Indekso de MONATO 2021

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2021. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn (interkrampajn) ligilojn, vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj. Se mankas la dekstra interkrampa ligilo, tiu teksto ankoraŭ ne aperis en la revuo.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2021 en la dosierformoj PDF, ePub kaj Kindle/Azw3.

Aktuale

Arto

Ekonomio

El mia fotelo

Eseoj

Historio

Hobio

Komputado

Leteroj

Libroj

Lingvo

Literaturo

Medio

Moderna vivo

Noticoj

Politiko

Scienco

Spirita vivo

Turismo

Ŝerco kaj satiro

Vizit'o al insul'o Kjuŝuo

Kjuŝuo est'as la tri'e plej grand'a insul'o de Japani'o. Ĝi situ'as en la sud'a part'o de la land'o kaj tre proksim'as al Sud'a Korei'o. La insul'o est'as administr'e divid'it'a en sep guberni'o'j'n. La ĉef'a guberni'o, kun plej grand'a sam'nom'a urb'o, est'as Fukuoka.

Por vizit'i la insul'o'n Kjuŝuo, la gast'o'j ven'as aviad'il'e al la urb'o'j Fukuoka, Osaka aŭ Tokio. Se oni al'flug'as la japan'a'n ĉef'urb'o'n, oni plu vetur'as al la urb'o Fukuoka per rapid'a trajn'o Ŝinkansen laŭ la pont'o Kaimonkjo, kiu lig'as la plej long'a'n insul'o'n Honŝu'o kun la insul'o Kjuŝuo. Tiel oni pov'as halt'i en la urb'o Kokura, tra'rigard'i la lok'a'n kastel'o'n, konstru'it'a'n en la 13a jar'cent'o, kaj vizit'i la urb'eg'o'n Kitakjuŝu.

Fukuoka

En Fukuoka, la ĉef'urb'o de la sam'nom'a guberni'o, vid'ebl'as mult'a'j impon'a'j konstru'aĵ'o'j de firma'o'j, kompani'o'j, magazen'o'j. Se oni prefer'as butik'um'i, oni ir'as al la urb'o'part'o Hak'at'a. Vizit'ind'as ankaŭ la park'o Obori kun mal'grand'a lag'o, kie urb'an'o'j sport'as kaj promen'as. Krom'e vid'ind'as la grand'a basbal'ej'o Yahoo, kiu'n posed'as la kompani'o Softbank. Tie oft'e lud'as profesi'a'j basbal'ist'o'j. Ek'de la basbal'ej'o ebl'as pied'ir'i al la tur'o Fukuoka (234 m) apud la mar'o. En la guberni'o vizit'ind'as ankaŭ la urb'o Dazaifu, kon'at'a pro la legend'o pri Sugavara no Miĉizane (845-903), scienc'ul'o, poet'o kaj politik'ist'o.

Sag'a

Sag'a est'as ali'a guberni'o, en kiu al'log'a'j urb'o'j por turist'o'j est'as Arita, Imari kaj Karatsu. En Arita kaj Imari oni far'as porcelan'aĵ'o'j'n kaj ceramik'aĵ'o'j'n, kaj la urb'o Ureŝino est'as kon'at'a pro si'a verd'a te'o.

Nagasak'o

En la guberni'o Nagasak'o trov'iĝ'as la sam'nom'a urb'o, kiu fam'iĝ'is pro la atom'bomb'ad'o en 1945. Tie ĉi vizit'ind'as la Pac'park'o, en kiu est'as Monument'o je Pac'o. Oni pov'as tra'rigard'i la preĝ'ej'o'n Ooura, kiu est'as ebl'e la plej mal'nov'a katolik'a preĝ'ej'o en Japani'o. En la urb'o loĝ'is portugal'o'j kaj nederland'an'o'j dum la samuraj'a period'o. Oni dir'as, ke portugal'o'j kun'port'is la kuk'o'n Castella. Ĝi est'as tradici'a kuk'o en Nagasak'o. En tiu guberni'o la urb'o'j Sasebo, Ŝimabara kaj Hirado al'log'as turist'o'j'n. En la urb'o Sasebo vizit'ebl'as la distr'o'park'o Huis te'n Bosch, kiu reprezent'as nederland'an urb'o'n. En Ŝimabara est'as fam'a kastel'o. Ĉe tiu urb'o la 3an de juni'o 1991 erupci'is vulkan'o, kio kaŭz'is, ke mult'a'j hom'o'j mort'is kaj kelk'a'j dom'o'j est'is tut'e en'ter'ig'it'a'j.

Kumamoto

Mez'e de la insul'o Kjuŝuo situ'as la guberni'o Kumamoto. En ĝi est'as sam'nom'a urb'o, en kiu vizit'ind'as la kastel'o'j Himeĵi kaj Osaka. En la kastel'o Kumamoto oni pov'as vid'i mult'a'j'n gink'o-arb'o'j'n. En la urb'o la gast'o'j vetur'as per aŭtobus'o aŭ tram'o al la ĝarden'o Suizenĵi. Ĝi est'is konstru'it'a por la feŭd'estr'o Hosokaŭa Tadatoŝi (1586-1641). En la ĝarden'o trov'iĝ'as la Dom'o de Verd'a Te'o, en kiu ĉiu'n jar'o'n okaz'as ceremoni'o de te'trink'ad'o. Krom'e ĉi tie ebl'as tra'rigard'i ankaŭ la templ'o'n Izumi. Se oni hav'as temp'o'n, est'as rekomend'ind'e vizit'i la vulkan'o'n As'o. Tie vid'ebl'as ĝi'a aktiv'a krater'o kaj oni pov'as ban'iĝ'i en iu el la varm'a'j font'o'j.

En la guberni'o Oita ind'as vizit'i la urb'o'j'n Beppu kaj Jufuin. La varm'a'j font'o'j en Oita est'as tre kon'at'a'j. La mineral'akv'o est'as uz'at'a por kurac'i dolor'o'j'n en la dors'o, por fleg'i haŭt'o'n kaj simil'e. Tie vid'ind'as la akv'o'fal'o Haraĵiri. Oni nom'as ĝi'n la azi'a Niagar'o. Sur la mont'o Takasaki viv'as mult'a'j simi'o'j. La vizit'ant'o'j don'as al ili banan'o'j'n aŭ i'o'n ali'a'n manĝ'ebl'a'n. Tamen oni dev'as est'i si'n'gard'em'a, ĉar ili ne est'as en kaĝ'o'j.

Mijazaki

Fam'a grand'a sport'park'o trov'iĝ'as en la guberni'o Mijazaki. Ĉi tie'n oft'e ven'as profesi'a'j basbal'ist'o'j por trejn'iĝ'i. Ankaŭ futbal'o est'as lud'at'a. En la park'o Hejŭadai est'as la Tur'o je Pac'o.

Sur tre mal'grand'a insul'et'o Aoŝima, nur 1,5 km long'a, star'as templ'o. En la urb'o Niŝiusuki est'as la ravin'o Takaĉiho. Ĝi ek'est'is antaŭ mult'eg'e da jar'o'j sekv'e de laf'o-flu'o post la erupci'o de la vulkan'o As'o. Proksim'e al ĝi est'as tre bel'a templ'o, Takaĉiho. Se oni hav'as temp'o'n, rekomend'ind'as ir'i al la urb'o Niĉinan. Tie ebl'as naĝ'i en la mar'o kaj vid'i kopi'o'n de monument'o, kiu star'as sur la Pask'a insul'o de Ĉilio.

En la guberni'o Kagoŝima vizit'ind'as monument'o je Saigo Takamori (1828-1877), hero'o, samuraj'o kaj politik'ist'o. En Kagoŝima trov'ebl'as la aktiv'a vulkan'o Sakuraĵima. Tie fam'as tre la grand'a rafan'o Sakuraĵima kaj alkohol'aĵ'o Ŝoĉu, produkt'at'a el batat'o'j. En la sam'nom'a urb'o kuŝ'as la varm'a font'o Kiriŝima. De la mez'o de oktobr'o ĝis la fin'o de mart'o en la urb'o Izumi ebl'as observ'i gru'o'j'n, kiu'j ven'as el Rusio. En la guberni'o est'as kelk'a'j insul'et'o'j, inter kiu'j Jakuŝima aparten'as al la List'o de Mond'a'j Kultur'hered'aĵ'o'j, kaj Tanegaŝima est'as kon'at'a pro paf'il'o, kiu'n portugal'o'j al'port'is en Mez'epok'o.

Ekzorc'a tendenc'o inter la franc'o'j

Kiam la franc'o'j parol'as pri la du'a mond'milit'o, ili prefer'as dir'i Seconde Guerre Mondiale anstataŭ Deuxième Guerre Mondiale, kvankam ambaŭ esprim'o'j laŭ'vort'e signif'as ekzakt'e la sam'o'n. La afer'o miks'as lingv'ist'ik'o'n, histori'o'n kaj eĉ iom da superstiĉ'o. La kial'o unu'a'vid'e est'as ne'klar'a: sed klar'ig'o ekzist'as!

Vort'ar'o'j

En preskaŭ ĉiu'j lingv'o'j ekzist'as nur unu vort'o por dir'i „du'a”; en la franc'a lingv'o est'as tamen du variant'o'j. La taŭg'ec'o uz'i unu aŭ la ali'a'n termin'o'n okaz'ig'is lingv'o'scienc'a'j'n diskut'o'j'n, kaj la debat'o est'as atest'it'a en plur'a'j vort'ar'o'j. Ĝeneral'e, la adjektiv'o'j deuxième kaj seconde hav'as la sam'a'n signif'o'n kaj ambaŭ rilat'as al io, kio ven'as post la unu'a kaj antaŭ la tri'a. Tamen la histori'o kaj la util'ig'o de la du adjektiv'o'j est'as iom diferenc'a.

Analogi'o

El gramatik'a vid'punkt'o, deuxième est'as form'it'a de la unu'iĝ'o de la vort'o deux („du”) kaj de la sufiks'o ième, uz'at'a por konstru'i la ord'a'j'n numeral'o'j'n (kio okaz'as ankaŭ en Esperant'o: du- a). La sam'a mekanism'o ripet'iĝ'as ankaŭ ĉe la ven'ont'a'j numeral'o'j troisième („tri'a”), quatrième („kvar'a”) kaj ali'a'j. En la okaz'o de seconde, kiu de'ven'as de la latin'a adjektiv'o secundus (sen iu rilat'o kun la numeral'o du'o, ĉar ĝi laŭ'liter'e signif'as sekv'ant'a la unu'a'n), kompren'ebl'e ne okaz'as la sam'o. Tem'as pri izol'it'a vort'o, kiu influ'as per analogi'o neniu'n ali'a'n.

Demon'o'j

Rilat'e al ili'a util'ig'o, mult'a'j vort'ar'o'j klar'ig'as, ke deuxième uz'end'as por indik'i tiu'n, kiu antaŭ'vid'as krom'a'n est'ont'a'n daŭr'ig'o'n, dum seconde est'u uz'at'a en kun'tekst'o'j, kie est'as antaŭ'vid'at'a neni'u tri'a: ekzempl'e tiam, kiam person'o trov'iĝ'as sur la du'a (kaj last'a) etaĝ'o de konstru'aĵ'o. Je la lum'o de la supr'e menci'it'a'j fakt'o'j, ja est'as facil'e dedukt'i la kial'o'n de ĉi tiu franc'a tendenc'o (precip'e inter la post'milit'a'j generaci'o'j). Laŭ prov'o ekzorc'i demon'o'j'n kaj forges'ig'i por ĉiam la detru'o'n kaj la sufer'ad'o'n, kiu'j mark'is la jar'o'j'n de 1939 ĝis 1945, en Franci'o oni prefer'as dir'i Seconde Guerre Mondiale anstataŭ Deuxième Guerre Mondiale, esperant'e, ke neniam komenc'iĝ'os Troisième Guerre Mondiale („tri'a mond'milit'o”).

Vojaĝ'o al la Orkadoj

La Orkadoj (angl'e: Orkney; gael'e: Arcaibh) konsist'as el proksim'um'e 70 insul'o'j, el kiu'j 20 est'as loĝ'at'a'j. Mal'e al la loĝ'ant'o'j de la okcident'a'j insul'o'j de Skot'land'o (la Hebridoj), la orkad'an'o'j ne parol'as la gael'a'n, sed hav'as si'a'n propr'a'n orkad'an dialekt'o'n, iom simil'a'n al la ŝetlanda. La orkada insul'ar'o situ'as 16 km nord'e de la plej nord'a part'o de la skot'a ĉef'ter'o.

La plej grand'a insul'o nom'iĝ'as Mainland. Ĝi hav'as are'o'n de 523 km². La orkada arkipelag'o est'as pri'loĝ'at'a dum almenaŭ 8500 jar'o'j – unu'e de trib'o'j mezolitik'a'j kaj neolitik'a'j, kaj post'e de la piktoj, supoz'ebl'e pra'kelt'a popol'o. En 1875 skandinav'o'j invad'is kaj per'fort'e aneks'is ĝi'n al Norvegi'o. Tiu period'o en la histori'o de la Orkadoj est'as plur'foj'e menci'it'a en la Saga'o de Njal (majstr'e esperant'ig'it'a de Baldur Ragnarsson ¹), kaj est'as ankaŭ tem'o de la Orkneyinga Sag'a (Orkada saga'o), ali'a grav'eg'a verk'o de la islanda literatur'o.

La Orkadaj Insul'o'j est'as precip'e eben'a'j kaj preskaŭ sen'arb'a'j, verd'a'j kaj fekund'a'j, kun plaĝ'o'j kaj alt'a'j mar'bord'a'j klif'o'j. La somer'a klimat'o est'as ĝeneral'e mild'a. Tamen vintr'e est'as oft'e pluv'o'j kaj vent'eg'o'j. Ĉie sur la ĉef'insul'o oni pov'as vid'i et'a'j'n ŝetlandajn pone'o'j'n.

Histori'o de la Orkadoj

En la jar'o 1472 la skot'a parlament'o re'e aneks'is la insul'ar'o'n al la skot'a reĝ'land'o pro la fakt'o, ke la dot'o por la fianĉ'in'o de la Reĝ'o Jakobo la Tri'a, Margaret'o de Dani'o, ne est'is pag'it'a. Ek'de tiam la Orkadoj rest'as teritori'o de Skot'land'o, sed est'as lok'e administr'at'a'j kaj posed'as (kiel Ŝetlando) si'a'n propr'a'n flag'o'n kun tip'e skandinav'a kruc'form'o.

Sur la Orkadoj trov'iĝ'as kelk'a'j el la plej antikv'a'j kaj plej bon'e konserv'it'a'j neolitik'a'j lok'o'j en Eŭrop'o, kiu'j'n oni akcept'is en la List'o'n de la Mond'a Kultur'hered'aĵ'o de Unesk'o.

Transport'o

De Dublino ni flug'is al Edinburg'o, la bel'a skot'a ĉef'urb'o, kie ni pas'ig'is tri interes'a'j'n tag'o'j'n, kaj per mal'pli grand'a aviad'il'o ni ating'is flug'haven'o'n Kirkwall. De tie ni vetur'is bus'e al la centr'o de la urb'o. Tie situ'as la Katedral'o de Sankt'a Magnus, skandinav'a patron'o de la Orkadoj. Post'e ni vetur'is okcident'e'n (proksim'um'e 45 minut'o'j'n) tra la tut'a larĝ'ec'o de la insul'eg'o.

Kirkwall situ'as sur la orient'a mar'bord'o, kaj Stromness sur la okcident'a atlantik'a. La transport'a sistem'o sur la insul'ar'o est'as bon'a kaj fid'ind'a. Per bus'o oni facil'e ating'as ĉiu'n part'o'n de la ĉef'insul'o kaj eĉ kelk'a'j'n ali'a'j'n sud'a'j'n insul'o'j'n, dank'e al dig'voj'o'j, sur kiu'j est'as ŝose'o'j. Pli for'a'j insul'o'j posed'as flug'haven'o'j'n, do oni pov'as tie'n flug'i de Kirkwall per et'a aviad'il'o. Ceter'e est'as pram'ŝip'o'j inter la divers'a'j insul'o'j, kaj ankaŭ inter la Orkadoj kaj la skot'a ĉef'ter'o.

Dig'voj'o'j

Mi menci'is la orkadajn dig'voj'o'j'n, kiu'j est'as kon'at'a'j per la nom'o Churchhill Barriers. La orkadaj insul'o'j ĉirkaŭ'as grand'a'n mar'a'n are'o'n – imag'at'a'n inter'insul'a'n mar'et'o'n Scapa Floe. Dum la du mond'milit'o'j ĝi est'is baz'o de la brit'a mar'arme'o, kaj en 1919 german'a milit'a ŝip'ar'o est'is intenc'e dron'ig'it'a en Floe. Dum la du'a mond'milit'o por evit'i en'ir'o'n de la german'a mar'arme'o, ital'a'j milit'kapt'it'o'j est'is dev'ig'it'a'j konstru'i barier'o'j'n por part'e en'ŝlos'i la „mar'et'o'n”. La kapt'it'o'j, inter kiu'j est'is ital'a art'ist'o, pet'is permes'o'n por konstru'i kapel'o'n. La rezult'o est'as bel'eg'e dekoraci'it'a kapel'et'o, kiu est'as ankoraŭ pri'zorg'at'a kaj am'em'e konserv'at'a. Laŭ oni'dir'o pli da hom'o'j vizit'as la kapel'o'n ol ven'as al la insul'ar'o por esplor'i la mar'milit'a'n histori'o'n (kvankam ne mank'as milit'a'j histori'ist'o'j inter tiu'j, kiu'j turism'as en la Orkadoj).

Pitoresk'a urb'et'o Stromness

La urb'et'o Stromness est'as pitoresk'a kaj la loĝ'ant'o'j est'as afabl'a'j kaj gast'am'a'j. Hodiaŭ feroc'a'j viking'o'j tut'e mank'as, kvankam pac'em'a'j modern'a'j skandinav'o'j trov'iĝ'as inter la vizit'ant'o'j de la insul'ar'o. La manĝ'aĵ'o en Stromness est'is freŝ'a kaj bon'gust'a, precip'e fiŝ'o kaj orkada fromaĝ'o. Pri neni'o ni hav'is bezon'o'n plend'i kaj plen'e ĝu'is ni'a'n mal'long'a'n rest'ad'o'n.

Por vizit'ant'o'j kaj turist'o'j abund'as vid'ind'aĵ'o'j kaj al'log'aĵ'o'j de la Orkadoj. Krom vid'i la tie'a'j'n arkeologi'a'j'n lok'o'j'n, oni pov'as praktik'i sub'akv'iĝ'ad'o'n, boat'ad'o'n, fiŝ'kapt'ad'o'n, pied'vag'ad'o'n, esplor'ad'o'n de la milit'a histori'o en muze'o'j kaj sur'lok'e, stud'ad'o'n de la faŭn'o kaj flaŭr'o. La Orkadoj hav'as si'a'n unik'a'n speci'o'n de ronĝ'ul'o, la orkad'an mikrot'o'n (kamp'o'mus'o'n) – amuz'a pluŝ'a animal'et'o, kiu trov'iĝ'as en neni'u ali'a lok'o, kvankam oni'dir'e la mikrot'o sur la kontinent'o hav'as simil'a'n gen'ar'o'n.

La Orkadoj lud'is grav'a'n rol'o'n por la milit'a histori'o. Krom la grav'ec'o de Scapa Floe dum ambaŭ milit'o'j, la Orkadoj kaj Ŝetlando est'is implik'it'a'j en la liber'ig'o de Norvegi'o, post kiam ĝi est'is invad'it'a de la german'o'j dum la du'a milit'o. Plur'a'j norveg'o'j eskap'is kaj vojaĝ'is al la du arkipelag'o'j en mal'grand'a'j boat'o'j por rekrut'iĝ'i en la brit'a arme'o kaj en la liber'a norveg'a soldat'ar'o.

Hom'o'j, kiu'j ne interes'iĝ'as pri histori'o aŭ prefer'as mal'pli da fizik'a aktiv'ad'o ol la sub'ĉiel'a, pov'as ĝu'i lok'a'n festival'o'n, precip'e la tradici'a'n Festival'o'n de Sankt'a Magnus, kiu okaz'as en maj'o.

La urb'et'o Stromness est'as ne nur pitoresk'a pro ties mal'larĝ'a'j strat'et'o'j, ŝtup'ar'o'j, mar'bord'o, haven'o, et'a'j butik'o'j kaj du'on'kaŝ'it'a'j ĝarden'o'j, sed ĝi fam'iĝ'as pro la surpriz'e grand'a nombr'o da fam'ul'o'j, kiu'j nask'iĝ'is aŭ iam loĝ'is tie – ekzempl'e John Rae, esplor'ist'o de Nord-Amerik'o, kies statu'o star'as en la centr'o de Stromness.

Fin'e, parodi'ant'e la latin'a'n fraz'o'n: Et in Arcadia eg'o (Mi est'is ankaŭ en Arkadi'o), mi tre kontent'as asert'i Ni est'is ankaŭ en la Orkad(i)o! Mi rekomend'as ĝi'n!

1. „Saga'o de Njal”, el'don'it'a de Flandr'a Esperant'o-Lig'o kaj akir'ebl'a de www.ret'butik'o.be kaj de ĉiu'j bon'a'j libr'o'butik'o'j.

Ĉu ebl'as mal'am'i si'a'n lingv'o'n kaj prefer'i ali'a'n?

Oni rajt'as suspekt'i, ke mal'mult'a'j hom'o'j pens'as oft'e pri la idiom'o, kiu'n ili ĉiu'tag'e parol'as. Ver'ŝajn'e ili simpl'e kaj indiferent'e el'ig'as vort'o'j'n kaj fraz'o'j'n, kiu'j'n ili lern'is kiam ili est'is infan'o'j, kun la al'don'o de hodiaŭ'a'j slang'a'j esprim'o'j. Por tiu'j, lingv'o ne simil'as al muzik'o, ne est'as io, pri kio oni aktiv'e interes'iĝ'as, kio'n oni am'as aŭ mal'am'as, kio'n oni admir'as kaj kritik'as. Nek ĝi est'as tem'o de diskut'o.

Iu'tag'e, antaŭ kelk'a'j monat'o'j, la verk'ant'o vetur'is trajn'e kun la propr'a edz'in'o al urb'o situ'ant'a en okcident'a Irlando. Moja (ĉi tiu est'as ŝi'a nom'o) sid'is apud du jun'a'j vir'in'o'j, kiu'j kun'e konversaci'is en lingv'o, kiu'n ŝi ne re'kon'is. Ŝi ja est'as sci'vol'a person'o, kiu neniam pov'as aŭd'i ne'kon'at'a'n lingv'o'n sen demand'i la parol'ant'o'n, pri kiu lingv'o tem'as. Ĉi tio kaŭz'as al la verk'ant'o, kiu mal'ŝat'as est'i en'trud'iĝ'em'a, iom da embaras'o. Evident'e la lingv'o uz'at'a de la jun'ul'in'o'j est'is iu slav'a, ĉar re'kon'ebl'is la vort'o piv'o („bier'o”, unu el la plej oft'e uz'at'a'j vort'o'j en Irlando), kaj sen'dub'e tem'is pri lingv'o de land'o, kiu'n ni neniam vizit'is. La jun'ul'in'o'j, tre afabl'e, respond'is, ke la koncern'a lingv'o est'as la sloven'a kaj ke ili de'ven'as de Sloveni'o. Pli'e, unu el ili asert'is, ke la sloven'a posed'as unik'aĵ'o'n, kiu'n oni nun'temp'e trov'as nur en la klasik'a'j lingv'o'j, ne en ali'a'j modern'a'j idiom'o'j: en la sloven'a ekzist'as ne nur du gramatik'a'j nombr'o'j (singular'o kaj plural'o), sed ankaŭ dual'o. La verk'ant'o prov'is menci'i, ke dual'a nombr'o ja trov'iĝ'as ankaŭ en kelt'a'j lingv'o'j, kiel la skot-gael'a, sed tiu kun'vojaĝ'ant'in'o ne aŭskult'is.

Surpriz'o

Tamen, la jun'ul'in'o'j al'don'is, ke ili ne tre ŝat'as si'a'n lingv'o'n kaj eg'e prefer'as la angl'a'n. Tio est'ig'is grand'a'n surpriz'o'n. Ĉu iu ajn kapabl'as mal'ŝat'i si'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n kaj prefer'i ali'ul'a'n? Post'e, la verk'ant'o re'memor'is ali'a'n konversaci'o'n kiu'n li hav'is kun la edz'in'o de unu el la propr'a'j famili'an'o'j. Mal'kiel la ceter'a'j parenc'o'j, ŝi est'as de'nask'a irland'an'in'o, sed, kiam oni parol'is pri la prononc'o de la irland-gael'a lingv'o, ŝi respond'is, iom mal'bon'humor'e, ke ŝi ja mal'am'as la irland'an. Ŝi eĉ asert'is, ke la hodiaŭ'a lingv'o de Irlando est'as la angl'a, ne la gael'a. Fakt'e, kvankam ekzist'as civit'an'o'j de la tiel nom'at'a Verd'a Insul'o, kiu'j am'as si'a'n lingv'o'n, bel'e parol'as ĝi'n kaj verk'as proz'o'n kaj poezi'o'n en ĝi, oni renkont'as mult'a'j'n hom'o'j'n, kiu'j ne ŝat'as ĝi'n kaj ne vol'as parol'i en ĝi. Kelk'a'j eĉ dir'as, ke ili mal'am'eg'as ĝi'n.

Arme'o

La kial'o de tia si'n'ten'o est'as bedaŭr'ind'a, sed klar'ig'ebl'a. Fakt'e, est'as du mal'sam'a'j kial'o'j. La unu'a est'as la iam'a kler'ig'a sistem'o en la Irlanda Respublik'o. La du'a est'as la fru'a politik'ig'o de la irlanda lingv'o, ek'de la nask'iĝ'o de la Liber'a Ŝtat'o (nun Respublik'o), kaj ties uz'ad'o far'e de organiz'o'j, kia'j la tiel nom'at'a Irlanda Respublik'ism'a Arme'o (Ir'a), kiel il'o por antaŭ'e'n'ig'i si'a'j'n politik'a'j'n cel'o'j'n. El tiu'j kaŭz'o'j de sen'iluzi'iĝ'o pri la lingv'o, la unu'a est'is la pli influ'hav'a. Ek'de la sen'de'pend'iĝ'o, kler'ig'ad'o est'is – kaj grand'skal'e plu est'as – efektiv'a monopol'o de la Rom'katolik'a Eklezi'o. Ali'a'j religi'a'j komun'um'o'j posed'is si'a'j'n propr'a'j'n lern'ej'o'j'n, sed tem'as pri mal'grand'a'j minoritat'o'j. Ĝis antaŭ ne'long'e, laik'a'j kaj plur'religi'a'j lern'ej'o'j ne ekzist'is en la tut'a irlanda insul'o. La pli'mult'o de la lern'ej'o'j aparten'is al la Krist'an'a'j Frat'o'j kaj al monaĥ'in'a'j orden'o'j. Kelk'a'j don'is valor'a'n serv'o'n al la naci'o kaj bon'kor'e trakt'is si'a'j'n lern'ej'an'o'j'n, sed mult'a'j est'is tro sever'a'j kaj foj'e kruel'a'j. Ne mal'oft'e, la Krist'an'a'j Frat'o'j est'is fanatik'a'j respublik'ist'o'j, kiu'j instru'ad'is per'e de per'fort'o kaj bat'o, pun'ant'e knab'o'j'n, kiu'j far'is erar'o'j'n pri la irlanda gramatik'o. (Ŝajn'as, ke ili est'is mal'pli rigor'a'j pri gramatik'a'j erar'o'j en la angl'a.) Krom'e, laŭ oni'dir'o, en kelk'a'j monaĥ'in'a'j lern'ej'o'j kaj konvent'o'j, la instru'ad'o est'is preskaŭ tiom sever'a, kiom ĉe la Krist'an'a'j Frat'o'j.

Skandal'o'j

En la last'a'j jar'o'j de la 20a jar'cent'o, oni re'kon'is kaj dis'vast'ig'is inform'o'j'n pri grav'eg'a fizik'a mis'trakt'o kaj seks'a per'fort'o de infan'o'j kaj jun'ul'o'j, pri kio est'is akuz'it'a grand'a nombr'o da religi'ul'o'j, precip'e instru'ist'o'j en religi'a'j lern'ej'o'j kaj stab'an'o'j ĉe infan'vart'ej'o'j kaj lud'lern'ej'o'j. Pro tia'j skandal'o'j, kaj pro la mal'ĝoj'a spert'o de mult'a'j person'o'j, kiu'j lern'is sub tia'j kondiĉ'o'j, la naci'a lingv'o est'is asoci'it'a en ili'a'j mens'o'j kun mal'gaj'a'j memor'o'j. Tial la bel'a indiĝen'a lingv'o de tiu antikv'a „land'o de bard'o'j kaj lert'ul'o'j”, kaj de kler'ul'o'j, kiu'j pas'int'e dis'vast'ig'is la krist'an'a'n civilizaci'o'n tra tut'a Eŭrop'o, dum la fru'a mez'epok'o, iĝ'is mal'respekt'at'a kaj mal'ŝat'at'a.

Kamp'ar'an'o'j

La spert'o de parol'ant'o'j de ali'a'j kelt'a'j lingv'o'j en Briti'o kaj Bretoni'o ne est'is tre mal'simil'a. (Pri la lingv'a politik'o en Bretoni'o, vid'u la libr'o'n de Fañch Broudic, L'interdiction du bret'o'n en 1902: une étape vers la Séparation, Spézet, Coop Breizh, 1996.) La verk'ant'o memor'as, ke li iam hav'is breton'a'n koleg'o'n en radi'a dis'send'ej'o, kie ambaŭ labor'ad'is. Li iu'tag'e demand'is tiu'n, ĉu li parol'as la breton'a'n lingv'o'n. „Ne!”, li respond'is mal'estim'e. „Tio est'as nur'a dialekt'o!” Simil'a'j'n asert'o'j'n oni antaŭ'e oft'e aŭd'is en Skot'land'o, sed feliĉ'e ne tiom hodiaŭ. En Skot'land'o kaj Kimri'o, dum plur'a'j jar'cent'o'j, la infan'o'j est'is pun'at'a'j, kiam ili parol'is la gael'a'n kaj la kimr'a'n lern'ej'e, kaj oni instru'is al ili, ke tiu'j lingv'o'j est'as barbar'a'j idiom'o'j de sen'sci'a'j kamp'ar'an'o'j. Tio ne'evit'ebl'e kre'is minus'kompleks'o'n inter la popol'o'j de tiu'j land'o'j.

Film'o

La televid'o ĵus dis'send'is film'o'n pri du mal'jun'ul'in'o'j de la San-popol'o (ili est'is antaŭ'e nom'at'a'j boŝman'o'j kaj tem'as pri indiĝen'o'j de Namibi'o, en Sud-Afrik'o). Laŭ'ŝajn'e, tiu'j vir'in'o'j est'as inter la last'a'j parol'ant'o'j de iu lingv'o de Namibi'o. Tem'as pri unu el la interes'a'j tiel nom'at'a'j klik- aŭ knal- lingv'o'j de Sud-Afrik'o. Mal'sam'e ol ali'land'a'j hom'o'j, kiu'j ne aprez'as si'a'n propr'a'n lingv'o'n, tiu'j mal'jun'ul'in'o'j decid'is, ke ili ne permes'os, ke tiu lingv'o mort'u. Do ili komenc'is instru'i ĝi'n al la jun'a'j generaci'o'j, kaj la film'o montr'is klas'o'n de et'a'j San-infan'o'j, kiu'j lern'is prononc'i la mal'facil'a'j'n son'o'j'n de tiu en'danĝer'ig'it'a lingv'o. Tio ŝajn'as kuraĝ'a kaj imit'ind'a ekzempl'o, montr'at'a de du simpl'a'j mal'jun'a'j vir'in'o'j el supoz'ebl'e „primitiv'a” trib'o.

En la kelt'a'j lingv'o'j est'as la jen'a proverb'o: „Land'o sen lingv'o est'as land'o sen anim'o”.

Nov'ec'a medikament'o kontraŭ hemoroid'o'j

Daŭr'as en Kubo esplor'ad'o pri medikament'o en form'o de supozitori'o, kiu trakt'os akr'a'j'n hemoroid'a'j'n kriz'o'j'n. La projekt'o okaz'as en la hospital'o Camilo Cienfuegos en Sancti Sprit'us, ĉef'urb'o de la sam'nom'a provinc'o. La esplor'ad'o konsist'as en la observ'ad'o de pacient'o'j, kiu'j uz'is tiu'n nov'ec'a'n medikament'o'n.

Kurac'il'o ver'e unik'a

Albert'o Arístides Artiles García, special'ist'o pri la hom'a kojl'o, klar'ig'as, ke fak'ul'o'j el la Centr'o de Genetik'a Inĝenieri'o kaj Bio'teknik'o kre'is nov'a'n medicin'aĵ'o'n, kiu'n oni nun komenc'as produkt'i. „Konsider'ant'e, ke la klinik'a simptom'ar'o de akr'a'j hemoroid'o'j kre'as inflam'a'n procez'o'n, kiu kaŭz'as la aper'o'n en la sang'o de koagul'aĵ'o'j aŭ mikro-koagul'aĵ'o'j, oni pens'is uz'i re'kombin'iĝ'int'a'n streptokinazon por dis'volv'i supozitori'o'n, kiu pov'u trakt'i akr'a'j'n hemoroid'o'j'n” est'is li'a'j deklar'o'j.

La fak'ul'o klar'ig'is, ke la fabrik'ad'o de la produkt'o (kies komerc'a nom'o est'as Proctokinasa) intenc'as las'i alt'a'j'n kost'o'j'n flank'e'n, do tiu'n protein'o'n oni ne aplik'as per en'vejn'a voj'o. Jen la grav'ec'o de tiu stud'ad'o, kiu kontribu'os valid'ig'i la fid'ind'ec'o'n de kurac'il'o ver'e unik'a en la mond'o. Fak'ul'o'j kompar'is la terapi'a'n efik'ec'o'n de la nov'a produkt'o kun tiu de du uson'a'j medikament'o'j vast'e util'ig'at'a'j en la inter'naci'a aren'o: Anusol HC (kontraŭ'inflam'a) kaj Preparación H (vaz'o'konstrikt'a, kun la sam'a cel'o), kaj konstat'is, ke Proctokinasa est'as super'a al ambaŭ.

Fak'ul'a'j klar'ig'o'j

„Por don'i ide'o'n, post nur 48-hor'a uz'o de la supozitori'o, inter 50 kaj 70 el'cent'o'j de la fundament'a'j simptom'o'j, pro kiu'j la pacient'o'j ven'as en hospital'o'n (anus-rektum'a dolor'o aŭ sang'ad'o), mal'aper'as”, Artiles García sci'ig'is. „Antaŭ la naŭ'a tag'o, pli ol 90 el'cent'o'j de la mal'san'ul'o'j re'san'iĝ'as, kaj nur tre mal'alt'a nombr'o el ili dev'as sub'met'iĝ'i al kirurgi'a proced'o por el'tir'i koagul'aĵ'o'n.”

Est'as neces'e klar'ig'i, ke supozitori'o est'as preskrib'at'a nur tiam, kiam oni observ'as akr'a'j'n komplik'aĵ'o'j'n de la hemoroid'a mal'san'o (tio pov'as est'i hemoroid'a'j kongest'o kaj tromb'oz'o), kaj ambaŭ pov'as ĉe'est'i sam'temp'e ĉe mal'san'ul'o. Foj'foj'e eĉ pacient'o san'a pov'as ek'hav'i kompleks'a'n hemeroidon. La fak'ul'o rimark'ig'is, ke al'don'e oni ne uz'u ĝi'n por kurac'i ali'a'j'n anus'a'rektum'a'j'n afekci'o'j'n benign'a'j'n: hemoroid'o'j'n ne'kompleks'a'j'n, anus'a'n fend'et'o'n, anus-rektum'a'j'n procez'o'j'n pus'ant'a'j'n precip'e en ĵus-operaci'it'o'j (post infekt'o est'ig'it'a de streptokok'o) aŭ en hom'o'j, kiu'j hav'as problem'o'j'n koagul'a'j'n. Li al'don'is, ke ĝi ne est'as kurac'il'o uz'end'a por trakt'i kojl'a'n kaj rektum'a'n kancer'o'j'n.

Ating'ebl'a'j rezult'o'j

Inter la rezult'o'j, kiu'j'n oni ating'as, kiam oni aplik'as la medikament'o'j'n, oni pov'as cit'i la rapid'a'n redukt'o'n de la inflam'o kaj de la dolor'o, sed ankaŭ la elimin'o'n de sang'o'koagul'aĵ'o'j est'iĝ'int'a'j ĉe la anus'a region'o de pacient'o. En la nun'a faz'o, la nov'a'n kurac'il'o'n dev'as preskrib'i special'ist'o, ĉar la nur'a aper'o de sang'ad'a okaz'aĵ'o pov'as konfuz'i; sekv'e la kurac'ist'o dev'as konfirm'i, ke la pacient'o ja est'as traf'it'a de akr'a hemoroid'a kriz'o.

In'ism'a pra-aktiv'ul'o en Irlando

Pionir'o en defend'o de la (vir)in'a'j rajt'o'j, Franc'is Skeffington (1878-1916) edz'iĝ'is al aktiv'ul'in'o Hanna Sheehy, kies propr'a'n famili'nom'o'n li adopt'is kiel part'o'n de si'a nom'o. Long'temp'a sub'ten'ant'o de ne'per'fort'o, li est'is tamen arest'it'a kaj mort'paf'it'a de la brit'a arme'o dum la Pask'a Ribel'o en 1916.¹

Ne'konvenci'a pens'manier'o

Skeffy nask'iĝ'is en mez'klas'a famili'o de la kamp'ar'a kaj katolik'a Irlando, kaj ne hav'is ge'frat'o'j'n. Baldaŭ li montr'is apart'a'n pens'manier'o'n. Dek-kvin-jar'a li verk'is leter'o'n al lok'a ĵurnal'o, argument'ant'e ke la gael'a lingv'o nepr'e mort'os, kaj tial la lern'ad'o de Esperant'o est'as mult'e pli util'a por irlandaj jun'ul'o'j.²

En la dublina universitat'o Franc'is aktiv'is en beletr'a'j, soci'a'j kaj politik'a'j grup'o'j. Tie li amik'iĝ'is kun est'ont'a'j verk'ist'o'j, kiel James Joyce kaj Tom Kettle, kiu fin'e iĝ'os li'a bo'frat'o. Kaj tie li daŭr'ig'is si'a'n ideologi'a'n itiner'o'n, mal'kutim'a'n por tiam'ul'o'j. Franc'is est'is vegetar'an'o kaj abstin'ul'o pri alkohol'aĵ'o'j. Ankaŭ vest'stil'e li montr'is kontraŭ'konvenci'a'n person'ec'o'n, prefer'ant'e puf'a'n pantalon'o'n, long'a'j'n ŝtrump'o'j'n kaj abund'a'n barb'o'n. Post si'a'j stud'o'j, li instru'is kaj ankaŭ labor'is kiel ĵurnal'ist'o en pac'ism'a'j kaj social'ism'a'j gazet'o'j de plur'a'j land'o'j. Krom'e, li publik'ig'is biografi'o'n de la irlanda respublik'an'o Michael Davitt.

In'ist'o

En 1903 Franc'is edz'iĝ'is al Hanna Sheehy (1877-1946), kaj kun'e ili adopt'is la famili'a'n nom'o'n Sheehy-Skeffington. Ambaŭ an'iĝ'is al divers'a'j progres'em'a'j asoci'o'j, ĉef'e pri la in'a'j balot-rajt'o'j sed ankaŭ pri ali'a'j soci'a'j tem'o'j. Spit'e al la tiam'a'j kritik'o'j, Hannah kaj Franc'is rifuz'is bapt'i si'a'n fil'o'n, Owen Lancelot.

Hannah kun'fond'is en 1908 Irish Women's Franchise League, la ĉef'a'n asoci'o'n pri balot-rajt'o'j en la tiu'temp'a Irlando. Margaret Cousins est'is ĝi'a unu'a kas'ist'in'o, Hannah ĝi'a unu'a sekretari'in'o. Si'a'flank'e Franc'is kaj James Cousins kun'redaktor'is ĝi'a'n organ'o'n, la pac'ism'a'n kaj in'ism'a'n gazet'o'n The Irish Citiz'e'n (La Irlanda Civit'an'o).³

Social'ist'o

En 1913-1914 okaz'is en Dublino grand'a labor'konflikt'o inter ĉirkaŭ 20 000 labor'ist'o'j kaj 300 dung'ant'o'j pri la rajt'o sindikat'iĝ'i. La urb'o iĝ'is ĥaos'a. Star'iĝ'is pac'a komitat'o por trov'i inter'konsent'o'n inter la labor'ist'o'j kaj la mastr'ar'o. Ne hazard'e, unu el la ĉef'rol'ant'o'j en tiu komitat'o est'is Franc'is Sheehy-Skeffington, kiu kuraĝ'e denunc'is la per'fort'o'n de la brit'a polic'o. Li vic'prezid'is la Irland'an Civit'an'a'n Arme'o'n (angl'e Irish Citiz'e'n Army, gael'e Saoránach na hÉireann), milic'o'n kre'it'a'n de la labor'ist'o'j por si'n defend'i kontraŭ la polic'o. En tiu milic'o aktiv'is ankaŭ James Connolly. Ili bon'e kon'is unu la ali'a'n, ĉar ambaŭ kun'ag'ad'is en la revoluci'a labor'ist'a mov'ad'o. Franc'is engaĝ'iĝ'is (eĉ kiel gazet'ar'a sekretari'o) en la Social'ist'a Parti'o de Irlando (Social'ist Party of Ireland), kies plej el'star'a gvid'ant'o est'is Connolly mem.⁴

Pac'ist'o

Komenc'e de la mond'milit'o aper'is afiŝ'o en The Irish Citiz'e'n kun la fraz'o „Dam'n YOUR WAR! Votes for women now!” (Fi al vi'a milit'o! Balot-rajt'o'j por vir'in'o'j nun!). Tuj post'e Franc'is preleg'is unu foj'o'n semajn'e dum kvar'dek semajn'o'j en Beresford Plac'e (kon'at'a publik'a preleg'ej'o aŭ Speaker's Corner en Dublino) kontraŭ la milit'o kaj kontraŭ rekrut'iĝ'o en la brit'a arme'o. Sekv'e en maj'o 1915 li est'is arest'it'a kaj juĝ'it'a pro ribel'a preleg'ad'o. Li kondamn'iĝ'is al ses monat'o'j de pun-labor'ad'o. Fam'iĝ'is li'a deklar'o: „Mi ne plen'um'os tia'n kondamn'o'n. Mi ne manĝ'os iu'n ajn manĝ'aĵ'o'n ek'de ĉi tiu moment'o kaj long'e antaŭ la temp'lim'o de la kondamn'o mi el'ir'os el la prizon'o, viv'a aŭ mort'int'a”. Post kelk'a'j tag'o'j de mal'sat-strik'o li ankaŭ soif-strik'is. Dum'e irlandaj esltaruloj, kiel la verk'ist'o'j Georg'e Bernard Shaw, Robert Lynd kaj Conal O'Riordan, publik'ig'is ar'o'n da influ'a'j artikol'o'j en angl'a'j ĵurnal'o'j. Fin'e la brit'a'j aŭtoritat'o'j liber'ig'is li'n per'e de leĝ'o kre'it'a ĝust'e rilat'e al tia'j okaz'o'j de mal'sat-strik'o'j. Oft'e la sufraget'o'j, inter'ali'e Hannah, okaz'ig'is mal'sat-strik'o'j'n.

Mal'just'a mort'o

En la batal'o kontraŭ la brit'a imperi'o, Franc'is simpati'is al la vol'unt'ul'o'j gvid'at'a'j inter'ali'e de li'a amik'o Thomas MacDonagh.⁵ Tamen en 1915 Franc'is publik'ig'is en The Irish Citiz'e'n ne'ferm'it'a'n leter'o'n al MacDonagh, kritik'ant'e li'a'n militarism'a'n si'n'ten'o'n. Franc'is prefer'is lukt'i per ali'a'j voj'o'j, nom'e sen'per'fort'a rezist'ad'o kaj civil'a mal'obe'o, ten'ant'e ĉiam alt'a'j si'a'j'n etik'a'j'n valor'o'j'n. Tiel, dum la Pask'a Ribel'o en 1916 li organiz'is pac'a'n patrol'o'n, kaj li eĉ risk'is si'a'n viv'o'n por help'i la unu'a'n brit'a'n soldat'o'n vund'it'a'n en tiu'j tag'o'j. Spit'e al tio, li est'is arest'it'a de oficir'o de la brit'a arme'o kiel sub'ten'ant'o de la mal'amik'o'j, kaj mort'paf'it'a la sekv'ant'a'n tag'o'n. Li'a murd'o far'iĝ'is simbol'o de la brit'a brutal'ec'o en Irlando.

En'e de ne'kompren'ant'a soci'o, Franc'is Sheehy-Skeffington ag'ad'is koher'e kaj sen'tim'e por ideal'o'j, kiu'j hodiaŭ ankoraŭ ne firm'iĝ'is. Li mal'ferm'is voj'o'j'n, kiu'j'n nov'a'j generaci'o'j dev'us laŭ'ir'i kaj pli'ampleks'ig'i. Ĉu ni kapabl'os tio'n far'i?

La kolekt'o Sheehy-Skeffington Papers trov'iĝ'as en Dublino, en la Naci'a Bibliotek'o de Irlando, kaj en'hav'as du'dek mil dokument'o'j'n pri la famili'o Sheehy-Skeffington.

La aŭtor'o dank'as pro la afabl'a si'n'ten'o kaj la taŭg'a'j sugest'o'j de Micheline Sheehy Skeffington, nep'in'o de Franc'is kaj Hannah, kiu'j divers'manier'e riĉ'ig'is la artikol'o'n.

1. La Pask'a Ribel'o est'is klopod'o fal'ig'i la brit'a'n reg'ad'o'n en Irlando. Tem'is pri la unu'a epizod'o de la Irlanda Sen'de'pend'iĝ'a Milit'o.

2. Mult'a'j'n jar'o'j'n post'e, li'a fil'o rakont'os, ke en si'a bibliotek'o Franc'is Skeffington posed'is plur'a'j'n libr'o'j'n en la zamenhofa lingv'o. Dum la redakt'ad'o de tiu ĉi artikol'o, li'a nep'in'o Micheline konfirm'is, ke ŝi kaj ŝi'a'j frat'o'j sci'is, ke Frank est'is entuziasm'a esperant'ist'o.

3. Krom voĉ'don'rajt'o'j por vir'in'o'j kaj pac'ism'a ag'ad'o, Margaret Cousins (1878-1954) interes'iĝ'is ankaŭ pri pedagogi'o kaj teozofi'o. Ŝi kaj ŝi'a edz'o James (1873-1956), poet'o kaj verk'ist'o, trans'lok'iĝ'is al Barato en 1915. Tie ili daŭr'e aktiv'is por la rajt'o'j de la vir'in'o'j kaj amik'iĝ'is kun el'star'ul'o'j, kia'j Rabindranath Tagore kaj Mahatm'a Gandhi. Por sci'i pli'a'j'n detal'o'j'n pri'e, vid'u ili'a'n komun'a'n mem'biografi'o'n We Two Together (Madras: Ganesh, 1950).

4. Anekdot'e: ŝajn'as, ke ankaŭ James Connolly simpati'is al Esperant'o.

5. Tem'is pri Irish Volunteers, antaŭ'ul'o'j de Ir'a, Irlanda Respublik'an'a Arme'o aŭ Irish Republican Army, kre'ot'a en 1917. Si'a'flank'e, MacDonagh est'is ekzekut'it'a tuj post la Pask'a Ribel'o en 1916.

Nov'a'j detektiv'a'j aspir'o'j

En ni'a verd'a mond'et'o tiu'j, kiu'j em'as verk'i, ĝeneral'e hav'as du elekt'ebl'o'j'n: aŭ ili ĉio'n for'las'as al la, kelk'foj'e kapabl'a'j, man'o'j de si'a'j el'don'ist'o'j, kiu'j ŝvit'eg'as por dis'vend'i ili'a'j'n verk'o'j'n, kaj tia'manier'e verk'ist'o'j far'iĝ'as kabinet'a'j, hom'o'j, kiu'j en'ŝlos'as si'n en si'a privat'a mond'o kaj nur sporad'e, en Esperant'o-event'o'j, apenaŭ kontakt'as si'a'j'n leg'ant'o'j'n; aŭ ili mem far'iĝ'as el'don'ist'o'j kaj, tiel'e, vojaĝ'as ĉi'e'n, kun valiz'o'j plen'plen'a'j de libr'o'j, kaj pro tio far'iĝ'as propagand'ist'o'j, vend'ist'o'j ktp, kiu'j, dum si'a'j preskaŭ ne'ekzist'ant'a'j liber'a'j hor'o'j, eĉ i'o'n propr'a'man'e verk'as!

Tamen est'as inter tiu man'plen'o da hom'o'j tiu'j, kiu'j kapabl'as trov'i ekvilibr'a'n pad'o'n kaj, eĉ se kun kelk'a'j mal'facil'aĵ'o'j, sukces'as mastr'i kaj la kre'iv'a'n kaj la komerc'a'n flank'o'j'n de la mond'o de libr'o'j. Unu el tiu'j, mal'oft'a'j eĉ ekster Esperant'uj'o, est'as Lod'e Van de Veld'e: profesi'e fot'ist'o, kiu sci'pov'as kombin'i tiu'n art'o'n kun tiu de administr'ad'o de propr'a el'don'ej'o, simptom'e nom'at'a „Liber'a”, kaj, krom tio, verk'as, kvankam mal'long'a'j'n, tamen interes'a'j'n libr'o'j'n pri fotografi'art'o, poezi'o, vegana kuir'art'o ktp, ĉar divers'a'j est'as li'a'j interes'o'j, kiu'j ja ig'as li'n mult'vizaĝ'a aŭtor'o.

Nov'a ingredienc'o

Tamen, ĉi-foj'e Van de Veld'e hav'ig'as al ni si'a'n (almenaŭ ĝis nun) sole'nask'it'a'n roman'o'n: Aspir'o'j, kiu, laŭ li'a prezent'o, est'as „kronik'o de ne'anonc'it'a murd'o”. Kaj jen ni al'ven'as al la moment'o, kiam la kar'a leg'ant'o ek'pens'as: „Ne-e-e-e, ĉu pli'a'n?” Jes, cert'e, pro divers'a'j kial'o'j, tiu specif'a literatur'a ĝenr'o mod'as ĉe ni; tamen ĉi-okaz'e mi pov'as asert'i al vi, ke Van de Veld'e al'don'is al la jam tradici'a formul'o nov'a'n ingredienc'o'n, ebl'e veganan.

Aspir'o'j est'as roman'o, kiu jam de'komenc'e surpriz'as ni'n pro si'a long'ec'o, ĉar ne est'as kutim'e, eĉ por naci'lingv'a'j verk'o'j, ke detektiv'a'j roman'o'j hav'u 241 paĝ'o'j'n, nek tiom long'a'n list'o'n da rol'ul'o'j: 28 est'as list'ig'it'a'j. Tiu ver'e help'em'a kaj didaktik'a list'o est'as interes'a rimed'o por tiu'tip'a'j roman'o'j, sed mal'oft'e uz'at'a ĉe ni, ĉar kutim'e ni'a'j ĉi-stil'a'j verk'o'j ne prezent'as tiom da rol'ul'o'j. Sed Aspir'o'j tut'e ne est'as kutim'a detektiv'a roman'o.

Du'obl'a atent'o'kapt'o

Tiu'j, kiu'j kutim'e leg'as murd'o'roman'o'j'n, sci'as, ke est'as du tip'a'j komenc'o'j por tia'j verk'o'j: aŭ ili el'montr'as la krim'o'n (sen rivel'i la krim'ul'o'n), aŭ ili prefer'as fiks'i la atent'o'n sur la moment'o, kiam oni trov'as la kadavr'o'n (tiel en uson'a'j televid'seri'o'j, kiel Law and Order). Bon'e, Van de Veld'e prezent'as nov'ig'o'n en tio, ĉar, kvankam li pri'skrib'as la du scen'o'j'n, li sufiĉ'e kapt'as ni'a'n atent'o'n kaj pri la krim'o kaj pri la el'trov'o. Ek'de tiam, la aŭtor'o ja kapt'as ni'a'n atent'o'n du'manier'e: ĉu per rakont'ad'o mem, en'e de kiu la ebl'a'j suspekt'at'o'j mult'obl'iĝ'as, kaj ni neniel pov'as diven'i aŭ dedukt'i, kiu fin'fin'e murd'is la viktim'o'n, ĉu per la paralel'a'j voj'o'j de ĉiu rol'ul'o.

Tiu du'a rakont'ad'o, konstru'it'a laŭ kvazaŭ'skeĉ'a el'flu'o, est'as unu el la plej grav'a'j kaj interes'vek'a'j punkt'o'j de Aspir'o'j, ĉar per ĝi oni pov'as analiz'i, kiel ĉiu rol'ul'o re'ag'as al la krim'o, kiel ĝi trans'form'as ties person'a'j'n rilat'o'j'n, kaj, fin'e, oni ja ek'pov'as skiz'i la psikologi'a'j'n trajt'o'j'n de la rol'ul'o'j, prov'ant'e, kvazaŭ ni mem est'us la detektiv'o'j, trov'i la krim'ul'o'n. Tia'manier'e ver'e grav'as en la libr'o ne la esplor'ad'o pri la murd'o sed la tut'a psikologi'a fon'o de la roman'o, kiu don'as al ĉiu rol'ul'o kaj okaz'int'aĵ'o privat'a'j'n kaj specif'a'j'n nuanc'o'j'n kaj port'as la leg'ant'o'n en'e en la lud'o'n.

Pri kiu lud'o tem'as?

La ver'a detektiv'a lud'o, star'ig'it'a de Lod'e Van de Veld'e, komenc'iĝ'as ne per la murd'o, sed en la moment'o, kiam li de'turn'as la leg'ant'o'n kaj ig'as li'n ne nur (aŭ ne plu) esplor'i, kiu mort'ig'is Mart'in Krause. Grand'a amas'o da inform'o'j pri la esperant'a kultur'o est'as du'on'kaŝ'e en la rakont'ad'o. Al la leg'ant'o, je ĉiu paĝ'o, la el'sark'ad'o de tiu'j inform'o'j star'ig'as du'obl'a'n detektiv'a'n lud'o'n: oni dev'as kaj solv'i la krim'o'n kaj el'trov'i la referenc'o'j'n.

Kaj ili abund'as: de la menci'it'a'j adres'o'j: Mar'vir'in'strat'o, Trompeterstrato, menci'o'j pri grav'a'j (kaj ver'e ver'a'j) Esperant'o-aŭtor'o'j, kiel Peter Peneter, al ŝerc'lud'o'j kun ali'a'j (ver'e fals'a'j), ekzempl'e, iu cert'a Okamaĉ, kies Eksterm'o'j reprezent'as la Siberi'an Skol'o'n. Krom'e abund'as, en'e de kelk'a'j dialog'o'j, preskaŭ ne'percept'ebl'e uz'it'a'j cit'aĵ'o'j kaj titol'o'j de ver'e fam'a'j verk'o'j de ni'a'j pas'int'a'j aŭtor'o'j. Mi las'os al la leg'ant'o interpret'i, kio fin'fin'e est'as piĉ'ism'o kaj istvanaj kalembur'o'j. Tamen mi aŭdac'as kred'i, pro la respekt'em'o, kun kiu ili est'as menci'it'a'j, ke Van de Veld'e ver'e omaĝ'is verk'o'j'n de Sten Johansson kaj Ronald Cecil Gates, el kiu'j li cert'e ricev'is iom da influ'o. Sed ne nur pri la Esperant'o-kultur'o oni trov'os menci'o'j'n; ankaŭ esperant-rilat'a'j verk'o'j menci'iĝ'as en la tekst'o: bon'a ekzempl'o est'as Mir'ind'a Kapitan'o (tio est'as, Captain Fantastic, film'o, kie ni'a lingv'o menci'at'as).

Lingv'a'j demand'o'j

Krom la menci'o'j pri la esperant'lingv'a kultur'o, la libr'o al'port'as al ĝeneral'a, sed prefer'ind'e ne-plu-nov'bak'it'a leg'ant'o, iom da pri'lingv'a'j demand'o'j: jen est'as lingv'ist'ik'a diskut'o pri akcent'a silab'o en kun'met'it'a'j vort'o'j, kaj jen normal'a, tamen al kelk'a'j leg'ant'o'j ŝok'a, ĉe'est'o de na kaj ri, pri kiu'j Van de Veld'e nek por'as, nek kontraŭ'as, nur simpl'e uz'as, laŭ si'a'j privat'a'j stil'a'j bezon'o'j. Tre interes'a'j est'as ankaŭ la slang'a'j, sed sam'temp'e kaloĉaj'a'j, dialog'o'j, kiu'j test'as ni'a'n kapabl'o'n interpret'i esperant'lingv'a'n tekst'o'n sen la fin'aĵ'o'j. Sam'e interes'a est'as kre'ad'o de fraz'o'j, kiel „Ne sed'u!”, por ke oni ne sen'kulp'ig'u si'n.

Sed ne tiel fin'iĝ'as la pri'lingv'a'j demand'o'j: por mal'esper'ig'i la bon'lingv'ist'o'j'n, trov'iĝ'as en la libr'o divers'a'j, kvankam piv'a'j, ne'kutim'a'j vort'o'j: kaj oni ja dev'as el'serĉ'i ili'n, kio kontribu'as, por ke ni almenaŭ pli'grand'ig'u la vort'proviz'o'n (mi mem neniam est'is aŭd'int'a pri la verb'o stamf'i, ekzempl'e). Tamen, ĉar la viv'o de lingv'o ne aparten'as al vort'ar'o, est'as en la tekst'o kelk'a'j ne'piv'aĵ'o'j, kiel, ekzempl'e, „kondoloj” anstataŭ „kondolenc'o'j”; ie oni sam'e trov'as „elektr'a'n ŝnur'o'n” (kial ne simpl'a „drat'o”)? Kaj tre interes'a'j nov'a'j esprim'o'j, ebl'e kre'it'a'j de la aŭtor'o mem, kiel „poteo”, mal'long'ig'o de „portebla telefono”. Fakt'e, pri nur unu el la lingv'a'j nov'ig'o'j de Van de Veld'e mi ne pov'as konsent'i: la esprim'o „retr'e'n” kun la senc'o „retro'e'n”; ĉar tiu fin'a o ne est'as o-fin'aĵ'o. Sed, iel ajn, „retr'o” jam est'as vort'et'o, kiu indik'as mov'o'n.

Kuraĝ'a kre'o

Tamen la person'a si'n'ten'o de la aŭtor'o rilat'e al lingv'o-uz'o est'as bon'eg'a sign'o de la plen'a esplor'ad'o, far'e de la aŭtor'o, kaj de Esperant'o, kaj de si'a propr'a stil'o, kio, en temp'o'j, kiam oni plend'as pri pasteŭr'iz'ad'o de la beletr'art'o, est'as ĉiam bon'ven'a. Ĝust'e pro tio oni jam dev'as salut'i la kuraĝ'o'n de Lod'e Van de Veld'e kre'i tia'n verk'o'n Aspir'o'j, kies tre ne'atend'it'a konklud'o est'as jam kaj surpriz'o por la leg'ant'o, kaj hok'o por est'ont'a daŭr'ig'o.

Fin'e, ĉar tem'as pri detektiv'a roman'o, mi fin'os ĉi tiu'n recenz'o'n, invit'ant'e la leg'ont'o'n mem detektiv'i la libr'o'n, cel'ant'e mal'kovr'i en ĝi, kial ĝi'a titol'o est'as ĝust'e Aspir'o'j.

Lod'e Van de Veld'e: Aspir'o'j – kronik'o de ne'anonc'it'a murd'o. Eld. Liber'a, Antverpeno, 2020. 242 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-0-244-26435-2.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Vizit'o al la histori'a urb'o Cork

Cork [kork] est'as la tri'e plej grand'a urb'o en la Verd'a Insul'o, sed kompar'e kun urb'o'j en ali'a'j land'o'j ĝi est'as relativ'e mal'grand'a (2019: 210 000 loĝ'ant'o'j).

Tamen la urb'o est'as ver'e vid'ind'a kaj interes'a. Ties ĉirkaŭ'aĵ'o est'as tre bel'a. La urb'o situ'as ĉe la river'o Le'e (irlande: An Laoi), sud-okcident'e, proksim'e al Atlantik'o. La urb'a'n aspekt'o'n form'as grand'a nombr'o da svelt'a'j preĝ'ej'a'j turp'int'o'j. Cork est'is fond'it'a en la 6a jar'cent'o, kaj ĝi'a histori'o est'as admir'ind'a.

Antaŭ tri'dek jar'o'j la urb'o aspekt'is kiel tip'e mal'nov'a provinc'a lok'o, ne'tuŝ'it'a de la influ'o'j de la modern'a viv'o. Ĉi-foj'e, dum taksi-vetur'ad'o de la staci'dom'o al ni'a hotel'et'o, mi demand'is la ŝofor'o'n (kurioz'e la sol'a'n person'o'n, kiu'n mi renkont'is dum ni'a tri'tag'a vizit'o, kiu hav'is lok'a'n prononc'manier'o'n), ĉu la urb'o mult'e ŝanĝ'iĝ'is. „Ne mult'e”, li respond'is. Kaj fakt'e ŝajn'is, ke li tut'e prav'as.

Post'e ni konstat'is, ke ia'senc'e Cork inter'temp'e eg'e inter'naci'iĝ'is. La dung'it'ar'o en ni'a hotel'o de'ven'as de Pollando kaj Brazilo, kaj mult'a'j hom'o'j sur la strat'o'j evident'e hav'as ekster'land'a'n origin'o'n. Tio don'as al la tradici'a urb'o pli ekzot'a'n etos'o'n.

Kvankam ĉe la ĉef'a komerc'a Strat'o de Sankt'a Patrik'o est'as elegant'a'j magazen'o'j, restoraci'o'j kaj hotel'o'j simil'a'j al tiu'j, kiu'j'n ni vid'as en la tut'a Eŭrop'o, la ĝeneral'a aspekt'o de la urb'o est'as al'log'e mal'modern'a kaj tradici'e irlanda. En la mal'larĝ'a'j flank'strat'o'j tamen vid'ebl'as spec'o de et'a'j vend'ej'o'j, kiu'j est'as tip'a'j por vilaĝ'o'j kaj kiu'j hodiaŭ preskaŭ tut'e mal'aper'is en ali'land'a'j grand'a'j urb'o'j. Simil'a'j'n mal'grand'a'j'n butik'o'j'n ni apenaŭ sukces'as trov'i en Franci'o aŭ en Angli'o.

Vid'ind'aĵ'o'j

Eĉ pli mal'nov'a, sed unik'e impon'a est'as la Angl'a Bazar'o (angl'e: English Mark'et) en la urb'o'centr'o. (Ĝi nom'iĝ'as angl'a pro la fakt'o, ke est'as ankaŭ ali'a, irlanda, bazar'o en Cork.) En la Angl'a Bazar'o oni pov'as aĉet'i ĉiu'n spec'o'n de ekster'land'a'j kaj lok'a'j manĝ'aĵ'o'j kaj trink'aĵ'o'j – alt'kvalit'a'j'n frand'aĵ'o'j'n por kontent'ig'i la plej postul'em'a'j'n gust'o'j'n. Kompren'ebl'e, import'it'a'j special'aĵ'o'j ne est'as mal'mult'e'kost'a'j. Eĉ la brit'a reĝ'in'o est'is impon'it'a, kiam ŝi vizit'is la bazar'o'n dum ŝtat'a vizit'o al Irlando. Ek'de 1788 la bazar'o ekzist'as sur la sam'a lok'o, sed la aktual'a'j konstru'aĵ'o'j ek'est'is mez'e de la 19a jar'cent'o.

La urb'o ne est'as tro vast'a, kaj ebl'as ĝi'n pied'e rond'ir'i, sed por ŝpar'i temp'o'n ni far'is ekskurs'et'o'n per la turism'a bus'o Hop on Hop off (en'salt'u, el'salt'u!). Ĝi ebl'ig'is al ni vid'i almenaŭ tra'fenestr'e la plej grav'a'j'n vid'ind'aĵ'o'j'n, nom'e la river'bord'o'n, la urb'o'dom'o'n, la oper'ej'o'n, la universitat'o'n, plur'a'j'n preĝ'ej'o'j'n, la buter'bazar'o'n kaj urb'a'n park'o'n.

Insul'o Fot'a

En la du'a tag'o de ni'a rest'ad'o ni decid'is vizit'i la insul'o'n Fot'a (irlande: Fóite), kiu trov'iĝ'as en la estuar'o de la river'o Le'e, je distanc'o de nur du'dek kvin minut'o'j trajn'e de la ĉef'a staci'dom'o. La trajn'o ating'as la insul'o'n sur dig'voj'o ek'de la ĉef'ter'o. Grand'a part'o de la insul'o konsist'as el natur'park'o, kie la ne'danĝer'a'j best'o'j kiel ĝiraf'o'j, lemur'o'j, maraoj (patagoni'a'j lepor'o'j) promen'as kaj kur'as liber'e, dum la danĝer'a'j (grand'a'j felis'o'j, apr'o'j, simi'o'j ktp) est'as konserv'at'a'j en grand'a'j en'ferm'aĵ'o'j, kie ili ĝu'as sufiĉ'e vast'a'j'n spac'o'j'n. Apud'e trov'iĝ'as botanik'a arb'o'ĝarden'o, kiu sam'e valor'as vizit'o'n. Proksim'e al la natur'park'o situ'as luks'a hotel'o, kiu pli fru'e est'is la dom'eg'o de la antaŭ'a'j posed'ant'o'j de la insul'o.

En la tag'o de ni'a vizit'o, kiu okaz'is post la somer'a sezon'o, ĉiu'j lok'o'j, kie oni pov'is manĝ'i kaj trink'i, est'is ferm'it'a'j, kaj ni iom mal'sat'is. Al'ven'ant'e al la insul'a fer'voj'staci'o, ni mal'traf'is trajn'o'n al la urb'o kaj do dev'is atend'i iom long'e. Tamen ni ek'sci'is, ke post kelk'a'j minut'o'j est'os trajn'o al Cobh [koov], tre ĉarm'a urb'et'o sur najbar'a insul'o en la haven'o de Cork. Do ni decid'is far'i dek'minut'a'n vetur'ad'o'n al Cobh kaj tie manĝ'i en restoraci'o, kie ni pas'ig'is agrabl'a'n vesper'o'n antaŭ ol re'vetur'i al la urb'o.

Urb'et'o Cobh

La urb'et'o Cobh (antaŭ'e nom'at'a de la brit'o'j Queenstown) lud'is ne'ĉef'a'n sed signif'a'n rol'o'n en la mar'a histori'o de la fru'a 20a jar'cent'o. Ĝi'a haven'o est'is la last'a, kiu'n la ŝip'o Titanic en 1912 vizit'is antaŭ ol dron'i en Atlantik'o'n. Ekspozici'o pri la ŝip'o trov'iĝ'as en la antaŭ'a bilet-ofic'ej'o de la ŝip'lini'o White Star en Cobh.

La du'a mar'a katastrof'o, en kiu Cobh implik'iĝ'is, okaz'is la 7an de maj'o 1915. Tiam german'a sub'mar'ŝip'o U-20 dron'ig'is per torped'o la brit'a'n ŝip'o'n Lusitania. Oni sukces'is sav'i kaj transport'i al Queenstown 761 super'viv'int'o'j'n, kiu'j est'is loĝ'ig'it'a'j en hospital'o'j kaj privat'a'j dom'o'j. La kadavr'o'j'n de la pli'mult'o el la 1198 pasaĝer'o'j oni ne trov'is. Post tri tag'o'j 150 el la mort'int'o'j est'is en'ter'ig'it'a'j en la tie'a Mal'nov'a Tomb'ej'o. Impon'a monument'o, dediĉ'it'a al la viktim'o'j de Lusitania, star'as en la urb'o'centr'o de Cobh. La fakt'o, ke 128 el la pasaĝer'o'j est'is uson'an'o'j, est'is unu el la kaŭz'o'j de la en'ir'o de Uson'o, kiel alianc'an'o de Briti'o, en la unu'a'n mond'milit'o'n.

Rimark'o'j pri la ir'direkt'o de la univers'o

Neces'as observ'i la univers'o'n kaj per tio sci'i la leĝ'o'j'n, kiu'j reg'as ĝi'a'n funkci'ad'o'n. Ni pov'as cit'i grav'a'j'n mal'kovr'o'j'n, kiel la leĝ'o'j de Einstein pri ĝeneral'a kaj special'a relativ'ec'o, la kvantum'teori'o de Max Planck kaj mult'a'j ali'a'j, kiu'j est'as fundament'a'j. Scienc'o progres'as dank'e al pionir'o'j. Sed ni ne forges'u ali'a'j'n esplor'ist'o'j'n, kiu'j, gvid'at'e de la soif'o mal'kovr'i, manifest'is si'n tra la histori'o de la hom'ar'o per si'a'j hipotez'o'j kaj eksperiment'o'j.

En la jar'o 875, en aĝ'o de 65 jar'o'j, Abbas Ibn Firn'as, andaluz'a poet'o de berber'a origin'o, invent'ist'o, kurac'ist'o, kemi'ist'o, inĝenier'o kaj muzik'ist'o, konstru'is lign'a'j'n flug'il'o'j'n kovr'it'a'j'n per silk'o kaj garn'is ili'n per plum'o'j. Li ĵet'is si'n el tur'o super val'o. La re'ven'o al la ter'o est'is sufiĉ'e mal'facil'a: li romp'is ambaŭ krur'o'j'n. Sed oni pov'as rimark'i, ke li est'is en la aer'o dum kelk'a'j sekund'o'j. Hodiaŭ ni sci'as, ke li dev'us est'i al'don'int'a vost'o'n al si'a aparat'o.

Por kompren'i ni'a'n ĉiu'tag'a'n viv'o'n est'as far'it'a'j ali'a'j stud'o'j kaj eksperiment'o'j, mal'pli baz'a'j, sed sam'e grav'a'j. Kembriĝa profesor'o post long'a pri'pens'ad'o far'is grav'a'n mal'kovr'o'n. Li formul'is jen'e: „Ced'i si'a'n seĝ'o'n al mal'jun'ul'o pov'us far'i al li pli da damaĝ'o ol da bon'o.” Tio est'as tut'e logik'a, ĉar ni sci'as, ke star'i est'as mult'e pli bon'e por san'o.

Murphy

En la sam'a zorg'o por progres'i en la kon'o de la leĝ'o'j, kiu'j reg'as la univers'o'n, oni pov'as cit'i la leĝ'o'j'n de Murphy tre klar'ig'a'j'n kaj pri'skrib'a'j'n.

Edward Murphy est'is inĝenier'o ĉe uson'a milit'a baz'o. Li klopod'is far'i grand'a'n eksperiment'o'n, kiu tamen ne sukces'is, ĉar teknik'ist'o munt'is iu'j'n pec'o'j'n invers'e. Sen'iluzi'ig'it'e li ek'kri'is: „If that guy has any way of making a mistake, he will.” („Se tiu ul'o hav'as ajn'a'n ebl'o'n far'i erar'o'n, li far'os.”)

Tio est'is la mal'kovr'o de fundament'a princip'o de la univers'o, kiu pov'as est'i formul'it'a jen'e: se erar'o ebl'as, ĉiam est'os iu por ĝi'n real'ig'i. Sur tiu baz'o est'is konstru'it'a tio, kio est'as kon'at'a kiel la leĝ'o'j de Murphy. Mult'a'j evolu'o'j est'as far'it'a'j post'e kaj en mal'sam'a'j kamp'o'j.

Se erar'o ebl'as ...

Student'o'j dir'as, ke ekzamen'o ĉiam komenc'iĝ'as kvar'on'hor'o'n mal'fru'e, krom en la tag'o, kiam vi al'ven'as kvar'on'hor'o'n mal'fru'e. Sam'e neni'u flug'o el'ir'as ĝust'a'temp'e, krom kiam vi al'ven'as mal'fru'e al la flug'haven'o.

Matematik'e, ia ajn ag'o cel'ant'a ŝpar'i x minut'o'j'n rezult'ig'as perd'o'n de 2x minut'o'j aŭ eĉ pli.

Kiu posed'as aŭt'o'n, ebl'e dir'os: „Ĉiam ek'pluv'as, kiam mi komenc'as lav'i mi'a'n aŭt'o'n.”

Ankaŭ verk'ist'o'j rimark'is, ke problem'o'j ĉiam okaz'as sam'temp'e: „kiam ven'as la sufer'o'j, / Ho ve, ne izol'it'a'j ili ven'as, / Sed en amas'o.” (Ŝekspiro, Hamlet'o).

En milit'a'j ŝip'o'j de divers'a'j land'o'j oni dir'as, ke ĉiu'j ebl'a'j erar'o'j jam est'is far'it'a'j: ni pri'pens'as, kiel ebl'as far'i ali'a'j'n. La kalkul'o de probabl'o'j en matematik'o est'as kontraŭ la observ'o, kiu montr'as, ke tio, kio hav'as probabl'o'n okaz'i unu foj'o'n el milion'o, okaz'os naŭ foj'o'j'n el dek.

En ĉi tiu sam'a are'o est'as facil'e vid'i, ke la probabl'o gajn'i la loteri'o'n est'as iom'et'e pli alt'a, se vi aĉet'as bilet'o'n.

Ni rimark'u ankaŭ, ke tiam, kiam ni ne sci'as, kie'n ir'i, ni mal'pli probabl'e perd'os la voj'o'n.

Neces'a'j leĝ'o'j

Est'as mult'e da evolu'o'j pri ĉi tiu tem'o, kaj ni pov'us daŭr'e list'ig'i ili'n dum long'a temp'o. Tamen la leĝ'o'j de Murphy est'as neces'a'j kaj tre efik'a'j en teknik'a'j afer'o'j. Kiam ni kre'as aparat'o'j'n, ni antaŭ'vid'u la plej ne'ebl'a'j'n akcident'o'j'n, eĉ la plej stult'a'j'n manovr'o'j'n de uz'ant'o'j.

Esperant'o, ĉu facil'a aŭ mal'facil'a: anstataŭ recenz'o

Ven'is en mi'a'j'n man'o'j'n lern'o'libr'et'o: My little Esperant'o grammar de Peter Weide, libr'et'o en format'o A5 kun nur 30 paĝ'o'j. Nu, se vi est'us lingv'o'instru'ist'o, ĉef'e se tre modern'a, kiu ankaŭ part'o'pren'is stud-sesi'o'j'n, pardon'u Workshops en angl'a'lingv'a land'o, kaj kon'as eĉ tio'n, kio est'as Task Based Language Teaching, vi tuj for'ĵet'us ĝi'n murmur'ant'e: „Jen kial neni'u parol'as Esperant'o'n! Kun tia'j lern'o'libr'aĉet'o'j!” Sed vi, evident'e, erar'us, ĉar el mult'e pli mal'grand'a lern'o'libr'et'o, la Fundament'a Gramatik'o, tut'a mov'ad'o lern'is lingv'o'n kaj ek'parol'is ĝi'n.

Lingv'o'instru'ist'o em'as don'i al la instru'metod'o'j pli grand'a'n valor'o'n ol ili hav'as. Sed ni re'ven'u al ni'a libr'et'o. Kio est'as la diferenc'o inter ĝi kaj la Fundament'a Gramatik'o? Ĝi est'as pli sistem'a kaj ne nur prezent'as ĉiu'j'n prefiks'o'j'n kaj sufiks'o'j'n kaj prepozici'o'j'n, sed don'as ankaŭ ekzempl'o'j'n pri ili'a uz'ad'o kaj ne prov'as mal'sukces'e traduk'i ili'n al naci'a'j lingv'o'j. Ali'flank'e, ĝi ne dir'as i'o'n ne'neces'a'n. Ĝi est'as kern'e esenc'a. Ĝi ne est'ig'as en vi dub'o'j'n pri tio, ĉu uz'i la akuzativ'o'n post „kiel” aŭ ne uz'i ĝi'n. Sed ĝi ver'e instru'as al vi, kiel funkci'as Esperant'o, ekzempl'e am o, am a, am i, am e kaj ir o, ir a, ir i, ir e, kio'n mult'e pli grand'a'j lern'o'libr'o'j ne instru'as al vi.

Ĉi tiu libr'et'o kaj la ali'lingv'a'j versi'o'j en la dan'a, german'a, franc'a, ital'a, turk'a kaj hispan'a nask'iĝ'is el unu baz'a ide'o: oni dev'as proviz'i mal'mult'e'kost'a'j'n lern'o'libr'et'o'j'n, donac'ebl'a'j'n al potencial'a'j interes'iĝ'ant'o'j. Kaj ĝi real'ig'as tio'n. Valor'as help'i al Peter Weide real'ig'i si'a'n rev'o'n kaj vast'e dis'don'i la mal'grand'a'n lern'o'libr'et'o'n, kiu'n oni pov'as efektiv'e leg'i, al kiom ebl'e plej mult'e da hom'o'j kaj post'e simpl'e atend'i, ĝis unu el ili al'ir'os vi'n per „Ĉu vi parol'as Esperant'o'n?”

Ne hav'ebl'a de la Ret'butik'o de Fel sed de http://esperant'o-gramatik'o.salut'o'n.dk/esperant'o-gramatik'o-super'rigard'o/Esperant'o-gramatik'o%20inform'o'j/ kontraŭ 3,50 eŭr'o'j (plus send'o'kost'o'j).

La etiked'o far'iĝ'as inteligent'a

Fak'ul'o'j el la esplor'centr'o ENEA de Portici [pórtiĉi] (provinc'o Napolo, en Italio) ĵus patent'is sen'drat'a'n temperatur-indik'il'o'n, por ke ebl'u monitor'i la konserv'o-stat'o'n de velk'em'a'j produkt'o'j en la fak'o'j agr'o-nutr'a kaj medicin'a.

La indik'il'o, en'ig'ebl'a en la etiked'o'n, ne bezon'as pil'o'j'n aŭ sens'il'o'j'n kaj kapabl'as inform'i per simpl'a „jes/ne” pri super'ad'o de antaŭ'difin'it'a temperatur'a sojl'o, en'memor'ig'ant'e la don'it'aĵ'o'j'n.

Mal'varm'o-ĉen'o

La indik'il'o funkci'as per la teknologi'o RFID (Radi'o-Frekvenc'a Ident'ig'o, angl'e Radi'o Frequency Identification). La pionir'a sistem'o pov'as est'i uz'at'a en la mal'varm'o-ĉen'o, precip'e en la kamp'o de loĝistik'o de rapid'putr'a'j var'o'j kaj en ĉiu'j okaz'o'j, en kiu'j neces'as konserv'i iu'n stok'ad'o'temperatur'o'n.

Profit'o por la medi'o

La sistem'o hav'as mal'alt'a'n produkt'o'kost'o'n kaj funkci'as sen pil'o (kun klar'a'j ŝpar'o kaj profit'o por la medi'o). Ĝi pov'as detekt'i varm'o-event'o'n, registr'ant'e la inform'o'j'n rilat'ant'a'j'n al iu ne'dezir'at'a temperatur'pint'o en la moment'o mem, kiam ĝi okaz'as.

Modern'a lern'ej'o dev'as inkluziv'i ĉiu'j'n ge'lern'ant'o'j'n

Esplor'ist'o'j kiel Antony Booth kaj Mel Ainscow, en ties verk'o Index for Inclusion: Developing Learning and Participation in Schools (Indic'o pri inkluziv'ad'o: dis'volv'i lern'ad'o'n kaj part'o'pren'o'n en lern'ej'o'j) origin'e el'don'it'a en 2000, sub'strek'is la grav'ec'o'n, por instru'ist'o'j kaj kler'ig'ist'o'j, de person'a si'n'dev'ont'ig'o cel'ant'a la efektiv'a'n inkluziv'ad'o'n de ĉiu'j ge'lern'ant'o'j. Tio postul'as, ke instru'ist'o'j prov'u (laŭ'ebl'e plej) for'ig'i tiu'j'n mal'help'o'j'n aŭ bar'o'j'n, kiu'j ne mal'oft'e de'pend'as ja de ili'a person'a „mal'mol'a” al'ir'o, kaj kiu'j kelk'foj'e ĝen'as la lern'ad'o'n kaj la part'o'pren'o'n de iu'j kategori'o'j de ge'lern'ant'o'j.

Universal'a, unu'op'a „recept'o” por ebl'ig'i plej bon'a'n ekspluat'ad'o'n de lern'ej'a'j rimed'o'j kaj tiel pli'larĝ'ig'i „la horizont'o'n de inkluziv'ad'o de ĉiu'j civit'an'o'j” (laŭ la vort'o'j de la ital'a fak'ul'in'o Graziella Favaro) nek ekzist'as nek rekomend'at'as. Tem'as pri ver'e ne'facil'a task'o. Tamen ĉiu instru'ist'o, kiel oni ek'kompren'is jam en la fru'a'j 1990aj jar'o'j, dev'us dediĉ'i kelk'a'n temp'o'n por far'i ankaŭ kaj precip'e i'a'n „mem'kritik'o'n” kaj tiel mal'kovr'i ebl'a'j'n strategi'o'j'n, kiu'j pov'us efektiv'ig'i plen'a'n egal'ec'o'n en la lern'ej'a kun'tekst'o, ver'e inkluziv'ig'ant'e eĉ tiu'j'n, kiu'j est'as ial konsider'at'a'j problem'a'j ge'lern'ant'o'j.

Kajer'o pri integr'ad'o

La supr'e menci'it'a Indic'o far'e de Booth kaj Ainscow est'as esenc'a referenc'punkt'o tiu'rilat'e, kvankam last'a'temp'e aper'is pli'a'j simil'a'j il'o'j en Italio, util'a'j al instru'ist'o'j, kiu'j dezir'as ident'ig'i person'a'j'n voj'o'j'n de observ'ad'o kaj (mem)taks'ad'o. La Kajer'o pri integr'ad'o (ital'e Quaderno dell 'integrazione), kre'it'a de Lorenzo Luatti kaj Graziella Favaro, kiu jam est'as sukces'e test'it'a en divers'a'j lern'ej'o'j (kaj kiu est'as regul'e ĝis'dat'ig'at'a), est'as pli kaj pli konsider'at'a valor'a rimed'o. Ali'a'j grav'a'j ide'o'j por plen'um'i ĉiam pli neces'a'n taks'ad'o'n pri la kvalit'o de ver'e inter'kultur'a lern'ej'o rezult'as el verk'o'j de Santerini, Fer'rar'i kaj Ledda. Ankaŭ en Ital'a voj'o (ital'e Vi'a itali'an'a), aper'int'a en 2007, est'as pri'skrib'it'a'j dek fundament'a'j lini'o'j sekv'ind'a'j. Sen ignor'i la objektiv'a'n mal'facil'ec'o'n de ag'ad'o, far'e de instru'ist'o'j, en kun'tekst'o'j foj'foj'e ver'e postul'em'a'j kaj problem'a'j, ĉi tiu'j il'o'j help'as ili'n pri'pens'i, kio'n ili mem pov'as far'i por el'tir'i (kaj tiel pli'fort'ig'i) la kapabl'o'j'n de ĉiu ajn lern'ant'o, sen fatal'ism'e konsider'i nur'e ties lim'o'j'n kaj problem'o'j'n, kiel okaz'is pas'int'ec'e.

Tragedi'a histori'o de Akadio

Iu'vesper'e, tuj antaŭ la ek'aper'o de la kron'a virus'o en ni'a region'o, mi spekt'is televid'a'n program'o'n, kiu tem'is pri fer'voj'a rond'vojaĝ'o tra Nord'a Amerik'o, far'it'a de angl'a eks'politik'ist'o. En tiu epizod'o la vojaĝ'ant'o trov'iĝ'is en la orient'a'j kanadaj provinc'o'j Nov'a Brunsviko kaj Nov'a Skot'land'o, teritori'o, kiu antaŭ la traktat'o de Utreĥto port'is la nom'o'n Acadie laŭ la franc'a'j en'migr'int'o'j, kiu'j tie viv'is, laŭ'ŝajn'e pac'em'e, kun la indiĝen'a lok'a popol'o, la Mikmak-indiĝen'o'j. Tie, la vojaĝ'ant'o renkont'is an'o'j'n de la divers'a'j etn'o'j de Kanado: la post'e'ul'o'j'n de skot'gael'a'j en'migr'int'o'j, la franc'lingv'an'o'j'n, la métis (id'o'j'n de unu'iĝ'o'j inter franc'o'j kaj unu'a'naci'an'o'j. En Kanado, la origin'a'j loĝ'ant'o'j est'as pli respekt'em'e nom'at'a'j la Unu'a'j Naci'o'j, anstataŭ la antaŭ'a nom'o „ruĝ'haŭt'ul'o'j”.)

Nov'a Franci'o

Dum la televid'a program'o oni klar'ig'is, ke Akadio est'is part'o de la tiel nom'at'a Nov'a Franci'o, franc'a koloni'o en Nord'a Amerik'o. La unu'a'n setl'ej'o'n de franc'o'j en la Nov'a Mond'o fond'is Champlain en 1605, ĉe lok'o nom'at'a Port Royal. Tamen post la traktat'o de Utreĥto en la jar'o 1713, kiu trans'don'is la teritori'o'n al Briti'o, la akadi'an'o'j ne pret'is promes'i lojal'ec'o'n al Briti'o dum la konflikt'o inter Franci'o kaj Briti'o pri posed'o de la nord-amerik'a'j koloni'o'j. Pli'e, pro la fakt'o, ke ili est'is rigard'at'a'j kiel sub'fos'ant'o'j kontraŭ la protest'ant'a brit'a regn'o, la loĝ'ant'o'j est'is brutal'e for'pel'it'a'j de la teritori'o. Ili'a'j dom'o'j est'is for'brul'ig'it'a'j, ili'a'j vilaĝ'o'j detru'it'a'j, kaj ili dev'is rifuĝ'i ali'lok'e'n. Plur'a'j trans'lok'iĝ'is al la ŝtat'o Luizian'o, Uson'o, kie ili'a'j post'e'ul'o'j, krom'nom'at'a'j kaĵunoj (Cajuns) ankoraŭ trov'iĝ'as. Dum sekv'ant'a'j jar'o'j, kelk'a'j akadi'an'o'j re'ven'is al si'a antikv'a hejm'teritori'o, nun kon'at'a kiel Nov'a Skot'land'o.

Evangeline

Proksim'um'e cent jar'o'j'n post la el'pel'o de la akadi'an'o'j, la uson'a poet'o Henry Wadsworth Longfellow (1807-1882) est'is inform'it'a de ali'a sam'land'a verk'ist'o pri ili'a mal'ĝoj'a histori'o. Tio inspir'is li'a'n long'a'n poem'o'n Evangeline, kiu dum la dek-naŭ'a jar'cent'o est'is (oni'dir'e) kon'at'a al ĉiu uson'a lern'ej'an'o. La verk'o, el'don'it'a en 1847, est'as redakt'it'a en la daktil'a heksametr'a stil'o de la grek'a'j kaj latin'a'j klasik'aĵ'o'j, kaj en'hav'as kelk'a'j'n eg'e bel'a'j'n er'o'j'n. Ĝi rakont'as la fikci'a'n histori'o'n de iu akadi'an'in'o, Evangeline Bellefontaine, fil'in'o de respekt'at'a bien'ist'o, kaj ŝi'a am'at'o, Gabriel Lajeunesse, fil'o de vilaĝ'a forĝ'ist'o. Dum la dek-naŭ'a jar'cent'o la poem'o est'is tre popular'a leg'aĵ'o en Uson'o, kaj ties komenc'a'j vers'o'j („Jen la pra'temp'a arb'ar'o / la susur'a'j kverk'o'j kaj cug'o'j ¹ ...”), eĉ hodiaŭ est'as oft'e citat'a'j inter poezi'am'ant'o'j. Monument'o'j al la akadi'an'o'j, kun statu'o'j de la fikci'a Evangeline, trov'iĝ'as hodiaŭ en la urb'o Martinville, Luizian'o, kaj en Grand-Pré, Nov'a Skot'land'o.

La rakont'o en la poem'o Evangeline de Longfellow est'as simpl'a kaj patos'a. Post la for'pel'o kaj ekzil'o de la akadi'an'o'j kaj la mal'volont'a apart'iĝ'o de la am'at'o'j, Evangeline dum jar'o'j prov'as re'trov'i Gabrielon. Ĉie ŝi serĉ'as li'n, sed van'e, kvankam plur'foj'e ŝi sen'sci'e trov'iĝ'as ne tre for de li. Fin'fin'e, kiam ŝi est'as jam mal'jun'a vir'in'o kaj monaĥ'in'o en la orden'o de la Frat'in'o'j de Karitat'o, labor'ant'a inter mal'riĉ'ul'o'j, ŝi trov'as la mal'jun'a'n Gabrielon inter la viktim'o'j de epidemi'o en Filadelfio, kie Evangeline fleg'as la mort'ant'o'j'n. Li for'pas'as tener'e ten'at'e en ŝi'a'j brak'o'j.

Franc'a'j traduk'o'j

La verk'o iĝ'is tre popular'a precip'e en la 19a kaj fru'a 20a jar'cent'o'j, kvankam la tragedi'o de Akadio nun est'as preskaŭ forges'it'a en la modern'a mond'o. En divers'a'j lingv'o'j aper'is traduk'o'j de la poem'o de Longfellow, el kiu'j plur'a'j est'as en la franc'a, la lingv'o de la akadi'an'o'j. Mi posed'as du el tiu'j franc'a'j versi'o'j. En libr'o'form'o mi hav'as el'don'aĵ'o'n, kiu est'as traduk'o de iu A. Bollaert, el'don'it'a en Nov-Jork'o en la jar'o 1911, kun prefac'o de Pascal Poirier, kanada senat'an'o. Mi ne est'as kompetent'a por juĝ'i la kvalit'o'n de la traduk'o, sed ĝi ŝajn'as al mi bel'a kaj sufiĉ'e fidel'a, kvankam ne tut'e laŭ'vort'a. La traduk'int'o ne imit'is la daktil'a'n heksametr'a'n skand'ad'o'n de la original'a angl'a tekst'o, sed elekt'is la franc'a'n aleksandron. Pli'e, mal'kiel la original'o de Longfellow (kiu ne rim'iĝ'as), la versi'o de Bollaert hav'as du'lini'a'n rim'ad'o'n. Ĉu tiu plen'e efik'as, ebl'e nur de'nask'a franc'lingv'an'o aŭ fak'ul'o pri poezi'o rajt'as decid'i.

La fakt'o, ke Gabriel for'pas'as dum epidemi'o, sugest'is al mi, ke ebl'e la poem'o Evangeline pov'us est'i traf'a leg'aĵ'o dum la ĉi-jar'a pandemi'o, sed ver'ŝajn'e ni bezon'as i'o'n pli gaj'ig'a'n! Tamen, mi leg'is kaj ĝu'is ĝi'n. (Parentez'e, per ĉi tiu artikol'o mi ne intenc'as defend'i koloni'ism'o'n. Neni'u popol'o rajt'as per'fort'e okup'i kaj akapar'i la hejm'a'n teritori'o'n de ali'a popol'o, kiel far'is eŭrop'an'o'j en la amerik'a kontinent'o kaj ali'lok'e).

Mi permes'as al mi al'don'i iu'n ironi'a'n post'skrib'o'n. La gael'lingv'a'j skot'o'j, kiu'j anstataŭ'is la franc'o'j'n de Akadio, kaj nom'is ĝi'n Nov'a Skot'land'o, est'is mem ekzil'it'o'j el la nord'o de la antikv'a Skot'land'o, brutal'e for'pel'it'a'j de avar'a'j kaj kruel'a'j nobel'o'j kaj grand'bien'ul'o'j. Inter tiu'j ekzil'it'o'j est'is membr'o'j de mi'a nord-skot'a klan'o.

1. Cug'o: konifer'o oft'a en Kanado, botanik'a nom'o: Tsugo.

Hom'a'j interes'o'j, hom'a izol'ec'o, matric'o'j

Hom'a izol'ec'o: tem'o silent'e tabu'a, sam'e kiel la tem'o de mort'o. La psikolog'o kaj filozof'o Nazip Ĥamitov el Kievo (Ukrainio) en si'a libr'o Izol'ec'o vir'in'a kaj vir'a punkt'o'n post punkt'o pri'esplor'as la izol'ec'o'n de jun'ul'o, jun'ul'in'o, mal'jun'a fraŭl'in'o, teror'ist'o, prosper'a afer'ist'o, despot'o, hero'o, geni'o, kre'em'a person'o, donĵuan'o (eĉ tio!) ktp. Ĉu est'as en'tut'e en la mond'o hom'o'j, kiu'j ne sent'as si'n sol'ec'a'j?

Ebl'e nur tiu'j, por kiu'j ĉiu najbar'o, ĉiu renkont'it'o est'as ebl'a kun'drink'ul'o. Sed tio est'as jam patologi'o. Laŭ Nazip Ĥamitov, sol'ec'a hom'o est'as ekzempl'e Arnold Schwarzenegger. Kial? Ĉar li, streb'ant'e al si'a cel'o, tre apart'iĝ'is de la ĉirkaŭ'a'j hom'o'j. Li'a viv'o hav'as ne'kutim'a'n en'hav'o'n, dum tiu de ordinar'a'j hom'o'j – ne-korp'o'kultur'ist'o'j – est'as al li ne'interes'a.

Primitiv'a'j interes'o'j

Sam'e sol'ec'a est'as ĉiu hom'o mem'forges'em'e for'log'it'a de io. Ekzempl'e alp'ist'o, kiu ne imag'as viv'o'n sen mont'o'j. Li est'as rev'ant'o: se inter mi'a'j najbar'o'j aŭ koleg'o'j du'on'o est'us alp'ist'o'j, kiom da amik'o'j mi hav'us! Oni pov'as tamen trov'i sol'ec'a'j'n hom'o'j'n ne nur sur mont'o'j, sed ankaŭ mult'e pli mal'alt'e. Iu mi'a kon'at'o ja est'as entuziasm'ul'o pri histori'o. Li profund'e sent'as la etos'o'n de pas'int'a'j epok'o'j. Li pov'as pri'skrib'i, kia'j odor'o'j kaj fetor'o'j star'is en ĉiu epok'o. Li em'as rakont'i pri mal'aper'int'a'j civiliz'o'j, sed hom'o'j aŭskult'as li'n nur pro ĝentil'ec'o, kap'jes'ant'e de temp'o al temp'o. Hom'o'j kutim'e hav'as si'a'j'n eg'e pli primitiv'a'j'n interes'o'j'n.

Sol'ec'a est'as ĉiu fervor'ul'o pri san'a viv'manier'o. Li ŝajn'as suspekt'ind'a al la ceter'a'j hom'o'j, ĉar li nek fum'as nek drink'as. Kaj, se li est'as adept'o de vintr'a naĝ'ad'o, de lant'kur'o aŭ de la sistem'o de Porfiri'j Ivanov aŭ de ĉio ĉi sam'temp'e, li strang'e kondut'as dum banked'o'j ... Izol'ec'o al li est'as garanti'at'a.

Sol'ec'a est'as religi'ul'o. Nu, kiu vizit'ad'as preĝ'ej'o'n, tiu apenaŭ sent'as si'n sol'ec'a: pli ver'ŝajn'e li sent'as unu'ec'o'n kun ar'o da preĝ'ant'o'j. Sol'ec'a'j est'as mal'e la ne'preĝ'ej'an'o'j, kiu'j simpl'e viv'as laŭ la leĝ'o'j de Krist'o, Budh'o, Muhamado, Kriŝn'o, Kosm'a Etik'o ktp (kvankam tia'j mal'oft'a'j hom'o'j est'as preskaŭ sankt'ul'o'j; sed izol'o est'as izol'o ...).

Matematik'o

Ni pov'us prezent'i ankoraŭ mult'e da konkret'a'j ekzempl'o'j pri izol'ec'o, sed la aŭtor'o esper'as, ke eĉ sen tio jam est'as klar'e, kiom serioz'a est'as la problem'o, kaj kiom neces'a est'as ia solv'o. La cel'o de tiu ĉi artikol'o est'as propon'i unu el tia'j solv'o'j. Kvankam la tem'o est'as delikat'a kaj mal'facil'e pri'parol'ebl'a, por ĝi'a solv'o est'as uz'it'a abstrakt'a kaj sen'anim'a scienc'o: matematik'o. Por komenc'i, ni kalkul'u laŭ'ebl'e ĉiu'j'n imag'ebl'a'j'n interes'o'j'n kaj pasi'o'j'n de hom'o'j. Ni unu'e list'ig'u ili'n, kaj post'e ni labor'os pri ili plu. Do: al kio hom'o'j pov'as dediĉ'i si'n, kiam viv'rimed'o'j'n ili jam per'labor'is?

01. Arkitektur'o kaj urb'a turism'o

02. Astronomi'o, kosm'o

03. Biologi'o

04. Botanik'o

05. Danc'o'j

06. Eduk'ad'o de infan'o'j

07. Ekologi'o

08. Ekonomik'o

09. Elektron'ik'o

10. Etik'o kaj moral'o

11. Filatel'o, numismat'ik'o kaj ali'spec'a kolekt'ad'o

12. Filozofi'o

13. Fizik'o

14. Folklor'o

15. Fotografi'o

16. Geografi'o

17. Geologi'o

18. Ĝarden'um'ad'o, flor'kultur'o

19. Histori'o de art'o'j

20. Histori'o, arkeologi'o

21. Jog'o

22. Jur'o

23. Ĵurnal'ism'o

24. Kart'o'j (lud'o'j)

25. Kemi'o

26. Komput'ad'o kaj komput'il'o'j

27. Krim-roman'o'j

28. Kuir'art'o

29. Kultur'o

30. Land'o'j kaj popol'o'j

31. Libr'o'j

32. Lingv'o'j, lingv'o'scienc'o

33. Literatur'o klasik'a

34. Magi'o, esoter'ism'o, astr'ologi'o

35. Man'labor'o

36. Matematik'o

37. Medicin'o

38. Model'ad'o (de aviad'il'o'j k.a.)

39. Muzik'o (klasik'a kaj popol'a)

40. Natur'o kaj natur'turism'o

41. Pedagogi'o

42. Pentr'art'o, grafik'o, skulpt'art'o

43. Poezi'o

44. Politik'o

45. Psikologi'o

46. Public'ad'o

47. Radi'o'amator'ism'o

48. Religi'o'j

49. San'a viv'manier'o

50. Scienc'fikci'o, fantast'o

51. Sport'o

52. Ŝak'o, dam'lud'o, go'o

53. Teatr'o kaj kin'o

54. Teknik'o

55. Televid'o

56. Zoologi'o

Kiel oni vid'as, hom'a'j pasi'o'j sufiĉ'e mult'nombr'as. Kaj tio est'as, kompren'ebl'e, ankoraŭ ne'rafin'it'a kaj grand'skal'a. Oni pov'as divid'i ĉiu'n lini'o'n en dek ĝis du'dek pli konkret'a'j'n pasi'o'j'n (vid'u, ekzempl'e, la lini'o'j'n 18, 30, 51). Ebl'as traf'i pasi'o'j'n surpriz'ant'a'j'n pro si'a mal'larĝ'a direkt'o. Mi hav'is kon'at'o'n, kies pasi'o est'is la batal'o de Vaterloo. Unu foj'o'n jar'e, obsed'it'o'j pri la tem'o kun'ven'as sur la si'a'temp'a'a batal'kamp'o kaj lud'as napoleonojn. Kompren'ebl'e ĉio ĉi est'as histori'o (lini'o 20), sed ja histori'o tre specif'a.

Matric'o'j

Krom'e ne est'is en'list'ig'it'a'j la plej kutim'a'j pasi'o'j de hom'o'j: aŭt'o, fiŝ'kapt'ad'o, hund'bred'ad'o, futbal'o, rok- kaj pop-muzik'o. Ili'a'j adept'o'j facil'e trov'as rond'o'n de komunik'ad'o al si, sen flank'a help'o. Sed ni'a metod'o cel'as tio'n, ke ĉiu hom'o pasi'iĝ'int'a pri io ajn pov'u kre'i simil'a'n rond'o'n de komunik'ad'o. Por tio ni uz'os matric'o'j'n. La supr'e nom'it'a'j 56 pasi'o'j est'os sam'nombr'a'j matric-lini'o'j. Est'os 5 kolumn'o'j, kie oni esprim'os si'a'n grad'o'n de pasi'o rilat'e al la divers'a'j tem'o'j. Tem'as, ekzempl'e, pri poezi'o. La grad'o'n de interes'o pri ĝi oni esprim'os per la sekv'ant'a'j nombr'o'j: 0 - mi ne interes'iĝ'as; 1 - mi interes'iĝ'as iom'et'e; 3 - jes, mi interes'iĝ'as; 5 - mi tre interes'iĝ'as; 10 - mi ne pov'as viv'i sen ĝi.

Nun ni form'os konkret'a'j'n matric'o'j'n. Antaŭ ĉio est'as neces'e, ke ni pli'simpl'ig'u la task'o'n. Neni'u en la mond'o hav'os plen'a'n matric'o'n kun ĉiu'j 56 lini'o'j. Ĉiu real'a hom'o, eĉ se li hav'as vast'a'n horizont'o'n, en pli'mult'o de lini'o'j hav'os nul'o'j'n (aŭ unu'o'j'n: la diferenc'o ne est'as grand'a). Grand'a'j nombr'o'j est'os nur en du-tri, maksimum'e en kvar-kvin lini'o'j. Ekzempl'e, Einstein, kiu'n oni nom'as „la hom'o de la jar'mil'o”, est'is grand'a fizik'ist'o kaj tamen am'is violon'lud'i. Borodin est'is kemi'ist'o kaj kompon'ist'o. Mendelejev est'is kemi'ist'o kaj, paralel'e, majstr'o pri valiz'far'ad'o kon'at'a en si'a urb'o. Oni pov'as est'i cert'a pri la jen'o: ne est'is en la histori'o hom'o (inkluziv'e de Leon'ard'o da Vinci) interes'at'a pri ĉio ajn nom'it'a en la matric'o. Des pli ne est'as tia'j hom'o'j en ni'a'j tag'o'j, se ni ne est'as bien'ul'o'j: por ni ne labor'as mil kamp'ar'an'o'j. Ĉiu nutr'as si'n per la propr'a labor'o, kaj ebl'e nur vagabond'o'j hav'as mult'e da liber'temp'o.

Tial ni pren'os kiel ekzempl'o'n lim'ig'it'a'n matric'o'n, en'hav'ant'a'n la lini'o'j'n 1, 2, 53 kaj 54. Ekzempl'e, iu s-ro A ne pov'as viv'i sen arkitektur'o (1) kaj astronomi'o (2). S-ro B eg'e am'as teatr'o'n (53) kaj teknik'o'n (54). S-ro N tre interes'iĝ'as pri astronomi'o kaj teatr'o. S-ro X ne pov'as rezign'i pri arkitektur'o. S-ro Y hav'as sam'a'j'n interes'o'j'n kiel s-ro A.

Tiam s-ro A hav'as jen'a'n matric'o'n de interes'o'j:

01. - - - -10

02. - - - -10

53. - - - - -

54. - - - - -.

S-ro B hav'os la matric'o'n:

01. - - - - -

02. - - - - -

53. - - - -10

54. - - - -10.

Por determin'i, kiom tiu'j hom'o'j est'as interes'a'j (aŭ ne'interes'a'j) unu al la ali'a, ni pren'u par'e ili'a'j'n matric'o'j'n kaj multiplik'u la nombr'o'j'n en sam'nom'a'j lini'o'j (strek'o respond'as al nul'o), kaj post'e ni sum'ig'u ĉiu'j'n produt'o'j'n ricev'it'a'j'n en la lini'o'j. Ekzempl'e, ni pren'as la matric'o'j'n de s-ro'j A kaj B. La produt'o de la nombr'o'j en la unu'a'j lini'o'j est'as 0, en la du'a'j 0, en la 53aj 0, en la 54aj 0. Do la sum'o est'as 0. Se ni pren'os matric'o'j'n de s-ro'j A kaj N, ili hav'os en la du'a'j lini'o'j la produt'o'n 50, dum ali'a'j lini'o'j don'as nul'o'j'n: la sum'o de la tut'a matric'o est'as 50. La sam'a rezult'o est'os en la par'o de s-ro'j B kaj N. Por la par'o A-X la sum'o est'os 100. Por la par'o A-Y ĝi est'os 200.

La unu'a ekstrem'a okaz'o: s-ro'j A kaj B ne hav'as komun'a'j'n interes'o'j'n, ili'a rezult'o est'as nul'a, do ili est'as indiferent'a'j unu al la ali'a. Se ili renkont'iĝ'os ĉe unu tabl'o, ili ne hav'os tem'o'n por konversaci'o (krom maksimum'e pri la veter'o). Por la par'o A-Y la rezult'o est'as 200: ili hav'as la plej proksim'a'j'n interes'o'j'n. Kalkul'o'j por ali'a'j par'o'j don'os divers'a'j'n mez'a'j'n rezult'o'j'n. Kio'n oni pov'as el'tir'i el ĉio ĉi (eĉ se nur teori'e)? Mi pren'as la matric'o'n rilat'a'n al la interes'o'j de hom'o ne'kon'at'a al mi kaj mi'a'n propr'a'n matric'o'n, far'ant'e la pri'skrib'it'a'n kalkul'o'n. Se la rezult'o est'os inter 50 kaj 100, li al mi est'os evident'e interes'a; se inter 100 kaj 200 aŭ pli, li est'os al mi tre interes'a; se mal'pli ol 50, li est'os dub'ind'e interes'a; kaj fin'e, se la rezult'o est'os nul'a, plej ver'ŝajn'e li est'os por mi „mal'plen'a lok'o”, kiel mi por li.

Cert'e ne ebl'as absolut'ig'i tiu'j'n cifer'o'j'n. Pov'as est'i escept'o'j, ekzempl'e am'o je la unu'a rigard'o: tiam tiu'j 56 lini'o'j ne grav'as. Sed, se ne konsider'i tia'j'n ekstrem'a'j'n okaz'o'j'n, matematik'o est'as scienc'o preciz'a. Tamen tio est'as nur'a teori'o. Kio pov'as est'i ĝi'a praktik'a signif'o? Tiu'n metod'o'n (kvankam ĝi ankoraŭ postul'as perfekt'ig'a'n labor'o'n) pov'us uz'i fak'ul'o'j labor'ant'a'j kun grand'a'j kolektiv'o'j. Kiel form'i plej bon'e team'o'n, brigad'o'n, fak'o'n, labor'grup'o'n, por ke hom'o'j en ĝi est'u psikologi'e kun'ig'ebl'a'j? Kiel organiz'i en lern'ej'o ekster'klas'a'n labor'o'n, por ke ĝi ne est'u nur formal'a? Kiel organiz'i plej raci'e kon'at'ig'a'n serv'o'n, por ke ĝemel'a'j anim'o'j trov'u unu la ali'a'n kaj est'u pro tio feliĉ'a'j, krom la simpl'a'j „mi ne drink'as, ne fum'as, neniam est'is kondamn'it'a”? Tiu'j, kiu'j labor'as kun hom'o'j, pov'as trov'i ankoraŭ mult'a'j'n util'ig'o'j'n por tiu metod'o.

Ĉu utopi'a?

Al'don'e la aŭtor'o esper'as, ke pri la metod'o ek'interes'iĝ'os entrepren'em'a hom'o. Tiu kompren'os, ke per tio oni pov'as organiz'i bel'a'n afer'o'n kaj sam'temp'e feliĉ'ig'i kaj plen'ig'i per senc'o la viv'o'n de mil'o'j da hom'o'j. Kiu'n ne ted'is la ferm'it'a rond'o „labor'o, salajr'o, vend'ej'o, hejm'o”? Kiu ne vol'us montr'i al kompren'ant'a hom'o si'a'j'n flor'o'j'n kaj arb'et'o'j'n, mark'o'j'n kaj mon'er'o'j'n, mal'oft'a'j'n libr'o'j'n, parol'ant'e pri la tem'o „kiel kaj per kio for'log'i infan'o'j'n de strat'o?”, babil'ant'e pri Voltaire kaj Dostojevskij, pri Picasso kaj Dalí, pri tio, kiom mal'pur'a aĵ'o est'as politik'o kaj kiom bon'e est'as ripoz'i en tend'o kun dors'o'sak'o?

Tio'n oni pov'os far'i per ĵurnal'o aŭ en ret'paĝ'ar'o. Ĉiu dezir'ant'o, kontraŭ cert'a pag'o, don'os tia'n anonc'o'n: „Mi, M. N., hav'as la matric'o'n de interes'o'j: 23. - - - - 10; 27. - - - - 10; 32. - - - 5 -. Bv. skrib'i al la adres'o ... aŭ telefon'i al la numer'o ...”. Unu'a'rigard'e la ide'o pov'as ŝajn'i ne'bezon'at'a kaj utopi'a, sed nur unu'a'rigard'e. Kial ne far'i prov'o'n viv'i pli spirit'e kaj prudent'e? Se iu viv'as ĉiu'n tag'o'n simpl'e, mekanik'e, laŭ la kutim'a voj'sulk'o, ties viv'o ne'rimark'ebl'e pas'os.

La unu'a katekism'o krist'an'a

Neni'u, eĉ la plej ne'kler'a hom'o, ignor'as la grav'ec'o'n de la Bibli'o en kre'ad'o de la „jud'krist'an'a civiliz'o”, ĉar ĝi est'as ties fundament'o mem. Tamen, se tio est'as neniel ignor'ebl'a fakt'o, mal'pli kon'at'a est'as tiu, el kiu de'ven'as ĉi tiu artikol'o: la tut'aĵ'o, kiu'n oni hodiaŭ kon'as kiel la „Sankt'a'j'n Skrib'aĵ'o'j'n”, rezult'as el mult'jar'cent'a verk'ad'o kaj elekt'ad'o de tre divers'a'j tekst'o'j, kiu'j, kun'e, form'as ja grand'a'n korpus'o'n, el kiu la hodiaŭ'a'j (tio est'as, katolik'a'j kaj protest'ant'a'j) versi'o'j est'as nur kanon'a frakci'o.

En'e de tiu korpus'o, ni ja dev'as dir'i, est'as tekst'o'j akcept'at'a'j nur de jud'o'j, nur de kopt'o'j, nur de romiaj kaj/aŭ ortodoks'a'j katolik'o'j; kaj ankaŭ mal'pli grand'a ar'o nur por protest'ant'o'j valid'a'j. Kaj sam'e – kaj eĉ pli grav'e – tekst'o'j, kiu'j est'as de ĉiu'j tiu'j grup'o'j rifuz'at'a'j.

Kaj jen unu el tiu'j tekst'o'j, ĵus esperant'ig'it'a de Gerrit Berveling (kiu, mi kred'as, ne bezon'as prezent'ad'o'n inter esperant'ist'o'j), tiu ne'lac'ig'ebl'a hom'o, kies envi'ind'a'j talent'o kaj mem'disciplin'o permes'as, ke li jam de jar'dek'o'j si'n dediĉ'as al ni'a'lingv'a prezent'ad'o de la plej divers'a'j part'o'j de la Bibli'o, ĉu de la du'a'kanon'a'j, ĉu de la nurkorpusaj libr'o'j. S-ro Berveling est'as sam'e kon'at'a pro si'a seri'o Antologi'o Latin'a, kiu al'port'as al ni la plej bel'a'j'n paĝ'o'j'n de unu el la plej grav'a'j literatur'o'j produkt'it'a'j de hom'o mem.

Berveling super'as si'n

Sed ĉi-foj'e Berveling super'as si'n kaj prezent'as al ni ver'a'n juvel'o'n, ĉar, kontraŭ'e al la antaŭ'a'j, nun li'a traduk'a verv'o don'as al ni libr'o'n mal'facil'e al'ir'ebl'a'n en naci'lingv'a'j versi'o'j: tem'as pri La Paŝt'ist'o (original'e Ο Ποιμὴν τοῦ Ἑρμᾶ – Ο Poimēn tou Herm'a), verk'it'a de iu Herm'as, frat'o de la pap'o Pi'o la 1a, mez'e de la 2a jar'cent'o. Malgraŭ tio, ke ĝi est'is tre dis'vast'ig'it'a kaj legat'a dum almenaŭ la sekv'a'j 200 jar'o'j, dum kiu'j ĝi est'is kvazaŭ part'o de la Nov'a Testament'o, ĝi est'is post'e flank'las'it'a kaj eĉ forges'it'a de la krist'an'ar'o, kon'at'a nur de tre mal'mult'a'j hom'o'j ekster la eklezi'a'j medi'o'j. Tiel, dum mult'a'j libr'o'j neniam est'is oficial'e agnosk'it'a'j kiel part'o de la Bibli'o, ĝi far'iĝ'is unu el tiu'j rar'a'j – kaj, ebl'e, la sol'a en la Nov'a Testament'o –, kiu'j est'is el ĝi for'ig'it'a'j.

Oni, tamen, ne pens'u, ke La Paŝt'ist'o est'is tut'e perd'it'a: leg'ant'e verk'o'j'n, kiel La Di'a Komedi'o de Dant'e, oni klar'e percept'as iom kaŝ'it'a'n eĥ'o'n de la libr'et'o de Herm'as, ĉar dum Herm'as est'is gvid'at'a de la Eklezi'o kaj de la Paŝt'ist'o, Dant'e est'is de Virgilio kaj Beatric'o. Sam'e oni vid'os, ke John Bunyan, por verk'i La Pilgrim'ant'o'n, iom trink'is el la akv'o'j de La Paŝt'ist'o, sed tio'n mal'kovr'i mi las'os al la leg'ont'o.

Kaj fin'e, pri kio tem'as tiu libr'o? Ĝi rakont'as divers'a'j'n vizi'o'j'n de Herm'as, kiu'n dum'sonĝ'e vizit'as kaj in'a figur'o, reprezent'ant'a la Eklezi'o'n mem, kaj la „paŝt'ist'o”, kiu fin'e rivel'iĝ'as est'i anĝel'o. Tiu'j, per'e de ordon'o'j kaj moral'aĵ'o'j, sed precip'e – kiel kutim'e tiam – de parabol'o'j, instru'as la aŭtor'o'n pri la kolektiv'a viv'o de la krist'an'o'j, precip'e pri punkt'o'j, pri kiu'j vid'ebl'e ankoraŭ ne est'is solid'a pozici'o, kiel, ekzempl'e, edz'iĝ'o kaj adult'o. Est'as interes'e konstat'i, kiom pez'is mistik'em'o en la viv'o de tiam'a'j krist'an'o'j kaj kiel tia mistik'em'o est'is uz'at'a por vek'i en ili ne nur la fid'o'n kaj obe'o'n, sed ankaŭ tut'e nov'a'n viv'stil'o'n, kaj ĝust'e pro tio la aŭtor'o uz'as la figur'o'n de la paŝt'ist'o, pri kiu svarm'as referenc'o'j en la Bibli'o kaj en la ĝeneral'a kultur'o de la antikv'a era'o.

Optimism'a ton'o

Tamen, eĉ se oni ne dev'as konsider'i ĝi'n „verk'it'a sub di'a inspir'o”, pro kelk'a'j kial'o'j tiu libr'et'o ankaŭ far'iĝ'as tre interes'a por la hodiaŭ'a leg'ant'o. Unu'e, ĉar ĝi kvazaŭ didaktik'e prezent'as la precip'a'j'n punkt'o'j'n de la krist'an'a viv'manier'o ne nur tiel, kiel ĝi est'is kompren'at'a tiam, sed tiel, kiel, laŭ mult'a'j kred'ant'o'j, ĝi dev'us est'i viv'at'a hodiaŭ. Iel ajn, La Paŝt'ist'o est'as la unu'a katekism'o de la krist'an'a eklezi'o. Du'e, ĉar, kontraŭ'e al mult'a'j tekst'o'j de la antikveraa aŭ mez'epok'a krist'an'ism'o, La Paŝt'ist'o hav'as tre optimism'a'n ton'o'n; ĝi est'as vest'it'a per vort'uz'o'j kaj fraz'konstru'o'j, en kiu'j ja – dank'e al lert'ec'o de la traduk'int'o – re'son'as la bibli'a retor'ik'o.

Est'as ver'e re'freŝ'ig'e, eĉ por tiu'j, kiu'j ja ne (plu) est'as krist'an'o'j, sed kiu'j est'as eduk'it'a'j en krist'an'a medi'o, i'o'n leg'i pri la krist'an'a pens'manier'o de kiam la krist'an'ar'o ankoraŭ est'is jun'a, ard'a kaj persekut'at'a; kaj ne, kiel post'e ĝi far'iĝ'os, persekut'ant'a; ebl'e iu'j trov'os tie voj'o'n por re'vek'i si'a'n person'a'n fid'o'n. Tiel, mi re'e gratul'as al la traduk'int'o kaj al la el'don'ej'o Vok'o pro la ne nur saĝ'a sed ankaŭ kuraĝ'a decid'o prezent'i al la esperant'ist'ar'o tiu'n verk'o'n.

Herm'as: La Paŝt'ist'o. El la mal'nov'grek'a kaj la latin'a traduk'is Gerrit Berveling. Eld. Vok'o, Rijswijk, 2020. 104 paĝ'o'j, broŝur'it'a.

F-Kamp'o

Kiam Joĉjo ricev'is sur'brust'e la unu'a'n bat'o'n, mi sci'is, ke ni al'front'as problem'o'j'n. Vi ja sci'as, kio'n mi cel'as: kvankam la brust'o-protekt'il'o sorb'is la plej grand'a'n part'o'n de la bat'o, la knab'o stumbl'is kaj preskaŭ fal'is. De temp'o al temp'o oni dis'send'as la matĉ'o'n holovide, en la sport'a kanal'o, kaj ĉiu'foj'e mi re'ten'as la spir'o'n tiu'moment'e. Ver'e li ne est'is je si'a plen'kapabl'o, sed tio'n ni jam ĝis'ted'e est'is diskut'int'a'j.

Ne la F-Kamp'o bat'eg'is li'n tiu'nokt'e. Tem'is pri la knab'in'o, kiu est'is li'a par'ul'in'o tiu'temp'e. Ĝust'e pro tio, ke li prov'is ŝi'n flug'e rigard'i dum la matĉ'o, li ne diven'is, el kiu direkt'o ven'as la bat'o. La pol'o Janowsky est'is rapid'eg'a, fulm'o'bat'a hom'o, kaj tiu'vesper'e li est'is je si'a plej'bon'o. Ver'e oni bezon'is bon'eg'a'j'n refleks'o'j'n por ne kvar'pied'e fin'i la matĉ'o'n.

Mi'a knab'o neniel atent'is la trejn'ad'o'n, last'semajn'e. Kompren'ebl'e li ofend'iĝ'is, kiam mi rimark'ig'is al li tio'n; tiu jun'ul'in'o ig'is, ke li ne koncentr'iĝ'u. Ver'e la jun'ul'in'o est'is frand'aĵ'o, sed matĉ'o per F-sorĉ'o'j est'as serioz'a afer'o. Oni ne en'rub'uj'ig'as tut'a'n trejn'ad'a'n du'on'jar'o'n kaj ebl'a'n medal'o'n. Kaj la ul'o'j de la Batal'a Sport'a Fak'o kontrol'ad'is ni'n, ĉiu'paŝ'e. Ili bav'eg'is je la nur'a pens'o pri tiu medal'o.

La problem'o font'is el tio, ke ŝi pas'ig'is la tut'a'n tag'o'n parol'ant'e per tiu mal'ben'it'a poŝ'telefon'et'o. Kaj far'ant'e mem'fot'o'j'n. La aparat'et'o est'is unu el la unu'a'j 9G-model'o'j – tiu'j, kiu'j jam kapabl'is projekci'i hologram'o'j'n. Mi kred'as, ke ankaŭ ebl'is konekt'i al ĝi 3D-print'il'o'n, kaj per ĝi print'i la hologram'o'j'n. Nu, ĉiu'j tia'j afer'o'j, kiu'j est'is tiam last'mod'a'j. Ebl'e eĉ grat'i al si la dors'o'n ŝi est'us pov'int'a per tiu aparat'et'o, ĉar ĉiu'tag'e ŝi de'ŝut'is nov'a'n apon. Sen'dub'e ŝi dorm'is kun la poŝ'telefon'o sub la kap'kusen'o.

Sed ŝi ankaŭ pas'ig'is hor'o'j'n babil'ant'e kun tiu amik'o, kiu vost'e sekv'is ŝi'n. Ver'a sen'hont'ul'o, tiu Omar. Kaj ruz'a kiel vulp'o. Li vring'is ŝi'n sen'hont'e kaj kompren'ebl'e profit'is ankaŭ el la mon'o de Joĉjo. Jam kelk'a'j est'is tio'n dir'int'a'j al ŝi, sed ŝi ĉiam defend'is la ruz'ul'o'n, ĉar ili kresk'is en la sam'a strat'blok'o. Do, ili pas'ig'is hor'o'j'n babil'ant'e kaj send'ant'e fot'o'j'n kaj mesaĝ'o'j'n unu al la ali'a. Joĉjo ne el'ten'is la sen'hont'ul'o'n, sed ne dezir'is perd'i la jun'ul'in'o'n, Norm'a, do li nur mien'is.

Kaj tiu'nokt'e ŝi sen'halt'e lud'is, far'is mem'fot'o'j'n, kaj send'is ret'aĵ'o'j'n. Ŝi eĉ ne atent'is la matĉ'o'n, se dir'i la ver'o'n. Jam du'foj'e Joĉjo rigard'is al ŝi, ĉe la ĵurnal'ist'a bud'o, kie ŝi kutim'e sid'is. Kaj mi percept'is, ke li koler'as. Nu, mi li'n trejn'as de jar'o'j, de kiam li ating'is la unu'a'n nivel'o'n.

La matĉ'o ne bel'e aspekt'is, ver'e. Sed la knab'o ĉiam est'is kuraĝ'a, kaj bon'e kontraŭ'bat'is. Tio vid'ebl'is je la spark'ad'o tie, kie la du sorĉ'o'j kolizi'as. Dum la unu'a raŭnd'o unu el la sorĉ'o'j tanĝ'is la mandibl'o'n de la pol'o, sed li fulm'e re'ag'is, kaj ĝi'n evit'is en la last'a moment'o. La fort'a ozon'a odor'o naŭz'is vir'in'o'n sid'ant'a'n en la tri'a vic'o de la sid'lok'o'j – tiu'n part'o'n oni neniam el'send'as – kaj ŝi preskaŭ vom'is sur la najbar'o'n. Bon'ŝanc'e ĝust'e en tiu moment'o la sonor'il'o bat'e signal'is paŭz'o'n. Ŝi kur'is al la neces'ej'o kaj ne re'ven'is.

Je la fin'o de la du'a raŭnd'o – ĉiu'paŭz'e ili inter'ŝanĝ'as lok'o'j'n, kaj la mezur'il'o'j est'as re'e al'ĝust'ig'it'a'j – Joĉjo poent'is sub Janowsky – kvin poent'o'j'n, laŭ mi'a kalkul'o. La program'ist'o de la sorĉ'o'j, kiu'j'n mi lanĉ'as per'maŝin'e al Joĉjo dum la trejn'ad'sesi'o'j, ankaŭ sekv'is la kolizi'o'j'n de la sorĉ'o'kamp'o'j per si'a tabul'komput'il'o. Mien'e tim'em'a, kiel ĉiam, kiam li lev'as la rigard'o'n el la komfort'a kaj sekur'a ekran'o, li sci'ig'is al mi, ke tem'as pri nur kvar. Dum unu el la atak'o'j Janowsky ne ĝust'e komplet'ig'is la mov'o'j'n, kaj la rezult'ant'a'n fort'o'kamp'o'n mal'facil'e rimark'us la arbitraci'ant'o.

Mi profit'is tiu'n last'a'n paŭz'a'n minut'o'n por kuraĝ'ig'i Joĉjon, kaj krom'e minac'i li'n per bel'a eks'mod'a vang'o'frap'o, sen'sorĉ'a, se li re'e ĵet'os rigard'o'n al la jun'ul'in'o. Tiom mal'koncentr'it'a mi li'n trov'is, ke mi ŝajn'ig'is, ke est'as difekt'o en li'a mal'dekstr'a gant'o, kaj pet'is revizi'ad'o'n. Bon'ŝanc'e la teknik'ist'o trov'is preskaŭ ne'percept'ebl'a'n fend'o'n en la gant'o, kaj decid'is anstataŭ'ig'o'n. Tio hav'ig'is al ni kelk'a'j'n al'don'a'j'n minut'o'j'n. Dum'e mi flug'e rigard'is al la trejn'ist'o de la pol'o – tem'is pri nov'a ul'o, li'n mi ne kon'is – kaj li'n vid'is konsil'i al Janowsky lanĉ'i pli da sorĉ'o'j sving'e, en la direkt'o al ... Vi ja sci'as. La ul'o est'is saĝ'a; li tuj kompren'is, ke io tie mal'koncentr'as Joĉjon. Pri'e, mi ne sci'as, kio est'is al li, la trejn'ist'o; neniam plu mi aŭd'is pri li.

Mi re'e minac'is mi'a'n knab'o'n per ĉiu'j infer'a'j pun'o'j se li rigard'os tie'n, kie'n vi sci'as, kaj la matĉ'o re'komenc'iĝ'is.

Joĉjo mobiliz'is si'n dum la tri'a raŭnd'o. Pli-mal'pli je la unu'a minut'o kaj du'on'o li lanĉ'is iu'n sukhoi, kiu'n ni est'is ĝis'lac'e prov'int'a'j. La spark'ad'o pro la kolizi'o de ambaŭ fort'o'kamp'o'j est'is spektakl'a, kaj la pol'o stumbl'is. En li'a'j okul'o'j mi vid'is koler'o'n pro tio, ke li stumbl'is en matĉ'o, kiu'n li opini'is gajn'it'a. La ĉe'est'ant'o'j re'ten'is la spir'o'n, ĉar tem'is pri tre elegant'a sorĉ'o, kaj la knab'o komplet'ig'is la mov'o'j'n sen'riproĉ'e. La sorĉ'o fin'iĝ'as per riverenc'o al la kontraŭ'ul'o. Bel'ec'o: jen la vort'o. Sed, se vi ne far'as ĝi'n ĝust'e, vi rest'as sen'defend'a.

Nu, pli'a'n poent'o'n. Sed Janowsky ĵet'is si'n antaŭ'e'n, pret'a for'manĝ'i Joĉjon krud'a. Li lanĉ'is tut'a'n seri'o'n da inter'plekt'it'a'j lazzas, kio ankoraŭ nun mir'ig'as mi'n, eĉ post tiom da jar'o'j. Ili aspekt'is art'fajr'aĵ'o. Joĉjo defend'is si'n sam'kiel renvers'it'a hibrid'a kat'o, kaj kontraŭ'atak'is per ĉio.

La ĉe'est'ant'o'j ek'star'is. Tem'is pri ne'kred'ebl'e nerv'o'sku'a'j moment'o'j; tiam valid'is la mal'nov'a regul'ar'o, kaj ĉiu raŭnd'o daŭr'is kvin minut'o'j'n. La kontraŭ'ul'o'j de'ten'is si'n, kvazaŭ inter'konsent'e, kaj rigard'is fiks'e unu la ali'a'n.

Tio aspekt'is kiel unu el tiu'j mal'nov'eg'a'j film'o'j pri vaker'o'j, kiu'j'n de temp'o al temp'o oni dis'send'as per la holo, kiam la du kontraŭ'ul'o'j al'front'as la fin'a'n batal'o'n.

Kiu ajn el la du pov'us est'i gajn'int'a la matĉ'o'n. Subit'e Janowsky lanĉ'is sorĉ'o'n, kiu'n mi nek antaŭ'e nek post'e vid'is, kaj mi'a knab'o ek'kaŭr'is. Mi memor'as, ke mi lev'is mi'a'j'n man'o'j'n al la kap'o ...

Joĉjo kruc'is antaŭ si la brak'o'j'n kaj balbut'is iu'n sorĉ'o'vort'o'n. La pol'o lanĉ'is la fin'a'n sorĉ'o'n. Almenaŭ tio'n li pens'is.

Kiam la du sorĉ'o'kamp'o'j kolizi'is, aŭd'iĝ'is fort'a zum'ad'o. Joĉjo ŝvit'is kvazaŭ oni est'us ĵet'int'a al li sitel'plen'o'n da akv'o. La inter'fac'o inter la du kamp'o'j vid'ebl'e vibr'is, kaj mal'rapid'e retro'ir'is, ĝis ĝi traf'is la pol'o'n. Aŭd'iĝ'is son'o, kvazaŭ oni mal'kork'us botel'o'n, kaj Janowsky est'is for'pel'it'a el la tatam'o. Li traf'is angul'o'n de la hal'o kaj tie rest'is, sku'ant'e la kap'o'n kaj balbut'ant'e i'o'n ne'kompren'ebl'a'n.

Ĉio'n ceter'a'n Vi jam kon'as. Frenez'o. Inter aplaŭd'o'j, kri'o'j kaj brak'um'ad'o, kiam la inform'ad'ik'ist'o kaj mi triumf'e kun'port'is Joĉjon, al'ven'is li'a kor'amik'in'o kaj tut'e sen'hont'e dir'is al li, ke ĉiam ŝi fid'is je li'a venk'o, kaj eĉ ne moment'et'o'n de la matĉ'o ŝi preter'vid'is. Ŝi profit'is la ŝanc'o'n far'i nov'a'n mem'fot'o'n, kaj, kompren'ebl'e, re'komenc'is la telefon'ad'o'n ...

Nu, mi preskaŭ forges'is tio'n, kio'n mi dezir'as koment'i. Antaŭ kelk'a'j tag'o'j al'ven'is mi'a fil'o kun mi'a'j nep'o'j. Kiam ili ĉiu'j babil'is en la kuir'ej'o kun mi'a edz'in'o, la infan'o, Mario, kiu est'as ver'a uragan'o, pren'is revu'o'j'n, kiu'j'n mi'a bo'fil'in'o est'is al'port'int'a el la esplor'institut'o por stud'ad'o dum la semajn'fin'o, kaj komenc'is de'ŝir'i paĝ'o'j'n. Mi kur'is, for'tir'is la revu'o'j'n el li'a'j man'et'o'j kaj log'is li'n per kuk'o'j, ĝis mi'a edz'in'o ven'is li'n ban'i. Post'e, dum ŝi filtr'is kaf'o'n, mi profit'is la ŝanc'o'n okul'um'i la revu'o'j'n. Mi'a sci'o de la angl'a est'as, se dir'i la ver'o'n, rid'ind'a, sed la titol'o de unu el la artikol'o'j al'tir'is mi'a'n atent'o'n. Mi demand'is al mi'a bo'fil'in'o. Ŝi dir'is al mi, ke esplor'ist'o trov'is, ke en difin'it'a'j kondiĉ'o'j, flu'o 9G ebl'e pov'us mis'form'i – ŝi uz'is ĝust'e tiu'n vort'o'n – sorĉ'o'kamp'o'n, kaj eĉ ĝi'n invers'ig'i.

Scienc'o kaj spirit'a viv'o

Mi intenc'as ating'i mens'e mal'ferm'it'a'j'n hom'o'j'n sur la scienc'a kamp'o, esplor'ist'o'j'n ... ne religi'an'o'j'n! Religi'o kaj scienc'o est'as supr'aĵ'e dis'ig'it'a'j, sed profund'nivel'e ili kun'iĝ'as.

Foj'foj'e ne tre facil'as al ni varb'i adept'o'j'n, precip'e sen'pruv'e. Ne'sku'ebl'a fid'o, konvink'iĝ'o, ven'as nur per propr'a raci'a analiz'o. Maksimum'e ni pov'as fingr'o'montr'i la voj'o'n, sed ne ebl'as „pied'ir'ig'i la vojaĝ'ant'o'n”. Pro tro'a ampleks'ec'o de tiu ĉi tem'o mi menci'os minimum'o'n el mi'a'j viv'spert'o'j kaj prezent'os natur'a'j'n fakt'o'j'n por est'ont'a'j esplor'o'j de interes'at'o'j. Scienc'o, krom hipotez'o'j, teori'o'j kaj leĝ'o'j, postul'as esplor'ad'o'n kaj eksperiment'ad'o'n. Est'as ne'ebl'e akcept'i „scienc'a'j'n raport'o'j'n” sen tia'j postul'o'j. Do, ek al la esplor'ad'o de la Spirit'o.

Mi est'as ok'dek-kvar-jar'a brazil'an'o, medicin'ist'o dum 59 jar'o'j, ginekolog'o. Mi ankoraŭ labor'as en mi'a konsult'ej'o, sed ne plu kirurgi'as aŭ deĵor'as hospital'e. De mi'a infan'aĝ'o, ses'jar'a, mi tra'viv'is spert'o'j'n en la spirit'a kamp'o (specif'e Spirit'ism'a Doktrin'o – laŭ Allan Kardec, la scienc'o de la spirit'o kaj spirit'ism'a filozofi'o). Ĉio komenc'iĝ'is pro strang'a'j ne'ordinar'a'j simptom'o'j kaj korp'a'j mis'funkci'o'j ĉe mi'a patr'o. Tia'j'n perturb'o'j'n kaj mal'bon'fart'o'n neni'u solv'is per ni'a oficial'a medicin'o.

Ĉu spirit'o ekzist'as?

Ni bezon'as klar'a'n respond'o'n al ĉi tiu demand'o, por kompren'i ni'a'n sur'ter'a'n destin'o'n, ni'a'n trans'tomb'a'n plu'viv'ad'o'n kaj la kosm'a'n real'o'n. Jen de'ir'punkt'o, unu'a demand'o „kiu mi est'as?” Sokrat'o ĉe la orakol'ej'o de Delf'o al'parol'as la mond'o'n: „Ek'kon'u vi'n mem.” Atent'u bon'e, mi aŭdac'as instru'i neniu'n ajn hom'o'n. Mi nur al'port'as material'o'n por vi'a rezon'ad'o, post'a'j konklud'o'j kaj re'ag'o'j.

Mi nur pet'as de la profesor'o'j, eminent'a'j filozof'o'j, psikolog'o'j, star'iĝ'i de si'a'j katedr'a'j seĝ'o'j kaj ven'i en la kamp'o'n, „kie okaz'as la fenomen'o'j” pruv'ant'a'j la real'o'n de la spirit'o. Ĉi'a'j opini'o'j est'os van'a'j sen tiu esplor'ad'o, ĉar tio konsist'ig'as ne'scienc'a'n si'n'ten'o'n. Nur per eksperiment'o'j ni kompetent'as konfirm'i aŭ ne'i konklud'o'j'n. Ne imag'u, ke tio est'as rapid'a, supr'aĵ'a task'o. Ĝi ja est'as la plej serioz'a task'o por hom'a est'aĵ'o: ir'i intern'e'n, al si'a Mi'o, de kie li ek'rigard'os tio'n, kio ver'e li est'as.

Spirit'o est'as „fenomen'o de la natur'o”, sekv'e „esplor'ebl'a”, kiel jam est'as scienc'e sufiĉ'e pruv'it'e. Ĝi est'as la intelekt'a energi'o kaj fundament'o de ni'a tut'aĵ'o ... Ĝi, ni'a tut'aĵ'o, posed'as spirit'a'n korp'o'n, krom la materi'a! En la Sankt'a Bibli'o (Korint'an'o'j 1 ĉap. 15, versikl'o 44) Sankt'a Paŭlo asert'as al ni: „Se ekzist'as laŭ'anim'a korp'o, ekzist'as ankaŭ laŭ'spirit'a korp'o.” Allan Kardec nom'as ĝi'n perispirit'o, du'on'materi'a il'o inter'lig'ant'a la anim'o'n kaj la materi'a'n korp'o'n.

Komunik'ad'o'n inter la vid'ebl'a kaj ne'vid'ebl'a mond'o'j oni konstat'is jam universal'e kaj ankoraŭ konstat'as per eksperiment'a'j kaj spontan'a'j okaz'aĵ'o'j. Tiu'j fakt'o'j est'as registr'ebl'a'j per fot'o'j, psik'o'foni'o, psik'o'grafi'o, materi'iĝ'o de spirit'o'j kaj ali'a'j rimed'o'j. Last'a'temp'e, precip'e en Eŭrop'o, per la tiel nom'at'a „per'instrument'a trans'komunik'iĝ'o” (elektron'ik'a'j aparat'o'j: telefon'o, komput'il'o, televid'aparat'o), el'karn'iĝ'int'a'j hom'o'j ven'as al ni ... sen inter'ven'o de medium'o'j! Tia'j pruv'o'j est'as je vi'a dispon'o por esplor'ad'o.

Materi'iĝ'o aŭ ektoplasm'o

Dum la jar'o'j 1969-1970 mi esplor'is pri du brazilaj medium'o'j, en la sub'ŝtat'o Min'as Gerais: Antonio José de Salles (en la Spirit'ism'a Centr'o D-ro Di'as da Cruz, en la urb'o Caratinga) kaj Fábio Machado (en Fraternidade Espírita Cristã Joseph Gleber (Krist'an-spirit'ism'a frat'ar'o J. Gleber), en la vilaĝ'o Itanhomi). Ĉe ili mi part'o'pren'is plur'a'j'n seanc'o'j'n cel'ant'a'j'n nur medicin'a'n kurac'ad'o'n.

„Ektoplasm'o” est'as nepr'a organ'a substanc'o; sen ĝi fenomen'o'j ne efektiv'iĝ'as. Jen difin'o laŭ la nov'a Piv: „Psik'origin'a eman'aĵ'o, supoz'e el'ir'ant'a el la korp'o de iu'j person'o'j kaj vid'ebl'a de spirit'ist'a medium'o”. Ĝi est'as organ'a substanc'o, per kiu spirit'o'j far'iĝ'as vid'ebl'a'j, palp'ebl'a'j, kaj ĝi ag'as sur ni'a'n medi'o'n per si'a'j spirit'a'j man'o'j.

Foj'e mi'a frat'o Paulo de Tars'o Monken Gomes, inĝenieri'a student'o, akompan'is mi'n al Caratinga. De du monat'o'j li sufer'ad'is de ventr'a'j dolor'o'j, sub'met'iĝ'is al kelk'a'j ekzamen'o'j kaj medikament'o'j, sed la mal'bon'fart'o daŭr'is, kaj ankoraŭ oni ne hav'ig'is al ni ĝust'a'n diagnoz'o'n.

En la hotel'o, vesper'e, mi tra'pas'is ne'imag'ebl'a'n stres'o'n. Ventr'o'dolor'o'j intens'e re'aper'is kaj li abund'e vom'is ... kun fek'material'o tre mal'bon'odor'a! Evident'iĝ'is akut'a kaj grav'eg'a intest'a obstrukc'o trud'ant'a urĝ'a'n kirurgi'a'n pri'zorg'o'n. Kio'n mi far'u tiu'moment'e? Ni gast'is en mal'grand'a urb'et'o de land'intern'o, kun minimum'a'j medicin'a'j rimed'o'j, sen flug'haven'o por tuj'a ek'flug'o, tre mal'proksim'e de grand'a urb'o. Tiu'moment'e tempest'o, pluv'eg'o fal'is sur la urb'o'n, sed intern'e de mi intens'a angor'o sufok'is mi'n. „Di'o, help'u mi'n!” mi pet'eg'is.

Ni kontakt'is sinjor'o'n Manuel Ribeiro, prezid'ant'o'n de la spirit'ism'a instituci'o, kaj li ven'ig'is al ni sinjor'o'n Antonio de Salles. Ĝentil'e li akcept'is ni'a'n al'vok'o'n, kaj per'e de li, eĉ en ĉambr'o de la hotel'o, ne'adekvat'a lok'o por tia ag'ad'o, la spirit'o d-ro Joseph Gleber fleg'is la pacient'o'n. Vom'ad'o kaj dolor'o'j ĉes'is, mi'a frat'o trankvil'iĝ'is, kaj tut'e sen plend'o'j li dorm'is la tut'a'n nokt'o'n. Joseph Gleber postul'is fast'o'n ĝis la ok'a vesper'e de la sekv'ant'a tag'o, kiam li est'os operaci'it'a de li dum ni'a ordinar'a materi'iĝ'a seanc'o.

Sekv'a'tag'e, laŭ'kutim'e, Gleber mal'ferm'is la kurten'o'j'n de la medium'a ĉambr'et'o kaj al'proksim'iĝ'is brust'e kaj man'e lum'ig'it'a al la pacient'a lit'o, kie kuŝ'is mi'a frat'o. Ali'flank'e mi akompan'is li'a'j'n gest'o'j'n. Li'a'j spirit'a'j verd'lum'ig'it'a'j man'o'j en'ir'is en la abdomen'o'n, far'is divers'a'j'n mov'o'j'n kaj el'pren'is material'o'n, tumor'o'n. Post'e apart'e li mi'n inform'is: neoplazi'o malign'a. Mi'a frat'o ricev'is diet'a'n preskrib'o'n kaj instrukci'o'j'n por la post'a'j tri'dek tag'o'j. Ni fleg'is li'n ĉe mi. Paulo post'viv'is kvin jar'dek'o'j'n, edz'iĝ'is kaj gener'is du fil'o'j'n.

Svarm'as en amas'komunik'il'o'j argument'o'j de scienc'a'j grav'ul'o'j kontraŭ la ekzist'o de la spirit'o. Tamen antaŭ mi materi'iĝ'int'a spirit'o, per medium'o kun apenaŭ fundament'a ne'komplet'a kler'ig'o, el'tir'is abdomen'a'n tumor'o'n el mi'a frat'o, kiu tut'e re'san'iĝ'is. En tiu okaz'o dev'a agnosk'o si'n trud'as: okaz'is materi'a kaj intelekt'a ag'ad'o'j. Ĉu halucin'o?

Ĉu fraŭd'o'j ekzist'as dum tia'j fenomen'o'j? Evident'e jes, ili ekzist'as en ĉiu'j hom'a'j ag'ad'kamp'o'j. Ni ne juĝ'u tut'ec'o'n laŭ la escept'o. Eĉ fraŭd'o pruv'as real'o'n. Ĉu vi jam vid'is iu'n fraŭd'i i'o'n ne'ekzist'ant'a'n? Se est'as fraŭd'o ... ankaŭ dev'ig'e ekzist'as la ali'a flank'o: la real'o!

Fin'a'j vort'o'j

Kompren'ebl'e mi prezent'as nur unu el mult'eg'a'j fenomen'o'j, kiu'j'n mi observ'is dum jar'o'j ĉe Antonio de Salles kaj Fábio Machado. Ĉu demand'o'j en ĉi tiu teren'o? Ĉu klar'ig'o'j divers'a'j? Jes, oni postul'os dek'o'j'n, cent'o'j'n. Sed ne est'as paper'spac'o por detal'o'j kaj detal'o'j. Mi spron'os vi'a'n sci'vol'em'o'n konsult'i kelk'a'j'n kompetent'a'j'n esplor'ant'o'j'n, kiu'j serĉ'is la ver'o'n ... kaj konvink'iĝ'is pri ĝi. En la apud'a kadr'o est'as list'o en'hav'ant'a esplor'ant'o'j'n pri ektoplasm'o kaj medium'ec'o de fizik'a'j efik'o'j.

Angli'o: William Crookes (1832-1919), fizik'ist'o, kemi'ist'o; Elizabeth d'Esperance (Elizabeth Hop'e, 1855-1919), verk'ist'in'o, medium'o de fizik'a'j efik'o'j; Franci'o: Charles Richet (1850-1935), fiziologi'a medicin'ist'o, Nobel-premi'it'o 1913; d-ro Paul Gibier (1851-1900), doktor'o de Univ. de Parizo; Gabriel Delanne (1857-1926), inĝenier'o; d-ro Gustav'e Geley (1865-1924), psikiatr'o; Pollando: Franek Kluski (1873-1943), medium'o; Italio: César Lombroso (1835-1909), medicin'ist'o, kriminal'ist'o; Eusápia Paladin'o (1854-1918), medium'o; prof. Ernest'o Bozzano (1862-1943), profesor'o pri filozofi'o de la scienc'o, univ. de Torin'o; Rusio: Aleksandr Aksakov (1832-1903), diplomat'o, filozof'o kaj ĵurnal'ist'o; Uson'o: frat'in'o'j Fox (Kat'her'in'e, Leah kaj Margaret), medium'o'j de tiptologi'o; Henry Slade (18..-1905); Brazilo: prof. d-ro Paulo Cesar Fructuoso, kancer'olog'o, kirurg'o; li part'o'pren'is 40 jar'o'j'n da esplor'ad'o pri materi'iĝ'o'j por kurac'ad'o, kaj est'as ankoraŭ labor'ant'a ĉe Grup'o Lar Frei Luiz (Grup'o Hejm'o Monaĥ'o Ludovik'o), Rio de Janeiro; Francisco Peixoto Lins (1905-1966), materi'iĝ'a medium'o; Anna Prado (1883-1923), materi'iĝ'a medium'o; José Pedro de Freitas (1921-1971), medium'a kirurg'o; Carmine Mirabelli aŭ Carlos Mirabelli (1889-1951), medium'ec'o de fizik'a'j efik'o'j; Gilbert'o Arruda (1941-2015), medium'o; Institut'o de Meta'psik'a'j Esplor'ad'o'j de São Paulo (materi'iĝ'o'j de la katolik'a pastr'o Zabeu Kauffman); Juli'o Cezar Grand'i Ribeiro, medium'o, inĝenier'o, universitat'a profesor'o; Sonia Rinald'i, IPATI (Institut'o de Avan'gard'a'j Esplor'o'j de Per'instrument'a Trans'komunik'iĝ'o) São Paulo.

Alt'estim'at'a'j scienc'ist'o'j, kar'eg'a'j sam'ide'an'o'j kaj koleg'o'j, ne kred'u mi'n, kred'u neniu'n, kred'u je vi mem, esplor'u kaj post eksperiment'ad'o serioz'a kaj ne'rapid'a akir'u vi'a'n definitiv'a'n opini'o'n. Mi'a'part'e mi est'as dev'ig'it'a asert'i: ni est'as sen'mort'a'j est'aĵ'o'j. Do ni rest'u prepar'at'a'j por surpriz'o'j sur la voj'o.

Kial la hispan'a milit'o ne est'is inter'civit'an'a milit'o?

Ver'ŝajn'e neniu'n konflikt'o'n akompan'as tiom da pri'histori'a'j debat'o'j kiom la du'a mond'milit'o. Ĉu est'is iu land'o aŭ reg'ist'ar'o, kiu ne klopod'is profit'i per'e de parti'a al'ir'o al ĝi? Kutim'e tem'as ne pri klar'a'j fals'aĵ'o'j, sed pri el'star'ig'o de iu'j afer'o'j kaj silent'ad'o pri ali'a'j sam'e grav'a'j event'o'j. Ekzempl'o'j abund'as ĉie, krom ebl'e en Germanio.

Mis'koncept'o'j pri la du'a mond'milit'o

Dank'e al Holivud'o en Uson'o mult'a'j hom'o'j lern'as, ke est'is ili'a land'o, kiu plej mult'o'n far'is por venk'i faŝism'o'n, tiel forges'ant'e, ke la uson'a arme'o en'ir'is la milit'o'n nur en ĝi'a du'a faz'o. Simil'e en Franci'o oni memor'ig'as ĉiu'n jar'o'n la liber'ig'o'n de la land'o post long'a batal'o inter la franc'o'j kaj la nazi'o'j, sed fakt'e Franci'o kapitulac'is en 1940 post nur ses semajn'o'j, kaj la kontraŭ'faŝism'a'j partizan'o'j ne est'is nur franc'o'j, sed inkluziv'is dek'o'j'n da naci'ec'o'j, inter'ali'e dek'mil'o'j'n da spert'a'j hispan'o'j jam batal'int'a'j plur'a'j'n jar'o'j'n si'a'land'e. En Italio oni kalkul'as si'n inter la venk'int'o'j de la milit'o, kvazaŭ Italio ne est'int'us fidel'a alianc'an'o de Hitlero ek'de la tri'dek'a'j jar'o'j.

En Briti'o oni oft'e prezent'as Churchill kiel grand'a'n gvid'ant'o'n preskaŭ sen'makul'a'n, forges'ant'e li'a'j'n ras'ism'a'j'n opini'o'j'n kaj li'a'n respond'ec'o'n en terur'aĵ'o'j okaz'int'a'j en la brit'a'j koloni'o'j. En Rusio ne mal'kutim'as tro'a emfaz'o pri la liber'ig'o de Berlino por kaŝ'i la krim'o'j'n de Stalin kiel diktator'o kaŭz'int'a milion'o'j'n da mort'o'j. En Pollando oni last'a'temp'e distanc'ig'as si'n de la holokaŭst'o malgraŭ tio, ke en ĝi kun'labor'is mult'a'j pol'o'j. En Israelo la profit'int'o'j de la post'milit'a fond'o de la land'o ne ĉiam konsider'as, ke tio pov'is okaz'i nur per per'fort'a for'ig'o de la arab'o'j loĝ'ant'a'j tie. Kaj kiom da leg'ant'o'j konsci'as pri tio, ke soldat'o'j de ĉiu'j arme'o'j de la bon'a flank'o (uson'a, brit'a, franc'a, sovetia ...) respons'as pri amas'o de seks-per'fort'o'j?

La situaci'o en Hispanio

Inter 1936 kaj 1939 Hispanio tra'viv'is apart'a'n milit'o'n, kiu simil'e est'as tem'o de pri'histori'a'j debat'o'j. Ekzempl'e, ĝi kon'at'iĝ'is kiel inter'civit'an'a milit'o, sed en Kataluni'o kelk'a'j prezent'is ĝi'n kiel milit'o'n inter Hispanio kaj Kataluni'o. Tiu perspektiv'o forges'ig'as, ke est'is katalun'o'j en ambaŭ flank'o'j, kaj ke sur'strat'a hom'amas'o en Barcelono bon'ven'ig'is la ribel'a'n arme'o'n, kiam en 1939 ĝi en'ir'is la urb'o'n. Dum'e, du'on'milion'o da ekzil'it'o'j trans'ir'is al Franci'o kaj est'is intern'ig'it'a'j en improviz'it'a'j koncentr'ej'o'j.

Tamen en 1936 neni'u nom'is ĝi'n inter'civit'an'a milit'o. Kontraŭ'e, la respublik'an'a flank'o atent'ig'is pri puĉ'o, kiu dev'as est'i sufok'it'a. Ali'flank'e, laŭ la vid'punkt'o de la ribel'int'o'j, ili iniciat'is kruc-milit'o'n por liber'ig'i la land'o'n de komun'ism'o. Kaj inter'naci'e oni parol'is pri hispan'a milit'o, ĉar tem'is pri tie'a konflikt'o. Ĉef'e dum la diktatur'o de Franc'o (1939-1975) al'don'iĝ'is la vort'o „inter'civit'an'a” por nom'i ĝi'n, kaj en'e de kaj ekster la land'o.

Frat'o'j kontraŭ frat'o'j kaj soci'a revoluci'o

Tiu adjektiv'o util'is por montr'i, ke est'is du flank'o'j batal'ant'a'j, ambaŭ sam'e bon'a'j aŭ mal'bon'a'j. Tia rakont'o de frat'o'j kontraŭ frat'o'j iĝ'is la sol'a kaj mem'evident'a kompren'o de la milit'o por plur'a'j generaci'o'j de hispan'o'j. En la vort'o'j de Fernand'o de Dieg'o, el'star'a traduk'ist'o el la hispan'a en Esperant'o'n: „Kio'n ni gajn'us, se la venk'it'o'j est'us venk'int'a'j?” (Beletr'a Almanak'o 29, p. 137). Tiu al'ir'o forges'ig'as, ke unu flank'o defend'is la laŭ'leĝ'a'n respublik'o'n kaj la ali'a la puĉ'o'n kontraŭ ĝi.

Sed ne nur. Tiu al'ir'o forges'ig'as ankaŭ, ke sam'temp'e kun la milit'o okaz'is soci'a revoluci'o, kie ĉef'rol'is anarki'ism'a'j princip'o'j. En la pli'mult'o de la teritori'o reg'at'a de la respublik'an'o'j, la kamp'ar'an'o'j kaj la prolet'o'j iĝ'is la mastr'o'j de si'a'j destin'o'j. Jen spert'o pri'silent'at'a dum jar'dek'o'j, kaj de la kapital'ism'a'j land'o'j kaj de tiu'j sovetiaj, kiu'j ne permes'is la konsider'o'n de ali'a'j konkur'a'j manier'o'j organiz'i politik'e kaj ekonomi'e la soci'o'n.

Krom'e, „inter'civit'an'a” traduk'iĝ'as hispan'lingv'e per civil, tio est'as „civil'a”, kio iel en'ir'as en la mens'o'n kvazaŭ tem'us pri civiliz'it'a milit'o. Tio ja indik'us prefer'o'n por tiu vort'o de la venk'int'o'j, sed la ĉef'a kial'o est'as ali'a.

Inter'naci'a dimensi'o

Mult'a'j el la puĉ'ist'o'j (kiel Franc'o mem) form'iĝ'is milit'e en la hispan'a'j koloni'o'j en Afrik'o, brutal'e reg'at'a'j de la metropol'o. Tiel ili iĝ'is ne'evit'ebl'e ras'ist'o'j kaj ekstrem'a'j naci'ist'o'j. Ili rigard'is la konflikt'o'n kiel koloni'a'n milit'o'n, sekv'e ili pri'trakt'is la ali'a'n flank'o'n kiel hispan'a'j'n sub'est'ul'o'j'n. El tiu perspektiv'o ne util'is alud'i ĝi'a'n inter'naci'a'n dimensi'o'n kaj la help'o'n ricev'it'a'n de ekster'e, nom'e de la faŝism'a'j land'o'j. Fakt'e la sub'ten'o de Hitler kaj Mus'sol'in'i est'is esenc'a por venk'i en la milit'o. Ankaŭ la portugal'a Salazar rekt'e sub'ten'is la ribel'int'o'j'n. Kaj dek'mil'o'j da magreb'an'o'j el la koloni'o'j est'is dung'it'a'j por ili'a arme'o.

Dum'e, en la respublik'an'a flank'o nur Stalin akcept'is help'i (kontraŭ pag'o) la laŭ'leĝ'a'n reg'ist'ar'o'n, kvankam ankaŭ Meksiko iom sub'ten'is ĝi'n. Pli grav'a est'is, simbol'e, la al'ven'o de 35 000-50 000 volont'ul'o'j el ĉiu'j mond'o'part'o'j. Kompren'int'e, ke la hispan'a milit'o est'as fakt'e la antaŭ'komenc'o de la du'a mond'milit'o, tiu'j ideal'ist'o'j decid'is risk'i si'a'j'n viv'o'j'n en batal'o por la liber'o. Fakt'e la procent'o de mort'o'j inter la inter'naci'a'j brigad'an'o'j est'is signif'e pli alt'a ol la averaĝ'o ĉe la respublik'an'o'j.

Interes'e est'as konstat'i, ke krom la hispan'a inter'civit'an'a milit'o okaz'is tie ankaŭ ali'a'j inter'civit'an'a'j milit'o'j. Ekzempl'e, fervor'a'j irlandaj katolik'o'j volont'ul'is flank'e de la ribel'ant'o'j, dum ali'a'j irland'an'o'j batal'is en la inter'naci'a'j brigad'o'j. Al'don'e, ne mal'oft'e la ital'a'j brigad'ist'o'j front'is sam'land'an'o'j'n (ni memor'u, ke Mus'sol'in'i send'is Hispanien 80 000 ital'o'j'n). Ankaŭ kelk'a'j magreb'an'o'j volont'ul'is en la respublik'an'a arme'o kaj batal'is kontraŭ sam'gent'an'o'j ktp.

La rol'o de la liberal'a'j demokrati'o'j

Kiel mi skrib'is, la esprim'o „inter'civit'an'a milit'o” popular'iĝ'is en Hispanio, sed tio okaz'is ankaŭ ekster'land'e. Ankaŭ la tiu'temp'a'j liberal'a'j demokrati'o'j, kiel Briti'o, Uson'o aŭ Franci'o, mult'e kritik'at'a'j pro mank'o de sub'ten'o al la hispan'a'j demokrat'o'j, profit'is de tiu al'ir'o kiel „en'land'a” kaj „inter'civit'an'a”, kvazaŭ afer'o koncern'ant'a nur la hispan'o'j'n. Tio prav'ig'is ili'a'n decid'o'n ne aktiv'e help'i sufok'i la puĉ'o'n, kio rilat'is al ili'a politik'o de ced'o'j al Hitler.

Ĉi-rilat'e ind'as menci'i nuanc'o'n pri Franci'o. Tie oni klar'ig'as, ke la land'lim'o inter la du land'o'j est'is uz'at'a dum'milit'e kun la permes'o de la franc'a reg'ist'ar'o por ebl'ig'i la trans'don'o'n de arm'il'o'j al la respublik'an'a flank'o. Kompar'e al la milit'a part'o'pren'o de Hitler kaj Mus'sol'in'i, tiu sub'ten'o al la hispan'a laŭ'leĝ'a reg'ist'ar'o rest'is tamen marĝen'a. Iel ajn, en Franci'o pli neŭtral'a termin'o Guerre d'Espagne iĝ'is oft'e uz'at'a inter la fak'ul'o'j pri la tem'o.

Resum'e, la hispan'a milit'o ja est'is kruel'e inter'civit'an'a, sed ne nur. Sam'temp'e okaz'is grand'skal'a soci'a revoluci'o. Kaj en la milit'o part'o'pren'is ali'a'j land'o'j, kelk'a'j aktiv'e, ali'a'j pasiv'e. Pro tio kaj kun la cel'o ne mis'prezent'i ĝi'a'n kompleks'ec'o'n, nov'a generaci'o de histori'ist'o'j konsil'as nom'i ĝi'n sen al'don'a'j adjektiv'o'j (krom se oni specif'e cel'as emfaz'i ĝi'a'n dimensi'o'n de konflikt'o de frat'o'j kontraŭ frat'o'j).

Du re'pres'ind'a'j literatur'aĵ'o'j

La skot'a poet'o, magistr'o Vilhelm'o (William) Auld, kiu mem est'is grav'eg'a kontribu'ant'o al la literatur'o en Esperant'o, est'is fak'ul'o pri la verk'ar'o en la lingv'o, kaj asidu'a kolekt'ant'o de esperant'aĵ'o'j. En si'a libr'o La fenomen'o Esperant'o, li aper'ig'is Baz'a'n Leg'o'list'o'n de la Original'a Esperant'a Literatur'o, kiu est'as tre valor'a por iu ajn, kiu dezir'as kon'at'iĝ'i kun la tem'o.

Iam mi est'is an'o de grup'o, kiu est'is invit'it'a vizit'i la hejm'o'n de Auld en Dollar, mal'grand'a urb'o en Skot'land'o. Tie li montr'is al ni si'a'n rimark'ind'a'n kolekt'o'n da libr'o'j, kiu konsist'is el ekzempler'o'j de preskaŭ ĉiu ekzist'ant'a grav'a verk'o en Esperant'o. Post li'a mort'o la tut'a kolekt'o est'is depon'it'a en la Naci'a'n Bibliotek'o'n de Skot'land'o en Edinburg'o, laŭ la dezir'o de Auld.

Bedaŭr'ind'e plur'a'j verk'o'j el la Baz'a Leg'o'list'o de Auld est'as apenaŭ, mal'facil'e aŭ tut'e ne aĉet'ebl'a'j aŭ prunt'e'pren'ebl'a'j. Kelk'a'j est'as el'ĉerp'it'a'j kaj supoz'ebl'e ne est'as aŭ ne est'os re'pres'it'a'j.

La literatur'o en Esperant'o merit'as favor'a'n kompar'o'n kun tiu en ajn'a idiom'o, kiu iĝ'is literatur'a lingv'o dum simil'a histori'a period'o, nom'e ek'de la fin'o de la 19a jar'cent'o ĝis nun. Tiu period'o ampleks'as la dis'volv'o'n de la modern'a hebre'a en Israelo, la evolu'o'n de la afrikans'a kiel apart'a lingv'o dis'de la nederlanda idiom'o de la Kab'o (Sud-Afrik'o), la oficial'ig'o'n de la malaj'de'ven'a indonezia (Bahasa Indonesia), la kre'ad'o'n de la nov'a norveg'a (nynorsk), baz'e de la dialekt'o'j kaj la sintez'o'n de la literatur'a lingv'o Lallans (mal'alt'ej'a skot'a) en Skot'land'o. Kompren'ebl'e est'us mal'just'e, kompar'i la literatur'o'n en Esperant'o kun la verk'ar'o de Ŝekspiro, Cervantes aŭ Dant'e Alighieri. Tamen ŝajn'as just'e kompar'i ĝi'n kun lingv'o'j kun simil'e mal'long'a histori'o.

Vojaĝ'o al Kazohinio

Malgraŭ la mal'long'a ekzist'o de Esperant'o, parol'ant'o'j de la zamenhofa lingv'o pov'as est'i fier'a'j pri si'a original'a kaj traduk'it'a literatur'o. El ĝi'a'j original'a'j ĉef'verk'o'j ni pov'as menci'i, ekzempl'e: Metropoliten'o de Vladimir Varankin; Kiel akv'o de l' river'o de Raymond Schwartz; La grand'a kaldron'o de John Franc'is; kaj Vojaĝ'o al Kazohinio de Sándor Szathmári. La last'e menci'it'a – almenaŭ laŭ la modest'a opini'o de la aŭtor'o de ĉi tiu ese'o – est'as unu el la plej bril'a'j satir'o'j en iu ajn lingv'o post Vojaĝ'o'j de Gulivero de la irlanda aŭtor'o Jonathan Swift.

Sed bedaŭr'ind'e ŝajn'as, ke Vojaĝ'o al Kazohinio est'as hodiaŭ apenaŭ akir'ebl'a. Ĝi el'ĉerp'iĝ'is antaŭ long'a temp'o. Post persist'a esplor'ad'o mi sukces'is akir'i mal'nov'a'n ekzempler'o'n, dank'e al amik'o'j en Nederlando.

Oni pov'as nur esper'i, ke iam iu el'don'ist'o re'pres'os ĝi'n en nov'a korekt'it'a versi'o, ĉar la el'don'o de Sen'naci'ec'a Asoci'o Tut'mond'a en la jar'o 1958, en'hav'as sufiĉ'e mult'a'j'n ne'perfekt'aĵ'o'j'n. Ĝi est'as tre mal'luks'a broŝur'aĵ'o kun griz'a kovr'il'o kaj flav'iĝ'int'a'j paĝ'o'j – fakt'e unu'a'vid'e ne al'log'a leg'aĵ'o. La en'hav'o, tamen, eg'e kompens'as la iom povr'a'n aspekt'o'n.

