Indekso de MONATO 2020

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2020. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn (interkrampajn) ligilojn, vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj. Se mankas la dekstra interkrampa ligilo, tiu teksto ankoraŭ ne aperis en la revuo.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2020 en la dosierformoj PDF, ePub kaj Mobipocket.

Aktuale

• Alexander SHLAFER: Ĉu silentigi opiniojn? (2020/01, p. 4)

Anoncetoj

• Krucvortenigmoj (2020/06, p. 27)
• Memormedalo (2020/02, p. 27)

Antaŭ 40 jaroj

• MGA: Astronaŭtinoj (2020/10, p. 8)
• MGA: ETA kontraŭ drogoj (2020/05, p. 22)
• Stefan Maul: Freŝaj fiŝoj (2020/06, p. 14)
• sm: GDR postulas pli multe (2020/12, p. 21)
• sm: Konkurso por grizuloj (2020/02, p. 23)
• G.R.: Kontraŭ glitglacio (2020/08-09, p. 17)
• Stefan Maul: Nur sen supersignoj? (2020/04, p. 9)
• RP: Permeso por motorcikloj (2020/12, p. 21)
• N.U.: Supren aŭ malsupren? (2020/11, p. 19)
• sm: TV el la universo (2020/01, p. 26)
• Stefan Maul: Unueco mankas (2020/03, p. 15)
• H.K.: Virga demokratio (2020/10, p. 8)

Arto

• Massimo RIPANI: TATARIO: Majstraĵoj en danĝero (2020/12, p. 20)
• LAST: JUVELOJ: Unika sono de sukceno (2020/03, p. 18)

Ekonomio

• Terry WATTS: ESEO: Ĉu oro estas mono? (2020/11, p. 17)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Japanoj ankoraŭ preferas pagi kontante (2020/04, p. 17)
• D-ino Paola TOSATO: ITALIO: La padova ekonomio dum la pasinta jarcento (2020/12, p. 16)
• Roland ROTSAERT: BELGIO: Nova koopera banko ricevis licencon (2020/04, p. 16)
• Evgeni GEORGIEV: POST-PANDEMIA PROGNOZO: Profunda recesio en orienta Eŭropo (2020/10, p. 16)
• Massimo RIPANI: RUSIO: Sekreta eksportado floras (2020/10, p. 18)
• Evgeni GEORGIEV: INTERNACIAJ FOIROJ: Viena Foiro baldaŭ centjara (2020/07, p. 13)

El mia vidpunkto

• Kalle KNIIVILä: Festo dum pesto en versio de Putin (2020/08-09, p. 5)
• Paŭl PEERAERTS: Ne ideala deontologio (2020/10, p. 5)

Enkonduko

• Stefan MAUL: Estimataj gelegantoj, (2020/01, p. 5)
• Paŭl PEERAERTS: Karaj legantoj, (2020/07, p. 4)

Eseoj

• Xavi ALCALDE: LITERATURO: Amkronikoj (2020/03, p. 21)
• Garbhan MACAOIDH: RETRORIGARDE: Apologio de Vita Mea (2020/04, p. 25)
• Bastien LACOUR: FRANCIO: Boati sur malaperinta maro (2020/12, p. 23)
• Francisko LORRAIN: KLIMATO: Inter dubo kaj kredo, ago! (2020/02, p. 22)
• Roland ROTSAERT: EKOLOGIA POLITIKO: Kie restas la verduloj? (2020/05, p. 21)
• Xavi ALCALDE: PANDEMIO: Kronvirusa distopio (2020/05, p. 19)
• Lu WUNSCH-ROLSHOVEN: LINGVISTIKO: La misfamigo de Esperanto fare de lingvistoj kaj aliaj sciencistoj (2020/08-09, p. 23)
• Klára ERTL: PEDOFILIO: Ni rompu la tabuon (2020/10, p. 24)
• ISIKAWA Takasi: AKTUALE: Pandemio, ekonomio kaj medio (2020/07, p. 15)
• Jiří PROšKOVEC: FILOZOFIO: Pri la universo, dio kaj religioj (2020/06, p. 25)

Historio

• Xavi ALCALDE: BIOGRAFIO: Akcidenta morto de esperantisto (2020/11, p. 20)
• Xavi ALCALDE: BIOGRAFIO: Aktivulo por la rajtoj de afrik-usonanoj (2020/04, p. 14)
• Xavi ALCALDE: BIOGRAFIO: Astronomio, pacismo kaj inismo (2020/03, p. 12)
• Paŭl PEERAERTS: ANTAŬ 40 JAROJ: Dek monatojn aĝa bebo gajnis juran batalon (2020/05, p. 13)
• Anatolij Ionesov: INTERVJUO: Samarkando estas la patrino de la mondo (2020/01, p. 12)

Hobio

• Walter KLAG: MONEROJ: Falsita kaj aŭtentika (2020/01, p. 26)
• Renate kaj Walter KLAG: NUMISMATIKO: Omaĝe al Julia Isbrücker (2020/07, p. 26)

Komputado

• Edmund GRIMLEY EVANS: INTERRETO: Skota Vikipedio (2020/11, p. 16)

Leteroj

• Pierre GROLLEMUND: Afabla akcepto (2020/01, p. 4)
• Paŭl PEERAERTS: Bankoj en Belgio (2020/01, p. 4)
• Agnes Geelen: Dankon, grafikistoj! (2020/12, p. 4)
• Renée TRIOLLE: Dio, seksumado kaj Esperanto (2020/12, p. 4)
• Petro DESMET': Elekto inter tro kaj maltro (2020/08-09, p. 4)
• Alexander GOFEN: Farso (2020/06, p. 4)
• Pierre GROLLEMUND: Ĝojiga artikolo (2020/06, p. 4)
• Pierre GROLLEMUND: Granda klopodo por boneta rezulto (2020/08-09, p. 4)
• Nikolao GUDSKOV: Klimat-skeptikulo (1) (2020/02, p. 4)
• Brian MOON: Klimat-skeptikulo (2) (2020/02, p. 4)
• Brian MOON: Klimat-skeptikulo (3) (2020/03, p. 4)
• Ward KUSTERS: Klimat-skeptikulo (4) (2020/03, p. 4)
• Ward KUSTERS: Klimat-skeptikulo (5) (2020/03, p. 4)
• Brian MOON: Kontraŭ plurlingva nomaro (2020/04, p. 4)
• Martin L. PURDY: La misfamigo de Esperanto (2020/10, p. 4)
• Honoré SEBUHORO: La pandemio kaj ni (2020/06, p. 4)
• Frieder WEIGOLD: Ni mem estas respondecaj (2020/10, p. 4)
• Julius HAUSER: Pandemiaj geedziĝoj (2020/12, p. 4)
• Julius HAUSER: Papera versio (2020/04, p. 4)
• Johan VAN EENOO: Prifierinda (2020/06, p. 4)
• Rafael D. HERNáNDEZ: Profesia laboro (2020/08-09, p. 4)
• KIMURA Goro C.: Racio kaj spiriteco povas kunekzisti (2020/10, p. 4)
• Garbhan MAC AOIDH: Rifuzo skribi la veron (2020/12, p. 24)
• Trevor STEELE: Ŝajna klimata ŝanĝiĝo klarigita (2020/03, p. 4)
• Bardhyl SELIMI: Sincera sinprezento (2020/08-09, p. 4)
• Roland ROTSAERT: Specialista esploro bezonata (2020/12, p. 4)
• Bardhyl SELIMI: Tertremo kaj solidareco (2020/04, p. 4)

Libroj

• Renato CORSETTI: Batalo kontraŭ la indiferento (recenzo pri Sen laco por paco Vivo kaj verko de Bertha von Suttner de Petr Chrdle) (2020/03, p. 24)
• Alexander SHLAFER: Ĉarma antikva musido (recenzo pri Adelfjo Musdetektivo de Claudia-Maria Behling) (2020/02, p. 25)
• Fernando PITA: Dekantado kaj maturigo (recenzo pri Ne serĉu la murdiston! de Julian Modest) (2020/10, p. 20)
• Gerrit BERVELING: Fascina verko, kiu stimulos diskutadon (recenzo pri La Konflikto de la Epokoj de Edwin de Kock) (2020/04, p. 19)
• Emmanuel VILLALTA: Instigo al konfliktaj pensoj (recenzo pri Mi stelojn jungis al revado de Mikaelo Bronŝtejn) (2020/01, p. 20)
• Carlo MINNAJA: Inter sonĝoj kaj realo (recenzo pri Ĉasisto de sonĝoj de Julian Modest) (2020/07, p. 24)
• Nikolao GUDSKOV: La nekredebla aventuro de la misio Moresten' aŭ kiel oni evitis mondmiliton en 1914 de Eric Coffinet) (2020/08-09, p. 31)
• Anna kaj Mati PENTUS: La hungara ne estas facila (recenzo pri Hungara lingvo: gramatiko per esperantaj okuloj de Marc Vanden Bempt) (2020/10, p. 19)
• Alexander SHLAFER: La nepoj vin benos! (recenzo pri Doctor Esperanto and the Language of Hope de Mara Rockliff) (2020/03, p. 26)
• Gerrit BERVELING: Leginda romano pri la ekesto de Kristanismo (recenzo pri Paulus fondinto de Trevor Steele) (2020/11, p. 24)
• Gerrit BERVELING: Mirinda apoteozo (recenzo pri La fotoalbumo fermiĝas de Trevor Steele) (2020/02, p. 24)
• Probal DASGUPTA: Pentri majestan solulon (recenzo pri Kvin kverkoj kaj la sekvo de Christian Declerck) (2020/11, p. 25)
• Renato CORSETTI: Plia ekzota religio en Brazilo (recenzo pri Kunpatroj kaj kunpatrinoj Sep rakontoj de eŝuoj kaj pomboĝiroj de Ademir Barbosa Junior) (2020/07, p. 25)
• Paŭl PEERAERTS: Pri Esperanto kaj seksludiloj (recenzo pri La Amo-rado de Bobbie Wilmina) (2020/01, p. 25)
• Renato CORSETTI: Provo detrui la mitojn (recenzo pri Vortaro de la mitoj kaj mitologioj de André Cherpillod) (2020/05, p. 25)
• Stanislavo BELOV: R.U.R. de Karel Čapek: kio estas amo? (recenzo pri R.U.R. Rossumaj Universalaj Robotoj de Karel Čapek) (2020/01, p. 22)
• Fernando PITA: Resonanta kaj labirinta poetino dulingva (recenzo pri Chien de Feu / Fajra hundo de Marie-France Conde Rey) (2020/05, p. 23)
• Carlo MINNAJA: Stranga verko pri (preskaŭ) vera historio (recenzo pri La nekredebla aventuro de la misio Moresten' aŭ kiel oni evitis mondmiliton en 1914 de Eric Coffinet) (2020/08-09, p. 30)
• Xavi ALCALDE: Tiam kaj nun (recenzo pri La Hobito aŭ tien kaj reen de John Ronald Reuel Tolkien) (2020/01, p. 24)

Lingvo

• Massimo RIPANI: AKTUALE: Balotoj kaj lingvaj rajtoj en Rusio (2020/04, p. 12)
• Garbhan MACAOIDH: OPINIO: Ĉu lingvo influas la melodion de kantoj? (2020/05, p. 16)
• Cristina CASELLA: ITALIO: Datrevenoj: naskiĝo kaj morto de granda itala verkisto (2020/07, p. 23)
• Mikael KOROTKOV: SKRIBSISTEMOJ: Interesaj paralelismoj inter alfabetoj (2020/08-09, p. 28)
• Alex MIKISHEV: AKTUALE: La angla ... sed kiu angla? (2020/11, p. 15)
• Massimo RIPANI: INTERVJUO: La oseta lingvo en Rusio (2020/10, p. 22)
• Sidney Carlos PRAxEDES: BRAZILO: Ne eblas festi la jaron de indiĝenaj lingvoj (2020/01, p. 17)
• pp: AKTUALE: Virusa konfuzo (2020/05, p. 15)

Literaturo

• Julian MODEST: RAKONTO: La lupino (2020/02, p. 14)
• Laure PATAS D'ILLIERS: NOVELO: Reveno al Kilbirnmuir (2020/03, p. 19)

Medio

• Massimo RIPANI: SIBERIO: Arkto brulas (2020/08-09, p. 21)
• Paŭl PEERAERTS: BELGIO: Fosilio de la Tago (2020/02, p. 21)
• Marko Gallardo: FRANCIO: Gejunuloj lernas pri la aerkvalito (2020/12, p. 22)
• Paŭl PEERAERTS: UNUIĜINTAJ NACIOJ: Gento honorita (2020/02, p. 17)
• Claudia HAMELBECK: KLIMATO: Germanio subtenu ankaŭ la aliajn (2020/03, p. 16)
• Evgeni GEORGIEV: AŬSTRIO: Glaciejoj plu degelas (2020/08-09, p. 20)
• Marko GALLARDO: OPINIO: Kial esti ekologiisto? (2020/01, p. 18)
• Werner FUß: REAGO: La amikoj pravas, ne la klimat-skeptikulo (2020/02, p. 18)
• Syauqi STYA LACKSANA: INDONEZIO: Mortiga plasto (2020/06, p. 21)
• pp: Pardonpeto (2020/04, p. 18)
• pp: Rubokuro (2020/01, p. 19)
• Yinhua CHUANG: FILMOJ: Tajvana nigra urso venas (2020/04, p. 18)
• Janusz SULZYCKI: EKOLOGIO: Valoro de ĉiu birda nesto (2020/06, p. 22)

Moderna vivo

• LAST: LITOVIO: Ĉampano por infanoj: ne! (2020/01, p. 10)
• Massimo RIPANI: RUSIO: Celebro de datreveno (2020/10, p. 13)
• Alexander MIKISHEV: USONO: Ĉu forgesi la historion? (2020/08-09, p. 10)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Ĉu forgesita diplomato? (2020/11, p. 7)
• Alexander MIKISHEV: USONO: Ĉu ni perdos Yale? (2020/10, p. 12)
• Alexander MIKISHEV: USONO: Ĉu vi volas adopti delfenon? (2020/12, p. 12)
• Julius HAUSER: VESPERTOJ: De legendoj al vero (2020/07, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Detruita malnova konstruaĵo (2020/07, p. 12)
• Zep ARMENTANO kaj Ferriol MACIP: KATALUNIO: Drako alportas rakontojn al infanoj (2020/06, p. 15)
• Julius HAUSER: SOCIO: Eksilentis reĝisoro kaj aktoro (2020/12, p. 13)
• Alberto GARCíA FUMERO: INVENTEMO: Enmanigu tion al kubano! (2020/07, p. 7)
• Alexander MIKISHEV: USONO: Ferioj dum pandemio (2020/12, p. 15)
• LAST: SOCIO: Gastamaj, sed malĝojaj litovoj (2020/02, p. 10)
• Roberto PIGRO: KIPRO: Granda mobiliziĝo post la eksplodego en Libano (2020/11, p. 13)
• LAST: BALTIO: Homĉene por Belorusio (2020/11, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: SOCIO: Inter konfliktaj gepatroj (2020/06, p. 14)
• Xavi ALCALDE: KRIMADO: Justeco por Pedro (2020/02, p. 12)
• Julius HAUSER: ABELBREDADO: Kolapso de kolonioj (2020/10, p. 10)
• Ariadna GARCíA GUTIéRREZ: KUBO: Konsultlibro por hispanlingvanoj (2020/05, p. 11)
• Paŭl PEERAERTS: JURO: Kulpis la rafaneto (2020/01, p. 9)
• Alexander MIKISHEV: USONO: Laborperspektivo (2020/12, p. 15)
• Xavi ALCALDE: TELEVIDSERIOJ: La hispana Pablo Escobar (2020/08-09, p. 11)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Longvivado, ĉu beno aŭ sufero? (2020/05, p. 9)
• Julius HAUSER: DATREVENO: Majstro de realisma rakontado (2020/04, p. 8)
• ISIKAWA Takasi: SPORTO: Malbenitaj kaj prokrastitaj olimpiaj ludoj (2020/06, p. 11)
• Marc VANDEN BEMPT: BELGIO: Miliono da eŭroj por Loveno (2020/11, p. 9)
• LAST: LITOVIO: Miriga kreemo (2020/08-09, p. 8)
• Roland ROTSAERT: INTERRETO: Multaj flandroj neniam uzis Interreton (2020/07, p. 5)
• Anatolij IONESOV: INTERVJUO: Muziko helpas mondvojaĝi (2020/06, p. 8)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Nova cirkonstanco, malnova amuleto (2020/08-09, p. 14)
• Evgeni GEORGIEV: RIFUĜINTOJ: Nova pinta kvanto (2020/10, p. 14)
• Alexander MIKISHEV: USONO: Nova projekto Manhattan (2020/10, p. 9)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Pandemia poŝtmarko (2020/11, p. 14)
• Alexander MIKISHEV: USONO: Pandemio kaj Interreto (2020/08-09, p. 15)
• Alexander MIKISHEV: USONO: Pandemio kaj universitatoj (2020/11, p. 10)
• red.: Pardonpeto (2020/08-09, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Policanino murdis sian familion (2020/10, p. 13)
• Renate kaj Walter KLAG: TRAFIKO: Rektaj trajnoj inter Vieno kaj Bruselo (2020/05, p. 12)
• Julius HAUSER: SOCIO: Silentas la ora voĉo (2020/01, p. 8)
• Mireille GROSJEAN: INTERVJUO: Strigo, ĉu nova pacsimbolo? (2020/01, p. 11)
• Gunnar GÄLLMO: KONFLIKTO: Sveda PEN kaj la ĉina registaro (2020/02, p. 11)
• XU Jinming: ĈINIO: Trihejmaj virinoj
• Françoise ZAWADI: SOCIO: Virinoj: kontraŭ militoj kaj torturoj (2020/05, p. 10)

Monato sin prezentas

• Alberto García Fumero (2020/02, p. 5)
• Andrej Peĉënkin (2020/02, p. 5)
• Brian Moon (2020/05, p. 4)
• Claude Nourmont (2020/05, p. 4)
• Ferriol Macip (Farri) (2020/04, p. 5)
• Manolo Parra (2020/03, p. 5)
• Norberto Díaz Guevara (2020/01, p. 6)
• Paŭl Peeraerts (2020/08-09, p. 34)
• Rob Moerbeek (2020/03, p. 5)
• Trevor Steele (2020/01, p. 6)
• Zep Armentano (2020/04, p. 5)

Muziko

• Lode VAN DE VELDE: Multtalenta Milhomem (recenzo pri Kien vi iros? de Rafael Milhomem) (2020/06, p. 24)
• Lode VAN DE VELDE: Tre talenta muzikisto (recenzo pri Nenifar' de Gijom' Armide) (2020/03, p. 23)

Novaĵetoj

• RR: Eŭropa Jaro de Fervojoj (2020/08-09, p. 6)
• RR: Unueca eŭropa pagsistemo en 2022? (2020/10, p. 16)

Politiko

• Garbhan MACAOIDH: LINGVA PROBLEMO: Alia danĝera lingvo: la gaela (2020/08-09, p. 7)
• Trevor STEELE: OPINIO: Aŭstralio: Ĉu ĉiam strategia dependeco? (2020/12, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Ĉu Ĉeĥio malagnoskos sendependecon de Kosovo? (2020/01, p. 7)
• Dan MAxWELL: USONO: Ĉu prezidento Trump estos eksigita? (2020/02, p. 6)
• Gunnar GÄLLMO: SVEDIO: Demarŝo kontraŭ enmigrado (2020/05, p. 7)
• Massimo RIPANI: INTERNACIA KUNLABORO: Esperoj pri paco en Kaŝmiro (2020/11, p. 4)
• ISIKAWA Takasi: OPINIO: Fuĝis la komandanto (2020/11, p. 5)
• Julius HAUSER: EŬROPO: Grava rolo por slovaka diplomato (2020/06, p. 7)
• Massimo RIPANI: ORIENTA EŬROPO: Kia estonteco por Rusio kaj Pollando? (2020/08-09, p. 6)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Kiel mi transvivis en la komunisma infero (2021/12, p. 5)
• Alparuh PELEM: RUSIO: Konstituciaj amendoj kaj naciaj minoritatoj (2020/10, p. 7)
• Garbhan MACAOIDH: NORD-IRLANDO: La nord-irlanda asembleo finfine rekunvenos (2020/03, p. 6)
• Garbhan MACAOIDH: OPINIO: Naciaj elektoj: ĉu la fino de la Unuiĝinta Regno? (2020/02, p. 9)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Neantaŭvidebla sed poreŭropa ĉefministro (2020/05, p. 5)
• Dan MAxWELL: USONO: Prezidentaj kandidatoj de usonaj partioj (2020/06, p. 6)
• Massimo RIPANI: RUSIO: Referendumo (2020/10, p. 6)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: KUBO: Rusia ĉefministro denove vizitis Kubon (2020/02, p. 8)
• Marteno ECOTT: SVISLANDO: Toleremo gajnas (2020/04, p. 6)

Scienco

• Julius HAUSER: BIOLOGIO: Afrika porka pesto disvastiĝas (2020/11, p. 22)
• Julius HAUSER: ORNITOLOGIO: Ankaŭ marbirdoj sagacas (2020/04, p. 11)
• Paulo Sérgio VIANA: MEDICINO: Anksio vere malsanigas (2020/07, p. 22)
• Cristina CASELLA: AKTUALE: Blua energio ĉiam pli ekspluateblas (2020/08-09, p. 18)
• Cristina CASELLA: ITALIO: Eta scienca bulteno el la itala duoninsulo (2020/04, p. 10)
• Julius HAUSER: RAPORTOJ: Eŭropaj arboj pli kaj pli endanĝerigitaj (2020/03, p. 14)
• Massimo RIPANI: RUSIO: Grava akcidento ĉe la arkta cirklo (2020/08-09, p. 16)
• Roberto PIGRO: KOVIM-19: Itala sciencisto pri la pandemio (1) (2020/06, p. 16)
• Roberto PIGRO: KOVIM-19: Itala sciencisto pri la pandemio (2) (2020/07, p. 17)
• Julius HAUSER: ZOOLOGIO: Krustulo malkovrita (p)lastatempe (2020/05, p. 18)
• Cristina CASELLA: SANO: Limigi infektadon per renovigeblaj energifontoj (2020/06, p. 20)
• Julius HAUSER: BIOLOGIO: Malkovro de ... Dumbo en oceanaj abismoj (2020/08-09, p. 19)
• Cristina CASELLA: MEDICINO: Nova retina protezo donas esperon (2020/11, p. 23)
• Massimo RIPANI: KRONVIRUSO: Rusa vakcino baldaŭ haveblos

Spirita vivo

• Alberto GARCíA FUMERO: KRISTANISMO: Krio de la tero kaj la malriĉuloj (2020/03, p. 8)
• Isikawa TAKASI: KRISTANISMO: Papo Francisko vizitis Japanion (2020/03, p. 10)

Ŝerco kaj satiro

• Revenas ŝerco kaj satiro (2020/03, p. 22)
• István ERTL: Spritaj splitoj kaj preskeraroj (2020/03, p. 22)
• István ERTL: Spritaj splitoj kaj preskeraroj (2020/06, p. 23)
• István ERTL: Spritaj splitoj kaj preskeraroj (2020/08-09, p. 33)
• István ERTL: Spritaj splitoj kaj preskeraroj (2020/11, p. 26)

Turismo

• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Galway: Eŭropa ĉefurbo de kulturo 2020 (2020/01, p. 15)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Vizitinda kuracloko (2020/08-09, p. 22)

Memor'medal'o

La LKK por la 105a Universal'a Kongres'o de Esperant'o en Montreal'o vol'us pres'i memor'medal'o'n de la UK. Tamen, por ke ni ne far'u mal'profit'o'n, ni dev'as pli mal'pli sci'i antaŭ'e kiom da medal'o'j ni kred'ebl'e pov'os vend'i. Se vi interes'iĝ'as pri aĉet'ad'o de tia medal'o, bv, send'i mesaĝ'o'n al Garry Evans, kas'ist'o de la LKK: garryoevans@gmail.com. Ne est'os dev'ig'e aĉet'i medal'o'n, sed vi'a mesaĝ'o don'os al ni pli preciz'a'n ide'o'n pri kiom da medal'o'j vend'iĝ'os. La medal'o est'os el polita arĝent'it'a bronz'o, kun diametr'o de 38 mm, kaj aspekt'os kiel la ĉi-afiŝ'it'a'j desegn'aĵ'o'j. Po ekzempler'o kost'os 60 kanadajn dolar'o'j'n (aŭ 45 uson'a'j'n dolar'o'j'n, aŭ 42 eŭr'o'j'n) inkluziv'e luks'a'n skatol'et'o'n, plus poŝt'a'j kost'o'j (sed sen tia'j kost'o'j se vi kolekt'os la medal'o'n dum la UK). Vi eventual'e pov'os pag'i per'e de Paypal aŭ al ni'a UEA kont'o.

Tiam kaj nun

Mi leg'is hispan'e La Hobito kiel infan'o, preskaŭ adolesk'ant'o. Tiam mi kutim'is leg'i dek'o'n da libr'o'j semajn'e, kaj hispan'e, kaj katalun'e. Sed La Hobito apart'e impres'is mi'n. Fakt'e, el la cent'o'j da libr'o'j leg'it'a'j tiu'temp'e, mi ne plu memor'as grand'a'n pli'mult'o'n, sed pri La Hobito mi ĉiam memor'is. Ĝi kompar'ebl'as, ebl'e, nur al La Sen'ĉes'a Rakont'o de Michael End'e (1979). Tio est'is aventur'o, pri kiu mi kutim'is sonĝ'i. Mi admir'is la rol'ant'o'j'n, la pri'skrib'o'j'n, la manĝ'aĵ'o'j'n, la batal'o'j'n ...

Kiam mi est'is jam plen'kresk'ul'o, aper'is kin'o'film'o laŭ tiu libr'o, sed mi rifuz'is spekt'i ĝi'n. Mi cert'is, ke ĝi el'rev'ig'us mi'n kaj for'pren'us de mi tio'n, kio'n mi plej'e ŝat'is en la libr'o: ĝi'a'n imag'ig'a'n kapabl'o'n. Kaj io simil'a okaz'is kun la Mastr'o de l' Ring'o'j –, kaj pri la libr'o, kaj pri la film'o'j. Tamen La Hobito ĉiam rest'is la unu'a juvel'et'o, kiu mal'ferm'is al mi fantazi'a'n mond'o'n, kiu ia'manier'e instig'is mi'n sen'ĉes'e leg'ad'i.

En 2011 mi serioz'e ek'lern'is Esperant'o'n. Kaj du jar'o'j'n post'e mi kuraĝ'is inter'konsent'i kun MONATO por recenz'i la Esperant'a'n versi'o'n de La Hobito. Ricev'int'e mi'a'n paper'a'n ekzempler'o'n, mi tuj ek'leg'is ĝi'n. Tamen mi ne kapabl'is fin'i ĝi'n. Mi trov'is ĝi'n mal'facil'a leg'aĵ'o kaj decid'is atend'i ĝis mi'a lingv'o-nivel'o pli'bon'iĝ'os.

En 2015 la redakci'a sekretari'o de MONATO kontakt'is mi'n, demand'ant'e pri la recenz'o. Mi promes'is send'i ĝi'n antaŭ la fin'o de la jar'o. Tiam mi de'nov'e ek'leg'is ĝi'n ... kaj de'nov'e ne kapabl'is fin'i ĝi'n. Ĉi-foj'e mi ne cert'is, ĉu la problem'o est'as mi'a lingv'o-kapabl'o. Mi jam leg'is sufiĉ'e kompleks'a'j'n tekst'o'j'n en la inter'naci'a lingv'o, kaj eĉ verk'is ese'et'o'n pri Esperant'o kaj pac'ism'o. Sed Tie'n kaj Re'e'n ankoraŭ defi'is mi'n. Ĉu la Esperant'a traduk'o ne sukces'is vek'i en mi la sam'a'j'n sent'o'j'n, kiel la hispan'a? Ĉu mi ne plu am'is ĝi'n, ĉar mi ne plu est'is tiu impres'ebl'a infan'o?

Inter'temp'e mi'a'j ŝat'o'j pri leg'aĵ'o'j drast'e ŝanĝ'iĝ'is. Mi daŭr'e leg'as kaj leg'ad'as, abund'e kaj divers'e, sed fikci'aĵ'o'j est'as escept'o'j. De mult'a'j jar'o'j mi al'kutim'iĝ'is al ese'o'j. Ankaŭ al ili'a verk'ad'o. Ankaŭ al ili'a recenz'ad'o. Ekzempl'e, mi leg'is kaj ĝu'is en la ital'a la ese'ar'o'n Tolkien l'esperant'ist'a, – Prim'a dell'arrivo di Bilbo Baggins (Tolkien esperant'ist'o, – Antaŭ la al'ven'o de Bilbo Baginzo). Mi eĉ komenc'is recenz'i ĝi'n, pens'ant'e pri est'ont'a propon'o al MONATO, ver'ŝajn'e, pro ia kulp'o-sent'o mi'a'flank'e. Iel ajn, mi neniam fin'is tiu'n ese'a'n recenz'o'n. Sed almenaŭ mi hav'is nov'a'n instig'o'n por al'front'i la Esperant'a'n Hobiton. Ĉi-foj'e mi sufiĉ'e rapid'e leg'is (kaj ŝat'is) ĝi'n ... sed ne ĝu'is ĝi'n tiom, kiom en mi'a infan'ec'o. Ebl'e tio normal'as, sed ankaŭ mal'facil'ig'as eventual'a'n recenz'o'n.

Kaj ni al'ven'as al la nun'temp'o. En maj'o 2019 de'nov'e la redakci'a sekretari'o de MONATO atent'ig'is mi'n pri tio, ke mi neniam liver'is la promes'it'a'n tekst'o'n pri la Hobito. Kio'n mi pov'as dir'i? Li tut'e prav'is. Do ek al labor'o! Ĉu problem'o'j? Nu, plur'a'j. Unu'e, mi neniam recenz'is fikci'aĵ'o'j'n. Du'e, mi kutim'is recenz'i libr'o'j'n, kiu'j'n mi am'eg'as (ekzempl'e, La Danĝer'a Lingv'o aŭ Esperant'o and Its Rivals), kaj tiu ĉi ne est'as en la sam'a nivel'o, malgraŭ tio, ke mi ne pov'as cert'i pri la kial'o. Kaj tri'e, mi ne ver'e kapabl'as taks'i la traduk'a'n kvalit'o'n de esperant'ig'o, kvankam mi dir'us, ke la lingv'aĵ'o de Tie'n kaj Re'e'n bon'e flu'as, sed ne en'hav'as la sam'a'j'n nuanc'o'j'n, kiu'j'n mi trov'is en la hispan'a el'don'o. Tamen kiu mi est'as, ke mi aŭdac'as kritik'i hom'o'j'n mult'e pli kompetent'a'j'n ol mi, kiel la esperant'ig'int'o'j Christopher J. Gledhill kaj William Auld (poezi'o), aŭ la prov'leg'int'o'j Wolfgang Kirschstein kaj Halina Gorecka?

Konklud'e, mi pov'as nur rekomend'i tiu'n ĉi libr'o'n en iu ajn lingv'o al leg'ant'o'j de iu ajn aĝ'o, esperant'e, ke ĝi impres'os ili'n sam'e kiel ĝi impres'is mi'n antaŭ preskaŭ 30 jar'o'j. Krom'e, mi rekomend'as ankaŭ la menci'it'a'n ese'ar'o'n (ekzist'as versi'o'j en ali'a'j lingv'o'j, almenaŭ en la angl'a), kaj emfaz'as, ke ni'a mov'ad'o dev'us pli fier'i pri tio, ke gigant'a verk'ist'o kiel Tolkien (iam) est'is esperant'ist'o. Tial li aparten'as al la soci'a histori'o de Esperant'o.

John Ronald Reuel Tolkien: La Hobito aŭ tie'n kaj re'e'n. El la angl'a traduk'is William Auld (poem'o'j) kaj Christopher J. Gledhill (proz'a part'o). Eld. Sezon'o'j, Kaliningrado, s.j. 224 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a.

La hungar'a ne est'as facil'a

Marc Vand'e'n Bempt verk'is ĉi tiu'n grand'format'a'n man'libr'o'n pri la hungar'a gramatik'o en la sam'a manier'o, kiel antaŭ dek jar'o'j pri la litova (Marc Vand'e'n Bempt Litova lingv'o per Esperant'o-okul'o'j, 2005). Unu post unu, ĉiu'j aspekt'o'j de la gramatik'o est'as traktat'a'j metod'e kaj detal'e.

Ĉi tiu libr'o ne est'as lern'o'libr'o, ĝi ne konsist'as el lecion'o'j kun tekst'o'j kaj ekzerc'o'j. Ĝi est'as iu'spec'a man'libr'o, bon'a help'il'o por instru'ist'o'j de la hungar'a. Ni imag'as, ke korekt'ant'e erar'o'j'n de lern'ant'o'j instru'ist'o oft'e pov'os dir'i: „Rigard'u tiu'n kaj tiu'n paĝ'o'n en la gramatik'o de Marc Vand'e'n Bempt.” Ŝajn'e por tio la man'libr'o taŭg'as pli bon'e ol por mem'lern'ad'o.

Kompakt'a'j tabel'o'j

Kelk'a'j inform'o'j pov'as facil'e est'i prezent'it'a'j kompakt'e. Ekzempl'e, sur paĝ'o 9 ni leg'as, ke la hungar'a'n liter'kombin'o'n „cs” oni prononc'as kiel „ĉ”, „ly” kiel „j”, „s” kiel „ŝ”, „sz” kiel „s”, „zs” kiel „ĵ”, „dz” kiel „dz”, „dzs” kiel „dĵ”, „gy” kiel „dj”, „ny” kiel „nj”, „ty” kiel „tj” (ĉiu'j kvazaŭ unu'son'e).

Sur paĝ'o 13 ni lern'as, ke por elekt'i ĝust'a'j'n fin'aĵ'o'j'n la hungar'a vokal'harmoni'o disting'as tri klas'o'j'n de vokal'o'j: „a”, „á”, „o”, „ó”, „u”, „ú” est'as mal'alt'a'j vokal'o'j; „e”, „é”, „i”, „í” est'as ne'rond'a'j alt'a'j vokal'o'j; „ö”, „ő”, „ü”, „ű” est'as rond'a'j alt'a'j vokal'o'j. La aŭtor'o atent'ig'as, ke la strek'et'o'j „ne sign'as akcent'o'n aŭ emfaz'o'n, sed la long'ec'o'n de la vokal'o'j”.

La man'libr'o en'hav'as plur'a'j'n util'a'j'n tabel'o'j'n. Ekzempl'e, la uz'ad'o de la difin'a kaj ne'difin'a konjugaci'o'j est'as tre bon'e klar'ig'it'a kaj al'don'e konciz'e prezent'it'a per super'rigard'a tabel'o kun 42 ĉel'o'j (sur paĝ'o 65). Pri konjugaci'it'a'j verb'o'j Marc Vand'e'n Bempt don'as klar'a'n skem'o'n. (Est'us tre util'e hav'i simil'a'n super'rigard'a'n skem'o'n ankaŭ pri substantiv'o'j.)

Long'a'j list'o'j

Tamen, bedaŭr'ind'e, ne ĉiu'j inform'o'j pov'as est'i prezent'it'a'j dens'e. Grand'a'n part'o'n de la libr'o plen'ig'as ne kompakt'a'j tabel'o'j, sed long'a'j list'o'j. Ekzempl'e, ne'regul'a'j verb'o'konjugaci'o'j okup'as 25 paĝ'o'j'n, kaj list'o'j de vort'deriv'a'j prefiks'o'j kaj sufiks'o'j okup'as 23 paĝ'o'j'n.

50 paĝ'o'j'n plen'ig'as tem'a'j vort'list'o'j, ekzempl'e, pri kemi'o, geografi'o, ekonomi'o, veter'o, plant'o'j kaj best'o'j, san'o, manĝ'ad'o, emoci'o'j, sens'o'j, trafik'o ktp. Trov'iĝ'as ankaŭ apart'a list'et'o kun vort'o'j simil'a'j al esperant'a'j (kun atent'ig'o, ke „la akcent'o ankaŭ ĉe inter'naci'a'j radik'o'j en la hungar'a sen'escept'e frap'as la unu'a'n silab'o'n”), ekzempl'e „abszolúte”, „album”, „aszfalt”, „autentikus”, „fantázia”, „kolbász”, „kontakt'us”, „szalámi”, „szituáció”.

Fin'e de la libr'o trov'iĝ'as tre util'a alfabet'a vort'ar'et'o, kiu en'hav'as ĉiu'j'n vort'o'j'n el la tabel'o'j tra la libr'o, sed al'don'e ankaŭ 2000 plej oft'e uz'at'a'j'n vort'o'j'n de la hungar'a.

Ni dezir'us dir'i, ke la man'libr'o est'as liber'a de tajp'erar'o'j, sed, bedaŭr'ind'e, tio ne est'as real'o; ni trov'is relativ'e mult'e da ili en la Esperant'a tekst'o. Sed tio ne mal'grand'ig'as la util'o'n, kaj ni ver'e ĝoj'as, ke inter esperant'lingv'a'j lingv'ist'ik'a'j libr'o'j nun est'as libr'o pri la hungar'a.

Marc Vand'e'n Bempt: Hungar'a lingv'o: gramatik'o per esperant'a'j okul'o'j. Eld. Fel, 2015. 314 paĝ'o'j, glu'e bind'it'a. ISBN 978-90-77066-53-9.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Et'a scienc'a bulten'o el la ital'a du'on'insul'o

En la jen'a artikol'o, ni mal'long'e trakt'as tri rimark'ind'a'j'n scienc'a'j'n projekt'o'j'n, en kiu'j last'a'temp'e part'o'pren'is ital'a'j fak'ul'o'j aŭ scienc'a'j institut'o'j.

Cerebr'a form'o kaj hom'a person'ec'o

Inter'naci'a esplor'ist'ar'o, en kiu an'as ankaŭ la ital'a scienc'ist'o Luca Passamonti [luk'a pasamonti], dung'it'o ĉe la Institut'o pri Bio-Bild'o'j kaj Molekul'a Fiziologi'o (Ibfm-Cnr), analiz'is la rezult'o'j'n de pli ol 500 magnet'a'j nukle'a'j resonanc'o'j efektiv'ig'it'a'j ĉe san'a'j individu'o'j. La aĝ'o de la pri'stud'at'o'j est'is inter 22 kaj 36 jar'o'j. La team'o ekzamen'is la anatomi'a'j'n mal'sam'o'j'n inter ili'a'j respektiv'a'j korteks'o'j (kon'at'a'j ankaŭ kiel cerebr'a'j kortik'o'j). Laŭ la aŭtor'o'j de la ne'kutim'a esplor'o, ja ebl'as hipotez'i strikt'a'n lig'it'ec'o'n inter la form'o de ies cerebr'o kaj ties person'ec'o.

Kogn'a difekt'iĝ'o mal'rapid'ig'ebl'as

Al'don'e: fakt'o est'as, ke milion'o da ital'a'j mal'jun'ul'o'j spert'as kogn'a'n mank'o'n aŭ iu'n form'o'n de senil'a demenc'o, ekzempl'e la mal'san'o'n de Alzheimer. Pro tio, ke ankoraŭ ne ekzist'as kurac'il'o'j kontraŭ ĝi, grav'as laŭ'ebl'e mal'rapid'ig'i la – ĉiu'okaz'e iam okaz'ont'a'n – mens'a'n difekt'iĝ'o'n ek'de la unu'a'j faz'o'j de la mal'san'o. Scienc'ist'o'j el la Institut'o pri Neŭr'o'scienc'o'j (In-Cnr) kaj el tiu pri Klinik'a Fiziologi'o (Ifc-Cnr), kun sid'ej'o en Piz'o, okup'iĝ'is pri la afer'o kaj konstat'is mal'pli rapid'a'n evolu'o'n de la mal'san'o kaj esper'ig'a'n pli'bon'iĝ'o'n de la ĝeneral'a kogn'a stat'o kaj de la cerebr'a funkci'ad'o ĉe hom'o'j, kiu'j komenc'e de la esplor'o montr'is mal'fort'a'n kogn'a'n damaĝ'o'n.

Plur'jar'mil'a glaci'o

Fin'e, kadr'e de grav'a mond'skal'a iniciat'o, kiu'n part'o'pren'as la ital'a Institut'o pri la Dinamik'o de Medi'o-Proced'o'j (Idpa-Cnr), est'is mal'kovr'it'e, ke la plej profund'a kaj antikv'a glaci'o ĉe'est'a sur la mont'o Ortles est'iĝ'is ĝust'e antaŭ 7000 jar'o'j. Per'e de la glaci'a'j tavol'o'j ekstrakt'it'a'j, oni nun klopod'os kontrol'i, kiu'manier'e la medi'a'j ŝanĝ'o'j okaz'ant'a'j en apart'a region'o inter'ag'as kun la ĝeneral'a'j klimat'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j de la planed'o.

Balot'o'j kaj lingv'a'j rajt'o'j en Rusio

Dmitrij Jevsejev est'as ĵurnal'ist'o, kiu interes'iĝ'as pri lingv'a'j rajt'o'j en Rusio, precip'e rilat'e la politik'a'n aspekt'o'n. Li konsent'is respond'i kelk'a'j'n demand'o'j'n de MONATO, kio ebl'ig'as pli'bon'ig'i la kompren'o'n de kompleks'a lingv'a situaci'o, kia est'as tiu de Rusio.

MONATO: Ĉu vi pov'as prezent'i la struktur'o'n de Rusia Federaci'o? Kiu'j est'as ĝi'a'j oficial'a'j lingv'o'j?

Jevsejev: Laŭ la konstituci'o, Rusia Federaci'o divid'iĝ'as en 89 federaci'a'j'n „subjekt'o'j'n” (kelk'foj'e nom'at'a'j'n „region'o'j”), el kiu'j 22 est'as respublik'o'j, 9 teritori'o'j, 46 provinc'o'j, 3 urb'o'j de federaci'a grav'ec'o, 1 aŭtonom'a provinc'o kaj 4 aŭtonom'a'j distrikt'o'j. Ŝanĝ'o'j al la konstituci'o okaz'is post la al'ir'o de la respublik'o Krimeo, okaz'int'a en 2014.

Ekzist'as tri tip'o'j de „subjekt'o'j” laŭ la etn'a princip'o: la respublik'o'j, kiu'j formal'e hav'as si'a'n propr'a'n ŝtat'ec'o'n, la aŭtonom'a'j region'o'j kaj la aŭtonom'a'j distrikt'o'j. La oficial'a lingv'o de la federaci'o en la tut'a teritori'o, laŭ artikol'o 68 de la konstituci'o, est'as la rus'a. La respublik'o'j ja rajt'as tamen star'ig'i si'a'j'n propr'a'j'n ŝtat'a'j'n lingv'o'j'n. Nun'temp'e en la teritori'o de la naci'a'j respublik'o'j 35 lingv'o'j est'as ŝtat'a'j, kaj 14 lingv'o'j hav'as oficial'a'n status'o'n, kio'n antaŭ'vid'as la statut'o'j kaj la leĝ'o'j de la aŭtonom'a'j distrikt'o'j kaj de la aŭtonom'a'j region'o'j.

En 2014, post la al'iĝ'o de Krimeo al Rusia Federaci'o, ankaŭ la krimeo-tatar'a kaj la ukraina lingv'o'j est'is al'don'it'a'j. En iu'j region'o'j de Rusia Federaci'o plu est'as vigl'a'j polemik'o'j pri la kvant'o de lingv'o'j, kiu'j dev'us hav'i apart'a'n leĝ'a'n status'o'n. Ekzempl'e, en la plej mult'kultur'a region'o de Rusio, la respublik'o Dagestan'o en Kaŭkazo, oni jam de mult'a'j jar'o'j diskut'as pri tio, kio protekt'ind'as, kaj ankaŭ pri la difin'o mem de lingv'o'j. En la divers'a'j versi'o'j de specif'a leĝ'projekt'o la nombr'o de protekt'ind'a'j lingv'o'j vari'as inter 28 kaj 32.

MONATO: Kia'n lok'o'n hav'as en Rusia Federaci'o la tem'o de lingv'a'j rajt'o'j kadr'e de la politik'a labor'program'o?

Jevsejev: Oni pov'as dir'i, ke est'as mal'mult'e da atent'o pri ili. Ebl'as facil'e konstat'i tio'n, foli'um'ant'e la program'o'j'n de la ĉef'a'j politik'a'j parti'o'j, kiu'j prezent'is si'n por la balot'o'j okaz'int'a'j la 18an de septembr'o 2016 por Duma'o, tio est'as la Mal'supr'a Ĉambr'o de la Parlament'o de Rusia Federaci'o. En la program'o de Unu'ec'a Rusio, kiu est'as la majoritat'a parti'o, aper'as nur tri'foj'e la vort'o „lingv'o”. Kaj en tiu'n de la Komun'ist'a Parti'o de Rusia Federaci'o la sam'a vort'o est'is en'met'it'a nur unu foj'o'n. La Liberal'a Demokrati'a Parti'o en'ig'is en si'a'n program'o'n tre provok'a'j'n ide'o'j'n, inter'ali'e tio'n, ke oni dev'ig'u la region'a'j'n aŭtoritat'o'j'n nul'ig'i la naci'lingv'a'n eduk'ad'o'n de infan'o'j, ĉar por ĉi-last'a'j tio est'us sen'util'a pli'a ŝarĝ'o kontraŭ'a al la princip'o de la rusia unu'ec'o. En la program'o'j de la ceter'a'j dek unu politik'a'j parti'o'j, kiu'j part'o'pren'is la balot'o'j'n, la tem'o de lingv'a'j rajt'o'j – krom kelk'a'j escept'o'j – for'est'as.

MONATO: Ĉu en la elekt'a procez'o dum la last'a'j balot'o'j oni respekt'is la lingv'a'j'n rajt'o'j'n de voĉ'don'ant'o'j kaj voĉ'don'at'o'j?

Jevsejev: Tem'as pri kompleks'a demand'o: oft'e est'as grand'a'j diferenc'o'j en'e de Rusia Federaci'o. La federaci'a'j leĝ'o'j pri'skrib'as detal'e ĉiu'j'n dokument'o'j'n por la registr'iĝ'o al la balot'o'j, ili klar'ig'as la procedur'o'n, sed ne indik'as, en kiu lingv'o la afer'o'j okaz'u. Mi ne trov'is precedenc'o'j'n de hom'o'j plend'ant'a'j pri la sub'prem'ad'o de la rajt'o plen'ig'i la dokument'o'j'n en si'a ge'patr'a lingv'o. La ĝeneral'a interpret'o est'as, ke ĉiu'j'n neces'a'j'n paper'o'j'n nepr'as plen'ig'i en la rus'a.

Koncern'e la propagand'o'n, la nun'a leĝ'ar'o en Rusio preskaŭ ne reglament'as la uz'ad'o'n de lingv'o'j dum la balot-kampanj'o. Al la parti'o'j kaj al la kandidat'o'j 28 tag'o'j'n antaŭ la tag'o de la balot'o'j oni al'las'is liber'a'j'n spac'o'j'n en la publik'a'j amas'komunik'il'o'j, inkluziv'e tiu'j'n, kiu'j uz'as region'a'j'n lingv'o'j'n. La decid'o el'don'i propagand'a'j'n material'o'j'n en minoritat'a'j lingv'o'j est'as task'o de la region'a'j ofic'ej'o'j de la politik'a'j parti'o'j. Pro tio la situaci'o est'as tre mal'sam'a de unu region'o al ali'a.

Ekzempl'e, en la ĵurnal'o Nogaj davysy (La voĉ'o de nogajoj) de la respublik'o Karaĉajio-Ĉerkesi'o, kiu aper'as en la nogaja lingv'o, la politik'a reklam'o aper'as nur en la rus'a. Mal'e en la el'don'aĵ'o Lezgi gazet (Lezga ĵurnal'o) de la respublik'o Dagestan'o, el'don'at'a nur'e en la lezga lingv'o, la propagand'a material'o en la rus'a est'as 50-procent'a, dum la rest'ant'a du'on'o est'as en la lezga lingv'o. La gazet'o Kyzyl Ta'n (Ruĝ'a tag'iĝ'o), publik'ig'at'a en la respublik'o Baŝkiri'o en la tatar'a lingv'o, hav'as si'a'flank'e reklam'o'j'n nur en la tatar'a. En Inter'ret'o la procez'o'j de tut'mond'iĝ'o kaj lingv'a rus'iĝ'o est'as pli fort'a'j, tiel ke preskaŭ ĉiu'j politik'a'j parti'o'j uz'is nur rus'lingv'a'j'n varb'il'o'j'n.

MONATO: Ĉu la voĉ'don'il'o'j aper'as nur rus'lingv'e?

Jevsejev: La rajt'o decid'i pri la eventual'a util'ig'o de minoritat'a'j lingv'o'j sur la voĉ'don'il'o'j aparten'as al la balot'a'j komision'o'j de Rusia Federaci'o. Mult'a'j inter ili decid'is pres'i la voĉ'don'il'o'j'n kaj en la rus'a kaj en lok'a lingv'o de unu'op'a'j respublik'o'j. Interes'a situaci'o est'is en la ĉuvaŝ'a respublik'o, kie en la sam'a tag'o oni voĉ'don'is ne nur por la federaci'a Duma'o, sed ankaŭ por la Ŝtat'a Konsili'o de la respublik'o. La voĉ'don'il'o'j por Duma'o est'is el'don'it'a'j nur en la rus'a; tiu'j por la Ŝtat'a Konsili'o de Ĉuvaŝi'o en du lingv'o'j: la rus'a kaj la ĉuvaŝ'a.

La voĉ'don'ant'o Ilj'a Ivanov, kun'e kun si'a edz'in'o, pet'is ĉiu'j'n voĉ'don'il'o'j'n en la ĉuvaŝ'a lingv'o kaj, ne ricev'int'e ili'n, komplet'ig'is skrib'a'n plend'o'n en la ĉuvaŝ'a lingv'o. La prezid'ant'o de la balot'a komision'o konsider'is la fakt'o'n kiel „provok'o'n” kaj vok'is la polic'o'n, kiu tamen ne trov'is en la ag'o'j de Ivanov i'a'n ajn leĝ'romp'o'n.

Est'as interes'e, ke ekzist'as ankaŭ konflikt'a'j situaci'o'j lig'it'a'j kun la traduk'o de la voĉ'don'il'o'j en region'a'j'n lingv'o'j'n. Ekzempl'e, kandidat'o por la federaci'a Duma'o de la parti'o Jabloko, nom'e Igor Veselov, prezent'is plend'o'n al la rus'a Centr'a Balot'komision'o koncern'e la fakt'o'n, ke li'a unu'a nom'o kaj patr'o'nom'o en bulten'o ne est'is traduk'it'a'j en la tatar'a'n, kiel mal'e tiu'j de la ceter'a'j kandidat'o'j (supoz'ebl'e tatar'o'j). Laŭ Veselov, tio okaz'is por sub'strek'i li'a'n naci'ec'o'n, kaj ti'aĵ'o'n la nun'a voĉ'don'a leĝ'o mal'permes'as.

Instig'o al konflikt'a'j pens'o'j

Rakont'i pri la terur'aĵ'o'j de la sovetiaj temp'o'j el hom'a, individu'a vid'punkt'o ne est'as facil'a task'o en land'o ne tut'e liber'ig'it'a (almenaŭ kultur'e, se ne politik'e) de la stalin'a epok'o.

Bril'a'j ge'kuz'o'j-verk'ist'o'j

Bril'a kaj fam'a ekzempl'o est'as la Nobel-premi'it'o Svetlana Aleksijeviĉ. Ŝi eĉ invent'is nov'a'n form'o'n de verk'aĵ'o, nom'e la „roman'o de voĉ'o'j”: post mult'a'j renkont'o'j kaj intervju'o'j de atest'int'o'j kaj super'viv'int'o'j, ŝi teks'as si'a'n roman'o'n per mult'a'j voĉ'o'j, kiu'j iel rakont'as aŭ klar'ig'as iu'n aspekt'o'n de la elekt'it'a tem'o (milit'o en Afgani'o, Ĉernobilo ...).

Ali'a ekzempl'o est'as la brit'a histori'ist'o Or'land'o Figes, kies libr'o Whisperers (Flustr'ant'o'j) est'as model'o de „parol'a histori'o”: kiam la ŝtat'a'j arkiv'o'j est'as mal'facil'e al'ir'ebl'a'j aŭ ne tut'e fid'ind'a'j, la plej bon'a font'o est'as privat'a'j arkiv'o'j kaj rekt'a'j intervju'o'j de atest'int'o'j.

Sed ali'a brit'a histori'ist'o, Sim'o'n Sebag Montefiore, montr'as ke, eĉ kiam la font'o'j est'as riĉ'a'j, ili ne nepr'e sufiĉ'as. Foj'foj'e fikci'o est'as neces'a al taŭg'a, ne'supr'aĵ'a kun'sent'em'o kun individu'a'j hom'a'j tragedi'o'j. Supoz'ebl'e tial li sent'is bezon'o'n, flank'e al si'a'j popular'a'j sed serioz'a'j histori'a'j libr'o'j (La jun'a Stalin'o), verk'i novel'o'j'n kiel Sashenka.

Post tiu long'a en'konduk'o tra Belorusio kaj Briti'o, ni tamen re'ven'u al Rusio kaj Esperant'uj'o. Mikael'o Bronŝtejn, nek Nobel-premi'it'o nek profesi'a histori'ist'o, ir'as la sam'a'n voj'o'n kaj ating'as la sam'a'n sukces'o'n. Li'a libr'o est'as novel'o, sed sam'temp'e font'as el preciz'a'j arkiv'o'j: ĉiu'n ĉapitr'o'n en'konduk'as el'tir'aĵ'o el tiam'a gazet'o aŭ leter'o, ĉu en la rus'a, ĉu en Esperant'o.

Ampleks'o, vast'ec'o

Tem'as pri dik'a libr'o, kaj la rakont'ad'o, kiu etend'iĝ'as tra jar'dek'o'j, est'as event'o'plen'a. Kaj rol'ul'o'plen'a: interes'a miks'aĵ'o inter invent'it'a'j kaj real'a'j person'o'j – unu'flank'e Vasilj, Ŝlomo, Ver'a, Tal'is aŭ Franc'in'e, ali'flank'e Ernest Drezen, evident'e, kies profund'a rigard'o ek'hant'os vi'n eĉ antaŭ la ferm'o de la libr'o: li'a fot'o ornam'as la ruĝ'a'n (sang'a'n?) kovr'il'o'n. Sed ankaŭ mult'a'j fam'a'j rusiaj esperant'ist'o'j de tiu terur'a epok'o kaj eĉ la respons'ul'o pri tiu teror'o, sub la nom'o Koba.

Tamen not'ind'as ke, mal'e al mult'a'j rus'a'j roman'o'j, kie kompat'ind'a'j ne'rus'a'j leg'ant'o'j perd'iĝ'as inter la person'a'j, famili'a'j, patr'a'j kaj kares'a'j nom'o'j, en tiu ĉi libr'o ĉiu'j est'as facil'e re'kon'ebl'a'j kaj sekv'ebl'a'j de ĉapitr'o al ĉapitr'o.

Dik'a libr'o, do. Ĉu ekzist'as tiom da Esperant'a'j libr'o'j, kiu'j tiel instig'as, de la 1a ĝis la 564a, avid'e turn'i paĝ'o'n post paĝ'o?

Fakt'e, ĝi pov'us est'i ankoraŭ pli dik'a kaj tamen ĝu'ebl'a. Ekzempl'e, je la komenc'o, la re'ven'o de Vasilj hejm'e'n est'as en'e de unu paĝ'o trakt'it'a; eĉ ne rakont'it'a, nur alud'it'a: oni abrupt'e trans'ir'as de la vojaĝ'projekt'o (fraz'o'j en la os-temp'o) al la post-vojaĝ'a'j event'o'j. Ĉu ne imag'ebl'as, ke ĝi pov'us nask'i tut'a'n ĉapitr'ar'o'n de laŭ'voj'a'j aventur'o'j? Tiu post'milit'a odise'ad'o orient'e'n pov'us eĉ est'i eĥ'o al la antaŭ'milit'a fuĝ'o okcident'e'n de ali'a mejl'o'ŝton'a esperant'lingv'a roman'o: Kiel akv'o de l' river'o.

Ankaŭ la epizod'o dum la hispan'a en'land'a milit'o est'as, laŭ roman'esk'a ideal'o, iom tro mal'long'a, nur okaz'ig'ant'a koincid'a'n renkont'o'n, kvazaŭ fal'int'a el la ĉiel'o.

Bedaŭr'o'n pro mank'ant'a'j paĝ'o'j pov'as nask'i ankaŭ rapid'a tra'pas'o de jam kon'at'a rol'ul'o: ŝat'ant'o'j de bronŝtejnaj libr'o'j sen'dub'e leg'is 10 tag'o'j de Kapitan'o Postnikov. En ĉi tiu libr'o li aper'as, sed preskaŭ fantom'e. Ver'a'j ŝat'ant'o'j pov'us bedaŭr'i, ke la tragik'a'n sort'o'n de la kapitan'o oni ne plej skrupul'e kaj proksim'e sekv'as; sed est'us pli'a libr'o en la libr'o, kaj ĉiu'j al'don'a'j libr'o'j en tiu jam dik'a libr'o konduk'us al monstr'ec'a mil'paĝ'a libr'eg'o: tro da labor'o por la ebl'a verk'ont'o, kaj tro da streĉ'o'j por la averaĝ'a leg'ant'o.

Ni tamen ne tro bedaŭr'u tiu'j'n virtual'a'j'n ĉapitr'o'j'n: ni prefer'e ĝoj'u pri la ja ekzist'ant'a'j! Kaj ni agnosk'u, ke Bronŝtejn hav'is kaj material'o'n kaj verv'o'n por publik'ig'i epope'o'n simil'a'n al dik'eg'a'j furor'libr'o'j de Ke'n Follet. Ke li'a roman'o pli parenc'as al libr'o'j de ali'a'j brit'o'j menci'it'a'j ĉi-supr'e (Figes, Montefiore), oni pov'as nur laŭd'i.

Profund'ec'o, pudor'o

Kiam oni vol'as per la roman'a art'o al'proksim'iĝ'i al terur'a'j event'o'j, tuj ven'as tikl'a demand'o: ĝis kiu punkt'o puŝ'i la avantaĝ'o'n de roman-verk'ist'o, kiu pov'as, en'e de klar'e difin'it'a kun'tekst'o, skrib'i ĉio'n, eĉ minut'o'j'n, er'o'j'n de viv'o, pri kiu neni'u atest'ant'o hav'is okaz'o'n skrib'i.

Ekzempl'e, se parol'i pri krim'o'j de ali'a diktator'a ŝtat'o, nom'e la nazi'a Germanio: la atest'ant'o-verk'ist'o Prim'o Lev'i ne rakont'as en Se tiu ĉi est'as hom'o, kio okaz'as en'e de la gas'kamer'o, sed la roman'ist'o-verk'ist'o Hans Fallada pov'as en Ĉiu mort'as sol'a akompan'i si'a'n ĉef'a'n rol'ul'o'n, la fikci'a'n Otto Quangel (kaj ne li'a'n real'a'n model'o'n Otto Hampel), ĝis la gilotin'o for'tranĉ'as li'a'n kap'o'n. Sam'e la en'ter'ig'it'a'j'n skrib'aĵ'o'j'n de an'o'j de Sonderkommando tut'e ne blasfem'is la film'o de la hungar'a László Nemes La fil'o de Saul.

Ĉe Bronŝtejn sent'ebl'as ia mal'em'o klar'e pri'skrib'i la plej terur'a'j'n okaz'aĵ'o'j'n. Tamen ju pli mal'proksim'e (spac'e kaj temp'e) sid'as la leg'ant'o de la roman'o, des pli util'e pov'us est'i sen'evit'e montr'i la real'a'n kaj krud'a'n sort'o'n de la viktim'o'j. Ni, tamen, agnosk'u, ke evit'i la glit'ig'a'n lim'o'n inter kun'sent'em'a real'ism'o kaj sen'hont'a pornografi'o pov'as est'i saĝ'a decid'o, kaj ni ne riproĉ'u Bronŝtejn-on pri tio.

Esperant'uj'o, ekster'a mond'o

Se mi dev'us list'ig'i la plej interes'a'j'n kaj valor'a'j'n libr'o'j'n, mi sen'hezit'e en'list'ig'us Mi stel'o'j'n jung'is al rev'ad'o. Tio instig'as al konflikt'a'j pens'o'j pri la Esperant'o-mond'o.

Ĝi jam hav'as tiom riĉ'a'n histori'o'n kaj kultur'o'n, ke en ĝi jam pov'as nask'iĝ'i tiom fort'a mem-referenc'a verk'aĵ'o. Se parol'i nur pri persekut'o'j kontraŭ esperant'ist'o'j, La danĝer'a lingv'o jam pruv'is, ke Esperant'o pov'as mal'fikci'e rakont'i pri si; mal'ferm'o al roman'o est'as pli'a ating'o.

Sed tiu Esperant'o-mond'o est'as tiel mal'grand'a, ke tia libr'o vend'iĝ'os, mi supoz'as, maksimum'e je kelk'cent ekzempler'o'j. Kaj la ŝanc'o'j, ke ĝi traf'u ali'a'j'n lingv'a'j'n merkat'o'j'n pli grand'a'j'n est'as preskaŭ nul'a'j. Tial anstataŭ ĝi'n propagand'i aŭ jar'fin'e donac'i (ĉirkaŭ mi oni ne mult'e leg'as esperant'lingv'e ...), rest'is al mi nur unu solv'o por kun'divid'i mi'a'n ŝat'o'n: verk'i tiu'n ĉi recenz'o'n!

Mikael'o Bronŝtejn: Mi stel'o'j'n jung'is al rev'ad'o. Eld. Impet'o, Moskvo, 2016. 566 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-5-7161-0286-6.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Re'son'ant'a kaj labirint'a poet'in'o du'lingv'a

Ĉiu esperant'ist'o sci'as, ke ni'a literatur'o mult'o'n ŝuld'as al traduk'ad'o: ek'de ni'a'j unu'a'j moment'o'j traduk'ad'o de majstr'o'verk'o'j de naci'lingv'a'j literatur'o'j reprezent'as grand'a'n proporci'o'n de esperant'a'j leg'aĵ'o'j. Tio pens'ig'os ni'n pri la ebl'o trov'i, en Esperant'o, se ne abund'a'n, do almenaŭ interes'a'n verk'ar'o'n pri la art'o, aŭ scienc'o, traduk'i. Malgraŭ tio, est'as iom konstern'e konstat'i, kiom mal'mult'e ni'a'j eminent'ul'o'j okup'iĝ'is pri konstru'ad'o de iu esperant'lingv'a „Teori'o de traduk'ad'o”: mal'oft'as ĉe ni ne nur traduk'o'j de referenc-verk'o'j pri tiu por ni grav'a tem'o, sed ankaŭ mank'as verk'o'j tuŝ'ant'a'j la tem'o'n laŭ strikt'e esperant'lingv'a vid'punkt'o.

En la korpus'o de „Teori'o de traduk'ad'o” unu el la hodiaŭ plej valor'ig'it'a'j tem'o'j est'as tiu de „mem'traduk'ad'o”. Tio est'as, traduk'o'j aŭ (pli ĝust'e est'us dir'i) versi'o'j far'it'a'j de la aŭtor'o(j) mem. Por lingv'ist'o aŭ traduk'ist'o tiu'j verk'o'j ebl'ig'as analiz'i, kun mal'oft'a klar'ec'o, la mens'a'j'n procez'o'j'n kaj de la aŭtor'o kaj de leg'ant'o'j de ties (sam'a?) verk'o en mal'sam'a'j lingv'o'j.

Sekv'e oni facil'e kompren'as la interes'o'n, kiu'n Chien de fe'u/Fajr'a hund'o, poem'libr'o de Marie-Franc'e Conde Rey, vek'us en tiu menci'it'a grup'o. Ĉar ŝi'a libr'o est'as du'lingv'e (franc'e kaj esperant'e) verk'it'a, ŝi'a'j poem'o'j est'as per divers'a'j rimed'o'j kaj el'turn'iĝ'o'j traduk'it'a'j/adapt'it'a'j/re'verk'it'a'j de ŝi mem el unu al ali'a lingv'o; kio signif'as, ke origin'e franc'lingv'a'j poem'o'j est'is esperant'ig'it'a'j, kaj invers'e. Tio est'as, en si mem, ja mal'oft'a event'o en ajn'a literatur'o; tamen ne pro tio mal'pli interes'a fenomen'o, kiu, se ĝi est'us okaz'int'a en lingv'o mond'e pli dis'vast'iĝ'int'a ol la ni'a, cert'e, al'tir'us mult'e pli da atent'o.

