UNESKO Kuriero Oktobro-Decembro 2018

La Universal'a Deklaraci'o de Hom'a'j Rajt'o'j (UDHR) est'as sen'dub'e unu el la plej el'star'a'j dokument'o'j en la histori'o. La unu'a inter'naci'a traktat'o de etik'a'j valor'o'j adopt'it'a de la tut'a hom'ar'o serv'as jam dum sep'dek jar'o'j "kiel komun'a norm'o de ating'o por ĉiu'j popol'o'j de ĉiu'j land'o'j", por cit'i el la parol'o de Eleanor Roosevelt [ˈɛlɪnɔːr ˈroʊzəvɛlt] - Prezid'ant'in'o de la Komision'o pri Hom'a'j Rajt'o'j kaj de la Komision'o pri Redakt'ad'o de UDHR – far'it'a ĉe la Ĝeneral'a Asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j la 9-an de decembr'o 1948, la tag'o'n antaŭ ol la Deklaraci'o est'is adopt'it'a.

Aklam'it'a kiel unik'a ĉart'o de la hom'ar'o kaj akcept'it'a kiel ŝlos'il'a referenc'il'o en la hodiaŭ'a mond'o, kiam ek'tem'as pri sub'ten'o de la hom'a dign'o de hom'o'j ĉie, la Deklaraci'o ne est'is imun'a al kritik'o, precip'e al'vok'ant'a la argument'o'n pri kultur'a divers'ec'o.

Dum est'as ver'a, ke en si'a form'o, UDHR est'as plej'part'e inspir'it'a de la Okcident'a tradici'o, est'as sam'e ver'e, ke, esenc'e, ĝi'a'j princip'o'j est'as universal'a'j. "Toler'em'o kaj respekt'o por individu'a dign'o est'as fremd'a'j al neni'u popol'o kaj imanent'a al ĉiu'j naci'o'j," deklar'is Kofi Annan, la eks'a Ĝeneral'a Sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (1997- 2006), en la memor'fest'ad'o de la 50-a dat're'ven'o de la Deklaraci'o ĉe Unesk'o en 1998. Ni omaĝ'as la gana'an diplomat'o'n, kiu for'pas'is la 18-an de aŭgust'o 2018.

Si'a'flank'e, Feder'ic'o Mayor, Ĝeneral'a Direktor'o de Unesk'o tiu'temp'e, deklar'is, ke "En ’memor'fest'ad'o’ est'as ’memor'o’. Ni ne pov'as ag'i sen memor'o. Sed kio'n ni dev'as memor'i, por ke ni'a'j ag'o'j honor'u ni'a'j'n patr'o'j'n, tio ne tiom est'as la dat'o, la lok'o aŭ la liter'o, sed pli la son'o'j, la kolor'o'j, la sent'o aŭ la spirit'o de la moment'o." Est'as preciz'e la cel'o de ĉi tiu numer'o de la Kurier'o: por re'mal'kovr'i la spirit'o'n de la temp'o, por ke ni pli bon'e inform'u pri ni'a'j pri'pens'ad'o'j pri hom'a'j rajt'o'j hodiaŭ.

La sekci'o Larĝ'angul'e prezent'as elekt'o'n de tekst'o'j send'it'a'j respond'e al grav'a enket'o pri la filozofi'a'j fundament'o'j de hom'a'j rajt'o'j, lanĉ'it'a en 1947 de Juli'a'n Huxley, la unu'a Ĝeneral'a Direktor'o de Unesk'o. Pli ol ses'dek el'star'a'j pens'ul'o'j re'eĥ'is al la al'vok'o de la jun'a Organiz'o. Mahatm'a Gandhi est'is unu el ili, sam'e kiel Benedetto Croce, Aldous Huxley, Humayun Kabir, Lo Chung-Shu kaj Arnold Schoenberg.

"Tia projekt'o est'is precip'e ĝust'a'temp'a, ĉar mond'a konsci'o dis'volv'iĝ'is pri tiu demand'o. Ni'a tut'a soci'a struktur'o est'is sku'it'a de la post'sekv'o'j de total'a milit'o.

Hom'o'j ĉie serĉ'is komun'a'j'n ec'o'j'n de la problem'o de fundament'a'j Hom'a'j Rajt'o'j," skrib'is Jacques Havet - kiu kun'ord'ig'is la projekt'o'n - en la numer'o de la Kurier'o de aŭgust'o 1948. La respond'o'j - iu'j tre mal'long'a'j leter'o'j, ali'a'j long'a'j stud'o'j pri la demand'o - reflekt'is, laŭ la jun'a franc'a filozof'o, "preskaŭ ĉiu'j'n naci'a'j'n grup'o'j'n kaj preskaŭ ĉiu'j'n ideologi'a'j'n al'ir'o'j'n".

Cert'e, en la last'a'j sep'dek jar'o'j la mond'o mult'e ŝanĝ'iĝ'is. Mult'a'j land'o'j for'pel'is la koloni'a'n jug'o'n, kaj mult'a'j kultur'a'j tradici'o'j re'aper'is ek'de la adopt'o de la Universal'a Deklaraci'o pri Hom'a'j Rajt'o'j la 10-an de decembr'o 1948. Tamen ĉi tiu pen'ad'o de Unesk'o - dis'volv'i tut'mond'a'n filozofi'o'n baz'it'a'n sur ampleks'a sci'o pri la mond'a'j kultur'o'j - perd'is neni'o'n el si'a grav'ec'o aŭ valid'ec'o.

En 1949, Unesk'o kompil'is mult'a'j'n respond'o'j'n al la enket'o sub la titol'o Hom'a'j rajt'o'j: koment'o'j kaj interpret'o'j, por "help'i kre'i pli bon'a'n kompren'o'n inter hom'o'j de mal'sam'a'j kultur'o'j", kiel dir'is Jacques Havet.

Hodiaŭ, la Unesk'o-Kurier'o preciz'e sekv'as la sam'a'n logik'o'n. Pro lim'ig'it'a spac'o ni pov'as re'produkt'i ĉi tie nur mal'grand'a'n part'o'n de la cent'o'j da paĝ'o'j ricev'it'a'j de Unesk'o en 1947. Kvankam ni'a elekt'o ne pov'as reflekt'i la plen'a'n ampleks'o'n de la projekt'o, ni esper'as prezent'i i'o'n por pri'pens'i.

El'angl'ig'is Andre'j Peĉënkin (Ruslando) Ĉi tiu'n numer'o'n akompan'as suplement'o kun ĉirkaŭ kvin'dek desegn'aĵ'o'j de Fernand'o Bryce; ni ankaŭ publik'ig'as intervju'o'n kun li (p. 54). La peru'an pentr'ist'o'n inspir'is la paĝ'o'j de la Kurier'o (de 1948 ĝis 1954) por li'a seri'o de desegn'aĵ'o'j titol'it'a The Book of Needs [La libr'o de bezon'o'j]. La titol'o est'as pren'it'a el libr'o el'don'it'a de Unesk'o en 1947, kiu taks'is la perd'o'j'n kaj la tut'mond'a'j'n bezon'o'j'n pri kler'ig'o, scienc'o kaj kultur'o fin'e de la Du'a mond'milit'o.

Sep'dek-jar'a'j vid'punkt'o'j, kiu'j rest'as aktual'a'j Mark Goodale

En 1947 kaj 1948, Unesk'o konduk'is tut'mond'a'n enket'o'n ĉe divers'ec'a grup'o da intelekt'ul'o'j, politik'a'j gvid'ant'o'j, teolog'o'j, soci'a'j aktiv'ul'o'j kaj ali'a'j eminent'ul'o'j por kolekt'i ili'a'j'n opini'o'j'n pri filozofi'a'j fundament'o'j de hom'a'j rajt'o'j. Esplor'o, kiu ne est'is tut'e publik'ig'it'a tiam, sed kiu est'as surpriz'e aktual'a hodiaŭ.

La inter'naci'a sistem'o kre'it'a post la fin'o de la Du'a mond'milit'o aper'is ne tuj'e. Tio est'as, sen'dub'e, ver'a instituci'e –kre'end'is agent'ej'o'j, konstru'end'is stab'ej'o'j, okup'end'is labor- kaj gvid-posten'o'j. La mal'facil'aĵ'o'j de tiu „praktik'a“ flank'o de la nov'a post'milit'a ord'o ne est'as sub'taks'end'a. Ekzempl'e, dum si'a'j unu'a'j dek du jar'o'j la stab'ej'o de Unesk'o situ'is adres'e en Hotel'o Majestic, 16-a distrikt'o de Parizo, kie dorm'o'ĉambr'o'j kaj ban'ĉambr'o'j est'is uz'at'a'j kiel ofic'ej'o'j kaj ŝrank'o'j kaj ban'kuv'o'j est'is uz'at'a'j por konserv'i dokument'o'j'n.

Sed la komplik'aĵ'o'j est'is eĉ pli grand'a'j sur la politik'a nivel'o. Kvankam la ĝeneral'a'j gvid'lini'o'j de la rilat'o'j inter divers'a'j inter naci'a'j agent'ej'o'j est'is difin'it'a'j en ĉart'o'j kaj konstituci'o'j, la real'a'j inter'ag'o'j inter tiu'j organiz'aĵ'o'j est'is en tiu'j fru'a'j jar'o'j ambigu'a'j, dir'i mild'e.

Por kompren'i la fon'o'n de la inter'naci'a sistem'o dum tiu period'o, grav'as leg'i la histori'o'n de tiu'j fru'a'j jar'o'j ne per lens'o de mult'e pli post'a'j evolu'o'j. Re'leg'i tiu'j'n form'ad'a'j'n jar'o'j'n per tio, kio'n mi nom'is „okul'o de histori'o“, permes'as al ni rigard'i, kiel la inter'naci'a sistem'o – ankaŭ Unesk'o – ekzist'is en ŝanĝ'iĝ'ant'a pejzaĝ'o, ne'stabil'a firmament'o, kiu daŭr'e mov'iĝ'os al pli alt'a aŭ mal'pli alt'a grad'o dum sekv'ant'a'j jar'dek'o'j.

Tia perspektiv'o est'as precip'e laŭ'tem'a rilat'e al hom'a'j rajt'o'j. La embri'a inter'naci'a komun'um'o al'front'is du ĉef'a'j'n problem'o'j'n en 1945. La unu'a est'is kiel organiz'iĝ'i en mond'o detru'it'a de tut'mond'a milit'o kaj kontur'it'a de koloni'ism'o. Ĉu Real'ec'politik'o (Real'politik) daŭr'e reg'us – en mond'o, kie naci'a suveren'ec'o kaj interes'o'j est'us super'reg'a'j – aŭ ĉu nov'a, egal'rajt'ig'a model'o est'us kre'it'a, tia, ke ĝi pov'us re'distribu'i pov'o'n konform'e al nov'a'j politik'a'j kaj geografi'a'j real'aĵ'o'j?

La kre'o de Sekur'ec'a Konsili'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j est'is respond'o al la unu'a demand'o. Ne nur la UN-sistem'o est'us tiu, en kiu la naci'a ŝtat'o daŭr'e lud'us fundament'a'n rol'o'n; sed ĝi est'us ankaŭ sistem'o, kiu kaj spegul'us kaj prav'ig'us la fakt'o'n, ke iu'j land'o'j est'as pli potenc'a'j ol ali'a'j.

La du'a demand'o rilat'is al la unu'a, sed ĝi est'is eĉ pli mal'simpl'a. Kun terur'aĵ'o'j el'infer'iĝ'int'a'j dum la last'a tut'mond'a konflikt'o – terur'aĵ'o'j, kiu'j okaz'is nur du jar'dek'o'j'n post la sen'precedenc'a amas'buĉ'ad'o kaj detru'ad'o de Unu'a mond milit'o – kia'n moral'a'n deklaraci'o'n pov'us propon'i inter'naci'a komun'um'o, kiu pov'us ĝust'e esprim'i la kolektiv'a'n indign'o'n kaj esper'o'n, eĉ se utopi'a'n, por pli bon'a est'ont'ec'o?

La respond'o, aŭ komenc'o de la respond'o al la du'a demand'o, aper'is en la UN-Ĉart'o de 1945, kiu ekzamen'is la detru'o'j'n de genocid'o kaj imperi'a militismo kaj tamen, „re'asert'is fid'o'n en fundament'a'j hom'a'j rajt'o'j [kaj] en la dign'o kaj valor'o de la hom'a person'o.“ Ne est'is tut'e klar'e, kio neces'os por ke tiu „fid'o en fundament'a'j hom'a'j rajt'o'j“ akir'u pli konkret'a'j'n form'o'j'n. Kiel la respond'o al la unu'a demand'o sugest'as, la potenc'a'j membr'o'j en la kern'o de la nov'a UN-sistem'o est'is mal'inklin'a'j al kre'ad'o de iu struktur'o, kiu pov'us minac'i – eĉ abstrakt'e – ili'a'j'n politik'a'j'n kaj leĝ'a'j'n prerogativ'o'j'n. Tamen, est'is sufiĉ'a sub'ten'o por tio, kio'n Uson'a prezident'o Harry Trum'a'n pri'skrib'is kiel „inter'naci'a'n leĝ'o'n pri rajt'o'j“, ke Ekonomi'a kaj Soci'a Konsili'o de UN (ECOSOC) kre'is inter'naci'a'n Komision'o'n pri Hom'a'j Rajt'o'j (Commission on Hum'a'n Rights - CHR) en 1946, kun dek ok membr'o'j kaj Eleanor Roosevelt kiel prezid'ant'o.

Malgraŭ tio, la procedur'o mem kiel CHR dev'us far'i leĝ'propon'o'n pri hom'a'j rajt'o'j rest'is ne'difin'it'a. Pli preciz'e, ne est'is klar'e, en 1946, kiel CHR determin'u moral'a'j'n, religi'a'j'n kaj filozofi'a'j'n princip'o'j'n por fundament'i tia'n leĝ'o'n de hom'a'j rajt'o'j. Ĝi dev'us est'i universal'a kaj privilegi'i neniu'n naci'a'n, region'a'n aŭ kultur'a'n tradici'o'n.

Sen'precedenc'a al'ir'o

Ĝust'e tiam Unesk'o kuraĝ'e en'ir'is la scen'ej'o'n. Oni memor'u, ke Juli'a'n Huxley, hom'o kun pri'diskut'at'a reputaci'o kaj karism'a unu'a Ĝeneral'a Direktor'o de Unesk'o, skrib'is ses'dek-paĝ'a'n projekt'o'n pri la nov'a organiz'aĵ'o, titol'it'a'n „Unesk'o:
ĝi'a'j cel'o'j kaj filozofi'o“ (UNESCO: Its Purposes and Philosophy), en 1946. En ĝi, Huxley argument'as, ke est'as neces'a special'a inter'naci'a agent'ej'o por help'i la mond'o'n super'i si'a'j'n mult'a'j'n divid'o'j'n.

Huxley kred'is, ke tio pov'os okaz'i, nur se tio, kio'n li nom'is „mond'a filozofi'o“, pov'os est'i evolu'ig'at'a per kultur'a kompren'o, kler'ig'ad'o kaj scienc'a kun'labor'o. Por Huxley, Unesk'o dev'us est'i tiu unik'a inter'naci'a agent'ej'o, dev'ont'a super'rigard'i la ek'aper'o'n de tio, kio'n li pri'skrib'is kiel „unu mond'a'n kultur'o'n, kun si'a propr'a filozofi'o kaj spert'o de ide'o'j“.

Ne est'is surpriz'e, do, ke la labor'o'j de la unu'a Ĝeneral'a Konferenc'o de Unesk'o en Parizo okaz'is en la spirit'o de klar'vid'a aktiv'ism'o por la nov'a Organiz'aĵ'o. Krom elekt'i Huxley kiel unu'a'n prezid'ant'o'n, Unesk'o ankaŭ determin'is kelk'a'j'n grav'a'j'n cel'o'j'n por la sekv'a jar'o. Unu el ĝi dev'ig'is la sekretari'ej'o'n „klar'ig'i la princip'o'j'n, sur kiu'j oni pov'os fond'i aktual'a'n deklaraci'o'n de Rajt'o'j de Hom'o'j“ [registr'aĵ'o'j de la Ĝeneral'a Konferenc'o, unu'a sesi'o, 1946].

Est'is ĝust'e la mandat'o, kiu'n Huxley dezir'is. Li'a'opini'e, decid'a inter'ven'o en la kamp'o de la hom'a'j rajt'o'j rapid'e star'ig'us Unesk'o'n kiel gvid'a'n UN-agent'ej'o'n, la apog'punkt'o'n de la post'milit'a inter'naci'a sistem'o, kun unik'a rol'o de gard'ant'o de tio, kio'n li nom'is „unu'ig'a kaj unu'ig'it'a“ tut'mond'a kultur'o.

La labor'grup'o de Unesk'o, kiu est'is respond'ec'a por plen'um'i tiu'n mandat'o'n, est'is la filozofi'a sub'sekci'o de tio, kio est'is en la komenc'o la Sub'komision'o pri Filozofi'o kaj Human'ism'a'j Stud'o'j. Ĝi'n gvid'is la jun'a franc'a filozof'o Jacques Havet, kiu antaŭ ne'long'e publik'ig'is bon'e ricev'it'a'n verk'o'n pri Kant (Kant et le problème du temps [Kant kaj la problem'o de la temp'o], 1947).

Havet plu est'is lud'ont'a grav'a'n rol'o'n en la unu'a'j projekt'o'j de Unesk'o pri hom'a'j rajt'o'j, kvankam la grad'o'n de li'a influ'o oni ne sci'is ĝis antaŭ ne'long'e.

Labor'ant'e kun kompren'o, ke la afer'o urĝ'as, – ĉar ili mal'trankvil'iĝ'is, ke aktiv'aĵ'o'j de Unesk'o pri hom'a'j rajt'o'j est'os ombr'at'a'j de la pli grav'a'j labor'o'j de CHR gvid'at'a'j de Roosevelt – Huxley kaj Havet ek'labor'is projekt'i procedur'o'n. Post kelk'a'j mal'sukces'a'j komenc'o'j, ili decid'is far'i i'o'n sen'precedenc'a'n - konduk'i tut'mond'a'n enket'ad'o'n ĉe divers'ec'a grup'o da intelekt'ul'o'j, politik'a'j gvid'ant'o'j, teolog'o'j, soci'a'j aktiv'ul'o'j kaj ali'a'j, por establ'i filozofi'a'j'n fundament'o'j'n de hom'a'j rajt'o'j.

Por far'i tio'n, ili prepar'is du dokument'o'j'n – la unu'a'n, kontrol'list'o'n (aide-mémoire), kiu prezent'is mal'long'a'n histori'o'n de naci'a'j deklaraci'o'j pri la hom'a'j rajt'o'j kaj skiz'is grav'a'j'n punkt'o'j'n pri la redakt'ad'o de inter'naci'a deklaraci'o; la du'a'n, list'o'n de specif'a'j hom'a'j rajt'o'j kaj liber'ec'o'j, kiu'j'n respond'int'o'j est'is demand'it'a'j pri'pens'i.

En mart'o kaj april'o 1947, de 150 ĝis 170 enket'il'o'j est'is send'it'a'j al impon'a list'o de soci'a'j instituci'o'j, ŝtat'a'j organiz'aĵ'o'j kaj individu'o'j. Ĉirkaŭ ses'dek respond'o'j est'is fin'fin'e ricev'it'a'j de Unesk'o – ili ne est'is tiel ampleks'a'j kiel la procedur'o pri'skrib'is, ĉu tiu'temp'e, ĉu jar'dek'o'j'n post'e. Tamen, la enket'o de Unesk'o pri hom'a'j rajt'o'j sukces'is kapt'i spektr'o'n da vid'punkt'o'j pri la demand'o pri hom'a'j rajt'o'j, kiu est'is ebl'e pli vast'a kaj pli divers'a ol tiu far'it'a de CHR.

La verdikt'o

Sub la super'rigard'o de Havet, Unesk'o kun'ven'ig'is komision'o'n de kompetent'a'j fak'ul'o'j en Parizo fin'e de juni'o 1947 por taks'i la respond'o'j'n kaj skrib'i raport'o'n send'ot'a'n al CHR, por ke ĝi uz'u la el'trov'o'j'n de Unesk'o kiel baz'o'n por rezult'a deklaraci'o de hom'a'j rajt'o'j. La komision'o de fak'ul'o'j – E. H. Carr (prezid'ant'o), Richard McKeon (raport'ist'o), Pierre Auger, Georges Friedmann, Étienne Gilson, Harold Laski, Luc Somerhausen, kaj Lo Chung-Shu – diskut'is la rezult'o'j'n de la enket'o kaj send'is konklud'o'j'n al CHR en aŭgust'o 1947.

Sam'temp'e ili pri'diskut'is la ebl'o'n publik'ig'i iu'j'n respond'o'j'n de la esplor'enket'o, kiu'j far'iĝ'is baz'o por la libr'o verk'ot'a de Unesk'o, Hom'a'j Rajt'o'j: komentari'o'j kaj interpret'ad'o'j (Hum'a'n Rights: Comments and Interpretations – 1948).

Inter'temp'e, dum pli'a part'o de 1947 est'is grand'a mal'klar'ec'o inter membr'o'ŝtat'o'j de UN, pri tio, kiu agent'ej'o est'as respond'ec'a pri redakt'ad'o de la deklaraci'o pri hom'a'j rajt'o'j. Ambaŭ, Huxley kaj Havet, sugest'is, ke Unesk'o konduk'u la enket'ad'o'n kiel la gvid'a instituci'o, aŭ almenaŭ en proksim'a kun'labor'ad'o kun CHR. Tamen, kiam la raport'o de Unesk'o est'is fin'fin'e ek'atent'it'a de CHR, en ferm'a sesi'o en Ĝenevo en decembr'o 1947, ĝi'a re'ag'o est'is konfuz'o kaj eĉ koler'o.

Evident'e la pli'mult'o de la CHR-membr'o'j ne sci'is, ke Unesk'o entrepren'is tia'n enket'ad'o'n. Fin'e, per 8 voĉ'don'o'j kontraŭ 4 (kun unu si'n'de'ten'o), CHR decid'is ne distribu'i la raport'o'n de Unesk'o inter membr'o'ŝtat'o'j aŭ inklud'i ĝi'n kiel part'o'n de la verk'a procez'o, kiu fin'fin'e konduk'os al Universal'a Deklaraci'o de Hom'a'j Rajt'o'j (the Universal Declaration of Hum'a'n Rights – UDHR).

Lecion'o'j por est'ont'ec'o

Ankoraŭ tiel, malgraŭ la fakt'o ke la enket'o de Unesk'o pri Hom'a'j Rajt'o'j de 1947-1948 ne plen'um'is si'a'j'n origin'a'j'n cel'o'j'n, ĝi est'as el'star'e grav'a hodiaŭ. La respond'o'j propon'as unik'a'n fenestr'o'n al la divers'ec'o de pens'o'j pri baz'a'j element'o'j de hom'a dign'o, soci'o kaj rajt'o'j kaj dev'o'j, inter mult'a'j ali'a'j, en la period'o antaŭ kiam UDHR kod'ig'is mult'e pli lim'ig'it'a'n kompren'o'n pri Hom'a'j Rajt'o'j.

Kiel montr'as last'a'temp'a stud'o pri la enket'o, la ebl'ec'o retro'ig'i la histori'o'n de hom'a'j rajt'o'j al tiu trans'ir'a post'milit'a period'o don'is al ni ne'atend'it'a'n trezor'o'n de ide'o'j en moment'o, kiam la stat'o de hom'a'j rajt'o'j est'as minac'at'a kiel neniam antaŭ'e.

Dum kler'ul'o'j, inter'naci'a'j oficial'ul'o'j kaj aktiv'ul'o'j lukt'as por re'cert'ig'i la rajt'ec'o'n de hom'a'j rajt'o'j front'e al nun'temp'a'j defi'o'j, kiel re'vigl'iĝ'ant'a naci'ism'o, mal'fort'iĝ'o de Eŭrop'a Uni'o kaj precip'e tut'mond'a mal'egal'ec'o, la enket'o de Unesk'o pri hom'a'j rajt'o'j pruv'as si'n bon'eg'a, se neatendita, rimed'o por nov'a'j perspektiv'o'j kaj ankaŭ, almenaŭ ebl'e, nov'a'j solv'o'j.

Rajt'o'j kaj liber'ec'o'j ne ŝajn'as al mi ekzist'i en universal'a skal'o. La vort'o'j'n mem oni ne pov'as inter'ŝanĝ'i inter'naci'e sen dub'senc'ec'o kaj mis'kompren'o (...). Mi em'as pens'i, ke est'as nur unu fundament'a problem'o, kiu est'as la kial'o de kaj kurac'il'o kontraŭ sad'ism'o kaj agres'em'o – kaj ĝis ni far'os i'o'n pri tiu problem'o, est'as simpl'e van'e diskut'i pri hom'rajt'o'j. Nun'e, ni est'as, kolektiv'ec'e, sovaĝ'ul'o'j kaj ni rajt'as je neni'u el la hom'rajt'o'j...

Herbert Read (1893-1968) brit'a art'o'histori'ist'o, filozof'o kaj poet'o
Enket'o de Unesk'o, 1947-48

Profesor'o pri Kultur'a kaj Soci'a Antrop'ologi'o kaj Direktor'o de la Labora tori'o de Kultur'a kaj Soci'a Antrop'ologi'o (LACS) en la Universitat'o de Laŭzan'o, Svis'land'o, Mark Goodale (Uson'o) est'as redaktor'o de la seri'o Stanfordaj Stud'o'j pri Hom'a'j Rajt'o'j (Stanford Studies in Hum'a'n Rights ) kaj aŭtor'o aŭ redaktor'o de dek tri libr'o'j, inter ili, Leter'o'j al kontraŭ'aĵ'o:
Fleg'it'a histori'o de la enket'o de Unesk'o pri hom'a'j rajt'o'j (Letters to the Contrary:
A Curated History of the UNESCO Hum'a'n Rights Survey – Stanfordo, 2018). Ĉi tiu libr'o analiz'as dek'o'j'n da antaŭ'ne'long'e mal'kovr'it'a'j dokument'o'j pri Unesk'o-aktiv'ad'o'j en la kamp'o de hom'a'j rajt'o'j dum la unu'a'j du jar'o'j de la ekzist'o de la Organiz'o, tiel vast'ig'ant'e kaj revizi'ant'e la ĝeneral'a'n histori'o'n de hom'a'j rajt'o'j.

Debat'o pri la princip'o'j de hom'a dign'o

Unesk'o plej bon'e elekt'us far'i "formal'a'n, publik'a'n kaj inter'naci'a'n debat'o'n pri la neces'a'j princip'o'j, sur kiu'j baz'iĝ'as hom'a'j dign'o kaj civilizaci'o", tiel, ke "la fort'o de logik'o, kultur'o, doktrin'o kaj la ebl'ec'o de fundament'a inter'konsent'o cert'ig'os la triumf'o'n de liber'a'j mens'o'j super la adept'o'j de elit'reg'ad'o kaj total'ism'o" por antaŭ'e'n'iĝ'i, pled'is la ital'a filozof'o Benedetto Croce (1866-1952). Ĉi tio est'is li'a respond'o al la enket'o de Unesk'o pri la filozofi'a'j fundament'o'j de hom'a'j rajt'o'j, send'it'a de Napolo la 15an de april'o 1947 kun la titol'o „La hom'a'j rajt'o'j kaj la aktual'a histori'a situaci'o“ [The Rights of Man and the Present Historical Situation].

Deklaraci'o'j de Rajt'o'j (el la natur'a'j kaj ne-for'pren'ebl'a'j rajt'o'j de hom'o (por cit'i la Franc'a'n Deklaraci'o'n de 1789) est'as ĉiu'j baz'it'a'j sur teori'o, kiu'n kritik'ad'o de mult'a'j flank'o'j sukces'is detru'i: nom'e la teori'o de natur'a rajt'o, kiu hav'is si'a'n propr'a'n apart'a'n baz'o'n dum la dek-ses'a, dek- sep'a kaj dek-ok'a jar'cent'o'j, sed kiu far'iĝ'is filozofi'e kaj histori'e sufiĉ'e ne-ten'ebl'a. Ni ankaŭ ne pov'as argument'i pri la moral'a karakter'o de tia'j rajt'o'j, ĉar moral'ec'o ne re'kon'as rajt'o'j'n, kiu'j ne est'as sam'temp'e dev'o'j, kaj neniu'n aŭtoritat'o'n krom si'n mem - ĉi tio ne est'as natur'a fakt'o, sed la unu'a spirit'a princip'o.

Ĉi tio, krom'e, jam est'as implic'it'a en la raport'o, kiu'n vi send'is al mi, kiam ĝi dir'as, ke ĉi tiu'j rajt'o'j vari'as histori'e; per tio for'las'ant'e la logik'a'n baz'o'n de tiu'j rajt'o'j rigard'at'a'j kiel universal'a'j hom'a'j rajt'o'j, kaj redukt'ant'e ili'n, plej'part'e, al la rajt'o'j de hom'o en la histori'o. Tio est'as, rajt'o'j akcept'it'a'j kiel tia'j por hom'o'j de apart'a temp'o. Tiel, ili ne est'as etern'a'j asert'o'j sed simpl'e histori'a'j fakt'o'j, manifest'o'j pri la bezon'o'j de tia kaj tia period'o kaj prov'o kontent'ig'i tiu'j'n bezon'o'j'n. Kiel histori'a fakt'o, la Deklaraci'o de 1789 hav'is si'a'n grav'ec'o'n, ĉar ĝi esprim'as ĝeneral'a'n inter'konsent'o'n, kiu dis'volv'iĝ'is sub eŭrop'a kultur'o kaj civilizaci'o de la 18a jar'cent'o (la period'o de Raci'o, Kler'ism'o ktp) koncern'e la cert'a'n urĝ'a'n bezon'o'n de politik'a re'form'o de la eŭrop'a soci'o (inkluziv'e de la eŭrop'a soci'o en Uson'o).

Tamen, nun ne plu ebl'as rimark'i la cel'o'n de la Deklaraci'o, ĉu tem'as pri rajt'o'j aŭ histori'a'j bezon'o'j, ĉar preciz'e tiu inter'konsent'o pri la tem'o mank'as kaj ĝi'n Unesk'o vol'as antaŭ'e'n'ig'i. Akord'o, evident'e, mank'as en la du plej grav'a'j flu'o'j de la mond'a opini'o: la liberal'a flu'o kaj la mal'liberal'a-total'ism'a flu'o. Kaj efektiv'e tiu mal'akord'o, kvankam moder'a en si'a esprim'iĝ'o, pov'as est'i observ'at'a en la raport'o, kiu'n mi hav'as antaŭ mi.

Ĉu ĉi tiu akord'o est'os akir'it'a? Kaj per kiu'j rimed'o'j? Per pli'fort'ig'o de la liberal'ism'a flu'o, kies moral'a super'ec'o, potenc'o de pens'o kaj persvad'o kaj kies politik'a saĝ'o kaj prudent'o triumf'os super la ali'a flu'o?

Aŭ ĉu ĝi est'os akir'it'a tra nov'a mond'milit'o, kiu venk'ig'os unu aŭ ali'a'n flank'o'n, laŭ la fortun'o'j de milit'o, la si'n'sekv'o de event'o'j aŭ la Di'a Providenc'o? Kaj ĉu la sen'mort'a flu'o de liberal'ism'o ricev'us ŝpruc'o'n de si'a kontraŭ'aĵ'o, se ĉi tiu last'a est'us provizor'e venk'int'a?

Ĉu kompromis'o ebl'as?

Mi supoz'as, ke Unesk'o konsider'as la unu'a'n alternativ'o'n aŭ hipotez'o'n, kaj mi ne bezon'as dir'i al vi, ke mi ard'anim'e favor'as ĉi tiu'n pen'ad'o'n, por kiu ĉiu el ni dev'as labor'i kun ĉiu'j si'a'j energi'o'j kaj por kiu mi labor'is dum preskaŭ du'dek kvin jar'o'j en Ital'uj'o kaj plu'e for'e de mi'a hejm'o.

Se stat'as tiel, tamen, labor'ant'a organiz'o, al kia vi mi'n invit'as, kaj en kiu reprezent'ant'o'j de ĉiu'j flu'o'j, precip'e la du plej rekt'e reciprok'e opon'a'j, part'o'pren'os kun la sam'a'j rajt'o'j, ne pov'as ebl'e proklam'i en form'o de deklar'o de rajt'o'j, deklar'o de komun'a politik'a ag'o, inter'konsent'o, kiu ne ekzist'as, sed kiu dev'as, kontraŭ'e, est'i la fin'fin'a rezult'o de inter'opon'a'j kaj kun'iĝ'ant'a'j klopod'o'j. Tio est'as la punkt'o atent'e konsider'end'a, ĉar ĝi est'as la mal'fort'a punkt'o.

Mi ankaŭ eĉ ne vid'as, kiel ebl'us formul'i ajn'a'n du'on'voj'a'n aŭ kompromis'a'n deklar'o'n, kiu ne pruv'os si'n aŭ mal'plen'a, aŭ arbitr'a. Ebl'e vi kaj vi'a'j koleg'o'j, kiam vi ek'labor'os, mal'kovr'os ĝi'a'j'n van'ec'o'n kaj mal'ebl'ec'o'n, kaj eĉ, se vi permes'os al mi dir'i tio'n, la danĝer'o'n kaŭz'i, ke la leg'ant'o'j rid'et'u pri la pens'turn'iĝ'em'o de hom'o'j kiu'j koncept'is kaj formul'is tia'n deklar'o'n.

Laŭ mi'a opini'o, ekzist'as nur unu util'a form'o de praktik'a labor'o por Unesk'o, kiu'n ĝi iniciat'u: nom'e formal'a, publik'a kaj inter'naci'a debat'o pri la neces'a'j princip'o'j sub'ten'ant'a'j la hom'a'j'n dign'o'n kaj civiliz'o'n.

En tia debat'o mi ne dub'as, ke la fort'o de logik'o, kultur'o, doktrin'o kaj la ebl'ec'o de fundament'a inter'konsent'o cert'ig'us la triumf'o'n de liber'a'j mens'o'j super la adept'o'j de elit'reg'ad'o kaj total'ism'o, kiu'j ankoraŭ nur pov'as ripet'ad'i la sam'a'j'n slogan'o'j'n kaj la sam'a'j'n sofism'o'j'n por kapt'i la publik'a'n orel'o'n. Post kiam tiu debat'o est'os okaz'ig'it'a, sen'dub'e ebl'os formul'i la deklar'o'n de iu'j histori'a'j kaj nun'temp'a'j rajt'o'j kaj bezon'o'j en iu tiel mal'long'a form'o kiel la Dekalog'o aŭ, se ĝi dev'os inklud'i detal'o'j'n, iom pli long'a'n.

Ni ne dev'as imag'i, ke ĉiu'j land'o'j jam ating'is la sam'a'n grad'o'n de perfekt'ec'o pri la re'kon'o kaj la garanti'o de la hom'rajt'o'j.

Tamen la kun'a deklaraci'o serv'os kiel gvid'il'o por la leĝ'far'ist'o'j de divers'a'j land'o'j; ĝi kuraĝ'ig'os al pli'vast'iĝ'o'n kaj la perfekt'iĝ'o, laŭ la sam'a'j ekzempl'o'j, de la naci'a'j deklaraci'o'j, kiu'j ĝis nun est'as ne komplet'a'j aŭ ne'taŭg'a'j, lev'ant'e ili'n al la nivel'o, kiu'n ĉiu'j dev'as ating'i.

Lev'i Carneiro (1882-1971) brazila fak'ul'o pri leĝ'o'j
Enket'o de Unesk'o, 1947-48

Ital'a filozof'o, ese'ist'o kaj histori'ist'o, Benedetto Croce [elp. beneˈdetto ˈkroːtʃe]] (1866-1952) est'is membr'o de Prus'a Akademi'o, de Brit'a Akademi'o kaj de Uson'a Beletr'a Akademi'o (“American Academy of Letters”). Kon'at'a pro si'a literatur'a kritik'o, li fond'is La Critica, revu'o'n de kultur'kritik'o en 1903 kaj aŭtor'is preskaŭ sep'dek libr'o'j'n.