La unu'a'person'a protagonist'o de la rakont'o nom'iĝ'as Gulivero, kaj li sav'is si'n post sink'ig'o per torped'o (lanĉ'it'a de ital'a milit'ŝip'o) de la ŝip'o, en kiu li vojaĝ'as. Post pen'a rem'ad'o en sav'boat'o kaj naĝ'ad'o, li trov'as si'n sur for'a insul'o. Tamen, tio est'as la unu'nur'a simil'ec'o de la verk'o de Szathmári kun tiu de Jonathan Swift. Pli'e, Vojaĝ'o al Kazohinio pretend'as est'i „modern'a” vojaĝ'o de Gulivero. La aŭtor'o komenc'is ĝi'n en la jar'o 1935, du jar'o'j'n post la invad'o en Abiseni'o'n (Etiopio) dum la reg'ad'o de la ital'a diktator'o Ben'it'o Mus'sol'in'i – event'o, kiu est'as menci'it'a en la unu'a ĉapitr'o de la verk'o. Tio est'as la sol'a ne'fikci'a alud'o en Vojaĝ'o al Kazohinio.

Mi ne intenc'as, kaj neniam est'is invit'it'a, send'i recenz'o'n pri iu ajn el la verk'o'j en la Baz'a List'o, sed mi permes'as al mi far'i kelk'a'j'n rimark'ig'o'j'n rilat'e al la histori'o de la publik'ig'o de Vojaĝ'o al Kazohinio. Parentez'e mi menci'u, ke Szathmári tut'e ne est'is la unu'a verk'ist'o, kiu trov'is inspir'o'n por si'a verk'ad'o en la satir'o Gulliver's Travels (Vojaĝ'o'j de Gulivero) de Jonathan Swift. Abund'as aŭtor'o'j el mult'a'j land'o'j: Franci'o, Argentino, Rusio ktp, kiu'j verk'is satir'o'j'n pri iu nov'a „Gulivero”, kiu sav'is si'n de ŝip'pere'o kaj ating'is for'a'n insul'o'n, kie ili trov'is strang'a'n soci'o'n. Per tio ili cel'is montr'i – per tro'ig'o, mok'ad'o, kaj rid'ind'ig'o – mank'o'j'n kaj ne'perfekt'aĵ'o'j'n en si'a'j soci'o'j aŭ en ali'a'j land'o'j, kaj ebl'e indik'i, kiel la soci'o pov'us est'i pli'bon'ig'it'a.

Ali'a aŭtor'o, kiu verk'is en Esperant'o kaj uz'is la guliveran tem'o'n, est'is la skot'o John Franc'is (vid'u li'a'n rakont'o'n La fremd'a strang'ul'o, en kiu ĉef'rol'as rakont'ant'o simil'a al Gulivero). Pli'e, est'as plur'a'j satir'a'j roman'o'j, kiu'j ne imit'as tiu'n tem'o'n, sed iom simil'e tem'as pri vojaĝ'ant'o, kiu trov'iĝ'as en ne'kon'at'a for'a land'o (ne nepr'e insul'o), kie la kutim'o'j est'as bizar'a'j kaj satir'ind'a'j. En tiu kategori'o, oni pov'as inklud'ig'i la libr'o'n Erevono, „utopi'a satir'a romanc'o” (tiel'e), versi'o'n en Esperant'o de la angl'a satir'o Erewhon (invers'ig'o de la angl'a nowhere = neni'e, utopi'o) de la angl'a aŭtor'o Samuel Butler, esperant'ig'it'a de Alec Venture, el'don'it'a en 1978 de Brit'a Esperant'o-Asoci'o.

Esper'ebl'e do iam aper'os ver'e dign'a el'don'o de Vojaĝ'o al Kazohinio, ĉar absolut'e mal'kontent'ig'a est'as la el'don'o de 1958 de ĉi tiu verk'o (la unu'nur'a, kiu'n mi posed'as), kies hungar'a'n versi'o'n la angl'a Vikipedio pri'skrib'as kiel: „oft'e preter'atent'at'a klasik'aĵ'o de la hungar'a literatur'o, kiu ĝu'as kult'o'simil'a'n status'o'n en tiu land'o. Vojaĝ'o al Kazohinio est'as rigard'at'a kiel unu el la ĉef'a'j original'a'j roman'o'j en Esperant'o”.

Tamen ni dev'as laŭd'i la kontribu'aĵ'o'n de Sat, kiu konsent'is publik'ig'i la libr'o'n, malgraŭ la fakt'o, ke oni dev'is labor'i uz'ant'e eg'e mal'klar'a'n, mal'ĝust'a'n kaj apenaŭ leg'ebl'a'n tekst'o'n. La el'don'ant'o'j klar'ig'as, ke la esperant'a manuskript'o (kiu'n ili konsider'is original'o, malgraŭ kontraŭ'a opini'o de ali'ul'o'j) est'is tajp'it'a sur mal'dik'a paper'o; ke la tajp'il'o uz'at'a ne posed'is la „ĉapel'o'j'n” neces'a'j'n por skrib'i en Esperant'o; kaj ke, do, la super'sign'o'j dev'is est'i al'don'it'a'j per ink'o, kiu ŝmir'is la liter'o'j'n sur la mal'taŭg'a paper'o, far'ant'e ili'n preskaŭ ne'leg'ebl'a'j. Pli'e, plur'a'j ŝanĝ'o'j far'it'a'j de la aŭtor'o pli fuŝ'is la tekst'o'n, kaj konfuz'is la kompost'ist'o'n kaj la pres'ist'o'n. Pro tio ŝajn'as preskaŭ mirakl'o, ke la libr'o aper'is, kaj ke iu ajn pret'is aĉet'i ĝi'n.

Laŭ la esperant'a Vikipedio, plur'a'j el'don'o'j de Vojaĝ'o al Kazohinio en la hungar'a aper'is dum jar'dek'o'j; kaj en 1975 la el'don'ej'o Corvina en Budapesto publik'ig'is angl'a'n versi'o'n, kiu'n re'el'don'is en 2012 la el'don'ej'o New Europe Books. Mi ne sci'as, ĉu mult'a'j leg'ant'o'j aĉet'is ĝi'n. Kvankam mi vizit'is plur'a'j'n bibliotek'o'j'n kaj libr'o'vend'ej'o'j'n, mi neniam trov'is ĉi tiu'n el'don'o'n, kaj neni'u el mi'a'j kon'at'o'j kon'as ĝi'n.

La el'don'o de 1958 en Esperant'o en'hav'as tre sprit'a'n antaŭ'parol'o'n (nom'it'a'n „Pretekst'e de antaŭ'parol'o”), en la form'o de platon'ec'a dialog'o, far'e de la renom'a verk'ist'o Kálman Kalocsay, kiu laŭ'ŝajn'e instig'is la aŭtor'o'n verk'i ĝi'n en Esperant'o kaj help'is li'n ĉe redakt'ad'o de la tekst'o. Kalocsay asert'is, ke Vojaĝ'o al Kazohinio „est'as insid'a verk'o”. La part'o'pren'ant'o'j en la dialog'o diskut'as kaj disput'as pri la signif'o de la rakont'o. En la person'o de si'a Gulivero, Szathmári iom malic'e kaj karikatur'e pri'mok'as la ŝablon'a'n angl'a'n „ĝentleman'o'n”, kaj do oni pov'as supoz'i, ke la rakont'o part'e cel'as la soci'o'n en Angli'o (la kial'o ne est'as klar'ig'it'a), sed ĝi pov'us spegul'i divers'a'j'n trajt'o'j'n en ĉiu'j soci'o'j. Inter ili est'as milit'em'o, naci'ism'o, soci'a'j serv'o'j sen sentiment'o aŭ kompat'o, seks'a'j rilat'o'j sen am'o aŭ ĝoj'o, apart'em'o, kverel'em'o, frenez'o, mal'raci'o ktp, ktp. Tia'j'n trajt'o'j'n reprezent'as du popol'o'j loĝ'ant'a'j sur la insul'o, nom'e, la hin'o'j, kies soci'o est'as kvazaŭ perfekt'a, sed ne'hom'a, frid'a; kaj la behinoj, kiu'j est'as frenez'a'j, detru'em'a'j, ne'raci'a'j.

La grand'a kaldron'o

Antaŭ jar'o'j, dum kongres'o en Skot'land'o, mi iom aŭdac'e asert'is, ke la kvar plej grav'a'j kontraŭ'milit'a'j roman'o'j pri la du mond'milit'o'j de la 20a jar'cent'o est'as: en la german'a Im Westen Nichts Neues (En okcident'o neni'o nov'a) de Erich Maria Remarque; en la hispan'a Los Cuatro Jinetes del Apocalipsis (La kvar rajd'ant'o'j de la Apokalips'o) de Vicente Blasco Ibáñez; kaj, ambaŭ en Esperant'o Kiel akv'o de l' river'o de Raymond Schwartz kaj La grand'a kaldron'o de John Franc'is (post'e, mi al'don'is, ke ali'a valor'eg'a libr'o en la angl'a pri la unu'a mond'milit'o est'as Testament of Youth (Testament'o de jun'ec'o) de Ver'a Brittain – tamen, tiu last'a est'as nek fikci'a nek roman'o, do ĉi tie ne est'as inklud'ig'it'a)

Dum long'a temp'o mi serĉ'is, sed ne sukces'is trov'i, nek leg'i, ekzempler'o'n de la el'star'a roman'o La grand'a kaldron'o de la skot'o John Franc'is, verk'o, kiu est'as prav'e pri'skrib'it'a kiel „unu el la klasik'aĵ'o'j de la esperant'a literatur'o”. Fin'fin'e, amik'in'o en Skot'land'o bon'kor'e prunt'e'don'is al mi ekzempler'o'n. Mi tut'e konsent'as kun tiu'j, kiu'j laŭd'as la verk'o'n.

Bedaŭr'ind'e ŝajn'as, ke La grand'a kaldron'o, kiu aper'is en 1978, el'don'it'e de Stafet'o, neniam est'as re'pres'it'a en paper'a form'o. Feliĉ'e tamen ĝi est'as re'el'don'it'a de Esperant'o-Asoci'o de Skot'land'o kiel bit'libr'o en 2017, do pov'as est'i akir'it'a ret'e. Person'e mi mal'ŝat'as, kaj pro vid'problem'o'j apenaŭ kapabl'as, leg'i tut'a'n libr'o'n sur'ekran'e. Cert'e est'us prefer'ind'e posed'i la roman'o'n sur'paper'e pres'it'a, kaj tia iniciat'o est'us bon'ven'a kaj valor'a. La pres'it'a libr'o, kiu ampleks'as 592 paĝ'o'j'n, est'as unu el la plej long'a'j kaj ambici'a'j original'a'j verk'o'j en Esperant'o.

La libr'o tem'as pri la histori'o de skot'a famili'o dum la period'o de la komenc'o de la unu'a mond'milit'o ĝis la fin'o de la du'a, sed rol'as mult'a'j ali'a'j hom'o'j. La rol'ul'ar'o inklud'as iu'n baz'it'a'n sur tre kon'at'a real'a person'o, nom'e John Maclean, fam'a skot'a mal'dekstr'a aktiv'ul'o. Tiu inklud'o est'as por mi apart'e interes'a, ĉar mi'a patr'o est'is lern'ant'o en la klas'o de Maclean, kiu tiam est'is lern'ej'a instru'ist'o en Glasgovo. (Post'e Maclean perd'is si'a'n posten'o'n pro si'a politik'a'j aktiv'aĵ'o'j kaj si'a'j ateism'a'j opini'o'j).

Tamen, tiu grav'a roman'o interes'os ne nur leg'ant'o'j'n en Skot'land'o, sed cert'e est'as de universal'a valor'o kaj signif'o. La artikol'o en Vikipedio koment'as: „La stil'o inklud'as temp'o'salt'o'j'n kaj konsci'flu'o'n”.

Esper'ebl'e ĉiu'j leg'ant'o'j de MONATO hav'os okaz'o'n leg'i ĉi tiu'j'n impon'a'j'n trezor'o'j'n de la esperant'a literatur'o.

Histori'o de la esperant'a literatur'o por ital'o'j

Aper'is en 2015 la monument'a Histori'o de la Esperant'a literatur'o far'e de Carlo Minnaja kaj Giorgio Silfer. Verk'o riĉ'eg'a je sci'ig'o'j kaj kapabl'a dediĉ'i atent'o'n al la literatur'kritik'a'j aspekt'o'j en'e de vast'a'j histori-kultur'a'j kun'tekst'o'j. Post kvar jar'o'j est'as publik'ig'it'a ĉi tiu ital'lingv'a verk'o, cert'e mal'pli pez'a laŭ la nombr'o de paĝ'o'j (tie 748, ĉi tie 248), sed, ver'dir'e, ne mal'pli grav'a kaj eĉ pli ambici'a, se oni konsider'as al kia leg'ant'ar'o ĝi intenc'as si'n adres'i. De iu leg'ant'ar'o Esperant'o-parol'ant'a, do mond'skal'a, al la ital'parol'ant'a leg'ant'ar'o: la salt'o ne et'as; mal'sam'a'j horizont'o'j, mal'sam'a'j cel'o'j, tamen sam'a'j tem'o'j.

Kia est'is tiu defi'o? Tut'unu'e, la aŭtor'o aspir'is dis'kon'ig'i al la ital'o'j, kiu'j, ebl'e, neniam antaŭ'e aŭd'is aŭ leg'is i'o'n pri Esperant'o, la plej grav'a'n afer'o'n: ni, esperant'ist'o'j, ekzist'as, ni est'as ia'senc'e popol'o, kaj dum la last'a jar'cent'o ni kultur'is ni'a'n literatur'o'n, kiu jam rajt'as star'i apud la ali'a'j literatur'o'j, sen ia ajn sent'o de hont'o aŭ kompleks'o de mal'super'ec'o.

Unu el la element'o'j ĉe'est'ant'a'j en ĉi tiu verk'o, kiu'j pov'as plej'fort'e al'log'i la ital'a'n publik'o'n, est'as la larĝ'eg'a tra'rigard'o pri tiel mult'a'j poet'o'j kaj verk'ist'o'j, grup'o'j kaj mov'ad'o'j, kiu'j tra'ir'is la pas'int'a'j'n jar'dek'o'j'n ĝis nun. Ja la perspektiv'o, kompar'e kun la naci'a'j literatur'o'j, en'tut'e ŝanĝ'iĝ'as: se tem'as pri Esperant'o, la tra'rigard'o est'as mond'nivel'a kaj ampleks'as lok'o'j'n, jar'o'j'n kaj aŭtor'o'j'n plej divers'a'j'n, ĉiu'j'n kun specif'a viv'a kaj art'a trajektori'o, majstr'e sub'strek'it'a.

Mond'nivel'a

Ne tem'as pri iu simpl'a seri'o de biografi'a'j-literatur'a'j raport'et'o'j, koncern'ant'a'j la ĉef'a'j'n verk'ist'o'j'n kaj poet'o'j'n. Oni ĉiam klopod'as en'ŝov'i unu'op'a'j'n bild'et'o'j'n de aŭtor'o'j kaj verk'o'j sur fon'o de la histori'a'j epok'o'j, oft'e rapid'e skiz'it'a'j. La tem'o'j est'as aranĝ'it'a'j laŭ la kronologi'a ord'o kaj divers'spec'a'j ĝenr'o'j, frakci'o'j kaj grup'o'j. Kompren'ebl'e, tio signif'as, ke kelk'foj'e la sam'a verk'ist'o trov'ebl'as en du aŭ pli da ĉapitr'o'j. Tamen tio ne mal'help'as klar'a'n kompren'o'n, ĉar mult'a'j ĉapitr'o'j si'n'sekv'as laŭ perfekt'a „kontinu'aĵ'o” kaj kun oportun'a'j re'send'o'j al antaŭ'a'j er'o'j.

Rakont'ad'o flu'a

Pri (preskaŭ) ĉiu'j verk'ist'o'j oni hav'as je dispon'o pri'skrib'o'j'n, long'a'j'n ek'de kelk'a'j lini'o'j ĝis pli ol unu paĝ'o, kiu'j re'don'as bild'o'n viv'a'n kaj vigl'a'n de la unu'op'ul'o, bild'o'n, kie'n konverĝ'as ĉef'a'j biografi'a'j not'o'j kaj, eĉ pli grav'a'j kaj interes'a'j, la juĝ'o'j pri li'a'j/ŝi'a'j stil'em'o'j, kun stimul'a atent'o al tiu'j kurioz'aĵ'o'j, kiu'j ebl'ig'as al la leg'ant'o pli klar'e disting'i kaj re'kon'i la aŭtor'o'n inter la mult'a'j. Sukces'as fascin'i la leg'ant'ar'o'n la rakont'ad'o flu'a kaj ritm'o'plen'a pri la plur'a'j art'o'karier'o'j, en kies centr'o ĉiam trov'iĝ'as la rilat'o inter la unu'op'a poet'o/verk'ist'o kaj Esperant'o. Malgraŭ la divers'a'j naci'o'j kaj land'o'j, al kiu'j aparten'as la aŭtor'o'j, oft'e trov'ebl'as element'o'j – kiu'j koncern'as tem'o'j'n, lingv'o'form'o'j'n ktp – komun'a'j al pli ol unu person'o: tio est'as indik'o de la fakt'o, ke jam baldaŭ la esperant'ist'a komun'um'o ek'form'iĝ'os kaj ir'os direkt'e al la est'ont'ec'o, disting'iĝ'ant'e tra la mond'o kaj la jar'o'j tiel, kiel la hom'ar'a natur'o em'as kondut'i.

Kelk'foj'e pli grand'a atent'o al iu aŭtor'o aŭ grup'o montr'as apart'a'n interes'o'n al tiu. Ekzempl'o'j est'as Kalocsay, Baghy, Auld, Boulton, Th. Schwartz kaj Pir'o'n.

Ĉe ni special'a'n interes'o'n el'vok'is verk'o'j ne'atend'it'e long'a'j: krom la traduk'aĵ'o'j de La Di'a Komedi'o far'e de Pet'er'long'o kaj Kalocsay, ĉi tie menci'o'n merit'as La konflikt'o de la epok'o'j de la sud-afrik'a De Kock kaj Uranogedio de la ital'a francisk'an'a monaĥ'o Giovanni Ricci. Tem'as pri du epope'a'j poem'o'j, tre long'a'j, sed je kvalit'o mal'sam'a'j, ĉi-lok'e cit'ind'a'j pro la fakt'o, ekzempl'e, ke ambaŭ atest'as, kun kia engaĝ'iĝ'o si'n dediĉ'as al si'a literatur'o kaj kultur'as si'a'j'n art'o'valor'o'j'n la esperant'ist'o'j, aparten'ant'a'j al la tut'a mond'o.

Carlo Minnaja: Introduzione alla letteratura esperant'o. Eld. Athenaeum, Parm'a, 2019. 256 paĝ'o'j. ISBN 978-88-32158-03-8.

Kares'o'j kaj masaĝ'o'j util'as (aŭ almenaŭ ne mal'util'as)

Refleks'ologi'o est'as form'o de alternativ'a medicin'o, kiu konsist'as el stimul'ad'o, per'e de apart'a tuŝ'o aŭ masaĝ'o, de specif'a'j korp'a'j part'o'j. La teori'o'j pri per'refleks'a terapi'o (sen'dub'e log'a'j kaj fascin'a'j) ne trov'as respond'o'n en la modern'a'j sci'o'j pri anatomi'o kaj fiziologi'o. Krom'e ĝis nun ne hav'ebl'as iu ajn konfirm'o pri test'o'j okaz'int'a'j laŭ fid'ind'a, scienc'a metod'o. Pri tiu oficial'a pri'skrib'o de refleks'ologi'o, leg'ebl'a pli-mal'pli sam'vort'e en ĉiu'j enciklopedi'o'j, ŝajn'as ne sam'opini'i Radka Dvořáková, aŭtor'in'o de la libr'o Per'refleks'a terapi'o kiel mem'help'o. Ĝi'a signif'o'plen'a, ĉio'n'dir'a sub'titol'o est'as Kio'n tuŝ'i, kiam io mi'n dolor'as.

La leg'ad'o de tiu ĉi sufiĉ'e mal'dik'a libr'o, kiu invit'as hom'o'j'n klopod'i for'ig'i si'a'j'n dolor'o'j'n sen tradici'a'j kurac'il'o'j, est'as cert'e interes'a, ĉef'e por „profan'o'j” pri la afer'o, kiu'j am'as kultur'o'n kaj sen'antaŭ'juĝ'e interes'iĝ'as pri nov'aĵ'o'j en la scienc'a fak'o. La tut'a el'don'aĵ'o, tamen, ŝajn'as baz'iĝ'i ne sur pruv'it'a'j aŭ ne'pruv'it'a'j teori'o'j pri la efektiv'a scienc'a efik'ec'o de la pri'skrib'it'a metod'o, sed sur la asert'o, ke per'refleks'a terapi'o, se ne ver'e util'a, almenaŭ ne est'as mal'util'a.

De la sam'a asert'o de'pend'as la grand'a nun'temp'a sukces'o de nutr'a'j suplement'o'j, vend'at'a'j en super'bazar'o'j, apotek'o'j kaj Inter'ret'o, kiu'j dev'as pruv'i nur, ke ili ne est'as toks'a'j por hom'a organism'o, ne ke ili ver'e pov'as far'i tio'n, kio'n ili'a'j etiked'o'j optimism'e promes'as. Do, cert'e, neniom kost'as kred'i, ke magi'a tuŝ'o en apart'a punkt'o de hom'a korp'o pov'as konduk'i al re'san'iĝ'o kaj bon'fart'o en ali'a ĝi'a lok'o. Sed la sam'a'n efik'o'n pov'us hav'i la aŭskult'ad'o de bel'a kant'o, promen'ad'o sub la sun'o ĉe la mar'o, intens'a preĝ'ad'o en trankvil'a kirk'o, telefon'a babil'ad'o kun si'a kor'amik'o. Hom'a psikologi'o pov'as far'i mirakl'o'j'n, kaj, kiam oni ver'e kred'as je io (je io ajn), ja not'ind'e alt'iĝ'as la probabl'o'j pri ties fin'a efik'o.

Al'ir'ebl'o

La libr'o est'as riĉ'a je bild'o'j kaj fot'o'j, kiu'j montr'as kaj klar'ig'as la neces'a'j'n kaj plej taŭg'a'j'n mov'o'j'n far'end'a'j'n por ating'i apart'a'n rezult'o'n kaj liber'ig'i (aŭ liber'iĝ'i) de apart'a dolor'o en apart'a korp'o-lok'o. Ĝi est'as ĝeneral'e mal'pez'a, kelk'foj'e eĉ agrabl'a kaj sci'vol'ig'a (precip'e kiam ĝi menci'as la spert'o'n de unu'op'a'j individu'o'j, kiu'j sukces'is solv'i si'a'j'n problem'o'j'n per per'refleks'a terapi'o). Ĝeneral'e, tem'as pri libr'o facil'e al'ir'ebl'a por mez'a parol'ant'o de Esperant'o.

Tamen ie-tie trov'iĝ'as gramatik'a'j, interpunkci'a'j kaj tajp'a'j erar'o'j, kiu'j, kvankam ne abund'a'j aŭ apart'e ĝen'a'j por la kompren'o de la tekst'o, montr'as iom da mal'zorg'o en la verk'ad'o/redakt'ad'o/revizi'ad'o de la libr'o, sam'e kiel en la plen'um'ad'o de la traduk'o, foj'foj'e ne tre klar'a kaj iom stumbl'ig'a, de la original'a ĉeĥ'a al Esperant'o. Konsider'ant'e la mult'ec'o'n de revizi'ant'o'j, kiu'j'n oni cit'as fin'e de la libr'o, est'as surpriz'a la kvant'o de et'a'j erar'o'j.

Liber'e kares'u

Rilat'e al la en'hav'o, dum tra'leg'ad'o de la libr'o oni pov'as est'i iom post iom log'at'a de kelk'a'j asert'o'j. La aŭtor'o rakont'as epizod'o'j'n el si'a privat'a viv'o, kiu'j montr'as la efik'o'n de per'refleks'a terapi'o (ekzempl'e, kiam ŝi'a'j ge'patr'o'j mal'san'is) en sufiĉ'e konvink'a manier'o. Ali'a interes'a asert'o est'as tiu, laŭ kiu oni ne tro mal'trankvil'iĝ'u pri la efektiv'a'j stimul'end'a'j lok'o'j, ĉar la plej grav'a ne'dezir'at'a rezult'o, kiu pov'us ek'aper'i pro la tuŝ'o/masaĝ'o de erar'a korp'o'punkt'o, est'as neni'o pli ol la stimul'ad'o de ali'a lok'o ol tiu cel'at'a: do oni pov'as hav'i pied'o'n dolor'ant'a'n kaj, tamen, sukces'i ĝu'i masaĝ'o'n, kiu erar'e stimul'as ali'a'n lok'o'n de la korp'o. Kiel dir'i: kares'o'j kaj masaĝ'o'j al ĉiu'j plaĉ'as kaj ĉiam help'as (kaj korp'o'n kaj psik'o'n); do oni liber'e kares'u kaj masaĝ'u ali'ul'a'n korp'o'n, ie ajn, se ne ebl'as trov'i la taŭg'a'n punkt'o'n, kaj avantaĝ'o'j ne mank'os.

Orel'o'j kaj seks'o

Ne ebl'as, ali'flank'e, ne sub'strek'i kaj rimark'i ver'e strang'a'j'n kaj „ŝok'a'j'n” asert'o'j'n, kiu'j montr'as i'a'n ĝeneral'a'n amator'ec'o'n de la verk'o (kaj ebl'e, pro si'a nebul'ec'o, de la tut'a teori'o). „Kvankam tio est'as tre mir'ind'a, io ajn, kio okaz'as rilat'e al ni'a'j orel'o'j, sci'ig'as, ke io ne est'as en ord'o en ni'a'j seks'organ'o'j. Tial ĉe la iom mal'jun'a'j vir'o'j mal'fort'iĝ'as aŭd'ad'o, ĉar mal'fort'iĝ'as ĉe ili funkci'o de prostat'o. Ankaŭ infan'o'j, kiu'j sufer'as pro la ripet'iĝ'ant'a'j mez'a'j ot'it'o'j, ebl'e, hav'as latent'a'n inflam'o'n de si'a'j seks'organ'o'j.” Ĉu ver'e? Ĉu serioz'e? Kiam mi'a 85-jar'a av'o kaj mi'a 91-jar'a av'in'o ne aŭd'is mi'n, mi neniam imag'us, ke la problem'o kuŝ'as en ili'a'j seks'organ'o'j. Kiam, antaŭ kelk'a'j tag'o'j, la recenz'ant'o bezon'is ot'o'rin'o'laring'olog'o'n pro er'o da orel'vaks'o, kiu kaŭz'is iom'a'n dolor'o'n kaj lim'ig'is li'a'n aŭd'kapabl'o'n, ĉu li dev'us si'n turn'i al andrologo? Kiu raci'o'hav'a hom'o pov'us kred'i je tia lig'it'ec'o inter orel'o'j kaj seks'a viv'o?

Mal'pez'a leg'aĵ'o

Ĝeneral'e, krom tia'j foj'foj'a'j „perl'o'j”, tem'as pri libr'o taŭg'a por mal'pez'a leg'ad'o dum feri'um'ad'o kaj pov'ant'a don'i inspir'o'n por kvalit'a'j, profesi'nivel'a'j masaĝ'o'j; sed est'as klar'e, ke oni ne atend'u mirakl'o'j'n de ĉi-tip'a „terapi'o”, nek ke ĉi tiu libr'o ŝanĝ'os la histori'o'n de scienc'o (aŭ, mal'pli ambici'e, eĉ ies person'a'n histori'o'n). Okaz'e de ver'a'j dolor'o'j kaj grav'a'j san'problem'o'j oni nepr'e bezon'as al'pren'i medikament'o'j'n laŭ kurac'ist'a preskrib'o, ĉar la fin'a impres'o est'as, ke simpl'a kares'o kaj masaĝ'o, kvankam far'at'a laŭ ĉiu'j regul'o'j de la art'o, ja pov'as help'i ies mens'o'n kaj humor'o'n kaj sekv'e en kelk'a'j okaz'o'j ies korp'o'n, sed tut'e ne pov'as sufiĉ'i, sam'e kiel iu ajn placeb'o, por solv'i cert'ig'it'a'n san'problem'o'n.

Radka Dvořáková: Per'refleks'a terapi'o kiel mem'help'o. El la ĉeĥ'a traduk'is Zdeněk Pluhař, 2020. 67 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a. ISBN 978-80-88326-05-2.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Poliglot'o instru'as

Davide Gemello [dávide ĝemel'o] est'as jun'a plur'fac'et'a ital'o, kies podkast'a¹ projekt'o kaj paralel'a jutub'a kanal'o² hav'as grand'a'n sukces'o'n inter lern'ant'o'j de la ital'a. La kanal'o hav'as 31 000 sekv'ant'o'j'n, kaj est'as en ĝi ĝis nun 121 film'et'o'j. La podkast'o'j, proksim'um'e cent, trov'iĝ'as inter la plej popular'a'j lingv'a'j podkast'o'j en la kategori'o „Lingv'o'lern'ad'o” de Apple. Davide, kiu reg'as plur'a'j'n eŭrop'a'j'n lingv'o'j'n, inter'ali'e la rus'a'n je plej alt'a nivel'o, rakont'as pri si'a histori'o, si'a du'obl'a ret'a projekt'o kaj si'a de'long'a pasi'o pri lingv'o'j.

MONATO: Sinjor'o Gemello, vi iĝ'is tre kon'at'a en la last'a'j jar'o'j pro vi'a projekt'o Podcast Itali'an'o (Ital'a podkast'o). Kio'n vi pov'as rakont'i al ni ĉi-rilat'e?

Gemello: Mi kre'is la projekt'o'n Podcast Itali'an'o ĉirkaŭ la fin'o de 2016. Unu'e mi lanĉ'is nur podkast'o'j'n, sed post unu jar'o mi mal'ferm'is ankaŭ sam'nom'a'n Jutub-kanal'o'n. Komenc'e ambaŭ tre simil'is, sed post'e mi decid'is tut'e dis'ig'i la du por plen'e ekspluat'i la specif'a'n potencial'o'n de ambaŭ. En la Jutub-kanal'o mi nun'temp'e publik'ig'as film'et'o'j'n daŭr'ant'a'j'n 10-15 minut'o'j'n, dum la podkast'a'j epizod'o'j kutim'e est'as pli long'a'j, foj'foj'e unu'hor'a'j. Mi kre'is ĉi tiu'n du'obl'a'n projekt'o'n kun la ide'o kre'i en'hav'o'n, kiu est'u interes'a kaj aŭtent'a. Per „aŭtent'a” mi cel'as „natur'a”, kio por mi signif'as prov'i ne parol'i i'a'n art'e'far'it'a'n, kvazaŭ lern'o'libr'a'n, ital'a'n. Per „interes'a” mi vol'as dir'i, nu, ja interes'a: oft'e la material'o'j, kiu'j'n oni uz'as en lern'ej'o por instru'i lingv'o'j'n, est'as enu'ig'a'j, ne'stimul'a'j, ne'log'a'j por lern'ant'o'j.

La ĉef'a diferenc'o inter mi'a kaj ali'a'j simil'a'j projekt'o'j kuŝ'as en tio, ke oft'e ali'a'j kanal'o'j aŭ podkast'o'j tro emfaz'as gramatik'a'j'n aŭ leksik'a'j'n klar'ig'o'j'n. Sum'e, ili instru'as rekt'e la ital'a'n kiel fremd'a'n lingv'o'n, don'ant'e klar'e tiu'n impres'o'n. Mi esenc'e devi'as de ĉi tia al'ir'o: mi prov'as kre'i en'hav'o'n interes'a'n, en bon'e kompren'ebl'a ital'a, je divers'a'j nivel'o'j, kun element'o'j, kiu'j pov'as facil'ig'i ankaŭ ili'a'n didaktik'a'n uz'o'n. Mi prezent'as sub'tekst'o'j'n kaj mal'facil'a'j'n vort'o'j'n sur la ekran'o, klar'ig'it'a'j'n en la ital'a kaj traduk'it'a'j'n al la angl'a.

Mi'a al'ir'o est'as do pli natur'a: mi mal'oft'e don'as klar'ig'o'j'n pri la lingv'o aŭ la gramatik'o. Mi prefer'as don'i al mi'a'j sekv'ant'o'j bel'a'n en'hav'o'n en la ital'a, kiu kapt'u ili'a'n interes'o'n.

MONATO: Ĉu vi dediĉ'is al vi'a projekt'o ankaŭ vi'a'n magistr'a'n tez'o'n? Ĉu Podcast Itali'an'o ebl'ig'as al vi gajn'i sufiĉ'e da mon'o? Kaj kiu'j est'as vi'a'j projekt'o'j por la est'ont'ec'o?

Gemello: Mi'a magistr'a tez'o efektiv'e tem'is pri mi'a ret'a projekt'o. Ĝi'a titol'o est'as Podcast Itali'an'o: studi'o di caso su un podcast per l'apprendimento della Lingua itali'an'a (Ital'a podkast'o: kaz'o'stud'o pri podkast'o por lern'i la ital'a'n). Mi dev'as dir'i, ke la ekzamen'komision'o tre interes'iĝ'is pri la tem'o. Tamen ne est'is mult'e da temp'o por esplor'i fund'e la afer'o'n, se konsider'i la ne'normal'a'j'n kondiĉ'o'j'n, en kiu'j okaz'is la diskut'o (inter'ret'e pro la pandemi'o).

Mi hav'as mult'a'j'n ide'o'j'n por la est'ont'ec'o, eĉ se mi ĉi-moment'e intenc'as antaŭ'sci'ig'i neni'o'n: est'os tamen plur'a'j surpriz'o'j. Koncern'e en'spez'o'j'n, ili ven'as nur part'e de Jutub'o (kiel reklam'o'j de Gugl'o); plej mult'a'j el mi'a'j en'spez'o'j de'ven'as de mi'a „Patreon-klub'o” kaj de mi'a'j ital'lingv'a'j lecion'o'j, de sponsor'o'j kaj de donac'o'j.

MONATO: Kiel vi kre'as vi'a'j'n en'hav'o'j'n? Kiom da temp'o ĉiu epizod'o postul'as? En kio vi'a labor'o est'as mal'sam'a al tiu de ali'a'j jutub'ist'o'j?

Gemello: Mi kre'as mi'a'j'n Jutub-film'et'o'j'n per la program'ar'o Adob'e Premier'e Pro. Est'as normal'e far'i iu'j'n invest'o'j'n rilat'e al program'ar'o, gast'ig'ad'o (por la podkast'o kaj ĝi'a ret'ej'o), ekip'aĵ'o'j (mikrofon'o, kamera'o, lum'o'j ktp). En Jutub'o ebl'as mal'ferm'i kanal'o'n sen el'spez'i i'o'n ajn kaj uz'i si'a'n poŝ'telefon'o'n: la kvalit'o de la nov'tip'a'j lert'a'j telefon'o'j est'as fakt'e pli ol bon'a. Se oni tamen intenc'as profesi'iĝ'i, neces'as invest'i. La temp'o, kiu'n mi bezon'as por ĉiu aper'ig'end'a er'o, vari'as mult'e, de'pend'e de la spec'o de film'o kaj epizod'o. Por unu film'et'o mi bezon'as foj'e eĉ dek hor'o'j'n.

La tem'o'j pri'trakt'at'a'j ĉef'e rilat'as al mi'a'j person'a'j interes'o'j, sed kelk'foj'e mi plen'um'as ankaŭ la pet'o'j'n de aŭskult'ant'o'j. Ali'a'j hom'o'j tre oft'e aper'as en mi'a'j film'et'o'j kaj epizod'o'j de la podkast'o, kio mi'a'opini'e disting'as mi'n de ali'a'j simil'a'j projekt'o'j, en kiu'j la dialog'a element'o ja mal'abund'as (dialog'o'j'n mi trov'as mal'e tre grav'a'j kaj instig'a'j por lern'i lingv'o'n).

MONATO: Kio pri vi'a'j stud'o'j? Kaj kiel/kiam nask'iĝ'is vi'a pasi'o pri lingv'o'j?

Gemello: Mi komenc'e stud'is traduk'ad'o'n kaj interpret'ad'o'n ĉe la lingv'o-lern'ej'o SSML Vittoria en Torin'o. Post'e mi daŭr'ig'is kaj iĝ'is magistr'o pri fremd'a'j lingv'o'j por inter'naci'a komunik'ad'o ĉe la universitat'o de Torin'o. Nun mi ne intenc'as daŭr'ig'i mi'a'j'n stud'o'j'n: tio est'us ne'ebl'a en mi'a nun'a labor'a situaci'o. Mi interes'iĝ'is pri fremd'a'j lingv'o'j en aĝ'o de 12 jar'o'j, ek'lern'ant'e la angl'a'n; post'e mi stud'is la hispan'a'n, la franc'a'n, la rus'a'n kaj iom'et'e la german'a'n.

Mi ne sci'as, kio pel'as mi'n lern'i lingv'o'j'n. Mi opini'as, ke kun'est'as mult'a'j faktor'o'j: la interes'o pri kultur'o de land'o kaj ties histori'o, la bel'ec'o de divers'a'j fonologi'a'j sistem'o'j kaj, fin'e, la plezur'o, kiu'n mi sent'as, kiam mi parol'as kun iu en ali'a lingv'o ol mi'a ge'patr'a. Mi stud'is la rus'a'n, ĉar mi'a unu'a universitat'o propon'is ĝi'n inter la hav'ebl'a'j fremd'a'j lingv'o'j kaj mi vol'is iu'n defi'o'n post la lern'ad'o de pli facil'a'j lingv'o'j.

Mi ĉiam rekomend'as lern'i lingv'o'j'n ekspon'ant'e si'n al ili kiel ebl'e plej mult'e kaj far'i per ili i'o'n amuz'a'n. Ĝeneral'e mi pens'as, ke pas'ig'i mal'pli da temp'o pri la gramatik'o ol kutim'e en lern'ej'o'j est'as bon'a konsil'o, sed tio ĉiam de'pend'as de la tip'o de hom'o. Iu'j am'as gramatik'o'n, kaj mi ja konsil'us al ili stud'i ĝi'n, kvankam plur'a'j fak'ul'o'j asert'as, ke oni dev'as prefer'i al'ir'o'n pli natur'a'n kaj komunik'a'n. Lern'ad'o dev'as est'i amuz'iĝ'o, ne turment'o.

Fin'e grav'as sub'strek'i, ke kompren'i kaj parol'i lingv'o'n est'as du tre mal'sam'a'j afer'o'j: por bon'e parol'i, oni bezon'as tio'n far'i mult'e; pasiv'a kontakt'o kun lingv'o ja ne sufiĉ'as. Mult'lingv'ism'o ig'as ni'n pli empatiaj hom'o'j, ĉar tio est'as manier'o ekspon'i ni'n al mal'sam'a'j kultur'o'j. Tre praktik'e, pov'i vojaĝ'i kaj ne dev'i uz'i la angl'a'n est'as tre oportun'e. El kogn'a vid'punkt'o, mi sci'as, ke ekzist'as divers'a'j stud'o'j pri'a'j (ekzempl'e oni dir'as, ke lingv'o'j help'as prokrast'i la aper'o'n de la mal'san'o de Alzheimer), sed mi ne hav'as kompetent'o'j'n en ĉi tiu kamp'o.

MONATO: Ĉu do ebl'as nun'temp'e labor'i kaj gajn'i mon'o'n per agrabl'a'j kaj amuz'a'j ret'a'j projekt'o'j kiel Podcast Itali'an'o?

Gemello: Podcast Itali'an'o far'iĝ'is mi'a ĉef'a profesi'o antaŭ kelk'a'j monat'o'j, sed mi instru'as la ital'a'n ankaŭ per pli tradici'a'j lecion'o'j (per la ret'ej'o Italki), kio hav'ig'as al mi la du'on'o'n de mi'a'j en'spez'o'j. Mi pens'as, ke inter'ret'a'j lecion'o'j hav'as mult'a'j'n avantaĝ'o'j'n kompar'e al ĉe'est'a'j: ne neces'as mov'iĝ'i, ili ĝeneral'e kost'as mal'pli, ebl'as facil'e registr'i lecion'o'j'n por aŭskult'i ili'n de'nov'e, oni pov'as uz'i divers'a'j'n cifer'ec'a'j'n il'o'j'n, kiu'j'n la divers'a'j platform'o'j dispon'ig'as. Se dir'i la ver'o'n, mi neniam far'is ĉe'est'a'j'n lecion'o'j'n, do mi ne ver'e kapabl'as kompar'i. La pag'o'j por la ret'a'j lecion'o'j okaz'as inter'ret'e kaj, se oni uz'as platform'o'j'n (kiel en mi'a okaz'o), ĉi tiu'j ten'as el'cent'aĵ'o'n.

MONATO: El lingv'a vid'punkt'o, ĉu iu apart'a, ne'kutim'a strategi'o prav'ig'as la grand'a'n sukces'o'n de vi'a jutub'a kanal'o?

Gemello: Esenc'e mi prov'as parol'i sufiĉ'e natur'manier'e, evident'e klopod'ant'e prononc'i vort'o'j'n plej bon'e kaj klar'e. Mi ne ŝat'as far'i tro da simpl'ig'o'j: maksimum'e mi don'as alternativ'a'j'n sinonim'o'j'n, kiam mi sent'as, ke vort'o aŭ fraz'o pov'as kre'i problem'o'j'n al fremd'ul'o. Koncern'e film'et'o'j'n, mi kutim'e hav'as ar'o'n da sekv'end'a'j punkt'o'j, kiu'j'n mi vol'as pri'trakt'i, sed mi ne leg'as i'o'n antaŭ'e pret'ig'it'a'n. En la podkast'o'j ĉio de'pend'as de la tip'o de epizod'o: foj'foj'e ili est'as spontane'a'j, kelk'foj'e mi hav'as tekst'o'n por leg'i.

MONATO: Vi est'as poliglot'o kaj part'o'pren'is kelk'a'j'n inter'naci'a'j'n aranĝ'o'j'n por plur'lingv'ul'o'j. Ĉu vi pov'us dir'i pli pri tio?

Gemello: Est'as tri ĉef'a'j event'o'j dediĉ'it'a'j al lingv'a'j entuziasm'ul'o'j: la Poliglot'a Kun'ven'o, la Poliglot'a Konferenc'o kaj LangTalk. Mi part'o'pren'is nur la unu'a'n, en 2018. Mi dev'us est'i ir'int'a al la ĉi-jar'a aranĝ'o, sed ĝi est'is prokrast'it'a. Tamen la organiz'ant'o'j kre'is inter'ret'a'n renkont'iĝ'o'n por tiu'j, kiu'j jam pag'is la al'iĝ'o'n. Est'as mult'a'j seminari'o'j pri divers'a'j lingv'a'j tem'o'j, sed la plej amuz'a aspekt'o est'as la ebl'o renkont'i hom'o'j'n kun la sam'a pasi'o, kaj praktik'i divers'a'j'n lingv'o'j'n. La event'o'j est'as pag'end'a'j.

Gemello: Mi loĝ'is tri monat'o'j'n en Moskvo (tem'is pri inter'ŝanĝ'o kadr'e de mi'a unu'a universitat'o) kaj kvin monat'o'j'n en Budapeŝto (por projekt'o de la program'o Erasm'us). Mi est'is stud'ant'a la rus'a'n en mi'a ital'a universitat'o, do loĝ'i en Moskvo est'is tre util'e. En Budapeŝto tamen mi ne pov'is lern'i la hungar'a'n. Mi komenc'is kun bon'a'j intenc'o'j, sed mi dev'as konfes'i, ke mi'a interes'o post'e mal'pli'iĝ'is. La hungar'a est'as tre kompleks'a lingv'o, ne hind'eŭrop'a, kiu ver'dir'e neniam mult'e al'log'is mi'n. Do mi tut'e for'las'is ĝi'n post iom da temp'o.

MONATO: Ĉu est'as pli bon'e lern'i mult'a'j'n lingv'o'j'n je baz'a nivel'o, aŭ mal'mult'a'j'n lingv'o'j'n je alt'a nivel'o?

Gemello: Mi kred'as, ke ĉiu'j dev'as ag'i laŭ si'a dezir'o. Est'as tiu'j, kiu'j el'lern'as „nur” tri lingv'o'j'n profund'e, kaj est'as tiu'j, kiu'j lern'as tri'dek lingv'o'j'n je baz'a nivel'o (mi rekomend'as ĉi-rilat'e la tre interes'a'n Jutub-kanal'o'n laoshu505000). Laŭ mi est'us bon'e, se ĉiu'j hom'o'j lern'us almenaŭ unu fremd'a'n lingv'o'n bon'e, venk'ant'e almenaŭ unu'lingv'ec'o'n.

MONATO: Kio pri ekzamen'o'j kaj atest'il'o'j? Ĉu ili est'as neces'a'j por atest'i si'a'n propr'a'n kon'o'n pri fremd'a lingv'o?

Gemello: Mi pens'as, ke ekzamen'o'j kaj atest'il'o'j est'as util'a'j, ĉar ili pel'as hom'o'j'n pli'bon'ig'i iu'j'n aspekt'o'j'n de si'a'j sci'o'j pri lingv'o, kiu'j'n ili ebl'e ignor'is. Mi ne sci'as, tamen, kio est'as la real'a rilat'o inter la nominal'a kaj la real'a nivel'o'j. Tio, kio'n mi pov'as dir'i, est'as, ke inter la nivel'o C2 kaj la nivel'o de de'nask'a parol'ant'o (precip'e se tem'as pri hom'o kun bon'a kultur'a nivel'o) est'as abism'o, kio'n ajn mal'a'n asert'as la Komun'a Eŭrop'a Referenc'kadr'o, laŭ kiu C2 respond'as al la nivel'o de de'nask'a parol'ant'o.

Gemello: Mi trov'as ĝi'n nobl'a projekt'o, kiu tamen ne sukces'is dis'vast'ig'i si'n tiel amas'e, kiel probabl'e cel'is ĝi'a kre'int'o. Mi ne sci'as kial, ne sci'ant'e la afer'o'n plen'e. Mi'n ne apart'e al'log'as Esperant'o kiel fremd'a lingv'o, ĉar mi vid'as fremd'a'n lingv'o'n kiel il'o'n por al'ir'i specif'a'n kultur'o'n, dum Esperant'o ne est'as asoci'it'a kun iu ajn naci'a kultur'o, est'ant'e laŭ'difin'e trans'naci'a lingv'o. Tamen mi trov'as fascin'a kaj bel'a tio'n, ke est'as komun'um'o'j de pasi'a'j ge'lern'ant'o'j kaj ke ekzist'as event'o'j kaj revu'o'j por Esperant'o-parol'ant'o'j.

Gemello: Mi stud'is la latin'a'n en mez'lern'ej'o, sed mi ne pov'as dir'i, ke mi ver'e sci'as ĝi'n. Mi neniam tre am'is ĝi'n, kvankam mi ĉiam estim'is la lig'o'n inter la latin'a kaj la ital'a. Est'ont'ec'e ebl'e mi re'pren'os ĝi'n: kiu sci'as? Mi tamen apenaŭ kompren'as la grav'ec'o'n de stud'ad'o de la latin'a en lern'ej'o'j en 2020. Mi sincer'e pens'as, ke ekzist'as pli util'a'j fak'o'j en la hodiaŭ'a mond'o (ekzempl'e program'ad'o) ol mort'int'a lingv'o. Mi kred'as, ke la avantaĝ'o'j de'ven'ant'a'j de sci'o de la latin'a kaj de la pra'grek'a por mult'a'j hom'o'j est'as marĝen'a'j kaj mis'proporci'a'j, se konsider'i la enorm'a'n kvant'o'n da hor'o'j dediĉ'it'a'j al ili'a stud'ad'o. Lern'i ajn'a'n lingv'o'n ja est'as favor'e je kogn'a nivel'o: est'as tamen pli ind'e lern'i unu, kiu est'as ankoraŭ parol'at'a.

MONATO: En Italio mult'a'j hom'o'j apenaŭ sci'as fremd'a'n lingv'o'n, kvankam la pli'mult'o parol'as iu'n lok'a'n dialekt'o'n. Ĉu tio mal'facil'ig'as lern'i ali'a'j'n lingv'o'j'n?

Gemello: Mi ne opini'as, ke dialekt'o'j mal'help'as la lern'ad'o'n de fremd'a'j lingv'o'j; mal'e, ili pov'as est'ig'i avantaĝ'o'n. Du'lingv'ul'o'j pli em'as lern'i nov'a'j'n fremd'a'j'n lingv'o'j'n. Mi sincer'e pens'as, ke la ital'a mal'em'o lern'i fremd'a'j'n lingv'o'j'n hav'as divers'a'j'n kaŭz'o'j'n, ĉef'e tio'n, ke en Italio film'o'j kaj televid'seri'o'j est'as du'blat'a'j kaj ne ekzist'as la kutim'o de sub'tekst'o'j. Mi kred'as, ke kultur'a'j faktor'o'j pov'as hav'i i'a'n influ'o'n, sed est'as por mi mal'facil'e kompren'i la afer'o'n fund'e.

MONATO: Kio'n vi opini'as pri la mond'a dis'vast'iĝ'o de la angl'a kiel inter'naci'a lingv'o?

Gemello: Laŭ mi'a opini'o, ĉiu el ni dev'us sci'i la angl'a'n, spit'e al tiu'j, kiu'j parol'as pri „lingv'a imperi'ism'o”. La angl'a, ĉu oni ŝat'as tio'n aŭ ne (kaj mi tre bon'e kompren'as, kial oni ebl'e ne ŝat'as tio'n), est'as esenc'a, ĉef'e je nivel'o de labor'o kaj trejn'ad'o. Post la lern'ad'o de la angl'a, evident'e est'us bon'e sci'i du'a'n fremd'a'n lingv'o'n.

Fin'fin'e, jen kio'n Eŭrop'a Uni'o esper'as por si'a'j civit'an'o'j: sci'o'n de du EU-lingv'o'j. Ni bon'e sci'as la avantaĝ'o'j'n ek'kon'i du'a'n, tri'a'n, kvar'a'n lingv'o'n: tem'as pri kultur'a riĉ'ig'o, ebl'ig'ant'a pli bon'e kon'i la ali'a'j'n land'o'j'n, hav'i rilat'o'j'n kun hom'o'j el ali'a'j lok'o'j ktp. Por la ital'a la sam'a'j kial'o'j valid'as, precip'e tiu'j pri la kultur'a aspekt'o: plej mult'a'j el tiu'j, kiu'j lern'as la ital'a'n, far'as tio'n pro la fascin'o, kiu'n ni'a land'o el'vok'as en la mens'o de mult'a'j.

MONATO: Ĉu ebl'as nun'temp'e bon'e lern'i lingv'o'n eĉ ne loĝ'ant'e en land'o, kie ĝi est'as parol'at'a?

Gemello: Mi pens'as, ke la tez'o, ke „por lern'i lingv'o'n neces'as ir'i tie'n, kie oni ĝi'n parol'as”, ne plu est'as defend'ebl'a. Mi kon'as sen'nombr'a'j'n okaz'o'j'n de hom'o'j, kiu'j lern'is mult'a'j'n lingv'o'j'n tre bon'e sen viv'i en la land'o, kie ili est'as parol'at'a'j. Ni viv'as en epok'o, kiam teknologi'o don'as al'ir'o'n al sen'precedenc'a kvant'o da en'hav'o kaj ebl'ig'as al ni parol'i kun hom'o'j, kiu'j loĝ'as en ĉiu'j angul'o'j de la mond'o. Est'as klar'e, ke viv'i sur'lok'e pov'as help'i mult'e, precip'e se oni hav'as la ĝust'a'n pens'manier'o'n kaj la em'o'n ir'i parol'i kun lok'a'j hom'o'j (anstataŭ ŝlos'i si'n en si'a grup'o de sam'land'an'o'j). Ni memor'u, ke ja la sin'ekspon'o kaj la daŭr'a uz'ad'o de la lingv'o pli'bon'ig'as ni'a'n kon'o'n pri ĝi: se ni vetur'as al Angli'o kaj ni ne el'ir'as el dom'o aŭ hotel'o, ni neniam lern'os i'o'n ajn. Ne la geografi'a ej'o ni'n ig'as lern'i, sed la daŭr'a uz'ad'o de la lingv'o, pasiv'a kaj aktiv'a.

1. Podkast'o: son'revu'o. La kolekt'o aŭd'ebl'as ĉe https://podcastitaliano.com/

2. https://www.youtube.com/channel/UCegEedDeryCYSVT7eBCm-RQ

Long'a impuls'a viv'o

Ni trov'iĝ'as antaŭ du'lingv'a (Esperant'o kaj vid-al-vid'e franc'a) memor'libr'o pri Gaby Tréanton, for'pas'int'a la 6an de april'o 2019, ating'int'e preskaŭ 99 jar'o'j'n (rest'is nur monat'o): epizod'o'j, ne ja kontinu-lini'a rakont'ad'o, sed flam'o'j, spark'o'j, amik'ec'a'j event'o'j. Kolekt'is kaj fin'redakt'is ŝi'a Esperant'o-lern'ant'in'o kaj post'e amik'in'o Maj'a Mériaux, el Bégard, Bretoni'o.

Jam la unu'a aline'o surpriz'as: Fin'e de la 19a jar'cent'o du jun'a'j par'o'j ge'edz'iĝ'as la sam'a'n tag'o'n en Morlaix. Loĝ'ant'e en mal'sam'a'j kvartal'o'j de la urb'o, ili ne kon'as unu la ali'a'n, sed ili elekt'is la sam'a'n restoraci'o'n por la ge'edz'iĝ'a manĝ'o kaj por la sekv'ont'a bal'o. Dum la bal'o miks'iĝ'as la invit'it'o'j, kaj la jun'a'j ge'edz'o'j ek'kon'at'iĝ'as. Unu el ili dir'as: „Kiam ni hav'os ge'fil'o'j'n, ni pov'os inter'ge'edz'ig'i ili'n!”. Ĉu intuici'o?

Efektiv'e nask'iĝ'os en la du famili'o'j kaj knab'o'j kaj knab'in'o'j, du el ili vizit'os la sam'a'n lern'ej'o'n, do la id'ar'o inter'kon'at'iĝ'as, kaj flor'as am'o kaj ge'fianĉ'iĝ'o inter Je'a'n kaj Augustine. La milit'o de 1914 ili'n dis'ig'as. La jun'ul'o est'as send'it'a al la front'o, kie li est'as du'foj'e vund'it'a, eskap'as el la sekv'o'j de bomb'o fal'int'a apud li'a tranĉe'o; si'a'flank'e, Augustine sufer'as kaj ek'mal'san'iĝ'as pro tuberkul'oz'o sub la bomb'o'j en Parizo. Post la fin'o de la konflikt'o ili decid'as ge'edz'iĝ'i; nask'iĝ'as fil'in'o, Gabrielle, nom'at'a Gaby, kiu est'os la rakont'ant'o de si'a'j memor'aĵ'o'j.

Naiv'ec'o

Tiu'j memor'aĵ'o'j est'as kor'tuŝ'a'j pro naiv'ec'o; jen la manier'o lern'i, kiel oni el'parol'as iu'j'n konsonant'o'j'n, jen la tim'o pri la bru'eg'o de trajn'o'j ir'ant'a'j al Parizo, mister'a urb'o ... Jen la al'kutim'iĝ'o al la lern'ej'kun'ul'o'j ...

Mort'as la patr'in'o, kaj Gaby est'as loĝ'ig'it'a ĉe si'a'j patr'a'j ge'av'o'j, kaj ŝi trov'iĝ'as mez'e de batal'et'o'j kun si'a'j ge'kuz'o'j; ŝi'a patr'o pro labor'o dev'is rest'i sol'a en la urb'o. Trist'a epizod'o, kiam ŝi dev'as, pro lern'ej'a task'o, far'i portret'o'n de si'a patr'in'o.

Naiv'a'j sent'o'j, kiel kiam ŝi ricev'is leter'o'n „el la ĉiel'o”, kiu promes'as krist'nask'a'n donac'o'n; aŭ la kamp'ad'ej'o, kie ŝi pas'ig'as gaj'a'j'n tag'o'j'n; aŭ la violon'kurs'o; aŭ la unu'a komuni'o, kun la predik'o'j pri la konfes'ind'a'j kulp'o'j kaj la tim'o pri la infer'a'j turment'o'j. La viv'o ĉe la ge'av'o'j, kun ĉiu'semajn'a vizit'o de la patr'o, est'as ja agrabl'a: ĉiu'j am'as Gaby-n, kaj ŝi am'as ĉiu'j'n.

Nu, kio'n ni trov'as ekster'ordinar'a en ĉi tiu'j memor'aĵ'o'j? Fakt'e neni'o'n, kio ne okaz'is, jen kaj jen, ankaŭ al iu ajn el la sam'generaci'an'o'j. Tial la rakont'ad'o, ĝust'e pro si'a naiv'ec'o, est'as al'log'a, al'tir'a ĝis la fin'o. Al'ven'as la streĉ'o'j por la abiturient'a ekzamen'o de la klasik'a lice'o, kaj sam'temp'e anonc'iĝ'as la mond'a katastrof'o. Post mal'sukces'o ĉe tiu ekzamen'o sekv'as ripet'o de la sam'a nivel'o; post'e Gaby komenc'as instru'i kun grand'a tim'em'o, loĝ'ant'e pension'e ĉe bon'kor'a sinjor'in'o.

Rezist'ad'o

La milit'o ne mult'e ŝi'n taŭz'as: Pétain pac'iĝ'is kun Hitler, kaj Gaby instru'as en mal'sam'a'j lok'o'j, ĉiu'j en la breton'a du'on'insul'o. Inter'temp'e organiz'iĝ'as la kontraŭ'nazi'a rezist'ad'o; iu'j lice'an'o'j klopod'as ŝtel'i arm'il'o'j'n de la german'o'j; mal'kovr'it'e, ili mort'ig'as german'a'n soldat'o'n kaj tri est'as paf'ekzekut'it'a'j. En ali'a okaz'o ŝi hazard'e iĝ'as liver'ant'in'o de iu mesaĝ'o el la makis'o, kaj la trans'don'o de la mesaĝ'o okaz'as en trink'ej'o: la post'a'n tag'o'n la trink'ej'o'n brul'ig'as la german'o'j. Terur'a est'as la sci'ig'o, ke lern'ej'o en Bretoni'o est'as erar'e bomb'it'a de brit'a'j aviad'il'o'j, kiu'j cel'is bomb'i strat'o'j'n kiel komunik'il'o'j'n de la german'a okupaci'ant'a arme'o. Infan'o'j rest'is sub la rub'o'j, mort'ig'it'e de alianc'a'j aviad'il'o'j.

Al'ven'as la el'ŝip'iĝ'o en Normandi'o (la 6an de juni'o 1944) (tamen part'o de Bretoni'o est'os liber'ig'it'a nur la 10an de maj'o 1945). La makisuloj batal'as apert'e kaj al Gaby ili eĉ propon'as paf'il'o'n, kiu'n ŝi rifuz'as, sed post la liber'ig'o de Parizo la kruel'a'j reprezali'o'j kontraŭ kapt'it'a'j german'o'j ŝi'n konstern'as. La viv'o en Bretoni'o bezon'as jar'o'j'n por normal'iĝ'i; Gaby daŭr'e instru'as kaj ating'as super'a'j'n instru'ist'a'j'n diplom'o'j'n.

Esperant'o

Esperant'o en'ven'as en la viv'o'n de Gaby tra anonc'o en sindikat'a instru'ist'a ĵurnal'o Lern'u Esperant'o'n!, kaj tuj sekv'as korespond'ad'o kun Henri Micard, kiu star'ig'os la mir'ind'a'n kastel'o'n en Grésillon. Kun Esperant'o ven'as flug'foli'o por al'iĝ'i al Civil'a Serv'o, kre'it'a de la svis'o Pierre Ceresole; Gaby komenc'as instru'i Esperant'o'n, kaj tio far'iĝ'as ŝi'a viv'o'cel'o. Per ĝi ŝi tra'viv'as mult'a'j'n spert'o'j'n, lern'as, kiel kompren'i hom'o'j'n kaj ili'n respekt'i; en la sekv'a'j paĝ'o'j de ŝi'a memor'libr'o la vort'o'j „Esperant'o” kaj „amik'o” ripet'iĝ'os konstant'e.

Freinet

Ŝi'a profesi'o de instru'ist'in'o ŝi'n send'as al divers'a'j lok'o'j de la breton'a du'on'insul'o, eĉ sur insul'et'o'n, kaj ŝi ĉiam instru'as ankaŭ Esperant'o'n kaj aranĝ'as inter'lern'ej'a'n korespond'ad'o'n; en Amsterdamo en 1948 ŝi vizit'as si'a'n unu'a'n Esperant'o-kun'ven'o'n, ideologi'e ŝi proksim'iĝ'as al Sat-amik'ar'o kaj plaĉ'as al ŝi la salut'o inter Sat-an'o'j: „sen'naci'ec'e”. Sed mult'a'j ali'a'j hom'am'a'j ag'ad'o'j ŝi'n al'log'as: jen unu'a tend'um'ad'o kun la natur'amik'o'j, jen labor'kamp'o de la inter'naci'a Civil'a Serv'o, jen fort'a proksim'iĝ'o al la Freinet-mov'ad'o.

Mond'civit'an'o'j

Ali'a spert'o est'as ŝi'a kun'labor'o en la mov'ad'o Je'a'n (Jun'ec'o mens'a, Eduk'ad'o de si mem, Ard'o pri labor'o, Nobl'ec'o de kondut'o) fond'it'a de Marc Rohrbach, esperant'ist'o, amik'o de Claude Pir'o'n. Gaby al'proksim'iĝ'as ankaŭ al la mond'civit'an'o'j, kiu'j hav'as Esperant'o-sekci'o'n. En tiu period'o inter'met'iĝ'as ankaŭ am'a epizod'o, kiu pov'us konduk'i al edz'in'iĝ'o, sed Gaby tim'as perd'i si'a'n liber'ec'o'n. Tial ŝi neniam edz'in'iĝ'os. Ŝi viv'os kun onkl'in'o ĝis ties mort'o en 1964, post'e ĉiam sol'a, kvankam ĉiam kun ar'o da amik'a'j famili'o'j, kiu'j'n ŝi gast'ig'as, kaj ĉe kiu'j okaz'e ŝi gast'as, ĉiam kun grand'a am'o al la infan'o'j, kio'n atest'as abund'o da kun'a'j fot'o'j. Ne mank'as amuz'a'j epizod'o'j, kiel valiz'o, kiu perd'iĝ'as en la mar'o, aŭ amik'ec'o kun sport'ul'o, kiu tra'ir'as Siberion per bicikl'o, kur'ant'e sur la fer'voj'a'j rel'o'j.

Emerit'iĝ'o en 1976 don'as al ŝi pli'a'n ebl'o'n larĝ'e vojaĝ'i kaj vizit'i esperant'a'j'n sid'ej'o'j'n, jen en Bouresse, jen en La Chaux-de-Fonds; jen en Brazilo, kie ŝi'n al'log'as Bon'a Esper'o, mastr'um'at'a de la ge'edz'o'j Giuseppe kaj Ursul'a Grat'ta'pag'li'a. Do dum la pli'a kvar'dek'o de ŝi'a'j viv'o'jar'o'j ŝi'a konstant'a okup'o est'as amik'ad'o kun plej divers'a'j hom'o'j kaj Esperant'o. Tial leg'ad'o de ŝi'a'j memor'aĵ'o'j est'as instig'a al edif'a'j sent'o'j, kiu'j rest'os ankoraŭ long'e en la memor'o.

Gaby Tréanton: Rakont'o'j pri mi'a viv'o - Histoires de vi'e. Eld. Espéranto-Bretagne, 2020. 288 paĝ'o'j.

Viv'aĵ'a kun'viv'ad'o kaj hom'ec'a kun'viv'ad'o

En la modern'a japan'a soci'o oni uz'as la vort'o'n kjōsei (kun'viv'ad'o) en la senc'o de iu'spec'a inter'rilat'ad'o inter viv'aĵ'o'j kaj/aŭ hom'o'j, kiu'j kun'ekzist'as en rekt'a aŭ ne'rekt'a inter'de'pend'ec'o. Sed la vort'o ne hav'as unu'ec'a'n difin'o'n. Ia'foj'e la vort'o kun'viv'ad'o signif'as, ke divers'a'j hom'o'j kun'aktiv'as aŭ kun'loĝ'as egal'e, kaj ali'foj'e ĝi signif'as ekologi'a'n inter'de'pend'o'n inter divers'a'j viv'aĵ'o'j.

Kun'viv'ad'o en kursiv'o cel'as montr'i mi'a'n propr'a'n koncept'o'n de kjōsei aŭ kun'viv'ad'o. Ĝi signif'as la rilat'o'n inter viv'aĵ'o'j kaj/aŭ hom'o'j, kiu'j viv'as kun'hav'ant'e la lok'o'j'n, kie ili viv'as, loĝ'as, lud'as, lern'as kaj/aŭ labor'as. Ekzempl'e, arb'ar'o est'as lok'o, kie viv'aĵ'o'j kaj hom'o'j kun'viv'as. Natur'a mar'o est'as lok'o, kie divers'a'j viv'aĵ'o'j kun'viv'as. Hom'a hejm'o est'as lok'o, kie la famili'an'o'j kun'viv'as. En inter'naci'a'j urb'o'j, ekz. Parizo, divers'a'j popol'o'j kun'viv'as. Sur la ter'glob'o est'as divers'a'j lok'o'j grand'a'j kaj mal'grand'a'j, kie viv'aĵ'o'j kaj/aŭ hom'o'j kun'viv'as.

La cel'o de ĉi tiu artikol'o est'as klar'ig'i la du tip'o'j'n de kun'viv'ad'o, kiu'j'n mi nom'as viv'aĵ'a kun'viv'ad'o kaj hom'ec'a kun'viv'ad'o, kaj la inter'rilat'o'n inter ili, por ke divers'a'j hom'o'j pli bon'e kompren'u la kun'viv'ad'a'n rilat'o'n, kun'viv'u respekt'ant'e divers'ec'o'n, for'ig'u diskriminaci'o'n, kaj far'u la mond'o'n pli egal'ec'a kaj bon'a por ĉiu'j viv'aĵ'o'j kaj hom'o'j.

Mi klar'ig'os la viv'aĵ'a'n kun'viv'ad'o'n en la unu'a sekci'o kaj la hom'ec'a'n kun'viv'ad'o'n en la du'a. En la tri'a sekci'o mi argument'os, ke ekzist'as inter'rilat'o inter la du tip'o'j de kun'viv'ad'o. Fin'e mi prezent'os ag'ad'o'j'n, kiu'j integr'as la du tip'o'j'n de kun'viv'ad'o kaj kontribu'as por real'ig'i la dezir'at'a'n mond'o'n.

1. Viv'aĵ'a kun'viv'ad'o

Princip'e, ĉiu'j viv'aĵ'o'j viv'as en inter'de'pend'a'j rilat'o'j kun ali'a'j. Neni'u viv'aĵ'o pov'as viv'i tut'e sol'a. Kaj ankaŭ hom'o ne pov'as viv'i sol'a. Ekzempl'e, mi de'pend'as de fiŝ'o'j, ĉar mi manĝ'as fiŝ'o'j'n. Sam'e mi de'pend'as de kok'o'j, pork'o'j, bov'in'o'j, riz'o, soj'fab'o'j kaj tiel plu. Mi ne pov'as nutr'i mi'n sen ili. Por manĝ'i ili'n, mi mort'ig'as ili'n aŭ de'pend'as de iu, kiu mort'ig'as ili'n. Mi manĝ'as ili'a'j'n viv'o'j'n. Tio est'as unu el mi'a'j fundament'a'j kulp'o'j kiel hom'o, ke mi mort'ig'as ili'n aŭ far'as, ke iu mort'ig'u ili'n por mi'a ekzist'ad'o. Mi bezon'as kaj dezir'as kun'viv'i kun divers'a'j viv'aĵ'o'j ne hom'a'j, sed sam'temp'e mi mort'ig'as per mi'a man'o aŭ per la man'o de ali'a mult'a'j'n ali'a'j'n viv'aĵ'o'j'n. Dum'e est'as viv'aĵ'o'j, kiu'j pren'as nutr'ad'o'n el hom'o'j. Ekzempl'e, moskit'o pik'as kaj suĉ'as mi'a'n sang'o'n. Mi nom'as ĉi tiu'n spec'o'n de inter'rilat'ad'o de viv'aĵ'o'j viv'aĵ'a kun'viv'ad'o.

Mi diskriminaci'e disting'as ali'a'j'n viv'aĵ'o'j'n dis'de hom'o'j. Eĉ vegetar'an'o'j ne pov'as nutr'i si'n sen mort'ig'i aŭ vund'i iu'n viv'aĵ'o'n. Ili manĝ'as veget'aĵ'o'j'n, kiu'j hav'as viv'o'j'n. Ali'vort'e, inter'rilat'o'j inter individu'a'j hom'o'j kaj ne-hom'a'j viv'aĵ'o'j ne pov'as est'i egal'a'j. Ebl'e ni hom'o'j pov'as mal'pli'ig'i la mal'egal'ec'o'n per protekt'o aŭ re'gajn'o de medi'o'j kiel ebl'e plej bon'a'j por hom'o'j kaj ali'a'j viv'aĵ'o'j.

Por tio ni, hom'o'j, dev'as protekt'i aŭ kre'i medi'o'j'n, kie ĉiu speci'o de viv'aĵ'o'j almenaŭ pov'as daŭr'e ekzist'i kun minimum'a'j dolor'o'j. Ekzempl'e, ni dev'as ĉes'ig'i polu'ad'o'n aŭ detru'ad'o'n de la mar'o, lag'o'j, river'o'j, teren'o'j, arb'ar'o'j kaj aer'o. Inter'speci'a egal'ec'o est'as esenc'o de la ideal'a viv'aĵ-kun'viv'a mond'o, kiu'n mi imag'as. Kompren'ebl'e milit'o'j kaj arm'a produkt'ad'o dev'as fin'iĝ'i por mal'pli'ig'i la dolor'o'j'n de hom'o'j kaj ali'a'j viv'aĵ'o'j.

Mi nom'as praktik'ad'o'n, kiu cel'as ideal'a'n viv'aĵ-kun'viv'a'n mond'o'n, praktik'ad'o'n de viv'aĵ'a kun'viv'ad'o.

2. Hom'ec'a kun'viv'ad'o

Hom'ec'a kun'viv'ad'o est'as inter'rilat'ad'o inter hom'o'j. Ĝi est'as unu spec'o de inter'rilat'ad'o inter viv'aĵ'o'j. Mi konsider'as ĝi'n escept'a spec'o de viv'aĵ'a kun'viv'ad'o. Ni pov'as viv'i sen manĝ'i aŭ mort'ig'i hom'o'j'n. Kaj oni konsider'as tio'n mal'moral'a, ke hom'o'j manĝ'as hom'o'j'n en hom'a'j soci'o'j. Mi nom'as ĉi tiu'n spec'o'n de inter'rilat'ad'o de hom'o'j hom'ec'a kun'viv'ad'o. Ĝi est'as unu el divers'a'j spec'o'j de kun'viv'ad'o. Ekzempl'e, simi'o'j kun'viv'as en grup'o'j. Ankaŭ rilat'o inter la simi'o'j est'as speci'a kun'viv'ad'o. Est'as ebl'e dir'i sam'e pri abel'o'j, formik'o'j, leon'o'j kaj tiel plu.

Mi bezon'as ne nur viv'aĵ'a'n kun'viv'ad'o'n, sed ankaŭ hom'ec'a'n kun'viv'ad'o'n. Mi de'pend'as de mi'a'j fil'in'o'j. Mi ĝoj'as kun'manĝ'i kaj dialog'i kun ili. Mi pov'as viv'i kiel patr'o kaj ĝu'i gaj'a'n temp'o'n kun ili, ĉar mi'a'j fil'in'o'j rigard'as mi'n kiel la patr'o'n kaj si'n'ten'as kun mi sufiĉ'e egal'e. Ili de'pend'is kaj de'pend'as de mi almenaŭ iom. Ni, mi'a'j fil'in'o'j kaj mi, inter'rilat'as kaj inter'de'pend'as, kaj far'as hom'ec'a'n kun'viv'ad'o'n kiel hom'o'j.

Simil'e ekzist'as inter'de'pend'ec'o inter mi kaj divers'a'j hom'o'j, kun kiu'j mi rilat'as rekt'e aŭ ne'rekt'e. Mi manĝ'as la riz'o'n, kiu'n unu el mi'a'j amik'o'j produkt'as. Mi aĉet'as la riz'o'n rekt'e de la amik'o just'komerc'e. Li rest'is en mi'a dom'o, kiam li vizit'is la urb'o'n Moriguĉi, kiu est'as mi'a hejm'urb'o.

Mi esper'as, ke ĉiu'j hom'a'j kun'viv'ad'a'j inter'rilat'o'j est'os egal'ec'a'j. Mi pens'as, ke perfekt'a egal'ec'o est'as la ideal'o. Do mi cel'as far'i la kun'viv'ad'a'j'n inter'rilat'o'j'n pli egal'a'j, kun'viv'ant'e kaj kun'labor'ant'e divers'manier'e kun divers'a'j hom'o'j. Praktik'ad'o de hom'ec'a kun'viv'ad'o est'as mi'a nom'o por la praktik'ad'o de hom'o'j, kiu'j inter'rilat'as reciprok'e kaj labor'as por iom pli egal'ig'i la hom'ec'a'n kun'viv'ad'o'n kaj help'i al hom'o'j viv'i bon'a'j'n viv'o'j'n.

Kio est'as bon'a viv'o de hom'o? Ĝi est'as viv'o bon'a de hom'o, kiu viv'as dign'e unu'e kiel unu hom'o kaj kiel egal'a kaj liber'a membr'o de la hom'ar'o, sed ne kiel privilegi'ul'o, ekz. riĉ'ul'o, reĝ'o, ĉef'ministr'o, prezident'o, mastr'o, fort'a vir'o ktp ¹.

3. Inter'rilat'o'j

Histori'e la hom'o ne est'as la unu'sol'a viv'aĵ'o, kiu aper'is sur la ter'glob'o. La viv'aĵ'a kun'viv'ad'o jam ekzist'is, kiam la hom'o aper'is. Konsekvenc'e, la hom'ec'a kun'viv'ad'o baz'iĝ'as sur la viv'aĵ'a kun'viv'ad'o. Hom'ec'a kun'viv'ad'o est'as nov'a aper'int'o en la mond'o de viv'aĵ'a kun'viv'ad'o, kaj iu'senc'e hom'o'j est'is kaj est'as invad'ant'o'j aŭ buĉ'ist'o'j por la indiĝen'a'j viv'aĵ'o'j sur la ter'glob'o. Viv'aĵ'o'j krom hom'o'j mort'ig'as ali'a'j'n viv'aĵ'o'j'n princip'e nur por manĝ'i ili'n, mem'defend'o aŭ re'produkt'o, sed neniam por mon'o.

Mi vol'as memor'i la supr'e dir'it'a'n fakt'o'n kaj ne forges'i, ke mi viv'as viktim'ig'ant'e la viv'o'j'n de divers'a'j viv'aĵ'o'j. Laŭ japan'a kultur'a mor'o mi dir'as itadakimasu antaŭ manĝ'o. La vort'o signif'as, ke mi ricev'as la manĝ'aĵ'o'n donac'it'a'n al mi de la natur'o aŭ natur'a di'o kun dank'o al la natur'o kaj la hom'o'j, kiu'j help'as al mi hav'i manĝ'aĵ'o'j'n ekz. agrikultur'ist'o'j, fiŝ'kapt'ist'o'j, kuir'ist'o'j ktp. Mi de'pend'as de la inter'rilat'ad'o de viv'aĵ'o kaj hom'o, kaj sam'temp'e hav'as mi'a'n niĉ'o'n ² en la inter'rilat'ad'a mond'o.

Sur fundament'o de la kompren'o kaj sent'o pri kun'viv'ad'o kaj ĉiu viv'aĵ'a viv'o, kiu'n mi pri'skrib'is supr'e, mi dezir'as kontribu'i por integr'i praktik'ad'o'n de viv'aĵ'a kun'viv'ad'o kaj praktik'ad'o'n de hom'ec'a kun'viv'ad'o.

La supr'a'n spec'o'n de integr'a praktik'ad'o mi nom'as praktik'ad'o por universal'a kun'viv'ad'o.

4. Universal'a kun'viv'ad'o

4.1. Kun'labor'o en la kamp'ar'o

Mi labor'as kiel volont'ul'o en la park'o Curumi-rjokuĉi de la urb'o Osako. Pas'int'jar'e mi help'is kultiv'i riz'o'n, ter'pom'o'j'n, indig'o'plant'o'j'n kaj lotus'o'j'n en la kamp'ar'o kun'e kun amik'o'j, kiu'j hav'as la sam'a'n ide'o'n kiel mi.

Ni klopod'as kre'i ekologi'a'n agrikultur'o'n en la kamp'ar'o. Ekzempl'e, ni ne uz'as pest'icid'o'j'n. Ni cel'as konserv'i optimum'a'n eko'sistem'o'n por viv'aĵ'a kun'viv'ad'o. Ali'vort'e ni far'as praktik'ad'o'n de viv'aĵ'a kun'viv'ad'o.

En decembr'o 2019 ni invit'is infan'o'j'n kaj ofic'ist'o'j'n de infan'a manĝ'ej'o al la kamp'ar'o. En la infan'a manĝ'ej'o infan'o'j pov'as manĝ'i sen'pag'e. Bedaŭr'ind'e en Japani'o konsider'ind'a nombr'o da infan'o'j ne pov'as manĝ'i sufiĉ'e pro mal'riĉ'ec'o. Por help'i ili'n civit'an'o'j fond'is tia'j'n lok'o'j'n.

Ni, volont'ul'o'j, help'is al la infan'o'j de la infan'a manĝ'ej'o el'fos'i lotus'a'j'n radik'o'j'n. La infan'o'j port'is la radik'o'j'n al la infan'a manĝ'ej'o kaj manĝ'is ili'n. Ni kun'labor'is kun la infan'o'j kaj ofic'ist'o'j en la kamp'ar'o kun'viv'ant'e kun la divers'a'j viv'aĵ'o'j tie. Inter'rilat'ad'o de la hom'o'j, kiu'j kun'labor'as en la kamp'ar'o, est'as praktik'ad'o de hom'ec'a kun'viv'ad'o. Ne est'as ekonomi'a diskriminaci'o inter mal'riĉ'ul'o kaj riĉ'ul'o, kiam oni kun'e labor'as en la kamp'ar'o. Tia part'o'pren'o est'as sen'pag'a kaj mal'ferm'it'a al ĉiu'j civit'an'o'j. La tut'a procez'o de hom'a'j ag'o'j rilat'a'j al la kun'labor'o en la kamp'ar'o est'as unu el la procez'o'j de praktik'ad'o'j por universal'a kun'viv'ad'o.

4.2. Komunik'ad'a program'o

En 2020 mi renkont'is du mez'lern'ej'an'o'j'n de Fukuŝimo. La lern'ej'an'o'j raport'is pri Komunik'ad'a Program'o de Mez'lern'ej'an'o'j inter Fukuŝimo kaj Germanio, en kun'ven'o okaz'ig'it'a en Osako. La du lern'ej'an'o'j vojaĝ'is al Germanio kiel membr'o'j de japan'a mez'lern'ej'an'a grup'o por komunik'iĝ'i kun mez'lern'ej'an'o'j en Germanio, kaj lern'is kun'e kun divers'a'j hom'o'j part'o'pren'ant'e stud'a'j'n vizit'ad'o'j'n tie. Ekzempl'e, ili vizit'is la Berlin'an Mur'o'n, vent'o'pov'a'n central'o'n, mez'lern'ej'o'n kaj tiel plu. En la lern'ej'o ili lern'is kun german'a'j lern'ej'an'o'j en la sam'a klas'ĉambr'o. Tie la japan'a'j mez'lern'ej'an'o'j parol'is pri la problem'o'j de nukle'a'j central'o'j kaj ankaŭ pri si'a'j spert'o'j en Fukuŝimo.

Ili rest'ad'is en la hejm'o'j de german'a'j famili'o'j dum la tag'o'j, kiam ili ir'ad'is al la lern'ej'o. La lern'ej'an'o'j de Japani'o part'o'pren'is kun'ven'o'n de Vendred'o por Est'ont'ec'o en la 9a de aŭgust'o 2019 en Berlino.

Vendred'o por Est'ont'ec'o est'as soci'a mov'ad'o lanĉ'it'a de Greta Ernman Thunberg kaj ali'a'j jun'ul'o'j en Eŭrop'o por ĉes'ig'i la detru'o'n de la eko'sistem'o de la hom'ar'o. Thunberg est'as jun'a sved'a klimat-aktiv'ul'in'o, kiu ek'de 2018 stimul'as inter'naci'a'n mov'ad'o'n por batal'i kontraŭ klimat'a ŝanĝ'iĝ'o. Kun la simpl'a mesaĝ'o Lern'ej'a strik'o por klimat'o skrib'it'a sur afiŝ'o, ŝi komenc'is preter'las'i lecion'o'j'n vendred'e kaj protest'i ekster'e de la Sved'a Parlament'o.

Post la raport'o en la kun'ven'o de Osako, mi, la du mez'lern'ej'an'o'j kaj kelk'a'j ali'a'j part'o'pren'ant'o'j kun'manĝ'is kaj kun'parol'is.

Kiam la nukle'a central'o de Fukuŝimo eksplod'is, la lern'ej'an'o'j est'is du'a'jar'ul'o'j de element'a'j lern'ej'o'j. Laŭ ili la tiam'a'j cirkonstanc'o'j de la lern'ant'o'j de la element'a'j lern'ej'o'j est'is jen'a'j:

Ĉiu lern'ant'o dev'is kun'port'i aparat'o'n por mezur'i radioaktiv'ec'o'n ĉiam. Ili ne pov'is lud'i aŭ sport'i ekster'e pro la radioaktiv'ec'o el la nukle'a central'o. Regul'e la lern'ant'o'j hav'is ekzamen'o'j'n pri tiroid'a kancer'o, kiu'j jam mal'kovr'is kelk'a'j'n okaz'o'j'n de kancer'o. La du lern'ej'an'o'j ankoraŭ ne hav'as kancer'o'n sed tim'as, ke ili hav'os ĝi'n en la est'ont'ec'o. „Pro la nukle'a'j central'o'j ni sufer'is kaj sufer'as tro grav'e. Mi ne pov'as pardon'i la reg'ist'ar'o'j'n, kiu'j ne ferm'as ĉiu'j'n nukle'a'j'n central'o'j'n. Se ali'a akcident'o okaz'us en Japani'o, Japani'o mem fin'iĝ'us. Kial ili ankoraŭ pov'as aprob'i nukle'a'n central'o'n? Mi neniam pov'as akcept'i ili'a'j'n kondut'o'j'n”, la du mez'lern'ej'an'o'j dir'is.

Mi pens'as, ke part'o'pren'i aŭ help'i la praktik'ad'o'n de Komunik'ad'a Program'o de Mez'lern'ej'an'o'j inter Fukuŝimo kaj Germanio est'as praktik'ad'o de universal'a kun'viv'ad'o. Per la praktik'ad'o ni pov'as kontribu'i al amik'a, egal'ec'a, reciprok'a kaj inter'hom'a rilat'ad'o inter Germanio kaj Japani'o. Ni pov'as vid'i ĝoj'a'j'n esprim'o'j'n de la lern'ej'an'o'j kaj de ali'a'j part'o'pren'ant'o'j de la program'o kaj ili'a'j'n kun'viv'ad'a'j'n praktik'ad'o'j'n en la ret'ej'o de la ne'profit'a organiz'aĵ'o Earth Walker.

Post'parol'o

Kor'a'n dank'o'n por vi'a toler'em'o leg'i ĉi tiu'n artikol'o'n. Propr'a'vol'e komunik'iĝ'i aŭ dialog'i esperant'e kun sam'ide'an'o'j por bon'a viv'o de la hom'o est'as praktik'ad'o de hom'ec'a kun'viv'ad'o, ĉar neni'u est'as dev'ig'at'a uz'i Esperant'o'n per aŭtoritat'o, kaj Esperant'o est'as inter'popol'e pli neŭtral'e kaj egal'ec'e uz'at'a ol la ali'a'j lingv'o'j. Mi esper'as, ke la renkont'o de vi kaj mi per Esperant'o en ĉi tiu artikol'o est'as komenc'iĝ'o de ni'a, vi'a kaj mi'a kun'praktik'ad'o por far'i la mond'o'n iom pli egal'ec'a kaj ĝoj'a lok'o por divers'a'j hom'o'j, popol'o'j kaj viv'aĵ'o'j, kiu'j kun'viv'as.

1. Haŝimoto, Yoŝirō (2012) Ningen no fukuŝi to bariafurī: „ĉigai ŭa suteki” ga atari mae ni naru jou ni, Aikaŭaŝobo, p. 48-49.

2. Niĉ'o est'as are'o aŭ pozici'o, kiu est'as ĝust'e taŭg'a por mal'grand'a grup'o de la sam'a tip'o.

La aŭtor'o dank'as al sinjor'o'j Nanba Syozi kaj Mamija Midori pro ili'a gvid'ad'o, sen kiu neniel pov'us est'i verk'it'a ĉi tiu artikol'o.

Alien'iĝ'o: ĉu nov'a normal'o?

Mi ĉiam kred'is, ke recenz'ant'o dev'as streb'i al maksimum'a objektiv'ec'o. Sed pri tiu ĉi libr'o mi mal'mult'o'n objektiv'a'n pov'us dir'i. Preskaŭ nur tio'n, ke tem'as pri mal'dik'a libr'et'o, bon'kvalit'a kaj elegant'a laŭ si'a ekster'aĵ'o, kun relativ'e mal'mult'e da tekst'o grand'liter'a kaj abund'o da desegn'aĵ'o'j. Objektiv'e mi pov'us menci'i ankaŭ la bon'a'n lingv'aĵ'o'n kaj la mank'o'n de kompost'erar'o'j.

Post tiu'j ĉi komenc'a'j kaj iom supr'aĵ'a'j impres'o'j fiask'is mi'a intenc'o leg'i la libr'o'n kiel sobr'a kaj objektiv'a recenz'ont'o. Ĉiu vort'o el la tekst'o kaj ĉiu strek'et'o el la desegn'aĵ'o'j funkci'is kvazaŭ trampolin'o, kiu salt'ig'is mi'a'j'n pens'o'j'n kaj sent'o'j'n al divers'a'j direkt'o'j.

La libr'o ating'is mi'n en ekster'ordinar'a moment'o – mi sukces'is pren'i ĝi'n de la poŝt'ej'o en la last'a'j antaŭ-trud'izol'iĝ'a'j hor'o'j en Bulgario.

Sur la dors'o'paĝ'o mi leg'is: „Tiu ĉi kajer'o est'as trov'it'a en la psikiatri'a hospital'o de Londono en 2020. Neni'u hav'as klar'ig'o'n pri ĝi'a en'hav'o. Tiu, kiu hav'as inform'o'j'n pri tiu ĉi kaz'o, bon'vol'u kontakt'i la hospital'o'n.”

Ĉu unu sol'a anim'o grav'as?

Mi ne pov'as bon'e klar'ig'i, kial tiu'j ĉi lini'o'j ig'is mi'n pens'i, ke ebl'e mi ne est'as bon'a hom'o. Ĉu ĉar mi sent'is, ke ies anim'o kri'as pri atent'o, sed mi ne pret'as sufiĉ'e atent'i ĝi'n? Aŭ ĉar mi ne plu cert'is, ke unu'sol'a anim'o mult'e grav'as, kiam la mond'o ruin'iĝ'as ... aŭ re'nask'iĝ'as?

Kvankam mi leg'is la libr'o'n en'e de minut'o'j, mi bezon'is monat'o'j'n por digest'i ĝi'n aŭ, pli preciz'e, por digest'i mi'a'n rilat'o'n al ĝi. Nun mi pens'as, ke alien'iĝ'o, kiel si'a'spec'a anim'a trud'izol'iĝ'o, est'as io util'a kaj neces'a, se oni ne perd'as la voj'o'n por re'ven'i al si mem.

Antaŭ jar'dek'o'j mi spekt'is bulgar'a'n epizod'ar'o'n pri simil'a tem'ar'o. Ĝi titol'iĝ'is Adapt'iĝ'o. Mi neniel pov'is eskap'i la kompar'o'n de ambaŭ verk'o'j. Kaj mi'n daŭr'e turment'as la demand'o: Ĉu adapt'iĝ'o est'as io favor'a? Ĉu est'as pli bon'e adapt'iĝ'i ol alien'iĝ'i?

Mi trov'is respond'o'n, sed mi ne dir'os ĝi'n. Tia'j'n demand'o'j'n ĉiu dev'as respond'i por si mem. Do prefer'e vi alien'iĝ'u de mi'a'j impres'o'j kaj mem juĝ'u!

Marian'a Evlogieva okup'iĝ'as pri psikologi'a'j praktik'o'j kiel neŭr'o-lingv'ist'ik'a program'ad'o kaj hipnot'ism'o.

Lod'e Van de Veld'e: La alien'iĝ'o. Eld. Liber'a, 2020. 84 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-024425698-2.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Nov'a ret'ej'o help'os protekt'i kontraŭ cunam'o'j

La ital'a scienc'a institut'o Istituto nazionale di geofisica e vulcanologia (Naci'a institut'o pri geofizik'o kaj vulkan'ologi'o, INGV) en maj'o 2020 lanĉ'is ret'ej'o'n de la propr'a inform'a centr'o pri cunam'o'j (CAT-INGV) kun la cel'o hav'ig'i al la interes'at'a civit'an'ar'o inform'o'j'n kaj detal'a'j'n raport'o'j'n pri cunam'o'risk'o'j en Mediterane'o.

La cel'o de la nov'a platform'o est'as sent'em'ig'i hom'o'j'n pri la risk'o de cunam'o en Italio, risk'o ankoraŭ mal'mult'e kon'at'a pro la relativ'e mal'grand'a oft'ec'o de grand'a'j cunam'o'j en Mediterane'o. Tamen oni dezir'as hav'ig'i il'o'j'n, kiu'j ebl'ig'as redukt'i la sekv'o'j'n okaz'e de cunam'o simil'a al tiu'j, kiu'j jam pas'int'ec'e frap'is Italion kaj ĉirkaŭ'aĵ'o'n.

Sekci'o'j

CAT-INGV est'as unu el la tri ŝlos'il'a'j element'o'j de Siam, la naci'a avert'a sistem'o pri sism'a'j cunam'o'j, kun'e kun la fak'o pri naci'a civil'a protekt'o (ital'e Dipartimento di protezione civil'e, DPC) kaj la Super'a Institut'o pri Medi'protekt'ad'o kaj Esplor'ad'o (ISPRA). La ret'ej'o de CAT-INGV liver'as al la publik'o mult'a'j'n sci'o'j'n pri cunam'o'j: kiel ili form'iĝ'as, kiel ili dis'vast'iĝ'as, kie ili plej probabl'as, kiel ni pov'as defend'i ni'n kontraŭ ili, kiu'j est'as la inter'naci'a'j kaj naci'a'j instituci'o'j, kiu'j zorg'as pri protekt'ad'o kaj komunik'ad'o de pri'a'j risk'o'j.

Apart'a emfaz'o est'as don'at'a al la danĝer'o pri cunam'o'j en Mediterane'o, kie CAT-INGV funkci'as ek'de 2016 kiel oficial'a inform'ant'o ne nur por Italio, sed ankaŭ por ali'a'j land'o'j apud nord-orient'a Atlantik'o, Mediterane'o kaj kun'lig'it'a'j mar'o'j.

Decembr'o 1908

Cunam'o'j est'as okaz'aĵ'o'j, kiu'j, kvankam mal'oft'a'j, pov'as est'i eĉ en ital'a'j mar'o'j tiel detru'a'j, kiel tiu'j, kiu'j traf'is Indonezion, Ĉilion kaj Japani'o'n en la last'a'j du'dek jar'o'j. Oni pens'u pri la ter'trem'o/cunam'o de Messina kaj Reggio Calabria, kiu la 28an de decembr'o 1908 kaŭz'is ond'o'j'n alt'a'j'n pli ol 11 metr'o'j'n, mort'ig'ant'e 100 000 hom'o'j'n. Mal'grand'a'j cunam'o'j est'as mult'e pli oft'a'j, sed pov'as est'i sam'e danĝer'a'j: mar'a ond'o de kelk'a'j dek'o'j da centi'metr'o'j pov'as fal'ig'i pord'o'j'n, mov'i aŭt'o'j'n kaj tren'i en la mar'o'n hom'o'j'n plen'kresk'a'j'n kun fortik'a figur'o.

Percept'o de cunam'o'risk'o

INGV publik'ig'is ankaŭ datum'baz'o'n pri cunam'o-observ'ad'o'j en Italio. Ĝi est'as platform'o, kiu ebl'ig'as ekzamen'i kaj analiz'i sur map'o ĉiu'j'n inform'o'j'n pri la 300 hav'ebl'a'j observ'ad'o'j rilat'e al la 72 cunam'o'j ĝis nun kon'at'a'j en Italio. Ceter'e, en la revu'o NHESS (Natural Hazards and Earth System Sciences), aper'is la unu'a grand'skal'a sistem'a stud'o pri taks'ad'o de la percept'o de cunam'o'risk'o far'e de la loĝ'ant'ar'o en sud'a Italio.

Ne tiom mal'facil'as la ĉin'a lingv'o

Nun'temp'e en la mond'o est'as pli ol 200 land'o'j, kun 7,62 miliard'o'j da loĝ'ant'o'j, inter kiu'j 1,4 miliard'o'j est'as ĉin'o'j. La long'a histori'o de Ĉini'o, kun'e kun ties antikv'a kultur'o kaj rapid'e evolu'ant'a ekonomi'o, en la last'a'j jar'o'j al'tir'as la atent'o'n de ali'a'j popol'o'j, al'log'ant'e ili'n pli kaj pli. Kresk'ant'a nombr'o da hom'o'j ne'hazard'e vol'as lern'i la ĉin'a'n lingv'o'n. Inter la interes'at'o'j pri la ĉin'a mult'a'j tamen hezit'as, ĉu lern'i ĝi'n aŭ ne. Tim'ig'as ili'n la mal'facil'ec'o de tiu idiom'o. Plur'a'j opini'as, ke la ĉin'a lingv'o est'as la plej mal'facil'a el ĉiu'j, pro la grand'eg'a nombr'o da ideografi'aĵ'o'j kaj pro la kvar parol'a'j ton'o'j. Ĉu tamen la ĉin'a est'as tiel mal'facil'a?

Jes, ĝi efektiv'e tut'e ne est'as facil'a lingv'o por ali'land'an'o'j. Sed ĝi'a mal'facil'ec'o est'as tro'ig'at'a, kaj tio tim'ig'as mult'a'j'n lern'em'ul'o'j'n. Jen kelk'a'j konkret'a'j analiz'o'j. Leg'int'e ili'n, vi trov'os, ke la ĉin'a lingv'o ne est'as tiel kompleks'a, kiel mult'a'j imag'as.

Kiom da ideografi'aĵ'o'j?

Vort'o'j de mult'a'j lingv'o'j form'iĝ'as per alfabet'o'j de maksimum'e tri'dek liter'o'j, dum la vort'o'j de la ĉin'a lingv'o form'iĝ'as per ideografi'aĵ'o'j. Kiom da ili est'as en la ĉin'a lingv'o? Sum'e est'as kelk'a'j dek'mil'o'j. La libr'o Grand'a vort'ar'o de ĉin'lingv'a'j ideografi'aĵ'o'j (ĉin'e 汉语大字典), el'don'it'a en 1990, ja en'hav'as pli ol 56 000 ideografi'aĵ'o'j'n. Kiu kapabl'as memor'i tiom mult'e da ili? Jes, tio ne est'as ŝerc'o. Tamen neni'u ĉin'o kon'as ĉiu'j'n ĉin'a'j'n ideografi'aĵ'o'j'n. La pli'mult'o el tiu'j 56 000 jam est'as for'las'it'a. Hodiaŭ oni uz'as iom mal'pli ol 3000, kaj post la lern'ad'o de 1000 el ili oni pov'as re'kon'i pli ol 90 % de la ideografi'aĵ'o'j en ĵurnal'o aŭ gazet'o.

Strek'a sistem'o

Cert'e, ankaŭ 1000, 2000 aŭ 3000 ideografi'aĵ'o'j est'as mal'facil'a'j por ali'land'a'j ge'lern'ant'o'j. Sed oni ne bezon'as mekanik'e lern'i tiu'j'n divers'a'j'n form'o'j'n. Unu'e, ĉiu ideografi'aĵ'o form'iĝ'as per kombin'o'j de fiks'it'a'j kaj lim'ig'it'a'j strek'o'j. Ĉin'a'j ideografi'aĵ'o'j hav'as ok baz'a'j'n strek'o'j'n. Ekzempl'e, 中 (centr'a) form'iĝ'as per kvar strek'o'j, 国 (land'o) form'iĝ'as per ok strek'o'j. En la modern'a ĉin'a lingv'o la plej simpl'a'j ideografi'aĵ'o'j hav'as nur unu strek'o'n, ekzempl'e 一 (unu), 乙 (du'a). Kiom da strek'o'j hav'as la plej kompleks'a? Tri'dek ses: 齉 (naz'o'ŝtop'iĝ'o). Sed trankvil'iĝ'u! Aktual'e ĉin'a'j ideografi'aĵ'o'j averaĝ'e hav'as ĉirkaŭ ok strek'o'j'n. Ekzempl'e, 世界语 (Esperant'o) hav'as kvin, naŭ kaj naŭ strek'o'j'n; 春, 夏, 秋, 冬 (printemp'o, somer'o, aŭtun'o kaj vintr'o) hav'as respektiv'e naŭ, dek, naŭ kaj kvin strek'o'j'n.

Du'e, mult'a'j ideografi'aĵ'o'j kombin'iĝ'as per ali'a'j ideografi'aĵ'o'j aŭ struktur'a'j part'o'j. Ekzempl'e, 众 (amas'o) form'iĝ'as per tri'obl'a 人 (hom'o), 林 (arb'ar'o) form'iĝ'as per du'obl'a 木 (arb'o, lign'o), 明 (lum'o) form'iĝ'as per 日 (sun'o) kaj 月 (lun'o). Krom'e, mult'a'j ideografi'aĵ'o'j hav'as sam'a'j'n struktur'a'j'n part'o'j'n. Ekzempl'e, la ideografi'aĵ'o'j 读 (leg'i), 话 (vort'o), 说 (parol'i), 议 (diskut'i) kun'hav'as la struktur'a'n part'o'n 讠, kiu signif'as „parol'i” aŭ „vort'o”.

Ali'a ekzempl'o: 饱 (sat'a), 饮 (trink'i), 饭 (manĝ'o), 饼 (ĉin'a pat'kuk'o); - ĉiu'j el ili kun'hav'as la struktur'a'n part'o'n 饣, kiu signif'as „manĝ'i” aŭ „trink'i”.

En la ĉin'a lingv'o est'as 53 tia'j struktur'a'j part'o'j, per kiu'j oni form'as mult'a'j'n ideografi'aĵ'o'j'n. Do oni pov'as imag'i, ke skrib'i ĉin'a'j'n ideografi'aĵ'o'j'n simil'as al lud'ad'o per lign'o'kub'et'o'j, kio facil'ig'as la lern'ad'o'n de ĉin'a'j ideografi'aĵ'o'j.

Apud'met'o de ideografi'aĵ'o'j

En eŭrop'a'j lingv'o'j vort'o'j form'iĝ'as per liter'o'j. En la ĉin'a lingv'o vort'o'j form'iĝ'as per ideografi'aĵ'o'j, ekzempl'e 新闻 (nov'aĵ'o), 科学 (scienc'o), 计算机 (komput'il'o), 联合国 (Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j). Cert'e, lern'int'e ideografi'aĵ'o'j'n, oni dev'as lern'i ankaŭ la signif'o'n de vort'o'j. Sed lern'ant'o'j de la ĉin'a lingv'o pov'as kompren'i vort'o'j'n per signif'o'j de la ideografi'aĵ'o'j en ili. Ekzempl'e, 飞机 (aeroplan'o) = 飞 (flug'i) + 机 (maŝin'o); 计算机 (komput'il'o) = 计算 (komput'i) + 机 (maŝin'o); 电视 (televid'o) = 电 (elektron'ik'o) + 视 (vid'i); 电话 (telefon'o) = 电 (elektron'ik'o) + 话 (parol'i). Do, lern'int'e signif'o'j'n de ideografi'aĵ'o'j en iu vort'o, oni pov'as prov'i analiz'e divid'i vort'a'n signif'o'n. Se vi ne pov'as ĝust'e divid'i, almenaŭ tio help'as vi'n kompren'i kaj memor'i la vort'o'j'n.

Kvar ton'o'j

La ĉin'a est'as ton'a lingv'o; do, krom la el'parol'o'n oni dev'as lern'i la ton'o'n de ideografi'aĵ'o apud la son'o. Ekzempl'e: 妈 (patr'in'o), 麻 (kanab'o), 马 (ĉeval'o), 骂 (insult'i) - la prononc'o de tiu'j kvar ideografi'aĵ'o'j est'as ĉiam „ma”, sed kun kvar mal'sam'a'j ton'o'j: m, má, mǎ, mà. Ebl'e ankaŭ tio tim'ig'as vi'n. Sed ton'o'j ne tre grav'as, ĉar, kiam vi parol'as ĉin'e, oni pov'as facil'e kompren'i vi'n laŭ la kun'tekst'o, eĉ se vi tut'e ignor'as la ton'o'j'n.

Ĉin'a'j naci-mal'pli'mult'o'j

La oficial'a lingv'o de Ĉini'o est'as Putonghua (普通话, komun'a lingv'o), nom'e la norm'a ĉin'a lingv'o. Sed Ĉini'o est'as eg'e grand'a, kun mult'eg'e da hom'o'j el divers'a'j naci'o'j. Sub Putonghua est'as ok grand'a'j dialekt'o'j kun mult'a'j sub-dialekt'o'j parol'at'a'j de la han-naci'o, la ĉef'a naci'o de Ĉini'o. Krom'e est'as ankaŭ lingv'o'j de naci-mal'pli'mult'o'j. Do la sum'o de la divers'a'j lingv'o'j en Ĉini'o super'as cent'o'n. Sed ali'land'a'j ge'lern'ant'o'j ne zorg'u pri tiu situaci'o; unu'e, ĉar mult'a'j el tiu'j lingv'o'j mal'aper'as, kio est'as la ne'evit'ebl'a tendenc'o en soci'a dis'volv'iĝ'o. Rest'as mal'pli kaj mal'pli da lingv'o'j en Ĉini'o, kiel en iu ajn ali'a part'o de la mond'o. Cert'e iu'j bedaŭr'as tio'n. Tamen la mal'pli'iĝ'o de lingv'o'j favor'as la komunik'iĝ'o'n inter hom'o'j, kio akcel'as la soci'a'n dis'volv'iĝ'o'n.

Du'e, en la jar'o 1956 la ĉin'a reg'ist'ar'o ja ek'popular'ig'is Putonghua, la komun'a'n lingv'o'n por ĉin'o'j. Laŭ enket'o ĉirkaŭ 80 % de la ĉin'o'j pov'as parol'i ĝi'n. En lern'ej'o'j kaj universitat'o'j lecion'o'j est'as instru'at'a'j per tiu komun'a lingv'o, tial ĉiu'j kler'iĝ'int'o'j pov'as parol'i ĝi'n. Do por komunik'iĝ'i kun plej'part'o de la ĉin'o'j sufiĉ'as lern'i kaj parol'i nur unu lingv'o'n, la norm'a'n komun'a'n lingv'o'n.

Efik'a komunik'sistem'o

La ĉin'a ideografi'aĵ'ar'o est'as efik'a komunik'sistem'o. Kvankam oni bezon'as relativ'e long'a'n temp'o'n por lern'i ideografi'aĵ'o'j'n, oni pov'as almenaŭ leg'i ili'n rapid'e. Tio est'as facil'e kompren'ebl'a: rigard'i bild'o'n est'as pli rekt'e kaj pli tuj'e ol leg'i tut'a'n tekst'o'n. Leg'ant'e ideografi'aĵ'o'j'n ne-liter'um'ant'e, oni pov'as tre rapid'e kompren'i tekst'o'n. Ekzempl'e, leg'ant'e gazet'o'n, oni pov'as kon'i la tekst'a'n skiz'o'n de paĝ'o en la ĉin'a lingv'o en kelk'a'j sekund'o'j, dum oni bezon'as kelk'a'j'n minut'o'j'n por esperant'lingv'a tekst'o.

Ĉin'a'j ideografi'aĵ'o'j est'as uz'at'a'j ankaŭ en Japani'o apud japan'a'j liter'o'j (仮名, kanaoj). Kiam japan'o'j vetur'as rapid'e sur ŝose'o, ili pov'as facil'e leg'i la atent'ig'a'j'n vort'o'j'n en la ĉin'a, sed la vort'o'j skrib'it'a'j en japan'a'j liter'o'j est'as mal'facil'e kompren'ebl'a'j laŭ la sam'a rapid'o.

Ĉin'a toler'em'o kaj admir'em'o

Ĉin'o'j est'as gast'ig'em'a'j kaj toler'em'a'j, apart'e al ekster'land'an'o'j. Kiam ekster'land'an'o'j parol'as la ĉin'a'n lingv'o'n, eĉ se la el'parol'o ne est'as bon'a aŭ est'as tre mal'flu'a kaj balbut'a, ĉin'o'j ja admir'as la parol'ant'o'j'n. Tio ne de'pend'as de nur'a ĝentil'ec'o aŭ hipokrit'ec'o, sed tem'as pri sincer'a admir'o pri tiu, kiu parol'as en la ĉin'a. La ĉin'o'j ĉiam ĝoj'as, kiam ali'land'an'o'j parol'as ĉin'e. Do, for'ĵet'int'e vi'a'n tim'o'n, diligent'e lern'u kaj kuraĝ'e parol'u (kaj skrib'u) la ĉin'a'n lingv'o'n!

Aktual'e preskaŭ ĉiu'j komput'il'o'j kaj poŝ'telefon'o'j pov'as aper'ig'i la ĉin'a'j'n ideografi'aĵ'o'j'n. Se la vi'a ne pov'as tio'n far'i, ebl'as el'ŝut'i kaj instal'i sen'pag'e ĉin'a'n tip'ar'o'n el Gugl'o.

Insid'o

Marin'a est'is feliĉ'a. En septembr'o ŝi komenc'os stud'i farmaci'o'n en la ĉef'urb'o.

– Vi jam est'as student'in'o – dir'is Dara, ŝi'a patr'in'o, - sed en la ĉef'urb'o vi dev'as lu'i loĝ'ej'o'n. Tie loĝ'as Klar'a, la fil'in'o de mi'a koleg'in'o Mir'a. Mi pet'os ŝi'n, ke vi loĝ'u en ŝi'a hejm'o. Kompren'ebl'e ni lu'pag'os. Klar'a kaj ŝi'a edz'o est'as jun'a simpati'a famili'o. Ili hav'as grand'a'n loĝ'ej'o'n.

Dara kaj Marin'a vetur'is al la ĉef'urb'o, ir'is al la dom'o de Klar'a, kiu ek'ĝoj'is, kiam ŝi vid'is ili'n. Klar'a invit'is ili'n en la loĝ'ej'o'n, luks'a'n apartament'o'n, mod'e mebl'it'a'n. En la vast'a ĉambr'o est'is kaf'o'tabl'o, fotel'o'j, bret'ar'o, sur kiu vid'ebl'is memor'aĵ'o'j el divers'a'j ekzotik'a'j land'o'j kaj urb'o'j. Sur la mur'o'j pend'is abstrakt'a'j pentr'aĵ'o'j.

– O'nj'o Dara, bon'a'n ven'o'n – dir'is Klar'a. – De'long'e mi ne vid'is vi'n.

– Marin'a est'os student'in'o ĉi tie, en la ĉef'urb'o. Ŝi stud'os farmaci'o'n. Ni vol'as demand'i vi'n, ĉu ebl'as, ke ŝi loĝ'u en vi'a dom'o. Marin'a ne kon'as la ĉef'urb'o'n kaj est'us bon'e, se ŝi loĝ'us ĉe kon'at'a famili'o kiel vi. Tiel mi est'os trankvil'a – dir'is Dara.

Du'dek'kvin'jar'a Klar'a hav'is dens'a'n nigr'a'n har'ar'o'n kaj brun'a'j'n migdal'form'a'j'n okul'o'j'n.

– Ni'a loĝ'ej'o est'as grand'a. Ni est'as du'op'e, Peter, mi'a edz'o, kaj mi – emfaz'is Klar'a.

– Ne tem'as pri tio, o'nj'o Dara. Peter kaj mi labor'as. Ni ne bezon'as mon'o'n.

Marin'a kaj Klar'a iĝ'is bon'a'j amik'in'o'j. Klar'a zorg'is pri Marin'a kiel pli aĝ'a frat'in'o. Klar'a, Peter kaj Marin'a kun'e maten'manĝ'is, vesper'manĝ'is. Klar'a kaj Marin'a aĉet'um'is, sabat'e kaj dimanĉ'e ili ekskurs'is, spekt'is teatr'aĵ'o'j'n, koncert'o'j'n. Klar'a est'is bank'ofic'ist'in'o kaj kon'at'ig'is Marin'a al si'a'j koleg'in'o'j, kiu'j oft'e gast'is ĉe Klar'a.

En la famili'o de Klar'a kaj Peter Marin'a tre bon'e fart'is. En la komenc'o tamen Marin'a ne rimark'is, sed post iom da temp'o ŝajn'is al ŝi, ke Peter est'as tre afabl'a al ŝi. Pli aĝ'a ol Klar'a, Peter est'is alt'a, svelt'a kun atlet'a korp'o, blond'har'ar'a kaj kun okul'o'j, kiu'j hav'is ĉokolad'kolor'o'n. Peter labor'is en inter'naci'a firma'o, oft'e vetur'is ekster'land'e'n, kaj kiam li re'ven'is li port'is donac'o'j'n al Klar'a kaj memor'aĵ'o'j'n al Marin'a.

De temp'o al temp'o Peter dir'is iu'n kompliment'o'n al Marin'a, ke ŝi est'as bel'a aŭ ke ŝi hav'as ĉarm'a'j'n okul'o'j'n. Marin'a ver'e est'is bel'a, kun graci'a korp'o, kun mol'a silk'a har'ar'o kaj mar'blu'a'j okul'o'j, kies rigard'o est'is mild'a.

Iu'n tag'o'n, kiam Klar'a ne est'is hejm'e, Peter subit'e en'ir'is la ĉambr'o'n de Marin'a. Ŝi dezir'as demand'i, ĉu li bezon'as i'o'n, sed Peter proksim'iĝ'is, ĉirkaŭ'brak'is ŝi'n kaj komenc'is flustr'i:

– Marin'a, vi est'as la plej bel'a knab'in'o, kiu'n mi vid'is en la mond'o. Vi sorĉ'as mi'n kaj mi forges'as, kiu mi est'as.

Marin'a prov'is delikat'e liber'ig'i si'n, sed Peter pli fort'e ten'is ŝi'n. Tiam Marin'a for'puŝ'is li'n kaj for'kur'is el la ĉambr'o. Konfuz'it'a, ofend'it'a, tim'ig'it'a ŝi ek'plor'is. Ŝi ne sci'is kio'n far'i. Marin'a tut'e ne atend'is tio'n de Peter. Ŝi estim'is li'n, sed tiu ĉi li'a ag'o est'is ne'toler'ebl'a. Marin'a ne dezir'is dir'i al Klar'a, kio okaz'is. Tio eg'e dolor'ig'os kaj vund'os ŝi'n.

Post'tag'mez'e Klar'a re'ven'is el la labor'ej'o. Kiel ĉiam, ŝi kis'is Peter kaj demand'is li'n, kiel pas'is la tag'o. Ŝi komenc'is prepar'i la vesper'manĝ'o'n.

– Mi ne dezir'as mal'trankvil'ig'i vi'n – dir'is Peter, - sed la et'a Marin'a prov'is tent'i mi'n. Hodiaŭ ŝi ven'is al mi, dir'is, ke ŝi de'long'e am'as mi'n kaj prov'is kis'i mi'n. Mi dir'is al ŝi, ke mi est'as edz'o, mi for'puŝ'is ŝi'n. Ŝi koler'iĝ'is kaj el'ir'is.

Klar'a kiel ŝton'ig'it'a rigard'is Peter. Ŝi ne dezir'is kred'i, ke tio ver'e okaz'is.

Ŝi'a sang'o kiel ard'eg'a laf'o bol'is en ŝi'a kap'o. Ŝi'a vizaĝ'o pli kaj pli ruĝ'iĝ'is.

– Tio est'as terur'a! – dir'is Klar'a. – Mi opini'is, ke mi bon'e kon'as Marin'a'n. Tiu ĉi fi'ul'in'o aspekt'is modest'a, silent'em'a, naiv'a.

– Mi neniam supoz'is, ke vi ag'os tiel. Vi prov'is tent'i mi'a'n edz'o'n. Vi – publik'ul'in'o!

Marin'a ek'plor'is. Kiel klar'ig'i al Klar'a, kio okaz'is. Klar'a ne kred'us al ŝi. Marin'a el'ir'is. Ŝi en'ir'is si'a'n ĉambr'o'n, rapid'e ŝi met'is si'a'j'n vest'o'j'n en sak'o'n kaj for'ir'is.

Ek'loĝ'i kiel astronaŭt'o

Nas'a (National Aeronautics and Spac'e Administration/Naci'a Aeronaŭt'ik'a kaj Kosm'a Administraci'o), kiel uson'a agent'ej'o de kosm'a esplor'ad'o kaj stud'ad'o, hav'as dek'o'j'n da ej'o'j tra la tut'a land'o. La plej kon'at'a'j est'as ver'ŝajn'e du: Kosm'o'drom'o Kennedy – en Florido, lanĉ'lok'o ne nur de la legend'a'j ŝip'o'j Apollo, sed ankaŭ de la nov'stil'a'j Falcon, kaj Kosm'o'drom'o Johnson, en la ĉirkaŭ'aĵ'o de Hjustono (Teksaso).

La hjustona kosm'o'drom'o est'as ne nur la ĉef'a gvid'ej'o de kosm'o'ekspedici'o'j, sed ankaŭ la ĉef'a trejn'ej'o de astronaŭt'o'j. Tie pas'ig'is kvaranten'o'n la re'ven'int'o'j de la lun'ekspedici'o'j. Ne est'as mir'ind'e, ke plur'a'j astronaŭt'o'j vol'is hav'i si'a'n propr'a'n loĝ'ej'o'n apud Hjustono. Tre kon'at'a est'as la komun'um'o Timber Cove – tre proksim'a al la kosm'o'drom'o – kie si'a'temp'e loĝ'is John Glenn (an'o de la ekspedici'o Mercury 7 kaj spac'pram'o Discovery), Scott Carpenter (ekspedici'o Mercury 7), Gus Grissom (ekspedici'o'j Mercury 4, Gemini 3 kaj Apollo 1), Charles Conrad Jr. (ekspedici'o'j Gemini 5, Gemini 11, Apollo 12 kaj Skylab 2) kaj Peggy Whitson (la unu'a vir'in'o, kiu gvid'is la inter'naci'a'n kosm'o'staci'o'n).

Ĉu aĉet'i dom'o'n ... kosm'a'n?

El tiu ar'o da loĝ'lok'o'j last'a'temp'e est'as al'log'a precip'e unu, kiu'n ebl'as aĉet'i: la dom'o de la unu'a hom'o paŝ'int'a sur la lun'o, Neil Armstrong. Tiu'n 5-ĉambr'a'n dom'o'n en la urb'et'o El Lag'o, apud la kosm'o'drom'o, oni vend'as kontraŭ 375 000 dolar'o'j. Est'as interes'e, ke por hav'i la dom'o'n – konstru'it'a'n en 1964 – Armstrong prunt'e'pren'is de bank'o 30 000 dolar'o'j'n. Li loĝ'is tie dum kelk'a'j jar'o'j, ek'de juli'o 1969, kiam per paŝ'ad'o sur la lun'o li iĝ'is unu el la plej kon'at'a'j hom'o'j en la mond'o.

La nun'a'j loĝ'ant'o'j de El Lag'o tre fier'as pri tio, ke mult'a'j astronaŭt'o'j elekt'is ili'a'n urb'o'n kiel si'a'n „du'a'n” hejm'o'n. En la urb'a ret'ej'o aper'as 3-paĝ'a fot'o'galeri'o de la „kosm'a'j fam'ul'o'j” de El Lag'o: https://www.ellago-tx.com/gallery.aspx?AID=4.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Roman'o pri la mal'facil'a'j viv'o'pad'o'j

Kial oni ne pov'as ord'ig'i si'a'n viv'o'n tiel, ke ĝi est'u simil'a al apotek'o? Mi star'ig'is tiu'n ĉi demand'o'n al mi mem, kiam mi tra'leg'is la roman'o'n de Juli'a'n Modest Tra la pad'o'j de la viv'o. Eva, la ĉef'hero'in'o de la roman'o est'as apotek'ist'in'o. Ĉiu'n tag'o'n ŝi rigard'as la pur'a'n kaj bon'e ord'ig'it'a'n apotek'o'n kaj demand'as si'n, ĉu ebl'as, ke ĉio en la viv'o est'u kiel en apotek'o – klar'a kaj en ord'o. Kial oni ne hav'as tir'kest'o'j'n, en kiu'j est'u am'o, esper'o, feliĉ'o. Tamen, bedaŭr'ind'e, la viv'o ne est'as apotek'o. Kiam ni plen'kresk'as, ni streb'as ord'ig'i ni'a'n viv'o'n, sed ne ĉiam ni sukces'as. Ni kompren'as, ke ne ĉio en la viv'o de'pend'as de ni mem.

Eva kuraĝ'as konfes'i si'a'n am'o'n al la vir'o, kiu plaĉ'as al ŝi. Jes, am'o pov'as atak'i ni'n subit'e. Unu el la hero'o'j en la roman'o dir'as, ke neni'o en la viv'o okaz'as hazard'e. Dragomir, la amik'o de Eva, ne trink'as alkohol'aĵ'o'n, sed, vetur'ant'e per aŭt'o, li kraŝ'as kaj mort'as. Je la komenc'o de septembr'o neni'o alud'as, ke post la or'a aŭtun'o ven'os vintr'o kaj trist'o.

Medit'o'j

„Sed nun est'is septembr'o kaj mi ŝat'is la unu'a'j'n septembr'a'j'n tag'o'j'n, trankvil'a'j'n, silent'a'j'n, sun'a'j'n. En la komenc'o de septembr'o ĉio vid'ebl'as pli klar'e” – medit'as Eva. Ŝi prepar'as si'n por famili'a viv'o, sed subit'e ŝi iĝ'as vidv'in'o.

Post la mort'o de Dragomir mal'rapid'e kaj turment'e Eva sukces'as venk'i la dolor'o'n, la sen'esper'o'n. Ŝi konsci'as, ke se oni am'us si'n, oni sukces'us trans'viv'i la ĉagren'o'n, la mal'facil'aĵ'o'j'n kaj ek'am'i ali'a'j'n hom'o'j'n. Ja la viv'o daŭr'as plu. Eva iĝ'as bapt'o'patr'in'o de Viktor, la fil'o de ŝi'a kuz'in'o, kaj Eva konsci'as, ke la plej grav'a vir'in'a dev'o est'as iĝ'i patr'in'o, don'i nov'a'n viv'o'n. Ŝi nask'as fil'in'o'n – Lil'i. La nask'o est'as dolor'ig'a, sed sen'lim'e ĝoj'a.

La infan'o'j kresk'as, kaj aper'as ili'a'j unu'a'j sen'rev'iĝ'o'j. Lil'i fru'e ek'sent'as si'a'n destin'o'n. Ŝi dezir'as est'i balet'ist'in'o. Lil'i est'as sincer'a kaj kar'a, simil'a al mal'ferm'it'a libr'o. Sur ŝi'a infan'a vizaĝ'o klar'e vid'ebl'as la ĝoj'o'j kaj mal'ĝoj'o'j. Juli'a'n Modest delikat'e alud'as, ke la hom'o dev'as sekv'i si'a'j'n rev'o'j'n. La patr'o de Eva ne dezir'as, ke Lil'i est'u balet'ist'in'o, tamen Eva kaj Lil'i ek'ir'as la voj'o'n, kiu'n Lil'i elekt'is.

Ĉiu dev'as plen'um'i si'a'n viv'o'dev'o'n. Eva est'as patr'in'o, kiu pret'as don'i ĉio'n por la feliĉ'o de si'a fil'in'o. Ĉiu dev'as tra'ir'i la pad'o'j'n de la viv'o.

Plej subtil'a'j pens'o'j

Tra la pad'o'j de la viv'o est'as roman'o, en kiu Juli'a'n Modest talent'e montr'as la mult'kolor'a'n nun'temp'a'n viv'o'n. Li pri'skrib'as heroin'o'n kuraĝ'a'n, mem'star'a'n, pret'a'n batal'i kaj venk'i la mal'facil'aĵ'o'j'n; heroin'o'n, kiu tra'ir'is long'a'n voj'o'n, sed sukces'is eduk'i si'a'n fil'in'o'n kaj real'ig'is ŝi'a'j'n rev'o'j'n.

Leg'ant'e la roman'o'n, ne'vol'e en mi nask'iĝ'is la dezir'o, ke, kiam mi est'is infan'o, est'us bon'e se mi'a patr'in'o est'us kiel Eva, ĉar mi'a patr'in'o tre fru'e for'pas'is.

Juli'a'n Modest est'as sorĉ'ist'o, kiu al'log'e rakont'as, kiu en'rigard'as profund'e'n en la hom'a'n anim'o'n kaj montr'as al la leg'ant'o'j la plej subtil'a'j'n pens'o'j'n kaj emoci'o'j'n.

Juli'a'n Modest: Tra la pad'o'j de la viv'o – original'a roman'o. Antaŭ'parol'o de Fernand'o Pit'a. Eld. Liber'a, Antverpeno, 2020.

Gazet'ar'o kaj komun'um'o'j

Est'as kon'at'e, ke Uson'o est'as land'o de en'migr'int'o'j. Ĉiu kvar'a loĝ'ant'o de Uson'o est'as en'migr'int'o aŭ hav'as en'migr'int'a'n patr'o'n aŭ patr'in'o'n. Divers'ec'o de en'migr'int'o'j influ'as la lingv'a'n divers'ec'o'n en'land'a'n. Malgraŭ tio, ke la nov'a'j uson'an'o'j lern'as sufiĉ'e rapid'e la angl'a'n, ili hejm'e parol'as ĉef'e ali'a'n lingv'o'n. Laŭ inform'o'j de Naci'a Akademi'o de Scienc'o'j, Inĝenier'ad'o kaj Medicin'o ĉ. 85 % de la uson'a loĝ'ant'ar'o nask'iĝ'int'a ekster Uson'o hejm'e parol'as ne-angl'e. La plej grand'a ne-angl'e'parol'ant'a komun'um'o est'as la hispan'e'parol'ant'a (62 % de la en'migr'int'o'j parol'as hejm'e hispan'e). Kresk'o de la hispan'lingv'a komun'um'o garanti'as la ekzist'o'n kaj daŭr'a'n progres'o'n de hispan'lingv'a'j amas'komunik'il'o'j. Ŝajn'e eĉ la kron'virus'a pandemi'o ne pov'as mal'help'i tio'n.

Unu el la potenc'a'j kaj plej dis'vast'iĝ'ant'a'j komun'um'o'j est'as la jud'a, kiu konsist'ig'as 2,1 % de la tut'a loĝ'ant'ar'o. Ĝi est'as dis'e lok'it'a tra la tut'a land'o, kun rimark'ind'a koncentr'iĝ'o en grand'a'j urb'o'j. La komun'um'o est'as kler'a: 59 % de la uson'a'j jud'o'j hav'as universitat'a'n nivel'o'n, kaj la komun'um'o hav'as long'a'n histori'o'n tre firm'e kun'lig'it'a'n kun la tut'a uson'a soci'o. Tial est'as interes'e sekv'i la influ'o'n de la pandemi'o special'e ĉe la jud'a ĵurnal'ism'o. Sur'baz'e de tio ebl'as jam konjekt'i, kio baldaŭ okaz'os al ali'komun'um'a'j amas'komunik'il'o'j kaj ĝeneral'e al la tut'a gazet'ar'a industri'o en Uson'o.

Nun'temp'a'j problem'o'j

Laŭ nun'temp'a'j nov'aĵ'o'j la perspektiv'o'j ne est'as bon'a'j. Fin'e de juli'o aper'is la last'a paper'a numer'o de la 145-jar'a The New York Jewish Week (el'don'kvant'o ĉ. 40 000 ekzempler'o'j). De ĝi rest'as nur bit'a versi'o. Pli fru'e en 2020 la 121-jar'a Forward (part'e publik'ig'at'a ankaŭ jid'e) deklar'is plu'ekzist'o'n de nur cifer'ec'a el'don'o. En april'o de 2020 en Toront'o aper'is la last'a el'don'o (ne nur paper'e, sed ankaŭ bit'e) de The Canadian Jewish News, kun 32 000 ekzempler'o'j. Do vid'ebl'as, ke la uson'a gazet'ar'o hav'as tre mal'favor'a'n est'ont'ec'o'n en la tut'a land'o. Proksim'um'e 2000 lok'a'j gazet'o'j ĉes'ig'is si'a'j'n funkci'o'j'n. La aper'ad'o de ĉiu'tag'a'j kaj ĉiu'semajn'a'j inform'il'o'j mal'mult'iĝ'is je 38 %.

La jud'a gazet'ar'o, kiu en'tut'e konsist'is el 110 publik'aĵ'o'j, last'a'temp'e hav'is problem'o'j'n pro mal'kresk'o de interes'o inter la jun'a generaci'o, mal'kresk'o de reklam'o'j, de abon'ant'o'j ktp. La kron'virus'a pandemi'o kelk'obl'e pli'akr'ig'is la problem'o'j'n. La profit'o de la plej popular'a jud'a gazet'o (The Jewish Herald-Voice) en Hjustono ek'de april'o mal'pli'iĝ'is je 49,6 %.

Optimism'o ne mal'aper'as

Tamen, ne ĉiu'j el'don'ist'o'j est'as pesimism'a'j. Kevin Adelstein, prezid'ant'o de Cleveland Jewish Publication Company ¹, est'as optimism'a. Li cert'as pri tio, ke plej grav'as divers'ec'o en publik'ig'ad'o. Li'a el'don'ej'o (por paper'a kaj cifer'ec'a versi'o'j) propon'as al si'a komun'um'o ankaŭ 15 divers'a'j'n ali'tem'a'j'n gazet'o'j'n. Laŭ li la nun'a el'don'ej'o dev'as est'i pli simil'a al vend-organiz'aĵ'o ol al nov'aĵ'agent'ej'o, des pli pro tio, ke la leg'ant'ar'o de tiu'j komun'um'a'j publik'aĵ'o'j daŭr'e ekzist'os.

Tio don'as grand'a'n optimism'o'n por la est'ont'ec'o, ĉar la uson'a soci'o ja baz'iĝ'as sur tiu'j komun'um'o'j.

1. El'don'ant'o de „Cleveland Jewish News”, regul'a paper'a kaj bit'a gazet'o en Klevland'o, Ohi'o, kie loĝ'as 80 000 jud'o'j.

Nov'a'j energi-etiked'o'j en EU

En 1994 ek'aper'is sur elektr'a'j aparat'o'j por hejm'a uz'o vend'at'a'j en Eŭrop'a Uni'o etiked'o'j, kiu'j montr'as, kiom da energi'o la aparat'o'j konsum'as. Jam de'long'e la origin'a skal'o (A ĝis G) ne plu taŭg'is, ĉar la aparat'o'j iĝ'is pli ŝpar'em'a'j. Por la plej bon'a'j neces'is kre'i al'don'a'j'n kategori'o'j'n A+, A++ kaj A+++ sur la skal'o.

Por simpl'ig'i la kompar'o'n, EU de'nov'e en'konduk'os la skal'o'n A ĝis G. La nun'a'j kategori'o'j A en la nov'a skal'o proksim'um'e egal'os al kategori'o C. La kategori'o'j A kaj B komenc'e ne aŭ apenaŭ est'os uz'at'a'j, ĉar ili est'as rezerv'it'a'j por est'ont'a'j ankoraŭ pli ŝpar'em'a'j aparat'o'j. La vend'ej'o'j uz'os la nov'a'j'n etiked'o'j'n ek'de mart'o 2021 por kelk'a'j hejm'a'j il'o'j (i.a. lav'maŝin'o'j kaj frid'uj'o'j) kaj ek'de septembr'o 2021 por lamp'o'j. La etiked'o'j est'os „lingv'o-neŭtral'a'j”: ne est'os tekst'o sur ili, sed nur cifer'o'j, simbol'o'j kaj inter'naci'e uz'at'a'j mal'long'ig'o'j.

Mal'pli kon'at'a'j religi'o'j

Antaŭ jar'o'j, mi leg'is iom mal'nov'a'n (sed interes'a'n) libr'o'n de la uson'a psikolog'o kaj filozof'o William James, kies titol'o en la angl'a est'as The Varieties of Religious Experience (Vari'o de religi'a spert'o). Ĝi konsist'as el seri'o de preleg'o'j pri natur'a teologi'o, kiu'j'n la aŭtor'o prezent'is en la Universitat'o de Edinburg'o, Skot'land'o, inter la jar'o'j 1901 kaj 1902.

Mi unu'e supoz'is, ke James intenc'as pri'skrib'i kelk'a'j'n el la mult'nombr'a'j religi'o'j, sekt'o'j kaj konfesi'o'j, kiu'j ekzist'is en li'a hejm'land'o, ĉar Uson'o est'as apart'e religi'em'a land'o. Kvankam la aŭtor'o ne cel'is verk'i pri la abund'o da kred'o'j, kiu'j trov'ebl'as tie – kontraŭ'e, la verk'o tem'as pri psikologi'a esplor'ad'o pri la efik'o de religi'a spert'o sur la hom'a mens'o – li trov'iĝ'is en tre favor'a situaci'o por far'i tio'n. Plej oft'e religi'o'j font'as el vizi'o'j kaj spirit'a inspir'o.

Por ne-religi'em'a hom'o, tiu'j pov'as ŝajn'i strang'a'j kaj ne'kompren'ebl'a'j. Mi'n instig'is skrib'i pri ĉi tiu tem'o mi'a leg'ad'o de la mir'ind'a kaj admir'ind'a poem'eg'o La konflikt'o de la epok'o'j ¹ de la sud-afrik'a verk'ist'o Edwin de Kock.

Kiam en la lern'ej'o mi stud'is angl'a'n literatur'o'n, unu el la dev'a'j tekst'o'j est'is la ĉef'verk'o de la poet'o John Milton (1608-1674), nom'e la long'a poem'o Paradiz'o perd'it'a. Milton est'is puritan'o, t.e. „An'o de la part'o de la angl'a'j Protest'ant'o'j, kiu'j ... vol'is abol'i ĉiu'j'n rit'o'j'n, ceremoni'o'j'n ktp, ne pri'skrib'it'a'j'n de la Evangeli'o'j kaj Epistol'o'j” (Piv2002). Kiel jun'a lern'ej'an'o mi trov'is la milton'a'n poem'o'n terur'e ted'a, kaj nun, kiam mi est'as adolt'o, la en'hav'o por mi tut'e fremd'as. Ĝi'a tem'o est'as la bibli'a rakont'o pri la kre'ad'o de la mond'o kaj de Adamo kaj Eva, ili'a el'pel'o el Eden'o, kaj la sekv'a stat'o de la hom'a ras'o.

La tem'o de La konflikt'o de la epok'o'j est'as baz'e la sam'a kiel tiu de Paradiz'o perd'it'a, sed en la kun'tekst'o de la modern'a mond'o, kun atom'bomb'o'j, kosm'a esplor'ad'o kaj la aktual'a'j problem'o'j de la soci'o, kiu memor'as ankaŭ la horor'o'n de la hitlera masakr'o de jud'o'j en koncentr'ej'o'j. Do la verk'o de Edwin de Kock est'as mult'e pli interes'a, valor'a kaj traf'a por ni'a generaci'o ol la milton'a.

Pli'a atent'o'kapt'a fakt'o: ĝi'a aŭtor'o est'as ne anglikan'a puritan'o, sed sud-afrik'a advent'ist'o, kiu don'as nov'a'n spic'o'n kaj ver'a'n universal'ec'o'n al la poem'o. Ceter'e, por aprez'i la verk'o'n La konflikt'o de la epok'o'j oni ne bezon'as kun'divid'i la kred'o'n de la aŭtor'o, kiel simil'e, por ĝu'i leg'ad'o'n de la antikv'a'j klasik'aĵ'o'j oni ne bezon'as kred'i je la ge'di'o'j de la antikv'a'j grek'o'j kaj romi'an'o'j. Art'o est'as art'o, ne konfes'o de fid'o. Simil'e, oni pov'as ĝu'i la genez'a'n rakont'o'n, ne kun'divid'ant'e la fid'o'n, sed simpl'e prov'ant'e kompren'i, kio'n oni cel'as art'e dir'i.

Kvankam en si'a psikologi'a verk'o William James ne pri'skrib'as unu'op'a'j'n konfesi'o'j'n, mi vol'as list'ig'i kelk'a'j'n el la „nov'a'j” religi'o'j, kiu'j aper'is aŭ hejm'iĝ'is en Uson'o, kaj kiu'j, en mult'a'j okaz'o'j, dis'vast'iĝ'is tra preskaŭ la tut'a hodiaŭ'a mond'o. Laŭ mi ĉiu religi'o – eĉ tiu'j opini'at'a'j plej „ortodoks'a'j” – en'hav'as mister'a'j'n dogm'o'j'n kaj praktik'o'j'n, ne kompren'ebl'a'j'n de ne'religi'ul'o'j, sed la specif'e nord-amerik'a'j – plej oft'e uson'a'j – eklezi'o'j kaj konfesi'o'j ŝajn'as al mi apart'e original'a'j kaj nov'a'j. Sekv'as kelk'a'j ekzempl'o'j.

Shakers

Ebl'e la unu'a, kaj sam'temp'e la mal'plej long'daŭr'a, est'is la tiel nom'at'a konfesi'o Shakers (Sku'iĝ'ant'o'j), propr'a'nom'e Unu'iĝ'int'a Societ'o de Kred'ant'o'j je la Re'ven'o de Jesuo Krist'o. Tiu grup'o ne est'iĝ'is en Uson'o, kie ĝi post'e hejm'iĝ'is, sed en Angli'o. Tie ĝi'n fond'is An'n Le'e, supoz'ebl'e psik'a vizi'ul'in'o, kiu konduk'is si'a'j'n disĉipl'o'j'n al Uson'o en 1774. Ili kred'is, ke Jesuo aper'is kun'e kun An'n Le'e. Tiu konfesi'o est'is komun'um'a, pac'ism'a kaj rigor'e ge'fraŭl'a. Ĝi inklud'is kaj vir'o'j'n kaj vir'in'o'j'n, kiu'j amik'e kaj egal'ec'e inter'miks'iĝ'is, sed tut'e ne praktik'is seks'a'j'n rilat'o'j'n. Ebl'e part'e por sublim'ig'i si'a'j'n natur'a'j'n instinkt'o'j'n, sed ankaŭ pro spirit'a entuziasm'o, ili hav'is la kutim'o'n ekstaz'e danc'i en sam'centr'a'j cirkl'o'j aŭ altern'a'j lini'o'j de vir'o'j kaj vir'in'o'j.

Eĉ hodiaŭ Shakers – el'star'a'j meti'ist'o'j – est'as kon'at'a'j kaj admir'at'a'j pro la simpl'a sed bel'a mebl'ar'o konstru'at'a en ili'a komun'um'o, kaj ankaŭ pro la grand'a kolekt'o de naiv'a'j sed al'log'a'j kant'o'j kaj melodi'o'j kompon'it'a'j de la membr'o'j. Ili fam'as ankaŭ kiel invent'int'o'j de la rotaci'a seg'il'o.

Por kompens'i la mank'o'n de mem'gener'it'a'j infan'o'j en si'a komun'um'o, la Shakers kutim'is adopt'i orf'o'j'n. Ĉar post plen'kresk'o tiu'j infan'o'j ne pov'is est'i dev'ig'at'a'j rest'i, ne'evit'ebl'e la komun'um'o iom post iom mal'kresk'is ĝis la jar'o 1992, kiam ĝi efektiv'e ĉes'is ekzist'i. En 2001 rest'is viv'ant'a'j nur ok mal'jun'a'j vir'in'o'j. Nun rest'as neni'u el tiu'j labor'em'a'j, pac'em'a'j kaj mild'a'j hom'o'j.

Advent'ist'o'j

Tiu'n konfesi'o'n fond'is William Miller [ŭiljam milar] (1781-1849). Ĝi'a'j fidel'ul'o'j kred'as je la „du'a ven'o” de Jesuo Krist'o, sed ke tiu okaz'o est'as prokrast'it'a pro la fakt'o, ke krist'an'o'j ne observ'as la sep'a'n tag'o'n de la semajn'o kiel sankt'a'n. Sam'e kiel ĉe la ortodoks'a'j jud'o'j, ĉe ili la sep'a tag'o, ŝabat'o, daŭr'as de la vesper'o de vendred'o ĝis la vesper'o de sabat'o. Pli'e, advent'ist'o'j observ'as la diet'a'j'n leĝ'o'j'n de la Mal'nov'a Testament'o. Ili favor'as san'a'j'n kaj vegetar'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n. Ja la advent'ist'o Kellogg invent'is la maten'manĝ'a'j'n maiz'flok'o'j'n. Plur'a'j el la advent'ism'a'j dogm'o'j est'as menci'it'a'j en La konflikt'o de la epok'o'j. Ili'a emfaz'o pri la grav'ec'o de viv'o kaj san'a'j manĝ'aĵ'o'j est'as laŭd'ind'a. Laŭ raport'o pri advent'ist'a komun'um'o en Uson'o, ĝi est'as rigard'at'a kiel averaĝ'e la plej san'a kaj long'viv'a grup'o en la land'o.

Mormon'o'j

Tiu religi'o est'as baz'it'a sur la vizi'o'j de Joseph Smith [ĝosef smif], kiu en 1830 fond'is ĝi'n apud Nov-Jork'o. Li pretend'is, ke sur mont'et'o apud Palmyra li mal'kovr'is du or'a'j'n tabul'o'j'n, tie kaŝ'it'a'j'n antaŭ mil jar'o'j. Sur ili est'is gravur'it'a en „re'form'it'a egipta lingv'o” (?) la tekst'o de la post'e nom'it'a Libr'o de Mormon'o. Help'e de du ŝton'o'j, nom'it'a'j Urim kaj Tumin – kvazaŭ di'a'j okul'vitr'o'j – Smith sukces'is leg'i la tekst'o'n, kaj angl'ig'i ĝi'n. Sekv'e, li fond'is „Nov'a'n Jerusalemon” en Uson'o. Pro la fakt'o, ke mormon'o'j praktik'is poligami'o'n, ili est'is persekut'at'a'j, kaj Smith est'is murd'it'a en 1844. Kun grand'a'j pen'o'j la adept'o'j, sub la nov'a gvid'ant'o Brigham Young, migr'is al la val'o de la Grand'a Sal'a Lag'o en la teritori'o Utah, kiu nun est'as la sid'ej'o de la religi'o. Post 1890 ili ĉes'is praktik'i poligami'o'n, kvankam laŭ'raport'e kelk'a'j disident'o'j ankoraŭ sekv'as la kutim'o'n en izol'it'a'j lok'o'j.

Mormon'o'j hav'as admir'ind'a'n soci'a'n kaj sekur'ec'a'n sistem'o'n. En radi'a preleg'o angl'a antrop'ologi'a fak'ul'o favor'e interpret'is mormon'ism'o'n. Laŭ li ĝi est'is bon'a iniciat'o adapt'i origin'e orient'a'n religi'o'n (la jud-krist'an'a'n) al la tut'e mal'sam'a'j kondiĉ'o'j kaj viv'o en la Nov'a Mond'o.

Atest'ant'o'j de Jehovo

Ĉi tiu religi'a mov'ad'o est'as „mil'jar'a” (angl'e millenarian). Tiu angl'a vort'o alud'as al tekst'er'o en Apokalips'o, laŭ kiu Satan'o est'as katen'it'a dum mil jar'o'j ĝis la fin'a triumf'o de Krist'o. La religi'o'n organiz'is en 1884 Charles Taze Russell [ĉarlz tejz rasal] (1852-1916). Atest'ant'o'j uz'as si'a'n propr'a'n traduk'o'n de la Bibli'o, kiu'n ili interpret'as laŭ'vort'e. Kiel la advent'ist'o'j, ili kred'as je la du'a ven'o de Krist'o. Ili evit'as part'o'pren'i en mond'a ag'ad'o, rifuz'as milit'serv'i (kaj pro tio mult'a'j est'is masakr'it'a'j en la nazi'a'j koncentr'ej'o'j); pli'e, atest'ant'o'j rifuz'as far'i ĵur'o'j'n kaj akcept'i sang'o'transfuz'o'j'n. Sam'kiel la Rom'katolik'a Eklezi'o kaj ali'a'j krist'an'a'j konfesi'o'j, la atest'ant'o'j hav'as si'a'j'n propr'a'j'n martir'o'j'n.

Kvankam tia kred'o ŝajn'as ne'kutim'a, neces'as al'don'i grav'a'n pied'not'o'n. Mi loĝ'as en kamp'ar'a urb'et'o en Irlando, kie mi'a'j najbar'o'j est'as atest'ant'o'j de Jehovo. Neniam en mi'a viv'o mi kaj mi'a edz'in'o renkont'is pli bon'kor'a'j'n person'o'j'n. Ni ne plu est'as jun'ul'o'j, kaj antaŭ jar'o'j, kiam la kort'o mal'antaŭ ni'a hejm'o est'is mal'mol'e frost'ig'it'a kaj glit'ig'a, ni'a'j najbar'o'j propr'a'iniciat'e ven'is kun fer'a'j lev'stang'o'j kaj pioĉ'o'j kaj for'ig'is la tut'a'n glaci'tavol'o'n. Ali'foj'e, dum ne'kutim'e neĝ'a vintr'o, kiam ni ne pov'is el'ir'i por aĉet'i manĝ'aĵ'o'j'n, ni'a'j najbar'o'j, kiu'j posed'is ĉie'n'ir'a'n vetur'il'o'n, propon'is proviz'i ni'n per proviant'o. Kiam ni varm'e dank'is ili'n, ili respond'is, ke part'o de ili'a kred'o est'as la dev'o est'i bon'a'j najbar'o'j.

Eklezi'o de Krist'o Scienc'ul'o

Kelk'foj'e mi mal'just'e kaj iom kruel'e pri'skrib'as ĉi tiu'n eklezi'o'n kiel konfesi'o'n por hipokondri'ul'o'j. Ĝi'n fond'is la uson'an'in'o Mary Baker Eddy [mejri bejka ed'i] (1823-1920). Ŝi asert'is, ke post grav'a fal'o ŝi est'is re'lev'it'a de si'a lit'o kaj re'san'ig'it'a. Pro tiu spert'o ŝi ek'de tiam dediĉ'is si'n al spirit'a esplor'ad'o. En 1875 ŝi eksplik'is si'a'j'n mal'kovr'o'j'n en la libr'o Scienc'o kaj san'o kun ŝlos'il'o al la Sankt'a'j Skrib'o'j. En 1876 ŝi fond'is la Krist'an'a'n Scienc'a'n Asoci'o'n kaj en 1879 la unu'a'n preĝ'ej'o'n de Krist'o Scienc'ul'o, en Boston'o.

Laŭ la instru'o de la fond'int'in'o, membr'o'j de la eklezi'o kred'as, ke mal'san'o, dolor'o kaj pek'o est'as iluzi'a'j. Ili kutim'e ne konsult'as kurac'ist'o'j'n, sed hav'as si'a'j'n propr'a'j'n „praktik'ant'o'j'n”, kiu'j'n oni pov'as konsult'i kaj de ili ricev'i konsil'o'n. Mal'kiel mult'a'j ali'a'j person'o'j en ni'a soci'o, kiu'j plend'as pri ver'a'j kaj imag'it'a'j mal'san'o'j, la membr'o'j de ĉi tiu eklezi'o ne est'as sklav'o'j de drog'o'j, antibiotik'o'j kaj ne'neces'a'j medikament'o'j. La eklezi'o sub'ten'as „krist'o'scienc'a'j'n leg'o'ĉambr'o'j'n” en urb'o'j tra la mond'o. En 1908 ĝi fond'is prestiĝ'a'n kaj interes'a'n ĵurnal'o'n The Christian Scienc'e Monitor, kiu ankoraŭ regul'e aper'as.

Foursquare Gospel Movement

Ĉi tiu'n mov'ad'o'n fond'is en 1918 Aimee Semple McPherson [ejmi sempal makfesan] (1890-1944), in'a evangeli'ist'o kaj san'ig'ist'o, kiu nask'iĝ'is en Ontari'o, Kanado. La impon'a preĝ'ej'o Angel'us Templ'e, kie ŝi predik'ad'is, pli simil'is grand'a'n teatr'o'n ol religi'a'n konstru'aĵ'o'n. Por prezent'i si'a'n mesaĝ'o'n, ŝi uz'is la teatr'o'teknik'o'j'n kaj si'a'n aktor'a'n talent'o'n. Ŝi posed'is propr'a'j'n radi'o'dis'send'ej'o'n, bibli'a'n lern'ej'o'n kaj magazen'o'n.

Mi'a patr'o, kiu interes'iĝ'is pri nov'a'j religi'a'j spert'o'j, rakont'is, ke li ĉe'est'is kun'ven'o'n, kie predik'is Aimee Semple McPherson, kaj li trov'is la teatr'ec'a'n etos'o'n tre mal'simil'a al ali'a'j religi'a'j kun'ven'o'j.

Spirit'ism'o kaj scientologi'o

Spirit'ism'o pov'as ekzist'i en religi'a kaj ne'religi'a form'o'j. Post la unu'a mond'milit'o mult'a'j parenc'o'j de mort'int'a'j soldat'o'j serĉ'is konsol'o'n en spirit'ism'o, per kiu ili esper'is spirit'e kontakt'i si'a'j'n am'at'a'j'n fil'o'j'n, frat'o'j'n kaj edz'o'j'n. Oni serĉ'as konsol'o'n, kie oni pov'as ...

Pri scientologi'o ŝajn'e oni ne pov'as decid'i, ĉu ĝi est'as religi'o aŭ ne. Ĝi'n fond'is uson'a aŭtor'o de scienc'fikci'o, L. Ro'n Hubbard. Cert'e ĝi est'as tut'e mal'simil'a al tio, kio normal'e nom'iĝ'as religi'o.

Komun'a'j trajt'o'j de preskaŭ ĉiu'j el ĉi tiu'j mov'ad'o'j est'as, ke ili nask'iĝ'is en la 19a jar'cent'o; ke ili est'as protest'ant'a'j (neniam katolik'a'j), evangeli'a'j, fundament'ism'a'j, „mil'jar'a'j”, oft'e pentekost'ism'a'j; ke ili'a'j fidel'ul'o'j kred'as je nov'a ven'o de Krist'o, laŭ'vort'a interpret'ad'o de la Bibli'o, kaj ĝi'a absolut'a sen'erar'ec'o.

Ĉio, kio est'as original'a, kontribu'as al la riĉ'a vari'o de ni'a iom monoton'a mond'o!

1. Edwin de Kock: La konflikt'o de la epok'o'j. El'don'o de Flandr'a Esperant'o-Lig'o, 2019.

Kin'ej'o'j kaj pandemi'o

Fin'e de aŭgust'o oni mal'ferm'is en Dalaso sub'ĉiel'a'n kin'ej'o'n, la tri'a'n last'a'temp'e mal'ferm'it'a'n en Teksaso, far'e de Rooftop Cinema Club. En tia kin'ej'o ebl'as spekt'i film'o'j'n ek'de la propr'a aŭtomobil'o. Ili est'as jam sufiĉ'e popular'a'j kaj trov'iĝ'as ankaŭ en Losanĝeleso, Nov-Jork'o, San-Dieg'o, Hjustono kaj ali'a'j urb'o'j. Hom'o'j ŝat'as spekt'i popular'a'j'n film'o'j'n sur grand'a ekran'o lum'ig'at'a per modern'a'j projekci'il'o'j, kun individu'a'j aŭskult'il'o'j, komfort'a'j seĝ'o'j kaj, laŭ'dezir'e, varm'a'j kovr'il'o'j. Ĉi tiu kin'ej'o propon'as ne nur kutim'a'n puf'maiz'o'n, sed vari'a'n menu'o'n.

Histori'o sub'ĉiel'a

La tradici'o sub'ĉiel'e spekt'i film'o'j'n el aŭtomobil'o aper'is en la 30aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o. La unu'a'n sub'ĉiel'a'n kin'ej'o'n patent'ig'is Richard Hollingshead, kiu en 1932 mal'ferm'is kin'ej'o'n tia'n sur apud'a hejm'a kort'o. En la unu'a kin'ej'o bilet'o est'is vend'at'a kontraŭ 25 cend'o'j por unu aŭtomobil'o, sed ĝi pov'is kost'i unu dolar'o'n, se en la vetur'il'o est'is tri pasaĝer'o'j aŭ pli.

Nov'stil'a'j kin'ej'o'j

La kovim'a pandemi'o profund'e ŝanĝ'is la merkat'o'n de kin'ej'o'j kaj kre'is tut'e nov'a'n tip'o'n: flos'ant'a'j'n kin'ej'o'j'n. Septembr'e en plur'a'j uson'a'j urb'o'j (Losanĝeleso, Hjustono, Ĉikago k.a.) ebl'is spekt'i film'o'j'n de sur flos'ant'a'j boat'o'j. Tem'is pri por'temp'a'j kin'ej'o'j, kiu'j hav'is semajn'a'n program'o'n kaj rol'is kiel test'o-projekt'o'j. En la flos'ant'a kin'ej'o est'is 24 boat'o'j kun maksimum'e po 8 sid'lok'o'j.

Est'as interes'e, ke la popular'ec'o de tiu'j nov'tip'a'j kin'ej'o'j kresk'as, kiam la tradici'a'j kin'ej'a'j ret'o'j tut'mond'e fiask'as pro la pandemi'o. La uson'a ret'o AMC anonc'is pas'int'juni'e, ke ĝi ebl'e ne super'viv'os la pandemi'o'n, kaj ĝi rekomend'is al film'studi'o'j esplor'i la ebl'o'j'n rekt'e vend'i si'a'j'n produkt'o'j'n al spekt'ant'o'j per Inter'ret'o. Tiel ebl'as klar'ig'i la nun'a'n popular'ec'o'n kaj promes'plen'a'n est'ont'ec'o'n de divers'a'j sen'per'a'j el'send'serv'il'o'j, ekzempl'e Netflix.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Nukle'a brul'aĵ-cikl'o: ĉu ĥimer'a kastel'o?

Ĉu ebl'as produkt'i pli mult'e da brul'aĵ'o ol est'as efektiv'e konsum'it'a? Se jes, tio est'us grand'a ben'o por la hom'ar'o – kaj precip'e por land'o'j, kie ne abund'as energi'a'j resurs'o'j.

Jam en la 1950aj jar'o'j scienc'ist'o'j esplor'is la ebl'o'n pri pac'a uz'ad'o de nukle'a energi'o: ili trov'is, ke tia „roz'kolor'a” ide'o pri nukle'a cikl'o pov'os real'iĝ'i per teknologi'o, per kiu oni re'pren'u urani'o'n kaj plutoni'o'n el el'uz'it'a'j brul'aĵ'o'j, gener'ant'e en re'gener'a reaktor'o pli da brul'aĵ'o'j ol est'as for'konsum'it'a'j. Ĝis la 1980aj jar'o'j Uson'o, Sovetio, Franci'o, Briti'o, Germanio kaj Japani'o aktiv'e entrepren'is la ekspluat'ad'o'n kaj la konstru'ad'o'n de re'pri'labor'a'j fabrik'o'j kaj rapid'a'j re'gener'a'j reaktor'o'j.

En la natur'o ekzist'as du spec'o'j (izotop'o'j) de urani'o: 0,7 % est'as urani'o-235 (kun nukle'o facil'e fend'ebl'a) kaj 99,3 % est'as urani'o-238 (preskaŭ ne'fend'ebl'a nukle'o). En mal'pez'akv'a reaktor'o de central'o, la konsum'ad'o de nukle'a brul'aĵ'o est'as nur 3-5 % de la tut'a brul'aĵ'o, dum 95-97 % de la el'uz'it'e rest'ant'a brul'aĵ'o konsist'as je 93-95 % el urani'o-238, je 1 % el urani'o-235, kaj je 1 % el fend'ebl'a plutoni'o-239.

En nukle'a brul'aĵ-cikl'o, esenc'a'n rol'o'n lud'as plutoni'o en du manier'o'j. Unu'e, en re'pri'labor'a fabrik'o oni miks'as urani'o'n kaj plutoni'o'n kaj far'as plutoni-miks'it'a'n oksid'it'a'n brul'aĵ'o'n (MOX), kiu'n oni brul'ig'as en mal'pez'akv'a'j reaktor'o'j. Du'e, en rapid'a re'gener'a reaktor'o oni trans'form'as urani'o'n-238 en plutoni'o'n-239, kiu si'a'flank'e gener'as energi'o'n ¹.

Mal'sukces'a'j projekt'o'j

Tamen, ĝis la mez'o de la 1990aj jar'o'j Uson'o, Briti'o kaj Germanio halt'ig'is kaj for'ĵet'is projekt'o'j'n unu post la ali'a en la faz'o de prototip'a'j reaktor'o'j (post la eksperiment'a faz'o). Jam la projekt'o pri nukle'a brul'aĵ-cikl'o est'as eks'mod'a kaj ne ind'as pli'a'n atent'o'n: unu'e, re'gener'a reaktor'o hav'as teknik'a'n sekur'ec-problem'o'n; du'e, produkt'ad'o de elektr'o per brul'aĵ'o MOX ne est'as mal'mult'e'kost'a; tri'e, plutoni'o pov'as est'i uz'at'a kiel material'o de nukle'a'j arm'il'o'j. Tial en liber'ekonomi'a'j kaj demokrati'a'j land'o'j est'as mal'facil'e sub'ten'i tiel grand'a'j'n el'spez'o'n kaj ne'sekur'ec'o'n, dum la kost'o'j de re'nov'ig'ebl'a energi'o rapid'e mal'alt'iĝ'is. Fakt'e hodiaŭ Rusio, Ĉini'o kaj Barato ² plu antaŭ'e'n'ir'as en la evolu'ig'o de re'gener'a'j reaktor'o'j.

La reaktor'o Monĵu

En Japani'o la prototip'a rapid'a re'gener'a reaktor'o Monĵu ³ est'is konstru'it'a en 1980, sed okaz'is oft'a'j akcident'o'j kiel tra'lik'ad'o de likv'a natri'o uz'at'a kiel mal'varm'ig'il'o kun sekv'a'j long'a'j halt'ig'o'j. Fin'fin'e en 2016 oni decid'is la mal'funkci'ig'o'n de Monĵu, kiu funkci'is nur 220 tag'o'j'n post la ek'krit'iĝ'o en 1994, kaj el'spez'is pli ol unu du'ilion'o'n da en'o'j (preskaŭ 8000 milion'o'j'n da eŭr'o'j). Tamen, malgraŭ mult'flank'a'j kritik'o'j kaj kontraŭ'o'j, oni sam'temp'e decid'is daŭr'e evolu'ig'i kaj konstru'i nov'a'n demonstr'a'n reaktor'o'n kun'labor'e kun la franc'a projekt'o Astrid (Alt'grad'a natri'a teknologi'a reaktor'o por industri'a demonstr'ad'o). Kvankam en aŭgust'o 2019 Franci'o anonc'is la halt'ig'o'n de la menci'it'a projekt'o, Japani'o obstin'e ten'as si'n je la projekt'o de rapid-re'gener'a reaktor'o.

Prokrast'o'j kaj krom'a'j problem'o'j

Ankaŭ tut'e ne glat'e ir'is la re'pri'labor'a fabrik'o, kiu'n oni ek'konstru'is en 1993, cel'ant'e fin'konstru'o'n en 1997, sed post 24 prokrast'o'j ĝi ankoraŭ ne ek'funkci'is pro teknik'a'j ŝanĝ'o'j kaj akcident'o'j. La buĝet'it'a konstru-kost'o de 760 000 milion'o'j da en'o'j (6000 milion'o'j da eŭr'o'j) kvar'obl'iĝ'is. Eĉ se la fabrik'o komplet'iĝ'os, la uz'ad'o de produkt'ot'a plutoni-miks'it'a brul'aĵ'o (MOX) est'os ekonomi'e ne-real'ism'a.

Japan'a politik'o

Kial Japani'o tiel kroĉ'iĝ'as al la iam esper'plen'a plan'o, kiu tamen est'as ŝajn'e ĥimer'kastel'a kaj for'ĵet'iĝ'is de ali'a'j kapital'ism'a'j land'o'j? En Japani'o politik'o'n pri nukle'a'j central'o'j kaj elektro'produkt'ad'o decid'as ferm'it'a grup'o, la fi'fam'a nukle'a vilaĝ'o (aŭ mafi'o), en kiu burokrat'o'j, industri'ist'o'j, inkluziv'e de elektro-firma'o'j kaj inĝenier'a'j firma'o'j, kaj fak'a'j esplor'ist'o'j firm'e defend'as si'a'j'n akir'it'a'j'n interes'o'j'n. Ĉi tiu'n sen'lim'a'n anomali'a'n politik'o'n kaj el'spez'o'n nek la politik'ist'o'j nek la popol'o pov'as brems'i, kvankam la kost'o'j'n de la projekt'o'j per elektro'tarif'o'j kaj impost'o'j pag'as ja la popol'o.

Amas'iĝ'o de plutoni'o

Al'don'ind'as, ke pro la long'a inter'romp'o de ambaŭ projekt'o'j en Japani'o amas'iĝ'as 45 tun'o'j da plutoni'o: kvant'o sufiĉ'a por far'i 6000 atom'bomb'o'j'n. Kvankam nun'temp'e ne ekzist'as plan'o por ekspluat'i nukle'a'j'n arm'il'o'j'n, Japani'o hav'as taŭg'a'j'n teknologi'o'n, material'o'n kaj buĝet'a'j'n rimed'o'j'n por far'i nukle'a'j'n arm'il'o'j'n en'e de unu jar'o. Tial ne mal'mult'a'j ali'land'a'j fak'ul'o'j rigard'as Japani'o'n kiel „efektiv'a'n” posed'ant'o'n de nukle'a'j arm'il'o'j.

1. Rapid'a re'gener'a reaktor'o uz'as rapid'a'j'n neŭtron'o'j'n, kiu'j est'as el'pel'it'a'j dum nukle'a fisi'o, kaj 238-urani'o trans'form'iĝ'as per kapt'o de neŭtron'o kaj du beta-dis'iĝ'o'j, unu'e al neptuni'o kaj sekv'e al plutoni'o (²³⁸U + n → ²³⁹U → ²³⁹NP → ²³⁹Pu).

2. Barato, kun abund'a en'land'a tori'o, pri'labor'as si'a'n propr'a'n projekt'o'n de rapid'a re'gener'a reaktor'o.

3. La vort'o Monĵu de'ven'as de la sanskrit'a manĵustri, unu el la bodisatv'o'j, kiu hav'as profund'a'n saĝ'o'n.

Traduktarifoj: sen'hont'a mal'alt'ig'o

Monat'o intervju'is Andre'j Jakovlev, kiu est'as spert'a rus'a traduk'ist'o kaj unu el la fond'int'o'j de la grup'o „Nigr'a list'o kaj regul'o'j pri bon'a kondut'o de traduk'agent'ej'o'j” ¹. Tiu grup'o lig'as ĉef'e rus'lingv'a'j'n traduk'ist'o'j'n el la tut'a mond'o. Ni pet'is li'n rakont'i pri si'a ag'ad'o por la rajt'o'j de la labor'ant'o'j de li'a sektor'o.

Jakovlev: Ek'de la kron'virus'a pandemi'o, ekzempl'e, mult'a'j traduk'agent'ej'o'j trud'as sen'hont'e mal'alt'a'j'n tarif'o'j'n al la sen'de'pend'a'j profesi'ul'o'j. La mank'o de sindikat'o'j kaj de iu merkat'a regul'ig'o hav'as rimark'ind'a'n efik'o'n sur la en'spez'o'j de la traduk'ist'o'j, kiu'j est'as la plej mal'fort'a ĉen'er'o en la sektor'o. Krom tio, ĉiam pli kaj pli dis'vast'iĝ'as la kutim'o ag'i kun ni kvazaŭ ni est'us servut'ul'o'j aŭ promen'ant'a'j sen'anim'a'j aparat'o'j.

La sub'prem'ad'o de la tarif'o'j en ni'a merkat'o est'as grand'a plag'o (ne nur en Rusio) kaj kaŭz'as konflikt'a'j'n situaci'o'j'n, ĉar en tia'j cirkonstanc'o'j la traduk'ist'o'j perd'as si'a'n prestiĝ'o'n kaj instig'o'n kresk'i profesi'e. Tial oni ankaŭ ne em'as far'i alt'kvalit'a'n labor'o'n, kaj la traduk'agent'ej'o'j mem ek'hav'as problem'o'j'n, ĉar ja neces'os mon'o por korekt'i la tekst'o'j'n ĝis akcept'ebl'a nivel'o.

MONATO: La rus'a lingv'o popular'as ne nur en Rusio, sed ankaŭ en mult'a'j land'o'j de la eks'a Sovetio. Ĉu vi sufer'as pli pro la konkurenc'o de vi'a'j „najbar'o'j” aŭ de vi'a'j sam'land'a'j „amator'a'j” koleg'o'j?

Jakovlev: La labor'o de la traduk'ist'o'j (kaj ankaŭ de la interpret'ist'o'j, pro la nov'a'j teknologi'o'j de distanc'a labor'ad'o) eg'e ŝanĝ'iĝ'is. Oni pov'as kun la sam'a rapid'ec'o liver'i serv'o'n al iu ajn klient'o, ĉu li viv'as en ali'a hemisfer'o, ĉu apud oni'a dom'o. La tarif'a'j bar'o'j de'pend'e de la loĝ'lok'o de la traduk'ist'o mal'aper'as. Ni pov'as dir'i, tamen, ke averaĝ'e la tarif'a'j diferenc'o'j ankoraŭ ekzist'as kaj pov'as est'i signif'a'j.

