Indekso de MONATO 2019

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2019. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2019 en la dosierformoj PDF, ePub kaj Mobipocket.

Aktuale

Arto

Ekonomio

Eseoj

Fotoj

Hobio

Leteroj

Libroj

Lingvo

Literaturo

Medio

Moderna vivo

Poezio

Politiko

Scienco

Spirita vivo

Turismo

Agl'o'j pov'as kapt'i droneojn

Post la nederlanda polic'o, nun ankaŭ la franc'a aer'arme'o trejn'as agl'o'j'n kun la cel'o „ĉas'i” suspekt'ind'a'j'n et'a'j'n tele'gvid'at'a'j'n aviad'il'o'j'n, la tiel nom'at'a'j'n droneojn. La program'o'n koncern'e la ĉas'ad'o'n per rab'o'bird'o'j oni efektiv'ig'as en milit'baz'o en la komun'um'o Mont-de-Mars'a'n.

Avantaĝ'o'j

La rapid'ec'o kaj efik'ec'o de agl'o'j pov'os util'i por evit'i akcident'o'j'n, kiu'j'n la paf'arm'il'o'j pov'os okaz'ig'i pro fal'o'j sur loĝ'lok'o'j.

Far'iĝ'as pli oft'a'j la aparat'et'o'j flug'ant'a'j sub la ĉiel'o, ĉar tia tele'stir'at'a aviad'il'et'o kapabl'as plen'um'i divers'a'j'n task'o'j'n, ĉu por civil'a uz'ad'o, ĉu por milit'a'j cel'o'j, kiel observ'ad'o kaj spion'ad'o.

Ĉu unu'lingv'a, unu'kultur'a, unu'kolor'a mond'o? Ne, dank'o'n

Kred'ebl'e, neniam en la histori'o de la mond'o est'is tiom da miks'iĝ'o inter unu'op'a'j ul'o'j el divers'a'j naci'o'j, nek iam est'is tiom da migr'ad'o. En Irlando, ek'de la al'iĝ'o de ĉi tiu ŝtat'o al EU, la demografi'o drast'e ŝanĝ'iĝ'is. Antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j la lok'a loĝ'ant'ar'o est'is preskaŭ tut'e homogen'a, sed la al'ven'o de hom'o'j kun plej divers'a'j origin'o'j (tamen precip'e el Pollando kaj balt'a'j land'o'j) ali'ig'is iom post iom la situaci'o'n, bunt'ig'ant'e kaj kultur'e pli'riĉ'ig'ant'e ĝi'n.

Inter'etn'a'j ge'edz'iĝ'o'j

Ne'evit'ebl'a sekv'o de ĉi tia'j en'migr'ad'o kaj miks'iĝ'o est'is, ke okaz'is mult'a'j inter'etn'a'j ge'edz'iĝ'o'j. Kelk'a'j el tiu'j kun'lig'iĝ'o'j daŭr'is, kelk'a'j ali'a'j ne. Se la ge'edz'o'j parol'as la sam'a'n lingv'o'n, hav'as la sam'a'n religi'o'n aŭ ideologi'o'n, kaj est'as karakteriz'it'a'j de simil'a'j interes'o'j kaj gust'o'j, ili relativ'e mal'oft'e spert'as grav'a'j'n problem'o'j'n aŭ mis'kompren'o'j'n. Tamen, se la membr'o'j de tia'j ĉi par'o'j ven'as de tut'e mal'sam'a'j kultur'o'j, kaj se ili'a'j ge'patr'a'j idiom'o'j mal'sam'as (kaj unu el ili ne kapabl'as aŭ tut'e rifuz'as lern'i la lingv'o'n de la ali'a), ja est'as dub'ind'e, ĉu la ge'edz'iĝ'o pov'as long'e daŭr'i. Se nask'iĝ'as infan'o'j, pov'as est'iĝ'i konflikt'o pri la idiom'o, per kiu oni parol'u al la et'ul'o'j. Eĉ se ne est'as mal'akord'o en la famili'o, est'as ne ĉiam facil'e decid'i pri la plej konven'a uz'end'a lingv'o (aŭ lingv'o'j).

Iam'a ĉef'ministr'o

Ali'flank'e ver'as, ke tio ne nepr'e kaŭz'as problem'o'n. Ie leg'ebl'as, ke iam'a ĉef'ministr'o de Kanado, kies patr'o est'is kebekia franc'lingv'an'o, dum li'a patr'in'o est'is angl'e'parol'ant'a, supoz'is en si'a infan'a aĝ'o, ke ĉiu knab'et'o parol'as la franc'a'n kun la patr'o kaj la angl'a'n kun la patr'in'o. Feliĉ'ul'o li! Bedaŭr'ind'e, ne ĉiu'j famili'o'j tiom kontent'ig'e sukces'is harmoni'ig'i tia'n lingv'a'n mal'sam'ec'o'n aŭ elekt'i pac'em'e la plej taŭg'a'n lingv'o'n por parol'i kun eventual'a'j infan'o'j. En si'a libr'o Pajl'er'o'j kaj stopl'o'j, la skot'a poet'o Vilhelm'o Auld inklud'as fragment'o'n kun la titol'o „Inter'mis'kompren'o”. En ĝi li rakont'as, ke, kiam li'a unu'a fil'et'o nask'iĝ'is, li kaj li'a edz'in'o ambaŭ opini'is, ke ĉiu infan'o dev'us hav'i du de'nask'a'j'n lingv'o'j'n. Pli'e Auld decid'is, ke unu el tiu'j lingv'o'j est'u Esperant'o. Tamen, „kiel novic'o en tia'j afer'o'j”, li konfes'is, ke li hav'is dub'o'j'n pri la praktik'a aplik'ad'o de tiu ĉi decid'o. Al la ge'patr'o'j la mal'facil'aĵ'o'j lig'it'a'j kun tiu elekt'o ŝajn'is grand'a'j. Bon'ŝanc'e, la par'o ricev'is bon'a'j'n konsil'o'j'n de'flank'e de ge'amik'o'j kaj solv'is iu'manier'e la dilem'o'n. Vilhelm'o laŭ'dir'e parol'is esperant'e kun la infan'o, dum li'a edz'in'o util'ig'is la angl'a'n, la plej dis'vast'iĝ'int'a'n lingv'o'n en la region'o, kie ili loĝ'is.

Bizar'a'j vest'aĵ'o'j

Sed ne ĉiam tia aranĝ'o facil'e plen'um'ebl'as. Pov'as aper'i ne'natur'e – kaj eĉ art'e'far'it'e – komunik'i, kiam unu el la ge'patr'o'j komunik'as kun infan'o aŭ infan'o'j en lingv'o kiu'n li/ŝi ne kutim'e uz'as por babil'i kun la edz'o aŭ edz'in'o. Pli'e, infan'o'j kaj jun'ul'o'j kutim'e ne ŝat'as uz'i lingv'o'n ne kon'at'a'n de la propr'a'j jun'a'j ge'amik'o'j. Ebl'e ili sent'as si'n fremd'a'j kaj mok'at'a'j: ili vol'as parol'i la sam'a'n lingv'o'n kiel la sam'aĝ'ul'o'j, aŭskult'i la sam'a'n muzik(aĉ)on, port'i la sam'a'j'n bizar'a'j'n vest'aĵ'o'j'n kaj manĝ'i ekzakt'e la sam'a'n nutr'aĵ'o'n (prefer'e tiel nom'at'a'n „rapid'a'n manĝ'aĵ'o'n”).

Person'a spert'o

Ebl'e la leg'ant'o interes'iĝ'os leg'i person'a'n spert'o'n de la verk'ant'o. Li'a edz'in'o nask'iĝ'is en Briti'o, kie la majoritat'a lingv'o est'as kompren'ebl'e la angl'a; li mem nask'iĝ'is, mal'e, en sud-amerik'a land'o, kie la oficial'a lingv'o est'as la hispan'a. Tamen, ili ambaŭ est'as skot'de'ven'a'j, do, kiam ili ge'edz'iĝ'is, ili decid'is, ke ili'a famili'a idiom'o est'u la skot'gael'a, kaj parol'is ekskluziv'e tiu'n lingv'o'n kaj inter si kaj kun si'a'j infan'o'j, ek'de ili'a nask'iĝ'o. Dum kelk'a'j jar'o'j ili labor'is en Argentino kaj la du plej aĝ'a'j fil'o'j vizit'ad'is lern'ej'o'n, kie la hispan'a est'is la unu'nur'a instru'a lingv'o. Malgraŭ tio, ke en la hejm'o ĉiu'j kon'is kaj sci'pov'is util'ig'i la gael'a'n, inter si la knab'o'j ja prefer'is babil'i hispan'lingv'e. Kun la patr'o tamen ili neniam uz'is la hispan'a'n kaj, post la re'ven'o de la famili'o al Eŭrop'o, okaz'is la jen'o: la du knab'o'j dum sufiĉ'e long'a temp'o parol'ad'is hispan'e, kiam ili trov'iĝ'is sol'a'j, sed laŭ'grad'e ili post'e ŝanĝ'is la si'n'ten'o'n kaj ek'uz'is la gael'a'n; hodiaŭ ili parol'as la hispan'a'n nur tiam, kiam ili renkont'as hom'o'j'n el hispan'lingv'a'j land'o'j aŭ trov'iĝ'as en Hispanio.

Oft'a pens'manier'o

Inter angl'e'parol'ant'o'j, la famili'o de la verk'ant'o est'is fort'e kritik'at'a pro la uz'ad'o de la gael'a, antikv'a etn'a lingv'o de mal'grand'a mal'pli'mult'o, anstataŭ la angl'a. Oni asert'is, ke ĉi-last'a est'as pli parol'at'a kaj pli util'a, kaj esprim'is la tim'o'n, ke la fil'o'j neniam majstr'os la angl'a'n, ĉar la ge'patr'o'j parol'as la gael'a'n kun ili. (Parentez'e, tia pens'manier'o est'as komun'a en angl'a'lingv'a'j medi'o'j. Laŭ oni'dir'o, la ge'patr'o'j de la kimr'a poet'o Dylan Thomas ne konsent'is, ke li parol'u la kimr'a'n, „por ne difekt'i si'a'n prononc'o'n de la angl'a”.) Laŭ'ŝajn'e ĉiu'j kritik'ant'o'j ne kompren'is, ke nun'temp'e oni apenaŭ pov'as evit'i, ke la jun'ul'ar'o lern'u la angl'a'n. Kompren'ebl'e, la fil'o'j de la verk'ant'o ja lern'is kaj ja parol'as la angl'a'n sen mal'facil'o, ĉar ili konstant'e aŭd'is, kaj plu aŭd'as, la angl'a'n (plej oft'e la uson-angl'a'n) dank'e al radi'o, televid'o, ret'o, film'o'j, popular'a muzik'o kaj al la tut'a ĉirkaŭ'aĵ'o. Mal'e, preciz'e pro la fakt'o, ke ili unu'e lern'is la lingv'o'n de si'a'j pra'patr'o'j, ili nun est'as plur'lingv'a'j, ĝu'as al'ir'o'n al divers'a'j kultur'o'j kaj trov'as mult'a'j'n ge'amik'o'j'n el divers'a'j land'o'j. Du el la tri fil'o'j de la verk'ant'o parol'as ankaŭ Esperant'o'n, sed pri tio oni silent'u en ne'mov'ad'a el'don'aĵ'o!

Pez'a ŝarĝ'o

En Irlando est'as mult'a'j ekster'land'a'j famili'o'j, kiu'j en la hejm'o parol'as si'a'j'n propr'a'j'n naci'a'j'n lingv'o'j'n, kvankam ekster'e ili dev'as uz'i la idiom'o'n de si'a'j en'land'a'j najbar'o'j kaj koleg'o'j. Kompren'ebl'e la pli'mult'o'j ne dezir'as, ke la infan'o'j perd'u si'a'n naci'a'n lingv'o'n. En iu'j are'o'j, ekzempl'e, pol'a'j infan'o'j est'as dev'ig'at'a'j vizit'ad'i la lok'a'j'n lern'ej'o'j'n, kie ili lern'as la angl'a'n kaj la irland'an. En ĉiu semajn'fin'o ili al'don'e frekvent'as kurs'o'j'n, kie ili stud'as la pol'a'n kaj batal'as kun ĝi'a kompleks'a gramatik'o. Sam'e, infan'o'j el Rusio dev'as stud'i la rus'a'n en si'a lim'ig'it'a liber'temp'o. Tio est'as pez'a ŝarĝ'o por et'ul'o'j viv'ant'a'j en fremd'a land'o. En ali'a land'o, kie la verk'ant'o pli fru'e loĝ'is, viv'is nederlanda famili'o, kiu ŝajn'e trov'is drast'a'n rimed'o'n. La ge'patr'o'j decid'is parol'i nur la angl'a'n lingv'o'n en la dom'o. Est'us demand'ind'e, ĉu tio ne fremd'ig'us la infan'o'j'n, kiam ili ebl'e re'ven'os al Nederlando kaj renkont'iĝ'os kun ge'av'o'j kaj sam'land'an'o'j. Tiu situaci'o ne ŝajn'as akcept'ebl'a. Ĉi tia fremd'iĝ'o observ'ebl'as en gael'lingv'a'j region'o'j de Skot'land'o kaj Irlando, kie la gael'a'j ge'patr'o'j parol'is nur la angl'a'n kun la infan'o'j, kiu'j tial ne kapabl'as kompren'i la parol'o'j'n de si'a'j ge'av'o'j kaj ali'a'j parenc'o'j, kaj neni'o'n sci'is pri si'a propr'a kultur'o kaj si'a histori'o.

Insist'i (sen skold'i!)

Ŝajn'as, ke en du'lingv'a'j famili'o'j la infan'o'j prefer'as kaj pli oft'e uz'as la lingv'o'n de la patr'in'o, kaj en tiu okaz'o la patr'o dev'as insist'i (sen skold'i!), por ke ili parol'u kun li en li'a ge'patr'a lingv'o. Unu el la fil'o'j de la artikol'ant'o, kiu loĝ'as en Skot'land'o, hav'as plur'lingv'a'n irland'an edz'in'o'n, kiu parol'as angl'e kun la infan'o'j, dum li mem parol'as gael'e al ili. Antaŭ'e, la knab'o'j pli oft'e parol'is angl'e, sed, post kiam ili iĝ'is lern'ej'an'o'j en gael'lingv'a lern'ej'o, ili flu'e parol'as ambaŭ lingv'o'j'n. Ali'a fil'o de la skrib'ant'o labor'as en Germanio kaj hav'as bavar'a'n edz'in'o'n. La famili'o, kiu'n ili kre'is, hav'as ĝemel'o'j'n: knab'o'n kaj knab'in'o'n. Ĉar la ge'fil'o'j est'as jun'eg'a'j, ili ankoraŭ (kaj infan'e) babil'as nur la bavar'a'n dialekt'o'n de la german'a, kvankam la edz'o parol'as kun si'a'j ge'patr'o'j, kaj kun si'a'j du frat'o'j, nur skot'gael'e. Kiu'j'n lingv'o'j'n la infan'o'j post'e parol'os, ne ebl'as sci'i. Esper'ebl'e, tamen, ni'a mond'o neniam iĝ'os unu'lingv'a, unu'kultur'a, unu'kolor'a!

Stri'kod'o

Ke stri'kod'o'j ne ĉiam est'as ted'a'j, tio'n pruv'is nederlanda fromaĝ'fabrik'o, kiu petol'e al'don'is bov'in'o'n al la nigr'a-blank'a stri'ar'o.

Roman'o en la portugal'a premi'it'a

La Dublina Premi'o pri Inter'naci'a Literatur'o est'is en 2017 al'juĝ'it'a al la roman'o Teori'a Geral do Esquecimento (La ĝeneral'a teori'o pri forges'o) de la angol'an'o José Eduard'o Agualusa [ĵozé edŭardo agŭaluza], en la angl'a traduk'o (A General Theory of Oblivion) de Daniel Hahn.

La verk'o tem'as pri la viv'o de Ludovik'a (Lud'o), portugal'a vir'in'o, kiu en la antaŭ'tag'o de la sen'de'pend'iĝ'o de Angolo en'mur'ig'as si'n en si'a apartament'o, kie la pil'o'j de ŝi'a radi'o'aparat'o mal'funkci'as, las'ant'e ŝi'n dum 28 jar'o'j sen komunik'ad'o kun la ekster'a mond'o. Sam'temp'e, la vir'a protagonist'o, nom'e Jeremias, sekv'as, per la radi'o, la mal'facil'a'n lukt'o'n de la reg'ist'ar'a'j trup'o'j kontraŭ la mal'stabil'a alianc'o de la parti'o Unit'a, la Naci'a Front'o, la sud-afrik'a arme'o kaj dung'o'soldat'o'j el Portugali'o, Briti'o kaj Nord-Amerik'o. La situaci'o est'as eĉ pli komplik'it'a pro la inter'ven'o de la kub'an'o'j. Do la leg'ant'o pov'as aprez'i la simbol'ism'o'n de la rakont'o, kaj kontrast'i la spert'o'n de la izol'it'a vir'in'o, Lud'o, kaj la ekster'a spert'o de la vir'o, Jeremias. Pli'e, oni intim'e lern'as pri la sang'a kaj ĥaos'a histori'o de la modern'a Angolo.

Grand'a surpriz'o

Ĝis la aper'o de la angl'a traduk'o de ĉi tiu roman'o, ŝajn'as, ke la sol'a verk'o de portugal'lingv'a literatur'o, kiu est'is trov'ebl'a sur la bret'o'j de libr'o'vend'ej'o'j en Irlando, est'is la roman'o'j de la brazil'an'o Paulo Coelho. Do, cert'e la al'juĝ'o de irlanda premi'o al la verk'o de Agualuso est'is grand'a surpriz'o. Oni pov'as nur konjekt'i pri la motiv'o'j, kiu'j instig'is la juĝ'ist'o'j'n en Dublino. Ĉu ebl'e la fakt'o, ke en la jar'o antaŭ la aper'o de la angl'a traduk'o okaz'is la cent'jar'iĝ'o de la ribel'o, kiu konduk'is al la sen'de'pend'iĝ'o de la Irlanda Respublik'o, do sent'o de simpati'o kun la popol'o de tiu antaŭ'a koloni'o en Afrik'o? Ebl'e pli ver'ŝajn'a kial'o est'as tio, ke oni pov'as konstat'i simil'ec'o'n inter la spert'o de Angolo kaj la egal'e ĥaos'a kaj kruel'a aktual'a situaci'o en Sirio kaj Irako.

La al'juĝ'int'o'j en Dublino est'as gratul'ind'a'j pro si'a elekt'o. Ebl'as ĝoj'i, ke (preskaŭ) ne nur la literatur'o de la domin'ant'a angl'e'parol'ant'a mond'o est'as vid'ebl'a en la irlandaj libr'o'vend'ej'o'j kaj bibliotek'o'j. Tre bon'ven'a est'as la aper'o de pli kaj pli da literatur'o inter'naci'a.

Lakt'o

Se iam vi vizit'os Kipron, kaj ne sci'os, ĉu vi el'turn'iĝ'os per la lok'a lingv'o, sci'u, ke almenaŭ lakt'o'n vi pov'os facil'e trov'i! Fot'o: ROBERTO Pigr'o

Vojaĝ'o al la plej for'a skot'a insul'o

La Naci'a Kurator'ej'o de Skot'land'o (National Trust for Scotland) est'as privat'a organiz'aĵ'o, cel'ant'a protekt'i kaj administr'i grand'a'n nombr'o'n da valor'eg'a'j histori'a'j konstru'aĵ'o'j, bien'o'j, insul'o'j kaj lok'o'j de apart'a bel'ec'o en Skot'land'o. La organiz'aĵ'o protekt'as la naci'a'n teritori'a'n hered'aĵ'o'n kaj ebl'ig'as al'ir'o'n al ĝi. Pag'int'e modest'a'n kotiz'o'n, oni pov'as membr'iĝ'i kaj vizit'i sen'pag'e vid'ind'aĵ'o'j'n.

Vojaĝ'ant'o'j kaj turist'o'j, kiu'j dezir'as ek'kon'i la plej vid'ind'a'j'n lok'o'j'n en Skot'land'o, pov'as vizit'i la hejm'paĝ'o'n de la organiz'aĵ'o, kie trov'iĝ'as list'o de protekt'at'a'j propriet'aĵ'o'j. Tiu'j, kiu'j ted'iĝ'as de rond'ir'o'j tra muze'o'j, katedral'o'j, bien'o'j kaj kastel'o'j, pov'as spert'i pli streĉ'a'j'n kaj ekscit'a'j'n ekskurs'o'j'n al sovaĝ'a'j mont'ar'o'j kaj izol'it'a'j insul'o'j.

Plej for'a insul'o

La plej aventur'em'a'j kaj kuraĝ'a'j (kondiĉ'e ke ili hav'as sufiĉ'e da temp'o kaj pov'as rezist'i mar'mal'san'o'n) entrepren'as vojaĝ'o'n al la insul'o Saint Kilda (gael'e Hiort, angl'e Hirt'a). Ĝi est'as la plej for'a brit'a insul'o kaj unu el la plej izol'it'a'j kaj sovaĝ'a'j lok'o'j en Eŭrop'o. Oni pov'as vizit'i ĝi'n per ŝip'o de la haven'o Ob'a'n sur la skot'a ĉef'ter'o aŭ per ŝip'et'o de la insul'o'j Harris (gael'e Na Hearadh) aŭ North-Uist (gael'e Uibhist-a-Tuath) en la Hebridaj Insul'o'j. Ili ating'ebl'as per ŝip'o aŭ aviad'il'o.

Ebl'e pli konven'a vetur'ebl'ec'o est'as tiu de insul'o Skye (facil'e ating'ebl'a per pont'o de la ĉef'ter'o). La plej mal'long'a vetur'ad'o al Saint Kilda daŭr'as proksim'um'e ok hor'o'j'n. La vojaĝ'o ne rekomend'ind'as por infan'o'j aŭ por tiu'j, kiu'j sufer'as de mar'mal'san'o. La veter'o ne ĉiam ebl'ig'as, ke la vetur'ad'o okaz'u.

La insul'o Saint Kilda situ'as en la nord'a Atlantik'o, je 64 kilo'metr'o'j nord-okcident'e de la insul'o Nord-Uist. Krom insul'o ĝi est'as ankaŭ nom'o de insul'ar'o, al kiu aparten'as la insul'o'j Soay, Stac an Armuin, Boreray, Stac Lì, Dùn kaj Levenish. Ĉiu'j ĉi est'as rok'a'j, krut'a'j kaj apenaŭ ating'ebl'a'j per boat'o. Hiort est'as la plej grand'a kaj est'is la sol'a daŭr'e loĝ'at'a insul'o. Ĝi hav'as la plej alt'a'j'n kaj krut'eg'a'j'n klif'o'j'n en Briti'o. Sur tiu'j klif'o'j nest'as mult'nombr'a'j ar'o'j de mar'bird'o'j: sul'o'j, fraterkul'o'j, mev'o'j, fulmar'o'j ktp. En la mar'o ĉirkaŭ la insul'o'j abund'as fok'o'j kaj cetac'o'j. La mar'bird'o'j iam konsist'ig'is la ĉef'a'n nutr'aĵ'o'n por la hard'it'a'j insul'an'o'j, kiu'j sen'tim'e mal'supr'e'n'ir'is laŭ la danĝer'eg'a'j klif'o'j por kapt'i ili'n.

Disput'at'a nom'o

Dum du mil jar'o'j la insul'o Saint Kilda est'is loĝ'at'a de divers'a'j popol'o'j. Ebl'e pra'loĝ'ant'o'j okup'is ĝi'n dum la neolitik'a epok'o. Ili'a kultur'o post'las'is kelk'a'j'n ŝton'a'j'n rest'aĵ'o'j'n sur la insul'o. La origin'o de tiu popol'o est'as ne'kon'at'a, kaj la pra'histori'o de la insul'o est'as mister'a. Eĉ la nom'o „Saint Kilda” est'as disput'at'a. „Saint” signif'as „sankt'ul'o”, sed neniam est'is sankt'ul'o kun tiu nom'o. Okaz'is iu mis'kompren'o, ĉu pro menci'o en nederland'lingv'a manuskript'o, ĉu pro kripl'ig'o de skandinav'a nom'o.

La insul'an'o'j neniam nom'is si'a'n hejm'o'n „Saint Kilda”. Por ili ĝi ĉiam nom'iĝ'is Hiort, sed en la insul'a dialekt'o la son'o r oft'e pli simil'is al l, do „Hiort” aŭ „Hirt'a” prononc'iĝ'is kiel „hilt”. De „hilt(a)” al „kilt'a” aŭ „kilda” ne est'as long'a paŝ'o. Dum la post'a'j jar'cent'o'j hom'o'j el la plej okcident'a'j Hebridaj Insul'o'j, kies gael'a lingv'o est'is ili'a sol'a lingv'o, okup'is Hiort. Eĉ en la last'a'j jar'o'j viv'is mal'jun'a'j insul'an'o'j, kiu'j nek parol'is nek kompren'is la angl'a'n.

Est'as apenaŭ kred'ebl'e, ke hom'o'j pov'is tiom long'e post'viv'i sur tiu for'a, sovaĝ'a kaj mal'fekund'a insul'o. Tamen la insul'an'o'j am'is si'a'n rok'a'n hejm'o'n kaj plor'is, kiam ili fin'fin'e dev'is for'las'i ĝi'n. Ili'a viv'o cert'e est'is eg'e dur'a. Ili hav'is plej spart'an diet'o'n: mar'bird'o'j, mal'facil'e kultiv'it'a aven'o kaj mal'abund'a'j ter'pom'o'j. Fiŝ'o'j'n ili mal'oft'e kapt'is kaj ne special'e ŝat'is. Kiam mal'san'o'j okaz'is – ekzempl'e iam'a terur'a epidemi'o de tetan'o inter nov'nask'it'o'j – mank'is kurac'ist'o kaj medicin'aĵ'o'j. La reg'ist'ar'o en Londono kaj la aŭtoritat'o'j en Skot'land'o preskaŭ tut'e ignor'is la insul'an'o'j'n. Eĉ en la du'dek'a jar'cent'o oni rifuz'is hav'ig'i al ili poŝt'serv'o'n, telegraf'o'n, telefon'o'n aŭ transport'o'n.

Kvankam sen mon'o kaj sen materi'a'j rimed'o'j, la insul'an'o'j dev'is don'i lu'pag'o'n al la propriet'ul'o'j, lord'o'j MacDonald de Dunvegan. La lu'pag'o konsist'is el bird'plum'o'j (por plen'ig'i matrac'o'j'n) kaj grand'a kvant'o da rul'o'j de la tradici'a hejm'e far'it'a ŝtof'o tweed (gael'e clò mòr). La insul'an'o'j teks'is ĝi'n sur simpl'a'j lign'a'j teks'il'o'j post pen'a labor'o en la kamp'o'j kaj danĝer'a grimp'ad'o sur la klif'o'j. Iu'grad'e, tamen, la insul'an'o'j est'is pli bon'e traktat'a'j de la lord'o'j ol de gael'a'j komun'um'o'j. La last'a lord'o Macdonald konstru'ig'is por ili pli bon'kvalit'a'j'n kaj salubr'a'j'n dom'o'j'n. Li send'ig'is al la insul'o fleg'ist'in'o'n kaj medikament'o'j'n. Eĉ en tiu'j kondiĉ'o'j iĝ'is evident'e, ke sen la plej baz'a'j neces'aĵ'o'j kaj sen fid'ind'a'j komunik'il'o'j kaj transport'rimed'o'j la viv'o sur la insul'o ne plu ebl'as. Do en la jar'o 1930 la aŭtoritat'o'j decid'is evaku'i la insul'an'o'j'n kaj post'las'i la insul'o'n al la mar'bird'o'j.

Evaku'ad'o de la insul'an'o'j

La for'las'o de la insul'o est'is pen'ig'a precip'e por la pli mal'jun'a'j hom'o'j. En 1930 pro la mal'fort'a ekonomi'a konjunktur'o la sen'labor'ec'o est'is grav'a problem'o kaj mal'facil'e ebl'is trov'i labor'o'n por la labor'kapabl'a'j insul'an'o'j. La aŭtoritat'o'j decid'is dung'i ili'n en la arb'ar'o'j de la re'arb'ar'ig'a komision'o de Skot'land'o, malgraŭ la fakt'o, ke la pli'mult'o de la loĝ'int'o'j de tiu sen'arb'a insul'o neniam vid'is arb'o'j'n kaj neni'o'n sci'is pri tiu spec'o de labor'o. La rezult'o est'is tre mal'kontent'ig'a, kaj ili mult'e sufer'is. Kelk'a'j el ili loĝ'is inter hom'o'j, kiu'j nek parol'is nek kompren'is ili'a'n gael'a'n lingv'o'n.

Antaŭ jar'o'j, kiam mi est'is student'o kaj loĝ'is en la skot'a kamp'ar'o, mi iu'tag'e renkont'is pastor'o'n de preĝ'ej'o en apud'a vilaĝ'o. Dum konversaci'o li rakont'is, ke kiam li est'is knab'o, li loĝ'is sur Hiort, kie li'a patr'o est'is misi'ist'o. Evident'e li est'is unu el la last'a'j infan'o'j (kvankam ne de'nask'a insul'an'o), kiu kon'is la viv'o'n en tiu for'a lok'o.

La tragedi'o de Hiort kuŝ'as nun en la pas'int'ec'o kaj est'as preskaŭ forges'it'a. La last'a insul'an'o Rachel Johnson mort'is la 8an de april'o 2016 en la aĝ'o de 93 jar'o'j. Long'e post la evaku'ad'o de la insul'an'o'j la brit'a ministr'ej'o pri defend'o instal'is sur Hiort arme'a'n staci'o'n por monitor'i la spur'o'j'n de misil'o'j en Atlantik'o.

Kon'at'iĝ'u: la teatr'o Samarkanda el Almendralejo

En la urb'o Almendralejo [almendraleĥo], kiu situ'as en la provinc'o Badajoz [badaĥós] de la aŭtonom'a region'o Ekstrem'a'dur'o (Hispanio), trov'iĝ'as la teatr'o Samarkanda. Al ni'a'j demand'o'j respond'as la produktor'o de la teatr'o, hispan'a reĝisor'o, aktor'o kaj televid'a prezent'ist'o Fermín Núñez Aren'as.

MONATO : S-ro Núñez, ĉu vi pov'us mal'long'e prezent'i al ni'a'j leg'ant'o'j la teatr'o'n Samarkanda?

Núñez: Ni est'as profesi'a teatr'a kompani'o, kiu labor'as jam dum 24 jar'o'j. Ni'a repertuar'o inkluziv'as klasik'a'j'n, modern'a'j'n, ĉambr'a'j'n, salon'a'j'n kaj sur'strat'a'j'n teatr'aĵ'o'j'n. Ni montr'as al ni'a'j spekt'ant'o'j divers'a'j'n rakont'o'j'n, kiu'j ni'n far'as intelekt'e pli liber'a'j. Ni est'as apert'a'j al ĉio, kio inspir'as, al'log'as kaj motiv'ig'as ni'n serĉ'i respond'o'j'n al defi'o'j de la nun'temp'o.

Núñez: Tem'as pri tio, ke kiam ni ek'funkci'is, est'ant'e amator'a trup'o, por ni la teatr'o est'is kvazaŭ rev'o, kiu'n ni nur cel'is real'ig'i. Subit'e iu el ni ek'memor'is pri la fabel'e fam'a urb'o Samarkando, kaj ni tuj ek'imag'is ni'n sur la Grand'a Silk'a Voj'o, en la urb'o de komerc'o kaj kre'iv'o. Ankaŭ tre sonor'a kaj sorĉ'a vort'o „Samarkanda” ver'e fascin'is ni'n.

Núñez: Tio est'as unu'korn'ul'o, mit'a est'aĵ'o, vast'e dis'vast'iĝ'int'a en plur'a'j folklor'a'j tradici'o'j kaj simbol'ant'a bon'o'n, lum'o'n, pac'o'n, bel'o'n kaj kre'iv'o'n. Kiam ni kre'is la teatr'o'n, tiu magi'a figur'o esper'ig'is ni'n je sukces'o, konfid'o je est'ont'ec'o kaj inspir'is ni'n je serĉ'o de ni'a kre'a voj'o.

MONATO : En kiu'j land'o'j la teatr'o Samarkanda ĝis nun prezent'is si'a'j'n spektakl'o'j'n?

Núñez: Ni turne'is kun ni'a'j teatr'aĵ'o'j en preskaŭ tut'a Hispanio, kaj ni prezent'is spektakl'o'j'n ankaŭ en Portugali'o, Franci'o, Dani'o, Uson'o, Meksiko, Venezuelo, Kolombio, Ĉilio, Argentino, Brazilo kaj Kubo.

MONATO : Kiu'j'n spektakl'o'j'n oni nun'temp'e prezent'as en la teatr'o Samarkanda?

Núñez: Ili est'as kvin: La alt'ul'o, kiu vol'is est'i et'a rakont'as la histori'o'n de real'e viv'int'a hom'o (kon'at'a kiel „ekstrem'a'dur'a gigant'o”) el ni'a region'o. Li'a skelet'o est'as nun konserv'at'a en la naci'a antrop'ologi'a muze'o en Madrido.

Tem'a passacaglia est'as sur'strat'a spektakl'o-parad'o kun muzik'o, fajr'o, monstr'o'j, piroteknik'aĵ'o'j, stilz'o'j ktp. En tiu ĉi fabel'ec'a teatr'aĵ'o tem'as pri la invad'o far'e de ekster'ul'o'j (maŭr'a'j konker'ant'o'j).

Pri'mok'u la klasik'ul'o'j'n konsist'as el parodi'o'j je klasik'a'j tem'o'j el la mond'a literatur'o. Ekzempl'e, la am'o de Piram'o kaj Tisb'o en Sonĝ'o de somer'mez'a nokt'o de William Shakespeare, la histori'o de kon'at'a rol'ul'o Juanito Ventolera (parodi'o je Casanova) de hispan'a verk'ist'o Ramón del Valle-Inclán, sam'e kiel tem'o'j laŭ la verk'o'j de klasik'ul'o'j de dramaturgi'o kiel Aristofan'o, Plaŭt'o, Terenci'o kaj ali'a'j.

2050 est'as futur'ism'a spektakl'o pri tio, kio pov'as okaz'i al la soci'o en total'ism'a ŝtat'o.

Tri en unu vic'o est'as amuz'a rakont'o pri tri sen'esper'iĝ'int'a'j, sen'labor'a'j aktor'in'o'j, kiu'j traf'as en dram'a'j'n kaj komik'a'j'n situaci'o'j'n.

Núñez: Por ni ĝi est'as fabel'a urb'o, la histori'a centr'o de kultur'a'j inter'ŝanĝ'o'j, la urb'o, kie real'iĝ'as rev'o'j. Kaj unu tia rev'o jam plen'um'iĝ'is, donac'int'e al ni la nom'o'n de ni'a teatr'o.

MONATO : Vi'a'j bon'dezir'o'j al la loĝ'ant'o'j de Samarkando kaj al tut'a Uzbeki'o?

Núñez: Ni ŝat'us iam lud'i iu'n el ni'a'j spektakl'o'j en vi'a urb'o. Kaj ni dezir'as, ke ni'a'j kaj vi'a'j rev'o'j real'iĝ'u, proksim'ig'ant'e ni'n kaj dis'volv'ant'e la mult'kultur'a'n kre'iv'o'n.

Ni not'u, ke la teatr'o Samarkanda est'is fond'it'a en 1994 sur'baz'e de la teatr'a atelier'o de la Popol'a Universitat'o de la urb'o Almendralejo. Bild'ig'ant'e la art'a'j'n figur'o'j'n sur la scen'ej'o aŭ dum la strat'a'j event'o'j, la art'ist'o'j si'n turn'as al divers'a'j kre'iv'a'j teknik'o'j: evolu'ig'ant'e la teknik'o'n de mov'ad'o, danc'o, akrobat'aĵ'o'j, muzik'o, kant'o'j, fabel'a'j instal'aĵ'o'j, fajr'aĵ'o'j, procesi'o'j sur alt'eg'a'j stilz'o'j ktp, dum la spekt'ant'o'j oft'e iĝ'as sen'per'a'j part'o'pren'ant'o'j de la teatr'a'j event'o'j.

La konsist'o de la trup'o de Samarkanda vari'as de'pend'e de ĉiu apart'a teatr'aĵ'o, kutim'e de tri ĝis ses aktor'o'j kaj ankaŭ teknik'a person'ar'o el kvar hom'o'j. La spektakl'o'j de Samarkanda sufiĉ'e oft'e okaz'as sur la scen'ej'o de la Municip'a Teatr'o en Almendralejo. Samarkanda lud'as ĉiu'j'n si'a'j'n spektakl'o'j'n (eĉ ekster'land'e) en la hispan'a lingv'o. Kaj iu'j el ili'a'j teatr'a'j-strat'a'j spektakl'o'j tut'e ne postul'as lingv'o'n, ĉar ili okaz'as sen parol'a kompon'ant'o.

Tri spektakl'o'j de la teatr'o Samarkanda est'is tri'foj'e nom'um'it'a'j je la premi'o'j Max – la plej alt'a'j disting'o'j de Hispanio en la kamp'o de teatr'a art'o.

Mi vol'as not'i kun dank'em'o la amik'a'n sub'ten'o'n de la hispan'a filolog'o-esperant'ist'o José Maria Salguero Rodríguez, kiu afabl'e konsent'is help'i pri organiz'ad'o de la intervju'o kun la gvid'ant'ar'o de la teatr'o Samarkanda. Inter'ali'e, ĝust'e José Salguero antaŭ proksim'um'e du'dek jar'o'j unu'a'foj'e inform'is la aŭtor'o'n de ĉi tiu'j lini'o'j pri ekzist'o de la hispan'a teatr'o Samarkanda.

aŭtor'o de la enciklopedi'a projekt'o Samarkandiana

Ese'o pri surd'ec'o

Sub ĉiu valor'a parol'ad'o kuŝ'as io pli bon'a, nom'e, la Silent'o. La Silent'o est'as tiom profund'a kiom la Etern'ec'o. La parol'ad'o est'as tiom mal'profund'a kiom la Temp'o. – Tomas'o Carlyle (1795-1881), skot'a histori'ist'o kaj filozof'o.

En 1995 la Nobel-laŭreat'o José Saramago verk'is si'a'n roman'o'n Ensaio sobr'e a cegueira (Ese'o pri blind'ec'o). Fakt'e, ne tem'is pri ese'o en la kutim'a senc'o de la vort'o. Konsci'a pri la bedaŭr'ind'a fakt'o, ke ĉiam trov'iĝ'as hom'o'j, kiu'j est'as inklin'a'j al ekspluat'ad'o de si'a'j kun'hom'o'j, Saramago imag'as situaci'o'n, en kiu grup'o da malic'a'j blind'ul'o'j profit'as de la mal'fort'o de ali'a'j blind'ul'o'j. La titol'o Ese'o pri la blind'ec'o sugest'is simil'a'n titol'o'n al ni'a najbar'o Dali Mart'in, kiam li redakt'is la skrib'aĵ'o'j'n mal'supr'e, sur'baz'e de la iom ne'koher'a'j memor'aĵ'o'j de si'a frat'o Vit'o, kvankam re'foj'e, ne tem'as pri ver'a ese'o. Ni las'u la parol'o'n al Dali, aŭ pli ĝust'e, al Vit'o.

Ie ajn en unu el la roman'o'j de la franc'a aŭtor'o Honoré de Balzac, trov'iĝ'as la fraz'o: „Par'is me fait horreur” (Parizo horor'ig'as mi'n). Ne est'as evident'e, kial la bel'a franc'a ĉef'urb'o pov'us provok'i tia'n sent'o'n, ĉar en la sam'a epok'o, kiam verk'is Balzac, cert'e est'is en Eŭrop'o plur'a'j urb'o'j, kie la viv'kondiĉ'o'j est'is mult'e pli horor'a'j ol io ajn en Parizo. Marks'o kaj Engelso pri'skrib'is la mal'san'a'j'n efik'o'j'n de la Industri'a Revoluci'o en la nord'a'j urb'o'j de Angli'o, kie la viv'o de la labor'ist'o'j est'is mizer'a, brutal'a kaj mal'long'a.

Ek'de tiam, por la ordinar'a'j civit'an'o'j, la urb'a viv'o iom post iom iĝ'is pli facil'a kaj pli prosper'a, sed tut'e ne pli trankvil'a. Komenc'e mal'rapid'e, sed konstant'e pli intens'e, la urb'a medi'o far'iĝ'is pli kaj pli bru'a, pli kaj pli streĉ'a, pli kaj pli mal'agrabl'a. La grand'a ben'o, kiu nom'iĝ'as Silent'o, ne plu est'is konstat'ebl'a.

Por hom'o'j, kiu'j nask'iĝ'is kun normal'a aŭd'pov'o, neniam kaj neni'e en la mond'o reg'as absolut'a silent'o. Eĉ en lok'o'j, kie ne aŭd'iĝ'as la kant'o de bird'o'j, la zum'ad'o de insekt'o'j, kaj la kri'eg'o'j de sovaĝ'a'j best'o'j, kelk'a'j son'o'j est'as aŭd'ebl'a'j: la murmur'o aŭ muĝ'o de la vent'o'j, la susur'o de la mar'a'j tajd'o'j kaj la gut'ad'o de la pluv'o. Laŭ esplor'ist'o'j, la antarkt'a kontinent'o est'as la plej silent'a region'o de la mond'o, sed eĉ tie okaz'as feroc'a'j ŝtorm'o'j kaj blov'ad'o'j, sen menci'i la akr'a'j'n kri'eg'o'j'n de pingven'o'j apud la mar'bord'o. Eĉ en nord-afrik'a'j dezert'o'j son'as la strang'a muzik'o de la mov'iĝ'ant'a sabl'o de dun'o'j.

Kred'ebl'e la kvaker'o'j (la Religi'a Societ'o de Amik'o'j) estim'as la silent'o'n, kaj emfaz'as ĝi'a'n ne'mal'hav'ebl'a'n valor'o'n. Tamen, laŭ'ŝajn'e la ceter'o de la hom'ar'o ne tiom bezon'as la silent'o'n, kaj oft'e mal'am'eg'as kaj evit'as ĝi'n. En ni'a soci'o oni ne pov'as liber'ig'i si'n de la bru'o de aŭtomobil'a trafik'o, muzik'aĉ'o en bazar'o'j kaj publik'a'j lokal'o'j, laŭt'a'j anonc'o'j sur'strat'e, kakofoni'o de hom'a'j voĉ'o'j (kun aŭ sen poŝ'telefon'o'j), ŝir'kri'ant'a'j radi'aparat'o'j, tondr'ant'a'j aviad'il'o'j, kaj la tut'a infer'o de la hodiaŭ'a viv'o. En la last'a'j jar'o'j de la du'dek'a jar'cent'o mult'a'j jun'ul'o'j sufer'is grav'a'n, kaj kelk'foj'e ne'san'ig'ebl'a'n damaĝ'o'n al la aŭd'sent'o pro intens'a amplif'ad'o de rok'muzik'o. Nun'temp'e, kiam amik'o'j renkont'iĝ'as en kaf'ej'o'j, hotel'o'j kaj disk'o'tek'o'j, konversaci'o ne ebl'as.

Ek'de la komenc'o de la aktual'a jar'cent'o tiu tut'a kakofoni'o sen'brid'e kaj eksponencial'e kresk'is kaj kresk'is. Ĝi influ'is la tut'a'n soci'a'n etos'o'n. Mult'a'j frenez'iĝ'is; drast'e pli'iĝ'is la nombr'o de mem'mort'ig'o'j (kio jam est'is grav'eg'a problem'o dum la antaŭ'a jar'cent'o); alkohol'ism'o kaj uz'ad'o de drog'o'j iĝ'is preskaŭ universal'a'j; ĉiu'tag'e okaz'is murd'o'j kaj seks'per'fort'o'j en la urb'o'j kaj eĉ en la supoz'ebl'e trankvil'a kamp'ar'o; la mal'liber'ej'o'j, mal'san'ul'ej'o'j kaj azil'o'j por mens'mal'san'ul'o'j est'is plen'ŝtop'it'a'j; ĉie est'is ĥaos'o. La viv'o far'iĝ'is ne'toler'ebl'a. Nur jun'ul'o'j – kaj ne ĉiu'j – asert'is, ke ili ŝat'as la muzik'aĉ'o'n kaj la alt'decibel'a'n bru'eg'o'n. La reg'ist'ar'o trov'iĝ'is tut'e sen'pov'a kaj sen'esper'a.

Iu'tag'e, mez'e de tiu mal'ord'o, la frat'o Vit'o promen'is, fum'ant'e cigared'o'n, sur unu el la urb'a'j ĉef'strat'o'j, kiam apud li subit'e eksplod'is lik'ant'a gas'tub'eg'o. Vit'o est'is traf'it'a de la ŝok'o kaj perd'is konsci'o'n. Vek'iĝ'int'e, li trov'is si'n sur hospital'a lit'o. En'ven'is kurac'ist'o, kiu demand'is, kiel la pacient'o sent'as si'n. Vit'o observ'is la mov'ad'o'n de la buŝ'o de la kurac'ist'o, sed aŭd'is neni'o'n. Oni far'is al li aŭd'mezur'a'n ekzamen'o'n kaj konstat'is, ke li'a timpan'o kaj ĉiu'j li'a'j aŭd'organ'o'j est'as ne'ripar'ebl'e detru'it'a'j. La special'ist'o pren'is not'libr'o'n kaj skrib'is: „Sinjor'o Mart'in, vi ek'sufer'is grav'a'n damaĝ'o'n al la orel'o'j, sed ne mal'trankvil'iĝ'u. Ni posed'as nov'a'j'n teknik'o'j'n por help'i vi'n venk'i la handikap'o'n ”.

Pro la fakt'o, ke ne trov'iĝ'is ali'a damaĝ'o al la korp'o de Vit'o, oni inter'temp'e permes'is al li for'las'i la mal'san'ul'ej'o'n kaj re'ven'i al si'a hejm'o. Tie li prov'is viv'i normal'e, kaj baldaŭ konstat'is, ke li ŝat'as la silent'o'n. Li ne plu sent'is si'n frenez'iĝ'ant'a pri la terur'a bru'o. Li'a mens'o kaj li'a anim'o est'is trankvil'a'j kaj kontent'a'j. Li'a viv'o nun hav'as senc'o'n kaj valor'o'n. Konsent'it'e, li ne plu pov'as aŭskult'i si'a'n am'at'a'n klasik'a'n muzik'o'n, nek la voĉ'o'j'n de ge'amik'o'j, sed la silent'o kaj la pac'o est'is plen'a kompens'o. Kiam li est'is re'vok'it'a al la konsult'ej'o en la hospital'o, li dank'is la special'ist'o'n, sed rifuz'is pli da medicin'a, kirurgi'a aŭ protez'a help'o. „Mi est'as kontent'a”, li asert'is. „Fakt'e, mi rekomend'us la silent'o'n al ĉiu'j. Ĝi est'as paradiz'a.”

La nov'aĵ'o pri la akcident'o de Vit'o, kaj li'a decid'o rezign'i pri kirurgi'a aŭ teknik'a help'o, aper'is en la urb'a'j kaj naci'a'j ĵurnal'o'j, kaj tiam en la tut'mond'a'j komunik'il'o'j. Iom post iom hom'o'j komenc'is pet'i si'a'j'n kurac'ist'o'j'n, ke ili aranĝ'u por ili surd'ig'a'n operaci'o'n. Je la komenc'o la kirurg'o'j rifuz'is, sed la postul'o'j de la publik'o iĝ'is tiom mult'nombr'a'j, ke ili fin'fin'e dev'is konsent'i. Mil'o'j da hom'o'j (krom infan'o'j) est'is intenc'e kaj volont'e surd'ig'at'a'j. En plur'a'j land'o'j est'is fond'it'a'j politik'a'j organiz'aĵ'o'j (la Kontraŭ'bru'a parti'o, la Ge'amik'o'j de la silent'o, ktp) por instig'i surd'ig'o'n de plen'kresk'ul'o'j. Dev'ig'a surd'ig'o de infan'o'j est'is leĝ'e mal'permes'it'a, sed la operaci'o okaz'is post adolt'iĝ'o.

Kompren'ebl'e okaz'is feroc'a re'ag'o kontraŭ la surd'ig'a mov'ad'o. Muzik'ist'o'j kaj kompon'ist'o'j protest'is, ke ĝi kaŭz'os la mort'o'n de la muzik'a art'o. Surd'ig'ist'o'j kontraŭ'argument'is, ke for'est'o de muzik'o est'as la prez'o, kiu dev'as est'i pag'at'a por re'gajn'i trankvil'o'n kaj pac'o'n. Iu'j rimark'ig'is, ke Beethoven, kiam li surd'iĝ'is, ankoraŭ kapabl'is sent'i si'a'j'n kompon'aĵ'o'j'n kaj kompon'i en la kap'o. Muzik'ŝat'ant'o'j – kiu'j re'memor'is asert'o'n de la renom'a violon'ist'o Jehudi Menuhin, ke ankaŭ la poezi'o est'as muzik'o – konsol'is si'n per leg'ad'o de poezi'o, do la el'don'ist'o'j de poezi'a'j antologi'o'j unu'a'foj'e en la viv'o far'is respekt'ind'a'n profit'o'n.

Kurioz'e, la kin'ej'o'j kaj la film'studi'o'j ne perd'is mon'o'n. Publik'o, kiu antaŭ'e mal'am'is sub'tekst'it'a'j'n film'o'j'n, rapid'e adapt'iĝ'is al ili, kaj amas'e ven'is al la kin'ej'o'j por spekt'i film'o'j'n kun sub'tekst'o'j.

La ver'a'j gajn'ant'o'j est'is de'nask'a'j surd'ul'o'j (kiu'j jam sukces'e viv'is malgraŭ si'a handikap'o kaj far'iĝ'is kvazaŭ elit'a klas'o), kaj instru'ist'o'j de gest'o'lingv'o kaj lip'leg'ad'o. Ili'a instru'ad'o iĝ'is tre popular'a, eĉ inter aŭd'ant'a'j infan'o'j, kiu'j ĝoj'e lern'is kaj kun'e lud'is per la „sekret'a” lingv'o de la surd'ul'o'j.

Ven'is temp'o, en kiu iu ŝajn'e malic'a spirit'o de la natur'o decid'is kun'labor'i kun la surd'ig'a mov'ad'o. Mal'long'e post la akcident'o de Vit'o, okaz'is ne'kred'ebl'a koincid'o, nom'e akr'eg'a tut'mond'a epidemi'o de ne'kutim'a virulent'a form'o de morbil'o, kiu kaŭz'is grand'skal'a'n surd'ig'o'n sen inter'ven'o de la kirurgi'o.

Por la ekonomi'o est'is katastrof'a la efik'o de la surd'ig'a mov'ad'o kun'e kun la pli'akr'ig'o de la situaci'o pro la epidemi'o. La elektron'ik-industri'ist'o'j, financ'ist'o'j kaj komerc'ist'o'j bankrot'is. Sen'labor'ec'o iĝ'is universal'a. Per'fort'eg'a re'ag'o de la kapital'ism'a mond'o est'is absolut'e ne'evit'ebl'a.

Vit'o ne pov'is antaŭ'vid'i la konsekvenc'o'j'n de si'a drast'a decid'o. Kelk'a'j'n jar'o'j'n post'e eksplod'is nov'a mond'a milit'o. Pro la fakt'o, ke tiom da land'o'j posed'as atom'bomb'o'j'n kaj ali'a'j'n arm'il'o'j'n de amas'a detru'o, oni dub'as ĉu la hom'ar'o long'e super'viv'os.

Kapital'ism'o kre'is ni'a'n soci'o'n; kapital'ism'o detru'is ĝi'n. Se la hom'ar'o ne kapabl'os evit'i iu'n vagner'a'n Krepusk'o'n de la Di'o'j, ni'a planed'o por ĉiam silent'iĝ'os. Kaj kiam ne plu ekzist'os la Univers'o, reg'os la etern'a Silent'o.

Tumult'a histori'o de la ĉeĥ'a naci'o

Spirit'a revoluci'o en la kor'o de Eŭrop'o est'as surpriz'e riĉ'a libr'o kun kvazaŭ seri'o de portret'o'j el la ĉeĥ'a histori'o.

Iom hazard'e mi komenc'as per J'a'n Am'os Komenský (Komenio), la instru'ist'o de la naci'o'j: jam de jar'o'j tiu'n nom'o'n mi kon'as. Li est'is moravia teolog'o, filozof'o, religi'a re'form'ist'o, pansofisto kaj pedagog'o. Kio'n li tuŝ'is, pri tio kler'eg'e li verk'is: li pled'is por fund'a instru'ad'o al knab'o'j kaj knab'in'o'j de ĉiu'j tavol'o'j de la soci'o. Instru'libr'o'j'n li verk'is kaj eĉ inic'is tut'e nov'a'n instru'sistem'o'n por pol'o'j, sved'o'j kaj hungar'o'j. Ĉe fam'a'j amik'o'j li pled'is por mem'star'ec'o de si'a patr'o'land'o. Tamen li ne far'iĝ'is revoluci'em'a, sed rest'is eŭrop'an'o tradici'a, kun human'ism'a rigard'ad'o.

Orf'o

La 12-jar'a J'a'n far'iĝ'is orf'o, sed dank'e al parenc'o'j li stud'is teologi'o'n kaj filozofi'o'n, last'e en Hejdelbergo. J'a'n Am'os Komenio re'ven'is post tri'jar'a stud'ad'o en la german'a'j universitat'o'j hejm'e'n por est'i util'a al la Moravia Unu'iĝ'o, de kiu li de'ven'is; lok'a graf'o las'is li'n instru'i la latin'a'n, kio don'is ebl'o'n for'ig'i mal'nov'iĝ'int'a'j'n instru'metod'o'j'n, sub kiu'j si'a'temp'e li mem sufer'is. Li ricev'is task'o'j'n pli grav'a'j'n: li far'iĝ'is predik'ist'o kaj administr'ist'o de la frat'ar'a (hus'an'a) lern'ej'o en la vigl'a german'a frat'ar'a grup'o de Fulnek, proksim'e al la lim'o kun Silezio.

Kontraŭ'reformaci'o

Grand'a'j'n problem'o'j'n est'ig'is la habsburgoj, kiu'j mal'obe'is la inter'konsent'o'j'n pri religi'a liber'ec'o. Rezult'is la 30-jar'a milit'o, kiu ruin'ig'is tiom da land'o'j. Tre'eg'e sufer'is Bohemi'o kaj Moravio. En 1620 Ferdinand'o la 2a venk'is kun help'o de soldat-taĉment'o'j hispan'a, bavar'a kaj pap'a sur la Blank'a Mont'o ĉe Prago. Rezult'is per'fort'a kontraŭ'reformaci'o kaj fin'o de liber'o por la ĉeĥ'a naci'o por la sekv'a'j 30 jar'o'j. Per'fort'e la popol'o'n oni re'e katolik'ig'is kontraŭ la du'jar'cent'a protest'ant'a tradici'o.

Komenio tuj for'las'is la hejm'o'n kaj rifuĝ'ej'o'n li serĉ'is en urb'et'o. Hispan'a'j trup'o'j el'rab'is ĉio'n – for'brul'is mult'a'j li'a'j libr'o'j kaj manuskript'o'j. Sekv'is la pest'o: pere'is la edz'in'o kaj du infan'o'j. Konsol'o'n li trov'is en la Bibli'o. Sekv'is mir'ind'a'j verk'o'j el tio: Labirint'o de la mond'o, ekzempl'e. La Frat'ar'o dev'is si'n kaŝ'i en arb'ar'o'j kaj rok'o'j. Komenio tra mult'a vag'ad'o serĉ'is sekur'ec'o'n por la si'a'j i.a. en Nederlando, sed ankaŭ ĉe la Elb'o-font'o. Dum'e instru'metod'o'j'n li pli'bon'ig'is.

Habsburgoj

La sved'a reĝ'o Gustav'o Adolf'o kun la protest'ant'a saksa arme'o penetr'is ĝis Prago. Unu'e la kap'o'j'n de protest'ant'a'j martir'o'j ili for'ig'is de la pont'o'tur'o, kie mal'hom'e jam dek unu jar'o'j'n ili pend'is. Oni solen'e en'tomb'ig'is ili'n. Jam baldaŭ la habsburgoj re'pren'is la potenc'o'n. For est'is la esper'o de ĉeĥ'o'j kaj slovak'o'j.

Tiu'temp'e Komenio dis'volv'is si'a'j'n nov'a'j'n instru'metod'o'j'n: anstataŭ nur'a parker'postul'a instru'ad'o kaj paralel'a verg'ad'o ven'is lern'ad'o kvazaŭ lud'a – schola lud'us (lern'ej'o kiel lud'o). Infan'o'j lern'u laŭ'ŝtup'e kiel konven'as al ili'a aĝ'o.

Per'fort'o'plen'a histori'o

Jen do, se iel resum'i almenaŭ part'e, kio'n pri Komenio oni renkont'as en ĉi tiu riĉ'a libr'o.

En Spirit'a revoluci'o en la kor'o de Eŭrop'o si'n'sekv'e aper'as pri'skrib'o'j pri la princ'o Václav, J'a'n Milíč el Kroměříž, la patr'o de la ĉeĥ'a reformaci'o, J'a'n Hus, Hieronim'o la Praga, kun'labor'ant'o de J'a'n Hus, Petr Chelčiscký, la profet'o sur la sojl'o de epok'o'j, la frat'o Řehoř, fond'int'o de la Unu'iĝ'o de Ĉeĥ'a'j Frat'o'j (Ĉeĥ'a Kun'frat'ar'o), J'a'n Am'os Komenský, la instru'ist'o de naci'o'j, Tomáš Masaryk, la filozof'o kaj ŝtat'estr'o; la last'a ĉapitr'o, sufiĉ'e optimism'a post ĉi panoram'o tra la oft'e per'fort'o'plen'a histori'o de la land'o, est'as La ver'o venk'as.

La libr'o'n mi krom'e instig'us ek'leg'i, prefer'e tra'stud'i, ankaŭ pro la en'est'o de art'ism'e far'it'a'j portret'o'j, kiu'j tuj ni'n memor'ig'as pri ali'a el'don'aĵ'o de la sam'a el'don'ej'o: J'a'n Hus; Pri la Eklezi'o – elekt'it'a'j ĉapitr'o'j, kiu'n supr'e mi jam menci'is.

Přemysl Pitter: Spirit'a revoluci'o en la kor'o de Eŭrop'o – Rigard'o en la histori'o'n de la ĉeĥ'a naci'o. El la ĉeĥ'a traduk'is Margit Turková. Eld. Kava-PECH, Dobřichovice, 2017. 121 paĝ'o'j, ISBN 978-80-87169-78-0.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Leg'ind'a mal'perfekt'aĵ'o

Foj'foj'e el'don'ej'o'j send'as al MONATO pli ol unu ekzempler'o'n de si'a'j libr'o'j, el kio rezult'as do du recenz'o'j. Ĉu tro'as hav'i du recenz'o'j'n pri unu verk'o? Ne ĉiam. Vi vid'os, ke la ĉi-sub'a recenz'o de Stanislav Belov est'as mal'favor'a. Por kompar'o, ni rekomend'as al vi leg'i la favor'a'n recenz'o'n de Do'n Broadribb, kiu aper'is en MONATO 2006/08, p. 27. Post'e leg'u ankaŭ la verk'o'n mem kaj konstat'u, kiu recenz'ant'o laŭ vi prav'is! (red.)

Histori'o de la ĉeĥ'o, kiu dum kaj post la du'a mond'milit'o sav'is mil'o'j'n da ĉeĥ'a'j, jud'a'j kaj german'a'j infan'o'j de danĝer'a strat'a viv'o, nazi'o'j kaj komun'ist'o'j – mir'ind'a tem'o, ĉu ne? Pro tio mi kun grand'a interes'iĝ'o plonĝ'is en la libr'o'n de la ĉeĥ'a esperant'ist'o Karel Kraft Hero'o de am'o: la viv'o de Přemysl Pitter. Tamen mi apenaŭ kontent'as pri la rezult'o.

Apostol'o de am'o

Pri kio fakt'e tem'as? Tio est'as biografi'o de la ĉeĥ'a human'ist'o kaj pedagog'o Přemysl Pitter. Li nask'iĝ'is en Prago en 1895 en bon'hav'a famili'o. Post la mort'o de si'a patr'o en 1913 li hered'is ties pres'ej'o'n, sed li evident'e est'is mal'lert'a pri komerc'a'j afer'o'j, do la entrepren'o bankrot'is post kelk'a'j monat'o'j. La unu'a mond'milit'o, eksplod'int'a en 1914, ŝajn'e prezent'is al li ebl'o'n eskap'i de tiu'j zorg'o'j, trov'i si'a'n lok'o'n en la viv'o kaj gajn'i estim'o'n de ali'ul'o'j kaj de si mem, sed ankaŭ ĉi-kamp'e li mal'sukces'is.

Vid'int'e la real'a'n milit'o'n kun ĝi'a'j kruel'aĵ'o'j, mal'just'aĵ'o'j kaj sen'senc'aĵ'o'j, li iĝ'is pac'ist'o, kiu sent'as abomen'o'n al iu ajn per'fort'o. Post dizert'o el si'a taĉment'o li est'is kapt'it'a kaj kondamn'it'a al mort'o'pun'o, feliĉ'e ne'plen'um'it'a pro kresk'ant'a politik'a ĥaos'o kaj dis'fal'o de Aŭstr'o-Hungari'o.

Sur ruin'o'j de la imperi'o nask'iĝ'is la nov'a ŝtat'o – Ĉeĥ'o'slovaki'o. Sed ankaŭ tie li est'is marĝen'ul'o. Li ne part'o'pren'is la politik'a'n viv'o'n, nek religi'a'n ag'ad'o'n en'e de iu eklezi'o, nek re'ven'is al la komerc'ad'o. Anstataŭ'e Přemysl Pitter koncentr'iĝ'is je bon'far'a ag'ad'o, pli ĝust'e je help'o al strat'infan'o'j en la mal'riĉ'a praga kvartal'o Žižkov. Li komenc'is ek'de predik'o'j kaj kler'ig'a'j vesper'o'j, sed post kiam li kolekt'is sekv'ant'o'j'n kaj mon'donac'o'j'n, li ek'hav'is propr'a'j'n sid'ej'o'j'n, kie infan'o'j lern'is, amuz'iĝ'is kaj foj'e loĝ'is. Sam'temp'e li aktiv'is eŭrop'skal'e kiel pac'ist'o, part'o'pren'ant'e plur'a'j'n kongres'o'j'n kaj kun'sid'o'j'n. Krist'an'a komun'ism'o est'is li'a ideal'o, pri kiu li pled'is aktiv'e, sed apenaŭ frukt'o'don'e.

Tiu'n ag'ad'o'n li daŭr'ig'is dum la nazi'a okupaci'o, malgraŭ plur'a'j obstakl'o'j kaj minac'o'j. Ĝis last'a minut'o li help'is al si'a'j jud'a'j pri'zorg'at'o'j, kvankam fin'fin'e dev'is las'i ili'n al la man'o'j de la nazi'o'j, kiu'j send'is la infan'o'j'n al eksterm'ej'o'j.

Tamen la fam'o kaj sen'mort'a glor'o ven'is al li post la du'a mond'milit'o, en la jar'o'j 1945-1947, kiam aktiv'is li'a sen'precedenc'a Ag'ad'o Kastel'o'j. Tem'as pri ret'o el kelk'a'j kastel'o'j, kie'n li al'port'ad'is orf'iĝ'int'a'j'n infan'o'j'n, kiu'j aparten'is al la du tiu'temp'e plej sufer'int'a'j etn'o'j – jud'o'j kaj german'o'j. Tiu ne'imag'ebl'a kombin'o ŝok'as eĉ nun, do oni pov'as nur imag'i, kiel mal'facil'is pruv'ad'i en Ĉeĥ'o'slovaki'o, detru'it'a kaj pri'rab'it'a de la german'o'j, ke ankaŭ german'a'j infan'o'j merit'as kompat'o'n kaj sub'ten'o'n, ke ili ne est'as natur'a'j mal'amik'o'j de si'a'j jud'a'j sam'aĝ'ul'o'j, sed nur'a'j viktim'o'j de la nazi'ism'a propagand'o. En la temp'o, kiam la german'o'j, kies pra'ul'o'j dum jar'cent'o'j loĝ'is tiu'lok'e, est'is amas'e for'pel'at'a'j, pri'rab'at'a'j, en'karcer'ig'at'a'j kaj foj'e murd'at'a'j tra la tut'a Orient'a Eŭrop'o, Přemysl Pitter sur'ŝultr'ig'is la task'o'n pez'eg'a'n, preskaŭ ne'el'ten'ebl'a'n, eĉ danĝer'a'n.

De ĉiu'j flank'o'j akuz'at'a kiel naci'a perfid'ul'o, li tamen sukces'is sav'i de mal'sat'mort'o, tortur'ad'o kaj humil'ig'ad'o mil'o'j'n da german'a'j infan'o'j kaj en'loĝ'ig'i ili'n en si'a'j'n orf'ej'o'j'n kun jud'a'j infan'o'j, plej'part'e ge'orf'o'j, re'ven'int'a'j el koncentr'ej'o'j. La libr'o en'hav'as kor'tuŝ'a'j'n pri'skrib'o'j'n de tia'j viv'histori'o'j, kiu'j mult'e pli interes'as ol ajn'a beletr'aĵ'o.

Post en'potenc'iĝ'o de la komun'ist'o'j prem'o sur li'n kaj li'a'n ag'ad'o'n kresk'is ne'evit'ebl'e – la komun'ism'a ideologi'o mal'akcept'is iu'j'n ajn rival'o'j'n, des pli religi'a'j'n. Unu'e oni katen'is li'n per organiz'a'j lim'ig'o'j, post'e rekt'e en'miks'iĝ'is en la funkci'ad'o'n de li'a lern'ej'o kaj fin'e integr'is ĝi'n en la ĝeneral'a'n kler'ig'a'n sistem'o'n, dilu'int'e ĝi'a'j'n unik'a'j'n etos'o'n kaj ord'o'n.

Přemysl Pitter ĝust'a'temp'e kompren'is direkt'o'n de tiu ĉi evolu'o kaj fuĝ'is trans la konstru'at'a berlina mur'o. En Okcident'o li daŭr'ig'is bon'far'a'n ag'ad'o'n, help'ant'e dum kelk'a'j jar'o'j al german'o'j for'pel'it'a'j el orient'a Eŭrop'o, kaj post'e al ĉeĥ'o'slovak'a'j fuĝ'int'o'j, persekut'at'a'j de la komun'ism'a reĝim'o. Apud'e ĉiam est'is li'a fidel'a svis'a (kor)amik'in'o Olga Fierz, kiu post li'a mort'o ord'ig'is kaj publik'ig'is dokument'o'j'n el li'a arĥiv'o.

Mi'a'j plaĉ'o'j

Ĉio'n ĉi mi ek'sci'is fakt'e el En'konduk'o, do el la unu'a'j paĝ'o'j de la libr'o. Strang'a afer'o, ĉu ne? Ceter'e, mi ne ripet'u tiu'n erar'o'n de la aŭtor'o kaj prezent'u ĉio'n si'n'sekv'e. Unu'e mi dir'os, kio'n mi ŝat'is.

Mi konsider'as interes'a tiu'n ĉi histori'o'n, kiu est'as ver'e fascin'a kaj esplor'end'a. Ĉiu'j sci'as pri Janusz Korczak [januŝ korĉak], sed apenaŭ iu ekster Ĉeĥi'o eĉ aŭd'is pri Přemysl Pitter, kiu en la sam'a period'o sav'is mil'o'j'n da infan'o'j. La person'ec'o de Přemysl Pitter est'as esplor'ind'a ankaŭ pro li'a engaĝ'iĝ'o en la spirit'a viv'o de Ĉeĥ'o'slovaki'o, kie li evident'e sent'is si'n daŭr'ig'ant'o de la spirit'a labor'o komenc'it'a de la hus'mov'ad'o kaj la Moraviaj Frat'o'j. Li oft'e referenc'as al ili en si'a'j artikol'o'j, abund'e citat'a'j en la libr'o, alud'ant'e al nom'o'j kaj event'o'j, evident'a'j por kler'a ĉeĥ'o, sed apenaŭ kon'at'a'j al plej'part'o de la nun'a'j eŭrop'an'o'j.

Evident'e, li hav'is cert'a'n ideologi'o'n, kies kern'o est'is la krist'an'a komun'ism'o, kaj ankaŭ tio est'as interes'a afer'o. En la inter'milit'a period'o ĉiam pli streĉ'iĝ'is tensi'o inter la du alternativ'o'j: kapital'ism'o kaj komun'ism'o, kaŭz'ant'e plur'a'j'n diskut'o'j'n, tumult'o'j'n kaj eĉ revoluci'o'j'n. Mal'kontent'o pri ambaŭ variant'o'j el'vok'is al la mond'o la tri'a'n voj'o'n – nazi'ism'o'n, kiu pretend'is anstataŭ'ig'i la klas'a'j'n batal'o'j'n per ras'a'j.

Sed sam'temp'e est'iĝ'is la kvar'a mov'ad'o, kiu propon'is ali'a'n voj'o'n – tiu'n de am'o. Krist'an'a komun'ism'o esper'is unu'ig'i la klas'o'j'n kaj naci'o'j'n en la sol'a dign'a batal'o – tiu kontraŭ mal'riĉ'ec'o (spirit'a kaj materi'a) kaj mal'am'o. Ĝi'a voĉ'o est'is mal'laŭt'a kaj baldaŭ silent'ig'it'a tiom krud'e kaj fort'e, ke eĉ plej'part'o de la fak'ul'o'j pri tiu'temp'a'j event'o'j apenaŭ sci'as pri tiu kvar'a voj'o kaj konsider'as ĝi'n en si'a'j esplor'aĵ'o'j.

Krom'e la ag'ad'o de Přemysl Pitter est'as interes'a en la kun'tekst'o de la post'milit'a for'pelad'o de la german'o'j el orient'a Eŭrop'o. Tiu tem'o est'as popular'a nun inter la esplor'ist'o'j kaj ĵurnal'ist'o'j, grand'part'e dank'e al la libr'o de Günter Böddeker Di'e Flüchtlinge. Di'e Vertreibung der Deutschen im Ost'e'n (Rifuĝ'int'o'j. El'pel'o de la german'o'j el la orient'o), ver'e bon'a kaj interes'a. Oni ne'evit'ebl'e si'n turn'as al la afer'o'j antaŭ'e pri'silent'at'a'j – deport'ad'o de la german'o'j, ili'a pri'rab'ad'o, persekut'ad'o ktp. Sed eĉ en la plej mal'lum'a nokt'o aper'as mal'fort'a lum'stri'o. Por la ĉeĥ'o'slovak'a'j german'o'j tia lum'o de esper'o est'is Přemysl Pitter.

Mal'plaĉ'o'j

Kio'n mi ne ŝat'as en la libr'o? Bedaŭr'ind'e, tem'as pri long'a list'o da riproĉ'o'j.

Unu'e, mi ne ŝat'as ĝi'a'n loz'a'n struktur'o'n. Biografi'o'j kutim'e sekv'as unu el du variant'o'j: oni rakont'as pri la viv'o de la person'o kronologi'e, jar'o'n post jar'o, aŭ oni koncentr'iĝ'as je ĉef'a'j event'o'j en li'a viv'o (inkluziv'e tiu'n spirit'a'n) kaj lig'as al ili ĉiu'j'n okaz'aĵ'o'j'n. Karel Kraft kombin'is ambaŭ rakont'o'manier'o'j'n, kaj la rezult'o est'as konfuz'a. En la kvar'paĝ'a En'konduk'o li prezent'as la tut'a'n viv'o'n de Přemysl Pitter por trans'ir'i al la sekv'a ĉapitr'o – Jun'ec'o. Tia'j salt'o'j kaj re'ven'o'j okaz'as plur'foj'e tra la libr'o. Se rigard'i En'hav'o-n, ĉio ŝajn'as est'i aranĝ'it'a kronologi'e, sed en real'o en'e de ĉiu ĉapitr'o la aŭtor'o jen kur'as antaŭ'e'n, rakont'ant'e pri est'ont'a'j event'o'j, jen re'ven'as al pas'int'ec'o. Tio mal'facil'ig'as konstru'ad'o'n de la tut'ec'a imag'o pri la person'ec'o de Přemysl Pitter, li'a'j ide'o'j kaj ag'ad'o.

Du'e, la aŭtor'o traf'as kapt'il'o'n, kiu minac'as ĉiu'j'n biograf'o'j'n – li en'am'iĝ'as je si'a hero'o. Přemysl Pitter est'as por li preskaŭ sankt'ul'o, pri'trakt'end'a nur de sur mal'supr'a pozici'o. Oni ne rajt'as pri'dub'i aŭ kritik'i tiu'n grand'ul'o'n, parol'i pri li'a'j fuŝ'o'j kaj mis'ag'o'j – nur ador'i kaj admir'i. Tio sekv'ig'as grand'nombr'a'j'n kaj sufiĉ'e ted'a'j'n epitet'o'j'n kaj parol'turn'o'j'n, glor'ig'ant'a'j'n Přemysl Pitter kaj li'a'n akompan'ant'in'o'n Olga Fierz. Art'o de rakont'ist'o konsist'as ne en al'don'o de glor'ig'aĵ'o'j al si'a hero'o, sed en prezent'ad'o de li tia, ke leg'ant'o'j mem el'buŝ'ig'u tiu'j'n vort'o'j'n.

Tri'e, pro la menci'it'a admir'o kaj propr'a ideal'ism'o la aŭtor'o foj'e perd'as kapabl'o'n real'ism'e pri'taks'i okaz'aĵ'o'j'n. Ekzempl'e, en la part'o dediĉ'it'a al la invad'o de Sovetio (akompan'e de ali'a'j social'ism'a'j ŝtat'o'j) al Ĉeĥ'o'slovaki'o en 1968, li resum'as, ke la invad'int'o'j mal'venk'is, ĉar la ĉeĥ'o'j mal'aprob'is tiu'n en'trud'iĝ'o'n, protest'is kontraŭ la okupaci'o kaj amas'e el'migr'is aŭ almenaŭ mal'kontent'is. Sed apenaŭ la politik'a'j gvid'ant'o'j interes'iĝ'is pri humor'o de la ĉeĥ'o'j aŭ bedaŭr'is pri fuĝ'o de mal'kontent'ul'o'j. Ili dezir'is plu ten'i reg'o'n super tiu ĉi land'o (milit'a'n kaj politik'a'n) kaj plen'e sukces'is pri tio.

Eĉ la plej bon'kor'a kaj inteligent'a hom'o est'as tamen viv'a person'o el karn'o kaj sang'o. Ant'o'n Ĉeĥov est'is mir'ind'a verk'ist'o kaj grand'anim'a human'ist'o, sed tio ne mal'help'is al li est'i person'o gal'e sarkasm'a kaj fervor'a amor'em'ul'o, serĉ'ant'a seks'a'j'n aventur'o'j'n tra la mond'o kaj kun plezur'o rakont'ant'a ili'n al si'a'j ge'amik'o'j. Do oni ne ripet'u oft'a'n erar'o'n de la art'histori'ist'o'j, kiu'j rigard'as ĉiu'n art'ist'o'n kiel spirit'a'n sen'korp'a'n est'aĵ'o'n, klar'ig'ant'e li'a'j'n ag'o'j'n nur per serĉ'ad'o de absolut'a bel'ec'o kaj alt'a'j mov'o'j de la anim'o.

Mi rimark'ig'u, ke Přemysl Pitter evident'e est'is sufiĉ'e raci'a kaj praktik'em'a person'o, kio montr'iĝ'as inter'ali'e en li'a rilat'o al Esperant'o. Unu'e entuziasm'a pri la ide'o de la Lingv'o Inter'naci'a, li mem tiel argument'is si'a'n post'a'n kabe'o'n: „Mi kompren'is, ke en la nun'a histori'a temp'o la ide'o de Zamenhof rest'os ne'efektiv'ig'ebl'a kaj ke esperant'ist'o'j rest'os nur ne'mult'e signif'a sekt'o. Nu, kaj mi dediĉ'is mi'a'n temp'o'n al la angl'a lingv'o kaj mi ne bedaŭr'as tio'n. Praktik'e ĝi far'iĝ'is mond'a inter'lingv'o, ĉu al ni tio plaĉ'u aŭ ne plaĉ'u” (p. 59).

Kvar'e, pro la menci'it'a'j mis'o'j en tiu biografi'a libr'o mank'as plur'a'j biografi'a'j detal'o'j. Mi tra'leg'is ĝi'n atent'e kiel dec'as al (eks'a) histori'ist'o, tamen ne trov'is respond'o'j'n eĉ al la plej baz'a'j demand'o'j. Kiu financ'is instituci'o'j'n de Přemysl Pitter, special'e antaŭ la du'a mond'milit'o? Kio ili est'is – orf'ej'o'j, eduk'ej'o'j, klub'o'j? Ĉu strat'infan'o'j ven'is tie'n nur vesper'e aŭ pas'ig'is tie tut'a'j'n tag'o'j'n, eĉ dorm'is? Kiom da ej'o'j li hav'is, kaj kiom da infan'o'j vizit'is ili'n aŭ loĝ'is tie?

La aŭtor'o oft'e cit'as kritik'a'j'n artikol'o'j'n de Přemysl Pitter, en kiu'j tiu riproĉ'as la prezid'ant'o'n Tomáš Garrigue Masaryk. Sed kio est'is la ideologi'o de Přemysl Pitter mem? La aŭtor'o cit'as jen kaj jen li'a'j'n el'dir'o'j'n pri religi'o, antisemit'ism'o, drink'ad'o, fum'ad'o ktp, sed mank'as struktur'it'a pri'skrib'o de li'a'j propr'a'j ide'o'j.

Fin'e kaj tre grav'e, en si'a'j abund'a'j cit'aĵ'o'j la aŭtor'o ne indik'as ili'a'j'n font'o'j'n, kvankam est'us tre facil'e kaj neces'e por tia verk'o don'i normal'a'j'n referenc'o'j'n al respektiv'a'j artikol'o'j kaj libr'o'j kun indik'o'j de aŭtor'ec'o, dat'o'j, paĝ'o'j ktp. Mi supoz'as, ekzempl'e, ke la konversaci'o inter Přemysl Pitter kaj li'a komand'ant'o, en kavern'o ĉe front'lini'o, baz'iĝ'as sur rakont'o'j de Přemysl Pitter mem (ja ali'a'j atest'ant'o'j mank'is). Sed oni ne mis'kompren'u, ke tem'as pri tre proksim'um'a trans'don'o de la real'a inter'parol'o, kies detal'o'j kaj vort'um'o'j je 80 % est'as ne'evit'ebl'e ŝanĝ'it'a'j aŭ el'pens'it'a'j pro pas'o de temp'o kaj person'a percept'o. Disting'i fakt'o'j'n de oni'dir'o'j, dokument'o'j'n de buŝ'a'j rakont'o'j – jen grav'a defi'o por ĉiu histori'a verk'o. Ĉi-kamp'e la aŭtor'o apenaŭ sukces'is.

La el'don'aĵ'o

La libr'o mem est'as prepar'it'a kaj el'don'it'a zorg'em'e kaj preskaŭ sen'riproĉ'e. Tajp'erar'o'j mal'oft'as, la lingv'aĵ'o est'as sufiĉ'e glat'a, kvankam foj'e sent'ebl'as la slav'a de'ven'o de la aŭtor'o. La paper'o est'as blank'a, la foli'o'j fort'e inter'glu'it'a'j, la kovr'il'o el dik'a paper'o kun kolor'bild'o – iom amator'ec'a laŭ mi'a gust'o, sed ne primitiv'e, kiel tiu'j de mult'a'j Esperant'o-el'don'aĵ'o'j. Intern'e hav'ebl'as plur'a'j nigr'a'blank'a'j fot'o'j, sufiĉ'e bon'kvalit'a'j kaj ĉiam sub'skrib'it'a'j. Fin'as la libr'o'n list'o de ĉef'rol'ant'o'j kaj font'o'j kaj viv'kronologi'o de Přemysl Pitter.

Resum'o

Al leg'ant'o'j, kiu'j interes'iĝ'as pri kultur'o kaj histori'o de Ĉeĥi'o kaj Slovaki'o – en la aŭtor'a tekst'o kaj cit'aĵ'o'j de Přemysl Pitter abund'as alud'o'j kaj referenc'o'j al la event'o'j kaj ide'o'j el la pas'int'ec'o de ambaŭ land'o'j, do tio est'as ne'mal'bon'a komplet'ig'o al baz'a'j kon'o'j kaj instig'il'o al plu'a esplor'ad'o.

Al krist'an'o'j kaj pac'ist'o'j, ja ambaŭ tem'o'j est'as vast'e prezent'at'a'j kaj diskut'at'a'j en la libr'o, memor'ig'ant'e pri ide'o'j kaj spert'o'j de la pas'int'a'j epok'o'j. Se oni dezir'as ir'i plu, unu'e lern'u lecion'o'j'n de antaŭ'ul'o'j, kiu'j'n ili oft'e pag'is tre mult'e'kost'e.

Al ĉiu'j interes'iĝ'ant'a'j pri la histori'o de la du'a mond'milit'o kaj post'milit'a Eŭrop'o. Se vi jam leg'is pri la sort'o de german'a'j rifuĝ'int'o'j, en tiu ĉi libr'o vi trov'os plur'a'j'n detal'o'j'n pri problem'o'j, kiu'j'n ili al'front'is ne nur en si'a'j iam'a'j patr'uj'o'j, sed ankaŭ en Germanio mem. Přemysl Pitter kelk'a'j'n jar'o'j'n labor'is en tend'ar'o'j por la german'a'j rifuĝ'int'o'j kaj vid'is, kiel dek'mil'o'j da sen'esper'iĝ'int'a'j hom'o'j veget'as en mizer'a'j kondiĉ'o'j, sen rajt'o labor'i antaŭ ol ricev'i special'a'j'n permes'il'o'j'n, oft'e prostitu'as, drink'as, ŝtel'as kaj diboĉ'as. Li vid'is kiel post perd'o de ĉio dum la fuĝ'o ili est'is rifuz'at'a'j en la nov'a patr'uj'o, konsider'at'a'j nur'a'j krim'ul'o'j, sen'taŭg'ul'o'j kaj orient'a'j barbar'o'j. Kon'at'a bild'o, ĉu ne?

Fin'e mi dank'as la el'don'ej'o'n Kava-Pech pro tiu bon'a iniciat'o kaj sugest'as pri'pens'i daŭr'ig'o'n form'e de re'memor'o'j de Olga Fierz, fidel'a akompan'ant'in'o de Přemysl Pitter. La libr'o en'hav'as kelk'paĝ'a'n cit'aĵ'o'n el tiu verk'o, kaj se la tut'a libr'o est'as tia, ĝi cert'e el'vok'os grand'a'n interes'iĝ'o'n de la Esperant'o-leg'ant'ar'o. Mi pret'as est'i la unu'a leg'ant'o kaj promes'as tuj'a'n recenz'o'n, ebl'e eĉ favor'a'n.

Karel Kraft: Hero'o de am'o. La viv'o de Přemysl Pitter. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2005. 194 paĝ'o'j. ISBN 8085853817.

Termin'ologi'o en Esperant'o

Dum la mal'long'a period'o – mal'pli ol jar'cent'o kaj du'on'o! – ek'de la lanĉ'o de Esperant'o far'e de Zamenhof li'a plan'lingv'o demonstr'is si'n efik'a, esprim'pov'a kaj util'a komunik'il'o. Tamen, laŭ J'a'n Werner, esperant'ist'o, inĝenier'o pri konstru'ad'o kaj docent'o pri konstru'ad'o, konstat'ebl'as unu grand'a mank'o en Esperant'o. Tem'as pri la aplik'o de la lingv'o en scienc'o kaj teknik'o.

En la antaŭ'parol'o de si'a verk'et'o pri termin'ologi'o li rakont'as pri la 1970aj jar'o'j: „Esprim'ad'o de fak'a'j tem'o'j, precip'e la teĥnik'a'j, est'is tre mal'facil'a, ĉar en Esperant'o mank'is nom'o'j por mult'a'j eĉ banal'a'j noci'o'j.” Werner atribu'as ĉi tiu'n situaci'o'n al la fakt'o, ke termin'ologi'o kiel scienc'o est'as preskaŭ neglekt'at'a inter esperant'ist'o'j. Not'ind'a escept'o est'is la pionir'a labor'o de Eugen Wüster (1898-1977), sed post li ne-mult'a'j esperant'ist'o'j okup'iĝ'is pri la termin'ologi'o. Ŝajn'e, la Akademi'o de Esperant'o ne tre okup'iĝ'as pri la tem'o.

Difin'o de „termin'ologi'o”

Laŭ naci'lingv'a'j vort'ar'o'j, la vort'o „termin'ologi'o” signif'as „scienc'o pri la ĝust'a uz'ad'o de fak'a'j termin'o'j”. Teknologi'o est'as tikl'a kaj mal'facil'a esplor'tem'o, kiu ne dev'us est'i las'at'a al unu'op'ul'o'j. Ni fier'as pri la fakt'o, ke iu ajn pov'as kaj rajt'as form'i vort'o'j'n en Esperant'o per kun'ig'o de ekzist'ant'a'j radik'o'j, kondiĉ'e ke li/ŝi obe'u la regul'o'j'n de la Fundament'o de la lingv'o. Pli'e, kiel asert'as Claude Pir'o'n en si'a La bon'a lingv'o, tia'j esprim'o'j est'as prefer'ind'a'j al inter'naci'a'j vort'o'j kaj neolog'ism'o'j (en la zamenhofa senc'o). Est'as evident'e, ke en normal'a'j rilat'o'j kun esperant'ist'o'j el ne'eŭrop'a'j land'o'j est'as prefer'ind'e – kaj pli laŭ la spirit'o de la lingv'o – ke ni evit'u termin'o'j'n kiel „pediatr'o” kaj uz'u (en ĉi tiu okaz'o) „infan'kurac'ist'o”. Ali'manier'e Esperant'o ĉes'us est'i ver'e inter'naci'a komunik'il'o por ĉiu'j popol'o'j. En artikol'o en la bulten'o Esperant'o en Skot'land'o Hju Reid sub'ten'as du princip'o'j'n de radik'o'kre'ad'o, nom'e: 1) ne prunt'u, se la lingv'o jam kapabl'as esprim'i la ide'o'n per jam'a'j rimed'o'j; kaj 2) neniam prunt'u, se radik'o jam ekzist'as en Esperant'o kun tut'e ne'rilat'a signif'o.

Grav'ec'o de maksimum'a inter'naci'ec'o

Tamen, se Werner prav'as, la unu'a el tiu'j princip'o'j ne est'as aplik'ebl'a al la termin'ologi'o, nek al uz'ad'o de Esperant'o en scienc'o, teknik'o aŭ ali'a'j fak'a'j kun'tekst'o'j. En tiu'j okaz'o'j la lingv'aĵ'o dev'as est'i kiel ebl'e plej inter'naci'a, nom'e tia, kia ĝi est'as en komun'a uz'o en la koncern'a'j fak'o'j. Ali'okaz'e Esperant'o ne est'os serioz'e akcept'at'a de fak'ul'o'j. Werner ne akcept'as la kontraŭ'a'n opini'o'n de William Auld, ke oni trakt'u fak'a'n termin'ar'o'n sam'e, kiel est'as traktat'a „ordinar'a Esperant'o”.

Termin'ologi'a kun'labor'o

Pli'e, termin'ologi'o kaj kre'ad'o de fak'a vort'ar'o ne dev'us est'i task'o de unu'op'ul'o'j labor'ant'a'j sol'a'j. La labor'o dev'as est'i sub'ten'at'a de iu oficial'a aŭtoritat'o aŭ komision'o, ĉu ŝtat'a, ĉu akademi'a. Kvankam tia aŭtoritat'o aŭ komision'o nepr'e dev'as inkluziv'i kompetent'a'j'n lingv'ist'o'j'n, ĝi bezon'as kun'labor'o'n kaj konsil'o'n de plej dokt'a'j special'ist'o'j de ĉiu fak'o. Sen'dub'e la kontribu'o'j kaj sugest'o'j de individu'o kiel Rüdiger Eichholz est'is valor'a'j, sed ĉiu termin'ologi'a labor'o dev'as est'i task'o de special'a komision'o.

Hegemoni'o de la angl'a

En la hodiaŭ'a mond'o super'reg'as en preskaŭ ĉiu'j kamp'o'j de hom'a aktiv'ec'o (scienc'o'j, teknik'o, kultur'o, sport'o ktp) la influ'o de la angl'a'j – aŭ pli ĝust'e la uson'angl'a'j – lingv'o kaj viv'manier'o. Sed inkluziv'e en la angl'a'lingv'a univers'o la termin'ologi'a afer'o prezent'as grav'a'j'n problem'o'j'n kaj est'ig'as dub'o'j'n kaj mis'kompren'o'j'n. Werner skrib'as, ke angl'a'j fak'ul'o'j el la sfer'o de lingv'ist'ik'o konstat'is interes'a'n real'aĵ'o'n. Help'e de ekzakt'a'j metod'o'j ili elekt'is la 500 plej oft'a'j'n vort'o'j'n en la angl'a lingv'o kaj trov'is, ke al ili est'as ebl'e atribu'i pli ol 14 000 divers'a'j'n signif'o'j'n, do averaĝ'e pli ol 28 signif'o'j'n por ĉiu vort'o.

Mal'taŭg'a idiom'o

Malgraŭ tiu difekt'o, la hegemoni'o de la angl'a lingv'o persist'as. En plur'a'j instituci'o'j de super'a instru'ad'o kaj esplor'ad'o kaj en grand'a'j entrepren'o'j kaj industri'o'j la labor'lingv'o uz'at'a est'as la angl'a, ne la de'nask'a lingv'o de la hom'o'j, kiu'j tie stud'as, esplor'as aŭ estr'as. Tio est'as strang'a fenomen'o, ĉar la angl'a lingv'o est'as la plej mal'taŭg'a idiom'o por inter'naci'a (aŭ eĉ naci'a) komunik'ad'o. Ĝi'a ne'fonetik'a, mal'logik'a kaj absurd'a ortografi'o preskaŭ neniam respond'as al la prononc'o, kaj ĝi'a uz'ad'o de radik'o'j el la klasik'a'j kaj ali'a'j lingv'o'j kripl'ig'as kaj mis'form'as ili'n. Werner asert'as, ke la son'form'o'j de la vort'o'j est'as en la angl'a izol'it'a'j kontraŭ ĉiu'j kontinent'a'j lingv'o'j kaj ĉiu'j klopod'o'j pri en'konduk'o de fonetik'a sistem'o por la angl'a lingv'o fiask'is. Unu el la mal'mult'a'j avantaĝ'o'j de la angl'a est'as tio, ke ĝi ne praktik'as fleksi'o'n de la substantiv'o'j. Kompren'ebl'e, la dis'vast'iĝ'o de la angl'a okaz'is ne pro elekt'o, sed pro la ekonomi'a, milit'a kaj kultur'a potenc'o de Uson'o, kiu iĝ'is hered'ant'o de la mond'vast'a potenc'o de la antaŭ'a brit'a imperi'o kaj de ĝi'a lingv'o.

Komerc'o kaj scienc'o

Grav'a fak'a kaj inter'fak'a lig'il'o est'as komerc'o, sed la nun'temp'a uz'ad'o de Esperant'o en komerc'o est'as maksimum'e en infan'a stadi'o de dis'volv'o. En la scienc'a sfer'o ĝi est'as apenaŭ trov'ebl'a.

Konfuz'o pri homonim'o'j

La aŭtor'o de ĉi tiu recenz'o ne pov'as pretend'i est'i fak'a termin'olog'o, sed li ĵus aper'ig'is revizi'it'a'n el'don'aĵ'o'n de modest'a verk'et'o pri uz'ad'o de la skot'gael'a lingv'o en la modern'a mond'o, kiu inkluziv'as list'o'j'n de fak'a'j termin'o'j. En ĝi li korekt'is kelk'a'j'n erar'o'j'n, kiu'j trov'iĝ'as en popular'a'j angl'a'j-gael'a'j vort'ar'o'j, kaj kiu'j est'iĝ'is pro mis'kompren'o de erar'ig'a'j angl'a'j termin'o'j. Ekzempl'e, la kompil'int'o de iu el tiu'j vort'ar'o'j indik'as supoz'it'a'n ekvivalent'o'n por la angl'a homonim'o „lim'e”, kiu hav'as almenaŭ tri signif'o'j'n, nom'e „kalk'o”, „tili'o”, „limed'o” (citrus'frukt'o) kaj „limed'uj'o”. Konfuz'o pri homonim'o'j ne oft'e okaz'as, kiam tem'as pri tut'e mal'sam'a'j kun'tekst'o'j, sed en ĉi tiu okaz'o „tili'o” kaj „limed'uj'o” ambaŭ aparten'as al la kategori'o „arb'o”, do mis'kompren'o est'as ne'evit'ebl'a.

Ali'a erar'o de la sam'a kompil'int'o konsist'is el mis'kompren'o de la angl'a vort'o „shrew”, kiu signif'as kaj „meger'o” (malic'a vir'in'aĉ'o), kaj „sorik'o” (et'a mus'o'simil'a mam'ul'o). Werner cit'as simil'a'j'n ambigu'a'j'n homonim'o'j'n en la ĉeĥ'a kaj la german'a (ekzempl'e, la du mal'sam'a'j signif'o'j de la german'a vort'o „Kiefer”, nom'e „makzel'o” kaj „pin'arb'o”). Est'as grav'e konsci'i, kiu'j sam'signif'a'j termin'o'j est'u evit'at'a'j en la fak'a Esperant'o. Samson'a'j kaj sam'e skrib'at'a'j vort'o'j dev'as ne est'i uz'at'a'j en fak'a termin'ar'o, krom ebl'e kiam tem'as pri tut'e apart'a'j „univers'o'j de diskurs'o”. Eĉ tiel tio est'as evit'ind'a. Konsider'u ni la german'a'n vort'o'n „Dichtung” („junt'o'ŝtop'aĵ'o, garn'aĵ'o”), kies ali'a signif'o est'as „poezi'o” (!). Feliĉ'e, oni mal'oft'e trov'as la du noci'o'j'n en la sam'a kun'tekst'o.

Kvankam ĉi tiu libr'o est'as mal'grand'a, la tekst'o est'as iom dens'a (ni ne dir'u sek'a!), kaj cert'e ne mal'pez'a leg'aĵ'o por tiu'j, kiu'j ne interes'iĝ'as pri fak'a lingv'aĵ'o. Pro tio ne ebl'as pri'skrib'i ĝi'a'n tut'a'n en'hav'o'n en mal'long'a recenz'o. Ni al'don'u nur kelk'a'j'n cit'aĵ'o'j'n.

Fak'ul'o'j lingv'e ne'sufiĉ'e kler'a'j, sed mem'fid'a'j, trud'as al la esperant'a publik'o ne'konven'a'j'n termin'o'j'n. – Por ke termin'ologi'o est'u unu'ec'a, ĝi dev'as est'i prezent'at'a de aŭtoritat'o. – Laŭ'ebl'e ĉiam termin'o dev'as est'i unu'signif'a ankaŭ ekster la kun'tekst'o. – El'labor'o'n de termin'ar'o oni pov'as konfid'i nur al special'ist'o'j el koncern'a fak'o. – Por tiu task'o en la komision'o'j dev'us ag'i ankaŭ esperant'olog'o'j kaj inter'fak'a'j fak'ul'o'j. – Est'as util'e observ'i la kompleks'a'n region'o'n de almenaŭ unu etn'a lingv'o. – En plu'form'ad'o de termin'ar'o oni hodiaŭ util'ig'as la ebl'o'n kre'i kelk'vort'a'j'n nom'o'j'n pli oft'e ol antaŭ'e. Plej oft'e tem'as pri du'membr'a'j nom'o'j, kiu'j jam pli fru'e abund'e aper'ad'is ekzempl'e en la nomenklatur'o'j zoologi'a, botanik'a kaj ĥemi'a. – Est'as neces'e konsci'i du ĉef'a'j'n proced'a'j'n mis'paŝ'o'j'n: a) preter'pas'o'n de la teori'a baz'o de termin'ologi'o, b) prezent'o'n de verk'o de nur unu aŭtor'o. – La membr'o'j [de la termin'ologi'a kolektiv'o] aparten'u al divers'a'j etn'a'j komun'um'o'j kun mal'sam'a'j lingv'o'j. – Laŭ Werner, oni ne tro fid'u esperant'a'j'n vort'ar'o'j'n de ĝeneral'a karakter'o (PV, Piv, naci'lingv'a'j'n vort'ar'o'j'n de Esperant'o).