Kontraŭ individu'ism'a sen'el'ir'ej'o

“Ajn'a prov'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j formul'i Deklaraci'o'n pri Hom'a'j Rajt'o'j en individu'ism'a'j termin'o'j tut'e ne'evit'ebl'e mal'sukces'os," skrib'is la brit'a profesor'o kaj politik'ist'o, Harold J. Laski (1893-1950). Laŭ li, por ir'i trans ĉi tiu'j'n individu'a'j'n termin'o'j'n, la ŝtat'o dev'as inter'ven'i por cert'ig'i cert'a'n soci'a'n rajt'o'n por si'a'j civit'an'o'j. Jen est'as ekstrakto de li'a tekst'o, send'it'a al Unesk'o de Londono en juni'o 1947, sub la titol'o "Al Universal'a Deklaraci'o de Hom'a'j Rajt'o'j”.

Plej'e grav'as, se tia dokument'o hav'u daŭr'a'n influ'o'n kaj grav'ec'o'n, re'memor'i, ke Grand'a'j Deklaraci'o'j de la pas'int'ec'o est'as tre specif'a hered'aĵ'o de la Okcident'a civilizaci'o, kaj ke ili est'as profund'e engaĝ'it'a'j en Protest'ant'a burĝ'a tradici'o, kiu mem est'as rimark'ind'a aspekt'o de la lev'iĝ'o de la mez'a klas'o al potenc'o, kaj ke, malgraŭ, ke ili'a esprim'ad'o est'as universal'a en si'a form'o, prov'o'j de real'ig'ad'o mal'antaŭ tiu esprim'ad'o tre mal'oft'e ating'is la sub'o'n de la nivel'o de la mez'a klas'o.

„Egal'ec'o antaŭ la leĝ'o“ ne tre mult'e signif'is en la viv'o'j de la labor'ist'a klas'o en plej'mult'a'j politik'a'j komun'um'o'j, kaj eĉ mal'pli por nigr'ul'o'j en Sud'a'j ŝtat'o'j de Uson'o. „Liber'ec'o de Asoci'iĝ'o“ est'is akir'it'a de sindikat'o'j en Brit'uj'o nur en 1871; en Franc'uj'o, krom mal'long'a interval'o en 1848, nur en 1884; en German'uj'o nur en la last'a'j jar'o'j de la Bismark'a epok'o, kaj tiam nur part'e, kaj post'e, nur part'e kaj real'e ver'e, en Uson'o, nur per la leĝ'o de 1935 pri Labor'a'j inter'rilat'o'j en la land'o; tiu leĝ'o est'as nun en danĝer'o en la Kongres'o. Ĉiu'j rajt'o'j proklam'it'a'j en la grand'a'j dokument'o'j est'as fakt'e deklar'o'j de aspir'o'j, plen'um'o de kiu'j est'as lim'ig'it'a de la vid'punkt'o de la reg'ant'a klas'o de ajn'a politik'a komun'um'o pri ĝi'a'j rilat'o'j al la sekur'ec'o de interes'o'j, kiu'j'n ili sen'ŝancel'e decid'is konserv'i.

Plu'e, memor'end'as, ke unu el la precip'a'j emfaz'o'j kiu'j sub'ten'is antaŭ'a'j'n Deklaraci'o'j'n de Rajt'o'j, est'as la supoz'at'a antagonism'o inter la liber'ec'o de individu'a civit'an'o kaj la aŭtoritat'o de la reg'ist'ar'o en la politik'a komun'um'o. Ne est'as nur, ke la rajt'o'j de la civit'an'o'j est'as koncept'it'a'j en termin'o'j de individu'ism'o, kaj super la politik'a nivel'o. Ekzist'as pli profund'a problem'o, kiu lev'iĝ'is el mal'konsci'a, aŭ du'on-konsci'a, supoz'o de tiu'j, kiu'j skrib'is la grand'a'j'n dokument'o'j'n de la pas'int'ec'o, ke ĉiu al'don'o al reg'ist'ar'a potenc'o est'as de'pren'o de individu'a liber'ec'o. Maksim'o'j kiel la fam'a „ĉiu hom'o est'as la plej bon'a juĝ'ist'o de si'a propr'a interes'o“ kaj ke „ĉiu hom'o est'as konsider'at'a kiel unu kaj ne pli ol unu“, radik'as en tiu model'o de soci'a organiz'ad'o tiel trud'e prezent'at'a de Adam Smith: en kiu, sub ĉiu „simpl'a sistem'o de natur'a liber'ec'o“, hom'o'j, furioz'e konkur'ant'a'j unu kontraŭ ali'a en la ekonomi'a viv'o, est'as gvid'at'a'j, ĉiu el ili, „de ne'vid'ebl'a man'o por ating'i cel'o'n, kiu ne est'as part'o el ili'a intenc'o“, kaj tiu cel'o, per iu mister'a alkemi'o, est'as la bon'o de la tut'a komun'um'o.

Eĉ se tio est'u pri'disput'at'a – kaj est'as almenaŭ dub'ind'e, ĉu tio pri'disput'ebl'as – ke tiu liberal'a model'o est'is iam valid'a, ĝi sen'dub'e ne est'as valid'a hodiaŭ. En la komun'a bon'o est'as grav'a'j element'o'j, kiu'j ating'ebl'as nur per ag'ad'o sub la ŝtat'a potenc'o – kler'ig'ad'o, konstru'ad'o de hejm'o'j, publik'a san'protekt'ad'o, sekur'o kontraŭ sen'labor'ec'o; tiu'j, je norm'o akcept'ebl'a por la komun'um'o en progres'int'a soci'o en Okcident'a civilizaci'o, ne est'as ating'ebl'a'j per ajn'a kun'labor'ad'o de civit'an'o'j, kiu'j ne hav'as aŭtoritat'o'n de reg'ist'ar'o. Montr'iĝ'as simpl'e, ĉe ajn'a detal'a analiz'o, ke dum est'as neces'a antagonism'o inter individu'a liber'ec'o kaj reg'ist'ar'a 14 | Unesk'o-Kurier'o • Oktobr'o-Decembr'o 2018 aŭtoritat'o, est'as kamp'o'j de soci'a viv'o, kie la du'a est'as la neces'a kondiĉ'o de la unu'a.

Neni'u deklar'o pri rajt'o'j pov'us koncern'i la nun'temp'a'n situaci'o'n, kiu ignor'as tiu'n fakt'o'n [...].

Ideologi'a'j diferenc'o'j En la lum'o de tia'j konsider'o'j, ajn'a prov'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j formul'i Deklaraci'o'n de Hom'a'j Rajt'o'j en termin'o'j de individu'ism'o ne'evit'ebl'e mal'sukces'os.

Ĝi hav'us mal'grand'a'n aŭtoritat'o'n en tiu'j politik'a'j soci'o'j, kiu'j pli kaj pli, ĉu nombr'e aŭ ampleks'e, adopt'as la bezon'o'n plan'i si'a'n soci'a'n kaj ekonomi'a'n viv'o'n.

Est'as, fakt'e, prav'e ir'i plu'e'n kaj dir'i ke, se la premis'o'j mal'antaŭ tia Deklaraci'o est'as individu'ec'a'j, la dokument'o est'us rigard'at'a kiel minac'o al nov'a viv'manier'o de la defend'ant'o'j de histori'a'j princip'o'j, kiu'j est'as nun sub'met'at'a'j al grav'a defi'o.

Ĝi'a efik'o est'us apart'ig'i, sed ne unu'ig'i, la blind'a'n mov'iĝ'o'n al komun'a'j cel'o'j ating'at'a'j per komun'a'j instituci'o'j kaj komun'a'j model'o'j de kondut'o, kiu'j est'as cel'o'j antaŭ'e'n'ig'end'a'j de tia Deklaraci'o.

Neni'o, fakt'e, est'as gajn'at'a, kaj mult'o pov'as perd'iĝ'i, se tia Deklaraci'o ne rimark'os la fakt'o'n de grav'a'j ideologi'a'j diferenc'o'j inter politik'a'j soci'o'j kaj konsider'os ĝi'a'j'n post'sekv'o'j'n en la kondut'o kaj de hom'o'j kaj de la instituci'o'j. Prov'i kaŝ'i tio'n est'us tut'e ignor'i la grand'eg'a'j'n ŝanĝ'o'j'n de si'n'ten'o'j, kiu'j'n ili engaĝ'as en la opini'o, ke social'ism'a soci'o, de unu flank'o, eĉ soci'o komenc'ant'a social'ism'a'n eksperiment'o'n, kaj kapital'ism'a soci'o, de la ali'a flank'o, ver'ŝajn'e konsider'os afer'o'j'n kiel privat'a'n posed'o'n, jur'o'n, ĉu civil'a'n ĉu krim'a'n, san'serv'o'n kaj kler'ig'serv'o'n, ebl'o'n viv'i, inter cert'a'j aĝ'o'j, sen la dev'o per'labor'i, lok'o'n de la art'o'j – fakt'e, kultur'o'n larĝ'senc'e – en soci'o, metod'o'j'n por komunik'i nov'aĵ'o'j'n kaj ide'o'j'n, manier'o'j'n, per kiu'j civit'an'o'j al'pren'as al'vok'iĝ'o'n de si'a viv'o, la kondiĉ'o'j'n por antaŭ'e'n'ig'i si'a'n viv'vok'iĝ'o'n, kaj la rilat'o'n de sindikat'ism'o al la procez'o de ekonomi'a produkt'ad'o [...].

La pez'o de la reg'ant'a klas'o

Est'as des pli mal'facil'e evit'i la konklud'o'n, kiu'n prav'e formul'is [Karl] Marx, kiam li dir'is, ke „la reg'ant'a'j ide'o'j de iu epok'o est'as la ide'o'j de ĝi'a reg'ant'a klas'o“. De tiu konklud'o sekv'as ke, histori'e, antaŭ'a'j Deklaraci'o'j de Rajt'o'j est'as fakt'e ĝis'nun'a'j prov'o'j don'i special'a'n sankt'ec'o'n al rajt'o'j, kiu'j'n cert'a reg'ant'a klas'o en cert'a temp'o en la viv'o de politik'a soci'o, kiu'n ĝi reg'as, trov'is ne'ordinar'e grav'a'j por la membr'o'j de tiu klas'o. Est'as sen'dub'e ver'e, ke ili est'is oft'e, eĉ kutim'e, skrib'at'a'j en universal'a form'o; probabl'e ili'a pretend'o je universal'ec'a status'o don'is al ili inspir'pov'o'n trans la kamp'o, kie ili cel'is est'i efik'a'j. Sed rest'as ĝeneral'e ver'e ke, ĉe ili'a aplik'o, la universal'ec'a status'o est'is ĉiam redukt'it'a al specif'ec'o far'it'a, tiom, kiom ebl'is, por koincid'i kun tio, kio'n la reg'ant'a klas'o kred'as est'i ĝi'a interes'o, aŭ kio'n ĝi konsider'as neces'a lim'o de sekur'a ced'o [...].

Al Deklaraci'o, kiu est'as aŭdac'a kaj konkret'a

Inter'naci'a Deklaraci'o de Hom'a'j Rajt'o'j, kiu est'is baz'it'a sur tiu'j premis'o'j kaj konstru'it'a sur tiu'j konklud'o'j, en kiu'j vir'o'j kaj vir'in'o'j ĉirkaŭ la mond'o pov'us serĉ'i program'o'n por ag'ad'i, est'us valor'a instig'o por re'kon'i bezon'o'n de re'form'o'j, ajn'a long'a ne'ad'o de kiu'j probabl'e rezult'ig'os per'fort'a'n revoluci'o'n ĉi tie, per'fort'a'n kontraŭ'revoluci'o'n tie, kaj ebl'e, eĉ pli sinistr'e, inter'naci'a'n konflikt'o'n, kiu facil'e pov'us far'iĝ'i tut'mond'a inter'civit'an'a milit'o.

Por proviz'i per taŭg'a inspir'o, tia Deklaraci'o dev'us est'i kuraĝ'a kaj en si'a ĝeneral'a karakter'o, kaj konkret'a en si'a detal'a konduk'o. Ĝi dev'us konsider'i prefer'e la ebl'o'j'n, kiu'j pen'as nask'iĝ'i, ol la tradici'o'j'n, kiu'j mort'as antaŭ ni'a'j okul'o'j.

Est'us prefer'ind'e ne hav'i Deklaraci'o'n ol hav'i iu'n sen'pasi'a'n kaj sen'preciz'a'n, aŭ iu'n, kiu streb'as al mal'facil'a kompromis'o inter ne'pac'ig'ebl'a'j princip'o'j de soci'a ag'ad'o. Deklaraci'o tia kia propon'at'a far'us pli da mal'bon'o ol bon'o, se ĝi ne est'us publik'ig'it'a en konfid'a anticip'ad'o, ke la membr'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j don'os al ĝi ne'dub'ebl'a'n fid'o'n kaj respekt'o'n Epok'o kiel la ni'a, kiu vid'is la sen'pov'ec'o'n de Lig'o de Naci'o'j, mal'respekt'a'n mal'observ'ad'o'n de la Pakt'o Kellogg- Briand [Aristid'e Briand [Frank Billings Kellogg] kaj cinik'a'n mal'observ'ad'o'n de inter'naci'a'j jur'o kaj kutim'o'j, kaj viv'is sub barbar'a tiran'ec'o de reĝim'o'j, kiu'j far'is tortur'o'n kaj amas'a'n murd'o'n la sankci'o'j de si'a politik'o, ne pov'as permes'i al si pli'a'n fiask'o'n tiom signif'a'n, kiel tiu fiask'o signif'us. Ili ne rajt'as propon'i esper'o'n al la hom'ar'o, kiu ne est'as pret'a organiz'i esenc'a'j'n kondiĉ'o'j'n, sen kiu'j ĝi apenaŭ pov'us est'i plen'um'at'a. Ankoraŭ unu perfid'o de ŝtat'ist'o'j de tio, kio'n la ordinar'a person'o vid'as baz'o de si'a mem'respekt'o kiel hom'o, est'os antaŭ'aĵ'o de katastrof'o, kiu'n tiu civilizaci'o ne post'viv'os..

Difin'u ni la ĉef'a'n rajt'o-dev'o'n en la viv'o kiel serĉ'ad'o'n kaj, se ebl'as, trov'ad'o'n de si mem en spert'ad'o, tio est'as, kompren'ad'o de kiel ebl'e plej mult'e, pri la mond'o, pri si mem kaj pri ver'a'j rilat'o'j inter la du. Minimum'a garanti'o kontraŭ mal'sat'eg'o est'u proklamenda kiel la unu'a hom'rajt'o, tamen la plej nepr'a hom'rajt'o est'as garanti'o, ke li aŭ ŝi est'os liber'a elekt'i si'a'n viv'manier'o'n.

Salvador de Madariaga (1886-1978) hispan'a inĝenier'o, verk'ist'o kaj diplomat'o
Enket'o de Unesk'o, 1947-48

Brit'a politik'a scienc'ist'o kaj universitat'a profesor'o, Harold J. Laski (1893-1950) est'is el'star'a membr'o de la Brit'a Labor'ist'a Parti'o. Li instru'is ĉe Universitat'o McGill en Kanado, Universitat'o Harvard en Uson'o, kaj la Londona Lern'ej'o pri Ekonomik'o kaj Politik'a'j Scienc'o'j [London School of Economics and Political Scienc'e] en Brit'uj'o. Li ankaŭ aŭtor'is mult'a'j'n libr'o'j'n pri demokrati'o kaj social'ism'o. Laski est'is unu el la plej verv'a'j kaj valor'a'j kun'labor'ant'o'j de Unesk'o pri kelk'a'j ĝi'a'j fru'a'j projekt'o'j.

Ekonomi'a'j kaj soci'a'j rajt'o'j

La rajt'o je labor'o, je soci'a sekur'ec'o, je minimum'a salajr'o, je liber'ec'o pri kun'venad'o kaj asoci'iĝ'o, je liber'a al'ir'o al dung'ebl'o. Ĉi tio est'as esenc'a'j element'o'j en'met'ind'a'j en ĉart'o'n pri hom'a'j rajt'o'j, cel'e imag'i nov'a'n spec'o'n de soci'o, laŭ la brit'a ekonomi'ist'o Maurice Dobb [mor'is dob] (1900-1976).

Klar'e, la koncept'o de deklaraci'o pri rajt'o'j, kiu rest'os ver'a en ĉiu'j temp'o'j kaj kondiĉ'o'j, est'as tro abstrakt'a por est'i akcept'ebl'a en ĉi tiu epok'o, kiu est'as pli konsci'a ol est'is ĝi'a'j antaŭ'ul'o'j pri la histori'e relativ'a karakter'o de soci'a'j kaj ekonomi'a'j problem'o'j. Problem'o'j, bezon'o'j, rajt'o'j kaj dev'o'j hav'as senc'o'n nur en la kadr'o de apart'a ar'o da soci'a'j instituci'o'j kaj rilat'o'j, kiu'j pov'as histori'e ŝanĝ'iĝ'i, kaj en la nun'temp'a mond'o daŭr'e ŝanĝ'iĝ'as antaŭ ni'a'j okul'o'j. Tamen deklar'o'j pri rajt'o'j pov'as hav'i la funkci'o'n resum'i la aspir'o'j'n de hom'o'j progres'em'a'j en difin'it'a epok'o, kompar'e kun la fakt'a situaci'o kaj kun grup'o de ekzist'ant'a'j problem'o'j – kiel indik'il'o'j'n en la direkt'o, en kiu dev'as est'i direkt'at'a'j klopod'o'j pri soci'a progres'o.

La ĉef'a inter la postul'o'j de ĉiu nov'a soci'o dev'as est'i la ating'o de plen'a dung'it'ec'o. Hodiaŭ tio est'as banal'aĵ'o.

Sed tiel est'is ne ĉiam; kaj ankaŭ hodiaŭ est'as kelk'a'j, kiu'j rezist'as kontraŭ tiu ating'o, aŭ, se ili akcept'as la cel'o'j'n, ili ne akcept'as la rimed'o'j'n por ating'i ili'n.

Ĝis la last'a temp'o mal'dung'it'ec'o est'is konsider'at'a aŭ kiel ne'evit'ebl'a kun'aĵ'o de la tiel nom'at'a “liber'a soci'o” aŭ dezir'ind'a rezerv'o, sen kiu la kapital'ism'a ekonomi'o mal'hav'us viv-neces'a'n il'o'n por fleks'ebl'ec'o kaj disciplin'o. Est'as interes'e en ĉi tiu kun'tekst'o, ke la baz'a leĝ'o de la Uni'o de Sovet'a'j Social'ism'a'j Respublik'o'j (U.S.S.R.) de 1936 inkluziv'is kiel unu'a'n inter ĝi'a'j “baz'a'j rajt'o'j de la civit'an'o'j” la “rajt'o'n je labor'o” (Artikol'o 118).

For'ig'i mal'riĉ'ec'o'n kaj mizer'o'n

Du'e, ekzist'as la bezon'o garanti'i i'a'n minimum'a'n viv'ten'ebl'o'n por ĉiu'j, sufiĉ'a'n por for'ig'i mal'riĉ'ec'o'n. Ĉi tio hav'as du aspekt'o'j'n. Unu'e tem'as pri garanti'o per'e de komplet'a sistem'o de soci'a sekur'ec'o kontraŭ la perd'o de la gajn'o-pov'o pro unu el la risk'o'j, kiu'j'n em'as traf'i la salajr'o-ricev'ant'o'j: risk'o'j de'ven'a'j de akcident'o'j, mal'san'o'j aŭ mal'jun'ec'o. Du'e tem'as pri garanti'o pri iu'j minimum'a'j kondiĉ'o'j kaj regul'o'j de dung'ad'o: mal'permes'o de ĉia dung'a kontrakt'o, kiu ne cert'ig'as oni'n pri minimum'a norm'o de per'labor'o. Ne tem'as nur pri aspir'o'j; tem'as ankaŭ pri ating'o; ĉar la norm'a nivel'o, kiu est'as rigard'at'a kiel la minimum'a norm'o – kiel “viv-ebl'ig'a salajr'o“ – mem pov'as ŝanĝ'iĝ'i de unu generaci'o al la post'a kaj vari'as laŭ la nivel'o de la soci'a kaj histori'a evolu'o en mal'sam'a'j part'o'j de la mond'o.

En larĝ'a'j part'o'j de la mond'o, iu ajn dezir'ind'a minimum'a norm'o nun ne est'as ating'ebl'a (eĉ per radikal'a'j ŝanĝ'o'j de la distribu'o de en'spez'o'j) pro la mal'alt'a nivel'o de la hom-hor'a produkt'o'kapabl'o.

En ĉi tia situaci'o la praktik'a real'ig'ad'o de ĉi tiu "rajt'o“ postul'as plan'it'a'n evolu'ig'o'n de ĉi tiu'j region'o'j kiel antaŭ'kondiĉ'o'n (evolu'ig'o'n, kiu est'as sistem'e integr'at'a sub publik'a patron'ad'o de larĝ'a'j are'o'j kaj ne las'at'a al "laissez-faire [ekonomi'a politik'o de ne-inter'ven'o en la merkat'o'n]; kaj prefer'e evolu'ig'o'n, kiu est'as financ'e sub'ten'at'a el la ekster'o, kondiĉ'e, ke ne'dezir'ind'a'j politik'a'j kondiĉ'o'j ne est'as kun'lig'it'a'j al ĉi tiu sub'ten'o).

Tri'e, est'as neces'e, ke la rajt'o je kun'venad'o kaj je organiz'iĝ'o est'u garanti'at'a al ĉiu'j dung'it'a'j person'o'j: pli'e ke ĉi tiu rajt'o de organiz'iĝ'o est'u efektiv ig'at'a per la don'ad'o de la rajt'o al ĉiu labor'ist'a sindikat'o negoc'i pri la kondiĉ'o'j de la dung'iĝ'o kaj est'i reprezent'at'a en la instanc'o'j respond'ec'a'j kontrol'i la labor'kondiĉ'o'j'n. Est'as evident'e ne'kongru'e kun la dign'o de hom'o'j, ke labor'o est'as konsider'at'a (kiel ĝis nun) nur lu'pren'it'a produkt'o'faktor'o, kaj for'barit'a de ĉiu parol'rajt'o pri la gvid'ad'o de la industri'a politik'o.

Kvar'e, neces'as, ke dung'ad'o kaj al'ir'o al rimed'o'j por viv'ten'i si'n ne est'u lim'ig'it'a'j pro konsider'o'j pri ras'o, religi'a kred'o, opini'o'j, aŭ membr'ec'o en iu ajn laŭ'leĝ'a organiz'aĵ'o.

Kontraŭ privat'a'j monopol'o'j

Oni pov'as raci'e opini'i, ke posed'ad'o de la produkt'o'rimed'o'j (inkluziv'e de ter'o) far'e de privat'a'j individu'o'j en tia grad'o, ke ĝi mal'help'as la sen'de'pend'a'n al'ir'o'n al ĉi tiu'j produkt'o-rimed'o'j far'e de larĝ'a part'o de la komun'um'o, prezent'as mal'help'o'n de la ekonomi'a'j hom'a'j rajt'o'j en iu ajn plen'a senc'o de la termin'o. Kie la posed'ad'o de ter'o kaj de produkt'il'o'j koncentr'iĝ'as en la man'o'j de unu klas'o, la rest'ant'a komun'um'o est'as sen'ig'it'a je la ebl'ec'o de si'n'viv'ten'ad'o, krom kiel lu'it'a'j serv'ist'o'j al la unu'a'j – jen situaci'o, kiu en'ten'as konsider'ind'a'n fakt'a'n mal'egal'ec'o'n de rajt'o'j kaj grav'senc'e en'ten'as sen'ig'o'n je liber'ec'o por la klas'o de ne'posed'ant'o'j. Oni ne pov'as kongru'ig'i tia'n interpret'o'n de hom'a'j rajt'o'j kun kapital'ism'o kiel ekonomi'a sistem'o. En pli modif'it'a form'o, ĉiu'okaz'e, ĉi tiu interpret'o pov'us mal'help'i la ekzist'o'n de privat'e posed'at'a'j monopol'o'j, kiu'j super'reg'as tut'a'j'n industri'o'j'n kaj reg'as la produkt'ad'o'n kaj vend'ad'o'n de esenc'a'j aĵ'o'j por la hom'a ekzist'o aŭ esenc'a'j'n krud'a'j'n material'o'j'n kaj bezon'aĵ'o'j'n por la produkt'ad'o, kaj laŭ'e pov'as trud'i si'a'j'n kondiĉ'o'j'n al privat'a'j konsum'ant'o'j aŭ al ali'a'j produkt'ant'o'j.

En mult'a'j land'o'j, la daŭr'a ekzist'o de mortpuno est'as asert'o, ke fin'rimed'e la individu'o pov'as sen'iĝ'i je ĉiu rajt'o.

Margery Fry (1874-1958) Brit'a juĝ'ist'o Enket'o de Unesk'o, 1947-48

Maurice Dobb (1900-1976) instru'is en la universitat'o de Kembriĝo. Li al'iĝ'is al la Komun'ism'a Parti'o de Brit'uj'o en 1920 kaj est'is unu el la fond'int'o'j de la Grup'o de Histori'ist'o'j de la Komun'ism'a Parti'o.

Venk'i la mal'amik'o'j'n de liber'ec'o

Analiz'ant'e la plej grav'a'j'n minac'o'j'n al la hom'ar'o, la angl'a verk'ist'o Aldous Huxley (1894-1963) rekomend'is, ke mond'a Ĉart'o de Rajt'o'j klopod'u por pli'mult'ig'i dispon'ebl'a'j'n rimed'o'j'n por kontent'ig'i la bezon'o'j'n de la mond'a loĝ'ant'ar'o; lim'ig'ant'a'j'n la pov'o'n de tiu'j, kiu'j per si'a riĉ'ec'o aŭ hierarki'a situaci'o fakt'e reg'as la amas'o'j'n de ordinar'a'j, sen'privilegi'a'j vir'o'j kaj vir'in'o'j, kiu'j konsist'ig'as la pli'mult'o'n; kaj kiu'j pli bon'e reg'as la aplik'a'j'n scienc'o'j'n. Li pli'detal'is ĉi tiu'j'n sugest'o'j'n en si'a respond'o al la enket'o de Unesk'o pri la filozofi'a'j fundament'o'j de hom'a'j rajt'o'j, en juni'o 1947, sub la titol'o "La Rajt'o'j de Hom'o kaj la Fakt'o'j de la Hom'a Situaci'o". Sekv'as ekstrakt'o.

La kresk'ant'a prem'ad'o de la loĝ'ant'ar'o sur la resurs'o'j'n, per la milit'ad'o, la minac'o de total'a milit'o kaj la konstant'a prepar'ad'o por ĝi – tiu'j est'as, en la nun'temp'o, la plej tim'ig'a'j mal'amik'o'j de liber'ec'o [...]. iĝ'is la or'a aĝ'o de centraliz'it'a reg'ad'o kaj diktator'ec'o, kaj vid'is la amas'a'n re'viv'iĝ'o'n de sklav'ec'o, kiu est'as trud'it'a al politik'a'j herez'ul'o'j, konker'it'a'j popol'o'j kaj milit'kapt'it'o'j.

Ĉirkaŭ tri kvar'on'o'j el la 2,2 miliard'o'j da loĝ'ant'o'j de ni'a planed'o ne hav'as sufiĉ'e por manĝ'i. Antaŭ la fin'o de la nun'a jar'cent'o, la mond'a loĝ'ant'ar'o pli'nombr'iĝ'os (se ni sukces'os evit'i katastrof'o'n en la interval'o) ĝis ĉirkaŭ 3,3 miliard'o'j. Dum'e, super vast'a'j are'o'j de la ter'a surfac'o, grund'a erozi'o rapid'e mal'pli'ig'as la ŝanc'o'n de kvar miliard'o'j de akre'o'j da produkt'iv'a ter'o de la hom'ar'o. Ali'flank'e, en tiu'j land'o'j, kie industri'ism'o est'as plej evolu'int'a, la mineral'a'j resurs'o'j mal'mult'iĝ'as aŭ jam tut'e el'ĉerp'iĝ'is – kaj ĉi tio okaz'as, kiam kresk'ant'a loĝ'ant'ar'o postul'as kresk'ant'a'n kvant'o'n da konsum'ebl'a'j var'o'j kaj kiam evolu'int'a teknologi'o kapabl'as kontent'ig'i tiu'n postul'o'n.

Pez'a prem'o de loĝ'ant'ar'o sur resurs'o'j'n minac'as la liber'ec'o'n plur'manier'e. Individu'o'j dev'as labor'i pli kaj pli pen'e por gajn'i viv'o'n pli mal'riĉ'a'n. Sam'temp'e la ekonomi'a situaci'o de la komun'um'o est'as en'tut'e tiel mal'firm'a, ke mal'grand'a'j akcident'o'j, kiel mal'favor'a'j veter'kondiĉ'o'j, pov'as kaŭz'i grav'a'j'n ruin'iĝ'o'j'n. Pov'as est'i mal'mult'e aŭ neniom da person'a liber'ec'o mez'e de soci'a kaos'o; kaj kie soci'a kaos'o est'as redukt'it'a al ord'o per la inter'ven'o de potenc'a centraliz'it'a ekzekutiv'o, ekzist'as grav'a risk'o de total'ism'o.

Pro la kresk'ant'a prem'ad'o de loĝ'ant'ar'o sur la resurs'o'j'n, la du'dek'a jar'cent'o far'iĝ'is la or'a aĝ'o de centraliz'it'a reg'ad'o kaj diktator'ec'o, kaj vid'is la amas'a'n re'viv'iĝ'o'n de sklav'ec'o, kiu est'as trud'it'a al politik'a'j herez'ul'o'j, konker'it'a'j popol'o'j kaj milit'kapt'it'o'j.

Tra la dek-naŭ'a jar'cent'o, la Nov'a Mond'o proviz'is per mal'mult'e'kost'a'j manĝ'aĵ'o'j la svarm'a'j'n hom'amas'o'j'n de la Mal'nov'a Mond'o kaj per sen'pag'a land'o la viktim'o'j'n de sub'prem'ad'o. Hodiaŭ la Nov'a Mond'o hav'as grand'a'n kaj kresk'ant'a'n loĝ'ant'ar'o'n, ne ekzist'as ne'uz'at'a land'o kaj en vast'a'j are'o'j, la tro ekspluat'at'a grund'o perd'as si'a'n fekund'ec'o'n. La Nov'a Mond'o ankoraŭ produkt'as grand'a'n eksport'ebl'a'n profit'o'n. Ĉu post kvin'dek jar'o'j ĝi ankoraŭ hav'os abund'o'n, per kiu nutr'i la tri miliard'o'j'n da loĝ'ant'o'j en la Mal'nov'a Mond'o, ŝajn'as dub'ind'e.

Ĉe tiu ĉi punkt'o, oni dev'as al'dir'i, ke dum la loĝ'ant'ar'o de la planed'o en'tut'e rapid'e pli'nombr'iĝ'as, la loĝ'ant'ar'o de iu'j ekstrem'e tro'loĝ'at'a'j are'o'j en Okcident'a Eŭrop'o est'as stabil'a kaj baldaŭ komenc'os mal'pli'iĝ'i. La fakt'o, ke, ne pli mal'fru'e ol en 1970, Franci'o kaj Briti'o est'os perd'int'a'j po ĉirkaŭ kvar milion'o'j'n da loĝ'ant'o'j, dum Rusio est'os de'pren'int'a ĉirkaŭ sep'dek kvin milion'o'j'n de si'a nun'a loĝ'ant'ar'o, dev'ig'e est'ig'os politik'a'j'n problem'o'j'n, kiu'j postul'os lert'eg'a'n ŝtat'ist'ec'o'n por est'i solv'it'a'j [...].

Konstituci'a Ĉart'o de Rajt'o'j, kies princip'o'j est'as aplik'at'a'j en specif'a leĝ'ar'o, pov'as cert'e far'i i'o'n por protekt'i la amas'o'j'n da ordinar'a'j, sen'privilegi'a'j vir'o'j kaj vir'in'o'j kontraŭ la mal'mult'a'j, kiu'j per riĉ'ec'o aŭ hierarki'a pozici'o efik'e uz'as pov'o'n super la pli'mult'o. Sed prevent'ad'o est'as ĉiam pli bon'a ol kurac'ad'o. Nur'a'j paper'a'j lim'ig'o'j, intenc'at'a'j por mal'help'i la mis'uz'o'n de pov'o jam koncentr'it'a en mal'mult'e da man'o'j, est'as neni'o krom mild'ig'o'j de ekzist'ant'a mal'bon'o. Person'a liber'ec'o pov'as est'i cert'ig'it'a nur per komplet'a for'ig'o de la mal'bon'o. Unesk'o zorg'as nun'temp'e por facil'ig'i la task'o'n de mild'ig'o; sed ĝi est'as en la feliĉ'a situaci'o, ke, se ĝi tiel dezir'as, ĝi pov'as proced'i al la ne'kompar'ebl'e pli grav'a task'o de prevent'ad'o, de radikal'a for'ig'o de la nun'a'j mal'help'o'j al liber'ec'o. Ĉi tio est'as ĉef'e afer'o por la scienc'a sekci'o de la Organiz'o. Ĉar la problem'o de la mild'ig'o de la prem'o de la loĝ'ant'ar'o sur resurs'o'j'n est'as ĉef'e problem'o de pur'a kaj aplik'a scienc'o, dum la problem'o de total'a milit'o est'as (inter ali'a'j afer'o'j, kompren'ebl'e) problem'o de etik'o por scienc'a'j labor'ist'o'j kiel individu'o'j kaj kiel an'o'j de profesi'a'j organiz'o'j [...].

Est'as klar'e, ke last'a'temp'a scienc'a progres'o ven'ig'as ni'n preskaŭ al la fin'o de cikl'o, en kiu scienc'o risk'as aper'i kiel unu el la ĉef'a'j faktor'o'j en la sklav'ig'o de la hom'ar'o.

W. A. Noyes Jr. (1898-1980) Uson'a fot'o'kemi'ist'o
Enket'o de Unesk'o, 1947-48

La angl'a roman'ist'o kaj kritik'ist'o Aldous Huxley (1894-1963) est'is la aŭtor'o de kelk'a'j libr'o'j. Li est'is plej kon'at'a pro si'a mal'utopi'a Brav'e New World [Mir'ind'a nov'a mond'o] (1932), kiu vigl'e esprim'is li'a'n mal'konfid'o'n al politik'o kaj teknologi'o en la 20a jar'cent'o per satir'o. Li est'is la pli jun'a frat'o de la biolog'o, filozof'o, kler'ig'ist'o kaj verk'ist'o Juli'a'n Huxley (1887- 1975), kiu est'is la unu'a Ĝeneral'a Direktor'o de Unesk'o (1946-1948).

Inform'o kiel la rimed'o por liber'a pens'o

“La sam'o est'as ver'a pri la rajt'o je inform'o kiel pri ĉiu'j ali'a'j rajt'o'j:
ĝi'a laŭ'leĝ'a en'hav'o dev'as est'i difin'it'a laŭ real'a'j bezon'o'j", skrib'is la franc'a filozof'o kaj long'daŭr'a ofic'ist'o de Unesk'o René Maheu "Kompren'ebl'e, kondiĉ'e, ke la vort'o ’bezon'o'j’ est'u kompren'at'a kiel bezon'o'j de hom'a evolu'o, kaj ne de mem-interes'o aŭ pasi'o".

Jen est'as el'tir'aĵ'o el li'a kontribu'o al la raport'o de Unesk'o pri la filozofi'a'j baz'o'j de hom'a'j rajt'o'j, kiu'n li send'is la 30an de juni'o 1947, sub la titol'o „La Rajt'o je Inform'o kaj la Rajt'o je Esprim'o de Opini'o”.

Inkluziv'ig'i la rajt'o'n je inform'o inter la Hom'a'j Rajt'o'j signif'as mult'e pli ol serĉ'i simpl'a'n kresk'o'n aŭ pli'bon'ig'o'n de la kon'o'j dispon'ebl'a'j por la publik'o. Tio inkluziv'as drast'a'n re'taks'o'n de la funkci'o mem de inform'o. Tio signif'as, ke la produkt'o'j, la metod'o'j, kaj eĉ la organiz'ad'o mem de la nov'aĵ'industri'o dev'as est'i re'aranĝ'at'a'j ne laŭ la vid'punkt'o de la interes'o'j aŭ antaŭ'juĝ'o'j de tiu'j, kiu'j reg'as ĝi'a'n produkt'ad'o'n, sed laŭ tiu de la hom'a dign'o de tiu'j, kiu'j ek'de tiu moment'o est'as prav'ig'it'a'j atend'i el tio la signif'o'j'n de liber'a pens'o.