Ni sufer'as eĉ pro la konkurenc'o inter Moskvo kaj la rus'a'j region'o'j. Krom tio, est'as ankaŭ la amator'a'j traduk'ist'o'j. Ankaŭ pro tio okaz'as sub'prem'ad'o de la tarif'o'j. Mi neniam forges'os, kiel iniciat'em'a koleg'o konfid'is grand'a'n traduk'o'n (10 000 paĝ'o'j'n) de milit'a'j instrukci'o'j je 100 rubl'o'j por paĝ'o al „traduk'ist'o'j” el Murmansko, ricev'ant'e (bedaŭr'ind'e por li) rezult'o'n kongru'a'n al tia tarif'o.

MONATO: Ĉu vi pov'us rakont'i la histori'o'n de la Nigr'a List'o kaj regul'o'j pri bon'a kondut'o de la traduk'agent'ej'o'j?

Jakovlev: Antaŭ kvin jar'o'j mi parol'is kun mi'a koleg'o Lev Poroĥovnik, al kiu kolekt'iĝ'is amas'o da ne'pag'it'a labor'o, kaj mi est'is profund'e impres'it'a de la mal'bon'a si'n'ten'o de la administr'ant'o'j de iu'j traduk'agent'ej'o'j. Ekzist'as mult'a'j grup'o'j de traduk'ist'o'j, en kiu'j oni sen'fin'e diskut'as pri la problem'o'j, sed neces'is kre'i i'o'n nov'a'n kaj pli efik'a'n.

Ni'a grup'o ne hav'as komerc'a'j'n cel'o'j'n, kaj ĝi est'as kre'it'a por protekt'i la mal'observ'at'a'j'n rajt'o'j'n de traduk'ist'o'j. Ni ne pled'as por bojkot'i agent'ej'o'j'n aŭ person'o'j'n, sed afiŝ'as aŭ permes'as la afiŝ'ad'o'n de inform'o'j (atent'ig'o'j, recenz'o'j, rekomend'o'j, konsil'o'j ktp) util'a'j por la koleg'o'j. Tial grav'as tra'vid'ebl'ec'o kaj honest'ec'o: ĉiu'j grup'an'o'j por la al'iĝ'o dev'as indik'i si'a'j'n ver'a'n nom'o'n kaj ret'poŝt'a'n adres'o'n, des pli en okaz'o de mal'favor'a raport'ad'o pri iu traduk'agent'ej'o aŭ iu privat'a klient'o.

Iom post iom ni kre'is nov'a'j'n form'o'j'n de koncentr'iĝ'o de la inform'o'j, kiu'j antaŭ'e perd'iĝ'is en mult'a'j diskut'a'j faden'o'j: krom la nigr'a list'o aper'is griz'a, kiu ĉef'e inkluziv'as tiu'j'n agent'ej'o'j'n, kiu'j pag'as kun grand'a'j prokrast'o'j. Ni'a grup'o ek'de si'a fond'iĝ'o hav'as konstru'a'n cel'o'n. Pro tio form'iĝ'is ankaŭ list'o de la plej bon'a'j kaj fid'ind'a'j agent'ej'o'j sur baz'o de la recenz'o'j de ni'a'j koleg'o'j.

Dank'e al ĉiu'j klopod'o'j nun la situaci'o ek'ŝanĝ'iĝ'as, kaj ni rimark'as favor'a'n tendenc'o'n: mult'a'j traduk'agent'ej'o'j (eĉ la plej mal'bon'kondut'a'j!) ŝanĝ'is si'a'n si'n'ten'o'n al konstru'a kun'labor'ad'o, kaj en la last'a'j kvin jar'o'j almenaŭ du milion'o'j da rubl'o'j – ŝuld'o'j pri plen'um'it'a labor'o – est'as fin'fin'e pag'it'a'j al ni'a'j koleg'o'j. Pli'e, kiom ankoraŭ da fort'o'j kaj mon'o ili ŝpar'is, evit'ant'e tromp'ist'o'j'n kaj malic'a'j'n klient'o'j'n? Tio mal'facil'e kalkul'ebl'as sed ja pri'fier'ind'as.

1. https://www.facebook.com/groups/blacklistbureau

Katastrof'a mal'pli'iĝ'o de best'o'nombr'o

Laŭ la freŝ'a Raport'o pri viv'ant'a planed'o 2020 far'e de Mond'a Natur-Fondus'o (WWF), publik'ig'it'a la 10an de septembr'o 2020, la populaci'o'j de fiŝ'o'j, bird'o'j, amfibi'o'j, reptili'o'j kaj mam'ul'o'j mal'mult'iĝ'is je proksim'um'e 68 % inter 1970 kaj 2016. WWF raport'is pri 4392 speci'o'j el 20 811 kontrol'at'a'j populaci'o'j en divers'a'j part'o'j de la mond'o. La plej grand'a'j mal'pli'iĝ'o'j registr'iĝ'is en Latin-Amerik'o kaj Karibio (84 %) kaj Afrik'o (65 %).

Kial'o'j

La raport'o klar'ig'as, ke ĉi tiu'n katastrof'a'n mal'pli'iĝ'o'n kaŭz'as precip'e grand'a detru'iĝ'o de medi'o (sen'arb'ar'ig'o, ne'daŭr'ig'ebl'a agrikultur'o, tut'mond'a pli'varm'iĝ'o kaj divers'a'j klimat-ŝanĝ'iĝ'o'j, ne'leĝ'a ĉas'ad'o kaj ne'reg'ebl'a komerc'o pri sovaĝ'a'j best'o'j). Hom'o'j mal'konven'e pli'vast'ig'as si'a'n ĉe'est'o'n en la natur'o, ĉiam pli kontakt'iĝ'ant'e kun sovaĝ'a'j best'o'j. Tio ceter'e kontribu'as ankaŭ al la pli'vast'iĝ'o de divers'a'j danĝer'a'j virus'o'j kiel tiu, kiu kaŭz'as kovim'o'n.

Bio'divers'ec'o

WWF admon'as, ke la perd'o de bio'divers'ec'o jam est'as ne nur medi'a problem'o. Ĝi est'as nun etik'a kaj moral'a problem'o rilat'a al tut'mond'a sekur'ec'o kaj eĉ ekonomi'o. Ni'a planed'o jam iom post iom el'send'as ruĝ'a'j'n avert'a'j'n signal'o'j'n kaj atent'ig'as pri mal'sufiĉ'aĵ'o'j kaj fiask'ad'o de baz'a'j natur'a'j sistem'o'j. La detru'iĝ'o de natur'o hav'as rekt'a'n influ'o'n al nutr'ad'o, nutr'aĵ'sekur'ec'o, kaj la viv'o kaj san'o de hom'o'j.

Dolĉ'akv'a'j eko'sistem'o'j

En la raport'o est'as menci'it'e ankaŭ, ke plej rapid'e mal'pli'iĝ'as la bio'divers'ec'o de dolĉ'akv'a'j sistem'o'j (84 %). La ĉef'a kaŭz'o trov'iĝ'as ne nur en eg'a fiŝ'kapt'ad'o kaj polu'ad'o de river'o'j kaj river'et'o'j, sed de'nov'e precip'e en la perd'o de natur'a medi'o. Ek'de 1970 est'is perd'it'a'j 35 % de mal'sek-region'o'j kaj marĉ'a'j teren'o'j, kiu'j mal'aper'as pli rapid'e ol natur'a'j arb'ar'o'j. Ankaŭ river'o'j kaj river'a'j pejzaĝ'o'j grav'e ŝanĝ'iĝ'is. Laŭ la raport'o, nur tri'on'o de la 242 plej long'a'j river'o'j de la mond'o kun long'ec'o pli'a ol 1000 kilo'metr'o'j rest'as ne'traf'at'a de hom'o'j kaj pov'as liber'e flu'i tra la region'o'j.

Slovaki'o

Ankaŭ la situaci'o en Slovaki'o ne est'as en la last'a'j jar'o'j favor'a. Laŭ oficial'a raport'o de la ministr'ej'o pri medi'o, est'as en'danĝer'ig'it'a'j proksim'um'e 70 % el la speci'o'j de fiŝ'o'j, ĉiu'j speci'o'j de amfibi'o'j, preskaŭ 92 % el la reptili'o'j, 46 % el nest'ant'a'j bird'o'j kaj 69 % el la speci'o'j de mam'ul'o'j. Al la plej en'danĝer'ig'it'a'j bird'o'j aparten'as la tim'a grand'a otid'o (scienc'e Ot'is tard'a), kiu loĝ'as nur en la sud'a part'o de Slovaki'o, kaj urogal'o (Tetra'o urogallus), kiu est'as la plej grand'a kaj mal'hel'a bird'o inter la tiel nom'at'a'j kok'o'form'a'j. Ekster'ordinar'e en'danĝer'ig'it'a'j est'as ankaŭ la ĉam'o mont'ar'a tatra (Rupicapra rupicapra tatrica), kiu est'as sub'speci'o de la ĉam'o mont'ar'a kaj viv'as nur en nord'a'j are'o'j de Slovaki'o, eŭrazi'a link'o (Lynx lynx), marmot'o'j kaj mult'a'j speci'o'j de fiŝ'o'j.

La dokument'o'j de WWF est'as el'don'at'a'j ĉiu'n du'a'n jar'o'n ek'de 1998. La ĉi-jar'a el'don'o aper'is antaŭ la 75a sesi'o de la Ĝeneral'a Asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, kie gvid'ant'o'j kaj respond'ec'ul'o'j el mult'a'j land'o'j diskut'is ankaŭ pri bio'divers'ec'o.

Juli'us Hauser est'as emerit'a ambasador'o de Slovaki'o. Li'a tut'a profesi'a viv'o est'as lig'it'a kun diplomati'o.

Palimpsest'o'j rivel'as si'a'j'n sekret'o'j'n

Kio rest'as el mal'aper'int'a lingv'o? Kelk'foj'e unu'op'a'j radik'o'j en la vort'trezor'o de ali'a'j lingv'o'j, aŭ iu'j lok'nom'o'j. Ali'foj'e iu ne'kompren'ebl'a skrib'aĵ'o en kavern'o aŭ sur ŝton'o. Foj'foj'e absolut'e neni'o. Pli ĝust'e: io ebl'e rest'as, sed ni ne serĉ'as en la ĝust'a lok'o. Skip'o de esplor'ist'o'j kompren'is, kie'n pli bon'e ir'i.

Re'foj'e skrap'it'a'j

En la region'o Sinajo (Egipti'o) trov'iĝ'as la monaĥ'ej'o de Sankt'a Katerin'o, fond'it'a en 328 p.K. kaj hav'ant'a unu el la plej mal'nov'a'j sen'inter'romp'e uz'at'a'j bibliotek'o'j de la mond'o. Tie kuŝ'as mil'o'j da manuskript'o'j kaj libr'o'j. Kiel dir'as la vulp'o de La et'a princ'o: „Jen mi'a sekret'o. Ĝi est'as tre simpl'a: oni bon'e vid'as nur per si'a kor'o. La esenc'o est'as ne'vid'ebl'a per okul'o'j.” Tie'a'j pergamen'o'j kaŝ'as trezor'o'n, kaj la esplor'ist'o'j, por ĝi'n trov'i, dev'is uz'i nov'a'n teknologi'o'n por mal'kovr'i antikv'a'j'n tekst'o'j'n.

Oft'e en la hom'a histori'o oni re'uz'is papirus'o'j'n, pergamen'o'j'n kaj paper'o'n pli'a'n foj'o'n por skrib'i i'o'n nov'a'n. Tio est'is kutim'o ankaŭ en la monaĥ'ej'o de Sankt'a Katerin'o, kiu trov'iĝ'is izol'it'a, kiam islam'o dis'vast'iĝ'is tra la region'o en la 7a jar'cent'o. La monaĥ'o'j do for'ig'is tekst'o'j'n kaj skrib'is de'nov'e sur tiel nom'at'a'j palimpsest'o'j (helen'de'ven'a vort'o, kies signif'o est'as „re'foj'e skrap'it'a'j”).

Algoritm'o

Por re'akir'i for'viŝ'it'a'j'n tekst'o'j'n, esplor'ist'o'j fot'as la paĝ'o'j'n plur'foj'e el divers'a'j flank'o'j, uz'ant'e ankaŭ divers'kolor'a'j'n lum'o'j'n por evident'ig'i ĉiu'j'n ebl'a'j'n relief'o'j'n de la paĝ'o. Komput'il'a algoritm'o, per kiu ebl'as disting'i la pli freŝ'a'j'n tekst'o'j'n de la original'a'j, analiz'as kaj montr'as tio'n, kio ŝajn'as kaŝ'it'a.

Ek'de 2011 oni fot'is 74 palimpsest'o'j'n, kiu'j en'hav'as en'tut'e 6800 paĝ'o'j'n, kun mir'ind'a'j rezult'o'j. Inter la nov'e rivel'it'a'j tekst'o'j, kiu'j dat'iĝ'as de la 4a ĝis la 12a jar'cent'o, est'as 108 paĝ'o'j de antaŭ'e ne'kon'at'a'j grek'a'j poem'o'j, tri medicin'a'j ese'o'j kaj la plej mal'nov'a recept'o al ni kon'at'a, atribu'ebl'a al la grek'a kurac'ist'o Hipokrat'o.

Mal'aper'int'a'j lingv'o'j

Mult'a'j el la original'a'j tekst'o'j est'is verk'it'a'j en lingv'o'j bon'e kon'at'a'j al esplor'ist'o'j: la latin'a, la pra'grek'a, la arab'a. Ali'a'j est'is skrib'it'a'j en de'long'e perd'iĝ'int'a'j lingv'o'j, pri kiu'j ni sci'as preskaŭ neni'o'n. Ali'a'j kaŝ'it'a'j tekst'o'j est'is kompil'it'a'j en la krist'an'a palestina arame'a dialekt'o, tio est'as miks'aĵ'o de siria kaj pra'grek'a lingv'o'j, kiu mal'aper'is en la 13a jar'cent'o p.K. Dank'e al la palimpsest'o'j re'aper'is ankaŭ paĝ'o'j en la kaŭkaza alban'a lingv'o, kiu est'is uz'at'a en la teritori'o de la nun'a Azerbajĝano ĝis la jar'o 1000 p.K. Kiel klar'ig'as Jost Gippert, lingv'ist'o el la Frankfurta Universitat'o, kiu stud'as la kaŭkaz'an alban'a'n lingv'o'n dum pli ol jar'dek'o, la mal'kovr'o de la for'viŝ'it'a'j tekst'o'j est'is grand'a ŝanc'o por fak'ul'o'j pri la koncern'a lingv'o, ĉar ĝi ebl'ig'as 25-procent'a'n pli'bon'iĝ'o'n en la leg'ebl'o kaj don'as baz'a'j'n vort'o'j'n, kiel „ret'o” kaj „fiŝ'o”, al la jam hav'ebl'a vort'proviz'o de tiu lingv'o.

Massimo Ripani est'as ĵurnal'ist'o en Rusio kaj fak'ul'o pri lingv'a'j minoritat'o'j.

Land'o sen antisemit'ism'o

Juniofine 2020 en Tiran'o, la ĉef'urb'o de Albanio, est'is star'ig'it'a monument'o memor'e pri Holokaŭst'o, omaĝ'e al la ses milion'o'j da pere'int'a'j hebre'o'j ¹ kaj al la alban'o'j sav'int'a'j hebre'o'j'n antaŭ kaj dum la du'a mond'milit'o.

Escept'a land'o

Est'as jam kon'at'e, ke en Albanio neni'u hebre'o est'is mort'ig'it'a far'e de nazi'o'j aŭ send'it'a al la pere'ig'a'j koncentr'ej'o'j, kaj la nombr'o da hebre'o'j je la fin'o de la mond'milit'o tie est'is pli ol dek'obl'a kompar'e kun ili'a nombr'o antaŭ la milit'o.

Tio kontrast'as al la okaz'int'aĵ'o'j en la ceter'a'j eŭrop'a'j land'o'j. Tiel en Pollando est'is eksterm'it'a'j 90 % de la tie'a'j hebre'o'j, en Germanio 88 %, en Greki'o 77 %, en Jugoslavio 87 %, en Italio 17 %.

Mir'ind'a solidar'ec'o

Menci'ind'as, ke la hebre'o'j'n en Albanio kaj en Kosovo sav'is lok'an'o'j kaj eĉ ŝtat'a'j aŭtoritat'o'j, kvankam ĉi tiu'j kun'labor'is kun ital'a'j faŝist'o'j kaj german'a'j nazi'o'j. Oni proviz'is hebre'o'j'n per alban'a'j pasport'o'j kun islam'an'a'j nom'o'j kaj kaŝ'is ili'n en la hejm'o'j de alban'o'j, eĉ en la dom'o'j de alt'rang'a'j aŭtoritat'ul'o'j.

Doktor'in'o Anna Cohen dir'as, ke ŝi'a famili'o de'ven'is el Joanino (Greki'o), kie nur 10 % de la hebre'o'j sav'iĝ'is. Kun'e kun si'a'j ge'frat'o'j ŝi ir'is al la mont'o'j apud la haven'urb'o Vloro (Albanio) kaj miks'iĝ'is tie kun la lok'an'o'j. Tiu'temp'e 50 000 hebre'o'j de Tesaloniko (Greki'o) est'is eksterm'it'a'j.

Tradici'o de honor'o

Tia'n kondut'o'n eksplik'as la tradici'a mor'o de alban'o'j pri protekt'ad'o de gast'o'j, eĉ je la kost'o de propr'a viv'o, laŭ la princip'o, kiu'n alban'o'j nom'as besa (sankt'a promes'o aŭ vort'o de honor'o).

Kontrast'o

En Serbi'o dum la jar'o'j 1939-1940 la faŝist'a organiz'aĵ'o ZBOR (Združena Borbena Organizacija Rad'a), kiu'n gvid'is Dimitrije Ljotić, kompil'is la nom'list'o'n de ĉiu'j 92 hebre'a'j famili'o'j en Kosovo kaj en 1941 en'man'ig'is la list'o'n al la german'o'j. La serb'a reg'ist'ar'o de Mil'a'n Nedić far'is plej'ebl'o'n por trov'i hebre'o'j'n ne nur en Serbi'o mem, sed ankaŭ en la part'o'j de Kosovo reg'at'a'j de ĝi.

Pri la kondut'o de alban'o'j rilat'e al la hebre'o'j rifuĝ'int'a'j el Jugoslavio skrib'is fotograf'ist'o Gavra Mandil en la libr'o Život u crno-belim slikama (Viv'o en nigr'o-blank'o), kie li pri'skrib'as la alban'a'j'n gast'am'o'n kaj bon'kor'ec'o'n al la hebre'o'j.

Deport'ad'o

La politik'a buro'o de la ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j de Albanio per telegram'o de la 30a de mart'o 1942 ordon'is la prefekt'ej'o'j'n de Priŝtin'o, Peja, Prizren kaj Dibra, ke ĉiu'j'n hebre'o'j'n oni vetur'ig'u al Berat (Albanio).

La unu'a grup'o el 100 person'o'j al'ven'is al Berat la 5an de april'o 1942. La 9an de april'o al'ven'is al Fushë-Prezë du'a grup'o el 79 person'o'j el Peja. La 5an de juli'o 69 hebre'o'j el la prizon'o de Priŝtin'o ek'vetur'is al Kavaje, Burrel, Kruje kaj Shijak (sam'e en Albanio). Ali'a'j grup'o'j al'ven'is komenc'e de 1943 el Prizren, Priŝtin'o, Ferizaj k.a.

Priŝtin'o

Riz'a Drini, la prefekt'o de Priŝtin'o dum 1941-1942, kaj Hysen Prishtina, kiu est'is prefekt'o de Priŝtin'o dum 1943-1944, divers'manier'e help'is sav'i mult'a'j'n hebre'o'j'n de Priŝtin'o kaj ali'a'j urb'o'j de Kosovo. Riz'a Çitaku, tiam'a loĝ'ant'o de Priŝtin'o, aŭtun'e de 1943 sav'is la edz'in'o'n de Josef Bahar, kaŝ'ant'e ŝi'n en si'a hejm'o.

Menci'ind'as, ke la serb'a'j komun'ist'o'j, en'ir'int'e Priŝtin'o'n novembr'e 1944 mort'paf'is, kun'e kun cent'o'j da riĉ'a'j alban'o'j, ankaŭ la riĉ'a'j'n hebre'o'j'n Salam'o'n Bahari kaj ties fil'o'n Moshe Bahari.

Kosovo

„Kiam la nazi'o'j okup'is Albanion oktobr'e de 1943, Rafael Jakoel kaj li'a bo'fil'o loĝ'is en la urb'o Vloro. Ili vojaĝ'is al Tiran'o por renkont'i la ministr'o'n pri intern'a'j afer'o'j Xhaferr Dev'a”, – rakont'as Felicita, nep'in'o de Rafael. La ministr'o cert'ig'is ili'n, ke neni'o mal'bon'a okaz'os al ili kaj ordon'is, ke oni tuj send'u ili'n kaj la ali'a'j'n en sekur'a'j'n lok'o'j'n de la land'o. Tiel oni ag'is rilat'e al almenaŭ 400 hebre'o'j el Kosovo.

Sav'it'o'j

Municip'a sekretari'o Arif Aliçkaj el Deçan (Kosovo) help'is dek'o'j'n da hebre'o'j sav'iĝ'i el Makedonio kaj Serbi'o, kaŝ'ant'e ĉiu'j'n en alban'a'j famili'o'j kaj post'e vetur'ig'ant'e ili'n en Albanion. Ĥaim Adzhes, Jacques Rubinoviĉ ² kaj Sarina Samuiel-Bahar est'is sav'it'a'j far'e de alban'o'j en Gjakova (Kosovo). Josif Lev'i, eks'a raben'o de Priŝtin'o atest'as, ke Prenk Ul'i, alban'o, sav'is 52 hebre'o'j'n. Frukt'o'vend'ist'o Arsllan Rezniqi ven'ig'is el Skopj'e (Makedonio) al Kosovo cent'o'j'n da hebre'o'j kaj post'e help'is al ili ir'i al Albanio. Pro tio la Memor'ej'o pri la Martir'o'j kaj Hero'o'j de Holokaŭst'o Jad Vaŝem (Jerusalemo) honor'is li'a'n famili'o'n per la titol'o just'ul'o inter la popol'o'j.

Mis'interpret'o

La serb'a esplor'ist'o Milorad Vavić est'is la unu'a, kiu (en si'a verk'o Kosovski jevreji za vreme okupacije 1941-1944, La hebre'o'j de Kosovo dum la okupaci'o 1941-1944, publik'ig'it'a en 1983) menci'is la nombr'o'n de 519 hebre'o'j en Kosovo, el kiu'j, laŭ li, 200 est'is pere'int'a'j. Al tio referenc'as en „La arkiv'a'j font'o'j serb'o-hebre'a'j” P.D. Ivanov, en si'a libr'o Jevreji Kosova i Metohije (Hebre'o'j de Kosovo kaj Metohio), Beograd, 1988, p. 70.

Profesor'o Shaban Sinani el Tiran'o trov'is original'a'n dokument'o'n el la jar'o 1947 pri korespond'ad'o en 1943-1944 en la german'a, laŭ kiu la alban'a divizi'o de SS „Skanderbeg” (form'it'a en aŭgust'o 1944) arest'is 510 person'o'j'n kaj eskort'is ili'n al la koncentr'ej'o Sajmište apud Beogrado kaj ne al Ber'gen-Belsen. Tem'as pri transport'o de hebre'o'j, komun'ist'o'j, partizan-simpati'ant'o'j kaj politik'e suspekt'ind'a'j person'o'j – alban'o'j, montenegr'an'o'j kaj serb'o'j, inter kiu'j est'is nur 32 hebre'o'j. Laŭ ali'a stud'o, inter tiu'j hebre'o'j est'is nur unu person'o el Priŝtin'o. Bedaŭr'ind'e la mis'interpret'it'a'j'n nombr'o'j'n util'ig'is serioz'a'j histori'ist'o'j kiel Berndt Fischer kaj Noel Malcolm.

En Albanio Holokaŭst'o ne okaz'is

Laŭ la enciklopedi'o Pinkas ha-Kehilot (Yad Vashem, 1998), en Albanio ne okaz'is Holokaŭst'o. La Inter'naci'a Forum'o pri Holokaŭst'o, okaz'int'a en Stokholmo en la jar'o 2000, sam'e konfirm'is, ke ne nur en Albanio mal'ekzist'is Holokaŭst'o, sed alban'o'j sav'is mil'o'j'n da hebre'o'j el ali'a'j land'o'j.

Esplor'ist'o'j kaj kon'ant'o'j de la alban'a histori'o kaj histori'o de Holokaŭst'o kiel Berndt Fischer, Noel Malcolm, H. Sarner, J. Goldfarb kaj P. Stam'bul divers'temp'e esprim'is la opini'o'n, ke 100 % de la hebre'o'j de Albanio trans'viv'is la milit'o'n.

Bardhyl Selimi (1945) fin'stud'is pri matematik'o en la universitat'o de Tiran'o. Li est'as kun'labor'int'o de Piv.

1. La aŭtor'o ĉie uz'as la vort'o'n „hebre'o(j)” en la senc'o, en kiu en modern'a'j tekst'o'j plej'part'e aper'as la vort'o „jud'o(j)”. La ver'o est'as, ke dum long'a temp'o la vort'o „jud'o” en tiu senc'o simpl'e ne ekzist'is en Esperant'o: ĉiu'j aŭtor'o'j uz'is nur la vort'o'n „hebre'o”. „Hebre'o” est'as tradici'a oficial'a (eĉ Fundament'a) komun'uz'a zamenhofa vort'o. La vort'o „jud'o” grand'part'e anstataŭ'is la vort'o'n „hebre'o” en la epok'o de ekstrem'a antisemit'ism'o, kiu kulmin'is per Holokaŭst'o, la plej terur'a katastrof'o en la histori'o de la hebre'a popol'o, en kiu milion'o'j da hebre'o'j est'is eksterm'it'a'j. Est'as do simbol'e, ke konfirm'o de daŭr'a valid'ec'o de la tradici'a senc'o de la vort'o „hebre'o” ven'as en artikol'o, kies aŭtor'o skrib'as kun fier'o, ke en li'a land'o sen antisemit'ism'o Holokaŭst'o ne okaz'is. Tio emfaz'as histori'a'n kontinu'ec'o'n de la hebre'a popol'o. (red.)

2. Elekt'i plej taŭg'a'n skrib'a'n form'o'n por nom'o'j de kelk'a'j el la menci'it'a'j person'o'j est'as mal'facil'e: pro la situaci'o, en kiu est'as en'plekt'it'a'j plur'a'j gent'o'j, land'o'j, lingv'o'j kaj alfabet'o'j, ne est'as klar'e, kiu form'o de la nom'o est'is origin'a aŭ prefer'ind'a. Ĉu, ekzempl'e, la koncern'a person'o origin'e nom'iĝ'is (kaj prefer'us nom'iĝ'i) Jacques, Žak, Жак, Zhak aŭ iel ali'e? La uz'ad'o de nur esperant'ig'it'a'j form'o'j mal'facil'ig'us re'kon'ebl'o'n de la nom'o'j kaj inter'ret'a'n trov'ad'o'n de pli'a'j inform'o'j. (red.)

Farmaci'o en pandemi'o?

Ne ĉiu'j firma'o'j hav'as ekonomi'a'j'n problem'o'j'n dum kaj post pandemi'o. Kelk'a'j est'as tre optimism'a'j pri si'a futur'o, kiel ĉef'e farmaci'a'j kompani'o'j. Ili'a prosper'o ŝajn'as est'i garanti'at'a de la vakcin'o'j kontraŭ la nov'a kron'virus'o. Eĉ sen pandemi'o mult'a'j hom'o'j kred'as je komun'a ag'ad'o de la plej grand'a'j farmaci'a'j kompani'o'j – Big Pharma –, kiu'j unu'iĝ'as por hav'ig'i al si alt'eg'a'j'n profit'o'j'n vend'ant'e kurac'a'j'n medikament'o'j'n.

Kost'o de san'o

La nun'a uson'a loĝ'ant'ar'o de'pend'as de la prez'politik'o de tiu grup'o Big Pharma. Uson'an'o'j vid'as, ke la prez'o'j de kelk'a'j medikament'o'j last'a'temp'e kresk'is kaj super'as la prez'o'j'n de simil'a'j kurac'il'o'j en ali'a'j bon'fart'a'j land'o'j. Kiel ekzempl'o ebl'as rimark'i la prez'o'n de insulin'o, neces'a por kurac'i diabet'o'n. Loĝ'ant'o'j de Minesot'o vojaĝ'is kvin hor'o'j'n en grup'o organiz'it'a por aĉet'i insulin'o'n en Kanado kontraŭ 30 dolar'o'j, dum en Uson'o ĝi kost'is 300 dolar'o'j'n.

Nov'a'j leĝ'o'j

La kial'o de tiu'j grand'a'j diferenc'o'j koncern'e prez'o'n trov'iĝ'as en la relativ'e mal'grand'a reg'ist'ar'a subvenci'ad'o al kompani'o'j produkt'ant'a'j medikament'o'j'n. Feliĉ'e por mult'a'j uson'an'o'j, prezid'ant'o Trump pas'int'jar'e sub'skrib'is kelk'a'j'n ordon'o'j'n, kiu'j stimul'is la mal'alt'iĝ'o'n de prez'o'j de grav'a'j kurac'il'o'j, inkluziv'e de insulin'o kaj adrenalin'o.

Nun, farmaci'a'j kompani'o'j laŭ'leĝ'e dev'as vend'i rabat'e si'a'j'n kurac'il'o'j'n al Medicare kaj Medicaid, kiu'j asekur'as mal'san'ul'o'j'n pli ol 65-jar'a'j'n kaj hom'o'j'n kun modest'a en'spez'o. Sen'dub'e, tiu paŝ'o de la prezid'ant'o ne plaĉ'is al Big Pharma, sed li pens'is, ke tio est'as prav'a ag'o por gajn'i la prezident'a'j'n elekt'o'j'n. Krom'e, la farmaci'a prez'politik'o nun rezult'ig'as en Uson'o pli'a'n uz'ad'o'n de eks'patent'a'j kurac'il'o'j, kiu'j konsist'ig'as 90 % de la merkat'o. Rezult'e, gajn'as simpl'a civit'an'o, kaj ebl'as pag'i por kurac'il'o'j nun pli mal'mult'e ol antaŭ 10 jar'o'j.

Ĉu tro „rapid'a” vakcin'o?

La regul'o'j de la Administraci'o pri Nutr'aĵ'o'j kaj Drog'o'j (Food and Drug Administration, FDA) – federaci'a agent'ej'o pri san'o kaj human'a'j serv'o'j – garanti'as la alt'a'n kvalit'o'n de kurac'il'o'j (ĉu produkt'it'a'j de fam'a'j kompani'o'j, ĉu de ordinar'a'j firma'o'j). Sed la aprob'o far'e de FDA est'as proced'o kutim'e long'daŭr'a, kaj la aprob'temp'o'j ne bon'e kongru'as kun la temp'o neces'a por hav'i vakcin'o'n kontraŭ kovim'o.

78 % de la uson'an'o'j tim'as, ke la aprob'o de tiu vakcin'o hav'os kial'o'n pli politik'a'n ol scienc'a'n. Interes'e est'as, ke la rezult'o simil'as kaj ĉe respublik'an'o'j (72 %) kaj ĉe demokrat'o'j (82 %). Malgraŭ tio, ke plur'a'j uson'an'o'j pens'as pri ebl'a influ'o de la politik'o al pli rapid'a el'labor'o de la vakcin'o, 72 % fid'as je la FDA-politik'o, kaj 88 % je la inform'o'j ven'ant'a'j de hospital'o'j, scienc'ist'o'j, apotek'ist'o'j kaj medicin'a'j revu'o'j. 83 % de la uson'an'o'j tim'as pri la kvalit'o de vakcin'o akcept'ot'a tiel rapid'e.

Alexander Mikishev est'as lektor'o, instru'as kaj esplor'as en Hjustono, Teksaso. Esperant'o'n li ek'lern'is en 1979.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Mal'ŝalt'u lum'il'o'j'n, Teksaso!

Laŭ datum'o'j de la Teksasa Departement'o pri Park'o'j kaj Faŭn'o, en la ŝtat'o ebl'as trov'i pli ol 600 divers'a'j'n spec'o'j'n de bird'o'j, pli mult'e ol en ali'a'j uson'a'j ŝtat'o'j. Ĉiu tri'a migr'ant'a bird'o, kiu hav'as si'a'n vintr'a'n hejm'o'n en mez'a aŭ sud'a Amerik'o, far'as si'a'n vojaĝ'o'n tra Teksaso.

La centr'a uson'a migr'ad'voj'o de bird'o'j pas'as super dens'e loĝ'at'a'j lok'o'j kiel Ĉikago, Hjustono kaj Dalaso. Ĉiu'jar'e miliard'o'j da bird'o'j ir'as tiu'n voj'o'n. Bedaŭr'ind'e ne ĉiu'j bird'o'j ating'as la cel'o'n. Tre mult'a'j el ili pere'as, kiam ili flug'as super grand'a'j urb'o'j.

Bird'o'j konfuz'iĝ'as

Kial tio okaz'as? La bird'o'j migr'as ĉef'e nokt'e, kaj la urb'a lum'o oft'e al'log'as kaj en'tut'e mis'gvid'as ili'n. La konfuz'it'a'j bird'o'j mort'as kolizi'ant'e kun alt'konstru'it'a'j dom'o'j. Tut'land'a statistik'o montr'as, ke ĉiu'jar'e pro kolizi'o kun fenestr'o'j mort'as inter 365 kaj 988 milion'o'j da bird'o'j.

Mal'lum'ig'i la nokt'o'n

Pro tio, ke el tiu'j tri urb'o'j du est'as en Teksaso, la natur'protekt'a teksasa organiz'aĵ'o Texas Conservation Alliance (TCA) lanĉ'is la kampanj'o'n Lights out, Texas! (Mal'ŝalt'u lum'il'o'j'n, Teksaso). La kampanj'o cel'as lukt'i kontraŭ lum'a polu'ad'o, precip'e en Hjustono kaj Dalaso. Oni rekomend'as mal'ŝalt'i sur'strat'a'j'n kaj en'dom'a'j'n lum'il'o'j'n vid'ebl'a'j'n de supr'e kaj uz'i special'a'j'n fenestr'a'j'n ŝirm'il'o'j'n.

Se iu pens'as, ke lum'o en la nokt'o pov'as protekt'i la loĝ'ant'ar'o'n kontraŭ krim'o, ver'ŝajn'e tiu mal'prav'as. Laŭ Inter'naci'a Asoci'o pri Mal'hel'a Ĉiel'o (International Dark-Sky Association, Id'a), tiu influ'o est'as mult'e mal'pli grand'a, ol mult'a'j supoz'as.

An'o'j de TCA kred'as, ke simpl'e mal'ŝalt'i aŭ minimum'ig'i la urb'a'n lum'o'n pov'as grav'e favor'i la protekt'ad'o'n de migr'ant'a'j bird'o'j.

Alexander Mikishev est'as lektor'o, instru'as kaj esplor'as en Hjustono, Teksaso. Esperant'o'n li ek'lern'is en 1979.

La unu'a eŭrop'a literatur'aĵ'o en vulgar'a lingv'o

En okcident'a Eŭrop'o, dum preskaŭ la tut'a mez'epok'o, kiam la pli'mult'o de la popol'o, inkluziv'e de la nobel'o'j kaj reg'ant'o'j, est'is analfabet'a, skrib'ad'o est'is efektiv'e la monopol'o de kler'ul'o'j, kiu'j verk'is en la latin'a lingv'o. Eĉ dum la sekv'int'a'j jar'cent'o'j, long'e post tiam, serioz'a'j verk'o'j aper'is nur en la latin'a, ne en la lingv'o'j de la popol'o.

Escept'o est'is la fru'a literatur'o de Irlando. La monaĥ'ej'o'j en tiu land'o ne est'is nur'a'j centr'o'j de religi'a kontempl'ad'o kaj cel'o'j de pilgrim'ad'o, sed ankaŭ universitat'simil'a'j komun'um'o'j de kler'ig'ad'o kaj lern'ad'o, el kiu'j kultur'o kaj civiliz'o krist'an'a'j est'is dis'vast'ig'at'a'j tra la eŭrop'a kontinent'o, eĉ al Italio, Svis'land'o ktp, kiam mult'a'j eŭrop'a'j region'o'j est'is ankoraŭ pagan'a'j aŭ du'on'pagan'a'j.

Glor'a literatur'o

Ankaŭ en la ali'a'j kelt'a'j region'o'j de nord-okcident'a Eŭrop'o, nom'e Skot'land'o kaj precip'e Kimri'o, est'is kre'at'a en la fru'a mez'epok'o glor'a manuskript'a literatur'o, el kiu la pli'mult'o est'is religi'a. Inter la plej antikv'a'j specimen'o'j est'as tamen la irlandaj.

Kompren'ebl'e la pli'mult'o de la skrib'aĵ'o'j far'at'a'j en la irlandaj monaĥ'ej'o'j est'is en la latin'a (kiu ĝis hodiaŭ rest'as la oficial'a kaj liturgi'a lingv'o de Vatikan'o kaj de la rom'katolik'a eklezi'o). Sed sam'temp'e, kiam la irlandaj monaĥ'o'j kre'is si'a'j'n bel'eg'a'j'n manuskript'o'j'n en la latin'a, ili komenc'is verk'i grav'a'n literatur'o'n en la vulgar'a (do gael'a) lingv'o de la popol'o. La gael'a (irlanda) iĝ'is la lingv'o, ne nur de Irlando, sed ankaŭ de Skot'land'o, de kie de'ven'as ankaŭ kelk'a'j valor'a'j manuskript'o'j.

Libr'o de invad'o'j

La unu'a vulgar'lingv'a verk'o aper'int'a en la tut'a nord-okcident'a Eŭrop'o est'is la irland'lingv'a manuskript'o Lebor nda Gabála Érenn (en modern'a irlanda ortografi'o: Leabhar Gabhála Érinn), ankaŭ kon'at'a sub la angl'a titol'o Book of Invasions (Libr'o de invad'o'j). Ĝi dat'iĝ'as ver'ŝajn'e de la dek-unu'a jar'cent'o, sed en'hav'as divers'a'j'n buŝ'e trans'don'it'a'j'n tradici'aĵ'o'j'n kaj legend'o'j'n de mult'e pli fru'a antaŭ'krist'an'a (pagan'a) origin'o. Ĝi en'hav'as kaj proz'a'j'n kaj vers'a'j'n tekst'o'j'n. Al tiu pagan'a material'o la pi'a monaĥ'a skrib'ist'o al'don'is la bibli'a'n rakont'o'n pri la kre'ad'o kaj la histori'o de la mond'o, sed la verk'o konserv'as la tekst'o'n de la mit'ologi'a original'o.

La plej antikv'a sekci'o de la verk'o pretend'as est'i la histori'o de la invad'o de la irlanda insul'o far'e de kvin mal'sam'a'j popol'o'j, nom'at'a'j Cessair, Partholón, Nemed, Fir Bolg kaj Tuatha Dé Dannan. Tiu last'a nom'o de popol'o, kiu laŭ'legend'e posed'is super'natur'a'j'n potenc'o'j'n, est'is ver'ŝajn'e alud'o al la pagan'a'j ge'di'o'j de Irlando.

Lebor Gabála

Laŭ la verk'o Lebor Gabála, la last'a popol'o, kiu invad'is Irlandon kaj iĝ'is la antaŭ'ul'o'j de la irlanda (gael'a, kelt'a) popol'o, est'is la milesianoj, nom'at'a'j laŭ iu mit'a hero'o Mil, kiu ne person'e part'o'pren'is la invad'o'n de Irlando, sed kies fil'o kaj parenc'o'j ĉe'est'is. ¹ Ili'a'n unu'a'n prov'o'n invad'i van'ig'is sorĉ'aĵ'o'j de druid'o'j, sed la du'a sukces'is. La fil'o de Mil, kiu nom'iĝ'is Éireamhóin, aŭ, en angl'ig'it'a form'o, Amergin, est'is poet'o kaj leĝ'ist'o de la milesianoj. La legend'o rakont'as, ke kiam li sur'ter'iĝ'is ĉe lok'o hodiaŭ nom'at'a An Coireán (angl'e: Waterville) en sud-okcident'a Irlando, li deklam'is poem'o'n aŭ manifest'o'n, kies unu'a'j oft'e citat'a'j vers'o'j tekst'as: „Mi est'as la vent'o sur la mar'o, la hul'o de la ond'o'j, la voĉ'o de la ocean'o ...” La irland'an'o'j rigard'as Amerginon kiel la komenc'int'o'n de ili'a poezi'a tradici'o, kaj la angl'a poet'o Robert Graves skrib'is: „La poezi'a eduk'ad'o en Angli'o ver'e dev'us ek'i, ne per Rakont'o'j de Canterbury ² nek per Odise'o, sed per Kant'o de Amergin”.

Kompren'ebl'e la literatur'a hered'aĵ'o de Irlando en la vulgar'a irland-gael'a inklud'as ne nur la verk'o'n Lebor Gabála Érenn, sed ankaŭ la grav'a'n kolekt'o'n de hero'a'j tradici'o'j kon'at'a'n kiel Runaíocht aŭ La ulstera cikl'o, kies skrib'it'a tekst'o est'is ver'ŝajn'e verk'it'a ankaŭ iam dum la dek-unu'a jar'cent'o, sed en'hav'as mult'e pli antikv'a'j'n buŝ'a'j'n tradici'o'j'n. La plej kon'at'a kaj legat'a sekci'o de tiu ampleks'a verk'o est'as la rakont'ar'o La best'ar'a rab'ekskurs'o de Cuailinge, kutim'e nom'at'a Táin.

Satir'a kaj mal'prud'a

Sekv'is abund'o da manuskript'o'j kaj ali'a'j skrib'aĵ'o'j en la irlanda kaj la latin'a lingv'o'j, inkluziv'e de trakt'aĵ'o'j pri medicin'o, filozofi'o kaj vojaĝ'ad'o. Preskaŭ last'e en tiu tradici'o de mal'nov'a literatur'o en vulgar'a lingv'o – post almenaŭ sep jar'cent'o'j! – est'as la satir'a kaj mal'prud'a poezi'a verk'o La nokt'mez'a kort'um'o, de kiu ekzist'as esperant'a traduk'o far'it'a de Albert Goodheir.

Ankoraŭ hodiaŭ Irlando est'as font'o de abund'a literatur'o. La pli'mult'o de la irlandaj aŭtor'o'j verk'as en la pli profit'don'a angl'a lingv'o, sed ne mank'as skrib'aĵ'o'j en la gael'a (irlanda). Ankaŭ en Skot'land'o aper'as ĉiu'jar'e iom mult'a'j libr'o'j en la modern'a skot'a vari'aĵ'o de la gael'a.

Resum'e, Lebor Gabála na Érenn est'as ne'kontest'ebl'e la unu'a flor'ad'o de la abund'a trezor'o de literatur'o en naci'a'j lingv'o'j, kiu plezur'ig'as la leg'ant'o'j'n kaj riĉ'ig'as la kultur'o'n de la mond'o.

1. La milesianoj tradici'e de'ven'is de Galici'o en nord-okcident'a Hispanio, kies loĝ'ant'o'j ankoraŭ fier'as pri si'a kelt'a origin'o.

2. Poem'eg'o de la angl'a poet'o Chaucer.

Garbhan MacAoidh est'as plur'lingv'a traduk'ist'o kaj verk'ist'o, kiu kontribu'as al MONATO ek'de 1988.

Fin'fin'a oficial'a agnosk'o de la skot'a

Kvankam Skot'land'o est'as mal'grand'a land'o, en ĝi est'as parol'at'a'j tri mal'sam'a'j lingv'o'j (ne inkluziv'ant'e la idiom'o'j'n de en'migr'int'o'j, kiu'j kutim'e mal'aper'as post unu aŭ du generaci'o'j): tem'as pri la angl'a, la skot'a (ankaŭ nom'at'a Lallans) kaj la skot'gael'a. Dum la long'a ekzist'o de la nun jam mort'int'a Brit'a Imperi'o nur la angl'a est'is akcept'at'a kiel oficial'a lingv'o de administr'ad'o kaj kler'ig'ad'o en la tut'a Brit'a Insul'ar'o kaj en Irlando (la nun'a sen'de'pend'a respublik'o). La origin'a'j kaj indiĝen'a'j lingv'o'j de la insul'ar'o (la kimr'a, la irland'gael'a, la skot'gael'a kaj la skot'a) est'is ne'agnosk'at'a'j, mal'respekt'at'a'j kaj rigard'at'a'j kiel idiom'o'j aŭ dialekt'o'j de kamp'ar'an'o'j, mal'kler'ul'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j.

En Irlando la situaci'o ŝanĝ'iĝ'is post kiam ĝi sen'de'pend'iĝ'is de Briti'o kaj dis'iĝ'is en la Respublik'o'n (sud'a'n Irlandon, Eire) kaj en Nord'a'n Irlandon (la histori'a'n provinc'o'n Ulstro, angl'e Ulster). En Irlando kaj la irlanda (gael'a) kaj la angl'a laŭ'konstituci'e deklar'iĝ'is oficial'a'j lingv'o'j. En Skot'land'o en 1997 est'is re'kun'vok'it'a en Edinburg'o la skot'a parlament'o, dis'solv'iĝ'int'a en la jar'o 1707. Hodiaŭ, sub la reg'ad'o de la aktual'a skot'a reg'ist'ar'o, en kiu la Skot'a Naci'a Parti'o est'as majoritat'a, la gael'a lingv'o est'as agnosk'at'a kiel naci'a lingv'o. Kvankam ankaŭ agnosk'at'a, la skot'a (la idiom'o de Mal'alt'ej'o) neniam est'is vid'ebl'a en la oficial'a viv'o. Mal'kiel la gael'a, la skot'a fakt'e ne est'is lingv'o de instru'ad'o en lern'ej'o'j kaj universitat'o'j, kaj ĝi apenaŭ rol'is en la administr'a viv'o.

Lok'nom'o'j

La skot'gael'a (kelt'a idiom'o, sam'e kiel la mal'simil'a kimr'a kaj la irlanda, de kiu ĝi est'as deriv'aĵ'o) est'as la plej antikv'a lingv'o de Skot'land'o, post la mal'aper'o de la iom mister'a pikta lingv'o de pra'loĝ'ant'o'j. La ĉie abund'a'j gael'a'j lok'nom'o'j kaj person'a'j nom'o'j indik'as, ke iam la gael'a est'is parol'at'a en la tut'a land'o, krom en la Nord'a'j (iam skandinav'a'j) Insul'o'j, kaj en mal'grand'a region'o apud la land'lim'o kun Angli'o. Kontrast'e la skot'a, kiu est'iĝ'is long'e post la gael'a, est'as ĝerman'a lingv'o, simil'a al la nord-angli'a dialekt'o de la angl'a sed mal'simil'a al ĝi laŭ prononc'o kaj gramatik'o, kaj kun la al'don'o de leksik'a'j element'o'j el la gael'a, la franc'a, la flandr'a kaj la skandinav'a'j lingv'o'j.

Ortografi'o

Dum jar'o'j oni ne pov'is decid'i, ĉu la skot'a est'as dialekt'o de la angl'a aŭ apart'a idiom'o. Hodiaŭ ĝi est'as akcept'at'a kiel apart'a lingv'o, sed tio prezent'as problem'o'j'n, kiu'j mal'help'as ĝi'a'n oficial'ig'o'n pro la mult'ec'o de lok'a'j dialekt'o'j de la skot'a. Divers'a'j dialekt'o'j trov'iĝ'as ankaŭ en la gael'a, sed, ĉar ĝi est'as nun lingv'o de instru'ad'o, uz'at'a en radi'o, televid'o kaj literatur'o, ĝi est'as pli-mal'pli facil'e kompren'ebl'a por ĉiu gael'parol'ant'o. La skot'a, mal'e, sufer'as pro tio, ke ne ekzist'as ĝeneral'e akcept'it'a'j norm'o'j aŭ ortografi'o. La Asoci'o por la Skot'a Lingv'o ja proviz'as skot'a'j'n vort'ar'o'j'n, lern'o'libr'o'j'n, gramatik'o'n kaj ali'a'j'n el'don'aĵ'o'j'n en la lingv'o, sed kun lim'ig'it'a sukces'o.

Viv'a dialekt'o

German'a filolog'o iam pri'skrib'is la skot'a'n kiel Halbsprache (du'on'a'n lingv'o'n). Tiu opini'o, kvankam ŝajn'e ofend'a, ne est'as tut'e mal'ĝust'a, ĉar hodiaŭ mal'mult'a'j skot'o'j parol'as i'a'n „pur'a'n skot'a'n”, sen al'miks'o de angl'a'j vort'o'j kaj esprim'o'j. Mult'a'j skot'o'j supoz'as, ke ili parol'as la skot'a'n, dum ili fakt'e parol'as la angl'a'n, sed kun skot'a akĉent'o. Kiel jam menci'it'e, la skot'a konsist'as el plur'a'j lok'a'j dialekt'o'j, el kiu'j la plej kon'at'a inter skot'o'j kaj skot'de'ven'a'j hom'o'j est'as tiu de la sud-okcident'a distrikt'o Ayrshire (gael'e: Inbhir-àir), la hejm'o de Robert Burns, rigard'at'a kiel la naci'a poet'o de Skot'land'o. Burns verk'is si'a'j'n poem'o'j'n en la skot'a, oft'e kun miks'ad'o de angl'a'lingv'a'j vers'o'j.

Ali'a grav'a skot'a dialekt'o est'as Doric (iom ŝerc'e tiel nom'at'a laŭ la sam'nom'a antikv'a grek'a dialekt'o), parol'at'a en grand'a are'o ĉirkaŭ la urb'o Aberdeen (gael'e: Obar-dheathain). Kvankam la pli'mult'o de la aktual'a jun'a generaci'o ne plu kompren'as mult'a'j'n vort'o'j'n en la dialekt'o uz'at'a de Burns, Doric ja est'as viv'a dialekt'o, riĉ'a je vort'o'j, folklor'o, kant'o'j kaj tradici'o, el kio mult'o mal'aper'is – krom inter tre mal'jun'a'j hom'o'j – en Ayrshire kaj en plur'a'j ali'a'j skot'a'j dialekt'o'j.

Etnografi'a kolekt'o

Oft'a kaj mal'prav'a asert'o aŭd'at'a en la ĉirkaŭ'aĵ'o de Aberdeen est'as, ke „la gael'a'n lingv'o'n neni'u parol'is ĉi tie”. Tiu asert'o pruv'iĝ'is erar'a pro la ses'volum'a etnografi'a kolekt'o Carmina Gadelica, kiu konfirm'as, ke la gael'a ja est'is la lingv'o de la tut'a are'o de Aberdeen long'e antaŭ Doric. La aŭtor'o de ĉi tiu artikol'o iam loĝ'is en Kincardine, apud Aberdeen, kies nom'o est'as fakt'e gael'a (laŭ ĝust'a gael'a ortografi'o: Cinn Chardainn). La preciz'a lok'o nom'iĝ'is Marywell („put'o de Maria” en la skot'a kaj la angl'a), kvankam en la verk'o Carmina Gadelica ĝi nom'iĝ'as laŭ la original'a gael'a nom'o Tobar Mhoire, kiu la sam'o'n signif'as. Pli'e, nur 50 kilo'metr'o'j'n nord'e de la urb'o Aberdeen trov'iĝ'as la monaĥ'ej'o Deer (gael'e: De'ir'e), kie est'is verk'it'a en la 9a jar'cent'o p.K. la plej antikv'a manuskript'o, kiu inkluziv'as tekst'o'n en la skot'gael'a. Tio konfirm'as, ke la tiam'a lingv'o de la loĝ'ant'o'j de tiu distrikt'o en orient'a Skot'land'o est'is ne Doric, sed ja la gael'a. En la tut'a region'o de Aberdeen egal'e abund'as kaj gael'a'j kaj skot'a'j lok'nom'o'j. Ŝajn'as, tamen, ke la gael'a'j nom'o'j est'as la plej antikv'a'j kaj origin'a'j. La relativ'e mal'mult'a'j lok'nom'o'j en la angl'a est'as evident'e modern'a'j.

Universitat'a agnosk'o

Kvankam la gael'a est'as instru'at'a en lern'ej'o'j kaj en la universitat'o de Aberdeen, la idiom'o de la hodiaŭ'a loĝ'ant'ar'o, en kelk'a'j el la urb'a'j kvartal'o'j kaj en la kamp'ar'o ĉirkaŭ la urb'o, est'as Doric. Sed antaŭ ne'long'e aper'is nov'aĵ'o, laŭ kiu ek'de nun la skot'a lingv'o (preciz'e la dialekt'o Doric) est'os instru'at'a ankaŭ al lern'ej'an'o'j kaj universitat'a'j student'o'j. Nov'a kurs'o en la universitat'o ebl'ig'os akir'i diplom'o'n pri la skot'a, precip'e por produkt'i instru'ist'o'j'n pri tiu lingv'o, kiu'j nun'temp'e mank'as. Tio est'as la unu'a foj'o, kiam la skot'a ricev'as universitat'a'n agnosk'o'n kompar'ebl'a'n kun tiu de la gael'a, kaj tio esper'ebl'e kontent'ig'os ĝi'a'j'n parol'ant'o'j'n, kiu'j oft'e plend'as, ke status'a'n prioritat'o'n la aŭtoritat'ul'o'j don'as al la gael'a. Iu ajn, kiu interes'iĝ'as pri la nov'a iniciat'o pri la skot'a, pov'as trov'i rilat'a'j'n inform'o'j'n, en la lingv'o'j skot'a kaj angl'a, ĉe la ret'paĝ'o kun titol'o „Scots Language Path” (Skot'lingv'a pad'o).

Izol'it'a lok'o

La parol'ant'o'j de la skot'a est'as mult'e pli mult'nombr'a'j ol la aktual'a'j parol'ant'o'j de la gael'a. La skot'a est'as rigard'at'a kiel lingv'o de la mal'alt'ej'a'j region'o'j, dum la gael'a nom'iĝ'as lingv'o de Alt'ej'o, tio est'as de la mont'ar'o kaj de la okcident'a'j insul'o'j. Alt'ej'o, nom'it'a Gàidhealtachd („gaelejo”), est'as la plej vast'a, sed sam'temp'e la plej mal'dens'e loĝ'at'a region'o de Skot'land'o. Fakt'e tiu region'o est'as unu el la plej sen'hom'a'j kaj izol'it'a'j lok'o'j en nord-okcident'a Eŭrop'o. Ĉu tiu situaci'o ŝanĝ'iĝ'os en la est'ont'ec'o, est'as pri'dub'ind'e.

Uson-angl'a prem'o

En la tut'a mond'o etn'a'j kaj minoritat'a'j lingv'o'j iom post iom mal'aper'as pro la prem'o de fort'a'j lingv'o'j, kaj precip'e pro la ne'rezist'ebl'a'j ekonomi'a'j, soci'a'j kaj kultur'a'j influ'o'j de la angl'a kaj de Uson'o. Malgraŭ asert'o'j far'it'a'j de la instanc'o'j de Eŭrop'a Uni'o kaj de inter'naci'a'j etn'o'protekt'a'j asoci'o'j, ne'sufiĉ'e oni ag'is, por ke en'danĝer'ig'it'a'j lingv'o'j kaj kultur'o'j ne mort'u, tiel mal'riĉ'ig'ant'e la intelekt'a'n trezor'o'n de la mond'o.

Garbhan MacAoidh est'as plur'lingv'a traduk'ist'o kaj verk'ist'o, kiu kontribu'as al MONATO ek'de 1988.

Art'o de kun'viv'ad'o inter religi'o'j

Est'as mal'facil'e konvink'e eksplik'i al ali'land'an'o'j la religi'a'n viv'o'n de la nun'a'j japan'o'j. Eĉ plej'part'o de la japan'o'j ne klar'e konsci'as pri si'a si'n'ten'o al religi'o'j. La apud'a tabel'o ver'ŝajn'e don'os embaras'a'n kaj konfuz'a'n impres'o'n pri la stat'o de religi'o'j en Japani'o.

Pli bon'e est'us, ke ni rigard'u kutim'a'j'n kondut'o'j'n de ordinar'a'j japan'o'j. Ekzempl'e, se mi'a fil'in'o, Ŝinobu, 38-jar'a ofic'ist'in'o kaj patr'in'o de tri fil'o'j, sam'e kiel ŝi'a edz'o, est'as demand'it'a pri si'a religi'o, ŝi respond'as, ke ŝi ne hav'as difin'it'a'n religi'a'n kred'o'n. Sed antaŭ ok jar'o'j ili hav'is nupt'a'n ceremoni'o'n en krist'an'a preĝ'ej'o en Havajo. Kiam ŝi graved'iĝ'is, ili vizit'is ŝinto'ism'a'n sankt'ej'o'n por preĝ'i, por ke ŝi hav'u san'a'n beb'o'n. Kiam ili'a fil'o far'iĝ'is kvin'jar'a (se tem'us pri fil'in'o, tio est'us je aĝ'o tri- kaj sep-jar'a), ili pren'is li'n al ŝinto'ism'a jaŝir'o por pri'preĝ'i li'a'n san'a'n kresk'ad'o'n.

Praktik'ant'a ateist'o

Ĉiu'jar'e je Krist'nask'o ili aĉet'as grand'a'n kuk'o'n kaj donac'o'j'n por si'a'j fil'o'j (ili ne fest'as budh'o'nask'o'n). Dum la nov'jar'a'j feri'o'j ili vizit'as ŝinto'an sankt'ej'o'n por pri'preĝ'i bon'fart'o'n dum la jar'o. Kaj sen'dub'e ili iam funebr'os mi'n kaj mi'a'n edz'in'o'n laŭ la manier'o de budh'ism'o. Ili'a si'n'ten'o al religi'o'j est'as tut'e normal'a kaj kutim'a inter nun'temp'a'j japan'o'j, precip'e inter jun'a'j generaci'o'j. Laŭ Ŝinobu, ŝi est'as ateist'o, sed respekt'as kaj praktik'as bon'a'n tradici'o'n kaj kultur'o'n de japan'o'j.

Objekt'o'j de konsum'ad'o

Do, kio est'as religi'o por japan'o'j? Kia'n rol'o'n religi'o'j hav'as en la viv'o de japan'o'j? Kompren'ebl'e en pas'int'a temp'o religi'o reg'is la pens'ad'o'n kaj la kondut'o'n de la popol'o. Sed mi'a'opini'e hodiaŭ'a'j religi'o'j gratul'as kaj ben'as hom'o'j'n ĉe iu'j grav'a'j faz'o'j aŭ stadi'o'j de la viv'o. Por jun'ul'o'j en grand'a'j urb'o'j religi'o jam aparten'as al la afer'o'j de elekt'o kaj plaĉ'o. Por ge'fianĉ'o'j, apart'e por fianĉ'in'o'j, nupt'a ceremoni'o tem'as nur pri tio, kiel ili si'n vest'os, ĉu per blank'a rob'o, ĉu per bunt'a kimon'o. Ali'vort'e, religi'o'j est'as objekt'o'j de konsum'ad'o.

Se tem'as pri nupt'o, krist'an'ism'o kaj ŝinto'ism'o konkurenc'as. Mult'okaz'e ceremoni'o'j okaz'as en komerc'a'j ej'o'j, kie'n ven'as krist'an'a'j aŭ ŝintoaj pastr'o'j. Ĉe funebr'a'j ceremoni'o'j, budh'ism'o hav'is preskaŭ monopol'a'n pozici'o'n, sed last'a'temp'e ne'religi'a'j funebr'a'j ceremoni'o'j mult'iĝ'is, pro si'a mal'grand'a kost'o. Kvankam laŭ la tabel'o ŝinto'ism'o ŝajn'e okup'as mal'grand'a'n pozici'o'n, fakt'e mal'grand'a'j rit'o'j por bon'dezir'o'j de san'o aŭ sukces'o ĉe ekzamen'o ktp okaz'as ĉef'e en ŝintoaj sankt'ej'o'j. Je ĉiu nov'jar'o pli ol sep'dek milion'o'j da hom'o'j tra la land'o vizit'as ŝintoajn sankt'ej'o'j'n, kaj la Meizi-sankt'ej'o en Tokio al'tir'as pli ol tri milion'o'j'n da ador'vizit'ant'o'j.

Ŝajn'as, ke inter religi'o'j establ'iĝ'is divid'o de respond'ec'o aŭ labor'o, kaj ekzist'as pac'a kun'viv'ad'o. Ŝinto'ism'o pri'respond'as por feliĉ'o en ĉi tiu mond'o, dum budh'ism'o pri'respond'as por viv'o en la post'mond'o kaj ador'ad'o de pra'patr'o'j. Okaz'as neni'u konflikt'o inter ili. Religi'o'j sekular'iĝ'is, kaj jam ne liver'as al la hom'o'j gvid'princip'o'n de ĉiu'tag'a viv'o. Laik'a moral'o aŭ etik'a kondut'o de japan'o'j baz'iĝ'as nun sur zorg'o pri se-ke'n, la atent'o pri ali'a'j hom'o'j.

Unik'a kun'viv'ad'o

Kiel do est'iĝ'is tia unik'a kun'viv'ad'o de religi'o'j kaj si'n'ten'o'j de la japan'o'j? La japan'a indiĝen'a religi'o est'as ŝinto'ism'o, esenc'e anim'ism'o; ĉiu'j natur'a'j est'aĵ'o'j hav'as anim'o'n kaj pov'as est'i ador'at'a'j kiel di'aĵ'o'j. La sun'o, mont'o'j, river'o'j, ŝton'eg'o'j, arb'o'j kaj eĉ lup'o'j kaj mort'int'a'j hom'o'j far'iĝ'is di'o'j. Oni'dir'e trov'iĝ'is ok milion'o'j da di'o'j, kaj fond'iĝ'is mult'a'j sankt'ej'o'j (nun ĉ. 87 000), en kiu'j divers'a'j di'o'j est'as kult'at'a'j.

En tia'n religi'a'n klimat'o'n al'ven'is budh'ism'o mez'e de la 6a jar'cent'o, kun sistem'a dogm'ar'o kaj rafin'it'a kult'manier'o, kaj rapid'e dis'vast'iĝ'is en la land'o kun help'o de la ŝtat'o. Baldaŭ budh'ism'o kaj ŝinto'ism'o miks'iĝ'is; en la kor'o de japan'o'j di'o'j kaj budh'o'j kun'viv'is. Post la Restaŭr'o de Meizi en 1868 la reg'ist'ar'o, far'ant'e ŝinto'ism'o'n ŝtat'a religi'o, apart'ig'is budh'ism'o'n kaj ŝinto'ism'o'n, sed la popol'o vizit'is templ'o'j'n kaj jaŝir'o'j'n laŭ'bezon'e kaj laŭ'plaĉ'e. Tial est'is ne'mal'facil'e akcept'i fragment'o'j'n de krist'an'ism'o kiel nupt'o kaj Krist'nask'o, sub'ten'at'a'j de komerc'ism'o.

Kompren'ebl'e trov'iĝ'as, kvankam mal'mult'a'j, serioz'a'j kaj pi'a'j hom'o'j, kiu'j serĉ'ad'as kaj streb'as por ver'a kred'o en ĉi tiu ĥaos'a kaj mal'virt'a mond'o. Est'as ankaŭ ver'o, ke iu'j el ili de'voj'iĝ'as al okult'ism'o.

1. Religi'a jar'libr'o 2017 de la Vic'ministeri'o pri Kultur'o, baz'it'a sur la raport'o'j de la eklezi'o'j. Ŝintoaj eklezi'o'j rigard'as la loĝ'ant'ar'o'n en si'a teritori'o kiel si'a'j'n kred'ant'o'j'n. Tial la sum'o super'as la total'a'n loĝ'ant'ar'o'n de Japani'o (128 milion'o'j).

2. Enket'o'j far'it'a'j al individu'o'j en 2018 de la esplor'a institut'o de la Japan'a El'send'a Asoci'o.

3. kaj 4. Enket'o'j far'it'a'j de la rilat'a'j industri'a'j asoci'o'j antaǔ ĉ. 5 jar'o'j.

Isikawa Takasi est'as pensi'ul'o, nask'it'a en 1942, kiu labor'is por sved'a kaj japan'a kompani'o'j ĉef'e en la fak'o'j justic'o kaj revizor'ad'o.

Rekord'e alt'a lign'a dom'o

Seestadt [zeŝtat] (Lag'o-urb'o) est'as nov'a kvartal'o de Vieno. Ĝi trov'iĝ'as orient'e de Danub'o en Aspern, kiu est'as part'o de la 22a distrikt'o. Jam antaŭ la komenc'o de la konstru'ad'o oni pli'long'ig'is la metro'lini'o'n U2 en la kamp'ar'o'n, en kiu post'e kresk'is Seestadt. Per U2 oni bezon'as nur 20 minut'o'j'n ĝis la urb'o'centr'o de Vieno. Krom U2 mult'a'j bus'lini'o'j ebl'ig'as vetur'ad'o'n sen propr'a aŭt'o.

En 2020 Seestadt est'as du'on'e fin'konstru'it'a. Oni vid'as nov'a'j'n dom'o'j'n, jun'a'j'n arb'o'j'n, sed apenaŭ vetur'il'o'j'n. Post kelk'a'j jar'o'j loĝ'os kaj labor'os tie 20 000 hom'o'j.

HoHo Wien

HoHo Wien ¹ est'as la plej alt'a lign'a dom'o en la mond'o laŭ la nombr'o de la etaĝ'o'j. Ĝi'a alt'ec'o est'as 84 metr'o'j kaj ĝi hav'as 24 etaĝ'o'j'n. Unu metr'o'n pli alt'a est'as lign'a dom'o 18-etaĝ'a nord'e de la norveg'a ĉef'urb'o Oslo, sed nur dank'e al lign'a skulpt'aĵ'o kaj anten'o supr'e.

Ĉu dom'o el lign'o pov'as brul'i? Brul'protekt'a test'o montr'is, ke post 90-minut'a fajr'o-efik'o est'iĝ'is karb'ig'it'a tavol'o nur 8,4 centi'metr'o'j'n dik'a.

Por evit'i brul'katastrof'o'n HoHo Wien hav'as brul'avert'a'n instal'aĵ'o'n, akv'o'ŝpruc'il'o'n en ĉiu ĉambr'o, du akv'o'rezerv'uj'o'j'n en la kel'o kaj sufiĉ'e da brul'rezist'a'j mur'o'j. La fasad'o, ŝtup'ar'ej'o kaj ŝakt'o'j est'as el ne'brul'em'a'j material'o'j.

La arkitekt'o

Inĝenier'o Rüdiger Lainer nask'iĝ'is en Kaprun (Salzburg, Aŭstrio) kaj est'as mem'star'a arkitekt'o ek'de 1985. En la jar'o 1995 li iĝ'is universitat'a profesor'o en la Akademi'o pri Figur'a'j Art'o'j en Vieno, kie li preleg'is ĝis 2006. De 1991 ĝis 2009 li est'is vic'prezid'ant'o de la Centr'a Asoci'o de Arkitekt'o'j de Aŭstrio kaj estr'ar'an'o de Europan Österreich (Europan Aŭstrio) de 2001 ĝis 2017. De 2006 ĝis 2017 li est'is prezid'ant'o de fak'a konsil'ant'ar'o por urb'o'plan'ad'o en Vieno. Ek'de 2019 li est'as membr'o de Sounding Board Welterbe Wien.

La buro'o

„RLP Rüdiger Lainer + Partner” fond'iĝ'is en 1985 kaj trov'as solv'o'j'n por divers'spec'a'j task'o'j de arkitektur'o: de re'nov'ig'ad'o de mal'nov'a'j dom'o'j ĝis ofic'ej'a'j konstru'aĵ'o'j kaj alt'a'j dom'o'j. La tri'dek en Vieno real'ig'it'a'j objekt'o'j iĝ'is rapid'e part'o'j de la urb'a viv'o dank'e al la mal'ferm'it'a struktur'o kaj okul'frap'a'j form'o'j. Mult'a'j premi'o'j pruv'as la inter'naci'a'n aprob'o'n. RLP evolu'ig'as arkitektur'o'n kun „al'don'a valor'o”, tio signif'as pli da lum'o, pli da panoram'o, pli da sent'ebl'a liber'a spac'o atent'ant'e efik'ec'o'n kaj daŭr'i'pov'ec'o'n en ekonomi'a kaj estetik'a senc'o. „Al'don'a valor'o” signif'as ankaŭ kun'ord'ig'ad'o'n de kompetent'o'j. La 25-kap'a team'o de RLP pruv'as daŭr'e si'a'j'n kompetent'o'j'n en si'a'j ĉef'a'j fak'o'j urb'o'konstru'ad'o kaj arkitektur'o, ĝeneral'a plan'ad'o kaj mastr'um'ad'o de projekt'o'j.

¹ Mal'long'ig'o de Holzhochhaus Wien (lign'a alt'a dom'o Vieno).

Walter Klag nask'iĝ'is en Vieno, stud'is tie fizik'o'n kaj labor'as nun kiel el'don'ist'o, numismat'o kaj ĵurnal'ist'o en Aŭstrio.

Tropik'a plant'o en nord'a land'o

Litovio, situ'ant'a sur sud-orient'a bord'o de Balt'a Mar'o, ne est'as land'o taŭg'a por tropik'a'j plant'o'j. La averaĝ'a vintr'a temperatur'o – de decembr'o ĝis februar'o – tie est'as inter 2 kaj 5 celsi'a'j grad'o'j sub nul'o, dum la somer'a temperatur'o – de juni'o ĝis aŭgust'o – est'as inter 10 kaj 17,5 super nul'o. Tamen, klimat'ŝanĝ'iĝ'o'j sur ni'a planed'o alt'ig'as temperatur'o'j'n kaj ŝanĝ'as la si'n'ten'o'j'n de hom'o'j rilat'e plant'ad'o'n.

Palm'o'j

Por litovoj, la palm'o est'as unu el la plej ekzotik'a'j plant'o'j, kiu'j'n ili pov'as vid'i nur dum vojaĝ'o'j aŭ feri'ad'o'j en sud'a'j land'o'j. Pri tio sam'opini'as ankaŭ sinjor'in'o Sandr'a Nakčiūnienė, el Vilnius. „Por mi kaj mi'a famili'o, palm'o unu'a'vic'e rilat'as al feri'ad'o, ripoz'o kaj bon'a humor'o. Ni jam sufiĉ'e mult'e vojaĝ'ad'is en sud'a'j land'o'j kaj ĉiam admir'is tiu'n ĉi bel'a'n plant'o'n, kiu pens'ig'as mi'n pri la sun'o”, ŝi asert'as.

Kiam la famili'o decid'is kelk'a'j'n vintr'o'j'n pas'ig'i en varm'a Hispanio, tie ili trov'is mult'a'j'n palm'o'j'n. Evident'iĝ'is, ke la speci'o Trachycarpus fortunei (ĉini'a traĥikarpo) toler'as sufiĉ'e sever'a'n klimat'o'n. Tiu speci'o jam de mult'a'j jar'o'j bon'fart'as en Skandinavi'o, Briti'o, Kanado kaj Uson'o. La radik'o'j de „ĉini'a traĥikarpo” de'ven'as de Barato, Taj'land'o, Nepalo, sud'a kaj centr'a Ĉini'o kaj Japani'o. Ĝi kresk'as natur'e en Himalaj'o en alt'ec'o de 2000 metr'o'j, kie la veter'o est'as mal'varm'a kaj vent'em'a.

Esplor'o'j pri adapt'iĝ'o

Sandr'a konfes'is, ke ŝi jam de'long'e rev'is hav'i palm'o'n en la kort'o de si'a dom'o en Vilnius. Trov'int'e la taŭg'a'n plant'o'n en Hispanio, la famili'o aĉet'is kaj send'is ĝi'n al si'a patr'o'land'o por cert'iĝ'i, ĉu palm'o pov'as ver'e kresk'i en mal'favor'a klimat'o. La famili'o kontent'iĝ'is, ĉar la plant'o bon'eg'e pas'ig'is la unu'a'n vintr'o'n. Tiam, la famili'o transport'is du pli'a'j'n kaj plant'is ili'n apud la dom'o. La ne'kutim'a'j'n plant'o'j'n tuj rimark'is mult'a'j hom'o'j, kaj la vast'a interes'iĝ'o pri tio, ĉu tropik'a arb'o pov'as kresk'i en Litovio, instig'is la famili'o'n okup'iĝ'i pri en'land'ig'o de hispan'a'j palm'o'j. Tiu'cel'e ili serĉ'is bien'o'j'n en nord'a Hispanio, ankaŭ en Portugali'o kaj sud'a Franci'o, kiu'j okup'iĝ'as pri plant'ad'o de tiu'spec'a'j palm'o'j.

Litovoj ek'ŝat'is tropik'a'j'n arb'o'j'n, tamen kelk'a'j ankoraŭ dub'as, ĉu la plant'o'j pov'as toler'i litovajn vintr'o'j'n. Sed Sandr'a al ĉiu'j klar'ig'as, ke la arb'o el'ten'as frost'o'j'n ĝis 18 grad'o'j sub nul'o. Se frost'o est'us pli fort'a, neces'us vest'i la plant'o'n per special'a sak'o. Sandr'a kred'as, ke ŝi'a ide'o ornam'i Litovion per tropik'a'j arb'o'j est'os sukces'a, ĉar pro klimat'ŝanĝ'iĝ'o'j dum la last'a'j jar'o'j litovaj vintr'o'j far'iĝ'is mild'a'j, kaj la last'a est'is tut'e sen'neĝ'a. Litovaj temperatur'o'j ne permes'os al la plant'o kresk'i tiel rapid'e kiel en sud'a land'o, sed kresk'ad'o po 5-6 centi'metr'o'j jar'e sufiĉ'os.

Dum kelk'a'j monat'o'j la litov'in'o vend'is jam ĉirkaŭ 400 palm'o'j'n, kaj nun en si'a ĝarden'o ŝi eksperiment'as pri ali'a'j tropik'a'j plant'o'j por cert'iĝ'i, ĉu ankaŭ ili pov'as adapt'iĝ'i al litova ter'o.

Laimius Stražnickas est'as litova ĵurnal'ist'o jam dum 35 jar'o'j. Li esperant'ist'iĝ'is en 1974 kaj est'as kun'labor'ant'o de MONATO ek'de 1991.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Mon'er'o'j fascin'as

Mon'er'o est'as ne nur pag'il'o, sed ankaŭ emoci'aĵ'o. Oni pov'as admir'i ties bel'ec'o'n, pren'i ĝi'n per la man'o, montr'i al amik'o. Fal'int'a mon'er'o agrabl'e tint'as. Ĝi bril'as en la sun'lum'o. Mon'er'o pov'as est'i nov'preg'it'a aŭ kovr'it'a de patin'o, histori'a monument'o, aŭ don'i inform'o'n pri pas'int'a event'o. Mon'er'o'j'n oni pov'as ord'ig'i laŭ el'don'jar'o, land'o, reg'ant'o kaj nominal'a valor'o.

Ebl'e jam antaŭ du mil jar'o'j mon'er'o cirkul'is, aŭ kuŝ'is jar'cent'o'j'n ne'uz'at'a en numismat'ik'a kolekt'o, aŭ perd'it'a sur la ter'o. For'ĵet'it'a'n latun'a'n kopek'o'n mi trov'is en 2007 en la nord-litova urb'o Mažeikiai, kiam mi ir'is tra park'o. Mal'facil'e leg'ebl'a sur ĝi est'as la preg'o'jar'o: 1985. Tiam Litovio est'is part'o de Sovetio.

Napoleono

Jen arĝent'a mon'er'o, kiu de'ven'as el Franci'o. Sur la avers'o vid'ebl'as la profil'o de Napoleono. Ni leg'as supr'e République Française (Respublik'o franc'a), mez'e aper'as la nominal'a valor'o 5 frank'o'j – hodiaŭ proksim'um'e 50 eŭr'o'j – ĉirkaŭ'it'a de du branĉ'o'j de oliv'arb'o, kaj sub'e An 12 (la jar'o 12 de la franc'a revoluci'a kalendar'o)¹. Do tiu'n mon'er'o'n oni preg'is en la jar'o 1803 aŭ 1804. La indik'o A (sub'e, dekstr'e) montr'as, ke la mon'er'o aper'is en Parizo.

Sur la revers'o aper'as Bonapart'e Premier Consul (Unu'a konsul'o). Sub la bust'o de Napoleono leg'ebl'as Tiolier. La gravur'ist'o Pierre-Joseph Tiolier nask'iĝ'is en 1763 en Londono kaj mort'is en 1819 en Franci'o. En 1803 li iĝ'is ĉefgravuristo de medal'o'j, mon'er'o'j kaj sigel'o'j en la pariza mon'er'preg'ej'o.

En 1804 Napoleono far'iĝ'is Empereur (imperi'estr'o). Tial ek'de 1804 sur la mon'er'o aper'as sur'skrib'o'j Empir'e Français (imperi'o franc'a) kaj Napoléon Empereur.

Centtaga reg'ad'o

En 1813 Napoleono mal'venk'is kaj dev'is loĝ'i en ekzil'o sur la mediterane'a insul'o Elb'o. La 26an de februar'o 1815 li vetur'is ŝip'e kun 1000 soldat'o'j de Elb'o al la sud-franc'a urb'o Antibes, kie li al'ven'is la 1an de mart'o. Sekv'is 100-tag'a reg'ad'o, marŝ'o al Parizo, la batal'o ĉe Waterloo kaj de'nov'e mal'venk'o.

En tiu period'o oni preg'is en Franci'o pli ol unu milion'o'n da mon'er'o'j. La nominal'a valor'o de la du'a mon'er'o est'as 5 frank'o'j. Ankaŭ sur ĝi vid'ebl'as la profil'o de Napoleono. La jar'indik'o est'as 1815. La pli'mult'o'n de tiu'j mon'er'o'j oni preg'is en Limoges (tial sur ili aper'is la liter'o I). La nom'o de la gravur'ist'o Tiolier est'as mal'long'ig'it'a al Tr. Aktual'e la prez'o de tiu mon'er'o vari'as de 70 eŭr'o'j (mal'bon'a kvalit'o) ĝis 3000 eŭr'o'j (preskaŭ origin'a stat'o).

1. La franc'a revoluci'a kalendar'o hav'is la jen'a'n jar'kalkul'o'n: Jar'o 1: de la 22a de septembr'o 1792 ĝis la 21a de septembr'o 1793; Jar'o 2: de la 22a de septembr'o 1793 ĝis la 21a de septembr'o 1794, ktp. Post la jar'o 1805 Franci'o de'nov'e uz'is la gregori'a'n kalendar'o'n.

Walter Klag nask'iĝ'is en Vieno, stud'is tie fizik'o'n kaj labor'as nun kiel el'don'ist'o, numismat'o kaj ĵurnal'ist'o en Vieno.

Kaŝ'it'a trezor'o

Iom hazard'e fal'is en mi'a'j'n okul'o'j'n ne fortepian'o, kiel ĉe Zamenhof (vid'u Piv, okul'o 3), sed mal'nov'a libr'o, el'don'it'a de Ĉin'a Esperant'o-El'don'ej'o: Atlas'o de insekt'a morfologi'o. Ĉar mi mal'kovr'is, ĉe list'ig'o de bird'o'blek'o'j, ke eĉ iu'j papili'o'j blek'as, far'as bru'o'n do, mi hav'as iu'j'n entomologi'a'j'n sent'o'j'n kaj en'man'ig'is al mi la libr'o'n. La en mi'a'j'n okul'o'j'n fal'int'a libr'o ne vund'is mi'n, sed ĝi tamen tre tuŝ'is mi'n.

Perl'o'j por pork'o'j?

Oni kon'as mi'n kiel hom'o'n, kiu ver'e sekv'as ĉio'n, kio okaz'as en la esperant'a libr'o'merkat'o, sed pri tiu ĉi libr'o mi tut'simpl'e ne sci'is, mi neniam aŭd'is aŭ leg'is. Kaj ĝi est'as perl'o, sed mi tim'as, ke oni tro mal'mult'e anonc'is ĝi'n, ke oni tut'e ne trumpet'is pri ĝi. Kvankam MONATO est'as ne por'esperant'a, sed per'esperant'a, mi tamen pens'as, ke ĝi rajt'as atent'ig'i pri grav'a'j afer'o'j. Ĉiu dev'us sci'i, ke tia libr'o ekzist'as, ke ni'a lingv'o dispon'as eĉ pri tia'j grav'a'j afer'o'j. Mi pri'skrib'u la libr'o'n!

Bild'libr'o pri insekt'o'part'o'j

Post ĝeneral'a en'konduk'o kun du simpl'a'j desegn'aĵ'o'j de insekt'o (vid'u akompan'a'n bild'o'n, kiu montr'as unu el ili) sekv'as tri ĉapitr'o'j pri la ĉef'a'j part'o'j: kap'o, torak'o kaj abdomen'o. Post tio sekv'as ankoraŭ apendic'o pri tre divers'a'j organ'o'j kaj organ'et'o'j, inter kiu'j – ĉu por plezur'ig'i mi'n? – kelk'a'j paĝ'o'j pri son-produkt'a'j organ'o'j! Sekv'as grav'a part'o por uz'ant'o'j, en form'o de indeks'o'j kun ĉiu'j termin'o'j esperant'e, latin'e kaj ĉin'e. Apart'e numer'it'a, do ver'ŝajn'e last'moment'e al'don'it'a, est'as indeks'o ĉin'a, latin'a kaj angl'a. Alt'kvalit'e bind'it'a kaj dur'kovr'il'a. Plat'o'j est'as 757. Paĝ'o'j: 456 + 42. La plat'o'j est'as desegn'aĵ'o'j! Pri'pens'u la (mal)grand'ec'o'n de insekt'o'j, iu'j insekt'o'j est'as ja nur mili'metr'a'j!

Ĉirp'u, kriĉ'u, fajl'u!

Ĉe tiu'j son-produkt'a'j organ'o'j ni sci'iĝ'as, ke iu'j insekt'o'j dispon'as pri plektr'o (plectrum), fajl'il'o (lim'a), dent'et-vic'o (series denticulorum), ĉirp'a are'o (are'a stridens) aŭ ĉirp'a komb'il'o (pecten stridens). Mi al'don'is la scienc'a'j'n termin'o'j'n por montr'i, kiel fidel'e la vort'o'j traduk'iĝ'is kaj ke ne est'is neces'e en'konduk'i mal'facil'a'j'n neolog'ism'o'j'n. En la libr'o tre klar'a'j desegn'aĵ'o'j don'as ide'o'n, dank'e al serioz'a grand'ig'o, pri la aspekt'o de la organ'o'j kaj ili'a'j part'o'j. La skal'o de grand'ig'o ne est'as menci'it'a, ver'ŝajn'e ĉar ĝi est'us ne'kred'ind'e alt'a.

Vizaĝ'o al vizaĝ'o

La libr'o est'as traduk'o de latin'a original'o, kaj ĝi aper'is jam en 1987. Tamen ĝi ŝajn'as ankoraŭ hav'ebl'a, ĉar mi vid'is ĝi'n nun, fin'fin'e, en kelk'a'j katalog'o'j kaj libr'o'list'o'j. Ĉar tre grav'a por re'kon'i iu'n est'as la vizaĝ'o, tial mi ŝat'is ankaŭ montr'i insekt'o'vizaĝ'o'j'n. Sed tiu'j vizaĝ'o'j nepr'e ne est'as la plej mal'grand'a'j insekt'er'o'j, mult'a'j mult'e pli et'a'j er'o'j est'as detal'e desegn'it'a'j kaj, plej grav'e, nom'it'a'j! Tiel ekzempl'e montr'iĝ'as kaj nom'iĝ'as du'dek part'o'j de la vir'seks'a gener'il'o de la nokt'papili'o.

La nom'o'j plej oft'e est'as tre'eg'e klar'a'j kaj logik'a'j. Ĉe la ĝeneral'a bild'o de flug'il'hav'a insekt'o aper'as dek du nom'o'j, kaj sen'dub'e ĉiu leg'ant'o tuj pov'os imag'i pri kio tem'as. La sol'a iom ne'kutim'a vort'o aŭ vort'o'part'o ebl'e est'as „ptero”, sed ĝi ankaŭ aper'as en iu'j esperant'a'j vort'o'j, kaj tie en si'a kun'tekst'o ĝi cert'e est'as klar'a. El la esperant'a'j vort'o'j en Piv kun „ptero-” aŭ „-ptero” vi facil'e kompren'os, ke tem'as pri flug'il'o aŭ plum'o'j.

Mi cit'u la dek du nom'o'j'n, kiu'j rilat'as al la bild'o: 1 okul'o, 2 ŝild'o, 3 antaŭ'a flug'il'o, 4 mal'antaŭ'a flug'il'o, 5 pterotorako, 6 abdomen'o, 7 metakokso, 8 mesokokso, 9 prekokso, 10 buŝ'part'o'j, 11 kap'o kaj 12 frunt'o. Bild'o'j aper'as tiel pri part'o'j kon'at'a'j de laik'o'j, kiel pri jam pli intim'ec'a'j (la vizaĝ'o'j!), sed ankaŭ pri la plej et'a'j part'o'j. La ver'a grand'ec'o de la organ'o el la tri'a bild'o est'as mal'pli ol du'on'a centi'metr'o en ĝi'a plej'a vast'ec'o, kaj la bild'o don'as la nom'o'j'n de du'dek part'o'j de ĝi!

Merkat'esplor'o

Oni pov'as demand'i si'n, ĉu tia libr'o est'as vend'ebl'a, libr'o por tia'j special'ist'o'j! Nu, oni tamen dev'as supoz'i, mi pens'as, ke en ĉiu land'o en la mond'o trov'iĝ'as minimum'e po unu entomolog'o! En la tre grand'a, sed tro mal'dens'e loĝ'at'a Esperant'uj'o trov'iĝ'as, se oni kred'u la jar'libr'o'n de UEA, eĉ tri entomolog'o'j ... jam inter la deleg'it'o'j!

La cel'o de la libr'o, kun en'konduk'o de profesor'o C. Støp-Bowitz, est'as liver'i taŭg'a'j'n esperant'a'j'n nom'o'j'n por ĉiu'j insekt'o'part'o'j, kiu'j pov'us anstataŭ'i la oft'e ne'kompren'at'a'j'n kaj ĉiam misprononcatajn mal'nov'a'j'n latin'a'j'n aŭ pseŭdo'latin'scienc'a'j'n. La esperant'a'j termin'o'j est'as oft'e tre'eg'e proksim'a'j al la latin'a'j, sed pli simpl'a'j kaj pli facil'e prononc'ebl'a'j.

Efik'o al laik'o'j

Se post iom'a uz'ad'o de la libr'o iu insekt'et'o, kies nom'o'n vi eĉ ne sci'as, ramp'et'as sur vi'a man'dors'o, vi ver'ŝajn'e trakt'os ĝi'n kun iom pli da konsider'o. Kaj nepr'e vi medit'os pri kiom da viv'o'j ni fakt'e bezon'us por lern'i observ'i la ni'n ĉirkaŭ'ant'a'n mond'o'n.

Kial'o

Mi verk'is la mal'fru'eg'a'n recenz'et'o'n ne precip'e por instig'i la vend'ad'o'n de la libr'o, kvankam mi cert'e ne est'us kontraŭ tio, sed ĉar mi trov'as, ke ĉiu esperant'ist'o dev'as sci'i, ke tia verk'o ekzist'as en ni'a lingv'o. Ĝi nepr'e montr'as, mi pens'as, ke Esperant'o est'as pli ol hobi'o, ke oni pov'as uz'i ĝi'n por tre serioz'a'j labor'o'j kaj esplor'o'j. Kun'e kun la verk'o'j de Claude Roux pri liken'o'j, la libr'o cert'e est'as prestiĝ'a kaj valor'a en la kamp'o de natur'scienc'o'j.

Li Kexi: Atlas'o de insekt'a morfologi'o. Trad. laŭ latin'a original'o de H. Steinmann kaj L. Zombori. Eld. Ĉin'a Esperant'o-El'don'ej'o, 1987. 456 + 42 paĝ'o'j, dur'kovr'il'a, bind'it'a, 21 x 15 cm. ISBN 7-5052-0000-3.

Petro Desmet' est'as filolog'o, komput'il'a lingv'ist'o, vort'ar'ist'o, muzik'ist'o (kariljon'ist'o) kaj matematik'ist'o, kun'aŭtor'o de la 800-paĝ'a Bild'vort'ar'o en Esperant'o kaj aŭtor'o de la du'direkt'a vort'ar'o nederlanda-esperant'a kaj de Esprim'ar'o, Promen'o'j en Eden'o.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Sen'kap'ig'it'a instru'ist'o

La 16an de oktobr'o, en la franc'a urb'et'o Conflans-Sainte-Honorine, pro inter'ret'a instig'o de ali'a teror'ist'o, 18-jar'a islam'ist'o sen'kap'ig'is instru'ist'o'n pri histori'o kaj geografi'o. La sen'kap'ig'o est'is rekt'a manifest'iĝ'o de islam'a teror'ism'o, kio'n pruv'is la post'murd'a enket'ad'o.

Kio okaz'is?

Fin'e de si'a labor'tag'o, Samuel Paty, 47-jar'a instru'ist'o, est'is pied'ir'e re'ven'ant'a al si'a loĝ'ej'o, kiam li est'is murd'it'a per plur'a'j tranĉ'il'bat'o'j kaj fin'e sen'kap'ig'it'a. La murd'int'o est'as 18-jar'ul'o, kiu en mart'o 2020 ricev'is dek'jar'a'n rajt'ig'o'n por rest'i en Franci'o kun status'o de rifuĝ'int'o.

La murd'int'o

Abdullaĥ Anzorov, ĉeĉen'o nask'iĝ'int'a en Moskvo, ven'is en Franci'o'n kiam li est'is ses'jar'a; li sekv'e lern'is sam'e kiel ĉiu'j franc'a'j infan'o'j. Li loĝ'is kelk'dek kilo'metr'o'j'n for de la koncern'a urb'o kaj ne kon'is la instru'ist'o'n, nek ties instru'metod'o'j'n. Samuel Paty instru'is, laŭ la program'o, kritik'em'o'n, plur'nivel'a'n leg'ad'o'n de tekst'o aŭ bild'o, la rajt'o'n je liber'a esprim'ad'o. Li baz'is si'a'j'n kurs'o'j'n por 14-jar'ul'o'j sur karikatur'o'j de prezident'o'j Trump kaj Macron, kaj ankaŭ de Mahometo. La aper'ig'o de tiu'j karikatur'o'j de la profet'o jam kaŭz'is antaŭ kvin jar'o'j amas'mort'ig'o'n de ĵurnal'ist'o'j de la gazet'o Charlie-Hebdo, de spekt'ant'o'j de la koncert'ej'o Bataclan kaj de aĉet'ant'o'j de la ĉio'vend'ej'o Hyper Cacher.

En la lern'ej'o

Tiu'n ĉi tem'o'n Samuel Paty trakt'is en si'a klas'o ĉiu'jar'e; ĉar pli kaj pli kresk'as la potenc'o de ekstrem'ist'o'j super simpl'a'j naiv'ul'o'j, la instru'ist'o, antaŭ ol montr'i unu aŭ du karikatur'o'j'n pri la islam'a profet'o Mahometo, avert'is la lern'ant'o'j'n kaj permes'is, ke tiu'j, kiu'j ŝok'iĝ'us, el'ir'u el la klas'o ¹.

Unu'e okaz'is „nur” kalumni'o

La patr'o de lern'ant'in'o, kiu eĉ ne ĉe'est'is la koncern'a'n lecion'o'n kaj oft'e for'est'as aŭ mal'fru'as, vizit'is la lern'ej'estr'in'o'n de la mez'grad'a lern'ej'o Bo'is d'Aulne kun iu sinjor'o Abdelhakim Sefrioui, sen'rilat'a al la koncern'a lern'ej'o, kaj post'e atak'is la instru'ist'o'n en soci'a'j ret'o'j, kalumni'is li'n ktp. La instru'ist'o plend'is al la polic'o. Tamen – ĉar okaz'is „nur” kalumni'o sed ne mort'minac'o – la polic'o ne sent'is bezon'o'n protekt'i la instru'ist'o'n.

Post la murd'o

Dum la post'krim'a polic'a enket'ad'o evident'iĝ'is, ke tiu Sefrioui est'as kon'at'a aktiv'ist'o, kiu al'vok'as al per'fort'o (eĉ murd'o) en soci'a'j ret'o'j, est'as bon'e kon'at'a al polic'a'j serv'o'j, sed – kiel deklar'is imam'o – „li bon'e kon'as la leĝ'o'n, halt'as ĉe la ruĝ'a lini'o, ne mal'pur'ig'as si'a'j'n propr'a'j'n man'o'j'n kaj las'as ag'i la naiv'ul'o'j'n, sen'kultur'ul'o'j'n”.

Radik'o'j de la problem'o

Tio lev'as la demand'o'n de anonim'ec'o en Inter'ret'o, kie iu ajn pov'as skrib'i i'o'n ajn, dum li est'us tuj arest'it'a, se li tio'n dir'us sur'strat'e aŭ publik'e. Leĝ'propon'o'n por respond'ec'ig'i la estr'o'j'n de ret'ej'o'j (simil'e al tio, kiel direktor'o de el'don'ej'o respond'ec'as pri ĉio, kio aper'as en ĝi'a gazet'o) blok'is la Konstituci'a Konsili'o, ĉar ĝi kontraŭ'us la liber'ec'o'n de esprim'ad'o (ĝust'e tio'n, kio'n prov'is instru'i la kompat'ind'a instru'ist'o...). Ali'a debat'o rilat'as al la akcept'ad'o de politik'a'j rifuĝ'int'o'j: kial Franci'o akcept'as hom'o'j'n el Ĉeĉeni'o, aŭtonom'a region'o en Kaŭkazo kon'at'a pro tie'a batal'em'o? Memor'u: Putin est'is elekt'it'a, ĉar li promes'is post'ĉas'i la ĉeĉen'a'j'n krim'ul'o'j'n eĉ en neces'ej'o'j. De tiu temp'o la reĝim'o de Putin aĉet'as trankvil'o'n en Rusio, financ'ant'e ĉio'n en la region'o.

Kio'n far'i?

Kio'n pov'as far'i la ministeri'o pri kler'ig'ad'o por help'i la instru'ist'o'j'n? Ĉu dispon'ig'i „fak'ul'o'j'n” por instru'i la valor'o'j'n de la respublik'o? Ĉu pli rapid'e re'ag'i al la sam'tip'a kondut'o de ge'patr'o'j-islam'an'o'j?

Ne konfuz'i islam'o'n kaj islam'ism'o'n

De 1905, Franci'o est'as sekular'a ŝtat'o, kio signif'as, ke ĉiu rajt'as hav'i aŭ ne hav'i religi'o'n, kiu'n li mem pov'as elekt'i, praktik'i aŭ ne, kaj ke la ŝtat'o mem kaj ĝi'a'j instanc'o'j (inter'ali'e, la instru'sistem'o) est'as ekster'religi'a'j. Tia'n pozici'o'n ne ĉiam kompren'as islam'an'o'j; sed per simil'a'j atenc'o'j islam'ist'o'j kre'as en la franc'a soci'o konfuz'o'n inter la religi'o mem kaj ĝi'a'j ekstrem'ism'a'j praktik'ant'o'j. Propon'it'a est'os leĝ'o por mal'help'i la prem'o'n de ekstrem'a'j religi'ul'o'j: mal'permes'i, ke infan'o'j eduk'iĝ'u nur hejm'e kaj nepr'e dev'ig'i ili'n vizit'i ŝtat'a'n lern'ej'o'n, trejn'ad'i imam'o'j'n en Franci'o por prevent'i, ke arab'a'j land'o'j send'u ekstrem'ul'o'j'n por eduk'i infan'o'j'n de franc'a'j islam'an'o'j ktp.

Person'ig'o de la nobl'a kern'o

La ministr'o pri kler'ig'ad'o Je'a'n-Michel Blanquer deklar'is, ke „Samuel Paty person'ig'is la plej nobl'a'n kern'o'n de la Respublik'o: ties lern'ej'o'n. Li'n kovard'e murd'is mal'amik'o'j de la liber'ec'o. Ni rest'u unu'iĝ'int'a'j, firm'a'j kaj rezolut'a'j” ².

1. Mult'a'j islam'an'o'j vol'us ĝeneral'e mal'permes'i bild'a'n prezent'ad'o'n de Mahometo, kio mem'kompren'ebl'e ne ebl'as en Franci'o. (red.)

2. Samuel Paty est'is post'mort'e honor'it'a per alt'a franc'a disting'o, la Orden'o de Honor'a Legi'o. Prezid'ant'o Emmanuel Macron en si'a solen'a parol'ad'o nom'is li'n „kviet'a hero'o” kaj al'don'is: „Li est'as viktim'o de stult'ec'o, mensog'o'j, konfuz'o, mal'am'o al tio, kio, en ni'a plej profund'a esenc'o, ni est'as ... li iĝ'is la vizaĝ'o de la Respublik'o.” (red.)

Prezident'a'j elekt'o'j

Aper'is oficial'a¹ rezult'o de la prezident'a'j² elekt'o'j en Uson'o – inter Joe Bid'e'n (Demokrat'a Parti'o) kaj la nun'a prezident'o Donald Trump (Respublik'an'a Parti'o)³. Tiu'j elekt'o'j oficial'e okaz'is la 3an de novembr'o 2020. Por evit'i grand'a'j'n hom'amas'o'j'n dum tiu tag'o – danĝer'a'j'n pro la risk'o de kron'virus'a infekt'iĝ'o – oni rajt'is voĉ'don'i de unu ĝis plur'a'j'n semajn'o'j'n antaŭ la elekt'o'tag'o aŭ send'i si'a'j'n balot'il'o'j'n per poŝt'o. En kelk'a'j ŝtat'o'j valid'is voĉ'don'il'o'j ricev'it'a'j ĝis la 12a de novembr'o, se la poŝt'a stamp'o indik'is, ke ili est'as send'it'a'j je la elekt'o'tag'o aŭ antaŭ'e.

Ne'rekt'a'j elekt'o'j

En la sistem'o de la uson'a voĉ'don'ad'o por la prezident'o, la elekt'o de'pend'as nur ne'rekt'e de la voĉ'o'j de la voĉ'don'o'rajt'a'j civit'an'o'j. Tiu'j voĉ'don'o'j serv'as por elekt'i voĉ'don'ont'a'j'n reprezent'ant'o'j'n de la divers'a'j ŝtat'o'j. Tiel, Kalifornio, la ŝtat'o kun la plej grand'a loĝ'ant'ar'o, elekt'as 55 voĉ'don'ont'o'j'n. Kelk'a'j ŝtat'o'j kun plej mal'grand'a loĝ'ant'ar'o ricev'as nur 3 voĉ'o'j'n, kaj ĉiu'j ali'a'j ricev'as kvant'o'n inter tiu'j du nombr'o'j.

Politik'o de person'a kondut'o

El la voĉ'o'j esprim'it'a'j fru'e kaj per'poŝt'e, la klar'a pli'mult'o est'is por'demokrat'a. Inter la voĉ'o'j, kiu'j est'is don'it'a'j dum la tag'o mem, la klar'a pli'mult'o est'is por'respublik'an'a. Tiu fakt'o baz'iĝ'as sur la si'n'ten'o de la voĉ'don'ant'o'j de la du parti'o'j rilat'e al la pandemi'o. La demokrat'o'j ĝeneral'e sekv'as la konsil'o'j'n kaj avert'o'j'n de la fak'ul'o'j pri san'o, sed la respublik'an'o'j plej oft'e opini'as, ke ne ind'as pro la pandemi'o ŝanĝ'i la kutim'a'n ag'manier'o'n⁴.

Dram'ec'a'j peripeti'o'j

Jam je la fin'o de la elekt'o'tag'o, la rezult'o'j en plej mult'a'j ŝtat'o'j est'is klar'a'j, kaj la sum'o'j de la elekt'it'a'j reprezent'ant'o'j iom favor'is al Bid'e'n. Tamen li'a total'o rest'is sub la bezon'at'a total'o de 270 (el en'tut'e 538). Rest'is proksim'um'e ok ŝtat'o'j, en kiu'j la rezult'o ne est'is klar'a. En la pli'mult'o de tiu'j Trump ŝajn'e hav'is avantaĝ'o'n. Sed tiu avantaĝ'o baz'iĝ'is sur la fakt'o, ke nur la voĉ'don'o'j ricev'it'a'j dum la elekt'o'tag'o (plej oft'e de respublik'an'o'j) jam est'is nombr'it'a'j. Dum la post'a'j tag'o'j okaz'is la nombr'ad'o de la antaŭ'e ricev'it'a'j kaj ankoraŭ ricev'at'a'j voĉ'don'o'j per poŝt'o, kaj la avantaĝ'o de Trump kaj la respublik'an'o'j, iom post iom ŝrump'is. Fin'e iĝ'is klar'e, ke Bid'e'n kaj la demokrat'o'j hav'as avantaĝ'o'n.

Fin'e, la 6an de novembr'o la nombr'ad'o en Pensilvani'o fin'iĝ'is favor'e al Bid'e'n.

Etap'o decid'a

Inter la ŝtat'o'j, kie la voĉ'nombr'ad'o ankoraŭ daŭr'is, Pensilvani'o est'is inter la plej riĉ'a'j je voĉ'don'a'j reprezent'ant'o'j. Ĝi'a'j voĉ'o'j sufiĉ'is por kresk'ig'i la total'o'n de la voĉ'o'j de reprezent'ant'o'j por Bid'e'n al 279. Tio est'is naŭ pli ol li bezon'is por est'i konsider'at'a prezident'o-elekt'it'a, kvankam eĉ tiam rest'is tri ŝtat'o'j, en kiu'j la voĉ'nombr'ad'o ankoraŭ ne fin'iĝ'is. Sur'baz'e de tiu'j last'a'j rezult'o'j, Bid'e'n kun'e kun Kamala Harris, li'a vic-prezident'a kandidat'o, far'is venk'o-parol'ad'o'n la 7an de novembr'o⁵.

... sed ne fin'a!

Ni tamen not'u, ke Trump ĝis nun ne konced'is la elekt'o'n kaj kontest'as rezult'o'j'n en kelk'a'j ŝtat'o'j per la jur'sistem'o. Li asert'as fraŭd'o'n aŭ erar'o'j'n en tiu'j ŝtat'o'j⁶.

1. Fakt'e, la rezult'o'j ankoraŭ ne est'as strikt'a'senc'e oficial'a'j, kvankam tre probabl'a'j (vid'u ĉi-sub'e). (red.)

2. Sam'temp'e kaj kun'e oni elekt'as ankaŭ vic-prezident'o'n de Uson'o. (red.)

3. Not'ind'as, ke eĉ en la last'a faz'o de la elekt'a proced'o part'o'pren'is ankaŭ kandidat'o'j de plur'a'j ali'a'j parti'o'j, tamen por ili voĉ'don'as relativ'e mal'grand'a nombr'o da elekt'ant'o'j. Ili do nur ne'rekt'e influ'as la elekt'o-rezult'o'j'n (for'tir'ant'e frakci'o'n da voĉ'o'j de la kandidat'o'j de la „ĉef'a'j” parti'o'j), kaj tial oft'e oni eĉ ne menci'as tiu'j'n „mal'grav'a'j'n” parti'o'j'n, analiz'ant'e elekt'o-ŝanc'o'j'n kaj rezult'o'j'n de la elekt'o'j. (red.)

4. Tio mem'kompren'ebl'e est'as tro'simpl'ig'o: la menci'it'a diferenc'o en la star'punkt'o'j reflekt'as mal'sam'a'n percept'o'n de tio, kia est'as la prudent'a ekvilibr'o inter la ekstrem'a si'n'gard'em'o kaj la risk'o'j, kiu'j'n kaŭz'as la koncern'a'j drast'a'j ŝanĝ'o'j en ĉiu'tag'a person'a viv'o de hom'o'j kaj en ekonomi'a kaj komerc'a viv'o de la naci'o kiel tut'o. La leg'ant'o'j cert'e kon'as tut'a'n spektr'o'n de vari'o'j de tia ĉi ekvilibr'o el si'a spert'o en si'a'j (kaj ekonomi'e lig'it'a'j) land'o'j. (red.)

5. Neces'as menci'i, ke – dum la verk'ad'o kaj redakt'ad'o de tiu ĉi tekst'o – ankoraŭ ne tem'as pri oficial'a'j rezult'o'j. La fin'a'n decid'o'n far'os la Kongres'o (parlament'o) komenc'e de januar'o 2021. Fin'e, la inaŭgur'o de la tiel pen'e elekt'it'a prezident'o okaz'os la 20an de januar'o 2021. (red.)

6. La elekt'a kampanj'o de Donald Trump anonc'is pri ne'kutim'e mult'a'j plend'o'j kaj atest'o'j koncern'e elekt'a'j'n „mal'regul'aĵ'o'j'n” (mis'nombr'ad'o, mal'observ'o de leĝ'o'j pri elekt'o'j, kontraŭ'leĝ'a'j voĉ'don'o'j ktp). Tio'n motiv'as la ne'kutim'a'j cirkonstanc'o'j de la elekt'o'j (pro kovim'a pandemi'o), dum preskaŭ egal'a divid'o de la voĉ'o'j inter la du ĉef'a'j kandidat'o'j en mult'a'j ŝtat'o'j prav'ig'as tia'n taktik'o'n kiel sufiĉ'e real'ism'a'n: kvankam ne est'as tre probabl'e, ke revizi'ad'o kaj re'kalkul'ad'o ŝanĝ'os la nun supoz'at'a'n venk'int'o'n, tamen tio ne est'as mal'ebl'a. (red.)

Demand'o'j, hipotez'o'j kaj kutim'o'j

La pandemi'o kaŭz'it'a de la nov'a kron'virus'o dis'vast'iĝ'is tut'mond'e, kaj lev'iĝ'is mult'a'j demand'o'j, kiu'j'n fak'ul'o'j en divers'a'j kamp'o'j esplor'as: El kio origin'is la virus'o? Ĉu la virus'o far'iĝ'is pli fort'a dum dis'vast'iĝ'o? Kiom long'e la virus'o viv'as ekster hom'a korp'o? Ĉu per'aer'a infekt'o okaz'as?

Demand'o ver'ŝajn'e grav'a est'as, kial la nombr'o'j de infekt'it'o'j kaj mort'int'o'j pro kovim'o en orient'a Azi'o est'as pli mal'grand'a'j ol tiu'j en Uson'o kaj Eŭrop'o. Fin'e de oktobr'o 2020 la nombr'o'j de mort'int'o'j el ĉiu milion'o da loĝ'ant'o'j en kelk'a'j land'o'j est'is la jen'a'j: Uson'o 697, Barato 100, Brazilo 760, Rusio 188, Franci'o 546, Hispanio 765, Briti'o 693, Ĉini'o 3, Korei'o 9, Japani'o 13.

Scienc'ist'o'j ag'ad'as

Fak'ul'o'j pri epidemi'ologi'o, virus'ologi'o kaj higien'o prezent'as hipotez'o'j'n pri tio, ke diferenc'o de gen'o'j inter popol'o'j probabl'e rezult'ig'as divers'a'j'n re'ag'o'j'n de la imun'a sistem'o kontraŭ la kron'virus'o. Ali'a'j atent'ig'as pri la tendenc'o, ke land'o'j, kie oni vakcin'as la popol'o'n kontraŭ tuberkul'oz'o (BCG ¹) hav'as mal'mult'a'j'n mort'int'o'j'n kompar'e kun land'o'j, kiu'j ne vakcin'as la popol'o'n. Hodiaŭ en mult'a'j azi'a'j land'o'j – inkluziv'e de Japani'o – oni ankoraŭ dev'ig'e vakcin'as, sed en la plej'part'o de la eŭrop'a'j land'o'j tio ne est'as dev'o. Fak'ul'o'j tamen rimark'ig'as, ke tiu tendenc'o montr'as nur grand'a'n korelaci'o'n, sed ne la rilat'o'n inter BCG kaj kovim'o.

Ne'brak'um'em'a Japani'o

Oni dev'as ten'i en konsider'o ankaŭ soci'a'j'n kaj kultur'a'j'n faktor'o'j'n, kiel politik'o'j, tradici'o'j kaj viv'manier'o'j, kiam oni konsider'as mal'sam'a'j'n stat'o'j'n de infekt'iĝ'o kaj rezult'o'j'n de kovim'o inter mult'a'j land'o'j. Ver'ŝajn'e, kutim'a'j kondut'o'j de hom'o'j – kiel brak'um'ad'o kaj sur'met'ad'o de mask'o'j – hav'as grand'a'n signif'o'n okaz'e de hom'a'j kontakt'o'j kaj infekt'iĝ'o. Laŭ Mon'ic'a Gandhi, epidemi'olog'o en Universitat'o de Kalifornio, la plej grand'a erar'o de Uson'o est'is la neglekt'ad'o de dev'a uz'ad'o de mask'o'j en la fru'a stadi'o de la epidemi'o.

Japan'o'j kutim'e salut'as sen brak'um'ad'o sed kun soci'a distanc'o, kaj jam de'long'e ili kutim'as sur'met'i al si mask'o'j'n.

Ĉu mask'i la kor'o'n kaj la okul'o'j'n?

La fot'o en'e de metro'o en Tokio ne montr'as ĉiu'tag'a'n scen'o'n dum la epidemi'o, sed uz'ad'o'n de mask'o'j far'e de toki'an'o'j por protekt'i si'n kontraŭ polen'o'j de japan'a'j cedr'o'j. La aŭtor'o far'is la fot'o'n en mart'o de 2019, kiam neni'u en la mond'o sci'is pri kovim'o. En Tokio preskaŭ du'on'o de la loĝ'ant'ar'o sufer'is polen'oz'o'n, kaj tiam en la vagon'o ĉ. 40 % de la pasaĝer'o'j port'is mask'o'j'n.

Est'as fakt'o, ke mult'a'j eŭrop'an'o'j kaj uson'an'o'j hav'as mal'agrabl'a'n sent'o'n kaj psik'a'n rezist'o'n al mask'o'j. Laŭ psikolog'o'j est'as tendenc'o, ke eŭrop'an'o'j leg'as la kor'o'n kaj afekci'o'n de ali'ul'o'j ĉef'e per ili'a'j buŝ'o'j. Tial, ili hav'as fremd'a'n kaj eĉ mal'trankvil'ig'a'n sent'o'n pri mask'it'a'j vizaĝ'o'j. Ali'flank'e, japan'o'j – kiu'j em'as de'ten'i si'n de vizaĝ'esprim'ad'o – konsider'as esprim'o'n en la okul'o'j grav'a kaj per ĝi leg'as eĉ delikat'a'n bat'o'n de la kor'o. Japan'a proverb'o dir'as, ke okul'o'j bon'e parol'as sam'kiel buŝ'o'j. Krom'e, buŝ'o'j oft'e mensog'as, sed okul'o'j tut'e ne!

1. Bacil'o de Calmette kaj Guérin.

Isikawa Takasi est'as pensi'ul'o, nask'it'a en 1942, kiu labor'is por sved'a kaj japan'a kompani'o'j ĉef'e en la fak'o'j justic'o kaj revizor'ad'o.

Inter'konsent'o por 2,2 miliard'o'j da hom'o'j

La 15an de novembr'o 2020 est'is sub'skrib'it'a ekonomi'a inter'konsent'o RCEP (Regional Comprehensive Economic Partnership, Region'a Ampleks'a Ekonomi'a Partner'ec'o). La sub'skrib'int'a'j ŝtat'o'j est'as Aŭstrali'o, Birmo (Mjanmao), Brunej'o, Ĉini'o, Filipinoj, Indonezio, Japani'o, Kamboĝo, Laoso, Malajzi'o, Nov-Zelando, Singapur'o, Sud-Korei'o, Taj'land'o kaj Vjetnami'o.

Tiu'j dek kvin land'o'j kun'e reprezent'as ĉirkaŭ 30 procent'o'j'n de la mond'a loĝ'ant'ar'o kaj 30 procent'o'j'n de la mal'net'a mond'a produkt'o. Ĝi est'as la plej grand'a ekonomi'a blok'o en la histori'o. La inter'konsent'o cel'as mal'alt'ig'i dogan'o'j'n, mal'ferm'i merkat'o'j'n kaj for'ig'i normobarilojn.

Tri katastrof'o'j influ'is la voĉ'don'ant'o'j'n

Labor'ist'a Parti'o kaj ĝi'a estr'o Jacinda Ardern ricev'is pli grand'a'n aprob'o'n en la nov'zeland'a'j parlament'a'j elekt'o'j okaz'int'a'j la 17an de oktobr'o 2020 ol en 2017. Kial? Nov-Zelando spert'is tri ekster'ordinar'a'j'n event'o'j'n en la last'a'j tri jar'o'j. Tiu'j event'o'j est'is ver'e defi'a'j, kaj Ardern respond'is per rimark'ind'a kompat'em'o rilat'e al la viktim'o'j kaj ali'a'j traf'it'o'j. Ŝi al'vok'is al unu'ec'o kaj simpati'o, kaj la civit'an'o'j plej'part'e respond'is laŭ'e.

Parlament'a'j parti'o'j

La balot'a venk'o est'as la plej grand'a de post la adopt'o de proporci'a balot'o'sistem'o en 1996. Labor'ist'a Parti'o gajn'is 65 mandat'o'j'n el 120 en la parlament'o. Por Naci'a Parti'o, la mal'venk'o est'as ĝi'a plej grand'a post tiu de 2002. Naci'a Parti'o ŝanĝ'is si'a'n estr'o'n du'foj'e en la last'a jar'o; ĝi'a'j frakci'o'j inter'batal'is intern'e kaj ĝi'a'j kandidat'o'j fuŝ'is si'a'j'n anonc'o'j'n pri program'propon'o'j.

Verd'a Parti'o gajn'is du pli'a'j'n seĝ'o'j'n kaj Asoci'o de Konsum'ant'o'j kaj Impost'pag'ant'o'j (AKI) gajn'is naŭ pli'a'j'n mandat'o'j'n, ver'ŝajn'e pro mal'kontent'o kaj mal'fid'o pri Naci'a Parti'o. Maori'a Parti'o, kiu ne hav'is reprezent'ant'o'j'n en la antaŭ'a parlament'o, gajn'is du. Ĉiu'j parlament'an'o'j de la parti'o Nov-Zelando Unu'e mal'venk'is; do, tiu parti'o ne plu hav'as reprezent'ant'o'n en la parlament'o. Ankaŭ 11 ali'a'j parti'o'j mal'sukces'is gajn'i mandat'o'n.

Promes'o'j

Ardern dir'is, ke ŝi cel'os ekonomi'o'n, kiu est'os pli bon'a por ĉiu'j, kre'os posten'o'j'n, trejn'os hom'o'j'n, protekt'os la medi'o'n, kaj trakt'os klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n kaj soci'a'n ne'egal'ec'o'n. Ŝi dir'is, ke kvankam oni loĝ'as en pli kaj pli divid'it'a mond'o, kie mult'a'j hom'o'j perd'is la kapabl'o'n kompren'i la vid'punkt'o'j'n de ali'a'j hom'o'j, nov'zeland'an'o'j montr'is, ke ili ne est'as tia'j.

Referendum'o'j

Nov'zeland'an'o'j voĉ'don'is ankaŭ en referendum'o'j por ig'i laŭ'leĝ'a'j eŭtanazi'o'n kaj kanab'o'konsum'ad'o'n. Ili aprob'is la nov'a'n leĝ'o'n pri eŭtanazi'o: 65 % favor'is. Ili mal'akcept'is la propon'o'n permes'i la uz'ad'o'n de kanab'o: 51 % kontraŭ'is.

Labor'ist'a Parti'o iĝ'as pli popular'a

En la last'a'j tri jar'o'j okaz'is tri katastrof'o'j en Nov-Zelando. Mart'e 2019 ekstrem'dekstr'ul'a teror'ist'o mort'paf'is 51 hom'o'j'n en du moske'o'j en la urb'o Christchurch – la teror'ist'o est'is kondamn'it'a aŭgust'e 2020 al dum'viv'a en'karcer'ig'o sen la ebl'o iam liber'iĝ'i. Oni laŭd'is ĉef'ministr'o'n Ardern pro tio, kiel ŝi trakt'is la atak'o'n, kiel ŝi kompat'is la atak'it'a'j'n islam'an'o'j'n. Ŝi ricev'is inter'naci'a'n atent'o'n, kiam ŝi aranĝ'is, kun la prezident'o de Franci'o, kun'sid'o'j'n por diskut'i kiel soci'ret'a'j kompani'o'j pov'as kontribu'i al streb'o'j kontraŭ'star'i la horor'a'j'n ag'o'j'n de teror'ist'a'j grup'o'j per Inter'ret'o. Maj'e 2019 grup'o el 17 land'o'j, la Eŭrop'a Komision'o kaj ok grand'a'j teknologi'a'j kompani'o'j sub'skrib'is en Parizo inter'e'konsent'o'n, cel'ant'e elimin'i teror'ism'a'n kaj per'fort'a'n ekstrem'ism'a'n en'hav'o'n en Inter'ret'o. La nov'zeland'a reg'ist'ar'o ŝanĝ'is la leĝ'o'j'n pri posed'o de paf'il'o'j por mal'permes'i i'a'j'n milit'stil'a'j'n arm'il'o'j'n.

Tragedi'a erupci'o

Decembr'e 2019 okaz'is vulkan'a erupci'o ĉe Whakaari/White Island, kiu mort'ig'is 19 turist'o'j'n (el Aŭstrali'o kaj Uson'o) kaj du gvid'ist'o'j'n. Ĉirkaŭ la mond'o aper'is fot'o'j de Ardern brak'um'ant'a sav'ist'o'j'n, simil'a'j al fot'o'j de ŝi brak'um'ant'a viktim'o'j'n de la masakr'o en Christchurch. Ŝi dir'is, ke la sav'ist'o'j plen'um'is ne'kred'ebl'a'n task'o'n en tre danĝer'a situaci'o, preter ili'a dev'o. Divers'a'j hom'o'j ĉirkaŭ la mond'o laŭd'is ŝi'a'n respond'o'n.

Kron'virus'o ating'is Nov-Zelandon

Fru'e en 2020 la kron'virus'a pandemi'o ating'is Nov-Zelandon. La reg'ist'ar'o ferm'is la land'lim'o'j'n kaj insist'is, ke oni rest'u hejm'e dum la virus'o trov'iĝ'as en la komun'um'o. Tio grand'part'e sukces'is – krom kelk'a'j escept'o'j: ekzempl'e, kiam hom'o'j en dev'ig'a izol'iĝ'o por'temp'e eskap'is. Ekonomik'ist'o'j antaŭ'vid'is grand'a'n recesi'o'n, sed ĝi est'is mal'pli intens'a ol oni atend'is – pro la subvenci'o'j, kiu'j'n la reg'ist'ar'o pag'is por sub'ten'i komerc'a'j'n entrepren'o'j'n kaj ten'i labor'ist'o'j'n en ili'a posten'o. Inter'naci'a turism'o ĉes'is. Tamen tiu'j, kiu'j ne perd'is si'a'j'n posten'o'j'n, apenaŭ sent'is la kriz'o'n.

Iu'j em'is rigard'i la danĝer'o'n bagatel'a, kaj do okaz'is ek'aper'o'j de kovim'o, kvankam ne tro vast'a'j. En'tut'e 25 hom'o'j mort'is en Nov-Zelando pro la kron'virus'o ĝis la fin'o de oktobr'o.

Sen sever'a pun'ad'o

Ardern instig'is nov'zeland'an'o'j'n est'i reciprok'e afabl'a'j, kaj la reg'ist'ar'o prov'is trakt'i hom'o'j'n sen sever'a'j pun'o'j pro mal'obe'a kondut'o. Dum la plej mal'facil'a period'o Ardern mem aŭ membr'o de ŝi'a kabinet'o ĉiu'tag'e inform'is la naci'o'n pri la nombr'o de infekt'iĝ'o'j kaj mort'o'j kaj pri paŝ'o'j far'at'a'j por halt'ig'i la mal'san'o'n.

Bon'far'a flank'efik'o

Flank'efik'o de la izol'iĝ'o est'is, ke la nombr'o de kutim'a'j mal'san'o'j (mal'varm'um'o ktp) est'is signif'e mal'pli grand'a ol kutim'e. La reg'ist'ar'o plan'as pli'ig'i la nombr'o'n da pag'at'a'j tag'o'j, dum kiu'j oni rajt'as for'est'i de la labor'ej'o pro mal'san'o, de 5 al 10.

Mank'o de koher'a opozici'o

Naci'a Parti'o, la ĉef'a opozici'a parti'o, spert'is si'a'n propr'a'n kriz'o'n. Ĝi'a estr'o Sim'o'n Bridges ne sukces'is gajn'i signif'a'n sub'ten'o'n de la publik'o; do la parti'o elekt'is nov'a'n estr'o'n, Todd Muller, sed li ne pov'is toler'i la prem'o'j'n de la task'o; tial oni elekt'is Judith Collins, kaj ŝi estr'is la parti'o'n tra la elekt'o'kampanj'o. La publik'o hav'is la impres'o'n, ke frakci'o'j en Naci'a Parti'o inter'batal'is kaj ne kapabl'as form'i reg'ist'ar'o'n. La rezult'o est'is pli'a'j voĉ'o'j por Labor'ist'a Parti'o, kaj ankaŭ por Asoci'o de Konsum'ant'o'j kaj Impost'pag'ant'o'j.

La voj'o antaŭ'e'n

La nov'a reg'ist'ar'o hav'as klar'a'n majoritat'o'n en la parlament'o; do la kabinet'o'n konsist'ig'as ministr'o'j el nur Labor'ist'a Parti'o. Tamen la reg'ist'ar'o don'is al tri parlament'an'o'j de Verd'a Parti'o posten'o'j'n de ministr'o'j ekster la kabinet'o. La ĉef'ministr'o anonc'is la ministr'a'j'n kaj ali'a'j'n grav'a'j'n posten'o'j'n la 3an de novembr'o.

Divers'ec'o inter ministr'o'j

Jennifer Curtin, profesor'o pri politik'o en Universitat'o de Auckland, koment'is: „La du'dek hom'o'j en la nov'a kabinet'o est'as tre divers'a'j: ok est'as vir'in'o'j, kvin est'as maori'o'j, tri est'as polinezi'an'o'j, kaj tri est'as Glat-komun'um'an'o'j.” La nov'a vic-ĉef'ministr'o est'as Grant Robertson. Nanaia Mahut'a est'as la nov'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j. Ŝi est'as la unu'a vir'in'o, kiu hav'as tiu'n rol'o'n en Nov-Zelando.

Nov'a parlament'an'o iĝ'as ministr'o

Ayesha Verrall est'as nov'a parlament'an'o. La ĉef'ministr'o nom'um'is ŝi'n ministr'o, ĉar tiu hav'as spert'o'n kiel kurac'ist'o pri infekt'a'j mal'san'o'j kaj far'is esplor'ad'o'n pri tuberkul'oz'o kaj pri inter'naci'a san'protekt'ad'o. Ŝi est'as vic-ministr'o pri san'o kaj pri esplor'ad'o, scienc'o kaj nov'ig'ad'o, ministr'o pri mal'jun'ul'o'j kaj pri nutr'aĵ'a sekur'ec'o.

Plej urĝ'a'j prioritat'o'j

La reg'ist'ar'o hav'as grand'a'j'n task'o'j'n en fak'o'j ne'sufiĉ'e pri'zorg'it'a'j dum jar'dek'o'j. Tamen ĝi'a'j plej urĝ'a'j prioritat'o'j est'as lim'ig'i kovim'o'n kaj re'normal'ig'i la ekonomi'o'n.

Donald Rogers daŭr'ig'as la esperant'a'n fasad'o'n de LibreOffice, verk'as por Vikipedio kaj divers'a'j esperant'a'j revu'o'j, pri'zorg'as ret'paĝ'o'j'n pri tio, kiel tajp'i en Esperant'o, kaj redakt'as la esperant'a'n tezaŭron ĉe puzzlefoundry.com.

Ĉin'a monument'o - Tut'mond'a monument'o

Sam'e kiel ĉiu eŭrop'an'o kon'as minimum'e la Bibli'o'n (vort'o'n kaj libr'o'n kaj signif'o'n), tiel absolut'e ĉiu ĉin'o kon'as 道德经 de 老子, kaj ankaŭ ĉiu ĉin'olog'o kaj ĉiu filozof'o aŭ filozofi'stud'int'o kon'as ĝi'n sub ĝi'a trans'skrib'it'a form'o Dàodéjīng de Lǎozi, foj'foj'e sub la nom'o Laozi por la libr'o mem. Kaj est'us bon'a afer'o, se ĉiu esperant'ist'o kon'us la libr'o'n La Klasik'aĵ'o de Taŭ'o kaj Virt'o de Laocio. Ĉu mi sufiĉ'e klar'e atent'ig'is, ke tem'as pri ekster'ordinar'e grav'a libr'o? Pli'e, ĝi est'as la baz'a libr'o de taŭ'ism'o.

Ortografi'a barakt'ad'o

Mi pri'skrib'u la front'paĝ'o'n, por sam'temp'e raport'i pri ortografi'a'j problem'o'j! La titol'o, la unu'a lini'o, est'as la pinjin'a trans'skrib'o de la ĉin'a titol'o de la verk'o ... krom ke normal'a pinjin'a trans'skrib'o (vid'u supr'e en ĉi tekst'o) montr'as la ton'o'j'n kaj est'as unu'vort'a. La du'a lini'o est'as tut'e en Esperant'o, krom ke la nom'o de la aŭtor'o est'as laŭ la oficial'a, dev'a, pinjin'a trans'skrib'o (kun al'don'a sign'o sur „u”). Piv uz'as la nom'o'n Laocio. Post'e sekv'as lini'o pri la traduk'int'o, kun li'a nom'o ĉin'e (la last'a sign'o signif'as „traduk'is”). Dekstr'e, vertikal'e, est'as la ĉin'a titol'o de la verk'o kaj pli mal'grand'e Lǎozi. Tio'n vi pov'os kompar'i kun la ĉi-supr'e not'it'a'j ĉin'a'j vort'o'j. La traduk'int'o, prav'e, prefer'as Laŭzi, ĉar „aŭ” pli proksim'as la ĉin'a'n prononc'o'n ol „ao”.

En la tekst'o s-ro Wang uz'as „Taŭ” kaj ne „Da'o” pro la sam'a kial'o. Fakt'e la prononc'o de la titol'o est'u: Taŭ4 tə2 ĝiŋ1. Mi'n iom ĝen'as la kurten'simil'a bild'o dekstr'e supr'e, kiu trans'ir'as al la dors'kovr'il'o, sed s-ro Wang klar'ig'is al mi, ke tio alud'as la antikv'ec'o'n de la verk'o. Kaj tiel pov'as est'i, ĉar sur la dors'o trov'iĝ'as iu bild(et)o, bedaŭr'ind'e tro mal'grand'a, kaj pro tio tro mal'klar'a, por liver'i „al'don'a'n valor'o'n”. Mi pet'is klar'ig'o'n de s-ro Wang, kaj jes, la bild'o montr'as la antikv'a'n form'o'n de la verk'o, kiu konsist'as el kun'lig'it'a'j bambu'a'j tabul'et'o'j, sur kiu'j est'is gravur'it'a'j la ideografi'aĵ'o'j. Bel'a 420-paĝ'a libr'o, taŭg'a bind'o: ne la modern'a aĉ'a paĝ'ar'o kun'glu'it'a, sed konsist'ant'a el bind'it'a'j kajer'o'j.

Titol'o

El mi'a en'konduk'o ver'ŝajn'e jam est'as klar'e, ke mi trov'as la ide'o'n konserv'i la ĉin'a'n titol'o'n bon'a! Traduk'it'a titol'o cert'e ne tiel facil'e lum'ig'us la re'kon'lamp'et'o'n en la cerb'o de simpati'ant'o'j kaj interes'at'o'j. Tamen est'as util'e al'don'i, en tiu ĉi pri'skrib'o, klar'ig'o'n pri ĝi. „Jing” est'as, en tiu ĉi kun'tekst'o (ĉar la grand'a ĉin'a vort'ar'o de la traduk'int'o, s-ro Wang, don'as eĉ 11 grup'o'j'n da signif'o'j!) „sankt'a skrib'o”, „sutr'o”, „kanon'o”, „klasik'aĵ'o”. Oni, ekzempl'e, uz'as „jing” por traduk'i la esprim'o'n „la Sankt'a Bibli'o”. El la klar'ig'a'j tekst'o'j mi kompren'as, ke Wang prefer'as „klasik'aĵ'o”. Se mi mem dev'us elekt'i titol'o'n por la verk'o, mi met'us: „Instru'o pri Taŭ'o kaj pri Virt'o” (du'foj'e „pri” por evit'i, ke oni kompren'u, ke tem'as pri la rilat'o inter ambaŭ). Kio'n oni kompren'u sub „taŭ'o” kaj sub „virt'o” est'as vast'e klar'ig'it'e en la akompan'a'j en'konduk'a'j tekst'o'j.

La en'konduk'a'j tekst'o'j

En la antaŭ'parol'o la traduk'int'o klar'ig'as, ke la verk'o est'is, kaj est'as, stud'objekt'o de filozof'o'j, reg'ist'o'j, milit'ist'o'j, praktik'ant'o'j de san'o'konserv'ad'o, ĉin'medicin'a'j kurac'ist'o'j, beletr'ist'o'j kaj, kompren'ebl'e, de taŭ'ist'o'j, ĉar la libr'o est'as la baz'a libr'o de taŭ'ism'o (mi sekv'as la prefer'o'n de la traduk'int'o por „taŭ'o” anstataŭ „ta'o”), kaj li al'don'as, ke ordinar'ul'o'j vid'as kun grand'a admir'o en la libr'o mister'o'j'n super mister'o'j. En pli'a'j dek du mal'long'a'j artikol'o'j, ĉiam en la ĉin'a kaj en Esperant'o, oni pov'as instru'iĝ'i pri la verk'o. Eĉ hom'o'j, kiu'j iam stud'is pri ĝi, cert'e trov'os tie valor'a'j'n al'don'o'j'n! La libr'o ne fiks'iĝ'as al antikv'ec'o, ĉar vi eĉ minimum'e du foj'o'j'n renkont'os „Ejnstejnon” (laŭ Piv: Ejnŝtejn'o).

La kern'o

Fakt'e est'as du part'o'j en la ĉef'verk'o: Ta'o (ĉapitr'o'j 1a ĝis 37a) kaj De (38a ĝis 81a ĉapitr'o'j). Tio ne est'as klar'e indik'it'a en la en'hav'tabel'o, kaj ankaŭ ne en la tekst'o mem. Oni ek'sci'as tio'n el unu el la akompan'a'j tekst'o'j.

En'tut'e do du'foj'e 81 ĉapitr'o'j mal'long'a'j (neni'u ĉapitr'o super'as du paĝ'o'j'n). Unu'e aper'as la esperant'a versi'o kaj post'e la ĉin'a. Ĉiu'n ĉapitr'o'n en'konduk'as Resum'o, kaj sekv'as Koment'o'j. En la ĉin'a tekst'o ali'a tip'ar'o est'as uz'at'a por tiu'j traduk'ist'a'j tekst'o'j. Pli'e aper'as pied'not'o'j (mal'mult'a'j). Ĉiu ĉapitr'o en Esperant'o tiel konsist'as el tri part'o'j kaj en la ĉin'a el kvar. Fakt'e la libr'o est'as tri'lingv'a. La tekst'o de Laŭzi aper'as, ĉapitr'o'n post ĉapitr'o, unu'e en esperant'a traduk'o, post'e en klasik'a ĉin'a (mandaren'a) kaj fin'e – kio est'as ankaŭ traduk'o! – en modern'a ĉin'a. La klasik'a ĉin'a est'as trans'skrib'it'a per modern'a'j (eĉ en la t.n. simpl'ig'it'a form'o) ideografi'aĵ'o'j. La diferenc'o inter la klasik'a ĉin'a kaj modern'a ĉin'a est'as mult'e pli grand'a, ol inter la mez'epok'a nederlanda kaj la nun'a. Ne mult'a'j ĉin'o'j kapabl'as leg'i kaj kompren'i ĝi'n.

La en'konduk'a'j resum'o'j kaj la koment'o'j est'as original'e verk'it'a'j de la traduk'int'o, kaj ili est'as tre valor'a'j, fakt'e eĉ neces'a'j por la kompren'o. Ili est'as rezult'o'j de mult'e da stud'ad'o kaj esplor'ad'o.

Esperant'a lingv'o

La lingv'o est'as model'a: pruv'o, ke ĉin'o ne bezon'as „ĉin'a'n Esperant'o'n”. Sen krom'a sci'o neni'u leg'ant'o pov'os iam iel ial imag'i, ke la traduk'o'n far'is ĉin'o. Eĉ la uz'o de la artikol'o „la”, grand'a problem'o por ĉin'o'j, est'as plen'e normal'a. Eĉ se la en'hav'o est'as filozofi'a ... ĝi ne est'as nebul'a, kaj ver'e la instru'o'j de taŭ'ism'o ne est'as strang'a'j aŭ ekzotik'a'j!

Nur unu fraz'o iom ĝen'is mi'n. Ĉapitr'o 30a, lini'o min'us 3: La est'aĵ'o'j, ating'int'e si'a'n plej'fort'ec'o'n, dev'as kresk'i mal'jun'a'j ... la fin'o de la fraz'o ig'is mi'n sent'i bezon'o'n konsult'i la ĉin'a'n original'a'n tekst'o'n, kaj el tiu mi pens'is kompren'i la senc'o'n. Mi, sed mi ne est'as ĉin'o, nur povr'a lam'a ĉin'olog'o, pens'is kompren'i el la original'o: nepr'e evolu'as al kaduk'iĝ'o (senil'iĝ'o). Pro mi'a ĉin'olog'a lam'ec'o mi kontakt'is s-ro'n Wang, kaj li konsent'is kun mi'a propon'o. Ali'flank'e la subjekt'o „est'aĵ'o'j” est'as tre bon'a traduk'o, ĉar en la original'o est'as „aĵ'o” ... sed fakt'e tem'as pri simil'ec'o inter konkret'aĵ'o'j kaj viv'aĵ'o'j.

Plus'valor'o

Laŭzi, kiel ĝi oft'e nom'iĝ'as, est'as en la ret'o trov'ebl'a en mult'a'j lingv'o'j. Est'as tre'eg'e interes'e kompar'i ili'n. Mi mem far'is tio'n por mal'long'a part'o en divers'a'j lingv'o'j, kaj plej oft'e mi mir'is kaj demand'is mi'n, ĉu ver'e ili traduk'is la sam'a'n libr'o'n. Nu, ni hav'as nun la avantaĝ'o'n, ke ni dispon'as pri mult'e pli fid'ind'a traduk'o. Se vi kon'as iu'n, kiu stud'as la ĉin'a'n (aŭ taŭ'ism'o'n), atent'ig'u li'n (aŭ ŝi'n) pri la verk'o!

Rimarkindeco

Tiu ĉi libr'o est'as model'o de tio, kio'n Esperant'o pov'as liver'i, model'o de tiu kamp'o, en kiu neni'u ali'a lingv'o pov'as konkurenc'i kun ĝi. Hom'o'j, kiu'j majstr'as du lingv'o'j'n kaj du kultur'o'j'n sam'nivel'e, est'as tre'eg'e rar'a'j, kaj fakt'e tia du'flank'ec'o ebl'as nur ĉe hom'o, kiu trans'loĝ'iĝ'is en ali'a'n kultur'o'n kaj post mult'a'j jar'o'j tut'e en'sorb'iĝ'is en ĝi. Pli'e neces'as fak'a kompetent'ec'o, se oni vol'as pri'trakt'i iu'n iom ekster'ĉiu'tag'a'n tem'o'n, ĉar nepr'e ankaŭ tiu kapabl'o est'as lim'ig'it'a. La ver'ŝajn'ec'o, ke iu ĉin'o perfekt'e kompren'as Laozi kaj pov'as re'don'i li'n en tut'e bon'a Esperant'o tut'e klar'e est'as logik'a supoz'o. Tiu ĉi el'don'o de Laŭzi ver'ŝajn'e mult'e super'as ĉiu'j'n ĝis'nun'a'j'n ajn'lingv'a'j'n traduk'o'j'n, sed mi tim'as, ke tio'n oni mal'kovr'os nur post pli'a'j cent jar'o'j, bedaŭr'ind'e.

Util'o

Ne est'as stult'a ide'o uz'i la libr'o'n por ĉiu'tag'a medit'ad'o; vi pov'os plen'ig'i ok'dek unu tag'o'j'n. Sed ne for'ĵet'u la en'konduk'a'j'n tekst'o'j'n! Leg'u kaj re'leg'u ili'n, ili mult'e help'os ĉe digest'ad'o de la filozofi'a'j tekst'o'j. Ne tim'u di'o'j'n kaj di'in'o'j'n, ĉar taŭ'ism'o ne hav'as ili'n!

Wang Chongfang: Da'o de jing Trad. el la ĉin'a original'o de Laŭzi; Eld. Ĉin'a Fremd'lingv'a El'don'ej'o, 2012; bind'it'a; 21 x 14 cm (2,2 cm), 420 p.; ISBN 978-7-119-07425-2.

Petro Desmet' est'as ĉin'olog'o kaj japan'olog'o, komput'il'a lingv'ist'o, vort'ar'ist'o, muzik'ist'o (kariljon'ist'o) kaj matematik'ist'o, kun'aŭtor'o de la 800-paĝ'a Bild'vort'ar'o en Esperant'o kaj aŭtor'o de la du'direkt'a vort'ar'o nederlanda-esperant'a kaj de Esprim'ar'o: Promen'o'j en Eden'o.

Rav'a kastel'o

Schloss Hof [ŝlos hof] est'as barok'a kastel'o kun septerasa ĝarden'o. Ĝi situ'as je 50 km orient'e de Vieno. En la jar'o'j 1726-1732 princ'o Eŭgen'o de Savojo konstru'ig'is ĝi'n laŭ projekt'o de arkitekt'o Johann Luk'as von Hildebrandt. Imperi'estr'in'o Maria Theresia de Aŭstrio aĉet'is la palac'o'n en 1755 kaj al'konstru'ig'is pli'a'n etaĝ'o'n.

La kastel'o est'as re'nov'ig'it'a kaj tut'jar'e mal'ferm'it'a por vizit'ant'o'j. Oni pov'as rond'ir'i kaj ek'sci'i, kiel oni viv'is en la 18a jar'cent'o. Vid'ebl'as original'a'j mebl'o'j el tiu epok'o, lustr'o'j, tapiŝ'o'j kaj gobelin'o'j. Ankaŭ person'o'j en rul'seĝ'o pov'as vizit'i la ej'o'j'n.

Mult'a'j'n objekt'o'j'n, kiu'j nun vid'ebl'as en la kastel'o, oni re'ricev'is de divers'a'j muze'o'j kaj depon'ej'o'j en Aŭstrio kaj ekster'land'e. Tamen unu ĉambr'o rest'as en la stat'o antaŭ la re'nov'ig'o – en ĝi okul'frap'as griz'a'j mur'o'j kaj damaĝ'it'a'j mebl'o'j.

Ĉe la kastel'o trov'iĝ'as idili'a bien'o kun dom'best'o'j kaj ĝarden'o, en kiu oni kultiv'as legom'o'j'n kaj frukt'o'j'n por la tie'a restoraci'o „Ĉe la Blank'a Pav'o” kaj por vizit'ant'o'j, kiu'j em'as aĉet'i. Somer'e ebl'as mend'i piknik'o'n sur unu el la herb'ej'o'j kaj ĝu'i divers'a'j'n en la bien'o aŭ proksim'e al ĝi kuir'it'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n, dispon'ig'at'a'j'n en korb'eg'o.

Por infan'o'j la kastel'o hav'as divers'a'j'n program'o'j'n. En ili oni pov'as prunt'e'pren'i barok'a'j'n kostum'o'j'n, danc'i, bak'i pan'o'n, produkt'i argil'aĵ'o'j'n, sur'scen'ig'i teatr'aĵ'o'j'n aŭ esplor'i la viv'o'n de nobel'o'j kaj servut'ul'o'j. Demand'o'j en enigm'a lud'o por et'ul'o'j est'as: Kial princ'o Eŭgen'o bezon'is tiu'n kastel'o'n? Kial la imperi'estr'in'o Maria Theresia hav'is ĉambr'o'n por aŭdienc'o? Kial la german'a imperi'estr'o Jozefo la Du'a ¹ dorm'is sur tre alt'a lit'o? Kial en Schloss Hof ne ekzist'as ban'ĉambr'o? Kiel odor'as en stal'o, kie ĉeval'o'j loĝ'as?

Ĝarden'o

Schloss Hof hav'as barok'a'n ĝarden'o'n, kiu konsist'as el sep teras'o'j. La kastel'o star'as okcident'e sur la du'a teras'o. Ŝtup'ar'e sekv'as la tri'a ĝis la sep'a teras'o'j en orient'a direkt'o pli kaj pli sub'e'n al la val'o de la river'o March. La grand'a kaskad'o situ'as inter la kvin'a kaj ses'a teras'o'j. La akv'o ven'as el la vilaĝ'o Groissenbrunn, kiu situ'as tri kilo'metr'o'j'n okcident'e de la kastel'o. La akv'o'dukt'o nun liver'as 15 m ³ da akv'o hor'e, sed por daŭr'a funkci'ad'o de la grand'a kaskad'o antaŭ'e oni bezon'is 200 m ³ da akv'o hor'e. Ebl'e tiam la kaskad'o ne funkci'is, kiel oni vid'as sur pentr'aĵ'o de la ital'a pentr'ist'o Canaletto.

Post la mort'o de Maria Theresia en 1780 ĉio kaduk'iĝ'is. La konstru'aĵ'o'j est'is uz'at'a'j de la arme'o. La ĝarden'o dezert'iĝ'is.

Re'nov'ig'o

Fin'e de la 19a jar'cent'o la grand'a kaskad'o est'is ruin'o. Tial oni anstataŭ'ig'is ĝi'n per ŝton'a mur'o, uz'ant'e rest'ant'a'j'n blok'o'j'n.

La re'nov'ig'o komenc'iĝ'is en 2002 kaj daŭr'is 18 jar'o'j'n. Unu'e oni for'ig'is la ŝton'a'n mur'o'n kaj ord'ig'is la blok'o'j'n. El la relief'o'j, kiu'j trov'iĝ'is ambaŭ'flank'e de la grand'a kaskad'o, mult'o est'is perd'it'a. Tamen ebl'is re'aranĝ'i kelk'a'j'n fragment'o'j'n, kaj oni pov'is ek'hav'i ide'o'n, kiel aspekt'is la barok'a original'o. Evident'iĝ'is, ke la figur'o'j, kiu'j aper'as sur la pentr'aĵ'o de Canaletto, ne montr'as la real'aĵ'o'n. Fakt'e tem'as pri kvar grand'a'j relief'o'j kun scen'o'j el la Metamorfoz'o'j de Ovidi'o. ²

1. Jozefo la Du'a est'is imperi'estr'o de la Sankt'a Romia Imperi'o en la period'o 1780-1790. (red.)

2. Pli'a'j inform'o'j ĉe: Schloss Hof 1, 2294 Schlosshof, Aŭstrio. Telefon'o: +43 2285 20 000. Ret'e: office@schlosshof.at www.schlosshof.at

Walter Klag nask'iĝ'is en Vieno, stud'is tie fizik'o'n kaj labor'as nun kiel el'don'ist'o, numismat'o kaj ĵurnal'ist'o en Vieno.

Litovio dekstr'iĝ'is

La last'a'j elekt'o'j por la litovia parlament'o (Seimas) okaz'is en ver'e ekster'ordinar'a'j kondiĉ'o'j de la kovim'a pandemi'o, kio est'is grand'eg'a defi'o por ĉiu'j elekt'ant'o'j kaj por ĉiu'j elekt'a'j komision'o'j. Malgraŭ tio, ke la elekt'o'j est'is plan'it'a'j por la 11a de oktobr'o (la unu'a faz'o) kaj la 25a de oktobr'o (la du'a faz'o), mult'a'j elekt'ant'o'j pen'is voĉ'don'i anticip'e por evit'i ne'dezir'ind'a'n tro'a'n akumul'iĝ'o'n en balot'ej'o'j kaj risk'o'n de infekt'iĝ'o.

Gajn'is konservativ'ul'o'j

En la elekt'o'j en'tut'e part'o'pren'is 1 175 026 civit'an'o'j (aŭ 47,81 %). Ili elekt'is 141 parlament'an'o'j'n por kvar'jar'a period'o – ĝis la jar'o 2024. La rezult'o'j montr'is, ke ĉi-foj'e la elekt'o'j'n gajn'is la konservativ'a Patri'a Uni'o – Krist'an'demokrat'o'j de Litovio, kiu ricev'is 50 lok'o'j'n en la parlament'o, dum la ĝis tiam reg'ant'a parti'o Litova Uni'o de Kamp'ar'an'o'j kaj Verd'ul'o'j regres'is de antaŭ'a'j 54 seĝ'o'j: ĉi-foj'e ili ricev'is nur 32. Liberal'a Mov'ad'o kaj social'demokrat'o'j okup'as po 13 seĝ'o'j'n, Parti'o de Liber'ec'o (parti'o de plej'part'e jun'a'j hom'o'j, kiu kre'iĝ'is nur en 2019) gajn'is 11 kaj Labor'ist'a Parti'o ricev'is 10.

Parlament'a demografi'o

Al la 13a konsist'o de litovia parlament'o est'is (re)elekt'it'a'j 81 jam'a'j parlament'an'o'j kaj 60 nov'a'j. En la nov'a parlament'o est'as 38 vir'in'o'j kaj 103 vir'o'j. Ili'a averaĝ'a aĝ'o est'as 49 jar'o'j, 99 procent'o'j de la parlament'an'o'j hav'as super'a'n kler'o'n. La plej mal'jun'a parlament'an'o est'as 77-jar'aĝ'a kaj la plej jun'a est'as 28-jar'a.

Koalici'a inter'konsent'o

Tuj post la elekt'o'j la tri centr'a'j-dekstr'a'j parti'o'j – konservativ'ul'o'j, liberal'ul'o'j kaj Parti'o de Liber'ec'o, kiu'j gajn'is 74 seĝ'o'j'n en la parlament'o – anonc'is pri si'a'j plan'o'j form'i nov'a'n reg'ant'a'n koalici'o'n. Estr'o'j de tiu'j tri parti'o'j oficial'e konfirm'is, ke ili deleg'as la posten'o'n de ĉef'ministr'o al la 46-jar'a Ingrida Šimonytė, kiu gvid'is la list'o'n de kandidat'o'j-konservativ'ul'o'j por la elekt'o'j. Inter'ali'e, Šimonytė kandidat'is ankaŭ en la antaŭ'a'j prezident'a'j elekt'o'j en 2019 sed mal'gajn'is kontraŭ Gitanas Nausėda.

Ambici'a'j intenc'o'j

En la sub'skrib'it'a dokument'o de la koalici'a inter'konsent'o, la dekstr'a'j parti'o'j indik'is, ke ili intenc'as evit'i politik'o'n de mal'permes'o'j; ne grand'ig'i mal'zorg'em'e la financ'a'n ŝuld'o'n; egal'ig'i moral'a'j'n kaj etik'a'j'n kriteri'o'j'n por si'a'j ag'ad'o'j al la jur'a'j; postul'i nul'a'n toler'em'o'n pri korupt'ad'o; ne rapid'i pri leĝ'o'farad'o, sekv'ant'e la princip'o'n „mal'pli est'as pli mult'e”; protekt'i kaj fort'ig'i la konstituci'a'j'n rajt'o'j'n de la amas'komunik'il'o'j pri ricev'ad'o kaj dis'vast'ig'ad'o de inform'o'j.

Inter la plej proksim'a'j task'o'j de la koalici'o est'as pri'zorg'i la situaci'o'n pri kovim'o, revizi'i plan'it'a'j'n invest'o'j'n, „absolut'e blok'i la ne'sekur'a'n belorus'a'n nukle'a'n central'o'n en Astravets” kaj prepar'i re'foj'a'n referendum'o'n pri konstituci'a amend'o por legitim'i plur'obl'a'n civit'an'ec'o'n, kiu pov'us koincid'i kun la prezident'a'j elekt'o'j en 2024.

Parlament'o'n estr'os grand'majstr'o

En la unu'a kun'sid'o de la nov'a konsist'o de la parlament'o, kiu okaz'is la 13an de novembr'o, est'is elekt'it'a parlament'a estr'ar'o, kiu'n ek'gvid'is la 37-jar'aĝ'a eks'a ŝak'lud'ant'o-grand'majstr'o kaj nun estr'in'o de la liberal'ul'o'j Viktorija Čmilytė-Nielsen.

Laimius Stražnickas est'as litova ĵurnal'ist'o jam dum 35 jar'o'j. Li esperant'ist'iĝ'is en 1974 kaj est'as kun'labor'ant'o de Monat'o ek'de 1991.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Milit'krim'o'j en Afgani'o

Ĵus aper'is fort'e „redakt'it'a” versi'o de raport'o de komision'o, kiu – pro prem'o de persist'a'j ĵurnal'ist'o'j – esplor'is akuz'o'j'n pri milit'krim'o'j de elit'a'j aŭstrali'a'j soldat'o'j en Afgani'o. Eĉ la versi'o hav'ebl'a por normal'a'j hom'o'j (kun sen'nombr'a'j nigr'e kaŝ'it'a'j nom'o'j) est'as ŝok'a leg'aĵ'o. La komision'o, kiu mal'kaŝ'e vol'is minimum'ig'i la akuz'o'j'n, tamen raport'is, ke aŭstrali'a'j soldat'o'j murd'is almenaŭ 39 sen'arm'il'a'j'n afgan'a'j'n kapt'it'o'j'n, inter kiu'j simpl'a'j'n kamp'ar'an'o'j'n, neniel „teror'ist'a'j'n”. La raport'o eĉ rekomend'as, ke 19 soldat'o'j al'front'u tribunal'o'n civil'a'n, ne arme'a'n.

Rit'o

Oft'e la murd'o est'is part'o de grotesk'a „lud'o”: jun'a'j soldat'o'j dev'is pruv'i si'a'n ind'ec'o'n aparten'i al elit'a taĉment'o per tia sang'o'frid'ig'a ag'o, ia'spec'a debut'o. Post'e oni dis'stern'is paf'il'o'j'n kaj telefon'o'j'n ĉirkaŭ la kadavr'o'j'n, fot'is la „teror'ist'o'j'n” kaj skrib'is fals'a'j'n raport'o'j'n pri la incident'o'j.

Ĉu sen'efik'a'j aŭ komplic'a'j?

Kiam la raport'o aper'is, ĉiu'flank'e politik'ist'o'j esprim'is si'a'n naŭz'o'n pri tia'j ag'o'j, kiu'j „tut'e ne akord'as kun la honor'o de ni'a profesi'a arme'o” kaj est'as „ne'aŭstrali'a'j”. Sed mult'a'j cert'ig'is, ke tem'as pri sub'nivel'a grup'et'o da mal'bon'ul'o'j, kelk'a'j putr'a'j pom'o'j en grand'a barel'o da bon'a'j. Kaj ĝis nun neni'u propon'is, ke la alt'rang'a'j oficir'o'j, kiu'j bedaŭr'ind'e neni'o'n sci'is pri la krim'o'j, dev'as respond'i al mal'facil'a'j demand'o'j. Ĉu ili ver'e ne sci'is – kaj do est'is sen'efik'a'j komand'ant'o'j – aŭ ĉu ili'a rol'o est'is eĉ pli mal'bon'a?

Jurisdikci'a defi'o

Aper'is eĉ asert'o'j, ke la publik'ig'o de tia'j inform'o'j montr'as la fort'o'n de la aŭstrali'a demokrati'o – oni ja esplor'is kaj ven'is al tia'j konklud'o'j, kontrast'e, ekzempl'e, al la rifuz'o de uson'a'j reg'ist'ar'o'j eĉ permes'i, ke ili'a'j'n soldat'o'j'n akuz'u ne'uson'a'j tribunal'o'j. Kvankam oni sci'as pri murd'o'j far'it'a'j de brit'a'j soldat'o'j, ĝis nun neni'u est'is akuz'it'a. Tamen la aŭstrali'a ĉef'ministr'o Scott Morrison [skot mórison] tuj decid'is, ke la akuz'it'o'j dev'os est'i juĝ'at'a'j en Aŭstrali'o – ankaŭ la aŭstrali'a reg'ist'ar'o ne respekt'as la aŭtoritat'o'n de inter'naci'a'j tribunal'o'j.

Dub'ind'a prav'ig'o

Aŭd'iĝ'as prov'o'j defend'i aŭ mal'pli'grav'ig'i la murd'ag'o'j'n: ni'a'j special'a'j taĉment'o'j daŭr'e dev'as patrol'i en la plej danĝer'a'j part'o'j de Afgani'o, jar'o'n post jar'o ili dediĉ'as si'n al ne'plen'um'ebl'a task'o, kaj tio kaŭz'as fort'a'n frustr'iĝ'o'n. Sen'dub'e, sed ĉu tio prav'ig'as murd'ad'o'n de sen'defend'a'j kapt'it'o'j?

Kial ili est'as en Afgani'o?

Pli profund'e, oni pov'as demand'i, kial en'tut'e tiu'j soldat'o'j est'as en Afgani'o. Kiel la evolu'o en tiu konflikt'ŝir'at'a land'o koncern'as la naci'a'j'n interes'o'j'n de Aŭstrali'o? La respond'o est'as simpl'a: kiam Georg'e W. Bush est'is uson'a prezident'o, la aŭstrali'a reg'ist'ar'o juĝ'is, ke neces'as si'n montr'i lojal'a alianc'an'o de Uson'o.

Post'not'o: Kelk'a'j el la kuraĝ'a'j ĵurnal'ist'o'j, kies „fos'ad'o” dev'ig'is la star'ig'o'n de la komision'o, ankoraŭ mem atend'as proces'o'n – kaj eventual'e long'a'n pun'period'o'n en mal'liber'ej'o. Ĉu la publik'a hont'o'sent'o pri la krim'o'j dev'ig'os la instanc'o'j'n re'tir'i la asert'o'j'n pri „danĝer'o al la naci'a sekur'ec'o”? (aŭtor'o)

Trevor Steele est'as aŭtor'o. Profesi'e li instru'is la german'a'n kaj histori'o'n.

Ĉu vir'a patr'in'o?

En novembr'o 2020 la super'a kort'um'o en Londono rifuz'is la apelaci'o'n de Freddy McConnell [fredi makonal], kiu vol'is registr'iĝ'i kiel patr'o de la fil'o, kiu'n li nask'is en 2018.

McConnell registr'iĝ'is ĉe si'a nask'iĝ'o kiel in'a, sed en la aĝ'o de 22 jar'o'j li ŝanĝ'is si'a'n seks'o'n al vir'a: li est'is traktat'a per hormon'a terapi'o kaj kirurgi'a for'ig'o de la mam'o'j, li'a'j oficial'a'j dokument'o'j – inkluziv'e li'a'n pasport'o'n – est'is ŝanĝ'it'a'j, kaj ek'de tiam li prezent'as si'n soci'e kiel vir'o.

Graved'iĝ'o

En 2017, jam oficial'e agnosk'it'e kiel vir'o, sed inter'romp'int'e la hormon'a'n terapi'o'n, McConnell graved'iĝ'is per art'e'far'it'a fekund'ig'o, kaj en januar'o 2018 li nask'is fil'o'n. Jur'a disput'o komenc'iĝ'is dum la registr'ad'o de tiu nask'o.

Nask'iĝ'atest'il'o en Briti'o hav'as dev'a'n kamp'o'n por „mother” („patr'in'o”) kaj ne'dev'a'n kamp'o'n por „father” („patr'o”). Ek'de 2008 tiu du'a kamp'o rilat'as al „father/parent” („patr'o/ge'patr'o”), por ke oni pov'u, laŭ'vol'e, agnosk'i la ge'patr'ec'o'n de la par'ul'o de la patr'in'o ankaŭ ĉe sam'seks'a par'o.

„Nask'int'o”

Ĉar McConnell nask'is la infan'o'n, kaj la kamp'o por la „patr'in'o” est'as dev'a, la registr'ist'o met'is la vir'a'n nom'o'n de McConnell en la koncern'a'n kamp'o'n. Ĉar li prezent'as si'n soci'e kiel la patr'o de si'a fil'o, McConnell ne est'is kontent'a pri tiu decid'o kaj plend'is laŭ'vic'e al du tribunal'o'j, pet'ant'e, ke li aper'u en la nask'iĝ'atest'il'o aŭ kiel „father” („patr'o”), aŭ kiel „parent” („ge'patr'o”), aŭ kiel „gestational parent” (esprim'o sen jur'a difin'o laŭ'vort'e traduk'ebl'a kiel „graved'ec-ge'patr'o”; en Esperant'o oni ver'ŝajn'e prefer'us la pli simpl'a'n esprim'o'n „nask'int'o”).

Tamen, la unu'a tribunal'o decid'is, kaj la du'a konfirm'is, ke McConnell tamen est'as „mother” („patr'in'o”) de si'a infan'o; laŭ la nun'a leĝ'ar'o, la vort'o „mother” jur'e signif'as la nask'int'o'n de infan'o, ankaŭ se la nask'int'o oficial'e est'as vir'o.

Kun la rifuz'o de la apelaci'o al la super'a tribunal'o, la jur'a voj'o en Briti'o fin'iĝ'is. McConnell tamen esper'as pet'i la Eŭrop'a'n Kort'um'o'n pri Hom'a'j Rajt'o'j en Strasburgo, ke ĝi pri'trakt'u la afer'o'n.

Edmund Grimley Evans est'as esplor'inĝenier'o en la komput'il'a fak'o kaj traduk'int'o de plur'a'j libr'o'j en Esperant'o'n.

Ĉu koron'a aŭ kron'a virus'o?

Laŭ mi est'us prefer'ind'e uz'i la form'o'n „koron'a virus'o”: Laŭ bio'kemi'ist'o'j la nom'o de'ven'as de la aspekt'o en elektron'mikroskop'a'j bild'o'j. Se tia'j bild'o'j montr'as nur projekci'o'n (du-dimensi'a'n), la virus'o ŝajn'as hav'i kron'o'n de pik'il'o'j sur si'a periferi'o. Sed sur bild'o kun tri-dimensi'a perspektiv'o (el skan'ant'a elektron'mikroskop'o) la surfac'o simil'as al koron'o de la sun'o, distribu'it'a sur la tut'a supr'aĵ'o de la sfer'o, ne nur laŭ'long'e de lini'o. La sfer'o kun koron'o est'as pli real'a bild'o ol cirkl'o kun kron'o. La form'o „koron'virus'a mal'san'o 2019” ankaŭ ebl'ig'as la mal'long'ig'o'n „kovim 19”, kiu est'as sufiĉ'e simil'a al „covid 19” uz'at'a en plur'a'j lingv'o'j, tiel ke ĝi est'as facil'e re'kon'ebl'a. Kio'n pens'as ali'a'j leg'ant'o'j?

Tio okaz'is antaŭ pli ol 150 000 jar'o'j

Surd'ig'a tondr'o ek'tim'ig'is hom'o'j'n kaj best'o'j'n, kiu'j viv'is en la region'o, kiu nun est'as Svisio. Kvin metr'o'j'n grand'a meteoroid'o el fer'o, kies mas'o est'is pli ol 1000 tun'o'j, traf'is la atmosfer'o'n de la ter'o kaj dis'fal'is en mil'o'j'n da fragment'o'j. Tiu'j'n fer-pec'o'j'n la hom'o'j kolekt'is, kaj ili produkt'is artefakt'o'j'n el tiu fer'o. Tio okaz'is en la ŝton'epok'o, kiam fer'o est'is ankoraŭ tre mal'oft'e uz'at'a. Iam oni forges'is la terur'a'n event'o'n. Mult'a'j'n jar'mil'o'j'n post'e, tamen, en la jar'o 1984, unu fragment'o'n de la meteoroid'o kun mas'o 15-kilo'gram'a oni trov'is en Twann proksim'e de la svis'a urb'o Biel kaj de la lok'a lag'o. Pli'a'j'n fragment'o'j'n oni kolekt'is en la jar'o'j 2000, 2005 kaj 2007.

Fosfor'o

Oni konstat'is, ke la fragment'o'j de la meteoroid'o stern'iĝ'is sur kamp'o'n long'a'n je kvin kilo'metr'o'j. Tia „stern-kamp'o” est'as la unu'a mal'kovr'it'a en Svisio. Dum serĉ-kampanj'o, en kiu part'o'pren'is 50 amator'a'j meteorit-em'ul'o'j, kolekt'iĝ'is cent'o'j da fragment'o'j, kies mas'o est'as sum'e 140 kilo'gram'o'j. En oktobr'o 2020 oficial'e trans'don'iĝ'is la tiel nom'at'a meteorit'o Twannberg al la natur'histori'a muze'o NHM en Vieno. Laŭ valor'o, ĝi vast'e pli'riĉ'ig'as la kolekt'o'n de meteorit'o'j en NHM. Tiu kolekt'o est'as la plej grand'a kaj mal'nov'a en la mond'o kaj ampleks'as 1100 objekt'o'j'n. Leg'ant'o'j, kiu'j vol'as admir'i la nov'a'n akir'aĵ'o'n, ir'u en la salon'eg'o'n 5, al la vitrin'o 109. Ĝi'a mas'o est'as 370,1 gram'o'j. La dimensi'o'j est'as 8,5 x 5,0 x 4,0 centi'metr'o'j. La koncern'a meteorit'o est'as mal'oft'aĵ'o, ĉar ĝi aparten'as al la kemi'a grup'o IIG (t.e. 2G). Meteorit'o'j el tiu grup'o en'hav'as mult'e pli da fosfor'o ol ali'a'j ŝton'a'j meteorit'o'j.

Meteor'o'j kaj meteorit'o'j

La vort'o meteor'o ven'as de la pra'grek'a vort'o μετέωρος [metéoros] kaj signif'as „en la aer'o”. Oni opini'is en la 15a jar'cent'o, ke la ĉiel'o est'as lok'o di'a kaj sen'ŝanĝ'a, kaj ne ebl'is imag'i, ke ŝton'o pov'as fal'i de grand'a alt'ec'o sur la ter'o'n.

Meteor'o est'is tiam vort'o uz'at'a ankaŭ por veter'a'j fenomen'o'j kiel pluv'gut'o'j, nub'o'j kaj neĝ'flok'o'j: pro tio ni parol'as, ĉi-rilat'e, pri mete'ologi'o. Hodiaŭ oni sci'as, ke meteor'ŝton'o'j ven'as el la kosm'o, kaj ke veter'fenomen'o'j aparten'as al la atmosfer'o (precip'e al la troposfer'o).