Tamen est'as temp'o demand'i: Kaj la poem'o'j, ĉu ili est'as al'log'a'j, interes'a'j, bon'a'j, aŭ ĉu oni aĉet'u la libr'o'n nur por kun'labor'i kun ni'a'j mov'ad'a'j el'don'ej'o'j? Respond'e oni dev'as de'komenc'e dir'i, ke la respond'o de'pend'os de la vid'punkt'o al'pren'it'a: se oni taks'as la poem'o'j'n pro ili'a en'hav'o, form'o, (bel)soneco ktp, oni cert'e ating'os mal'simil'a'j'n konklud'o'j'n.

Ja la poem'o'j bel'son'as en Esperant'o kaj en la franc'a (kvankam mi ne est'as franc'lingv'an'o, mi iom'et'e kon'as tiu'n lingv'o'n), kaj oni percept'as en ili la zorg'em'o'n de la aŭtor'in'o rilat'e al si'a mem'traduk'a task'o. Tamen ĉar oni pov'as kompar'i, oni dev'as ja agnosk'i, ke ne ĉiam ŝi ating'is ver'a'n ekvilibr'o'n inter la du versi'o'j: inter ili est'as iom'a ŝancel'iĝ'o, kaj kelk'a'j ide'o'j, rim'o'j, fraz'konstru'o'j son'as mult'e pli bon'e en unu ol en la ali'a lingv'o.

La vers'form'o de la poem'o'j est'as tre interes'a, ĉar Conde Rey bon'eg'e reg'as tiu'n art'o'n: sonet'o'j, kvar'vers'o'j, liber'vers'o'j, ĉiu'j oft'a'j struktur'o'j de la poezi'o est'as en ŝi'a verk'o bon'e reprezent'at'a'j. Kaj est'as interes'e analiz'i, ke kelk'foj'e ŝi uz'as divers'a'j'n form'o'j'n laŭ la lingv'o de la versi'o. Tio est'as, ŝi bon'e sci'pov'as adapt'i si'a'n verk'o'n al la postul'o'j de ĉiu el la lingv'o'j, en kiu'j ŝi poezi'um'as.

La libr'o divid'iĝ'as en kvin part'o'j'n, kies centr'a'j tem'o'j est'as ja mal'simil'a'j kaj en kiu'j est'as mal'simil'a'j kvant'o'j da poem'o'j, kaj jen ni al'ven'as al la plej diskut'vek'a punkt'o en la tut'a libr'o: la ĉe'est'o de kelk'a'j ide'o'j. Kiam oni leg'as la poem'o'j'n, oni en divers'a'j poem'o'j re'kon'as ide'o'j'n, esprim'o'j'n, fraz'er'o'j'n, kiu'j'n oni jam aŭd'is aŭ leg'is ali'lok'e. Neniel tem'as pri plagiat'o, mi cert'as pri tio. Sed est'as oft'a afer'o, ke poet'o'j „pur'ig'as” si'a'j'n mens'o'j'n, met'ant'e sur'paper'e'n mult'o'n el tio, kio al ili kaŭz'is iu'n impres'o'n. Tiu proced'o, simil'a al vaku'ig'o de „mens'a'j tir'kest'o'j”, est'as mult'e pli oft'a, ol ni pens'as, ĉar ĝi est'as mem part'o de la matur'iĝ'a procez'o de la verk'ist'o, kiu ne ĉiam konsci'as mem pri tio. Kaj cert'e, ĉar la poem'o'j est'is verk'it'a'j en divers'a'j moment'o'j, sed el'don'it'a'j kun'e en sam'a volum'o, tiu fakt'o montr'iĝ'as pli klar'e ol en verk'o'j kun pli strikt'a temp'o'lim'o inter verk'ad'o kaj publik'ig'o.

Oni tamen ne pens'u, ke tio est'as kritik'o aŭ mal'pli'valor'ig'o de la poem'o'j. Unu'e, ĉar, kvankam absolut'a nov'ec'o est'as al'streb'ind'a cel'o, la okcident'a literatur'o de'long'e konstru'iĝ'as sur referenc'ad'o al ali'a'j verk'o'j, tiel ek'de la temp'o de Homero tio ne plu est'as problem'o, ĉar est'as ne'ebl'e est'i cent'procent'e nov'a en tiu kamp'o. Du'e, ĉar tio don'as al la vers'o'j de Conde Rey cert'a'n intim'ec'a'n ton'o'n, kiu ig'as, ke oni re'kon'u, tie kaj tie, ombr'o'j'n de ali'a'j poet'o'j, lirik'ist'o'j, muzik'ist'o'j ktp. Kaj tio est'as komfort'ig'a sent'o, eĉ pro la fakt'o, ke tiu'j „eĥ'o'j” est'as ne nur de franc'lingv'an'o'j, sed el hom'o'j verk'int'a'j en ĉiu'j grand'a'j literatur'o'j: est'as tie Baudelaire kaj Heredia, Rimbaud kaj Henri Salvador, sed ankaŭ Fernand'o Pessoa kaj Teresa de Ávila, inter ali'a'j, kiu'j'n ali'lingv'a'j leg'ant'o'j kapabl'os trov'i.

Ne nur pri referenc'ad'o oni dev'as ja parol'i: Conde Rey ankaŭ bon'eg'e sci'pov'as „kudr'i” si'a'j'n poem'o'j'n inter si. Kelk'foj'e la poem'o'j rilat'as unu al la ali'a, ĉu en klar'a kaj simpl'a manier'o, ĉu en sam'e klar'a, sed iom labirint'a; ekzempl'e, per la sam'a ide'flu'o. Krom'e, tiu labirint'ec'o est'as la plej signif'a kaj individu'a trajt'o de la poem'o'j de Conde Rey, kies interpret'ad'o postul'as de ni ne la kapabl'o'n el'kript'ig'i enigm'o'j'n, sed simpl'e atent'a'n leg'ad'o'n.

Kaj ĝust'e por pli bon'e kaj atent'e leg'i, ne dev'as vi, la leg'ont'o, okup'iĝ'i pri la „arĥeologi'o” de la poem'o'j mem, ĉar por tio est'as jam ted'a'j recenz'ist'o'j kaj lert'a'j kritik'ist'o'j. Pren'u vi ĵus prepar'it'a'n tas'o'n da kaf'o, komfort'e sid'iĝ'u kaj leg'u kaj ĝu'u la poem'o'j'n de Conde Rey, unu'e en ili'a esperant'a versi'o, post'e, se vi ne est'as ankoraŭ sat'ig'it'a, viv'u la aventur'o'n interpret'i ili'n ankaŭ en la franc'a: vi ja ne pent'os pri tio.

Marie-Franc'e Conde Rey: Chien de Fe'u / Fajr'a hund'o. Eld. Ĉarenta Esperant'o, Angoulême, 139 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-2-9531308-2-9.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

R.U.R. de Karel Čapek: kio est'as am'o?

Kie trov'iĝ'as lim'o'j de art'e'far'it'a intelekt'o? Ĉu am'o propr'as nur al la hom'a'j est'aĵ'o'j? La ĉeĥ'a verk'ist'o, invent'int'a la vort'o'n „robot'o”, star'ig'is tiu'j'n demand'o'j'n antaŭ preskaŭ cent jar'o'j, kaj li'a'j respond'o'j plu aktual'as.

Filozofi'a scienc'fikci'aĵ'o

R.U.R.: Rossumaj Universal'a'j Robot'o'j est'as ebl'e la plej fam'a dram'o de Karel Čapek. Tem'as pri rakont'o scienc'fikci'a laŭ form'o kaj filozofi'a laŭ en'hav'o pri for'a insul'o, sur kiu oni komenc'is produkt'ad'o'n de art'e'far'it'a'j est'aĵ'o'j, tre simil'a'j al hom'o'j, sed destin'it'a'j sol'e por labor'o. Karel Čapek nom'is ili'n robot'o'j, uz'ant'e la respond'a'n slav'a'n radik'o'n, kaj tiu vort'o mark'is la tut'a'n fenomen'o'n.

Kompren'ebl'e, la temp'a distanc'o sent'ebl'as kaj krom'e la aŭtor'o mem evident'e ne mult'e interes'iĝ'is pri teknik'a'j nuanc'o'j, do ne esper'u trov'i en la verk'o pri'skrib'o'n de mir'ind'a'j maŝin'o'j, kap'turn'a'j aventur'o'j kaj fantazi'a'j vojaĝ'o'j.

Ĉiu'j rol'ul'o'j divid'iĝ'as je du grup'o'j: la robot'o'produkt'ant'o'j kaj la robot'o'j mem. Tiu'j last'a'j est'as fakt'e androidoj, do aspekt'as kaj kondut'as sam'e kiel hom'o'j, kiu'j serv'is por ili kiel ekzempl'o.

La kre'int'o'j, krom evident'a'j komerc'a'j cel'o'j, deklar'is ankaŭ ideal'ism'a'n intenc'o'n liber'ig'i la hom'ar'o'n de sklav'a ted'a labor'o. Ĉio'n plen'um'os la robot'o'j, do hom'o'j pov'os dediĉ'i si'n al spirit'a evolu'o, scienc'a'j esplor'o'j, art'a verk'ad'o ktp. La naiv'a vir'in'o, ven'int'a al la insul'o kun nobl'a intenc'o liber'ig'i la robot'o'j'n, traf'as morn'a'n real'o'n: ili ne dezir'as liber'o'n. Ili tut'e ne interes'iĝ'as pri io ajn ekster si'a labor'o, ja nur por tio oni program'is ili'n. Sed jen unu inĝenier'o korekt'as la robot'a'n dezajn'o'n, kaj la art'e'far'it'a'j est'aĵ'o'j ricev'as kapabl'o'n evolu'i ĝis la hom'a mens'o'stat'o ... Kio rezult'as el ĉio ĉi?

Unu'e, fiask'as la ideal'ism'a plan'o pri liber'ig'o de la hom'ar'o. Anstataŭ viv'i en grac'o kaj pac'o, la hom'o'j ek'milit'as unu'j kontraŭ ali'a'j, uz'ant'e robot'o'j'n kiel soldat'o'j'n. Kaj la vir'in'o'j ĉes'as nask'i, ja hom'o'j ne plu sent'as, ke ili bezon'as si'n mem.

Mi re'memor'as amar'a'j'n vort'o'j'n de rol'ul'o en la roman'o de la frat'o'j Strugackij Helik'o sur dekliv'o, kiu respond'e al si'a fantazi'em'a amik'o, rev'ant'a pri la liber'a hom'ar'o, loĝ'ant'a en kristal'a'j dom'o'j kaj pas'ig'ant'a temp'o'n en sin'perfekt'ig'a'j okup'o'j kaj saĝ'a'j konversaci'o'j, dir'as: „Tio nur ŝajn'as al vi. Vi ne aŭskult'os mi'n. Kaj la poem'o'j'n vi ne verk'os. Vi iom um'os pri art'a lign'o'seg'ad'o kaj post'e ir'os al vir'in'o'j. Aŭ ebri'iĝ'os ... Vi vag'ad'os de kristal'a drink'ej'o al diamant'a manĝ'ej'o. Special'e se est'os liber'a hor'ar'o. Mi eĉ pens'i tim'as, kio okaz'os, se oni don'os al vi liber'a'n hor'ar'o'n ĉi tie.”

Du'e, la robot'o'j mem sekv'is ali'a'n voj'o'n. Inter ili aper'is plur'a'j ribel'ul'o'j, kiu'j ir'is ekster la lim'o'j'n de si'a'j program'o'j. Kiel dir'is ali'a hero'o el la novel'o For'a ĉiel'ark'o de la frat'o'j Strugackij, klar'ig'ant'e, kial oni dev'is detru'i la potenc'a'n maŝin'o'n de art'e'far'it'a intelekt'o: „Ĝi komenc'is kondut'i ... Tio est'is terur'a.” Fin'e, ili sturm'as la insul'o'n kaj mort'ig'as ĉiu'j'n hom'o'j'n (sam'e kiel sur la tut'a planed'o), indulg'ant'e nur arkitekt'o'n, ĉar li labor'as per si'a'j man'o'j kiel robot'o kaj esper'ebl'e sci'as kiel daŭr'ig'i la robot'o'produkt'ad'o'n.

Dum monat'o'j li van'e um'as en laboratori'o, klopod'ant'e mal'kovr'i la last'a'n sekret'o'n – kiel re'viv'ig'i la kre'it'a'n robot'o'n? Fin'e sen'esper'iĝ'int'e, li ordon'as sekc'i du robot'o'j'n – Primus'o'n, kiu gvid'is la ribel'o'n, kaj Helen'a-n, kiu help'is li'n en la esplor'ad'o. Kaj jen okaz'as mirakl'o – du sen'viv'a'j, art'e'far'it'a'j est'aĵ'o'j komenc'as protest'i kontraŭ mort'ig'o de la par'ul'o kaj eĉ propon'i si'n kiel anstataŭ'ul'o'n, si'n ofer'i.

La arkitekt'o kompren'as, kio okaz'is, kaj deklar'as feliĉ'a'n sav'iĝ'o'n de la mond'o, kiu plu viv'os, ĉar la viv'o resurekt'os per am'o, kaj ne grav'as, ke la hom'ar'o pere'is, ja aper'is la nov'a'j Adamo kaj Eva, do am'o sav'is la viv'o'n.

Plur'tavol'a, plur'fac'et'a

Kio'n ĉio ĉi signif'as? Kiel ĉiu profund'a verk'o, tiu ĉi est'as plur'tavol'a kaj plur'fac'et'a.

Oni pov'as rigard'i ĝi'n kiel mal'utopi'a'n, simil'a'n al la proksim'temp'a La temp'o-maŝin'o (1895) de H. G. Wells. La robot'o'j pov'as serv'i kiel alegori'a bild'o de la prolet'ar'o, kre'it'a por sklav'e labor'i kaj proviz'i si'a'j'n ripoz'em'a'j'n mastr'o'j'n, sed fin'e akir'int'a klas'a'n konsci'o'n kaj lev'iĝ'int'a en sang'o'verŝ'a ribel'o, detru'ant'a la tut'a'n mal'nov'a'n mond'o'n.

Oni pov'as konsider'i ĝi'n art'a esplor'o de la problem'o de la art'e'far'it'a intelekt'o, kiu iĝ'as ĉiam pli aktual'a, se re'memor'i la avert'o'n de la brit'a fizik'ist'o Stephen Hawking: „Sukces'o en kre'ad'o de la art'e'far'it'a intelekt'o pov'as est'i la plej grand'a event'o en la hom'a histori'o. Ĝi pov'as est'i ankaŭ la last'a, se ni ne lern'os kiel evit'i la risk'o'j'n.”

Sam'sukces'e oni pov'as vid'i en ĝi lirik'a'n rakont'o'n pri am'o, kiu super'as ĉiu'j'n lim'o'j'n – ne nur la etn'a'j'n, ŝtat'a'j'n, aĝ'a'j'n aŭ soci'a'j'n, sed ankaŭ tiu'j'n de la natur'o. Mi re'memor'as la uson'a'n film'o'n Her (Ŝi'n), en kiu vir'o en'am'iĝ'is en operaci'um'o.

Evident'as ankaŭ la tent'o percept'i la verk'o'n kiel daŭr'ig'o'n de long'a vic'o de art'a'j esplor'aĵ'o'j pri art'e'far'it'a hom'o, kies mez'epok'a'j radik'o'j tra la legend'o'j pri Homunkul'o kaj Golemo konduk'as al Frankenstein de Mary Shelley kaj sen'nombr'a'j nun'temp'a'j verk'o'j.

Ceter'e, kiel dir'is la ĉin'a verk'ist'o Mo Yan, „la ĉarm'o de literatur'o konsist'as en la ebl'o est'i mis'kompren'at'a”, do prefer'e ĉiu ĝu'u mem tiu'n ĉi verk'o'n kaj konklud'u mem'star'e.

Bel'a kaj profesi'a

La el'don'aĵ'o mem est'as ver'e sen'riproĉ'a. Mal'mol'a kovr'il'o, paĝ'o'j fort'e al'glu'it'a'j, paper'o nur iom griz'a, bel'a tip'ar'o. La en'paĝ'ig'o est'as profesi'nivel'a, sam'e kiel la dezajn'o. Iom dub'ig'as mi'n la nigr'a'blank'a'j ilustr'aĵ'o'j, kiu'j'n mi konsider'as amator'a'j, sed mi'a ne-esperant'ist'a amik'in'o konsider'is ili'n ĉarm'a'j, do evident'e tem'as pri person'a'j prefer'o'j.

La traduk'o de la ĉeĥ'o Josef Řebíček eĉ post jar'dek'o'j est'ig'as neniu'j'n kritik'a'j'n rimark'o'j'n. Mi ne rimark'is mis'tajp'aĵ'o'j'n. La libr'o'n fin'as konciz'a'j not'o'j pri la aŭtor'o, traduk'int'o, ilustr'int'o kaj la vort'o robot'o.

Karel Čapek: R.U.R. Rossumaj Universal'a'j Robot'o'j. Tr. Josef Řebíček, Eld. Kava-PECH, Dobřichovice, 2014. 119 paĝ'o'j. ISBN 978-80-87169-47-6.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Plast'o mort'ig'as

Preskaŭ ses kilo'gram'o'j da plast'aĵ'o'j kaj rub'aĵ'o'j est'is trov'it'a'j en la stomak'o de kaĉalot'o, kiu mort'is sur la strand'o de Wakatobi, sud-orient'a Sulavesio, Indonezio. Oni trov'is mal'mol'a'j'n plast'aĵ'o'j'n (140 g), plast'a'j'n botel'o'j'n (150 g), plast'a'j'n sak'o'j'n (460 g), plast'a'j'n sandal'o'j'n (270 g), er'o'j'n de lign'o (740 g), plast'a'j'n glas'et'o'j'n (750 g) kaj plast'a'j'n ŝnur'o'j'n (3260 g). Kvankam oni ne cert'as pri la kial'o de la mort'o, oni kred'as, ke ĝi est'as la konsekvenc'o de en'glut'ad'o de plast'aĵ'o'j.

Rub'aĵ'o

Laŭ raport'o de Ocean Conservancy kaj McKinsey Center for Business and Environment (2015), pli ol du'on'o de la rub'aĵ'o'j en la mar'o de'ven'as el nur kvin land'o'j: Ĉini'o, Indonezio, Filipinoj, Taj'land'o kaj Vjetnami'o. Laŭ stud'o de Jambeck k.a. (2015), Indonezio produkt'as jar'e 3,22 milion'o'j'n da tun'o'j da plast'a rub'o, kiu fin'iĝ'as en la mar'o.

Indonezio ja ĝu'as kresk'ant'a'n ekonomi'o'n, kiu kaŭz'as kresk'ant'a'n konsum'ad'o'n. Bedaŭr'ind'e, la kresk'ant'a'n ekonomi'o'n ne akompan'as bon'a reg'ad'o pri rub'aĵ'o'j kaj konsci'o pri medi'o. La fin'rezult'o est'as kresk'ant'a uz'ad'o de plast'o, kiu al'don'ad'as plast'a'n rub'o'n en la mar'o'n.

Konsci'o

La mort'int'a kaĉalot'o mal'ferm'is la okul'o'j'n de mult'a'j indonezi'an'o'j. Nun'temp'e la konsci'o pri medi'o ja mult'e kresk'is. Nun oni pov'as facil'e trov'i ne'plast'a'j'n trink'ŝalm'o'j'n por plur'foj'a uz'ad'o, kaj en mult'a'j restoraci'o'j oni hav'as kampanj'o'j'n por mal'pli'ig'i la uz'ad'o'n de plast'a'j ŝalm'o'j.

Oni ankaŭ komenc'as ali'a'j'n kampanj'o'j'n por mal'pli'ig'i plast'o'rub'o'n: uz'ad'o de person'a manĝ'uj'o anstataŭ unu'foj'e uz'at'a manĝ'uj'o, kiam oni prefer'as pren'i la manĝ'aĵ'o'j'n kun si kaj manĝ'i ekster la restoraci'o, bio'mal'kompon'ad'o kaj ali'a'j kampanj'o'j.

Oni kompren'as ankaŭ, ke rub'aĵ'o'j ja mal'bel'ig'as la medi'o'n. Oni kon'as Indonezion kiel bel'a'n land'o'n, kie oni pov'as ĝu'i bel'a'j'n pejzaĝ'o'j'n aŭ naĝ'i en la bel'a mar'o. Cert'e, neni'u vol'as ke la bel'ec'o de Indonezio est'u detru'at'a pro plast'o. Tial, ankaŭ vojaĝ'em'ul'o'j kampanj'as pri protekt'ad'o de la medi'o.

Ĉarm'a antikv'a mus'id'o

Mus'o'j, kaj special'e mus'id'o'j, est'as tre popular'a'j protagonist'o'j de infan'a'j libr'o'j. Tamen tiu ĉi infan'a libr'et'o hav'as ne'kutim'a'n fon'o'n: tem'as pri la mus'id'o Adelfjo, kiu viv'is antaŭ ĉ. du mil jar'o'j en la antikv'a urb'o Karnunto, proksim'e al la nun'temp'a Vieno.

Perfekt'a antaŭ'dorm'a leg'aĵ'o

La et'a sci'avid'a mus'id'o kaŝ'e el'ir'as el la hejm'o dum dorm'as li'a'j zorg'em'a'j ge'patr'o'j kaj la pli aĝ'a'j frat'in'o'j, promen'as, observ'as kaj detektiv'um'as en la ĉirkaŭ'aĵ'o kaj esplor'as la romio-epok'a'n urb'o'n, kies map'o (kun'e kun la mus'id'a rond'vojaĝ'o, mark'it'a per et'a'j pied'sign'o'j) trov'iĝ'as en la libr'et'o. Dank'e al si'a atent'em'o kaj super'mus'a talent'o por dedukt'a rezon'ad'o li sukces'as re'trov'i perd'it'aĵ'o'n kaj sen'trud'e feliĉ'ig'i et'a'n knab'in'o'n kaj ŝi'a'n patr'o'n.

Per ne'mult'a'j plum'tuŝ'o'j, tut'e sen ekspluat'i tradici'a'j'n atent'o'kapt'il'o'j'n (batal'ad'o'n, teatr'ec'a'j'n mal'bon'ul'o'j'n, katastrof'o'j'n ks), la aŭtor'in'o sukces'as pentr'i simpati'a'n, kuraĝ'a'n kaj pens'em'a'n mus'id'o'n kaj ig'i ĝi'a'n pac'a'n mond'o'n kred'ebl'a kaj al'log'a. Tio ig'as la libr'o'n perfekt'a antaŭ'dorm'a leg'aĵ'o por infan'o'j.

Atent'o'kapt'a kaj pedagogi'e lert'a

La aŭtor'in'o, profesi'a arĥeolog'o, labor'as ĝust'e en Karnunto. Tial ŝi lert'e garn'as la rakont'o'n pri la aventur'o de mus'id'o-karnuntano per detal'o'j, evident'e ĉerp'it'a'j el ŝi'a rekt'a, person'a fak'a spert'o. Tio'n ŝi far'as per traf'a'j detal'o'j, en'plant'it'a'j en la pri'skrib'o'n de la miniatur'a odise'ad'o de la brav'a mus'id'o en manier'o tut'e natur'a, sen don'i la impres'o'n, ke ŝi arbitr'e al'kroĉ'as tio'n, kio sen'per'e al'log'us infan'o'j'n (la sci'vol'em'a'n kaj help'em'a'n mus'id'o'n kaj la ceter'a'j'n membr'o'j'n de li'a harmoni'a mus'a famili'o), al tio, kio'n la aŭtor'in'o vol'as rakont'i el si'a'j fak'e akir'it'a'j sci'o'j (kiel oft'e okaz'as en tro enu'ig'a'j aŭ tro'ig'it'e edif'a'j infan'a'j libr'o'j).

Ver'dir'e, kelk'a'j pedant'a'j detal'o'j pri la ĉiu'tag'a viv'o kaj kultur'o de antikv'a'j karnuntanoj (ekzempl'e, la latin'a'j nom'o'j de la tiam'a'j real'aĵ'o'j), probabl'e sen'efik'e tra'flug'os tra la kap'et'o'j de jun'a'j leg'ant'o'j, sed ĝust'e ili, ver'ŝajn'e, agrabl'e distr'os plen'kresk'ul'o'j'n, kiu'j ne est'os sam'e ekscit'it'a'j de la infan'dorm'ig'a voĉ'leg'ad'o de ankoraŭ unu infan'a mus'libr'o.

Traduk'o glat'a, sed kelk'lok'e stumbl'ig'a

La libr'o hav'as simpl'a'n, sen'pretend'a'n stil'o'n kaj plej'part'e ŝpin'as la rakont'o'n per ne'long'a'j kaj klar'a'j fraz'o'j, konven'a'j por infan'libr'o. La lingv'aĵ'o de la traduk'o est'as ĝeneral'e glat'a, sed, bedaŭr'ind'e, kelk'foj'e stumbl'ig'a.

Mi rimark'is tri'dek'o'n da mal'glat'aĵ'o'j, kiu'j'n pli atent'a redakt'ad'o kaj prov'leg'ad'o dev'us elimin'i. Ekzempl'e, est'as strang'e leg'i en la du'a fraz'o de la tekst'o, ke la et'a mus'id'o hav'as „du pli mal'jun'a'j'n frat'in'o'j'n” (ili dev'us est'i mal'pli jun'a'j aŭ pli aĝ'a'j); „nur” aper'as en konfuz'a, german'ec'a lok'o en „Oni nur uz'is nobl'a'j'n material'o'j'n” (p. 10); „ban'i” sur p.15 dev'us est'i „ban'i si'n”; per la mis'gvid'a form'o „ban-al'don'aĵ'o'j” la traduk'int'o ver'ŝajn'e cel'as tio'n, kio'n mi nom'us „ban-akcesor'aĵ'o'j”, kaj spon ĝo dev'us est'i „spon go” (p. 17); „Ĵus” sur p. 28 sen'dub'e dev'us est'i „Tuj”. Plur'lok'e en la tekst'o aper'as apelaci'o al di'o'j en la form'o „Ĉe Venus'o, di'in'o de la bel'ec'o, [...]”, „Ĉe Vulkan'o, di'o de la fajr'o [...]!”, „Ĉe Merkur'o, di'o de la ŝtel'ist'o'j [...]!”, dum oni atend'us la tradici'a'n " Je [di'o]!".

Mi tut'e ne kompren'as, kio'n pov'us signif'i rasliloj en „pup'o'j, rasliloj kaj lign'a'j best'et'o'j” (p. 25): rasl'o, laŭ Piv, est'as ne'normal'a bru'o, aŭd'ebl'a ĉe brust'aŭskult'o, kaj produkt'at'a de la aer'pas'o en la aer'voj'o'j, jen pro amas'ig'it'a'j likv'o'j, jen pro mal'larĝ'iĝ'o (rasl'as, ekzempl'e, emfizem'ul'o'j). Ebl'e, tem'as pri trivial'a kompost'erar'o, sed la vort'o, kiu pro mis'tajp'o iĝ'us „rasliloj” ne ven'as en mi'a'n kap'o'n...

Ĉar plej'part'e ne tem'as pri ver'e serioz'a'j lingv'a'j pek'o'j, la risk'o de mis'kompren'o est'as minimum'a, kaj spert'a lingv'an'o pov'as tuj glat'ig'i la stumbl'aĵ'o'j'n dum'leg'e aŭ not'i korekt'o'j'n marĝen'e ĉe la unu'a leg'o kaj post'e, dum re-leg'ad'o (kiu ja nepr'e okaz'os!), re'uz'i ili'n.

Bel'aspekt'a, al'log'a libr'et'o

Last'e, sed tre grav'e por infan'a libr'o: la kor'tuŝ'a'j kolor'a'j ilustr'aĵ'o'j, lert'a en'paĝ'ig'o, facil'e leg'ebl'a kaj invit'a liter'tip'ar'o sen'dub'e al'tir'os atent'o'n de infan'o'j en vi'a famili'o aŭ ĉirkaŭ'aĵ'o kaj don'os oportun'a'n ŝanc'o'n leg'i al ili en Esperant'o. Mi plen'kor'e rekomend'as uz'i tia'n ŝanc'o'n!

Claudia-Maria Behling: Adelfjo Mus'detektiv'o. Tr. Roma'n Jacobek. Eld. Phoibos, Wien, 2019. 31 paĝ'o'j. ISBN 978-3-85161-168-7.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

La nep'o'j vi'n ben'os!

Se iu infan'o en vi'a ĉirkaŭ'aĵ'o montr'as interes'o'n pri Esperant'o, la ordinar'a rutin'o est'as komenc'i la tradici'a'n klar'ig'a'n konversaci'o'n pri la skurĝ'o de mal'bon'a inter'kompren'o en plur'lingv'a'j situaci'o'j, pri la rev'o'j de la jun'a Ludovik'o ktp. Oportun'a'n alternativ'a'n voj'o'n ebl'ig'as la recenz'at'a libr'o, se la koncern'a'j infan'o'j (aŭ plen'kresk'ul'o'j, kiu'j ili'n pri'zorg'as) kapabl'as leg'i en la angl'a: la libr'o lert'e kaj kompetent'e kon'at'ig'os la jun'a'n interes'it'o'n kun la fenomen'o Esperant'o.

Kial kaj kiel aper'is Esperant'o

La libr'o komenc'iĝ'as (mem'kompren'ebl'e!) per la rakont'o pri la jun'a Zamenhof, ek'pens'int'a pri la kial'o'j de mal'kompren'o'j kaj mal'pac'o. Tio glat'e trans'ir'as al la rakont'o pri li'a ide'o kre'i lingv'o'n por ĉiu'j, pri li'a'j prov'o'j form'i struktur'o'n kaj baz'a'j'n princip'o'j'n de la nov'a lingv'o. Sekv'as paĝ'o'j pri pra-Esperant'o, kiu'n ek'lern'is ankaŭ sam'klas'an'o'j de la jun'a Ludovik'o, pri la peripeti'o'j, kiu'j'n kaŭz'is mal'entuziasm'o de li'a patr'o pri la nov'a lingv'o, pri la kor'tuŝ'a simpati'o, kiu'n montr'is al Lingv'o Inter'naci'a Klar'a, fianĉ'in'o de Zamenhof, pri la Unu'a Libr'o, pri la unu'a Universal'a Kongres'o ktp – tem'as do pri la natur'e atend'ebl'a sortiment'o de ide'o'j kaj anekdot'o'j.

Abund'a'j ilustr'aĵ'o'j

Menci'ind'as, ke la libr'o est'as riĉ'e ilustr'it'a: Ĉiu paĝ'o konsist'as plej'part'e el original'a'j kaj atent'o'kapt'a'j bild'o'j, inter kiu'j ne'trud'e aper'as ne'mult'a'j fraz'o'j de klar'ig'a tekst'o. Tiu ĉi libr'o do aparten'as al la spec'o de leg'aĵ'o, kiu kapt'as atent'o'n de infan'o'j kaj ig'as ili'n rigard'i, foli'um'i, leg'i kaj – esper'ebl'e! – re'leg'i.

Lingv'a'j trajt'o'j de Esperant'o

Krom la krestomati'a anekdot'o pri la mir'ig'a, magi'a pov'o de afiks'o'j ŝrump'ig'i grand'eg'ul'a'j'n vort'ar'o'j'n, kio'n inspir'is la strat-ŝild'o'j „кондитерская” kaj „швейцарская” (du vort'o'j form'it'a'j el la jam ekzist'ant'a'j vort'o'j per la sam'a sufiks'o, kies apud'ec'o ne'atend'it'e al'tir'is atent'o'n kaj pens'ig'is la jun'a'n Ludovik'o'n), la aŭtor'in'o montr'as la potenc'o'n de vort'o-deriv'ad'o per paralel'a'j vic'o'j de vort'o'j, deriv'it'a'j de la radik'o'j „fiŝ” kaj „flor” en manier'o sen'per'e kompren'ebl'a por infan'o'j kaj rav'a por hom'o'j ĉiu'aĝ'a'j.

Kie'n plu?

Fin'e de la libr'o aper'as kvar paĝ'o'j, pli abund'e tekst'a'j, kiu'j prezent'as iom pli da fakt'o'j pri Esperant'o, Zamenhof kaj pri tio, kie oni pov'as ĉerp'i pli'a'j'n inform'o'j'n, se oni vol'as ek'sci'i plu aŭ/kaj lern'i la lingv'o'n.

Sen'riproĉ'a aspekt'o

La lingv'aĵ'o de la libr'o est'as simpl'a kaj klar'a, kaj ĝi'a tip'o'grafi'a aspekt'o est'as ne'riproĉ'ebl'a. Sen'dub'e al vi est'os agrabl'e ten'i tia'n libr'o'n en'man'e, foli'um'i, montr'i al hom'o'j kiel specimen'o'n de bon'aspekt'a infan'libr'o pri Esperant'o, donac'i al interes'it'o'j aŭ interes'ot'o'j, leg'i al sci'vol'em'a'j infan'o'j, kiu'j sen'suspekt'e demand'is vi'n pri Esperant'o. Nepr'e prov'u tio'n – la nep'o'j vi'n ben'os!

Mar'a Rockliff: Doctor Esperant'o and the Language of Hop'e. Eld. Candlewick Press, Sommerset, Massachusetts, 2019. 40 paĝ'o'j. ISBN 978-0-7636-8915-5.

Fascin'a verk'o, kiu stimul'os diskut'ad'o'n

Ni'n ven'u epope'o viv're'eĥ'a!

B. Price-Heywood

Efektiv'e plur'a'j epope'o'j aŭ epope-simil'a'j verk'o'j inter'temp'e jam aper'is en Esperant'o: La Infan'a Ras'o de William Auld (1956), probabl'e – ne: nepr'e! – est'as la plej kon'at'a, fremd'stil'a epope'o, kiu miks'as plur'a'j'n ĝenr'o'j'n. La plej fru'a, sed apenaŭ kon'at'a, est'as Uranogedio de Johano Ricci el 1926. Mi preter'as plur'a'j'n divers'tip'a'j'n kaj divers'stil'a'j'n, menci'ant'e nur la atut'a'n Poem'o de Utnoa de Abel Montagut, sed nun – en 2019 – fin'fin'e, post long'eg'a „graved'ec'o” aper'is La Konflikt'o de la Epok'o'j de Edwin de Kock.

Person'e mi ĝoj'as, ke al ni'a publik'o tiu'n verk'o'n mi nun pov'as prezent'i recenz'e, ĉar plur'a'j'n antaŭ'a'j'n stadi'o'j'n mi ĉe'est'is, eĉ foj'e verk'is recenz'o'n, ĉe kio, krom mi'a'n admir'o'n ankaŭ mi'a'n mir'o'n mi aŭd'ig'is. Tiu'n mir'o'n en la nun'a el'don'o Edwin for'ig'as per klar'ig'a not'o: laŭ li'a'eklezi'a tradici'o (la Advent'ist'o'j de la Sep'a Tag'o) oni oft'e vid'as Jesuon kiel re'en'karn'iĝ'o'n de la ĉef'anĝel'o Mikael'o. Do por Edwin tem'as tie pri fund'e unu'sol'a person'o – por mi, mal'e, tio est'is absolut'e ne'kon'at'a ident'ig'o, kiu dum'leg'ad'e vek'is ĉe mi grav'a'n fremd'iĝ'o'n kaj brems'is mi'a'n leg'ad'o'n – tio'n si'a'temp'e en mi'a recenz'o mi vort'ig'is. Sed nun, ĉe la koncern'a not'o en la pret'ig'it'a epope'o [Mikael'o – anĝel'ĉef'o, Krist'o antaŭ si'a hom'iĝ'o], tiu mi'a ne'kompren'o mal'aper'is – rest'as nur ia'spec'a mir'o, ĉar neniam antaŭ'e tiu'n ident'ig'o'n inter la ĉef'anĝel'o Mikael'o kaj Jesuo mi renkont'is. Ankaŭ koleg'o'j-pastor'o'j, ĉe kiu'j mi inform'iĝ'is pri la tem'o, ne kon'is tiu'n tez'o'n de la eklezi'o de Edwin de Kock.

Nu, por la tekst'o mem, kompren'ebl'e, tio'n ni dev'as pren'i kiel fiks'a'n ident'ec'o'n.

La form'o metrik'a de la epope'o

Precip'e la fin'fin'a elekt'o inter jamb'a aŭ troke'a silab'form'o en la vers'o'j kaŭz'is, se mi bon'e konklud'as, al la aŭtor'o plur'jar'a'n re'verk'ad'o'n, kio, tamen, mi'a'supoz'e por la ĝeneral'a leg'ant'o apenaŭ menci'ind'us kiel valor'aĵ'o.

Kiel ajn, al ĉiu leg'ant'o mi fort'eg'e rekomend'as leg'i ne nur la epope'o'n mem, sed ankaŭ ĉiu'j'n en'konduk'a'j'n paĝ'o'j'n – ne est'os pen'o mal'ŝpar'it'a!

Ĉarm'a mi trov'as la pled'o'n (paĝ'o 17) toler'i ambaŭ li'a'j'n prepozici'o'j'n fro kaj po'n, kiu'j „simpl'e aparten'as al la deKocka idiolekto”.

Libr'o 1

Nepr'e re'memor'e, kvazaŭ eĥ'e pri Dant'e, ankaŭ De Kock komenc'as si'a'n epope'o'n, pri'skrib'ant'e si'n mem, ĉe kio Gvid'ant'o'n li ricev'as:

„Mi vast'a'n vir'o'n vid'is, statustaturan”

jen la unu'a aper'o de la unu'a voj'montr'ant'a gvid'ant'o ...

„Mi est'as Henoĥ, iam pra'temp'ul'o,

komisi'it'a for'konduk'i vi'n

el tiu labirint' de vi'a'j pens'o'j.

Ven'u!”

Li ek'vojaĝ'as iel sen'klar'ig'e kial kaj sam'temp'e ne'sci'ant'e kiu'direkt'e'n: „Ni jen trans'salt'is lum'rapid'bar'il'o'n” –

Ĉe 1:3 la rakont'ant'o pet'as, ke oni plu vojaĝ'u, ne centr'e tra la materi'o, sed „tra l' aer'o”, ĉar vid'i li vol'as, kie'n oni ir'os. Kaj tiu vort'o „vid'i” grav'as. La tut'a tekst'o est'as tiel plen'a je afer'o'j kaj person'o'j, kiu'j'n dum'leg'e oni dev'as percept'i, vid'i ...

Kaj tiam li do plu vojaĝ'as kaj ni, kiel leg'ant'o'j, kun'vojaĝ'as tra la tut'a univers'o sen'fin'a. Mi daŭr'e est'as tuŝ'at'a de mir'ind'e bel'a'j bild'o'j, de tiom da detal'o'j, ke oni preskaŭ obtuz'iĝ'as.

Paĝ'o 30:

Kiel vir'bov' aren'e turment'at'a

ek'blek'is Lucifer'o

Jen do la unu'a ĉef'figur'o de la epope'o pren'as si'a'n centr'a'n lok'o'n sur la scen'ej'o.

Paĝ'o 31:

Kaj en lontan' izol'e lum'volv'it'a,

inter la amas'eg'o venk'ebri'a,

la Di'a Patr'o, ne la last'a'n foj'o'n,

plor'is.

Kaj inter ili ek'ag'os Mikael'o, kies nom'o en la Hebre'a original'o de la Bibli'o signif'as Kiu (est'as) Kiel Di'o? Li est'as la ĉef'anĝel'o, kiu de'origin'e defend'as la honor'o'n de Di'o.

Komenc'e de la epope'o Lucifer'o plan'as nov'a'n „propr'a'n mond'o'n”, dis'a'n de la normal'a mond'o, kiu'n ni kon'as. Por mi kaj, supoz'ebl'e, por mult'a'j hom'o'j tio est'as tre fremd'a koncept'o, kiu'n en la epope'o oni Nepr'e dev'os konsider'i kiel baz'a'n real'o'n – ali'e ja la tut'a rakont'o mal'aper'us en la neni'o'n.

En paĝ'o 32 okaz'as la unu'a kun'ven'o de la sekv'ant'ar'o de lucifer'flank'a'j ĉef'ul'o'j:

Kaj ili ven'is, vip'rapid'e,

ĝis la aer' pro ili susur'ad'is

kiel vespert'flug'il'e rok'kavern'o.



Man'gest'is li, kaj ili orel'iĝ'is,

ĉiu'n vort'o'n li'a'n avid'ant'e.



„Amik'o'j, potenc'ul'o'j, fort'a'j di'o'j –

ĉar tia'j vi ja est'as, rezist'int'e

la Etern'ul'o'n, kiu ni'n ne venk'is

sed nur el'ĵet'is en fin'a mal'esper' –

est'u kolon'o'j sub intenc'o mi'a!

Ni sku'os la rempar'o'j'n de l' ĉiel'o!

Kaj se mal'venk'a'j, ni sur ni'n sob'ŝir'os

la nigr'a'j'n mur'o'j'n de la kosm'o mem,

kaj la kaos'o ĉio'n hered'ont'a

sci'ad'u, ke ni est'is tie ĉi.

Ho kia et'a, et'a nerv'impuls'o

renvers'i pov'as tut'a'n nobl'a'n mens'o'n,

por konvulsigi ni'a'n univers'o'n!”

Grav'eg'a'n demand'o'n Edwin lev'as sur paĝ'o 33: Kio est'ig'is ĉio'n? Supoz'ebl'e, kresk'ant'a ar'o da hom'o'j almenaŭ en mi'a mond'o'part'o tut'e neg'as la demand'o'n, „ne plu hav'as temp'o'n por ĝi” – si'n'ten'o, kiu'n person'e mi tut'e ne pov'as kompren'i. La ar'et'o da lucifer'sekv'ant'o'j almenaŭ serioz'e star'ig'as tiu'n demand'o'n:

„Nu, kies mens'o ekzist'ig'as Di'o'n?

Ĉu vi do ver'e glut'is la fabel'o'j'n,

ke Li ni'n kre'is? Kompren'ebl'e ne.

Pli grand'a Ne'kon'aĵ'o teks'is ni'n

kaj ni'a'n nun'a'n sort'o'n – Li'a'n ankaŭ!”

Ĉirkaŭ ni amas'o da hom'o'j nun'temp'e kred'as, ke la „scienc'o” ĉio'n solv'as, ĉio'n kompren'as. Laŭ mi person'e, tio est'as terur'a mis'kompren'o: la ver'a enigm'o mal'antaŭ ĉiu'j ni'a'j hom'a'j „solv'o'j”, „klar'ig'o'j”, „eksplik'o'j” daŭr'e for'ŝov'iĝ'as. En tiu ĉi epope'o Lucifer'o serĉ'as i'a'n cert'ec'o'n ekster Di'o, balbut'ant'e je paĝ'o 34:

„Sed –

ĉu vi, la Patr'o de sever'a just'o,

mi'n ja pardon'i pov'as?”

„Mi pov'as ĉio'n.

Mildkora am'o ten'as la pes'il'o'n.

Vi kaj kun vi l' ali'a'j for'vag'int'o'j,

grat'ant'a'j nun en fremd'a pensfatras'

por aĉ'e nutr'i vi'a'n kor'mal'sat'o'n,

nur humil'iĝ'u, ven'u sub la ŝirm'o'n

de la flug'il'o'j de pardon'o. Mi

re'greft'os vi'n en vi'a'n lok'o'n, plen'e.”

Tiel daŭr'as la inter'parol'o inter Di'o kaj Lucifer'o. Iel ili dis'iĝ'as, kaj Lucifer'o ne akcept'as, ke li iel est'as la mal'pli fort'a. Tio, inter'ali'e, don'as leg'ind'a'n medit'ad'o'n, pri tio, kio efektiv'e est'as ja pek'o:



La pek' ne est'as sens'a aŭ doktrin',

nek kinikaĵ' por glas'o de la ĝu'o,

sed la rat'eg'o'j en la mens' nest'ant'a'j,

kiu'j la hist'o'j'n de la viv'o ronĝ'as.

Ĝi est'as ankaŭ tiu agres'em'o

kiu buĉ'ad'as kaj brul'ig'as urb'o'j'n,

la ĝis frenez' tord'it'a'j hom'o'j mem.

La ego'ism'o – tio ĝi'a nom'.

Kun sincer'a kor'tuŝ'o mi rimark'is, kiel Edwin honor'is en la epope'o si'a'n edz'in'o'n Ria, kaj re'ven'is en mi'a'n memor'o'n ili'a kun'a vizit'o al ni'a dom'o – antaŭ ho kiel mult'e da temp'o!

Post kiam Eva manĝ'is de la pom'o (paĝ'o 48 ke ni far'iĝ'u di'o'j, di'o'j, Eva / paĝ'o 49 por ĉiu'j mort'o'n kis'is unu'mord'e),

jen la sun'o ŝajn'is mal'hel'iĝ'i,

kaj ven'is et'a pik'o en la vent'o'n,

kaj ĉie voĉ'o'j de l' ĝangal' ek'mut'is,

kvazaŭ for'pas'us io ne'vid'ebl'a.

Est'as ver'e ĉarm'e, kiel Edwin nov'vort'ig'as plur'a'j'n detal'o'j'n el la Bibli'a rakont'o pri Adam, pri Eva, ili'a'j infan'o'j, precip'e la unu'a hom'murd'o: kadavr'o en la brak'o'j: Habel, Habel! Si'n'sekv'as la scen'o'j. En VIII de la unu'a libr'o sekv'as la histori'o pri No'a. Sufiĉ'e amuz'e Edwin rand'e de ĝi'a re'rakont'ad'o en'plekt'as histori'o'n pri kosmonaŭt'a flug'ad'o en iu svag'a est'ont'ec'o.

Libr'o 2

Tut'e sorĉ'e la aŭtor'o rakont'as tra la epok'o'j: post fru'a Mez-Orient'o, Mezopotami'o, la atent'o re'e ir'as al Izraelo: jen la histori'o de Abraham kaj li'a famili'o – foj'e la aŭtor'o kvazaŭ flank'e'n'salt'as al ni'a nun'temp'o:

Paĝ'o 85:

Pro tio Sodom, en sen'zorg'ec'o

de si'a Val'o, est'as nun kaj ĉiam

ali'a nom'o por sen'nombr'a'j urb'o'j:

Knos'o, Ninev'o, Babel, Persepol'o,

‘l'etern'a Romo', Vaŝington ... brul'ont'a'j

aŭ rub'amas'o'j de iam'a rev'o.

kaj sekv'a'paĝ'e:

„La tut'a'n histori'o'n mi sat'leg'is.

Al'marŝ'os du anĝel'o'j ĉi-vesper'e

bivak'i sur la plac'o, kiu'j'n Lot

gast'ig'os, kun gej'a flustr'o ekster pord'o –

kaj ĉio post'e.”

„Tial ne insist'u

per tiu montr'o mem tortur'i mi'n

en akr'a dur'o de la hor'o, kiam

la nur'a'j fakt'o'j tiom dolor'ig'as.”

Sed baldaŭ en sekv'a ĉapitr'et'o la rakont'o trans'salt'as al ekster „ni'a” „Okcident'a – eŭrop'kultur'a” rigard'o al pra'a Ĉin'uj'o:

„Majstr'o Li, bon'ven'o'n, fin'e.

Pokal'o'n sor! Per pajl'a, spic'arom'a

bier'o Sar el vi'a sek'a gorĝ'o

for'lav'u la dezert'o'n, kun l' ali'a'j

distanc'o'j. Post'e mi'n inform'u pli

pri la popol'o'j ĉe l' River'o Flav'a,

kaj vi'a fabl'a Jin.”

La tre ampleks'a „Not'ar'o” (paĝ'o'j 425-456) klar'ig'as, ke tiu River'o Flav'a „en Ĉin'uj'o, hav'as long'o'n de 5464 km. En ĝi'a val'o origin'is la antikv'a civiliz'o de tiu land'o.” Parentez'e, per not'o oni eĉ inform'iĝ'as, ke la aŭtor'o nask'iĝ'is en hospital'o proksim'e al Drak'mont'ar'o en Sud-Afrik'o. En'tut'e, kvankam ne komplet'a, tiu not'ar'o por mult'a'j leg'ant'o'j de ĉi tiu epope'o montr'iĝ'os cert'e tre util'a.

Religi'o, invent'o de la Diabl'o?

Kvazaŭ nur preter'ir'a'n dir'it'aĵ'o'n en paĝ'o 99 ni leg'as, ke Lucifer' invent'as la religi'o'j'n. Est'as, kvazaŭ mi leg'us la fam'a'n German'a'n teolog'o'n Karl Barth: Religi'o'n ist Unglaube – Religi'o est'as ne'kred'o. Laŭ Barth, Krist'an'ism'o ne est'as religi'o, sed nur la prav'a rigard'o al la real'o. Tie ĉi do Lucifer'o tio'n ŝajn'e sub'skrib'as! Kia surpriz'o por mi, simpl'a leg'ant'o!

Kaj ver'e, tiel la rakont'o ankaŭ plu'ir'as: la fakt'o, ke ĉie tra la mond'o la eklezi'a'j instru'o'j de plej divers'a'j eklezi'o'j „sankt'ig'as” la dimanĉ'o'n, est'as pruv'o pri tio! Nur la sabat'o taŭg'as por ni'a ĉiu'semajn'a liturgi'o. Ŝajn'e do, Lucifer'o kvazaŭ infekt'is la tut'a'n mond'o'n, for'konduk'ant'e la eklezi'a'n liturgi'ad'o'n de la origin'a sabat'o! Kiu atend'us tia'n mesaĝ'o'n intern'e de poezi'a epope'o en Esperant'o!? Sed jen unu el la instru'o'j de la Eklezi'o de Edwin de Kock!

Paĝ'o 100:

„Kaj ĉu vi memor'as,

ke kiam Mikael'o re'far'iĝ'is–

prolet'a stal'o'beb'o en Bet-Leĥem–

fremd'ul'o'j alkamelis po'n la stel'o,

ĉi pra'mister'o'n iel mal'ĉifr'int'e

el nokt'o'run'o'j aŭ el propr'a'j libr'o'j?”

En Betleĥem nask'iĝ'is Jesuo – jen Mikael'o hom'iĝ'is do! La rakont'ant'o inform'as ni'n, sur paĝ'o 101, ke

ĉiu nur vol'ant'a est'as li'a;

kaj ĉies mask'o'j'n de la religi'o–

eĉ plej grotesk'a'j'n–Li pro am' toler'us,

se ili'n sur li'n met'us la infan'o'j

honest'e sen pli ĝust'a, hel'a sci'.



Sed ĉio hav'as lim'o'j'n. Kruel'ec'o'n

kaj rekt'a'j'n mal'nobl'aĵ'o'j'n li rifuz'as,

pri kio ĉiu'j en la kor' konserv'is

pra'skrib'o'n dat'iĝ'ant'a'n fro mult'e antaŭ

la Du Tabel'o'j de la sankt'a mont'o,

aŭ templ'o'j kaj sistem'o'j.

Libr'o 3

Kun'tren'it'e de la rakont'art'o, mi simpl'e neni'o'n eĉ not'is, ĝis subit'e en paĝ'o 156 en la du'a lini'o mi'n traf'is la mir'ind'e trov'it'a protest'o „Mi'n ne mastrou” kiel re'ag'o al al'parol'o tut'e dec'a „mastr'o”. – Do mi plu leg'u: subit'e tie en la rakont'ad'o'n en'plekt'iĝ'as Edwin de Kock mem „ne Izraela” – kaj al'don'iĝ'as inter'parol'o de Edwin de Kock kun Boaz, kiu parol'as pri si'a mir'ind'a Rut:

„ĉar ŝi Moabon, la patr'uj'o'n kar'a'n,

for'las'is kun la bo'patr'in', Naomi,

por kult'i fremd'a'n Di'o'n fremd'a'land'e.”

Tio est'as grav'a en ĉi tiu epope'o: daŭr'e aper'as ek'memor'o'j aŭ cit'o'j aŭ alud'o'j al la Bibli'a histori'o, sam'nivel'e kaj sam'rang'e kiel memor'o'j kaj ekscit'o'j el ĉia'spec'a kultur'region'o. Ne sen'kial'e la titol'o ja est'as la Konflikt'o de la Epok'o'j – ĉiu'j Epok'o'j pli-mal'pli egal'e inter'rol'ad'as, sed plej'e la bibli'a'j epok'o'j, La inter'parol'o'n kun Boaz inter'romp'as la gvid'ant'o Ezra tuj, kiam Edwin de Kock, entuziasm'iĝ'ant'e, intenc'as cit'i el la bibli'a libr'o Rut. Ezra li'n tie inter'romp'as per la admon'o

„Eĉ ne unu vort'o'n pli,

ĉar ankaŭ Lucifer'o kun'aŭskult'as,

kaj ĵus rid'et'e frot'is si'a'j'n man'o'j'n!”



Neniam Ezra est'is tiel aspr'a.



La dir'ut'aĵ'o'n mi dis'mord'is.

„dir'ut'aĵ'o” – tio, kio'n mi est'us dir'ont'a. Bel'e traf'a vort'o!

En part'o VIII est'iĝ'as interes'a rezon'ad'o-diskut'ad'o pri tio, ĉu ver'e komplet'e mal'aper'is la tiel nom'at'a'j „perd'it'a'j trib'o'j” de Izrael: ekzempl'e est'as citat'a la profet'in'o Anna, kiu, laŭ la Nov'a Testament'o, est'as el la trib'o Aŝer, unu el la nord'a'j, „do ne perd'it'a”. Post la nask'iĝ'o de Jesuo ŝi en la templ'o ben'is li'n.

La part'o IX centr'e rakont'as la rev'o'n de reĝ'o Nebukadnecar kaj la serĉ'ad'o'n de klar'ig'ont'o'j kun kulmin'e la respond'o de Daniel, kiu trans'ir'as al antaŭ'dir'o pri plur'a'j reg'ad'o'form'o'j kun kulmin'e „besti'a'j kaj rab'em'a'j, la Roman'o'j” – post'e

ne sekv'os

sur ĉi planed'o post'romi'a regn'o

unu'ec'a, sed dek'o da naci'o'j.

Romp'ebl'a pot'argil' kaj fer'o ne

miks'iĝ'as.

Li aŭgur'as, ke

Eŭrop'o okcident'a

neniam kun'fand'iĝ'os. Kaj pro tio

ankaŭ ĉiu klopod'o federaci'i

la hom'ar'o'n fiask'os.

Tio'n li sci'as el la libr'o de Uri'a Smith, advent'ist'a frat'o – sam'e kiel ali'a'j antaŭ li, sam'e kiel jam Daniel en tiu ĉi bibli'a libr'o.

En paĝ'o 196 mi'n kor'tuŝ'is bril'a kred'konfes'o de Edwin:

„Ezra, Di'o

est'as mult'e pli grand'a ol la kosm'o,

dum ni et-et'as sur ĉi rand'a mond'o.

Kial malgraŭ'e la Fil' ofer'us si'n,

kaj degn'us si'n per korp' etern'e ĉen'i

al la fuŝ'em'a hom'amas'o kaj

ĉi spac'o'temp'o materi'a?”



„Pro

am'eg'o preter pens'ating'o, mal'pli

sens'ebl'a ol la univers'o mem.”



„Por Di'o pli valor'as unu hom'o ol tut'a galaksi'o. Ĝi for'brul'as, sed viv'o por sav'it'o ĉiam daŭr'os dum la sen'fin'a ĝoj'o de l' Sinjor'o.”

Libr'o 4

Sekv'as nov'a gvid'ant'o por anstataŭ'i Ezran: Jesaja.

La histori'o'n pri la sur'kruc'ig'o de Jesuo kaj li'a mort'o relativ'e sobr'e li rakont'as. Sekv'as sufiĉ'e akr'a atak'o kontraŭ la pap'o de Romo, kvazaŭ fundament'a atak'o: la pap'a regn'o si'a'temp'e eĉ ampleks'is pli-mal'pli tri'on'o'n de Italio.

En p. 216:

Ĉiu'j ĉef'pontifik'o'j, eĉ person'o'j

ĉarm'a'j kaj ŝajn'e bon'a'j, part'o'pren'as

en unu'j la alies krim'o'j kaj dev'os

iam kun'ir'i en la fin'a'n flam'o'n.

„Ili du'obl'e kulp'as.”

„Besti'e ili

dum jar'cent'o'j turment'is la hom'ar'o'n

ŝtip'ar'brul'e aŭ Inkvizici'e

en ‚akt'o'j de la Fid'o’ – kiu'j'n diabl'o'j,

ali'vest'it'a'j kiel eklezi'an'o'j,”

prezid'is – post ol ul'o'j sankt'ofic'a'j

per lert'a'j instrument'o'j streĉ'e korp'o'n

ek'romp'is aŭ el'fos'is la okul'o'j'n,

por konfes'ig'i „herez'o'n” feliĉ'ig'a'n.

Tia est'is la kred'o, ke l' Sinjor'o

pardon'as, petit'e simpl'e en la nom'o

de Jesuo, sen kost' aŭ pent'o'far'o

pez'a, kiu'n al'trud'as postul'em'a

pastr'o. La il'o'j ekspon'iĝ'as en

muze'o ĉe la ĉirkaŭ'mur'ig'it'a

Karkansano, kie la Albigens'o'j

prov'is van'e for'bar'i la arme'o'n

de la murd'em'a pontifik'o.



„Sed, Jesaja, mi hav'as Katolik'a'j'n

amik'o'j'n kies trajt'o'j kaj kondut'o

reflekt'as la sankt'a'n viv'o'n de Jesuo.

Ĉu ankaŭ ili'n la inferofaŭk'

atend'as mal'ferm'it'a?”

„Ne, ĉar mult'a'j

el ili est'as bon'a'j de Di' infan'o'j.”

P. 225:

„Sed pli bon'as

ne elekt'i mizer'ul'ig'i vi'n

pri l' mister'aĵ'o'j de la univers'o.”

En p. 229 aper'as Ursul'a la Got'a. La rakont'ad'o'n pri la got'o'j, kiu'j far'iĝ'is krist'an'o'j, inter'romp'as saĝ'a fraz'o

Sed histori'o'j'n la venk'int'o'j verk'as.

Tiu'j got'o'j far'iĝ'is krist'an'o'j, sed ne laŭ Roma eklezi'a teologi'o:

La Got'o'j instru'is, ke Jesuo,

antaŭ la en'karn'iĝ'o si'a'n Patr'o'n

kun'ul'is por ĉiam tra la etern'ec'o.

[...] Ver'as, ke laŭ ili

la Patr'o iel al la Fil' super'as

Kaj fakt'e Paŭlo pri la re'star'iĝ'o

skrib'it'a, ke post ĝi eĉ la Fil'o al

la Patr'o si'n sub'met'os, ‘por ke Di'o

est'u ĉio en ĉio'.

La aŭtor'o tre respekt'em'e skrib'as pri la got'o'j kaj ili'a form'o de Krist'an'ism'o. Edwin de Kock tra'flug'as la histori'o'n de krist'an'ism'o en sufiĉ'e fascin'a manier'o, sed nepr'e ne sen'antaŭ'juĝ'e – klar'e li'n gvid'as en tio li'a eklezi-teologi'a perspektiv'o, en paĝ'o 237, ekzempl'e, li nom'as Hieronim'o'n ‘sankt'ul'o' kun hok'o'j ĉe li'a titol'o, nepr'e ne por aplaŭd'i li'n.

Strang'a raport'o pri tekst'o'j el Daniel koncern'e la Antikrist'o'n kaj, laŭ mi, iom hazard'e pluk'it'a'j nom'o'j kaj dat'o'j el la eklezi'a histori'o. Mult'o'n mi ver'e ne sukces'as kompren'i. Ĉef'e impres'as la mal'em'o, eĉ mal'am'o plur'foj'e vort'ig'it'a kontraŭ la Rom'katolik'a Eklezi'o.

Pepino la Kurt'a vintr'e 753 akcept'as el Romo pap'o'n Stefan' la tri'a. Dank'e al tio la pap'o far'iĝ'as propr'a'ŝtat'a reĝ'o. Laŭ paĝ'o 247, Lucifer'o mem ĉe tio aŭtor'is la Donac'o'dokument'o'n je la nom'o de imperi'estr'o Konstanten'o.

Efektiv'e, tiu fals'aĵ'o est'is ĉef'a atut'o dum jar'cent'o'j pri la rajt'o kaj prav'o de la Pap'a Ŝtat'o – kun histori'e grav'eg'a'j rezult'o'j. Nur en la fru'a Renesanc'o oni pruv'is, ke tem'as pri fals'aĵ'o.

Edwin vid'ebl'e kun eg'a plezur'o pentr'as la sen'moral'ec'o'n de plur'a'j pap'o'j.

Est'as terur'a histori'o, kiu'n memor'ig'e menci'as Edwin, kiel la vald'an'o'j'n la pap'a'j arme'o'j atak'is kaj murd'is. Ver'e – oft'e la histori'o est'as terur'a – ho, en kiu epok'o ni hom'o'j lern'os est'i ver'e hom'ec'a'j!? Eksterm'o de la kultur'o de la vald'an'o'j. Est'as bon'e foj'e memor'ig'i tiu'j'n histori'o'j'n, sed ĉu ver'e tio est'as poezi'o, epope'o? Precip'e ĝen'as mi'n „vers'o” de la form'o „du'op'e en 1488” (paĝ'o 263) – en roman'o ja est'as akcept'ebl'a, sed ĉu ver'e tio est'as poezi'o?

La scen'o'n kaj la 4an Libr'o'n fin'as preĝ'o

„Kor'favor'u ni'n, Sinjor'o.

Man'o'n etend'u,

help'ant'o'n send'u

por ĉi kriz'a'j lok' kaj hor'o.”

Libr'o 5

Aper'as nov'a gvid'ant'o Abdiel; est'as anĝel'o, kies task'o est'as gard'i pri la poet'o. Do gard'anĝel'o.

La sufer'ad'o de la vald'an'o'j – ŝajn'e, por ni'a aŭtor'o ili far'iĝ'is kvazaŭ centr'a ekzempl'o de sen'kulp'ec'o martir'a. Ankaŭ „amik'o” J'a'n Hus kun laŭd'o pas'as: de tiu ankoraŭ tekst'o'n mi traduk'is: Pri la Eklezi'o, la unu'e aper'int'a'n post mi'a infarkt'o.

Pri Lutero li est'as tre'eg'e laŭd'a. Ankaŭ la lingv'o'unu'ig'a'n rol'o'n de li'a german'a traduk'o de la tut'a Bibli'o Edwin laŭd'as.

Pri la desapont'o de la Mileranoj – por mi ne'kon'at'a grup'o, Uson'a sekt'o. Rezon'ad'o, kial neces'as ne uz'i la dimanĉ'o'n kiel krist'an'a'n ripoz'tag'o'n, sed tamen la Jud'a'n sabat'o'n. Mi'n, kiel nederland'an'o'n, traf'is kiel honor'e kaj plezur'e Edwin cit'as ni'a'n klasik'a'n poet'o'n Vondel je paĝ'o 312.

Sufiĉ'e mal'afabl'e Edwin trakt'as pri la nun'a pap'o Francisko, kiu'n mi'a'kompren'e li ne pren'as kiel sincer'ul'o'n, sed ebl'e mi mis'leg'as.

Tiu ul'o

tre Jezuit'e nur dezir'as bild'o'n

ekumen'e plaĉ'a'n, por log'i iel

planed'o'n en la pap'a'n ĉirkaŭ'brak'o'n.

Sed la ĉiel' memor'as, mal'estim'e.

La uz'ad'o de cifer'o'j intern'e de vers'o'j, laŭ mi, efik'as tre mal'poezi'e. Tio ne est'as nur'a ide'o mi'a; jam latin'lingv'e en la klasik'a epok'o oni for'ig'is la nombr'o'j'n, ĉirkaŭ'fraz'ant'e ili'n. Ĉu ne est'as iu dir'aĵ'o pri predik'ad'o kaj ĝust'a'temp'e fin'i ĝi'n? Laŭ mi, Edwin de Kock ĉi-libr'e tre bel'stil'e kaj invit'e predik'as, sed la kvazaŭ proverb'ec'a'n konsil'o'n ĝust'a'temp'e fin'i li ne sekv'as, bedaŭr'ind'e. Tro long'a predik'ad'o ver'e ne kun'tir'as la publik'o'n, mi tim'as.

Se sincer'e dir'i, mi'n mult'e pli impon'is Abel Montagut per si'a epope'o.