Ek'de la moment'o, kiam inform'o komenc'as est'i taks'at'a unu el la rajt'o'j de la hom'o, la struktur'o'j kaj praktik'o'j, kiu'j ig'as ĝi'n instrument'o por ekspluat'ad'o, por ali'propriet'ig'o, de la mens'o de la amas'o'j, cel'e al mon'o aŭ pov'o, ne plu pov'as est'i toler'at'a'j; inform'o far'iĝ'as, por tiu'j, kiu'j dis'don'as ĝi'n, soci'a funkci'o en la serv'o de intelekt'a emancip'iĝ'o.

La rajt'o je inform'o est'as natur'a sekv'o de la rajt'o je kler'iĝ'o, kaj tiu simpl'a fakt'o permes'as difin'i ĝi'a'n konkret'a'n en'hav'o'n.

Tiu en'hav'o est'as foj'e difin'at'a kiel „fakt'o'j“ aŭ krud'a'j nov'aĵ'o'j, t.e. inform'o'j ankoraŭ ne interpret'it'a'j. Dev'us est'i neni'a iluzi'o pri la praktik'a valor'o de la tradici'a disting'o inter fakt'o kaj opini'o. Kio est'as fakt'o? Pruv'aĵ'o. Kaj la selekt'o de specif'a fakt'o est'as implic'a esprim'o de opini'o.

Est'as neni'o pli mis'voj'ig'a ol la ĥimer'o de mekanik'a objektiv'ec'o. Nek pov'as hom'a liber'ec'o serĉ'i sav'o'n ĉe la sen'person'ec'o.

Pli bon'a difin'o de inform'o pov'us est'i apart'ig'it'a prezent'o de material'o'j, kiu'j'n kiu ajn pov'as uz'i en form'ad'o de opini'o.

Dum esprim'o de opini'o – ĉu persvad'a aŭ defi'a – est'as ĉiam milit'em'a, la ec'o de inform'o, mal'e al varb'ad'o aŭ reklam'o, est'as akir'ebl'ec'o.

Se est'as tiel, ebl'as si'n demand'i, ĉu sekv'o de re'kon'o de la rajt'o de hom'o je inform'o ne est'as al'las'o de la rajt'o de ĉiu unu'op'ul'o al'ir'i ĉiu'j'n font'o'j'n de inform'o en ĉiu'j cirkonstanc'o'j. Oni ne pov'as ne konsider'i demand'o'j'n de fizik'a mal'ebl'o, tio rekt'e el'vok'as la mult'a'j'n lim'ig'o'j'n star'ig'it'a'j'n por protekt'i la plej laŭ'leĝ'a'j'n politik'a'j'n, ekonomi'a'j'n aŭ privat'a'j'n interes'o'j'n: ŝtat'a'j'n sekret'o'j'n, produkt'a'j'n sekret'o'j'n, hejm'a'n privat'ec'o'n, ktp.

Est'us konven'e, mi'a'opini'e, ke Unesk'o urĝ'u Unu'iĝ'int'a'j'n Naci'o'j'n konsider'i [hom'a'j'n rajt'o'j'n] minimum'a norm'o de naci'a kondut'o kaj ne fiks'it'a plej'o, kiu est'as sen'mov'a kaj rigid'a en si'a aplik'o. Kio'n ni vol'as kre'i, tio est'as la noci'o, ke hom'a'j rajt'o'j est'u ĉiam ekspansi'iĝ'ant'a'j dum la hom'a reg'ad'o de si'a propr'a kondut'o kaj la natur'a'j fort'o'j ebl'ig'u vast'ig'o'n de ŝanc'o'j por hom'a dis'volv'iĝ'o.

Frank R. Scott (1899-1985) Kanada poet'o kaj konstituci'a spert'ul'o
Enket'o de Unesk'o, 1947-48

Real'ism'a agnosk'o de relativ'ec'o

Sed la proklam'o de la rajt'o je kler'ig'ad'o ne signif'as ipso facto [latin'e, "per la fakt'o mem"], ke la infan'o rajt'as lern'i i'o'n ajn, en ajn'a aĝ'o, kaj iel ajn. Ĝi nur signif'as, ke est'as la dev'o de plen'kresk'ul'o'j don'i al la infan'o la sci'o'n neces'a'n por li'a/ŝi'a evolu'o lum'e de li'a'j/ŝi'a'j bezon'o'j (kaj kapabl'o'j) ĉe li'a/ŝi'a aĝ'o. Rajt'o ne plu est'as instrument'o - instrument'o por konstru'i hom'o'n en la mens'o de hom'o. Kaj instrument'o est'as nur instrument'o, se ĝi rilat'as al bezon'o'j.

La sam'o ver'as pri la rajt'o je inform'o kiel pri ĉiu'j ali'a'j rajt'o'j: ĝi'a leĝ'a en'hav'o dev'as est'i difin'it'a laŭ real'a'j bezon'o'j. Kondiĉ'e, kompren'ebl'e, ke la vort'o ’bezon'o'j’ kompren'as la bezon'o'j'n de hom'a evolu'o, kaj ne pri mem-interes'o aŭ pasi'o.

Laŭ si'a natur'o, tiu'j bezon'o'j neces'ig'as konsider'ind'a'n help'o'n de hom'a frat'ec'o kaj de inter'ŝanĝ'o'j inter hom'o'j, kiu est'as ĉiam pli ol nur'a ego'ism'o. Est'as ver'o, tamen, ke, ĉar ekzist'as grand'a'j vari'ad'o'j en viv'kondiĉ'o'j kaj manier'o'j de evolu'o, la bezon'o'j de hom'a'j grup'o'j ne est'as ident'a'j ĉe ĉiu'j punkt'o'j en temp'o kaj spac'o. Ne ĉiu'j grup'o'j bezon'as la sam'a'n inform'o'n.

Oni ne tim'u en'konduk'i en konsider'o'n pri la rajt'o'j de hom'o ĉi tiu'n element'o'n de histori'a kaj soci'ologi'a relativ'ec'o. For de en'danĝer'ig'o de la efik'a konker'o de ĉi tiu'j rajt'o'j, nur real'ism'a agnosk'o en la lum'o de ĉi tiu relativ'ec'o, pov'as don'i al ili konkret'a'n signif'o'n por la hom'o'j, kiu'j dev'as batal'i por ke tiu'j triumf'u.

La rajt'o je esprim'o de opini'o est'as eĉ pli relativ'a el la histori'a vid'punkt'o.

Dum la rajt'o al inform'o dev'as est'i list'ig'it'a inter la kondiĉ'o'j de demokrati'o kaj tiel hav'as la fort'o'n de princip'o, la rajt'o je esprim'o de opini'o est'as part'o de la real'ig'o de demokrati'o kaj, kiel tia, divid'as la relativ'ec'o'n de ĉiu'j politik'a'j real'aĵ'o'j aŭ praktik'o'j. Reĝim'o ben'it'a per stabil'a'j instituci'o'j kaj civit'an'o'j apati'a'j aŭ toler'em'a'j aŭ kies kritik'a'j kapabl'o'j est'as bon'e trejn'it'a'j, pov'as don'i la plej liber'ec'a'n brid'o'n al esprim'o de individu'a'j opini'o'j. Efektiv'e ĝi nepr'e far'u tio'n, en la senc'o, ke, pli ol iu ajn ali'a, ĝi bezon'as tiu'n ne'mal'hav'ebl'a'n stimul'o'n por sub'ten'i progres'o'n.

Mal'e, demokrati'a ord'o en danĝer'o en ŝtat'o intern'e dis'ŝir'at'a aŭ obsed'at'a de la diabl'o'j de tro'a kred'em'o aŭ, de'nov'e, demokrati'o plen'e cel'it'a al revoluci'a aŭ sistem'a procez'o de re'konstru'o, est'as prav'ig'it'a postul'i konsider'ind'a'n lim'ig'o'n al la liber'ec'o de individu'a esprim'o, kies praktik'ad'o est'as neces'e mal'favor'a al komplet'a unu'ec'o.

Re'kon'o, ke la rajt'o je esprim'o de opini'o dev'as est'i kondiĉ'it'a de la histori'a perspektiv'o de apart'a demokrati'o, ne obe'ig'as hom'a'n rajt'o'n al ŝtat'o. Kontraŭ'e, tiu rajt'o tiel don'as si'a'n plen'a'n signif'o'n per rifuz'o ofer'i al abstrakt'a koncept'o la valor'o'j'n kaj ŝanc'o'j'n de sukces'o de konkret'a entrepren'o. [...]

La franc'a filozof'o René Maheu (1905- 1975) al'iĝ'is al la dung'it'ar'o de Unesk'o, kiam ĝi est'is establ'it'a en 1946, kaj daŭr'e serv'is du si'n'sekv'a'j'n ses'jar'a'j'n period'o'j'n (de 1962 ĝis 1974) kiel Ĝeneral'a Direktor'o de la Organiz'o.

Kler'ig'ad'o: la fundament'o esenc'a por hom'a'j rajt'o'j

"Kler'ig'ad'o por liber'ec'o ne signif'as, kiel oni oft'e pens'is ĝi'a'n signif'o'n, liber'e elekt'ebl'a'n program'o'n pri en'hav'o aŭ metod'o'j de instru'ad'o, sed la saĝ'a'n re'kon'o'n de respond'ec'o kaj dev'o", skrib'is la uson'a kler'ig'ist'o Isaac Le'o'n Kandel (1881- 1965), en si'a artikol'o "Kler'ig'ad'o kaj Hom'a'j Rajt'o'j", respond'o al la enket'o de Unesk'o pri la filozofi'a'j fundament'o'j de hom'a'j rajt'o'j, send'it'a al Unesk'o en 1947. Sub la titol'o "Kler'ig'ad'o kaj Hom'a'j Rajt'o'j". Sekv'as ekstrakt'o'j.

Stud'o pri last'a'temp'a'j deklaraci'o'j pri hom'a'j rajt'o'j mal'kaŝ'as la kurioz'a'n paradoks'o'n, ke tiu kondiĉ'o, kiu est'as esenc'a por ili'a real'ig'o kaj ĝust'a uz'o, est'as apenaŭ iam ajn menci'it'a. Ebl'e la preter las'o de ajn'a referenc'o al kler'ig'ad'o pov'as est'i klar'ig'it'a per la supoz'o, ke ĝi est'as konced'it'a kiel hom'a rajt'o kaj kiel la esenc'a fundament'o por ĝu'i hom'a'j'n rajt'o'j'n.

La histori'o de kler'ig'ad'o tamen don'as ampleks'a'n atest'o'n, ke kler'ig'ad'o ne est'as konsider'at'a kiel hom'a rajt'o nek est'as uz'at'a kiel instrument'o por pli'ig'i la grav'ec'o'n de hom'a'j rajt'o'j por la plej plen'a evolu'ig'o de ĉiu individu'o kiel hom'o. Histori'e du motiv'o'j reg'is la proviz'ad'o'n per kler'ig'ad'o.

La unu'a kaj plej fru'a motiv'o est'is direkt'at'a al en'doktrin'ig'o de la pli jun'a generaci'o en la religi'a'j kred'o'j de ili'a'j konkret'a'j konfesi'o'j. La du'a motiv'o, kiu ven'is kun la uz'o de la naci'a ŝtat'o, est'is evolu'ig'i sent'o'n de lojal'ec'o al la politik'a grup'o aŭ naci'o. En ambaŭ kaz'o'j, la cel'o'j serĉ'at'a'j sub'strek'is pli'e mal'volont'e ced'at'a'n disciplin'o'n ol kler'ig'ad'o'n por evolu'ig'i liber'a'n hom'o'n. [...]

Ĉar kler'ig'ad'o ankoraŭ ne est'is re'kon'it'a universal'e kiel hom'a rajt'o, est'as esenc'e, ke ĝi est'u inkluziv'it'a en iu'n ajn deklaraci'o'n de hom'a'j rajt'o'j, kiu'n oni pov'us verk'i. La rajt'o je kler'ig'ad'o bezon'as pli grand'a'n emfaz'o'n ol ĝi est'as don'it'a en la Memorand'o pri Hom'a'j Rajt'o'j, prepar'it'a de Unesk'o [la 27an de mart'o 1947].

Du-tavol'a kler'ig'ad'o

Unu el la tragik'a'j rezult'o'j de la tradici'a organiz'ad'o de kler'ig'ad'o en du sistem'o'j'n - unu por la amas'o'j kaj la ali'a'n por grup'o de elekt'at'o'j - est'as, eĉ kiam oni proviz'as per egal'ec'o de kler'ig'ad'o, iu'j soci'a'j kaj ekonomi'a'j klas'o'j sent'as, ke la ŝanc'o'j ne est'as destin'at'a'j por ili. La proviz'ad'o per de kler'ig'a'j oportun'o'j postul'as en iu'j land'o'j paŝ'o'j'n por ŝanĝ'i la psikologi'a'j'n si'n'ten'o'j'n produkt'at'a'j'n de la tradici'a organiz'ad'o.

Tiel Henri Laugier, diskut'ant'e plan'o'j'n por re'konstru'i kler'ig'ad'o'n en Franci'o, skrib'is [en Jar'libr'o pri Kler'ig'ad'o de la Inter'naci'a Institut'o, Instru'ist'a Lern'ej'o, Columbia University, p. 136 f, Nov-Jork'o, 1944]:
"Tiom da generaci'o'j en Franci'o viv'is en atmosfer'o de teori'a egal'ec'o kaj real'a ne'egal'ec'o, ke la situaci'o renkont'is ver'e ĝeneral'a'n akcept'o'n, konduk'it'a'n de la kutim'e agrabl'a'j kondiĉ'o'j de la franc'a viv'o.

Kompren'ebl'e, la tuj'a'j viktim'o'j de la ne'egal'ec'o apenaŭ konsci'as pri ĝi aŭ tut'e ne sufer'as de ĝi.

Al la fil'o de labor'ist'o aŭ ter'kultur'ist'o ne ven'as la pens'o, ke li far'iĝ'u koloni'estr'o, direktor'o en ministeri'o, ambasador'o, admiral'o aŭ financ'a inspekt'ist'o. Li ebl'e sci'as, ke tia'j pozici'o'j ekzist'as, sed por li ili ekzist'as en pli alt'a mond'o, kiu ne est'as mal'ferm'it'a al li. Plej oft'e ĉi tiu situaci'o nek inspir'as, nek embaras'as li'n, kaj ĝi ne dezir'ig'as li'n postul'i rajt'o'n aŭ postul'i definitiv'a'n ŝanĝ'o'n! "[...]

La re'kon'o de kler'ig'o kiel hom'a rajt'o est'as, tamen, nur unu aspekt'o de la problem'o, ĉar ĝi koncern'as la Rajt'o'j'n de Hom'o.

Sen'pag'a al'ir'o al kler'ig'ad'o ĉe ĉiu'j nivel'o'j pov'as est'i don'at'a sen tuŝ'i aŭ la en'hav'o'n, aŭ la metod'o'j'n de instru'ad'o. Tradici'e, la kvalit'o de element'a kler'ig'ad'o diferenc'is de la kvalit'o de mez'lern'ej'a kler'ig'ad'o; la unu'a est'is direkt'it'a al trans'don'ad'o de cert'a kvant'o da sci'o, plej ĝeneral'e akir'end'a per meĥanik'a memor'fiks'ad'o kaj rezult'ig'ant'a kio'n franc'o'j nom'as l’esprit primaire [primar'a spirit'o]; ĉi-last'a cel'is hav'ig'i liberal'a'n aŭ ĝeneral'a'n kultur'a'n kler'o'j'n. En neni'u okaz'o krom per ĉirkaŭ'voj'o, tem'is pri ia profund'a trejn'ad'o por uz'i kaj ĝu'i tiu'j'n liber'ec'o'j'n, kiu'j est'as en la list'o de Hom'a'j Rajt'o'j. La emfaz'o, precip'e pro tio, ke la pli'mult'o da la instru'o'j est'is reg'at'a de postul'o'j de ekzamen'o'j, est'is pli ĝust'e sur la akcept'o de la aŭtoritat'o aŭ de la pres'it'a vort'o aŭ de la instru'ist'o.

Liber'ec'o ne est'as ĉio-permes'il'o

Kiam la pendol'o ek'mov'iĝ'is de emfaz'o sur disciplin'o, en'doktrin'ig'o kaj aŭtoritat'ism'o al emfaz'o sur liber'ec'o, oni tro oft'e forges'is, ke liber'ec'o est'as konker'o, kaj ke kler'ig'ad'o por liber'ec'o de ajn'a spec'o postul'as tip'o'n de disciplin'o pri lern'ad'o por aprez'i la moral'a'j'n konsekvenc'o'j'n de oni'a'j ag'o'j. Kler'ig'ad'o por liber'ec'o ne signif'as, kiel oni oft'e pens'is ĝi'a'n signif'o'n, liber'e elekt'ebl'a'n program'o'n pri en'hav'o aŭ metod'o'j de instru'ad'o, sed la saĝ'a'n re'kon'o'n de respond'ec'o kaj dev'o.

Se ĉi tiu princip'o est'as ĝust'a, ĝi ankaŭ signif'as ŝanĝ'o'n en la status'o de instru'ist'o kaj instru'ad'o. Se la instru'ist'o dev'as est'i pli ol liver'ant'o de sci'o test'ot'a per ekzamen'o'j, tiam la tradici'a'j'n lim'ig'o'j'n met'it'a'j'n sur li per stud'kurs'o'j detal'e preskrib'it'a'j, per preskrib'it'a'j instru'metod'o'j kaj per reg'ad'o per inspekt'ad'o kaj ekzamen'o'j neces'as anstataŭ'ig'i per ali'a koncept'o de la prepar'ad'o, kiu est'as dezir'ind'a por la instru'ist'o. Tiu prepar'ad'o dev'as est'i lev'it'a al la sam'a nivel'o kiel prepar'ad'o por iu ajn ali'a liberal'a profesi'o. Se la pen'ad'o de la instru'ist'o dev'as est'i direkt'at'a al la dis'volv'o de liber'a'j person'ec'o'j kaj al kler'ig'o por liber'ec'o de parol'o, esprim'ad'o, komunik'ad'o, inform'ad'o kaj esplor'ad'o, la instru'ist'o per si'a prepar'ad'o dev'as far'iĝ'i profesi'e liber'a kaj re'kon'i, ke liber'ec'o sen sent'o de respond'ec'o facil'e degener'as en ĉio-permes'il'o'n.

Antaŭ ol la Rajt'o'j de Hom'o pov'as est'i en'korp'ig'it'a'j en program'o'j'n de kler'ig'ad'o, ali'a ŝanĝ'o est'as esenc'a. Pas'int'ec'e, oni far'is kler'ig'ad'o'n kiel instrument'o de naci'ism'a politik'o, kio tro oft'e signif'is en'doktrin'ig'o'n en aŭ naci'a'n aŭ ras'a'n separ'at'ism'o'n kaj super'ec'o'n. Kaj eĉ kie la hom'scienc'o'j form'is la kern'o'n de la instru'plan'o, oni tiom da atent'o dediĉ'is al divers'a'j burokrat'a'j formal'aĵ'o'j, ke la esenc'a signif'o de hom'scienc'o'j perd'iĝ'is.

La komun'a'j'n cel'o'j'n esenc'e imanent'a'j'n en la ideal'o de la Rajt'o'j de Hom'o oni pov'as ating'i nur kiel program'o'j'n pri kler'ig'ad'o kaj instru'ad'o baz'it'a'j sur la agnosk'o, ke la influ'o de la kultur'a hered'aĵ'o de la hom'ar'o, inkluziv'e de la hered'aĵ'o de ĉiu'j ras'o'j kaj epok'o'j, pri iu ajn naci'a kultur'o est'as mult'e pli grav'a ol kutim'e kred'at'e. Ĝust'e sur ĉi tiu fundament'o pov'as baz'iĝ'i la liber'ec'o'j inkluziv'at'a'j en la Rajt'o'j de Hom'o; nur tiel oni pov'as evolu'ig'i la ver'a'n koncept'o'n de human'ism'o kiel cel'o'n en kler'ig'ad'o. Ili'a ating'o, fin'fin'e, de'pend'as de trejn'ad'o pri la metod'o'j de liber'a demand'ad'o. Kler'ig'ad'o pri divers'a'j liber'ec'o'j postul'as disciplin'o'n.

Por parafraz'i Rousseau, hom'o dev'as est'i disciplin'it'a por ĝu'i la liber'ec'o'j'n, kiu'j est'as li'a'j/ŝi'a'j rajt'o'j.

Mi'a'opini'e, est'as sign'o de respekt'o por absolut'e esenc'a liber'ec'o, ne kre'i en infan'o'j, aĝ'a'j kiam ili est'as sen'defend'a'j, ajn'a'n kondiĉ'it'a'n refleks'o'n (psikologi'a'n aŭ ali'a'n), kiu'n ili post'e ne kapabl'os mal'aper'ig'i. Respekt'o por ĉi tiu liber'ec'o sekv'ig'as konsekvenc'e la mal'permes'o'n kontraŭ iu ajn, kiu instru'as al infan'o i'o'n absolut'a kaj ne'diskut'ebl'a ver'o, kiu ne est'as agnosk'it'a kiel tia de la pli'mult'o de kler'a'j plen'kresk'ul'o'j. Ĉi tio valid'as por religi'o sam'e kiel histori'o.

Albert Szent-Györgyi (1893- 1986) Hungar'a bio'kemi'ist'o Nobel-premi'it'o pri medicin'o, 1937

Enket'o de Unesk'o, 1947-48

Pionir'o en la kamp'o de kompar'a kler'ig'ad'o, la uson'a kler'ig'ist'o Isaac Le'o'n Kandel (1881-1965) konduk'is ampleks'a'j'n stud'o'j'n pri kler'ig'a'j sistem'o'j ĉirkaŭ la mond'o. Nask'it'a en Rumani'o de brit'a'j ge'patr'o'j, li aŭtor'is pli ol kvar'dek libr'o'j'n kaj pli ol tri'cent artikol'o'j'n, redakt'is kelk'a'j'n scienc'a'j'n revu'o'j'n kaj instru'is ĉe si'a'j universitat'o'j, la Universitat'o de Mánchester en Brit'uj'o kaj Universitat'o Kolumbio en Uson'o.

Individu'a'j rajt'o'j kaj respekt'o por ĉiu'j kultur'o'j

Kiel individu'a'j rajt'o'j pov'as est'i re'pac'ig'it'a'j per respekt'o al la kultur'a'j sent'o'j de mal'sam'a'j hom'a'j grup'o'j? Por la uson'a antrop'olog'o Melville Herskovits (1895-1963) ĉi tio est'as la ĉef'a mal'facil'aĵ'o, kiu'n al'front'as la formul'ad'o de mond'a deklaraci'o pri hom'a'j rajt'o'j. Li pri'labor'as ĉi tiu'n dilem'o'n en ĉi tiu el'tir'aĵ'o de la tekst'o titol'it'a El'dir'o pri Hom'a'j rajt'o'j, kiu'n li send'is en 1947 respond'e al la enket'o de Unesk'o pri la filozofi'a'j fundament'o'j de hom'a'j rajt'o'j.

La problem'o al'front'it'a de la Komision'o pri Hom'a'j Rajt'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j dum prepar'ad'o de si'a Deklaraci'o pri Rajt'o'j de la Hom'o dev'as est'i al'ir'at'a de du vid'punkt'o'j.

La unu'a, laŭ kiu la Deklaraci'o est'as kutim'e koncept'it'a, koncern'as la respekt'o'n por la person'ec'o de la individu'o kia tiu est'as, kaj la rajt'o al la plen'plen'a evolu'o kiel membr'o de si'a soci'o. En mond'a ord'o, tamen, respekt'o por la kultur'o'j de mal'sam'a'j hom'a'j grup'o'j est'as sam'e grav'a.

Ĉi tiu'j est'as du fac'et'o'j de la sam'a problem'o, ĉar est'as evident'e, ke grup'o'j'n konsist'ig'as individu'o'j, kaj hom'o'j ne funkci'as ekster la soci'o'j, kiu'j'n ili parto pren'as. La problem'o do est'as formul'i deklaraci'o'n de hom'a'j rajt'o'j, kiu far'os pli ol nur fraz'a'n respekt'o'n por la individu'o kiel individu'o. Ĝi dev'as ankaŭ tut'e konsider'i individu'o'n kiel membr'o'n de la soci'a grup'o, kies part'o li est'as, kies sankci'it'a'j viv'manier'o'j form'as li'a'n kondut'o'n, kaj kun kies destin'o li mem est'as tiel ne'evit'ebl'e lig'it'a.

Pro la grand'a'j nombr'o'j da soci'o'j, kiu'j est'as en intim'a kontakt'o en la modern'a mond'o, kaj pro la divers'ec'o de ili'a'j viv'manier'o'j, la unu'a task'o al'front'ant'a tiu'j'n, kiu'j ek'verk'as la Deklaraci'o'n pri la Rajt'o'j de la Hom'o, est'as do esenc'e solv'i la sekv'a'n problem'o'n: Kiel la propon'it'a Deklaraci'o pov'as est'i aplik'ebl'a al ĉiu'j hom'o'j, kaj ne est'i asert'o de rajt'o'j koncept'it'a'j nur koncern'e la ĝeneral'a'j'n valor'o'j'n en la land'o'j de Okcident'a Eŭrop'o kaj Amerik'o? [...]

Leĝ'o de rajt'o'j por ĉiu'j naci'o'j ne pov'as est'i baz'it'a nur sur la tradici'a'j valor'o'j kaj ideologi'a'j supoz'o'j de iu ajn el la naci'o'j. Se ĝi klopod'u kapt'i la aspir'o'j'n kaj ideal'o'j'n de ĉiu'j popol'o'j de la mond'o, ĝi dev'as radik'iĝ'i en almenaŭ iu'j el la akcept'it'a'j instituci'o'j kaj soci'a'j doktrin'o'j de ĉiu popol'o.

F. S. C. Northrop (1893-1992) Uson'a filozof'o
Enket'o de Unesk'o, 1947-48

La mal'integr'iĝ'o de hom'a'j rajt'o'j

Dum la pas'int'a'j kvin'dek jar'o'j, la mult'a'j manier'o'j, per kiu'j la hom'o solv'as la problem'o'j'n de viv'ten'ad'o, de soci'a viv'ad'o, de politik'a regul'ig'o de la grup'a viv'o, por ating'i akord'o'n kun la Univers'o kaj kontent'ig'i si'a'j'n estetik'a'j'n ag'o'j'n est'is vast'e dokument'it'a per la esplor'ad'o'j de antrop'olog'o'j inter popol'o'j loĝ'ant'a'j en ĉiu'j part'o'j de la mond'o. Ĉiu'j popol'o'j ating'as ĉi tiu'j'n cel'o'j'n. Tamen ne trov'iĝ'os inter ili eĉ du, kiu'j far'os tio'n sam'manier'e, kaj kelk'a'j el ili uz'as rimed'o'j'n, kiu'j diferenc'as, oft'e rimark'ind'e, unu de la ali'a.

Kaj jen aper'as dilem'o. Pro la soci'a'j kondiĉ'o'j de la lern'a procez'o, la individu'o ne pov'as ne est'i konvink'it'a, ke li'a propr'a viv'manier'o est'as la plej dezir'ind'a.

Ali'flank'e, kaj malgraŭ la ŝanĝ'o'j de'ven'ant'a'j en kaj ekster li'a kultur'o, kiu'j'n la individu'o re'kon'as kiel ind'a'j'n je adopt'o, iĝ'as sam'e klar'a al li, ke, en la ĉef'a'j ali'a'j manier'o'j ol li'a propr'a, laŭ la grad'o, en kiu ili diferenc'as, ili est'as mal'pli dezir'ind'a'j ol tiu'j, al kiu'j li est'as kutim'iĝ'int'a. Tial ven'as taks'ad'o'j, kiu'j en si mem ricev'as la sankci'o'n de akcept'it'a kred'o.

La grad'o, ĝis kiu tia'j taks'ad'o'j okaz'as, de'pend'as de la baz'a'j sankci'o'j en la pens'o de iu popol'o. Ĉef'e, hom'o'j vol'as viv'i kaj est'i las'at'a'j viv'i, montr'ant'e toler'o'n pri la kondut'o de ali'a mal'sam'a grup'o, precip'e kiam ne ekzist'as konflikt'o pri viv'ten'ad'o.

En la histori'o de Okcident'a Eŭrop'o kaj Amerik'o, tamen, ekonomi'a ekspansi'o, lim'ig'o de arm'ad'o de arm'il'o'j kaj evangeli'a religi'a tradici'o trans'ig'is la re'kon'o'n de kultur'a'j diferenc'o'j en postul'o'n ag'i. Ĉi tio'n emfaz'ad'is filozofi'a'j sistem'o'j, kiu'j sub'strek'is absolut'o'j'n en la regn'o de valor'o'j kaj cel'o'j. Difin'o'j de liber'ec'o, koncept'o'j pri la natur'o de hom'a'j rajt'o'j kaj simil'aĵ'o'j, tiel mal'larĝ'iĝ'is. Alternativ'o'j est'is kondamn'a'j kaj sub'prem'a'j, kie est'is establ'it'a'j reg'il'o'j super ne-eŭrop'a'j popol'o'j.

La konsekvenc'o'j de ĉi tiu vid'punkt'o est'is katastrof'a'j por la hom'ar'o. Doktrin'o'j de la "ŝarĝ'o de la blank'a hom'o" est'is uz'at'a'j por efektiv'ig'i ekonomi'a'n ekspluat'ad'o'n kaj ne'i la rajt'o'n de milion'o'j da hom'o'j tra la mond'o reg'i si'a'j'n propr'a'j'n afer'o'j'n, kie la ekspansi'o de Eŭrop'o kaj Amerik'o ne signif'is la laŭ'vort'a'n eksterm'o'n de tut'a'j loĝ'ant'ar'o'j. Raci'ig'it'e per la atribu'ad'o de kultur'a mal'super'ec'o al ĉi tiu'j popol'o'j, aŭ per koncept'o'j pri ili'a mal'antaŭ'ec'o en la dis'volv'iĝ'o de ili'a "primitiv'a mens'o", kiu prav'ig'is ili'a'n ten'ad'o'n en la pri'zorg'ad'o de ili'a'j super'ul'o'j, la histori'o de la ekspansi'o de la Okcident'a mond'o est'is mark'it'a per mal'moral'ig'o de la hom'a person'ec'o kaj la mal'integr'iĝ'o de hom'a'j rajt'o'j inter la popol'o'j, sur kiu'j establ'iĝ'is la hegemoni'o [...]

Deklaraci'o kun tut'mond'a influ'o

La problem'o de verk'ad'o de Deklaraci'o pri Hom'a'j Rajt'o'j est'is relativ'e simpl'a en la 18a jar'cent'o, ĉar tio ne koncern'is hom'a'j'n rajt'o'j'n, sed la rajt'o'j'n de hom'o'j sankci'it'a'j'n de unu soci'o. Eĉ tiam, tia nobl'a dokument'o kiel la Uson'a Deklar'o de Sen'de'pend'ec'o, aŭ la Uson'a Leĝ'o de Rajt'o'j, pov'is est'i skrib'it'a de hom'o'j, kiu'j mem posed'is sklav'o'j'n, en land'o, kie la person'a posed'o de sklav'o'j est'is part'o de la re'kon'it'a soci'a ord'o. La revoluci'a karakter'o de la slogan'o "Liber'ec'o, Egal'ec'o, Frat'ec'o" neniam est'is pli evident'a ol en la lukt'o'j por efektiv'ig'i ĝi'n etend'ant'e ĝi'n al la franc'a'j sklav'posed'a'j koloni'o'j.

Hodiaŭ la problem'o est'as komplik'it'a de la fakt'o, ke la Deklaraci'o dev'as est'i tut'mond'e aplik'ebl'a. Ĝi dev'as ĉirkaŭ'pren'i kaj re'kon'i la valid'ec'o'n de mult'a'j divers'a'j viv'manier'o'j. Ĝi ne konvink'os la indonezi'an'o'n, la afrik'an'o'n, la barat'an'o'n, la ĉin'o'n, se ĝi kuŝ'as sur la sam'a eben'aĵ'o, kiel dokument'o'j de pli fru'a period'o. La rajt'o'j de la Hom'o en la du'dek'a jar'cent'o ne pov'as est'i ĉirkaŭ'lim'ig'it'a'j per la norm'o'j de ajn'a kultur'o, aŭ est'i diktat'a'j de la aspir'o'j de ajn'a popol'o. Tia dokument'o konduk'os al mal'sukces'ig'o sed ne real'ig'o de la person'ec'o'j de vast'a nombr'o da hom'o'j.

Tia'j hom'o'j, viv'ant'a'j laŭ valor'o'j ne antaŭ'vid'it'a'j de lim'ig'it'a Deklaraci'o, est'os tiel eksklud'it'a'j de la liber'ec'o plen'e part'o'pren'i en la sol'e ĝust'a kaj konven'a viv'manier'o, kiu pov'as est'i kon'at'a al ili, la instituci'o'j, sankci'o'j kaj cel'o'j kiu'j konsist'ig'as la kultur'o'n de ili'a konkret'a soci'o.

Eĉ kie ekzist'as politik'a'j sistem'o'j, kiu'j ne'as al civit'an'o'j la rajt'o'n part'o'pren'i en si'a reg'ist'ar'o, aŭ streb'as konker'i pli mal'fort'a'j'n popol'o'j'n, baz'a'j kultur'a'j valor'o'j pov'as est'i al'vok'it'a'j por ven'ig'i la popol'o'j'n de tia'j ŝtat'o'j al kompren'o de la konsekvenc'o'j de la ag'o'j de ili'a'j reg'ist'ar'o'j, kaj tiel dev'ig'i brems'o'n kontraŭ diskriminaci'o kaj konker'o. Ĉar la politik'a sistem'o de popol'o est'as nur mal'grand'a part'o de ili'a tut'a kultur'o.

Tut'mond'a'j norm'o'j de liber'ec'o kaj just'ec'o, baz'it'a'j sur la princip'o, ke la hom'o est'as liber'a nur kiam li viv'as kiel li'a soci'o difin'as liber'ec'o'n, ke li'a'j rajt'o'j est'as tiu'j, kiu'j'n li re'kon'as kiel membr'o de si'a soci'o, dev'as est'i baz'a'j. Kontraŭ'e, efik'a mond'a ord'o ne pov'as est'i koncept'it'a tiom, kiom ĝi permes'as la liber'a'n ag'ad'o'n de la person'ec'o de la membr'o'j de si'a'j kompon'ant'a'j soci'a'j unu'o'j, kaj al'tir'as fort'o'n de la riĉ'iĝ'o pren'at'a de la inter'ag'ad'o de divers'a'j person'ec'o'j.

La tut'mond'a aklam'ad'o don'it'a al la Atlantik'a Ĉart'o, antaŭ ol ĝi'a restrikt'at'a aplik'ebl'o est'is sci'ig'it'a, atest'as, ke liber'ec'o est'as kompren'at'a kaj serĉ'at'a de popol'o'j hav'ant'a'j la plej divers'a'j'n kultur'o'j'n. Nur kiam deklaraci'o de la rajt'o de hom'o'j por viv'i laŭ si'a'j propr'a'j tradici'o'j est'os integr'it'a en la propon'it'a'n Deklaraci'o'n, do la sekv'a paŝ'o difin'ont'a la rajt'o'j'n kaj dev'o'j'n de hom'a'j grup'o'j, rilat'e unu al la ali'a, pov'os est'i star'ig'at'a sur la firm'a'n fundament'o'n de la hodiaŭ'a scienc'a sci'o pri la Hom'o.

Kon'at'a pro si'a human'ism'a kaj relativ'ism'a stud'o pri kultur'o, la uson'a antrop'olog'o Melville J. Herskovits (1895-1963) est'as fam'a pro mal'ferm'o de la stud'ad'o de la Nov'mond'a Nigr'ul'o kiel nov'a kamp'o de esplor'ad'o. Special'ist'o pri afrik-amerik'a'j kultur'a'j kaj soci'a'j afer'o'j, li instru'is ĉe la universitat'o'j Kolumbio [Columbia] (kie li est'is influ'it'a de la german-uson'a antrop'olog'o Franz Bo'as) kaj Howard en Uson'o, kaj en la Nord'okcident'a Universitat'o [Northwestern University], Ĉikago, kie li hav'is la unu'a'n katedr'o'n de Afrik'a'j Stud'o'j en Uson'o (1951).