Bon'son'ec'o kaj prononc'o

Werner emfaz'as la grav'ec'o'n de bon'son'ec'o kaj prononc'a klar'ec'o. Pli'e, ke ankaŭ en fak'a lingv'o valid'as la princip'o de sufiĉ'o kaj neces'o laŭ René de Saussure.

Termin'ar'o de konstru'ad'o

Plur'a'j'n paĝ'o'j'n la aŭtor'o dediĉ'as al termin'ar'o de si'a propr'a special'aĵ'o, nom'e konstru'ad'o.

Spac'o mank'as por inkluziv'i la divers'a'j'n util'a'j'n konsil'o'j'n de la aŭtor'o. En la last'a sekci'o de la verk'o Werner don'as en'konduk'o'n al termin'ologi'a metod'o kaj kod'ad'o, kun kelk'a'j plur'lingv'a'j ekzempl'o'j.

Kvankam ĉi tiu verk'o ne est'as leg'aĵ'o por la ĝeneral'a publik'o, oni pov'as rekomend'i ĝi'n al iu ajn, kiu serioz'e okup'iĝ'as pri fak'a termin'ar'o en Esperant'o.

J'a'n Werner: Termin'ologi'a'j konsider'o'j. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2004. 179 paĝ'o'j. ISBN 808585371X.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Ej'o en Bjelostok'o

Vintr'as terur'e. Neĝ'o krak'as sub la pied'o'j en Bjelostok'o. Tra neĝ'o'ŝtorm'o mal'facil'e ir'as knab'o. Jam krepusk'iĝ'as. En la fon'o bat'as la tur'horloĝ'o, kvin'foj'e. Pli kaj pli laŭt'e aŭd'iĝ'as pol'a'j voĉ'o'j. Tem'as pri irit'at'a'j plen'kresk'ul'o'j, kies krud'a'j voĉ'o'j flug'as tra la ŝtorm'o, voĉ'o'j tre blasfem'a'j, bon'e aŭd'ebl'a'j por la orel'o, kaj sent'ebl'a'j por ĉiu anim'o sent'em'a. „Tiu'j damn'a'j rus'o'j! Co za bałagan, cholera! Kia fatras'o, fi! Kial ili neniam pur'ig'as ni'a'n strat'o'n?”

Mal'aper'as ili'a'j bot'o'j en la blank'a tavol'o. La knab'o supr'e'n'tir'as si'a'n kol'um'o'n, pli'ŝirm'ant'e la vizaĝ'o'n de la mord'ant'a mal'varm'o. Li rev'as pri dolĉ'aĵ'o'j kaj hejm'a varm'iĝ'o en la komfort'o de amik'a dom'o. Le'o atend'as li'n tie por kun'e stud'i la gramatik'a'j'n tikl'aĵ'o'j'n de la antikv'a grek'a. Fakt'e morgaŭ okaz'os grav'a test'o en la lern'ej'o. Pend'aĵ'o neĝ'kovr'it'a montr'iĝ'as antaŭ li'a'j esper'plen'a'j okul'o'j. Li'a gant'o tuj for'viŝ'as la neĝ'o'n, kaj sur la ŝild'o aper'as vort'o rus'a: alkogolskaja, drink'vend'ej'o.

Kun bedaŭr'o, li obstin'e daŭr'ig'as si'a'n voj'o'n. Iu stumbl'as, kaj kontraŭ'vol'e pied'frap'as mal'plen'a'n botel'o'n, kiu kuŝ'is en la neĝ'o. La ŝtorm'o tra'las'as de'nov'e krud'a'n voĉ'o'n. Tiu hom'o halt'as ŝancel'iĝ'ant'e, pren'as la botel'o'n kaj ĵet'as ĝi'n. La botel'o tint'e frakas'iĝ'as en apud'a rub'uj'o. Apenaŭ aŭd'ebl'e, krud'a'j vort'o'j en la rus'a, kiu'j akr'e menci'as la pigr'ec'o'n de la pol'o'j, ating'as la orel'o'j'n de la knab'o. Kial mal'amik'a'j grup'et'o'j far'iĝ'is tut'e fremd'a'j unu'j al ali'a'j, kaj inter'kompren'iĝ'ad'o est'as absolut'e ne ebl'a?

Li tuj turn'iĝ'as dekstr'e'n al la ali'a flank'o de la strat'o. Tie est'as ali'a ŝild'o. Tra la aer'o li flar'as agrabl'a'n odor'o'n de freŝ'a'j bak'aĵ'o'j. Gant'o viŝ'as la ŝild'o'n, kaj leg'ebl'as la vort'o: pan'o. Li ĉirkaŭ'ir'as la angul'o'n, kaj est'as ali'a vend'ej'o antaŭ li. Li'a'j okul'o'j rigard'as supr'e'n al la ŝild'o de tiu vend'ej'o. La neĝ'o las'is la last'a'j'n liter'o'j'n klar'e leg'ebl'a'j: skaja. Li frap'et'as la ŝild'o'n, kaj la neĝ'o fal'as leĝer'e sur la strat'o'n. Konditerskaja. Suker'aĵ'ej'o. Jen fin'e la ĝust'a lok'o! Li'a'j okul'o'j jam komenc'as bril'et'i, kiam li en'ir'as la vend'ej'o'n. Kelk'a'j'n minut'o'j'n post'e la knab'o pli ĝoj'e promen'as sur la strat'o kun sak'et'o.

Kia mal'oportun'aĵ'o! La antikv'a grek'a hav'as tiom da difin'a'j artikol'o'j, kaj mi neniam sukces'is parker'ig'i ili'n sen help'o de Le'o. Feliĉ'e li help'os al mi, kaj mi trov'is la dolĉ'aĵ'o'j'n kiel rekompenc'o'n post la stud'ad'o. Tri, naŭ, dek tri ... Jen! Ĉi tie dev'as est'i la apartament'ar'o, kie loĝ'as Le'o. La knab'o rekt'e en'ir'as la konstru'aĵ'o'n kaj rapid'as al ŝtup'ar'o sen ĉirkaŭ'rigard'i.

„Kie'n vi ir'as? Kiu vi est'as? Ĉu vi ne vid'is la ŝild'o'n? Vi dev'as anonc'i vi'n, stult'ul'o!” Surpriz'it'e li turn'as la kap'o'n kaj subit'e vid'as la pord'ist'o'n. „Pardon'u mi'n, sinjor'o”, li mal'laŭt'e respond'as rus'e. „Atend'as mi'n mi'a amik'o Le'o Wiener, kiu loĝ'as en la tri'a etaĝ'o.” La pord'ist'o koler'et'e fingr'o'montr'as la ŝild'o'n al la tim'ig'it'a knab'o. Sur ĝi est'as skrib'it'a la vort'o: ŝvejcarskaja, pord'ist'ej'o. Skaja. Ej'o.

Lazaro Zamenhof ek'kompren'as, ke la gramatik'o pov'as pli kaj pli degel'i en li'a'j man'o'j, kaj ke la grand'ec'o'n de la vort'ar'o'j pov'as anstataŭ'i unu sufiks'o, kiu signif'as cert'a'n rilat'o'n. Li subit'e ek'sent'as la ter'o'n sub si'a'j pied'o'j. Antaŭ li'a'j okul'o'j klar'iĝ'as skiz'o'j de nov'a, art'a lingv'o.

La Krikenhara Ok'op'o est'as ar'o de Pieter Engwirda, Joost Franssen, Marjan Franssen, Feder'ic'o Gobbo, Johan van der Hoek, Andries Hovinga, Gerd Jacques, Alfons'o Pijnacker. Tiu ĉi rakont'et'o est'as rezult'o de Esperant'o-kurs'o por super'a nivel'o, kiu okaz'is en Krikkenhaar, Nederlando, dum la stud'semajn'fin'o organiz'it'a de Esperant'o Nederland de la 16a ĝis la 18a de mart'o 2018.

La ne'kon'at'a flank'o de ur'ologi'o

Spit'e al plur'a'j tiu'rilat'a'j dis'vast'iĝ'int'a'j kliŝ'o'j, ur'olog'o ĉiam pli oft'e okup'iĝ'as ankaŭ pri vir'in'o'j. Fakt'e tut'mond'e la kancer'o de urin'a vezik'o traf'as kresk'ant'a'n nombr'o'n da in'a'j individu'o'j: ĉiu'jar'e en Italio oni observ'as ĉirkaŭ 5000 nov'a'j'n kaz'o'j'n, el kiu'j proksim'um'e 1200 rezult'ig'as mort'o'n.

Cist'it'o kaj ne nur

Ĝeneral'e, vezik'a'n kalkulus'oz'o'n (kiu est'as kon'at'a ankaŭ kiel gruz'mal'san'o) spert'as 5 % de la in'a ital'a loĝ'ant'ar'o. Pli ol 2 milion'o'j da pacient'in'o'j, si'a'flank'e, sufer'as pro urin'a inkontinenco. Cist'it'o mem est'as problem'o, kiu tradici'e je 90 % rilat'as al vir'in'o'j, en iu ajn aĝ'o. Pro la pli'iĝ'o de la supr'e menci'it'a'j patologi'o'j, kaj kun la esper'o pov'i help'i hom'o'j'n el'kon'i kaj fru'e pri'zorg'i ĉi tiu'j'n mal'san'o'j'n de la urin'a aparat'o, Società Itali'an'a di Ur'ologi'a (Ital'a Asoci'o pri Ur'ologi'o) prepar'is kaj, printemp'e de 2018, el'don'is detal'a'n kaj interes'a'n man'libr'o'n. Interes'at'o'j pov'as el'ŝut'i la ital'lingv'a'n broŝur'o'n el la oficial'a ret'ej'o www.si'u.it.

Adam Smith, filozof'o kaj ekonomik'ist'o

Kvankam Skot'land'o est'as mal'grand'a pec'o de ter'o ĉe la okcident'a marĝen'o de Eŭrop'o, ĝi est'as nask'iĝ'lok'o de kelk'a'j el la plej grav'a'j intelekt'ul'o'j en la kamp'o de la natur'filozofi'o. Ek'de la dek-ok'a jar'cent'o – la period'o de la tiel nom'at'a Skot'a Kler'ism'o – la ĉef'urb'o de Skot'land'o, Edinburg'o, iom tro mem'kontent'e nom'as si'n „la Ateno de la Nord'o”. Renom'a'j skot'a'j intelekt'ul'o'j, kiu'j hav'is mond'vast'a'n influ'o'n, inkluziv'as la filozof'o'n kaj histori'ist'o'n David Hum'e, la beletr'ist'o'n kaj histori'ist'o'n Thomas Carlyle kaj la filozof'o'n kaj ekonomik'ist'o'n Adam Smith, kies amik'o Hum'e ne ĉiam konsent'is pri li'a'j teori'o'j.

Diligent'a student'o

Adam Smith nask'iĝ'is la 5an de juni'o 1723 en la orient-skot'a urb'o Kirkcaldy (gael'a nom'o: Cair Chaladain), ĝis antaŭ ne'long'e pli kon'at'a kiel centr'o de fabrik'ad'o de linoleum'o ol kiel hejm'o de pens'ul'o'j. Li fru'e montr'is si'n apart'e inteligent'a student'o, kiu interes'iĝ'is pri ĉiu'j akademi'a'j fak'o'j. Post jar'o'j de stud'ad'o en Glasgovo kaj Oksford'o, dum la rest'o de si'a viv'o li iom post iom far'is si'n mult'sci'ul'o. Li ricev'is renom'o'n kiel lekci'ist'o en Edinburg'o, sed est'ant'e dec'a kalvin'ist'o, li mal'aprob'is tio'n, kio'n li rigard'is kiel la diboĉ'a'n viv'o'n en la ĉef'urb'o, kaj prefer'is loĝ'i en la pli sobr'a Glasgovo.

Profesor'o pri logik'o

Far'int'e prov'a'n lekci'o'n pri la tem'o De Origin'e Idearum (Pri la origin'o de ide'o'j), en 1751 li est'is promoci'it'a kiel profesor'o pri logik'o. Kiel profesor'o Smith est'is apart'e respekt'at'a, ne nur de skot'a'j student'o'j, sed ankaŭ est'is serĉ'at'a de student'o'j el la ĉef'a'j eŭrop'a'j land'o'j kaj el Rusio, kiu'j post'e dis'vast'ig'is li'a'j'n ide'o'j'n kaj princip'o'j'n en si'a'j propr'a'j land'o'j.

Smith verk'is kaj lekci'is pri vast'a gam'o da fak'o'j. Li'a'j ese'o'j ampleks'is: filozofi'a'j'n tem'o'j'n; histori'o'n de astronomi'o; histori'o'n de la antikv'a fizik'o; histori'o'n de logik'o kaj metafizik'o antikv'a'j; ese'o'n pri la ekster'a'j sens'o'j; la imit'a'j'n art'o'j'n; afin'ec'o'n inter muzik'o, danc'o kaj poezi'o; afin'ec'o'n inter poezi'o angl'a kaj ital'a; recenz'o'n pri la angl'a vort'ar'o de doktor'o Samuel Johnson ktp.

Ekonomik'ist'o

Antaŭ si'a mort'o Smith pet'is, ke oni detru'u ĉiu'j'n li'a'j'n ese'o'j'n, escept'e tiu'n pri astronomi'o. Tamen ne pro tiu'j ese'o'j kaj tem'o'j li est'as plej honor'at'a, sed kiel ekonomik'ist'o, kaj pro si'a ĉef'verk'o kun la titol'o: Enket'o pri la natur'o kaj kaŭz'o'j de la riĉ'o de naci'o'j, hodiaŭ pli bon'e kon'at'a sub la pli mal'long'a titol'o: The Wealth of Nations (La riĉ'o de naci'o'j). La renom'o de tiu monument'a libr'o est'as kompar'ebl'a nur kun Das Kapital de Karlo Marks'o.

En La riĉ'o de naci'o'j Smith trakt'as grav'a'j'n tem'o'j'n, inter ili: la divid'o de la labor'o; la natur'a liber'ec'o kaj „la ne'vid'ebl'a man'o”; la liber'a komerc'ad'o; la rol'o de la ŝtat'o; la teori'o pri la valor'o; la just'a dis'divid'o de la produkt'o'rezult'o. Tiu verk'o far'iĝ'is fundament'o de la ekonomi'a liberal'ism'o.

Ebl'e bezon'as klar'ig'o'n la esprim'o „la ne'vid'ebl'a man'o”. La unu'a menci'o de tiu fraz'o trov'iĝ'as en verk'o de Smith pri klasik'a mit'ologi'o, en kiu li parol'as pri „la ne'vid'ebl'a man'o de Jupiter'o” en la hom'a'j afer'o'j. Almenaŭ du'foj'e post'e, en ese'o'j pri ekonomik'o, li uz'as la sam'a'n fraz'o'n por la noci'o, ke las'at'e reg'i si'n mem, sen tro'a inter'ven'o de la ŝtat'o, la ekonomi'o plej bon'e funkci'as por la publik'a bon'o. Tamen, se okaz'as mal'avantaĝ'o al dung'it'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j, la ŝtat'o ja rajt'as korekt'i la mal'just'ec'o'n.

Laissez faire

Bedaŭr'ind'e, tamen, la ekonomik'ist'a'j princip'o'j de Smith (human'a kaj kompat'em'a vir'o) pli oft'e est'as mis'uz'at'a'j por prav'ig'i la eksces'o'j'n de la tiel nom'at'a nov-liberal'ism'a laissez faire (liber'a merkat'o sen inter'ven'o de la ŝtat'o), t.e. tut'e la mal'o de la social'ism'a kred'o. Ekstrem'a ekzempl'o de la aplik'ad'o de laissez faire est'is la politik'o de la antaŭ'a brit'a ĉef'ministr'o Margaret Thatcher, kiu asert'is ke „la soci'o ne ekzist'as; nur individu'o'j”, sed tut'mond'e mult'a'j ali'a'j politik'ist'o'j kaj instanc'o'j sekv'is (kaj ankoraŭ sekv'as) ŝi'a'n mal'rekomend'ind'a'n ekzempl'o'n.

Ali'a fam'a skot'a pens'ul'o, Thomas Carlyle, pri'skrib'is la ekonomik'o'n kiel „la morn'a'n scienc'o'n”. Li menci'as la ekzempl'o'n de ekonomi'o'j, kiu'j pov'as est'i profit'don'a'j nur, se ili est'as baz'it'a'j sur sklav'ec'o. Est'as evident'e, laŭ li'a verk'ar'o, ke Adam Smith neniam aprob'us sklav'ec'o'n aŭ ekspluat'ad'o'n de labor'ist'o'j.

Kiam mi unu'e ricev'is ĉi tiu'n et'a'n libr'o'n, mi dub'is, ĉu ĝi bezon'as pli ol mal'long'a'n recenz'o'n, sed fakt'e mi trov'is ĝi'n interes'a kaj konciz'a en'konduk'o al la viv'o kaj la ide'o'j de la grav'a filozof'o Adam Smith, precip'e kie ili rilat'as al ekonomik'o. La aŭtor'o, Bo Sandelin, est'as super'a profesor'o en Göteborg, Svedi'o.

Ali'a recenz'o pri la sam'a libr'o aper'is en la rubrik'o „Ekonomi'o” (MONATO 2018/07, p. 21)

Bo Sandelin: Adam Smith. Viv'o kaj verk'o. Eld. www.libr'ej'o.com, 2018. 86 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a. ISBN 978-1595693-68-6.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Abund'a sun'energi'o kun la help'o de Ĉini'o

Not'ind'a event'o okaz'is en la urb'o Yaguaramas (municip'o Abreus, aparten'ant'a al la kuba centr'o-sud'a provinc'o Cienfuegos), kie oni last'a'temp'e munt'is 19 440 sun'panel'o'j'n donac'it'a'j'n de Ĉini'o. La ambasador'o de Ĉin'a Popol'a Respublik'o en Havano, sinjor'o Chen Xi, trans'don'is la ŝlos'il'o'n simbol'ant'a'n la komenc'o'n de la ekspluat'ad'o de sun'energi'a'j park'o'j kun sum'a gener-pov'um'o de 9 mega'vat'o'j (MW), konsider'ant'e ankaŭ tiu'j'n en la okcident'a provinc'o Pin'ar del Rio. Ambaŭ est'is konstru'it'a'j kun la financ'a help'o de la ĉin'a reg'ist'ar'o.

Perfekt'a kombin'o

En la ceremoni'o organiz'it'a por la fin'pret'ig'o de la projekt'o en Yaguaramas – kies gener-pov'um'o egal'as al 5 MW kaj est'as la plej grand'a en'land'e – la ĉin'a ambasador'o agnosk'is la labor'ist'o'j'n kaj teknik'ist'o'j'n, kiu'j ebl'ig'is la sukces'plen'a'n real'ig'o'n de ambaŭ park'o'j. „Kubo est'as la land'o, kun kiu Ĉini'o plej kun'labor'is en Latin-Amerik'o, kaj ĝeneral'e unu el ni'a'j plej grav'a'j partner'o'j mond'skal'e. Ĉini'o est'is si'a'flank'e, en mult'a'j kamp'o'j, cel'o de eg'a'j solidar'ec'o kaj sub'ten'o far'e de kubaj reg'ist'ar'o kaj popol'o”, asert'is dank'em'e la azi'a diplomat'o. Li preciz'ig'is, ke la ĉin'a teknologi'o est'as bon'eg'a kaj alt'nivel'a, kaj ke en la karib'a land'o la sun'radi'ad'o est'as tre abund'a. Tiu perfekt'a kombin'o ebl'ig'as tre frukt'o'don'a'n kun'labor'o'n inter la du land'o'j rilat'e al la produkt'ad'o de sun'energi'o. Nun la reg'ist'ar'o'j de la du land'o'j labor'as ŝultr'o'n ĉe ŝultr'o pri la ven'ont'a etap'o de la projekt'o, kiu koncern'os ali'a'j'n kubajn provinc'o'j'n.

Mal'pli da karbon'a di'oksid'o

Rubén Cid Carbonell, kuba vic-ministr'o pri energi'o kaj min'ej'o'j, deklar'is, ke, malgraŭ la mal'facil'aĵ'o'j lig'it'a'j kun la ekonomi'a kaj komerc'a blok'ad'o far'e de Uson'o, preskaŭ ĉiu'j kub'an'o'j hav'as al'ir'o'n al elektro'energi'o. „Yaguaramas, kun'e kun Pin'ar del Rio, konstitu'as la unu'a'n etap'o'n de donac'o far'e de Ĉini'o, kaj la du park'o'j fin'it'a'j en 2018 hav'ig'as 13 500 mega'vat-hor'o'j'n (MWh) jar'e kaj redukt'os la produkt'at'a'n karbon'di'oksid'o'n”, li not'is. En'e de mal'pli ol 90 tag'o'j la kontribu'o de la park'o'j egal'is al pli ol 3500 MWh kaj oni evit'is emisi'i en la atmosfer'o'n 3000 tun'o'j'n da CO ₂.

Stomak'a akv'o'balon'o por mal'dik'iĝ'i

Al'ven'as en Italion apart'e efik'a sistem'o por perd'i pez'o'n, kiu jam est'is sukces'e uz'it'a en ali'a'j land'o'j de la mond'o. Tem'as praktik'e pri gastr'a balon'o, kiu'n oni glut'as sam'kiel pilol'o'n komenc'e de la trakt'ad'o kaj kiu post ĉirkaŭ kvar monat'o'j el'ir'as natur'e el la korp'o, en'e de hom'a'j fek'aĵ'o'j. La produkt'o, kiu nom'iĝ'as Elips'e, est'is prezent'it'a komenc'e de juni'o 2018 en Milano kaj oni pri'skrib'as ĝi'n kiel la unu'a'n balon'o'n kun ĉi tia'j nov'ec'a'j trajt'o'j. Fak'ul'o'j rekomend'as ĝi'n al dik'a'j person'o'j, kies korp'o'mas'a indic'o (BMI) egal'as al – aŭ pli alt'as ol – 27, precip'e se ili jam prov'is sekv'i diet'o'n sen tamen ating'i la dezir'at'a'n rezult'o'n.

Tali'a mezur'o

Laŭ nun'a'j don'it'aĵ'o'j, en la ital'a du'on'insul'o tri'on'o de la plen'kresk'ul'o'j pez'as tro, dum la problem'o de ver'a dik'ventr'ec'o tuŝ'as ĉirkaŭ 6 milion'o'j'n da hom'o'j. Ĝis nun, pli ol 4000 individu'o'j jam est'is kurac'at'a'j per'e de Elips'e tut'mond'e. Oni konstat'is mez'um'a'n mal'dik'iĝ'o'n de 13-15 kilo'gram'o'j en'e de 120 tag'o'j, kun perd'o de 15 % de la total'a pez'o kaj 8 cm laŭ la tali'a mezur'o. Apart'a esplor'o, el'don'it'a en la revu'o Surgery for Obesity and Related Diseases, montr'is, ke pacient'o'j perd'is averaĝ'e 50,2 % de si'a tro'a pez'o kaj 14,6 % de si'a en'tut'a korp'a pez'o. Krom'e pli'bon'iĝ'is ali'a'j indik'il'o'j pri hom'a san'o, kiel ekzempl'e la kvant'o de tri'glicerid'o'j kaj glukoz'o en la sang'o.

Akv'o tra la tub'et'o

Elips'e hav'as la form'o'n de kapsul'o kaj en'hav'as gastr'a'n balon'o'n (mem'kompren'ebl'e mal'puf'a'n). Ĝi'a'j dimensi'o'j do est'as tiu'j de iu ajn glut'end'a medicin'aĵ'o, sed al ĝi la medicin'ist'o'j fiks'as spec'o'n de tre mal'dik'a tub'o. Kiam la produkt'o est'as fin'fin'e en'ig'it'a en ies stomak'o'n, ĝi est'as plen'ig'at'a je akv'o tra la tub'et'o (kiu post'e est'as dis'ig'at'a de la balon'o kaj el'ig'at'a per la buŝ'o). Fin'e de la procedur'o, la en'stomak'a balon'o est'as ating'int'a la grand'ec'o'n de grapfrukt'o. Kontraŭ'e, okaz'e de la tradici'a'j gastr'a'j balon'o'j pas'int'ec'e uz'at'a'j, neces'is en'hospital'iĝ'i kaj oni bezon'is endoskop'a'n operaci'o'n, kiu postul'is eĉ anestez'o'n.

Diet'ik'ist'o'j je dispon'o de pacient'o'j

La uz'o de tiu ĉi metod'o por mal'dik'iĝ'i est'as part'o de program'o, kiu intenc'as, dank'e al la paralel'a help'o de fak'ul'a team'o kaj al la sent'o pri sat'ec'o kaŭz'at'a de la balon'o, ŝanĝ'i la manĝ'a'j'n kutim'o'j'n de pacient'o'j. La program'o antaŭ'vid'as, ankaŭ en la faz'o sekv'ant'a la for'pel'o'n de la balon'o, la ĉe'est'o'n de ar'o da diet'ik'ist'o'j je dispon'o de pacient'o'j: ili kler'iĝ'is tiu'rilat'e kaj do hav'as apart'a'n kompetent'o'n kaj ĉiu'j'n neces'a'j'n kapabl'o'j'n por pri'zorg'i hom'o'j'n post la el'pel'o de la gastr'a balon'o per'e de ili'a ekskrement'o.

En Romo, kie la projekt'o jam komenc'iĝ'is, ekzist'as 15 nutr'a'j kurac'ist'o'j, kiu'j jam al'iĝ'is al la projekt'o; en Sicilio oni nombr'as sum'e 20, dum ali'a'j ek'aper'as nun kaj pret'as propon'i tiu'n util'a'n serv'o'n en Lombardio, Emili'a-Romagna kaj ali'a'j region'o'j.

Omaĝ'o al la patr'in'o'j

La patr'in'a'n tag'o'n oni celebr'as en la unu'a du'on'o de maj'o en tre mult'a'j land'o'j: ĉi-jar'e ĝi est'os solen'it'a en la 12a tag'o. La koncern'a dat're'ven'o ŝanĝ'iĝ'as iom'et'e de jar'o al jar'o, sed ĝi koincid'as ĉiam kun la du'a dimanĉ'o de maj'o.

La origin'o de la patr'in'a tag'o ek'is antaŭ plur'a'j jar'cent'o'j: la fest'o est'is antikv'e lig'it'a ver'ŝajn'e kun la kult'o de fekund'ec'o kaj patr'in'ec'o. La patr'in'a tag'o, kia ni ĝi'n kon'as hodiaŭ, est'is tamen star'ig'it'a fin'e de la 19a jar'cent'o, kiam ĝi'n en'konduk'is la uson'a por'pac'a aktiv'ul'in'o An'n Reeves Jarvis, sekv'it'a de ŝi'a fil'in'o Anna kaj de sinjor'in'o Juli'a Ward Howe.

La fond'int'in'o'j

Dum la 1860aj jar'o'j An'n Reeves Jarvis ag'ad'is kaj organiz'ad'is kampanj'o'j'n por kontraŭ'batal'i la infan'a'n mort'em'o'n kaŭz'at'a'n de divers'a'j mal'san'o'j kaj de la polu'ad'o de lakt'o. Post la uson'a en'land'a milit'o An'n Reeves Jarvis komenc'is lanĉ'i iu'spec'a'j'n „pa'nj'o-fest'o'j'n”. Tem'is precip'e pri piknik'o'j kaj ali'a'j aranĝ'o'j, kun la cel'o antaŭ'e'n'ig'i la amik'ec'o'n inter patr'in'o'j aparten'ant'a'j al frakci'o'j, kiu'j est'is mal'amik'a'j dum tiu milit'o. En 1870 Juli'a Ward Howe verk'is la Proklam'o'n de la Patr'in'a Tag'o, kiu instig'is vir'in'o'j'n lud'i pli aktiv'a'n rol'o'n en la pac'ig'a procez'o.

Oficial'a tag'o

La 10an de maj'o 1908 Anna Jarvis, fil'in'o de An'n Reeves Jarvis, organiz'is en divers'a'j uson'a'j urb'o'j event'o'j'n dediĉ'it'a'j'n al patr'in'o'j. Dum la post'a'j jar'o'j la fam'o kaj grav'ec'o de tia tag'o kresk'is pli kaj pli, kaj la uson'a prezident'o Woodrow Wilson oficial'ig'is la fest'o'n en 1914. Li decid'is, ke la fest'o koincid'u ĉiam kun la du'a dimanĉ'o de la monat'o maj'o, kaj tiel oni memor'as la dat'o'n de la mort'o de An'n Reeves Jarvis, for'pas'int'a la 9an de maj'o 1905. Ĉi tiu tag'o est'is post'e elekt'it'a en plur'a'j okcident'a'j land'o'j, inkluziv'e de Italio ek'de la mal'fru'a'j 1950aj jar'o'j.

Ital'a kutim'o

Pli ol tri'on'o el la ital'a loĝ'ant'ar'o (34 %) kutim'as donac'i flor'o'j'n al la propr'a'j patr'in'o'j okaz'e de la tradici'a dat're'ven'o fiks'it'a je ili'a honor'o, kaj tut'e ne em'as rezign'i pri la aĉet'o de buked'o'j. Tio ĉi rezult'as el esplor'ad'o far'e de an'o'j de la institut'o Coldiretti, kiu'j tamen, en Piazza Castello en Milano, pas'int'jar'e not'ind'e pret'ig'is kaj vend'is la unu'a'n buked'o'n por patr'in'o'j baz'it'a'n ne sur flor'o'j, sed sur ... sezon'a'j legom'o'j. Tia'manier'e mult'a'j hom'o'j pov'is tiu'tag'e hav'ig'i al si ar'o'n da kukurb'et-flor'o'j kaj eruk-foli'o'j kaj uz'i ĝi'n kiel original'a'n donac'o'n por la patr'in'o'j. La ĝeneral'a prefer'o pri flor'a omaĝ'o koncern'as ĉiu'aĝ'a'j'n person'o'j'n kaj klar'e super'as ali'tip'a'j'n donac'o'j'n, inter kiu'j menci'ind'as ĉokolad'o (13 %), juvel'o'j (13 %), vest'aĵ'o'j (12 %).

La ne'kon'at'a vir'o

Kiam la ne'kon'at'a vir'o ven'is loĝ'i en la vilaĝ'o, neni'u atent'is li'n. Li aĉet'is mal'nov'a'n dom'o'n, iom'et'e ripar'is ĝi'n, re'konstru'is la tegment'o'n, farb'is la bar'il'o'n de la kort'o kaj far'is garaĝ'o'n por si'a aŭt'o.

Dum la unu'a'j kelk'a'j monat'o'j li ne aper'is en la vilaĝ'o kaj est'is, kvazaŭ li for'est'us. Ebl'e li loĝ'is en iu urb'o kaj decid'is ven'i tie'n ĉi nur de temp'o al temp'o, sed kiam la somer'o ne'rimark'ebl'e for'pas'is, kaj la velk'int'a'j foli'o'j de la arb'o'j memor'ig'is pri la al'ven'o de la aŭtun'o, la hom'o'j komenc'is pli oft'e renkont'i li'n en la vilaĝ'o. Oni vid'is li'n en la vend'ej'o, en la kaf'ej'o ĉe la plac'o, sur la strat'o'j. Alt'a, mal'dik'a, li est'is ĉirkaŭ ses'dek-kvin-jar'a kun dens'a, sed tut'e blank'a har'ar'o, kun griz'a'j okul'o'j kaj el'star'a'j vang'ost'o'j kaj ĉiam vest'it'a en kostum'o kun kravat'o. Tio far'is plej grand'a'n impres'o'n al la lok'a'j hom'o'j, ĉar neni'u el la vir'o'j en tiu mal'grand'a mont'ar'a vilaĝ'o tiel vestiĝ'is.

La ne'kon'at'a vir'o kun neni'u konversaci'is, kun neni'u renkont'iĝ'is. Nur de temp'o al temp'o li inter'ŝanĝ'is po kelk'a'j vort'o'j'n kun Cecka, la vend'ist'in'o en la magazen'o, kaj sam'e kun Petranka, la jun'ul'in'o, kiu labor'is en la kaf'ej'o.

Ju pli pas'is la tag'o'j, des pli la hom'o'j demand'is si'n, kiu kaj de kie li est'as, kie li loĝ'is antaŭ'e, pri kio li okup'iĝ'is kaj kial li elekt'is ĝust'e ili'a'n vilaĝ'o'n por ek'loĝ'i. La demand'o'j est'is mult'a'j, sed ili rest'is sen respond'o. Neni'u sci'is, kiu li est'as. Ili nur supoz'is, ke li est'as pensi'ul'o, kiu decid'is loĝ'i ĉi tie en trankvil'o kaj silent'o. Al ili li ŝajn'is inteligent'a, sed pri kio li okup'iĝ'as, est'is enigm'o. Kaj, ĉar la demand'o'j rest'is sen respond'o, kaj ili'a sci'vol'o kresk'is, en la vilaĝ'o svarm'is divers'a'j oni'dir'o'j. Iu'j asert'is, ke li est'is grand'a ĉef'o, ke li okup'is grav'a'j'n kaj respond'ec'a'j'n posten'o'j'n, sed antaŭ'ne'long'e li pensi'ul'iĝ'is, kaj tial li ven'is tie'n ĉi por pas'ig'i si'a'n mal'jun'ec'o'n mal'proksim'e de la bru'o en la grand'a'j urb'o'j. Ali'a'j alud'is, ke li est'as hom'o kun suspekt'ind'a pas'int'ec'o, ke li hav'is mal'klar'a'j'n afer'o'j'n kaj decid'is si'n kaŝ'i de iu'j, kiu'j li'n kon'as. Tri'a'j supoz'is, ke li est'as strang'ul'o, al'kutim'iĝ'int'a loĝ'i sol'a, for de la hom'o'j kaj vant'ec'o. Iu'j pli energi'a'j prov'is li'n esplor'i kaj trov'i pli kred'ind'a'j'n fakt'o'j'n pri li, sed ili ne sukces'is. Ili pri'demand'is tie kaj tie, menci'is pri li antaŭ si'a'j kon'at'o'j en la proksim'a urb'o, sed van'e. Neni'o'n ili ek'sci'is, kaj la enigm'o pri la ne'kon'at'a ul'o rest'is.

Iom post iom la hom'o'j al'kutim'iĝ'is al li, sed ili evit'is li'n kaj ne al'parol'is li'n. Li kvazaŭ prefer'is pas'ig'i la tag'o'j'n hejm'e, kaj nur de temp'o al temp'o oni li'n vid'is sur la vilaĝ'a plac'o. Li'a dom'o trov'iĝ'is ĉe la rand'o de la vilaĝ'o, ĉe la strat'o, kiu dekliv'is sub'e'n al la ŝose'o al la urb'o.

Sed iu'n tag'o'n la ne'kon'at'a ul'o serioz'e mal'trankvil'ig'is preskaŭ la tut'a'n vilaĝ'o'n. Tio est'is en la komenc'o de oktobr'o. Tri'a'n tag'o'n la pluv'o ne ĉes'is. Pluv'is, la pluv'o pli'fort'iĝ'is, kaj evident'iĝ'is, ke tut'a'n semajn'o'n pluv'os.

En la vilaĝ'o est'is nur baz'a lern'ej'o, kaj kelk'a'j lern'ant'o'j, kiu'j frekvent'is gimnazi'o'n, ĉiu'n tag'o'n pied'marŝ'is al la urb'o, kiu trov'iĝ'is tri kilo'metr'o'j'n de la vilaĝ'o.

Hodiaŭ, kiam Veska re'ven'is de la lern'ej'o, Milka, ŝi'a patr'in'o, demand'is ŝi'n, kiel ŝi sukces'is ir'i al la lern'ej'o en la fort'a pluv'o. Veska respond'is, ke maten'e, kiam ŝi ek'ir'is al la lern'ej'o kun si'a'j amik'in'o'j Katja kaj Ljubka, Ne'kon'at'o, kiu loĝ'is ĉe la rand'o de la vilaĝ'o, propon'is vetur'ig'i ili'n per si'a aŭt'o al la urb'o, kaj ili vetur'is kun li.

Milka ek'trem'is. Ŝi'a vizaĝ'o pal'iĝ'is, kaj ŝi komenc'is akr'e riproĉ'i Veska-n:

– Kiel vi kuraĝ'as vetur'i en la aŭt'o de Ne'kon'at'o? Vi nek sci'as, kiu li est'as, nek kon'as li'n. Neni'u sci'as, kiu li est'as! Oni dir'as, ke li est'as krim'ul'o kaj far'us al vi i'o'n mal'bon'a'n aŭ vetur'ig'us vi'n i'e'n kaj mal'honor'ig'us vi'n!

– Sed, pa'nj'o, ni est'is tri knab'in'o'j kaj neni'a'n fi'ag'o'n li pov'us kaŭz'i al ni. Kaj ŝajn'as al mi, ke li ne est'as krim'ul'o, bon'eduk'it'a kaj kultur'a li est'as ...

– Neni'o'n mi vol'as aŭd'i! – inter'romp'is ŝi'n Milka. – Kaj neniam vi kuraĝ'u en'ir'i li'a'n aŭt'o'n.

Sed, evident'e, Veska ne taks'is serioz'e la avert'o'n de si'a patr'in'o, kaj post kelk'a'j tag'o'j iu najbar'in'o dir'is al Milka, ke ŝi vid'is Veska-n de'nov'e en'ir'i en la aŭt'o'n de Ne'kon'at'o sur'voj'e al la urb'o. Tio nervoz'ig'is Milka-n. Ŝi salt'is kaj ek'ir'is al la dom'o de Ne'kon'at'o. Post nur kelk'a'j minut'o'j ŝi est'is antaŭ la pord'o kaj komenc'is fort'e frap'i al la pord'o. Ne'kon'at'o el'ir'is kaj mir'e al'rigard'is ŝi'n. Ĝis nun neni'u el la vilaĝ'o vizit'is li'a'n dom'o'n, nek serĉ'is li'n por io. Li mal'ferm'is la buŝ'o'n por demand'i Milka-n, kio'n ŝi vol'as, sed ŝi ne permes'is al li eĉ unu son'o'n prononc'i.

– Sinjor'o! – komenc'is koler'e kaj minac'e ŝi – Mi ne sci'as, kiu vi est'as, sed mi avert'as vi'n ne okup'iĝ'i pri mi'a fil'in'o! Tio konven'as nek al vi'a aĝ'o, nek al vi'a'j jar'o'j. Se mi ek'sci'os, ke vi ankoraŭ foj'e propon'os al ŝi vetur'ig'i ŝi'n al la urb'o per la aŭt'o, mi plend'os al la polic'o, kaj mi proces'os kontraŭ vi! Ĉu vi ne hont'as!

Ne'kon'at'o rest'is konstern'it'a. Li rigard'is ŝi'n kaj ne sci'is, kio'n respond'i.

– Pluv'is, kaj mi vol'is help'i la knab'in'o'j'n, por ke ili ne marŝ'u pied'e – dir'is li.

– Tio'n al iu ali'a vi dir'u. Mi est'as patr'in'o, kaj mi tre bon'e sci'as, kio'n vi vol'is. Ĉu vi kompren'is?

Li prov'is dir'i ankoraŭ i'o'n, sed Milka turn'iĝ'is kaj ek'ir'is tiel rapid'e kaj impet'e, kiel ŝi ven'is.

La nov'aĵ'o rapid'e dis'vast'iĝ'is, kaj ĉiu'j en la et'a mont'ar'a vilaĝ'o jam sci'is, ke Ne'kon'at'o vetur'ig'as la knab'in'o'j'n al la urb'o per la aŭt'o. Iu'j, kiel Milka, suspekt'is li'n pri mal'dec'a'j intenc'o'j, sed ali'a'j sen'kulp'ig'is li'n. Est'as vir'in'o'j, kiu'j dir'is, ke Ne'kon'at'o kompat'is la knab'in'o'j'n kaj propon'is vetur'ig'i ili'n al la urb'o, por ke ili ne marŝ'u tri kilo'metr'o'j'n pied'e en la pluv'o.

Ĉar en la vilaĝ'o okaz'is preskaŭ neni'a'j event'o'j, tiu nov'aĵ'o kelk'a'j'n tag'o'j'n kapt'is la atent'o'n de la hom'o'j. Oni pri'diskut'is ĝi'n en la dom'o'j, en la drink'ej'o kaj en la kaf'ej'o. Iu'j patr'in'o'j serioz'e avert'is si'a'j'n fil'in'o'j'n evit'i Ne'kon'at'o'n. Sed kiel ĉiu mirakl'o tri'tag'a ankaŭ tio'n oni rapid'e forges'is. Ne'kon'at'o preskaŭ ne vid'ebl'is en la vilaĝ'o. Kvazaŭ li est'us for'ir'int'a i'e'n, kaj li'a dom'o sen'hom'iĝ'is.

La vintr'o pas'is, ven'is la printemp'o, la arb'o'j verd'iĝ'is, en la kort'o'j ek'flor'is la printemp'a'j flor'o'j. La sun'radi'o'j pli kaj pli varm'ig'is la kor'o'j'n, kaj la sud'vent'o for'pel'is la zorg'o'j'n, la mal'trankvil'o'j'n, kaj rid'et'o'j ek'bril'is sur la vizaĝ'o'j de la hom'o'j. La pli jun'a'j komenc'is fru'maten'e ir'i al la agr'o'j, kiu'j ĉi tie en la mont'o'j est'is mal'grand'a'j, sed la hom'o'j ili'n kultur'is kaj pri'zorg'is.

Iu'n post'tag'mez'o'n mal'bon'a inform'o kvazaŭ glaci'a vent'o pas'is super la vilaĝ'o: Nedelĉo, la kvin'jar'a fil'o de la famili'o Kanĉov, mal'aper'is. Li el'ir'is el la kort'o, li'a patr'in'o Ver'a ne rimark'is li'n, kaj kiam ŝi serĉ'is li'n, li jam for'est'is. Ŝi ek'ir'is tra la vilaĝ'o por serĉ'i li'n, sed neni'e li'n trov'is. Ŝi demand'is, pri'demand'is, sed van'e, de la infan'o ne est'is eĉ spur'o. Tiu ĉi sci'ig'o rapid'e dis'vast'iĝ'is tra la tut'a vilaĝ'o. La hom'o'j mal'trankvil'iĝ'is. La vir'o'j kolekt'iĝ'is en la drink'ej'o por decid'i, kio'n far'i. La kor'ŝir'a plor'o de Ver'a aŭd'iĝ'is kiel mal'bon'sign'a siren'o.

– Cert'e li ek'ir'is al la arb'ar'o – supoz'is la vir'o'j. – Ni dev'as dis'iĝ'i en grup'o'j'n kaj tra'serĉ'i la arb'ar'o'n.

Ili ek'ir'is, rapid'is, ĉar baldaŭ vesper'iĝ'os kaj en la mal'lum'o ili trov'us neni'o'n. La plac'o sen'hom'iĝ'is kaj silent'iĝ'is en mal'trankvil'a atend'ad'o. Nur el la dom'o de la famili'o Kanĉov daŭr'e el'flug'is la plor'eg'o de Ver'a. La hor'o'j mal'rapid'e kaj pen'e pas'is, sed la vir'o'j ne re'ven'is. La vir'in'o'j ili'n atend'is kun kun'tir'it'a'j kor'o'j kaj kun rigard'o'j fiks'it'a'j al la dens'a pin'arb'ar'o, kiu de nord'e kaj de okcident'e ĉirkaŭ'is la vilaĝ'o'n. La sun'o kvazaŭ tim'e sub'ir'is, kaj ĝi'a'j last'a'j radi'o'j simil'is al sav'man'o'j.

Kiam la vir'in'o'j, kiu'j est'is en la kaf'ej'o ĉe la plac'o, jam opini'is, ke ĉi-vesper'e la vir'o'j ne pov'os trov'i Nedelĉo-n, el la rand'o de la vilaĝ'o aper'is Ne'kon'at'o. Li rapid'e marŝ'is al la plac'o, port'ant'e man'e Nedelĉo-n. Petranka el la kaf'ej'o la unu'a li'n vid'is tra la fenestr'o kaj ĝoj'e ek'kri'is:

La vir'in'o'j ek'salt'is kvazaŭ vek'it'a'j de subit'a tondr'o kaj ek'kur'is ekster'e'n. Ne'kon'at'o halt'is, trans'don'is Nedelĉon al iu el ili kaj mal'laŭt'e dir'is:

– Li dorm'is ĉe la herb'ej'o Ge'nov, apud la grand'a pin'o. Hazard'e mi li'n vid'is.

– Kur'u, dir'u al Ver'a, ke ŝi'a Nedelĉo est'as trov'it'a, kaj al la vir'o'j, ke ili re'ven'u – dir'is av'in'o Ten'a.

Ne'kon'at'o ek'rigard'is ŝi'n, por sekund'o li en'pens'iĝ'is, sed ek'ir'is al la kaf'ej'o. Li sid'iĝ'is ĉe iu tabl'o kaj la vir'in'o'j li'n ĉirkaŭ'is. Petranka al'port'is la kaf'o'n.

– Bon'vol'u, sinjor'o – dir'is ŝi. – De'long'e vi ne ven'is en la kaf'ej'o'n, ver'ŝajn'e vi hav'as labor'o'n?

– Kio'n vi far'as? Mal'oft'e vi el'ir'as el la dom'o – daŭr'ig'is per la demand'o'j Petranka.

– Verk'ist'o mi est'as. Mi verk'as. Mi ven'is tie'n ĉi en la vilaĝ'o'n por verk'i trankvil'e.

– Verk'ist'o – inter'rigard'is si'n la vir'in'o'j. Ne ĉiu'j klar'e kompren'is, kio'n signif'as est'i verk'ist'o, sed sur ili'a'j vizaĝ'o'j aper'is estim'o kaj respekt'o.

Hunganto

Mi dank'as vi'n pro la send'it'a „gust'um'aĵ'o” beletr'a, la novel'o Cent diant'o'j de Júlia Sigmond (MONATO 2018/12, p. 25-26). Sed est'u permes'at'e far'i lingv'a'n rimark'o'n pri ĝi. Ŝajn'as, ke la verk'et'o origin'as de hungar'in'o, kio'n mi konklud'as el la lingv'aĵ'o, pli preciz'e el ĝi'a vort'ord'o, pro kio la lingv'o'n, en kiu ŝi ĝi'n verk'is, mi kutim'as nom'i „Hunganto”, t.e. la versi'o, dialekt'o de Esperant'o, prefer'at'a de mult'a'j hungar'o'j. Esperant'o bezon'as unu'ec'a'n sistem'o'n ankaŭ vort'ord'a'n, ali'e ĝi'a popular'iĝ'o est'as minac'at'a.

Sekv'e al tiu ĉi tekst'o aper'is leter'o de leg'ant'o en post'a numer'o de MONATO.

Kontrabas'a'j sol'o'j dum poezi'a aŭtun'o

Oni sci'as, ke neni'u dev'as miks'i art'o'n kaj art'ist'o'n, kaj ke, se oni vol'as konserv'i si'a'j'n rav'o'n kaj admir'o'n pri ajn'a art'ist'o (kaj mi ver'e admir'as la tuj recenz'ot'a'n verk'ist'o'n!), oni ja dev'as ten'i si'n je sekur'a distanc'o de tiu. Pli'e, en ĉiu'j land'o'j, kultur'o'j kaj lingv'o'j trov'iĝ'as art'ist'o'j, kies viv'o'n komplet'e ĉirkaŭ'as, vol'e ne'vol'e, polemik'o'j. Feliĉ'e aŭ ne, ĉe ni, esperant'ist'o'j, ne est'as ja kutim'e hav'i art'ist'o'j'n, kiu'j est'as ankaŭ kaŭz'o aŭ cel'o de akr'a'j polemik'o'j, tio est'as ja escept'o. Sed nun ni parol'u pri unu el tiu'j escept'o'j, nom'e Jorge Camacho.

Esperant'lingv'a poet'o el Hispanio, kon'iĝ'int'a ek'de la fin'o de la 80aj jar'o'j, Camacho est'as unu el tiu'j revoluci'ul'o'j de ni'a poezi'o, kiu'j, grup'e, fam'iĝ'is kiel Iber'a Skol'o. Tamen li'a'j person'a'j si'n'ten'o'j antaŭ kelk'a'j el ni'a'j instituci'o'j aŭ ali'a'j fam'ul'o'j de ni'a mov'ad'o ĉiam rezult'ig'is, ke la verv'o kaj verk'o de Camacho est'as rigard'at'a'j ne nur kiel tempest'a'j, sed ankaŭ kiel agres'em'a'j kaj, de kelk'a'j person'o'j, ne'toler'em'a'j. Ne est'as mal'mult'a'j tiu'j, kiu'j pens'as, ke „ja tem'as pri el'star'a poet'o, tamen ne'el'ten'ebl'a person'o”.

Tamen pro la fakt'o mem, ke mi ne rajt'as juĝ'i hom'o'n, kun kiu mi neniam hav'is person'a'n kontakt'o'n, mi pov'as (almenaŭ mi tio'n pens'is, sed tio'n taks'u leg'ant'o mem) kun iom da sen'parti'an'ec'o prepar'i tiu'n ĉi recenz'o'n pri li'a last'a libr'o, titol'it'a Brul'vund'e. El'don'it'a de „Esper'o”, Brul'vund'e est'as bon'a rikolt'o de poem'o'j, produkt'it'a'j en la jar'o'j 2016 kaj 2017, kio ig'as la libr'o'n du'part'a tekst'ar'o, kred'ebl'e organiz'it'a laŭ verk-ord'o mem.

Akr'a disput'o

La unu'a part'o, 2016, ek'as per vers'form'a prezent'o de la akr'a disput'o, tiam ĵus okaz'int'a, inter la aŭtor'o kaj Carlo Minnaja. Fakt'e, la unu'a'j sep poem'o'j de la tut'a libr'o konsist'as el rakont'ad'o de li'a versi'o de la afer'o kaj en atak'o'j kontraŭ Minnaja. Est'as domaĝ'e, ke Minnaja ne est'as ankaŭ poet'o, tiel li ebl'e pov'us per sam'a'j arm'il'o'j prezent'i kaj defend'i propr'a'n versi'o'n. Tamen ne nur kontraŭ Minnaja Camacho atak'as, est'as sam'e ali'a cel'o: I'a'n Fantom, kiu, tamen, „merit'is” nur unu poem'o'n, en la paĝ'o 112.

Kor'tuŝ'a omaĝ'o

Sed ne pens'u, ke la tut'a poem'ar'o est'as tiom akr'e milit'em'a. Est'as en ĝi kor'tuŝ'a omaĝ'o al la tiam ĵus for'pas'int'a ĉef'redaktor'o de MONATO, ni'a kar'memor'a Paul Gubbins (p. 30, vid'u la kadr'o'n), kaj al Baldur Ragnarsson, al kiu Camacho dediĉ'as la libr'o'n. Li re'kon'as li'n kiel „model'o'n” por si'a verk'o kaj konfes'as ŝuld'i al li la vers'a'n struktur'o'n, konstru'it'a'n laŭ „tri'o'j”. Pli'e, en la poem'o „Al unt'a'j poet'o'j”, li eĉ rekomend'as al si'a'j post'e'ul'o'j bon'e tra'stud'i la verk'o'j'n Parnas'a'n kaj „Ragnarsajn”.

Ne'piv'e

Cert'e unu el la plej lert'a'j viv'ant'a'j reg'ant'o'j de ni'a lingv'o, Camacho ja neniel sub'iĝ'as al bon'lingv'ism'a'j tez'o'j (mal'e, li verk'is manifest'o'n kontraŭ ili). Tiel, leg'i Camacho-n est'as al'front'i Ne'piv'a'j'n vort'o'j'n, ekzempl'e: janta (p. 49), faŝulo (p. 95) kaj parahoma (p. 125), kies helen'de'ven'a prefiks'o almenaŭ est'as klar'a defi'o al tiu'j, kiu'j dir'as, ke latin'a'j kaj helen'a'j radik'o'j aŭ afiks'o'j ne plu hav'as lok'o'n en ni'a lingv'o. Est'as ankaŭ la arab'ism'o muŝkila, tre interes'a sinonim'o por la jam el'uz'it'a mal'facil'a (p. 133), kaj naŭt'o (p. 132), uz'at'a en senc'o tut'e mal'simil'a al tiu difin'o en Piv, kvankam tut'e kongru'a al jam komun'uz'a'j vort'o'j kiel astronaŭt'o kaj kosmonaŭt'o, inter ali'a'j. Sed tiu'j vort'elekt'o'j ne est'as hazard'a'j kaj ne ekzist'as nur por ŝok'i iu'n lingv'e pli konserv'at'iv'em'a'n leg'ant'o'n: ili est'as perfekt'e laŭ'a'j al la poezi'a projekt'o de la Iber'a Skol'o.

Jen ni est'as antaŭ poet'o, kies verk'o'j re'memor'ig'as mi'n pri ĵaz'a'j kontrabas'a'j sol'o'j, kiu'j, eĉ kiam rapid'a'j, est'as ĉiam profund'a'j kaj son'ig'as mal'alt'a'j'n not'o'j'n. Tio okaz'as, ĉar la tem'o'j kaj metrik'o, de Camacho uz'at'a'j, ĉiam son'as kvazaŭ solen'a'j kaj serioz'a'j, kiel en Lingv'o inter'naci'a (p. 52), tri'part'a protest'a poem'o, en kiu li (pri)plor'as la nun'a'n (de li vid'at'a'n) situaci'o'n de ni'a lingv'o, aŭ en Kabe'o (p. 115), kie la poet'o parad'as, per kelk'a'j plej'part'e ne'refut'ebl'a'j argument'o'j, si'a'j'n kial'o'j'n por kabe'i. Sed ne nur pri si'a'j el'rev'iĝ'o'j rilat'e al la esperant'a mov'ad'o tem'as Brul'vund'e, ankaŭ la nun'temp'a'n politik'o'n kaj la kutim'a'j'n hom'a'j'n mizer'o'j'n Camacho pri'trakt'as, kiel oni vid'as en Mal'politik'o (p. 66), en kiu li plend'as kontraŭ kresk'o de ekstrem'dekstr'ism'o en ni'a mond'o (mi, viv'ant'a en Brazilo, bon'e sci'as, pri kio li parol'as ...) kaj en Sonetfino, vers'aĵ'o kun plej traf'a menci'o de Erasm'o, kiu'n mi neni'e ajn jam trov'is.

Daŭr'e verv'a

Fin'e, kia'manier'e taks'i poet'o'n kiel Camacho? Sen'konsider'e pri la polemik'ist'o, mi sincer'e pov'as dir'i, ke li'a'j poet'a'j kvalit'o'j ankoraŭ daŭr'e verv'as, sed li'a'j poezi'a'j formul'o'j jam, iom post iom, el'ĉerp'iĝ'as. Tiel, oni ja flar'as post leg'ad'o de Brul'vund'e iom'a'n lac'iĝ'o'n, de li mem konfes'it'a'n, antaŭ la (mem'dev'ig'a?) task'o est'i ĉiam avan'gard'ec'a. Ebl'e mi aŭdac'u dir'i, dum tiu si'a „poezi'a aŭtun'o”, ni'a eminent'a poet'o dev'os invest'i iom da temp'o je propr'a re'invent'ad'o, kaj, sen plu'a kompromis'o por est'i modern'a, far'iĝ'i tiam etern'a.

Jorge Camacho: Brul'vund'e. Eld. Esper'o, Partizánske, 2017. 148 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-80-89366-83-5.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Aŭtent'a poet'o kun mar'a krom'sonor'o

Carlo Minnaja prav'e sub'strek'as en si'a recenz'o, kiu'n mi leg'is, ke Laminari'o est'as mar'a brun'alg'o, kies nom'o'n ne'fak'ul'o kutim'e ne kon'as. Tiu titol'o, ver'ŝajn'e, vol'is analog'i al la Celakant'o'j de Camacho, fiŝ'o'j, supoz'it'a'j for'mort'int'a'j de ĉirkaŭ 65 milion'o'j da jar'o'j (kiel registr'as NPIV) kaj tut'e abrupt'e re'trovit'a'j en 1938 kiel plu viv'ant'a'j.

Fier'ind'a koleg'o'poet'o

Person'e mi sugest'as, ke per ĉi tiu titol'o – iel spegul'ant'e si'a'n amik'o'n en la elekt'ad'o de ekzotik'a viv'aĵ'o – la aŭtor'o intenc'is titol'o'n ne tuj forges'ebl'a'n, kiu iel, ver'ŝajn'e, registr'iĝ'os en oni'a memor'o.

Kiel ajn, per vort'elekt'o li montr'as, ke li tre bon'e reg'as ni'a'n vort'proviz'o'n – sed pli grav'e: per si'a'j vers'o'j, poem'o'j, poem'et'o'j li konvink'e arog'as al si ind'a'n lok'o'n sur ni'a et'a Parnas'o. Jun'a'n kaj fier'ind'a'n koleg'o'poet'o'n ni hura'u!

Detal'o'j

Nur pri detal'o'j mi ĉef'e atent'ig'as. Ja la supr'aĵ'a impres'o jam est'is indik'it'a supr'e.

Font'o'j, tajd'o'j, flu'o'j – la tri sub'titol'o'j de ĉi poem'ar'o – iom svag'e medit'ig'as pri la verk'ad'o de tiu ĉi poezi'a libr'o: por mi person'e Font'o unu'a'vic'e pens'ig'as pri mi'a konstant'a el'don'ist'o, kun kiu tra la jar'dek'o'j tiom da libr'o'j kaj libr'et'o'j ni pov'as en'mond'ig'i, sed konkret'e, ili tri – font'o'j, tajd'o'j, flu'o'j – pens'ig'as pri akv'o, sur kiu driv'as ni'a mond'o, ni'a ekzist'o: la unu'a ĉapitr'o – font'o'j – komenc'iĝ'as per Sabl'o'dolar'o: tia strang'a viv'aĵ'o, kiu'n la „mi” de la verk'o vol'us imit'i en sekret'a kuŝ'ad'o ne'rimark'at'a, por vend'iĝ'i tri'groŝ'e kiel ornam'aĵ'o en pul'bazar'o. Kia modest'eg'a rev'o!

Ekzempl'e, jen bril'a fraz'o:

re'trov'i la voj'o'n al vi est'as mister'a task'o

nur plen'um'ebl'a de bird'o'j manĝ'ant'a'j pan'er'o'j'n

aŭ de talp'o'j tunel'e lig'ant'a'j ni'a'j'n grot'a'j'n tim'o'j'n

ĉar tio aŭtomat'e pens'ig'as oni'n pri bild'o'j ĉiu'flank'e'n salt'ant'a'j: jen unu el la plej grav'a'j task'o'j de „modern'a” poezi'o. Si'a'n viv'o'n oni ja ek'ir'as, post'las'ant'e spur'o'j'n por kapabl'i re'trov'i la voj'o'n irit'a'n, sed bird'o'j, kiu'j hazard'e pas'as kaj ek'ĝu'as la ĵet'it'a'j'n pan'er'o'j'n, for'ig'as tiu'n spur'o'n ... Tiam do re'trov'i la voj'o'n far'iĝ'as ne'ebl'e.

Glaci'romp'e – pov'as est'i, ke mi komplet'e mis'asoci'ad'as, sed mi'n tiu poem'et'o impres'as tre trist'e trist'ig'e: ŝajn'e, la „mi” ŝip'e driv'as tra mar'o da rub'o, kvazaŭ glaci'mont'o da rub'o. Ĝi memor'ig'as mi'n pri dokument'a film'o, kiu'n antaŭ ne'long'e televid'e mi spekt'is.

Kapitan'e fin'e li avid'a

glaci'romp'e el'krajon'is

unu vort'o'n: sen'id'a ...

Kia desper'o!

Danc'ant'a Satirus'o – kiel klasik'lingv'ist'o tuj mi ek'pens'is pri tiu mir'ind'a statu'o, kiu mar'fund'e dum jar'cent'o'j konserv'iĝ'is, nun prav'e en muze'o mi'a'taks'e fier'eg'a: Kiel traf'a est'as tiu unu'a fraz'o:

Vi el'vok'is la mar'o'n

kaj inund'is la urb'o'n,

ĉar amas'e turist'o'j ven'is vid'i ĝi'n.

Sed post la mal'kovr'o de la mir'ind'a statu'o la viv'o re'iĝ'is normal'a:

De'nov'e ocean'e

ripoz'as la mur'a'j pekten'o'j,

fordron' sonor'il'a

obtuz'as en ĉiu angul'o.

En La memor'o'j pri la av'o aŭd'iĝ'as kompat'em'a tener'ec'o, kiu'n sam'temp'e li ne'as (help'o'ŝnur'o'n mi el'ĵet'us, / sed ne hav'is.)

La siam'a'j lukt'ist'o'j – al mi impres'as iom trist'e, ke ĉi tiu'j du lukt'ist'o'j reciprok'e, ŝajn'e, si'n am'as, ja iel hav'as inter'kontakt'o'n, sed sam'temp'e ne pov'as si'n aŭd'i: tip'e „modern'a” trist'ec'o kun ĉiu'j teknik'aĵ'o'j ja uz'at'a'j.

Herbari'o – romantik'a poem'et'o, kiu komenc'iĝ'as per renkont'iĝ'o por pri'zorg'i la herbari'o'n, la herb'o'kolekt'o'n; en'ŝov'iĝ'as ge'jun'ul'a'j am-sent'o'j, sed malgraŭ ia hezit'et'o inter romantik'a'j em'o'j kaj odor'o'j de plej log'a'j flor'o'j, subit'e venk'as ĉu dev'o'sent'o: „ni hast'u al park'o, verd' atend'as.”

La basen'o – pri „akv'a kor'o” en la ĝarden'o de Palerm'o. Mi, kompren'ebl'e, ne pov'as est'i cert'a, ke tem'as ekzakt'e pri la sam'a natur'fenomen'o, sed ŝajn'as al mi, ke ĝust'e tie antaŭ tiom da jar'o'j mi est'is, kiam mi verk'is mi'a'n Kuraĝ'e antaŭ'e'n! pri nimf'o, kiu tra la flu'o'j de river'o'j migr'as de kontinent' al kontinent'o por honor'i mi'a'n for'a'n amik'o'n.

Kaŭz'e – Ja klar'e: tio okaz'as al oni, se oni kuŝ'as sur'plank'e en ĝarden'o. Fung'o'j'n oni aŭd'as kresk'i, aer'o'n pump'ad'i radik'e'n. En Esperant'o mi ankoraŭ ne renkont'is, almenaŭ ne konsci'e, poet'o'n tiel atent'a'n pri la natur'fenomen'o'j. Gratul'o'n al vi, kar'a!

Post'e – Medit'o, pri kio rest'os post ĉiu ni'a labor'em'o, lukt'ad'o, pen'ad'o – tre ĉarm'e re'kon'i sur'voj'e kon'at'a'j'n nom'o'j'n, eĉ de ni'a amik'a rond'et'o de Kajt'o – sed fin'e ĉio for'vapor'iĝ'os en etern'ec'a'n neniom'o'n ... Person'e tio mi'n impres'as tre religi'e, sed, supoz'ebl'e, tio pruv'as precip'e pri mi'a person'ec'o. Dank'o'n, Suso! Bel'a ĝi est'as.

Suso Moinhos: Laminari'o'j. Eld. Esper'o, Partizánske, 2016. 64 paĝ'o'j. ISBN 978-80-89366-58-3.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Preleg'o'j ne nur pri arkiv'o'j

Ĉi tiu 174-paĝ'a libr'o hav'as tekst'o'j'n de 20 preleg'o'j prezent'it'a'j en KAEST 2014. La titol'o de la libr'o preciz'e re'don'as la ĉef'tem'o'n de tiu konferenc'o, sed oni est'u avert'it'a, ke ne ĉiu'j preleg'o'j pri'trakt'is tiu'n ĉef'tem'o'n. Pli preciz'e, 9 el la 20 tekst'o'j tem'as pri „arkiv'o'j kaj bibliotek'o'j”, kaj nur mal'mult'a'j el tiu'j pri'trakt'as tiu'n tem'o'n en la praktik'a manier'o, kiu'n sugest'as la du'a part'o de la titol'o („kiel protekt'i kaj konserv'i ni'a'n hered'aĵ'o'n”). Tio, cert'e, ne signif'as, ke la ali'a'j tekst'o'j est'as sen'valor'a'j: mult'a'j el ili don'is inform'o'j'n por mi interes'a'j'n, kaj eĉ la preleg'o'j (ebl'e du'on'o el ili), kiu'j nur resum'as inform'o'j'n pli-mal'pli facil'e trov'ebl'a'j'n en la ret'o, ver'ŝajn'e util'is sur'lok'e por kler'ig'i la part'o'pren'ant'o'j'n kaj instig'i al diskut'ad'o.

Inter la naŭ ĉef'tem'a'j preleg'o'j mi apart'e not'as la sekv'a'j'n. Marek Blahuš prezent'as interes'a'n ekzempl'o'n de io, kio'n oni, ebl'e, pov'us nom'i „per'komput'il'a histori'o”: li kun kun'labor'ant'o'j en'komput'il'ig'is adres'ar'o'j'n de esperant'ist'o'j el 1889-1909 kaj konvert'is la adres'o'j'n tiel, ke oni pov'as montr'i la distribu'o'n sur map'o kun ĝi'a temp'a evolu'o. Petr Chrdle, Bernhard Tuider, kaj Ján Vajs kaj Ľubomír Fajth prezent'as inform'o'j'n pri tri apart'a'j kolekt'o'j, nom'e pri la Esperant'o-muze'o en Svitavy, la Kolekt'o por Plan'lingv'o'j en Vieno kaj la Slovak'a E-arkiv'o, respektiv'e. Sed Miroslav Malovec en si'a preleg'o pri „Pri'labor'o de arkiv'aĵ'o'j” plej rekt'e traf'as la titol'o'n de la volum'o. Li rakont'as tut'e konkret'e, kiel li pri'labor'as paper'o'j'n, antaŭ ol ili ir'as al Svitavy por ripoz'i ne'tuŝ'at'e en banan'skatol'o'j. Li lev'as ankaŭ tre interes'a'n demand'o'n: kial UEA ne hav'as arkiv'o'n de komput'il'a'j dosier'o'j, por ke la rezult'o de milion'o'j da labor'hor'o'j ne perd'iĝ'u, kiam aktiv'ul'o'j mort'as?

Mi akcept'is ĉi tiu'n libr'o'n por recenz'o part'e pro tio, ke mi nun okup'iĝ'as, part'a'temp'e, pri arkiv'o kaj pri bibliotek'o, nom'e pri la post'las'aĵ'o de Marjorie Boulton kaj pri la katalog'ad'o de Bibliotek'o Butler. Miroslav Malovec trakt'is la afer'o'j'n, kiu'j plej proksim'e rilat'as al mi'a ag'ad'o. Ankaŭ mi pens'as pri la banan'skatol'o'j.

Inter la 11 ali'tem'a'j preleg'o'j mi apart'e not'as du preleg'o'j'n de Pi'et Buijnsters, en kiu'j li pri'taks'as divers'a'j'n parol're'kon'il'o'j'n kaj liter'um'il'o'j'n por Esperant'o. Domaĝ'e, ke li ne simil'e pri'taks'is divers'a'j'n tekst'leg'il'o'j'n por Esperant'o, ĉar tio eĉ pli interes'us mi'n. Kiu el ABBYY FineReader, OmniPage, Readiris kaj, ebl'e, ankaŭ ali'a'j program'o'j plej bon'e funkci'as por kia'j tekst'o'j? Jen interes'a tem'o, ebl'e, por iu ali'a. Pi'et Buijnsters for'pas'is, bedaŭr'ind'e, kelk'a'j'n semajn'o'j'n antaŭ ol mi ricev'is ĉi tiu'n libr'o'n.

Por resum'i, jen kolekt'o de tekst'o'j pri divers'a'j interes'a'j tem'o'j. Plen'a'n list'o'n de ili oni pov'as trov'i en la ret'o, kaj mi esper'as, ke la el'don'ej'o ricev'is permes'o'n por en'ret'ig'i ankaŭ la plen'a'j'n tekst'o'j'n, kiam est'os konven'e. Registr'aĵ'o'j de kelk'a'j preleg'o'j est'as spekt'ebl'a'j per YouTube.

Arkiv'o'j kaj bibliotek'o'j – kiel protekt'i kaj konserv'i ni'a'n hered'aĵ'o'n. Eld. Esper'o, Partizánske, 2015. 173 paĝ'o'j. ISBN 978-80-89366-36-1.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Nask'iĝ'atest'o de tut'slav'a kultur'o

Ĉar mi est'as latin-amerik'an'o, mi viv'as en mond'o'part'o, kies kultur'o est'is grand'part'e muld'it'a de la rom'katolik'a eklezi'o, kaj, ĉar mi viv'as en urb'o mond'fam'e kon'at'a kaj pro karnaval'a fest'o kaj pro statu'o de Krist'o Redemptor'o, cert'e ali'kontinent'a leg'ant'o pov'us, kvankam pal'e, imag'i, kun kia sci'vol'o divers'a'j el mi'a'j sam'urb'an'o'j rigard'as la sep ortodoks'a'j'n preĝ'ej'o'j'n ekzist'ant'a'j'n en Rio-de-Ĵanejro, el kiu'j ĉiu est'as lig'it'a al unu en'migr'int'a kolektiv'o el ortodoks'a'j land'o'j, do est'as ortodoks'a rus'a, ukraina, siria, libana, pol'a, serb'a kaj grek'a kirk'o'j.

Tiel, ortodoks'a kred'o est'as afer'o de ni'a'j slav'de'ven'a'j sam'land'an'o'j; kio por ni est'as neni'a problem'o. Sed oni konfes'u, ke por mult'a'j brazil'an'o'j est'as ja iom strang'e vid'i hom'o'j'n, kiu'j viv'as si'a'n kred'o'n laŭ manier'o, kiu por ni, latin'o'j, „ne sam'as sed egal'as”, kiel dir'as la kanzon'o de kuba kant'aŭtor'o Silvi'o Rodríguez. Tio okaz'as, ĉar ortodoks'a kred'o ĉiam montr'iĝ'as al ni kiel mult'e pli serioz'a kaj tradici'em'a versi'o de katolik'ism'o, tamen kun pli bel'a'j kirk'o'j kaj pli al'log'a'j mes'o'j (kaj long'barb'a'j pastr'o'j).

Ĉar ĝi ĝeneral'e est'as asoci'it'a kun slav'a'j popol'o'j, ortodoks'ec'o far'iĝ'is kvazaŭ komun'a kaj ĝeneral'a kultur'a trajt'o de slav'o'j, kiu'j, eĉ kiam rom'katolik'o'j, hav'as kultur'o'n ĝeneral'a'n, plen'ig'it'a'n de ortodoks'a pens'manier'o; tiel tre oportun'as, ke ni hav'u, en Esperant'o kaj ali'a'j lingv'o'j, tekst'o'n de la Proglas (antaŭ'kant'o), tio est'as, kant'o, kiu antaŭ'as, dum'mes'e, la prezent'ad'o'n kaj leg'ad'o'n de la Evangeli'o'j.

Verk'it'a de Sankt'a Ciril'o, ankaŭ kon'at'a kiel Konstanten'o la Filozof'o, tem'as pri religi'a poem'o, kiu iel resum'as la Nov'a'n Testament'o'n. Ja en si'a esperant'a versi'o la poem'o bel'as, kaj trans'don'as al ni la religi'a'n sent'o'n de la verk'int'o, kred'ebl'e sam'e ten'at'a'n de nun'temp'a'j ortodoks'ul'o'j. Tamen, Antaŭ'kant'o grav'as ne nur pro si'a religi'a simbol'ism'o, sed ĝi eĉ pli grav'as pro si'a lingv'ist'ik'a valor'o. La tut'a poem'o est'as la unu'a tekst'o skrib'it'a kaj en unu el la slav'a'j lingv'o'j kaj en tut'e nov'a alfabet'o. Bon'e, tio'n klar'ig'i postul'os iom da histori'o.

Dum la 9a jar'cent'o krist'an'a'j eklezi'o'j en Romo kaj Bizanco (ankoraŭ unu'ig'it'a'j, sed baldaŭ dis'ig'ot'a'j) prov'is ĉia'manier'e krist'an'ig'i slav'o'j'n kaj per tio integr'i tiu'j'n popol'o'j'n al la ceter'a Eŭrop'o. Tiel, en 863, antaŭ la skism'o de la krist'an'a'j eklezi'o'j en 1054, Bizanco send'is du salonik'a'j'n monaĥ'o'j'n, la frat'o'j'n Ciril'o kaj Metod'o, al la Grand-Moravia Reĝ'o'land'o, kie ambaŭ ricev'is pli'a'n apog'o'n de Pap'o Johano la 8a (pri kiu abund'as legend'o'j laŭ kiu'j li est'is fakt'e vir'in'o). Viv'ant'e en Nitr'o, tiam'a ĉef'urb'o de Grand-Moravio, ambaŭ frat'o'j tuj konvink'iĝ'is, ke ne ebl'us evangeli'i hom'o'j'n, kiu'j ankoraŭ ne dispon'as pri skrib'it'a lingv'o. Est'is do neces'e dispon'ig'i al tiu'j lingv'o'j i'a'n skrib'sistem'o'n. Sekv'e, ili konstat'is, ke la grek'a aŭ latin'a alfabet'o'j ne tut'e taŭg'as por reprezent'i la bunt'a'n fonetik'a'n riĉ'ec'o'n de ties lingv'o'j. Pro tio ili decid'is kre'i tut'e nov'a'n alfabet'o'n, la glagolic'a'n.

Ili verk'is Antaŭ'kant'o'n en tio, kio'n lingv'ist'o'j nom'as „mal'nov'slav'a lingv'o”, el'pens'it'a kiel unu'a tut'slav'a plan'lingv'o, do kompren'ot'a de ĉiu slav'lingv'an'o, kiu sci'pov'as la glagolic'a'n alfabet'o'n. Tamen post la mort'o de Konstanten'o li'a frat'o Metod'o re'adapt'is kaj simpl'ig'is la glagolic'a'n, tia'manier'e kre'ant'e ali'a'n alfabet'o'n kiu, omaĝ'e al la mort'int'a frat'o, est'as nun kon'at'a kiel „ciril'a”.

Kaj oni ja dev'as konstat'i, ke tre traf'e pens'is la frat'o'j rilat'e al la lingv'o, ĉar simpl'a rigard'o al tiu ok'lingv'a el'don'o de Antaŭ'kant'o (el'don'it'a ĝust'e en Nitr'o), ebl'ig'as ke, se oni eĉ nur fulm'e kompar'as ili'n – kiu'j si'a'vic'e est'as, krom la esperant'a, la mal'nov'slav'a (en la ciril'a kaj glagolic'a alfabet'o'j), la slovak'a (laŭ'senc'a kaj vers'a traduk'o'j), la nitr'a dialekt'o, la ĉeĥ'a, la bulgar'a kaj la angl'a (?!) – rapid'e konstat'ebl'as, kiom proksim'a'j tiu'j lingv'o'j ja eĉ hodiaŭ est'as. Tamen la vari'ec'o de lingv'o'j permes'as, ke oni demand'u: ĉar tem'as pri slav'a tekst'o, kial rus'a kaj pol'a versi'o'j mal'est'as, ĉu ili ne ekzist'as?

Re'mal'kovr'o de la komun'a slav'a pas'int'ec'o ja est'as interes'a afer'o en la nun'temp'a mond'o, ĉar ĝi permes'as al ni konstru'i pli kompleks'a'n bild'o'n de la hodiaŭ'a Eŭrop'o, kiu ne fin'iĝ'as en Berlino, kiel kutim'e dir'as kelk'iu'j, kaj ne divid'iĝ'as nur inter katolik'o'j kaj protest'ant'o'j. Kaj jen ali'a kontribu'o de el'don'ad'o de esperant'lingv'a versi'o de Antaŭ'kant'o. Kiu far'iĝ'as eĉ pli grav'a hodiaŭ, en moment'o, kiam en mi'a „Nov'a Mond'o” re'vigl'iĝ'as interes'o pri la slav'a'j popol'o'j (traduk'o de beletr'aĵ'o'j el slav'a'j lingv'o'j daŭr'e kresk'is en mi'a land'o dum la last'a'j kvin jar'o'j, kaj la sam'o dir'end'as pri en'skrib'iĝ'o en universitat'a'j'n kurs'o'j'n de la rus'a, la plej dis'vast'ig'it'a el la slav'a'j). Tia'manier'e, la tekst'o de Antaŭ'kant'o, ĉar kvazaŭ'a nask'iĝ'atest'o de tut'slav'a kultur'o, far'iĝ'as preskaŭ dev'a stud'objekt'o por tiu'j, kiu'j si'n dediĉ'as al slav'ist'ik'o.

Konstanten'o la Filozof'o (Sankt'a Ciril'o): Proglas / Antaŭ'kant'o (plur'lingv'a el'don'o). Divers'a'j traduk'int'o'j. Eld. Slovaki'a Esperant'a Federaci'o/Esper'o, Nitr'o, 2016. 70 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978-80-89366-72-9.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Atent'u: vi est'as murd'ot'a!

Plur'a'j est'as la libr'o'j aŭtor'it'a'j de Juli'a'n Modest, t.e. Georg'i Mihalkov; li'a atut'o est'as la rakont'o, kiel pruv'as li'a'j plur'a'j novel'o'j aper'int'a'j en MONATO, en Literatur'a Foir'o kaj en ali'a'j gazet'o'j, post'e kun'ig'it'a'j en libr'o'form'a'j kolekt'o'j. Post la unu'a roman'et'o de 1984 La Or'a Pozidon'o fakt'e sekv'is preskaŭ nur novel'ar'o'j, kiel Sonĝ'e vag'i (1992), La ferm'it'a konk'o (2001) kaj seri'o freŝ'dat'a Mar'a stel'o (2013), La vir'o el la pas'int'ec'o (2015), Danc'ant'a kun ŝark'o'j (2018). Tut'e last'a'temp'e li re'ven'is al la mal'long'a roman'o, kaj en la last'a'j jar'o'j li si'n dediĉ'is al krim'roman'et'o'j. Kiel dec'as en tiu ĝenr'o, la solv'o de la enigm'o okaz'as nur en la tut'e last'a'j paĝ'o'j.

Se kompar'i kun kelk'a'j antaŭ'a'j verk'o'j de Modest, ĉi tie mank'as iu'j trajt'o'j, kiu'j si'a'temp'e est'is kritik'at'a'j, sed rest'as iu atmosfer'o de sen'temp'ec'o kaj sen'lok'ec'o. Privat'a detektiv'o Janko Sinapov est'as pet'at'a esplor'i pri mal'aper'int'a person'o; nom'o'j est'as bulgar'a'j, sed la scen'o pov'us okaz'i en ajn'a lok'o: tram'o, aŭtomobil'o, mez'grand'a urb'o kun mal'pli luks'a'j ĉirkaŭ'aĵ'o'j, rutin'ec'a mal'nov'dom'a ofic'ej'o, kie amas'iĝ'as paper'a'j dokument'o'j (kvankam preter'pas'e est'as menci'it'a'j komput'il'o kaj ret'o), kaf'ej'o'j taŭg'a'j por renkont'iĝ'o'j, edz'in'o lac'a pro la tro'labor'o de la edz'o, inspekt'ad'o pri eventual'a kokr'o ktp.

Trov'iĝ'as ĉiu'j ingredienc'o'j, kutim'a'j al ajn'a detektiv'a roman'o. Tiu ĉi aspekt'as kvazaŭ de Simenon, ĉar mank'as ja modern'a'j teknologi'aĵ'o'j, mank'as atent'e skrupul'a'j ekzamen'o'j de detal'o'j, kiu'j'n Sherlock Holmes praktik'as per lens'o. Mank'as ankaŭ plej subtil'a'j krim'kaŭz'o'j pri hered'aĵ'o, kiu'j abund'as ĉe la televid'a'j seri'o'j kun la etern'e viv'a Angel'a Lansbury. Fakt'e, ĉio est'as koncentr'it'a en la renkont'iĝ'o'j de la detektiv'o kaj inter'parol'o'j kun la eventual'a'j kon'ant'o'j de la mal'aper'int'o. Ĉiu el ĉi-last'a'j hav'as si'a'n re'ten'iĝ'em'o'n, la unu'a respond'o al la demand'ant'a detektiv'o est'as „mi de'long'e ne hav'as rilat'o'j'n al li”.

Fin'e, tamen, post ĉen'o da person'o'j, kiu'j konduk'as Jankon de unu al ali'a, la problem'o est'as solv'it'a. Inter'temp'e okaz'as murd'o, ne ja kiel ĉef'konduk'ant'a event'o, sed preskaŭ preter'pas'e kaj, se ebl'as tio'n dir'i, tro banal'e. La ĉef'a trajt'o de la roman'et'o est'as la en'pens'iĝ'o de la detektiv'o post la unu'op'a'j inter'parol'o'j, kiu'j ĉiu'j al'port'as iom da lum'o al la mister'o; ali'a stil'a trajt'o est'as la pri'skrib'o de la fizik'a aspekt'o de la person'o'j kaj de la lok'o'j, ĉe kio Modest majstr'as. Demand'o pov'as est'i, ĉu Modest en'vic'iĝ'as kun Ronald Cecil Gates aŭ laŭ la Ĉu-seri'o de Johán Val'an'o. La streĉ'o'j est'as fakt'e ali'a'j: la roman'et'o'j de Modest est'as sen grav'a'j okaz'aĵ'o'j, ne kaŭz'as kor'trem'o'j'n, ne est'as tro streĉ'a'j, ili simpl'e tren'as rapid'e la leg'ant'o'n ĝis la (ne antaŭ'supoz'ebl'a) fin'o. La lingv'o est'as tut'e flu'a, rekomend'ind'a al person'o'j de ĉiu aĝ'o.

Juli'a'n Modest: Avert'o pri murd'o. Eld. Esper'o, Partizánske, 2018. 94 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-80-89366-86-6.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Por ke vi ne plu konfuz'iĝ'u

Mal'mult'a'j'n paper'a'j'n libr'o'j'n mi aĉet'as last'a'temp'e. Plej oft'e mi leg'as artikol'o'j'n aŭ libr'o'j'n per mi'a iPad. Ankaŭ mult'a'j'n paper'a'j'n vort'ar'o'j'n mi for'donac'is, simpl'e ĉar en praktik'o mi uz'as poŝ'telefon'a'n aplik'aĵ'o'n aŭ ret'ej'o'n. Tamen jen verk'o, kiu'n mi ver'e rekomend'as aĉet'i en paper'a form'o: Konfuz'il'o'j de Przemysław Wierzbowski. Kial? Mi foj'foj'e instru'as Esperant'o'n kaj rimark'is, sam'kiel la aŭtor'o de la verk'o, ke mult'a'j parol'ant'o'j de ni'a lingv'o – eĉ progres'int'o'j – kelk'a'j'n vort'o'j'n ad'e uz'as mal'ĝust'e. Ili parol'as, ekzempl'e, pri „impoŝt'o'j”, „manĝ'i dezert'o'n” aŭ pri la „rezoluci'o de ekran'o”. Terur'e!

En la verk'o Konfuz'il'o'j kolekt'iĝ'as sur 152 paĝ'o'j vort'o'j konfuz'a'j jen pro la simil'son'ec'o, jen pro la etim'ologi'o kaj simil'o al vort'o'j naci'lingv'a'j, ĉiu'j kun tre bel'a'j ilustr'aĵ'o'j kaj difin'o'j, baz'it'a'j ĉef'e sur Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o. Aŭ kiel aper'as en la sub'titol'o: „vort'o'j, kiu'j far'as ni'a'n lingv'o'n mal'facil'a”.

Instru'ant'e, mi konstat'is per propr'a'j okul'o'j, kiom util'a est'as la verk'o. Ĉar ne ebl'as tuj memor'ten'i ĉiu'j'n mal'facil'a'j'n vort'o'j'n, ind'as regul'e tra'foli'um'i verk'o'n kiel Konfuz'il'o'j aŭ eĉ uz'i ĝi'n kiel kalendar'o'n, ĉiu'tag'e ripet'ant'e unu paĝ'o'n. Ripet'ad'o ja est'as la plej bon'a lern'ad'o. La form'o de la libr'o tre util'as por tio: ĝi est'as ring'e bind'it'a kaj la paper'o est'as sufiĉ'e bon'kvalit'a.

Ĝeneral'e, est'as do nur laŭd'o'j. Ebl'us kritik'i, tamen, du afer'o'j'n. La kovr'il'o est'as iom ne'kutim'a kaj ne al ĉiu plaĉ'os; pov'us est'i, ke tial la verk'o mal'pli bon'e vend'iĝ'os ol ĝi en'hav'e merit'as. Ceter'e, mank'as kelk'a'j fi'vort'o'j, kiu'j'n mi person'e est'us al'don'int'a, ĉar grav'as, ke oni ili'n ne erar'e uz'u. Sed mi imag'as, ke tio mal'facil'as, ĉef'e pro la prezent'o per bild'o'j.

Se vi vol'as perfekt'ig'i vi'a'n Esperant'o'n aŭ instru'as al progres'ant'o'j, mi varm'e rekomend'as la verk'o'n.

Przemysław Wierzbowski: Konfuz'il'o'j: vort'o'j, kiu'j far'as ni'a'n lingv'o'n mal'facil'a. Eld. Esper'o, Partizánske, 2017. 152 paĝ'o'j, ring'bind'it'a. ISBN 978-80-89366-22-4.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Rev'o pri demokrati'a social'ism'o

Eric Le'e est'as brit'a ĵurnal'ist'o kaj histori'ist'o, adept'o de klasik'a marks'ism'o kaj social'demokrati'o. Rev'o li'a, kiel de amas'o da social'demokrat'o'j, est'as demokrati'a social'ism'o – ord'o, kie soci'a just'ec'o kaj hom'a'j rajt'o'j kun'ekzist'as en plen'a harmoni'o. Sed ekzist'as strang'a problem'o: tie, kie venk'is social'ism'em'a'j politik'a'j fort'o'j, est'iĝ'is politik'a'j ord'o'j, kie aŭ rest'is kapital'ism'a sistem'o, nur iom „pli'bon'ig'it'a”, aŭ mank'is demokrati'o ... Kaj Eric Le'e fin'fin'e trov'is tiu'n land'o'n kaj mal'long'a'n period'o'n, kie, tamen, li vid'as efektiv'iĝ'int'a'n rev'at'a'n soci-politik'a'n ord'o'n: sen'de'pend'a'n Kartveli'o'n en la jar'o'j 1918-1921 (kio'n antaŭ'is la kamp'ar'an'a „Guria Respublik'o”, ekzist'int'a en unu distrikt'o de Kartveli'o en 1905).

Du'on'forges'it'a'j event'o'j

La event'o'j, kiu'j'n trakt'as la aŭtor'o, est'as du'on'forges'it'a'j: por la epok'o de la 1a kaj 2a rusiaj revoluci'o'j, ili ŝajn'as, en mond'histori'a skal'o, nur flank'a'j okaz'int'aĵ'o'j, kaj li'a atent'ig'o pri ili est'as grav'a restaŭr'o de la histori'a honor'o de li'a'j protagonist'o'j, kartvel'a'j social'demokrat'o'j. Memor'ig'o pri tiu'j event'o'j antaŭ'cent'jar'a'j est'as tre edif'a por nun'a'j mal'dekstr'a'j politik'ist'o'j. Sed konsent'i kun ĉiu'j konklud'o'j de la aŭtor'o ne ĉiam facil'as.

Menŝevistoj

Laŭ la aŭtor'o, ekskluziv'a influ'o de social'demokrat'o'j en Kartveli'o dum la 2a rusia revoluci'o ŝuld'iĝ'as al tio, ke ili mult'o'n lern'is mem el la spert'o de popol'a ribel'o kaj star'ig'o de pli ol du'on'jar'a kamp'ar'an'a mem'reg'ad'o en la guria distrikt'o en 1905. Tio, ke ili ne simpl'e prov'is ek'gvid'i la kamp'ul'a'n ribel'o'n, sed al'propr'ig'is la spert'o'n, proksim'ig'is ili'n al la popol'o kaj el'vok'is grand'a'n fid'o'n al ili. Tial ili (nom'at'a'j en post'a sovetia politik'a histori'o'grafi'o „menŝevistoj”) far'iĝ'is la sol'a amas'e sub'ten'at'a parti'o 12 jar'o'j'n post'e – en la jar'o'j 1917-1918, kio konduk'is al ili'a absolut'a venk'o en la land'o. Krom'e, ili est'is sufiĉ'e unu'ec'a'j, kaj intern'a'j kontraŭ'dir'o'j ne mal'help'is al ili akord'e gvid'i la land'o'n.

Sang'a'j event'o'j

Eric Le'e asert'as, ke la re'form'o'j kaj la fin'fin'e form'iĝ'int'a konstituci'o de Kartveli'o reg'at'a de la social'demokrat'o'j hav'is ver'e social'ism'a'n kaj sen'rezerv'e demokrati'a'n karakter'o'n. La dokument'a'j atest'o'j, ŝajn'e, sub'ten'as tiu'n opini'o'n. Kaj laŭ ili, tie est'is ver'e la „or'a epok'o” de demokrati'a social'ism'o. Tamen unu afer'o est'as jur'a'j dokument'o'j, sed tut'e ali'a est'as praktik'o.

Evident'e, la social'demokrat'o'j ne sukces'is solv'i plur'a'j'n problem'o'j'n, unu'a'vic'e la naci'a'n – kaj ĝis nun la streĉ'a'j rilat'o'j kun etn'a'j mal'pli'mult'o'j rest'as hered'aĵ'o de tiam'a ne'kapabl'o radikal'e solv'i la demand'o'n: sang'a'j event'o'j de 1991-1993 kaj de 2008 hav'as radik'o'j'n en tiu epok'o. Du'e, est'as facil'e parol'i pri iu „social'ism'o”, kiam tem'as pri agr'ar'a land'o, tamen el la vid'punkt'o de klasik'a marks'ism'o, kies adept'o konsider'as si'n la aŭtor'o, tio ne ebl'as: social'ism'o pov'as est'i nur rezult'o de la soci'a revoluci'o en industri'e evolu'int'a land'o, kia est'is tiu'temp'e nek Kartveli'o, nek la Rusia Imperi'o. Do, al kia ord'o post'a evolu'o konduk'us tiu'j'n bon'anim'a'j'n gvid'ant'o'j'n de la land'o, oni sci'i ne pov'as. Tamen ebl'as supoz'i, ke ne'evit'ebl'a industri'ig'o nepr'e dev'is ŝanĝ'i la land'o'n de kamp'ul'a paradiz'o, pri kio atest'as la tut'a mond'a histori'o ...

La aspekt'o, kiu'n iom preter'las'as la aŭtor'o, est'as la kaŭz'o'j, pro kiu'j la sen'de'pend'a Kartveli'o perd'is si'a'n sen'de'pend'ec'o'n kaj est'is okup'it'a de la Ruĝ'a Arme'o kaj integr'it'a en la form'iĝ'ant'a'n Sovetion. Unu'e, tiu „sen'de'pend'a” period'o pas'is plej'part'e sub „protekt'o” jen de Germanio, jen (post ties milit'a mal'venk'o) – de Briti'o, kiu'j ne tre streb'is jur'e agnosk'i ĝi'n. Post'e neni'u mond'a potenc'o, nek la kre'at'a Lig'o de Naci'o'j Kartveli'o'n agnosk'is ... Krom'e, la aŭtor'o iom sub'taks'as la influ'o'n de bolŝevist'o'j-kartvel'o'j en kaj ekster la land'o. Por kamp'ul'o'j ne est'is tro grand'a diferenc'o el ekonomi'a vid'punkt'o, ĉu reg'as lok'a'j social'demokrat'o'j, ĉu bolŝevist'o'j en kondiĉ'o'j de la en'konduk'it'a merkat'a Nov'a Ekonomi'a Politik'o – tial ili ne rezist'is al la okup'ad'o. Do, li'a konklud'o pri tio, ke pri la okup'ad'o de Kartveli'o kulp'as ĉef'e sol'a Stalin, est'as tro'ig'o, tiom pli, ke Stalin en 1921 ne hav'is sufiĉ'a'n milit'a'n plen'pov'o'n por lanĉ'i tia'n operac'o'n.

Aktual'a'j medit'o'j

Ankaŭ grand'a admir'o de la aŭtor'o pri la akcept'it'a (ceter'e, nur last'moment'e!) demokrati'a konstituci'o aspekt'as kiel iom'a tro'ig'o. Se ĝi est'us tiom perfekt'a, en 1991 la sen'de'pend'a'j kartvel'a'j gvid'ant'o'j pov'us ĝi'n re'funkci'ig'i – tamen ne, ili prefer'is el'labor'i i'o'n nov'a'n.

Ĉiu'okaz'e, la libr'o est'as tre'eg'e interes'a minimum'e pro tio, ke ĝi re'mal'kovr'as du'on'forges'it'a'j'n histori'a'j'n event'o'j'n kaj el'vok'as sur'baz'e de tio tre aktual'a'j'n medit'o'j'n, demand'o'j'n kaj diskut'o'j'n. Tial ni pov'as nur dank'i al Mas kaj al la traduk'ist'a team'o sub gvid'o de Renat'o Corsetti pro aper'ig'o de la libr'o kaj gratul'i la esperant'lingv'a'n publik'o'n pro la ebl'o la libr'o'n leg'i – ja ĝi nun ekzist'as, krom Esperant'o, nur en la angl'a kaj la kartvel'a.

Eric Le'e: La eksperiment'o. La forges'it'a revoluci'o de Kartvel'uj'o 1918-1921. Eld. Mond'a Asemble'o Soci'a (Mas), Embres-et-Castelmaure, 2017. 246 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-2-36960-117-3.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Uz'u Esperant'o'n profesi'e!

Mi far'is ĉio'n far'ebl'a'n en la Esperant'o-mov'ad'o, de ag'ad'o kiel sekretari'o de lok'a klub'o ĝis organiz'ad'o de jun'ul'ar'a renkont'iĝ'o, de instru'ad'o ĝis verk'ad'o de lern'o'libr'o'j kaj eĉ verk'ad'o de recenz'o'j por MONATO, sed mi neniam okup'iĝ'is profesi'e pri Esperant'o. Pro tio mi leg'is kun pli grand'a interes'o ĉi tiu'n libr'o'n de Petr Chrdle, kiu raport'as pri si'a'j person'a'j spert'o'j en tiu kamp'o.

Chrdle est'is ĉef'e el'don'ist'o kaj vojaĝ-agent'o. Tem'as pri fak'o'j, pri kiu'j plur'a'j esperant'ist'o'j interes'iĝ'as, kaj per kiu'j ili rev'as viv'ten'i si'n. Mi tut'kor'e rekomend'as al ili, ke ili bon'vol'u atent'e leg'i ĉi tiu'n libr'o'n antaŭ ol komenc'i la labor'o'j'n por profesi'a ag'ad'o en tiu'j kamp'o'j. La aŭtor'o el la propr'a spert'o montr'as la problem'o'j'n, kiu'j'n oni renkont'as, kiam oni ag'as en la normal'a mond'o, kaj la problem'o'j'n, kiu'j'n oni renkont'as, kiam oni ag'as por klient'o'j aŭ partner'o'j, kiu'j est'as tro entuziasm'a'j esperant'ist'o'j.

Pli bon'e ol mi pov'us far'i, la util'ec'o'n de ĉi tiu libr'o montr'as la fakt'o, ke ĝi hav'is tri el'don'o'j'n. Mi ne hav'as i'o'n por al'don'i al ĝi'a en'hav'o. Mi pov'as nur dir'i, ke el la lingv'a vid'punkt'o, ĝi est'as en perfekt'e klasik'a Esperant'o kaj el la pres'teknik'a vid'punkt'o ĝi est'as de tia kvalit'o, ke ĝi sufiĉ'as por invit'i aĉet'i ali'a'j'n libr'o'j'n de la El'don'ej'o Kava-PECH. En la libr'o est'as, ceter'e, plur'a'j fot'o'j de ili'a'j kovr'il'o'j.

Petr Chrdle: Profesi'a uz'o de Esperant'o kaj ĝi'a'j specif'a'j trajt'o'j. Eld. Kava-PECH, Dobřichovice, 2013. 94 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978-80-87169-40-7.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Strategi'o de ideal'ist'o

La libr'o hav'as ver'e konfuz'a'n titol'o'n: Nek pardon'o, nek re'don'o: La demand'o pri sen'pun'ec'o en krim'o'j kontraŭ la hom'ar'o. Decid'int'e est'i ĝi'a recenz'ont'o, mi opini'is, ke tem'as pri verk'o politik'a kaj part'e histori'a, sed mi erar'is komplet'e. Tamen mi ne bedaŭr'as kaj fort'e rekomend'as ĝi'n al ĉiu'j, kiu'j opini'as, ke „ali'a mond'o ebl'as”. Special'e, se ili mal'akcept'as la mond'o'n, konstru'it'a'n de la aŭtor'o de tiu'j ĉi vort'o'j.