Edwin de Kock: La Konflikt'o de la Epok'o'j. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2019. 468 paĝ'o'j; fortik'e bind'it'a. ISBN 978-9077066-58-4.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Samarkando est'as la patr'in'o de la mond'o

Por komenc'i, mi sci'ig'u la leg'ant'o'j'n, ke en 2014 – sub la aŭspici'o'j de la Samara Ŝtat'a Akademi'o de Kultur'o kaj Art'o'j kaj la Samara Societ'o por Kultur'a'j Stud'o'j – ni publik'ig'is la libr'o'n Малая энциклопедия зарубежной Самаркандианы: Культура, объединяющая мир (Konciz'a enciklopedi'o de ekster'land'a Samarkandiana: Kultur'o unu'ig'ant'a la mond'o'n) kun resum'o en dek lingv'o'j, inkluziv'e Esperant'o'n.

La publik'ig'o de ĉi tiu libr'o pri Samarkandiana est'is bon'e ricev'it'a en la kultur'a'j komun'um'o'j de Uzbeki'o kaj Rusio, kaj tio instig'is ni'n komenc'i labor'o'n pri la du'a ĝis'dat'ig'it'a kaj pli'ampleks'ig'it'a el'don'o kaj pri nov'a'j projekt'o'j lig'it'a'j al ĝi.

Unu el ĉi tiu'j projekt'o'j est'as la seri'o La person'o'j de „Samarkandiana”. Ĝi'n komenc'is intervju'o'j kun la franc'a verk'ist'o, honor'a civit'an'o de Samarkando, Ami'n Maalouf (MONATO 2017/10, p. 23), la hispan'a teatr'o Samarkanda (MONATO 2019/02, p. 23-24), la israela arkitekt'o Zvi Hecker kaj la ital'a kant'ist'o kaj kompon'ist'o Roberto Vecchioni (MONATO 2019/06, p. 20-22).

Ni'a kun'parol'ant'o hodiaŭ est'as Peter Frankopan, brit'a histori'ist'o, profesor'o de la Oksford'a Universitat'o, aŭtor'o de la inter'naci'a furor'libr'o The Silk Roads: A New History of the World (La Silk'a'j Voj'o'j: Nov'a histori'o de la mond'o). Not'ind'as, ke Peter Frankopan kelk'foj'e part'o'pren'is la inter'naci'a'j'n leter'tag'o'j'n Vort'o pri Samarkando kaj Salut'o'n, Naŭruzo!, kiu'j'n ni organiz'as ĉiu'jar'e. Ni pet'is profesor'o'n Frankopan respond'i al ni'a'j demand'o'j kaj divid'i kun ni si'a'j'n pens'o'j'n pri la Grand'a Silk'a Voj'o kaj Samarkando.

MONATO: Kial la Grand'a Silk'a Voj'o far'iĝ'is la ĉef'a tem'o de vi'a esplor'ad'o?

Frankopan: Mi ĉiam interes'iĝ'is pri histori'o. Eĉ kiel jun'a knab'o, mi ŝat'is inform'iĝ'i pri ali'a'j part'o'j de la mond'o, pri grand'a'j figur'o'j kaj pri grav'a'j event'o'j okaz'ant'a'j en land'o'j mal'proksim'a'j. Kiam mi far'iĝ'is pli aĝ'a, mi iĝ'is apart'e interes'at'a pri prov'ad'o vid'i, kiel ĉiu'j pec'o'j de la puzl'o traf'e kun'met'iĝ'as unu kun la ali'a. Mi labor'as pri inter'ŝanĝ'o'j kaj inter'lig'o'j. Do, al mi ne est'is mal'facil'e trov'i en la Silk'a'j Voj'o'j tio'n, pri kio mi esplor'is.

MONATO: Kiu'n difin'o'n de la Grand'a Silk'a Voj'o vi prefer'as?

Frankopan: Mi ne tro okup'iĝ'as pri difin'o'j. Etiked'o'j pov'as est'i help'a'j kaj mal'help'a'j. Ekzempl'e, kio'n fakt'e signif'as Centr'a Azi'o? Aŭ Eŭrop'o? Ĉu tiu'j ĉi termin'o'j dev'as hav'i geografi'a'n signif'o'n? Ĉu ili dir'as i'o'n pri la loĝ'ant'ar'o'j? Do mi agnosk'as, ke nom'o'j kaj etiked'o'j est'as help'a'j kiel el'ir'punkt'o'j. Sed mi ne tro streĉ'iĝ'as, prov'ant'e difin'i ili'n. Mi pens'as, ke est'as mult'e pli interes'a'j kaj grav'a'j demand'o'j por respond'i. Do, se dir'i mal'kaŝ'e, al mi la Silk'a'j Voj'o'j (ceter'e, mi ĉiam uz'as plural'o'n, sekv'ant'e la scienc'ul'o'n, kiu unu'e propon'is tiu'n ĉi nom'o'n) simpl'e klar'ig'as la lig'o'j'n, kiu'j kun'lig'as hom'o'j'n, lok'o'j'n kaj temp'o'period'o'j'n. Kaj dum'e ili ebl'ig'as komerc'i kaj inter'ŝanĝ'i var'o'j'n.

MONATO: Ĉu oni pov'as parol'i pri apart'a kultur'o de la Silk'a Voj'o?

Frankopan: Mi tut'e ne hav'as ajn'a'n problem'o'n, kiam ali'a'j hom'o'j decid'as, pri kio ili ŝat'us parol'i aŭ kio'n pri'skrib'i. Sed se ni vol'as pens'i pri la Silk'a'j Voj'o'j tiel larĝ'e, kiel mi pens'as plej util'e, tiam ni ne parol'as nur pri kultur'o. Ni parol'as ankaŭ pri abstrakt'a'j inter'ŝanĝ'o'j, pri mens'mal'ferm'it'ec'o kaj ferm'it'ec'o, pri pret'ec'o kaj kapabl'o aŭskult'i, lern'i, prunt'i kaj parol'i. Tio indik'as al mi pri pli profund'a'j tut'mond'a'j spert'o'j ol tiu'j unik'a'j al la Silk'a'j Voj'o'j. Sed cert'e est'as ver'o, ke en la pas'int'ec'o toler'em'o, plur'ism'o kaj mal'ferm'it'ec'o est'is karakteriz'aĵ'o'j de tiu'j, kiu'j viv'is en la kor'o de la mond'o. Tio ver'as hodiaŭ en mult'a'j vilaĝ'o'j, urb'o'j kaj hejm'o'j. Mi ne cert'as, ke oni pov'as asert'i tio'n en ĉiu'j okaz'o'j, kiam tem'as pri la reg'ist'ar'o'j de mult'a'j el la ŝtat'o'j nun'temp'e kuŝ'ant'a'j sur la spin'o de Azi'o.

MONATO: Kiu'j'n histori'a'j'n lecion'o'j'n la Grand'a Silk'a Voj'o liver'as por la nun'temp'o kaj est'ont'ec'o de la mond'o?

Frankopan: Nu, ĝi pov'as instru'i iu'j'n, mult'a'j'n kaj neniu'j'n lecion'o'j'n. Ĉio de'pend'as de tio, kio'n vol'as vid'i tiu'j, kiu'j rigard'as la pas'int'ec'o'n. Se oni stud'as la Silk'a'j'n Voj'o'j'n, far'iĝ'as klar'e, ke pli'bon'ig'o'j de lig'o'j, invest'ad'o en infra'struktur'o'n kaj ne nur kun'labor'o kun najbar'o'j, sed ankaŭ toler'ad'o de diferenc'o'j est'as kelk'a'j el la lecion'o'j. Sed krom'e est'as la problem'o'j de mal'egal'ec'o, de mank'o de respond'ec'o, de korupt'ad'o kaj ne'efik'a funkci'ad'o kaj de mal'bon'a decid'ad'o dum la pas'int'a'j jar'cent'o'j, kiu'j pov'as kaj dev'as ankaŭ est'i stud'at'a'j. Sed por mi, la plej grav'a histori'a lecion'o est'as la bezon'o adapt'iĝ'i al ŝanĝ'iĝ'ant'a mond'o – kaj la sekv'o'j de mal'sukces'o far'i tio'n.

MONATO: Samarkandon oni nom'as la „kor'o” de la Grand'a Silk'a Voj'o. Ĉu vi konsent'as pri tiu ĉi asert'o?

Frankopan: Mi pens'as, ke est'as just'e, ke kiam la pli'mult'o de la hom'o'j pens'as pri la Silk'a'j Voj'o'j aŭ pri la „Grand'a Silk'a Voj'o”, Samarkando est'as la plej unu'a lok'o, pri kiu ili pens'as. Tio dir'as mult'o'n pri la urb'o, ĝi'a histori'o kaj la lok'o, kiu'n ĝi okup'as en la publik'a opini'o.

MONATO: Kiu'n lok'o'n okup'as Samarkando en vi'a libr'o?

Frankopan: Est'as grav'e rigard'i, kio okaz'as en urb'o'j kaj urb'et'o'j, ĉar ili'a'j kresk'o'j kaj fal'o'j pov'as dir'i al ni mult'o'n pri tio, kio okaz'is en specif'a period'o. Kompren'ebl'e tiu'j, kiu'j viv'as en urb'o'j, kutim'e post'las'as bon'a'j'n skrib'a'j'n registr'aĵ'o'j'n, ĉu kiel administr'a'j'n kaj reg'ist'ar'a'j'n dokument'o'j'n, ĉu ĉar scienc'ul'o'j kaj verk'ist'o'j em'as viv'i en komun'um'o'j – ili do pov'as divid'i ide'o'j'n inter si. Do, Samarkando, ĝi'a'j konstru'aĵ'o'j, ĝi'a histori'o kaj ĝi'a'j loĝ'ant'o'j est'as inter la plej grav'a'j ne nur por skrib'i pri la histori'o de Centr'a Azi'o, sed por skrib'i pri histori'o ĝeneral'e.

MONATO: En kiu'j'n lingv'o'j'n ĝis nun est'as traduk'it'a vi'a libr'o?

Frankopan: Mi'a libr'o nun hav'ebl'as en 30 lingv'o'j. Tio est'as ver'e mir'ig'a.

MONATO: Ĉu vi vizit'is Samarkandon? Se jes, kiam? Kaj kia'j est'is vi'a'j impres'o'j?

Frankopan: Jes, mi vizit'is la urb'o'n; ĝi est'as magi'a urb'o. Mi'a last'a vizit'o est'is antaŭ pli ol dek jar'o'j. Do, mi dev'as re'ven'i!

MONATO: Kio'n signif'as por vi Samarkando?

Frankopan: Laŭ mi, ĝi est'as la patr'in'o de la mond'o. Ĝi est'as unu el la grand'a'j voj'kruc'iĝ'o'j en la hom'a histori'o – kun la flustr'o'j de konker'ant'o'j, scienc'ul'o'j, art'ist'o'j kaj komerc'ist'o'j. Mi am'as urb'o'j'n kaj precip'e la sukces'a'j'n. Kaj Samarkando est'as unu el la plej sukces'a'j urb'o'j de ĉiu'j temp'o'j.

MONATO: Ĉu vi bon'vol'us prezent'i al ni'a'j leg'ant'o'j vi'a'n nov'a'n libr'o'n?

Frankopan: Ĉi tiu nov'a libr'o est'as long'a ese'o, kiu pov'us est'i ĝis'dat'ig'it'a fin'a ĉapitr'o de mi'a antaŭ'a libr'o. Mult'o okaz'is en la mond'o dum la last'a'j kelk'a'j jar'o'j, kaj mi pens'is, ke est'os util'e pli en'fokus'ig'i iu'j'n aspekt'o'j'n kaj klar'ig'i afer'o'j'n kiel la iniciat'o Unu zon'o kaj unu voj'o, la nun'a situaci'o en Uson'o kaj Eŭrop'o – ankaŭ tio, kio okaz'as en Centr'a Azi'o en manier'o, kiu klar'ig'as, kial ili est'as tiel grav'a'j.

Peter Frankopan est'as profesor'o pri tut'mond'a histori'o ĉe la Oksford'a Universitat'o, kie li est'as la ĉef'esplor'ist'o de la kolegi'o Worcester kaj direktor'o de la Oksford'a Centr'o pri Bizancaj Esplor'o'j. Li okup'iĝ'as pri la histori'o de la orient'a Mediterane'o, Rusio, Mez-Orient'o, centr'a Azi'o kaj Ĉini'o. Li'a'j esplor'o'j pri la histori'o de la kruc'milit'o'j „renvers'as jar'mil'o'n de dokt'ec'o” kaj far'as „la plej grav'a'n kontribu'o'n dum ni'a generaci'o al revizi'ad'o de ni'a'j pens'o'j pri la origin'o'j kaj evolu'ad'o de la unu'a kruc'milit'o”. Li'a libr'o The Silk Roads: A New History of the World, 2015 (La Silk'a'j Voj'o'j: Nov'a histori'o de la mond'o) est'as pri'skrib'it'a kiel „superb'a” (Sunday Times), „mir'ig'a” (Guardian), „rar'a libr'o, kiu ig'as vi'n pri'dub'i vi'a'j'n supoz'o'j'n pri la mond'o” (Wall Street Journal), „trezor'o” (La Libr'e Belgique), „fenomen'a” (Di'e Welt), „ĝoj'o” (Le Point) kaj „ne nur la plej grav'a histori'a libr'o dum jar'o'j, sed la plej grav'a dum jar'dek'o'j” (Berliner Zeitung). Kiel furor'libr'o de New York Times, ĝi pint'is la ne'fikci'a'j'n furor'list'o'j'n en la tut'a mond'o, inkluziv'e en Briti'o, Barato kaj Ĉini'o. En novembr'o 2018 aper'is li'a nov'a verk'o The New Silk Roads: The Present and Futur'e of the World (La nov'a'j Silk'a'j Voj'o'j: La nun'temp'o kaj est'ont'ec'o de la mond'o). En 2017 li est'is nom'um'it'a ĉef'konsil'ist'o kaj akademi'a fak'ul'o por projekt'o de la Mond'a Bank'o kaj la brit'a Departement'o pri Inter'naci'a Evolu'ig'o (DFID) pri transport'a'j koridor'o'j en Sud'a Azi'o. Profesor'o Frankopan konsil'as reg'ist'ar'o'j'n, inter'reg'ist'ar'a'j'n agent'ej'o'j'n, mult'flank'a'j'n instituci'o'j'n kaj kompani'o'j'n en la tut'a mond'o pri geopolitik'o. Li verk'as regul'e por la gazet'ar'o en Briti'o, Uson'o, Ĉini'o kaj Sud'a Azi'o pri inter'naci'a'j afer'o'j.

Pli'a ekzot'a religi'o en Brazilo

Se vi pens'as, ke vi kon'as Brazilon, ĉar vi hav'as spirit'ism'a'n esperant'ist'a'n amik'o'n en Brazilo, vi aspekt'as kiel tiu hom'o, kiu asert'as, ke li kon'as Parizon, ĉar li foj'e vid'is en televid'o la parad'o'n de la 14a de juli'o. Brazilo ŝajn'as est'i mult'e pli ne'kon'ebl'a, ĉef'e por hom'o kiel mi, kiu pens'as, ke la mond'o est'as nur tiu materi'a aĵ'o, kiu'n oni vid'as, ke 2 + 2 ĉiam est'as nur 4, ke la mister'a'j fantom'o'j, kiu'j flug'is en la salon'o de la Universal'a Kongres'o de Bulonj'o-ĉe-mar'o, est'is nur retor'ik'a invent'o de Zamenhof.

Decid'int'e recenz'i ĉi tiu'n libr'o'n, mi est'is dev'ig'at'a leg'i tekst'o'j'n en ali'a'j lingv'o'j por almenaŭ skrap'et'i la surfac'o'n de tiu fenomen'o. Tem'as pri umbandismo. Pri la religi'o Umbando vi pov'as leg'i tre mal'long'e ankaŭ en Vikipedio. Esenc'e la milion'o'j da afrik'a'j sklav'o'j, kiu'j est'is transport'it'a'j al Brazilo, neniam ver'e asimil'iĝ'is al la blank'ul'a krist'an'ism'a kultur'o, kaj rest'is kun si'a'j ide'o'j de la origin'a'j afrik'a'j religi'o'j. La katolik'a eklezi'o teori'e konvert'is ili'n, sed praktik'e ne pov'is zorg'i pri ili, ĉef'e kiam ili for'las'is la kamp'ar'o'n kaj ek'loĝ'is en la kvartal'aĉ'o'j de grand'a'j urb'o'j. El kun'miks'o de popol'a krist'an'ism'o (plen'a je superstiĉ'o'j kaj magi'o), afrik'a'j religi'a'j ide'o'j kaj (tio en Brazilo ne pov'is mank'i) spirit'ism'o rezult'is Umbando, relativ'e nov'a religi'o, kiu nask'iĝ'is en urb'a medi'o en la komenc'o de la pas'int'a jar'cent'o. La sekv'ant'o'j de tiu mond'koncept'o viv'as en mond'o, kie ili'n ĉirkaŭ'as amas'o da preter'natur'a'j est'aĵ'o'j, kiu'j help'as, mal'help'as, konsil'as, gvid'as. Kelk'a'j est'as afrik'a'j di'o'j, kun la sam'a'j pov'o'j kiel tiu'j de katolik'a'j sankt'ul'o'j, kelk'a'j est'as re'nask'iĝ'int'a'j antaŭ'ul'o'j, kelk'a'j est'as spirit'o'j, kiu'j vol'as protekt'i vi'n, ktp.

Ĉio'n tio'n vi trov'os en ĉi tiu libr'o, tre bon'e traduk'it'a de Fernand'o Pit'a, kiu hav'as la merit'o'n mal'ferm'i al esperant'ist'o'j ĉi tiu'n mond'o'n kaj en'konduk'i en Esperant'o'n la vort'o'j'n bezon'at'a'j'n por pri'skrib'i ĝi'n. Mi rekomend'as leg'i ĝi'n al ĉiu'j, kiu'j interes'iĝ'as pri la mond'o kaj ĝi'a'j kultur'o'j. Al mi mem ĝi est'is kiel spec'o de antaŭ'manĝ'o. Nun mi dezir'as sci'i pli pri Umbando kaj pri la brazila kultur'o. Mi esper'as, ke Fernand'o Pit'a traduk'os aŭ verk'os ankoraŭ pri ĉi tiu fenomen'o. Ceter'e, ĉu vi pens'as, ke la nun'a brazila reg'ist'ar'o favor'as ĉi tiu'j'n fenomen'o'j'n de popol'a kultur'o brazila? Ne, en la kadr'o de la nov'dekstr'iĝ'o de la mond'o, ĝi favor'as la uson'a'j'n evangeli'ism'a'j'n sekt'o'j'n, kies ide'o'j pri laŭ'vort'a fid'o je la Bibli'o ne ŝajn'as al ĉi tiu materi'ist'o tre super'a'j al la ide'o'j pri eŝuoj kaj pomboĝiroj.

Ademir Barbosa Junior: Kunpatroj kaj kun'patr'in'o'j – Sep rakont'o'j de eŝuoj kaj pomboĝiroj. El la portugal'a traduk'is Fernand'o Pit'a. El'don'ej'o Liber'a, Antverpeno, 2019. 80 paĝ'o'j, glu'e bind'it'a.

Rub'o'kur'o

Pli kaj pli oft'e en Eŭrop'o (ĉu ankaŭ ali'lok'e?) oni renkont'as rub'o'kur'ant'o'j'n en arb'ar'o'j, laŭ'long'e de strand'o'j kaj ĉie en la natur'o. Ili kur'as por si'a san'o, sed kapt'as la okaz'o'n por kolekt'i rub'o'n, kiu'n ili trov'as dis'e ĵet'it'a. La kutim'o ven'as el Svedi'o, kie oni nom'as rub'o'kur'o'n plogging (miks'aĵ'o de la angl'a vort'o jogging, trot'kur'ad'o, kaj la sved'a verb'o plocka upp, kolekt'i).

TV el la univers'o

El MONATO 1980/01, p. 5:

Jam ek'de 1985 ver'ŝajn'e televid'a'j program'o'j ven'os ĉef'e el la univers'o, ĉar ne plu sufiĉ'as la kapacit'o'j sur'ter'a'j. Oni uz'os satelit'o'j'n 36 000 km super la ekvator'o; divers'a'j ŝtat'o'grup'o'j hav'os komun'a'j'n satelit'o'j'n. Unu grup'o est'os ekzempl'e Aŭstrio, FRGermanio, Italio kaj Svis'land'o; ali'a grup'o est'os la skandinavi'a'j land'o'j kaj tri'a la orient'eŭrop'a'j ŝtat'o'j. La kvalit'o de la ricev'o est'os mult'e pli bon'a. La send'il'o'j sur'ter'a'j est'ont'ec'e pov'os est'i uz'at'a'j pli mult'e por region'a'j program'o'j.

Konkurs'o por griz'ul'o'j

El MONATO 1980/01, p. 15:

La histori'a'j libr'o'j est'as plen'a'j de fakt'o'j, dat'o'j kaj event'o'j. Sed nur mal'oft'e ili don'as respond'o'n al la demand'o: Kiel viv'is la hom'o'j tiu'temp'e? Kiu'j est'is la ĉiu'tag'a'j zorg'o'j, problem'o'j, ĝoj'o'j, distr'o'j, labor'o'j, manĝ'o'j? Jen breĉ'o, kiu'n pov'as plen'ig'i vi kaj tiel konserv'i por post'a'j generaci'o'j valor'a'j'n detal'o'j'n el la histori'o.

Tial MONATO apelaci'as al ĉiu'j griz'har'ul'o'j (ankaŭ kalv'ul'o'j, kompren'ebl'e!) skrib'i si'a'j'n memor'o'j'n. Ni est'as cert'a'j, ke ili est'os minimum'e sam'e leg'ind'a'j kiel la memor'o'j de uson'a eks'prezid'ant'o Nixon [Niks'n] kaj ali'a'j eminent'ul'o'j.

La plej bon'a'j verk'o'j aper'os en MONATO. Kompren'ebl'e ni pag'os por ĉiu publik'ig'it'a verk'o honorari'o'n. Do ek al la labor'o! Kondiĉ'o: nur tajp'it'a'j manuskript'o'j est'as akcept'at'a'j; se vi mem ne posed'as skrib'maŝin'o'n, vi cert'e trov'os amik'o'n aŭ kon'at'o'n, kiu help'os vi'n.

Trevor Steele

(redaktor'o de la rubrik'o'j „Literatur'o” kaj „Histori'o”, Clarence Gardens, Aŭstrali'o)

Mi supoz'as – mi esper'as! – ke oni iom kon'as mi'a'j'n roman'o'j'n, do mi ne parol'os pri ili.

Ebl'e la plej interes'a part'o de mi'a viv'o est'as, ke mi mult'e vojaĝ'is kaj labor'is en divers'a'j land'o'j: en Eŭrop'o, Brazilo, Honkongo kaj Hindio. Instru'ist'o de la angl'a pov'as akir'i labor'o'n en dek'o'j da land'o'j, sed mi iom fier'as, ke mi almenaŭ sam'e oft'e instru'is Esperant'o'n kaj la german'a'n. Krom'produkt'o de mi'a'j mult'a'j vojaĝ'o'j est'is literatur'a material'o uz'ebl'a. Iom ekster tiu kadr'o est'is mi'a aventur'o pied'marŝ'i trans grand'a'n part'o'n de la aŭstrali'a kontinent'o, kie ebl'as ir'i du'cent kilo'metr'o'j'n kaj vid'i neniu'n hom'o'n.

Bon'eg'aĵ'o de mi'a si'n'dediĉ'o al Esperant'o: per ĝi mi renkont'is Katja.

Rob Moerbeek

(lingv'a revizi'ant'o, Beverwijk, Nederlando)

Fil'o de instru'ist'o'j ge'esperant'ist'o'j, ofic'ist'o de UEA (1969-2001), nun volont'ul'o (bibliotek'o, korekt'ad'o, ankaŭ por plur'a'j ali'a'j el'don'aĵ'o'j, inter'ali'e MONATO), deleg'it'o pri blind'ul'a'j afer'o'j (vidv'o post la for'pas'o de Nor'a, kiu traduk'is libr'o'j'n de kaj pri Anne Frank) kaj Esperant'o-instru'ad'o (privat'docent'o ĉe la Amsterdama Universitat'o 1978-1998), ne plu kapabl'a plen'um'i ĉiu'j'n task'o'j'n. Tamen ĵus al'don'iĝ'is grup'labor'o'j por trakt'i evit'end'a'j'n element'o'j'n el Piv kaj por real'ig'i nepr'e bezon'at'a'n demokrati'a'n Eŭrop'a'n Federaci'o'n (sur'voj'e al Mond'federaci'o). Tabl'e kuŝ'as ĝis'plafon'a'j stak'o'j da trakt'ot'a'j poem'traduk'o'j de la mond'feder'ist'o J.W. van Leenhoff, juli'e for'pas'int'a. Foj'e neces'os „sabat'a jar'o” por iom kler'iĝ'i.

Dank'o'n al MONATO ke ĝi jam fru'e permes'is voĉ'leg'ad'o'n kaj dispon'ig'o'n de la numer'o'j al vid'handikap'it'o'j. Nov'a TEJO-volont'ul'o promes'is re'regul'ig'i la aper'ad'o'n dolor'e prokrast'it'a'n: dank'o'n!

Albert'o García Fum'er'o

(redaktor'o de la rubrik'o „Spirit'a viv'o”, Havano, Kubo)

Dum du'dek kvin jar'o'j mi est'is instru'ist'o: unu'e pri kemi'o, kaj post'e pri inform'ad'ik'o. Nun mi labor'as kiel program'ist'o en entrepren'o. Kun la pas'o de la jar'o'j mi magistr'iĝ'is pri per'komput'il'e help'at'a instru'ad'o kaj far'iĝ'is licenci'ul'o pri scienc'o'j de la religi'o'j.

Esperant'o'n mi lern'is en 1980, sed ver'e nur post 1990 mi hav'is temp'o'n serioz'e okup'iĝ'i pri ĝi. Post'e mi aŭdac'is kontribu'i al Kontakt'o (dank'o'n, Francisko Veuthey!) kaj, kuraĝ'ig'it'e de la kar'memor'a William Auld, ankaŭ al MONATO. De tiam ĝi far'iĝ'is por mi fenestr'o al la tut'a mond'o. Imag'u do, se vi pov'as, kia plezur'o est'as aparten'i al la nun'a team'o.

Norberto Díaz Guevara

(redaktor'o de la rubrik'o „Modern'a viv'o”, Sancti Spíritus, Kubo)

Mi est'as kub'an'o nask'iĝ'int'a en Sancti Spíritus en 1959. Mi iĝ'is elektro-inĝenier'o post kiam mi ricev'is mi'a'n diplom'o'n en la universitat'o Mart'a Abreu en 1985. En tiu sam'a jar'o mi kon'at'iĝ'is kun Esperant'o, kaj en la post'a'j jar'o'j mi ag'ad'is inter'ali'e kiel instru'ist'o, redaktor'o de la lok'a bulten'o Jajabo, prezid'ant'o de la Esperant'o-fili'o, estr'ar'an'o kaj komitat'an'o de Kuba Esperant'o-Asoci'o, redaktor'o de la asoci'a bulten'o Avanc'o kaj traduk'ant'o por Le Mond'e Diplomatique. En 2017 komenc'iĝ'is mi'a redaktor'a labor'o en MONATO.

Tri Universal'a'j Kongres'o'j ebl'ig'is al mi al'ir'i la Esperant'o-viv'o'n de ni'a komun'um'o: Havano 1990, Montpelier'o 1998 kaj Havano 2010.

Mi'a'j du fil'o'j kon'at'iĝ'is kun ni'a lingv'o ek'de si'a nask'iĝ'o (respektiv'e en 1995 kaj 2004) kaj ili part'o'pren'is la kongres'o'j'n de infan'o'j kaj jun'ul'o'j en Havano 2010.

Mi konsider'as ni'a'n lingv'o'n tut'e viv'a kaj hav'ant'a grand'a'n esprim'kapabl'o'n, kiu'n la ĉiu'tag'a uz'ad'o riĉ'ig'as. MONATO hav'as cert'e grav'a'n rol'o'n en tiu uz'ad'o.

Estim'at'a'j ge'leg'ant'o'j,

kiam en 1980 kun help'o de Torben Kehlet mi fond'is ĉi tiu'n magazin'o'n, mi est'is 40-jar'a. Nun MONATO mem plen'um'is si'a'n 40an jar'o'n, kaj mi do en'ir'as mi'a'n 80an. Mi mir'as pri ambaŭ konstat'o'j, ĉar ke mi, milit-infan'o kun grav'a'j post'milit'a'j mal'san'o'j (precip'e pulm'a tuberkul'oz'o kaj difteri'o) super'viv'os mi'a'j'n famili'an'o'j'n kaj nun ating'is tiu'n grand'a'n aĝ'o'n, neni'u pov'is esper'i. Simil'e ne est'is tre probabl'e, ke ni'a magazin'o el'ten'os tiom da jar'o'j.

El'don'i tia'n revu'o'n sen'precedenc'a'n ja est'is sufiĉ'e risk'a ag'o. Neni'u pov'is sci'i, kiel re'ag'os la merkat'o. Por sond'i la ŝanc'o'j'n, mi lanĉ'is antaŭ'e magazin'o'n SEMAJNO kaj spert'is, ke la interes'o ne est'as sufiĉ'e grand'a por el'don'i ĝi'n konstant'e. Post tiu fiask'o la el'don'ist'o Kehlet propon'is al mi aper'ig'i magazin'o'n monat'a'n. Mi est'is skeptik'a, precip'e ĉar laŭ mi ĝi ne pov'as est'i aktual'a. Sed Torben persvad'is mi'n precip'e per la argument'o, ke ne mi sed li port'as la financ'a'n risk'o'n. Post kelk'a'j numer'o'j mi konstat'is, ke ebl'as period'aĵ'o relativ'e aktual'a, kaj kiel ni vid'as, Torben Kehlet prav'is. MONATO hav'is de'komenc'e sufiĉ'a'n nombr'o'n de abon'ant'o'j, kaj tio valid'as ĝis hodiaŭ.

Kaj ĝis hodiaŭ valid'as la princip'o'j, sur kiu'j ni fond'is tiu'n ĉi unik'a'n magazin'o'n: precip'e grav'a'j est'as sen'de'pend'ec'o kaj la „land'a princip'o”, laŭ kiu ne ekster'land'a'j korespond'ant'o'j sed aŭtor'o'j loĝ'ant'a'j en la koncern'a'j land'o'j raport'as pri si'a'j ŝtat'o'j. Krom'e grav'as, ke aper'as ne traduk'o'j sed nur original'e en Esperant'o verk'it'a'j artikol'o'j. Tiu'senc'e do ĝi ja est'as ankaŭ Esperant'o-revu'o, tamen ne mov'ad'a; nov'a est'is la vast'a gam'o de tem'o'j ĉiu'kamp'a'j. Kiam post kelk'a'j jar'o'j Kehlet re'tir'iĝ'is kaj Flandr'a Esperant'o-Lig'o (Fel) el'don'is la magazin'o'n, mi ricev'is de Fel la daŭr'a'n garanti'o'n por sen'de'pend'ec'o, kvankam ĝi ja est'as mov'ad'a organiz'aĵ'o.

Dum do tiu'j trajt'o'j valid'as ankoraŭ nun, ni'a magazin'o dum tiu'j 40 jar'o'j kompren'ebl'e mult'fac'et'e ŝanĝ'iĝ'is. Unu'a'vid'e frap'as ali'a aspekt'o kompar'e al la unu'a'j numer'o'j kun long'a'j tekst'o'j kaj nigr'a'blank'a'j fot'o'j: nun abund'as kolor'a'j bild'o'j kaj tekst'o'j est'as oft'e tre konciz'a'j. Sed ankaŭ en'hav'e ĝi mult'e diferenc'as kontrast'e al la komenc'o, kiam ni hav'is mult'a'j'n regul'a'j'n rubrik'o'j'n, ekz. satir'o'j'n, kuir'recept'o'j'n, enigm'o'j'n, por'infan'a'j'n artikol'o'j'n ktp. Pri'politik'a'j tekst'o'j ced'is al pli distr'a'j tem'o'j. Tio tamen est'as ĝeneral'a tendenc'o en ĵurnal'ism'o tut'mond'e, kio'n do spegul'as ankaŭ MONATO. Est'us strang'e, se ĝi ne sekv'us tiu'n modern'a'n voj'o'n de komunik'il'o'j.

Ali'a evolu'o en ĵurnal'ism'o tamen kaŭz'as zorg'o'j'n al mi: la abund'a'j inform'o'j per tiel'nom'at'a'j soci'a'j komunik'il'o'j, kies en'hav'o'n oni oft'e ne pov'as kontrol'i. Sed ankaŭ serioz'a'j ĵurnal'ist'o'j ne pov'as neglekt'i ili'n kaj do facil'e pov'as iĝ'i viktim'o'j de fals-nov'aĵ'o'j, kies font'o'j nur ŝajn'e est'as fid'ind'a'j. Bon'kvalit'a'j period'aĵ'o'j tial hav'as fakt'o'kontrol'ant'o'j'n, kaj ek'de nun ankaŭ en ni'a redakci'o aktiv'os koncern'a kun'labor'ant'o. André Ruysschaert, kiu jam antaŭ'e foj'foj'e atent'ig'is ni'n ĝust'a'temp'e pri redakt'a mis'o, ek'de tiu ĉi numer'o asist'os la redaktor'o'j'n per la kontrol'ad'o de fakt'o'j.

Kiu'n est'ont'a'n sort'o'n hav'os MONATO? Mult'a'j period'aĵ'o'j inter'temp'e trans'ir'as de pres'it'a al cifer'ec'a form'o. Ni ne hav'as problem'o'n tiu'rilat'e, ĉar jam de'long'e ni'a magazin'o est'as leg'ebl'a ankaŭ ekran'e. Mi person'e esper'as, ke mi pov'os ĝu'i ĝi'n sur paper'o ĝis mi'a mort'o ...

Sincer'e vi'a

Ĉu Ĉeĥi'o mal'agnosk'os sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo?

Septembr'e de 2019 dum si'a vizit'o al Beogrado Miloš Zeman, la prezident'o de Ĉeĥi'o, dir'is al la serb'a prezident'o Aleksandar Vučić kaj al ĉe'est'ant'a'j ĵurnal'ist'o'j, ke li ŝat'as Serbi'o'n kaj serb'o'j'n, kaj mal'laŭt'voĉ'e al'don'is, ke li ne ŝat'as Kosovon. Krom'e, li esprim'is si'a'n „person'a'n, sed firm'a'n opini'o'n”, ke ŝtat'o, kiu'n gvid'as milit'krim'ul'o'j ¹, ne aparten'as al la komun'um'o de demokrati'a'j land'o'j kaj ke li intenc'as plej baldaŭ iniciat'i la procedur'o'n de mal'agnosk'o de ĝi'a sen'de'pend'ec'o ².

Histori'a'j paralel'o'j

Est'as menci'ind'e, ke Ĉeĥi'o est'is inter la unu'a'j membr'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, kiu'j en 2008 agnosk'is la sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo. Tial la anonc'o de la ĉeĥ'a prezident'o koler'ig'is kaj surpriz'is alban'o'j'n, kiu'j si'a'flank'e honor'ig'as la eks'a'n demokrat'a'n ĉeĥ'a'n prezident'o'n Havel kaj memor'as la histori'a'n fakt'o'n, ke pas'int'jar'cent'e Ĉeĥ'o'slovaki'o mem perd'is si'a'n sen'de'pend'ec'o'n (pro nazi'a invad'o).

Land'o'j kun gent'a'j problem'o'j

Ĉu do Ĉeĥi'o, sub la gvid'o de si'a prezident'o ³, vol'as tia'manier'e sekv'i la ekzempl'o'n de Slovaki'o, kiu est'as unu el la kvin ŝtat'o'j de EU (kun'e kun Greki'o, Kipro, Hispanio kaj Rumani'o), kiu'j hav'as intern'a'j'n problem'o'j'n rilat'e al mal'pli'mult'o'j?

1. Laŭ Zeman, antaŭ'ne'long'e publik'ig'it'a raport'o de la Inter'naci'a Pun-Tribunal'o por Eks'a Jugoslavio en Hag'o esprim'as suspekt'o'n, ke politik'a'j gvid'ant'o'j de Kosovo est'as milit-krim'ul'o'j. (red.)

2. Dum gazet'ar'a konferenc'o Zeman dir'is, ke li intenc'as pri'diskut'i kun la ĉeĥ'a reg'ist'ar'o, kiu'j'n paŝ'o'j'n ebl'as far'i por re'ven'i al la stat'o de 2008, t.e. ig'i la land'o'j'n agnosk'int'a'j'n sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo re'vok'i si'a'n agnosk'o'n de ĝi'a sen'de'pend'ec'o. Tamen inter'temp'e la ĉef'ministr'o de Ĉeĥ'a Respublik'o Andre'j Babiš kaj la ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j Tomáš Petříček publik'e dir'is, ke ili dum'e ne vid'as konvink'a'j'n kial'o'j'n por mal'agnosk'o de kosova sen'de'pend'ec'o. (red.)

3. Menci'ind'as, tamen, ke vast'e kon'at'a est'as la politik'a sen'de'pend'ec'o de Miloš Zeman, kiu est'as iu'senc'e „reg'ant'a disident'o” kaj kies opini'o'j oft'e ne koincid'as kun la oficial'a lini'o de la ĉeĥ'a reg'ist'ar'o, Eŭrop'a Uni'o kaj NATO. (red.)

Andre'j Peĉënkin

(lingv'a revizi'ant'o, Rostovskaja Oblast, Rusio)

Mi est'as rus'o, nask'it'a en Sovetio, nun loĝ'ant'a en sud'a part'o de Ruslando, iam profesi'a instru'ist'o de fremd'a'j lingv'o'j kaj long'daŭr'a traduk'ist'o, ĉef'e pri la angl'a. Nun preskaŭ 60-jar'a (pri la aĝ'o mi ne pens'as).

Krom la honor'o kontribu'i revizi'ul'e al MONATO, mi jam la tri'a'n jar'o'n part'o'pren'as en la projekt'o de Esperant'o-versi'o de Unesk'o-Kurier'o.

Lingv'em'a, mi al'iĝ'is al Esperant'o en 1973, mem 13-jar'a, trov'int'e en libr'o'ŝrank'o ial ne'vid'it'a'n antaŭ'e broŝur'o'n el 1957 de Andrejev (el'don'it'a'n por la tiam'a „Tut'mond'a festival'o de ge'jun'ul'ar'o kaj student'o'j”, jar'dek'o'j'n post la preskaŭ total'a elimin'o de esperant'ist'o'j) kun pri'skrib'o de la lingv'o kaj modest'a vort'ar'et'o. Ebl'e du semajn'o'j'n antaŭ tiu event'eg'o mi leg'is en lok'a ĵurnal'o pri la lingv'o kaj iu region'a renkont'iĝ'o de ties uz'ant'o'j. Mal'ferm'ont'e la broŝur'o'n mi solen'e dir'is al mi, ke jen est'as tio, kio nepr'e fundament'e influ'os mi'a'n tut'a'n viv'o'n. Ĝust'e tiel okaz'is.

Dum ses jar'o'j mi est'is sol'a, nur po'iom'et'e ek'hav'ant'e ebl'o'j'n abon'i al, ĉef'e, ekster'land'a'j Esperant'o-period'aĵ'o'j. La mirakl'o de Pol'a Radi'o en Esperant'o (kies kurt'ond'a'j'n program'o'j'n mal'fort'signal'a'j'n mi pen'eg'is aŭskult'i kaj kies redakci'o abund'e proviz'is mi'n per pres'aĵ'o'j leg'a'j) grav'e kontribu'is al mi'a kompren'o, ke ja ekzist'as la komun'um'o.

Sekv'is, fin'fin'e, ebl'o'j kon'at'iĝ'i kun sam'lingv'an'o'j – dum renkont'iĝ'o'j kaj „tend'ar'o'j”, dum la unu'a el kiu'j mi kon'at'iĝ'is kun mi'a est'ont'a edz'in'o, ĉe kiu mi post mi'a'j universitat'a'j stud'o'j ir'is viv'i en Siberio.

Mi'a konvink'o, ke la Esperant'o-kultur'o'n nutr'u literatur'o kaj serioz'a'j aktual'a'j tekst'o'j, rest'as. Mi'n ĝis nun rav'as la lingv'o mem, ĝi'a glor'a kaj mal'facil'a histori'o. Mi ĝoj'as trov'i nov'a'j'n hom'o'j'n, kiu'j kre'as kaj port'as valor'o'j'n, kaj kun'far'i i'o'n interes'a'n en Esperant'uj'o. Iam mi ard'e sub'ten'is Raŭm'ism'o'n, sed nun ŝajn'as al mi, ke ni'a kar'a afer'o jam evolu'as en i'o'n pli'a'n. Nur ĝoj'i pri la ekzist'o de „Esperant'uj'o” (kun ties klub'o'j, kongres'o'j) ne sufiĉ'as (est'as grand'a tem'o). Kaj mi ne dub'as, ke Esperant'o nepr'e post'viv'os la jar'o'n 2045. Ĝi jam ne bezon'as mit'o'j'n. Sed tio de'pend'as de ĉiu el „ni” apart'e. Flor'u milion'o da flor'o'j, kaj ni ĉiu'j est'u atent'a'j unu al la ali'a.

Afabl'a akcept'o

Post la aper'o de la artikol'o La plej mal'jun'a min'ist'o (MONATO 2019/08-09, p. 7-8) mi re'kontakt'is la pra'nep'o'j'n de tiu min'ist'o. Ili akcept'is mi'n afabl'e. Mi mult'e sub'strek'is la rol'o'n de Esperant'o kaj donac'is al ili du po unu ekzempler'o'n de ni'a magazin'o (kun traduk'aĵ'o franc'e'n de la artikol'o pri pa'ĉj'o Bru'as). Ili est'is iom fier'a'j, ke la memor'o de ili'a pra'av'o aper'as ne nur en la franc'a, sed sur iom inter'naci'a skal'o.

Bank'o'j en Belgi'o

Roland Rotsaert en si'a artikol'o Grand'eg'a evolu'o dum la pas'int'a'j 50 jar'o'j (MONATO 2019/11, p. 18) raport'as pri la per'komput'il'a mastr'um'ad'o de la kont'o'j en Belgi'o. Jes, la manier'o mastr'um'i kont'o'j'n rapid'eg'e ŝanĝ'iĝ'is en la last'a'j jar'o'j kaj plu ŝanĝ'iĝ'ad'as. La manier'o, kiu'n la aŭtor'o pri'skrib'as („La klient'o hav'as kart'o'leg'il'o'n en kiu'n li ŝov'as si'a'n bank'kart'o'n”) por kelk'a'j eĉ tut'e ne plu est'as aktual'a. Mi ankoraŭ posed'as tia'j'n kart'o'leg'il'o'j'n (divers'a'j'n, ĉar ne ĉiu'j bank'o'j uz'is la sam'a'n sistem'o'n), sed ili kuŝ'as ne'uz'at'a'j en iu tir'kest'o. Kiam mi nun per komput'il'o far'as trans'pag'o'n, la bank'o send'as resum'a'n mesaĝ'o'n al mi'a poŝ'telefon'o. Tiu'n mi aprob'as per fingr'o'prem'o kaj per sekret'a kod'o. La tut'a procedur'o daŭr'as 5 sekund'o'j'n. La sistem'o laŭ mi est'as tre sekur'a. Mal'facil'as por iu fraŭd'ant'o kaj posed'i mi'a'n telefon'o'n, kaj pov'i imit'i mi'a'n fingr'o'prem'aĵ'o'n kaj kon'i mi'a'n sekret'a'n kod'o'n.

En mi'a prefer'at'a restoraci'o mi far'as simil'e. La kelner'o montr'as al mi QR-kod'o'n, mi'a telefon'o skan'as ĝi'n kaj per fingr'o'prem'o mi aprob'as la trans'pag'o'n.

Strig'o, ĉu nov'a pac'simbol'o?

Mireille Gros'je'a'n intervju'as profesor'o'n Alexandre Roulin el la universitat'o de Lausanne, Svis'land'o, fak'ul'o'n pri best'o'kondut'o.

MONATO: Unu'e en la antikv'a Grek'land'o strig'o est'is simbol'o de saĝ'ec'o. En la mez'epok'o ĝi lig'iĝ'is al sorĉ'ist'o'j, kaj oni abund'e mort'ig'is ĝi'n. Kio pri ĝi en la 21a jar'cent'o? Kiel oni nun konsider'as ĝi'n?

Roulin: La konsider'o de la hom'o'j al strig'o'j evolu'is tra la temp'o. Strig'o est'is simbol'o de saĝ'ec'o en la antikv'a Greki'o, sed foj'foj'e ĝi est'is mal'favor'e konsider'at'a. Tio de'pend'as part'e de tio, kiu'j popol'o'j estr'is la mond'o'n. Grek'o'j ŝat'is strig'o'j'n, romi'an'o'j ne tiom. Kiam la otoman'o'j invad'is part'o'n de Eŭrop'o, oni forges'is ili'n. Fin'e de tiu otoman'a minac'o re'aper'is strig'o'j kun mal'favor'a konotaci'o. Nun de ne-long'a temp'o oni konsider'as ili'n favor'e pro scienc'a'j esplor'o'j, kiu'j montr'as la util'ec'o'n de tiu'j rab'o'bird'o'j en la viv'o de kamp'ar'an'o'j. Strig'o'j ja manĝ'as divers'a'j'n mus'o'j'n kaj ali'a'j'n ronĝ'ul'o'j'n.

MONATO: Kiel oni uz'as strig'o'j'n por for'ig'i mus'o'j'n?

Roulin: Strig'o'j manĝ'as ronĝ'ul'o'j'n, kiu'j est'as plag'o por kamp'ar'an'o'j. Por lukt'i kontraŭ ronĝ'ul'o'j la kamp'ar'an'o'j kutim'e dis'sem'as venen'a'n substanc'o'n, kiu mort'ig'as la ronĝ'ul'o'j'n sam'e kiel ili'a'j'n ĉas'ant'o'j'n, pred'ant'o'j'n, ĉar tiu'j last'a'j manĝ'as la venen'it'a'j'n mus'o'j'n. Ek'de tiu mal'kovr'o ni prov'as motiv'i la kamp'ar'an'o'j'n uz'i la serv'o'j'n de strig'o'j anstataŭ dis'sem'i venen'o'n.

MONATO: En kiu mond'o'part'o vi labor'as kun kamp'ar'an'o'j per tiu metod'o?

Roulin: Ni labor'as en region'o okcident-azi'a, kun israel'an'o'j, palestin'an'o'j kaj jordani'an'o'j. Unu'e israel'an'o'j komenc'is labor'i per la help'o de strig'o'j, met'ant'e nest'o'j'n por sub'ten'i la re'produkt'ad'o'n, post'e tiu manier'o etend'iĝ'is al Palestino kaj Jordanio. Tio kre'as dialog'o'n inter tiu'j etn'o'j.

MONATO: En kiu'j mond'o'part'o'j, kie la ronĝ'ul'o'j ver'e ĝen'as la labor'o'n de kamp'ar'an'o'j, oni pov'us labor'i per tiu strategi'o?

Roulin: Ĉie, kie strig'o'j viv'as. Tio jam okaz'as en Uson'o, en Venezuelo, en Indonezio kaj ali'lok'e. Oni pov'us far'i tio'n ankaŭ en mult'a'j ali'a'j lok'o'j. Nepr'as trov'i sur'lok'e bon'vol'a'j'n hom'o'j'n por konkret'ig'i tia'j'n projekt'o'j'n.

MONATO: Se tiu labor'o per strig'o'j ver'e help'us solv'i konflikt'o'j'n, oni pov'us konsider'i ili'n pac'o'simbol'o'j.

Roulin: Est'as facil'e kompren'i, ke tia projekt'o ebl'ig'as dialog'o'n inter divers'a'j komun'um'o'j. La rezult'o'j est'as evident'a'j, kaj ili anonc'as esper'o'n, ke tiu'j nokt'a'j rab'o'bird'o'j far'iĝ'os pli simpati'a'j. Eĉ se ili ankoraŭ est'as konsider'at'a'j mal'favor'e, strig'o'j ne las'as iu'n person'o'n indiferent'a. La simbol'o est'as fort'a, la ag'ad'o est'as nov'stil'a kaj esper'o'port'ant'a. Do strig'o est'as perfekt'a pac'ambasador'o.

Se vi pov'as imag'i lanĉ'i tia'n ag'ad'o'n en vi'a region'o, bon'vol'u skrib'i al la aŭtor'in'o mir'ej'o.mireille@gmail.com.

Inter sonĝ'o'j kaj real'o

Aŭtor'o, kiu en dek jar'o'j verk'as dek unu novel'ar'o'j'n aŭ krim'roman'et'o'j'n, ne bezon'as prezent'o'n; preter sek'a list'o de libr'o'titol'o'j, li est'as proksim'a al si'a publik'o, ĉar li publik'ig'as divers'lok'e kaj, ekzempl'e, preskaŭ ĉiu numer'o de Literatur'a foir'o gast'ig'as unu el li'a'j novel'o'j. Ne sen'kaŭz'e Juli'a'n Modest (plum'nom'o de Georg'i Miĥalkov) est'as la vic'prezid'ant'o de la esperant'a Pen kaj membr'o de la Bulgar'a Verk'ist'a Asoci'o.

Kio'n li hav'as rakont'ind'a en ĉi tiu nov'a kolekt'o el du'dek ses er'o'j, plus unu mikro-ese'o pri la esenc'o de rakont'o? La tem'o'j est'as vari'a'j, de ordinar'a'j rakont'o'j pri ordinar'a viv'o (fakt'e, sen iu special'aĵ'o merit'ant'a novel'o'n) ĝis moral'instru'a'j medit'o'j, post kiu'j oni si'n demand'as, ĉu ni'a viv'o mem est'as la ĝust'a, ĉu la kutim'a'j rilat'o'j inter ni'a'j sam'speci'an'o'j est'as la plej oportun'a'j. Kiel kutim'e, li'a'j rakont'o'j apenaŭ ating'as kvin paĝ'o'j'n, do ĉio est'as sintez'it'a en la epizod'o, la pri'skrib'o de la medi'o, du rol'ant'o'j, kelk'foj'e eĉ nur unu, kiu re'memor'as pri si aŭ rakont'as si'a'j'n sonĝ'o'j'n.

Blond'ul'in'o'j

Ĝust'e la rakont'o Ĉas'ist'o de sonĝ'o'j, kiu don'as la titol'o'n al la tut'a libr'et'o, propon'as ver'e original'a'n ide'o'n, kiu eĉ merit'us est'i pli'long'ig'it'a. Oft'as sol'ec'o de jam matur'aĝ'a'j person'o'j, cel'ant'a'j al trov'o de kun'ul(in)o; serĉ'o, kiu ne ĉiam sukces'as (sed por vid'i la fin'o'n oni dev'as al'ven'i ĝis la ver'e last'a lini'o). Jun'ul'in'o'j est'as, kiel en ali'a'j libr'o'j de Modest (tio'n ankaŭ ali'a'j recenz'ant'o'j rimark'ig'is), ĉiam prezent'at'a'j per bel'a'j form'o'j, flu'a'j har'ar'o'j, oft'e blond'a'j, kaj al'log'a'j okul'o'j, eĉ kun parfum'o ili'n ĉirkaŭ'ant'a: Bel'a al'log'a knab'in'o, Helen'a, hav'is brun'a'n har'ar'o'n kaj okul'o'j'n, kiu'j kvazaŭ re'spegul'is la verd'ec'o'n de la arb'o'foli'o'j. Dara est'is blond'har'ar'a, blu'okul'a, Galin'a – mal'alt'a kun nigr'a'j okul'o'j kaj long'a'j palpebr'o'j, kiu'j ig'is ŝi'n tre ĉarm'a.

Ne tiom al'log'a'n aspekt'o'n propon'as patr'in'o'j aŭ matur'a'j edz'in'o'j: Jam mult'a'j'n jar'o'j'n Slav'a loĝ'as sol'a. La hom'o'j, kiu'j'n ŝi am'is, for'pas'is unu post la ali'a. Ili, kiel la arb'o'foli'o'j, for'flug'is i'e'n, pel'it'a'j de frost'a vent'o.

Ankaŭ la natur'o est'as mark'it'a per tre esprim'iv'a'j fraz'o'j: mont'ar'a river'o, rapid'eg'a, bru'a, tondr'a, kiu salt'as de ŝton'o al ŝton'o kaj ĝi'a minac'a muĝ'ad'o simil'as al hurl'o de koler'a drak'o, kiu kaŝ'as si'n en la dens'a arb'ar'o.

Est'us tro banal'e asert'i, ke la protagonist'o est'as ĉiam (aŭ preskaŭ ĉiam) la hom'o: la hom'o kun si'a'j rev'o'j, oft'e, tamen, kun si'a'j rezign'o'j, oft'e draŝ'at'a de la viv'o: mal'riĉ'ec'o, mal'san'iĝ'o, mal'jun'iĝ'o, mort'o. La hom'o simpl'a, kiel monaĥ'o, kiu apert'e deklar'as, ke monaĥ'o'j ne bezon'as elektr'o'n, ja ekzist'as kandel'o'j, kaj kiu si'n opini'as simpl'a tra'pas'ant'o, ja tra'pas'ant'o sur ĉi tiu ter'o; fort'a kontrast'o kun la riĉ'ul'o, kiu perd'iĝ'is en la arb'ar'o kaj trov'as gast'am'o'n en tiu izol'it'a monaĥ'ej'o. Hom'o'j hav'as kelk'foj'e strang'a'j'n iniciat'o'j'n, sed la lim'o inter normal'a prudent'o kaj stat'o, kiu'n oni nom'as „frenez'o”, est'as tre subtil'a: mal'aper'int'a jun'ul'in'o si'n ŝirm'is de pri'dub'ind'a medi'o, grimp'ant'e sur tegment'o'n. Mister'o rol'as en arb'ar'o'j kaj en sonĝ'o'j: oft'as situaci'o'j, en kiu'j oni serĉ'as mal'aper'int'a'n person'o'n. Al la natur'o est'as kelk'foj'e atribu'it'a la rol'o de juĝ'ist'o: natur'a incendi'o brul'ig'as ego'ism'e konstru'it'a'n vila'o'n kaj la kulp'ul'o'n traf'as tragik'a sort'o.

Muzik'o kaj best'o'j

Jen muzik'o akompan'as la epizod'o'n; violon'ist'o matur'iĝ'as kaj est'as re'kon'at'a de mal'jun'ul'in'o, kiu kon'is li'n infan'o. Du sonor'il'o'j altern'as: Unu sonor'il'o sol'a ne kant'as. [...] Se unu sonor'il'o silent'iĝ'os, ali'a komenc'as kant'i, kaj la kant'o sonor'plen'ig'as la tut'a'n mont'o'n. Jen ankaŭ best'o est'as ĉef'rol'ul'o: lupin'o stimul'as ar'o'n da lup'o'j, kiu'j'n ŝi log'as per si'a in'a seks'o kaj kiu'j vol'as ŝi'n posed'i; la afer'o fin'iĝ'as per ĝis'mort'a lukt'o inter du maskl'o'j; la lupin'o protekt'as si'a'j'n id'o'j'n, kaj ili est'as la vid'o de ŝi'a last'a spir'o.

Juvel'et'o

En'tut'e plezur'ig'a leg'aĵ'o, pli'a juvel'et'o de ĉi tiu 68-jar'a bulgar'a verk'ist'o, nun inter la plej fam'a'j bulgar'lingv'a'j verk'ist'o'j: li'a'j novel'o'j aper'as en bulgar'a'j revu'o'j kaj ĵurnal'o'j. Esperant'lingv'a'j rakont'o'j est'as traduk'it'a'j al plur'a'j lingv'o'j. Oft'a preleg'ant'o pri la esperant'a literatur'o, iam (1986-1992) lektor'o pri Esperant'o en Sofia Universitat'o, li est'as nun ĉef'redaktor'o de Bulgar'a Esperant'ist'o.

Juli'a'n Modest: Ĉas'ist'o de sonĝ'o'j Eld. Liber'a, 2019. 108 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 9780244201197.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Pri Esperant'o kaj seks'lud'il'o'j

La Am'o-rad'o est'as mem'biografi'o de Bobbie Wilmina en form'o de mal'long'a roman'o aŭ, ebl'e pli ĝust'e, de long'a novel'o. La biografi'o komenc'iĝ'as, kiam Bobbie, dek-kvar-jar'a, ĵus nask'is si'a'n du'a'n infan'o'n. „Mi ne cert'as, kiu est'as la patr'o, sed, plej ver'ŝajn'e, tem'as pri mi'a onkl'o”, – medit'as Bobbie. Pri la patr'o de la unu'a infan'o ŝi ja est'is cert'a. Tio est'as ŝi'a propr'a patr'o. Pro la nask'o ŝi hav'as temp'o'n re'pri'pens'i kaj detal'e klar'ig'i al la leg'ant'o, kiel ŝi amor'is kun la patr'o kaj kiel ŝi instru'is al la onkl'o kiel seks'um'ad'i kaj reciprok'e si'n ĝu'ig'i.

Dum si'a lern'ej'a temp'o ŝi est'is bon'a lern'ant'o (mi nun ne list'ig'as, kun kiu'j ŝi amor'is en tiu temp'o; vi leg'u mem!) kaj sam'e en la universitat'o ŝi est'is bril'a student'o, kaj pri muzik'o kaj pri inĝenier'ad'o. Kiam ŝi dev'is decid'i pri profesi'o, ven'is al ŝi la ide'o kombin'i plezur'o'n kaj labor'o'n: ŝi dezajn'os kaj sur'merkat'ig'os seks'lud'il'o'j'n. Bedaŭr'ind'e, Bobbie viv'as sur insul'o kun mal'mult'a'j loĝ'ant'o'j, kaj la merkat'o pri tia'j lud'il'o'j tie ne est'as ver'e favor'a. Ŝi do decid'as trans'lok'iĝ'i al la kontinent'o. Sed tie ŝi kon'as neniu'n. Feliĉ'e, ŝi est'as membr'o de UEA, kaj la deleg'it'a ret'o en la Jar'libr'o help'as ŝi'n trov'i la ĝust'a'j'n hom'o'j'n por dis'vend'i si'a'j'n seks'lud'il'o'j'n.

Pli'a'j'n detal'o'j'n pri divers'a'j intrig'o'j mi ne dezir'as don'i. Mi ja dir'u, ke en la fin'o de la libr'o al mi ne est'is plu tut'e klar'e, kiu um'is kun kiu, kaj kiel ĉiu'j part'o'pren'is en la am'o-rad'o.

La lingv'aĵ'o de la verk'o est'as simpl'a kaj klar'a. Erar'o'j'n mi apenaŭ vid'is.

Bobbie Wilmina: La Am'o-rad'o. Eld. Edistudio, Piz'o, 2019. 64 paĝ'o'j; glu'bind'it'a. ISBN 978-88-7036-089-9.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Fals'it'a kaj aŭtentik'a

En MONATO (2019/08-09, p. 22) aper'is fot'o de taler'o de Maria Theresia kun tri stamp'it'a'j kontraŭ'mark'o'j. Oni vend'is ĝi'n en 2019 en Germanio kontraŭ 2000 eŭr'o'j. Tamen neces'as du korekt'o'j. Unu'e, la arab'a'j cifer'o'j ne est'as „2” kaj „0”, sed „2” kaj „5”. Du'e, laŭ la opini'o de tri fak'ul'o'j pri numismat'ik'o la tri kontraŭ'mark'o'j'n oni stamp'is nur en la 1970aj jar'o'j, do post la reg'ad'o de la Ŝejk'o Fajsal be'n Turk'i, sur eg'e uz'it'a'j arĝent'a'j taler'o'j. La valor'o de tiu fantazi'aĵ'o est'as nur ĉirkaŭ 20 eŭr'o'j. Pro tiu inform'o mi dank'as al Mart'in Purdy, leg'ant'o de MONATO en Nov-Zelando.

Mi posed'as aŭtentik'a'n antikv'a'n mon'er'o'n el Greki'o, kiu'n oni preg'is en la kvin'a jar'cent'o antaŭ ni'a era'o. Tem'as pri tetradrakmo aŭ statero, kies valor'o est'is kvar drakm'o'j. Sur unu flank'o aper'as la di'in'o Ateno, kaj sur la ali'a vid'ebl'as noktu'o (scienc'e Athene noctua). La grek'a'j liter'o'j ΑΘΕ (At'e) signif'as Ateno. Mal'antaŭ la bird'o est'as foli'o'j kaj frukt'o'j de oliv'arb'o kaj lun'ark'o, ĉar tiu bird'o ĉas'as nokt'e.

La mas'o de la mon'er'o est'as 17 gram'o'j, kaj la diametr'o averaĝ'e 24 mili'metr'o'j. Inter la bird'o kaj la liter'o'j est'as spur'o de en'bat'o por pruv'i, ke la mon'er'o konsist'as el arĝent'o. Pro tiu damaĝ'o la mon'er'o kost'as nur 400 eŭr'o'j'n, kaj la ne'difekt'it'a 2000 eŭr'o'j'n.

Galway: Eŭrop'a ĉef'urb'o de kultur'o 2020

Dum la jar'o 2020 unu el la du eŭrop'a'j kultur'a'j ĉef'urb'o'j est'as la irlanda Galway [golŭej] (gael'e: Gaillimh [galjiv]). Ĝi situ'as en okcident'a Irlando ĉe la en'flu'ej'o de la river'o Corrib [korib] en la Atlantik'a'n Ocean'o'n. Laŭ la last'a popol'nombr'ad'o en 2016 ĝi'a loĝ'ant'ar'o est'as 79 834 (la ses'e plej loĝ'at'a urb'o en Irlando). Galway hav'as jakt'ej'o'n, kie ankr'iĝ'as luks'a'j bark'o'j el divers'a'j land'o'j, kaj haven'o'n, el kiu oni pov'as vojaĝ'i per'ŝip'e al la Ar'an-insul'ar'o.

Galway est'as la ĉef'urb'o de gael'a Irlando. Pro ties universitat'o, vid'ind'aĵ'o'j, vigl'a kaj gaj'a atmosfer'o, la urb'o al'log'as jun'ul'o'j'n kaj pli'aĝ'ul'o'j'n. Somer'e est'as mult'eg'e da turist'o'j sur la pitoresk'a'j urb'a'j strat'o'j kaj strat'et'o'j, kie aŭd'iĝ'as ne nur la angl'a kaj la gael'a, sed ankaŭ mult'a'j fremd'a'j lingv'o'j.

Promen'ad'i kaj manĝ'i

Jen tip'a ekskurs'o al Galway: unu'e, trink'i kaf'o'n en fam'a tradici'a bak'ej'o, kie la klient'o pov'as frand'i la plej bon'a'j'n krem'kuk'o'j'n en Irlando, kaj amuz'i si'n traduk'ant'e la sprit'a'j'n gael'a'j'n proverb'o'j'n, skrib'it'a'j'n per antikv'a'j gael'a'j liter'o'j, pentr'it'a'j'n sur la mur'o'j de la kaf'ej'a ĉambr'o. Post'e, ĉe'est'i tag'mez'a'n klasik'a'n koncert'o'n en histori'a urb'o'centr'a preĝ'ej'o. Sekv'u promen'ad'o laŭ la mar'bord'o, butik'um'ad'o, aŭskult'ad'o de strat'a'j muzik'ist'o'j kaj ĝeneral'e ĝu'ad'o de la urb'a etos'o. Tiu'j, kiu'j mal'sat'as, pov'as manĝ'i en iu el la mult'a'j bon'a'j restoraci'o'j, kiu'j propon'as naci'a'j'n kaj inter'naci'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n kaj trink'aĵ'o'j'n. Special'aĵ'o en Galway est'as freŝ'a'j „mar'frukt'o'j” (fiŝ'o kaj molusk'o'j). Ĉiu'jar'e en la urb'o okaz'as Ostr'a Festival'o, kiu al'log'as frand'em'ul'o'j'n kaj gastronom'o'j'n.

Oft'e pluv'as – eĉ pluv'eg'as – en okcident'a Irlando, sed est'as sufiĉ'e da interes'a'j lok'o'j por ŝirm'i si'n. Inter ili oni nepr'e dev'as vizit'i la tut'land'e kon'at'a'n libr'ej'o'n en strat'o paralel'a al la ĉef'a, la tiel nom'at'a vend'ej'a strat'o. En tiu libr'ej'o oni neniam ted'iĝ'as, foli'um'ant'e ĉi'a'j'n spec'o'j'n de libr'o'j, nov'a'j'n kaj brokant'a'j'n, naci'a'j'n kaj ekster'land'a'j'n, rar'a'j'n kaj antikv'aĵ'a'j'n. Tie trov'ebl'as ankaŭ kurioz'aĵ'o'j, ekzempl'e ne'bon'e kon'at'a lern'o'libr'o pri Esperant'o en la gael'a lingv'o aŭ antologi'o de literatur'o de ĉiu el la kelt'a'j lingv'o'j, traduk'it'a en la german'a'n.