Konfucea al'ir'o al hom'a'j rajt'o'j

"La termin'o ’rajt'o'j’ ne ekzist'as en ĉin'a tradici'o, sed la baz'a etik'a koncept'o de ĉin'a'j soci'a'j politik'a'j rilat'o'j est'as plen'um'ad'o de la dev'o al si'a najbar'o, prefer'e ol la asert'ad'o de rajt'o'j. La ide'o de reciprok'a'j moral'dev'o'j est'as konsider'at'a kiel la fundament'a instru'ad'o de Konfuce'ism'o". Ĉi tio est'as tio, kio'n la ĉin'a filozof'o Lo Chung-Shu (1903-1985) skrib'is en si'a respond'o titol'it'a "Ho maj rajt'o'j en la ĉin'a tradici'o" al la enket'o de Unesk'o pri la filozofi'a'j fundament'o'j de hom'a'j rajt'o'j, send'it'a la 1-an de juni'o 1947.
Sekv'as ekstrakt'o.

Antaŭ ol konsider'i la ĝeneral'a'j'n princip'o'j'n, mi ŝat'us atent'ig'i, ke la problem'o'n de hom'a'j rajt'o'j ĉin'a'j pens'ul'o'j de la pas'int'ec'o diskut'is mal'oft'e, almenaŭ ne sam'e kiel est'is en la Okcident'o. Ne est'is mal'ferm'a deklar'o de hom'a'j rajt'o'j en Ĉin'uj'o, ĉu de individu'a'j pens'ul'o'j ĉu de politik'a'j konstituci'o'j, ĝis ĉi tiu koncept'o est'is en'konduk'it'a de la Okcident'o. Fakt'e, la fru'a'j traduk'ist'o'j de la Okcident'a politik'a filozofi'o trov'is mal'facil'e al'ven'i al ĉin'a ekvivalent'o por la termin'o "rajt'o'j". La termin'o, kiu'n ni uz'as por traduk'i "rajt'o'j", nun est'as du vort'o'j "Chuan Li", kiu laŭ'vort'e signif'as "potenc'o kaj interes'o" kaj kiu'n, mi kred'as, unu'e el'pens'is japan'a verk'ist'o pri Okcident'a Publik'a Leĝ'o en 1868, kaj kiu'j'n post'e adopt'is ĉin'a'j verk'ist'o'j. Ĉi tio kompren'ebl'e ne signif'as, ke la ĉin'o'j neniam neces'ig'is hom'a'j'n rajt'o'j'n aŭ ne ĝu'is la baz'a'j'n hom'a'j'n rajt'o'j'n. Fakt'e, la ide'o de hom'a'j rajt'o'j evolu'is tre fru'e en Ĉin'uj'o, kaj la rajt'o de la popol'o ribel'i kontraŭ sub'prem'a'j reg'ant'o'j est'is establ'it'a tre fru'e.

30 | Unesk'o-Kurier'o • Oktobr'o-Decembr'o 2018 "Revoluci'o" ne est'as rigard'at'a kiel danĝer'a vort'o por uz'i, sed kiel vort'o, al kiu est'as lig'it'a'j alt'a'j ideal'o'j, kaj oni konstant'e uz'is ĝi'n por indik'i prav'ig'ebl'a'n pretend'o'n de la hom'o'j por renvers'i mal'bon'a'j'n reg'ant'o'j'n; la Vol'o de la Hom'o'j eĉ est'is konsider'at'a kiel la Vol'o de la Ĉiel'o. En la Libr'o de Histori'o, mal'nov'a ĉin'a klasik'aĵ'o, est'as dir'it'e: "La Ĉiel'o vid'as kiel ni'a'j hom'o'j vid'as; La Ĉiel'o aŭd'as kiel ni'a'j hom'o'j aŭd'as.

Kio'n la hom'o'j dezir'as, la Ĉiel'o trov'os por efektiv'ig'i". Reg'ant'o hav'as dev'o'n al la Ĉiel'o pri'zorg'i la interes'o'j'n de si'a'j hom'o'j.

Am'ant'e si'a'n popol'o'n, la reg'ant'o sekv'as la Vol'o'n de la Ĉiel'o. Tiel ĝi dir'as en la sam'a libr'o: "la Ĉiel'o am'as la hom'o'j'n; kaj la Suveren'o dev'as obe'i la Ĉiel'o'n". Kiam la reg'ant'o ne plu reg'as por la bon'stat'o de la popol'o, est'as la rajt'o de la popol'o ribel'i kontraŭ li kaj de'tron'ig'i li'n. Kiam la last'a reg'ant'o Chieh [Ĉjeh] (1818-1766 a.K.) de la dinasti'o Hsia (2205-1766 a.K.) est'is kruel'a kaj opres'em'a al si'a'j hom'o'j, kaj iĝ'is tiran'o, Tang komenc'is revoluci'o'n kaj renvers'is la Hsia-dinasti'o'n. Li sent'is, ke li dev'as sekv'i la al'vok'o'n de la Ĉiel'o, kio signif'is obe'i preciz'e la Vol'o'n de la hom'o'j for'puŝ'i la mal'bon'a'n reg'ant'o'n kaj establ'i la nov'a'n dinasti'o'n de Shang (1766-1122 a.K.)

Kiam la last'a reg'ant'o de ĉi tiu dinasti'o, Tsou [Coŭ] (1154-1122 a.K.) iĝ'is tiran'o kaj eĉ super'is en mal'bon'ec'o la last'a'n reg'ant'o'n Chieh de la antaŭ'a dinasti'o, li est'is ekzekut'it'a en revoluci'o gvid'at'a King Wu (1122 a.K.), kiu fond'is la dinasti'o'n Chou [Ĉoŭ], kiu si'a'vic'e daŭr'is pli ol 800 jar'o'j'n (1122-296 a.K.) [...].

La rajt'o al ribel'o est'is plur'foj'e esprim'at'a en la ĉin'a histori'o, kaj konsist'is el si'n'sekv'a star'ig'ad'o kaj renvers'ad'o de dinasti'o'j. La grand'a konfuce'an'o Menci'us (372-289 a.K.) fort'e sub'ten'is, ke reg'ist'ar'o funkci'u por la Vol'o de la popol'o. Li dir'is:
"Hom'o'j est'as de primar'a grav'ec'o. La ŝtat'o est'as mal'pli grav'a. La suveren'o est'as de mal'plej'a grav'ec'o".

Post konsider'ind'a venk'o ating'it'a fin'e de la 18-a jar'cent'o per la unu'a skrib'it'a en'vort'ig'o de tiu'j rajt'o'j, rest'as de tiam ĉef'a interes'o de la hom'ar'o re'vort'ig'i tia'j'n deklaraci'o'j'n jar'cent'o'n post jar'cent'o.

Jacques Maritain (1882-1973) Franc'a filozof'o Enket'o de Unesk'o, 1947-48

Reciprok'a'j si'n'dev'ont'ig'o'j

La baz'a etik'a koncept'o de ĉin'a'j soci'a'j politik'a'j rilat'o'j est'as la plen'um'o de la dev'o al ili'a najbar'o, prefer'e ol la pretend'ad'o je rajt'o'j. La ide'o de reciprok'a'j dev'o'j est'as konsider'at'a kiel la fundament'a instru'ad'o de Konfuce'ism'o. La kvin baz'a'j soci'a'j rilat'o'j pri'skrib'it'a'j de Konfuceo kaj li'a'j parti'an'o'j est'as la rilat'o'j inter (1) reg'ant'o kaj reg'at'o'j, (2) ge'patr'o'j kaj infan'o'j, (3) edz'o kaj edz'in'o, (4) pli mal'jun'a kaj pli jun'a frat'o'j kaj (5) amik'o kaj amik'o.

Anstataŭ pretend'i rajt'o'j'n, ĉin'a etik'a instru'ad'o emfaz'is la simpl'a'n si'n'ten'o'n rigard'i ĉiu'j'n si'a'j'n kompan'o'j'n hav'ant'a'j la sam'a'j'n dezir'o'j'n, kaj sekv'e la sam'a'j'n rajt'o'j'n, kiel oni ŝat'us por si mem. Per la plen'um'o de reciprok'a'j moral'dev'o'j, la mal'observ'o de la rajt'o'j de la individu'o dev'as est'i mal'help'at'a. Kiom koncern'as la rilat'o'n inter la individu'o kaj la ŝtat'o, la moral'a kod'o star'as tiel: "La hom'o'j est'as la radik'o de la land'o. Kiam la radik'o est'as firm'a, la land'o est'os en pac'o." Pas'int'ec'e, nur la reg'ant'a klas'o, aŭ hom'o'j, kiu'j atend'at'int'us far'iĝ'i part'o de la reg'ant'a klas'o, akir'is la klasik'a'n kler'o'n; la amas'o da hom'o'j ne est'is instru'it'a por pretend'i si'a'j'n rajt'o'j'n. Est'is ĝust'e la reg'ant'a klas'o aŭ reg'ont'a klas'o, kiu konstant'e est'is instru'at'a rigard'i la interes'o'n de la hom'o'j kiel la ĉef'a'n respond'ec'o'n de la reg'ist'ar'o.

La suveren'o kaj la ofic'ist'o'j est'is instru'at'a'j rigard'i si'n kiel ge'patr'o'j'n aŭ gard'ist'o'j'n de la popol'o, kaj por protekt'i si'a'j'n hom'o'j'n kiel ili vol'us protekt'i si'a'j'n propr'a'j'n infan'o'j'n. Se ĝi ne ĉiam est'is la praktik'o de aktual'a politik'o, ĝi est'is almenaŭ la baz'a princip'o de la ĉin'a politik'a pens'o.

La mal'fort'ec'o de ĉi tiu doktrin'o est'as, ke la bon'stat'o de la hom'o'j de'pend'as tiom de la bon'vol'o de la reg'ant'a klas'o, kiu'j mult'e inklin'as mal'sukces'i en si'a'j dev'o'j kaj ekspluat'i la hom'o'j'n. Ĉi tio klar'ig'as la konstant'a'j'n revoluci'o'j'n en la ĉin'a histori'o.

Tamen interes'as kompar'i la mal'sam'a'n al'proksim'iĝ'o'n al la problem'o de hom'a'j rajt'o'j far'e de la ĉin'o'j kun la teori'o'j de hom'a'j rajt'o'j evolu'ig'it'a'j en la Okcident'o de pens'ul'o'j de la dek-sep'a kaj dek-ok'a jar'cent'o'j [...].

Kiel profesor'o pri filozofi'o ĉe la Okcident-Ĉin'a Universitat'o [“West-China University”], Chengdu, Sichuan, la ĉin'a scienc'ist'o Lo Chung-Shu (1903-1985) est'is ankaŭ special'a konsil'ist'o por Unesk'o.

Hom'a'j rajt'o'j por la koloni'it'o'j

“Formul'o'j pri hom'a'j rajt'o'j natur'e reflekt'as la ĉef'a'j'n frustr'iĝ'o'j'n de tiu'j, kiu'j verk'is ili'n...,” skrib'is la brit'a kontraŭ'koloni'ism'a verk'ist'o kaj kler'ig'ist'o Leon'ard Barnes (1895-1977). “Oni pov'us antaŭ'dir'i, ke kiam koloni'it'a'j popol'o'j okup'iĝ'os pri la verk'ad'o de Ĉart'o de Rajt'o'j, ili'a'j pretend'o'j est'os sam'rang'a'j kun tiu'j de ĉie'a'j grup'o'j sub'prem'at'a'j kaj mal'avantaĝ'a'j, sed ili ankaŭ montr'os special'a'n emfaz'o'n, kiu respond'as al la special'a karakter'o de la koloni'a'j mal'avantaĝ'o'j.” Sekv'as ekstrakt'o de tiu tekst'o, “La Rajt'o'j de la De'pend'a'j Popol'o'j”, send'it'a en 1947 kiel respond'o al enket'o de Unesk'o pri la filozofi'a'j baz'o'j de hom'a'j rajt'o'j.

La ĝeneral'a bild'o de koloni'o est'as tiu de teritori'o, kie ekonomi'a sub'iĝ'o kun'port'as politik'a'n mal'avantaĝ'o'n; kie politik'a mal'avantaĝ'o pov'as ven'ig'i sever'a'j'n lim'ig'o'j'n al la civit'an'a liber'ec'o kaj escept'a'n ampleks'ig'o'n de la leĝ'a signif'o de la vort'o “ribel'instig'o” (tiu'j lim'ig'o'j est'as plej sever'a'j, kiam la metropol'a'j aŭtoritat'o'j konsider'as la indiĝen'a'n kultur'o'n post'rest'int'a aŭ mal'super'e mal'alt'valor'a); kaj kie oficial'a anksi'o pri ribel'instig'o kaj simil'a'j krim'o'j konduk'as al justic'a'j kaj polic'a'j praktik'o'j, kiu'j'n en la metropol'a land'o oni rigard'us ne'kutim'e akr'a'j.

La sekv'o est'as tio, ke la sub'met'it'a'j popol'o'j en'tut'e, kaj precip'e la pli kultur'it'a'j kaj pli bon'e kler'ig'it'a'j reprezent'ant'o'j prezent'as en rimark'ebl'a grad'o la frustr'iĝ'o'j'n kaj la korupt'o'j'n de sen'pov'ec'o.

Ja oni ne dev'us forges'i, ke sam'e kiel absolut'a pov'o absolut'e korupt'as, la psikologi'a'j efik'o'j de absolut'a sen'pov'ec'o ne est'as mal'pli damaĝ'a'j.

Hom'rajt'o'j signif'as rajt'o'j'n, kiu'j sam'as por ĉiu'j hom'o'j. Tamen est'as re'kon'at'e, ke grand'part'e la hom'a natur'o est'as produkt'o de iu apart'a kultur'o, en kiu la individu'o dis'volv'iĝ'is. Sekv'e, se ĉiu'j hom'o'j hav'as i'o'n komun'a'n, kio pov'us proviz'i baz'o'n de universal'a deklaraci'o de hom'a'j rajt'o'j, tiu komun'a element'o dev'as kuŝ'i aŭ en komun'a'j ec'o'j biologi'a'j, psikologi'a'j aŭ spirit'a'j, kiu'j rest'as persist'e sen'ŝanĝ'a'j malgraŭ kultur'a'j diferenc'o'j, aŭ en tiu'j komun'a'j element'o'j de la mult'a'j kultur'o'j, kiu'j'n oni pov'as konsider'i universal'a kultur'o.

Quincy Wright (1890-1970) uson'a politolog'o (politik'analiz'ist'o)
Enket'o de Unesk'o, 1947-48

La spegul'bild'o de frustr'o'j

Formul'ad'o'j pri hom'a'j rajt'o'j natur'e em'as reflekt'i la ĉef'a'j'n frustr'iĝ'o'j'n de tiu'j, kiu'j verk'as ili'n. Se rajt'o deklar'it'a kaj postulat'a dev'as est'i pli ol mal'plen'a aspir'o, se ĝi dev'as serv'i kiel “funkci'ant'a koncept'o kaj efik'a instrument'o”, ĝi esprim'os la natur'a'j'n postul'o'j'n de mal'kontent'a'j grup'o'j kaj de la sen'hav'ul'o'j de la soci'a ord'o. Liber'ec'o est'as la slogan'o de la en'ferm'it'o'j, egal'ec'o - la slogan'o de la viktim'o'j pri diskriminaci'o, frat'ec'o - la slogan'o de la flank'e'las'it'o'j; progres'o kaj hom'ec'o est'as la slogan'o'j de tiu'j, kiu'j'n la kompan'o'j uz'as kiel rimed'o'j'n anstataŭ respekt'i kiel cel'o'j'n; plen'a dung'at'ec'o est'as la slogan'o de labor'ist'o, kies tag'labor'o, aŭ mank'o de labor'o, mal'help'as li'a'n anim'o'n kaj pri'mok'as ili'a'j'n kapabl'o'j'n; soci'a plan'ad'o est'as la slogan'o de tiu'j, kiu'j est'as tret'at'a'j, kiam la privilegi'ul'o'j kaj potenc'ul'o'j prov'as far'i la mond'o'n sekur'a por si mem.

Tial deklaraci'o'j pri hom'a'j rajt'o'j est'as fort'a'j alianc'an'o'j de soci'a progres'o, almenaŭ kiam ili est'as ĵus proklam'it'a'j. Ĉar soci'a progres'o ja est'as re'organiz'ad'o favor'e al la interes'o'j de la sen'privilegi'ul'o'j.

Tial ebl'us antaŭ'dir'i, ke kiam koloni'it'a'j popol'o'j okup'iĝ'os pri la verk'ad'o de Ĉart'o de Rajt'o'j, ili'a'j postul'o'j est'os sam'rang'a'j kun tiu'j de ĉie'a'j grup'o'j sub'prem'at'a'j kaj mal'avantaĝ'a'j, sed ili ankaŭ montr'os special'a'n emfaz'o'n, kiu respond'as al la special'a karakter'o de la koloni'a'j mal'avantaĝ'o'j. Kaj fakt'e, kie ajn koloni'a mal'kontent'o ating'as klar'a'n formul'ad'o'n, ĝi montr'as akut'a'n percept'o'n kaj de la fundament'a signif'o de mal'egal'ec'a ekonomi'o, kun ĝi'a nepr'a korolari'o de politik'a sub'iĝ'o, kaj pri la intim'a konekt'o inter tiu'j kaj la rifuz'o de civit'an'a liber'ec'o, kiu est'as komun'a al koloni'a'j teritori'o'j. Pli'e, ĝi pret'as al'iĝ'i al la tradici'a'j demokrati'a'j slogan'o'j de liber'ec'o, egal'ec'o kaj frat'ec'o, part'e ĉar koloni'it'a'j popol'o'j hav'as vast'a'n spert'o'n est'i ekspluat'at'a'j kiel rimed'o'j por la cel'o'j de ali'a popol'o kaj part'e ĉar tia'j slogan'o'j est'as konven'a'j por embaras'i metropol'a'j'n aŭtoritat'o'j'n.

Koloni'a livre'o

Sed ĉiu'j ĉi divers'a'j sent'o'j kaj si'n'ten'o'j gajn'as apart'a'n kolor'o'n, ili uz'as apart'a'n vest'o'n, kiu disting'as koloni'a'n spert'o'n. Tiu kolor'o, tiu vest'o, est'as la pretend'o je rajt'o'j egal'a'j al tiu'j de la civit'an'o'j de la metropol'o, la protest'o kontraŭ diskriminaci'o, kiu montr'as si'n, al tiu'j, kiu'j pro ĝi sufer'as, est'i tiel arbitr'a kiel ĉiom'a.

Pro tio, progres'em'a'j mov'ad'o'j inter koloni'a'j popol'o'j plej oft'e al'pren'as naci ism'a'n kaj liber'ig'ism'a'n form'o'j'n. Ili est'as liber'ig'ism'a'j ĉar ili'a vek'iĝ'ant'a politik'a konsci'iĝ'o vid'as la establ'it'a'j'n konstituci'a'j'n lig'o'j'n kun la metropol'o kiel simbol'o'j'n de fremd'ul'a domin'ad'o. Ili est'as naci'ism'a'j ĉar apart'a regn'ec'o est'as la depon'ej'o de ŝtat'a pov'o, kaj sen ŝtat'a pov'o je ili'a dispon'o, la liber'ig'ist'o'j pov'as nek romp'i si'a'n politik'a'n kaj ekonomi'a'n de'pend'ec'o'n de la metropol'o, nek trans'pren'i la administr'a'j'n funkci'o'j'n de la metropol'o post kiam okaz'is la dis'romp'o.

Ni do dev'as vid'i la koloni'it'a'j'n popol'o'j'n kaj kiel ar'o'j'n da individu'o'j sub'prem'at'a'j kaj mal'help'at'a'j de specif'a'j form'o'j de mal'privilegi'o'j kaj kiel ek'aper'ant'a'j'n naci'o'j'n, kiu'j lukt'as por ating'i sam'rang'ec'o'n de tiel nom'at'a'j sen'de'pend'a'j land'o'j rilat'e al suveren'ec'o kaj inter'naci'a agnosk'o.

La pretend'o – ni tio'n emfaz'as – est'as je formal'a egal'ec'o de status'o. Ĝi ne est'as je materi'a egal'ec'o de funkci'o. Nek ĝi nepr'e neces'as por plen'a naci'a suveren'ec'o en la klasik'a senc'o de la termin'o. Koloni'a'j popol'o'j opon'as la lim'ig'o'j'n de suveren'ec'o, kiam tiu'j est'as trud'at'a'j de ekster'e, kaj aper'as mark'o'j de mal'super'ec'o. La koloni'it'a'j popol'o'j ebl'e konsent'us akcept'i lim'ig'o'j'n, kondiĉ'e, ke ili pov'u tio'n far'i laŭ propr'a elekt'o favor'e al la interes'o'j de efik'a inter'naci'a organiz'o, kaj kondiĉ'e, ke oni pov'u garanti'i al ili, ke la plej mult'a'j ali'a'j liber'a'j land'o'j ver'e far'u la sam'a'n akcept'o'n.

Tia est'as la pozici'o de la de'pend'a'j popol'o'j, kaj tia'j est'as ili'a'j bezon'o'j aŭ rajt'o'j. La bezon'o'j ne est'as kontent'ig'ebl'a'j per adopt'o de leĝ'o'j, nek pov'as la rajt'o'j est'i garanti'at'a'j de konstituci'a ĉart'o. Oni oft'e prov'ad'is don'i la fort'o'n de ne'ŝanĝ'ebl'a leĝ'o al la postul'o'j de apart'a'j grup'o'j aŭ komun'um'o'j. Sed ĉar neniu'j leĝ'o'don'ant'o'j pov'as dev'ig'i si'a'j'n post'e'ul'o'j'n por ĉiam, la prov'o'j montr'iĝ'as fin'e aŭ ne'frukt'o'don'a'j aŭ super'flu'a'j [...].

Brit'a kontraŭ'koloni'ism'a verk'ist'o, ĵurnal'ist'o kaj kler'ig'ist'o, Leon'ard John Barnes (1895-1977) labor'is en la Brit'a ministeri'o pri koloni'a'j afer'o'j kaj hav'is sen'per'a'n spert'o'n pri koloni'a reg'ad'o en Sud'afrik'o, kie li loĝ'is kaj labor'is kiel ĵurnal'ist'o. Li est'as plej bon'e kon'at'a pro si'a libr'o Soviet Light on the Colonies [Sovet'a Lum'o sur la Koloni'o'j], el'don'it'a en 1944.

Sankt'a kaj universal'a karakter'o por hom'a'j rajt'o'j

“La idol'an'o'j pov'us ĉiam ne'i la sen'mort'ec'o'n de la anim'o, sed malgraŭ tio la kred'ant'o'j ne ĉes'os ĝi'n opini'i real'aĵ'o. - Eĉ se la pagan'o'j nun prav'us, la potenc'o de la fid'o, kiu'n hav'as la kred'ant'o'j, ig'us en iu est'ont'a tag'o la anim'o'n sen'mort'a”, skrib'is la aŭstr'a-uson'a kompon'ist'o Arnold Schoenberg (1874-1951) en la tekst'o, kiu'n li send'is al Unesk'o el Los-Anĝeleso la 21-an de juli'o 1947 sub la titol'o ”La Rajt'o'j de la Hom'o”. La sam'o est'os valid'a por hom'a'j rajt'o'j, se ni ne ĉes'os kred'i, ke ili ekzist'as, eĉ se ili rest'us ne'kon'at'a'j kaj fuŝ'e difin'it'a'j dum long'a temp'o en la est'ont'ec'o”, li al'don'is. Sekv'as el'tir'aĵ'o'j.

Est'as bedaŭr'ind'e agnosk'i, ke plej mult'a'j hom'o'j opini'as, ke ili rajt'as spit'i la rajt'o'j'n de ali'ul'o'j aŭ eĉ ili'n kontraŭ'batal'i.

Eĉ pli bedaŭr'ind'e est'as tio, ke la nun'a aspekt'o de la mond'o neniel esper'ig'as pri baldaŭ'a pli'bon'iĝ'o.

Tamen tiu konstat'o ne brid'u ni'a'n aspir'o'n al mond'o, kie la sankt'ec'o de la Rajt'o'j de la Hom'o est'us ĉies ne'tuŝ'ebl'a evident'aĵ'o. La hom'ar'o neniam kapabl'us ating'i tia'n feliĉ'a'n stat'o'n, se kresk'ant'a nombr'o da individu'o'j fervor'e ne klopod'us por ideal'o, burĝon'int'a jam antaŭ long'a temp'o, ĝis ĝi'a efektiv'ig'o. La tut'a progres'o de soci'a pens'o aŭ soci'a sent'o, kiu al'las'is kun'viv'ad'o'n sen ajn'a mal'konkord'o, est'int'us ating'it'a nur per la fort'o de tia'j aspir'o'j.

La idol'an'o'j pov'us ĉiam ne'i la sen'mort'ec'o'n de la anim'o, kaj malgraŭ tio la kred'ant'o'j ne ĉes'os ĝi'n opini'i real'aĵ'o. Eĉ se la pagan'o'j nun prav'us, la potenc'o de la fid'o de la kred'ant'o'j ig'us en iu est'ont'a tag'o la anim'o'n sen'mort'a.

Est'os la sam'a afer'o por la Rajt'o'j de la Hom'o, se ni ne ĉes'os kred'i ili'a'n ekzist'o'n, eĉ se ili rest'os ne'kon'at'a'j kaj ne klar'e difin'it'a'j dum long'a temp'o en la est'ont'ec'o.

Se est'as iu diferenc'o inter la komun'a jur'o, la civit'an'a jur'o kaj la hom'a'j rajt'o'j, la diferenc'o'j lim'iĝ'u al la jen'a'j punkt'o'j:
La hom'a'j rajt'o'j streb'as ekvilibr'ig'i rajt'ig'o'j'n kaj rezist'o'j'n precip'e en teren'o'j, kie la komun'a jur'o ankoraŭ ne trov'is solv'o'j'n.

Ni el'trov'u minimum'a'j'n rajt'o'j'n valid'a'j'n por ĉiu'j popol'o'j kaj ĉiu'j ras'o'j.

La task'o vort'ig'i Deklaraci'o'n de la Rajt'o'j de la Hom'o est'u klar'e komisi'it'a al organiz'o, kiu akompan'u la evolu'ig'o'n de la komun'a jur'o [...]

La mal'facil'o difin'i la rajt'o'j'n kuŝ'as en la opon'ad'o de interes'o'j, kiu'j'n ni intenc'as protekt'i. Galilej'o, kiu pri'dub'is la Bibli'a'n libr'o'n Genez'o, kaj la Eklezi'o, kiu ne akcept'as i'a'n ajn atenc'o'n kontraŭ la vort'o'j de Di'o, ambaŭ merit'as la sam'a'n protekt'o'n kaj ambaŭ ĝu'as la sam'a'j'n rajt'o'j'n [...].

Civiliz'o kaj kultur'o baz'it'a'j nur sur scienc'a'j kon'o'j, dev'us halt'ig'i si'a'n progres'ad'o'n por ekvilibr'ig'i konkurenc'a'j'n interes'o'j'n. Post long'a'j jar'cent'o'j, sen'dub'e, ĉar potenc'a'j fort'o'j opon'as ĝi'n; eĉ pli, ĉiu'j koncern'a'j interes'o'j est'as aŭ ne kon'at'a'j nun, aŭ mal'sukces'is rivel'iĝ'i ĝust'a'temp'e.

Sed la stud'ad'o de rajt'o'j dispon'as pri pli preciz'a'j il'o'j kaj pli'a'j postul'o'j, al kiu'j ĝi konform'u.

La Ĉef'episkop'o pov'is permes'i al si vang'o'frap'i Mozart'o'n, ne interes'iĝ'ant'e, ĉu li per tiu far'o en'ir'as la histori'o'n de muzik'o.

Kiu est'us tiam pov'int'a imag'i, ke la sent'o pri honor'o asoci'it'a kun la art'ist'o al'pren'os est'ont'e tia'j'n proporci'o'j'n? Kaj kiu est'us antaŭ'dir'int'a, ke tiu aŭ ali'a art'ist'o est'os abomen'at'a dum'viv'e surpriz'int'e si'n per mal'ind'a'j pens'o'j?

Kaj, ali'flank'e, kiu est'us antaŭ'vid'int'a, ke la ofend'o'j, kiu'j'n la kritik'ist'o'j dis'don'ad'is al Ibsen, Strindberg, Mahler kaj ali'a'j, est'os konsider'at'a'j honor'mark'o? Sen tia'j mal'amik'o'j ni ne pov'us ver'e grand'i.

Kiam do la rajt'o'j de hom'o - cert'e sen prevent'i oni'a'n trud'at'a'n part'o'pren'o'n en mal'just'o - dis'kompren'ig'os ali'a'j'n, ke est'as hont'ind'e sufer'ig'i tiel? [....]

Est'as tragik'a afer'o, ke la rajt'o'j de la hom'o est'as, sam'e kiel demokrati'o, ne kapabl'a'j defend'i si'n mem kontraŭ atak'o'j kaj detru'o. Ĉio, kio'n oni pov'us iniciat'i je la nom'o de ĉi tiu'j rajt'o'j, fakt'e sub'fos'us la rajt'o'j'n de la agres'ant'o. Preciz'e sam'e kiel ĉio, kio streb'as por firm'ig'i demokrati'o'n, est'as mal'demokrati'a.

Ŝajn'e hom'a'j rajt'o'j dev'as lim'iĝ'i al mal'pli grand'a nombr'o da pretend'o'j, kiu'j ne prezent'us tiu'n ĉi koncept'o'n tro ambici'a.

La plej mult'a'j form'o'j de kred'o est'as ekskluziv'a'j kaj antagonism'a'j, kelk'foj'e eĉ batal'em'a'j, provok'a'j kaj agres'em'a'j. Por ili, est'i toler'em'a'j est'us si'n'mort'ig'e. Pens'u ni, ekzempl'e, pri la komun'ism'a'j aŭ faŝism'a'j reĝim'o'j, por kiu'j kred'o est'as instrument'o por reg'i.

Ĉu la hom'o hav'as dev'o'n kred'i tio'n, kio est'as ver'a? Ĉu la rajt'o kred'i tio'n, kio est'as fals'a, merit'as protekt'o'n?

La Dekalog'o sen'dub'e est'as unu el la unu'a'j Deklar'o'j de la Rajt'o'j de la Hom'o iam ajn kod'ig'it'a'j. Ĝi garanti'as la rajt'o'n viv'i kaj la rajt'o'n posed'i, protekt'as la ge'edz'ec'o'n, ĵur'ad'o'n kaj la labor'o'n, sed, ĉar est'as nur unu Di'o, ili ne'as ĉi'a'n liber'o'n de religi'a kred'o.

"Kiel mi pov'as ver'e am'i la bon'o'n sen mal'am'i la mal'bon'o'n?", Strindberg si'n demand'is. De tie ven'as la dezir'o kaj eĉ la si'n'dev'ont'ig'o kontraŭ'batal'i la mal'bon'o'n.

Jen kial iu'j kred'as, ke ili kontraŭ'batal'u la “burĝ'a'n” art'o'n, kaj ali'a'j - la Palestin'an stil'o'n, kiu est'as fremd'a por ni'a ras'o kaj komenc'iĝ'is kun la grand'a Adolf Loos.

La batal'ant'o hav'as la vol'o'n kaj dev'o'n venk'i la vol'o'n kaj la dev'o'n sub'prem'i la konker'it'o'j'n.

Sed, kio rest'os el la hom'a'j rajt'o'j por tiu'j, kiu'j kred'as je mal'aper'int'a'j art'a'j form'o'j kaj forges'it'a'j ide'o'j?

Ĉu la rajt'o nask'iĝ'i est'as unu el la hom'a'j rajt'o'j? Aŭ ĉu la rajt'o reg'i nask'o'j'n est'as unu el ili? Kaj ĉu oni rajt'as mal'sat'mort'ig'i la tro'a'j'n nask'it'o'j'n?

Malgraŭ tio, ni ne rezign'u pri ni'a dezir'o atribu'i sankt'a'n kaj universal'a'n karakter'o'n al la hom'a'j rajt'o'j.

En ni'a'j kor'o'j persist'as la fort'o de la dezir'o kombin'it'a kun la pov'o kre'i.

Unu el la plej influ'a'j kaj nov'ig'a'j kompon'ist'o'j de la du'dek'a jar'cent'o, la aŭstr'a-uson'a kompon'ist'o Arnold Schoenberg (1874-1951) kre'is nov'a'j'n manier'o'j'n de kompon'ad'o, uz'ant'e sen'tonal'ec'o'n. Kiel mult'a'j ali'a'j jud'a'j art'ist'o'j, Schoenberg el'migr'is en Uson'o'n en 1933.

Li instru'is ĉe la Konservatori'o Malkin en Boston'o, kaj en 1934 trans'loĝ'iĝ'is al Kalifornio, kie li pas'ig'is si'a'n post'a'n viv'o'n. Li profesor'is ĉe la Universitat'o de Sud'a Kalifornio kaj en la Universitat'o de Kalifornio en Los-Anĝeleso, iĝ'int'e uson'a civit'an'o en 1941.

Hom'a'j rajt'o'j kaj kultur'a'j perspektiv'o'j

La nun'a'j debat'o'j, kiu'j pri demandas la universal'ec'o'n de la Deklaraci'o pri Hom'a'j Rajt'o'j, al'port'as al la plej'a atent'o la iniciat'o'j'n, kiu'j'n Unesk'o entre pren'as ek'de 1947, por stimul'i la diskut'ad'o'n pri divers'a'j kultur'a'j horizont'o'j.

Hodiaŭ, la Universal'a Deklaraci'o de Hom'a'j Rajt'o'j (UDHR) est'as vast'e akcept'at'a de la plej mult'a'j ŝtat'o'j kaj est'as integr'a part'o de inter'naci'a jur'o. Malgraŭ tio oni dev'as agnosk'i, ke la tut'mond'a scen'o ŝanĝ'iĝ'is ek'de la adopt'o de la Deklaraci'o en 1948. Ne nur la konsist'o de la Ĝeneral'a Asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j est'as pli divers'a, sed Ŝtat'o'j ne plu est'as la sol'a'j politik'a'j ag'ant'o'j. Oni nun dev'as trakt'i super'naci'a'j'n, trans'naci'a'j'n kaj lok'a'j'n ag'ant'o'j'n, kiu'j gener'as, re'konstru'as aŭ defi'as ekzist'ant'a'j'n norm'a'j'n supoz'o'j'n.

Krom'e, la inter'naci'a jur'o pri hom'a'j rajt'o'j ne est'as la sol'a norm'a ord'o.

Ekzist'as ali'a'j ne'jur'a'j opci'o'j, kiel mor'a'j, religi'a'j, soci'a'j kaj kultur'a'j norm'o'j, kiu'j est'as al'vok'it'a'j por sub'ten'i fundament'a'j'n hom'a'j'n rajt'o'j'n.

En mult'a'j afrik'a'j soci'o'j kaj iu'j azi'a'j land'o'j, la rajt'o'j kaj dev'o'j de hom'o'j est'as observ'at'a'j prefer'e rilat'e al la komun'um'o ol la individu'o. Dum liberal'ism'o fokus'iĝ'as sur la ne'tuŝ'ebl'a'j rajt'o'j de la individu'o, la konfuce'ism'o en Ĉini'o, ekzempl'e, est'as pli koncern'at'a de komun'a'j dev'o'j. En Afrik'o, la ubuntu-filozofi'o, baz'it'a sur noci'o'j de hom'ec'o kaj frat'ec'o, inspir'is la Komision'o'n pri Ver'o kaj Re'pac'iĝ'o en Sud-Afrik'o. La tribunal'o'j de Gacaca [gaĉaĉa], kiu'j kun'ig'is la procez'o'n de naci'a re'pac'iĝ'o post la genocid'o de 1994 en Ruando, est'as ali'a kon'at'a ekzempl'o pri la uz'o de tradici'a'j mekanism'o'j. Sed est'as mult'a'j ali'a'j.

