, ekzist'as vast'a oni'dir'o, ke Mendelejev el'trov'is la period'a'n leĝ'o'n dum'dorm'e en sonĝ'o. Hom'o'j em'as ne rimark'i, ke kvankam kelk'foj'e scienc'a mal'kovr'o pov'as, simil'e al ek'bril'o de lum'o, lum'ig'i la mens'o'n de scienc'ist'o, li aŭ ŝi oft'e dev'as pas'ig'i jar'o'j'n por labor'i ne'rimark'at'e de ali'a'j, super la tem'o de esplor'o. Louis Pasteur [lwi pastœʁ] post'e rimark'ig'is, ke nur la pret'a mens'o pov'as util'ig'i la ŝanc'o'n. Se oni kon'at'iĝ'as kun la ag'ad'o'j de Mendelejev ĝis 1869, iĝ'os tut'e klar'e, ke la mal'kovr'o de la period'a leĝ'o ne est'is hazard'a.