Mal'oft'a'j var'o'j

Kvankam la komerc'a centr'o de Galway ne est'as grand'a, en ĝi oni trov'as ĉiu'j'n spec'o'j'n de butik'o'j kaj magazen'o'j. Tie oni oft'e pov'as aĉet'i var'o'j'n ne facil'e trov'ebl'a'j'n ali'lok'e. Iu vizit'ant'o, kiu ne ŝat'as brak'horloĝ'o'j'n, sed tre am'as poŝ'horloĝ'o'j'n, long'e vol'is posed'i meĥanik'a'n poŝ'horloĝ'o'n, port'at'a'n sur ĉen'o, kiel ĉe ni'a'j av'o'j kaj pra'av'o'j. En ĉiu ali'a lok'o, kie li serĉ'is tia'n horloĝ'o'n, li trov'is nur modern'a'j'n bateri'a'j'n model'o'j'n. Tamen en la urb'o'centr'o de Galway li trov'is kaj aĉet'is bel'a'n poŝ'horloĝ'o'n, produkt'it'a'n en Irlando.

Linĉ'i

Interes'a, sed iom makabr'a vid'ind'aĵ'o de la urb'o est'as la tiel nom'at'a Tur'o de Lynch [linĉ]. Laŭ lok'a rakont'o tiu konstru'aĵ'o, situ'ant'a en la ĉef'strat'o, est'is la hejm'o de unu el la plej riĉ'a'j civit'an'o'j, nom'e James Lynch Fitzstephen, urb'estr'o de Galway. En la jar'o 1493 li pend'um'is si'a'n propr'a'n fil'o'n ĉe fenestr'o de la tur'o pro murd'o de hispan'a gast'o, kiu'n la jun'a Lynch suspekt'is est'i konkur'ant'o pri li'a kor'amik'in'o. Laŭ la urb'an'o'j tiu nom'o est'as la origin'o de la verb'o „linĉ'i”.

Ali'a vid'ind'aĵ'o de Galway est'as la Hispan'a Ark'o (gael'e: An Póirse) en plac'o proksim'e al urb'a'j muze'o'j kaj kaj'o'j. Oni konstru'is ĝi'n en 1584. Supoz'ebl'e la nom'o de'ven'as de la fakt'o, ke dum la mez'epok'o komerc'a'j ŝip'o'j'n el Hispanio oni ankr'is ĉe la haven'a'j kaj'o'j. Urb'an'o'j asert'as, ke kelk'a'j hispan'o'j rest'is en la urb'o, kaj insist'as, ke oni ankoraŭ pov'as observ'i hispan'a'j'n trajt'o'j'n en la vizaĝ'o'j de vir'in'o'j, kiu'j nask'iĝ'is ĉi tie.

Se vi iam intenc'as feri'i en Irlando, nepr'e vizit'u Galway.

Ali'a tekst'o pri Galway aper'is pli fru'e en MONATO: Garbhan MAcAOIDH: IRLANDO: Galway - urb'o de trib'o'j (2004/01, p. 18).

Pentr'i majest'a'n sol'ul'o'n

Declerck, kon'at'a kiel apart'e kler'a aŭtor'o, elekt'is titol'o'n alud'a'n al ese'ar'o de Waringhien, 1887 kaj la sekv'o. Li tia'rimed'e sign'as verk'o'n iu'grad'e ese'a'n. Tamen ĝi simil'as al li'a'j roman'o'j. Li invit'as la leg'ant'o'n ĉe la skrib'o'tabl'o'n kaj demand'as, kiel verk'us vi la tekst'o'n, se vi al'front'us la defi'o'n roman'form'e biografi'i amik'o'n vi'a'n? Imag'u, ke la erudici'o'n, energi'o'n kaj rezolut'ec'o'n de tiu vi'a amik'o vi admir'is sen, tamen, kun'flu'i kun li'a'j star'punkt'o'j pri la lingv'o kaj pri krist'an'ism'o. Post li'a for'pas'o vi trov'as li'n mal'just'e neglekt'at'a de la gazet'ar'o kaj de la histori'ist'o'j (ni pov'us al'don'i: ankaŭ de vikipediistoj – la vikipedia artikol'o pri li dir'as mal'mult'o'n). Kio'n vi far'us por emfaz'e met'i li'n sur la ekran'o'n de la hodiaŭ'a publik'o?

La tradici'a recept'o por kre'i rakont'o'n est'as el'star'ig'i i'a'n surpriz'o'n. Tiu'cel'e neces'as element'o ord'o'romp'a. Sed la viv'o de Kamiel Vanhulle (1925-2016), kiu sub'skrib'is per la plum'nom'o Manuel Halvelik, ne en'hav'is ord'o'rompono'j'n: li'a tut'a viv'o est'is ord'o'rompopo. Sur'tabl'ig'ant'e tia'j'n vort'o'j'n, mi gest'as (tamen mi'a'stil'e, obe'e al la Fundament'o) al li'a lingv'o-re'far'em'o. Li'a re'far'em'o, diferenc'e de la kutim'a'j re'form'em'o'j, propon'is tre'eg'e malFundamentajn lingv'et'o'j'n, satelit'a'j'n al Esperant'o. Inter li'a'j invent'aĵ'o'j plej'e kon'at'iĝ'is Arkaik'a Esperant'o / Arcaicam Esperantom, kiu prov'is ampleks'e dis'met'i pra'ide'o'n de Kalocsay; sed li, krom'e, propon'is ankaŭ dialekt'o'n Popido, slang'o'n Gavaro, kaj ambici'a'n fak'a'n idiom'o'n Norm'lingv'a Esperant'o.

Iniciat'int'e korespond'o'n kun mi (ĉu ek'de 1969?), Halvelik kon'ig'is al mi la ambici'o'j'n pri si'a'j kre'aĵ'o'j: ke li'a Universal'a Skrib'o konkurenc'e gajn'u la status'o'n de la plej oft'e uz'at'a latin'liter'a trans'skrib'sistem'o por ĉiu'j lingv'o'j, kaj ke sam'e la Norm'lingv'a Esperant'o akcept'iĝ'u ĉie, ne nur en Esperant'uj'o, kiel la baz'a referenc'a fak'a termin'ar'o. Mi tiam rav'it'e spekt'is, ne nur ĉe li, la kolport'ad'o'n de sol'veg'o'j. Por mi li vic'iĝ'is apud ali'a sol'veg'o-propon'em'a korespond'amik'o mi'a – aŭstrali'an'o (kies ident'ec'o'n sen'dub'e per'detektiv'os leg'ant'o ver'e sci'vol'em'a). Tamen ĝis mi leg'is la roman'o'n de Declerck, mi ja ne diven'is, ke Halvelik, simil'e al tiu mi'a plum'amik'o, inter'plekt'is propr'a'j'n scienc'a'j'n teori'o'j'n kun propr'a ekzegez'o de la Bibli'o.

Kiu kolport'as solv-eg'o'n, tiu risk'as sol-veg'i. Al Halvelik ne prosper'is trov'i adept'o'j'n. Si'a'n produkt'aĵ'ar'o'n, precip'e la termin'ologi'a'n, li fajl'is ĝis la grad'o de perfekt'ec'o, kiu'n nur li'a sen'lac'o kapabl'is ating'i. Por la iam konscionta publik'o li sen'pag'e dispon'ig'is sur la ret'o angl'a'lingv'a'n prezent'o'n de si'a termin'ologi'a sistem'o ¹. La psik'o de Halvelik est'is io majest'a – kiel kverk'o. Ebl'e, tio inspir'is la pens'o'n „kvin kverk'o'j” kern'a'n al la intrig'o de Declerck.

Kia'manier'e do vest'i per rakont'a form'o viv'o'n, en kiu mank'is tia'j ord'o'romp'a'j element'o'j? Declerck prezent'as al ni solv'o'n – kaj ne sol'veg'o'n. Li suplement'as la fundament'a'n viv'o'n de Halvelik per la satelit'a'j krom'idiom'o'j de ali'a'j viv'o'j, grand'part'e fikci'a'j. Tiu'j'n satelit'o'j'n Declerck uz'as kiel prezent'ej'o'n por ali'a roman'ist'a defi'o – kia'manier'e roman'o en lingv'o pac'a for'ig'u la pornografi'a'n per'fort'em'o'n el si'a'j portret'o'j de nud'a'j korp'o'j kaj de amor'ad'o kaj tamen rilat'u al kred'ind'a'j rol'ul'o'j? Kvin kverk'o'j ni'n tremp'as en la sekv'o'n, en la sekv'ad'o'n de la sufiĉ'e inĝeni'a'j faden'o'j tiel en la halvelika fundament'o, kiel en la deklerkaj suplement'o'j. Kiu ne sci'is, ke Halvelik vort'lud'as per unu el la form'o'j de la flandr'a vort'o por „du'on'o”, tiu i'o'n grav'a'n lern'os de la nom'lud'o'j de Declerck. Mi jam mal'kaŝ'is pli ol recenz'ant'o dev'us. Halvelik est'is majest'a veganto. Nobl'e li el'ten'is la mem'elekt'it'a'n sol'ir'o'n. Declerck est'as korife'o. Kon'at'iĝ'u mem kun la sekv'o.

Christian Declerck: Kvin kverk'o'j kaj la sekv'o. Eld. Fel, Antverpeno, 2019. 340 paĝ'o'j. ISBN 978 9077066 14.

1. http://universal'a-esperant'o.net/index_htm_files/The%20International%20Key.pdf

Silent'as la or'a voĉ'o

La 1an de oktobr'o 2019 for'pas'is Karel Gott, la plej kon'at'a kaj popular'a ĉeĥ'a kant'ist'o – kaj amator'a pentr'ist'o –, kon'at'a ankaŭ kiel „Di'a Karĉjo”, „Or'a Voĉ'o el Prago” kaj „Frank Sinatra el Orient'o”.

Karel Gott nask'iĝ'is la 14an de juli'o 1939 en la histori'a ĉeĥ'o'slovak'a urb'o Plzeň (tiu'temp'e en Protektorat'o Bohemi'o kaj Moravio). Ĉar li ne est'is akcept'it'a en art'lern'ej'o, li el'lern'is elektr'o'munt'ad'o'n kaj post'e labor'is du jar'o'j'n kiel elektr'ist'o en fabrik'o, sed tio ne est'is li'a vol'o.

Kant'ad'o

La komenc'iĝ'o de li'a profesi'a kant'o-karier'o okaz'is en 1958, kiam li en'skrib'iĝ'is en la ĉeĥ'a'n konkurs'o'n „Ni serĉ'as nov'a'j'n talent'o'j'n”. Ĉe la ĵuri'o Gott ne sukces'is, sed li vek'is grand'a'n interes'o'n ĉe la publik'o. Pro tio la ĵuri'o decid'is, ke Gott rajt'as oficial'e kant'i en pragaj kaf'ej'o'j.

Dum la period'o 1960-1966 li stud'is oper'kant'ad'o'n en la Praga Konservatori'o.

En 1967 li akir'is sep'monat'a'n art'ist'a'n labor'kontrakt'o'n en la uson'a urb'o Lasvegaso, kaj jam unu jar'o'n post'e li reprezent'is Aŭstrion en la Eŭrovido-kant'o'konkurs'o per la kant'o Tausend Fenster (Mil fenestr'o'j).

Fam'a'j kant'o'j

Li'a'j furor'aĵ'o'j Lady Carneval (Sinjor'in'o Karnaval'o), Včielka Maj'a (Abel'in'o Maj'a), Zvonky šťastia (Sonor'il'et'o'j de feliĉ'o) kaj ali'a'j popular'ig'is li'n ne nur en la tiam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o, sed ankaŭ ekster'land'e. Li kant'is sam'e bon'e popol'a'j'n kant'o'j'n, klasik'a'j'n oper'et'o'j'n kaj kant'o'j'n de ekster'land'a'j popular'a'j kant'ist'o'j.

Li'a plej sukces'a kant'o Sinjor'in'o Karnaval'o (1968) gajn'is or'a'n medal'o'n en la inter'naci'a muzik'a festival'o de Rio-de-Ĵanejro, kaj ĝi traduk'iĝ'is en 36 lingv'o'j'n. En 2000 li koncert'is en Carnegie Hall en Nov'jork'o, kaj post'e en Parizo, Holivud'o, Moskvo, Bruselo, Berlino, Romo, Londono kaj Sidnej'o. Ne mult'a'j sci'as, ke Gott kant'is ankaŭ la himn'o'n de la german'a futbal'klub'o Borussia Dortmund kun la futbal'ist'o Norbert Dickel, sub la nom'o Schwarzgelb – wie Bien'e Maj'a (Nigr'a kaj flav'a – kiel la abel'in'o Maj'a). Kiel pentr'ist'o li ekspozici'is si'a'j'n amator'a'j'n pentr'aĵ'o'j'n en Prago, Berlino kaj Moskvo.

For'pas'o kaj funebr'ad'o

En novembr'o 2015 kurac'ist'o'j diagnoz'is ĉe li limf'o'nod'a'n mal'san'o'n, kiu post'e re'aper'is, kaj fin'e la kant'ist'o for'pas'is pro leŭkemi'o en aĝ'o de 80 jar'o'j.

Gott ricev'is funebr'a'n ceremoni'o'n kun ŝtat'a'j honor'ig'o'j. Dum du tag'o'j mil'o'j da hom'o'j ven'is adiaŭ'i la for'pas'int'o'n, la unu'a'n tag'o'n en la praga palac'o Žofín kaj la du'a'n en la katedral'o de Sankt'a Vit'o, kie okaz'is ankaŭ mes'o je li'a memor'o.

Part'o'pren'is gvid'ant'o'j de Ĉeĥi'o kaj ankaŭ la slovak'a ĉef'ministr'o kaj la prezid'ant'o de la slovak'a parlament'o. En tiu tag'o Ĉeĥi'o deklar'is ŝtat'a'n funebr'ad'o'n kaj la flag'o'j rest'is mast'o'mez'e.

Honor'a lok'o

Karel Gott est'is kaj est'as simbol'o de la ĉeĥ'o-slovak'a popular'a muzik'o, kaj unu el la mal'mult'a'j ĉeĥ'o'slovak'a'j kant'ist'o'j, kiu'j favor'e akcept'is la komun'ism'a'n reĝim'o'n en la iam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o. Per si'a'j kant'o'j li kapt'is la atent'o'n de ĉiu'j generaci'o'j, de infan'o'j ĝis ge'av'o'j. Sur la muzik'a scen'ej'o li ag'ad'is pli ol 50 jar'o'j'n kaj akir'is la 40an Or'a'n Orden'o'n en la ĉeĥ'o'slovak'a konkurs'o Zlatý slávik (Or'a najtingal'o). Li hav'is 60 or'a'j'n, 2 arĝent'a'j'n kaj 7 diamant'a'j'n disk'o'j'n. Dum li'a karier'o oni vend'is pli ol 135 milion'o'j'n da li'a'j disk'o'j de en'tut'e 400 el'don'o'j, kaj li kant'is pli ol 2600 kant'o'j'n, el kiu'j ĉirkaŭ 300 duet'e.

En 1977 li akir'is la prestiĝ'a'n titol'o'n Merit'o'plen'a Art'ist'o, kaj en 1985 la titol'o'n Naci'a Art'ist'o. En 2009 la tiam'a ĉeĥ'a prezid'ant'o Václav Klaus al'juĝ'is al Gott la medal'o'n Pro Merit'o'j Unu'a-Klas'a'j, kaj la nun'temp'a prezid'ant'o Miloš [miloŝ] Zeman fin'e de la pas'int'a jar'o omaĝ'is li'a'n memor'o'n per Orden'o de Blank'a Leon'o.

La ĉeĥ'a kant'ist'o hav'as si'a'n propr'a'n muze'o'n en la ĉeĥ'a vilaĝ'o Jevany, kiu situ'as en la mez-bohemi'a region'o, proksim'e de Prago. En 1969 la kant'ist'o aĉet'is vila'o'n, kiu trans'form'iĝ'is al muze'o Gottland (Land'o de Gott) pri li'a person'a kaj art'ist'a viv'o.

Mir'ind'a apoteoz'o

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j mi skrib'is: „La fot'o'album'o – du volum'o'j – est'as grandioz'e plan'it'a portret'o pri aŭstrali'a famili'o, en kiu help'e de fot'o'j imag'it'a'j oni ek'kon'as la membr'o'j'n de la famili'o, kun ties esper'o'j, atend'o'j, klopod'o'j, el'rev'iĝ'o'j ktp – unu'flank'e, tre riĉ'a pentr'aĵ'o, sed ali'flank'e mi rest'as kun la impres'o, ke iel mank'as resum'a apoteoz'o. Sed, ebl'e, iam sekv'os tri'a volum'o.”

Nun do ven'is tri'a volum'o, sed mult'eg'e mal'pli ampleks'a ...

Zo'e O'Shea est'as profesor'in'o pri literatur'o en Aŭstrali'o. Ŝi est'as la patr'in'o de la ĉef'a rakont'ant'o en tiu ĉi verk'o, Michael O'Shea, kiu sam'e far'iĝ'is fak'ul'o pri literatur'o, sed mal'sam'e ol la patr'in'o, li elekt'is kiel ĉef'a'n atent'o'punkt'o'n la period'o'n de la unu'a jar'cent'o post Krist'o. La patr'in'o pli kaj pli okup'iĝ'as pri la aŭstrali'a aborigen'a histori'o kaj ties respekt'o pri la natur'o.

La rakont'ad'o en la antaŭ'a'j volum'o'j de La fot'o'album'o komenc'iĝ'as en la jar'o 1939. Zo'e promes'is el'don'i ĝi'n – kaj ambaŭ volum'o'j'n, efektiv'e, ŝi el'don'is. Post'e ŝi insist'e pet'is, fakt'e postul'is, ke ŝi'a fil'o promes'u real'ig'i la projekt'o'n. Dian'a, la av'in'o de Michael, verk'is la pli'part'o'n.

En paĝ'o 12 John ven'as al Zo'e: li soldat'is en Vjetnami'o, amik'o de Bernie, frat'o de Zo'e, tie pere'int'a. Li kun'port'as pentr'aĵ'o'n pri vjetnam'a riz'o'rikolt'ant'o. Cert'a'moment'e li kvazaŭ konfes'as: Vjetnami'o tord'is mi'a'n cerb'o'n. Zo'e graved'iĝ'as ĉe la Pacifik'a Ocean'o. La est'ont'a patr'o, John, panik'iĝ'as kaj mal'aper'as. Do Zo'e post'rest'as sol'a graved'a – jen nask'iĝ'o de la ĉef'a aŭtor'o, Michael O'Shea. Por li est'as grav'eg'a problem'o, ke mult'a'j for'las'as la rom'katolik'a'n eklezi'o'n.

La patr'in'o Zo'e, kampanj'ant'a pri hom'a'j rajt'o'j por aborigen'o'j, foj'e ek'kri'as: imag'u kiel la planed'o aspekt'us post 50 000 jar'o'j de ni'a mal'ŝpar'em'a eŭrop'a civilizaci'o kaj tio'n kompar'u kun la viv'stil'o de la aŭstrali'a'j aborigen'o'j! En Aŭstrali'o foj'e oni plan'is grandioz'a'n celebr'ad'o'n de la du'cent'jar'a dat're'ven'o de eŭrop'a setl'ad'o tiu'kontinent'e. Inter'miks'iĝ'as ironi'a medit'ad'o pri la rezult'o, se la du'a'n mond'milit'o'n venk'us japan'o'j kaj german'o'j.

John ĉef'e turn'is si'a'n atent'o'n al la fascin'a unu'a jar'cent'o de ni'a era'o, tiu, en kiu viv'is Augustus, Arminius, Ner'o, Jesuo kaj Paulus. (Karakteriz'a trajt'o ĉe Trevor, ke ĉiu'j'n ĉi nom'o'j'n li menci'as en la origin'a form'o, sen esperant'ig'o, dum mi skrib'us: Aŭgust'o ktp). Sed ni plu'leg'u: la romi'an'o'j est'is brutal'a'j, posed'avid'a'j koloni'ist'o'j kaj ili'a'j „amuz'ej'o'j” en la Kolose'o, ili'a kult'o de mort'ig'o est'is por mi vom'ig'e barbar'a'j. Sed kiel inĝenier'o'j, ili kre'is tre „civiliz'it'a'n” mond'o'n, kun bon'a'j marŝ'voj'o'j, akv'o'dukt'o'j, publik'a'j ban'ej'o'j. Ili kre'is ankaŭ mir'ind'a'n imperi'o'n, kiu fakt'e don'is ia'spec'a'n pac'o'n al la tiam'a mond'o. Ili oft'e kruel'e trakt'is sklav'o'j'n, sed oft'e emancip'is ili'n – ili'a form'o de sklav'ec'o est'is ĝeneral'e pli human'a ol tiu de la eŭrop'a'j imperi'o'j en la last'a'j jar'cent'o'j kaj antaŭ ĉio tiu de Uson'o.

Tre impres'as debat'o de la rakont'ant'o kun german'a par'o sur'ŝip'e pri german'a literatur'o. La nom'o Thomas Man'n montr'iĝ'as por ili tro for'a paŝ'o: „Li est'as ŝtat'perfid'ul'o! Oni dev'us brul'ig'i li'a'j'n verk'o'j'n!”

Foj'e la rakont'ant'o ven'as al politik'o lok'a kaj inter'naci'a: jen ekspedici'o en iom kaduk'a ŝip'et'o, sed kun amas'o da fot'ist'o'j – Niks'o'n ek'sci'is pri la protest'ekspedici'o kontraŭ la eksplod'ad'o de nukle'a bomb'o. Dum ekspedici'o de Greenpeace oni trov'is amas'eg'o'n da buĉ'it'a'j balen'o'kadavr'o'j. Kresk'as la protest'grup'o'j, sed sekv'as intern'a konkurenc'ad'o de grup'o'j de Greenpeace divers'land'a'j.

Tre ind'a kvazaŭ'resum'o de du'on'jar'cent'a histori'o de hom'a streb'ad'o al pli ind'a viv'ad'o kun respekt'a atent'o pri ne-ni'a'j kultur'o'j.

Trevor Steele: La fot'o'album'o ferm'iĝ'as. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2019. Seri'o Stafet'o n-ro 40. 77 paĝ'o'j, glu'bind'it'a. ISBN 978-9077-066-59-1.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Ĉu lingv'o influ'as la melodi'o'n de kant'o'j?

Kvankam ni'a urb'o est'as nek grand'a nek kultur'e fam'a, en ĝi trov'iĝ'as sufiĉ'e grand'a sortiment'o de societ'o'j, klub'o'j kaj asoci'o'j. Laŭ la gust'o kaj la aĝ'o de ĉiu individu'o, oni pov'as elekt'i est'i an'o de sport'team'o, religi'a frat'ul'ar'o, ĥor'o, amator'a teatr'o, politik'a parti'o, fremd'lingv'a rond'o, lig'o de profesi'a'j kaj komerc'ist'a'j vir'in'o'j, abstin'ul'o'j, jun'a'j patr'in'o'j, vidv'in'o'j, eks'instru'ist'o'j, sak'ŝalm'ist'o'j kaj pentr'ist'o'j; aŭ membr'o de klub'o de jun'ul'o'j, mal'jun'ul'o'j, natur'am'ant'o'j, bier'trink'ant'o'j, aspir'ant'a'j roman'ist'o'j kaj poet'o'j. Do ĉe ni oni ne pov'as sent'i si'n sol'ec'a aŭ sufer'i pro enu'o.

Gramofon'o

Koncern'e mi'n kaj mi'a'n edz'in'o'n, ni est'as an'o'j de unu el la plej mal'nov'a'j kaj eks'mod'a'j el tiu'j rond'o'j, nom'e la Gramofon'a Societ'o de Tulamoro. Mi ne sci'as preciz'e, kial mi al'iĝ'is al ĝi (dum mi'a edz'in'o est'is jam membr'o de'long'e), ĉar unu'a'vid'e tiu societ'o pov'as aspekt'i sen'cel'a kaj ted'a en la nun'a epok'o de televid'o kaj elektron'ik'a'j amuz'aĵ'o'j. Fakt'e ĝi datum'as de la temp'o, en kiu, en la tiam'a mal'riĉ'a Irlando, la aper'o de la „gramofon'o” (termin'o, kiu'n la jun'a'j generaci'o'j ne kon'as aŭ kompren'as) est'is mir'ind'a nov'aĵ'o. En tiu for'a epok'o, ne'mult'a'j posed'is tiu'n invent'aĵ'o'n. Se, en vi'a vilaĝ'o aŭ urb'et'o, iu loĝ'ant'o est'is sufiĉ'e riĉ'a por hav'ig'i al si gramofon'o'n, preskaŭ la tut'a loĝ'ant'ar'o (aŭ almenaŭ grup'o da privilegi'a'j invit'it'o'j) kun'iĝ'ad'is en la hejm'o de la bon'ŝanc'ul'o, por admir'i la voĉ'o'n de la renom'a tenor'o Johano McCormack aŭ de ali'a popular'a irlanda art'ist'o kant'ant'a pri si'a kar'a mal'jun'a patr'in'o en la for'a hejm'land'o (ĉar plej popular'a'j est'is la kant'o'j pri irlandaj el'migr'int'o'j) aŭ pri la ĉarm'a cailín (knab'in'o) renkont'at'a en la hort'o, kie kresk'as la ter'pom'o'j (tiu last'a ankoraŭ furor'as.)

Dinosaŭr'o'j

Ne tiom naiv'a (aŭ ne ĉiam) est'as la etos'o en ni'a gramofon'a societ'o. La an'o'j kun'iĝ'as ĉiu'n du'a'n semajn'o'n en lok'a hotel'o, kaj unu el ni prezent'as prepar'it'a'n program'o'n de si'a'j ŝat'at'a'j muzik'a'j registr'aĵ'o'j (ne-oft'e lud'at'a'j per antikv'a'j gramofon'disk'o'j; kutim'e oni uz'as la plej modern'a'j'n elektron'ik'a'j'n son'sistem'o'j'n). Kompren'ebl'e, la disk-recital'o'j de la societ'o ne al'log'as mult'a'j'n jun'ul'o'j'n. Nun'temp'e du jun'a'j vir'in'o'j kelk'foj'e ĉe'est'as, sed la pli'mult'o de la ĉe'est'ant'o'j est'as, kiel ni, hom'a'j dinosaŭr'o'j kaj kaduk'ul'o'j. Kaj eĉ ni, fidel'a'j membr'o'j, oft'e trov'as la recital'o'j'n iom'et'e ted'a'j kaj tro long'a'j.

Akcent'ad'o

Antaŭ ne'long'e, dum la lud'ad'o de iu'j bel'a'j muzik'aĵ'o'j (de Pergolesi, Brahms kaj Bach), ven'is al mi en la kap'o'n, ke la ritm'o kaj la struktur'o de kant'o plej oft'e est'as determin'at'a'j ne de la melodi'a sent'o de la kompon'ist'o, sed de la lingv'o, en kiu ĝi'a tekst'o est'as verk'it'a. Grav'a'j influ'o'j al la kant'o inkluziv'as la normal'a'n akcent'ad'o'n de la vort'o'j: ĉu sur la unu'a (ekzempl'e en la ĝerman'a'j idiom'o'j), ĉu sur la antaŭ'last'a (kiel en la pol'a kaj en Esperant'o), ĉu sur la last'a silab'o (kiel en la franc'a kaj la gvarani'a, indiĝen'a lingv'o de Paragvajo) aŭ kun egal'a akcent'ad'o, kiel en la japan'a. Kelk'a'j lingv'o'j ŝajn'as est'i natur'e kre'it'a'j por kant'ad'o, precip'e la ital'a – ankaŭ, kvankam iom mal'pli dolĉ'a, la kastilia hispan'a (kompar'e kun la latin-amerik'a). Preskaŭ ĉiu latin'id'a lingv'o, kiu posed'as klar'a'j'n vokal'o'j'n, bon'e son'as, kiam oni kant'as en ĝi. Sed la portugal'a de Portugali'o (ne de Brazilo) kaj la hebre'a posed'as ne'klar'a'j'n vokal'o'j'n (tem'as pri la tiel nom'at'a'j ŝva-vokal'o'j: trajt'o, kiu iom disting'as ili'n de ali'a'j mediterane'a'j lingv'o'j). Ĉiu'j ŝem'id'a'j lingv'o'j hav'as fort'a'j'n gutural'a'j'n son'o'j'n, kaj iom simil'a'j est'as la grek'a X kaj la hispan'a J. Ali'a lingv'a mal'oft'aĵ'o est'as la son'o de la gorĝ'a gamma, kiu aŭd'iĝ'as en mal'mult'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j, ekzempl'e la nov'grek'a (γ) kaj la gael'a. Tre mal'oft'a son'o – la antaŭ-aspiraci'a H (mal'fort'a spir'o antaŭ konsonant'o'j) – aŭd'iĝ'as nur en la islanda kaj la skot'gael'a. La son'o de pol'a strek'it'a L (Ł) aper'as ankaŭ en la gael'a lingv'o de Skot'land'o.

Traduk'o'j

Pli'a grav'a influ'o trov'iĝ'as en la form'o de la individu'a'j vort'o'j de la kant'o. La angl'a lingv'o posed'as mult'eg'e da unu'silab'a'j vort'o'j kaj ne'klar'a'j vokal'o'j. Pro tio oni pov'as konstat'i, ke est'as mal'facil'e traduk'i kontent'ig'e angl'a'j'n kant'o'j'n en, ekzempl'e, Esperant'o'n kaj en latin'id'a'j'n lingv'o'j'n. Mal'e, kant'o'j en latin'id'a'j idiom'o'j ĝeneral'e tre bon'e adapt'iĝ'as al Esperant'o, kaj invers'e. Kutim'e, kiam oni aŭd'as german'a'j'n kant'o'j'n, oni rimark'as, ke la melodi'o eĥ'as la aŭd'ebl'a'n divid'o'n inter la individu'a'j vort'o'j (la tiel nom'at'a gehackt-prononc'o ¹), kiu ne est'as tiom rimark'ebl'a ĉe ali'a'j ĝerman'a'j lingv'o'j, ekzempl'e la skandinav'a'j. Bedaŭr'ind'e, traduk'it'a'j versi'o'j de ital'a'j oper'o'j ĝeneral'e son'as terur'a'j, precip'e en la angl'a lingv'o.

Re'ag'o'j

Resum'e ŝajn'as, ke la struktur'o de la lingv'o, en kiu oni kant'as, decid'as la son'o'n de la melodi'o, mult'e pli ol far'as la imag'o de la kompon'ist'o aŭ la poezi'a sent'o de la aŭtor'o de la kant'o'tekst'o. Almenaŭ tio est'as la hipotez'o de ĉi tiu ese'ist'o. Tamen, tre bon'ven'a'j est'us re'ag'o'j de la leg'ant'o'j! Esper'ebl'e, iu'lok'e, aspir'ant'a muzik'olog'o pret'us verk'i akademi'a'n tez'o'n pri la rilat'o inter lingv'o kaj melodi'o.

1. Dis'ig'it'a, dis'hak'it'a, stakat'a prononc'o. (red.)

La lupin'o

Neĝ'is sen'ĉes'e. En la tru'o la lup'et'o'j plor'ĝem'is mal'sat'a'j. Kelk'a'j'n tag'o'j'n jam ili manĝ'is neni'o'n. La lupin'o lek'is ili'n. Mal'rapid'e ĝi ek'star'is kaj el'ir'is. Ekster'e blind'ig'is ĝi'n la arĝent'a lum'o de la lun'o. Sibl'is vent'o, kvazaŭ ie tre mal'proksim'e, mal'antaŭ arb'ar'o'j kaj mont'et'o'j, ĝi'a frat'in'o vok'us ĝi'n por help'o. Dum tiu ĉi vintr'o est'is danĝer'e serĉ'i nutr'aĵ'o'n, sed la turment'a plor'ĝem'o de la lup'et'o'j bor'is tru'o'n en la brust'o de la lupin'o. Ĝi turn'is si'n, mov'is si'a'n pez'a'n vost'o'n, re'ven'is en la tru'o'n kaj proksim'iĝ'is al la lup'et'o'j. Ili'a'j okul'o'j fajr'et'is en la mal'lum'o. La lup'et'o'j tuj salt'is, supoz'ant'e, ke la patr'in'o port'as i'o'n por manĝ'i, kaj de'nov'e pli fort'e ili plor'ĝem'is. La lupin'o tuŝ'is ili'n per si'a mal'sek'a buŝ'eg'o por trankvil'ig'i ili'n kaj klar'ig'i, ke en tiu blank'a vintr'a dezert'o ĝi ne pov'as serĉ'i nutr'aĵ'o'n, ĉar se ĝi far'us eĉ du paŝ'o'j'n sur la neĝ'o'n, la terur'eg'a'j vir'o'j, kiu'j hav'as man'e la fajr'o'n kaj la tondr'o'j'n, ek'sci'us, de kie ĝi ven'is kaj kie trov'iĝ'as la tru'o, en kiu est'as ĝi'a'j id'o'j. Tamen la lup'et'o'j ne pov'is tio'n kompren'i, kaj ili sufer'is pro la dolor'a mal'sat'o. Ja, la lupin'o pov'is ĉio'n el'ten'i: la mal'sat'o'n, la frost'o'n, la tim'o'n, kiu oft'e ŝton'ig'is ĝi'n kiel terur'a kaj ne'kon'at'a fort'o, sed ĝi ne pov'is el'ten'i tiu'n ĉi dolor'a'n plor'ĝem'o'n. Por la lup'et'o'j, la lupin'o pret'is dum hor'o'j vag'i sur la neĝ'o, batal'i kun hund'o'j kaj terur'a'j vir'o'j, se nur ĝi trov'os nutr'aĵ'o'n por sat'ig'i du lanug'mol'a'j'n pilk'et'o'j'n.

La lupin'o ankoraŭ memor'is la moment'o'n, kiam ĝi iĝ'is patr'in'o. Tre fort'e la lupin'o dezir'is est'i patr'in'o. Tiam dum tut'a semajn'o la lup'ar'o vag'is tra arb'ar'o'j, kamp'o'j, herb'ej'o'j. Fin'fin'e la lup'ar'o en'ir'is grand'a'n dens'a'n arb'ar'o'n. Est'is mult'a'j kuraĝ'a'j lup'o'j. Nokt'e ili star'is sur iu mont'et'o, lev'is la kap'o'n kaj provok'e hurl'is al la grand'a flav'a lun'okul'o. La lup'o'j dezir'is montr'i al la terur'eg'a'j vir'o'j, ke neni'o tim'ig'os ili'n. Tiam, dum tiu'j nokt'o'j, la lupin'o ek'sent'is, ke io okaz'as al ĝi. Per si'a'j akr'a'j verd'a'j pupil'o'j la lup'o'j tiel rigard'is ĝi'n, kvazaŭ en la lup'a'j korp'o'j brul'us fajr'o. Tamen la rigard'o'j de la lup'o'j ne est'is kruel'a'j. En ili'a'j okul'o'j vid'ebl'is ia bril'o, io simil'a al soif'o aŭ al pret'ec'o far'i ĉio'n por la lupin'o, sed la lupin'o est'is ruz'a. Ĝi ŝajn'ig'is, ke ĝi ne kompren'as la dezir'o'n de la lup'o'j. Tamen la sam'a fajr'o brul'ig'is ĝi'a'n korp'o'n. La lupin'o al'log'e mov'is si'a'n vost'o'n, kaj ĝi'a'j verd'a'j okul'o'j est'is kiel dolĉ'a venen'o. La lupin'o rigard'is aŭ tiu'n, aŭ ali'a'n lup'o'n, kaj ili'a'j kor'o'j plen'plen'is pro dezir'o kaj dolor'o.

La lupin'o sent'is, ke en ĝi'a viv'o komenc'iĝ'as io nov'a kaj grav'a. Ĝi de'long'e sci'is, ke tio nepr'e okaz'os. Tial sen'pacienc'e kaj trem'e ĝi atend'is tiu'n ĉi moment'o'n. Nun la tut'a mem'o de la lupin'o kvazaŭ rapid'eg'a river'o tir'is ĝi'n al tiu ĉi grav'a moment'o. La lupin'o ankoraŭ ne sci'is, kiam kaj kie ĝi okaz'os. Ĝi flar'is la lup'a'n odor'o'n. La fort'a'j lup'a'j korp'o'j, streĉ'it'a'j kiel kord'o'j, al'log'is la lupin'o'n. Nun la lup'o'j aspekt'is pli bel'a'j, pli rapid'a'j kaj pli fort'a'j. La lupin'o ag'is tiel kiel neniam antaŭ'e. Ĝi kur'is antaŭ'e'n, kaj la lup'o'j sekv'is ĝi'n. De temp'o al temp'o la lupin'o turn'is la kap'o'n kaj rigard'is ili'n. En ĝi'a ruz'a rigard'o lud'is enigm'a'j al'log'a'j fajr'er'o'j. De temp'o al temp'o la lupin'o ne'vol'e lev'is si'a'n vost'o'n, kaj la lup'ar'o mal'antaŭ ĝi frenez'iĝ'is. La aer'o iĝ'is ard'a, la hurl'o – pli fort'a, pli insist'a kaj mal'pacienc'a. Tamen ĉio est'is nur por moment'o. La lupin'o streĉ'is si'a'j'n krur'o'j'n kaj daŭr'ig'is kur'i. Ĝi kur'is, kvazaŭ ĝi dezir'us last'a'n foj'o'n ĝu'i la sen'lim'a'n blu'ec'o'n de la ĉiel'o, la vast'ec'o'n de la kamp'o'j, la arb'ar'o'j'n, kie ĝi nask'iĝ'is kaj kresk'is. Nun la lupin'o dezir'is de'nov'e tra'pas'i tiu'n ĉi mirakl'a'n kaj bel'eg'a'n mond'o'n de torent'o'j, arbust'o'j, herb'ej'o'j, ĉar ĝi ne sci'is, kio atend'os ĝi'n post'e, kaj ĉu ĝi est'os liber'a kaj sen'zorg'a kiel nun.

La lup'o'j mal'antaŭ ĝi ne hav'is pacienc'o'n. La frenez'a fajr'o turment'is ili'n. Ili atend'is, ke la lupin'o halt'u lac'a. La jun'a'j lup'o'j est'is pli sen'brid'a'j. Ili antaŭ'sent'is la decid'a'n moment'o'n. En ili'a'j brust'o'j tempest'is, kvazaŭ ili est'us rajd'ant'o, kiu pen'e brid'is galop'ant'a'n kiel vent'o ĉeval'o'n.

Sur herb'ej'o, en dens'a arb'ar'o, lum'ig'at'a nur de la arĝent'a lun'a torent'o, la lupin'o halt'is kaj rigard'is la lup'o'j'n. Du el ili, jun'a'j kaj fort'a'j, prov'is proksim'iĝ'i al ĝi, sed ĝi'a'j akr'a'j dent'o'j ek'bril'is kiel ponard'o'j kaj halt'ig'is ili'n. En tiu ĉi moment'o ĉiu'j lup'o'j salt'is unu kontraŭ ali'a kiel frenez'a'j, kaj komenc'iĝ'is kruel'a batal'o. Ulul'o'j, hurl'o'j, muĝ'ad'o'j vek'is la dorm'ant'a'n arb'ar'o'n. Nur la frid'a lun'o est'is la sol'a mut'a atest'ant'o de la batal'o. Grinc'is dent'o'j, dis'ŝir'iĝ'is fel'o'j, varm'a'j sang'a'j gut'o'j sur'ŝpruc'is la herb'o'n kaj la foli'o'j'n. La lupin'o neniam ĝis nun vid'is tia'n kruel'a'n sang'avid'a'n batal'o'n. En ĝi'a kor'o brul'is fajr'o. La lupin'o konsci'is, ke la batal'o est'as pri ĝi. La plej fort'a lup'o, la venk'int'o, konker'os ĝi'n. Nun la lupin'o atend'is por vid'i, kiu lup'o batal'os ĝis la mort'o kaj kiu venk'os. Unu post la ali'a la lup'o'j rezign'is kaj for'kur'is mal'proksim'e'n por lek'i si'a'j'n vund'o'j'n. Ja, la fort'o decid'os, kiu rest'u. Iu'j lup'o'j el'prov'is si'a'j'n muskol'o'j'n, korp'o'j'n, dent'o'j'n, kaj kiam ili vid'is, ke ili ne est'as sufiĉ'e fort'a'j, ili dign'e for'las'is la batal'o'n.

Rest'is nur du lup'o'j – mal'jun'a, kies fel'o est'is kupr'o'kolor'a, kaj jun'a – griz'kolor'a kiel granit'a rok'o. En ĝi'a'j pupil'o'j flam'is ard'a'j soif'a'j fajr'er'o'j. La mal'jun'a lup'o gvid'is la lup'ar'o'n tut'a'n jar'o'n. Nun ambaŭ lup'o'j ek'star'is unu kontraŭ la ali'a. Ili'a'j akr'a'j dent'o'j bril'is, kaj ili muĝ'is kiel impet'a'j akv'o'fal'o'j. En ili'a muĝ'ad'o est'is pret'ec'o venk'i, est'is pasi'o, streb'o al super'ec'o, potenc'o, kruel'o, mal'am'o kaj malic'o. Ĉiu el ambaŭ dezir'is nepr'e gajn'i la lupin'o'n, kiu nun star'is ĉe arb'o kaj trankvil'e observ'is ili'n. Ambaŭ lup'o'j ŝtel'rigard'is unu la ali'a'n. Ili est'is lac'a'j, sed streĉ'is la korp'o'j'n kiel ŝtal'a'j'n glav'o'j'n. Ili est'is pret'a'j salt'i unu kontraŭ la ali'a kiel tempest'o'j. La lupin'o sen'mov'e rigard'is ili'n, kaj ĝi atend'is la venk'ont'o'n. La jun'a lup'o est'is pli fort'a, ĝi'a sang'o bol'is kiel gejser'o, sed la mal'jun'a lup'o est'is pli ruz'a kaj pli lert'a. Ĝi hav'is pli da spert'o ol la jun'a. La mal'jun'a pov'is atend'i la oportun'a'n moment'o'n, ĝi pov'is embusk'i la jun'a'n kaj subit'e salt'i kaj en'ig'i si'a'j'n dent'o'j'n kaj ung'o'j'n, akr'a'j'n kiel sabr'o'j, en la korp'o'n de la mal'amik'o. La mal'jun'a spert'is antaŭ'vid'i, de kiu flank'o ĝi est'os atak'it'a, kaj evit'i la danĝer'o'n.

La lup'o'j rigard'is unu la ali'a'n. Ili simil'is al du streĉ'it'a'j paf'ark'o'j. Ili'a'j okul'o'j radi'is venen'o'n. Ili est'is pret'a'j salt'i. La lupin'o vid'is, ke subit'e la lup'o'j ek'salt'is kaj en'plekt'is si'a'j'n korp'o'j'n. Terur'a muĝ'ad'o tranĉ'is la silent'o'n. La lup'a'j korp'o'j turn'iĝ'is kiel du pilk'o'j. Dum sekund'o ili mal'proksim'iĝ'is unu de ali'a, kaj post'e tuj ili de'nov'e en'ig'is dent'o'j'n kaj ung'o'j'n. Flu'is varm'a sang'o. La mal'jun'a lup'o stumbl'is, fal'is. La jun'a salt'is kaj ek'mord'is ĝi'a'n traĥe'o'n.

La lupin'o mal'streĉ'iĝ'is. La mal'jun'a lup'o kuŝ'is en sang'a marĉ'et'o. Ĝi ne dezir'is al'rigard'i la lupin'o'n. La mal'jun'a lup'o kvazaŭ hont'is. Last'foj'e ĝi al'rigard'is la lun'o'n, kiu simil'is al grand'eg'a vitr'ec'a okul'o. La lun'o est'is atest'ant'o de ĝi'a last'a kruel'a batal'o. Antaŭ la nebul'ec'a rigard'o de la mal'jun'a lup'o tra'pas'is ĝi'a tut'a viv'o: de la tag'o, kiam ĝi komenc'is vag'i sol'a tra la grand'a arb'ar'o, kiam ĝi sukces'e ĉas'is, kiam est'is ĝi'a'j unu'a'j am'a'j moment'o'j, moment'o'j de jubil'o kaj venk'o'j ĝis nun, kiam ĝi fal'is venk'it'a ĉi tie.

La jun'a lup'o, pez'e spirant'a, ek'star'is antaŭ la lupin'o. En ĝi'a rigard'o est'is pasi'o, soif'o, fort'o, pret'ec'o sub'iĝ'i al la vol'o de la lupin'o. La lupin'o al'rigard'is ĝi'n per si'n'don'em'o, varm'ec'o, dank'em'o kaj mal'rapid'e en'ir'is la dens'a'n arb'ar'o'n. La jun'a lup'o post'sekv'is ĝi'n.

Kiam la lupin'o ek'sent'is, ke en ĝi'a intern'o vek'iĝ'as nov'a viv'o, ĝi komenc'is est'i pli si'n'gard'a kaj pli atent'e observ'is la mond'o'n. La lupin'o est'is kuraĝ'a, sed ĝi ne entrepren'is i'o'n, kio minac'os ĝi'a'n viv'o'n. La lupin'o long'e serĉ'is kaŝ'it'a'n lok'o'n por nask'i si'a'j'n id'o'j'n, kaj fin'fin'e ĝi trov'is tiu'n ĉi tru'o'n.

La lupin'o nask'is. Lac'a, ŝvit'a, el'ĉerp'it'a, la lupin'o aŭd'is la plor'ĝem'o'j'n de si'a'j id'o'j. Mirakl'a lum'o lum'ig'is ĝi'n, kaj dolĉ'a dolor'o tra'kur'is tra ĝi'a korp'o. En tiu ĉi moment'o ŝajn'is al ĝi, ke ĝi far'is la plej grav'a'n ag'o'n en si'a viv'o. Ja, pro tio ĝi viv'is ĝis nun. La lupin'o est'is ĝoj'a, tamen ĝi sent'is, ke tiu ĉi ĝoj'o ne daŭr'os long'e, ĉar por la lup'et'o'j neces'is nutr'aĵ'o. Nun ili lud'is ĉe ĝi'a varm'a korp'o, tamen baldaŭ ili est'os mal'sat'a'j.

Jam tut'a'n semajn'o'n neĝ'is. Ĉio est'is blank'a. La glaci'a vent'o malic'e sibl'e rid'is. Pro la neĝ'o la lupin'o est'is en kapt'il'o kaj ne pov'is el'ir'i el la tru'o. Ja, la vent'o port'os for'e ĝi'a'n lup'a'n odor'o'n. Tamen la plor'ĝem'o'j de la lup'et'o'j mal'ĝoj'ig'is ĝi'n. Iom post iom la lupin'o ek'kuraĝ'is. Ĝi nepr'e dev'is el'ir'i kaj serĉ'i nutr'aĵ'o'n por la lup'et'o'j. Por la id'o'j ĝi pret'is vag'i de maten'e ĝis vesper'e.

La lupin'o avert'e ek'muĝ'is al la lup'et'o'j. Ili silent'iĝ'is en la tru'o. La lupin'o al'rigard'is ili'n kaj el'ir'is. Ekster'e ĝi ĉirkaŭ'rigard'is, lev'is la buŝ'eg'o'n kaj komenc'is flar'i. Nun ĝi dev'is ir'i mal'rapid'e kaj si'n'gard'em'e. La lupin'o cert'is, ke ĝi trov'os i'a'n nutr'aĵ'o'n. Ĉiam ĝi sukces'is trov'i i'o'n. Ĝi ek'sent'is fort'o'j'n. Ja, en la mal'hel'a tru'o atend'os ĝi'n du mal'fort'a'j lup'et'o'j. Ĝi dev'as nutr'i ili'n kaj zorg'i pri ili.

La lupin'o ŝov'is si'n tra arbust'o'j, pas'is preter arb'o'j. Ĝi paŝ'is silent'e kiel ombr'o. La lupin'o flar'is, ĉirkaŭ'rigard'is kaj est'is pret'a for'kur'i kiel sag'o, se est'os ia danĝer'o. Fin'fin'e ĝi ek'flar'is tio'n, kio'n ĝi serĉ'is – odor'o'n de ŝaf'o'j. La ŝaf'o'j ne est'is proksim'e, sed la odor'o montr'is, kie ili trov'iĝ'as. La sang'o de la lupin'o ek'bol'is. Ĝi'a rigard'o iĝ'is pli akr'a. Jam neni'o mal'help'os ĝi'n. Ja, ĝi'a korp'o est'is fort'a, ĝi'a'j muskol'o'j – ŝtal'a'j, ĝi'a'j dent'o'j – akr'a'j kiel pik'il'o'j. La lupin'o ek'kur'is. Nun eĉ la terur'eg'a vir'o kun la fajr'o kaj la tondr'o ne tim'ig'os ĝi'n, nek la hund'o'j en la ŝaf'ej'o. Ŝajn'is al ĝi, ke la hund'o'j est'as mal'fort'a'j kaj mal'grand'a'j. La lupin'o dev'is nur trans'salt'i la bar'il'o'n de la ŝaf'ej'o kaj silent'e en'ir'i en'e'n, kie atend'is ĝi'n festen'o. Jen, rest'is ankoraŭ kelk'a'j metr'o'j, sed la hund'o'j ek'sent'is ĝi'n kaj komenc'is frenez'e boj'i. Ili ek'kur'is kontraŭ ĝi. La lupin'o halt'is. Ĝi decid'is batal'i kun ili. Ja, la hund'o'j ne sci'as, ke pro la lup'et'o'j la lupin'o pret'as dis'ŝir'i ĉio'n, kio aper'os antaŭ ĝi. Ĝi'a viv'o ne valor'as, sed la lup'et'o'j dev'as viv'i.

De ie aper'is vir'o kun fajr'o kaj tondr'o. La lupin'o, obsed'it'a de venĝ'o, ek'ir'is al li. La hund'o'j boj'is terur'e. La vir'o lev'is i'o'n, simil'a'n al branĉ'o, kiu ek'tondr'is. La lupin'o fal'is.

Ver'ŝajn'e ĝi dev'is tuj for'kur'i, dev'is sav'i si'n. Se ĝi ne re'ven'os, la lup'et'o'j ne pov'os viv'i. La lupin'o ek'sent'is pez'a'n trist'o'n. Aŭd'iĝ'is du'a tondr'o. Sub la korp'o de la lupin'o iĝ'is varm'a sang'a marĉ'et'o. La lupin'o rigard'is la ĉiel'o'n kaj re'memor'is la mal'jun'a'n lup'o'n, kiu kuŝ'is sen'mov'a. La lupin'o re'memor'is la jun'a'n lup'o'n, kiu simil'is al griz'a granit'a rok'o. Nun dum sekund'o'j la tut'a viv'o de la lupin'o tra'pas'is antaŭ ĝi. Last'e ĝi vid'is la sen'kulp'a'j'n okul'o'j'n de du lup'et'o'j.

Manolo Parra

(lingv'a revizi'ant'o, Madrido, Hispanio)

Mi nask'iĝ'is en 1963 en la urb'o Seg'ovi'a. Tie mi ek'lern'is Esperant'o'n en 1986 dank'e al amik'o César de Mosteyrín, sen'lac'a instru'ant'o. Per Esperant'o mi trov'is par'ul'in'o'n, kaj pro ŝi mi loĝ'as en Madrido. Mi labor'as por la ŝtat'o kiel mekanik'ist'o de helikopter'o'j.

Hav'ant'e nul'a'n kapabl'o'n pri beletr'o kaj preskaŭ nul'a'n pri instru'ad'o, mi help'is la mov'ad'o'n ĉef'e sekretari'ant'e por Hispan'a Esperant'o-Federaci'o kaj prezid'ant'e la lok'a'n madrid'an klub'o'n.

Mi'a ŝat'o al ĉi tiu lingv'o est'as iom pli intelekt'a ol emoci'a. Sam'e kiel mi admir'as maŝin'o'n, kiu bon'e funkci'as kaj al'port'as util'o'n, tiel mi admir'as lingv'o'n, kiu pov'us facil'ig'i ĉies viv'o'n kaj pli'bon'ig'i la mond'o'n.

Kri'o de la ter'o kaj la mal'riĉ'ul'o'j

De la 6a ĝis la 27a de oktobr'o, sekv'e de kun'vok'o far'e de Pap'o Francisko en 2017, sesi'is la Special'a Asemble'o pri la Tutamazonia Region'o de la Sinod'o de Episkop'o'j, la tiel nom'at'a „Sinod'o pri Amazoni'o”. La pri'trakt'it'a labor'dokument'o, la „Instrumentum Labor'is”, konsist'ant'a el 46 paĝ'o'j, se oni en'kalkul'as la not'o'j'n, est'is dis'kon'ig'it'a en juni'o, kaj la titol'o mem („Amazoni'o: Nov'a'j voj'o'j por la Eklezi'o kaj por integr'a ekologi'o”) evident'ig'is, kiom ampleks'a est'as la tem'ar'o.

Grav'a'j problem'o'j

Ek'de la komenc'o mem de la unu'a part'o („La voĉ'o de Amazoni'o”) la labor'dokument'o profet'e bedaŭr'as kaj atent'ig'as. Ĝi ne nur agnosk'as la per'fort'o'j'n, rab'ad'o'j'n kaj mal'just'aĵ'o'j'n de la koloni'a epok'o, sed avert'as, ke tiu'j problem'o'j daŭr'as per nov'a'j per'fort'o'j, korupt'ad'o de tiu'j, al kiu'j est'as task'it'e defend'i la rajt'o'j'n de la aŭtokton'o'j, neglekt'o de medi'a'j problem'o'j, hom'ŝakr'ad'o kaj drog'o-komerc'o, perd'o de lingv'o'j kaj kultur'a ident'ec'o, mal'riĉ'ec'o. Tio est'as rezult'o de blind'a streb'o al riĉ'iĝ'o, de sen'brid'a privat'ig'o, de gigant'a'j, sen'konsult'a'j min'ej'a'j kaj petrol'a'j projekt'o'j.

Aŭtokton'a'j popol'o'j merit'as apart'a'n atent'o'n. Ne ĉiu'j kontakt'iĝ'as kun blank'ul'o'j: pro dolor'a histori'o de per'fort'o kaj mal'estim'o, kelk'a'j propr'a'vol'e izol'iĝ'is.

Mank'as sacerdot'o'j en Amazoni'o. Ili mank'as ankaŭ en ali'a'j mond'o'part'o'j, sed ĉi-okaz'e tem'as pri vast'eg'a teritori'o, kiu ampleks'as plur'a'j'n land'o'j'n kaj hav'as pli ol tri'dek milion'o'j'n da loĝ'ant'o'j.

Menci'ind'as, ke evangeliz'o dev'as inkluziv'i sub'ten'o'n al social'a'j projekt'o'j kaj streb'o'j pli'bon'ig'i la situaci'o'n de la komun'um'o'j. Ĉi-punkt'e, est'as grav'e konsci'iĝ'i, kiel tiu'j komun'um'o'j kompren'as si'a'n rilat'o'n al la natur'o: rilat'o, kiu ne vid'iĝ'as kiel tiu de simpl'a ĉen'er'o, aŭ loz'a lig'o, sed kiel konserv'end'a, dinamik'a harmoni'o en la teks'aĵ'o de la natur'o.

Tio'n oni pren'as serioz'e en konsider'o'n en Instrumentum. Evident'a est'as plen'a konsci'o pri tio, ke hom'o kaj natur'o est'as ne'dis'ig'ebl'a real'o kaj ke ne ebl'as pastr'e atent'i la amazoni'a'j'n komun'um'o'j'n, se oni ne sam'temp'e defend'as kaj ili'a'j'n rajt'o'j'n kaj ili'a'n medi'o'n. Est'is ankaŭ plen'a konsci'o pri la urĝ'a bezon'o pri al'ĝust'ig'o'j kaj ŝanĝ'o'j bezon'at'a'j en la evangeliz'o: kelk'a'j propon'o'j aper'int'a'j jam en la labor'dokument'o pov'us surpriz'i tiu'j'n, kiu'j ne kon'as ĝis'fund'e la dinamik'o'n de la evangeliz'a labor'o; sam'e okaz'is si'a'temp'e pri kelk'a'j propon'o'j far'it'a'j kaj dum la 2a Vatikan'a Koncili'o kaj la latin-amerik'a'j episkop'a'j konferenc'o'j.

Inter'konsil'iĝ'o'j

Laŭ la nov'aĵ-agent'ej'o Zenit, la antaŭ'sinod'a'j'n inter'konsil'iĝ'o'j'n part'o'pren'is 21 943 hom'o'j (53 % da vir'in'o'j, 47 % da vir'o'j) el ĉiu'j koncern'at'a'j land'o'j. Ne ĉiu'j est'is sacerdot'o'j kaj episkop'o'j; part'o'pren'is ankaŭ 6337 laik'o'j. Ide'o'j, propon'o'j kaj sugest'o'j ven'is ankaŭ el part'o'pren'int'o'j de ali'a'j eklezi'a'j kun'sid'o'j kaj diskut'rond'o'j okaz'int'a'j dum la antaŭ'a'j monat'o'j en land'o'j kiel Uson'o, Germanio kaj Italio.

„Id'o” de Laudato Si'

Dum intervju'o antaŭ la Sinod'o, Pap'o Francisko nom'is ĝi'n „Id'o de la enciklik'o Laudato Si'” kaj „Sinod'o urĝ'a”. La zorg'o pri la medi'o kaj la rol'o de la hom'o en ĝi'a konserv'ad'o ne est'as mod'o pas'ant'a aŭ klopod'o aper'ig'i la eklezi'o'n iom pli al'log'a en mond'o, kie la polu'o de river'o'j kaj lag'o'j, la ĉe'est'o de noc'a'j kemi'aĵ'o'j en nutr'aĵ'o'j, post'sekv'o'j de akcident'o'j en nukle-energi'a'j central'o'j, insul'o'j el plast'o kaj ter'glob'a varm'iĝ'o konsist'ig'as terur'a'n pejzaĝ'o'n, pri kiu ŝajn'e ne ĉiu'j politik'ist'o'j kaj reg'ist'o'j konsci'as. Tiu zorg'o marŝ'as man-en-man'e kun evangeliz'o. Laŭ la eklezi'o, la rol'o de la hom'o est'as kompren'i, kiom urĝ'a est'as la task'o ripar'i la damaĝ'o'n kaŭz'it'a'n al tiu trezor'o al ni konfid'it'a. Ne tem'as pri du apart'a'j kriz'o'j, la ekologi'a kaj la soci'a. La last'a'temp'a'j incendi'o'j en Amazoni'o montr'as al ni, kiom delikat'a est'as la ekologi'a ekvilibr'o kaj kiom grand'a est'as la respond'ec'o de la hom'o pri ĝi'a konserv'ad'o.

Propon'o'j

La fin'a dokument'o de la Sinod'o, kun korekt'o'j kaj al'don'o'j far'it'a'j dum la sesi'o'j, en'hav'as nur propon'o'j'n kaj sugest'o'j'n. Si'a'temp'e la pap'o decid'os, kio'n far'i. Tamen, oni ja sci'as, ke plur'a'j'n el ili pap'o Francisko favor'as. Ekzempl'e, li promes'is re'e ek'funkci'ig'i la komision'o'n por esplor'ad'o pri la ebl'a diakon'a rol'o de vir'in'o'j en la pra'eklezi'o.

Diakon'a ordin'ad'o por vir'in'o'j en la pra'eklezi'o est'as ankoraŭ ne'cert'a afer'o. Ne est'as sam'opini'ec'o inter fak'ul'o'j pri tio, ĉu ver'e tiam ekzist'is diakon'in'o'j. Tamen, nun'temp'e en Amazoni'o monaĥ'in'o'j aŭskult'as konfes'o'j'n de mort'ant'o'j (kvankam ne hav'as la rajt'o'n absolv'i), konsol'as aflikt'it'o'j'n, gvid'as celebr'o'j'n, akompan'as, instru'as. Brav'a'j volont'ul'in'o'j mult'o'n far'as. Eĉ se pro teologi'a'j kial'o'j vir'in'a diakon'ad'o ne ebl'us, end'as re'pens'i la rol'o'n de vir'in'o'j en la eklezi'o. Sam'e okaz'as pri la rol'o de laik'o'j en'tut'e.

Oni propon'as ankaŭ esplor'i kaj la ebl'o'n kaj la konven'o'n ordin'i vir'o'j'n edz'iĝ'int'a'j'n, plen'aĝ'a'j'n, respekt'at'a'j'n de si'a'j komun'um'o'j kaj prefer'e aŭtokton'a'j'n. La propon'o est'as ver'e ne'kutim'a laŭ la tradici'o latin'a katolik'a, kvankam tem'as ne pri nov'a tendenc'o, sed pri escept'a kaz'o.

Ĉar tie est'as grand'a divers'ec'o kultur'a kaj etn'a, evangeliz'o ne pov'as est'i pri'trakt'at'a ĉiam sam'manier'e. Des mal'pli tro „okcident'ec'e”. Oni propon'as star'ig'o'n de kompetent'a komision'o, kiu el'labor'u amazoni'a'n liturgi'a'n rit'ar'o'n; tiu liturgi'o est'u pli proksim'a al la kultur'a baz'o kaj la tradici'o'j de tiu'j popol'o'j. Oni sugest'as, ke en celebr'o'j est'u uz'at'a'j ili'a'j muzik'o, vest'o'j kaj danc'o'j.

Konklud'e

La eklezi'o, ek'de si'a origin'o, est'as al'vok'at'a akompan'i, konsol'i, fleg'i. Est'as tre mal'facil'e parol'i pri Di'o al hom'o'j humil'ig'it'a'j, mizer'a'j kaj ne'kler'a'j. Do evangeliz'o ne pov'as konsist'i el nur'a ripet'o de bel'a'j vort'o'j. La decid'o'j far'ot'a'j sekv'e de la Sinod'o est'os inspir'at'a'j de la misi'o serv'i, kiu'n komand'is al la eklezi'o Tiu, kiu lav'is la pied'o'j'n de si'a'j disĉipl'o'j kaj pet'is, ke sam'e ili far'u.

Rusia ĉef'ministr'o de'nov'e vizit'is Kubon

En oktobr'o Miguel Díaz-Canel Bermúdez, prezident'o de Kubo, oficial'e akcept'is la rusi'an ĉef'ministr'o'n, Dmitrij Anatoljeviĉ [anatóljeviĉ] Medvedev, en la Palac'o de la Revoluci'o kadr'e de du'tag'a labor'vizit'o al la karib'a land'o.

Histori'e amik'a'j lig'o'j

Est'is sub'skrib'it'a'j ok kun'labor'a'j kontrakt'o'j inter Rusio kaj Kubo, kiu'j ampleks'as inter'ali'e transport'o'n (precip'e aŭtomobil'a'n kaj fer'voj'a'n), bio'teknik'o'n, agrikultur'o'n, energi'o'n, cifer'ec'a'j'n teknologi'o'j'n kaj dogan'o'j'n, kaj cel'as pli'fort'ig'i la rilat'o'j'n inter la du land'o'j.

Medvedev kaj la ceter'o de la rusia delegaci'o honor'is la kub'an naci'a'n hero'o'n José Martí met'ant'e flor'o'j'n antaŭ li'a'n statu'o'n sur la Plac'o de la Revoluci'o.

Akcept'o ĉe Raúl Castro

Raúl Castro Ruz, eks'prezident'o de Kubo kaj la unu'a sekretari'o de la komun'ist'a parti'o, akcept'is la rusi'an gast'o'n, kiu est'as ankaŭ la prezid'ant'o de la parti'o Unu'ec'a Rusio.

La rusiajn gast'o'j'n akcept'is kaj akompan'is ankaŭ Esteban Laz'o Hernández, prezid'ant'o de la naci'a asemble'o, kaj Eusebio Leal Spengler, la histori'ist'o de la urb'o Havano. Medvedev emfaz'is, ke „est'as honor'o trov'iĝ'i en Kubo, land'o, kiu iĝ'is por ĉiu'j simbol'o de liber'ec'o kaj sen'de'pend'ec'o”. Li anonc'is, ke li donac'os rusi'an flag'o'n kiel sign'o'n de solidar'ec'o kaj amik'ec'o, kaj ke ĝi rest'os kun la ali'a'j ĉe la kript'o de la ne'kon'at'a „Mambí” (en Kubo, tiel oni si'a'temp'e nom'is insurekci'ant'o'j'n kontraŭ Hispanio).