Komun'um'a'j alternativ'o'j

La Ĉart'o de Manden [de Kuruk'a'n Fug'a], ekzempl'e, est'as konsider'at'a unu el la plej mal'nov'a'j konstituci'o'j en la mond'o, kvankam ĝi est'as buŝ'a kaj trans'don'at'a de generaci'o al generaci'o. Proklam'it'a komenc'e de la 13a jar'cent'o far'e de la Mandinka-Imperi'o - kiu etend'iĝ'is super grand'a part'o de Okcident'a Afrik'o en la mez'epok'o - la Ĉart'o est'as form'it'a de "preambul'o" kaj sep "ĉapitr'o'j" pled'ant'a'j por soci'a pac'o en divers'ec'o, la ne'tuŝ'ebl'ec'o de la hom'a person'o, kler'ig'ad'o, la integr'ec'o de la patr'uj'o, sekur'ec'o de nutr'aĵ'o'j, la abol'o de sklav'ec'o per razi'o [‫ةوزغ‬ ghazwa ~ milit'ir'o, pri'rab'o, atak'murd'o] kaj la liber'ec'o de parol'o kaj entrepren'o. Ĉi tiu'j princip'o'j, kiu'j difin'as la rajt'o'j'n kaj dev'o'j'n de membr'o'j de la Komun'um'o de Mandinka, est'as ankoraŭ valid'a'j kaj sub'ten'at'a'j de la lok'a'j kaj naci'a'j aŭtoritat'o'j en Mali'o.

La Ĉart'o est'is en'skrib'it'a de Unesk'o en la Reprezent'a List'o de la Ne'materi'a Kultur'a Hered'aĵ'o de la Hom'ar'o en 2009, ĉar ĝi reprezent'as elokvent'a'n ekzempl'o'n de tradici'a soci'a kaj jur'a organiz'o - kiu ne dev'as est'i forges'at'a.

Ĉe la ali'a fin'o de Afrik'o, komun'um'a solv'o, kiu est'is establ'it'a en Svaziland'o, ankaŭ merit'as ni'a'n plen'a'n atent'o'n. En ĉi tiu land'o, kiel en mult'a'j ali'a'j, vir'in'o, kiu est'as viktim'o de hejm'a per'fort'o, hav'as nur unu ebl'o'n protekt'i si'n: ir'i al la polic'o kaj sub'met'i raport'o'n. Sed tio est'as mal'util'a, ĉar se la edz'o est'as kondamn'it'a, la viv'ten'ant'o de la tut'a famili'o traf'as mal'liber'ej'o'n. Jen kial vir'in'o'j el'labor'is alternativ'a'n strategi'o'n.

Ĉe fest'a'j celebr'ad'o'j aŭ solen'a'j okaz'o'j, vir'in'o'j tradici'e kun'e plen'um'as kant'o'j'n, dum ali'a'j membr'o'j de la komun'um'o, inkluziv'e de vir'o'j, kutim'e dev'as silent'i kaj aŭskult'i. Mult'a'j el ĉi tiu'j in'a'j ĥor'o'j, kiu'j prezent'as dum hor'o'j, inklud'as en si'a repertuar'o kant'o'j'n kondamn'ant'a'j'n hejm'a'n per'fort'o'n. Publik'e al'front'i la vir'o'j'n tia'manier'e montr'iĝ'is est'i mult'e pli efik'a ol iu ajn apelaci'o al formal'a justic'o - laŭ esplor'ad'o konduk'it'a de la Inter'kultur'a centr'o por hom'a'j rajt'o'j, establ'it'a de ĉin'a'j, afrik'a'j kaj eŭrop'a'j scienc'ist'o'j en Pekino, Ĉini'o, en 2014.

Ali'a ekzempl'o de la efik'ec'o kaj soci'a prav'ec'o de ne'ŝtat'a'j mekanism'o'j est'is ident'ig'it'a en Barato, kie Nari Adalat-oj, aŭ vir'in'a'j tribunal'o'j, est'is establ'it'a'j en kamp'ar'a'j are'o'j. Ili'n prezid'as vir'in'o'j, kiu'j hav'as nur baz'a'n sci'o'n pri la Barata kriminal'a kod'o, sed uz'as mediaci'o'n por solv'i kaz'o'j'n. Malgraŭ iu'j mank'o'j, la ne'formal'a'j tribunal'o'j est'as bon'a alternativ'o al la long'a'j kaj mult'e'kost'a'j procedur'o'j de la oficial'a'j tribunal'o'j - ili ricev'as lok'a'n sub'ten'o'n kaj financ'ad'o'n de la barata reg'ist'ar'o.

La iniciat'o'j, kiu'j el'ir'as el la kultur'a'j komun'um'o'j mem, est'as ver'ŝajn'e pli daŭr'ig'ebl'a'j kaj efik'a'j long'temp'e ol ŝanĝ'o'j dev'ig'it'a'j de ekster'a'j ag'ant'o'j aŭ de la ŝtat'o.

Ĉi tiu'j sistem'o'j, kiu'j serv'as por protekt'i komun'um'o'j'n, dev'as est'i konsider'at'a'j.

Mal'sam'a'j form'o'j de pens'ad'o

Antaŭ sep'dek jar'o'j, Unesk'o dir'is ĝust'e tio'n, kiam ĝi deklar'is: "Tia Deklaraci'o (de hom'a'j rajt'o'j) de'pend'as, tamen, ne nur de la aŭtoritat'o, de kiu rajt'o'j est'as protekt'at'a'j kaj antaŭ'e'n'ig'at'a'j, sed de'pend'as ankaŭ de la komun'a kompren'o, kiu far'as la proklam'o'n ebl'a kaj fid'ind'a." Ĉi tiu ekstrakt'o ven'as de la raport'o prezent'it'a la 31an de juli'o 1947, sub la titol'o "La Baz'o'j de Inter'naci'a Deklaraci'o de Hom'a'j Rajt'o'j" (p. 1), far'e de la komitat'o de spert'ul'o'j, kiu'n Unesk'o kun'ven'ig'is por part'o'pren'i en la procez'o de redakt'ad'o de la UDHR. Tiu'cel'e, la Organiz'o lanĉ'is tut'mond'a'n enket'o'n pri la filozofi'a'j princip'o'j de hom'a'j rajt'o'j [tio est'as la tem'o de la ĉef'a sekci'o de ĉi tiu numer'o de la Kurier'o], por inkluziv'i ŝlos'il'a'j'n element'o'j'n de divers'a'j tradici'o'j kaj opini'o'j el la tut'a mond'o en la debat'o.

Ĉi tiu dokument'o ankaŭ asert'is la konvink'iĝ'o'n de la Organiz'o, ke "ju pli profund'a ekzamen'o de la baz'o'j de hom'a'j rajt'o'j, des pli grand'a'j est'as la esper'o'j, kiu'j impres'as plej'ebl'e real'ec'a'j" [p. 3]. Ĝi ankaŭ avert'is kontraŭ la risk'o, ke diferenc'o'j en interpret'ad'o, lig'it'a'j al la divers'ec'o de kultur'o'j, pov'us mal'help'i la inter'konsent'o'n kaj la efektiv'ig'o'n de la rajt'o'j prezent'it'a'j en la UDHR.

Kiel atest'as pli fru'a dokument'o, la Memorand'o pri Hom'a'j Rajt'o'j la 27an de mart'o 1947 [p. 6], Unesk'o kred'is, ke "Ni ne dev'as... neglekt'i la fakt'o'n, ke en ali'a'j part'o'j de la mond'o aper'is ali'a'j teori'o'j de hom'a'j rajt'o'j, aŭ est'as destin'it'a'j aper'i".

Menci'int'e faŝism'o'n kiel perfekt'a ekzempl'o de politik'a sistem'o teori'e ne daŭr'i'pov'a kaj tut'e sen'kredit'ig'it'a kaj venk'it'a en la praktik'o, la Memorand'o sugest'as, ke "tut'e nov'a formul'aĵ'o de hom'a'j rajt'o'j est'us neces'a por en'korp'ig'i la vid'o'j'n de tia hom'o kiel Mahatm'o Gandhi, aŭ tiu'j mult'a'j barataj pens'ul'o'j, kiu'j kred'as je la soci'a grav'ec'o kaj individu'a valor'o de medit'ad'o kaj mistik'a spert'o." La dokument'o konklud'is, ke "ni pov'as est'i sufiĉ'e cert'a'j, ke la pens'ad'a aktiv'ec'o nun evident'a en la popol'o'j de nigr'a, brun'a kaj flav'a haŭt'kolor'o'j, de Afrik'o ĝis la Mal'proksim'a Orient'o, est'as destin'it'a rezult'ig'i ankoraŭ ali'a'j'n formul'o'j'n".

Malgraŭ la klopod'o'j de Unesk'o ekspansi'ig'i la kultur'a'j'n horizont'o'j'n, azi'a'j aŭ afrik'a'j tradici'o'j kaj filozofi'o'j ne est'is konsider'at'a'j, kiam la UDHR est'is formul'at'a. Kvankam kultur'a'j diferenc'o'j est'is en la tag'ord'o, est'is la okcident'a percept'o de hom'a'j rajt'o'j, kiu fin'e triumf'is.

Ĝi est'as baz'it'a sur la politik'a filozofi'o de liberal'ism'o kaj fokus'iĝ'as sur la natur'a'j rajt'o'j de individu'o prefer'e ol sur soci'o kaj kultur'o. Pli'e, la procez'o postul'i kaj efektiv'ig'i ĉi tiu'j'n rajt'o'j'n radik'as en la okcident'a jur'a kultur'o, en kiu ŝtat'o'j kaj leĝ'don'ant'o'j lud'as gvid'a'j'n rol'o'j'n.

Dum la pas'int'a'j sep'dek jar'o'j, kultur'a divers'ec'o, la influ'o de ne-ŝtat'a'j ag'ant'o'j kaj jur'a plur'ec'o ricev'is pli grand'a'n atent'o'n.

Oni konsider'u ĉi tiu'n evolu'o'n serioz'e, tiel, ke la filozofi'o de la UDHR pov'u est'i trans'don'at'a al lok'a'j komun'um'o'j kaj est'i efik'a en ili'a'j kun'tekst'o'j kaj kultur'o.

La aktual'a'j debat'o'j pri la evident'a for'est'o de ne-okcident'a'j ide'o'j en hom'a'j rajt'o'j - kio indik'as la mal'komfort'o'n sent'at'a'n de part'o de la mond'a loĝ'ant'ar'o - montr'as, ke la diskut'o, komenc'it'a de Unesk'o en 1947, est'is antaŭ'temp'e for'ĵet'it'a, kaj ke ĝi merit'as est'i re'mal'ferm'it'a hodiaŭ.

Ambasador'o de Hom'a'j Rajt'o'j por Nederlando de 2010 ĝis 2014, Lionel Veer est'as alt'rang'a diplomat'o. Li est'is Nederlanda Ambasador'o kaj Permanent'a Deleg'it'o al Unesk'o de septembr'o 2014 ĝis septembr'o 2018.

Special'ist'o pri Hom'a'j Rajt'o'j kaj Inter'naci'a Politik'o, Annemarie Dezentje nun'temp'e labor'as por la Ministeri'o de Intern'a'j kaj Reĝ'land'a'j Rilat'o'j de la nederlanda reg'ist'ar'o.

Zom'o

Pretekst'e, ke li help'os la 20-jar'aĝ'a'n Gisèle liber'iĝ'i de la efik'o de “malic'a okul'o”, amik'o de ŝi'a'j ge'patr'o'j konduk'is ŝi'n al izol'it'a lok'o kaj seks'per'fort'is ŝi'n. “Mi sci'as, ke li far'is tio'n al ali'a'j antaŭ'e,” ŝi dir'as. Li jam per'fort'is du knab'in'o'j'n 12- kaj 15-jar'a'j'n, kies ge'patr'o'j ne kuraĝ'as entrepren'i i'o'n ajn, tim'ant'e sekv'o'j'n.

Gisèle, Marie, Viviane kaj milion'o'j da ali'a'j vir'in'o'j

Ĉi tiu fot'a raport'o est'as el'don'it'a de Unesk'o-Kurier'o por mark'i la Inter'naci'a'n Tag'o'n por Elimin'i Per'fort'o'n kontraŭ Vir'in'o'j, la 25-an de novembr'o.

La nom'o'j de la vir'in'o'j, kiu'j part'o'pren'is la fotografi'a'n projekt'o'n, est'is ŝanĝ'it'a'j por ili'a protekt'o.

Haitio, 2015. En la strat'o'j de Portoprinc'o [Port-au-Princ'e [pɔʁopʁɛ s ̃ ], haiti'kreol'e:
Pòtoprens [pɔtopɣɛ s ̃ ]), 20-jar'aĝ'a student'in'o serĉ'as labor'o'n. Ni nom'u ŝi'n Marie.

Jun'ul'o propon'as help'i ŝi'n. “Li dir'is, ke mi akompan'u li'n al li'a hejm'o por pren'i iu'j'n dokument'o'j'n. Kiam ni tie al'ven'is, li el'tir'is paf'il'o'n. Jen kio tiam okaz'is,” ŝi rakont'as.

La histori'o de ĉi tiu jun'a haitia vir'in'o est'as bedaŭr'ind'e nur unu ilustr'aĵ'o de mult'e pli grand'a plag'o. Per'fort'o kontraŭ vir'in'o'j ne kon'as lim'o'j'n. Vir'in'o'j de la mond'o est'as draŝ'at'a'j sub la pez'o de sufer'ad'o kaj stigmat'ig'o, kiu'n ĝi kaŭz'as, sen'de'pend'e de ili'a kultur'o, religi'o aŭ soci'ekonomi'a status'o.

Konsider'at'a kiel tabu'o en mult'a'j soci'o'j, per'fort'o dev'ig'as mult'a'j'n vir'in'o'j'n rest'i silent'a'j pri si'a aflikt'o, kaj oft'e ne est'as reflekt'at'a en statistik'o'j. Enket'o'j inter ĉi tiu'j vir'in'o'j oft'e est'as la sol'a manier'o por imag'i la ampleks'o'n de la pest'o. Laŭ la Mond'a Organiz'o pri San'o [World Health Organization (WHO)], unu el tri vir'in'o'j en la mond'o est'as fizik'e aŭ seks'e per'fort'at'a'j dum si'a viv'daŭr'o.

Feliĉ'e, pli kaj pli da vir'in'o'j lev'as si'a'j'n voĉ'o'j'n por romp'i la silent'o'n, super'ant'e sent'o'j'n de hont'o kaj kulp'o – kaj oft'e la tim'o de venĝ'o'j. Kiel kvar ali'a'j haiti'an'in'o'j – unu el ili nur adolesk'ant'o – Marie elekt'is al'iĝ'i al ĉi tiu batal'o part'o'pren'ant'e en fotografi'a projekt'o. “Kontraŭ Ili'a Vol'o”

est'is lanĉ'it'a en 2016 de Médecins Sans Frontières/Kurac'ist'o'j Sen Lim'o'j (MSF) kun'labor'e kun la franc'a fot'ist'o Bénédicte Kurz'e'n.

Ni ir'u al Source Zabeth. Mi dezir'as est'i fot'it'a en tradici'a vest'o, en la akv'o, kvazaŭ mi far'us lav'ad'o'n.” Por si'a sesi'o de fot'o'j, Marie elekt'as scen'ej'o'n, kiu simbol'as pur'ig'o'n. Ŝi vol'as est'i re'jun'ig'it'a, liber'ig'i si'n de terur'a spert'o kaj far'i nov'a'n komenc'o'n.

“Est'is ne'ebl'e, ke mi al'proksim'iĝ'u al ĉi tiu'j vir'in'o'j nur el la vid'punkt'o de la tragedi'o, kiu'n ili tra'viv'is, ĉar ĉiu'j klopod'is venk'i ĝi'n,” klar'ig'as Kurz'e'n. “Tio mal'ferm'is nov'a'j'n perspektiv'o'j'n al la fotografi'a rakont'o.”

En Haitio, kie seks'per'fort'o est'is agnosk'it'a kiel krim'o nur en 2005 (ĝis tiam ĝi est'is konsider'at'a mal'dec'a atak'o), du'dek ok procent'o'j da vir'in'o'j aĝ'a'j de 15 ĝis 49 jar'o'j'n raport'is, ke ili spert'is iu'n form'o'n de fizik'a per'fort'o, kaj pli ol unu vir'in'o el dek dir'is, ke ili est'is sub'met'it'a'j al seks'a per'fort'o.

Laŭ The New York Times, post la ter'trem'o, kiu ating'is la haiti'an ĉef'urb'o'n en 2010, la taks'o'j de seks'a'j atak'o'j en la urb'a'j improviz'it'a'j tend'ar'o'j est'is du'dek'obl'e pli alt'a'j ol rest'e de la land'o. MSF montr'is ne'sufiĉ'o'j'n en la trakt'ad'o de viktim'o'j de seks'a kaj seks-rilat'a per'fort'o, inkluziv'e la mank'o'n de instituci'o'j de medicin'a kaj psikologi'a sub'ten'o, kaj la preskaŭ tut'a'n for'est'o'n de soci'a kaj jur'a protekt'o.

Por atent'ig'i pri ĉi tiu neglekt'at'a problem'o, tre sub'taks'at'a en oficial'a'j statistik'o'j, la sanitar'a organiz'o lanĉ'is si'a'n fotografi'a'n projekt'o'n. Unu jar'o'n post'e ĝi mal'ferm'is la klinik'o'n Pra'n Men’m (‘pren'u mi'a'n man'o'n’ en la haitia kreol'a) en Portoprinc'o. En du jar'o'j, la klinik'o trakt'is pli ol 1.300 viktim'o'j'n de seks'a agres'o. La grand'a pli'mult'o de tiu'j ankoraŭ ne est'is 25-jar'a'j. Kio est'as precip'e mal'trankvil'ig'a, est'as, ke kvin'dek tri procent'o'j de la viktim'o'j ne est'is plen'aĝ'a'j.

Por Unesk'o, kler'ig'o de ge'jun'ul'o'j est'as la sol'a long'daŭr'a solv'o de seks'rilat'a per'fort'o. Malgraŭ la alarm'a'j cifer'o'j – proksim'um'e 246 milion'o'j da infan'o'j est'as sub'met'at'a'j al divers'a'j form'o'j de seks'per'fort'ad'o ĉiu'n jar'o'n – ekzist'as tro mal'mult'a'j infan'o'j kaj adolesk'ant'o'j, kiu'j ricev'as ĉiom'ampleks'a'n seks'a'n kler'ig'o'n (lern'ant'e la sci'ig'a'j'n, emoci'a'j'n, fizik'a'j'n kaj soci'a'j'n aspekt'o'j'n de seks'ec'o) kiel part'o'n de si'a regul'a instru'plan'o. Tamen la avantaĝ'o'j de tia kler'ig'ad'o est'as evident'a'j – ne nur ge'jun'ul'o'j lern'as kiel de'ten'i si'n de ĉiu'j form'o'j de seks'per'fort'ad'o, ili ankaŭ lern'as kiel mal'ebl'ig'i ĝi'n, re'kon'i ĝi'n kaj trov'i help'o'n.

Unesk'o publik'ig'is revizi'it'a'n el'don'o'n de si'a Inter'naci'a teknik'a gvid'il'o pri seks'ec'a kler'ig'o en 2018, produkt'it'a'n kun'labor'e kun Komun'a program'o de UN pri HIV kaj aidos'o (UNAIDS), Fond'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Loĝ'ant'ar'o de [eks'a United Nations Fund for Population Activities (UNFPA)], Fond'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por Urĝ'a Help'o al Infan'o'j [United Nations International Children’s Emergency Fund (UNICEF)], UN-Vir'in'o'j kaj WHO. La gvid'il'o cel'as kler'ig'a'j'n kaj san'protekt'a'j'n oficial'ul'o'j'n kaj ali'a'j'n kompetent'a'j'n aŭtoritat'o'j'n, por help'i ili'n evolu'ig'i kaj en'konduk'i program'o'j'n kaj material'o'j'n pri seks'kler'ig'ad'o.

Kler'ig'o por en'migr'int'o'j: ne'for'pren'ebl'a hom'a rajt'o

La rajt'o je kler'iĝ'o oft'e est'as konsider'at'a mem'kompren'ebl'a – ĝis ĝi est'as for'pren'at'a. Ne mal'hav'ebl'a il'o por protekt'i la liber'ec'o'n kaj la dign'o'n de ĉiu'j migr'ant'o'j, kler'ig'o ebl'ig'as al la nov'e al'ven'int'o'j plen'e integr'iĝ'i en si'a'j'n nov'a'j'n soci'o'j'n. Tiu ĉi prav'a aspir'o, tamen, al'front'as bar'o'j'n sur'lok'e.

Unesk'o-Kurier'o celebr'as la Inter'naci'a'n Tag'o'n de la Migr'ant'o'j, la 18-an de decembr'o, per si'a sekci'o "Ide'o'j".

Konsekr'it'a en Artikol'o 26 de la Universal'a Deklar'o pri Hom'a'j Rajt'o'j, kler'ig'ad'o est'as esenc'a il'o por protekt'i hom'a'n dign'o'n. Hom'a'j rajt'o'j far'iĝ'as eĉ pli signif'a'j, kiam ili'a real'ig'o ek'bezon'as defend'o'n - kiam hom'o'j dev'as for'kur'i de arm'it'a'j konflikt'o'j aŭ persekut'ad'o, aŭ simpl'e ĉar ili vol'as pli'bon'ig'i si'a'n soci'ekonomi'a'n situaci'o'n. Kiam ili al'ven'as en si'a'j'n nov'a'j'n land'o'j'n, ili'a kler'ig'a situaci'o pov'as est'i mal'cert'a.

Por rifuĝ'int'o'j, ricev'i kler'iĝ'o'n don'as la plej bon'a'n ale'o'n por far'iĝ'i plen'a'j membr'o'j de la gast'ig'ant'a'j land'o'j.

Regul'a'j en'migr'int'a'j labor'ist'o'j kaj ili'a'j infan'o'j profit'as intelekt'e kaj soci'e de frekvent'ad'o de lern'ej'o, kie ili lern'as pri la soci'o, en kiu ili viv'as.

Azil'pet'ant'o'j, kiu'j atend'as decid'o'n pri si'a est'ont'ec'o, bezon'as baz'a'j'n lingv'a'j'n kurs'o'j'n. Tio valid'as des pli por ne'akompan'at'a'j adolesk'a'j azil'pet'ant'o'j.

Por ne'regul'a'j, ne'registr'it'a'j en'migr'int'o'j, la ebl'o al'ir'i baz'a'n kler'iĝ'o'n help'as kre'i stabil'ec'o'n kaj ŝajn'a'n regul'ec'o'n en ili'a person'a viv'o, kaj krom'e help'as kresk'ig'i ili'a'n mem'estim'o'n. Laŭ tiu rajt'o, ŝtat'o'j dev'as proviz'i per al'ir'o al kler'ig'a'j serv'o'j kaj financ'a'j rimed'o'j kaj cert'ig'i, ke neni'u est'as sen'ig'it'a de baz'a kler'o je absolut'a minimum'o.

La situaci'o pri kler'ig'o de azil'pet'ant'o'j kaj rifuĝ'int'o'j en por'temp'a'j akcept'a'j bivak'o'j trans la lim'o'j de land'o'j, en kiu'j okaz'as konflikt'o'j (ekzempl'e Libano, Jordanio, Greki'o kaj Turki'o), est'as de specif'a karakter'o. Ili'a situaci'o pov'as est'i mal'cert'a pro mank'o de la infra'struktur'o'j (dom'o'j, kvalifik'it'a'j instru'ist'o'j, lern'ej'a'j material'o'j) kaj pro ne'sufiĉ'a'j financ'a'j rimed'o'j.

Kiu, en tia'j okaz'o'j, trans'pren'as la respond'ec'o'n por cert'ig'i ili'a'n kler'ig'o'n?

Cert'e la inter'naci'a komun'um'o, sed tio postul'as rezolut'a'n si'n'dev'ig'o'n kaj fort'a'n politik'a'n vol'o'n por protekt'i tiu'j'n, kiu'j trov'iĝ'as en pen'ig'a situaci'o. Oft'e neces'as krom'a'j financ'a'j rimed'o'j por kontent'ig'i la kler'ig'a'j'n bezon'o'j'n de tiu'j grup'o'j. UNHCR [United Nations High Commissioner for Refugees - Alt'a Komisar'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Rifuĝ'int'o'j], la UN-agent'ej'o por rifuĝ'int'o'j, fort'e de'pend'as de krom'a'j donac'o'j por si'a'j kler'ig'a'j program'o'j en la bivak'o'j de la rifuĝ'int'o'j. Se al tiu'j infan'o'j est'as rifuz'at'a bon'kvalit'a baz'a kler'iĝ'o, tut'a generaci'o pov'os perd'iĝ'i.

Kio'n la leĝ'o'j garanti'as...

La inter'naci'a'j leĝ'o'j pri hom'a'j rajt'o'j garanti'as kler'iĝ'o'n por ĉiu'j, sen diskriminaci'e. Tiu ĉi princip'o de ne- diskriminaci'o etend'iĝ'as al ĉiu'j person'o'j aĝ'a'j por frekvent'ad'o de lern'ej'o, kiu'j rezid'as en la teritori'o de ŝtat'o, inklud'ant'e ali'ŝtat'an'o'j'n kaj sen'konsider'e de ili'a laŭ'leĝ'a status'o. Ekster'regul'a'j kaj ne'registr'it'a'j en'migr'int'o'j tial pov'as pet'i la rajt'o'n je kler'ig'o. Tiu ĉi rajt'o tuj star'ig'as ne'dub'ebl'e klar'a'j'n, tuj'a'j'n dev'o'j'n – la ŝtat'o ĉi-kamp'e hav'as neniu'j'n manovr'ebl'o'j'n.

Diskriminaci'o pro iu ajn kaŭz'o est'as mal'permes'at'a, ĉar la esenc'o'n mem de tiu rajt'o oni ne rajt'as en'danĝer'ig'i. Tio implic'as sam'a'j'n rajt'o'j'n pri la al'ir'o al kler'ig'a'j instituci'o'j, kio'n oni pov'as pri'skrib'i kiel la kern'o, aŭ la minimum'a en'hav'o, de la rajt'o.

Tio sekv'as el la universal'a natur'o de la hom'a'j rajt'o'j. Special'a'j far'o'j por protekt'i la rajt'o'n je kler'iĝ'o pov'as de'ven'i de la Konvenci'o pri la Status'o de la Rifuĝ'int'o'j el la jar'o 1951. Artikol'o 22 fiks'as, ke "la kontrakt'ant'a'j ŝtat'o'j don'u al rifuĝ'int'o'j la sam'a'n trakt'ad'o'n kiel al ŝtat'a'j civit'an'o'j koncern'e la unu'a'ŝtup'a'n instru'ad'o'n" kaj "ĉiu'okaz'e ne mal'pli favor'a'n ol tiu por ekster'land'an'o'j ĝeneral'e en la sam'a'j cirkonstanc'o'j, koncern'e la kler'ig'o'n ali'a'n ol la element'a'n kler'ig'o'n, kaj, specif'e, koncern'e la al'ir'o'n al stud'ad'o'j, la agnosk'o'n de stud'a'j atest'o'j, de diplom'o'j kaj de universitat'a'j titol'o'j akir'it'a'j ekster'land'e, la rabat'o'n je kotiz'o'j kaj impost'o'j kaj la hav'ig'o'n de stud'ad'a'j stipendi'o'j." Al tio, Artikol'o 3(1) de la "Konvenci'o pri infan'a'j rajt'o'j" (1989) al'don'as, ke "la esenc'a'j bezon'o'j de la infan'o est'u unu'a'rang'a konsider'o" ĉe ĉiu'j far'o'j, kiu'j koncern'as infan'o'j'n. Tio inklud'as la proviz'ad'o'n per kler'ig'a'j serv'o'j por ĉiu'j en'migr'int'o'j.

La "Inter'naci'a Konvenci'o pri la protekt'ad'o de la rajt'o'j de ĉiu'j en'migr'int'a'j labor'ist'o'j kaj membr'o'j de ili'a famili'o" (1990) garanti'as, ke migr'ant'a'j labor'ist'o'j, ili'a'j infan'o'j kaj la membr'o'j de ili'a famili'o est'u traktat'a'j egal'e al civit'an'o'j de la ŝtat'o kie oni ili'n dung'as.

Rilat'e al la kler'ig'o de la infan'o'j, Artikol'o 30 fiks'as, ke "ĉiu infan'o de en'migr'int'a labor'ist'o hav'u la baz'a'n rajt'o'n je kler'iĝ'o sur la baz'o de la egal'ec'o de la trakt'ad'o kun civit'an'o'j de la koncern'a ŝtat'o. Al'ir'o al publik'a'j antaŭ'lern'ej'a'j kler'ig'a'j instituci'o'j aŭ lern'ej'o'j ne est'u rifuz'at'a aŭ lim'ig'at'a pro la ekster'regul'a situaci'o rilat'e al la rest'ad'o aŭ al la dung'iĝ'o de iu el la ge'patr'o'j, aŭ pro la ekster'regul'a rest'ad'o de la infan'o en la ŝtat'o de dung'iĝ'o." La problem'o en tiu Konvenci'o est'as, ke ĝi est'as ne ratif'it'a de mult'a'j koncern'at'a'j ŝtat'o'j, sen'dub'e pro tio, ke ĝi en'hav'as kelk'a'j'n fort'a'j'n si'n'dev'ont'ig'o'j'n.

Sur la region'a nivel'o, la Eŭrop'a Konvenci'o pri Hom'a'j Rajt'o'j (1950) en'hav'as la klar'a'n kaj strikt'a'n klaŭz'o'n: "Al neni'u hom'o est'u rifuz'at'a la rajt'o je kler'iĝ'o" (Artikol'o 2, Unu'a Protokol'o). Sub la leĝ'ar'o de Eŭrop'a Uni'o, ne'plen'aĝ'ul'o'j, kiu'j pet'as azil'o'n, kaj rifuĝ'int'o'j hav'as al'ir'o'n al kler'iĝ'o sub la sam'a'j kondiĉ'o'j kiel la civit'an'o'j de la EU- membr'o'ŝtat'o'j. Tiu'n rajt'o'n pov'as pet'i ĉiu, kiu est'as sub la jurisdikci'o de ŝtat'o sub'skrib'int'a la Konvenci'o'n, do ankaŭ tiu'j en ekster'regul'a situaci'o pri en'migr'int'o'j.

Ĝi tamen est'as lim'ig'it'a al kler'ig'o nur ĉe la element'a'j kaj mez'lern'ej'a'j mal'ĉef'a'j nivel'o'j.

...kaj la sur'lok'a'j problem'o'j

La efektiv'ig'o de la rajt'o je kler'ig'o por en'migr'int'o'j met'as antaŭ la reg'ist'ar'o'j de la akcept'ant'a'j land'o'j kelk'a'j'n defi'o'j'n kaj dilem'o'j'n.

Pov'as est'i publik'a interes'o mal'help'i mal'regul'a'j'n ne-naci'an'o'j'n est'i part'o de soci'o tra kler'ig'o. Ĉi tio pov'us serv'i por lim'ig'i la hav'ig'ad'o'n de mal'abund'a'j rimed'o'j nur al tiu'j, kiu'j akir'is oficial'a'n permes'o'n rezid'i, aŭ cert'ig'i, ke la migr'ant'a labor'o est'os dispon'ebl'a en la est'ont'ec'o, dum la loĝ'ant'ar'o aĝ'iĝ'os.

Ali'flank'e, nov'al'ven'ant'o'j prav'e hav'as interes'o'n far'iĝ'i plen'a'j membr'o'j de la soci'o, per part'o'pren'ad'o kaj plu'a inklud'iĝ'o – kaj kler'ig'ad'o lud'as ŝlos'il'a'n rol'o'n en tio.

Ŝtat'o'j pov'as liber'e decid'i pri la asign'ad'o de financ'a'j rimed'o'j, sed far'ant'e tio'n, ili dev'as respekt'i la dev'o'j'n pri help'ad'o kaj protekt'ad'o, kiu'j'n ili est'is akcept'int'a'j liber'vol'e kiel sub'skrib'int'o'j de la kontrakt'o'j pri hom'a'j rajt'o'j.

Ekzempl'e, la publik'a interes'o pov'us postul'i, ke la ŝtat'o mal'kuraĝ'ig'u ekster regul'a'j'n migr'ant'o'j'n for'las'i si'a'n land'o'n kaj entrepren'i danĝer'a'n vojaĝ'o'n al Eŭrop'o.

Sed kiam la migr'ant'o'j al'ven'is, la baz'a'j hom'a'j rajt'o'j dev'as est'i respekt'at'a'j. Tio ne signif'as, ke oni don'u al ili al'ir'o'n al ĉiu'j serv'o'j sur la sam'a nivel'o kiel al la civit'an'o'j de la gast'ig'ant'a land'o. Ŝtat'o'j pov'us prav'e hav'i interes'o'n lim'ig'i la hav'ebl'ec'o'n de super'a kler'o, se tio efik'os al'log'e por ekster'regul'a'j en'migr'ant'o'j. Sed ŝtat'o'j ne pov'as restrikt'i al'ir'o'n al element'a aŭ mez'grad'a kler'o'j. Tiu ĉi rajt'o est'u garanti'at'a en ĉiu'j cirkonstanc'o'j.

Ni sci'as, ke iu'j rifuĝ'int'o'j ver'ŝajn'e rest'os konstant'e, ĉar ili ne pov'as re'ven'i al si'a de'ven'land'o. Sekv'e neces'as, ke naci'a'j kaj lok'a'j aŭtoritat'o'j anticip'u kaj plan'u kler'ig'a'j'n regul'ig'o'j'n, kultur'e taŭg'a'j'n, ebl'ig'ant'e al tiu'j, kiu'j em'as integr'iĝ'i, kun al'ir'o al la labor'merkat'o.

Ĉef'e, ekvilibr'o establ'iĝ'u inter la kler'ig'a'j bezon'o'j de jun'a'j en'migr'int'o'j kaj la diferenc'a trakt'ad'o de civit'an'o'j kaj ne'civit'an'o'j koncern'e al'ir'o'n al kler'ig'ad'o.

Ekzempl'e, est'as rekomend'at'e por migr'ant'o'j, tuj post kiam ili al'ven'is, lern'i la lingv'o'n de la gast'ig'ant'a land'o.

Cert'ig'i al'ir'o'n al kler'iĝ'o, loĝ'ebl'o, soci'a'j kaj san'protekt'a'j serv'o'j kaj labor'posten'o'j por rifuĝ'int'o'j financ'e ŝarĝ'u reg'ist'ar'o'j'n.

Tamen, ĉar mal'avar'ec'a politik'o por bon'ven'ig'i migr'ant'o'j'n foj'e pov'as konduk'i al mis'kompren'o, mal'trankvil'o kaj mal kontent'o inter iu'j civit'an'o'j, reg'ist'ar'o'j klar'ig'u la kial'o'j'n de si'a'j elekt'o'j kaj prav'ig'u ili'n lum'e de ali'a'j buĝet'a'j prioritat'o'j, politik'a'j interes'o'j kaj si'a'j inter'naci'a'j hom'a'j rajt'o'j.

Resum'e, est'as grav'e, ke la rajt'o'j de en'migr'int'o'j je kler'ig'ad'o est'u vast'e agnosk'at'a'j kiel ne'for'pren'ebl'a'j hom'a'j rajt'o'j, kaj ne nur kiel cel'o'j ating'end'a'j per aplik'o de publik'a'j regul'o'j. Naci'a'j, lok'a'j kaj kler'ig'a'j instanc'o'j est'u konsci'a'j pri tiu fundament'a rajt'o kaj ag'u konform'e.

Ĉef'o de la Departement'o pri Inter naci'a kaj Eŭrop'a leĝ'ar'o, Fons Coomans (Nederlando), estr'as la kate dron de Unesk'o pri Hom'a'j Rajt'o'j kaj Pac'o en la Universitat'o Maastricht. Li est'as direktor'o de la Maastricht-Centr'o por Hom'a'j Rajt'o'j, kaj membr'o de la Nederlanda ret'o por Esplor'o'j pri Hom'a'j Rajt'o'j.

Konstru'i pont'o'j'n, ne mur'o'j'n

Kun pli ol iam ajn da hom'o'j trans'loĝ'iĝ'ant'a'j - ĉu propr'a'vol'e aŭ dev'ig'it'e, de si'a hejm'o - ekzist'as enorm'a'j post'sekv'o'j por kler'ig'ad'o, kiu'j postul'as fleks'ebl'a'j'n kaj nov'ig'a'j'n solv'o'j'n. Tio est'as la centr'a tem'o de la Monitor'a Raport'o pri tut'mond'a kler'ig'ad'o 2019 de Unesk'o: Migr'ad'o, De'lok'ig'o kaj Kler'ig'ad'o: Konstru'i Pont'o'j'n, Ne Mur'o'j'n. Ĝi analiz'as kelk'a'j'n prov'it'a'j'n kaj kontrol'it'a'j'n solv'o'j'n - kun divers'a'j grad'o'j de sukces'o - kaj konklud'as per ar'o da rekomend'o'j por politik'ist'o'j pri la problem'o.