Meteoroid'o est'as ĉiel'a korp'o, kiu mov'iĝ'as tra la kosm'o.

Meteor'o est'as lum'a fenomen'o, kaŭz'at'a de la inter'frot'iĝ'o de meteoroid'o kun la atmosfer'o de la ter'o. Tre hel'a meteor'o nom'iĝ'as bolid'o.

Meteorit'o (nom'at'a ankaŭ aer'ŝton'o, aerolit'o, meteor'ŝton'o) est'as natur'a mineral'a fragment'o, post'rest'aĵ'o de meteoroid'o, fal'int'a el la kosm'o sur la ter'o'n.

Komet'o est'as mal'grand'a kosm'a korp'o, oft'e kun du „vost'o'j”, unu el gas'o, la ali'a el polv'o.

Dum la last'a'j jar'dek'o'j oni observ'is averaĝ'e kvin meteorit-fal'o'j'n en ĉiu jar'o. Kvin el'cent'o'j de la trov'it'a'j meteorit'o'j konsist'as el metal'o'j (ĉef'e fer'o kaj nikel'o), la ceter'a'j el ŝton'o. Jam en la bronz'epok'o (2200 ĝis 800 jar'o'j'n antaŭ ni'a era'o), antaŭ la fer'epok'o (de la 8a jar'cent'o antaŭ ni'a era'o ĝis la 5a jar'cent'o de ni'a era'o), oni uz'is fer'o'n el meteorit'o'j.

Walter Klag nask'iĝ'is en Vieno, stud'is tie fizik'o'n kaj labor'as nun kiel el'don'ist'o, numismat'o kaj ĵurnal'ist'o en Vieno.

Detal'a'j'n inform'o'j'n oni trov'as en la paĝ'ar'o de natur'histori'a muze'o NHM en Vieno: https://www.nhm-wien.ac.at, https://www.nhm-wien.ac.at/forschung/mineralogi'e__petrographie/sammlungen/ meteoritensammlung.

Kurona du'on'insul'o: Unik'a dezert'a pejzaĝ'o

Kurona du'on'insul'o est'as vizit'ind'a ter'lang'o inter Balt'a Mar'o kaj Kurona Lagun'o. Ĝi long'as 98 km, el kiu'j hodiaŭ 52 kuŝ'as en Litovio kaj 46 en la kaliningrada region'o de Rusio. La plej larĝ'a lok'o de la ter'lang'o ampleks'as 3,8 km kaj la plej mal'larĝ'a – nur 380 m (en la rusia part'o). Tie preskaŭ mank'as ter'kultiv'ad'o. Sur 25 % de la ter'lang'a are'o etend'iĝ'as sabl'ej'o'j, en kiu'j dun'o'j super'as 60 m. Nun la du'on'insul'o est'as al'log'a ban'lok'o en Litovio.

En la ter'lang'o hom'o'j setl'is dum la epok'o neolitik'a, do en la 3a jar'mil'o antaŭ Krist'o. Ek'de la 13a ĝis la fin'o de la 16a jar'cent'o en ĝi'a nord'a part'o loĝ'is kuronoj (balt'a gent'o) kaj litovoj. Spur'o'j de ili'a kultur'o vid'ebl'as ankoraŭ nun'temp'e. En la tomb'ej'o de la urb'et'o Nida rimark'ind'as sur'tomb'a'j monument'o'j (krikštas), kies tradici'o de tajl'ad'o kaj el'labor'ad'o de'ven'as de la pagan'a temp'o.

Al'log'a ban'lok'o

En 1809 la german'a scienc'ist'o kaj politik'ist'o Wilhelm von Humboldt skrib'is: „La kurona du'on'insul'o est'as tiel unik'a, ke ĝi nepr'e dev'as est'i vizit'at'a kiel Italio aŭ Hispanio, por ke en la anim'o ne mank'u bild'o'j de mir'ind'a bel'ec'o”.

Fin'e de la 19a jar'cent'o tiam'a fiŝ'kapt'ist'a vilaĝ'o Nida fam'iĝ'is dank'e al german'a'j pentr'ist'o'j ekspresionism'a'j (Max Pechstein, Lovis Corinth, Karl Schmidt-Rottluff, Ernst Mollenhauer ktp), kiu'j tie kutim'is pas'ig'i si'a'j'n somer'feri'o'j'n kaj form'is koloni'o'n de art'ist'o'j. Ties „rezid'ej'o” far'iĝ'is unu el la plej mal'nov'a'j hotel'o'j, kiu'n konstru'ig'is Herman'n Blode en 1867.

Dum du'on'jar'cent'o, kiam prosper'is la koloni'o de art'ist'o'j, en la hotel'o gast'is ankaŭ mult'a'j eminent'ul'o'j. Inter la hotel'gast'o'j est'is la german'a Nobel-premi'it'a verk'ist'o Thomas Man'n, kiu unu'a'foj'e ven'is al Nida en 1929. Fascin'it'e de la pejzaĝ'o de la du'on'insul'o kaj la etos'o de Nida, li decid'is konstru'ig'i somer'a'n dom'o'n (nun muze'o). Tie li feri'is en la jar'o'j 1930-1932.

Aktual'e oni aranĝ'as en Nida tradici'a'j'n festival'o'j'n omaĝ'e al Thomas Man'n. Kadr'e de ili okaz'as renkont'iĝ'o'j kun fak'ul'o'j pri li'a verk'ar'o, literatur'a'j vesper'o'j, koncert'o'j de klasik'a muzik'o, art'a'j ekspozici'o'j, film'a'j revu'o'j.

Nun la du'on'insul'o, kiu form'as la municip'o'n Neringa, hav'as al'log'a'j'n ban'lok'o'j'n. En la kvar urb'et'o'j de la du'on'insul'o (Juodkrante, Pervalka, Preila kaj Nida) feri'as precip'e urb'an'o'j, kiu'j sopir'as pri trankvil'o. En Neringa por la plezur'o de la feri'ant'o'j est'as konstru'it'a'j bicikl'a'j voj'et'o'j.

En la ter'lang'o ebl'as el'prov'i antikv'a'n fiŝ'kapt'ist'a'n boat'o'n (kurėnas) kaj admir'i la lok'a'n navig'ad-sistem'o'n de vent'o'montr'il'o'j.

Fascin'as kapt'ad'o de bram'o'j dum sun'lev'iĝ'o en la Kurona lagun'o, ili'a sen'trip'ig'o, fum'aĵ'ad'o kaj post'e regal'o de ge'amik'o'j.

Vari'a natur'o

En la pas'int'ec'o la vent'o ne mal'oft'e sur'ŝut'is per sabl'o la vilaĝ'o'j'n de fiŝ'kapt'ist'o'j. Pro tio pli grand'a part'o de la ter'lang'o est'as kovr'it'a per arb'ar'o'j, kiu'j nun okup'as ĉirkaŭ 70 % de ĝi'a are'o.

La ter'lang'o est'as fam'e'kon'at'a pro koloni'o'j de griz'a'j arde'o'j kaj grand'a'j kormoran'o'j, kiu'j est'as inter la plej grand'a'j en Eŭrop'o. Oni'dir'e, kormoran'o'j tie aper'is en 1803 apud arde'o'j kaj okup'is ili'a'j'n nest'o'j'n. Pro la invad'o de kormoran'o'j la arde'o'j dev'is re'tir'iĝ'i iom flank'e'n. Nun ambaŭ koloni'o'j nest'as apart'e. Tamen lok'a'j fiŝ'kapt'ist'o'j kaj forst'ist'o'j mal'kontent'as pri damaĝ'o'j kaŭz'at'a'j de tiu'j bird'o'j.

En la herb'ej'o'j kaj arb'ar'o'j de la du'on'insul'o mult'as et'a'j ronĝ'ul'o'j, lepor'o'j, vulp'o'j, kastor'o'j, kaj ankaŭ grand'a'j mam'ul'o'j – alk'o'j, kapreol'o'j, apr'o'j.

Dun'o'j

Sur la pint'o de la dun'o Parnidis en Nida oni konstru'is sun'horloĝ'o'n, kiu situ'as en unik'a lok'o. Okcident'e ond'as la Balt'a mar'o kaj orient'e la Kurona lagun'o form'as glat'a'n akv'o'surfac'o'n.

De sur la pint'o vid'ebl'as la Val'o de la Mort'o. En la jar'o'j 1870-1872 tie est'is tend'ar'o de franc'a'j milit'kapt'it'o'j. Mult'a'j mal'liber'ul'o'j mort'is pro mal'bon'a'j viv'kondiĉ'o'j, el'ĉerp'iĝ'o kaj mal'san'o'j. Tie oni en'ter'ig'is ili'n en tomb'ej'o. Tial la val'o port'as tiu'n nom'o'n.

La Mont'et'o de Sorĉ'ist'in'o'j est'as unu el la plej bel'a'j mal'nov'a'j dun'o'j kaj situ'as apud Juodkrante. Ties dekliv'o'j'n kovr'as jar'cent'a'j pin'o'j. De pra'temp'o'j sur ĝi amuz'iĝ'is lok'a'j loĝ'ant'o'j, kiu'j per vel'ŝip'o'j ven'ig'is gast'o'j'n el najbar'a'j region'o'j. Ne nur hom'o'j ŝat'is la Mont'et'o'n de Sorĉ'ist'in'o'j, sed oni'dir'e ankaŭ diabl'o'j kaj sorĉ'ist'in'o'j.

En 1979 tie oni organiz'is unu'a'n tend'ar'o'n de mastr'o'j ĉarpent'ist'o'j kaj forĝ'ist'o'j. Art'ist'o'j el la tut'a Litovio kre'is 25 skulpt'aĵ'o'j'n. Nun preskaŭ ĉiu'jar'e oni kun'ven'as en tiu lok'o kaj kre'as nov'a'j'n skulpt'aĵ'o'j'n.

Fin'e de la jar'o 2000 oni al'don'is la kuronan du'on'insul'o'n kiel objekt'o'n de kultur'a valor'o al la List'o de Mond'a'j Kultur'hered'aĵ'o'j de Unesk'o.

Laimius Stražnickas est'as litova ĵurnal'ist'o jam dum 35 jar'o'j. Li esperant'ist'iĝ'is en 1974 kaj est'as kun'labor'ant'o de MONATO ek'de 1991.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Mal'bon'a'j ŝerc'o'j

En MONATO 2020/11, p. 16 Edmund Grimley Evans skrib'as pri la skot'a Vikipedio. Kiel li, ankaŭ mi de temp' al temp'o konsult'as Vikipedion, kaj ĝeneral'e mi trov'as ĝi'n pli-mal'pli fid'ind'a. Escept'o tamen est'as la rid'ind'a versi'o, kiu pretend'as est'i en la „skot'a lingv'o”. Preter'las'ant'e la fakt'o'n, ke neni'u ver'e sci'as, kio est'as la skot'a (mal'kiel la skot'gael'a, kiu est'as re'kon'at'a lingv'o, tut'e mal'simil'a al la skot'a), la kaĉ'o, kiu'n ni leg'as en la tiel nom'at'a „Skot'a Vikipedio”, ne pov'as est'i serioz'e rigard'at'a kiel skot'a.

La artikol'o de Grimley Evans memor'ig'is mi'n pri iom simil'a afer'o rilat'e al la irlanda lingv'o. En libr'o'vend'ej'o'j mi plur'foj'e rigard'ad'is ekzempler'o'j'n el seri'o da et'a'j poŝ'libr'o'j por turist'o'j, publik'ig'at'a'j de tre kon'at'a'j el'don'ist'o'j de lingv'a'j lern'o'libr'o'j kaj fraz'ar'o'j. Kutim'e tia'j el'don'aĵ'o'j don'as iom da util'a'j kaj supoz'ebl'e fid'ind'a'j inform'o'j pri la koncern'a land'o, kaj en'hav'as mal'long'a'n sekci'o'n pri ties lingv'o, kun vort'ar'et'o kaj iom'et'e da gramatik'o. La libr'et'o'j pri Germanio, Hispanio kaj ali'a'j ŝajn'is est'i relativ'e ĝust'a'j, sed la sekci'o pri lingv'o en la poŝ'libr'o pri Irlando est'is simil'a al mal'bon'a ŝerc'o. Anstataŭ serioz'a'j inform'o'j, ĝi inklud'is kelk'a'j'n vort'o'j'n kaj fraz'o'j'n de supoz'at'a'j irland'aĵ'o'j, ĉerp'it'a'j el fars'o'j kaj komedi'o'j, mis'prononc'it'a'j kaj erar'e liter'um'it'a'j. Neni'o indik'is, ke la irlanda est'as kultur'a lingv'o kun long'a histori'o kaj kompleks'a gramatik'o. Est'is evident'e, ke la kompil'int'o'j sci'as absolut'e neni'o'n pri la irlanda. Simil'e absurd'a'j est'as la klopod'o'j de la kompil'ant'o de la skot'a Vikipedio.

Unik'a'j fot'o'j

Por mult'a'j hom'o'j muŝ'o'j est'as mal'grand'a'j kaj mal'agrabl'a'j insekt'o'j, kiu'j molest'as hom'o'j'n kaj best'o'j'n tra la tut'a mond'o. Krom'e, ili trans'don'as divers'a'j'n infekt'a'j'n mal'san'o'j'n, port'at'a'j'n surfac'e de si'a'j korp'o'j aŭ en si'a'j fek'aĵ'o'j. Pro ĉi tiu'j kial'o'j oni dir'as, ke muŝ'o'j est'as mal'util'a'j kaj damaĝ'a'j insekt'o'j, kiu'j dev'as est'i mort'ig'it'a'j kaj detru'it'a'j.

La slovak'a doktor'o Gabriel Gabriš [gabriŝ], diplom'it'a biolog'o, amator'a fot'ist'o, medi'aktiv'ist'o kaj natur'gard'ist'o, jam long'temp'e fot'as faŭn'o'n kaj flaŭr'o'n en la naci'a park'o Slovenský raj (Slovak'a paradiz'o) en la nord-orient'a part'o de la slovak'a erc'mont'ar'o, kiu est'as konsider'at'a kiel unu el la plej bel'a'j natur'a'j angul'o'j de Slovaki'o. Antaŭ ne'long'e li sukces'is fot'i, kiel la unu'a, du rar'a'j'n muŝ'o'j'n, pri kiu'j zoolog'o'j ne sci'is, ke ili viv'as ankaŭ en Slovaki'o.

La fot'o de rabmuŝo (Chiastochaeta lophota) est'as special'a kaj original'a pro tio, ke ĝis nun neni'u en la mond'o fot'is ĝi'n, kaj en la fak'a literatur'o est'as menci'it'a nur plum'desegn'aĵ'o de ĝi'a korp'o. La du'a unik'aĵ'o est'as la fot'o de Xyphosia laticauda. Ĉi tiu muŝ'o viv'as sur cejan'o (Centaurea montan'a) kaj ĝis nun est'is registr'it'a nur en Franci'o. Ankaŭ ĉi tiu muŝ'speci'o ne est'is fot'it'a en sovaĝ'a natur'o, sed nur pri'skrib'it'a en la fak'a literatur'o kiel sekc'it'a insekt'o.

La muŝ'o'j'n ekzakt'e determin'is kaj klas'is la slovak'a doktor'o Vladimír Straka, long'jar'a fak'a labor'ist'o de Muze'o Andre'j Kmet en la urb'o Mart'in.

Plur'flank'a util'ec'o

Muŝ'o'j est'as ne nur flug-ĉampion'o'j: ili pov'as ankaŭ ŝveb'i, al'ter'iĝ'i vertikal'e, flug'i antaŭ'e'n kaj mal'antaŭ'e'n, kaj iu'j speci'o'j pov'as eĉ util'i al hom'o'j. La larv'o'j de iu'j muŝ'o'j est'as uz'at'a'j en medicin'o por pur'ig'i mal'facil'e re'san'ig'ebl'a'j'n vund'o'j'n, ĉar ili ja manĝ'eg'as putr'ant'a'n hom'a'n karn'o'n. Muŝ'o'j est'as uz'at'a'j ankaŭ en kriminal'a'j esplor'o'j, ĉar okaz'e de aper'o de mort'int'o, fak'ul'o'j pov'as determin'i la proksim'um'a'n mort'o'dat'o'n sur'baz'e de muŝ'o'j kaj larv'o'j trov'iĝ'ant'a'j sur la korp'o.

Iu'j speci'o'j de muŝ'o'j for'manĝ'eg'as afid'a'j'n raŭp'o'j'n, kiu'j en'danĝer'ig'as divers'a'j'n plant'o'j'n kaj arb'o'j'n. Muŝ'o'j help'as ankaŭ for'ig'i best'kadavr'o'j'n kaj ali'a'j'n biologi'a'j'n rub'o'j'n tiel, ke preskaŭ neni'o rest'as. Ali'flank'e, muŝ'o'j est'as bon'a nutr'aĵ'o por iu'j bird'o'j.

Laŭ zoolog'o'j kaj precip'e dipter'olog'o'j muŝ'o'j est'as interes'a'j kaj ne-bon'e kon'at'a'j insekt'o'j, kiu'j pov'as est'i util'a'j ankaŭ por hom'o'j. Pli ol cent mil speci'o'j viv'as liber'e en la natur'o. Ne mir'ind'e do, ke la viv'o de iu'j est'as ankoraŭ ne-sufiĉ'e dokument'it'a kaj pri'skrib'it'a en la fak'a literatur'o. Mank'as precip'e ili'a'j fot'o'j kaj pli detal'a'j inform'o'j pri ili'a viv'o en la natur'o.

Juli'us Hauser est'as emerit'a ambasador'o de Slovaki'o. Li'a tut'a profesi'a viv'o est'as lig'it'a kun diplomati'o. Li labor'is en divers'a'j alt'rang'a'j posten'o'j en la ministr'ej'o pri ekster'land'a'j afer'o'j kaj ekster'land'e.

Purpur'a Dalaso

En novembr'o 2020 la estr'ar'o de la teksasa urb'o memor'ig'is al si'a'j loĝ'ant'o'j, ke en temp'o de kovim'o ekzist'as hom'o'j, kiu'j sufer'as ali'a'j'n mal'san'o'j'n. Pro tio la urb'o'centr'o est'is purpur'e lum'ig'at'a. Tiel la loĝ'ant'o'j de Dalaso memor'is pri la naci'a monat'o de konsci'o pri epilepsi'o, kaj ili sub'ten'is kurac'ist'o'j'n, esplor'ist'o'j'n kaj scienc'ist'o'j'n, kiu'j help'as lukt'i kontraŭ tiu mal'san'o.

En la land'o 3,4 milion'o'j da hom'o'j sufer'as epilepsi'o'n, kaj en'tut'e en la mond'o la mal'san'ul'o'j nombr'as ĉ. 65 milion'o'j'n. Ĝi est'as la kvar'a neŭron'a mal'san'o en la mond'o laŭ si'a oft'ec'o. Hom'o'j kun tiu mal'san'o est'as pli mult'a'j ol viv'ant'o'j kun aŭtism'o, parkinson'a mal'san'o, plat'skler'oz'o kaj cerb'a paraliz'o, ĉio kun'e. Oni konsider'as ĝi'n sam'grad'a kiel diabet'o de la unu'a tip'o.

Epilepsi'o'n karakteriz'as subit'a'j elektr'a'j mal'ŝarg'o'j en cerb'a'j ĉel'o'j. La oft'ec'o kaj fort'ec'o de tiu'j event'o'j pov'as vari'i, kaj ili'a natur'o ne klar'as je 100 el'cent'o'j. Bedaŭr'ind'e, ankoraŭ mult'as hom'o'j, kiu'j tim'as tiu'n mal'san'o'n kaj ne sci'as, kiel kondut'i, se apud'ul'o hav'as problem'o'n. Rezult'e, tri'on'o de la mal'san'ul'o'j daŭr'e viv'ant'a'j kun konvulsi'o'j est'as ne-regul'e kontrol'at'a'j.

Medicin'a'j ating'o'j

Last'temp'e en la modern'a medicin'o okaz'as revoluci'a'j esplor'o'j kaj venk'o'j, ne nur en virus'ologi'o. Antaŭ ne'long'e en la pediatri'a centr'o Cook Children's en Fort Worth (apud Dalaso) sukces'e fin'iĝ'is klinik'a'j esplor'o'j pri fenfluramine, drog'o, kiu'n Federaci'a Administraci'o pri Nutr'aĵ'o'j kaj Drog'o'j akcept'is por kurac'ad'o de divers'a'j form'o'j de infan-epilepsi'o. Tiu drog'o help'is mult'a'j'n infan'o'j'n liber'iĝ'i de la mal'san'o dum almenaŭ tri jar'o'j.

La monat'o de konsci'o pri epilepsi'o cel'is instru'i 2020 hom'o'j'n pri pri'epilepsi'a unu'a help'o kaj don'i atest'il'o'j'n al ili. Sen'pag'a'j virtual'a'j renkont'iĝ'o'j okaz'is dum la tut'a monat'o.

Alexander Mikishev est'as lektor'o, instru'as kaj esplor'as en Hjustono, Teksaso. Esperant'o'n li ek'lern'is en 1979.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Sprit'a'j split'o'j kaj preskeraroj

Ĉu sak'strat'o?

La titol'o de la preleg'o: kiel viv'i sak'e? (list'o esp-en-hung, 14 nov, Anna Besenyei)

Mil sem'o'j perd'iĝ'is

Endre ADY ... est'is ... sens'em'a kant'ist'o de pasi'o kaj dezir'o'j ... (Te'a-Bulten'o nov.-dec. 2020, p. 4)

Zum'as mam'zorg'ant'o'j

Nun ven'os malic'ul'o'j

Ĝi sem'as kaj sem'as bol'ant'e?

Korekt'a'j kurt'aĵ'o'j rest'as en tir'kest'o

La redaktor'o rezerv'as al si la rajt'o'n ne publik'ig'i, mal'long'ig'i kaj lingv'e korekt'i kontribu'aĵ'o'n. (Kolofon'o de la revu'o Etn'ism'o)

Fatal'a al'fal'o

Ne re'ten'u, ne atent'u

Por mult'a'j fi'kreten'o'j sur'met'o de mask'o est'as atent'o al ili'a liber'ec'o. (Ĵak Le Puil: Mask-erado!, La Kancer'klinik'o 175, jul-sep., p. 3)

Epok'o de lek'o

Epok'o de hok'o

En Poznano, kvankam en Pollando okaz'as jam liber'ig'o ĝeneral'e, tamen la Rektor'o de Am'u decid'is pend'ig'i la sur'lok'a'j'n ag'ad'o'j'n en la universitat'o ĝis la 30a de septembr'o. (Ilona Koutny, cirkuler'o, 7 ju'n.)

Koron'a virus'o? Ne, kron'virus'o!

Mi opini'as, ke la pled'o de Werner Fuß Ĉu koron'a aŭ kron'a virus'o? (2021/012816.php) por prefer'ind'ec'o de la form'o „koron'a virus'o” ne est'as konvink'a plur'kial'e, sed mi menci'u nur unu kontraŭ-argument'o'n, kiu ŝajn'as al mi apart'e konvink'a:

La vort'o „koron'o” mem hav'as dub'ind'a'n status'o'n: ĝi est'as ne'oficial'a, kaj ĝi ĉiam ŝajn'is al mi unu el la kabinet'a'j el'pens'aĵ'o'j, kiu'j est'as tut'e ne'neces'a'j. Efektiv'e, la vort'o „koron'o” est'as absolut'a sinonim'o de proksim'um'e sam'long'a, tut'e klar'a, sen'per'e kompren'ebl'a kaj ne'ambigu'a kun'met'aĵ'o „sun-kron'o”, kaj ĝust'e tia'n esprim'o'n mi atend'as kaj renkont'as en real'a uz'ad'o – not'ind'a escept'o est'as Amri Wandel, la ĉef-fak'ul'o de Esperant'uj'o pri astr'o'fizik'o: mi ne cert'as, ĉu tem'as pri tio, ke li sent'as i'a'n fak'a'n bezon'o'n pri apart'a radik'o, aŭ tio est'as nur person'a kapric'o. Eksterfaka, ne'astronomi'a, metafor'a uz'ad'o de la vort'o „koron'o” est'as mi'a'opini'e ne'neces'a kaj lingv'e ne'prav'ig'ebl'a, ali'vort'e snob'a. Ĉiu'kaz'e, ekzist'as neni'a lingv'a mank'o, kiu ig'us la vort'o'n „sun'kron'o” ne'akcept'ebl'a aŭ evit'ind'a.

Se est'as tiel aŭ se oni almenaŭ ne kontest'as uz'ebl'o'n de la form'o „sun'kron'o” la tut'a argument'o pri prefer'ind'ec'o de „koron'a virus'o” iĝ'as kripl'a sofism'o: se eĉ „koron'o” de la sun'o nom'ebl'as „kron'o”, kial oni insist'u, ke ebl'as nom'i nur „koron'o” kaj ne ebl'as nom'i „kron'o” i'o'n, kio tre'eg'e simil'as sun'kron'o'n?!

Pro (esper'ebl'e) mem'evident'a'j kial'o'j mi krom'e prefer'as la form'o'n „kron'virus'o” al „kron'a virus'o”.

Tokio: miks'aĵ'o el tradici'o kaj modern'ec'o

La kron'virus'a pandemi'o furioz'as tut'mond'e. Industri'o'j mal'prosper'as, el kiu'j turism'o probabl'e plej mult'e sufer'as. En Japani'o ek'de april'o 2020 la nombr'o de ekster'land'a'j vizit'ant'o'j mal'pli'iĝ'is je 99,9 %. Antaŭ'e la nombr'o de turist'o'j en la land'o rapid'e kresk'is. La japan'a reg'ist'ar'o antaŭ'vid'is, ke la nombr'o de ekster'land'a'j gast'o'j super'os 40 milion'o'j'n dum la jar'o 2020. Tiu cel'o evident'iĝ'is ne'real'ig'ebl'a. Mult'a'j fak'ul'o'j opini'as, ke neces'os almenaŭ tri jar'o'j, por ke la turism'a industri'o ating'u la nivel'o'n de la antaŭ'kovim'a temp'o.

Ni far'u vojaĝ'o'n al la kultur'a centr'o de Tokio, kiu'n vi pov'os vizit'i post la pandemi'o. Preskaŭ ĉiu'j ekster'land'a'j turist'o'j komenc'as si'a'n vojaĝ'o'n per kugl'o'trajn'o Ŝinkansen de Tokio al Kiot'o kaj Osaka, aŭ invers'e. Tokio, la ĉef'urb'o de Japani'o, est'as centr'o de politik'o, komerc'o kaj kultur'o, miks'aĵ'o el tradici'o kaj modern'ec'o, bon'ord'o kaj kaos'o. Aktual'e la loĝ'ant'ar'o de la guberni'o Tokio nombr'as 13 951 000. Komenc'e de la 19a jar'cent'o la loĝ'ant'ar'o de Ed'o (antaŭ'a nom'o de Tokio) est'is pli ol milion'o.

Staci'dom'o

Ek'ir'punkt'o de ni'a vojaĝ'o est'as la staci'dom'o de Tokio, kies tri'etaĝ'a brik'a konstru'aĵ'o est'is kre'it'a en 1914. Nun ĝi est'as ŝtat'a histori'a trezor'o. En la staci'dom'o est'as butik'o'j, restoraci'o'j, trink'ej'o'j, hotel'o kaj eĉ art'galeri'o. La staci'dom'o kun'lig'as 12 fer'voj'lini'o'j'n, inkluziv'e de du kun kugl'o'trajn'o'j Ŝinkansen, kaj sub'ter'a'n fer'voj'o'n. Ĉiu'tag'e al'ven'as kaj for'ir'as proksim'um'e 3000 trajn'o'j kaj 460 000 pasaĝer'o'j.

Se oni el'ir'as el la staci'dom'o orient'e'n kaj pied'ir'as dek'kelk'a'j'n minut'o'j'n, oni ating'as la plej luks'a'n komerc'a'n kvartal'o'n Ginza, kie ebl'as promen'ad'i kaj aĉet'ad'i. Se oni el'ir'as okcident'e'n direkt'e al la palac'o, tie est'as grand'a strat'o, pas'ant'a de nord'o al sud'o. Ambaŭ'flank'e de ĝi star'as mult'a'j impon'a'j konstru'aĵ'o'j de grand'a'j industri'a'j grup'o'j, kiel Mitsubishi kaj Hitachi – la kor'o de japan'a'j industri'o kaj komerc'o.

Imperi'estr'a palac'o

Ni ir'u okcident'e'n. Post 15 minut'o'j pied'e ni ating'as la mal'nov'a'n kastel'o'n Ed'o. Ĝi est'is la sid'ej'o de ŝogun'o'j Tokugawa de 1603 ĝis 1868. Post'e la imperi'estr'o'j trans'loĝ'iĝ'is al Kiot'o kaj tie reg'is. La palac'o, kiu ampleks'as 2 300 000 m², okup'as la centr'o'n de Tokio. Sur la are'o, krom privat'a loĝ'ej'o de la imperi'estr'o, est'as arb'ar'o, kamp'o kaj riz'ej'o. Sur ĉi-last'a la imperi'estr'o prikl'ig'is riz'o'n. Est'as konstru'aĵ'o, en kiu la imperi'estr'a edz'in'o kultiv'ig'is silk'raŭp'o'j'n. Kvankam la teren'o est'as ĉirkaŭ'it'a de du'obl'a'j fos'aĵ'o'j kaj dis'ig'it'a de komerc'a'j kaj industri'a'j kvartal'o'j, sur ĝi abund'as faŭn'o (ĉ. 3600 speci'o'j) kaj flaŭr'o (1366 speci'o'j).

Proksim'um'e du'on'o de la palac'a are'o est'as mal'ferm'it'a al la publik'o. Bedaŭr'ind'e grand'a'j part'o'j de la kastel'o est'as perd'it'a'j, tamen oni pov'as vid'i kelk'a'j'n rest'aĵ'o'j'n: pord'eg'o'j'n, gvat'o'tur'o'j'n kaj gard'ej'o'n. Kvankam mal'grand'a'j kaj izol'it'a'j, la gvat'o'tur'o'j kun blank'a'j mur'o'j sur la ŝton'bar'aĵ'o'j kaj fos'aĵ'o'j est'as simpl'a'j, sed fajn'e bel'a'j. En 1992 oni konstru'is nov'a'n muze'o'n, en kiu oni pov'as rigard'i pentr'aĵ'o'j'n, kaligrafi'aĵ'o'j'n kaj ali'a'j'n art'aĵ'o'j'n, kiu'j'n la imperi'estr'a famili'o hered'is kaj konserv'is.

La kvartal'o Kand'a

Kilo'metr'o'n nord'e de la palac'o situ'as Kand'a, kvartal'o de student'o'j kaj libr'o'vend'ej'o'j. Tie trov'iĝ'as ĉ. 130 libr'o'brokant'ej'o'j kaj 30 vend'ej'o'j de nov'a'j libr'o'j. En la 1880aj jar'o'j en Kand'a oni fond'is kelk'a'j'n akademi'o'j'n kaj kolegi'o'j'n, apud kiu'j oni mal'ferm'is libr'o'vend'ej'o'j'n. Plej'part'o de la kvartal'o ne sufer'is la grand'a'n aer'atak'o'n en mart'o 1945, sekv'e de kiu pere'is pli ol 100 000 toki'an'o'j. Post la du'a mond'milit'o prosper'is la libr'o'brokant'ej'o'j. Mult'a'j el ili hav'as fak'o'j'n: literatur'o, filozofi'o, teatr'o, art'o, soci'a'j scienc'o'j, natur'a'j scienc'o'j, orient'a'j klasik'aĵ'o'j, okcident'a'j literatur'o'j ktp. Est'as ankaŭ libr'o'vend'ej'et'o, en kiu special'e aĉet'ebl'as libr'o'j pri kat'o'j.

Est'as ver'a plezur'o por libr'o'ŝat'ant'o'j kaj leg'ant'o'j aĉet'ad'i libr'o'j'n en Kand'a. Tamen last'a'temp'e, ĉar oni ne em'as leg'i precip'e paper'a'j'n libr'o'j'n, sufer'as el'don'ej'o'j kaj libr'o'vend'ej'o'j. Krom'e hodiaŭ mult'a'j hom'o'j ne plu vizit'as libr'ej'o'j'n, sed ret'e mend'as libr'o'j'n. Sekv'e de tio oni ferm'is mult'a'j'n libr'o'vend'ej'o'j'n tut'land'e. Dum la kron'virus'a pandemi'o la tokia reg'ist'ar'o, deklar'ant'e kriz'a'n stat'o'n, pet'is (ne dev'ig'e) brokant'ist'o'j'n por'temp'e ferm'i si'a'j'n libr'o'vend'ej'o'j'n (tio ne koncern'is la vend'ej'o'j'n de nov'a'j libr'o'j kaj gazet'o'j). La ferm'o est'is nov'a bat'o por la brokant'ist'o'j en Kand'a.

La kvartal'o last'a'temp'e fam'iĝ'is pro kare'aĵ-restoraci'o'j. Oni'dir'e nun est'as pli ol 400 manĝ'ej'o'j de kare'aĵ'o. Origin'e kare'o de'ven'as de Barato, sed de'long'e ĝi est'as naci'a kuir'aĵ'o de japan'o'j, precip'e popular'a inter ge'jun'ul'o'j. Kand'a ver'ŝajn'e pov'us far'iĝ'i kvartal'o de kare'aĵ'o anstataŭ de mal'nov'a'j libr'o'j.

La park'o Ueno

Je 2,5 km nord-orient'e de la kvartal'o Kand'a trov'iĝ'as la park'o Ueno. Oni pov'as nom'i ĝi'n lul'il'o de modern'a kultur'o en Tokio. En la Ed'o-epok'o tie est'is grand'a budh'ist'a templ'o Kan'ei-ĵi. Dum la en'land'a milit'o inter nov'a reg'ist'ar'o kaj ŝogun'o en 1868 Ueno far'iĝ'is batal'ej'o.

Post la milit'o la reg'ist'ar'o ig'is ĝi'n publik'a park'o, en kiu oni si'n'sekv'e konstru'is naci'a'n muze'o'n, zoologi'a'n ĝarden'o'n, koncert'ej'o'n, scienc'a'n muze'o'n kaj muze'o'n de okcident'a art'o, kaj metropol'a'n muze'o'n. Tie trov'iĝ'as mal'nov'a'j jaŝir'o'j de budh'ism'o kaj ŝinto'ism'o. Sur la pord'o de Kan'ei-ĵi ankoraŭ est'as kugl'o'spur'o'j de la milit'o en 1868. En la park'o trov'iĝ'as mult'a'j sakur'o-arb'o'j, kiu'j bel'e flor'as kaj al'log'as mult'a'j'n hom'o'j'n. Tie la plej'mult'o de promen'ant'a'j ge'jun'ul'o'j en kimon'o ne est'as japan'o'j, sed ekster'land'an'o'j.

Nepr'e vizit'ind'a est'as konstant'a ekspozici'o de la naci'a muze'o, en kiu oni pov'as sekv'i la histori'a'n evolu'o'n de japan'a art'o kaj ĝu'i art'aĵ'o'j'n. La japan'a popol'o, malgraŭ grand'a influ'o de Ĉini'o, dis'volv'is si'a'n propr'a'n kaj unik'a'n estetik'a'n sent'o'n en divers'a'j kamp'o'j. Ekzempl'e, japan'o'j el'labor'is bel'a'j'n glav'o'j'n, kask'o'j'n kaj kiras'o'j'n el krud'a'j arm'il'o'j. Oni ŝanĝ'is banal'a'n, ĉiu'tag'a'n te'trink'ad'o'n en estetik'a'n ceremoni'o'n. Petol'skrib'aĵ'o'j trans'form'iĝ'is en bild'rul'aĵ'o'j'n kaj evolu'is al modern'a'j animeoj. Simpl'a kun'met'o de flor'o'j ali'iĝ'is en art'o'n de flor'aranĝ'ad'o. Japan'a'j pentr'ist'o'j en la Ed'o-epok'o eĉ kre'is erotik'a'n bild'o'n de seks'um'ad'o kiel ĝenr'o'n de ukij'o'j (plur'kolor'a'j desegn'aĵ'o'j).

Isikawa Takasi est'as pensi'ul'o, nask'it'a en 1942, kiu labor'is por sved'a kaj japan'a kompani'o'j ĉef'e en la fak'o'j justic'o kaj revizor'ad'o.

Memor'aĵ'o'j el for'a pas'int'ec'o

Dum la jar'o'j post la unu'a mond'milit'o, mult'a'j jun'a'j vir'o'j el'migr'is al Sud-Amerik'o, serĉ'ant'e aventur'o'n. Inter ili est'is mi'a patr'o, skot'o el la industri'a urb'eg'o Glasgovo. Tie li edz'iĝ'is, en Bolivio, kun mi'a patr'in'o, kiu ankaŭ de'ven'is de Skot'land'o, kaj tie mi nask'iĝ'is en 1929.

Pro la fakt'o, ke mi'a patr'in'o mal'san'iĝ'is en Bolivio, kaj ĉar mi'a patr'o jam parol'is la hispan'a'n, ni'a famili'o (kiu nun inklud'is et'a'n frat'in'o'n mi'a'n), trans'lok'iĝ'is al Galeg'uj'o en nord-okcident'a Hispanio. Tie mi'a patr'o instru'is la angl'a'n lingv'o'n en la urb'o Orense (Ourense en la galeg'a lingv'o).

For'las'i Hispanion

Mi'a'j ge'patr'o'j loĝ'is tre kontent'a'j en Orense, kie mi'a patr'o amik'iĝ'is kun la galeg'a'j najbar'o'j, kaj precip'e kun hispan'a famili'o el Filipinoj, land'o, kiu ĝis la 19a jar'cent'o est'is koloni'o de Hispanio. Tiu kontent'ig'a viv'o est'is subit'e inter'romp'it'a en 1936, kiam eksplod'is la kruel'a en'land'a milit'o sub Francisco Franc'o. Mi'a patr'o tuj decid'is, ke ni dev'as for'las'i Hispanion. Do ni vojaĝ'is nokt'e per fer'voj'o al Oporto (Port'o) en Portugali'o, kaj tie ni rest'is ĝis konstat'iĝ'is la minac'o de eĉ pli tim'ig'a milit'o, ne nur en'land'a, sed mond'a.

En tiu'j jar'o'j antaŭ la du'a mond'milit'o ni'a viv'o ŝajn'is idili'a. Portugali'o'n ni trov'is ĉarm'e mal'modern'a kaj pitoresk'a, precip'e en la kvartal'o, kie ni loĝ'is. La grand'a'j modern'ig'o'j, kiu'j hodiaŭ tie trov'iĝ'as (alt'a'j mal'bel'a'j tur'konstru'aĵ'o'j, amas'a urb'ig'ad'o, intens'a trafik'o ktp), ankoraŭ ne okaz'is. Sur la strat'o'j en la urb'o'j oni ĉiu'tag'e vid'is ĉar'o'j'n tir'at'a'j'n de bov'o'j, kaj nud'pied'a'j'n kamp'ar'an'o'j'n. Sur la bel'eg'a river'o Douro tradici'a'j vel'boat'o'j port'is grand'a'j'n barel'o'j'n de nov'a vin'o al la vin'kel'o'j en Vil'a Nov'a de Gaia. Sed baldaŭ ni'a trankvil'o est'is inter'romp'it'a de la tim'o, ke nov'a milit'o ŝajn'as ne'evit'ebl'a.

Re'foj'e mi'a'j ge'patr'o'j decid'is trans'lok'iĝ'i. Ni vojaĝ'is ŝip'e al Glasgovo, la nask'iĝ'lok'o de mi'a patr'o, kaj mal'long'e post'e est'is deklar'it'a milit'o kontraŭ Hitlero. Mi memor'as, ke iu'n dimanĉ'o'n en septembr'o 1939, aŭskult'ant'e la radi'o'n, ni aŭd'is la anonc'o'n pri la deklar'o.

Est'us enu'ig'e kaj mal'agrabl'e mult'o'n rakont'i pri la milit'o. Ni'a dom'o sufer'is bomb'ad'o'n. Kelk'a'j najbar'o'j est'is mort'ig'it'a'j, sed ni ne est'is vund'it'a'j. Dum la aer'atak'o'j, la brit'a'j insul'o'j est'is defend'at'a'j de kuraĝ'a'j flug'soldat'o'j naci'a'j kaj alianc'a'j, el kiu'j mult'a'j est'is pol'o'j aparten'ant'a'j al la Liber'a Pol'a Arme'o. Apud ni'a dom'o est'is loĝ'ej'o de pol'a'j oficir'o'j, kaj, kvankam ni est'is nur jun'a'j lern'ej'an'o'j, ili oft'e halt'is sur la strat'o por konversaci'i kun ni. Tio ig'is ni'n sent'i ni'n plen'kresk'ul'o'j.

Re'e'n al Portugali'o

Mi'a patr'o dev'is labor'i dum'tag'e en fabrik'o de milit'a'j ekip'aĵ'o'j (periskop'o'j kaj telemetr'o'j) kaj nokt'e, kiel help'polic'ist'o dum la bomb'atak'o'j. Li'a salajr'o est'is mal'alt'a, sed mi'a'j ge'patr'o'j hav'is iom da ŝpar'mon'o, kiu sufiĉ'is por decid'ig'i ili'n post la fin'o de la milit'o for'las'i la griz'a'j'n post'milit'a'j'n kondiĉ'o'j'n kaj re'ir'i al Portugali'o. Tio'n ni fakt'e far'is.

En Portugali'o mi stud'is la lingv'o'n kaj literatur'o'n portugal'a'j'n, kaj post'e trov'is posten'o'j'n en divers'a'j entrepren'o'j, unu'e en la portovin'a industri'o, kaj last'e kiel sekretari'o de la direktor'o de min'ej'o en la mont'ar'a region'o Beira Baixa, ne'mal'proksim'e de la hispan'a land'lim'o. Min'ej'o'j est'as ĉiam mal'bel'a'j, sed la tut'a ĉirkaŭ'a region'o ekster la min'ej'a'j instal'aĵ'o'j est'as eg'e bel'a. Tie dum la somer'o oni ĝu'as splend'a'n sun'a'n veter'o'n, kaj mi pov'is promen'i sur la mont'o'j. Dum vintr'o est'is tre mal'varm'e, sed ne mal'agrabl'e, kun profund'a neĝ'o kaj glaci'o sur la river'o'j – ver'e rav'a pejzaĝ'o. Dum'nokt'e la ĉiel'o est'is kiel nigr'a velur'o asperg'it'a per milion'o'j da stel'o'j.

Kanado, Germanio, Angli'o, Argentino ...

Tamen, viv'ant'e en tiu izol'it'a region'o, mi ne plu pov'is long'e toler'i la sol'ec'o'n. Do mi for'las'is Portugali'o'n kaj vojaĝ'is al Kanado per la vatikan'a karg'o'ŝip'o Capo Miseno, sur kies pob'o flirt'is la blank'a kaj flav'a flag'o kun la ŝlos'il'o'j de Sankt'a Petro. Mi ne long'e rest'is en Kanado (Montreal'o), ĉar mi ne sukces'is trov'i posten'o'n. Pro tio mi re'ven'is al Eŭrop'o kaj labor'is en Germanio kiel instru'ist'o. De tie mi trans'lok'iĝ'is al Angli'o, kie mi renkont'is Mojan, la vir'in'o'n, kiu iĝ'is mi'a edz'in'o. Ŝi vol'is loĝ'i en Skot'land'o, kie ŝi viv'is kiel et'a infan'o dum la milit'o. Ŝi ricev'is la posten'o'n de ĉef'instru'ist'in'o en baz'lern'ej'o sur et'a insul'o de la Ŝetlanda Insul'ar'o. Post kelk'a'j jar'o'j sur la insul'et'o, mi decid'is pli'stud'i en universitat'o sur la skot'a ĉef'ter'o. Mi baz'e diplom'it'iĝ'is, kaj ni re'foj'e trans'lok'iĝ'is, sed ĉi-foj'e al Bon'aer'o, Argentino. En Bon'aer'o mi esplor'is la histori'o'n de la skot'a'j koloni'ant'o'j en Argentino kaj Urugvajo dum la dek-naŭ'a jar'cent'o. Post mi'a magistr'a diplom'it'iĝ'o ni re'ven'is al Skot'land'o, kie ni pas'ig'is kelk'a'j'n jar'o'j'n sur ali'a kaj pli grand'a insul'o. Mi re'memor'as la iom sovaĝ'a'n bel'ec'o'n de nord'a kaj okcident'a Skot'land'o. De la mar'bord'o vid'ebl'as magi'a perspektiv'o de insul'o post insul'o, etend'iĝ'ant'a ĝis la for'a nebul'a horizont'o.

Tiam ni jam hav'is tri fil'o'j'n. Hodiaŭ, la du plej mal'jun'a'j est'as edz'iĝ'int'a'j kaj hav'as si'a'j'n propr'a'j'n famili'o'j'n, unu en Bavari'o; ali'a en Skot'land'o. Mi'a edz'in'o kaj mi fin'fin'e trov'is konstant'a'n hejm'o'n en Irlando, kie ni nun loĝ'as.

Dum ni'a sufiĉ'e long'a viv'o, ni do hav'is okaz'o'n loĝ'i en divers'a'j part'o'j de la mond'o, kaj vizit'i mult'a'j'n land'o'j'n. Mi konserv'as apart'e dolĉ'a'j'n memor'aĵ'o'j'n pri kelk'a'j el ili, precip'e: la mont'ar'a provinc'o Beira Baixa en Portugali'o; la preskaŭ alp'a urb'et'o Bariloche en la sud'a region'o de And'o'j; la skot'a Alt'ej'o, de kie de'ven'is mi'a'j pra'patr'o'j; mal'grand'a urb'o, Cathair na Mart (angl'e: Westport) en Irlando; ĉarm'a urb'et'o Soria, laŭ reputaci'o unu el la plej mal'varm'a'j kaj plej alt'e situ'ant'a'j lok'o'j en Hispanio, kie loĝ'is, instru'is, kaj trov'is inspir'o'n unu el la plej el'star'a'j hispan'a'j poet'o'j de la 20a jar'cent'o, Antonio Machado; kaj fin'fin'e, mi re'memor'as bon'ven'ig'a'n Akurejri, la sorĉ'a'n plej nord'a'n urb'o'n en Islando.

Sed kiom ne'kred'ebl'e ŝanĝ'iĝ'is la mond'o dum mi'a viv'o! Kiam mi est'is knab'o, ne ekzist'is televid'o, person'a'j komput'il'o'j, Inter'ret'o, poŝ'telefon'o'j, dizel-trajn'o'j (nur vapor'a'j en ni'a region'o), jet'aviad'il'o'j, super'vend'ej'o'j, radar'o, laser'o, spac'vetur'il'o'j kaj cent'o kaj cent'o da invent'aĵ'o'j, kiu'j nun ŝajn'as preskaŭ banal'aĵ'o'j.

Al mi ŝajn'as, ke mens'e mi ankoraŭ viv'as en la du'dek'a jar'cent'o, ne en la du'dek-unu'a!

Garbhan Mac Aoidh est'as plur'lingv'a traduk'ist'o kaj verk'ist'o, kiu kontribu'as al MONATO ek'de 1988.

Fonetik'a'j element'o'j en la skrib'o

Pri la inform'plen'a artikol'o Interes'a'j paralel'ism'o'j inter alfabet'o'j (MONATO 2020/08-09, p. 28-29) la jen'o'n: Ankaŭ en la egiptaj hieroglif'a kaj hieratik'a skrib'sistem'o'j est'is fonetik'a'j element'o'j. La roz'et'a ŝton'o ja tut'e ebl'ig'is al Champollion deĉifr'i la glifaron laŭ la du nom'o'j Kleopatr'a kaj Ptoleme'o. La fenic'a sistem'o simpl'ig'is ĝi'n uz'ant'e unu'sol'a'n sign'o'n por plur'a'j silab'o'j kiel „ba”, „bu”, „bi” ekzempl'e. Par – „dom'o” en la egipta – far'iĝ'is „b”, ĉar „dom'o” est'as la signif'o de bet en semid'a'j lingv'o'j. Iom konfuz'e aspekt'as, ke „E”, la grek'a epsilon, evolu'is el la fenic'a He, do „h”, dum et'a – H, η – est'iĝ'is el tut'e ali'a sign'o, nom'e ĥet, kiu star'as por la konsonant'o „h” en la latin'a kaj la okcident-grek'a.

Ali'a semid'a sistem'o est'as la etiop'a por la amhar'a kaj la eritrea. Ĝi tamen de'ven'as de la sabea, la sud-arab'a, sed la alfabet'a ord'o de ĝi est'as tut'e ali'a. Tia'n de'ven'o'n hav'as ankaŭ la tifanag-skrib'o de la tuareg'o'j. Surpriz'e, la mongol'a galik baz'iĝ'as sur arame'a skrib'sistem'o! Ĝi plen'e prezent'as vokal'o'j'n. La taj'a kaj la laosa est'as plen'e hind-de'ven'a'j. La japan'a'j kan'a-sistem'o'j hav'as sign'ar'a'n ord'o'n laŭ hind'a model'o.

Traduk'il'o'j pli'bon'iĝ'as

Monat'o intervju'is Eckhard Bick, fak'ul'o'n pri komput'a lingv'o'scienc'o kaj pri'zorg'ant'o'n de la sistem'o WikiTrans, kiu aŭtomat'e traduk'as la angl'a'n Vikipedion al Esperant'o.

Bick: Mi'a'j origin'a'j fak'o'j est'is medicin'o, la angl'a kaj la hispan'a, kiu'j'n mi stud'is en Bon'n kaj Londono. Post'e, jam kurac'ist'o en Dani'o, mi al'don'is skandinav'ist'ik'o'n/nord'ist'ik'o'n kaj la portugal'a'n, kun fin'a disert'aĵ'o pri leksikografi'o. Nur last'e ven'is lingv'ist'ik'o, pri kiu mi doktor'iĝ'is en 2000 kun special'iĝ'o ĝust'e pri komput'a lingv'ist'ik'o: aŭtomat'a gramatik'a analiz'o de la portugal'a. Mi'a'j plej fru'a'j komput'lingv'ist'ik'a'j projekt'o'j, fin'e de la ok'dek'a'j jar'o'j, est'is dan-esperant'a maŝin'traduk'ad'o kaj portugal'a leksikografi'o. Post'e ven'is projekt'o'j pri mult'a'j ali'a'j lingv'o'j kaj tem'o'j. Kaj ĉe la Universitat'o de Sud'a Dani'o en Odense kaj kiel privat'a entrepren'ist'o mi labor'as pri preskaŭ ĉiu'j ĝerman'a'j kaj latin'id'a'j lingv'o'j, konstru'ant'e analiz'il'o'j'n. Aplik'aĵ'o'j est'as ekzempl'e pedagogi'a'j il'o'j por instru'i gramatik'o'n, maŝin'traduk'il'o'j, ortografi'a'j kaj gramatik'a'j kontrol'il'o'j ktp. Aktual'e mi labor'as unu'flank'e pri kom'o-kontrol'il'o, ali'flank'e kun grand'a dan-german'a tekst'o'kolekt'o el Facebook kaj Twitter en projekt'o pri mal'am'a lingv'o'uz'o kontraŭ minoritat'o'j.

MONATO: Oni komenc'is jam eksperiment'i pri per'komput'il'a traduk'ad'o, kiam aper'is la unu'a'j komput'il'o'j. Inter'temp'e la sistem'o'j pli'bon'iĝ'is ĝis tia grad'o, ke ili eĉ est'as util'a'j. Ĉu tiu progres'o okaz'is per subit'a'j salt'o'j, aŭ ĉu okaz'is nur laŭ'grad'a pli'bon'iĝ'o?

Bick: Ambaŭ! En la unu'op'a'j teknologi'o'j uz'at'a'j por MT (maŝin'traduk'ad'o) okaz'is laŭ'grad'a evolu'o, sed al'ven'is ankaŭ tut'e nov'a'j teknologi'o'j. En la unu'a faz'o, en la 70aj ĝis 90aj jar'o'j, oni prov'is baz'i MT sur gener'a'j'n analiz'o'j'n, sed – ebl'e pro mank'o de sufiĉ'e fort'a'j komput'il'o'j – la rezult'o'j est'is mal'bon'a'j, kaj mult'a'j opini'is, ke neniam ebl'os bon'e traduk'i per komput'il'o. Tamen ekzist'is grand'a'j projekt'o'j kiel DLT (kun Esperant'o kiel pont'lingv'o) kaj la german'a Verbmobil, kiu'j montr'is, ke la afer'o ne est'as tut'e mal'ebl'a. Eĉ antaŭ ne'long'e oni prov'is kun simil'a al'ir'o (LFG-gramatik'o) en grand'a norvegi'a projekt'o, Log'o'n, sed ankaŭ tiu projekt'o ne bon'e sukces'is.

Mi mem uz'is nov'a'n paradigm'o'n, de'pend'ec'a'j'n gramatik'o'j'n kaj kun'tekst'lim'ig'a'n gramatik'o'n (constraint grammar), kiu sam'e baz'as MT sur lingv'ist'ik'a'n analiz'o'n kaj leksik'o'j'n, sed uz'as pli fortik'a'j'n gramatik'o'j'n, kiu'j ne fiask'as ĉe tekst'erar'o'j kaj tro vari'a lingv'o'uz'o. En 2007 mi lanĉ'is dan-angl'a'n sistem'o'n, kiu tiam est'is la sol'a ret'e hav'ebl'a sistem'o, kaj eĉ post la aper'o de Google Translate long'e rest'is pli bon'a ol tiu last'a.

La tri'a metod'o-faz'o, kiu'n uz'as ĝust'e Google ek'de 2008, tem'as pri statistik'a'j metod'o'j, per kiu'j oni maŝin'lern'as traduk'i grup'o'j'n de vort'o'j el du'lingv'a'j font'o'j, ekzempl'e ret'paĝ'o'j, kaj kombin'as tiu'j'n tradukerojn laŭ ili'a'j ver'ŝajn'ec'o'j. Tio'n help'is la konstru'ad'o de grand'a'j tekst'ar'o'j plur'lingv'a'j, ne'last'e el EU-font'o'j (trans'skrib'o'j de parlament'a'j diskut'o'j). La nov'a metod'o est'is iom post iom pli'bon'ig'it'a kaj hav'is la avantaĝ'o'n est'i mal'mult'e'kost'a, ĉar neces'as nur daten'o'j, ne lingv'ist'o'j por kre'i leksik'o'j'n kaj gramatik'o'j'n.

Kvar'a etap'o ek'is antaŭ nur mal'mult'a'j jar'o'j, kun la al'ven'o de neŭron'a'j ret'o'j. Tiu'j ekzist'is jam en la 80aj jar'o'j, sed nur antaŭ ne'long'e komput'il'o'j sufiĉ'e fort'iĝ'is por ebl'ig'i ver'a'j'n aplik'aĵ'o'j'n. La evolu'o antaŭ'e'n'ir'is pro projekt'o'j pri bild- kaj vizaĝ-re'kon'o, kaj pri akustik'a kompren'o de parol'at'a lingv'o, sed ebl'is uz'i simil'a'j'n algoritm'o'j'n por MT. Tiel Google ating'is MT-nivel'o'n, kun kiu nun est'as mal'facil'e konkurenc'i lingv'ist'ik'e, simpl'e ĉar est'us tro da labor'o. Kaj firma'o'j kiel DeepL, kiu'j kombin'as tiu'n metod'o'n kun lingv'ist'ik'e bon'a'j daten'o'j, est'as eĉ pli sukces'a'j ol Google, kvankam nur en tiu'j lingv'o'par'o'j, por kiu'j ili hav'as la bon'a'j'n lingv'ist'ik'a'j'n rimed'o'j'n.

MONATO: En 2012 Esperant'o al'don'iĝ'is al la lingv'o'j traktat'a'j de la Google-Traduk'il'o (https://translate.google.com). Tio okaz'is ne'long'e post la aper'o de vi'a sistem'o WikiTrans, kiu traduk'as de la angl'a al Esperant'o. Ĉu ekzist'as ia rilat'o inter tiu'j sistem'o'j?

Bick: WikiTrans uz'as lingv'ist'ik'a'n MT-sistem'o'n kaj en'hav'as ver'ŝajn'e la plej grand'a'n esperant'a'n vort'ar'o'n iam kre'it'a'n. Google, kiel dir'it'e, tiam trejn'is si'a'j'n MT-il'o'j'n statistik'e kaj por tio bezon'is du'lingv'a'j'n tekst'o'j'n. Por Esperant'o ekzist'is tre mal'mult'e da tia'j, kaj ne en cifer'ec'a form'o, do mal'facil'is uz'i tiu'n metod'o'n. Do ebl'e ĝust'e la al'ven'o de WikiTrans, kun grand'eg'a du'lingv'a tekst'o'kvant'o hav'ebl'a en la ret'o, fin'e ebl'ig'is al Google aplik'i si'a'n statistik'a'n metod'o'n. Mi'a'sci'e neni'u ricev'is respond'o'n pri tio de Google, do dum'e est'as nur interes'a pens'o. Sed fakt'o est'as, ke Google dum long'a temp'o ne lanĉ'is esperant'a'n MT-sistem'o'n, sed ja preskaŭ tuj post la aper'o de WikiTrans.

MONATO: Do WikiTrans kaj la Google-Traduk'il'o uz'as mal'sam'a'j'n teknik'o'j'n. Ĉu tio montr'iĝ'as per la el'ig'aĵ'o de tiu'j sistem'o'j? Ĉu ili far'as mal'sam'a'j'n erar'o'j'n?

Bick: Jes. La erar'o'j'n de lingv'ist'ik'a sistem'o oni pov'as analiz'i, kaj tial korekt'i. Tip'e ili est'as kaŭz'at'a'j de tru'o'j en la vort'ar'o, aŭ de gramatik'a mis'analiz'o. Oni klar'e vid'as la erar'o'j'n en la tekst'o. Mal'e, statistik'a sistem'o, kiu kombin'as vort'grup'o'j'n en la cel'lingv'o, oft'e kre'as tut'e glat'a'n fraz'o'n, kiu pov'as tamen hav'i mal'ĝust'a'n signif'o'n, sed ne ebl'as vid'i la erar'o'n sen kon'i la font'lingv'a'n fraz'o'n. Ekzempl'e, tia sistem'o pov'us traduk'i dolar'o'j'n per eŭr'o'j, aŭ unu kolor'o'n per ali'a, nur ĉar la vort'o'j aper'as statistik'e en simil'a'j kun'tekst'o'j.

MONATO: Kiam oni pri'taks'as traduk'il'o'n, kiel oni mezur'as la kvalit'o'n de traduk'o?

Bick: En scienc'a'j artikol'o'j oni oft'e uz'as la mezur'o'n nom'at'a'n „BLEU”. Por tiu metod'o oni bezon'as unu aŭ plur'a'j'n „or'a'j'n” (hom'a'j'n) traduk'o'j'n de fraz'o kaj nombr'as, kiom da 1-, 2-, 3- kaj 4-vort'a'j grup'o'j sam'as inter tiu'j kaj la komput'il'a traduk'o. La problem'o est'as, ke tiu metod'o ven'as el la statistik'a paradigm'o kaj don'as avantaĝ'o'n al tiu'j sistem'o'j, kiu'j konstru'is la traduk'o'n ĝust'e per kun'met'o de tia'j vort'grup'o'j, dum ĝi pun'as lingv'ist'ik'a'n sistem'o'n, kiu ekzempl'e ŝanĝ'as la vort'ord'o'n aŭ uz'as sinonim'o'n sen'erar'a'n sed statistik'e mal'pli oft'a'n. Ali'a metod'o, sen tiu problem'o, sed labor'e mult'e pli kost'a, est'as hom'a inspekt'o kaj kvalit'ord'ig'o (rang'ig'o) de la traduk'o'j: iu dev'as dir'i, kiu est'as la plej bon'a, 2a, 3a ktp, tiel trov'ant'e rang'o'n por la MT-sistem'o test'at'a kompar'e kun ali'a'j kaj hom'a'j traduk'o'j.

MONATO: Kio'n oni pov'as dir'i pri la relativ'a kvalit'o de angl'a-esperant'a traduk'o far'it'a per Google aŭ per WikiTrans?

Bick: Mi opini'as, ke tiu de WikiTrans est'as pli bon'a. Ĝi cert'e est'is komenc'e, sed neni'u far'is freŝ'dat'a'n, scienc'a'n kompar'o'n. Ĉiu'okaz'e en WikiTrans est'as divers'a'j mekanism'o'j por trakt'i vort'o'j'n ne'kon'at'a'j'n al la sistem'o, trakt'i erar'o'j'n aŭ mal'glat'aĵ'o'j'n en la angl'a original'o ktp, kiu'j kre'as fortik'ec'o'n ne facil'e hav'ebl'a'n en maŝin'lern'a sistem'o. Krom'e ebl'as pli facil'e adapt'i lingv'ist'ik'a'n sistem'o'n al nov'a ĝenr'o, dum maŝin'lern'a sistem'o bezon'as nov'a'j'n lern'daten'o'j'n por nov'a ĝenr'o. Mi jam far'is tio'n, analiz'o'flank'e, por divers'a'j ĝenr'o'j. Tial WikiTrans mi'a'opini'e hav'us avantaĝ'o'j'n, se oni uz'us ĝi'n ekzempl'e por traduk'i ret'mesaĝ'o'j'n, kiu'j ja ne ekzist'as du'lingv'e en la ret'o, tiel ke Google ne pov'as kre'i apart'a'n trejn'korpus'o'n por tiu ĝenr'o.

MONATO: Kvankam pro si'a Gmail, kiu'n uz'as mult'a'j hom'o'j, Google ja dispon'as iom grand'a'n kolekt'o'n da unu'lingv'a'j ret'mesaĝ'o'j; eĉ mal'net'o de ĉi tiu intervju'o pas'is tra ĝi'a'j servil'o'j! Ĉu WikiTrans kaj Google-Traduk'il'o ankoraŭ evolu'as? Kiel?

Bick: Jes. WikiTrans pli'bon'iĝ'as ne-rekt'e, kiam mi pli'bon'ig'as la gramatik'a'n analiz'o'n de la angl'a, kaj tio'n mi far'as ankaŭ por ali'a'j projekt'o'j. Neces'as tamen re'kompil'i la MT-sistem'o'n kaj far'i labor'ig'a'j'n kontrol'o'j'n por evit'i krom'efik'o'j'n, kaj tio'n mi mal'oft'e far'as, ĉar far'i tio'n por Esperant'o est'as sen'en'spez'a labor'o. Google daŭr'e pli'bon'ig'as si'a'j'n MT-sistem'o'j'n per pli rapid'a'j maŝin'o'j kaj neŭron'a'j ret'o'j, sed mi ne sci'as, kiom oft'e ili re'kompil'as tio'n por la esperant'a sistem'o, kaj mi dub'as, ke Google far'as i'a'n vort'ar'a'n labor'o'n por Esperant'o, ĉar ne ekzist'as vend'o-baz'o. Sed de temp'o al temp'o ĝi dev'us tamen ankoraŭ pli'bon'iĝ'i, ankaŭ ĉar la ret'o tiom kresk'as kaj al'ven'as pli da (du'lingv'a'j) daten'o'j.

Bick: WikiTrans lern'as ili'n per hom'a labor'o aŭ per aŭtomat'a analiz'o de vort'kun'met'aĵ'o'j. La MT de Google lern'as per la aper'o de vort'o'j en du'lingv'a'j tekst'o'j.

MONATO: En oktobr'o 2020 Facebook anonc'is M2M-100, „la unu'a'n plur'lingv'a'n model'o'n por aŭtomat'a traduk'ad'o, kiu traduk'as inter iu ajn par'o el 100 lingv'o'j, ne bezon'ant'e angl'a'lingv'a'j'n daten'o'j'n”. Ĉu la sistem'o est'as tiel nov'spec'a, kiel la anonc'o sugest'as?

Bick: Mi kred'as, ke ankaŭ tie tem'as pri neŭron'a'j ret'o'j, kiu'j en si mem ne plu est'as nov'a'j. Sed mi ne pov'as taks'i, ĉu sen-pont'lingv'a traduk'ad'o de 100 lingv'o'j est'as nov'a, aŭ ĉu Google jam far'is simil'e. Antaŭ'e ebl'is foj'e vid'i spur'o'j'n de la angl'a pont'lingv'o ekzempl'e en dan-sved'a traduk'ad'o, kiam aper'is angl'a vort'o el neni'o, sed tio mal'oft'as nun, aŭ tut'e ne plu okaz'as.

MONATO: Sci'vol'e, mi kompar'is list'o'j'n de la lingv'o'j traktat'a'j de la sistem'o'j de Google kaj Facebook: Google nun hav'as 108 lingv'o'j'n, Facebook hav'as 100, kaj ĉirkaŭ 88 lingv'o'j est'as en ambaŭ list'o'j. Inter la lingv'o'j traktat'a'j de Google sed ne de Facebook trov'iĝ'as Esperant'o. Ĉu vi pens'as, ke est'as apart'a'j problem'o'j por al'don'i Esperant'o'n al tia sistem'o?

Bick: Ne. Trejndatenoj ja ekzist'as, ekzempl'e en WikiTrans. Mi supoz'as, ke tio de'pend'as ankaŭ de si'n'ten'o'j kaj politik'o, kaj ke la decid'ul'o'j de Facebook est'as mal'pli simpati'a'j al Esperant'o, aŭ simpl'e ignor'as ĝi'n. Dum'e Google hav'as kultur'o'n de liber'a'j ide'o'j kaj iniciat'o'j (Google Campus, Google Summer of Code, Google Moonshots, Google X Prize), ĉe kiu'j unu'op'a'j esplor'ist'o'j, aŭ ekster'ul'o'j, rajt'as el'prov'i afer'o'j'n laŭ propr'a opini'o. Ebl'e tio permes'as la al'don'o'n de et'a'j lingv'o'j al la MT-sistem'o, simpl'e „ĉar ebl'as”, sen'de'pend'e de la uz'ant'o'kvant'o aŭ komerc'a valor'o.

MONATO: Ĉu oni pov'as i'o'n far'i por sub'ten'i esplor'ad'o'n pri komput'a lingv'o'scienc'o per Esperant'o?

Bick: Jes. WikiTrans hav'as vort'ar'o'paĝ'o'n en la ret'o, kie oni – krom rigard'i traduk'o'j'n – pov'as al'don'i traduk'o'j'n aŭ kontrol'i la traduk'o'n de hazard'a'j vort'kun'met'aĵ'o'j, kiu'j'n la sistem'o jam konstru'is, sed kiu'j ne aŭ mal'oft'e est'as kontrol'it'a'j de hom'o: https://xl.wikitrans.net/

Edmund Grimley Evans est'as esplor'inĝenier'o en la komput'il'a fak'o kaj traduk'int'o de plur'a'j libr'o'j en Esperant'o'n.

Ĉu vi sufer'as pro Zoom-lac'ec'o?

Divers'a'j retkunveniloj ebl'ig'as al ni parol'e kaj vid'e inter'ag'i eĉ dum trud'izol'iĝ'o'j kaŭz'at'a'j de la nun'a san'kriz'o. Sed ili ne est'as sen'risk'a'j kaj ne tut'e anstataŭ'as hom'a'j'n kontakt'o'j'n.

Ek'de la komenc'o de la nun'a san'kriz'o, mult'a'j hom'o'j spert'is divers'a'j'n teknik'a'j'n rimed'o'j'n por for'a komunik'ad'o. Mult'a'j il'o'j dispon'ebl'as: Skype, WhatsApp, Facetime, Webex, Microsoft Teams, Google Meet, Zoom kaj ali'a'j. Tiu'j il'o'j ebl'ig'as al ni vid'i kaj aŭskult'i unu la ali'a'n kaj dum konversaci'o'j inter du hom'o'j kaj dum grand'a'j kun'ven'o'j kun cent'o'j da part'o'pren'ant'o'j. Kvankam tiu'j il'o'j est'is unu'e dis'volv'at'a'j por entrepren'a medi'o, ili est'as nun uz'at'a'j de vast'a publik'o por mult'a'j divers'a'j cel'o'j: babil'i kun ge'av'o'j, far'i kurs'o'j'n, send'i bon'dezir'o'j'n okaz'e de nov'a jar'o, inter'ag'i kun kon'at'o'j, sekv'i preleg'o'j'n, aperitiv'i kun amik'o'j kaj eĉ am'ind'um'i!

Mult'a'j inter ni pli'bon'ig'is si'a'n teknik'a'n nivel'o'n kaj rapid'e al'kutim'iĝ'is al tiu'j il'o'j. Tamen la retkunveniloj ne anstataŭ'as la fizik'a'n renkont'iĝ'o'n. Ili eĉ al'trud'as risk'o'j'n al ni'a san'o. Esplor'ist'o'j nom'as tiu'n mal'san'o'n „Zoom-lac'ec'o”, difin'it'a kiel „lac'ec'o, mal'trankvil'o, angor'o aŭ el'ĉerp'iĝ'o lig'at'a al tro'uz'ad'o de virtual'a'j platform'o'j de komunik'ad'o”, laŭ Carolyn Reinach Wolf, uson'a psikolog'in'o.

La inter'ŝanĝ'o'j per retkunveniloj est'as oft'e ĝen'at'a'j de divers'a'j teknik'a'j mal'facil'aĵ'o'j: mult'a'j hom'o'j ne jam kapabl'as zorg'i pri si'a'j mikrofon'o kaj kamera'o. Ali'a'j teknik'a'j problem'o'j ven'as de ret'al'ir'o, aŭ de la il'o'j mem: kelk'foj'e oni renkont'as mal'facil'aĵ'o'j'n por konekt'i si'a'n komput'il'o'n al la servil'o, aŭ oni est'as abrupt'e mal'konekt'it'a.

Vort'o'j ne grav'as

Esplor'o'j de profesor'o Albert Mehrabian evident'ig'is, ke dum normal'a konversaci'o 55 % de la inter'ag'o ven'as de korp'a'j kaj vizaĝ'a'j esprim'o'j, 38 % de la voĉ'a'j ton'o kaj son'o kaj nur 7 % de la signif'o de la prononc'at'a'j vort'o'j. Kiam oni uz'as il'o'j'n por ret'kun'ven'o'j, oni ne pov'as observ'i la korp'a'n esprim'o'n de ni'a'j kun'parol'ant'o'j. Ankaŭ, per kamera'o kaj ali'flank'e de komput'il'a'j sistem'o'j, ni ne kapabl'as rigard'i ni'a'j'n kun'parol'ant'o'j'n rekt'e en la okul'o'j'n: aŭ ni rigard'as la hom'o'n sur ekran'o, aŭ ni rigard'as ni'a'n kamera'o'n kaj mal'traf'as la efik'o'n de tio, kio'n ni dir'as al kun'parol'ant'o.

En normal'a'j konversaci'o'j, oni kutim'as leg'i la re'ag'o'j'n de ni'a'j kun'parol'ant'o'j per ties vizaĝ'o: ni sen'pen'e vid'as kiam ili konsent'as, mal'konsent'as aŭ vol'as re'ag'i. Per tiu'j vid'sistem'o'j ni ne pov'as kapt'i la mien'o'n de ni'a'j al'parol'ant'o'j: oft'e la vizaĝ'o ne est'as bon'e lum'ig'at'a, aŭ la kamera'o est'as ne-sufiĉ'e bon'a, aŭ simpl'e oni part'o'pren'as en grand'a kun'ven'o kaj vid'as nur vizaĝ'o'j'n aspekt'ant'a'j'n sam'e kiel mal'grand'a'j poŝt'mark'o'j sur ni'a ekran'o. Ni pov'as est'i distr'at'a'j ankaŭ de divers'a'j dekoraci'o'j vid'ebl'a'j ĉe ĉiu part'o'pren'ant'o. Ne ĉiu hav'as la ŝanc'o'n instal'i hejm'ofic'ej'o'n, ali'a'j dev'as komunik'i mez'e de la viv'o'ĉambr'o. Ceter'e, hom'o'j pov'as sent'i si'a'n intim'ec'o'n invad'it'a, kiam ili'a'j koleg'o'j rigard'as ĉe ili per retkunveniloj.

Ankaŭ la son'o est'as mal'pli bon'a ol dum normal'a konversaci'o: la voĉ'o pov'as est'i mal'rapid'ig'it'a du sekund'o'j'n inter parol'ant'o kaj aŭskult'ant'o; oni oft'e parol'as plur'op'e sam'temp'e, aŭ est'as silent'o'j, kaj la konversaci'o est'as pli abrupt'a ol kiam oni rekt'e parol'as al hom'o'j.

Krom'e, per la plej grand'a part'o de tiu'j sistem'o'j, oni vid'as si'n mem dum la konversaci'o, kio est'as krom'a font'o de mal'koncentr'iĝ'o, ĉar ni ne pov'as mal'atent'i ni'a'n propr'a'n aspekt'o'n.

Ni'a cerb'o mal'koher'as

Dum ret'kun'ven'o'j, eĉ se ni'a'j mens'o'j est'as kun'a'j dank'e al la teknik'a'j rimed'o'j, ni'a'j korp'o'j ver'e sent'as, ke ni est'as for unu de la ali'a. Ni'a cerb'o ricev'as mal'akord'a'j'n inform'o'j'n, do ne kapabl'as bon'e re'ag'i, ni iĝ'as lac'a'j kaj neniam pov'as mal'streĉ'iĝ'i dum la konversaci'o. Dum la normal'a viv'o, ni al'kutim'iĝ'is al rest'ad'o en divers'a'j lok'o'j kaj kun divers'a'j hom'o'j por labor'o, famili'o kaj distr'aĵ'o'j. Kiam ĉiu'j inter'ag'o'j tra'ir'as ret'komunik'il'o'j'n kaj la sam'a'n komput'il'o'n, tabul'komput'il'o'n aŭ poŝ'telefon'o'n, ni'a cerb'o ne est'as trankvil'ig'at'a de tiu miks'aĵ'o.

Hom'o'j kutim'as inter'renkont'iĝ'i jam de plur'a'j cent'mil'o'j da jar'o'j, sed ret'kun'ven'o'j iĝ'is ĝeneral'a'j nur de kelk'a'j monat'o'j. Ver'ŝajn'e ni'a cerb'o bezon'as iom da temp'o por al'kutim'iĝ'i al la nov'a situaci'o. Ali'flank'e, ni pov'as esper'i, ke la san'kriz'o ne daŭr'os tro long'e, kaj ke ni baldaŭ re'ven'os al pli fizik'a'j hom'a'j inter'ag'o'j.

Thierry Spanjaard loĝ'as en Marsejlo, Franci'o, kaj labor'as kiel konsil'ist'o pri komunik'ad'o kaj merkat'ik'o.

Hejm'e'n'ir'i per lift'o

„Fin'fin'e mi pov'as re'ven'i hejm'e'n per lift'o”, dir'is 70-jar'a vir'in'o kun ĝoj'o'plen'a mien'o, loĝ'ant'a en apartament'o en la kvin'a etaĝ'o.

En decembr'o 2020 solen'aĵ'o pri instal'ad'o de lift'o'j okaz'is en la kvartal'o Zhongshan de la urb'o Jiaxing (provinc'o Zhejiang). Part'o'pren'is ne nur reprezent'ant'o'j de la kvartal'an'ar'o, sed ankaŭ rilat'a'j estr'o'j de la lok'a reg'ist'ar'o, kaj kompren'ebl'e ankaŭ respond'ec'ul'o de la lift'o'kompani'o.

Mal'nov'a'j problem'o'j

Nun'temp'e en ĉin'a'j urb'o'j facil'e vid'ebl'as mult'a'j alt'a'j loĝ'dom'o'j, ĉar antaŭ ĉirkaŭ 15 jar'o'j Ĉini'o konstru'is mult'a'j'n dom'o'j'n por pli'bon'ig'i la viv'kondiĉ'o'j'n de urb'an'o'j. Plej mult'a'j loĝ'dom'o'j est'as 6-etaĝ'a'j, kaj ne instal'iĝ'is lift'o'j en ili. Nun tiu'j dom'o'j aparten'as al la tiel nom'at'a'j mal'nov'a'j kvartal'o'j, kaj en ili loĝ'as mult'a'j mal'jun'ul'o'j, kiu'j hav'as problem'o'n por ating'i si'a'n hejm'o'n situ'ant'a'n super kelk'dek ŝtup'o'j.

Nov'a'j projekt'o'j

Pri tiu problem'o la ĉin'a reg'ist'ar'o konsci'as, kaj ĝi el'labor'is politik'o'n favor'a'n ĝust'e al tia'j hom'o'j. Est'as tiel, ke la lok'a'j reg'ist'ar'o'j pov'as dispon'ig'i propr'a'n mon'o'n por instal'ad'o de lift'o'j en la mal'nov'a'j kvartal'o'j, kaj en 2019 la reg'ist'ar'o de la urb'o Jiaxing far'is projekt'o'n por instal'ad'o.

La ĉef'a detal'o est'as, ke la bezon'at'a mon'sum'o est'as divid'it'a: du'on'o'n dispon'ig'as la lok'a reg'ist'ar'o kaj la ali'a'n du'on'o'n la uz'ant'o'j de la lift'o'j. Tiu projekt'o est'as facil'e akcept'ebl'a de la loĝ'ant'o'j, kaj ankaŭ real'ig'ebl'a.

Xu Jinming est'as emerit'a polic'ist'o, diplom'it'o en arme'a universitat'o. Li labor'is kiel traduk'ist'o ĉe El Popol'a Ĉini'o.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Kamp'ar'an'o'j en urb'o'j

Ĉini'o hav'as social'ism'a'n politik'a'n sistem'o'n kaj liber'a'n merkat'a'n sistem'o'n (iom simil'a'n al la kapital'ism'a), kaj antaŭ pli ol kvar'dek jar'o'j pli ol naŭ'dek el'cent'o'j el la ĉin'o'j est'is kamp'ar'an'o'j. Ili labor'is en kamp'ar'o de sun'lev'iĝ'o ĝis sun'sub'ir'o, kun vizaĝ'o al la ter'o kaj dors'o al la ĉiel'o, kaj ili viv'is mal'riĉ'a'n viv'o'n en si'a vilaĝ'o. Tamen, post aplik'ad'o de la politik'o „Re'form'ad'o kaj Pord'o'mal'ferm'o”, kelk'a'j milion'o'j da kamp'ar'an'o'j si'a'temp'e jun'a'j for'las'is si'a'n hejm'o'n (kiu situ'is precip'e en relativ'e mal'riĉ'a'j region'o'j) kaj komenc'is labor'i en urb'o'j por ricev'i pli mult'e da mon'o.

Per tiu mon'o ili konstru'as nov'a'j'n loĝ'dom'o'j'n en si'a'j vilaĝ'o'j. Kiam ili perd'as labor'kapabl'o'n, ili dev'e re'ir'as hejm'e'n por pas'ig'i si'a'n mal'jun'a'n viv'o'n. Ili send'as si'a'j'n infan'o'j'n al pli bon'a'j lern'ej'o'j por ricev'i pli bon'a'n instru'ad'o'n, kaj pro tio mult'a'j el ili ne plu hav'as mult'e da mon'o.

Ĉu kamp'ar'an'o aŭ urb'an'o?

Nun'temp'e tiu'j hom'o'j (kies nombr'o est'as kelk'dek milion'o'j) est'as mult'a'j en la urb'o'j (ĉu grand'a'j, ĉu mal'grand'a'j). Ili labor'as tie, sed ne hav'as propr'a'n loĝ'dom'o'n. Ili loĝ'as en lu'at'a'j loĝ'ej'o'j, kaj nur dum la Printemp'a Fest'o (la plej grav'a tradici'a fest'o en Ĉini'o) ili re'ven'as al la propr'a vilaĝ'a dom'o por fest'i kun si'a'j famili'an'o'j.

Ili est'as nek urb'an'o'j nek kamp'ar'an'o'j, kaj ili ricev'as la special'a'n nom'o'n „kamp'ar'a labor'ant'o”.

Xu Jinming est'as emerit'a polic'ist'o, diplom'it'o en arme'a universitat'o. Li labor'is kiel traduk'ist'o ĉe El Popol'a Ĉini'o.

Guinness-rekord'ul'in'o

De pli ol 23 jar'o'j la slovak'in'o Antónia Kozáková (46-jar'aĝ'a), kon'at'a ankaŭ kiel „buŝ'tuk'a Tonk'a”, kolekt'as paper'a'j'n buŝ'tuk'o'j'n. Nun ŝi hav'as pli ol 118 000 pec'o'j'n kaj est'as mond'a rekord'ul'in'o.

La kolekt'ant'in'o loĝ'as en la pitoresk'a vilaĝ'et'o Rusk'a ĉe la slovak'a-ukraina lim'o je ĉirkaŭ 500 km orient'e de la ĉef'urb'o Bratislav'o. La buŝ'tuk'o'j'n ŝi konserv'as en bel'a kaj komfort'a famili'a dom'o, en kiu est'as „buŝ'tuk'a ĉambr'o”. Laŭ ŝi, paper'a'j buŝ'tuk'o'j hav'as fort'a'n ĉarm'o'n kaj potenc'o'n. Ili pov'as unu'ig'i hom'o'j'n tra la tut'a mond'o. Dank'e al la buŝ'tuk'o'j ŝi ek'kon'is mult'a'j'n fam'a'j'n hom'o'j'n. Ekzempl'e, la slovak'a eks'prezident'o Andre'j Kiska kaj la aktual'a hungar'a prezident'o János Áder sub'skrib'is buŝ'tuk'o'j'n el ŝi'a kolekt'o. Kozáková organiz'is kvin region'a'j'n buŝ'tuk'a'j'n ekspozici'o'j'n en Slovaki'o. Ŝi hav'as ok slovak'a'j'n atest'il'o'j'n kaj en 2011 gajn'is la titol'o'n „Rekord'ul'in'o de la jar'o” en Slovaki'o.

La kolekt'ant'in'o ricev'is tri atest'il'o'j'n de la Guinness-libr'o de mond'a'j rekord'o'j: la unu'a'n en 2006 pri kolekt'it'a'j 21 000 buŝ'tuk'o'j, la du'a'n en 2007 pri 30 000 kaj la tri'a'n en 2012 pri 50 000. La nombr'o de buŝ'tuk'o'j en ŝi'a kolekt'o ŝanĝ'iĝ'as preskaŭ ĉiu'semajn'e. Ne nur amik'o'j el Slovaki'o, sed ankaŭ hom'o'j el Hungari'o, Franci'o, Norvegi'o kaj ali'a'j land'o'j help'as ŝi'n en la kolekt'ad'o.

Pli'a'j sci'ind'aĵ'o'j

Mult'a'j si'a'spec'a'j kaj ekskluziv'a'j buŝ'tuk'o'j trov'ebl'as en la kolekt'o de Kozáková. La plej mal'grand'a buŝ'tuk'o long'as 8 cm, kaj la plej grand'a long'as ĝis 12 m. La plej mal'nov'a'j buŝ'tuk'o'j de'ven'as de la period'o 1940-1960.

Buŝ'tuk'o'j hav'as divers'a'j'n motiv'o'j'n. Ne est'as mir'ig'e, ke en ŝi'a unik'a kolekt'o trov'iĝ'as buŝ'tuk'o'j kun portret'o'j de la imperi'estr'in'o Elizabeto de Aŭstrio-Hungari'o (Sisi), de la uson'a kant'ist'o kaj reĝ'o de rokenrol'o Elvis Presley, de la brit'a rok'grup'o The Beatles kaj de la uson'a aktor'in'o kaj film'stel'ul'in'o Marilyn Monroe. Ali'a'j buŝ'tuk'o'j bild'ig'as gitar'o'n, aŭt'o'n, trajn'o'n. Iu'j buŝ'tuk'o'j simil'as al mon'bilet'o'j aŭ hav'as vid'aĵ'o'j'n de Berlino, Budapeŝto, Parizo, Afrik'o.

De en'migr'int'o al stel'ul'in'o

En januar'o 2021 la taj'a restoraci'o Bo'o Raan en la flandr'a mar'urb'o Knokke-Heist ricev'is si'a'n unu'a'n Michelin-stel'o'n pro kuir'art'o. En si mem tio apenaŭ est'as nov'aĵ'o. Mil'o'j da restoraci'o'j tut'mond'e ricev'as Michelin-stel'o'j'n. Tamen tiu ĉi okaz'o est'is apart'a.

Fin'e de la pas'int'a jar'cent'o Dokkoon Kapueak loĝ'is kun si'a'j av'in'o, frat'o kaj kuz'o en la ĝangal'o de nord'a Taj'land'o. Si'a'j'n ge'patr'o'j'n, kiu'j labor'is en la ĉef'urb'o Bankok'o, ŝi vid'is nur unu foj'o'n jar'e. Kiel kutim'e en Taj'land'o, la knab'in'o dev'is zorg'i pri la famili'an'o'j kaj kuir'i por ili. Mor'a'n, la av'in'o de Dokkoon, instru'is al ŝi kiel trov'i frukt'o'j'n kaj manĝ'ebl'a'j'n legom'o'j'n en la natur'o. La av'in'o est'is sever'a, kaj postul'is bon'a'j'n manĝ'o'j'n por si kaj por la ali'a'j.

Plej bon'a restoraci'o

Kiam ŝi est'is 18-jar'a, Dokkoon ek'rev'is pri pli facil'a viv'o, kaj ŝi kontakt'is si'a'j'n ge'onkl'o'j'n, kiu'j jam antaŭ mult'a'j jar'o'j el'migr'is al Eŭrop'o. Ili pag'is la vojaĝ'kost'o'j'n kaj ven'ig'is ŝi'n. Al'ven'int'e en Belgi'o, Dokkoon ek'labor'is en taj'a masaĝ'ej'o. Unu el ŝi'a'j klient'o'j tie est'is Patrick, kun kiu ŝi apenaŭ parol'is. Sed iu'n tag'o'n li demand'is, ĉu ŝi pov'as rekomend'i taj'a'n restoraci'o'n. Ŝi respond'is, ke ŝi est'as mal'riĉ'a, kaj neniam ir'as al restoraci'o, kaj humur'e al'don'is „kaj krom'e, mi kuir'as pli bon'e ol tiu'j en restoraci'o'j!”.

Patrick insist'is: „Do vi kuir'u por mi'a'j gast'o'j kaj mi pag'os vi'n.” Tiu kuir'vesper'o ne est'is la last'a. Inter'temp'e Patrick mal'ferm'is restoraci'o'n en kiu Dokkoon est'as la ĉef'kuir'ist'o. Kaj ŝi'a'j'n kapabl'o'j'n ek'kon'is la juĝ'ist'o'j de Michelin, kiu'j atribu'is al ŝi unu stel'o'n kaj nom'as la restoraci'o'n „la plej bon'a taj'a restoraci'o en Beneluks'o”.

Paŭl Peeraerts dum dek jar'o'j labor'is kiel entrepren'a ĵurnal'ist'o en la firma'o Agfa-Gevaert kaj post'e dediĉ'is si'n ĉef'e al MONATO, unu'e kiel ĝi'a redakci'a sekretari'o, kaj post'e ankaŭ kiel redaktor'o.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Kaŝ'it'a atom'akcident'o mal'kovr'it'a

Fin'e de septembr'o 2017 mov'iĝ'is radioaktiv'a nub'o de orient'o super Eŭrop'o'n. Grand'a nombr'o de mezur'staci'o'j subit'e registr'is facil'e detekt'ebl'a'j'n kvant'o'j'n da ruteni'o-106. Tio est'as radioaktiv'a izotop'o de tiu mal'oft'a nobl'a metal'o. Ĝi ek'est'as de fend'iĝ'o de urani'o-235 aŭ de plutoni'o-239. Ĉar oni tut'e ne trov'is ali'a'j'n fend'o'produkt'o'j'n, est'is tuj klar'e, ke la origin'o ne pov'is est'i atom'reaktor'a akcident'o aŭ eksplod'o de atom'bomb'o.

Unu ebl'o est'is de'ven'o de re'trakt'ej'o, kiu pri'labor'as uz'it'a'j'n brul'element'o'j'n de reaktor'o'j, apart'ig'ant'e la uz'ebl'a'j'n element'o'j'n (ekz. urani'o'n, plutoni'o'n kaj kelk'a'j'n fend'o'produkt'o'j'n) de ne-util'a'j produkt'o'j. La distribu'o de la kvant'o'j trov'it'a'j en EU-land'o'j, Svisio kaj en Rusio, sam'e kiel la al'ven'temp'o'j kaj la tiam'a'j vent'o'distribu'o'j, montr'is al de'ven'o el la sud'a Uralo. Fakt'e tie, en Majak, est'as grand'a tia re'trakt'ej'o. Kaj en staci'o en Argajaŝ, vilaĝ'o nur tri'dek kilo'metr'o'j'n for de Majak, oni mezur'is la plej grand'a'n ruteni'o-kvant'o'n (0,11 bekerel'o'j en ĉiu kuba metr'o da aer'o).

Mal'trankvil'ig'a radioaktiv'ec'o

De la mezur'it'a'j kvant'o'j kaj mete'ologi'a'j don'it'aĵ'o'j la scienc'ist'o'j re'kalkul'is, ke la kvant'o liber'ig'it'a en Majak est'is almenaŭ 250 x 10¹² bekerel'o'j. Tio est'as je nur faktor'o 10 mal'pli ol la 2400 x 10¹² bekerel'o'j liber'ig'it'a'j en Fukuŝimo. Kompren'ebl'e pri tia okaz'aĵ'o oni dev'us inform'i la Inter'naci'a'n Atom-Energi'a'n Agent'ej'o'n (IAEA). Kaj oni dev'us avert'i la loĝ'ant'o'j'n de la ĉirkaŭ'aĵ'o. (La san'o en centr'a kaj okcident'a Eŭrop'o ne est'is en danĝer'o.) Tut'e ali'e est'is en 1993, kiam simil'a akcident'o kun liber'ig'o de ruteni'o-106 okaz'is en re'trakt'ej'o en Tomsk. Tiam Rusio inform'is IAEA-n kaj ricev'is help'o'n en la analiz'o de la akcident'o.

Detektiv'o'j kontraŭ ne'ant'o'j

Sed Rusio oficial'e ne'is kaj ĝis hodiaŭ kontest'as, ke en Majak aŭ ali'lok'e est'is iu ne'kutim'a okaz'aĵ'o, sam'e kiel la firma'o Rosatom, kiu funkci'ig'as la re'trakt'ej'o'n. Ili eĉ ne permes'is pren'i specimen'o'j'n de la ĉirkaŭ'aĵ'o por analiz'o. Tio est'us pov'int'a facil'e decid'i. Nun, post tri'jar'a detektiv'a labor'o kaj pli detal'a esplor'ad'o de si'a'j kolekt'it'a'j ruteni'o-specimen'o'j, scienc'ist'o'j el EU, Svisio kaj Kanado el'trov'is, kio plej ver'ŝajn'e okaz'is en Majak. Pri tio raport'is la radi'o'kemi'ist'o Georg Steinhauser el la universitat'o de Hanovro, Germanio. Tio est'is admir'ind'a ating'aĵ'o de spur'analiz'ad'o. Tem'as ja pri maksimum'e nanogramoj sur la filtr'il'o'j kaj kelk'a'j bekerel'o'j en mil'o'j da kubaj metr'o'j da aer'o.

Oni trov'is ne nur oksid'o'n de ruteni'o (Ru'o₂), sed ankaŭ klorid'o'n (RuCl₃), kiu ne pov'as form'iĝ'i en la atmosfer'o. Tio apog'as, ke la akcident'o okaz'is dum re'trakt'ad'o: por tia re'cikl'ig'o, oni dis'solv'as la brul'element'o'j'n en nitr'at'a acid'o. Tiu oksid'ig'a acid'o form'as el ruteni'o la plej alt'a'n oksid'o'n Ru'o₄. Tio est'as danĝer'a kemi'aĵ'o: ĝi est'as tre vapor'iĝ'em'a kaj tial pov'as ating'i la atmosfer'o'n. Ĝi est'as tre re'ag'em'a (oksid'ig'a) kaj eksplod'as super 100 grad'o'j celsi'a'j. Tial oni kapt'as ĝi'n en form'o de RuCl₃ per klorid'a acid'o (HCl) en akv'o, re'ag'o, kiu ankaŭ liber'ig'as mult'a'n varm'o'n. Evident'e eksplod'o okaz'is antaŭ la fin'iĝ'o de tiu re'ag'o, tiel ke kaj Ru'o₂ kaj RuCl₃ ating'is la aer'o'n.

Kemi'a eksplod'o

Post for'pren'o de brul'element'o'j el reaktor'o'j kaj ili'a depon'ad'o en mal'aktiv'iĝ'a'j basen'o'j, oni normal'e atend'as minimum'e tri (en okcident'a'j land'o'j 4-10) jar'o'j'n, ĝis la plej radioaktiv'a'j mal'long'viv'a'j izotop'o'j est'as dis'er'iĝ'int'a'j. Ali'okaz'e la grand'a radioaktiv'ec'o kaj dis'volv'iĝ'o de varm'eg'o detru'us la kemi'aĵ'o'j'n por re'trakt'ad'o (aŭ la vand'material'o'j'n okaz'e de depon'ad'o). La ruteni'o-izotop'o 103 dis'er'iĝ'as pli rapid'e ol la izotop'o 106. Tial ili'a proporci'o indik'as, kiom long'e daŭr'is la atend'ad'o. La proporci'o trov'it'a en la filtr'il'o'j indik'is atend'o'temp'o'n de nur du jar'o'j. Post tiom mal'long'a temp'o, la radioaktiv'ec'o est'as ankoraŭ alt'a. Ĝi produkt'as varm'eg'o'n kaj ne'stabil'ig'as la kemi'o'n. Ne est'us surpriz'e, se tio est'us kontribu'int'a al la eksplod'o.

Special'a mend'o

Sed kial fak'ul'o'j kun mult'jar'a spert'o risk'is la re'trakt'ad'o'n post tiel mal'long'a temp'o? La scienc'a'j detektiv'o'j propon'as jen'a'n interpret'o'n: unu jar'o'n antaŭ'e, Majak akcept'is mend'o'n de koncentr'it'a kaj tre radioaktiv'a specimen'o de ceri'o-144. Tia'n specimen'o'n vol'is uz'i scienc'ist'o'j en la sub'mont'ar'a laboratori'o de Gran Sasso (nord'e de Romo) por si'a'j neŭtrin'o-eksperiment'o'j. (Neŭtrin'o'j est'as preskaŭ sen'mas'a'j kaj mal'facil'e detekt'ebl'a'j partikl'o'j.) Ankaŭ ceri'o-144, sam'e kiel ĝi'a stabil'a izotop'o 140, est'as fend'o'produkt'o. Pro la mal'long'viv'ec'o de la izotop'o 144, atend'ad'o mal'bon'ig'as la proporci'o'n de 144 al 140. Ver'ŝajn'e tial oni decid'is komenc'i la re'trakt'ad'o'n post nur du jar'o'j. Tiu'n interpret'o'n apog'as ankaŭ tio, ke kelk'a'j'n monat'o'j'n post la eksplod'o Majak deklar'is, ke oni ne pov'as liver'i la ceri'o'n-144.

Ne de milit'ist'a ag'ad'o

Kvankam tiu interpret'o si'n propon'as, ebl'ec'o ankaŭ est'us, ke akcident'o okaz'is dum re'trakt'ad'o por gajn'i plutoni'o'n-239. La produkt'ad'o de tiu „batal'il'a plutoni'o” oficial'e fin'iĝ'is en 1987. Por ĝi oni bezon'as brul'element'o'j'n nur mal'long'e uz'it'a'j'n. Fend'ad'o de plutoni'o produkt'as ruteni'o'n en ali'a proporci'o de izotop'o'j. Per pli detal'a esplor'o de ĉiu'j ruteni'o-izotop'o'j, ankaŭ de la stabil'a'j, la scienc'ist'o'j el'trov'is, ke la brulementoj de'ven'is de civil'a reaktor'o, ne de iu produkt'ant'a batal'il'a'n plutoni'o'n. Ili eĉ el'trov'is, ke est'is la reaktortipo VVER-440. Ĝi est'as uz'at'a en Rusio kaj kelk'a'j ali'a'j land'o'j.

Steinhauser mir'as ankaŭ pri tio, kial la publik'o nur marĝen'e atent'is pri la radioaktiv'a nub'o en aŭtun'o de 2017. Alarm'sonor'il'o'j tut'e ne kri'eg'is. Li propon'as, ke ruteni'o por mult'a'j ŝajn'as sufiĉ'e ekzot'a, kontrast'e al plutoni'o, cezi'o aŭ jod'o, en'hav'it'a'j en la tiam'a radioaktiv'a nub'o el Ĉernobil.

Werner Fuß stud'is kemi'o'n en Germanio kaj doktor'iĝ'is en 1972 pri spektr'o'skopi'a tem'o. Post'e ĝis 2008 en esplor'institut'o li labor'is kun fizik'ist'o'j pri laser'kemi'o, unu'e pri apart'ig'o de izotop'o'j kaj post'e pri ultra'rapid'a'j fot'o'kemi'a'j re'ag'o'j. Krom'a'j publik'ig'o'j kaj preleg'o'j koncern'as arm'ad'o'lim'ig'o'n, medi'o'protekt'ad'o'n kaj klimat'o'varm'iĝ'o'n.

Grand'a'j ŝanĝ'o'j en mal'grand'a land'o

Grand'a'j ŝanĝ'o'j traf'is et'a'n Kosovon dum la pandemi'a jar'o 2020. Ĝi hav'is kvar si'n'sekv'a'j'n ĉef'ministr'o'j'n. Pli'e, la prezident'o'n, la parlament'estr'o'n kaj kelk'a'j'n deput'it'o'j'n arest'ig'is Special'a Prokuror'o por Kosovo en Hag'o.

Tem'as pri jen'a'j ĉef'ministr'o'j: Is'a Mustafa el LDK (Demokrati'a Lig'o de Kosovo, la plej mal'nov'a parti'o, kiu'n fond'is Ibrahim Rugova en 1989), Ramush Haradinaj el AAK (Alianc'o por la Est'ont'ec'o de Kosovo), Albin Kurt'i el VV (Mem'decid'a Parti'o) kaj Avdullah Hoti el la jam menci'it'a LDK.

Nov'a'j elekt'o'j

Baldaŭ okaz'os nov'a'j ekster'ordinar'a'j elekt'o'j laŭ la decid'o de la Konstituci'a Kort'um'o, ĉar la last'a reg'ist'ar'o ne est'is star'ig'it'a konform'e al la leĝ'o. Dum'e, la eks'a'n prezident'o'n Hashim Thaçi el PDK (Demokrati'a Parti'o de Kosovo), kiu'n post la fin'o de la milit'o 1998-1999 fond'is la eks'a'j an'o'j de UҪK (Naci'liber'ig'a Arme'o de Kosovo), la parlament'estr'o'n kaj prezid'ant'o'n de PDK Kadr'i Vesel'i kaj ankaŭ kelk'a'j'n eks'a'j'n grav'a'j'n komand'ant'o'j'n de UҪK al'vok'is kaj pri'juĝ'as pro krim'o'j dum kaj post la milit'o en Kosovo Special'a Tribunal'o en Hag'o.

Tio ne signif'as, ke la tut'a Naci'liber'ig'a Arme'o est'as kulp'a! Mult'a'j batal'ant'o'j fal'is, defend'ant'e la viv'o'n de la popol'o kontraŭ la ŝtat'a teror'ism'o de la miloŝeviĉa reĝim'o. Mil'o'j da civil'ul'o'j pere'is kaj mil'o'j'n da vir'in'o'j seks'per'fort'is an'o'j de serb'a'j milici'o'j¹. Fakt'e, UҪK eĉ kun'ord'ig'is iu'j'n el si'a'j operac'o'j kun NATO.

Amar'a spert'o

La plej nov'a ŝtat'o de Eŭrop'o pas'ig'is kelk'a'j'n jar'o'j'n sub protektorat'o de UN – ĝis februar'o 2008, kiam ĝi'a parlament'o proklam'is sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo, kaj EULEX (organiz'aĵ'o de Eŭrop'a Uni'o por ord'ig'ad'o de jur'a'j kaj politik'a'j afer'o'j en Kosovo), anstataŭ'is UNMIK de UN. KFOR, trup'o'j de NATO, plur'est'is en'land'e por gard'i la lim'o'j'n kaj la ŝtat'sekur'ec'o'n de Kosovo.

La popol'o mult'e esper'is je liber'a viv'o. Tamen real'ig'i tiu'j'n esper'o'j'n not'ind'e mal'help'is la korupt'ec'o de la kosova reg'ist'ar'o kaj ali'a'j ŝtat'organ'o'j.

Part'o de la kosov'an'o'j est'as etn'a'j serb'o'j kaj ali'a'j minoritat'o'j. Iu'j el ili plu konsider'as Kosovon part'o de Serbi'o. La konstituci'o de Kosovo garanti'as al ili sufiĉ'e mult'a'j'n rajt'o'j'n, inter'ali'e dek lok'o'j'n en la parlament'o. La serb'a est'as oficial'a lingv'o de la ŝtat'o. Sam'temp'e, dum la 80 jar'o'j, kiam Kosovo est'is part'o de Serbi'o, mult'a'j alban'a'j kosov'an'o'j konsider'is si'n sub fremd'a jug'o.

La hom'o'j apart'e sen'iluzi'iĝ'is pri kelk'a'j eks'a'j komand'ant'o'j de la Liber'ig'a Arme'o. Kelk'a'j eks'a'j gvid'ant'o'j de la liber'ig'a mov'ad'o aŭ de la mal'nov'a parti'o LDK ne'atend'it'e far'iĝ'is milion'ul'o'j, profit'ant'e de si'a'j posten'o'j, kio vek'is ĝeneral'a'n mal'kontent'o'n. Sekv'e la jun'ul'ar'o amas'e migr'is okcident'e'n.

Pli'a'j ŝanĝ'o'j

Tiel, antaŭ unu jar'o, la parti'o VV estr'at'a de Albin Kurt'i akir'is plej mult'e da deput'it'o'j kaj komenc'is entrepren'i serioz'a'j'n decid'o'j'n por vigl'ig'i la ekonomi'o'n kaj por halt'ig'i la mal'plen'iĝ'o'n de Kosovo. Sekv'is manipul'ad'o'j far'e de pli mal'nov'a'j parti'o'j, el kio rezult'is fal'o de la reg'ist'ar'o post mal'pli ol du monat'o'j. Oni atend'as de'nov'e la venk'o'n de tiu parti'o en la baldaŭ'a'j nov'a'j elekt'o'j.

1. Por just'ec'o neces'as menci'i, ke UҪK est'as simil'e kulp'a: ekzempl'e, laŭ la angl'a'lingv'a vikipedio, 90 000 serb'o'j kaj ali'a'j ne-alban'a'j kosov'an'o'j iĝ'is rifuĝ'int'o'j dum la milit'o, kaj 164 000 serb'o'j (ĉ. 75 %) kaj 24 000 roma'o'j/cigan'o'j (ĉ 80 %) fuĝ'is post la re'tir'iĝ'o de Jugoslavia Arme'o; cent'o'j da divers'gent'a'j civil'ul'o'j est'is murd'it'a'j aŭ pere'int'a'j (la sort'o de mult'a'j el ili ne est'as kon'at'a ĝis nun). En'tut'e ĉ. unu milion'o da tiu'temp'a'j loĝ'ant'o'j de Kosovo iĝ'is rifuĝ'int'o'j (ĉ. 600 000 fuĝ'is el Kosovo, kaj 400 mil intern'e). [red.]

Bardhyl Selimi (1945) fin'stud'is pri matematik'o en la universitat'o de Tiran'o. Li est'as kun'labor'int'o de Piv. Pro si'a rol'o en la pli'fort'ig'o de la alban'a Esperant'o-mov'ad'o li est'is honor'it'a per Diplom'o pri El'star'a Ag'ad'o de Universal'a Esperant'o-Asoci'o.

Nov'a gard'ist'o

Ĉu sur'strat'a patrol'ant'o, kiu pez'as 180 kg, taŭg'as por tia labor'o? Ver'ŝajn'e ne. Sed ĝust'e tia'j gard'ist'o'j baldaŭ aper'os por labor'i en transport'a sekci'o kaj en park'ej'o'j de la grand'eg'a inter'naci'a flug'haven'o en Hjustono. Tem'as pri robot'o K5 de la kompani'o Knightscope. Tio est'as special'a maŝin'o, kiu funkci'as laŭ sen'halt'a reĝim'o de 24 hor'o'j en ĉiu tag'o de la semajn'o kaj kapabl'as re'ŝarg'i si'n sen hom'a help'o. La robot'o cel'as pri'zorg'i kaj gard'i grand'a'j'n are'o'j'n ne nur en flug'haven'o'j, sed ankaŭ en hospital'o'j, stadion'o'j, benzin'staci'o'j, loĝistik'a'j instal'aĵ'o'j, grand'a'j ĉio'vend'ej'o'j ktp.

En la praktik'o

La plej grand'a hjustona flug'haven'o decid'is test'i la robot'o'n, ĉar tia krom'a gard'ist'o pov'as ne nur zorg'i pri aŭt'o'j en la grand'eg'a park'ej'o, sed ankaŭ help'i al pasaĝer'o'j. Per special'a buton'o ebl'as ĉiam tuj kontakt'i gvid'ant'a'n administr'ant'a'n grup'o'n kaj rapid'e solv'i problem'o'j'n, se tiu'j aper'as ĉe pasaĝer'o'j.

Loĝ'ant'o'j de Hjustono jam renkont'as tiu'n K5-amik'o'n ne nur en la inter'naci'a flug'haven'o, sed ankaŭ en la urb'o'centr'o. Ĝi sukces'e patrol'as sur grand'a plac'o kun kelk'a'j vend'ej'o'j. Interes'e est'as, ke se iu preter'pas'ant'o hazard'e tuŝ'as la robot'o'n, ĝi tuj pardon'pet'as kaj zum'ant'e ŝanĝ'as la patrol'voj'o'n.

Alexander Mikishev est'as lektor'o, instru'as kaj esplor'as en Hjustono, Teksaso. Esperant'o'n li ek'lern'is en 1979.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Du'a prov'o neŭtral'ig'i prezident'o'n Trump

La 5an de januar'o okaz'is la last'a faz'o de elekt'o'j por la federaci'a senat'o en la uson'a ŝtat'o Georgio, unu el la ŝtat'o'j, en kiu'j en la prezident'a'j elekt'o'j ne'atend'it'e gajn'is Bid'e'n. Georgio est'as tre konservativ'a ŝtat'o, kiu en ĉiu'j elekt'o'j dum last'a'j du'dek jar'o'j voĉ'don'is por la konservativ'a kandidat'o – nom'e tiu de la respublik'an'a parti'o. La unu'a faz'o de elekt'o'j en novembr'o por la federaci'a senat'o en tiu ĉi ŝtat'o ne hav'is definitiv'a'n rezult'o'n, ĉar neni'u el plur'a'j kandidat'o'j akir'is la neces'a'n pli'mult'o'n de voĉ'o'j.

Tial okaz'is ankoraŭ unu faz'o de elekt'o'j inter la du plej sukces'a'j kandidat'o'j por ĉiu el la du senat'a'j posten'o'j de la ŝtat'o, kaj en ĉiu el la du la demokrat'a kandidat'o ne'atend'it'e venk'is kontraŭ la respublik'an'a kandidat'o. Unu el la du respublik'an'a'j kandidat'o'j jam ten'is la posten'o'n dum la last'a ses'jar'a period'o. La ali'a akir'is la posten'o'n en decembr'o 2019, kiam la tiam'a ten'ant'o de la posten'o demisi'is pro san'problem'o'j.

Unik'a rol'o de la vic'prezident'o

Rezult'e de la sukces'o'j de la demokrat'o'j en Georgio, la nombr'o de demokrat'o'j en la uson'a senat'o, kun'e kun du formal'e sen'de'pend'a'j senat'an'o'j, kiu'j ĉiam voĉ'don'as kun la demokrat'o'j, egal'as al la nombr'o de respublik'an'o'j – 50 por ĉiu el la du parti'o'j.

Tia proporci'o kresk'ig'as la ver'ŝajn'ec'o'n de ne'decid'a'j rezult'o'j en senat'a'j voĉ'don'o'j. Por fin'decid'i tia'j'n rezult'o'j'n la nov'elekt'it'a vic'prezident'o Kamala Harris rajt'as don'i la decid'a'n voĉ'o'n pro si'a konstituci'a rol'o kiel prezid'ant'o de la senat'o.

Mal'sam'a'j opini'o'j

Laŭ opini'o de mult'a'j fak'ul'o'j pri politik'a'j afer'o'j, la ne'atend'it'a rezult'o en Georgio okaz'is part'e pro la kondut'o de Trump post la novembr'a'j elekt'o'j kaj pro blind'a fidel'ec'o al li de preskaŭ ĉiu'j el la respublik'an'a'j kandidat'o'j. Laŭ ali'a'j, tio est'as rezult'o de elekt'o-procedur'a fraŭd'o, fals'ad'o de elekt'o'rezult'o'j kaj ali'a'j procedur'a'j „ne'regul'aĵ'o'j”.

Simil'e, post la novembr'a venk'o de Joe Bid'e'n en la prezident'a'j elekt'o'j, la tiam'a prezident'o Donald Trump rifuz'is akcept'i tiu'n rezult'o'n, daŭr'e asert'ant'e, ke la venk'o de Bid'e'n est'as rezult'o de fraŭd'ad'o kaj mis'nombr'ad'o'j de voĉ'o'j dum la elekt'a procedur'o¹. Li kaj li'a'j apog'ant'o'j iniciat'is proksim'um'e 60 jur'a'j'n procedur'o'j'n en kelk'a'j el la ŝtat'o'j, en kiu'j li asert'is tia'j'n erar'o'j'n. La juĝ'ist'o'j plej'part'e rifuz'is konsider'i la koncern'a'j'n afer'o'j'n, kaj juĝ'a enket'ad'o kaj proces'o'j ne sukces'is.

Tumult'a kongres'a kun'sid'o

La 6an de januar'o okaz'is komun'a kun'sid'o de ambaŭ ĉambr'o'j de la uson'a Kongres'o (parlament'o) por formal'a nombr'ad'o de la elekt'a'j voĉ'o'j. Ordinar'e tio est'as nur solen'aĵ'o, kiu hav'as la cel'o'n oficial'ig'i la rezult'o'n de la novembr'a'j elekt'o'j en la ŝtat'o'j: ĉi-foj'e, 306 por Bid'e'n kaj 232 por Trump. Mult'a'j respublik'an'a'j kongres'an'o'j intenc'is kontest'i la rezult'o'j'n pro „ne'regul'aĵ'o'j” dum la elekt'o'j. Sam'temp'e ekster la parlament'ej'o est'is okaz'ant'a sam'cel'a mult'nombr'a protest'ad'o.

Tamen dum la kongres'a procedur'o ekster'ul'o'j penetr'is en la parlament'ej'o'n, romp'int'e la vitr'a'n part'o'n de fenestr'o'j. Ali'a'j'n grup'o'j'n de ekster'ul'o'j liber'vol'e en'las'is (aŭ eĉ invit'is) gard'ist'o'j de la parlament'ej'o. Tiu'temp'e la kongres'an'o'j est'is trans'lok'it'a'j en sekur'a'n lok'o'n.

Post for'ig'o de la invad'int'o'j kaj ekster'ul'o'j kaj arest'o de proksim'um'e 60 el ili la kongres'an'o'j re'ir'is al la ĉef'a salon'o por daŭr'ig'i la nombr'ad'o'n de la voĉ'o'j. La kontest'ad'o de la elekt'o-rezult'o'j, kiu'n plan'is respublik'an'o'j, ne okaz'is.

Kiu kulp'as?

Iu'j asert'as, ke Trump mem apog'is tiu'n atak'o'n en la sam'tag'a parol'ad'o. Tamen la jam okaz'int'a'j enket'ad'o'j rivel'is anticip'a'j'n komplot-prepar'o'j'n tag'o'j'n antaŭ la parol'ad'o (inkluziv'e prepar'it'a'j'n eksplod-material'o'j'n), kaj la registr'aĵ'o'j de la parol'ad'o de Trump rivel'as, ke li specif'e al'vok'is al pac'a'j protest'o'j sed ankaŭ al fort'a lukt'ad'o kontraŭ „ŝtel'o de la elekt'o'j” kaj uz'is la vort'o'j'n „ni neniam rezign'os” kaj „ni neniam ced'os”.

Ali'a'j asert'as, ke tem'as pri provok'ad'o efektiv'ig'it'a de mal'amik'o'j de Trump por prevent'i plan'it'a'n laŭ'leĝ'a'n kontest'ad'o'n de la elekt'o-rezult'o'j dum la kongres'a kun'sid'o. Efektiv'e, ĉiu'j konsekvenc'o'j de la penetr'o de ekster'ul'o'j en la parlament'ej'o'n kaj de tie'a tumult'o, mal'ord'o kaj inter'romp'o de la parlament'a kun'sid'o est'as klar'e mal'util'a'j al Trump kaj li'a'j sub'ten'ant'o'j kaj util'a'j al ili'a'j kontraŭ'ul'o'j.

Laŭ ankoraŭ ali'a'j, Trump far'is erar'o'n, ne antaŭ'vid'ant'e la ebl'o'n de provok'ad'o dum la amas'a'j protest'a'j event'o'j, kaj li pag'is pro tio jam antaŭ ol la enket'ad'o pri la event'o rivel'is tio'n, kio ver'e okaz'is kaj kiu kulp'as.

La rezult'o'j de enket'ad'o pri tio, kiu'j est'as la penetr'int'o'j kaj kia'n rilat'o'n ili hav'is al la protest'ad'o, ankoraŭ ne est'as dis'kon'ig'it'a'j, kvankam part'a'j inform'o'j iom post iom aper'as.

Nov'a'j prov'o'j pri eks'prezident'ig'o

Kvin hom'o'j mort'is en la okaz'aĵ'o'j, inter ili unu polic'ist'o, unu ne'arm'it'a vir'in'o, kiu est'is inter la protest'a grup'o en'e de la parlament'ej'o kaj est'is paf'mort'ig'it'a, kaj du hom'o'j mort'int'a'j pro „natur'a'j kial'o'j” (kor'atak'o kaj tro'a ekscit'iĝ'o/stres'o).

Dum la post'a'j tag'o'j okaz'is diskut'o inter la kongres'an'o'j pri tiu okaz'aĵ'o kaj pri ili'a re'ag'o al ĝi. Oficial'a rezult'o est'is nov'a'j iniciat'o'j por eks'ig'i prezident'o'n Trump. La unu'a est'is la prov'o far'i tio'n plej rapid'e sur baz'o de la 25a amend'o al la uson'a konstituci'o. Tiu amend'o ebl'ig'as eks'ig'o'n de prezident'o, inter'ali'e se tiu part'o'pren'is en aŭ instig'is ribel'o'n kontraŭ la ŝtat'o. La sukces'o de tiu procedur'o de'pend'is de la apog'o de vic'prezident'o Mike Penc'e. Sed li ne don'is si'a'n apog'o'n, klar'ig'int'e ke tia eks'prezident'ig'o de Trump ne serv'us interes'o'n de Uson'o kaj ne est'us konform'a al la konstituci'o.

Eks'prezident'ig'i post'fakt'e?

Sekv'e la pli'mult'o de la ĉambr'o de reprezent'ant'o'j, en kiu la reg'ant'a pli'mult'o est'as demokrat'o'j, voĉ'don'is por re'uz'i la procedur'o'n jam aplik'it'a'n en decembr'o 2019 por iniciat'i eventual'a'n eks'ig'o'n de prezident'o Trump (angl'e: impeachment). Ĉi-foj'e dek respublik'an'o'j voĉ'don'is kun la demokrat'o'j por iniciat'i la proces'o'n pri eks'prezident'ig'o okaz'ont'a en la senat'o. Por eks'prezident'ig'o neces'as aprob'o de du tri'on'o'j de la senat'an'o'j. Tio'n ebl'us ating'i, se por'e voĉ'don'us, krom ĉiu'j demokrat'o'j, almenaŭ 17 el la 50 respublik'an'o'j. Nur kvar respublik'an'o'j signal'is, ke ili eventual'e est'os pret'a'j far'i tio'n.

La formal'a'j akuz'o kaj pled'o por eks'prezident'ig'o de Donald Trump (aprob'it'a'j en la ĉambr'o de la reprezent'ant'o'j la 13an de januar'o) est'is liver'it'a'j al la senat'o nur la 25an de januar'o, kelk'a'j'n tag'o'j'n post la fin'o de la ofic'period'o de Trump kaj li'a jam'a eks'prezident'iĝ'o la 20an de januar'o.

Motiv'o'j

Kia'n senc'o'n do hav'us tia eks'prezident'ig'o, se Trump tut'egal'e for'ir'as je la tag'o de la inaŭgur'o de Bid'e'n? La ver'a mal'antaŭ'kulis'a intenc'o ver'ŝajn'e est'as prevent'i li'a'n eventual'a'n re'kandidat'iĝ'o'n en 2024 ². Li ricev'is pli ol 74 milion'o'j'n da voĉ'o'j en 2020. Tio est'as pli da voĉ'o'j ol ĝis nun ricev'is ĉiu ajn ali'a kandidat'o en antaŭ'a'j elekt'o'j, krom li'a opon'ant'o Bid'e'n, kiu ricev'is pli ol 81 milion'o'j'n da voĉ'o'j. Tial mult'a'j opini'as, ke en 2024 Trump de'nov'e est'os fort'a kandidat'o. Mal'help'o al li'a nov'a kandidat'iĝ'o pov'us okaz'i nur, se oni sukces'us konvikti li'n nun, tiel ke la nov'a kandidat'iĝ'o est'os mal'ebl'a.

Da'n Maxwell est'is kun'labor'ant'o en per'komput'il'a traduk'projekt'o kun Esperant'o kiel pont'o'lingv'o kaj nun instru'as ŝak'o'n.

1. Not'ind'as, ke la opini'o'n, ke la elekt'o-rezult'o'j'n fals'is amas'a'j fraŭd'ad'o kaj mis'nombr'ad'o'j, hav'as sen'precedenc'a nombr'o da uson'an'o'j. Gallup, kon'at'a kaj ĝeneral'e sufiĉ'e respekt'at'a firma'o pri sond'ad'o de publik'a'j opini'o'j, jam long'e antaŭ la komplet'ig'o de la elekt'o-rezult'o'j, trov'is fin'e de septembr'o 2020, ke nur 44 % da respublik'an'o'j konfid'as pri procedur'a ĝust'ec'o de la elekt'o'j; post la elekt'o'j 83 % de la respublik'an'o'j opini'is, ke Joe Bid'e'n fakt'e ne venk'is en la elekt'o'j; en'tut'e 62 % de la pri'demand'it'a'j uson'an'o'j (82 % da respublik'an'o'j kaj 46 % da demokrat'o'j) dir'is, ke la elekt'o'j'n influ'is mis'inform'ad'o. (red.)

2. Laŭ la jar'fin'a opini'o'sond'o far'e de Gallup, petit'e nom'i la plej admir'at'a'n person'o'n, uson'an'o'j plej oft'e nom'as Donald Trump (18 %), Barack Obama (15 %) kaj Joe Bid'e'n (6 %). (red.)

Util'a projekt'o por bird-protekt'o

Fost'o'j kaj elektr'a'j drat'o'j est'as inter la plej grand'a'j minac'o'j por sovaĝ'a'j bird'o'j. Al ĉi tiu'j risk'a'j faktor'o'j rilat'as nov'a eŭrop'a ornitologi'a projekt'o kun la titol'o Viv'a Danub'a Liber'a Ĉiel'o – Inter'naci'a protekt'ad'o de bird'o'j laŭ'long'e de la river'o Danub'o. La projekt'o prezent'as unik'a'n ekzempl'o'n de grand'a inter'naci'a kun'labor'o laŭ'long'e de unu el la plej grav'a'j migr'a'j river'a'j koridor'o'j, kia est'as Danub'o, ripoz'ej'o kaj tra'vintr'ej'o de mult'a'j speci'o'j de bird'o'j en Eŭrop'o. La projekt'o est'is oficial'e lanĉ'it'a la 1an de septembr'o 2020 kaj est'as financ'e sub'ten'at'a de Eŭrop'a Uni'o (EU) per 6 636 170 eŭr'o'j.

Kolizi'o'j

Ĉiu'n printemp'o'n kaj ĉiu'n aŭtun'o'n migr'as laŭ'long'e de la river'o Danub'o milion'o'j da sovaĝ'a'j bird'o'j. Jam nur la mal'alt'a part'o de Danub'o kaj ĝi'a delt'o est'as hejm'o por 331 speci'o'j, inkluziv'e de la mal'oft'a krisp'a pelikan'o (Pelecanus crispus), sam'kiel por 90 el'cent'o'j de ruĝ'brust'a'j anser'o'j (Branta ruficollis). Mult'a'j el tiu'j speci'o'j al'front'is drast'a'j'n nombr'a'j'n mal'pli'iĝ'o'j'n. Laŭ ornitolog'o'j kolizi'o'j de sovaĝ'a'j bird'o'j kun elektr'a'j kondukt'il'o'j laŭ'long'e de la river'o Danub'o kaŭz'as almenaŭ 20 el'cent'o'j'n de mort'o'j inter la nest'ant'a populaci'o (blank'ŝultr'a agl'o, Aquila heliaca; tatar'falk'o, Falco cherrug; kaj ali'a'j).

Cel'o'j

La projekt'o daŭr'os ĝis februar'o 2026. Ĝi montr'as inter'naci'a'n kun'labor'o'n de privat'a komerc'a sektor'o, natur'protekt'a'j organiz'aĵ'o'j, komun'um'o'j kaj privat'a'j ne'komerc'a'j grup'o'j en ok ĉe'danub'a'j land'o'j (Germanio, Aŭstrio, Slovaki'o, Hungari'o, Kroati'o, Serbi'o, Bulgario kaj Rumani'o). La projekt'o cel'as garanti'i al bird'o'j pli'a'n vid'ebl'ec'o'n laŭ'long'e de pli ol 245 kilo'metr'o'j, kie plej grand'a'j est'as la risk'o'j nun kaŭz'at'a'j de elektr'a'j kondukt'il'o'j. Est'os ankaŭ pli'ig'at'a la sekur'ec'o de pli ol 3200 elektro'fost'o'j en 23 protekt'at'a'j kaj krom'a'j 9 grav'a'j bird'a'j region'o'j. Pli da inform'o'j hav'ebl'as angl'a'lingv'e ĉe www.danubefreesky.eu.

Juli'us Hauser est'as emerit'a ambasador'o de Slovaki'o. Li esperant'ist'iĝ'is en 2010.

Sukces'e re'ven'is japan'a asteroid-sond'il'o

La 6an de decembr'o 2020, Hajabusa 2 (Falk'o 2), asteroid-sond'il'o de Japan'a Kosm'o'esplor'a Institut'o (JAXA), sukces'e re'ven'is de la asteroid'o 162173 Rjugu kaj las'is kapsul'o'n fal'i sur dezert'o'n de Aŭstrali'o. Oni re'akir'is la kapsul'o'n, en'ten'ant'a'n sabl'o'j'n de Rjugu, kaj transport'is ĝi'n al Tokio. Baldaŭ komenc'iĝ'os la distribu'ad'o kaj analiz'ad'o de la materi'o de Rjugu far'e de scienc'ist'o'j el divers'a'j fak'o'j en la mond'o. Rjugu hav'as diametr'o'n de 0,7 kilo'metr'o'j kaj est'as rigard'at'a kiel unu el la eventual'e risk'a'j asteroid'o'j, kiu'j pov'us kolizi'i kontraŭ Ter'o.

Hajabusa 2 lanĉ'iĝ'is en decembr'o 2014 kaj renkont'iĝ'is kun Rjugu en juni'o 2018. Ĝi pri'stud'is la planed'et'o'n (asteroid'o'n) divers'manier'e dum unu jar'o kaj du'on'o, kaj ĝi ek'vojaĝ'is re'e'n al Ter'o en novembr'o 2019. Ek'de la ek'vetur'o ĝis la re'ven'o, Hajabusa 2 vojaĝ'is ĉirkaŭ 5,24 miliard'o'j'n da kilo'metr'o'j kaj plen'um'is mult'a'j'n task'o'j'n. Jen'a'j est'as unu'a'j ating'o'j en la mond'o.

1. Liver'ad'o kaj dis'met'ad'o de plur'a'j esplor'a'j robot'o'j sur la planed'et'o;

2. Sur'ter'iĝ'o de Hajabusa 2 mem per preciz'ec'o en'e de 60 centi'metr'o'j;

3. Kre'ad'o kaj observ'ad'o de art'e'far'it'a krater'o;

4. Sur'ter'iĝ'o ĉe 2 punkt'o'j sur la sam'a planed'et'o;

5. Al'ir'o al sub'surfac'a materi'o de planed'et'o;

6. Real'ig'o de plur'a'j kaj plej mal'grand'a'j art'e'far'it'a'j satelit'o'j ĉirkaŭ la planed'et'o.

Sabl'o'j

Tamen la plej grand'a misi'o plen'um'it'a est'as la akir'o kaj liver'ad'o de materi'o, fakt'e sabl'o'j, el Rjugu. Scienc'ist'o'j esper'as, ke la ekzamen'ad'o de la akir'it'a'j sabl'o'j klar'ig'os du grand'a'j'n sekret'o'j'n: (1) la origin'o'n kaj evolu'o'n de la sun'sistem'o, kaj (2) la kre'iĝ'o'n de viv'o. La sun'sistem'o hav'as ok planed'o'j'n kaj mult'eg'a'j'n planed'et'o'j'n. Kiam la sun'o nask'iĝ'is antaŭ 4,6 miliard'o'j da jar'o'j, et'a'j fragment'o'j, rond'ir'ant'e ĉirkaŭ ĝi, mult'foj'e kolizi'is inter si kaj kun'glu'iĝ'is, kaj fin'fin'e form'iĝ'is planed'o'j, grand'a'j kaj mal'grand'a'j. La surfac'o de Rjugu est'is apart'e ekspon'it'a al sever'a'j kondiĉ'o'j de la univers'o kiel sun'varm'o kaj radi'o'j. Tial Hajabusa 2 en'paf'is kugl'o'j'n kaj kolekt'is sabl'o'j'n sub la surfac'o. Mult'a'j scienc'ist'o'j pens'as, ke akv'o kaj organik'aĵ'o'j, neces'a'j por viv'o kaj ĉe'est'a'j sur Ter'o, de'ven'is el asteroid'o'j, kiu'j kolizi'is kontraŭ ĝi en antikv'a temp'o. Rjugu est'as nigr'a asteroid'o kun organik'a'j aŭ hidrat'a'j mineral'o'j. Do oni esper'as, ke, analiz'ant'e organik'a'n materi'o'n akir'it'a'n, oni trov'os ŝlos'il'o'n por solv'i la demand'o'n, de kie ven'is la akv'o kaj la organik'aĵ'o'j ekzist'ant'a'j sur Ter'o.

Jon-motor'o'j

Hajabusa 2 est'as la post'e'ul'o de Hajabusa, kiu esplor'is asteroid'o'n 25243 Itokaŭa dum la jar'o'j 2003-2005. La vojaĝ'o de Hajabusa est'is plen'a je mal'facil'aĵ'o'j. La el'pren'o de sabl'o'j ne sam'e glat'e ir'is kiel plan'it'e, kaj Hajabusa re'ven'is kun nur iom da materi'o. Okaz'is kelk'a'j mis'komunik'ad'o'j kaj pane'o'j de la motor'o. Sed iel'e Hajabusa re'ven'is al la ter'glob'o, kaj post de'las'o de la kapsul'o ĝi for'brul'is en la atmosfer'o. Oni mult'o'n lern'is el la spert'o de la antaŭ'ul'o kaj pli'bon'ig'is Hajabusa 2 pri jon-motor'o'j, gvid'a'j kaj navig'a'j ekip'aĵ'o'j, materi'o'kapt'il'o'j, si'n'reg'a sistem'o ktp. Rezult'e la vojaĝ'o kaj la akir'o de materi'o de Rjugu sen'problem'e plen'um'iĝ'is, liver'ant'e eĉ 5,4 gram'o'j'n da materi'o, pli ol la projekt'it'a'j 0,1 gram'o'j, la minimum'a kvant'o por scienc'a'j analiz'o'j.

Nov'a misi'o

Nun Hajabusa 2 est'as sur'voj'e al si'a nov'a misi'o: vizit'i ali'a'n asteroid'o'n nom'e 1998KY26. La vojaĝ'o bezon'os 11 jar'o'j'n. La asteroid'o, unu'a'foj'e observ'it'a en 1998, hav'as preskaŭ glob'a'n form'o'n kun diametr'o de 30 metr'o'j, kaj ĝi rotaci'as dum 10,7 minut'o'j. Ĉi tiu asteroid'o, turn'iĝ'ant'e sur orbit'o, kiu proksim'iĝ'as al Ter'o, sam'e aparten'as al la grup'o de eventual'e risk'a'j asteroid'o'j, kiu'j pov'us kolizi'i kontraŭ Ter'o. La supoz'at'a oft'ec'o de kolizi'o de asteroid'o'j kun diametr'o de pli ol 30 metr'o'j kontraŭ Ter'o est'as unu foj'o en kelk'a'j jar'cent'o'j. Sed eĉ mal'grand'a asteroid'o kun 30-metr'a diametr'o pov'us kaŭz'i sever'a'n damaĝ'o'n al Ter'o. La meteor'ŝton'o, kiu fal'is en Uralon en 2013 kaj vund'is pli ol 1500 hom'o'j'n, hav'is 17-metr'a'n diametr'o'n. Do japan'a'j scienc'ist'o'j intenc'as uz'i Hajabusa 2 por kolekt'i don'it'aĵ'o'j'n pri la struktur'o kaj fort'ec'o de la asteroid'o por trov'i rimed'o'j'n kun la cel'o evit'i kolizi'o'n, ekzempl'e per kun'bat'o de art'e'far'it'a objekt'o kontraŭ la asteroid'o por ŝanĝ'i ties orbit'o'n.

Sentimental'ec'o

La antaŭ'ul'o Hajabusa hav'is mult'a'j'n pane'o'j'n kaj mal'facil'aĵ'o'j'n. La interes'o, zorg'o kaj mal'trankvil'iĝ'o de la japan'a popol'o rilat'e al Hajabusa des pli fort'iĝ'is, ju pli oft'e la nov'aĵ'o'j pri tiu'j mal'facil'aĵ'o'j al'ven'is. Tial la ĝoj'o je la re'ven'o kaj liver'o de la kapsul'o est'is grand'a. Ali'flank'e la glat'a flug'ad'o kaj sukces'a liver'ad'o de la asteroid'a materi'o de Hajabusa 2 al'port'is ĝoj'ig'a'n kaj kuraĝ'ig'a'n nov'aĵ'o'n al la japan'a soci'o sufer'ant'a pro la pandemi'o de kron'virus'o. Mult'a'j japan'o'j sent'as iom da simpati'o por Hajabusa 2, kiu sen'ripoz'e for'flug'is por nov'a misi'o, vojaĝ'o sen re'ven'bilet'o. Ĉu tio est'as tro'a person'ig'o de maŝin'o kaj japan'ec'a sentimental'ec'o?

Isikawa Takasi est'as pensi'ul'o, nask'it'a en 1942, kiu labor'is por sved'a kaj japan'a kompani'o'j ĉef'e en la fak'o'j justic'o kaj revizor'ad'o.

Ĉu Trump rajt'os re-prezident'iĝ'i?

Kio est'as la rilat'o inter la eks'prezident'ig'a procedur'o kontraŭ Trump kaj li'a eventual'a kandidat'iĝ'o en 2024?

La 20an de januar'o Joe Bid'e'n oficial'e prezident'iĝ'is por kvar jar'o'j. En 2024 okaz'os nov'a'j elekt'o'j por decid'i ĉu li, ali'a demokrat'o aŭ, eventual'e, membr'o de ali'a parti'o iĝ'u la nov'a prezident'o ek'de januar'o 2025. En la nun'a moment'o Donald Trump est'as la plej ver'ŝajn'a kandidat'o de la respublik'an'o'j. Sed nun li'a ĵus'a prezident'a ofic'period'o fin'iĝ'is, kaj – paradoks'e! – la proces'o kun la formal'a cel'o eks'prezident'ig'i li'n, kvankam iniciat'it'a, ankoraŭ ne komenc'iĝ'is.

Pro la fakt'o, ke Trump mal'sukces'is kontraŭ Bid'e'n en la novembr'a'j elekt'o'j, la nun'a procedur'o ne est'as neces'a por eks'prezident'ig'i li'n. Krom'e, tiu procedur'o, se ĝi en'tut'e okaz'os ¹, ne pov'os rekt'e mal'help'i, ke li de'nov'e iĝ'u prezident'a kandidat'o en 2024. Por ating'i tiu'n cel'o'n, neces'us unu'e konvikti li'n per proces'o, kiu rezult'as el jur'a procedur'o. Tiu rezult'o rajt'ig'us la Kongres'o'n de'nov'e voĉ'don'i kun la cel'o decid'i, ĉu eks'prezident'o Trump rajt'os de'nov'e kandidat'iĝ'i. Simpl'a pli'mult'o sufiĉ'us por leĝ'e mal'permes'i tio'n. Sen tia pli'mult'o li'a rajt'o rest'us sekur'a.

1. Ne est'as klar'e, ĉu tia ĉi proces'o en la uson'a senat'o en'tut'e pov'os nun okaz'i: aŭd'iĝ'as voĉ'o'j, ke „eks'prezident'ig'o” – post kiam la prezident'a ofic'period'o jam fin'iĝ'is – est'as princip'e ne'ebl'a, kaj do tia'spec'a proces'o est'us sen'senc'a kaj ne'konstituci'a. Nu, se oni rigard'u al politik'ist'o'j el prav'ig'ebl'e cinik'et'a vid'punkt'o, eĉ se tio est'as ne'kontest'ebl'a, tio ne signif'as, ke la proces'o ne okaz'os. (red.)

Kapt'ad'o de sukcen'o

La region'o de Balt'a Mar'o est'as hejm'o de la plej grand'a kon'at'a kuŝ'ej'o de sukcen'o, nom'at'a balt'a sukcen'o aŭ „sukcen'it'o” .

Ek'de pra'temp'o litovoj si'a'n land'o'n nom'as sukcen'a land'o. Sukcen'o fort'e lig'iĝ'is al la viv'o, popol'a poezi'o kaj art'o de la litova popol'o. Gut'o'j de pin'a rezin'o, kiu'j fal'is sur'ter'e'n antaŭ 60 milion'o'j da jar'o'j, ankoraŭ hodiaŭ radi'as la tut'a'n spektr'o'n de sun'a'j kolor'o'j. Ĉar ĝi hav'as biologi'a'n de'ven'o'n, ĝi ne aparten'as al la ver'a'j – mult'e'kost'a'j – juvel'ŝton'o'j, sed al ornam'juvel'o'j.

Kiel oni trov'as sukcen'o'n? Foj'foj'e et'a'j pec'o'j kuŝ'as sub sek'a'j mar'herb'o'j, kiu'j'n mar'ond'o'j ĵet'is sur la bord'o'n. Sed jam de mult'a'j jar'o'j ekzist'as la tradici'o inter apud'mar'a'j loĝ'ant'o'j kapt'i sukcen'o'n rekt'e el la mar'a'j ond'o'j.

Trankvil'a veter'o – mal'trankvil'a'j kapt'ist'o'j

La spert'a sukcen'kapt'ist'o Igoris Osnač dir'as, ke ne est'as taŭg'a aŭ mal'taŭg'a temp'o por kapt'i sukcen'o'n. Ĝi pov'as est'i kapt'at'a dum la tut'a jar'o, kvankam ebl'e la mal'plej favor'a period'o est'as ek'de la fin'o de januar'o kaj dum tut'a februar'o, ĉar tiam reg'as la orient'a vent'o, preskaŭ ne ekzist'as ond'o'j kaj la mar'bord'o kuŝ'as sub glaci'o. Trankvil'a veter'o ne promes'as i'o'n ajn bon'a'n por sukcen'kapt'ist'o'j.

„Sukcen'kapt'ist'o'j mal'pacienc'e atend'as ŝtorm'o'j'n, kaj ju pli fort'a est'as la ŝtorm'o, des pli bon'e. Uragan'o'j traf'ant'a'j la balt'a'n mar'bord'o'n est'as la plej bon'a perspektiv'o por hom'o'j engaĝ'iĝ'int'a'j en sukcen'kapt'ad'o. Furioz'a'j uragan'o'j aktiv'ig'as la mar'fund'o'n, kaj sukcen'a'j bul'o'j rul'iĝ'as sur la mar'fund'o al'proksim'iĝ'ant'e al la bord'o'j. Kiam ŝtorm'o mal'fort'iĝ'as kaj ond'o'j mal'grand'iĝ'as, flu'o'j port'as sukcen'o'n bord'e'n kaj ni kapt'as ĝi'n”, klar'ig'is la spert'a sukcen'kapt'ist'o.

Ŝtorm'a'j tag'o'j dum la jar'o ne mult'as en Litovio. Tia period'o okaz'as nur du- aŭ tri'foj'e. Tia'n veter'o'n kutim'e al'port'as okcident'a'j, sud-okcident'a'j, foj'e nord-okcident'a'j vent'o'j.

La litova mar'bord'o etend'iĝ'as ĉirkaŭ 90 kilo'metr'o'j'n. Sukcen'kapt'ist'o'j jam bon'e sci'as kiu lok'o promes'as pli bon'a'j'n rezult'o'j'n, kiu'j de'pend'as de la direkt'o kaj fort'o de la vent'o, akv'o'flu'o'j, ond'o'direkt'o kaj eĉ de la manier'o, kiel fin'iĝ'as la ŝtorm'o.

Liber'a ag'ad'o

Igoris rakont'as, ke hodiaŭ neni'u mal'permes'as kolekt'i sukcen'o'n: „Vi pov'as kapt'i tiom, kiom vi vol'as, sed vi ne rajt'as fos'i”. Tamen ne ĉiam est'is tiel. Ekzempl'e, en la 13a jar'cent'o sukcen'a min'ad'o est'is monopol'ig'at'a de la kruc'kavalir'o'j. La lok'an'o'j – kiu'j kolekt'is sukcen'o'n kaj komerc'is per ĝi de mult'a'j jar'cent'o'j – perd'is la rajt'o'n, kaj la tut'a sukcen'o dev'is est'i trans'don'it'a al la reg'ist'ar'o. Ankaŭ promen'i sur la mar'bord'o est'is mal'permes'at'e: kapt'it'a preter'pas'ant'o, eĉ sen sukcen'o, est'is pun'at'a. Post'e, en Prus'land'o – ĝis la komenc'o de la 19a jar'cent'o – funkci'is special'e star'ig'it'a Sukcen'a Kort'um'o, kiu sever'e pun'is al'propr'ig'o'n de sukcen'o.

Sukcen'o est'is la unu'a kaj plej grav'a var'o de la balt'a mar'bord'a loĝ'ant'ar'o. La ŝton'o'n avid'is reĝ'o'j, faraon'o'j, romiaj gladiator'o'j kaj la plej bel'a'j vir'in'o'j. En la 15a jar'cent'o por krud'a material'o de sukcen'o oni pag'is sal'o'n.

Est'is temp'o, kiam apud'mar'a'j loĝ'ant'o'j kolekt'is sukcen'o'n sur la balt'a mar'bord'o. Iu'j vend'is ĝi'n, ali'a'j far'is ornam'aĵ'o'j'n, aŭ uz'is ĝi'n por ali'a'j cel'o'j. Hodiaŭ la kvant'o da sukcen'kapt'ist'o'j signif'e mal'pli'iĝ'is. Rest'as nur ĉ. du'dek'o da spert'ul'o'j.

Sur la bord'o kaj el la ond'o

En pra'temp'o'j, la loĝ'ant'o'j de la mar'bord'o kolekt'is sukcen'o'n tiel, kiel far'as la plej mult'a'j ordinar'a'j feri'ant'o'j hodiaŭ: serĉ'ant'e sukcen'o'n ĵet'it'a'n mar'bord'e'n. Plej oft'e sukcen'o'pec'o'j kuŝ'as inter la mar'herb'o'j kaj polur'it'a'j branĉ'et'o'j, kiu'j'n la ond'o'j ĵet'is mar'bord'e'n.

Pli serioz'a'j serĉ'ant'o'j sukcen'o'n kapt'as. Laŭ aspekt'o ili simil'as al fiŝ'kapt'ist'o'j: akv'o'rezist'a mantel'o, alt'a'j kaŭĉuk'a'j bot'o'j kaj kapt'il'o en la man'o'j. Unu'e ili observ'as, ĉu sur la mar'bord'o est'as pec'o'j de sukcen'o kaŝ'it'a'j inter la tuf'o'j de mar'herb'o kaj polur'it'a'j branĉ'et'o'j el'ĵet'it'a'j de la ond'o'j. Kolekt'int'e ili'n, sukcen'o'kapt'ist'o'j rapid'as en la ond'o'j'n kaj atent'em'e observ'as la akv'o'n. La alt'ec'o de la ond'o'j determin'as, kiom for oni pov'as en'profund'iĝ'i en la akv'o'n, por ke oni nek frost'iĝ'u nek fal'u. Merg'ant'e kapt'il'o'n en mal'hel'a'n ond'o'makul'o'n, vir'o'j tuj rapid'as al la mar'bord'o kaj inter la kapt'aĵ'o'j serĉ'as pec'o'j'n de sukcen'o'j.

Kiu kapt'aĵ'o don'as sukces'o'n? Igoris Osnač asert'as, ke sen'de'pend'e de la rezult'o'j ĉiu'j tag'o'j est'as sukces'a'j, ĉar oni pas'ig'as temp'o'n en la natur'o, kaj la ag'ad'o est'as ver'e pasi'a, kvazaŭ ia sport'o. Nun'temp'e, sukcen'kapt'ist'o'j ĉe la balt'a mar'bord'o pov'as hav'ig'i al si kelk'cent gram'o'j'n da mal'grand'a'j pec'o'j de sukcen'o, kaj post fort'eg'a'j ŝtorm'o'j tiu kvant'o grav'e pli'iĝ'as.

Igoris rimark'ig'as, ke ne ĉiu'j sukcen'avid'ul'o'j kapt'as la ŝton'o'j'n nur pro la plezur'o ĝu'i la natur'o'n, sed ankaŭ por hav'i en'spez'o'j'n. Bedaŭr'ind'e, hodiaŭ ne tem'as pri grand'a'j sum'o'j. La prez'o de sukcen'a krud'aĵ'o neniam est'as konstant'a. Ju pli grand'a est'as sukcen'o'pec'o, des pli alt'a est'as ĝi'a prez'o, kiu de'pend'as ne nur de ĝi'a grand'ec'o, sed ankaŭ de ĝi'a kolor'o kaj struktur'o. La prez'o'n alt'ig'as krom'aĵ'o'j (ekz. divers'a'j insekt'o'j) en'ferm'it'a'j en'e de la sukcen'o.

La kolor'o de balt'a sukcen'o vari'as de flav'o ĝis nigr'o. Foj'foj'e est'as eĉ plur'a'j kolor'o'j kaj divers'a'j nuanc'o'j. Ju pli da kolor'o'j, des pli interes'a'j est'as la ŝton'o'j, kaj des pli valor'as la sukcen'o. Igoris rimark'ig'as, ke ital'o'j mult'e ŝat'as hel'a'n diafan'a'n sukcen'o'n, dum azi'an'o'j prefer'as flav'a'n.

Pasi'o de la infan'aĝ'o

„Jam kiel infan'o mi interes'iĝ'is pri serĉ'ad'o de sukcen'o. Unu'e mi serĉ'ad'is sur'bord'e, ĉiam observ'ant'e, kiel adolt'o'j en mar'ond'o'j kapt'as ĝi'n per kapt'il'o'j. Ankaŭ mi ek'dezir'is prov'i la sam'o'n. Kiam mi grand'iĝ'is, mi aĉet'is firm'a'n kapt'il'o'n kaj la neces'a'j'n vest'aĵ'o'j'n. Neni'u instru'is mi'n pri tiu meti'o. Tial mi pen'is kopi'i adolt'a'j'n ag'o'j'n kaj eksperiment'i. Sukcen'kapt'ad'o est'as ia konkurenc'a ag'ad'o, kaj neni'u vol'as mal'kaŝ'i la sekret'o'j'n. Do mi dev'is lern'i ĉio'n mem'star'e”, rakont'as Igoris.

Kiel infan'o, sur lign'o'plat'o'j li glu'is bild'o'j'n de sukcen'o kaj el pli grand'a'j pec'o'j far'is pend'aĵ'o'j'n kaj amulet'o'j'n. Ankaŭ hodiaŭ li ĉiam sur'hav'as sukcen'a'n amulet'o'n ĉe si'a kol'o. Igoris konfes'is, ke la plej grand'a pec'o, kiu'n li kapt'is, pez'is ĉ. 200 gram'o'j'n.

Hodiaŭ Igoris organiz'as la ekskurs'o'j'n „Sekret'o'j de sukcen'o'kapt'ad'o”, dum kiu'j li prezent'as ĉiu'j'n subtil'aĵ'o'j'n de tiu ag'ad'o. Li rimark'ig'as, ke sukcen'o est'as valor'aĵ'o ne nur de Litovio. Divers'aĝ'a sukcen'o trov'ebl'as ankaŭ en ali'a'j mond'region'o'j, sed la sukcen'o de Balt'a Mar'o hav'as si'a'j'n unik'a'j'n ec'o'j'n.

Laimius Stražnickas, akronim'e „last”, est'as litova ĵurnal'ist'o jam dum 35 jar'o'j. Li esperant'ist'iĝ'is en 1974 kaj est'as kun'labor'ant'o de Monat'o ek'de 1991.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Lingv'o'lern'ig'a pandemi'o

Antaŭ ne'long'e aper'is konsil'o pri konserv'ad'o de la cerb'o'san'o, kiam oni mal'jun'iĝ'as, kaj rekomend'o por evit'i la mal'san'o'n de Alzheimer: la lern'ad'o de muzik'instrument'o aŭ la stud'ad'o de nov'a lingv'o. La aŭtor'o preskaŭ decid'is sekv'i la konsil'o'n, sed, kiam komenc'iĝ'is la pandemi'a kriz'o, la afer'o ŝajn'is eĉ pli urĝ'a, kaj ceter'e ĝi ŝajn'is tre bon'a metod'o por pas'ig'i la temp'o'n kaj evit'i enu'o'n dum la kron'virus'a izol'ad'o.

Ĉar mi ebl'e aparten'as al la grup'o konsider'at'a plej atak'ebl'a de la virus'o, mi interes'iĝ'is pri ambaŭ propon'o'j: tiu pri muzik'o kaj la ali'a pri lern'ad'o de nov'a lingv'o. Muzik'o, bon'e ... sed kiu lingv'o? Antaŭ'e mi amuz'is mi'n far'ant'e kompar'o'n inter mal'pli dis'vast'iĝ'int'a'j latin'id'a'j lingv'o'j: unu'flank'e la ruman'a, la katalun'a, la okcitan'a ktp, kaj ali'flank'e pli „grav'a'j”, kiel la hispan'a, la portugal'a kaj la ital'a. La franc'a'n mi eksklud'is, ĉar ĝi est'as mal'plej simil'a (struktur'e kaj prononc'e) al la ceter'a'j. Mi preskaŭ inklud'is Esperant'o'n, ĉar, kvankam gramatik'e tre mal'simil'a al latin'id'a'j lingv'o'j, ĝi'a vort'trezor'o ŝajn'as est'i je pli ol 60 % latin'de'ven'a.

Post iom da entuziasm'o mi turn'is mi'a'n atent'o'n al la ĝerman'a'j lingv'o'j pro la fakt'o, ke enciklopedi'o pri la lingv'o'j de la mond'o indik'as, ke la ĝerman'a'j idiom'o'j est'as la plej dis'vast'iĝ'int'a'j, precip'e la uson'angl'a. Dum la temp'o de la brit'a imperi'o pli influ'hav'a est'is la angl'a de Angli'o, sed ne plu. Laŭ la uson'an'o'j ni viv'as en „la jar'cent'o de Uson'o”, ne plu en tiu de la Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o, kiu nun'temp'e minac'as dis'iĝ'i. Do, kiam mi enu'is pri la leg'ad'o de roman'o'j, mi decid'is iom pli esplor'i la struktur'o'n kaj histori'o'n de la ĝerman'a'j lingv'o'j kaj sam'temp'e prov'i lern'i la baz'a'j'n element'o'j'n de du al mi ne'kon'at'a'j ĝerman'a'j lingv'o'j, la islanda kaj la afrikans'a.

Post'tag'manĝ'a rendevu'o

Ek'de la aper'o de la pandemi'o mi apenaŭ for'las'as la dom'o'n aŭ ni'a'n ĝarden'o'n, krom por ir'i al mi'a kurac'ist'o aŭ al apotek'o. Mi efektiv'e rest'as kvazaŭ mal'liber'ul'e en mi'a hejm'o. Post la maten'manĝ'o mi kur'as dek'foj'e laŭ la tut'a long'o de la ĝarden'o. Post'e mi praktik'as muzik'o'n, kvankam mi tut'e ne est'as lert'a muzik'ist'o. Pro tio mi ĉiam lud'as privat'e en apart'a ĉambr'o, kiam neni'u famili'an'o aŭ amik'o ĉe'est'as por aŭskult'i mi'n. Tiel est'as neni'u por plend'i, ke mi mis'lud'is la melodi'o'n aŭ por kritik'i mi'a'n fuŝ'lud'ad'o'n.

Je la 11a hor'o mi trink'as kaf'o'n kun mi'a edz'in'o, kiu, mal'kiel mi, ja muzik'as. Tamen pri muzik'o ni ne konversaci'as. Kelk'foj'e part'o'pren'as iu amik'o aŭ amik'in'o, kiu al'ven'as prudent'e protekt'at'e per mask'o. Post la kaf'o mi labor'as per komput'il'o, verk'ant'e artikol'o'n aŭ skrib'ant'e korespond'aĵ'o'j'n. Post'e mi tag'manĝ'as kun mi'a edz'in'o, kaj plu'e mi stud'as la elekt'it'a'j'n lingv'o'j'n – ne tro profund'e, sed sufiĉ'e por iom kon'at'iĝ'i kun ili. Mi ceter'e ne ambici'as majstr'i en ili.

La afrikans'a

Do mi decid'is prov'i iom lern'i kaj kompar'i la ĝerman'a'n lingv'o'n kun la plej facil'a gramatik'o, nom'e la afrikans'a'n; kaj tiu'n kun la plej kompleks'a kaj mal'facil'a gramatik'o, la island'an. La afrikans'a de'ven'as de la nederlanda lingv'o parol'at'a de la koloni'an'o'j el Nederlando, kiu'j setl'is en la Kab'o-region'o de Sud-Afrik'o en la 17a jar'cent'o. Ek'de tiam la lingv'o simpl'iĝ'is kaj adapt'iĝ'is al la kondiĉ'o'j en Afrik'o. Ĝi al'pren'is vort'o'j'n el divers'a'j afrik'a'j kaj ekster'kontinent'a'j idiom'o'j, ekzempl'e baie („tre”) el la malaj'a, kaj gogga („insekt'o”) supoz'ebl'e el iu bantu'a lingv'o.

Mi iom pli sci'as pri la angl'a, do per tiu mi komenc'os. La lingv'o de Angli'o de'ven'as de la angl'o'saks'a (mal'nov'a angl'a), kiu est'is fleksi'a lingv'o, kiel la german'a, kun abund'a'j deklinaci'o'j, konjugaci'o'j, mal'regul'a'j verb'o'j ktp. Ĝi hav'is tri genr'o'j'n de substantiv'o'j kaj tri artikol'o'j'n. Tamen, dum la jar'cent'o'j post la invad'o de Angli'o far'e de ĝerman'a'j trib'o'j la angl'a lingv'o iom post iom drast'e ŝanĝ'iĝ'is. Mal'aper'is ĉiu'j el la substantiv'a'j kaz'o'j krom genitiv'o, kiu form'iĝ'is simpl'e per la liter'o s, kun apostrof'o ('s), post substantiv'o'j. Mal'aper'is la genr'a'j disting'o'j, vir'a, in'a kaj neŭtr'a, krom pri la seks'o de person'o'j kaj (mal'oft'e) best'o'j. Difin'a artikol'o nun lim'iĝ'as al unu, nom'e the.

Mi neniam renkont'is iu'n ajn, kiu parol'as la afrikans'a'n, ĝis mi iam manĝ'is kun mi'a edz'in'o en restoraci'o en Skot'land'o. Ni'a'j ĉe'tabl'a'j najbar'o'j est'is jun'a par'o, kiu'j konversaci'is en lingv'o, kiu'n ni ne kompren'is. Mi'a edz'in'o, kiu est'as tre sci'vol'a pri fremd'a'j lingv'o'j, gael'e demand'is al mi, kiu'n lingv'o'n ili parol'as. Mi respond'is, ke ĝi son'as kiel iu dialekt'o de la nederlanda. Al la sam'a demand'o, kiu'n ŝi far'is angl'e al la par'o, la vir'o respond'is, ke tem'as pri la afrikans'a. Li al'don'is, ke li'a edz'in'o est'as sud-afrik'an'in'o, kaj ke li est'as skot'a.

Post tiu renkont'iĝ'o mi komenc'is interes'iĝ'i pri la afrikans'a. Dum la tre mal'long'a en'konduk'o al la nederlanda, kiu'n mi ricev'is, mi lern'is, ke tiu lingv'o uz'as du artikol'o'j'n, nom'e de kaj het, kaj ke la gramatik'o hodiaŭ est'as iom'et'e pli simpl'a ol tiu de la german'a. La afrikans'a, tamen, eĉ pli simpl'ig'is la gramatik'o'n. Kiel la angl'a, ĝi uz'as nur unu difin'a'n artikol'o'n, nom'e di'e. Simil'e mal'aper'is la genr'o'j kaj la fleksi'o'j, krom la al'don'o de la fin'aĵ'o -e post kelk'a'j adjektiv'o'j kaj la ekzist'o de genitiv'o, kiu esprim'iĝ'as per la adverb'o se.

En plural'o'j de substantiv'o'j kaj adjektiv'o'j la intern'a liter'o d mal'aper'is, sam'kiel la fin'a -t en vort'o kiel pos, origin'e post („poŝt'o”); kaj liter'kombinaĵ'o kiel sch iĝ'is sk, dum ch iĝ'is ĉiam g. Jen kelk'a'j ekzempl'o'j de afrikans'a'j vort'o'j: reg (nederlande recht), lug (nederlande lucht), wa (nederlande wagen). Do, kvankam la afrikans'a re'ten'is kelk'a'j'n rest'aĵ'o'j'n de la nederlanda, ĝi'a struktur'o iĝ'is eĉ pli simpl'a ol tiu de la angl'a, kio ig'as ĝi'n ver'ŝajn'e la plej simpl'a el ĉiu'j ĝerman'a'j idiom'o'j.

La islanda

Pri la islanda mi sci'is preskaŭ nul'o'n, ĝis ni pas'ig'is iom da temp'o en Rejkjavik'o. Post tiam mi iom leg'is pri la lingv'o, sed mal'mult'o'n lern'is. Tamen mi prov'u pri'skrib'i la mal'mult'o'n, kiu'n mi kompren'is. Ni kompar'u la afrikans'a'n kun la islanda, kiu al mi ŝajn'as la plej mal'facil'a ne nur inter la ĝerman'a'j lingv'o'j, sed ebl'e kompar'e kun preskaŭ ĉiu'j hind'eŭrop'a'j. Mi trov'as ĝi'n eĉ pli kompleks'a ol la klasik'a'j pra'grek'a kaj latin'a. La substantiv'o'j est'as divid'it'a'j en plur'a'j'n kategori'o'j'n, kaj ĉiu'j hav'as mal'sam'a'j'n regul'o'j'n pri deklinaci'o. Pli'e, la form'o de preskaŭ ĉiu islanda vort'o, ĉu substantiv'o'j, verb'o'j, numeral'o'j, artikol'o ktp, ŝanĝ'iĝ'as laŭ ĝi'a funkci'o en la fraz'o. La vokal'o'j konstant'e „mutaci'as”: a kaj o al e; u al y; au al ey ktp. La form'o de plural'a'j vort'o'j tut'e ŝanĝ'iĝ'as, ekzempl'e glas iĝ'as gler; dagur iĝ'as degi; tak'a iĝ'as tekinn. Do mult'a'j vort'o'j far'iĝ'as (almenaŭ por lern'ant'o'j) ne plu re'kon'ebl'a'j. La vort'o'j uz'at'a'j en fraz'o'j oft'e tut'e ne simil'as kap'vort'o'j'n en la vort'ar'o.

Malgraŭ si'a mal'facil'ec'o la islanda est'as fascin'a lingv'o, precip'e por person'o kiel mi, kiu hejm'e parol'as la gael'a'n. Kiam, antaŭ mil jar'o'j, norveg'o'j setl'is en Islando, ili parol'is esenc'e la sam'a'n lingv'o'n, kiu'n ili'a'j post'e'ul'o'j hodiaŭ parol'as. Je la komenc'o de la setl'ad'o tiu'j vojaĝ'ant'a'j viking'o'j kapt'is sklav'o'j'n el Irlando kaj Skot'land'o kaj kun'port'is ili'n al Islando. La pli'mult'o est'is gael'parol'ant'a'j vir'in'o'j. Oni'dir'e, la island'an'o'j est'as proksim'um'e je 70 % de norveg'a de'ven'o kaj ĉirkaŭ 30 % de gael'a origin'o. Kvankam est'is neni'u simil'ec'o inter la gael'a lingv'o, kiu aparten'as al la kelt'a lingv'a famili'o, kaj la islanda, kiu an'as en la nord-ĝerman'a famili'o, plur'a'j person'a'j nom'o'j menci'it'a'j en la islandaj saga'o'j, kaj ankoraŭ uz'at'a'j hodiaŭ, est'as gael'a'j, dum en la vort'ar'o de la gael'a lingv'o (specif'e en la skot'gael'a) trov'ebl'as divers'a'j vort'o'j el la lingv'o iam parol'at'a de viking'o'j (do, efektiv'e, islandaj esprim'o'j). Precip'e ili konsist'as el vort'o'j, kiu'j rilat'as al mar'o, ŝip'o'j, apud'mar'a geografi'o ktp, sed ne est'as nur tia'j. Pli'e, la prononc'o de la gael'a de Skot'land'o inklud'as son'o'n, kiu ekzist'as en preskaŭ neni'u ali'a lingv'o krom la islanda kaj la skot'gael'a, nom'e la tiel nom'at'a'n antaŭ'aspir'it'a'n konsonant'o'n, kiu son'as kiel „hp” aŭ „ht”. Ĝi konsist'as el aŭd'ebl'a spir'o antaŭ la konsonant'o.

Post'viv'ul'o'j

Dum la pandemi'o mi'a edz'in'o serĉ'is en ni'a mal'nov'a kolekt'o de libr'o'j kaj disk'o'j, kaj ŝi trov'is skatol'o'n kun seri'o da epizod'o'j de tele'dram'o dis'send'it'a en 1976, kun la titol'o „Post'viv'ul'o'j”. Tem'as pri et'a grup'o de hom'o'j, kiu post'viv'as pandemi'o'n, kiu mort'ig'as la pli'mult'o'n de la hom'ar'o. Ebl'e ŝajn'as iom masoĥ'ism'e, ke ni amuz'iĝ'as, spekt'ant'e film'o'n pri katastrof'a pandemi'o dum ver'a mond'a pandemi'o, sed ni ja ĝu'as la rakont'o'n. Tiel ni (ĝis nun) pas'ig'as la temp'o'n dum la pandemi'o!

Garbhan MacAoidh est'as plur'lingv'a traduk'ist'o kaj verk'ist'o, kiu kontribu'as al MONATO ek'de 1988.

Oni ne ŝpin'u dub'o'j'n el la aer'o

La redakci'a not'o sur paĝ'o 5 de la januar'a numer'o pri la „ne'kutim'e mult'a'j plend'o'j ... koncern'e ‚mal'regul'aĵ'o'j'n’” est'is baz'it'a sur la supoz'o, ke la elekt'a kampanj'o de Donald Trump honest'e prezent'is la fakt'o'j'n. Tamen, tiu amas'a plend'ad'o font'is el plen'a'j fantazi'aĵ'o'j – kiel pruv'is la fakt'o, ke, el 62 jur'a'j afer'o'j lanĉ'it'a'j de la kampanj'o, 62 est'is fin'e decid'it'a'j mal'favor'e al la kampanj'o. La taktik'o cel'is sub'fos'i demokrati'o'n per kre'o de kaos'o. Jes, oni kontest'u egal'ec'o'n de voĉ'o'j (en la koncern'a'j balot'a'j regul'o'j ekzist'as en'konstru'it'a'j mekanism'o'j por far'i tio'n) kaj jes oni protest'u balot'a'j'n krim'o'j'n – sed oni ne simpl'e ŝpin'u el la aer'o dub'o'j'n pri la sistem'o mem kaj aĉet'u si'a'n voj'o'n al la kort'um'o'j.

La kondut'o de la kampanj'o cel'is kre'i maksimum'a'n konfuz'o'n kaj mal'help'i la pac'a'n kaj kun'labor'a'n trans'ig'o'n de funkci'o'j de unu administraci'o al ali'a – trans'ig'o'n antaŭ'vid'at'a'n en la konstituci'o. Demokrati'o de'pend'as de reciprok'a respekt'o: ĝi est'as fragil'a afer'o, kiu bezon'as konstant'a'n kultiv'ad'o'n. La kampanj'o de Trump, anstataŭ kultiv'i, mobiliz'is buldoz'o'j'n por detru'i la tut'a'n teren'o'n. Feliĉ'e, la kort'um'a sistem'o rapid'e for'suĉ'is la koncern'a'n buldoz'a'n benzin'o'n, sed la rezult'o tamen est'is kaos'a trans'ir'o de potenc'o de unu prezident'o al ali'a, kio en'danĝer'ig'is la ŝtat'o'n kiel tut'o'n. Ali'flank'e, la fakt'o, ke la kort'um'a sistem'o firm'e rezist'is tiu'n cirk'o'n, montr'as, ke la uson'a konstituci'a sistem'o est'as fortik'a. Ĝi sub'met'iĝ'is al prov'o kaj tra'viv'is sen daŭr'a damaĝ'o.

Defi'a rol'o por slovak'a diplomat'o

La 15an de januar'o 2021 la Sekur'ec'a Konsili'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) aprob'is la nom'um'o'n de eks'a slovak'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j por la posten'o de special'a send'it'o de UN por Libio. Ján Kubiš anstataŭ'is la liban'an diplomat'o'n Ghassan Salamé.