Horizontal'a naft'o'ŝakt'o

Medvedev vetur'is 43 kilo'metr'o'j'n orient'e'n de Havano, nord'e'n de la najbar'a provinc'o Mayabeque, kie trov'iĝ'as instal'aĵ'o'j de komun'a projekt'o inter la naft'o'kompani'o'j Zarubeĵneft (akci'a kompani'o „Ekster'land'a Naft'o”) kaj Unión Cuba-Petróleo, por inaŭgur'i la unu'a'n naft'o'ŝakt'o'n por horizontal'a pri'fos'ad'o en Kubo. Oni ek'konstru'is horizontal'a'j'n naft'o'ŝakt'o'j'n, ĉar ili hav'as pli grand'a'n produkt'iv'ec'o'n.

Honor'a doktor'ec'o

Miriam Nicado García, rektor'in'o de la Havana Universitat'o, premi'is la reg'ist'ar'estr'o'n per la titol'o Honor'a Doktor'o pri Politik'a'j Scienc'o'j. Ŝi emfaz'is la grav'ec'o'n de la omaĝ'it'o kaj li'a'n kapabl'o'n influ'i en la inter'naci'a aren'o al'don'e al si'a rol'o de reg'ant'o.

Unik'a son'o de sukcen'o

La 74-jar'aĝ'a litova juvel'ist'o Šarūnas Davainis jam dum pli ol 50 jar'o'j far'as divers'a'j'n ornam'aĵ'o'j'n el sukcen'o, mal'mol'a flav'a diafan'a fosili'a rezin'o, kies divers'grand'a'j'n pec'o'j'n al'ĵet'as ond'o'j de la Balt'a Mar'o. La brav'a vir'o ŝerc'em'e dir'as, ke en jun'a aĝ'o li fal'is el arb'o, kio kaŭz'is, ke dum la tut'a post'a viv'o li rest'is iom'et'e stult'a. Stult'a, ĉar krom divers'a'j juvel'aĵ'o'j, li foj'foj'e kapt'as strang'a'j'n ide'o'j'n kaj pen'as ili'n real'ig'i. Krom'e, ĉiu'j li'a'j ide'o'j est'as sukcen'a'j.

Saŭn'o

Antaŭ dek jar'o'j la juvel'ist'o en si'a hejm'o konstru'is infra'ruĝ'a'n saŭn'o'n, kies ĉef'a konstru'material'o est'is sukcen'o. Preskaŭ du'on'a'n tun'o'n da sukcen'o li uz'is por instal'i kaj ornam'i tiu'n san'ig'a'n centr'o'n. „Antaŭ ol mi komenc'as real'ig'i iu'n ajn el mi'a'j ide'o'j, mi pen'as unu'e stud'i ĝi'n kaj post'e far'i konkret'a'n labor'o'n. Kiam en mi'a'n kap'o'n ven'is la ide'o instal'i infra'ruĝ'a'n saŭn'o'n, dum kvin jar'o'j mi stud'is ĉiu'j'n ĝi'a'j'n subtil'ec'o'j'n: mi leg'is literatur'o'n pri infra'ruĝ'a'j radi'o'j kaj ili'a efik'o, ir'is al Taj'land'o por kon'at'iĝ'i kun la lok'a'j masaĝ'a'j salon'o'j, vizit'is kelk'a'j'n alp'a'j'n ban'lok'o'j'n en Italio”, dir'is la juvel'ist'o.

Kiam la saŭn'o jam est'is pret'a, Šarūnas Davainis serĉ'is nov'a'j'n ekster'ordinar'a'j'n ide'o'j'n, kaj unu maten'o'n li vek'iĝ'is kun grand'eg'a dezir'o kre'i muzik'a'n instrument'o'n el sukcen'o. Unu'e li pens'is pri pian'o. Li vid'is ĉi tiu'n instrument'o'n el organik'a vitr'o. Sed post ceter'a analiz'o evident'iĝ'is, ke tia projekt'o est'us tro mult'e'kost'a kaj postul'us mult'a'n temp'o'n. Fin'fin'e kiel pli taŭg'a opci'o rivel'iĝ'is violon'o.

Violon'o

Antaŭ ol far'i sukcen'a'n violon'o'n unu'e neces'is pri'stud'i ĝi'n kaj percept'i la esenc'o'n de la instrument'o. Tiu'cel'e li vetur'is du'foj'e al la urb'o Cremona, nord'e en Italio, kiu est'as lig'it'a kun la viv'o de la grand'a violon'majstr'o Stradivari'us kaj hodiaŭ fam'iĝ'as pro la tradici'o'j pri produkt'ad'o de violon'o'j.

Kiam la ide'o de produkt'ad'o de sukcen'a violon'o far'iĝ'is klar'a, ek'est'is la demand'o, kie akir'i la instrument'o'n, ĝi ja ne est'as aĉet'ebl'a en iu butik'o. Est'is klar'e nur, ke la instrument'o dev'as est'i mal'nov'a el jam „matur'a” lign'o. Tia'n violon'o'n far'it'a'n antaŭ proksim'um'e sep jar'dek'o'j li sukces'is akir'i en aŭkci'o ekster'land'e.

Por ke sukcen'a violon'o kongru'u kun la parametr'o'j de tia'spec'a'j instrument'o'j, neces'is pens'i pri la special'a teknologi'o de la instrument'a produkt'ad'o. „La produkt'a procez'o de tia instrument'o est'as iom kompleks'a kaj postul'as preciz'ec'o'n. Unu'e neces'as for'ig'i la du mili'metr'o'j'n dik'a'n lak'a'n tavol'o'n. Kaj ne ebl'as ĉi tie uz'i ajn'a'n aparat'o'n por facil'ig'i la labor'o'n, oni dev'as far'i ĉio'n per'man'e, do la labor'o ir'as mal'rapid'e. La produkt'ad'o de unu violon'o daŭr'as ĉirkaŭ tri monat'o'j'n”, klar'ig'is la majstr'o de unik'a'j instrument'o'j kaj al'don'is, ke por unu violon'o neces'as ĉirkaŭ dek kilo'gram'o'j da sukcen'o.

Kvartet'o

Per nur unu sukcen'a violon'o Šarūnas Davainis ne intenc'is lim'ig'i si'n. Li majstr'is dek'o'n da divers'a'j instrument'o'j, kaj ne nur violon'o'j'n – violon'o'n li far'is el blank'a kaj nigr'a sukcen'o, al'don'e el ruĝ'a; por violonĉel'o li uz'is miks'it'a'n sukcen'o'n. En li'a kolekt'o ankoraŭ est'as kontrabas'o el nigr'a sukcen'o kaj gitar'o. Kiam la instrument'o'j jam est'is pret'a'j, nask'iĝ'is ali'a ide'o – kre'i unik'a'n kvartet'o'n de sukcen'a'j instrument'o'j kaj prezent'iĝ'i al vast'a publik'o en la tut'a mond'o. Tiel nask'iĝ'is Amber Quartet.

„Ni unu'e dev'as konsider'i la sukcen'a'j'n instrument'o'j'n kiel ornam'aĵ'o'j'n kaj ne ident'ig'i ili'n kun klasik'a'j. Tiu'j instrument'o'j unu'e est'as uz'ebl'a'j por popular'a'j, facil'e kompren'ebl'a'j melodi'o'j. Ili est'as du'on-akustik'a'j instrument'o'j. Ili dev'is est'i ekip'it'a'j per special'a'j laŭt'parol'il'o'j baz'it'a'j sur elektro'magnet'a'j ond'o'j. Rezult'e sukcen'a'j instrument'o'j pov'as son'i ankaŭ en grand'a'j salon'o'j”, dir'is la kre'int'o de unik'a'j instrument'o'j.

Hodiaŭ la juvel'ist'o dir'as, ke pri sukcen'a'j instrument'o'j ĉio est'as fin'it'a. Nun en li'a kap'o flirt'as ide'o kre'i sukcen'a'n brak'horloĝ'o'n.

Kial est'i ekologi'ist'o?

Ekzist'as hom'o'j, kiu'j ankoraŭ loĝ'as en izol'it'a'j lok'o'j, for de okup'it'a'j are'o'j, kiu'j dir'as, ke ili ne zorg'as pri la degener'o de ni'a planed'o. Tem'as pri mal'proksim'a'j kial'o'j!

Fakt'e tiu'j'n, kiu'j loĝ'as en dezert'a insul'o, mal'proksim'e de civiliz'o, ekologi'ism'o ne koncern'as. Ili viv'as sen'de'pend'e per la produkt'o de ĉas'ad'o kaj kolekt'ad'o. Tamen ni pov'us al'don'i, ke baldaŭ la efik'o de polu'ad'o ating'os ankaŭ ili'a'n medi'o'n: klimat'a ŝanĝ'iĝ'o, ocean'a polu'o ... Ni'a planed'o hav'as 7 miliard'o'j'n da loĝ'ant'o'j (6 miliard'o'j en 2000), kaj ne mank'as medi'a'j katastrof'o'j. Se ĉiu pren'as si'a'n part'o'n, tio sufiĉ'os por ĉiu'j. Tio est'as solidar'ec'o.

Ĉu anstataŭ'a planed'o

Kompren'ebl'e ni pov'us viv'i sur anstataŭ'a planed'o. Est'os neces'e konstru'i grand'a'j'n raket'o'j'n kaj solv'i mult'a'j'n problem'et'o'j'n lig'it'a'j'n al vojaĝ'ad'o. Post kiam ni ating'os ni'a'n cel'lok'o'n, ni dev'os ankaŭ solv'i ali'a'j'n detal'a'j'n problem'o'j'n: kiel spir'i, produkt'i aĵ'o'j'n por manĝ'i, trov'i akv'o'n, ĉio'n por kelk'a'j miliard'o'j da hom'o'j. Ni'a'j reg'ist'ar'o'j est'as sufiĉ'e invent'em'a'j, ni pov'as fid'i ili'n. Ili trov'os manier'o'n for'ig'i ĉiu'j'n ĉi problem'o'j'n. Al'ven'int'e ĉe la cel'lok'o ni pov'os ekspluat'i tiu'n nov'a'n planed'o'n kaj ir'i sur ali'a'n, post kiam ni est'os detru'int'a'j ankaŭ ĝi'n laŭ'vic'e.

Est'as miliard'o'j da lok'o'j, kiu'j pov'us gast'ig'i ni'n. Sed antaŭ'vid'o'j mal'facil'as, precip'e kiam tem'as pri la est'ont'ec'o. Tamen ŝajn'as, ke ni pov'os ek'far'i kelk'a'j'n afer'et'o'j'n por ni'a bon'a mal'nov'a ter'o, antaŭ'e. Do ...

Kiel est'i ekologi'ist'o?

En Portugali'o oni dir'as, ke ekzist'as 365 manier'o'j por prepar'i moru'o'n. Sam'e, est'as mult'a'j manier'o'j por est'i verd'a'j ekologi'ist'o'j. Oni pov'as far'i mal'grand'a'j'n gest'o'j'n aŭ pens'i pli tut'mond'e. Sed kiel konsum'ant'o aŭ civit'an'o ĉiu hav'as rol'o'n, eĉ se mal'grand'a'n.

En Franci'o ĉiu'j kon'as la histori'o'n de la kolibr'o, kiu front'as grand'a'n arb'ar'fajr'o'n. Ĝi pren'as kelk'a'j'n gut'o'j'n da akv'o el la mar'o en si'a'n bek'o'n kaj ŝut'as ili'n sur la flam'o'j'n. La ali'a'j best'o'j dir'as al ĝi: vi est'as frenez'a, tio, kio'n vi far'as, est'as sen'util'a. La kolibr'o respond'as: tio'n ebl'as dir'i, sed mi far'is mi'a'n part'o'n de la labor'o.

Pli bon'e ni pov'as konsum'i mal'pli, respekt'i la natur'o'n, la medi'o'n, ŝpar'i akv'o'n kaj energi'o'n, evit'i mal'ŝpar'o'n ktp.

Mal'grand'a'j ag'o'j nur help'u ripar'i la medi'o'n, redukt'ant'e la mal'favor'a'j'n efik'o'j'n, por simpl'e konserv'i la nun'a'n situaci'o'n. Ekologi'o est'as ĉef'e politik'a pro la elekt'o'j, kiu'j'n oni dev'as far'i en la tut'a mond'o. Al'parol'i 7 miliard'o'j'n da ter'an'o'j, klar'ig'i al iu'j, ke oni ne monopol'ig'u plej mult'a'j'n resurs'o'j'n kaj las'u part'o'n al la mal'favor'at'o'j, klar'ig'i, ke oni konsum'u pli mal'mult'e, sed pli bon'e, en la plej riĉ'a'j kaj plej polu'ant'a'j land'o'j. Tio ŝajn'as utopi'a hodiaŭ, sed est'as la sol'a kondiĉ'o por sav'i ne la ter'o'n (ĝi ĉiu'okaz'e post'viv'os!) sed la hom'ar'o'n!

Mal'grand'a'j individu'a'j gest'o'j

Ekologi'o far'iĝ'as politik'a, kiam ĝi vok'as al profund'a trans'form'ad'o de la nun'a ekonomi'a kaj soci'a model'o kaj al re'ekzamen'o de la rilat'o'j inter la hom'o kaj la medi'o. Ĝi postul'as si'n'dev'ont'ig'o'n de ĉiu'j. Do ni okup'iĝ'u pri mov'ad'o'j je la nivel'o de ni'a komun'um'o, ni'a region'o, en organiz'aĵ'o'j, kiu'j inter'ven'as je pli vast'a skal'o, kontinent'a aŭ mond'a. Ni far'u tiu'j'n mal'grand'a'j'n individu'a'j'n gest'o'j'n kaj kolektiv'e ag'u, por ke oni aŭd'u ni'n. Kun'e ni pov'as pli bon'e gvid'i projekt'o'j'n, ident'ig'i komun'a'j'n interes'o'j'n kaj bezon'o'j'n, ag'i kiel grup'o kaj akir'i pli mult'a'j'n rezult'o'j'n.

Unu'ec'o est'as fort'o. Ĝi est'as la naci'a deviz'o de Andoro, Angolo, Belgi'o, Bolivio, Bulgario kaj Haitio. Ni est'u pli mult'nombr'a'j por kun'hav'i ĝi'n.

Ĉampan'o por infan'o'j: ne!

En la modern'a soci'o la franc'de'ven'a trink'aĵ'o „ĉampan'o” est'as uz'at'a okaz'e de sukces'o aŭ solen'a event'o. Sam'cel'e est'is uz'at'a en Litovio ankaŭ por'infan'a ĉampan'o, sed nur ĝis novembr'o 2019.

Litovaj parlament'an'o'j aprob'is amend'o'n nom'at'a'n „leĝ'o por mal'permes'o de por'infan'a ĉampan'o”. Ĝi mal'permes'as – ek'de la 1a de novembr'o 2019 – al lok'a'j kaj ekster'land'a'j entrepren'o'j produkt'i kaj vend'i en Litovio por'infan'a'j'n nutr'aĵ'o'j'n, lud'il'o'j'n kaj ali'a'j'n produkt'o'j'n, kiu'j est'as imit'aĵ'o'j de alkohol'a'j trink'aĵ'o'j aŭ ili'a'j uj'o'j. La voĉ'don'ad'o pri la nov'a leĝ'o rezult'ig'is 53 jes'o'j'n, 7 ne'o'j'n kaj 13 si'n'de'ten'o'j'n.

Ĝeneral'a akcept'o

Entuziasm'ul'o'j klar'ig'is, ke la nov'a leĝ'o cel'as pli'fort'ig'i la san'o'n de infan'o'j per pli taŭg'a'j viv'stil'o kaj kultur'o kaj per mal'pli'ig'o de la alkohol'a konsum'ad'o. Laŭ la aŭtor'o'j de la iniciat'o, manĝ'aĵ'o'j kaj produkt'o'j, kiu'j alud'as trink'aĵ'o'n kaj cel'as infan'o'j'n kaj adolesk'ant'o'j'n, stimul'as drink'ad'o'n, kaj tio rilat'as al la toler'em'o de plen'kresk'ul'o'j pri alkohol'konsum'ad'o ĉe ge'jun'ul'o'j.

La ministr'o pri san'protekt'ad'o Aurelijus Veryga rimark'ig'is, ke por'infan'a'j ĉampan'o kaj simil'a'j trink'aĵ'o'j stimul'as la per'alkohol'a'n fest'ad'o'n de divers'a'j solen'aĵ'o'j, ĉar en Litovio ĉiu'jar'e oni vend'as ĝis 500 000 botel'o'j'n da tia ĉampan'o, kio signif'as dispon'ig'o'n de po unu botel'o al ĉiu infan'o.

Efik'ec'o ne per mal'permes'o

Kontraŭ'ul'o'j de la iniciat'o rimark'ig'is, ke ne per mal'permes'o'j oni efik'e batal'as kontraŭ la konsum'ad'o de alkohol'aĵ'o'j ĉe ge'jun'ul'o'j, sed antaŭ ĉio per la ĝust'a si'n'ten'o de la ge'patr'o'j kaj per efik'a'j kler'ig'ad'o kaj eduk'ad'o.

Nur sen super'sign'o'j?

El MONATO 1980/03, p. 27:

Sen'nombr'a'j est'as la prov'o'j re'form'i ortografi'o'n kaj alfabet'o'n de la inter'naci'a lingv'o Esperant'o. Sen en'ir'i la diskut'ad'o'n pri ali'a'j argument'o'j, unu el ili est'as ver'e ŝajn'argument'o: la pres'teknik'a. Pli ĝust'e tem'as ne pri problem'o de pres'ad'o, sed de kompost'ad'o. Oni asert'as – kiel last'e de'nov'e Vilho Setälä kaj Björn Collinder – ke la venk'o'n de Esperant'o obstakl'as la mal'facil'aĵ'o'j kompost'i alfabet'o'n kun super'sign'o'j, kia'j'n hav'as la Zamenhofa alfabet'o.

Ŝajn'as, ke oni tut'e ne rimark'is la revoluci'o'n en la pres'teknik'o dum la last'a'j jar'o'j: Hodiaŭ eĉ jam tag'a'j ĵurnal'o'j en preskaŭ tut'a la mond'o (industri'a) est'as kompost'at'a'j ne plu per maŝin'o'j kun plumb'o, sed komputeroj laŭ sistem'o de fot'o'kompost'ad'o. Ĉi tiu revoluci'o en la Gutenberg'a art'o est'as tiel radikal'a, ke tut'a meti'o – tiu de kompost'ist'o'j – eksterm'iĝ'as dum nur mal'long'a temp'o. La nov'a'j'n kompost'il'o'j'n pov'as majstr'i ĉiu, kiu sci'pov'as uz'i skrib'maŝin'o'n – ĉio'n ali'a'n far'as la komputero. Kaj ĝi est'as tiel kapacit'a, ke oni sen'ĝen'e pov'us met'i en ĝi'n ĉiu'j'n alfabet'o'j'n de ĉiu'j lingv'o'j, se oni vol'as.

Unu'ec'o mank'as

El MONATO 1980/03, p. 29:

21 el en'tut'e 27 eŭrop'a'j ŝtat'o'j dum ĉi tiu jar'o trans'ir'as al somer'a temp'o, sed unu'ec'a'n regul'ad'o'n oni ne trov'is. Nur en naŭ land'o'j oni sam'dat'e redukt'as resp. de'nov'e al'don'as unu hor'o'n: Benelukslandoj, Dan'land'o, ambaŭ Germanioj, Aŭstrio, Italio kaj Hispanio. La somer'a temp'o valid'as de la 6a de april'o (nul h) ĝis la 28a de septembr'o (nul hor'o). Franci'o ankaŭ en'konduk'as la 6an de april'o, sed re'ir'as al ordinar'a temp'o la 1an de oktobr'o je la du'a hor'o. Orient'eŭrop'a'j land'o'j hav'os somer'a'n temp'o'n de la 1a de april'o ĝis 30a de septembr'o (Bulgario, Ĉeĥ'o'slovaki'o, Hungari'o, Pollando, Rumani'o). Tut'e ali'a'j somer'a'j temp'o'j valid'as en Grek'land'o (31a de mart'o ĝis 29a de septembr'o), Briti'o (16a de mart'o ĝis 26a de oktobr'o), Irlando (23a de mart'o ĝis 26a de oktobr'o), Malto (20a de april'o ĝis 21a de septembr'o) kaj Portugali'o (31a de mart'o ĝis 30a de septembr'o). Apart'a situaci'o en Turki'o: tie somer'a temp'o valid'as dum la tut'a jar'o. En Svedi'o kaj Norvegi'o oni ankoraŭ ne decid'is pri somer'a temp'o, en Finnlando, Jugoslavio, Sovet'uni'o kaj Svis'land'o oni rest'as ĉe la ordinar'a temp'o.

Freŝ'a'j fiŝ'o'j

El MONATO 1980/03, p. 35:

Japan'a'j scienc'ist'o'j evolu'ig'as metod'o'n transport'i fiŝ'o'j'n absolut'e freŝ'e el kapt'o'region'o al konsum'ant'o'j. Oni vol'as en'dorm'ig'i la fiŝ'o'j'n por 30 hor'o'j, tiel ke ili est'as tut'e kviet'a'j, do bezon'as mal'mult'a'n spac'o'n en kuv'eg'o'j kaj for'uz'as mal'mult'a'n oksigen'o'n. Tiel oni bezon'as buĉ'i ili'n nur en la urb'o mem, kie loĝ'as la aĉet'ont'o'j. (Modest'a demand'o: Ĉu jen ne ankaŭ bon'a metod'o por amas'turism'o? Oni pov'us ŝpar'i spac'o'n en aviad'il'o'j, trajn'o'j kaj ŝip'o'j, kaj turist'o'j al'ven'us freŝ'dorm'int'a'j al si'a cel'o – sed ebl'e ili tiam ne plu bezon'os feri'o'j'n ...)

Tre talent'a muzik'ist'o

Laŭ la ret'paĝ'o'j Bandcamp kaj Jamendo, la virtual'a disk'o Neni'far' de Gijom' Armide dat'iĝ'as de 2015, sed registr'iĝ'is la kant'o'j en septembr'o 2012 kaj est'is finmiksitaj (en'matric'ig'it'a'j) en maj'o 2015. Iom mal'fru'e nun, fin'e de 2019, sub'met'iĝ'as la album'o por recenz'o, kiu aper'os en 2020. Nu, ver'ŝajn'e la art'ist'o inter'temp'e ne neni'far'is, sed hav'is ankaŭ si'a'j'n ali'a'j'n okup'o'j'n aŭ simpl'e cel'as pli'kon'at'ig'i ĝi'n.

Du'um'ism'o

Ekzist'as muzik'o por gaj'ig'i kaj fest'i, kaj muzik'o por aŭskult'i trankvil'e, ebl'e eĉ por konsol'o. Cert'e la unu'a'j kant'o'j de la disk'o est'as de la du'a spec'o, tre franc'ec'a'j kanzon'o'j, dram'ec'a'j, ĉef'e tem'ant'a'j pri am'dolor'o kaj ĉagren'o; feliĉ'e la perpiana akompan'o rest'as frivol'a kaj virtuoz'a. Post'e sekv'as pli leĝer'a'j kaj vari'a'j kant'o'j divers'tem'a'j, montr'ant'a'j ankaŭ engaĝ'iĝ'o'n pri i.a. genr'a du'um'ism'o (Ri liber'as), plur'am'em'o (Am'u rin), vegetar'ism'o, ceter'e tut'e sen predik'i, las'ant'e la tekst'o'j'n parol'i por si (krom en la pec'o Kat'e'n' kaj ven'e'n'). La last'a'j kant'o'j bedaŭr'ind'e ne ver'e el'star'as.

Fabel'a rakont'o

La ĉef'e introspekt'a'n muzik'o'n oni pov'as aprez'i plej bon'e post plur'foj'a aŭskult'ad'o. La art'ist'o montr'as si'n tre kapabl'a reg'i si'a'n voĉ'o'n en vast'a gam'o kaj per la pian'a akompan'o montr'as si'a'n virtuoz'ec'o'n per agrabl'a'j, ne-enu'ig'a'j melodi'o'j; la komenc'o de la pec'o Kat'e'n' kaj ven'e'n' eĉ pens'ig'as pri film'muzik'o, sed post'e ĝi far'iĝ'as pez'a.

Interes'a est'as la preskaŭ naŭ minut'o'j'n long'a La fabel'a rakont'o pri mild'a Dudu kaj la malic'a reĝ'o de Braĝ'uj'o, original'a kombin'o de fabel'a rakont'o kun muzik'a'j part'o'j. La lok'ad'o proksim'um'e mez'e de la disk'o ne est'as logik'a, sed supoz'ebl'e pri'pens'it'a. Pli bon'e est'us publik'ig'i apart'a'n disk'o'n kun plur'a'j tia'j fabel'o'j, kio ĝis nun mank'as en Esperant'uj'o.

Grand'a'j merit'o'j

En'hav'e mult'a'j kant'o'j est'as simpl'a'j kaj klar'a'j, sen pli profund'a tavol'o. Ili hav'as kiel tem'o'n oft'e la plej klasik'a'n: la am'o'n – aŭ pli ĝust'e la sopir'o'n al am'o. Tamen, kiam oni pli atent'e aŭskult'as la tekst'o'j'n, oni ja mal'kovr'as la lingv'a'n lert'ec'o'n de Gijom' en perl'et'o'j kiel Kat'e'n' / Ferefika te'n', kaj vers'o'j kiel „am'o el'kor'iĝ'as ĉiam”. La lingv'aĵ'o ceter'e est'as tut'e sen'pek'a, la prononc'o tre kompren'ebl'a, preskaŭ model'a. Jen do grand'a'j merit'o'j de tiu ĉi art'ist'o.

Rilat'e la pur'e muzik'a'n aspekt'o'n, mi hav'as la impres'o'n, ke la plej bon'a'j pec'o'j est'as tiu'j, kie kun'lud'as ali'a'j instrument'o'j, kiel la flut'o en kelk'a'j kanzon'o'j kaj la drum'ist'o en la ritm'a – eĉ danc'ebl'a – La plej grand'a, kiu'j mal'ferm'as pli'a'n son'nivel'o'n kaj riĉ'ig'as la pejzaĝ'o'n.

Est'as ekster dub'o, ke Gijom' est'as tre talent'a muzik'ist'o; nur, laŭ mi'a gust'o ceter'e tut'e person'a, iom tro'as la part'o'j, kie li esprim'as kaj sent'ig'as si'a'n dolor'o'n en plur'a'j kant'o'j tra lev'it'a kaj long'e etend'it'a voĉ'o, super'ant'e la pian'a'n akompan'o'n, sed cert'e ali'a'j aŭskult'ant'o'j admir'os ĝust'e tio'n.

Gijom' Armide: Neni'far'. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville, 1999. 14 kant'o'j. El'ŝut'ebl'a de https://www.vinil'kosm'o-mp3.com/eo/kanzon'o-tradici'a-progresiv'a/gijom-armide.html

Ne ebl'as fest'i la jar'o'n de indiĝen'a'j lingv'o'j

Unesk'o elekt'is 2019 kiel inter'naci'a'n jar'o'n de indiĝen'a'j lingv'o'j, cel'ant'e la konsci'ig'o'n kaj la konserv'ad'o'n, re'viv'ig'o'n kaj antaŭ'e'n'ig'o'n de indiĝen'a'j lingv'o'j. Tiel Brazilo far'iĝ'is unu el la ĉef'a'j „al'parol'at'o'j” de la fest'o, ĉar ĝi hav'as etn'a'n divers'ec'o'n inter la plej grand'a'j en la mond'o.

Laŭ la Brazila Institut'o pri Geografi'o kaj Statistik'o, la sud-amerik'a land'o est'as hejm'o de 305 indiĝen'a'j popol'o'j kaj 274 indiĝen'a'j lingv'o'j. La land'o hav'as pli da lingv'o'j ol la tut'a Eŭrop'o, kiu nombr'as 140, laŭ la Institut'o de Eŭrop'a Histori'o. Tamen, laŭ la Atlas'o de En'danĝer'ig'it'a'j Lingv'o'j de Unesk'o, Brazilo est'as ankaŭ la land'o kun la du'e plej mult'a'j lingv'o'j, kiu'j pov'as mal'aper'i (la land'o kun la plej mult'a'j en'danĝer'ig'it'a'j lingv'o'j est'as Uson'o): nun fakt'e 190 lingv'o'j est'as en danĝer'o. Kompren'ant'e la kultur'a'n grav'ec'o'n de ĉi tiu'j lingv'o'j, en 2009 Brazilo kre'is arkiv'o'n pri indiĝen'a'j lingv'o'j kaj kultur'o'j: tem'as pri projekt'o kun'ord'ig'at'a de la Naci'a Fond'aĵ'o pri Indi'an'o'j (FUNAI) en partner'ec'o kun Unesk'o.

Prav'a'j tim'o'j

Tamen, eĉ antaŭ la elekt'iĝ'o de Jair Bolsonaro kiel prezident'o, la situaci'o pli'mal'bon'iĝ'is. Atak'o'j kontraŭ indiĝen'a'j popol'o'j mult'e pli'iĝ'is ek'de 2018. Eĉ indiĝen'a estr'o est'is mort'ig'it'a. La prezident'o far'is parol'ad'o'j'n kontraŭ la konserv'ad'o de indiĝen'a'j ter'o'j, sub'ten'at'e de agrikultur'ist'o'j kaj min'ist'o'j. La tim'ig'a kresk'ad'o de sen'arb'ar'ig'o kaj incendi'o'j est'as sekv'o de tia'j parol'ad'o'j. Bolsonaro ne sukces'is ŝanĝ'i la leĝ'ar'o'n, sed li mal'facil'ig'as la inspekt'ad'o'n kaj instig'as al atak'o'j kontraŭ protekt'at'a'j are'o'j: ĝust'e tio'n prav'e tim'is Yacy Souza, indiĝen'a aktiv'ul'in'o, kiu'n la verk'ant'o intervju'is pas'int'jar'e (MONATO 2019/04, p. 8 (2019/012424.php)).

Rimark'ind'a perd'o

La nun'a reg'ist'ar'o intenc'as ankaŭ for'pel'i indiĝen'a'j'n popol'o'j'n de ili'a'j nask'iĝ'lok'o'j kaj integr'i ili'n en urb'o'j'n. Tiel ŝanĝ'iĝ'us ili'a'j viv'manier'o'j, ne'last'e koncern'e lingv'o'j'n. Ĉi tio est'as spec'o de genocid'o. Ofic'ist'o'j de FUNAI re'kon'as, ke la perd'o de lingv'o'j konduk'us konsekvenc'e al la perd'o de sci'o'j, kultur'o'j, ekologi'a respond'ec'o kaj atest'aĵ'o'j pri hom'a pra'histori'o. Lingv'o est'as esenc'a element'o de ĉiu'j popol'o'j, do ĝi'a mort'o est'as rimark'ind'a perd'o. Ni ankoraŭ ne pov'as fest'i, kaj ni dev'as batal'i kontraŭ tia'j politik'o'j kaj protekt'i ni'a'n ver'a'n riĉ'ec'o'n.

Eŭrop'a'j arb'o'j pli kaj pli en'danĝer'ig'it'a'j

Laŭ freŝ'a raport'o de la Inter'naci'a Uni'o por la Konserv'o de Natur'o kaj Natur'a'j Resurs'o'j (angl'e International Uni'o'n for the Conservation of Natur'e and Natural Resources, IUCN), 42 % de la 454 arb'o'speci'o'j viv'ant'a'j en la mal'nov'a kontinent'o kaj eĉ 58 % de la 265 endemi'a'j arb'o'speci'o'j, tio est'as tiu'j, kiu'j viv'as nur en tiu region'o, pov'us mal'aper'i de Eŭrop'o. La dokument'o krom'e klasifik'as 15 % (t.e. 66 speci'o'j'n) de la arb'o'j en Eŭrop'o kiel „kriz'e en'danĝer'ig'it'a'j'n”.

Kaŝtan'uj'o ĉeval'a

Inter la en'danĝer'ig'it'a'j speci'o'j menci'ind'as precip'e la kaŝtan'uj'o ĉeval'a (scienc'e Aesculus hippocastanum) kaj plur'a'j speci'o'j de sorbus'o'j. Kaŝtan'uj'o'n ĉeval'a'n klasifik'as IUCN kiel „vund'ebl'a'n” speci'o'n, kio respond'as al la unu'a nivel'o de minac'o. Ĉi tiu'j'n arb'o'j'n en'danĝer'ig'as inter'ali'e invad'a speci'o de la hipokaŝtan'a foli'o'bor'ul'o (Cameraria ohridella), insekt'o, kiu dis'vast'iĝ'is rapid'e de Balkani'o al ceter'a Eŭrop'o.

Ŝirm'ej'o

La raport'o de IUCN ident'ig'as vast'a'n ampleks'o'n de minac'o'j por arb'o'j, kiel nov'a'j invad'a'j plant'o'j kaj arb'o'j, arb'a'j mal'san'o'j, grand'skal'a arb'o'fal'ig'ad'o, sed ankaŭ la dis'volv'iĝ'o de daŭr'e ekspansi'ant'a'j agrikultur'o kaj industri'o, amas'turism'o, klimat-ŝanĝ'iĝ'o kaj lok'a'j arb'ar'a'j incendi'o'j. En la raport'o est'as al'don'e menci'it'e, ke ĉiu'j arb'o'j est'as neces'a'j por la viv'o sur la ter'o kaj, en si'a tut'a divers'ec'o, est'as font'o de nutr'ad'o kaj ŝirm'ej'o por ne'nombr'ebl'a'j bird'o'j kaj best'o'j, kiu'j viv'as en arb'o'kron'o'j.

Program'o LIFE

Pli ol 150 fak'ul'o'j kaj esplor'ist'o'j el la tut'a Eŭrop'o kontribu'is al la projekt'o pri eŭrop'a'j arb'o'j, kiu est'is financ'it'a de la program'o LIFE far'e de la Eŭrop'a Komision'o kun la sub'ten'o de Konsili'o de Eŭrop'o, Brit'a Entomologi'a Societ'o kaj ali'a'j, sen forges'i la kontribu'o'n de kelk'a'j eŭrop'a'j ŝtat'o'j, kiel Svedi'o, Svis'land'o, Nederlando kaj Luksemburgo. La raport'o est'is publik'ig'it'a la 27an de septembr'o 2019.

Leman'o

Oni fond'is la Inter'naci'a'n Uni'o'n por la Konserv'o de Natur'o kaj Natur'a'j Rimed'o'j en Fontainebleau (Franci'o) en 1948. La centr'a ofic'ej'o trov'iĝ'as bord'e de Leman'o (Ĝeneva Lag'o), en Gland (Svis'land'o). IUCN kun'ig'as 83 ŝtat'o'j'n kaj mult'a'j'n fak'a'j'n inter'naci'a'j'n asoci'o'j'n. Kun ĝi kun'labor'as de proksim'e pli ol 10 000 spert'ul'o'j kaj scienc'ist'o'j el la tut'a mond'o. Pli da inform'o'j tiu'rilat'e hav'ebl'as angl'a'lingv'e ĉe https://www.iucn.org/news/species/201909/over-half-europes-endemic-trees-fac'e-extinction.

Klimat-skeptik'ul'o (1)

Mi tre'eg'e dank'as la redakci'o'n pro la publik'ig'o de la artikol'o de Ward Kusters Klimat-skeptik'ul'o (MONATO 2019/12, p. 17). Li dir'is ĉio'n, kio'n mi opini'as pri la problem'o, sed ne aŭdac'is dir'i mem. Laŭ mi'a opini'o, tiu ekscit'o, kiu jam de'long'e reg'as en la publik'a'j diskut'o'j pri la ter'varm'iĝ'o, font'as el du kial'o'j: unu'e, pro ia'spec'a plus-kompleks'o: jen kiom ni, la hom'o'j, est'as potenc'a'j – eĉ la klimat'o'n ni pov'as ŝanĝ'i (aŭ, mal'e, stabil'ig'i); du'e, pro streb'o far'e de potenc'ul'o'j for'tir'i la atent'o'n de la amas'o'j da real'a'j solv'end'a'j kaj solv'ebl'a'j problem'o'j, ankaŭ en la sfer'o de medi'protekt'ad'o. Cert'e, mal'pli'ig'o de el'ĵet'o'j de brul'gas'o'j est'as neces'a afer'o, sed ne pro eventual'a ĉes'ig'o de la forc'ej'efik'o, sed pro polu'ad'o de la aer'o, akv'o, grund'o ktp. Krom'e ekzist'as plur'a'j ali'a'j problem'o'j, kiu'j est'as ŝirm'at'a'j de tiu kampanj'o pri klimat'o. Kaj en'volv'o en la amas'a'n histeri'o'n de infan'o'j, kiu'j ja kompren'as la scienc'a'j'n aspekt'o'j'n de la afer'o laŭ'difin'e eĉ mal'pli bon'e ol plen'kresk'ul'o'j, est'as du'obl'e abomen'ind'a.

Ĉu silent'ig'i opini'o'j'n?

Ĉar last'a'temp'e aper'as en soci'a'j ret'ej'o'j jen kaj jen postul'o'j, ke MONATO rifuz'u aper'ig'i opini'o'j'n, kiu'j ne est'as sub'ten'at'a'j de la pli'mult'o, ĉef'e en la rubrik'o Politik'o, jen la respond'o de la koncern'a redaktor'o, Alexander Shlafer:

MONATO sekv'as princip'o'j'n de etik'a ĵurnal'ism'o, tamen ne hav'as „nigr'a'n list'o'n” de ide'o'j, kiu'j ne rajt'as aper'i en ĝi'a'j paĝ'o'j aŭ regul'o'j'n/princip'o'j'n ĉi-rilat'a'j'n.

Kiel eks-soveti'an'o, kiu propr'a'spert'e kon'as total'ism'o'n kaj politik'a'n cenzur'o'n, mi tre'eg'e opon'as politik'a'n cenzur'ad'o'n, kaj mi prefer'us sen'hezit'e rezign'i pri mi'a redaktor'ec'o, ol trud'i politik'a'j'n opini'o'j'n per rifuz'ad'o de artikol'o'j.

Ĝeneral'e mi rifuz'as nur tre mal'mult'a'j'n tekst'o'j'n, plej'part'e pro tio, ke ili est'as ne'ripar'ebl'e sub'nivel'a'j, apenaŭ kompren'ebl'a'j aŭ tut'e sen'inform'a'j.

En ali'a'j situaci'o'j, mi pen'as labor'i kun la aŭtor'o'j por ricev'i klar'ig'o'j'n pri mal'klar'e aŭ ambigu'e esprim'it'a'j asert'o'j kaj prav'ig'o'n de asert'o'j per cit'aĵ'o'j; ankaŭ se tem'as pri opini'o'j, mi pen'as kontrol'i la font'o'j'n, sur kiu'j ili est'as baz'it'a'j. Kelk'foj'e mi atent'ig'as la aŭtor'o'j'n pri logik'a'j difekt'o'j aŭ tru'o'j en ili'a rezon'ad'o kaj pen'as help'i al ili korekt'i la problem'o'n.

Tia'n detal'a'n atent'o'n ricev'as tekst'o'j de ĉiu'j aŭtor'o'j. Kiel kelk'a'j ebl'e sci'as, mi est'as diligent'a kaj eĉ pedant'a, mi do oft'e korespond'as kun la aŭtor'o por trov'i la font'o'j'n de tiu'j asert'o'j, kiu'j'n mi ne pov'as kontrol'i sen'de'pend'e. Kelk'foj'e mi rezult'e hav'as detal'a'j'n referenc'o'j'n apog'ant'a'j'n preskaŭ ĉiu'n fraz'o'n, kvankam pro la ĝenr'o de ni'a period'aĵ'o ili ne aper'as en la publik'ig'it'a'j artikol'o'j.

Apologi'o de Vit'a Mea

Fin'fin'e mi jam ating'is la last'a'n (aŭ antaŭ'last'a'n) jar'dek'o'n de mi'a ne apart'e renom'a ekzist'o en ĉi tiu plej bon'a el ĉiu'j ebl'a'j mond'o'j.

Mi anim'as mi'n per la cert'iĝ'o, ke naŭ'dek'jar'ul'o'j ne plu est'as rigard'at'a'j kiel ver'a'j mal'jun'ul'o'j. Oni dir'as, ke en Mez'epok'o mal'mult'a'j vir'o'j post'viv'is la aĝ'o'n de tri'dek aŭ kvar'dek jar'o'j (kaj la vir'in'o'j ver'ŝajn'e eĉ pli mal'long'e). Hodiaŭ, pro la mir'ind'a progres'o de la medicin'a scienc'o, pli kaj pli da hom'o'j (de ambaŭ seks'o'j) iĝ'as cent'jar'ul'o'j. Eĉ en la mal'grand'a kamp'ar'a urb'o, kie mi loĝ'as, plur'a'j el ni'a'j najbar'o'j jam pov'is fest'i si'a'n cent'jar'a'n dat're'ven'o'n. Kompren'ebl'e, por ke tia event'o est'u ver'e fest'ind'a, la san'o de la koncern'a veteran'o aŭ veteran'in'o dev'as est'i relativ'e bon'a.

Bon'ŝanc'ul'o

Do laŭ'ŝajn'e, mi ne ver'e est'as mal'jun'ul'o, kaj pli'e mi est'as bon'ŝanc'a, ĉar mi'a kurac'ist'o konfirm'as, ke mi'a korp'o est'as fort'a kaj mi'a san'o ne est'as mal'bon'a. Tio'n mi ne merit'as pro la fakt'o, ke mi'a am'at'a edz'in'o sci'as, ke pli'aĝ'iĝ'int'e mi iĝ'as plend'em'a kaj disput'em'a. Feliĉ'e, mi ne plu est'as dev'ig'at'a kred'i, kiel mi kred'is dum mi'a infan'ec'o, ke en la ĉiel'o est'as Super'a Est'aĵ'o, kiu konstant'e observ'as mi'n kaj mi'n pun'os en la Last'a Juĝ'o. (Supoz'ebl'e mi'a edz'in'o pardon'os mi'n, ĉar laŭ'dir'e la vir'in'o'j est'as laŭ'natur'e pardon'em'a'j). Pro mea maxima culpa (mi'a plej grand'a kulp'o), mi mal'ŝpar'is plur'a'j'n jar'o'j'n de mi'a viv'o kiel student'o de teologi'o, kaj tro mal'fru'e mi konstat'is, ke tiu pseŭdo'scienc'o est'as por mi sen'util'a kaj ne'kred'ebl'a. Tamen, mi tut'e ne vol'as kritik'i tiu'j'n el mi'a'j ge'amik'o'j, kiu'j est'as sincer'a'j kred'ant'o'j.

Neni'u hero'aĵ'o

En ĉi tiu etap'o de mi'a viv'o est'as temp'o por taks'i mi'a'j'n magr'a'j'n sukces'o'j'n kaj klopod'i preter'atent'i mi'a'j'n abund'a'j'n mal'sukces'o'j'n. Antaŭ long'e mi decid'is nek grimp'i la plej alt'a'j'n himalaj'a'j'n mont'o'j'n, nek praktik'i ali'a'j'n danĝer'a'j'n sport'o'j'n. (Fakt'e, mi ĉiam evit'is ĉi'a'j'n sport'o'j'n). Sam'temp'e, mi iom bedaŭr'as, ke dum mi'a tut'a viv'o mi far'is neniu'n hero'aĵ'o'n por prav'ig'i mi'a'n ekzist'o'n. Mi neniam hav'is okaz'o'n sav'i vir'in'o'n aŭ et'a'j'n infan'o'j'n de incendi'o aŭ dron'iĝ'o. Ali'flank'e, mi ĝoj'as, ke mi ankaŭ ne bezon'is far'i milit'serv'o'n, kaj ke mi neniam est'is dev'ig'at'a paf'mort'ig'i mi'a'j'n proksim'ul'o'j'n, aŭ brul'ig'i ili'a'j'n hejm'o'j'n, kvankam mi kaj mi'a famili'o mem spert'is la detru'o'n de ni'a dom'o dum la du'a mond'milit'o, kio ŝajn'as mal'just'a, sed ne tro. Mi ĝoj'eg'as, ke mi'a popol'o ne plu hav'as naci'a'j'n mal'amik'o'j'n – nur politik'a'j'n rival'o'j'n.

Sen'de'pend'ist'o

Mi fervor'e sub'ten'as la streb'o'j'n de et'a'j naci'o'j kaj popol'o'j, kiu'j ambici'as est'i sen'de'pend'a'j. Sam'kiel ĉiu'j raci'a'j hom'o'j mi esper'as, ke kapital'ism'o, mal'just'ec'o, ras'ism'o kaj mal'egal'ec'o baldaŭ mal'aper'os, sed pro avar'ec'o kaj kruel'ec'o de tiom da ego'ist'o'j kaj narcis'ist'o'j en la mond'o mi dub'as, ĉu tio iam okaz'os. Bon'a'j saĝ'a'j hom'o'j ja ekzist'as, sed est'as evident'e, ke ili'a'j konsil'o'j ne est'as atent'at'a'j.

Aŭtor'o

Kaj kio pri mi'a'j person'a'j ating'o'j? Mi dev'as konfes'i, ke est'as mal'mult'o en mi'a korb'o de sukces'o'j. Mi el'don'is kelk'a'j'n modest'a'j'n libr'o'j'n, sed preskaŭ neni'u leg'as ili'n. Pri tio mi ne plend'as, ĉar dum la last'a'j jar'o'j de mi'a'j verk'et'o'j vend'iĝ'is averaĝ'e po unu ekzempler'o monat'e, en ses aŭ sep mal'sam'a'j land'o'j. Tio nek riĉ'ig'os nek fam'ig'os mi'n, sed almenaŭ indik'as, ke mi'a liber'temp'a'j aktiv'aĵ'o'j ne est'is tut'e sen'cel'a. Mi ne bezon'is post la emerit'iĝ'o pas'ig'i mi'a'j'n tag'o'j'n lud'ant'e golf'o'n aŭ trink'ant'e sen'nombr'a'j'n bier'o'j'n kun ali'a'j kaduk'ul'o'j en fum'plen'a'j tavern'o'j.

Gael'a kaj Esperant'o

Mi apenaŭ pov'as kred'i, ke mi kontribu'is dum 40 jar'o'j al literatur'a'j revu'o'j en la gael'a lingv'o, kaj dum pli ol tri'dek jar'o'j al publik'ig'aĵ'o'j en Esperant'o. (En iu grav'a naci'a lingv'o mi apenaŭ verk'is, krom dum mal'long'a temp'o, kiam ni loĝ'is en Argentino). Ke esperant'ist'o skrib'as en Esperant'o ne est'as apart'e ne'kutim'e, sed oni oft'e demand'is mi'n, kial mi verk'as en lingv'o (la skot'a gael'a), kiu est'as parol'at'a de eg'e mal'mult'a'j, kaj kial mi insist'e parol'as ĝi'n en mi'a famili'a rond'o, nom'e kun mi'a edz'in'o, ni'a'j fil'o'j, kaj ni'a'j nep'o'j. Raci'a tio ebl'e ne aspekt'as, ĉar la unu'a lingv'o, kiu'n mi aŭd'is post mi'a nask'iĝ'o, est'is ne la gael'a sed la hispan'a. Sed mi kultiv'as tiu'n antikv'a'n kaj en'danĝer'ig'it'a'n idiom'o'n pro la fakt'o, ke ĝi est'is la lingv'o de mi'a'j pra'ul'o'j, simpl'a'j kamp'ar'an'o'j, kiu'j est'is for'pel'it'a'j de la ter'o, por ke riĉ'eg'a'j aristokrat'a'j sen'taŭg'ul'o'j pov'u profit'i de la bred'ad'o de ŝaf'o'j.

Joaquín Rodrig'o

Unu el ni'a'j fil'o'j est'as profesi'a muzik'ist'o, kiu bel'eg'e lud'as kaj kompon'as. Mi bedaŭr'as, ke mi ne est'as simil'e muzik'e kapabl'a. Dum pli ol kvar'dek jar'o'j mi klopod'is gitar'e lud'i la bel'eg'a'n sed eg'e mal'facil'a'n Concierto de Aranjuez de Joaquín Rodrig'o. Kompren'ebl'e mi tut'e fiask'is. Tio est'as ali'a el mi'a'j grand'a'j kaj abund'a'j mal'sukces'o'j.

Antonio Machado

Poezi'o'n mi am'as, ebl'e iom pli ol muzik'o'n. Unu el mi'a'j plej admir'at'a'j poet'o'j est'as ali'a hispan'o, Antonio Machado, kiu fin'is si'a'n poem'o'n „Retrat'o” (Portret'o) per la vers'o'j:

Kaj kiam al'ven'as la tag'o de last'a vojaĝ'o

Kaj pret'as for'vetur'i la ŝip'o kiu neniam dev'as re'ven'i,

Vi mi'n trov'os sur'ŝip'e kun mal'pez'a pak'aĵ'o,

Preskaŭ nud'a, kiel la fil'o'j de l' mar'.

Kulp'is la rafan'et'o

Sonia far'as kiel kutim'e si'a'j'n aĉet'o'j'n en Carrefour [karfúr], unu el la plej grand'a'j magazen'o'j de Belgi'o. Subit'e en la legom'a part'o okaz'as io. Sur la plank'o trov'iĝ'as rafan'et'o. Ŝi tret'as sur ĝi'n, stumbl'as, fal'as kaj ek'kri'as pro dolor'o. Vend'ist'o'j al'kur'as kaj prov'as help'i ŝi'n. Van'e. Ili vok'as ambulanc'o'n kaj prov'as konsol'i ŝi'n per la vort'o'j: „Ne tim'u. La asekur'o de Carrefour ja re'pag'os al vi ĉiu'j'n kost'o'j'n.”

En la mal'san'ul'ej'o oni konstat'as, ke ŝi'a femur'a biceps'o romp'iĝ'is. Prognoz'o: kur'i per lam'baston'o'j dum plur'a'j semajn'o'j, kinez'o'terapi'o, kaj pri si'a prefer'at'a sport'o, tenis'o, ŝi dev'os rezign'i dum long'a temp'o. La alt'iĝ'ant'a'j'n faktur'o'j'n Sonia pag'as kaj trans'don'as al la asekur'kompani'o de Carrefour.

Kelk'a'j'n semajn'o'j'n post'e ven'as leter'o de tiu asekur'kompani'o: „Bedaŭr'ind'e ni tut'e ne pov'as re'pag'i al vi vi'a'j'n medicin'a'j'n kost'o'j'n, ĉar ĉiu est'as respond'ec'a pri si'a propr'a sekur'ec'o kaj dev'as antaŭ'vid'i obstakl'o'j'n sur la plank'o.” Tio'n Sonia ne pov'as akcept'i, kaj ŝi pet'as inform'o'j'n de si'a propr'a asekur'ist'o. Ties respond'o simil'as al tiu de la kompani'o de Carrefour, sed preciz'ig'as: „Jes, ĉiu ajn dev'as atent'i antaŭ'vid'ebl'a'j'n obstakl'o'j'n, kiel klar'e antaŭ'vid'as la ‚kort'um'a legom'rest'aĵ'a juĝ'o’ (tiel!) de la 6a de mart'o 1981.” Iom da pli'a'j esplor'o'j, i.a. ĉe profesor'o Thierry Vansweevelt, de la universitat'o de Antverpeno, special'ist'o pri jur'a respond'ec'o, konfirm'as: „Se vi est'us stumbl'int'a sur rafan'et'o en la fiŝ'sekci'o, Carrefour dev'us pag'i ĉio'n, ĉar rafan'et'o en tiu lok'o ne est'as ‚atend'ebl'a obstakl'o’; en la legom'a sekci'o tamen ĝi est'as.”

Sved'a Pen kaj la ĉin'a reg'ist'ar'o

La sved'a sekci'o de Pen International don'as, ĉiu'jar'e ek'de 1985, si'a'n premi'o'n Tucholsky memor'e al la jud-german'a verk'ist'o kaj ĵurnal'ist'o Kurt Tucholsky, kiu mort'is en ekzil'o en Svedi'o en 1935. La premi'o est'as don'at'a al persekut'at'a, minac'at'a aŭ ekzil'it'a verk'ist'o aŭ public'ist'o .

En 2019 la premi'o'n oni don'is al la verk'ist'o kaj el'don'ist'o Gui Minhai, de'nask'e ĉin'a, sed nun sved'a civit'an'o. Li tamen ne pov'as ven'i por person'e ricev'i la premi'o'n, ĉar li est'as en ĉin'a mal'liber'ej'o ek'de 2015, sen formal'a'j akuz'o kaj juĝ'o.

Gui Minhai

La premi'it'o nask'iĝ'is la 5an de maj'o 1964 en Ningbo. En 1988 li ven'is al Svedi'o por stud'i, kaj rest'is tie post la murd'ad'o okaz'int'a sur la plac'o Tia'n An Men en 1989. Li iĝ'is sved'a civit'an'o en 1992; doktor'iĝ'is, edz'iĝ'is kaj ek'hav'is fil'in'o'n – Angel'a Gui – en 1994.

Kiam la politik'a situaci'o en Ĉini'o iom trankvil'iĝ'is, li trans'lok'iĝ'is al Honkongo. Tie li fond'is la el'don'ej'o'n Causeway Bay Books. Plur'a'j el la libr'o'j el'don'it'a'j de ĝi est'as mal'permes'at'a'j en la ĉin'a ĉef'ter'o.

Akr'a'j re'ag'o'j

Okaz'e de la atribu'o de la premi'o la ĉin'a ambasador'o en Stokholmo, Gui Congyou – jam de du jar'o'j en la posten'o –, re'ag'is tre akr'e. Li postul'is, ke la sved'a Pen nul'ig'u la decid'o'n, sed la instituci'o rifuz'is.

En la ret'ej'o de la ambasad'o, Gui Minhai est'as nom'at'a krim'ul'o, mensog'ant'o kaj dis'vast'ig'ant'o de oni'dir'o'j. Oni skrib'is: „Kiu'j kre'is ĉi tiu'n fars'o'n, tiu'j ne zorg'as pri la vol'o de Gui Minhai, kaj ag'as propr'a'iniciat'e, malic'e kaj arogant'e. Ili'n cert'e traf'os la efik'o'j de ili'a'j propr'a'j ag'o'j”.

La sved'a ministr'in'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, An'n Lind'e, pri tio koment'is, ke la sved'a esprim'liber'ec'o garanti'as al la sved'a Pen la rajt'o'n liber'e kaj sen ekster'a prem'o don'i la premi'o'n al iu ajn, kaj ke la sved'a ekster'land'a ministr'ej'o dir'is tio'n al la ĉin'a ambasad'o.

Dat'o'j en la viv'o de la verk'ist'o

Gast'am'a'j, sed mal'ĝoj'a'j litovoj

La litova reg'ist'ar'o far'is enket'o'n por esplor'i, kio'n opini'as pri litovoj ekster'land'an'o'j kaj sam'land'an'o'j. Tiu'cel'e est'is enket'it'a'j 8000 hom'o'j: po unu mil'o en Litovio kaj en ĉiu el sep ali'a'j land'o'j.

La rezult'o montr'is, ke 32 % de la enket'it'o'j opini'as litovojn gast'am'a'j, 22 % konsider'as ili'n amik'a'j kaj sincer'a'j kaj 19 % labor'em'a'j. 15 % opini'as, ke litovoj est'as trankvil'a'j kaj diskret'a'j, kaj 11 %, ke ili est'as progres'em'a'j kaj aktiv'a'j.

Kiel mal'favor'a'j'n ec'o'j'n de litovoj 11 % de respond'ant'o'j loĝ'ant'a'j ekster'land'e menci'is mal'honest'ec'o'n kaj inklin'o'n al fraŭd'o, kaj 9 % de la enket'it'o'j dir'is, ke litovoj est'as timid'a'j, mal'ĝoj'a'j kaj ne-rid'em'a'j kaj ke ili ne hav'as mem'fid'o'n. Krom'e, ke litovoj est'as pasiv'a'j kaj konform'ism'a'j. Ali'a'j (8 % de la enket'it'o'j) konsider'as litovojn ne'toler'ebl'a'j kaj mal'ĝentil'a'j.

Litovoj opini'as

El la litovaj respond'ant'o'j 67 % dir'is, ke litovoj est'as labor'em'a'j; 31 % konsider'as sam'land'an'o'j'n gast'am'a'j, 29 % kre'em'a'j, 24 % trankvil'a'j kaj diskret'a'j kaj 19 % entrepren'em'a'j. El la mal'bon'a'j kvalit'o'j de sam'land'an'o'j respond'int'o'j menci'is koler'o'n kaj ĵaluz'o'n (67 %), mal'ĝoj'o'n (51 %), mal'konfid'o'n al si mem kaj timid'ec'o'n (26 %), pasiv'ec'o'n (25 %) kaj ne'decid'em'o'n (23 %).

Tri kvar'on'o'j de la litovoj fier'as pri si'a ŝtat'an'ec'o kaj konsent'as, ke ili'a land'o mult'e progres'is post la sen'de'pend'iĝ'o en 1990. 51 % opini'as, ke dum la last'a'j kvin jar'o'j la viv'o en Litovio pli'bon'iĝ'is, sed ne tiel bon'e kiel en la najbar'a'j Latvi'o, Estoni'o kaj Pollando. 35 % de la respond'int'o'j indik'is, el la plej grav'a'j aspekt'o'j de la viv'o, viv'kvalit'o'n kaj 33 % materi'a'n riĉ'ec'o'n. La plej favor'a'n opini'o'n litovoj esprim'is rilat'e al sport'o, kultur'o kaj scienc'o, kaj la plej mal'favor'a'n rilat'e intern'a'n politik'o'n, ekonomi'o'n kaj soci'a'n protekt'ad'o'n.

Ekster'land'an'o'j esprim'is si'n

94 % de la enket'it'a'j ekster'land'an'o'j sci'as almenaŭ la nom'o'n de tiu ĉi balt'a ŝtat'o, sed pli ol tio'n nur 28 %. Du'on'o de la respond'int'o'j sci'as ankaŭ, kiu est'as la ĉef'urb'o de Litovio. La plej bon'a'j kon'ant'o'j de Litovio est'as pol'o'j, sed pri tiu ĉi balt'a land'o la franc'o'j sci'as tre mal'mult'e.

La plej avantaĝ'a flank'o de Litovio por ekster'land'an'o'j est'as turism'o, loĝ'ant'o'j kaj kultur'a hered'aĵ'o. La plej favor'a'j evident'iĝ'as pol'o'j, kiu'j laŭd'as la interes'a'j'n arkitektur'a'j'n monument'o'j'n de la land'o kaj la bel'a'n natur'o'n kaj konfes'as, ke ili volont'e ĉi tie'n vojaĝ'us. Favor'a'n si'n'ten'o'n al mult'a'j flank'o'j de Litovio esprim'is ankaŭ german'o'j. Tamen en Franci'o kaj Briti'o oni plej mal'mult'e sci'as pri Litovio kaj litovoj. Mal'grand'a'n emoci'a'n favor'o'n Litovio ĝu'as ankaŭ en Israelo.

Svedi'o kaj Norvegi'o

En Svedi'o kaj Norvegi'o la imag'o pri Litovio ne est'as bon'a. Norveg'o'j mal'favor'e konsider'as la respekt'o'n de civit'an'o'j kaj hom'a'j rajt'o'j, kaj ne taks'as Litovion bon'a lok'o por labor'i aŭ invest'i. Sved'o'j rang'ig'as Litovion mal'pli alt'e ol ali'land'an'o'j pri preskaŭ ĉiu'j aspekt'o'j.

La iniciat'int'o'j de la enket'ad'o dir'is, ke tia'n opini'o'n probabl'e kaŭz'as la tro'a kvant'o da mal'favor'a'j inform'o'j leg'ebl'a'j en la sved'a amas'komunik'il'ar'o aŭ la tre grand'a fier'o pri la skandinav'a kultur'o.

Inter dub'o kaj kred'o, ag'o!

Petit'e resum'i unu'fraz'e si'a'n doktrin'o'n, Karl Marx laŭ'dir'e respond'is: „Pri ĉio oni dev'as dub'i!” Jen tut'e laŭd'ind'a princip'o, sen kiu scienc'o ne est'us scienc'o. Pri tio ĝust'e argument'as Ward Kusters en si'a leg'ind'a artikol'o Klimat-skeptik'ul'o en la decembr'a numer'o de MONATO (p. 17-19). Tamen mi ne pov'as konsent'i kun li'a'j konklud'o'j.

Li prezent'as, kaj traf'e kritik'as, kelk'a'j'n argument'o'j'n, per kiu'j, vulgar'e, oni pretend'as pruv'i la hipotez'o'n pri antrop'o'gen'a, t.e. hom'kaŭz'at'a, tut'planed'a varm'iĝ'o, nom'e ke la nun'a'j'n klimat'a'j'n ŝanĝ'o'j'n kaŭz'as ĉef'e la divers'a'j forc'ej'a'j gas'o'j el'ig'at'a'j per hom'a aktiv'ad'o dum la last'a'j 150 jar'o'j. La aŭtor'o ankaŭ prav'e sub'strek'as la grand'a'n mal'simpl'ec'o'n de la scienc'o pri klimat'o.

Tamen la plej traf'a'n argument'o'n, kiu mi'a'percept'e konvink'is la scienc'ist'o'j'n de la UN-a IPCC (Inter'reg'ist'ar'a Grup'o pri Klimat'ŝanĝ'iĝ'o) pri la ĝust'ec'o de la hipotez'o pri hom'kaŭz'it'a varm'iĝ'o, s-ro Kusters ne menci'as. Mi konciz'e prezent'u tiu'n argument'o'n, laŭ mi konvink'a'n. Mi aŭd'is antaŭ kelk'a'j jar'o'j sufiĉ'e detal'a'n preleg'o'n pri tiu tem'o, far'e de inĝenier'o special'iĝ'int'a pri klimat'o, kies nom'o'n mi bedaŭr'ind'e forges'is, mem IPCC-an'o, kaj profesor'o ĉe la Mult'teknik'a Alt'lern'ej'o (École polytechnique) en Montreal'o (Kanado).

1. Ebl'as, per divers'a'j geologi'a'j datum'o'j, proksim'um'e taks'i la averaĝ'a'n mond'a'n temperatur'o'n (AMT) de pas'int'a'j jar'cent'o'j kaj jar'mil'o'j.

2. Oni kon'as ankaŭ mult'a'j'n tut'e natur'a'j'n kaŭz'o'j'n, influ'ant'a'j'n la mond'a'n temperatur'o'n: inter ili la ŝanĝ'et'o'j, kiu'j dum jar'mil'o'j okaz'as en la ĉirkaŭ'sun'a orbit'o de la ter'o, la ŝanĝ'et'o'j de la angul'o de la ter'a aks'o rilat'e tiu'n orbit'o'n, la albed'o de la divers'a'j part'o'j de la ter'a surfac'o, la kvant'o da forc'ej'a'j gas'o'j en la atmosfer'o ktp.

3. Oni konstru'is komput'il'a'j'n model'o'j'n, kiu'j kalkul'as, baz'e de tiu'j variabl'o'j, hipotez'a'n AMT-on. Kompren'ebl'e tiu'j model'o'j tre kompleks'as, kaj mi ne dub'as, ke ili malgraŭ'e tro simpl'as mult'rilat'e, ne sufiĉ'e preciz'as, mal'komplet'as, kaj ke ili est'as daŭr'e tre diskut'at'a'j inter pri'klimat'a'j fak'ul'o'j. Malgraŭ tiu'j mal'facil'aĵ'o'j, oni evolu'ig'is tiu'j'n model'o'j'n tia'grad'e, ke la temperatur'o'j kalkul'at'a'j per ili, por ĉiu pas'int'a epok'o, rimark'ind'e (kvankam neniam perfekt'e) kongru'as kun la temperatur'o'j dedukt'it'a'j de geologi'a'j datum'o'j por la koncern'a'j epok'o'j, inkluziv'e la mult'a'j'n pas'int'a'j'n grav'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en la AMT. Kaj tio valid'as por milion'o'j da jar'o'j! Tial tiu'j model'o'j, baz'it'a'j sur nur'a'j natur'a'j kaŭz'o'j, malgraŭ sen'dub'e mult'a'j mal'perfekt'aĵ'o'j, ŝajn'as relativ'e fid'ind'a'j.

4. Sed kio'n montr'as tiu'j model'o'j, kiam oni aplik'as ili'n al la last'a'j jar'cent'o'j? Ili montr'as ja iom kresk'ant'a'n AMT-on el natur'a'j kaŭz'o'j. Ne dub'ind'as, ke ĉi-last'a'j eksplik'as part'o'n de la nun observ'at'a varm'iĝ'o. Sed la kurb'o de la observ'at'a AMT dum la sam'a'j jar'cent'o'j, ek'de la komenc'o de la industri'a epok'o, komenc'e mal'rapid'e, sed post'e pli rapid'e, supr'e'n'ir'as super tiu'n de la AMT el natur'a'j kaŭz'o'j! Mal'facil'as evit'i la konklud'o'n, ke la ĉef'a kaŭz'o de la nun observ'at'a varm'iĝ'o dev'as est'i la hom'a aktiv'ad'o.