Kler'iĝ'o hav'as rekt'a'n aŭ ne'rekt'a'n influ'o'n sur tio, ĉu oni trans'loĝ'iĝ'as kaj kie'n. Ĝi efik'as sur ili'a'j'n adapt'iĝ'kapabl'o'n, aspir'o'j'n, kred'o'j'n kaj sent'o'j'n de aparten'o. Tamen, por la pli'mult'o de la trans'loĝ'iĝ'ant'o'j, precip'e por la dis'lok'it'o'j, la bar'o'j administr'a'j aŭ diskriminaci'a'j, kiu'j'n ili al'front'as, mal'ebl'ig'as ili'a'n al'ir'o'n al kler'iĝ'o en'tut'e, malgraŭ tio, ke tio pov'as proviz'i per rifuĝ'ej'o.

La jar'raport'o ig'as la tem'o'n pri kler'iĝ'o de migr'ant'o'j kaj rifuĝ'int'o'j dev'ig'e prioritat'a en la plan'o'j de la gast'ig'ant'a'j land'o'j. Pli mult'a'j migr'ant'o'j est'as talent'a'j kaj motiv'it'a'j; mult'a'j super'is eg'a'j'n defi'o'j'n en si'a klopod'o pli'bon'iĝ'i. Pli'larĝ'ig'o de la al'ir'o al alt'kvalit'a kler'iĝ'o por person'o'j, kiu'j mov'iĝ'as, pli'bon'ig'as ili'a'n viv'o'n.

Neglekt'i kler'iĝ'o'n en la respond'o'j al migr'ad'o est'as mal'sukces'o agnosk'i si'a'n kapabl'o'n trakt'i divers'ec'o'n kaj antaŭ'e'n'ig'i inklud'iĝ'o'n. Tra efik'a trejn'ad'o de instru'ist'o'j kaj taŭg'a'j instru'material'o'j, bon'a kler'iĝ'o pov'as proviz'i person'o'j'n per la kapabl'o'j inter'ag'i kun mal'sam'a'j kultur'o'j kaj defi'i si'a'j'n propr'a'j'n stereotip'o'j'n.

Tio pov'as konstru'i eg'e bezon'at'a'j'n pont'o'j'n inter kultur'o'j kaj divid'o'j kaj forĝ'i voj'o'n al mond'o pli koher'a kaj just'a.

Help'i instru'ist'o'j'n por help'i rifuĝ'int'o'j'n

Kvin'dek milion'o'j da infan'o'j de'lok'it'a'j tut'mond'e! Tio est'is la alarm'ant'a cifer'o publik'ig'it'a de la Inter'naci'a Fondus'o de Unu iĝ'int'a'j Naci'o'j por urĝ'a help'o al infan'o'j [United Nations Inter national Children’s Emergency Fund (UNICEF)] en la Mond'a Tag'o de Rifuĝ'int'o'j, la 20-a de juni'o 2018. Al'front'ant'e la traŭmat'o'n kaj inter'romp'it'a'n kler'iĝ'ad'o'n de ĉi infan'o'j, kiu'j est'as viktim'o'j, la instru'ist'o'j trov'as si'n mal'bon'e ekip'it'a'j por trakt'i ĉi tiu'j'n defi'o'j'n - precip'e ĉar mult'a'j el la instru'ist'o'j hav'as mal'mult'a'j'n aŭ neni'a'j'n kvalifik'aĵ'o'j'n neces'a'j'n. Nun, iu'j instituci'o'j en divers'a'j land'o'j ek'iniciat'as help'i instru'ist'o'j'n plen'um'i si'a'n labor'o'n plej bon'e.

La instru'ist'o'j de la lern'ej'o'j, kiu'j gast'ig'as rifuĝ'int'o'j'n, oft'e en'paŝ'as en la plej mal'facil'a'j'n klas'ĉambr'o'j'n de la mond'o, tag'o'n post tag'o. Unu nur'a klas'ĉambr'o pov'as en'hav'i mult'a'j'n lern'ant'o'j'n, kiu'j vid'is si'a'n hejm'o'n detru'it'a kaj si'a'j'n parenc'o'j'n vund'it'a'j aŭ mort'ig'it'a'j.

Iu'j ebl'e est'as invalid'o'j, aŭ de nask'iĝ'o, aŭ rezult'e de la per'fort'o en si'a hejm'land'o. Ili pov'is iam est'i infan-soldat'o'j, post'viv'int'a'j seks'a'n mis'uz'o'n, aŭ infan'o'j, kies ge'frat'o'j ne est'is tiom bon'ŝanc'a'j eskap'i al iu sekur'a lok'o, kiel ili far'is. Ili'a kler'iĝ'o pov'is inter'romp'iĝ'i por semajn'o'j, monat'o'j aŭ eĉ jar'o'j.

La Agent'ej'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por Rifuĝ'int'o'j [Alt'a Komisar'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Rifuĝ'int'o'j – United Nations High Commissioner for Refugees, UNHCR], taks'as, ke rifuĝ'int'a'j lern'ant'o'j averaĝ'e mal'traf'as almenaŭ tri aŭ kvar jar'o'j'n de si'a kler'iĝ'ad'o pro dev'ig'a de'lok'iĝ'o – kio kaŭz'as, ke ili'a re-en'ir'o al la lern'ej'o'j est'as konstant'a defi'o por kler'ig'a'j sistem'o'j ĝeneral'e kaj por instru'ist'o'j precip'e.

En 2016, ekzist'is 6,4 milion'o'j da lern'ej- aĝ'a'j infan'o'j kaj jun'ul'o'j inter 17,2 milion'o'j da rifuĝ'int'o'j sub la mandat'o de UNHCR.

Preskaŭ 3,5 milion'o'j da ili rest'as ekster lern'ej'o'j kaj la 2,9 milion'o'j, kiu'j pov'as en'skrib'iĝ'i, oft'e fin'fin'e trov'as si'n en la tro'plen'a'j klas'ĉambr'o'j kun mal'riĉ'a'j kler'ig'a'j rimed'o'j. Ĉiu'jar'e oni bezon'as almenaŭ 20 000 pli'a'j'n instru'ist'o'j'n kaj 12 000 pli'a'j'n klas'ĉambr'o'j'n por plen'ig'i la breĉ'o'n de de'lok'it'a'j lern'ant'o'j en la mond'o.

La spert'o de Chaltu Megesha Gedo est'as inspir'a. Kiam ŝi al'ven'is en la unu'a tag'o de si'a instru'ad'o en la tend'ar'o'n de rifuĝ'int'o'j Kakuma en la nord'a Kenjo, oni task'ig'is ŝi'n instru'i en unu'a-grad'a (element'a) klas'o. Ŝi tiel memor'as: "Ili est'is infan'o'j aĝ'a'j inter 5 kaj 10 jar'o'j'n. Kiam mi en'ir'is en la klas'ĉambr'o'n, mi konstern'iĝ'is - mi ne sci'is kie'n el'turn'iĝ'i, ĉar da ili est'is 250!

Sed eĉ la medi'o'j, kiu'j ne est'as optimum'a'j; ankoraŭ prezent'as plej bon'a'j'n oportun'o'j'n por ke la rifuĝ'int'a'j infan'o'j kaj ge'jun'ul'o'j trans'form'u si'a'n viv'o'n. La instru'ist'o'j plu est'as la plej ver'ŝajn'a'j kataliz'il'o'j por tiu trans'form'ad'o kaj ja bezon'as la cel'it'a'n sub'ten'o'n, kiu konsider'as la sur'lok'a'j'n real'aĵ'o'j'n.

Instru'ist'o'j en tiu'j lern'ej'o'j pov'as mem est'i rifuĝ'int'o'j, kiu'j oft'e spert'is la sam'a'j'n tip'o'j'n de traŭmat'o, kiu'n spert'is ili'a'j lern'ant'o'j. Tial, trejn'a'j program'o'j dev'as trakt'i la psikologi'a'j'n bezon'o'j'n de instru'ist'o'j por help'i ili'n kresk'i profesi'e.

Nov'ig'a'j iniciat'o'j

Efektiv'iĝ'is seri'o da inter'rilat'a'j iniciat'o'j kaj nov'ig'a'j pedagogi'a'j al'ir'o'j por sub'ten'i la bon'stat'o'n kaj pret'ec'o'n de instru'ist'o'j, kiu'j labor'as kun rifuĝ'int'o'j.

Trejn'ad-pak'aĵ'o por la instru'ist'o'j en kriz'a'j kun'tekst'o'j [Teachers in Crisis Contexts Training Pack (TICC)] est'as inter-agent'ej'a iniciat'o, kiu sintez'as ekzist'ant'a'j'n rimed'o'j'n en unu ampleks'a'n rimed'o'n kuraĝ'ig'ant'e harmoni'ig'a'n pro gramadon inter la partner'o'j en la stat'o'j kriz'a'j. La rezult'a mal'ferm'kod'a pak'aĵ'o por trejn'i instru'ist'o'j'n kovr'as kvin kamp'o'j'n - la rol'o'n kaj la bon'stat'o'n de la instru'ist'o; protekt'o'n de infan'o'j, bon'stat'o'n kaj inklud'o'n; pedagogi'o'n; instru'plan'o'n; kaj sci'o'n pri stud-tem'o'j. Ĉiu kamp'o fokus'iĝ'as je konstru'ad'o de la postulat'a'j kapabl'o'j por ne-kvalifik'it'a'j aŭ sub-kvalifik'it'a'j instru'ist'o'j.

Dum TICC est'is grav'a paŝ'o por real'ig'i minimum'a'j'n kapabl'o'j'n kaj aper'ig'i la bezon'at'a'n en-klas'ĉambr'a'n en'hav'o'n, ĝi'a evolu'o ankaŭ sub'strek'is la mal'efik'ec'o'n de mem'star'a'j trejn'ad'o'j. Ĉi konsci'o konduk'is al la lanĉ'o de nov'ig'a'j iniciat'o'j kiel "Instru'ist'o'j por Instru'ist'o'j" kaj la program'o'j de Sen'lim'a Super'a Kler'ig'ad'o por Rifuĝ'int'o'j [Borderless Higher Educa tio'n for Refugees (BHER)].

Tut'mond'a'j mentor'o'j

Instru'ist'o'j por Instru'ist'o'j est'as komun'a iniciat'il'o de la Kolegi'o de Instru'ist'o'j, Universitat'o Kolumbio (Uson'o) kaj Help'o de la Finn'a Eklezi'o [Fin'n Church Aid], finn'a ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o (NRO), kun'labor'ant'a kun UNHCR kaj la Luter'an'a Mond'a Federaci'o. Ĝi dispon'ig'as por la instru'ist'o'j kontinu'a'n profesi'a'n evolu'ig'o'n, uz'ant'e al'ir'o'n integr'ant'a'n trejn'a'j'n klas'o'j'n kun trejn'ad'o per koleg'o'j kaj poŝ'telefon'a mentor'ad'o.

La trejn'ad'o est'as baz'it'a sur TICC, kun instru'ist'o'j sekv'ant'a'j du sam'temp'a'j'n kurs'o'j'n: mal'long'a'temp'a'n kvar-tag'a'n sesi'o'n, kaj long'daŭr'a'n trejn'ad'o'n dum kelk'a'j monat'o'j. Krom'e, instru'ist'o'j est'as kolekt'it'a'j en mal'grand'a'j'n grup'o'j'n kun individu'a trejn'ist'o, kiu facil'ig'as la lern'a'j'n cirkl'o'j'n kaj konduk'as vizit'o'j'n al klas'ĉambr'o'j por help'i ĉiu'n instru'ist'o'n.

Poŝ'telefon'a mentor'ad'o ebl'e est'as la plej nov'ig'a aspekt'o de la program'o, dispon'ig'at'a por la instru'ist'o'j "tut'mond'a'n mentor'o'n", kiu'n ili pov'as kontakt'i per WhatsApp kaj privat'a Fejsbuk-grup'o. Ĉi tiu'j inter'ŝanĝ'o'j help'as al la instru'ist'o'j sent'i si'n part'o de pli vast'a komun'um'o de praktik'ant'o'j, kun kiu'j ili pov'as divid'i si'a'j'n propr'a'j'n spert'o'j'n kaj kiu'j pov'as obten'i instru'a'j'n konsil'o'j'n.

Inter'kultur'a'j inter'ŝanĝ'o'j

La program'o BHER proviz'as la rifuĝ'int'o'j'n kaj lok'a'j'n instru'ist'o'j'n, kiu'j loĝ'as en kaj ĉirkaŭ la Rifuĝ'ej'a kompleks- kamp'o Dadaab (en Kenjo, proksim'e de la landlimo kun Somali'o), per oportun'o akir'i re'kon'it'a'j'n por-instru'ist'a'j'n diplom'o'j'n kaj titol'o'j'n de Kenjaj kaj Kanadaj universitat'o'j.

Ĉi tiu unik'a konsorci'a program'o kun'ig'as Universitat'o'n de Brit'a Kolumbio kaj Universitat'o de York kun la Universitat'o Kenyatta kaj la Universitat'o Moi en Kenjo, tra al'ir'o de miks'it'a lern'ad'o, kombin'ant'e per'ret'a'n lern'ad'o'n kun vizaĝ-al-vizaĝ'a instrukci'ad'o proviz'at'a de profesor'o'j, kiu'j vizit'as Dadaab dum lern'ej'a'j paŭz'o'j kaj feri'o'j.

Interes'eg'a aspekt'o de la program'o est'as tio, ke ĝi ebl'ig'as inter'kultur'a'j'n inter'ŝanĝ'o'j'n. Ekzempl'e, en kelk'a'j kurs'o'j rifuĝ'int'a'j student'o'j en Dadaab hav'as la oportun'o'n part'o'pren'i en virtual'a'j seminari'o'j kun'e kun student'o'j de Mae Sot, en Taj'land'o aŭ Toront'o, en Kanado. Tra ĉi tiu'j inter'kultur'a'j dialog'o'j, kaj student'o'j kaj instru'ist'o'j pov'as demand'i pri la lok'a'j instru'a'j norm'o'j kaj akir'i nov'a'j'n vid'ebl'o'j'n kaj ide'o'j'n el ali'a'j kun'tekst'o'j.

Dum pli'a'j klopod'o'j est'as neces'a'j por cert'ig'i, ke ĉiu instru'ist'o, kiu labor'as kun la rifuĝ'int'o'j, pov'u trejn'iĝ'i, ĉi tiu'j program'o'j est'as grav'a'j ekzempl'o'j, kiu'j el'montr'as efik'a'j'n kaj nov'ig'a'j'n manier'o'j'n por sub'ten'i la instru'ist'o'j'n, eĉ en la plej dist'a'j angul'o'j de la mond'o.

Kiel Konekt'it'a Oficial'ul'o pri Kler'ig'ad'o ĉe la Sekci'o de UNHCR por Pli'fort'ig'o kaj Solv'o'j, Jacqueline Strecker (kanad an'in'o) est'as kun la rifuĝ'int-agent'ej'o ek'de 2012. Ŝi hav'as vast'a'n spert'o'n pri kler'ig'ad'o en kun'tekst'o'j de rifuĝ'int'o'j.

Hav'ig'i kler'ig'o'n en kriz'a'j situaci'o'j

Por milion'o'j da infan'o'j tra la mond'o, frekvent'ad'o de lern'ej'o est'as kelk'foj'e inter'romp'at'a pro viv'minac'a'j kriz'o'j, kiel konflikt'o'j, natur'a'j katastrof'o'j kaj epidemi'o'j. Unu el ses lern'ej'a'j infan'o'j est'as en land'o spert'ant'a konflikt'o'n kaj long'a'j'n kriz'o'j'n, laŭ la Tut'mond'a Konsil'ant'ar'o por Kler'ig'ad'o (2016). Por garanti'i, ke la – oft'e viv'o-sav'a – rajt'o al kler'iĝ'o est'as protekt'at'a dum ĉi tiu'j mal'facil'a'j temp'o'j, la Inter'naci'a Ret'o por Kler'ig'o en kriz'o'j [International Network for Education in Emergencies (Ine'e)] est'as dediĉ'it'a al liver'ad'o de alt'kvalit'a, taŭg'a kaj sekur'a kler'ig'o al infan'o'j traf'at'a'j de kriz'o'j.

Ampleks'ant'e tut'mond'a'n ret'o'n de pli ol 14 000 [dek-kvar mil] individu'a'j membr'o'j kaj 130 partner'a'j organiz'aĵ'o'j en 190 land'o'j, membr'o'j de Ine'e praktik'e labor'as por naci'a'j kaj inter'naci'a'j ne-reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j (NROj) kaj agent'ej'o'j de UN, reg'ist'ar'a'j oficial'ul'o'j, mon'don'ant'o'j, student'o'j, instru'ist'o'j kaj esplor'ist'o'j - mult'a'j el kiu'j est'as el la en'danĝer'ig'at'a'j komun'um'o'j – kiu'j volont'ul'e al'iĝ'as al la labor'o rilat'a al kler'ig'ad'o en kriz'o'j. Uz'ant'e strategi'a'n plan'o'n por difin'i prioritat'o'j'n kaj ag'ad'o'j'n, la ret'o liver'as sub'ten'o'n per form'ad'o de komun'um'o'j, per kun'ven'o'j, administr'ad'o de sci'o'j, pli'fort'ig'o kaj advokat'a'j serv'o'j, facil'ig'o kaj lern'ad'o.

La Inter'naci'a Institut'o por Kler'ig'a Plan'ad'o [International Institut'e for Educational Planning (IIEP)], fond'it'a de Unesk'o en 1963, lud'is kern'a'n rol'o'n en la evolu'ig'o de Ine'e kaj establ'o de ĝi'a'j inter'naci'e agnosk'it'a'j Minimum'a'j Norm'o'j de Ine'e, kiu'j nun montr'as ekzempl'o'n por kun'ord'ig'i iniciat'o'j'n por alt'kvalit'a kler'ig'o antaŭ, dum kaj post la kriz'o'j, kiel ankaŭ en la re'ating'o de la antaŭ'kriz'a nivel'o.

IIEP est'as kun'fond'int'a membr'o de la Ine'e-Labor'grup'o pri Kler'ig'o kaj Mal'stabil'ec'o kaj ankaŭ membr'o de la Ine'e-Labor'grup'o Kler'ig'o Ne Pov'as Atend'i por garanti'i prioritat'a'n, protekt'at'a'n kaj bon'e plan'it'a'n financ'ad'o'n por kler'ig'o dum kriz'o'j.

Forĝ'i nov'a'j'n viv'o'j'n, uz'ant'e telefon'a'j'n teknologi'o'j'n

La kaz'o de Moujahed Akil, siria rifuĝ'int'o en Turk'uj'o, akcent'as la fakt'o'n, ke nov'a'j poŝ'telefon'a'j lern'a'j praktik'o'j est'as plej bon'e stimul'a'j el en'e de la komun'um'o'j por trakt'i real'a'j'n bezon'o'j'n, sub'ten'i daŭrigeblan evolu'ad'o'n, plivigligi membr'o'j'n kaj maksimum'ig'i efik'o'n.

Kiam Moujahed Akil fuĝ'is el Sirio en septembr'o 2012 pro tim'o est'i arest'it'a, unu el la plej grand'a'j defi'o'j, kiu'j'n li renkont'is en Turk'uj'o, li'a gast'ig'ant'a land'o, est'is, ke li ne pov'is komunik'iĝ'i kun la hom'o'j tie.

"Ne sci'ant'e, ke la lingv'o est'as tre mal'facil'a, ĉar mi ne pov'is eĉ diskut'i pri la plej baz'a'j afer'o'j neces'a'j por komenc'i nov'a'n viv'o'n en Turk'uj'o", li re'memor'as.

"Ekzempl'e, mi ir'is al la reg'ist'ar'a konstru'aĵ'o, kie neni'u parol'is arab'e, kaj ni dev'is uz'i ni'a'j'n man'o'j'n kaj pied'o'j'n por kompren'i unu la ali'a'n." Kiam Akil post'e akir'is poŝ'telefon'o'n, li komenc'is uz'i traduk'a'n apon por trov'i inform'o'j'n pri si'a situaci'o, kaj plen'ig'i formul'ar'o'j'n, kiu'j'n li antaŭ'e fot'is.

Akil, kiu est'is student'o pri komput'il'a'j inform'o'j kaj sen'de'pend'a inform'ad'ik'ist'o en Alepo, uz'is si'a'j'n kod'a'j'n kapabl'o'j'n por trov'i labor'o'n ĉe teknik'a kompani'o.

Help'at'e de si'a'j turk'a'j koleg'o'j kaj amik'o'j, li baldaŭ lern'is la lingv'o'n. Li ankaŭ lern'is program'ad'o'n por poŝ'telefon'o'j. Li'a pro pra fru'a spert'o de rifuĝ'int'o inspir'is li'n komenc'i labor'i super program'ad'o por poŝ'telefon'o'j por help'i siri'an'o'j'n akir'i ĉiu'j'n praktik'a'j'n kaj jur'a'j'n inform'o'j'n, kiu'j'n ili bezon'as pri problem'o'j de re'setl'ad'o kaj konstru'i nov'a'n viv'o'n en Turk'uj'o.

En januar'o 2014, Akil establ'is si'a'n propr'a'n negoc'o'n, Namaa Solutions [Solv'o'j Namaa], kun amik'o. Baz'it'e en Gaziantep, Turki'o, ĉirkaŭ du'dek kvin mejl'o'j'n de la siria land'lim'o, la ek'entrepren'o uz'as li'a'j'n teknik'a'j'n kaj entrepren'ist'a'j'n kapabl'o'j'n por dis'volv'i cifer'ec'a'j'n kaj poŝ'telefon'komunik'ad'a'j'n solv'o'j'n por trakt'i la bezon'o'j'n de ali'a'j siriaj rifuĝ'int'o'j.

Trakt'i bezon'o'j'n est'as ŝlos'il'o

Establ'i la negoc'o'n prezent'is si'a'j'n propr'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n: "La mank'o de financ'ad'o kaj daŭr'ig'ebl'a model'o est'is grav'a'j defi'o'j", klar'ig'as Akil. Sed li al'don'as, "trakt'i bezon'o'j'n est'as ŝlos'il'a faktor'o.

Siriaj rifuĝ'int'o'j en Turk'uj'o vol'as ĉi tiu'n inform'o'n, kaj nun ili hav'as ĝi'n facil'e al'ir'ebl'a." La mal'grand'a entrepren'o kresk'is rapid'e kaj dung'as du'dek kvin hom'o'j'n - la nombr'o da el'ŝut'o'j de la program'o daŭr'e kresk'as. Kun 3,5 milion'o'j da siriaj rifuĝ'int'o'j en Turk'uj'o, laŭ cifer'o'j publik'ig'it'a'j far'e de UNHCR, la Agent'ej'o de UN pri Rifuĝ'int'o'j kaj la Reg'ist'ar'o de Turk'uj'o en 2018, ĉi tio apenaŭ surpriz'as.

Ĉirkaŭ naŭ'dek kvar procent'o'j de ĉi tiu'j rifuĝ'int'o'j viv'as ekster rifuĝ'ej'o'j, zorg'ant'e pri si mem, plej'part'e en grand'a'j urb'o'j.

La apo Gherbtna ("ni'a'j fremd'ul'o'j " en la arab'a) de Namaa Solutions help'as ili'n navig'i tra la obstakl'o'j por al'ir'i baz'a'j'n serv'o'j'n kiel san'o kaj kler'ig'ad'o. La program'o hav'as plur'a'j'n il'o'j'n, inkluziv'e de Vide'o, Leĝ'o'j, Trov'u labor'o'n, Atent'ig'o'j kaj "Demand'u mi'n", liver'a'j'n respond'o'j'n al ĉio de jur'a konsil'o kaj kiel mal'ferm'i bank'a'n kont'o'n ĝis hejm'proviz'ad'o, list'o'j de hav'ebl'a'j dung'labor'o'j kaj eĉ dosier'uj'o por medicin'ist'o'j. "Ni'a fin'a cel'o est'as ating'i ĉiu'j'n rifuĝ'int'o'j'n ĉirkaŭ la mond'o per la program'o," dir'as Akil.

Laŭ la cifer'o'j publik'ig'it'a'j far'e de UNHCR en juni'o 2018, la mond'o vid'as la plej alt'a'j'n registr'it'a'j'n nivel'o'j'n de de'lok'ad'o. El sen'precedenc'a'j 68,5 milion'o'j da hom'o'j, kiu'j est'is per'fort'e de'lok'it'a'j tut'mond'e, est'as preskaŭ 25,4 milion'o'j da rifuĝ'int'o'j, pli ol du'on'o de kiu'j est'as mal'pli-ol-8-jar'aĝ'a'j.

"Mult'a'j siri'an'o'j est'as lern'ant'o'j, kiu'j vol'as daŭr'ig'i si'a'j'n stud'o'j'n en turki'a'j lern'ej'o'j kaj universitat'o'j, do jen kial kler'ig'ad'o est'as la plej grav'a kategori'o en la apo Gherbtna", dir'as la 29-jar'a entrepren'ist'o. La program'o don'as inform'o'j'n pri lern'ej'o'j kaj universitat'o'j, en kiu'j siriaj rifuĝ'int'o'j pov'as daŭr'ig'i si'a'j'n stud'o'j'n kaj list'ig'as la postul'o'j'n kaj atest'o'j'n neces'a'j'n por en'skrib'iĝ'i. La du'a plej popular'a kategori'o est'as inform'o pri la leĝ'o'j kaj regul'o'j, kiu'j'n oni dev'as sekv'i dum la integr'iĝ'a procez'o. Tiu'j'n ĉi du kategori'o'j'n sekv'as la plej popular'a apa er'o "Mi'a rakont'o", kiu est'as platform'o, kie oni pov'as divid'i person'a'j'n rakont'o'j'n pri siriaj rifuĝ'int'o'j kaj ili'a ĉiu'tag'a viv'o.

Neni'ig'i bar'o'n

Sent'ant'e la lingv'a'n bar'eg'o'n kaj spert'int'e ĝi'n sen'per'e, Akil lanĉ'is Tarjemly Liv'e ("Traduk'u por mi tuj" en la arab'a) en 2016. Kontraŭ mal'grand'a kotiz'o (unu turk'a lir'o aŭ $0,21 minut'e), la apo konekt'as la uz'ant'o'n al real'a hom'a traduk'ist'o, kiu oft'e est'as el siriaj rifuĝ'int'o'j, kun pli progres'int'a'j kapabl'o'j pri la turk'a lingv'o. Tia'manier'e, Namaa Solutions ankaŭ gener'as labor'posten'o'j'n por turk'o'j kun kapabl'o'j pri la arab'a lingv'o. La statistik'o de ret'a uz'ad'o dum la unu'a jar'o de la funkci'ad'o montr'is, ke sep'dek sep sen'de'pend'a'j interpret'ist'o'j traduk'is pli ol 37 000 vort'o'j'n dum 17 000 minut'o'j, voĉ'e kaj tekst'e. Iom post iom, por al apo est'is el'labor'it'a'j pli ol 1 500 tekst'a'j kaj vide'a'j en'skrib'o'j , ampleks'ant'a'j vast'a'n tem'ar'o'n.

Por komplet'ig'i la apon, Gherbtna hav'as ret'ej'o'n kaj Facebook-paĝ'o'n. "La Fejsbuk'a paĝ'o est'as tre fort'a part'o de la apo, kiu permes'as rekt'e inter'ag'i kun ni'a'j uz'ant'o'j", klar'ig'as Akil. La en'nov'ig'a spirit'o de Akil ne mal'pli'iĝ'is. Nov'a'j projekt'o'j plan'at'a'j inkluziv'as sistem'o'n por administr'i lern'ad'o'n kaj en'hav'o'n de lern'at'a en'hav'o por siriaj rifuĝ'int'o'j. Ali'a projekt'o est'as buy4impact.com, komerc'a platform'o, kiu help'as siri'an'o'j'n vend'i man'far'it'a'j'n produkt'o'j'n al inter'naci'a merkat'o.

Esplor'ist'o kaj lekci'ist'o ĉe la Universitat'o de Aplik'a'j Scienc'o'j kaj Art'o'j Nord'okcident'a Svis'uj'o FHNW [Fachhochschule Nordwestschweiz], Christoph Pimmer (Aŭstrio) special'iĝ'as pri administr'ad'o de cifer'ec'a lern'ad'o kaj sci'o en kler'ig'a'j kun'tekst'o'j. Li kun'aŭtor'is la Unesk'o-el'don'aĵ'o'n "Nepr'aĵ'o'j por lern'i:
Ating'ig'a teknologi'o por sub'ten'i kler'ig'o'n por rifuĝ'int'o'j" en 2018.

Projekt'a asist'ant'o ĉe la Fak'o de Unesk'o de komputilinformaj teknologi'o'j en kler'ig'ad'o, Fa'n Huhua (Ĉinio) faciligas la efektiv'ig'o'n de la celfinancada projekt'o de Weidong-grup'o ĉe Unesk'o pri sub'ten'ad'o de komput'il'inform'a'j teknologi'o'j por ating'i la cel'o'j'n de Kler'ig'ad'o 2030.

Fernand'o Bryce: Histori'o as-temp'e

„Mimetism'a analiz'o“ – tiel la perua art'ist'o Fernand'o Bryce pri'skrib'as si'a'n labor'a'n procez'o'n. Ĝi neces'ig'as uz'i ink'o'n surpapere kaj preciz'e per'man'e kopi'ad'i tekst'o'j'n kaj bild'o'j'n pren'it'a'j'n el revu'o'j, politik'a'j pamflet'o'j, afiŝ'o'j kaj mal'nov'a'j gazet'o'j. Uz'ant'e tia'j'n teknik'o'j'n li kapt'is en si'a'j verk'o'j moment'o'j'n de la last'a'temp'a histori'o, kiel la revoluci'o en Kubo, la inter'civit'an'a milit'o en Hispanio kaj la Du'a mond'milit'o. En 2015 ni'a revu'o est'is font'o de inspir'o por seri'o da desegn'aĵ'o'j nom'at'a'j La libr'o de bezon'o'j, al kiu est'as dediĉ'it'a suplement'o de tiu ĉi el'don'o de la Kurier'o. Ni sci'iĝ'u, pri kio tem'as.

Ĉu vi pov'as rakont'i al ni pri la verk'o, kiu'n vi produkt'is uz'ant'e la Unesk'o-Kurier'o'n?

Est'as seri'o da ok'dek unu desegn'aĵ'o'j'n, kiu'j interpret'as la labor'o'n de Unesk'o- Kurier'o - de si'a fond'iĝ'o en 1948 ĝis 1954 – baz'it'a'n sur la bild'o'j de ĝi'a'j kovr'il'o'j aŭ de ĝi'a'j artikol'o'j. La seri'o'j est'as part'o de tut'a cikl'o, pri kiu mi labor'is dum kelk'a'j jar'o'j, kun ikonografi'o kaj prezent'aĵ'o'j de la du'dek'a jar'cent'o. Ili montr'as la por'temp'a'j'n antaŭ'e'n'ig'o'j'n kaj regres'o'j'n en la mond'o, kaj ĉiu seri'o est'as far'it'a divers'manier'e, kun divers'tip'a'j bild'o'j. Mi ĵus fin'is seri'o'n pri la Du'a mond'milit'o, uz'ant'e arkiv'material'o'n, kiu'n mi trov'is – ĉi-kaz'e film'afiŝ'o'j'n kaj gazet'ar'a'j'n kap'lini'o'j'n – kiu'j raport'is pri milit'event'o'j. Post la komplet'ig'o de tiu seri'o, en 2015 mi decid'is al'ir'i mi'a'n verk'o'n pli'e de kultur'a vid'punkt'o, kaj en mi'a diskurs'o, kaj stud'objekt'o. Unesk'o proviz'is mi'n per la tem'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, fond'it'a'j sur la fundament'a ide'o pri hom'a'j rajt'o'j kaj ĝi'a universal'ec'a diskurs'o – kun ĉiu'j ĝi'a'j ide'o'j pri progres'o kaj ĝi'a'j est'ont'a'j perspektiv'o'j, dum ĉio est'is ankoraŭ konstru'ot'a.

De kie ven'as la titol'o de la seri'o La Libr'o de bezon'o'j?

La Libr'o de bezon'o'j est'is el'don'it'a de Unesk'o en 1947 por emfaz'i la enorm'a'j'n kler'ig'a'j'n, scienc'a'j'n kaj kultur'a'j'n perd'o'j'n kaj bezon'o'j'n de la mond'o en la post'milit'a period'o. En (mart'o) 1948, Unesk'o-Kurier'o skrib'is pri tio, kaj mi trov'is tio'n tiom simbol'a, ke mi uz'is la sam'a'n titol'o'n por mi'a seri'o.

Kia est'is vi'a al'ir'o al la material'o de Unesk'o-Kurier'o?

Mi jam kolekt'is mult'e da material'o pri Unesk'o dum la esplor'a proces'o de mi'a antaŭ'a verk'o. Mi ankaŭ hav'is al'ir'o'n al cifer'ec'a'j resurs'o'j de la Kurier'o-arkiv'o'j kaj de la Ŝtat'a Bibliotek'o de Berlino.

Mi dev'as dir'i, ke la revu'o est'as interes'eg'a – rav'a histori'a dokument'o, kiu kovr'as tre specif'a'n period'o'n, kiam la ide'o pri progres'o est'is ver'e lig'it'a al tut'e nov'a perspektiv'o. Frap'a kontrast'o inter la tiam'a'j konvink'o'j kaj la nun'a stat'o de la mond'o.

Kio surpriz'is mi'n, kiam mi tra'rigard'is la numer'o'j'n de la Kurier'o inter 1948 kaj 1954, est'is observ'o, ke mult'a'j el la problem'o'j, kiu'j tiam traf'is la mond'o'n kaj la hom'ar'o'n, rest'as la sam'a'j hodiaŭ. Kvankam la mond'o mult'e ŝanĝ'iĝ'is, la problem'a'j tem'o'j kiu'j mal'trankvil'ig'as ni'n, rest'as daŭr'e la sam'a'j.

Kiu'j, laŭ vi'a opini'o, est'as tiu'j problem'o'j?

La ver'a'j politik'a'j defi'o'j, kiu'j'n inter'naci'a organiz'aĵ'o kiel Unesk'o al'front'as, est'as kontraŭ-human'ism'a'j tendenc'o'j. Ĉiam ekzist'is mal'akord'o'j en mond'a'j tra'rigard'o'j kaj reprezent'ad'o'j, sed la kritik'o'j de cert'a universal'ism'o, kiu est'as tro eŭrop'o'centr'it'a, aŭ la nun'a kriz'o de mult'kultur'ism'o ne pov'as sub'fos'i la fundament'o'n kaj respekt'o'n de hom'a'j rajt'o'j. Kaj, prav'e, hom'a'j rajt'o'j est'as doktrin'o, kiu'n fid'as Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j kaj Unesk'o – ĉu la rajt'o'j est'as respekt'at'a'j aŭ ne.

Kiel pri vi'a labor'o kun Unesk'o-Kurier'o, vi konstant'e labor'as kun histori'a'j material'o'j kaj arkiv'o'j, kiu'j'n vi trans'form'as en art'o'n. Ĉu vi pov'as priskribi tiu'n procez'o'n?

Por komenc'i, ĉiam est'as interes'o pri histori'o, kaj pri la event'o, kaj pri ili'a pri'skrib'o. Arkiv'o est'as organiz'at'a el la nun'temp'o, kaj histori'o est'as ankaŭ en ĉi tiu nun'o. La senc'o de mi'a labor'o est'as sav'i tiu'n histori'o'n kaj ĝis'dat'ig'i ĝi'n. Mi konvert'as la dokument'a'n univers'o'n en nov'a'n real'ec'o'n, per desegn'ad'o. En tiu nov'a kun'tekst'o, tiu'j kre'aĵ'o'j pov'as est'i vid'at'a'j en ali'a lum'o, en kiu dokument'o'j est'as percept'at'a'j kiel bild'o'j. Kio'n mi pen'as far'i, est'as ne'original'a labor'task'o, turn'ant'a la dokument'o'n en art'aĵ'o'n.