Pri kio tem'as?

Tiu ĉi verk'o est'as unu el mal'mult'a'j ekzempl'o'j de aktual'a literatur'o en Esperant'o, ja esperant'ist'o'j prefer'as traduk'i kaj el'don'i klasik'aĵ'o'j'n (ebl'e pro la aĝ'o de plej'part'o de la eŭrop'a'j sam'ide'an'o'j). La origin'a franc'a el'don'o aper'is en 2009 kaj post nur'a'j kvin jar'o'j Sat aper'ig'is ĝi'n en la Lingv'o Inter'naci'a, ricev'int'e aprob'o'n de la aŭtor'o – sekv'ind'a kondut'o.

Pri kio tem'as? Mal'facil'as respond'i unu'fraz'e, ja tem'as pri la verk'o de Raulo Vanejgemo – belg'a verk'ist'o, filozof'o kaj revoluci'ul'o, aktiv'a part'o'pren'int'o de la Situaci'ist'a Inter'naci'o kaj de la revoluci'a'j mov'ad'o'j, kiu'j sku'is Eŭrop'o'n en la 1960aj jar'o'j. Ĉu vi jam imag'is okul'vitr'ul'o'n kun paf'il'o en'man'e sur fum'kovr'it'a'j barikad'o'j? Erar'a kliŝ'o. La aŭtor'o aparten'as al intelekt'ul'o'j, kies rond'o ĉiam est'as mal'vast'a, ĉar hom'amas'o'j'n gvid'as ĉef'e ne profund'a'j ide'o'j, sed sub'konsci'o, apenaŭ mens'e reg'ebl'a. En la plej bon'a period'o la Situaci'ist'a Inter'naci'o hav'is ne pli ol 200 membr'o'j'n kaj tio apenaŭ mir'ig'as, se konsider'i kompleks'ec'o'n de ĝi'a'j ideologi'o kaj lingv'aĵ'o, for'tim'ig'ant'a'j 90 % de la person'o'j.

La aŭtor'a pens'o preter'flug'as strat'batal'o'j'n kaj eĉ demand'o'j'n pri propriet'a'j rajt'o'j, impost'o'j kaj klas'a konsci'o. Li cel'as radik'o'j'n de la problem'o, kaŭz'int'a ĉiu'j'n obstakl'o'j'n kaj ĝen'o'j'n en la hom'a viv'o. Evident'e, li pli detal'e analiz'is la jam'a'j'n politik'a'j'n sistem'o'j'n ali'lok'e, ĉar ĉi-foj'e li nur preter'pas'e menci'as la ŝtat'a'n social'ism'o'n (inkluziv'e la soveti'an kaj ĉin'a'n model'o'j'n), teror'o'n de la ruĝ'a'j ĥmer'o'j kaj kruel'aĵ'o'j'n de la kultur'a revoluci'o. Do li'a kritik'o rekt'e traf'as la domin'ant'a'n soci'o-ekonomi'a'n model'o'n – la nun'temp'a'n kapital'ism'a'n soci'o'n, kiu'n oni oft'e (kaj traf'e) nom'as konsum'ism'a.

Kiu'j'n riproĉ'o'j'n li hav'as al la ebl'e plej stabil'a kaj prosper'a part'o de la mond'o, kies sukces'o kaj viv'kapabl'o montr'iĝ'is jam en la komplet'a kolaps'o kaj dis'fal'o de la rival'a komun'ism'a blok'o, kies last'a'j rest'aĵ'o'j en form'o de Nord-Korei'o kaj Kubo velk'e veget'as kaj po'iom'et'e driv'as direkt'e al la ĉin'a du'on'ŝtat'a kapital'ism'o? La ĉef'a kaj fakt'e sol'a akuz'o vort'um'ebl'as konciz'e: ĝi kontraŭ'as la viv'o'n.

Kiu kulp'as?

Neniam hom'o est'is ver'e liber'a, ĉiam ekzist'is iu'form'a sub'prem'ad'o kaj ekspluat'ad'o. „La hom'o nask'iĝ'as liber'a kaj ĉie ĝi est'as en katen'o'j”, amar'e konstat'is la franc'a filozof'o Rousseau. En ĉiu'j epok'o'j la sub'prem'at'o'j protest'is, foj'e ribel'is, jen venk'ant'e respektiv'a'j'n elit'o'j'n, jen (pli oft'e) mal'gajn'ant'e ĝeneral'e, sed ricev'ant'e iu'j'n ced'o'j'n. Dum jar'cent'o'j oni kutim'is vid'i barikad'o'j'n, manifestaci'o'j'n, leg'i pri sindikat'a'j strik'o'j kaj eĉ pri teror'a'j atak'o'j kontraŭ la potenc'ul'o'j.

Sed la last'a'j jar'dek'o'j montr'as mir'ind'a'n mank'o'n de grand'a'j klas'batal'o'j. La klasik'a prolet'ar'o ŝrump'as kaj perd'as si'a'n influ'o'n, ĝi'a'n lok'o'n okup'as „blank'a'j kol'um'o'j”, part'e kiel mem'dung'it'o'j kun propriet'aĵ'o'j, kvankam et'a'j. La dung'it'o'j en la okcident'a'j land'o'j ĝu'as relativ'e alt'a'j'n salajr'o'j'n kaj social'a'n protekt'o'n. Var'o'j abund'as kaj oft'e mal'mult'e'kost'as. Se mon'o ne sufiĉ'as por tuj'a aĉet'o, oni pov'as pren'i kredit'o'n en bank'o je favor'a'j kondiĉ'o'j.

Invest'a'j fondus'o'j propon'as efik'e uz'i ŝpar'aĵ'o'j'n por garanti'i trankvil'a'n mal'jun'ec'o'n al si mem kaj bon'a'n eduk'ad'o'n al si'a'j infan'o'j. Post labor'tag'o televid'o amuz'os vi'n, prezent'ant'e freŝ'a'j'n nov'aĵ'o'j'n, televid'seri'o'j'n kaj humur'a'j'n program'o'j'n. Pas'ig'i feri'o'j'n help'os turism'a'j firma'o'j, kiu'j propon'as vast'a'n gam'o'n de ripoz'ebl'ec'o'j – de vojaĝ'o al ekzot'a'j land'o'j ĝis mal'streĉ'a sun'um'ad'o sur'plaĝ'e. La viv'o iĝ'is stabil'a, komfort'a kaj sekur'a. Sed Vanejgemo star'ig'as konfuz'a'n demand'o'n: ĉu tio ver'e est'as la viv'o? Ĉu sat'ig'it'a'j je tiu super'abund'o de la var'o'j, hom'o'j sent'as si'n feliĉ'a'j kaj plen'as je sam'e abund'a'j sent'o'j?

La respond'o est'as klar'e ne'a. Milion'o'j da hom'o'j generaci'o'n post generaci'o kur'as antaŭ'e'n por ne mal'fru'iĝ'i, sed efektiv'e preskaŭ ne mov'iĝ'as, ja tiu kur'ad'o pli simil'as al hast'a aktiv'ad'o de la hamstr'o'j en turn'iĝ'ant'a rul'cilindr'o. Kliŝ'o'j anstataŭ pens'o'j, trud'it'a'j ŝablon'o'j anstataŭ valor'o'j, merkat'a inter'ŝanĝ'o anstataŭ hom'a'j rilat'o'j. Mi re'memor'as la vort'o'j'n de Erich Fromm: „En ni'a temp'o en hom'a'j rilat'o'j oni mal'oft'e trov'as am'o'n aŭ mal'am'o'n. Eventual'e en ili domin'as pur'e ekster'a amik'em'o kaj eĉ pli ekster'a honest'ec'o, sed sub tiu ekster'aĵ'o kaŝ'as si'n fremd'ec'o kaj indiferent'ec'o. Kaj ne mal'mult'as ĉi tie ankaŭ kaŝ'it'a mal'fid'o.”

En la soci'o, baz'it'a sur pur'e ekonomi'a'j rilat'o'j, la hom'o mem iĝ'is var'o, objekt'o de inter'ŝanĝ'o'j, kies valor'o egal'as al li'a komerc'a util'ec'o. Mort'ig'ad'o de milit'kapt'it'o'j ĉes'is, kiam oni komenc'is vend'i ili'n, rimark'ig'as Vanejgemo. Infan'o'j kaj vir'in'o'j akir'is pli grand'a'j'n rajt'o'j'n, eĉ hejm'a'j best'o'j est'as konsider'at'a'j pli valor'a'j – ĉar ĉiu'j ĉi kategori'o'j iĝ'is aktiv'a'j konsum'ant'o'j, do ili'a komerc'a valor'o kresk'is.

Suker'vat'o anstataŭ manĝ'o, holivud'a maĉ'gum'o anstataŭ art'o, klaĉ'o'j anstataŭ nov'aĵ'o'j kaj konsum'ad'o anstataŭ la viv'o. Dum jar'cent'o'j la sub'prem'at'o'j ribel'is kontraŭ la sub'prem'ant'o'j, sed nun mank'as eĉ konkret'a mal'amik'o. En la 1930aj jar'o'j labor'ist'o'j pov'is strik'i, postul'ant'e alt'ig'o'n de salajr'o'j aŭ manifestaci'i kontraŭ la mal'honest'a'j politik'a'j manipul'o'j, ja ili ĉiam vid'is vizaĝ'o'n de si'a mal'amik'o, ĉu tem'is pri mon'avid'a kapital'ist'o aŭ korupt'it'a reg'ist'ar'o. Nun la kompani'o'j'n reg'as nur'a'j pajl'o'pup'o'j, reprezent'ant'a'j svag'a'n ar'o'n da akci'ul'o'j. Eŭrop'a politik'o dilu'iĝ'is en la man'o'j de eŭrop'uni'a burokrat'ar'o, kies anonim'a potenc'o est'as preskaŭ ne'palp'ebl'a, do ne ebl'as lukt'i kontraŭ ĝi.

Kiam la grek'a ministr'o pri financ'o'j Janis Varufakis protest'is kontraŭ si'a eksklud'o el la grav'a kun'ven'o far'e de la prezid'ant'o de la Eŭr'o'grup'o Jeroen Dijsselbloem kaj atent'ig'is, ke li reprezent'as suveren'a'n ŝtat'o'n, membr'o'n de Eŭrop'a Uni'o, li ricev'is rimark'ind'a'n respond'o'n de tiu ĉi burokrat'a ofic'ej'o: „La Eŭr'o'grup'o ne hav'as leĝ'a'n ekzist'o'n. Tem'as pri ne'formal'a grup'o kaj, sekv'e, neni'u leĝ'o lim'ig'as la ag'ad'o'n de ĝi'a prezid'ant'o.” Pli'a'n foj'o'n mi dev'as cit'i Erich Fromm: „Tre mal'facil'as ne obe'i, ĝis la hom'o eĉ ne kompren'as, ke li obe'as”.

Hom'o'j tren'as si'a'n komfort'a'n viv'o'n sen ver'e viv'i eĉ unu tag'o'n kaj tio valid'as ne nur por ordinar'a'j dung'it'o'j, sed ankaŭ al la mastr'o'j, ja ankaŭ ili est'as sklav'o'j de la konsum'ism'a soci'o, katen'it'a'j je sen'fin'a kur'ad'o al ne'ekzist'ant'a est'ont'ec'o. Tio est'as grav'a punkt'o, kiu disting'as la soci'a'n filozofi'o'n de Raulo Vanegejmo. Li ne al'vok'as al pli'a'j klas'batal'o'j ne nur pro tio, ke mank'as mal'amik'o'j palp'ebl'a'j, sed ankaŭ pro tio, ke neni'u venk'o pov'us ŝanĝ'i i'o'n. Direktor'o'j, prezid'ant'o'j, ministr'o'j, arme'estr'o'j – ĉiu'j iĝ'is nur'a'j pluŝ'pup'et'o'j, facil'e anstataŭ'ig'ebl'a'j. For'ig'o de unu fuŝ'ul'o ŝanĝ'as neni'o'n, la sistem'o re'star'ig'as si'n rapid'e kaj ĉiam pret'as ofer'i iu'n aŭ tiu'n peon'o'n aŭ eĉ kurier'o'n kaj foj'e eĉ reĝ'o'n, ja pli'a'j hav'ebl'as en la kest'o. Sam'e kiel var'o'j iĝ'is nur'a'j ŝajn'aĵ'o'j, kies cel'o est'as ne kontent'ig'i bezon'o'j'n, sed kre'i ili'n, ankaŭ la reg'ant'o'j trans'form'iĝ'is je karton'a'j figur'o'j, for'bala'ebl'a'j de ajn'a vent'o.

Raulo Vanejgemo ne kred'as je radikal'a'j solv'o'j, jam plur'foj'e el'prov'it'a'j kaj ĉiam kre'int'a'j nur pli'a'j'n sufer'o'j'n kaj ĥaos'o'n. „Anstataŭ'ig'i la soci'a'n revoluci'o'n per la teror'ism'o est'is atak'i fi'insekt'ar'o'n anstataŭ for'ig'i la rub'o'j'n, en kiu'j ĝi prosper'as”, klar'ig'as la aŭtor'o.

Kio'n far'i?

Jen la ŝlos'il'a demand'o, al kiu komplik'e kaj foj'foj'e labirint'e, tamen ne'evit'ebl'e, konduk'as ni'n la aŭtor'a pens'o. Ni vid'is, kiel la konsum'ism'a soci'o kreten'ig'as la hom'o'j'n per super'abund'o de var'o'j kaj serv'o'j. Ni kompren'is, ke ne ebl'as kontraŭ'star'i ĝi'n per antaŭ'a'j rimed'o'j, ja tem'as pri sistem'o, kiu baz'iĝ'as sur nov'a ekonomi'a sistem'o – la kapital'ism'o'n produkt'iv'a'n anstataŭ'is tiu financ'a. Kvazaŭ hero'o de antikv'a mit'o, la aŭtor'o merg'iĝ'as en la sub'ter'ej'o'n de ombr'o'j, kaj ... ŝajn'as, ke li'a glav'o kolaps'as en la man'o'j sen'vol'e mal'lev'iĝ'int'a'j.

Kie'n ni ir'u? Kia'n soci'o'n ni konstru'u? Kio est'u ni'a'j unu'a'j paŝ'o'j? Evident'e, li simpl'e ne hav'as respond'o'j'n. En la libr'o trov'ebl'as nur svag'a'j alud'o'j al mem'reg'a'j komun'um'o'j, kiu'j konsider'u bezon'o'j'n kaj ebl'o'j'n de ĉiu'j an'o'j kaj inter'ag'u egal'rajt'e kaj just'e. Kiel referenc'o'n li kelk'foj'e uz'as la komun'um'o'j'n de la zapat'ist'o'j en Meksiko, kiu'j kontraŭ'star'as al la korupt'it'a'j politik'ist'o'j kaj inter'naci'a'j korporaci'o'j per sen'per'fort'a protest'o simil'a al la satyagraha de Mahatm'a Gandhi. Oni ĉiam pov'as dis'pel'i arm'it'a'j'n protest'ant'o'j'n kaj sub'prem'i insurekci'o'n, sed amas'o de sen'per'fort'a'j indign'ul'o'j, klar'e deklar'ant'a'j si'a'j'n postul'o'j'n, obstakl'as la sistem'o'n, kiu kutim'as reprezali'i, sed mal'kutim'as konversaci'i.

Sed ĉu la model'o, bon'e funkci'ant'a en mont'ar'a'j vilaĝ'et'o'j, aplik'ebl'as al la nun'temp'a kompleks'a, plur'tavol'a soci'o? Mi imag'as kun'ven'o'n de la komun'um'o en mil'kap'a vilaĝ'o, sed kiel tio okaz'us en Pekino kun ties 25 milion'o'j da loĝ'ant'o'j? La zapat'ist'a just'ec'o montr'as si'a'n efik'ec'o'n en grup'o'j et'a'j kaj homogen'a'j, sed ĉu tio funkci'os ankaŭ en Nov'jork'o, kie ĉiu tri'a el 8 milion'o'j da urb'an'o'j nask'iĝ'is ekster'land'e?

Sam'e ne'solv'it'a aspekt'as la justic'a problem'o. La aŭtor'o prav'e atent'ig'as pri total'a sen'efik'ec'o de la nun'temp'a'j justic'o kaj pun'sistem'o. „Ŝtel'u bulk'o'n, kaj oni en'karcer'ig'os vi'n, ŝtel'u fer'voj'o'n, kaj vi sid'os en senat'o”, laŭ'dir'e konstat'is Mark Twain. Eĉ se la cit'aĵ'o est'as apokrif'a, tio ne ne'as ĝi'a'n ĝust'ec'o'n. La prizon'o'j en ĉiu'j land'o'j plen'as je hom'o'j, kies ĉef'a kulp'ec'o est'is aparten'i al mal'alt'a'j soci'a'j tavol'o'j.

Ekzempl'e, la uson'a kaj rusia prizon'ul'ar'o'j grand'part'e konsist'as el hom'o'j, kondamn'it'a'j pro vend'ad'o de narkot'aĵ'o'j. Mi mem kon'as du tia'j'n ul'o'j'n. Unu est'as taĝik'o-en'migr'int'o, kiu long'a'temp'e labor'is kiel konstru'ist'o kaj post'e ced'is al tent'o gajn'i rapid'a'n mon'o'n. Rezult'o: 11 jar'o'j en mal'liber'ej'o. Unu'e li fart'is tie sufiĉ'e bon'e, eĉ aranĝ'is konstru'a'n brigad'o'n, sed nun infekt'iĝ'is je tuberkul'oz'o tiom oft'a en la rusiaj mal'liber'ej'o'j kaj apenaŭ kapabl'as serioz'e labor'i.

Ali'a est'as jun'ul'o 20-jar'a, kiu ced'is al la sam'a tent'o, tiom reklam'at'a en holivud'a'j film'o'j pri sukces'a'j ŝtel'ist'o'j, kaj rapid'e akir'i mon'o'n – sol'a'n ŝlos'il'o'n al feliĉ'o. Li nur unu'foj'e akompan'is vend'ist'o'n, tut'a'n temp'o'n sid'is en aŭt'o kaj nek far'is, nek vid'is i'o'n. La enket'ist'in'o kompat'is li'n kaj li'a'n sol'ul'a'n patr'in'o'n, nun mort'ant'a'n pro kancer'o, sed ne pov'is ŝanĝ'i juĝ'ist'a'n verdikt'o'n: 11 jar'o'j da mal'liber'o. Ŝi dir'is, ke oni al'port'as tia'j'n ge'jun'ul'o'j'n ĉiu'tag'e. Dum'e produkt'ant'o'j kaj vend'ist'o'j de la plej mort'ig'a'j (laŭ la nombr'o de viktim'o'j) narkot'aĵ'o'j kiel alkohol'aĵ'o'j kaj tabak'o gajn'as milion'o'j'n kaj ĝu'as soci'a'n respekt'o'n kiel estim'ind'a'j komerc'ist'o'j. Klar'a hipokrit'ec'o, ĉu ne?

Jun'a'j stult'ul'o'j, pri'rab'int'a'j sam'aĝ'ul'o'n sur'strat'e por akir'i mod'a'n telefon'o'n, ir'as al prizon'o, dum financ'ist'o'j, kiu'j pri'rab'is tut'a'j'n land'o'j'n, rest'as liber'a'j kaj eĉ ricev'as plur'miliard'a'j'n rekompenc'o'j'n el la ŝtat'a poŝ'o, do kost'e de la hom'o'j, kiu'j'n ili ĵus pri'rab'is. Oni pov'us atend'i pli serioz'a'n trakt'ad'o'n de la afer'o dum inter'naci'a'j tribunal'o'j pri krim'o'j kontraŭ la hom'ar'o, sed ankaŭ ili trans'form'iĝ'as je fars'o, kie sur la scen'ej'o'n ven'as ĉef'e hazard'a'j figur'o'j, dum la ili'n kre'int'a sistem'o rest'as preskaŭ ne'damaĝ'it'a kaj plu produkt'as fuŝ'ul'o'j'n.

La jud-german'a verk'ist'o kaj scienc'ist'o Victor Klemperer dir'is: „Se la sort'o de la venk'it'o'j est'us en mi'a'j man'o'j, mi for'las'us pac'e ordinar'ul'o'j'n kaj eĉ iu'j'n grav'ul'o'j'n ... sed mi pend'um'us ĉiu'j'n intelekt'ul'o'j'n kaj profesor'o'j'n mi pend'um'us eĉ tri fut'o'j'n pli alt'e ol la ali'a'j'n”. Sed Raulo Vanejgemo ir'as plu'e'n kaj kun bedaŭr'o konstat'as: eĉ ili'a pend'um'ad'o ŝanĝ'os neni'o'n, ja ankaŭ ili est'as nur'a sekv'o, ne kial'o. Sed kiel el'radik'ig'i la kial'o'j'n? Mank'as klar'a respond'o.

Mi opini'as, ke sol'a voj'o est'as kre'i paralel'a'j'n struktur'o'j'n, kiu'j iom post iom for'pren'os de la ŝtat'o kaj komerc'a elit'o ili'a'n pov'o'n. La nun'temp'a'j teknologi'o'j ebl'ig'as tia'n anstatataŭigon en preskaŭ ĉiu'j kamp'o'j. Oni pov'as liber'e dis'vast'ig'i inform'o'j'n per Inter'ret'o, aĉet'i kaj vend'i per ĉifr'o'mon'o, komunik'iĝ'i per Esperant'o ... Pardon'o'n, la last'a'n ide'o'n vort'um'is mi, ne la belg'a filozof'o. Mi klar'ig'os.

Esperant'o-dimensi'o

Esperant'ist'o'j pov'as parol'i pri io ajn, sed fin'e ili parol'os pri Esperant'o. Mi ne est'as escept'o. Sed ĉi-foj'e tem'as ne pri la mov'ad'an'a obsed'o, sed pri tut'e praktik'a afer'o. Mi opini'as, ke el tiu ĉi libr'o la esperant'ist'ar'o dev'as far'i grav'a'n konklud'o'n rilat'e strategi'o'n de ni'a mov'ad'o.

Oni prov'is antaŭ'e'n'ig'i Esperant'o'n kiel universal'a'n komunik'il'o'n, sed tio apenaŭ efik'as en ni'a epok'o de la preskaŭ tut'mond'a domin'ad'o de la angl'a, pro kio eĉ simpati'ant'a al la Lingv'o Inter'naci'a uson'a art'ist'o Benjamin Tiven nom'is ĝi'n „solv'o sen problem'o”. Oni klopod'as nun antaŭ'e'n'ig'i ĝi'n kadr'e de la batal'o por la lingv'a'j rajt'o'j, sed al 99 % de la hom'o'j neces'as unu'e klar'ig'i, ke tiu'j rajt'o'j ekzist'as, post'e, ke ili est'as damaĝ'at'a'j, kaj nur fin'e prezent'i Esperant'o'n kiel la solv'o'n. Ĝis nun tiu strategi'o apenaŭ sukces'is eĉ inter la lingv'ist'o'j kaj aktiv'ul'o'j.

Kio rest'as? Rest'as svag'a, loz'a, sed vast'a mov'ad'o de „alternativ'a tut'mond'iĝ'o” aŭ ali'mond'ism'o, kiel ĝi'n bapt'is Esperant'o-Vikipedio. Tem'as pri cent'o'j, eĉ mil'o'j da organiz'aĵ'o'j kaj grup'o'j, kiu'j batal'as jen lok'nivel'e, jen tut'mond'e por hom'a'j rajt'o'j, ekologi'o, konserv'ad'o de kultur'a hered'aĵ'o, just'a konsum'ad'o, mem'reg'ad'o ktp. Ili ne est'as unu'ig'it'a'j, nek hav'as komun'a'n koncept'o'n aŭ ideologi'o'n, sed ĉi-okaz'e tio est'as ne mank'o, sed avantaĝ'o; ja tem'as ĉef'e pri sent'o, esper'o, ke ali'a mond'o ebl'as kaj ke ĝi est'os pli just'a, sekur'a kaj plural'ism'a. Ĉu nur mi vid'as en tio cent'procent'a'n kongru'o'n kun la „intern'a ide'o”?

Do ni sekv'u la sam'a'n strategi'o'n, kiu'n Raulo Vanejgemo implic'it'e sugest'as al soci'a'j ag'ant'o'j: en'iĝ'u en ali'mond'ism'a'j'n mov'ad'o'j'n je ĉiu'j skal'o'j kaj grand'ec'o'j kaj ag'ad'u kun ili. Ili jam pruv'is si'a'n efik'ec'o'n plur'kamp'e, ili cert'e post'viv'os nun'temp'a'j'n ekonomi'a'j'n kaj politik'a'j'n kataklism'o'j'n, do ankaŭ Esperant'o post'viv'u kun ili! Oni pov'as riproĉ'i mi'n pri for'las'o de la etern'a „politik'a neŭtral'ec'o” de UEA, sed mi fajf'as pri tio pro du kial'o'j.

Unu'e, ĉar mi cel'as ne UEA – ĉiam pli mal'fort'a'n, arkaik'e aranĝ'it'a'n organiz'aĵ'o'n kun mal'grand'nombr'a an'ar'o kaj sen'efik'a estr'ar'o. Mi cel'as la Esperant'o-komun'um'o'n, kiu ĉiam est'is pli vast'a kaj produkt'iv'a ol ĉiu'j Esperant'o-organiz'aĵ'o'j sum'e. Ni ne atend'u decid'o'j'n de babil'ul'o'j en led'a'j brak'seĝ'o'j, sed al'iĝ'u al la popol'o, kiu postul'as si'a'n rajt'o'n je viv'o – ĉu tem'as pri flav'a'j veŝt'o'j en Franci'o, Occupy Wall Street en Uson'o aŭ indiĝen'a'j protest'o'j en Sud-Amerik'o.

Du'e, ĉar tiu „neŭtral'ec'o” en real'o neniam plen'e ekzist'is. Ĉu oni pov'as imag'i aŭ almenaŭ akcept'i esperant'ist'o'n-faŝist'o'n? Ĉu fripon'o, intenc'e detru'ant'a medi'o'n, est'os bon'ven'a en ni'a komun'um'o? Do ni for'ĵet'u tiu'n rudiment'o'n de la mal'varm'a milit'o kaj agnosk'u: Esperant'o postul'as ali'a'n mond'o'n kaj tiu'kamp'e ĝi est'is pionir'o tut'mond'a. Nun ni simpl'e re'ven'u al ni'a'j radik'o'j kaj daŭr'ig'u en ĝust'a direkt'o – antaŭ'e'n al la viv'o.

El'don'aĵ'o

Kiel vi jam kompren'is, mi ŝat'as la libr'o'n malgraŭ kompleks'ec'o de la tekst'o, kiu'n mi leg'is du'foj'e, ĉiam mal'kovr'ant'e nov'a'j'n aspekt'o'j'n kaj nuanc'o'j'n. Bedaŭr'ind'e, mi ne pov'as dir'i la sam'o'n pri la el'don'aĵ'o. Blank'a paper'o, simpl'a, sed bon'e leg'ebl'a tip'ar'o, foli'o'j fort'e al'glu'it'a'j, mol'a kovr'il'o glace'a.

Ilustr'aĵ'o'j mank'as, krom kolor'a bild'o sur la kovr'il'o, kiu'n mi konsider'as mal'traf'a. Evident'e, la ilustr'ist'o leg'is nur la titol'o'n, do supoz'int'e, ke tem'as pri jur'a'j afer'o'j, met'is sur la nigr'a'n fon'o'n mez'epok'a'n ilustr'aĵ'o'n pri justic'o kun pes'il'o'j kaj glav'o en'man'e. Kiel mi jam dir'is, la justic'o est'as tut'e flank'a afer'o en la libr'o, dediĉ'it'a fakt'e al sen'pov'ec'o kaj mal'just'ec'o de iu ajn justic'o en la nun'a mond'o.

La en'paĝ'ig'o'n evident'e plen'um'is amator'o, kio kaŭz'is tip'a'j'n fuŝ'o'j'n. En iu'j aline'o'j la vort'o'j inter'glu'iĝ'as kvazaŭ en mez'epok'a manuskript'o, en ali'a'j ili subit'e halt'as mez'e de la paĝ'o kaj salt'as al sekv'a aline'o. Ebl'e almenaŭ tio'n kaŭz'is mank'o de vort'divid'o, kio ĉiam sen'natur'ig'as aspekt'o'n de la tekst'o.

Kiel mi jam dir'is, la aŭtor'o part'o'pren'is la Situaci'ist'a'n Inter'naci'o'n kaj tio sent'ebl'as en la verk'o, kiu uz'as termin'o'j'n de la situaci'ist'o'j kaj fakt'e evolu'ig'as ili'a'n ideologi'o'n sur'baz'e de post'a'j spert'o'j. Sed ĉio'n ĉi kompren'os nur hom'o, kiu serĉ'is kaj trov'is la inform'o'j'n ali'lok'e, ja nek Antaŭ'parol'o, nek fin'a'j Not'o'j i'o'n ajn dir'as pri tio. Tia'j verk'o'j bezon'as kun'tekst'o'n kaj ĝi tut'e mank'as ĉi-okaz'e. Tio valid'as ankaŭ al la menci'it'a'j Not'o'j, kiu'j est'as tro mal'mult'a'j kaj konciz'a'j. La aŭtor'o abund'e menci'as nom'o'j'n kaj event'o'j'n el la franc'lingv'a'j kultur'o kaj histori'o, sed tiu'j alud'o'j rest'as tut'e ne'kompren'ebl'a'j por ali'lingv'a leg'ant'o.

La traduk'o ĝeneral'e est'as sufiĉ'e bon'kvalit'a, sed foj'foj'e est'ig'as demand'o'j'n. Mi ne parol'u special'e pri foj'e dub'ind'a vort'elekt'o (ekzempl'e pri „gard'o'kamera'o'j”, dum de'long'e ekzist'as Piv'a „gvat'kamera'o”), sed atent'ig'u pri kelk'a'j strang'aĵ'o'j. La vort'o „propag'i” est'as abund'e uz'at'a en la senc'o „dis'vast'ig'i”. Ĉu la aŭtor'o ver'e uz'as en la franc'a original'o tiu'n fak'termin'o'n, mark'it'a'n en Piv kiel „fizik'a, medicin'a”? Se ne, tio est'as mal'bon'a elekt'o, ja la traduk'int'o est'as ne verk'ist'o, sed per'ant'o, do dev'as trans'don'i ne nur la en'hav'o'n, sed ankaŭ la stil'o'n de la original'a verk'o.

Eĉ pli konfuz'a kaj ne'kompren'ebl'a est'as mal'am'o de la traduk'ist'o al la vort'o „kiel”. Li ĉiam evit'as ĝi'n, anstataŭ'ig'ant'e jen per ne-Piv'a „estkiel”, jen per „kia”. En la last'a okaz'o kre'iĝ'as tut'e absurd'a'j, embaras'a'j fraz'o'j. Van'e mi serĉ'is fin'a'n kri'sign'o'n, supoz'int'e ke la fraz'o „... por dancig'i kaj sving'ig'i, kia'j zombioj, la letargi'a'j'n amas'o'j'n” est'as eksklamaci'o. Post vid'i „instal'it'a'j... kia'j taŭr'o'pik'il'o'j”, „ili si'n prezent'u kia'j plend'ant'o'j” k.s. mi kompren'is, ke tem'as simpl'e pri traduk'ist'a mis'o.

Majuskl'ig'o de la etn'o'nom'o'j ankaŭ aspekt'as strang'e, evident'e spegul'ant'e tradici'o'n de la franc'lingv'a original'o, sed ne tiu'n de Esperant'o.

Resum'e: mi rekomend'as tiu'n ĉi libr'o'n al ĉiu'j, kiu'j opini'as, ke ali'a mond'o ebl'as, kaj ŝat'us kon'at'iĝ'i kun strategi'a'j (ne taktik'a'j!) ide'o'j tiu'kamp'e. Laŭ difin'o, tio dev'as est'i 99 % de la esperant'ist'o'j. Sed mi al'don'u, ke la tekst'o est'as kompleks'a, kaj ebl'e tio for'tim'ig'os 99 % el tiu'j 99 %. Kio'n far'i, oft'e grand'a'j ŝanĝ'o'j nask'iĝ'as en'e de et'a mal'pli'mult'o. Ĉu tem'as pri la Esperant'o-komun'um'o?

Raulo Vanejgemo: Nek pardon'o, nek re'don'o. Tr. Rajmond'o Fris'o. Eld. Sat-EFK, Par'is, 2014. 103 paĝ'o'j. ISBN 978-2-918053-14-9.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Du talent'a'j art'ist'o'j

La ge'edz'o'j Maj'a Gorova kaj Bogomil Ĵivkov, kon'at'a'j bulgar'a'j art'ist'o'j, est'as aktiv'a'j esperant'ist'o'j, kiu'j dum plur'a'j jar'o'j far'is ekspozici'o'j'n en divers'a'j land'o'j dum Esperant'o-aranĝ'o'j. Ili'a'j bel'eg'a'j skulpt'aĵ'o'j kaj pentr'aĵ'o'j al'log'as mult'a'j'n ŝat'ant'o'j'n de pentr'art'o kaj skulpt'ad'o.

Maj'a Gorova nask'iĝ'is en 1946 en la urb'o Plovdiv. En 1972 ŝi fin'is la Naci'a'n Art'a'n Akademi'o'n en Sofio, en la fak'o pentr'art'o. Ĝis nun ŝi hav'is 36 ekspozici'o'j'n en'land'e kaj ekster'land'e. La pentr'ist'in'o talent'e interpret'as filozofi'a'j'n motiv'o'j'n, la harmoni'o'n en la natur'o. En ŝi'a art'o eĉ la plej et'a detal'o esprim'as la hom'a'n ekzist'o'n. Maj'a Gorova ne rakont'as, ne klar'ig'as, ŝi nur montr'as si'a'n percept'o'n de la bel'ec'o de la natur'o, de la etern'a viv'o. El la pentr'aĵ'o'j de Gorova radi'as rav'a lirik'ec'o. La pentr'ist'in'o ŝat'as pentr'i dom'o'j'n, ĉambr'o'j'n, flor'o'j'n. Sufiĉ'as nur menci'i la titol'o'j'n de ŝi'a'j pentr'aĵ'o'j: „Pan'o por la fest'o”, „Somer'o”, „Vin'ber'kolekt'o”, „Rigard'o tra la fenestr'o”, „Mar'a'j sonĝ'o'j”.

Bogomil Ĵivkov nask'iĝ'is en 1946 en la urb'o Pernik. Li fin'is la Naci'a'n Art'a'n Akademi'o'n en Sofio, en la fak'o skulpt'art'o. Li hav'is mult'a'j'n mem'star'a'j'n ekspozici'o'j'n. Li skulpt'is monument'o'j'n, kiu'j trov'iĝ'as en divers'a'j bulgar'a'j urb'o'j, kaj li hav'as projekt'o'j'n por preĝ'ej'o'j kaj original'a'j art'monument'o'j. Fajr'o kaj lum'o est'as la motiv'o'j de li'a'j skulpt'aĵ'o'j. Per si'a kre'ad'o Bogomil Ĵivkov talent'e esprim'as la du element'o'j'n en la mond'o: lum'o kaj mal'lum'o, tag'o kaj nokt'o, fort'o kaj mal'fort'o, la in'a kaj la vir'a karakter'o'j, la am'o'n, la harmoni'o'n inter vir'o kaj vir'in'o, inter la ĉiel'o kaj la ter'o, inter la spirit'o kaj la materi'o. Bogomil Ĵivkov dir'as, ke sen fajr'o kaj lum'o la skulpt'aĵ'o'j ne est'os emoci'a'j kaj ne hav'os spirit'a'n influ'o'n.

La efektiv'a util'o de diet'o'j

Jam de plur'a'j jar'o'j, la rigor'a kontrol'ad'o de tio, kio'n oni met'as sur la teler'o'n, far'iĝ'is preskaŭ obsed'o. Tio de'pend'as ne'last'e de la kresk'ant'a influ'o de televid'o kaj gazet'o'j, kiu'j „mani'ul'e” montr'as la grav'ec'o'n en la nun'a mond'o de mal'dik'a korp'o – ne nur kaj ne ĉiam, kompren'ebl'e, pro san'kial'o'j: plej oft'e pro estetik'a'j. Ili tia'manier'e pel'as hom'o'j'n, plej kutim'e sen real'a kial'o, prov'i plej divers'a'j'n diet'a'j'n metod'o'j'n. Diet'o dev'as tamen ĉiam est'i entrepren'at'a post konsult'o de fak'ul'o, krom se oni'a intenc'o est'as perd'i nur unu aŭ du kilo'gram'o'j'n.

Mal'ekvilibr'a'j diet'o'j

Ni oft'e aŭd'as pri laŭ'mod'a'j diet'o'j kun ne'kutim'a'j kaj foj'foj'e sensaci'a'j nom'o'j, sed en kio ili konsist'as kaj kia'j'n efik'o'j'n ili pov'as hav'i sur la korp'o? Tio ne ĉiam est'as klar'ig'at'a, nek tro interes'as mal'dik'iĝ'em'a'j'n hom'o'j'n. Ver'dir'e kelk'a'j el la plej laŭ'mod'a'j diet'o'j ja est'as sukces'a'j, ĉar ili ja baz'iĝ'as sur scienc'a fundament'o: ekzempl'e oni pens'u pri tiu'j diet'o'j, kiu'j est'as vast'e pri'stud'at'a'j kaj klasifik'it'a'j kiel protein-diet'o'j. En tia'j diet'o'j oni pli'ig'as la procent'o'n de protein'o'j je mal'profit'o de ali'a'j kompon'ant'o'j, kiel ekzempl'e karbon'hidrat'o'j.

Tamen por san'a person'o, kiu bezon'as perd'i nur iom'et'e da pez'o, sekv'i dum long'a period'o mal'ekvilibr'a'n diet'o'n pov'as kaŭz'i divers'a'j'n problem'o'j'n: la suker'o de frukt'o'j aŭ mal'grand'a procent'o da kompleks'a'j karbon'hidrat'o'j, kia'j tiu'j ĉe'est'a'j en'e de gren'o'j kaj fab'ac'o'j, ja est'as neces'a.

Do, la ambici'o de hom'o'j trov'i mirakl'a'j'n solv'o'j'n por la problem'o de (foj'e nur supoz'at'a) dik'ventr'ec'o est'as pretend'a kaj tromp'em'a. Perd'i pez'o'n redukt'ant'e karbon'hidrat'o'j'n kaj suker'o'j'n est'as ebl'e, sed oni dev'as sci'i preciz'e la ec'o'j'n de ili'a'j anstataŭ'ant'o'j kaj kia'j'n specif'a'j'n efik'o'j'n ili pov'as implic'i.

Koncern'e al la dis'vast'iĝ'ant'a teori'o, ke en la ĉel'o'j de la divers'a'j sang'o'tip'o'j est'as mal'sam'a'j glik'o'protein'o'j (kiu'j ig'as pli digest'ebl'a'j iu'j'n manĝ'aĵ'o'j'n), oni memor'u, ke la digest-enzim'o'j, en'ver'e, hav'as neni'a'n rilat'o'n kun la glik'o'protein'o'j de sang'a'j ĉel'o'j.

Celiakio, akv'o'trink'ad'o kaj fast'ad'o

Ne mank'as ali'flank'e person'o'j, kiu'j em'as sekv'i sen'gluten'a'j'n diet'o'j'n. Ĉi tia diet'o est'as evident'e neces'a por tiu'j, kiu'j hav'as specif'a'j'n alergi'o'j'n aŭ est'as traf'it'a'j de celiakio; tamen ĝi ja est'as sen'util'a (aŭ eĉ mal'util'a), se oni ne spert'as tia'j'n problem'o'j'n: ĉi tia'j produkt'o'j tut'e ne perd'ig'as pez'o'n nek hav'as mal'pli da kalori'o'j. Kontraŭ'e ili konduk'as al alt'iĝ'o de glukoz'emi'o (la kvant'o de glukoz'o en la sang'o), kio pov'as mal'bon'ig'i ies metabol'a'n situaci'o'n. Ceter'e ni ankoraŭ ne dispon'as pri stud'o'j rilat'e al long'daŭr'a'j efik'o'j de sen'gluten'a nutr'ad'o.

Est'as interes'e, ke ĵus ek'cirkul'is la rezult'o'j de du sen'de'pend'a'j esplor'o'j: unu pri la util'o de akv'o por la metabol'o kaj la ali'a pri la eventual'a efik'ec'o de du'tag'a fast'o altern'ig'end'a kun kvin'tag'a nutr'a liber'ec'o. Prudent'e kaj moder'e akv'o'trink'i, kiel kon'at'e, ĉiam bon'as kaj util'as: precip'e se oni sekv'as tre drast'a'n diet'o'n (rekomend'ind'a'n nur en okaz'o de real'a bezon'o atest'it'a de kurac'ist'o), oni dev'as pli'ig'i la trink'ad'o'n de akv'o, ĉar en la komenc'a faz'o la korp'o el'pel'as toksin'o'j'n kaj ja bezon'as akv'o'n por for'ig'i ili'n.

La menci'it'a fast'o'sistem'o est'as iom risk'a praktik'o, sam'e kiel manĝ'i nur unu'foj'e tag'e. Far'i unu'nur'a'n komplet'a'n manĝ'o'n signif'as pli'mult'iĝ'o'n de insulin'o: mal'e, dis'ig'i la tag'a'n nutr'aĵ'o'n en plur'a'j'n manĝ'et'o'j'n almenaŭ teori'e ŝajn'as redukt'i la amas'iĝ'o'n de gras'o. Do la diet'o, laŭ kiu oni altern'ig'u kvin tag'o'j'n da nutr'a liber'ec'o kun du tag'o'j, dum kiu'j ebl'as en'konduk'i simpl'e frukt'o'kirl'aĵ'o'j'n aŭ kuir'it'a'j'n legom'o'j'n kun mal'mult'e da ole'o, ne est'as tiom bon'a ide'o. Tio prav'ig'ebl'as nur, se oni vol'as „pur'ig'i” si'n post streĉ'a period'o aŭ post period'o, en kiu ne ebl'is sekv'i taŭg'a'n diet'o'n, ekzempl'e dum vojaĝ'ad'o.

Violon'e: Tut'e liber'a, kiel bird'o aer'a

En si'a'j du antaŭ'a'j, tre kor'tuŝ'a'j, mem'biografi'a'j rakont'libr'o'j Eddy Raats pli ol unu foj'o'n alud'as si'a'n violon'am'o'n. Tut'e klar'e la violon'o est'is por la „farb'it'a bird'o” anim'a eskap'o en la liber'ec'o'n, for de ĉiu mizer'o kaj sufer'o. Nun li verk'is broŝur'et'o'n pri si'a am'at'in'o. Krom en'konduk'o en la teknik'o'n de la instrument'o kaj en ĝi'a'n natur'a'n viv'medi'o'n, la orkestr'o'n, li liver'as ar'o'n da eĉ en Piv ne ĉiam facil'e trov'ebl'a'j termin'o'j de la muzik'a fak'lingv'o.

Gaj'a'j anekdot'o'j el la ver'a viv'o de orkestr'o'muzik'ist'o suk'ig'as la tekst'o'n. Kiu interes'iĝ'as pri iu arĉ'instrument'o, trov'os mult'e da interes'a'j sci'ind'aĵ'o'j en la verk'et'o. La libr'et'o est'as cit'ind'a, precip'e ĉar ne abund'as tia'j fak'rilat'a'j tekst'o'j en ni'a libr'ar'o.

Bedaŭr'ind'e, la aŭtor'o las'is el'flug'i la bird'et'o'n iom tro fru'e, iom mal'zorg'e! La aŭtor'o cert'ig'is al mi, ke tre kapabl'a'j kaj fid'ind'a'j help'ant'o'j kontrol'is la tekst'o'n, tamen ... est'as klar'e al mi, ke ili ne leg'is la pres'prov'aĵ'o'n, sed iu'n antaŭ'a'n versi'o'n ... kaj ... inter la man'o kaj la buŝ'o oft'e dis'verŝ'iĝ'as la sup'o! Tial, ekzempl'e, tro oft'e iu liter'o for'fal'is el vort'o kaj oft'e eks'lini'o'fin'a divid'strek'o iĝ'is krom'strek'et'o en la fin'a tekst'o, kio ĝen'as precip'e, se ĝi gvid'as al mis'kompren'o, kiel „la la-borkomitato”. Nu, ver'ŝajn'e, interes'at'a leg'ant'o ne rimark'os tia'j'n makul'et'o'j'n: per la mantel'o de si'a pasi'o la aŭtor'o kovr'as ili'n.

Eddy Raats: I. La viv'o de orkestr'o'muzik'ist'o - II. La arĉ'instrument'o'j. Eld. Mas, 2018 - 60 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978-2-36960-154-8.

Esplor'centr'o dediĉ'it'a al kolibr'o'j

En'e de la plej grand'a komerc'a centr'o de Italio (Città Fier'a), situ'ant'a en la nord'a komun'um'o Martignacco, inter plej divers'a'j butik'o'j, oni renkont'as la esplor'ej'o'n Centr'o Colibrì. Tem'as pri scienc'a institut'o, kiu kun'labor'as kun prestiĝ'a'j ital'a'j kaj ekster'land'a'j universitat'o'j por el'labor'i protokol'o'n pri la protekt'ad'o kaj la bred'ad'o de kolibr'o'j.

Ĝi'a cel'o? Evit'i la mal'aper'o'n de unu el la best'o'j surpriz'e plej grav'a'j por la ekvilibr'o kaj la san'o de ni'a planed'o: tiu bunt'a bird'o kon'at'a en Esperant'o ankaŭ kiel muŝ'bird'o. „Ven'u kaj mal'kovr'u lok'o'n magi'a'n, kie scienc'o kaj fantazi'o renkont'iĝ'as kun best'o'j viv'a'j kaj liber'a'j inter la vizit'ant'o'j”, anonc'as la slogan'o de la centr'o, alud'ant'e la ĉe'est'o'n de divers'a'j ali'a'j best'o'j: papili'o'j, bradip'o'j, papag'o'j, tukan'o'j, arde'o'j, kultiv'ant'a'j formik'o'j, ĉiu'j en si'a re'kre'it'a natur'a medi'o. La centr'o, kies are'o egal'as 900 kvadrat'a'j'n metr'o'j'n, en'hav'as sep laŭ'tem'a'j'n ĉambr'o'j'n. Tamen la ver'a ĉef'rol'ul'o de la lok'o, kiu ali'flank'e don'as al ĝi ne'hazard'e eĉ ĝi'a'n nom'o'n, est'as ĝust'e la kolibr'o.

La medi'o est'as zorg'e konstru'it'a por kontent'ig'i plej bon'e la bezon'o'j'n de bird'o'j tiel mal'oft'a'j kaj subtil'a'j, kiel nur kolibr'o'j est'as. La aer'o, kiu'n oni en'spir'as, est'as steril'a, kaj la deĵor'ant'o'j filtr'as ĝi'n 9-foj'e ĉiu'n hor'o'n per tre potenc'a'j filtr'il'o'j: la sam'a'j uz'at'a'j en mal'san'ul'ej'a'j operaci'ej'o'j. Ĉi tiu'j special'a'j filtr'il'o'j util'as por ten'i kolibr'o'j'n en medi'o sen'makul'a el mikro'biologi'a vid'punkt'o.

Ĉiu flug'ant'a „gast'o” hav'as si'a'n bird'ej'o'n kaj dev'as viv'i dis'ig'it'e de la ceter'a'j kolibr'o'j. Al ĉi tiu'j bird'o'j ne plaĉ'as viv'i ar'e. Tem'as pri tre sol'ec'a best'o, terur'e agres'em'a al si'a'j simil'ul'o'j. Eĉ la ĉe'est'o de la propr'a partner'o streĉ'as ĝi'n kaj, se oni ten'as ĝi'n en grup'o, tio pov'as kaŭz'i eĉ ties mort'o'n. Tial kolibr'o'j ne viv'as en komun'a'j bird'ej'o'j, sed dis'iĝ'as unu de la ali'a krom en la mal'long'a faz'o de par'iĝ'o. Kiam tio permes'at'as, la kolibr'o'j renkont'iĝ'as unu hor'o'n maten'e kaj unu hor'o'n vesper'e, sed nur sub sever'a gard'ad'o far'e de la bred'ist'o'j de la centr'o.

La am'ind'um'ad'o fakt'e est'as krud'a kaj per'fort'a: ĝi konsist'as en sen'brid'a batal'o. Tuj post la kun'iĝ'o, ĉiu kolibr'o re'ven'as al si'a bird'ej'o, kaj la skip'o de la centr'o ferm'as la fenestr'o'j'n, kiu'j pov'as kun'lig'i laŭ'neces'e la divers'a'j'n bird'ej'o'j'n.

Metabol'ism'o

Por kolibr'o ne grav'as, kiom da spac'o ĝi hav'as je si'a dispon'o. Pli grav'as, ke en ĝi'a'n medi'o'n absolut'e neni'u en'ir'u. Ĉi tiu'j bird'ej'o'j est'as konstru'it'a'j kun scienc'a rigor'o, por konform'iĝ'i al la apart'a'j kondut'a'j bezon'o'j de la koncern'a'j bird'o'j. La nigr'a kolor'o de la ĉirkaŭ'ant'a'j mur'o'j help'as kolibr'o'n sent'i si'n protekt'at'a kaj kontrol'i plej zorg'e la lim'o'n de si'a teritori'o.

Ankaŭ la lum'ig'ad'o, kiu re'produkt'as fidel'e la frekvenc'o'j'n de la infra'ruĝ'a kaj trans'viol'a zon'o'j, est'as pri'esplor'it'a tre zorg'e, por ebl'ig'i al la kolibr'o gard'i bon'e si'a'n propr'a'n spac'o'n. Ĉiu'j ec'o'j de kolibr'o, kiu'j ig'as ĝi'n tiel mal'sam'a ol la ceter'a'j bird'o'j, tiel postul'em'a kaj ankaŭ tiel teritori'em'a, est'as lig'it'a'j kun ĝi'a metabol'ism'o, unik'a en la tut'a animal'a regn'o. Ĝi'a kor'o ating'as 1260 bat'o'j'n minut'e, kaj ĝi'a'j flug'il'o'j pov'as mov'iĝ'i ĝis 80-foj'e sekund'e. Sed, por pov'i el'ten'i tiu'j'n ritm'o'j'n, ĝi dev'as hav'i la ebl'o'n manĝ'i daŭr'e.

Kiam kolibr'o rest'as sen manĝ'aĵ'o pli ol 30 minut'o'j'n, ĝi spert'as hipoglikemion kaj mort'as en'e de mal'pli ol unu hor'o, se ĝi ne sukces'as trov'i ali'a'n nutr'a'n font'o'n. Ĝi nutr'as si'n per flor'a nektar'o, sed ĉiu unu'op'a flor'o en'hav'as tre mal'mult'e da tio. Tio dev'ig'as kolibr'o'n vizit'i ĝis 200 flor'o'j'n ĉiu'tag'e por pov'i super'viv'i. Ĝi dev'as bon'e defend'i si'a'n spac'o'n por ne rest'i sen flor'o'j kaj tia'manier'e mort'i pro mal'sat'o. Ĝust'e pro tio, kolibr'o est'as tiel si'n'gard'em'a, ankaŭ front'e al si'a partner'o.

En'e de Centr'o Colibrì la nektar'o est'as pret'ig'at'a du'foj'e ĉiu'tag'e, kaj oni en'met'as ĝi'n abund'e en vitr'a'j'n trink'il'o'j'n antaŭ'e steril'ig'it'a'j'n. La kolibr'o'j ne pov'as sci'i, ke tiu nektar'o en la bird'ej'o neniam mank'os. Pro tio ili far'iĝ'as tre agres'em'a'j ĉiu'n foj'o'n, kiam ili renkont'as simil'ul'o'j'n. Tamen, se neni'u en'ir'as en la bird'ej'o'j'n, la kolibr'o'j sent'as si'n tut'e komfort'a'j kaj ne est'as ĝen'at'a'j de la ĉe'est'o de hom'o'j ekster si'a spac'o.

„Retro'vetur'a” flug'ad'o

Kiel oni pov'as konstat'i, kolibr'o'j sent'as si'n propriet'ul'o'j de si'a teritori'o je tiom'a nivel'o, ke ili ne tim'as hom'o'j'n. Ili ja observ'as la vizit'ant'o'j'n, sed rest'as trankvil'a'j, ĉar ili sci'as, ke ili'a'n teritori'o'n neni'u, se tiel dir'i, „profan'os”. Kompren'ebl'e nepr'as respekt'i ili'a'n medi'o'n kaj vizit'i ĝi'n silent'e: tial aŭd-mesaĝ'o invit'as, komenc'e de la promen'o, sid'iĝ'i sur benk'o'j kaj ne kri'i, ne'last'e ĉar mult'a'j in'o'j tiu'moment'e re'produkt'iĝ'as kaj kelk'a'j inter ili eĉ kov'as.

Okaz'e de danĝer'o, kolibr'o'j konsci'as la ebl'o'n kaŝ'i si'n en la plej alt'a'j kaj sen'lum'a'j angul'o'j de bird'ej'o'j per tuj'a mov'o, kiu port'as ili'n al rapid'ec'o de 90 kilo'metr'o'j hor'e en'e de mal'mult'a'j sekund'o'j.

Fin'a kurioz'aĵ'o: ja tem'as pri la unu'sol'a bird'o, kiu pov'as retro'flug'i, sukces'ant'e tiel eskap'i eĉ la atak'o'n de rapid'a'j kaj tim'ig'a'j pred'ant'o'j, kia'j serpent'o'j!

Polen'ad'o

La centr'o, fond'it'a de la ital'a scienc'ist'in'o Margherita Hack (kon'at'a precip'e pro si'a'j kontribu'o'j al astronomi'o, kio tamen laŭ'ŝajn'e ne est'is ŝi'a sol'a pasi'o), ebl'ig'as al vizit'ant'o'j far'iĝ'i membr'o'j kaj sub'ten'ant'o'j de ĝi'a ag'ad'o. Ĝi ne vol'as est'i simpl'a ekspozici'o pri kolibr'o'j, kaj ĝi ankaŭ ne pri'skrib'as si'n kiel best'o'ĝarden'o'n, sed intenc'as est'i apart'a centr'o pri bred'ad'o, esplor'ad'o kaj protekt'ad'o de tiu'j bird'o'j, tiom grav'a'j ĉef'e por la super'viv'ad'o de la sud-amerik'a'j arb'ar'o'j. Tie ili est'as la ĉef'a'j polen'ant'o'j, respond'ec'a'j pri 85 % de la tut'a polen'ad'o.

Kiel Bolsonaro venk'is?

Kiel dir'it'e en antaŭ'a artikol'o (MONATO 2018/10, p. 9) est'is ne'ver'ŝajn'e, ke tiu furioz'a, ras'ism'a, hom'o'fobi'a, ksenofobi'a, per'fort'a kaj ekstrem'e mal'taŭg'a kandidat'o venk'os en la brazilaj prezident'a'j elekt'o'j. Mi ankoraŭ pen'as kompren'i li'a'n tut'a'n kampanj'a'n strategi'o'n, sed mi raport'os ĉi tie fakt'o'j'n, kiu'j est'is tre decid'a'j.

For'ig'o de Lul'a

En septembr'o oni oficial'e mal'permes'is al Luiz Inácio Lul'a da Silva est'i prezident'a kandidat'o. Ĝis tiam Lul'a est'is en la unu'a pozici'o en ĉiu'j voĉ'don'a'j enket'o'j, kvankam li est'is kondamn'it'a de juĝ'ist'o Sérgio Mor'o, kiel MONATO raport'is (2018/04, p. 4). Tamen Lul'a ankoraŭ pov'is apelaci'i pri la juĝ'a decid'o. Kaj Komitat'o pri Hom'a'j Rajt'o'j de UN rekomend'is, ke Brazilo garanti'u li'a'j'n politik'a'j'n rajt'o'j'n. Ĉi tiu'n rekomend'o'n ne akcept'is la brazila Super'a Voĉ'don'a Tribunal'o (SVT), kaj tiel Fernand'o Haddad iĝ'is la oficial'a kandidat'o de Labor'ist'a Parti'o, anstataŭ'ant'e eks-kandidat'o'n Lul'a.

Bolsonaro iĝ'as „opozici'o”

La brazila popol'o est'is mal'kontent'a pri la soci'a'j politik'o'j, precip'e pri sekur'ec'o. Util'ig'ant'e la mank'o'n de politik'a spert'o de la brazil'an'o'j, Bolsonaro prezent'iĝ'is kiel opozici'o, la kontraŭ-sistem'a kandidat'o, kvankam li voĉ'don'is favor'e en ĉiu'j decid'o'j de la nun'a reg'ist'ar'o de Michel Tem'er. Li aper'is ankaŭ kiel nov'a politik'ist'o, malgraŭ preskaŭ tri'dek jar'o'j da politik'a karier'o, dum kiu'j li produkt'is neni'o'n signif'a'n. Kaj, kiel dir'it'e (MONATO 2018/10, p. 9), mult'a'j hom'o'j vid'as li'n kiel milit'ist'o'n batal'ant'a'n kontraŭ per'fort'o.

Ruz'a plan'o

Sed la analiz'ist'o'j pens'is, ke la popol'o rapid'e rimark'os, ke Haddad person'ig'as la ide'o'j'n de Lul'a kaj ke Bolsonaro est'as daŭr'ig'ant'o de la nun'a reg'ist'ar'o; do la plan'o de Bolsonaro funkci'os nur, se oni mal'permes'os al Lul'a parol'i kaj se li sukces'os asoci'i Haddad kun la reg'ist'ar'o de Tem'er. La unu'a paŝ'o est'is facil'a, la brazila justic'o mal'help'is al Lul'a don'i intervju'o'j'n, kvankam en Brazilo mal'liber'ul'o'j kutim'e rajt'as far'i tio'n. Tamen est'us pli mal'facil'e asoci'i Haddad kun la nun'a reg'ist'ar'o en kutim'a balot'ad'o. Tial ven'is strategi'o, kiu jam est'is uz'at'a en la elekt'o de Trump en Uson'o kaj en la el'ir'o de Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o el Eŭrop'a Uni'o: dis'vast'ig'o de fals'a'j nov'aĵ'o'j. Tamen en Brazilo tia strategi'o est'is mult'e pli rimark'ebl'a.

La rol'o de fals'a'j nov'aĵ'o'j

La komunik'a ret'program'o WhatsApp est'as tre dis'vast'iĝ'int'a inter brazilaj voĉ'don'ant'o'j, uz'at'a de 66 % el ili, 97 milion'o'j da hom'o'j. Ek'de la komenc'o de la jar'o oft'e okaz'is, ke dis'vast'iĝ'as fals'a'j nov'aĵ'o'j rilat'a'j al kandidat'o'j. La brazilaj kontrol'ant'a'j agent'ej'o'j trov'is 123 fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n, el kiu'j 104 est'is favor'a'j al Bolsonaro.

La plej intens'a dis'vast'iĝ'o okaz'is en la semajn'o antaŭ la unu'a'faz'a voĉ'don'o. Esplor'a'j institut'o'j ident'ig'is korelaci'o'n inter la kresk'o en voĉ'don'a'j intenc'o'j favor'e al Bolsonaro kaj la nombr'o de dis'vast'iĝ'int'a'j fals'a'j nov'aĵ'o'j dum tiu semajn'o. Vid'int'e la problem'o'n, WhatsApp kaj Facebook far'is paŝ'o'j'n por mal'help'i dis'vast'ig'o'n de fals'a'j nov'aĵ'o'j en la du'a faz'o, kvankam SVT entrepren'is neniu'n efik'a'n ag'o'n. Krom asoci'i Haddad kun mis'funkci'ad'o de antaŭ'a'j reg'ist'ar'o'j, la mesaĝ'o'j prov'is ĉef'e lig'i li'n al komun'ism'a'j diktator'ec'o'j kaj al trud'ad'o de sam'seks'em'o al infan'o'j.

Per'fort'o

Unu flank'efik'o de la dis'vast'ig'o de fals'a'j nov'aĵ'o'j kaj de la furioz'a'j parol'ad'o'j de Bolsonaro est'is pli'iĝ'o de per'fort'o. La brazil'an'o'j neniam vid'is tiom da krim'o'j rilat'e al politik'a'j disput'o'j en si'a land'o. Unu fam'a okaz'o est'is la murd'o de kapoejra majstr'o far'e de Bolsonaro-voĉ'don'ant'o, simpl'e ĉar tiu prefer'is ali'a'n kandidat'o'n. Krom tio okaz'is plur'a'j ali'a'j krim'o'j, tamen kiam pri ili raport'is la gazet'ar'o, Bolsonaro dir'is, ke li est'as mis'kompren'it'a kaj ke li ne pov'as reg'i la per'fort'a'n re'ag'o'n de li'a'j apog'ant'o'j.

La est'ont'ec'o

Ekzist'as juĝ'proces'o'j kontraŭ Bolsonaro pro klar'a rilat'o inter li'a elekt'o kaj dis'vast'ig'o de fals'a'j nov'aĵ'o'j. Ali'a akuz'o est'as donac'o'j de kompani'o'j, kio est'as mal'permes'it'a en Brazilo. Ceter'e, Bolsonaro propon'is al la juĝ'ist'o Sérgio Mor'o posten'o'n en la ministeri'o pri justic'o. Mor'o est'as la juĝ'ist'o, kiu bar'is kandidat'ig'o'n de Lul'a por la elekt'o'j.

Super'viv'as la gen'o'j de pra'histori'a'j eŭrop'an'o'j

En la deoksi'rib'o'nukle'a acid'o (DNA) de la sard'o'j (la ĉef'a gent'o de Sardi'o, la du'e plej grand'a insul'o de Italio kaj ankaŭ de Mediterane'o) ekzist'as plur'a'j alt'valor'a'j inform'o'j pri la pra'a histori'o de Eŭrop'o kaj de la hodiaŭ'a'j eŭrop'an'o'j. Tio'n ĉi sci'ig'as apart'a esplor'o, kiu konsider'is la tut'a'n genomon de 3514 individu'o'j el divers'a'j part'o'j de la mez-mediterane'a insul'o, kon'at'a ankaŭ kiel Sardinio.

Traf'a artikol'o tiu'rilat'e est'is last'a'temp'e publik'ig'it'a en la revu'o Natur'e Genetics: ĝi inform'as, ke sard'o'j – kaj precip'e tiu'j el la intern'a'j part'o'j – konserv'as pli bon'e ol ajn'a ali'a nun'temp'a gent'o la gen'a'j'n trajt'o'j'n de tio, kio est'is la loĝ'ant'ar'o de la eŭrop'a kontinent'o antaŭ 7000 jar'o'j. La skip'o'n de esplor'ist'o'j, kiu'j okup'is si'n pri ĉi tiu projekt'o, direkt'is la ital'o Francesco Cucca [franĉ'esk'o kuk'a], direktor'o de la institut'o pri genetik'a kaj bio'medicin'a esplor'ad'o de la Naci'a Esplor'o-Konsili'o (ital'a akronim'o: Cnr-Irgb), kaj de la uson'an'o John Novembr'e, profesor'o pri hom'a genetik'o en la universitat'o de Ĉikago.

Rezerv'uj'o

La DNA tip'a por la sard'a loĝ'ant'ar'o est'as pri'skrib'it'a de la fak'ul'o'j kiel rezerv'uj'o de antikv'a'j genetik'a'j variant'o'j, kiu'j nun'temp'e est'as tre mal'oft'a'j ali'lok'e en la mal'nov'a kontinent'o, sed tre'eg'e grav'as por kiu ajn, kiu vol'as pri'stud'i genetik'a'j'n mal'san'o'j'n.

Sav'u la natur'o'n, admon'as WWF

Laŭ freŝ'a raport'o ¹ de Mond'a Natur-Fondus'o (angl'e WWF) klimat'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j kombin'e kun grand'a'j kaj mal'prudent'a'j ag'o'j de la hom'o kaŭz'is, ek'de la 1970aj jar'o'j, la mort'o'n de ĉirkaŭ du tri'on'o'j de la vertebr'ul'a populaci'o. La raport'o klar'ig'as, ke la kvano de mam'ul'o'j, bird'o'j, fiŝ'o'j, reptili'o'j kaj amfibi'o'j sur la ter'o mal'alt'iĝ'is je proksim'um'e 60 % inter 1970 kaj 2014. Unu'a'lok'e tio ĉi de'pend'as de la dis'volv'iĝ'o de daŭr'e ekspansi'ant'a'j agrikultur'o kaj industri'o. Ali'a'j kial'o'j inkluziv'as ĉas'ad'o'n, kapt'ad'o'n, grand'are'a'n arb'o'fal'ig'ad'o'n, sed ankaŭ konstru'ad'o'n de nov'a'j ŝose'o'j tra arb'ar'o'j, hom'a'n ĉe'est'o'n, amas'turism'o'n kaj la divers'a'j'n klimat-ŝanĝ'iĝ'o'j'n. Not'ind'a mal'pli'iĝ'o de vertebr'ul'o'j konstat'ebl'as precip'e en la tropik'a'j region'o'j de sud'a kaj mez'a Amerik'o.

Sen'pag'a'j „serv'o'j”

En la raport'o est'as menci'it'e, ke la ter'o perd'is ĉirkaŭ 50 % de si'a'j mal'profund'akv'a'j koral'o'j en la pas'int'a'j 30 jar'o'j, dum 20 % de Amazoni'o mal'aper'is dum nur 50 jar'o'j. La raport'o sub'strek'as ankaŭ, ke la natur'o ek'de for'a'j pra'temp'o'j sen'pag'e proviz'as la hom'ar'o'n per alt'valor'a'j „serv'o'j” (freŝ'a aer'o, pur'a akv'o, manĝ'aĵ'o, energi'o, kurac'il'o'j, kurac-herb'o'j ktp). Mond'a Natur-Fondus'o admon'as, ke la natur'o nur en bon'a stat'o ebl'ig'as al'front'i kaj lim'ig'i la danĝer'o'n de klimat'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j. Oni eksplik'as, ke ekzempl'e koral'o'j protekt'as insul'o'j'n kontraŭ ŝtorm'o'j kaj tajfun'o'j; grund'o ne'kultur'at'a for'sorb'as akv'o'n mult'e pli bon'e ol makadam'o; mangrov'o'j protekt'as si'a'vic'e marĉ'a'j'n teren'o'j'n.

Mond'a Natur-Fondus'o est'as kon'at'a inter'naci'a ne'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o por la protekt'ad'o de la natur'o kaj de la medi'o. Ĝi el'don'as tia'n raport'o'n ĉiu'n du'a'n jar'o'n kun la cel'o don'i al la hom'ar'o ampleks'a'n vid'o'n pri la san'o de la planed'o.

1. Living Plan'et Re'port 2018 (Raport'o pri viv'ant'a planed'o 2018) publik'ig'it'a la 30an de oktobr'o 2018. Pli da inform'o'j pri la ĉi-jar'a el'don'o hav'ebl'as angl'a'lingv'e ĉe https://www.worldwildlife.org/pages/living-plan'et-re'port-2018.

Rakont'o de vir'in'o, kiu super'viv'is gulag'o'n

Ĉu frag'o'j ruĝ'as simpl'e pro si'a'j kolor'o'j? Ne, tut'e ne; frag'o'j ruĝ'as pro sang'o. La event'o'n, kiam tio okaz'is, vi pov'os trov'i en la nov-aper'int'a libr'o Sang'o'frag'o'j de Jiři Kupka.

Tem'as pri la tra'viv'aĵ'o'j de jun'a ĉeĥ'in'o Ver'a, kies patr'in'o est'is rus-de'ven'a. Pro tiu de'ven'o ŝi'a patr'in'o est'is suspekt'at'a je perfid'o far'e de la sovetia polic'o NKVD en la jar'o 1945 je la fin'o de la du'a mond'milit'o. Ver'a, ŝi'a frat'in'o kaj ŝi'a patr'in'o est'is transport'it'a'j de Ĉeĥi'o al Siberio, kie ili rest'is (evident'e, kontraŭ propr'a vol'o) dum 19 jar'o'j.

La patr'in'o rapid'e mort'is pro mal'esper'o kaj mal'bon'eg'a'j viv'kondiĉ'o'j. Ver'a sukces'os fin'e super'viv'i ĉio'n: persekut'o'j'n, mal'sat'o'n, dev'ig'a'n labor'o'n, risk'o'n de mort'o pro mal'san'o ktp. Ŝi neniam forges'os si'a'n land'o'n Ĉeĥ'o'slovaki'o kaj si'a'n de'nask'a'n urb'o'n Brno en Moravio.

La libr'o'n mi leg'is kun grand'a interes'o pro divers'a'j kial'o'j: tia leg'ad'o ebl'ig'as ne forges'i la krim'o'j'n de Stalin, eĉ nun'e, post tiom da temp'o. En la jar'o 1982 aper'is la memor'aĵ'o'j de Karlo Ŝtajner, aŭstr'a komun'ist'o, 7000 tag'o'j en Siberio (el'don'it'a de Sat). Tem'is pri plen'kresk'ul'o (tut'e sen'kulp'a!), ne pri infan'o'j! La sovetia reĝim'o sci'is bon'e, kiel ekspluat'i ĝis mort'o sen'kulp'a'j'n ekzil'it'o'j'n, kalkul'ant'e la ĉiu'tag'a'n pan'o'n laŭ el'ĉerp'iĝ'o post du jar'o'j da streĉ'a labor'o! Ver'a tra'viv'is terur'aĵ'o'j'n; frap'o'j'n, seks-per'fort'o'n, mal'san'o'j'n kaj mal'sat'o'n, pen'ig'a'j'n labor'o'j'n, sopir'o'n al la perd'it'a patri'o. Mi las'as al la leg'ont'o'j mal'kovr'i la event'o'n de la sang'a'j frag'o'j!

Du'e, la leg'ant'o'j sekv'os kelk'a'j'n ĉapitr'o'j'n kun mal'sam'a'j sent'o'j: jen kun angor'o, jen kun koler'o, ili observ'os la konstant'a'n lukt'o'n por la viv'o de Ver'a kaj ŝi'a frat'in'o. Sed ebl'os ankaŭ lant'e leg'i la pri'skrib'o'j'n de ĉiu'j task'o'j, kiu'j'n ŝi plen'um'is, kvazaŭ profesi'ul'o: lign'a seg'ad'o, draŝ'ad'o de gren'o, pri'labor'o de fiŝ'o'j sur boat'o, fabrik'ad'o de gis'o, stir'ad'o de pez'a'j kultiv-maŝin'o'j. Jes, Ver'a akir'is ver'a'n spert'o'n profesi'a'n kaj neniam ricev'is salajr'o'n! Mi rekomend'as kelk'a'j'n ĉapitr'o'j'n al la leg'em'ul'o'j pro la konkret'a'j pri'skrib'o'j de tiom divers'a'j labor'task'o'j, kun preciz'a'j termin'o'j, kiu'j'n ind'us montr'i al skeptik'ul'o'j! Leg'ad'o pli'bon'ig'os oni'a'n lingv'o-kon'o'n!

Pli'e, mi trov'is la stil'o'n de la aŭtor'o Jiři Kupka agrabl'e leg'ind'a, sen stil'a'j balast'o'j, kaj tio'n ni ŝuld'as al la lert'a traduk'ad'o far'e de J'a'n Werner.

Mi menci'os person'a'n emoci'o'n: post fin'a re'ven'o si'a'land'e'n Ver'a renkont'as fid'ind'a'n vir'o'n, si'a'n est'ont'a'n edz'o'n, kiu promen'ig'as ŝi'n sur si'a motor'cikl'o Jawa 250, ĝust'e la sam'a, kiu'n mi stir'is kiam mi est'is jun'ul'o!

Ebl'as al'don'i kelk'a'j'n mal'grand'a'j'n kritik'o'j'n, kiu'j tut'e ne sen'valor'ig'as la libr'o'n: ekzempl'e mi ŝat'us trov'i en pied'not'o'j la traduk'aĵ'o'j'n de kelk'a'j parol'o'j en la rus'a, la german'a aŭ la ĉeĥ'a, kvankam la kompren'o de la situaci'o neniel sufer'as. Okaz'is kelk'a'j tajp'erar'o'j, precip'e ĉe la fin'o de la libr'o, kiu'j'n ni volont'e indulg'os. Kelk'a'j neolog'ism'o'j aper'as, ekzempl'e: medpunkto, kiu signif'as en la lingv'aĉ'o de mal'liber'ul'o'j medicin'a punkt'o. Ankaŭ not'ind'as azbuko, sinonim'o de la ciril'a alfabet'o en la buŝ'o de rus-parol'ant'o'j.

En Ĉeĥi'o aper'is jam 5 el'don'o'j de la libr'o. Vêra Sosnarová preleg'is pri si'a'j tra'viv'aĵ'o'j en Siberio en la tut'a land'o. La traduk'int'o aŭskult'is ŝi'n en Brno pas'int'jar'e.

Ĉeĥi'o mult'e sufer'is dum la du'a mond'milit'o, tiom pli ke la hom'o'j sent'is si'n for'las'it'a'j de la okcident'a'j potenc'o'j (Briti'o, Franci'o) post la hont'ind'a'j akord'iĝ'o'j en Munkeno 1938. Tut'cert'e, tia'j spert'o'j las'is spur'o'j'n, per kiu'j est'us klar'ig'ebl'a'j kelk'a'j nun'a'j trajt'o'j de la ĉeĥ'a popol'o. Ni, civit'an'o'j de Eŭrop'a Uni'o, ne surpriz'iĝ'u, ke orient'a'j land'o'j (Pollando, balt'a'j land'o'j, Ĉeĥi'o kaj Slovaki'o) em'as turn'i si'n al la grand'a frat'o Uson'o cel'e al protekt'ad'o. Nun la leg'ant'o far'u al si propr'a'n opini'o'n!

Jiři Kupka: Sang'o'frag'o'j. Eld. Jiři Brauner, Brno, 2018. 240 paĝ'o'j, broŝur'it'a.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Promes'plen'a vakcin'o defi'as pulm'a'n kancer'o'n

Special'ist'o'j ĉe Imun'ologi'a Molekul'a Centr'o (IMC) en Kubo antaŭ ne'long'e kre'is Cimavax-EGF, terapi'a'n vakcin'o'n kontraŭ progres'int'a pulm'a kancer'o. Oni jam test'is ĝi'n ĉe pli ol 5000 mal'san'ul'o'j kaj la rezult'o'j ating'it'a'j est'as tre favor'a'j.

Mult'a'j'n oni jam klopod'is trakt'i per ĉi tiu nov'a kuba vakcin'o. Ĝi ŝajn'as efik'i kontraŭ plej rezist'a'j kaj kompleks'a'j form'o'j de pulm'a kancer'o: ĝi ne ver'e kurac'as aŭ mal'aper'ig'as ĝi'n, sed mal'rapid'ig'as la dis'volv'iĝ'o'n de la mal'san'o. Laŭ asert'o'j de fak'ul'o'j de IMC, la aplik'ad'o montr'is ĝis nun rezult'o'j'n kuraĝ'ig'a'j'n.

Tiel ebl'as iel halt'ig'i la pli'mult'iĝ'o'n de karcinom'o ĉe la ĉef'a organ'o de hom-spir'ad'o kaj sekv'e pli'long'ig'i la viv'o'n de mal'san'ul'o'j. La vakcin'o ceter'e prezent'as toks'ec'o'n apart'e mal'alt'a'n kaj est'as bon'e toler'at'a. Fakt'e ĝi ne okaz'ig'as la mal'agrabl'a'j'n krom'efik'o'j'n, kiu'j kutim'e aper'as pro kemi'terapi'o kaj radi'o'terapi'o.

La doktor'in'o pri scienc'o'j Tania Crombet Ram'os, esplor'ist'o ĉe IMC, inform'is, ke la vakcin'o'n oni en'ig'as per intra'muskol'a voj'o kaj ke ĝi'a nivel'o de sekur'ec'o est'as tre'eg'e alt'a. Tia'manier'e oni pov'as pli'bon'ig'i la viv'kvalit'o'n de pacient'o'j rimark'ind'e kaj precip'e sen'risk'e.

Intelekt'a propriet'o

Cimavax-EGF est'is unu'a'foj'e registr'it'a en 2008 en Kubo. Ĝi'n registr'is plur'a'j land'o'j, kiel Argentino, Kolombio, Peruo, Paragvajo, Bosnio-Hercegovin'o kaj Kazaĥi'o. Rilat'e al ĝi'a intelekt'a propriet'o, la dis'don'ad'o de tiu ĉi esper'o'don'a medikament'o baz'iĝ'as sur du mal'sam'a'j patent'o'j, unu el kiu'j valid'os en 80 land'o'j ĝis la jar'o 2028, inkluziv'ant'e ŝtat'o'j'n de EU kaj Uson'o'n. Nun'temp'e okaz'as divers'a'j klinik'a'j test'o'j de Cimavax-EGF ĉe instituci'o'j en Eŭrop'o, Azi'o kaj Uson'o. En Uson'o la test'ad'o okaz'as en la esplor'centr'o Roswell Park Cancer Institut'e de Nov-Jork'o.

Kombin'o kun ali'a'j kurac'il'o'j

Kiel sub'strek'is Ram'os, la ven'ont'a'j projekt'o'j pri la vakcin'o konsider'os la plen'um'ad'o'n de nov'a esplor'o, per kiu oni prov'os taks'i la rezult'o'j'n de ĝi'a util'ig'o kombin'e kun divers'a'j ali'a'j kurac'il'o'j, mem registr'it'a'j kontraŭ pulm'a kancer'o. Oni vol'as tia'manier'e kompren'i, ĉu ebl'as ĝi'n uz'i ankaŭ kontraŭ ali'a'j malign'a'j tumor'o'j kaj dum pli fru'a'j faz'o'j de la mal'san'o.

Aŭt'o'imun'a'j mal'san'o'j

IMC est'is fond'it'a en 1994 de la tiam'a prezident'o de Kubo, Fidel Castro Ruz. Ĝi esenc'e intenc'as produkt'i nov'a'j'n medikament'o'j'n trakt'ont'a'j'n kaj kancer'o'n kaj tiel nom'at'a'j'n aŭt'o'imun'a'j'n mal'san'o'j'n.

Klaĉ-kun'ven'o per-spirit'a

Profund'e nokt'as. Dom'o en la mez'o de la limburg'a bronz'verd'a kverk'arb'ar'o star'as kaduk'e, mal'nov'e kaj mal'varm'e. Strig'o'j ulul'as ĉirkaŭ la dom'a tegment'o. Lamp'a'j kukurb'o'j pri'lum'as la en'ir'ej'o'n. Ĉarnir'o'j grinc'as, kiam la pord'eg'o mal'ferm'iĝ'as. Jun'a vir'in'o, en sorĉ'ist'in'a jup'o, for'met'as si'a'n mal'sek'a'n mantel'o'n kaj al'kroĉ'as ĝi'n al fingr'o de skelet'o, kiu afabl'e grimac'as. Ŝi ord'ig'as si'a'n nigr'a'n ŝir'it'a'n korsaĵ'o'n antaŭ ol sub'e'n'ir'i la polv'o'kovr'it'a'n, ŝancel'a'n ŝtup'ar'o'n, super kiu pend'as glu'ec'a'j arane'aĵ'o'j. Kri'o de Mort'o aŭd'ebl'as el la fund'o de la kel'o, mucid'a pro la dens'e danc'ant'a'j hom'o'j. Sur la scen'ej'o barok'e vest'it'a knab'in'o, kun nigr'a fal'ant'a har'ar'o, gitar'um'e danc'as sku'ant'e la kap'o'n. Flank'e de la knab'in'o vir'o raŭk'e vom'as si'a'n kant'o'n en la mikrofon'o'n.

La jun'a vir'in'o lant'e vag'as tra la publik'o kaj sopir'e ĵet'as rigard'o'n por trov'i si'a'n kar'a'n amik'o'n Nev'a. Preter kun'danc'ant'a'j zombiulo kaj vampir'ul'o ŝi rimark'as, ĉe du ali'a'j siluet'o'j, har'plen'a'n hom'lup'o'n. Ŝi tuj direkt'as si'a'n paŝ'ad'o'n al la angul'o, kie trov'iĝ'as la tri'op'o. Jun'a ge'edz'a par'o mort'aspekt'a re'kon'as la jun'a'n sorĉ'ist'in'o'n. „Sal, Sara! Fin'fin'e vi al'ven'as! Ĉu la motor'o de vi'a bala'il'o mis'funkci'is?” dir'as mok'et'e la edz'o. Rul'int'e la okul'o'j'n, Sara direkt'as si'n al Nev'a. „Ĉu vi prepar'is la plen'um'o'n de ni'a plan'o? Mi ne vol'as plu atend'i!” Nev'a konspir'e kap'jes'as kaj fin'as si'a'n bier'o'n. „Jes, ni est'as kvar'op'o. La ted'a'j gufujanoj jam en'lit'iĝ'is, kaj ni pov'as okup'i tiu'n trankvil'a'n ĉambr'o'n por ni'a cel'o.”

La hom'lup'o gvid'as la sorĉ'ist'in'o'n al la guf'uj'o. Kandel'o'j ĵet'as ombr'o'j'n sur la tri'krur'a'n tabl'o'n, kiu star'as en la mez'o de la ĉambr'o. Silent'o reg'as. Bram kaj Peter invit'as al'iĝ'i al la tabl'o la ĵus'ven'int'o'j'n. Nev'a kaj Sara sid'iĝ'as. Inter'plekt'ant'e la man'o'j'n, la kvar'op'o flustr'e komenc'as la ĉant'ad'o'n. „Ho, ombr'o'j de ni'a'j kar'a'j mort'int'o'j, ni humil'e turn'as ni'n al vi. Bon'vol'u konced'i al ni, povr'a'j karn'ul'o'j, la honor'o'n de vi'a ĉe'est'o en ĉi tiu ekster'ordinar'a moment'o de la jar'o. Je la nom'o de Ludovik'o Lazaro Zamenhof, ni al'vok'as la spirit'o'j'n de Hector Hodler kaj René de Saussure. Ke vi'a saĝ'o pov'u lum'ig'i ni'a'n voj'o'n al la sav'o de ni'a preskaŭ pere'ont'a Esperant'o-Mov'ad'o! Ni ofert'as ni'a'n karn'o'n al vi!”

Post kelk'a'j minut'o'j Sara vid'as, ke la okul'o'j de la tri ali'a'j blank'iĝ'as subit'e. Ili'a'j kap'o'j klin'iĝ'as plafon'e'n, kaj ili'a'j korp'o'j ek'trem'et'as. Ne'kon'at'a franc'akĉent'a voĉ'o el'ir'as el la buŝ'o de Bram. „Kial vi ir'ig'is mi'n al la est'ont'o? Mi kompren'as kaj konstat'as, ke la Mov'ad'o est'as io ali'a, ol mi supoz'is en mi'a temp'o. Ĉu ven'as do la neces'ec'o hav'i konsil'o'n el la ĉiel'a regn'o?” Sara tut'e paraliz'it'e kapabl'as nek mov'iĝ'i nek parol'i. Ĉu real'o aŭ fantazi'o? Tiam ali'a franc'akĉent'a voĉ'o el'ir'as la buŝ'o'n de Nev'a. La kap'o rigid'e turn'as si'a'n atent'o'n al Sara. „Salut'o'n, ĝentil'a viv'ant'ul'in'o. Kia est'as la lingv'o inter'naci'a? Ĉu fin'fin'e ekzist'as konstant'a harmoni'o inter la stat'o de ĝi'a dis'volv'iĝ'o kaj la ampleks'o de ĝi'a vort'ar'o?” Sara stumbl'as. „Fakt'e, bon'e! Id'o ne plu ĝen'as ni'n.” La buŝ'o de Peter meĥanik'e mal'ferm'iĝ'as, kaj krom'a franc'akĉent'a voĉ'o si'n trud'as en la konversaci'o'n. „Hej! Id'o-Mov'ad'o esas hik'e!” Sara rigard'as li'n konfuz'it'e. „Hik'e? Ĉu vi cel'as singult'i?” La demand'o de Sara pli'koler'ig'as la spirit'o'n. „Fi! Vu ne respekt'as ni! Mi forlasez la kun'ven'o!” La korp'o de Peter trem'as fort'e kaj ŝajn'e sven'as.

„Tio est'as bon'a solv'o. Sinjor'o Couturat ja nur konduk'us ni'n al marĉ'o!” Sara kolekt'as si'a'n kuraĝ'o'n kaj star'ig'as demand'o'n al la du spirit'o'j. „Kar'a Hector, kar'a René, pri la nun'a situaci'o de la Esperant'o-mov'ad'o: ĉu vi hav'as konsil'o'n?” Hector est'as la unu'a, kiu respond'as. „Ĉu U. E. A. daŭr'e gvid'as la Mov'ad'o'n? Star'ig'u divers'lok'e mult'a'j'n Esperant'o-Ofic'ej'o'j'n en tre vizit'at'a'j strat'o'j, por ke la publik'o volont'e en'ir'u kaj aĉet'u kaj mend'u.” Sara tuj re'ag'as. „Kvazaŭ ĝi est'us super'bazar'o!” Nun est'as la vic'o de René. „Ju pli la literatur'o esperant'a kresk'as, des pli la vort'ar'o pli'grand'iĝ'as; kaj neni'u pov'as kontraŭ'star'i tiu'n rezult'aĵ'o'n de la viv'o mem de la lingv'o. Verk'u, verk'u, verk'u!” Al René Sara respond'as iom pli si'n'gard'e. „Mi dev'as konfes'i, ke mi neniu'n verk'o'n skrib'is, eĉ pli hont'e, mi mal'mult'e leg'as ...” Bram kaj Nev'a ŝajn'as ĝem'et'i. „Kar'a fraŭl'in'o,” deklar'as Hector, „bon'vol'u las'i la etern'a'n mond'o'n ven'i al si'a trankvil'ec'o. Tuj ek'okup'iĝ'u pri la temp'a mond'o! La per'esperant'a kaj por'esperant'a flank'o'j de ni'a mov'ad'o ne est'as tiel apart'a'j. Ili si'n turn'as proksim'um'e al la sam'a publik'o. Ek'produkt'u rezultat'o'n en harmoni'o.” La korp'o'j de Bram kaj Nev'a trem'et'as delikat'e, kaj la du ge'amik'o'j ek'vek'iĝ'as. Sam'e Peter re'ven'as al konsci'o. La kandel'o'j subit'e esting'iĝ'as.

La Krikenhara Kvar'op'o est'as ar'o de Joost Franssen, Feder'ic'o Gobbo, Andries Hovinga, Be'n Indestege. Tiu ĉi rakont'et'o est'as rezult'o de Esperant'o-kurs'o por super'a nivel'o, kiu okaz'is en Krikkenhaar, Nederlando, dum la stud'semajn'fin'o organiz'it'a de Esperant'o Nederland en oktobr'o 2018.

Ĉu tatu'ad'o est'as barbar'ec'a kutim'o?

La 9aj rugbe'a'j mond'pokal'a'j lud'o'j okaz'os septembr'e 2019 en Japani'o. Kadr'e de la prepar'ad'o la administr'a organ'o en Dublino pas'int'septembr'e don'is gvid'lini'o'n pri tio, ke la lud'ont'o'j kaŝ'u si'a'j'n sur'korp'a'j'n tatu'aĵ'o'j'n. Ili dev'os kovr'i la desegn'aĵ'o'j'n per jak'o aŭ simil'aĵ'o, kiam ili uz'as publik'a'n lok'o'n kiel naĝ'ej'o'n aŭ ekzerc'ej'o'n.

Dir'ant'e, ke ili klopod'as respekt'i la kutim'o'j'n kaj kultur'o'j'n de vizit'ot'a'j land'o'j, la membr'o'j de la nov-zelanda team'o All Blacks (Tut'nigr'a'j) deklar'is, ke ili respekt'os tiu'n instrukci'o'n. Hodiaŭ ne-mal'mult'a'j sport'ist'o'j – ne nur rugbe'ist'o'j – port'as tatu'aĵ'o'j'n sur si'a'j brak'o'j aŭ dors'o. Ankaŭ ja est'as fakt'o, ke en la nun'a Japani'o tatu'ad'o est'as oft'e lig'at'a al mafi'an'o'j, kaj mult'a'j publik'a'j ban'ej'o'j kaj varm'a'font'a'j gast'ej'o'j rifuz'as akcept'i gast'o'j'n kun tatu'aĵ'o'j sur la haŭt'o.

Tatu'aĵ'o'j trans jar'cent'o'j

Histori'e tatu'ad'o est'as tre mal'nov'a. En Eŭrop'o „la glaci'ul'o” ¹ hav'is tatu'aĵ'o'j'n sur si'a'j dors'o, brak'o'j kaj gamb'o'j. En Azi'o ĉin'a histori'a libr'o verk'it'a en la 3a jar'cent'o pri'skrib'is la tiam'a'j'n japan'o'j'n. Laŭ ĝi, ĉiu'j vir'o'j hav'is tatu'aĵ'o'j'n sur si'a'j vizaĝ'o kaj korp'o. Tamen probabl'e pro ĉin'a influ'o tatu'aĵ'o'j'n oni long'e uz'is kiel sign'o'n de krim'ad'o en la mez'epok'a Japani'o.

Krom'e, en la 17a jar'cent'o tatu'aĵ'o'j re'aper'is kaj evolu'is kiel bel'art'a'j desegn'aĵ'o'j sur'haŭt'a'j. Meti'ist'o'j, fajr'o'brigad'ist'o'j kaj kanajl'o'j fanfaron'e montr'is si'a'j'n kolor'plen'a'j'n kaj preciz'e en'haŭt'ig'it'a'j'n desegn'aĵ'o'j'n, kiel flor'o'j, drak'o'j aŭ budh'o-figur'o'j. Baldaŭ tatu'ad'o popular'iĝ'is eĉ inter samuraj'o'j, budh'ism'a'j pastr'o'j kaj vir'in'o'j en bordel'o'j. Tamen post la Mejĝi-re'form'o en 1868 la japan'a reg'ist'ar'o – pro konsider'o al la ekster'land'a vid'punkt'o, ke tatu'ad'o est'as barbar'ec'a kutim'o – mal'permes'is tiu'n praktik'ad'o'n en 1872. Post tiu jar'o tatu'ist'o'j kaŝ'e labor'is, ruz'e evit'ant'e la polic'a'n kontrol'o'n. Tamen okul'frap'a'j kaj rafin'it'a'j tatu'aĵ'o'j – kiel „ukijoe” ² – rav'is mult'a'j'n ali'land'an'o'j'n, precip'e mar'ist'o'j'n, kiu'j tut'mond'e dis'vast'ig'is japan'stil'a'j'n tatu'aĵ'o'j'n. Ne-mal'mult'a'j eŭrop'an'o'j vizit'ant'a'j Japani'o'n est'is tatu'it'a'j. Oni raport'is, ke la brit'a reĝ'o Georg'o la 5a kaj li'a fil'o princ'o Albert'o hav'is tatu'aĵ'o'j'n, kiam ili vizit'is Japani'o'n en 1881. Ankaŭ Nikolao la 2a, kiam li est'is princ'o de Rusio, est'is tatu'it'a en 1891.

En 1948 la mal'permes'o est'is nul'ig'it'a. Tamen ordinar'a'j hom'o'j ne em'is hav'i tatu'aĵ'o'j'n, ĉar dum long'a temp'o tatu'ad'o est'is praktik'at'a nur de jakuzanoj ³, kies kial'o'j est'is montr'i apart'iĝ'o'n de la ordinar'a mond'o, lojal'ec'o'n al si'a organiz'aĵ'o kaj kuraĝ'o'n el'ten'i dolor'o'n. Tatu'aĵ'o'j impon'is kaj tim'ig'is ordinar'a'j'n hom'o'j'n.

En la nun'temp'o

Iom post iom art'ist'o'j, kant'ist'o'j kaj ge'jun'ul'o'j tim'em'e komenc'is pav'e montr'i si'a'j'n tatu'aĵ'o'j'n. Hodiaŭ'a'j ge'jun'ul'o'j sent'as, ke tatu'ad'o est'as mojos'a. Ĉar nur kurac'ist'o'j hav'as la permes'o'n far'i aŭtent'a'n tatu'aĵ'o'n, oni far'as iom oportun'a'n kaj foj'foj'e for'viŝ'ebl'a'n tatu'aĵ'et'o'n. Ja ne neces'as referenc'i la japan'a'n konstituci'o'n pri la rajt'o je liber'ec'o de esprim'ad'o kaj serĉ'ad'o de feliĉ'o, kiam oni vol'as desegn'i tatu'aĵ'o'n sur si'a'n haŭt'o'n.

1. Mumi'o nun'temp'e kon'at'a kiel Ötzi, la Hom'o de Similaun aŭ la Hom'o de Hauslabjoch. Li viv'is antaŭ ĉirkaŭ 5300 jar'o'j kaj est'is trov'it'a en alp'a glaci'ej'o en 1991. La mumi'o hav'as sur'haŭt'e 70 tatu'aĵ'o'j'n.

2. Genr'o de japan'a art'o.

3. Ekster Japani'o Jakuza est'as la nom'o don'at'a al la japan'a mafi'o.

Ĉu fuŝ'a parol'ad'o? Ne, lern'ad'o

Nun'temp'e hom'o'j mult'e vojaĝ'as. Kial ne? Ja est'as mult'e da mon'o, kaj hav'ebl'as aviad'il'o'j, kiu'j en'e de kelk'a'j hor'o'j port'as oni'n al Afrik'o, Amerik'o aŭ Nov-Zelando ... Mil'o'j da agent'ej'o'j si'a'flank'e reklam'as ĉiu'tag'e al'log'a'j'n, rav'a'j'n pejzaĝ'o'j'n, dum milion'o'j da hom'o'j flug'as sur strand'o'j'n de Egipti'o, de Unu'iĝ'int'a'j Arab'a'j Emir'land'o'j, de Turki'o. Labor'ant'o'j en agent'ej'o'j organiz'as agrabl'a'n ban'ad'o'n, turist'o'j re'ven'as sun'brun'a'j ...

Oni pov'us sen'fin'e ŝerc-mok'et'i filistr'o'j'n, sed ni ek'parol'u pri afer'o'j pli serioz'a'j. Kio interes'as vojaĝ'ant'o'j'n? Ili ne nur (kaj ne ĉiam) interes'iĝ'as pri ban- aŭ kurac-lok'o'j. Ili tamen dezir'as ricev'i inform'o'j'n pri la kultur'o de la vizit'ot'a land'o, sci'i pli pri muze'o'j, etn'a'j mor'o'j kaj plur'a'j lok'a'j interes'aĵ'o'j. Kaj ju mal'pli la land'o est'as pri'skrib'it'a en turism'a reklam'o, des pli sci'vol'ig'a ĝi est'as.

Natur'a obstakl'o

Sed aper'as ĉi tie natur'a obstakl'o: oni ja dev'os iel parol'i kun la tie'a loĝ'ant'ar'o. En okcident'a'j land'o'j ebl'as komunik'iĝ'i angl'e, sed en lok'o'j pli ekzotik'a'j la angl'a'n oni apenaŭ kon'as. Ekzist'as tial mult'nombr'a'j por'turist'a'j fraz'libr'o'j. Uz'ant'e tia'j'n libr'et'o'j'n, turist'o pov'as efektiv'e i'o'n dir'i aŭ demand'i. Oni leg'as trans'skrib'o'n aŭ eĉ, laŭ'neces'e, montr'as al lok'ul'o specif'a'n lini'o'n. La indiĝen'o leg'as kaj i'o'n respond'as. Kio'n? Ho, vi tio'n ne ek'sci'os: vi ja neniam lern'is tiu'n lingv'o'n, ties lingv'o'n! La libr'et'o do taŭg'as nur por mend'i flug'bilet'o'n aŭ si'n instal'i en hotel'o, neni'o ali'a. Ver'a konversaci'o ne ebl'as. Kio'n do far'i? Ĉu est'as el'embaras'iĝ'o?

Kauderwelsch

Jes, est'as. Ĝi'n propon'as la german'a el'don'ej'o Reise Know-how, kiu publik'ig'as, laŭ original'a metod'o (nom'at'a Kauderwelsch), lern'o'libr'o'j'n pri divers'a'j lingv'o'j, dialekt'o'j kaj eĉ slang'o'j. Ĉiu lern'o'libr'o est'as poŝ'format'a kaj hav'as proksim'um'e 150-200 paĝ'o'j'n. Ĝi konsist'as el 3 part'o'j: gramatik'o, konversaci'o, vort'ar'o. Ĝis nun aper'is jam pli ol 230 versi'o'j de tiu el'don'aĵ'o.