Mult'a'j'n inform'o'j'n pri tut'mond'a varm'iĝ'o kaj rezult'o'j publik'ig'it'a'j de IPCC oni trov'os ĉe climate.nas'a.gov/causes/. Sed konsult'u ankaŭ la mult'a'j'n publik'aĵ'o'j'n de IPCC mem ĉe www.ipcc.ch. Atent'u, ke mult'eg'a'j fak'ul'o'j kun'labor'is en la redakt'ad'o de la IPCC-raport'o'j, kaj mult'e pli en la esplor'o'j, sur kiu'j baz'iĝ'as tiu'j raport'o'j. Por fid'ind'e pruv'i, ke ili'a'j konklud'o'j mal'valid'as, neces'us long'a kun'labor'a pen'ad'o de mult'eg'a'j scienc'ist'o'j divers'fak'a'j.

S-ro Kusters, post si'a kritik'a, sed mal'komplet'a ekzamen'o de la klimat'scienc'o mem, prav'e sub'strek'as, ke, se la reg'ist'ar'o'j fort'e ag'os por redukt'i la tut'hom'ar'a'j'n forc'ej'gas'a'j'n el'ig'aĵ'o'j'n, cert'e mult'a'j hom'o'j eg'e riĉ'iĝ'os per tio. Grav'a'j ekonomi'a'j interes'o'j ja puŝ'as en tiu direkt'o. Sed ankaŭ mult'a'j hom'o'j eg'e riĉ'iĝ'os, se la reg'ist'ar'o'j mal'e neni'o'n far'os! Grav'a'j ekonomi'a'j interes'o'j puŝ'as sam'temp'e en la mal'a direkt'o! La argument'o pri ekonomi'a'j interes'o'j neŭtral'ig'as si'n mem.

Fin'e, rest'as la princip'o pri si'n'gard'em'o: se ekstrem'e grav'a, baldaŭ'a, kvankam ne tut'e cert'a, danĝer'o minac'as mi'n, mi prefer'as, pro nur'a kaj tut'e raci'a si'n'gard'em'o, ag'i tuj, kvazaŭ la danĝer'o est'us tut'e cert'a. Pri la klimat'o, bedaŭr'ind'e, mank'as temp'o por ĝis'fund'e ĉio'n esplor'i, por iom post iom al'ven'i al tut'e firm'a, detal'a, klar'a scienc'o pri ĝi. Urĝ'as ag'i nun, ne post jar'cent'o!

Ĉu prezident'o Trump est'os eks'ig'it'a?

Dum kelk'a'j monat'o'j okaz'ad'is kun'sid'o'j de du komitat'o'j de la Ĉambr'o de Reprezent'ant'o'j, unu el la du ĉambr'o'j de la uson'a Kongres'o (parlament'o), por iniciat'i la konstituci'a'n procedur'o'n (angl'e: impeachment) por eks'ig'i prezident'o'n Donald Trump el li'a posten'o. La eventual'a krim'o de la prezident'o est'as jen'a:

Per prokrast'o de promes'it'a financ'a help'o al Ukrainio en la milit'a konflikt'o inter Rusio kaj Ukrainio, prezident'o Trump supoz'ebl'e vol'is ig'i la prezident'o'n de Ukrainio, Volodimir Zelenskij, anonc'i la komenc'o'n de krim'enket'ad'o pri korupt'o, al kiu est'as lig'it'a Hunter Bid'e'n, fil'o de Joe Bid'e'n [ĝo bajden], antaŭ'a vic'prezident'o kaj unu el la ĉef'a'j aspir'ant'o'j por iĝ'i kandidat'o de Demokrat'a Parti'o en la ven'ont'a'j prezident'a'j elekt'o'j¹.

Dum Joe Bid'e'n est'is uson'a vic'prezident'o, Hunter Bid'e'n iĝ'is alt'rang'a dung'it'o de la ukraina firma'o Burisma Holdings. Li ricev'is grand'eg'a'n salajr'o'n, kvankam li hav'is neni'a'n spert'o'n pri la koncern'a'j industri'o kaj region'o. Tio ne'evit'ebl'e pens'ig'as pri tio, ke la sol'a kial'o por dung'i li'n est'is vic'prezident'ec'o de li'a patr'o. Tial Trump opini'as, ke Hunter Bid'e'n (kaj probabl'e ankaŭ li'a patr'o) ag'ad'is korupt'e.

Du'faz'a procez'o

La opini'o'j de la publik'o pri tiu afer'o ĝis nun de'pend'as pli de la politik'a vid'punkt'o de hom'o'j ol de la rivel'it'a'j fakt'o'j. Tamen tiu'j opini'o'j iom ŝanĝ'iĝ'as tie'n kaj re'e'n sur'baz'e de nov'a'j el'trov'o'j en la procez'o, kiu okaz'as en du faz'o'j:

(1) Komitat'o'j de la Ĉambr'o de Reprezent'ant'o'j intervju'is plur'a'j'n atest'ant'o'j'n pri la en'hav'o kaj cirkonstanc'o'j de la koncern'a telefon'a konversaci'o inter Trump kaj Zelenskij kaj pri la vojaĝ'o'j de Rudy Giuliani [Ĝuliani] al Ukrainio. Giuliani est'as eks'urb'estr'o de Nov-Jork'o, spert'a advokat'o, kaj oft'a ne'oficial'a kun'labor'ant'o de Trump. Post tio, la tut'a ĉambr'o voĉ'don'os por decid'i, ĉu formal'e akuz'i prezident'o'n Trump pri krim'a mis'uz'o de la pov'o de si'a posten'o por propr'a'j cel'o'j. La voĉ'don'ad'o ver'ŝajn'e okaz'os en la komenc'o de 2020. Pro tio, ke solid'a pli'mult'o en la Ĉambr'o de Reprezent'ant'o'j est'as demokrat'o'j², est'as atend'ebl'e, ke la pli'mult'o voĉ'don'os por tiu akuz'o.

(2) Tia rezult'o dev'ig'us la du'a'n Ĉambr'o'n de la Kongres'o, nom'e la Senat'o'n, star'ig'i formal'a'n proces'o'n por decid'i, ĉu for'ig'i Trump de la prezident'ec'o. Oni eventual'e de'nov'e prezent'os atest'ant'o'j'n, diskut'os ĉu la eventual'a'j atest'o'j est'as kred'ind'a'j, kaj se jes, ĉu la krim'o est'as sufiĉ'e grav'a, por for'ig'i la prezident'o'n el la posten'o. Fin'fin'e, ankaŭ la senat'an'o'j voĉ'don'os. Se mal'pli ol du tri'on'o'j de la senat'an'o'j voĉ'don'os por for'ig'i Trump, li rest'os en si'a posten'o. Nun'temp'e est'as konjekt'ebl'e, ke ĉiu'j aŭ preskaŭ ĉiu'j demokrat'o'j kaj la du formal'e sen'de'pend'a'j membr'o'j de la Senat'o voĉ'don'os por for'ig'i li'n, sed tio est'us nur 47 el la 100 senat'an'o'j. Neces'us, ke ankaŭ almenaŭ 20 el la respublik'an'a'j reprezent'ant'o'j sub'ten'u for'ig'o'n. Tio'n oni konsider'as tre ne'ver'ŝajn'a pro la ĝeneral'a popular'ec'o de Trump en la ŝtat'o'j kun respublik'an'a'j senat'an'o'j. Preskaŭ ĉiu'j el ili iam vol'os est'i re'elekt'it'a'j de la popol'o de si'a ŝtat'o kaj por tio kred'ebl'e bezon'os la sub'ten'o'n de Trump³.

Politik'a taktik'o

La reprezent'ant'o'j sci'is tiu'j'n regul'o'j'n jam antaŭ la procez'o. Rest'as la demand'o, kial la demokrat'o'j star'ig'is tia'n long'daŭr'a'n procez'o'n, kvankam ĝi'a sukces'o est'as tiom ne'ver'ŝajn'a. La respond'o baz'iĝ'as sur la fakt'o, ke en novembr'o 2020 okaz'os prezident'a'j elekt'o'j. La inform'o'j kaj diskut'o'j dum la procez'o pov'os eventual'e influ'i la opini'o'n de la uson'a'j voĉ'don'ont'o'j. La esper'o de la kontraŭ'ul'o'j de Trump est'as, ke tia'manier'e influ'it'a'j voĉ'don'ant'o'j montr'os ali'a'n opini'o'n ol la Senat'o. El tio pov'us rezult'i prezident'iĝ'o de unu el la rival'o'j de Trump el la demokrat'a parti'o. Ĝis aŭgust'o 2020 neni'u sci'as, kiu el la demokrat'a'j kandidat'o'j est'os la oficial'a kandidat'o de la parti'o.

1. Kaj do ebl'a rival'o de Trump, kandidat'o de Respublik'an'a Parti'o por re'elekt'o - red.

2. T.e. membr'o'j de Demokrat'a Parti'o - red.

3. Kaj, pli grav'e, la sub'ten'o'n de la koncern'a elekt'ant'ar'o, inter kiu'j signif'a part'o opini'as la pri'skrib'it'a'n pretekst'o'n por eks'ig'i la prezident'o'n frivol'a - red.

Inter'temp'e, la 18an de decembr'o 2019, post kiam tiu ĉi tekst'o est'is jam fin'redakt'it'a, la voĉ'don'ad'o en la mal'supr'a ĉambr'o de la uson'a parlament'o efektiv'e okaz'is, kaj ĝi'a pli'mult'o (nur, sed ne ĉiu'j, demokrat'o'j) voĉ'don'is por du „artikol'o'j” de akuz'o, ambaŭ tiom elast'a'j, ke (laŭ fak'ul'o'j) ili est'as aplik'ebl'a'j al sen'escept'e ĉiu'j prezident'o'j ek'de almenaŭ la komenc'o de la 20a jar'cent'o. Tio esenc'e las'as neniu'n ŝanc'o'n, ke la senat'o decid'os eks'prezident'ig'i la prezident'o'n.

Tamen okaz'is io tut'e ne'atend'it'a: la artikol'o'j de akuz'o ĝis nun (post tri semajn'o'j) ne est'is send'it'a'j al la senat'o, kiel preskrib'as la konstituci'o, kaj do la situaci'o iĝ'is ekster'konstituci'a. Ne est'as eĉ klar'e, ĉu la akuz'a faz'o jam fin'iĝ'is aŭ ne. El la ĝis'nun'a'j eksplik'o'j de la prezid'ant'in'o de la mal'supr'a ĉambr'o pri tia ĉi surpriz'a kondut'o ne est'as klar'e, ĉu tem'as pri taktik'a prokrast'o aŭ pri ekstravaganc'a ruz'aĵ'o por relativ'e kviet'e ĉes'ig'i la prov'o'n pri eks'prezident'ig'o sen rivel'i, ke ĝi fiask'is. (red.)

Fosili'o de la Tag'o

Okaz'e de la pint'o'konferenc'o pri la klimat'o en Madrido en decembr'o, la tut'mond'a ret'o de ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j „Ret'o por Klimat'a Ag'ad'o” (angl'e: Climate Action Network) don'is al Belgi'o la ne ver'e laŭd'a'n premi'o'n „Fosili'o de la Tag'o”. Tiu ĉi premi'o est'is unu'a'foj'e atribu'it'a dum la klimat'a pint'o'konferenc'o en Bonn'o en 1999. Ek'de tiam dum ĉiu tia pint'o'konferenc'o oni ĉiu'tag'e „honor'ig'as” tri land'o'j'n, kiu'j el'star'as pro mal'bon'a medi'a ag'ad'o.

Mal'traf'as preskaŭ ĉiu'j'n cel'o'j'n

Belgi'o ricev'is la mal'favor'a'n premi'o'n, ĉar ĝi mal'sukces'as en preskaŭ ĉiu'j cel'o'j. La ĵuri'o apart'e menci'is ar'o'n da kial'o'j:

- Unu ministr'o pri medi'o publik'e deklar'is, ke la sol'a cel'o de arb'o est'as est'i hak'it'a.

- Tiu sam'a ministr'o deklar'is, ke la jun'ul'o'j, kiu'j protest'as favor'e al la klimat'o, est'as nur'a'j konspir'ant'o'j.

- Belgi'o ne hav'as pri'klimat'a'n leĝ'o'n.

- Belgi'o send'is kvar ministr'o'j'n al la pint'o'konferenc'o pri la klimat'o en Madrido en du divers'a'j aviad'il'o'j por tie rifuz'i sub'skrib'i la inter'konsent'o'j'n.

- Belgi'o est'as unu el la ŝtat'o'j kun plej alt'a el'las'ad'o de karbon'di'oksid'o.

- Belgi'o rifuz'is al'iĝ'i al la grup'o de eŭrop'a'j ŝtat'o'j, kiu'j vol'as aktiv'e kontraŭ'batal'i la klimat'a'n damaĝ'o'n.

Belgi'o jam antaŭ'e en 2015 „gajn'is” la premi'o'n „Fosili'o de la Tag'o”.

Am'kronik'o'j

Ne facil'as pri'pens'i la mort'o'n. Tial, kiam oni help'as al ni tio'n far'i, ni dev'as dank'i. Mi dank'as nun al tri hom'o'j: Atul Gawande, Fabienne Berthelot kaj István Ertl.

La unu'a est'as kurac'ist'o, kiu verk'is Being mortal (Est'i mort'em'a) en 2014. Mi leg'is ĝi'n en 2018 en la portugal'a, aĉet'it'a'n en Lisbon'o dum printemp'a vojaĝ'o prepar'e al la tiu'jar'a Nitobe-simpozi'o. Mi imag'is, ke okaz'as tie publik'a debat'o pri eŭtanazi'o aŭ io simil'a, ĉar en plur'a'j libr'o'vend'ej'o'j abund'is tia'tem'a'j verk'o'j. Inter ili, ĝust'e Ser Mortal kapt'is mi'a'n atent'o'n. Ankoraŭ hodiaŭ mi ne cert'as, ĉu mi elekt'is ĝi'n pro ties argument'o (t.e. kiel plej bon'e al'front'i mal'jun'iĝ'o'n, grav'a'n mal'san'o'n kaj al'proksim'iĝ'o'n de la mort'o) aŭ nur ĉar mi vol'is praktik'i mi'a'n ĉiam-rudiment'a'n portugal'a'n lingv'o'n. Ver'ŝajn'e ambaŭ afer'o'j grav'is. Iel ajn, de tiam mi oft'e donac'is kaj rekomend'is ĝi'n. Kaj plur'foj'e mi aŭd'is „jes, vi far'is” post kiam mi demand'is al amik'o: „ĉu mi jam parol'is al vi pri ekster'ordinar'a libr'o pri la last'a viv'period'o?”

La du'a est'is psikolog'in'o, kiu publik'ig'is „Kancerkroniko” en 2013 en Beletr'a Almanak'o. Mi ne memor'as, kiam mi leg'is ĝi'n, ebl'e iom antaŭ ŝi'a for'pas'o en januar'o 2018. Tem'as pri ĵurnal'o de pacient'in'o, kiu sufer'as mam'kancer'o'n. Jen ekzerc'o de sincer'o, intim'o kaj medit'ad'o pri la propr'a'j sent'o'j, pri la mal'san'o, pri la ver'ŝajn'a mort'o. Mi memor'as post'leg'ad'a'n pens'o'n: „nur por tio'n leg'i valor'us lern'i la zamenhof'an lingv'o'n.” Ankaŭ tiu'n ĉi mi rekomend'is, kvankam mal'sam'e ol Being Mortal ĝi (ankoraŭ?) ne traduk'iĝ'is en mult'a'j'n lingv'o'j'n. Krom'e, ŝajn'as al mi pli facil'e parol'i pri ekster'ul'o'j – Gawande pri'trakt'as la afer'o'j'n de si'a patr'o kaj de plur'a'j el si'a'j pacient'o'j, kiu'j'n kompren'ebl'e mi tut'e ne kon'as – ol pri la sent'o'j kaj pri'pens'o'j de hom'o, kiu'n mi kon'is.

La tri'a est'as traduk'ist'o, kiu aper'ig'is „Vi(d)vokroniko” en 2019, ankaŭ en Beletr'a Almanak'o. Mi leg'is ĝi'n antaŭ ĝi'a publik'ig'o, ĉar la aŭtor'o bon'vol'is ĝi'n send'i al mi. Mi konfes'as, ke al'don'a kial'o de mi'a ŝat'o de la tekst'o de Fabienne kuŝ'is en tio, ke mi ne ver'e sci'is, kio'n atend'i de ĝi. Kontraŭ'e, mi mult'o'n atend'is de tiu de István – kon'at'a aŭtor'o, kiu jam el'star'e kaj alt'kvalit'e verk'is –, kvankam mi rest'is iom skeptik'a. Mi'a'opini'e mal'facil'is propon'i i'o'n je la sam'a nivel'o kiel tiu de Fabienne. Tamen, jen de'nov'e sincer'o, intim'o kaj medit'ad'o pri la propr'a'j sent'o'j, pri la for'est'o, pri ebl'a nov'a am'o. Tuj mi kompren'is, kiom lig'at'as ambaŭ tekst'o'j, malgraŭ tio, ke István asert'as, ke tio okaz'is sen'konsci'e. Mi jam rekomend'is ĝi'n tri foj'o'j'n, du'foj'e al hom'o'j, al kiu'j mi jam parol'is pri la verk'o'j de Gawande kaj Fabienne. La tri'a'n rekomend'o'n mi far'is, kiam mi en'miks'iĝ'is sen'invit'e en fejsbuk'a'n konversaci'o'n de hispan'a esperant'ist'o, kiu inter'ali'e prov'is konvink'i amik'o'n si'a'n pri la ekzist'o de esperant'a kultur'o.

Tiu ĉi tekst'o cel'as kvar'a'n rekomend'o'n, pli publik'a'n, de tiu'j du tekst'o'j kronik'a'j, sed ankaŭ ese'a'j, poezi'em'a'j, preskaŭ spirit'a'j, kiu'j plej senc'as kiam pens'at'a'j kun'e. Ja ver'as, ke ili pri'parol'as mal'san'o'n kaj dolor'o'n, mort'o'n kaj for'est'o'n, sed ial mi percept'is ankaŭ am'o'n, ĉef'e kaj daŭr'e. Am'o inter si, al si'a'j infan'o'j, al la komun'a'j tra'viv'aĵ'o'j, sed ankaŭ al la viv'o, al la literatur'o, eĉ al Esperant'o.

Iam ni ĉiu'j renkont'os simil'a'j'n spert'o'j'n kiel tiu'j de la aŭtor'o'j dank'at'a'j. Ni, esperant'ist'o'j, apart'e bon'ŝanc'as, ĉar (mult'a'j el) ni kapabl'as ĝu'i ĉiu'j'n tri. Kaj jes, mi konsci'e menci'as ĝu'o'n inter ali'a'j sent'o'j, kiu'j'n oni ja rajt'as agnosk'i, ankaŭ en tia'j mal'feliĉ'a'j moment'o'j nepr'e al'ven'ont'a'j. Ni klopod'u est'i pret'a'j.

La tekst'o de István Ertl aper'is ankaŭ kiel 30-minut'a monolog'o, en Esperant'o kaj en la angl'a.

Astronomi'o, pac'ism'o kaj in'ism'o

Inter la plej esplor'ind'a'j esperant'ist'o'j el'star'as la pac'ism'a'j in'ist'o'j. Tem'as pri vir'in'o'j aktiv'a'j en la pac'ism'a mov'ad'o, kiu'j sub'strek'as in'ism'a'n perspektiv'o'n. Tio est'as, si'a'j'n propr'a'j'n pled'o'j'n, bezon'o'j'n kaj propon'o'j'n. Kiel Sylvie Flammarion (1836-1919).

Sylvie Pétiau-Hug'o nask'iĝ'is en burĝ'a famili'o de arkitekt'o'j, profesor'o'j, skulpt'ist'o'j, milit'ist'o'j. La poet'o Victor Hug'o est'is parenc'o de ŝi'a patr'in'o. Kiam Camille Flammarion (1842-1925) – tiam help'ant'o en la astronomi'a Observatori'o de Parizo – ek'kon'is ŝi'n, li tuj en'am'iĝ'is al ŝi, kvankam Sylvie est'is iom pli aĝ'a kaj edz'in'iĝ'int'a al mal'jun'a astronom'o Mathieu. Fin'e ŝi iĝ'is li'a plej intim'a kun'labor'ant'in'o. Kun ŝi'a help'o, Camille far'iĝ'is tut'mond'e kon'at'a verk'ist'o, apart'e ŝat'at'a en spirit'ism'a'j rond'o'j. Li'a'j verk'o'j kiel La pluralité des mondes habités (La plur'ec'o de la loĝ'at'a'j mond'o'j – 1862) est'is tiel popular'a'j kiel tiu'j de Jules Verne. Kaj ili fam'ig'is ankaŭ la el'don'ist'o'n, Ernest Flammarion, frat'o'n de Camille kaj fond'int'o'n de la el'don'ej'o Flammarion.

Balon'a edz'iĝ'vojaĝ'o

En 1874, post la mort'o de si'a unu'a edz'o, Sylvie decid'is oficial'ig'i si'a'j'n rilat'o'j'n kun Camille. Aventur'em'a kaj sen'tim'a, por tiu plej special'a tag'o ŝi pet'is i'o'n unik'a'n, mir'ind'a'n kaj poezi'a'n: la unu'a'n ge'edz'iĝ'vojaĝ'o'n per balon'o en la tut'a histori'o! Jen ekster'ordinar'a 13-hor'a tra'viv'aĵ'o, por'ĉiam'e memor'ind'a, sed ankaŭ risk'a. Ili al'front'is ŝtorm'o'j'n kaj vid'is de proksim'e la furioz'o'n de la mar'o. Laŭ Sylvie, la plej terur'a afer'o est'is silent'o. Foj'e mal'facil'is eĉ spir'i. Tamen, ŝi ĉiam kontent'is kaj apog'is Camille-n.

La par'o kun'hav'is grand'a'n pasi'o'n pri astronomi'o. Post tiu unu'a, ambaŭ far'is plur'a'j'n esplor'vojaĝ'o'j'n per balon'o. En 1887 Camille fond'is Astronomi'a'n Societ'o'n de Franci'o. Foj'e sub la plum'nom'o Sylvio Hug'o, ŝi kontribu'is al plur'a'j revu'o'j, inter'ali'e L'Astronomi'e (ankaŭ fond'it'a de Camille) kaj Annales politiques et littéraires (Politik'a'j kaj literatur'a'j anal'o'j).

Influ'i la spirit'o'n

Ŝi est'is el'kor'a pac'ist'o, ĉar mult'a'j el ŝi'a'j famili'an'o'j est'is vund'it'a'j en milit'o'j. Ebl'e pro tio Sylvie kutim'is ĉe'est'i preleg'o'j'n de Frédéric Passy, la gajn'ont'o de la unu'a Nobel-premi'o pri pac'o. En 1899 ŝi kun'fond'is Asoci'o'n de Pac'o kaj Mal'arm'ad'o far'e de Vir'in'o'j (Association de la paix et le désarmement par les femmes), kun'e kun Caroline Guebhard (plum'nom'e Séverine). Post'e Sylvie far'iĝ'is ĝi'a prezid'ant'in'o. Ili opini'is, ke por ating'i pac'o'n neces'as unu'e influ'i la spirit'o'n de vir'in'o'j, ĉar est'as ili, kiu'j eduk'as infan'o'j'n. Mal'sam'e al ali'a'j pac'ism'a'j asoci'o'j, tiu'j in'ist'o'j inkluziv'is social'a'j'n tem'o'j'n inter si'a'j prioritat'o'j. Ili favor'is pli'bon'ig'o'n de la publik'a san'o, for'ig'o'n de prostitu'ad'o, mal'aper'ig'o'n de abort'ig'o kaj for'ig'o'n de inter'naci'a'j milit'o'j. Ili kondamn'is vet'arm'ad'o'n kaj instig'is al ge'labor'ist'o'j batal'i por redukt'o de milit'a el'spez'ad'o. Fili'o'j de tiu organiz'aĵ'o form'iĝ'is i.a. en Germanio, Aŭstrio, Rusio, Belgi'o, Portugali'o, Hispanio kaj Uson'o. En 1905 Sylvie fond'is kaj ekdirektoris inter'naci'a'n gazet'o'n La Paix par les Femmes (Pac'o far'e de vir'in'o'j).

Koncern'e si'a'n rilat'o'n kun la zamenhofa lingv'o, Sylvie est'is an'o de la Inter'naci'a Societ'o Esperant'ist'a por la Pac'o, gvid'at'a de Gast'o'n Moch. Ankaŭ Camille plur'foj'e esprim'is si'n favor'e al pac'o kaj pri la neces'o de inter'naci'a help'lingv'o.

Krater'o kaj asteroid'o

En 1914 ek'is la grand'a milit'o, kaj la astronomi'a Observatori'o Juvisy, kiu'n fond'is Sylvie, est'is okup'it'a de la arme'o. Jen mal'facil'a period'o por pac'em'ul'o'j. Sylvie mort'is en 1919 pro la hispan'a grip'o. Hodiaŭ ekzist'as asteroid'o, kiu nom'iĝ'as laŭ ŝi, kaj lun'a krater'o, kiu nom'iĝ'as laŭ Camille. Kurioz'aĵ'o: ambaŭ scienc'ist'o'j est'as en'tomb'ig'it'a'j en la park'o de la Observatori'o Juvisy, kun'e kun la du'a edz'in'o de Camille, Gabrielle Renaudot, laŭ kiu nom'iĝ'as kaj meteorit'a krater'o en Mars'o kaj asteroid'o.

Est'as agnosk'it'e, ke sen la sub'ten'o de Sylvie, la profesi'a karier'o de Camille Flammarion neniam est'us ating'int'a tiom da sukces'o. Fakt'e oni dir'as, ke mal'antaŭ ĉiu grand'a vir'o est'as grand'a vir'in'o. Ĉu imag'ebl'as pli taŭg'a ekzempl'o?

Prov'o detru'i la mit'o'j'n

Ekzist'as kelk'a'j ne'klar'ig'ebl'a'j fakt'o'j en Esperant'uj'o. Unu el ili est'as la ekzist'o en franc'a vilaĝ'o Courgenard kun nur ĉirkaŭ 500 loĝ'ant'o'j kaj en Esperant'uj'o (kiu, malgraŭ ĉiu'j mal'optimism'a'j kalkul'o'j, est'as iom pli vast'a ol tiu vilaĝ'o) de kler'ul'o tre kler'a, kiu laŭ ĉi tiu verk'o kaj ali'a'j verk'o'j li'a'j trankvil'e mov'iĝ'as inter kelk'a'j modern'a'j lingv'o'j kaj la antikv'a'j grek'a kaj hebre'a. Tio'n far'as ankaŭ ali'a'j, sed li ne hav'as problem'o'j'n trans'skrib'i ankaŭ la arame'a'n kaj diskut'i pri la signif'o de antikv'a'j egiptaj vort'o'j kaj cit'i preciz'e laŭ ĝi'a alfabet'o la etiop'a'n nom'o'n Makeda de tiu reĝ'in'o de Saba aŭ Ŝeba, kiu vizit'is Salomonon. Sed la ekzist'o de Cherpillod ne est'as mit'o, ĝi est'as real'o. Sam'e real'a'j est'as mult'a'j inform'o'j en ĉi tiu libr'o, kiu ne lim'iĝ'as je mit'o'j kaj mit'ologi'o'j, sed don'as inform'o'j'n pri religi'o'j kaj ili'a ek'est'o, kiu'j est'as histori'a'j fakt'o'j, ekzempl'e, mazda'ism'o.

Just'a pun'o

Mi relief'ig'as tio'n nur por dir'i, ke en ĉi tiu libr'o la leg'ant'o trov'as amas'o'n da inform'o'j ankaŭ pri religi'o'j mal'mult'e kon'at'a'j en Okcident'o. Ekzempl'e, ĉu vi vol'as sci'i, kiam ek'est'is la hind'a religi'o ĝain'ism'o kaj kio'n tiu nom'o signif'as? Aĉet'u ĉi tiu'n libr'o'n. Por don'i al vi ide'o'n pri la vari'a sed abund'a en'hav'o de la libr'o, mi cit'as nur unu hazard'a'n paĝ'o'n, la paĝ'o'n 104. Ĝi komenc'iĝ'as per la fin'o de la artikol'o pri la re'viv'iĝ'o de Jesuo, rekt'a mit'o laŭ Cherpillod kaj laŭ mi, kaj daŭr'ig'as la trakt'ad'o'n per re'viv'iĝ'o de la mort'int'o'j, kiu okaz'os en la tag'o de la last'a juĝ'o, kiam ĉiu'j uz'int'o'j de neolog'ism'o'j aŭ nov'a'j radik'o'j en Esperant'o ricev'us la just'a'n pun'o'n, se ankaŭ ĉi tiu last'a juĝ'o ne est'us mit'o. Post'e Rig-Ved'o, hind-religi'a himn'ar'o, ebl'e la unu'a verk'o en hind-eŭrop'a lingv'o, riŝio, kant'ist'o aŭtor'o de tiu'j himn'o'j, Romeo kaj Juli'et'a, ver'ŝajn'e, real'e ekzist'int'a'j hom'o'j laŭ Cherpillod, sed tre ver'ŝajn'e, invent'aĵ'o'j de ital'a'j literatur'ist'o'j, kiu'j laŭ'grad'e trans'form'iĝ'is al Romeo kaj Juli'et'a en angl'a'j traduk'o'j de tiu'j ital'a'j verk'o'j, Romolo, la fond'int'o de Romo, mam'nutr'it'a de lupin'o, Rond'a Tabl'o (kavalir'o'j de la), la kon'at'a rakont'o pri la reĝ'o Artur'o, Roŝ-Haŝano, jud'a nov'a jar'o, rozari'o, krist'an'a'j preĝ-glob'et'o'j, Ruben'o kaj Ruta, jud'a'j rol'ant'o'j en la Bibli'o.

Hazard'e en ĉi tiu paĝ'o ne est'as mult'a'j grek'a'j mit'o'j, sed mi pov'as cert'ig'i vi'n, ke la ali'a'j paĝ'o'j plen'as je Apolon'o'j kaj Atridoj kaj je la am'aventur'o'j de Zeŭso, kiu mem trov'iĝ'as inter Zerubabelo, princ'o de Jehuda, kaj Ziusudro, la last'a antaŭ'diluv'a reĝ'o de Sumero.

Ver'a pasi'o

Dum la leg'ad'o mi'n traf'is du fakt'o'j. Unu'e, la bibli'o-kon'o de Cherpillod est'as grand'eg'a. Ebl'e li lern'is ĝi'n parker'e en la hebre'a kaj daŭr'e cit'as al mi ne'kon'at'a'j'n nom'o'j'n de bibli'a'j mal'pli grav'a'j rol'ant'o'j, ekzempl'e, Ĥagaj'o, la dek'a el la dek du mal'grand'a'j profet'o'j. Du'e, li'a ver'a pasi'o dum la verk'ad'o de ĉi tiu libr'o est'is li'a prov'o detru'i la mit'o'j'n de ni'a eŭrop'a krist'an'a kaj apart'e katolik'a religi'o. Li, evident'e, est'as franc'a ateist'o, ĉirkaŭ'at'a de franc'a'j katolik'o'j, sed est'as por mi ne'ebl'e ne konsent'i kun li. Mi mem eĉ mir'as, ke dum jar'cent'o'j ni'a'j pra'patr'o'j pov'is kred'i je la fabel'o'j pri virg'ul'in'a nask'o, re'nask'iĝ'o tri tag'o'j'n post la mort'o ktp. Kaj ni ne forges'u, ke mult'a'j ankoraŭ kred'as tio'n ankaŭ en riĉ'a'j land'o'j kiel Uson'o, kie miks'iĝ'as komput'il'o'j kaj plej komplet'a laŭ'liter'a kred'o je la Bibli'o. Se mi hav'us sen'fin'a'n mon'o'n, mi dis'vast'ig'us ĉi tiu'n libr'o'n kaj la libr'o'j'n de Voltaire al la tut'a mond'o.

Inter'temp'e, mi komenc'as pens'i, ke, ebl'e, André Cherpillod mem est'as mit'o. Ebl'e, en la real'o tem'as pri 40 franc'a'j kler'ul'o'j, unu por ĉiu fak'o, Bibli'o, hebre'a lingv'o, arame'a lingv'o, grek'a kultur'o, teologi'o, ktp., kiu'j decid'is verk'i kun'e sub la kaŝ'nom'o Cherpillod, kaj kred'ig'is, ke li est'as franc'a esperant'ist'o, kiu loĝ'as en tre mal'grand'a vilaĝ'o kaj mem el'don'as si'a'j'n verk'o'j'n. Kiu ankoraŭ pov'as kred'i je tia'j mit'o'j?

André Cherpillod: Vort'ar'o de la mit'o'j kaj mit'ologi'o'j. Eld. La Blanchetière, Courgenard, 2019. 126 paĝ'o'j, bind'it'a.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Gent'o honor'it'a

Ke en Belgi'o ne ĉio rilat'e la klimat'o'ŝanĝ'iĝ'o'n est'as mal'favor'a (vid'u la artikol'o'n ali'lok'e en tiu ĉi rubrik'o) pruv'as la jen'o: en septembr'o 2019 Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) decid'is atribu'i al la belg'a urb'o Gent'o la prestiĝ'a'n Premi'o'n pri Tut'mond'a Klimat-Ag'ad'o. Dum COP25, la pint'o'konferenc'o de UN pri la klimat'o en Madrido, tiu premi'o est'is solen'e trans'don'it'a. Gent'o est'as la unu'a belg'a urb'o, kiu ricev'as tiu'n inter'naci'a'n disting'o'n.

Per la Premi'o pri Tut'mond'a Klimat-Ag'ad'o UN dezir'as, laŭ si'a gazet'ar'a komunik'o, „help'i pri'lum'i kelk'a'j'n el la plej praktik'a'j ekzempl'o'j de tio, kio'n hom'o'j ĉie en la mond'o far'as por kontraŭ'batal'i la klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n”. Si'a'n decid'o'n UN sub'ten'as per la jen'a'j fakt'o'j:

Per si'a program'o Gent en Gard'e la urb'o Gent'o dis'don'is en la last'a'j du jar'o'j 57 000 manĝ'aĵ'korb'o'j'n al help'o'bezon'a'j hom'o'j.

En 2009 la urb'o lanĉ'is, kun'e kun la ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o Eva, la iniciat'o'n „Donderdag veggiedag” (Ĵaŭd'o vegetar'a tag'o), kaj tiel ĝi iĝ'is la unu'a urb'o en la mond'o, kiu oficial'e en'konduk'is vegetar'a'n tag'o'n.

Pli-mal'pli 7 % de la loĝ'ant'ar'o de Gent'o est'as vegetar'an'o'j, kio est'as signif'e pli ol la belg'a averaĝ'o de 2,3 %.

Gent'o est'as la urb'o kun la plej alt'a el'cent'aĵ'o de vegetar'a'j restoraci'o'j laŭ la loĝ'ant'ar'o en la tut'a Eŭrop'o.

Karbon'di'oksid'o

Pri la unu'a decid'o UN plu koment'as: „En nur'a'j du jar'o'j la program'o Gent en Gard'e re'distribu'is mil tun'o'j'n da ‚tro'a'j’ manĝ'aĵ'o'j al help'o'bezon'a'j urb'an'o'j. Far'ant'e tio'n, la urb'o ne nur help'is la mal'riĉ'ul'o'j'n, sed laŭ'taks'e krom'e redukt'is la el'las'o'n de karbon'di'oksid'o je 2540 tun'o'j.”

Pri la du'a kial'o, kiu'n kompren'ebl'e fort'e sub'ten'as Mieke Loncke, prezid'ant'o de la organiz'aĵ'o Eva, ŝi al'don'as: „Se ĉiu person'o en Gent'o dum unu tag'o de la semajn'o ne manĝ'as viand'o'n aŭ fiŝ'aĵ'o'n, la produkt'ad'o de karbon'di'oksid'o mal'pli'iĝ'as sam'e fort'e kiel se vetur'us 20 000 aŭt'o'j mal'pli”.

Kiam en 2009 Gent'o oficial'e deklar'is unu tag'o'n de la semajn'o vegetar'a tag'o, tio est'is mond'a nov'aĵ'o. Inter'temp'e tamen jam plur'a'j urb'o'j sekv'is tiu'n iniciat'o'n, urb'o'j sam'land'a'j (Bruselo, Haselto, Meĥlen'o), sed ankaŭ ali'land'a'j (Kab'urb'o, Los-Anĝeleso kaj Rio-de-Ĵanejro).

Dekant'ad'o kaj matur'ig'o

Inter la divers'a'j kategori'o'j de roman'o'j unu el la plej fekund'a'j, ĉu pro la kvant'o de titol'o'j divers'lingv'e el'don'it'a'j, ĉu pro la kvant'o de ili'a'j aŭtor'o'j, est'as la „detektiv'a”. Tiu ĝenr'o nutr'as bon'a'n porci'o'n de la libr'o'merkat'o kaj de kin'a produkt'ad'o. La detektiv'a ĝenr'o ĝeneral'e prezent'iĝ'as sub du form'o'j: aŭ kiel roman'o kun tre dens'a kaj long'daŭr'a rakont'ad'o, aŭ kiel novel'o kun ne'grand'a nombr'o da rol'ul'o'j kaj kun pli simpl'a enket'ad'o, far'ot'a de la detektiv'o(j), kiu(j), evident'e, neniel pov'as mank'i en tia'j histori'o'j, ĉu ne?

Kaj se oni parol'as pri detektiv'o'j, memor'end'as, ke ĉiu bon'a aŭtor'o kre'is si'a'n propr'a'n: la plej fam'a'j est'as Sherlock Holmes, Hercule Poirot kaj pastr'o Brown, kre'it'a'j respektiv'e de la angl'o'j Sir Arthur Conan Doyle, Agatha Christie kaj G. K. Chesterton. Tamen, se la fam'ec'o de tiu'j rol'ul'o'j ŝuld'iĝ'as grand'part'e ankaŭ al ili'a ĉe'est'o sur kin'a'j aŭ televid'a'j ekran'o'j, tio ne mal'permes'as, ke en preskaŭ ĉiu literatur'o est'u fam'a'j detektiv'o'j, kiu'j solv'as la plej kompleks'a'j'n krim'o'j'n, uz'ant'e (preskaŭ) nur la cerb'o'n. Kaj eĉ en Esperant'uj'o oni trov'as almenaŭ du: la german'o von Mort'e'n, kre'it'a de Friedrich Ellersiek, kaj Inspektor'o Safirov de Juli'a'n Modest, pri kies nov'a verk'et'o tiu ĉi recenz'o tem'as.

Labor'em'a verk'ist'o

Kompren'ebl'e, se kompar'i la long'o'n de la verk'o'j, novel'o'j est'as ja pli modest'a'j manifest'iĝ'o'j de la kategori'o „detektiv'a'j roman'o'j”, kaj, fakt'e, la vort'lud'o ja ver'as, ĉar en la grand'a verk'ar'o de Juli'a'n Modest li'a nov'a novel'o Ne serĉ'u la murd'ist'o'n! ja modest'as. Modest est'as bon'eg'a aŭtor'o kaj unu el ni'a'j plej labor'em'a'j verk'ist'o'j, kapabl'a el'don'i tri aŭ eĉ kvar libr'o'j'n sam'jar'e. Tamen tio, kio est'as not'ind'a en ajn'a lingv'o (tiom pli en la ni'a!), hav'as cert'a'n prez'o'n. Ĉiu kre'a ag'ad'o, kvankam rezult'o de impuls'o, postul'as temp'o'n por dekant'ad'o kaj matur'ig'o. Kelk'foj'e neces'as re'far'i si'a'j'n paŝ'o'j'n, polur'i i'o'n, re'pri'pens'i tio'n, kio'n oni skrib'is, ĝis oni ating'as la punkt'o'n, en kiu, kiel klar'ig'it'e de la majstr'o-verk'ist'o Jorge Lu'is Borges, oni star'as antaŭ ver'e grav'a decid'o: aŭ oni el'don'u ĝi'n tia, kia ĝi est'as; aŭ oni mal'ŝpar'u la tut'a'n viv'o'n korekt'ant'e i'o'n, kio ne plu bezon'as korekt'ad'o'n.

Tio, laŭ mi, est'as la nur'a kaŭz'o, pro kiu tiu verk'et'o de Modest est'as ja ver'e modest'a: est'as ĉiu'moment'e sent'ebl'e, ke al la aŭtor'o mank'is la ĝust'a temp'o por dekant'ad'i kaj matur'ig'ad'i si'a'n libr'et'o'n. Pro tio oni en ĝi re'trov'as kaj la kutim'a'n stil'o'n de la aŭtor'o, kaj li'a'n kutim'a'n al'ir'o'n al la detektiv'a ĝenr'o. Kaj ĝust'e la adjektiv'o „kutim'a” est'as la problem'o, ĉar detektiv'a'j roman'o'j hav'as la absolut'e nepr'a'n kondiĉ'o'n surpriz'i la leg'ant'o'n, ruz'e tromp'i tiu'n, kiu, konsider'ant'e ankaŭ si'n detektiv'o, jam mez'e de la libr'o kred'as, ke la mister'o est'as jam de li solv'it'a. En tiu ĝenr'o „kutim'ec'o” est'as kvazaŭ sen'pardon'a pek'o, est'as al'infer'a abism'o, en kiu'n, mi esper'as, ni'a plej fekund'a aŭtor'o ne stumbl'u, nek fal'u, sed li simpl'e don'u al si mem temp'o'n, por ke li'a'j verk'o'j dekant'iĝ'ad'u kaj matur'iĝ'u.

Latin-Amerik'o

Tamen rezult'e de li'a hast'em'o unu el la verk'o'j, kiu pov'us est'i unu el li'a'j plej bon'a'j, far'iĝ'as ja bon'eg'a ne por literatur'am'ant'o'j, sed por instru'ist'o'j, kiu'j pov'as kaj dev'as uz'i ĝi'n kiel leg'ind'a'n tekst'o'n por si'a'j klas'o'j.

Unu'a'foj'e Modest tuŝ'is tem'o'j'n, en kiu'j la kulis'o'j de fi'a politik'o en'miks'iĝ'as en krim'a'j'n afer'o'j'n; ankaŭ (ebl'e) unu'a'foj'e la „viktim'o” de li'a'j roman'o'j tut'e ne est'as model'o de moral'ec'o. Fakt'e, en tiu nov'a libr'o Modest pentr'as argument'o'n pli adolt'a'n ol tiu'j, kiu'j ĝeneral'e trov'ebl'as en li'a'j ali'a'j verk'o'j. Kelk'foj'e mi eĉ sent'is, ke Ne serĉ'u la murd'ist'o'n pov'us est'i verk'it'a de ajn'a latin-amerik'a verk'ist'o, ĉar la social'a bild'o de li montr'it'a est'as tre ordinar'a ĉe latin-amerik'an'o'j.

Kar'a leg'ant'o, mi ripet'as, ne pens'u, ke tiu mi'a kritik'o est'as mal'laŭd'o al la verk'em'o kaj la kre'iv'o de Juli'a'n Modest, aŭtor'o, kiu'n mi ver'e admir'as, sed kiu, laŭ mi'a tut'e person'a taks'ad'o, produkt'is ĉi-foj'e ne la plej bon'a'n el si'a'j verk'o'j. Mi ja ne est'as profet'o. Tamen mi aŭdac'as dir'i, ke se Modest don'us al si temp'o'n kaj em'o'n verk'i pli long'a'n roman'o'n, ebl'e for de li'a detektiv'a tem'ar'o, li ja de'nov'e pov'us prezent'i al ni majstr'o'verk'o'n, kiel li jam far'is antaŭ'e.

Juli'a'n Modest: Ne serĉ'u la murd'ist'o'n!. Eld. Liber'a, Antverpeno, 2019. 242 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-0-244-53972-6.

Naci'a'j elekt'o'j: ĉu la fin'o de la Unu'iĝ'int'a Regn'o?

Ĝis la mez'o de la du'dek'a jar'cent'o, Briti'o (efektiv'e, Angli'o) reg'is la plej vast'a'n imperi'o'n en la histori'o de la hom'ar'o, kun koloni'o'j en ĉiu loĝ'at'a kontinent'o de la ter'glob'o. Post la du'a mond'milit'o, tiu imperi'o iom post iom ŝrump'ad'is, kiam la divers'a'j koloni'o'j gajn'is sen'de'pend'ec'o'n. Hodiaŭ rest'as nur febl'a fantom'o de tiu potenc'o, konsist'ant'a el kelk'a'j dis'sem'it'a'j fragment'o'j: Ĝibraltaro kaj iom da tre for'a'j insul'o'j kaj insul'et'o'j, kiel la Falk'land'a'j/Malvinaj Insul'o'j, Sankt'a Helen'o kaj Trist'a'n da Cunha, inter ali'a'j preskaŭ forges'it'a'j teritori'o'j.

Malunu'iĝ'int'a Regn'o

Sekv'e, post la al'iĝ'o de Briti'o al Eŭrop'a Uni'o, pli'mult'o de la angl'o'j (sed ĝeneral'e ne la pli'mult'o de la civit'an'o'j de ali'a'j part'o'j de la Brit'a Insul'ar'o) iĝ'is mal'kontent'a'j pri la supoz'at'a perd'o de si'a suveren'ec'o. Pro tio, mal'kontent'a'j angl'o'j decid'is for'las'i Eŭrop'a'n Uni'o'n. Tia rifuz'o de aparten'o al Eŭrop'a Uni'o kaj re'viv'iĝ'o de angl'a naci'ism'o (kiu, fakt'e, neniam mort'is) nun minac'as dis'romp'o'n de la ĝis'nun'a Unu'iĝ'int'a Regn'o. Neniam Briti'o trov'iĝ'is en situaci'o de tiom'a malunu'iĝ'o.

Angli'o kaj Skot'land'o: mal'a'j aspir'o'j

Per grand'eg'a majoritat'o, Angli'o voĉ'don'is por Konservativ'a Parti'o, kiu est'as kontraŭ aparten'o de Briti'o al Eŭrop'a Uni'o. Kontrast'e, en Skot'land'o, pli'mult'o voĉ'don'is por Skot'a Naci'a Parti'o (SNP), kiu cel'as re'star'ig'o'n de la sen'de'pend'ec'o, kiu'n Skot'land'o perd'is en la 18a jar'cent'o. Pro la fakt'o, ke en la last'a tiel nom'at'a „brit'el'ir'a” referendum'o, Skot'land'o per grand'a majoritat'o voĉ'don'is por rest'i en Eŭrop'a Uni'o, SNP pled'as ne nur pri sen'de'pend'ec'o de Skot'land'o, sed ankaŭ pri ĝi'a membr'ec'o en Eŭrop'a Uni'o.

Nord-Irlando

En Nord-Irlando, la rezult'o de la elekt'o'j est'is surpriz'eg'a. Gajn'is la du naci'ism'a'j parti'o'j, kiu'j postul'as unu'iĝ'o'n de la irlanda insul'o, kaj unu'a'foj'e perd'is la por'brit'a'j uni'ism'a'j parti'o'j, kiu'j (plej'oft'e tiran'e) reg'is Nord-Irlandon ek'de la fond'iĝ'o de la Liber'a Ŝtat'o (nun la respublik'o Irlando). Parentez'e ŝajn'as, ke la pli'mult'o de la nord-irland'an'o'j vol'is rest'i en Eŭrop'a Uni'o. Eĉ angl'a'j politik'ist'o'j nun supoz'as, kaj tim'as, ke tiu drast'a ŝanĝ'iĝ'o kaŭz'os la fin'o'n de la long'a divid'o de Irlando.

La last'a kaj la tut'e last'a

Iu'j koment'ist'o'j deklar'as, ke la el'ir'o de Nord-Irlando el la Unu'iĝ'int'a Regn'o efektiv'e fin'fin'e signif'os preskaŭ la last'a'n najl'o'n en la ĉerk'o'n de la Brit'a Imperi'o. Ebl'e la tut'e last'a najl'o est'os la el'ir'o de Skot'land'o, ne el Eŭrop'a Uni'o (se Eŭrop'a Uni'o akcept'os ĝi'a'n an'iĝ'o'n), sed el la brit'a ŝtat'o.

Sic transit gloria mundi! ^*

* Latin'aĵ'o: „Tiel pas'as la mond'a glor'o”

Aktiv'ul'o por la rajt'o'j de afrik-uson'an'o'j

Antaŭ Malcolm X kaj Mart'in Lut'her King la mov'ad'o por civil'a'j rajt'o'j en Uson'o jam hav'is inspir'a'j'n gvid'ant'o'j'n, kiel William Pickens (1881-1954). Jen la histori'o de la unu'a nigr'a uson'a esperant'ist'o.

Ŝuld'o'j

Ses'a el dek ge'frat'o'j, li est'is fil'o de liber'ig'it'a'j sklav'o'j kaj nep'o de afrik'an'in'o, kiu tra'viv'is kvar'dek jar'o'j'n dors'romp'it'a pro la bat'o'j de si'a mastr'o. Li'a infan'aĝ'o pas'is en plant'ej'o'j, kie liber'o est'is nur ŝajn'a. Kiel ĉiu'j ali'a'j, li labor'is por re'pag'i ŝuld'o'j'n laŭ kontrakt'o'j sub'skrib'it'a'j de famili'an'o'j analfabet'a'j.

Preskaŭ dek-unu-jar'a, li ek'ir'is regul'e lern'ej'e'n. Li leg'is ĉie, sur'strat'e, hejm'e, labor'lok'e. Baldaŭ li premi'iĝ'is kiel el'star'a lern'ant'o. Li'a'j sam'lern'ej'an'o'j mok'is li'n, sed tio stimul'is li'n pli'bon'iĝ'i. Tiu'temp'e li ŝat'is anekdot'o'n pri Erasm'o kaj Thomas Mor'e, en kiu ili komunik'iĝ'as latin'e, la tiam'a universal'a lingv'o, not'is li mem'biografi'e. Kvazaŭ kurioz'a best'o, li impres'is ĵurnal'ist'o'j'n, montr'ant'e ke nigr'ul'o kapabl'as hav'i el'star'a'j'n sci'o'j'n.

Stipendi'o

En Universitat'o Talladega li deklam'is Ciceron'o'n kaj Vergili'o'n, kaj surpriz'is tiu'j'n, kiu'j pens'is, ke la nigr'ul'a mens'o est'as mal'matematik'a. Li gajn'is beletr'a'j'n premi'o'j'n, kaj kon'at'iĝ'is kun D-ro Booker T. Washington, ĉef'a figur'o de la mov'ad'o por civil'a'j rajt'o'j. En Universitat'o Yale est'is nur 15 afrik'de'ven'a'j student'o'j el 3000. Tie li ĉiam ating'is tiel alt'a'n nivel'o'n, ke li gajn'is stipendi'o'n. Kaj tie li venk'is en grav'a orator'a konkurs'o. Pro tio li ricev'is cent'o'j'n da gratul'a'j leter'o'j, inkluziv'e de la eks'a prezid'ant'o Cleveland kaj de la frat'in'o de prezident'o Roosevelt. En 1904 li est'is diplom'it'a pri klasik'a'j lingv'o'j, kun honor'o'j en ĉiu'j fak'o'j, kaj an'iĝ'is al la honor'societ'o Phi Bet'a Kappa.

Esperant'o

Re'ven'int'e al Talladega kiel profesor'o, Pickens edz'iĝ'is, kaj la feliĉ'a par'o nask'is fil'o'j'n. En 1906 kapt'is li'a'n atent'o'n libr'o pri la zamenhofa lingv'o kaj li entuziasm'iĝ'is. Ricev'int'e Esperant'o-libr'o'j'n per'e de Review of Reviews, li skrib'is leter'o'j'n al plur'land'a'j esperant'ist'o'j kaj verk'is pasi'a'n artikol'o'n en The Voice of The Negr'o (La Voĉ'o de Nigr'ul'o'j). Tie li defend'is la facil'ec'o'n de la lingv'o kaj ĝi'a'n potencial'o'n por universal'a pac'o. Sam'jar'e li ricev'is diplom'o'n ĉe Brit'a Esperant'o-Asoci'o, kio de'nov'e montr'is, ke nigr'ul'o kapabl'as ĉio'n far'i. Li ankaŭ publik'ig'is koment'it'a'n traduk'o'n de La Voj'o.

Aktiv'ul'o

Anstataŭ ĝu'i trankvil'a'n karier'o'n – li jam magistr'iĝ'is kaj doktor'iĝ'is, kaj pov'int'us rest'i sen'problem'e kiel universitat'a profesor'o – li decid'is far'iĝ'i aktiv'ul'o, ver'ŝajn'e influ'at'e de la ras-konflikt'o'j okaz'int'a'j inter 1919 kaj 1921. Li iĝ'is unu el la plej popular'a'j nigr'a'j orator'o'j en la tut'a land'o. Interes'e, en si'a'j preleg'o'j li inklud'ig'is la tem'o'n de vir'in'a'j rajt'o'j. Dum plur'a'j jar'dek'o'j li gvid'is sekci'o'n en National Association for the Advancement of Coloured People (Naci'a Asoci'o por la Antaŭ'e'n'ig'o de Kolor'haŭt'ul'o'j). Post'e li labor'is por la uson'a reg'ist'ar'o, konvink'ant'e hom'o'j'n, ke ili invest'u en reg'ist'ar'a'j'n obligaci'o'j'n por kovr'i la kost'o'j'n de la unu'a mond'milit'o. El la perspektiv'o de Wilson ¹, hejm'land'a demokrati'o postul'is inter'naci'a'n demokrati'o'n.

Plur'foj'e li vojaĝ'is eŭrop'e'n, kie la ras-problem'o'j ne tiel akr'is kiel li'a'land'e. En Rusio li mir'is, ke kamp'ar'an'o'j kaj prolet'o'j decid'as si'a'n destin'o'n, eĉ se ili ne sci'as kie'n. Anekdot'e: dum person'a renkont'iĝ'o kun Trockij, li for'ir'is abrupt'e por rigard'i la film'o'n Kiras'ŝip'o Potjomkin. En Barcelono li kon'at'iĝ'is kun mult'a'j sam'naci'an'o'j, vir'o'j kaj vir'in'o'j, nigr'ul'o'j kaj blank'ul'o'j, kiu'j batal'is por liber'o. Laŭ Pickens sam'e far'is la etiop'o'j, la eŭsk'o'j de Gerniko kaj la nigr'ul'o'j de Misisip'o. Post'e, dum la period'o de makartiismo, FBI serĉ'is rilat'o'j'n li'a'j'n kun komun'ism'o, kiu'j'n li ĉiam ne'is. Li tamen fier'e agnosk'is si'a'n ag'ad'o'n por pli just'a mond'o.

Kun grand'a mem'fid'o William Pickens sukces'is super'i sen'nombr'a'j'n bar'il'o'j'n kaj inspir'i milion'o'j'n da sam'naci'an'o'j, kaj ne nur ili'n. Laŭ li'a praktik'a universal'ism'o la batal'o por liber'o est'as ĉie la sam'a batal'o. Ĉu lern'ind'a lecion'o por ni ĉiu'j?

1. Woodrow Wilson (1856-1924) est'is la du'dek-ok'a uson'a prezid'ant'o, fam'a pro si'a'j 14 punkt'o'j propon'it'a'j en januar'o 1918. Inter'ali'e ili sugest'is re'difin'o'n de koloni'ism'a politik'o (favor'e al la koloni'it'a'j popol'o'j), re'kon'o'n al rajt'o de aŭtonom'a dis'volv'ig'o por la popol'o'j de Aŭstrio-Hungari'o kaj de la Otoman'a Imperi'o, kaj kre'o'n de Lig'o de Naci'o'j. En 1919 li ricev'is la Nobel-premi'o'n pri pac'o.

La amik'o'j prav'as, ne la klimat-skeptik'ul'o

En la decembr'a numer'o (p. 17-19) la „klimat-skeptik'ul'o” Ward Kusters (WK) konfront'as la nun'temp'a'n klimat'o'varm'iĝ'o'n kun event'o'j en la geologi'a pas'int'ec'o. Tiam la klimat'o oft'e ŝanĝ'iĝ'is dram'ec'e, part'e dum milion'o'j da jar'o'j pro kontinent'ŝov'iĝ'o'j kaj konsekvenc'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j de mar'flu'eg'o'j, pro tut'kontinent'a vulkan'ism'o influ'ant'a la atmosfer'o'n, part'e dum nur kelk'a'j jar'o'j pro fal'o de meteor'o kaj la sekv'a'j mond'vast'a'j brul'eg'o'j polu'ant'a'j la atmosfer'o'n.

La glaci'epok'o'j de la pas'int'a milion'o da jar'o'j est'is stimul'at'a'j de la mal'rapid'a period'a re'orient'iĝ'o de la ter'aks'o (Milanković-cikl'o'j). WK propon'as, ke ni ne bezon'as nov'a'n kaŭz'o'n por la varm'iĝ'o de la last'a'j jar'dek'o'j. Ŝajn'e ni ne rimark'is tia'j'n geologi'a'j'n event'o'j'n en la last'a'j jar'dek'o'j.

Ĉu fakt'o'j aŭ nur kred'o?

Laŭ WK li'a'j amik'o'j oft'e kontraŭ'dir'as al li. Sed en la tekst'o li ripet'e parol'as pri „ne'kred'o” aŭ „dub'o”. Ĉiu est'as liber'a, kred'i fakt'o'j'n aŭ ne. Tamen ekzamen'ebl'a'j fakt'o'j est'as sur mal'sam'a nivel'o ol nur'a kred'o.

Ter'surfac'a temperatur'o

Se ne est'us klimat'efik'a'j gas'o'j en la atmosfer'o, la ter'supr'aĵ'o hav'us -18 ^oC (grad'o'j'n celsi'a'j'n). Tiu nombr'o rezult'as el la ekvilibr'o inter la al'radi'ad'o de la sun'o kaj la temperatur'de'pend'a infra'ruĝ'a el'radi'ad'o de la ter'o. Tio est'as simpl'a kalkul'o, se oni uz'as la radi'ad'o'leĝ'o'n de Planck, la preciz'e mezur'at'a'n sun'a'n al'radi'ad'o'n (1367 W/m²) kaj la reflektipovon („blank'ec'o'n”) de la ter'o, mezur'at'a'n de satelit'o'j. Sed se klimat'a'j gas'o'j sorb'as kelk'a'j'n ond'o'long'o'j'n, tiu'j pov'as est'i el'radi'at'a'j nur de alt'a'j tavol'o'j de la troposfer'o. Tiu'j tavol'o'j est'as mal'varm'a'j kaj tial pov'as radi'i nur mal'fort'e. Por tamen ating'i la radi'ad'a'n ekvilibr'o'n, la ter'surfac'o dev'as alt'ig'i si'a'n temperatur'o'n por radi'i pli. Uz'ant'e la preciz'e kon'at'a'j'n spektr'o'j'n de la klimat'o'gas'o'j kaj ili'a'j'n nun'a'j'n koncentr'it'ec'o'j'n, oni kalkul'as mez'um'a'n ter'surfac'a'n temperatur'o'n de +15 ^oC. Tiu valor'o kongru'as kun la mezur'at'a. Tia kalkul'o de la forc'ej'a efik'o est'as ankoraŭ simpl'a, kvankam komput'il'o est'as bezon'at'a.

Radi'ad'a pel'fort'o

Por evit'i ripet'o'n de tia'j kalkul'o'j ĉe mal'grand'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j de klimat'o'gas'en'hav'o'j, klimat'olog'o'j propon'is por ĉiu'j gas'o'j simpl'a'j'n proksim'um'a'j'n funkci'o'j'n, de'pend'ant'a'j'n de la koncentr'it'ec'o'j. Ili nom'iĝ'as radi'ad'a pel'fort'o (vid'u Vikipedion sub „radiative forcing” aŭ „Strahlungsantrieb”). Ili rezult'as el la spektr'o'j kaj la alt'ec'o'de'pend'o de la troposfer'a temperatur'o, ambaŭ bon'e kon'at'a'j. Por CO₂ kun la nun'a koncentr'it'ec'o kompar'e kun la antaŭ'industri'a oni ricev'as 2,04 W/m², kvazaŭ la sun'radi'ad'o est'us kresk'int'a je tiu valor'o. Por la ali'a'j gas'o'j – met'an'o (CH₄), nitrogen'oksid'o'j (precip'e N₂O), fluor'o-klor'o-hidrokarbon'o'j, ozon'o (en la troposfer'o) kaj ali'a'j – la valor'o'j pov'as simpl'e est'i adici'at'a'j. Akv'o'vapor'o (gas'form'a H₂O, ne nub'o'j) est'as la plej efik'a klimat'o'gas'o. Ĝi'a koncentr'it'ec'o (vapor'prem'o) ne est'as liber'a variabl'o, sed de'pend'as nur de la temperatur'o (per simpl'a funkci'o, do ne – laŭ WK – sizif'a task'o). Tial ĝi bezon'as iom ali'a'n trakt'ad'o'n. Ĝi ag'as kiel pli'fort'ig'il'o de la ali'a'j gas'o'j. Do dum WK opini'as, ke la ali'a'j gas'o'j kaj akv'o'vapor'o est'as mal'facil'aĵ'o, simpl'a sum'o ne dev'us prezent'i mal'facil'ec'o'n. Kiel li pov'as pens'i, ke klimat'olog'o'j forges'is ili'n?

Ter'blank'ec'o

Tiu'j kalkul'o'j, ĉiu'j koncern'ant'a'j la ekvilibr'o'n, pov'as est'i pli'fajn'ig'at'a'j, konsider'ant'e ankaŭ la influ'o'n de nub'o'j kaj de ali'iĝ'o de la ter'blank'ec'o, la lok'a'n vari'ad'o'n de temperatur'o'j kaj ali'a'j. La klimat'olog'o'j vol'as kalkul'i ankaŭ la temp'a'n evolu'o'n; ekzempl'e ĉe aer'a varm'iĝ'o, glaci'o degel'as nur kun prokrast'iĝ'o. Tio postul'as mult'e pli grand'a'n pen'o'n kaj eĉ bezon'as super'komput'il'o'j'n. Ebl'e mult'a'j hom'o'j sent'as, ke tia'j ampleks'a'j kalkul'ad'o'j est'as ne'tra'vid'ebl'a'j kaj pro tio dub'as. Feliĉ'e por ni'a diskut'o ni ne bezon'as tia'j'n detal'o'j'n. Ni pov'as lim'ig'i ni'n al ekvilibr'o'j.

WK cit'as iu'n profesor'o'n Berkhout (ĉu la spert'ul'o pri akustik'o kaj sism'ik'o, kiu ankaŭ labor'is por ter'ole'a industri'o?). Laŭ li kelk'a'j (kie leg'ebl'a'j?) pri'klimat'a'j publik'ig'aĵ'o'j dir'as, ke nur 1 % de la klimat'o'varm'iĝ'o aŭ de la pli'iĝ'o de CO₂ de'ven'as de hom'a ag'ad'o. Sed bilanc'o de la brul'ig'ad'o de fosili'a'j material'o'j ekzist'as. Ĝi kongru'as kun la mezur'at'a kresk'ad'o de la CO₂-koncentr'it'ec'o, se oni konsider'as, ke nur du'on'o de la el'ig'at'a CO₂ est'as rapid'e lig'at'a en plant'o'j kaj ocean'o'j. La origin'o de la pli'mult'iĝ'o de CO₂ est'as indik'at'a ankaŭ per la proporci'o'j de la izotop'o'j ¹³C kaj ¹²C: Tiu proporci'o est'as iom pli mal'grand'a en fosili'a'j brul'aĵ'o'j. Fakt'e ĝi mal'kresk'as en la atmosfer'o kongru'e kun la pli'iĝ'o de CO₂.

La ali'a'j klimat'o'gas'o'j praktik'e ne ĉe'est'is antaŭ la industri'a temp'o: Ne ekzist'as natur'a font'o de klor'o-fluor'o-hidrokarbon'o'j (ankoraŭ ne mal'aper'int'a'j gas'o'j el mal'nov'a'j mal'varm'ig'maŝin'o'j, kiel frid'uj'o'j kaj klimat'iz'il'o'j); N₂O ven'as de ne-zorg'em'a sterk'ad'o kaj sekv'ant'a mikrob'a'j aktiv'aĵ'o'j; CH₄ origin'as de agrikultur'o, de karb'o'min'ej'o'j kaj de lik'o'j ĉe gas'min'ad'o, ankaŭ de putr'ad'o de organik'a'j material'o'j ekzempl'e en marĉ'o'j. Ĉe est'ont'a varm'iĝ'o (esper'ebl'e ne jam ek'de 2 ^oC) grand'a'j kvant'o'j est'os el'ig'at'a'j de degel'ant'a'j tundr'o'j. Tiam la varm'iĝ'o pli'rapid'iĝ'os dram'ec'e kaj ne'invers'ig'ebl'e.