Al'don'e al la seri'o, inspir'it'a de la Kurier'o, mi labor'is ĉe ARTnews, uson'a vid'art'a magazin'o, fond'it'a komenc'e de la du'dek'a jar'cent'o; Art'e Nuevo, revu'o pri latin'amerik'a art'o, kun la sid'ej'o en Bon'aer'o, Argentino, kaj ali'a'j revu'o'j kaj publik'aĵ'o'j.

Pli last'a'temp'e, en maj'o kaj juni'o 2018, mi prezent'is la seri'o'n Freedom First (Liber'ec'o'n Unu'e) en Berlino, Germanio, inspir'it'e de la el'don'o'j de la Kongres'o por Kultur'a Liber'ec'o, asoci'o fond'it'a en Berlino en 1950 por kampanj'i kontraŭ total'ism'a'j ŝtat'o'j.

Antaŭ du'dek jar'o'j mi trans'lok'iĝ'is al Berlino. La urb'o est'is tiam tra'pas'ant'a tre signif'a'n period'o'n de trans'ir'o, kaj mi est'is eg'e inspir'it'a de la lok'o, kie est'is grand'a debat'o pri la koncept'o de memor'o. En tiu'j histori'a'j moment'o'j, la noci'o de arkiv'o'j akir'is si'a'n plen'a'n senc'o'n.

Krom'e, mi ne est'is kontent'a pri la art'a labor'o, kiu'n mi tiam far'is. Ĝust'e tiam mi mal'kovr'is la teknik'o'n de ink'a desegn'ad'o, kiu port'as mi'n re'turn'e al skrib'ad'o, sen rezign'i pri pentr'ad'o. Tiu el'trov'o, kun'e kun la noci'o pri arkiv'o'j kaj vizit'o'j al real'a'j arkiv'ej'o'j – kiam la renkont'o kun la pas'int'ec'o lev'as ĉi'a'j'n demand'o'j'n – inspir'is mi'n pri nov'a art'a al'ir'o, kiu determin'is mi'a'n tut'a'n post'a'n labor'o'n.

Kial vi elekt'is bild'o'j'n precip'e el tiu'j ok'dek unu paĝ'o'j kaj kovr'il'o'j de la Kurier'o, kaj pri kio vi vol'is atent'ig'i?

Mi'a verk'o est'as konstant'a elekt'ad'a procez'o. Ĉi-okaz'e, mi pren'is bild'o'j'n, kiu'j ŝajn'is al mi plej'e grav'a'j por la misi'o de Unesk'o, nom'e la batal'o kontraŭ ras'ism'a'j doktrin'o'j kaj la kontraŭ'ras'ism'a diskurs'o, lanĉ'it'a de Unesk'o-Kurier'o, komenc'ant'e ekzempl'e per la verk'o'j de Claude Lévi- Strauss. Mi ŝat'us menci'i ĉi tie la ide'o'n de egal'ec'o inter popol'o'j kaj kultur'o'j kaj la unu'ec'o de la hom'ar'o.

Mi ankaŭ trov'is mal'nov'a'n material'o'n rilat'a'n al mal'koloni'ad'o, reprezent'at'a'n kaj de land'o'j ĵus'e liber'ig'it'a'j de koloni'ism'a reg'o, kaj de la fin'a'j klopod'o'j de tiel nom'at'a liberal'a koloni'ism'o, kiu, ĝis mez'e de la 1950-aj jar'o'j, daŭr'e kred'is, ke ĝi pov'os konserv'i si'a'n imperi'o'n. Kaj cert'e la demand'o pri tiel nom'at'a'j "primitiv'a'j" popol'o'j.

Ĉi-rilat'e Claude Lévi-Strauss grav'e kontribu'is per deklar'o, ke tiu'j gent'o'j ne est'as mal'progres'em'a'j, sed ke ili'a pens'manier'o est'as komplik'a. Se dir'i ĝeneral'e, mi'n interes'as la inter'rilat'o – sub'strek'at'a en la Kurier'o – inter scienc'a progres'o kaj hom'a progres'o.

Post la terur'a katastrof'o de la Du'a mond'milit'o est'is konvink'o, ke ĉio est'as ebl'a kaj ke la mond'o pli'bon'iĝ'os. Ĉu vi pens'as, ke tiu kred'o ankoraŭ ekzist'as?

Ne, tiu kred'o ne plu ekzist'as. Ni trov'iĝ'as en ia'spec'a sak'voj'o, kaj ni dev'as serĉ'i iu'n voj'o'n. Ekzist'as akr'a kontrast'o inter tiu optimism'a period'o post la du'a mond'milit'o kaj la situaci'o, en kiu ni trov'as ni'n hodiaŭ. Ĝis'dat'ig'i la material'o'n en la manier'o, kiu'n mi pen'is far'i, ebl'e est'as la misi'o de mi'a labor'o. De la teritori'o de art'o en neces'a simbol'a nivel'o, kie la reflekt'ad'o kaj eksperiment'ad'o ir'as man-en-man'e, ni art'ist'o'j ebl'e ne hav'as fort'o'n mult'o'n ŝanĝ'i, sed ni pov'as, mi esper'as, montr'i ebl'a'j'n horizont'o'j'n.

Nask'it'a en Peruo en 1965, Fernand'o Bryce komenc'is si'a'j'n stud'o'j'n de art'o-plastik'o ĉe la Pontifik'a Katolik'a Universitat'o de Peruo [Pontificia Univers'id'ad Católica del Perú], antaŭ ol trans'lok'iĝ'i al Franci'o, por daŭr'ig'i si'a'j'n stud'o'j'n ĉe la Universitat'o de Parizo 8 kaj la Naci'a Alt'lern'ej'o de bel'art'o'j [École nationale supérieure des beaux-arts]. En la 1990-aj li trans'lok'iĝ'is al Berlino, kie li el'lern'is la ink'a'n kaj paper'a'n teknik'o'j'n kaj mal'kovr'is la gazet'ar'a'j'n arkiv'o'j'n de la Ŝtat'a Bibliotek'o de Berlino [Staatsbibliothek zu Berlin (SBB) aŭ, komun'uz'e, Stab'i]. Nun li loĝ'as, vojaĝ'ant'e inter Lim'o, Berlino kaj Nov'jork'o, kie li antaŭ ne'long'e ekspozici'is si'a'n kolekt'o'n Libr'o de Bezon'o'j [The Book of Needs]. Fin'verk'it'a en 2015, ĝi est'as konsult'ebl'as en ret'ej'o'j de la portal'o de la Art'a'j Muze'o'j de Harvard [Harvard Art Museums] kaj la galeri'o Aleksandro kaj Bonin [Alexander and Bonin] en Nov'jork'o.

Mosul, la urb'o kun du printemp'o'j

Iraka roman'ist'in'o, Inaam Kachachi pri'skrib'as la urb'o'n, kiu'n ŝi am'as – Mosul'o'n la sever'mor'a'n, Mosul'o'n la festen'a'n, Mosul'o'n la kontraŭdiran, Mosul'o'n la vunditan, sangantan ĝis mort'e. Ŝi dir'as al ni pri si'a profund'a sindonemo al la antikv'a urb'o de Ninivo, ruin'ig'it'a de la histori'o.

Per tiu ĉi artikol'o, la Kurier'o al'iĝ'as al la iniciat'o lanĉ'it'a de la Direktor'o de Unesk'o Audrey Azoulay en februar'o 2018, por re'viv'ig'i la spirit'o'n de Mosul'o.

Tiu ĉi iniciat'o cel'as part'o'pren'i en la soci'a kaj ekonomi'a renesanc'o de Irako kaj kontribu'i al daŭr'ig'ebl'a dis'volv'ad'o kaj inter'komun'um'a akord'ig'ad'o per la sekur'ig'ad'o kaj aprec'ad'o de kultur'a hered'aĵ'o.

Dum vizit'o al Uson'o antaŭ kelk'a'j jar'o'j, mi re'memor'is arab'a'n ŝerc'o'n. Hom'o kondamn'it'a al mort'o est'is demand'it'a, kiu'n last'a'n dezir'o'n li hav'as, antaŭ ol oni met'os la ŝnur'o'n ĉirkaŭ li'a'n kol'o'n. Li respond'is, „Mi ŝat'us lern'i la japan'a'n“. Ni, la popol'o'j de Mosul'o, est'as en iom simil'a situaci'o. Kondamn'it'a'j al ekzil'o, ni rev'as pri re'ven'o, kiu est'as mal'ebl'a.

Dum la sam'a vizit'o, mi est'is invit'it'a de iu lok'a Detrojt'a radi'o'staci'o – administr'at'a de la Iraka komun'um'o, kiu est'as sufiĉ'e signif'a en tiu urb'o – por part'o'pren'i en unu el ĝi'a'j el'send'o'j. Mi est'is surpriz'it'a trov'i, ke ĉiu'j program'o'j en tiu radi'o'staci'o est'as en la ĥaldea [akad'a] lingv'o, kaj do oni mi'n pet'is parol'i en tiu lingv'o! Post'e mi dev'is klar'ig'i, ke kvankam mi'a'j ge'patr'o'j est'as krist'an'o'j, ili est'as el Mosul'o kaj, kiel urb'o-loĝ'ant'o'j, hejm'e ili parol'is la arab'a'n. La ĥaldea, plej post'a variant'o de la arame'a – la lingv'o de Krist'o – est'is rezerv'it'a por la loĝ'ant'o'j de krist'an'a'j vilaĝ'o'j en la ĉirkaŭ'aĵ'o'j de la urb'o.

Mi sci'as kelk'a'j'n ĥaldeajn fraz'o'j'n kaj vers'o'j'n el kant'o'j kantat'a'j ĉe ceremoni'o'j.

Mi kresk'is en Bagdado kaj kler'iĝ'is tie. Sed mi plej'e ŝat'as Mosul'o'n kaj konsider'as ĝi'n mi'a hejm'o. Urb'o ĉirkaŭ'at'a de grand'eg'a'j verd'a'j eben'ej'o'j, kie'n ni ir'ad'is por ni'a'j Pask'a'j feri'o'j – por ĝu'i la mild'a'n klimat'o'n, por gust'um'i la bel'ec'o'n de la ĝarden'o'j makul'it'a'j per ruĝ'a'j papav'o'j kaj flav'a'j kamomil'o'j. De mi'a fru'a infan'ec'o mi lern'is, ke Mosul'o est'as urb'o kun du printemp'o'j, ĉar aŭtun'o est'is kiel du'a printemp'o.

Kio'n mi ankaŭ lern'is, est'is, ke Mosul'o est'as konservativ'a urb'o, kies loĝ'ant'o'j disting'as si'n mem per'e de si'a sent'o de serioz'ec'o, klopod'o kaj rigor'o. Ekzist'is neni'u spac'o por apati'o. Escept'e de la grand'eg'a kompon'ist'o de la dek-naŭ'a jar'cent'o, Molla Uthmân al-Mawsili kaj la Baŝir-famili'o – ĉef'e Mounir Baŝir (1930-1997), unu el la plej bon'a'j liut'o-lud'ant'o'j de la tut'a temp'o – mult'e da Irakaj kant'ist'o'j, kompon'ist'o'j kaj kanzon'verk'ist'o'j ven'as el la sud'o de la land'o. Tiu'j art'ist'o'j est'as re'kon'ebl'a'j per'e de si'a'j kamp'ar'a'j akĉent'o'j. Kaj kvankam son'registr'aĵ'o'j de kelk'a'j kant'o'j el Mosul'o hodiaŭ trov'ebl'as ĉe la Inter'ret'o, ili est'as mal'mult'a'j.

Ĉu est'is la konservativ'a natur'o de la Mosulanoj kiu iu'tag'e ig'is mi'n cel'o de knab'et'o, kiu ĵet'is ŝton'o'n sur mi'n, ebl'e ĉar mi sur'hav'is mal'long'a'n rob'o'n?

Est'is rob'o, kiu'n mi'a patr'in'o far'is por mi, precip'e por Eid – ruĝ'a rob'o kun blank'a kol'o stil'ec'a laŭ Peter Pan, aŭ col Claudine, en la franc'a. Kaj kiam mi vok'is help'o'n de preter'pas'ant'o, li skold'is mi'n, dir'ant'e, “Kovr'u vi'a'j'n krur'o'j'n, knab'in'et'o!” Tiu knab'in'et'o est'is sep-jar'aĝ'a kaj ŝi'a rob'o est'is du centi'metr'o'j'n super la genu'o.

Sed Mosul'o est'is kaj konserv'em'a, kaj toler'em'a. Las'u mi'n dir'i al vi rakont'o'n el kiam mi'a patr'o – al kiu mi ŝuld'as mi'a'n am'o'n kaj grand'a'n pasi'o'n por la arab'a lingv'o, ĝi'a poezi'o kaj literatur'o – est'is adolesk'ant'o. Est'as rakont'o, kiu ilustr'as kiel civiliz'it'a kaj toler'em'a Mosul'o iam est'is.

Du rakont'o'j el la Koran'o

El ĉiu'j student'o'j ĉe li'a mez'lern'ej'o, mi'a patr'o est'is la plej bon'a en la arab'a lingv'o. Laŭ'kutim'e oni don'is al la gajn'ont'a student'o luks'a'n versi'o'n de Koran'o.

Kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ la premi'a ceremoni'o, mi'a patr'o trov'is la lern'ej'estr'o'n sid'ant'a'n en ĉeval-tir'a kaleŝ'o – oft'a transport'il'o en la 1930aj – atend'ant'a'n li'n antaŭ la lern'ej'o.

Li far'is sign'o'n al mi'a patr'o, ke tiu sid'u apud li, kaj ili ir'is al la ĉef'a libr'o'vend'ej'o de la urb'o. „Vi pov'as elekt'i iu'n ajn libr'o'n, kiu'n vi ŝat'as por premi'o, kiom ajn ĝi kost'us,“ dir'is la lern'ej'estr'o. Por la krist'an'a student'o, la mesaĝ'o est'is sen'dub'a'senc'a. Li rifuz'is la propon'o'n. La lern'ej'estr'o de'nov'e prov'is:
„Abdel-Ahad, vi est'as krist'an'o, kaj Mosul'o est'as konservativ'a urb'o. Ni ne pov'as don'i kopi'o'n de la Koran'o al student'o, kiu ne est'as islam'an'o.“ Mi'a patr'o ne ŝancel'iĝ'is, dir'ant'e ke li ne akcept'os iu'n ajn premi'o'n. La lern'ej'estr'o fin'fin'e rezign'is, ig'int'e mi'a'n patr'o'n promes'i ke li don'os la sam'a'n respekt'o'n al la sankt'a libr'o kvazaŭ ĝi est'us en islam'a hejm'o. En la 1960aj, la sam'a scen'ar'o ripet'iĝ'is por mi'a pli aĝ'a frat'in'o, sed ĉi-foj'e kun ali'a rezult'o.

Student'in'o en la Fakultat'o de Art'o'j ĉe la Universitat'o de Bagdado, ŝi akir'is la plej alt'a'j'n not'o'j'n pro si'a ekzegez'o de la Koran'o. La estr'o de la fakultat'o al'vok'is ŝi'n kaj pet'is ŝi'n rezign'i pri la premi'o, por ke li est'u sav'it'a el konsider'ind'a embaras'o.

Kiel li pov'is anonc'i, ke krist'an'a student'o super'as si'a'j'n islam'a'j'n sam'klas'an'o'j'n en tiu fak'o? Tiu ĉi instru'ist'o klar'e ne hav'is la sam'a'n kuraĝ'o'n kiel la lern'ej'estr'o de Mosul'a mez'lern'ej'o, antaŭ tri'dek jar'o'j.

„Est'as mi'a rip'o romp'at'a...“

Mosul'o est'as sur la Silk'a Voj'o – kaj mi fier'as dir'i al mi'a'j franc'a'j najbar'o'j, ke muslin'o, la delikat'a koton'a teks'aĵ'o, origin'as el mi'a nask'iĝ'urb'o. En tiu ĉi urb'o, la infan'o'j de tri grand'a'j monoteism'a'j religi'o'j, el mult'a'j etn'a'j komun'um'o'j el Armeni'o, Turki'o kaj Balkani'o, kun'e viv'is dum long'a temp'o, en pac'o kaj harmoni'o. Sed tiam, politik'a konflikt'o venen'is la etos'o'n de la urb'o. La milit'o de 1948 inter arab'o'j kaj jud'o'j kaŭz'is la for'ir'o'n de dek'o'j da mil'o'j da jud'o'j el Mosul'o (kiu'j, eĉ hodiaŭ, konserv'as si'a'j'n specif'a'j'n Mosul'a'j'n akĉent'o'j'n, kie'n ajn ili trans'lok'iĝ'as).

La respublik'o sekv'is la monarki'o'n en Irako, en cirkonstanc'o'j de rival'ec'o inter politik'a'j parti'o'j, kaj Mosul'o ne evit'is la sang'o'verŝ'ad'o'j'n pro la batal'o'j inter naci'ist'o'j kaj komun'ist'o'j. Post'e ven'is la Golf'a'j Milit'o'j kaj la Uson'a okupaci'o. La tut'a land'o ĥaos'iĝ'is. Sed la plej mal'bon'a part'o est'is ankoraŭ okaz'ont'a, kun la okupaci'o de Mosul'o fer'e de IŜIS kaj kio sekv'is, precip'e la el'pel'o de krist'an'o'j kaj ili'a el'ir'ad'o. La tut'a mond'o sen'help'e rigard'is kiel muze'o'j, antikv'a'j statu'o'j kaj monument'o'j, vid'int'a'j ĉirkaŭ sep mil jar'o'j'n da civilizaci'o, est'is detru'at'a'j.

En tiu tag'o en juni'o 2017, kiam spekt'ant'e la detru'o'n de la simbol'a minaret'o Al-Hadba (la ĝib'ul'o) de la Grand'a moske'o de al-Nur'i, televid'e, mi ne pov'is re'ten'i mi'a'j'n larm'o'j'n. Tiu ĉi minaret'o, klin'iĝ'ant'a kiel la Oblikv'a Tur'o de Piz'o, est'is la simbol'o de la urb'o – ĝi est'is sur poŝt'kart'o'j, kiel la Eiffel-Tur'o, la Statu'o de Liber'ec'o aŭ la Egiptaj Piramid'o'j. Mi re'memor'is poem'o'n skrib'it'a'n en dialekt'a arab'a de mi'a est'int'a profesor'o, la poet'in'o Lamiâa Abbas Amar'a, la tag'o'n, en kiu la Bagdada pend'o'pont'o, la plej bel'a en la ĉef'urb'o, est'is bomb'it'a de Uson'a'j milit'aviad'il'o'j. Ŝi skrib'is: “Est'as mi'a rip'o romp'at'a, ne la pont'o”. Ĝust'e tiel mi sent'is mi'n, kiam Al-Hadba est'is detru'at'a.

Sed unu'a'vic'e, est'as hom'o'j, kiu'j pli grav'as ol ŝton'o'j - hom'o'j, kiu'j est'as la viktim'o'j de dis'pelad'o, de eksterm'ad'o. Kun grand'eg'a mal'ĝoj'o mi kompren'as, tag'o'n post tag'o, ke mi anticip'is tio'n en mi'a roman'o Dispersés [Dis'pel'it'a'j] (2016). La el'ir'ad'o daŭr'as, kaj Irako, precip'e Mosul'o, est'as mal'plen'iĝ'ant'a de si'a'j krist'an'o'j.

La knab'in'o'j sur'hav'is blank'a'n kulot'o'n

Dum mi'a'j 60 jar'o'j, mi konsider'is mi'n irak'an'o. Mi ĉiam rifuz'is est'i nom'at'a krist'an'o, est'i en'ferm'it'a en unu komun'um'o.

Kiam mi'a'j libr'o'j est'is traduk'it'a'j al la franc'a, ĵurnal'ist'o'j demand'is mi'n, ĉu mi est'as ŝijaist'a aŭ suna'ist'a islam'an'o – mi mok'is ili'a'n naiv'ec'o'n kaj rifuz'is respond'i. Sed hodiaŭ, mi proklam'as mi'a'n ident'ec'o'n laŭt'e kaj klar'e – kaj en la intervju'o'j, kaj en mi'a skrib'ad'o. Ne en komun'um'a spirit'o, sed por atest'i pri la lum'a period'o, dum kiu mi loĝ'is en Irako – la land'o, kie mi nask'iĝ'is, kie mi stud'is, am'is, kie mi komenc'is mi'a'n famili'o'n, kie nask'iĝ'is mi'a plej aĝ'a fil'o – sen ke iu ajn iam pens'is demand'i mi'n, kio est'as mi'a religi'o.

Hodiaŭ, en Parizo, mi'a adopt'it'a urb'o, mi hav'as grand'a'n plezur'o'n re'memor'i pri Irako kun Safiya, aŭtor'in'o el Mosul'o, kiu est'as pli ol 80-jar'aĝ'a, kaj kiu el'migr'is kiel mi. Ŝi dir'as al mi pri si'a ne'kred'ebl'a viv'o en Mosul'o dum la pas'int'a jar'cent'o. Kvankam ŝi est'is fil'in'o de eminent'a imam'o, ŝi vest'is si'n kiel ŝi'a'j urb'a'j amik'o'j laŭ la plej last'a Pariza mod'o kaj hav'is tut'plen'a'n soci'a'n kaj intelekt'a'n viv'o'n. Kiam student'in'o'j ĉe'est'is medicin'a'n lern'ej'o'n fond'it'a'n en la 1960-aj jar'o'j, ili lud'is tenis'o'n kun si'a'j vir'a'j sam'klas'an'o'j kaj sur'hav'is blank'a'n kulot'o'n.

Roman'ist'in'o kaj ĵurnal'ist'in'o Inaam Kachachi (Irako) loĝ'as en Franc'uj'o ek'de 1979, kiam ŝi ven'is al Sorbon'o por stud'i por doktor'ec'o. Ŝi est'as aŭtor'in'o de mult'a'j roman'o'j, inkluziv'e Dispersés [Dis'pel'it'a'j] (2013), kies franc'a versi'o gajn'is la premi'o'n de 2016 por arab'a literatur'o, premi'it'a de la Institut'o de Arab'a mond'o kaj la Fond'aĵ'o Lagardère; Si je t’oublie, Bagdad [Se mi vi'n forges'os, Bagdad] (2003) traduk'it'a'n al la franc'a (en 2009); Paroles d’Irakiennes: le dram'e irakien écrit par des femmes [Vort'o'j de irak'an'o'j, la iraka dram'o skrib'it'a de vir'in'o'j] (original'e publik'ig'it'a en la franc'a, 2003).

Lu'ig'i hered'aĵ'o'n: ĉu bon'a ide'o?

Kelk'a'j grav'a'j lok'o'j en la List'o de Tut'mond'a Hered'aĵ'o nun lu'ebl'as al riĉ'ul'o'j por ge'edz'iĝ'a ceremoni'o aŭ fest'o. Sed, ĉu tio ne risk'as sen'valor'ig'i tiu'j'n kultur'e riĉ'a'j'n lok'o'j'n? La respond'o est'as "ne", klar'ig'as fak'ul'o pri hered'aĵ'a konserv'ad'o Alfred'o Conti. Laŭ la Argentina arkitekt'o, tio ebl'e est'as voj'o por instig'i pli da hom'o'j interes'iĝ'i pri kultur'o.

Kelk'a'j monument'o'j en'skrib'it'a'j en la List'o de Tut'mond'a Hered'aĵ'o nun lu'ebl'as por privat'a'j event'o'j. Ĉu tio akcept'ebl'as?

La demand'o pri tio, kiel hered'aĵ'a'j lok'o'j uz'ebl'as, merit'as pri'pens'ad'o'n, ĉar ili'a'j origin'a'j cel'o'j ebl'e perd'iĝ'is aŭ ŝanĝ'iĝ'is tra'temp'e. Ekzempl'e, fer'voj'a'j staci'dom'o'j turn'iĝ'is en muze'o'j'n, kaj monaĥ'ej'o'j'n, kaj histori'a'j'n dom'o'j'n oni trans'form'is en hotel'o'j'n.

Hered'aĵ'a konstru'aĵ'o est'as satur'it'a per histori'a'j kaj kultur'a'j valor'o'j. La atribut'o'j, kiu'j trans'don'as tiu'j'n valor'o'j'n, pov'as est'i palp'ebl'a'j – kiel la konstru'aĵ'a plan'o, ĝi'a form'o aŭ konstru'a'j material'o'j – aŭ ne'materi'a, kiel ĝi'a'j divers'a'j uz'ad'o'j dum la tra'pas'o de temp'o, aŭ eĉ tradici'o'j kun ĝi lig'it'a'j. La baz'a princip'o por la nun'temp'a'j uz'o'j de la ne'mov'ebl'aĵ'o'j est'as ke ili'a'j nov'a'j serv'o'j kongru'u kun la konserv'ad'o de li'a'j karakter'o'j kaj valor'o'j.

Iam, kiam hered'aĵ'o est'is vid'at'a kiel ne'tuŝ'ebl'a sankt'aĵ'o, precip'e koncern'e la plej signif'a'j'n lok'o'j'n el histori'a aŭ art'a vid'punkt'o'j – ili dev'is rest'i frost'ig'it'a'j en cert'a moment'o en si'a pas'int'ec'o. La sol'a ebl'a uz'o est'is trans'form'i ili'n en muze'o'j'n.

Sed ne ĉiu'n histori'a'n konstru'aĵ'o'n ebl'as turn'i en muze'o'n, precip'e ĉar hered'aĵ'a konserv'ad'o est'as tre mult'e'kost'a. Preskaŭ ĉiam la financ'ad'o por konserv'ad'o, pri'zorg'ad'o kaj ripar'ad'o ven'as de la ŝtat'o.

Pag'ig'i en'ir'o'n, vend'i memor'aĵ'o'j'n kaj libr'o'j'n, aŭ propon'i kaf'ej'a'n serv'o'n ebl'e est'as font'o de en'spez'o, sed kutim'e tio ne sufiĉ'as. Oft'e reg'ist'ar'a'j agent'ej'o'j ne hav'as abund'a'j'n buĝet'o'j'n. Jen kial aper'is tiu nov'a tendenc'o, ĉie en la mond'o, mal'ferm'i lok'o'j'n kaj monument'o'j'n por privat'a'j event'o'j. Eĉ se est'as lim'ig'o'j, kiel ĉiam est'as, pri tio kiel uz'i kaj pri sektor'o'j permes'at'a'j, la nombr'o de invit'it'o'j kaj temp'o'daŭr'o. Ekzist'as kelk'a'j inter'naci'a'j ekzempl'o'j. Ge'edz'iĝ'o'j okaz'as en la Reĝ'a Palac'o de Kaserto, nord'e de Napolo, Ital'a monument'o en'skrib'it'a en la List'o de Tut'mond'a'j Hered'aĵ'o'j; en la Schönbrunn-Palac'o, ankaŭ protekt'at'a de Unesk'o, kaj Belveder'o en Vieno; kaj en la Rodi'n-muze'o aŭ la dom'o de Victor Hug'o, en Parizo. Eĉ la Versajl'a Palac'o, grav'a lok'o de la Franc'a Tut'mond'a Hered'aĵ'o, lu'ebl'as por kelk'a'j event'o'j.

En Amerik'o ni hav'as ekzempl'o'n en Bogoto, Kolombio. La kultur'a kvartal'o Manzanao, en la histori'a urb'o'centr'o, inklud'as kelk'a'j'n grav'a'j'n muze'o'j'n en koloni'a'j konstru'aĵ'o'j, kiu'j lu'ebl'as ekster mal'ferm'a'j hor'o'j. Proksim'e al Vaŝington'o, en Uson'o, Mont'o Vernon, la dom'o de Georg'o Vaŝington'o, hav'as apart'e grav'a'n lok'o'n en la land'a histori'o – sed oni facil'e lu'as ĝi'n per Inter'ret'o por vesper'a event'o.

Ĉu est'as ali'a'j avantaĝ'o'j por lu'ig'i tiu'j'n lok'o'j'n krom akir'i mon'o'n?

Tiu'j aktiv'ad'o'j pov'as hav'i kultur'a'j'n avantaĝ'o'j'n, ven'ig'ant'e mult'a'j'n hom'o'j'n, kiu'j ali'manier'e ne ven'us al tiu'j lok'o'j, hav'ig'ant'e al ili oportun'o'n por mal'kovr'i lok'o'n, kaj ebl'e flam'ig'ant'e dezir'o'n por re'ven'i kaj mal'kovr'i ĝi'n pli profund'e.

Kelk'a'j inter'naci'a'j dokument'o'j postul'as, ke hered'aĵ'o serv'u al publik'a util'o.

La Regul'o'j de Quito, skrib'it'a'j en 1967 de Inter'naci'a Konsili'o pri Monument'o'j kaj Lok'o'j (International Council on Monuments and Sites (ICOMOS), sub strek'as la ekonomi'a'n valor'o'n de hered'aĵ'o, sugest'ant'e, ke histori'a'j monu ment'o'j pov'as est'i konsider'at'a'j kiel turi smaj vid'ind'aĵ'o'j. Ĝi est'is la unu'a grav'a dokument'o pri Latin'amerik'a monument'a hered'aĵ'o. Tial dum pli ol 50 jar'o'j ni sci'as, ke hered'aĵ'o est'as ne nur kultur'a rimed'o, sed ankaŭ ekonomi'a rimed'o. Ĝi est'ig'as en'spez'o'n, kiu kontribu'u al ĝi'a propr'a konserv'ad'o.

La Observ'ej'o Ocampo-Vilaĝ'o de Unesk'o permes'as lu'ig'i kelk'a'j'n el ĝi'a'j konstru'aĵ'o'j. Kio'n vi pens'as pri la manier'o, per kiu oni administr'as tiu'n ĉi aktiv'ad'o'n?

Ocampo-Vilaĝ'o hav'as tre efik'a'j'n regul'o'j'n pri si'a uz'ad'o – sistem'o de zon'o'j difin'as, kiu'j part'o'j uz'ebl'as kaj je kiu'j kondiĉ'o'j. Kaj al'ir'ebl'o al hered'aĵ'a'j ĉambr'o'j ne est'as permes'at'a por privat'a'j event'o'j.

La Argentina verk'ist'in'o Victoria Ocampo ne konsider'is si'a'n hejm'o'n muze'o, sed lok'o plen'a de viv'o, kie ŝi akcept'ad'as invit'it'o'j'n kaj gast'ig'ad'as renkont'iĝ'o'j'n kaj inter'kon'at'iĝ'o'j'n. Hodiaŭ, kiam la lok'o est'as lu'it'a, pec'o de tiu histori'o est'as etern'ig'at'a.

Arkitekt'o kaj fak'ul'o pri kultur'a hered'aĵ'o, Alfred'o Conti (Argentino) est'is Vic'prezid'ant'o de Inter'naci'a Konsili'o pri Monument'o'j kaj Lok'o'j [International Council on Monuments and Sites (ICOMOS)] de 2010 ĝis 2017. Scienc'a direktor'o de inter'naci'a post'diplom'iĝ'a program'o pri Hered'aĵ'o kaj Daŭr'i'pov'a Turism'o de la Katedr'o por Kultur'a Turism'o de Unesk'o en Bon'aer'o, kaj esplor'ist'o en Komision'o de Scienc'a'j Esplor'o'j de la Bon'aer'a Provinc'o, li ankaŭ gvid'as la Institut'o'n por Turism'a Esplor'o en La Naci'a Universitat'o La Plat'a.

Ocampo-Vilaĝ'o aŭ Unesk'o en Argentino

En 1947, la unu'a Ĝeneral'a Direktor'o de Unesk'o, Juli'a'n Huxley, est'is akcept'it'a de la Argentina intelekt'ul'in'o kaj filantrop'in'o Victoria Ocampo (1890-1979). Tiu renkont'o ebl'ig'is al ŝi vid'i, kiel ŝi'a'j opini'o'j pri vir'in'a'j rajt'o'j kaj ŝi'a mal'ferm'ec'o al ali'ul'a'j ide'o'j harmoni'as kun la ideal'o'j reprezent'at'a'j de Unesk'o. En 1973, ŝi donac'is Ocampo-Vilaĝ'o'n, si'a'n hejm'o'n en San-Isidro, proksim'e al Bon'aer'o, al la Organiz'aĵ'o.

Hodiaŭ, Ocampo-Vilaĝ'o est'as la Argentina ofic'ej'o de la Region'a Ofic'ej'o por Scienc'o de Unesk'o en Latin'amerik'o kaj Karib'o'j, lok'o por stud'o kaj diskut'o, ankaŭ muze'o kaj dokument'ad'a centr'o, kun kolekt'o de pli ol 11 000 libr'o'j, 2500 revu'o'j kaj 1000 fot'aĵ'o'j. En 2017 ĝi est'is en'skrib'it'a en la Memor'o'j'n de la Mond'o (Memory of the World Register), program'o de Unesk'o por konserv'i dokument'a'n hered'aĵ'o'n.

La program'o de Trans'atlantik'a'j Dialog'o'j en Ocampo-Vilaĝ'o, komenc it'a en 2015, kontribu'as al ĝi'a rol'o kiel observ'ej'o kaj laboratori'o de ide'o'j.

SESAME: Plej bon'a scienc'o en Mez'orient'o

La inter'naci'a centr'o SESAME por scienc'a esplor'ad'o, konkurenc'iv'a sinkrotron'a lum'font'o kaj la unu'a en Mez'orient'o kaj apud'a'j land'o'j, est'is inaŭgur'it'a en Allan, Jordanio, la 16an de maj'o 2017. Ĉi tiu pionir'a projekt'o, establ'it'a sub la aŭspici'o'j de Unesk'o, est'as la rezult'o de dek kvar jar'o'j da labor'eg'o, kun'ig'ant'a ok land'o'j'n ĉirkaŭ du'obl'a cel'o - kun'fand'i scienc'a'j'n ating'aĵ'o'j'n en la region'o kaj konstru'i trans'lim'a'j'n kun'labor'ad'o'n, dialog'o'n kaj inter'kompren'o'n inter scienc'ist'o'j kun divers'a'j kultur'a'j, politik'a'j kaj religi'a'j fon'o'j.

Per ĉi tiu artikol'o, la Kurier'o celebr'as la Mond'a'n Tag'o'n de Scienc'o por Pac'o kaj Dis'volv'iĝ'o, la 10-an de novembr'o.

La Sinkrotron-lum'o por Eksperiment'a'j Scienc'o kaj Aplik'o'j [Synchrotron-Light for Experimental Scienc'e and Applications in the Middle East (SESAME)] est'as la unu'a inter'naci'a centr'o ĉi-spec'a en Mez'orient'o.

Ĝi est'as potenc'a, alt'preciz'ec'a esplor'a mikroskop'o. En ĝi, la elektron'o'j rapid'eg'e akcel'iĝ'as ĝis la rapid'ec'o de lum'o en vak'a'j kaj magnetit'a'j ring'o'j. La akcel'o de ĉi tiu'j elektron'o'j produkt'as pak'o'j'n da koncentr'it'a intens'a lum'o. Ĉi tiu'j radi'o'j est'as stok'at'a'j kaj direkt'at'a'j al esplor'a'j specimen'o'j, ĉar ĉi tiu lum'o mal'kaŝ'as nov'a'j'n kaj profund'a'j'n dimensi'o'j'n en la specimen'o'j de la esplor'ist'o'j. La esplor'a'j kamp'o'j vari'as de fizik'o al molekul'a ĥemi'o kaj nan'o'scienc'o - kun aplik'ebl'o'j en arkeologi'o, ekologi'a'j scienc'o'j, agrikultur'o, inĝenier'ad'o, farmakologi'o, medicin'o kaj industri'o. Stud'o'j pri kristalografi'o pri sinkrotron'o'j kontribu'is al kvin Nobel-premi'o'j en la last'a'j jar'o'j.

Scienc'ist'o'j de Mez'orient'o - sen'de'pend'e de si'a'j fak'o, naci'ec'o aŭ religi'a kred'o - ne plu dev'os for'las'i si'a'n propr'a'n region'o'n por konduk'ad'i esplor'o'j'n en grav'a'j centr'o'j ekster'land'e aŭ for'las'i si'a'j'n esplor'ad'o'j'n pro mank'o de alt'nivel'a'j instal'aĵ'o'j en si'a land'o.