Ĉu oni mult'o'n bezon'as por kompren'i kaj kompren'ig'i si'n en fremd'a lingv'o? Antaŭ ĉio, hom'o'j dev'as ek'mastr'i la son'o'j'n, kiu'j for'est'as en ili'a ge'patr'a lingv'o. Ne mal'bon'e est'us ek'mastr'i la skrib'sistem'o'n kaj lern'i ĝi'n leg'i, sed kelk'foj'e tio est'as tro mal'facil'a – pens'u pri la japan'a aŭ la arab'a por okcident'an'o'j – kaj sum'e ne'neces'a, ĉar, laŭ la metod'o de la german'a el'don'ej'o, proksim'um'a el'parol'o est'as jam don'at'a per trans'skrib'o.

Gramatik'o

Pli'e, la gramatik'o. Do, unu'e oni lern'u kaz'o'j'n (se ili ekzist'as en la lingv'o) kun'e kun ili'a'j fin'aĵ'o'j. Se kaz'o'j ne est'as, oni dev'as el'lern'i manier'o'j'n por esprim'i alternativ'e tiu'j'n funkci'o'j'n: kutim'e util'iĝ'as prepozici'o'j. Sam'temp'e oni lern'u, kia'manier'e form'i plural'o'n kaj du'nombr'o'n, se ili ekzist'as en la lingv'o. Kiom da genr'o'j hav'as substantiv'o'j, kia'j gramatik'a'j diferenc'o'j est'as inter ili, kaj kiel tiu'j diferenc'o'j est'as gramatik'e esprim'at'a'j? Ne ĉiu'j lingv'o'j hav'as genr'o'j'n: kelk'foj'e, anstataŭ genr'o'j, ekzist'as ali'a'j gramatik'a'j klas'o'j (ekzempl'e en la ĉin'a, la svahil'a, la ĉeĉen'a).

Du'e, la verb'o: konjugaci'o laŭ person'o'j en as-, is-, os-temp'o'j; ĉio ĉi ekzist'as en plej mult'a'j lingv'o'j. Krom'e: imperativ'o kaj subjunktiv'o, verb'o'j en la demand'a kaj la negativ'a form'o'j. Adjektiv'o'j: kiel est'as format'a'j la grad'o'j de kompar'o, kiel ili ŝanĝ'iĝ'as laŭ kaz'o'j, se tio ekzist'as. Est'as neces'a'j ankaŭ kardinal'a'j numeral'o'j, ord'a'j numeral'o'j kaj divers'a'j pronom'o'j: person'a'j, posed'a'j, demand'a'j kaj ali'a'j. Kaj numeral'o'j kaj pronom'o'j pov'as hav'i kaz'o'j'n. Oni dev'as sci'i prepozici'o'j'n kaj kiu'j'n kaz'o'j'n (de substantiv'o'j kaj adjektiv'o'j) ĉiu el ili eventual'e postul'as.

Rest'as ankoraŭ konjunkci'o'j kaj kelk'a'j demand'o'j pri sintaks'o, el kiu'j la plej grav'a est'as vort'ord'o en propozici'o. Kelk'a'j'n ne'grav'a'j'n nuanc'o'j'n – partikul'o'j'n, interjekci'o'j'n ktp – en simpl'a konversaci'o oni pov'as ne uz'i. En tio konsist'as la tut'a neces'a gramatik'o de ajn'a lingv'o.

Fraz'ar'o original'a

Sed la nur'a gramatik'o ne don'as ankoraŭ la sci'pov'o'n parol'i. Tial lern'o'libr'o'j oft'e don'as tio'n, kio est'as kon'at'a kiel fraz'ar'o. Ĝust'e tiu part'o en la menci'it'a'j el'don'aĵ'o'j est'as apart'e kurioz'a kaj original'a. Pro kio? En la unu'a lini'o est'as don'at'a fraz'o en la fremd'a lingv'o. La du'a lini'o est'as laŭ'liter'a (laŭ'vort'a) traduk'o: est'as indik'at'a'j kaz'o'j per cifer'o'j, person'o'j kaj temp'o'j de verb'o'j kaj ali'a'j gramatik'a'j detal'o'j laŭ'bezon'e. La tri'a lini'o don'as normal'a'n traduk'o'n. Ni konsider'u tio'n per kelk'a'j ekzempl'o'j el lingv'o'j iom mal'oft'a'j. La unu'a est'u la svahil'a:

Unajua, behewa la daraja la pil'i lik'o wapi? – Vi-sci'as, vagon'o de klas'o de du est'as kie? – Ĉu vi sci'as, kie est'as la vagon'o de la du'a klas'o?

Mahali gani ni pazuri pa kuangalia wanyama? – Lok'o kiu est'as bon'a de observ'o best'o'j? – Kie oni pov'as plej bon'e observ'i best'o'j'n?

La kursiv'a fraz'o en la ekzempl'o'j est'as traduk'o laŭ'vort'a. Komenc'e ĝi ŝajn'as sen'util'a absurd'o (la vort'o Kauderwelsch ĝust'e signif'as „galimati'o”, „abrakadabro”). Sed, iom post iom, la leg'ant'o de la lern'o'libr'o dank'e al tiu ŝajn'a absurd'ec'o penetr'as en la struktur'o'n de la ĝis nun ne'kon'at'a lingv'o.

Od kod ste, če smem vprašati? – De kie vi-est'as, se mi-prav'as demand'i? – Ĉu mi rajt'as demand'i, de kie vi est'as?

Al'i nam lahko pokažete nek'a'j znamenitosti? – Ĉu al-ni facil'e vi-montr'os i'o'n de-rimark'ind'aĵ'o'j? – Ĉu vi pov'as montr'i al ni iom da rimark'ind'aĵ'o'j?

Turism'a'j cel'o'j

Uz'ant'e la sci'o'n de la gramatik'o kaj ekzempl'o'j'n de fraz'o'j el la du'a part'o, lern'ant'o pov'as konstru'i cent'o'j'n, aŭ mil'o'j'n, da propr'a'j fraz'o'j. Por far'i tio'n, help'as la tri'a part'o, la vort'ar'o. Laŭ inform'o de fak'ul'o'j, por simpl'a konversaci'o sufiĉ'as 500 vort'o'j. En la vort'ar'o est'as don'at'a'j proksim'um'e 1000. Krom'e, en la unu'a kaj la du'a part'o'j, oni don'as en tem'a'j list'o'j ankaŭ, ver'ŝajn'e, mil'o'n da vort'o'j. Sum'e lern'ant'o hav'as je si'a dispon'o 2000 vort'o'j'n de lingv'o, el kiu li antaŭ'e sci'is eĉ ne unu. Sen'dub'e, lern'int'e per ĉi tia libr'o ekzempl'e la pers'an, oni ne pov'os leg'i robai'o'j'n de Ĥajam ¹. Por ili'n leg'i, nepr'as stud'i dum kvin jar'o'j en universitat'o kaj post'e labor'i dum kvin/dek jar'o'j kiel traduk'ist'o. Jes, ĝust'e tiel – sed turist'o, vojaĝ'ant'o, ja hav'as cel'o'j'n pli modest'a'j'n.

1. Aŭ Kajjam, kiel liter'um'it'a en plur'a'j verk'o'j akir'ebl'a'j ĉe www.ret'butik'o.be.

Tili'a betlehemo

Rajecká Lesná [rajecka lesna] est'as pitoresk'a mont'vilaĝ'et'o situ'ant'a en la nord'o de la slovak'a region'o Žilina [ĵilina] (ĉirkaŭ 200 km nord'e de Bratislav'o). Ĝi est'is fond'it'a en 1474, kaj dank'e al la riĉ'a pas'int'ec'o ĝi est'as hodiaŭ grav'a pilgrim'ad'o-centr'o de Slovaki'o.

Unu el la plej signif'a'j konstru'aĵ'o'j en ĉi tiu mal'grand'a vilaĝ'et'o est'as ver'ŝajn'e la plej grand'a mov'ebl'a lign'a krip'o en la mond'o (8,5 m long'a, 2,5 m larĝ'a kaj 3 m alt'a) far'it'a ekskluziv'e el tili'a lign'o, kiu trov'iĝ'as en la Kapel'o de Di'a Mizerikord'o (slovak'e Kaplnka Božieho Milosrdenstva). Ĝi est'as verk'o de la lok'a lign'o'skulpt'ist'o Jozef Pekara (1920-2005) kaj est'as sen'dub'e la plej grav'a art'a esprim'o de popol'a lign'a skulpt'art'o en Slovaki'o.

300 figur'et'o'j

Pekara komenc'is skulpt'i la krip'o'n en 1980, kaj en 1997 – post preskaŭ 17 jar'o'j – ĝi est'is fin'it'a. Li skulpt'is 300 lign'a'j'n figur'et'o'j'n, el kiu'j la du'on'o est'as mov'ebl'a. La krip'o figur'as – krom scen'ig'o de la event'o'j ĉirkaŭ la nask'iĝ'o de Jesuo – ankaŭ la riĉ'a'n histori'o'n de la mal'grand'a slovak'a naci'o. Ne est'as mir'ind'e, ke oni nom'as ĝi'n la slovak'a naci'a krip'o. Ĝi montr'as la simpl'a'n viv'o'n, kutim'o'j'n kaj tradici'a'j'n labor'o'j'n de la slovak'a popol'o en la pas'int'ec'o (paŝt'ist'o'j, min'ist'o'j, vin'ber'ist'o'j, lign'o'hak'ist'o'j, meti'ist'o'j, pot'far'ist'o'j, lign'aĵ'ist'o'j, forĝ'ist'o'j ktp).

En la krip'o ni pov'as trov'i ankaŭ domin'ant'o'j'n inter la slovak'a'j kastel'o'j kaj burg'o'j, modern'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n kaj la slovak'a'n mont'o'pint'o'n Kriváň – situ'ant'a'n en la mont'ar'o Alt'a'j Tatroj – kiu de la 19a jar'cent'o est'as ne'oficial'a simbol'o de Slovaki'o kaj est'as unu el la tri naci'a'j simbol'o'j, kiu'j aper'as ankaŭ sur la slovak'a'j eŭr'o-mon'er'o'j.

Jun'ul'ar'a protest'o kontraŭ la turk'a okup'ad'o

La 15an de novembr'o 1983, preskaŭ dek jar'o'j'n post la turk'a invad'o al Kipro, est'is proklam'it'a tiel nom'at'a Turk'a Respublik'o de Nord'a Kipro: fantom'ŝtat'o, kiu okup'as 37 % de la insul'a teritori'o kaj kiu'n ĝis nun oficial'e re'kon'is absolut'e neni'u mond'a ŝtat'o krom Turki'o mem. Tem'as pri are'o de 3355 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j kun proksim'um'e 265 000 loĝ'ant'o'j.

Fals'a ŝtat'o

Ĉiu'jar'e okaz'e de tiu dat're'ven'o, do ĝust'e en tiu novembr'o'mez'a tag'o, plur'a'j manifestaci'o'j kaj protest'o'j kontraŭ psevdokratos (fals'a ŝtat'o, en la nov'grek'a) okaz'as en la ĉef'a'j urb'o'j de la orient-mediterane'a respublik'o. Mult'nombr'a'j event'o'j est'is organiz'it'a'j en 2018, kiel en la antaŭ'a'j jar'o'j, en la ĉef'urb'o Nikozi'o, sed ankaŭ en Limasolo, Pafos'o kaj Larnako.

Grand'a strik'o

Maten'e, kiel kutim'e, mil'o'j da lice'a'j kaj universitat'a'j student'o'j far'is grand'a'n strik'o'n. Ili ne ir'is lern'ej'e'n, sed anstataŭ'e renkont'iĝ'is en centr'a lok'o de si'a urb'o. Ili far'is parol'ad'o'j'n de kondamn'o kaj memor'ig'is pri la viktim'o'j de la turk'a invad'o, sam'kiel pri la mult'a'j mal'aper'int'o'j (person'o'j, kiu'j mal'aper'is dum la tumult'o'j de 1974 kaj pri kies sort'o neni'u iam i'o'n ek'sci'is). Ili ankaŭ lud'is kaj kant'is kanzon'o'j'n kun patriot'ism'a en'hav'o, kontest'ant'e la turk'a'j'n reg'ist'ar'o'n kaj politik'o'n, kaj sam'temp'e pet'ant'e, ke la inter'naci'a'j instituci'o'j help'u trov'i pac'a'n solv'o'n.

Ili esper'as, ke tia solv'o konduk'os al re'unu'iĝ'o de la land'o kaj de la du komun'um'o'j (grek-kipra kaj turk-kipra), kiu'j pas'int'ec'e pac'em'e kun'viv'is en la tut'a insul'o. La neces'a kondiĉ'o, por ke tio okaz'u, est'as ili'a'opini'e, ke la koloni'an'o'j kaj la turk'a'j milit'ist'o'j for'las'u la insul'o'n, kie ili kontraŭ'leĝ'e trov'iĝ'as ek'de 1974.

Atil'o

Maten'e de la 15a de novembr'o jun'ul'o'j el Limasolo ating'is la voj'o'n Anexartisias kaj rest'is tie plur'a'j'n hor'o'j'n, organiz'ant'e pac'a'n protest'o'n antaŭ grand'a reg'ist'ar'a konstru'aĵ'o. Ili ten'is en'man'e tol'bend'o'j'n kaj flirt'ig'is la kipr'an kaj la grek'a'n flag'o'j'n (ĉi-last'a est'as simbol'o de la etn'o de grek-kipr'an'o'j, si'a'dir'e grek'lingv'a'j civit'an'o'j de la sen'de'pend'a Respublik'o Kipro, sed fakt'e an'o'j de la grek'a naci'o, ne'mal'sam'e ol la grek'lingv'an'o'j de Greki'o). Oni montr'is aŭ klam'is slogan'o'j'n kiel „Atil'o for'las'u Kipron!” (kun alud'o al la barbar'a reĝ'o), „Kipro aparten'as al si'a popol'o!” kaj „Ni mal'akcept'as ĉi'a'n faŝism'o'n!”.

Grek'a'j tomb'ej'o'j kaj grek'a teror'ist'o en Albanio

Albanio probabl'e est'is la unu'a membr'o de Lig'o de Naci'o'j invad'it'a de si'a grand'a najbar'o, la faŝist'a Italio, la 7an de april'o 1939. Tiam oni proklam'is kun'iĝ'o'n de la reĝ'land'o'j Italio kaj Albanio, laŭ kiu ambaŭ land'o'j „engaĝ'iĝ'is por protekt'i unu la ali'a'n” okaz'e de eventual'a milit'o kun tri'a land'o. Tiel, la 28an de oktobr'o 1940 Greki'o est'is atak'it'a de faŝist'a Italio tra alban'a teritori'o. Part'o'pren'is ankaŭ du alban'a'j taĉment'o'j, kiu'j baldaŭ dizert'is. La grek'a reg'ist'ar'o deklar'is stat'o'n de milit'o kun Albanio.

Brav'a rezist'o

Tiam grek'o'j brav'e rezist'is kaj organiz'is fort'a'n kontraŭ'atak'o'n. Ili'a'j reĝ'a'j soldat'o'j ne nur for'pel'is la ital'a'j'n taĉment'o'j'n el la grek'a teritori'o, sed ankaŭ en'ir'is profund'e en Albanion. Okaz'is akr'a'j batal'o'j, kaj ambaŭ'flank'e mort'is mil'o'j da soldat'o'j. Sed printemp'e de 1941 la nazi'ism'a Germanio atak'is Greki'o'n kaj baldaŭ okup'is ĝi'n. Grek'a'j soldat'o'j re'tir'iĝ'is el Albanio.

Kompleks'a histori'o

Post'milit'e la grek'a reg'ist'ar'o paradoks'ec'e plu'ten'is la tiel nom'at'a'n „stat'o'n de milit'o” rilat'e Albanion, kiu ne est'as nul'ig'it'a ĝis hodiaŭ, kiam ambaŭ land'o'j est'as membr'o'j de NATO. Ceter'e, Greki'o est'is la last'a EU-membr'o, kiu akcept'is en'ir'o'n de Albanio al NATO kaj post'e liber'iĝ'o'n de viz'o'j por alban'o'j. Ĝi ankoraŭ ne agnosk'is la sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo.

Alban'a'j reg'ist'ar'o'j dev'is ced'i al la postul'o'j de Greki'o pri, ekzempl'e, star'ig'o de tomb'ej'o'j de grek'a'j soldat'o'j fal'int'a'j en Albanio. Plu'e, Greki'o postul'is, ke tia'j tomb'ej'o'j (almenaŭ kvar) aper'u ĝust'e laŭ la lini'o, kiu difin'as la land'lim'o'n de la tiel nom'at'a „Nord'a Epir'o”, la sud'a part'o de Albanio, je kiu hav'as pretend'o'n ŝovinism'a'j rond'o'j en Greki'o. Ali'flank'e, ĝi obstin'e ne'as re'ven-permes'o'n al mil'o'j da alban'o'j for'pel'it'a'j en 1924 kaj 1944 el la vast'a 5000-kvadrat'kilo'metr'a region'o en nord-okcident'a Greki'o (de Ionia Mar'o ĝis Florino). En la jar'o 1913 tiu'j alban'a'j teritori'o'j est'is okup'it'a'j de la grek'a arme'o kaj aneks'it'a'j de la grek'a ŝtat'o.

Alban'a'j civit'an'o'j nask'iĝ'int'a'j en vilaĝ'o'j kaj urb'o'j, kiu'j nun est'as en Greki'o, ne rajt'as vizit'i Greki'o'n!

Teror'ist'o

Antaŭ ne'long'e, la 28an de oktobr'o 2018, oni aranĝ'is grand'a'n solen'aĵ'o'n okaz'e de la star'ig'o de tomb'ej'o en la vilaĝ'o Bularat, sud'e en la land'o. Ven'is mil'o'j da grek'o'j, famili'an'o'j de fal'int'a'j soldat'o'j, sed ankaŭ membr'o'j de ekstrem'ism'a'j organiz'aĵ'o'j kaj de la parti'o Or'a Aŭror'o. Bularat aparten'as al la grek'a minoritat'a region'o Dropull, kie la grek'a'j flag'o'j flirt'as ĉe ĉiu dom'o sen'problem'e. La alban'a polic'o zorg'is pri publik'a ord'o.

Surpriz'e, unu 35-jar'a grek'de'ven'a vir'o kun du'obl'a civit'an'ec'o alban'a kaj grek'a, Kostantinos Kacifas, vest'is si'n soldat'e je grek'a uniform'o kaj komenc'is paf'i centr'e de la vilaĝ'o uz'ant'e mitral'o'n Kalaŝnikov. Kiam la polic'o inter'ven'is, li paf'ad'is kontraŭ ĝi'n dum du hor'o'j (ĉirkaŭ 90 kartoĉ'o'j'n), en'danĝer'ig'ant'e la viv'o'j'n de la polic'ist'o'j. La polic'o paf'respond'is, kaj fin'e paf'mort'ig'is la teror'ist'o'n.

Prudent'a re'ag'o

Tio kaŭz'is tuj'a'n re'ag'o'n de amas'komunik'il'o'j en Greki'o, apart'e ĉe tie'a'j ŝovinism'a'j politik'a'j rond'o'j. Amas'o'j da grek'o'j marŝ'is al la alban'a ambasad'ej'o en Ateno kaj prov'is for'brul'ig'i ĝi'n, laŭt'e kri'ant'e „Ni mort'ig'u la alban'a'j'n hund'o'j'n!” Grek'a'j instanc'o'j sen'kial'e re'vok'is kaj sen'valid'ig'is pasport'o'j'n de cent'o'j da alban'a'j civit'an'o'j labor'ant'a'j en Greki'o. Feliĉ'e, la grek'a reg'ist'ar'o ag'is ĝeneral'e prudent'e kaj kun'labor'is kun alban'a'j aŭtoritat'o'j por klar'ig'i la afer'o'n. Todoros Pangalos, eks-ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j, dir'is: „Arm'it'a'n teror'ist'o'n kondamn'us ĉiu land'o; la alban'a polic'o ne kulp'as.” Simil'e si'n esprim'is la nun'a ministr'o pri instru'ad'o kaj ali'a'j grav'a'j politik'ist'o'j. Est'is prezent'it'a'j film'registr'aĵ'o'j kaj ali'a'j atest'aĵ'o'j. Oni far'is ankaŭ detal'a'n jur'medicin'a'n raport'o'n.

Mal'ord'o dum en'tomb'ig'o

La polic'o ne inter'ven'is ankaŭ dum la en'tomb'ig'o de la teror'ist'o la 7an de novembr'o 2018 en Bularat, kie'n ven'is dek'o'j da bus'o'j kun grek'a'j civit'an'o'j, deput'it'o'j kaj ali'a'j. Bedaŭr'ind'e la part'o'pren'int'o'j ekspluat'is la en'tomb'ig'o'n por manifest'i ŝovinism'a'j'n slogan'o'j'n kiel „Nord'a Epir'o est'as grek'a, ni re'posed'os ĝi'n! Ni for'hak'u la kap'o'j'n de la alban'a'j hund'o'j! Ni est'as ĉi tie sur ni'a ter'o! Makedonio est'as grek'a!”. Re'ven'ant'e, ili blok'is aŭt'o'ŝose'o'n konduk'ant'a'n al la land'lim'o kun Greki'o. La polic'o inter'ven'is kaj konstat'is, ke almenaŭ 52 el ili est'is trans'pas'int'a'j la land'lim'o'n ne'leĝ'e. Ili est'is deklar'it'a'j „ne'dezir'at'a'j” kaj ne plu ricev'os permes'o'n en'ir'i Albanion.

Ne'detru'ebl'a inter'popol'a amik'ec'o

Tia mal'agrabl'a incident'o kaŭz'it'a de ekstrem'ist'o'j en la najbar'a land'o cert'e ne pov'as detru'i la tradici'a'n amik'ec'o'n inter la du popol'o'j. Albanio akcept'is, post la jar'o 1949 (kiam fin'iĝ'is la civit'an'a milit'o en Greki'o) dek'mil'o'j'n da grek'a'j partizan'o'j kun famili'o'j. Ceter'e, nun'temp'e en Greki'o labor'as almenaŭ 600 000 alban'o'j. Ĉiu'jar'e en Greki'o nask'iĝ'as 6000 alban'de'ven'a'j beb'o'j kaj en la grek'a arme'o serv'as almenaŭ 10 000 alban'de'ven'a'j soldat'o'j.

Kia'j rilat'o'j inter la seks'o'j trans Mediterane'o?

Mediterane'o est'as kvazaŭ'a lim'o inter du mond'o'j, la krist'an'a nord'e, la islam'a sud'e. Eĉ se rilat'o'j kaj inter'ŝanĝ'o'j okaz'as de jar'mil'o'j inter la hom'o'j, sekv'e inter soci'o'j kaj kultur'o'j, la rilat'o'j akr'iĝ'as. Jam la 25an jar'o'n okaz'is en Marseille (sud'a Franci'o) la „Renkont'iĝ'o'j Averroes”, kiu'j est'as mal'ferm'it'a'j al ĉia publik'o. Ili konsist'as el diskut'o'j ĉe rond'a'j tabl'o'j, al kiu'j est'as invit'it'a'j filozof'o'j, pens'ist'o'j, intelekt'ul'o'j kaj verk'ist'o'j. Antaŭ 25 jar'o'j ili okaz'is en cent'hom'a kun'ven'ej'o, sed nun neces'as mil'sid'lok'a teatr'o por akcept'i ĉiu'j'n interes'it'o'j'n. Financ'e kontribu'is la urb'o Marseille, la region'o, la Centr'o Naci'a por Libr'o'j, kaj raport'is plur'a'j amas'komunik'il'o'j inkluziv'e de lok'a'j gazet'o'j.

Renkont'iĝ'o'j Averroes - seks'o kaj religi'o'j

Kial tiu titol'o „renkont'iĝ'o'j Averroes”? Ibn Ruŝd el Kordobo – Averroes – est'is filozof'o, jur'ist'o kaj kurac'ist'o de la 12a jar'cent'o. Li verk'is en la arab'a lingv'o, ĉar li est'is islam'a andaluz'o. Li nask'iĝ'is en 1126 en Kordobo (nun'a Hispanio, sed tiam arab'a teritori'o) kaj mort'is en Marakeŝo. Li do simbol'as la rilat'o'j'n inter la region'o'j nord'e kaj sud'e de Mediterane'o. Li est'as unu el la ĉef'a'j arab'a'j filozof'o'j kaj li'a verk'o est'is re-mal'kovr'it'a en la 19a jar'cent'o kaj inspir'as la raci'a'j'n pens'kurent'o'j'n.

Kial elekt'i „seks'o'n” kiel diskut'tem'o'n? La rilat'o'j inter la seks'o'j – en la long'a histori'o kaj en la nun'o – sku'as la mond'o'n. Ĉu tem'as pri mal'aper'ig'o de paternalism'o aŭ seks'ism'o kun sam'temp'a retro'ir'o al diskriminaci'o? Kvar rond'a'j tabl'o'j trakt'is la jen'a'j'n tem'o'j'n: „Ĉu la seks'a'j rilat'o'j fond'iĝ'as sur religi'a'j aŭ soci'a'j tekst'o'j?”, „Ĉu la rilat'o'j fond'iĝ'as sur imag'o aŭ valor'o'j?”, „Ĉu la rilat'o'j fond'iĝ'as sur praktik'ad'o aŭ kontest'ad'o?” kaj „Ĉu la rilat'o'j fond'iĝ'as sur koŝmar'o'j aŭ rev'o'j?”

Ĉef'e rol'as seks'o en islam'o, laŭ okcident'a pens'manier'o, kiam vir'in'o'j dev'as sur'met'i kap'tuk'o'n, aŭ komplet'e kaŝ'i si'n sub nigr'a surtut'o (ne adapt'it'a al dezert'o kaj varm'o, do kial vir'o'j en blank'o kaj vir'in'o'j en nigr'o?), ne bicikl'i, ne stir'i aŭt'o'j'n ktp. Tro long'us raport'i detal'e pri ĉiu'j rond'a'j tabl'o'j; ni do elekt'is la unu'a'n pri religi'o'j.

En'konduk'o

La histori'ist'in'o Sophie Bessis – franc-tunizi'an'o, esplor'ist'o, aktiv'ul'o pri hom'a'j rajt'o'j – en'konduk'is la tem'o'n. Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j en 1945 kondamn'is per oficial'a'j tekst'o'j ĉi'a'j'n diskriminaci'o'j'n. Tamen neces'is atend'i 1979 kaj rezoluci'o'n en Kopenhago por ĉes'ig'i kontraŭ'jun'ul'a'n diskriminaci'o'n, kun „rezerv'o'j” de la arab'a'j land'o'j. Pro tiu'j rezerv'o'j Irano retro'ir'as al leĝ'a aĝ'o de 15 jar'o'j por edz'in'iĝ'o de vir'in'o kaj Libio post Kadafi rajt'ig'as poligami'o'n. Tiam lev'iĝ'as la demand'o: kiu'j'n tekst'o'j'n referenc'i? Ĉu egal'as religi'a'j kaj ne'religi'a'j (soci'a'j) tekst'o'j? Re'leg'ad'o de religi'a'j per „ali'tip'a'j” okul'o'j pov'as antaŭ'e'n'ig'i la ide'o'j'n, ke ekzist'as konkurenc'o'j inter la interpret'o'j. Tio'n debat'is reprezent'ant'o'j de tri unu'di'a'j religi'o'j: jud'a, islam'a kaj krist'an'a. Interes'e est'is, ke tiu'j tri religi'o'j posed'as „sankt'a'n” tekst'o'n verk'it'a'n tamen post la event'o kun al'don'a'j interpret'o'j, kiu'j iĝ'is ankaŭ part'o de la religi'o kaj rit'o'j.

Tora'o

La filozof'o, verk'ist'o kaj raben'o Marc-Alain Ouaknin koment'is, ke la leĝ'o por jud'o'j est'as Tora'o („La leĝ'o”) koment'at'a generaci'o'n post generaci'o, t.e. Talmud'o, kie inter'frot'iĝ'as koment'o'j por evit'i unu'nur'a'n pens'o'n. La sankt'a'j tekst'o'j ven'as el di'o, koncept'a ide'o mal'simil'a al la real'o. La tekst'o'j ne dev'us komenc'iĝ'i per „Di'o dir'is”, sed per „Di'o, se ĝi ekzist'as, dir'is ...”. La mit'o'j ven'as el Babilono; se Tora'o est'is don'it'a al la hom'o'j, ĝi ne plu est'as en la ĉiel'o. Filozofi'e, ĉu detru'it'a objekt'o plu est'as la sam'a objekt'o? Sekv'e la hom'o'j dev'as mastr'um'i inter'konsent'o'n ĉirkaŭ sankt'a leĝ'o.

Krist'an'ism'o

Monique Baujard, jur'ist'in'o, sol'a vir'in'o en la konferenc'o de franc'a'j episkop'o'j pri famili'o kaj soci'o, prezent'is krist'an'ism'o'n. La Bibli'o est'as ar'o da libr'o'j verk'it'a'j en divers'a'j epok'o'j, pri la viv'o de vir'o'j kaj vir'in'o'j kaj ide'o'j de la koncern'a'j epok'o'j. Ne ebl'as disting'i, kio est'as parol'o de di'o dis'de parol'o de hom'o'j. Nepr'as interpret'i. La tekst'o'j transport'as patriark'a'n famili'o'n (t.e. en la pov'o de la patr'o). Vir'in'o'j apenaŭ est'as vid'ebl'a'j; ili ne est'as eduk'it'a'j kaj instru'it'a'j (ni ne forges'u, ke eĉ en Franci'o neces'is atend'i 1965, por ke edz'in'o rajt'u mal'ferm'i bank'a'n kont'o'n sen permes'o de la edz'o!). Pro tio hodiaŭ ind'as leg'i la Bibli'o'n per vir'in'a'j okul'o'j.

Islam'o

Asma Lamrabet est'as maroka biolog'in'o, kurac'ist'in'o. Ŝi prezent'as si'n kiel klar'vid'a'n kred'ant'a'n islam'an'in'o'n. Koran'o instituci'ig'is islam'o'n kun miks'aĵ'o inter la spirit'a mesaĝ'o kaj ĝi'a interpret'o, kiu far'iĝ'is mizogin'a. Nun ek'est'as in'a dinamik'o por mal'konstru'i tiu'n vir'ec'a'n leg'ad'o'n kaj re'ven'i al la ver'a'j font'o'j. Ne ebl'as evit'i la religi'a'n dimensi'o'n, sed ebl'as serĉ'i solv'o'n. En si'a furor'a libr'o „Dek sep demand'o'j, kiu'j incit'as” pri Koran'o kaj vir'in'o'j ŝi konstat'as, ke nur ses trov'iĝ'as en Koran'o; la ceter'a'j pov'as detru'iĝ'i post re'form'em'a leg'ad'o. En demokrati'a spac'o re'form'o de politik'o konduk'os al pac'ig'it'a islam'o. Ekzempl'e en la famili'a leĝ'ar'o en Maroko: neni'e Koran'o parol'as pri la super'ec'o de la vir'o; mal'e, ĝi parol'as pri kun'respond'ec'o (en 21 versikl'o'j) kaj nur en 6 (t. e. 6 % de la Koran'o) ĝi skrib'as pri mal'egal'ec'o. Ĉio ali'a est'as el'pens'aĵ'o'j de vir'o'j. Leg'ant'e Koran'o'n oni forges'as ĉiu'j'n mal'bon'a'j'n versikl'o'j'n pri sklav'ec'o, korp'a'j pun'o'j, milit'a'j rab'aĵ'o'j ktp, sed kiam diskut'o rilat'as al la famili'o, tuj la tekst'o'j iĝ'as sankt'a'j.

Konklud'o

En la post'a'j inter'ŝanĝ'o'j inter la kvar diskut'int'o'j kaj la publik'o el'star'iĝ'is la ide'o, ke la religi'a'j tekst'o'j pov'as est'i mal'klar'a'j, dum la jur'a'j leĝ'o'j dev'as est'is tre klar'a'j. En la tut'a histori'o vir'o'j super'is vir'in'o'j'n kaj sekv'e ankaŭ la klerik'ar'o. Hav'i ŝtat'a'n religi'o'n (ekz. islam'o en plur'a'j arab'a'j land'o'j) mal'ferm'as aŭt'o'ŝose'o'n al la klerik'ar'o, kiu pov'as estr'i ĉio'n; sed ankaŭ en krist'an'ism'o teolog'o'j ekspluat'as si'a'n aŭtoritat'o'n pri tem'o'j rilat'a'j al la soci'a viv'o (ekz. abort'ig'o).

Filozofi'a konklud'o est'as, ke ebl'as interpret'i kaj pens'i ali'manier'e nur se oni kapabl'as forges'i la mal'nov'a'n pens'manier'o'n. Liber'ec'o ekzist'as nur se diferenc'o ne prem'eg'as la ali'ul'o'n. Stud'ad'o permes'as al la hom'o rest'i inteligent'a. Sam'kiel ekonomi'o ne pov'as regul'ig'i si'n mem, religi'o ne pov'as regul'ig'i si'n; neces'as ĝi'n regul'ig'i de ekster'e.

Post tiu'j riĉ'a'j inter'ven'o'j ebl'as nur „preĝ'i”, por ke la hom'o'j kompren'u, ke ebl'as kred'i ne trud'ant'e si'a'n religi'a'n kompren'o'n al la ali'a'j. Tio jam est'as en franc'a leĝ'o de 1905, kiu disting'as eklezi'o'n dis'de la ŝtat'o; bedaŭr'ind'e iu'j land'o'j ankoraŭ ne ating'is tiu'n punkt'o'n, ĉef'e tiu'j kun mult'a'j analfabet'o'j, kiu'j neniam leg'is aŭ leg'os la fundament'a'j'n religi'a'j'n tekst'o'j'n.

Kiu mastr'um'as ĉi tiu'n land'o'n?

En novembr'o pas'int'jar'a la uson'a prezident'o Donald Trump vizit'is Japani'o'n. Li al'ven'is al la uson'a milit'baz'o Yokota en Tokio kaj du tag'o'j'n post'e for'ir'is al Korei'o de la sam'a baz'o. Bon'ven'ig'is li'a'n al'ven'o'n ne japan'a'j ĉef'ministr'o kaj alt'rang'a'j politik'ist'o'j, sed uson'a'j soldat'o'j kaj ili'a'j famili'an'o'j, al kiu'j la prezident'o parol'is pri la neces'o kaj valor'o de ili'a tie'a rest'ad'o.

Ĉu tia kondut'o ne est'as grand'a ofend'o kaj insult'o al la japan'a popol'o kaj ĝi'a suveren'ec'o? Ebl'e jes, sed la toler'em'a'j japan'o'j neniam okaz'ig'is manifestaci'o'n kontraŭ Trump, kvankam en ĉiu'j ali'a'j demokrati'a'j land'o'j okaz'is kaj okaz'os protest'o'j kaj manifestaci'o'j kontraŭ li'a politik'o, kiam li vizit'as. Ver'dir'e okaz'is manifestaci'o en Tokio kontraŭ Trump far'e ne de japan'o'j, sed de uson'an'o'j loĝ'ant'a'j tie.

Mal'flat'a kompar'o

Mult'a'j hom'o'j opini'as Japani'o'n sub'ul'o aŭ vasal'o de Uson'o. Sed Yaĉi Ŝotaro, la nun'a ĉef'o de la naci'a sekur'ec'a buro'o kaj la plej alt'rang'a profesi'a diplomat'o, iam kompar'is la rilat'o'n inter Uson'o kaj Japani'o al tiu inter kavalir'o kaj ĉeval'o. Do, Japani'o ne est'as ŝild'ist'o Sanĉ'o Panzo, sed ĉeval'aĉ'o Rosinante, kiu sur'dors'e port'as Do'n Kiĥoton.

En mez'epok'a feŭd'a Japani'o vasal'o, kiu mal'ŝat'is si'a'n mastr'o'n, hav'is liber'ec'o'n for'ir'i, sed ĉeval'o'j ne. La hom'o kaj la ĉeval'o ne star'as sur egal'a baz'o. Sam'e la japan'a reg'ist'ar'o kaj la uson'a (fakt'e uson'a arme'o) ne rilat'as kiel egal'ul'o'j. Ali'vort'e, japan'o'j ankoraŭ est'as sub la jug'o de uson'a milit'a du'on'okup'ad'o.

Kiu administr'as la aer'spac'o'n?

En 2018 la japan'a reg'ist'ar'o propon'is al la uson'a arme'o uz'i part'o'n de Yokota-aer'zon'o, kiu vast'e kovr'as la ĉiel'o'n de Tokio kaj 8 najbar'a'j guberni'o'j. Nun Japani'o bezon'as mult'ig'i la nombr'o'n de flug'o'j al la inter'naci'a flug'haven'o Haneda, ĉar ekster'land'a'j vizit'ant'o'j pli'mult'iĝ'os en la ven'ont'a'j jar'o'j. Sed la uson'a arme'o rifuz'is mal'ferm'i la part'o'n de la aer'zon'o, kiu'n ĝi administr'as. Ĉi tiu afer'o montr'as, ke japan'o'j ne pov'as liber'e uz'i la aer'spac'o'n de si'a ĉef'urb'o kaj la ver'a reg'ant'o de ĉi tiu land'o est'as la uson'a arme'o.

Komand'ej'o de japan'a politik'o

Nu, kia'manier'e la uson'a arme'o reg'as Japani'o'n? Ek'de la fin'iĝ'o de la milit'a okup'o regul'e kun'ven'as japan'a-uson'a komun'a komitat'o konsist'ant'a el ses alt'rang'a'j japan'a'j burokrat'o'j kaj sep uson'an'o'j (ses milit'a'j oficir'o'j kaj vic'ambasador'o). La japan'a'j burokrat'o'j est'as el la ministr'ej'o'j pri ekster'land'a'j afer'o'j, justic'o, ĝeneral'a'j afer'o'j, financ'o, defend'o, land'o kaj infra'struktur'o, agrikultur'o kaj forst'ad'o kaj el tiu pri medi'o. Ĉi tiu komitat'o est'as efektiv'a komand'ej'o de japan'a politik'o, kie uson'a'j milit'ist'o'j ordon'as al japan'a'j burokrat'o'j. Laŭ mal'kovr'it'a protokol'o de kun'sid'o, la uson'a flank'o oft'e deklar'is: „Ĉar pri tio jam decid'is la komand'ant'o de la Pacifik'a Arme'o, ne grav'as, ĉu la japan'a reg'ist'ar'o aprob'os aŭ ne.”

Ekstravaganc'a du'on'okup'ad'o

Tia ekstravaganc'a milit'a du'on'okup'ad'o ig'as eĉ civil'a'j'n diplomat'o'j'n de Uson'o mir'i kaj kritik'i. Ekzempl'e, Condoleezza Rice, ministr'in'o pri ekster'a'j rilat'o'j sub prezident'o Georg'e W. Bush, koment'is, ke Japani'o est'as de'long'e koloni'it'a, ne de la uson'a reg'ist'ar'o, sed de la arme'o. Sub la du'on'okup'ad'o la uson'a arme'o mem'kompren'ebl'e hav'as ekster'teritori'a'j'n rajt'o'j'n. Princip'e japan'a'j leĝ'o'j ne est'as aplik'ebl'a'j en la uson'a'j milit'a'j baz'o'j. La uson'a arme'o liber'e pov'as okaz'ig'i trejn'ad'o'n kaj ekzerc'ad'o'n sen inform'i la japan'a'n flank'o'n. Eĉ en okaz'o de krim'o'j far'e de uson'a'j soldat'o'j, la japan'a polic'o ne uz'as la rajt'o'n serĉ'i, konfisk'i kaj kontrol'i.

Mal'kiel en Germanio kaj Italio

Est'as kon'at'e, ke ankaŭ en Germanio kaj Italio trov'iĝ'as uson'a'j milit'baz'o'j, sed tiu'j ŝtat'o'j aplik'as si'a'j'n leĝ'o'j'n en la uson'a'j baz'o'j, kaj la uson'a'j arme'o'j dev'as avert'i pri si'a'j ekzerc'ad'o'j kaj ricev'i konsent'o'n ktp.

Du'on'sen'de'pend'a

Konklud'e: evident'iĝ'as, ke Japani'o ankoraŭ est'as du'on'sen'de'pend'a ŝtat'o. Ŝinzo Abe, la nun'a ĉef'ministr'o, oft'e dir'is, ke li re'akir'os bel'a'n Japani'o'n, sed neniam menci'is re'akir'o'n de la perd'it'a suveren'ec'o de la regn'o.

Ĉu svis'a paradoks'o?

Thomas Kesselring instru'is filozofi'o'n kaj etik'o'n en divers'a'j universitat'o'j en Germanio, Svis'land'o, Brazilo, Salvadoro, Barato kaj Mozambiko. En la pedagogi'a alt'lern'ej'o de Berno li instru'is etik'o'n, inter'kultur'a'n kler'ig'o'n kaj sci'o'n pri daŭr'i'pov'a evolu'o. Ek'de 2013 li est'as pensi'ul'o.

MONATO: Ni konsider'u la nun'a'n stat'o'n de Svis'land'o. Ĝi, land'o neŭtral'a, hav'as arme'o'n. Ĉu ni pov'as nom'i ĝi'n „mem'defend'a korpus'o”, kiel Japani'o far'as pri si'a arme'o?

Kesselring: Svis'land'o atribu'as apart'a'n grav'ec'o'n al si'a neŭtral'ec'o. Tio signif'as, ke ĝi princip'e ne inter'ven'as en politik'o'n de ali'a'j land'o'j kaj cert'e ne lanĉ'us milit'o'n per agres'o kontraŭ iu ajn land'o. Pli'e, ĝi ne sub'ten'us land'o'n engaĝ'it'a'n en milit'o por help'i ĝi'n en tiu milit'o. Tamen Svis'land'o hav'as arme'o'n. La nur'a cel'o de ĉi tiu arme'o est'as mem'defend'o.

MONATO: Svis'land'o est'as kon'at'a ĉirkaŭ la mond'o pro si'a aktiv'ad'o por la pac'o. Ĝi est'as la land'o de Henry Dunant kaj la nask'iĝ'lok'o, la lul'il'o, de Ruĝ'a Kruc'o. Ĝi est'as ankaŭ la garanti'ant'o, konserv'ant'o kaj protekt'ant'o de la Ĝenevaj Konvenci'o'j. En septembr'o 2018 en Nov'jork'o la prezid'ant'o de la Konfederaci'o Alain Berset ripet'is antaŭ la Ĝeneral'a Asemble'o de UN help'o'propon'o'n de Svis'land'o por solv'i konflikt'o'j'n. Ĉu ĝi'a milit'ag'ad'o ne est'as paradoks'a?

Kesselring: Arme'o lim'ig'it'a al nur'a mem'defend'o ne est'as paradoks'o. Tamen Svis'land'o efektiv'e en'ir'as en serioz'a'j'n paradoks'o'j'n je ali'a'j manier'o'j.

MONATO: Por sub'ten'i la ekonomi'o'n, la Federaci'a Konsili'o (ekzekutiv'a pov'o) vol'is, en juni'o 2018, mild'ig'i la regul'ig'o'n de arm'il'komerc'o okaz'e de vend'ad'o al ne'svis'a'j aĉet'ant'o'j. Nun'temp'e tiu regul'ig'o mal'permes'as vend'i arm'il'o'j'n al milit'ant'a'j land'o'j. La propon'it'a amend'o permes'us vend'o'n de arm'il'o'j al land'o'j hav'ant'a'j civit'an'a'n milit'o'n sur si'a teritori'o. Per kiu'j argument'o'j la Federaci'a Konsili'o sub'ten'is ĉi tiu'n mild'ig'o'n?

Kesselring: La Federaci'a Konsili'o decid'is en maj'o 2018 facil'ig'i la eksport'ad'o'n de milit'material'o'j al land'o'j kun civit'an'a'j aŭ en'land'a'j milit'o'j. La civil'a soci'o protest'is, inter ali'a'j manier'o'j per leter'o'j de leg'ant'o'j al la gazet'ar'o. La kritik'o est'is tre mol'a dum la unu'a'j monat'o'j, sed signif'e pli'iĝ'is en aŭgust'o kaj septembr'o 2018. GSsA (Grup'o por Svis'land'o sen Arme'o) kaj la ĵus fond'it'a asoci'o „Fort'o de Pac'o” protest'is per publik'a'j opini'deklar'o'j. Plej grav'e, la parlament'o vol'is for'pren'i de la Federaci'a Konsili'o la prerogativ'o'n decid'i pri la eksport'o de milit'a'j material'o'j. La mal'supr'a ĉambr'o de la parlament'o jam aprob'is leĝ'propon'o'n por efektiv'ig'i tio'n, sed fin'e ĝi ced'is pro tio, ke la Federaci'a Konsili'o vol'as konserv'i ĉi tiu'n prerogativ'o'n: la 31an de oktobr'o 2018 ĉi tiu mild'ig'o est'is nul'ig'it'a.

Kesselring: Mi suspekt'as, ke ĉi tiu sukces'o rezult'is mal'pli el la influ'o de la hom'o'j ol el la minac'o de la mal'dekstr'a'j parti'o'j kaj verd'ul'o'j en la parlament'o.

MONATO: Ĉu vi pov'as analiz'i la situaci'o'n? Ĉu okaz'is re'ven'o al stat'us quo ant'e , t.e. al la situaci'o antaŭ la konflikt'o? Ĉu tia situaci'o est'as kontent'ig'a?

Kesselring: „Kontent'ig'a” en kia perspektiv'o? La firma'o'j, kiu'j produkt'as arm'il'o'j'n, argument'is, ke ili ne pov'us part'o'pren'i en la evolu'ig'o de la arm'il'a teknologi'o, se ili'a produkt'ad'o lim'iĝ'us al bezon'o'j de la svis'a arme'o, do ili dev'as pov'i eksport'i. Fakt'e dir'end'as, ke la propon'o mild'ig'i la mal'permes'o'n pri arm'il'eksport'ad'o ven'is de la milit'industri'o. Mult'a'j reprezent'ant'o'j de la ekonomi'o argument'as sufiĉ'e simil'e. De'nov'e pruv'iĝ'is, ke arm'il'o'j kaj aviad'il'o'j fabrik'it'a'j en Svis'land'o est'as uz'at'a'j en milit'zon'o'j, kaj antaŭ kelk'a'j jar'o'j la kondiĉ'o'j por eksport'ad'o jam est'is mild'ig'it'a'j. La esper'o'j de mult'a'j politik'ist'o'j, ke ebl'os eksport'i arm'il'o'j'n kaj sam'temp'e cert'i, ke tiu'j arm'il'o'j ne est'os uz'at'a'j en milit'zon'o'j, ŝajn'as iluzi'a'j. En ĉi tiu'j cirkonstanc'o'j eksport'ad'o de arm'il'o'j kontraŭ'as la svis'a'n neŭtral'ec'o'n – sen menci'i, ke tio vund'as svis'a'n cel'o'n efektiv'ig'i mond'a'n pac'o'n.

MONATO: Eŭrop'o spert'is milit'o'n en la balkana region'o en la 1990aj jar'o'j; nun'temp'e ĝi spert'as milit-situaci'o'n inter Ukrainio kaj Rusio. Ĉu Svis'land'o bezon'as arme'o'n en ĉi tiu kun'tekst'o?

Kesselring: Ne, cert'e ne! El neni'u el tiu'j region'o'j Svis'land'o al'front'as danĝer'o'n. Post popol'a iniciat'o en Svis'land'o la 26an de novembr'o 1989 okaz'is referendum'o pri jen'a demand'o: Ĉu la arme'o dev'as est'i abol'it'a? Pli ol tri'on'o de la voĉ'don'rajt'a'j civit'an'o'j (35,6 %) voĉ'don'is favor'e al ĉi tiu propon'o. La mond'o ŝajn'is pli sekur'a pro la fal'o de la Berlina Mur'o (1989-11-09). Ver'ŝajn'e hodiaŭ ne tiom da svis'o'j argument'us favor'e al abol'o de la arme'o.

MONATO: Kia est'as vi'a ĝeneral'a opini'o pri la ekzist'o de arme'o en Svis'land'o, kiam ni'a'j jet'o'j dev'as turn'iĝ'i post du flug'minut'o'j, ĉar la teritori'o est'as mal'grand'a? Iu'j asert'as, ke per si'a milit'serv'o jun'a'j svis'a'j vir'o'j ek'kon'as ali'a'j'n part'o'j'n de la land'o. Ĉu la arme'o neces'as okaz'e de katastrof'o'j, dum la civit'an'a protekt'ad'o est'as bon'e organiz'it'a? La arme'o est'as lok'o de inter'ŝanĝ'o'j, kie ni'a'j kvar lingv'o'j est'as uz'at'a'j kaj ĉiu jun'a civit'an'o ricev'as ebl'o'n mal'kovr'i ili'n, aŭd'i ili'n, praktik'i ili'n.

Kesselring: Jes, tiu ĉi last'a punkt'o est'as prav'a, aŭ est'is prav'a ĝis antaŭ ne'long'e. Sed ekzist'as ankaŭ ali'a'j form'o'j de soci'a engaĝ'iĝ'o, per kiu'j la jun'ul'o'j ek'kon'as ali'a'j'n region'o'j'n de la land'o kaj pov'as lern'i la ali'a'j'n naci'a'j'n lingv'o'j'n. Mi mem okup'iĝ'is pri spele'ologi'o. Ĉi tia aktiv'ec'o est'as inter scienc'o kaj hobi'o, kie hom'o'j el ĉiu'j part'o'j de la land'o labor'as kun'e kaj facil'e ek'kon'as ali'a'j'n part'o'j'n de la land'o. La sam'o okaz'as per alp'ism'o. Kaj kompren'ebl'e okaz'e de help'o al region'o kun katastrof'o. Tia inter'ven'o en okaz'o de katastrof'o fakt'e far'iĝ'as la kern'a rol'o de la arme'o. Unu rimark'o pli: Mi tim'as, ke neni'u en la mond'o est'as cent'procent'e protekt'at'a kontraŭ la risk'o de per'fort'o'j aŭ eĉ de milit'a'j konflikt'o'j. Sed mi ne pov'as konstat'i, ke la svis'a arme'o en si'a nun'a stat'o, pov'us redukt'i ĉi tiu'n risk'o'n por ni svis'o'j ver'e efik'e.

MONATO: Mult'a'j hom'o'j en la mond'o aŭd'is pri la dev'ig'o konstru'i kontraŭ'atom'a'n protekt'ej'o'j'n en ĉiu dom'o en Svis'land'o. Ĉu tiu postul'o ankoraŭ valid'as?

Kesselring: Jes! Spert'o'j dum la Du'a Mond'milit'o sugest'is, ke rifuĝ'ej'o'j protekt'u la loĝ'ant'ar'o'n kontraŭ aer'atak'o'j, kaj supoz'ebl'e tia'j sub'ter'ej'o'j protekt'us la loĝ'ant'ar'o'n ankaŭ kontraŭ atak'o'j per kemi'a'j, biologi'a'j aŭ nukle'a'j arm'il'o'j. Ceter'e la loĝ'ant'ar'o dev'us trov'i lok'o'n en tiu'j protekt'ej'o'j ankaŭ okaz'e de ne'milit'a'j nukle'a'j akcident'o'j. Feliĉ'e, ĝis nun neni'o tia okaz'is. Do, fakt'e, la protekt'ej'o'j neniam est'is test'it'a'j kaj, mi'a'opini'e, tia test'ad'o ver'ŝajn'e ne est'us sukces'a, almenaŭ koncern'e arm'il'o'j'n de amas'a detru'ad'o.

MONATO: Laŭ vi'a opini'o, kia'n rol'o'n Svis'land'o pov'as lud'i en la hodiaŭ'a mond'o?

Kesselring: Ekzist'as amas'o da inter'naci'e grav'a'j task'o'j: Svis'land'o pov'as, ekzempl'e, part'o'pren'i en per'ad'o de por'pac'a'j procez'o'j kaj en konflikt'o'prevent'ad'o. Kiel riĉ'a kaj privilegi'a land'o Svisio pov'us ankaŭ streb'i tut'e elimin'i la forc'ej'a'j'n gas'o'j'n kiel ebl'e plej fru'e. Tiam ĝi star'ig'us bon'a'n ekzempl'o'n kaj montr'us, ke ĝi efik'e zorg'as pri minac'o'j de klimat'ŝanĝ'iĝ'o. Dum la klimat'ŝanĝ'iĝ'o daŭr'e antaŭ'e'n'ir'as, la viv'kondiĉ'o'j en mult'a'j part'o'j de la mond'o far'iĝ'as pli mal'facil'a'j kaj la risk'o de per'fort'a al'front'ad'o rapid'e kresk'as ...

Mem'mort'ig'o'j ĉe ne'ali'seks'em'a'j adolesk'ant'o'j

Por ne'ali'seks'em'a'j adolesk'ant'o'j ekzist'as super'ŝveb'ant'a kaj konkret'a risk'o de mem'mort'ig'o, pli ol tri'obl'a kompar'e kun ali'seks'em'a'j ge'jun'ul'o'j. Por trans'seks'em'ul'o'j, tiu risk'o est'as pli ol kvin'obl'o de la averaĝ'a. Tio leg'ebl'as en stud'o far'it'a en la ital'a universitat'o Milano-Bicocca.

La stud'o Taks'ad'o de la risk'o pri klopod'o mem'mort'ig'i inter ne'plen'kresk'ul'o'j pro seks'a'j kial'o'j est'as publik'ig'it'a en la inter'naci'a revu'o Jam'a Pediatrics. Ver'dir'e oni far'is last'a'temp'e neniu'n nov'a'n ŝok'a'n mal'kovr'o'n, sed la koncern'a scienc'a esplor'o pri'skrib'as detal'e, kun la sub'ten'o de statistik'a'j datum'o'j, la dimensi'o'j'n de problem'o jam vast'e kon'at'a. Tio est'as tre pens'ig'a kaj koncern'as ĉi-rilat'e la famili'o'n, la lern'ej'o'n, la eklezi'o'n kaj ĝeneral'e la soci'o'n.

Specimen'o

La esplor'o sub'strek'as, ke mem'mort'ig'o est'as la du'a ĉef'a kaŭz'o de mort'o inter adolesk'ant'o'j en la tut'a mond'o. „Ĉi tiu mem'mort'ig'a em'o far'e de tiel nom'at'a'j seks'a'j minoritat'o'j jam est'is kon'at'a, sed unu'a'foj'e okaz'is preciz'a taks'ad'o pri la ampleks'o de tiu fenomen'o inter adolesk'ant'o'j el la komun'um'o LGTBQ (Lesbian, Gay, Transgender, Bisexual and Queer – lesba, gej'a, trans'seks'em'a, ambaŭ'seks'em'a kaj ekster'norm'a)”, asert'is doktor'in'o Ester di Giacomo [di ĝákomo], kurac'ist'o, instru'ist'o kaj direktor'o de la fak'o pri psikiatri'o de la universitat'o Milano-Bicocca, kiu efektiv'ig'is la esplor'o'n.

La rezult'o'j est'as klar'a'j. Oni analiz'is 35 antaŭ'a'j'n akademi'a'j'n stud'o'j'n pri la sam'a tem'o kaj ekzamen'is specimen'o'n de preskaŭ du milion'o'j kaj du'on'o da adolesk'ant'o'j (12/20-jar'aĝ'a'j), el dek land'o'j. La analiz'o montr'is, ke adolesk'ant'o'j aparten'ant'a'j al la ĝeneral'a grup'o de tiu'j seks'a'j minoritat'o'j montr'as mem'mort'ig'a'n risk'o'n 3,5-obl'a'n kompar'e kun la ali'seks'em'a'j sam'aĝ'a'j individu'o'j.

Unu'op'a'j seks'a'j minoritat'o'j

La taks'ad'o pri la risk'o prov'i mem'mort'ig'i est'is plen'um'it'a ankaŭ, pli detal'e, kadr'e de ĉiu unu'op'a seks'a minoritat'o. La don'it'aĵ'o'j montr'as, ke trans'seks'em'a'j adolesk'ant'o'j ŝajn'as est'i plej traf'at'a'j de la fenomen'o (ili'a risk'a faktor'o est'as 5,77-obl'e pli alt'a ol tiu de ali'seks'em'a'j adolesk'ant'o'j). Sekv'as ambaŭ'seks'em'ul'o'j (kun risk'o'j 4,87-obl'e pli ol la mez'um'a'j) kaj gej'o'j (kies risk'a faktor'o est'as 3,71-obl'e pli alt'a ol la averaĝ'a). Oni esplor'is la lig'it'ec'o'n inter mis'trakt'ad'o kaj seks'a ident'ec'o. Ĉi-last'a, laŭ la milana stud'o, kontribu'as al plen'a dis'volv'iĝ'o de plen'kresk'a hom'o. Kvankam ĝi'a'j radik'o'j datum'as de oni'a infan'aĝ'o, seks'a orient'iĝ'o plen'e esprim'iĝ'as dum la adolesk'a'j jar'o'j, precip'e pro la ek'aper'o, ĝust'e en tiu faz'o, de seks'a dezir'o.

Sam'seks'em'a'j, ambaŭ'seks'em'a'j kaj trans'seks'em'a'j adolesk'ant'o'j, laŭ di Giacomo, ĝeneral'e spert'as pli alt'a'n risk'o'n pri izol'ad'o, per'fort'ad'o kaj riproĉ'ad'o, far'e de famili'an'o'j aŭ eĉ de si mem.

Taŭg'a sub'ten'o

Est'as facil'e parol'i pri la neces'o de pli grand'a konsci'o pri tiu fenomen'o en la publik'a opini'o, sam'kiel pri la bezon'o de pli taŭg'a sub'ten'o al tiu'j jun'a'j person'o'j: sub'ten'o baz'it'a sur la klopod'o integr'i en la soci'o'n ne'ali'seks'em'a'j'n ge'jun'ul'o'j'n por help'i ili'n el'ir'i el oft'e ne'simpl'a situaci'o el psikologi'a vid'punkt'o.

Sed kiu dev'as far'i tio'n? „Unu'e la famili'o”, koment'as pastr'o Pin'o Piv'a, rom'katolik'a jezuit'a sacerdot'o respond'ec'a pri soci'a'j tem'o'j, intervju'it'e pri'e de la ital'a gazet'ar'o. Kiam ĉi tiu'j jun'ul'o'j ek'konsci'as pri la propr'a orient'iĝ'o, ili fakt'e pri'pens'as unu'e, kia'manier'e ili parol'os pri tio hejm'e. Kaj, se ili tim'as la mal'aprob'o'n de parenc'o'j, la sekv'o'j pov'as est'i detru'a'j, laŭ Piv'a. Ali'a rimark'ind'a paŝ'o est'as la akcept'o far'e de grup'o: tio est'as esenc'a, por ke oni pov'u rilat'ig'i si'n kun ali'ul'o'j kaj ident'ig'i si'n. Kio pri la eklezi'o kaj ties rol'o? „Ni mem lud'as grav'a'n rol'o'n. Antaŭ ĉio, la leksikon'o dev'as est'i pur'ig'it'a. Esprim'o'j kutim'a'j kiel seks'e mis'aranĝ'it'a'j, seks'e sen'ord'a'j, pov'as konvink'i kelk'a'j'n person'o'j'n est'i sen'esper'e ekster normal'ec'o, oft'e kun tre pez'a'j konsekvenc'o'j. Tamen ankaŭ la mesaĝ'o, kiu'n ni las'as foj'e pas'i, aper'as foj'foj'e ne'kuraĝ'ig'a. Plej mult'a'j voj'o'j est'as mal'permes'at'a'j al sam'seks'em'a jun'ul'o: ni dir'as, ke li pov'as nek form'i famili'o'n, nek en'ir'i en seminari'o'n, nek pens'i pri viv'o proksim'e al ali'a person'o. Kio do rest'as?” li deklar'is.

Sinod'o de Jun'ul'ar'o

Hodiaŭ est'as iu nov'a esper'o, mal'ferm'it'a de la fin'a dokument'o de la freŝ'e fin'iĝ'int'a Sinod'o de Jun'ul'ar'o. Tie oni parol'as pri liber'ec'o, person'a respond'ec'o kaj dev'ont'ig'o real'ig'i si'n mem „propr'a'manier'e”. La rom'katolik'a eklezi'o krom'e instig'as pli'ig'i la nombr'o'n de specif'a'j akcept'o'grup'o'j, jam ekzist'ant'a'j en iu'j diocez'o'j. „Ni vid'os, kiel la afer'o dis'volv'iĝ'os”, asert'is tiu'rilat'e la sacerdot'o.

Hunganto (2)

Mi sci'vol'as, kiu'j er'o'j en la novel'o Cent diant'o'j ig'as Johanon Petik asert'i, ke la aŭtor'o est'as evident'e hungar'a (MONATO 2019/02, p. 5). Al mi ne'hungar'o la tekst'o impres'as preskaŭ model'e. Ĝi est'as flu'e leg'ebl'a kaj klar'e esprim'it'a. Mi trov'as nur unu fraz'o'n („ĉi tiu'j bel'eg'a'j cent ruĝ'a'j diant'o'j”), en kiu mi prefer'us ali'a'n vort'ord'o'n, kaj pri iu'j aspekt'o'j interpunkci'a'j ebl'as diskut'i, sed tio est'as bagatel'a. Est'as en'tut'e absurd'e, parol'i pri ia hungar'a dialekt'o de Esperant'o rilat'e al tiu novel'o.

Est'as ankaŭ absurd'e imag'i, ke mank'o de vort'ord'a'j regul'o'j minac'as la popular'iĝ'o'n de Esperant'o. Ver'as, ke mal'mult'as eksplic'it'a'j regul'o'j pri vort'ord'o en ni'a lingv'o, sed se la lingv'o trankvil'e evolu'is dum pli ol cent jar'o'j sen tia'j regul'o'j, est'as ver'ŝajn'e, ke star'ig'o de pli'a'j regul'o'j neni'o'n esenc'e ŝanĝ'us. Ali'flank'e ja ebl'as konstat'i pli'vast'iĝ'o'n de propr'e esperant'a'j praktik'o'j, kiu'j'n ind'as popular'ig'i – ekzempl'e, pri la lok'iĝ'o de vort'et'o'j kiel „ankaŭ”, kiu en Esperant'o est'as divers'e lok'ebl'a en la fraz'o, kun divers'a'j nuanc'o'j, dum en mult'a'j ali'a'j lingv'o'j la respond'a vort'o hav'as fiks'it'a'n lok'o'n rilat'e al la verb'o.

Seks'a molest'ad'o

Iu sekci'o de Eŭrop'a Komision'o propon'as, ke en ĉiu'j park'o'j de la Uni'o aper'u ŝild'o kun la tekst'o: „Tie ĉi seks'a molest'ad'o ne est'as toler'at'a.”. Mi'a di'o! Kaj do ekster la park'o'j ĉiu rajt'as liber'e molest'i ali'a'j'n? La ide'o kondamn'i seks'a'n molest'ad'o'n cert'e est'as gratul'ind'a, sed tiel la kampanj'o rid'ind'ig'as si'n.

Stafet'a di'serv'o en Hag'o

En Hag'o jam pli ol monat'o'n okaz'as di'serv'o stafet'a. Ĝi komenc'iĝ'is la 26an de oktobr'o 2018. El la tut'a land'o ven'as part'o'pren'ant'a'j pastor'o'j kaj pastr'o'j divers'eklezi'a'j por plu'don'i la flam'o'n de l' esper'o – en'tut'e jam 500. Eĉ nokt'e daŭr'e est'as preĝ'ant'o'j kaj foj'foj'e kant'ant'o'j: hom'o'j, kiu'j apud'e loĝ'as kaj ekzempl'e hazard'e ne bon'e dorm'as, sed dum la nokt'o dum unu hor'et'o tie'n ir'as por plu'don'i la torĉ'o'n. Dum daŭr'os la di'serv'o la polic'o ja leĝ'e ne rajt'as en'ir'i la preĝ'ej'o'n. Jen la baz'a ide'o: sekur'ig'i famili'o'n el Armeni'o, kies membr'o'j jam dum naŭ jar'o'j atend'as permes'o'n rest'i en Nederlando kiel rifuĝ'int'o'j. Last'jar'e divers'rang'a'j juĝ'ist'o'j du'foj'e verdikt'is, ke ili rajt'as rest'i en ni'a land'o, sed du'foj'e la ŝtat'o apelaci'is kontraŭ tiu verdikt'o. Por plur'a'j tio est'is la lim'o: tio ne est'as hom'ind'a kondut'o. Plur'a'j „popol'ism'a'j” politik'ist'o'j em'as gazet'ar'e plend'i pri „ĝen'a'j famili'o'j, kiu'j ne pret'as akcept'i la just'ec'o'n de verdikt'o'j”.

Laŭ'leĝ'e la di'serv'o dev'as est'i krist'an'a: tiu'n ŝtat'a'j ofic'ist'o'j ne rajt'as inter'romp'i, sed efektiv'e ankaŭ ali'a'j funkci'ul'o'j foj'foj'e kun'labor'as. Ekzempl'e ankaŭ jud'a raben'in'o sam'temp'e kun krist'an'o di'serv'is leg'ant'e el la Hebre'a Bibli'o.

Protest'o'mov'ad'et'o

En'tut'e en Nederlando pli ol tri'dek rifuĝ'int'a'j famili'o'j atend'ad'as la verdikt'o'j'n de la juĝ'ist'o'j ĉu ili rajt'as rest'i. Inter'temp'e kontraŭ tio est'iĝ'as protest'o'mov'ad'et'o, kiu emfaz'as, ke la procedur'o'j por trakt'i azil'pet'o'j'n en Nederlando dev'as fundament'e ŝanĝ'iĝ'i, por ke est'ont'e est'iĝ'u klar'ec'o pri ili'a sort'o en'e de real'ism'a temp'o'lim'o kaj ne, kiel nun, kiam oft'e tem'as pri procedur'o'j de mult'a'j jar'o'j, kiu'j'n la reg'ist'ar'o regul'e pli'long'ig'as eĉ per si'n'sekv'a'j apelaci'o'j kontraŭ decid'o'j juĝ'ist'a'j pri azil'permes'o.

Tiu armen'a famili'o – ge'patr'o'j kaj tri ge'fil'o'j – en la preĝ'ej'o Bethelkerk en Hag'o, jam kelk'a'j'n jar'o'j'n atend'as la rezult'o'n rilat'e al si'a azil'pet'o. Esper'ebl'e la politik'ist'o'j ŝanĝ'os la procedur'o'j'n por pli hom'ec'ig'i la leĝ'o'j'n kaj la infan'o'j, kiu'j ĝis nun est'as la viktim'o'j, ricev'os iom pli hom'ind'a'n sort'o'n. Tiu ĉi stafet'a di'serv'o inter'temp'e vek'is la atent'o'n de la tut'a mond'o. Ankaŭ mi baldaŭ kiel pastor'o part'o'pren'os kun'e kun koleg'o el Hag'o.

korespond'ant'o de MONATO en Nederlando

Ĝis'dat'ig'o: La 31an de januar'o 2019 la stafet'a di'serv'o halt'is, ĉar la nederlanda reg'ist'ar'o ŝanĝ'is si'a'n azil'leĝ'o'n kaj la armen'o'j ne est'os ekzil'it'a'j.

Ĝoj'ig'a opini'o

Aleksander Gofen kun Maria Cvetajeva prav'as (El mi'a vid'punkt'o, MONATO 2018/10, p. 5-6 ), asert'ant'e, ke neni'u lingv'o propr'e promes'as reciprok'a'n inter'kompren'o'n. Laŭ la Bibli'o la plej fru'a murd'o de la hom'ar'o okaz'is inter frat'o'j. En la nun'temp'a Japani'o pli ol du'on'o de la mort'ig'o'j okaz'as inter famili'an'o'j. Cert'e lingv'o kaŭz'as mis'kompren'o'j'n kaj konflikt'o'j'n, sed ankaŭ ĝi est'ig'as inter'kompren'o'n kaj amik'ec'o'n. Tial mi elekt'as Esperant'o'n, kiu est'as produkt'o de la okcident'a civilizaci'o, ĉar ĝi est'as relativ'e facil'a kaj relativ'e neŭtral'a. Mi tre ĝoj'as, ke mi pov'as leg'i tia'n opini'o'n en Esperant'o.

Sur la sojl'o de histori'a revoluci'o

Se iu dir'us al vi, ke la aŭt'o, kiu'n vi aĉet'is antaŭ unu jar'o, est'os la last'a vetur'il'o de vi aĉet'it'a, vi ebl'e taks'us tiu'n frenez'ul'o. Kiam la verk'ant'o unu'a'foj'e aŭd'is ĉi tia'n teori'o'n kaj ek'pens'is pri la est'ont'ec'o de privat'a transport'ad'o dum la ven'ont'a'j du jar'dek'o'j, ankaŭ li taks'is tiu'n ide'o'n stult'a.

Tamen nun'temp'e ni star'as sur la sojl'o de teknologi'a era'o tiel revoluci'a, kiel tiu, kiu okaz'is nur unu'foj'e en la pas'int'ec'o: pli-mal'pli antaŭ cent jar'o'j. Tem'is pri la ŝanĝ'o de la transport'ad'o funkci'ig'at'a plej'part'e ĉeval'e al vojaĝ'ad'o baz'it'a sur eksplod'motor'o'j.

Observ'ant'e mal'nov'a'n bild'o'n de trafik'plen'a voj'o en iu ajn urb'o de Nord-Amerik'o aŭ okcident'a Eŭrop'o el la jar'o 1900, leg'ant'o'j sen'dub'e pov'us rimark'i plur'a'j'n ĉeval'ĉar'o'j'n, ni dir'u 98 el'cent'o'j'n de la tut'o, kaj ebl'e unu sol'a'n pra'a'n aŭt'o'n. Se ceter'e tiu „aŭt'o” efektiv'e ekzist'us en vi'a bild'o, ĝi aspekt'us mult'e pli kiel mal'nov'a ĉeval'ĉar'o ol kiel modern'a vetur'il'o.

Imag'u nun vid'i bild'o'n de la sam'a lok'o en la jar'o 1913, tuj antaŭ la komenc'iĝ'o de la unu'a mond'milit'o. Nu, tiu du'a bild'o, fot'it'a – ne forges'u – nur dek tri jar'o'j'n post'e, ŝajn'us al vi tut'e mal'sam'a ol la unu'a, ĉi-foj'e en'hav'ant'e 98-el'cent'e aŭt'o'j'n kaj ebl'e unu (aŭ neniu'n) ĉeval'ĉar'o'n. Kio ebl'ig'is tio'n? La al'ven'o de eksplod'motor'o.

Tia'spec'a teknologi'a kaj soci'a ŝanĝ'o okaz'as nun, kaj ĝi est'as neni'o ali'a ol la ŝanĝ'o de eksplod'motor'o'j (precip'e benzin'motor'o'j) al mem'stir'a'j aŭt'o'j, ĉef'e elektr'a'j aŭ, se ne tia'j, almenaŭ hibrid'a'j. Pri tiu tem'o MONATO jam inform'is (Mem'stir'a'j vetur'il'o'j far'iĝ'as real'o (2017/03, p. 13 (2017/011892.php)).

„Sed – vi atent'ig'os – post tiam mi vid'is neniom da mem'stir'a'j aŭt'o'j kaj nur mal'mult'e da elektro'motor'o'j.” Nu, ebl'e ne, kvankam ili ja ekzist'as. Eksplod'motor'a'j aŭt'o'j mem preskaŭ ne vid'ebl'is en la jar'o 1900, sed ili est'is ĉie en la jar'o 1913, post nur dek tri jar'o'j. Se la teknologi'o tiel drast'e modif'is la transport'ad'o'n kaj soci'o'n antaŭ cent jar'o'j, ĝi tut'e bon'e pov'us far'i la sam'o'n de'nov'e, eĉ mult'e pli rapid'e. Do, kio ebl'ig'os tio'n?

Komerc'a'j ŝanĝ'o'j: la model'o Uber

La firma'o Uber kaj ali'a'j ret'ej'a'j kompani'o'j jam modif'is ni'a'n manier'o'n vojaĝ'i tra la urb'o'j, kaj en labor'a'j kaj en soci'a'j situaci'o'j. En preskaŭ ĉiu'j urb'o'j tra la mond'o, Uber-ŝofor'o'j trov'ebl'as ne pli ol du minut'o'j'n for de vi kaj ili postul'as sen'dub'e mal'pli da mon'o ol ordinar'a'j taksi'o'j. Imag'u nun, kio okaz'us, se (kaj kiam) oni mal'aper'ig'os la ŝofor'o'n per aper'ig'o de mem'stir'a aŭt'o: la prez'o de vi'a vojaĝ'o subit'e du'on'iĝ'os.

Regul'ar'a'j ŝanĝ'o'j

Do, kiam ebl'as supoz'i, ke mem'stir'a'j aŭt'o'j efektiv'e vid'ebl'os sur ni'a'j strat'o'j? En 2040? 2050? 2060? Ne, la reg'ist'ar'o de Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o deklar'is last'a'temp'e, ke ĝi esper'as permes'i la unu'a'j'n tut'e mem'stir'a'j'n aŭt'o'j'n jam en la jar'o 2021. Spert'ul'o'j opini'as, ke mem'stir'a'j aŭt'o'j est'os normal'e akcept'at'a'j de la pli'mult'o de la hom'o'j en Uson'o antaŭ 2024 kaj en Ĉini'o antaŭ 2025. Kompren'ebl'e regul'ig'a'j aprob'o'j dev'os aper'i antaŭ ol permes'ebl'os la dis'vast'ig'ad'o de tia'j aŭt'o'j, kies kost'o de asekur'o dum'temp'e mal'pli'alt'iĝ'os. Dum'temp'e la kost'o de ne'mem'stir'a'j aŭt'o'j pov'os pli'alt'iĝ'i, ĉar, kiam ili est'os mal'pli'mult'o, ili est'os risk'o al la ali'a'j aŭt'o'j.

Teknologi'a'j ŝanĝ'o'j

Kvankam la kvant'o'j ankoraŭ ne est'as kompar'ebl'a'j, la tendenc'o est'as tut'e klar'a: elektr'a'j aŭt'o'j far'iĝ'as, kaj dum la ven'ont'a'j kvin jar'o'j far'iĝ'os, pli kaj pli kompar'ebl'a'j kun eksplod'motor'o'j por la uz'ant'o'j: eg'e mal'pli da kompon'ant'o'j (kutim'e nur du'dek pec'o'j, mal'sam'e ol eksplod'motor'a aŭt'o, kiu normal'e hav'as pli ol du mil), tut'e simil'a'j distanc'o'j ir'ebl'a'j per unu proviz'ad'o, pli mal'alt'a'j kost'o'j de proviz'ad'o, mal'pli da mon'o neces'a por bon'ten'ad'o.

Medi'a'j ŝanĝ'o'j

Medi'a'j'n ŝanĝ'o'j'n oni ne plu pov'as ne'i. La medi'o ŝanĝ'iĝ'is dum la last'a'j cent jar'o'j. Hom'o'j kulp'as, kaj la ĉef'a kun'kulp'ul'o, aŭ cert'e unu el la ĉef'a'j, est'as la eksplod'motor'o. Reg'ist'ar'o'j tra la tut'a mond'o postul'os, pli aŭ mal'pli fru'e, pur'a'j'n teknologi'o'j'n en ĉiu'j fak'o'j de la soci'o, kaj eĉ pli ard'e en tiu de transport'ad'o.

Soci'a'j ŝanĝ'o'j

Jen ebl'e la plej grand'a'j ŝanĝ'o'j: la soci'a'j. La evolu'o pov'os ver'e revoluci'i ni'a'n manier'o'n posed'i aŭt'o'j'n. Fakt'e, ĝi pov'os ŝanĝ'i la manier'o'n, laŭ kiu ni pens'as pri aŭt'o'j: ne plu pri „posed'aĵ'o”, sed nun simpl'e pri „serv'o”. La pli'mult'o de ni uz'as si'a'n aŭt'o'n dum 5 % ĝis 10 % de si'a temp'o. Dum la ceter'a temp'o, ni'a'j vetur'il'o'j est'as park'um'it'a'j. Ver'ŝajn'e mult'e pli da hom'o'j ol nun'temp'e decid'os uz'i aŭ lu'i mem'stir'a'n vetur'il'o'n, nur kiam ili bezon'os ĝi'n, tiel evit'ant'e al si la neces'o'n bon'ten'i, proviz'i per brul'aĵ'o, asekur'i kaj pri'zorg'i i'o'n, akir'ant'e vetur'o'j'n tre facil'e kaj mal'mult'e'kost'e, kiam ajn kaj kie ajn tio neces'as.

Financ'a'j faktor'o'j

Ĉiu'j el la supr'a'j faktor'o'j kontribu'os al la sukces'o de mem'stir'a'j aŭt'o'j pel'at'a'j per nov'a'j teknologi'o'j. La sol'a demand'o est'as: kiom rapid'e tio okaz'os, kaj por kiom da hom'o'j? La respond'o ne ven'os de la bon'a'j intenc'o'j de la hom'ar'o, cel'ant'a mal'pli'alt'ig'i la hodiaŭ'a'n venen'ad'o'n de ni'a ter'o per la akcept'ad'o de re'nov'ig'ebl'a'j energi'o'j (kvankam tio est'os bon'ven'a kun'rezult'o). La respond'o ven'os de la kutim'a font'o, kiu ebl'ig'as la funkci'ad'o'n de hom'a'j soci'o'j: financ'a'j faktor'o'j. Kiam la firma'o'j profit'os kaj la uz'ant'o'j ŝpar'os, la reg'ist'ar'o'j pav'os.

Havano 500-jar'iĝ'os ĉi-jar'e

Origin'e nom'at'a Sankt'a Kristofor'o de Havano, sed nun'temp'e kon'at'a simpl'e kiel Havano, la mult'kolor'a kuba ĉef'urb'o fest'os ĉi-jar'e si'a'n 500an dat're'ven'o'n.

Laŭ kronik'ist'o'j la hispan'a mar'ist'o Pánfilo de Narváez fond'is la urb'o'n en la jar'o 1515. Post'e oni ĝi'n trans'lok'is en la nun'a'n region'o'n, kie la 16an de novembr'o 1519 oni celebr'is la unu'a'n mes'o'n kaj magistrat'o-kun'sid'o'n, kiu en'skrib'iĝ'is en la histori'o kiel la fond'a aranĝ'o.

Por etern'ig'i tiu'n histori'a'n moment'o'n de la urb'a star'ig'o ĉe la havana haven'o sub foli'abund'a kapok'arb'o, la guberni'estr'o Francisco Cagigal de la Veg'a konstru'ig'is en 1754 kolon'o'n tri'flank'a'n, kiu port'as ĉe la baz'o du tekst'o'j'n ankoraŭ leg'ebl'a'j'n, en la latin'a kaj kastilia lingv'o'j, kun detal'o'j pri la okaz'int'aĵ'o.

Mir'ind'a urb'o

Havano konserv'as mult'a'j'n hered'aĵ'o'j'n, kiu'j rakont'as kaj konserv'as la histori'o'n de ni'a'j indiĝen'a'j pra'loĝ'ant'o'j, bedaŭr'ind'e mal'aper'int'a'j plej'part'e. Unu el tiu'j hered'aĵ'o'j est'as Mal'nov'a Havano, distrikt'o pri'zorg'at'a de la Ofic'ej'o de la Urb'a Histori'ist'o (OUH).

Nun'temp'e oni re'nov'ig'as la distrikt'o'n Mal'nov'a Havano dank'e al la sub'ten'a ag'ad'o de la ŝtat'o kun'e kun OUH, kiu far'as grand'eg'a'n kaj merit'o'plen'a'n labor'o'n impuls'it'a'n inter'ali'e de Emili'o Roig de Leuchsenring kaj Eusebio Leal Spengler, respektiv'e la unu'a kaj la nun'a histori'ist'o'j de la urb'o.

La svis'a fond'aĵ'o New7Wonders ¹ deklar'is Havanon unu el la sep „mir'ind'a'j urb'o'j” en 2016. Bernard Weber, prezid'ant'o de tiu fond'aĵ'o, dir'is: „Post la re'kon'o de Havano kiel unu el la sep mir'ind'a'j urb'o'j de la modern'a mond'o, ĝi rest'os kiel part'o de la tut'glob'a hered'aĵ'o, kiel unu el tiu'j sep memor'ind'aĵ'o'j.”

1. new7wonders.com

Biologi'a baz'o de mensog'ad'o

Eŭrop'a demografi'o kaj ekonomi'a dinamik'o: migr'ant'o'j neces'as!

(La biologi'a'j baz'o'j de mensog'o¹ )

Kiam mi verk'is la artikol'o'n La intern'a ide'o kaj ekster'a politik'o (MONATO 2018/10, p. 5), mi ne imag'is, ke grotesk'a'j ilustr'aĵ'o'j por ĝi tuj hav'ebl'os en ni'a real'o. Jen, ekzempl'e, la last'a oksimor'aĵ'o de la franc'a prezident'o Macron: „Naci'ism'o est'as perfid'o de patriot'ism'o”. Jen du li'a'j german'a'j koleg'o'j: „Ne nur german'o'j far'as Germanion”; „Est'as bon'e, ke Germanio est'os mal'pli german'a kaj pli islam'a”. Kaj jen sved'a'j: „Ni dev'as est'i toler'em'a'j al islam'o kaj islam'an'o'j, ĉar kiam ni iĝ'os minoritat'o, ili est'os sam'e tia'j al ni”.

Grotesk'a „scienc'a” apog'o

Tamen jen io pli rilat'a al ni'a leg'ant'ar'o: la tem'o de la last'a Universal'a Kongres'o de Esperant'o est'is tut'mond'iĝ'o kun scienc'a apog'o (vid'u la program'o'n¹). Kvankam mi ne ĉe'est'is la menci'it'a'j'n preleg'o'j'n, mi skrib'as ĉi tio'n sur'baz'e de tio, kiom grotesk'a'j est'as jam la preleg'o-titol'o'j mem¹, kaj sur'baz'e de mi'a antaŭ'a stud'ad'o de la tem'o². Kia koincid'o – la apud'ec'o de tiu'j ĉi titol'o'j! Mi eksplik'u.

Sen'precedenc'a epok'o

Ni tra'viv'as sen'precedenc'a'n epok'o'n, kiam la reg'ist'ar'o'j de la okcident'a'j land'o'j (precip'e de EU) kaj de UN mal'valid'ig'is la fundament'a'n princip'o'n de la mond'a ord'o: la princip'o'n, al kiu la hom'ar'o pen'e kaj dolor'e streb'is dum la tut'a histori'o, nom'e, ke „land'o X aparten'u al popol'o X”. Popol'o'j streb'is al tiu ĉi princip'o kaj al mem'decid'o, ĉar nur tiel ĉi ebl'is evit'i inter-gent'a'j'n kaj inter-ras'a'j'n konflikt'o'j'n.

Normal'ig'o de perfid'o

Nun do la komisar'o'j de tut'mond'ec'o ne'as tiu'n ĉi princip'o'n ĝeneral'e, sed precip'e agres'em'e ili rifuz'as la rajt'o'n de popol'o X hav'i propr'a'n land'o'n X por popol'o'j blank'a'j, eŭrop'a'j kaj krist'an'a'j.

Sen'dub'e la komisar'o'j iom stumbl'is en si'a'j pen'o'j „divers'ig'i” azi'a'j'n kaj afrik'a'j'n popol'o'j'n aŭ islam'a'j'n land'o'j'n. Tiu'j ial ne em'as celebr'i divers'ec'o'n. Tamen ili sukces'is en'doktrin'ig'i la civit'an'ar'o'n de la okcident'a'j land'o'j tiu'grad'e, ke la civit'an'ar'o akuz'as je „ras'ism'o”, naci'ism'o (egal'ig'at'a al nazi'ism'o), ksenofobi'o kaj je ali'a'j „pek'o'j” ĉiu'j'n, kiu'j simpl'e vol'as konserv'i si'a'j'n land'o'j'n en la origin'a etn'a kaj ras'a konsist'o, kun la origin'a'j kultur'o, lingv'o kaj religi'o.

La respektiv'a plan'o de UN nom'iĝ'as „Anstataŭ'ig'a (tiel!) migr'ad'o” (angl'e: Replacement migration), kaj la komisar'o'j efektiv'ig'as tiu'n ĉi monstr'a'n plan'o'n sen ajn'a'j referendum'o'j kaj sen vast'a diskut'ad'o kun la propr'a'j popol'o'j! Ili fakt'e re-popol'um'as propr'a'j'n land'o'j'n per fremd'ul'o'j: ne per iu'j benign'a'j fremd'ul'o'j, sed per plej'ebl'e malign'a'j mal'amik'a'j kaj agres'em'a'j fremd'ul'o'j – islam'an'o'j, kon'at'a'j est'i ĉi tia'j dum jar'cent'o'j. Tio est'as perfid'o: perfid'o de si'a land'o, perfid'o nun far'at'a kaj trud'at'a kvazaŭ norm'o. Tia est'as la fon'o: la fon'o, kiu'n Je'a'n Raspail prognoz'is en si'a roman'o La kamp'o de la sankt'ul'o'j⁴ jam en 1973.

Eŭrop'a demografi'o

Est'as ver'e, ke la modern'a Eŭrop'o est'as sur'voj'e al demografi'a si'n'mort'ig'o, ke por ĉiu'j eŭrop'a'j land'o'j la re'produkt'a koeficient'o est'as drast'e mal'pli grand'a ol la minimum'e neces'a averaĝ'a valor'o de 2,1 infan'o'j je vir'in'o. Eŭrop'o ven'is al tiu ĉi pri'plor'ind'a stat'o pro mult'a'j kial'o'j, el kiu'j unu'e end'as menci'i rezign'o'n pri la tradici'a'j famili'a'j kaj (jud-)krist'an'a'j valor'o'j. Eŭrop'an'o'j prefer'as mal'ĉast'ec'o'n anstataŭ frukt'ec'o, kaj tio redukt'as la loĝ'ant'ar'o'n de ili'a'j land'o'j. Tio est'as mal'ĝoj'ig'a, tamen ne plej'ebl'e mal'ĝoj'a. Oni ja pov'as iel plu'viv'i ankaŭ en ne'sufiĉ'e loĝ'at'a'j modern'a'j land'o'j.

Rimed'o por pli'bon'ig'i la situaci'o'n

Se indiĝen'a speci'o mal'progres'as, ĉu oni import'as ali'a'n speci'o'n kun pli alt'a re'produkt'iĝ'o? Ĉu tia konkur'ad'o help'os la indiĝen'o'j'n?

Se indiĝen'a plant'o en park'o ial degener'as: ĉu ĝarden'ist'o'j import'as fremd'a'n agres'em'a'n plant'o'n, aŭ mal'e, for'ig'as agres'em'a'j'n plant'o'j'n por facil'ig'i kresk'o'n de la indiĝen'a'j?

Tamen la komisar'o'j de fremd'a migr'ad'o kun grotesk'a mem'cert'ec'o vol'as kompens'i mank'o'n de pom'o'j per oranĝ'o'j, pretend'ant'e, ke tio ne grav'as; kvazaŭ atent'i kaj zorg'i pri tiu ĉi tromp'a anstataŭ'ig'o est'us ne'ind'a kiel „ksenofobi'o” ktp laŭ la ĉi-supr'a list'o de „pek'o'j”.

La real'o fakt'e est'as drast'e pli aĉ'a. Ili anstataŭ'ig'as pom'o'j'n ne per oranĝ'o'j, sed per lol'o! Ili anstataŭ'ig'as karp'o'j'n per piranj'o'j, kvazaŭ „doktor'o preskrib'is ĝust'e ĉi tio'n”! Fakt'e, la nov-mond-ord'a „doktor'o” insid'e preskrib'is ĝust'e ĉi tio'n, kaj la stult'a'j pacient'o'j entuziasm'e akcept'is tia'n „kurac'il'o'n” motiv'it'a'n per asert'o'j, ke ...

... migr'ant'o'j ekonomi'e neces'as

Fabel'o'j pri la ekonomi'a neces'o aŭ util'o de la nov'ven'int'o'j el la islam'a mond'o est'as pur'a mensog'o, ĉar nur et'a part'o el ili vol'as kaj kapabl'as labor'i en la modern'a mond'o, sed pli'mult'o suĉ'as la stult'e mal'avar'a'n soci'a'n help'o'n, ruin'ig'ant'e la ekonomi'o'n.

Kaj, eĉ se est'us por-moment'a ekonomi'a util'o: ĉu ŝanĝ'o de la etn'a konsist'o de land'o est'as bagatel'o, kiu'n oni neglekt'u por ekonomi'o? Jes, respond'as la komisar'o'j de tut'mond'ec'o, tio est'as bagatel'o, kaj hont'ind'a bagatel'o!

La komisar'o'j de tut'mond'ec'o sen'hont'e (kaj sakrilegi'e) egal'ig'as la modern'a'j'n islam'an'o'j'n migr'int'a'j'n por eŭrop'a ĥalavo ³ kun rifuĝ'int'o'j kaj viktim'o'j de la terur'eg'a'j mond'milit'o'j de la pas'int'ec'o. Tamen...

* Islam'an'o'j fuĝ'as el islam'a'j land'o'j: ĉu rezult'e de persekut'ad'o?

* Islam'an'o'j fuĝ'as al krist'an'a'j land'o'j sen ajn'a intenc'o iĝ'i krist'an'o'j, sed kun la intenc'o islam'ig'i la akcept'ant'a'j'n land'o'j'n: ĉu tio aspekt'as kiel fuĝ'ad'o por azil'o?

* El plej'part'e arab'a'j land'o'j arab'o'j amas'e migr'as al ne'arab'a'j land'o'j de Eŭrop'o (kiu, laŭ Bat Ye'or, jam iĝ'as „Eŭrabio”). Ĉu tio est'as rifuĝ'ad'o?

* La islam'a'j „rifuĝ'int'o'j” oft'e kondut'as kiel per'fort'ul'o'j, kiu'j ven'is por liver'i la akcept'ant'a'j'n land'o'j'n al la Dom'o de Islam'o – kaj por hav'i la sen'pag'a'j'n bon'aĵ'o'j'n, kiu'j'n ili konsider'as „impost'o” (ĵizzja) je „mal'fidel'ul'o'j”. Ĉu tio est'as rifuĝ'ad'o?

Ĥalavo

Simil'a grotesk'o okaz'as pri la „karavan'o” de aspir'ant'o'j al uson'a ĥalavo ³ el la mez-amerik'a'j land'o'j, kiu'j, tra'pas'ant'e kelk'a'j'n land'lim'o'j'n, cel'as invad'i Uson'o'n, simpl'e ĉar ili tiel vol'as kaj pov'as. La sam'a'j komisar'o'j de tut'mond'ec'o ekscit'as, organiz'as kaj help'as ili'n, proviz'ant'e ankaŭ per ĵurnal'ist'a raport'ad'o.

Ĉu mok'i aŭ pri'pens'i?

Kaj eĉ se la rifuĝ'int'o'j ver'e est'us persekut'it'a'j en si'a'j for'a'j land'o'j: ĉu ne est'us pli ŝpar'em'e kaj prudent'e, ke ili'a'j Okcident'a'j bon'far'ul'o'j aranĝ'u por ili sekur'a'j'n tend'ar'o'j'n for'e, kaj re'popol'um'u per ili ali'a'j'n, simil'a'j'n land'o'j'n anstataŭ si'a'j'n? Ekzempl'e, por „fuĝ'ant'o'j” el la mez-amerik'a'j land'o'j, ĉu ne est'us pli proksim'a'j kaj pli taŭg'a'j la najbar'a'j land'o'j sud'e (la tut'a Sud-Amerik'o!) aŭ tuj nord'e (Meksiko), parol'ant'a'j la sam'a'n hispan'a'n lingv'o'n, kun pli simil'a civit'an'ar'o? Ĉu ind'as mok'i la ide'o'n pri „Fortik'aĵ'o Eŭrop'o” ¹ kaj ĝeneral'e la ide'o'n de ajn'a land'o kiel fortik'aĵ'o por si'a popol'o kaj civit'an'ar'o?!

Danĝer'a mensog'ad'o

La komisar'o'j de re'popol'um'o de si'a'j land'o'j per tia'j nov'ven'int'o'j hipokrit'e lament'as pri (ver'a'j) terur'aĵ'o'j de la antaŭ'a'j milit'o'j, dum ili fakt'e prepar'as la grund'o'n por nov'a eŭrop'a milit'o: ne'evit'ebl'a milit'o por si'n'liber'ig'o, kies terur'aĵ'o'j ebl'e super'os ĉio'n, kio okaz'ad'is en la pas'int'ec'o. Kial la komisar'o'j konduk'as tia'n perfid'a'n propagand'o'n? Esper'ebl'e la du'a preleg'o ¹ eksplik'as tio'n per si'a titol'o ...

1. Sciencoriĉa UK en Lisbon'o, Esperant'o, n-ro 1327. La titol'o'j de preleg'o'j: Eŭrop'a demografi'o kaj ekonomi'a dinamik'o: migr'ant'o'j neces'as (Martins), p.180; La biologi'a'j baz'o'j de mensog'o (Pontes), p. 189; Lingv'o'j, kultur'o'j, tut'mond'iĝ'o. Kie'n nun? (Alcalde), p. 176.

2. The New World Order international: http://judeochristianamerica.org/Quigley/WhoIsInControl.htm

3. Халява [ĥaláva] – traf'a rus'a slang'ec'a idiom'aĵ'o por ne'merit'it'a kaj ne'klar'ig'ebl'a dis'don'ad'o de bon'aĵ'o'j.

4. Je'a'n Raspail, Le Camp des Saints, 1973 (franc'e). Leg'u ankaŭ: El'en'a Chudinova, La moske'o de Pariza di'patr'in'o, 2005 (ekzist'as en lingv'o'j rus'a, franc'a kaj angl'a)

Sukces'a bibliotek'o

Pli ol 5 milion'o'j da libr'o'j kaj dokument'o'j, 679 inkunabl'o'j – pres'aĵ'o'j de la 15a jar'cent'o –, nombr'eg'o'j da histori'a'j pres'aĵ'o'j, manuskript'o'j, ĉiz'aĵ'o'j, gravur'aĵ'o'j, bild'a'j kaj biografi'a'j material'o'j, ĵurnal'o'j, magazin'o'j, period'aĵ'o'j, revu'o'j, alt'valor'a'j libr'a'j rar'aĵ'o'j ktp akumul'iĝ'is en la daŭr'o de du jar'cent'o'j kaj konsist'ig'as unu el la plej grand'a'j bibliotek'o'j en la mez'a Eŭrop'o: la Slovak'a Naci'a Bibliotek'o en la histori'a urb'o Mart'in.

La bibliotek'o konserv'as naci'a'j'n trezor'o'j'n, kiel la libr'o Kateĥism'o de Bardejov de 1581 kaj antifon'o'j de la 2a du'on'o de la 12a jar'cent'o.

Histori'o

La bibliotek'o'n fond'is en 1820 la slovak'a religi'a verk'ist'o kaj literatur'a histori'ist'o Michal Rešetka [miĥal reŝetka] (1794-1854). Post'e sub'ten'is ĝi'n la organiz'ant'o de la tiu'temp'a naci'a kultur'a viv'o kaj lingv'ist'o Mart'in Hamuljak (1789-1859), kiu donac'is al la naci'o 3000 libr'o'j'n.

Tiu'j ĉi du libr'o'kolekt'o'j kre'is la baz'o'n de la slovak'a naci'a bibliotek'o jam en la 19a jar'cent'o. En 1863 oni fond'is en Mart'in Slovak'a'n Fond'aĵ'o'n (slovak'e Matica slovenská) kiel simbol'o'n de la slovak'a naci'a kultur'a konsci'o sub la hungar'a reg'ad'o, kiu reprezent'is ekster'e ankaŭ la unu'a'n naci'a'n bibliotek'o'n.

Post 137 jar'o'j la naci'a bibliotek'o per ŝtat'a leĝ'o est'is apart'ig'it'a de Slovak'a Fond'aĵ'o kaj ĝi iĝ'is mem'star'a, aŭtonom'a kaj kultur'a instituci'o de la slovak'a naci'o, kun la nom'o Slovak'a Naci'a Bibliotek'o ¹ (mal'long'ig'o SNB).

Hodiaŭ SNB est'as ne nur depon'ej'o de literatur'a'j juvel'o'j kaj trezor'o'j de la naci'a kultur'o, sed ankaŭ modern'a instituci'o, kiu kontribu'as al dum'viv'a eduk'ad'o de individu'o'j kaj vast'a en'land'a kaj ekster'land'a publik'o.