Kalkul'o'j kaj fizik'a'j leĝ'o'j

La pri'klimat'a'j antaŭ'dir'o'j ne de'pend'as de iu'j korelaci'o'j, sed baz'iĝ'as sur kalkul'o'j kaj fizik'a'j leĝ'o'j. Tamen por kontrol'o kaj pli'fajn'ig'o oni ekzamen'as la kalkul'o'j'n precip'e per kompar'o de pas'int'a'j temperatur'o'j kaj atmosfer'a'j nivel'o'j de CO₂, deriv'ebl'a'j ekzempl'e de glaci'a'j bor'kern'o'j. Est'is kontent'ig'e, ke jam en la 1980aj jar'o'j oni pov'is re'produkt'i pli kaj pli bon'e ĉiu'j'n detal'o'j'n de la temperatur'histori'o de la last'a'j 100 000 jar'o'j (inter'temp'e ĝis 800 000 kaj – mal'pli preciz'e – ĝis mult'a'j milion'o'j da jar'o'j; vid'u en Inter'ret'o sub paleo'klimat'ologi'o). La antaŭ'dir'o ĉ. 1985 est'is, ke daŭr'os ĉ. 20 jar'o'j'n, ĝis konstat'ebl'a varm'iĝ'o el'merg'iĝ'os el la kutim'a temperatur'fluktu'ad'o de jar'o al jar'o (vid'u ekzempl'e mi'a'n artikol'o'n en MONATO 1988/03, p. 19).

Temperatur'o'j

Tamen mult'a'j hom'o'j vol'is prefer'e atend'i, ĝis la varm'iĝ'o est'os mezur'ebl'a. Tial Michael Man'n kaj kun'labor'ant'o'j publik'ig'is jam en 1999 stud'o'n de la temperatur'histori'o de la last'a'j du jar'mil'o'j. En ĝi ili konstat'is unu'a'n indik'o'n de mezur'ebl'a nun'temp'a varm'iĝ'o, kvankam kun lim'ig'it'a statistik'a signif'o. WK montr'as tiu'n „hoke'baston'a'n” kurb'o'n, sed ĝi est'as mult'eg'e tro glat'ig'it'a sen indik'o de la mezur'it'a'j fluktu'ad'o'j. Mult'e kritik'at'a est'is la lim'ig'it'a cert'ec'o. (Ankaŭ Man'n sub'strek'is ĝi'n, do ne „skandal'o”.) Ankoraŭ nun dub'ant'o'j – ankaŭ WK – ripet'as tiu'n mal'nov'iĝ'int'a'n kritik'o'n, kvankam la konklud'o'n de Man'n konfirm'is mult'a'j ali'a'j stud'o'j tuj post 1999 kaj special'e en la last'a'j jar'o'j kun bon'a statistik'a signif'o, kiel antaŭ'dir'it'e. La bild'o montr'as pli freŝ'dat'a'n temperatur'kurb'o'n (1850-2016), kie la nun'a varm'iĝ'o est'as evident'a.

La temperatur'devi'o'j (mond'vast'a'j mez'um'o'j), mezur'it'a'j de divers'a'j institut'o'j, de'pend'e de la kalendar'a jar'o. Font'o: MOS.

Tiu kurb'o montr'as mezur'it'a'n temperatur'alt'iĝ'o'n de 0,9-1 ^oC en 2015, en bon'a akord'o kun la 0,8 ^oC antaŭ'dir'it'a'j laŭ WK. WK asert'as mezur'it'a'j'n 0,2 ^oC. Ver'ŝajn'e tiu valor'o est'is el'tir'it'a de unu'op'a jar'o sub la glat'ig'it'a kurb'o. Laŭ WK est'is ankaŭ antaŭ'dir'o, ke la varm'iĝ'o en la nun'a jar'cent'o ne super'os 0,5 ^oC. Evident'e la politik'ist'o'j en la decembr'a klimat'o'konferenc'o en Madrido ne sci'is pri tio.

WK asert'as ankaŭ, ke la klimat'o-manifest'ant'o'j de la last'a'j monat'o'j ne sci'as, kio'n far'i. La iniciat'int'o Greta Thunberg dir'as „De pli ol 30 jar'o'j, la scienc'a'j fakt'o'j est'as kristal'e klar'a'j” (MONATO 2019/12, p. 15) kaj ke ni ne perd'u pli'a'n temp'o'n, vid'ant'e ke ni'a CO₂-buĝet'o el'ĉerp'iĝ'os post nur 9 jar'o'j. Ili ankaŭ simpl'e postul'as, ke oni aŭskult'u la scienc'ist'o'j'n, kiu'j ne nur antaŭ'dir'as, sed ankaŭ propon'as rimed'o'j'n.

Organiz'it'a'j ne'ist'o'j

Scienc'o oft'e evolu'as help'e de dub'o'j. Sed tio funkci'as nur, se dub'ant'o'j aŭ skeptik'ul'o'j mal'ferm'iĝ'as al argument'o'j. Kontrast'e, ne'ant'o'j vid'as nur si'a'j'n star'punkt'o'j'n, kaj oft'e supoz'as pli bon'e sci'i. Precip'e en Uson'o est'as kelk'a'j riĉ'a'j privat'a'j fond'aĵ'o'j (Heartland Institut'e, CO₂ Coalition, CFACT kaj ali'a'j), kiu'j propagand'as ne'ad'o'n de la hom'kaŭz'at'a klimat'o'varm'iĝ'o. Ili est'as financ'at'a'j de mult'miliard'ul'o'j kiel la frat'o'j Koch aŭ la famili'o Mercer kaj de interes'at'a industri'o. Tiu industri'o mal'akcept'as ŝtat'a'n regul'ig'o'n per klimat'o'protekt'a'j leĝ'o'j.

La organiz'it'a'j ne'ist'o'j unu'e kontest'is la atend'at'a'n varm'iĝ'o'n, post'e ne'is, ke ĝi est'as hom'kaŭz'at'a, kaj ĉiu'okaz'e ke ĝi hav'os rimark'ebl'a'j'n konsekvenc'o'j'n. Ili dis'sem'as fals'a'j'n inform'o'j'n (varm'iĝ'o je nur 0,2 ^oC), invent'as mal'konsent'o'j'n inter klimat'olog'o'j kaj ke tiu'j ne labor'as zorg'em'e („climategate” cit'it'a de WK) aŭ ripet'as de'long'e refut'it'a'j'n argument'o'j'n. La propagand'ist'o'j est'as ne klimat'olog'o'j, oft'e ne scienc'ist'o'j, kaj mult'a'j est'as advokat'o'j aŭ politik'ist'o'j. En Uson'o ili hav'is kaj hav'as grand'a'n influ'o'n precip'e al la Respublik'an'a Parti'o kaj ties reg'ist'ar'o'j (Re'ag'a'n, Bush, Trump) kaj al la dekstr'ism'a'j komunik'il'o'j. Ili konfuz'as mult'a'j'n laik'o'j'n en la publik'o. En Eŭrop'o ili'a influ'o est'as ankoraŭ mal'pli grand'a, sed kresk'ant'a.

Por ke oni ne konfuz'iĝ'u, mi ripet'as, ke la nun'temp'a forc'ej'a efik'o ne est'as kompleks'a afer'o. Se ni preter'las'as detal'o'j'n, precip'e la rapid'ec'o'n de la evolu'o, ĝi baz'iĝ'as sur kon'at'a'j fizik'a'j leĝ'o'j, simpl'a matematik'o kaj bon'e sci'at'a'j don'it'aĵ'o'j. Se ne est'us klimat'a'j gas'o'j en la atmosfer'o, la ter'supr'aĵ'o hav'us mez'um'e -18 ^oC. Se oni al'don'as 300 milion'on'o'j'n (ppm) da CO₂, ĝi varm'iĝ'as al +14 ^oC, al la mez'um'a temperatur'o, kiu'n ni hav'is antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j. La kalkul'ad'o'j est'as ankoraŭ ne-kompleks'a'j kaj uz'as nur establ'it'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n. Kial ne akcept'i, ke plu'a al'don'ad'o de CO₂ ekzempl'e ĝis 400 milion'on'o'j (kaj de pli'a'j klimat'o'gas'o'j) alt'ig'as la temperatur'o'n pli, kiel matematik'e atend'at'e? Kaj kial anstataŭ'ig'i laŭ'kvant'e konfirm'it'a'n kaŭz'o'n de la varm'iĝ'o per iu ne kon'at'a ali'a efik'o?

Klimat-skeptik'ul'o (2)

Est'as ja bon'e, ke en MONATO aper'as divers'a'j opini'o'j pri grav'a'j tem'o'j, kio pov'as stimul'i diskut'ad'o'n kaj pri'pens'ad'o'n. Sed bedaŭr'ind'e neces'as konstat'i, ke la ese'o de Ward Kusters pri klimat'ŝanĝ'iĝ'o (MONATO 2019/12, p. 17) mal'mult'o'n pov'as kontribu'i al serioz'a diskut'ad'o de la tem'o. Se la amik'o'j de s-ro Kusters konsider'as li'n skeptik'ul'o, ili erar'as: li'a tekst'o ŝajn'as est'i pelmel'a kun'met'o de divers'a'j konsider'o'j oft'e sen rilat'o al la baz'a tem'o kaj apenaŭ en'hav'as skeptik'a'n prezent'ad'o'n de fakt'o'j.

Anstataŭ skeptik'e analiz'i la argument'o'j'n, s-ro Kusters prefer'as „kred'i” iu'j'n scienc'a'j'n fakt'o'j'n kaj „ne kred'i” ali'a'j'n, kvankam ĉiu'j menci'it'a'j fakt'o'j (aŭ „hipotez'o'j” laŭ s-ro Kusters) hav'as sam'a'n scienc'a'n baz'o'n: la pli'mult'iĝ'o de CO ₂ en la atmosfer'o est'as bon'e atest'it'a kaj atest'at'a scienc'a fakt'o, kaj est'as sam'e bon'e atest'it'e (per analiz'o de izotop'o'j), ke la pli'a CO ₂ rezult'as el la uz'ad'o de fosili'a'j brul'aĵ'o'j.

Ke s-ro Kusters est'as ĉio ali'a ol skeptik'ul'o en ver'a senc'o, montr'as li'a referenc'o al „climategate”. Util'as sci'i la origin'o'n de tiu angl'a vort'o, kiu signif'as proksim'um'e „klimat'skandal'o”. La vort'o aper'is antaŭ dek'o da jar'o'j, kiam iu'j krim'ul'o'j ŝtel'e en'ir'is komput'il'o'n de angl'a universitat'o kaj el'ŝut'is la ret'mesaĝ'a'n arkiv'o'n de la scienc'ist'o'j, kiu'j tie esplor'is pri la klimat'o. El tiu'j ŝtel'it'a'j ret'mesaĝ'o'j ebl'is ĉerp'i jen kaj jen iu'j'n fraz'o'j'n, kiu'j ekster kun'tekst'o pov'us kred'ig'i, ke la esplor'ist'o'j manipul'as si'a'j'n datum'o'j'n anstataŭ honest'e prezent'i ili'n. Kaj tuj iu'j kri'is pri skandal'o. Post'e oficial'a'j enket'o'j tut'e sen'kulp'ig'is la scienc'ist'o'j'n, kaj mult'a'j ali'a'j stud'o'j konfirm'as la rezult'o'j'n kritik'it'a'j'n en la „klimat'skandal'a” afer'o.

Kaj ĉiu'okaz'e est'as absurd'e kred'i, ke kritik'o al la rezult'o'j de esplor'ist'o'j en unu universitat'o pov'as mal'valid'ig'i la konklud'o'j'n de mult'a'j stud'o'j en plej divers'a'j universitat'o'j. La ver'a skandal'o en tiu afer'o tem'as ne pri la manipul'ad'o de datum'o'j kaj scienc'a'j rezult'o'j, sed pri la manipul'ad'o de hom'o'j kaj opini'o'j per fals'it'a'j nov'aĵ'o'j kaj inform'o'j. Est'as skandal'e, ke ankoraŭ nun, tiom da jar'o'j post'e, iu'j ripet'as la sam'a'j'n abund'e refut'it'a'j'n akuz'o'j'n kontraŭ scienc'a'j stud'o'j, dum nur bon'a atent'o al la konklud'o'j de klimat'olog'o'j pov'as evit'ig'i grav'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en ni'a klimat'o.

Anstataŭ ĉerp'i inform'o'j'n el font'o'j, kies titol'o per menci'o de „skandal'o” dev'us jam for'avert'i ĉiu'n raci'e pens'em'a'n hom'o'n, mi rekomend'as ret'ej'o'j'n kiel skepticalscience.com (baz'e angl'a'lingv'a, sed kun iu'j inform'o'j en tut'a ar'o da ali'a'j lingv'o'j).

Kontraŭ plur'lingv'a nom'ar'o

Leg'int'e la tre favor'a'n recenz'o'n de Petro Desmet' pri Plur'lingv'a nom'ar'o de sovaĝ'a'j plant'o'j en Eŭrop'o (MONATO, 2019/10, p. 24), mi rapid'is hav'ig'i ĝi'n al mi kaj eĉ mend'is pli'a'j'n ekzempler'o'j'n por donac'i.

Sed kia sen'iluzi'iĝ'o, kiam mi rigard'is tiu'n kompil'aĵ'o'n per propr'a'j okul'o'j! En si'a recenz'o Petro prav'e laŭd'is la grand'a'n labor'o'n far'it'a'n kaj la amas'o'n da detal'a'j inform'o'j trov'ebl'a'j en la Plur'lingv'a nom'ar'o. Sed li ne sufiĉ'e pri'pens'is la kern'a'n koncept'o'n de tiu labor'o, nom'e la kre'ad'o'n de „esperant'a'j scienc'a'j nom'o'j” per laŭ'ebl'e strikt'a trans'skrib'ad'o de la latin'ec'a'j scienc'a'j nom'o'j universal'e uz'at'a'j de botanik'ist'o'j.

Est'as unu'a'vid'e bon'a cel'o, hav'i sistem'ig'it'a'n nomenklatur'o'n de plant'o'j por fak'a uz'o, sed la sistem'o, kiu'n el'labor'is Rond'o de Esperant'ist'a'j Flaŭr'ist'o'j (Ref), montr'iĝ'as est'i apenaŭ uz'ebl'a en praktik'o, ĉar la „esperant'a'j scienc'a'j nom'o'j” kre'it'a'j laŭ tiu sistem'o foj'foj'e grotesk'e kolizi'as kun la ordinar'a lingv'o. Ekzempl'e, roz'o est'u scienc'e nom'at'a „ros'o”. En kia real'a situaci'o ebl'as ver'e uz'i tia'n termin'o'n sen kre'i konfuz'o'n?

Kritik'ind'as ankaŭ divers'a'j ali'a'j aspekt'o'j de la kre'it'a'j nom'o'j (ekzempl'e ne'koher'a trakt'ad'o de ali'lingv'a'j propr'a'j nom'o'j aper'ant'a'j en la latin'ec'a'j botanik'a'j nom'o'j), sed plej grav'as konstat'i, ke la tut'o ŝajn'as est'i baz'it'a sur mis'a'j premis'o'j. Tio'n montr'as la oft'a'j not'o'j pri divers'a'j propon'it'a'j form'o'j, kie en'radik'iĝ'int'a (eĉ fundament'a) vort'o est'as nur unu „propon'o” inter ali'a'j. Ne pov'as est'i cel'o de bon'a termin'ologi'a labor'o kre'i pli'a'j'n bar'o'j'n inter la fak'a kaj la ĉiu'tag'a lingv'aĵ'o'j.

Konklud'e, tiu kompil'aĵ'o pov'as est'i interes'a kiel kun'met'o de amas'o da plant'nom'o'j en divers'a'j (sed bedaŭr'ind'e ne tre mult'a'j) lingv'o'j, sed ĝi'a valor'o rilat'e al esperant'a'j plant'nom'o'j est'as minimum'a. Ĝi rest'u forges'ot'a pied'not'o en la histori'o de esperant'a termin'ologi'o.

Klimat-skeptik'ul'o (3)

Se juĝ'i laŭ li'a'j koment'o'j pri la problem'o de ni'a klimat'o, Nikolao Gudskov (MONATO 2020/02, p. 4) viv'as en ali'a mond'o ol mi, en mond'o kie ne valid'as la bon'e kon'at'a'j leĝ'o'j de fizik'o kaj de kaŭz'o kaj efik'o, kie ebl'as sen'lim'e ĵet'ad'i kio'n ajn en la atmosfer'o'n sen tim'i la konsekvenc'o'j'n. Se trov'ebl'as „plus-kompleks'o” – oni nom'u ĝi'n prefer'e orgojl'o – en la kondut'o de la hom'ar'o, ĝi montr'iĝ'as ne ĉe tiu'j, kiu'j sci'as, ke la uz'ad'o de fosili'a'j brul'aĵ'o'j ŝanĝ'as la konsist'o'n de la atmosfer'o kaj do la klimat'o'n, sed ĉe tiu'j, kiu'j ne'ad'as la scienc'a'n real'o'n kaj imag'as, ke ebl'as sen'pun'e daŭr'ig'i la el'ig'ad'o'n de CO ₂.

Pli'e, cert'e oft'e okaz'as „streb'o far'e de potenc'ul'o'j for'tir'i la atent'o'n de la amas'o'j da real'a'j solv'end'a'j kaj solv'ebl'a'j problem'o'j”, sed est'as absurd'e imag'i, ke la nun'a klimat'kriz'o for'tir'as atent'o'n de pli grav'a'j problem'o'j. Mal'e, kiel montr'as la mal'sukces'o de la last'a'temp'a klimat'konferenc'o en Madrido, la nun'a'j potenc'ul'o'j de ni'a mond'o prov'as per ĉiu'j rimed'o'j for'tir'i atent'o'n de la kresk'ant'a minac'o al la klimat'o aŭ almenaŭ minimum'ig'i la minac'o'n.

Last'e kaj plej grav'e, mi'n plej ŝok'as la asert'o, ke „infan'o'j” est'as abomen'ind'e en'volv'at'a'j „en la amas'a'n histeri'o'n”. Unu'e, adolesk'ant'o'j kiel Greta Thunberg jam ne est'as infan'o'j, kaj est'as terur'a plen'kresk'ul'a arogant'aĵ'o supoz'i, ke 17-jar'ul'o'j ne kapabl'as mem'star'e pens'i kaj kritik'i. Est'as apart'e absurd'e asert'i, ke jun'ul'o'j „kompren'as la scienc'a'j'n aspekt'o'j'n de la afer'o laŭ'difin'e eĉ mal'pli bon'e ol plen'kresk'ul'o'j” – ĉar evident'as, ke mult'a'j plen'kresk'ul'o'j hav'as apenaŭ minimum'a'n kompren'o'n pri la klimat'problem'o.

Kaj oni memor'u, ke en divers'a'j land'o'j est'as pli-mal'pli proverb'a ver'o, ke „el la buŝ'o de beb'o'j kaj suĉ'infan'o'j” pov'as ven'i sagac'a'j vort'o'j.

Just'ec'o por Pedro

Ĉiu'n 15an de decembr'o aper'as sur mur'o'j de Barcelono la jen'a mesaĝ'o: Pedro Álvarez murd'it'a de polic'an'o. Jen ĝi'a histori'o.

La afer'o okaz'is la zamenhof'an tag'o'n de 1992, vesper'e. Tem'is pri trafik'a disput'o, ŝajn'e banal'a. Kiel kutim'e, la 20-jar'a Pedro akompan'is si'a'n kor'amik'in'o'n Yolanda hejm'e'n, kiam rapid'a aŭtomobil'o preskaŭ renvers'is ŝi'n. Antaŭ ol la jun'ul'in'o sukces'is protest'i, la stir'int'o el'ir'is el la vetur'il'o kaj al'proksim'iĝ'is al ŝi kaj violent'e puŝ'is ŝi'n, pro kio ŝi fal'is sur'ter'e'n. Pedro instinkt'e klopod'is defend'i ŝi'n, sed la vir'o hav'is paf'il'o'n kaj tuj paf'is tri'foj'e al li'a kap'o. Unu el la kugl'o'j penetr'is li'a'n krani'o'n. La vir'o re'ven'is al si'a aŭtomobil'o kaj for'vetur'is. Pedro mort'is sur'voj'e al la hospital'o.

Arest'o, esplor'o ... kaj rezign'o

Post kelk'a'j hor'o'j la polic'an'o José Manuel Seg'ovi'a González est'is arest'it'a. Li posed'is simil'a'n vetur'il'o'n, simil'a'n paf'il'o'n kaj simil'a'j'n kugl'o'j'n. Li hav'is krom'labor'o'n en la sam'a ĉirkaŭ'aĵ'o. Tri'dek minut'o'j'n antaŭ la event'o li hav'is fort'a'n diskut'o'n kun gard'ist'o en najbar'a hospital'o. Kaj la kor'amik'in'o de Pedro tuj re'kon'is li'n. Sen iu ajn dub'o. Tamen, post kelk'a'j tag'o'j Seg'ovi'a est'is liber'ig'it'a, ĉar la juĝ'ist'o opini'is, ke oni ne hav'as sufiĉ'a'j'n pruv'o'j'n. Kiam de'nov'e Yolanda dev'is ident'ig'i la murd'int'o'n, subit'e ŝi ne kapabl'is re'kon'i li'n. Ek'de tiam neni'u plu'a esplor'o okaz'is far'e de la polic'o.

Esper'o'j en la famili'o

Mal'facil'as imag'i la sent'o'j'n de la famili'an'o'j de Pedro dum tiu'j ĉi 27 jar'o'j. Mi'a edz'in'o kaj mi kon'at'iĝ'is kun la patr'o Juanjo antaŭ kelk'a'j monat'o'j, prepar'e al la pas'int'a Sat-kongres'o. Ni serĉ'is kin'ej'o'n por projekci'i film'o'j'n en la kadr'o de la kongres'o, li serĉ'is taŭg'a'n lok'o'n por anonc'i la nov'a'n kampanj'o'n rilat'e al publik'a ag'ad'o pri si'a fil'o. Anekdot'e, li bon'e kon'as Esperant'o'n kaj simpati'as al ĝi kaj lern'et'is ĝi'n en kurs'o organiz'at'a de la liber'ec'an'a sindikat'o CGT. Li eĉ ŝat'int'us, ke dum la Sat-kongres'o oni montr'u ekspozici'o'n pri la afer'o de Pedro, sed bedaŭr'ind'e tio fin'fin'e ne pov'is okaz'i.

Tamen, tiu person'a rilat'o instig'is ni'n plu esplor'i la afer'o'n kaj ankaŭ part'o'pren'i en kelk'a'j solidar'a'j kaj emoci'plen'a'j event'o'j. La admir'o, kiu'n ni sent'as pri tiu labor'ist'a famili'o, est'as absolut'a. Tiu'j hom'o'j far'is cent'o'j'n da preleg'o'j por klar'ig'i si'a'n situaci'o'n, sen'lac'e organiz'is sur'strat'a'n manifestaci'o'n ĉiu'n 15an de decembr'o kaj interes'iĝ'is ankaŭ pri ali'a'j okaz'o'j de polic'a mis'trakt'o kaj help'is ali'a'j'n famili'o'j'n. La tut'a ag'ad'o ven'is de'sub'e, sen subvenci'o'j, sen la sub'ten'o'j de politik'a'j parti'o'j. En tiu'j manifestaci'o'j est'is neni'u flag'o. Nur mil'o da hom'o'j, kiu'j postul'is just'ec'o'n por Pedro.

Nov'a kampanj'o

Laŭ la hispan'a leĝ'o, la afer'o nul'iĝ'os en la aŭtun'o de 2020. Pro tio Juanjo Álvarez ĵus iniciat'is nov'a'n kampanj'o'n por de'nov'e mal'ferm'i ĝi'n. Tem'as pri la last'a ŝanc'o. Laŭ la nov'a advokat'o, la aktual'a'j teknik'o'j kapabl'as el'tir'i pli da rezult'o'j el la atest'aĵ'o'j de 1992. Krom'e, oni pret'ig'as dokument'a'n film'o'n por konsci'ig'i la publik'o'n pri ĝi. Kaj amik'o'j kaj simpati'ant'o'j verk'as artikol'o'j'n en plur'a'j lingv'o'j por dis'kon'ig'i la afer'o'n inter'naci'e. Polic'a korporaci'em'o mult'e pli ampleks'as, kaj ĝi cert'e ekzist'as en ali'a'j land'o'j, sed tiu ĉi afer'o est'as simbol'a kaj sufiĉ'e grav'a por ver'ŝajn'e serv'i kiel turn'o'punkt'a tendenc'o.

Batal'o kontraŭ la indiferent'o

Mi vol'is leg'i ĉi tiu'n libr'o'n en la kadr'o de la konkurs'o Sumo'o, al kiu mi deklar'is, ke mi leg'os 10 paĝ'o'j'n ĉiu'tag'e, sed post la unu'a'j 10 paĝ'o'j la afer'o ne plu funkci'is, ĉar la libr'o est'is tiom interes'a, ke mi plu'leg'is ĝi'n ĝis la fin'o en du aŭ tri tag'o'j. Ceter'e, la lingv'o, en kiu ĝi est'as verk'it'a, est'as model'a Esperant'o; tio, kio'n la parol'ant'o'j ver'e parol'as, flu'e kompren'ebl'a sen bezon'o pri parnas'a'j gvid'libr'o'j. Do, mi ne hav'as kritik'o'j'n tiu'flank'e, sed mi pov'as skrib'i mult'o'n pri la en'hav'o.

Kiel la kovr'il'o promes'as, ĝi parol'as pri la viv'o kaj la verk'o de Bertha von Suttner, la plej fam'a star'ig'int'o de la pac'mov'ad'o, kiu viv'is en mir'ind'a epok'o, la du'a du'on'o de la 19a jar'cent'o. Tem'as pri epok'o, en kiu la hom'ar'o antaŭ'e'n'ir'is kun grand'a fid'o al la est'ont'ec'o kaj en kiu ek'est'is ĉiu'j mov'ad'o'j por modern'ig'i la soci'o'n: social'ism'o/komun'ism'o, pac'ism'o, Esperant'o, la fer'voj'a trafik'o, eĉ mov'ad'o'j por la sam'rajt'ec'o de vir'in'o'j. Do, la esper'o'j est'is mult'a'j, kaj scienc'ist'o'j don'is la impres'o'n, ke ili pov'as solv'i la problem'o'j'n, kiu'j turment'as la hom'ar'o'n.

Sen'iluzi'iĝ'o'j

Sed la sen'iluzi'iĝ'o de Bertha, kiu vid'is la unu'a'n mond'milit'o'n al'ven'i malgraŭ ĉiu'j esper'o'j pri raci'iĝ'o de la eŭrop'a hom'ar'o kaj for'ig'o de milit'o, est'is simil'a al la sen'iluzi'iĝ'o de la esperant'ist'o'j, kiu'j est'is halt'ig'it'a'j en Ĝenevo de la potenc'o de grand'a ŝtat'o, kiu esper'is konserv'i ĉiam si'a'j'n lingv'a'j'n privilegi'o'j'n; al la sen'iluzi'iĝ'o de la vir'in'a mov'ad'o, kiu dev'is long'e atend'i antaŭ ol oni ĝeneral'e ek'hav'is voĉ'don'rajt'o'j'n por vir'in'o'j.

Fakt'e, post tiu'j jar'dek'o'j de ebri'iĝ'o pri la progres'o ven'is jar'dek'o'j de re'ag'o kontraŭ ĉio progres'em'a, kaj ven'is ankoraŭ pli terur'a milit'o, al kiu sekv'is soci'o, baz'it'a sur ego'ism'o kaj per'fort'o, kiu ankoraŭ daŭr'as nun ĝis la fin'konsum'o de la mond'o, kiu fin'iĝ'os ĉirkaŭ la jar'o 2050 pro hom'a mem'detru'o anstataŭ en la jar'o 1000 laŭ di'a dekret'o. Nun, pli ol unu jar'cent'o'n post Bertha, la hom'ar'o perd'is eĉ la esper'o'n, dum la kutim'a'j politik'a'j reg-sistem'o'j montr'as si'a'n tut'a'n ne'kapabl'o'n solv'i la problem'o'j'n de la mond'o.

Abomen'ind'a'j krim'ul'o'j

Por mi est'as simpl'e mal'facil'e dir'i, ĉu hodiaŭ Trump est'as kiel la tiam'a german'a imperi'estr'o Vilhelm'o, aŭ eĉ pli mal'bon'a. Cert'e, la popol'a'j amas'o'j kondut'as ankoraŭ sam'e kaj sen'pens'e sekv'as tiu'n „ar'o[n] da abomen'ind'a'j krim'ul'o'j, kiu'j per divers'a'j kaj plej mal'nobl'a'j rimed'o'j, per amas'e dis'met'at'a'j mensog'o'j kaj kalumni'o'j art'e kre'as terur'a'n mal'am'o'n inter unu'j gent'o'j kaj ali'a'j” por uz'i la vort'o'j'n de Zamenhof en la du'a kongres'o en Ĝenevo. Diferenc'o inter nun kaj tiam est'as, ke nun la abomen'ind'a'j krim'ul'o'j dispon'as, por konvink'i la amas'o'j'n, pri teĥnik'a'j rimed'o'j pli efik'a'j ol la tiam'a'j.

Sed por re'ven'i al la libr'o, ĝi el'ĉerp'e montr'as la klopod'o'j'n de Bertha kaj de ŝi'a'j help'ant'o'j star'ig'i pac-komitat'o'j'n, aranĝ'i kongres'o'j'n, aper'ig'i libr'o'j'n, kaj la indiferent'a'j'n re'ag'o'j'n de la politik'ist'o'j kaj la insult'o'j'n de ĵurnal'ist'o'j, ĝu'e sekv'at'a'j'n de ordinar'a'j hom'o'j. Mi'n apart'e traf'is la vienaj jud'o'j, kiu'j aplaŭd'is la vien'an kontraŭ'jud'a'n urb'estr'o'n, tiel terur'e kontraŭ'jud'a'n, ke la aŭstr'a imperi'estr'o mem rezist'is dum monat'o'j nom'um'i li'n urb'estr'o de Vieno post grand'a voĉ'don'a triumf'o. Neni'o ŝanĝ'iĝ'is. Est'as ĉiam la kutim'a „antaŭ'e'n'marŝ'o de frenez'o”, laŭ la titol'o de bel'a libr'o.

Fier'a

Mi est'is ankaŭ iom fier'a, ke la ĉef'a kun'labor'ant'o de Bertha est'is esperant'ist'o, Alfred Herman'n Fried, kiu lern'is Esperant'o'n en 1901, ĉe'est'is la kongres'o'n en Bulonj'o-ĉe-mar'o en 1905, kaj kies lern'o'libr'o en la german'a kun vort'ar'o grav'e kontribu'is al la dis'vast'ig'o de Esperant'o en german'lingv'a'j land'o'j.

Pri li, pri Alfred Nobel, pri la famili'o Kinsky, origin'a famili'o de Bertha, abund'e inform'as la libr'o de Petr Chrdle, kiu'n mi dank'as pro la verk'ad'o.

Petr Chrdle: Sen lac'o por pac'o – Viv'o kaj verk'o de Bertha von Suttner. Eld. Kav'a PECH, Dobřichovice, 2019. 160 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a. ISBN 978-80-88326-04-5.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Germanio sub'ten'u ankaŭ la ali'a'j'n

La ĵus fond'it'a grup'o GermanZero propon'as 1,5-grad'a'n klimat'o'plan'o'n por Germanio: Klimat'a neŭtral'ec'o de Germanio en 2035 kaj neces'as kaj ebl'as. La plan'o montr'as la voj'o'n tie'n ¹.

Person'o'j en Germanio okup'iĝ'ant'a'j pri la tut'mond'a varm'iĝ'o fond'is la societ'o'n GermanZero e.V.. Ili organiz'is konferenc'o'j'n de scienc'ist'o'j kaj aktiv'ul'o'j de la por'klimat'a mov'ad'o kaj en decembr'o 2019 el'don'is si'a'n 1,5-grad'a'n klimat'o'plan'o'n (1,5-Grad-Klimaplan).

Respond'ec'o

Pro mult'jar'a ne'ag'ad'o (kaj mal'tro'a ag'ad'o) ver'ŝajn'as, ke la hom'ar'o ne sukces'os lim'ig'i la alt'iĝ'o'n de la planed'a surfac'a temperatur'o al 2 grad'o'j. Neces'as nun tre rapid'e ag'i, ankaŭ ĉar Germanio sent'as respond'ec'o'n por hom'o'j en ali'a'j land'o'j kaj por la ven'ont'a'j generaci'o'j.

GermanZero postul'as:

- Redukt'o'n de forc'ej'a'j gas'o'j en kaj de Germanio al nul'o, plej last'e en 2035.

- Mon'a'n, sci'a'n kaj person'a'n sub'ten'o'n far'e de Germanio al ali'a'j land'o'j por help'i ili'n ating'i pli alt'a'j'n cel'o'j'n ol tiu'j de la Inter'konsent'o de Parizo (sub'ten'o al'don'e al la en Parizo garanti'it'a'j rimed'o'j).

Nov'a'j regul'o'j

La klimat'o'plan'o postul'as rapid'a'j'n ŝanĝ'o'j'n de en'ŝtat'a'j regul'o'j kaj leĝ'o'j (konstituci'o, subvenci'o'j, rapid'e alt'iĝ'ant'a'j CO ₂-prez'o'j, akci-kompani'a leĝ'o kaj simil'e) koncern'e trafik'o'n, dom'konstru'ad'o'n, industri'o'n kaj agrikultur'o'n. Tem'as pri mult'a'j jam dum jar'o'j kon'at'a'j struktur'a'j propon'o'j, sed nun kombin'e kaj por nun. La asoci'o postul'as: „Tuj, ne iam. Ĉi tiam!”

Ne mank'as al'vok'o'j al ĉiu'j unu'op'ul'o'j, ekzempl'e mal'pli da aŭt'o'vetur'o'j (kaj se tamen: vetur'o'j de plur'a'j person'o'j en unu aŭt'o), uz'o de pli ŝpar'a'j vetur'il'o'j, ĉes'ig'o – se ebl'as – de flug'ad'o kaj ali'a pens'ad'o pri feri'a'j cel'o'j; pli mal'oft'a konsum'ad'o de viand'o kaj lakt'aĵ'o'j; mal'pli da aĉet'o'j kaj pli da ripar'o'j; uz'o de il'o'j far'e de plur'a'j person'o'j (de aŭt'o'j ĝis martel'o'j), plur'foj'e uz'i material'o'j'n, mal'pli grand'a'j kaj mal'pli varm'a'j loĝ'ej'o'j, ktp, ktp.

German'a model'o

La esper'o de GermanZero: Se Germanio sukces'as favor'e influ'i la klimat'o'n, ĝi est'os model'o kaj pov'os ek'ig'i lavang'o'n ankaŭ ali'lok'e. Tiel ek'est'us la neces'a'j ŝanĝ'o'j por evit'i la super'ad'o'n de la 1,5-grad'a lim'o.

Vid'u: www.germanzero.de.

Tajvana nigr'a urs'o ven'as

Bon'eg'a dokument'a film'o Nigr'a urs'o ven'as est'as nun'temp'e prezent'at'a en la kin'ej'o'j de Tajvano. Ĝi'a reĝisor'o Mai Ju'e-ming de'long'e registr'as la pejzaĝ'o'j'n kaj bel'ec'o'n de la mont'o'j kaj arb'ar'o'j en Tajvano por si'a televid'program'o Mit Tajvana Kronik'o. Jam de 11 jar'o'j li sekv'as la team'o'n de doktor'o Huang Mei-ŝi'u, nom'at'a „La patr'in'o de la nigr'a'j urs'o'j”, tra mont'ar'o'j kaj apud river'o'j kaj registr'is la esplor'ad'o'n pri la ekologi'o kaj la sistem'o'n de kapt'o-liber'ig'o de nigr'a'j urs'o'j en Tajvano. Antaŭ ol la urs'o vek'iĝ'as el la anestez'o, kiel ebl'e plej rapid'e la esplor'ist'o'j dev'as plen'um'i fizik'a'n ekzamen'o'n kaj not'i la ekologi'a'j'n datum'o'j'n de la best'o por sekur'ig'i ĝi'a'n konserv'iĝ'o'n.

Ĝu'i miel'o'n

Ĉiu'jar'e post oktobr'o, kiam la japan'a blu'a kverk'o (Quercus glauca) frukt'as abund'e en Dafen en la Centr'a Mont'ar'o, la nigr'a'j urs'o'j el divers'a'j mont-region'o'j ir'as tie'n por ĝu'i si'a'n ŝat'at'a'n bon'gust'aĵ'o'n. En la film'o oni vid'as, kiel saĝ'a nigr'a urs'o lert'e star'as, ŝtel'as miel'o'n kaj manĝ'as ĝi'n; kaj kiel ali'a, sufer'int'a pro dent'o-dolor'o, sukces'e re'ven'as al si'a mont'hejm'o post kurac'ad'o en la zo'o de Tajpe'o. Ankaŭ la et'a nigr'a urs'o perd'int'a si'a'n voj'o'n sekur'e re'ir'is tie'n, kie'n ĝi nepr'e dev'as ir'i post pri'zorg'ad'o kaj sovaĝ'a trejn'ad'o. Kompat'o traf'as ni'n ankaŭ, kiam ni vid'as la kapt'it'a'j'n nigr'a'j'n urs'o'j'n kun vund'it'a'j polm'o'j kaj pied'fingr'o'j.

Tut'mond'a problem'o

La reĝisor'o Mai sekv'is ankaŭ esplor'a'n team'o'n pri konserv'ad'o de malaj'a'j urs'o'j en la pluv'arb'ar'o de Borne'o. La problem'o'j de urs'o'j ekster'land'e simil'as al tiu'j en Tajvano. Ankaŭ ili'a'j viv'ej'o'j detru'iĝ'as pro tro'ekspluat'ad'o. Eĉ la viv'o de la polus'a urs'o est'as ne'rekt'e minac'at'a pro la sen'arb'ar'ig'o kaj incendi'o'j de pluv'arb'ar'o'j tra la mond'o.

Laŭ la taks'o de la esplor'team'o en Tajvano ekzist'as nur ĉirkaŭ 200 ĝis 600 nigr'a'j urs'o'j.

Ankaŭ mar'bird'o'j sagac'as

Hom'o'j uz'ad'is jam en la pra'temp'o'j divers'a'j'n il'o'j'n mem'far'it'a'j'n por si'a viv'o. Inter best'o'j, tamen, nur mal'grand'a el'cent'o de speci'o'j pov'as far'i i'o'n simil'a'n. Laŭ plej freŝ'a'j esplor'o'j, al la grup'o de best'o'j kaj bird'o'j konsci'e uz'ant'a'j il'o'j'n ni pov'as al'kalkul'i ankaŭ la atlantik'a'n fraterkul'o'n (scienc'e Frat'erc'ul'a arctica).

Kimri'o

Scienc'ist'o'j rimark'is du konkret'a'j'n okaz'o'j'n, en kiu'j tiu'j bird'o'j per si'a bek'o kapt'is branĉ'et'o'n kaj skrap'is per ĝi part'o'n de si'a korp'o, kiu'n ili ne pov'is ating'i per bek'o aŭ krur'o. Laŭ last'a'temp'a stud'o publik'ig'it'a en Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (PNAS) (Akt'o'j de la Uson'a Naci'a Akademi'o de Scienc'o'j), la atlantik'a fraterkul'o est'as la unu'a sovaĝ'a mar'bird'o, pri kiu oni sci'as, ke ĝi pov'as util'ig'i il'o'j'n. Scienc'ist'in'o Annette Fayet el la universitat'o de Oksford'o, la plej mal'nov'a universitat'o en la angl'e parol'ant'a mond'o, unu'a'foj'e rimark'is en 2014 fraterkul'o'n skrap'ant'a'n si'n sur insul'o apud la mar'bord'o de Kimri'o. La fraterkul'o tamen ne est'is tiam film'it'a nek fot'it'a.

Iksod'o'j

Post kvar jar'o'j la scienc'ist'in'o trov'is de'nov'e simil'a'n kondut'o'n sur la islanda ne tre loĝ'at'a insul'o Grímsey, kiu est'as pli ol 1700 kilo'metr'o'j'n for de la lok'o de la unu'a observ'o. Ŝi film'is fraterkul'o'n, kiu pren'is branĉ'et'o'n de sur la grund'o per si'a bek'o kaj skrap'is si'a'n brust'o'n: do la sin-skrap'ad'o est'as mal'kovr'it'a en du divers'a'j populaci'o'j. La scienc'ist'o'j supoz'as, ke la fraterkul'o konsci'e vol'is el'tir'i iksod'o'j'n el si'a korp'o. Ali'a'j bird'o'speci'o'j help'e de il'o'j hav'ig'as al si nur manĝ'aĵ'o'n. Pro tio la uz'ad'o de branĉ'et'o por korp'a pri'zorg'ad'o ŝajn'as ĉi-foj'e ne'kutim'a kaj escept'a.

Blazon'o

La atlantik'a fraterkul'o (foj'foj'e nom'at'a ankaŭ mar'papag'o) est'as inteligent'a kaj soci'a bird'o kun bel'a larĝ'a kaj tri'angul'a bek'o. Ĝi viv'as en grand'a'j koloni'o'j, kaj ĝi'a nun'temp'a tut'mond'a populaci'o sum'iĝ'as je ĉirkaŭ 7 milion'o'j da bird'o'j, kiu'j pov'as viv'i ĝis 22 jar'o'j'n. En la pas'int'ec'o oni abund'e ĉas'is fraterkul'o'j'n precip'e pro ili'a bon'gust'a viand'o, sed ankaŭ ili'a'j ov'o'j est'as nutr'o'riĉ'a'j. Ne mir'ind'e do, ke atlantik'a fraterkul'o est'as ekzempl'e la oficial'a bird'o de la kanada provinc'o Nov'land'o kaj Labradoro. Ankaŭ la norveg'a municip'o Værøy en la distrikt'o Nord'land hav'as atlantik'a'n fraterkul'o'n en si'a blazon'o.

PNAS

PNAS est'as unu el la plej citat'a'j kaj grav'a'j mult'disciplin'a'j scienc'a'j revu'o'j en la mond'o, publik'ig'ant'a pli ol 3200 esplor-artikol'o'j'n ĉiu'jar'e. Ĝi est'as fond'it'a en 1914 de la Uson'a Naci'a Akademi'o de Scienc'o'j kaj ampleks'e kovr'as la biologi'a'j'n, fizik'a'j'n kaj soci'a'j'n scienc'o'j'n.

Pli da inform'o'j, inkluziv'e film'o'n, hav'ebl'as angl'a'lingv'e ĉe https://www.pnas.org/content/early/2019/12/24/1918060117.

Ŝajn'a klimat'a ŝanĝ'iĝ'o klar'ig'it'a

Aktual'e furioz'as en Aŭstrali'o katastrof'a'j fajr'eg'o'j, kaj mult'a'j hom'o'j – ebl'e fin'e pli'mult'o de la loĝ'ant'ar'o – atribu'as tio'n almenaŭ grand'part'e al klimat'a varm'iĝ'o. Sed ankoraŭ la reg'ist'ar'o de ĉef'ministr'o Morrison ne'as tio'n. Kaj mi aŭd'is divers'a'j'n konvink'a'j'n argument'o'j'n de divers'a'j spert'ul'o'j, kiu'j apog'as la far'u-neni'o'n-si'n'ten'o'n de la reg'ist'ar'o. El la sortiment'o mi divid'as kun vi la sekv'a'j'n:

- Ili (la klimat'scienc'ist'o'j) intenc'e fiks'as si'a'j'n termo'metr'o'j'n al brik'a'j mur'o'j kaj do cit'as pli alt'a'j'n temperatur'o'j'n ol la ver'a'j.

- La ter'o pli'proksim'iĝ'as al la sun'o. Ni pov'as neni'o'n far'i.

- Ili (verd'ul'o'j) inter'ven'as por mal'help'i, ke oni ĝust'a'temp'e for'brul'ig'u mort'int'a'j'n arb'o'j'n antaŭ la komenc'o de la fajr'o'sezon'o, kaj probabl'e est'as ili, kiu'j sekret'e komenc'as fajr'o'j'n por gajn'i apog'o'n al si'a'j frenez'a'j ide'o'j.

Do nun bon'ŝanc'a'j leg'ant'o'j de MONATO kompren'as la ver'o'n.

Re'ven'o al Kilbirnmuir

Njii! La en'ir'pord'o de la dom'o knar'as. Neces'as ĝi'n ole'i. Angus ŝultr'um'as. Pri tio li fajf'as. Port'ant'e la sak'o'j'n de aĉet'aĵ'o'j, li en'ir'as la kuir'ej'o'n. Sur la frid'uj'o, et'a magnet'a plat'o: Feliĉ'o est'as, kiam vi hav'as iu'n, kiu'n vi pov'as am'i. La plat'o est'is tie'n met'it'a de Katlin. Angus ord'ig'as la manĝ'aĵ'o'j'n en la frid'uj'o kaj la botel'o'j'n da viski'o sur la apud'a bret'o. Li tuj verŝ'as al si iom da viski'o. Kun la glas'o en'man'e, li ir'as en la salon'o'n. Sur la kontraŭ'a vand'o pend'as fot'o de Katlin, kiam ŝi jun'aĝ'is, iom antaŭ ili'a ge'edz'iĝ'o. Angus al'proksim'iĝ'as kaj kontempl'as ŝi'a'j'n okul'o'j'n, sam'kolor'a'j'n kiel griz'blu'a ardez'o. Tiu'epok'e ŝi est'is gaj'a kaj ŝerc'em'a. Hodiaŭ en la fot'o ŝi'a rigard'o aspekt'as mal'ĝoj'a. Mal'bril'a. Pro la polv'o. Angus ne plu sen'polv'ig'as ĉi tie. Li ĉef'e viv'as en si'a dorm'o'ĉambr'o, en la unu'a etaĝ'o, kaj en la kuir'ej'o. La ceter'o de la dom'o ne plu interes'as li'n.

Tiel bel'a dom'o ĝi est'is, kiam Katlin ĉe'est'is. Ŝi est'is zorg'e elekt'int'a ĉiu'n objekt'o'n. Ili'a'n hejm'o'n ŝi est'is ornam'int'a por kre'i komfort'a'n nest'o'n. Nun iom'et'e lik'as la tegment'o. Kiam pluv'as, gut'o'j tra'sorb'iĝ'as en la sub'tegment'o'n. Pri tio Angus fajf'as. Neniu'n li invit'as hejm'e'n. Kial ripar'i la bar'il'o'n? Kial re'farb'i la ŝutr'o'j'n, kiu'j skvam'iĝ'as?

Ĉiu'semajn'e, sabat'e vesper'e, Angus pied'ir'as tra la erik'ej'o al la vilaĝ'o. En la lok'a bier'ej'o li kun'iĝ'as kun la kon'at'a'j mal'jun'ul'o'j. Ili drink'as bier'o'j'n, lud'as sag'o'ĵet'ad'o'n. Jar'o'n post jar'o ili mal'pli nombr'as.

Ĉiu'semajn'e, lund'e maten'e, li vetur'as al la urb'o por aĉet'i bezon'aĵ'o'j'n. Semajn'o'n post semajn'o la sak'o'j en'hav'as mal'pli da legom'o'j kaj pli da viski'o.

Katlin kaj li kontent'is, kiam ili – preskaŭ sam'temp'e – emerit'iĝ'is kaj kun'e pas'ig'is la liber'a'n temp'o'n en si'a komfort'a hejm'o. Ĉiu'maten'e ili vek'iĝ'is kun kis'et'o. Super la plad'o'j de la maten'manĝ'o ili rid'et'is unu al la ali'a kaj kun'e plan'is la ven'ont'a'n tag'o'n, ĉu promen'ad'o'n, ĉu vizit'o'n al ge'amik'o'j. Ambaŭ pens'is, ke long'e daŭr'os tiu feliĉ'o. Sed ne. Antaŭ tri jar'o'j mal'ben'it'a kancer'o for'pren'is ŝi'n.

Kompren'ebl'e Malkolmo ven'is al la en'tomb'ig'o. Li rest'is du tag'o'j'n. Nur du tag'o'j'n por la en'tomb'ig'o de si'a patr'in'o! Post du tag'o'j Malkolmo sen'emoci'e dir'is, ke li re'ir'as al si'a labor'o. „Pa'ĉj'o, financ'a analiz'ad'o est'as ĉiu'tag'a labor'o, ne ebl'as long'e halt'i.” Kaj li re'ir'is al San Jose, Kalifornio. Al si'a hejm'o, al si'a kor'amik'in'o Dorn'a. Tie pas'as li'a viv'o. Ĉi tie'n li ne re'ven'os. Komenc'e Malkolmo oft'e telefon'is, sed ili ne hav'is mult'o'n por dir'i. De pli ol ses monat'o'j ili ne kun'parol'is.

Ding' ling' ding'! Sonor'as la telefon'o. Angus du'on'e mal'ferm'as unu okul'o'n. Kiom'a? Unu'a maten'e! Dev'as est'i Malkolmo, kiu vok'as. Li ne atent'is la hor'zon'o'j'n. Angus etend'as la brak'o'n al si'a telefon'o apud la lit'o. Ha lo, sinjor'o, telefon'as Aspen Valley Hospital. Ni bedaŭr'as inform'i vi'n, ke vi'a fil'o ski'ant'e ek'sufer'is tre grav'a'n akcident'o'n. Angus man'prem'as la telefon'o'n. Li hav'as la impres'o'n fal'i en profund'a'n put'o'n. Trankvil'iĝ'u, sinjor'o, li'a viv'o ekster'danĝer'as. Angus de'nov'e spir'as. Neces'os plur'a'j operaci'o'j grav'a'j kaj mult'e'kost'a'j. Pri tio ni bezon'as vi'a'n konsent'o'n. Vi'a fil'o nun est'as sen'konsci'a, sed post kelk'a'j tag'o'j li kapabl'os telefon'e parol'i kun vi.

La sekv'ant'a'j tag'o'j pas'as kiel parentez'o, kiam la temp'o ŝajn'as halt'i. Angus pens'as nur pri la telefon'a'j konversaci'o'j kun la uson'a mal'san'ul'ej'o. Li glut'as sandviĉ'o'j'n sen sent'i la gust'o'n. Li ne plu trink'as viski'o'n.

Iu'n tag'o'n, fin'fin'e, aŭd'iĝ'as Malkolmo mem en la telefon'o. „Pa'ĉj'o, ni est'as dis'iĝ'int'a'j, Dorn'a kaj mi, antaŭ plur'a'j semajn'o'j. Sufer'ig'is. Por forges'i mi'a'j'n nigr'a'j'n pens'o'j'n, mi decid'is pas'ig'i semajn'fin'o'n ski'ant'e. La akcident'o est'is tut'e absurd'a. Mi'a kulp'o, mi mal'atent'is.” Malkolmo moment'e silent'as. „La kirurg'o dir'is, ke li far'is ĉio'n, kio'n li kapabl'is. Neniam plu mi paŝ'os. Help'e de fizioterapi'o, mi uz'os mi'a'j'n brak'o'j'n kaj man'o'j'n.” La voĉ'o de Malkolmo pli obtuz'as. „Pa'ĉj'o, kio rest'as al mi? Neni'o'n mi kapabl'as far'i. Ĉio est'as fin'it'a, mi'a viv'o est'as tut'e fuŝ'it'a.” En la telefon'o, Angus aŭd'as la terur'a'n son'o'n de si'a fil'o plor'ant'a.

„Tut'e ne! La viv'o est'as mir'ind'a!” Angus est'as surpriz'it'a de si'a'j propr'a'j vort'o'j. „Re'ven'u hejm'e'n, Malkolmo. Mi zorg'os pri vi. Vi vid'os, ĉio glat'os. Mi promes'as al vi, ĉio bon'e glat'os!”

La kurac'ist'o'j dir'is al Malkolmo, ke post unu monat'o li kapabl'os vojaĝ'i. Angus klopod'as, li ĉi'e'n telefon'as, li inform'iĝ'as, li organiz'as, li el'turn'iĝ'as. Vojaĝ'o en si'n'sekv'a'j aviad'il'o'j, kun specif'a'j seĝ'o'j. Ambulanc'o de la flug'haven'o de Glasgovo al la hejm'o. Post la al'ven'o, ĉiu'tag'a'j vizit'o'j de fizioterapi'ist'o. Malkolmo kaj li kun'e mend'as taŭg'a'j'n ekip'aĵ'o'j'n. Specif'a lit'o, rul'seĝ'o kun kap'o'sub'ten'il'o, komput'il'o kun voĉ'a inter'fac'o. Malkolmo ek'pri'pens'as projekt'o'j'n. „Pa'ĉj'o, kiam mi mi'n pli bon'e sent'os, mi de'nov'e labor'os. En mi'a fak'o, ebl'as ret'e labor'i kiel sen'de'pend'a profesi'ul'o.”

Rapid'e! Ĉio est'u pret'a ven'ont'semajn'e. Angus energi'e paŝ'as kaj re'paŝ'as en la tut'a dom'o. La salon'o iĝ'os la dorm'o'ĉambr'o de Malkolmo, ĉar ĝi est'as en la ter'etaĝ'o. La fenestr'o mal'bon'e ferm'iĝ'as, neces'as pri'zorg'i ĝi'n. La mal'plen'a'j botel'o'j de viski'o, kiu'j sur'plank'e vic'as, est'as for'ĵet'ot'a'j. Ĉie ripar'i, re'farb'i, pur'ig'i.

Vŝŝŝ! La en'ir'pord'o sen'bru'e mal'ferm'iĝ'as. Ja hodiaŭ al'ven'os Malkolmo. Angus al'port'as la aĉet'aĵ'o'j'n por prepar'i bon'ven'ig'a'n festen'o'n. Li las'as la sak'o'j'n en la bril'pur'a kuir'ej'o. Li ir'as en la ĉambr'o'n de Malkolmo. Sur la kontraŭ'a vand'o, la fot'o de Katlin rid'et'as al li.

Fars'o

Neces'as al'don'i i'o'n al la tre inform'a artikol'o de Da'n Maxwell Ĉu prezident'o Trump est'os eks'ig'it'a? (MONATO 2020/02, p. 6-7), nom'e la fars'a'j'n aspekt'o'j'n de tiu ĉi spektakl'o. La fars'o grotesk'e montr'as la „du'obl'a'j'n norm'o'j'n” de la uson'a justic'o. Neni'u em'as re'memor'i, ke dum la unu'a period'o de „prezident'o” Obama, li eksplic'it'e promes'is favor'o'j'n al la rusia ĉef'ministr'o Medvedev, tamen post kiam Obama (cert'e!) est'os re'elekt'it'a. Kia damaĝ'o: la mikrofon'o ankoraŭ funkci'is! Tamen okaz'e de Trump, ĉi-moment'e (decembr'o 2019) est'as neniu'j pruv'o'j pri iu'j reciprok'a'j favor'aĵ'o'j aŭ prem'o kontraŭ prezident'o Zelenski.

En tia situaci'o ŝajn'e oni dev'us evit'i vort'o'j'n kiel „impeachment” en'tut'e (sam'kiel oni evit'as la vort'o'n „ŝnur'o” en la dom'o de ekzekut'it'o). Sed ne. La sen'hont'a Kongres'o brav'e, sen'ĝen'e kaj laŭt'e ripet'as „eks'ig'o'n” sen ajn'a tim'o, ke iu ebl'e rimark'ig'us al ili pri ili'a perfid'a rol'o en la uzurp'ad'o de 2008-2016. Kaj kial tim'i: anstataŭ akuz'i si'a'j'n akuz'ant'o'j'n, prezident'o Trump kun'labor'as kun ili rest'ant'e silent'a pri ili'a ĵus'a perfid'o. Jen kia abomen'a fars'o.

La nord-irlanda asemble'o fin'fin'e re'kun'ven'os

La 10an de januar'o 2020 oni anonc'is la decid'o'n re'kun'ven'ig'i – post tri'jar'a paŭz'o – la asemble'o'n (parlament'o'n) en Belfast'o, Nord-Irlando. Dum tiu long'a temp'o, la teritori'o rest'is tut'e sen lok'a politik'a voĉ'o aŭ propr'a administr'ad'o: ĝi'n reg'is la brit'a reg'ist'ar'o en Londono.

La amas'komunik'il'o'j en Briti'o (precip'e BBC, la oficial'a brit'a inform'ej'o), en Nord-Irlando kaj en Irlanda Respublik'o raport'is, ke – ĉar neni'u leĝ'o rilat'a al Nord-Irlando pov'is est'i diskut'at'a aŭ aprob'it'a – la social'a'j, kler'ig'a'j, infra'struktur'a'j kaj san'protekt'a'j serv'o'j stagn'is, kaj la loĝ'ant'ar'o sufer'is pro mank'o'j kaj prokrast'o'j, malgraŭ la klopod'o'j de la lok'a'j konsil'ant'ar'o'j kaj instanc'o'j por daŭr'ig'i la serv'o'j'n sur'lok'e kaj per lim'ig'it'a'j rimed'o'j.

Streb'o al lingv'a egal'ec'o

En MONATO (2017/10, p. 8) mi raport'is pri la kaŭz'o'j de la disput'o, kiu est'is la origin'o de la long'a parlament'a paŭz'o. Tem'is pri la rifuz'o de Demokrat'a Uni'ist'a Parti'o (Dup), kiu tiu'temp'e hav'is pli'mult'o'n en la nord-irlanda asemble'o kaj kiu est'as ideologi'e por'brit'a kaj ĉef'e protest'ant'a ¹, sub'ten'i oficial'ig'o'n de la irlanda [t.e. irland-gael'a - red.] lingv'o. Kvankam hodiaŭ la plej uz'at'a lingv'o en la tut'a insul'o est'as la angl'a, la irland(gael)a est'as laŭ'konstituci'e la oficial'a lingv'o de Irlanda Respublik'o. En Briti'o, la du ĉef'a'j kelt'a'j idiom'o'j, nom'e la kimr'a kaj la skot-gael'a, est'as oficial'e agnosk'it'a'j en, respektiv'e, Kimri'o kaj Skot'land'o, dum la irland-gael'a ² est'as permes'at'a en la brit'a'j amas'komunik'il'o'j – la situaci'o en Nord-Irlando est'as do mal'sam'a ol en Irlanda Respublik'o.

La nov'a decid'o

Laŭ la nov'a propon'o, kiu'n akcept'is kaj Dup, kaj la respublik'an'a parti'o Sin'n Féin [ŝi'n fe'j'n], la irlanda lingv'o est'os oficial'e agnosk'it'a en Nord-Irlando. Tamen la por'brit'a'j uni'ist'o'j, inkluziv'e post'e'ul'o'j'n de sud-skot'o'j, kiu'j ek'loĝ'is en Nord-Irlando en la 17a jar'cent'o, insist'is, ke ankaŭ la ulster-skot'a idiom'o (lok'a dialekt'o de la mal'alt'ej'a skot'a, idiom'o de la origin'a'j skot'a'j en'migr'int'o'j) est'u oficial'e agnosk'it'a. Ankaŭ tio iĝ'is part'o de la inter'konsent'o.

Oni protekt'u minoritat'a'j'n lingv'o'j'n!

La re'star'ig'o'n de la asemble'o kaj la decid'o'n oficial'ig'i la du „indiĝen'a'j'n” lingv'o'j'n, al'don'e al la angl'a, sen'dub'e bon'ven'ig'os ne nur la nord-irland'an'o'j, sed ankaŭ ĉiu'j, kiu'j dezir'as, ke oni protekt'u la minoritat'a'j'n kaj en'danĝer'ig'it'a'j'n lingv'o'j'n de la mond'o.

1. La plej grand'a'j religi'a'j grup'o'j en Nord-Irlando est'as la katolik'o'j kaj la protest'ant'o'j (t.e. adept'o'j de krist'an'a protest'ant'ism'o) - red.

2. Ĝis la 17a jar'cent'o esenc'e la sam'a'n lingv'o'n, kon'at'a'n kiel gael'a'n, oni parol'is en Irlando kaj en pli'part'o de Skot'land'o (precip'e en nord-okcident'a Skot'land'o). Tamen, inter'temp'e la lingv'a'j vari'o'j diverĝ'is, kaj nun oni konsider'as la irland-gael'a'n kaj la skot-gael'a'n apart'a'j (kvankam tre simil'a'j) idiom'o'j.

Mult'talent'a Milhomem

La album'o Kie'n vi ir'os? komenc'iĝ'as per sam'nom'a kant'o, kiu konsist'as el solid'a rok'muzik'o, kiu pens'ig'as ni'n pri la band'o Barok-Projekt'o, de kiu Milhomem est'as kun'fond'int'o kaj gitar'ist'o. La muzik'pec'o hav'as al'log'a'j'n melodi'o'n kaj ritm'o'n kun bel'a kant'ad'o.

La post'a'j pec'o'j est'as ĉiu'j instrument'a'j ĝis la last'a, Hejm'o, kies tekst'o est'as de Marjorie Boulton. Inter tiu'j du kant'o'j ni vojaĝ'as tie'n kaj re'e'n de Sud'a Amerik'o (6 el la 13 pec'o'j) al ĉiu'j ali'a'j part'o'j de la mond'o, krom Oceani'o.

Geografi'a rond'vojaĝ'o

Mi ne tut'e bon'e kompren'is la aranĝ'o'n de la album'o, ĉar la mult'e pli tradici'a'j kaj pur'a'j muzik'pec'o'j, la tiel nom'at'a „mond'a muzik'o” el, ekzempl'e, Barato, Ĉini'o kaj Afrik'o, trov'iĝ'as dis'e inter la plej'part'e rok'a'j sud-amerik'a'j, ĉef'e brazilaj kant'o'j. Est'us mi'a'opini'e pli logik'e far'i unu'sol'a'n geografi'a'n rond'vojaĝ'o'n tra la mond'o per'e de la muzik'o, kvankam tiu'okaz'e la sud-amerik'a'j pov'us pli bon'e konsist'ig'i apart'a'n rok'muzik'a'n disk'o'n.

Divers'ec'o de muzik'il'o'j

La ret'paĝ'o de Vinil'kosm'o pri la album'o list'ig'as ĉiu'j'n instrument'o'j'n, kiu'j'n Rafael Milhomem lud'as. Mi cit'as: klasik'a'n akustik'a'n gitar'o'n, elektr'a'n gitar'o'n, bas'gitar'o'n, dek-kord'a'n brazil'an gitar'o'n, kavakinjon, sijotankon (indi'an'a'n flut'o'n), sirinks'o'n (pajn'flut'o'n), kalimbon, berimbaon, panderon, kaŝakon (asalaton), Rozini-an tanaĵuron (brazil'an frap'instrument'o'n), atabakon kaj ĉajĉojn (chajchas – bracelet'o'n el huf'o'j de ljam'o). Krom'e aŭd'ebl'as ankoraŭ ali'a'j muzik'il'o'j, inter kiu'j santuro, tombak'o kaj drum'o, lud'at'a'j de divers'a'j gast'muzik'ist'o'j.

Tiu ĉi divers'ec'o de muzik'il'o'j real'e ebl'ig'as al ni en'mens'e vojaĝ'i tra la mond'o, aŭskult'ant'e la album'o'n. Aĉet'ebl'as ankaŭ ali'a'j disk'o'j kun kvazaŭ-mond'a muzik'o, far'it'a'j per sintez'il'o aŭ ali'a elektron'ik'a rimed'o, sed la pec'o'j en tiu ĉi album'o impres'as ver'e aŭtent'a'j, ĝust'e pro la uz'at'a'j instrument'o'j. Grand'a laŭd'o do al la mult'talent'a Milhomem.

Al'don'e al la instrument'o'j, en iu'j muzik'pec'o'j aŭd'ebl'as bird'o'j (Al Andes), en ali'a (Al Afrik'o) ankaŭ elefant'o, dum Al Pers'uj'o komenc'iĝ'as per la son'o de vent'o. Tio est'is mod'o en iu muzik'period'o, ekzempl'e en la ok'dek'a'j jar'o'j; post'e oni ĉes'is far'i tio'n. En si mem la muzik'o jam est'as sufiĉ'e konvink'a, kaj ebl'e al iu'j tio ne tre plaĉ'os, sed mi volont'e pardon'as la muzik'ist'o'n, ĉar la „natur'son'o'j” ne ver'e super'reg'as, kaj al ali'a'j tio pli'fort'ig'os ankoraŭ la tremp'iĝ'o'n en la ali'a'j kultur'o'j.