Histori'o de sukces'eg'o

Ni komenc'u per scienc'a fakt'o: je 99 grad'o'j, akv'o est'as varm'eg'a; ĝi ne bol'as aŭ produkt'as vapor'o'n ĝis ĝi ating'as 100 grad'o'j'n. Ĉi tiu vapor'o est'as uz'at'a por pov'um'i trajn'o'j'n kaj fabrik'o'j'n, kiu'j fundament'is la Industri'a'n Revoluci'o'n.

Unu et'a pli alt'a grad'o ŝanĝ'is tut'e ĉio'n kaj konduk'is al revoluci'eg'o.

La sam'a princip'o reg'as ni'a'n viv'o'n; la nur'a sukces'o ne sufiĉ'as; est'as bezon'at'a plu'a grad'o de plen'um'o por ating'i real'a'n ŝanĝ'o'n kaj bon'eg'ec'o'n.

En la tradici'a ekvaci'o, sukces'o rezult'as de miks'aĵ'o de pacienc'o, bon'a prepar'ad'o kaj aŭdac'o. Sed en la sen'kompat'a kun'tekst'o de konkurenc'o por scienc'a plej'bon'o, ĝi bezon'as ankaŭ i'o'n krom'a'n - kre'em'o'n, aŭ la kapabl'o'n ir'i trans la ordinar'a'n. Ĝust'e ĉi tiu grad'o signif'e disting'as labor'o'n, kiu est'as kontent'ig'a, kaj labor'o'n, kiu est'as plej bon'a.

Jen do la histori'o de la SESAME- sinkrotron'o. De la moment'o, kiam la ide'o unu'e en'mens'iĝ'is ĉe la esplor'ist'o'j, kiu'j sub'ten'is ĉi tiu'n rev'o'n, ili met'is si'a'j'n energi'o'j'n en ĝi'a'n real'ig'o'n, ĉiu'n col'o'n de la voj'o. Ili kolekt'is la neces'a'n mon'o'n, konstru'is la infra'struktur'o'n, trejn'is labor'ant'o'j'n, el'labor'is far'plan'o'j'n kaj ili'n plen'um'is - ĝust'e ĝis la tag'o de la inaŭgur'o. Sen ĉi tiu'j krom'a'j paŝ'o'j far'it'a'j de ĉiu'j part'o'pren'ant'o'j, de individu'o'j ĝis la ŝtat'o'j kaj instituci'o'j, ĉi tiu pionir'a scienc'a ating'aĵ'o neniam est'us komplet'ig'it'a.

De la temp'o, kiam oni kompren'is, ke Mez'orient'o bezon'as si'a'n propr'a'n centr'o'n por alt'nivel'a esplor'ad'o, la scienc'ist'o'j komenc'is labor'i serioz'e por tio'n real'ig'i.

En 1997, Herm'a'n Winick de la Naci'a Akcel'il'a Laboratori'o [National Accelerator Laboratory] (funkci'ig'at'a de Universitat'o Stanford por la Scienc'a Ofic'ej'o de la Uson'a Ministr'ej'o pri Energi'o [Us Departement of Energy]) en Kalifornio, Uson'o, kaj Gustav-Adolf Voss (1929-2013) de German'a Esplor'centr'o de Elektron'a Sinkrotron'o [Deutsches Elektron'e'n-Synchrotron] (DESY), sugest'is, ke la german'a akcel'il'o Bessy I, kiam ĝi est'os mal'funkci'ig'it'a en 1999, est'u donac'it'a por proviz'i la kern'o'n de elektron'ik'a akcel'il'o en Mez'orient'o. Ĉi tiu propon'o est'is entuziasm'e bon'ven'ig'it'a de la scienc'a komun'um'o. La direktor'o de la Mez-Orient'a Scienc'a Kun'labor'a grup'o, Sergio Fubini (1928- 2005) kaj Herwig Schopper, eks'a ĝeneral'a direktor'o de CERN, propon'is la projekt'o'n al la german'a reg'ist'ar'o. La reg'ist'ar'o konsent'is, kiam Unesk'o cert'ig'is, ke SESAME est'os establ'it'a sub la aŭspici'o'j de la Organiz'o, kaj ke oni zorg'os pri la financ'ad'o de mal'konstru'ad'o de la instal'aĵ'o kaj ĝi'a transport'o de German'uj'o al Jordanio.

Tri jar'o'j'n post'e, la Organiz'o oficial'e anonc'is, ke la akcel'il'o est'os konstru'it'a sub ĝi'a'j aŭspici'o'j, ĉar la projekt'o serv'as ĝi'a'j'n propr'a'j'n cel'o'j'n, tio est'as, por pli'fort'ig'i sekur'ec'o'n, pac'o'n kaj inter'naci'a'n kun'labor'ad'o'n per kler'ig'ad'o, kultur'o kaj scienc'o.

Apart'iĝ'o'j ced'as al human'ism'o

Gvid'at'e de la tiam'a prezid'ant'o de la konsili'o de SESAME Chris Llewellyn Smith kaj de la direktor'o de la centr'o Khaled Toukan, instal'ad'o de SESAME ĝis komplet'ig'o postul'is kontinu'a'n pen'ad'o'n de ĉiu'j part'o'pren'ant'o'j - inkluziv'e de part'o'pren'ant'a'j land'o'j, observ'ant'o'j kaj donac'ant'o'j - de la ek'konstru'o en 2003 ĝis la inaŭgur'o en 2017.

Jordanio donac'is la ter'o'n kaj pag'is por la kost'o de la konstru'ad'o de la struktur'o.

La Inter'naci'a Atom'energi'a Aŭtoritat'o (IAEA) propon'is special'a'j'n alt'nivel'a'j'n trejn'ad'o'j'n kaj stipendi'o'j'n por esplor'ist'o'j kaj dung'ot'o'j. Eŭrop'a Uni'o proviz'is financ'ad'o'n per $ 18 milion'o'j. CERN divid'is si'a'n riĉ'a'n spert'o'n dum la konstru'o de la magnet'a sistem'o de stok'a ring'o de SESAME. Ali'a'j partner'a'j organiz'aĵ'o'j, ŝtat'o'j kaj sinkrotron'a'j centr'o'j tra la mond'o – hav'ig'is konsil'o'j'n kaj kompetent'ec'o'j'n, plan'o'j'n kaj ekip'aĵ'o'j'n; perfekt'e ilustr'ant'e la spirit'o'n de solidar'ec'o, kun'labor'o, mal'avar'ec'o kaj kre'em'o.

La 16-an de maj'o 2017, la tag'o'n de la inaŭgur'o, reg'is atmosfer'o de ĝoj'o, entuziasm'o, fier'o kaj optimism'o - sed est'is ankaŭ mal'trankvil'o. Ĉu ĉiu'j obstakl'o'j renkont'it'a'j dum dek kvar jar'o'j de pen'a labor'o ver'e est'is venk'it'a'j? La respond'o pov'is est'i nur pozitiv'a - jes, scienc'o hav'as la pov'o'n kun'ig'i kaj super'i divid'o'j'n serv'e por la hom'ar'o.

Energi'at'a sun'e

La sinkrotron'a centr'o SESAME ne nur ŝuld'as si'a'n escept'a'n karakter'o'n al la fakt'o, ke ĝi est'as la unu'a en Mez'orient'o, aŭ ke ĝi sukces'is interes'i civit'an'o'j'n pri scienc'o dum ili'n absorb'is la daŭr'a'j konflikt'o'j en la region'o. Ĝi est'as ankaŭ la unu'a scienc'a laboratori'o en la mond'o funkci'ig'at'a per sun'a energi'o.

Krom'e, SESAME util'is por ĉirkaŭ 750 esplor'ist'o'j kaj inĝenier'o'j en Mez'orient'o, kiu'j sekv'is special'a'j'n trejn'a'j'n kurs'o'j'n en esplor'centr'o'j kaj laboratori'o'j en land'o'j, kiu'j est'as konsider'at'a'j scienc'e alt'nivel'a'j. Tiel, la centr'o help'as protekt'i la scienc'a'n ĉef'urb'o'n de la region'o, brid'ant'e la cerb'o'fuĝ'o'n kaj pli'fort'ig'ant'e la part'o'pren'o'n de ĉi tiu'j esplor'ist'o'j en la scienc'a kaj ekonomi'a evolu'ig'o de si'a'j respektiv'a'j land'o'j.

Ĝi help'is lev'i la nivel'o'n de scienc'a instru'ad'o kaj esplor'ad'o en universitat'o'j kaj esplor'centr'o'j en la region'o per konstru'ad'o de ili'a'j scienc'a'j kapabl'o'j, mult'obl'ig'ad'o de la nombr'o da aktiv'a'j esplor-projekt'o'j - ĉio je mal'alt'a kost'o.

La centr'o ankaŭ serv'as kiel pont'o inter la kultur'o'j de Orient'o kaj Okcident'o kaj Nord'o kaj Sud'o, krom scienc'a'j afer'o'j.

La centr'o ricev'is kvin'dek kvin propon'o'j'n respond'e al si'a unu'a al'vok'o por kandidat'iĝ'o'j por uz'i ĝi'a'j'n sinkrotron'a'j'n lum'font'o'j'n. Esplor'ist'o'j de la region'o nun pov'os far'i mal'kovr'o'j'n en scienc'a'j kamp'o'j, vari'e de la fru'a diagnoz'ad'o kaj trakt'ad'o de mal'san'o'j ĝis la ident'ig'o de plant'a'j mal'san'o'j por sav'i rikolt'aĵ'o'j'n kaj la analiz'o'j de mal'nov'a'j manuskript'o'j sen difekt'i ili'n.

Tamen iu'j defi'o'j ankoraŭ est'as venk'end'a'j. Ĉi tiu'j inkluziv'as la plu'a'n dis'volv'ad'o'n de uz'ant'komun'um'o, la dis'volv'ad'o'n de nov'a'j radi'ad'a'j pak'aĵ'o'j, kaj la kun'ig'ad'o'n de la instal'aĵ'o'j de la centr'o, inkluziv'e de administr'a konstru'aĵ'o.

La kur'ant'a'j kost'o'j por la centr'o ankaŭ bezon'as financ'ad'o'n. Sed neni'u el ĉi tiu'j defi'o'j sen'kuraĝ'ig'os tiu'j'n, kiu'j kred'as en la projekt'o kaj ĝi'a'j cel'o'j, ĉar ĝi reprezent'as kaj venk'o'n por scienc'o kaj la en'korp'iĝ'o'n de la ide'o de komun'a'j mond'o kaj hom'ar'o.

Ĵurnal'ist'in'o kaj kompetent'ul'in'o pri komunik'ad'o, Anoud Al-Zo'u’bi (Jordanio) est'as fak'ul'in'o pri aŭd'o'vid'a inform'o. Ŝi ankaŭ est'as produkt'ant'in'o kaj parol'ist'in'o de plur'a'j program'o'j en la Jordania naci'a televid'o, kaj est'is premi'it'a per la or'medal'o de la Kaira Arab'a Amas'komunik'il'a Festival'o en 2014.

Unesk'o flank'e de Ĉada Lag'o

En februar'o 2018, Unesk'o lanĉ'is grand'a'n projekt'o'n por for'ig'i la risort'ec'o'n de la popol'o loĝ'ant'a en la basen'o de Ĉada Lag'o, kiu est'is damaĝ'it'a de dezert'ig'a sek'ec'o dum la pas'int'a'j kvar jar'dek'o'j.

La projekt'o Biosfer'o kaj Hered'aĵ'o de Ĉada Lag'o (BIOPALT) far'is al si ambici'a'n cel'o'n – ebl'ig'i al lok'a'j en'loĝ'ant'o'j viv'i kaj labor'i pac'e sur la bord'o'j de Ĉada Lag'o.

Prezent'it'a de Unesk'o la 26an de februar'o 2018 en la inter'naci'a kongres'o en Abuĝ'o, Niĝerio, la projekt'o cel'as plen'e pri'taks'i la natur'a'j'n resurs'o'j'n de la region'o por ke ili pov'u est'i administr'at'a'j daŭr'i'pov'e.

Ankaŭ est'as prov'at'a'j restaŭr'i divers'a'j'n eko'sistem'o'j'n kaj sub'ten'i la evolu'o'n de la verd'a ekonomi'o.

La defi'o'j est'as enorm'a'j. La basen'o de Ĉada Lag'o est'as dolĉ'akv'a font'o por pli ol 40 milion'o'j da hom'o'j. Mal'pli'iĝ'int'a pluv'o inter 1960 kaj 1985 ŝrump'ig'is la surfac'a'n are'o'n de la lag'o je pli ol naŭ'dek procent'o'j.

Tia ĉi drast'a sek'iĝ'o de la lag'o hav'is grav'a'j'n sekv'o'j'n por la medi'o kaj la ekonomi'o, ĵet'int'e mil'o'j'n da hom'o'j en mal'riĉ'ec'o'n kaj dev'ig'int'e ili'n el'migr'i por eskap'i el la region'o, kiu ankaŭ est'as plag'at'a de konflikt'o'j kaj sen'sekur'ec'o.

Por trakt'i tia'skal'a'n ekologi'a'n katastrof'o'n, BIOPALT hav'as la neces'a'n buĝet'o'n. Proksim'um'e $6,5 milion'o'j est'as asign'it'a'j de la Afrik'a Bank'o por Dis'volv'iĝ'o dum tri'jar'a period'o al kvin engaĝ'it'a'j land'o'j – Kamerun'o, Centr-Afrik'a Respublik'o, Ĉado, Niĝero kaj Niĝerio. La projekt'o est'as efektiv'ig'at'a de Unesk'o, kun'labor'e kun la Komision'o por Ĉada Lag'a Basen'o [Lak'e Chad Basi'n Commission] (LCBC), la organ'o, kiu kun'ord'ig'as la ag'o'j'n de la ŝtat'o'j, kiu'j est'as koncern'at'a'j en la akv'o-resurs'o'j de la basen'o.

BIOPALT plan'as map'i la akv'o- resurs'o'j'n en la region'o kaj re'kapabl'ig'i migr'ad'koridor'o'j'n por sovaĝ'a'j best'o'j – precip'e por elefant'o'j – inter Kamerun'o, Ĉado kaj Niĝerio. Ĝi ankaŭ cel'as restaŭr'i marĉ'o'j'n por kontraŭ'batal'i la sek'iĝ'o'n de akv'o'font'o'j kaj kuraĝ'ig'i al en'spez- gener'a'j ag'ad'o'j, kiel kultiv'ad'o de spirulin'o – verd'a alg'o tradici'e rikolt'at'a de vir'in'o'j en la region'o. Ali'a'j ag'o'j inkluziv'as la protekt'ad'o'n de la Koŭri-bov'in'o, la speci'o endemi'a al Ĉada Lag'o.

La projekt'o ankaŭ cel'as kuraĝ'ig'i land'o'j'n lim'a'j'n al la lag'o kun'labor'i por ke Ĉada Lag'o est'u iam nom'um'it'a kiel trans'lim'a biosfer'a rezerv'ej'o. Ĝi ankaŭ cel'as fort'ig'i lok'a'j'n kapabl'o'j'n, por ke tiu'j land'o'j pov'u nom'um'i la lok'o'j'n por en'skrib'o en la List'o de Mond'a Hered'aĵ'o kaj help'i ident'ig'i si'a'j'n ne'tuŝ'ebl'a kultur'a hered'aĵ'o.

Soci'a koher'ec'o est'as ali'a ŝlos'il'a afer'o, kiu'n la projekt'o trakt'os. Seri'o da jar'a'j kun'sid'o'j – aŭ lag'a'j babil'o'j – ebl'ig'os al la loĝ'ant'o'j de ĉiu'j aĝ'o'j, etn'o'j kaj religi'a'j an'ec'o'j renkont'iĝ'i kaj esprim'i si'a'j'n vid'punkt'o'j'n.

Unesk'o-Kurier'o 70-jar'a ! Sandy Koffler, hom'o de firm'a'j princip'o'j kaj talent'eg'o

Sep'dek jar'o'j'n post kiam est'is publik'ig'it'a la unu'a numer'o de Unesk'o-Kurier'o ni intim'e omaĝ'as al ĝi'a fond'int'o, Sandy Koffler (1916-2002), invit'ant'e li'a'n nep'in'o'n, Aurélia Dausse, por divid'i ŝi'a'j'n memor'aĵ'o'j'n kaj kelk'a'j'n fragment'o'j'n el ŝi'a'j not'o'j.

Mi konserv'as pri mi'a av'o la bild'o'n de vir'o ĉirkaŭ'at'a de libr'o'j. Li hav'is ĉiam ĉe'man'e iu'n vort'ar'o'n. Oni dev'as dir'i, ke li est'is poliglot'o.

Li reg'is perfekt'e la angl'a'n, la franc'a'n, la hispan'a'n, la portugal'a'n, la ital'a'n, la hebre'a'n kaj la mandaren'a'n. Mi oft'e vid'is li'n i'o'n not'i en grand'a nigr'a vort'ar'o, li'a vort'ar'o de la ĉin'a – lingv'o, kiu'n li plej'e ŝat'is; je la fin'o li sukces'is kon'i sep el ĝi'a'j dialekt'o'j! Mir'ind'e, sed ĉe li oni rajt'is skrib'i en la vort'ar'o'j. Kun li, la libr'o iĝ'is viv'ant'a. Mult'e pli ol simpl'a il'o, ĝi est'is kiel iu an'o de la famili'o kiu invit'is si'n mem ĉe ni'a tabl'o, ne grav'is la moment'o de la manĝ'o.

Spirit'e viv'ec'a, entuziasm'a, imag'em'a kaj sci'vol'em'a, Sandy est'is ĉiam lern'ant'a kaj ŝat'is dis'divid'i la plezur'o'n stud'i kun si'a famili'o kaj kun mult'nombr'a'j ali'a'j. Tio'n li far'is dum si'a tut'a viv'o de ĵurnal'ist'o, kaj ĉef'e en'e de la team'o de Unesk'o-Kurier'o.

Sandy for'las'is ni'n en 2002. Li post'las'is al ni trezor'o'n, kiu'n mi antaŭ'ne'long'e mal'kovr'is, kiam mi vol'is esplor'i la histori'o'n de mi'a famili'o: li'a'n intim'a'n milit'a'n tag'libr'o'n, li'a'j'n leter'o'j'n, li'a'j'n not'libr'et'o'j'n, li'a'j'n fot'o'j'n, la komplet'a'n kolekt'o'n de la Kurier'o bind'it'a... - tiom da viver'o'j, kiu'j rakont'as la rimark'ind'a'n voj'ir'o'n de tiu ekster'ordinar'a hom'o. Mi est'as eg'e emoci'it'a pro tio, ke mi pov'as omaĝ'i al li ĉi tie, sur la paĝ'o'j de la revu'o, kiu'n li fond'is kaj estr'is dum 30 jar'o'j, ek'de februar'o 1948 ĝis januar'o 1977.

De Nov'jork'o al Parizo kaj re'e'n

Sandy Koffler nask'iĝ'is en Nov-Jork'o el par'o de en'migr'int'o'j el la urb'o Ĉernivco [Cernăuţi Чернівці] de la region'o Bukovino en Rumani'o (hodiaŭ Ukrainio). Ili al'ven'is en Uson'o'n, kiel mult'a'j ali'a'j, pas'ant'e tra la Insul'o Ellis, tiu insul'et'o, kiu gast'ig'is la feder'a'j'n serv'o'j'n pri en'migr'ad'o. Li'a patr'o, Berl Koffler, post modest'a komenc'o (li vend'is sur'strat'e karbonat'a'n akv'o'n de Seltz), iĝ'is renom'a raben'o de la urb'o. Li instal'iĝ'as en la kvartal'o Wiliamsburg, kie Sandy nask'iĝ'as la 24-a de oktobr'o 1916.

Post lern'ej'a period'o en City College de Nov-Jork'o, Sandy obten'as stipendi'o'n, kiu permes'as al li plu stud'i en Parizo, ĉe Sorbon'o. En 1940, kiam li stud'as en Bordoz'o, la uson'a konsul'o konsil'as al li for'las'i Franc'uj'o'n pro li'a jud'ec'o. Li hezit'as for'ir'i, ĉar li pasi'iĝ'is pri la franc'a'j kultur'o kaj lingv'o, des pli ke am'a'j lig'o'j re'ten'as li'n en Bordoz'o. Krom'e, li est'as konvink'it'a, ke li'a uson'a civit'an'ec'o protekt'os li'n. Sed, kiam la german'o'j invad'as Franc'uj'o'n, li fin'e ir'as al Marsejlo por kapt'i unu el la last'a'j ŝip'o'j direkt'e al Uson'o. Pro tio, ke la ŝip'o en'haven'halt'as iom da temp'o en Portugal'uj'o, Sandy profit'as por lern'i la portugal'a'n.

La nov-jork'a spert'o

Re'ven'int'e al Nov-Jork'o, li iĝ'as du'on'temp'a ĉef'artikol'ist'o ĉe la semajn'a gazet'o America kaj trejn'iĝ'as pri la pres'art'a'j teknik'o'j. Paralel'e li vizit'ad'as la seminari'o'j'n de la franc'a antrop'olog'o Claude Lévi- Strauss ĉe New School for Social Research.

Tiu last'a sam'e for'las'is Franc'uj'o'n antaŭ la komenc'o de la okupaci'o, kaj la du vir'o'j amik'iĝ'as.

Ili de'nov'e renkont'iĝ'os pli post'e en Parizo, unu kiel ĉef'redaktor'o de la Kurier'o, la ali'a kiel unu el la kre'int'o'j de la unu'a Deklaraci'o de Unesk'o pri ras'o (1950), kaj aŭtor'o de la verk'o Race et histoire/Ras'o kaj histori'o (1952), grand'a klasik'aĵ'o de la anti'ras'ism'a literatur'o.

Sandy Koffler invit'ad'os regul'e Claude Lévi-Strauss kun'labor'i dum la 1950aj jar'o'j; tia'manier'e, grand'a nombr'o de la fundament'a'j artikol'o'j de la antrop'olog'o est'os publik'ig'it'a'j unu'e en la Kurier'o antaŭ ol est'i re'pres'at'a'j en li'a'j referenc'a'j verk'o'j.

(Ndlr: special'a numer'o de la Kurier'o, kun pli'mult'o el li'a'j artikol'o'j, est'is publik'ig'it'a en 2008, sub la titol'o Claude Lévi-Strauss : Regards éloignés).

La milit'a klimat'o instig'as Sandy engaĝ'iĝ'i en la uson'a arme'o kaj labor'i por ĝi en Psychological Warfare Branch (Branĉ'o de psikologi'a milit'o). Li est'as trejn'it'a ĉe la Office of War Information (Milit'a Inform'buro'o), inform'agent'ej'o kiu dezir'as aplik'i la modern'a'j'n metod'o'j'n de amas'a propagand'o al la dis'kon'ig'o de pac'ist'a'j ide'o'j. Tiam oni send'as li'n al Rabat'o, en Maroko, kaj li en'ŝip'iĝ'as sur Liberty Ship. Tia'j „ŝip'o'j de la liber'ec'o“ de la uson'a arme'o hav'is la cel'o'n proviz'ad'i la alianc'a'j'n fort'o'j'n dum la batal'o de Atlantik'o. Tie, li labor'as kiel ĵurnal'ist'o kaj direktor'o de la inform'a fak'o por la radi'o La Voĉ'o de Amerik'o kaj el'labor'as program'o'n, kiu el'send'as du'dek'kvar hor'o'j'n tag'nokt'e la inform'o'j'n ven'ant'a'j'n el la tut'a mond'o.

En 1944, li skrib'as en si'a not'libr'o: „Mi ne pov'as dir'i al vi, kiom mult'e mi ŝat'as tiu'n labor'o'n, mi konsider'as ĝi'n util'a kaj mi sent'as, ke ĝi ind'as est'i far'at'a.“ Oni send'is li'n post'e al Ital'uj'o, kie li establ'is nov'aĵ'leter'o'n cel'ant'a'n inform'i la publik'o'n pri la antaŭ'e'n'ir'ad'o de la Alianc'an'o'j kaj antaŭ'e'n'ig'i pac'o'n. Tiu nov'aĵ'leter'o nom'iĝ'as Corriere di Roma, Corriere di Venezia, Corriere Ven'et'o aŭ ankaŭ Corriere dell’Emili'a (Bolonjo), laŭ la urb'o aŭ region'o liber'ig'it'a, kie la nov'aĵ'leter'o est'as publik'ig'at'a.

Nask'iĝ'o de la Kurier'o

Fin'e de la Du'a mond'milit'o, Sandy Koffler re'ir'as al Franc'uj'o kaj ek'interes'iĝ'as pri tiu nov'a inter'naci'a organiz'o, kiu streb'as dis'sem'i pac'o'n per'e de scienc'o kaj kultur'o en traŭmat'iz'it'a'n mond'o'n, kaj kiu interes'eg'as la intelekt'a'j'n medi'o'j'n ĉie en la mond'o: Unesk'o. Ĝi'a sid'ej'o est'as en Parizo, en la Hotel'o Majestic, 19 avenu'o Kleber. La Organiz'o publik'ig'as du'paĝ'a'n monat'a'n gazet'o'n nigr'a'blank'a'n Le Moniteur, kiu aper'as angl'e, franc'e kaj hispan'lingv'e. La jun'a ĵurnal'ist'o kaj ĉef'artikol'ist'o propon'as si'a'j'n serv'o'j'n, kaj li est'as dung'it'a la 26an de oktobr'o 1947, la tag'o'n, kiam li fest'is si'a'j'n 31 jar'o'j'n.

Ne pli mal'fru'e ol la 19an de novembr'o, li sub'met'as al Harold Kap'lan, ĉef'direktor'o de la Buro'o pri la inform'ad'o de la publik'o de Unesk'o, projekt'o'n de revu'o hav'ont'a redakt'ist'a'n politik'o'n, period'ec'o'n, pri'tem'ec'o'n de la rubrik'o'j, nombr'o'n de kolumn'o'j, long'ec'o'n de la artikol'o'j, tip'ar'fason'o'n... mal'long'e dir'it'e, komplet'a'n projekt'o'n de tio, kio iĝ'os ali'a tip'o de „Corriere“, tiu de Unesk'o.

„La labor'o de Unesk'o est'as tiom vari'a, ĝi'a program'o inklud'as tiom grand'a'n nombr'o'n da viv'esenc'a'j kaj grav'a'j tem'o'j, en la kamp'o'j de kler'ig'ad'o, scienc'o kaj kultur'o, ke tut'e ne est'os mal'facil'e kun'ig'i artikol'o'j'n, sam'temp'e viv'ec'a'j'n kaj interes'a'j'n“, skrib'is li. Ambiciece, li ne dezir'as lim'ig'i la en'hav'o'n de la revu'o al la ag'o'j nur de Unesk'o, sed propon'i al ĝi'a'j leg'ant'o'j inter'naci'a'n gazet'ar'a'n kribr'ad'o'n, intervju'i el'star'ul'o'j'n de la Organiz'o kaj de la kultur'a kaj scienc'a mond'o'j, en'konduk'i profund'a'j'n artikol'o'j'n verk'at'a'j'n de spert'ul'o'j el la tut'a mond'o. Li propon'as dung'i kompetent'a'j'n redaktor'o'j'n por la franc'a kaj la hispan'a el'don'o'j, por ke ili ne est'u simpl'a'j replik'aĵ'o'j kaj la mal'riĉ'a'j parenc'o'j de la angl'a el'don'o. Li engaĝ'iĝ'as „sub'met'i la revu'o'n al la norm'o'j, kiu'j ebl'ig'us vend'i ĝi'n al la vast'a publik'o.“ Sandy sukces'as sur ĉiu'j front'o'j, en rekord'a temp'o'daŭr'o. La unu'a numer'o de Unesk'o-Kurier'o, ilustr'it'a revu'o kun ok tre riĉ'a'j paĝ'o'j, el'ir'as el la pres'ej'o de la New York Herald Tribun'e en Parizo, februar'e 1948. Oni propon'as pag'abon'o'n por ses monat'o'j al inter'naci'a leg'ant'ar'o, per'e de per'ant'o'j trov'iĝ'ant'a'j en dek kvin land'o'j en Eŭrop'o, Azi'o kaj Amerik'o. Tiel nask'iĝ'is unu el la unu'a'j inter'naci'a'j revu'o'j en la mond'o.

La kresk'o de la Kurier'o

Ĝi'a inter'naci'a el'vok'it'ec'o manifest'iĝ'as ek'de 1957 per la unu'a el'don'o „ekster sid'ej'o“ de la Kurier'o, publik'ig'it'a en Moskvo. La voj'o est'as mal'ferm'it'a, ali'a'j land'o'j sekv'os ĝi'n. En 1960, aper'as la german'a el'don'o en Berno (Svis'land'o). En 1961, est'as la vic'o de la arab'a el'don'o en Kairo (Egipt'uj'o) kaj de la japan'a el'don'o en Tokio; post'e en 1963 aper'as la ital'a el'don'o en Romo. En 1967, du el'don'o'j, en hindia kaj tamul'a lingv'o'j est'as lanĉ'it'a'j en Barato.

Ek'de 1968 ĝis 1973, sekv'os la el'don'o'j en la hebre'a, persa, nederlanda, portugal'a kaj turk'a. Kiam Sandy emerit'iĝ'is, en februar'o 1977, la Kurier'o aper'as en 15 lingv'o'j. Ĝi ating'os la maksimum'o'n de 35 lingv'o'j en 1988.

Por Sandy, mult'obl'ig'i la nombr'o'n de lingv'a'j versi'o'j de la Kurier'o signif'is ĵet'i pont'o'j'n inter la hom'o'j. Jen kio'n li dir'is en Madras'o (nun'a Chennai), Barato, dum la lanĉ'ad'o de la tamul'a el'don'o:
„Pas'int'ec'e, naci'o'j centr'iĝ'is sur si'n; en la pas'int'a'j du'dek jar'o'j, ni observ'as mir'ind'a'n fenomen'o'n, kiam land'o'j, ne grav'as kie trov'iĝ'ant'a'j en la mond'o, rigard'as trans'e de si'a'j land'lim'o'j horizont'e'n por labor'i kun'e por pac'o kaj inter'kompren'o. Tio ĉi est'as la mesaĝ'o, kiu'n Unesk'o kaj la tut'a famili'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j vol'as ating'i. Hodiaŭ post'tag'mez'e mi hav'is la privilegi'o'n renkont'i la Ĉef'ministr'o'n [de la ŝtat'o Tamil Nadu]. Li inform'is mi'n, ke Madras'o pret'as antaŭ'e'n'ir'i kaj li don'is al ni la ag'ad'liber'ec'o'n el'don'i la Kurier'o-n en la tamul'a lingv'o. Kiel ĉef'redaktor'o, je tiu anonc'o, mi ek'trem'is pro feliĉ'o.“

Pri la lojal'ec'o de Sandy

Sandy Koffler est'is ne'diskut'ebl'e grand'a profesi'ul'o, dot'it'a per fort'a'j inter'person'a'j kapabl'o'j. Intim'a amik'o de eminent'ul'o'j, kiu'j mark'is la 20-an jar'cent'o'n, kiel la svis'a etn'olog'o Alfred Métraux aŭ la uson'a inĝenier'o kaj pentr'ist'o Frank Mal'in'a, ambaŭ est'ant'e li'a'j koleg'o'j ĉe Unesk'o, li est'is aprec'at'a de la unu'a'j sep Ĝeneral'a'j Direktor'o'j de la Organiz'o. Unu el ili, René Maheu (kiu ofic'is inter 1961 kaj 1974) dir'os pri li, ke „li'a talent'o neniam dis'iĝ'as de li'a'j konvink'o'j“.

Rezolut'a kaj karism'a, ne'lac'ig'ebl'a labor'ant'o serv'e al pac'a'j ideal'o'j de Unesk'o, ĉiam zorg'ant'a rest'i neŭtral'a politik'e, eĉ dum kresk'o de la inter'naci'a'j streĉ'it'ec'o'j dum la mal'varm'a milit'o, Sandy Koffler est'is ne'fleks'ebl'a person'ec'o: „Li neniam konsent'is obe'i ordon'o'j'n, eĉ ven'ant'a'j'n de la plej alt'a'j uson'a'j diplomat'o'j kaj politik'ist'o'j; li est'is mal'ced'em'a, ne'ŝancel'ebl'a; kaj tio, ceter'e, hav'ig'is al li problem'o'j'n“, dir'os pri li li'a du'a edz'in'o Pauline Koffler.

Mond'a civit'an'o

En administr'a dokument'o de Unesk'o, dat'it'a de 1959, mi leg'is pri li, ke “li'a profesi'a kompetent'ec'o, li'a'j teknik'a'j kvalit'o'j, li'a'j kre'em'a'j kapabl'o'j, li'a iniciat'em'o kaj imag'pov'o, far'as li'n ĵurnal'ist'o kaj ĉef'redaktor'o de rimark'ind'a klas'o. Li posed'as pint'a'n sent'o'n de respond'ec'o, profund'a'n profesi'a'n konsci'o'n, ne'ne'ig'ebl'a'j'n kvalit'o'j'n de organiz'ant'o kaj de anim'ant'o, la neces'a'n kapabl'o'n por estr'i.“ Ali'a arkiv'a dokument'o, mal'pli formal'a, kiu est'as nek dat'it'a, nek sub'skrib'it'a, sen'vual'ig'as ali'a'n aspekt'o'n de li'a person'ec'o: "Ver'as, ke la lojal'ec'o de Sandy al Unesk'o, Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j kaj ili'a'j ideal'o'j est'is ne'kontest'ebl'a kaj firm'eg'a.

Mi memor'as, ke ĉiu'jar'e tri koleg'o'j – Émile Delavenay, Thor Gjesdal kaj Sandy Koffler – kiu'j'n mal'oft'e oni pov'is vid'i kun'e en la urb'o, kun'iĝ'is la 24-an de oktobr'o, tag'mez'e, en iu pariza restoraci'o por fest'i kun'e si'a'j'n respektiv'a'j'n nask'iĝ'o'tag'o'j'n, sam'kiel fest'i, per special'a tost'o, la dat're'ven'o'n de la ek'valid'o de la Ĉart'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.

Mi'a'flank'e, mi ĉiam admir'is mi'a'n av'o'n, li'a'n inteligent'ec'o'n kaj person'ec'o'n.

Mi est'as dank'a al li pro la fakt'o, ke li trans'don'is al mi si'a'n am'lig'it'ec'o'n al la human'ism'a'j valor'o'j, si'a'n am'o'n por libr'o'j kaj si'a'n sci'vol'em'o'n koncern'e la kultur'o'j'n de la tut'a mond'o.

Mi'a en'profund'iĝ'o en li'a'j'n person'a'j'n kaj profesi'a'j'n arkiv'o'j'n, vek'is en mi la em'o'n rakont'i per dokument'a film'o, kiu'n mi nun pret'ig'as, la pasi'a'n histori'o'n de tiu Uson'an'o en'am'iĝ'int'a je Franci'o, kiu ĉiam asert'is : „Mi est'as antaŭ ĉio civit'an'o de la mond'o“.

Franc'a-uson'a reĝisor'o, direktor'o, skriptisto kaj aktor'in'o, Aurélia Dausse est'as la nep'in'o de la fond'int'o de Unesk'o-Kurier'o, Sandy Koffler.

La Kurier'o en tri'dek kvin lingv'o'j!

Oni est'us dev'int'a vid'i la ond'o'n de kontent'o, kiu bril'ig'is la vizaĝ'o'n de Édouard la tag'o'n, kiam li ek'sci'is ke Unesk'o-Kurier'o, kies direktor'o li est'is tiam, ĵus kresk'is je nov'a el'don'lingv'o!

Oni est'us dev'int'a vid'i tiu'n ond'o'n de ĝoj'o sur li'a vizaĝ'o, aŭd'i tiu'n ĝoj'o'n vibr'i en li'a voĉ'o – „Tri'dek kvin divers'a'j lingv'o'j, ĉu vi pov'as imag'i!“ – por kompren'i, ne nur kiom grav'is por li la ideal'o defend'at'a de la Organiz'o, sed kompren'i, kiom decid'ig'e rol'is en la evolu'o de li'a pens'ad'o kaj de li'a verk'o tiu revu'o, kiu'n li pasi'e estr'is inter 1982 kaj 1988.

Maj'o 2017, Intervju'o kun Sylvie Glissant, edz'in'o de Edouard Glissant (1928-2011), ĉef'redaktor'o de la Kurier'o (1982-1988)

Unesk'o Kurier'o Oktobr'o-Decembr'o 2018 - Verk'is Unesk'o

En'hav'o

Kurier'o