El'don'ag'ad'o

SNB el'don'as ankaŭ propr'a'j'n libr'o'j'n kaj publik'aĵ'o'j'n. Inter la libr'o'j, kiu'j en la last'a period'o est'as mult'e admir'at'a'j, trov'iĝ'as la grand'a histori'a monografi'o en'hav'ant'a map'o'j'n kaj grafik'aĵ'o'j'n de histori'a'j pres'aĵ'o'j de la 15a ĝis la 18a jar'cent'o el libr'o'kolekt'o'j kaj stok'o'j de SNB, kiu prezent'as al la publik'o la plej grav'a'j'n kart'o'grafi'a'j'n esprim'o'j'n de origin'a'j aŭtor'o'j. Grand'a'n popular'ec'o'n akir'is ankaŭ la 300-paĝ'a libr'o Lud'o'j de Betleĥemo, kiu ilustr'as la popol'a'n kre'em'o'n de mont'ar'a'j paŝt'ist'o'j en period'aĵ'o'j de la du'a du'on'o de la 19a jar'cent'o.

Cifer'ec'ig'o

De 2012 ĝis 2015 SNB real'ig'is la projekt'o'n Cifer'ec'a bibliotek'o kaj cifer'ec'a arkiv'o. Ĝi est'is la plej grand'a cifer'ec'ig'a projekt'o koncern'e skrib'a'n kaj kultur'a'n hered'aĵ'o'n en Slovaki'o kaj laŭ si'a'j ampleks'o kaj kompleks'ec'o ankaŭ unik'a projekt'o en Eŭrop'o. Oni cifer'ec'ig'is 2,5 milion'o'j'n da objekt'o'j de la stok'o'j de SNB kaj de la naci'a arkiv'o, kiu est'as funkci'a infra'struktur'o por cifer'ec'ig'o kaj konserv'ad'o. Oni konstru'is ankaŭ pint'nivel'a'j'n fak'a'j'n labor'lok'o'j'n por cifer'ec'ig'o de libr'o'j kaj dokument'o'j kaj por ĥemi'a pri'zorg'o kaj restaŭr'ad'o, kaj est'is modern'ig'it'a depon'ej'o de la ĉef'a konstru'aĵ'o de SNB.

Inter'naci'a'j kontakt'o'j

SNB est'as hodiaŭ aktiv'a membr'o de Inter'naci'a Federaci'o de Bibliotek'a'j Asoci'o'j kaj Instituci'o'j (IFLA) kaj de la Konferenc'o de Eŭrop'a'j Naci'a'j Bibliotek'ist'o'j (CENL). Katarína Krištofová [katarina kriŝtofova] – ĝeneral'a direktor'in'o de SNB – est'as vic'prezid'ant'in'o de la kvin'membr'a plen'um'komitat'o de CENL. Fin'e de oktobr'o ŝi ĉe'est'is inter'naci'a'n renkont'iĝ'o'n de direktor'o'j de bibliotek'o'j en la ĉin'a urb'o Hanĝoŭo, kie fond'iĝ'is la Uni'o de Bibliotek'o'j de Ĉini'o kaj Ŝtat'o'j de Mez'a kaj Orient'a Eŭrop'o (angl'e China CEEC Libraries Uni'o'n). La reciprok'a kun'labor'ad'o inter eŭrop'a'j kaj ĉin'a'j bibliotek'o'j komenc'iĝ'is jam en 2012 kun la cel'o kre'i platform'o'n por inter'ŝanĝ'o de inform'o'j kaj spert'o'j.

Esperant'a literatur'o

SNB hav'as ankaŭ kolekt'o'n da esperant'a'j libr'o'j, vort'ar'o'j kaj revu'o'j. En 1907 oni el'don'is en Mart'in la unu'a'n lern'o'libr'o'n de Esperant'o por slovak'o'j Fundament'o de Esperant'o. Inter la interes'a'j libr'o'j leg'ant'o'j pov'as trov'i ekzempl'e la Slovak'a'n Antologi'o'n, kiu prezent'as al la mond'a publik'o bunt'a'n elekt'o'n el la literatur'a'j valor'aĵ'o'j de la naci'o kaj don'as tra'rigard'o'n pri la histori'o de la literatur'o ek'de la plej mal'nov'a'j temp'o'j.

Si'a'n honor'a'n lok'o'n en la histori'o de la esperant'a literatur'o en SNB hav'as ankaŭ Eduard Vladimír Tvarožek [tvaroĵek], kiu aŭtor'is la lern'o'libr'o'n por slovak'o'j (Esperant'o en 14 lecion'o'j), verk'is poezi'o'n, proz'o'n, didaktik'a'j'n tekst'o'j'n kaj dram'o'j'n (ekzempl'e Ni lud'as teatr'aĵ'o'j'n, Sol'a en sun'sub'ir'o, Skiz'o de la Esperant'a literatur'o ktp) kaj Stan'o Marček [marĉek], kies lern'o'libr'o Esperant'o per rekt'a metod'o est'is el'don'it'a en 40 ali'a'j lingv'o'j.

La iam'a'j kaj nun'a'j ag'ad'o'j de SNB daŭr'e konfirm'as, ke Slovaki'o komunik'iĝ'as kun la mond'o ne nur per'e de si'a'j natur'bel'aĵ'o'j, sed ankaŭ per si'a'j kultur'a histori'o, art'o kaj literatur'o. La inter'rilat'o'j plu help'os la du'flank'a'j'n kaj mult'flank'a'j'n inter'ŝanĝ'o'j'n de literatur'a'j valor'o'j favor'e al la kultur'a pli'riĉ'ig'o de la hom'o'j kaj help'os li'n viv'i plen'valor'a'n intelekt'a'n viv'o'n.

1. www.snk.sk

Help'il'o por mis'e-bis'e-lern'ant'o'j

Aper'is nov'a vort'ar'o Esperant'o-german'a. Mi hav'as la impres'o'n, ke ĝi est'as destin'it'a al la amas'o da hom'o'j, kiu'j en la ret'o renkont'as Esperant'o'n kaj klopod'as per deĉifr'ad'o, sen kon'o de gramatik'o aŭ vort'o'j, lern(et)i la lingv'o'n. Mi nom'as tio'n la metod'o „mis'e-bis'e”: oni klopod'as, du'on'sukces'as, duonmisas kaj re'e klopod'as. Kaj por iu'j, relativ'e mal'mult'a'j, tio ver'e pov'as konduk'i al kon'o. Mi kon'as iu'n, kiu tiel lern'is la lingv'o'n: ĵet'is si'n sur tekst'o'j'n (libr'o en tiu okaz'o, sed ne lern'o'libr'o) kaj el la lingv'o dedukt'is la gramatik'o'n. Natur'e ja (almenaŭ en etn'a'j lingv'o'j) la gramatik'o dedukt'iĝ'is el la lingv'o! Neces'a help'il'o en tiu metod'o est'as, tamen, la dispon'ebl'o de vort'ar'o. La antaŭ'parol'o sugest'as, ke tiu ĉi vort'ar'o (almenaŭ ĝi'a unu'a el'don'o) est'iĝ'is el la voj'o, sekv'it'a de la aŭtor'o. La aŭtor'o ŝajn'as sugest'i, ke per lud'a tra'foli'um'ad'o de la vort'ar'o la lingv'o vent'um'e al'kroĉ'os si'n al la lud'ant'o.

Ezok'o'salt'e

Kvankam la spert'o sen'dub'e pov'as est'i tre'eg'e kontent'ig'a, lern'ig'a, amuz'a, tamen ŝajn'as al mi, ke la mis'e-bis'e-metod'o ne est'as la plej rekt'a voj'o al ni'a lingv'o, kaj mi pens'as, ke tre mal'mult'a'j hom'o'j sukces'as daŭr'ig'i ĝi'n ĝis fin'a rezult'o. Ni esplor'u, ĉu la pri'trakt'at'a vort'ar'o pov'as plen'um'i la neces'a'n help'em'a'n rol'o'n. En la vort'ar'o trov'iĝ'as la vort'o „ezok'o'salt'o”, kiu aparten'as al la mond'o de gimnastik'o. Mi propon'as, ke ni ezok'o'salt'e vizit'u la vort'ar'o'n. Fin'e de la artikol'o „ezok'o'salt'o” trov'iĝ'as la menci'o, mal'long'ig'e, ke tem'as pri sport'a termin'o. Tio est'as indik'it'a inter rekt'a'j kramp'o'j, kaj kursiv'e pres'it'a ... sed sam'paĝ'e, ĉe „Fagot'o” aper'as, ke ĝi est'as muzik'a termin'o, kio est'as indik'it'a kursiv'e, sed sen kramp'o'j. En ali'a'j lok'o'j ali'a'j indik'manier'o'j aper'as ... tio ne ĝen'as kompren'o'n (aŭ mal'mult'e), sed ĝi don'as impres'o'n de mal'zorg'ec'o, de amator'ec'o. La „ezok'o'salt'o” mem, kiom ajn simpati'a ĝi est'as al mi, indik'as iu'n hazard'ec'o'n ĉe elekt'ad'o de vort'o'j. Jes, Krause menci'as ĝi'n, sed nur en si'a dik'a vort'ar'o. La ŝanc'o, ke mis'e-bis'e-promen'ant'o renkont'os ĝi'n, ŝajn'as al mi tre dub'ind'a.

Obstin'a natur'ec'o

Klar'e la aŭtor'o dezir'as trakt'i Esperant'o'n kiel oni trakt'as etn'a'j'n lingv'o'j'n kaj ord'ig'as la vort'o'j'n strikt'e laŭ alfabet'o, do tut'e kontraŭ la kutim'a esperant'a nest'ec'o (tiel oni nom'as la ord'ig'o'n ĉirkaŭ radik'o'j). Tio ŝajn'as al mi tut'e ne help'em'a. Inter bov'aĵ'o, bov'id'aĵ'o, bov'id'o, bov'in'o kaj bov'o sol'ec'as la bovl'o. Kaj lern'ant'o, precip'e bis'e-mis'e-lern'ant'o, risk'as, tamen, ankoraŭ kolizi'i kun ali'a'j bov'aĵ'o'j: bov'id'kap'aĵ'o, bov'in'ist'o, bov'o'jung'it'ar'o, bov'rost'aĵ'o por cit'i nur tiu'j'n, kiu'j'n Okelmann (1989) menci'as. Okelmann est'as tre parenc'a, mult'e pli vast'a, simil'a vort'ar'o, kiu ŝajn'e klopod'is list'ig'i absolut'e ĉiu'j'n ebl'a'j'n deriv'aĵ'o'j'n de la esperant'a'j radik'o'j. Fakt'e, ĉi tiu vort'ar'o iel est'as kondens'it'a Okelmann ... kun al'don'o'j, ĉar ne nur la ezok'o'salt'o est'as plus'et'o.

Problem'o de la elekt'o

En tiu ĉi spec'o de vort'list'ar'o'j, sen iu ajn ekzempl'a fraz'o, sen iu ajn esprim'o, la elekt'o de traduk'o'j est'as tre tikl'a afer'o. Oni dev'as don'i kiom ebl'e plej mult'a'j'n „ebl'a'j'n traduk'o'j'n”. Ĉe „fleks'ebl'a” oni trov'as: biegsam; schmiegsam, geschmeidig; gefügig, nachgiebig. Mi las'as al german'o'j juĝ'i, ĉu ĉiu ebl'as ... sed supoz'as, ke jes. Ĉu la uz'o de divers'a'j interpunkci'o'j hav'as senc'o'n, mi pri'dub'as. Ceter'e, post la kap'vort'o ĉiam uz'iĝ'as punkt'o'kom'o, kio'n mi trov'as iom strang'a. Ĉe „grand'a” mi trov'as: groß, berühmt, hoch, stark. Mi fakt'e ne sukces'is ĝis nun trov'i ekzempl'o'n, kie „grand'a” traduk'iĝ'us stark, almenaŭ ne en la Piv-aj ekzempl'a'j fraz'o'j.

Puzl'ad'o neces'a?

Mi menci'is mank'o'n de esprim'o'j, sed ili ne tut'e mank'as. Oni renkont'as kiel kap'vort'o(j)n „agrabl'e varm'a” ĉe la liter'o A; ankaŭ „alt'a protekt'ant'o” kaj „elektr'a rul'seĝ'o” (ĉe E), kiu'j ne ripet'iĝ'as ĉe la substantiv'o. Ali'a'j simil'a'j du'op'o'j est'as ripet'it'a'j, sed tamen iom da puzl'ad'em'o ŝajn'as dezir'at'a ĉe uz'ant'o'j de la vort'ar'o.

En'kadr'ig'o ribel'ul'ec'a

Ĉu la aŭtor'o nepr'e dezir'as deklar'i si'n obstin'a sen'de'pend'a ribel'ul'o? En la klar'ig'o'j pri uz'ad'o de la vort'ar'o li nur supr'aĵ'e menci'as, ke por bon'e kompren'i esperant'a'n vort'o'n oni nepr'e kompren'u la afiks'o'j'n, la radik'o'j'n kaj la fin'aĵ'o'j'n, sed don'as neni'a'n pli'a'n klar'ig'o'n pri tio, kaj ankaŭ en la vort'ar'o mem don'as tre mal'mult'a'j'n klar'ig'o'j'n ĉe la afiks'o'j. Ĉe „aĵ'o” menci'iĝ'as nur Ding; li eĉ ne menci'as, ke ĝi est'as sufiks'o. Li al'don'as kiel rimark'o'n ke ... se ebl'e ... oni kon'u la 16 regul'o'j'n de la gramatik'o de „Samenhof” (Plej oft'e li uz'as la nom'o'n Samenhof. En la list'o de mal'long'ig'o'j Zam. est'as mal'long'ig'o por Samenhof/Zamenhof.) En la sam'a tekst'o li skrib'as ankaŭ, ke, se oni ne dispon'as (en tiu ĉi era'o?) pri super'sign'o'j, oni anstataŭ'e uz'u „al'don'o'n de x”. Li eĉ ne menci'as la Fundament'a'n al'don'o'n de h, kaj list'ig'as la liter'o'j'n: cx, gx, hx, jx, sx, ux. En la fin'o de la libr'o li al'don'as kelk'a'j'n (ne tro model'a'j'n!) ekzempl'a'j'n tekst'o'j'n kaj uz'as tie la x-skrib'o'n (sed tamen foj'e forges'as al'don'i la x-on aŭ dezir'as al la leg'ant'o: „felixan viv'o'n”).

Kun supr'aĵ'a simpati'o

Mi hav'as la impres'o'n, ke la aŭtor'o tre simpati'as Esperant'o'n, sed tre mal'mult'e sub'merg'iĝ'is en ĝi'n, almenaŭ en ĝi'a'n mond'o'n kaj en ĝi'a'n kultur'o'n. La vort'ar'o cert'e est'as mal'pli bon'a ol la vort'ar'o de Ulrich Matthias ... do kio nov'a sub la sun'o? Ĝi ver'e al'port'as neni'o'n nov'a'n. Kio do prav'ig'as ĝi'a'n el'don'o'n? Precip'e, se vi ne aparten'as al la mis'e-bis'e-an'ar'o, uz'ad'o de tiu vort'ar'o nur koler'ig'os vi'n.

Josef Fliegner: Esperant'o Aktiv, Wörterbuch Esperant'o-Deutsch. Eld. Kirsch-Verlag, Nümbrecht, 2018. 242 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. Du'a el'don'o. ISBN 978-3-943906-41-7.

Antaŭ'reklam'o

Mi ne kompren'as, kial MONATO ĉiam antaŭ'reklam'as, sur la kovr'il'o de la revu'o, la artikol'o'j'n, kiu'j defend'as la politik'ist'o'n Lul'a da Silva (MONATO 2018/04 kaj MONATO 2018/07). Lul'a ŝtel'is milion'o'j'n de mi'a land'o Brazilo kaj ricev'is, pro tio, just'a'n kondamn'o'n. Mi esper'as ke, se iam mi decid'os skrib'i artikol'o'n pri li'a'j korupt'a'j ag'o'j, la redakci'o de la revu'o antaŭ'reklam'os ankaŭ ĝi'n sur la kovr'il'o!

Sen kontakt'o kun la real'o

Dum Aleksander Gofen (El mi'a vid'punkt'o, MONATO 2018/10, p. 5-6) evident'e prav'as pri tio, ke neni'u lingv'o en si mem pov'as rekt'e pli'bon'ig'i la mond'o'n, en la ceter'o de si'a opini'esprim'o li bedaŭr'ind'e delir'e perd'as kontakt'o'n kun la real'o. Mi el'star'ig'u nur du aspekt'o'j'n.

Unu'e, est'as absurd'e redukt'i la nun'a'n stat'o'n de la mond'o al konflikt'o inter islam'o kaj iu „okcident'a” krist'an'ism'a civiliz'o. Neces'as konsci'i, ke la du popol'nombr'e plej grand'a'j land'o'j de la mond'o – Ĉini'o kaj Barato – kaj amas'o da ali'a'j land'o'j est'as nek islam'a'j nek krist'an'a'j.

Pli'e, ne ebl'as senc'hav'e parol'i pri islam'o kiel unu'ec'a tut'o: ekzist'as la baz'a skism'o inter suna'ism'o kaj ŝijaism'o, kaj intern'e de kaj apud tiu'j du grup'o'j est'as mult'a'j islam'a'j ideologi'o'j. La ideologi'o'n de la tiel nom'at'a Islam'a Ŝtat'o kaj de simil'a'j ĝihad'ism'a'j mov'ad'o'j ne sub'ten'as la plej'part'o de la hom'o'j, kiu'j si'n konsider'as islam'an'o'j. Akuz'i la tut'a'n islam'a'n mond'o'n pri ĝihad'ism'a ideologi'o est'as insult'o al islam'o, sam'kiel est'us insult'o al krist'an'ism'o supoz'i, ke ĉiu'j krist'an'o'j sub'ten'as la ekstrem'a'j'n ide'o'j'n de iu'j sekt'o'j.

Kaj util'as memor'ig'i ankaŭ, ke en la tut'a histori'o de krist'an'ism'o kaj de ni'a „okcident'a” civiliz'o (mi preskaŭ met'us cit'il'o'j'n ankaŭ ĉirkaŭ la du'a vort'o) ne mank'as okaz'o'j de ekstrem'ul'o'j kiu'j (ne konsider'ant'e si'n „ekstrem'a'j”) masakr'is kaj buĉ'is je la nom'o de Di'o.

Kaj tio ven'ig'as mi'n al la du'a afer'o. Kiom da indiĝen'o'j amerik'a'j pere'is pro la invad'o de eŭrop'an'o'j, kiu'j oft'e kred'is si'n send'it'o'j de Di'o? La princip'o, ke „land'o X aparten'as al popol'o X”, cert'e hav'is grand'a'n rol'o'n en la naci'a konsci'iĝ'o kaj la est'iĝ'o de naci'a'j ŝtat'o'j en Eŭrop'o dum la 19a kaj 20a jar'cent'o'j, sed se oni vol'as nom'i tio'n „etern'a aksiom'o” oni rigard'u iom pli vast'e al la histori'o. La tut'a nun'a Uson'o est'iĝ'is per mal'respekt'o al tiu princip'o, ĉar kiam en Amerik'o al'ven'is eŭrop'an'o'j, jam ekzist'is indiĝen'a'j popol'o'j. Do laŭ la logik'o de Aleksander Gofen (uson'an'o, se mi bon'e kompren'as), li'a tut'a hejm'land'o baz'iĝ'as sur krim'o kontraŭ la hom'ar'o. En land'o kiu'n kre'is en'migr'int'o'j, ne dec'as batal'i kontraŭ en'migr'ad'o.

Traduk'it'a'j literatur'aĵ'o'j en la sunda lingv'o

La sunda lingv'o est'as minoritat'a lingv'o parol'at'a de ĉirkaŭ 42 milion'o'j da person'o'j en la okcident'a part'o de la insul'o Jav'o, en Indonezio. Kvankam ĝi est'as la du'e plej dis'vast'iĝ'int'a minoritat'a lingv'o en Indonezio, ĝi sufer'as pro la prem'o de la naci'a idiom'o, nom'e la indonezia, kaj de kelk'a'j fremd'a'j lingv'o'j, precip'e la angl'a. Oni iam pen'is konserv'i la lingv'o'n per traduk'ad'o de fremd'a literatur'o al ĉi tiu lingv'o. Tamen nun la nombr'o de traduk'it'a'j verk'o'j mal'pli'iĝ'as.

La Et'a Princ'o

En januar'o 2018 la verk'ant'o ek'traduk'is la rakont'o'n La Et'a Princ'o de Antoine de Saint-Exupéry al la sunda lingv'o. La prov'o komenc'iĝ'is post la iel koler'ig'a konstat'o, ke oni hav'as la traduk'o'n de tiu rakont'o eĉ al la antikv'a egipta lingv'o, sed ne ekzist'as io tia por la sunda lingv'o. Tial la verk'ant'o komenc'is traduk'i la rakont'o'n, mal'kovr'ant'e interes'a'j'n fakt'o'j'n pri traduk'ad'o al la sunda lingv'o.

Ĉe ret'a esplor'o pri traduk'it'a literatur'o en la sunda lingv'o, ebl'is trov'i preskaŭ neni'o'n. Mal'kovr'ebl'is nur tio, ke la roman'o La Graf'o de Mont'e'krist'o de Alexandre Dum'as est'is traduk'it'a al la sunda en 1928. Ali'a interes'a mal'kovr'o est'is, ke kelk'a'j mal'long'a'j rakont'o'j est'is traduk'it'a'j kiel en'hav'o de lok'a revu'o. Neni'o ali'a est'is. Tial la verk'ant'o sent'is si'n fier'a, traduk'int'e la verk'o'n de Saint-Exupéry al la sunda.

Surpriz'a mal'kovr'o

Post fin'o de la labor'o okaz'is vizit'o al el'don'ej'o. Kun la el'don'ist'o est'is plen'um'it'a long'a diskut'o pri literatur'o traduk'it'a en la sund'an. Est'is tre surpriz'e (eĉ iom ŝok'e) mal'kovr'i, ke fakt'e la parol'ant'o'j de la sunda est'as relativ'e inter la plej aktiv'a'j en la traduk'ad'o de fremd'a literatur'o ek'de 1920. Ne est'is pri'a'j inform'o'j en'ret'e, ĉar oni ne al'ŝut'as tiu'j'n libr'o'j'n. Tamen la el'don'ej'o ja posed'as kelk'a'j'n ekzempler'o'j'n de traduk'it'a'j literatur'aĵ'o'j.

Ekzempl'e, en la sunda lingv'o hav'ebl'as traduk'o'j de La vojaĝ'o'j de Gulivero (de Jonathan Swift), Mil kaj unu nokt'o'j, Hamlet'o, Odise'ad'o kaj ali'a'j literatur'aĵ'o'j el la period'o 1920-1930. Tial la el'don'ist'o menci'is, ke la sund'an'o'j bon'ven'ig'as fremd'a'j'n verk'o'j'n traduk'it'a'j'n en ili'a'n lingv'o'n.

Mal'jun'a'j aŭ jam for'pas'int'a'j traduk'ist'o'j

Bedaŭr'ind'e, kvankam en la pas'int'ec'o la sund'an'o'j oft'e traduk'is fremd'a'j'n verk'o'j'n al la propr'a lingv'o, nun'temp'e la nombr'o de traduk'o'j mal'kresk'is. Aktiv'a'j sundaj verk'ist'o'j est'as ĉef'e mal'jun'a'j, kaj plej bril'a'j verk'ist'o'j jam for'pas'is. Nun'temp'e la nombr'o de lert'a'j sundaj traduk'ist'o'j mal'alt'as, kaj plej'part'e ili nur traduk'as mal'long'a'j'n rakont'o'j'n kiel en'hav'o'n de lok'a revu'o.

Ali'lingv'ig'o valor'as

La traduk'ad'o de fremd'a'j literatur'aĵ'o'j est'as ind'a klopod'o por lingv'a konserv'ad'o. Fakt'e, traduk'i fremd'a'j'n verk'o'j'n signif'as proviz'i la parol'ant'o'n de iu lingv'o per nov'a'j leg'ind'aĵ'o'j, kiu'j en'hav'as nov'a'j'n ide'o'j'n kaj pens'manier'o'j'n mal'sam'a'j'n ol tiu'j de la lok'ul'o'j. Tiel oni pov'as pli'grand'ig'i si'a'n kon'o'n pri la mond'o kaj la viv'o. Esper'ebl'e, en la est'ont'ec'o est'os pli mult'a'j person'o'j, kiu'j kapabl'os traduk'i fremd'a'n literatur'o'n al minoritat'a'j lingv'o'j. Ali'a dezir'o est'as, ke iu'tag'e la verk'ant'o pov'os dispon'ig'i sund'an literatur'o'n en Esperant'o, ĉar est'as bon'a kaj util'a afer'o ne nur konserv'i la sund'an lingv'o'n, sed ankaŭ gard'i la ide'o'j'n de la sund'an'o'j kaj dis'vast'ig'i ili'n al la ceter'a mond'o.

Ili ankoraŭ rond'ir'as ...

Tiu, kiu dir'is, ke oni ne aĉet'u libr'o'n pro ĝi'a kovr'il'o, cert'e neniam imag'is la bit'libr'a'n era'o'n. Ĉar oni ne est'as plu dev'ig'at'a akir'i paper'a'n versi'o'n, el'don'ist'o'j el'turn'iĝ'as por ili'n ig'i pli al'log'a'j, kaj tio klar'ig'as, kial mal'long'a'n tekst'o'n, kiel Ordre du jour de la franc'a aŭtor'o Eric Vuillard, prezent'as tiom impon'a (du'obl'a) kovr'il'o, fidel'e re'produkt'it'a en ali'lingv'a'j traduk'o'j, kiel la esperant'a. Est'as ĝi unu el tia'j kovr'il'o'j, kiu'j ig'as, ke ebl'a leg'ont'o si'n demand'u: „Ĉu la tekst'o mem merit'as tiu'n luks'a'n prezent'ad'o'n?”

Kaj la respond'o ven'as jam en la unu'a'j paĝ'o'j: jen tekst'o, kiu kapt'ad'as hom'o'j'n, kaj – ĉu pro la iom hipnot'a flu'o de la rakont'ad'o, ĉu pro la dens'ec'o mem de la tem'o – fakt'o est'as, ke Tag'ord'o dev'ig'as, ke oni ne leg'u ĝi'n hast'e, sed, kvazaŭ oni ĝu'us rar'a'n vin'o'n, lant'e, aprec'ant'e ĉiu'n not'o'n de ĝi'a gust'o. Tamen kia'j est'as tiu'j not'o'j? La plej amar'a'j.

Nov'as la cel'punkt'o'j

Tag'ord'o rakont'as si'n'sekv'o'n de ag'o'j, kiu'j konduk'is nazi'o'j'n al potenc'o, unu'e en Germanio, post'e, kun pli da histori'a'j detal'o'j, en Aŭstrio ktp. Ĝi klar'e montr'as strategi'o'j'n, uz'at'a'j'n por ating'i kaj ten'i la total(ism)an potenc'o'n en tiu'j land'o'j. Tio, en si mem, est'as neni'a nov'aĵ'o, ĉar abund'as tekst'o'j pri tiu terur'a tem'o. Nov'as ja la cel'punkt'o'j elekt'it'a'j de Vuillard, ĉar, anstataŭ ad'e ripet'i tio'n, kio'n jam sci'as pli'mult'o, ĝi fokus'iĝ'as al tiu'j, kiu'j plej'e gajn'is kun la Tri'a Regn'o: la german'a'j entrepren'ist'o'j, kiu'j financ'is Hitleron, tiu'j, kiu'j post'e uz'is labor'fort'o'n de sklav'ig'it'a'j mal'pli'mult'o'j de la koncentr'ej'o'j.

La tekst'o sam'e montr'as, kia'manier'e nazi'ism'o strangol'is si'a'n unu'a'n viktim'o'n: Aŭstrion. Kaj ĉi-okaz'e la tekst'o, kvankam kern'e literatur'a, akir'as histori'a'j'n kontur'o'j'n: oni kelk'foj'e dev'as gugl'i, kiu est'is tiu aŭ ali'a, ĝeneral'e aŭstr'a, rol'ul'o, kiu ne kapabl'is al'front'i la hitlerajn fort'o'j'n. Tamen ne nur en tio la libr'et'o surpriz'as ni'n: plej gap'e est'as konstat'i la komplic'a'n silent'o'n de la tiel nom'at'a'j „demokrati'a'j fort'o'j” antaŭ la nazi'a'j atak'o'j sur ali'a'j eŭrop'a'j teritori'o'j.

Tiel, flu'ant'e per rakont'ad'o iom fragment'it'a, kiu kelk'foj'e aspekt'as sen'lini'a, tamen neniam sen'interes'a, leg'ad'o pov'as iom ĝen'i tiu'j'n, kiu'j prefer'as tuj vid'i konklud'o'n de la ag'ad'o'j de la ĉef'rol'ul'o'j. Tamen tiu'tip'a leg'ant'o ne trov'os ali'a'n konklud'o'n ol en libr'o'j pri histori'o, li sam'e ne trov'os ĉef'rol'ul'o'j'n, pro rapid'a ŝanĝ'o de scen'ej'o'j, kiu ja sekv'as, krom la de'supr'a'j'n tag'ord'o'j'n, la ord'o'n de la tag'o'j, laŭ temp'a lini'o, kio unu'a'vid'e kre'as el la rakont'o ar'o'n da dis'er'ig'it'a'j bild'o'j, en'e de kiu'j lud'as kaj popol'an'o'j kaj histori'a'j rol'ul'o'j, kaj en kiu iel mal'facil'as trov'i fin'a'n konklud'o'n (kvazaŭ Histori'o hav'us moral'o'n aplik'ebl'a'n al hom'o'j).

Ĉu fin'a konklud'o?

Do ne est'as moral'o en la tekst'o? Ĉu, leg'int'e ĝi'n, oni al'ven'as al neni'a fin'a konklud'o? Cert'e ja! Oni fin'e kompren'as, kiom la hodiaŭ'a Eŭrop'o ŝuld'as al la viktim'o'j de tiu silent'o, kaj oni ja pov'as rimark'i, ke la silent'int'o'j, aŭ pli bon'e, ili'a'j entrepren'o'j, est'as ankoraŭ inter la plej grand'a'j kaj de Germanio kaj de Eŭrop'a Uni'o. Pli'e, rest'as ankoraŭ demand'o, kiu'n ne la aŭtor'o far'as, sed kiu per si mem re'son'as en ni, post leg'ad'o de Tag'ord'o: cert'e, dev'as tiu'j entrepren'o'j pag'i pro si'a'j antaŭ'a'j krim'o'j, sed, plej grav'e, kia'manier'e hodiaŭ'a'j civit'an'o'j, ne nur eŭrop'a'j sed el la tut'a mond'o, pov'os kontribu'i, por ke tiu'j krim'o'j ne plu ripet'iĝ'u? Respond'i al tia demand'o, kompren'ebl'e, est'as person'a task'o, sed, kontraŭ'e al la viktim'o'j, la entrepren'ist'o'j ankoraŭ rond'ir'as kaj pret'as financ'i nov'a'j'n nazi'o'j'n.

Honor'ind'a far'o

Se tio, kio'n mi ĵus dir'is, klar'ig'as al ni, kial tiu libr'o ricev'is la tradici'a'n literatur'a'n Premi'o'n Goncourt (2017), kio'n ni dir'u pri ties esperant'a versi'o? Ĉar la tekst'o ne est'is ja simpl'a, kvankam unu'a'vid'e ĝi aspekt'as tia, ĝi'a etos'o est'as tre lert'e kapt'it'a de la esperant'ig'int'o Je'a'n-Claude Roy, kiu, en ver'e honor'ind'a far'o, kun'divid'is si'a'n „traduk'a'n glor'o'n” kun la amik'o'j, kiu'j li'n help'is en tiu task'o (oni ja sci'as, ke rar'a'j est'as traduk'ist'o'j, kiu'j re'kon'as ricev'o'n de help'o de ali'a'j). Sed Roy ankaŭ las'is al leg'ant'o'j kaj recenz'ist'o'j kelk'a'j'n kapt'il'o'j'n: oni trov'as vort'o'j'n, kiel „impoŝt'o” kaj „veŝt'o”, kaj tuj pens'as pri la jam kutim'a'j kompost'erar'o'j de esperant'a'j verk'o'j ... Tamen ne! Roy ja elekt'is tiu'j'n vort'o'j'n, ĉar ili, krom est'i taŭg'a'j, ebl'ig'as interes'a'j'n vort'lud'o'j'n al leg'ont'o (kaj, al lern'ant'o, akir'o'n de vort'proviz'o, oni dev'as dir'i). Resum'e: jen tekst'o, kiu trov'is si'a'n plej taŭg'a'n traduk'ist'o'n. Gratul'o'n!

Eric Vuillard: Tag'ord'o. Tr. J.-C. Roy. Eld. Z4 Editions, Les Nans, 2018. 166 paĝ'o'j. ISBN 978-2-490595-14-3.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Ŝanc'o'j por egal'rajt'a kun'labor'o

En Vieno la 18an de decembr'o 2018 okaz'is forum'o „Afrik'o-Eŭrop'o”, en kiu part'o'pren'is ŝtat'estr'o'j, ĉef'ministr'o'j kaj mil reprezent'ant'o'j de firma'o'j el Afrik'o kaj Eŭrop'o. En la centr'o de la diskut'o'j est'is la kun'labor'o en la sfer'o'j nov'ig'o kaj cifer'ec'ig'o, ĉef'e pri tio, kiel la avantaĝ'o'j de cifer'ec'ig'o pov'us util'i. La aranĝ'o'n kun'organiz'is Aŭstrio, kiu dum la du'a du'on'o de 2018 ten'is la prezid'ant'ec'o'n en Eŭrop'a Uni'o (EU), kaj Afrik'a Uni'o.

Dum la solen'a mal'ferm'o la aŭstr'a kancelier'o Sebastian Kurz al'vok'is al pli da eŭrop'a'j invest'o'j en Afrik'o. EU cert'ig'as la evolu'help'o'n, tamen ĉe la invest'o'j ĝi pov'us pli'bon'ig'i si'a'n kontribu'o'n. Kurz deklar'is, ke tem'as ne nur pri politik'a, sed ankaŭ pri ekonomi'a kun'labor'o. La politik'a kun'labor'o pov'as est'ig'i la ĝeneral'a'j'n kondiĉ'o'j'n, la kun'labor'o je ekonomi'a nivel'o pov'as lanĉ'i daŭr'i'pov'a'n evolu'o'n. Afrik'o hav'os ĝis la jar'o 2050 proksim'um'e 2,5 miliard'o'j'n da loĝ'ant'o'j kaj do far'iĝ'os grav'a merkat'o. Eŭrop'o dev'as re'kon'i la ŝanc'o'j'n por egal'rajt'a kun'labor'o. Fin'e Kurz dir'is: „Ni ne las'u Afrik'o'n al la ĉin'o'j.”

Ĉini'o streb'as al domin'ad'o

Per'e de tiu fraz'o li atent'ig'is pri la fakt'o, ke Ĉini'o jam super'as la ali'a'j'n grav'a'j'n ekster'land'a'j'n komerc'partner'o'j'n de Afrik'o. En septembr'o Ĉini'o invit'is al „Forum'o pri kun'labor'o Ĉini'o-Afrik'o” ŝtat'estr'o'j'n el pli ol 40 afrik'a'j land'o'j kaj mil'o'j'n da entrepren'ist'o'j. Antaŭ ili la ĉin'a ŝtat'prezid'ant'o Xi Jinping promes'is al Afrik'o invest'o'j'n je sum'o de 60 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j dum la sekv'a'j tri jar'o'j.

Je'a'n-Claude Juncker, prezid'ant'o de la Eŭrop'a Komision'o, deklar'is: „Ni ne komenc'as de nul'o. EU pret'ig'is 44 miliard'o'j'n da eŭr'o'j por la invest'a plan'o, el kiu'j jam 37 miliard'o'j est'as uz'at'a'j en Afrik'o. Ni dev'as far'i mult'e pli, por ke la komerc'o en Afrik'o est'u pli bon'a, pli just'a kaj pli long'daŭr'e efik'a. Ni nepr'e kuraĝ'ig'u la eŭrop'a'j'n firma'o'j'n si'n engaĝ'i kaj pli fort'e invest'i en la region'o.” Por tio est'as bezon'at'a „seren'a klimat'o” por entrepren'ist'o'j. Juncker preciz'ig'is, ke ĉe la ekonomi'a'j rilat'o'j inter EU kaj Afrik'o tem'as pri partner'ec'o inter egal'rajt'a'j part'o'pren'ant'o'j. Tiu'spec'a'n partner'ec'o'n Afrik'o pov'as real'ig'i pli facil'e kun Eŭrop'o ol kun Ĉini'o. Laŭ Juncker ambaŭ kontinent'o'j hav'as komun'a'j'n sort'o'j'n kaj interes'o'j'n. Eŭrop'o bezon'as Afrik'o'n kaj Afrik'o bezon'as Eŭrop'o'n.

Pli'bon'ig'i la partner'ec'o'n

Paul Kagame, prezident'o de Ruando kaj prezid'ant'o de Afrik'a Uni'o, emfaz'is la serioz'ec'o'n de la forum'o. Li deklar'is: „Ni kun'e est'as fort'a'j. De tiu unu'iĝ'o [inter Afrik'o kaj Eŭrop'o] pov'as profit'i ambaŭ kontinent'o'j.” Se Eŭrop'o invest'us en Afrik'o kaj trakt'us la tie'a'j'n land'o'j'n kiel partner'o'j'n, kaj ne kiel profit'ant'o'j'n de evolu'help'o, tio cert'e kontribu'us al pli bon'a'j reciprok'a'j rilat'o'j.

Est'is sub'skrib'it'a'j kontrakt'o'j, en kiu'j EU promes'as al Afrik'o 75 milion'o'j'n da eŭr'o'j kiel kredit'help'o'n por mal'grand'a'j kaj mez'grand'a'j firma'o'j kaj 45 milion'o'j'n da eŭr'o'j por agrikultur'a'j projekt'o'j. Tri milion'o'j da eŭr'o'j cel'as sub'ten'o'n por la Afrik'a Liber'komerc'a Are'o.

Eŭrop'a Invest'a Bank'o cert'ig'is kredit'o'j'n je valor'o de 500 milion'o'j da eŭr'o'j por invest'o'j en Afrik'o, kaj Mond'a Bank'o promes'is dispon'ig'i ĝis la jar'o 2030 22 miliard'o'j'n da eŭr'o'j por cifer'ec'ig'o en Afrik'o.

La pentr'aĵ'o'j de Ruslan

Est'is sun'a'j varm'et'a'j septembr'a'j tag'o'j. La ĉiel'o blu'is kiel infan'a okul'o, febl'a vent'o kares'is la vizaĝ'o'j'n, la park'o dolĉ'e dorm'et'is en la silent'o. Ĉiu'tag'e, post la fin'o de la labor'temp'o, Ljuben ŝat'is pied'ir'i hejm'e'n, ĝu'ant'e la trankvil'a'j'n septembr'a'j'n post'tag'mez'o'j'n. Ankaŭ nun li ek'ir'is sur la vast'a'n bulvard'o'n kun la tili'o'j, kaj post'e dekstr'e'n li en'ir'is la park'o'n, kie la arb'o'j simil'is al star'ant'a'j sen'mov'a'j gard'ist'o'j kun bunt'a'j mantel'o'j de flav'a'j, ruĝ'a'j, brun'a'j foli'o'j. La aŭtun'a'j flor'o'j en la bed'o'j iom mov'iĝ'is pro la vent'o kaj kvazaŭ klin'is si'n por salut'i li'n.

Ĉe la et'a lag'o en la park'o dum la sun'a'j septembr'a'j tag'o'j kolekt'iĝ'is pentr'ist'o'j, kiu'j prezent'is si'a'j'n bild'o'j'n, kaj la lok'o ĉi tie simil'is al grand'a ne'ordinar'a ekspozici'o. Ljuben ŝat'is tra'rigard'i la pentr'aĵ'o'j'n, konversaci'i kun la pentr'ist'o'j, kiu'j'n li bon'e kon'is, kaj foj'e-foj'e li aĉet'is iu'n pentr'aĵ'o'n. Jam li hav'is sufiĉ'e da bild'o'j kaj rev'is iam fond'i art'galeri'o'n, kie est'os pentr'aĵ'o'j de divers'a'j pentr'ist'o'j.

Nun li mal'rapid'e pas'is preter la ord'ig'it'a'j bild'o'j, atent'e tra'rigard'is ili'n, esperant'e vid'i interes'a'n kaj ne'ordinar'a'n pentr'aĵ'o'n, sed la bild'o'j ne vek'is li'a'n atent'o'n. Ja, Ljuben bon'e kon'is la stil'o'n kaj pentr'o'art'o'n de mult'a'j el la pentr'ist'o'j, kiu'j ekspozici'is bild'o'j'n ĉi tie.

Li daŭr'ig'is mal'rapid'e ir'i, sed subit'e halt'is. Sur unu el la benk'o'j est'is ord'ig'it'a'j kelk'a'j akvarel'a'j pejzaĝ'o'j. Ljuben al'rigard'is ili'n kaj surpriz'iĝ'is. La pentr'aĵ'o'j est'is ne'ordinar'a'j. La pentr'ist'o, kiu pentr'is ili'n, hav'is eg'e original'a'n stil'o'n. Li kvazaŭ percept'is ne'kon'at'a'n mirakl'a'n mond'o'n kaj talent'e pentr'is ĝi'n. La kolor'o'j est'is mir'ind'a'j. Ljuben mir'e rigard'is la bild'o'j'n. Ili rav'is li'n per ia naiv'ec'o, sincer'ec'o, radi'ant'a'j lum'o'n kaj ĝoj'o'n. Sent'ebl'is la fort'a inspir'o kaj jubil'o de la pentr'ist'o.

Ljuben ĉirkaŭ'rigard'is por vid'i la pentr'ist'o'n, sed proksim'e al la bild'o'j est'is neni'u. Ĉe la najbar'a benk'o star'is o'ĉj'o Petko, mal'jun'a kon'at'a pentr'ist'o, kiu'n Ljuben bon'e kon'is.

– O'ĉj'o Petko, kiu pentr'is tiu'j'n ĉi pentr'aĵ'o'j'n? – demand'is Ljuben.

Ljuben rigard'is al la direkt'o, kiu'n montr'is la mal'jun'a pentr'ist'o, sed tie li vid'is nur kelk'a'j'n knab'o'j'n, kiu'j pilk'lud'as.

– Tie – de'nov'e dir'is o'ĉj'o Petko – la blond'har'a bub'o, kiu nun kur'as al la pilk'o.

– Jes – respond'is la mal'jun'ul'o. – Li'a nom'o est'as Ruslan, kaj de temp'o al temp'o li ven'as ĉi tie'n.

Sen'dezir'e la knab'o proksim'iĝ'is al ili. Li est'is pli-mal'pli dek'jar'a kun dens'a blond'a har'ar'o, hel'blu'a'j okul'o'j kiel du vitr'a'j glob'et'o'j kaj ruĝ'a'j vang'o'j pro la kur'ad'o, simil'a'j al matur'a'j pom'o'j.

Tiu ĉi demand'o iom embaras'is la knab'o'n. Li al'rigard'is mal'supr'e'n al si'a'j el'frot'it'a'j ŝu'o'j, kaj li'a'j long'a'j palpebr'o'j kaŝ'is li'a'n rigard'o'n. Kelk'a'j'n sekund'o'j'n li silent'is, kaj post'e mal'laŭt'e li ek'parol'is:

– Mi dezir'as hav'i poŝ'telefon'o'n. Ja, ĉiu'j infan'o'j hav'as poŝ'telefon'o'n ...

– Ĉu vi'a'j ge'patr'o'j ne pov'as aĉet'i al vi poŝ'telefon'o'n? – demand'is Ljuben.

– Mi'a patr'in'o ne labor'as. Oni mal'dung'is ŝi'n. Mi ne hav'as patr'o'n; mi ne sci'as, kiu li est'as.

Ljuben al'rigard'is la knab'o'n, post'e de'nov'e la pentr'aĵ'o'j'n, kiu'j star'is sur la benk'o, kaj mal'rapid'e dir'is:

– Bon'e. Mi aĉet'os du vi'a'j'n pejzaĝ'o'j'n. Tamen promes'u, ke vi daŭr'ig'os pentr'i.

– Vi hav'os poŝ'telefon'o'n, sed dir'u al mi, pri kio ali'a vi rev'as? – demand'is Ljuben.

– Kiam mi est'os plen'aĝ'a, mi far'os ekspozici'o'n en la urb'a art'galeri'o, kaj mi'a patr'o, kiu'n mi ne kon'as, ven'os, tra'rigard'os mi'a'j'n pentr'aĵ'o'j'n kaj vid'os, ke mi far'iĝ'is pentr'ist'o.

– Iam vi cert'e far'os grand'a'n ekspozici'o'n, kaj vi'a patr'o cert'e ven'os vid'i ĝi'n – dir'is Ljuben. – Nun mi pren'os tiu'j'n ĉi du pentr'aĵ'o'j'n.

Ljuben proksim'iĝ'is al la benk'o, pren'is du pentr'aĵ'o'j'n kaj don'is al Ruslan kelk'a'j'n mon'bilet'o'j'n.

– Mi cert'as, ke vi far'iĝ'os fam'a pentr'ist'o – dir'is Ljuben kaj for'ir'is.

Pli'akr'iĝ'o de la kosov-serbi'a'j rilat'o'j

Kvankam dum mult'a'j jar'o'j okaz'is dialog'a'j sesi'o'j inter Kosovo kaj Serbi'o, per'it'a'j de Eŭrop'a Uni'o, la serb'a reg'ist'ar'o far'as plej'ebl'o'n por mal'help'i al Kosovo, sen'de'pend'a ek'de 2008, al'iĝ'i al inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j. Tiel, ĝi instig'is negativ'a'n voĉ'don'ad'o'n en Unesk'o kaj, antaŭ monat'o, en Interpol, ambaŭ tut'e ne politik'a'j, tre grav'a'j kaj util'a'j organiz'aĵ'o'j.

Drakon'a impost'o por serb'a'j var'o'j

Serbi'o mal'help'as al Kosovo ankaŭ en tiu'j organiz'aĵ'o'j, kie ĉi-last'a jam est'as akcept'it'a. Pro tio, la reg'ist'ar'o de Ramush Haradinaj decid'is alt'ig'i ĝis 100 % impost'o'j'n por ĉiu'j serb'a'j var'o'j en'ir'ant'a'j en Kosovon. Tio signif'as, ke Serbi'o perd'os kelk'cent'o'j'n da milion'o'j da eŭr'o'j! Tuj re'ag'is la EU-Komision'o, sed Haradinaj respond'is, ke la decid'o hav'as politik'a'n karakter'o'n kaj ke ĝi eks'valid'iĝ'os en la moment'o, kiam Serbi'o agnosk'os la sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo.

Leĝ'o pri kosova arme'o

Ĉiu ŝtat'o rajt'as hav'i si'a'n arme'o'n. Tamen Kosovo, liber'ig'it'a en juni'o 1999 kaj sen'de'pend'a ek'de februar'o 2008, ankoraŭ ne hav'as si'a'n arme'o'n, dum membr'o'j de NATO el'spez'as en Kosovo, de 20 jar'o'j, por si'a'j kelk'mil'op'a'j trup'o'j.

Tial la 14an de decembr'o la parlament'o de Kosovo voĉ'don'is por pli'alt'ig'i la status'o'n de la Fort'o'j de Sekur'ec'o al preskaŭ regul'a arme'o, kiu konsist'os el 5000 soldat'o'j kaj 3000 rezerv'ist'o'j.

Re'ag'o de Serbi'o

Tuj re'ag'is Serbi'o, kiu, laŭ rezoluci'o 1244 de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, plu konsider'as Kosovon si'a „administr'a part'o”. „Ni dev'as protekt'i ni'a'n popol'o'n!”, deklar'is la serb'a prezident'o Aleksandar Vučić. Tem'as pri mal'pli ol 100 000 serb'o'j el du milion'o'j da loĝ'ant'o'j de Kosovo. Ceter'e, pli da alban'o'j viv'as en Preŝeva Val'o en Serbi'o! Kaj Serbi'o aĉet'as de Rusio, pli kaj pli, modern'a'j'n ofensiv'a'j'n milit'rimed'o'j'n (aviad'il'o'j'n, tank'o'j'n ks).

Pac'a arme'o

Ali'flank'e, la arme'o de Kosovo est'as defend'a kaj pac'a faktor'o. En Kosovo plu rest'os KFOR-trup'o'j, najbar'e est'as du membr'o'j de NATO – Montenegro kaj Albanio, pac'a'j land'o'j.

Signif'a agnosk'o de sen'de'pend'ec'o

La agnosk'o de Kosovo far'e de Serbi'o, Rusio kaj ceter'a'j ŝtat'o'j de la mond'o, al'don'e al la pli ol cent land'o'j jam agnosk'int'a'j ĝi'n (la nombr'o iom vari'as de'pend'e de la inform'o-font'o kaj de tio, kio'n signif'u „agnosk'o”), est'us pli'a stabil'ig'a paŝ'o en la region'o.

Student'o'j de ŝtat'a'j universitat'o'j protest'as

„Vi for'ŝtel'is ni'a'j'n rev'o'j'n, ni for'rab'os vi'a'n dorm'o'n!”, „Ni ne est'as klient'o'j, ni ne est'as bank-aŭtomat'o'j!”

Jen du el plur'a'j slogan'o'j, kiu'j'n ek'de la komenc'o de decembr'o ripet'ad'as 130 000 student'o'j de ŝtat'a'j universitat'o'j, for'las'int'e aŭditori'o'j'n kaj marŝ'ant'e tra la strat'o'j de la ĉef'urb'o Tiran'o kaj de ali'a'j grand'a'j urb'o'j (Shkodër, Vlorë, Elbasan, Korçë, Durrës, Gjirokastër). Ili postul'as du'on'ig'o'n de jar'a stud'kotiz'o (relativ'e alt'a por ĝeneral'e ne'riĉ'a'j alban'o'j), pli'bon'ig'o'n de viv'kondiĉ'o'j en intern'ul'ej'o'j, pli'grand'ig'o'n de la buĝet'o por instru'ad'o de 3,2 % al 5 %, pli da financ'a sub'ten'o por scienc'a esplor'ad'o kaj bibliotek'o'j, student'a'n ident'ig'il'o'n, kiu redukt'u el'spez'o'j'n por transport'ad'o kaj ali'a'j serv'o'j, pli'alt'ig'o'n de ili'a part'o'pren'o en la decid'pov'a'j organ'o'j de alt'lern'ej'o'j kaj elimin'ad'o'n de korupt'it'a'j profesor'o'j.

Persist'a'j protest'o'j

Unu'e, ili protest'is dum long'a'j hor'o'j antaŭ la ministeri'o pri instru'ad'o, kie student'o'j postul'is de la ministr'in'o Lindita Nikolla la nul'ig'o'n de la leĝ'o pri kler'ig'ad'o akcept'it'a en 2015, kiu drast'e redukt'is ŝtat'a'n financ'ad'o'n de publik'a'j universitat'o'j. Post'e ili protest'is antaŭ la parlament'ej'o. Foj'foj'e ili blok'is ĉef'a'j'n voj'arteri'o'j'n kaj tiel ag'is tag'nokt'e.

Ĉes'is kred'o al gvid'ant'o'j ...

Tia'n amas'a'n student'a'n mov'ad'o'n oni vid'is nur 28 jar'o'j'n antaŭ'e, en decembr'o 1990. Tiam protest'o'j rezult'ig'is establ'o'n de politik'a divers'ec'o en la last'a orient'eŭrop'a social'ism'a land'o. Nov'ec'o est'as, ke ĉi-foj'e la student'o'j ne elekt'is si'a'j'n reprezent'ant'o'j'n, nek si'n apog'is sur politik'a'j parti'o'j, ĉar ili ne plu kred'as al gvid'ant'o'j, kiu'j tradici'e perfid'is ili'a'j'n interes'o'j'n. Tio simil'as al la last'a'temp'a'j manifestaci'o'j en Parizo.

... kaj fid'o al la reg'ist'ar'o

La social'ist'a ĉef'ministr'o Ed'i Ram'a, eg'e embaras'it'a, unu'e kategori'e kontraŭ'star'is, sed post'e propon'is al ili dialog'o'n, inter'trakt'ad'o'n. Tamen tio mal'ebl'as pro la mank'o de reprezent'ant'o'j ĉe student'o'j, kaj la student'o'j ne plu fid'as al la reg'ist'ar'o. „Unu'e plen'um'u ni'a'j'n postul'o'j'n, post'e ni pov'us dialog'i”, dir'as la student'o'j. La reg'ist'ar'o cert'e dezir'as gajn'i temp'o'n kaj, plej probabl'e, tromp'i ili'n.

Ĉu ek'bril'o de esper'o?

La popol'o vid'as en tiu nov'a ne'kutim'a kaj amas'a protest'o de la plej vigl'a kaj san'a tavol'o ek'bril'o'j'n de radikal'a ŝanĝ'iĝ'o en la politik'a situaci'o de la land'o, kiu sufer'as pro stagn'ad'o en ekonomi'a evolu'o, not'ind'a el'migr'ad'o, enorm'a korupt'o de reg'ant'o'j, juĝ'ist'o'j, labor'don'ant'o'j kaj parti'o'j.

La flor'vaz'o, kiu'n nazi'o'j ŝtel'is de Italio

„Germanio restitu'u tuj al Florenco la pentr'aĵ'o'n si'a'temp'e ŝtel'it'a'n de nazi'o'j!”: jen la al'vok'o de Eike Schmidt, la direktor'o de la muze'o Uffizi [ufici] en la ital'a urb'o Florenco. La ne'kutim'a kaj ne'ambigu'a al'vok'o est'as des pli signif'o'plen'a, se oni konsider'as, ke li, art-histori'ist'o 51-jar'aĝ'a, est'as ĝust'e german'o.

Absurd'a el'aĉet'o

Tem'as pri la ole'o'pentr'aĵ'o ital'lingv'e nom'at'a Vaso di fiori (Flor'vaz'o) de la nederlanda pentr'ist'o J'a'n van Huysum. Ĝi'n ŝtel'is milit'ist'o'j de Wehrmacht, la german'a arme'o, dum la du'a mond'milit'o. Ĝi rest'is pli ol jar'cent'o'n en la florenca Palazzo Pitti, de 1824 ĝis 1943. Post la ŝtel'o ĝi neni'e re'aper'is antaŭ 1991, post la re'unu'iĝ'o de Germanio. Oni tamen tiam pet'is de Germanio laŭ'dir'e „absurd'a'n el'aĉet'o'n”, por re'don'i la pri'disput'at'a'n art'aĵ'o'n al Italio. La prokuror'ej'o de Florenco deklar'is, ke tiu objekt'o klar'e aparten'as al Italio kaj tut'e ne akir'ebl'as aŭ vend'ebl'as. Nigr'a-blank'a'n kopi'o'n oni de plur'a'j jar'o'j ekspozici'as simbol'e en Palazzo Pitti, akompan'at'a'n de inform'a skrib'aĵ'o tri'lingv'a „Ŝtel'it'a”.

Stimul'o agnosk'it'a por Trinidad

La kuba urb'o Trinidad, situ'ant'a en la centr'o-sud'a provinc'o Sancti Spirit'us kaj fond'it'a la 2an de februar'o 1514 de la hispan'a konker'ant'o Dieg'o Velázquez de Cuéllar, oficial'e ricev'is la status'o'n de mond'a meti'art'a urb'o la 15an de septembr'o 2018.

En Latin-Amerik'o nun trov'iĝ'as kvin urb'o'j posed'ant'a'j la sam'a'n disting'o'n. En ceter'a'j mond'part'o'j kiel Ĉini'o, Barato, Irano kaj Dani'o, urb'o'j premi'it'a'j el'montr'as ankaŭ tiu'n prestiĝ'a'n atest'o'n, ĝi iĝ'as ver'a ĉarm'o por hom'o'j dezir'ant'a'j ili'n vizit'i, kaj tiel ĝu'i ili'a'j'n meti'art'o'j'n, kiel esprim'o'j'n de ili'a aŭtent'ec'o.

„Kiel stimul'o'n al la kre'ad'o, tradici'o kaj agnosk'o de la meti'ist'o'j el Trinidad”, karakteriz'is Mercy Correa, vic-prezid'ant'o de Mond'a Konsili'o pri Meti'art'o'j (MKM) (angl'e World Crafts Council - WCC) por Latin-Amerik'o, la menci'it'a'n disting'o'n okaz'e de ties trans'don'o al la urb'o. MKM est'as ne-reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o sen'profit'cel'a fond'it'a en 1964, en Nov-Jork'o, destin'at'a al re'akir'o kaj konserv'ad'o de tia'j art'meti'o'j.

Trinidad est'as urb'o de tradici'o'j kaj legend'o'j. Vigl'as tie la meti'art'a kre'ad'o, kiu'n oni natur'form'e trans'don'as de generaci'o en generaci'o'n. Jen evident'a'j ekzempl'o'j el ili: tol'aĵ'o, ceramik'o, palm'aĵ'o'j, teks'aĵ'o'j, plastik'art'o kombin'it'a kun meti'art'o'j, tri'kart'o kaj brod'aĵ'o'j.

Antaŭ ĉi tiu moment'o special'a, oni profund'e enket'is pri tiu ĉi tem'o, kaj en 2015 oni el'labor'is dosier'o'n, kiu'n oni prezent'is al la menci'it'a organiz'aĵ'o, kaj la urb'o'n vizit'is fak'ul'o'j de MKM. En 1988 Trinidad est'is ankaŭ deklar'it'a de Unesk'o Kultur'a Hered'aĵ'o de la Hom'ar'o.

Indiĝen'a kultur'o detru'ot'a?

En Brazilo ek'de nun la ministeri'o pri agrikultur'o demarkaci'os indiĝen'a'j'n region'o'j'n. Ĝi'a'j interes'o'j preskaŭ ĉiam kontraŭ'star'as tiu'j'n de konserv'ad'o. Laŭ Jair Bolsonaro, la prezid'ant'o de Brazilo, est'as problem'o, ke ankoraŭ ekzist'as protekt'at'a'j indiĝen'a'j region'o'j, ĉar ili est'as mal'dens'e loĝ'at'a'j. Li ne rimark'as, ke la viv'kutim'o'j de ĉi tiu'j popol'o'j tre diferenc'as de tiu'j, kiu'j loĝ'as en urb'o'j.

Fakt'e, la decid'o baz'iĝ'as sur ekonomi'a'j interes'o'j de agrikultur'ist'o'j. La prezid'ant'o ankaŭ parol'as pri integr'iĝ'o de la indiĝen'a'j loĝ'ant'o'j al urb'o'j. Ĉi tio signif'as detru'i la kultur'o'n de ĉi tiu'j popol'o'j, inkluziv'e art'o'n, lingv'o'n, manĝ'kutim'o'j'n ktp.

Obl'iĝ'as film'o'j pri matematik'ist'o'j

(sed nur la plej bizar'a'j)

En la last'a'j jar'o'j la ĝeneral'a si'n'ten'o de la publik'o pri scienc'ist'o'j kaj divers'tip'a'j nov'ig'ist'o'j ŝanĝ'iĝ'is rimark'ind'e. Oni rigard'as al ili kun interes'o kaj foj'foj'e admir'o, sen la tim'o kaj la suspekt'em'o de la pas'int'ec'o. Ĉi tiu ŝanĝ'iĝ'o en la pens'manier'o evident'as ankaŭ en kin'art'o: fakt'e al matematik'o oni freŝ'e don'is mult'a'n spac'o'n sur la tiel nom'at'a grand'a ekran'o, kvankam mal'oft'e oni spekt'as verk'o'j'n, en kiu'j la ĉef'rol'ul'o est'as matematik'ist'o.

En la last'a'j du jar'dek'o'j iĝ'is tre fam'a'j iu'j film'o'j, kiel Good Will Hunting (dram'a verk'o de la reĝisor'o Gus Van Sant pri la „ribel'a geni'ul'o” lud'it'a de Matt Dam'o'n) el 1997 aŭ A Beautiful Mind, far'e de Ro'n Howard (el 2001), pri la uson'a matematik'ist'o kaj Nobel-premi'it'o John Forbes Nash Jr. Ambaŭ ĉi tiu'j film'o'j ricev'is eĉ Oskar'o'n, la statu'et'o'n de la uson'a Akademi'o de la Kinematografi'a'j Art'o'j kaj Scienc'o'j, por rekompenc'i kin'art'a'n talent'o'n.

Pli last'a'temp'e aper'is kaj popular'iĝ'is ali'a'j film'o'j, kiel The Imitation Gam'e, reĝisor'it'a de Mort'e'n Tyldum (2015), pri la viv'o de la angl'a scienc'ist'o, komput'ist'o kaj filozof'o Al'a'n Mathison Turing, kaj The Man Who Knew Infinity de Matt Brown (2016), biografi'o de la hind'a matematik'ist'o Srinivasa Ramanujan.

Person'a'j problem'o'j

La intrig'o'j hav'as unu komun'a'n element'o'n: la ĉef'rol'ul'o est'as plej oft'e jun'ul'o kun impon'a matematik'a talent'o. Komenc'e de la verk'o neni'u konsider'as li'n serioz'e, sed en iu punkt'o de la rakont'o li el'star'iĝ'as kaj ek'lud'as grav'a'n rol'o'n en la histori'o. Tem'as kutim'e pri talent'plen'a'j ul'o'j, kiu'j spert'as paralel'e person'a'j'n problem'o'j'n. Dum la dis'volv'iĝ'o de la histori'o la talent'o ia'manier'e inter'ag'as kun la problem'o'j de la ĉef'rol'ul'o, ebl'ig'ant'e al li ating'i not'ind'a'j'n rezult'o'j'n: spit'e al ĉio, tamen, ne ĉiam la film'o fin'iĝ'as gaj'e.

Inteligent'a'j super'hero'o'j

En ĉi tiu'j verk'o'j la pov'o de la ĉef'rol'ul'o est'as ekskluziv'e mens'a: li sukces'as far'i ekster'ordinar'a'j'n afer'o'j'n, kiu'j'n nur mal'mult'a'j hom'o'j kompren'as kaj ŝat'as, sed tio ne help'as li'n solv'i si'a'j'n person'a'j'n problem'o'j'n. Oni ŝajn'e vol'as pentr'i matematik'ist'o'j'n kiel spec'o'n de ekstrem'e inteligent'a'j super'hero'o'j. Tamen la real'o est'as mal'sam'a, almenaŭ koncern'e mens'a'j'n super'pov'o'j'n. Matematik'ist'o'j est'as tut'e ordinar'a'j person'o'j.

Fak'a'j klar'ig'o'j

En la efektiv'ig'o de ĉi tia'j film'o'j la real'a viv'o de matematik'ist'o'j est'as pri'skrib'at'a dank'e al la konsult'ad'o de profesi'ul'o'j, kiu'j kun'labor'as, sed ĉiam rest'as en la fon'o. Plej oft'e ili'a kontribu'o lim'ig'as si'n je iu'j detal'o'j ie-tie kaj iu'j fak'a'j klar'ig'o'j, kiu'j'n la ĉef'rol'ul'o en la film'o dev'as don'i, aŭ je iu'j formul'o'j, kiu'j'n li skrib'as furioz'e sur nigr'a tabul'o.

Mez'um'a'j viv'o'j

Klar'as, ke ne ĉiu'j matematik'ist'o'j en la mond'o est'as tiom strang'a'j, bizar'a'j, iu'foj'e eĉ frenez'a'j hom'o'j kun tiom da san'problem'o'j: tamen el tio oni dedukt'as, ke mez'um'a'j viv'o'j, averaĝ'a'j histori'o'j (la plej mult'a'j, ver'dir'e) ver'ŝajn'e ankoraŭ ne pov'as vek'i la interes'o'n de ne'fak'a publik'o, almenaŭ laŭ la opini'o de nun'a'j produktor'o'j. Pro tio divers'a'j apart'e bel'a'j kaj interes'a'j histori'o'j pri matematik'ist'o'j ver'ŝajn'e ne baldaŭ far'iĝ'os tem'o de sukces'a'j film'o'j. Oni pens'u pri Terence Ta'o, mir'infan'o kaj ebl'e unu el la plej grand'a'j matematik'a'j talent'ul'o'j de la last'a'j cent jar'o'j, kies scienc'a'j'n far'o'j'n ja valor'us rakont'i al publik'o.

Kio pov'as konsol'i ŝat'ant'o'j'n de scienc'o, est'as tio, ke minimum'e ebl'as hodiaŭ trov'i sur la grand'a ekran'o kelk'a'j'n bel'a'j'n matematik'a'j'n formul'o'j'n. Krom'e oni trov'as manier'o'n dis'kon'ig'i al ordinar'a'j hom'o'j almenaŭ kelk'a'j'n el la histori'o'j, kiu'j rilat'as al matematik'o kaj pro divers'a'j kial'o'j ind'as est'i rakont'at'a'j. Tiel hom'o'j almenaŭ part'e pov'as ek'sci'i, en kio konsist'as la labor'o de matematik'ist'o'j kaj kie kaŝ'iĝ'as ties fascin'o kaj bel'ec'o.

Ĉef'urb'o de volont'ul'ad'o

La orient-slovak'a urb'o Košice [kóŝice] (ĉirkaŭ 400 km for de Bratislav'o) akir'is la titol'o'n „Eŭrop'a ĉef'urb'o de volont'ul'ad'o 2019” (angl'e European Volunteering Capital) ¹. Košice tiel far'iĝ'is la unu'a urb'o el la mez'a'j kaj orient'a'j eŭrop'a'j land'o'j kaj la ses'a eŭrop'a urb'o hav'ant'a la prestiĝ'a'n titol'o'n, post Barcelono (2014), Lisbon'o (2015), Londono (2016), la irlanda Sligo (2017) kaj la dan'a urb'o Aarhus (2018).

Volont'ul'ad'o hav'as en Košice long'a'n tradici'o'n, kaj ĝi est'as esprim'o de lok'a patriot'ism'o. En pas'int'a temp'o mil'o'j da lok'a'j volont'ul'o'j signif'e kontribu'is al la sukces'a organiz'ad'o de eŭrop'a kultur'a ĉef'urb'o (2013), eŭrop'a urb'o de sport'o (2016), inter'naci'a'j pac'maraton'o'j kaj ali'a'j karitat'a'j ag'ad'o'j. Neces'as menci'i ankaŭ la volont'ul'o'j'n, kiu'j ĉiu'tag'e dediĉ'as si'n al social'a labor'o koncern'e hom'o'j'n long'temp'e mal'san'a'j'n, handikap'ul'o'j'n, mal'riĉ'ul'o'j'n, mal'jun'ul'o'j'n ktp. En la jar'o 2019 atend'os volont'ul'o'j'n en Košice du grand'a'j event'o'j: la mond'a sport'konkurs'o de glaci'hoke'o (maj'o) kaj la mond'a sport'konkurs'o de pilk'hoke'o (juni'o).

La titol'o'n eŭrop'a ĉef'urb'o de volont'ul'ad'o ĉiu'jar'e al'juĝ'as la Eŭrop'a Volont'ul'a Centr'o (angl'e European Volunteer Centr'e, franc'e Centr'e Européen de Volontariat, (CEV)) kun sid'ej'o en Bruselo ek'de 2013. CEV est'as eŭrop'a ret'o kun pli ol 80 volont'ul'a'j centr'o'j, dis'volv'o-agent'ej'o'j kaj organiz'aĵ'o'j okup'iĝ'ant'a'j pri la sub'ten'o de volont'ul'o'j kaj volont'ul'ad'o en Eŭrop'o, je eŭrop'a, land'a kaj region'a nivel'o'j. Ĝi est'as ankaŭ centr'a forum'o por la inter'ŝanĝ'o de praktik'o kaj inform'ad'o pri volont'ul'a labor'o en divers'a'j eŭrop'a'j land'o'j.

1. Pli da inform'o'j kaj detal'o'j pri la projekt'o'j de EVC hav'ebl'as angl'a'lingv'e ĉe www.europeanvolunteercentre.org/projects

120 jar'o'j da japan'a integr'iĝ'o en la kub'an soci'o'n

Pec'et'o de Kubo est'as japan'a. En kuba kultur'a miks'aĵ'o aŭ, pli specif'e, en ĝi'a mult-etn'a konsist'o iam pri'skrib'it'a de la kuba scienc'ist'o kaj el'star'a antrop'olog'o Fernand'o Ortiz Fernández, en'est'as porci'o aparten'ant'a al la land'o de lev'iĝ'ant'a sun'o, ali'a arkipelag'o kiel la kuba, sed ban'at'a de la vast'a Pacifik'a Ocean'o.

Prezident'a akcept'o

La 18an de decembr'o 2018 la kuba prezident'o Miguel Díaz-Canel Bermúdez akcept'is en Palac'o de la Revoluci'o Keiji Furuya, prezid'ant'o'n de la parlament'a lig'o de japan'a-kuba amik'ec'o, kiu vizit'is Kubon kadr'e de la fest'a'j aranĝ'o'j omaĝ'e al la 120-jar'iĝ'o de la komenc'o de japan'a en'migr'ad'o al Kubo.

Bon'a'j du'flank'a'j rilat'o'j

Dum la renkont'iĝ'o ambaŭ grav'ul'o'j sam'opini'is pri la bon'a stat'o de la du'flank'a'j rilat'o'j. Ili kun plezur'o re'memor'is la oficial'a'n vizit'o'n al Havano de la japan'a ĉef'ministr'o Shinzo Abe en 2016 (MONATO 2016/11, p. 14 (2016/011805.php)) kaj ĝi'a'n kontribu'o'n al antaŭ'e'n'ir'o de la rilat'o'j inter la du naci'o'j.

Dum li'a rest'ad'o en la kuba ĉef'urb'o, tie okaz'is ankaŭ la tri'a kun'ven'o de la publik'a-privat'a komitat'o Kubo-Japani'o, kie part'o'pren'is 22 japan'a'j entrepren'o'j. Oni sub'skrib'is dokument'o'n pri japan'a vari'aĵ'o de spad'fiŝ-kapt'a turnir'o Ernest Hemingway okaz'ont'a en juni'o 2020, sam'temp'e kun la ven'ont'a'j somer'a'j olimpi'a'j lud'o'j en Tokio.

Japan'a saga'o en Kubo

Antaŭ 120 jar'o'j, la 9an de septembr'o 1898, per vapor'ŝip'o Orizawa al Kubo ven'is la unu'a japan'o kun la intenc'o ek'loĝ'i tie, Y. Ozuna. Leg'ant'e la paĝ'o'j'n de mal'nov'a'j el'don'o'j de Diario de la Marin'a (Tag'libr'o de la ŝip'ar'o), la plej grav'a tiu'epok'a gazet'o, oni ek'sci'as, ke la al'ven'o de Ozuna cel'is progres'ig'i komun'um'o'n, kiu'n nun'temp'e oni taks'as je pli ol 1200 nikkei, japan'de'ven'a'j en'migr'int'o'j kaj ili'a'j post'e'ul'o'j.

Migr'ad'o

Ili ven'is al la karib'a insul'o el divers'a'j guberni'o'j de la azi'a naci'o: Okinaŭo, Kagoŝimo, Kumamoto, Fukuoko, Hiroŝim'o, Nagano, Fukuŝimo kaj ali'a'j. Plej amas'e nikkei ven'is inter la jar'o'j 1924 kaj 1926. Plej'mult'o el la al'ven'int'o'j est'is vir'o'j, eks-samuraj'o'j, kiu'j okaz'e de la fal'o de ŝogun'a'j reĝim'o'j kaj Meiji-re'star'ig'ad'o dev'is for'vojaĝ'i ekster'land'e'n.

Unu'a'j japan'o'j en Kubo

Sed jam antaŭ pli ol 400 jar'o'j, en juli'o 1614, unu'a'foj'e en la histori'o ven'int'o'j el Japani'o paŝ'is sur kub'an ter'o'n: samuraj'o Hasekura Rokuemon Cunenaga estr'ant'a du'cent-person'a'n ŝip'an'ar'o'n, kiu vojaĝ'is laŭ la ordon'o vizit'i Eŭrop'o'n komerc'o-cel'e de feŭd'a sinjor'o (daimi'o) Dat'e Mas'am'un'e el la urb'o kaj provinc'o Sendajo (guberni'o Mijagi) (Monat'o 2017/11, p.8).

Re'vigl'ig'i la rilat'o'j'n

„La japan'a en'migr'ad'o en Kubon est'is mal'mult'a kompar'e kun ali'a'j sud'amerik'a'j land'o'j kiel Brazilo kaj Peruo, sed la ekzempl'o de simpl'ec'o, honest'ec'o, spirit'o de si'n'ofer'o kaj am'o al labor'o kaj al la patr'uj'o, kiu'n ili inokul'is al ni, est'is not'ind'a”, sub'strek'is Francisco Miyasaka, prezid'ant'o de la organiz'a komitat'o pri la 120a dat're'ven'o de la komenc'o de japan'a en'migr'ad'o.

„Japani'o kaj Kubo hav'as long'a'n rilat'o'n de amik'ec'o kaj konfid'o”, resum'is Keiji Furuya, prezid'ant'o de la parlament'a lig'o de amik'ec'o, kiu gvid'is delegaci'o'n vizit'ant'a'n Havanon por kulmin'o de la fest'o'jar'o.

„Mi konstat'is, ke nikkei est'as integr'it'a'j en la kub'an soci'o'n kaj japan-manier'e kontribu'as al ĝi. La parlament'a lig'o de amik'ec'o daŭr'e aktiv'e kun'labor'os, por ke la ekonomi'a'j rilat'o'j inter la du land'o'j re'akir'u vigl'ec'o'n”, rimark'is Furuya.

Aŭt'o'produkt'ad'o: 2018 est'is rekord'a jar'o

La jar'o 2018 super'is ĉiu'j'n slovak'a'j'n ekonomi'a'j'n statistik'o'j'n. La mal'grand'a mez-eŭrop'a Slovaki'o produkt'is en la pas'int'a jar'o pli da aŭtomobil'o'j ol iam en si'a histori'o. La kvar aŭt'o'fabrik'o'j en Slovaki'o (Kia Motors Slovaki'a en Žilina [ĵilina], PSA Peugeot Citroën en Trnava, Jaguar Land Rover en Nitr'a kaj Volkswagen en la ĉef'urb'o Bratislav'o) produkt'is pli ol 1 080 000 nov'a'j'n aŭt'o'j'n; en 2015 ĉirkaŭ 1 038 500, en 2010 est'is 561 900 kaj en 2005 nur 218 400.

Dank'e al tio la slovak'a ekonomi'o konstant'e kresk'as. La kvot'o de produkt'ad'o de aŭtomobil'o'j en la tut'a industri'a produkt'ad'o ating'is 46,8 % kaj la aŭtomobil'a industri'o reprezent'is 35 % de la industri'a eksport'ad'o. Neces'as ankaŭ rimark'i, ke Slovaki'o dum kelk'a'j jar'o'j hav'as la unu'a'n lok'o'n (kun 198 aŭt'o'j) en la mond'a rang'list'o de aŭt'o'j produkt'it'a'j je 1000 loĝ'ant'o'j. Sekv'as Ĉeĥi'o, Hispanio kaj Germanio.

Impost'facil'ig'o'j

La dum'a mal'avantaĝ'o est'as, ke la slovak'a aŭt'o'produkt'ad'o est'as firm'e lig'it'a kun impost'facil'ig'o'j kaj ne al'port'as al la ŝtat'o grand'a'j'n rekt'a'j'n impost'en'spez'o'j'n. Nun'temp'e ĝi ankaŭ hav'as relativ'e grand'a'n mank'o'n de kvalifik'it'a'j labor'fort'o'j, kapabl'a'j labor'i en aŭtomobil'a industri'o kun nov'a'j modern'a'j kaj cifer'ec'a'j teknologi'o'j. Ĉi tiu'n mank'o'n la slovak'a reg'ist'ar'o vol'as solv'i unu'flank'e facil'ig'ant'e al'ir'o'n de fremd'a'j labor'ist'o'j (precip'e el ekonomi'e tri'a'rang'a'j land'o'j kiel Ukrainio kaj Serbi'o) en la slovak'a'n labor'merkat'o'n kaj ali'flank'e per ŝanĝ'o de la lern'ej'sistem'o por pli'alt'ig'i la interes'o'n de meti'a'j lern'ant'o'j, mez'lern'ej'a'j student'o'j kaj alt'lern'ej'an'o'j labor'i en la aŭtomobil'a industri'o.

Voĉ'o de la kuba hered'aĵ'o

La titol'o ident'ig'as la kub'an radi'o'staci'o'n situ'ant'a'n en la urb'o'centr'o de la ĉef'urb'o. La tre kon'at'a tiel nom'at'a Plaza de las Palomas (Plac'o de la kolomb'o'j) brak'um'as la bel'a'n konstru'aĵ'o'n, kie trov'iĝ'as Havana Radi'o, en La Lonja del Comercio (La kun'sid'ej'o de komerc'o).

La radi'o'staci'o, kiu aparten'as al la Ofic'ej'o de la Urb'a Histori'ist'o, est'is fond'it'a la 28an de januar'o 1999, kiel omaĝ'o al ni'a naci'a hero'o José Martí en li'a nask'iĝ'dat're'ven'o. Ĉi-jar'e, kiam Havano fest'as si'a'n 500-jar'iĝ'o'n, la „voĉ'o de la kuba hered'aĵ'o” kun'fest'as si'a'n 20an dat're'ven'o'n.

Urb'o'centr'a radi'o'staci'o

Kial hav'i radi'o'staci'o'n en la urb'o'centr'o? Tem'as pri ide'o de la urb'a histori'ist'o Eusebio Leal Spengler, tre kler'a kaj ĉarm'a hom'o, kiu impuls'as kaj trans'form'as la projekt'o'n pri konserv'ad'o de la kuba hered'aĵ'o.

La program'er'o'j de Havana Radi'o hav'as kultur'kler'ig'a'n en'hav'o'n kaj est'as plej'part'e gvid'at'a'j de fak'ul'o'j pri muze'ologi'o, histori'o kaj kultur'o. Oni cel'as dis'kon'ig'i la ag'ad'o'n de la Ofic'ej'o de la Urb'a Histori'ist'o ne nur en Havano, sed ankaŭ tra la tut'a insul'o.

La radi'o'staci'o sub'ten'as la ide'o'n pri muze'o de radi'o en Kubo kun la cel'o konserv'i la histori'a'n memor'o'n de tiu ĉi amas'komunik'il'o, kiu hav'as solid'a'n tradici'o'n en la kuba popol'o.

Laŭ dir'o de la kuba intelekt'ul'o Eusebio Leal Spengler, „Havana Radi'o vol'is est'i et'a fajr'er'o dum tiu'j ĉi jar'o'j. Por gvid'i la radi'o'team'o'n oni al'vok'is la tiam'a'n knab'in'o'n Magda Resik, kiu nun'temp'e est'as ĵurnal'ist'in'o kaj doktor'in'o kaj entrepren'is la projekt'o'n kun respond'ec'o kaj serioz'ec'o. Ŝi kresk'ig'is ĝi'n kaj profesi'e mem kresk'is”.

La vipur'a havana kvartal'o

La Víbora (La vipur'o) situ'as en la havana municip'o 10 de Octubre (10a de oktobr'o) je proksim'um'e 4 km for de la urb'o'centr'o. Kvankam la origin'a fond'o okaz'is en 1628, la nun'a'n nom'o'n ĝi ricev'is en la jar'o 1728, kiam jun'a german'a kurac'ist'o decid'is kre'i si'a'n propr'a'n konsult'ej'o'n en tiu ĉi lok'o.

Por reklam'i si'a'j'n kurac'ist'a'j'n serv'o'j'n la german'o dung'is meksik'an indiĝen'o'n por pentr'i la kon'at'a'n simbol'o'n de Medicin'o sur la konsult'ej'a'n mur'o'n. Tamen anstataŭ serpent'o – ŝajn'e pro ne'kon'o – la indiĝen'o pentr'is meksik'an vipur'o'n, kaj tiu est'as la kial'o de la nom'o.

Valor'o'j de La Vipur'o

Tem'as pri kvartal'o ne tiel kon'at'a de histori'a vid'punkt'o, sed ĝi hav'as riĉ'a'j'n detal'o'j'n; ekzempl'e, tie trov'iĝ'as grand'eg'a'j dom'o'j kun impon'a arkitektur'o, kiu montr'as la art'a'n bel'ec'o'n de antikv'a'j meti'o'j.

Krom la Naci'a Sid'ej'o de Kuba Esperant'o-Asoci'o – kaj tre proksim'e de ĝi – en tiu ĉi kvartal'o situ'as ankaŭ antaŭ'universitat'a lern'ej'o kaj la kultur'dom'o de la municip'o, kie plur'foj'e okaz'is event'o'j pri Esperant'o. En tiu kultur'ej'o oft'e prezent'iĝ'as kubaj muzik'ist'o'j.

Kvankam trov'iĝ'ant'a iom for de la urb'o'centr'o La Vipur'o dis'kon'ig'as ne nur la kub'an, sed ankaŭ la Esperant'a'n kultur'o'n en rilat'o kun la komun'um'o.

Special'a kun'ord'ig'ant'o

La slovak'a eks'ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j Ján Kubiš [j'a'n kubiŝ] est'as nom'um'it'a special'a kun'ord'ig'ant'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) por Libano. Li anstataŭ'is la dan'a'n diplomat'in'o'n Pernille Dahler Kardel, laŭ oficial'a anonc'o de António Guterres, ĝeneral'a sekretari'o de UN, en januar'o.

Karier'diplomat'o

La 66-jar'aĝ'a karier'diplomat'o Kubiš komenc'is si'a'n profesi'a'n karier'o'n en la diplomati'a serv'o de Ĉeĥ'o'slovaki'o. Li stud'is en la moskva Ŝtat'a Institut'o de Inter'naci'a'j Rilat'o'j kaj parol'as kvin lingv'o'j'n. En 1993 li serv'is kiel konstant'a reprezent'ant'o de Slovaki'o ĉe UN kaj ali'a'j inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j en Ĝenevo, kaj en la jar'o'j 2006-2009 li est'is slovak'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j.

Kubiš hav'as pli ol 40-jar'a'n spert'o'n en la kamp'o de mult'flank'a diplomati'o. Li okup'is ofic'o'j'n de ĝeneral'a sekretari'o de la Organiz'aĵ'o pri Sekur'ec'o kaj Kun'labor'o en Eŭrop'o en Vieno (1999-2005) kaj ĉef'o de la Ekonomi'a Komision'o por Eŭrop'o en Ĝenevo (2009-2011). Li serv'is ankaŭ kiel special'a send'it'o de UN en Afgani'o (2011-2015) kaj last'e en Irako (2015-2018). En 2013 li ricev'is franc'a'n orden'o'n „Komandor'o de la Honor'a Legi'o” pro ekster'ordinar'a sub'ten'o al mond'pac'o kaj sekur'ec'o dum si'a diplomat'a karier'o.

Defi'a nov'a posten'o

Li'a nov'a diplomati'a posten'o en Libano est'as politik'e tikl'a kaj est'as unu el la plej defi'a'j en la mond'o. La nom'um'o de Kubiš ven'as en temp'o de pli'alt'ig'it'a streĉ'o de rilat'o'j inter Israelo kaj Libano, kie Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j dis'lok'is pac'ig'a'j'n trup'o'j'n, kiu'j kontrol'as la lim'o'n inter la du land'o'j. Oni esper'as, ke Kubiš, kiel mult'flank'a diplomat'o kun riĉ'a spert'o en divers'a'j land'o'j, signif'e kontribu'os al pac'a solv'o de la region'a kriz'o.

Cirk'o prezent'iĝ'is en Vatikan'o

La 2an de januar'o pap'o Francisko ĝu'is bunt'a'n kaj fest'a'n prezent'o'n de kuba cirk'a art'ist'ar'o en la hal'o Paŭlo la 6a dum si'a ĝeneral'a aŭdienc'o.

Spektakl'o kun pap'o

La an'o'j de la trup'o Havano, aparten'ant'a al la Naci'a Cirk'o de Kubo, prezent'is mult'kolor'a'n spektakl'o'n plen'a'n je akrobat'aĵ'o'j, ĵongl'ad'o'j, danc'o'j, ekzerc'o'j ekvilibr'a'j kaj kun rul'ring'o'j, pilk'o'j kaj ŝnur'o'j, ĉiam akompan'at'a'j de tropik'a muzik'o, kiu anim'is la fin'o'n de la aŭdienc'o. Unu el la ĵongl'ist'o'j eĉ met'is turn'iĝ'ant'a'n pilk'o'n sur la montr'o'fingr'o'n de la dekstr'a man'o de la ŝtat'estr'o, kiu tiel iom'et'e aktiv'e part'o'pren'is en la prezent'o. La jun'a'j art'ist'o'j kontent'ig'is la publik'o'n per lert'ec'o, ĝoj'o kaj bunt'ec'o.

Fin'e de la prezent'o la pap'o ne'long'e dialog'is kun la art'ist'o'j de la karib'a insul'o, kun kiu'j oni li'n fot'is.

La trup'o Havano de'nov'e prezent'iĝ'as en Romo ek'de la 14a de decembr'o 2018, post la sukces'o ating'it'a dum kelk'monat'a period'o – de 2017 ĝis 2018 – en kelk'a'j ital'a'j urb'o'j. Ĝi ar'ig'as pli ol 20 membr'o'j'n, inter kiu'j trov'iĝ'as akrobat'o'j, ĵongl'ist'o'j kaj danc'ist'o'j kolor'riĉ'e vest'it'a'j.

Laŭd'o'j al la art'ist'ar'o

En si'a fin'a parol'ad'o Francisko special'e dank'is la kubajn jun'ul'o'j'n, „kiu'j port'as kun si'a spektakl'o bel'ec'o'n postul'ant'a'n mult'e da pen'ad'o. Est'as evident'e, ke ili dev'as fort'e trejn'i si'n.” „Bel'ec'o ĉiam lev'as la kor'o'n; ĝi pli'bon'ig'as ni'n ĉiu'j'n”. „Bel'ec'o port'as bon'kor'ec'o'n al ni kaj ankaŭ al Di'o; daŭr'ig'u tiel propon'ant'e bel'ec'o'n al ĉiu'j”.

La ĝeneral'a aŭdienc'o okaz'as ĉiu'merkred'e, kaj dum ĝi la pap'o akcept'as mil'o'j'n da fidel'ul'o'j kaj pilgrim'ant'o'j el la tut'a mond'o, kiu'j ĉe'est'as la event'o'n.

Du'foj'e sur la kuba grund'o

Inter pap'o Francisko kaj la kuba popol'o ekzist'as rilat'o special'a, kiu evident'iĝ'is tiam, kiam la plej alt'a reprezent'ant'o de la rom'katolik'a eklezi'o unu'a'foj'e vizit'is dum kvar tag'o'j la karib'a'n land'o'n kiel „misi'ist'o de mizerikord'o” (MONATO 2015/11, p. 7 (2015/011589.php)) en septembr'o 2015. Tiam la kub'an'o'j montr'is al li el'kor'a'n si'n'ten'o'n, respekt'o'n kaj gast'am'o'n.

La vatikan'a ŝtat'estr'o de'nov'e hav'is kontakt'o'n kun la hom'o'j de la karib'a insul'o tiam, kiam li ĉe'est'is du'hor'a'n histori'a'n renkont'iĝ'o'n kun la patriarĥo Kiril'o en la havana flug'haven'o. Tio okaz'is la 12an de februar'o 2016, kaj tiam ili sub'skrib'is deklar'o'n pri pac'o kaj kun'labor'o (MONATO 2016/04, p. 6 (2016/011680.php)).

Ras'ism'a opini'o

Alexander Gofen de'nov'e don'as al ni ras'ism'a'n opini'o'n pri en'migr'ad'o (Biologi'a baz'o de mensog'ad'o, MONATO 2019/03, p. 10). Laŭ li la en'migr'ant'o'j dezir'as invad'i la land'o'j'n de blank'a'j katolik'a'j hom'o'j. Ne est'is klar'e por mi, ĉu tiu'j, kiu'j biologi'e mensog'as, est'as la komisar'o'j de UN aŭ la en'migr'ant'o'j. Sed en ambaŭ okaz'o'j ne ekzist'as serioz'a scienc'a esplor'ad'o, kiu sub'ten'as li'a'n opini'o'n. Ĉu li ver'e pens'as, ke ĉi tiu'j en'migr'ant'o'j ŝat'us kun'viv'i kun hom'o'j, kiu'j pens'as kiel li? Sinjor'o Gofen est'us pli help'a, se li pet'os, ke li'a'j reg'ant'o'j ĉes'u ŝtel'i rimed'o'j'n de ali'a'j land'o'j. Tiam tiu'j popol'o'j pov'os pac'e kaj feliĉ'e daŭr'ig'i, loĝ'ant'e for de hom'o'j kiel li.

Recenz'o pri fantom'a verk'o

Ver'ŝajn'e, unu el la karakteriz'o'j de ideal'ism'a'j mov'ad'o'j est'as, ke ili, krom liver'ad'o de sukces'a ag'ad'o, uz'as ankaŭ amas'o'n da energi'o, kiu sen'rezult'e kaj en plen'a ombr'o perd'iĝ'as. Kiom da bon'eg'a'j traduk'o'j de grav'a'j literatur'a'j verk'o'j perd'iĝ'is ĉe ni pro la for'pas'o de la traduk'int'o'j? Neni'u sci'as, sed mult'a'j sci'as almenaŭ pri unu aŭ du. Kaj tio ne nur en literatur'a kamp'o, sed ankaŭ en scienc'a labor'o. Fakt'e, mi'a recenz'o klopod'as el'ombr'ig'i unu tia'n.

Temp'o glut'as si'a'j'n temp'an'o'j'n

Dum dek jar'o'j, de 1985 ĝis 1995, labor'is en Esperant'uj'o, sed en la ombr'o, grup'et'o de dek ses divers'naci'a'j natur'am'ant'o'j, kiel Rond'o de Esperant'ist'a'j Flaŭr'ist'o'j (Ref). Ili uz'is la ambici'a'n Pek'o'tek'o-sistem'o'n, en model'a manier'o, kaj kun'ven'is ĉiu'jar'e dum tut'a semajn'o en divers'a'j land'o'j, ĉar la nun'a'j sistem'o'j kaj ebl'o'j de per'komput'il'a diskut'ad'o ankoraŭ ne ekzist'is. Ili el'labor'is daŭr'e kresk'ant'a'n nom'list'o'n de sovaĝ'a'j plant'o'j en Eŭrop'o. Regul'e ili aper'ig'is, por intern'a uz'o, dokument'o'j'n en tek'o, kiu pli kaj pli dik'iĝ'is. La labor'o de la grup'o halt'is ĉirkaŭ 1996, ver'ŝajn'e, pro la evolu'o de la bit'mond'o, kiu arĥaik'ig'is Pek'o'tek'o'n, sed ankoraŭ pli pro la aĝ'iĝ'o de la grup'an'o'j kaj ne'klar'ig'ebl'a mank'o de en'flu'o de nov'a sang'o. Feliĉ'e, ili, tamen, met'is kron'o'n sur si'a'n labor'o'n, ĉar ili aper'ig'is grav'eg'a'n, valor'eg'a'n plur'cent'paĝ'a'n dokument'o'n, sed forges'is tambur'i kaj fanfar'ad'i pri ĝi. Ĝi kaŝ'iĝ'is en plen'a silent'o, est'is arb'ar'juvel'o kovr'it'a sub dik'a ne'penetr'ebl'a kanope'o.

Labor'o en plen'a serioz'o

Jam de la komenc'o Ref labor'is laŭ difin'it'a'j regul'o'j (Ref-regul'ar'o). En la daŭr'o de la temp'o la regul'ar'o pli'vast'iĝ'is kaj fajn'iĝ'is. La unu'a part'o de la dokument'o (post 12-paĝ'a en'konduk'o pri la Ref-histori'o) konsist'as el ĝi. Precip'e tem'as pri sistem'o de trans'skrib'o de la latin'ec'a lingv'aĵ'o ... tiel ke rest'as klar'a rilat'o inter la esperant'a tekst'o kaj la latin'ec'a. Tiu part'o est'as eg'e grav'a kaj baz'a por ĉiu kun'labor'ant'o. El'ir'ant'e de la trans'skrib'o'sistem'o de Wüster, Ref el'labor'is mult'e pli logik'a'n rekt'a'n sistem'o'n.

Krom'resum'o kaj lig'il'o

En la du'a, 60-paĝ'a, part'o aper'as list'o de ĉiu'j trakt'it'a'j plant'o'j, 4875 en'tut'e – aŭ almenaŭ tiom da latin'ec'a'j scienc'a'j nom'o'j kun esperant'a'j ekvivalent'o'j: por iu, kiu interes'iĝ'as pri nom'o'j de plant'o'j, ĝi ja est'as ŝlos'il'o al la ĉef'part'o. En naci'a'j lingv'o'j la scienc'ist'o'j uz'as la latin'ec'a'j'n nom'o'j'n, sed ŝajn'as al mi, ke ĉe ni ni dev'us uz'i la okaz'o'n liber'iĝ'i de la latin'ec'a'j kiras'o'j kaj evit'i uz'i fremd'lingv'a'j'n element'o'j'n en Esperant'o. Genr'a'j nom'o'j plej oft'e est'as trans'skrib'ebl'a'j, kaj ili'a signif'o ne tro grav'as. La nom'o'j'n de takson'o'j oni oft'e ĉerp'is el mit'ologi'o'j. La speci'a'j epitet'o'j est'as tre oft'e traduk'ebl'a'j, kaj oft'e ili ja hav'as senc'o'n kaj al'port'as klar'ig'o'n. Nutans = klin'a (ne facil'e diven'ebl'a, se oni ne est'as latin'ist'o), Spectabilis = spekt'ind'a (jes ja diven'ebl'a). Ternata ne hav'as rilat'o'n kun „tern'i” ... sed signif'as „tri'dent'a”. Ĉu ne pli bon'e est'as sci'i, kompren'i, ol papag'e parker'ig'i?

Substanc'a kern'o

La kern'o de la verk'o est'as pli ol 426-paĝ'a (ĉar est'as ankaŭ paĝ'o'j 175,1 ĝis 175,8, ekzempl'e) ĉef'list'o. En ĝi alfabet'e laŭ la esperant'a scienc'a nom'o (esc) est'as detal'o'j pri ĉiu el la traktat'a'j plant'o'j. Ĉio menci'it'a klar'e indik'as si'a'n font'o'n, si'a'j'n propon'int'o'j'n kaj eventual'a'j'n diskut'o'j'n, klar'ig'o'j'n de fremd'lingv'a'j vort'o'j. Ŝajn'e, oni cit'as ĉiu'j'n trov'it'a'j'n naci'lingv'a'j'n nom'o'j'n. En la german'a foj'foj'e eĉ pli ol du'dek komun'a'j nom'o'j aper'as (por la alp'a pulsatil'o 22!). Est'as klar'e, ke ankaŭ ĉiu'j nom'o'j el Piv 1970 est'as en'ig'it'a'j. Diskut'o pri jes- aŭ ne-neces'o de esperant'a'j scienc'a'j nom'o'j apud la latin'ec'a'j est'as sen'senc'a. Se vi opini'as ke ne ... ne uz'u ili'n! Tem'as pri tut'e ali'a tavol'o ol la normal'lingv'a! Tem'as pri fak'lingv'o, uz'at'a nur de scienc'ist'o'j. La nom'o'j ne dev'os ĉiu'j aper'i en iu Piv, ĉar tem'as pri sen'fin'a list'o de milion'o'j da plant'o'j. Kompren'ebl'e, kiel en naci'a'j lingv'o'j, ver'a'j flaŭr'ist'o'j kaj natur'am'ant'o'j, kiu'j interes'iĝ'as pri plant'o'j, ŝat'as uz'i scienc'a'j'n aŭ scienc'ec'a'j'n nom'o'j'n. La ide'o de Ref, ceter'e, est'as, ke la scienc'esperant'a nom'o en la form'o „Genr'o + speci'o-epitet'o” liver'u versi'o'n de unu popol'a nom'o en la form'o „speci'o-epitet'o (adjektiv'o) + genr'o” (ambaŭ minuskl'e). Do: „Pulsatil'o alp'a” iĝ'u „alp'a pulsatil'o” (apud, ebl'e, ali'a komun'a nom'o).