La muzik'aĵ'o'j ĝeneral'e est'as preskaŭ ĉiu'j sufiĉ'e divers'a'j kaj kapt'a'j, foj'foj'e vigl'a'j kun agrabl'a vari'ad'o de ritm'o kaj melodi'o. La tradici'a'j instrument'o'j en plur'a'j pec'o'j kvazaŭ kant'as histori'o'n, kies en'hav'o'n la aŭskult'ant'o pov'os mem imag'i, jen popol'danc'o, jen kverel'o inter ge'am'ant'o'j aŭ rival'o'j.

Se pro iu kial'o vi ne pov'as vojaĝ'i, simpl'e aŭskult'u la disk'o'n, ferm'u la okul'o'j'n kaj vojaĝ'u je la ritm'o kaj melodi'o de la kant'o'j ĝis la last'a, Hejm'o, kiu de'nov'e ni'n tremp'as en rapid'a pez'metal'a muzik'o, kiu re'don'as la etos'o'n de la katastrof'a bomb'o. De'nov'e – iom strang'e – grand'a diferenc'o kun la pli tradici'a „mond'a muzik'o”, sed est'u tiel.

Rafael Milhomem: Kie'n vi ir'os?. Eld. Vinil'kosm'o, Donneville, 2020. 13 titol'o'j. El'ŝut'ebl'a de https://www.vinil'kosm'o-mp3.com/en/lyric-songs-choirs/rafael-milhomem/

Japan'o'j ankoraŭ prefer'as pag'i kontant'e

En Japani'o ĝeneral'e mal'jun'ul'o'j pag'as en vend'ej'o'j pli oft'e per kontant'a mon'o ol per elektron'ik'a pag'il'o kiel kart'o aŭ poŝ'telefon'o kun QR-kod'o. Por kelk'a'j okaz'o'j ili krom'e prefer'as uz'i freŝ'a'j'n bilet'o'j'n.

Mi lern'as te-ceremoni'o'n. Ĉiu'monat'e mi pag'as al mi'a gvid'ant'in'o dank'mon'o'n per freŝ'a'j, ne'uz'it'a'j mon'bilet'o'j. Por pov'i en'man'ig'i nov'a'j'n mon'bilet'o'j'n, mi ir'as al ŝanĝ'maŝin'o ĉe mi'a bank'o. Mi'a edz'in'o Ĉieko instru'as Esperant'o'n ĉe iu esperant'a klub'o. Ŝi ricev'as ĉiu'monat'e si'a'n honorari'o'n per nov'a'j mon'bilet'o'j. Nov'a'j mon'bilet'o'j montr'as respekt'o'n al gvid'ant'o'j. Ankaŭ ge'av'o'j kaj ge'patr'o'j, kiu'j don'as mon'o'n kiel nov'jar'a'n donac'o'n al si'a'j ge'nep'o'j aŭ ge'fil'o'j, uz'as nov'a'j'n bilet'o'j'n.

Laŭ inter'naci'a kompar'o de 2015 nur 18,8 % de la japan'o'j uz'as elektron'ik'a'n pag'il'o'n, dum inter kore'o'j 89,1 %, ĉin'o'j 60 %, brit'o'j 54,9 %, sved'o'j 48,5 %, uson'an'o'j 45,0 %, franc'o'j 39,1 %, barat'an'o'j 38,4 % kaj german'o'j 14,9 %.

La kial'o'j de la mal'em'o uz'i elektron'ik'a'n mon'o'n est'as divers'a'j: en Japani'o la risk'o ricev'i fals'a'j'n mon'bilet'o'j'n est'as mal'grand'a, mal'jun'ul'o'j hav'as mal'trankvil'ec'o'n aŭ dub'o'n pri la elektron'ik'a sistem'o, kredit'kart'o kaj elektron'ik'a pag'o instig'as al mal'ŝpar'ad'o ktp.

Dum'e bank'ist'o'j, industri'ist'o'j kaj vend'ist'o'j, al'front'ant'e sever'a'n mank'o'n de labor'fort'o kaj help'at'e de la reg'ist'ar'o, streb'as en'konduk'i sen'kontant'a'n pag'sistem'o'n. En oktobr'o 2019, okaz'e de la alt'ig'o de spez'impost'o (pri liver'at'a'j var'o'j kaj serv'o'j) de 8 % al 10 %, la reg'ist'ar'o en'konduk'is redukt'o'n de 5 % por pag'o'j sen'kontant'a'j kiel por'temp'a'n rimed'o'n por stimul'i la uz'ad'o'n de la elektron'ik'a pag'sistem'o. Ge'jun'ul'o'j facil'e al'kutim'iĝ'is al la elektron'ik'a mon'o, sed oni ne sci'as, ĉu old'ul'o'j, long'e kutim'iĝ'int'a'j al paper'mon'o kaj mon'er'o'j, est'os tent'at'a'j uz'i ĝi'n.

Pap'o Francisko vizit'is Japani'o'n

De la 23a ĝis la 26a de novembr'o 2019 pap'o Francisko vizit'is Japani'o'n. La vizit'o est'is por li la unu'a, kaj 38 jar'o'j'n post la vizit'o de pap'o Johano Paŭlo la 2a. Por katolik'a mond'o kun 1300 milion'o'j da kred'ant'o'j, tiu vizit'o al Japani'o, kiu hav'as nur 440 000 katolik'o'j'n (0,3 % de la popol'o) ŝajn'as unu'a'vid'e tre mal'grand'a kaj sen'signif'a epizod'o. Sed la vojaĝ'o est'is por pap'o Francisko person'e, kaj ankaŭ por la mond'o, signif'o'plen'a. Unu'e, ĉar Japani'o est'as la land'o, kie la jun'a jezuit'o Jorge Mario Bergoglio esper'is labor'i kiel misi'ist'o, kvankam li'a esper'o ne plen'um'iĝ'is pro san'problem'o. Du'e, ĉar la pap'o, fervor'a kritik'ant'o de nukle'a'j arm'il'o'j, intenc'is send'i el Hiroŝim'o kaj Nagasak'o avert'a'n mesaĝ'o'n al la tut'a mond'o pri la minac'o de tia'j arm'il'o'j.

Pap'o Francisko vizit'is tri urb'o'j'n, Nagasak'o'n, Hiroŝim'o'n kaj Tokion, kaj ĉie li celebr'is mes'o'j'n kaj renkont'is divers'a'j'n hom'o'j'n, kuraĝ'ig'is kaj konsol'is viktim'o'j'n kaj sufer'ant'o'j'n de atom'bomb'o'j kaj natur'katastrof'o'j. Sed ver'ŝajn'e por la pap'o la vizit'o al Nagasak'o est'is special'a: Nagasak'o est'as la lok'o, kie unu el la fond'int'o'j de la Societ'o de Jesuo, Francisko Xavier, predik'ad'is unu'a'foj'e en Japani'o en 1549, kaj gajn'is mult'a'j'n kred'ant'o'j'n. Sed post'e la japan'a'j reg'ant'o'j mal'permes'is krist'an'ism'o'n kaj en 1597 kruc'um'is 26 hom'o'j'n en Nagasak'o. La pap'o ankaŭ vizit'is kaj honor'is la monument'o'n je tiu'j martir'o'j.

Romo de Japani'o

En Nagasak'o la pap'o'n akcept'is la tie'a ĉef'episkop'o, Takami Micuaki, kiu est'as unu el la post'e'ul'o'j de t.n. kaŝ'it'a'j krist'an'o'j, kiu'j kaŝ'e ten'is si'a'n kred'o'n dum 250 jar'o'j de sever'a persekut'ad'o kontraŭ krist'an'ism'o ĝis ĉirkaŭ 1870. Krom'e, la patr'in'o de Takami est'is atom'bomb'it'a, kiam ŝi est'is graved'a je li.

Pro tia'j histori'a'j kial'o'j la guberni'o Nagasak'o hav'as nun plej mult'a'j'n katolik'o'j'n, kaj oni nom'as Nagasak'o'n la „Romo de Japani'o”. Tial est'is tre natur'e aŭ nepr'e por pap'o Francisko vizit'i la urb'o'n. Tamen, oni sci'as ali'a'n grav'a'n last'a'temp'a'n event'o'n, kiu lig'is pap'o'n Francisko, pacifist'o'j'n kaj Nagasak'o'n.

Knab'o ĉe kremaci'ej'o

Jar'fin'e de 2017 la pap'o distribu'is kart'o'j'n kun fot'o de „knab'o ĉe kremaci'ej'o” kun la mesaĝ'o „Kio'n milit'o al'port'as?”. La fot'o est'is far'it'a en Nagasak'o de Joseph Roger O'Donnell, uson'a milit'fot'ist'o, post la katastrof'a detru'o pro atom'bomb'o en 1945. La fot'o de knab'o kun si'a frat'o sur'dors'e, atend'ant'a si'a'n vic'o'n por kremaci'i li'n, profund'e impres'is la pap'o'n; sekv'e li aranĝ'is distribu'o'n de la fot'o'kart'o por montr'i la mizer'o'n de milit'o. Jam long'e post la aper'ig'o de tiu fot'o, mult'a'j hom'o'j, inkluziv'e de O'Donnell, klopod'is ident'ig'i la knab'o'n, sed van'e.

Ĉi-foj'e la pap'o preĝ'is por la viktim'o'j de la atom'bomb'o en la park'o ĉe la eksplod'o'centr'o en Nagasak'o, kie oni star'ig'is panel'o'n kun fot'o de la knab'o. Tie la pap'o renkont'is la fil'o'n de O'Donnell kaj laŭd'is la labor'o'n de li'a patr'o.

En Tokio la pap'o prezid'is mes'o'n en Tokyo Dom'e, grand'a sport'a aren'o, kie part'o'pren'is 50 000 hom'o'j. Mult'a'j el ili est'is ali'land'an'o'j, ĉef'e vjetnam'o'j, filipin'an'o'j kaj brazil'an'o'j, kiu'j labor'as aŭ stud'as tie. Ver'dir'e ali'land'a'j katolik'o'j est'as pli mult'a'j ol la japan'a'j. Oni supoz'as, ke jam trov'iĝ'as ĉirkaŭ 520 000 ali'land'a'j katolik'o'j, kiu'j super'as la 440 000 japan'a'j'n. Tiu'j ali'land'an'o'j, viv'ant'a'j en tut'e ali'a kaj mal'facil'a viv'medi'o, trov'as konsol'o'n en vizit'ad'o al krist'an'a'j preĝ'ej'o'j.

Liber'a je minac'o

Ankaŭ en Tokio, sam'e kiel en Nagasak'o kaj Hiroŝim'o, la pap'o ripet'e kaj ripet'e lanĉ'is al'vok'o'n, ke kaj uz'ad'o kaj posed'ad'o de nukle'a'j arm'il'o'j est'as mal'moral'a'j. Est'as sci'at'e, ke Vatikan'o sub'skrib'is kaj ratif'is la konvenci'o'n pri mal'permes'o de nukle'a'j arm'il'o'j jam fru'e en septembr'o 2017. Dum'e Japani'o, milit'e alianc'a kun Uson'o, kontraŭ'is la konvenci'o'n, kvankam la ĉef'ministr'o Abe Ŝinzo pretend'as, ke Japani'o, kiel la unu'sol'a viktim'land'o de atom'bomb'o'j, klopod'as kre'i mond'o'n liber'a'n je la minac'o de nukle'a milit'o.

En la last'a itiner'o en Tokio la pap'o vizit'is Universitat'o'n Sofia, kiu'n establ'is la Societ'o de Jesuo, kaj predik'is al la student'o'j. Fin'e li parol'is pri si'a impres'o pri Japani'o, ke en tiu land'o ekzist'as efik'a kaj laŭ'ord'a soci'o, sed pli'e la popol'o fort'e sopir'as soci'o'n pli human'a'n kaj kompat'em'a'n.

Claude Nourmont

(redaktor'o de la rubrik'o „Art'o”, Dalheim, Luksemburgo)

Ek'de mi'a infan'ec'o mi aŭd'is pri Esperant'o, tamen ne tuj lern'is ĝi'n. Est'is strat'o Zamenhof en la urb'o, kie mi loĝ'is, kaj dum promen'o'j mi'a patr'o ĉiam klar'ig'is, kia hom'o est'as tiu de la nom'ŝild'o. Foj'e ni feri'is en hotel'o, kie est'is divers'a'j famili'o'j. Iam iu dis'don'is flug'foli'o'n pri si'a urb'o. Al'don'e al la franc'a est'is resum'o en iu lingv'o, kaj oni prov'is diven'ig'i al la infan'o'j, kiu ĝi est'as. Post divers'a'j mal'ĝust'a'j respond'o'j oni don'is la solv'o'n: Esperant'o. Kaj tiam mi'a patr'o klar'ig'is al mi, ke tem'as pri lingv'o, kiu'n ĉiu'j pov'as kompren'i! La ide'o ŝajn'is al mi tiom mir'ind'a, ke ĝi kvazaŭ gravur'iĝ'is en mi'a mens'o. Tamen neces'is ankoraŭ plur'a'j feliĉ'a'j hazard'o'j, por ke mi fin'e lern'u la lingv'o'n.

Mi est'as franc'a, edz'in'iĝ'is al brit'o, Bri'a'n Moon, loĝ'as en Luksemburgo, kaj nun de pli ol 40 jar'o'j mi viv'as en Esperant'uj'o.

En la universitat'o mi sukces'e stud'is plur'a'j'n fak'o'j'n, magistr'iĝ'is pri filozofi'o, licenci'iĝ'is pri psikologi'o kaj pri art'histori'o.

Kiam ĉe MONATO oni ek'serĉ'is nov'a'n redaktor'o'n pri la rubrik'o „art'o” mi propon'is mi'n. Sed est'as mal'facil'a fak'o, ĉar ĝi est'as vast'eg'a kaj kovr'as amas'o'n da tem'o'j, kiu'j'n mi apenaŭ kon'as. Dum la stud'o'j mi special'iĝ'is i.a. pri mez'epok'a art'o, kaj fakt'e por MONATO tem'as mult'e pli pri aktual'a'j tem'o'j ol histori'ec'a'j. Feliĉ'e, ke per'ret'a'j esplor'o'j ebl'ig'as kler'iĝ'o'n pri ne'kon'at'a'j tem'o'j!

Klimat-skeptik'ul'o (4)

Nikolao Gudskov prav'as (MONATO 2020/02, p. 4). Ekzist'as ali'a'j pli urĝ'a'j problem'o'j. Sed hom'o bezon'as energi'o'n. Nun ŝanĝ'iĝ'as ni'a energi'proviz'o. Neni'o mis'as pri tio en si mem. Sed la klimat'a histeri'o kaj la ekonomi'a'j sekv'o'j, kiu'j rezult'as el ĝi, dev'as est'i kritik'at'a'j. Pli mal'alt-en'spez'a'j kategori'o'j dev'as inkluziv'iĝ'i en la analiz'o. Oni dev'as evit'i mal'just'aĵ'o'j'n kiel tiu'j en la epok'o de la industri'a revoluci'o. Tamen la sam'o ŝajn'as okaz'i. Ofer'o'j'n – se neces'e – dev'as far'i ĉiu'j. Iom cinik'e est'as, ke Eŭrop'a Parlament'o proklam'as klimat'kriz'o'n, sed tamen trans'lok'iĝ'as ĉiu'monat'e de Bruselo al Strasburgo. Kaj skeptik'ul'o'j kaj kred'ant'o'j pli bon'e prezent'u konkret'a'j'n plan'o'j'n, prefer'e kun klar'a kontrol'ebl'a analiz'o pri kost'o-util'o.

La plej grav'a afer'o: ni pov'as ĝoj'i, ke la „batal'o” batal'as kontraŭ klimat'a ŝanĝ'iĝ'o kaj ne kontraŭ hom'a mal'amik'o. Prefer'e mon'o por CO ₂-atest'o ol por Maginot-lini'o, kiras'penetr'a eksplod'il'o aŭ fajr'o'bomb'o.

Klimat-skeptik'ul'o (5)

La respond'o de Bri'a'n Moon (MONATO 2020/02, p. 4) est'as iom'et'e deklar'o ad hominem¹. Nun mi sent'as mi'n eĉ pli kiel herez'ul'o kaj Bri'a'n Moon kiel ver'a kred'ant'o kaj inkvizici'ist'o! Sed nun substanc'e:

Mi tut'e ne hav'as dub'o'j'n pri la fizik'o de CO₂, sed mi est'as skeptik'a kaj mem ne kred'as, ke hom'o'j kaŭz'as la nun'a'n klimat'a'n ŝanĝ'iĝ'o'n. Ankaŭ sinjor'o Moon produkt'as proksim'um'e 1 kg da CO₂ ĉiu'tag'e, pli se li sport'as. Se oni dir'as, ke sinjor'o Moon est'as kulp'a, mi vol'as defend'i li'n. Kompar'e kun la en'tut'a kvant'o da CO₂ la part'o est'as mal'grand'a, eĉ se ĝi koncern'as 8 miliard'o'j'n da hom'o'j. Ne ekzist'as pruv'o, ke est'as korelaci'o inter la koncentr'iĝ'o de CO₂ kaj la temperatur'o.

Koncern'e Climategate, sinjor'o Moon ne est'as bon'e inform'it'a. La skandal'o tem'is pri tio, ke la varm'iĝ'o en la mal'fru'a mez'epok'o est'is ignor'it'a en la publik'aĵ'o'j de Michael Man'n por akir'i pli bel'a'n hoke'o-baston'o'n. La ret'pirat'o'j mal'kovr'is kaj publik'ig'is la kaŝ'it'a'j'n korespond'aĵ'o'j'n.

1. Ad hominem, latin'aĵ'o: kontraŭ person'o. Per tiu'j ĉi kontribu'o'j la rubrik'o Leter'o'j ferm'as la diskut'o'n. Sed kompren'ebl'e rest'as la rubrik'o Medi'o por (ali'a'j) fund'a'j analiz'o'j de la klimat'a problem'o. (red.)

Nov'a kooper'a bank'o ricev'is licenc'o'n

En januar'o 2020 nov'a kooper'a bank'o NewB, fond'it'a jam en 2011, fin'fin'e ricev'is belg'a'n bank'licenc'o'n. La Eŭrop'a Centr'a Bank'o fin'e de januar'o konfirm'is ĝi'n.

Iom da mal'fid'o

La ide'o de kooper'a bank'o ne plu est'as popular'a en Belgi'o. Ankoraŭ viv'a est'as la memor'o pri la kolaps'o de ARCO, kooperativ'o lig'it'a al la krist'an'a labor'ist'a sindikat'o, post la bank'a kriz'o de 2008-2009. La ĉef'a posed'aĵ'o de ARCO est'is la bank'o BACOB (kun'met'it'a mal'long'ig'o de la franc'a kaj la nederlanda nom'o'j signif'ant'a'j „Belg'a Labor'ist'a Kooperativ'o”), fond'it'a en la 1920aj jar'o'j kaj trans'form'it'a en ŝpar'kas'o'n en 1935. En 1999 ĝi kun'iĝ'is kun ali'a belg'a bank'o Paribas (kiu tiam ne plu hav'is rilat'o'n kun la sam'nom'a franc'a bank'o). En 2001 sekv'is fuzi'o kun la franc-belg'a bank'o'grup'o Dexia, kun'iĝ'o (en 1996) de franc'a kaj belg'a publik'a'j bank'o'j. Dexia iĝ'is la komun'a nom'o de la tut'a grup'o.

Dexia rapid'e kresk'is kaj iĝ'is tut'mond'e aktiv'a, ĉef'e liver'ant'e bank'a'j'n serv'o'j'n al la publik'a sektor'o. Dum la financ'a kriz'o ĝi risk'is bankrot'i, sed est'is sav'it'a per help'mon'o de la belg'a kaj franc'a ŝtat'o'j. Ĝi'a'j san'a'j part'o'j est'is apart'ig'it'a'j, kaj en Belgi'o ili plu'ekzist'as kiel bank'o Belfius. Ankaŭ Dexia daŭr'e ekzist'as, sed nur por mastr'um'i la dub'ind'a'j'n invest'o'j'n, kiu'j ebl'e iam re'hav'os iu'n valor'o'n.

Ĉar ARCO invest'is si'a'n kapital'o'n preskaŭ komplet'e en BACOB, post'e Dexia, la valor'o de ĝi'a'j akci'o'j iĝ'is preskaŭ nul'o. ARCO ne bankrot'is, sed est'as likvid'at'a kaj jur'e plu'ekzist'as. Ĝi'a'j akci'ul'o'j (800 000 person'o'j) preskaŭ cert'e perd'is si'a'n mon'o'n, sed grup'o da akci'ul'o'j klopod'as per jur'a procedur'o re'akir'i si'a'n invest'o'n. Unu el ĝi'a'j asert'o'j est'as, ke ĝis la fin'o ARCO-akci'o'j est'is vend'at'a'j ne kiel risk'o'hav'a'j akci'o'j, sed kiel tut'e sekur'a'j invest'o'j.

Tut'e nov'spec'a bank'o pov'as sukces'i

Jam tuj post la bank'o'kriz'o plur'a'j person'o'j kaj asoci'o'j em'is kre'i tut'e nov'a'n bank'o'n, kiu ne plu funkci'u kiel la ekzist'ant'a'j bank'o'j. Ĝi hav'u simpl'a'n struktur'o'n kun simpl'a'j, etik'a'j produkt'o'j, sen lok'a'j fili'o'j, sed kun efik'a komput'il'a mastr'um'a sistem'o. La rezult'o de tiu em'o est'as NewB. La bank'o est'is formal'e fond'it'a la 9an de maj'o 2011 kun kapital'o de 50 000 eŭr'o'j. En 2013 ĝi unu'a'foj'e propon'is akci'o'j'n al la publik'o. Kvankam ĉie ŝajn'is reg'i mal'em'o invest'i, tamen 26 000 person'o'j aĉet'is akci'o'n de 20 eŭr'o'j. Ankaŭ est'is kompani'o'j, kiu'j invest'is pli grand'a'j'n sum'o'j'n.

Inter 2013 kaj 2019 la nov'a bank'o diskret'e prepar'is si'n por akir'i bank'licenc'o'n. Fin'e de 2019 NewB du'a'n foj'o'n vend'is akci'o'j'n. La cel'o est'is kolekt'i 30 milion'o'j'n da eŭr'o'j, la minimum'a'n kapital'o'n bezon'at'a'n por akir'i bank'licenc'o'n. De'nov'e apenaŭ iu kred'is, kaj de'nov'e est'is sukces'o: en'ven'is 35 milion'o'j de 55 000 invest'ant'o'j. Tamen menci'end'as, ke konsider'ind'a part'o de la nov'a kapital'o ven'is de franc'lingv'a'j du'on'ŝtat'a'j belg'a'j instanc'o'j.

NewB ek'funkci'os dum la somer'o. Ĝi jam nun aktiv'as kiel asekur'ist'o, vend'ant'e produkt'o'j'n de la franc'a Monceau Assurances.

Sprit'a'j split'o'j kaj preskeraroj

Cichirtige

La Esperant'o-mov'ad'o en Germanio est'as ĉef'e reprezent'at'a de German'a Esperant'o-Asoci'o kun si'a mamstara jun'ul'ar'a sekci'o German'a-Esperant'o-Jun'ul'ar'o por person'o'j ĝis 27-jar'a'j. (www.esperant'o.de/eo/en'hav'o/ge'a/organiz'aĵ'o'j, stat'o 28 j'a'n.)

Ne-gemut'a ĉam' Berline

Chamberline Nguefack ... iĝ'is tre mal'komfort'a kiam Silfer deklar'is ke „UEA baldaŭ mort'os”, ne nur kiel ebl'a okaz'aĵ'o, sed kiel bon'ven'a cel'o. (Robert Nielsen, teokajlibroj.wordpress.com/2020/01/27/la-esperant'a-civit'o-est'as-sen'senc'a'j'o)

Dik'a sci'o ĉe jun'ul'o'j

... Interancia Jun'ul'ar'a Kongraso ... (Cirkuler'o de TEJO el 2015, ret'o.tejo.org/d/cirkuler'o'j/123.pdf)

Ĉu ni kunvanis ven'e?

Spirit'ism'a kunvano okaz'is (en Salon'o Olswanger), lund'o'n, la 31an de juli'o inter la 12h00 kaj 13h30. (Event'o'j n-ro 195, 2001, www.event'o'j.hu/arkiv'o/eve-195.htm)

Anstataŭ produkt'i revoluci'o'n, aŭ: Ne plu sen'trafik'e

Ni dev'as redukt'i poluci'o'n (Preleg'titol'o de Lydia Bloch, Nov'jar'a Renkont'iĝ'o, 28 dec. 2019)

Kre'ant'a detru'o?

Avrich, de'ven'a el jud'a famili'o, dum la Kreujo-milit'o serv'is en la uson'a aer'arme'o ... (Tamás Krausz: 1917 – cent jar'o'j, cent mesaĝ'o'j. Traduk'is J. Petik. Mas. Embres-et-Castelmaure, 2018, p. 44; trov'is Ionel Oneţ)

En 2021 aĉ'os jam

Al'iĝ'i bel'as ĝis la 31a de januar'o 2020 (PEJ-stud'semajn'fin'o, event'a'serv'o.org/e/86acbd, rimark'is Paweł Fischer-Kotowski)

La du flank'o'j de la merdalo

La komitat'o /de TEJO/ mal'permes'is al la estr'ar'o formal'a'n kun'labor'o'n kun la Civit'o sen konsult'iĝ'o kun la komitat'o.  (www.liber'a'foli'o.org/2020/01/03/tejo-decid'is-ne-publik'ig'i-la-membr'o'nombr'o'n)

... la Komitat'o si'n esprim'is favor'e al rilat'o'j kun la Esperant'a Civit'o ... (TEJO favor'a al kun'labor'o kun la Esperant'a Civit'o, HeKo 725 5-C, 1 j'a'n 20, www.esperanti'o.net/index.php?id=3964)

Re'ven'as ŝerc'o kaj satir'o

En la komenc'a'j jar'o'j de MONATO regul'e aper'is en la paĝ'o'j de la revu'o la rubrik'o Ŝerc'o kaj satir'o redakt'at'a de la tiam'a ĉef'redaktor'o Stefan Maul. Post kiam li dev'is demisi'i, la rubrik'o iom velk'is kaj ni'a'j leg'ant'o'j van'e serĉ'is la ŝerc'o'n en ni'a magazin'o. Al vi'a sav'o tamen ven'as nun István Ertl, fam'a ŝerc'em'ul'o, kiu serĉ'os por vi amuz'a'j'n kaj sprit'a'j'n kompost'erar'o'j'n kaj lingv'a'j'n fuŝ'o'j'n kaj regul'e prezent'os al vi diligent'a'n kolekt'o'n el ili.

Ĉu ankaŭ vi renkont'is ie amuz'a'n fuŝ'o'n en Esperant'uj'o aŭ eĉ en MONATO? Ne hezit'u ĝi'n komunik'i al sherco_kaj_satir'o@monat'o.be kaj ebl'e vi'a fuŝ'o baldaŭ aper'os ĉi-lok'e!

Paper'a versi'o

Kun grand'a interes'o mi leg'is la en'konduk'o'n de la honor'a ĉef'redaktor'o Stefan Maul (MONATO 2020/01, p. 5) pri la 40-jar'a histori'o de la magazin'o.

Mi tut'e kompren'as, ke en hodiaŭ'a'j temp'o'j mult'a'j ĵurnal'o'j kaj magazin'o'j trans'ir'as de paper'a al cifer'ec'a form'o. Ĉi tiu form'o ĉef'e help'as protekt'i la viv'medi'o'n, ne produkt'as paper'a'n for'ĵet'aĵ'o'n, la magazin'o'j ne okup'as spac'o'n sur la bret'o, vid'e handikap'it'a leg'ant'o pov'as pli'grand'ig'i tekst'o'n kaj bild'o'j'n, serĉ'i artikol'o'j'n per ŝlos'il'vort'o'j ktp.

Malgraŭ tio, mi person'e prefer'as la paper'a'n versi'o'n de la magazin'o. Kial? Mi pov'as fizik'e ĝi'n kapt'i kaj foli'um'i, leg'i ĝi'n ekzempl'e en lit'o, trafik'il'o aŭ dum liber'temp'o sur sabl'a plaĝ'o, kiam ajn prunt'e'don'i ĝi'n al mi'a'j amik'o'j, mi ne est'as de'pend'a de Inter'ret'o kaj komput'il'o. Mi rimark'ig'u ankaŭ, ke ĉiu'n paper'a'n ekzempler'o'n de la magazin'o post tra'leg'o mi donac'as al la Slovak'a Naci'a Bibliotek'o (www.snk.sk) en la urb'o Mart'in, kiu hav'as tia'manier'e ĉiu'j'n ekzempler'o'j'n de ĉi tiu magazin'o ek'de 2012 en si'a stud'ej'o por la publik'o.

Laŭ mi'a opini'o nur temp'o dir'os, ĉu plu'daŭr'os la interes'o de leg'ant'o'j por paper'a versi'o de la magazin'o. Mi tamen profund'e aprez'as la klopod'o'j'n de la redakt'ant'o'j, por ke ĉiu leg'ant'o pov'u hav'i tia'n versi'o'n de la magazin'o (en paper'a versi'o kaj cifer'ec'e), kiu est'as la pli proksim'a al li.

Inter konflikt'a'j ge'patr'o'j

En Germanio Valbona kon'at'iĝ'is kun Gani, divorc'int'a alban'o el nord-orient'a Kosovo, kun du infan'o'j. La par'o kun'viv'is dum cert'a temp'o, kaj Valbona nask'is knab'in'o'n. Tamen, la kondut'o de la alban'o dev'ig'is Valbonan dis'iĝ'i kaj plu'viv'i sol'a kun la fil'in'o, Arianita.

Gani konsent'is kaj eĉ rajt'ig'is ŝi'n trans'lok'iĝ'i kaj viv'i kun la fil'in'o ie ajn en Germanio. Valbona, tamen, ne plu ŝat'is rest'i en Germanio, kie, laŭ ŝi, la hom'o'j est'as flegm'a'j. Kelk'foj'e ŝi avert'is Gani, ke ŝi re'ven'os patr'uj'e'n, sed Gani ne konsent'is.

Konflikt'o

Kiam Valbona vojaĝ'is al Italio por vid'i si'a'n mal'san'a'n patr'in'o'n, Gani akuz'is ŝi'n. La ital'a polic'o arest'is Valbona-n kaj re'don'is la fil'in'o'n al ties patr'o. La juĝ'ej'o en Germanio rajt'ig'is Gani-n pri'zorg'i Arianita-n, sed iom post'e, ne kapabl'a mem pri'zorg'i si'a'n fil'in'o'n, li send'is ŝi'n provizor'e al orf'ej'o.

Est'iĝ'is grand'a problem'o por Valbona, kiu vol'is re'kun'iĝ'i kun si'a fil'in'o. Inter'ven'is ankaŭ la alban'a diplomat'a konsul'ej'o, sed sen rezult'o. Valbona pet'is help'o'n de TV Klan, kie oni pri'trakt'as ankaŭ jur'a'j'n afer'o'j'n.

„Mi vol'as viv'i en Albanio kaj Gani pov'us vid'i si'a'n fil'in'o'n iam ajn” dir'is Valbona la 26an de januar'o en la televid'o. Ĉu ŝi sukces'os plen'um'i tia'n dezir'o'n? Esper'ebl'e la german'a juĝ'ej'o ne plu las'os Arianita-n en la orf'ej'o, dum viv'as kaj pret'as mem pri'zorg'i ŝi'n la ge'patr'o'j.

Pardon'pet'o

En la februar'a numer'o de MONATO en paĝ'o 18 tre bedaŭr'ind'e en'ŝtel'iĝ'is erar'o. La nom'o de la aŭtor'o de la artikol'o, Werner Fuß, est'as apenaŭ leg'ebl'a en la pres'it'a'j versi'o'j de la magazin'o. En la divers'a'j cifer'ec'a'j el'don'o'j ĝi tamen aper'as tut'e ĝust'e. La grafik'ist'o'j kaj pres'ist'o inter'konsil'iĝ'as por solv'i tiu'n teknik'a'n problem'o'n en la est'ont'ec'o. Al sinjor'o Fuß kaj al ĉiu'j leg'ant'o'j MONATO direkt'as si'a'n pardon'pet'o'n.

Ferriol Macip (Farri)

(grafik'ist'o, Barcelono, Kataluni'o)

Ĉef'redaktor'o de okcitan'lingv'a ĵurnal'o Jornalet [ĵurnalét], traduk'ist'o pri la okcitan'a kaj muzik'ist'o. Al'iĝ'is al la skip'o de MONATO kiel grafik'ist'o, kio est'is, fakt'e, li'a unu'a meti'o en la 90aj jar'o'j. Esperant'ist'o ek'de 1986, li violon'um'as en la muzik'band'o Kaj Tiel Plu.

Zep Armentano

(grafik'ist'o, Barcelono, Kataluni'o)

Diplom'it'o pri aŭd'vid'a komunik'ad'o de la universitat'o de Barcelono, est'as kultur'a ĵurnal'ist'o pri kin'o en la katalun'a, fot'ist'o, kamera'ist'o kaj vide'o'kompon'ist'o. Ŝat'ant'o de la okcitan'a, li real'ig'as aŭd'vid'a'j'n projekt'o'j'n en tiu lingv'o kiel televid'program'o'n en lok'a barcelona televid'o kaj vide'o'film'et'o'j'n por soci'a'j ret'o'j. Meti'lern'ant'o de Farri, al'iĝ'is en 2018 al la skip'o de MONATO.

Bri'a'n Moon

(lingv'a revizi'ant'o, Dalheim, Luksemburgo)

Esperant'o'n mi lern'is 13-jar'a, do antaŭ preskaŭ ses'dek jar'o'j. Ĝi rapid'e iĝ'is mi'a du'a ĉiu'tag'a lingv'o, kaj tia ĝi plu est'as ĝis nun. En mi'a nun'a emerit'a viv'o Esperant'o hav'as ver'ŝajn'e eĉ pli fort'a'n ĉiu'tag'a'n rol'o'n.

Tiu mi'a adolesk'a spert'o, ke mi sukces'as ek'reg'i lingv'o'n je ali'a nivel'o ol la lern'ej'e stud'at'a'j franc'a kaj latin'a, cert'e grav'e influ'is mi'a'n post'a'n lingv'o'lern'ad'o'n kaj do mi'a'n tut'a'n karier'o'n de lingv'ist'o, komenc'e kiel lingv'o'instru'ist'o kaj post'e dum pli ol 35 jar'o'j kiel traduk'ist'o ĉe Eŭrop'a Komision'o, kie mi si'n'sekv'e propr'ig'is al mi pli'a'j'n lingv'o'j'n laŭ la pli'vast'iĝ'o de Eŭrop'a Uni'o (en sep'dek'a'j jar'o'j la grek'a'n, en naŭ'dek'a'j la finn'a'n kaj last'e la eston'a'n).

Origin'e brit'o, aŭ pli preciz'e sud-angl'o, mi ven'is pro labor'o al Luksemburgo, kie mi loĝ'as dum jam pli ol 40 jar'o'j.

Ter'trem'o kaj solidar'ec'o

La last'a ter'trem'o traf'int'a Albanion la 26an de novembr'o 2019 kaŭz'is grand'a'j'n damaĝ'o'j'n por tiu mal'grand'a land'o. Est'is kelk'dek'o'j da mort'int'o'j kaj ĉirkaŭ sep'cent'o da vund'it'o'j. Detru'iĝ'is plur'a'j eĉ ses'etaĝ'a'j dom'o'j. La alban'o'j est'is profund'e impres'it'a'j pro la amas'a kaj rapid'a solidar'ec'help'o far'e de najbar'a'j kaj pli for'a'j mond'o'part'o'j. El Kosovo nur du hor'o'j'n post la katastrof'o al'ven'is karavan'o de soldat'o'j de ties sekur'ec'a'j fort'o'j. Special'ig'it'a'j fort'o'j al'ven'is ankaŭ el Greki'o, Italio, Svisio, Rumani'o, Israelo kaj ali'a'j land'o'j. Medikament'o'j kaj nutr'aĵ'o'j est'is al'port'at'a'j per sur'ter'a'j kaj aer'a'j rimed'o'j. Mon'o en'flu'is de ni'a'j sam'patr'uj'an'o'j inter'ali'e en Uson'o kaj Germanio. Kor'tuŝ'e est'is ankaŭ, ke 300 famili'o'j el Kosovo invit'is sen'hejm'ul'o'j'n rest'ad'i ĉe ili.

Por mi kiel esperant'ist'o est'is impres'a la solidar'ec'mesaĝ'o de UEA per'e de Renat'o Corsetti kaj Michela Lipar'i kun la pet'o dispon'ig'i mon'o'n al la famili'o'j de esperant'ist'o'j traf'it'a'j en la region'o de Durrës. Krom'e al'ven'is mult'nombr'a'j ret'mesaĝ'o'j de esperant'ist'o'j el la tut'a mond'o. Jen ali'a atest'o de la nobl'a ide'o de esperant'ism'o.

Toler'em'o gajn'as

Malgraŭ la percept'o, ke ĝi est'as „la land'o de et'a'j paŝ'o'j”, kie klopod'eg'o'j trans'form'i la soci'o'n traf'as mur'o'n da rezist'o, Svis'land'o hav'as grand'a'n toler'em'o'n: „Kiam io rekt'e ne koncern'as mi'n, mi tut'e indiferent'as”. En la privat'a sfer'o reg'as individu'a diskret'em'o.

Popol'iniciat'o

Tamen, kiam tem'as pri oficial'a'j, grand'skal'a'j ŝanĝ'o'j, la loĝ'ant'ar'o pes'as: „Ĉu tio mi'n traf'os aŭ ne?” kaj „Kiel tio efik'os?”. Popol'iniciat'o don'as la rajt'o'n al ĉiu civit'an-grup'o postul'i balot'ad'o'n pri ĉiu ajn afer'o, kaj la pri'a'j diskut'o'j oft'e flam'as.

Leĝ'o pri diskriminaci'o jam ekzist'as

Ek'de 1995 la svis'land'a kriminal'a kodeks'o en'hav'as leĝ'o'n kontraŭ diskriminaci'o – tamen nur ras'a kaj seks'a: ali'a'j spec'o'j tiu'temp'e ne en'ir'is la popol'a'n spirit'o'n.

Por egal'ec'o

En februar'o la svis'o'j fin'fin'e voĉ'don'is pri diskriminaci'o pli vast'a – not'ind'e, pri diskriminaci'o rilat'a al seks'inklin'o. Grav'as indik'i, ke tem'as pri voĉ'don'ad'o por egal'ec'o, por ferm'i eventual'a'j'n eskap'il'o'j'n en la nun'a leĝ'ar'o, por defend'i la koncern'at'o'j'n, sed ne por don'i pli'a'j'n rajt'o'j'n aŭ privilegi'o'j'n al kelk'a'j popol'er'o'j.

Mal'toler'ul'o'j mal'venk'is

En'tut'e 63,1 % de la voĉ'don'int'o'j sub'ten'is la popol'iniciat'o'n, precip'e en urb'o'j kaj en tiel nom'at'a'j „latin'id'a'j” (ital'a kaj franc'a) region'o'j. Rezist'is, antaŭ'vid'ebl'e, la kamp'ar'a'j komun'um'o'j. La nov'aĵ'il'o'j pri'skrib'is tio'n kiel „mal'feliĉ'a'n tag'o'n por mal'toler'ul'o'j”. Nun, eĉ se per'leĝ'e oni ne ŝanĝ'os pens'manier'o'j'n, almenaŭ mil'o'j da diskriminaci'at'o'j pov'os si'n defend'i.

Rest'as kelk'a'j paŝ'et'o'j

Tio nun mal'ferm'as la voj'o'n – kiel jam okaz'is ali'lok'e en Eŭrop'o – al sam'seks'a ge'edz'iĝ'o kaj, post kelk'a'j et'a'j paŝ'o'j, al la rajt'o pri art'e'far'it'a fekund'ig'o kaj adopt'o.

Kie rest'as la verd'ul'o'j?

Kun grand'a interes'o mi leg'is la artikol'o'n de Edward Kusters en la decembr'a numer'o (p. 17-19 (2019/012543.php)), kvankam mi ne ĉio'n bon'e kompren'is (sed ankaŭ la re'ag'a'n artikol'o'n de Werner Fuß en la februar'a numer'o (p.18-20 (2020/012600.php)) mi ne tut'e kompren'is). Mi ja sent'as la sam'a'n frustr'iĝ'o'n pro la tro'a atent'o pri la klimat'ŝanĝ'iĝ'o, kiu nun'temp'e ŝajn'as est'i la kaŭz'o de preskaŭ ĉiu'j problem'o'j de ni'a planed'o. Ĉe mi tio est'as, ĉar, rilat'e al klimat'o kaj natur'medi'o, mi trov'as nur inform'o'j'n ne'komplet'a'j'n kaj kontraŭ'dir'a'j'n.

Kiel oni mezur'as?

Oni nun ĝeneral'e asert'as, ke por mez'long'a'j vojaĝ'o'j (1000 ĝis 2000 km) fer'voj'o est'as prefer'ind'a al aviad'il'o aŭ privat'a aŭtomobil'o, sed kie est'as detal'a'j kaj aktual'a'j kalkul'o'j pri tio? Por la du last'a'j mi mem kapabl'as proksim'um'e kalkul'i la bezon'at'a'n kvant'o'n da brul'aĵ'o'j por iu vojaĝ'o kaj sekv'e la konsum'o'n je pasaĝer-kilo'metr'o. Pri CO ₂, polv'o kaj ali'a'j polu'aĵ'o'j mi ne pov'as juĝ'i. Por fer'voj'o la energi'font'o plej'oft'e est'as elektr'o. Kiom da elektr'o konsum'as la kutim'a'j kaj la rapid'eg'a'j trajn'o'j? Kia est'as la rilat'o inter konsum'o kaj rapid'ec'o? Kiel la elektr'o est'as produkt'it'a? Kiu transport'il'o est'as prefer'ind'a, se oni pes'as ĉiu'j'n faktor'o'j'n: konsum'o'n de ne're'nov'ig'ebl'a'j resurs'o'j, polu'o'n, sekur'ec'o'n, temp'o'uz'o'n kaj ali'a'j'n? Cert'e mult'lok'e scienc'ist'o'j jam far'is tia'j'n kalkul'o'j'n, kun vari'a'j rezult'o'j, sed mi ne sukces'as trov'i ili'n.

Kie est'as la verd'ul'o'j?

Est'us logik'e serĉ'i fid'ind'a'j'n inform'o'j'n ĉe la verd'ul'a'j politik'a'j parti'o'j, sed ankaŭ tie mi ne sukces'as. Mi ja kon'as la verd'ul'a'n parti'o'n de mi'a region'o ek'de la komenc'o, kiam ĝi ver'e hav'is (mal'grand'a'n, sed fidel'a'n) sekv'ant'ar'o'n. Bedaŭr'ind'e la tiam'a'j gvid'ant'o'j oft'e ne sci'is kiel kun'labor'i kun la ruz'a'j koleg'o'j de la ali'a'j parti'o'j, kaj se verd'ul'o akir'is reg'ist'ar'a'n funkci'o'n, li oft'e mal'sukces'is. Nun la verd'ul'o'j „profesi'iĝ'is” kaj apenaŭ diferenc'as de la tradici'a'j parti'o'j. La fidel'a baz'o grand'part'e perd'iĝ'is kaj de'pend'e de la hazard'o post balot'ad'o foj'foj'e est'as bon'a, foj'foj'e mal'bon'a rezult'o.

Iam elektr'a energi'o est'is abomen'at'a de la verd'ul'o'j (pro la nur tri'dek'procent'a rendiment'o ĉe produkt'ad'o, pro la nukle'a origin'o ...). Ironi'e, elektr'o nun iĝ'as la baz'o de ni'a energi'sistem'o, kaj pro la origin'o (fotovoltaiko, vent'o'turbin'o'j ...), kaj pro la aplik'o'j (elektr'a'j vetur'il'o'j, varm'o'pump'il'o'j ...). Sekv'e de tio urĝ'as konstru'i pli da produkt'il'o'j kaj re'struktur'i kaj pli'fort'ig'i la distribu'ret'o'j'n.

Kio okaz'as, se est'as bezon'o konstru'i pli'a'j'n vent'o'turbin'o'j'n aŭ nov'a'n alt-tensi'a'n ret'o'n? Eĉ se est'as zorg'e elekt'it'a lok'o, kiu al'port'as laŭ'ebl'e mal'mult'a'n al'don'a'n ĝen'o'n, ekzempl'e en kamp'ar'o rand'e de grand'a aŭt'o'voj'o, tuj ven'as protest'o'j el ĉiu'j flank'o'j: de la loĝ'ant'o'j, de la bird'o'protekt'ant'o'j, de la ŝat'ant'o'j de la bel'a kamp'ar'o ... Kio'n far'as la verd'ul'o'j? Se ili ne kun'protest'as, ili silent'as. Laŭ mi, serioz'a politik'ist'o inter'ven'u kaj klopod'u konvink'i la koncern'at'o'j'n, ke la propon'o est'as la plej taŭg'a. Kio fin'fin'e okaz'as? Oni konstru'as turbin'o'j'n je mult'e pli alt'a kost'o for sur la mar'o, kie ili ne vid'ebl'as. La konstru'ad'o'n de la alt-tensi'a line'o oni por'etern'e prokrast'as kaj tiel mal'ebl'ig'as raci'a'n distribu'o'n de energi'o, aŭ oni kaŝ'as ĝi'n sub'ter'e, de'nov'e je mult'e pli grand'a kost'o, ne nur de mon'o, sed ankaŭ de resurs'o'j.

Ĉu mi kred'u la gazet'ar'o'n?

Kutim'e en la semajn'fin'a el'don'o de ni'a'j gazet'o'j aper'as „test'o” de iu nov'a tip'o de aŭt'o. Kiam mi est'is jun'a, antaŭ du'on'a jar'cent'o, est'is ver'e detal'a'j test'o'j, unu- aŭ eĉ du-paĝ'a'j. Nun rest'as nur du'on'a kolumn'o kun inform'o'j, kiu'j por mi tut'e ne util'as: ke la aŭt'o ating'as rapid'ec'o'n de 100 km/h en dek sekund'o'j kaj ke la maksimum'a rapid'ec'o est'as 180 km/h. Pli interes'as mi'n la inform'o'j pri polu'o kaj konsum'o de brul'aĵ'o (laŭ la nov'a WLTP-norm'o ¹). La CO ₂-cifer'o'n mi dev'as simpl'e akcept'i. Pri konsum'o mi mem hav'as iom da spert'o, kaj la menci'it'a'j cifer'o'j ŝajn'as al mi sam'e mal'fid'ind'a'j (tro optimism'a'j) kiel antaŭ'e. Est'us interes'e kon'i la konsum'o'n kiu'n la test'ant'o konstat'is dum la test'o, sed tio'n mi neniam pov'as leg'i. (Ver'ŝajn'e neniam okaz'as iu test'o, ĉar la gazet'o simpl'e kopi'as tekst'o'n send'it'a'n de la aŭt'o'fabrik'o.)

Nu, fin'fin'e ne ver'e grav'as. Mult'e pli ol klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n mi tim'as fatal'a'n kolaps'o'n de la mond'a financ'a sistem'o kaj tri'a'n mond'milit'o'n.

1. WLTP-norm'o, mal'long'ig'o de la angl'a Worldwide Harmonised Light Vehicle Test Procedur'e, norm'a procedur'o por test'i la polu'ad'o'n de aŭt'o'j.

Majstr'o de real'ism'a rakont'ad'o

En tiu ĉi jar'o Slovaki'o memor'ig'as la 160an dat're'ven'o'n de la nask'iĝ'o de Mart'in Kukučín [kukuĉin], kon'at'a en la slovak'a literatur'o kiel el'star'a proz'verk'ist'o, dram'ist'o, public'ist'o kaj klasik'ul'o de la rakont'ad'o, kaj kiel unu el la fond'int'o'j de la modern'a slovak'a proz'o. La literatur'histori'ist'o'j konsider'as li'n tradici'ism'a laŭ li'a klopod'o pri harmoni'o, kaj progres'em'ul'o pro la en'konduk'o de nov'a hero'o en la slovak'a'n proz'o'n, nom'e la simpl'a vilaĝ'a hom'o.

Lern'ad'o

Mart'in Kukučín (propr'a'nom'e Matej Bencúr [bencur]) nask'iĝ'is la 17an de maj'o 1860 en la pitoresk'a mont'ar'a vilaĝ'et'o Jasenová en nobel'a famili'o de ter'kultur'ist'o, kio ebl'ig'is al li tre bon'e kon'i la simpl'a'n sed mal'facil'a'n ĉiu'tag'a'n viv'o'n de la vilaĝ'a popol'o. Post mez'lern'ej'a lern'ad'o li est'is dum mal'long'a temp'o instru'ist'o en si'a nask'iĝ'lok'o. Post'e li stud'is en la medicin'a fakultat'o en Prago, kie li hav'is la ebl'o'n kon'at'iĝ'i ankaŭ kun la ĉef'a'j filozofi'a'j tendenc'o'j de tiu epok'o.

Ag'ad'o

Fin'int'e si'a'j'n stud'o'j'n, li komenc'is labor'i kiel kurac'ist'o en la vilaĝ'et'o Selca, en la kroat'a insul'o Brač, kie li est'is ankaŭ aktiv'a membr'o de la kultur'a societ'o Hrvatski Sastanak (Kroat'a kun'ven'o). En 1904 li far'iĝ'is unu el ĝi'a'j direktor'o'j.

En 1908 li trans'lok'iĝ'is al la ĉilia urb'et'o Punt'a Aren'as, kie viv'is grand'a komun'um'o de kroat'a'j en'migr'int'o'j. Post la unu'a mond'milit'o li re'ven'is en la tiam'a'n Jugoslavion. La fin'o'n de si'a kre'a viv'o li pas'ig'is en la kroati'a ban'urb'et'o Lipik.

Verk'ad'o

La art'a talent'o de Kukučín real'iĝ'is bril'e en la real'ism'a rakont'ad'o, en kiu li efik'e pentr'as humur'a'j'n situaci'o'j'n kaj moral'a'j'n problem'o'j'n de la vilaĝ'o, am'a'j'n kapric'o'j'n kaj tragedi'o'j'n. Li trakt'as ankaŭ soci'a'j'n problem'o'j'n kaj person'a'j'n psikologi'a'j'n konflikt'o'j'n. Est'as ne-mir'ind'e do, ke li'a'j verk'o'j, kiel Rysavá jalovica (La ruf'a jun'bov'in'o), Neprebudený (La ne'vek'iĝ'int'o) kaj ali'a'j, aparten'as al la klasik'a'j verk'o'j de la slovak'a literatur'o.

El si'a rest'ad'o en la kroati'a insul'o Brač Kukučín pren'is la ĉef'a'n motiv'o'n por si'a kulmin'a kaj el'star'a art'verk'o, la roman'o Dom v stráni (Dom'o sur la mont'dekliv'o), en kiu li majstr'e bild'ig'as la grand'a'j'n soci'a'j'n kaj hom'a'j'n konflikt'o'j'n kaj la kolizi'o'j'n de la mal'nov'a kaj nov'a koncept'ad'o'j pri la mond'o kaj la viv'o. Kvankam la ag'ad'o koncern'as la kroat'a'n kamp'ar'o'n, per la pri'trakt'it'a soci'a problem'ar'o la roman'o bild'ig'as ankaŭ la tiam'a'n real'ec'o'n en la slovak'a'j vilaĝ'o'j.

El la viv'o inter kroat'o'j el'migr'int'a'j al Sud-Amerik'o ek'est'is li'a ampleks'a, kvin'volum'a roman'o Mať volá (La patr'in'o vok'as), kie li prov'as esprim'i la filozofi'o'n de la epok'o, tio est'as, la rol'o'n de mon'o en la soci'o, la problem'o'j'n de liber'ec'o, moral'o kaj labor'o. En la post'milit'a'j jar'o'j li verk'is histori'a'j'n roman'o'j'n kaj novel'o'j'n kun naci'a'j motiv'o'j el la epok'o de re'nask'iĝ'o. En si'a'j vojaĝ'pri'skrib'o'j Kukučín montr'iĝ'is ankaŭ akr'e'vid'a observ'ant'o – ekzempl'e Črty z ciest (Skiz'o'j el vojaĝ'o'j), Prechádzky po Patagónii (Promen'o'j tra Patagoni'o) – kaj li el'prov'is si'a'n talent'o'n ankaŭ en la kamp'o de dram'o.

La fin'o

La 21an de maj'o 1928 li mort'is en la aĝ'o de 68 jar'o'j, en Lipik. Li est'is por'temp'e en'tomb'ig'it'a en la urb'o Zagrebo, sed post'e li'a'j rest'aĵ'o'j est'is transport'it'a'j en la naci'a'n tomb'ej'o'n de la histori'a slovak'a urb'o Mart'in, kie ripoz'as mult'a'j eminent'ul'o'j de la slovak'a kultur'a kaj politik'a viv'o.

Honor'a lok'o

Kukučín hav'as honor'a'n lok'o'n en la histori'o de la origin'a slovak'a literatur'o. Pro si'a'j eminent'a art'a majstr'ec'o kaj grand'a'j human'ism'a'j ide'o'j Kukučín est'as unu el la plej grand'a'j slovak'a'j proz'verk'ist'o'j, kiu'j kontribu'is al la evolu'o de real'ism'a rakont'ad'o. Pri li'a'j ag'ad'o'j memor'ig'as en Slovaki'o mult'a'j lok'a'j monument'o'j, migr'ant'a'j ekspozici'o'j, strat'nom'o'j kaj divers'a'j public'aĵ'o'j. En li'a nask'iĝ'vilaĝ'et'o Jasenová est'as kre'it'a memor'ĉambr'o pri li'a'j viv'o kaj verk'ar'o.

Mal'grand'a asteroid'o – trov'iĝ'ant'a en la ĉef'a asteroid'a zon'o kaj mal'kovr'it'a de la slovak'a astronom'o Mil'a'n Antal la 5an de oktobr'o 1986 – hav'as la nom'o'n 23444 Kukučín.

Pri la univers'o, di'o kaj religi'o'j

Last'a'temp'e oni oft'e aŭd'as pri religi'o'j kaj ili'a rol'o en la soci'o. Oni aŭd'as, kia'j'n terur'a'j'n krim'o'j'n hom'o'j kapabl'as far'i je la nom'o de religi'o, kiel aŭtoritat'a'j ŝtat'estr'o'j funkci'ig'as ŝtat'o'j'n laŭ religi'a'j princip'o'j aŭ kiel eĉ en demokrati'a'j ŝtat'o'j religi'a'j prem'grup'o'j ig'as, ke ŝtat'a leĝ'ar'o kongru'u kun religi'a doktrin'o. Tio instig'is mi'n skrib'i ĉi tiu'n ese'o'n.

Observ'ad'o kaj percept'ad'o

Tuj kiam hom'o'j akir'is la kapabl'o'n de raci'a pens'ad'o, ili rigard'is la natur'o'n kaj pen'is eksplik'i si'a'j'n observ'o'j'n. Mal'antaŭ natur'a'j fenomen'o'j, kiel veter'o, ter'trem'o, mal'san'o aŭ mort'o, ili vid'is ag'ad'o'n de di'o(j). Tiel est'iĝ'is la unu'a'j religi'o'j, kiu'j dum jar'mil'o'j plu evolu'ad'is, kaj ĉiu hom'a kultur'o evolu'ig'is si'a'n propr'a'n religi'o'n.

Sed antaŭ relativ'e mal'long'a temp'o radikal'e ŝanĝ'iĝ'is la percept'o de ni'a mond'o. Ek'de Kopernik'o (1473-1543) oni sci'as, ke la ter'o ne est'as la centr'o de la univers'o kaj nur dum la last'a'j jar'dek'o'j astronomi'a'j scienc'o kaj teknik'o sufiĉ'e progres'is por pov'i sci'i, ke ni'a planed'o okup'as tut'e sen'signif'a'n pozici'o'n en ne'imag'ebl'e grand'a univers'o.

La univers'o

Mi cert'as, ke apenaŭ iu pov'as ĝust'e imag'i la grand'ec'o'n de la univers'o. (Fakt'e mi mem est'is tre surpriz'it'a leg'int'e pri tio en astronomi'a publik'aĵ'o). Imag'u, ke oni mal'grand'ig'us la univers'o'n je la grand'ec'o de ni'a ter'o'glob'o. Kiom grand'a est'us tiam la sun'o? La sun'o posed'us grand'ec'o'n de iom grand'a mikrob'o, kaj la ter'o tiu'n de virus'o. Per ali'a'j vort'o'j, ili ne est'us per'okul'e vid'ebl'a'j.

Ali'a interes'a fakt'o est'as la ne'imag'ebl'a nombr'o da stel'o'j. Nur en ni'a galaksi'o est'as 300 miliard'o'j da stel'o'j. En la univers'o trov'iĝ'as miliard'o'j da galaksi'o'j (kiom, tio'n la scienc'o ankoraŭ ne kapabl'as kalkul'i). Tio signif'as, ke ekzist'as miliard'o'j da miliard'o'j da stel'o'j. Eĉ se viv'o (kaj precip'e inteligent'a viv'o) est'as tre rar'a fenomen'o, ĉar nur tre mal'mult'a'j stel'o'j hav'as taŭg'a'n viv'daŭr'o'n por ebl'ig'i sur si'a'j planed'o'j ĝi'a'n est'iĝ'o'n, ni tamen, konsider'ant'e la preskaŭ sen'lim'a'n nombr'o'n da stel'o'j, pov'as est'i cert'a'j, ke ekzist'as viv'o (kaj cert'e ankaŭ inteligent'a viv'o) sur mult'eg'a'j planed'o'j.

Kio'n far'as di'o?

Est'iĝ'as la demand'o, kia est'as la rol'o de di'o en la univers'o. Eĉ se mult'a'j hom'o'j probabl'e kred'as mal'e, kre'i nur la hom'o'j'n ne pov'is est'i di'a intenc'o. Se di'o ekzist'as, ĝi kre'is (kaj ankoraŭ kre'os) mult'eg'a'j'n ali'spec'a'j'n inteligent'a'j'n est'aĵ'o'j'n. Pli preciz'e: ĝi program'is ili'a'n (hazard'a'n) est'iĝ'o'n, ĉar kiel ni inter'temp'e sci'as, viv'a materi'o evolu'as el ne'viv'a dum eg'e long'a procez'o sur (hazard'e) taŭg'a'j planed'o'j.

Ali'a demand'o est'as, ĉu di'o iel influ'as la viv'o'n sur ni'a planed'o aŭ evolu'o'n en la univers'o en'tut'e. Laŭ mi'a opini'o cert'e ne, ĉar mi ne pov'as pens'i pri unu sol'a fenomen'o, kiu'n oni ne pov'us natur'e kaj raci'e klar'ig'i. La rol'o de di'o do lim'iĝ'as al la kre'o de la univers'o kaj (laŭ la kred'o de religi'ul'o'j) al la pri'zorg'o de ni post ni'a mort'o.

Ĉu religi'o'j en'hav'as di'a'n vol'o'n?

Ekzist'as mult'a'j religi'o'j kaj hom'o'j kred'as, ke ĝust'e ili'a est'as la ver'a. Sed kial? Aŭ ĉu ĉiu'j religi'o'j en'hav'as di'a'n vol'o'n nur en divers'a'j aspekt'o'j? Por respond'i tiu'j'n demand'o'j'n ni rigard'u la afer'o'n el la vid'punkt'o de di'o mem. Di'o, kiu kre'is la eg'e kompleks'a'n kaj ne'imag'ebl'e grand'a'n kaj preskaŭ ne'kompren'ebl'a'n univers'o'n, dev'as est'i est'aĵ'o eg'e super'a, inteligent'a kaj kapabl'a. Ĉu pov'as est'i, ke tia di'o ne kapabl'is revelaci'i al hom'o'j ali'manier'e ol nur komunik'i si'a'n vol'o'n per'e de kelk'a'j hom'a'j profet'o'j, kiu'j si'a'temp'e pov'is komunik'i la mesaĝ'o'n (kial divers'a'n?) nur al tre lim'ig'it'a ar'o da hom'o'j kaj kiu oft'e nur per per'fort'o pov'is dis'vast'iĝ'i?

Pens'u nur pri la krist'an'ig'o de Amerik'o, pri la dis'vast'iĝ'o de islam'o aŭ pri fru'a'j krist'an'o'j, kiu'j laŭ esplor'o'j de sen'de'pend'a'j histori'ist'o'j ne mult'e diferenc'is de la nun'a'j fanatik'ul'o'j de la t.n. Islam'a Ŝtat'o (oni sci'u nur, ke la eklezi'o post'e mult'a'j'n just'e ekzekut'it'a'j'n per'fort'ul'o'j'n deklar'is martir'o'j kaj sankt'ig'is ili'n). Ĉu pov'as est'i, ke di'o vol'is aŭ toler'is tio'n? Kompren'ebl'e ne, kaj la sol'a ĝust'a konklud'o pov'as est'i nur, ke di'o neniel revelaci'is si'a'n ekzist'o'n kaj vol'o'n, kaj religi'o'j est'as hom'a el'pens'aĵ'o.

Ĉu di'o ekzist'as?

Se est'as tiel, ke la rol'o de di'o en la univers'o lim'iĝ'as nur al ĝi'a kre'o, tiam est'iĝ'as la demand'o, ĉu oni en'tut'e bezon'as di'o'n por eksplik'i la univers'o'n. La univers'o est'iĝ'is antaŭ 14 miliard'o'j da jar'o'j el stat'o, kiu'n astr'o'fizik'ist'o'j nom'as „singular'ec'o”. Kial ĝi est'iĝ'is, aŭ kio est'ig'is ĝi'n, la scienc'o ankoraŭ ne kapabl'as kontent'ig'e eksplik'i. Sed ĉu est'as saĝ'e kaj logik'e supoz'i, ke tio est'is ag'o de di'o? Se tiel est'us, tiam di'o dev'us est'i eĉ mult'e pli kompleks'a kaj ne'kompren'ebl'a ol la ekzist'ant'a'j materi'o kaj energi'o. Kaj tia di'o ne bezon'as est'i kre'it'a? Kial do la univers'o? Tio mi'a'opini'e mal'hav'as logik'o'n. Pri la est'iĝ'o de la univers'o astr'o'fizik'ist'o'j hav'as divers'a'j'n teori'o'j'n, sed teori'o pri inteligent'a di'o ne est'as inter ili.

Kial hom'o'j kred'as?

Kompar'ant'e divers'a'j'n land'o'j'n, kiel ekzempl'e Ganaon kun Svedi'o aŭ Ĉeĥi'o'n kun Pollando, ni konstat'as okul'frap'a'j'n diferenc'o'j'n en la religi'ec'o de hom'o'j. Evident'e ekonomi'a evolu'o aŭ/kaj tradici'o'j lud'as grav'a'j'n rol'o'j'n. Sed en ĉiu soci'o ni trov'as hom'o'j'n profund'e religi'a'j'n kaj ali'a'j'n mal'pli tia'j'n, sam'e kiel ni trov'as konservativ'a'j'n hom'o'j'n kaj liberal'a'j'n. Soci'olog'o'j eksplik'as tio'n per divers'a hom'a emoci'ec'o. Hom'o'j, kiu'j hav'as tim'o'j'n, est'as oft'e tre religi'a'j (kaj konservativ'a'j). Observ'i religi'a'j'n doktrin'o'j'n est'as por ili tre grav'e, ĉar ili kred'as, ke tio est'as la vol'o de di'o. Ali'flank'e hom'o'j liberal'a'j uz'as religi'o'n ĉef'e por prav'ig'i si'a'n etik'o'n, kaj el la religi'a doktrin'ar'o ili el'pik'as nur „frand'aĵ'o'j'n”.

Mi'a'opini'e hom'a'j tim'o'j respond'ec'as pri la nun'temp'a kresk'o de religi'a fundament'ism'o. Ni viv'as en mond'o ekonomi'e, soci'e kaj kultur'e rapid'e ŝanĝ'iĝ'ant'a. Mult'a'j ne kapabl'as kun'paŝ'i kaj serĉ'as konsol'o'n en religi'o'j. Se religi'o rest'as pac'a afer'o, est'as akcept'ebl'e, ke hom'o'j tio'n far'u. Bedaŭr'ind'e mult'a'j religi'ul'o'j kaj religi'a'j organiz'aĵ'o'j, kiu'j en demokrati'a'j ŝtat'o'j ĝu'as plen'a'n liber'ec'o'n por praktik'i religi'o'n, mis'uz'as si'a'n influ'o'n por ŝanĝ'i la leĝ'o'j'n laŭ si'a senc'o kaj dev'ig'as tiel ankaŭ ne'religi'ul'o'j'n viv'i laŭ religi'a'j doktrin'o'j. Tio est'as tre mal'honest'a, neniel prav'ig'ebl'a kaj nepr'e kondamn'end'a kondut'o.