Salamé serv'is kiel la estr'o de Sub'ten'a Misi'o de UN en Libio (angl'e: United Nations Support Mission in Libya, UNSMIL ¹) en la jar'o'j 2017-2020. Sed la 3an de mart'o 2020 li anonc'is, ke li demisi'as de si'a posten'o. De tiam la provizor'a estr'o de UNSMIL est'is uson'a diplomat'in'o Stephanie Turco Williams. Nun la Ĝeneral'a sekretari'o de UN António Guterres nom'um'is al ĉi tiu diplomati'a posten'o la slovak'a'n diplomat'o'n.

Karier'diplomat'o

Kubiš est'as respekt'at'a kaj spert'a 68-jar'aĝ'a profesi'a diplomat'o. Li komenc'is si'a'n profesi'a'n karier'o'n en la diplomati'a serv'o de Ĉeĥ'o'slovaki'o, kaj post la dis'fal'o de la respublik'o li daŭr'ig'is diplomati'a'n serv'o'n en Slovaki'o. En 1993 li serv'is kiel konstant'a reprezent'ant'o de Slovaki'o ĉe UN kaj en ali'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j en Ĝenevo, kaj en la jar'o'j 2006-2009 li est'is slovak'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j en la reg'ist'ar'o de Robert Fic'o.

Kubiš hav'as pli ol 40-jar'a'n spert'o'n en la kamp'o de mult'flank'a diplomati'o kaj parol'as kvin lingv'o'j'n. Li okup'is ofic'o'j'n de ĝeneral'a sekretari'o de Organiz'aĵ'o pri Sekur'ec'o kaj Kun'labor'o en Eŭrop'o (1999-2005) kaj de ĉef'o de Ekonomi'a Komision'o por Eŭrop'o (2009-2011). Li serv'is ankaŭ kiel special'a kun'ord'ig'ant'o de UN por Libano (2019-2021), kaj antaŭ'e kiel special'a reprezent'ant'o de UN en Irako (2015-2018) kaj en Afgani'o (2011-2015). En 2013 li ricev'is franc'a'n honor'a'n disting'o'n „Komandor'o de la Honor'a Legi'o” pro ekster'ordinar'a person'a kontribu'o al mond'pac'o kaj sekur'ec'o.

Defi'o'j

Laŭ diplomat'o'j, la nov'a posten'o de Kubiš en Libio est'as politik'e tikl'a kaj unu el la plej defi'a'j en la mond'o. Libio est'as en ĥaos'o kaj mal'ord'o ek'de 2011, kiam la reĝim'o de la gvid'ant'o Muamar Kadafi est'is per'fort'e renvers'it'a. La naft'o'riĉ'a Libio hav'as nun'temp'e du rival'a'j'n reg'ist'ar'o'j'n: la inter'naci'e agnosk'it'a'n reg'ist'ar'o'n en Tripol'o, kiu'n sub'ten'as UN, kaj la reg'ist'ar'o'n kun sid'ej'o en la orient'a part'o de la land'o, kiu est'as lojal'a al la milit'a komand'ant'o Ĥalifa Haftar. Oni esper'as, ke Kubiš, kiel karier'a mult'flank'a diplomat'o kun riĉ'a spert'o en divers'a'j land'o'j, signif'e kontribu'os al pac'a solv'o de la kriz'o en Libio.

1. UNSMIL est'as nur politik'a (ne milit'a) organ'o de UN, kiu est'is kre'it'a la 16an de septembr'o 2011 kun sid'ej'o en Tuniz'o (Tunizia respublik'o). La ĉef'a cel'o de UNSMIL est'as sub'ten'i ŝlos'il'a'j'n libiajn instituci'o'j'n en post'konflikt'a klopod'o kre'i jur'a'n ŝtat'o'n, kontrol'i kaj raport'i pri hom'a'j rajt'o'j ktp.

Not'o'j de Mozart ek'vid'as lum'o'n post 248 jar'o'j

La pian'ist'o Cho Seong-jin lud'is kiel mond'a'n premier'o'n pec'o'n de Wolfgang Amade'us Mozart [mocart] (1756-1791) la 27an de januar'o ĉi-jar'e, la 265a nask'iĝ'dat're'ven'o de la kompon'ist'o. La prezent'ad'o, ret'e el'send'it'a, okaz'is kadr'e de la festival'o de la Mozart-Semajn'o en la grand'a hal'o de la Salcburg'a Mozarteum-Fond'aĵ'o (SMF).

La premier'o de Alegr'o en D-maĵor'o K626b/16 daŭr'is unu minut'o'n kaj tri'dek kvar sekund'o'j'n. La 17-jar'a Mozart kompon'is ĝi'n fru'e en la jar'o 1773. Oni supoz'as, ke ĝi est'is komplet'ig'it'a fin'e de li'a tri'a vojaĝ'o en Italio aŭ baldaŭ post la re'ven'o al Salcburg'o.

Mal'kovr'o

La kompon'aĵ'o ek'vid'is lum'o'n nur en 2018, kiam SMF aĉet'is la el'uz'iĝ'int'a'n manuskript'o'n man'skrib'it'a'n de Mozart mem. Ĝi'a antaŭ'last'a posed'ant'o est'is la famili'o de franc-nederlanda inĝenier'o, kiu aĉet'is ĝi'n de pariza brokant'ist'o mal'fru'e en la 1920aj jar'o'j. Konfirm'int'e ĝi'a'n aŭtentik'ec'o'n, la fond'aĵ'o decid'is publik'e prezent'i la antaŭ'e ne'kon'at'a'n muzik'aĵ'o'n de Mozart.

La manuskript'o komenc'e aparten'is al la last'a fil'o de Mozart kaj post'e far'iĝ'is kolekt'aĵ'o de aŭstr'a amator'a muzik'ist'o. Sekv'int'e ne'kon'at'a'j'n voj'o'j'n, ĝi est'is en'man'ig'it'a al viena antikv'aĵ'ist'o en la 1880aj jar'o'j. Post li'a mort'o ĝi est'is prezent'it'a al aŭkci'o en 1899 kaj ŝanĝ'is si'a'j'n posed'ant'o'j'n en kelk'a'j sekv'a'j aŭkci'o'j. Malgraŭ ke ĝi'a ekzist'o est'is si'a'temp'e rimark'it'a de la katalog'o Köchel, bedaŭr'ind'e ĝi ne al'tir'is pli'a'n atent'o'n.

Pian'ist'o

La honor'o premier'e lud'i la pec'o'n est'is don'it'a al la 26-jar'a kore'a virtuoz'o Cho Seong-jin, al'juĝ'it'o de la unu'a premi'o en la 17a Inter'naci'a Ŝopena Pianokonkurso en 2015. La pian'ist'o plen'verv'e en'blov'is viv'o'n al la muzik'not'o'j, kiu'j de si'a nask'iĝ'o est'is dorm'ant'a'j 248 jar'o'j'n sur paper'o. Li dir'is, „Tio, kio'n mi plej ŝat'as ĉe la muzik'o de Mozart, est'as, ke ĝi simil'as al rakont'o. Mi pov'as ankaŭ sent'i i'a'j'n oper'ec'a'j'n moment'o'j'n eĉ en li'a pian'o'muzik'a repertuar'o. Mi ĉiam ĝu'as lud'i Mozart'o'n, de kiam mi est'is infan'o.”

La pian'o'muzik'aĵ'o est'is publik'ig'it'a je la tag'o de la premier'a prezent'ad'o, kaj album'o titol'it'a „Naŭ'dek kvar sekund'o'j de nov'a Mozart” aper'is ĉe Deutsche Grammophon.

CHO Sung Ho est'as eks'profesor'o pri biologi'o kaj aktiv'is en la mov'ad'o inter'ali'e kiel ĉef'redaktor'o de La Esper'o el Korei'o. Li ankaŭ est'as fervor'a am'ant'o de klasik'a muzik'o kaj verk'is kore'lingv'a'n libr'o'n Klasik'a muzik'o sur scen'ej'o.

Kiel Fukuŝimo ŝanĝ'is ni'a'n viv'o'n en Tokio

Pas'is dek jar'o'j post la grand'a ter'trem'o okaz'int'a la 11an de mart'o 2011 en orient'a Japani'o, kiu okaz'ig'is ankaŭ la akcident'o'n en la nukle'a central'o Fukuŝimo Unu en la sam'nom'a guberni'o. La damaĝ'o'j en la region'o rest'as ĝis nun, kaj la problem'o'j pri tio, kie'n met'i la radioaktiv'a'n rub'aĵ'o'n kaj kio'n far'i pri la polu'it'a akv'o, ankoraŭ ne est'as solv'it'a'j. Precip'e pri tiu'j afer'o'j Hor'i Jasuo mult'e raport'is esperant'lingv'e, i. a. en la seri'o „Raport'o'j el Japani'o”. Do, ĉi-artikol'e mi vol'as prezent'i, kiel ŝanĝ'iĝ'is ni'a viv'o en Tokio post la akcident'o.

Ne'long'e post la ter'trem'o la elektr'a kurent'o ne plu ating'is ni'a'n hejm'o'n. Ni'a famili'o tre hast'e dev'is for'manĝ'i la tut'a'n glaci'aĵ'o'n konserv'at'a'n en la frost'uj'o, antaŭ ol ĝi degel'us. Mi'a'j infan'o'j, tiam infan'ĝarden'an'o'j, ankoraŭ hav'as bon'a'n memor'o'n pri tiu tag'o, kiam oni pov'is manĝ'i tiom mult'a'n glaci'aĵ'o'n en unu tag'o. Tiam ni neni'o'n sci'is pri la okaz'int'aĵ'o'j en Fukuŝimo. La real'o evident'iĝ'is nur kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e.

La inform'o pri la akcident'o kaŭz'is en mi du'obl'a'n ŝok'o'n. Unu'e, ke la hom'o'j en Fukuŝimo kaj la ĉirkaŭ'aĵ'o dev'is for'las'i si'a'n hejm'o'n pro la radioaktiv'a polu'ad'o. Du'e, ke la tie'a'j central'o'j aparten'as al Tokia Elektro-Kompani'o (TEPCO), kaj ke ili produkt'is energi'o'n ne por fukuŝimanoj sed por ni en Tokio. Antaŭ la ter'trem'o, kvar'on'o de la elektr'o konsum'at'a en Tokio ven'is de Fukuŝimo. Pri tio mi, kiel mult'a'j ali'a'j toki'an'o'j, tut'e ne konsci'is. Oni ĉiam parol'as pri fukuŝima katastrof'o, sed fakt'e ĝi rilat'as al Tokio.

Ĉu sen'katastrof'a elektr'o por Tokio?

Kial oni konstru'is la nukle'a'n central'o'n en Fukuŝimo, pli ol du'cent kilo'metr'o'j'n for de Tokio? Ĉar tie loĝ'as not'ind'e mal'pli da hom'o'j ol en Tokio, kaj okaz'e de katastrof'o la damaĝ'o est'os mal'pli grand'a. Post la konstru'ad'o, la reg'ist'ar'o kaj la estr'o'j de la elektro'kompani'o dir'is al fukuŝimanoj, ke tia'j central'o'j est'as tut'e sekur'a'j. Post la akcident'o ili dir'is, ke neniam ili pens'is, ke tia grav'eg'a akcident'o pov'us okaz'i. Sed se ili neniam pens'is pri tio, ili pov'us est'i konstru'int'a'j la central'o'n en Tokio. Konstru'i ĝi'n en Fukuŝimo jam signif'is, ke ili konsci'is pri la ebl'o de katastrof'o.

Ek'sci'int'e la mal'just'ec'o'n, ke oni intenc'e en'danĝer'ig'is la san'o'n kaj viv'o'n de ali'lok'a'j hom'o'j por don'i komfort'a'n viv'o'n al toki'an'o'j, mi pri'pens'is kio'n ni – loĝ'ant'a'j en Tokio – pov'as far'i por ating'i „elektro'energi'a'n just'ec'o'n”. Kaj mi kun mi'a edz'in'o decid'is ŝpar'i kaj mem produkt'i elektr'o'n, por ne plu de'pend'i de ali'a'j region'o'j.

Ni'a ŝpar'ad'o

Ni ne plu uz'as elektr'aĵ'o'j'n, kiu'j est'as ne-nepr'a'j; eĉ ne tiu'j'n, kiu'j uz'as bateri'o'n. Ekzempl'e, mi rimark'is, ke en neces'ej'o oni sam'e agrabl'e varm'e sid'as sur tuk'a kovr'il'o sen elektr'a neces'uj'a varm'ig'il'o (japan'a invent'aĵ'o trov'ebl'a en preskaŭ ĉiu'j modern'a'j japan'a'j hejm'o'j kaj ofic'ej'o'j), ke ebl'as raz'i si'n per ne'elektr'a raz'il'o, ke har'o'j natur'e sek'iĝ'as kun la help'o de ban'tuk'o, ke en ret'mesaĝ'a epok'o faks'o'n oni jam ne bezon'as, ke abund'as inform'o'j kaj amuz'aĵ'o'j en la ret'o (kio mal'neces'ig'as televid'il'o'n) ktp. Rest'ant'a'j elektr'a'j aparat'o'j uz'at'a'j en la hejm'o est'as lum'il'o'j, frid'uj'o, komput'il'o, poŝ'telefon'o, glad'il'o kaj radi'o'aparat'o. La mikro'ond'il'o kaj print'il'o ne'long'e post la akcident'o difekt'iĝ'is kaj ni ne aĉet'is nov'a'j'n. Kiam la somer'a varm'o iĝ'as ne'el'ten'ebl'a, ni uz'as elektr'a'n vent'um'il'o'n anstataŭ klimat'iz'il'o'n. Tio ver'e sufiĉ'as. Tio'n pov'as atest'i ankaŭ pasport'serv'a'j gast'o'j, kiu'j tra'nokt'is ĉe ni somer'e.

Ne neces'is aĉet'i iu'n anstataŭ'aĵ'o'n, krom la ĉarm'a per'man'e funkci'ant'a sonor'il'o, kiu anstataŭ'as la elektr'a'n. Poŝt'ofic'ist'o'j kaj gast'o'j sonor'ig'as ĝi'n okaz'e de vizit'o'j. La sol'a grand'a invest'o tem'is pri la stov'o, kiu krom vintr'e liver'i varm'o'n al la tut'a hejm'o, ankaŭ mult'e kontribu'as al agrabl'a etos'o pro la danc'ant'a flam'o.

Ŝanĝ'o de viv'stil'o

Antaŭ'e mi pens'is, ke ne ebl'as vek'iĝ'i sen vek'horloĝ'o. Sed regul'a viv'o ebl'ig'is al mi ĝust'a'temp'a'n vek'iĝ'o'n. Eĉ ne unu'foj'e mi mal'fru'iĝ'is al labor'o. Al tio help'as, ke ni ŝanĝ'is la viv'stil'o'n tiel, ke ni fru'e vek'iĝ'as por util'ig'i la sun'lum'o'n kiel ebl'e plej long'e. Tut'e bon'e funkci'as la „stomak'horloĝ'o”, kiel ni nom'as en la japan'a lingv'o la biologi'a'n kapabl'o'n „sent'i” la temp'o'pas'o'n. Krom'e, dum la labor'ad'o kiel universitat'a instru'ist'o, la vizaĝ'o'j de la student'o'j klar'e montr'as la moment'o'n, kiam mi dev'as fin'i la lecion'o'j'n, do mi neniam hav'as problem'o'n fin'i ĝust'a'temp'e. Help'as ankaŭ tio, ke maten'e mi hav'as pli da temp'o; tiel mi ne plu dev'as hast'i al la labor'ej'o. Mi komenc'is foj'e eĉ pied'ir'i anstataŭ trajn'i labor'ej'e'n.

Tia'manier'e mi gajn'is mult'a'j'n interes'a'j'n spert'o'j'n. Sed la plej grand'a surpriz'o est'is, ke ni tut'e ne sufer'as pro la nov'a viv'stil'o sen mult'a'j elektr'aĵ'o'j. Mal'e, ni trov'is, ke ni viv'as sam'e komfort'e kiel antaŭ'e – eĉ agrabl'iĝ'is la hejm'a etos'o kaj person'a sent'o – hav'ant'e pli da temp'o maten'e kaj atent'ant'e pli bon'e pri la korp'o.

Kaj jen la rezult'o de la ŝpar'ad'o: ni'a elektro'konsum'o redukt'iĝ'is al ĉ. tri'on'o de la konsum'o de ali'a'j kvar'kap'a'j famili'o'j en Tokio. Tio kompren'ebl'e signif'as ankaŭ mon'ŝpar'o'n.

Kiel ni produkt'as energi'o'n?

Unu jar'o'n post la akcident'o ni instal'is sun'panel'o'j'n sur ni'a tegment'o. Dum'tag'e ni uz'as ni'a'n propr'a'n elektro'kurent'o'n kaj la rest'o'n ni vend'as. Kiam la sun'o ne bril'as, ni aĉet'as energi'o'n de elektr'a kompani'o nom'at'a Green People's Power (verd'a popol-elektr'o), kiu'n civit'an'o'j kun'e fond'is kaj al kiu ankaŭ ni al'iĝ'is. Kontrast'e al la grand'a'j kompani'o'j, ĝi cel'as liver'i elektr'o'n cent'procent'e ven'ant'a'n el re'nov'ig'ebl'a'j font'o'j. Ĉar laŭ ŝtat'a sub'ten'a sistem'o por pli'ig'i re'nov'ig'ebl'a'j'n energi'o'j'n ni pov'as pli alt'prez'e vend'i ol aĉet'i, baldaŭ – laŭ'plan'e post 12 jar'o'j – ni pov'os re'gajn'i la mon'o'n, kiu'n ni el'spez'is por instal'i la sun'panel'o'j'n.

Ni ne est'as sol'a'j

Ebl'e vi nun demand'as, ĉu la ĉi tie prezent'at'a viv'stil'o de ni'a famili'o est'as escept'o. Ebl'e ni'a famili'o est'as iom ekstrem'a kaz'o, sed la tendenc'o klar'e montr'as, ke ni ne est'as sol'a'j. Post la nukle'a akcident'o oni iĝ'is pli konsci'a pri uz'ad'o de energi'o. Mult'lok'e oni trov'as afiŝ'o'j'n, kiu'j al'vok'as al elektro'ŝpar'ad'o. La averaĝ'a elektro'uz'o de japan'a'j famili'o'j kresk'is ĝis la jar'o 2010, sed post'e komenc'iĝ'is mal'kresk'ad'o, al kiu cert'e kontribu'is tia konsci'iĝ'o.

Ali'flank'e, rapid'e mult'iĝ'is la civit'an'a'j iniciat'o'j por produkt'i energi'o'n. Nun'temp'e ekzist'as pli ol mil lok'a'j elektr'ej'o'j kolektiv'e fond'it'a'j de civit'an'o'j tra tut'a Japani'o. Unu'a'rigard'e ŝajn'as, ke krom la rekt'e damaĝ'it'a region'o, la japan'a soci'o ne-mult'e ŝanĝ'iĝ'is post la akcident'o, sed ebl'as dir'i, ke tamen io mov'iĝ'is.

Kimura Goro Christoph labor'as kiel profesor'o en la universitat'o Sofia en Tokio. Esperant'o'n li ek'lern'is en 1992.

Ĉu last'a cens'o en Briti'o?

La unu'a oficial'a cens'o en Briti'o okaz'is en 1801, kaj ek'de tiam oni far'is cens'o'n ĉiu'n dek'a'n jar'o'n, escept'e de 1941. La cens'o plan'it'a por mart'o 2021 est'os do la 22a cens'o, sed probabl'e ĝi est'os la last'a.

La ide'o de cens'o (popol'nombr'ad'o) est'as tre mal'nov'a. Jam antaŭ 6000 jar'o'j en Babilono la aŭtoritat'o'j kolekt'is inform'o'j'n pri ĉiu'j loĝ'ant'o'j kaj registr'is ili'n sur argil'a'j plat'o'j, por ke oni pov'u taks'i, kiom da manĝ'aĵ'o'j est'os bezon'at'a'j. En Briti'o la unu'a grand'a kolekt'ad'o de don'it'aĵ'o'j pri la land'o okaz'is en 1085, kiam la reĝ'o Vilhelm'o ordon'is kompil'i la dokument'o'n, kiu'n oni post'e nom'is Domesday Book [dumzdej buk], „libr'o de la last'a juĝ'o”. Tio ne tre simil'is al modern'a cens'o, ĉar oni ne kolekt'is inform'o'j'n pri unu'op'a'j mal'grav'a'j hom'o'j, sed ĝi est'is valor'a dokument'o kaj por la tiam'a'j administr'ant'o'j kaj por est'ont'a'j histori'ist'o'j. Se oni leg'as pri la histori'o de hazard'e elekt'it'a vilaĝ'o en Briti'o, tre oft'e oni trov'as, ke la unu'a menci'o pri ĝi aper'is ĝust'e en tiu libr'o.

Dum'nokt'a'j gast'o'j

La cens'o en 1841 est'is la unu'a „modern'a” cens'o en Briti'o, ĉar en tiu jar'o, almenaŭ en Angli'o kaj Kimri'o, oni don'is al la loĝ'ant'o'j de ĉiu dom'o formul'ar'o'n, kiu'n oni dev'is plen'ig'i, inform'ant'e pri ĉiu hom'o, kiu trov'iĝ'is en la dom'o en specif'a tag'o. Tio rest'as ĝis hodiaŭ la baz'a princip'o: se oni hav'os dum'nokt'a'n gast'o'n en si'a dom'o la 21an de mart'o 2021, oni dev'os skrib'i ties nom'o'n en la formul'ar'o. Aŭ tajp'i: oni esper'as, ke hodiaŭ la plej mult'a'j hom'o'j plen'ig'os la formul'ar'o'n ret'e. Tio signif'as, ke est'ont'a'j generaci'o'j ne pov'os admir'i ni'a'n man'skrib'o'n tiel, kiel ni pov'as admir'i la man'skrib'o'n de ni'a'j pra'patr'o'j en la mal'nov'a'j cens'o'j, kiu'j'n oni regul'e en'ret'ig'as post la for'pas'o de cent jar'o'j.

Dum long'a temp'o cens'o'j proviz'is la reg'ist'ar'o'n per fid'ind'a'j inform'o'j pri la loĝ'ant'ar'o, kiu'j'n oni uz'is por plan'ad'o: pri kler'ig'ad'o, ekonomi'o kaj transport'o. Sed hodiaŭ la reg'ist'ar'o ricev'as amas'o'n da pli aktual'a'j inform'o'j per mult'a'j ali'a'j rimed'o'j, ĉef'e komput'il'a'j, kaj tial oni supoz'as, ke ne plu okaz'os cens'o'j post 2021.

Ĉu demand'i pri ĉio?

La preciz'a'j demand'o'j en la cens'o vari'is tra la jar'o'j. En 2021 oni demand'os pri la nom'o kaj nask'iĝ'dat'o de ĉiu loĝ'ant'o kaj gast'o en la dom'o. Por la gast'o'j oni pet'os nur la kutim'a'n adres'o'n aŭ la loĝ'land'o'n, se tem'as pri ekster'land'an'o. Pri la loĝ'ant'o'j oni demand'os, kia'j'n famili'a'j'n rilat'o'j'n ili hav'as inter si. Ceter'e oni demand'os pri la spec'o de konstru'aĵ'o, pri la nombr'o de dorm'o'ĉambr'o'j, ĉu oni posed'as aŭ lu'as ĝi'n, kiel oni hejt'as ĝi'n, kaj kiom da aŭt'o'j aŭ kamion'et'o'j la dom'an'ar'o dispon'as.

Post'e sekv'os apart'a sekci'o por ĉiu loĝ'ant'o: nom'o, nask'iĝ'dat'o, seks'o, ge'edz'a stat'o, seks'o de ge'edz'o aŭ partner'o, kaj ĉu oni loĝ'as pli ol 30 tag'o'j'n jar'e en ali'a lok'o. Oni demand'os, en kiu land'o oni nask'iĝ'is, zorg'ant'e disting'i inter la kvar land'o'j, el kiu'j konsist'as Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o: Angli'o, Kimri'o, Skot'land'o kaj Nord-Irlando. Se oni nask'iĝ'is ekster Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o, kiu'n en Esperant'o oni kutim'e nom'as, konciz'e sed mal'preciz'e, „Briti'o”, oni skrib'u, kiam oni last'foj'e al'ven'is en Briti'o, kaj kiel long'e oni intenc'as rest'i. Oni pri'skrib'u si'a'n „naci'a'n ident'ec'o'n”: brit'o, angl'o, kimr'o, skot'o, nord-irland'an'o aŭ ali'a: oni rajt'os skrib'i ĝis 18 liter'o'j'n.

Angl'o'j est'as blank'a'j

La demand'o'n pri „naci'a ident'ec'o” sekv'os dub'ind'a demand'o pri „etn'a grup'o”, por kiu oni pov'os elekt'i unu el ĉirkaŭ 19 grup'o'j aŭ mem el'pens'i i'o'n. La preciz'a demand'o vari'os laŭ la land'o (Angli'o, Kimri'o ...), sed ŝajn'e, laŭ la nun reg'ant'a etnografi'o, „angl'o” est'as sub'kategori'o de „blank'a”. La demand'o est'as dev'a: oni ne rajt'as ne respond'i. Tamen, ĝis nun oni ne pun'is ĉiu'n, kiu antaŭ dek jar'o'j skrib'is en la koncern'a kamp'o, ke oni est'as „hom'o”. Oni ankaŭ ne send'is inspekt'ist'o'n por mezur'i ties haŭt'kolor'o'n.

La sekv'a demand'o, pri religi'o, est'os unu el la mal'mult'a'j ne-dev'a'j demand'o'j: oni ja rajt'os ne respond'i. Post tio oni demand'os pri lingv'o'sci'o, sed nur iom'et'e: Kiu est'as oni'a „ĉef'a lingv'o”? Se tiu ne est'as la angl'a, kiom bon'e oni sci'as la angl'a'n? En Kimri'o, sed nur tie, oni demand'os, kiom bon'e oni sci'as la kimr'a'n. Pri eventual'a sci'o de ali'a'j lingv'o'j oni demand'os neni'o'n. Ne ebl'os do ricev'i inform'o'j'n pri esperant'ist'o'j en Briti'o, se neni'u el ili pretend'os, ke Esperant'o est'as ties „ĉef'a lingv'o”. Eĉ ne ebl'os ek'sci'i, kiom da hom'o'j en Briti'o sci'as la bengal'a'n, kiu laŭ kelk'a'j taks'o'j iam est'is post la angl'a la lingv'o kun plej mult'a'j parol'ant'o'j en la land'o.

Ĉu kovim'o influ'os la respond'o'j'n?

Sekv'os demand'o'j pri pasport'o'j kaj pri ĝeneral'a san'ec'o, kaj tiu'j, kiu'j aĝ'os almenaŭ 16 jar'o'j'n, pov'os, se ili vol'os, respond'i la ne'dev'a'j'n demand'o'j'n pri si'a'j seks'a orient'iĝ'o kaj genr'a ident'ec'o. Post'e oni dev'e respond'os pri kvalifik'o'j kaj kler'ec'o kaj pri si'a labor'o, se oni labor'as. Preskaŭ ĉe la fin'o star'os jen'a demand'o: „Kiel vi kutim'e ir'as aŭ vetur'as al la labor'o?”. Kred'ebl'e oni fin'redakt'is la demand'ar'o'n antaŭ la nun'a epidemi'o. Ebl'e oni al'don'os klar'ig'a'n tekst'o'n por help'i ni'n interpret'i tiu'n demand'o'n: ĉu oni vol'as sci'i, kiel oni kutim'e ir'is antaŭ la epidemi'o, kiel oni esper'as ir'i post la epidemi'o, aŭ ĉu oni vol'as inform'iĝ'i, ke ankoraŭ tre mult'a'j el ni, de ĉirkaŭ unu jar'o, „dum'temp'e” labor'as hejm'e?

Edmund Grimley Evans est'as esplor'inĝenier'o en la komput'il'a fak'o kaj traduk'int'o de plur'a'j libr'o'j en Esperant'o'n.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n

Por ĉiu'j popol'o'j kaj por ĉiu'j pejzaĝ'o'j

Ne supoz'u, ke la liliput'a dimensi'o (format'o 10 x 8 cm) vi'n tren'os al rid'et'o, nek ke vi pov'os leg'i la 32 paĝ'et'o'j'n kun ne tro zorg'a atent'o, ĉar ili pens'ig'as pri grav'a problem'o: kiom da mal'facil'aĵ'o'j, bar'o'j, mal'help'o'j hom'o'j met'as inter si kaj ali'a hom'o. Ebl'e, vi loĝ'as en land'o, el kiu oni pov'as facil'e vojaĝ'i al ali'a'j (fakt'e, nur kelk'a'j ali'a'j), simpl'e montr'ant'e libr'et'o'n, oft'e karton'kovr'il'a'n, sur kiu fot'o kaj kelk'a'j biografi'a'j element'o'j, kompren'ebl'e, adekvat'e stamp'it'a'j kaj sekur'ig'it'a'j kontraŭ fals'ad'o'j, atest'as i'o'n pri vi, aŭ eĉ, last'a'temp'e, kun et'a kvadrat'et'o, kiu registr'is vi'a'j'n fingr'o'spur'o'j'n. Per tiu dokument'o vi est'as en'las'at'a en ali'a'n komun'um'o'n de hom'o'j, kiu si'a'vic'e de propr'a'j membr'o'j postul'as simil'a'j'n paper'aĵ'o'j'n por ili'n las'i el'e'n.

Mal'e, pens'u, kiom vi pov'us est'i liber'a, est'ant'e nur vi, hom'o kiel la ali'a'j hom'o'j, sen deklar'o de nom'o, naci'ec'o, individu'ec'o; kiam vi pov'us renkont'i ali'a'n simil'ul'o'n kun la aprior'a trankvil'ig'a supoz'o, ke li est'as sam'a kiel vi, do, kompren'ebl'e, amik'a (kial ajn supoz'i la mal'o'n?). Tiu, kiu'n vi renkont'as, vid'is vi'a'n sam'a'n sun'lev'iĝ'o'n, vi'a'n sam'a'n sun'sub'ir'o'n, sen'de'pend'e de la land'o, kie vi aŭ li nask'iĝ'is, eĉ sen'de'pend'e de la temp'o, ja ni ĉiu'j est'as sam'aĝ'ul'o'j, se kompar'i kun la aĝ'o de la univers'o. Ne nur al si'a'j simil'ul'o'j hom'o'j atenc'as per mal'permes'o'j: ankaŭ la natur'o risk'as est'i vund'it'a (ja est'as ĉiu'tag'e vund'at'a): ne liber'as hom'o, se ne liber'as ankaŭ natur'o. La mond'o est'as ĉies, vojaĝ'o'j kaj migr'ad'o'j tra'pas'as ocean'o'j'n, land'o'j'n, urb'o'j'n, registr'it'a'j'n per si'a'j naci'a'j nom'o'j, demokrat'e skrib'it'a'j en la propr'a'j alfabet'o'j: latin'liter'ul'o'j ne kompren'as ili'n? Ne grav'as, ĉiu'j alfabet'o'j est'as sam'rajt'a'j kaj sam'dign'a'j. Pasport'o est'as himn'o al liber'o kaj al egal'ec'o laŭ ĉiu'j aspekt'o'j.

Ĉi tiu himn'o pas'as tra pens'ig'a'j kaj cert'a'grad'e hirt'ig'a'j scen'o'j, kun kuraĝ'a mal'kaŝ'o de land'o'j, kie io tia okaz'as: hom'o'j batat'a'j, tortur'at'a'j, kripl'ig'at'a'j, knab'o'j kun trud'e en'brak'ig'it'a paf'il'o, mizer'ul'o'j dev'ant'a'j atend'i en mal'hel'a kaj frost'a kel'o aprob'o'n, permes'o'n, dev'ant'a'j respond'i al enket'o pri teror'ism'o, dev'ant'a'j si'n tord'i en pneŭ'o'n por sukces'i kaŝ'e trans'ir'i mal'permes'it'a'n land'lim'o'n; est'as evident'ig'at'a'j diferenc'o'j inter tiu'j, kiu'j pov'as kaj ne bezon'as dis'de tiu'j, kiu'j ne pov'as, sed ja bezon'as. En la list'ig'o de absurd'aĵ'o'j el'star'as, sed nur unu el la mult'a'j: pet'i du'a'n pasport'o'n por plu'vojaĝ'i de Bejrut'o al Tel-Avivo, de Bagdado al Manilo, de Priŝtin'o al Beogrado, de Skopj'o al Nikozi'o, kaj re'e'n .

Eĉ struktur'o'j plej si'n'nom'ant'a'j akcept'em'a'j hav'as si'a'j'n bar'il'o'j'n, UEA est'as eksplic'it'e menci'it'a kiel cert'a'grad'e bar'il'o'hav'a. Do eĉ ni, esperant'ist'o'j el bon'stat'a'j mond'o'part'o'j, kiu'j inter'kompren'iĝ'as, kongres'um'as, inter'ret'as, konsci'u pri la mult'o, kio'n ni hav'as, kaj kio'n ali'a'j ne hav'as. La et'a Pasport'o don'as (rev'as don'i) al la posed'ant'o la rajt'o'n, ke li pov'as tio'n kaj tio'n (long'a list'o), kaj ke li ne bezon'as tio'n kaj tio'n ali'a'n (tri'obl'e pli long'a list'o); tiu pasport'o valid'as por ĉiu land'o kaj ĉiu pejzaĝ'o, ĝi ne aparten'as al ŝtat'o, al reĝ'in'o aŭ al UEA, la posed'ant'o pov'as ĝi'n ten'i aŭ ĝi'n for'ĵet'i en la akv'o'n, ĝi'n flug'ig'i kaj ĝi'n sekv'i tra la aer'o.

Por ĉiu'j popol'o'j

Tia tut'a rakont'o dis'volv'iĝ'as tra lini'o'j, kiu'j nur tip'o'grafi'e est'us nom'ebl'a'j vers'o'j, ĉar post iom da vort'o'j, sen ajn'a ritm'o nek (kompren'ebl'e) rim'o, la lini'o fin'iĝ'as, kaj la okul'o glit'as al la post'a. Pli vast'a inter'spac'o tip'o'grafi'e mark'as divid'o'n interpret'ebl'a'n kiel dis'part'ig'o inter strof'o'j; se paĝ'o est'as plen'a nur part'e, ni pov'as konsider'i, ke ĉe la post'a komenc'iĝ'as ali'a ĉapitr'o. Tio ne ĝen'as, oni simpl'e interpret'u la tut'o'n kiel proz'poem'o'n, prozeposon. La last'a'j'n du paĝ'o'j'n okup'as la 52 lingv'a'j versi'o'j de la fraz'o Tiu ĉi pasport'o valid'as por ĉiu'j popol'o'j. La verd'a kovr'il'o bild'ig'as, or'e, migr'ant'a'n anser'o'n, flug'ant'a'n super la ter'glob'o.

La aŭtor'o est'as Antoine Cassar, traduk'is Klára Ertl. Ŝi'a lingv'aĵ'o est'as tre flu'a kaj impet'a, kongru'e kun la tem'o de rajt'o'j kaj de kondamn'o kontraŭ mal'permes'o'j. Iom mister'e est'as, ke ne est'as deklar'it'a la original'a lingv'o; privat'a enket'o mal'kaŝ'is, ke la original'a lingv'o est'as la malta, kaj ke la traduk'int'in'o apog'is si'n sur la angl'a, franc'a kaj german'a versi'o'j. Part'o de la en'spez'o'j de la vend'ad'o est'as de la aŭtor'o destin'it'a al UNITED for Intercultural Action, unitedagainstracism.org, eŭrop'a ret'ej'o, kiu sub'ten'as migr'ant'o'j'n kaj rifuĝ'int'o'j'n, kiu ankaŭ volont'e akcept'as tiu'cel'a'j'n donac'o'j'n ĉe www.passaportproject.org.

Antoine Cassar: Pasport'o. Tr. Klára Ertl. Eld. Fel, Antverpeno, 2020. 32 paĝ'o'j, broŝur'it'a.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Universal'ec'o

Mi prefer'as la form'o'n „koron-” al „kron-” por la kovim'a virus'o, sen'de'pend'e de morfologi'a'j kaj etim'ologi'a'j konsider'o'j. Mi'a'supoz'e en neni'u aŭ, eĉ se trov'iĝ'as, en nur mal'mult'a'j el la naci'a'j lingv'o'j oni el'parol'os corona kiel kron'a anstataŭ koron'a. Mi opini'as, ke tia universal'ec'o dev'us est'i la princip'o laŭ kiu el'kov'i neolog'ism'o'j'n por fak'a'j termin'o'j en Esperant'o.

Mal'toler'em'o: danĝer'a mod'o

La demisi'o de la literatur'a agent'o Colleen Oefelein de la kon'at'a nov'jork'a literatur'agent'ej'o Jennifer De Chiara pov'int'us est'i tut'e ordinar'a event'o, kiu'n neni'u rimark'us en la urb'o mem, des mal'pli en la land'o. Sed la kial'o'j de la demisi'o est'is tiom ne-ordinar'a'j en Uson'o, ke la nov'aĵ'o'n publik'ig'is mult'a'j amas'komunik'il'o'j, inkluziv'e Newsweek.

S-in'o Oefelein mal'ferm'is kont'o'j'n ĉe la soci'a'j ret'ej'o'j Gab kaj Parler, kiu'j ne est'as ŝat'at'a'j de la nov'a demokrat'a estr'ar'o (post ferm'o de si'a tviter'a kont'o Trump ek'uz'is Parler). Komenc'e, tio'n publik'e deklar'is la agent'ej'o mem en si'a tviter'a kanal'o, kaj iom post'e la nov'aĵ'o'n konfirm'is s-in'o Oefelein. Ŝi opini'as, ke ŝi est'is mal'dung'it'a pro tio, ke ŝi est'as krist'an'in'o kaj hav'as konservativ'a'n vid'punkt'o'n. La situaci'o oni'n mal'ĝoj'ig'as des pli pro tio, ke s-in'o Oefelein skrib'is neni'o'n kritik'a'n pri la demokrat'a parti'o, nek en Gab, nek en Parler.

Demisi'o'j kaj forges'o'j

Ali'a ekzempl'o est'as la afer'o pri Bar'i Weiss, kiu demisi'is el si'a posten'o ĉe New York Times, kie ŝi redakt'is la rubrik'o'n „Opini'o'j”. Si'a'n demisi'o'n ŝi klar'ig'as sur'baz'e de la daŭr'a ĉikan'ad'o de koleg'o'j kaj ne-liber'ec'a etos'o en la redakt'ej'o. Krom'e, la politolog'o Andre'j Illarionov est'is mal'dung'it'a de institut'o Cato¹ pro si'a trakt'ad'o pri la Kapitol'o-sturm'o okaz'int'a en januar'o kiel provok'a ag'o de demokrat'o'j.

Tiu'j event'o'j absolut'e mal'kongru'as kun la baz'a'j princip'o'j de Uson'o. Memor'ind'as, ke la unu'a amend'o en la uson'a konstituci'o protekt'as la rajt'o'n je liber'ec'o de religi'o, parol'ad'o kaj gazet'ar'o. Ĝi protekt'as ankaŭ la rajt'o'n je pac'a protest'o. Uson'an'o'j – almenaŭ part'e – last'a'temp'e ver'ŝajn'e forges'as tiu'n amend'o'n, kies ignor'ad'o pov'us est'ig'i plu'a'n dis'iĝ'o'n de la uson'a soci'o.

Bedaŭr'ind'e, mal'toler'em'o al ali'a'j opini'o'j last'a'temp'e iĝ'as danĝer'a fenomen'o. Ĝust'e toler'em'o est'as la plej grav'a avantaĝ'o de Uson'o ek'de ĝi'a komenc'iĝ'o. Ĉu la epok'o ŝanĝ'iĝ'as?

1. Institut'o Cato est'as uson'a publik'a organiz'aĵ'o pri politik-esplor'ad'o, kiu okup'iĝ'as inter'ali'e pri la princip'o'j de individu'a liber'ec'o.(https://www.cato.org)

Alexander Mikishev est'as lektor'o, instru'as kaj esplor'as en Hjustono, Teksaso. Esperant'o'n li ek'lern'is en 1979.

Ven'as proverb'o el popol'a la cerb'o

Zamenhof hav'is du geni'a'j'n ide'o'j'n: – kre'i inter'naci'a'n lingv'o'n kaj – el'don'i proverb'ar'o'n en ĝi. Sen li'a Proverb'ar'o, daŭr'e re'el'don'at'a kaj uz'at'a en kurs'o'j, la lingv'o ne est'us sam'e riĉ'a, kiel ĝi est'as. Laŭ Maŭr'o La Torre, en la vikipedia artikol'o pri proverb'o: „Proverb'o'j est'as fiks'it'a'j dir'aĵ'o'j, kies fraz'er'o'j kutim'e ne est'as anstataŭ'ig'ebl'a'j per ali'a'j form'o'j. Se oni en ili ŝanĝ'as vort'o'n aŭ vort'er'o'n, la rezult'a fraz'o ĝeneral'e ne est'as ali'a proverb'o. Tial proverb'o'j parenc'as je ali'a'j kliŝ'a'j dir'aĵ'o'j, kia'j la sentenc'o'j, la deviz'o'j, la frap'fraz'o'j, la aforism'o'j, la t.n. idiotism'o'j.”

Fakt'e la proverb'ar'o de Zamenhof en'hav'as ne nur proverb'o'j'n en la mal'vast'a senc'o, sed ankaŭ dir'aĵ'o'j'n, ŝablon'o'j'n, kre'it'a'j'n esprim'o'j'n, kiu'j'n ĉiu'j esperant'ist'o'j nun'temp'e uz'as kaj skrib'e kaj parol'e. El tiu'j mi list'ig'as nur kelk'a'j'n ekzempl'o'j'n: „dir'it'e, far'it'e”, „al la afer'o!”, „bat'ad'i la vent'o'n”, „Cindr'ul'in'o”, „ĉe la freŝ'a far'o”, „don'i la fin'o'far'a'n bat'o'n”, „jen kia'j ni est'as”, „parol'i sen'senc'aĵ'o'n”, „paf'i, mal'traf'i”, „streĉ'u la orel'o'j'n”, „vol'e-ne'vol'e”. Tiu'j est'as ne proverb'o'j sed bel'e el'trov'it'a'j dir'manier'o'j, vigl'a'j kaj viv'ec'a'j, kiu'j'n uz'as ĉiu'j verk'ist'o'j.

Aliteraci'o

Tamen la ĉef'a en'hav'o konsist'as el ver'a'j proverb'o'j. Ili est'as mult'a'j kaj bon'e traduk'it'a'j aŭ prefer'e re'kre'it'a'j. Tip'a'j stil'a'j trajt'o'j de proverb'o'j (kiel Shirley Arora indik'as en si'a fak'a libr'o The Perception of Proverbiality (la kompren'o pri proverb'ec'o, Routledge, 1994)) est'as: aliteraci'o, paralel'ig'o, rim'o, elips'o. Zamenhof sukces'is re'kre'i en si'a ĵus art'e far'it'a lingv'o ĉio'n, kio'n proverb'o'j form'e hav'as en eŭrop'a'j lingv'o'j. Ver'dir'e aliteraci'o est'as mal'abund'e prezent'at'a en la proverb'ar'o de Zamenhof, ĉar ĝi abund'as ĉef'e en lingv'o'j kun akcent'o sur la unu'a silab'o en la pra'a ĝerman'a poem-art'o. Jen aliteraci'o en angl'a dir'aĵ'o: get your goat = laŭ'vort'e: pren'i vi'a'n kapr'o'n, laŭ'senc'e: ĝen'i/koler'ig'i vi'n. Sed ĝi mal'pli bon'e sid'as en Esperant'o, kiu hav'as la vort'akcent'o'n en la ali'a fin'o de la vort'o. Fakt'e laŭ mi'a sci'o, aliteraci'o en Esperant'o komenc'is ekzist'i iom ĝeneral'e per la Kongres'a Run'o de Kalocsay nur en 1922. Tamen oni trov'as en la Proverb'ar'o de Zamenhof mal'oft'a'j'n ekzempl'o'j'n, kiel „Fin'o'far'a bat'o”, „Far'o far'int'o'n rekomend'as”, „Post fest'o ven'as fast'o”. Ali'flank'e paralel'ism'o tamen abund'as. Jen unu ekzempl'o el cent'o'j: „Se Peĉjo ne sem'as, Petro ne rikolt'os”. Rim'o est'as en preskaŭ ĉiu'j proverb'o'j de Zamenhof: „Kiu tro mult'e dezir'as, neni'o'n akir'as”. Kaj ankaŭ elips'o'j oft'as: „Ven'os temp'o, ven'os konsil'o”.

Mejl'o'ŝton'a verk'o

Pro tio la iniciat'o de Petro Desmet' kaj la labor'o de li kaj de li'a'j kun'labor'ant'o'j est'as des pli merit'a'j, ĉar ili don'as al ni baz'a'n modern'a'n versi'o'n de la Proverb'ar'o mult'e pli komplet'a'n ol tiu'j, kiu'j nun cirkul'as inter parol'ant'o'j de Esperant'o. Petro kun'met'is ĉiu'j'n font'o'j'n el la el'don'it'a'j verk'o'j de la patr'o de Zamenhof kaj de Zamenhof mem. Li kompil'is kaj restaŭr'is ili'n, laŭ li'a dir'o, kaj proviz'is la kolekt'o'n per sam'signif'a'j proverb'o'j en la rus'a, pol'a, franc'a, german'a, nederlanda, hungar'a kaj latin'a lingv'o'j. Do, tem'is pri task'o gigant'a, kiu'n Flandr'a Esperant'o-Lig'o part'o'pren'is per tre zorg'a el'don'o. La rezult'o est'as laŭ mi mejl'o'ŝton'a verk'o, kiu kron'as la vort'ar'a'j'n kaj lingv'a'j'n labor'o'j'n de Petro dum la tut'a viv'o.

Ne plu akcept'ebl'a'j

En ĉiu'j recenz'o'j oni atend'as, ke la recenz'ant'o dir'u i'o'n mal'favor'a'n pri la verk'o, i'o'n kritik'a'n, sed mi ne pov'as dir'i i'o'n tia'n pri ĉi tiu verk'o, do mi prov'os dir'i i'o'n ĝeneral'a'n pri proverb'o'j. Preskaŭ ĉiu'j el ni kon'as proverb'o'j'n en la zamenhofa form'o, ekzempl'e „Kun edz'o plej mal'mol'a est'as pli bon'e ol sol'a”, sed ĝeneral'e en la okcident'a'j en'urb'iĝ'int'a'j soci'o'j la uz'o de proverb'o'j ĉes'is est'i ĝeneral'a kaj oft'a, kaj ili memor'ig'as pri la mal'nov'a'j temp'o'j de ni'a'j kamp'ar'an'a'j ge'av'o'j. Ceter'e, ĉef'e en kelk'a'j okcident'a'j kultur'o'j, la valor'o'j esprim'it'a'j de mal'nov'a'j, eĉ tre antikv'a'j proverb'o'j, ekzempl'e pri vir'in'o'j, ne plu est'as konsider'at'a'j nun'temp'e akcept'ebl'a'j. Scienc'ist'o'j stud'as ili'n en la kamp'o de folklor'o, kaj sukces'a'j frap-fraz'o'j de televid'a'j reklam'o'j akir'as la sam'a'n kon'at'ec'o'n kaj uz-oft'ec'o'n de la iam'a'j proverb'o'j. Tamen ili rest'as part'o de ni'a ĝeneral'a kultur'o.

Ekzempl'e ĉiu'j parol'ant'o'j de la ital'a kon'as la proverb'o'n Tanto va la gatta al lard'o, che ci lascia lo zampino (Tiom oft'e kat'in'o ir'as al la lard'o, ĝis ŝi las'as tie [en la mus'kapt'il'o] si'a'n pied'o'n). Sed nun mal'mult'a'j plu konserv'as dum la vintr'o lard'o'pec'eg'o'n en si'a kel'o kaj prov'as defend'i ĝi'n kontraŭ mus'o'j per mus'kapt'il'o. Tem'as pri spert'o'j de antaŭ'a mond'o. Sed la proverb'o est'as part'o de la ital'a kultur'o, kaj oni ne est'as plen'e ital'o, se oni ne kon'as ĝi'n. Ceter'e la zamenhofa ekvivalent'o est'as „Long'e ŝtel'as ŝtel'ist'o, sed fin'e li pend'os”. Sam'e la Proverb'ar'o en Esperant'o est'as part'o de ni'a kultur'o kaj ĉi tiu libr'o help'os vast'ig'i kaj konserv'i ĝi'n. Mi menci'u ĉi tie la al'don'it'a'n simpl'a'n alfabet'a'n list'o'n de la proverb'o'j en Esperant'o, kiu est'as tre util'a por rapid'a'j serĉ'o'j.

Mi dir'u ankoraŭ i'o'n, ne pri la libr'o, sed pri ni'a kultur'o. Mi esper'as, ke foj'e aper'os simil'a ok'lingv'a proverb'ar'o, en kiu la sep al'don'it'a'j lingv'o'j est'os la ĉin'a, la taj'a, la vjetnam'a, la kore'a, la japan'a, la indonezia kaj la bengal'a. Mi'a'j iam'a'j spert'o'j pri la vjetnam'a proverb'ar'o de Da'o Anh Kha montr'as, ke ankaŭ en Azi'o est'as trezor'o'j en „popol'a la cerb'o”.

Ludovik'o Zamenhof kaj Mark'o Zamenhof: Ok'lingv'a Proverb'ar'o. Redakt'is Petro Desmet' kaj ali'a'j. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2020. 543 plus 114 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a. ISBN 978-9077-06668-3.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Koron'a virus'o? Ne, kron'virus'o! (2)

La argument'o de Werner Fuß pri kron'o du'dimensi'a kaj koron'o tri'dimensi'a est'as interes'a sed erar'a. Neces'as konstat'i, ke oni nom'is tiu'n sun'fenomen'o'n laŭ la latin'a vort'o corona (kiu signif'as esenc'e „kron'o” aŭ „girland'o”) ĝust'e pro ĝi'a kron'simil'a aspekt'o en du'dimensi'a'j bild'o'j. Evident'e ĝi est'as real'e tri'dimensi'a, sed tri'dimensi'a'j bild'o'j pri ĝi apenaŭ ekzist'as. Oni ja pov'as nom'i la virus'o'n ankaŭ strikt'e laŭ la scienc'a nom'o – do uz'ant'e „koron'a'virus-” kiel ne'analiz'ebl'a'n radik'o'n – sed se oni vol'as esprim'i la senc'o'n de tiu nom'o, taŭg'as nur „kron'virus'o”.

Memor'e pri Skeffington

Mi leg'is kun grand'a interes'o la artikol'o'n de Xavi Alcalde pri Franc'is Skeffington, In'ism'a pra-aktiv'ul'o en Irlando (MONATO 2021/02, p. 21-23 (2021/012629.php)). Antaŭ kelk'a'j jar'o'j mi part'o'pren'is simpl'a'n ceremoni'o'n ĉe Bloomville, la hejm'a bien'o de Kristofor'o Fettes. Tiam ni tie plant'is arb'o'n memor'e kaj omaĝ'e al Franc'is Skeffington.

Viŝegrada Grup'o jubile'as

Antaŭ 30 jar'o'j, en la histori'a hungar'a urb'o Viŝegrado (hungar'e: Visegrád) est'is solen'e fond'it'a tiel nom'at'a Viŝegrada Grup'o kun la cel'o fort'ig'i la reciprok'a'n politik'a'n kaj ekonomi'a'n kun'labor'ad'o'n inter la land'o'j de la mez-eŭrop'a region'o. Tiu'temp'e oni ne atribu'is al tiu event'o grand'a'n signif'o'n, sed ĝi'a 30-jar'iĝ'o ig'as pri'pens'i, kia'j est'as ĝi'a'j favor'a'j kaj mal'favor'a'j flank'o'j kaj kia est'as ĝi'a est'ont'ec'o.

Histori'o

Viŝegrada Grup'o est'is fond'it'a la 15an de februar'o 1991, kiam la plej alt'a'j reprezent'ant'o'j de Ĉeĥ'o'slovaki'o (Václav Havel), Hungari'o (József Antall) kaj Pollando (Lech Wałęsa) renkont'iĝ'is en Viŝegrado¹ por re'nov'ig'i kun'labor'o'n inter la tri land'o'j kaj kvar naci'o'j. Ili sub'skrib'is deklar'o'n pri reciprok'a kun'labor'o kaj kre'is tiel nom'at'a'n Viŝegradan Tri'angul'o'n. En 1993 Ĉeĥ'o'slovaki'o pac'e dis'part'iĝ'is en du sen'de'pend'a'j'n kaj suveren'a'j'n ŝtat'o'j'n - Ĉeĥ'a Respublik'o kaj Slovak'a Respublik'o - kaj la ne'formal'a krom'nom'o de la Viŝegrada Grup'o konform'e ŝanĝ'iĝ'is al Viŝegrada Kvar'op'o (aŭ simpl'e V4).

V4 iom post iom fokus'iĝ'is al la region'a dimensi'o de kun'labor'o – pli preciz'e, sur la kamp'o'j, kiu'j lig'as ili'n, ne divid'as ili'n.

Not'ind'a sukces'o

La fakt'o'n, ke la kun'labor'o de mez-eŭrop'a'j land'o'j en la form'o V4 trans'daŭr'is 30 jar'o'j'n, ebl'as en histori'a kun'tekst'o konsider'i klar'a sukces'o, kiu fort'ig'is la stabil'ec'o'n de Mez'a Eŭrop'o, elimin'is la du'flank'a'j'n konflikt'o'j'n kaj kverel'o'j'n en'e de la grup'o kaj akir'is mult'signif'a'n eŭrop'a'n dimensi'o'n per reciprok'a kun'labor'o. Hodiaŭ ĉiu'j membr'o'j de V4 est'as membr'o'ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU) kaj, de 2007, part'o de la ŝengena zon'o.

Pri'pens'ind'a karakter'o

La V4-land'o'j not'ind'e oft'e ag'as individu'e kaj ĉiu por si mem aŭ konkurenc'as unu kun ali'a'j. Se ĉiu'j V4-land'o'j ating'as inter'konsent'o'n dum diskut'o, tio est'as bon'eg'a; se ili ne ating'as inter'konsent'o'n, tio neniu'n ĝen'as. Ne'sufiĉ'a em'o serĉ'i komun'a'n pozici'o'n en iu'j kamp'o'j konduk'as ne al solv'o de problem'o'j, sed nur al ili'a prokrast'o.

Do ne est'as mir'ind'e, ke ĝi'a individu'a diplomati'a manovr'ad'o kaŭz'is mult'a'j'n koment'o'j'n, foj'foj'e favor'a'j'n, foj'foj'e mal'favor'a'j'n, pri ĝi'a sen'ag'ec'o aŭ eĉ sen'bezon'ec'o. La manovr'ad'o de V4 rezult'as de tio, ke la grup'o est'as nur ne'formal'e amik'a najbar'ec'a komun'um'o de land'o'j.

Mez-eŭrop'a klub'o

Diplomat'o'j kaj ĵurnal'ist'o'j ŝerc'e dir'as, ke V4 est'as mal'grand'a mez-eŭrop'a klub'o en'e de pli grand'a eŭrop'a klub'o. La ver'o est'as, ke mal'kiel ali'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j aŭ region'a'j grup'o'j, krom Inter'naci'a Viŝegrada Fondus'o² (IVF) V4 ne hav'as instituci'o'n en la form'o de konstant'a centr'a organ'o.

Tamen ĉiu'j V4-land'o'j sub'ten'as ĝi'a'n nun'a'n instituci'a'n form'o'n kaj kadr'o'n, kio est'as tut'e kompren'ebl'a, ĉar ĝi al'port'as mult'a'j'n avantaĝ'o'j'n. Unu avantaĝ'o est'as la fleks'ebl'ec'o de V4 kiel grup'o, kiu permes'as al ĝi laŭ'bezon'e re'ag'i al la aktual'a inter'naci'a evolu'o kaj adapt'i la intens'ec'o'n de kun'labor'ad'o al la real'a'j bezon'o'j de la partner'o'j. La du'a est'as la fleks'ebl'ec'o de kun'labor'ad'o, kiu don'as ag'o'spac'o'n ankaŭ por la mez-eŭrop'a'j land'o'j mem, kio'n tamen amas'komunik'il'o'j oft'e kritik'as kiel kial'o'n de mal'alt'a diplomati'a ag'ad'o.

Fondus'o

La baz'a misi'o de Inter'naci'a Viŝegrada Fondus'o est'as stimul'i kun'labor'ad'o'n inter civit'an'o'j, ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j, publik'a'j kaj eduk'a'j instituci'o'j kaj ne'profit'o'cel'a'j organiz'aĵ'o'j. IVF dis'vast'ig'as demokrati'a'j'n valor'o'j'n kaj sub'ten'as la civil'a'n soci'o'n ne nur en la region'o de Viŝegrado, sed ankaŭ ekster'e, en la land'o'j de Okcident'a Balkani'o kaj Orient'a Partner'ec'o³.

IVF sub'ten'is pli ol 60 projekt'o'j'n en la region'o de Okcident'a Balkani'o ek'de 2008 kaj don'is stipendi'o'j'n al 177 student'o'j, kiu'j pov'is stud'i en la V4-land'o'j. En la region'o de Orient'a Partner'ec'o la fondus'o nun'temp'e hav'as 34 aktiv'a'j'n projekt'o'j'n kun valor'o de 1,1 milion'o'j da eŭr'o'j.

Ĉu pli'vast'ig'o?

Dum la 30 jar'o'j de ekzist'ad'o de V4 aper'ad'is ankaŭ ide'o'j pri ĝi'a pli'vast'ig'o. Tamen ĉi tiu'j propon'o'j ne est'is sukces'a'j, kaj la ĉef'ministr'o'j de V4 decid'is uz'ad'i nur la mal'vast'a'n form'o'n V4+, t.e. kun'labor'i nur kun la plej proksim'a'j amik'a'j land'o'j. V4 est'is kaj est'as oft'e kompar'at'a kun organiz'aĵ'o'j kiel Beneluks'o aŭ Nordi'a Konsil'ant'ar'o. Ĉi tiu'j kompar'o'j ne est'as adekvat'a'j, ĉar tiu'j organiz'aĵ'o'j est'as fond'it'a'j en ali'a'j inter'naci'a'j kondiĉ'o'j kaj hav'as preciz'e destin'it'a'j'n kaj difin'it'a'j'n organiz'a'j'n struktur'o'j'n kaj form'o'j'n de reciprok'a kun'labor'ad'o.

Dis'fal'o? Apenaŭ!

Ĝeneral'e oni pov'as konstat'i, ke V4, kiu prezent'as merkat'o'n kun proksim'um'e 65 milion'o'j da loĝ'ant'o'j, funkci'as laŭ nun'temp'e normal'a kaj solid'e establ'it'a form'o de mal'grand'a region'a kun'labor'ad'o en elekt'it'a'j kamp'o'j. Est'as neni'u kial'o dub'i, ke ĝi, kiel region'a form'o, hav'as signif'o'n kaj perspektiv'o'n. Pro tio dis'fal'o de V4, kiu'n iu'j ĵurnal'ist'o'j kaj politik'a'j analiz'ist'o'j aŭgur'as, ne est'as probabl'a en proksim'a est'ont'ec'o.

1. La fond'o-lok'o ne est'is elekt'it'a hazard'e kaj hav'as histori'a'n signif'o'n por la land'o'j de Mez'a Eŭrop'o. Jam en 1335 la mez-eŭrop'a'j reg'ant'o'j ĝust'e tie far'is decid'o'j'n pri grav'a'j ekonomi'a'j afer'o'j, precip'e pri la dogan'favor'o'j por la inter'land'a komerc'ad'o, kaj tiel form'is la unu'a'n ekonomi'a'n alianc'o'n en la viŝegrada spac'o.

2. Inter'naci'a Viŝegrada Fondus'o kun sid'ej'o en slovak'a ĉef'urb'o Bratislav'o est'is fond'it'a en 1999. La ĉiu'jar'a Inter'naci'a Viŝegrada Tag'o celebr'at'a la 15an de februar'o est'as ĝi'a iniciat'o.

3. Orient'a Partner'ec'o, iniciat'it'a de Pollando, est'is fond'it'a en 2009 kiel diplomati'a projekt'o de EU. Ĝi prezent'as platform'o'n, kiu sub'ten'as eŭrop'a'n integr'ad'o'n kaj cel'as pli'vast'ig'i la rilat'o'j'n kun la ses eks-sovetiaj respublik'o'j Armeni'o, Azerbajĝano, Belorusio, Kartveli'o, Moldavio kaj Ukrainio.

Juli'us Hauser est'as emerit'a ambasador'o de Slovaki'o. Li esperant'ist'iĝ'is en 2010.

Kaŝ'nom'o'j

Mi oft'e demand'as mi'n, kial tiom da verk'ist'o'j kaŝ'as si'n mal'antaŭ kaŝ'nom'o'j. Ĉu ili est'as tro modest'a'j, aŭ ĉu ili tim'as, ke ili est'os atak'it'a'j de furioz'a'j leg'ant'o'j? Pri kelk'a'j aŭtor'o'j mi jam sci'as la respond'o'n.

Ekzempl'e, dum jar'cent'o'j el'don'ist'o'j rifuz'is el'don'i verk'o'j'n de in'a'j aŭtor'o'j. Ebl'e pro tio la franc'a roman'ist'in'o Am'ant'in'e Lucile Dupin ĉiam uz'is la plum'nom'o'n Georg'e Sand, per kiu ŝi est'as universal'e kon'at'a, dum la angl'a aŭtor'in'o Mary An'n Evans nom'is si'n Georg'e Eliot (ali'a Georg'e!).

Infan'roman'o'j

La situaci'o iom ŝanĝ'iĝ'is, sed ebl'e ne sufiĉ'e ankoraŭ. Sen'dub'e la plej sukces'a hodiaŭ'a verk'ist'o de infan'roman'o'j est'as J. K. Rowling, tut'mond'e kon'at'a kiel aŭtor'in'o de la seri'o Harry Potter, de kiu aper'is mult'eg'e da traduk'o'j. Ŝi ja est'as vir'in'o, sed per la nur'a'j inicial'o'j oni ne re'kon'us tiu'n fakt'o'n.

Ali'a infan'roman'o, kiu est'as tut'mond'e kon'at'a en mult'eg'e da lingv'o'j (ankaŭ versi'o en Esperant'o ekzist'as), est'as Alic'o en Mir'land'o. La aŭtor'o est'is angl'a matematik'ist'o, nom'e Charles Dodgson, sed ŝajn'e li ne vol'is, ke la publik'o sci'u, ke li, kiel alt'e respekt'at'a matematik'ist'o kaj aŭtor'o de verk'o'j pri si'a scienc'a fak'o, skrib'as libr'o'j'n por infan'o'j. Do li adopt'is la kaŝ'nom'o'n Lewis Carroll. Oni rakont'as, ke la Reĝ'in'o Viktorio, patr'in'o de grand'a famili'o, est'is tiom rav'it'a post leg'ad'o de Alic'o en Mir'land'o, ke ŝi postul'is, ke oni hav'ig'u al ŝi la ali'a'j'n libr'o'j'n de la aŭtor'o. Ŝi cert'e sen'iluzi'iĝ'is, ricev'int'e kvant'o'n da pez'eg'a'j volum'o'j pri matematik'o kaj logik'o.

En Esperant'o

Claude Pir'o'n est'as kon'at'a nom'o inter ni'a'j leg'ant'o'j. Profesi'e li est'is psikolog'o, kaj li verk'is serioz'a'j'n libr'o'j'n pri si'a fak'o kaj pri Esperant'o, sed ankaŭ krim'roman'o'j'n kaj la mal'prud'a'n poem'ar'o'n Mal'malic'e sub la pseŭdonim'o Johán Val'an'o. Pli'e li verk'is si'a'n roman'o'n Ĉu ŝi mort'u tra-fik'e? sub pli'a kaŝ'nom'o: Johán Balan'o („balan'o” est'as la ekstrem'aĵ'o de la penis'o, do intenc'e mal'dec'a esprim'o).

Simil'e, la tre respekt'ind'a doktor'o Kálmán Kalocsay kaŝ'is si'a'n ver'a'n nom'o'n sub la pseŭdonim'o Peter Peneter, kiam li publik'ig'is si'a'n erotik'a'n poem'ar'o'n Sekret'a'j sonet'o'j. Oni supoz'as, ke tiu'j respekt'at'a'j profesi'ul'o'j ne dezir'is embaras'i si'a'j'n famili'an'o'j'n per si'a'j pli mal'serioz'a'j skrib'aĵ'o'j, aŭ ke ili vol'is klar'e disting'i inter si'a profesi'a aktiv'ec'o kaj si'a trivial'a verk'ad'o.

Sub sep'dek kvin pseŭdonim'o'j

La irlanda verk'ist'o Bri'a'n O'Nolan uz'is la du plum'nom'o'j'n Flan'n O'Bri'e'n kaj Myles na gCopaleen. Sub la last'a, li verk'is la satir'a'n irland'lingv'a'n roman'o'n An Béal Bocht (La povr'a buŝ'o), kiu est'as rigard'at'a kiel la plej bon'a irland'lingv'a roman'o de la 20a jar'cent'o.

Sed ebl'e la plej kurioz'a uz'ad'o de pseŭdonim'o'j est'as tiu de la portugal'a poet'o Fernand'o Pessoa kaj de la hispan'a poet'o Antonio Machado (sen'dub'e la plej el'star'a hispan'a poet'o de la 20a jar'cent'o). Pessoa est'is rimark'ind'e fekund'a verk'ist'o. Li verk'is ne nur sub si'a propr'a nom'o, sed kre'is proksim'um'e sep'dek kvin ali'a'j'n, el kiu'j tri est'as la plej not'ind'a'j, nom'e Albert'o Caeiro, Álvaro de Campos kaj Ricardo Re'is. Li ne nom'is ili'n „pseŭdonim'o'j”, sed „heteronimoj”.

Machado kon'is la verk'ar'o'n de Pessoa kaj mem kre'is du imag'a'j'n poet'o'j'n, Ju'a'n de Mairena kaj Abel Mart'in, kiu'j'n li pri'skrib'is kiel „apokrif'a'j'n”. De tiu'j mal'aŭtent'a'j poet'o'j li invent'is plen'a'j'n biografi'o'j'n, kun la dat'o'j kaj lok'o'j de ili'a'j nask'iĝ'o kaj mort'o, detal'o'j de ili'a viv'o, kaj list'o'j de ili'a'j verk'o'j. La supoz'at'a'j'n vers'ar'o'j'n de tiu'j poet'o'j verk'is Machado mem, sed ili eg'e mal'simil'as li'a'n ceter'a'n poezi'o'n, kiu est'as de grand'eg'a sed profund'e mal'ĝoj'a bel'ec'o, spegul'ant'a la tragik'a'j'n cirkonstanc'o'j'n de li'a viv'o.

Oni pov'as supoz'i nur, ke Machado prov'is mal'pez'ig'i si'a'n mal'feliĉ'o'n per tiu'j mal'serioz'a'j kaj ne tut'e kompren'ebl'a'j „apokrif'a'j” vers'o'j. Je mi'a unu'a leg'ad'o de la poem'o'j atribu'it'a'j al Mairena kaj Mart'in mi supoz'is, ke tem'as pri ver'a'j person'o'j, kaj mi surpriz'iĝ'is, kiam mi mal'sukces'is trov'i ili'a'j'n nom'o'j'n en la histori'o de la hispan'a literatur'o – kompren'ebl'e, ĉar ili neniam ekzist'is.

Ossian

Tut'e mal'simil'a al la ĉi-supr'a'j okaz'o'j est'is tiu de la skot'a poet'o James MacPherson. Li iĝ'is fam'a per la publik'ig'o de la impon'a epope'a poem'eg'o Ossian. Li pretend'is, ke ĝi est'as angl'ig'it'a versi'o de antikv'a kelt'a manuskript'o, kiu'n li ie mal'kovr'is. Sed tia manuskript'o neniam aper'is, kvankam mult'o en la tekst'o de MacPherson evident'e de'ven'as de irlandaj kaj skot'a'j font'o'j, kiu'j inklud'as manuskript'o'j'n kaj buŝ'a'j'n tradici'o'j'n kaj legend'o'j'n, long'e kon'at'a'j'n en ambaŭ kelt'a'j land'o'j. Laŭ la legend'o'j, Ossian est'is irlanda poet'o kaj milit'ist'o, fil'o de la tri'a'jar'cent'a hero'o Fingal (gael'e: Fionn) MacCumhail. MacPherson asert'is, ke la epope'o est'as verk'o de Ossian mem. Kiam kler'ul'o'j en Skot'land'o akuz'is MacPherson pri tromp'o kaj fraŭd'o, li re'ag'is per publik'ig'o de la komplet'a tekst'o en la gael'a. Oni asert'as, ke li mem traduk'is si'a'n angl'a'lingv'a'n publik'aĵ'o'n en la gael'a'n, kaj prezent'is ĝi'n kiel original'o'n. La tut'a afer'o est'as ankoraŭ tem'o de disput'o.

Ĉu est'as akcept'ebl'a tia kondut'o, est'as ankaŭ disput'end'e. La angl'a poet'in'o Elizabeth Barrett Browning el'don'is poem'ar'o'n sub la titol'o Sonet'o'j el la portugal'a. Tamen la sonet'o'j tut'e ne de'ven'is el la portugal'a. Ili est'is verk'o'j de Elizabeth mem.

Oni pov'as konsent'i (aŭ ne, se vi vol'as!), ke la uz'ad'o de kaŝ'nom'o'j en literatur'o est'as laŭ'leĝ'a kaj absolut'e ne mal'honest'a. (Intenc'a fraŭd'o est'as tut'e ali'a afer'o.) Eĉ kontribu'ant'o'j de artikol'o'j en MONATO kelk'foj'e skrib'as sub pseŭdonim'o'j. Tio'n ili ja rajt'as far'i, ĉu ne?

Garvan Maka'j', pseŭdonim'o de Garbhan MacAoidh, est'as plur'lingv'a traduk'ist'o kaj verk'ist'o, kiu kontribu'as al MONATO ek'de 1988.

For'a re'eĥ'o de la hungar'a revoluci'o

1956 est'is fulm'o'tondr'a jar'o. En divers'a'j part'o'j de la mond'o okaz'is politik'a'j kriz'o'j, milit'a'j kontraŭ'star'o'j, popol'a'j ribel'o'j ... En mez'a Eŭrop'o la plej grand'a tiu'moment'a event'o est'is la revoluci'o en Hungari'o, sub'prem'it'a de sovetiaj trup'o'j. Detal'a'j kaŭz'o'j kaj sekv'o'j de tiu event'o est'as tre mal'sam'a'j kaj kompleks'a'j, sed ĝi'a signif'o est'as sen'dub'a. Kaj re'eĥ'o'j de ĝi rivel'iĝ'is ankaŭ en lok'o'j, kiu'j rest'is tiam mult'e pli trankvil'a'j kaj, laŭ unu'a vid'o, apenaŭ influ'at'a'j de ĝi.

Pri tia re'eĥ'o en Bulgario tem'as nov'a libr'o de Juli'a'n Modest Sekret'a tag'libr'o. Laŭ la ampleks'o, ĝi est'as tre mal'grand'a roman'o aŭ grand'a novel'o. Knab'o el for'a provinc'a vilaĝ'o, iĝ'int'a student'o-fizik'ist'o en la ĉef'urb'o, ek'sci'int'e pri la revoluci'o kaj ĝi'a dis'bat'iĝ'o, subit'e part'o'pren'as mult'obl'ig'o'n de protest'a'j flug'foli'o'j kaj eĉ, krom'e, verk'as kaj mult'obl'ig'as poem'o'n, en kiu li esprim'as sub'ten'o'n al la hungar'a'j batal'ant'o'j por liber'o. Post'e, pro minac'o de persekut'o'j pro tiu ag'o, li fuĝ'as el la land'o kaj establ'iĝ'as en Germanio, kie li komenc'as tut'e nov'a'n viv'o'n, ŝanĝ'as si'a'n person'ec'o'n ĝis tiu grad'o, ke eĉ li'a fil'o neni'o'n sci'as pri li'a pas'int'ec'o kaj eĉ pri li'a naci'a de'ven'o. Nur trov'int'e post li'a mort'o li'a'n tag'libr'o'n, la fil'o i'o'n ek'sci'is pri si'a patr'o.

Est'as interes'a pri'skrib'o de la vilaĝ'a viv'o en Bulgario fin'e de la 1940aj, komenc'e de la 1950aj jar'o'j. La land'o est'is, diferenc'e de plej'part'o de eŭrop'a'j land'o'j, preskaŭ ne tuŝ'it'a de terur'aĵ'o'j de la 2a mond'milit'o, la mal'proksim'a'j'n provinc'a'j'n vilaĝ'o'j'n des pli mal'mult'e tuŝ'is politik'a'j event'o'j. En tiu patriark'ec'a atmosfer'o kresk'is la ordinar'a knab'o, por kiu la plej alt'a karier'a rev'o est'is far'iĝ'i vilaĝ'a instru'ist'o, kiel li'a'j ge'patr'o'j, kaj kiu neniel est'is ia disident'o aŭ ĝeneral'e politik'e implik'it'a person'o. Tiom pli admir'ind'as li'a elan'o por esprim'i simpati'o'n al ali'land'a'j batal'ant'o'j por liber'iĝ'o. Ĉu tio pov'as okaz'i? Jes, foj'foj'e: iu kaŝ'it'a esenc'o vek'iĝ'as en la hom'o dum kriz'a'j moment'o'j, kaj la hom'a sort'o drast'e turn'iĝ'as kaj eĉ renvers'iĝ'as. Ĝust'e tio est'as la ĉef'a edif'o de tiu ĉi verk'o, kaj pri'skrib'o de tiu sort'o'turn'o pro influ'o de for'a'j grand'a'j event'o'j far'as la rakont'o'n kaj la protagonist'o'n simpati'a'j.

Ŝat'ant'o'j de verk'o'j de Juli'a'n Modest kun plezur'o tra'leg'os tiu'n ĉi verk'o'n, des pli ĉar ĝi tuŝ'as real'a'j'n histori'a'j'n problem'o'j'n kaj ili'a'j'n influ'o'j'n al la viv'o de simpl'a'j hom'o'j.

Juli'a'n Modest: Sekret'a tag'libr'o. El'don'ej'o Liber'a, Antverpeno, 2020. 127 paĝ'o'j, glu'bind'it'a. ISBN 978-1-716-38325-0.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Original'a'j horloĝ'o'j el gramofon'a'j disk'o'j

En la last'a'j jar'dek'o'j de la pas'int'a jar'cent'o, amas'o'n da vinil'a'j disk'o'j kolekt'is muzik'ŝat'ant'o'j, ĉar en tiu period'o disk'o'j est'is la plej bon'a manier'o registr'i muzik'aĵ'o'j'n. Tamen, la viv'o rapid'e progres'is kaj aper'is pli modern'a'j manier'o'j registr'i muzik'o'n. Rezult'e, por mult'a'j hom'o'j vinil'a'j disk'o'j far'iĝ'is kvazaŭ super'flu'a'j objekt'o'j. Hodiaŭ, el tiu'j gramofon'disk'o'j, lert'a'j hom'o'j kapabl'as kre'i ne'imag'ebl'a'j'n afer'o'j'n.

La 34-jar'aĝ'a litovo Laurynas Mazeliauskas kun si'a amik'o Žilvinas Kuprėnas grand'kvant'e akir'as mal'nov'a'j'n jam ne'neces'a'j'n gramofon'disk'o'j'n el Germanio. Amik'o amas'e kaj mal'alt'kost'e ili'n aĉet'as en german'a'j muzik'bazar'o'j kaj port'as al Litovio. Util'a'j'n disk'o'j'n li pren'as por si mem, kaj ali'a'j'n li trans'don'as al Laurynas kaj Žilvinas. El mal'nov'a'j disk'o'j ili far'as original'a'j'n horloĝ'o'j'n. Laurynas konfes'is, ke la ide'o ven'is en li'a'n kap'o'n antaŭ dek jar'o'j en Barcelono. Tiam li vid'is, ke strat'a pentr'ist'o sur disk'o'n pentr'is ajn'a'n bild'o'n. „Tiam mi'n frap'is la ide'o, ke disk'o pov'as est'i ne nur sur'pentr'it'a, sed ke ebl'as per laser'o ankaŭ trans'form'i ĝi'n en praktik'a'n art'verk'o'n. Per al'don'o de mekanism'o oni pov'us kre'i original'a'n sur'mur'a'n horloĝ'o'n. Horloĝ'o el mal'nov'a vinil'a disk'o pov'us simbol'i long'viv'ec'o'n”, koment'is Laurynas.

La sukces'o de ide'o

Por ke laser'maŝin'o gravur'u sur la disk'o'n dezir'at'a'n motiv'o'n unu'e neces'as prepar'i la maket'o'n kaj post'e don'i ĝi'n al la maŝin'o. Ĝi ĝust'e trans'met'as la motiv'o'n sur la vinil'o'n. Unu'a'n prov'o'n Laurynas far'is el disk'o, kiu'n al li don'is li'a av'o. La rezult'o est'is eg'e sukces'a. Ĉiu'j amik'o'j kaj kon'at'o'j mult'e laŭd'is la eksperiment'o'n. Pasi'iĝ'int'e pri la ide'o ambaŭ vir'o'j decid'is, ke sur disk'o'j dev'os aper'i simbol'o'j kompren'ebl'a'j por ĉiu'j: nom'o'j de muzik'a'j grup'o'j, siluet'o'j de mond'skal'e fam'a'j urb'a'j monument'o'j, sport'a'j simbol'o'j, divers'a'j abstrakt'a'j element'o'j, por'okaz'a'j motiv'o'j rilat'a'j al Valenten'o, Nov'jar'o kaj ali'a'j fest'o'j. En ok jar'o'j da aktiv'ad'o Laurynas kaj Žilvinas kre'is ĉirkaŭ kvin'cent model'o'j'n de mur'horloĝ'o'j.

Vinil'a'j horloĝ'o'j est'is surpriz'a nov'aĵ'o. La original'a'j memor'aĵ'o'j rapid'e el'ĉerp'iĝ'is. Gravur'aĵ'o'j de simbol'o'j de litovaj urb'o'j kaj korb'o'pilk'a'j motiv'o'j est'is la plej popular'a'j en Litovio. Dum'e ekster'land'an'o'j tre ŝat'as horloĝ'o'j'n kun simbol'o'j de el'star'a'j muzik'grup'o'j, aŭ aŭt'o'j kaj motor'cikl'o'j.

Kiam la art'ist'o'j kre'is si'a'n inter'ret'a'n paĝ'o'n Crop Shop, ili'n traf'is pet'o'j el ali'a'j land'o'j. Hom'o'j send'is fot'o'j'n, kaj ili pet'is sur la disk'o'j etern'ig'i ili'a'j'n hejm'best'o'j'n: hund'o, kat'o, akvari'a fiŝ'et'o ... aŭ eĉ labor'ej'a ĉef'o. Kun'e kun la fot'o'j, mult'a'j send'is ankaŭ la disk'o'j'n.

Kontraŭ'a'j sent'o'j

Antaŭ Krist'nask'o kompani'o'j pli aktiv'iĝ'as en serĉ'ad'o de donac'o'j por si'a'j dung'it'o'j. Antaŭ'e ili kutim'is donac'i divers'a'j'n tas'o'j'n, ombrel'o'j'n kun kompani'a'j emblem'o'j, sed nun ili streb'as al pli original'a'j ide'o'j kaj mal'kovr'is la vinil'a'j'n horloĝ'o'j'n, sur kiu'j'n ili al'don'as aŭ kompani'a'n simbol'o'n aŭ ajn'a'j'n sur'skrib'o'j'n, fest'a'j'n dezir'o'j'n ktp.

Laurynas konfes'is, ke ne ĉiu'j hom'o'j trakt'as ili'a'n ag'ad'o'n sam'e. „Okaz'as, ke iu, rigard'ant'e iam'a'n vinil'a'n disk'o'n, el kiu est'is far'it'a horloĝ'o, bedaŭr'as, ke oni difekt'is bon'a'n objekt'o'n, kaj la hom'o demand'as si'n, ĉu ver'e est'is ind'e sen'valor'ig'i ĝi'n. Sed mi ne konsent'as pri tio, ke ni detru'as bon'a'j'n afer'o'j'n. Tiu'j disk'o'j amas'e vend'iĝ'as en german'a'j pul'bazar'o'j kontraŭ prez'o inter 20 kaj 50 cend'o'j, kaj ni trans'form'as ili'n en art'a'j'n objekt'o'j'n. Ver'e, ni ne detru'as vinil'a'j'n disk'o'j'n; ja ni'a'j produkt'o'j ĝoj'ig'as mult'a'j'n”, li klar'ig'is.

Laimius Stražnickas est'as litova ĵurnal'ist'o jam dum 35 jar'o'j. Li esperant'ist'iĝ'is en 1974 kaj est'as kun'labor'ant'o de MONATO ek'de 1991.

Re'kre'i la paradiz'o'n

Unu el la grav'a'j problem'o'j de ni'a modern'a mond'o est'as sen'dub'e la detru'ad'o de la natur'o kaj ĝi'a'j konsekvenc'o'j, inter'ali'e rilat'e la mond'a'n klimat'o'n. Pri tio ni em'as plend'i, protest'i, manifestaci'i kaj prem'i la politik'ist'o'j'n, sed tio apenaŭ don'as praktik'a'j'n rezult'o'j'n. Dum la last'a'j jar'o'j aper'is hom'o'j kaj instituci'o'j, kiu'j ne nur protest'as, sed praktik'e ag'as por mild'ig'i la detru'ad'o'n de arb'ar'o'j. Ni montr'as ĉi tie unu el tiu'j iniciat'o'j, nom'e la labor'ad'o'n de Institut'o Terra, en Brazilo. Tem'as pri valor'a streb'o.

Mond'civit'an'o

La hom'o, kiu respond'ec'as pri la grand'a sukces'o de tiu instituci'o est'as eminent'a brazil'an'o: Sebastião Salgado. Li nask'iĝ'is en 1944 kaj stud'is ekonomik'o'n. Li est'is ankoraŭ jun'ul'o, kiam li unu'a'foj'e pren'is en si'a'j'n man'o'j'n fot'il'o'n. Li tuj en'am'iĝ'is al la fotograf'art'o. Baldaŭ li for'las'is ĉio'n ali'a'n por si'n dediĉ'i al vojaĝ'ad'o tra la mond'o por fotograf'e dokument'i la hom'ar'o'n kaj la natur'o'n. Li far'iĝ'is spec'o de „mond'civit'an'o” kun studi'o en Parizo.

Soci'a inklin'o

Li vizit'is ĉiu'n angul'o'n de ni'a planed'o kaj kapt'is nigr'a'blank'a'j'n scen'o'j'n kun mir'ind'a art'a kvalit'o. Iom post iom, li fam'iĝ'is kiel fot'o'ĵurnal'ist'o, preskaŭ ĉiam kun soci'a inklin'o montr'i la viv'o'n de hom'o'j, oft'e en mal'facil'a'j situaci'o'j. Li fot'is milit'o'n en Afrik'o, konflikt'o'j'n en Irako, sufer'o'n en Amazoni'o kaj pejzaĝ'o'j'n en lok'o'j neniam antaŭ'e sur'paŝ'it'a'j de hom'o'j. Li publik'ig'is divers'a'j'n bel'eg'a'j'n (foj'foj'e tragik'a'j'n) libr'o'j'n kiel Terra, Genesis, Trabalhadores (Labor'ist'o'j) k.a. Eĉ literatur'a'n premi'o'n li gajn'is en Brazilo, pro dokument'a verk'o. Pro si'a profund'a konsci'o pri la neces'o valor'ig'i la hom'o'n, li kun'labor'is kun UNICEF, kun la Alt'a Komisi'it'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j pri Rifuĝ'int'o'j, kun Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o kaj kun Amnesti'o Inter'naci'a, inter ali'a'j.

Kiam Sebastião Salgado est'is infan'o, li viv'is en la famili'a bien'o, en la municip'o Aimorés de la ŝtat'o Min'as Gerais en sud-orient'a Brazilo. Tie li viv'is mez'e de la bel'eg'a Atlantik'a Arb'ar'o. Li dir'as, ke li pas'ig'is si'a'n infan'aĝ'o'n en „paradiz'o”.

Sistem'a detru'o

La Atlantik'a Arb'ar'o est'as vast'eg'a region'o, kiu form'as larĝ'a'n stri'o'n laŭ'long'e de la orient'a mar'bord'o de Brazilo. Tip'e tropik'a arb'ar'eg'o, sam'e riĉ'a kaj grav'a kiel la amazon'a arb'ar'o, ĝi tamen trov'iĝ'as sur mult'e pli fekund'a grund'o, kio ig'as ĝi'n mult'e pli dens'a kaj vari'a. Ĝi situ'as en 3420 municip'o'j de 17 brazilaj ŝtat'o'j, kaj ating'as krom'e part'o'j'n de Paragvajo kaj Argentino. Oni kalkul'as, ke ĝi form'iĝ'is antaŭ 50 milion'o'j da jar'o'j, kaj ke indiĝen'o'j viv'as en ĝi de antaŭ almenaŭ 10 000 jar'o'j. Ĝi'a'j faŭn'o kaj flaŭr'o est'as mir'ind'e ampleks'a'j: 261 speci'o'j de mam'ul'o'j, 1020 speci'o'j de bird'o'j, 197 de reptili'o'j, 340 de amfibi'o'j, 350 de fiŝ'o'j. Ek'de la koloni'ad'o far'e de Portugali'o, antaŭ 500 jar'o'j, oni sistem'e detru'is tiu'n paradiz'o'n, tiel ke ĝi redukt'iĝ'is jam al 10 procent'o'j de la origin'a are'o. Kompren'ebl'e, pro tio speci'o'j mal'aper'is aŭ est'as minac'at'a'j de mal'aper'o. Jen katastrof'o, se oni pens'as, ke ankoraŭ nun'temp'e oni trov'as nov'a'j'n speci'o'j'n neniam antaŭ'e pri'skrib'it'a'j'n de scienc'ist'o'j. En tia paradiz'o viv'is Sebastião Salgado dum si'a infan'a temp'o.

Kiam li est'is jam ne'jun'a fam'ul'o, li dev'is re'ven'i al la bien'o de si'a infan'aĝ'o, kiu'n li hered'is. Li trov'is mal'ĝoj'ig'a'n panoram'o'n: la iam'a paradiz'o est'is trans'form'it'a en preskaŭ-dezert'o'n. Ĝi nun konsist'is el nud'a'j kamp'o'j, kie mank'is akv'o kaj viv'o. Pri tio li bedaŭr'e plend'is al si'a edz'in'o, Lelia Walnick Salgado. Kaj jen ĉi tiu ekster'ordinar'a vir'in'o ek'kri'is per decid'a voĉ'o:

Institut'o Terra

Tiam komenc'iĝ'is ver'a saga'o. Pro si'a'j fam'a nom'o kaj prestiĝ'o, Sebastião Salgado (kun intens'a, decid'a part'o'pren'o de Lelia) hav'ig'is al si grav'a'j'n partner'o'j'n kaj fond'is Institut'o Terra. Tio est'as privat'a instituci'o, per kiu oni kre'is projekt'o'n re'viv'ig'i la arb'ar'o'n en la bien'o. Unu'e oni star'ig'is tie natur'rezerv'ej'o'n, kaj de la jar'o 1998 komenc'iĝ'is vart'ad'o de plant'id'o'j origin'a'j de tiu region'o, kaj amas'a, sistem'a re'plant'ad'o sur 700 hektar'o'j. Nask'iĝ'is tie 2,5 milion'o'j da arb'o'j de 290 origin'a'j speci'o'j. Post nur kelk'a'j jar'o'j, verd'a dens'a tapiŝ'o jam est'is vid'ebl'a, kaj post 20 jar'o'j la paradiz'o est'is de'nov'e impon'a. De'nov'e est'as tie trov'ebl'a'j 172 bird'o'speci'o'j, 33 speci'o'j de mam'ul'o'j, 15 speci'o'j de amfibi'o'j, 15 de reptili'o'j. Re'viv'iĝ'is plur'a'j akv'o'font'o'j, kiu'j est'is mal'aper'int'a'j.

Nun'temp'e Institut'o Terra akcept'as vizit'ant'o'j'n por eduk'a konsci'ig'o pri la grav'ec'o de la arb'ar'o kaj trans'don'as spert'o'j'n al student'o'j kaj kamp'ar'an'o'j en la ĉirkaŭ'a region'o, tiel ke ali'a'j bien'posed'ant'o'j al'pren'as simil'a'j'n iniciat'o'j'n pri re'plant'ad'o. Se oni rigard'as la fot'o'j'n de la bien'o de Salgado en la jar'o'j 2001 kaj 2019, tiam jam ne neces'as argument'o'j.

Sebastião Salgado ricev'is mult'a'j'n premi'o'j'n pro si'a natur'defend'a labor'o. Unu el la last'a'j premi'o'j li ricev'is en 2019 dum la Libr'o'foir'o de Frankfurto, trans'don'it'a de la Asoci'o de German'a'j El'don'ist'o'j kaj Libr'o'vend'ist'o'j. Sed oni neniam forges'u la decid'a'n ide'o'n kaj fervor'a'n labor'ad'o'n de Lelia Walnick Salgado.

Jen kio'n dir'is la aktiv'ul'o en intervju'o: „Kiam mi vid'is, ke la unu'a'j arb'o'j nask'iĝ'as en grund'o tut'e mort'int'a, kiam mi vid'is, ke bird'o'j re'ven'as, kiam mi vid'is, ke akv'o re'ven'as, tiam mi kompren'is, ke arb'o est'as kvazaŭ hom'o. Kiam hom'o nask'iĝ'as, oni dev'as li'n protekt'i, instru'i pri pied'ir'ad'o, pri parol'ad'o. Arb'o est'as tut'e simil'a. (...) mi vid'is, ke est'as esper'o, kaj ke esper'o cert'e lig'iĝ'as al la planed'o.”

Kie'n Japani'o ir'os post la du'a mal'venk'o?

La 30an de april'o 2019 la japan'a imperi'estr'o abdik'is la tron'o'n favor'e al si'a fil'o, kaj fin'iĝ'is la 30-jar'a Hejsej-era'o¹. Kia era'o est'is Hejsej? Ne mal'mult'a'j hom'o'j karakteriz'as ĝi'n kiel „perd'it'a'j 30 jar'o'j” de la japan'a ekonomi'o, aŭ „la du'a mal'venk'o” de Japani'o. Kio'n signif'as la unu'a kaj la du'a mal'venk'o'j?

Unu'a mal'venk'o

Antaŭ 80 jar'o'j Japani'o milit'e defi'is la mond'ord'o'n, kun'e kun ali'a'j faŝism'a'j land'o'j, kaj unu'a'foj'e mal'venk'is en 1945. Do kio est'is la kaŭz'o de la unu'a mal'venk'o?

Orgojl'o. Japani'o, kiu en Azi'o la unu'a sukces'is en modern'ig'o de la soci'o, venk'is Ĉini'o'n kaj Rusion kaj for'pren'is german'a'j'n interes'o'j'n en Azi'o dum la unu'a mond'milit'o. Sekv'e, sur'baz'e de si'a tro'mem'fid'o pri si'a milit'a potenc'o, la japan'a popol'o arogant'e elekt'is milit'o'n kontraŭ la mond'o, kaj mizer'e fiask'is.

30 jar'o'j da ekonomi'a kresk'o

Post la mal'venk'o en la milit'o, japan'o'j koncentr'iĝ'is al re'konstru'ad'o de si'a ekonomi'o, kaj ĉirkaŭ 30 jar'o'j'n post'e real'ig'is mirakl'e alt'a'n ekonomi'a'n kresk'o'n. Japani'o far'iĝ'is la du'e plej grand'a ekonomi'a potenc'o post Uson'o. En la komenc'o de la 1990aj jar'o'j la japan'a industri'o produkt'is 80 % de industri'a'j robot'o'j, 60 % de ŝip'o'j, 70 % de komput'il'a'j memor'il'o'j, 80 % de il'maŝin'o'j kaj 90 % de likv'a'kristal'a'j ekran'o'j en la mond'o. Oni atribu'is la ekonomi'a'n sukces'o'n ĝis la du'a du'on'o de la 1980aj jar'o'j al faktor'o'j kiel bon'kvalit'a labor'fort'o, harmoni'a'j rilat'o'j inter kapital'ist'o'j kaj labor'ist'o'j, alt'a teknologi'o kaj produkt'iv'ec'o, japan'stil'a administr'ad'o, spert'a kun'labor'o inter industri'ist'ar'o kaj burokrat'ar'o, kaj alt'a nivel'o de mon'ŝpar'ad'o de la popol'o.

Rezult'e la popol'o ĝu'is la frukt'o'j'n de la ekonomi'a kresk'ad'o. De 1987 ĝis 2000 la laŭ'kap'a mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP) de Japani'o super'is tiu'n de Uson'o. Fakt'e en tiu epok'o ŝajn'is, ke ekonomi'a kresk'ad'o, bon'fart'ig'a politik'o kaj demokrati'o tri'op'e harmoni'e kun'labor'as por sub'ten'i stabil'a'n kaj prosper'a'n soci'o'n. De la mez'o de la 1970aj jar'o'j ĝis ĉirkaŭ la mez'o de la 1990aj jar'o'j pli ol 90 % de la popol'o konsider'is si'n aparten'ant'a'j al la mez'a klas'o.

Mult'a'j politik'ist'o'j, entrepren'ist'o'j kaj labor'ist'o'j ebri'iĝ'is de eŭfori'o. La bors'a kaj ne'mov'ebl'aĵ'a merkat'o'j entuziasm'e vigl'iĝ'is, ating'ant'e sen'precedenc'e alt'a'j'n prez'o'j'n, kaj evident'e kresk'ig'ant'e ekonomi'a'n vezik'o'n. Kun abund'e gajn'it'a mon'o japan'a'j firma'o'j ekster'land'e ĉas'aĉet'is kompani'o'j'n kaj ne'mov'ebl'aĵ'o'j'n. Kiam en 1989 ne'mov'ebl'aĵ'a fili'o de Mitsubishi aĉet'is la konstru'aĵ'o'n Rockefeller en Nov'jork'o, kaj Sony aĉet'is Columbia Pictures Entertainment, uson'an'o'j indign'e dir'is, ke la japan'o'j for'aĉet'as la anim'o'n de Uson'o.

Vezik'o eksplod'is

Tiu prosper'o tamen ne long'e daŭr'is. Komenc'e de la 1990aj jar'o'j okaz'is subit'a fal'o de prez'o'j en bors'a kaj ne'mov'ebl'aĵ'a merkat'o'j. Ali'vort'e, la vezik'o eksplod'is kaj konduk'is la japan'a'n ekonomi'o'n kaj popol'a'n viv'o'n al long'a deflaci'a kaj stagn'ad'a stat'o. Oni ek'parol'is pri 10 jar'o'j perd'it'a'j, post'e 20 jar'o'j perd'it'a'j kaj fin'fin'e 30 jar'o'j perd'it'a'j. Kiel montr'as la unu'a grafik'aĵ'o, post 1995 la japan'a MEP stagn'e rest'is ĉirkaŭ 5 du'ilion'o'j da uson'a'j dolar'o'j, ali'flank'e la ĉin'a MEP preter'pas'is tiu'n de Japani'o en 2010 kaj jam en 2014 ĝi far'iĝ'is du'obl'e pli grand'a ol la japan'a. En 1995 la japan'a MEP okup'is 17,6 % de la tut'mond'a, sed en 2018 ĝi fal'is ĝis 5,7 %. En 1990 inter la G7-land'o'j (la sep plej grav'a'j industri'a'j land'o'j: Briti'o, Franci'o, Germanio, Italio, Japani'o, Kanado kaj Uson'o) la laŭ'kap'a MEP de Japani'o okup'is la unu'a'n lok'o'n, sed en 2018 ĝi fal'is ĝis la last'a post Italio. Tio signif'as, ke Japani'o baldaŭ ne plu est'os membr'o de la klub'o de progres'int'a'j land'o'j.

Far'iĝ'is tre mal'facil'e divid'i la tort'o'n inter la dung'int'o'j kaj la dung'it'o'j, ĉar oni sci'as, ke jam ne grand'iĝ'as la tort'o mem. La du'a grafik'aĵ'o klar'e montr'as, ke dum la last'a'j kelk'dek jar'o'j nur japan'a'j labor'ist'o'j sufer'is de mal'kresk'o de salajr'o'j. Perd'iĝ'is mult'a'j faktor'o'j, kiu'j kontribu'is al la super'a pozici'o de japan'a'j industri'o'j kontraŭ ali'land'a'j industri'o'j, precip'e tiu'j en azi'a'j land'o'j. Japan'a'j industri'o'j perd'is komerc'a'n kaj teknik'a'n konkurenc'kapabl'o'n kontraŭ ĉin'a'j, kore'a'j kaj tajvanaj industri'o'j, kiu'j post'e aĉet'is japan'a'j'n firma'o'j'n por pli'fort'ig'i si'a'n kapabl'o'n de produkt'ad'o.

Nun jam est'as klar'e, ke Japani'o sufer'as pro „du'a mal'venk'o” en kiu degener'is la or'a tri'angul'o de ekonomi'a kresk'ad'o, bon'fart'ig'a politik'o kaj demokrati'o. Do, kio est'as la kaŭz'o de la du'a mal'venk'o? Orgojl'o. Trov'iĝ'as kompren'ebl'e mult'a'j faktor'o'j, kiu'j'n oni pov'as rigard'i kiel kaŭz'o'j'n de la mal'long'a prosper'o kaj regres'o de Japani'o. La plej grand'a faktor'o est'is la mal'kresk'o de la loĝ'ant'ar'o, ali'vort'e, mal'jun'iĝ'ant'a soci'o kun mal'pli da infan'o'j. Kvankam jam de'long'e fak'ul'o'j tio'n antaŭ'vid'is kaj propon'is aplik'i tuj'a'j'n ebl'a'j'n rimed'o'j'n, la politik'ist'o'j ne serioz'e inter'ven'is.

Industri'ist'o'j ne ŝanĝ'is strategi'o'n

Industri'ist'o'j komfort'e daŭr'ig'is si'a'n ĝis'tiam'a'n strategi'o'n sur'baz'e de sukces'a'j spert'o'j. Mitsubishi, Hitachi kaj Toshiba al'kroĉ'iĝ'is al la nukle'a'j central'o'j, sed pro la katastrof'o de Fukuŝimo, kaj la sekv'a alt'iĝ'o de kost'o'j de konstru'ad'o, ĉiu'j plan'o'j por eksport'o kaj konstru'o de central'o'j en Briti'o, Vjetnami'o, Litovio, Uson'o, Tajvano kaj Turki'o fiask'is. Tiu'j mem'prav'ig'a'j kaj orgojl'a'j si'n'ten'o'j de politik'ist'o'j kaj entrepren'ist'o'j mal'help'is re'nov'ig'o'n kaj evolu'ig'o'n de la politik'a'j sistem'o'j, industri'a'j sistem'o'j kaj pint'a'j teknologi'o'j.

La Federaci'o de entrepren'ist'a'j grup'o'j, la komand'o'tur'o de la japan'a'j industri'o'j, hav'as 19 prezid'ant'o'j'n kaj vic'prezid'ant'o'j'n; el ili 7 est'as el la grup'o'j Mitsubishi, Mitsui kaj Sumitomo, kaj ali'a'j el Nippon Steel, Toyota, Tokio Marin'e (asekur'o) k.s. Ĉiu'j est'as vir'o'j, pli aĝ'a'j ol 63, kaj neniam labor'is por ali'a'j kompani'o'j.

Oktobr'e 2018, kiam Nakaniŝi Hiroaki, eks-prezid'ant'o de Hitachi, en'ofic'iĝ'is kiel prezid'ant'o de la Federaci'o, li unu'a'foj'e en'konduk'is komput'il'o'n en la prezid'ant'a'n ĉambr'o'n. Preskaŭ sam'temp'e iĝ'is sci'at'e, ke la ministr'o respond'ec'a pri ret'sekur'ec'o neniam tuŝ'is komput'il'o'n. Nun la reg'ist'ar'o, konsci'ant'e pri la mal'rapid'ec'o kaj mal'glat'ec'o de la cifer'ec'a trans'form'iĝ'o de la soci'o, decid'is star'ig'i vic'ministeri'o'n pri cifer'ec'ig'o, kiu ek'funkci'os en septembr'o 2021. Dum japan'o'j komplez'is al si rest'i en komfort'a'j varm'a'j font'o'j, dorlot'at'e de flat'ad'o'j, ekzempl'e de „Japani'o kiel la unu'a: Lecion'o'j por Uson'o”², ali'a'j land'o'j preter'pas'is Japani'o'n en teknologi'a re'nov'ig'o kaj produkt'iv'ec'o.

Malgraŭ ĉio, japan'o'j kontent'as

Tiel long'daŭr'a ekonomi'a stagn'ad'o kaj mal'grand'iĝ'ant'a en'spez'o de labor'ist'o'j nepr'e mal'favor'e efik'is al la viv'nivel'o kaj feliĉ'o de la popol'o. Tio'n evident'ig'as la mond'skal'a raport'o pri feliĉ'o far'e de organ'o rilat'a al UN en 2021. La enket'o baz'iĝ'as sur subjektiv'a'j opini'sond'ad'o'j kaj objektiv'a'j cifer'o'j. Laŭ la raport'o super'a'j'n pozici'o'j'n monopol'is nord-eŭrop'a'j land'o'j, kaj Japani'o okup'is la 56an rang'o'n. Est'as tamen strang'e, ke la pli'mult'o de la japan'o'j est'as kontent'a'j pri si'a viv'o. Enket'o de la Kabinet'a Ofic'ej'o raport'is en 2019, ke 73,8 % de la japan'o'j est'as kontent'a'j kaj 25 % ne. Ankoraŭ pli not'ind'as, ke 85,8 % de la jun'ul'o'j inter 18- kaj 29-jar'aĝ'a'j est'as kontent'a'j pri si'a nun'a viv'o.

Por mult'a'j ge'jun'ul'o'j, kiu'j grand'iĝ'is dum la perd'it'a'j 30 jar'o'j, la era'o de pli'grand'iĝ'ant'a ekonomi'o est'as pas'int'aĵ'o, kaj ili ŝajn'e akcept'as la hodiaŭ'a'n real'o'n kiel don'it'aĵ'o'n nek ŝanĝ'ebl'a'n nek ŝanĝ'end'a'n. Nun'temp'e, ĉar ĉiu'j klopod'as post'viv'i la kron'virus'a'n pandemi'o'n kaj viv'ten'i si'n, preskaŭ neni'u demand'as pri la kaŭz'o'j kaj sekv'o'j de la du'a mal'venk'o. Ĉu la japan'o'j jam komenc'as re'tir'iĝ'i al sekv'a'j 40 jar'o'j perd'it'a'j?

Isikawa Takasi est'as pensi'ul'o, nask'it'a en 1942, kiu labor'is por sved'a kaj japan'a kompani'o'j ĉef'e en la fak'o'j justic'o kaj revizor'ad'o.

1. Pri la era'o'nom'o'j en Japani'o vid'u https://eo.wikipedia.org/wiki/Hejsej-epok'o.

2. Ezra F. Vogel Japan as Number On'e: Lessons for America, 1979.

Premi'o por mil'jar'a arb'o

Jam kelk'a'j'n jar'o'j'n oni pov'as sekv'i kun interes'o la inter'naci'a'n konkurs'o'n Eŭrop'a arb'o de la jar'o, kiu'n ĉiu'jar'e organiz'as Asoci'o de Medi'o'partner'ec'o (angl'e Environmental Partnership Association, EPA). La konkurs'o, lanĉ'it'a en 2011, vol'as atent'ig'i pri arb'o'j kiel grav'a'j natur'riĉ'aĵ'o'j, kaj grav'as ne bel'ec'o, grand'ec'o aŭ aĝ'o de la arb'o, sed precip'e ĝi'a histori'o rilat'e al hom'o'j kaj la natur'a medi'o, kie ĝi kresk'as.

Ĉi-jar'e la rezult'o'j de la inter'naci'a konkurs'o publik'iĝ'is dum la inter'naci'a unu'tag'a konferenc'o Ni plant'as por est'ont'ec'o – plant'ad'o de tri milion'o'j da arb'o'j en Eŭrop'o, kiu okaz'is en Bruselo. Part'o'pren'is la konkurs'o'n 14 arb'o'j el 14 eŭrop'a'j land'o'j. Voĉ'don'is pli ol 604 000 hom'o'j el tut'a Eŭrop'o, kaj pint'a'n sukces'o'n hav'is la tiel nom'at'a arb'o de sorĉ'ist'in'o'j en Hispanio, kiu gajn'is kun sub'ten'o de 104 264 voĉ'o'j. La du'a'n lok'o'n ating'is grand'eg'a kaj majest'a platan'o en Kalabrio (78 210 voĉ'o'j), kiu est'as hodiaŭ la plej grand'a platan'o en Italio. La tri'a'n premi'o'n gajn'is platan'o en Dagestan'o (66 026 voĉ'o'j).

Arb'o de sorĉ'ist'in'o'j

Laŭ botanik'ist'o'j kaj kultiv'ist'o'j, la venk'int'a hispan'a ileks'kverk'o (Quercus ilex) en la region'o Aragono hav'as proksim'um'e mil jar'o'j'n. Hispan'a'j legend'o'j rakont'as pri temp'o'j, kiam sorĉ'ist'in'o'j danc'is kaj fest'is ĉirkaŭ ĉi tiu kverk'o. Hodiaŭ ĉirkaŭ la kverk'o lok'a'j hom'o'j renkont'iĝ'as por okaz'ig'i divers'a'j'n fest'o'j'n kaj event'o'j'n. Oni parol'as pri tio, ke ĝi'a long'viv'ec'o de'pend'as de zorg'o'j de bon'a'j najbar'o'j kaj de danc'o'j de sorĉ'ist'in'o'j.

Majest'a platan'o

En la ital'a region'o Kalabrio, kiu situ'as en la plej sud'a part'o de la du'on'insul'o, trov'iĝ'as ekzempler'o de Platan'us orient'al'is. Oni supoz'as, ke ĝi est'is plant'it'a de monaĥ'o'j, kiu'j al'ven'is al Kalabrio antaŭ pli ol mil jar'o'j kaj konstru'is tie la ermit'ej'o'n Sant'Eli'a. Ĝi'a trunk'o est'as ebl'e eĉ pli mal'jun'a. Ĝi est'as tut'e kav'a kaj hav'as apertur'o'n pli ol tri metr'o'j'n larĝ'a'n. Kiu en'ir'as, tiu hav'as la sent'o'n est'i en ne'kred'ebl'a kavern'o.

Mut'a gard'ant'o de moske'o

La antikv'a orient'o est'as plen'a de legend'o'j kaj mister'o'j. Laŭ unu el ili, la grand'a reg'ant'o de Orient'o, Nader Ŝah'o, fleg'is ĝerm'o'j'n de platan'o, kiu ornam'is la teren'o'n de la moske'o en la histori'a dagestan'a urb'o Derbent, kiu est'is fond'it'a en la mez'o de la kvin'a jar'cent'o. La orient'a platan'o (Platan'us orient'al'is) hav'as 284 jar'o'j'n kaj est'is dum si'a long'a viv'o mut'a atest'ant'o pri mult'a'j vizit'ant'o'j kaj el'star'a'j art'ist'o'j, kiel inter'ali'e ankaŭ la verk'ist'o, literatur'a kritik'ist'o, public'ist'o kaj decembr'ist'o (part'o'pren'ant'o de la ribel'o en decembr'o 1825 en Rusio) Aleksandr Aleksandroviĉ Bestuĵev, kiu admir'is ĝi'a'n grand'ec'o'n kaj majest'ec'o'n. Hodiaŭ ĉi tiu platan'o ornam'as la centr'a'n part'o'n de la moske'o, kaj lok'a'j loĝ'ant'o'j kaj vizit'ant'o'j plu'e kre'as nov'a'j'n legend'o'j'n pri ĝi, poem'ig'as ĝi'n kaj prezent'as ĝi'n ankaŭ en pentr'aĵ'o'j.

Juli'us Hauser est'as emerit'a ambasador'o de Slovaki'o. Li esperant'ist'iĝ'is kiel mem'lern'ant'o en 2010.

Ski'ad'o mond'pokal'a

Slovak'o'j entuziasm'e ĝoj'kri'as. La 20an de mart'o la 25-jar'a slovak'a ski'ist'in'o Petra Vlhová hav'is grand'eg'a'n sukces'o'n: ŝi venk'is en la mond'a konkurs'o pri ski'ad'o ¹ kaj tiel unu'a'foj'e akir'is la grand'a'n „kristal'a'n glob'o'n” por la plej bon'a ski'ist'in'o en la mond'o. Dum la tut'a ski'sezon'o ŝi akir'is en'tut'e 1416 poent'o'j'n. La du'a'n kaj tri'a'n lok'o'j'n ating'is respektiv'e la bon'eg'a'j svis'a'j ski'ist'in'o'j Lar'a Gut-Behrami (1256) kaj Michelle Gisin (1130).

Vlhová special'ist'iĝ'is unu'e pri slalom'o. Post'e ŝi pli'bon'iĝ'is en slalom'eg'a ski'ad'o, kaj en ĉi tiu jar'o ŝi montr'is si'a'n grand'a'n talent'o'n ankaŭ en la tiel nom'at'a'j rapid'ski'a'j fak'o'j, ekzempl'e en slalom'o super-G. Ŝi, kiel la sol'a ski'ist'in'o, fin'is ĉiu'j'n ski'vet'kur'o'j'n (31) de la ĉi-jar'a mond'a pokal'o. Ŝi est'is inter la tri plej bon'a'j ski'ist'in'o'j en'tut'e 10 foj'o'j'n: ses'foj'e ŝi est'is la unu'a, du'foj'e la du'a kaj du'foj'e la tri'a. En la grup'o de la 10 plej bon'a'j mond'a'j ski'ist'in'o'j ŝi est'is en la ski'sezon'o 2020/2021 en'tut'e 30 foj'o'j'n.

Sever'a trejn'ist'o

Laŭ sport'fak'ul'o'j, Vlhová gajn'is la mond'a'n pokal'o'n dank'e al si'a strikt'a kaj konsci'a prepar'iĝ'ad'o. Ankaŭ la ital'a ski'trejn'ist'o Livi'o Magoni – kiu'n ital'a'j ski'ist'in'o'j ne akcept'is en la pas'int'ec'o, ĉar li est'as tre postul'em'a en la trejn'ad'o – lud'is grav'a'n rol'o'n en ŝi'a sukces'o. Sed Vlhová akcept'is li'a'j'n metod'o'j'n, kaj ne est'as mir'ind'e do, ke ŝi akir'as unu sukces'o'n post ali'a. Ekzempl'e dum la pas'int'jar'a mond'pokal'a vet'kur'ad'o ŝi ricev'is „mal'grand'a'j'n glob'o'j'n” por si'a'j rezult'o'j en slalom'a kaj paralel-slalom'a ski'ad'o'j.

Ĉu pli'a sukces'o?

Vlhová ankoraŭ ne hav'as medal'o'n en vintr'a'j olimpi'a'j lud'o'j. Ŝi hav'os la ŝanc'o'n pri tio ven'ont'jar'e en Pekino. Slovak'o'j „ten'as firm'e la dik'fingr'o'j'n”, por ke la modest'a ski'ist'in'o real'ig'u si'a'n rev'o'n.

¹ En la mond'a pokal'o oni akumul'as poent'o'j'n el kvar ski'a'j fak'o'j: slalom'o, slalom'eg'o, slalom'o super-G kaj mal'supr'e'n'ir'a ski'ad'o.

Juli'us Hauser est'as emerit'a ambasador'o de Slovaki'o. Li esperant'ist'iĝ'is kiel mem'lern'ant'o en 2010.

Kial preĝ'i?

Dum tiu ĉi pandemi'o, bon'a amik'o, mem ateist'o, sed unu el tiu'j ateist'o'j, kiu'j ankoraŭ ne kompren'as, ke ili mem est'as krist'an'o'j (kaj se ili tio'n kompren'us, tio'n neniel ili agnosk'us), demand'is mi'n, kiu'cel'e preĝ'i. Li sub'strek'is, ke bezon'at'as nur nud'a kaj pur'a scienc'o, ne tiom preĝ'ad'o. Ali'a voĉ'leg'is al mi ĵurnal'a'n raport'o'n pri la nun'a'j vakcin'ad-kampanj'o'j kaj asert'is, ke ĉio solv'iĝ'as per scienc'o, kaj ke religi'o'j, kaj kompren'ebl'e krist'an'ism'o, neni'o'n solv'as.

Mi kompren'is la zorg'o'n de la unu'a, kaj kio'n cel'as la du'a; mi demand'is ambaŭ, ĉu ili ne sub'ten'us kaj akompan'us famili'an'o'n aŭ amik'o'n mal'san'a'n, aŭ prov'us konsol'i kaj help'i orf'o'n. Cert'e jes, respond'is ili. Jen ĝust'e tie komenc'iĝ'as la task'o de religi'o'j, kaj religi'o'j bezon'as preĝ'ad'o'n; por religi'a'j hom'o'j est'as ne'pens'ebl'e help'i, konsol'i kaj sub'ten'i, eĉ viv'i, sen preĝ'ad'o.

Bezon'o

Per preĝ'ad'o religi'a hom'o ricev'as fort'o'j'n por antaŭ'e'n'ir'i, des pli en mal'facil'a'j kondiĉ'o'j – demand'u kiu'n ajn brav'a'n monaĥ'in'o'n, ekzempl'e – kaj sam'e kiel aer'o ne kurac'os mal'san'ul'o'n, sed ne ebl'as sen ĝi viv'i, ia'spec'a preĝ'ad'o est'as bezon'at'a. Kompren'ebl'e ekzist'as mult'a'j hom'o'j, kiu'j ne vid'as neces'o'n preĝ'i por al'front'i la mal'facil'aĵ'o'j'n de l' viv'o. Tamen, plur'foj'e nur Di'o kaj ili'a konscienc'o sci'as, kiom da foj'o'j ili en'kor'e dezir'is pov'i preĝ'i, aŭ rev'is je iu Di'o, kiu fulm'e pun'u mal'bon'ul'o'j'n. Ebl'e mi tro'ig'as, sed se ni ĉiu'j sam'e kiel ili sopir'us je Di'o, ĉio mult'e pli bon'e ir'us en tiu ĉi mond'o ...

Mi ne est'as konvink'it'a!

Por mult'a'j hom'o'j est'as tre mal'facil'e kred'i je Di'o (kaj kompren'ebl'e je la util'o de preĝ'ad'o), ĉar ili ne vid'as cel'o'n en tiu ĉi univers'o. Kaj se la univers'o nek senc'o'n nek cel'o'n hav'as, raci'o neniel pov'as eksplik'i i'o'n, kio tut'simpl'e ne ekzist'as.

Ĉu ebl'e ankaŭ raci'o est'as rezult'o de nur'a hazard'o? Se la evolu'o de la univers'o est'us ali'manier'e okaz'int'a, ĉu pov'us est'i, ke raci'o ne ekzist'us? La tiam'a kardinal'o Joseph Ratzinger kaj nun'a emerit'a Pap'o en unu el si'a'j verk'o'j si'n demand'as: „La afer'o est'as sci'i, ĉu kio real'as, font'is el hazard'o kaj neces'o, tio est'as, el ne'raci'o; ĉu raci'o est'as nur'a krom'efik'o de io ne'raci'a, aŭ daŭr'e est'as ver'a tiu ide'o, kiu konsist'ig'as la ĉef'a'n konvink'o'n de la krist'an'a'j fid'o kaj filozofi'o: ‚ in principio erat verbum’, ‚je la komenc'o de ĉio est'is la kre'iv'o de raci'o’ (...) ĉu raci'o pov'as rezign'i pri la prioritat'o de io raci'a antaŭ io ne'raci'a, pri la origin'a ekzist'o de la log'os kaj ne ne'i si'n mem?” Nu, bon'e, sed kie est'as Di'o?

Kie est'as tiu Di'o?

Akcept'i la ekzist'o'n de Di'o pov'as est'i rezult'o de religi'a spert'o, kio ne esprim'iĝ'as per koncept'o'j, sed tut'simpl'e est'as percept'at'a, aŭ konklud'o post analiz'o de tio, kio'n oni kutim'as nom'i pruv'o'j. Ĉia'okaz'e ne tem'as pri afer'o tut'e ne'kon'at'a, kiu sen'avert'e kaj surpriz'e aper'as antaŭ la hom'o, sed tem'as pri demand'o, kiu'n almenaŭ iu'foj'e en la viv'o oni al'front'as. Tamen, al la religi'a fakt'o ne aplik'ebl'as kutim'e uz'at'a'j mezur'il'o'j. Ne ebl'as konstru'i ia'spec'a'n maŝin'o'n por Di'o'n vid'i, sam'e kiel ne ebl'as mezur'i fid'o'n. Se oni akcept'as la hipotez'o'n pri iu Di'o, kiu el neni'o kre'is univers'o'n, oni dev'os konklud'i, ke Li'a natur'o est'as tut'e mal'simil'a al tiu de Li'a kre'it'aĵ'o. Do, sen'esper'a'j est'as la prov'o'j Li'n mezur'i per'e de la kutim'a'j laboratori'a'j teknik'o'j. La „solid'a'j” pruv'o'j van'e serĉ'ot'a'j (teologi'a'j, kosm'ologi'a'j ktp) rilat'as al mal'facil'e aplik'ebl'a'j kategori'o'j pri hom'a'j spert'o'j ¹.

Joseph Ratzinger analiz'as en En'konduk'o en krist'an'ism'o'n, kial por mult'a'j est'as tiom mal'facil'e kred'i je iu Di'o: „(la hom'o) ... dev'as ŝanĝ'iĝ'i por kompren'i, kiom blind'a li est'as, fid'ant'e nur je tio, kio'n li vid'as. Mank'e de tiu ŝanĝ'o, se oni ne kontraŭ'star'ig'as si'n al la kutim'a inerci'o, ne ebl'as fid'o. Jes, fid'o est'as konvert'iĝ'o, je kiu la hom'o kompren'as, ke li post'kur'as iluzi'o'n, se li akcept'as nur la vid'ebl'aĵ'o'n. Jen kial fid'o est'as ne'pruv'ebl'a; ĝi est'as ŝanĝ'o de si mem, kaj nur tiu, kiu ŝanĝ'iĝ'as, ĝi'n ricev'as. Kaj ĉar ni'a kutim'a inerci'o tren'as ni'n ali'direkt'e'n, fid'o est'as ŝanĝ'o ĉiu'tag'e nov'a; nur je long'daŭr'a, dum'viv'a konvert'iĝ'o ni kompren'as, kio'n signif'as la fraz'o ‚mi kred'as’.” ²

Tial fid'o surpriz'e konsist'ig'as ia'spec'a'n voj'o'n al sci'o. Kaj se est'as fid'o, ŝpruc'as preĝ'o.

Preĝ'o ne est'as prem'buton'o

Dum preĝ'ad'o, sam'e kiel dum konversaci'o, ni sent'as ni'n akompan'at'a'j. Plur'foj'e, dum tia'spec'a konversaci'o, ni kompren'as, kie kuŝ'as la kern'o de ni'a'j problem'o'j. Kompren'ebl'e preĝ'o ne est'as prem'buton'o, kiu aŭtomat'e liver'as la dezir'at'a'n rezult'o'n. Ankaŭ ne tem'as pri io, kio'n Di'o bezon'as. Preĝ'o est'as por hom'o. Ĝi est'as manier'o komunik'iĝ'i, sent'i si'n proksim'a al Di'o.

Jes, foj'foj'e ŝajn'as, ke ne est'as respond'o. Sed ... pov'as est'i, ke ni ne kapabl'as aŭskult'i. Ne ĉiam ni bezon'os vid'i flam'a'n arb'et'aĵ'o'n ³ por kompren'i, ke Di'o respond'as. Kvankam mirakl'o'j ja ekzist'as, ni ne postul'u ĉiam hav'i spektakl'aĵ'o'j'n en la stil'o de Spielberg.

Ĉio, kio'n Di'o dezir'as signal'e komunik'i al ni, neces'e trans'ir'as ni'a'n materi'a'n real'o'n. Ni do prov'u est'i kapabl'a'j kapt'i la mesaĝ'o'n, kiu pov'as trov'iĝ'i en unu'a'vid'e sen'signif'a detal'o, kiu post du'a rigard'o ig'as ni'n lev'i la okul'o'j'n kaj dir'i: „Dank'o'n! Mi kompren'as!”.

1. Okaz'e de mirakl'o'j, tro'a scienc'o pov'us tent'i ni'n kalkul'i la potenc'o'n de la gravit'a escept'o, kiu kaŭz'as levitaci'o'n de sankt'ul'o, aŭ la akv'o'dens'o'n sub la pied'o'j de Sankt'a Petro, kiam li prov'is marŝ'i sur Galile'a Lag'o. Ĉia'okaz'e, tem'us pri interes'a sed sen'frukt'a ekzerc'o.

2. Joseph Ratzinger. En'konduk'o en krist'an'ism'o'n, paĝ'o 13.

3. El'ir'o 3,2.

Albert'o García Fum'er'o est'as licenci'ul'o pri scienc'o'j de la religi'o'j, fin'is distanc'a'n kurs'o'n pri teologi'o ĉe la kuba institut'o pri religi'a'j scienc'o'j „Patr'o Félix Varela” kaj est'as regul'a kun'labor'ant'o de katolik'a revu'o.

Pandemi'a obez'ec'o

La kron'virus'a pandemi'o influ'as la san'stat'o'n de hom'o'j, ne nur for'pren'ant'e la viv'o'n de infekt'it'o'j, sed ankaŭ laŭ ali'a'j ne-rekt'a'j manier'o'j.

Enket'ad'o de privat'a instanc'o pri dung'ad'o, far'it'a komenc'e de ĉi tiu jar'o, montr'is, ke 32,7 % de la kore'a'j plen'kresk'ul'o'j ating'is korp'a'n pli'pez'iĝ'o'n de averaĝ'e 5,8 kg en unu jar'o. Laŭ raport'o de la kore'a Naci'a Asekur'a Serv'o pri San'o (NHIS) obez'ec'o ĉe vir'o'j kresk'is de 45,7 % en 2018 al 47,8 % en la pas'int'a jar'o.

Not'ind'e est'as, ke la obez'ec'o de vir'o'j hav'ant'a'j inter tri'dek kaj kvar'dek jar'o'j'n ating'is la plej alt'a'j'n nivel'o'j'n, respektiv'e 54,0 % kaj 52,6 %. Obez'ec'o est'as difin'it'a de la Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o kiel unu el la kvin plej danĝer'a'j mort'o'kaŭz'o'j. Ĝi est'as taks'at'a kiel nov'a spec'o de epidemi'o de la 21a jar'cent'o.

Kovim'a'j efik'o'j

Fak'ul'o'j preciz'ig'is, ke la ĉef'a kaŭz'o de la last'a'temp'e mult'iĝ'int'a obez'ec'o est'as la kovim'a pandemi'o. Ili analiz'as ĝi'a'n efik'o'n de la vid'punkt'o de kvar faktor'o'j. La plej grav'a el ili est'as mank'o de fizik'a aktiv'ad'o rezult'e de hejm'a labor'ad'o anstataŭ labor'ej'a deĵor'ad'o, ne'ebl'o korp'e ekzerc'iĝ'i en publik'a sport'ej'o, kaj tiel plu. Laŭ la supr'e menci'it'a esplor'o la temp'o de korp'a ekzerc'ad'o de plen'kresk'ul'o'j drast'e mal'long'iĝ'is, de 4,9 hor'o'j ĉiu'semajn'e antaŭ la pandemi'o al 1,9 hor'o'j nun.

Ali'a grav'a faktor'o est'as la konsum'ad'o de hejm'liver'at'a manĝ'aĵ'o, kiu plej'mult'e est'as gras'a kaj dolĉ'a, kun tro da kalori'o'j. Laŭ la sam'a esplor'o, la mend'o'j de liver'at'a manĝ'aĵ'o kresk'is de 1,4 foj'o'j, antaŭ unu jar'o, al 3,5 foj'o'j ĉiu'semajn'e. Pli da mult'kalori'a manĝ'aĵ'o kun'e kun mal'pli da korp'a ekzerc'ad'o kontribu'as al pli'iĝ'o de obez'ec'o.

La tri'a danĝer'a faktor'o est'as deprim'o kaj stres'o. Ali'a raport'o de NHIS montr'is, ke la nombr'o de psikiatri'a'j konsult'o'j mult'iĝ'is je 10,4 % en unu'jar'a period'o, dum la tut'a nombr'o de vizit'o'j al hospital'o'j mal'kresk'is je 12,5 %.

Inter'ali'e mal'dung'iĝ'o, mal'facil'aĵ'o'j por est'i dung'it'a, hejm'a labor'ad'o, inter'dom'a bru'o kaj mal'oft'a'j vizit'o'j al lern'ej'o konduk'as hom'o'j'n al deprim'o kaj stres'o. La mens'a'j mal'ord'o'j stimul'as la el'sekreci'o'n de kortizol'o – tiel nom'at'a stres'hormon'o – kiu instig'as la vol'o'n manĝ'i kaj do la akumul'ad'o'n de korp'a gras'o.

La last'a faktor'o est'as mal'long'iĝ'o de dorm'o'temp'o, ver'ŝajn'e pro ne'regul'a ĉiu'tag'a ag'ad'o kaj absorb'iĝ'o en komput'il'a'j lud'o'j. Mank'o de sufiĉ'a dorm'ad'o konduk'as al mal'pli'a sekreci'o de leptino – la apetit-reg'a hormon'o – kaj mal'e, al pli'a sekreci'o de grelino – la apetit'o-stimul'a hormon'o – kiu en'tut'e ig'as hom'o'j'n avid'e manĝ'i.

Danĝer'o al infekt'it'o'j

Obez'ec'o kaŭz'as ne nur divers'a'j'n mal'san'o'j'n ĉe plen'kresk'ul'o'j: ĝi pov'as ankaŭ en'danĝer'ig'i la stat'o'n de kovim'a'j infekt'it'o'j. Laŭ raport'o de Public Health England (Publik'a San'o de Angli'o), publik'ig'it'a en juli'o pas'int'jar'e, obez'ec'o pli'grand'ig'as la risk'o'n de mort'o de kovim'a'j viktim'o'j je kelk'dek el'cent'o'j, probabl'e pro eksces'a gras'hist'o kaj akumul'ad'o de gras'o, antaŭ'inflam'a kaj hiper'imun'a re'ag'o'j, kaj tromb'oz'o. Fak'ul'o'j avert'as hom'o'j'n kun kronik'a'j mal'san'o'j – inkluziv'e de obez'ec'o – apart'e pri'zorg'i si'a'n san'o'n kontraŭ la kovim'a pandemi'o.

Cho Sung Ho est'as eks'profesor'o pri biologi'o kaj aktiv'is inter'ali'e kiel ĉef'redaktor'o de La Esper'o el Korei'o. Li verk'is artikol'o'j'n pri gen'teknik'o en MONATO kaj Kontakt'o.

Atent'u pri amik'o'j!

Kar'a leg'ant'o, se vi vol'as far'iĝ'i spion'o, precip'e nun, kiam est'as risk'o de komenc'iĝ'o de nov'a mal'varm'a milit'o, kun mal'trankvil'ig'a'j el'paŝ'o'j de la ĉef'a'j reg'ant'o'j de la mond'o, kiam kruc'iĝ'as akuz'o'j reciprok'at'a'j de kontraŭ'akuz'o'j, mi rekomend'as ĉi tiu'n libr'o'n. Ebl'e vi est'os kontakt'it'a de spion'rekrut'ig'ist'o (atent'u ŝanĝ'i oft'e kaf'ej'o'n por konfuz'i vi'a'j'n spur'ant'o'j'n). Ebl'e oni postul'os de vi verk'i kiel ĵurnal'ist'o ne ja la ver'o'n, sed tio'n, kio konven'as al la reg'ant'a parti'o. Ceter'e, tio est'as ordinar'aĵ'o en ĉiu'j land'o'j, eĉ en tiu'j, kiu'j aspekt'as demokrat'a'j, ĉar la reg'ist'ar'o'j est'as kutim'e elekt'at'a'j laŭ ne'truk'it'a'j voĉ'don'o'j (tamen ne ĉiam: en Italio la last'a'j kvin ĉef'ministr'o'j, inkluziv'e la nun'a'n, ne est'is nom'um'it'a'j rezult'e de voĉ'don'ad'o).

Spion'o'j spion'at'a'j

Spion'o'j est'as si'a'vic'e spion'at'a'j de si'a'j propr'a'j sekret'a'j serv'o'j; spion'o dev'as est'i inteligent'a, saĝ'a, sagac'a, komunik'iĝ'em'a kaj ne hav'i mal'virt'o'j'n. Iel humur'e oni leg'as el la dors'o'paĝ'o de la verk'o la jen'a'n „resum'o'n”: „Dum la last'a'j ses'dek jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o, la sekret'a'j serv'o'j de Orient'a Eŭrop'o send'is en la okcident-eŭrop'a'j'n land'o'j'n spion'o'j'n, kies task'o est'is liver'i sekret'a'j'n inform'o'j'n pri la politik'o, industri'o, scienc'o kaj arm'ad'o de la okcident-eŭrop'a'j land'o'j”. Nu, la okcident'a'j ag'is (kaj plu ag'as) tut'e sam'e.

Ĉu lic'as menci'i person'a'n spert'o'n? Kiam mi en 1959 ir'is al la IJK en Gdańsk kaj al la UK en Varsovio, mi, kompren'ebl'e, ne hav'is komisi'o'n pri spion'ad'o. Tamen, kiam mi re'ven'is al Italio, la sekur'ec'a serv'o ven'is al mi'a hejm'o, vol'is sci'i pri mi'a rest'ad'o en Pollando kaj sekestr'is (post kelk'a'j tag'o'j re'don'is) fot'o'j'n de la haven'o de Gdynia (vid'iĝ'is ŝip'o'j, sed ili ne ŝajn'is al mi milit'a'j) kaj map'o'n de Varsovio. Tio aspekt'is al mi bizar'a, ĉar tiu'temp'e Italio hav'is diplomati'a'n reprezent'ant'ar'o'n en Pollando (al kiu mi ja dev'is far'i „vizit'o'n de ĝentil'ec'o”), kies membr'o'j liber'e cirkul'ad'is, do urb'a map'o est'is sen'problem'e aĉet'ebl'a ĉe gazet'kiosk'o. Fot'o'j de mi, est'ant'e ordinar'a sporad'a vizit'ant'o, cert'e ne mal'kaŝ'is sekret'o'j'n.

Nobl'a dev'o

Elekt'ad'o de spion'o est'as mal'facil'a task'o: spion'i est'as „nobl'a dev'o”, laŭ'cel'e ĝi mal'help'as la okaz'ig'o'n de milit'o'j (ĉu? ĝi simpl'e avantaĝ'as en milit'o la ŝtat'o'n kun la plej lert'a'j spion'o'j), ĝi „help'as la hom'a'n progres'o'n” ... Nu, se la ŝtat'o'j est'us honest'e konkord'a'j, spion'ad'o ne est'us bezon'at'a, kvankam bon'e kaŝ'it'a'j sekret'aĵ'o'j ekzist'as ankaŭ inter ŝtat'o'j part'o'pren'ant'a'j la sam'a'j'n pakt'o'j'n (ĉu ofensiv'a'j'n, ĉu si'n'defend'a'j'n, ne oportun'as diskut'i), kiel NATO ...

La intrig'o de la roman'o, situ'ig'it'a dum la mal'varm'a milit'o, dis'volv'iĝ'as, en la unu'a part'o, en orient-eŭrop'a ŝtat'o Iliria (fikci'a nom'o, sed la etos'o alud'as tiu'temp'a'n Bulgarion) kaj, en la du'a, en la bril'a, lum'o'plen'a kaj fascin'a Parizo, kiu aspekt'as kvazaŭ Eden'o al orient-eŭrop'a ĵurnal'ist'o, ĉiam interes'at'a pri la ĉirkaŭ'aĵ'o'j, ĝarden'o'j, restoraci'o'j, kaf'ej'o'j kaj, kompren'ebl'e, Sejn'o.

La viv'o en Parizo de spion'o en la pozici'o de ali'land'a ĵurnal'ist'o est'as tre bril'a, precip'e kiam la send'int'a sekret'a serv'o adekvat'e furaĝ'as per mon'o, kio kaŭz'as iom'a'n rival'ec'o'n kun tiu'j, kiu'j mal'e profesi'as, rest'ant'e en si'a land'o, dev'ant'e kribr'i la publik'ig'ot'a'j'n artikol'o'j'n laŭ la direktiv'o'j de la parti'o. Parizo propon'as, kompren'ebl'e, ankaŭ vir'in'o'j'n, al kiu'j la observ'em'a aŭtor'o dediĉ'as ĉiam rapid'trajt'a'n, sed preciz'a'n pri'skrib'o'n: in'o'j, precip'e jun'a'j, hav'as okul'o'j'n jen ĉiel'blu'a'j'n, jen blu'a'j'n kiel cejan'o, jen hel'verd'a'j'n, ruĝ'a'j'n, velur'a'j'n, jen kiel matur'a ĉeriz'o.

Kompren'ebl'e, ankaŭ vir'o'j est'as ekzamen'at'a'j pri la vest'aĵ'o'j, cigared'o'j, manĝ'o'j: oni ŝajn'as ver'e sid'i kun ili en kaf'ej'o, aŭ en restoraci'o antaŭ gust'al'log'a'j plad'o'j, aŭ en atend'ej'o. Bel'as la pri'skrib'o de la pariza aŭtun'o, „simil'a al jun'ul'in'o kun long'a or'ec'a har'ar'o”. La stil'o de ni'a aŭtor'o est'as fam'a kiel model'a ankaŭ por komenc'ant'o'j, sen ajn'a bizar'a kun'met'aĵ'o aŭ ajn'a neolog'ism'a termin'o, serĉ'ind'a en vort'ar'o. Apart'aĵ'o est'as akuzativ'o ankaŭ ĉe propr'a'j nom'o'j ne-esperant'ig'it'a'j, tiel „Ant'o'n” akuzativ'iĝ'as „Anton'o'n” kaj „Silvi'e” akuzativ'iĝ'as „Silvieon”.

Plur'a'j revu'o'j

Juli'a'n Modest (n. 1952) est'as vast'e kon'at'a en la bulgar'a verk'ist'a medi'o, oft'e intervju'at'a de land'a'j gazet'o'j, radi'a'j kaj televid'a'j staci'o'j, en kiu'j li parol'as pri Esperant'o kaj ĝi'a literatur'o, fak'o, kiu'n li instru'is en la sofia universitat'o Sankt'a Kliment Ohridski de 1986 ĝis 1992. Rezid'int'e dum ok jar'o'j en Budapeŝto, kie li edz'iĝ'is al esperant'ist'in'o, verk'int'e ankaŭ en la hungar'a kaj part'o'pren'int'e en la tie'a Esperant'o-mov'ad'o, je si'a re'ven'o al Bulgario li fort'e en'plekt'iĝ'is sur'lok'e. Li est'is prezid'ant'o de Bulgar'a Esperant'o-Asoci'o kaj estr'is ankaŭ ĝi'a'n el'don'ej'o'n.

Modest est'is membr'o de Bulgar'a Verk'ist'a Asoci'o kaj prezid'ant'o de la esperant'a Pen-Centr'o. Rakont'o'j kaj ese'o'j li'a'j aper'is en plur'a'j revu'o'j, en Budapeŝta inform'il'o, en Literatur'a Foir'o (kie li est'as preskaŭ ĉiu'numer'a kontribu'ant'o), en MONATO, en Beletr'a Almanak'o kaj ali'lok'e. Li'a ĵus ĝis'dat'ig'it'a bibliografi'o en Esperant'o registr'as 26 verk'o'j'n. Li'a nun'a verk'o, ŝajn'e trankvil'a, sed streĉ'a ĝis la fin'a paĝ'o, distanc'iĝ'as de li'a'j last'a'temp'a'j krim'roman'et'o'j kaj est'as nov'a, plaĉ'a kaj edif'a kontribu'o al ni'a literatur'o.

Juli'a'n Modest: Atenc'o. Eld. Liber'a, 2021. 112 paĝ'o'j, glu'bind'it'a. ISBN 9781678096182.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Plej bon'a'j plaĝ'o'j en Kubo

La uson'a ret'paĝ'ar'o TripAdvisor en si'a elekt'o Travellers Choice 2021: Best of The Best (La elekt'o de vojaĝ'ant'o en 2021: la plej bon'a'j el la plej bon'a'j) klasifik'is kubajn plaĝ'o'j'n inter la 25 plej bon'a'j en la mond'o. En la rang'list'o trov'iĝ'as plaĝ'o'j de la insul'et'o Cayo Santa María kaj de la ban'urb'o Varadero.

La insul'et'o Cayo Santa María, kiu okup'as la du'a'n lok'o'n, trov'iĝ'as nord'e de la centr'a provinc'o Vill'a Clara. La plaĝ'o'j de la insul'et'o fam'as pro si'a blank'a sabl'o kaj kristal'pur'a mar'akv'o. Tiu kuba paradiz'o, kon'at'a kiel „La Blank'a Roz'o de la Reĝ'a Ĝarden'o”, est'as 13 km long'a kaj 2 km larĝ'a. La insul'et'o hav'as 11 km da ĉarm'a'j plaĝ'o'j, inter kiu'j plej kon'at'a'j est'as Perl'a Blanca (blank'a perl'o), Las Caletas (la haven'et'o'j), Cañón (kanjon'o) kaj Cuatro Punt'as (kvar pint'o'j).

Varadero, la dek-du'a lok'o en la rang'list'o, est'as unu el la plej al'log'a'j cel'o'j por vizit'ant'o'j de Kubo. Ĝi situ'as je 120 km orient'e de Havano en la nord'o de la okcident'a provinc'o Matanzas. La ĉe'mar'a urb'o hav'as 52 hotel'o'j'n kaj inter'naci'a'n flug'haven'o'n. Oni konsider'as ĝi'n la plej grav'a turism'a lok'o en la land'o.

Sekur'a land'o

Dum la inter'naci'a foir'o pri turism'o FITUR, okaz'int'a en Madrido en 2018, Kubo ricev'is premi'o'n pri el'star'ec'o kiel land'o plej sekur'a por turism'o. Ĝi'n akcept'is Manuel Marrero Cruz, la tiam'a ministr'o pri turism'o kaj nun'a ĉef'ministr'o de Kubo.

La vizit'ant'o'j alt'e taks'as Kubon kiel sekur'a'n land'o'n, kio est'as ĝi'a avantaĝ'o. Dum la pandemi'o de kovim'o oni plen'um'as rigor'a'j'n norm'o'j'n kontraŭ'kron'virus'a'j'n. Est'as PĈR-test'o'j por turist'o'j. Ĉiu hotel'o dispon'ig'as kurac'ist'a'n help'o'n kaj izol'ad'o'n de infekt'it'o'j.

Bred'i ekzot'a'j'n papili'o'j'n

Antaŭ dek jar'o'j litovo Tom'as Solovejus vizit'is ekspozici'o'n pri tropik'a'j papili'o'j. Kaj li'n tuj ek'reg'is la ide'o bred'i ekzot'a'j'n papili'o'j'n hejm'e. Ili impres'is li'n per si'a'j kolor'o'j, kaj iu'j el ili per si'a grand'ec'o.

Solovejus rakont'as, ke la ver'a labor'o komenc'iĝ'is per papili'a'j krizalid'o'j – ĉirkaŭ du'on'cent'o'n da ili li akir'is en nederlanda papili-bien'o. Por ke la krizalid'o'j trans'form'iĝ'u al papili'o'j, neces'is ili'n gard'i en kondiĉ'o'j proksim'a'j al ili'a viv'medi'o – temperatur'o de proksim'um'e 28 grad'o'j kaj humid'ec'o de ĉirkaŭ 80 %. Post du semajn'o'j el inkubator'o ek'flirt'is papili'o'j.

Plur'a'j evolu'faz'o'j

Papili'o'j est'as insekt'o'j kun plur'a'j evolu'faz'o'j. Plen'kresk'a'j papili'o'j ov'um'as kaj el la ov'o'j ven'as raŭp'o'j (larv'o'j), kiu'j manĝ'as kutim'e foli'o'j'n de plant'o'j. Ĉiu papili'a speci'o hav'as si'a'j'n prefer'o'j'n. Ekzempl'e, la sud-amerik'a papili'o Caligo memnon, ankaŭ kon'at'a kiel „Strig'a Okul'o”, viv'as en banan'a'j plant'ej'o'j kaj ĝi'a'j raŭp'o'j manĝ'as banan'foli'o'j'n, kaj ankaŭ putr'ant'a'j'n banan'o'j'n. Ĝi viv'as tri monat'o'j'n.

En Litovio est'as tre mal'facil'e plant'i banan'uj'o'j'n. Tamen Solovejus konstat'is, ke ĉi tie ebl'as trov'i plant'o'j'n, kiu'j pov'as anstataŭ'i tropik'a'j'n nutr'aĵ'o'j'n. Tial papili'o'j, ŝat'ant'a'j banan'foli'o'j'n el Sud-Amerik'o, pov'as nutr'i si'n per foli'o'j de kanao (Canna) kaj sukces'e tra'pas'i si'a'n viv'o'cikl'o'n. La raŭp'o'j el ali'a'j papili'a'j speci'o'j (ekzempl'e Morpho peleides) volont'e manĝ'as grimp'a'j'n plant'o'j'n. Ankaŭ ĉi-last'a'j ne kresk'as en Litovio, sed trifoli'o'j taŭg'as. La raŭp'o'j de nokt'a'j papili'o'j avid'e ronĝ'as foli'o'j'n de pir'uj'o'j, ĉeriz'uj'o'j aŭ prun'uj'o'j.

Solovejus serioz'e pri'pens'is unu jar'o'n, per kiu'j nov'a'j papili'o'j riĉ'ig'i si'a'n kolekt'o'n. Neces'is ja hav'ig'i plant'o'j'n por nutr'ad'o de la raŭp'o'j de nov'a'j papili'o'j. „Fakt'e en la litova klimat'o ebl'as en unu jar'o bred'i du generaci'o'j'n de papili'o'j el krizalid'o'j. Matur'a'j papili'o'j tuj zorg'as produkt'i generaci'o'n kaj de'met'as ov'o'j'n. Ĵus aper'int'a'j raŭp'o'j nutr'as si'n ĉirkaŭ du monat'o'j'n. Post'e ili tra'pas'as pli'a'j'n du semajn'o'j'n en kokon'o'j. La nov'a'j papili'o'j hav'as temp'o'n de'met'i si'a'j'n ov'o'j'n”, emfaz'as la papili'a bred'ant'o. Li al'don'e rimark'ig'as, ke la viv'o de nokt'a'j papili'o'j iom'et'e mal'sam'as: ili'a'j raŭp'o'j aŭtun'e en'ferm'iĝ'as en kokon'o'j, kie ili rest'as ĝis la printemp'o.

Nokt'a'j papili'o'j

La litovoj oft'e opini'as, ke nokt'a'j papili'o'j ne hav'as okul'frap'a'j'n kolor'o'j'n kaj ne aspekt'as bel'a'j. Tamen Solovejus kred'as, ke tropik'a'j nokt'a'j papili'o'j est'as tre bel'a'j. Ekzempl'e la papili'o Argema mittrei hav'as tre long'a'j'n flug'il'o'j'n kaj impon'a'n vost'et'o'n. Plej grand'a en la mond'o est'as nokt'a papili'o Attacus atlas. La larĝ'o de ĝi'a'j flug'il'o'j ating'as pli ol 30 cm. Fakt'e nokt'a'j papili'o'j ne bezon'as manĝ'i, kaj ili eĉ ne hav'as buŝ'o'n. Tiu'j impon'a'j papili'o'j viv'as nur dek tag'o'j'n.

Spert'iĝ'int'e en papili'a bred'ad'o, Solovejus kre'is ret'paĝ'o'n. Li nom'is ĝi'n kupukupu. Tiu vort'o signif'as „papili'o” en la indonezia lingv'o. Preskaŭ ĉiu'j papili'o'j en la tropik'a kolekt'o de Solovejus de'ven'as el la indonezia region'o kaj el Sud-Amerik'o.

Hodiaŭ Solovejus ne dub'as, ke ebl'as bred'i papili'o'j'n en si'a hejm'o, se em'o sufiĉ'as kaj kondiĉ'o'j permes'as. Li oft'e parol'as pri tio al ge'lern'ant'o'j kaj interes'at'o'j. Hodiaŭ tropik'a'j papili'o'j far'iĝ'as pli popular'a'j en ge'edz'iĝ'a'j kaj ali'a'j fest'o'j. Papili'o'j simbol'as tener'ec'o'n, pur'ec'o'n kaj nov'a'n komenc'o'n.

Post kiam papili'o mort'as, Solovejus inspir'as ĝi'n al nov'a viv'o – en kadr'o kiel mur'ornam'aĵ'o.

Kiel re'kon'i tord'it'a'j'n, simpl'ig'it'a'j'n aŭ manipul'a'j'n mesaĝ'o'j'n?

Ne nur la kron'virus'o konker'is la mond'o'n. Ankaŭ la mensog'o'j kaj fals'a'j nov'aĵ'o'j pri ĝi dis'vast'iĝ'as kiel virus'o. Kon'at'a flandr'a ĵurnal'o last'monat'e eĉ grand'titol'e anonc'is: „Ni serĉ'as vakcin'o'n kontraŭ la fals'a'j nov'aĵ'o'j”. MONATO parol'is kun Rakoen Maertens, psikolog'o, kiu apart'e interes'iĝ'as pri tiu fenomen'o.

MONATO: S-ro Maertens, vi est'as psikolog'o kaj nun prepar'as doktor'iĝ'a'n tez'o'n pri la manier'o defend'i si'n kontraŭ fals'a'j nov'aĵ'o'j. Ĉu vi pov'as iom rakont'i pri vi'a labor'o?

Maertens: Jes, cert'e. Mi prepar'as doktor'iĝ'o'n en la kembriĝa esplor'grup'o pri soci'a decid-farad'o (Cambridge Social Decision-Making Lab). Tie ni esplor'as divers'a'j'n tem'o'j'n, kiu'j rilat'as al fals'a'j nov'aĵ'o'j: kio ili est'as, kiel ili influ'as hom'o'j'n, kaj kiel oni pov'as protekt'i hom'o'j'n kontraŭ ili. Ni ankaŭ konkret'e labor'as pri la kre'ad'o de inter'ven'o'j por protekt'i hom'o'j'n kontraŭ mensog'a'j nov'aĵ'o'j. Mi labor'as pri metod'o, kiu'n ni nom'as „inokul'ad'o-teori'o”. Sam'e kiel por medicin'a vakcin'o, ni prezent'as mal'fort'a'j'n fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n al hom'o'j kaj montr'as, kiel ili funkci'as, aŭ eĉ ebl'ig'as al hom'o'j kre'i si'a'j'n propr'a'j'n fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n. Tiel ili lern'as pri la metod'o'j kaj teknik'o'j, kiu'j'n uz'as fals'nov'aĵ'kre'ant'o'j, kaj ili trejn'as si'a'n psikologi'a'n imun'sistem'o'n. Do ili est'os mal'pli facil'e kapt'at'a'j de fals'a'j nov'aĵ'o'j.

Ni'a plej grand'a inter'ven'o est'as 20-minut'a lud'o, en kiu oni lern'as pri ses teknik'o'j de manipul'ad'o/mis'inform'ad'o, mem kre'ant'e kaj dis'vast'ig'ant'e fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n. La lud'o nom'iĝ'as Bad News ¹ kaj hav'as nun pli ol milion'o'n da lud'ant'o'j. En 2019 ni esperant'ig'is ĝi'n, kaj ĉiu pov'as kun'lud'i kaj kun'lern'i ĉe http://www.mis'inform'ad'o.net.

MONATO: Ĉu vi'a metod'o help'as re'kon'i fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n dis'de ver'a'j?

Maertens: Ĝust'e. En iu senc'o, ni montr'as al hom'o'j, kiel oni pov'as re'kon'i tord'it'a'j'n, simpl'ig'it'a'j'n aŭ manipul'a'j'n mesaĝ'o'j'n, por ke oni pov'u disting'i ili'n de ĝust'a'j, pli nuanc'it'a'j mesaĝ'o'j. Pli specif'e, lern'ant'e ekzakt'e kiel oni pov'as tord'i la ver'o'n, oni lern'as disting'i inter la mesaĝ'o'j kaj ne nur ĝeneral'e skeptik'i. Tamen, grav'a demand'o rest'as. Ni ne cert'as kiom long'e daŭr'as la efik'o'j de ni'a'j inter'ven'o'j. Preciz'e sam'e kiel ĉe bio'medicin'a vakcin'o, ebl'as ke oni bezon'as „re'vakcin'ad'o'n”, akcel'injekt'o'n por ating'i long'daŭr'ec'o'n. Mi tio'n esplor'as en mi'a doktor'iĝ'a labor'o.

MONATO: Aper'is en kon'at'a'j flandr'a'j ĵurnal'o'j kaj revu'o'j artikol'o'j pri vi'a ag'ad'o, sed por leg'i tiu'j'n, oni dev'as est'i abon'ant'o, do pag'i. Ankaŭ tiu'n ĉi intervju'o'n pov'os leg'i unu'e la abon'ant'o'j ². Fals'a'j nov'aĵ'o'j tamen dis'vast'iĝ'as sen'pag'e, rapid'e, tra la tiel nom'at'a'j „soci'a'j komunik'il'o'j”. Ĉu do ebl'os iam gajn'i la batal'o'n kontraŭ fals'a'j nov'aĵ'o'j? Ĉu la ver'o est'as rezerv'it'a por riĉ'ul'o'j, kiu'j pov'as pag'i por ĝi?

Maertens: Plur'a'j'n grav'a'j'n demand'o'j'n en unu! Bedaŭr'ind'e ver'as, ke oft'e artikol'o'j aper'as kaŝ'it'e mal'antaŭ pag'mur'o. Tamen, mi ĉiam klopod'os plej larĝ'e dis'vast'ig'i la sci'o'j'n. Kaj la artikol'o'j'n en la ĵurnal'o'j kaj mi'a'j'n scienc'a'j'n artikol'o'j'n mi sen'pag'e kaj mal'kaŝ'e prov'as dis'vast'ig'i tra divers'a'j kanal'o'j, kiel soci'a'j komunik'il'o'j, inkluziv'e tra mi'a publik'a Twitter-kont'o (@RakoenMaertens). Pli'e ekzist'as ampleks'a'j font'o'j, kiu'j sen'pag'as kaj bon'kvalit'as. Tamen, prav'e, tio cert'e ne sufiĉ'as por gajn'i la batal'o'n kontraŭ la rapid'e dis'vast'iĝ'ant'a'j fals'a'j nov'aĵ'o'j. Bezon'at'as grand'skal'a kun'labor'o, inter'naci'e kaj lok'e, por amas'e lert'ig'i kaj spert'ig'i hom'o'j'n pri la tem'o, „alfabet'ig'o” pri la psikologi'o de influ'o.

MONATO: Jen tez'o, kiu'n oni foj'foj'e leg'as: „Ju pli mal'kontent'a oni est'as pri si'a viv'o, des pli influ'ebl'a oni est'as de fals'a'j nov'aĵ'o'j.” Ĉu est'as ver'o en tio, aŭ ĉu ankaŭ tio en si mem est'as fals'a nov'aĵ'o?

Maertens: Cert'e est'as iom da ver'o en tiu fraz'o. Part'e tiu fenomen'o okaz'as, ĉar unu el la dimensi'o'j respond'ec'a'j pri la sukces'o de fals'a'j nov'aĵ'o'j est'as grup'dinamik'o. Kiam oni est'as mal'kontent'a, hom'o'j oft'e ĝeneral'e vol'as pli fort'a'n grup'ident'ec'o'n kaj/aŭ vol'as respond'ec'ig'i iu'n grup'o'n aŭ parti'o'n pri ĉiu mal'bon'o, kiu okaz'as. Oni tiel ankaŭ pli facil'e akcept'as nov'aĵ'o'j'n, kiu'j konfirm'as oni'a'j'n vid'punkt'o'j'n kaj ident'ec'o'n, aŭ kiel oni sent'as. Tio pov'as kaŭz'i pli mal'facil'a'n disting'ad'o'n inter la divers'a'j nov'aĵ'o'j.

MONATO: Tio lig'as al simil'a tez'o: „Fals'a'j nov'aĵ'o'j ĉiam ekzist'os, ĉar la hom'o leg'as nov'aĵ'o'j'n ĉef'e en la esper'o ricev'i konfirm'o'n pri si'a'j propr'a'j ide'o'j. Se la ĵurnal'o konfirm'as la propr'a'j'n ide'o'j'n de la leg'ant'o, oni plu abon'os; se ne, oni serĉ'os ali'a'n ĵurnal'o'n.”

Maertens: Part'e tio ĝust'as. Jes, fals'a'j nov'aĵ'o'j cert'e ĉiam ekzist'os. Kaj jes, ver'as, ke oni prefer'as leg'i ĵurnal'o'n, kiu al'proksim'iĝ'as al oni'a'j propr'a'j vid'punkt'o'j. La problem'o ne neces'e est'as la ekzist'o de fals'a'j nov'aĵ'o'j. La ver'a problem'o est'as, ke hom'o'j kelk'foj'e simpl'e ne akcept'as nov'aĵ'o'j'n, ĉar ili ven'as el ĵurnal'o kun specif'a vid'punkt'o. Tio est'as la problem'o de polus'iĝ'o. En Uson'o, ekzempl'e, oni bon'e pov'as vid'i, ke kelk'a'j hom'o'j kred'as preskaŭ nur afer'o'j'n de unu politik'a parti'o kaj preskaŭ neni'o'n de la kontraŭ'a parti'o. Tio oft'e iĝ'as pli mal'bon'a eĉ: hom'o'j pov'as bon'e kun'labor'i dum jar'o'j, ĝis ili mal'kovr'as, kiu'n parti'o'n la ali'a sub'ten'as, kaj tiam subit'e ek'est'as konflikt'o'j.

Polus'iĝ'o est'as ĉie, en ĉiu land'o, en ĉiu'j komun'um'o'j, kaj en ĉiu'j organiz'aĵ'o'j. Grav'as, ke ni hom'o'j lern'u kun'labor'i kaj akcept'i ide'o'j'n kaj vid'punkt'o'j'n de person'o'j, kiu'j ne aparten'as al ni'a grup'o. Do ŝlos'il'a labor'o est'as lern'ig'i ne nur pri bon'a re'kon'ad'o de kaj lert'ig'o pri la divers'a'j spec'o'j de fals'a'j nov'aĵ'o'j, sed ankaŭ pri mal'polus'ig'o kaj lert'ig'ad'o pri mal'polus'iĝ'o. Ceter'e, tio est'as unu el la kial'o'j, kial mi ŝat'as Esperant'o'n kaj mi'a'n labor'o'n kiel reprezent'ant'o ĉe UN: mi ĉiam pens'as, ke Esperant'o est'as bon'a komenc'o kaj il'o por inter'kompren'iĝ'o, part'e ĉar la Esperant'o-komun'um'o hav'as hom'o'j'n de divers'a'j politik'a'j flank'o'j.

1. mal'bon'a'j nov'aĵ'o'j.

2. MONATO tamen decid'is dis'vast'ig'i tiu'n ĉi artikol'o'n ankaŭ al ne-abon'ant'o'j.

Lingv'o'j mort'as en lul'il'o

La skrib'ant'o loĝ'as en la ĉuvaŝ'a respublik'o, unu el la land'o'j, kiu'j form'as la rus'a'n federaci'o'n. Oni parol'as ĉi-okaz'e pri „respublik'o” kaj ne pri „region'o” (en Rusio, tia'j est'as la „moskva region'o”, la „leningrada region'o” ktp), ĉar la ĉuvaŝ'o'j, last'a'j hered'ant'o'j de la volg'a'j bulgar'o'j, est'as ĉi tie la plej mult'nombr'a etn'o. La ĉuvaŝ'a lingv'o est'as do la sol'a viv'ant'a deriv'aĵ'o de la ogura branĉ'o de la tjurk-altaja lingv'o'famili'o. Unesk'o en'list'ig'is ĝi'n inter la minac'at'a'j lingv'o'j en 1993, kvankam post la kolaps'o de Sovetio oni per'leĝ'e establ'is en la respublik'o ĝi'a'n sam'rang'ec'o'n kun la rus'a lingv'o.

Dis'romp'iĝ'o

Ĉuvaŝi'o ne est'as riĉ'a region'o. La ĉuvaŝ'o'j serĉ'ant'a'j pli komfort'a'j'n viv'kondiĉ'o'j'n dev'as tial trans'lok'iĝ'i. Tiu'j, kiu'j ir'as de la kamp'ar'o al la urb'o, fakt'e ĉes'as parol'i si'a'n lingv'o'n por ne montr'i si'a'n de'ven'o'n. Tiel kre'iĝ'is „dis'romp'iĝ'o” inter la kamp'ar'o kaj la urb'o (la „progres'ant'a mond'o”), kie du'lingv'ec'o est'is (kaj iel plu est'as) fort'e mal'instig'at'a. En la lok'a'j universitat'o kaj mal'san'ul'ej'o, la skrib'ant'o est'as „varb'it'a” (kvankam li'a ge'patr'a lingv'o, la ital'a, est'as „fort'a” lingv'o) kontraŭ plur'lingv'a eduk'ad'o por li'a'j id'o'j.

Mal'aktual'iĝ'int'a'j esplor'o'j

Est'as interes'e rimark'i, ke la pli'mult'o de la ĉi tie ekzist'ant'a'j antaŭ'juĝ'o'j baz'iĝ'as sur mal'aktual'iĝ'int'a'j esplor'o'j plen'um'it'a'j en Uson'o dum la 1950-1960aj jar'o'j inter hispan'lingv'a'j en'migr'int'o'j. Tiam oni pov'is oft'e leg'i, ekzempl'e, ke: „Sur'baz'e de iu'j stud'o'j, du'lingv'a'j infan'o'j efektiv'e hav'is rezult'o'j'n pli mal'alt'a'j'n ol la unu'lingv'ul'o'j”, sed tio ŝuld'iĝ'is ne al la lingv'a'j kapabl'o'j, sed al la mal'pli alt'a soci-ekonomi'a status'o de enket'it'o'j. Aŭ ke: „Inter la mal'favor'a'j aspekt'o'j de du'lingv'ism'o oni sub'strek'as la mal'fru'a'n evolu'o'n de la lingv'a'j kapabl'o'j de la infan'o'j kaj la tendenc'o'n al konfuz'o pri la inter'rilat'o vort'o-signif'o ktp. Krom'e [...] du'lingv'ul'o'j averaĝ'e bezon'as la help'o'n de parol'terapi'ist'o pli oft'e ol unu'lingv'ul'o'j”. Ali'flank'e, laŭ rus'a scienc'a artikol'o, „kvankam du'lingv'ec'o ne mal'help'as la dis'volv'iĝ'o'n de ekster'parol'a inteligent'ec'o, tio kaŭz'as mal'favor'a'j'n efik'o'j'n rilat'e al la dis'volv'iĝ'o de funkci'a inteligent'o”.

Daŭr'a'j stereotip'o'j

La daŭr'a persist'o de tia'j pseŭdo'scienc'a'j antaŭ'juĝ'o'j kaj de stereotip'o'j (oft'e konduk'ant'a'j al la ne-trans'don'o de oni'a ge'patr'a lingv'o pro „hont'o” pri si'a de'ven'o kaj al la emfaz'ad'o de supoz'at'a'j mal'bon'a'j aspekt'o'j de de'nask'a plur'lingv'ec'o, kio fakt'e est'is refut'it'a de la scienc'o en la last'a'j 30 jar'o'j) est'ig'as en Rusio iom post iom unu'lingv'ec'o'n, damaĝ'e al minoritat'a'j lingv'o'j. Rus'ig'o jam nun dis'vast'iĝ'as ne nur al urb'o'j, sed ankaŭ al pli grand'a'j kamp'ar'a'j centr'o'j.

Massimo Ripani est'as ĵurnal'ist'o en Rusio kaj fak'ul'o pri lingv'a'j minoritat'o'j.

Teknologi'a suveren'ec'o en pandemi'a epok'o

Kubaj tradici'o kaj spert'o montr'iĝ'as esenc'a'j en la batal'o kontraŭ la kron'virus'a pandemi'o en land'o, kiu cel'as daŭr'a'n scienc'a'n dis'volv'iĝ'o'n kaj dezir'as iĝ'i teknologi'e suveren'a. Doktor'o José Lu'is Fernández Yero, konsil'ant'o de la prezid'ant'o de la kuba entrepren'a grup'o BioCubaFarma, cert'ig'is, ke teknologi'a'n suveren'ec'o'n oni jam ating'as en plur'a'j fak'o'j, ek'de la el'pren'o de specimen'o per'e de vat'baston'et'o'j, kiu'j'n oni en'ig'as en la naz'o'n, ĝis la matematik'a analiz'o kaj cifer'ec'ig'o de la koncern'a'j rezult'o'j. Teknologi'a suveren'ec'o rilat'as ali'vort'e al la tut'a ĉen'o de proced'o'j, kiu'j konduk'as al diagnoz'o de pacient'o'j infekt'it'a'j de la kron'virus'o Sars-CoV-2, sed aplik'ebl'as ankaŭ al ali'a'j infekt'a'j kaj bakteri'a'j mal'san'o'j.

PĈR-teknik'o

Plej cert'e Kubo baldaŭ posed'os teknologi'o'n sufiĉ'a'n por plen'um'i si'a'j'n propr'a'j'n PĈR-test'o'j'n (test'o'j'n per polimer'az'a ĉen-reakci'o). Ĝi est'as plen'e dis'volv'it'a de lok'a'j scienc'ist'o'j kun la cel'o diagnoz'i kovim'o'n, kiel cert'ig'is doktor'o Fernández Yero. La kuba Centr'o pri Genetik'a kaj Bio'teknologi'a Inĝenier'ad'o (CIGB) produkt'as neces'a'j'n enzim'o'j'n kaj reakci'il'o'j'n uz'at'a'j'n dum reakci'o'j de PĈR-test'o'j: tia'manier'e oni ating'as teknologi'a'n suveren'ec'o'n ĉe la kovim-diagnoz'o.