Princip'e la list'o konsist'as el speci'o-nom'o'j (plus foj'foj'e, mal'oft'e, sub'speci'o-nom'o), sed prav'e kaj inteligent'e en'est'as kelk'a'j famili'nom'o'j. Eĉ flaŭr'ist'o'j ĝis'ost'a'j sci'as, ke la speci'o'j de ranunkuloj (aŭ ranunkol'o'j) est'as tiel pen'e disting'ebl'a'j, ke nur ranunkulogo kapabl'as! Sen de'proksim'a esplor'ad'o plej oft'e tio ne ebl'as. Tial simpl'a natur'am'ant'o oft'e vol'e-ne'vol'e kontent'iĝ'as pri la nom'o ranunkulo/ranunkol'o.

Traduk'help'il'o'j kaj praktik'ism'o

Interes'a'j list'o'j (2 x 12 p.) sekv'as kun la rilat'o inter latin'ec'a'j kaj esperant'a'j speci'o-epitet'o'j. En la plant'o'nom'o'j tiu'j epitet'o'j foj'e ripet'iĝ'as, tial est'as interes'e dispon'i pri tia'j list'o'j, kaj precip'e ĉe Ref, kiu klopod'is fiks'e lig'i latin'a'j'n (pseŭdo-)sinonim'o'j'n al simil'a'j esperant'a'j (la rilat'o 1:1!).

Sekv'as long'a'j list'o'j de naci'lingv'a'j nom'o'j (german'e, franc'e, nederlande, angl'e) kun la esperant'a'j ekvivalent'o'j. Jen la plej praktik'a rezult'o, sed oni ne forges'u, ke ĝi est'as la rezult'o de mult'e da labor'o kaj pen'ad'o. La german'a part'o, ceter'e, el'don'iĝ'is kiel apart'a broŝur'o. La kun'labor'ant'o'j ne lim'ig'is si'n al en'ĉambr'a naz'um'ad'o de naci'lingv'a'j flaŭr'o'j! Ie oni leg'as eĉ voj'pri'skrib'o'n, kun elekt'ind'a'j dat'o'j, al trov'lok'o (p. 115: al sen'foli'a epipozio; sen'foli'a orkide'o; arb'ar'vir'in'o)!

Pro Mateo 22: 15-21

Re'don'u do al Cezar'o ... La bibli'o puŝ'as mi'n al al'don'a not'o: la ĝerm'o de Ref fakt'e est'as la verk'o de Wouter Pilger Provizor'a privat'a list'o de komun'lingv'a'j nom'o'j de plant'o'j de nord-okcident'a Eŭrop'o (1982). Ĝis li'a eg'e tro'fru'a mort'o Wouter kun'labor'is en Ref.

Strang'e, sed serioz'o mank'is en pur'e materi'a kamp'o. La form'o, la real'ig'o de la el'don'o est'as bon'a, taŭg'a, eĉ al'log'a ... sed nur pen'e vi trov'os iu'n paĝ'o'n, kiu ne hav'as (mal'grav'a'n, sed tamen ĝen'a'n) tajp'erar'o'n.

Konklud'e

Est'us hont'ig'e, se ni plu ignor'ad'us la verk'o'n. Ne neces'as blind'e akcept'i ĝi'a'j'n princip'o'j'n, ĉar ĉiu nom'o en la verk'o anonc'as si'a'n font'o'n, si'a'n prav'ig'o'n aŭ si'a'n kritik'ind'ec'o'n kaj do invit'as al plu'a pri'pens'ad'o kaj trakt'ad'o. Ĉe ĉiu „evit'ind'a” est'as klar'e menci'it'a la kial'o de evit'ind'ec'o. Eĉ se vi ne akord'iĝ'as pri la trans'skrib'o aŭ pri la en'hav'o, ĝi rest'as valor'a verk'o kiel labor'dokument'o, kiel ĝi ja anonc'as si'n. Ĝi ne est'as „definitiv'a” verk'o, ĉar, ne'evit'ebl'e, ĝi est'as etern'e evolu'ant'a kaj do dev'us est'i etern'e kresk'ant'a.

Bernhard Eichkorn: Plur'lingv'a nom'ar'o de sovaĝ'a'j plant'o'j en Eŭrop'o. A. Gmeiner, 1988. 517 paĝ'o'j plus cent'o da indeks'o'paĝ'o'j. Pri'taks'o. ISBN 978-90-7007431-9.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Sen'parti'ec'a histori'o

En la januar'a numer'o est'is artikol'o pri protest'o'j far'e de etn'e grek'a'j student'o'j en Kipro pro la ĝeneral'e mal'akcept'at'a turk'a reg'o de part'o de la insul'o (MONATO 2019/01, p. 8). Bedaŭr'ind'e laŭ la artikol'o oni pov'us pens'i, ke la tut'a kulp'o de tiu situaci'o rest'as ĉe la etn'a'j turk'o'j kaj Turki'o. Tamen est'as abund'a kulp'o ambaŭ'flank'e. Ekzempl'e, la turk'a invad'o sekv'is serioz'a'n minac'o'n de invad'o far'e de la tiam'a grek'a milit'ist'a reg'ist'ar'o, kiu fakt'e est'is faŝist'a kaj kiu kolaps'is pro la turk'a bat'o. Mi konsil'as al ĉiu'j prov'i leg'i sen'parti'ec'a'n histori'o'n de la plor'ig'a histori'o de Kipro en la last'a'j 70 jar'o'j.

Venen'o

Mi'n dolor'as, ke MONATO en la oktobr'a numer'o de'nov'e mal'ferm'as si'a'j'n paĝ'o'j'n al la venen'o de Alexander Gofen. Li asert'as, ke Islam'o est'as sklav'ig'a glav'o sang'o'n soif'ant'a kaj ke Krist'an'ism'o mal'e ne est'as tia. Kio pri la mult'a'j milion'o'j da sklav'o'j al'port'it'a'j al la Nov'a Mond'o far'e de krist'an'o'j? Je la sojl'o de la Uson'a Civil'a Milit'o, sud'ul'o'j prav'ig'is tiu'n sklav'ig'o'n per krist'an'a'j argument'o'j. Ne forges'u la terur'a'j'n aspekt'o'j'n de tut'mond'a krist'an'a koloni'ad'o.

Ĉi-rilat'e Gofen menci'as mal'aprob'e la koncept'o'n de „blank'a privilegi'o”, klar'e ne kompren'ant'e, pri kio tem'as. Pro tio, ke mi est'as blank'a, mi ne dev'as zorg'eg'i, ke polic'an'o ne mort'ig'os mi'n, nek ke oni ne dung'os mi'n pro mi'a haŭt'o'kolor'o, nek ke oni mal'liber'ig'os mi'n mal'just'e, nek ke oni fort'e labor'os por mal'help'i mi'n balot'i, nek, nek, nek. La sistem'o eg'e favor'as mi'n, kaj tio ja est'as privilegi'o.

Fin'e, est'as grav'eg'e disting'i inter religi'o kaj individu'a'j religi'an'o'j; mult'a'j uson'a'j krist'an'o'j fort'e kontraŭ'star'is sklav'ec'o'n. En la sam'a numer'o de MONATO, fin'e de artikol'o pri en'migr'int'a'j labor'ist'o'j en Japani'o, est'is kor'tuŝ'a koment'o far'e de svis'land'an'o: „Ni al'vok'is labor'fort'o'n, sed ven'is hom'o'j”.

Ĉu nov'a minac'o al indiĝen'a'j popol'o'j?

Yacy Souza est'as 19-jar'a indiĝen'o de la etn'o Guaraní. Ŝi loĝ'as en San-Paŭlo. Ŝi tre protest'as, ankaŭ en soci'a'j ret'o'j, pro la last'a'temp'e kresk'ant'a tim'o pri re'aper'o de neglekt'o kaj diskriminaci'o direkt'it'a'j kontraŭ indiĝen'a'j popol'o'j en Brazilo. Ni'a tie'a korespond'ant'o Sidney Carlos Praxedes intervju'is ŝi'n.

MONATO: Sinjor'in'o Souza, kiam vi ek'interes'iĝ'is pri la histori'o de indiĝen'a'j popol'o'j de Brazilo?

Souza: Antaŭ tri jar'o'j. Tamen en libr'o'j kaj universitat'o'j tiu histori'o est'as kon'at'a nur el ne'indiĝen'a vid'punkt'o. La indiĝen'a saĝ'ec'o est'as trans'don'at'a plej'part'e voĉ'e. Krom'e, oni dev'as kun'viv'i kun tiu'j hom'o'j, se oni vol'as ver'e lern'i ili'a'j'n kultur'o'j'n.

MONATO: Kial vi kred'as, ke tiu'j problem'o'j kresk'os dum la reg'ad'o de Jair Bolsonaro?

Souza: Ĉar sub la last'a arme'a reg'ist'ar'o en Brazilo la indi'an'o'j tre mult'e sufer'is. Tiam en Brazilo ekzist'is koncentr'ej'o'j por indi'an'o'j, sed pri tio oni ne instru'as en lern'ej'o'j.

MONATO: Ĉi tio'n sci'as nur mal'mult'a'j, eĉ en Brazilo. Bon'vol'u parol'i pli pri la sufer'o'j de vi'a'j antaŭ'ul'o'j. Tiel ni pov'os help'i redukt'i minac'o'j'n.

Souza: Hodiaŭ oni pov'as liber'e el'ŝut'i raport'o'n pri tiu'j sufer'o'j. Ĝi'n prepar'is Jader de Figueiredo [ĵader de figejredo], kiu est'is brazila prokuror'o. Li vojaĝ'is pli ol 16 mil kilo'metr'o'j'n, vizit'ant'e pli ol 130 indiĝen'a'j'n vilaĝ'o'j'n, kaj intervju'is dek'o'j'n da agent'o'j de la iam'a Serviço de Proteção ao Índio (SPI, indi'an'a protekt'a serv'o). Kiom ni sci'as, en 1967 li publik'ig'is pli ol 7000-paĝ'a'n raport'o'n, kiu'n nun oni kon'as en Brazilo kiel la Relatório Figueiredo (la raport'o de Figueiredo). Tamen tiu'temp'e en la land'o reg'is arme'a diktatur'o, kiu mal'permes'is publik'a'n dis'kon'ig'o'n de la raport'o. La raport'o de Figueiredo pri'skrib'as plur'a'j'n ag'o'j'n de per'fort'o kaj turment'ad'o, kiu'j'n far'is posed'ant'o'j de grand'a'j bien'o'j kaj ofic'ist'o'j de SPI en la 1940aj, 1950aj kaj 1960aj jar'o'j.

MONATO: La cel'o de SPI est'is protekt'i indi'an'o'j'n. Kial ĝi'a'j ofic'ist'o'j per'fort'is ili'n?

Souza: Malgraŭ ĝi'a nom'o, SPI est'is ver'e kre'it'a en 1908 kun la cel'o integr'i la indiĝen'a'j'n popol'o'j'n en la soci'o'n. Tia integr'ad'o inkluziv'is instru'ad'o'n de la portugal'a'j lingv'o, kultur'o kaj kutim'o'j, uz'ad'o de vest'aĵ'o'j kaj eĉ, post'e, part'o'pren'o'n en milit'serv'o. Tia'j propon'o'j simil'as al la nun'a'j de la prezident'o de Brazilo. En 1967, kiam mult'a'j brazil'an'o'j ek'sci'is pri tio, kio'n far'is la ofic'ist'o'j de SPI, ek'est'is kontraŭ'prem'o. Do, ali'a organiz'aĵ'o est'is kre'it'a, anstataŭ'ant'a ĝi'n. Ĉi tiu organiz'aĵ'o nom'iĝ'as Fundação Nacional do Índio (FUNAI, naci'a indi'an'a fond'aĵ'o), kiu, malgraŭ iu'j kritik'o'j, laŭ la propr'a opini'o de la indiĝen'a'j popol'o'j, daŭr'e demarkaci'u kaj inspekt'u ili'a'j'n teritori'o'j'n. Tamen la nun'a reg'ist'ar'o trans'don'is tiu'n funkci'o'n al la ministeri'o pri agrikultur'o. Ĉi tio pov'us kaŭz'i mult'a'j'n problem'o'j'n en la protekt'ad'o de indiĝen'a'j teritori'o'j.

MONATO: Sur la teritori'o de indiĝen'a'j vilaĝ'o'j est'is mult'e pli da indi'an'o'j ol da SPI-ofic'ist'o'j. Kiel do la indi'an'o'j est'is reg'at'a'j?

Souza: Tiu'temp'e est'is kre'it'a'j indi'an'a'j kamp'ar'a'j gvardi'o'j (Guardas Rurais Indígenas, Gri'n). Ili est'is indi'an'a'j milici'o'j, kiu'j'n estr'is milit'serv'ist'o'j kaj kiu'j polic'is la indiĝen'a'j'n vilaĝ'o'j'n. La unu'a'n grup'o'n de 84 indi'an'o'j komand'is kapitan'o Manoel Pinheiro. Li'a'j cel'o'j est'is konserv'i bon'a'n ord'o'n en la vilaĝ'o'j, lim'ig'i mov'iĝ'ad'o'n de indi'an'o'j inter vilaĝ'o'j, trud'i labor'o'j'n kaj denunc'i kulp'ul'o'j'n. Laŭ la raport'o de Figueiredo el la ag'o'j de Gri'n rezult'is krim'a'j kontrakt'o'j pri espluatado de indiĝen'a'j teren'o'j, kre'iĝ'is etos'o de konstant'a ribel'ad'o inter indi'an'o'j, kaj profit'is invad'ant'o'j.

Souza: La indi'an'o'j'n, kiu'j kulp'is pri mal'grav'a'j mal'obe'o'j, oni pun'is en ili'a'j vilaĝ'o'j. Tamen tiu'j, kiu'j kulp'is pri serioz'a'j mal'obe'o'j ir'is al la kamp'ar'a re'form'ej'o Krenak (Reformatório Agrícola Krenak), kiu ricev'is ĉi tiu'n nom'o'n, ĉar oni konstru'is ĝi'n apud la teritori'o de la indiĝen'a etn'o Krenak en la urb'o Resplendor, ŝtat'o Min'as Gerais. Tiu'n re'form'ej'o'n estr'is kapitan'o Pinheiro.

Souza: Nun'temp'e ni sci'as, ke la re'form'ej'o Krenak ver'e est'is koncentr'ej'o, sed tiu'temp'e ĝi est'is kon'at'a kiel indiĝen'a eduk'ej'o. Do, la nom'o „re'form'ej'o” est'is nur figur'a. Tie oni oficial'e registr'is la en'ig'o'n de 121 indi'an'o'j inter la jar'o'j 1969 kaj 1972. Tamen la nombr'o est'is pli grand'a, kiel raport'is João Ger'ald'o, post'e'ul'o de Pinheiro. Li dir'is, ke nur dum li'a temp'o tie est'is 150 mal'liber'ig'it'a'j indi'an'o'j. Kio ver'e okaz'is tie, est'is, inter'ali'e, trud'a labor'o, izol'ec'o, draŝ'ad'o per baston'o'j kaj vip'o'j, tortur'ad'o, sen'hav'ig'o je akv'o kaj manĝ'aĵ'o'j. Dum intervju'o kun la naci'a enket'a komision'o (Comissão Nacional da Verd'ad'e), kiu esplor'is krim'o'j'n kontraŭ hom'a'j rajt'o'j, Bonifácio Duarte de la etn'a grup'o Guaraní-Kaiowá inform'is pri tio, kio okaz'is al li: „Ili lig'is hom'o'j'n al arb'o-trunk'o. Est'is ali'a mal'liber'ul'o, kiu'n ili lig'is renvers'it'a. Ni vek'iĝ'is kaj vid'is, ke li mort'is, ĉar ne ebl'as el'ten'i tio'n. Ali'a'j hom'o'j sufer'is pli ol mi.”

Souza: Ĉar la ŝtat'a reg'ist'ar'o vol'is uz'i la indiĝen'a'j'n ter'o'j'n. La re'form'ej'o'n Krenak anstataŭ'is bien'o Guaraní (Fazenda Guaraní), en la urb'o Carmésia. En 1972, la indi'an'o'j de la re'form'ej'o Krenak kaj tiu'j, kiu'j loĝ'is en la urb'o Resplendor, est'is trans'lok'it'a'j tie'n. Ĉi tiu bien'o ricev'is ankaŭ la rol'o'n de indiĝen'a mal'liber'ej'o dum la diktatur'o. Tiu'temp'e oni dir'is, ke la bien'o far'as „mens'a'n pri'trakt'ad'o'n”. Tamen, tie ne est'is struktur'o de psikiatri'a pri'zorg'ad'o. La bien'o Guaraní fakt'e est'is ankoraŭ unu koncentr'ej'o por indi'an'o'j.

Souza: Nun en Brazilo re'aper'as iu'j ide'o'j el la temp'o de diktatur'o. Do ni risk'as far'i la sam'a'j'n erar'o'j'n, se ni forges'os la histori'o'n. Ebl'e ni ne hav'os nov'a'j'n koncentr'ej'o'j'n, sed ni bezon'as protekt'i ni'a'j'n viv'o'j'n kaj kultur'o'j'n.

Stafet'a di'serv'o

En MONATO 2019/02 mi raport'is pri la stafet'a di'serv'o en Hag'o. Fakt'e, ĝi komenc'iĝ'is la 26an de oktobr'o. Mi mis'tajp'is. Ind'as krom'e menci'i, ke ankaŭ mi kun'e kun koleg'o-teolog'o el ni'a hag'a remonstrant'a komun'um'o 4-foj'e pov'is di'serv'i tie. Unu foj'o'n mi eĉ celebr'is tie la Sinjor'manĝ'o'n, ali'vort'e la eŭkaristi'o'n, en'tut'e inter la amas'a celebr'ad'o, kvankam pro mi'a pas'int'jar'a infarkt'o mi tim'is neniam plu pov'i tio'n far'i. Plej special'e menci'ind'as, ke foj'e eĉ du'op'o da menonit'a'j pastor'o'j el Uson'o per'aviad'il'e ven'is por gvid'i du si'n'sekv'a'j'n di'serv'o'j'n.

Post decid'o de la reg'ist'ar'o don'i azil'o'n al la koncern'a famili'o plus al kvar'cent ĝis kvin'cent ali'a'j koncern'at'o'j, kiu'j jam dum plur'a'j jar'o'j atend'as respond'o'n pri si'a pet'o je azil'o, la stafet'a di'serv'ad'o fin'iĝ'is la 30an de januar'o. Mir'ind'e ĝust'e tiu'moment'e komenc'iĝ'is la operaci'o de mi'a kor'o!

Krank'o kiel kultur'memor'aĵ'o

En Norvegi'o 2009 est'is deklar'it'a „jar'o de kultur'memor'aĵ'o'j”. Tiu'rilat'e oni pet'is la ĝeneral'a'n publik'o'n el'star'ig'i objekt'o'j'n el la ĉiu'tag'a viv'o, kiu'j'n ni normal'e ne imag'as kiel kultur'a'j'n valor'o'j'n, kaj ankaŭ mal'pli konkret'a'j'n fenomen'o'j'n – kiel ŝerc'o'j – kaj prezent'i ili'n kiel kultur'memor'aĵ'o'j'n. Re'ag'e al tiu pet'o mi verk'is norveg'lingv'a'n ese'o'n, kiu'n mi nun – dek jar'o'j'n post'e – ali'vest'as por prezent'i ĝi'n al inter'naci'a publik'o.

Mi vol'as pled'i ne por unu difin'it'a objekt'o, sed por grav'a er'o de mult'a'j objekt'o'j. Antaŭ mult'a'j jar'o'j, long'e antaŭ ol la jar'o de kultur'memor'aĵ'o'j est'is plan'it'a, frap'is mi'n, kiom grand'a'n rol'o'n lud'is krank'o dum mi'a infan'aĝ'o. Nun mi vol'as uz'i la jar'o'n de kultur'memor'aĵ'o'j kiel pretekst'o'n por skrib'i iom pri mi'a rilat'o al krank'o.

Mi pas'ig'is mi'a'j'n unu'a'j'n jar'o'j'n en bien'et'o en la part'o intern'a (orient'a, turn'it'a al la ĉef'ter'o) de la insul'o Lundøya en la komun'um'o Steigen, provinc'o Nord'land. Ĉar mi nask'iĝ'is blind'a, en mult'a kamp'ar'a labor'o mi ne facil'e pov'is part'o'pren'i, sed se por io oni pov'is uz'i mi'n, est'is por krank'i. Ebl'e est'as tro'ig'o dir'i, ke hejm'e ne ekzist'is eĉ unu dom'mastr'a labor'il'o, kiu ne hav'is krank'o'n, sed grand'eg'a tro'ig'o tio ne est'as.

La akr'ig'a ŝton'o

Unu el la plej kon'at'a'j krank'e funkci'ant'a'j aparat'o'j sen'dub'e est'as la akr'ig'il'o el ŝton'a rad'o. Ĝi'n almenaŭ du norveg'a'j kant'verk'ist'o'j sen'mort'ig'is. Mi krank'ad'is, kiam neces'is akr'ig'i ĉu tranĉ'il'o'j'n, ĉu falĉ'il'o'j'n, kaj mi memor'as, ke oni riproĉ'is mi'n, ĉar mi ne turn'is la krank'o'n sufiĉ'e egal'rapid'e. „Tir'u egal'e!”, jen admon'o, kiu'n mi oft'e aŭd'is.

La sen'krem'ig'il'o

Krank'o – mi mal'kovr'is – lud'is grav'a'n rol'o'n en la trakt'ad'o de nutr'aĵ'o'j. Ni apart'ig'is la krem'o'n de la lakt'o, kaj por tio ni uz'is metal'a'n sen'krem'ig'il'o'n – funkci'ig'at'a'n per krank'o. Ceter'e mi memor'as la sen'krem'ig'il'o'n kiel aparat'o'n kun mult'a'j er'o'j pur'ig'end'a'j, i.a. sen'fund'a'j „pelv'et'o'j” sur'met'end'a'j sur vertikal'a'n stang'o'n. Sed ne demand'u mi'n, kia'n funkci'o'n hav'is ĉiu'j tiu'j er'o'j.

La buter'ig'uj'o

Tio, pri kio la plej mult'a'j hom'o'j pens'as, aŭd'ant'e la norveg'a'n vort'o'n por „buter'ig'uj'o”, est'as vertikal'a lign'a cilindr'o, en kiu oni far'as buter'o'n, ŝov'ant'e lign'a'n baston'o'n supr'e'n kaj mal'supr'e'n. Ni hav'is ankaŭ tia'n buter'ig'uj'o'n hejm'e, sed ĝi ne est'is uz'at'a. Tiu, kiu'n ni uz'ad'is, est'is relativ'e vast'a lign'a „barel'o” kuŝ'ant'a horizontal'e sur apog'il'o. En unu el ĝi'a'j rekt'a'j vand'o'j est'is tru'o, tra kiu ebl'is pik'i krank-aks'o'n, kaj sur ĝi'n est'is sur'met'it'a aĵ'o konsist'ant'a el lat'o'j, kiu'j buter'ig'is la acid'a'n krem'o'n, kiam oni krank'is.

La rad'a kirl'il'o

Ekzist'as mult'a'j „primitiv'a'j” manier'o'j kirl'i ov'o'j'n kaj krem'o'n. Sed ni hav'is rad'a'n kirl'il'o'n, tut'e el metal'o. La fiks'it'a part'o, sur kiu la krank'o est'is munt'it'a, al'ŝraŭb'iĝ'is al la tabl'o. La krank'o rotaci'ig'is dent'rad'o'n, kaj ĝi si'a'vic'e rotaci'ig'is la rad'o'j'n de la kirl'il'o mem, kiu est'is met'it'a en la uj'o'n kun la kirl'end'aĵ'o.

La viand'o-muel'il'o

Ankaŭ ĉi tiu metal'aĵ'o al'ŝraŭb'iĝ'is al la tabl'o. Mi ne kompren'is, kial oni nom'is tiu'n aparat'o'n „viand'o-muel'il'o”, ĉar hejm'e, laŭ mi'a memor'o, ĝi plej mult'e uz'iĝ'is por muel'i fiŝ'aĵ'o'n por „fiŝ'kuk'o'j”, kiu'j ne est'as ver'a'j kuk'o'j, sed fiŝ'muel'aĵ'o (farĉ'o?), kiu'n oni form'as kiel rond'a'j'n „kuk'aĵ'o'j'n” kaj post'e frit'as. Mi kred'as memor'i, ke la fiŝ'aĵ'o dev'is tra'pas'i la muel'il'o'n kvar foj'o'j'n, kaj inter la du'a kaj la tri'a muel'o oni al'don'is cep'o'n kaj muskat'o'n. Sed la viand'o-muel'il'o est'is uz'at'a ankaŭ por far'i spec'o'n de kuk'et'o'j, kiu'j'n oni nom'is „muel'il'a'j kuk'o'j”. Tio, kio el'iĝ'is el la muel'il'o, ek'hav'is mal'sam'a'n form'o'n de'pend'e de la er'o munt'it'a sur ĝi'n – ne mal'simil'e al tio, kio okaz'as ĉe modern'a'j manĝ'aĵ'prepar'il'o'j.

La kaf'o-muel'il'o

La klasik'a kaf'o-muel'il'o hav'as la krank'o'n supr'e, kaj oni krank'as horizontal'e. Ni hav'is tia'n muel'il'o'n hejm'e, sed ĝi est'is tiom difekt'it'a, ke mi uz'is ĝi'n kiel lud'il'o'n. Tiu muel'il'o, kiu'n ni uz'is por muel'i kaf'o'n, hav'is la krank'o'n flank'e. Plej supr'e est'is spec'o de „funel'o”, ne konus'form'a, sed ort'angul'a, en kiu'n oni met'is la kaf'o'grajn'o'j'n. Ili est'is muel'at'a'j per rul'cilindr'o trov'iĝ'ant'a plej mal'supr'e en la funel'o, kaj rotaci'ig'at'a per la krank'o. La muel'it'a kaf'o fal'is en tir'kest'et'o'n ĉe la fund'o de la muel'il'o.

La faden'fask'ig'il'o

De trakt'ad'o de nutr'aĵ'o'j mi trans'ir'as al trakt'ad'o de faden'o'j kaj teks'aĵ'o'j. La faden'fask'ig'il'o est'is lign'a il'o uz'at'a por krank'e far'i fask'o'j'n de faden'o'j. Ĝi hav'is kruc'o'n, kaj en la ekstrem'o de ĉiu'j kruc-brak'o'j est'is „ung'eg'o” kun mez'a profund'aĵ'o, kiu ig'is la faden'o'n fask'iĝ'i ord'e. Unu el la kvar ung'eg'o'j est'is fald'ebl'a al la brak'o, tiel ke oni facil'e pov'u de'pren'i la fask'o'n de la fask'ig'il'o. La aks'ing'o de la kruc'o kompren'ebl'e est'is sur'met'it'a sur krank-aks'o'n.

Por volv'i la fask'o'n en faden'bul'o'n ni uz'is ali'a'n lign'a'n il'o'n, ĉi-foj'e sen krank'o. Ankaŭ ĝi hav'is kruc'o'n, sed ĝi rotaci'is horizontal'e. En la brak'o'j est'is plur'a'j tru'o'j mal'sam'distanc'e de la centr'o, en kiu'j'n oni en'met'is baston'et'o'j'n por ten'i la fask'o'n streĉ'it'a. En kiu'j'n tru'o'j'n oni met'u la baston'et'o'j'n, tio de'pend'is de la vast'ec'o de la fask'o.

La kudr'o'maŝin'o

Mi ne pov'as klar'ig'i, kiu'n task'o'n plen'um'is la krank'o de la kudr'o'maŝin'o, sed ĝi iel rilat'is al per'krank'a sur'boben'ig'o kaj el'boben'ig'o de faden'o. Ankaŭ ebl'as, ke la krank'o est'is uz'at'a en la kudr'a labor'o mem, sed tio ne est'is facil'e esplor'ebl'a por mi. La kudr'o'maŝin'o hav'is pingl'et'o'j'n, kiu'j'n tuŝ'i ne est'is sen'danĝer'e, kiam ili mov'iĝ'is.

La teks'il'o

Kiam teks'il'o munt'iĝ'is hejm'e, est'is amuz'e est'i infan'o. Oni munt'is ne nur la teks'il'o'n mem, sed ankaŭ i'o'n, kio'n oni nom'is per vort'o traduk'ebl'a kiel „varp'seĝ'o”. Ĝi ne est'is seĝ'o, sed lign'a stabl'o hav'ant'a la tut'a'n alt'ec'o'n de la ĉambr'o, de la plank'o ĝis la plafon'o. Laŭ mi'a memor'o ĝi hav'is du kruc'o'j'n: unu ĉe la plank'o kaj unu ĉe la plafon'o. En ĉiu el la kvar „angul'o'j”, t.e. inter ekstrem'o de brak'o de la sub'a kruc'o kaj ekstrem'o de la respond'a brak'o de la supr'a kruc'o, est'is fost'o. Ĉirkaŭ tiu stabl'o est'is volv'it'a la faden'o uz'ot'a kiel varp'o. Kiam oni volv'is kaj mal'volv'is la varp'faden'o'n, la stabl'o rotaci'is (sen'krank'e) ĉirkaŭ unu pivot'o sub'e kaj unu supr'e, fiks'it'a'j al la aks'ing'o'j de la kruc'o'j. Sur la plank'o'n kaj sub la plafon'o'n oni met'is tabul'o'n kun mez'a profund'aĵ'o por la pivot'o'j. Se la stabl'o est'is mal'plen'a, mi pov'is uz'i ĝi'n kiel karusel'o'n.

Mi ne memor'as, ĉu la teks'il'o hav'is krank'o'n, sed mi tio'n ne ekskluziv'as. Ĝi hav'is du lign'a'j'n rul'o'j'n: unu, ĉirkaŭ kiu est'is volv'it'a la faden'o antaŭ la teks'ad'o, kaj unu, ĉirkaŭ kiu volv'iĝ'ad'is la tol'o dum la teks'ad'o. Iel – ĉu ne per krank'o? – la „faden'rul'o” ja dev'is est'i ĉirkaŭ'volv'at'a antaŭ la teks'ad'o.

La rul'prem'il'o kaj la kalandr'il'o

Hejm'e ni ne hav'is lav'maŝin'o'n, ni eĉ ne hav'is elektr'o'n. Ĝi'n ni ek'hav'is nur krist'nask'e de la jar'o 1962, kiam mi hav'is 19 jar'o'j'n. Ok'jar'a mi est'is send'it'a al intern'ul'a lern'ej'o en Trondheim, kaj ek'de tiam mi est'is hejm'e nur dum la somer'a'j feri'o'j. Kelk'a'j'n el mi'a'j krist'nask'a'j feri'o'j mi pas'ig'is ĉe onkl'in'o en Lom, proksim'um'e mez'voj'e inter Trondheim kaj Oslo, kaj tie est'is kaj elektr'o kaj lav'maŝin'o. Ĝi ne hav'is centrifug'il'o'n, laŭ mi'a memor'o, sed la tol'aĵ'o est'is rul'prem'at'a en „tord'o-maŝin'o” – oni nom'is ĝi'n tiel – munt'it'a sur la lav'maŝin'o. Ne est'is ver'a maŝin'o, sed simpl'e krank'o, kiu mov'is du kaŭĉuk'a'j'n rul'cilindr'o'j'n en reciprok'e kontraŭ'a'j direkt'o'j, ali'vort'e, rul'prem'il'o. Post'e la tol'aĵ'o est'is kalandr'at'a en kalandr'il'o, pri kiu mi ne mult'o'n memor'as, sed kiu tut'cert'e hav'is krank'o'n.

La kest'o'horloĝ'o

Mi rest'u en Lom. Tie oni hav'is kest'o'horloĝ'o'n, kiu est'is streĉ'at'a unu foj'o'n semajn'e. Ĝi hav'is unu pez'aĵ'o'n por la montr'il'o'j kaj unu por la son'sistem'o. Por streĉ'i ĝi'n neces'is en'pik'i krank'et'o'n tra tru'o en la vitr'o.

La telefon'o

En mi'a plej fru'a infan'aĝ'o ni ne hav'is telefon'o'n hejm'e. Se ni vol'is telefon'i, ni dev'is ir'i al la lok'a telefon'central'o, kiu situ'is ĉirkaŭ unu kilo'metr'o'n de ni'a hejm'o. Se iu vol'is telefon'e parol'i kun ni, tiu telefon'is al la central'o kaj inter'konsent'is pri hor'o, je kiu iu el la central'o est'u ven'ig'int'a ni'n tie'n por la inter'parol'o.

Tamen mi kon'at'iĝ'is kun la krank-telefon'o antaŭ ol ek'lern'i en la lern'ej'o. En la part'o ekster'a (okcident'a, turn'it'a al la mar'o) de Lundøya loĝ'is onkl'in'o mi'a kun la edz'o kaj ge'fil'o'j. Est'is gast'am'a famili'o, ĉe kiu mi pov'is pas'ig'i semajn'o'n somer'e, spec'o'n de „somer'a'j feri'o'j”, antaŭ ol mi ek'frekvent'is la lern'ej'o'n. Tie ekzist'is krank-telefon'o, kiel ankaŭ en Lom. En la intern'ul'ej'o en Trondheim, mal'e, la telefon'o est'is ali'spec'a, kun cifer'disk'o.

Hejm'e oni instal'is telefon'o'n iam dum la 1950aj jar'o'j. Al la line'o est'is konekt'it'a'j du abon'ant'o'j plus la central'o. Kiam ni telefon'is, ni turn'is la krank'o'n antaŭ ol de'pren'i la mikrofon'o'n. Por telefon'i al la ali'a abon'ant'o de la line'o ni krank'is „unu long'a'n kaj unu mal'long'a'n”. Por telefon'i al la central'o ni krank'is „unu long'a'n”. Se ni aŭd'is „du long'a'j'n”, la vok'o est'is por ni.

La gramofon'o

Ni ne hav'is propr'a'n gramofon'o'n hejm'e, sed ni hav'is najbar'o'j'n, kiu'j foj'foj'e bon'vol'em'e prunt'e'don'is al ni si'a'n „vojaĝ-gramofon'o'n”. Kompren'ebl'e tem'is pri gramofon'o, kiu'n neces'is krank'e streĉ'i por ĉiu 78-rivolu'a disk'o, kiu'n oni lud'ig'is. Ankaŭ la parenc'o'j, ĉe kiu'j mi „feri'is”, hav'is gramofon'o'n, sed ĝi est'is mebl'o kun ŝrank'o sub la „disk'o-teler'o”.

Ali'a'j „muzik-krank'o'j”

En mi'a viv'o mi ne hav'is mult'a'j'n muzik'skatol'o'j'n, kaj la plej mult'a'j, kiu'j'n mi hav'is, est'as streĉ'at'a'j ne kiel gramofon'o, sed kiel vek'horloĝ'o. Tamen mi hav'as unu muzik'skatol'o'n, kiu lud'as La Inter'naci'o'n, kiam mi turn'as ĝi'a'n krank'o'n. Tiam mi pov'as mem decid'i, kiu'ritm'e ĝi lud'u. La sam'o'n oni pov'as far'i, turn'ant'e la krank'o'n de gurd'o.

La traktor'o

Kiam ni ek'hav'is traktor'o'n hejm'e, mi vol'is esplor'i ĝi'n kaj ek'sci'i, kiel nom'iĝ'as ĉiu'j ĝi'a'j er'o'j. Mi ne memor'as la detal'o'j'n, sed ke la traktor'o hav'is krank'o'n, pri tio mi cert'as.

Divers'a'j kapstan'o'j

Kiam mi parol'as kun mi'a plej aĝ'a frat'o pri ĉiu'j krank'o'j, li ĉiam pet'as mi'n memor'i tiu'n, kiu'n ni uz'is por „mal'munt'i fojn'pend'ig'a'n ŝnur'o'n”. La aparat'o por sek'ig'i fojn'o'n konsist'is el long'a vic'o da vertikal'a'j lign'a'j stang'o'j star'ant'a'j egal'distanc'e en kav'et'o'j en la grund'o. Inter la stang'o'j est'is etend'it'a ŝnur'o, plej oft'e ŝtal'a, sed ia'foj'e faden'a. Al ĉiu stang'o est'is al'fiks'it'a'j ĉu najl'o'j, sur kiu'j la ŝnur'o ripoz'is, ĉu metal'a'j maŝ'et'o'j, tra kiu'j ĝi ir'is. Ĉirkaŭ la ekstrem'a'j stang'o'j la ŝnur'o est'is du'on'spiral'e volv'it'a, tiel ke ĝi far'iĝ'is plur-etaĝ'a. Mal'munt'ant'e la ŝnur'o'n, oni volv'is ĝi'n sur boben'eg'o'n, kies aks'o est'is vertikal'e star'ant'a metal'a lev'o'stang'o. Plej supr'e kaj plej mal'supr'e la boben'o hav'is kruc'o'n konsist'ant'a'n el du lign'a'j tabul'o'j. Ĉe la ekstrem'o de unu brak'o de la supr'a kruc'o est'is tru'o, en kiu est'is met'it'a baston'et'o, kiu'n oni ten'is per la man'o, krank'ant'e horizontal'e por sur'boben'ig'i la ŝnur'o'n. Sed por mi tiu ne est'is ver'a krank'o, ĝust'e ĉar ĝi turn'iĝ'is horizontal'e kaj ne vertikal'e. Ĉi tio ebl'e iom simil'as al kapstan'o'j en boat'o'j, pri kio mi tamen mal'mult'e kompetent'as.

Sed mi svag'e memor'as put'o'n ĉe ali'a onkl'in'o mi'a loĝ'ant'a sur Lundøya. Tie est'is krank'o uz'at'a por mal'his'i sitel'o'j'n en la put'o'n kaj post'e his'i ili'n plen'a'j'n de akv'o.

Pli modern'a'j krank'o'j

Mi ne ĉes'is krank'i, kiam fin'iĝ'is mi'a infan'aĝ'o. Mult'foj'e, sid'ant'e en aŭtomobil'o, mi per'krank'e ferm'is aŭ mal'ferm'is la fenestr'o'n. Mi hav'as ankaŭ tol'markez'o'n, kiu'n mi mov'as per krank'o. Se nom'i krank'o la staci-serĉ'il'o'n de radi'o'aparat'o, tiam mi mult'e krank'ad'is ankaŭ en mi'a plen'kresk'ul'a viv'o.

De la krank'a ĝis la klav'a epok'o

Unu el la kern'punkt'o'j de el'star'ig'o de krank'o kiel kultur'memor'aĵ'o est'as, ke ĝi est'as far'iĝ'ant'a ĝust'e tio – memor'aĵ'o pri io iam ekzist'int'a, sed ne plu ekzist'ant'a, almenaŭ ne sam'grad'e kiel antaŭ'e. Tio, kio antaŭ'e real'iĝ'is per cirkl'a'j mov'o'j, nun real'iĝ'as per klav'o'prem'o'j.

La evolu'o de la telefon'o

Mi ne tre lert'as pri telefon-histori'o, sed mi aŭd'is, ke la norveg'lingv'a esprim'o „bat'i sur la drat'o'n”, kiu signif'as „telefon'i”, dat'iĝ'as de la infan'aĝ'o de la telefon'o, kiam oni en laŭ'vort'a senc'o bat'is sur la telefon'a'n drat'o'n, por ke tiu, kiu est'is je la ali'a fin'o de la line'o, aŭd'u la bat'o'n kaj de'pren'u la mikrofon'o'n. Iom post iom la bat'ad'o'n sur la drat'o'n anstataŭ'is sonor'a'j signal'o'j gener'at'a'j per – krank'ad'o. La aŭtomat'ig'o de la telefon'o signif'is, ke ek'uz'iĝ'is elektr'a'j puls'o'j por elekt'i, kun kiu abon'ant'o parol'i. La nombr'o'n de puls'o'j decid'is tio, kiu'n numer'o'n de la cifer'disk'o ni elekt'is. Sed post'e – ver'ŝajn'e fin'e de la 1970aj jar'o'j – lanĉ'iĝ'is la klav'e manipul'at'a telefon'o, kiu'n oni norveg'lingv'e nom'is per vort'o traduk'ebl'a kiel „klav'o'fon'o”. Anstataŭ turn'i cifer'disk'o'n oni prem'is klav'o'j'n de cifer'klav'ar'o. Est'as strang'e pens'i pri tio, kiom mal'long'e daŭr'is, ĝis la „klav'o'fon'o” iĝ'is tut'e universal'a kaj ig'is la disk'a'n telefon'o'n muze'a. La vort'o „klav'o'fon'o”, pri kiu mi kred'is, ke ĝi long'temp'e kun'viv'os kun „telefon'o”, nun tut'e ne uz'iĝ'as, simpl'e ĉar ĉiu'j nun'a'j telefon'o'j est'as „klav'o'fon'o'j”.

Ali'a'j manifest'iĝ'o'j de la klav'a epok'o

Se en la radi'o'aparat'o vi vol'as trov'i staci'o'n, ŝanĝ'i la laŭt'ec'o'n aŭ la ton'o'n, vi prem'as klav'o'j'n anstataŭ turn'i buton'o'n. Se vi vol'as ĝust'ig'i la hor'o'n de horloĝ'o, vi ne plu turn'as ŝraŭb'o'n – vi prem'as klav'o'j'n. Oft'e vi tiam pov'as ĝust'ig'i ĝi'n nur antaŭ'e'n, ne mal'antaŭ'e'n. Se vi vol'as ĝust'ig'i la rapid'ec'o'n de kned'il'o aŭ miks'il'o, vi prem'as klav'o'j'n. Eĉ por ferm'i kaj mal'ferm'i fenestr'o'n de aŭtomobil'o vi nun uz'as klav'o'j'n anstataŭ krank'o'n.

Iom da fin'a spekulativ'o

Ĉu est'as imag'ebl'e, ke la trans'ir'o de la krank'a al la klav'a epok'o spegul'as ŝanĝ'o'n ankaŭ en ni'a manier'o percept'i la mond'o'n? Antaŭ'e ni ebl'e percept'is ĝi'n kiel tut'aĵ'o'n aŭ kontinu'aĵ'o'n, kie ĉiu'j er'o'j inter'plekt'iĝ'is kvazaŭ en dent-radar'o. Nun ni ebl'e percept'as la mond'o'n cifer'ec'e. Ni kvant'ig'as, ni don'as al ĉio cifer'a'n valor'o'n, ni lok'as ĉio'n en gam'o'n ne kontinu'a'n aŭ sen'ŝtup'a'n, sed punkt'a'n aŭ ŝtup'a'n. Ĉiu klav'o'prem'o reprezent'as salt'o'n de unu punkt'o (aŭ cifer'o) al la proksim'a. Ĉu ĉi tio est'as spekulativ'aĵ'o? Jes, ebl'e, sed mi lern'is, ke la fin'o de stil-ekzerc'o – aŭ de artikol'o – natur'e el'port'u la leg'ant'o'n el la tem'o. Tiu'senc'e iom da kvazaŭ-filozofi'a spekulativ'aĵ'o pov'as serv'i sam'e bon'e, kiel io ajn ali'a.

Plej grand'a labor'ist'a akcident'o

Kiam mi komenc'is prepar'i artikol'o'n pri la plej grand'a medi'a katastrof'o de Brazilo kaŭz'it'a de hom'o'j en 2015 en la urb'o Marian'a, ali'a simil'a katastrof'o okaz'is. Ĉi-last'a en Brumadinho en la sam'a ŝtat'o. Ambaŭ katastrof'o'j est'is la sekv'o de romp'o de bar'aĵ'o re'ten'ant'a toks'a'n rest'aĵ'o'n de la min'entrepren'o Val'e.

En Marian'a 19 hom'o'j mort'is kaj tut'a river'o est'is preskaŭ detru'it'a, kio noc'is 230 urb'o'j'n kaj 80 viv'aĵ'a'j'n speci'o'j'n. Scienc'ist'o'j prognoz'as, ke la rub'o, kiu ating'is la mar'o'n, est'os elimin'it'a nur post 100 jar'o'j.

Ni ankoraŭ ne sci'as la medi'a'j'n damaĝ'o'j'n en Brumadinho, sed ĝi jam est'as la plej grand'a labor'ist'a akcident'o en la histori'o de Brazilo. Ĝis nun 121 korp'o'j jam est'is trov'it'a'j kaj 205 est'as mank'ant'a'j, el kiu'j iu'j ebl'e por ĉiam.

Arest'o pro spion'ad'o por Nord-Korei'o

La 25an de novembr'o 2018 la franc'a kontraŭ'spion'ad'a agent'ej'o DGSI arest'is alt'rang'a'n ŝtat'ofic'ist'o'n de la franc'a senat'o Benoît Quennedey [benŭá kenedéj] pro „kolekt'ad'o kaj liver'o al ali'land'a potenc'o de inform'o'j, kiu'j pov'as damaĝ'i la interes'o'j'n de la naci'o” kaj pro perfid'o: laŭ'akuz'e, li liver'is grav'a'j'n inform'o'j'n al Nord-Korei'o, land'o fi'fam'a inter'naci'e pro si'a em'o hav'ig'i al si nukle'a'j'n arm'il'o'j'n kaj kun kiu Franci'o hav'as neni'a'j'n oficial'a'j'n inter'rilat'o'j'n ¹.

Ĉar Franci'o est'as unu el la ŝtat'o'j, kiu'j oficial'e hav'as nukle'a'j'n arm'il'o'j'n, est'as klar'e, ke la afer'o pov'as est'i grav'a. Kvankam hodiaŭ Benoît Quennedey est'as liber'a, li atend'as si'a'n juĝ'o'n, ne pov'as for'las'i Franci'o'n, renkont'iĝ'i kun nord-kore'o'j, kaj li perd'is si'a'n labor'o'n.

Kiu est'as Benoît Quennedey?

Benoît Quennedey est'as 42-jar'aĝ'a ŝtat'ofic'ist'o, kiu okup'iĝ'is pri administr'ad'o de la konstru'aĵ'ar'o kaj de la park'o'j de la franc'a senat'o, unu el la du ĉambr'o'j de la parlament'o. Li ja hav'is rol'o'n grav'a'n kaj esenc'a'n, kaj kvankam li oft'e renkont'is potenc'ul'o'j'n kadr'e de si'a labor'o, li tamen ne hav'is ofic'a'n al'ir'o'n al grav'a'j sekret'a'j dokument'o'j pri la franc'a nukle'a program'o aŭ io ali'a tia'spec'a.

Sen'lac'a propagand'ist'o

Ekster si'a labor'o, Benoît Quennedey dediĉ'is si'a'n viv'o'n al la asoci'o, kiu'n li prezid'as de 2017: Association d'amitié franc'o-coréenne (AAFC, Asoci'o de Franc'a-Kore'a Amik'ec'o), kiu est'is kre'it'a en 1969 kaj oficial'e apog'as la kore'a'n re'unu'iĝ'o'n, sed fakt'e est'as prem'grup'o por Pjonjango. En AAFC membr'as 150 person'o'j, inter'ali'e mult'a'j komun'ist'o'j: ne est'as kon'at'e, kiam Quennedey al'iĝ'is al tiu asoci'o, sed jam kiam li est'is student'o, li dis'vast'ig'is libr'o'j'n pri (kaj por) la ĝuĉeo-ideologi'o, la nord-korei'a spec'o de social'ism'o (fakt'e, social'ism'aspekt'a naci'ism'o ²).

Kadr'e de tiu asoci'o, li oft'e vojaĝ'as al Korei'o, jen nord'e de la inter'kore'a land'lim'o, jen sud'e; ekzempl'e, li ĉe'est'is la manifestaci'o'n okaz'e de la 70-jar'iĝ'o de Nord-Korei'o septembr'e 2018, kie li rajt'is sur'met'i sur si'a'n vest'o'n la ruĝ'a'n insign'o'n kun portret'o'j de Kim Il Sung kaj Kim Ĝong Il, la plej honor'ig'a'n el la nord-korei'a'j insign'o'j. Li ankaŭ verk'is du libr'o'j'n, unu en 2012 pri la nord-korei'a ekonomi'o, kaj ali'a'n, kiu cel'is ŝanĝ'i la impres'o'n pri tiu land'o en Franci'o, en 2017. Krom'e, li est'is aktiv'a ret'e, dis'vast'ig'ant'e si'a'j'n ide'o'j'n pri Nord-Korei'o en divers'a'j ekstrem-mal'dekstr'a'j jutub'a'j kanal'o'j.

Krom si'a asoci'a labor'o, Benoît Quennedey est'is membr'o (kaj eĉ naci'a sekretari'o) de Part'i radical de gauche (PRG, Mal'dekstr'a Parti'o Radikal'a), kiu, kontraŭ'e al tio, kio'n ŝajn'ig'as ĝi'a nom'o, est'as social-liberal'a kaj mal'dekstr'e centr'ism'a parti'o. En 2017 li ĉes'is est'i membr'o de tiu parti'o, ebl'e ĉar tiam PRG kun'fand'iĝ'is kun la dekstr'e centr'ism'a Part'i radical (PR, Radikal'a Parti'o) por form'i Mouvement radical, social et libéral (MRSL, Radikal'a, Social'a kaj Liberal'a Mov'ad'o). Sed eĉ se li mal'akcept'is la kun'fand'iĝ'o'n kun dekstr'a parti'o, kio montr'as li'a'n inklin'o'n al la etiked'o „mal'dekstr'o”, membr'ec'o de sub'ten'ant'o de la ekstrem-mal'dekstr'a Nord-Korei'o en centr'ism'a parti'o est'as surpriz'a.

Pri kio oni akuz'as li'n?

Benoît Quennedey de'long'e al'tir'is atent'o'n de DGSI, ĉar „fascin'iĝ'o” de alt'rang'a ŝtat'ofic'ist'o pri diktator'a reĝim'o est'is mal'trankvil'ig'a. La polic'o mal'kovr'is ĉio'n, kio'n li kaj li'a asoci'o far'is mal'kaŝ'e (la ret'paĝ'ar'o de AAFC est'as eg'e, preskaŭ suspekt'ind'e, detal'a), sed ankaŭ kelk'a'j'n ali'a'j'n afer'o'j'n, kiu'j'n Quennedey ne afiŝ'is.

Interlie evident'iĝ'is, ke li oft'e vizit'is la deleg'it'ar'o'n de Nord-Korei'o en Franci'o, kaj apud la sid'ej'o de Unesk'o en Parizo li renkont'iĝ'is kun agent'o'j de la sekret'a inform-kolekt'a serv'o de Nord-Korei'o.

Renkont'iĝ'o'j ja okaz'is. Tamen DGSI ne sukces'is pruv'i, ke inform'o'j aŭ ordon'o'j est'is trans'don'it'a'j. Tial okaz'is la arest'o: la polic'o esper'is, ke la pri'demand'ad'o kaj tra'serĉ'ad'o'j al'port'os pruv'o'j'n. Ĉu tio sukces'is, oni ek'sci'os dum la juĝ'a proces'o.

Nov'a'j rivel'o'j

Jen ĉio, kio'n oni sci'is ĝis kiam la franc'a ĵurnal'o Mediapart publik'ig'is artikol'o'n kun nov'a'j inform'o'j ³. La kial'o de la arest'o est'is ne tio, ke Benoît Quennedey hav'is inform'o'j'n, kiu'j'n li pov'us trans'don'i. Ne. Tamen li kon'is hom'o'j'n, kiu'j ja hav'is tia'j'n inform'o'j'n, kaj prov'is kontakt'ig'i ili'n kun agent'o'j de Nord-Korei'o. Kaj, laŭ DGSI, li sukces'is kontakt'ig'i la sekret'a'n inform-kolekt'a'n serv'o'n kun almenaŭ unu matematik'ist'o, kies esplor'ad'o est'as pri tem'o kun „evident'a'j milit'a'j aplik'o'j” (Benoît Quennedey re'kon'is, ke li kontakt'ig'is unu matematik'ist'o'n kun nord-kore'a'j matematik'ist'o'j, sed ne'is la ebl'a'j'n milit'a'j'n aplik'o'j'n de li'a'j esplor'o'j), kaj kun unu inĝenier'o labor'ant'a en la franc'a milit'a nukle'a industri'o (tio'n Quennedey tut'e ne'is: li agnosk'as, ke li kon'is la inĝenier'o'n, sed ne'as, ke li kon'at'ig'is li'n kun iu ajn; pli'e, la edz'in'o de tiu inĝenier'o est'as membr'o de AAFC, do li'a per'ad'o ne est'us bezon'at'a).

Pli'e, la polic'o mal'kovr'is en la ret'mesaĝ'o'j de la ŝtat'ofic'ist'o inform'o'j'n pri la franc'a nukle'a arm'il'ar'o send'it'a'j'n al tiu inform-kolekt'a serv'o de Nord-Korei'o, sed tiu'j inform'o'j est'is publik'a'j. Li simpl'e ar'ig'is ili'n.

Pli grav'e, DGSI akuz'as li'n pri tio, ke li help'is al agent'o'j de la nord-korei'a reĝim'o en kapt'ad'o de jun'ul'o part'o'pren'int'a en manifestaci'o denunc'ant'a mal'respekt'o'n de hom'a'j rajt'o'j en Nord-Korei'o. La sekret'a serv'o kapt'is la student'o'n por transport'i li'n kontraŭ'vol'e en Nord-Korei'o'n, sed li for'kur'is, kaj la agent'o'j ne plu sci'is, kie li kaŝ'as si'n. Benoît Quennedey, laŭ la polic'o, help'is, kvankam mal'sukces'e, al la sekret'a serv'o re'trov'i la jun'ul'o'n.

Ambaŭ ag'o'j, se ili est'as ver'a'j, laŭ'leĝ'e est'as „perfid'o'j”. Laŭ la artikol'o de Mediapart, Benoît Quennedey konfes'is la ver'ec'o'n de tio (sed mal'pli'ig'is si'a'n rol'o'n), sed li'a'j advokat'o'j kontest'as tio'n.

Avert'o por la okcident'a'j demokrati'o'j

Ne est'as kon'at'e, ĉu Benoît Quennedey est'as fervor'a sub'ten'ant'o de la Kim-dinasti'o, pro'parol'ant'o de la pac'o inter popol'o'j, kiu vol'as help'i la nord-kore'o'j'n, aŭ person'o sen'dub'e inteligent'a, sed kun mens'a'j problem'o'j. Post la juĝ'a proces'o oni ebl'e vid'os iom'et'e pli klar'e tio'n, kio efektiv'e okaz'is.

Tamen, inter'temp'e, oni pov'as vid'i tiu'n afer'o'n kiel avert'o'n al la okcident'a'j demokrati'o'j. Tie oni parol'as nun'temp'e nur pri teror'ism'o kaj kontraŭ'teror'ism'o. Oni al'don'as al la polic'o'j kaj sekret'a'j serv'o'j ĉiam pli da potenc'o, sed sam'temp'e ĉiam pli da misi'o'j (mal'pli'ig'ant'e la rajt'o'j'n kaj liber'ec'o'j'n kaj, fakt'e, mal'pli'ig'ant'e ankaŭ la sekur'ec'o'n). Je inter'naci'a nivel'o, oni tim'as Rusion maten'e, Rusion post'tag'mez'e, Rusion nokt'e. Sed se oni rigard'as la freŝ'dat'a'n histori'o'n de spion'ad'o, oni ja vid'as Rusion, cert'e; tamen oni vid'as ankaŭ Uson'o'n (WikiLeaks cert'e ne est'as neŭtral'a, sed ĝi'a'j inform'o'j est'is kred'ind'a'j), Ĉini'o'n ktp.

Ni'a mond'o est'as danĝer'a, kaj oni rest'u atent'a'j: la mal'varm'a milit'o fin'iĝ'is, sed ne la spion'a milit'o, eĉ inter alianc'an'o'j, kaj eĉ far'e de „mal'grand'a'j” land'o'j.

1. Franci'o est'as unu el la mal'mult'a'j land'o'j, kiu'j neniam agnosk'is Nord-Korei'o'n post la fin'o de la mal'varm'a milit'o. Ali'a'j est'as Uson'o, Japani'o kaj Estoni'o.

2. Menci'o'j de Marks'o, marks'ism'o-lenin'ism'o kaj komun'ism'o tut'e mal'aper'is el la konstituci'o de Nord-Korei'o en 2009. Ili'n anstataŭ'is ĝuĉeismo.

3. Matthieu Suc, Administrateur au Sénat et espion pour Pyongyang? Les révélations de l'enquête, Mediapart, 2019-01-27: www.mediapart.fr/journal/franc'e/270119/administrateur-au-senat-et-espion-pour-pyongyang-les-revelations-de-lenquete

La detal'a'j respond'o'j

Mi tre dank'as ĉiu'j'n leg'ant'o'j'n kaj koment'ant'o'j'n de mi'a oktobr'a (2018) artikol'o. Mi'a'j detal'a'j respond'o'j al la kritik'o'j de sinjor'o'j Moon (MONATO 2019/02, p. 5 (2019/012400.php)) kaj Sherwood (MONATO 2019/04, p. 5 (2019/012422.php)) est'as trov'ebl'a'j ĉe http://re'son'o'el'uson'o.com/leter'o'j.html.

Al'log'a ark'o'pont'o

La pont'o Mes'i est'as ŝton'a ark'o'pont'o super la river'o Kir en nord-okcident'a Albanio. Ĝi trov'iĝ'as 8 km for de la urb'o Shkodër [ŝkoder]. La pont'o est'as turism'a al'log'aĵ'o ne nur por lok'a'j loĝ'ant'o'j, sed ankaŭ por ekster'land'an'o'j. Okaz'e de nupt'o'fest'o'j ĉi tie'n ven'as ge'edz'a'j par'o'j por fot'iĝ'i. Ili kred'as, ke ili est'os ben'at'a'j, se ili tra'pas'os tiu'n mal'nov'a'n pont'o'n. Ĉiu'jar'e ĝi'n vizit'as mil'o'j da turist'o'j el i.a. Briti'o, Ĉeĥi'o, Germanio, Pollando kaj Rusio.

La pont'o est'is konstru'it'a en la jar'o 1768 laŭ ordon'o de la paŝa'o Mehmet Buŝati, unu el la reg'ant'o'j en Nord-Albanio. Ĝi est'as 108 m long'a, 3,4 m larĝ'a kaj hav'as 13 ark'o'j'n, el kiu'j la mez'a est'as 21,5 m long'a. Por la konstru'ad'o de la pont'o oni uz'is tajl'it'a'j'n ŝton'o'j'n kaj ŝton'plat'o'j'n.

En maj'o 2010 la alban'a ŝtat'o re'konstru'ig'is la pont'o'n kaj adapt'is ĝi'n al pied'ir'ant'o'j.

Glu'aĵ'o cikatr'ig'as vund'o'j'n

Kuba scienc'o okup'as avan'gard'a'n pozici'o'n koncern'e la bio'teknik'a'n fak'o'n, kiel jam est'as inter'naci'e agnosk'it'e: ebl'as menci'i, ekzempl'e, kelk'a'j'n por'hom'a'j'n kaj por'best'a'j'n vakcin'o'j'n. Oni plen'um'is esplor'ad'o'n ankaŭ en'e de la promes'hav'a mond'o de bio'material'o'j – nom'e produkt'o'j kun alt'a efik'ec'o por pli'bon'ig'i la estetik'o'n kaj viv'kvalit'o'n de person'o'j. Inter la plej signif'o'plen'a'j rezult'o'j est'as la hist'a glu'aĵ'o Tisuacryl, preskrib'at'a por hermetik'e kaj rapid'e ferm'i haŭt'a'j'n vund'o'j'n kaj tiu'j'n de la buŝ'a kav'o. Okaz'e de vund'o'j kaŭz'it'a'j de traŭmat'o'j aŭ kirurgi'a'j operaci'o'j ĉe tensi'ig'it'a'j hist'o'j ĝi kontent'ig'e anstataŭ'as la tradici'a'n sutur'a'n faden'o'n.

Havana universitat'o

Tisuacryl est'as kre'it'a de special'ist'o'j el la bio'material'a centr'o de la havana universitat'o. Ĉi tiu spec'o de biologi'a glu'aĵ'o far'iĝ'is emblem'a produkt'o de tiu esplor'centr'o kaj antaŭ 20 jar'o'j ricev'is si'a'n unu'a'n medicin'a'n atest'il'o'n pri util'ig'o en stomat'ologi'o kaj kirurgi'o. Dot'it'a de el'star'a'j baktericid'a'j kaj hemostaz'a'j ec'o'j, kiu'j redukt'as signif'e la risk'o'n de infekt'o'j kaj eventual'a sang'ad'o (io apart'e util'a por diabet'ul'o'j), Tisuacryl help'as estetik'a'n cikatr'iĝ'o'n de haŭt'vund'o'j. Sam'temp'e ĝi evit'ig'as plur'a'j'n sutur-komplik'aĵ'o'j'n (la ek'aper'o'n de keloid'a'j cikatr'o'j, por don'i unu ekzempl'o'n).

Bio'mal'kompon'ebl'a

Ali'a'j avantaĝ'o'j? Ties aplik'o ne postul'as anestez'o'n kaj redukt'as la daŭr'o'n de la pri'zorg'ad'o de ĉiu pacient'o. Krom ĉio ĉi, ĝi est'as eĉ tut'e bio'mal'kompon'ebl'a, do ne nepr'as, ke mal'san'ul'o de'nov'e vizit'u kurac'ist'o'n por ĝi'n for'ig'i.

Pardon'pet'o

En la artikol'o Kiu mastr'um'as ĉi tiu'n land'o'n de Isakawa Taks'i (MONATO 2019/02, p. 6) en'ŝtel'iĝ'is du erar'o'j. La komenc'a'j vort'o'j „En novembr'o pas'int'jar'a” dev'as tekst'i „En novembr'o 2017”. Krom'e la aŭtor'o atent'ig'is ni'n, ke la fot'o en paĝ'o 7 kontraŭ'dir'as la tekst'o'n, laŭ kiu „la toler'em'a'j japan'o'j neniam okaz'ig'is manifestaci'o'n”. Laŭ la klar'ig'o de la aŭtor'o, iom da japan'o'j ja part'o'pren'is, sed ili'a nombr'o est'is neglekt'ebl'a. La redakci'o pardon'pet'as.

Nov'a'j vid'ind'aĵ'o'j en Helsink'o

Du nov'konstru'it'a'j publik'a'j establ'o'j al'tir'as ĉiam pli da loĝ'ant'o'j kaj gast'o'j de la finn'a ĉef'urb'o. Per si'a'j si'a'spec'a arkitektur'o kaj modern'a aranĝ'o ambaŭ disting'iĝ'as kaj est'as nepr'e vizit'ind'a'j. Ili al'log'as ne nur leg'em'ul'o'j'n kaj art'ŝat'ant'o'j'n, sed ankaŭ hom'o'j'n el la ĝeneral'a publik'o.

Oodi

La bibliotek'o'n Oodi (od'o) projekt'is finn'a'j arkitekt'o'j kiel leg'ej'o'n por ĉiu'j. Ekster'e en mal'hel'a tag'o la konstru'aĵ'o aspekt'as kiel mal'pez'a long'a lum'ŝip'o super la ter'o. Ĝi ne est'as tradici'e rekt'angul'a, sed konsist'as el ark'o'j kaj part'o'j kurb'a'j, pli kaj mal'pli mal'larĝ'iĝ'ant'a'j. Mult'a'j amuz'a'j kaj pens'ig'a'j finn'a'j vort'o'j leg'ebl'as sur nigr'a mur'o apud la helic'a ŝtup'ar'o de la bibliotek'o. Ili cel'as hom'o'j'n, por kiu'j est'as konstru'it'a la dom'eg'o: sin'perd'int'o'j, invent'ist'o'j, venk'it'o'j, sen'kulp'ul'o'j, paŭt'ant'o'j, same'o'j, sved'lingv'a'j finn'land'an'o'j, honest'ul'o'j, si'n'kaŝ'int'o'j k.a. Domaĝ'e, la vort'o'j est'as nur en la finn'a (kvankam Finnlando est'as tri'lingv'a: finn'a, sved'a, same'a).

Ne nur leg'em'ul'o'j uz'as la bibliotek'o'n. Preter'pas'ant'o'j kaj interes'iĝ'ant'o'j en'ir'as por ripoz'i, stud'i, manĝ'i, kaf'um'i, renkont'i ge'amik'o'j'n. Jun'a'j ge'patr'o'j las'as si'a'j'n et'ul'o'j'n lud'i kaj ramp'i sur plank'o. Apud'e du'jar'ul'o sur'grimp'as dekliv'et'o'n kaj ali'a mal'supr'e'n'glit'as. Ĉi'a'j hom'o'j uz'as la ampleks'a'n komput'il'ar'o'n, stud'as per si'a'j propr'a'j il'o'j aŭ simpl'e leg'as aŭ aŭskult'as. En angul'o trov'iĝ'as verd'a mur'o el viv'ant'a'j plant'o'j, kaj antaŭ ĝi kuŝ'as kusen'o'j sur'plank'e. Tra la grand'a'j fenestr'o'j en la tri'a etaĝ'o oni pov'as vid'i kaj fot'i la plej kon'at'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n en la centr'o de Helsink'o: la parlament'a dom'o, la naci'a muze'o, la Finlandia-dom'o, la muze'o pri modern'a art'o Kiasm'a. Iu'j fenestr'o'j est'as ornam'it'a'j per nigr'a'j punkt'et'o'j, ali'a'j est'as klar'a'j.

La bibliotek'o dispon'as pri 100 000 libr'o'j, gazet'o'j, lud'o'j, film'o'j kaj ali'aĵ'o'j. Ĝi hav'as kun'ven'ej'o'j'n, labor'ej'o'j'n kaj kin'ej'o'n/preleg'ej'o'n „Reg'in'a”. Tuj kiam la bibliotek'o est'is mal'ferm'it'a, la bret'ar'o'j mal'plen'iĝ'is, ĉar eg'e mult'a'j hom'o'j prunt'is i'o'n. Ili rajt'as ne nepr'e re'don'i la libr'o'j'n al „Oodi”, sed las'i ili'n en iu ali'a al ili proksim'a urb'a bibliotek'o.

Am'os Rex

La muze'o'n Am'os Rex projekt'is japan'a'j arkitekt'o'j. Ĝi anstataŭ'as la mal'nov'a'n muze'o'n Am'os Anderson, kies fond'int'o est'as la sam'nom'a finn'a mecenat'o (1878-1961). La nov'a muze'o, kiu trov'iĝ'as sub'ter'e, prezent'as modern'a'n kaj eksperiment'a'n art'o'n. Krom'e ĝi posed'as ankaŭ valor'a'n kolekt'o'n de mal'nov'a'j art'aĵ'o'j. Komenc'e de la kur'ant'a jar'o en ĝi okaz'as ekspozici'o pri la belg'a pentr'ist'o René Magritte, kun'labor'e kun la muze'o de Lugano. Post'e est'os la vic'o de „Modern'a Nordi'a art'o”. Ĉi-aŭtun'e la publik'o kon'at'iĝ'os kun verk'o'j de la finn'a art'ist'o Birger Carlstedt. Sam'temp'e en la apud'a kin'ej'o Rex oni prezent'as franc'lingv'a'j'n film'o'j'n el la seri'o Fantômas de Louis Feuillade, kun angl'a'j sub'tekst'o'j.

La muze'o situ'as sub plac'o, kie antaŭ'e aŭtobus'o'j atend'is vetur'ant'o'j'n. Nun tiu plac'o aspekt'as kiel sahara dun'ar'o. Infan'o'j kaj plen'kresk'ul'o'j rajt'as grimp'i kaj mal'supr'e'n'glit'i laŭ la dekliv'et'o'j. Tra grand'eg'a'j rond'a'j fenestr'o'j en la dun'o'j oni pov'as rigard'i sub si la en'ir'hal'o'n de la muze'o. Sam'e el la muze'o oni pov'as rigard'i supr'e'n. En la rond'a'j fenestr'eg'o'j oft'e aper'as vizaĝ'o'j de mal'supr'e'n-rigard'ant'o'j. Iu'j rid'et'as kaj sving'as la man'o'j'n al la ali'a'j.

La atend'o'vic'o'j por en'ir'i la muze'o'n long'as, la en'ir'bilet'o kost'as 15 eŭr'o'j'n. Tamen oni ja pov'as vizit'i nur la ekster'aĵ'o'n, kiu jam fam'iĝ'is.

Esperant'a ĉiĉeron'o pri la japan'a lingv'o

Est'as bon'e sci'at'e, ke la japan'a est'as unu el la plej mal'facil'a'j lingv'o'j en la mond'o. Laŭ esplor'o plen'um'it'a inter angl'a'lingv'an'o'j pri plej mal'facil'e lern'ebl'a'j lingv'o'j, la japan'a vic'as en la kvar'a lok'o, tuj post la ĉin'a, la rus'a kaj la arab'a. Do, kiu faktor'o ig'as la japan'a'n lingv'o'n tiom mal'facil'a por lern'i? Kvankam la fonetik'o kaj la gramatik'o de la japan'a ne est'as tiel kompleks'a'j, ŝajn'e tim'ig'as lern'ont'o'j'n la skrib'a sistem'o, kiu uz'as alt'eg'a'n nombr'o'n da ĉin'a'j sign'o'j (tiel nom'at'a'j kanĵioj): tiu'rilat'e oni leg'u la artikol'o'n Ĉin'a ideografi'o: ĉu katen'o aŭ hered'it'a trezor'o? (MONATO 2018/04, p. 14-16 (2018/012204.php)). Ali'flank'e tiu'j kompleks'a'j kaj enigm'a'j kanĵioj ja al'log'is iu'j'n – eĉ se mal'mult'a'j'n – entuziasm'a'j'n ge'lern'ant'o'j'n.

Yamasaki Seikô, Jack Halpern

Ĝis nun ekzist'as unu esperant'lingv'a man'libr'o pri la japan'a lingv'o, En'konduk'o en la japan'a'n. Ĝi'n verk'is Yamasaki Seikô (1929-2017), kiu est'is membr'o de la Akademi'o de Esperant'o. Ĉar la lern'o'libr'o bedaŭr'ind'e tut'e ne trakt'as kanĵiojn, la person'o'j, kiu'j ek'lern'is la japan'a'n per Esperant'o, dev'is turn'i si'n al kanĵi-vort'ar'o hav'ebl'a en ali'a lingv'o. Sed last'a'temp'e aper'is nov'a vort'ar'o: Kanĵi-Vort'ar'o por Lern'ant'o'j: Esperant'a El'don'o. La vort'ar'o'n kompil'is Jack Halpern, poliglot'o kaj mem entuziasm'a esperant'ist'o, kun la help'o de du el'star'a'j japan'a'j esperant'ist'o'j. La el'don'ej'o est'as Japan'a Esperant'o-Institut'o.

Jack Halpern, nask'it'a en 1946 en Germanio, viv'is en mult'a'j land'o'j kaj lern'is pli ol dek'o'n da lingv'o'j. Kiam li est'is 24-jar'aĝ'a, li renkont'is japan'a'j'n kanĵiojn, kiu'j fascin'is li'n, kaj post kvin jar'o'j li trans'loĝ'iĝ'is al Japani'o. Profesi'e li labor'is kiel vort'ar'kompil'ist'o kaj, en 1990, el'don'is vort'ar'o'n util'a'n por lern'i kanĵiojn per la angl'a. Post'e li pli'grand'ig'is kaj pli'bon'ig'is – per 3002 kap'karaktr'o'j, en'e de 1248 paĝ'o'j – tiu'n vort'ar'o'n, kiu iĝ'is vast'e akcept'at'a kaj est'as alt'e taks'at'a de la ge'lern'ant'o'j de la japan'a lingv'o.

Konstru-brik'o'j

Sur'baz'e de tiu pli'grand'ig'it'a vort'ar'o, Jack Halpern projekt'is el'don'i la vort'ar'o'n en dek du lingv'o'j je redukt'it'a format'o (kun 1006 kanĵioj en du'on'o de la paĝ'o'j). La japan'a'j lern'ant'o'j dev'as lern'i 1006 kanĵiojn dum la ses jar'o'j de baz'a lern'ej'o. Inter la cel'at'a'j dek du lingv'o'j, la esperant'a versi'o est'is la plej fru'e el'don'it'a.

La plej grav'a trajt'o de la vort'ar'o est'as, ke ĝi hav'as tri manier'o'j'n, aŭ indeks'o'j'n, por serĉ'i kanĵiojn. Krom du indeks'o'j laŭ radik'o'j kaj laŭ prononc'o'j, la vort'ar'o uz'as kanĵi-indeks'o'n laŭ struktur'tip'o'j, kio est'as unik'a kaj nov'ec'a sistem'o. Escept'e de mal'mult'a'j simpl'a'j kanĵioj, kia'j 一 (unu), 口 (buŝ'o) aŭ 人 (hom'o), tip'a'j kanĵioj est'as kun'met'aĵ'o'j de kern'a'j kaj akcesor'a'j part'o'j, kiu'j hav'as propr'a'j'n signif'o'j'n. La vort'ar'o montr'as baz'a'j'n part'o'j'n aŭ konstru-brik'o'j'n, kiu'j kombin'iĝ'as kun akcesor'a'j part'o'j, kre'ant'e vort'o'j'n kun plej divers'a'j signif'o'j. Pro tio, ke la vort'ar'o en'ten'as tre mult'a'j'n esperant'a'j'n sam'signif'a'j'n vort'o'j'n, ankaŭ la japan'a'j esperant'ist'o'j pov'as si'a'flank'e pli'riĉ'ig'i tia'manier'e si'a'n propr'a'n vort'o'proviz'o'n.

Histori'a vort'ar'o

En MONATO 2018/05, p. 22, (2018/012191.php) aper'is recenz'o pri Histori'a Vort'ar'o de Esperant'o 1887-1889 de Gonçalo Neves kaj Bernhard Pabst. La PDF-versi'o de tiu verk'o ne plu est'as akir'ebl'a en la lok'o menci'it'a, sed nun ĝi aper'is libr'o'form'e kaj est'as aĉet'ebl'a en la Ret'butik'o de Fel ĉe https://ret'butik'o.be/eo/er'o/hveo.

Kial Marielle Franc'o est'is murd'it'a?

Por kompren'i la kial'o'j'n de ŝi'a murd'o, ni dev'as kompren'i ŝi'a'j'n valor'o'j'n kaj por kio ŝi batal'is.

Kiu est'is Marielle Franc'o?

Marielle Francisco da Silva, kon'at'a kiel Marielle Franc'o, est'is brazila soci'olog'o, politik'ist'o, femin'ist'o kaj defend'ant'o de hom'a'j rajt'o'j. Ŝi nask'iĝ'is la 27an de juli'o 1979 en favela ¹ antaŭ'urb'o de Rio-de-Ĵanejro kiel fil'in'o de Marinete Francisco kaj Antonio da Silva Net'o. En 1990, 11-jar'a, ŝi komenc'is labor'i kun si'a'j ge'patr'o'j kiel kolport'ist'o. De la 14- ĝis 17-jar'a aĝ'o ŝi est'is danc'ist'in'o, kaj post'e ŝi labor'is du jar'o'j'n kiel eduk'ant'o en infan'ej'o.

Ŝi edz'in'iĝ'is en 1998 kaj sam'jar'e nask'is si'a'n unu'a'n kaj sol'a'n fil'in'o'n. En tiu sam'a jar'o ŝi al'iĝ'is al la unu'a lok'a grup'o por pret'ig'i jun'ul'o'j'n por universitat'a'j ekzamen'o'j. En 2000 ŝi komenc'is lukt'i por hom'a'j rajt'o'j, post kiam unu el ŝi'a'j amik'in'o'j est'is akcident'e mort'ig'it'a per paf'o dum disput'o inter polic'o kaj drog'ŝakr'ist'o'j.

En 2002 ŝi kaj ŝi'a edz'o dis'iĝ'is, kaj ŝi ek'stud'is en Pontifícia Univers'id'ad'e Católica en Rio-de-Ĵanejro, kie ŝi ricev'is diplom'o'n pri soci'a'j scienc'o'j kaj stipendi'o'n de la program'o Univers'id'ad'e par'a Todos (universitat'o por ĉiu'j), kre'it'a dum la unu'a reg'ad'o de Lul'a kiel brazila prezident'o. Post'e ŝi magistr'iĝ'is en Univers'id'ad'e Federal Fluminense pri publik'a administr'ad'o. En si'a magistr'a disert'aĵ'o Franc'o riproĉ'as la reg'ist'ar'a'n politik'o'n, kiu trakt'as ĉiu'j'n loĝ'ant'o'j'n de faveloj kiel krim'ul'o'j'n.

Mal'kaŝ'e ambaŭ'seks'am'a, en 2017 Franc'o trans'loĝ'iĝ'is al la kvartal'o Tijuca kun si'a fianĉ'in'o, Mônica Benício kaj si'a fil'in'o. La am'rilat'o'j de Franc'o kaj Benício komenc'iĝ'is en 2004. En 2017 ili plan'is edz'in'iĝ'o'n (kiu neniam okaz'is) por la fin'o de 2018.

Pro tio, ke ŝi est'is vir'in'o de'ven'ant'a el la plej mal'alt'a'j soci'a'j klas'o'j, sol'a patr'in'o, ambaŭ'seks'am'ul'o kaj nigr'ul'in'o, Franc'o al'front'is viv'o'n de mis'trakt'ad'o kaj mal'just'ec'o. Ŝi est'is ĉio, kio est'as plej mult'e diskriminaci'at'a en la brazila soci'o. Por ŝi batal'ad'o por hom'o'j en ĉi tia'j kondiĉ'o'j est'is ne alternativ'o sed neces'o. Franc'o reprezent'is ankaŭ hom'o'j'n en la plej defi'a'j kondiĉ'o'j. Ŝi venk'is, kiam la brazila reg'ist'ar'o invest'is pli en inkluziv'a'j soci'a'j politik'o'j. Tio cert'e ĝen'is iu'j'n elit'ul'o'j'n.

Politik'a karier'o

Ek'de 2007 Franc'o est'is dung'it'a kiel administr'ant'o de Komision'o pri Defend'o de Hom'a'j Rajt'o'j kaj Civit'an'ec'o de la Leĝ'don'a Asemble'o de Rio-de-Ĵanejro. Tiel ŝi proviz'is jur'a'n kaj moral'a'n help'o'n al parenc'o'j de murd'it'o'j (ankaŭ murd'it'a'j polic'an'o'j). Laŭ iam'a milit'a polic'komand'ant'o, kiu inter'ŝanĝ'is kun Franc'o inform'o'n pri murd'it'a'j polic'an'o'j, „est'as stult'aĵ'o dir'i, ke ŝi ne defend'is polic'an'o'j'n” (asert'o dis'vast'ig'at'a ĝis nun).

En 2016 ŝi est'is elekt'it'a en la urb'a'n konsili'o'n de Rio-de-Ĵanejro. Pli ol 46 000 balot'int'o'j voĉ'don'is por Franc'o. En la urb'a konsili'o ŝi prezid'is la Komision'o'n pri Defend'o de Vir'in'o'j kaj estr'is komitat'o'n kun kvar hom'o'j, kies cel'o est'is kontrol'i la iam'a'n federaci'a'n inter'ven'o'n pri sekur'ec'o en Rio-de-Ĵanejro. Ŝi kritik'is la federaci'a'n inter'ven'o'n kaj denunc'is polic'a'j'n mis'uz'o'j'n kaj mal'observ'o'j'n de hom'a'j rajt'o'j.

Franc'o okup'iĝ'is ankaŭ pri kolekt'ad'o de datum'o'j pri per'fort'o kontraŭ vir'in'o'j, cert'ig'ant'e laŭ'leĝ'a'n abort'ig'ad'o'n kaj pli'ig'ant'e part'o'pren'o'n de vir'in'o'j en politik'o. Dum ĉirkaŭ unu jar'o ŝi redakt'is 16 decid'o-propon'o'j'n, el kiu'j du est'is aprob'it'a'j: unu regul'ig'as motor'cikl'a'n taksi'o-serv'o'n, kaj la ali'a cel'as konstru'ad'o'n de ej'o'j por ne'komplik'a'j nask'o'j. Ŝi'a'j leĝ'propon'o'j klopod'is garanti'i sub'ten'o'n por la rajt'o'j de vir'in'o'j, Glat-an'o'j, nigr'ul'o'j kaj loĝ'ant'o'j de faveloj. En aŭgust'o 2017 ŝi'a propon'o por inkluziv'ig'i la tag'o'n de Glat-vid'ebl'ec'o en la urb'a'n kalendar'o'n est'is mal'akcept'it'a.

Murd'o

La 14an de mart'o 2018 Franc'o est'is murd'it'a per tri paf'o'j en la kap'o'n kaj unu en la kol'o'n. Ŝi est'is nur 38-jar'a. Murd'it'a est'is ankaŭ Anderson Pedro Mathias Gomes, ŝi'a ŝofor'o. La ĉef'a supoz'o de la polic'o est'as, ke ili'a murd'o est'is antaŭ'plan'it'a. Laŭ Hum'a'n Rights Watch, la murd'o de Franc'o rilat'as al sen'pun'ec'o kaj al ne'fid'ind'a sekur'ec'a sistem'o en la ŝtat'o Rio-de-Ĵanejro.

La funebr'a'n ceremoni'o'n, kiu okaz'is en la Urb'a Ĉambr'o de Konsil'ant'o'j de Rio-de-Ĵanejro, ĉe'est'is mil'o'j da hom'o'j. Ŝi'a murd'o motiv'is naci'a'j'n kaj inter'naci'a'j'n re'ag'o'j'n.

Ĵurnal'ist'o'j lig'it'a'j al la brazila dekstr'o akuz'is la mal'dekstr'o'n pri politik'a ekspluat'ad'o de la murd'o de Franc'o. Krom'e, individu'o'j de la grup'o Moviment'o Brasil Livre (Mov'ad'o Liber'a Brazilo) kaj la parlament'an'o Albert'o Frag'a publik'ig'is fals'a'j'n mesaĝ'o'j'n en soci'a'j ret'o'j, esprim'ant'e dub'o'j'n pri la moral'a karakter'o de Franc'o: ekzempl'e, pri ŝi'a supoz'at'a lig'o kun drog'ŝakr'ist'o'j. En la sekv'a'j semajn'o'j la juĝ'ist'ar'o ordon'is for'ig'o'n de la kalumni'a'j publik'aĵ'o'j. Ali'a'n ideologi'a'n persekut'ad'o'n ĉi-jar'e ordon'is prezident'o Jair Bolsonaro: mal'dung'i ĉiu'j'n rekt'e dung'it'a'j'n de li'a reg'ist'ar'o, kiu'j dis'send'is la krad'vort'o'n #MarielleVive (Marielle viv'as).

Post'sekv'o

La polic'o ankoraŭ ne sci'as, kiu mort'ig'is Franc'o-n aŭ kiu ordon'is ŝi'a'n murd'o'n. Est'as dub'ind'e, ĉu esplor'ad'o de ĉi tiu krim'o ver'e interes'as tiu'j'n, kiu'j reg'as la urb'o'n. La juĝ'ist'in'o Marília de Castro Neves Vieira, kiu rekt'e okup'iĝ'as pri ĉi tiu krim'o, publik'ig'is fals'a'j'n nov'aĵ'o'j'n pri Franc'o en soci'a'j ret'o'j. La nov'a guberni'estr'o de la ŝtat'o Rio-de-Ĵanejro Wilson Witzel dum si'a kampanj'o dir'is, ke la enket'ad'o pri tiu ĉi krim'o ne est'as prioritat'a. Tamen nun, sub naci'a kaj inter'naci'a prem'o, li dir'is, ke li est'as proksim'a al mal'kovr'o de la ver'o pri la krim'o. Ĉu ver'e?

Tamen nov'a'j inform'o'j aper'is antaŭ ne'long'e. Hom'o'j suspekt'at'a'j pri la krim'o (kaj ankoraŭ ne trov'it'a'j) est'as lig'it'a'j al Flávio Bolsonaro, fil'o de la brazila prezident'o. Se tio est'as ver'a, tiu ĉi surpriz'a inform'o pov'as klar'ig'i, kial la polic'a esplor'ad'o est'as tiom mal'rapid'a, kaj cert'e pov'as fal'ig'i la brazil'an prezident'o'n. Kvankam ĝis nun ne ekzist'as lig'o inter la mort'o de Franc'o kaj Flávio Bolsonaro, se tia'j oni'dir'o'j est'us kon'at'a'j dum la pas'int'jar'a prezident'a kampanj'o, est'us tre mal'facil'e por li'a patr'o venk'i.

1. Favelo: ne'regul'e kaj sen'permes'e konstru'it'a, mal'riĉ'a kaj krim'e pli danĝer'a part'o de brazila urb'o. [Not'o de la redaktor'o]

La Varsovia Kant'o: de rezist'al'vok'a al piknik'a

Ne'mal'mult'a'j leg'ant'o'j probabl'e aŭskult'is la kant'o'n Al la barikad'o'j ¹ kantat'a'n de JoMo ĉe esperant'ist'a'j event'o'j, aŭ el kompakt'disk'o (KD) far'e de JoMo kaj Liber'ec'an'o'j. La kant'o tekst'as jen'e:

Nigr'a'j ŝtorm'eg'o'j sku'eg'as aer'o'j'n

Kaj grand'eg'a'j nub'o'j ni'n mal'help'as vid'i plu

Eĉ se ni'n atend'as dolor'o kaj mort'o

Kontraŭ mal'amik'o ni'n antaŭ'e'n'puŝ'as dev'.

(...)

Al la barikad'o'j, al la barikad'o'j

Por la triumf'o de la konfederaci'.

En la KD JoMo kant'as ĝi'n rok'stil'e si'n'sekv'e en tri lingv'o'j: hispan'a, esperant'a kaj franc'a. Oni pov'as aŭskult'i divers'lingv'a'j'n versi'o'j'n de ĉi tiu kant'o en Jutub'o. La original'o est'as la pol'a kant'o de rezist'em'o Warszawianka (La varsovi'an'in'o, aŭ la Varsovia Kant'o ²) verk'it'a de Wacław Święcicki en la Varsovia Citadel'o iam inter 1879 kaj 1883. La kompon'int'o de la melodi'o est'as ne'kon'at'a malgraŭ oni'dir'o'j pri kelk'a'j nom'o'j.

Histori'o

La kant'o nask'iĝ'is kiel kant'o de rezist'em'o kontraŭ la rus'a imperi'o, kiu tiam reg'is Pollandon. La original'a tekst'o est'as iom mal'sam'a ol Al la barikad'o'j. Oni'dir'e la Varsovi'an Kant'o'n kant'is unu'e ekzil'it'o'j en Siberio, kaj baldaŭ ĝi dis'vast'iĝ'is el Rusio en la tut'a'n mond'o'n inter revoluci'ul'o'j kaj mal'dekstr'ul'o'j. Ĝi apart'e popular'iĝ'is dum la hispan'a en'land'a milit'o (1936-1939), ĉar ĝi far'iĝ'is himn'o de la sindikat'o Naci'a Konfederaci'o de la Labor'o, kiu lud'is grav'a'n rol'o'n en la milit'o. Ver'ŝajn'e pro tio, ke la iom patos'a kaj tragik'a melodi'o gajn'is simpati'o'n de amas'o da popol'o'j en la mond'o, ĝi est'is ŝat'e kantat'a kaj uz'at'a en ali'a'j medi'o'j. Dum la 1920aj jar'o'j la uson'a kant'ist'o kaj aktiv'ist'o Paul Robeson kant'is ĝi'n sub la titol'o Whirlwinds of Dan'ger (Kirl'o'vent'o'j de danĝer'o) kaj la danc'ist'in'o Isadora Duncan kre'is danc'o'n laŭ la melodi'o de la Varsovia Kant'o.

En 1957 la rus'a kompon'ist'o Dmitrij Ŝostakoviĉ verk'is si'a'n dek'unu'a'n simfoni'o'n en G minor'a (op. 103 „1905”), en kies kvar'a moviment'o est'as lud'at'a patos'a kaj kor'ŝir'a marŝ'o de la Varsovia Kant'o. Mult'a'j supoz'as, ke kiam Ŝostakoviĉ kompon'is la simfoni'o'n kaj uz'is tiu'n melodi'o'n, ebl'e en li'a kor'o ekzist'is memor'o pri la sang'a dimanĉ'o en 1905 kaj ankaŭ pri la sub'prem'it'a insurekci'o kontraŭ Sovetio en Hungari'o en 1956. En la film'o Doktor'o Ĵivago, reĝisor'it'a de David Le'a'n en 1965, instrument'a versi'o est'is lud'at'a en la pac'em'a manifestaci'o en Moskvo.

En la hodiaŭ'a Pollando, tamen, pro memor'o pri la abomen'a'j tag'o'j de komun'ist'a reg'ad'o la popol'o ver'ŝajn'e em'as for'viŝ'i ankaŭ la memor'o'n pri la Varsovia Kant'o, kiu'n antaŭ'e oni lern'is en lern'ej'o'j. En Japani'o la kant'o est'is traduk'it'a en 1927 ebl'e el la rus'a sub la titol'o Varsovia kant'o de labor'ist'o'j, sed ne est'is mult'a'j okaz'o'j, kiam la kant'o est'is publik'e kantat'a. Kvankam aktiv'iĝ'is labor'ist'a'j kaj student'a'j mov'ad'o'j post la du'a mond'milit'o, la kant'o ne est'is oft'e kantat'a. Nur en la fin'o de la 1960aj jar'o'j la kant'o popular'iĝ'is inter la rezist'ant'a'j student'o'j. Por la student'o'j, kiu'j ribel'is kontraŭ la universitat'o'j, la reg'ist'ar'o kaj la aŭtoritat'o de la tiam'a komun'ism'a parti'o, mal'venk'o est'is ne'evit'ebl'a. Tial la patos'a kaj morn'a melodi'o kaj la tekst'o ŝajn'e akord'iĝ'is kun la destin'o de la ribel'a'j student'o'j. Dum la sekv'ant'a'j kelk'dek jar'o'j la japan'a ekonomi'o rapid'e kresk'is, soci'a'j mov'ad'o'j inkluziv'e de la labor'ist'a'j kaj student'a'j preskaŭ mal'aper'is, kaj la kant'o est'is apenaŭ memor'at'a.

Nov'a versi'o

Tamen en la 1980aj jar'o'j aper'is iu piknik'a kant'o titol'it'a „Blu'a ĉiel'o for'a” en baz'lern'ej'a lern'o'libr'o pri muzik'o. La minor'a melodi'o – ĝust'e tiu de la Varsovia Kant'o – est'as ŝajn'e iom ne'akord'a al la gaj'a tekst'o. Klar'ig'it'a kiel „baz'it'a sur pol'a popol'kant'o” la piknik'a kant'o, aprob'it'a de la ministeri'o pri instru'ad'o kaj kiu est'is kantat'a dum kelk'a'j jar'o'j, tekst'as jen'e (laŭ'vort'a traduk'o):

Al'vok'as ni'n mont'o'j kaj river'o'j

Ĉiu ek'ir'u vigl'e

Somer'o est'as for

Vent'o blov'as viv'o'n

En herb'o'j'n kaj arb'o'j'n

Pli'larĝ'ig'u la brust'o'n

Nun'temp'e en la tut'a mond'o fend'o'j inter hav'ant'o'j kaj ne'hav'ant'o'j grand'iĝ'as. Est'iĝ'as konflikt'o'j inter la popol'o'j serĉ'ant'a'j liber'ec'o'n kaj egal'ec'o'n kaj ili'a'j despot'a'j reg'ist'ar'o'j. Ĉu en la ĝem'ad'o de la rezist'ant'a'j popol'o'j aŭd'iĝ'os la kant'o laŭ la Varsovia Kant'o aŭ nask'iĝ'os tut'e nov'a kant'o de rezist'em'o? Neni'u sci'as.

1. La tut'a tekst'o de la kant'o leg'ebl'as ĉe https://www.letras.com/jomo/767174/.

2. Por disting'i la kant'o'n dis'de ali'a sam'e titol'it'a kant'o, ĝi est'as foj'e nom'at'a Warszawianka 1905 rok'u (la Varsovi'an'in'o de 1905).

Histori'o, filozofi'o, esoter'ism'o

Ĉi tiu libr'o divid'iĝ'as en du part'o'j'n, egal'e grav'a'j'n. La unu'a, 36-paĝ'a, prezent'as la aŭtor'o'n, li'a'j'n plum'nom'o'j'n, la medi'o'n en kiu li viv'is kaj verk'is: nask'it'e en Lisbon'o, sekv'e al famili'a'j mal'feliĉ'o'j (mort'o de la patr'o kaj de frat'o) knab'aĝ'e li trans'loĝ'iĝ'is en Sud-Afrik'o'n kaj 17-jar'a re'ven'is al Lisbon'o, kie li viv'is per verk'ad'o angl'e, franc'e, sed ĉef'e portugal'e, kaj traduk'ad'o. La abrupt'a spert'o pri li'a medium'ec'o komenc'iĝ'is en la aĝ'o de 28 jar'o'j, kiel li skrib'is al si'a am'at'a onkl'in'o Anno; la spirit'o'j, kiu'j komunik'iĝ'is kun li, est'is framason'o'j aŭ templ'an'o'j, kaj tio fort'e influ'is li'a'n filozofi'o'n. Krom'e en ĉi tiu unu'a part'o est'as long'a ese'o pri la poem'ar'o mem, pri ĝi'a modern'ism'o, pri la kriteri'o'j, laŭ kiu'j ĝi'n traduk'i: ĉu rezign(et)i pri la ritm'o, ĉu pri la rim'o'j (en'tut'e), ĉu plej fidel'i al la senc'o, ĉu respekt'i la ambigu'ec'o'n, la emoci'o'n, la instig'o'n leg'i, pens'i, re'leg'i, re'pens'i. Ĉio'n ĉi verk'is João José Santos.

Histori'o de Portugali'o

La du'a part'o konsist'as el 44 poem'o'j de Fernand'o Pessoa, el'portugal'ig'it'a'j kaj vid'al'vid'e koment'it'a'j de Santos. La kompleks'o trakt'as, histori'e sed ĉef'e filozofi'e, la portugal'a'n land'o'n laŭ tri period'o'j: la nask'iĝ'o, la glor'a faz'o de la esplor'o'j kaj konker'o'j, la dekadenc'o. Ind'as dir'i, ke la vid'al'vid'a'j koment'o'j est'as nepr'a'j, ali'okaz'e ne'portugal'o neniel detekt'us, ke la vers'o'j Patr'o, vi kavalir'is. / Nun vigil' est'as ni'a. / Don'u al ni l' ekzempl'o'n / kaj plen'a'n fort'o'n vi'a'n! rilat'as al la unu'a reĝ'o de Portugali'o, Do'n Alfons'o Henrik'o, pri'trakt'it'a post poem'o'j pri li'a patr'o kaj li'a patr'in'o, kvazaŭ tem'us pri la Sankt'a Tri'unu'o. Sed Pesoo (kiel la traduk'int'o sistem'e esperant'ig'is la nom'o'j'n) lok'as tiel la nask'iĝ'o'n de si'a land'o kvazaŭ en la sin'o'n de mit'o, kiel pri ali'a'j religi'o'j, kiu'j kontur'is ali'civiliz'a'j'n histori'o'j'n, de Helas'o al Romio. La et'a'j poem'o'j (neniam pli ol du'dek-ok-vers'a'j, sed plej oft'e sub du'dek) ni'n konduk'as, kun la help'o de la koment'ar'o, tra la histori'o de Portugali'o: relief'iĝ'as reĝ'o'j, regent'o'j, nobel'o'j kun ne ĉiam favor'a'j milit'a'j aventur'o'j. Tamen ven'as ankaŭ triumf'o'j: Esper'o plen'ig'it'a, / Portugal'i' la sankt'a, / lev'u vi'a'n glav-lum'o'n / por lum'ig'i la voj'o'n!

La vast'a'n, sen'fin'a'n mar'o'n, la ocean'o'n, la poet'o sent'as portugali'a, kvazaŭ iu'n mar'e nostrum, kiel romi'an'o'j sent'is la en'ferm'it'a'n Mediterane'o'n. Portugal'a'j est'is esplor'ist'o'j, eĉ se post'e la merit'o'n de la mal'kovr'o la tradici'o atribu'os al ali'ul'o'j; ĉiam Di'o help'is, direkt'is la destin'o'n: Di' est'is l' anim', korp' Portugali'o / de l' man' kiu ĝi'n gvid'is. Jes ja, Kabralo kaj Vask'o Gam'o est'is mar'hero'o'j, Magaljano ¹ per'fort'is la ter'o'n ĝi'n ĉirkaŭ'ir'ant'e, sed la grand'a mar'o far'iĝ'as sal'a pro la larm'o'j de la portugal'o'j.

Saŭdad'o

Sed pro mis'ŝanc'a milit-ekspedici'o en nord'a Afrik'o Portugali'o perd'is grand'a'n part'o'n de si'a nobel'ar'o, si'a'n sen'de'pend'ec'o'n favor'e al hispan'a dinasti'o (tamen re'akir'ot'a'n post'e); en la glor'o de Portugali'o domin'as la figur'o de Do'n Sebastiano, kiu, mal'aper'int'a sen'spur'e fru'aĝ'e kaj sen'id'e, kre'is pens'o'flu'o'n preskaŭ mesi'a'n: kultur'a mit'o sebastian'ism'o atend'as, ke Do'n Sebastiano re'aper'os dum nebul'a nokt'o kaj solv'os la problem'o'j'n de si'a popol'o ... Al tiu kred'o est'as dediĉ'it'a'j la strof'o'j de la last'a part'o, plen'a'j de saŭdad'o pri l' est'int'ec'o kaj kun dub'o'plen'a atend'o pri est'ont'ec'o, de'nov'e glor'a ...

Esoter'a poet'o, ĉe kiu alud'o'j pri antikv'a'j imperi'o'j, Roz'kruc'ism'o, Di'o, est'as la esenc'o, ĉe kiu la esprim'o'j si'n vest'as per mister'o, tiel ke ese'ist'o'j kaj ekzegez'ist'o'j ne ĉiam konsent'as pri la kaŝ'it'a signif'o. Gust'um'ind'a la son'o de la vers'o'j, kie abund'as elizi'o'j. Konklud'as la libr'et'o'n, donac'at'a'n sen'pag'e al amik'o'j (!), omaĝ'a sonet'o al Pessoa, verk'it'a de Santos mem.

Fernand'o Pessoa: Mesaĝ'o – modern'ism'a epope'o. Tr. J.J. Santos. Eld. La Karavel'o, s.l., 2018. 126 paĝ'o'j. Broŝur'it'a.

1. Ĉiu'j esperant'ig'o'j, kiel en la recenz'it'a verk'o.

Re'mal'kovr'it'a abel'o

Am'ant'o'j de abel'o'j kaj de natur'o entuziasm'e ĝoj'kri'as. Entomolog'o'j rimark'is post 38 jar'o'j, en la insul'ar'o Molukoj (Indonezio), la ekzist'o'n de speci'o, kiu'n oni kred'is jam mal'aper'int'a: tem'as pri la plej grand'a abel'o en la mond'o, scienc'e nom'at'a Megachile plut'o (angl'e Wallace's giant be'e, franc'e abeille de Wallace).

La gigant'a abel'o est'as tre facil'e disting'ebl'a de ali'a'j abel'o'j. Ĝi est'as tut'e nigr'a kaj sam'e grand'a kiel la dik'fingr'o de plen'kresk'ul'a man'o. Laŭ entomolog'o'j, la in'o pov'as ating'i long'ec'o'n de 38 mili'metr'o'j kaj larĝ'ec'o'n, inkluziv'e flug'il'o'j'n, ĝis 63,5 mili'metr'o'j. Al'don'e ĝi hav'as grand'a'n makzel'o'n kaj rimark'ind'a'n blank'a'n stri'o'n sur si'a abdomen'o. La maskl'o est'as pli mal'grand'a kaj ating'as long'ec'o'n de ĉirkaŭ 23 mili'metr'o'j.

Film'o'j kaj fot'o'j

La abel'o'n pri'skrib'is unu'a'foj'e la esplor'ist'o, biolog'o kaj entomolog'o Alfred Russell Wallace (1823-1913) en 1859. Li unu'e opini'is, ke li mal'kovr'is nov'a'n speci'o'n de vesp'o. Ĝi'n post'e re'mal'kovr'is en 1981 la uson'a entomolog'o Adam C. Messer, kiam li trov'is ĝi'a'j'n nest'o'j'n sur la indonezia insul'o Bac'a'n. Post 1981 la gigant'a abel'o ne est'is observ'at'a dum 38 jar'o'j, kaj scienc'ist'o'j komenc'is supoz'i, ke ĝi jam definitiv'e for'mort'is. Tamen en februar'o 2019 inter'naci'a scienc'a ekspedici'o re'trov'is in'o'n en la insul'ar'o Molukoj, kie ĝi est'is ankaŭ film'it'a kaj fot'it'a. La Inter'naci'a Uni'o por la Konserv'ad'o de Natur'o kaj Natur'a'j Rimed'o'j (angl'e International Uni'o'n for the Conservation of Natur'e and Natural Resources, IUCN) agnosk'is ĝi'n kiel minac'at'a'n speci'o'n.

Termit'ej'o'j

La abel'o viv'as nur en mal'alt'ej'a'j arb'ar'o'j kaj nutr'as si'n ekskluziv'e per polen'o. Ĝi kolekt'as la rezin'o'n de arb'o'j, kiu'n ĝi miks'as kun lign'a'j fibr'o'j. El ĉi tiu miks'aĵ'o ĝi konstru'as nest'o'n aŭ, por parol'i pli ĝust'e, ĉel'o'j'n kaj tunel'o'j'n. En si'a'n nest'o'n ĝi met'as ov'o'n, kaj al ĉi-last'a ĝi al'don'as mal'grand'a'n bul'et'o'n da polen'o kaj nektar'o. La nivel'o de soci'a kondut'o de gigant'a'j abel'o'j ne est'as bon'e kon'at'a. Fak'ul'o'j supoz'as, ke kelk'a'j el ili viv'as kun'e, sed ŝajn'e ili ne help'as unu la ali'a'n. Ili viv'as en termit'ej'o'j de la speci'o Microcerotermes amboinensis, tamen ili'a'j'n tunel'o'j'n neniam tra'penetr'as termit'o'j. La kial'o, pro kiu la gigant'a'j abel'o'j viv'as en termit'ej'o'j, ĝis nun ne est'as sci'at'a. La esplor'ist'o'j em'as pens'i, ke en'e de termit'ej'o'j la abel'o'j trov'as konven'a'n viv'klimat'o'n; sed ne est'as ebl'e eksklud'i iu'n komun'a'n, reciprok'a'n protekt'o'n kontraŭ divers'a'j pred'ant'o'j kaj parazit'o'j. Oni ĝeneral'e konsider'as la (re)aper'o'n de gigant'a abel'o en tiu indonezia are'o kiel sign'o'n de san'a kaj taŭg'a viv'medi'o.

Popol'a iniciat'o por sav'i abel'o'j'n

Popol'a leĝ'propon'o ¹ cel'as signif'e pli'bon'ig'i la bavar'a'n natur'konserv'ad'o'n, por ke la viv'medi'o de insekt'o'j kaj mal'oft'a'j best'o'j pli'vast'iĝ'u, est'u pli bon'e inter'lig'it'a kaj pli bon'e protekt'at'a kontraŭ mal'util'a'j influ'o'j.

Kio est'as „popol'a leĝ'propon'o”?

„La bavar'a'j'n leĝ'o'j'n far'as la bavar'a parlament'o aŭ la popol'o”, preskrib'as la bavar'a konstituci'o. Per leĝ'propon'o la civit'an'o'j efektiv'ig'as la rajt'o'n je kun'decid'o. Por ek'ig'i leĝ'propon'o'n, grup'o da civit'an'o'j dev'as formul'i ĝi'a'n tekst'o'n. Tamen ekzist'as atent'end'a'j strikt'a'j gvid'lini'o'j. Ekzempl'e, la leĝ'propon'o ne rajt'as koncern'i plur'a'j'n ministeri'o'j'n aŭ la financ'o'j'n de la federaci'a land'o. Krom'e, la grup'o dev'as kolekt'i almenaŭ 25 000 sub'skrib'o'j'n de voĉ'don'rajt'a'j civit'an'o'j, kiu'j sub'ten'as la leĝ'propon'o'n. Post tio, la bavar'a ministeri'o pri intern'a'j afer'o'j ekzamen'as la leĝ'propon'o'n kaj permes'as ĝi'n, se la propon'o est'as bon'ord'e formul'it'a.

Dum la sekv'a paŝ'o, 10 % de la bavar'a'j voĉ'don'rajt'a'j civit'an'o'j dev'as prezent'i la person'a'n ident'ig'il'o'n (pasport'o'n), si'a'j'n famili'a'n kaj person'a'n nom'o'j'n kaj sub'skrib'o'n en si'a'j respektiv'a'j municip'o'j. Sufiĉ'as iom'et'e mal'pli ol unu milion'o da sub'skrib'o'j. Kiam ĉi tiu mal'facil'a obstakl'o est'as venk'it'a, la leĝ'propon'o'n oni prezent'as al la bavar'a parlament'o (t.e. al la fin'a leĝ'o'far'a instanc'o).

Se la ŝtat'a parlament'o voĉ'don'as por la propon'o, la bavar'a reg'ist'ar'o dev'as far'i el la propon'o valid'a'n „civit'an'a'n leĝ'o'n”, kiu'n ĝi rajt'os ŝanĝ'i nur per'e de nov'a popol'a leĝ'propon'o. Se la ŝtat'a parlament'o ne aprob'as la leĝ'propon'o'n, la bavar'a reg'ist'ar'o dev'as formul'i kontraŭ'propon'o'n, kaj tiam la civit'an'o'j dev'os elekt'i unu el la du propon'o'j referendum'e, per pli'mult'o de la part'o'pren'int'a'j voĉ'o'j.

Bio'divers'ec'o – Sav'u la abel'o'j'n

Pri kio do tem'as ĉi-foj'e?

En Bavari'o, sam'e kiel ĉie en la mond'o, mult'a'j speci'o'j de best'o'j kaj plant'o'j amas'e redukt'iĝ'as aŭ en'tut'e mal'aper'as. Apart'e tuŝ'at'a'j est'as insekt'o'j, kies kvant'o en Bavari'o mal'pli'iĝ'is je ĉirkaŭ 75 %. Iu ajn kiu vojaĝ'as aŭtomobil'e, rimark'as tiu'n mal'kresk'o'n: En la pas'int'ec'o la antaŭ'a'n glac'o'n de la aŭtomobil'o oft'e kovr'is la kolizi'e mort'int'a'j insekt'o'j. Nun ebl'as vetur'i tut'a'j'n semajn'o'j'n sen pur'ig'i la fenestr'o'n. La insekt'o'j mort'as, ĉar ekzist'ad'as ĉiam mal'pli da flor'ant'a'j herb'ej'o'j kaj ali'a'j natur'a'j viv'ej'o'j, kiu'j'n insekt'o'j nepr'e bezon'as por manĝ'aĵ'o kaj re'produkt'ad'o.

Ĉi tio influ'as ankaŭ ĉiu'j'n insekt'o'manĝ'ant'o'j'n, precip'e mult'a'j'n bird'a'j'n speci'o'j'n. Tia mal'kresk'o kaŭz'as ne nur mal'pli'bon'ig'o'n de ni'a viv'o'kvalit'o, sed konkret'a'n minac'o'n al ni'a est'ont'ec'o. Se la ekvilibr'o inter faŭn'o kaj flaŭr'o est'as grav'e difekt'it'a, la ekologi'a'j sistem'o'j pli mal'stabil'iĝ'os kaj iĝ'os mal'pli rezist'em'a'j al natur'a'j katastrof'o'j kiel inund'o'j kaj period'o'j de sek'ec'o. La german'a Federaci'a Ofic'ej'o por Natur'protekt'ad'o konstat'is en si'a „Agrikultur'a Raport'o 2017”: Agrikultur'o sen natur'protekt'ad'o pov'os en la est'ont'ec'o kaŭz'i alt'eg'a'n al'don'a'n kost'o'n por la ekonomi'o.

Help'i al et'skal'a agrikultur'o

Mult'a'j fak'ul'o'j kaj la parti'o ÖDP (Ekologi'a Demokrati'a Parti'o) formul'is la leĝ'propon'o'n kun'labor'e kun mult'a'j ali'a'j parti'o'j; natur'protekt'a'j asoci'o'j kaj kamp'ar'an'o'j apog'is la leĝ'propon'o'n.

Kamp'ar'an'o'j de'pend'as de la plu'ekzist'o de ekologi'a'j sistem'o'j. La postulat'a'j ŝanĝ'o'j dev'os help'i al mal'pli grand'skal'a'j kamp'ar'an'o'j rest'i konkurenc'a'j per pli'a emfaz'o sur la kvalit'o anstataŭ la kvant'o. Krom'e, la propon'at'a'j ŝanĝ'o'j help'os al la agrikultur'o rest'i profit'don'a.

Ne ĉiu'j sub'ten'as

Tamen est'as not'ind'e, ke mult'a'j kamp'ar'an'o'j sent'as si'n atak'at'a'j. Ili percept'as en la propon'it'a'j ŝanĝ'o'j mal'estim'a'n riproĉ'o'n, kvazaŭ nur la kamp'ar'an'o'j respond'ec'us pri drast'a mal'aper'o de speci'o'j en Bavari'o. Ili tim'as pli'iĝ'o'n de regul'ar'o'j kaj financ'a'j'n mal'avantaĝ'o'j'n. Tial ili pet'is la civit'an'o'j'n ne sub'ten'i la referendum'o'n.

Plej grand'a aprob'o

Tamen la sub'ten'ant'o'j de la referendum'o hav'is konvink'a'j'n argument'o'j'n por si'a leĝ'propon'o kaj anstataŭ la minimum'e neces'a'j 10 % de la voĉ'don'rajt'a'j civit'an'o'j la leĝ'propon'o'n sub'ten'is 18,4 %. Tio est'as la plej grand'a aprob'o, kiu'n ĝis nun ating'is iu ajn referendum'o en Bavari'o. Ĝi montr'as, ke tre grand'a part'o de la loĝ'ant'ar'o re'kon'as la urĝ'ec'o'n kaj grav'ec'o'n de la problem'o kaj postul'as konkret'a'j'n kaj efik'a'j'n decid'o'j'n favor'e al protekt'o de la speci'o'j.

Fin'e ankaŭ la politik'ist'o'j

La politik'ist'o'j fin'e re'ag'is, kaj la bavar'a ĉef'ministr'o Söder kun'vok'is reprezent'ant'o'j'n de la koncern'a'j asoci'o'j kaj scienc'o'j al t.n. rond'a tabl'o por inter'konsil'iĝ'i rilat'e la paŝ'o'j'n neces'a'j'n por konserv'i biologi'a'n divers'ec'o'n kaj stabil'ec'o'n de ekologi'a'j sistem'o'j.

Ankaŭ je federaci'a nivel'o kaj en apud'a'j land'o'j, kiel Aŭstrio kaj Svisio, la popol'a leĝ'propon'o spert'is mult'eg'a'n atent'o'n. La german'a ministr'o pri agrikultur'o Klöckner jam anonc'is federaci'nivel'a'j'n paŝ'o'j'n por protekt'ad'o de speci'o'j.

Ĉi tiu sukces'o montr'as, ke civit'an'o'j pov'as fort'e esprim'i si'a'j'n zorg'o'j'n kaj dezir'o'j'n kaj tiel decid'e influ'i la politik'o'n. Popol'a leĝ'propon'o, baz'a demokrati'a il'o, de'nov'e sukces'is.

1. „Popol'a leĝ'propon'o” est'as esperant'ig'o de la german'a jur'a termin'o Volksbegehren.

Nov'a redaktor'o

La leg'ant'o'j de MONATO sen'dub'e memor'as, ke antaŭ kelk'a'j monat'o'j pro san'problem'o'j Gerrit Berveling demisi'is kiel redaktor'o de la rubrik'o „Spirit'a viv'o”. Ni nun pov'as anonc'i, ke ni hav'as por li post'e'ul'o'n: Albert'o García Fum'er'o. Ebl'e Albert'o est'as kon'at'a al mult'a'j el vi. Antaŭ dek'o da jar'o'j li kontribu'is per plur'a'j novel'o'j kaj last'a'temp'e ĉef'e per scienc'a'j artikol'o'j. Li est'as licenci'ul'o pri scienc'o'j de la religi'o'j, fin'is distanc'a'n kurs'o'n pri teologi'o ĉe la kuba institut'o pri religi'a'j scienc'o'j „Patr'o Félix Varela” kaj est'as regul'a kun'labor'ant'o de katolik'a revu'o.

Ni dezir'as al Albert'o sukces'o'n pri li'a nov'a task'o kiel redaktor'o de la rubrik'o „Spirit'a viv'o”.

Ne nur detektiv'a novel'o

La ĉef'rol'ul'o de la novel'o Am'o kaj mal'am'o, Plamen Filov, est'as riĉ'ul'o kun du grand'a'j vend'ej'o'j, vin'fabrik'o kaj hotel'o'j. Tamen li'a riĉ'aĵ'o ne est'as per'labor'it'a laŭ normal'a voj'o, sed per'e de politik'a intrig'o. Post fest'o honor'e al li'a kvar'dek'jar'iĝ'o ĉe li'a pord'o trov'iĝ'as paper'et'o, sur kiu est'as not'it'a jen'o: „Re'don'u tio'n, kio'n vi akapar'is, aŭ don'u al ni 100 000 eŭr'o'j'n. Ni telefon'os al vi, kie kaj kiel vi don'os al ni la mon'o'n. Ne inform'u la polic'o'n! Ne forges'u – vi hav'as infan'o'j'n!” De tiam li'a viv'o far'iĝ'as mal'trankvil'a, kaj fin'fin'e li est'as mort'paf'it'a. Kiu paf'is li'n? Pro kio li est'as paf'it'a?

Kia est'as la stil'o de Juli'a'n Modest? Li'a novel'o est'as facil'e leg'ebl'a eĉ por azi'an'o'j. Se dir'i honest'e, ĝeneral'e literatur'aĵ'o'j el Eŭrop'o est'as mal'facil'e kompren'ebl'a'j por azi'a'j komenc'ant'o'j, ĉu pro la diferenc'o de kultur'a fon'o, ĉu pro la kompleks'a esprim'manier'o de eŭrop'an'o'j. Sed la stil'o de Juli'a'n est'as facil'e akcept'ebl'a sen ia ajn mal'facil'o eĉ por tiu'j, kiu'j fin'is baz'a'n kurs'o'n de Esperant'o. Li'a'j novel'o'j ne est'as simpl'a'j kaj monoton'a'j, sed mal'e, li'a'j verk'o'j ig'as leg'ant'o'j'n pens'i profund'e, kaj ili'a'j arom'o kaj sent'o rest'as long'e ĉe la kor'o de leg'ant'o'j. Iam Juli'a'n dir'is, ke li „rakont'as okaz'int'aĵ'o'j'n, kiu'j emoci'is li'n kaj ig'is li'n medit'i pri la plej grav'a'j problem'o'j de la hom'a viv'o: am'o, amik'ec'o, streb'o al la bon'o kaj just'o, la dezir'o viv'i kaj venk'i la mal'facil'aĵ'o'j'n en la ĉiu'tag'a viv'o”. La tem'o'j de li'a'j novel'o'j ne est'as for de ĝeneral'a viv'o, sed trov'iĝ'as ĉirkaŭ ni'a ordinar'a viv'o.

Mi rekomend'as tiu'n ĉi novel'o'n al tiu'j, kiu'j ŝat'as leg'i original'a'j'n verk'o'j'n en Esperant'o. Apart'e tiu'j, kiu'j sufiĉ'e bon'e kompren'as la baz'a'n gramatik'o'n de Esperant'o, pov'os leg'i tiu'n ĉi novel'o'n, konsult'ant'e vort'ar'o'n. Krom'e mi konsil'as al Esperant'o-instru'ist'o'j, ke ili rekomend'u tiu'n ĉi novel'o'n al si'a'j kurs'an'o'j por atent'ig'i ili'n, kiom esprim'riĉ'a Esperant'o est'as kaj kia'j'n vort'juvel'o'j'n ĝi en'ten'as en si'a vort'proviz'o.

Oni dir'as, ke literatur'o est'as flor'o de la lingv'o. Kiel mani'ul'o de la novel'o'j de Juli'a'n, mi send'as aplaŭd'o'n je li'a sen'paŭz'a verk'ad'o por riĉ'ig'i la Esperant'o-kultur'o'n. Mi atend'ad'as li'a'n nov'a'n novel'o'n.

Juli'a'n Modest: Am'o kaj mal'am'o. Eld. El'don'ej'o Liber'a, Antverpeno, 2019. 110 paĝ'o'j. ISBN 9780244756901.

Lul'a, komun'ist'o-ŝtel'ist'o

MONATO oft'e dis'vast'ig'as kaj el'star'ig'as sur si'a kovr'il'paĝ'o artikol'o'j'n, kiu'j defend'as la plej grand'a'n komun'ist'a'n ŝtel'ist'o'n en Brazilo, Lul'a, kiu detru'is ni'a'n ekonomi'o'n. Jen nur unu detal'o pri li'a'j korupt'aĵ'o'j: Li for'ĵet'is en ekster'land'o'n 617 miliard'o'j'n da real'o'j al komun'ism'a'j land'o'j kaj al sang'avid'a'j diktator'o'j, dum 13 milion'o'j da labor'ist'o'j rest'is sen labor'o kaj sen pan'o sur'tabl'e. Mi tre'eg'e bedaŭr'as, ke MONATO tiel valor'ig'as la komun'ism'a'n sistem'o'n.

Not'o de la redaktor'o pri politik'o: MONATO ne reprezent'as i'a'n apart'a'n parti'a'n aŭ politik'a'n vid'punkt'o'n kaj evit'as cenzur'ad'o'n. Tial aper'ig'o de ricev'it'a'j tekst'o'j neniel signif'as „valor'ig'o'n” de ili'a en'hav'o. Se s-ro Monken aŭ ali'a kompetent'a aŭtor'o propon'os artikol'o'n pri korupt'aĵ'o'j de Lul'a jam plur'foj'e menci'it'a'j en leter'o'j de leg'ant'o'j, ni publik'ig'os ĝi'n.

Alexander Shlafer, redaktor'o pri politik'o

Flav'veŝt'ul'o'j en Franci'o: konstern'e!

Eŭrop'a Uni'o permes'as plu'uz'i gli'fos'at'o'n kaj venen'i hom'o'j'n, sed tio ne grav'as! Franci'o rifuz'as al'ven'o'n de migr'ant'o'j – ne grav'as! La prezident'o de Franci'o al'parol'as la mond'o'n en la angl'a – ne grav'as! Tamen kiam oni atenc'as la sankt'a'n aŭt'o'n, tuj ek'ribel'as la popol'o! Konstern'e!

Reg'ist'ar'a'j fiask'o'j

Jam plur'okaz'e la franc'a reg'ist'ar'o prov'is ig'i la aŭtomobil'ist'o'j'n pag'i la kost'o'j'n de ekologi'a pli'bon'ig'o kaj ne sukces'is: en Bretoni'o antaŭ kelk'a'j jar'o'j protest'ant'o'j detru'is la portik'o'j'n konstru'it'a'j'n por kontrol'ad'o de la preter'pas'ant'a'j ŝarĝ'vetur'il'o'j sur la rapid'voj'o'j.

Ĉar la reg'ist'ar'o est'is jam invest'int'a milion'o'j'n kaj kontrakt'is kun privat'a entrepren'o, la ne'real'iĝ'int'a'n profit'o'n dev'is pag'i la reg'ist'ar'o, do la franc'o'j ... Konstern'e!

Imit'ind'a'j norveg'o'j

Kiam por sav'i viv'o'j'n est'is decid'it'e redukt'i la rapid'ec'o'n sur la ordinar'a'j voj'o'j de 90 al 80 kilo'metr'o'j hor'e, ek'est'is kvazaŭ-revoluci'o kun protest'o'j.

Neni'u sci'as, ke en Norvegi'o, kiu est'as nek „perd'it'a tru'o”, nek sub'evolu'int'a land'o, sur aŭt'o'ŝose'o'j aper'as avert'a mesaĝ'o „vi vetur'as je 79 kilo'metr'o'j hor'e”, kaj la norveg'o'j trankvil'e vetur'as eĉ 30 kilo'metr'o'j'n hor'e. Sed ebl'e tie la aŭt'o ne est'as sankt'a kiel en Franci'o ...

Protest'o'j komenc'iĝ'as

Do kiam la prez'o de benzin'o pli'alt'iĝ'is je du cent'on'o'j de eŭr'o, ek'est'is ribel'o. Konsider'ant'e, ke la pli'alt'iĝ'o de prez'o de benzin'o pli'alt'ig'os ŝi'a'j'n kost'o'j'n, jun'a komerc'ist'in'o lanĉ'is al'vok'o'n ĉe la soci'a'j ret'o'j „Ven'u protest'i ĉe rond'ir'ej'o sabat'e, la 17an de novembr'o!”. Kaj, ne'atend'it'e por la reg'ist'ar'o, dek'mil'o'j da hom'o'j blok'is la trafik'o'n.

La reg'ist'ar'o ne antaŭ'vid'is protest'o'j'n

Laŭ ĵurnal'ist'o, kiu ĵus verk'is libr'o'n pri la prezident'o kaj la popol'o, la al'vok'o est'is send'it'a jam printemp'e, sed neni'u atent'is ĝi'n, kaj la reg'ist'ar'o ne kompren'is la ver'a'n rilat'o'n de la franc'o'j al la afer'o.

Sur'met'o de flav'a veŝt'o, dev'a okaz'e de akcident'o, iĝ'is la simbol'o de protest'o. Ĉie tra la land'o mobiliz'iĝ'is ribel'ul'o'j, kiu'j ne kontent'as pri si'a viv'o: vir'o'j kaj vir'in'o'j, al kiu'j mank'as mon'o por plu'viv'i ĝis la fin'o de la monat'o (oft'e sol'patr'in'o'j kun infan'o'j, kiu'j'n la demisi'int'a patr'o ne sub'ten'as).

Al'iĝ'as tumult'ul'o'j

Ĉin'a najbar'in'o dir'is al mi: „Vi, franc'o'j, ne sci'as, kiom feliĉ'a'j vi est'as, ke vi pov'as tut'e liber'e protest'i”. Kaj semajn'o'n post semajn'o alt'iĝ'is la nivel'o de protest'o: ĝis protest'ant'o'j part'e detru'is la Triumf'ark'o'n en Parizo.

Al simpl'a'j franc'o'j, kiu'j protest'as kontraŭ pli'alt'iĝ'o de la viv'el'spez'o'j, al'don'iĝ'is huligan'o'j kaj ŝtel'ist'o'j, kaj la tut'a mond'o pov'is televid'i sur'strat'a'j'n incendi'o'j'n, frakas'it'a'j'n montr'o'fenestr'o'j'n kaj pri'ŝtel'it'a'j'n vend'ej'o'j'n de luks'aĵ'o'j (est'is atak'it'a'j ne simpl'a'j legom'vend'ej'o'j, sed vend'ej'o'j de last'mod'a'j telefon'o'j, led'a'j vest'o'j, luks'a'j brak'horloĝ'o'j). Konstern'e!

Mal'lert'a re'ag'o de la reg'ist'ar'o

Sed pli konstern'a est'is la re'ag'o de la reg'ist'ar'o, kiu re'ag'e send'is polic'ist'o'j'n, kiu'j tamen ne rajt'as si'n defend'i. Post kiam du'dek'o da hom'o'j est'is vund'it'a'j, ŝanĝ'iĝ'is la taktik'o de la polic'o, sed, laŭ la franc'a jur'o, ili ne rajt'as arest'i hom'o'n, pri kiu ili suspekt'as, ke li ven'as por batal'i kaj detru'i, ĝis li ek'as ... Do ribel'ul'o'j ven'as en kask'o'j kaj mask'o'j; ili ne est'as re'kon'ebl'a'j per'e de la registr'aĵ'o'j de kontrol'kamera'o'j.

Est'as interes'e, ke ekstrem'a'j politik'a'j mov'ad'o'j, dekstr'a'j kaj mal'dekstr'a'j, prov'is en'ŝov'iĝ'i kaj al'tir'i al si la flav'veŝt'ul'o'j'n, sed ŝajn'e sen'sukces'e ...

Naiv'a'j postul'o'j

En mi'a region'o, la protest'o'j est'is tre fort'a'j, oni okup'is la pag'ej'o'n de la aŭt'o'ŝose'o, eĉ brul'ig'is ĝi'n kaj tre naiv'e postul'is „mal'pli da impost'o'j, sed pli da mon'o” (per pli'alt'ig'o de salajr'o'j kaj pensi'o'j). Mi ne est'as ekonomik'ist'o, sed mi bon'e memor'as kas'ist'o'n de Esperant'o-asoci'o, kiu tre trankvil'e dir'is: „Se vi kre'as el'spez'o'j'n, kre'u en'spez'o'j'n!”.

Ĉampan'o de Brigitte Bardot

Mult'a'j protest'ant'o'j en mi'a region'o est'as eks'a'j labor'ist'o'j de la ŝip'konstru'ej'o, kiu ferm'iĝ'is antaŭ 30 jar'o'j. Ili plej'part'e rest'as sen'labor'a'j, sed feliĉ'e kun'ven'is ĉe la kruc'iĝ'o'j, instal'is tend'o'j'n, ĝoj'e piknik'is, lud'is kart'o'j'n, kaj dir'ad'is: „Ni iĝ'is famili'o”, „Ni est'as inter amik'o'j”, „Ni pov'as diskut'i”. Est'as konstern'e, ke ili ne pov'as diskut'i aŭ trov'iĝ'i ali'lok'e! Ili oft'e ricev'is sub'ten'o'n de hom'o'j, kiu'j ne pov'is al'iĝ'i, sed las'is si'a'n flav'a'n veŝt'o'n tre vid'ebl'a en la aŭt'o. Iu'j donac'is manĝ'aĵ'o'j'n, kaj oni raport'as, ke la aktor'in'o Brigitte Bardot al'port'is du botel'eg'o'j'n da ĉampan'o okaz'e de la jar'fin'o.

Ĉiu por si mem

La protest'o'j daŭr'as monat'o'j'n, kvankam en januar'o la nombr'o de manifestaci'ant'o'j mal'kresk'is. Tamen, laŭ psikiatr'o, tio pov'as daŭr'i long'e. Kompar'e kun la student'a ribel'o en 1968, kiu cel'is pli bon'a'n est'ont'ec'o'n por ĉiu'j, la flav'veŝt'ul'o'j ŝajn'as zorg'i pri si mem.

Do tiu'j, kies postul'o'j ne est'os plen'um'it'a'j, plu protest'os. La reg'ist'ar'o re'ag'is, propon'ant'e financ'a'n help'o'n. La entrepren'o'j plej'part'e akcept'is, ĉar tiu „premi'o” ne iĝ'os salajr'a pli'alt'ig'o kaj ne est'os impost'it'a. Sed ven'is protest'o'j. „Kaj mi?”, dir'as la sen'labor'ul'o'j kaj hom'o'j, kiu'j ricev'as iom pli aŭ iom mal'pli ol la baz'a'n salajr'o'n kaj sekv'e ne rajt'as ricev'i tiu'n al'don'a'n pag'o'n ...

Protest'as ne nur urb'an'o'j

La postul'o'j, kiu'j unu'e rilat'is al la viv'nivel'o, nun turn'iĝ'as al la viv'kondiĉ'o'j de „kamp'ar'an'o'j”. Pro alt'a'j prez'o'j de loĝ'ej'o'j en la urb'o'j, mult'a'j hom'o'j viv'as en la kamp'ar'o, en vilaĝ'o'j, urb'et'o'j aŭ mez'grand'a'j urb'o'j. Tie evident'e ne est'as ĉiu'j publik'a'j serv'o'j, des pli, ke administraci'o'j, konsider'ant'e, ke nun ĉio'n ebl'as far'i ret'e, „por facil'ig'i vi'a'n viv'o'n” ferm'is mult'a'j'n staci'o'j'n kaj ofic'ej'o'j'n (pri elektr'o, impost'o'j, poŝt'o; mal'san'ul'ej'o'j'n, akuŝ'ej'o'j'n ktp). Do neces'as vetur'i al la plej proksim'a ofic'ej'o, ĝeneral'e 40-60 kilo'metr'o'j'n.

Tamen ne sufiĉ'as publik'a'j transport'il'o'j (pro mank'o de klient'o'j ili kaŭz'us financ'a'n perd'o'n), sekv'e vetur'u per propr'a aŭt'o! Konstern'e, kiam tem'as pri sav'o de ni'a planed'o kaj redukt'o de CO ₂ en la atmosfer'o.

Nov'a faz'o: lukt'o por egal'ec'o

Sekv'e ven'is la nov'a faz'o: pri „demokrati'o”. Kial mi dev'u vetur'i, dum ali'a'j trov'as ĉio'n sur'lok'e? Iu jun'ul'o plend'is, ke ne est'as universitat'o en li'a urb'et'o! Kelk'a'j urb'estr'o'j mal'ferm'is „plend'kajer'o'j'n” kiel en la antaŭ'revoluci'a Franci'o, sed, laŭ histori'ist'o'j, kun grand'a diferenc'o: Cent jar'o'j'n antaŭ la revoluci'o de 1789, kamp'ar'an'o bon'e sci'is, kiu respond'ec'as pri kio. Li sci'is, al kiu si'n turn'i, por ke pont'o est'u ripar'it'a aŭ voj'o permes'it'a. Nun'a'j hom'o'j neni'o'n sci'as. (Kompar'u kun Brit'el'ir'o, kiam nur nun, post tri jar'o'j da trakt'ad'o por el'ir'i el Eŭrop'a Uni'o, brit'o'j fin'fin'e konsci'as kiom lig'it'a'j ili est'as al EU).

Grand'a debat'o

Ĉar la ide'o skrib'i si'a'j'n postul'o'j'n ŝajn'as bon'a, la reg'ist'ar'o mal'ferm'is „grand'a'n debat'o'n” pri kvar ĉef'a'j demand'o'j (impost'o'j, publik'a'j serv'o'j, ekologi'o kaj demokrati'o) ĝis la 14a de mart'o.

Debat'o'j'n organiz'is kelk'a'j urb'estr'o'j, aŭ soci'a'j organiz'aĵ'o'j aŭ flav'veŝt'ul'o'j. Ebl'is skrib'i ankaŭ ret'e, kaj mult'a'j kapt'is la okaz'o'n postul'i plej divers'a'j'n afer'o'j'n. Evident'iĝ'is, ke la bezon'o'j de la franc'o'j ne est'as tio, kio'n imag'as la reg'ist'ar'o ...

Komision'o est'is kre'it'a por tra'leg'i ĉio'n kaj el'tir'i la esenc'o'n, sed tuj ven'is suspekt'o'j, ke „oni” pri'konsider'os nur tio'n, kio konform'as al la politik'o de Emmanuel Macron, kiu'n iu'j al'vok'as demisi'i.

Ĉiu konsider'as si'n ĉef'o aŭ unu'op'ul'o

Ebl'is imag'i, ke konstru'iĝ'os politik'a parti'o, kiu prezent'iĝ'os ĉe la balot'o'j al la Eŭrop'a Parlament'o la 26an de maj'o, sed kiel jam skrib'it'e, ek'est'is neni'u ĝeneral'a lini'o, krom protest'o.

La problem'o de la reg'ist'ar'o kaj politik'ist'o'j est'is: „Al kiu si'n turn'i por diskut'i?”, ĉar ĉiu flav'veŝt'ul'o konsider'as si'n ĉef'o aŭ unu'op'ul'o. Sekv'e eĉ la protest'ant'o'j plej „vid'ebl'a'j” dum la manifestaci'o'j ne kapabl'is (aŭ ne vol'is?) organiz'iĝ'i.

„Vi, franc'o'j, est'as feliĉ'a'j!”

Ni vid'os kiel evolu'os la tut'o, sed est'as konstern'e, ke neces'is brul'ig'i kaj detru'i urb'o-centr'o'j'n por ek'konsci'i kaj konsci'ig'i, ke est'as problem'o'j, ke la diferenc'o inter riĉ'ul'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j grand'iĝ'as.

Peru'an'in'o dir'is al mi „Vi, franc'o'j, est'as feliĉ'a'j; vi viv'as bon'e!” Tamen en land'o, kie konsum'ad'o iĝ'as la deviz'o, kie oni kalkul'as progres'o'n nur laŭ kresk'o de la konsum'ad'o, kie 13 % de la salajr'ul'o'j viv'as el aŭt'o'produkt'ad'o, est'as mal'facil'e reklam'i, ke ebl'as simpl'e viv'i, ne tro konsum'i, mal'pli vetur'i kaj sav'i la natur'o'n.

Ŝtat'a agnosk'o de Esperant'o-kultur'o

La kroati'a ŝtat'o akcept'is nov'a'n minoritat'a'n kultur'o'n kiel protekt'end'a'n kultur'a'n hered'aĵ'o'n.

Protekt'ot'a kultur'fenomen'o

Post kvar'jar'a'j klopod'o'j la kroat'a'j esperant'ist'o'j ating'is agnosk'o'n de Esperant'o kiel kultur'hered'aĵ'o de Kroati'o, kaj la ŝtat'o en'skrib'is tio'n en la ŝtat'a'n registr'o'n de protekt'at'a'j kultur'fenomen'o'j en Kroati'o.

La koncern'a decid'o de la ministr'ej'o pri kultur'o, kiu'n ebl'as trov'i en la ret'paĝ'ar'o de Kroat'a Esperant'o-Lig'o (www.esperant'o.hr), ating'is la prezent'int'o'j'n de la propon'o en februar'o 2019.

Kroati'o sekv'as Pollandon

Tio est'as la du'a tia'spec'a agnosk'o en la mond'o: tem'as pri la du'a ŝtat'o (la unu'a est'is Pollando), kiu agnosk'as, ke Esperant'o-kultur'o est'as aŭtokton'a en la koncern'a land'o, kaj ke la lingv'o, en kiu tiu kultur'o est'as kre'at'a, dev'as est'i ŝtat'e protekt'at'a.

Dum pli ol 130 jar'o'j la Esperant'o-mov'ad'o est'as batal'ant'a por divers'a'j oficial'a'j agnosk'o'j, por ke la decid'organ'o'j (politik'a'j kaj scienc'a'j) ne konsider'u ĝi'n kiel fenomen'o'n ne'grav'a'n kaj hobi'a'n kaj la lingv'o'n kiel art'e'far'it'a'n kaj ne egal'valor'a'n kun la naci'a'j lingv'o'j.

Rezoluci'o'j de Unesk'o

Ĝis nun agnosk'o'j ven'is de Unesk'o (en 1954 kaj 1985): tem'as pri dokument'o'j, kiu'j fakt'e agnosk'as la Esperant'o-kultur'o'n kiel grav'a'n kultur'o'n en la mond'o kaj rekomend'as al la membr'o-ŝtat'o'j en'konduk'i Esperant'o'n en lern'ej'o'j'n. Tamen tiu'j rekomend'o'j neniam al'port'is frukt'o'j'n – neni'u ŝtat'o pro ĉi tiu'j rezoluci'o'j klopod'is en'konduk'i Esperant'o'n en lern'ej'o'j'n.

Kroat'a verk'ist'o

Nun ĉi tiu'j du land'o'j agnosk'as Esperant'o'n kiel i'o'n protekt'end'a'n, konsider'ant'e Esperant'o-kultur'o'n kiel part'o'n de si'a naci'a kultur'o. Oni ne forges'u, ke tio'n antaŭ'is agnosk'o de Spomenka Štimec kiel grav'a kroat'a verk'ist'o pro ŝi'a verk'ad'o en Esperant'o: ŝi est'as list'ig'it'a en registr'o de verk'ist'o'j, kiu'j merit'as sub'ten'o'n kaj ricev'as monat'a'n financ'a'n pag'o'n (ne alt'a'n, tamen konstant'a'n).

Mult'lingv'a akcel'il'o

Inter'temp'e ĝust'e en Kroati'o (kun ok ali'a'j eŭrop'a'j partner'o'j) oni efektiv'ig'as projekt'o'n por kre'i didaktik'a'j'n rimed'o'j'n, per kiu'j fremd'lingv'a'j instru'ist'o'j (ne'esperant'ist'o'j) pov'as gvid'i lern'objekt'o'n en'konduk'a'n al la instru'ad'o de lingv'o'j ĝeneral'e – kaj tiu lern'objekt'o est'as mini-esperant'o. Tiu lern'objekt'o (mult'lingv'a akcel'il'o) fin'pret'iĝ'os, inkluziv'e de eksperiment'a'j kurs'o'j por ok'jar'ul'o'j en tri baz'a'j lern'ej'o'j, ĝis decembr'o 2019.

Eŭrop'a Esperant'o-Uni'o kaj Kroat'a Esperant'o-Lig'o jam prepar'iĝ'as por propon'i en'konduk'o'n de tiu lern'objekt'o en kelk'a'j'n baz'a'j'n lern'ej'o'j'n, baz'ant'e si'a'n postul'o'n sur eŭrop'a'j dokument'o'j pri mult'lingv'ec'o, Unesk'o-rezoluci'o'j kaj la nov'a agnosk'o, ke neces'as protekt'i kaj aplik'i Esperant'o-kultur'o'n en Kroati'o.

Real'ism'a'j plan'o'j

Tiu plan'o nun est'as tre real'ism'a pro du faktor'o'j: pro tio, ke nun la kroat'a ŝtat'o laŭ'leĝ'e dev'as protekt'i Esperant'o'n kaj, du'e, ĉar la menci'it'a lern'objekt'o ne postul'as financ'a'j'n rimed'o'j'n kaj prepar'ad'o'n de instru'ist'o'j. Oni simpl'e uz'os la jam ekzist'ant'a'j'n fremd'lingv'a'j'n instru'ist'o'j'n.

Ali'flank'e la agnosk'o mal'ferm'as nov'a'j'n ŝanc'o'j'n por simil'a'j agnosk'o'j en ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j. Por tio jam serioz'e prepar'as si'n Slovaki'o kaj Litovio, kaj kelk'a'j ali'a'j land'o'j komenc'as tio'n pri'pens'i.

Roberto Vecchioni pri Samarkando kaj ne nur

Foj'e bild'kart'o'n el Milano ni ricev'is de ital'o'j Stefania kaj Gerard'o Dassi: De la urb'o de Roberto Vecchioni [vekjoni], la aŭtor'o de la bel'eg'a kant'o „Samarcanda”, ni send'as sign'o'n de ni'a profund'a aprez'o kun la vort'o dank'o'n al la popol'o de Uzbeki'o!

Ĉi tiu kanzon'o don'is la nom'o'n al sam'titol'a album'o Samarcanda (1977). La kant'o aper'is sur divers'a'j vinil'a'j son'disk'o'j, kased'o'j kaj kompakt'a'j disk'o'j; oni dis'aŭd'ig'is ĝi'n en radi'o kaj televid'o ... Kon'at'a ital'a pri'muzik'a ĵurnal'ist'o Mario Bonanno dediĉ'is tut'a'n libr'o'n al profund'a kaj detal'a stud'o de la album'o Samarcanda.

Signif'a art'ist'o

Roberto Vecchioni est'as unu el la plej signif'a'j ital'a'j art'ist'o'j kun ekster'ordinar'e larĝ'a kre'iv'a gam'o. Neni'u en li'a famili'o hav'is ajn'a'n rilat'o'n al kant'ad'o aŭ muzik'o. Jun'aĝ'e Roberto ven'is al muzik'o per'e de poezi'o, kiam li komenc'is kompren'i pri ritm'o. Nokt'e li aŭskult'is muzik'o'n, precip'e la kant'o'j'n de belg'a bard'o Jacques Brel kaj de franc'a'j kanzon'ist'o'j Charles Aznavour kaj Georges Brassens, mir'ant'e pri tio, kiel la melodi'o pov'as harmoni'e konekt'iĝ'i kun la vort'o'j, en'korp'iĝ'ant'e en graci'a'j'n muzik'a'j'n kaj poezi'a'j'n bild'o'j'n. De tiam la jun'ul'o hav'is dezir'o'n serioz'e okup'iĝ'i pri muzik'o.

Hodiaŭ Roberto Vecchioni est'as prav'e nom'at'a unu el la patr'o'j de la bard'a kant'o en si'a land'o. Dum pli ol du'on'jar'cent'o, li sukces'e labor'as kiel kant'verk'ist'o kaj dum pli ol kvar'dek jar'o'j kiel plen'um'ant'o de si'a'j propr'a'j kanzon'o'j. Pri li kaj li'a kre'iv'a labor'o est'as verk'it'a'j kelk'a'j libr'o'j. La ital'a muzik'olog'o Riccardo Storti titol'is unu el ili Professore e gentiluomo (Instru'ist'o kaj ĝentleman'o, 2011). Jam la titol'o mem pov'as est'i konsider'at'a kiel esprim'plen'a'j strek'o'j al la portret'o de rimark'ind'a poet'o, kant'ist'o, verk'ist'o, filozof'o, instru'ist'o, kompon'ist'o ... Not'ind'as, ke Roberto Vecchioni est'as la sol'a art'ist'o gajn'int'a premi'o'j'n ĉe la plej grand'a'j naci'a'j muzik'a'j forum'o'j: la festival'o de la aŭtor'a kant'o Tenco (1983), la muzik'a festival'o Festivalbar (1992) kaj la festival'o de la ital'a kanzon'o en San'rem'o, kie li ricev'is la premi'o'n de kritik'ist'o'j kaj gazet'ar'o Mi'a Mart'in'i (2011). La 25an de juni'o 2018 li fest'is si'a'n 75an nask'iĝ'tag'o'n.

Ikon'ec'a kant'o

Samarcanda est'as unu el li'a'j plej ikon'ec'a'j kant'o'j kun si'a vigl'a ritm'o kaj al'log'a refren'o. La adekvat'a etos'o por la aŭskult'ant'o'j est'as kre'at'a de la prolog'o, kiu kutim'e antaŭ'as la original'a'n versi'o'n de ĉi tiu kanzon'o: Est'is grand'a fest'o en la ĉef'urb'o, ĉar la milit'o fin'iĝ'is. La soldat'o'j re'ven'is hejm'e'n kaj de'met'is si'a'j'n uniform'o'j'n. Sur la strat'o ili danc'is kaj trink'is vin'o'n, la muzik'ist'o'j lud'is sen'inter'romp'e. Est'is printemp'o, kaj vir'in'o'j fin'fin'e pov'is, post mult'a'j jar'o'j de dis'iĝ'o, de'nov'e brak'um'i si'a'j'n vir'o'j'n. Ĉe tag'iĝ'o la lign'o'fajr'o'j est'is esting'it'a'j ...

La kant'o tem'as pri soldat'o, kiu tra'viv'is la milit'o'n ĵus fin'iĝ'int'a'n. Li subit'e ek'vid'is en la hom'amas'o de jubil'ant'a'j hom'o'j strang'a'n vir'in'a'n figur'o'n, nigr'e vest'it'a'n, kun malic'a rigard'o, kiu ŝajn'is al li est'i en'korp'iĝ'o de mort'o. Kred'ant'e, ke ŝi ven'is por li, la soldat'o fuĝ'as de ŝi, rapid'e rajd'ant'e sur'ĉeval'e al Samarkando. La kanzon'o foj'foj'e est'as karakteriz'at'a kiel kontraŭ-milit'a kant'o.

MONATO: S-ro Vecchioni, kiel al vi ven'is la ide'o verk'i la kanzon'o'n Samarcanda ?

Vecchioni: Ĉe la baz'o de la kant'o Samarcanda est'as mal'long'a fikci'a histori'o raport'it'a de William Somerset Maugham. Ĝi rol'as kiel prolog'o al la roman'o Appointment in Samarra (Rendevu'o en Samarra) de la uson'a verk'ist'o John Henry O'Har'a. Mort'o, kiu log'as kaj tromp'as. Ĉi tiu arketip'a tem'o ven'as el la profund'a antikv'ec'o kaj ĝi est'as komun'a en la tradici'o'j de mult'a'j kultur'o'j.

MONATO: Kiu'n ĉef'a'n mesaĝ'o'n vi vol'is trans'don'i al la aŭskult'ant'o'j per vi'a kant'o Samarcanda ?

Vecchioni: Tiu'temp'e mi pens'is, ke la sort'o est'as pli fort'a ol hom'o'j. La tem'o de Samarcanda jam est'is en la Bibli'o, en hind'a'j kaj arab'a'j mit'o'j. Hodiaŭ mi opini'as, ke ĉio tut'e mal'as, ke ĝust'e la hom'o'j determin'as si'a'n propr'a'n sort'o'n.

MONATO: Kiom da el'don'o'j de vi'a muzik'a album'o Samarcanda aper'is ĝis nun? Kiom'as ĝi'a proksim'um'a sum'a el'don'kvant'o?

Vecchioni: Ili est'as tiom mult'a'j, ke mi eĉ ne memor'as. En'tut'e, ebl'e 700-800 mil'o'j da ekzempler'o'j.

MONATO: Kiom da ital'a'j kaj ekster'land'a'j kant'ist'o'j plen'um'is vi'a'n kant'o'n?

Vecchioni: Kelk'a'j art'ist'o'j kant'is ĝi'n, inkluziv'e de la ital'a band'o Ricchi e Pov'er'i.

Vecchioni: Nur en la hispan'a'n. Ver'dir'e, mi est'is sen'iluzi'ig'it'a, sed por tio ekzist'as mult'a'j kial'o'j, ek'de la mank'o de pen'ad'o flank'e de la el'don'ist'o'j ĝis la kompleks'ec'o de la ital'a lingv'o.

MONATO: Ni sci'as ankaŭ pri la re'far'aĵ'o de vi'a kanzon'o Samarcanda en la ĉeĥ'a lingv'o kaj pri poezi'a'j traduk'o'j de ĉi tiu kant'o en Esperant'o. Ĉu vi sci'as tio'n?

Vecchioni: Por mi, Samarkando est'as rigard'e ne'vid'ebl'a kaj sam'temp'e sen'fin'e al'log'a urb'o. Ĝi est'as mir'ind'a lok'o kun special'a esenc'a viv'o'spac'o, kiu est'as en'korp'ig'it'a en la art'a'j bild'o'j de La mil kaj unu nokt'o'j kaj est'as konserv'it'a de la anim'o'j de hom'o'j kaj per la mir'ind'a'j arkitektur'a'j struktur'o'j. Fakt'e, ĉi tie ĉio re'memor'ig'as la grand'eg'a'n histori'a'n scen'ej'o'n, kiu asert'as la potenc'o'n de bel'o, bon'o kaj mond'a ord'o, kaj kie ĉio demonstr'as, ke la sort'o grand'part'e de'pend'as de la individu'o.

MONATO: Ni sci'as, ke vi est'as ne nur kompon'ist'o, kant'verk'ist'o kaj kant'ist'o, sed ankaŭ aŭtor'o de plur'a'j fikci'a'j libr'o'j. Ĉu vi pov'us kon'at'ig'i ni'a'j'n leg'ant'o'j'n kun vi'a libr'o por infan'o'j Samarcanda?

Vecchioni: Tio est'is komun'a projekt'o, real'ig'it'a de mi kun'e kun bon'eg'a desegn'ist'o-dezajn'ist'o. En rakont'o por infan'o'j, ni dev'is, form'e de fabl'o kaj parabol'o, prezent'i la venk'o'n de viv'o super mort'o kaj de bon'o super mal'bon'o, kiel fabel'o, kiu est'as al'ir'ebl'a por ili'a kompren'o de art'a'j bild'o'j, kaj kiu instru'u al ili ĉiu'j'n plej grav'a'j'n kaj bon'a'j'n afer'o'j'n en la viv'o. La sun'plen'a kolor'ig'o kaj la mir'ind'a spirit'o de aventur'o kun tuŝ'o de patin'o help'is don'i al la infan'a rim'o profund'a'n moral'a'n sent'o'n: ne est'u arog'a'j en la moment'o'j de ĝoj'o kaj glor'o, rest'u saĝ'a'j, zorg'em'a'j kaj atent'a'j eĉ al'front'e de danĝer'o.

Vecchioni: Mi kred'as je la viv'o, kiu en si mem est'as feliĉ'o. Mi pens'as, ke hom'o spert'as moment'o'j'n de melankoli'o, nostalgi'o, adiaŭ'o ne por el'ig'i mal'ĝoj'o'n kaj turment'i anim'o'j'n, sed por spir'i viv'o'n en ties tut'a ne'halt'ig'ebl'a mov'ad'o kaj divers'ec'o. Ja fin'fin'e, la viv'o, kiel rapid'ant'a trajn'o, ebl'ig'as al ni rigard'i, ŝajn'e, al la sam'a'j afer'o'j, sed inter'temp'e, mal'kovr'ant'e ĉiu'foj'e i'o'n nov'a'n kaj signif'a'n.

MONATO: Vid'u, dum preskaŭ kvar'dek jar'o'j mult'a'j el vi'a'j sam'land'an'o'j en Italio rakont'as aŭ skrib'as al ni, ke ĝust'e la kanzon'o Samarcanda grand'part'e influ'is ili'a'n dezir'o'n vojaĝ'i kaj vizit'i Samarkandon. Kial?

Vecchioni: Ĉar Samarkando est'as bel'ec'o kaj mister'o. En la kolektiv'a imag'pov'o, Samarkando est'as bild'o de unu el la „ne'vid'ebl'a'j urb'o'j” (Le città invisibili) de ni'a verk'ist'o Ital'o Calvino. Kun si'a unik'a arkitektur'o kaj histori'a pejzaĝ'o, la urb'o en'korp'ig'as unu el la ne'solv'ebl'a'j labirint'o'j de argentina proz'ist'o kaj poet'o Jorge Lu'is Borges.

Vecchioni: Mi kred'as, ke la plej bon'a dezir'o de mi al ĉiu'j naci'o'j kaj land'o'j est'as la sekv'a: pac'o, stabil'ec'o, saĝ'ec'o kaj bel'ec'o est'u ĉiam kun vi!

Sen antaŭ'juĝ'o

S-ro Praxedes (MONATO 2019/04, p. 5) mis'uz'as la vort'o'n „ras'ism'o” kiel „atak-vort'o'n” por silent'ig'i kaj ofend'i opon'ant'o'j'n. La origin'a senc'o de la termin'o „ras'ism'o” est'as „antaŭ'juĝ'o, mal'bon'a trakt'ad'o aŭ ekspluat'ad'o baz'it'a sur ras'o aŭ etn'o de civit'an'o'j”. En tiu ĉi senc'o ras'ism'o ver'e est'as riproĉ'ind'a. Tamen en mi'a artikol'o ne tem'is pri „antaŭ'juĝ'o, mal'bon'a trakt'ad'o ... de civit'an'o'j”. Tem'is pri la neces'o kaj dev'o de ĉiu land'o konserv'i si'a'n origin'a'n ras'a'n, etn'a'n kaj kultur'a'n konsist'o'n. Tio ĉi est'as nek ras'ism'a, nek riproĉ'ind'a. La detal'a respond'o trov'ebl'as ĉi tie: http://re'son'o'el'uson'o.com/leter'o'j.html.

Mi'a origin'a artikol'o komenc'iĝ'is per jen'a strof'o de Marin'a Cvetaeva:

La lingv'o propr'e mi'n ne tent'as,

Eĉ kiel voĉ'o de l' popol'.

Se mi ne kompren'it'a rest'as

Ĉu grav'as lingv'o de parol'?

Kaj konklud'i la diskut'o'n mi vol'as per mi'a respond'a strof'o:

Mi'n lingv'o propr'e tamen tent'as:

Ne grav'as gust'o'j de l' popol'.

Se mi ne kompren'it'a rest'as,

Do est'u laŭ la Di'a vol'.

Infan'a memor'aĵ'o

Mi ĝoj'is leg'i vi'a'n artikol'o'n Havano 500-jar'iĝ'os ĉi-jar'e (MONATO 2019/02, p. 10) kaj ek'sci'i, ke Kubo est'is fond'it'a en 1515 far'e de hispan'a esplor'ist'o Panfilo de Narvaez. Sign'o star'as antaŭ indi'an'a mont'et'o en St. Petersburg, Florido, trans la strat'o en kiu mi viv'is kiel infan'o. Mi ankoraŭ pov'as cit'i la sur'skrib'o'n laŭ'memor'e: „Ĉi tie al'ter'iĝ'is Panfilo de Narvaez, la 15an de april'o 1528. De la lok'o de ĉi tiu antikv'a indi'an'a vilaĝ'o est'is lanĉ'it'a la unu'a esplor'ad'o far'e de blank'ul'o de la nord-amerik'a kontinent'o.”

Lingv'o est'as mult'e pli ol nur'a komunik'il'o

Antaŭ ne'long'e mi spekt'is televid'a'n program'o'n pri afazi'o. Ĝis tiam mi sci'is preskaŭ neni'o'n pri tiu strang'a kripl'ig'a stat'o, sed post konsult'o de Piv kaj Vikipedio mi konstat'is, ke la termin'o, kiu de'ven'as de la grek'a vort'o αφασία [afasia] kaj signif'as „sen'parol'ec'o”, rilat'as al „perd'o de la parol'kapabl'o, sen paraliz'o de la lang'a'j muskol'o'j”.

Futbal'ist'o kaj ali'a pacient'o

La program'o tem'is pri la mal'ĝoj'a situaci'o de du pacient'o'j en rehabilit'a kaj terapi'a centr'o, kiu'j pro apopleksi'o perd'is part'o'n de si'a mov'kapabl'o kaj si'a'n tut'a'n – aŭ preskaŭ tut'a'n – parol'kapabl'o'n.

La unu'a pacient'o, kies re'san'iĝ'o est'is relativ'e sukces'a, est'is profesi'a futbal'ist'o, kiu kompren'ebl'e ne plu pov'is daŭr'ig'i si'a'n sport'a'n karier'o'n post la ek'aper'o de la mal'san'o. Post la kurac'ad'o li tamen kapabl'is de'nov'e marŝ'i, kur'i kaj far'i iom da gimnastik'o. Pli'e li re'akir'is sufiĉ'e mult'e da si'a parol'kapabl'o, kvankam li ne re'hav'is si'a'n mem'fid'o'n por pov'i facil'e babil'i kun ne'kon'at'o'j kaj ja forges'is mult'a'j'n vort'o'j'n kaj esprim'o'j'n. La rezult'o de la terapi'o de la du'a pacient'o est'is mult'e mal'pli kontent'ig'a. Li mal'facil'e mov'is la brak'o'j'n kaj la krur'o'j'n, kaj li apenaŭ pov'is parol'i, el'ig'ant'e nur „jes”, „ne” kaj „mi ne sci'as”. Li iel montr'is, ke li sci'as, kio'n li vol'as dir'i, sed ne kapabl'is el'buŝ'ig'i la vort'o'j'n.

Forges'o de la de'nask'a lingv'o

La televid'program'o memor'ig'is mi'n pri tre strang'a okaz'o. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j amik'in'o de mi'a edz'in'o pet'is, ke mi akompan'u ŝi'n dum vizit'o al la mal'jun'a edz'o de amik'in'o ŝi'a. Tiu vir'o est'is antaŭ jar'o'j traf'it'a de la parkinson'a mal'san'o. La amik'in'o dezir'is, ke mi parol'u kun li en la german'a (lingv'o, kiu'n mi kon'as, sed kiu trov'iĝ'as iom „rust'a” post long'a rest'ad'o en irlanda urb'et'o, kie preskaŭ neni'u parol'as ĝi'n). Kiel ŝi klar'ig'is, la mal'jun'ul'o est'is grav'e mal'san'a, kaj simptom'o de li'a morb'o est'is tio, ke, kvankam li'a de'nask'a lingv'o est'is la angl'a, li tut'e perd'is la kapabl'o'n parol'i ĝi'n. Tamen li ankoraŭ flu'e reg'is la german'a'n, lern'int'e tiu'n lingv'o'n, kiam li est'is jun'a. Ŝi prav'is. Ni sufiĉ'e long'e kun'e konversaci'is en la german'a. Li'a edz'in'o varm'e dank'is ni'n, ĉar la kompat'ind'a vir'o trov'iĝ'is kvazaŭ en unu'lingv'a karcer'o, en kiu li'a nur'a komunik'il'o est'is fremd'a lingv'o, kiu'n nur li en la hejm'o kaj la najbar'ej'o parol'is kaj kompren'is.

Slovak'a gast'ej'o

Io simil'a, kvankam ne tem'is pri afazi'o, okaz'is, kiam mi somer'um'is kun et'a plur'naci'a grup'o en Slovaki'o. S-in'o M., la provizor'a mastr'um'ist'in'o de ni'a gast'ej'o, kiu dum la ceter'o de la jar'o labor'is kiel instru'ist'in'o pri la german'a lingv'o, iu'tag'e demand'is, ĉu est'as person'o'j en ni'a grup'o, kiu'j parol'as la german'a'n. Tri el ni jes'is; kaj ŝi klar'ig'is, ke mal'jun'a onkl'in'o ŝi'a est'as la sol'a rest'ant'a german'lingv'a loĝ'ant'o en la slovak'a region'o, el kiu de'ven'is ni'a gast'ig'ant'in'o. La mal'jun'ul'in'o sent'is si'n tut'e sol'ec'a en lok'o, kie neni'u kompren'is ŝi'a'n lingv'o'n. Do sinjor'in'o M. dir'is, ke ŝi vol'as pet'i apart'a'n komplez'o'n. Ĉu ni (la tri, kiu'j respond'is jes'e) pret'us akompan'i ŝi'n dum vizit'o al la vilaĝ'o, kie loĝ'is la onkl'in'o? Do la grup'et'o, kiu konsist'is el M., mi, unu hungar'o kaj ali'a slovak'o, vetur'is tie'n kaj pas'ig'is la tut'a'n post'tag'mez'o'n, konversaci'ant'e en la german'a kun ĉarm'a mal'jun'a sinjor'in'o, kiu dev'is pas'ig'i sol'ec'a'n ekzist'o'n inter ali'lingv'ul'o'j.

Dank'em'o pro sen'kost'a ag'o

Ambaŭ mal'feliĉ'ul'o'j esprim'is si'a'n kor'a'n dank'em'o'n kaj plezur'o'n, kvankam ni'a kontribu'o est'is tre mal'grand'a kaj (por ni) sen'kost'a. Ni'a spert'o konfirm'as, ke ies lingv'o est'as mult'e pli ol nur'a inform'il'o aŭ komunik'il'o. Ĝi est'as esenc'a part'o de ni'a anim'o, kaj sen ĝi oni est'as apart'ig'at'a for de la hom'ar'o.

Konkurs'o pri histori'a'j arb'o'j

La 19an de mart'o 2019 Environmental Partnership Association (Asoci'o de medi'a partner'ec'o) proklam'is la rezult'o'n de la inter'naci'a konkurs'o Eŭrop'a arb'o de la jar'o 2019.

La aranĝ'o okaz'is sub la egid'o de la eŭrop'a komision'an'o pri viv'medi'o, mar'afer'o'j kaj fiŝ'kapt'ad'o Karmen'u Vella el Malto. Sukces'o'n rikolt'is hungar'a migdal'arb'o, gajn'int'a dank'e al 45 132 voĉ'o'j. La du'a'n lok'o'n ating'is kverk'o en la rus'a region'o Abramcevo (per 39 538 voĉ'o'j), kaj la tri'a'n premi'o'n gajn'is cent'jar'a ileks'kverk'o (ali'nom'e ĉiam'verd'a kverk'o) el la portugal'a Mont'e Barbeira (al'ven'is 32 630 voĉ'o'j por ĝi). En tiu inter'naci'a konkurs'o grav'as ne la arb'a bel'ec'o, util'ec'o, grand'ec'o aŭ aĝ'o, sed precip'e la histori'o de la arb'o rilat'e al hom'o'j. Ne mir'ind'as do, ke ĉiu el tiu'j arb'o'j hav'as si'a'n propr'a'n, interes'a'n histori'o'n. Juĝ'u mem!

Flor'plen'a migdal'arb'o

La venk'int'a migdal'arb'o (scienc'e Prun'us dulcis) est'as 135-jar'aĝ'a kaj trov'iĝ'as en la hungar'a urb'o Pécs. Ĝi kresk'as inter blank'a'j ŝton'o'j antaŭ preĝ'ej'o dediĉ'it'a al la virg'ul'in'o Maria. La episkop'o Janus Pannonius verk'is si'a'n poem'o'n pri migdal'arb'o jam en 1466, kaj la bel'eg'a'j blank'a'j ĝis roz'kolor'a'j flor'o'j de la gajn'int'a arb'o est'as por la lok'a loĝ'ant'ar'o simbol'o de virg'ec'o, etern'a re'nov'ig'o kaj eduk'ad'o.

Kverk'o de art'ist'o'j

La tig'frukt'a kverk'o (Quercus robur), arb'o kon'at'a ankaŭ kiel pedunkl'a kverk'o aŭ robur'o, en la rus'a region'o Abramcevo, hav'as eĉ 248 jar'o'j'n. Dum si'a long'a viv'o, ĝi est'is mut'a atest'ant'o pri mult'a'j el'star'a'j rus'a'j verk'ist'o'j, poet'o'j, pentr'ist'o'j kaj aktor'o'j, kiel inter'ali'e Gogol, Turgenev, Repin, Vasnecov kaj Lev'it'a'n. Unu el la plej fam'a'j pentr'aĵ'o'j de Viktor Miĥajloviĉ Vasnecov est'as Kverk'a bosk'o en Abramcevo, kiu datum'as de 1883 kaj akir'is grand'a'n sukces'o'n. La pentr'aĵ'o est'as hodiaŭ ekspozici'at'a en la ŝtat'a galeri'o Tretjakov en Moskvo.

Kverk'o de pac'o

La fortik'a kaj masiv'a 150-jar'a ileks'kverk'o (Quercus rotundifolia) en la portugal'a urb'o Mértola (region'o Alentejo) kontribu'as al la bio'divers'ec'o kaj dis'volv'iĝ'o de la lok'a kamp'ar'o. Dum amik'a kun'sid'o kun ge'amik'o'j en ĝi'a ombr'o, oni pov'as ĝis mal'fru'a nokt'o medit'i, el'ĝu'ant'e pac'o'n kaj trankvil'o'n.

Sub'ten'o al inter'naci'a'j projekt'o'j

Part'o'pren'is la konkurs'o'n 15 arb'o'j el 15 eŭrop'a'j land'o'j; voĉ'don'is en'tut'e 311 772 hom'o'j el la tut'a Eŭrop'o. La konkurs'o, unu'a'foj'e lanĉ'it'a en 2011, vol'as atent'ig'i pri arb'o'j kiel grav'a natur'a riĉ'aĵ'o, kaj sam'temp'e sub'ten'i inter'naci'a'j'n projekt'o'j'n pri medi'protekt'ad'o.

Dat're'ven'o de kuba kultur'a instituci'o

Institut'o Cubano del Art'e e Industri'a Cinematográficos ¹ (ICAIC, Kuba Institut'o pri Art'o kaj Kin-Industri'o) al'ven'is jam al si'a 60a dat're'ven'o, kiu okaz'is la pas'int'a'n 24an de mart'o.

La unu'a kultur'a institut'o nask'iĝ'int'a post la venk'o de la kuba revoluci'o fond'iĝ'is en 1959 kaj reprezent'as la grav'ec'o'n, kiu'n por la ŝtat'o ĉiam hav'as la kuba kultur'o.

La institut'o est'as la ĉef'a aŭtoritat'o ne nur por produkt'i kin'art'aĵ'o'j'n en'land'e, sed ankaŭ por organiz'i la „Inter'naci'a'n Festival'o'n de Latin-Amerik'a Kin'art'o”, kiu far'iĝ'is 40-jar'a en 2018.

„Kin'o est'as art'o”

Tio est'as la difin'o don'it'a de la unu'a oficial'a leĝ'o pri kultur'o, laŭ iniciat'o de la kuba revoluci'o. Tem'as pri leĝ'o 169, kiu re'kon'as la ampleks'a'n valor'o'n de kin'art'o kiel fort'a'n kial'o'n por tiam fond'i la institut'o'n.

ICAIC gvid'as ankaŭ la kin'art'a'n ag'ad'o'n en'land'e kaj util'ig'as ĝi'a'j'n trajt'o'j'n por prezent'i plej divers'a'j'n kaj real'a'j'n hom'a'j'n kaj soci'a'j'n konflikt'o'j'n en'kadr'ig'it'a'j'n en la kubaj cirkonstanc'o'j.

Produkt'ad'o

En si'a unu'a jar'dek'o la institut'o produkt'is kelk'a'j'n el la plej el'star'a'j film'o'j, kiu'j en'skrib'iĝ'is en la histori'o'n de la kuba kin'art'o en'land'e kaj ekster'land'e, kaj kiu'j krom'e al'don'iĝ'is al re'kon'at'a'j ekster'land'a'j list'o'j de la plej alt'kvalit'a'j film'o'j de la 20a jar'cent'o.

Inter tiu'j film'o'j trov'iĝ'as Memorias del Subdesarrollo (Memor'aĵ'o'j de Sub'evolu'o, 1968), Lucía (1968), La muerte de un burócrata (For'pas'o de burokrat'o, 1966) kaj Cecili'a Valdés (1982), kiu baz'iĝ'as sur la roman'o Cecili'a Valdés o La lom'a del ángel (Cecili'a Valdés aŭ la mont'et'o de la anĝel'o) de la aŭtor'o Ciril'o Villaverde ².

Kiel asert'is la kuba intelekt'ul'in'o Grazziella Pogolotti ³, „La institut'o ne nur prepar'is la kultur'a'n kin'art'a'n politik'o'n, sed ankaŭ kontribu'is por form'i la kultur'a'n politik'o'n de tiu unu'a jar'dek'o”.

1. https://www.ecured.cu/Institut'o_Cubano_del_Art'e_e_Industri'a_Cinematográficos

2. Ciril'o Villaverde de la Paz (1812-1894) est'is kuba artikol'ist'o, roman'ist'o, instru'ist'o, traduk'ist'o kaj verk'ist'o. Post 1868 li em'is al la kuba sen'de'pend'ec'o.

3. Graziella Pogolotti Jacobson est'as kuba ese'ist'in'o, el'star'a intelekt'ul'in'o kaj prezid'ant'in'o de la Help'ant'o'j de la Ministr'o pri Kultur'o.

Kio est'as ras'ism'o?

En si'a last'a leter'o (MONATO 2019/05, p. 5) Alexander Gofen propon'as al la leg'ant'ar'o la „origin'a'n senc'o'n” de ras'ism'o. Sed konstat'end'as, ke la menci'it'a'j „antaŭ'juĝ'o, mal'bon'a trakt'ad'o aŭ ekspluat'ad'o” est'as nur simptom'o'j de ras'ism'o, ne la kern'o de la koncept'o mem. Tiu'n kern'o'n ne neces'as long'e serĉ'i: ras'ism'o est'as pens'manier'o aŭ mond'koncept'o, laŭ kiu hom'o'j est'as konsider'at'a'j ne kiel individu'o'j kun propr'a'j bon'a'j kaj mal'bon'a'j trajt'o'j, sed kiel an'o'j de iu supoz'at'a ras'o. Ras'ism'a si'n'ten'o kaŭz'as ne nur mal'bon'a'n trakt'ad'o'n kaj ekspluat'ad'o'n de iu'j, sed ankaŭ privilegi'ad'o'n de ali'a'j.

Kaj laŭ tiu vid'punkt'o la pens'manier'o kaj mond'koncept'o de s-ro Gofen ŝajn'as est'i esenc'e ras'ism'a'j, precip'e kiam li nom'as en'migr'ant'o'j'n „lol'o”, do trud'herb'o de ali'a speci'o ol la lok'a loĝ'ant'ar'o. Mi invit'as s-ro'n Gofen humil'e medit'i pri la signif'o de la zamenhofaj vort'o'j bulonj'a'j: „inter la gast'am'a'j mur'o'j de Bulonj'o-sur-Mar'o kun'ven'is ne franc'o'j kun angl'o'j, ne rus'o'j kun pol'o'j, sed hom'o'j kun hom'o'j.”

De labor'u ĝis'mort'e al labor'u ĝis mort'o

„Labor'u 365 tag'o'j'n, 24 hor'o'j'n ĝis'mort'e” est'is kompani'a slogan'o de Watami [ŭatami], grand'a trink'ej-ĉen'o, kies prezid'ant'o far'iĝ'is membr'o de la Ĉambr'o de Konsil'ist'o'j. „Eĉ se vi mort'us, ne las'u vi'a'n task'o'n!” est'is ali'a slogan'o skrib'it'a en la kompani'a kajer'et'o de Dentsu, la plej grand'a reklam'agent'ej'o en Japani'o.

En la komenc'o de 2016 ŝok'is la land'o'n la si'n'mort'ig'o de Takahaŝi Macuri, 24-jar'aĝ'a fraŭl'in'o, kiu, akir'int'e diplom'o'n en la universitat'o de Tokio, dung'iĝ'is ĉe Dentsu 9 monat'o'j'n antaŭ'e. Kelk'a'j'n monat'o'j'n antaŭ ol mort'i en decembr'o ŝi krom'labor'is ĉ. 105 hor'o'j'n monat'e. Tiam ŝi publik'ig'is en Tviter'o: „Mi perd'is ĉiu'j'n sent'o'j'n krom dorm'em'o ... jam je la kvar'a hor'o trem'ad'as mi'a korp'o ... mi mort'os ... ne ebl'as ... mi est'as lac'eg'a ...”

Dentsu post'e pag'is 500 000 en'o'j'n (ĉ. 4000 eŭr'o'j) pro romp'o de la leĝ'o pri labor'norm'o'j, sed nek la prezid'ant'o nek la super'ul'o de Takahaŝi est'is akuz'at'a'j. Tiu ĉi ĉef'o labor'ig'is kaj molest'ad'is ŝi'n dir'ant'e „20 hor'o'j da vi'a krom'labor'o neni'o'n signif'as por la kompani'o” kaj „Mank'as kapabl'o al vi, kiu sent'as la nun'a'n task'o'n pen'ig'a.”

Kalkul'o'j, demand'o'j ... kaj re'form'o'j

Laŭ la japan'a Kabinet'a Ofic'ej'o en 2015 si'n mort'ig'is 2159 hom'o'j pro problem'o'j rilat'a'j al si'a labor'o. Jam en 2001 la ministr'ej'o pri bon'fart'o kaj labor'o publik'ig'is, ke krom'labor'i pli ol 80 hor'o'j'n dum 2 ĝis 6 monat'o'j aŭ 100 hor'o'j'n dum 1 monat'o, hav'as grand'a'n risk'o'n je apopleksi'o aŭ kor'atak'o.

Kial japan'o'j tiel long'e labor'as kaj ne for'las'as labor'ej'o'j'n, kiu'j preskaŭ ĝis'mort'e prem'as ili'n? Unu'e, labor'ist'o'j em'as labor'i long'e por hav'i krom'pag'o'n, ĉar la salajr'o est'as mal'alt'a. Iu esplor'institut'o kalkul'is, ke se krom'labor'o est'us abol'it'a, la labor'ist'ar'o perd'us en'spez'o'n de 5 bilion'o'j da en'o'j (5 000 000 000 000 en'o'j aŭ 39 890 miliard'o'j da eŭr'o'j). Du'e, mult'a'j labor'ist'o'j – eĉ simpl'a'j dung'it'o'j – hav'as sent'o'n de respond'ec'o kaj pens'as, ke ili ne ĝen'u si'a'j'n koleg'o'j'n kaj klient'o'j'n per si'a neglekt'o aŭ rezign'o. Tri'e, precip'e en la serv'industri'o gast'o'j kaj klient'o'j postul'as mult'e da serv'ad'o; ili dev'as est'i traktat'a'j kiel di'o'j, kio ŝarĝ'as labor'ist'o'j'n per tro'a labor'o.

Mal'trankvil'iĝ'int'e pro en'land'a'j kaj ekster'land'a'j kritik'o'j pri tro'a labor'ad'o de japan'o'j, la reg'ist'ar'o en'konduk'is „re'form'o'n de labor'manier'o” por lim'ig'i labor'temp'o'n per pun'o. Tamen tiu ĉi politik'o hav'is ali'a'n flank'o'n, kiu'n administr'ant'o'j kaj dung'ant'o'j kiel Federaci'o de Entrepren'ist'a'j Grup'o'j vol'is est'ig'i por redukt'i salajr'o'n inkluziv'e de al'don'a pag'o por krom'labor'o. Rezult'e, en 2018 la leĝ'o pri labor'norm'o'j est'is ŝanĝ'it'a kaj krom'labor'o est'is lim'ig'at'a je 720 hor'o'j jar'e – averaĝ'e 80 hor'o'j dum inter 2 kaj 6 monat'o'j, kaj mal'pli ol 100 hor'o'j en unu monat'o. La plej not'ind'a ŝanĝ'o est'is en'konduk'o de sistem'o por alt'rang'a'j profesi'ul'o'j, kiu aplik'as nek temp'o'lim'o'n nek krom'pag'o'n por specif'a'j labor'ist'o'j kun jar'a salajr'o de pli ol 10 750 000 en'o'j (85 800 eŭr'o'j). Ĉu tiu re'form'o efik'os, mult'a'j dub'as. Fakt'e, last'a'temp'e la ministr'ej'o pri bon'fart'o propon'is gvid'lini'o'n por la labor'temp'o de hospital'a'j kurac'ist'o'j, aprob'ant'e lim'o'n inter 1900 kaj 2000 hor'o'j jar'e (167 hor'o'j monat'e).

Mal'permes'o'j kaj intenc'o'j

Post la okaz'o de Dentsu mult'a'j grand'a'j kompani'o'j mal'permes'is tro long'a'n labor'ad'o'n. Ili oft'e mal'ŝalt'is lum'il'o'j'n de ofic'ej'o'j post la 21a hor'o, por ke dung'it'o'j ne plu labor'u. La dung'it'o'j, tamen, re'ir'is hejm'e'n kun hejm'task'o'j.

Ali'a, sed pli fundament'a kaj eventual'e pli grav'a kaŭz'o de long'a labor'ad'o est'as la mank'o de labor'fort'o. Laŭ iu prognoz'o, en 2030 mank'os 6 440 000 labor'ist'o'j. Tial la reg'ist'ar'o, kun'e kun la politik'o de en'konduk'o de gast'labor'ist'o'j kaj stimul'ad'o de vir'in'a labor'o, lanĉ'is projekt'o'n ŝanĝ'i la aĝ'o'lim'o'n de emerit'iĝ'o de 60-65 jar'o'j al 70, kaj sam'temp'e ali'ig'i la aĝ'o'lim'o'n de pensi'iĝ'o, tiel ke mult'a'j mal'jun'ul'o'j dev'as labor'i.

En 2016 jam 52,9 % de la vir'o'j 65-69-jar'aĝ'a'j labor'is, dum 35,5 % de la sam'aĝ'a'j vir'o'j labor'is en Uson'o, 25,7 % en Briti'o, 19,4 % en Germanio kaj 8 % en Franci'o. Nun la japan'a reg'ist'ar'o pen'e antaŭ'e'n'ig'as la projekt'o'n kaj intenc'as alt'ig'i tiu'n kvant'o'n ĝis 67 % en 2020 per la deviz'o „Kre'u la soci'o'n de dum'viv'a'j aktiv'ul'o'j”, kiu por mult'a'j mal'jun'ul'o'j aŭd'iĝ'as kiel „Labor'u ĝis'mort'e!”

Strang'a fot'o

Du ekzil'it'a'j reĝ'o'j, la mal'alt'statur'a Viktor'o Emanuelo la 3a (Italio) kaj la alt'statur'a Ahmet Zog la 1a (Albanio) aper'as sur fot'o de 1946 dum kun'manĝ'ad'o en restoraci'o en la ĉef'urb'o de la reĝ'land'o Egipti'o, reg'at'a de la alban'de'ven'a kaj pli ol unu'jar'cent'a dinasti'o Faruk.

La reprezent'ant'o de la savoja famili'o – iam mal'amik'o de la reĝ'o alban'a, kies kron'o'n li for'rab'is la 12an de april'o 1939, far'iĝ'ant'e reĝ'o de Italio-Albanio kaj Abiseni'o – est'is for'pel'it'a de si'a land'o per popol'a referendum'o juni'e 1946. Li reg'is Italion dum 46 jar'o'j kaj mort'is en Egipti'o unu jar'o'n post'e.

Ahmet Zog la unu'a est'is proklam'it'a reĝ'o de Albanio en la jar'o 1928 kaj est'is dev'ig'it'a for'las'i la land'o'n en la unu'a'j tag'o'j de april'o 1939, post kiam faŝist'a Italio invad'is ĝi'n. Tamen komun'ist'o'j mal'permes'is al li re'ven'i Albanion por ili'a kongres'o dum'milit'a, maj'e 1944. Ahmet Zog mort'is en Parizo en la jar'o 1961.

Van'e ambaŭ daŭr'e esper'is re'star'ig'o'n de la monarki'o per'e de si'a'j hered'ant'o'j. Tamen, ambaŭ reg'ist'ar'o'j post long'a temp'o akcept'is, ke la reĝ'a'j famili'o'j plu'viv'u en la patr'uj'o. Tiel, la ost'o'j de Emanuelo est'is re'en'tomb'ig'it'a'j en Italio decembr'e 2017, kaj la vidv'in'o, la fil'o kaj la nov'edz'in'o de Ahmet ek'loĝ'is kaj en'tomb'iĝ'is en Tiran'o. Ceter'e la nep'o kun la nov'edz'in'o – nun loĝ'ant'a'j en la iam'a reĝ'a rezid'ej'o en Tiran'o – deĵor'as en ŝtat'a'j ofic'ej'o'j.

Por'eŭrop'a prezid'ant'in'o

Fin'e de mart'o 2019 pli ol 4,4 milion'o'j da slovak'o'j voĉ'don'is por nov'a ŝtat'prezid'ant'o. Fakt'e, nur 41,79 % (en antaŭ'a'j elekt'o'j 2014: 50,48 %) part'o'pren'is en la balot'ad'o. Venk'is, kun 1 056 000 voĉ'o'j, ne'kon'at'a 45-jar'a politik'ist'in'o, advokat'in'o kaj civil'a aktiv'ul'in'o Zuzana Čaputová [zúzana ĉáputova].

Zuzana Čaputová decid'is kandidat'iĝ'i en mart'o 2018. En la unu'a faz'o de la prezid'ant'a'j elekt'o'j ŝi ricev'is 40,6 % de la voĉ'o'j. Ŝi kaj Maroš Šefčovič [maroŝ ŝéfĉoviĉ], profesi'a diplomat'o, vic'prezid'ant'o de la Eŭrop'a Komision'o kaj komision'an'o pri la Energi-Uni'o, kiu ricev'is 18,7 % de la voĉ'o'j, avanc'is en la du'a'n faz'o'n de la elekt'o'j, kiu okaz'is la 30an de mart'o 2019. En ĝi Čaputová ricev'is 58,4 % de la voĉ'o'j.

Šefčovič, sen'de'pend'a kandidat'o kun silent'a sub'ten'o de la reg'ant'a politik'a parti'o SMER – sociálna demokracia (Direkt'o – social'demokrati'o), ricev'is nur 41,6 % de la voĉ'o'j. Mal'venk'o de tiu ĉi spert'a kaj long'jar'a diplomat'o, kiu labor'as en alt'a'j posten'o'j en Eŭrop'a Uni'o, est'as ankaŭ amar'a mal'venk'o por la politik'o de la reg'ant'a parti'o kaj por ĝi'a prezid'ant'o kaj eks'ĉef'ministr'o Robert Fic'o. En'tut'e por la prezid'ant'a posten'o kandidat'is 15 hom'o'j.

Advokat'in'o

Čaputová stud'is en la jur'a fakultat'o de la universitat'o Comenius en la slovak'a ĉef'urb'o Bratislav'o. Fin'int'e si'a'j'n stud'o'j'n, ŝi komenc'is labor'i en la lok'a magistrat'o de mal'grand'a urb'o Pezinok (ĉirkaŭ 30 km nord'e de Bratislav'o) kiel asist'ant'in'o en la jur'a fak'o, kaj post'e kiel lok'a deput'it'o en la urb'o.

En 2016 ŝi ricev'is la prestiĝ'a'n inter'naci'a'n premi'o'n Goldman Environmental Prize (Medi'a premi'o Goldman) pro si'a sen'ĉes'a kampanj'o kontraŭ mal'ferm'o de rub'aĵ'depon'ej'o en la urb'o Pezinok. Čaputová hav'as ankaŭ si'a'n propr'a'n jur'a'n ofic'ej'o'n kaj est'as aŭtor'o kaj kun'aŭtor'o de plur'a'j publik'aĵ'o'j kaj membr'o de la ret'o Environmental Law Alliance Worldwide (ELAW, Tut'mond'a alianc'o pri medi'a jur'o) de medi'o'jur'ist'o'j. Ŝi est'as divorc'int'a kaj hav'as du fil'in'o'j'n.

Politik'a nov'ul'in'o

De 2017 Čaputová est'as fond'a membr'o kaj vic'prezid'ant'o de la slovak'a social'liberal'a parti'o Progresívne Slovensko (Progres'em'a Slovaki'o). Ŝi'n favor'is tiu'j, kiu'j ne kred'is la promes'o'j'n de la nun'temp'a'j reg'ant'a'j politik'a'j parti'o'j. Ŝi'a prezid'ant'a kandidat'ec'o baz'iĝ'is sur ŝanĝ'o, ver'o, egal'ec'o, help'o, just'ec'o kaj batal'ad'o kontraŭ korupt'ad'o. Ŝi mult'foj'e asert'is en la prezid'ant'a kampanj'o, ke just'ec'o en Slovaki'o ne ĉiam aplik'iĝ'as egal'e al ĉiu'j. Ŝi'a'j grand'a'j avantaĝ'o'j est'as bon'eg'a'j sci'o'j pri jur'o, polur'it'a retor'ik'o kaj pret'ec'o re'ag'i en ĉiu'j diskut'o'j.

Inter ŝi'a'j mal'avantaĝ'o'j nom'ebl'as sen'spert'ec'o pri en'land'a kaj ekster'land'a politik'o kaj mal'fort'a sci'pov'o de la angl'a lingv'o. Laŭ politik'a'j analiz'ist'o'j Čaputová daŭr'ig'os la politik'o'n de la nun'temp'a slovak'a prezid'ant'o Andre'j Kiska.

En'posten'ig'o

La prezid'ant'o'n oni elekt'as en Slovaki'o por serv'i kvin jar'o'j'n. La oficial'a en'posten'ig'o okaz'os la 15an de juni'o 2019, kaj la unu'a ekster'land'a vizit'o de Čaputová est'os al Ĉeĥi'o. Okaz'e de la inaŭgur'o de la kvin'a slovak'a ŝtat'prezid'ant'o, Zuzana Čaputová, la slovak'a poŝt'o (slovak'e: Slovenská pošta) el'don'os poŝt'mark'o'n kun ŝi'a portret'o. Poŝt'mark'o'j kun portret'o de prezid'ant'o hav'as long'a'n tradici'o'n en Slovaki'o (ankaŭ en la iam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o), sed ali'lok'e en la mond'o tia'j poŝt'mark'o'j est'as mal'pli kutim'a'j.

Zuzana Čaputová ne est'as la unu'a prezid'ant'in'o de membr'o-ŝtat'o de Eŭrop'a Uni'o (antaŭ'is ŝi'n i.a. Estoni'o, Kroati'o, Litovio kaj Malto), sed la unu'a prezid'ant'in'o en la histori'o de la land'o'j de la viŝegrada grup'o (Ĉeĥi'o, Hungari'o, Pollando kaj Slovaki'o).

Kvar'tag'a vizit'o de la brit'a princ'o Karlo

Karib'a vojaĝ'o de reprezent'ant'o'j de la brit'a reĝ'a famili'o inkluziv'is la angl'a'j'n eks'koloni'o'j'n Sankt'a Luci'o, Barbad'o, Sankt'a Vincent'o kaj Grenad'in'o'j, Sankt'a Kristofor'o kaj Neviso kaj Grenad'o. Kubo iĝ'is la ses'a, kvar'tag'a halt'lok'o, post kiu sekv'is la last'a cel'o: Kajman'a'j Insul'o'j.

Oficial'a akcept'o

La 25an de mart'o Miguel Díaz-Canel Bermúdez, la prezident'o de Kubo, oficial'e akcept'is Karlon, princ'o'n de Kimr'uj'o, en la Palac'o de la Revoluci'o. Dum la renkont'iĝ'o la du grav'ul'o'j inter'ŝanĝ'is si'a'j'n opini'o'j'n pri la stat'o de rilat'o'j inter Kubo kaj Briti'o. Ili sam'opini'is pri tio, ke la rilat'o'j est'as baz'it'a'j sur kun'labor'ad'o kaj reciprok'a kaj profund'a respekt'o, kaj pri la dezir'o dis'volv'i lig'o'j'n sur la kamp'o'j de san'protekt'ad'o, kler'ig'ad'o, kultur'o, medi'o'protekt'ad'o kaj daŭr'ig'ebl'a dis'volv'ad'o. Briti'o kaj Kubo hav'as sen'inter'romp'a'j'n histori'a'j'n rilat'o'j'n ek'de 1902.

Vari'a'j ag'ad'o'j

Karlo (angl'e: Charles [ĉalz]), princ'o de Kimr'uj'o, kaj li'a edz'in'o Camilla, duk'in'o de Kornvalo, honor'is la kub'an naci'a'n hero'o'n José Martí per flor'a kron'o sur Plac'o de la Revoluci'o. La program'o de la vizit'o de la reĝ'famili'a ge'edz'a par'o al la plej grand'a inter la antilaj insul'o'j est'is plen'a je divers'a'j ag'ad'o'j.

En la park'o John Lennon

En la park'o John Lennon, situ'ant'a en la havana kvartal'o Vedado, princ'o Karlo kaj duk'in'o Camilla ĝu'is skulpt'aĵ'o'n pri la brit'a pac-aktiv'ul'o, kompon'ist'o kaj membr'o de la muzik'a grup'o The Beatles, kiu'n kre'is kuba art'ist'o José Vill'a Soberón. Lennon far'iĝ'is viktim'o de atenc'o antaŭ si'a dom'o en Nov'jork'o la 8an de decembr'o 1980. La brit'a'j ge'edz'o'j vizit'is ankaŭ la kultur'a'n centr'o'n La Flav'a Sub'mar'ŝip'o (hispan'e: El Sub'marin'o Amarillo, angl'e: Yellow Sub'marin'e), nom'it'a alud'e al unu el la plej emblem'a'j kant'o'j de la brit'a rok'grup'o.

Tra mal'larĝ'a'j havanaj strat'o'j

Akompan'at'e de Eusebio Leal Spengler, direktor'o de la Ofic'ej'o de la Urb'a Histori'ist'o de Havano, princ'o Karlo kaj li'a edz'in'o pied'ir'is tra mal'larĝ'a'j strat'o'j de la mal'nov'a Havano, kie oni sen'vual'ig'is statu'o'n omaĝ'e al Ŝekspiro.

Por vir'in'a'j rajt'o'j

En la sid'ej'o de la Kuba Vir'in'a Federaci'o duk'in'o'n Camilla akcept'is Teresa Amarelle, la ĝeneral'a sekretari'o de la organiz'aĵ'o. La du vir'in'o'j inter'ŝanĝ'is ide'o'j'n pri vir'in'a'j rajt'o'j kaj pri ili'a stat'o en Kubo, pri la ag'ad'o kontraŭ fizik'a kaj psik'a per'fort'o kontraŭ vir'in'o'j, pri tem'o'j lig'it'a'j al la streb'ad'o garanti'i egal'ec'o'n de vir'in'o'j.

El'montr'o de kuba danc'a art'o

En Grand'a Teatr'o de Havano Alicia Alonso kun'ven'is kvin el la plej bon'a'j danc'a'j kompani'o'j de la land'o por prezent'i fest'vesper'o'n omaĝ'e al la tron'hered'ont'o de la Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o. Naci'a Kuba Balet'o komenc'is la prezent'ad'o'n. Sekv'is Danc'o Nun'temp'a, Naci'a Folklor'a Ensembl'o, la balet'kompani'o Acosta Danza kaj fin'e la kompani'o Santiag'o Alfons'o.

Special'a evolu'zon'o Mariel

La reĝ'a'j gast'o'j vetur'is vizit'e al la special'a evolu'zon'o Mariel (ZEDM), situ'ant'a 45 kilo'metr'o'j'n okcident'e de la ĉef'urb'o, en la provinc'o Artemiso, kie ili part'o'pren'is en la ceremoni'o pri ek'konstru'ad'o de sun'panel'ar'o Mariel Solar, kiu gener'os 50 mega'vat'o'j'n. Oni plan'as, ke ĝi plen'e funkci'os ek'de septembr'o. La antila land'o aspir'as jam en la jar'o 2030 gener'i 24 el'cent'o'j'n de si'a energi'bezon'o el re'nov'ig'ebl'a'j energi'font'o'j.

Ĉe Imun'ologi'a Molekul'a Centr'o

La vizit'o al Imun'ologi'a Molekul'a Centr'o (IMC) far'iĝ'is la last'a oficial'a ag'o de la brit'a'j gast'o'j, kie oni rakont'is al ili pri IMC kaj pri la terapi'a vakcin'o Cimavax-EGF, kiu est'as gvid'a produkt'o de IMC destin'it'a por lukt'i kontraŭ progres'int'a pulm'a kancer'o (MONATO 2019/01, p. 13).

Vetur'i per metro'o

Sen'dub'e plej oportun'a spec'o de urb'a trafik'o est'as metro'o. En mult'a'j urb'o'j tut'mond'e ekzist'as plur'a'j metro-lini'o'j.

Ukrainio ne post'rest'as. En la land'o metro'o ekzist'as en tri urb'o'j: Kievo, Ĥarkovo kaj Dnipro (antaŭ'e Dnepropetrovsk). Krom'e, en la urb'o Krivyj Rig (rus'e: Krivoj Rog) est'as tiel nom'at'a „rapid'a tram'o”, kiu laŭ la opini'o de iu'j iom simil'as al metro'o. Antaŭ jar'o'j oni plan'is konstru'i metro'o'n ankaŭ en la urb'o'j Doneck kaj Lviv, sed la plan'o'j ne real'iĝ'is.

Kievo

Plej evolu'int'a est'as la metro'o en la ukraina ĉef'urb'o Kievo. Tie la ide'o de sub'ter'a fer'voj'o ek'est'is jam en 1884, sed ĝi'n ne aprob'is la kieva reg'ist'ar'o. La du'a'n projekt'o'n pri metro'o en la ukraina ĉef'urb'o oni propon'is en 1916, sed ankaŭ ĝi ne efektiv'iĝ'is.

Nur en aŭgust'o 1944 la reg'ist'ar'o de Sovetio decid'is far'i esplor'o'j'n, teknik'a'n projekt'o'n kaj antaŭ'kalkul'o'n de metro'o en Kievo. En april'o 1949 oni komenc'is ĝi'a'n konstru'ad'o'n, kaj en 1960 ĝi'a unu'a lini'o ek'funkci'is. Nun la metro'o est'as modern'a inĝenier'a kompleks'o kun divers'a'j serv'o'j kiel vagon'ripar'ad'o k.a.

En la sovetia period'o la metro'o port'is la nom'o'n de Vladimir Lenin, sed en la 90aj jar'o'j la tabul'et'o'j'n kun tiu nom'o oni for'pren'is.

La kieva metro'o hav'as tri lini'o'j'n, kies sum'a long'o est'as 67,7 km, kun 52 metro- kaj tri kruc'iĝ-staci'o'j. Ĉiu'tag'e la metro'o'n uz'as averaĝ'e 1,38 milion'o'j da pasaĝer'o'j.

Ĥarkovo

Komenc'e de la 60aj jar'o'j en Ĥarkovo oni konstru'is nov'a'j'n loĝ'ej'kompleks'o'j'n. Tio neces'ig'is ankaŭ solv'o'n de la problem'o pri urb'a trafik'o.

Sur'ter'a'j spec'o'j de transport'ad'o ne plu sufiĉ'is lig'e kun la konstant'e pli'iĝ'ant'a nombr'o de pasaĝer'o'j. La antaŭ'esplor'o'j montr'is, ke nek rapid'a tram'o nek unu'rel'a fer'voj'o pov'us reg'i la situaci'o'n. Kiel sol'a solv'o evident'iĝ'is la konstru'ad'o de metro'o.

Ĝi ek'funkci'is somer'e de 1975 kaj est'as la du'a laŭ long'ec'o en la land'o. La metro'o konsist'as el tri lini'o'j (long'e: 38,1 km), 29 staci'o'j kaj tri kruc'iĝ'staci'o'j. Je dispon'o est'as ankaŭ du vagon'ej'o'j. Ĉiu'tag'e la metro'o'n uz'as 800 000 pasaĝer'o'j (laŭ proksim'um'a'j kalkul'o'j ĝis nun vetur'is ĉirkaŭ 8 miliard'o'j da person'o'j).

Dnipro

La metro'o en la urb'o Dnipro est'as la plej nov'a. Ĝi hav'as nur unu lini'o'n kun 6 staci'o'j kaj long'as 7,1 km.

Ties konstru'ad'o komenc'iĝ'is en 1981. Oni plan'is ĝi'n funkci'ig'i en 1991. Sed pro financ'a'j mal'facil'aĵ'o'j kaj la dis'fal'o de Sovetio la funkci'ig'o okaz'is vintr'e de 1995. Tiu metro'o est'as la plej mal'long'a en la mond'o. Por tra'vetur'i ĝi'n oni bezon'as 12 minut'o'j'n.