La metod'o PĈR est'is invent'it'a en 1984 de la uson'a bio'kemi'ist'o Kary Mullis ĉe la firma'o Cet'us Corporation. Ĝi est'as fundament'a por mult'spec'a genetik'a test'ad'o, kiu inkluziv'as analiz'o'n de antikv'a'j specimen'o'j de DNA kaj ident'ig'o'n de infekt'a'j ag'ant'o'j. Tiu PĈR-teknik'o tut'e revoluci'ig'is la esplor'ad'o'n en la fak'o de molekul'a biologi'o kaj trov'as vast'a'n aplik'ebl'o'n, tiel en klon'ad'o kaj stud'ad'o de gen-esprim'iĝ'o, kiel en serĉ'ad'o de genetik'a'j polimorf'ism'o'j.

Pulm-ventol'il'o'j

Per la dis'volv'o de kvar nov'ec'a'j pulm-ventol'il'o'j (aŭ art'e'far'it'a'j spiril'o'j) kun alt'nivel'a'j funkci'o'j, la land'a scienc'o garanti'as sufiĉ'a'n kovr'ad'o'n ĉe la kamp'o de pulm'a ventol'ad'o, por pri'zorg'i kaj kovim-pacient'o'j'n kaj individu'o'j'n traf'it'a'j'n de divers'a'j ali'a'j mal'san'o'j. Rimark'ind'as du el tiu'j aparat'o'j, el'star'a'j pro si'a'j teknik'a'j ebl'o'j: tem'as pri penetr'a ventol'il'o CPAP (kontinu'a pozitiv'a aer'tub'a prem'o), kaj pri penetr'a ventol'il'o Pcuvente, kies uz'o est'as permes'at'a dum post'operaci'a re'san'iĝ'o.

Mond'rigard'o

Spert'ul'o'j kaj estr'ar'an'o'j dung'it'a'j en entrepren'o'j kaj instituci'o'j lig'it'a'j al scienc'a'j projekt'o'j konfirm'is, ke en Kubo jam la supr'e menci'it'a teknologi'a suveren'ec'o est'as real'aĵ'o. Kubo, et'a evolu'land'o, kiu long'e sufer'is uson'a'n sieĝ'o'n kaj spert'is ne'favor'a'n evolu'o'n de la pandemi'o, pov'as ating'i tia'j'n rezult'o'j'n dank'e al la mond'rigard'o de ĉef'komand'ant'o Fidel Castro Ruz (eks'a ŝtat'estr'o, for'pas'int'a en novembr'o de 2016), kiu fid'is kub'an scienc'a'n talent'o'n por impuls'i la naci'a'n evolu'o'n.

Ju'a'n Carlos Montero Medin'a est'as kuba emerit'a kont'ist'o. Li nask'iĝ'is en 1957 kaj loĝ'as en la ĉef'urb'o Havano.

Nur Patr'o Ni'a

En la maj'a numer'o de MONATO (La unu'a eŭrop'a literatur'aĵ'o en vulgar'a lingv'o, p. 20-21) mi leg'is pri la latin'a: „kiu ĝis hodiaŭ rest'as la oficial'a kaj liturgi'a lingv'o de Vatikan'o kaj de la rom'katolik'a eklezi'o”. Sed tia ĝi ne plu est'as. Kiam mi rigard'is last'a'n jar'o'n dum la kron'virus'a kriz'o la ceremoni'o'j'n de la pask'a semajn'o, preskaŭ ĉio est'is en la ital'a. Kaj kiam mi en 2019 ĉe'est'is publik'a'n aŭdienc'o'n en Vatikan'o, mult'a'j lingv'o'j est'is uz'at'a'j (ĝis la arab'a kaj la pol'a) kaj nur Patr'o Ni'a est'is kun'preĝ'at'a de ĉiu'j en la latin'a.

Pled'o por inter'naci'aĵ'o'j

Alexander Shlafer kaj Bri'a'n Moon en si'a'j leter'o'j (MONATO 2021/04, p. 3) argument'as favor'e al „kron'virus'o” anstataŭ „koron'virus'o”. Do kio pri la konsekvenc'o? La mal'long'ig'o de la nom'o de la mal'san'o, kiu'n kaŭz'as la virus'o, rezult'us ne kiel „Kovim”, sed kiel „KROVIM”. Tiu'n last'a'n form'o'n tamen uz'as neni'u. Sen'escept'e oni trov'as „Kovim”, „Kovim-19” kaj „kovim'o”. Aŭtor'o'j en la tri period'aĵ'o'j MONATO, La Ond'o de Esperant'o kaj Esperant'o (artikol'o'j ek'de 2020) nom'is la virus'o'n „koron'virus'o”, „koron'a virus'o”, „kron'virus'o” kaj „kron'a virus'o”. La Lingv'a Konsult'ej'o de la Akademi'o de Esperant'o „rekomend'as la form'o'j'n (en alfabet'a si'n'sekv'o) ‚koron'virus'o’ aŭ ‚kron'virus'o’.” Ceter'e, la ĉilia epidemi'olog'o José Antonio Vergara plend'is pri la ekzot'ism'o de Esperant'o-parol'ant'o'j rilat'e inter'naci'a'n scienc'a'n vort'stok'o'n kaj pled'is por inter'naci'aĵ'o'j.

Per tiu ĉi leter'o MONATO nun fin'as la diskut'o'n pri la nom'o de la virus'o. La histori'o ni'n instru'os pri la form'o, kiu venk'is, sam'e kiel ni nun sci'as, ke venk'is la form'o „aidos'o”, pri kiu oni si'a'temp'e akr'e disput'is, ankaŭ ĉi tie en la paĝ'o'j de MONATO. (red.)

Vojaĝ'o al Kazohinio

En la mart'a numer'o (Mn class="mm">ONATO 2021/03, p. 21-23) Garbhan MacAoidh menci'as en si'a ese'o, ke Vojaĝ'o al Kazohinio est'as el'ĉerp'it'a kaj apenaŭ plu hav'ebl'a. Mi posed'as ekzempler'o'n de la el'don'o de Sat el 1958, kiu'n mi volont'e plu'don'us. Interes'at'o'j bon'vol'u kontakt'i mi'n per smbrun@sunrise.ch.

Alban'o'j kaj la sen'de'pend'a Greki'o

Antaŭ ne'long'e oni fest'is la 200-jar'iĝ'o'n de la grek'a ŝtat'o (1821-2021). Greki'o est'is la unu'a land'o akir'int'a sen'de'pend'ec'o'n dis'de la Otoman'a Imperi'o. Komenc'e, la reĝ'a Greki'o kun si'a'j 350 000 hom'o'j etend'iĝ'is ĝis Pind'o, ĉar, laŭ brit'o'j, ja ne ekzist'is grek'o'j ekster tiu lim'o. Sed fakt'e en ĝi'a teritori'o ĉiam viv'is ankaŭ ne'etn'a'j grek'o'j, unu'a'vic'e alban'o'j, nom'at'a'j „arvanitoj” ¹. Ankoraŭ hodiaŭ, en la kor'o de Ateno, ekzist'as la mal'nov'a kvartal'o Plak'a (alban'e: mal'jun'ul'in'o), kaj en ĉiu'j vilaĝ'o'j ĉirkaŭ'ant'a'j Atenon, inkluziv'e la histori'a'n Maraton'o'n, loĝ'as arvanitoj.

Alban'lingv'e

La vilaĝ'o'j ĉirkaŭ Dodona, antikv'a sankt'a lok'o, port'is alban'a'j'n nom'o'j'n: Adrimisht, Bonile, Breshta, Brianishte, Burdar, Cakrovisht, Cuke, Dober, Frashtan, Gardhiq, Godist, Gram'os, Kluboshar, Labçisht, Lozesht, Mushar, Mush, Pin'e, Per'at, Perlep, Rrapçisht, Sul, Shotishte, Tishte, Velçisht, Vranje, Vraste kaj ali'a'j. Sam'e en Peloponez'o, en Tesaloniko kaj en la insul'o'j.

Est'as do logik'e supoz'i, ke en la glor'a naci'liber'ig'a milit'o por la sen'de'pend'a Greki'o part'o'pren'is ankaŭ arvanitoj. Efektiv'e, mult'a'j hero'o'j kaj gvid'ant'o'j de tiu milit'o est'is sam'e tia'j: Teodor Kolokotroni, Odise Andruço, Teodor Griv'a, Laskarina Bubulina, Not'i Boçari kaj ali'a'j ². Ne hazard'e, en la unu'a grek'a parlament'o deput'it'o'j liber'e parol'is la alban'a'n lingv'o'n.

Propr'a'man'e for'viŝ'it'a hered'aĵ'o

Theodoros Pangalos, iam'a vic'ĉef'ministr'o de Greki'o kaj mem arvanito, dir'is: Neni'u pov'us sub'ig'i arvanitojn en Greki'o, ĉar ili gvid'is Greki'o'n, ili est'is general'o'j, ĉef'ministr'o'j, prezident'o'j kaj propriet'ul'o'j de la ĉef'urb'o. Sed ili mem „for'glut'is” si'a'n pas'int'ec'o'n, ĉar ili est'is fanatik'ec'e konvink'it'a'j, ke ili est'as grek'o'j kaj, help'e de instru'ist'o'j, sukces'is mal'aper'ig'i la arvanitan lingv'aĵ'o'n ...

Omaĝ'o

Grand'a alban'a paŝa'o, Al'i Tepelena, reg'int'a ĉirkaŭ 40 jar'o'j'n sur la vast'a teritori'o de la nun'a sud'a Albanio kaj tri'on'o de la nun'a Greki'o, intenc'is kre'i komun'a'n alban'a'n-grek'a'n sen'de'pend'a'n ŝtat'o'n kaj eg'e kontribu'is al la revoluci'o de 1821. Greki'o star'ig'is kaj financ'e sub'ten'as impon'a'n muze'o'n dediĉ'it'a'n al li en Joanino, la ĉef'urb'o de la grek'a region'o Epir'o.

Bedaŭr'ind'a'j for'las'o'j

Tamen, bedaŭr'ind'e, laŭ la renom'a alban'a geopolitik'a analiz'ist'o profesor'o Shaban Murati, en ĉiu'j pomp'a'j fest'ad'o'j kaj parol'ad'o'j aranĝ'it'a'j de la estr'o'j de Greki'o okaz'e de ties 200-jar'iĝ'o oni neniam esprim'is dank'em'o'n al alban'o'j. Ili ne menci'is eĉ la paŝa'o'n Al'i Tepelena! Tio est'as jam de'long'a politik'o sekv'at'a de Greki'o post ĝi'a sen'de'pend'iĝ'o, laŭ kiu oni mal'aper'ig'is aŭ ne'is spur'o'j'n de la arvanita faktor'o en la form'iĝ'o de la grek'a ŝtat'o – malgraŭ tio, ke ek'de 1990 en Greki'o viv'as kaj loĝ'as kelk'cent mil'o'j da alban'a'j el'migr'int'o'j, kontribu'ant'a'j ĉiu'aspekt'e al la prosper'o de la land'o.

1. Ali'a'j esperant'ig'o'j: arvanidoj, arnautoj. (red.)

2. Grek'e: Theodoros Kolokotronis, Odise'as Andrucos, Theodoros Griv'as, Laskarina Bubulina, Not'is Bocaris. (red.)

Bardhyl Selimi (1945) fin'stud'is matematik'o'n en la universitat'o de Tiran'o. Li est'as kun'labor'int'o de Piv. Pro si'a rol'o en la pli'fort'ig'o de la alban'a Esperant'o-mov'ad'o li est'is honor'it'a per Diplom'o pri El'star'a Ag'ad'o de Universal'a Esperant'o-Asoci'o.

Nov'a leĝ'o brak'um'as best'o'j'n

En februar'o est'is aprob'it'a de la kuba ŝtat'a konsili'o leĝ'o pri best'a bon'fart'o, jur'a norm'o por efektiv'ig'o de la politik'o pri best'a bon'fart'o en la plej grand'a el la Antiloj.

Ek'de 1972 Kubo est'as unu el la 182 membr'o'j de Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o de Best'o'j fond'it'a en 1924, kies sid'ej'o situ'as en Parizo. Ĝi cel'as potenc'ig'i kaj vast'ig'i la kun'labor'ad'o'n por protekt'ad'o de best'o'j. Laŭ la organiz'aĵ'o best'o trov'iĝ'as en stat'o kontent'ig'a rilat'e al bon'fart'o, kiam ĝi est'as san'a, komfort'a kaj bon'e nutr'at'a, pov'as real'ig'i kondut'o'n de'nask'a'n kaj sufer'as nek dolor'o'n, nek tim'o'n, nek stres'o'n.

Politik'o pri best'a bon'fart'o

Tiu ĉi leĝ'o est'as nov'ec'a, modern'a kaj konform'ig'it'a al la aktual'a kuba kun'tekst'o, ĉar ĝi est'as regul'ar'o specif'a pri best'a bon'fart'o, kiu'n oni leĝ'e difin'as kiel fizik'a'n kaj mens'a'n stat'o'n de best'o laŭ la medi'o, kie ĝi viv'as kaj mort'as. Ĝi'a ĉef'a lini'o est'as kontrol'ad'o pri la jen'a'j tem'o'j: konserv'ad'o de la biologi'a divers'ec'o, ĝeneral'a integr'a kler'ig'o de la loĝ'ant'ar'o pri best'o'j, bezon'o evit'i mal'bon'a'j'n ag'manier'o'j'n kaj kruel'aĵ'o'j'n kontraŭ best'o'j, kiu'j est'as est'aĵ'o'j pov'ant'a'j sent'i dolor'o'n kaj plezur'o'n, kaj kiu'j konsist'ig'as inter'fac'o'n hom'o-best'o-medi'o.

Por garanti'i la best'a'n bon'fart'o'n kiel nepr'a'n element'o'n rilat'e al la san'o de best'o'j laŭ tut'mond'a vid'punkt'o, On'e Health (Unu'nur'a san'o) – strategi'a iniciat'o aper'int'a komenc'e de la 2000aj jar'o'j – koncept'as, ke la san'o de hom'o'j kaj best'o'j inter'de'pend'as kaj est'as lig'at'a al la eko'sistem'o'j, kie ili kun'ekzist'as.

Tem'o'j de la leĝ'o

Ju'a'n Carlos Montero Medin'a est'as kuba emerit'a kont'ist'o. Li nask'iĝ'is en 1957 kaj loĝ'as en Havano.

La enigm'a ŝip'an'o

La fiŝ'kapt'ist'a ŝip'o Balkan jam du monat'o'j'n est'is sur ocean'o. Ni fiŝ'kapt'ad'is ĉe la bord'o de Gvineo. Est'i mar'ist'o ne est'as facil'e. Dum monat'o'j ni ne vid'as bord'o'n. Ĉirkaŭ ni vast'iĝ'as la sen'lim'a ocean'o.

En la fiŝ'kapt'ist'a'j ŝip'o'j ne ĉiu'j est'as mar'ist'o'j. La kapitan'o'j oft'e dung'as ŝip'an'o'j'n, kiu'j labor'as en la ŝip'o'j pro la pli alt'a salajr'o. Iu'j el ili hav'as ŝuld'o'j'n, ali'a'j mon'help'as si'a'j'n infan'o'j'n, kiu'j stud'as en universitat'o'j, tri'a'j dezir'as aĉet'i loĝ'ej'o'j'n.

Sam'e en la ŝip'o Balkan labor'is kelk'a'j ŝip'an'o'j. Dum la mult'monat'a naĝ'ad'o ni ĉiu'j tamen iĝ'is amik'o'j. Kiam ni ne hav'is labor'o'n, kiam ni ne dev'is fiŝ'kapt'ad'i aŭ pri'labor'i la kapt'it'a'j'n fiŝ'o'j'n, ni konversaci'is, rakont'is unu al ali'a pri si'a viv'o, parol'is pri ni'a'j est'ont'a'j viv'o'plan'o'j.

En la ŝip'o est'is vir'o, kiu aspekt'is eg'e strang'a. Tri'dek'ses- aŭ tri'dek'sep'jar'a, li est'is alt'a, svelt'a kun dens'a nigr'a har'ar'o kaj nigr'a'j okul'o'j, bril'a'j kiel karb'o. Li'a nom'o est'is Rum'e'n. Li labor'is diligent'e, sed evit'is konversaci'i kun ni. Silent'em'a, li ĉiam est'is sol'a kaj neniam ven'is al ni, kiam ni kun'e manĝ'is en la vast'a ŝip'manĝ'ej'o, kie kutim'e post la fin'o de la labor'o ni sid'is kaj konversaci'is.

Unu'e ni preskaŭ ne rimark'is li'n, sed post'e ni komenc'is demand'i unu la ali'a'n, kiu li est'as. Petro, la ŝip'maŝin'ist'o, supoz'is, ke la strang'a vir'o est'is en mal'liber'ej'o, sed post la fin'o de la pun'o li ne trov'is ali'a'n labor'o'n, kaj tial li iĝ'is ŝip'an'o. Mi mem opini'is, ke li est'as introvertit'o kaj ne ŝat'as komunik'i kun ali'a'j hom'o'j. Ja, est'as simil'a'j person'o'j. Tamen mi'a sci'vol'em'o pri tiu ĉi strang'a vir'o pli kaj pli kresk'is. Mi dezir'is ek'sci'i, de kie li est'as, kie li loĝ'as kaj kial li decid'is est'i ŝip'an'o. La ali'a'j mar'ist'o'j kaj ŝip'an'o'j evit'is parol'ig'i li'n, sed mi dezir'is konversaci'i kun li kaj foj'e mi sukces'is.

La ŝip'o ankr'iĝ'is ĉe la haven'o de Konakri'o, la ĉef'urb'o de Gvineo, kaj tuj al la ŝip'o proksim'iĝ'is infan'o'j, kiu'j komenc'is pet'i de ni manĝ'aĵ'o'n. Ni hav'is konserv'aĵ'o'j'n kaj Rum'e'n don'is al la infan'o'j du el si'a'j konserv'aĵ'o'j. Tiam mi dir'is:

Mi cert'is, ke li ne respond'os, ke li turn'os si'n kaj for'ir'os, sed li ek'parol'is:

Li iom hezit'is, ĉu daŭr'ig'i konversaci'i kun mi aŭ ek'silent'i, sed li komenc'is parol'i. Ebl'e la nud'pied'a'j gvineaj infan'o'j, en kies grand'a'j okul'o'j vid'ebl'is mal'sat'o, emoci'is li'n.

- Mi'a frat'in'o – dir'is li – edz'in'iĝ'is jun'a, sed ŝi'a edz'o est'as ebri'ul'o kaj hazard'lud'ant'o. Ili hav'as ses'jar'a'n fil'in'o'n, sed la edz'o for'drink'as kaj for'lud'as ĉiu'n mon'o'n. Mi'a frat'in'o dev'as mem lu'pag'i la loĝ'ej'o'n kaj viv'ten'i la famili'o'n. Mi decid'is mon'help'i ŝi'n. Tial mi iĝ'is ŝip'an'o.

Post tiu ĉi mal'long'a konversaci'o ni plu ne parol'is. Li daŭr'e silent'e labor'is kaj komunik'is kun neni'u. La ses monat'o'j pas'is. Ni re'ven'is. La mar'ist'o'j kaj la ŝip'an'o'j dis'iĝ'is.

Foj'e mi kaj mi'a amik'o Vasil kaf'um'is en kaf'ej'o „Lazur'o”, proksim'e al la mar'a park'o. La juni'a tag'o est'is agrabl'a, sun'a. La tabl'o'j de la kaf'ej'o star'is ekster'e. Subit'e mi rimark'is, ke sur la strat'o, ĉe la kaf'ej'o, pas'as Rum'e'n, mi'a eks'a koleg'o, la ŝip'an'o. Mi preskaŭ ne re'kon'is li'n. Nun li est'is eg'e elegant'a, vest'it'a en blu'a kostum'o kun hel'a ĉemiz'o, ĉeriz'kolor'a kravat'o. Li afabl'e salut'is mi'n kaj mi respond'is al li'a salut'o.

- Mi ne kon'as li'n person'e, – ek'parol'is Vasil – sed mi sci'as, ke li est'is vic'direktor'o de la fabrik'o por akumul'il'o'j. Tamen li est'is pasi'a hazard'lud'ant'o. Li for'lud'is ĉiu'n si'a'n mon'o'n. Li'a edz'in'o eg'e sufer'is. Ili hav'as ses'jar'a'n fil'in'o'n. Tamen pas'int'jar'e li ie mal'aper'is kaj dum ses monat'o'j li ne est'is ĉi tie. Nun mi kompren'is, ke li est'is ŝip'an'o. Post la re'ven'o li ne plu hazard'lud'as. Nun li zorg'as pri la famili'o kaj en'tut'e li dediĉ'as si'n al la edz'in'o kaj al la fil'in'o.

Juli'a'n Modest est'as bulgar'a kaj esperant'a verk'ist'o, aŭtor'o de novel'ar'o'j, roman'o'j kaj dram'o'j, universitat'a lektor'o.

Help'e al agnosk'o de jun'a ŝtat'o

La nov'a'n ŝtat'o'n Kosovo jam agnosk'is ĉirkaŭ 110 membr'o'ŝtat'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, sed ankoraŭ ne Barato, Brazilo, Ĉini'o, Rusio, Serbi'o, kaj ankaŭ ne kvin land'o'j, kiu'j est'as membr'o'j de Eŭrop'a Uni'o: Greki'o, Hispanio, Kipro, Rumani'o kaj Slovaki'o.

En la mal'rapid'a agnosk'o-procez'o, pli ol diplomati'o pov'us help'i kaj muzik'o kaj sport'o, ĉar la inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j est'as pli toler'em'a'j pri tio. Nun'temp'e est'as mond'skal'e kon'at'a'j inter'ali'e la kosovaj kant'ist'in'o'j Du'a Lip'a, Beb'e Rexha, Rit'a Or'a kaj Er'a Istrefi, kiu'j deklar'as si'n alban'o'j el Kosovo, kvankam ili viv'as kaj labor'as ali'land'e.

Sport'a'j sukces'o'j

Kosovo jam part'o'pren'as en eŭrop'a'j kaj mond'a'j futbal'a'j matĉ'o'j. Ali'flank'e, kosovaj ĵud'ist'o'j de kelk'a'j jar'o'j akir'as mult'a'j'n medal'o'j'n en divers'a'j matĉ'o'j. Inter ili est'as Majlinda Kelmendi, Nor'a Gjakova, Distria Krasniqi, Loriana Kuk'a kaj Akil Gjakova.

Sub'ig'int'e rus'a'n koleg'in'o'n en matĉ'o en Belorusio (Minsk, juni'o 2019), Majlinda Kelmendi gajn'is or'a'n medal'o'n en la Eŭrop'a'j Lud'o'j, kaj oni do dev'is his'i la flag'o'n de Kosovo, kvankam Belorusio ne agnosk'as Kosovon. Simil'e okaz'is en ali'a'j moment'o'j, kiel en Daŭh'o (Kataro), Tbilis'o (Kartveli'o) kaj Uzbeki'o.

Tre sukces'a'j est'is ĵud'ist'o'j el Kosovo en Eŭrop'a Ĉampion'lud'o okaz'int'a en Lisbon'o en april'o, kie el'star'is Distria Krasniqi kaj Akil Gjakova.

Salikok'o'j kresk'as ankaŭ en la nord'o

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j neni'u pov'is eĉ imag'i, ke tropik'a'j viv'ul'o'j pov'os viv'i ankaŭ en Litovio.

„Fakt'e ankaŭ ni mal'facil'e kred'is tio'n. Sed ni est'as frand'em'ul'o'j, ni ŝat'as vojaĝ'i tra la mond'o. Promen'ant'e kun amik'o'j en Karibio kaj Sud-Amerik'o, ni plur'foj'e diskut'ad'is pri tio, kial ni ne pov'as aĉet'i freŝ'a'j'n kaj bon'kvalit'a'j'n salikok'o'j'n en komerc'a'j centr'o'j de Litovio. Re'ven'int'e hejm'e'n, iam ni eĉ komenc'is esplor'i, kie en Litovio ni pov'us ili'n aĉet'i. Kaj ni ne trov'is ili'n! Ni'n kapt'is la ide'o, ke salikok'bien'o pov'us ver'e ekzist'i en Litovio, sam'e kiel ĝi funkci'as en azi'a'j kaj sud-amerik'a'j land'o'j. Ni ek'interes'iĝ'is pri tio, kiel oni bred'as salikok'o'j'n en tie'a'j bien'o'j. Kaj jen – post kelk'a'j jar'o'j da streĉ'a'j labor'o'j, serĉ'ad'o'j kaj analiz'o'j – tropik'a'j salikok'o'j aper'is en Litovio”, rakont'as Algirdas Krupskis, estr'o de la litova salikok'bien'o Local Ocean.

Komenc'a'j paŝ'o'j

Apud la ŝose'o – inter la litovaj urb'o'j Vilnius kaj Kaunas – kie nun situ'as modern'a salikok'ej'o 1500 kvadrat'a'j'n metr'o'j'n grand'a, en 2017 ankoraŭ etend'iĝ'is nur simpl'a kamp'o. Grup'o da sam'ide'an'o'j obsed'it'a'j de la ide'o decid'is invest'i en branĉ'o'n tut'e nov'a'n por la tri balt'a'j land'o'j: bred'ad'o de salikok'o'j. „Fakt'e puŝ'is ni'n antaŭ'e'n la fort'a vol'o ating'i ambici'a'n cel'o'n: konstant'e proviz'i litovojn per la plej bon'a'j freŝ'a'j salikok'o'j, kiu'j'n iam ajn ili gust'um'is. Sam'temp'e ni'n persekut'is ne'cert'ec'o, ĉu ni ver'e sukces'os, ĉar ja neni'u antaŭ'e far'is tio'n en ĉi tiu region'o, kaj ni trov'is neniu'n literatur'a'n font'o'n kun instru'o'j pri tio, kiel komenc'i tia'n ag'ad'o'n”, dir'as Krupskis.

Komenc'e sekv'is monat'o'j da prov'o'j kaj erar'o'j. Dung'it'o'j vizit'is divers'a'j'n salikok'bien'o'j'n tra la mond'o kaj akir'is specif'a'j'n kon'o'j'n kun la help'o de fak'ul'o'j. „Nun la bien'o hav'as ĉio'n neces'a'n, por ke ni'a'j salikok'o'j kresk'u en bon'a'j kondiĉ'o'j: ni sukces'e kre'is ili'a'n natur'a'n pacifik'a'n medi'o'n en Litovio!” ĝoj'e asert'as la bien'estr'o.

Detal'o'j

Oni nombr'as ĉirkaŭ 2000 speci'o'j'n de salikok'o'j en la mond'o. Litovoj okup'iĝ'as pri la speci'o Litopenaeus vannamei, kies origin'o est'is en la tropik'a'j akv'o'j de la sud-amerik'a pacifik'a mar'bord'o. Ĝi est'as la plej popular'a speci'o de salikok'o akv'o'kultur'e kultiv'at'a.

„Salikok'o'j est'as mal'grand'a'j viv'ul'o'j kun tre specif'a kondut'o. Ili kun'viv'as en grand'a'j grup'o'j kaj konstant'e manĝ'as kio'n ajn. Ili neniam hav'as tro mult'e da manĝ'aĵ'o: mal'sat'a salikok'o pov'as en'glut'i eĉ ali'a'n mal'pli grand'a'n aŭ mal'pli fort'a'n sam'ul'o'n”, al'don'as la bred'ant'o.

Salikok-alvus'o'j'n litovoj import'as el Uson'o, kie la bred'ant'o'j jam mult'e progres'is kaj pov'as garanti'i la bon'kvalit'ec'o'n de la produkt'o. „Tem'as pri apart'a teknologi'o, pri kiu ni ankoraŭ ne hav'as la kapabl'o'n, sed ni plan'as baldaŭ mem'star'e okup'iĝ'i pri tio, por hav'i pli da liber'ec'o”, al'don'as Krupskis.

La litova salikok'bien'o situ'as proksim'e de grand'a lag'o, sed por viv'ul'o'j el Pacifik'o lag'a akv'o tut'e ne taŭg'as. Neces'as kre'i medi'o'n, kiu kongru'as kun ili'a'j natur'a'j viv'kondiĉ'o'j: plen'a komplet'o da bakteri'o'j kaj natur'a'j mikro'organism'o'j. Tial la intern'a temperatur'o dev'as est'i ĉiam 30 grad'o'j kaj la akv'a 27 aŭ 28. Salikok'o est'as ekstrem'e sent'em'a viv'ul'o, kiu re'ag'as eĉ al la plej mal'grand'a'j ŝanĝ'o'j.

Proced'o de bred'ad'o

Alvus'o'j al'port'it'a'j al la bien'o est'as met'at'a'j unu'e en mal'grand'a'j'n akv'uj'o'j'n. Al'klimat'iĝ'o, adapt'iĝ'o kaj izol'iĝ'o daŭr'as kelk'a'j'n tag'o'j'n. Post'e salikok'o'j mov'iĝ'as al la primar'a'j bred'rezerv'uj'o'j, kie ili pas'ig'as ĉirkaŭ unu monat'o'n. Post'e ili ir'as al mez'grand'a'j akv'uj'o'j kaj fin'e – post unu monat'o – al la ĉef'a bred'sistem'o, kie ili rest'as ĝis la vend'ad'o. Oni nutr'as salikok'o'j'n per special'a ekvilibr'a furaĝ'o. Ĉar salikok'o'j est'as konstant'e nutr'at'a'j, ili spert'as tie mal'pli da streĉ'o ol en la ocean'o, kie ili dev'as serĉ'ad'i nutr'aĵ'o'n. Tio rezult'ig'as pli bon'a'n struktur'o'n kaj kvalit'o'n. Ĉar salikok'o'j manĝ'as si'a'j'n sam'ul'o'j'n, taŭg'a manĝ'o'temp'o tre grav'as.

Neces'as de 90 ĝis 100 tag'o'j, por ke salikok'o'j matur'iĝ'u (tiam unu pez'as de 17 ĝis 25 g). En la akv'uj'o'j de la bien'o en divers'a'j stadi'o'j de matur'ec'o kresk'as ĉirkaŭ 250 000 ekzempler'o'j. La nun'temp'a produkt'o'kapabl'o est'as unu tun'o monat'e.

Popular'a'j kaj san'help'a'j

Salikok'o'j est'as konsider'at'a'j kiel la plej popular'a'j el la mar'produkt'o'j, kaj ili est'as tre aprez'at'a'j de frand'em'ul'o'j. Sam'e kiel krab'o'j, ili est'as precip'e riĉ'a'j je jod'o, protein'o kaj mineral'o'j, kiu'j help'as al ni'a imun'ec'o. Ili est'as preskaŭ sen'gras'a'j. Jod'o trov'iĝ'as en salikok'o cent'obl'e pli mult'e ol en bov'aĵ'o. Salikokaĵo riĉ'as je vitamin'o B12, kiu est'as esenc'a por produkt'ad'o de hemoglobin'o kaj por bon'a nerv'a sistem'o.

Ĉu vi vol'as manĝ'i?

La litovaj salikok'bred'ant'o'j konstat'as, ke pli kaj pli da klient'o'j interes'iĝ'as pri natur'a'j produkt'o'j de Litovio. Lok'a'j salikok'o'j vend'iĝ'as freŝ'a'j kaj ne frost'ig'it'a'j, kiel okaz'as pri import'it'a'j produkt'o'j. Interes'at'o'j pov'as per Inter'ret'o mend'i la ŝat'at'a'n kvant'o'n da salikok'o'j, kaj bred'ant'o'j tuj kapt'os tiom, kiom la klient'o mend'is.

La entrepren'ist'o'j plan'as konstru'i pli'a'n salikok'ej'o'n grand'a'n je 3500 m ².

Laimius Stražnickas, akronim'e „last”, est'as litova ĵurnal'ist'o jam dum 35 jar'o'j. Li esperant'ist'iĝ'is en 1974 kaj est'as kun'labor'ant'o de MONATO ek'de 1991.

Promes'plen'a daŭr'ig'o

Ver'dir'e, mi ne est'is ŝat'ant'o de la debut'album'o Blu'a horizont'o de la ital'a kant'ist'in'o Kjara, kiu rest'is por mi en la kategori'o „fon'a muzik'o”. Unu'flank'e la kant'o'j est'is tro seren'a'j, kun 2-3 escept'o'j, ali'flank'e la voĉ'o tro oft'e alt'iĝ'is super la muzik'o.

Nun, du jar'o'j'n post'e, aper'is la t.n. unu'op'aĵ'o Mozaik'o, kiu malgraŭ mi'a skeptik'ism'o tuj kapt'is mi'n kaj kun'port'is mi'n kun si'a melodi'o. Trankvil'a komenc'o, kapt'iv'a melodi'o, kiu evolu'as al klimaks'o kun traf'a akompan'o de pian'o, drum'o kaj eĉ tut'a orkestr'o.

La oficial'a muzik'vide'aĵ'o est'as bel'e far'it'a, konform'e al la titol'o en form'o de mozaik'o, sed klar'e vid'ebl'as, ke la buŝ'o'mov'o'j ne kongru'as kun la kant'o en Esperant'o, ĉar tem'as pri la ital'a original'o. Tamen, ni indulg'u ŝi'n: la muzik'produkt'ad'o est'as tre kost'a afer'o, do ni ĝoj'u, ke ŝi pret'as far'i profesi'a'n muzik'o'n ankaŭ en Esperant'o.

La tekst'o'n de la kant'o Feder'ic'o Gobbo tre lert'e esperant'ig'is (ekz. ripet-ripet'e por la ital'a ripetizione est'as tre bel'a el'turn'iĝ'o), tamen mi demand'as mi'n, ĉu „poezi'a liber'ec'o” aŭ „ritm'a neces'o” permes'as don'i transitiv'a'n senc'o'n al „brul'i”? (Ni est'as la salt'o, kiu brul'as l' asfalt'o'n ... – Siam'o quel salt'o che brucia l'asfalt'o ...) En'hav'e, la el'star'a poezi'a tekst'o est'as kiel ĝi'a titol'o: mozaik'o, kiu lert'e spegul'as ni'a'n viv'o'n, konsist'ant'a'n el fragment'o'j, kontrast'o'j, fal'o'j kaj re'lev'iĝ'o'j.

Resum'e: kiu ŝat'is la unu'a'n album'o'n, nepr'e aŭskult'u ĉi nov'a'n pec'o'n; kiu ne ŝat'is, nepr'e don'u al Kjara du'a'n ŝanc'o'n kaj mal'kovr'u la matur'iĝ'o'n de la art'ist'in'o.

Kjara: Mozaik'o. Eld. Vinil'kosm'o: https://www.vinil'kosm'o-mp3.com

Kore'a famili'o setl'as en Uson'o

La uson'a film'o Min'ar'i gajn'is premi'o'n en la kategori'o de la plej bon'a help'aktor'in'o en la 93a Akademi'a Filmpremiado (Oskar'o'j) okaz'int'a la 25an de april'o ĉi-jar'e. La film'o nom'um'iĝ'is kiel kandidat'o en'tut'e en ses kategori'o'j, inkluziv'e de la plej bon'a'j film'o, reĝisor'o, ĉe'faktor'o, original'a scen'ar'o kaj muzik'o. Neni'o special'a rimark'ind'as pri la fakt'o, ke uson'a film'o est'as premi'it'a aŭ nom'um'it'a en la Oskar'o'j, kaj tio mem est'as neniel atent'o'vek'a.

Sed trov'ebl'as aspekt'o'j ne'ordinar'a'j pri la film'o Min'ar'i. Antaŭ ĉio, la dialog'o est'as parol'at'a plej'part'e en la kore'a, ne en la angl'a. La reĝisor'o kaj verk'int'o de la original'a scen'ar'o Le'e Isaac Chung kaj la ĉe'faktor'o Steven Yeun est'as kore-uson'an'o'j, kaj la ĉef'aktor'in'o Yeri Han kaj la premi'it'a help'aktor'in'o Yuh-Jung Youn est'as kore'in'o'j el Korei'o. Mi em'as etiked'i la film'o'n „laŭ'emoci'e kore'a film'o”.

La film'o Min'ar'i

Min'ar'i bild'ig'as la aŭtobiografi'a'n rakont'o'n de la reĝisor'o Chung mem, kies ge'patr'o'j en'migr'is el Korei'o en la 1980aj jar'o'j kun „uson'a rev'o”. En la film'o kore'a famili'o, la ge'patr'o'j kaj ge'fil'o'j, trans'lok'iĝ'as en et'a'n vilaĝ'o'n de Arkansas'o. Ili komenc'as si'a'n loĝ'ad'o'n en mal'nov'a loĝ'vetur'il'o, la patr'o ek'kultiv'as vast'a'n sovaĝ'a'n herb'ej'o'n kaj la patr'in'o labor'as kiel kok'id'a disting'ist'in'o. Ĉar ambaŭ ge'patr'o'j dev'as labor'ad'i dum'tag'e, ili invit'as la av'in'o'n el Korei'o por vart'i la infan'o'j'n. La av'in'o kun'port'as inter'ali'e sem'o'j'n de min'ar'i, spec'o de petrosel'o. Ŝi dir'as, „Min'ar'i kresk'as viv'ec'e ie ajn kvazaŭ herb'aĉ'o kaj tial iu'j ajn, riĉ'a'j aŭ mal'riĉ'a'j, pov'as rikolt'i kaj manĝ'i ĝi'n por san'o. Ĝi est'as kuir'ebl'a por divers'a'j plad'o'j kaj util'as ankaŭ kiel medikament'o. Min'ar'i est'as mir'ind'a!”

Min'ar'i do ne nur est'as spec'o de veget'aĵ'o, sed spegul'as la famili'o'n mem streb'ant'a'n setl'i en Uson'o spit'e al mal'favor'a'j cirkonstanc'o'j. Pli'e ĝi simbol'as ankaŭ la kore'a'n popol'o'n diligent'a'n kaj persist'a'n tra si'a tut'a ekzist'ad'o.

La film'o patos'e pri'skrib'as la grav'ec'o'n de famili'o, la am'o'n inter an'o'j de la famili'o, av'in'o, ge'edz'o'j kaj ge'nep'o'j. Ĝi alud'as ankaŭ, ke la en'migr'ad'o ankoraŭ lud'as ne'neglekt'end'a'n rol'o'n en la dis'volv'iĝ'o de la uson'a soci'o. La rakont'o des pli tuŝ'is mi'a'n kor'o'n, ĉar mi mem loĝ'is kelk'a'j'n jar'o'j'n ne mal'proksim'e de la fon'a region'o en la 1980aj jar'o'j, ĝust'e en la sam'a period'o kiel en la film'o.

La premi'it'in'o kaj kandidat-nom'um'it'o'j

La aktor'in'o Yuh-Jung Youn, kiu rol'as kiel varm'kor'a av'in'o, ricev'is la premi'o'n de la plej bon'a help'aktor'in'o. Ŝi est'as 73-jar'a kaj aktor'as de 55 jar'o'j. Ŝi far'iĝ'is la unu'a premi'it'o de la Oskar'o'j inter kore'a'j ge'aktor'o'j, kaj nur la du'a inter azi'a'j aktor'in'o'j post Miyoshu Umeki antaŭ 64 jar'o'j. Ŝi mem en si'a 20a-30a jar'aĝ'o loĝ'is en Uson'o pli ol dek jar'o'j'n kun si'a propr'a uson'a rev'o, kvankam ne nepr'e kiel aktor'in'o, kaj la rev'o nun real'iĝ'as sur la ruĝ'a tapiŝ'o de la Oskar'o'j. Ŝi ŝerc'is en si'a dank'a parol'ad'o, „Mi nur labor'is diligent'e laŭ la admon'o de mi'a'j du fil'o'j kaj jen ven'as la honor'o.” En la post'ceremoni'a intervju'o, tamen, probabl'e alud'ant'e pri ras'hat'a'j krim'o'j, ŝi serioz'e esprim'is si'a'n esper'o'n, ke ĉiu'j hom'o'j kun divers'kolor'a haŭt'o harmoni'e kun'iĝ'os en unu pli bel'a'n ĉiel'ark'o'n.

La reĝisor'o Le'e Isaac Chung, nask'iĝ'int'a en Koloradi'o, pas'ig'is si'a'n infan'aĝ'o'n en Arkansas'o, sam'e kiel la famili'o en la film'o. Li stud'is biologi'o'n en universitat'o por far'iĝ'i kurac'ist'o, tamen fascin'it'e de film'o'j decid'is ŝanĝ'i si'a'n karier'o'n kaj stud'is kin'o'n en post'universitat'o.

La aktor'o Steven Yeun, kiu rol'as kiel la patr'o, nask'iĝ'is en Korei'o kaj grand'iĝ'is en Miĉigan'o. Li aktor'as en film'o'j kaj en Korei'o kaj en Uson'o. Kvankam li ne est'is premi'it'a, li'a nom'um'iĝ'o mem kiel kandidat'o mark'as pli-mal'pli grand'a'n mejl'o'ŝton'o'n en la histori'o de la Oskar'o'j, ĉar li est'as la unu'a inter azi'a'j kaj azi-uson'a'j aktor'o'j, kiu kandidat'iĝ'as kiel plej bon'a ĉe'faktor'o.

Ĉu ne uson'a film'o?

Kvankam kore'o'j el Uson'o kaj Korei'o grav'e kontribu'is al la film'far'ad'o, la film'o Min'ar'i est'as ne'evit'ebl'e uson'a film'o. Ĝi est'as produkt'it'a far'e de la uson'a kompani'o A24 partner'e kun Plan B, kies prezid'ant'o est'as la aktor'o Brad Pitt. La reĝisor'o kaj la pli'mult'o de la ge'aktor'o'j est'as el Uson'o, hav'ant'e la uson'a'n ŝtat'an'ec'o'n. Ĝi est'as film'it'a komplet'e en Uson'o, kaj definitiv'e tem'as pri okaz'aĵ'o'j en Uson'o. Sed ĉe la Or'a Glob'o (Golden Glob'e) la film'o mal'sukces'is konkurs'i por „plej bon'a film'o”, pro tio, ke la plej'part'o de la dialog'o est'as parol'at'a en la kore'a. Por rajt'i je al'juĝ'o, laŭ la regul'ar'o de la Or'a Glob'o, film'o dev'as en'hav'i pli ol du'on'o'n de si'a dialog'o en la angl'a. La film'o Min'ar'i tiel est'is eksklud'it'a el la kategori'o de „plej bon'a film'o” kaj anstataŭ'e konsol'it'a per la premi'o de „plej bon'a film'o en fremd'a lingv'o”.

Fak'ul'o'j kritik'is la Or'a'n Glob'o'n pro ras'a diskriminaci'o, ĉar en 2010 la uson'a film'o Mal'glor'a'j Bastard'o'j (Inglourious Basterds) en'list'iĝ'is kiel kandidat'o por plej bon'a'j film'o kaj original'a scen'ar'o, malgraŭ mal'pli ol du'on'o de si'a dialog'o en la angl'a. Pro ĉi tiu skandal'o al'don'e al ali'a'j la Or'a Glob'o nun al'front'as sever'a'n re'form'ad'o'n postulat'a'n de holivud'a'j film'industri'an'o'j.

Kore'o'j en la Oskar'o'j

La ĉi-jar'a'j Oskar'o'j ne est'as la unu'a'foj'a'j premi'o'j atribu'it'a'j al kore'o'j. Pas'int'jar'e la kore'a film'o Parazit'o ricev'is la Oskar'o'n en kvar kategori'o'j: plej bon'a'j film'o, reĝisor'o, original'a scen'ar'o, kaj inter'naci'a film'o plen'long'a. Kvankam laŭ iu'j opini'o'j la Oskar'o'j ekspluat'is la okaz'o'n por eskap'i el kritik'o'j, ke oni diskriminaci'as azi'an'o'j'n kaj azi-uson'an'o'j'n, est'is signofoplene, ke ne-uson'a film'o, produkt'it'a ekster Uson'o kaj en fremd'a lingv'o, gajn'is premi'o'n de „plej bon'a film'o”.

Cho Sung Ho est'as eks'profesor'o pri biologi'o kaj aktiv'is en la mov'ad'o inter'ali'e kiel ĉef'redaktor'o de la gazet'o La Esper'o el Korei'o.

Mal'san'a'j gingiv'o'j: silent'a'j murd'ant'o'j

Hipertensi'o traf'as tut'mond'e inter 30 kaj 45 el'cent'o'j'n de la plen'kresk'a loĝ'ant'ar'o. Tem'as pri silent'a murd'ant'o, kiu plej'oft'e ne kre'as vid'ebl'a'j'n perturb'o'j'n kaj tamen est'as unu el la ĉef'a'j kaŭz'o'j de antaŭ'temp'a mort'o pro kor'atak'o kaj apopleksi'o.

Period'ont'it'o (sever'a gingiv'it'o), kiu traf'as pli ol du'on'o'n de la individu'o'j, si'a'flank'e ja rilat'as al alt'a risk'o sufer'i alt'a'n sang'o'prem'o'n. Tiu'n jam long'e supoz'at'a'n lig'it'ec'o'n inter la du mal'san'o'j klar'e konfirm'as last'a'temp'a esplor'o plen'um'it'a de la ital'a profesor'o Francesco D'Aiuto el Eastman Dental Institut'e (UCL) en Londono, membr'o ankaŭ de Ital'a Societ'o pri Periodontologio kaj Implantologio (SIdP).

Gingivdamaĝo

La stud'o'n, aper'int'a'n en la ĵurnal'o Hypertension, part'o'pren'is 500 person'o'j kun mez'a aĝ'o de 35 jar'o'j, el kiu'j 250 spert'is sever'a'n period'ont'it'o'n. Oni konstat'is dum la esplor'o, ke 14 el'cent'o'j de la hom'o'j kun period'ont'it'o sufer'as alt'a'n sang'o'prem'o'n, kompar'e kun nur 7 el'cent'o'j de tiu'j en la kontrol'grup'o, dum ĉiu'j ali'a'j risk'faktor'o'j est'as egal'a'j. Laŭ profesor'o D'Aiuto, ĉi tiu konstat'o indik'as, ke period'ont'a'j bakteri'o'j ne nur kaŭz'as damaĝ'o'n al gingiv'o'j, sed est'ig'as ankaŭ sistem'a'n inflam'a'n respond'o'n, kio pov'as favor'i la est'iĝ'o'n de mal'san'o'j kiel hipertensi'o.

Se konsider'i la oft'ec'o'n de period'ont'it'o, kiel rimark'is la fak'ul'o el SIdP, la stud'o konfirm'as la mal'trankvil'ig'a'n nombr'o'n de hom'o'j, kiu'j pov'us sufer'i, sen sci'i tio'n, de alt'a sang'o'prem'o, kun la tut'a kardi'o'vaskul'a risk'o, kiu'n tio kun'tren'as. Krom'e, tio signif'as ankaŭ, ke la lig'o inter period'ont'it'o kaj alt'a sang'o'prem'o establ'iĝ'as long'e antaŭ ol individu'o dis'volv'as problem'o'n de hipertensi'o.

La kurac'ad'o de period'ont'it'o pov'as do favor'i la prevent'ad'o'n kaj lim'ig'ad'o'n de alt'a sang'o'prem'o: ating'i kaj konserv'i bon'a'n gingiv'a'n san'o'n pov'us help'i prokrast'i la ek'aper'o'n de hipertensi'o kaj pov'us sam'temp'e pli'bon'ig'i la mastr'um'ad'o'n de la mal'san'o ĉe hom'o'j, kiu'j jam sufer'as ĝi'n. Tio est'as la konklud'o de komun'a dokument'o, kiu'n el'labor'as SIdP kun'e kun Ital'a Societ'o pri Arteri'a Hipertensi'o (SIIA), kun la cel'o konsci'ig'i pri ĉi tiu lig'it'ec'o profesi'ul'o'j'n en ambaŭ fak'o'j.

Medit'o pri La Paŝt'ist'o de Herm'as

La libr'o La Paŝt'ist'o de Herm'as est'is unu el la plej popular'a'j en la krist'an'a eklezi'o dum la du'a, tri'a kaj kvar'a jar'cent'o'j. Jam nur tial est'as ĝoj'ind'e, ke ĝi nun – dank'e al traduk'o de Gerrit Berveling – leg'ebl'as en Esperant'o.

Tiu libr'o est'is original'e verk'it'a en la mal'nov'grek'a ĉirkaŭ la jar'o 150, plej ver'ŝajn'e en aŭ apud Romo. Post'e la integr'a original'a tekst'o perd'iĝ'is. Sed la skrib'aĵ'o trans'don'iĝ'is en si'a komplet'a ampleks'o en latin'a kaj kopt'a traduk'o'j. La plej mal'nov'a latin'a versi'o dat'iĝ'as proksim'um'e de la jar'o 200, sed la kopt'a de la 4a jar'cent'o. La libr'o est'is unu'a'foj'e pres'it'a en la latin'a en la jar'o 1513.

Mesaĝ'ist'o

La verk'o tem'as pri Herm'as, vir'o, kiu en si'a jun'aĝ'o est'is vend'it'a kiel sklav'o al iu sinjor'in'o Rod'a en Romo. La nom'o „Herm'as” ja okul'frap'e simil'as al la nom'o „Hermes”, kiu en la grek'a-romia religi'o est'as la mesaĝ'ist'o, kiu trans'don'as la ordon'o'j'n de la plej super'a di'o Zeŭso. Tamen „Herm'as” est'is tiu'temp'e tut'e ordinar'a nom'o. Ne est'as do kaŭz'o supoz'i, ke tem'as ĉi tie pri simbol'a nom'o aŭ pseŭdonim'o. La ampleks'a tekst'o est'as long'a si'n'sekv'o de detal'a'j pri'skrib'o'j de divers'a'j vizi'o'j kaj de ili'a'j interpret'o'j, kiu'j'n Herm'as ricev'as de mal'sam'a'j revelaci'ant'o'j por far'iĝ'i model'a „sklav'o de Di'o” kaj taŭg'a an'o de la Eklezi'o.

Al Herm'as unu'e vir'in'o'j – simbol'ant'a'j la Eklezi'o'n – kaj post'e la plej grav'a revelaci'ant'o, la anĝel'o de la pent'o, la „Paŝt'ist'o”, rakont'as afer'o'j'n, kiu'j'n Herm'as sol'a ne pov'as kompren'i, ĉar la rakont'it'a'j parabol'o'j ne est'as kompren'ebl'a'j sen fremd'a interpret'ad'o. La vir'in'o'j kaj la Paŝt'ist'o do dev'as pacienc'e al'don'i al Herm'as mult'a'j'n klar'ig'o'j'n. Tio eg'e grav'as, ĉar la vir'in'o'j kaj la Paŝt'ist'o rakont'as ĉio'n al Herm'as ankaŭ por ke tiu post'e rakont'u plu ĉio'n al ali'a'j hom'o'j. La revelaci'o'j en tiu libr'o dev'as ja serv'i al neces'a ĝeneral'a perfekt'ig'o de la Eklezi'o per person'a pent'ad'o kaj spirit'a re'nov'iĝ'o de ĝi'a'j adept'o'j. La Eklezi'o est'as tie plur'foj'e simbol'ig'it'a per konstru'ad'o de tur'o komenc'e per taŭg'a'j kaj mal'pli taŭg'a'j ŝton'o'j (t. e. adept'o'j). Dum la konstru'ad'o mal'taŭg'a'j ŝton'o'j est'as el'pren'at'a'j dum taŭg'a'j util'a'j ŝton'o'j est'as nov'e en'met'at'a'j La rakont'o mal'kaŝ'as, ke la Eklezi'o (jam) tiam (en la 2a jar'cent'o) ne est'is perfekt'a kaj bezon'eg'is spirit'a'n pli'bon'ig'o'n ...

Propr'a'j nom'o'j

Okul'frap'e est'as, ke oni tie parol'as pri Di'o aŭ la Patr'o kaj pri ties Fil'o, sed nenia'lok'e uz'as la nom'o'j'n Jesuo aŭ Krist'o. Escept'e de Mikael'o kaj de la Paŝt'ist'o, ankaŭ la mult'a'j anĝel'o'j ne hav'as propr'a'n nom'o'n. La anĝel'o de la pent'o est'as nom'at'a la „Paŝt'ist'o”, ĉar li sur'hav'as vest'o'n de paŝt'ist'o. Tiu'n anĝel'o'n send'as al Herm'as la plej super'a anĝel'o, nom'e Mikael'o.

La libr'o en'hav'as en'tut'e 5 vizi'o'j'n, 12 ordon'o'j'n kaj 10 parabol'o'j'n. Grav'a instru'o de la Paŝt'ist'o al Herm'as ŝajn'as al mi, ke dub'ad'o koler'ig'as Di'o'n kaj ke Di'o skurĝ'os ĉiu'n dub'ant'o'n. Krom'e Di'o far'as rigor'a'n selekt'o'n inter la hom'o'j: pur'ul'o'j'n li rekompenc'os per etern'a viv'o, dum ali'a'j'n li pun'os tortur'e, plej kruel'e. Ali'a esenc'a mesaĝ'o est'as, ke Di'o kaj la Spirit'o loĝ'as en ĉiu hom'o, kiu am'as la ver'o'n (p. 31 kaj 35).

Mal'ĉast'o

En la kvar'a ordon'o oni leg'as, ke mal'ĉast'o est'as mal'bon'o kaj eĉ krim'o. Mal'ĉast'ant'e oni kulp'as grand'a'n pek'o'n kaj „far'as la mort'o'n por si mem” (p. 32). Tie oni krom'e ek'sci'as, ke se edz'in'o adult'as, la edz'o nepr'e dev'as ne plu viv'i kun ŝi, se li ne vol'as far'iĝ'i kun'kulp'a pri ŝi'a pek'o. Li ja dev'as divorc'i dis'de ŝi kaj rest'i sol'a, sen vir'in'o, sen seks'a viv'o. Nur se iam la eks'edz'in'o re'ven'us post pent'ad'o, li dev'us re'akcept'i ŝi'n kaj hav'i de'nov'e seks'um'o'n kun ŝi. „Tiu regul'o nepr'as, sam'e por vir'in'o kaj vir'o” (p. 33). Mi person'e dub'as, ke Di'o rigard'as tiu'n ekskluziv'ec'o'n en seks'a viv'o tiom decid'a por la spirit'a sav'o de hom'o.

Koler'o

En la kvin'a ordon'o atent'ind'as la dir'o, ke „en la koler'eksplod'o'j loĝ'as la diabl'o” (p. 36). Koler'iĝ'em'o est'as kondamn'ind'a. Sam'e kondamn'ind'a est'as „dezir'o pri vir'in'o'j” (p. 38). Tio pov'as perpleks'ig'i la hodiaŭ'a'n leg'ant'o'n, kiu ŝat'us sci'i, kiel donac'i viv'o'n al nov'a hom'o kaj sam'temp'e plu „viv'i antaŭ Di'o” (p. 39). La leg'ant'o ricev'as la konstern'a'n impres'o'n, ke koncip'i beb'o'n per natur'a metod'o est'as ag'o absolut'e diabl'a, ag'o nepr'e mal'bon'a ... Ĉu oni do ne far'u beb'o'n por nepr'e rest'i sen'pek'a? Aŭ ĉu la Paŝt'ist'o est'as pra'a „anti'natal'ist'o”? Kiel konsol'et'o'n oni leg'u sur ali'a paĝ'o, ke Di'o „ne memor'as la mal'bon'o'n kaj est'as kompat'em'a pri si'a kre'aĵ'o” (p. 42).

La Paŝt'ist'o plur'foj'e el'dir'as sever'a'n, sen'kompat'a'n minac'o'n, nom'e ke se vi neglekt'as li'a'j'n ordon'o'j'n, vi ne nur ne sav'iĝ'os, sed ankaŭ „vi'a'j infan'o'j” ne pov'os sav'iĝ'i. (Tio'n oni si'a'temp'e nom'is en la german'a Sippenhaft.) Tiu'n minac'o'n la Paŝt'ist'o dir'is al Herm'as „eg'e koler'e”, ŝanĝ'ant'e si'a'n form'o'n, ke „neni'u hom'o pov'is el'ten'i li'a'n koler'o'n” (p. 49), kvankam antaŭ'e la sam'a Paŝt'ist'o asert'is, ke koler'iĝ'em'o est'as mal'bon'a, diabl'a ... Evident'as do, ke li ne praktik'as, kio'n li predik'as. Laŭ la sam'a ton'o, la Paŝt'ist'o rakont'as, ke „la pek'ul'o'j est'os brul'ig'it'a'j, ĉar ili pek'is kaj ne pent'is; la pagan'o'j est'os brul'ig'it'a'j, ĉar si'a'n Kre'int'o'n ili ne re'kon'is” (p. 56).

En ali'a lok'o li dir'as, ke pek'ul'o'j est'os tortur'at'a'j kaj ke „kiom da tag'o'j iu viv'as en si'n'plaĉ'o, tiom da jar'o'j li est'os tortur'at'a” (p. 65). En si'a 9a parabol'o, li minac'as de'nov'e dir'ant'e, ke „la apostat'o'j kaj perfid'int'o'j de la eklezi'o est'as komplet'e perd'it'a'j por Di'o” (p. 73). Tiu'j tim'ig'a'j metod'o'j fam'eg'iĝ'is tra la post'a histori'o de krist'an'a'j eklezi'o'j. Ankaŭ sufiĉ'e ne'ĝentil'a kaj ne'help'em'a foj'foj'e est'as la Paŝt'ist'o, kiam li dir'as al Herm'as ekzempl'e: „Ekstrem'e arogant'a vi est'as en vi'a demand'ad'o. Vi dev'us en'tut'e neni'o'n demand'i; ĉar se neces'as, ke por vi klar'iĝ'os, ja klar'iĝ'os” (p. 59). Mi'a'opini'e la problem'o por la povr'a Herm'as est'as, ke la parabol'o'j preskaŭ ne'kompren'ebl'as kaj tial neces'ig'as klar'ig'o'n kaj interpret'ad'o'n de revelaci'ant'o.

Plezur'o

En la tut'a libr'o la plej mir'ig'a part'o por mi est'as la 4a parabol'o: ĝi ilustr'as, ke mal'obe'ant'e al strikt'a Di'a ordon'o, oni tamen pov'as ricev'i rekompenc'o'n de li ... Domaĝ'e por la hom'ar'o, ke Evo si'a'temp'e ne ricev'is de Di'o simil'a'n rekompenc'o'n pro si'a kuraĝ'a sed aŭdac'a sci'em'o, pro si'a mal'obe'o en la Paradiz'o! Ankaŭ mir'ig'a, tamen mult-rivel'a pri la spirit'o de tiu libr'o, est'as la asert'o de la Paŝt'ist'o, ke ĉiu ag'ad'o est'as mal'util'a (= mal'bon'a, diabl'a) por la hom'o, „se li grand'plezur'e ĝi'n far'as”, ke la hom'o „pur'ig'u si'n de ĉiu dezir'o de ĉi tiu mond'o” (p. 67) kaj ke „por tiu'j, kiu'j ne pent'as, sed rest'as ĉe si'a'j plezur'o'j, la mort'o est'as proksim'a” (p. 75). Oni kompren'u el tio, ke plezur'o ne plaĉ'as al Di'o.

Malgraŭ la ĝu'ind'a esperant'a traduk'o de Gerrit Berveling, ni do nepr'e re'ten'u ni'n kaj klopod'u ne leg'i „grand'plezur'e” la libr'o'n de Herm'as por ne risk'i nov'a'n pek'o'n kaj di'a'n koler-atak'o'n ... Kiel ajn: Se vi vol'as kompren'i esenc'a'n si'n'ten'o'n de cert'a'j nun'temp'a'j krist'an'eklezi'an'o'j, tiu libr'o est'as apart'e mult-rivel'a kaj do nepr'e rekomend'ind'a.

Benoît Philippe (1959), esperant'a aŭtor'o, doktor'iĝ'is pri Esperant'o, profesi'e instru'as la franc'a'n en Dresdeno.

Herm'as: La Paŝt'ist'o. El la mal'nov'grek'a kaj la latin'a traduk'is Gerrit Berveling. Eld. Vok'o, Rijswijk, 2020. 104 paĝ'o'j, broŝur'it'a.

Bank'o de am'o

Hom'o'j depon'as divers'a'j'n aĵ'o'j'n en bank'a trezor'ej'o: mon'o'n, juvel'o'j'n, valor'paper'o'j'n, person'a'j'n hav'aĵ'o'j'n ktp. En Slovaki'o eĉ am'sent'o'j'n. Ĉu vi ne kred'as tio'n?

Bank'a lásky (Bank'o de am'o) trov'iĝ'as en la histori'a slovak'a urb'o Banská Štiavnica (ĉ. 170 km nord'e de Bratislav'o), kiu en la pas'int'ec'o – dank'e al signif'a min'ad'o de arĝent'o – est'is kon'at'a ankaŭ kiel „arĝent'a urb'o”. En ĉi tiu urb'o loĝ'is kaj labor'is la slovak'a poet'o Andre'j Sládkovič ¹, kiu per'e de si'a grandioz'a lirik'a am'poem'o Marína far'iĝ'is kon'at'a, respekt'at'a kaj ŝat'at'a.

Mal'feliĉ'a am'o

La ĉef'tem'o de la am'poem'o baz'iĝ'as sur la grand'a sed mal'feliĉ'a am'o de la poet'o al la lern'ej'an'in'o Marína Pischlová, fil'in'o de bon'stat'a famili'o. Li en'am'iĝ'is al ŝi en 1839, sed Marína – laŭ pet'o kaj vol'o de si'a patr'in'o – edz'in'iĝ'is al riĉ'a lok'a marcipan'ist'o.

La am'poem'o, kiu est'is publik'ig'it'a en 1846, konsist'as el 2900 vers'o'j. Laŭ literatur'a'j fak'ul'o'j ĝi est'as la plej long'a am'poem'o en la mond'o, kaj en april'o 2017 ĝi est'is oficial'e registr'it'a kiel mond'a rekord'o ĉe World Record Academy (Akademi'o pri mond'rekord'o'j). Ĝi'a grand'a fort'o kuŝ'as en tio, ke ĝi est'as baz'it'a sur real'a'j fakt'o'j, kaj tiel ĝi est'as mult'e pli fort'a kaj al'log'a ol, ekzempl'e, la fam'a fikci'a tragedi'o Romeo kaj Juli'et'o.

Muze'o de tra'viv'aĵ'o'j kaj am'mezur'ad'o

La mal'feliĉ'a am'o de la poet'o est'is ĉef'impuls'o por la fond'o de nun'temp'a muze'o, kiu trov'iĝ'as en original'a histori'a dom'o konstru'it'a en la urb'o'centr'o mez'e de la 16a jar'cent'o. En la dom'o Marína pas'ig'is la plej grand'a'n part'o'n de si'a viv'o. En la last'a'j tri jar'o'j ĉi tiu'n muze'o'n – aŭ pli ĝust'e, dom'o'n de ver'a am'o – vizit'is pli ol 65 000 hom'o'j el la tut'a mond'o.

Kio'n pov'as ĝu'i la vizit'ant'o'j? Dum 60-minut'a rest'ad'o la vizit'ant'o'j, por kiu'j dispon'ebl'as dek gvid'lingv'o'j, ĝu'as romantik'o'n, rid'o'n, emoci'o'n ktp, kaj ili hav'as la ŝanc'o'n vid'i inter'ali'e faksimil'o'n de la manuskript'o de la am'poem'o Marína.

Part'o de la ekspozici'o est'as nom'at'a am'o-mezur'il'o, t.e. aparat'o kapabl'a mezur'i la potenc'o'n de la ver'a am'o ĉe par'o'j, kiu'j kuraĝ'e em'as al tia'j mezur'o'j. La am'ant'o'j dev'as ten'i al si reciprok'e unu man'o'n, kaj per special'a pren'il'o ĉe la ali'a man'o ili ricev'as am'vers'o'n, kiu esprim'as la potenc'o'n de ili'a am'o.

Trezor'ej'o de am'o

En la muze'o trov'iĝ'as ankaŭ trezor'ej'o de am'o, kiu est'as kre'it'a el la vers'o'j de la am'poem'o „Marína”. En la trezor'ej'o est'as 100 000 kest'o'j, kiu'j'n kovr'as kopi'o'j de la original'a manuskript'o de la poem'o. En ili hom'o'j el la tut'a mond'o pov'as konserv'i simbol'o'j'n de la propr'a'j am'o'j aŭ feliĉ'o, ekz. fot'o'j'n de am'at'o'j, am'leter'o'j'n, kin'ej'a'j'n bilet'o'j'n de la unu'a rendevu'o aŭ ali'a'j'n person'a'j'n am'trezor'o'j'n.

1. Sládkovič (1820-1872) (propr'a'nom'e Andre'j Braxatoris) est'is slovak'a evangeli'a pastr'o, el'star'a poet'o de romantik'ism'o, literatur'a kritik'ist'o, public'ist'o kaj traduk'ist'o.

Juli'us Hauser est'as emerit'a ambasador'o de Slovaki'o. Li esperant'ist'iĝ'is kiel mem'lern'ant'o en 2010.

Asparag'a magi'o

Pro nutr'a'j, re'san'ig'a'j kaj, kompren'ebl'e, kuir'art'a'j ec'o'j, asparag'o'j en mult'a'j land'o'j de la mond'o de'long'e est'as konsider'at'a'j kiel bon'gust'aĵ'o de frand'em'ul'o'j, aristokrat'o'j kaj reĝ'o'j. Asparag'o ĉiu'printemp'e est'as oft'a legom'o sur la tabl'o'j de mult'a'j famili'o'j. Tamen litovoj tiu'n ĉi fru'printemp'a'n legom'o'n mal'kovr'is antaŭ nur dek'o da jar'o'j. Unu'e ili aĉet'ad'is import'it'a'j'n asparag'o'j'n ĝis fin'fin'e ili decid'is mem kultiv'i ili'n. Ja la litova grund'o tut'e taŭg'as por tiu plant'o.

En Litovio oni komenc'is kultiv'i asparag'o'n en grand'bien'o'j kaj monaĥ'ej'o'j en la 15a aŭ 16a jar'cent'o. Oni sci'as, ke ĉi tiu'n legom'o'n al'port'is en la 16a jar'cent'o Bon'a Sforza, la patr'in'o de la grand'duk'o de Litovio kaj reĝ'o de Pollando Sigismond'o Aŭgust'o. Tamen baldaŭ pri la asparag'o kiel legom'o litovoj forges'is, kaj ili plant'is ĝi'n nur en flor'ĝarden'o'j. Asparag'o'j kutim'e kresk'is for de ali'a'j plant'o'j aŭ flor'o'j, ĉar la plant'o'j est'as abund'a'j kaj pov'as kresk'i ĝis du metr'o'j. Ili rol'is ne nur kiel ornam'aĵ'o de flor'ĝarden'o'j, sed est'is uz'at'a'j ankaŭ por ornam'i buked'o'j'n kaj la intern'o'n de hejm'o aŭ preĝ'ej'o.

Tamen pro rapid'e kresk'ant'a'j tradici'o'j en divers'a'j eŭrop'a'j kaj amerik'a'j land'o'j la kuir'art'a tradici'o de asparag'o re'aper'is ankaŭ en Litovio. Hom'o'j komenc'is serĉ'i tiu'n legom'o'n en vend'ej'o'j. Kaj ili trov'is ĝi'n, sed import'it'a'n el for'a'j land'o'j. Do, kial ne kultiv'i ĝi'n amas'e ĉi tie, se la veter'kondiĉ'o'j ebl'ig'as tio'n? La demand'o baldaŭ est'is respond'it'a: kre'iĝ'is unu'a'j asparag'bien'o'j. Pro la nutr'a valor'o de la ŝos'o'j kaj la original'a gust'o sugest'ant'a pri avel'o'j kaj verd'a'j piz'o'j, asparag'o far'iĝ'is am'at'a tra la tut'a land'o. Kaj evident'iĝ'is, ke freŝ'kultiv'at'a'j asparag'o'j est'as eĉ pli bon'a'j ol tiu'j, kiu'j far'is long'a'n voj'o'n el for'a'j land'o'j ĝis ni'a'j vend'ej'o'j.

Pri asparag'a kultiv'ad'o ek'interes'iĝ'is precip'e jun'a'j person'o'j aŭ famili'o'j, kiu'j antaŭ'e eĉ neniu'n ide'o'n hav'is pri ter'kultiv'ad'o. Kultiv'ad'o kaj sekv'e konsum'ad'o de asparag'o'j last'a'temp'e far'iĝ'is mod'a afer'o en Litovio.

Inter arb'ar'o'j

Enrika Karvelienė asparag'o'j'n kultiv'as jam dum ses jar'o'j. Ŝi'a bien'o est'as en sud'a Litovio, riĉ'a je vast'a'j arb'ar'o'j. Laŭ ŝi asparag'kultiv'ad'o est'as nur amuz'a liber'temp'aĵ'o. Ŝi ja est'as muzik'instru'ist'in'o en muzik'a lern'ej'o en la ĉef'urb'o Vilnius, je pli ol 100 km for de la bien'o. Do, dum la semajn'o ŝi instru'as muzik'o'n kaj dum semajn'fin'o'j kaj oft'e ankaŭ post la muzik'a lern'ej'o en labor'tag'o'j ŝi vetur'as al si'a asparag'a bien'o almenaŭ por kelk'a'j hor'o'j.

La vir'in'o konfes'as, ke antaŭ sep jar'o'j ŝi serĉ'is dom'o'n en la pitoresk'a vilaĝ'o nur por trankvil'a ripoz'o, sed ne por tie labor'i. „Simpl'e mi rev'is nur pri spac'o kaj natur'o. Tial ni aĉet'is mal'nov'a'n lign'a'n dom'aĉ'o'n kaj sur ĝi'a lok'o konstru'is nov'a'n. Promen'ant'e en la ĉirkaŭ'aĵ'o mi rimark'is fekund'a'n teren'o'n – tie kresk'ant'a'j urtik'o'j est'as konfirm'sign'o de tio. Subit'e mi'n kapt'is la ide'o iniciat'i iu'n ag'ad'o'n tie. Unu'e mi pri'pens'is kultiv'i mirtel'o'j'n. Sed tuj ek'dub'is pri la sukces'o – best'o'j, bird'o'j, mal'honest'a'j hom'o'j liber'e pov'us rikolt'i ber'o'j'n. Tiam mi'n atak'is nov'a ide'o – asparag'o'j. Tiu'temp'e asparag'o est'is relativ'e nov'a kaj tre popular'a legom'o en Litovio”, pri la aper'o de asparag'ej'o rakont'is ĝi'a fond'int'o.

Rev'int'e pri natur'a trankvil'o sed trov'int'e asparag'o'j'n kaj sen'fin'a'j'n labor'o'j'n sur asparag'a kamp'o Enrika tut'e ne bedaŭr'as. „La labor'o ja est'as en la liber'a aer'o. Vi lev'iĝ'as kun la sun'o, aŭskult'as la voĉ'o'j'n de bird'o'j kaj labor'as tio'n, kio'n vi ŝat'as, kaj kre'as i'o'n plaĉ'a'n por ali'a'j hom'o'j. Mi konstat'is, ke fizik'a labor'o est'as la plej bon'a re'freŝ'ig'o de la mens'o”, dir'as la instru'ist'in'o kaj asparag'ist'in'o.

Tri'monat'a sezon'o

Ŝi rakont'is, ke la asparag'a sezon'o en Litovio komenc'iĝ'as en april'o kaj daŭr'as ĝis la 24a de juni'o. Post'e la plant'o'j dev'as trankvil'e kresk'i kaj fort'ig'i si'a'j'n radik'o'j'n por al'port'i ankoraŭ pli bon'a'n rikolt'o'n sekv'ont'jar'e. Asparag'o'j pov'as est'i sem'at'a'j aŭ plant'at'a'j kiel plant'id'o'j. Tamen la voj'o de la sem'o'j al la tabl'o est'as tre long'a – vi pov'os manĝ'i tia'j'n asparag'o'j'n nur post kvar jar'o'j. „La asparag'o est'as kutim'e plant'at'a en april'o antaŭ varm'iĝ'o de la veter'o. Ĉi-jar'e mi plant'is pli'a'j'n kvin mil plant'id'o'j'n. Hodiaŭ mi'a asparag'ej'o etend'iĝ'as sur ĉirkaŭ du hektar'o'j”, dir'as la vir'in'o, kiu kultiv'as plur'a'j'n spec'o'j'n de asparag'o'j. Ŝi'a'opini'e, la plej bon'gust'a'j kaj popular'a'j est'as la asparag'o'j Gijnlim [ĥejnlim], kiu'j iom sugest'as gust'o'n de avel'o'j kaj verd'a'j piz'o'j.

Frost'o-defi'o

Grand'a defi'o por asparag'kultiv'ant'o'j est'as printemp'a'j frost'o'j, kiam la nokt'a temperatur'o fal'as sub nul'o'n. Tio en Litovio est'as kutim'a fenomen'o. Kiam frost'o tuŝ'as jun'a'j'n ŝos'o'j'n ili ne plu taŭg'as por vend'ad'o. Neces'as atend'i, ĝis aper'os nov'a'j. La ideal'a asparag'o dev'as est'i 15-20 cm long'a kun bel'a ferm'it'a buton'pint'o. Kiam la veter'o varm'iĝ'as kaj ven'as temp'o por rikolt'o, neces'as labor'i preskaŭ sen'paŭz'e de maten'o ĝis vesper'o. Domaĝ'e, ke pas'int'jar'e aper'is skarab'o'j de la speci'o Crioceris asparag'i. Enrika ne uz'as insekt'icid'o'j'n en si'a ag'ad'o. Tial ŝi dev'is for'ig'i la skarab'o'j'n per'man'e.

Asparag'o-kultiv'ant'o asert'as, ke en la hodiaŭ'a Litovio la konkur'ad'o en la asparag'a kamp'o fort'e kresk'is. Sam'temp'e mult'iĝ'is ankaŭ la manĝ'ant'o'j. Konsum'ant'o'j printemp'e amas'e ven'as rekt'e al la bien'o de Enrika por aĉet'i la legom'o'j'n. Preskaŭ ĉiu'tag'e ŝi uz'as asparag'o'j'n ankaŭ en si'a kuir'ej'o, kaj ŝi kon'as mult'a'j'n manier'o'j'n por prepar'i ili'n rapid'e kaj bon'gust'e. „Laŭ'dir'e asparag'o est'as la legom'o de jun'ec'o, ĉar ĝi'a nutr'a valor'o est'as eg'e ampleks'a: fer'o, kalci'o, zink'o, foli'a acid'o kaj mult'a'j ali'a'j mikro'element'o'j, vitamin'o'j A, B, C, K, ankaŭ karbon'hidrat'o'j, protein'o'j, t. e. ĉio, kio'n la korp'o bezon'as post la vintr'o”, ŝi konfirm'is.

Laimius Stražnickas, akronim'e „last”, est'as litova ĵurnal'ist'o jam de 35 jar'o'j. Li esperant'ist'iĝ'is en 1974 kaj est'as kun'labor'ant'o de MONATO ek'de 1991.

Ĉu Kapuĉ'a'j Robĉjoj? Ne, ret'teror'ist'o'j!

En la ĉi-jar'a maj'o la funkci'o de unu el la plej grand'a'j petrol-dukt'o'j en Uson'o, aparten'ant'a al la firma'o Colonial Pipelin'e, est'is paraliz'it'a dum iom'a temp'o. Tio est'is rezult'o de fi'fam'a ag'ad'o de la ret'pirat'a grup'o DarkSide (Mal'hel'a flank'o) baz'it'a ie en orient'a Eŭrop'o. Ĝi'a'j alt'kvalit'a'j ret-special'ist'o'j per special'a'j pirat'program'o'j trov'is en mal'modern'a komput'il'a program'ar'o de tiu uson'a kompani'o vund'ebl'a'j'n lok'o'j'n. Tem'is pri aktiv'ig'o de virus-program'o, kiu blok'as la en'ir'o'n de uz'ant'o'j kaj ĉifr'as la datum'ar'o'n tiel long'e kiel la viktim'o ne al'pag'as dezir'at'a'n mon'sum'o'n.

Rezult'e de la atak'o la petrol'kompani'o perd'is ĉirkaŭ 100 GB da datum'o'j kaj dev'is halt'ig'i la funkci'ad'o'n de petrol-dukt'o'j, kiu'j transport'as el Teksaso 45 % de ĉiu'j likv'a'j brul'aĵ'o'j uz'at'a'j en la orient'a part'o de la land'o.

Ŝajn'a'j Kapuĉ'a'j Robĉjoj

La grup'o DarkSide prezent'as si'n kiel „entrepren'o'n” posed'ant'a'n profesi'e far'it'a'n Ttt-ej'o'n kun em'o'j pri kontakt'o'j kun ĵurnal'ist'o'j kaj kompani'o'j labor'ant'o'j pri mal'ĉifr'ad'o. Cinik'e la grup'o publik'ig'is si'a'n kondut'kodeks'o'n, kiu klar'ig'as, kiu pov'as est'i viktim'o kaj kiu ne. Kontraŭ ili'a'j atak'o'j est'as protekt'at'a'j hospital'o'j, lern'ej'o'j, universitat'o'j, ne'profit'cel'a'j organiz'aĵ'o'j, reg'ist'ar'a'j agent'ej'o'j kaj ankaŭ entrepren'o'j lok'it'a'j en eks-sovetiaj land'o'j. Tiu nov'stil'a „Kapuĉ'a Robĉjo” (angl'e: Robin Hood) eĉ anonc'as, ke part'o'n de la ne'leĝ'e akir'it'a mon'o la grup'o donac'os al bon'far'a'j instituci'o'j.

Malgraŭ tio, ke la grup'o deklar'as, ke „Ni'a cel'o est'as ricev'i mon'o'n, sed ne kre'i problem'o'j'n por la soci'o”, tio ŝajn'as bluf'o. La terur'ec'o de la akcident'o kun Colonial Pipelin'e est'as ja, ke la ret'pirat'o'j ne nur ĉifr'is kaj ferm'is la viktim'a'n datum'ar'o'n, sed ŝtel'is ĝi'n kaj minac'is publik'ig'i ĝi'n en special'a'j Ttt-ej'o'j. La akcident'o kaŭz'is panik'o'n en aĉet'ad'o de benzin'o ĉe la tut'a orient'a bord'o de Uson'o (en Virĝinio, ekzempl'e, la prez'o de unu galjon'o da benzin'o ating'is 6,99 dolar'o'j'n, kontrast'e en Teksaso la sam'a kvant'o kost'as 2,69).

Nov'tip'a'j pirat'o'j

Fin'fin'e, la 10an de maj'o Colonial Pipelin'e pag'is ĉirkaŭ kvin milion'o'j'n da dolar'o'j al la ret'bandit'o'j por la kod'o, kiu help'us al la kompani'o refunkcigii la komput'il'a'n sistem'o'n, kiu pri'serv'as la grav'a'j'n petrol-dukt'o'j'n. La pag'o est'is far'it'a en modern'a manier'o, per kript'o'valut'o. Oni uz'as kript'o'valut'o'n, ĉar ĝi'a'n trans'don'o'n ne ebl'as spur'i.

Tuj post la atak'o kontraŭ Colonial Pipelin'e la DarkSide-an'o'j anonc'is tri ali'a'j'n viktim'a'j'n kompani'o'j'n: unu en Uson'o, unu en Brazilo kaj la tri'a'n en Skot'land'o. Simil'a'j el'aĉet-atak'o'j last'temp'e iĝ'as eg'e serioz'a problem'o por mult'a'j land'o'j. Not'ind'as, ke en 2020 re'pag'o'j de ret'atak-viktim'o'j kresk'is je pli ol 300 % kaj egal'is al ĉirkaŭ 350 milion'o'j da dolar'o'j en kript'o'valut'o. Averaĝ'e, la el'aĉet'sum'o de unu akcident'o est'is 312 000 dolar'o'j.

Alexander Mikishev est'as lektor'o, instru'as kaj esplor'as en Hjustono, en la sud-orient'a region'o de Teksaso. Esperant'o'n li ek'lern'is en 1979.

Ĉu iu ajn rajt'as traduk'i ies ajn verk'o'n?

La 30an de decembr'o 2020 jun'a poet'in'o afrik-uson'a, Amand'a Gorman, ek'sci'is, ke ŝi est'as elekt'it'a por verk'i kaj deklam'i poem'o'n okaz'e de la invest-ceremoni'o de Joe Bid'e'n, la 46a prezident'o de Uson'o. Iu'j asert'as, ke Jill Bid'e'n, prezident'a edz'in'o, propon'is la nom'o'n de tiu 22-jar'a jun'ul'in'o.

La poem'o ne est'is fin'verk'it'a, kiam la 6an de januar'o aprob'ant'o'j de Donald Trump invad'is la Kapitol'o'n en Vaŝington'o, kie kun'venad'as la Uson'a Kongres'o. Tial Amand'a Gorman decid'is fin'i si'a'n poem'o'n per instig'o al unu'iĝ'o adres'it'a al la uson'a naci'o.

La 20an de januar'o, en flav'a vest'o kaj kun ruĝ'a diadem'o, Amand'a ĉarm'is la publik'o'n deklam'ant'e si'a'n tekst'o'n The hill we climb (La mont'o, kiu'n ni sur'grimp'as). En ĝi, ŝi admon'as si'a'j'n sam'land'an'o'j'n al for'ĵet'o de mal'konkord'o, „ĉar ni sci'as ke, por pens'i ĉef'e pri ni'a est'ont'ec'o, ni unu'e flank'e'n'met'u ni'a'j'n diferenc'o'j'n.”

Kiu est'as Amand'a Gorman?

Ankoraŭ jun'a, tiam 16-jar'a, ŝi jam est'is elekt'it'a „jun'a poet'o de la jar'o” en Los-Anĝeleso en 2014. En 2015 publik'iĝ'is ŝi'a unu'a poem'ar'o The On'e for Whom Food Is Not Enough (Tiu por kiu manĝ'o ne sufiĉ'as). En 2017 ŝi iĝ'is la unu'a gajn'ant'o de tut'land'a konkurs'o Jun'a poet'o de la jar'o.

La jun'a poet'in'o oft'e al'paŝ'as politik'a'j'n kaj soci'a'j'n tem'o'j'n, ekz. pri la situaci'o de la vir'in'o'j kaj nigr'ul'o'j en la soci'o.

La 20an de januar'o, ŝi iĝ'is la plej jun'a poet'o invit'it'a al oficial'a ceremoni'o.

Polemik'o

Pli ol pri la poem'en'hav'o, eŭrop'an'o'j ĉef'e diskut'is pri la haŭt'kolor'o de la traduk'ont'o'j, tiel vid'ig'ant'e ras'a'n streĉ'it'ec'o'n en la literatur'a mond'o.

En Nederlando la el'don'ej'o Meulenhoff elekt'is talent'a'n traduk'ist'in'o'n, Marieke Lucas Rijneveld, ceter'e aprob'it'a'n de Amand'a Gorman. Sed polemik'a artikol'o de Janice Deul, en la ĵurnal'o De Volkskrant, eksplod'ig'is la afer'o'n: „Blank'haŭt'a traduk'ist'in'o por la poem'o de Amand'a Gorman: tio ne akcept'ebl'as.” La traduk'ist'in'o rezign'is, kaj la el'don'ist'o pardon'pet'is.

En Hispanio la katalun'a traduk'ist'o Victor Obiols est'is for'ig'it'a, dum li'a hispan'a koleg'in'o Nuria Barrios ek'koler'eg'is: „Tio est'as venk'o de si'n'ident'ig'a ide'ar'o super kre'a liber'ec'o.” En Franci'o la el'don'ej'o Fayard elekt'is belg-kong'an kant'ist'in'o'n, Marie-Pierra Kakoma, ali'nom'e Lous and the Yakuza. En Svedi'o la traduk'ist'o est'as vir'o, Jason Diakité, ali'nom'e Timbuktu, kies ge'patr'o'j est'as uson'an'o'j. En Germanio tri traduk'ist'in'o'j kun'labor'is, el kiu'j unu nigr'ul'in'o, Hadija Haruna-Oelker. En Italio la el'don'ist'o ne hezit'is don'i la task'o'n al jun'a blank'haŭt'a traduk'ist'in'o, Francesca Spinelli, kun la konsent'o de Amand'a Gorman.

Kio'n fin'e opini'i pri tiu polemik'o, en kiu miks'iĝ'as literatur'o, kontraŭ'ras'ism'o, politik'o, mon'o, influ'o de soci'a'j ret'o'j? Ĉu nepr'as hav'i nigr'a'n haŭt'o'n por traduk'i poem'o'n verk'it'a'n de nigr'ul'in'o?

Argument'o'j por'a'j ... kaj kontraŭ'a'j

Por kelk'a'j la debat'o est'as interes'a, ĉar ĝi serioz'e taks'as la cel'o'j'n de literatur'o, traduk'ad'o, art'a koncept'ar'o. Ĝi evident'ig'as ĉiam'a'n problem'o'n de la traduk'ist'o'j: pov'i en'ir'i la aŭtor'a'n mond'o'n. Por ali'a'j, la vol'o, ke nigr'ul'o traduk'u verk'o'n de nigr'ul'o, est'as juĝ'de'flank'iĝ'o. Des pli ke la tekst'o de Gorman ne est'as ideologi'a, sed uson'a. Prefer'e al traduk'ist'o kun nigr'a haŭt'o, neces'as iu, kiu perfekt'e kon'as la uson'a'n histori'o'n. Pli'e, postul'i, ke nigr'ul'o traduk'u verk'o'n de nigr'ul'o, aŭ jud'o tiu'n de jud'o, mult'e simil'as al si'n'ident'ig'a integr'ism'o.

La franc'a traduk'ist'o André Markowicz skrib'is pri'e en la ĵurnal'o Le Mond'e: „Neni'u rajt'as dir'i al mi, kio'n mi rajt'as aŭ ne traduk'i.”. Kaj Victor Obiols dir'is al la mond'skal'a nov'aĵ'agent'ej'o AFP: „Se mi ne rajt'as traduk'i poet'in'o'n, ĉar ŝi est'as in'a, jun'a, nigr'a, uson'a de la 20a jar'cent'o, tiam mi ne rajt'as traduk'i Homeron, ĉar mi ne est'as grek'o el la 8a jar'cent'o a.K., aŭ mi ne pov'us traduk'i Ŝekspiron, ĉar mi ne est'as angl'o el la 16a jar'cent'o.”

Tania de Montaigne, afrik'de'ven'a franc'a ĵurnal'ist'in'o, opini'as: „La nederland'an traduk'ist'in'o'n, unu'flank'e, kaj Amand'a Gorman, ali'flank'e, oni redukt'is al korp'o'j. Nu, tio'n preciz'e far'as la ras'ism'a teori'o.”

Prov'o pri kompren'o

La svis'a traduk'ist'in'o Camille Luscher prov'is re'kun'ig'i ambaŭ opini'o'j'n tio'n asert'ant'e: „Ne ebl'as dis'ig'i la verk'o'n de Amand'a Gorman de politik'a kun'tekst'o, kiu est'as tiu de Trump'ism'o, de la mort'o de Georg'e Floyd kaj de la mov'ad'o Black Lives Matter. La mobiliz'ad'o est'is fort'a, eĉ ĝis Svisio, por denunc'i polic'a'j'n per'fort'o'j'n kaj sistem'a'n ras'ism'o'n, kiu'j ne plu est'u aktual'a'j. Precip'e en ĉi tiu kun'tekst'o okaz'as nun la traduk'ad'o de la verk'o'j de Amand'a Gorman. Est'as moment'o'j en la histori'o – kaj mi opini'as, ke ni est'as en unu el tiu'j – kiam postul'o pri reprezent'ec'o super'reg'u.”

Do, ebl'e ne tem'as pri ĉiam'a dev'ig'o trov'i nigr'a'n traduk'ist'o'n por ĉiu verk'o de nigr'a aŭtor'o, sed pri nur'a dezir'o, fort'e esprim'it'a, por la sol'a poem'o de Amand'a Gorman, skrib'it'a por la en'ofic'ig'o de Joe Bid'e'n.

Pascal Vilain est'as emerit'a instru'ist'o. Li aktiv'as en sud-orient'a Franci'o kiel sekretari'o de la federaci'o Esperant'o-Provenc'o kaj redaktor'o de ĝi'a sam'nom'a gazet'o.

Impon'a ĝarden'o hejm'e

La 26-jar'aĝ'a litova herpet'olog'o Gerard'as Paškevičius, oft'e nom'at'a la „ĝangal'a hom'o”, est'as fervor'a best'o'ŝat'ant'o. Hejm'e li hav'as ver'a'n best'o'ĝarden'o'n. Si'a'n best'ar'o'n li prezent'is jen'e: „Nun mi hav'as dek kvar mal'sam'a'j'n speci'o'j'n de best'o'j. Jen ili: ok serpent'o'j, du lacert'o'j – grand'a gerosaŭro (Gerrhosaurus major) kaj leopard'a gek'o (Eublepharis macularius), du tarantul'o'j – grand'a brazila bird'manĝ'ant'o (Lasiodora parahybana) kaj viol'a bird'manĝ'ant'o (Tapinauchenius violaceus), formik'ej'o, du kongaj bronz'a'j skarab'o'j (Pachnoda marginata), kiu'j odor'as kiel persik'o'j kaj gigant'a afrik'a helik'o (Achatina fulica)”.

Interes'o el la infan'ec'o

Gerard'as, kiu de'ven'as de la urb'o Ukmergė, dir'as, ke li'a am'o por best'o'j nask'iĝ'is en la infan'aĝ'o. „Mi est'is mis'kompren'at'a infan'o. Mi ne interes'iĝ'is pri knab'a'j lud'il'o'j, ne leg'is fabel'o'j'n. Mi'n interes'is nur la natur'o – mi promen'is tra la kamp'o'j, herb'ej'o'j, arb'ar'o'j, sur la bord'o'j de grand'a lag'et'o proksim'e al la dom'o kaj esplor'is divers'a'j'n skarab'o'j'n, krustac'o'j'n, rigard'is naĝ'ant'a'j'n ran'id'o'j'n. Mi eĉ pov'is halt'ig'i la aŭt'o'n, se sur la voj'o mi vid'is in'a'n ran'o'n. Ja en tiu ran'o est'as kvazaŭ la tut'a ran'ar'o de la lag'et'o.”

„La natur'a'j sekret'o'j est'is por mi la plej interes'a afer'o. Mi eĉ ne sci'as la kial'o'n. Mi'a'j ge'patr'o'j est'as entrepren'ist'o'j kaj hav'as neniu'n rilat'o'n kun natur'o. Ge'amik'o'j de mi'a'j ge'patr'o'j vizit'ant'e ni'a'n dom'o'n kaj vid'ant'e mi'a'n si'n'don'o'n por la natur'o nom'is mi'n ‚ĝangal'a hom'o’”, rakont'is la jun'a vir'o.

Gerard'as est'is 9-jar'aĝ'a, kiam li unu'e renkont'is serpent'o'n. „Tiu'temp'e mi kaj mi'a'j ge'patr'o'j feri'is ĉe lag'o. Pied'ir'ant'e sur sabl'a mont'et'o, mi rimark'is, kiel mi pens'is tiu'temp'e, fragil'a'n angvis'o'n (Anguis fragil'is), sen'krur'a'n lacert'o'n. Mi pren'is ĝi'n en mi'a'n man'o'n kaj ĝi subit'e sibl'is. Mi konstat'is, ke mi pren'is venen'a'n serpent'o'n, la ordinar'a'n viper'o'n (Viper'a ber'us). Mi mild'e met'is ĝi'n sur la ter'o'n kaj for'kur'is. Mi re'ven'is al la dom'et'o tut'e trem'ant'a. Mi ne pov'is imag'i, kial man'e kapt'it'a serpent'o ne mord'is mi'n. Tiam mi ek'sent'is ankoraŭ pli profund'a'n lig'o'n kun la natur'o”.

Reptili'o'j: mi'a am'o

Gerard'as konfes'as, ke li precip'e ŝat'as reptili'o'j'n. La unu'a ekzotik'a best'o en li'a hejm'o aper'is antaŭ kelk'dek jar'o'j. Ĝi est'is tajvana delikat'vost'a serpent'o (Elaphe taeniura), kiu'n kiel knab'o li aĉet'is en best'butik'o de si'a urb'o. Vid'int'e la bel'a'j'n bunt'a'j'n tord'it'a'j'n serpent'o'j'n en la terari'o kaj trov'int'e pli'a'j'n inform'o'j'n pri ili en Inter'ret'o, li ek'sent'is, ke li ver'e vol'as hav'i tiu'spec'a'n serpent'o'n hejm'e. La ge'patr'o'j ne kontraŭ'is li'a'n dezir'o'n. Ili dir'is nur, ke li mem dev'as ŝpar'i mon'o'n por tiu aĉet'aĵ'o. La knab'o rifuz'is dolĉ'aĵ'o'j'n kaj ĉiu'j'n ali'a'j'n knab'a'j'n al'log'aĵ'o'j'n, por ke li pov'u aĉet'i la dezir'at'a'n serpent'o'n. Fin'fin'e bel'a ĉirkaŭ 60 centi'metr'o'j'n long'a best'o aper'is en la hejm'o. La knab'o nom'is ĝi'n Rikis.

„La tiam'a simpati'a serpent'et'o hodiaŭ est'as jam 280 centi'metr'o'j'n long'a. Ĝi komfort'e sent'as si'n en kompani'o de hom'o'j. Kiam ĝi est'is ankoraŭ jun'a kun grand'a plezur'o ĝi em'is glit'i en manik'o'n de mi'a ĉemiz'o aŭ pulover'o, kiam mi sid'is ĉe komput'il'o aŭ leg'is libr'o'n. Nun est'ant'e grand'a ĝi volont'e tord'iĝ'as apud'e kiam mi kun mi'a fianĉ'in'o sid'as sur sof'o kaj spekt'as film'o'n”.

Ne ĉiu'j'n best'o'j'n de si'a nun'a kolekt'o li mem aĉet'is. „La ceter'a'j'n best'o'j'n donac'is por mi ali'a'j hom'o'j. Ili dir'is, se mi ne pren'os ili'a'j'n dorlot'best'o'j'n, ili rifuz'os ili'n ali'manier'e. Ne unu'foj'e mi kun ali'a'j ofic'ist'o'j de la Departement'o pri Medi'protekt'ad'o ir'is por kolekt'i eskap'int'a'j'n aŭ for'ĵet'it'a'j'n dorlot'best'o'j'n”, li al'don'is. Escept'a situaci'o okaz'is en maj'o 2017. Tiam la loĝ'ant'o'j de kvartal'o de Vilnius rimark'is probabl'e venen'a'n, ruĝ'a'n serpent'o'n sub la balkon'o de loĝ'dom'o. Gerard'as, tiu'temp'e ankoraŭ student'o, est'is al'vok'it'a por inspekt'i kaj kapt'i la reptili'o'n. Evident'iĝ'is, ke tem'as pri amerik'a sinaloa ¹ lakt'o'serpent'o (Lampropeltis triangulum). Li pren'is ĝi'n man'e, met'is en skatol'et'o'n kaj pren'is ĝi'n hejm'e'n. Post kelk'a'j tag'o'j li port'is la serpent'o'n en la best'ĝarden'o'n. Kelk'a'j'n monat'o'j'n post'e, kiam ĝi'a mastr'o ne aper'is, la lakt'o'serpent'o ek'loĝ'is en la terari'o de Gerard'as.

Best'o'j bezon'as atent'o'n

Laŭ asert'o de Gerard'as, best'o'j, kiel hom'o'j, bezon'as atent'o'n. Li dir'as, ke li'a'j dorlot'best'o'j jam re'kon'as li'n kaj kompren'as, ke ili ne est'as en danĝer'o. „Mi el'pren'as mi'a'j'n best'o'j'n sufiĉ'e oft'e. Mi neniam far'as tio'n per'fort'e. La kondut'o de best'o indik'as, ĉu ĝi vol'as tio'n. Ni dir'u, se best'o ĵus sat'iĝ'is, est'as en stat'o de haŭt'o'ŝanĝ'o aŭ kaŝ'as si'n, tio signif'as, ke ĝi ne vol'as est'i pren'it'a. Tiam mi las'as ĝi'n en trankvil'o. Ekzempl'e, iu'j serpent'o'j glit'as sur la man'o'j'n tuj kiam oni mal'ferm'as la terari'a'n pord'o'n, vol'ant'e mov'iĝ'i, ekzerc'iĝ'i, ŝanĝ'i kaj esplor'i la ĉirkaŭ'aĵ'o'n”. Li al'don'is, ke serpent'o'j neniam am'os hom'o'n, ĉar tiu sent'o est'as fremd'a por ili. Ili'a plej grand'a am'o-esprim'o pov'as est'i toler'em'o: la hom'a korp'o est'as taŭg'a por varm'iĝ'i.

La spert'ul'o pri best'o'j klar'ig'as, ke por ten'i ekzotik'a'n best'o'n hejm'e, unu'e neces'as decid'i, kia'n speci'o'n oni intenc'as aĉet'i, kiel ĝi viv'as en natur'o, kio'n ĝi manĝ'as, kiel ĝi defend'as si'n. Grav'as ankaŭ en la terari'o adapt'i la viv'kondiĉ'o'j'n al natur'a'j (temperatur'o, humid'ec'o, lum'a diapazon'o, nutr'ad'o). Ekzempl'e, se gerosaŭro viv'as en la sudana dezert'o en Afrik'o, kie la sabl'o varm'iĝ'as ĝis 50 grad'o'j, tio signif'as, ke la terari'o bezon'os en'hav'i sabl'o'n. Hejm'e kresk'ant'a'j best'o'j ne est'as kapt'at'a'j en liber'a natur'o, sed est'as bred'at'a'j en kapt'it'ec'o. Tial ili perfekt'e akcept'as la kondiĉ'o'j'n kre'it'a'j'n en la terari'o'j. Reptili'o'j ne aktiv'as, ili est'as tia'j ankaŭ en sovaĝ'a natur'o – la tut'a viv'o de serpent'o pov'as pas'i apud iu fal'int'a ŝtip'o. Do re'star'ig'i tiu'n ŝtip'o'n hejm'e ne est'as kompleks'a task'o. La terari'o dev'as est'i hermetik'a, ĉar reptili'o'j pov'as glit'i tra ŝajn'e plej mal'grand'a breĉ'o.

Ali'a grav'a element'o est'as la grand'ec'o de la terari'o. Ekzempl'e tigr'a'j piton'id'o'j est'as tre bel'a'j, nur 60 cm long'a'j. Tamen en du jar'o'j ili kresk'as ĝis du metr'o'j, kaj en kvar jar'o'j – ĝis kvar, kaj ok'jar'a in'o jam pov'as est'i ses metr'o'j'n long'a. Oft'e hom'o'j ne hav'as sufiĉ'e da spac'o por tia'j best'o'j kaj decid'as for'ig'i ili'n. „Tio valid'as ankaŭ por akv'a'j testud'o'j. Komenc'e ili egal'as al la grand'ec'o de 2-eŭr'a mon'er'o. Hom'o'j admir'as ili'n, al'port'as hejm'e'n kaj ten'as ili'n preskaŭ en flor'vaz'o. Post'e tiu testud'o kresk'as ĝis 3 kg, mult'e fek'as kaj mal'komfort'iĝ'int'a'j hom'o'j fin'fin'e decid'as ili'n port'i al river'o'j, lag'o'j aŭ vart'ej'o'j”, dir'is la herpet'olog'o.

Preleg'o'j

Kiel profesi'a biolog'o Gerard'as oft'e preleg'as. Kontaktante kun la hom'o'j li rimark'is, ke, kvankam serpent'o'j est'as tim'ig'a'j kre'aĵ'o'j, tamen pli oft'e hom'o'j tim'as arane'o'j'n. Kio provok'as la tim'o'n? Laŭ li la tim'o'n probabl'e provok'as mank'o de sci'o'j pri tiu'j best'o'j, des pli pro tio, ke oni kutim'e vid'as ili'n demon'ig'it'a'j en televid'o aŭ ali'a'j kanal'o'j.

„Tamen la spert'o montr'as, ke la plej popular'a'j ekzotik'a'j dorlot'best'o'j est'as testud'o'j kaj arane'o'j, ili'n sekv'as lacert'o'j kiel igvan'o'j, kameleon'o'j, kiu'j viv'as nur kelk'a'j'n jar'o'j'n, kaj fin'as la list'o'n serpent'o'j”, konfirm'is Gerard'as Paškevičius.

Laimius Stražnickas, akronim'e „last”, est'as litova ĵurnal'ist'o jam dum 35 jar'o'j. Li esperant'ist'iĝ'is en 1974 kaj est'as kun'labor'ant'o de MONATO ek'de 1991.

1. Sinaloo: federaci'a sub'ŝtat'o de Meksiko. (red.)

Hotel'o'j por insekt'o'j

Ĉu ver'e insekt'o'j bezon'as hotel'o'j'n? „Jes, ver'e”, unu'voĉ'e dir'as dung'it'o'j de VASA, rub'kolekt'a sistem'o de la litova ĉef'urb'o Vilnius. Rezult'e antaŭ ne'long'e en park'o'j de la urb'o aper'is dom'et'o'j far'it'a'j el natur'a'j material'o'j, nom'at'a'j insekt'a'j hotel'o'j. Tiu'j insekt'a'j hotel'o'j est'as dediĉ'it'a'j por al'log'i divers'a'j'n speci'o'j'n de insekt'o'j, kaj kutim'e oni instal'as ili'n en park'o'j, ĝarden'o'j aŭ arb'ar'o'j. Krom por si'a ĉef'a cel'o, ĉi tiu'j interes'a'j konstru'aĵ'o'j est'as uz'ind'a'j ankaŭ por ornam'ad'o de verd'a'j spac'o'j kaj kiel rimed'o por eduk'i la loĝ'ant'ar'o'n, ke ĝi atent'em'e zorg'u pri la divers'ec'o de insekt'a'j speci'o'j.

Ĉio est'as inter'lig'it'a

„Ni zorg'as pri la redukt'o de urb'a'j rub'o'j kaj polu'ad'o, kaj ni kred'as, ke grav'as, ke tia'j'n cel'o'j'n star'ig'u antaŭ si ankaŭ la civit'an'o'j. Sekv'e, ni prov'as eduk'i la loĝ'ant'ar'o'n en divers'a'j form'o'j. Donac'ant'e insekt'a'j'n hotel'o'j'n al la urb'o, ni vol'as atent'ig'i urb'an'o'j'n pri la fakt'o, ke ĉiu eko'sistem'a part'o'pren'ant'o est'as grav'a por harmoni'a medi'o. Ni dev'as memor'i pri tio en iu ajn ag'ad'o, eĉ se ĝi ne trans'pas'as la lim'o'j'n de la hejm'o, ĉar ĉio est'as inter'lig'it'a kaj influ'as la ĝeneral'a'n medi'o'n”, dir'is la estr'o de la rub'kolekt'a sistem'o de Vilnius (VASA) Justina Prunskienė.

Eko'sistem'o

Laŭ Raimundas Ereminas, arb'ar'ist'o de la urb'a'j park'o'j de Vilnius, la konserv'ad'o de la divers'ec'o de insekt'a'j speci'o'j grav'as, ĉar mult'a'j biologi'a'j speci'o'j, kiu'j influ'as la ekvilibr'o'n de la ĝeneral'a eko'sistem'o, konstant'e mal'aper'as pro urb'a dis'volv'iĝ'o kaj industri'a'j ag'ad'o'j. „Divers'a'j speci'o'j de insekt'o'j mal'aper'as, kaj ne ĉiu'j hom'o'j eĉ rimark'as, ke ĉirkaŭ'e far'iĝ'as pli trankvil'e, ĉar la insekt'o'j ne plu zum'as. Ili mal'aper'as pro mal'util'a'j aŭ ne'respond'ec'a'j hom'a'j ag'ad'o'j, insekt'icid'o'j, herb'icid'o'j, hom'a inter'ven'o en natur'o, ne'konven'a'j ter'kultur'a'j praktik'o'j”, dir'is la arb'ar'ist'o.

Nutr'a ĉen'o

Laŭ li, kutim'e hom'o'j rimark'as insekt'o'j'n nur kiam iu'j el ili mord'as aŭ zum'as obsed'e kaj kaŭz'as ĝen'o'n. Oni pens'as mal'oft'e, ke eĉ tiu'j mal'grand'a'j „krim'ul'o'j” est'as tre util'a'j lud'ant'o'j en ni'a eko'sistem'o, ĉar ili grav'as en la nutr'a ĉen'o de best'o'j kaj eĉ de hom'o'j. „Est'as kelk'a'j milion'o'j da mal'sam'a'j speci'o'j de insekt'o'j en la mond'o, kaj nur tre mal'mult'a'j el ili est'as damaĝ'a'j. Plej oft'e insekt'o'j plen'um'as biologi'a'n lim'ig'o'n, mort'ig'as parazit'o'j'n kaj plag'o'j'n: afid'o'j'n, raŭp'o'j'n. Insekt'o'j mal'kompakt'ig'as la grund'o'n, putr'ig'as biologi'a'j'n rub'o'j'n, ili tre grav'as por plant're'produkt'ad'o. Ne est'as dub'o, ke la mal'aper'o de insekt'o'j ankaŭ minac'as for'mort'ig'i ali'a'j'n speci'o'j'n de plant'o'j kaj best'o'j”, klar'ig'is Raimundas Ereminas.

La arb'ar'ist'o ĝoj'us, se tia'j insekt'a'j hotel'o'j far'iĝ'us oft'a vid'aĵ'o. Ja konstru'i tio'n hejm'e est'as facil'a afer'o. Grav'as uz'i natur'a'j'n material'o'j'n – arb'o'branĉ'o'j'n, kav'a'j'n tig'o'j'n, ŝel'o'n, sek'a'n herb'o'n, musk'o'n, tiel ke ili taŭg'u por divers'a'j speci'o'j de insekt'o'j. Tia'j material'o'j post'e putr'os. „Kiam hotel'o'j far'iĝ'os mal'util'a'j por unu insekt'a speci'o, ĝi'a'n lok'o'n tuj okup'os ali'a”, dir'is la arb'ar'ist'o de la urb'a'j park'o'j de Vilnius.

Laimius Stražnickas, akronim'e „last”, est'as litova ĵurnal'ist'o jam dum 35 jar'o'j. Li esperant'ist'iĝ'is en 1974 kaj est'as kun'labor'ant'o de MONATO ek'de 1991.

La kat'o de Geluck ĉe la parizaj Elizeaj Kamp'o'j

La kat'o ...

Kio'n ĉi tiu vort'o el'vok'as en vi? Se vi est'as literatur'am'ant'o, vi jam pens'as pri Marjorie Boulton, ŝi'a am'o al ĉi dom'best'o kaj la unu'a komenc'fraz'o de ŝi'a verk'et'o Dek du pied'et'o'j: „Mi'n hav'as kat'o. Tiu ĉi ne est'as gramatik'a erar'o.”

Poezi'ŝat'ant'o, vi ebl'e deklam'as mens'e poem'o'n de la franc'a poet'o Charles Baudelaire el li'a poem'ar'o La flor'o'j de l' mal'bon'o. En ĝi, tri vers'a'j verk'o'j hav'as kiel titol'o'n la nom'o'n de la kutim'e ŝat'at'a best'o, du singular'e kaj unu plural'e. Unu est'as esperant'ig'it'a de Kálmán Kalocsay:

Al mi'a am'a brust'! Sed la kruel'a'j'n

Ung'o'j'n re'tir'u, bel'a kat'o [...]

Du ali'a'j'n traduk'o'j'n ni ŝuld'as al Gast'o'n Waringhien:

En mi'a cerb'o jam promen'as,

Kiel en si'a ĉambr'o varm'a,

Kat' bel'a, fort'a, dolĉ'a, ĉarm'a. [...]

kaj:

Am'ant'o'j fervor'kor'a'j, dokt'ul'o'j mor'rigid'a'j

Tut'e egal'e am'as en ties maturplejo

La fort'a'j'n mild'a'j'n kat'o'j'n, orgojl'o'j'n de l' loĝ'ej'o,

Simil'e frid'o-tim'a'j'n, simil'e hejm'o-sid'a'j'n.[...]

Ĉi-last'a ekzist'as ankaŭ en traduk'o de Serĝ'o Elgo (Georges Lag'rang'e).

La Kat'o de Geluck

Sed ebl'e vi interes'iĝ'as ankaŭ – aŭ eĉ pli – pri ali'a'j art'o'j: desegn'ad'o, pentr'ad'o, skulpt'ad'o ...? Tiam ver'ŝajn'e interes'os vi'n ek'sci'i pri tio, kio okaz'is en Parizo, ĉe la avenu'o Elizeaj Kamp'o'j: tie la belg'a art'ist'o Philippe Geluck ekspozici'is skulpt'aĵ'o'j'n pri si'a kon'at'a kat'o, kiu'j'n li kre'is laŭ krokiz'o'j si'a'j, help'e de ali'a'j belg'a'j art'ist'o'j kaj meti'ist'o'j. Tem'is pri du'dek bronz'aĵ'o'j tri metr'o'j'n alt'a'j, 800 ĝis 1200 kilo'gram'o'j'n pez'a'j, kiu'j reprezent'as la hero'a'n figur'o'n, pint'orel'a'n kaj dik'naz'a'n, bild'stri'e aper'int'a'n unu'a'foj'e en 1983 en la belg'a ĵurnal'o Le Soir.

Jen kiel la aŭtor'o pri'skrib'as la origin'o'n de si'a kat'o: „Iam, mi desegn'is plenridetantan Sinjor'in'o'n Kat'o sur la kovr'il'o de mi'a ge'edz'iĝ'a dank'kart'o, kaj en'e de ĝi vid'ebl'is Sinjor'o Kat'o, kiu ŝi'n rajd'is. Ĉio tiel komenc'iĝ'is! Iom post'e, kiam Le Soir pet'is, ke mi invent'u figur'o'n, mi memor'is pri la dank'kart'o. La best'et'o iĝ'is mi'a pro'parol'ant'o, kvazaŭ aktor'o, por kiu mi skrib'as skeĉ'o'j'n! Fakt'e, ali'a mi'o. Tra ĝi, mi liber'iĝ'as. Mi foj'foj'e lud'as per la fajr'o, sed tio est'as mi'a humur'ist'a rol'o!”

Geluck profit'as si'a'n kre'aĵ'o'n, si'a'n ali'mem'o'n, por vehikl'i si'a'j'n propr'a'j'n ide'o'j'n, ĉu politik'a'j'n (plej'oft'e mal'dekstr'ul'a'j'n), ĉu religi'a'j'n (daŭr'e kontraŭ'klerik'a'j'n), ĉu soci'a'j'n (ĉiam progres'em'a'j'n).

La Kat'o en Parizo

Sub la titol'o La Kat'o vag'as, la skulpt'aĵ'o'j cel'as unu'e gaj'ig'i la preter'pas'ant'o'j'n. „Per ĉi tiu'j du'dek verk'o'j, mi esper'as don'i al la publik'o ĝoj'o'n, rid'em'o'n kaj i'a'n sur'real'ism'a'n poezi'o'n, kia'n ni ŝat'as en Belgi'o”, dir'is Philippe Geluck.

Sed la art'ist'o hav'as ali'a'n pli serioz'a'n cel'o'n: per si'a'j humur'a'j poz'o'j kaj situaci'o'j – jen lud'ant'e flut'o'n, jen dis'prem'ant'e aŭtomobil'o'n („Ĉi-foj'e tem'as pri vetur'il'o frakas'it'a de kat'o”, dir'is Geluck), jen danc'ant'e vest'it'a per jup'et'o – li'a kat'o humur'e al'paŝ'as profund'a'j'n soci'a'j'n tem'o'j'n: Atlas'o port'ant'a ĉiel'a'n globus'o'n plen'plen'a'n je plast'a'j botel'o'j, Sankt'a Sebastiano martir'e tra'pik'it'a de krajon'o'j, alud'e al la viktim'o'j de la atenc'o kontraŭ la ĵurnal'ist'o'j de la semajn'a gazet'o Charlie-Hebdo ktp. Tiu'n art'event'o'n oni plan'is unu'e okaz'ig'i en april'o 2020, sed ĝi est'is prokrast'it'a pro la nun'a pandemi'o.

Kun mask'o ornam'it'a de traf'a esprim'o, „Vi'a rid'et'o mank'as al mi”, Geluck klar'ig'as: „Mi eg'e esper'as, ke ĉi tiu ekspozici'o anonc'os la re'mal'ferm'o'n de la kultur'ej'o'j, muze'o'j, kin'ej'o'j ... Tio ven'os.”

La Kat'o vag'os

Post Parizo, la du'dek kat'o'j vojaĝ'os tra la tut'a Franci'o – al dek'o da urb'o'j, i.a. Bordeaux, Caen, Lille, Mulhouse, Marseille – kaj re'ven'os al Bruselo en 2022. Se vi intenc'as akir'i unu el la skulpt'aĵ'o'j, se vi pret'as pag'i inter 300 000 kaj 400 000 eŭr'o'j'n, ne prokrast'u tio'n kaj rapid'u, ĉar 16 el 20 jam vend'iĝ'is. Tio'n far'ant'e, vi ne riĉ'ig'os Geluck sed part'o'pren'os en la financ'ad'o de ont'a Muze'o de la Kat'o, kiu'n la art'ist'o ŝat'us kre'i en 2024 en Bruselo.

Polemik'o pri la Kat'o

Tiu muze'o trov'iĝ'os proksim'e de la Reĝ'a Palac'o, centr'e de Bruselo, kaj dis'vast'iĝ'os sep-etaĝ'e sur 4000 m². Kvankam ĝi'a konstru'o ankoraŭ ne ek'is, petici'o kontraŭ ĝi kun'ig'as jam preskaŭ 5000 sub'skrib'int'o'j'n. Ĝi'n iniciat'is du art'ist'o'j, Denis De Rubber kaj Sandrine Morgante, kiu'j riproĉ'as al la projekt'o ĝi'a'n cel'o'n: „ĉef'e promoci'i la verk'ar'o'n de Philippe Geluck”. Ili bedaŭr'as, ke la brusela konsili'o ne prefer'as vid'ig'i ali'a'j'n art'verk'o'j'n de la Reĝ'a Muze'o, kiu'j kaŝ'e dorm'as en depon'ej'o de la muze'o, sed tiu'j'n de Geluck.

Philippe Geluck ne kompren'as la polemik'o'n: „Tiu muze'o nom'iĝ'os Muze'o pri la Kat'o kaj Humur'a Desegn'art'o. Mi intenc'as dis'volv'i tri fak'o'j'n: unu pri mi'a Kat'o, kiu util'os kiel al'log'il'o, ali'a'n kiu gast'ig'os por'temp'a'j'n ekspozici'o'j'n dediĉ'it'a'j'n al fam'a'j desegn'ist'o'j kiel Je'a'n Bosc, Sempé, Siné, Saul Steinberg aŭ Pierre Kroll. Kaj est'os lok'o dediĉ'it'a al la kat'a grav'ec'o en la histori'o kaj kultur'o de la hom'ar'o.”

Li sent'as si'n „profund'e vund'it'a” pro la petici'o kaj asert'as: „Se oni trov'os pli bon'a'n uz'cel'o'n por la konstru'aĵ'o, mi re'tir'iĝ'os kaj rezign'os pri la projekt'o.”

Kiu fin'e venk'os? Ĉu la opon'ant'ar'o al la muze'o aŭ ĉu la Geluck-a Kat'o? Afer'o daŭr'ig'ot'a ...

Pascal Vilain est'as emerit'a instru'ist'o. Li aktiv'as en sud-orient'a Franci'o kiel sekretari'o de la federaci'o Esperant'o-Provenc'o kaj redaktor'o de ĝi'a sam'nom'a gazet'o.

La meteorit'o, kiu ŝanĝ'is la mond'o'n

En la mal'fru'a vesper'o de la 26a de maj'o 1751 la ĉiel'o'n super la pitoresk'a vilaĝ'o Hraščina en la region'o Hrvatsko Zagorje en Kroati'o subit'e „tranĉ'is” meteorit'o kun form'o de lum'bril'a ruĝ'ard'a glob'o. Ĝi post'las'is mal'hel'a'n fum'a'n spur'o'n en la ĉiel'o. Mult'nombr'a'j vilaĝ'an'o'j ĉe'est'is tiu'n ne'ĉiu'tag'a'n kaj tim'ig'a'n spektakl'o'n. Pli-mal'pli super ili'a vilaĝ'o, la glob'o dis'iĝ'is en du pec'o'j'n. Sekv'is surd'ig'a eksplod'o, kaj ili fal'is sur ĵus plug'it'a'n kamp'o'n de la vilaĝ'an'o Mijo Koturn'as.

Tuj en la vilaĝ'o okaz'is ĝeneral'a konfuz'o; kaj ĉiu'j, puŝ'at'e de sci'vol'o, ek'kur'is al la lok'o, al kiu la meteorit'o fal'is. La pastr'o Jur'a'j Marešič ag'is trankvil'ig'e kaj ordon'is al la vilaĝ'an'o'j al'port'i ĉio'n, kio'n ili trov'os. La vilaĝ'an'o'j vid'is en la fal-lok'o du tru'o'j'n, el kiu'j ili el'fos'is du meteorit'o'j'n. Unu el ili pez'is 40 kilo'gram'o'j'n kaj en'bat'iĝ'is je 2 metr'o'j en la grund'o'n. La du'a pez'is 9 kilo'gram'o'j'n, kaj en'bat'iĝ'is en la grund'o'n iom pli ol unu metr'o'n. Ambaŭ meteorit'o'j est'is al'port'it'a'j al la pastr'o kaj provizor'e depon'it'a'j en la paroĥ'estr'ej'o'n.

Scienc'am'ant'a imperi'estr'o

Sam'temp'e, 200 kilo'metr'o'j'n nord'e, en Poĵuno (la hodiaŭ'a Bratislav'o) okaz'is kun'ven'o, kiu'n part'o'pren'is la imperi'estr'o Francisko la 1a de Loreno kaj la imperi'estr'in'o Maria Terez'a, sed ankaŭ la zagreba episkop'o Fra'nj'o Klobušicki. Ĉar mult'a'j hom'o'j en divers'a'j part'o'j de la imperi'o rimark'is la fal'o'n de la meteorit'o, la nov'aĵ'o pri tio rapid'e ating'is la imperi'estr'o'n. Bon'ŝanc'eg'o en la tut'a afer'o est'as, ke la meteorit'o fal'is dum la reg'ad'o de Francisko la 1a, ĉar li hav'is grand'a'n interes'o'n pri scienc'o. Precip'e grav'a est'as la fakt'o, ke la imperi'estr'o antaŭ ne'long'e est'is aĉet'int'a de iu kolekt'ant'o li'a'n kolekt'o'n de meteorit'o'j kaj mineral'o'j. Li tuj ordon'is al la zagreba episkop'o, ke li esplor'u la fal'o'n kaj liver'u la meteorit'o'n al li.

La episkop'o send'is du kanonik'o'j'n al Hraščina kun klar'a'j instrukci'o'j, kiel esplor'i la afer'o'n. La instrukci'o'j eĉ en'hav'is la demand'o'j'n, kiu'j'n la kanonik'o'j dev'is propon'i al la atest'ant'o'j. Laŭ la instrukci'o'j, la kanonik'o'j intervju'is ĉiu'j'n atest'ant'o'j'n kaj, sen sensaci'ism'o aŭ mistik'ism'o, verk'is latin'lingv'a'n raport'o'n kun la titol'o: Dokument'o pri la fal'o de la meteorit'o de Hraščina.

La pli grand'a pec'o de la meteorit'o kaj la detal'a dokument'ar'o send'iĝ'is al la imperi'estr'o. Kiel la sekv'ont'a'j event'o'j pruv'is, tio est'is grand'a scienc'a aventur'o, kiu ŝanĝ'os la mond'o'n. La pli mal'grand'a pec'o de la meteorit'o est'is, en ne'klar'a'j cirkonstanc'o'j, dis'ig'it'a en tri part'o'j'n. Unu pec'o est'is send'it'a al Zagrebo, la du'a al Poĵuno, kaj, ĉar la meteorit'o est'is fer'a, la tri'a pec'o rest'is en Hraščina, kie la vilaĝ'an'o'j kre'is el ĝi najl'o'j'n.

Mult'a'j imperi'an'o'j atest'is la fal'o'n de la meteorit'o, kaj inter ili est'is du pastr'o'j kaj du oficir'o'j deĵor'ant'a'j en la hungar'a urb'o Sigeto. Ili pret'ig'is raport'o'n, kiu en'hav'is du desegn'aĵ'o'j'n. Unu el ili montr'is la ĝeneral'a'n aspekt'o'n de tiu okaz'aĵ'o en la ĉiel'o, dum la ali'a konsist'is el ses skiz'o'j, kiu'j montr'is la ŝanĝ'o'j'n de la meteorit'a spur'o, antaŭ ol ĝi fal'is. Tiu valor'eg'a atest'o est'is send'it'a ankaŭ al la imperi'estr'o. Dank'e al tiu raport'o kaj ali'a'j atest'o'j, scienc'ist'o'j post'e esplor'ant'a'j tiu'n meteorit'o'n el'trov'is, ke ĝi mov'iĝ'is el la direkt'o de Nurenbergo en Bavari'o kaj super'flug'is Grac'o'n en Stiri'o.

Kvankam la imperi'estr'a kolekt'o jam en'hav'is mult'a'j'n meteorit'o'j'n, pro si'a grand'ec'o kaj akompan'ant'a dokument'ar'o la meteorit'o de Hraščina iĝ'is la fundament'o de la tut'a viena kolekt'o. Hodiaŭ la meteorit'o de Hraščina est'as part'o de daŭr'a ekspozici'o de la Natur'scienc'a Muze'o en Vieno, kies kolekt'o en'hav'as ĉirkaŭ 2400 meteorit'o'j'n, est'ant'e la tri'e plej grand'a en la mond'o. Je la du'a lok'o est'as la kolekt'o en la natur'scienc'a muze'o Smithsonian en Vaŝington'o (Uson'o), kaj je la unu'a est'as la Naci'a Institut'o por Polus'a'j Esplor'o'j en Tokio, kiu hav'as grand'a'n kolekt'o'n de meteorit'o'j el Antarkt'o.

Iom pli pri la histori'o

Mez'e de la 18a jar'cent'o oni kred'is, ke meteorit'o'j est'as part'o'j de ni'a ter'o, kiu'j, iel propuls'it'e en la aer'o'n kaj post'e influ'it'e de gravit'o, fal'as re'e'n al la ter'o. Scienc'ist'o'j ne'is la teori'o'n de Kopernik'o kaj blind'e kred'is je la teori'o de Aristotelo, kiu parol'is pri la dis'ig'o de la ĉiel'o kaj la ter'o, kaj pri la ne'ebl'o de miks'ad'o de afer'o'j inter ili. Uz'ant'e tiu'n teori'o'n, la kroat'a kronik'ist'o Baltazar Adam Krčelič el'pens'is klar'ig'o'n pri la hraŝĉina meteorit'o. Ĉar proksim'e trov'iĝ'is min'ej'o'j de fer'o, li dir'is, ke pro la grand'a ard'ec'o, kiu okaz'is dum tiu'j tag'o'j, la fer'a mas'o est'is ĵet'it'a el la min'ej'o en la aer'o'n. Tiu'j fer'a'j er'o'j kun'iĝ'is en la aer'o kaj form'is glob'o'n, kiu pro la gravit'o fal'is sur la ter'o'n.

Dum mal'long'a temp'o tiu teori'o est'is publik'e akcept'at'a, sed, laŭ post'a'j esplor'o'j kaj el'trov'o'j, ni pov'as dir'i, ke la meteorit'o de Hraščina mark'is mejl'o'ŝton'o'n en la scienc'a al'ir'o al meteorit'o'j. Mult'a'j atest'ant'o'j kaj detal'a ne'superstiĉ'a raport'o mark'is la turn'o'n en la interpret'o de la origin'o de meteorit'o'j.

Eĉ ne unu meteorit'o, kiu ĝis tiam fal'is sur la ter'o'n, hav'is tiom da atest'ant'o'j kaj tiel detal'a'n raport'o'n. Jam du'on'jar'cent'o'n post'e, ankoraŭ unu el'trov'o kontribu'is al tio, ke la ĝis'tiam'a'j mis'a'j teori'o'j est'u definitiv'e for'las'it'a'j. La direktor'o de la imperi'estr'a teĥnologi'a kolekt'o, Alo'is von Beckh-Widmanstätten, en 1808 analiz'is plat'et'o'n de la meteorit'o de Hraščina. En la fer'a-nikel'a struktur'o de la meteorit'o li mal'kovr'is interes'a'j'n lini'o'j'n, kiu'j inter'sekc'iĝ'is regul'e. Analiz'ant'e tre detal'e tiu'n el'trov'o'n, li pruv'is, ke tia'j lini'o'j en metal'o pov'as ek'est'i nek sur la ter'o, nek en laboratori'o'j, sed nur en inter'planed'a spac'o. Tiel est'is definitiv'e pruv'it'e, ke meteorit'o'j hav'as ekster'ter'a'n origin'o'n. Tiu'j'n lini'o'j'n en scienc'a literatur'o oni nom'as struktur'o'j Widmanstätten.

La nov'a viv'o de la meteorit'o

Kvankam la meteorit'o est'is dum ĉiu'j tiu'j jar'o'j tre kon'at'a en scienc'a'j rond'o'j, en Hraščina ĝi est'is preskaŭ forges'it'a. Kiu sci'as, kiom long'e tio daŭr'int'us, se en 1991 kon'at'a kroat'a esperant'ist'in'o kaj la esperant'a verk'ist'in'o Spomenka Štimec ne komenc'int'us re'nov'ig'i mal'nov'a'n bien'o'n de nobel'o'j Belošević en Hraščina. Re'nov'ig'ant'e la bien'o'n, sinjor'in'o Štimec de'pren'is la cent'jar'a'n polv'o'n de sur riĉ'a kultur'a kaj histori'a hered'aĵ'o de la region'o de Hraščina. Krom re'viv'ig'o de mult'a'j rakont'o'j el la histori'o de la bien'o, ek'de 1995 tie okaz'as la renkont'iĝ'o'j de la meteorit'o de Hraščina, kiu'j fleg'as la memor'o'n pri la fal'o de la meteorit'o. Dum 25 jar'o'j la aranĝ'o'j'n pri la meteorit'o en Hraščina organiz'is Kroat'a Esperant'o-Lig'o, kaj en la last'a'j 9 jar'o'j ili'n kun'organiz'as Esperant'o-Societ'o Trixini el Hraščina. Al la renkont'iĝ'o'j ven'as interes'at'a'j gast'o'j el la tut'a mond'o, kaj al tiu mond'o de'nov'e for'ir'as la rakont'o pri la fajr'a glob'o, kiu elekt'is Hraščina por al'ter'iĝ'i, kaj kiu ŝanĝ'is la direkt'o'n de la scienc'a rad'o.

Ek'de 2004 en la bien'o okaz'as unu pli'a aranĝ'o, kiu met'as Hraščina sur la kultur'a'n map'o'n de Eŭrop'o. Tio est'as la renkont'iĝ'o de esperant'lingv'a'j verk'ist'o'j, kiu ĉiu'jar'e al la mal'grand'a Hraščina al'port'as almenaŭ unu kon'at'a'n verk'ist'o'n. Kiel kutim'e, et'a ŝton'o ek'ir'ig'as lavang'o'n. En 2009, ĉe la lok'o de la fal'o de la meteorit'o, est'is star'ig'it'a ĝi'a model'o je natur'a grand'ec'o. Per star'ig'o de tiu memor'sign'o, la meteorit'o re'ven'is hejm'e'n en simbol'a manier'o. Ĉi-jar'e oni fest'as la 270-jar'iĝ'o'n de la fal'o de la meteorit'o per plur'a'j scienc'a'j kaj kultur'a'j program'er'o'j.

Faruk Islamović est'as maŝin'a inĝenier'o el Zagrebo. Li'a'j hobi'o'j est'as mont'grimp'ad'o kaj vojaĝ'o'j.

Re'mal'kovr'o post 170 jar'o'j

Indoneziaj ornitolog'o'j kaj bird'am'ant'o'j de la tut'a mond'o entuziasm'e ĝoj'kri'as: ili re'mal'kovr'is bird'o'n, pri kiu oni kred'is, ke ĝi jam for'mort'is antaŭ pli ol 170 jar'o'j. Tem'as pri la bird'o, kiu hav'as la scienc'a'n nom'o'n Malacocincla perspicillata.

Mal'kovr'o

La bird'o'n mal'kovr'is du loĝ'ant'o'j en la provinc'o Kalimantano (insul'o Borne'o, Indonezio). Muhammad Suranto kaj Muhammad Rizka Fauzan pluk'is arb'ar'frukt'o'j'n en pluv'arb'ar'o proksim'e al si'a hejm'o pas'int'oktobr'e, kiam ili hazard'e ek'vid'is ne'kon'at'a'n bird'o'n. Ili sukces'e kapt'is kaj fot'is ĝi'n kaj post'e el'las'is ĝi'n re'e'n en la natur'o'n. Pri si'a mal'kovr'o ili tuj inform'is lok'a'j'n organiz'aĵ'o'j'n por protekt'ad'o de bird'o'j. Spert'a'j ornitolog'o'j post reciprok'a'j konsult'ad'o'j konfirm'is, ke tem'as pri Malacocincla perspicillata kun fort'a bek'o, ĉokolad'brun'a kolor'o kaj nigr'a stri'o tra la okul'o.

Pri'skrib'o

La bird'o'n unu'e scienc'e pri'skrib'is en 1850 la franc'a natur'scienc'ist'o kaj ornitolog'o Charles-Luci'e'n Bonapart'e (1803-1857, nev'o de la imperi'estr'o Napoleono) sur'baz'e de sekc'it'a specimen'o de unu bird'o, kiu'n kapt'is la german'a geolog'o Carl Schwaner (1817-1851) dum si'a'j ekspedici'o'j en la 1840aj jar'o'j en la tiam'a Nederlanda Hindio. De tiam ĉi tiu'n kant'o'bird'o'n ĉirkaŭ'is divers'a'j mister'o'j. Ankaŭ ĉiu'j pli'a'j klopod'o'j de ornitolog'o'j re'mal'kovr'i ĝi'n mal'sukces'is, kaj tial la sol'a pruv'o de ĝi'a ekzist'ad'o ĝis hodiaŭ rest'is nur unu muze'a sekc'it'a individu'o kun hel'flav'a vitr'a okul'o de la 19a jar'cent'o.

Ĉi tiu rimark'ind'a mal'kovr'o montr'as, ke natur'o ankoraŭ hav'as si'a'j'n sekret'o'j'n. Malgraŭ tio, ke la hom'ar'o pli kaj pli detru'as ĝi'n, ĝi ĉiam pov'as agrabl'e surpriz'i ni'n.

Detal'o'j pri la re'mal'kovr'o kaj fot'o de la bird'o est'as publik'ig'it'a'j en la oficial'a bulten'o pri azi'a'j bird'o'j (BirdingAsia). Pli da inform'o'j hav'ebl'as angl'a'lingv'e ĉe https://www.orientalbirdclub.org/club-news.

Juli'us Hauser est'as emerit'a ambasador'o de Slovaki'o. Li esperant'ist'iĝ'is kiel mem'lern'ant'o en 2010.

Sirio

Chris Van Thielen vol'as mend'i manĝ'o'n de siria restoraci'o en Antverpeno, sed pet'as, ke ŝi'a fil'o far'u tio'n, ĉar mank'as al ŝi mon'o en ŝi'a kont'o. „Mi re'pag'os al vi la ven'ont'a'n semajn'o'n.” Decid'it'e, far'it'e. Kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e Chris re'ĝir'as la kost'o'j'n al si'a fil'o, rond'ig'as la sum'o'n, kaj kiel pag'kial'o'n ŝi al'don'as simpl'e „Sirio”. Li ja sci'as, pri kio tem'as. Kial do menci'i ampleks'e „Jen la mon'o por la siria manĝ'o”?

Sed kelk'a'j'n sekund'o'j'n post la pag'o en ŝi'a bank-apo aper'as la mesaĝ'o: „Bv. tuj inform'i vi'a'n bank'o'n pri la cel'o de vi'a pag'o kun menci'o ‚Sirio’.” Kaj du minut'o'j'n post'e ret'mesaĝ'o: „Kiel financ'a entrepren'o grav'as al ni hav'i super'rigard'o'n pri la pag'o'j de ni'a'j klient'o'j. Bv. inform'i ni'n sen'prokrast'e pri la cel'o de la pag'o kun pri'skrib'o ‚Sirio’. Se ni ne ricev'os respond'o'n baldaŭ, ni dev'os trans'don'i la detal'o'j'n de vi'a pag'o al la polic'o.”.

La fil'o de Chris inform'as la bank'o'n, ke tem'as pri re'pag'o de kost'o'j de siria restoraci'o. Ĝi akcept'as la klar'ig'o'n. Li tamen sci'vol'as, ĉu ver'e bank'o'j leg'as ĉiu'j'n pag'kial'o'j'n de ĉiu'j transakci'o'j kaj plu enket'as. Lotta de Meulenaere de la financ'a apo Payconiq by Bancontact klar'ig'as: „Ĉiu bank'o hav'as il'o'j'n, kiu'j aŭtomat'e kontrol'as la pag'kial'o'j'n per sekret'a'j algoritm'o'j kun la cel'o detekt'i fraŭd'o'n kaj teror'ism'o'n.” Ke la vort'o „Sirio”, ebl'e kombin'e kun rond'a sum'o, est'as part'o de tiu sekret'a algoritm'o, iĝ'is do nun kon'at'e!

Silent'iĝ'is film'princ'id'in'o cindr'ul'in'o

La film'mond'o perd'is grand'a'n legend'o'n. La 9an de juni'o 2021 for'pas'is la 68-jar'a ŝat'at'a ĉeĥ'a aktor'in'o Libuše Šafránková. Ŝi inter'naci'e fam'iĝ'is per la super'bel'a film'fabel'o Tři oříšky pro Popelku (Tri avel'o'j por cindr'ul'in'o), kie ŝi 19-jar'a jam aktor'is la ĉef'a'n rol'o'n. Ĉi tiu fabel'o en mult'a'j land'o'j est'as ĝis hodiaŭ regul'a part'o de la krist'nask'a televid-program'o por infan'o'j kaj plen'kresk'ul'o'j.

Aktor'ad'o

Šafránková nask'iĝ'is la 7an de juni'o 1953 en la histori'a urb'o Brno, kie ŝi pas'ig'is si'a'n infan'aĝ'o'n. Jam kiel infan'o ŝi vizit'ad'is teatr'a'j'n rond'et'o'j'n kaj gajn'ad'is en divers'a'j deklam-konkurs'o'j. Ŝi fin'stud'is aktor'ad'o'n ĉe la konservatori'o en si'a ge'patr'a urb'o kaj post'e decid'is serĉ'i si'a'n teatr'a'n feliĉ'o'n en la ĉef'urb'o Prago. Ek'de 1972 ŝi est'is membr'o de la lok'a aktor'a klub'o kaj ek'de 1992 aktor'is en la praga naci'a teatr'o, kie ŝi don'is form'o'n al nombr'eg'o da teatr'a'j rol'o'j.

Ŝat'at'a'j film'o'j

Šafránková jam en la aĝ'o de 17 jar'o'j bon'eg'e debut'is en la televid'film'o Babička (Avi'nj'o), film'it'a laŭ roman'o de la ĉeĥ'a verk'ist'in'o Božena Němcová, en kiu la aŭtor'in'o re'memor'as si'a'n infan'aĝ'o'n, kiam ŝi'n kaj ŝi'a'j'n ge'frat'o'j'n eduk'is simpl'a, sed saĝ'a av'in'o.

Sekv'is ali'a'j kon'at'a'j kaj ŝat'at'a'j film'o'j, en kiu'j Šafránková lud'is sent'em'a'j'n vir'in'o'j'n kun sent'o ne nur por lirik'o, humur'o kaj komedi'o, sed ankaŭ por dram'o. Dum si'a kre'em'a viv'o ŝi far'is pli ol 80 film'o'j'n. Inter la ne'forges'ebl'a'j film'o'j, kiu'j daŭr'e projekci'iĝ'as en Ĉeĥi'o kaj Slovaki'o pro la grand'a ŝat'o, est'as Jak utopit doktor'a Mráčka aneb Kon'ec vodníků v Čechách (Kiel dron'ig'i d-ro'n Mráček aŭ La fin'o de la niks'o'j en Bohemi'o), Princ a večernice (Reĝ'id'o kaj vesper'stel'o), Vrchní, prchni! (Kelner'o, fuĝ'u!), Sůl nad zlato (Sal'o pli ol or'o), Vesničko má středisková (Mi'a vilaĝ'et'o pitoresk'a), Kolja, Báječná léta pod psa (Mir'ind'a'j jar'o'j sub la hund'o) kaj ali'a'j.

Ŝi last'e aper'is antaŭ la kamera'o'j antaŭ sep jar'o'j en la slovak'a-ĉeĥ'a film'o Rukojemník (Ostaĝ'o), film'it'a en Bratislav'o, kie ŝi form'is ĉarm'a'n ge'edz'a'n par'o'n kun Mil'a'n Lasica.

Honor'a lok'o

Šafránková ricev'is en Ĉeĥi'o la prestiĝ'a'n film'premi'o'n Český lev (Ĉeĥ'a Leon'o - vitr'a statu'o de leon'o) pro si'a art'ist'a kaj profesi'a kontribu'o en la film'o Kolja. En 2008 ŝi gajn'is en enket'o de la ĉeĥ'a televid'o sub la nom'o Stel'o de mi'a kor'o, kiu ŝi'n supr'e'n'port'is sur la piedestal'o'n de la plej popular'a ĉeĥ'a aktor'in'o. Oktobr'e 2015 la ĉeĥ'a prezid'ant'o Miloš Zeman al'juĝ'is al Šafránková la medal'o'n Pro Merit'o'j en la kamp'o de art'o.

For'pas'o

En novembr'o 2014 kurac'ist'o'j diagnoz'is ĉe ŝi pulm'o'kancer'o'n, kiu post'e re'aper'is, kaj fin'e la aktor'in'o for'pas'is du tag'o'j'n post modest'a fest'o de ŝi'a 68a dat're'ven'o.

Profund'a'n kondolenc'o'n al la post'rest'int'o'j esprim'is la plej alt'a'j reprezent'ant'o'j de Ĉeĥi'o. La nov'aĵ'o'j pri ŝi'a mort'o ating'is ankaŭ german'a'j'n, aŭstr'a'j'n kaj svis'a'j'n amas'komunik'il'o'j'n.

Juli'us Hauser est'as emerit'a ambasador'o de Slovaki'o. Li esperant'ist'iĝ'is kiel mem'lern'ant'o en 2010.

Grand'a hered'aĵ'o de mal'grand'a gigant'o

La for'pas'int'a prezid'ant'o de la entrepren'ar'o Samsung, Le'e Kun-hee (1942-2020), post'las'is kiel hered'aĵ'o'n ne nur enorm'a'n mon'sum'o'n, sed ankaŭ amas'eg'o'n da valor'a'j art'aĵ'o'j.

Mal'grand'a gigant'o

La „mal'grand'a gigant'o”, kiu korife'is la kolos'a'n entrepren'ar'o'n, est'is ankaŭ mecenat'o de art'o. Li kolekt'is dum si'a viv'o 23 000 art'aĵ'o'j'n, inkluziv'e 14 naci'a'j'n trezor'o'j'n kaj 46 trezor'o'j'n ¹. La valor'o de la tut'a kolekt'o est'as ekspertiz'it'a je proksim'um'e tri du'ilion'o'j da ŭonoj aŭ 2,2 miliard'o'j da eŭr'o'j, tamen laŭ fak'ul'o'j la aktual'a merkat'a prez'o super'as dek du'ilion'o'j'n da ŭonoj aŭ 7,4 miliard'o'j'n da eŭr'o'j. La hered'ant'o'j anonc'is en april'o, ke ili donac'os la pli'mult'o'n de la kolekt'o al naci'a'j kaj soci'a'j instituci'o'j. Laŭ valor'o kaj divers'ec'o, la ampleks'o de la donac'it'a'j art'aĵ'o'j est'as sen'precedenc'a en'land'e kaj ekster'land'e, eĉ pli grand'a ol tiu de la kolekt'o de Peggy kaj David Rockefeller.

Donac'it'a'j art'aĵ'o'j

La list'o de la donac'it'a'j art'aĵ'o'j inkluziv'as aprez'ind'a'j'n pentr'aĵ'o'j'n kiel la pejzaĝ'o de Jeong Se'o'n (1676-1759), naci'a trezor'o, kaj la last'a pentr'aĵ'o de Gim Hongdo (1745-1806?). Ĉi tiu'j, kun vast'a gam'o de art'aĵ'o'j konsist'ant'a el antikv'a'j pentr'aĵ'o'j, kaligraf'aĵ'o'j, porcelan'aĵ'o'j, metal'a'j kaj ŝton'a'j skulpt'aĵ'o'j, est'as donac'it'a'j al la Naci'a Muze'o de Korei'o.

La pli'mult'o de la 2200 pentr'aĵ'o'j de kore'a'j modern'a'j kaj nun'temp'a'j art'ist'o'j, inkluziv'e de tiu'j de Park Soo Keun, Le'e Jung Seop kaj Jang Wook Jin, est'as donac'it'a'j al la Naci'a Muze'o de Modern'a kaj Nun'temp'a Art'o'j. Ali'a'j est'as asign'it'a'j al lok'a'j pinakotek'o'j, jam fak'a'j pri la respond'a art'ist'o aŭ reprezent'ant'a'j ties provinc'o'n.

Ne mank'as ankaŭ pentr'aĵ'o'j de impresionism'o kaj ali'a'j okcident'a'j stil'o'j. En la list'o de 1300 okcident'a'j art'aĵ'o'j trov'ebl'as iu'j de renom'a'j pentr'ist'o'j kiel Claude Mon'et, Paul Gauguin, Pierre-Auguste Renoir, Camille Pissarro, Marc Chagall, Salvador Dalí, Pablo Picasso, Mark Rothko kaj mult'a'j ali'a'j.

La muze'o Le'e Kun-hee

Anstataŭ dis'lok'i la hered'it'a'j'n art'aĵ'o'j'n al unu'op'a'j instituci'o'j, konvink'e lev'iĝ'as ankaŭ opini'o'j establ'i nov'a'n muze'o'n por en'ten'i la tut'a'n kolekt'o'n de Le'e Kun-hee. Fak'ul'o'j emfaz'as la neces'o'n de tia muze'o atribu'ot'a honor'e al la kolekt'int'o, kiel la muze'o Guggenheim (1937) en Nov'jork'o aŭ la galeri'o Tretjakov (1856) en Moskvo. Plur'a'j municip'o'j jam pretend'as est'i la plej taŭg'a kandidat'o por la fascin'a instituci'o, kiu sen'dub'e al'log'os mult'e da rigard'ant'o'j kaj turist'o'j.

1. Laŭ la kore'a leĝ'o oni divid'as grav'a'j'n kultur'aĵ'o'j'n en du nivel'o'j'n: „naci'a'j trezor'o'j” kaj „trezor'o'j”. Apart'e pli grav'a'j trezor'o'j est'as nom'at'a'j „naci'a'j trezor'o'j” kaj protekt'at'a'j de la ŝtat'o. La 1an de januar'o 2021 ekzist'is 332 naci'a'j trezor'o'j kaj 2017 trezor'o'j.

Cho Sung Ho est'as eks'profesor'o pri biologi'o kaj aktiv'is en la mov'ad'o inter'ali'e kiel ĉef'redaktor'o de la gazet'o La Esper'o el Korei'o.

La gaj'a art'o de karikatur'o

„Karikatur'o est'as sintez'o de art'o, saĝ'ec'o kaj humur'o. En la tut'a bild'art'o, la plej alt'a'n grad'o'n de simbol'ec'o posed'as la art'o de karikatur'o, kiu per si'a esprim'aĵ'o tra'viv'ig'as grand'a'j'n ide'o'j'n, oft'e ekstrem'a'j'n, je ne'lim'ig'it'a potenc'o. La aŭtor'o'j-karikatur'ist'o'j, per si'a art'o sen'vort'a, est'as ja el'star'a'j pens'ul'o'j. La fenomen'o de karikatur'o viv'as tra la politik'a'j koncept'o'j kaj konflikt'o'j de la grand'a'j ideologi'o'j, struktur'ant'e ties mesaĝ'o'n per la art'o de humur'o kaj satir'o, instig'at'e de la kritik'a pens'o, cert'ig'ant'e por si la misi'o'n de ten'ad'o, re'nov'ig'ad'o kaj plu'viv'ad'o de la ver'o.”

La ĉi-supr'a'j vort'o'j de la renom'a alban'a karikatur'ist'o Bujar Kapexhiu el Tiran'o, instig'is intervju'i ali'a'n renom'a'n karikatur'ist'o'n el Ferizaj, Kosovo, sinjor'o'n Imri Musli'u.

Musli'u: Mi komenc'is verk'i karikatur'o'j'n ek'de mi'a student'iĝ'o en 1981, kiam la por'student'a gazet'o Bot'a e Re (La Nov'a Mond'o) de Priŝtin'o publik'ig'is ili'n. La unu'a'n ekspozici'o'n mi mal'ferm'is en la jar'o 2001 kaj la du'a'n nun en 2021. Inter'temp'e, mi aktiv'iĝ'is en la asoci'o de la karikatur'ist'o'j Thumbi (Pik'il'o) kaj post'e en Hithi (Urtik'o), kiu'j aranĝ'is ankaŭ inter'naci'a'j'n ekspozici'o'j'n. En la inter'naci'a festival'o de karikatur'o'j en 2019 part'o'pren'is 317 aŭtor'o'j el 51 land'o'j kaj prezent'iĝ'is 1350 verk'o'j. En la jar'o 2020 part'o'pren'is 360 aŭtor'o'j el 53 land'o'j kun 1650 verk'o'j. Ĉi-jar'e est'is en'tut'e 260 aŭtor'o'j el 53 land'o'j kun 1082 verk'o'j.

Musli'u: Ĉi-jar'e oni prezent'is nur sen'tekst'a'j'n karikatur'o'j'n kaj la ĉef'tem'o est'is „Antaŭ'juĝ'o'j”.

Musli'u: La aŭtor'o'j prezent'is la antaŭ'juĝ'o'j'n laŭ la vid'punkt'o de la divers'a'j popol'o'j. Sed en la liber'a'j tem'o'j ili pri'trakt'is el'migr'ad'o'n, liber'ec'o'n de pres'ad'o, liber'ec'o'n de mov'iĝ'o, hom'a'j'n rajt'o'j'n, la nutr'o'proviz'ad'o'n, klimat'a'j'n problem'o'j'n, pac'o'n kaj milit'o'n, protekt'ad'o'n/detru'ad'o'n de la medi'o, genr'a'n egal'ec'o'n kaj mal'egal'ec'o'n kaj mult'e pli.

MONATO: Ĉu tiu inter'naci'a ekspozici'o grav'as ankaŭ por la agnosk'o de la ŝtat'o Kosovo?

Musli'u: Cert'e jes. La festival'o montr'is, ke art'o super'as politik'o'n, ĉar en la ekspozici'o part'o'pren'is ankaŭ art'ist'o'j el land'o'j, kies reg'ist'ar'o'j ne jam agnosk'is Kosovon (Rusio, Rumani'o, Hispanio, Greki'o, Ĉini'o, Brazilo, Azerbajĝano kaj ali'a'j).

Musli'u: En 2019 gajn'is la unu'a'j'n tri premi'o'j'n Alireza Pakdel el Irano, Seyran Nasirov Caferli el Azerbajĝano, Shahroki Heidari el Irano; en 2020 Dieg'o Feld el Argentino, Aleksej Kivokurcev el Rusio, Seyran Nasirov Caferli el Azerbajĝano. La premi'o'j'n por 2021 gajn'is Leon'id Storoĵuk el Ukrainio, Armin Ganjdej el Irano kaj Oleksij Kustovski, ankaŭ el Ukrainio.

MONATO: Sinjor'o Imri, mi'n impres'is verk'o vi'a titol'it'a „La Pont'o de Sirato”. Kio'n ĝi signif'as?

Musli'u: En la islam'a mit'ologi'o tiu pont'o trov'iĝ'is en la trans'a mond'o, ĝi pas'is super la infer'o kaj konduk'is al paradiz'o, sed por iu'j ĝi est'as tre mal'dik'a kiel har'et'o kaj mal'facil'e trans'pas'ebl'a. Laŭ la mit'ologi'o la pek'ul'o'j en'fal'is en la fajr'o'n, ĉar ili ne pov'is tra'pas'i tiu'n pont'o'n. Ankaŭ en ni'a mond'o ne facil'as al'paŝ'i al ni'a cel'o, sed ni'a voj'o simil'as al la Pont'o de Sirato, t.e. ne ĉiu'j ating'as la ali'a'n ekstrem'o'n, sed en'fal'as.

Bardhyl Selimi (1945) stud'is matematik'o'n en la universitat'o de Tiran'o. Li est'as kun'labor'int'o de Piv. Pro si'a rol'o en la pli'fort'ig'o de la alban'a Esperant'o-mov'ad'o li est'is honor'it'a per Diplom'o pri El'star'a Ag'ad'o de Universal'a Esperant'o-Asoci'o.

Plej grand'a naci'o

Ĉi tiu rakont'o est'as part'e aŭtent'a, kaj part'e fikci'a. Kio est'as ver'a, kaj kio mal'ver'as, ne tre interes'as la bon'a'j'n loĝ'ant'o'j'n de Bailenambeann.

Bailenambeann [baljenamjan] est'as trankvil'a kamp'ar'a urb'et'o en Irlando. Kutim'e neni'o grav'a okaz'as tie, sed en la sep'dek'a'j jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o al'ven'is fremd'ul'o, kiu nom'iĝ'is Albisturo Kvinke. Kiam oni demand'is, de kie li de'ven'as, li dir'is, ke li est'as ĉili'an'o. Li ne klar'ig'is la origin'o'n de si'a strang'a nom'o. Laŭ'ŝajn'e Albisturo fuĝ'is al Irlando kun grup'o de ĉiliaj rifuĝ'int'o'j, kiu eskap'is de la persekut'ad'o far'e de la diktator'o general'o Pinochet. Albisturo rakont'is, ke kiam li est'is jun'a student'o, li registr'is si'n por far'i special'a'n kurs'o'n en Bon'aer'o. En tiu jar'o (1973) okaz'is la puĉ'o kontraŭ Salvador Allende, la demokrat'e elekt'it'a prezid'ant'o de Ĉilio. Ŝajn'as, ke iu'tag'e, tuj antaŭ tiu ŝtat'renvers'o, Albisturo renkont'is sur strat'o en la argentina ĉef'urb'o iu'n angl'a'n instru'ist'o'n, kun kiu li kon'at'iĝ'is en Santiag'o. Tiu vir'o, kiu est'is tre dekstr'a konservativ'ul'o kaj tut'e ne ŝat'is la social'ism'a'n Allende, kontent'e dir'is al Albisturo, ke baldaŭ la uson'a reg'ist'ar'o instig'os la for'ig'o'n de la ĉilia prezid'ant'o. Post'e tio fakt'e okaz'is, malgraŭ tio, ke Allende est'is demokrat'e elekt'it'a. Albisturo, kun'e kun grup'o'j de si'a'j universitat'a'j koleg'o'j en Bon'aer'o, kiu'j konsist'is el kaj argentin'an'o'j kaj ĉili'an'o'j, prov'is vojaĝ'i al Santiag'o por marŝ'ant'e apog'i la ĉiliajn student'o'j'n, kiu'j tiam sur'strat'e manifestaci'is kontraŭ la puĉ'o. Nur Albisturo sukces'is tra'pas'i la land'lim'o'n, kaj tuj li est'is arest'it'a. Feliĉ'e, influ'hav'a amik'o de li'a patr'o ebl'ig'is li'a'n liber'ig'o'n, kaj Albisturo sukces'is ven'i al Irlando, kie li ricev'is azil'o'n.

Grup'o de ĉiliaj rifuĝ'int'o'j jam loĝ'is en la sud-irlanda urb'o Port Láirge, kaj li al'iĝ'is al ili. En tiu urb'o li sukces'is trov'i taŭg'a'n, kvankam modest'a'n posten'o'n.

Post plur'a'j jar'o'j en la sud'o, li emerit'iĝ'is kaj trans'lok'iĝ'is al Bailenambeann, kie li, pro si'a simpati'a karakter'o, baldaŭ est'is akcept'it'a de la loĝ'ant'ar'o.

Pro la kovim-virus'o Albisturo dum preskaŭ tut'a jar'o apenaŭ pov'is for'las'i la dom'o'n, sed feliĉ'e, dank'e al la ĝeneral'a vakcin'ad'o kontraŭ la virus'o, li last'a'temp'e pov'is ricev'i lim'ig'it'a'n nombr'o'n da vizit'ant'o'j en si'a hejm'o.

Pas'int'somer'e la veter'o est'is sufiĉ'e bon'a por ebl'ig'i, ke li sid'u en la ĝarden'o, do li'a amik'o Pat Breathnach [branaĥ], kiu en pli normal'a'j temp'o'j venad'is ĉiu'j'aŭd'e por babil'i kaj trink'i glas'o'n da bier'o, iu'tag'e decid'is spit'i la virus'o'n kaj re'foj'e vizit'i la hejm'o'n de Albisturo. Do la du'op'o trov'iĝ'is trankvil'e sid'ant'e sub la ombr'o de la pom'arb'o'j en li'a ĝarden'o. Kun'e, laŭ'kutim'e, ili klopod'is solv'i la pli grav'a'j'n problem'o'j'n de la mond'o, kaj filozofi'is pri la signif'o de la hom'a ekzist'o.

– Mi ne tro ŝat'is la last'a'n prezid'ant'o'n de Uson'o, sed mi esper'is, ke la nov'a – laŭ'ŝajn'e mild'a kaj modest'a sinjor'o – est'os mal'pli pretend'em'a ol li'a antaŭ'ul'o. Tamen, kiam li est'is en Eŭrop'o por la pint'a konferenc'o, li asert'is, ke nun li'a land'o est'as re'foj'e la Gvid'ant'o de la mond'o. Laŭ mi'a opini'o tio ŝajn'is iom pretend'em'a.

– Aĥ! Halt'u, Pat!! Sed ĉu li ne prav'is? Uson'o est'as ja la plej potenc'a kaj influ'hav'a el la naci'o'j, do li rajt'as almenaŭ nom'i si'n ĉef'o de la demokrat'a okcident'o.

– Absolut'e ne, mi'a kar'a Albisturo! – respond'is Pat. – Uson'o est'as tre vast'a land'o kun impon'a fort'o, sed la termin'o'j „grand'a” kaj „grav'a” tut'e ne rilat'as al dimensi'o'j aŭ milit'a potenc'o. Napoleono est'is hom'o de mal'alt'a statur'o, tamen la histori'ist'o'j rigard'as li'n grand'a vir'o.

– Mal'prav'e ... Pri Napoleono, jes, ja. Sed tio est'as sen'rilat'a ĉikan'aĵ'o. Mi iam leg'is libr'o'n, kiu rakont'is, ke en Afrik'o est'as grup'o de trib'an'o'j, kies di'o est'as et'a insekt'o kiel gril'o, tamen por ili ĝi est'as potenc'a di'aĵ'o.

– Ni ne parol'as pri izol'it'a'j trib'an'o'j, sed pri civiliz'it'a'j popol'o'j kiel ni.

– Ĉu vi sci'as, kiu naci'o est'as la plej grand'a el ĉiu'j? – demand'is Pat.

– Stult'aĵ'o! Kiel vi pov'as asert'i, ke et'a insul'et'o je la okcident'a ekstrem'aĵ'o de Eŭrop'o est'as grav'a aŭ grand'a?

– Facil'e. Unu'e, Irlando est'as la naci'o, kiu sav'is tut'a'n Eŭrop'o'n de barbar'ism'o kaj establ'is la civilizaci'o'n. Tio est'as pruv'it'a. Ĉu vi ne leg'is la libr'o'n de Thomas Cahill Kiel la irland'an'o'j sav'is la civilizaci'o'n? Tiu libr'o furor'as en Uson'o. Cahill rakont'as, kiel la sankt'ul'o Patrik'o instru'is alfabet'ig'o'n kaj kler'o'n ĉi tie en Irlando, kre'ant'e la kondiĉ'o'j'n, kiu'j ig'is ni'a'n land'o'n „insul'o de sankt'ul'o'j kaj kler'ul'o'j”, konserv'ant'e la okcident'a'n kultur'o'n en epok'o, dum la barbar'o'j svarm'is tra Eŭrop'o. Tiel la kontinent'o evolu'is de la klasik'a roma period'o al la mez'epok'a.

– Absolut'e ne! Sen la irland'an'o'j tiu trans'form'ad'o ne est'us ebl'a. La irlandaj monaĥ'o'j kaj skrib'ist'o'j kopi'is manuskript'o'j'n de grek'a'j kaj latin'a'j verk'ist'o'j, kaj pagan'a'j kaj krist'an'a'j. Sam'temp'e Eŭrop'o est'is perd'ant'a por ĉiam si'a'j'n bibliotek'o'j'n kaj kler'ad'o'n. Irlandaj klerik'o'j kaj kler'ist'o'j el'ir'is por kun'port'i tiu'n kultur'o'n al la tut'a kontinent'o.

– La irlanda sankt'ul'o Kolumb'o civiliz'is Skot'land'o'n. De la et'a insul'o Ion'a, la krist'an'a kultur'o dis'vast'iĝ'is al nord'a Angli'o, dank'e al hom'o'j kiel sankt'a Aidano, al Svis'land'o per sankt'a Gal'o, al Italio per sankt'a Kolumbano, kaj tiel plu, kaj tiel plu. Fin'fin'e, la krist'an'a civilizaci'o kaj ties kultur'o ating'is eĉ la for'a'j'n land'o'j'n de Rusio kaj Skandinavi'o.

– Sed la tiel nom'at'a'j krist'an'a'j naci'o'j far'is mult'e da damaĝ'o en Amerik'o. Ili mis'trakt'is la indiĝen'o'j'n, ŝtel'is ili'a'n teritori'o'n, kaj detru'is ili'a'j'n propr'a'j'n kultur'o'j'n.

– Rigard'u, est'as preskaŭ neni'u land'o en la mond'o, en kiu ĉiu'jar'e ne est'as fest'o por la naci'a tag'o de Irlando, la tag'o de sankt'a Patrik'o. Oni celebr'as ĝi'n en Nov'jork'o, Berlino, Parizo, Moskvo, eĉ en Pekino! Tio ne okaz'as en iu ajn ali'a naci'a tag'o. Nur en la irlanda!

– Fakt'e, kiam mi vojaĝ'as, mi surpriz'iĝ'as pro la fakt'o, ke en ĉiu land'o, kiu'n mi vizit'is, est'as irlanda trink'ej'o, kie oni pov'as trink'i glas'o'n da irlanda porter'o.

– Brav'e, amik'o Albisturo! Vi ja pruv'is, ke Irlando est'as grav'a land'o! Eĉ pli not'ind'a est'as tio, ke la verk'o, kiu plej influ'is la mond'a'n literatur'o'n, est'as la roman'o Ulis'o de la irlanda aŭtor'o James Joyce.

– Ĉu la unu'a kaj plej influ'hav'a roman'o ne est'is Do'n Kiĥoto de Cervantes?

– Bon'e, Pat. Vi konvink'is mi'n. Do ni kun'e konsent'as, ke Irlando est'as la plej grav'a naci'o en la mond'o. Unu el la plej grand'a'j hero'o'j de mi'a land'o, Ĉilio, est'is irland'an'o, nom'e, Bernardo O'Higgins. Krom'e la fond'int'o de la mar'arme'o de Argentino est'is ali'a irland'an'o, admiral'o Brown.

Bedaŭr'ind'e, baldaŭ post tiu renkont'iĝ'o Albisturo dir'is al Pat, ke li intenc'as re'ir'i al Ĉilio por pas'ig'i la rest'o'n de si'a viv'o kun'e kun si'a'j famili'an'o'j. Li rakont'is, ke kiam li est'is tre jun'a vir'o, li en'am'iĝ'is al indiĝen'a knab'in'o, kiu post'e nask'is infan'o'n, kies patr'o est'is Albisturo.

Kiam Albisturo far'is nov'a'n hejm'o'n en Irlando kaj fin'fin'e trov'is bon'e pag'at'a'n posten'o'n, li send'is mon'o'n al Ĉilio, por ke la fil'o pov'u stud'i en universitat'o. La fil'o diplom'it'iĝ'is kiel jur'ist'o, kaj decid'is dediĉ'i si'n al la misi'o pli'bon'ig'i la viv'kondiĉ'o'j'n kaj status'o'n de la indiĝen'a popol'o de si'a patr'in'o. Albisturo est'as nun tro mal'jun'a por kun'labor'i en tiu misi'o, sed almenaŭ li esper'as pov'i don'i moral'a'n apog'o'n al la fil'o. Al ambaŭ ni dezir'as feliĉ'o'n kaj sukces'o'n!

GLOBSEK: re'star'ig'o de la mond'o

Re'star'ig'o de la mond'o post la pandemi'o est'is la ĉef'a diskut'o'tem'o de la ĉi-jar'a, jam 16a, inter'naci'a konferenc'o de GLOBSEK ¹ sub la nom'o „GLOBSEK-2021: Bratislav'a Forum'o”, kiu okaz'is inter la 15a kaj 17a de juni'o en la slovak'a ĉef'urb'o Bratislav'o.

La konferenc'o'n mal'ferm'is la slovak'a prezident'in'o Zuzana Čaputová, kiu prezent'is mal'long'e la princip'o'j'n de la slovak'a reg'ist'ar'o en la batal'o kontraŭ la kron'virus'o. Ŝi emfaz'is, ke la pandemi'o rivel'is ne nur la fort'a'j'n flank'o'j'n de la ŝtat'o sed ankaŭ mal'fort'a'j'n, pro nov'a'j sekur'ec'a'j minac'o'j.

Rond'a'j tabl'o'j

En'tut'e dum la tri tag'o'j de la konferenc'o el'paŝ'is 145 parol'ant'o'j. La part'o'pren'ant'o'j pri'diskut'is grav'a'j'n tem'o'j'n: re'star'ig'o'n de la fid'o je demokrati'o, ekonomi'a'n kresk'o'n kaj daŭr'ig'ebl'a'n dis'volv'ad'o'n, regul'ig'o'n de nov'a'j teknologi'o'j, inform-sekur'ec'o'n, influ'o'n de la pandemi'o al publik'a san'o kaj la san'sistem'o kaj ali'a'j'n. Virtual'a gast'o de la konferenc'o est'is ankaŭ Pap'o Francisko, kiu prezent'is propr'a'n spirit'a'n vid'punkt'o'n al la ĉef'tem'o de la konferenc'o.

La ministr'o'j pri ekster'land'a'j afer'o'j de la Viŝegrada kvar'op'o (Ĉeĥi'o, Hungari'o, Pollando, Slovaki'o) ² unu'anim'e akcent'is la mal'facil'a'n labor'o'n kaj respond'ec'o'n en la dis'volv'iĝ'o de Eŭrop'a Uni'o en la last'a'j jar'o'j. Ili parol'is ankaŭ pri komun'a solv'ad'o de problem'o'j rilat'a'j al la pandemi'o je la plej alt'a nivel'o en Eŭrop'a Uni'o kaj kadr'e de ĝi'a'j unu'op'a'j membr'o'ŝtat'o'j.

Honor'ig'o

Dum la konferenc'o est'is don'it'a'j la premi'o'j de GLOBSEK kaj de Ĉeĥ'a Eŭrop-Atlantik'a Konsili'o pro kontribu'o'j al sub'ten'ad'o de demokrati'o kaj de la trans'atlantik'a alianc'o. La ĉi-jar'a'j premi'it'o'j est'as Václav Havel ³ (memor'e pri li) kaj la prezid'ant'o de la uson'a Brookings Institution ⁴ (Instituci'o Brookings) general'o John R. Allen ⁵. Inter la premi'it'o'j de antaŭ'a'j jar'o'j trov'iĝ'as la dan'a politik'ist'o kaj eks'a ĝeneral'a sekretari'o de NATO (Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o) Anders Fogh Rasmussen, eks'a uson'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j Madeleine Albright kaj kon'at'a brit'a histori'ist'o Timothy Garton Ash, kiu okup'iĝ'as ĉef'e pri la histori'o de Eŭrop'o post 1945.

En la konferenc'o part'o'pren'is reprezent'ant'o'j de pli ol 100 land'o'j, inter'ali'e 3 prezident'o'j, 3 ĉef'ministr'o'j kaj 25 ministr'o'j.

1. „GLOBSEK” est'as trans'liter'um'o de „GLOBSEC” (kiu si'a'vic'e est'as kun'fand'iĝ'o de la du angl'a'j vort'o'j „glob'al” (tut'mond'a) kaj „security” (sekur'ec'o)). Tiu ĉi ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o ek'est'is kiel student'a iniciat'o en 2005 kaj nun'temp'e rang'as inter la plej grav'a'j inter'naci'a'j pri'sekur'ec'a'j forum'o'j en la mond'o. Fond'int'o kaj prezid'ant'o de GLOBSEK est'as la slovak'o Róbert Vass.

2. Vid'u antaŭ'a'n tekst'o'n de la aŭtor'o (MONATO 2021/05, p. 3–4 (2021/012857.php)).

3. Václav Havel (1936-2011) est'is ĉeĥ'o'slovak'a prezident'o en la jar'o'j 1989-1992 kaj ĉeĥ'a prezident'o de 1993 ĝis 2003.

4. Brookings Institution, kiu hav'as si'a'n sid'ej'o'n en Vaŝington'o, kun'ig'as pli ol 300 fak'ul'o'j'n en la kamp'o'j de inter'naci'a politik'o kaj ekonomi'a dis'volv'ad'o.

5. John R. Allen est'as general'o de la mar'ist'a infanteri'o de Uson'o kaj eks'a komand'ant'o de la Inter'naci'a Sekur'ec-Asist'a Fort'o (ISAF, angl'e: International Security Assistance Forc'e).

Mon'o ne fetor'as

Antaŭ mult'a'j jar'o'j en Esperant'o-renkont'iĝ'o mi sekv'is „preleg'o'n” de adept'o de Amik'ar'o Brun'o Gröning kaj jam tiam dub'is pri la „inform'o'j”, kiu'j'n li mal'kaŝ'is. Tiu'j aŭskult'ant'o'j, kiu'j ne sekv'is la ordon'o'n turn'i si'a'j'n man'plat'o'j'n al la ĉiel'o por ricev'i „sankt'a'n radi'ad'o'n”, est'is admon'it'a'j obe'i.

Tiu „amik'ar'o” de Brun'o Gröning laŭ mi'a impres'o est'as sekt'o, kvankam tiu societ'o est'as agnosk'it'a de la impost'ofic'ej'o kiel bon'far'a. Rest'as dub'o'j, leg'u en https://eo.wikipedia.org/wiki/Brun'o Gr%C3%B6ning#Kritik'o'j. Mi dub'as, ke MONATO de'pend'as de la en'spez'o per la anonc'o de la adept'o'j de Brun'o Gröning. Ĉu la sam'temp'ec'o kun la intervju'o kun Rakoen Maertens est'as hazard'o aŭ intenc'o por prav'ig'i la aper'ig'o'n de la anonc'et'o? Ĉu mi per tiu ĉi demand'o dis'sem'as fals'a'n nov'aĵ'o'n?

Not'o de la redakci'o: La fakt'o, ke la anonc'o pri Brun'o Gröning aper'is en la sam'a numer'o en kiu aper'is intervju'o pri fals'a'j nov'aĵ'o'j, efektiv'e est'as hazard'o. Sam'e kiel sinjor'o Merl'a rajt'as en MONATO esprim'i si'a'n opini'o'n pri la amik'ar'o, ali'a'j rajt'as deklar'i si'a'n sub'ten'o'n por tiu asoci'o.

Revoluci'a ĝarden'il'o

La prezident-edz'in'o de Korei'o, Kim Jung-sook, dum si'a oficial'a vizit'o en Aŭstrio en juni'o ĉi-jar'e donac'is kore'a'n man'plug'il'o'n „homio” (kore'e „hom'i”) al la Botanik'a Ĝarden'o de la Universitat'o de Vieno. Ŝi dir'is, ke ŝi mem uz'as ĝi'n oft'e por pri'zorg'i veget'aĵ'o'j'n en la kort'o de Cheongwadae, la prezident'a rezid'ej'o.

Kio est'as „homio”?

Homio est'as kore'a tradici'a agrikultur'a il'o uz'at'a por sark'i kamp'o'j'n. Ĝi hav'as lign'a'n ten'il'o'n ĉirkaŭ 12 cm long'a'n, kaj la metal'a kling'o est'as long'a je ĉirkaŭ 12-15 cm. La kling'o hav'as la form'o'n de du'on'lun'o kun akr'a pint'o, kio ebl'ig'as el'sark'i trud'herb'o'n, fos'i grund'o'n kaj far'i ter'amas'o'n. Dank'e al la kurb'a part'o inter ten'il'o kaj kling'o, por sark'i aŭ fos'i homio pov'as est'i tir'at'a kiel hoj'o anstataŭ est'i puŝ'at'a, kio far'as ĝi'n pli facil'e manipul'ebl'a.

La origin'o de homio dat'iĝ'as de la Bronz'a Epok'o, kaj en la period'o de la dinasti'o Goryeo (918-1392) ĝi ek'hav'is preskaŭ la sam'a'n form'o'n kiel en la nun'a temp'o.

Popular'iĝ'o

Last'a'temp'e homio iĝ'is popular'a ne nur inter agrikultur'ist'o'j, sed ankaŭ inter ĝarden'ist'o'j por pri'zorg'i flor'a'n bed'o'n. Ĝi des pli vast'e kon'at'iĝ'is ekster'land'e dank'e al la K-pop'a grup'o ¹ BTS. En 2019 la grup'o pri'kant'is homion en si'a kant'o „Seoul Town Road”, kio fam'ig'is ĝi'n inter klient'o'j de Am'az'o'n. Ili impon'iĝ'is pro ĝi'a oportun'ec'o, nom'ant'e ĝi'n revoluci'a ĝarden'il'o. Pas'int'jar'e homio okup'is lok'o'n inter la dek plej furor'a'j vend'aĵ'o'j en la hortikultur'a kategori'o de la ret'vend'ej'o.

Cho Sung Ho est'as emerit'a profesor'o pri biologi'o kaj aktiv'is en la mov'ad'o kiel ĉef'redaktor'o de La Esper'o el Korei'o kaj vic'prezid'ant'o de Kore'a Esperant'o-Asoci'o.

1. K-pop'o: tip'e kore'a form'o de pop-muzik'o (red.).

Kio'n signif'as la mister'a CA?

Dum la pas'int'a'j monat'o'j mi aper'ig'is cent'o'j'n da poŝt'kart'o'j de la eks'a Esperant'o-Fond'aĵ'o Cesar Vanbiervliet je www.flickr.com (tie ekzempl'e serĉ'u „esperant'o debrouwere”) kaj ankoraŭ daŭr'ig'os. Tem'as ĉef'e pri kart'o'j inter'ŝanĝ'it'a'j de esperant'ist'o'j, sed ne nur.

Plur'foj'e mi rimark'is iu'j'n kod'o'j'n, ĉef'e „CA ...”, kiu pens'ig'as mi'n, ke ne nur est'is hobi'o de iu'j person'o'j ne sufiĉ'e riĉ'a'j por mem vojaĝ'i, tamen kapabl'a'j por pag'i bild'kart'o'j'n kaj afrank'o'n, sed ke mal'antaŭ la hobi'o est'is iu inter'naci'a struktur'o. Mi serĉ'is, sed neni'o'n trov'is. Ĉu iu leg'ant'o ebl'e sci'as pli?

Mir'infan'o

En la universitat'o de Antverpeno 11-jar'a knab'o sukces'is akir'i si'a'n bakalaŭr'ec'o'n pri fizik'o. Plur'a'j ĵurnal'o'j anonc'is ĉi tio'n, kaj la universitat'o konfirm'is la nov'aĵ'o'n. La knab'o, Laurent Simons el Ostendo, bezon'is nur unu jar'o'n por fin'i kurs'o'n, kiu kutim'e daŭr'as tri jar'o'j'n, kaj ating'i la diplom'o'n. Sam'temp'e li jam sekv'is kelk'a'j'n magistr'a'j'n kurs'o'j'n.

De kelk'a temp'o oni sci'as, ke Simons est'as „mir'infan'o”. En aĝ'o de ok jar'o'j li akir'is si'a'n du'a'grad'a'n diplom'o'n en Bruĝ'o (kio'n mez'um'a infan'o ating'as je aĝ'o de 12). Antaŭ kelk'a'j jar'o'j li jam sekv'is bakalaŭr'a'j'n stud'o'j'n en la Teknologi'a Universitat'o de Eindhoven en Nederlando.

La knab'o ating'is la bakalaŭr'a'n diplom'o'n „kun la plej alt'a disting'o”. En la ven'ont'a universitat'a jar'o Simons oficial'e komenc'os la magistr'a'n program'o'n, pri kiu li jam sekv'is kelk'a'j'n kurs'o'j'n. Li ankaŭ jam plan'as doktor'iĝ'i.

Mort'as fok'o'j sur la balt'a mar'bord'o

Dum la last'a jar'dek'o printemp'e, kaj precip'e en mart'o-april'o, oni trov'as dek'o'j'n da mort'int'a'j aŭ apenaŭ viv'a'j griz'a'j fok'o'j (Halichoerus grypus macrorhynchus) sur la balt'a mar'bord'o. La pli'mult'o est'as jun'a. Foj'foj'e mal'sat'a'j korv'o'j, hund'o'j kaj vulp'o'j atak'as kaj vund'as tiu'j'n best'o'j'n. Biolog'o'j el Litova Mar'a Muze'o en Klaipėda klopod'as help'i la fok'id'o'j'n re'gajn'i la fort'o'n kaj re'ven'i al la mar'o.

La estr'o de la muze'a fak'o pri mar'a'j mam'ul'o'j kaj bird'o'j, Arúnas Grušas, dir'as, ke en la jar'o'j 2020, 2019, 2018 kaj 2017 oni trov'is respektiv'e 15, 5, eĉ 56 kaj 41 fok'id'a'j'n kadavr'o'j'n kaj 25, 14, 14 kaj 2 viv'a'j'n best'o'j'n. Fok'id'o'j kutim'e aper'as sur la litova mar'bord'o, kiam fok'o'j nask'as id'o'j'n sur la insul'o'j de Estoni'o aŭ en la Golf'o de Rig'o.

La biolog'o klar'ig'as, ke ne kulp'as ŝtorm'o'j pri la aper'o de la fok'o'j sur la mar'bord'o. „San'a'j fok'o'j naĝ'as en la mar'o; ĉiu'j fok'id'o'j trov'it'a'j sur la mar'bord'o est'as sen'fort'a'j kaj bezon'as zorg'a'n kurac'ad'o'n. Sovaĝ'a'j best'o'j kutim'e tim'as al'proksim'iĝ'i al hom'o'j. Tiu'j, kiu'j ŝajn'e sen'tim'e far'as tio'n, bezon'as help'o'n. Fok'id'o'j pez'ant'a'j inter 9 kaj 15 kg mort'as, ĉar mank'as al ili la fort'o rezist'i la noc'a'j'n efik'o'j'n de virus'o'j, bakteri'o'j, parazit'o'j kaj vund'o'j. Foj'foj'e plen'kresk'a'j vir'fok'o'j atak'as kaj vund'as la jun'a'j'n en ili'a'j kuŝ'ej'o'j.”

Griz'a'j fok'o'j

Griz'a'j fok'o'j est'as la plej grand'a'j mam'ul'o'j en Balt'a Mar'o, kie ili trov'iĝ'as dum pli ol dek mil jar'o'j. Mez'e de la pas'int'a jar'cent'o pro tro'a kapt'ad'o kaj tre fort'a polu'ad'o de la mar'o la nombr'o de fok'o'j sever'e mal'kresk'is, sed post'e subit'e alt'iĝ'is de'nov'e ĝis, oni nun'temp'e taks'as, ĉirkaŭ 25 000.

Kvankam rar'a'j vizit'ant'o'j de la litova mar'bord'o en la pas'int'ec'o, fok'o'j est'as last'a'temp'e pli oft'e vid'at'a'j. La kresk'ant'a nombr'o mal'kontent'ig'as lok'a'j'n fiŝ'kapt'ist'o'j'n, ĉar la best'o'j ŝir'as la ret'o'j'n, el'tir'as aŭ tim'ig'as fiŝ'o'j'n kaj tiel kaŭz'as grand'a'n damaĝ'o'n.

Fok'o'j pas'ig'as ĉirkaŭ 90 % de la temp'o en la akv'o. Ili ripoz'as sur'ter'e, tamen ne kapabl'as el'ten'i pli ol tri-kvar tag'o'j'n ekster la akv'o. Griz'a'j fok'o'j kun'iĝ'as en for'a'j lok'o'j por re'produkt'ad'o, mud'ad'o kaj ripoz'o. Fokinoj ne nutr'as si'n, kiam ili serĉ'as taŭg'a'n lok'o'n por nask'i, nek dum la 20-30 tag'o'j de mam'nutr'ad'o. Tiel ili perd'as mult'a'n pez'o'n, plej'part'e pro perd'o de panikl'o.

Kiam patr'in'o for'las'as si'a'n id'o'n, la fok'id'o mal'sat'as dum ĉirkaŭ du semajn'o'j. La dik'a panikl'o, akumul'it'a dum la mal'long'a period'o de mam'nutr'ad'o, proviz'as ĝi'n per energi'o kaj protekt'as kontraŭ mal'varm'o.

Hom'o'j-sav'ant'o'j

Grušas rimark'as, ke la koloni'o de fok'o'j en Balt'a Mar'o ne plu kresk'as, sed kresk'as la nombr'o de fok'id'o'j ĵet'it'a'j mar'bord'e'n. Ĉi tiu fakt'o atest'as, ke en la mar'o mank'as fiŝ'o'j. Fokinoj ne pov'as nutr'i la id'o'j'n ĝis la neces'a pez'o, kaj ankaŭ la mond'varm'iĝ'o kontribu'as al tio, ĉar ne form'iĝ'as glaci'o. Ĉio ĉi est'as konsekvenc'o de hom'a ag'ad'o.

Ĉu hom'o'j pov'us far'i i'o'n por help'i, ke mal'san'a'j fok'id'o'j ne dev'u rifuĝ'i sur la mar'bord'o? „Ili dev'us ŝanĝ'i la viv'manier'o'n, las'i la fok'o'j'n en trankvil'o, ĉes'ig'i la fiŝ'kapt'ad'o'n en Balt'a Mar'o, ĉar pli ol 80 % de la fiŝ'resurs'o'j jam mal'aper'is. Neces'as las'i Balt'a'n Mar'o'n re'nov'iĝ'i, por ke ĝi zorg'u pri si'a'j infan'o'j”, konstat'as Grušas.

Aktual'e spert'ul'o'j de Litova Mar'a Muze'o pret'as help'i la fok'id'o'j'n. Ven'ont'jar'e dev'us est'i fin'konstru'it'a la Centr'o pri Best'a Rehabilit'ad'o. La centr'o kapabl'os kurac'i kaj rehabilit'i vund'it'a'j'n mar'best'o'j'n kaj re'liber'ig'i ili'n en la mar'o'n.

Fok'id'o'j nun'temp'e rest'as averaĝ'e ĝis oktobr'o aŭ novembr'o en la zorg'o de la spert'ul'o'j de la mar'a muze'o. Dum tiu temp'o ili re'san'iĝ'as, pli'fort'iĝ'as, ating'as pez'o'n de 40 kg, kapabl'as manĝ'i viv'a'j'n fiŝ'o'j'n kaj fin'fin'e re'ven'as en la mar'o'n por mem'star'a viv'o.

Brun'o Gröning (3)

Tem'as pri interes'a debat'o, kiu ekzist'as ankaŭ en ali'a'j Esperant'o-gazet'o'j. Ĉu prefer'ind'as, ke redaktor'o/redakt'a team'o hav'u klar'a'n ideologi'a'n/politik'a'n/etik'a'n lini'o'n aŭ ĉu plej bon'e las'i al la plen'kresk'ul'a leg'ant'ar'o mem interpret'i laŭ si'a propr'a vid'punkt'o la publik'ig'it'a'n artikol'o'j'n/anonc'o'j'n ktp. La solv'o de tiu debat'o mal'facil'as. Foj'foj'e abon'ant'o'j pov'as argument'i, ke ili rajt'as publik'ig'i i'o'n ajn laŭ si'a bon'trov'o. Ali'a'j pov'as tamen respond'i, ke bedaŭr'ind'e ne ĉiu leg'ant'o kapabl'as leg'i kritik'e, kaj tial redaktor'o dev'us tio'n ĉiam konsider'i. La redakt'a decid'o nepr'e difin'os, kia'n revu'o'n ĝi el'don'as.

Brun'o Gröning (2)

Je mi'a vid'punkt'o, tio kio plej mis'kredit'ig'as iu'n ajn publik'aĵ'o'n est'as la cenzur'o de inform'o'j laŭ la kriteri'o, ke iu'j konsider'as ili'n „ĉarlatan'a'j”.

Brun'o Gröning (1)

Sekv'e al la anonc'o de Amik'ar'o Brun'o Gröning en la juni'a kaj juli'a numer'o'j ven'is plur'a'j re'ag'o'j, per kiu'j la debat'o pri la rajt'o esprim'i si'n de'nov'e aktual'iĝ'as. Jen kelk'a'j el la re'ag'o'j:

Mi fin'fin'e fin'leg'is la juni'a'n numer'o'n de MONATO, do mal'kovr'is ĝoj'eg'e, ke eĉ sekt'o'j interes'iĝ'as pri Esperant'o! Grav'a sign'o de la kresk'ad'o de ni'a kar'a lingv'o, ĉu? Tamen, io mal'trankvil'ig'as mi'n: ĉi tia'j obskur'ism'a'j mis'inform'a'j reklam'o'j cert'e mal'kred'indig'as la revu'o'n. Mi ne dub'as, ke MONATO est'ont'ec'e rifuz'os publik'ig'i tia'j'n ĉarlatan'a'j'n mesaĝ'o'j'n.

Kiu naci'a epope'o por Esperant'uj'o?

Mi'a edz'in'o, kvankam ŝat'ant'o de poezi'o, tut'e ne ŝat'as long'a'j'n poem'o'j'n kaj epope'o'j'n. Kelk'foj'e ŝi kompon'as et'a'j'n japan'esk'a'j'n hajk'o'j'n, kiu'j'n ŝi esper'as iam el'don'i. Sed tiu'j, kiu'j neniam leg'as long'a'j'n poem'o'j'n, perd'as okaz'o'n por aprez'i grand'a'n part'o'n de la mond'a literatur'o. Sen'dub'e la plej el'star'a antikv'a poezi'o de Eŭrop'o est'as Iliad'o kaj Odise'ad'o de Homero.

Ebl'e ĉiu popol'o posed'as, aŭ dezir'as posed'i, si'a'n propr'a'n epope'o'n, grav'a'n simbol'o'n de la naci'o, kiel flag'o, naci'a himn'o kaj reĝ'o (pri la last'a – reĝ'o – est'as dub'ind'e, ĉu li iom valor'as; almenaŭ flag'o pov'as est'i his'it'a kiel signal'o aŭ indik'o de naci'ec'o, kaj himn'o pov'as est'i kantat'a; sed monarĥ'o'j hav'as nek potenc'o'n, nek util'o'n). Tamen, en si'a'j divers'a'j verk'o'j, la renom'a semi'olog'o Umberto Ec'o montr'as, kiom grav'a'j est'as simbol'o'j en la viv'o kaj kultur'o de la hom'ar'o.

Tre grand'a list'o

Mult'a'j eŭrop'a'j naci'o'j fier'as pri si'a'j epope'o'j. La plej grav'a antikv'a literatur'aĵ'o de Franci'o est'as La Chanson de Roland (La kant'o de Rolando); Hispanio hav'as si'a'n epope'o'n El Poem'o de Mi'o Cid (La poem'o de mi'a Cid'o); Portugali'o posed'as Os Lusiadas (La Luz'id'o'j); Finnlando Kalevala; Irlando la tiel nom'at'a'n Tián; kaj Pollando Pan Tadeusz (Sinjor'o Tade'o). Tem'o de long'a polemik'o est'is la pretend'it'a epope'o el la land'o de mi'a'j pra'patr'o'j (Skot'land'o), la supoz'at'e kelt'a poem'ar'o Ossian. Ali'a'j land'o'j (Ĉini'o, Persi'o, Barato, la naci'o'j de Afrik'o, ktp – tro grand'a list'o por menci'o ĉi tie) hav'as si'a'j'n epope'a'j'n poem'o'j'n. La pli antikv'a'j epope'o'j, kaj mult'a'j mal'pli antikv'a'j, komenc'iĝ'is kiel recit'at'a'j buŝ'a'j rakont'o'j, kiu'j nur long'e post'e iĝ'is skrib'it'a literatur'o.

Sub'prem'o

Interes'a'j specimen'o'j de long'a'j poem'o'j rilat'as al popol'o'j, kiu'j est'as sen'posed'ig'it'a'j kaj sub'prem'at'a'j de eŭrop'a'j invad'int'o'j, sed la poem'o'j'n verk'is an'o'j de la blank'ul'a'j naci'o'j, kiu'j sub'prem'is ili'n. Ekzempl'o'j inklud'as la long'a'n poem'o'n Hiawatha de la uson'a poet'o Henry Wadsworth Longfellow kaj la mal'pli long'a'n poem'o'n en Esperant'o La vojaĝ'o de la Maori'o'j al Nov-Zelando de la pakehaa (ne-maori'a) poet'o Brendan Clark. La verk'o de Longfellow est'as baz'it'a sur miks'pot'o de legend'o'j de mal'sam'a'j nord-amerik'a'j indiĝen'a'j trib'o'j. Hiawatha est'as la nom'o de trib'estr'o kaj profet'o, kiu far'as plur'a'j'n hero'aĵ'o'j'n kaj port'as grand'a'j'n pli'bon'ig'o'j'n al la viv'o de si'a popol'o. Je la fin'o de la poem'o li bon'ven'ig'as nigr'e vest'it'a'j'n misi'ist'o'j'n, kiu'j ven'as por krist'an'ig'i la trib'o'j'n, kaj Hiawatha konsil'as, ke la trib'an'o'j ricev'u la „saĝ'a'n” instru'ad'o'n de la pastr'o'j.

Ironi'e, last'a'temp'e televid'a'j kaj gazet'ar'a'j nov'aĵ'o'j el Kanado inform'as pri la katastrof'a damaĝ'o far'it'a (kun aprob'o de antaŭ'a'j kanadaj reg'ist'ar'o'j) de misi'ist'o'j al la indiĝen'o'j. Laŭ'raport'e, amas'a'j ne'mark'it'a'j tomb'o'j de indiĝen'a'j infan'o'j, kiu'j mort'is en katolik'a'j lern'ej'o'j, est'is last'a'temp'e mal'kovr'it'a'j en okcident'a Kanado (simil'e okaz'is al infan'o'j en Irlando). En pas'int'a'j jar'o'j indiĝen'a'j infan'o'j est'is apart'ig'it'a'j de si'a'j famili'o'j, traktat'a'j kiel pagan'a'j primitiv'ul'o'j kaj per'fort'e krist'an'ig'it'a'j, al ili est'is mal'permes'it'e parol'i si'a'j'n indiĝen'a'j'n lingv'o'j'n, kaj ili est'is fremd'ig'it'a'j de si'a'j kultur'o'j kaj la teritori'o de si'a'j pra'patr'o'j. Cert'e, simil'a'n mal'just'aĵ'o'n sufer'is indiĝen'a'j popol'o'j en la tut'a amerik'a kontinent'o kaj, laŭ'raport'e, en Aŭstrali'o.

Esperant'o

Ne ekzist'as en la mond'o iu „Esperant'uj'o” agnosk'at'a kiel naci'o. Tamen la esperant'ist'ar'o jam posed'as si'a'j'n epope'o'j'n. Surpriz'e, mult'a'j poet'o'j verk'ant'a'j en la lingv'o kre'is long'eg'a'j'n epope'a'j'n poem'o'j'n, ne form'e mal'simil'a'j'n je kelk'a'j de la ĉi-supr'e menci'it'a'j naci'a'j epope'o'j. La motiv'o de la esperant'a'j aŭtor'o'j ne ĉiam est'is evident'a. Oni pov'as demand'i si'n, kiu hav'as sufiĉ'e da temp'o kaj pacienc'o por leg'i ti'aĵ'o'j'n. Tamen, ĉiu'j est'as grav'a'j verk'o'j, kiu'j est'as valor'a'j kaj ver'e leg'ind'a'j.

Jen list'o de kelk'a'j el tiu'j verk'o'j:

La infan'a ras'o, de William Auld, skot'o. Konsist'as el 25 ĉapitr'o'j (112 paĝ'o'j en la last'a el'don'o), el kiu'j plej mult'a'j est'as tre mal'long'a'j.

Viv'o de Promete'o, enorm'a verk'o de Bor'is Tokarev, rus'o. Ne mal'pli ol 10 012 vers'o'j!

Urangedio, de Giovanni Ricci, ital'o. Proksim'um'e sam'e gigant'a kiel la epope'o de Tokarev.

La poem'o de Utnoa, de Abel Montagut, katalun'o, 1360 vers'o'j.

La Konflikt'o de la Epok'o'j, de Edwin de Kock, sud-afrik'an'o. Kelk'mil'o'j da vers'o'j (424 paĝ'o'j).

Mi ŝerc'e demand'as mi'n, kiu el tiu'j poem'eg'o'j est'us plej taŭg'a „naci'a epope'o”, por iu hipotez'a aŭ imag'at'a esperant'a ŝtat'o (Esperant'uj'o)? Ŝajn'as, ke ĉiu naci'o vol'as posed'i si'a'n propr'a'n epope'o'n kiel simbol'o'n de si'a glor'a histori'o kaj la dign'o de si'a popol'o: kial ne la esperant'ist'ar'o?

Garbhan MacAoidh est'as plur'lingv'a traduk'ist'o kaj verk'ist'o, kiu kontribu'as al MONATO ek'de 1988.

Plur'a'j el la menci'it'a'j verk'o'j est'as akir'ebl'a'j en la butik'o de Flandr'a Esperant'o-Lig'o (www.ret'butik'o.be): La Luz'id'o'j, Kalevala, Sinjor'o Tade'o, La infan'a ras'o (du'lingv'e Esperant'o-portugal'a), Viv'o de Promete'o, La Konflikt'o de la Epok'o'j (bit'e kaj pres'it'e).

Bank'a'j afer'o'j: ĝoj'ig'a nov'aĵ'o (unu'a'vid'e)

Iam Belgi'o hav'is tre dens'a'n bank'a'n ret'o'n, sed pro fuzi'o'j kaj raci'ig'o'j tiu ret'o fulm'rapid'e mal'kresk'as. En for'a'j vilaĝ'o'j jam de'long'e ne plu rest'as bank'fili'o'j, sed nun ankaŭ en grav'a'j komun'um'o'j ili mal'aper'as.

Por la pli'mult'o de la loĝ'ant'ar'o tio ne kaŭz'as grand'a'j'n problem'o'j'n, ĉar la ĉiu'tag'a'j bank'a'j transakci'o'j facil'e far'ebl'as komput'il'e, telefon'e aŭ per kart'o. Rest'as konsider'ind'a mal'pli'mult'o (ĉef'e, sed ne nur, mal'jun'ul'o'j), kiu, pro divers'a'j kial'o'j, ne kapabl'as uz'i komput'il'o'n aŭ telefon'o'n por tio; nur bank'kart'o facil'e uz'ebl'as. Est'as asoci'o'j, kiu'j defend'as la rajt'o'j'n de tiu mal'pli'mult'o, sed eĉ por ili tio ne ŝajn'as est'i eg'a prioritat'o. Tamen, la belg'a reg'ist'ar'o asert'as, ke al'ir'o al kontant'a mon'o rest'os esenc'a rajt'o.

Tial la anonc'o, ke la belg'a'j bank'o'j anstataŭ'ig'os si'a'j'n propr'a'j'n bank'aŭtomat'o'j'n per ret'o da aparat'o'j komun'a por ĉiu'j bank'o'j, est'is ĝoj'ig'a, ĉar tiel ebl'os pli raci'e uz'i ili'n kaj ankaŭ met'i ili'n en lok'o'j'n, kie ne plu est'as bank'o. Komenc'e mank'is detal'a'j inform'o'j: ekzempl'e ĉu la bank'aŭtomat'o'j est'os nur mon'distribu'il'o'j, aŭ ĉu ebl'os ankaŭ mon'depon'o'j kaj baz'a'j transakci'o'j?

La post'a'j nov'aĵ'o'j est'is mal'pli ĝoj'ig'a'j. Plej surpriz'e est'as, ke ne est'os unu ret'o, sed du: Batopin (de la kvar grand'a'j bank'o'j) kaj Jofico (de la mal'grand'a'j bank'o'j). La unu'a'j nov'a'j bank'aŭtomat'o'j ek'de la fin'o de 2021 ne instal'iĝ'os en vilaĝ'o'j sen bank'o, sed en la grav'a'j staci'dom'o'j, kie nun plej'oft'e jam est'as aparat'o. Ne est'os pli'bon'ig'o de la bank'a'j serv'o'j, sed unu'a'lok'e pli'a raci'ig'o: nun la bank'o'j de la Batopin-ret'o kun'e hav'as pli ol 5000 aŭtomat'o'j'n kaj est'ont'e est'os nur 2000 ĝis 2400 en 650 ĝis 750 lok'o'j. Kompar'u: iam ĉiu grand'a bank'o hav'is pli ol 1000 fili'o'j'n.

Bank'aŭtomat'o'j el'uz'it'a'j?

Antaŭ kelk'a'j tag'o'j mi est'is en staci'dom'o kaj vid'ant'e tie bank'aŭtomat'o'j'n de la bank'o uz'at'a de mi'a patr'in'o, mi memor'is ke ŝi dir'is, ke ŝi baldaŭ bezon'os iom da kontant'a mon'o. Mi decid'is tie pren'i mon'o'n el ŝi'a kont'o (je kiu mi hav'as mandat'o'n). La unu'a aparat'o rifuz'is mi'a'n kart'o'n, sed la du'a akcept'is ĝi'n kaj mi pet'is 10 bilet'o'j'n de 20 eŭr'o'j. Ĉio funkci'is normal'e, sed daŭr'is long'e. Fin'fin'e la bilet'o'j aper'is, en mal'ord'o kaj iom'et'e ŝir'it'a'j. Mi nombr'is: est'is nur naŭ. Tio est'is mi'a unu'a tia spert'o en kvar'dek jar'o'j, sed ja iam tio pov'as okaz'i kaj est'is ne'grav'a problem'o solv'ebl'a per iom da burokrat'a labor'o. Inter'temp'e mi aŭd'is de preter'pas'ant'o'j, ke jam de plur'a'j tag'o'j la aŭtomat'o'j kaŭz'is problem'o'j'n.

Hejm'e'n'ven'int'e, jam fru'vesper'e, mi serĉ'is komput'il'e kiel mi inform'u la bank'o'n pri la okaz'aĵ'o. Mi unu'e telefon'is al la help'serv'o, sed est'is mult'a'j atend'ant'o'j antaŭ mi, kaj mi ricev'is la konsil'o'n re'telefon'i mal'fru'vesper'e. Dezir'ant'e rapid'e solv'i la afer'o'n, mi komunik'is ĝi'n per plend'o-formul'ar'o sur la ret'paĝ'o de la bank'o. Rapid'e mi ricev'is ret'leter'o'n klar'ig'ant'a'n, ke por pri'trakt'i mi'a'n plend'o'n est'as bezon'at'a sekur'a kanal'o kaj ke mi tamen telefon'u al la help'serv'o, kiu asist'os mi'n. Tio'n mi far'is mal'fru'vesper'e, sed ankoraŭ tiam rest'is mult'a'j atend'ant'o'j.

Ĉi-foj'e ven'is la sugest'o, ke mi hav'os prioritat'o'n re'telefon'ant'e kaj en'ig'ant'e la klient'o-numer'o'n de mi'a patr'in'o. Mi far'is kaj post nur kelk'a'j minut'o'j afabl'a sinjor'in'o respond'is la telefon'vok'o'n. Mi klar'ig'is, sed ricev'is respond'o'n ke mi'a patr'in'o mem dev'os klar'ig'i. Tio ne ebl'is, ĉar ŝi loĝ'as ali'lok'e kaj ŝi cert'e ne kompren'us, ĉar ŝi (92-jar'a) est'as el epok'o kiam oni solv'is tia'n problem'o'n simpl'e kaj rapid'e telefon'ant'e aŭ ir'ant'e al la lok'a bank'ofic'ej'o.

La sol'a rest'ant'a solv'o est'is re'telefon'i ne'prioritat'e kaj inter'konsent'i pri ali'a uz'ot'a sekur'a procedur'o. Tio'n mi far'is kaj atend'is tri kvar'on'hor'o'j'n. Tiam la bank'o mem inter'romp'is la konekt'o'n ĉar daŭr'is tro long'e. Mi fin'is la vesper'o'n respond'ant'e al la antaŭ'e ricev'it'a ret'leter'o. Mi skrib'is, ke la bank'o mem solv'u la problem'o'n, ĉar mi jam uz'is pli da temp'o ol valor'as la mank'ant'a bank'bilet'o.

Epilog'o

La post'a'n tag'o'n de'nov'e ven'is ret'leter'o pet'ant'a daŭr'ig'i la procedur'o'n, uz'ant'e bank-apon de mi'a telefon'o (kiu'n nek mi, nek mi'a patr'in'o hav'as) aŭ telefon'ant'e al la help'serv'o. Mi respond'is kiel la antaŭ'a'n vesper'o'n.

Mi cert'as, ke post kelk'a'j semajn'o'j mi'a patr'in'o ricev'os la rest'ant'a'j'n 20 eŭr'o'j'n, ebl'e kun sen'kulp'ig'a leter'o. Per simpl'a procedur'o, adapt'it'a al la grav'ec'o de la problem'o, ĝi ver'ŝajn'e solv'ebl'us per unu bank'ofic'ist'a labor'hor'o. Nun plur'a'j alt'e kvalifik'it'a'j ofic'ist'o'j dediĉ'os mult'a'j'n hor'o'j'n por ating'i rezult'o'n, pri kiu neni'u parti'o kontent'os. Baldaŭ la bank'o ek'uz'os si'a'n nov'a'n ĉef'ofic'ej'o'n; ebl'e ĝi'a'j direktor'o'j tiam est'os pli proksim'a'j al la ofic'ist'o'j, kiu'j ĉiu'tag'e dev'as aŭskult'i la real'a'j'n problem'o'j'n de la klient'ar'o.

Mi'a lament'ad'o al'port'as neni'o'n nov'a'n. Per simil'a'j bank'a'j rakont'o'j, mult'e pli ĉagren'a'j kaj trist'a'j, facil'e plen'ig'ebl'as komplet'a numer'o de MONATO (kaj eĉ tut'a jar'kolekt'o, se oni al'don'as tiu'j'n pri ali'a'j entrepren'o'j kaj reg'ist'ar'a'j instanc'o'j).

Kar'a'j ge'sinjor'o'j politik'ist'o'j, ĉef'bank'ist'o'j kaj eŭrokratoj, se vi, malgraŭ vi'a'j mult'a'j okup'o'j, trov'as temp'o'n por leg'i la supr'a'n tekst'o'n: ĉu vi ver'e kred'as, ke mi dezir'as viv'i en tia mond'o?

Roland Rotsaert labor'is en la financ'a sektor'o. Li est'as pensi'ul'o ek'de 2010 kaj nun i.a. volont'ul'as en lok'a'j arĥiv'o'j.

Ĉu literatur'a Nobel-premi'o atest'as verk'talent'o'n?

Ĉi-jar'e la mond'o fest'as la 120an dat're'ven'o'n de la unu'a al'juĝ'o de la Nobel-premi'o'j. Okaz'e de tio, ni pet'is la opini'o'n de Valentin Melnikov, rus'a poet'o, ĵurnal'ist'o kaj traduk'ist'o.

Nobel-premi'o est'as tradici'e konsider'at'a kiel la plej prestiĝ'a disting'o de merit'o'j mond'skal'e. Sen'dub'e tiel est'as, se tem'as pri scienc'o'j: fizik'o, kemi'o, fiziologi'o kaj medicin'o. Oni pov'as diskut'i, kial la premi'o'n ricev'is tiu scienc'ist'o, sed ne ali'a – sed neni'u dub'as, ke ĉiu'j premi'it'o'j ver'e est'as el'star'e merit'a'j. Nobel-premi'o pri ekonomik'o hav'as neni'a'n rilat'o'n al la testament'o de Alfred Nobel: ĝi est'is lanĉ'it'a post mult'a'j jar'o'j kaj fakt'e port'as la titol'o'n sen'baz'e. Ni ne trakt'u ĝi'n nun.

Ni rigard'u la Nobel-premi'o'n pri literatur'o, kiu dum la pas'int'a'j 120 jar'o'j est'as konsider'at'a la plej prestiĝ'a literatur'a premi'o en la mond'o.

Laŭ'statut'e, la premi'o est'as al'juĝ'at'a al la plej bon'a literatur'a verk'o de „ideal'ism'a direkt'o”. Tiu'j'n vort'o'j'n oni pov'as kompren'i divers'e, kaj real'e ili apenaŭ i'o'n signif'as nun. Dum la last'a'j jar'dek'o'j oni ili'n evident'e ignor'is.

Premi'it'o'j

Rigard'u la plen'a'n list'o'n de la premi'it'o'j – ekzempl'e, en Vikipedio en unu el mult'a'j lingv'o'j. Vi rimark'os (ĉu surpriz'e?), ke grand'a'n part'o'n de la nom'o'j vi eĉ neniam vid'is. El la unu'a'j laŭreat'o'j ver'e fam'as nur R. Kipling (1907), S. Lagerlöf (1909), R. Tagor (1913), R. Rolland (1915). Ni esperant'ist'o'j kon'as ankaŭ H. Sienkiewicz (1905) – dank'e al traduk'o'j de Kab'e. Maksimum'e du-tri el dek premi'it'a'j verk'ist'o'j est'as kon'at'a'j ekster si'a land'o, kaj eĉ se kon'at'as la nom'o – tio ne signif'as, ke oni leg'as kaj ŝat'as la verk'o'j'n. Ali'flank'e, oni van'e serĉ'us en la list'o mult'a'j'n ver'e el'star'a'j'n verk'ist'o'j'n kiel L. Tolstoj, A. Ĉeĥov (ali'land'an'o'j al'don'u nom'o'j'n el si'a'j literatur'o'j).

En 1953 est'is premi'it'a W. Churchill – sen'dub'e unu el la plej grav'a'j politik'ist'o'j de la 20a jar'cent'o; oni pov'as ŝat'i aŭ mal'ŝat'i li'a'n politik'a'n ag'ad'o'n – sed ĉu mult'a'j leg'is li'a'j'n histori'a'j'n kaj biografi'a'j'n verk'o'j'n?

En 2016 la premi'o'n ricev'is Bob Dylan – fam'a kant'ist'o, influ'hav'a person'o en pop-muzik'o, sed ĉu literatur'ist'o? Kelk'a'j premi'it'o'j est'as (skandal'e) fam'a'j, tamen ne pro si'a'j literatur'a'j talent'o'j, sed pro nur'a servil'em'o al si'a'j trans'ocean'a'j mastr'o'j kaj mal'am'eg'o al si'a de'nask'a land'o, al kiu ili kalumni'is kaj ĉiel streb'is noc'i (A. Solĵenicin – 1970, S. Aleksieviĉ – 2015). Kompar'e kun ili eĉ K. Hamsun (1920) aspekt'as ne tiom abomen'e: li faŝist'iĝ'is kaj merit'is tut'popol'a'n mal'am'o'n nur jar'dek'o'j'n post la premi'iĝ'o.

Ĉia'okaz'e, ordinar'a leg'ant'o kon'as verk'o'j'n nur de ebl'e dek'on'o de la premi'it'o'j.

Lingv'a problem'o

Okul'frap'as ankaŭ la mis'proporci'o laŭ land'o'j kaj lingv'o'j: 30 premi'it'o'j verk'is en la angl'a, po 14 en la franc'a kaj german'a, 11 en la hispan'a; inter la ceter'a'j ne'proporci'e nombr'as la skandinav'a'j (precip'e en la unu'a'j jar'o'j). Do plej'part'e est'as premi'at'a'j eŭrop'an'o'j kaj uson'an'o'j. Verk'ist'o'j el ceter'a'j land'o'j est'as disting'at'a'j tre'eg'e mal'oft'e, nur por ŝajn'ig'i „tut'mond'ec'o'n” de la premi'o. Cert'e grav'as ankaŭ, ke inter la juĝ'ant'o'j ne trov'ebl'as hom'o'j posed'ant'a'j „mal'grand'a'j'n” lingv'o'j'n sur nivel'o ebl'ig'ant'a taks'i la literatur'a'n valor'o'n de tekst'o'j, kaj en traduk'o'j al „inter'naci'a angl'a” apenaŭ rest'as io el la original'a etos'o.

Ĉu aŭtoritat'a?

La premi'o'n al'juĝ'as Sved'a Akademi'o, konsist'ant'a el nur 18 person'o'j – el kiu'j ver'e mal'mult'a'j kompetent'as pri literatur'o, des mal'pli pri ali'lingv'a, ĉar la ĉef'a task'o de la Akademi'o est'as norm'ig'o de la sved'a lingv'o. Por al'juĝ'i la Nobel-premi'o'n sufiĉ'as, ke la voĉ'don'o'n part'o'pren'u ok person'o'j; la decid'o akcept'at'as per simpl'a pli'mult'o. Ĉu en tia'j kondiĉ'o'j ebl'as parol'i pri objektiv'ec'o, pri aŭtoritat'ec'o de decid'o'j? Precip'e post la skandal'o en 2018 detru'int'a la reputaci'o'n de la Akademi'o, post kio tri'on'o de la membr'o'j demisi'is ...

Resum'e: por mi (supoz'ebl'e ne nur por mi) la literatur'a Nobel-premi'o est'as atest'o ne de verk'ist'a talent'o, sed ĉef'e de arogant'ec'o, konform'iĝ'em'o, hipokrit'ec'o kaj „politik'a ĝust'ec'o”. Pli'a konklud'o: oni ne esper'u, ke esperant'lingv'a verk'ist'o iam ricev'os la premi'o'n. Ni'a'j aŭtor'o'j est'as tro sincer'a'j kaj honest'a'j por tio. Kvankam unu hispan'a poet'o hav'as et'a'n ŝanc'o'n ...

Ĉu matematik'o divers'as ras'e?

Februar'e uson'a'j'n matematik'ist'o'j'n ŝok'is instrukci'o A Pathway to Equitable Math Instruction (Voj'o al just'a matematik-instru'ad'o) aper'int'a en Oregon'o por la instru'ist'o'j de matematik'o en lern'ej'o'j.

La departement'o pri instru'ad'o en Oregon'o propon'is al ŝtat'a'j instru'ist'o'j registr'iĝ'i por nov'a virtual'a kurs'o, kie oni klar'ig'os, kio est'as „etn'o-matematik'o” kaj kiel lukt'i kontraŭ „blank'a super'ec'o” en lern'ad'o de matematik'o. Oni atent'ig'is, ke lern'ad'o de matematik'o en Uson'o okaz'as sur'baz'e de mal'nov'a'j metod'o'j, kiu'j est'as kre'it'a'j kaj form'it'a'j en Eŭrop'o kaj est'as ne'kongru'a'j kun lok'a'j tradici'o'j precip'e de afrik-uson'an'o'j kaj de latin-uson'an'o'j, kaj ke la ide'o pri objektiv'ec'o de matematik'o est'as nur'a mit'o.

Problem'o

Kial'o de la kurs'o est'as la fakt'o, ke infan'o'j, kiu'j ne sukces'as lern'i matematik'o'n en baz'a lern'ej'o jam en la kvin'a klas'o, est'as en grup'o de lern'ant'o'j, kiu'j ne pov'as rev'i pri post'a ating'o de prestiĝ'a universitat'o. Ĉef'e tiu'n grup'o'n en'ir'as afrik-uson'an'o'j kaj latin-uson'an'o'j.

Tiu problem'o en matematik-instru'ad'o ŝajn'e est'as serioz'a kaj kon'at'a ankaŭ en ali'a'j land'o'j. Solv'i ĝi'n ebl'as per el'labor'o de pli efik'a stud'metod'o kun nul'ig'o de la breĉ'o en matematik'a'j sci'o'j inter divers'nivel'a'j student'o'j, sed la iniciat'int'o'j de la kurs'o decid'is solv'i la problem'o'n ali'manier'e: mal'alt'ig'i la instru'nivel'o'n de matematik'o en la lern'ej'o'j.

La nov'jork'a urb'estr'o Bill de Blasio, ekzempl'e, jam aŭtun'e ĉes'ig'as matematik-program'o'j'n por talent'a'j infan'o'j en urb'a'j lern'ej'o'j. Ĝust'e tiu fakt'o est'as nom'at'a „lukt'o kontraŭ sistem'a ras'ism'o”. La aŭtor'o de ĉi tiu artikol'o jam dum kelk'a'j jar'o'j paralel'e kun universitat'a ag'ad'o instru'as matematik'o'n al jun'a'j talent'a'j uson'an'o'j en privat'a „vesper'a” lern'ej'o, kie domin'as tut'e ne „blank'a'j student'o'j”, sed student'o'j, kies pra'ul'o'j ven'is el azi'a'j land'o'j kiel Barato, Ĉini'o kaj Indonezio. Tial, en la nun'a real'a Uson'o strang'e son'as tiu'j parol'o'j pri ia ras'ism'o en matematik-instru'ad'o.

Matematik'o mal'trankvil'iĝ'is

En Kalifornio kontraŭ re'verk'ad'o de matematik-instru'a'j libr'o'j aper'is ne'ferm'it'a leter'o al la guberni'estr'o, Gavi'n Newsom, sub'ten'at'a de grand'a grup'o da divers'a'j universitat'a'j instru'ist'o'j kaj alt'rang'a'j inĝenier'o'j de divers'a'j teknologi'a'j kompani'o'j. Ĉi-foj'e la petici'o sukces'is: la re'form'o de matematik-instru'ad'o est'as prokrast'it'a almenaŭ ĝis la sekv'a jar'o, sam'e kiel en Arizon'o, Idah'o, Indianao, Oklahom'o, Nord'a Karolin'o, Teksaso, Tenesi'o kaj Florido, kie oni ne rapid'as en'konduk'i en si'a'j'n universitat'o'j'n la tiel nom'at'a'n „critical race theory” (kritik'a'n ras-teori'o'n) – nov'stil'a'n teori'o'n, kiu dev'as unu'ig'i la naci'o'n. Bedaŭr'ind'e la aŭtor'o'j de tiu teori'o ŝajn'e ne mult'e zorg'is pri la nivel'o de matematik-instru'ad'o en la modern'a mond'o.

Alexander Mikishev est'as lektor'o, instru'as kaj esplor'as en Hjustono, Teksaso. Esperant'o'n li ek'lern'is en 1979.

(Ne)kon'at'a herb'ist'in'o

En tiu ĉi jar'o slovak'o'j re'memor'as la 140an dat're'ven'o'n de la nask'iĝ'o kaj sam'temp'e la 50an dat're'ven'o'n de la mort'o de Ľudmila Thurzová. Ne-mult'a'j sci'as, precip'e la jun'a generaci'o, ke Thurzová est'is fam'a herb'ist'in'o, kiu dum si'a tut'a viv'o help'is al hom'o'j per kurac'herb'o'j.

Ľudmila Thurzová nask'iĝ'is la 21an de februar'o 1881 en la mal'grand'a histori'a slovak'a urb'o Mart'in ¹, situ'ant'a je ĉ. 230 km nord'e de Bratislav'o. Fin'int'e si'a'n mez'lern'ej'a'n lern'ad'o'n, ŝi komenc'is labor'i en la farb'ej'o de si'a'j ge'patr'o'j.

Jun'aĝ'e ŝi mal'long'e loĝ'is ankaŭ en la mal'grand'a slovak'a urb'o Námestovo kaj en la hungar'a'j urb'o'j Békéscsaba kaj Székesfehérvár, sed la plej grand'a part'o de ŝi'a viv'o est'is firm'e lig'it'a al la nask'iĝ'urb'o.

Ag'ad'o

En aĝ'o de 22 jar'o'j ŝi mal'san'iĝ'is je tuberkul'oz'o, kiu est'is tiu'temp'e konsider'at'a kiel danĝer'a mal'san'o. En la sub'mont'ar'a vilaĝ'et'o Vavrišovo ŝi komenc'is leg'i al'ir'ebl'a'n san'literatur'o'n kaj kurac'is si'n per kurac'herb'o'j. Kiel mem'lern'ant'o ŝi stud'is fit'o'terapi'o'n, kolekt'is kaj klasifik'is kurac'herb'o'j'n, lern'is uz'i kaj kombin'i herb'o'j'n praktik'e en form'o de te'o'j, dekokt'aĵ'o'j, ban'o'j, en'volv'aĵ'o'j kaj ali'a'j.

Ŝi komenc'is sukces'e help'i al ali'a'j mal'san'ul'o'j. Ne est'as mir'ind'e do, ke iom post iom ŝi iĝ'is kon'at'a kaj respekt'at'a herb'ist'in'o, kiu akir'is grand'a'n popular'ec'o'n. Ŝi'a'j'n konsil'o'j'n kaj help'o'n pet'is mal'san'ul'o'j ne nur el la proksim'a ĉirkaŭ'aĵ'o, sed ankaŭ el tut'a Slovaki'o, eĉ el ekster'land'o.

Thurzová kolekt'is kurac'herb'o'j'n en herb'ej'o'j kaj arb'ar'o'j en la ĉirkaŭ'aĵ'o de Mart'in kaj eĉ kre'is propr'a'n herb'ĝarden'o'n apud si'a dom'o. Ŝi stud'is fak'a'j'n artikol'o'j'n kaj verk'is artikol'o'j'n pri propr'a'j spert'o'j pri kurac'herb'o'j. La artikol'o'j est'is publik'ig'it'a'j en mult'a'j slovak'a'j revu'o'j.

Ŝat'at'a libr'o

En 1963, kun'labor'e kun si'a fil'o Fedor kaj ali'a'j ², ŝi verk'is la libr'o'n „Malý atlas liečivých rastlín” (mal'grand'a atlas'o de kurac'herb'o'j), kiu ĝis nun est'as publik'ig'it'a en naŭ el'don'o'j kaj traduk'it'a en 23 lingv'o'j'n. Ĉi tiu libr'o akir'is grand'eg'a'n popular'ec'o'n inter slovak'o'j, kaj ĝi est'as konsider'at'a la plej bon'a slovak'a atlas'o de kurac'herb'o'j.

Honor'a lok'o

Thurzová, malgraŭ la ne'grand'ec'o de si'a verk'ar'o, hav'as honor'a'n kaj specif'a'n lok'o'n en la histori'o de la slovak'a popol'a fit'o'terapi'o. Pri ŝi'a'j ag'ad'o'j memor'ig'as en Slovaki'o nom'o'j de lern'ej'o'j, strat'o'j kaj ankaŭ divers'a'j publik'aĵ'o'j. En ŝi'a nask'iĝ'urb'o est'as kre'it'a memor'ĉambr'o pri ŝi'a modest'a sed frukt'o'don'a viv'o.

Thurzová mort'is la 3an de januar'o 1971 en la aĝ'o de preskaŭ 90 jar'o'j, kaj ŝi est'as en'tomb'ig'it'a en famili'a tomb'o en la naci'a tomb'ej'o de la urb'o Mart'in.

1. „Mart'in: centr'o de la slovak'a kultur'o”, Juli'us Hauser, MONATO 2012/05, p. 14 (2012/019682.php)

2. Farmakolog'o'j Jaroslav Kresánek, Štefan Mareček kaj kurac'ist'o Karol Mika.

Juli'us Hauser est'as emerit'a ambasador'o de Slovaki'o. Li esperant'ist'iĝ'is kiel mem'lern'ant'o en 2010.

Viand'o'muel'il'o'j

Poŝt'mark'o'j, mon'er'o'j, insign'o'j est'as ordinar'a'j kolekt'objekt'o'j. Tamen, 43-jar'aĝ'a vir'o el la litova urb'o Kaunas hav'as ne'ordinar'a'n hobi'o'n. Žilvinas Kemežys interes'iĝ'as pri mal'nov'a'j viand'o'muel'il'o'j kaj ali'a'j il'o'j, kiu'j en hejm'a kuir'ej'o muel'as, rasp'as, frot'as ktp. En li'a kolekt'o hodiaŭ est'as ĉirkaŭ 320 tiu'spec'a'j objekt'o'j, kies ampleks'o serioz'e surpriz'as pro la ne'atend'it'a impres'o.

„Malgraŭ ke mi'a'j kolekt'it'a'j objekt'o'j oft'e surpriz'as hom'o'j'n, mi ne konsider'as mi'n serioz'a kolekt'ant'o. La vort'o kolekt'ant'o por mi son'as tro ambici'e. Simpl'e mi'n al'log'as mal'nov'a'j objekt'o'j kaj teknik'o. Ek'de mi'a jun'aĝ'o mi interes'iĝ'as pri tio”, rid'as Žilvinas, kaj li rakont'as, ke la unu'a viand'o'muel'il'o en li'a dom'o aper'is antaŭ dek kelk'a'j jar'o'j.

„Mi memor'as, ke tiam mi gast'is ĉe amik'o de mi'a patr'in'o en vilaĝ'o. Tie mi'a'n atent'o'n kapt'is mal'nov'a german'a viand'o'muel'il'o. Mi al'port'is ĝi'n hejm'e'n; post'e ankaŭ german'a'n kudr'o'maŝin'o'n. Tiam en mi'a kap'o vek'iĝ'is la ide'o pri tut'e ne'ordinar'a kolekt'o: viand'o'muel'il'o'j kaj ali'a'j hejm'a'j il'o'j. Tiu'spec'a'n kolekt'o'n ĝis nun mi neniam vid'is. Decid'it'e kaj far'it'e”, rakont'as la brav'a vir'o, kiu komenc'is ard'e kolekt'i mal'nov'a'j'n hejm'a'j'n il'o'j'n, inter kiu'j abund'as viand'o'muel'il'o'j, sed est'as ankaŭ kaf'o- kaj pipr'o-muel'il'o'j, ter'pom-rasp'il'o'j kaj ali'a'j.

Il'o'j el pul'bazar'o'j

„Mi kutim'e aĉet'as viand'o'muel'il'o'j'n en pul'bazar'o'j. La last'a'n mi akir'is printemp'e. Ĝi est'is difekt'it'a, sed mi tamen aĉet'is ĝi'n, ĉar mi ankoraŭ ne hav'is tiu'n model'o'n en mi'a kolekt'o. Mi regul'e vizit'as pul'bazar'o'j'n ne nur en mi'a loĝ'urb'o, ĉar ankaŭ vojaĝ'ant'e tra Litovio aŭ eĉ en najbar'a'j land'o'j mi ne preter'las'as la okaz'o'n en'rigard'i en tie'a'j'n pul'bazar'o'j'n esperant'e trov'i i'o'n taŭg'a'n por mi. Unu'foj'e mi re'ven'is eĉ kun dek mal'sam'a'j viand'o'muel'il'o'j. Iam mi ir'is ankaŭ al metal'rub'aĵ'ej'o kaj trov'is tie unu taŭg'a'n il'o'n”, pri la voj'o de mal'nov'a'j il'o'j al li'a kolekt'o rakont'as la pasi'a kolekt'ant'o.

Žilvinas asert'as, ke li ne pov'as parker'e memor'i ĉiu'j'n model'o'j'n de si'a kolekt'o. Tial ne'evit'ebl'e li aĉet'as ankaŭ ali'a'n aŭ eĉ du sam'a'j'n. En tiu okaz'o li inspekt'as, kiu il'o est'as pli bon'kvalit'a, mal'pli rust'a aŭ difekt'it'a. Tiu ir'as sur la bret'o'n, kaj ali'a'j al special'a kest'o. Ne ĉiu'j viand'o'muel'il'o'j glat'e funkci'as, ali'a'j ne hav'as ten'il'o'j'n, tranĉ'il'o'j'n aŭ kribr'il'o'j'n. Ĉi-okaz'e Žilvinas el du ali'a'j elekt'as la plej bon'a'j'n part'o'j'n, kiu'j'n li uz'as por la relativ'e bon'kvalit'a il'o.

Prez'o'j kaj de'ven'o'j

La litovo rimark'is, ke la prez'o'j de mal'nov'a'j il'o'j de'pend'as de ili'a grand'ec'o kaj kvalit'o'stat'o: ju pli grand'a'j, des pli mult'e'kost'a'j. „Rus'a'j viand'o'muel'il'o'j aĉet'ebl'as kontraŭ 5-20 eŭr'o'j, okcident'a'j – german'a'j, angl'a'j, sved'a'j – viand'o'muel'il'o'j est'as pli alt'e taks'at'a'j, ebl'e pro la kvalit'o kaj fort'ec'o de la metal'o kaj la mekanism'o mem. Ili'a prez'o vari'as de 10 ĝis 50 eŭr'o'j. Kompren'ebl'e foj'e okaz'as, ke oni postul'as sum'o'n, kiu'n mi ne kuraĝ'as pag'i, ĉar mi esper'as ali'lok'e trov'i la sam'a'n il'o'n pli mal'mult'e'kost'e, sed evident'iĝ'as, ke pri tiu'j pli bon'a'j mi ne sukces'as”, klar'ig'as Žilvinas kaj al'don'as, ke la plej mal'nov'a il'o en li'a kolekt'o de'ven'as el la kvin'a jar'dek'o pas'int'jar'cent'a.

La posed'ant'o de la ne'ordinar'a kolekt'o al'don'is, ke la plej'part'o'n de li'a kolekt'o okup'as rus'a'j viand'muel'il'o'j, ankaŭ mult'a'j divers'grand'a'j est'as german'a'j, produkt'it'a'j de Alexanderwerk, kaj krom'e sved'a'j, angl'a'j ... en'tut'e de dek'o da divers'a'j kompani'o'j. Kelk'foj'e la kolekt'ant'o aĉet'as ankaŭ romp'it'a'n kaj ne'funkci'ant'a'n il'o'n nur pro la nom'o de la produkt'int'o. „Ĉar mi sci'as, ke neni'e mi sukces'os trov'i tia'n”, li klar'ig'as.

Ankaŭ util'ec'o

La kolekt'ant'o de unik'a'j il'o'j konfes'as, ke li'a'j'n okul'o'j'n precip'e al'tir'as bel'a'j sved'a'j kaj rus'a'j viand'o'muel'il'o'j. Ili est'as tiel bel'a'j, rond'form'a'j. „Mi'a plej ŝat'at'a il'o est'as mal'grand'a ruĝ'a kaj blank'a kaf'muel'il'o. Ŝajn'as, ke ĝi est'is special'e konstru'it'a por vojaĝ'o'j. Mi volont'e ĝu'as ĝi'n kaj foj'e prepar'as kaf'o'n per ĝi”, dir'as Žilvinas.

„Mi'a edz'in'o ĝis nun uz'as mal'nov'a'n pipr'o-muel'il'o'n, kaj kiam ŝi vol'as prepar'i bon'odor'a'n freŝ'a'n kaf'o'n, ŝi mem muel'as la kaf'o'grajn'o'j'n per man'muel'il'o. Ŝi asert'as, ke per'man'e muel'it'a kaf'o est'as pli bon'gust'a kaj pli bon'odor'a ol tiu, kiu'n prepar'as elektr'a kaf'muel'il'o aŭ kiu est'as aĉet'it'a jam muel'it'a en la butik'o”.

Pasi'o el infan'ec'o

Hodiaŭ Žilvinas ĉiu'j'n surpriz'as per si'a impon'a kolekt'o da hejm'a'j il'o'j, tamen la pasi'o por mal'nov'a'j objekt'o'j vek'iĝ'is en la infan'ec'o. „Antaŭ la kolekt'o de muel'il'o'j, mi interes'iĝ'is pri mal'nov'a'j radi'o'ricev'il'o'j. En'tut'e mi kolekt'is ĉirkaŭ 350 model'o'j'n. Sed iom post iom, kiam mi ne plu trov'is nov'a'j'n model'o'j'n, tiu pasi'o velk'is. Ali'flank'e, radi'o'ricev'il'o'j est'is pli oft'a kolekt'objekt'o. Do, mi for'las'is radi'o'ricev'il'o'j'n kaj ek'okup'iĝ'is pri viand'o'muel'il'o'j. La radi'o'aparat'o'j'n mi vend'is kaj mi invest'is la ricev'it'a'n mon'o'n por mi'a kolekt'o de viand'muel'il'o'j”, pri la ŝat'okup'a ŝanĝ'o dir'as la kolekt'ant'o.

En la garaĝ'o de la kolekt'ant'o est'as ankoraŭ park'um'it'a'j kelk'a'j antikv'a'j model'o'j de aŭtomobil'o'j kaj motor'cikl'o'j, per kiu'j li vetur'as al divers'a'j fest'o'j kaj parad'o'j pri antikv'a teknik'o. „Mi ŝat'as antikv'a'j'n objekt'o'j'n, ĉar antikv'ec'o est'as mult'e pli simpl'a ol modern'ec'o. Mi est'as sci'vol'em'a, kio'n antaŭ mult'a'j jar'o'j spert'is ni'a'j ge'av'o'j aŭ pra'ge'av'o'j”, asert'as la 43-jar'aĝ'a litovo.

Laimius Stražnickas est'as litova ĵurnal'ist'o jam dum 35 jar'o'j. Li esperant'ist'iĝ'is en 1974 kaj est'as kun'labor'ant'o de MONATO ek'de 1991.

Ne ŝanĝ'iĝ'u fid'o en ideologi'o'n

Jen esenc'e la avert'o, kiu'n far'is la emerit'a pap'o Benedikto respond'e al demand'o'j de ĵurnal'ist'o el la german'a monat'a revu'o Herder Korrespondenz.

La emerit'a pap'o skrib'e respond'is: „la ide'o pri fuĝ'o al pur'a doktrin'o aspekt'as al mi tut'e mal'real'a”. Tem'as pri tio, ke fid'o ne pov'as est'i afer'o tut'e fin'konstru'it'a kaj ne'sku'ebl'a; laŭ li: „antaŭ ĉio, do, fid'ul'o est'as hom'o, kiu demand'as si'n mem, hom'o, kiu daŭr'e dev'as el'trov'i la real'o'n de tiu fid'o mal'antaŭ kaj front'e al la prem'eg'a'j real'o'j de la ĉiu'tag'a viv'o. Doktrin'o, kiu ekzist'as nur kiel si'a'spec'a natur'rezerv'aĵ'o apart'a de la ĉiu'tag'a mond'o de la fid'o kaj ĝi'a'j postul'o'j, ia'grad'e signif'us rifuz'o'n de la fid'o mem. Doktrin'o dev'as dis'volv'iĝ'i en kaj el la fid'o, ne flank'e de ĝi”.

La hom'a est'aĵ'o bezon'as dub'o'n

En la libr'o En'konduk'o en krist'an'ism'o'n, la tiam'a kardinal'o Ratzinger memor'ig'as ni'n pri tio, ke fid'o pov'as konsist'ig'i ia'spec'a'n voj'o'n al sci'o. Kaj ankaŭ avert'as, ke fid'o ne est'as io, kio'n oni ating'as per unu frap'o, kaj jen, fin'it'e.

Ni est'as teks'it'a'j el dub'o'j. Dub'o'j kaj demand'o'j, prov'o'j je respond'o kaj jes, fid'o mem, aparten'as al tio, kio difin'as hom'o'n. Jam dum la intervju'o al Peter Seewald (Di'o kaj la mond'o, 2001) la tiam'a kardinal'o Ratzinger asert'is: „konsist'o de la fid'o ne est'as tia, ke ek'de difin'it'a punkt'o oni pov'us dir'i: li ĝi'n hav'as, ali'a'j ne ... Fid'o daŭr'e est'as voj'o. Laŭ'long'e de ni'a viv'o tem'as pri vojaĝ'o, kaj do fid'o est'as ĉiam minac'at'a kaj en danĝer'o. Kaj est'as ankaŭ konven'e, ke tiel ĝi evit'u la risk'o'n ŝanĝ'iĝ'i en manipul'ebl'a'n ideologi'o'n. Tem'as pri la risk'o mal'mol'iĝ'i kaj far'iĝ'i ne'kapabl'a'j divid'i la medit'ad'o'n kaj sufer'o'n de tiu'j ni'a'j ge'frat'o'j, kiu'j dub'as kaj si'n demand'as. Fid'o pov'as matur'iĝ'i nur laŭ'mezur'e ke ĝi el'ten'as kaj al'front'as, en ĉiu viv'etap'o, la angor'o'n kaj la fort'o'n de ne'kred'em'o, kaj je la fin'o trans'ir'i kaj est'i ebl'a en nov'a etap'o.”

La nun'a pap'o, Francisko, dir'as plu: „Bon'e est'as, ke ekzist'u defi'o'j, ĉar ili kresk'ig'as ni'n. Ili est'as sign'o'j je viv'ant'a fid'o, de viv'ant'a komun'um'o, kiu serĉ'as si'a'n Sinjor'o'n kaj ten'as mal'ferm'it'a'j la okul'o'j'n kaj la kor'o'n (...) la defi'o'j help'as ni'n evit'i, ke fid'o far'iĝ'u ideologi'a ...”

Ideologi'o'j em'as est'i rigid'a'j

La avert'o de la emerit'a pap'o rilat'e al religi'o, specif'e al krist'an'ism'o, pov'us tamen est'i aplik'ebl'a al politik'a'j ideologi'o'j. Rigid'ec'o, mal'facil'ec'o adapt'iĝ'i, ne'kompren'o pri tio, ke ebl'e ia'grad'e la „mal'amik'o” prav'as, eĉ eks'mod'ec'o, ŝajn'as est'i stigmat'o'j, dolor'a'j flank'a'j vund'o'j de ideologi'o'j. Pugn'o lev'it'a por kri'ad'o de frap'fraz'o'j, eĉ se oni cel'as bon'o'n, rest'as pugn'o. Kaj por i'o'n ajn far'i, oni dev'as mal'ferm'i la man'o'n. Kiam man'o'j ŝanĝ'iĝ'as en pugn'o'j'n, ĉio jam fin'iĝ'is. Fundament'ist'o'j religi'a'j kaj fundament'ist'o'j politik'a'j, ili sam'as. Per pugn'o oni nur minac'as; mal'ferm'o de man'o'j est'as sekv'o de mal'ferm'o de mens'o.

Pli'a danĝer'o est'as, ke flug'a entuziasm'o de hom'amas'o'j pri frap'fraz'o'j kaj parol'ad'o'j (kelk'foj'e palavr'o'j) forges'ig'u, ke ver'o'j'n oni dev'as el'trov'i; ili ne est'as rezult'o el voĉ'don'ad'o.

Se oni rigard'as la afer'o'n el ĉi tiu vid'punkt'o, oni kompren'os, kial religi'o evit'u ŝanĝ'iĝ'i en ideologi'o'n: Di'o (aŭ Di'o'j, se oni kred'as je plur'a'j) tie for'est'as. Do, tiu mal'nov'a sentenc'o: „Tim'i (pli ĝust'e sekv'i) Di'o'n aŭ tim'i hom'o'n” daŭr'e valid'as por la hom'ar'o.

Ekumen'ism'o kaj inter'religi'a dialog'o

Serioz'a obĵet'o al ekumen'a kaj inter'religi'a ag'ad'o'j est'as, ke oni prefer'e streb'u konvert'i la ali'ul'o'n. Je la ali'a flank'o, tiu „ali'ul'o” sen'dub'e sam'e zorg'as pri ni'a sav'o ... Ver'ver'e, se oni pens'as nur pri tio, la tut'a afer'o ŝanĝ'iĝ'os en dialog'o'n inter surd'ul'o'j.

Ĉu ne prefer'e kun'e serĉ'i la ver'o'n? Ĉe la ekumen'a religi'a Instituci'o kie mi stud'is, kun'sid'is hom'o'j el sufiĉ'e mal'simil'a'j konfesi'o'j, kies opini'o'j, en ali'a, ne-frat'a etos'o, kapabl'us est'ig'i konvulsi'o'j'n ĉe kiu ajn sincer'a fid'ul'o. Tamen, la dezir'o kompren'i – ne nepr'e kun'hav'i – la vid'punkt'o'n de „la ali'ul'o” kaj kun'e serĉ'i, rest'is super ĉio.

Ĉu ekumen'ism'o signif'as nur, ke oni rajt'as pren'i sakrament'o'j'n ĉe ali'a eklezi'a komun'um'o? Ĉu ĝi mal'e signif'as, ke ĉiu'j religi'o'j sam'e valid'as? Aŭ ĉu la ekumen'a voj'o konduk'as al komun'a kaj frat'a serĉ'ad'o de la ver'o? Ĉe ekumen'a kaj inter'religi'a dialog'o ideologi'o'j kaj ekstrem'ism'o'j ĉia'spec'a'j rest'u for. Nur tiel oni pov'as ver'e kompren'i, pri kio en'tut'e tem'as.

Pap'o Johano la 23a dir'is si'a'temp'e: „unu'ec'o en tio, kio est'as neces'a, liber'o en tio, kio dub'a'senc'as, kaj karitat'o antaŭ ĉio”.

Arĝent'a medal'o

La olimpi'a'j lud'o'j fin'iĝ'is la 8an de aŭgust'o. Mi spekt'is mult'a'j'n interes'a'j'n lud'o'j'n en televid'o, ekzempl'e tabl'o-tenis'o'n, rul'tabul'ad'o'n, karate'o'n kaj ĵud'o'n.

La plej interes'a sport'o por mi est'is vir'in'a basketbal'o. Unu'e neni'u pens'is, ke la team'o de Japani'o hav'os bon'a'n rezult'o'n, ĉar averaĝ'e ĝi est'is la du'e mal'plej alt'a inter la 12 team'o'j. Sed la ĉef'direktor'o Hobas dir'is: „Ni gajn'os or'a'n medal'o'n”. Li est'as uson'an'o, kiu debut'is en Japani'o kaj far'iĝ'is fam'a lud'ant'o. Li post'e re'ven'is al Uson'o kiel lud'ant'o en NBA¹, do, li sci'as bon'a'j'n kaj mal'bon'a'j'n afer'o'j'n pri team'o'j uson'a'j kaj japan'a'j. Li kre'is japan'a'n stil'o'n, kiu'n karakteriz'as rapid'a'j mov'o'j kaj tri'poent'a'j ĵet'o'j. En iu matĉ'o en la tokiaj lud'o'j la japan'a team'o sukces'is tri'poent'a'j'n ĵet'o'j'n je 49 %.

La team'o fin'fin'e gajn'is arĝent'a'n medal'o'n. En la sekv'a'j okaz'o'j la team'o gajn'os or'a'n medal'o'n, esper'ebl'e en Parizo.

1. NBA, mal'long'ig'o de National Basketball Association, la land'a basketbal'a asoci'o de Uson'o. (red.)

Fundament'o por ĉiu'j

Zamenhof hav'is mult'a'j'n geni'a'j'n ide'o'j'n. La unu'a est'is kre'i Esperant'o'n per regul'a kaj original'a gramatik'o sed per vort'trezor'o natur'ec'a. Tio don'is al la lingv'o grand'a'n ebl'ec'o'n plaĉ'i al eŭrop'an'o'j (la ekster'eŭrop'an'o'j tiam apenaŭ ekzist'is en ili'a konsci'o), kiu'j vid'is ĝi'n kiel spec'o'n de hispan'a miks'it'a kun german'a'j radik'o'j. Kaj tio don'is al ĝi grand'a'n avantaĝ'o'n rilat'e al la „art'e'far'it'a” Volapuk'o. Kompar'u: O Fat ob'as, kel binol in süls kun Patr'o ni'a, kiu est'as en la ĉiel'o. Ali'a geni'a ide'o est'is rezign'i pri si'a'j aŭtor'a'j rajt'o'j kaj las'i la lingv'o'n al la parol'ant'a komun'um'o. Tiel ĉiu'j pov'is sent'i si'n mal'grand'a'j zamenhofoj, kun'far'ant'o'j de Esperant'o.

Kiam tem'as pri la lingv'o mem, Zamenhof sci'is, kio'n li est'as far'ant'a, kaj skrib'is: „... Sed ĉar simil'a konstru'o de lingv'o est'as tut'e fremd'a por la eŭrop'a'j popol'o'j kaj al'kutim'iĝ'i al ĝi est'us por ili afer'o mal'facil'a, tial mi tut'e al'konform'ig'is tiu'n ĉi dis'membr'iĝ'o'n de la lingv'o al la spirit'o de la lingv'o'j eŭrop'a'j, tiel ke se iu lern'as mi'a'n lingv'o'n laŭ lern'o'libr'o, ne tra'leg'int'e antaŭ'e la antaŭ'parol'o'n (kiu por la lern'ant'o est'as tut'e sen'bezon'a), li eĉ ne supoz'os, ke la konstru'o de tiu ĉi lingv'o per io diferenc'as de la konstru'o de li'a patr'a lingv'o.”

Tio est'is oportun'a en la komenc'o por ne ŝok'i eŭrop'an'o'j'n per tio, ke la baz'a gramatik'o de Esperant'o est'as original'a kaj ne eŭrop'a, kaj efektiv'e eŭrop'an'o'j nek leg'is la en'konduk'o'j'n, nek kompren'is, kiel Esperant'o ver'e funkci'as, kaj dum unu jar'cent'o am'is Esperant'o'n kaj sam'temp'e klopod'is far'i el ĝi si'a'n ideal'a'n mez'nombr'a'n eŭrop'a'n lingv'o'n.

Ne aĉet'ebl'a

Kun'labor'is pri tio ni'a'j plej bon'a'j intelekt'ul'o'j, literatur'ist'o'j, poet'o'j, akademi'an'o'j. En la long'a nokt'o de la franc'a kun o-fin'aĵ'o'j la Fundament'o iĝ'is laŭ mult'a'j arĥaik'aĵ'o preter'atent'ind'a kaj dum long'a period'o ĝi est'is simpl'e ne aĉet'ebl'a, ekzempl'e, fin'e de la 90aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o. Ni est'is tre mal'proksim'a'j de la fraz'o de la antaŭ'parol'o: „La Fundament'o de Esperant'o dev'as trov'iĝ'i en la man'o'j de ĉiu esperant'ist'o kiel konstant'a kontrol'il'o, kiu gard'os li'n de de'flank'iĝ'ad'o de la voj'o de unu'ec'o.”

La Akademi'o de Esperant'o ne rest'is ekster la ĝeneral'a etos'o kaj evolu'ig'is la teori'o'n, ke ĝi dev'as nur sekv'i la evolu'o'n de la lingv'o, kaj far'is plur'a'j'n decid'o'j'n, kiu'j simpl'e decid'is, ke tio, kio'n far'as la ĝeneral'a eŭrop'a publik'o, est'as ĝust'a. Ĝi iĝ'is ne gard'ant'o de la Fundament'o, sed oficial'ig'ant'o de la nun'a lingv'o-uz'o. Ĝi ne ven'is ĝis la punkt'o for'ig'i la dev'ig'o'n pri la akuzativ'o, sed far'is i'o'n simil'a'n.

Ali'flank'e, la leg'ant'o pov'as pens'i, ke tio est'as io de la pas'int'ec'o, kaj nun ni el'ir'is el tiu'j danĝer'o'j. Mi kred'as, ke ne, ĉar nun ni est'as en la angl'a'lingv'a nokt'o, kaj la defend'ad'o de la Fundament'o kaj de la baz'a'j princip'o'j de la funkci'ad'o de Esperant'o est'as sam'e neces'a nun kiel en la est'ont'ec'o, en kiu ni'a'j intelekt'ul'o'j prov'os konvink'i ni'n, ke lingv'o sen ton'o'j ne pov'as iĝ'i lingv'o inter'naci'a.

Mem rezon'i

Tiom pli salut'ind'a, do, est'as la iniciat'o de Petro Desmet' kaj de Flandr'a Esperant'o-Lig'o, kiu'j met'as je dispon'o de la publik'o ĉi tiu'n Praktik'a'n Fundament'o'n, por ke la hom'o'j pov'u mem rezon'i pri ĝi'a en'hav'o kaj form'i al si opini'o'n pri tio, ĉu rus'o'j loĝ'as en Rus'uj'o aŭ en Rusio kaj ĉu „kemi'o” est'as tio, kio'n la Fundament'o intenc'is, kiam ĝi registr'is „ĥemi'o”. Ankoraŭ pli grav'e est'as uz'i si'a'n propr'a'n raci'o'n por decid'i pri la funkci'ad-regul'o'j de la lingv'o.

Desmet' diligent'e kun'met'is plur'a'j'n font'o'j'n por produkt'i el'don'o'n de la Fundament'o, kiu util'u al la nun'a esperant'ist'o, ankaŭ al tiu'j, kies ge'patr'a lingv'o ne est'as la franc'a, la german'a, la angl'a, la pol'a aŭ la rus'a. Tiu'j est'as la help'lingv'o'j, uz'it'a'j de Zamenhof por la origin'a Gramatik'o de Esperant'o kaj por la traduk'o'j de la radik'o'j de la Universal'a Vort'ar'o. Per original'a ide'o Petro Desmet' pens'is for'ig'i la traduk'o'j'n de la radik'o'j al tiu'j lingv'o'j kaj en'met'i la difin'o'j'n de la vort'ar'o de Kab'e de 1910, al kiu kun'labor'is Zamenhof kaj kiu re'don'as la plej proksim'a'n signif'o'n de la vort'o en la komenc'o de la pas'int'a jar'cent'o. Imag'u, ke vi est'as japan'o, kiu kon'as neniu'n el la kvin lingv'o'j, uz'it'a'j de Zamenhof, kaj vi kompren'os la util'o'n de tiu al'don'o. Sam'e imag'u, ke vi est'as mongol'o kaj vol'as produkt'i gramatik'o'n de Esperant'o en la mongol'a sur'baz'e de la Fundament'o. Vi nun dispon'as pri tekst'o komplet'a kaj kompren'ebl'a, kaj tiu tekst'o est'as tio, kio laŭ Zamenhof dev'as trov'iĝ'i en la man'o'j de ĉiu esperant'ist'o.

Kurioz'a'j inform'o'j

La libr'o est'as riĉ'ig'it'a per amas'et'o da al'don'aĵ'o'j kun kurioz'a'j inform'o'j pri la plur'a'j el'don'o'j de tiu libr'o, ekzempl'e, kial mal'aper'is en kelk'a'j el'don'o'j la ĉapel'o sur la liter'o ĉ de „ĉifon'o”, kaj kio okaz'is pri la korekt'o'j de De Beaufront al la Fundament'o. Kaj ĉu vi sci'as, kial Zamenhof kaj Klar'a sur'voj'e al la unu'a Universal'a Kongres'o en 1905 vizit'is la svis'a'n ĵurnal'ist'o'n Je'a'n Borel en Berlino?

Mi, kiel fanatik'a ŝat'ant'o de Esperant'o simpl'a kaj logik'a, kia ĝi est'as en la Fundament'o, pov'as nur dank'i al Petro Desmet' kaj al Fel pro tio, ke per ĉi tiu libr'o ili don'as al ĉiu esperant'ist'o la ebl'o'n decid'i mem, kio est'as Esperant'o kaj kio est'as individu'a'j propon'o'j post-fundament'a'j de ni'a'j kler'eg'a'j Esperant'o-scienc'ist'o'j, kiu'j, tamen, rest'as nur individu'a'j propon'o'j.

Petro Desmet' (red.): Praktik'a Fundament'o de Esperant'o – El'don'o tut'esperant'a – Fundament'a Gramatik'o, Ekzerc'ar'o, Universal'a Vort'ar'o. Eld. Fel, Antverpeno, 2021. 180 paĝ'o'j.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

La sekret'o

Ĉio komenc'iĝ'is en for'a aŭtun'o. Mi est'is lern'ant'in'o, dek'ok'jar'a. Milena, Nadja kaj mi ir'is en la nov'a'n kaf'ej'o'n „Vieno”, kiu est'is ekster la urb'o, en park'o ĉe la mar'o. Oni dir'is, ke la kaf'ej'o est'as bel'a, modern'a.

Ni tri'op'e renkont'iĝ'is je la kvin'a hor'o post'tag'mez'e en la ĝarden'o ĉe la staci'dom'o. Mi ir'is tie'n pli fru'e. Est'is sun'a septembr'a tag'o. La kaŝtan'a'j arb'o'j simil'is al alt'a'j gvardi'an'o'j en verd'a'j uniform'o'j. Mi sid'is sur benk'o, rigard'ant'e la krizantem'o'j'n en la ĝarden'o. La ĉiel'o hel'blu'is, sen'nub'a kiel grand'eg'a spegul'o. Est'is dimanĉ'o, mi ne dev'is est'i en la lern'ej'o kaj mi pov'is amuz'iĝ'i. Dek'ok'jar'a mi dezir'is aspekt'i pli aĝ'a. Antaŭ la ir'o el la dom'o, mi ŝmink'is mi'n. Plaĉ'is al mi, ke la knab'o'j jam am'ind'um'as mi'n. Ja, mi'a'j okul'o'j est'is hel'verd'a'j, mi'a har'ar'o kaŝtan'kolor'a, mi'a korp'o svelt'a. Mi est'is sport'em'ul'in'o – mi naĝ'is kaj part'o'pren'is en konkur'o'j, ricev'is medal'o'j'n.

Milena kaj Nadja ven'is, ni ek'vetur'is per bus'o, kaj post du'dek minut'o'j ni est'is en la park'o, kie trov'iĝ'is la kaf'ej'o, vast'a, hel'a kun separe'o'j, danc'ej'o kaj fortepian'o. Ne est'is mult'a'j hom'o'j. Ni sid'is ĉe tabl'o, proksim'e al la fenestr'o, tra kiu vid'ebl'is la mar'o. Ni decid'is trink'i kaf'o'n kaj viski'o'n. La kelner'o, jun'a kaj mem'fid'a, rapid'e al'port'is la trink'aĵ'o'j'n, kaj li ne forges'is demand'i ni'n, kiom'aĝ'a'j ni est'as. Kompren'ebl'e ni mensog'is al li, dir'ant'e, ke ni est'as du'dek'jar'a'j. Ni gaj'e konversaci'is kaj rigard'is, ĉu en la kaf'ej'o est'as knab'o'j, kiu'j al'tir'us ni'a'n atent'o'n.

Mi rigard'is al la pord'o kaj konstern'iĝ'is. La kaf'ej'o'n en'ir'is mi'a patr'o kun du'dek'jar'a jun'ul'in'o. Pa'ĉj'o sur'hav'is elegant'a'n blu'a'n kostum'o'n. La jun'ul'in'o est'is vest'it'a en ruĝ'a rob'o, tre mal'long'a, kaj ŝi'a'j bel'a'j krur'o'j bon'e vid'ebl'is. Ŝi hav'is blond'a'n har'ar'o'n kaj blu'a'j'n okul'o'j'n, simil'a'j'n al vitr'a'j glob'et'o'j. Mi sid'is mut'a kaj sen'mov'a kiel ŝton'o. Pa'ĉj'o ne rimark'is mi'n. Li est'is tut'e obsed'it'a de la blond'ul'in'o. Mi medit'is mal'trankvil'e. Hieraŭ pa'ĉj'o dir'is, ke li vetur'os ofic'e al la ĉef'urb'o kaj re'ven'os post du tag'o'j. Tamen nun li est'is en la kaf'ej'o „Vieno”.

Li kaj la jun'a blond'ul'in'o sid'is en mal'proksim'a separe'o. Milena kaj Nadja ne kon'is mi'a'n patr'o'n kaj ne rimark'is mi'a'n mal'trankvil'o'n. Mi dir'is al ili, ke mi mal'bon'e fart'as, kaj rapid'e mi for'ir'is.

En mi'a kap'o furioz'is ŝtorm'o. Mi ne dezir'is kred'i, ke mi vid'is pa'ĉj'o'n kun la ne'kon'at'a blond'ul'in'o. Ja, li dir'is, ke li ofic'vojaĝ'os. Li mensog'is. Ĝis tiam mi opini'is, ke pa'ĉj'o neniam mensog'as. Li est'is la plej zorg'em'a, la plej bon'a patr'o en la mond'o. Neniam mi supoz'is, ke li hav'as am'at'in'o'n. Ja, li am'as pa'nj'o'n. Kio okaz'is? Mi est'is koler'eg'a. Ĉu mi'a patr'o est'as hipokrit'ul'o? Nun li sur'hav'is blu'a'n elegant'a'n kostum'o'n, tamen hieraŭ, kiam li for'vetur'is, li sur'hav'is brun'a'n kostum'o'n. Ĉu ie est'as loĝ'ej'o, en kiu est'as ali'a'j li'a'j vest'o'j? Mi iĝ'is pli kaj pli koler'a. Mi dezir'is re'ven'i en la kaf'ej'o'n kaj vang'o'frap'i la blond'ul'in'o'n. Tamen kiu'n mi vang'o'frap'u unu'e – ĉu pa'ĉj'o'n, ĉu la blond'ul'in'o'n? Ebl'e pa'ĉj'o de'long'e mensog'as al pa'nj'o kaj mi. Est'is klar'e, ke li tre bon'e kon'as la blond'ul'in'o'n kaj oft'e ili est'as kun'e. Mi dezir'is tuj re'ven'i, ek'star'i antaŭ pa'ĉj'o kaj dir'i al li la plej ofend'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j'n mi kon'is.

La ŝtorm'o en mi'a kap'o ne ĉes'is. Mi'a'j okul'o'j larm'is. Ĉu pa'ĉj'o ver'e am'as pa'nj'o'n? Aŭ ebl'e li lud'as teatr'aĵ'o'n, kiam li asert'as, ke li am'as pa'nj'o'n kaj mi'n? Mi'a povr'a pa'nj'o eĉ ne supoz'as, ke pa'ĉj'o hav'as am'at'in'o'n. Ja, pa'nj'o pen'as, ag'as, ke ĉio hejm'e est'u en ord'o. Ŝi labor'as, kuir'as, zorg'as pri ni.

Mi ir'is, kaj mi demand'is mi'n, ĉu mi dir'u al pa'nj'o, kio'n mi vid'is. Ne'rimark'ebl'e mi ating'is la mar'bord'o'n, kaj mi paŝ'is sur la sabl'o'n. La ond'o'j plaŭd'is. Mi rigard'is la sen'lim'a'n mar'o'n, medit'ant'e, ke la viv'o est'as terur'a kaj aĉ'a.

Mi dir'os ĉio'n al pa'nj'o! Ŝi dev'as sci'i! Tamen tuj mi decid'is neni'o'n dir'i al ŝi. Mi dir'os al pa'ĉj'o, ke mi vid'is li'n en la kaf'ej'o. Mi hezit'is. Al kiu mi dir'u, ĉu al pa'nj'o aŭ al pa'ĉj'o? Mi ne dezir'is, ke mi'a'j ge'patr'o'j divorc'u. Ni daŭr'ig'u viv'i tri'op'e kiel ĝis nun. Mi plor'is, mi'a'j larm'o'j, sal'a'j kiel la mar'o, flu'is sur mi'a'n vizaĝ'o'n. Kiel pa'nj'o re'ag'us, se ŝi ek'sci'us, ke pa'ĉj'o hav'as am'at'in'o'n?

Mi re'ven'is hejm'e'n. Mi dir'is neni'o'n, nek al pa'nj'o, nek al pa'ĉj'o. Mi demand'is mi'n, kiu est'as la blond'a jun'ul'in'o kaj de kiam ŝi est'as am'at'in'o de pa'ĉj'o.

Tamen neniam mi ek'sci'is, kiu ŝi est'as. Pa'nj'o kaj pa'ĉj'o ne divorc'is. Post tiom da jar'o'j mi ne cert'as, ĉu mi bon'e ag'is aŭ mi erar'is. Mi ne sci'as.

Batal'e kontraŭ la milit'o

La 13an de aŭgust'o la mond'o perd'is unu el la plej eminent'a'j person'o'j de la hom'ar'an'a mov'ad'o: la grand'anim'a kor'o de Gino Strada [ĝin'o strada] ne plu bat'as. Li est'is milit-kurac'ist'o kaj fond'is kun'e kun si'a edz'in'o Teresa Sarti la ital'a'n ne'reg'ist'ar'a'n organiz'aĵ'o'n Emergency, kiu ek'de 1994 don'is sen'pag'a'n help'o'n al pli ol 11 milion'o'j da mal'san'ul'o'j en 17 land'o'j tra la mond'o.

„Mi ne est'as pac'ist'o. Mi est'as kontraŭ milit'o.”

Post labor'ad'o kun la Inter'naci'a Komitat'o de Ruĝ'a Kruc'o en Pakistano, Etiopio, Peruo, Afgani'o, Somali'o kaj Bosnio kaj Hercegovin'o li ek'kampanj'is kontraŭ milit'o kaj por kurac'ad'o de viktim'o'j de milit'o'j. Tia'j spert'o'j kun'flu'is en la libr'o'n Verd'a'j papag'o'j. Kronik'o de milit'kirurg'o, kiu aper'is ankaŭ esperant'lingv'e. En ĉi tiu libr'o, Gino Strada pri'skrib'as la efik'o'j'n de la konflikt'o'j, kiu'j las'as ne'for'viŝ'ebl'a'j'n spur'o'j'n eĉ post ili'a fin'o: la plej evident'a ekzempl'o est'as la kontraŭ'person'a'j min'o'j, kiu'j post jar'dek'o'j daŭr'e kripl'ig'as kaj mort'ig'as sen'kulp'a'j'n civil'ul'o'j'n.

Li'a mort'o okaz'is sam'temp'e kun la tuj'a akir'o de potenc'o far'e de la taliboj en Afgani'o post la evaku'ad'o de la fremd'a'j trup'o'j el la land'o. Si'a'temp'e Gino Strada vigl'e kritik'is la uson'a'n inter'ven'o'n, kiu fakt'e don'is neniu'n rezult'o'n.

Strada sub'strek'is, ke milit'o est'as kontraŭ'leĝ'a jam 90 jar'o'j'n, sed ĝis nun la pariza traktat'o koncern'e la rezign'o'n pri milit'o de la jar'o 1928 neniam est'is respekt'at'a. Li ankaŭ sen'ĉes'e ripet'ad'is la neces'o'n sav'i kaj kurac'i ĉiu'j'n, ne'grav'e kiu'j ili est'as: ĉu milit'viktim'o'j, ĉu mal'riĉ'ul'o'j el riĉ'a'j land'o'j, ĉu migr'ant'o'j dron'ant'a'j en la mar'o streb'ant'e ating'i Italion el Libio. Ŝanĝ'o en ni'a soci'o okaz'os nur, kiam la hom'o'j est'os pret'a'j help'i la ali'a'j'n hom'o'j'n.

La taliboj venk'is. Kio sekv'os?

La 15an de aŭgust'o taliboj en'ir'is Kabul'o'n kaj definitiv'e iĝ'is la mastr'o'j de Afgani'o. Uson'an'o'j fuĝ'as, las'ant'e si'a'j'n afgan'a'j'n kun'labor'ant'o'j'n, kaj ili'a'j okcident'a'j alianc'an'o'j sekv'as. La mal'venk'o de Uson'o kaj de Okcident'o ĝeneral'e est'as evident'a, sed kio sekv'os?

Ĉu la taliboj lern'is lecion'o'n kaj ne plu gast'ig'os teror'ist'o'j'n de Al'kaid'o aŭ de Islam'a Ŝtat'o? Se est'os tiel, ili trans'form'iĝ'os en naci'ism'a'n islam'ism'a'n mov'ad'o'n, kiu koncentr'iĝ'os je konstru'ad'o de islam'a ŝtat'o en Afgani'o. Tiu'okaz'e ili pov'os ricev'i help'o'n kaj ĝu'i kun'labor'o'n de Rusio kaj Ĉini'o, la plej grand'a'j najbar'o'j, interes'at'a'j pri stabil'ec'o en tiu ĉi land'o. Ankaŭ Eŭrop'a Uni'o malgraŭ ĉiu'j etik'a'j skrupul'o'j fin'e far'os tio'n, por prevent'i hom'ar'an'a'n katastrof'o'n kaj nov'a'n al'flu'o'n de rifuĝ'ant'o'j.

Ne'stabil'a'j najbar'o'j

Pakistano pov'os kontribu'i al politik'a stabil'ec'o, sed ĝi est'as tro mal'fort'a por re'star'ig'i la detru'it'a'n Afgani'o'n. Ŝijaana Irano mal'ver'ŝajn'e aktiv'e kun'labor'os kun la suna'an'a'j taliboj, kaj ĝi'n mem jam traf'as okcident'a'j sankci'o'j.

Plej vund'ebl'a'j nun est'as la najbar'o'j de Afgani'o en Mez'a Azi'o: Uzbeki'o, Turkmeni'o, Taĝiki'o kaj Kirgizi'o (kvankam tiu last'a ne lim'as al ĝi). Tiu'j ĉi ŝtat'o'j, kre'it'a'j post la dis'fal'o de Sovet'uni'o en 1991, neniam hav'is spert'o'n de sen'de'pend'ec'o kaj grand'part'e ĝis nun apenaŭ kapabl'as reg'i kaj defend'i si'a'j'n teritori'o'j'n. Taĝiki'o post'viv'is kruel'a'n en'land'a'n milit'o'n, Kirgizi'o post kelk'a'j kolor'a'j revoluci'o'j plu dron'as en ĥaos'o, Turkmeni'o est'as traf'it'a de ekonomi'a kriz'o kaj Uzbeki'o pen'as brid'i islam'ist'o'j'n, kiu'j jam plur'foj'e far'is teror'ist'a'j'n atak'o'j'n kaj eĉ okup'is tut'a'j'n region'o'j'n.

La rol'o de Moskvo

La sol'a fort'o kapabl'a garanti'i sekur'ec'o'n en Mez'a Azi'o est'as Rusio, kiu jam eksterm'is islam'ist'o'j'n en Ĉeĉeni'o kaj Sirio, do cert'e ne dezir'as ili'a'n aper'o'n ĉe si'a'j lim'o'j. La rusia arme'o dum jar'o'j gard'as la lim'o'n inter Afgani'o kaj Taĝiki'o, en Kirgizi'o funkci'as rusia milit'a flug'haven'o, sed tio cert'e ne sufiĉ'os por kontraŭ'star'i grand'a'n invad'o'n. Dum'e la publik'a opini'o en Rusio kontraŭ'as milit'a'j'n inter'ven'o'j'n, do la reg'ist'ar'o klopod'as minimum'ig'i milit'a'n ĉe'est'o'n ekster'land'e.

Pro tio Moskvo sam'temp'e ag'as en du direkt'o'j: inter'trakt'as kun la taliboj kaj fort'ig'as milit'a'n kun'labor'o'n kun mez'azi'a'j land'o'j kaj Ĉini'o. La nun'a'j mastr'o'j de Afgani'o jam promes'is ne invad'i la mez'azi'a'j'n respublik'o'j'n, sed ili'a venk'o mem pov'as entuziasm'ig'i lok'a'j'n islam'ist'o'j'n, des pli ke nord'e kaj sud'e de la taĝik'a-afgan'a lim'o loĝ'as la sam'a'j taĝik'o'j kaj uzbek'o'j.

Neni'u reg'as la region'o'n komplet'e

Esper'ebl'e raci'o venk'os kaj fin'e la taliba reĝim'o kontent'iĝ'os je reg'ad'o super 38 milion'o'j da afgan'o'j. Ali'okaz'e la tut'a region'o pov'os iĝ'i grand'a batal'ej'o kun engaĝ'iĝ'o de plur'a'j land'o'j.

Kiu rajt'as nom'i si'n ital'o?

La 16an de aŭgust'o 2021 la ital'a vir'a team'o pri 4x100-metr'a stafet'kur'ad'o gajn'is la or'a'n medal'o'n en la olimpi'a'j lud'o'j de Tokio, prokrast'it'a'j je unu jar'o pro la pandemi'o. Marcell Jacobs, Filippo Tort'u, Faust'o Desalu kaj Lorenzo Patta kur'is en la Olimpi'a Stadion'o de la japan'a ĉef'urb'o kaj star'ig'is ankaŭ nov'a'n ital'a'n rekord'o'n (37,50 sekund'o'j), al'ven'ant'e antaŭ si'a'j brit'a'j kaj kanadaj rival'o'j. Tiu'j el'star'a'j sport'ist'o'j pov'as serv'i kiel ekzempl'o por raport'i pri la nun'a debat'o pri la rajt'o al civit'an'ec'o.

Italio ŝanĝ'iĝ'as: pas'int'ec'e ĝi est'is ĉef'e land'o, el kiu hom'o'j migr'is, sed ek'de la 1990aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o pli'fort'iĝ'is la hom'flu'o al Italio el orient'a Eŭrop'o (Albanio, Rumani'o ktp), el Afrik'o (Maroko, Niĝerio ktp) kaj el Azi'o. Est'as do natur'e, ke en Italio oni vigl'e debat'as por decid'i, kiu est'as ital'o kaj kiu ne.

La nun'a leĝ'o

Filippo Tort'u kaj Lorenzo Patta evident'e est'as ital'o'j, ĉar ili nask'iĝ'is en Italio en ital'a'j famili'o'j. Kaj Marcell Jacobs, kiu, gajn'int'e la 100-metr'a'n unu'op'ul'a'n konkur'o'n, iĝ'is la plej rapid'a hom'o sur Ter'o? Malgraŭ li'a „ekzotik'a” nom'o kaj nask'iĝ'o en Uson'o, ne dev'us est'i dub'o'j: laŭ la ital'a jur'o sufiĉ'as, ke unu el la ge'patr'o'j (li'a'okaz'e, la patr'in'o) est'u ital'a civit'an'o, por ke tia'j est'u ili'a'j fil'o'j. Tio okaz'as pro la t.n. i'us sanguinis (el la latin'a: „rajt'o pro sang'o”).

Distord'o'j

La nun'a princip'o kaŭz'as ankaŭ distord'o'j'n: pro ĝi rajt'as postul'i ital'a'n pasport'o'n (kaj ĉiu'j'n rilat'a'j'n rajt'o'j'n kaj avantaĝ'o'j'n) id'o'j de ital'o'j, kiu'j nek parol'as la ital'a'n, nek viv'is en Italio, nek em'as re'en'patr'uj'iĝ'i. Laŭ la eks'a vic'ministr'o Mario Gir'o, la leĝ'o est'as tiel vast'a kaj toler'em'a, ke la total'a nombr'o de hom'o'j, kiu'j ebl'e rajt'us ricev'i ital'a'n civit'an'ec'o'n, est'as 80 milion'o'j. Tio est'as pli ol la hodiaŭ'a tut'a loĝ'ant'ar'o.

Faust'o Desalu nask'iĝ'is kaj loĝ'is en Italio, sed akir'is la ital'a'n civit'an'ec'o'n nur je aĝ'o de 18 jar'o'j. Kial? Li'a'j ge'patr'o'j est'as niĝeriaj civit'an'o'j. Mult'a'j ali'a'j jun'ul'o'j viv'as en li'a situaci'o kaj dev'as atend'i la plen'aĝ'ec'o'n por pov'i oficial'e nom'i si'n ital'o'j. Tio est'as jur'a „mal'hel'a zon'o”, kaj la politik'a'j parti'o'j nun debat'as tio'n. La progres'em'a'j parti'o'j propon'as nov'a'n princip'o'n.

Rajt'o pro kultur'o

Laŭ i'us culturae (el la latin'a: „rajt'o pro aparten'o al la kultur'o”) la ekster'land'a'j ne'plen'aĝ'ul'o'j pov'as akir'i civit'an'ec'o'n de la land'o, en kiu ili nask'iĝ'is aŭ en kiu ili loĝ'is sufiĉ'e long'e, kondiĉ'e ke ili frekvent'is lern'ej'o'j'n en tiu land'o. Ĉu tio sufiĉ'as por est'i ital'o? Laŭ la konservativ'ul'o'j, ne.

Amas'mort'ig'o ne'agnosk'at'a

Mil'o'j da hom'o'j sovaĝ'e mort'ig'it'a'j, inter ili vir'in'o'j kaj infan'o'j sen'arm'il'a'j, ankoraŭ post 500 jar'o'j atend'as agnosk'o'n kaj pardon'pet'o'n pro genocid'o hom'a kaj kultur'a; ĉi tiu amas'mort'ig'o est'as histori'e la plej forges'it'a kaj silent'ig'at'a.

Solen'ad'o

En 2021 Meksiko solen'as la dat're'ven'o'n 500-jar'a'n de la konker'o hispan'a, ne feliĉ'e sed bedaŭr'e pro la mort'ig'o de milion'o'j da indiĝen'o'j. La pli'mult'o perd'is la viv'o'n kaj la post'viv'int'o'j perd'is si'a'j'n kultur'o'n, religi'o'n, lingv'o'n kaj ident'ec'o'n.

Fakt'o'j

La konker'ant'o'j est'is akcept'at'a'j per honor'o'j kaj donac'o'j, tamen pli ol 80 % de la popol'o meŝika¹ pere'is dum la konker'o hispan'a, en kiu en'tut'e mort'is proksim'um'e 55 milion'o'j da indiĝen'o'j.

La pli'mult'o mort'is pro variol'a pandemi'o kaj mal'san'o'j import'it'a'j de la konker'ant'o'j al Amerik'o; el la elit'o imperi'a preskaŭ ĉiu'j, sen'defend'a'j, est'is mort'ig'it'a'j kaj la post'viv'ant'o'j est'is sklav'ig'it'a'j ĝis'mort'e.

Mal'mult'a'j meŝikaj civit'an'o'j sukces'e fuĝ'is: ili ekzil'is si'n al mal'riĉ'a'j kaj mal'facil'e al'ir'ebl'a'j teren'o'j. La id'ar'o est'is opres'at'a dum 300 jar'o'j. La plej bon'sort'a'j miks'iĝ'is kun la hispan'o'j.

Ŝtel'romp'o'n, sen'posed'ig'o'n, seks'per'fort'o'n, sklav'ec'o'n, opres'o'n kaj mort'ig'o'n sufer'is la popol'o meŝika dum la konker'o hispan'a. Ĉi tio ankoraŭ est'as ne'agnosk'at'a histori'e.

Genocid'o'j histori'a'j

Dum la nazi'a reĝim'o proksim'um'e ses milion'o'j da jud'o'j est'is mort'ig'it'a'j; laŭ'agnosk'e tio est'as la genocid'o plej grav'a en la tut'mond'a histori'o. Inter 1915 kaj 1923 okaz'is genocid'o en Armeni'o: mort'is pli ol milion'o da hom'o'j. En Kamboĝo mort'is pli ol 2 milion'o'j da hom'o'j – la cel'o: unu'form'ec'o etn'a. En 1995 okaz'is masakr'o en Srebrenica: 8000 islam'an'o'j mort'is dum etn'a pur'ig'ad'o. Nun'temp'e UN denunc'as kaj agnosk'as kiel genocid'o'n la mort'ig'o'n de jez'id'o'j. Ili est'as popol'o kun religi'a aparten'o mil'jar'a, kiu loĝ'as apud la lim'o'j inter Irako kaj Sirio.

Ĉiu'j ali'a'j genocid'o'j est'as fort'e denunc'it'a'j kaj histori'e agnosk'at'a'j de la inter'naci'a komun'um'o, krom la konker'o hispan'a.

Ne-agnosk'o histori'a

Histori'a'j kaj ankoraŭ nun'temp'a'j defend'ant'o'j de la konker'o hispan'a pri'silent'as la genocid'o'n de la popol'o meŝika. Laŭ tiu'j ĉi defend'ant'o'j la kron'o hispan'a evangeliz'is, eduk'is, kler'ig'is kaj civiliz'is la „sovaĝ'a'j'n indiĝen'o'j'n” de la nov'a kontinent'o Amerik'o. La defend'ant'o'j prav'as, kiam ili dir'as, ke dank'e al la konker'o nov'a kultur'o kaj bel'a mestiz'ad'o aper'is, sed ili forges'as kaj neniam menci'as, ke antaŭ la al'ven'o de la konker'ant'o'j la meŝikaj civit'an'o'j jam hav'is la naŭatlan lingv'o'n, tribunal'o'j'n, bazar'o'j'n, lern'ej'o'j'n, best'ĝarden'o'j'n, for'ĵet'aĵ- kaj fek'aĵ-pri'zorg'o'n, la plej daŭr'i'pov'a'n agrikultur'sistem'o'n ĝis hodiaŭ kon'at'a'n. Ili dis'volv'is ankaŭ art'o'n kaj scienc'o'n; kaj ili el'star'is je arkitektur'o, inĝenier'art'o, gastronomi'o kaj astronomi'o. La meŝika kalendar'o est'as la plej preciz'a ĝis hodiaŭ trov'it'a en ĉiu'j antikv'a'j civilizaci'o'j.

Ŝuld'o histori'a

Meksiko nun'temp'a, la meksik'an'o'j mestiz'a'j, sed precip'e afrik-meksik'an'o'j kaj la unu'a'j popol'o'j merit'as pardon'pet'o'n histori'a'n, kiu'n ĝis nun ili ne ricev'as, kaj fakt'e tio est'as sub'taks'at'a.

La reg'ist'ar'o meksika, kiu'n ĉef'as prezident'o Andrés Manuel López Obrador, invit'is la hispan'a'n kort'eg'o'n por kun'e pet'i pardon'o'n kaj agnosk'o'n al indiĝen'o'j kaj ili'a'j id'o'j pro la genocid'o. Tio dev'is okaz'i dum la 500-jar'a dat're'ven'o de la konker'o hispan'a, la 13an de aŭgust'o². Tamen en Hispanio intelekt'ul'o'j, amas'komunik'il'o'j kaj la hispan'a kort'eg'o mem mok'is, fort'e kritik'is kaj mal'akcept'is la invit'o'n fest'i en 2021 la jar'o'n de „La Re'akord'iĝ'o Histori'a” (tiel nom'at'a de la prezident'o) inter ambaŭ naci'o'j kaj indiĝen'o'j.

Prav'ig'i la kruel'a'j'n ag'o'j'n de la hispan'a'j konker'int'o'j simil'as al prav'ig'o de la amas'mort'ig'ad'o plen'um'it'a de la nazi'a reĝim'o aŭ silent'i komplic'e pri iu ajn okaz'int'a genocid'o.

1. La meŝikoj est'is la civilizaci'o, kiu loĝ'ad'is en Tenoĉtitlano dum la al'ven'o de la hispan'o'j. Ili est'as kutim'e konfuz'at'a'j, eĉ en Meksiko mem, kun la aztek'o'j. Ili ambaŭ tamen est'as tre lig'it'a'j: la meŝikoj est'is id'o'j de la aztek'o'j. Ili nom'is si'n meŝikaj post la al'ven'o al, kaj fond'ad'o de Tenoĉtitlano.

2. La 13an de aŭgust'o de 1521 okaz'is la fal'o de Tenoĉtitlano, la oficial'a komenc'o de la hispan'a konker'o.

La famili'a vesper'manĝ'o

La Printemp'a Fest'o, kiu okaz'as en la unu'a tag'o de la unu'a monat'o laŭ la lun'a kalendar'o, est'as tre grav'a tag'o por ĉin'o'j, kaj ĉi-okaz'e preskaŭ ĉiu'j famili'an'o'j re'unu'iĝ'as por kun'e ĝu'i famili'a'n vesper'manĝ'o'n kaj celebr'i la al'ven'o'n de nov'a jar'o. Ja pro tiu kial'o, mi re'ven'is al la hejm'o, kiu trov'iĝ'as en Wuhan, la ĉef'urb'o de Hubei-provinc'o, por pas'ig'i la fest'o'n.

Kiam mi al'ven'is hejm'e'n malgraŭ long'a distanc'o, jam est'is la 21a de januar'o. Ĉar la Fest'o de 2020 est'is ĝust'e en la 25a de januar'o, rest'is nur kvar tag'o'j antaŭ la nov'jar'a vesper'manĝ'o. Pro mank'o de sufiĉ'a temp'o kaj mult'ec'o de hom'o'j, mi'a av'in'o decid'is mend'i kelk'a'j'n bon'gust'a'j'n plad'o'j'n ĉe restoraci'o, kiu situ'as tuj mal'antaŭ ni'a dom'o. Ĉi tiu'j'n detal'o'j'n ŝi mem dir'is al mi, kiam mi, de'met'int'e la bagaĝ'o'n kaj sid'iĝ'int'e sur sof'o'n, parol'is kun ŝi pri io kaj ali'o.

„Ankaŭ vi'a'j ge'onkl'o'j kaj kuz'in'o re'ven'os hejm'e'n ĉi-jar'e”, ŝi dir'is. „Ili telefon'e dir'is al mi hieraŭ vesper'e, ke ili al'ven'os morgaŭ maten'e. Mi kaj vi'a av'o jam mal'jun'iĝ'is, kaj vi'a'j ge'patr'o'j est'as tre okup'it'a'j pri si'a labor'o. Pret'ig'i bon'a'n vesper'manĝ'o'n est'as tre mal'facil'e kaj pen'ig'e por ni ĉiu'j. Pro tio, mi inter'konsil'iĝ'is kun vi'a patr'o, ke ni mend'os dek plad'o'j'n ŝat'at'a'j'n de ĉiu'j, kaj li jes'is pri tio. Kiam ili re'ven'os, ni kun'e konsult'os la menu'o'n kaj decid'os, kiu'j'n plad'o'j'n ni mend'os.”

„Far'u ĉio'n laŭ vi'a bon'trov'o, avi'nj'o. Mi pens'as, ke est'as ind'e vi'n sen'ig'i je pez'a labor'o okaz'e de la Nov'a Jar'o. Se la manĝ'o plaĉ'os al ĉiu'j, ne grav'as, ĉu ĝi kost'os mult'e aŭ ne.”

Do ni inter'konsent'is pri la afer'o. En la sekv'ant'a tag'o, la ge'onkl'o'j kaj kuz'in'o re'ven'is hejm'e'n, kiam ni jam pur'ig'is la tut'a'n dom'o'n. Ili ne plend'is pri la lac'ig'a vojaĝ'o; mal'e, mi'a onkl'o dir'is, ke kvankam li'a kuz'o plur'foj'e avert'is ili'n kontraŭ la danĝer'o de la virus'o, kiu cirkul'as en Wuhan, ili, precip'e li mem, insist'is pri re'ir'o.

Mi'a av'in'o parol'is al la onkl'o pri la vesper'manĝ'o, kaj li, kun'e kun ŝi kaj mi'a patr'o, elekt'is kaj mend'is en'tut'e dek plad'o'j'n ĉe la restoraci'o. La afer'o est'is plen'um'it'a, kaj rest'is neni'o por far'i. Tut'tag'e ni sid'is en la ĉambr'o kaj babil'is unu kun ali'a pri ĉio, kio okaz'is post la last'foj'a renkont'iĝ'o.

En la antaŭ'vesper'o de la Printemp'a Fest'o, ni kun'e manĝ'is la bon'e pret'ig'it'a'n vesper'manĝ'o'n. Ni vol'is manĝ'i ĉe la restoraci'o, sed publik'a amas'iĝ'o est'is mal'permes'it'a de la reg'ist'ar'o. Tial ni ne hav'is elekt'o'n ali'a'n ol port'i ĉiu'j'n plad'o'j'n hejm'e'n, kaj ili okup'is la tut'a'n manĝ'tabl'o'n. Mez'e de la tabl'o est'is grand'a pot'o, en kiu est'is kuir'it'a'j frand'ind'a'j bov'aĵ'o'j. Ĉirkaŭ ĝi met'iĝ'is kelk'a'j teler'o'j, sur kiu'j stern'iĝ'is divers'a'j bon'gust'a'j plad'o'j. Ni ĉe'tabl'iĝ'is laŭ vic'o kaj dir'is reciprok'e kelk'a'j'n vort'o'j'n de bon'a dezir'o.

„Kio ajn jam okaz'is, ni manĝ'u laŭ'plaĉ'e! Supoz'ebl'e vi jam sent'as mal'sat'o'n”, dir'is mi'a av'in'o. Ŝi pren'is pec'o'n da bov'aĵ'o kaj met'is ĝi'n en la bovl'o'n de la av'o. La onkl'o, sur'hav'ant'e mask'o'n, pren'is iom el ĉiu plad'o en du grand'a'j'n bovl'o'j'n kaj tuj hast'e si'n re'tir'is en si'a'n ĉambr'o'n.

„Kial ili si'n en'ferm'as en la ĉambr'o anstataŭ manĝ'i kun'e kun ni?” demand'is mi'a patr'o, kiu ĵus re'ven'is de si'a labor'ej'o kaj sci'is neni'o'n pri la situaci'o.

„Ĉi-maten'e, la bo'frat'in'o sent'is mal'facil'a'n spir'ad'o'n. La frat'o send'is ŝi'n al hospital'o, kaj oni ŝi'n re'ten'is tie ...” eksplik'is mi'a av'in'o kun suspir'o.

Antaŭ ol ŝi fin'is dir'i tio'n, mi'a patr'in'o surpriz'it'e inter'met'is: „Ĉu oni pens'is, ke ŝi'n traf'is la virus'o?”

„Ne'ebl'e!” replik'is mi'a av'in'o kun firm'a ton'o. „La bo'frat'in'o dir'is al mi antaŭ en'hospital'iĝ'o, ke ŝi parol'is al neni'u sur'voj'e. Kiel ŝi pov'us est'i infekt'it'a!”

„Do ja kio okaz'is?” dir'is mi'a patr'o. En li'a ton'o mi re'kon'is, ke li sent'as eksces'a'n mal'trankvil'o'n.

„Ni ankoraŭ ne sci'is. Mi esper'as, ke la Nov'a Jar'o ne al'port'os al ni mis'fortun'o'n.” Parol'ant'e, mi'a av'in'o turn'is si'a'n rigard'o'n al la di'a'j statu'o'j star'ant'a'j sur la preĝ'tabl'o.

Dum'e mi'a av'o, surd'a kaj tial ne'atent'em'a al ĉio okaz'ant'a ĉirkaŭ li, atak'is la pec'o'n de bov'aĵ'o per si'a'j manĝ'baston'et'o'j. Tamen al mi mank'is apetit'o, kaj mi nur trink'is iom da bier'o. Ebl'e nur en ebri'ec'o oni renkont'as neni'o'n mal'agrabl'a'n. Antaŭ'e mi rid'is pri ne'sci'ad'o de mi'a av'o, sed tiu'moment'e mi ek'admir'is li'n, kiu nur ĝu'is frand'aĵ'o'n kaj ne zorg'is pri la real'a viv'o.

„Neni'o mal'bon'a okaz'os!” mi ek'parol'is por konsol'i ĉiu'j'n. „Ek'de hodiaŭ ni ne el'dom'iĝ'u, kaj mal'san'o cert'e ne traf'os ni'n.”

„Tamen mi dev'as labor'i! Iu en la kompani'o dir'is, ke la trafik'o est'os lim'ig'it'a, kaj ke nur kelk'a'j voj'o'j est'os mal'ferm'it'a'j. Se tio okaz'os, est'os tre mal'facil'e por mi ir'i al la labor'ej'o”, plend'is mi'a patr'o kun mal'kontent'a ton'o, sulk'ant'e si'a'j'n brov'o'j'n.

„Vi dev'as bon'e zorg'i pri vi mem. En la kompani'o est'as mult'a'j labor'ant'o'j, kiu'j kontakt'as mult'a'j'n hom'o'j'n vizaĝ'o'n al vizaĝ'o ĉiu'tag'e, kaj vi ne sci'as, ĉu ili est'as ĉiu'j san'a'j aŭ ne”, atent'ig'is mi'a av'in'o.

Mi'a patr'o ne respond'is. La av'o jam konsum'is la bon'gust'aĵ'o'n en si'a bovl'o kaj de'met'is si'a'j'n manĝ'baston'et'o'j'n. Rigard'ant'e ni'n kun mir'o, li mal'laŭt'e demand'is: „Kial vi ne manĝ'as? Ĉi tiu'j plad'o'j baldaŭ mal'varm'iĝ'os.”

Ĵet'ant'e rigard'o'n unu al ali'a, ni komenc'is manĝ'ad'o'n. Ni silent'iĝ'is, kaj neni'u parol'is. La vapor'o lev'iĝ'ant'a el la pot'o preskaŭ blind'ig'is mi'a'j'n okul'o'j'n, tiel ke mi apenaŭ pov'is vid'i klar'e la vizaĝ'o'n de la av'in'o, kiu sid'is front'e al mi. Mi met'is pec'o'n da fiŝ'aĵ'o en la bovl'o'n kaj ĝi'n gust'um'is. Ver'dir'e, ĝi est'is sufiĉ'e mol'a kaj spic'a, sed pro ia kaŭz'o mi sent'is nek mal'sat'o'n nek manĝ'em'o'n. Tamen neces'is manĝ'i, se eĉ nur iom'et'e, ĉar laŭ'kred'e nov'jar'a vesper'manĝ'o al'port'os al hom'o'j feliĉ'o'n kaj fortun'o'n.

La onkl'o el'ir'is el la ĉambr'o kaj rapid'e ek'pren'is du bovl'o'j'n da riz'aĵ'o de sur la tabl'o. Far'ant'e tio'n, li dir'is al la av'in'o: „Oni ĵus telefon'is el la hospital'o, dir'ant'e ke ŝi'a san'stat'o jam pli'bon'iĝ'is iom'et'e, sed ŝi ankoraŭ dev'as rest'i tie por du semajn'o'j. Morgaŭ mi port'ig'os kelk'a'j'n neces'aĵ'o'j'n al ŝi.”

Aŭskult'ant'e, mi'a av'in'o ne respond'is, kvazaŭ pens'ant'e pri io ali'a. Ŝajn'e vek'iĝ'int'e el si'a medit'ad'o, ŝi demand'is: „Laŭ'dir'e oni efektiv'ig'os kvaranten'o'n morgaŭ. Ĉu vi pov'os el'dom'iĝ'i?”

„Mi kontakt'os komun'um'a'n labor'ant'o'n, kiu cert'e help'os mi'n transport'i objekt'o'j'n.” Dir'int'e tio'n, la onkl'o hast'is en la ĉambr'o'n.

„Ĉu vi pov'as pet'i for'permes'o'n de vi'a estr'o? La situaci'o est'as tre danĝer'a kaj mal'trankvil'ig'a. Est'os bon'e kaj sekur'e, se vi pov'os rest'i hejm'e dum plur'a'j tag'o'j. Kiam la situaci'o pli'bon'iĝ'os, vi pov'os re'komenc'i vi'a'n labor'o'n”, dir'is la av'in'o al mi'a patr'o.

„Ne'ebl'e. Hodiaŭ la estr'o dir'is, ke ĉiu dung'it'o rest'u ĉe si'a posten'o malgraŭ la mal'favor'a situaci'o. For'est'ad'o est'as absolut'e mal'permes'at'a.”

Mi'a patr'o el'ig'is son'o'n tra la naz'tru'o'j anstataŭ dir'i i'o'n. Ŝajn'e konsci'int'e i'o'n, li dir'is al la av'in'o: „Ĉar ek'de morgaŭ vi ne pov'os el'dom'iĝ'i por aĉet'i manĝ'aĵ'o'j'n, mi aĉet'os tio'n, kio mank'os hejm'e. Nur dir'u al mi ĉiu'tag'e, kio neces'as al ni.”

„Ĉu tio ne est'os tro pen'ig'a por vi? Vi dev'os hast'i al ĉio'vend'ej'o post labor'ad'o.”

„Tio ne grav'as. Nur se vi est'os san'a'j, mi vol'os pren'i sur mi'n ĉi'a'n famili'a'n respond'ec'o'n. La situaci'o ne daŭr'e mal'bon'iĝ'os, kaj la mal'facil'aĵ'o'j est'as por'temp'a'j.”

Post kiam ni fin'is la vesper'manĝ'o'n, mi kaj la av'in'o kun'e ord'ig'is la tabl'o'n kaj seĝ'o'j'n, dum la ge'patr'o'j met'is la ne'konsum'it'a'j'n plad'o'j'n en la frid'uj'o'n kaj lav'is la manĝ'il'ar'o'n. La av'o, sid'ant'e komfort'e sur la sof'o, spekt'is la televid'a'j'n program'er'o'j'n.

La av'in'o brul'ig'is kelk'a'j'n incens'baston'et'o'j'n kaj plant'int'e ili'n en la forn'et'o'n antaŭ la di'a'j statu'o'j, ŝi mal'laŭt'e preĝ'is: „Baldaŭ ven'os nov'a jar'o. Mi esper'as, ke Vi ben'os ĉiu'j'n famili'an'o'j'n dum la jar'o, por ke neni'u far'iĝ'u mal'san'a.” La rit'o est'is plen'um'it'a kun pi'ec'o, kaj rest'is neni'o far'end'a.

Mi sid'iĝ'is sur la sof'o'n kaj rigard'is ekster'e'n tra la fenestr'o'j. Laŭ'kutim'e oni brul'ig'as art'fajr'aĵ'o'j'n, kiu'j bril'ig'as la tut'a'n ĉiel'o'n, sed ĉi tiu jar'o ŝajn'e est'is escept'o. Mi pov'is rimark'i nur la mal'lum'o'n, sed vid'ebl'is en kelk'a'j lok'o'j pal'a'j lum'o'j de ŝalt'it'a'j lamp'o'j.

„Kiam vi re'ir'os al la universitat'o?” Fin'int'e si'a'n afer'o'n, la patr'o sid'iĝ'is apud mi kaj demand'is.

„Mi ankoraŭ ne sci'as. Est'as ebl'e, ke en tia situaci'o mi dev'os re'ir'i pli mal'fru'e. Ni dev'as atend'i ĝis la tag'o, kiam la virus'o mal'aper'os. Vi sci'as, ke neni'u pov'as for'ir'i el la urb'o.”

Li balanc'is la kap'o'n kaj dir'is neni'o'n. Ankaŭ la patr'in'o kaj av'in'o sid'iĝ'is, plen'um'int'e si'a'n ĉiu'tag'a'n mastr'um'ad'o'n.

„Ne sent'u deprim'o'n. Esper'ebl'e ĉio bon'iĝ'os en la ven'ont'a jar'o”, dir'is la av'in'o.

Hu Shenghao est'as magistr'a student'o, kiu stud'as la angl'a'lingv'a'n literatur'o'n ĉe la Normal'a Universitat'o de Centr'a Ĉini'o.

Virtual'a model'in'o

Rozy last'a'temp'e est'as unu el la plej fam'a'j model'in'o'j en Korei'o. En la televid'a reklam'o por la asekur'a kompani'o Shinhan ŝi ĉarm'e kaj grandioz'e danc'as ĉe bus'halt'ej'o, en sub'ter'a tram'o kaj sur tegment'o de urb'a dom'eg'o, fascin'ant'e spekt'ant'o'j'n kaj al'log'ant'e klient'o'j'n.

Rozy est'as 22-jar'a kaj alt'a je 170 cm; ŝi am'as vojaĝ'i, praktik'i jog'o'n kaj kur'i. Ŝi debut'is nur antaŭ monat'o'j kaj jam gajn'is miliard'o'n da ŭonoj (740 000 eŭr'o'j'n). Ŝi est'as tre popular'a ankaŭ ret'e, kie ŝi hav'as pli ol 40 000 sekv'ant'o'j'n ĉe Instagram. Ŝi aktiv'e inter'rilat'as kun si'a'j fan'o'j publik'ig'ant'e si'a'j'n ĉiu'tag'a'j'n afer'o'j'n en la soci'a ret'ej'o. Ŝi ŝat'as diskut'i special'e pri natur'a'j medi'o'j.

Kiel „nask'iĝ'is” Rozy?

Surpriz'e por mult'e da hom'o'j – inkluziv'e de mi mem – Rozy ne est'as real'a hom'o, sed virtual'aĵ'o en la meta-univers'o. Ŝi nask'iĝ'is rezult'e de la teknologi'a dis'volv'iĝ'o de komput'il'a grafik'aĵ'o kombin'it'a kun art'e'far'it'a intelekt'o. La kre'int'o de Rozy, Sid'us Studi'o X, uz'is la komput'il'a'n 3D-animacion – kiu est'as proced'o por trans'form'i 2D-figur'o'n en tri'dimensi'a'n grafik'aĵ'o'n – kaj don'is al la virtual'aĵ'o mov'o'j'n de haŭt'o, ost'o'j kaj nerv'o'j. Tia'manier'e oni pov'is sukces'e kre'i natur'ec'a'j'n gest'o'j'n kaj delikat'a'j'n mien'o'j'n al Rozy, aspekt'ig'ant'e ŝi'n apenaŭ disting'ebl'a dis'de real'a hom'o.

Virtual'a'j koleg'in'o'j

Rozy ne est'as la sol'a virtual'a influ'ant'o. Ŝi'a koleg'in'o Raea ag'as kiel disk'ĵoke'o kaj kompon'ist'o de elektron'ik'a muzik'o por la entrepren'o LG. Ŝi sukces'e prezent'is flu'e en la angl'a ekspon'aĵ'o'j'n ĉe Consumer Electronics Show (CES), la plej grand'a ekspozici'o de inform'teknologi'a'j kaj elektron'ik'a'j hejm'aparat'o'j, okaz'int'a en januar'o 2021. Ankaŭ Raea aktiv'e komunik'iĝ'as kun si'a'j fan'o'j per soci'a'j ret'ej'o'j.

Ver'ŝajn'e la plej sukces'a virtual'ul'in'o est'as Lil Miquela, kiu est'as 19-jar'a brazil-de'ven'a uson'an'in'o debut'int'a en 2016. Ŝi loĝ'as en Los-Anĝeleso kaj est'as fan'o de la kore'a vir'in'a pop'grup'o Black Pink. La nombr'o de ŝi'a'j sekv'ant'o'j en soci'a'j ret'ej'o'j super'as tri milion'o'j'n, kio ebl'ig'as al ŝi labor'i kiel model'in'o ĉe Prada kaj Calvin Klein. Last'jar'e ŝi gajn'is 11,7 milion'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j (9,8 milion'o'j'n da eŭr'o'j).

Kial absorb'iĝ'i en Rozy?

Fak'ul'o'j asert'as, ke la sekret'o konsist'as en la fajn'a komput'il'a grafik'o, kiu ebl'ig'as kre'i hom'a'j'n trajt'o'j'n plaĉ'a'j'n precip'e al MZ-generaci'an'o'j ¹. La vizaĝ'o de virtual'ul'o'j est'as desegn'it'a sur'baz'e de cent'o'j da vizaĝ'o'j tre ŝat'at'a'j de ge'jun'ul'o'j. Pli'e ili'a'j mien'o'j kaj gest'o'j est'as tiel natur'a'j kiel tiu'j de real'a'j hom'o'j, kio vek'as grand'a'n interes'iĝ'o'n.

Ceter'e, la meta-univers'o est'as kvazaŭ lud'ej'o por MZ-generaci'an'o'j. Ili est'as de'nask'a'j bit'am'ant'o'j kun poŝ'telefon'o en la man'o ek'de si'a nask'iĝ'o. La virtual'a spac'o rekt'e lig'iĝ'as sen'disting'e al la real'a mond'o. Sekv'e, por ili est'as tut'e natur'e fanatik'e absorb'iĝ'i en la bit'medi'o. Ili ne zorg'as pri tio, ĉu ili'a ador'at'o est'as virtual'a aŭ real'a.

Avantaĝ'o'j

Komerc'a'j entrepren'o'j reprezent'as per si'a'j virtual'a'j model'o'j la kultur'o'n de MZ-generaci'an'o'j, kiu'j ne em'as konsci'i pri ali'a'j. Virtual'ul'o'j sen'kaŝ'e anonc'as en soci'a'j ret'ej'o'j, ekzempl'e, dis'iĝ'o'n dis'de si'a am'at'o aŭ am'at'in'o, kaj ne hezit'as aŭd'ig'i si'a'n voĉ'o'n pri divers'a'j soci'a'j afer'o'j.

Ankaŭ por la kompani'o'j est'as avantaĝ'o, ĉar ili ne bezon'as zorg'i pri la risk'o, kiu'n pov'us al'port'i real'a'j model'o'j. Kiam okaz'as mal'bon'aĵ'o aŭ skandal'o pri ili'a'j reklam'model'o'j, la kompani'o'j tuj sufer'as perd'o'n de fid'ind'ec'o, kio oft'e lig'iĝ'as al grand'a perd'o de financ'a profit'o. Tia risk'o evit'ebl'as per virtual'a'j model'o'j, kiu'j ceter'e nek mal'san'iĝ'as, nek mal'jun'iĝ'as, kaj eĉ ne mort'as. Apart'e en la period'o de la pandemi'o ind'as sub'strek'i, ke neni'u spac'a aŭ temp'a lim'ig'o mal'help'as ili'a'j'n ag'o'j'n.

Stel'ul'in'o

La rol'o de virtual'ul'o'j ŝajn'as sen'ĉes'a. La asekur'a kompani'o dung'int'a ŝi'n kiel model'in'o'n lanĉ'is ret'a'n konkurs'o'n, en kiu konkur'ant'o'j dev'as imit'i la danc'ant'a'n Rozy ĝust'e kiel en la televid'a reklam'o. La ĥoreografio kaj la kant'o „Flug'u pli alt'e'n!” en la reklam'o est'is el'kov'it'a'j post analiz'o de danc'o'j kaj kant'o'j popular'a'j ĉe MZ-generaci'an'o'j en la soci'a ret'ej'o TikTok. La reklam'film'et'o'n registr'it'a'n en la ret'ej'o'j Jutub'o kaj Instagram oni al'ir'is jam pli ol 10 milion'o'j'n da foj'o'j en unu monat'o.

Perspektiv'o

Virtual'ul'o'j nun spegul'as la plej freŝ'dat'a'n inform'teknologi'o'n, kaj ili serv'as kiel gvid'ant'o'j, kiu'j lig'as la meta-univers'o'n al la real'a mond'o. La uson'a firma'o pri merkat'a esplor'ad'o Business Insider Intelligence antaŭ'vid'as, ke la el'spez'o por inter'ret'a'j fam'ul'o'j kresk'os ĝis 15 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j (12,7 miliard'o'j da eŭr'o'j) en 2022, kaj laŭ la analiz'o de la nov'aĵ'agent'ej'o Bloomberg ties grand'a'n part'o'n okup'os virtual'a'j fam'ul'o'j.

¹ „Generaci'o MZ” est'as kore'a termin'o por nom'i la hom'o'j'n nask'iĝ'int'a'j'n en la jar'dek'o'j de 1980 kaj 2000. Ili ating'as la kvant'o'n de 3,43 milion'o'j. Kompar'e kun la ĝeneral'a loĝ'ant'ar'o ili hav'as kiel prioritat'o'j'n nek edz'iĝ'i nek nask'i fil'o'j'n nek labor'i, sed ĝu'i liber'temp'o'n.

Cho Sung Ho est'as eks'profesor'o pri biologi'o kaj aktiv'is en la mov'ad'o inter'ali'e kiel ĉef'redaktor'o de La Esper'o el Korei'o kaj kiel vic'prezid'ant'o de Kore'a Esperant'o-Asoci'o.

Kiel iĝ'i poliglot'o?

Tiu demand'o, en ĝeneral'a senc'o, ne hav'as respond'o'n. La respond'o de'pend'as de tio, kiu vol'as far'iĝ'i poliglot'o. Est'as plur'a'j list'o'j de „la plej facil'a'j lingv'o'j” en Inter'ret'o. Tiu'j list'o'j ne hav'as senc'o'n, ĉar eĉ unu vort'o ne est'as dir'it'a pri la jen'o: por kiu tiu'j lingv'o'j est'as la plej facil'a'j? Por rus'parol'ant'o'j plej facil'e est'as lern'i la belorus'a'n, la pol'a'n, la ukrain'an, la bulgar'a'n, la serb'a'n kaj ali'a'j'n slav'a'j'n lingv'o'j'n. Por german'o'j tem'as pri la angl'a, la nederlanda, la sved'a, la afrikans'a. Por ital'o'j simpl'as la hispan'a, la portugal'a, la franc'a, la ruman'a, la latin'a kaj Esperant'o. Turk'o'j kaj ali'a'j reprezent'ant'o'j de tiu lingv'a famili'o kompren'as mult'a'j'n lingv'o'j'n eĉ sen lern'i ili'n, kaj ĉirkaŭ 20 lingv'o'j'n ili pov'as lern'i sen mult'a mal'facil'ec'o. Ne mal'facil'as far'iĝ'i poliglot'o (en'e de Barato), se oni kon'as almenaŭ unu el la barataj lingv'o'j, ekzempl'e la hindi'an aŭ la panĝab'a'n.

Unu'e, neces'as kelk'a'j klar'ig'o'j pri la en'konduk'o. Por rus'o la plej simpl'a lingv'o est'as la belorus'a. Sed ne hav'as mult'a'n senc'o'n lern'i ĝi'n serioz'e. Unu'e, ĉar eĉ en Belorusio mem preskaŭ neni'u parol'as ĝi'n: oni prefer'as la rus'a'n. Du'e, eĉ sen lern'i la lingv'o'n, oni ja pov'os – akir'int'e almenaŭ minimum'a'n spert'o'n – leg'i iu'n ajn belorus'a'n libr'o'n. Post'e ven'as la pol'a kaj la ukraina. La ukraina est'as pli simpl'a ol la pol'a, sed la pol'a est'as list'ig'it'a kiel unu'a pro si'a pli grand'a influ'o en Eŭrop'o kaj pli grand'a al'ir'ebl'o por lern'ad'o.

Vilaĝ'a vend'ej'o

Inter la plej facil'a'j lingv'o'j por german'o'j est'as unu'e nom'it'a la angl'a. Kial ne la nederlanda aŭ la afrikans'a, kiu'j mult'e pli proksim'as al la german'a? La kial'o est'as la sam'a: pli grand'a lok'o en la mond'o kaj pli grand'a al'ir'ebl'o. Oni ne pov'as kompar'i ĝi'n kun la du nom'it'a'j post'e. En Rusio, angl'a'j lern'o'libr'o'j aĉet'ebl'as en iu ajn vilaĝ'a vend'ej'o, kaj en Germanio okaz'as la sam'o.

Por ĉin'o'j neni'u lingv'o est'as facil'a, kvankam la japan'a kaj la kore'a est'os iom pli facil'a'j ol la eŭrop'a'j. Est'as preskaŭ sam'e por arab'o'j, armen'o'j kaj kartvel'o'j. El la eŭrop'a'j lingv'o'j la hungar'a kaj la finn'a est'as la plej mal'facil'e mastr'ebl'a'j, ĉar ili aparten'as al lingv'a famili'o fremd'a al eŭrop'an'o'j, plej'part'e parol'ant'a'j iu'n hind'eŭrop'a'n lingv'o'n, do de'ven'ant'a'n de sam'a iam'a „pra'av'in'o”. Kaj la kial'o ne est'as, ke tiu'j lingv'o'j (la finn'a kaj la hungar'a) hav'as 15-20 kaz'o'j'n. En tiu'j lingv'o'j preskaŭ ne ekzist'as inter'naci'ism'o'j. Pro la sam'a kial'o – ne pro gramatik'a'j mal'facil'aĵ'o'j, sed pro leksik'a'j – est'as sufiĉ'e mal'facil'e lern'i la armen'a'n. Ŝajn'e, ĉar ĝi est'as lingv'o el la hind'eŭrop'a famili'o, kia'j problem'o'j pov'as est'i pri ĝi? Sed, kiu ne kred'as tio'n, tiu prov'u mem lern'i la armen'a'n. Kiam oni lern'as lingv'o'n, la plej mal'facil'a afer'o est'as parker'ig'i dek'o'j'n, cent'o'j'n, mil'o'j'n da vort'o'j. Kia'j vort'o'j ili est'os? Pri tio, ĉiu lingv'o montr'as si'n laŭ si'a propr'a manier'o.

Du'tag'a, du'semajn'a afer'o

Jes, ĝust'e tiel. La fonetik'o de iu lingv'o est'as lern'ebl'a dum unu aŭ du tag'o'j, la gramatik'o dum unu aŭ du semajn'o'j. Sed la vort'proviz'o ... Plej facil'e est'as lern'i lingv'o'j'n, en kiu'j ekzist'as mult'a'j vort'o'j, kiu'j'n praktik'a lingv'ist'o nom'as diafan'a'j. Tio est'as vort'o'j, kiu'j, ekzempl'e por rus'o, aŭ tut'e koincid'as kun la rus'a (kio ne oft'e okaz'as) aŭ est'as klar'a'j ek'de la unu'a leg'ad'o. Oni bezon'as reg'i nur la fonetik'a'j'n respond'aĵ'o'j'n inter la rus'a kaj la cel'lingv'o.

Ni pren'u kiel ekzempl'o'n la pol'a'n, lingv'o'n el la slav'a grup'o, en kiu ĉirkaŭ du'on'o de la vort'o'j est'as diafan'a'j. Jen mal'grand'a list'o: brat (frat'o), wola (vol'o, n'os (naz'o), widziec (vid'i), mucha (muŝ'o), nowy (nov'a), sześć (ses), siostra (frat'in'o). Tiu'j vort'o'j en la pol'a kaj en Esperant'o iom simil'as. Kial'o de tio est'as, ke la pol'a est'as hind'eŭrop'a lingv'o, kaj la pli'mult'o de la vort'o'j en Esperant'o est'as de eŭrop'a origin'o.

Inter'naci'ism'o'j help'as

Krom'e, en la pol'a, kiel en plej mult'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j, ĉirkaŭ tri'on'o de la vort'o'j (de'pend'e de la spec'o de tekst'o) est'as inter'naci'ism'o'j. Ekzempl'e: apteka, astronomi'a, autor, szkoła, armia, dat'a, analiz'a, tablica, bibliotek'a, centrum, horyzont, epok'a, ekzamin, doktor, bilet, architekt, dokument, ide'a, import, form'a, religi'a, termi'n, benzyna, detal, dyktando, fabryka, gazet'a, gramatyka .

Post tio rest'as 20-30 % da pur'e pol'a'j vort'o'j, kiu'j est'as ĉef'e de slav'a origin'o.

Kiom mal'facil'e est'as lern'i la ĉin'a'n aŭ la arab'a'n, vi mem kompren'os, se vi prov'os lern'i ili'n. En la ĉin'a la gramatik'o est'as pli simpl'a ol en la angl'a, en la arab'a gramatik'o la sol'a mal'facil'aĵ'o est'as la romp'it'a plural'o. La tut'a mal'facil'ec'o de tiu'j lingv'o'j kuŝ'as en ili'a vort'proviz'o: inter'naci'ism'o'j en ili preskaŭ ne ekzist'as.

Per kiu lingv'o komenc'i?

Hom'o'j sur ni'a planed'o parol'as, laŭ taks'o'j, ĉirkaŭ 5000 lingv'o'j'n kaj dialekt'o'j'n. La ĉef'a'j el ili est'as: la angl'a, ĉin'a, hispan'a, rus'a, japan'a, franc'a, german'a, hindia, portugal'a, arab'a, ital'a, malaj'a (ali'nom'e indonezia), persa, turk'a, bengal'a, kore'a kaj svahil'a.

Kiel supr'e dir'it'e, rus'a poliglot'o komenc'u per slav'a lingv'o. Pli mal'facil'a'j, kompren'ebl'e, est'as la angl'a, la german'a kaj la franc'a, sed ĉu ebl'as est'i poliglot'o, ne sci'ant'e tiu'j'n tri lingv'o'j'n? Nek ebl'as imag'i poliglot'o'n, kiu eĉ ne leg'as Esperant'o'n.

Ne est'as mal'facil'e por eŭrop'an'o lern'i la grek'a'n: probabl'e ĉiu kvar'a, se ne tri'a, vort'o est'os kon'at'a al vi el inter'naci'a scienc'a, teknik'a kaj politik'a vort'trezor'o. Eĉ se la vort'o ŝajn'as ne'kon'at'a unu'a'vid'e, rigard'u ĝi'n pli atent'e. Jen kelk'a'j ekzempl'o'j: „burokrati'o” en la grek'a est'as „γραφειοκρατία” [grafiokratía], vort'o form'it'a de „γραφείο” [grafi'o] (ofic'ej'o; do la lok'o, kie oni skrib'as: skrib'ej'o) kaj „κράτος” [kratos] (potenc'o; kompar'u: „demokrati'o”, potenc'o/reg'ad'o far'e de la popol'o). „Hotel'o” est'as „ξενοδοχείο” [ksenodoĥio] (de „ξένος” [ksenos] (fremd'ul'o; kompar'u: „ksenofobi'o”). „Gazet'o” est'as „εφημερίδα” [efimerida] (kompar'u kun „efemer'a”, kiu en la grek'a signif'as „unu'tag'a”, do en ali'a'j lingv'o'j ankaŭ „daŭr'ant'a mal'long'e”).

La latin'a kaj la svahil'a

Est'us eĉ pli facil'e lern'i la latin'a'n, sed kiu parol'as ĝi'n nun, krom ebl'e en Vatikan'o? Pli bon'e kaj util'e est'as lern'i la hispan'a'n, la ital'a'n aŭ Esperant'o'n. Sam'e por german'o'j facil'as lern'i la jid'a'n.

Se vi plan'as oft'e vizit'i orient'a'n Afrik'o'n, lern'u la svahil'a'n por komunik'iĝ'i kun la lok'a loĝ'ant'ar'o: ĝi'a gramatik'o est'as simpl'a, kaj la lingv'o hav'as mult'a'j'n vort'o'j'n prunt'it'a'j'n el eŭrop'a'j lingv'o'j. La svahil'a est'as ceter'e parol'at'a de pli ol 150 milion'o'j da hom'o'j.

Vi simpl'e pov'as (kaj pov'as simpl'e) kred'i je ĉio skrib'it'a supr'e, sed pli interes'e est'as prov'i mem iĝ'i poliglot'o!

Hund'o'j flar'as kaj trov'as

Oni'dir'e la hund'a flar'kapabl'o est'as ĝis 11 000-obl'e pli bon'a ol tiu de hom'o. Do kial ne uz'i ĉi tiu'n unik'a'n kapabl'o'n por hom'a'j bezon'o'j? La litovo Vytautas Gustaitis jam de preskaŭ kvar'dek jar'o'j okup'iĝ'as pri cinologio, t.e. pri ĉio, kio rilat'as al hund'o'j, kaj dum pli ol du'dek jar'o'j li estr'is la ofic'a'n cinologian fak'o'n en la litova polic'o. Iam li'a'n kap'o'n invad'is la ide'o kre'i special'a'n grup'o'n de cinologoj, kiu'j pov'us okup'iĝ'i pri hund'o'j kaj instru'i ili'n serĉ'i hom'o'j'n, kiu'j perd'iĝ'is en arb'ar'o, for'ir'is el si'a hejm'o aŭ hospic'o kaj ne kapabl'as re'ven'i. Al'don'e hund'o'j pov'us trov'i sur'ter'e kaj sub'akv'e mort'int'o'j'n, kiu'j'n mal'sukces'e serĉ'is polic'o.

Gustaitis memor'as, ke la unu'a operaci'o de la nov'kre'it'a grup'o, kiu'n ili nom'is K-9, okaz'is antaŭ kelk'a'j jar'o'j, kiam ĝi'a'n help'o'n pet'is vir'in'o, kies demenc'e mal'san'a mal'jun'a patr'in'o ne'rimark'at'e for'las'is la mal'jun'ul'ej'o'n kaj ne re'ven'is al ĝi. Komenc'e la polic'o serĉ'is la mal'aper'int'in'o'n, sed sen'sukces'e. Hund'o'j est'is pli lert'a'j: post unu hor'o kaj du'on'o ili jam est'is ĉe la vir'in'o, kiu sid'is sub viadukt'o.

Bien'et'o

Ali'foj'e parlament'an'o plend'is, ke iu ŝtel'is dizel'aĵ'o'n el li'a'j agrikultur'a'j maŝin'o'j, kiu'j star'is sur'kamp'e. Li do pet'is help'o'n de cinologoj. Pas'is nur 40 minut'o'j, dum kiu'j hund'o'j spur'is tra la kamp'o'j al bien'et'o kelk'a'j'n kilo'metr'o'j'n for. Demand'it'e, ĉu ver'e est'as li, kiu ŝtel'is la dizel'aĵ'o'n el la maŝin'o'j, la posed'ant'o de la bien'et'o konfes'is tio'n.

River'o kaj pluv'o

Gustaitis asert'as, ke, help'e de aplik'a cinologio, pli rapid'e kaj pli facil'e trov'ebl'as ne nur perd'iĝ'int'a'j hom'o'j aŭ objekt'o'j, sed ankaŭ dron'int'o'j, kiu'j'n sub'akv'ist'o'j oft'e long'e kaj van'e serĉ'as en ne'diafan'a akv'o. Jen somer'e mult'a'j litovoj est'is ŝok'it'a'j pri tragedi'o en la plej grand'a litova river'o Nemunas, kie hazard'e dron'is adolesk'ant'o. Sav'ant'o'j dum kelk'a'j tag'o'j sen'rezult'e serĉ'is li'n. Akv'o ja est'is flu'ant'a, kaj la korp'o pov'us re'aper'i en tut'e ali'a lok'o ol tiu, kie ĝi mal'aper'is. La enigm'o'n solv'is la hund'in'o Erla, kiu, flar'ant'e aer'o'n super la akv'o, tuj kompren'ig'is, ke la cel'o dev'as est'i en tiu punkt'o. Ŝi tut'e ne erar'is: la kadavr'o est'is trov'it'a ĝust'e en tiu lok'o, kiu'n la hund'o indik'is boj'ant'e, t.e. inter 2,5 kaj 3 kilo'metr'o'j de la lok'o de la akcident'o.

Hund'o'j, kiu'j serĉ'as perd'iĝ'int'a'j'n person'o'j'n, kaj tiu'j, kiu'j serĉ'as mort'int'o'j'n, est'as mal'sam'a'j. Ili ambaŭ ating'as si'a'j'n cel'o'j'n per'flar'e, sed ili disting'as mal'sam'a'j'n odor'o'j'n. La cinologo asert'as, ke odor'o'j est'as grand'a scienc'o. Kompren'i, kia'manier'e odor'o dis'volv'iĝ'as post fort'a pluv'o aŭ varm'a somer'a tag'o, tuj kiam okaz'as event'o aŭ post difin'it'a temp'o, postul'as fort'a'n sci'o'n kaj klopod'o'n.

Vetur'il'o, kap'o kaj vost'o

Entrepren'int'e la task'o'n serĉ'i mal'aper'int'a'n hom'o'n, hund'o unu'e hav'as la ebl'o'n flar'i objekt'o'n, kiu'n antaŭ ne'long'e uz'is aŭ sur'hav'is la mal'aper'int'o. Ident'ig'ant'e la odor'o'n, hund'o komenc'as sekv'i odor'a'j'n spur'o'j'n. Kvankam oni instru'as hund'o'j'n detekt'i odor'o'j'n sur la kamp'o'j kaj en urb'o'j, foj'foj'e serĉ'ad'o mal'sukces'as, ekzempl'e kiam la serĉ'at'a person'o ating'is pavim'it'a'n lok'o'n aŭ sid'is en vetur'il'o kaj for'vetur'is.

„Est'as tre grav'e lern'i la lingv'o'n de hund'o'j, ĉar ĝi don'as mult'a'j'n valor'a'j'n inform'o'j'n. Ekzempl'e, se la kap'o de hund'o est'as merg'it'a en la ter'o'n kaj la vost'o lev'it'a mov'iĝ'as kiel pendol'o, tio signif'as, ke ĝi sekv'as la spur'o'n; kaj, se la kap'o de hund'o est'as lev'it'a kaj la vost'o mal'lev'it'a, la hund'o perd'is odor'a'n spur'o'n. La cinologo, vid'ant'e kiel hund'o sekv'as la spur'o'j'n, pov'as eĉ determin'i, kiom freŝ'a'j tiu'j spur'o'j est'as: se hund'o flar'as ne tre proksim'e al la ter'o, sed ĉirkaŭ 20 centi'metr'o'j'n super ĝi, tio signif'as, ke la spur'o'j ne est'as freŝ'a'j. Se la hund'o flar'as en la form'o de zigzag'o, la spur'o'j est'as mal'freŝ'a'j, kaj, se hund'o marŝ'as rekt'lini'e kun la kap'o iom lev'it'a, la spur'o'j est'as freŝ'a'j kaj ebl'e la cel'o de la serĉ'ad'o est'as tre proksim'a. Al'proksim'iĝ'ant'e al la cel'o, hund'o komenc'as labor'i pli intens'e kaj eĉ far'iĝ'as pli vigl'a”, klar'ig'is la spert'a cinologo.

Glaci'o kaj lud'il'o'j

Serĉ'o de dron'int'o okaz'as en boat'o, kie sid'as trejn'it'a hund'o kaj la cinologo. La boat'o mov'iĝ'as kaj la hund'o aktiv'e flar'as, dezir'ant'e kapt'i specif'a'n odor'o'n ven'ant'a'n el la profund'o de la akv'o. Se la akv'ej'o ne est'as grand'a, ĝi est'as esplor'at'a spiral'e: de la centr'o al la ekster'o aŭ invers'e, aŭ ĝi est'as esplor'at'a po kvadrat'o. Se la akv'o'are'o est'as tre grand'a, tiam esplor'ad'o'n efektiv'ig'as plur'a'j cinologoj kun si'a'j hund'o'j. Ek'flar'int'e la odor'o'n de putr'ant'a kadavr'o, la hund'o komenc'as boj'i kaj tret'i per si'a'j pied'o'j, indik'ant'e, ke ĝust'e tie est'as la lok'o, kiu'n oni serĉ'as. Laŭ Gustaitis tiu'j esplor'ad'o'j kutim'e est'as sukces'a'j, ĉar el 14 prov'o'j eĉ 13 don'is rezult'o'j'n. Nur unu kondiĉ'o mal'ebl'ig'as tiu'n labor'o'n: se la akv'o'n kovr'as glaci'o.

Hund'o, de kiu oni pet'is trov'i la spur'o'j'n de mal'aper'int'o, pren'as ĉi tiu'n task'o'n ne por hav'i grand'a'n plezur'o'n aŭ ia'spec'a'n lud'o'n. Ĝi ja labor'as por post'e akir'i la taŭg'a'n rekompenc'o'n, kiu pov'us est'i ĝi'a plej ŝat'at'a lud'il'o, kiu'n ĝi tiam maĉ'as kun ĝu'o. Hund'o sen instig'o far'os neni'o'n. „Komenc'e, dum la instru'ad'o, ni instig'as ili'n per manĝ'aĵ'o'j: ni unu'e mal'sat'ig'as kaj post'e kuraĝ'ig'as ili'n manĝ'ig'ant'e ili'n. Fin'e, kiam ĉiu'j etap'o'j de trejn'ad'o jam est'as plen'um'it'a'j, la ĉef'a instig'il'o far'iĝ'as ajn'a lud'il'o aŭ ali'a ĝi'a ŝat'at'a objekt'o”, al'don'is Gustaitis.

Trejn'ad'o kaj hund'ras'o'j

Por ke hund'o far'iĝ'u spert'a spur'sekv'ant'o, ĝi dev'as spert'i 18-monat'a'n trejn'ad'o'n. Post sukces'a ekzamen'iĝ'o la best'o ja pov'as labor'i. Ĝi'a plej bril'a aktiv'ad'o daŭr'as ĝis averaĝ'e ĝi'a sep'a viv'jar'o. Post'e oni serĉ'as ŝanĝ'o'n por ĝi. Ĉiu'j hund'o'j loĝ'as ĉe cinologoj kaj est'as kiel membr'o'j de ili'a'j famili'o'j. Tiel oni pov'as ating'i firm'a'n kontakt'o'n kaj la plej bon'a'n inter'kompren'iĝ'o'n. Iu'j cinologoj eĉ hav'as du hund'o'j'n: unu trejn'it'a'n por serĉ'i perd'iĝ'int'a'j'n viv'ant'a'j'n hom'o'j'n, kaj ali'a'n por serĉ'i mort'int'o'j'n.

„Ĉiu'j hund'o'j hav'as escept'a'n flar'sent'o'n, sed la praktik'o de cinologoj ĉiu'land'e atest'as, ke ne ekzist'as pli bon'a'j spur'sekv'ant'o'j ol german'a'j aŭ belg'a'j, pli preciz'e meĥlen'a'j ŝaf'hund'o'j. Ni labor'as kun la meĥlen'a'j. Ne ekzist'as pli bon'a ras'o en la mond'o ol tiu ĉi. Ĉi tiu best'o ĉiam klopod'as montr'i, ke ĝi ver'e streb'as al labor'o” laŭd'is Gustaitis.

Handikap'ul'o'j

Aplik'a cinologio, kiu'n praktik'as cinologoj en la grup'o K-9, ne est'as nur'a serĉ'ad'o de perd'iĝ'int'o'j aŭ dron'int'o'j. Antaŭ unu jar'o ek'is ankaŭ ag'ad'o por pruv'i, ke hund'o'j pov'as est'i sam'e bon'a'j help'ant'o'j por handikap'ul'o'j. Jam nun iu hund'o asist'as surd'ul'o'n, ali'a help'as hom'o'n kun cerb'a paraliz'o, kaj tri'a far'iĝ'is fidel'a amik'o de infan'o kun aŭtism'a sindrom'o.

Laimius Stražnickas, akronim'e „last”, est'as litova ĵurnal'ist'o jam de 35 jar'o'j. Li esperant'ist'iĝ'is en 1974 kaj est'as kun'labor'ant'o de MONATO ek'de 1991.

Mirakl'a'j perspektiv'o'j

Last'a'temp'e la evolu'o de la 3-dimensi'a print'o'teknologi'o hav'is tre impon'a'j'n rezult'o'j'n en plur'a'j sfer'o'j.

Est'as kutim'e jam uz'i 3D-print'it'a'j'n objekt'o'j'n en medicin'o. Sen'dub'e memor'ind'as la long'a operaci'o pri la dis'ig'o de du pakistanaj frat'in'o'j, Safa kaj Marwa Ullah, kiu'j hav'is komun'a'j'n krani'o'n kaj sang'sistem'o'n. La kompleks'a operaci'o real'ig'it'a en londona hospital'o en 2019 – fakt'e okaz'is tri divers'a'j operaci'o'j – en'tut'e daŭr'is pli ol 50 hor'o'j'n. Ĝi'n part'o'pren'is team'o de 100 kurac'ist'o'j, kaj la fin'a sukces'o okaz'is pro la uz'o de 3D-print'it'a plast'a model'o de la tut'a anatomi'a sistem'o de la ĝemel'o'j, kiu eg'e help'is al la kurac'team'o.

Nun'temp'e bio'print'ad'o inkluziv'as ne nur print'ad'o'n de divers'a'j protez'o'j kaj kirurgi'a'j instrument'o'j special'a'j por iu operaci'o, sed ankaŭ 3D-model'o'n de kunikl'o'tip'a kor'o, kiu'n scienc'ist'o'j de la tel-aviva universitat'o print'is uz'ant'e hom'a'n hist'o'n en april'o 2019.

3D-nutr'aĵ'o'j

Inter la last'a'j nov'aĵ'o'j pri uz'ad'o de 3D-teknologi'o est'as la anonc'o (en 2020) de la israela kompani'o Redefine Meat. La produkt'aĵ'o'j de tiu kompani'o aspekt'as kiel bov'viand'o alt'nivel'e ekologi'a, kun protein'o kaj sen kolesterol'o. Jes, tiel aspekt'as ni'a est'ont'ec'a nutr'aĵ'o!

La hispan'a firma'o Novameat est'as popular'a pro si'a vegana „viand'o” konsist'ant'a el re'organiz'it'a'j nan'o'fibr'o'j de legom'a protein'o – simil'a al animal'a protein'o –, kaj kiu majstr'e ŝanĝ'as la gust'o'n de piz'o'j, alg'o'j kaj riz'o, kaj kre'as al ili odor'o'n je viand'o. Cert'e tiu 3D-print'it'a viand'o ankoraŭ ne est'as abund'e produkt'at'a, kaj tial ĝi kost'as tre mult'e. Tamen special'ist'o'j de la kompani'o MeaTech opini'as, ke grand'a konsum'ad'o de 3D-print'it'a viand'o ebl'os jam en la ven'ont'a'j du aŭ tri jar'o'j.

3D-konstru'aĵ'o'j

La 3D-teknologi'o help'os ni'a'n post'pandemi'a'n mond'o'n ne nur en la produkt'ad'o de nutr'aĵ'o'j, sed ankaŭ en ali'a'j „strang'a'j” kamp'o'j. Ekzempl'e, en Teksaso konstru'kompani'o Ic'o'n, labor'ant'e por la teksasa arme'o-departement'o, konstru'is special'a'n milit'kazern'o'n por trejn'ad'o de 72 soldat'o'j. Tio est'as la plej grand'a 3D-print'it'a konstru'aĵ'o en Nord'a Amerik'o, kun are'o de 353 kvadrat'a'j metr'o'j. La avantaĝ'o de tiu projekt'o est'as la rapid'a konstru'ad'o, kiu kost'as tri'on'e mal'pli kompar'e kun la tradici'a metod'o.

Sen'dub'e tia'j dom'o'j pov'os eg'e help'i en region'o'j kun ekstrem'e danĝer'a'j situaci'o'j, kiel okaz'e de ter'trem'o, inund'o'j k.a. kiu'j bedaŭr'ind'e ne mank'as nun en divers'a'j part'o'j de la mond'o.

Alexander Mikishev est'as lektor'o, instru'as kaj esplor'as en Hjustono, Teksaso. Esperant'o'n li ek'lern'is en 1979.

Ĥaĉkaro inter Okcident'o kaj Orient'o

En la bjalistoka kvartal'o Nov'a Urb'o, kie Orient'o renkont'as Okcident'o'n¹, last'a'temp'e est'as kre'it'a nov'a ne'kutim'a art'aĵ'o. Ĝi est'as armen'a monument'o ĥaĉkar (armen'e խաչքար) apud la ortodoks'a preĝ'ej'o de Sankt'a Georg'o la Venk'int'a ĉe la strat'o Kazimierz Pułaski. Ĝi est'as financ'it'a de la armen'a komun'um'o. La inaŭgur'o de la monument'o okaz'is la 6an de maj'o 2021, en la tag'o de Sankt'a Georg'o laŭ la juli'a kalendar'o.

Ĥaĉkaroj est'as karakteriz'aĵ'o de la mez'epok'a krist'an'a armen'a art'o, kiu viv'as ankoraŭ en ni'a'j tag'o'j. Ĥaĉkaroj, ili'a simbol'ec'o kaj ili'a meti'art'o est'as en'skrib'it'a'j en la list'o de ne'materi'a kultur'a hered'aĵ'o de Unesk'o.

Kial en Bjalistoko?

La monument'o memor'ig'as pri la armen'a genocid'o far'it'a de la Otoman'a Imperi'o en la period'o de 1915 ĝis 1917 kaj pri tiu'j, kiu'j mort'is en la batal'o de Arcaĥo. La iniciat'int'o'j de la memor'solen'ad'o pri tiu'j tragik'a'j event'o'j okaz'int'a'j antaŭ pli ol cent jar'o'j kaj pri la last'a'temp'a histori'o est'is la armen'a komun'um'o aparten'ant'a al la ortodoks'a paroĥ'o de Sankt'a Georg'o en Bjalistoko.

Armen'o'j mend'is karakteriz'a'n kruc'o'n de si'a patr'uj'o kaj aĉet'is tabul'o'j'n kun tekst'o'j en la pol'a lingv'o. La tekst'o sur la unu'a tabul'o don'as klar'ig'o'j'n pri la hero'o'j aper'ant'a'j sur la stele'o. La du'a tabul'o klar'ig'as la simbol'ec'o'n de la armen'a monument'o. Ni pov'as tie leg'i, ke „armen'a'j krist'an'o'j kred'as, ke la kruc'o, de kiu Krist'o est'is pren'it'a, el'kresk'is kaj plen'iĝ'is de foli'o'j kaj far'iĝ'is Arb'o de Viv'o”.

Aspekt'o de la monument'o

La monument'o hav'as la form'o'n de tip'a ĥaĉkaro, t.e. stele'a form'o tip'a en Armeni'o, kiu est'as sam'temp'e kaj monument'o kaj kapel'o. Ĝi est'as direkt'it'a al okcident'o kaj est'as ornam'it'a per riĉ'a'j ornam'aĵ'o'j kun armen'a kruc'o kaj sur'skrib'o memor'ig'ant'a pri la event'o'j. La orient'a fasad'o est'as sen'sign'a, dum la okcident'a'n reg'as la armen'a „flor'a kruc'o” ĉef'tem'e. Plantornamaĵoj ĉiz'it'a'j sur ĉiu'j larĝ'a'j surfac'o'j de la kruc'o ŝanĝ'iĝ'as al vin'ber'foli'o'j kaj vin'ber'o'j ĉe la kruc'a baz'o. Tradici'e, roz'et'o (armen'a simbol'o de etern'ec'o) est'as met'it'a ĉe la baz'o de la Kruc'a Arb'o. La stele'o est'as far'it'a el ruĝ'a vulkan'a tof'o, kiu est'as karakteriz'a material'o por ĥaĉkaroj.

Ĥaĉkaroj en Pollando

Oni pov'as trov'i ankaŭ ali'a'j'n armen'a'j'n monument'o'j'n en Pollando, inkluziv'e de ĥaĉkaro en la mal'nov'a part'o de Krakovo, ĉe la strat'o Nikolao Kopernik'o, apud la preĝ'ej'o de Sankt'a Nikolao, kaj en Gdańsk, en la armen'a Zaułek apud la preĝ'ej'o de Sankt'a Petro kaj Paŭlo. Ĥaĉkaro el Armeni'o est'as ankaŭ ornam'aĵ'o de la armen'a plac'o en la varsovia kvartal'o Sadyba. En Księżyki – komun'um'o Strachówka, distrikt'o Wołomin – est'as interes'a armen'a monument'o pri Kazimir'o la 3a la Grand'a (1310-1370), kiel dank'esprim'o de la armen'a komun'um'o al la reĝ'o de Pollando, kiu don'is privilegi'o'j'n al la armen'o'j. Ĉi tiu ĥaĉkaro est'as far'it'a en 2017 okaz'e de la 650a dat're'ven'o de la don'o de privilegi'o'j konfirm'ant'a'j la religi'a'n, mem'administr'a'n kaj jur'a'n ident'ec'o'j'n de la armen'o'j. Tio ne est'as ĉio: prov'u trov'i ali'a'j'n ĥaĉkarojn en Pollando.

Memor'solen'ad'o

Ĉiu'n 24an de april'o la armen'a komun'um'o tra la mond'o solen'as la dat're'ven'o'n de la armen'a masakr'o. La inaŭgur'o de la monument'o est'is part'o de la solen'ad'o.

La batal'o de Arcaĥo – pri kiu memor'ig'as la ĥaĉkaro en Nov'a Urb'o – okaz'is kadr'e de arm'it'a konflikt'o inter Armeni'o kaj Azerbajĝano en Mont'ar'a Karabaĥo de la 27a de septembr'o ĝis la 10a de novembr'o 2020. La Arcaĥa Respublik'o est'as teritori'o formal'e aparten'ant'a al Azerbajĝano, fakt'e funkci'ant'a kiel sen'de'pend'a ŝtat'o, sed ĝi'n re'kon'as neni'u land'o en la mond'o. Ĝi est'is proklam'it'a kiel ŝtat'o la 6an de januar'o 1992. La sen'de'pend'ec'deklar'o est'is akcept'it'a la 2an de septembr'o 1991. Ĝi'a est'iĝ'o rilat'as al la konflikt'o pri Mont'ar'a Karabaĥo inter Armeni'o kaj Azerbajĝano, kiu'n provizor'e ĉes'ig'is milit'o okaz'int'a de 1988 ĝis 1994.

La ĉirkaŭ'aĵ'o

La monument'o perfekt'e kongru'as kun la aranĝ'o de la kvartal'o Nov'a Urb'o. En la arkitektur'a'j element'o'j – kun influ'o'j de la bizanca-rus'a stil'o – de la ortodoks'a preĝ'ej'o kun kvin alt'a'j sag'o'form'a'j tur'o'j kun or'um'it'a'j kupol'o'j oni pov'as vid'i ankaŭ grek'a'j'n influ'o'j'n. La pap'a preĝ'ej'o kun blank'a kaj flav'a kolor'o'j, kun tri tur'o'j kaj grand'eg'a kupr'a kupol'o rilat'as al renesanc'a-barok'a'j form'o'j kun element'o'j prunt'it'a'j el nov'art'a stil'o.

Ĉi tiu konstru'aĵ'o esprim'as dank'em'o'n al la bjalistoka ĉef'diocez'o pro la pap'a'j jar'o'j de Sankt'a Patr'o Johano Paŭlo la 2a. La strat'o'j, de kiu'j oni pov'as vid'i tio'n, nom'iĝ'as Zachodnia kaj Kazimierz Pułaski. Unu el tiu'j strat'o'j est'as daŭr'ig'o de la ĉef'a avenu'o de la eks'a ĝarden'urb'o, kaj ĝi long'as de orient'o al okcident'o.

La pri'skrib'it'a armen'a monument'o konfirm'as, ke la mult'kultur'a Podlaĥio ankoraŭ dispon'ig'as al ni nov'a'j'n mal'kovr'ind'a'j'n lok'o'j'n.

¹ La kaŭz'o'j de ĉi tiu asert'o est'as kaj natur'a'j kaj kultur'a'j. De la orient'a fin'o de unu el la nov'urb'a'j strat'o'j oni pov'as vid'i interes'a'n perspektiv'o'n de la ortodoks'a preĝ'ej'o de Sankt'a Georg'o. De la okcident'a fin'o vid'ebl'as la rom'katolik'a preĝ'ej'o de Sankt'a Karlo Borome'o, kiu est'as preĝ'ej'o de pap'a paroĥ'o.

Paweł Dzienis est'as doktor'o pri jur'o, jur'ist'o, bjalistok'an'o, esperant'ist'o ek'de 2009 kaj traduk'ist'o.

Ĉu bov'id'o pov'as antaŭ'sent'i la mort'o'n?

Tia'n demand'o'n ni ne oft'e star'ig'as. De kelk'a temp'o publik'iĝ'as scienc'a'j esplor'o'j pri inteligent'ec'o de best'o'j, kiu'n tradici'e oni facil'e mal'estim'as: ekzempl'e, elefant'o'j long'e memor'as la pad'o'j'n de ili tret'it'a'j'n; korv'o'j kapabl'as efektiv'ig'i kompleks'a'j'n ag'o'j'n. Sed, ĉu ili konsci'as pri la mort'o?

Antaŭ ne'long'e vir'bov'id'o preskaŭ plen'kresk'a est'is konduk'at'a al la buĉ'ej'o de Feurs – urb'et'o apud Saint-Étienne, proksim'e de Lion'o. La 5an de augusto 2021, tuj antaŭ ol en'ir'i la lok'a'n buĉ'ej'o'n, la bov'id'o eskap'is de si'a propriet'ul'o.

La fakt'o'j

Malgraŭ la korp'o'pez'o de 500 kg ĝi trot'ad'is preskaŭ unu kilo'metr'o'n ĝis la centr'o de la urb'o. Imag'u la panik'o'n! Feliĉ'e en tiom fru'a hor'o, la dung'it'ar'o de la buĉ'ej'o, vok'it'a por help'o, sukces'is gvid'i ĝi'n al la buĉ'ej'o. Sed de'nov'e ribel'is la best'o: kiam ĝi al'ven'is al la buĉ'ej'o ĝi de'nov'e for'kur'is kaj rifuĝ'is en arb'ar'et'o! Kio okaz'is en ĝi'a kap'o? Ĉu ĝi sent'is la akr'a'n odor'o'n de la buĉ'ej'o? (Odor'o'n, kiu'n ver'ŝajn'e ĝi ne kon'is.) Ĉu ĝi kompren'is, ke tem'as pri mort'o'danĝer'o? Pli'a for'kur'o montr'as decid'em'o'n, ĉu ne?

Oni vok'is por help'o la fajr'o'brigad'ist'o'j'n kaj ties special'a'n team'o'n pri best'o'j. Ili dorm'ig'is la bov'id'o'n per paf'it'a anestez'il'o. Ĉu fin'it'e? Tut'e ne, ĉar la bov'id'o si'n kaŝ'is en mal'facil'e al'ir'ebl'a arb'ar'et'o. Unu'e neces'is fos'maŝin'o, per kiu oni mal'ferm'is voj'o'n tra heĝ'o kaj post'e tir'is la dorm'ant'a'n best'o'n. Nu, fin'fin'e al la buĉ'ej'o, ĉu? Tio ankoraŭ ne ebl'is, ĉar post anestez'o viand'o far'iĝ'as ne'manĝ'ebl'a. La propriet'ul'o fin'e re'met'is la bov'id'o'n en si'a'n herb'ej'o'n. Ĉu por long'a temp'o?

Sav'u vi'a'n viv'o'n, bov'id'o!

Emoci'it'e de la event'o, kiu'n spegul'is lok'a'j radi'o kaj ĵurnal'o La Tribun'e, oni tuj far'is pet'skrib'o'n por sav'i la viv'o'n de la best'o. Jen la efik'ec'o de per'ret'a amas'komunik'ad'o! Membr'o de asoci'o por la bon'o de best'o'j, Veron'ic'a Falzone, lanĉ'is al'vok'o'n per Tviter'o. Unu hor'o'n post'e ŝi ricev'is respond'o'n de Fondus'o Brigitte Bardot ¹.

Ali'a loĝ'ant'o, Gisèle Souchon, star'ig'is ŝpar'kas'o'n en Inter'ret'o kaj en kelk'a'j hor'o'j sukces'is ar'ig'i pli ol 1300 eŭr'o'j'n! Tiu sum'o ebl'ig'is pag'i al la buĉ'ej'o – oficial'a propriet'ul'o de la ĵus aĉet'it'a bov'id'o – kaj pag'i la transport'o'n al bov'bred'ej'o en Normandi'o. La vir'bov'id'o trankvil'e viv'os la rest'o'n de si'a viv'o, ebl'e 20 jar'o'j'n, en tiu park'o.

Ribel'o pro konsci'o?

Tia event'o est'ig'as mult'a'j'n pri'pens'o'j'n: Unu'e, kiel rimark'ig'is Falzone, la best'o kompren'is, kio atend'as ĝi'n. Ĝi iel sent'is mort'o'minac'o'n kaj fuĝ'is. „Ĉu la ribel'o de tiu best'o, kiu vol'is sav'i si'a'n viv'o'n, pov'os vek'i hom'a'j'n konsci'o'j'n pri la rilat'o inter viv'ant'a est'ul'o, kapabl'a je emoci'o'j, kaj tio, kio'n oni trov'as sur ni'a'j teler'o'j?” ŝi demand'as. Fakt'e, la inteligent'ec'o de best'o'j est'as ver'ŝajn'e mult'e pli kompleks'a, ol est'as ĝeneral'e supoz'at'e.

Inter'ret'o kaj emoci'o'j

Pli'a'n foj'o'n mi est'as surpriz'it'a de la rapid'ec'o kaj efik'ec'o de la tiel nom'at'a'j „soci'a'j ret'ej'o'j”, kvankam foj'e ili est'as mis'uz'at'a'j por dis'kon'ig'i ne-ver'a'j'n nov'aĵ'o'j'n. Sen tia'j ret'ej'o'j, la bov'id'o est'us de'nov'e konduk'it'a al si'a fin'o.

Frap'as mi'n ankaŭ la pov'o de „emoci'o”: tiu'n mal'feliĉ'a'n sed kuraĝ'a'n bov'id'o'n oni nepr'e sav'u, dum ĉiu'j bon'e sci'as, ke oni buĉ'as mil'o'j'n da bov'o'j ĉiu'tag'e. Kial ĝi'n sed ne ali'a'j'n? Ĉu ĉiu'j mon'donac'int'o'j est'as vegeteranoj? (Aŭ eĉ veganoj?) Cert'e ne. Mult'a'j plu manĝ'os viand'o'n, sen konsider'i la kontraŭ'dir'o'n, sed plu respekt'ant'e si'a'j'n diet'o'j'n.

Mond'o kaj viv'kutim'o'j

En la nun'a mond'o okaz'as tro da danĝer'a'j event'o'j: ter'trem'o'j, incendi'o'j, inund'o'j, ekstrem'a'j sek'ec'o kaj polu'ad'o, epidemi'o'j, milit'o'j ktp. La klimat'ŝanĝ'iĝ'o est'as nun evident'a. Mult'a'j civit'an'o'j konsci'as pri la neces'o ŝanĝ'i ni'a'j'n viv'kutim'o'j'n. Inter tiu'j afer'o'j est'as la best'o'bred'ad'o, kiu okup'as vast'a'j'n teren'o'j'n. Amas'a bred'ad'o de bov'o'j, pork'o'j kaj ali'a'j best'o'j en eŭrop'a'j land'o'j dev'ig'as import'i soj'o'n el ali'a'j land'o'j, kiel Brazilo. Laŭ ekonomi'a vid'punkt'o, tiu'j land'o'j iel respond'ec'as pri la sen'arb'ar'ig'o en Amazoni'o!

La nun'a loĝ'ant'ar'o sur la ter'o jam ating'as kvant'o'n de pli ol sep miliard'o'j da hom'o'j. Nutr'i ĉiu'j'n ebl'as, sed ne laŭ la nun'a model'o, kiu mal'ŝpar'as resurs'o'j'n kaj damaĝ'as la natur'medi'o'n.

¹ Franc'a fondus'o pri best'o'protekt'ad'o, kre'it'a de la aktor'in'o Brigitte Bardot en 1986.

Pierre Grollemund lern'is Esperant'o'n en 1976. Li est'as tegment'ist'o kaj an'o de Tak'e.

Mir'ind'a rust'a trezor'o

270 tun'o'j da fer'o pend'ant'a en alt'ec'o de 25 metr'o'j super la river'o subit'e kapt'is ni'a'n atent'o'n. „Kial ĉi tiu monstr'o ne kolaps'as en la akv'o'n?”, demand'is mi'a edz'in'o. Tio okaz'is la pas'int'a'n aŭgust'o'n, kiam ni vizit'is la urb'o'n Smiths Falls en Ontari'o, Kanado. Ni neniam vid'is i'o'n simil'a'n. La amas'o da rust'a metal'o tur'is super la river'o kaj ŝajn'is mal'obe'i la leĝ'o'n de gravit'o. Kio'n ni rigard'is, tio est'is la baskul'a pont'o de Smiths Falls (Smiths Falls Bascule Bridge). Ĉi tiu „rul'iĝ'ant'a-lev'iĝ'ant'a” baskul'a pont'o est'as el'star'a fru'a ekzempl'o de tio, kio tiam est'is nov'a koncept'o pri mov'ebl'a'j pont'o'j kaj nun est'as la plej mal'nov'a plu ekzist'ant'a tia'spec'a struktur'o en Kanado.

La koncept'o kaj la dezajn'ist'o

Dum la du'a du'on'o de la 19a jar'cent'o aper'is nov'a problem'o en la transport'a industri'o. Akv'o'voj'o'j kaj fer'voj'o'j est'is en konflikt'o. Pli da pont'o'j est'is neces'a'j por trajn'o'j trans'ir'ant'a'j river'o'j'n, sed pont'o'j oft'e blok'is ŝip'o'j'n vetur'ant'a'j'n sur la river'o'j. La tiam'a'j tip'o'j de mov'ebl'a'j pont'o'j est'is kaj klap'pont'o (ekz. Tur'o-pont'o de Londono) kaj turn'pont'o (ekz. la turn'pont'o de la river'o Tyne). La mekanism'o de klap'pont'o dev'is lev'i la tut'a'n pez'o'n de la pont'o. La mekanism'o de turn'pont'o, situ'ant'a mez'e, turn'is la pont'o'n horizontal'e 90 grad'o'j'n. Tiu'j tip'o'j de pont'o'j est'is mult'e'kost'a'j kaj uz'is mult'a'n temp'o'n kaj energi'o'n por funkci'i.

Por solv'i la problem'o'n la uson'a inĝenier'o William Scherzer invent'is en 1893 nov'a'n koncept'o'n pri mov'ebl'a'j pont'o'j pri'skrib'it'a'j kiel „rul'iĝ'ant'a-lev'iĝ'ant'a”. La princip'o est'as eg'e simpl'a. Pren'u la pont'o'n kun kontraŭ'pez'il'o kaj al'fiks'u la mas'o'centr'o'n al solid'a struktur'o. Al'don'u ne-kompleks'a'n mekanism'o'n al la mas'o'centr'o por mov'i la pont'o'n supr'e'n kaj mal'supr'e'n. La sol'a energi'o bezon'at'a por aktiv'ig'i la mekanism'o'n est'as tiu, kiu dev'as est'i uz'at'a por kontraŭ'ag'i la frot'a'n rezist'o'n. Baldaŭ vid'iĝ'is pli kaj pli da pont'o'j de ĉi tiu nov'a tip'o, kiu nom'iĝ'as „Scherzer-pont'o”.

Problem'o

En la 1910aj jar'o'j la urb'o Smiths Falls kresk'is. Ĝi situ'is inter la grand'a'j urb'o'j Otav'o kaj Toront'o, inter kiu'j est'is mult'e da ekonomi'a ag'ad'o. Du transport'manier'o'j est'is hav'ebl'a'j: ŝip'o'j tra la river'o Rideau kaj trajn'o'j laŭ la kanada nord'a fer'voj'o (Canadian Northern Railway). En Smiths Falls est'is problem'o: la river'o kaj la fer'voj'o kolizi'is. La transport'o de var'o'j oft'e est'is inter'romp'at'a, kaŭz'ant'e mult'a'j'n financ'a'j'n perd'o'j'n.

En 1913, por solv'i la problem'o'n, la kompani'o pri pont'o'j Dominion Bridge Company konstru'is Scherzer-pont'o'n en la urb'o. La pont'o long'is 21 metr'o'j'n kaj pez'is 270 tun'o'j'n. La konstru'aĵ'o est'is tiel bon'eg'a, ke la frot'ad'o de la mov'iĝ'ant'a mekanism'o est'is preskaŭ nul'a. Fakt'e unu vir'o pov'is lev'i kaj mal'lev'i la pont'o'n tir'ant'e ĉen'o'n. La baskul'a pont'o de Smiths Falls far'iĝ'is lok'a fenomen'o: hom'o'j el la tut'a Nord-Amerik'o ven'is por vid'i ĝi'n kaj lern'i kiel konstru'i tiu'n tip'o'n de pont'o.

Kanada hered'aĵ'o

La baskul'a pont'o de Smiths Falls est'is uz'at'a ĝis 1978. Mil'o'j da trajn'o'j tra'pas'is ĝi'n kaj mil'o'j da ŝip'o'j pas'is sub ĝi. Tio atest'as pri la ekster'ordinar'a kvalit'o de ĝi'a konstru'o. La daŭr'a simpl'ec'o de la koncept'o de William Sherzer est'as okul'frap'a.

En 1983 la kanada komision'o pri histori'a'j lok'o'j kaj monument'o'j deklar'is ĝi'n naci'a trezor'o.

Mario Morel est'as verk'ist'o pri inĝenier'ad'o. Li esperant'ist'iĝ'is en 2019.

For'pas'is parlament'an'o-beduen'o

La 25an de aŭgust'o mort'is pro kor'atak'o la 49-jar'aĝ'a israela politik'ist'o Said Al-Ĥarumi. Beduen'o kaj membr'o de la islam'ism'a parti'o Raam (Unu'ig'it'a Arab'a List'o), li est'is unu el la ĉef'rol'ul'o'j en la lukt'o por la rajt'o'j de beduen'o'j kaj arab'o'j.

Palestina naci'ist'o

La beduen'o'j est'as popol'o origin'e de'ven'a el Arab'a Du'on'insul'o, kiu en la nun'temp'a Israelo loĝ'as precip'e en dezert'a zon'o. Rezign'int'e la nomad'a'n viv'o'stil'o'n, dum la last'a jar'cent'o ili elekt'is konstant'a'j'n loĝ'lok'o'j'n, kaj en Israelo ili est'as ĉirkaŭ 3,5 % de la civit'an'ar'o. Mult'a'j beduen'o'j (almenaŭ 207 000 hom'o'j) loĝ'as en vilaĝ'o'j sen liver'ad'o de flu'ant'a akv'o kaj elektr'o.

Al-Ĥarumi est'is konsider'at'a unu el la plej fervor'a'j palestinaj naci'ist'o'j en si'a parti'o: mult'a'j el la israelaj arab'o'j ident'ig'as si'n kiel palestin'an'o'j'n aŭ eĉ „israelajn palestin'an'o'j'n”. Hodiaŭ la islam'ism'a parti'o Raam hav'as 4 el 120 lok'o'j en la parlament'o.

Nov'a rol'o por la arab'o'j

Dum long'a temp'o la arab'a'j parti'o'j part'o'pren'is en la politik'a viv'o de Israelo nur kiel parlament'a opozici'o. Eĉ dum la epok'o de la mal'dekstr'a pac'em'a reg'ist'ar'o de Jicĥak Rabi'n en 1990aj jar'o'j, ili nur sub'ten'is ĝi'a'j'n politik'o'j'n de'ekster'e. La daŭr'a politik'a kriz'o en Israelo, pro kiu okaz'is kvar elekt'o'j dum du jar'o'j, ŝanĝ'is la situaci'o'n. La eks'a ĉef'ministr'o Benjamin Netanjahu unu'e taks'is Raam-on kiel potencial'a'n partner'o'n, sed la islam'ism'a parti'o prefer'is, mal'e, apog'i la nov'a'n reg'ist'ar'o'n, kiu kun'ig'as tre divers'a'j'n politik'a'j'n fort'o'j'n.

Por „de'tron'ig'i” la ĉef'ministr'o'n Netanjahu alianc'iĝ'is dekstr'a'j parti'o'j kiel Jamina (en la hebre'a lingv'o: Dekstr'e) de la nov'a ĉef'ministr'o Naftali Bennett, kiu mal'sub'ten'as la du'ŝtat'a'n solv'o'n de la israela-palestina konflikt'o, Israel Bejtenu (Israelo ni'a Hejm'o), kiu'n gvid'as la ministr'o pri financ'o'j Avigdor Liber'man, mal'dekstr'a'j cion'ism'a'j parti'o'j kaj Raam. Unu monat'o'n post la elekt'o de la nov'a reg'ist'ar'o, en juli'o 2021, Al-Ĥarumi iĝ'is prezid'ant'o de la komision'o de la israela parlament'o pri intern'a'j afer'o'j kaj natur'a medi'o.

La beduen'a'n politik'ist'o'n anstataŭ'os li'a koleg'in'o Iman Ĥatib-Jasin. La prezid'ant'o de Israelo, Jicĥak Hercog, dir'is pri Said Al-Ĥarumi: „Dolor'ig'as kaj ŝok'as mi'n la fru'a for'pas'o de mi'a amik'o kaj hom'o de la negeva dezert'o”.

Nic'a'n Cvi Kohen est'as isreala ĵurnal'ist'o de la nov'aĵ'ret'ej'o Davar, de la israela ĝeneral'a labor'ist'a sindikat'o, eduk'ist'o kaj social'a aktiv'ul'o.

Leon'ard'o kaj li'a (genealogi'a) arb'o

Est'as en'tut'e 14 vir'seks'a'j rekt'a'j parenc'o'j, plu viv'ant'a'j, de la ital'a pentr'ist'o, invent'ist'o kaj scienc'ist'o (kaj mult'o pli) Leon'ard'o da Vinci. Ĝis nun oni sci'is pri nur unu, dum la 35 jam kon'at'a'j ek'de 2016 est'is li'a'j ne'rekt'a'j parenc'o'j aŭ parenc'o'j je vir'in'a flank'o, inter kiu'j la reĝisor'o Franc'o Zeffirelli).

Zorg'is pri tia ĉi nov'ec'a, ja ne'kutim'a, esplor'o la ital'a'j esplor'ist'o'j Alessandro Vezzosi kaj Agnese Sabat'o, kiu'j freŝ'e aper'ig'is en la fak'a revu'o Hum'a'n Evolution (Hom'a evolu'o) la re'konstru'o'n de la genealogi'a arb'o de Leon'ard'o da Vinci ek'de 1331, ĉi-foj'e (kaj unu'a'foj'e) laŭ nur vir'a lini'o.

Profesi'o'j

Ĉu do inter ili kaŝ'as si'n nov'a lert'eg'a scienc'ist'o, kapabl'a plu'port'i la torĉ'o'n de tiel eminent'a kaj glor'a pra'av'o? Ne ver'e. Pri'stud'i la kromosom'o'n Y tamen ebl'ig'os akir'i plur'a'j'n alt'valor'a'j'n inform'o'j'n pri la DNA de Leon'ard'o da Vinci, kies nun'a'j parenc'o'j est'as inter 1- kaj 85-jar'aĝ'a'j. Est'as rimark'ind'e, ke ili viv'as ne mal'proksim'e de la origin'a vilaĝ'o Vinci en la region'o Toskani'o, apud Florenco, kaj plej'part'e plen'um'as ordinar'a'j'n, eĉ humil'a'j'n profesi'o'j'n, sci'ig'is Vezzosi.

Vintr'a fabel'o

La aŭtor'o

Juli'a'n Modest (plum'nom'o de la bulgar'o Georg'i Mihalkov) est'as tre verk'em'a aŭtor'o. Fin'e de la nov'a libr'o trov'iĝ'as list'o de 27 li'a'j el'don'it'a'j verk'o'j; ĉiu'jar'e aper'as po du-tri nov'a'j, en 2020 est'is eĉ ses! Ŝajn'e, eĉ István Nemere si'a'temp'e verk'ad'is mal'pli intens'e.

Li verk'as am-, krim- kaj eĉ spion-roman'o'j'n, divers'a'j'n novel'o'j'n – kutim'e tro sentimental'a'j'n. Sed ne nur. Jen li'a nov'a libr'o: Mirakl'a fabel'o, li'a du'a por'infan'a post La aventur'o'j de Jombor kaj Miki (ĉi-jar'e premi'it'a en Bel'art'a'j Konkurs'o'j de UEA kiel infan'libr'o de la jar'o).

La fabel'o

Ok'jar'a knab'o Viktor kun si'a'j amik'o'j far'as neĝ'hom'o'n – sam'kiel infan'o'j en ĉiu'j land'o'j, kie aper'as neĝ'o. La neĝ'hom'o en'sonĝ'e ven'as al Viktor kaj pet'as li'n far'i ali'a'n neĝ'hom'o'n – por ke li ne enu'u sol'a. La infan'o'j far'as. Kaj post'e la du neĝ'hom'o'j okaz'ig'as al Viktor mirakl'a'n vojaĝ'o'n, de'komenc'e al la land'o de „Av'o Nikolao” (tiel en la libr'o, ali'land'e kon'at'a kiel Av'o Frost'o – tiu, kiu far'as nov'jar'a'j'n donac'o'j'n al infan'o'j tra la mond'o). Viktor pet'as la mirakl'a'n Av'o'n iel ĝoj'ig'i li'a'n amik'o'n Kali'n, kiu hav'as mal'san'a'n patr'o'n kaj viv'as mal'riĉ'e. Kaj la Av'o dir'as: „Dir'u al Kali'n, ke vi pret'as help'i li'n. Dir'u, ke vi est'as li'a plej bon'a amik'o. Ne grav'as, ĉu oni donac'os i'o'n al iu. Eĉ la plej grand'a donac'o ne feliĉ'ig'os hom'o'j'n. Kiam iu hav'as mal'facil'aĵ'o'j'n, li bezon'as ne donac'o'n, sed ver'a'n amik'o'n. Ver'a amik'o pret'as ĉiam help'i.”

Sekv'a'tag'e Viktor donac'as al Kali'n bon'a'n libr'o'n, kaj post'e ili du'op'e ir'as al la mirakl'a'j neĝ'hom'o'j kaj kun'e vojaĝ'as en Mir'ind'a'n Land'o'n. En tiu land'o oni pov'as manĝ'i dolĉ'aĵ'o'j'n sen'pag'e kiom ajn, hom'o'j sci'pov'as flug'i ... sed infan'o'j nur sid'as hejm'e kun si'a'j komput'il'o'j, kaj nur tia'manier'e kontakt'as unu la ali'a'n kaj ek'kon'as la mond'o'n. Viktor kaj Kali'n kompren'as, ke ili'a real'a land'o est'as pli bon'a – kaj re'ven'as hejm'e'n. La knab'in'o Helen'a, kun kiu ili kon'at'iĝ'is en Mir'ind'a Land'o, eĉ ne vol'as reciprok'i vizit'o'n. „Ja, mi klar'ig'is al vi, ke ni, la loĝ'ant'o'j de Mir'ind'a Land'o, neniam kaj neni'e'n vetur'as. Ni'a land'o est'as bel'eg'a, kaj ni ne bezon'as vid'i ali'a'n land'o'n, est'i en ali'a land'o. Ĉi tie ni fart'as bon'e.” Fin'e la neĝ'hom'o'j adiaŭ'as la knab'o'j'n – ja ili ne pov'as ekzist'i en varm'o, sed promes'as re'ven'i sekv'a'vintr'e.

La valor'o

Tem'as pri naiv'a fabel'o – tamen, ebl'e, ĝust'e tiel ind'as dir'i al infan'o'j, ke la real'a mond'o ne'kompar'ebl'e pli bon'as ol la virtual'a, ke ver'a amik'ec'o plej'e grav'as. Laŭ la stil'o kaj etos'o oni supoz'us, ke ĝi'n pov'us verk'i vir'in'o – ebl'e Lenke Szász, aŭ Luiz'a Carol, aŭ Júlia Sigmond ... tamen fin'e de la antaŭ'last'a ĉapitr'o ni leg'as: „Helen'a est'is la plej bel'a knab'in'o en la mond'o, hav'ant'a blu'a'j'n kiel mont'ar'a'j lag'o'j okul'o'j'n kaj or'ec'a'n har'ar'o'n” – do rest'as neni'a'j dub'o'j pri la aŭtor'ec'o. Ja tiu'n fraz'o'n pov'us skrib'i nur Juli'a'n Modest.

La fabel'o konsist'as el 18 unu'paĝ'a'j ĉapitr'et'o'j. Simpl'a klar'a lingv'aĵ'o, konven'a por infan'o'j. Plaĉ'a aspekt'o. Iom tro mal'grand'a liter'tip'o: kutim'e por'infan'a'j'n libr'o'j'n oni pres'as grand'liter'e, kvankam tiu tradici'o ne est'as raci'a, ja infan'o'j normal'e hav'as pli bon'a'n vid'kapabl'o'n ol plen'aĝ'ul'o'j. En Esperant'o tre'eg'e mal'mult'as libr'o'j por'infan'a'j, precip'e por la aĝ'o 5-8 jar'o'j, kiam – se la infan'o posed'as la lingv'o'n – tre grav'as hejm'ig'i li'n/ŝi'n en ni'a kultur'o. Do bon'e, ke tiu libr'o aper'is.

Juli'a'n Modest: Mirakl'a fabel'o. Eld. Liber'a, 2021. 43 kolor'a'j paĝ'o'j, glu'it'a'j, mal'mol'a kovr'il'o.

Komun'a al'vok'o de politik'a'j gvid'ant'in'o'j

En la jar'o'j 1996-2001, kiam la taliboj reg'is Afgani'o'n per fer'a man'o, la tie'a'j vir'in'o'j kaj knab'in'o'j est'is mal'super'a'j est'aĵ'o'j. Ili ne pov'is ir'i al lern'ej'o, ne rajt'is labor'i, ili dev'is est'i akompan'at'a'j de vir'o ktp. En aŭgust'o 2021 la taliboj re'okup'is la land'o'n kaj en'ir'is Kabul'o'n, la ĉef'urb'o'n. Inter'ali'e ili dir'is, ke ili ne far'os damaĝ'o'n al afgan'a'j vir'in'o'j kaj knab'in'o'j, kies pozici'o en la afgan'a soci'o tamen dev'os strikt'e konform'i al la ŝari'a jur'o, kiu de'ven'as de Koran'o kaj de la islam'a tradici'o.

Al'vok'o

Mult'a'j hom'o'j en la mond'o, kaj precip'e vir'in'o'j, est'as skeptik'a'j pri ĉi tiu'j deklar'o'j, kaj la sort'o de afgan'a'j vir'in'o'j kaj knab'in'o'j ne est'as indiferent'a al la inter'naci'a komun'um'o. Tial, la 3an de septembr'o 2021, la prezid'ant'o de Slovaki'o Zuzana Čaputová kaj la ĉef'ministr'o de Islando Katrín Jakobsdóttir iniciat'is komun'a'n inter'naci'a'n al'vok'o'n de mond'a'j politik'a'j gvid'ant'in'o'j por sub'ten'o de rajt'o'j kaj soci'a'j ŝanc'o'j de vir'in'o'j kaj knab'in'o'j en Afgani'o.

La gvid'ant'in'o'j al'vok'is nun'a'j'n kaj est'ont'a'j'n reg'ant'o'j'n en Afgani'o de'ten'i si'n de per'fort'o kontraŭ vir'in'o'j kaj respekt'i rajt'o'j'n de vir'in'o'j kaj knab'in'o'j.

En la al'vok'o est'as skrib'it'e, ke „sen'de'pend'e de ni'a'j diferenc'o'j, vir'o'j kaj vir'in'o'j est'as egal'a'j kaj ili'a'j rajt'o'j est'as ne'for'ig'ebl'a'j kaj ne'kontest'ebl'a'j”. Tia'manier'e la politik'a'j gvid'ant'in'o'j send'is klar'a'n mesaĝ'o'n, ke la inter'naci'a komununo dev'os atent'e observ'i la situaci'o'n en la land'o kaj respekt'o'n de la rajt'o'j de grup'o'j, kiu'j nun'temp'e est'as inter la plej vund'ebl'a'j en Afgani'o.

„Ni, politik'a'j gvid'ant'o'j-vir'in'o'j, vol'as cert'ig'i afgan'a'j'n vir'in'o'j'n kaj knab'in'o'j'n, ke ni atent'e sekv'os la evolu'o'n en ili'a land'o, aŭskult'os ili'a'n voĉ'o'n kaj daŭr'e sub'ten'ad'os ili'a'j'n rajt'o'j'n kaj soci'a'j'n ŝanc'o'j'n”, plu'e dir'as la komun'a al'vok'o.

Solidar'ec'o de gvid'ant'in'o'j

Al la komun'a al'vok'o iom post iom al'iĝ'is ankaŭ ali'a'j fam'a'j politik'a'j gvid'ant'in'o'j, kiel la ĉef'ministr'o'j de Dani'o (Mette Frederiksen), Finnlando (Sanna Marin), Litovio (Ingrida Šimonytė), Norvegi'o (Erna Solberg), Estoni'o (Kaj'a Kallas), Nov-Zelando (Jacinda Ard'e'n) kaj prezid'ant'o'j de Kartveli'o (სალომე ზურაბიშვილი [salomé zurabiŝvili), Greki'o (Κατερίνα Σακελλαροπούλου [katerin'a sakelaropulu]) kaj de Moldavio (Maia Sandu).

Pasport'a'j disput'o'j

Streĉ'it'ec'o pli'iĝ'as sur la insul'o Kipro inter la reprezent'ant'o'j de la turk-kipra reg'ist'ar'o (ne agnosk'at'a inter'naci'e kaj administr'ant'a la teritori'o'j'n en la nord'o de la land'o okup'at'a'j'n ek'de 1974) kaj la oficial'a reg'ist'ar'o de la ŝtat'o iĝ'int'a en 2004 EU-membr'o (ĝust'e ĝi nom'iĝ'as „Respublik'o Kipro”). Tiu ĉi last'a, la sol'a el la du, kiu rajt'as emisi'i inter'naci'e valid'a'j'n vojaĝ'dokument'o'j'n, antaŭ ne'long'e nul'ig'is la pasport'o'j'n de alt'rang'a'j turk-kipraj oficial'ul'o'j.

Ersin Tatar, kiu gvid'as la nord'a'n part'o'n de la insul'o sub la ne'rekt'a reg'ad'o de Turki'o kaj est'as inter la hom'o'j traf'it'a'j de la pasport'o-nul'ig'o, pri'skrib'is tio'n, kio okaz'is, kiel atak'o'n cel'ant'a'n nul'ig'i la plur'jar'dek'a'j'n du'flank'a'j'n prov'o'j'n trov'i solv'o'n al la divid'o de la insul'o. Li ne hezit'is nom'i la decid'o'n de Respublik'o Kipro „ras'ism'a” kaj „anakronism'a”.

Nur grek-kipraj pasport'o'j

El formal'a vid'punkt'o, pasport'o'j emisi'it'a'j de la reg'ist'ar'o de la turk-lingv'a nord'o est'as agnosk'at'a'j de nur mal'mult'a'j ŝtat'o'j, inkluziv'e de Turki'o kaj grup'et'o de ali'a'j land'o'j, kiu'j simil'e mem ne est'as oficial'e agnosk'it'a'j. Tial la turk-kipr'an'o'j loĝ'ant'a'j nord'e de la tiel nom'at'a „verd'a lini'o” (la lim'o inter la du part'o'j de la insul'o), dev'as pet'i pasport'o'n de la grek-kipraj aŭtoritat'o'j.

Disput'ig'a decid'o

Tatar mem uz'as por vojaĝ'i la oficial'a'n pasport'o'n de Kipro, ricev'it'a'n de la grek-kipra reg'ist'ar'o en sud'a Nikozi'o; tamen la last'a'temp'a decid'o de li'a administraci'o kun'labor'e kun Turki'o re'mal'ferm'i la are'o'n Varoŝa ¹ en'e de la orient'a urb'o Famagusta (tem'as pri la tiel nom'at'a „fantom'a mar'bord'o”) furioz'ig'is la grek-kipr'an'o'j'n, por kiu'j Varoŝa hav'as grand'a'n simbol'a'n valor'o'n. La grek-kipra reg'ist'ar'o anonc'is si'a'n kontest'at'a'n decid'o'n, argument'ant'e, ke la unu'flank'a'j last'a'temp'a'j ag'o'j de la turk-kipr'an'o'j atenc'is la integr'ec'o'n de la land'o.

Unu pasport'o, unu land'o

La prezident'o de Respublik'o Kipro, Nikos Anastasiades, mal'akcept'is la akuz'o'j'n pri diskriminaci'o, deklar'ant'e, ke Respublik'o Kipro ja emisi'is 97 000 pasport'o'j'n kaj pli ol 110 000 legitim'il'o'j'n al turk-kipr'an'o'j, respekt'ant'e ili'a'j'n rajt'o'j'n kaj konfirm'ant'e ili'a'n kipr'an civit'an'ec'o'n kaj eŭrop'a'n aparten'o'n.

En skrib'a deklar'o, la grek-kipra gvid'ant'o ceter'e klar'ig'is, ke la decid'o de la reg'ist'ar'o tuŝ'os nur lim'ig'it'a'n nombr'o'n da hom'o'j, ne ĉiu'j'n turk-kiprajn civit'an'o'j'n. Tamen rimark'ind'e kaj iom ironi'e est'as, ke prezident'o'n Anastasiades mem traf'is skandal'o pro pasport'o'j mal'honest'e vend'it'a'j al invest'ant'o'j ekster Eŭrop'a Uni'o (precip'e rus'a'j). Tiu'n ĉi skandal'o'n sensaci'e rivel'is en la last'a'j monat'o'j la arab'a dis'send-kompani'o Al-Ĝazira per dis'vast'ig'o de dokument'a film'o pri tiu ĉi tem'o.

1. Tiu ĉi are'o, antaŭ'e popular'a mar'bord'a ripoz'lok'o, est'as ne'loĝ'at'a post la invad'o de la turk'a arme'o en 1974. (red.)

Kie(l) loĝ'i en Luksemburgo?

Luksemburgo est'as probabl'e la land'o de Eŭrop'o, kies loĝ'ant'ar'o kresk'as plej intens'e: de 433 600 en la jar'o 2000 al 626 000 hom'o'j hodiaŭ; la grand'duk'ej'o de 2586 km² spert'is pli'nombr'iĝ'o'n je 44 %. (Kaj tio ne inkluziv'as la 197 000 ekster'land'an'o'j'n, kiu'j naved'as ĉiu'tag'e por labor'i.)

Ĉu la kvant'o de loĝ'ej'o'j kresk'as proporci'e? Tut'e ne. Pri ili'a nombr'o mal'facil'as trov'i preciz'a'j'n cifer'o'j'n, sed ili'a prez'o atest'as mal'sufiĉ'o'n: en la last'a jar'kvar'on'o de 2020, ili kost'is 16,7 % pli ol jar'o'n pli fru'e, kresk'o klar'e ĉiam pli intens'a (2019: 10,1 %, 2018: 7,1 %, 2017: 5,6 %).

Mal'sufiĉ'o

Kial tiu mal'sufiĉ'o? Stud'o'j de Luksemburga Institut'o pri Soci'a-Ekonomi'a Esplor'o (LISER) help'as kompren'i. Laŭ LISER, en la jar'o 2016, la pri'konstru'ebl'a'j teren'o'j (en'tut'e 2959 hektar'o'j) aparten'is tri'kvar'on'e (72,5 %) al privat'ul'o'j, kvar'on'o el tio al nur 159 person'o'j en averaĝ'a valor'o de po 21,3 milion'o'j da eŭr'o'j. Pli'a'j'n 14,9 % posed'is privat'a'j firma'o'j, kaj nur 11 % aparten'is al municip'o'j aŭ al la ŝtat'o.

La decid'ant'o'j pri publik'a loĝ'politik'o evident'e trov'as tiu'n situaci'o'n mal'facil'a: tro mal'mult'as la teren'o'j, kie oni rekt'e pov'as decid'i konstru'ad'o'n, front'e al strategi'o'j de konstru'ig'ist'o'j kaj de teren'posed'ant'o'j. Laŭ stud'o de LISER pri 71 grand'skal'a'j konstru-projekt'o'j (ek'de 2007), tiu'j du kategori'o'j plej oft'e koincid'as: nur 20 el la 71 koncern'at'a'j teren'o'j ŝanĝ'is posed'ant'o'n antaŭ ol est'i pri'konstru'at'a'j.

La financ'e potenc'a'j privat'a'j konstru'ig'ist'o'j uz'as nur unu tri'on'o'n de si'a'j teren'o'j por tiu'j projekt'o'j kaj gard'as du tri'on'o'j'n kiel rezerv'o'n. Tio evident'e puŝ'as la prez'o'j'n supr'e'n. Laŭ la inform'o'j de la esplor'ist'o'j ebl'as konstat'i, ke la merkat'o de ne'mov'ebl'aĵ'o'j iĝ'as ĉiam pli elit'a, kaj la publik'a'j decid'ant'o'j ne kapabl'as aranĝ'i kontent'ig'a'n solv'o'n por tiu'j, kiu'j'n tia sistem'o mal'favor'as.

Politik'a bomb'o

La koncern'a'j regul'ar'o kaj impost'ad'o est'as pli sever'a'j en la najbar'land'o'j. Kial ne en Luksemburgo? Nu, la sen'ĉes'e kresk'ant'a prez'o de ne'mov'ebl'aĵ'o'j kaj teren'o'j est'as la politik'a bomb'o de la land'o, ĉar sufiĉ'e preciz'e inter'kovr'as unu la ali'a'n la grup'o de ŝtat'an'o'j (do voĉ'don'rajt'ant'o'j, nur iom pli ol du'on'o de la loĝ'ant'ar'o) kaj tiu de la grund'o'posed'ant'o'j. Kaj la voĉ'don'ant'o'j ne hav'as interes'o'n ŝanĝ'i la fi-situaci'o'n.

Laŭ koment'o de aktiv'ul'o Athanase Popov, luksemburga civit'an'o de kelk'a'j jar'o'j: „La situaci'o iĝ'as pli kaj pli eksplod'em'a, ĉar ne plu tut'e ĝust'as dir'i, ke plej mult'a'j voĉ'don'ant'o'j ne vol'as ŝanĝ'o'n en la situaci'o: fakt'e, ĉiam pli da luksemburg'an'o'j, eĉ pra'loĝ'ant'o'j, dev'as ek'loĝ'i ekster'land'e kontraŭ si'a vol'o, se ili ne dispon'as pri hered'aĵ'o aŭ sufiĉ'a en'spez'o por viv'i en'land'e. Ĉi tio pli'ig'as la tensi'o'n unu'flank'e inter la voĉ'don'ant'o'j kaj la politik'a klas'o, ali'flank'e inter la divers'a'j komun'um'o'j de rezid'ant'o'j, ĉar la aŭtokton'o'j ĝeneral'e konsider'as, ke ili merit'as est'i en privilegi'a situaci'o rilat'e al al'ir'o al loĝ'ad'o. Se la situaci'o ne pli'bon'iĝ'os rapid'e, baldaŭ pli bon'fart'os ekstrem'ism'a'j politik'a'j parti'o'j.”

István Ertl est'as traduk'ist'o ĉe Eŭrop'a Uni'o, iam'a redaktor'o i.a. de la revu'o'j Kontakt'o kaj Esperant'o.

Vizit'o'j al la japan'a insul'o Kjuŝuo

Tre interes'a kaj util'a la material'o de Harada Tsukuru pri turism'o en la insul'o Kjuŝuo, Japani'o (MONATO 2021/07, p. 22-23). Kjuŝuo est'as apud Sud'a Korei'o kaj est'as la tri'e plej grand'a insul'o de la land'o, kun sep guberni'o'j. Unu el ili est'as la fam'a Kumamoto, kun sam'nom'a urb'o.

Kiel nom'i nov'a'j'n variant'o'j'n?

Esplor'ist'o de la Universitat'o de Orient'a Angli'o, profesor'o Mark Pallen, est'is an'o de labor'grup'o de Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) pri kre'o de neŭtral'a'j nom'o'j de variant'o'j de Sars-CoV-2, la kaŭz'o de la kovim-pandemi'o. Ĉi tie li pri'skrib'as, kiel li part'o'pren'is en la team'o, kaj la kapt'il'o'j'n, kiu'j'n ili renkont'is sur'voj'e, kaj kial MOS decid'is pri grek'a'j liter'o'j por nov'a'j variant'o'j.

Pas'int'jar'e, ĉar ni'a ambici'a stud'o pri la kok'id'a intest'a mikrobiomo preskaŭ fin'iĝ'is, mi cel'is kre'i cent'o'j'n da bon'e form'it'a'j latin'a'j nom'o'j por la nov'a'j bakteri'a'j speci'o'j, kiu'j'n ni mal'kovr'is. Feliĉ'e, mi stud'is latin'o'n en la lern'ej'o, sed dum mi en'ir'is la task'o'n, mi re'varm'ig'is sci'o'j'n, kiu'j dorm'is dum pli ol kvar'dek jar'o'j. Rezult'e mi pas'ig'is part'o'n de tiu somer'o en'tomb'ig'it'a en grek'a'j kaj latin'a'j lern'o'libr'o'j kaj vort'ar'o'j. Kvankam mi komenc'e kre'is la nov'a'j'n nom'o'j'n per'man'e, kombin'ant'e latin'a'j'n kaj grek'a'j'n radik'o'j'n en'e de kalkul'tabel'o'j, mi baldaŭ konsci'is, ke ni pov'as aŭtomat'ig'i ĉi tiu'n procez'o'n per kre'ad'o de program'o'j, kio konduk'is al el'star'a stud'o, en kiu ni kre'is pli ol milion'o'n da nov'a'j nom'o'j por bakteri'o'j.

Bakteriofaĝ'o'j

Ĉi tiu'j klopod'o'j al'tir'is la atent'o'n de mi'a koleg'o Evelien Adriaenssens, kiu invit'is mi'n al'iĝ'i al labor'grup'o kre'ant'a nov'a'j'n latin'a'j'n nom'o'j'n por 400 speci'o'j de virus'o'j, kiu'j pred'as bakteri'o'j'n (bakteriofaĝ'o'j). Sur'baz'e de mi'a spert'o pri bakteri'o'j, tio ne daŭr'is long'e – sed decid'e tio tiam konduk'is al invit'o al'iĝ'i al labor'grup'o kre'it'a de MOS por kre'i neŭtral'a'j'n nom'o'j'n por variant'o'j de Sars-Cov-2.

Ĉi tiu'j'n klopod'o'j'n kun'ord'ig'is la virus'olog'o Frank Konings, kiu gvid'as la Labor'grup'o'n pri Virus'a Evolu'ad'o de MOS.

Geografi'a'j nom'o'j

La problem'o, kiu'n ni al'front'is, est'is, ke la scienc'a'j nom'o'j de variant'o'j (kiel B.1.617.2) est'as sufiĉ'e mal'facil'a'j kaj do la amas'komunik'il'o'j kaj la publik'o anstataŭ'e ek'uz'is geografi'a'j'n nom'o'j'n, de'pend'e de kie variant'o est'is unu'e mal'kovr'it'a (ekzempl'e la Kent-variant'o aŭ la brit'a variant'o). Ĉi tio risk'is kulp'ig'i hom'o'j'n asoci'it'a'j'n kun lok'o pri variant'o, instig'ant'e ksenofobi'o'n. Krom'e uz'ad'o de geografi'a'j nom'o'j ebl'e pov'us tro emfaz'i la grav'ec'o'n de vojaĝ'a'j lim'ig'o'j kompar'e kun ali'a'j lim'ig'a'j rimed'o'j.

Mal'facil'e memor'ebl'a

Unu ide'o, kiu'n ni komenc'e pri'parol'is, est'is kod'i la ec'o'j'n de variant'o – ekzempl'e ĝi'a gen'lini'o aŭ mutaci'o'j – en vort'o'n por ĝi. Sed ĉi tio kre'us nom'o'j'n, kiu'j son'as strang'e kaj est'as sam'e mal'facil'e memor'ebl'a'j kiel la ekzist'ant'a'j nom'o'j. Mi atent'ig'is, ke iu'j nov'a'j nom'o'j pov'us est'i tut'e arbitr'a'j (t.e. dir'i neni'o'n pri la propr'a'j trajt'o'j de variant'o), sed tamen montr'iĝ'i util'a'j. Mi propon'is ankaŭ, ke ni ebl'e pov'us kre'i nom'o'j'n kaj konsent'i pri ili antaŭ uz'o, sam'e kiel okaz'as, ekzempl'e, kun la plan'o kre'i nom'o'j'n por ŝtorm'o'j, kiel Ŝtorm'o Francisko, kie la aŭtoritat'o'j ĉiu'jar'e anticip'e inter'konsent'as pri ar'o de nom'o'j.

Pra'temp'o

Uz'ant'e mi'a'n spert'o'n kre'i taksonomi'a'j'n nom'o'j'n por mikrob'o'j, mi propon'is, ke ni uz'u grek'a'j'n aŭ latin'a'j'n termin'o'j'n de la pra'temp'o, precip'e ĉar ĉi tiu al'ir'o al'port'as la avantaĝ'o'n de geografi'a kaj politik'a neŭtral'ec'o, kaj ankaŭ trans'don'as sent'o'n de grav'ec'o kaj familiar'ec'o. Ĉirkaŭ tiu temp'o mi est'is invit'it'a verk'i opini'a'n artikol'o'n por New scientist (Nov'a scienc'ist'o), kie mi far'is simil'a'j'n rimark'o'j'n.

Tamen ne ekzist'is evident'a proviz'o de signif'a'j radik'o'j de la pra'temp'o por nom'i virus'o'j'n. Do, mi ek'pens'is, ke ni ebl'e pov'us uz'i nom'o'j'n de mit'a'j aŭ real'a'j rol'ul'o'j el la pra'temp'o el'tir'it'a'j el Metamorfoz'o'j de Ovidi'o – ekzempl'e, la „apolon'a variant'o” aŭ la „artemisa variant'o”. En ĉi tiu etap'o mi propon'is ankaŭ, ke al variant'o'j de variant'o'j oni pov'us don'i sufiks'o'j'n el la grek'a alfabet'o, ekz. la variant'o „Apolon'o-alf'a” aŭ „Apolon'o-bet'a”.

Tamen ni rapid'e rimark'is, ke rakont'o'j el pra'temp'o oft'e est'as tremp'it'a'j en per'fort'o, do tia'j nom'o'j pov'us al'port'i ne'dezir'at'a'j'n implic'o'j'n. Krom'e mult'a'j jam est'is uz'at'a'j kiel nun'temp'a'j person'a'j aŭ komerc'a'j nom'o'j. Sed la prem'o est'is rapid'e ating'i solv'o'n. En kelk'a'j okaz'o'j Frank star'ig'is al mi la urĝ'a'n task'o'n kre'i mult'a'j'n nom'o'j'n dum la nokt'o por prepar'i renkont'iĝ'o'n la sekv'a'n tag'o'n kun koncern'a ar'o de koncern'at'o'j. Kiel vi pov'us atend'i, mi ne dorm'is bon'e dum tiu'j nokt'o'j!

Fabrik'it'a'j nom'o'j

Fru'e ni esper'is nom'i mil'o'j'n da variant'o'j, anstataŭ nur man'plen'o da mal'trankvil'ig'a'j variant'o'j. Kre'ant'e nom'o'j'n por bakteri'o'j, mi efik'e uz'is klasik'a'j'n termin'o'j'n kombin'e, tiel ke se oni kun'ig'is dek vort'o'j'n, ekzempl'e, por „kok'id'o” en la unu'a pozici'o kun dek vort'o'j, ekzempl'e, por „mikrob'o” en la du'a pozici'o, oni pov'us akir'i cent nov'a'j'n nom'o'j'n de nur du'dek radik'o'j. Do, mi prov'is re'kombin'i komenc'a'j'n kaj ferm'a'j'n silab'o'j'n de cent'o'j da latin'a'j kaj grek'a'j nom'o'j kun lig'a silab'o „an” por kre'i mil'o'j'n da ebl'a'j nom'o'j, kiu'j son'is „klasik'a'j”, sed est'is tut'e fabrik'it'a'j – do, laŭ ĉi tiu skem'o, B.1.1.7 est'us nom'at'a la „variant'o Alcanopa”.

Tamen montr'iĝ'is, post mult'e da serĉ'ad'o en la ret'o, ke plej mult'a'j tia'j nom'o'j, kvankam fabrik'it'a'j, jam est'as uz'at'a'j ie, ekzempl'e kiel varm'ark'o aŭ eĉ kiel la nom'o de fremd'a ras'o en fantazi'a univers'o – do ni rest'is kun nur kelk'a'j dek'o'j da uz'ebl'a'j nom'o'j.

Dum la afer'o'j antaŭ'e'n'ir'is, ni'a'j'n diskut'o'j'n part'o'pren'is la tri grup'o'j GISAID, NextStrain kaj Pango, kiu'j jam star'ig'is scienc'a'j'n nom-skem'o'j'n por kron'virus'a'j variant'o'j. MOS fervor'e vol'is gajn'i inter'konsent'o'n de ĉiu'j tri grup'o'j kaj zorg'e atent'ig'is, ke ni'a propon'ot'a sistem'o ne aper'u anstataŭ, sed apud la ekzist'ant'a'j sistem'o'j. Ĉi tio signif'is konsent'i anstataŭ trud'i solv'o'j'n.

Kaj do, kiam, dum decid'a kun'ven'o de koncern'at'o'j, ne sen'prudent'a'j obĵet'o'j lev'iĝ'is, ke mi'a'j propon'it'a'j pseŭdo'klasik'a'j nom'o'j ne est'as facil'e memor'ebl'a'j kaj son'as strang'e, ni ne hav'is ali'a'n elekt'o'n ol for'las'i ili'n. Post mal'long'e aper'is konsent'o, ke ni ebl'e simpl'e nom'u la variant'o'j'n V1, V2, V3, V4 aŭ VOC1, VOC2, VOC3, VOC4. Tamen ĉi tiu'j ebl'o'j si'a'vic'e al'port'is ne'dezir'at'a'j'n konotaci'o'j'n: la nov'a libr'o V2 de Robert Harris memor'ig'as ni'n, ke tio est'is la nom'o de mort'ig'a raket'o en la du'a mond'milit'o, dum VOC al angl'a'j orel'o'j son'as tro mult'e kiel blasfem'o, instig'ant'e la mal'respekt'a'n kri'o'n: „For de ĉi tiu'j vok'a'j variant'o'j!”

Kaj fin'e: alf'a, bet'a ...

Tiel, post pli'a'j inter'konsil'iĝ'o'j ni decid'is pri la simpl'a solv'o uz'i grek'a'j'n liter'o'j'n nur mem'star'e. Fin'fin'e ili jam est'as vast'e uz'at'a'j en scienc'o – de alfa-partikl'o'j ĝis gama-interferon'o. Ni do renom'is la kvar virus'variant'o'j'n agnosk'it'a'j'n de MOS la variant'o'j Alf'a, Bet'a, Gam'a kaj Delt'a, anstataŭ'ig'ant'e ili'a'j'n antaŭ'a'j'n problem'a'j'n nom'o'j'n kiel la brit'a, sud-afrik'a, brazila kaj hind'a variant'o'j. Unu'e MOS publik'ig'is inform'o'j'n pri la nov'a plan'o per komunik'il'a konsil'a aviz'o kaj en si'a propr'a ret'ej'o, kaj baldaŭ est'is publik'ig'o en la revu'o Natur'e Microbiology.

Misi'o plen'um'it'a

Ni re'kon'as, ke ĉi tio ebl'e nur aĉet'os al ni temp'o'n. Se kaj kiam la nombr'o de variant'o'j super'os la du dek'o'j'n da liter'o'j de la grek'a alfabet'o, ni dev'os trov'i ali'a'n al'ir'o'n. Sed ĝi trakt'u la urĝ'a'n bezon'o'n de nov'a'j nom'o'j, kiu'j evit'as ĉi'a'n geografi'a'n stigmat'o'n.

Plaĉ'as vid'i, ke semajn'o'n post kiam ili est'is anonc'it'a'j, la nov'a'j nom'o'j est'is vast'e akcept'it'a'j en la nov'aĵ'komunik'il'o'j, kio al'port'as kontent'ig'a'n sent'o'n de „misi'o plen'um'it'a” – almenaŭ nun'temp'e.

Vort'um'o mal'proksim'ig'as pac'o'n

Japani'o hav'as kun ĉiu'j si'a'j najbar'o'j ne'solv'it'a'j'n teritori'a'j'n disput'o'j'n: dum tiu'j kun Korei'o kaj Ĉini'o koncern'as mal'grand'a'j'n insul'o'j'n sen loĝ'ant'o'j, la pretend'o al Rusio hav'as ali'a'n, grav'a'n karakter'o'n.

La 8an de aŭgust'o 1945, en la last'a faz'o de la du'a mond'milit'o, Sovetio, spit'e la inter'konsent'o'n pri neŭtral'ec'o sub'skrib'it'a'n en 1941, deklar'is milit'o'n kontraŭ Japani'o¹ kaj okup'is la sud'a'n Saĥalen'o'n, la kuril'a'j'n insul'o'j'n kaj kvar insul'o'j'n sud'e de ili (Etorofu, Kunaŝiri, Habomai kaj Ŝikotan).

Neni'u pac'traktat'o kun Sovetio

En septembr'o 1951, 48 land'o'j kaj Japani'o sub'skrib'is pac'traktat'o'n, formal'e fin'ant'e la konflikt'o'n inter si. Sovetio, tamen, rifuz'is al'don'i si'a'n sub'skrib'o'n, kontraŭ'ant'e la rest'ad'o'n de la uson'a arme'o en Japani'o.

En 1956 Japani'o kaj Sovetio star'ig'is diplomati'a'j'n rilat'o'j'n, deklar'ant'e la komun'a'n dezir'o'n ating'i pac'traktat'o'n, laŭ kiu Habomai kaj Ŝikotan est'u re'don'it'a'j. Tamen malgraŭ la long'daŭr'a'j trakt'ad'o'j, tio neniam okaz'is.

Obstakl'o

Kio est'as la ĉef'a obstakl'o? La supr'e menci'it'a'j kvar insul'o'j. Japani'o asert'is, ke ĝi hav'as la rajt'o'n postul'i ili'a'n „re'don'o'n”, ĉar laŭ la san'francisk'a pac'traktat'o nur la kuril'a'j insul'o'j est'is ced'it'a'j. Si'a'flank'e Sovetio insist'is, ke la ĝust'a vort'um'o dev'us est'i „trans'don'o”, ĉar tiu teritori'o aparten'as laŭ'leĝ'e al Sovetio kiel sekv'o de la du'a mond'milit'o.

Nov'a'j streb'o'j

La trakt'ad'o nun daŭr'as kun Rusio. Vladimir Putin ek'hav'is stabil'a'n potenc'o'n, kaj ek'de 2013 la japan'a ĉef'ministr'o Abe Ŝinzo gajn'is absolut'a'n pli'mult'o'n en la japan'a parlament'o. Ambaŭ ŝtat'gvid'ant'o'j ŝajn'e dezir'is komplet'ig'i la pac'traktat'o'n kaj normal'ig'i la rilat'o'j'n: pli entuziasm'a est'is Abe, kiu dum si'a ok'jar'a reg'ad'o renkont'iĝ'is kun si'a rus'a koleg'o 28-foj'e. Tamen, de'nov'e, neni'a konkret'a rezult'o real'iĝ'is.

Post la eks'iĝ'o de Abe en septembr'o 2020, Rusio fortres'ig'as la insul'o'j'n, kaj tie oni okaz'ig'is milit'a'n ekzerc'ad'o'n kaj lok'is modern'a'j'n misil'o'j'n S-300V4 kaj ĉas'aviad'il'o'j'n Su-35. Al'don'e, en 2020 Rusio amend'is si'a'n konstituci'o'n por mal'permes'i ced'ad'o'n de disput'at'a teritori'o.

Mal'antaŭ la ne'ced'em'a si'n'ten'o de Putin, est'as intern'a'j politik'a'j faktor'o'j valid'a'j ankaŭ por Ĉini'o, Korei'o kaj Japani'o. Se la reg'ist'ar'o ced'us iu'n ajn teritori'o'n al ekster'land'o (aŭ se ĝi rezign'us pri iu pretend'o), la politik'a opozici'o tuj deklar'os tio'n perfid'o kaj ekscit'os la koler'o'n de la popol'o. Do Japani'o daŭr'e marŝ'os en ne'el'ir'ebl'a cirkl'o pri la teritori'a'j disput'o'j kun si'a'j tri najbar'o'j.

Isikawa Takasi est'as pensi'ul'o, nask'it'a en 1942, kiu labor'is por sved'a kaj japan'a kompani'o'j ĉef'e en la fak'o'j justic'o kaj revizor'ad'o.

1. Koncern'e part'o'pren'o'n de Sovetio en la milit'o kontraŭ Japani'o: Sovetio ag'is konform'e al la decid'o'j de la jalt'a konferenc'o (februar'o 1945). (red.)

Ĉu ver'e ĉarlatan'a? (1)

En la oktobr'a numer'o (MONATO 2021/10, p. 3) Bastien Lacour „ĝoj'as”, ke eĉ sekt'o'j interes'iĝ'as pri Esperant'o. La „sekt'o” est'as Amik'ar'o Brun'o-Gröning, aktual'e kresk'ant'a sur ĉiu'j kontinent'o'j kaj mal'ferm'it'a (sen'pag'e) al ĉiu ajn hom'o. Kaj la mesaĝ'o'n de la Amik'ar'o s-ro Lacour nom'as „ĉarlatan'a”.

Tio pruv'as simpl'e, ke li neni'o'n sci'as pri la Amik'ar'o, pri mil'o'j da san'iĝ'o'j okaz'int'a'j dum la viv'o de Brun'o Gröning kaj okaz'ant'a'j hodiaŭ. La mis'inform'o'j pri la ag'ad'o de Brun'o, kun'bak'it'a'j de ĵaluz'a'j kurac'ist'o'j dum li'a viv'o, est'as ankoraŭ ripet'at'a'j, bedaŭr'ind'e.

Efemer'a'j parlament'a'j koalici'o'j

La last'a'j elekt'o'j por la ital'a parlament'o en 2018 (voĉ'don'is 72,92 % de la voĉ'don'rajt'ant'o'j, la plej mal'alt'a procent'o ek'de la kre'iĝ'o de la ital'a respublik'o en 1948) rezult'ig'is, ke la centr'a-dekstr'a koalici'o (kvar parti'o'j) ricev'is plej mult'a'j'n voĉ'o'j'n (ĉ. 37%), la centr'a-mal'dekstr'a (kvin parti'o'j) hav'is 22,86 %, dum la unu'sol'a list'o, ekster ajn'a koalici'o, est'is Moviment'o 5 Stelle (5-Stel'a Mov'ad'o, 32,68 %); la ceter'a'j parti'o'j est'is nur split'o'j. Establ'o de stabil'a reg'ist'ar'o apog'at'a de pli'mult'o en la parlament'o pov'is do rezult'i, nur se kun'met'iĝ'as grup'o'j kun tut'e mal'sam'a'j cel'o'j, eĉ emfaz'it'a'j dum la tut'a elekt'o'kampanj'o.

Ne'dezir'at'a'j elekt'o'j

Italio hav'as grand'eg'a'n ŝtat'a'n ŝuld'o'n, kaj la (mal)stabil'ec'o de la land'o fort'eg'e influ'as la interez'o'j'n. Ekzempl'e, post abrupt'a politik'a kriz'o mult'a'j invest'int'o'j vend'as si'a'j'n bil'o'j'n, kaj la aĉet'ont'o'j postul'as pli alt'a'n kompens'o'n. Tio signif'as, ke malgraŭ la anonc'o'j de la politik'ist'o'j nov'a'j elekt'o'j est'as „ne'dezir'at'a'j”. La parti'o'j ne est'as ver'e pret'a'j pren'i sur si'n tia'n respond'ec'o'n (pro kiu preskaŭ tuj pag'os la civit'an'o'j) sed sam'temp'e ne em'as plen'um'i re'form'o'j'n, kiu'j pov'as mal'kontent'ig'i la voĉ'don'ant'o'j'n.

Ne'stabil'a'j alianc'o'j

Fin'e Leg'a (nask'iĝ'int'a kiel Leg'a Nord, t.e. Nord'a Lig'o, kun la cel'o de sen'de'pend'iĝ'o de la nord'a'j region'o'j, sed establ'iĝ'int'a tut'land'e), parti'o de la centr'a-dekstr'a koalici'o, decid'is form'i reg'ist'ar'o'n kun la 5-Stel'a mov'ad'o, inter'konsent'int'e pri la reciprok'a apog'o pri du problem'o'j: la re'form'o koncern'e la pensi'o-aĝ'o'n, kern'a punkt'o de Leg'a, kaj la „rent'um'o de civit'an'ec'o”, provizor'a ŝtat'a subvenci'o al la mal'riĉ'ul'o'j, kern'a punkt'o de Moviment'o 5 Stelle. Pri preskaŭ ĉio ceter'a la du parti'o'j mal'akord'is.

Post unu jar'o da iel'a-tiel'a kun'reg'ad'o Leg'a de'iĝ'is; form'iĝ'is nov'a reg'ist'ar'o (tamen kun la sam'a ĉef'ministr'o Giuseppe Conte) de Moviment'o 5 Stelle kun la mal'dekstr'o, kvankam ambaŭ ĉiam deklar'is, ke ili neniam kun'reg'os. Al'don'ind'as, ke laŭ opini'sond'o'j la grand'a sukces'o de la 5-Stel'a mov'ad'o en 2018 rezult'is de tiu'moment'a ĝeneral'e kontraŭ'parti'a pens'manier'o, sed se oni voĉ'don'us nun, tiu mov'ad'o hav'us ne pli ol kvin'on'o'n de la parlament'a'j seĝ'o'j nun hav'at'a'j.

Gigant'a kun'met'iĝ'o

En 2020 prezent'iĝ'is krom'a problem'o: la pandemi'o. La reg'ist'ar'o demisi'is, kaj la prezident'o nom'um'is ĉef'ministr'o la prezid'int'o'n de la Eŭrop'a Centr'a Bank'o Mario Draghi, kiu prezent'is kabinet'o'n, en kiu est'as reprezent'at'a'j ĉiu'j parti'o'j, escept'e de unu de la dekstr'a koalici'o valor'ant'a 10 %, kiu tial rest'is sol'a ĉe la opozici'o. Tia'n gigant'a'n kun'met'iĝ'o'n de la du koalici'o'j dekstr'a kaj mal'dekstr'a plus Moviment'o 5 Stelle, malgraŭ la fort'eg'a'j diferenc'o'j pri mult'a'j politik'a'j demand'o'j, kun'ten'as nur la prestiĝ'o de Draghi.

Elekt'o'j en 2023

En 2023 okaz'os ordinar'a'j elekt'o'j por la parlament'o: tre ver'ŝajn'e la distribu'o de la seĝ'o'j pli mult'e spegul'os la vol'o'n de la popol'o kaj la politik'a viv'o iĝ'os pli stabil'a.

Ter'pom'kolbas'o protekt'at'a

Ĉiu geografi'a region'o hav'as si'a'n tip'a'n kaj ŝat'at'a'n manĝ'aĵ'o'n. La slovak'o'j ŝat'as ter'pom'kolbas'o'n (popol'e slovak'e liptovské droby), kiu'n februar'e 2021 Eŭrop'a Komision'o en'skrib'is en EU-registr'o'n de protekt'at'a'j konserv'ind'aĵ'o'j. Ĝi est'is nom'at'a en for'a est'int'ec'o ankaŭ manĝ'aĵ'o de mal'riĉ'ul'o'j.

La unu'a part'o de la slovak'a nom'o (liptovské) de'ven'as de la nom'o de la region'o Liptov, kiu situ'as en nord-mez'a Slovaki'o kun are'o de pli ol 2000 km ². La unu'a menci'o pri la liptova region'o, kiu nun est'as lig'at'a precip'e al kultiv'ad'o de alt'kvalit'a'j ter'pom'o'j, de'ven'as de la jar'o 1231. En ĉi tiu region'o, ter'pom'o (popol'e nom'at'a „du'a pan'o”) kaj divers'a'j specif'a'j produkt'o'j far'it'a'j el ĝi iĝ'is unu el la ĉef'a'j element'o'j de la nutr'ad'o de la mal'riĉ'a loĝ'ant'ar'o.

La du'a part'o de la nom'o (droby) nom'as en la lok'a dialekt'o manĝ'ebl'a'j'n intern'aĵ'o'j'n de hejm'a'j best'o'j, t.e. pork'a'j'n kaj bov'a'j'n intest'o'j'n. La nom'o liptovské droby komenc'is uz'iĝ'i en la unu'a du'on'o de la 19a jar'cent'o, kaj ĝi ankoraŭ est'as uz'at'a.

Liptovské droby est'as praktik'e special'a spec'o de kolbas'o, kies en'hav'o est'as far'at'a nepr'e el ter'pom'o'j. Por produkt'ad'o de ter'pom'kolbas'o oni bezon'as ter'pom'o'j'n, lard'o'n, pork'a'n gras'o'n, cep'o'n, majoran'o'n, nigr'a'n pipr'o'n, sal'o'n, ajl'o'n, gri'o'n kaj pork'a'j'n aŭ bov'a'j'n intest'o'j'n.

Simpl'a produkt'ad'o

La rasp'it'a'j ter'pom'o'j est'as miks'at'a'j kun muel'it'a'j lard'o'griv'o'j, cep'o'j kaj spic'o'j, kaj post'e ĉio est'as miks'at'a kun gri'o. Pork'a'j'n aŭ bov'a'j'n intest'o'j'n oni farĉ'as per la tiel prepar'it'a miks'aĵ'o ĝis la dezir'at'a long'o de 10-25 cm. Ĉe la ekstrem'aĵ'o ili est'as ferm'it'a'j per lign'a pik'stang'et'o.

La fin'a produkt'o hav'as rond'a'n sekc'o'n kaj form'o'n de kurb'a cilindr'o, kies diametr'o est'as inter 3 kaj 5 cm, kaj la pez'o inter 100 kaj 300 g. Fin'e, la ter'pom'kolbas'o'n oni kuir'as en sal'a akv'o kaj post'e frid'ig'as. Laŭ oficial'a norm'o la kvant'o da ter'pom'o'j est'as inter 75 kaj 85 % de la pez'o; da griv'o'j inter 8 kaj 10 %, da pork'o'gras'o 5 % kaj da sal'o maksimum'e 1,7 %.

Antaŭ la konsum'o ter'pom'kolbas'o dev'as est'i bak'it'a kun pork'ole'o. Oni kutim'e manĝ'as ĝi'n kun acid'a brasik'o, kukum'o, bet'o aŭ acid'a legom'miks'aĵ'o.

Grav'ec'o

Ĉi tiu specif'a spec'o de ter'pom'kolbas'o est'is kaj est'as popular'a frand'aĵ'o okaz'e de divers'a'j lok'a'j fest'o'j. Por la region'o Liptov ĝi est'as ne nur simbol'o de mal'nov'a kultur'o kaj bel'a tradici'o, sed ankaŭ signif'o'plen'a, kvankam et'a, en'spez'o.

Juli'us Hauser est'as emerit'a ambasador'o de Slovaki'o. Li esperant'ist'iĝ'is kiel mem'lern'ant'o en 2010.

Merit'it'a Nobel-premi'o ne ricev'it'a

Nun, post kiam Gino Strada for'pas'is, la Nobel-premi'o pri pac'o neniam est'os don'it'a al li. Oni si'n demand'as, kiom pli dev'as far'i iu por merit'i la premi'o'n ol la plen'um'o'j'n de Strada. Eĉ hom'o'j, kiu'j mal'pli sukces'is, est'as Nobel-premi'it'o'j – la nom'o de Barack Obama tuj ek'aper'as en la mens'o. Dank'o'n al Massimo Ripani por li'a artikol'o (MONATO 2021/10, p. 9) pri ĉi tiu grand'eg'ul'o de pac'o.

Pa'nj'o for'las'os ni'n

Angel'a Merkel, unu el la plej pri'parol'at'a'j politik'ist'o'j de la last'a'j jar'dek'o'j, re'tir'as si'n el la publik'a viv'o. Kiel ĉiu'j politik'e aktiv'a'j hom'o'j, ŝi hav'is admir'ant'o'j'n kaj opon'ant'o'j'n. Du leg'ant'o'j de MONATO send'is al la redakci'o si'a'j'n impres'o'j'n pri Merkel.

Post 16 jar'o'j kiel Federaci'a Kancelier'in'o Angel'a Merkel ne plu kandidat'as por la german'a parlament'o. Si'a'n re'tir'iĝ'o'n ŝi anonc'is jam antaŭ tri jar'o'j. Jam tiam ŝi rezign'is ankaŭ pri la prezid'ant'ec'o de la krist'an-demokrat'a parti'o CDU. Kio'n la blok'o de krist'an-demokrat'a kaj krist'an-social'a parti'o'j tra'viv'as ek'de tiu moment'o – rival'ec'o'n inter kandidat'o'j kaj fort'a'n perd'o'n de sub'ten'o en la publik'a opini'o – tio montr'as, ke ne facil'as anstataŭ'i ŝi'n. Tro kutim'a „Mutti” („pa'nj'o”) far'iĝ'is ne nur por si'a'j propr'a'j parti'an'o'j kaj kun'batal'ant'o'j. Ŝi est'as konsider'at'a kvazaŭ simbol'o de la stabil'ec'o, kiu'n hom'o'j en- kaj ekster-land'e atend'as de Germanio.

Mi skrib'as ĉi tiu'n kontribu'o'n kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ la balot'o por la Federaci'a Parlament'o (Bundestag). Kia'j ajn est'os la rezult'o'j de tiu balot'o, la ver'ŝajn'ec'o est'as grand'a, ke la form'ad'o de nov'a reg'ist'ar'o daŭr'os long'e kaj ke la politik'a scen'ej'o est'os pli mal'stabil'a.

Kompromis'o'j

Mi ne hav'as apart'a'j'n rilat'o'j'n kun ŝi'a parti'o, sed profesi'e de temp'o al temp'o pov'is akompan'i ŝi'n kaj kon'at'iĝ'i kun ŝi'a labor'manier'o: person'e modest'a, ĉiam respekt'ant'a opini'o'j'n de ali'a'j, pret'a aŭskult'i kaj analiz'i argument'o'j'n (ĝis 1990 ŝi labor'is kiel scienc'ist'in'o) kaj serĉ'i kompromis'o'j'n. Legend'ec'a'j est'as ŝi'a'j persist'o kaj trankvil'o – se neces'e, ankaŭ je la fin'o de 36-hor'a trakt'ad'o – kaj ŝi'a'j fer'a'j nerv'o'j. Ankaŭ Eŭrop'o profit'is de tiu'j kvalit'o'j. Politik'a'j'n gvid'ant'o'j'n oni elekt'as ankaŭ, sed ne nur pro ili'a'j person'a'j kvalit'o'j kaj labor'manier'o'j. Ne tut'e mal'grav'a'j est'as ankaŭ la pozici'o'j, kiu'j'n ili defend'as.

En 2005 Angel'a Merkel unu'a'foj'e gajn'is parlament'a'n pli'mult'o'n: ŝi venk'is kontraŭ la tiam'a ruĝ-verd'a koalici'o sub gvid'o de Gerhard Schröder. Schröder kaj li'a'j social'demokrat'o'j (SPD) mal'gajn'is, ĉar ili pro mal'popular'a'j re'form'o'j de la social'a sistem'o (Agend'a 2010) perd'is mult'a'j'n tradici'a'j'n sub'ten'ant'o'j'n. Tio'n komenc'e ŝajn'is risk'i ankaŭ Angel'a Merkel per si'a unu'a, ekonomi'e liberal'a balot'program'o de 2005. Feliĉ'e por ŝi la ekonomi'o tiu'temp'e re'san'iĝ'is, kaj tiel drast'a'j'n re'form'o'j'n ŝi ne real'ig'is – nek en 2005, nek en la post'a'j jar'o'j. Dum 12 el si'a'j 16 jar'o'j ŝi vol'e-ne'vol'e kun'ekzist'is kun la social'demokrat'o'j en „grand'a'j” koalici'o'j. Tia kun'ekzist'ad'o por neni'u flank'o est'as perfekt'a (plej mult'e ĝis nun sufer'is SPD). Sed ĝi garanti'as la plej larĝ'a'n baz'o'n ating'ebl'a'n en la parlament'o kaj pli-mal'pli vast'a'n sub'ten'o'n de la civit'an'o'j.

Kriz'o'j

„Kiu hav'as vizi'o'j'n, ir'u al kurac'ist'o” iam dir'is la social'demokrat'a kancelier'o Helmut Schmidt. Simil'e skeptik'a est'as (aŭ iĝ'is) la si'n'ten'o de Angel'a Merkel, kiam tem'as pri mond'sku'a'j vizi'o'j. Ŝi'a'j 16 jar'o'j est'is jar'o'j de kriz'o'j: La financ'a kriz'o („Lehman Brothers” k.a.) de 2008, kiam neces'is rapid'e kaj kuraĝ'e trankvil'ig'i la mon'merkat'o'j'n. La eŭr'o-kriz'o ek'de 2010, kiu minac'is la EU-partner'o'j'n ĉef'e en sud'a Eŭrop'o kaj postul'is ĝust'a'n ekvilibr'o'n inter financ'politik'a'j princip'o'j kaj eŭrop'a solidar'ec'o. Merkel kaj Schäuble ne est'is sol'a'j kun si'a'j pozici'o'j, sed hav'is influ'a'n rol'o'n kaj far'iĝ'is cel'o'j de atak'o'j.

Rifuĝ'ant'o'j

Grand'a defi'o por la tut'a Eŭrop'o est'is la amas'a al'ven'o de rifuĝ'ant'o'j ek'de 2015 pro la milit'o'j en Afgani'o kaj Sirio. La decid'o ne ferm'i la german'a'j'n land'lim'o'j'n est'is ŝi'a decid'o: „ni sukces'os en tio” (wir schaffen das) far'iĝ'is ŝi'a plej kon'at'a cit'aĵ'o el tiu jar'o, en kiu preskaŭ 900 000 rifuĝ'ant'o'j ating'is Germanion. Tio – kaj la al'flu'o dum la post'a'j jar'o'j – ŝanĝ'is la land'o'n. Ĝi influ'is ankaŭ la politik'a'n scen'ej'o'n. Fort'iĝ'is la dekstr'a rand'o, t.e. parti'o kontraŭ Eŭrop'o kaj kontraŭ la al'ven'o de en'migr'ant'o'j. La larĝ'a politik'a akord'o karakteriz'a por Germanio („sen'alternativ'a” far'iĝ'is ali'a tip'a Merkel-esprim'o) komenc'is dis'romp'iĝ'i, kaj Merkel spert'is akr'a'j'n atak'o'j'n.

La pandemi'o

La last'a kriz'o – la kron'virus'a pandemi'o – est'is ali'spec'a defi'o por la kancelier'in'o. Kiel fizik'ist'in'o ŝi klopod'is kompren'i ĉiu'n detal'o'n de tiu nov'a kaj mal'mult'e esplor'it'a fenomen'o. Ŝi'a natur'a si'n'gard'em'o ig'is ŝi'n pled'i por restrikt'a al'ir'o. Ankaŭ per tio ŝi far'is al si ne nur amik'o'j'n: est'iĝ'is nov'a'j obskur'a'j grup'o'j ĉe la dekstr'a rand'o, kiu'j kun'iĝ'is kun la jam kon'at'a'j, vid'u supr'e. Sed oft'e ŝi pov'is nur pled'i, ĉar tio est'as ekster la federaci'a pov'o: la ĉef'a'n respond'ec'o'n por la san'pri'zorg'o en Germanio hav'as la 16 federaci'a'j land'o'j. Ankaŭ por la plen'um'ad'o de tut'ŝtat'a'j (kaj eŭrop'a'j kaj inter'naci'a'j) regul'o'j neces'as ili'a aktiv'a kun'labor'o. La vide'o-kun'sid'o'j de la land'a'j ĉef'ministr'o'j pri la pandemi'o far'iĝ'is pli'a ilustr'aĵ'o de la german'a sistem'o. Mal'sam'a'j politik'a'j pli'mult'o'j kaj interes'o'j ĉiam de'nov'e dev'ig'as al kompromis'o'j kaj al akord'o. Unu'flank'e tia sistem'o zorg'as pri ekvilibr'o kaj stabil'ec'o, ali'flank'e ĝi oft'e brems'as, kie rapid'a'j kaj fundament'a'j decid'o'j est'us bezon'at'a'j.

Angel'a Merkel far'iĝ'is preskaŭ perfekt'a en'person'iĝ'o de tiu sistem'o kun si'a'j fort'a'j kaj mal'fort'a'j flank'o'j. La aktual'a'j defi'o'j (kiel la klimat'a kriz'o) promes'as akr'a'j'n disput'o'j'n kaj eg'e kontest'at'a'j'n decid'o'j'n je ĉiu'j nivel'o'j: naci'e, eŭrop'e kaj inter'naci'e. Pov'as est'i, ke „Mutti” baldaŭ mank'os al ni.

Ulrich Brandenburg est'is diplomat'o, kiu emerit'iĝ'is en 2016. Li est'is ambasador'o de Germanio ĉe NATO, en Rusio kaj en Portugali'o.

Revoluci'a verdikt'o en Meksiko

Komenc'e de septembr'o, la Super'a Kort'um'o de Meksiko anonc'is verdikt'o'n rilat'e abort'ig'o'j'n, kiu eg'e influ'os la politik'o'n kaj la soci'a'n debat'o'n. La meksikaj juĝ'ist'o'j mal'valid'ig'is pro kontraŭ'konstituci'ec'o la artikol'o'n 196 de la kriminal'a kodeks'o de la ŝtat'o Coahuila, laŭ kiu oni antaŭ'vid'is pun'o'n de unu ĝis tri jar'o'j de mal'liber'o por „vir'in'o, kiu liber'vol'e abort'ig'as si'n, aŭ por la hom'o, kiu help'as ŝi'n abort'ig'i.”

La konsekvenc'o'j

Coahuila iĝ'is la kvin'a meksika ŝtat'o (la ali'a'j est'as Meksik'urb'o, Oaxaca, Veracruz kaj Hidalg'o), kie mem'vol'a abort'ig'o ne est'os pun'at'a, sen'de'pend'e de la kial'o, pro kiu oni ĉes'ig'as graved'ec'o'n, kaj de la graved'o-faz'o, en kiu oni okaz'ig'as la abort'o'n. La verdikt'o influ'os rekt'e nur en la specif'a afer'o de la mal'valid'ig'it'a leĝ'o, sed star'ig'as „kriteri'o'j'n dev'ig'a'j'n por ĉiu'j juĝ'ist'o'j de la land'o”.

La debat'o

Re'ag'e al la decid'o de la kort'um'o okaz'is plur'a'j protest'a'j manifestaci'o'j precip'e lig'it'a'j al konservativ'ism'o kaj al la katolik'a eklezi'o. Menci'ind'as, ke la kort'um'o, kiu anonc'is la verdikt'o'n, nun'temp'e konsist'as el ses vir'o'j kaj kvar vir'in'o'j, kiu'j ĉiu'j unu'anim'e voĉ'don'is jes'e.

Ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j, kiu'j cel'as protekt'i vir'in'a'j'n rajt'o'j'n, dis'kon'ig'is la fakt'o'n, ke nun'temp'e pli ol du'cent abort'int'a'j (kelk'a'j el ili eĉ ne'vol'e) vir'in'o'j est'as mal'liber'a'j. En kelk'a'j okaz'o'j ili ne est'is juĝ'it'a'j pro abort'ig'o sed pro pli grav'a'j delikt'o'j, kiel infan'murd'o.

Cert'e la kort'um'a decid'o de'nov'e vek'is tikl'a'n diskut'o'n en la meksika soci'o. Mi'a'opini'e neces'as diskut'i ne nur pri abort'o, sed ankaŭ pri la rajt'o al eduk'ad'o. Eduk'ad'o pov'as kapabl'ig'i vir'in'o'j'n (kaj ĉiu'j'n) evit'i ne'dezir'at'a'n graved'ec'o'n, decid'i, ĉu inter'romp'i ĝi'n aŭ ne, kaj liber'iĝ'i de opini'o'j kaj si'n'ten'o'j, kiel tiu'j de religi'a'j aŭ politik'a'j grup'o'j.

David López Rueda est'as traduk'ist'o kaj lingv'o'instru'ist'o loĝ'ant'a en la nord-orient'a Meksiko.

Pekino kaj Tajpe'o pli mal'proksim'iĝ'as

La rilat'o'j kun Ĉini'o daŭr'e pli'mal'bon'iĝ'as ek'de 2016, kiam Tsai Ing-wen de la sen'de'pend'ism'a Demokrati'a Progres'em'a Parti'o iĝ'is prezident'o de Tajvano. Ŝi est'is re'elekt'it'a en 2020 per sen'precedenc'e grand'a pli'mult'o de voĉ'o'j.

La ĉin'a reg'ist'ar'o konsider'as Tajvanon ne'for'ig'ebl'a part'o de si'a teritori'o. Tamen nur 7,2 % de la loĝ'ant'ar'o de la insul'o favor'as la re'unu'iĝ'o'n kun la azi'a gigant'o: la ide'o est'as eĉ ne'imag'ebl'a precip'e por tiu'j, kiu'j plen'aĝ'iĝ'is post la demokrati'iĝ'o en la 1990aj jar'o'j. Grand'eg'a pli'mult'o de la jun'ul'o'j nun hav'as tajvan'an, ne ĉin'a'n, ident'ec'o'n.

Izol'i la insul'o'n

Dum la last'a'j jar'o'j, Pekino mal'inkluziv'ig'is Tajvanon el mult'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. Apart'e mal'trankvil'ig'a por Tajpe'o est'as la perd'o en 2017 de la status'o de observ'ant'o en la Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o, ĉar tio mal'facil'ig'as la inter'naci'a'n kun'labor'o'n, nun eg'e grav'a'n por kontraŭ'batal'i la pandemi'o'n de kovim'o.

La tajvana ministr'ej'o pri defend'o komunik'is al la parlament'o, ke mal'amik'a'j ĉas- kaj bomb-aviad'il'o'j pli kaj pli oft'e en'ir'as la aer'defend'a'n zon'o'n. Laŭ la kolekt'it'a'j inform'o'j, al Ĉini'o ankoraŭ mank'as la transport'a kaj organiz'a kapabl'o'j por lanĉ'i grand'a'n invad'o'n, sed ne la misil'o'j de mez'a kaj long'a ating'o'distanc'o dis'lok'it'a'j en la region'o, per kiu'j la milit'ist'o'j pov'us rapid'e frap'i la komand'o'centr'o'j'n de la insul'o, dum la tajvana defend'o'sistem'o est'os paraliz'it'a per inter'ret'a atak'o.

Mal'facil'a invad'o

Kvankam la ĉin'a milit'ist'ar'o hav'us klar'a'n super'ec'o'n en la unu'a atak'o, la defi'o'j post'e al'front'ot'a'j est'us enorm'a'j. La geografi'o de Tajvano mal'facil'ig'as amfibi'a'n invad'o'n: la mar'bord'o plen'as je krut'aĵ'o'j kaj dens'a'j urb'o'j, tiel ke en la tut'a insul'o trov'iĝ'as nur 14 lok'o'j, kie ebl'as sur'ter'ig'i trup'o'j'n. Pro la veter'o en la oft'e turbul'a tajvana mar'kol'o, atak'o ebl'us nur dum du relativ'e mal'long'a'j period'o'j jar'e: de maj'o ĝis juli'o kaj en oktobr'o. Ceter'e, fak'ul'o'j taks'as, ke sukces'a invad'o postul'us pli ol milion'o'n da soldat'o'j, kaj do invad'o al Tajvano est'us la plej grand'a amfibi'a atak'o en la histori'o (por kompar'o, dum la invad'o de juni'o 1944 ĉirkaŭ 155 000 alianc'a'j soldat'o'j sur'ter'iĝ'is en Franci'o).

Akcel'o de si'n'arm'ad'o

Respond'e al la menci'it'a raport'o, Tsai Ing-wen sub'strek'is la neces'o'n urĝ'e pli'fort'ig'i la defend'o'j'n de la insul'o, kaj la reg'ist'ar'o plan'as pli'grand'ig'i si'a'n propr'a'n defend'a'n industri'o'n kaj aĉet'i pli da arm'il'o'j de Uson'o, kiu est'as la plej grav'a arm'il'proviz'ant'o kaj inter'naci'a sub'ten'ant'o de la insul'o. Krom'e, alt'rang'a'j uson'a'j fak'ul'o'j konsil'as la tajvan'an reg'ist'ar'o'n pri ĝi'a defend'a strategi'o, kies plej grav'a element'o est'as „ne'simetri'a milit'ad'o”. Uz'ant'e ne'simetri'a'j'n taktik'o'j'n, pli mal'grand'a milit'ist'ar'o per ne'konvenci'a'j metod'o'j pov'as maksimum'ig'i la efik'o'n de si'a'j ag'o'j, sam'temp'e minimum'ig'ant'e la kost'o'n kaj mal'facil'ig'ant'e kontraŭ'atak'o'j'n. Rilat'e Tajvanon, mult'eg'o da relativ'e mal'grand'a'j kaj mal'mult'e'kost'a'j misil'lanĉ'il'o'j kaj sen'pilot'a'j aviad'il'o'j dis'lok'it'a'j tra la insul'o est'us part'o de la defend'a strategi'o, kiu'n est'us mal'facil'e por la atak'ant'o'j efik'e kontraŭ'i.

Strategi'a ambigu'ec'o

La ŝlos'il'a demand'o okaz'e de atak'o ja est'as kiel respond'us Uson'o. Prefer'ant'e politik'o'n de „strategi'a ambigu'ec'o”, la uson'a reg'ist'ar'o kutim'e evit'as konfirm'i aŭ mal'konfirm'i, ĉu Uson'o milit'ec'e help'us Tajvanon okaz'e de ĉin'a invad'o. Tiu politik'o mal'help'as al la ĉin'a reg'ist'ar'o kalkul'i kun preciz'ec'o la risk'o'j'n de invad'o, kaj sam'temp'e mal'instig'as la tajvan'an reg'ist'ar'o'n provok'i Pekinon.

Klar'a'j mesaĝ'o'j al Pekino

La uson'a prezident'o Joe Bid'e'n, tamen, en aŭgust'o 2021 deklar'is, ke „Artikol'o 5 [de la NATO-traktat'o (red.)] est'as sankt'a [t.e. ne'ŝancel'ebl'a (red.)] si'n'dev'ig'o. Se iu fakt'e invad'os aŭ ag'os kontraŭ ni'a'j NATO-alianc'an'o'j, ni respond'os. Sam'e por Japani'o, sam'e por Sud-Korei'o, sam'e por Tajvano”. Kvankam la Blank'a Dom'o post'e klar'ig'is, ke tiu koment'o ne signif'as ŝanĝ'o'n de la uson'a politik'o de strategi'a ambigu'ec'o, la mesaĝ'o bon'e ating'is Tajpe'o'n kaj Pekinon.

Tajvano hav'as bon'a'j'n ne'oficial'a'j'n rilat'o'j'n ne nur kun Uson'o, sed ankaŭ kun ali'a'j land'o'j, kvankam mal'mult'a'j el ili agnosk'as ĝi'n kiel sen'de'pend'a'n ŝtat'o'n. Dum la last'a'j semajn'o'j, plur'a'j kandidat'o'j al la posten'o de ĉef'ministr'o de Japani'o deklar'is, ke defend'i Tajvanon tre grav'as por la sekur'ec'o de Japani'o. Kaj anonc'ant'e pli profund'a'n defend'a'n kun'labor'o'n inter Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o, Uson'o kaj Aŭstrali'o, la ministr'o'j pri defend'o de la last'a'j du ŝtat'o'j pri'skrib'is Tajvanon kiel „el'star'a'n demokrati'o'n kaj grav'eg'a'n kun'labor'ant'o'n” kaj emfaz'is la „sub'ten'o'n por pac'a solv'o de trans'mar'kol'a'j demand'o'j, sen turn'i si'n al minac'o'j aŭ dev'ig'o'j”. Ebl'e la plej grav'a demand'o rilat'e al la konserv'ad'o de pac'o en la tajvana mar'kol'o est'as, ĉu Pekino pov'os pli efik'e izol'i Tajvanon aŭ ĉu la demokrati'a insul'o ricev'os eĉ pli klar'a'n sub'ten'o'n de la inter'naci'a komun'um'o.

La etern'a kancelier'in'o

La 26an de septembr'o Germanio elekt'is nov'a'n parlament'o'n. Kancelier'in'o Angel'a Merkel, am'e nom'at'a Mutti (pa'nj'o) en la gazet'ar'o kaj popol'e, demisi'is post 16 jar'o'j sur la posten'o.

Popular'a

Merkel de'ven'as el la orient'a part'o de Germanio, antaŭ'e GDR (German'a Demokrati'a Respublik'o), de kie ŝi kun'port'is social'ism'a'j'n ide'o'j'n kaj fort'a'n vol'o'n je potenc'o. Ŝi far'iĝ'is popular'a pro si'a trankvil'a si'n'ten'o, si'a pacienc'o kaj si'a sen'korupt'ec'o. Al la civit'an'o'j plaĉ'is ankaŭ ŝi'a rezist'o kontraŭ tro'postul'o'j de Uson'o. Ŝi laŭ'ebl'e long'e rezist'is ag'o'j'n, kiu'j mal'bon'ig'us la rilat'o'j'n kun Rusio kaj Ĉini'o; ŝi insist'is, ke oni fin'konstru'u kaj ek'uz'u la rus'a'n gas'o'dukt'o'n Nord Stream 2 malgraŭ la sankci'o'j de Uson'o. Ŝi rezist'is ankaŭ kontraŭ tio, ke oni mal'permes'u produkt'o'j'n de la ĉin'a entrepren'o Huawei ¹, kiu'n Uson'o suspekt'as pri spion'ad'o. La sankci'o'j kontraŭ Huawei est'as part'o de la uson'a komerc'a milit'o kontraŭ Ĉini'o.

Potenc-avid'a

La ali'a flank'o de Angel'a Merkel est'is ŝi'a potenc'em'o. Ŝi for'pel'is ĉiu'j'n kapabl'ul'o'j'n, kiu'j pov'us en'danĝer'ig'i ŝi'a'n posten'o'n. Tiel en ŝi'a parti'o kaj reg'ist'ar'o rest'is nur jes'em'ul'o'j kaj obe'ant'o'j anstataŭ kapabl'ul'o'j.

Terur'a'j rezult'o'j

Post 16 jar'o'j la rezult'o'j aspekt'as terur'e. Burokrat'ism'o kresk'ant'a kiel kancer'o paraliz'as la ekonomi'o'n. La „energi'o'ŝanĝ'o” komplet'e fiask'is; la ŝtat'a'j ofic'ej'o'j kaj ofic'ist'o'j labor'as sam'e kiel antaŭ cent jar'o'j. Ĉio okaz'as sur paper'o; oni komunik'as per faks'il'o'j. La komput'il'a mond'o ankaŭ nun ankoraŭ est'as Neuland (ne'kon'at'a teren'o, laŭ propr'a esprim'o de Merkel). Preskaŭ ĉiu'j ŝtat'a'j konstru'projekt'o'j daŭr'ad'as kaj kost'as mult'eg'e pli ol oni kalkul'is. La infra'struktur'o, kiel ekzempl'e ŝose'o'j kaj pont'o'j, est'as en mal'bon'a stat'o. Komenc'e de la pandemi'o nur 26 el'cent'o'j de la lern'ej'o'j hav'is al'ir'o'n al Inter'ret'o. En mult'a'j region'o'j rapid'a ret-al'ir'o ne ekzist'as; en trajn'o'j oni apenaŭ pov'as telefon'i.

Tio ĉi okaz'as ne pro tio, ke Germanio ne plu hav'as kapabl'a'j'n inĝenier'o'j'n. Tut'e mal'e: en Germanio ekzist'as mult'eg'a'j privat'a'j firma'o'j, kiu'j est'as ĉampion'o'j en si'a'j fak'o'j. La problem'o'j'n kaŭz'as la burokrat'ec'o, kiu'n oft'e eĉ la burokrat'o'j ne plu kompren'as. La kancelier'in'o Angel'a Merkel trans'form'is Germanion en social'ism'a'n, mal'sukces'em'a'n ŝtat'o'n.

1. Huawei Technologies Co. Ltd., ĉin'e: 华为 (red.)

Ukrainio: slovak'a sub'ten'o

En februar'o 2014 Rusio okup'is la teritori'o'n de la du'on'insul'o Krimeo¹ kaj sekv'a'monat'e post kontest'ebl'a referendum'o, kiu'n Ukrainio kaj okcident'a'j land'o'j ne agnosk'is, aneks'is ĝi'n. Pro la aneks'o de Krimeo la slovak'a ekster'land'a politik'o est'is dev'ig'it'a re'konsider'i si'a'n tiam'a'n koncept'o'n de pragmat'a politik'o rilat'e al la najbar'a land'o, kun kiu ĝi hav'as komun'a'n lim'o'n de 98 kilo'metr'o'j kaj kun kiu ĝi hav'as histori'a'j'n lig'o'j'n.

Divers'a'j opini'o'j

La aneks'o de Krimeo romp'is la en'land'a'n politik'a'n konsent'o'n pri la slovak'a ekster'land'a politik'o. Tiu'temp'e la plej grand'a opini'diferenc'o est'is inter la tiam'a ĉef'ministr'o Robert Fic'o kaj la prezident'o de la respublik'o Andre'j Kiska². Kvankam ambaŭ ŝtat'ist'o'j kun'e konsider'is la aneks'o'n de Krimeo mal'observ'o de la inter'naci'a jur'o, ili hav'is mal'sam'a'j'n opini'o'j'n pri solv'ad'o de ĉi tiu afer'o.

Fic'o pren'is la rol'o'n de protekt'ant'o de slovak'a'j interes'o'j: li streb'is konvink'i la publik'o'n, ke sankci'o'j kontraŭ Rusio damaĝ'as slovak'a'j'n interes'o'j'n kaj slovak'a'j'n komerc'ist'o'j'n kaj, krom tio, ne solv'os la kriz'o'n en Ukrainio. La prezident'o Andre'j Kiska, kontraŭ'e, prezent'is si'n en ĉi tiu afer'o klar'e kiel por'eŭrop'a kaj por'atlantik'a politik'ist'o.

Oficial'a pozici'o

La oficial'a pozici'o de Slovaki'o pri aneks'ad'o de Krimeo divid'iĝ'as en tri ĉef'a'j'n kamp'o'j'n. La unu'a kamp'o est'as la diplomati'a kondamn'o de aneks'o. Slovaki'o al'iĝ'is al la land'o'j, kiu'j konsider'as la aneks'o'n de Krimeo mal'observ'o de la inter'naci'a jur'o kaj de la sen'de'pend'ec'o kaj teritori'a integr'ec'o de Ukrainio. La du'a kamp'o est'as help'o al Ukrainio per du'flank'a ekonomi'a kun'labor'ad'o, kaj la tri'a kamp'o est'as la oficial'a sub'ten'o por la unu'ec'o de Eŭrop'a Uni'o (EU) en la al'pren'o de restrikt'a'j rimed'o'j kontraŭ Rusio, kiu'j ne nur pli'mal'bon'ig'is la ekonomi'a'n situaci'o'n en Rusio, sed ankaŭ pli'mal'bon'ig'is la rilat'o'j'n inter Rusio kaj EU.

Krimea platform'o

Ĝis nun sukces'is neniu'j diplomati'a'j ag'ad'o'j por re'ven'ig'i Krimeon al Ukrainio. La plej nov'a element'o por rapid'a solv'o de la aneks'o de Krimeo per diplomati'a'j kanal'o'j est'as la tiel nom'at'a „Krimea Platform'o”, kies inaŭgur'a pint'kun'ven'o okaz'is la 23an de aŭgust'o ĉi-jar'e en la ukraina ĉef'urb'o Kievo. En komun'a deklar'o la al'iĝ'int'o'j al la platform'o ne agnosk'as kaj daŭr'e kondamn'as la provizor'a'n kaj kontraŭ'leĝ'a'n aneks'o'n de Krimeo en rekt'a defi'o al la inter'naci'a sekur'ec'o kun implic'o'j por la inter'naci'a jur'a ord'o protekt'ant'a la teritori'a'n integr'ec'o'n, unu'ec'o'n kaj suveren'ec'o'n de ĉiu'j ŝtat'o'j.

Krimea Platform'o est'as esenc'e nov'a inter'naci'a inter'konsil'iĝ'a kaj kun'ord'ig'a instanc'o, kiu'n iniciat'is Ukrainio kaj ĝi'a prezident'o Volodimir Zelenskij. La platform'o funkci'os sur plur'a'j nivel'o'j: ŝtat'estr'o'j kaj ĉef'ministr'o'j, ministr'o'j pri ekster'land'a'j afer'o'j, inter'parlament'a kun'labor'o kaj ret'o de fak'ul'o'j kun la cel'o ating'i, ke Krimeo re'ven'u sub suveren'ec'o'n de Ukrainio.

La politik'a'n kaj diplomati'a'n grav'ec'o'n de la pint'kun'ven'o sub'strek'as la fakt'o, ke ĉe'est'is alt'a'j reprezent'ant'o'j de 46 land'o'j kaj inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. Estoni'o, Finnlando, Hungari'o, Kartveli'o, Kroati'o, Latvi'o, Litovio, Moldavio, Pollando, Rumani'o, Slovaki'o, Sloveni'o kaj Svedi'o est'is reprezent'at'a'j sur la nivel'o de ŝtat'estr'o'j kaj ĉef'ministr'o'j. Al Kievo ven'is ankaŭ Charles Michel, prezid'ant'o de Eŭrop'a Konsili'o, kaj Valdis Dombrovskis, vic'prezid'ant'o de Eŭrop'a Komision'o. Ĉe'est'is ankaŭ reprezent'ant'o'j de NATO (Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o) kaj GUAM³. Rusio ne part'o'pren'is la pint'kun'ven'o'n.

Ĉu rapid'a solv'o? Apenaŭ.

Est'as neni'u kial'o por dub'i, ke Krimea Platform'o hav'as politik'a'n signif'o'n kaj diplomati'a'n perspektiv'o'n. Tamen dum Vladimir Putin rest'as prezident'o de Rusio, apenaŭ ebl'as atend'i konkret'a'j'n rezult'o'j'n, ĉar la re'ven'o de Krimeo al Ukrainio profund'e sub'fos'us li'a'n aŭtoritat'o'n kaj popular'ec'o'n. Eĉ hav'ant'e riĉ'a'n fantazi'o'n, est'as tre mal'facil'e antaŭ'supoz'i la kondiĉ'o'j'n, en kiu'j Rusio for'las'us Krimeon. La afer'o pri re'ven'o de Krimeo al Ukrainio iom post iom supoz'ebl'e trans'ir'os en la kategori'o'n de frost'ig'it'a'j konflikt'o'j, simil'e al tiu'j de Sud-Oseti'o, Abĥaza Respublik'o kaj Ĉednestrio.

1. Tiu'temp'e Krimeo sen'kontest'e aparten'is al Ukrainio. (red.)

2. Robert Fic'o est'is la ĉef'ministr'o de Slovaki'o en la jar'o'j 2006-2010 kaj 2012-2018; Andre'j Kiska est'is la prezident'o de Slovaki'o en la jar'o'j 2014-2019.

3. GUAM est'as mal'mult'e kon'at'a region'a organiz'aĵ'o de kvar post'soveti'a'j ŝtat'o'j: Kartveli'o, Ukrainio, Azerbajĝano kaj Moldavio. La mal'long'ig'o'n GUAM form'as la komenc'a'j liter'o'j de la nom'o'j de part'o'pren'ant'a'j land'o'j (kvankam ne en Esperant'o).

Ĉu ver'e ĉarlatan'a? (2)

Mi ĉiam aprez'is kaj daŭr'e aprez'as la esprim'liber'ec'o'n ĉe MONATO. Mi est'as tamen konstern'it'a pro la si'n'ten'o de kelk'a'j leg'ant'o'j kontraŭ la publik'ig'o de anonc'o de mult'jar'a fak'a asoci'o de UEA ¹, kiu'j kvalifik'as ĝi'n kiel „sekt'o'n”, kiu dis'kon'ig'as „ĉarlatan'a'n” mesaĝ'o'n, far'e de „adept'o'j”. Laŭ mi'a vid'punkt'o tia'j protest'o'j de leg'ant'o'j en'ir'as la teren'o'n de tiu'j, kiu'j dis'send'as fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n. Tre trist'e, ke ankaŭ ni'a lingv'o ankoraŭ est'as viktim'o de fals'aĵ'o'j iam dir'it'a'j kaj plu ripet'at'a'j de „scienc'a'j” aŭtoritat'o'j.

1. Amik'ar'o Brun'o Gröning ne est'as fak'a asoci'o de UEA, sed de 1996 ĝis 2018 hav'is kun'labor'a'n kontrakt'o'n. (red.)

Ĉu nov'a mal'varm'a milit'o?

Disput'o'j inter Argentino kaj Briti'o pri la Falk'land'a'j/Malvinaj Insul'o'j est'as oft'a'j. La du land'o'j al'front'iĝ'as ne nur diplomati'e, sed ankaŭ arm'il'e: jam antaŭ preskaŭ kvar jar'dek'o'j ili milit'is pri la suveren'ec'o super tiu'j teritori'o'j en la sud'a Atlantik'o. Argentino kaj Briti'o est'as du el la sep land'o'j, kiu'j hav'as pretend'o'j'n pri part'o'j de Antarkt'o¹, kaj iu'j el tiu'j teritori'a'j postul'o'j est'as reciprok'e konflikt'a'j. Nun al'don'iĝ'is nov'a kial'o por disput'i.

Nov'a haven'o

Nov'a'n mal'akord'o'n kaŭz'is konstru'ad'o de nov'a profund'akv'a haven'o en Falk'land'o'j/Malvinoj, post la difekt'iĝ'o de la nun'a FIPASS (Falk'land'a trans'ir'a haven- kaj stok'ad-sistem'o) konstru'it'a en 1984 kaj ne plu sekur'a, laŭ Barry Elsby, membr'o de la leĝ'o'far'a asemble'o de la insul'ar'o.

En februar'o 2020 est'is anonc'it'e, ke la konstru'labor'o'j pri tio, kio'n Elsby pri'skrib'is kiel „unu el la plej grand'a'j projekt'o'j en la histori'o de la insul'o'j”, est'as al'juĝ'it'a'j al la brit'a-nederlanda firma'o BAM Nutall. La aŭtoritat'o'j de la insul'o'j raport'is, ke la nov'a haven'o est'os konstru'it'a proksim'e de la nun'a kaj ke ĝi funkci'os „ne pli mal'fru'e ol komenc'e de 2024”. La administr'a direktor'o de BAM Nuttall, Mart'in Bellamy, dir'is, ke la nov'a haven'o „sub'ten'os la lok'a'n ekonomi'o'n, inkluziv'e fiŝ'kapt'ad'o'n, turism'o'n kaj ŝip'ad'o'n, kaj facil'ig'os la ekonomi'a'n kresk'o'n antaŭ'vid'at'a'n en la est'ont'ec'o”.

Malgraŭ la avantaĝ'o'j por la lok'an'o'j, ĉi tiu labor'o kaŭz'is koler'o'n de politik'ist'o'j en Argentino kaj mal'trankvil'o'n de tiu'land'a'j fak'ul'o'j pri Antarkt'o.

Nov'a problem'o

Dek ok monat'o'j'n post la anonc'o, en aŭgust'o 2021, la registrao de la plej sud'a provinc'o de Argentino, kies oficial'a nom'o est'as „Fajroland'o, Antarkt'o kaj la Sud-Atlantik'a'j Insul'o'j” (ĝi inkluziv'as Falk'land'o'j'n/Malvinojn²), plend'is pri BAM Nutall, ĉar la firma'o sen rajt'ig'o ek'labor'is en tiu region'o.

Post'e, mez'e de la monat'o, senat'an'o Pablo Blanco pled'is antaŭ la argentina parlament'o, ke ĉi tiu projekt'o hav'as la fin'a'n cel'o'n vast'ig'i brit'a'n reg'ad'o'n super la blank'a kontinent'o. „Per la konstru'ad'o de ĉi tiu haven'o, Briti'o intenc'as firm'ig'i si'a'n koloni'ism'o'n en Malvinoj kaj la region'o kiel lanĉ'il'o'n por etend'i si'a'n influ'o'n al Antarkt'o”, akuz'is Pablo Blanco. Li'a'opini'e, inter la cel'o'j de la nov'a haven'o est'as ankaŭ „proviz'i loĝistik'a'j'n serv'o'j'n al ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j, kiu'j hav'as interes'o'j'n en la blank'a kontinent'o”.

Ĉu nov'a en'ir'ej'o al Antarkt'o?

DEF, argentina revu'o pri defend'a'j, energi'a'j kaj scienc'a'j afer'o'j, klar'ig'is en raport'o publik'ig'it'a komenc'e de aŭgust'o, ke vojaĝ'o de ĉirkaŭ cent teknik'ist'o'j kaj scienc'ist'o'j de la german'a Institut'o Alfred Wegener alarm'is argentinajn special'ist'o'j'n pri Antarkt'o. La fak'ul'o'j for'las'is Hamburg'o'n voj'e al la german'a baz'o Neumayer 3 en Antarkt'o. La revu'o atent'ig'is, ke ĉi tiu vojaĝ'o kaj la konstru'ad'o de „nov'a brit'a haven'o en Falk'land'o'j/Malvinoj special'ig'it'a por antarkt'a'j serv'o'j est'as indik'o'j de agres'em'a brit'a politik'o al'log'i klient'o'j'n de la inter'naci'a antarkt'a komun'um'o”.

Antarkt'a konkur'ad'o

Ĝis nun mult'a'j el la land'o'j, kiu'j pretend'as part'o'j'n de Antarkt'o, kaj el la ceter'a'j 35 land'o'j, kiu'j hav'as konstant'a'j'n baz'o'j'n sur la blank'a kontinent'o, al'ir'is tie'n ek'de la du plej proksim'a'j punkt'o'j: Ushuaia en Argentino aŭ Punt'a Aren'as en Ĉilio (situ'ant'a ĉirkaŭ 150 kilo'metr'o'j'n pli nord'e). Sed laŭ la sam'a raport'o de DEF, ĉi tiu'j land'o'j, situ'ant'a'j plej'part'e en la nord'a hemisfer'o, pov'us serĉ'i ali'a'j'n al'ir'voj'o'j'n, ĉar „sud-amerik'a'j'n haven'o'j'n karakteriz'as administr'a'j obstakl'o'j”. Krom'e, laŭ special'ig'it'a'j amas'komunik'il'o'j, en tut'iĝ'int'a mond'o pli kaj pli grav'as redukt'i transport'kost'o'j'n. Tiu'senc'e oni relief'ig'as, ke, preter la brit'a'j plan'o'j, ankaŭ Ĉilio jam loĝistik'e super'as Argentinon.

Privilegi'a pozici'o, sed loĝistik'a'j obstakl'o'j

Malgraŭ ĉio, part'o de la fak'ul'o'j pri Antarkt'o opini'as, ke pli ol en'fokus'ig'i brit'a'j'n plan'o'j'n, Argentino dev'as koncentr'iĝ'i pri tio, ke ĝi pli bon'e profit'u de si'a privilegi'a geografi'a pozici'o. „Proksim'ec'o al Antarkt'o permes'as al ni form'i operaci'a'n kaj scienc'a'n loĝistik'a'n polus'o'n naci'e kaj inter'naci'e, kio ebl'ig'as al ni pozici'i ni'n kiel mond'referenc'o'n”, dir'as la ĵurnal'ist'o Susana Rigoz, special'ist'o pri antarkt'a'j tem'o'j.

Alejandro Bertotto, eks'a provinc'a direktor'o pri Antarkt'o kaj eks'a estr'o de la antarkt'a baz'o San Martín, dir'is al DEF, ke en la 1990aj jar'o'j ekzist'is ambici'a projekt'o (sponsor'at'a de la Inter'amerik'a Bank'o por Dis'volv'iĝ'o) por establ'i en Ushuaia „inter'naci'a'n sistem'o'n de por'antarkt'a loĝistik'o”.

La plan'o'j inkluziv'is instal'ad'o'n de staci'o de aer'a ŝarĝ'o, de mar'a ŝarĝ'a fin'staci'o kaj loĝ'lok'o'n por scienc'a person'ar'o sur'voj'e. En Antarkt'o, ĉe la baz'o Petrel, est'is plan'at'a karg'o'staci'o por serv'i la argentinajn kaj ali'land'a'j'n baz'o'j'n, sed la sud-amerik'a land'o rezign'is pri tiu'j projekt'o'j pro la daŭr'a'j ekonomi'a'j kriz'o'j. „Bedaŭr'ind'e Argentino ne sci'pov'is traf'i la antarkt'a'n loĝistik'a'n trajn'o'n”, lament'as Bertotto.

Kio okaz'os?

La Antarkt'a Traktat'o est'as inter'naci'a inter'konsent'o cel'ant'a difin'i la uz'o'j'n, kiu'j laŭ la unu'a artikol'o dev'as est'i nepr'e pac'a'j, de la ne'loĝ'at'a'j teritori'o'j situ'ant'a'j sud'e de la 60^o de latitud'o. Ĉu la pac'a situaci'o ankoraŭ long'e valid'os, aŭ kolaps'os pro la kresk'ant'a'j tensi'o'j inter la land'o'j? Respond'o ne est'as en la raport'o de la revu'o DEF, sed est'as klar'e, ke la unu'a land'o en la mond'o, kiu instal'os konstant'a'n baz'o'n en Antarkt'o kaj proklam'os si'a'n suveren'ec'o'n tie, hav'os grand'a'n avantaĝ'o'n super la ceter'a'j konkur'ant'o'j.

Blas U. Sosa est'as universitat'a student'o (inĝenier'o pri material'o'j ĉe UNMdP) kaj muzik'ist'o (Sikuris del Mar) el la urb'o Mar del Plat'a, Argentino.

1. La ali'a'j est'as: Aŭstrali'o, Ĉilio, Franci'o, Norvegi'o, Nov-Zelando. (red.)

2. Falk'land'a'j'n Insul'o'j'n (sub tia nom'o) fakt'e posed'as Briti'o, dum Argentino daŭr'e konsider'as ili'n part'o de si'a teritori'o kaj nom'as ili'n „Malvinaj Insul'o'j”. (red.)

La distanc'o rest'as grand'a

La EU-parlament'an'o kaj prezid'ant'o de la komision'o pri rilat'o'j kun Ĉini'o Reinhard Bütikofer (Verd'a Parti'o) asert'is, ke la sub'skrib'o de t.n. Tut'ampleks'a Inter'konsent'o pri Invest'o'j pov'as okaz'i nur, se la azi'a gigant'o garanti'os en'e de si'a'j land'lim'o'j respekt'o'n de hom'a'j rajt'o'j kaj ĉes'ig'o'n de la trud'labor'o, kiu'n plen'um'as ujgur'o'j en Ŝinĝjango.

Komplic'ec'o

Dank'e al labor'em'o de si'a popol'o kaj al si'a lert'a politik'o Popol'a Respublik'o Ĉini'o inter'temp'e ating'is grand'a'n financ'a'n pov'o'n kaj aĉet'is en Eŭrop'o signif'a'j'n porci'o'j'n ne nur de grav'a'j haven'o'j (Hamburg'o en Germanio, Pire'o en Greki'o), sed ankaŭ de kern'a'j firma'o'j kiel Daimler (aŭt'o'j), Kuk'a (robot'o'j por industri'o'j), Syngenta (sem'o'j, pest'icid'o'j) kaj Pirelli (pneŭmatik'o'j).

Rezult'e, la azi'a ekonomi'a ŝtat'potenc'o ek'hav'is grand'a'n influ'pov'o'n ekster si'a'j lim'o'j. Kelk'a'j land'o'j, ekzempl'e, iĝ'is financ'e de'pend'a'j de Ĉini'o: inter ili est'as Greki'o, kiu bar'is komun'a'n eŭrop'uni'a'n deklar'o'n pri neglekt'ad'o de hom'a'j rajt'o'j en la azi'a gigant'o.

La berlina ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o Eŭrop'a Centr'o por Konstituci'a'j kaj Hom'a'j Rajt'o'j akuz'is pri „komplic'ec'o en krim'o'j kontraŭ la hom'ar'o” grav'a'j'n firma'o'j'n kiel Hug'o Boss, C&A, Lidl, Ald'i Nord kaj Ald'i Süd, kiu'j profit'is „rekt'e aŭ ne'rekt'e” de la labor'o, al kiu est'as dev'ig'at'a'j la ujgur'o'j de Ŝinĝjango. April'e la kontraŭ'korupt'a grup'o Sherpa prezent'is raport'o'n pri simil'a implik'it'ec'o de franc'a'j mult'naci'a'j kompani'o'j.

(Mal)respekt'o de rajt'o'j

En la tiel nom'at'a'j aŭtonom'a'j region'o'j Tibeto, Ŝinĝjango Ujgur'a kaj Intern'a Mongolio la loĝ'ant'ar'o plend'as pri mal'respekt'o de baz'a'j hom'a'j rajt'o'j. Ankaŭ el ali'a'j part'o'j de Ĉini'o al'ven'as raport'o'j pri tortur'o'j kaj lim'ig'o'j de religi'a liber'ec'o. Krom'e, la komun'ism'a reg'ist'ar'o pli kaj pli ignor'as, ke Honkongo hav'as 50-jar'a'n garanti'o'n sub la princip'o „Unu land'o, du sistem'o'j” – ĝis la jar'o 2047. Simil'e okaz'as pri Tajvano, kiu'n Ĉini'o konsider'as si'a teritori'o; la pli'mult'o de la loĝ'ant'ar'o de la insul'o, tamen, prefer'as sen'de'pend'ec'o'n. Kiam Litovio decid'is mal'ferm'i reprezent'ej'o'n en tiu insul'o, ĝi'a ambasador'o en Pekino est'is dev'ig'it'a for'las'i Ĉini'o'n.

Mal'facil'a inter'konsent'o

La distanc'o inter Eŭrop'a Uni'o kaj Ĉini'o pri la respekt'o de la hom'a'j rajt'o'j rest'as grand'a; la sub'skrib'o de la Tut'ampleks'a Inter'konsent'o pri Invest'o'j – antaŭ'e plan'at'a por la unu'a du'on'o de 2022 dum la franc'a prezid'ant'ec'o de la Konsili'o de Eŭrop'a Uni'o – ĉiam pli mal'proksim'iĝ'as.

Pedro Castillo si'n prezent'is

La prezident'o de la respublik'o Peruo, Pedro Castillo [kastijo], unu'a'foj'e el'paŝ'is antaŭ la 76a Ĝeneral'a Asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en Nov'jork'o, deklar'ant'e, ke li streb'os pli'fort'ig'i la respekt'o'n al la jur'o kaj la divid'o'n de pov'o'j. Gajn'int'e en april'o 2021 la decid'a'n re'balot'o'n kontraŭ Keiko Fujimori [kejko fuĵimori] ¹, li okup'as si'a'n posten'o'n ek'de la 28a de juli'o 2021. Li'a parti'o „Liber'a Peruo”, fond'it'a en 2007, hav'as social'ism'a'n orient'iĝ'o'n.

Sindikat'ist'o

En 2017, Castillo, kiel estr'o de la sindikat'o de eduk'a'j labor'ist'o'j, far'iĝ'is unu el la gvid'ant'o'j de tut'land'a instru'ist'a strik'o, kies cel'o'j est'is pli'alt'ig'o de salajr'o'j, el'pag'o de la nep'agit'aĵ'o'j kaj pli alt'a buĝet'o por instru'ad'o. La 24an de aŭgust'o 2017 est'is publik'ig'it'a reg'ist'ar'a dekret'o, per kiu la reg'ist'ar'o plen'um'is part'o'n de la postul'o'j de la strik'ant'o'j, minac'ant'e mal'dung'i la daŭr'ig'ont'o'j'n. Kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e, Castillo anonc'is la ĉes'ig'o'n de la strik'o, ĉar ĝi'a'j ĉef'a'j cel'o'j est'is ating'it'a'j.

„Pli'bon'ig'i distribu'ad'o'n”

En si'a parol'ad'o Pedro Castillo konklud'e dir'is, ke jam 25 jar'o'j'n la ekonomi'o de Peruo daŭr'e kresk'as, sed la mal'favor'a'j konsekvenc'o'j de la pandemi'o en la naci'a ekonomi'o dev'ig'as trans'ir'i al respond'ec'a makro'ekonomi'a administr'ad'o por pli'grand'ig'i la kresk'ad'o'n kaj por pli'bon'ig'i distribu'ad'o'n de la profit'o.

Dialog'o kun la centr'a'j parti'o'j

Prezident'o Castillo streb'as mal'ferm'i dialog'o'n kun la centr'a'j parti'o'j kaj anstataŭ'ig'is la ĉef'ministr'o'n Guido Bellido, el'star'ul'o de la mal'dekstr'a frakci'o de „Liber'a Peruo”, per la 46-jar'aĝ'a moder'a politik'ist'in'o Mirtha Vásquez. Tiu ĉi decid'o spegul'iĝ'os ankaŭ en la perua inter'naci'a politik'o, plu izol'ant'e Venezuelon, reg'at'a'n de Maduro.

1. Kejko Fujimori est'as la plej aĝ'a fil'in'o de Albert'o Fujimori, prezident'o (kaj post'e diktator'o) de Peruo de la 28a de juli'o 1990 ĝis la 17a de novembr'o 2000. (red.)

Litovio for'bar'iĝ'as

Litovio hav'as 679 kilo'metr'o'j'n long'a'n ŝtat'lim'o'n kun Belorusio, kiu est'as ankaŭ ekster'a lim'o de Eŭrop'a Uni'o. Part'o de la lim'o est'as barit'a kaj ekip'it'a per modern'a'j teknologi'a'j rimed'o'j; pli ol 100 km etend'iĝ'as laŭ bord'o'j de river'o'j kaj lag'o'j, kie neni'u fizik'a bar'o est'as aranĝ'it'a; kaj rest'as ankaŭ part'o, kie pri la land'lim'a sekur'ec'o zorg'as lim'gard'ist'o'j.

Ĉi-somer'e la litova reg'ist'ar'o firm'e decid'is, ke sur la ŝtat'lim'o dev'as aper'i fizik'a bar'il'o. La estr'o de la ŝtat'a lim'gard'a serv'o Rustamas Liubajevas prezent'is la koncept'o'n de est'ont'a bar'il'o: ĝi est'os far'it'a el du fizik'a'j kompon'ant'o'j: spiral'a tranĉ'drat'o supr'e sur kvar metr'o'j'n alt'a metal'a bar'il'o.

Kontraŭ'leĝ'a hom'flu'o

Kial do la litovoj decid'is for'bar'iĝ'i? Tio okaz'as pro subit'a grand'a flu'o da kontraŭ'leĝ'a'j migr'ant'o'j el Belorusio. Ili, tamen, ne est'as belorus'o'j, sed hom'o'j el land'o'j de Azi'o kaj Afrik'o, kiu'j ne uz'as oficial'a'j'n lim'tra'pas'ej'o'j'n, sed (kutim'e nokt'e) marŝ'as sur voj'et'o'j kun la cel'o ating'i la mond'o'n de si'a'j rev'o'j: Eŭrop'o'n.

La migr'ad'o eksplod'e pli'iĝ'is tuj post kiam, la 23an de maj'o, en la belorus'a ĉef'urb'o Minsk'o est'is sur'ter'ig'it'a aviad'il'o de la kompani'o Ryanair flug'ant'a el Ateno al Vilnius. La aviad'il'o est'is flug'ant'a en aer'a spac'o de Belorusio, kiam pilot'o'j ricev'is raport'o'n de la belorus'a flank'o, kvazaŭ en la aviad'il'o est'us eksplod'aĵ'o'j kaj ĝi nepr'e direkt'iĝ'u al Minsk'o (malgraŭ tio, ke ĝi jam est'is proksim'e al la litova ŝtat'lim'o kaj al la fin'punkt'o de la flug'o). Por ig'i ĝi'n ŝanĝ'i la kurs'o'n, la aviad'il'o'n gvid'is belorus'a'j ĉas'aviad'il'o'j MiG-29 kaj milit'a helikopter'o Mi-24. Post kiam la aviad'il'o Ryanair kun pli ol 170 pasaĝer'o'j sur'ter'iĝ'is en Minsk'o, en ĝi tuj est'is arest'it'a la estr'o de la belorus'a opozici'a amas'komunik'il'o „Nexta” Roma'n Protasević.

Pro tiu ag'o mult'a'j land'o'j mal'permes'is al belorus'a'j aviad'il'o'j flug'i en ili'a aer'a spac'o. Krom'e, la prezident'o de Belorusio Lukaŝenko dev'as al'front'i mult'a'j'n ekonomi'a'j'n sankci'o'j'n; re'ag'e al la mal'favor'a situaci'o, li furioz'e minac'is la najbar'a'j'n land'o'j'n per invad'o da ne'leĝ'a'j migr'ant'o'j.

Rezult'o'j

Rezult'o'j aper'is baldaŭ. Plur'dek'o'j da ne'leĝ'a'j migr'ant'o'j ĉiu'nokt'e aper'ad'is ĉe la lim'o belorus'a-litova, cel'ant'e en'ir'i Eŭrop'a'n Uni'o'n.

Kontraŭ'leĝ'a en'migr'ad'o okaz'ad'is ĉiu'jar'e. Ekzempl'e, pas'int'jar'e 81 ekster'land'an'o'j kontraŭ'leĝ'e trans'ir'is la lim'o'n kun Belorusio, kaj en 2019 – 46 hom'o'j. En la antaŭ'a'j jar'o'j ĉi tiu nombr'o vari'is de kelk'dek ĝis cent. Tamen ĉi-jar'e migr'ad'o kresk'is je ne'kutim'a grad'o: dum nur kelk'a'j monat'o'j ĉe la ŝtat'lim'o est'is arest'it'a'j pli ol 4100 kontraŭ'leĝ'a'j migr'ant'o'j. Tia'j drast'e kresk'int'a'j flu'o'j kre'is pli'a'j'n zorg'o'j'n por oficial'ul'o'j, kaŭz'is problem'o'j'n pri loĝ'ad'o kaj proviz'ad'o de ne'atend'it'a'j gast'o'j, kaj pez'a'n ŝarĝ'o'n por la departement'o pri migr'ad'o, kiu dev'as pri'trakt'i jur'a'j'n afer'o'j'n. Pro tia situaci'o en Litovio est'is deklar'it'a kriz'o'stat'o.

„Ne'normal'a” kriz'o

Litovaj aŭtoritat'o'j kaj politik'ist'o'j asert'as, ke tio ne est'as „normal'a” kriz'o, kiu'n kaŭz'as migr'ad'o, sed cel'konsci'a hibrid'a agres'o de Belorusio kontraŭ Litovio kaj Eŭrop'a Uni'o re'ag'e al la sankci'o'j de Eŭrop'a Uni'o. La belorus'a reg'ist'ar'o mem dir'as, ke pro la sankci'o'j, kiu'j'n tiu en'konduk'is por pun'i la reĝim'o'n pro sub'prem'ad'o de la opozici'o ĝi ne plu halt'ig'as migr'ant'o'j'n streb'ant'a'j'n al Eŭrop'a Uni'o.

Ek'de aŭgust'o la ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j rajt'ig'is la lim'gard'ist'o'j'n re'ir'ig'i kontraŭ'leĝ'a'j'n migr'ant'o'j'n al'ven'ant'a'j'n en Litovion. Rezult'e la migr'o'kvant'o fal'is ĝis dek'o'j, kaj ĝi ne plu kresk'as drast'e. Migr'ant'o'j ven'ant'a'j el Belorusio komenc'is esplor'i nov'a'j'n trans'lim'a'j'n voj'o'j'n: ekzempl'e, tra Pollando.

Kio'n far'i?

Litovio aprob'is procedur'o'n por liber'vol'a re'ven'o. La departement'o pri migr'ad'o inform'is en'migr'int'o'j'n pri financ'a sub'ten'o por tiu'j, kiu'j esprim'as dezir'o'n re'ven'i al si'a hejm'land'o. Kompens'e ili ricev'as re'ven'bilet'o'j'n kaj sum'o'n de 300 eŭr'o'j. Tiu ebl'o evident'e ne aspekt'as tiom al'log'a, ĉar ĝis nun nur 130 person'o'j decid'is profit'i de ĝi. La ali'a'j dir'as, ke ili ne pret'as akcept'i tiom mal'grand'a'n sum'o'n, dum por migr'i al Eŭrop'o ili el'spez'is 25-obl'e pli.

La ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j raport'is, ke azil'o'n pet'is pli ol 2600 en'migr'int'o'j. Ĝis la mez'o de septembr'o est'is pri'taks'it'a'j 600 pet'o'j, sed neni'u el ili est'as oficial'e aprob'it'a. Tio okaz'is, ĉar la litovaj aŭtoritat'o'j konsider'as la pet'int'o'j'n ekonomi'a'j migr'ant'o'j.

Ne'klar'a situaci'o

La litovaj leĝ'o'j antaŭ'vid'as, ke nur dum ses monat'o'j kontraŭ'leĝ'a'j en'migr'int'o'j pov'as est'i pri'zorg'at'a'j. Kio okaz'os post'e? Cirkul'as opini'o, ke ili dev'us est'i re'send'it'a'j al la land'o'j de si'a de'ven'o. Tamen la problem'o est'as, ke Litovio ne hav'as jur'e aprob'it'a'n model'o'n por far'i tio'n kaj ke, krom'e, tiu'j land'o'j oft'e eĉ ne vol'as re'akcept'i si'a'j'n civit'an'o'j'n kaj pen'as evit'i ajn'a'n tiu'rilat'a'n kun'labor'o'n. Do, la nun'a situaci'o rest'as ne'klar'a kaj por la litoviaj aŭtoritat'o'j, kaj por la kontraŭ'leĝ'a'j en'migr'int'o'j. Inter'ali'e, la ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j komenc'e de oktobr'o inform'is, ke el iom pli ol 4000 kontraŭ'leĝ'a'j en'migr'int'o'j ĉirkaŭ 700 sukces'is eskap'i el la tend'ar'o'j.

Ĉampion'ec'o pro kovim'o

Komenc'e de ĉi tiu jar'o, Serbi'o hav'is rekord'a'n kvant'o'n da vakcin'it'a'j hom'o'j, sed nun la rekord'o rilat'as al la nombr'o de mal'san'ul'o'j pro kovim'o.

Mult'a'j hom'o'j decid'is ne vakcin'iĝ'i, kvankam Pfizer, BioNTech, Sputnik V, Sinopharm, Oxford AstraZeneca (kaj last'a'temp'e ankaŭ Modern'a) est'as vakcin'o'j aprob'it'a'j de la serb'a regul'ig'a agent'ej'o pri kurac'il'o'j kaj medicin'a'j aparat'o'j.

„Ne est'as temp'o por pri'pens'i, sed por urĝ'e komenc'i la dev'a'n vakcin'ad'o'n de san'labor'ist'o'j, kaj post'e de ali'a'j grup'o'j de loĝ'ant'o'j, kiu'j hav'as grav'a'n risk'o'n aŭ pov'as amas'e infekt'i ali'a'j'n pro la natur'o de la labor'o, kiu'n ili far'as”, dir'as Predrag Ko'n, kon'at'a serb'a epidemi'olog'o.

Grav'a'j problem'o'j

Ĝis nun 2,7 milion'o'j da hom'o'j ricev'is la vakcin'o'n (unu'a, du'a kaj tri'a doz'o'j). La ĉin'a vakcin'o Sinopharm plej konsum'iĝ'is (3,4 milion'o'j da doz'o'j), sekv'at'a de Pfizer (1,2 milion'o'j), tamen ĝis nun mort'is preskaŭ 10 000 hom'o'j, kaj la nombr'o de infekt'it'o'j kresk'as. La mal'san'ul'ej'o'j est'as plen'a'j.

„Ĉirkaŭ 52 el'cent'o'j de la plen'kresk'a serb'a loĝ'ant'ar'o ricev'is vakcin'o'n kontraŭ COVID-19”, dir'is Mirsad Djerlek, ŝtat'a sekretari'o de la Ministr'ej'o pri San'o. Tio ne sufiĉ'as por ating'i kolektiv'a'n imun'ec'o'n, kvankam Serbi'o komenc'is amas'a'n vakcin'ad'o'n en januar'o, antaŭ ali'a'j land'o'j en la region'o.

La ne'sufiĉ'a nombr'o de vakcin'it'o'j – precip'e ĉe la plej jun'a loĝ'ant'ar'o – indik'as mank'o'n de fid'o ne nur pri la efik'ec'o de vakcin'o'j, sed ankaŭ pri la grav'ec'o de la sekv'o'j pro la mal'san'o, kiu for'pren'is tiom da viv'o'j en Serbi'o. Last'a'temp'a'j datum'o'j sugest'as, ke la nombr'o baldaŭ pov'os est'i pli grand'a ol 10 000.

Ekster'ordinar'e

La ital'a milion'ul'o Gianluca Vacchi est'is vakcin'it'a en Beogrado, kaj post'e per Instagram – kie li'n sekv'as 20 milion'o'j da hom'o'j – li publik'e dank'is Serbi'o'n.

Dimitrije Dis'o Janičič (1935) nask'it'a en montenegra vilaĝ'o Bročanac, fin'is por'instru'ist'a'n lern'ej'o'n kaj fakultat'o'n de politik'a'j scienc'o'j – ĵurnal'ism'o. Labor'is kiel instru'ist'o, ĵurnal'ist'o kaj redaktor'o en divers'a'j lern'ej'o'j kaj gazet'o'j en Montenegro kaj Serbi'o.

Kial ne Aleksej Navalnij, sed Dmitrij Muratov?

En oktobr'o 2021 la Nobel-premi'o'n pri pac'o ricev'is la rusia ĵurnal'ist'o Dmitrij Muratov kaj li'a filipina koleg'in'o Maria Ressa. Kial la komitat'an'o'j elekt'is ĵurnal'ist'o'j'n kaj nom'e tiu'j'n ĉi?

Surpriz'a elekt'o

La decid'o de la Nobel-komitat'o surpriz'is ĉiu'j'n, ja ambaŭ elekt'it'o'j est'is ekster la prognoz'at'a'j venk'ont'o'j, kiu'j ĝis la last'a moment'o est'is Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o, la ekologi'a aktiv'ul'in'o Greta Thunberg kaj la belorus'a politik'ist'in'o Svetlana Ciĥanovskaja. Tamen anstataŭ mond'fam'a'j kandidat'o'j, la komitat'o elekt'is du ĵurnal'ist'o'j'n apenaŭ vast'e kon'at'a'j'n ekster'land'e.

Oni pov'us klar'ig'i tio'n per taktik'a'j konsider'o'j, ja tem'as pri elekt'o ekvilibr'a kaj bel'a. Mult'a'j mal'kontent'as pri re'ag'o de Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o al la kron'virus'a pandemi'o, al'vok'o'j de la jun'a sved'in'o tuj ĉes'ig'i min'ad'o'n de fosili'aĵ'o'j son'as kiel amar'a mok'o nun, kiam Eŭrop'o de'nov'e lanĉ'as karb'a'j'n elektro'central'o'j'n kaj pet'eg'as Rusion liver'i pli da gas'o, kaj la mal'spert'a belorus'a politik'ist'in'o, definitiv'e mal'gajn'int'a si'a'n lukt'o'n por la prezid'ant'a posten'o, iĝ'as tro marĝen'a figur'o.

La defend'ad'o de esprim'liber'ec'o, ĉiam pli oft'e atak'at'a jen de ŝtat'a'j instituci'o'j, jen de agres'em'a'j plend'ant'o'j pri „politik'a ĝust'ec'o”, est'as tem'o aktual'a por la tut'a mond'o. Vir'o kaj in'o, land'o evolu'int'a kaj evolu'ont'a, el'don'aĵ'o naci'lingv'a kaj angl'a'lingv'a – ŝajn'as, ke ĉiu'j dev'as est'i kontent'a'j.

Rest'as nur unu demand'o, almenaŭ rilat'e la rusi'an premi'it'o'n. Kial inter du rusiaj kandidat'o'j – la politik'ist'o Aleksej Navalnij kaj la ĵurnal'ist'o Dmitrij Muratov – oni elekt'is la du'a'n, apenaŭ kon'at'a'n al vast'a publik'o eĉ en Rusio? Aleksej Navalnij last'a'temp'e fam'iĝ'is tut'mond'e kaj vet'per'ist'o'j prognoz'is li'a'n venk'o'n, foj'e akcept'ant'e vet'o'j'n je proporci'o 1:10. Ne est'as mir'ind'e do, ke la decid'o de la Nobel-komitat'o eg'e indign'ig'is li'a'j'n sub'ten'ant'o'j'n, kiu'j plen'ig'is soci'a'j'n ret'o'j'n per protest'o'j kaj asert'o'j, ke ankaŭ la Sved'a Akademi'o est'as „sub'aĉet'it'a de Putin” (kiu ankaŭ est'is kandidat'ig'it'a). Sed ni las'u flank'e la konspir'teori'o'j'n kaj analiz'u la situaci'o'n sobr'e.

Gazet'o de du Nobel-premi'it'o'j

Por kompren'i ĝi'n, neces'as pli proksim'e kon'at'iĝ'i kun la premi'it'o. La 59-jar'a Dmitrij Muratov est'as profesi'a ĵurnal'ist'o, plur'foj'e disting'it'a. En 1993 li part'o'pren'is la fond'o'n de Novaja Gazet'a (Nov'a gazet'o) kaj du jar'o'j'n post'e iĝ'is ĝi'a ĉef'redaktor'o. Nun ĝi est'as la plej influ'a opozici'a gazet'o en Rusio kaj ebl'e la sol'a en la mond'o, inter kies posed'ant'o'j est'as du Nobel-premi'it'o'j – 10 % de ĝi'a'j akci'o'j aparten'as al Miĥail Gorbaĉov.

„Nov'a gazet'o” nur ne'signif'e ŝanĝ'iĝ'is dum preskaŭ tri jar'dek'o'j. Ĝi ĉiam est'is ekstrem'e kritik'a rilat'e la rusiajn aŭtoritat'o'j'n kaj serv'is kiel esprim'ej'o de opini'o'j de la plej sen'de'pend'a'j aŭtor'o'j. Ĝi special'e atent'as hom'a'j'n rajt'o'j'n kaj mal'respekt'o'n al ili, precip'e en Ĉeĉeni'o – ĉu far'e de lok'a'j aŭtoritat'o'j, milit'ist'o'j aŭ sekur'ec'serv'o'j. Ĝi oft'e raport'as pri opozici'a ag'ad'o, inkluziv'e de Aleksej Navalnij, la plej fam'a rusia opozici'ul'o.

Kiel re'ag'as al tio rusiaj aŭtoritat'o'j? Foj'e ĵurnal'ist'a'j akuz'o'j est'as ne'at'a'j (tiel okaz'is post raport'o pri persekut'ad'o de sam'seks'em'ul'o'j en Ĉeĉeni'o), sed post plur'a'j publik'aĵ'o'j sekv'is ŝanĝ'o de la oficial'a pozici'o kiel post la arest'o de la ĵurnal'ist'o Iv'a'n Golunov, akuz'it'a pri vend'o de kontraŭ'leĝ'a'j drog'o'j. Fin'e li est'is liber'ig'it'a, komplet'e absolv'it'a kaj prizon'o'n traf'is polic'an'o'j, kiu'j fals'is la akuz'o'n kontraŭ li. Post ali'a publik'aĵ'o pri dis'verŝ'o de naft'o en Arkt'o, ŝtat'a medi'protekt'a instanc'o ordon'is al la kulp'ul'o, la industri'a gigant'o Nornickel, pag'i 147 miliard'o'j'n da rubl'o'j (du miliard'o'j'n da eŭr'o'j).

Re'ag'o'n de Kreml'o al la Nobel-premi'ad'o esprim'is la prezident'a pro'parol'ant'o Dmitrij Peskov: „Ni pov'as gratul'i Dmitrij Muratov. Li konsekvenc'e labor'as laŭ si'a'j ideal'o'j, li est'as fidel'a al si'a'j ideal'o'j. Li est'as talent'a, li est'as kuraĝ'a”. Sekv'is gratul'o'j de ali'a'j alt'rang'ul'o'j, inkluziv'e de Tin'a Kandelaki, vic-direktor'o de la holding'o Gazprom Medi'a, kiu inter'ali'e posed'as radi'o'staci'o'n „Eĥ'o de Moskvo”, la plej influ'a'n opozici'a'n radi'o'staci'o'n de Rusio.

Hom'o'j kiel plej'alt'a valor'aĵ'o

En februar'o 2021 Muratov part'o'pren'is ne'oficial'a'n renkont'iĝ'o'n de ĉef'redaktor'o'j kun Putin kaj profit'is por trans'don'i al la prezident'o list'o'n de infan'o'j, kiu'j bezon'as mult'e'kost'a'n kurac'ad'o'n (ĉef'e pri spin'a muskol'a atrofi'o – t.n. SMA). Post du semajn'o'j al li telefon'is Dmitrij Peskov por sci'ig'i, ke tiu'j person'o'j ricev'os la neces'a'n help'o'n.

„Vi dir'os, ke mi est'as komplic'o de la reĝim'o, sed dir'u tio'n al la ge'patr'o'j de infan'o'j kun SMA”, respond'is Muratov al kritik'ant'o'j. „Dir'u al ili, ke ili ne pren'u tiu'n ĉi mon'o'n, ja ĝi'n don'is bank'ist'o'j, kiu'j labor'as por la ŝtat'o, kaj infan'o mort'os”.

Ankaŭ nun Muratov anonc'is, ke part'o'n de la premi'o li donac'os al la bon'far'a fondus'o „Cirkl'o de bon'kor'ec'o” establ'it'a en januar'o 2021 laŭ decid'o de Vladimir Putin por help'i al infan'o'j sufer'ant'a'j pro SMA kaj ali'a'j mal'oft'a'j mal'san'o'j.

„Aŭskult'u mi'n: ĉiu sur Ter'o hav'as unu viv'o'n” dir'is la redaktor'o. „Ĉu vi skrib'aĉ'os koment'o'j'n en Inter'ret'o aŭ prov'os pli'bon'ig'i la viv'o'n de hom'o'j?” Tio klar'e kontraŭ'as la pozici'o'n de Aleksej Navalnij. „Kun teror'ist'o'j, ostaĝ'ig'ant'a'j hom'o'j'n, ni ne inter'trakt'as”, skrib'is tiu ĉi last'a la 13an de oktobr'o. Ceter'e li jam dir'is antaŭ'e, ke li ne zorg'as pri bon'farad'o, ĉar li prefer'as koncentr'iĝ'i pri ŝanĝ'ad'o de la tut'a ŝtat'a sistem'o, ne pri help'o al apart'a'j hom'o'j.

Lenin kaj Gandhi

Ekzist'as cert'a'j lim'o'j, kiu'j'n ankau „Nov'a gazet'o” prefer'as ne trans'ir'i. Ĝi ne publik'ig'as enket'aĵ'o'j'n pri person'a'j posed'aĵ'o'j de la rusia prezid'ant'o Vladimir Putin kaj li'a'j proksim'ul'o'j. „Kio rilat'as al infan'o'j kaj vir'in'o'j, tio est'as lim'o por mi,” dir'is Muratov.

Tio drast'e kontrast'as kun la kondut'o de Aleksej Navalnij, kiu neniam montr'is skrupul'o'j'n kaj oft'e ŝanĝ'is ideologi'o'j'n kaj ag'ad'kamp'o'j'n. Unu'e li stud'is en la Financ'a Universitat'o ĉe la reg'ist'ar'o de Rusio, sid'is en konsili'o de direktor'o'j de la plej grand'a ŝtat'a flug'kompani'o Aeroflot, do est'is pli ol neŭtral'a al la aŭtoritat'o'j. Post'e li komenc'is si'a'n politik'a'n karier'o'n kiel liberal'ul'o en la opozici'a parti'o Jabloko, baldaŭ trans'ir'is al naci'ism'a mov'ad'o kaj fin'e iĝ'is popol'ist'o, dediĉ'ant'a plej'part'o'n de si'a temp'o al enket'ad'o de korupt'a'j afer'o'j.

Ceter'e, la diferenc'o est'as strategi'a. Dmitrij Muratov cel'as pac'a'j'n ŝanĝ'o'j'n, precip'e de la soci'o: „Ni est'as influ'a gazet'o, kaj tio signif'as, ke ni dev'as hav'i la ebl'o'n de dialog'o. Tuj post kiam vi komenc'as ofend'i hom'o'j'n, ne grav'as, ĉu ili hav'as potenc'o'n aŭ ne, vi perd'as influ'o'n. Hom'o'j ne plu komunik'iĝ'as kun vi”.

Aleksej Navalnij, invers'e, mal'kaŝ'e dir'as, ke li plan'as akir'i potenc'o'n ne per demokrati'a'j procedur'o'j sed per'fort'e, kaj por tio li bezon'os sub'ten'o'n de nur 1 % de la popol'o: „Laŭ'leĝ'a ŝanĝ'o de la potenc'o en Rusio ne ebl'as ... Por revoluci'o tut'e ne neces'as du'on'o de la land'o, sufiĉ'as unu procent'o de la aktiv'a loĝ'ant'ar'o”.

Tiu ĉi diferenc'o klar'e montr'iĝ'is dum la ĉi-jar'a'j balot'o'j, kiam Navalnij al'vok'is si'a'j'n adept'o'j'n voĉ'don'i por kandidat'o'j el la list'o kiu'n li kre'is – plej'part'e tio est'is komun'ist'o'j kaj stalin'ist'o'j. Dmitrij Muratov publik'e kontraŭ'is tio'n kiel greg'a'n kondut'o'n ne'akcept'ebl'a'n, nek el moral'a, nek el politik'a vid'punkt'o.

Ankaŭ la baz'a'j pozici'o'j de la du person'o'j est'as eg'e distanc'a'j. Dmitrij Muratov est'as klasik'a liberal'ul'o kaj demokrat'o, kies prioritat'o'j est'as egal'ec'o kaj liber'ec'o por la tut'a hom'ar'o. Li'a gazet'o oft'e plend'as pri mal'respekt'o de hom'a'j rajt'o'j en Kaŭkazio, sufer'o'j de en'migr'int'o'j, defend'as sam'seks'em'ul'o'j'n kaj ali'a'j'n minoritat'o'j'n.

Aleksej Navalnij est'as tip'a popol'ist'o kaj naci'ist'o, plur'foj'e dir'int'a, ke li'n interes'as sol'e la rus'a popol'o, kiu'n inter'ali'e neces'as defend'i de inund'o de kaŭkazi'an'o'j kaj azi'an'o'j. Inter li'a'j propon'o'j est'is deport'ad'o de la kaŭkazi'an'o'j el Rusio, konstru'o de apart'ig'a mur'o lim'e de Kaŭkazio kaj en'konduk'o de viz'a reĝim'o por land'o'j de Mez'a Azi'o. Rilat'e sam'seks'em'ul'o'j'n li promes'is permes'i sam'seks'em'a'j'n ge'edz'iĝ'o'j'n en region'o'j, kie oni tio'n aprob'os per lok'a'j referendum'o'j (do neni'e) kaj Gej'a'n Fier'o'n li propon'is aranĝ'i en gard'at'a stadion'o, kie'n gej'o'j'n oni transport'os sub gard'ad'o en bus'o'j dum gejomalamantoj liber'e protest'os sur'strat'e.

Oni oft'e menci'as ses murd'it'a'j'n ĵurnal'ist'o'j'n de „Nov'a gazet'o”, sed forges'as dir'i, ke almenaŭ du el ili est'is mal'dekstr'a'j aktiv'ul'o'j, mort'paf'it'a'j de rus'a'j naci'ist'o'j, mem post'e kapt'it'a'j kaj kondamn'it'a'j. Ne ebl'as imag'i ili'n part'o'pren'i la fi'fam'a'j'n „rus'a'j'n marŝ'o'j'n” ¹ akompan'e de raz'kap'ul'o'j kri'ant'a'j „Sieg Heil!” (tem'as pri nazi'a salut'o - red.) Aleksej Navalnij long'a'n temp'o'n far'is tio'n ĉiu'jar'e.

Se dir'i mal'long'e, la diferenc'o inter tiu'j du hom'o'j est'as sam'a kiel inter Mahatm'a Gandhi kaj Vladimir Lenin. Ambaŭ evident'e hav'is plej bon'a'j'n intenc'o'j'n, sed la unu'a al'vok'is al pac'o kaj la du'a – al revoluci'o. Ĉu mir'ind'as, ke la Nobel-komitat'o elekt'is ne Lenin, sed Gandhi?

Stanislav Belov est'as profesi'a histori'ist'o kaj ĵurnal'ist'o, nun labor'ant'a en Gazpromo.

1. La rus'a marŝ'o est'as ĉiu'jar'a manifestaci'o sub la slogan'o „Tiu ĉi est'as ni'a land'o”, en kiu part'o'pren'as, inter'ali'e, rus'a'j naci'ism'a'j kaj nov'nazi'a'j organiz'aĵ'o'j. La aranĝ'o okaz'as tradici'e la 4an de novembr'o, kiu est'as rusia tut'land'a fest'o'tag'o „Tag'o de la popol'a unu'ec'o”.

Ĉu invest'ad'o de dolar'o'j solv'os la kriz'o'n?

Fin'e de septembr'o 2021 okaz'is argentina kongres'o de profesi'ul'o'j pri ekonomi'o. Dum ĝi la prezid'ant'o de la Centr'a Bank'o de la Argentina Respublik'o, Miguel Pesce, asert'is, ke unu el kvin dolar'o'j, kiu'j cirkul'as en la mond'o ekster Uson'o, est'as trezor'ig'at'a de argentinaj loĝ'ant'o'j. „Argentin'an'o'j posed'as fremd'a'j'n aktiv'o'j'n je ĉirkaŭ 400 miliard'o'j da dolar'o'j, kaj ni hav'as pag'o'bilanc'o'n pozitiv'a'n je 150 miliard'o'j. Ni bezon'as kapital'a'n merkat'o'n, kiu konvert'u tiu'n plus'o'n en invest'o'j'n.”

Ĉi tiu'j fraz'o'j invit'is argentin'an'o'j'n pens'i pri la nov'a ekonomi'a kriz'o, kiu'n la land'o al'front'as de kelk'a'j jar'o'j. Se oni konsider'as la vort'o'j'n de Pesce, tio, kio ekonomi'e mal'help'as la land'o'n, ebl'e ne est'as lim'ig'o'j pri ekster'land'a'j valut'o'j, kiel la reg'ant'o'j asert'is pli ol unu'foj'e dum la last'a'j jar'o'j. Oni pov'us pli bon'e parol'i pri strik'o de la invest'ant'o'j, kiu'j ŝajn'e spekul'as kost'e de la land'a ekonomi'o, konserv'ant'e si'a'j'n ŝpar'aĵ'o'j'n „sub la matrac'o”, kiel oni dir'as.

Ĉu tio est'as struktur'a problem'o? Ĉu ĝi okaz'as pro ne'efik'a aŭ ne'taŭg'a ekonomi'a model'o, kiu ne produkt'as sufiĉ'e da eksport'ebl'a'j var'o'j por financ'i la serv'o'j'n, kiu'j'n la ŝtat'o don'as al la argentin'an'o'j? Ĉu ni dev'us parol'i pri „burĝ'a parazit'ad'o”, kie labor'ist'o'j ambaŭ'flank'e de „la fend'o”¹ dev'as pag'i por ĉiu ŝuld'o, kiu'n la land'o akir'as? Aŭ ĉu ĝi reprezent'as kolos'a'n riĉ'ig'o'n de la politik'ist'a kast'o?

Est'as mult'a'j opini'o'j pri tio, ankaŭ mult'a'j for de objektiv'ec'o. Sed ni konsider'u la fakt'o'j'n: est'is jar'o'j kun du'cifer'a jar'a inflaci'o, kresk'ant'a mal'riĉ'ec'o kaj klar'a mal'fid'o al politik'ist'o'j. La solv'o nun ankoraŭ est'as debat'at'a. La ĝeneral'a'j leĝ'don'a'j elekt'o'j okaz'os la 14an de novembr'o 2021. Argentin'an'o'j esper'as, ke propon'o'j ne mank'os.

Blas U. Sosa est'as universitat'a student'o (inĝenier'o pri material'o'j ĉe UNMdP) kaj muzik'ist'o (Sikuris del Mar) el la urb'o Mar del Plat'a, Argentino.

1. En Argentino la esprim'o „la fend'o” alud'as ideologi'a'n dis'part'ig'o'n, precip'e en ekonomi'o kaj politik'o. Mult'foj'e ĝi est'as simpl'ig'it'a en „peron'ism'a'j” aŭ „ne-peron'ism'a'j” propon'o'j. Labor'ist'o'j'n traf'as la kriz'o je ambaŭ flank'o'j. Peron'ism'o est'as kompleks'a ideologi'o, kiu ne rilat'as nur al iu specif'a soci'a klas'o.

AUKUS: Ĉu kolektiv'a defend'ad'o aŭ provok'ad'o?

La 15an de septembr'o 2021, tri land'o'j (Aŭstrali'o, Briti'o kaj Uson'o) kun'e prezent'is nov'a'n sekur'ec'a'n partner'ec'o'n por la hind'a-pacifik'a region'o sub la mal'long'ig'o AUKUS¹.

La plej grav'a element'o de ĉi tiu komun'a pen'ad'o de la supr'e'menci'it'a'j land'o'j est'as, precip'e, ekip'i Aŭstrali'o'n per flot'o de modern'a'j nukle'a'j sub'mar'ŝip'o'j. Sam'temp'e est'is anonc'it'a'j ankaŭ ali'a'j plan'o'j por pli grand'a reciprok'a kun'labor'ad'o en la kamp'o de inform'o-sekur'ec'o, art'e'far'it'a intelekt'o kaj kvantum'a komput'ad'o.

Rilat'a'j demand'o'j

Laŭ diplomat'o'j kaj politik'olog'o'j, tiu ĉi paŝ'o est'as klasik'a ilustr'o de la politik'o de ekvilibr'o inter potenc'o'j kaj minac'o'j. Kvankam Ĉini'o ne est'as rekt'e menci'it'a en la inter'konsent'o, est'as klar'e, ke tiu ĉi iniciat'o est'as respond'o al la kresk'ant'a percept'o pri Ĉini'o kiel minac'o en la azi-pacifik'a region'o. Ekip'ad'o de Aŭstrali'o per modern'a'j long'distanc'a'j sub'mar'ŝip'o'j ebl'ig'os al Kanber'o lud'i pli aktiv'a'n diplomati'a'n rol'o'n en la region'o.

Laŭ politik'a'j analiz'ist'o'j, AUKUS est'as zorg'e kalkul'it'a diplomati'a paŝ'o, kies real'ig'ad'o daŭr'os kelk'a'j'n jar'o'j'n. La nov'a inter'konsent'o ne minac'as Ĉini'o'n, nek fokus'iĝ'as al konfront'iĝ'o kun ties ekonomi'o. Simpl'e dir'it'e, ĝi est'as paŝ'o cel'ant'a inter'romp'i aŭ mal'sukces'ig'i kia'n ajn est'ont'a'n streb'o'n de Ĉini'o al region'a hegemoni'o.

Re'ag'o'j

Ĝis nun la plej vid'ebl'a re'ag'o est'as la sen'iluzi'iĝ'o de la franc'a reg'ist'ar'o, ĉar la nov'a inter'konsent'o dron'ig'is la antaŭ'a'n intenc'o'n de Aŭstrali'o aĉet'i 12 ne-nukle'a'j'n sub'mar'ŝip'o'j'n de Franci'o je la prez'o de 31 miliard'o'j da eŭr'o'j. Ankaŭ Eŭrop'a Uni'o per'e de si'a prezid'ant'in'o de Eŭrop'a Komision'o, Ursul'a von der Leyen [fonderlajen], kaj la prezid'ant'o de Eŭrop'a Konsili'o, Charles Michel [ŝarl miŝél], esprim'is si'a'j'n bedaŭr'o'n kaj mal'aprob'o'n pri la supr'e menci'it'a inter'konsent'o. Tamen la fundament'a ŝlos'il'a demand'o est'as, ĉu AUKUS est'os interpret'at'a en diplomati'a'j rond'o'j kiel adekvat'a ag'o de kolektiv'a defend'o aŭ kiel provok'ad'o.

Geopolitik'a'j konsider'o'j

La nov'a sekur'ec'a iniciat'o pov'as el'vok'i ekzempl'e jen'a'j'n geopolitik'a'j'n konsider'o'j'n. La uson'an'o'j pli'fort'ig'os si'a'n ĉe'est'o'n en Pacifik'o, ne kalkul'ant'e pri la franc'o'j, kiu'j hav'as tie histori'e grav'a'j'n teritori'o'j'n (Franc'a Polinezio), nek pri la german'o'j, kiu'j est'as strategi'e grav'a komerc'a partner'o de Ĉini'o. Iom post iom, paŝ'o'n post paŝ'o, pli'fort'iĝ'os la inter'lig'o de la hind'a-pacifik'a kaj eŭrop'a-atlantik'a are'o'j. Ne mult'a'j sci'as, ke Uson'o aktiv'as jam ek'de 2007 ankaŭ en la grup'o QUAD ², kiu, krom Uson'o kaj Aŭstrali'o, lig'as ankaŭ Japani'o'n kaj Baraton.

La ĝis'nun'a'j deklar'o'j de la reprezent'ant'o'j de Eŭrop'a Uni'o kaj de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO) konfirm'as la supoz'o'n, ke AUKUS probabl'e ne est'os grand'a bat'o por la nun'a trans'atlantik'a kun'labor'o. Kvankam la nov'a sekur'ec'a iniciat'o hav'as relativ'e lim'ig'it'a'n karakter'o'n, ĝi pov'as hav'i por Eŭrop'o ankaŭ plus'valor'o'n el la vid'punkt'o de diplomati'a inter'lig'o de la ĉef'a'j region'a'j ag'ant'o'j en divers'a'j kontinent'o'j.

Juli'us Hauser est'as emerit'a ambasador'o de Slovaki'o. Li esperant'ist'iĝ'is kiel mem'lern'ant'o en 2010.

Indekso de MONATO 2021

Aktuale

Arto

Ekonomio

El mia fotelo

Eseoj

Historio

Hobio

Komputado

Leteroj

Libroj

Lingvo

Literaturo

Medio

Moderna vivo

Noticoj

Politiko

Scienco

Spirita vivo

Turismo

Ŝerco kaj satiro

Vizit'o al insul'o Kjuŝuo

Fukuoka

Sag'a

Nagasak'o

Kumamoto

Mijazaki

Ekzorc'a tendenc'o inter la franc'o'j

Vort'ar'o'j

Analogi'o

Demon'o'j

Vojaĝ'o al la Orkadoj

Histori'o de la Orkadoj

Transport'o

Dig'voj'o'j

Pitoresk'a urb'et'o Stromness

1. „Saga'o de Njal”, el'don'it'a de Flandr'a Esperant'o-Lig'o kaj akir'ebl'a de www.ret'butik'o.be kaj de ĉiu'j bon'a'j libr'o'butik'o'j.

Ĉu ebl'as mal'am'i si'a'n lingv'o'n kaj prefer'i ali'a'n?

Surpriz'o

Arme'o

Skandal'o'j

Kamp'ar'an'o'j

Film'o

Nov'ec'a medikament'o kontraŭ hemoroid'o'j

Kurac'il'o ver'e unik'a

Fak'ul'a'j klar'ig'o'j

Ating'ebl'a'j rezult'o'j

In'ism'a pra-aktiv'ul'o en Irlando

Ne'konvenci'a pens'manier'o

In'ist'o

Social'ist'o

Pac'ist'o

Mal'just'a mort'o

La aŭtor'o dank'as pro la afabl'a si'n'ten'o kaj la taŭg'a'j sugest'o'j de Micheline Sheehy Skeffington, nep'in'o de Franc'is kaj Hannah, kiu'j divers'manier'e riĉ'ig'is la artikol'o'n.

1. La Pask'a Ribel'o est'is klopod'o fal'ig'i la brit'a'n reg'ad'o'n en Irlando. Tem'is pri la unu'a epizod'o de la Irlanda Sen'de'pend'iĝ'a Milit'o.

4. Anekdot'e: ŝajn'as, ke ankaŭ James Connolly simpati'is al Esperant'o.

5. Tem'is pri Irish Volunteers, antaŭ'ul'o'j de Ir'a, Irlanda Respublik'an'a Arme'o aŭ Irish Republican Army, kre'ot'a en 1917. Si'a'flank'e, MacDonagh est'is ekzekut'it'a tuj post la Pask'a Ribel'o en 1916.

Nov'a'j detektiv'a'j aspir'o'j

Nov'a ingredienc'o

Du'obl'a atent'o'kapt'o

Pri kiu lud'o tem'as?

Lingv'a'j demand'o'j

Kuraĝ'a kre'o

Lod'e Van de Veld'e: Aspir'o'j – kronik'o de ne'anonc'it'a murd'o. Eld. Liber'a, Antverpeno, 2020. 242 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-0-244-26435-2.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Vizit'o al la histori'a urb'o Cork

Vid'ind'aĵ'o'j

Insul'o Fot'a

Urb'et'o Cobh

Rimark'o'j pri la ir'direkt'o de la univers'o

Murphy

Se erar'o ebl'as ...

Neces'a'j leĝ'o'j

Esperant'o, ĉu facil'a aŭ mal'facil'a: anstataŭ recenz'o

Ne hav'ebl'a de la Ret'butik'o de Fel sed de http://esperant'o-gramatik'o.salut'o'n.dk/esperant'o-gramatik'o-super'rigard'o/Esperant'o-gramatik'o%20inform'o'j/ kontraŭ 3,50 eŭr'o'j (plus send'o'kost'o'j).

La etiked'o far'iĝ'as inteligent'a

Mal'varm'o-ĉen'o

Profit'o por la medi'o

Modern'a lern'ej'o dev'as inkluziv'i ĉiu'j'n ge'lern'ant'o'j'n

Kajer'o pri integr'ad'o

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

La aŭtor'o de tiu ĉi tekst'o voĉ'leg'as si'a'n kontribu'o'n