Holio: Printemp'a fest'o

Holio est'as hindu'a fest'o por fest'i la al'ven'o'n de printemp'o per ĵet'ad'o de kolor'riĉ'a'j pulvor'o kaj akv'o. Tio est'as vast'e fest'at'a en Barato, Nepalo kaj en ali'a'j land'o'j, kie hindu'o'j loĝ'as. Pakistano est'as nom'at'a „la land'o de islam'o”, sed mult'a'j hindu'o'j loĝ'as ĉef'e en la provinc'o Sindho, kiu situ'as en la sud'a part'o de Pakistano ĉe la land'lim'o kun Barato. Hindu'o'j konsist'ig'as 1,6 % de la tut'a loĝ'ant'ar'o de Pakistano, kaj mult'a'j islam'an'o'j hav'as pra'a'j'n famili'an'o'j'n, kiu'j est'is hindu'o'j.

La fest'o okaz'is la 20an de mart'o 2019. La reg'ist'ar'o kaj kon'at'a'j politik'ist'o'j de Pakistano kompliment'is hindu'a'j'n popol'o'j'n pro la fest'o. Pakistano est'as islam'a respublik'o, sed tio ne signif'as, ke ĝi est'as land'o nur por islam'an'o'j. La motiv'o fond'i Pakistanon est'is kre'i pac'a'n ŝtat'o'n, kie ĉiu'j hom'o'j pov'as hav'i liber'a'n kred'o'n. La fond'int'o de Pakistano, Muhammad Al'i Jinnah, dir'is, ke ĉiu'j hom'o'j rajt'as hav'i si'a'n kred'o'n, kaj oni rajt'as aparten'i al ajn'a religi'o kaj la ŝtat'o ne inter'ven'u. Hom'o'j kun mal'sam'a'j religi'o'j, lingv'o'j, naci'o'j ktp, loĝ'as en unu ŝtat'o, Pakistano, sed divers'ec'o est'as oft'e bedaŭr'ind'e neglekt'at'a.

Amuz'iĝ'o

Mi part'o'pren'is la fest'o'n, kiu okaz'is en la universitat'o Quaid-i-Azam en Islamabad'o, la 25an de mart'o. Tiu'n universitat'o'n oni konsider'as la plej bon'a en Pakistano, kaj la fest'o'n organiz'as student'o'j el la provinc'o Sindho ĉiu'jar'e por preĝ'i por unu'iĝ'o en divers'ec'o. Islam'an'o'j preĝ'as 5 foj'o'j'n en tag'o, kaj dum la preĝ'o'temp'o oni dev'as halt'ig'i muzik'o'n, danc'ad'o'n kaj ali'a'j'n ag'o'j'n. Post la post'tag'mez'a preĝ'ad'o vir'o'j kaj vir'in'o'j komenc'is ĵet'i al si reciprok'e kolor'riĉ'a'n pulvor'o'n. Neni'u pov'is eskap'i de la pulvor'o kaj akv'o. Mi long'e ricev'ad'is atak'o'n de kolor'o'j, kaj oni don'is al mi pulvor'o'n por pov'i atak'i ali'a'j'n. Muzik'o est'is lud'at'a tondr'e kaj oni danc'is sen'ĉes'e dum pli ol 3 hor'o'j. Mult'foj'e oni demand'is; „Ĉu vi amuz'iĝ'as per Holio” kaj mi kompren'ebl'e respond'is „Jes!”.

Festivalumi ... ĉu pek'o?

Ĉar Holio est'as hindu'a fest'o, mult'a'j islam'an'o'j konsider'as, ke fest'i ĝi'n est'as profan'a ag'o; tial iu fest'ant'a dev'as pet'i de Di'o pardon'o'n. Vir'o'j kaj vir'in'o'j danc'as kun'e, ni tuŝ'as la vizaĝ'o'n de ali'seks'ul'o'j por kolor'i ili'n, kaj tia'j ag'o'j est'as mal'bon'a'j laŭ la opini'o de sever'a'j islam'an'o'j. Student'o'j part'o'pren'ant'a'j en la fest'o est'as oft'e kritik'at'a'j, sed ili mem'fid'e dir'as, ke tio est'as ili'a kultur'o. Barato kaj Pakistano iam est'is unu ŝtat'o kaj hom'o'j en ambaŭ land'o'j komun'e hav'as kultur'a'n tradici'o'n.

Opini'o'j dis'part'iĝ'as: iu dir'as, ke ni ne part'o'pren'u en fest'o de ali'a religi'o, sed ali'a dir'as, ke jes. Se ni de'nov'e pens'as pri la motiv'o kre'i Pakistanon, oni dev'as toler'i ali'a'j'n religi'o'j'n kaj la profund'ec'o'n de kred'o. Mi person'e pens'as, ke oni pov'us viv'i pli feliĉ'e se oni toler'us la diferenc'o'j'n. Fest'i Holion ne est'as islam'a kultur'o, sed sen'dub'e part'o de la pakistana kultur'o. Oni en Pakistano dev'as konsider'i la bezon'o'n pri toler'em'o, kiu tamen bedaŭr'ind'e mank'as en la nun'temp'a mond'o.

Modern'a fer'voj'o projekt'at'a

En 2004, kiam Eŭrop'a Uni'o decid'is, ke en la balt'a'j land'o'j Litovio, Latvi'o kaj Estoni'o est'u prioritat'a fer'voj'konstru'ad'o, komenc'iĝ'is la tiel nom'at'a „jar'cent'a projekt'o” de la trans'eŭrop'a fer'voj'a ret'o Rail Baltica.

Ĉi projekt'o cel'as inter'lig'i Pollandon, la balt'a'j'n land'o'j'n kaj Finnlandon kaj tiel pli'bon'ig'i la lig'o'n de centr'a kaj orient'a Eŭrop'o kun Germanio. La projekt'o antaŭ'vid'as fer'voj'a'n lini'o'n lig'ont'a'n Talin'o'n (Estoni'o) kaj Varsovion (Pollando) tra Rig'o (Latvi'o) kaj Kaunas (Litovio). La lig'o de Helsink'o al Talin'o ĉi-moment'e plu est'us per pram'ŝip'o'j, sed en est'ont'ec'o tunel'o el'fos'ot'a inter Helsink'o kaj Talin'o ebl'ig'us lig'i la eston'a'n ĉef'urb'o'n kaj Helsink'o'n per fer'voj'o.

Not'ind'as, ke por la fer'voj'a projekt'o mal'facil'aĵ'o'n kaŭz'as la fakt'o, ke ek'de la mez'o de la 20a jar'cent'o ĝis nun en la balt'a'j land'o'j oni uz'as fer'voj'trak'o'n larĝ'a'n je 1520 mm, dum en Eŭrop'o la ŝpur'o est'as 1435 mm. Tial nun'temp'e la pli'mult'o de fer'voj'a'j ŝarĝ'o'j ven'as el orient'a'j land'o'j, precip'e Rusio. Mank'o de rekt'a fer'voj'a lini'o inter Nord'a kaj Balt'a Mar'o'j kaŭz'as al'don'a'j'n transport'kost'o'j'n.

La lini'o Talin'o-Varsovio long'os minimum'e 870 km. Eŭrop'a Uni'o cel'as al maksimum'a rapid'ec'o de 249 km/h por pasaĝer'a'j trajn'o'j kaj 120 km/h por ŝarĝ'trajn'o'j. La invest'ad'o en projekt'o'j'n en Litovio, Latvi'o kaj Estoni'o ating'os proksim'um'e 5,7 miliard'o'j'n da eŭr'o'j. Nur en Litovio invest'o'j super'os 2,4 miliard'o'j'n.

Dum'e, la nov'a 120-km-long'a lini'o de Rail Baltica ating'as Kaunas, la du'a'n urb'o'n de Litovio. Per ĝi hodiaŭ ebl'as semajn'fin'e trajn'e ating'i la pol'a'n urb'o'n Bjalistoko.

Malgraŭ tio, ke la plej'part'o de la konstru'labor'o'j ankoraŭ est'as en la projekt'ad'a faz'o, antaŭ ne'long'e jam est'is publik'ig'it'a'j eventual'a'j trafik'flu'o'j inter la ĉef'a'j urb'o'j. Rapid'trajn'o'j de Rail Baltica de Talin'o al Varsovio kaj de Talin'o al Vilnius vetur'os kvar'foj'e tag'e, kaj post dek jar'o'j est'os ses'foj'e. Antaŭ'vid'ebl'as, ke sur la lini'o Vilnius-Kaunas-Varsovio ĉiu'tag'e vetur'ad'os ĝis dek trajn'o'j. Est'as plan'it'a'j du nokt'a'j trajn'o'j Talin'o-Rig'o-Kaunas-Varsovio-Berlino kaj Vilnius-Kaunas-Varsovio-Berlino. Pasaĝer'o'j el la ĉef'a staci'dom'o de Rig'o pov'os en dek minut'o'j ating'i la inter'naci'a'n flug'haven'o'n de Rig'o. Est'as ankaŭ plan'at'a'j du-tri ŝarĝ'trajn'o'j hor'e. La ret'o inkluziv'os krom'e region'a'j'n trajn'o'j'n, kiu'j vetur'os je maksimum'a rapid'ec'o de 200 km/h. Ĉar la rapid'lini'o est'os elektr'ig'it'a, la serv'o est'os pur'a kaj amik'a al la natur'o.

Ankaŭ est'is publik'ig'it'a la temp'o, kiu'n la trajn'o bezon'os por ating'i divers'a'j'n urb'o'j'n. Ekzempl'e, anstataŭ la nun'a'j 9 hor'o'j bus'e, rapid'trajn'e la eston'a ĉef'urb'o Talin'o el Vilnius est'os ating'ebl'a post 3 hor'o'j 38 minut'o'j, la pol'a ĉef'urb'o Varsovio post 4 hor'o'j kaj la latv'a Rig'o post nur 1 hor'o 54 minut'o'j (hodiaŭ bus'e tio postul'as 4 hor'o'j'n). Hodiaŭ la trajn'o inter Vilnius kaj Kaunas por ĉirkaŭ 100 km bezon'as ĝis 80 minut'o'j'n; per rapid'a trajn'o sufiĉ'os nur 38 minut'o'j.

La vojaĝ'prez'o'j ĉi-moment'e ne est'as publik'ig'it'a'j, tamen klar'as, ke bilet'o'j por Rail Baltica kost'os preskaŭ du'obl'e pli ol por bus'o, sed tamen rest'os du- aŭ tri'obl'e mal'pli alt'a'j ol por aviad'il'o.

Leĝ'propon'o akcept'it'a

Kiel komplet'ig'o al la artikol'o Popol'a iniciat'o por sav'i abel'o'j'n (MONATO 2019/05, p. 8) mi pov'as inform'i, ke inter'temp'e la leĝ'o'propon'o est'is trakt'it'a en la bavar'a parlament'o. La reg'ist'ar'o promes'is, ke ĝi far'iĝ'os leĝ'o.

Marielle Franc'o

Pri la artikol'o Kial Marielle Franc'o est'is murd'it'a? (MONATO 2019/05, p. 6): Mi renkont'is ŝi'n unu'foj'e, kaj mi pov'as dir'i, ke ŝi'a ekzist'o est'is ja minac'o al la bandit'ar'o, kiu reg'as Rio-n. Kurioz'e, la murd'int'o proksim'as al la faŝism'a prezident'o de mi'a kompat'ind'a land'o ...

Marielle Franc'o (2)

Marielle Franc'o est'is murd'it'a (MONATO 2019/05, p. 6), ĉar ŝi defend'is la mal'riĉ'ul'o'j'n ... La murd'int'o est'as proksim'ul'o de ni'a aktual'a prezid'ant'o ...

Leg'ind'a verk'o en ne'adekvat'a vest'o

La prestiĝ'a franci'a literatur'premi'o Goncourt est'as atribu'at'a ĉiu'jar'e al la aŭtor'o de „imag'it'a verk'o proz'a”, kio normal'e signif'as, ke ĝi'n ricev'as aŭtor'o'j de roman'o'j. Sed kiam en 2017 la premi'o'n ricev'is Éric Vuillard [erik vŭijár] pro la verk'o L'ordre du jour („Tag'ord'o”), tio est'is surpriz'o, inter'ali'e ĉar la verk'o ne est'as roman'o de klasik'a spec'o. La aŭtor'o mem nom'is ĝi'n récit, do rakont'o, kaj en ĝi li rakont'as – kun grand'a imag'pov'o – seri'o'n da histori'a'j okaz'aĵ'o'j.

Vigl'a kaj leg'ind'a

Tem'as pri okaz'aĵ'o'j en Eŭrop'o antaŭ la du'a mond'milit'o, dum la firm'ig'o de la nazi'a reĝim'o en Germanio, precip'e rilat'e al la al'ig'o de Aŭstrio al la german'a regn'o kaj la fi'fam'a'j inter'konsent'o'j munkenaj en la jar'o 1938a. Ĉio'n ĉi Vuillard rakont'as en vigl'a manier'o, imag'ant'e la detal'o'j'n sed konstant'e al'don'ant'e pens'ig'a'j'n koment'o'j'n pri la rilat'o inter histori'a real'o kaj la histori'a kompren'o de la post'e'ul'ar'o. Rezult'as tre leg'ind'a verk'o, kiu'n kon'u ĉiu, kiu serioz'e interes'iĝ'as pri la histori'o de tiu epok'o.

Apart'e memor'ind'a'j en la tut'o est'as rakont'o'j pri adiaŭ'a vesper'manĝ'o, al kiu la brit'a ĉef'ministr'o Chamberlain invit'is Ribbentrop, la eks'iĝ'ant'a'n ambasador'o'n de Germanio, ĝust'e en la vesper'o, kiam german'a'j trup'o'j en'ir'as la aneks'at'a'n Aŭstrion, kaj pri la munkena konferenc'o en septembr'o 1938.

Gratul'ind'a iniciat'o

Kaj tiu iom special'a verk'o est'as nun leg'ebl'a ankaŭ en Esperant'o. Gratul'ind'a est'as la iniciat'o traduk'i grav'a'n last'a'temp'a'n verk'o'n, kaj mi al'vok'as al pli'a'j tia'j iniciat'o'j.

Sed neces'as kun bedaŭr'o konstat'i, ke la traduk'o hav'as grav'a'j'n mank'o'j'n.

Makul'o'j

Stil'e la esperant'lingv'a tekst'o iel sukces'as, bon'e konserv'ant'e la ritm'o'n de la vŭilara proz'o. Tamen la traduk'o'n makul'as divers'a'j mis'o'j: apenaŭ trov'ebl'as paĝ'o, en kiu mi ne sent'as bezon'o'n korekt'i aŭ pli'bon'ig'i i'o'n. Tro'as tro laŭ'vort'a'j traduk'o'j – foj'foj'e eĉ amuz'a'j, kiam aper'as „nap'tuk'o” anstataŭ „tabl'o'tuk'o” – kaj esprim'o'j ne ver'e esperant'lingv'a'j, ekzempl'e „blend'it'aĵ'o” (paŭs'e al franc'a blindé) anstataŭ la kutim'a'j „tank'o” aŭ „kiras'aŭt'o”. Kaj kiam mi leg'as pri ond'o'long'o „dek ses cent kvar'dek ok metr'o'j” (1648 m), mi mi'n demand'as, al kiu lingv'o la traduk'int'o cel'is traduk'i, ĉar en Esperant'o tiu vort'o'ĉen'o est'as simpl'e sen'senc'a.

El intervju'o aper'int'a ĉe Esperant'o aktiv' mi ek'sci'as, ke la traduk'int'o hav'as ambici'o'j'n pri pli'a'j traduk'o'j literatur'a'j. Mi pov'as nur rekomend'i al li, en ont'a'j afer'o'j konsil'iĝ'i ne nur ĉe si'a amik'ar'o sed ĉe ver'e spert'a'j uz'ant'o'j de la lingv'o, kaj eventual'e eĉ part'o'pren'i en kurs'o'j aŭ labor'grup'o'j pri traduk'ad'o.

Eric Vuillard: Tag'ord'o. Traduk'is J.-C. Roy. Eld. Z4 Editions, Les Nans, 2018. 166 paĝ'o'j. ISBN 978-3-490595-14-3.

Lingv'a pri'pens'o pri ital'a revoluci'et'o

Dum la pas'int'a jar'o ankoraŭ ne est'is antaŭ'vid'it'e, ke en Italio rajt'as ge'edz'iĝ'i oficir'o kaj sub'oficir'o. Ĉi-jar'e tio est'as ebl'a, kaj la ministr'o pri defend'o ĉe'est'is la unu'a'n tia'spec'a'n ceremoni'o'n por gratul'i la ge'edz'o'j'n. Nu, la vort'o „geedz'o'j” est'as mal'facil'e aplik'ebl'a en ĉi tiu okaz'o, kaj mi uz'as la neŭtr'a'n (aŭ neŭtral'a'n) termin'o'n „partner'o'j”, ĉar la nupt'a'n ceremoni'o'n fest'is du in'o'j.

Fakt'e, en Esperant'o, kiam oni ne pov'as (aŭ ne vol'as) indik'i la seks'o'n (nun oni foj'foj'e parol'as pri „genr'o”), la teori'a regul'o de la Fundament'o est'as, ke por hom'o'j seks'e ne'difin'it'a'j oni uz'u la pronom'o'n „ĝi”, sed, laŭ Plen'a Ilustr'it'a Vort'ar'o, efektiv'e Zamenhof uz'is tio'n nur por infan'o'j.

Ĉu konsider'i mensog'o'j'n real'o?

Alexander Gofen ankoraŭ frap'ad'as per si'a venen'a proz'o (MONATO 2019/03, p. 10-11). Tio okaz'ad'as de plur'a'j jar'o'j. Ĉu la gazet'o inklin'as al faŝism'o? Mi, blank'ul'a eŭrop'an'o, al'iĝ'as al neni'a religi'o, jud-krist'an'a aŭ ali'a. Jes ja, tio ekzist'as! Sed mi sci'as pri mal'grand'a klik'o tut'e ne islam'a „Krani'o kaj tibi'o'j” (angl'e Skull and bones), kiu vol'as reg'i la tut'a'n mond'o'n per milit'o, teror'o, mon'prem'o. Ĝi kre'as nigr'a'j'n ŝaf'o'j'n, ĉef'e islam'a'j'n, por mal'atent'ig'i la popol'o'n pri la ver'a potenc'a organiz'aĵ'o, ĉar la fort'o de tiu klik'o al'ven'as el la ombr'o. La mensog'o far'iĝ'as il'o por reg'i. Ĉu sinjor'o Gofen ver'e konsider'as tiu'j'n mensog'o'j'n real'o?

Memor'ind'a botanik'ist'in'o

Antaŭ 70 jar'o'j, la 12an de septembr'o 1949, mort'is la unu'a slovak'a botanik'ist'in'o, Izabel'a Textorisová [tekstorisova], kiu okup'as apart'a'n kaj specif'a'n lok'o'n en la histori'o de la slovak'a scienc'a botanik'o.

Mem'lern'ant'o

Izabel'a Textorisová nask'iĝ'is la 16an de mart'o 1866 en la mal'grand'a slovak'a vilaĝ'o Ratková, ĉirkaŭ 200 kilo'metr'o'j'n nord-orient'e de Bratislav'o, en la famili'o de lok'a advokat'o. Ŝi vol'is far'iĝ'i baz'lern'ej'a instru'ist'in'o, sed ŝi'a patr'o decid'is, ke ŝi est'os leter'port'ist'in'o. Ne est'as mir'ind'e do, ke ŝi fin'is nur ses klas'o'j'n de la baz'lern'ej'o kaj plu stud'is nur kiel mem'lern'ant'o. En 1886 ŝi sukces'e tra'pas'is poŝt'a'j'n ekzamen'o'j'n kaj tiel ek'labor'is en nov'a poŝt'ofic'ej'o situ'ant'a en la mont'ar'a vilaĝ'o Blatnica, kie ŝi rest'is praktik'e dum si'a tut'a viv'o.

Ŝi'a sopir'o al kler'iĝ'o est'is tiel fort'a, ke, krom la postul'em'a'j labor'a'j dev'o'j kaj la zorg'ad'o pri si'a'j ge'patr'o'j kaj tri frat'in'o'j, spit'e al ĉiu'j antaŭ'juĝ'o'j kontraŭ la scienc'a ag'ad'o de vir'in'o'j en tiu temp'o, ŝi lern'is ses fremd'a'j'n lingv'o'j'n (la latin'a'n, la german'a'n, la franc'a'n, la rus'a'n kaj part'e ankaŭ la ital'a'n kaj la ruman'a'n) kaj intens'e stud'is natur'a'j'n scienc'o'j'n – botanik'o'n, spele'ologi'o'n, astronomi'o'n kaj mineralogi'o'n.

La fin'o'n de si'a kre'em'a kaj produkt'em'a viv'o ŝi pas'ig'is en la mal'grand'a urb'o Krupina, kie la 12an de septembr'o 1949 ŝi mort'is en la aĝ'o de 83 jar'o'j kaj kie ŝi est'as en'tomb'ig'it'a. En 1981 ŝi'a'j rest'aĵ'o'j est'is transport'it'a'j en la naci'a'n tomb'ej'o'n en'e de la histori'a urb'o Mart'in, kie ripoz'as mult'a'j eminent'ul'o'j de la slovak'a politik'a kaj kultur'a viv'o.

Botanik'a esplor'ad'o

La vilaĝ'o Blatnica kuŝ'as ĉe la pied'o de la mont'ar'o Veľká Fatra (Grand'a Fatro), kies ĉef'a mont'o'dors'o est'as 45 kilo'metr'o'j'n long'a. En la pitoresk'a'j val'o'j kaj herb'ej'o'j de tiu mont'ar'o, Textorisová mal'kovr'is kelk'a'j'n rar'a'j'n endemi'a'j'n speci'o'j'n, kiel roz'a dafn'o (scienc'e Daphne cneorum), edelvejs'o (Leontopodium alpinum) ktp. Ŝi'a nom'o en'skrib'iĝ'is en la scienc'a'n botanik'a'n nomenklatur'o'n, precip'e post kiam ŝi mal'kovr'is en 1893 interes'a'n, antaŭ'e ne'kon'at'a'n, nov'a'n speci'o'n de kard'o sur la lok'a mont'o Tlstá (Dik-korp'a). Tiu'n ĉi la hungar'a botanik'ist'o A. Margittai (1880-1939) post'e nom'is, honor'e al ŝi, ĝust'e Carduus Textorianus.

Dum si'a viv'o Textorisová kre'is grand'a'n herb'o'kolekt'o'n, scienc'e nom'at'a'n Herbarium Textoris, kiu en'hav'as proksim'um'e 5000 herb'o'j'n. Ŝi fak'e pri'skrib'is pli ol cent'o'n da nov'a'j plant'o'j el la tiel nom'at'a „ĝarden'et'o Turiec”, la ĉirkaŭ'aĵ'o de Mart'in (pro la river'o Turiec, kiu tra'flu'as la distrikt'o'n Mart'in). Si'a'j'n riĉ'a'j'n spert'o'j'n pri botanik'o ŝi regul'e publik'ig'is en la hungar'a fak'a period'aĵ'o Botanikai Közlemények (Botanik'a'j Anonc'o'j).

Textorisová hav'is ankaŭ proksim'a'j'n rilat'o'j'n kun Máša Haľamová, slovak'a poet'in'o de fragil'a kaj pur'e vir'in'a lirik'o (MONATO 2018/07, p. 10 (2018/012265.php)). Ŝi aper'ig'is ankaŭ mal'grand'a'j'n literatur'a'j'n artikol'o'j'n en la vir'in'a'j magazin'o'j Listy žien (Leter'o'j de vir'in'o'j) kaj Svet dievčat (Mond'o de knab'in'o'j), kolekt'is material'o'n pri slovak'a'j dialekt'o'j kaj sporad'e kun'labor'is kun reprezent'ant'in'o'j de la slovak'a kaj ĉeĥ'a vir'in'a'j mov'ad'o'j.

Honor'a lok'o

Textorisová ĝu'as honor'a'n lok'o'n en la histori'o de la slovak'a botanik'o. Pri ŝi'a'j scienc'a'j far'o'j memor'ig'as en Slovaki'o ne nur la nun'temp'a blazon'o de la vilaĝ'o Blatnica, period'a'j ekspozici'o'j, strat'nom'o'j, memor'tabul'o'j kaj divers'a'j fak'a'j publik'aĵ'o'j, sed ek'de la jar'o 2008 ankaŭ la nom'o de mal'grand'a kavern'o en la naci'a natur'rezerv'ej'o Tlstá (la Kavern'o de Izabel'a Textorisová). En 1996 la slovak'a ministr'ej'o pri poŝt'o kaj tele'komunik'ad'o'j el'don'is memor'ig'a'j'n poŝt'mark'o'j'n kun ŝi'a portret'o kaj la sub'tekst'o Izabel'a Textorisová, leter'port'ist'in'o en Blatnica, kies nominal'a valor'o est'is 8 slovak'a'j kron'o'j. Ankaŭ mal'grand'a planed'o, kiu'n mal'kovr'is en 2004 la ĉeĥ'a astronom'o Peter Kušnirák, hav'as la nom'o'n 30252 Textorisova (2000 HE24).

Ukrainio: defi'o'j por la nov'a prezid'ant'o

La 30an de april'o la Centr'a Elekt'a Komision'o (CEK) de Ukrainio anonc'is la rezult'o'j'n de la du'a faz'o de la prezident'a'j elekt'o'j, kiu okaz'is la 21an de april'o. Volodimir Zelenskij, 41-jar'a komik'a aktor'o, neofit'o hav'ant'a neni'a'n antaŭ'a'n politik'a'n spert'o'n, est'is elekt'it'a prezident'o de Ukrainio, gajn'int'e 73 % de la voĉ'o'j. Li'a opon'ant'o, la nun'a prezident'o Petro Poroŝenko ricev'is nur 24 %. Tio okaz'is tri semajn'o'j'n post la unu'a faz'o, en kiu 39 kandidat'o'j konkur'is por la du lok'o'j de la du'a faz'o. Tiam Zelenskij ricev'is iom pli ol 30 % de la voĉ'o'j kaj Poroŝenko ĉirkaŭ 16 %. Legend'a figur'o de la prezident'a'j elekt'o'j Juli'a Timoŝenko, kiu part'o'pren'is la tri'a'n foj'o'n, ricev'is 13 %.

Mult'e'kost'a procedur'o

La registr'ad'o de kandidat'o'j por la posten'o de prezident'o est'as procez'o postul'ant'a minimum'e deklar'o'n pri la aktiv'o'j kaj registr'o'pag'o'n ekvivalent'a'n al preskaŭ 100 000 uson'a'j dolar'o'j, kio est'as grand'a sum'o por ukrainoj. Tiu'n ĉi sum'o'n oni re'don'as al nur du person'o'j, nom'e al la part'o'pren'ant'o'j de la du'a faz'o. La pli'mult'o de la kandidat'o'j vol'is montr'i si'n al publik'o antaŭ la parlament'a'j elekt'o'j, kiu'j okaz'os en oktobr'o. Ĉar Ukrainio ne est'as prezident'a respublik'o, sed kvazaŭ-prezident'a-parlament'a, ĝi'a parlament'o, Verĥovna Rad'a (Super'a Konsili'o), lud'as signif'a'n rol'o'n en kontrol'ad'o de la funkci'ad'o de la plen'um'a potenc'o, en'ofic'ig'o de ministr'o'j kaj akcept'o de leĝ'o'j.

Demokrati'a'j elekt'o'j

Ĉiu'j naci'a'j kaj inter'naci'a'j observ'ant'o'j sub'strek'is, ke la unu'a kaj la du'a faz'o'j respond'is al inter'naci'a'j demokrati'a'j norm'o'j, kontraŭ'e al la elekt'o'j de 2004, kiam el la „venk'o” de Viktor Janukoviĉ rezult'is la Oranĝ'a Revoluci'o kaj la venk'o de Viktor Juŝĉenko.

Histori'a fon'o

La ĉi-supr'a'n part'o'n oni kompren'u el histori'a vid'punkt'o. Ukraina Sovetia Social'ism'a Respublik'o (Ukraina SSR) est'is la du'a laŭ grand'ec'o, grav'ec'o kaj loĝ'ant'ar'o el ĉiu'j sovetiaj respublik'o'j, hav'ant'a nukle'a'n potencial'o'n kaj est'int'a kun'fond'ant'o de UN. Ukraina SSR est'is la plej kompleks'a respublik'o de Sovetio, ĝi'a'j ali'pens'ul'o'j konsist'ig'is 75 % de ĉiu'j sovetiaj politik'a'j mal'liber'ul'o'j. Pro tio, post la proklam'o de si'a sen'de'pend'ec'o la 24an de aŭgust'o 1991 Ukrainio far'iĝ'is la mal'plej fid'ind'a najbar'o de Rusio, krom, probabl'e, la tri balt'a'j land'o'j, kiu'j fakt'e por ĝi ne est'is tiel grav'a'j.

Ruslando pren'is de Ukrainio ne nur la nom'o'n (Petro la 1a de'komenc'e est'is car'o de Moskovio; nur en 1721 li anonc'is si'n imperi'estr'o de la Grand'a, Blank'a kaj Mal'grand'a Rusioj), sed ankaŭ la tut'a'n histori'o'n de la Kijiva Rusio (Ruteni'o). Fil'in'o'j de la Grand'a Kijiva Princ'o Jaroslavo la Saĝ'a (983-1054) far'iĝ'is reĝ'in'o'j de Franci'o, Norvegi'o, Hungari'o.

En ali'a'j eks'a'j sovetiaj respublik'o'j, krom la balt'a'j land'o'j, Ukrainio kaj Kartveli'o, prezident'o'j plen'um'as si'a'j'n dev'o'j'n dum mult'a'j jar'o'j. Kontraŭ'e, la rezult'o'j de elekt'o'j en Ukrainio oft'e ne ripet'iĝ'as. Fakt'e, dum si'a 28-jar'a ekzist'o la sen'de'pend'a Ukrainio hav'is 5 prezident'o'j'n, el kiu'j nur unu est'is re'elekt'it'a. Laŭ oni'dir'o'j, la last'a'j elekt'o'j est'is model'a'j.

Kuir'ist'in'o, paŝt'ist'o, aktor'o

La elekt'a procez'o komenc'iĝ'is la 31an de decembr'o, tri monat'o'j'n antaŭ la unu'a faz'o. Kutim'e, dum la nov'jar'a nokt'o'mez'o la prezident'o salut'as la popol'o'n kun bon'dezir'o'j por la sekv'ant'a jar'o. Tio'n far'is la tiam'a prezident'o Poroŝenko, kaj tio'n el'send'is mult'a'j televid'kanal'o'j, krom unu: „1+1”. Tiu last'a, kiu'n posed'as la riĉ'ul'o Kolomojskij, el'send'is salut'vort'o'j'n de la komik'a aktor'o Volodimir Zelenskij, kiu anonc'is pri si'a intenc'o kandidat'iĝ'i por la prezident'a posten'o. La histori'o sci'as pri simil'a'j fakt'o'j: laŭ'dir'e Lenin iam asert'is, ke eĉ kuir'ist'in'o pov'as gvid'i la ŝtat'o'n.

La iam'a sovet'i-ukraina por-komun'ism'a poet'o Pavlo Tiĉin'a verk'is poem'o'n (kiu'n nepr'e dev'as parker'ig'i ukrainaj lern'ej'an'o'j), kiu komenc'iĝ'as per la vort'o'j:

Sur la plac'o, ĉe preĝ'ej'o

Bol'as la revoluci'.

Ĉiu'j kri'is, ke paŝt'ist'o

Est'u ataman' por ni ...¹

Do, interes'a vic'o: kuir'ist'in'o, paŝt'ist'o, kaj nun, post 100 jar'o'j, komik'a aktor'o ...

Oni mult'e kritik'is kaj laŭd'is Poroŝenkon pro li'a'j mank'o'j kaj ating'o'j: li ja pli'fort'ig'is la arme'o'n dum la milit'o kontraŭ Rusio, li help'is akir'i la „tomoson”, la dekret'o'n per kiu la Ortodoks'a Eklezi'o de Ukrainio far'iĝ'is la 15a sen'de'pend'a (de Moskvo). Sed oni ne pov'is laŭd'i aŭ kritik'i la ali'a'n kandidat'o'n Zelenskij, ĉar li far'is neni'o'n, ne aper'is publik'e ktp. Ankoraŭ unu mank'o de la aktor'o-prezident'o: li mal'bon'e parol'as la oficial'a'n lingv'o'n de la ŝtat'o, la ukrain'an. Nur nun li serĉ'as instru'ist'o'n.

27 % mal'pli da voĉ'don'int'o'j

Analiz'ant'e la last'a'j'n elekt'o'j'n, oni menci'u ankaŭ mal'trankvil'ig'aĵ'o'j'n: dum en antaŭ'a balot'ad'o en 2010 part'o'pren'is 25,5 milion'o'j da person'o'j, ĉi-jar'e tem'is pri nur 18,5 milion'o'j, 27 % mal'pli. Kial'o'j de tiu fakt'o est'as la aneks'ad'o de Krimeo far'e de Moskvo kaj la milit'o kun Ruslando en Donbaso (orient'a Ukrainio); la elekt'o'j'n ne part'o'pren'is ankaŭ civit'an'o'j de Ukrainio loĝ'ant'a'j en Rusio kaj Transnistrio (part'o de Moldavio okup'it'a de Rusio). Ali'a grav'a faktor'o est'as la el'migr'ad'o pro la mal'facil'a'j ekonomi'a'j kondiĉ'o'j en la land'o: nur en Pollando nun loĝ'as kaj labor'as proksim'um'e 2 milion'o'j da ukrainoj.

Mil'o'j da hom'o'j kolekt'iĝ'is sekv'a-tag'e apud la administr'ej'o de Petro Poroŝenko por dank'i li'n pro la 5-jar'a sen'lac'a labor'o. Antaŭ la nov-elekt'it'a prezident'o Zelenskij star'as defi'o'j de du milit'o'j: kontraŭ Rusio kaj kontraŭ korupt'ad'o. Sukces'o'j'n al li!

1. Traduk'o de la aŭtor'o. Ataman'o est'is titol'o de la plej super'a ĉef'o de la kozak'a'j trup'o'j en la rus'a imperi'o.

Spirulin'o efik'as en la mal'alt'ig'o de sang'o'prem'o

Stud'o efektiv'ig'it'a cent'procent'e en Italio far'e de la institut'o IRCCS Neuromed, en la centr'o'sud'a region'o Molizo, montr'is, kial spirulin'o (scienc'e: Arthrospira platensis) mal'alt'ig'as sang'o'prem'o'n.

Suplement'o'j'n ebl'as iel konsider'i kiel la nov'a'n grand'a'n pasi'o'n de la okcident'a mond'o. Si'a'flank'e scienc'o ĉiam pli prov'as kontrol'i, ke tio, kio'n la produkt'ant'o'j fier'e asert'as, est'as ver'a. Tio okaz'as, ĉar, mal'e al tio, kio okaz'as pri medikament'o'j, rigor'e test'at'a'j de la agent'ej'o'j pri san'o, ja ne ekzist'as ver'a kontrol'o pri suplement'o'j. Praktik'e, la fabrik'ant'a'j kompani'o'j laŭ'leĝ'e dev'as test'i la sekur'ec'o'n de produkt'o'j, sed ne ili'a'n efik'ec'o'n.

Unu el la plej fam'a'j kaj laŭ'mod'a'j suplement'o'j est'as nun'temp'e la cian'o'bakteri'o spirulin'o (foj'foj'e nom'at'a ankaŭ spirulin'a alg'o), kiu ceter'e est'is uz'at'a jam en la aztek'a temp'o. Spirulin'o est'as blu'e verd'a alg'o kun intens'a gust'o, kiu kresk'as en iu'j el la plej bel'a'j kaj ekzot'a'j lok'o'j de la mond'o (Meksiko, Havajo, plur'a'j afrik'a'j land'o'j) kaj en'hav'as mult'a'j'n protein'o'j'n, fer'o'n kaj anti'oksid'ant'o'j'n. Tiu cian'o'bakteri'o est'as oft'e asoci'at'a kun mult'a'j avantaĝ'o'j. La ĉef'a'j est'as: sen'toks'ig'a efik'o; kurac'ad'o de kandid'oz'o; kontraŭ'batal'ad'o de kancer'o; help'o en la regul'ig'o de la nivel'o'j de suker'o kaj lipid'o'j en la sang'o; mal'alt'ig'o de sang'o'prem'o; ec'o'j kontraŭ'inflam'a'j; redukt'ad'o de la simptom'o'j de alergi'a rin'it'o. Tamen ĝis nun ne est'is sufiĉ'e da scienc'a'j atest'o'j pri iu'j el la avantaĝ'o'j ĵus menci'it'a'j, precip'e koncern'e la lig'o'n inter la en'pren'ad'o de spirulin'o kaj la kurac'ad'o de hipertensi'o.

La rol'o de nitrogen'a oksid'o

La nov'a ital'a esplor'o, plen'um'it'a fin'e de 2018 en la supr'e menci'it'a institut'o, ag'ant'a en la komun'um'o Pozzilli, unu'a'foj'e konfirm'is la kapabl'o'n de spirulin'o efik'e kontraŭ'i alt'a'n sang'o'prem'o'n. Plur'a'j antaŭ'a'j stud'o'j jam konsider'is kred'ind'a tiu'n pov'o'n de spirulin'o. La diferenc'o est'as, ke ĉi-foj'e oni sukces'is lern'i pli ĉi-rilat'e, precip'e pri la manier'o, kiel spirulin'o inter'ag'as kun angi'o'j. La esplor'ist'o'j fakt'e re'produkt'is en laboratori'o tio'n, kio okaz'as en hom'a intest'o dum la digest'ad'o de la substanc'o. Tiel ili sukces'is izol'i la peptid'o'j'n (mal'grand'a'j'n kombinaĵ'o'j'n el amin'acid'a'j radik'o'j lig'it'a'j per amid'a'j lig'o'j) en'sorb'it'a'j'n de oni'a korp'o. La peptid'o'j implik'it'a'j est'as Pi3K/Akt. La inter'ag'o konduk'as al la liber'ig'o de nitrogen'a oksid'o, kaj sekv'e la sang'o'prem'o mal'alt'iĝ'as.

La fak'ul'o'j rimark'is, ke spirulin'o kaŭz'as mal'streĉ'iĝ'o'n de la arteri'o'j pro la ĉe'est'o de nitrogen'a oksid'o. La rol'o de ĉi tiu molekul'o do est'as eg'e valor'a por la konserv'ad'o de sang'o'prem'o sur optimum'a'j nivel'o'j aŭ por la kontraŭ'batal'ad'o de ekzist'ant'a hipertensi'o.

Elektr'o el la river'o'j

En la river'o Devoll, sud-orient'e en Albanio, est'as konstru'at'a'j hidroelektr'a'j central'o'j, kies kapacit'o est'as mal'pli grand'a ol tiu de la central'o'j en la river'o Drin – situ'ant'a en la nord'o – konstru'it'a'j jam en la komun'ism'a era'o, en la 70aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o.

Alt'a dig'o

Unu el ili, tiu de Moglica – la du'a en tiu river'o – est'as projekt'it'a kaj konstru'at'a de la norveg'a kompani'o Statkraft jam de kvar jar'o'j. La 160 metr'o'j'n alt'a dig'o, unu el la plej alt'a'j en la mond'o, per'e de du turbin'a'j unu'o'j Franc'is garanti'os energi'pov'o'n de 180 mega'vat'o'j, kun jar'a produkt'ad'o de 450 000 mega'vat-hor'o'j. La art'e'far'it'a lag'o ampleks'os pli ol sep kvadrat'a'j'n kilo'metr'o'j'n kaj hav'os volumen'o'n de 400 milion'o'j da kubaj metr'o'j.

„La dig'o konsist'as el asfalt'a baz'o kaj lok'a plen'ig'a material'o”, dir'is la inĝenier'o kaj direktor'o William Burstrom. La central'o star'as sur mont'a dekliv'o kaj la akv'o ven'as per 16-kilo'metr'a tunel'o tra rok'a masiv'o. En la konstru'ad'o, laŭ s-in'o Rigela Gegprifti – ĉef'o de hom'rimed'o'j – est'as engaĝ'it'a'j pli ol 2000 labor'ist'o'j el 23 land'o'j.

Efik'o en la soci'a viv'o

Tia'j hidroelektr'ej'o'j – kun divers'a'j energi'pov'o'j – est'as konstru'at'a'j mult'nombr'e tra la tut'a Albanio. Ili efik'as bon'e al la infra'struktur'o en la region'o kaj al pli'vigl'iĝ'o de la loĝ'ant'ar'a viv'o.

Fin'fin'e mal'riĉ'ec'o mal'pli'iĝ'as

En Italio dum 2018 not'ind'e mal'alt'iĝ'is la nombr'o de mal'riĉ'a'j person'o'j. Ĉu ebl'e la kriz'o fin'iĝ'as?

Laŭ plur'a'j statistik'o'j publik'ig'it'a'j de la eŭrop'a statistik'a ofic'ej'o Eurostat, la nombr'o de ital'a'j civit'an'o'j, kiu'j spert'is pas'int'jar'e grav'a'n material'a'n mank'o'n, est'is 5 035 000. Unu'a'vid'e tio est'as alt'a nombr'o, sed fakt'e pli ol milion'o mal'pli ol la 6,1 milion'o'j registr'it'a'j dum 2017. La person'o'j, kiu'j dev'is al'front'i signif'o'plen'a'n mal'hav'o'n, est'is sum'e en la pas'int'a jar'o 8,4 % de la tut'a loĝ'ant'ar'o, kontraŭ 10,1 % en la jar'o 2017. Do est'as rimark'ind'a mal'kresk'o.

Per „grav'a material'a mank'o” oni alud'as la mal'facil'o'n al'front'i minimum'e 4 el 10 „normal'a'j” el'spez'o'j. Inter ĉi-last'a'j oni menci'u la re'pag'ad'o'n de prunt'o, la ebl'o'n hejt'i si'a'n hejm'o'n, la akir'ad'o'n de viand'o kaj la posed'o'n/ten'ad'o'n de unu aŭtomobil'o.

For'mort'o minac'as ĝis unu milion'o'n da speci'o'j

Laŭ freŝ'a 1800-paĝ'a raport'o far'e de Inter'reg'ist'ar'a Scienc'politik'a Platform'o pri Bio'divers'ec'o kaj Eko'sistem'a'j Serv'o'j (angl'e Intergovernmental Scienc'e-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services, IPBES) est'as hodiaŭ en danĝer'o pli ol 40 % de la amfibi'a'j speci'o'j, preskaŭ 33 % de la koral'a'j rif'o'j kaj pli ol tri'on'o de la mar'a'j mam'ul'o'j. El la 59 ekzist'ant'a'j speci'o'j de raj'o'j kaj ŝark'o'j, 17 est'as en'danĝer'ig'it'a'j sekv'e de tro'a fiŝ'kapt'ad'o kaj ruin'ig'ad'o de biotop'o'j. Klimat'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j kaj insekt'o'j damaĝ'as ankaŭ libanajn cedr'o'j'n. Ne mir'ind'e do, ke la libana ministr'ej'o pri agrikultur'o en'konduk'is program'o'n, kiu antaŭ'vid'as la plant'ad'o'n de ĝis 40 milion'o'j da cedr'o'j antaŭ 2030.

La kvin kial'o'j

En la raport'o est'as inter'ali'e menci'it'e, ke bio'divers'ec'o est'as ni'a komun'a hered'aĵ'o kaj la plej grav'a sekur'ec'a voj'o al la hom'a super'viv'ad'o. La inter'naci'a ar'o de fak'ul'o'j, kiu'j pret'ig'is la esplor'o'n, resum'is jen'e la kvin kial'o'j'n, kiu'j plej influ'as la mal'aper'o'n de best'o'j kaj plant'o'j. Tem'as pri mal'pli'iĝ'o kaj detru'iĝ'o de biotop'o'j, ne'leĝ'a ĉas'ad'o de sovaĝ'a'j best'o'j, tut'mond'a pli'varm'iĝ'o, medi'a mal'pur'ig'o; fin'e kulp'as la ĉe'est'o de nov'a'j speci'o'j de best'o'j kaj plant'o'j (ekzempl'e, rat'o'j, moskit'o'j, serpent'o'j ktp), kiu'j ating'is de si'a'j origin'a'j lok'o'j ali'a'j'n mal'proksim'a'j'n land'o'j'n per'e de ŝip'o'j aŭ aviad'il'o'j.

Tri'obl'a agrikultur'a rikolt'o

La raport'o sci'ig'as, ke ekzist'as ne'rekt'a lig'it'ec'o inter klimat'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j/perd'o de bio'divers'ec'o kaj la grand'iĝ'ant'a nombr'o de hom'o'j en la mond'o (kio kun'tren'as kresk'ant'a'n konsum'ad'o'n de resurs'o'j): oni klar'ig'as, ke ek'de 1970 la agrikultur'a rikolt'o fakt'e tri'obl'iĝ'is, dum el'hak'ad'o de arb'ar'o'j du'obl'iĝ'is. Ceter'e ĉiu'jar'e oni ekspluat'as 60 miliard'o'j'n da tun'o'j da re'nov'ig'ebl'a'j kaj ne're'nov'ig'ebl'a'j natur'a'j resurs'o'j. La urb'o'j est'as nun du'obl'e pli grand'a'j ol en 1992. Kompar'e kun 1980, la mal'pur'ig'o pro plast'o est'as dek'obl'e pli mult'a. Pli'e, grand'a'j kvant'o'j da pez'a'j metal'o'j kaj toks'a'j fabrik-for'ĵet'aĵ'o'j mal'pur'ig'as akv'o'font'o'j'n.

Mond'a konferenc'o en Ĉini'o

IPBES atent'ig'as, ke antaŭ 2016 mal'aper'is 9 % de la ras'o'j de mal'sovaĝ'a'j mam'ul'o'j bred'at'a'j por nutr'ad'o aŭ labor'o. La damaĝ'o en eko'sistem'o'j, sam'kiel la esting'iĝ'o de spec'o'j de sovaĝ'a'j kaj mal'sovaĝ'a'j best'o'j kaj plant'o'j, est'as rekt'a konsekvenc'o de grand'a'j kaj mal'prudent'a'j ag'o'j de hom'o'j. La rezult'o'j de la raport'o cert'e est'os precip'a tem'o de la mond'a konferenc'o pri protekt'ad'o de speci'o'j, kiu okaz'os en Ĉini'o ven'ont'jar'e. Dum tiu konferenc'o est'os mond'vast'e determin'at'a'j la baz'a'j princip'o'j por la protekt'ad'o de best'a'j kaj plant'a'j speci'o'j.

Panam'o, Germanio kaj Franci'o

Oni fond'is la platform'o'n IPBES en Panam'o en 2012. Ĝi cel'as pli'fort'ig'i kaj profund'ig'i scienc'a'n politik'a'n kun'labor'o'n por bio'divers'ec'o kaj daŭr'i'pov'a evolu'o. IPBES ag'ad'as sub la aŭspici'o'j de kvar organiz'aĵ'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN): la Program'o de UN pri la Hom'a Medi'o), Unesk'o, la Organiz'aĵ'o pri Nutr'ad'o kaj Agrikultur'o kaj la Program'o de UN pri Dis'volv'ad'o. La sekretariat'o de IPBES trov'iĝ'as en Bonn'o (Germanio). La raport'o est'is aprob'it'a dum ĝi'a 7a plen'a kun'ven'o de la 29a de april'o ĝis la 4a de maj'o 2019 en Parizo.

Pli da inform'o'j hav'ebl'as angl'a'lingv'e ĉe https://www.ipbes.net/.

Orient'a Partner'ec'o: sukces'a politik'o de EU

Orient'a Partner'ec'o est'is fond'it'a en 2009 kiel diplomati'a projekt'o de Eŭrop'a Uni'o (EU) post iniciat'o de Pollando. Ĝi prezent'as platform'o'n, kiu sub'ten'as eŭrop'a'n integr'ad'o'n kaj cel'as pli'vast'ig'i la rilat'o'j'n kun la ses eks-sovetiaj respublik'o'j Armeni'o, Azerbajĝano, Belorusio, Kartveli'o, Moldavio kaj Ukrainio.

Pri la est'ont'ec'o de Orient'a Partner'ec'o, sed ankaŭ pri inter'hom'a'j rilat'o'j, region'a sekur'ec'o kaj ekonomi'a kun'labor'ad'o parol'is la ministr'o'j pri ekster'land'a'j afer'o'j de la Viŝegrada Grup'o (Ĉeĥi'o, Hungari'o, Pollando kaj Slovaki'o) maj'e en Bratislav'o, Slovaki'o.

Laŭ la slovak'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, Miroslav Lajčák, li'a land'o de'long'e konsider'as Orient'a'n Partner'ec'o'n sukces'a politik'o de EU kaj hav'as grand'a'n interes'o'n, por ke ĝi est'u plu'e inter la prioritat'o'j de EU. En solen'a proklam'o sub'skrib'it'a de la part'o'pren'ant'o'j oni esprim'is sub'ten'o'n al la land'o'j de Orient'a Partner'ec'o.

Part'o'pren'is la kun'sid'o'n ankaŭ la ĉef'o de la ruman'a diplomati'o, ministr'o Teodor Viorel Melescanu (ĉar Rumani'o dum la unu'a du'on'o de 2019 prezid'is la Konsili'o'n de Eŭrop'a Uni'o), la eŭrop'a komision'an'o pri najbar'ec'a politik'o kaj EU-pli'vast'ig'o, Johannes Hahn, kaj la ĝeneral'a sekretari'in'o de la Eŭrop'a Serv'o por Ekster'a Ag'ad'o, Helga Schmid.

Plast'a rub'o trakt'ebl'as pli bon'e

Plast'a'j rub'aĵ'o'j mal'pur'ig'as i.a. la mar'o'j'n. Fi'fam'a est'as grand'a kirl'iĝ'o mez'e en la Pacifik'a Ocean'o. La plast'aĵ'o'j tie de'ven'as precip'e de tri river'o'j de orient'a kaj sud-orient'a Azi'o. Pri 90 % de la mar'a'j plast'aĵ'o'j respond'ec'as 10 river'o'j, du en Afrik'o, la ali'a'j en Azi'o. Sed la fenomen'o est'as tut'mond'e renkont'at'a ĉe strand'o'j. Fiŝ'o'j kaj ali'a'j viv'est'aĵ'o'j sufer'as, manĝ'ant'e dis'frot'it'a'n plast'aĵ'o'n, la tiel nom'at'a'n mikro'plast'aĵ'o'n.

Plast'o ne super'flu'a

Est'as diskut'o'j, ĉu oni redukt'u la produkt'ad'o'n de plast'o'j. Sed tio pov'as hav'i nur marĝen'a'n efik'o'n. La tut'mond'e produkt'at'a kvant'o (320 milion'o'j da tun'o'j aŭ da kubaj metr'o'j) est'as laŭ volumen'o kompar'ebl'a al tiu de ŝtal'o (1662 milion'o'j da tun'o'j aŭ 210 milion'o'j da kubaj metr'o'j). Tio signif'as, ke plast'a'j material'o'j hav'as avantaĝ'o'j'n, plen'um'as vast'iĝ'int'a'j'n bezon'o'j'n kaj est'as ne nur super'flu'aĵ'o'j.

Tamen est'as dezir'ind'e drast'e lim'ig'i la plast'aĵ'o'j'n nur unu'foj'e uz'at'a'j'n (kiel la plej mult'a'j pak'um'o'j, en Germanio 30,5 %, vid'u la diagram'o'n) kaj facil'e anstataŭ'ebl'a'j'n. Eŭrop'a Uni'o nun mal'permes'os plast'a'j'n vat'baston'et'o'j'n, trink'ŝalm'o'j'n, unu'foj'a'j'n manĝ'il'o'j'n k.a. kaj postul'as, ke la membr'o'ŝtat'o'j lim'ig'u la konsum'ad'o'n de plast'a'j sak'o'j al 90 (en 2019) kaj 40 (ĝis 2025) ĉiu-jar'e kaj -person'e (taks'at'a nun'a nombr'o: 198). Germanio ating'is la ĉi-last'a'n valor'o'n jam en 2017, ĉar – pro kampanj'o el la medi'o'protekt'a ministr'ej'o – plej mult'a'j vend'ej'o'j postul'as pag'o'n por la pli'mult'o de la sak'o'j. Oni nun vol'as pli'akr'ig'i tiu'n sistem'o'n.

Re'pren'i kaj re'util'ig'i

Por redukt'i rub'aĵ'o'j'n special'e en depon'ej'o'j, en 1991 Germanio mal'permes'is rekt'a'n depon'ad'o'n kaj dev'ig'is produkt'ant'o'j'n re'pren'i kaj re'util'ig'i la pak'um'o'j'n. Sam'temp'e oni konstru'is kaj modern'ig'is rub'o'brul'ig'ej'o'j'n. La jar'a depon'ad'o tiel redukt'iĝ'is je faktor'o 10, kaj nur 1 % de la plast'a'j for'ĵet'aĵ'o'j ating'as depon'ej'o'j'n. Konsum'ant'o'j nun pag'as jam ĉe la aĉet'o mal'mult'a'j'n cend'o'j'n por pak'um'o'j, mon'o'n, kiu est'as trans'don'at'a al firma'o'j, kiu'j dis'spec'ig'as la kolekt'it'a'n pak'um'rub'aĵ'o'n.

Krud'e jam dis'spec'ig'as la konsum'ant'o'j (kvankam ne ĉiu'j zorg'em'e): Ili aŭ hav'as apart'a'j'n rub'uj'o'j'n (ekz. por paper'o aŭ bio'rub'o) aŭ pov'as port'i ekzempl'e vitr'o'n kaj ali'a'j'n pak'um'o'j'n al kolekt'ej'o'j. Mult'a'j urb'o'j hav'ig'as ankaŭ „valor'material'a'j'n kort'o'j'n” por kolekt'i ne'pak'um'a'j'n material'o'j'n. La re'util'ig'ad'o de paper'o, metal'o'j kaj vitr'o est'as profit'o'don'a. Post la rub'o'apart'ig'o ĉe la konsum'ant'o'j la munkena brul'ig'ej'o de rest'rub'o produkt'as 20 mega'vat'o'j'n da elektr'o; antaŭ'e ĝi bezon'is energi'o'n.

Ĉe la re'ciklad'o de plast'a'j pak'um'o'j, krom la kolekt'ad'o nur la dis'spec'ig'ad'o kost'as mon'o'n (pag'at'a'n de konsum'ant'o'j jam ĉe la aĉet'o). La post'a'j'n ŝtup'o'j'n pag'as la vend'ad'o de la produkt'o'j. Por la apart'ig'o de la plast'o'j oni el'labor'is robot'o'j'n kaj ankoraŭ pli'bon'ig'ad'as ili'n. La amas'a'j plast'o'spec'o'j est'as ek'kon'at'a'j per spektr'o'j en proksim'a infra'ruĝ'o, se la plast'o ne est'as tro miks'it'a, ne tro mal'pur'ig'it'a aŭ tro kovr'it'a de sur'glu'aĵ'o'j.

Anstataŭ'a'j brul'aĵ'o'j

Aktual'e el preskaŭ la du'on'o de la rub'o oni re'gajn'as sufiĉ'e pur'a'j'n material'o'j'n por rekt'a re'uz'o aŭ almenaŭ por produkt'o'j mal'pli alt'kvalit'a'j. Unu el'cent'o est'as „krud'material'e” re'util'ig'at'a; tio signif'as, ke la polimer'o'j est'as mal'kombin'at'a'j al monom'er'o'j aŭ ali'a'j mal'grand'a'j molekul'o'j util'a'j por sintez'o'j. Teknik'e tiu metod'o funkci'as ankaŭ por ne'pur'a plast'a rub'aĵ'o kaj est'us pli vast'e aplik'ebl'a. Sed ĝis nun ĝi oft'e ne pov'as konkurenc'i kun simpl'a brul'ig'ad'o. La tut'a rest'o de la plast'a rub'o est'as „util'ig'at'a por'energi'e”. Ĝi anstataŭ'as ali'a'j'n brul'aĵ'o'j'n en cement'fabrik'o'j, ŝtal'forn'o'j, karb'a'j elektro'central'o'j (baldaŭ ferm'ot'a'j) aŭ rub'o'brul'ig'ej'o'j. Al depon'ej'o'j en Germanio al'ven'as 1 %, en EU 31 % kaj en mult'a'j ali'a'j land'o'j pli. Vent'o'j blov'as mult'o'n el la mal'pez'a'j material'o'j al river'o'j aŭ rekt'e al mar'o'j.

PVC kaj Pet

Kiel dir'it'e, la rekt'a re'ciklad'o de material'o'j est'as des pli facil'a, ju pli pur'a'j ili est'as. Plej bon'e tio funkci'as kun de'fal'ant'a'j rest'o'j en produkt'ej'o'j, ekzempl'e dum la farad'o de fenestr'o'kadr'o'j el poli-vinil-klorid'o (PVC). Tre facil'e oni pov'as ankaŭ re'uz'i poli'stiren-ŝaŭm'o'n (kon'at'a komerc'a mark'o: stiroporo), kiam oni kolekt'as rest'o'j'n ĉe varm'izol'ad'o de dom'o'j.

Tre rimark'ind'a ekzempl'o est'as la vast'e uz'at'a'j trink'botel'o'j el poli-et'il'en-tereftalato (Pet). Ek'de 2003 en Germanio oni pag'as garanti'aĵ'o'n, aĉet'ant'e tia'j'n botel'o'j'n (aktual'e 0,25 eŭr'o'j'n), kaj vend'ej'o'j dev'as re'pren'i ili'n. Tiel la plej grand'a part'o est'as re'don'at'a rekt'e aŭ kolekt'at'a ali'lok'e. Ne-damaĝ'it'a'j botel'o'j pov'as est'i lav'at'a'j kaj tiam re'uz'at'a'j mez'um'e 25 foj'o'j'n. (Kompar'u: Vitr'a'j botel'o'j est'as re'uz'at'a'j mez'um'e 50 foj'o'j'n.) De damaĝ'it'a'j botel'o'j oni re'gajn'as la Pet-on kaj far'as el ĝi nov'a'j'n botel'o'j'n (aŭ teks'aĵ'o'j'n aŭ ali'a'j'n produkt'o'j'n). Nov'a'j botel'o'j en'hav'as 30 % de tia re'gajn'it'a material'o. Ĉiu'j kolekt'it'a'j botel'o'j est'as re'util'ig'at'a'j, aŭ kiel objekt'o aŭ kiel material'o. Sed est'as taks'at'e, ke en Germanio est'as kolekt'at'a'j nur 70 %. La rest'o ver'ŝajn'e ating'as rub'o'brul'ig'ej'o'j'n. Ali'lok'e okul'frap'as for'ĵet'it'a'j botel'o'j.

Rubeksporto

Inter'temp'e ekzist'as grand'a'j kapacit'o'j por dis'spec'ig'ad'o kaj re'util'ig'ad'o. Aktual'e 40 % de tiu'j kapacit'o'j est'as uz'at'a'j por import'it'a rub'aĵ'o. Tamen oni vol'as baldaŭ pli'e grand'ig'i ili'n. La import'ad'o indik'as, ke robot'o'j jam plej oft'e pov'as konkur'i kun man'labor'o, kiu est'as tre mal'mult'e'kost'a en kelk'a'j ne'eŭrop'a'j land'o'j. Vid'ant'e la sufiĉ'a'j'n kapacit'o'j'n oni surpriz'iĝ'as, ke en 2017 Germanio eksport'is 20 % de la plast'a'j rub'aĵ'o'j, precip'e (16 %) al Ĉini'o (Kelk'a'j ali'a'j industri'land'o'j eksport'as 75 %). Post kiam Ĉini'o mal'permes'is la import'ad'o'n en januar'o 2018, la rub'o est'as direkt'at'a al Malajzi'o, Vjetnami'o kaj Taj'land'o. Ankaŭ ili nun lim'ig'is la import'ad'o'n. Jam la rub'o migr'as al Indonezio, Barato kaj Turki'o. Evident'e est'us pli promes'plen'e mal'permes'i la eksport'ad'o'n el la industri'land'o'j. Laŭ inter'naci'a konvenci'o tio simpl'e ebl'us, se oni deklar'as, ke ne'pur'a'j plast'a'j rub'aĵ'o'j est'as danĝer'a'j por la medi'o. Tia propon'o de Norvegi'o ĵus trov'is konsent'o'n en UN-konferenc'o en Ĝenevo komenc'e de maj'o.

Germanio pint'as

Por evit'i plast'a'j'n for'ĵet'aĵ'o'j'n en la medi'o, cert'e iom help'as redukt'i la kvant'o'n de unu'foj'a'j pak'um'o'j kaj ali'a'j tia'j var'o'j, aŭ per liber'a vol'o aŭ per impost'o'j aŭ per mal'permes'o'j. Sed est'as mult'e pli efik'e kolekt'i ekz. pak'um'o'j'n kaj re'util'ig'i ili'n. Germanio – kaj ĝis nun bedaŭr'ind'e nur mal'mult'a'j ali'a'j land'o'j – est'as tiu'rilat'e sur bon'a voj'o. 99 % de la kolekt'it'a'j pak'um'o'j est'as re'util'ig'at'a'j, aŭ kiel material'o aŭ kiel brul'aĵ'o.

Ankoraŭ pli'bon'ig'ebl'a est'as la kvot'o de kolekt'ad'o, ebl'e help'e de garanti'pag'o'j. Ankaŭ mult'a'j ne'pak'um'a'j plast'a'j var'o'j pov'us est'i re'util'ig'at'a'j. La reg'ist'ar'o postul'as, ke oni mal'pli brul'ig'u kaj anstataŭ'e re'cikl'ig'u la material'o'n (aŭ eĉ la objekt'o'j'n, ekz. la trink'botel'o'j'n). Tio bezon'os pli'bon'ig'o'n de la dis'spec'ig'ad'o, ankaŭ en'konduk'o'n de re'util'ig'ad'o de ali'a'j ol la plej oft'a'j plast'a'j material'o'j. Oni diskut'as ankaŭ, ĉu oni anstataŭ'ig'u kelk'a'j'n material'o'j'n per biologi'e mal'kompon'ebl'a'j spec'o'j. Ekzempl'o'j est'as mikro'plast'aĵ'o'j en kosmetik'aĵ'o'j.

Jen nur kelk'a'j ekzempl'o'j de mult'a'j ebl'a'j pli'bon'ig'o'j. Sed unu'a paŝ'o por redukt'i la mond'vast'a'j'n plast'a'j'n for'ĵet'aĵ'o'j'n est'us, se mult'a'j land'o'j sekv'us simil'a'n voj'o'n kiel Germanio.

Trankvil'e gust'um'u tiu'n ĉi filozof'o'n

Heraklit'o oft'e nom'iĝ'as „la obskur'a” aŭ „la ne'kompren'ebl'a”, sed nepr'e li rest'as fascin'a.

André Cherpillod, laŭ propr'a asert'o ne'est'ant'e kapabl'a traduk'i Heraklit'o'n el la grek'a original'o, uz'is plur'a'j'n divers'lingv'a'j'n traduk'o'j'n por el tiu'j distil'i si'a'n propr'a'n versi'o'n. Tiu'n metod'o'n tre saĝ'a'n si'a'temp'e ankaŭ mi uz'is por mi'a versi'o de la Evangeli'o kopt'a laŭ Tomas'o. Kaj la rezult'o, kiu'n en tiu ĉi libr'et'o li prezent'as, prav'ig'as li'a'n elekt'o'n.

Cherpillod kompren'ebl'e uz'is fak'ul'o'j'n al mi ne'kon'at'a'j'n, nun'temp'a'j'n, dum si'a'temp'e por mi'a propr'a La fragment'o'j de Heraklit'o ² mi uz'is precip'e la tekst'fragment'o'j'n en la el'don'o de Brun'o Snell, München-Zürich, 1983.

La el'don'o'n de koleg'o-traduk'ist'o Cherpillod mi sen'hezit'e juĝ'as pli bon'a ol mi'a'n propr'a'n: unu'e sen'ambigu'e li komenc'as per prezent'ad'o de si'a labor'metod'o, du'e li al'don'is en'konduk'o'n sufiĉ'e ampleks'a'n.

Li'a'j gvid'ant'o'j propon'is al li iu'n sistem'ig'o'n en la fragment'o'j, kio montr'iĝ'as tre bon'a sugest'o: nun kun pli da profit'o oni pov'as gust'um'i la spic'aĵ'o'j'n de Heraklit'o.

Paĝ'o 7, ĉe I. La stult'ec'o de la hom'o'j kaj ili'a'j pens'o'majstr'o'j: „La surd'ec'o de la hom'o'j al la Diskurs'o”. La noci'o „diskurs'o” por franc'e-parol'ant'o'j nepr'e est'as kon'at'a, sed en tiu ĉi traduk'o el tiel for'a epok'o ĝi impres'as al mi tro filozofi-fak'ul'e; mi mem mi'a'traduk'e prefer'is – kaj nepr'e rest'as ĉe tio – la mult'e pli simpl'a'n „parol'o”.

Paĝ'o 8 sub'e. „Ĉio est'iĝ'as el konflikt'o'j” est'as unu el li'a'j ĉef'a'j instru'o'j – kiel oft'e en ni'a real'o tio'n ni re'kon'as ankoraŭ ni'a-epok'e! Est'as grand'a plezur'o medit'em'e re'e tra'leg'i tiu'j'n saĝ'aĵ'o'j'n!

Paĝ'o 11 supr'e. Kelk'foj'e mi simpl'e pov'as nur mir'i, ekzempl'e kiam en numer'o 52/49 la tekst'o, kiu'n mi kon'as jam de jar'o'j kiel „Unu por mi valor'as dek mil, / kiam li est'as la plej bon'a”, subit'e daŭr'as plu per asert'o, ke „tiu'j ne'nombr'ebl'a'j est'as mal'pli ol neni'o” – la en'hav'o'n kaj la intenc'o'n mi kompren'as, sed si'a'temp'e tiu saĝ'aĵ'o simpl'e mank'is ankoraŭ ...

Rest'as al mi mir'ig'e, kiel mal'mult'e ŝanĝ'iĝ'is la hom'ar'o post tiu for'a period'o, kiam mi leg'as en paĝ'o 11: „Koncern'e la mult'a'j'n mort'em'ul'o'j'n, / ili sat'iĝ'as kiel brut'o'j, per ventr'o, kaj seks'o, / kaj afer'o'j mal'nobl'a'j por ili'a plezur'o” (53/29).

Paĝ'o 11. Mi bedaŭr'as, ke erar'o'n mi trov'is en la rakont'o pri la efez'an'o'j plen'kresk'a'j: „ili'n ekzil'is la plej'valor'a Hermodoro” dev'as est'i „ili ekzil'is la plej'valor'a'n Hermodoron”.

Al ĉiu sen'hezit'e mi pov'as rekomend'i tre trankvil'e, kvazaŭ gust'um'ant'e, ek'tra'leg'i tiu'j'n ĉi cit'aĵ'o'j'n de tiu tre grand'a antaŭ'sokrat'a filozof'o. Ĝu'u ĝi'n!

1. Fragment'o B 18.

2. Vok'o-kajer'o 6, 1990.

André Cherpillod: Heraklit'o la Efez'an'o – hipotez'a re'konstru'o de li'a libr'o. Eld. La Blanchetière, Courgenard, 2019. 27 paĝ'o'j, vinkt'it'a. ISBN 978-2-36620-055-3.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

La vojaĝ'o de pap'o Francisko en Bulgario

Komenc'e de maj'o 2019 pap'o Francisko vizit'is unu'a'foj'e Bulgarion (jam vizit'it'a'n en maj'o de 2002 de la pol'a pap'o Johano Paŭlo la 2a), kadr'e de vojaĝ'o, kiu post'e ven'ig'is li'n ankaŭ al Nord-Makedonio. Bulgar'a rom'katolik'a monaĥ'in'o, frat'in'o Svetla Zekova, kiu ag'as en monaĥ'ej'o de Respublik'o Kipro, sed flug'is al si'a patr'o'land'o por la okaz'o, ĉe'est'is mem la event'o'n kaj hav'ig'is kelk'a'j'n ekskluziv'a'j'n fot'o'j'n, inform'ant'e ankaŭ la leg'ant'ar'o'n de MONATO pri la ĉef'a'j tem'o'j trakt'it'a'j de la unu'a sud-amerik'a pap'o dum li'a vizit'o.

Post unu'tag'a rest'ad'o en la bulgar'a ĉef'urb'o Sofio, kie, serĉ'ant'e voj'o'n al ne tre facil'a ekumen'ism'a dialog'o, li pov'is oficial'e renkont'i estr'o'j'n de la lok'a ortodoks'a eklezi'o kaj pilgrim'e vizit'i la katedral'o'n de sankt'a Aleksander Nevski, li aviad'il'e ating'is Rakovski. Tem'as pri urb'et'o loĝ'at'a de proksim'um'e 26 000 person'o'j en la sud'o de Bulgario, ne mal'proksim'e de Plovdiv: tie viv'as mult'a'j rom'katolik'o'j kaj est'as monaĥ'ej'o de francisk'an'a'j monaĥ'in'o'j, al kiu'j aparten'as ankaŭ Svetla Zekova.

Roz'a'j petal'o'j

En la maten'o de la 6a de maj'o 2019 pap'o Bergoglio (li'a ital'de'ven'a famili'nom'o) celebr'is la sankt'a'n mes'o'n, dum kiu unu'a'foj'e ek'de si'a pap'iĝ'o li komuni'is 245 infan'o'j'n, kiu'j ven'is de ĉiu part'o de Bulgario. La preĝ'ej'o sankt'a Mikael'o est'is plen'a, kaj mult'a'j hom'o'j (10 000 en'tut'e al'ven'is tie por la okaz'o) ja ne pov'is en'ir'i en ĝi'n: ĉiu infan'o pov'is do est'i akompan'at'a nur de unu ge'patr'o; la ali'a dev'is atend'i ekster'e. Fin'e de la liturgi'o, riĉ'a de intens'a'j moment'o'j kaj reciprok'a'j dank'o'j, mult'a'j roz'a'j petal'o'j (simbol'o de Bulgario) fal'is de la preĝ'ej'a plafon'o, salut'ant'e la pap'o'n.

En la post'tag'mez'o de la sam'a tag'o, post aŭtomobil'a tra'vetur'ad'o tra la urb'et'o Rakovski, pap'o Francisko renkont'is la rom'katolik'a'n komun'um'o'n, aŭskult'ant'e plur'a'j'n el'kor'a'j'n atest'o'j'n (ekzempl'e tiu'n de monaĥ'in'o, kiu rakont'is si'a'n mal'facil'a'n viv'o'n kaj la kial'o'n de si'a decid'o, far'it'a dum pilgrim'ad'o en sud'a Franci'o, iĝ'i monaĥ'in'o por serv'i la ali'ul'o'j'n).

Li al'parol'is la ĉe'est'ant'o'j'n ital'lingv'e (help'at'e de bulgar'e'n traduk'ant'a pastr'o), dum ili parol'is al li en la bulgar'a. Li kapt'is la okaz'o'n por long'e kaj spontan'e parol'i al la bulgar'a komun'um'o pli kiel amik'o kaj spirit'a gvid'ant'o ol kiel reg'ant'o de la eklezi'o (li oft'e asert'as, ke li sent'as si'n precip'e episkop'o de Romo).

Li ne tuŝ'is nebul'a'j'n doktrin'a'j'n tem'o'j'n, sed per emoci'plen'a'j rigard'o kaj voĉ'o sci'ig'is si'a'n vid'punkt'o'n pri divers'a'j tem'o'j rilat'a'j al la ĉiu'tag'a viv'o kaj rakont'is anekdot'o'j'n el si'a person'a spert'o. Jen unik'a ebl'o por kon'i kaj kompren'i, kia hom'o est'as pap'o Francisko, preter tio, kio'n mal'preciz'e la inter'naci'a gazet'ar'o oft'e raport'as. Fakt'e oni oft'e li'n mis'kompren'as pro li'a ag'manier'o tiel mal'proksim'a de la „tradici'o”, sed li klar'e montr'as, precip'e dum tiu'j renkont'iĝ'o'j kun kred'ant'o'j, si'a'j'n sincer'ec'o'n kaj evangeli'a'n aŭtentik'ec'o'n.

Bon'a pap'o

Unu'e la pap'o dank'is al la ĉe'est'ant'o'j pro la varm'a bon'ven'ig'o, la bel'a'j tradici'a'j danc'o'j kaj la divers'a'j parol'a'j atest'o'j. Li klar'ig'is, ke li pov'as fin'fin'e el'kompren'i, kial Angel'o Roncalli (post'e far'iĝ'int'a pap'o Johano la 23a) en la pas'int'a'j jar'dek'o'j tiom am'is Bulgarion, kie li jun'aĝ'e rest'is inter 1925 kaj 1934. La pap'o klar'ig'is, ke ni dev'as vid'i per la okul'o'j de kred'o kaj de am'o, sekv'ant'e la spur'o'j'n de la „bon'a pap'o”, kiu sci'pov'is agord'i si'a'n kor'o'n laŭ tiu de Jesuo kaj ne konsent'is kun tiu'j, kiu'j ĉirkaŭ si vid'is nur mal'bon'o'n kaj kiu'j'n Roncalli tial nom'is „profet'o'j de mal'bon'sort'o”. Oni ja dev'as fid'i je Di'o, kiu akompan'as ni'n daŭr'e kaj, eĉ mez'e de la problem'o'j de la viv'o, kapabl'as real'ig'i ne'atend'it'a'j'n kaj surpriz'a'j'n projekt'o'j'n, anonc'is la pap'o.

For la adjektiv'ig'o

Alud'ant'e al la tiu'maten'a vizit'o al la rifuĝ'ej'o de Vrazhedebna, li asert'is, ke li ĝoj'as ek'kon'i hom'o'j'n de'ven'ant'a'j'n de plej divers'a'j land'o'j de la mond'o, al'ven'int'a'j'n al Eŭrop'o por trov'i pli bon'a'j'n viv'kondiĉ'o'j'n. „Ni dev'as ek'konsci'i, ke ĉiu person'o est'as fil'o de Di'o, sen'de'pend'e de ties etn'o aŭ religi'a aparten'o. Por am'i iu'n, ne neces'as pet'i ties viv'histori'o'n. Am'o ven'as antaŭ ĉio ĉi, ĉar ĝi est'as sen'pag'a. Ĉu vi sci'as i'o'n pli'a'n? Ni dev'as atent'i.”

„Ni fal'is en kultur'o'n de adjektiv'o: ĉi tiu hom'o est'as ĉi tia, tiu hom'o est'as tia. Di'o ne vol'as tio'n. Ĉiu hom'o est'as person'o, bild'o de Di'o. Ni ne uz'u adjektiv'o'j'n. Ni ne flustr'u. Kiom facil'e oni nun'temp'e klaĉ'as! Sed tio signif'as ‚adjektiv'ig'i’ la hom'o'j'n, al'glu'i al ili etiked'o'j'n. Ni dev'as pas'i de la kultur'o de adjektiv'o al la kultur'o de substantiv'o: ĉiu el ni est'as person'o, hom'o, kun la sam'a valor'o. Ni las'u, ke adjektiv'o'j'n met'u Di'o mem. Ni dev'as am'i iu'n ajn. Hom'o, kiu am'as, ne perd'as temp'o'n kompat'ant'e si'n mem. Li vid'as ĉiam i'o'n far'ebl'a'n. Kiu am'as ne pov'as est'i pesimist'o.”

Vinagr'o

Li daŭr'ig'is si'a'n parol'ad'o'n per pli person'a kaj el'kor'a stil'o: „Mi neniam renkont'is pesimist'o'n, kiu far'is i'o'n bon'a'n en si'a viv'o. La Sinjor'o est'as la unu'a, kiu ne pesimist'as. Pesimist'o'j detru'as ĉio'n, ili vid'as bel'a'n kuk'o'n kaj ĵet'as vinagr'o'n sur ĝi'n. Jesuo si'a'flank'e est'as ne-kurac-ebl-a optimist'o. Li ĉiam parol'as bon'e pri ni, klopod'ant'e konduk'i ĉiu'n el ni antaŭ'e'n, vet'ant'e de'nov'e pri ni, don'ant'e al ni krom'a'n ebl'o'n post ĉiu fal'o kaj eĉ pek'o, tra'vid'ant'e nov'a'n voj'o'n por ni. Kiel bel'as, kiam ni'a'j komun'um'o'j est'as konstru'ej'o'j de esper'o.”

„Eklezi'o neni'o ali'a est'as ol famili'o inter ali'a'j famili'o'j. Ĝi est'as dom'o kun mal'ferm'it'a'j pord'o'j, ĉar ĝi est'as patr'in'o. Se pord'o ŝajn'as foj'foj'e ferm'it'a, la ŝlos'il'o est'as ĉiam sur ĝi, en la serur'o: oni ne dev'as frap'i ĉe la pord'o, ĉiu pov'as mem mal'ferm'i ĝi'n sen pet'i apart'a'n permes'o'n. Sufiĉ'as mal'mult'o por mal'ferm'i ĝi'n. Preĝ'ej'o'j ne est'u do ferm'it'a'j al iu ajn. Eklezi'o est'as patr'in'o, ĉar patr'in'o ne kondamn'as, ne mal'aprob'as, sed ĉiam atend'as, kuraĝ'ig'as, akcept'as. Patr'in'o'j neniam hav'as antaŭ'pret'ig'it'a'n respond'o'n; ili ĉiam konsol'as, ĉiam hav'as surpriz'o'n por ni kaj vol'as ni'a'n feliĉ'o'n.”

„La dev'o de eklezi'o est'as hav'i mal'ferm'it'a'j'n pord'o'j'n, kiel far'is sankt'a'j Ciril'o kaj Metod'o, kiu'j traduk'is la Bibli'o'n al slav'a'j lingv'o'j, por ke ĉiu hom'o pov'u kompren'i la vort'o'n de Di'o kaj efik'e aplik'i ĝi'n al si'a propr'a viv'o. Oni dev'as nun el'ir'i, est'i kuraĝ'a kaj kre'em'a, por prov'i kompren'i, kiel ebl'as traduk'i la am'o'n de Di'o, en konkret'a kaj kompren'ebl'a manier'o, por la nun'a jun'ul'ar'o. Ni dev'as ating'i ties kor'o'n, kon'i ĝi'a'j'n atend'o'j'n kaj rev'o'j'n kiel komun'um'o-famili'o, kiu sub'ten'as, akompan'as, invit'as spekt'i la est'ont'ec'o'n per'e de esper'a'j okul'o'j, sen'de'pend'e de la frustr'iĝ'o'j kaj el'rev'iĝ'o'j, kiu'j'n oni spert'as.”

„En la mond'o est'as du kategori'o'j, kiu'j sufer'as mult'e: la jun'ul'ar'o kaj la mal'jun'ul'ar'o. Ni dev'as ig'i ili'n renkont'iĝ'i, ili fakt'e bezon'as unu la ali'a'n. La mal'jun'ul'o'j est'as la radik'o, la viv'a memor'o de ni'a kred'o. La jun'ul'o'j ja bezon'as radik'o'j'n, memor'o'n. Est'as unu bel'a profet'aĵ'o de la profet'o Joelo: La mal'jun'ul'o'j rev'ad'os, la jun'ul'o'j profet'ad'os. Kiam ili renkont'iĝ'as, la mal'jun'ul'o'j de'nov'e ek'rev'as, ek'viv'as, dum la jun'ul'ar'o est'as kuraĝ'ig'at'a de ili. Ili tiel komenc'as vizit'i la est'ont'ec'o'n (ital'e frequentare il futur'o).”

Lun'lum'o

La pap'o fin'e ben'is la ĉe'est'ant'ar'o'n, memor'ig'ant'e la fam'a'n ben'o'n de pap'o Johano la 23a, kiu mal'ferm'ant'e la 2an vatikan'a'n koncili'o'n sub lun'lum'o, invit'is si'a'temp'e la ĉe'est'ant'o'j'n port'i al si'a'j hejm'o'j, kaj precip'e al si'a'j infan'o'j, li'a'n kares'o'n. Li salut'is la monaĥ'in'o'j'n, la sacerdot'o'j'n, brak'um'ant'e inter'ali'e plur'a'j'n invalid'o'j'n, antaŭ ol ek'vetur'i al Nord-Makedonio.

Taler'o de Maria Theresia

La plej fam'a arĝent'a mon'er'o est'as taler'o kun portret'o de la imperi'estr'in'o Maria Theresia de Aŭstrio, kiu reg'is de 1740 ĝis 1780.

En la 15a jar'cent'o oni pag'is mal'grand'a'j'n sum'o'j'n per arĝent'a'j mon'er'o'j, kaj grand'a'j'n per or'a'j mon'er'o'j. Or'o est'is tiam preskaŭ ne'hav'ebl'a en Tirolo (Aŭstrio), kaj pag'ad'o de grand'a'j sum'o'j per mil'o'j da et'a'j arĝent'a'j mon'er'o'j est'is ne'konven'a. Tial Sigmundo, ĉef'duk'o de Tirolo, invent'is grand'a'n arĝent'a'n mon'er'o'n, kiu'n oni nom'is german'e Großer Groschen (grand'a groŝ'o), aŭ Großer Pfennig (grand'a pfenig'o), kaj post'e taler'o. Ties ali'a nom'o est'is Guldiner, ĉar tiu arĝent'a mon'er'o anstataŭ'is or'a'j'n mon'er'o'j'n. Ĝi konsist'as el 30 g da pur'a arĝent'o kaj 2 g da ne'nobl'a'j metal'o'j.

En la urb'o Sankt Joachimsthal (hodiaŭ Jáchimov en Ĉeĥi'o) oni preg'is simil'a'j'n mon'er'o'j'n ek'de 1519 ĝis 1528. Oni nom'is ili'n Joaĥim-taler'o'j aŭ mal'long'e taler'o'j. La nom'o „dolar'o” etim'ologi'e ven'as de taler'o.

Preg'ej'o en Günzburg

La 21an de septembr'o 1753 Maria Theresia kaj la princ'o de Bavari'o konvenci'e re'nov'ig'is la mon'sistem'o'n. El unu „Kolonj'a mark'o” (234 g da pur'a arĝent'o) oni preg'is 10, kaj el unu „Viena mark'o” (281 g da pur'a arĝent'o) 12 taler'o'j'n.

Sur la teritori'o de la tiam'a Habsburga Monarki'o est'is mult'a'j preg'ej'o'j. Unu el ili est'is de 1764 ĝis 1805 en Günzburg, urb'o je 125 km okcident'e de Munkeno.

Sur la supr'a flank'o de taler'o el tiu preg'ej'o vid'ebl'as Maria Theresia en profil'o. Sur la mon'er'o'j de 1764 kaj 1765 ŝi aper'as kun si'a bukl'a har'ar'o. En la period'o 1765 ĝis 1780 ŝi port'as vidv'in'a'n vual'o'n, ĉar ŝi'a edz'o for'pas'is en 1765. La mal'long'ig'it'a sur'skrib'o est'as latin'a: M. THERESIA. D. G. R. IMP. HU. Bo. Reg. (Maria Theresia De'i Gratia Romanorum Imperatrix, Hungariae Bohemiaeque Reg'in'a, Maria Theresia, per di'a grac'o imperi'estr'in'o de la romi'an'o'j, reĝ'in'o de Hungari'o kaj Bohemi'o.)

Sur la invers'a flank'o est'as bild'ig'it'a du'kap'a agl'o kun kron'o kaj blazon'o'j de Hungari'o, Bohemi'o kaj Aŭstrio. Tie leg'ebl'as la latin'a tekst'o: ARCHID. AVST. DUX. Burg. CO. TYR. 1780. X (Archidux Austriae, Dux Burgundiae, Comes Tyrolis, Arki'duk'in'o de Aŭstrio, duk'in'o de Burgonj'o, graf'in'o de Tirolo). Ekster'e sur la mon'er'a rand'o aper'as relief'e el'star'ant'a preg'aĵ'o IUSTITIA Et CLEMENTIA (just'ec'o kaj indulg'o). Pro ĝi oni ne pov'as ne'rimark'it'e fajl'i je la rand'o. La liter'o X signif'as, ke la mon'er'o est'as preg'it'a laŭ la konvenci'o.

Tiu'temp'e 10 mon'er'o'j hav'is la sam'a'n mas'o'n de arĝent'o kiel unu Kolonj'a mark'o, ĉirkaŭ 234 g da arĝent'o. La mas'o de la taler'o est'as 28,1 g, la fajn'ec'o 833/1000 de arĝent'o. Do unu mon'er'o en'ten'as 23,3 g da pur'a arĝent'o. Diametr'o: 39,5 mm, dik'o: 2,5 mm. En Aŭstrio 1 taler'o kost'is 120 krejcer'o'j'n, kaj en la ali'a'j german'a'j land'o'j 144 krejcer'o'j'n.

Sur kelk'a'j mon'er'o'j el la preg'ej'o Günzburg aper'as la liter'o G, post'e H. La liter'o'n G ricev'is mon'er'o'j el la preg'ej'o en Nagybánya en Hungari'o (hodiaŭ Baia Mar'e en Rumani'o). En 1805, dum la napoleonaj milit'o'j, oni ferm'is la preg'ej'o'n Günzburg, sed la konstru'aĵ'o'j daŭr'e ekzist'as. Ni vizit'is la urb'o'n Günzburg en maj'o 2018 kaj pov'is en'ir'i la ej'o'j'n de la iam'a preg'ej'o.

Vast'a popular'ec'o

En Aŭstrio la taler'o kun la portret'o de la imperi'estr'in'o est'is valid'a ĝis 1858, kaj en iu'j afrik'a'j land'o'j eĉ en la 20a jar'cent'o. En kelk'a'j land'o'j ĝi ricev'is stamp'o'n „kontraŭ'mark'o” por indik'i, ke ĝi valid'as. La taler'o est'is preg'at'a ne nur en Aŭstrio, sed ankaŭ en Londono, Romo, Milano kaj Kalkat'o. En'tut'e oni preg'is pli ol 400 milion'o'j'n da pec'o'j.

La taler'o de Maria Theresia est'as ankoraŭ tre popular'a. En 2019 ĝi est'as preg'at'a en Vieno, en „Münze Österreich” (mon'er'far'ej'o de Aŭstrio). La re'preg'aĵ'o port'as la jar'o'n 1780 kaj la inicial'o'j'n S. F. de la tiam'a'j mon'er'fabrik'a'j majstr'o'j Tobi'as Schöbl kaj Joseph Faby. En februar'o 2019 unu taler'o kost'is 21 eŭr'o'j'n. Jar'e oni vend'as inter 10 000 kaj 50 000 mon'er'o'j'n.

Nov'a meteorit'o

Dum la last'a'j jar'dek'o'j oni observ'is averaĝ'e kvin meteorit'o-fal'o'j'n en ĉiu jar'o. Kvin el'cent'o'j de la trov'it'a'j meteorit'o'j konsist'as el metal'o'j (ĉef'e fer'o kaj nikel'o), la ali'a'j el ŝton'o. Jam en la bronz'epok'o (2200 ĝis 800 antaŭ ni'a era'o), antaŭ la Fer'a Epok'o (en Mez-Eŭrop'o de la 8a jar'cent'o antaŭ ni'a era'o ĝis la 5a jar'cent'o de ni'a era'o) oni uz'is fer'o'n el meteorit'o'j.

Tambur'a bru'o kaj intens'a fulm'ad'o akompan'is la fal'o'n de meteorit'o la 1an de februar'o 2019, je la 13a hor'o, proksim'e de la urb'o Viñales en la okcident'o de Kubo. Supr'e de la urb'o vid'ebl'is fum'a stri'o. La okul'frap'a event'o daŭr'is nur 20 sekund'o'j'n. Unu'e la observ'ant'o'j kred'is, ke kraŝ'is aviad'il'o. Post'e ili kompren'is, ke meteorit'o fal'is. Tuj oni komenc'is kolekt'i la fragment'o'j'n. Oni trov'is pli ol 100 kilo'gram'o'j'n da material'o. Kelk'a'j pec'o'j kuŝ'is sur tegment'o'j, ali'a'j trov'iĝ'is profund'e en la mol'a ter'o.

Donac'o al viena muze'o

Kuba Institut'o por Geofizik'o kaj Astronomi'o, Ministeri'o por Scienc'o, Teknologi'o kaj Medi'o kaj Kuba Asoci'o por Geologi'o dispon'ig'is kelk'a'j'n fragment'o'j'n de la meteorit'o al la Natur'histori'a Muze'o (NHM) en Vieno por scienc'a esplor'ad'o.

Lud'o'vic Ferrière, la ĉef'a kurator'o de la meteorit'a kolekt'o de NHM, pri'skrib'as la nov'a'n akir'aĵ'o'n: „Ĝi est'as preskaŭ tut'e kovr'it'a de ne-bril'a brun'e nigr'a fand'a krust'o, hav'as kor'a'n form'o'n, kaj la mas'o est'as 61 gram'o'j. Flank'e ĝi est'as romp'it'a; tie oni vid'as la hel'griz'a'n struktur'o'n de la mineral'o kaj ŝok-vejn'o'j'n. Laŭ la klasifik'o la meteorit'o est'as ordinar'a kondrit'o L6. Kondr'o'j est'as kelk'a'j'n mili'metr'o'j'n grand'a'j silikat-glob'et'o'j en la meteorit'o.”

Christian Köberl, la ĝeneral'a direktor'o de la muze'o kaj esplor'ist'o de impaktoj, dank'is al la kuba ambasador'o Ju'a'n Antonio Fernández Palacios pro la valor'a donac'o: „Por NHM, kiu hav'as la plej grand'a'n kaj mal'nov'a'n kolekt'o'n de meteorit'o'j, la vinjalesa aerolit'o est'as valor'a pli'riĉ'ig'o de la kolekt'o.”

Natur'a'j kosm'a'j objekt'o'j

La vort'o „meteor'o” ven'as de la grek'a vort'o μετέωρος [meteor'os] kaj signif'as „en la aer'o”. En la 15a jar'cent'o oni opini'is, ke la ĉiel'o est'as di'a kaj sen'ŝanĝ'a kaj oni ne pov'is imag'i, ke ŝton'o pov'as fal'i de grand'a distanc'o sur la ter'o'n. „Meteor'o” est'is tiam vort'o ankaŭ por veter'a'j fenomen'o'j kiel pluv'gut'o'j, nub'o'j kaj neĝ'flok'o'j. Hodiaŭ oni sci'as, ke meteor'ŝton'o'j ven'as el la kosm'o kaj veter'fenomen'o'j aparten'as al la atmosfer'o.

Meteoroid'o est'as ĉiel'a korp'o, kiu mov'iĝ'as tra la kosm'o. Meteor'o est'as lum'a fenomen'o, kaŭz'at'a de la renkont'iĝ'o de meteoroid'o kun la atmosfer'o de Ter'o. Tre hel'a meteor'o nom'iĝ'as bolid'o. Meteorit'o (nom'it'a ankaŭ aer'ŝton'o, aerolit'o, meteor'ŝton'o) est'as natur'a mineral'a fragment'o, post'rest'aĵ'o de meteoroid'o, fal'int'a el la kosm'o sur Ter'o'n.

Komet'o est'as mal'grand'a kosm'a korp'o, oft'e kun du „vost'o'j”, unu el gas'o, la ali'a el polv'o. Pri impakto oni parol'as, se kosm'a objekt'o traf'as planed'o'n.

Pri pederast'o kaj li'a'j viktim'o'j

Divers'a'j naci'o'j de la mond'o konstru'as ĉi tiu'n skulpt'aĵ'o'n en la nom'o de tut'mond'a'j patr'in'ec'o kaj am'o kaj la kurac'a fort'o de muzik'o . Tem'as pri fraz'o aper'int'a en la komenc'o de film'et'o de Michael Jackson pri li'a album'o History. Kelk'a'j interpret'is ĝi'n kiel omaĝ'o'n al La grand'a diktator'o de Charlie Chaplin, kiu kurioz'e ankaŭ uz'is la inter'naci'a'n lingv'o'n sur la ŝild'o'j de la vend'ej'o'j en la jud'a kvartal'o.

Dek jar'o'j'n post la mort'o de Michael Jackson oni de'nov'e parol'as pri li. Ĉi-foj'e pri li'a'j viktim'o'j. La dokument'a film'o Leaving Neverland ¹ ne las'as dub'o'n (almenaŭ al mi). Jen pederast'o, kiu dum jar'dek'o'j profit'is de si'a'j fam'o kaj pov'o por seks'per'fort'i knab'o'j'n kaj infan'o'j'n. La ver'a'n kvant'o'n oni ne sci'as. En la film'o est'as du el ili, Wade kaj James, kiu'j tio'n detal'e klar'ig'as. Eĉ tro detal'e. Krom'e, almenaŭ ali'a'j tri vir'o'j ankaŭ publik'e denunc'is li'n. Sed pov'us est'i dek'o'j kaj dek'o'j da viktim'o'j. Ŝajn'as, ke tia'j viktim'o'j kapabl'as agnosk'i la per'fort'o'n sufer'it'a'n nur nun, averaĝ'e du'dek jar'o'j'n post'e. Al'don'e, en tiu ĉi okaz'o ili dev'as protekt'i si'n de la sub'ten'ant'o'j de la pederast'o, kiu'j agres'e kaj sen'lac'e atak'as ili'n, de kiam la film'o premier'is en la ĉi-jar'a festival'o Sun'danc'e.

Kvankam tiu'j fanatik'ul'o'j blind'e defend'as li'n, ili ne kapabl'as klar'ig'i fakt'o'n, kiu'n tamen neni'u ne'as – nek li'a'j famili'an'o'j, nek li'a'j advokat'o'j: kio'n far'is Michael Jackson kun et'a'j knab'o'j dum la pli ol 1000 nokt'o'j pas'ig'it'a'j kun'e en li'a dorm'o'ĉambr'o? La ĝis'nun'a'j pretekst'o'j „li est'is ekster'ordinar'e kre'em'a, do natur'e hav'is bizar'a'n viv'o'n” kaj „li neniam ĝu'is normal'a'n infan'ec'o'n” ne plu konvink'as iu'n, kiu rigard'is la film'o'n.

Leaving Neverland

Kiel dir'it'e, la film'o ne pri'trakt'as la pederast'o'n, sed li'a'j'n viktim'o'j'n. Ĝi dokument'as la mekanism'o'j'n de tia'j kompleks'a'j intim'a'j (kaj seks'a'j) rilat'o'j inter infan'o kaj plen'kresk'ul'o. Dum kvar hor'o'j la du hom'o'j (kaj ili'a'j famili'o'j) mal'ferm'e rakont'as la miks'aĵ'o'n de emoci'o'j, kiu'j'n ili sent'as pri Michael Jackson. Koler'o kaj mal'ĝoj'o, tim'o kaj hont'o ... sed ankaŭ am'o. Jes, am'o, ankoraŭ hodiaŭ. Ni kiel spekt'ant'o'j iom post iom percept'as la mal'facil'aĵ'o'j'n, kiu'j'n ili ĉiu'j al'front'as de la moment'o kiam ili konsci'as, ke ili'a tut'a viv'o baz'iĝ'is sur mensog'o. Oni don'as al ni kelk'a'j'n element'o'j'n por ek'kompren'i kial la patr'in'o'j ĉio'n permes'is. Mi ne konkret'ig'os pli ĉi tie, sed konsil'as al la interes'at'a leg'ant'o spekt'i la film'o'n. Interes'e est'as, ke kaj Wade kaj James patr'iĝ'is, kaj tio turn'o'punkt'is ili'a'n rilat'o'n kun la pas'int'ec'o.

Mi konfes'as, ke post spekt'ad'o de la film'o mi iom obsed'iĝ'is pri tiu ĉi tem'o, kaj leg'is ĉio'n, kio'n oni iam skrib'is pri'e. Mi mal'kovr'is ali'a'j'n dokument'film'o'j'n de la jar'o'j 2002-2004, en kiu'j inter'ali'e ĵurnal'ist'o'j kaj polic'ist'o'j montr'as, kio okaz'is en Neverland. Mi rest'is ŝok'it'a. Krom'e, mi trov'is plur'a'j'n nov'aĵ'o'j'n de la 1990aj jar'o'j, en kiu'j la ĵurnal'ist'o trankvil'e dir'as: „Michael Jackson al'ven'is akompan'at'a de si'a jun'a amik'o X, 9-jar'a”. Ankaŭ pri unu el li'a'j edz'iĝ'fest'o'j oni normal'e leg'as, ke „la edz'iĝ'atest'ant'o est'is Z, 8-jar'a amik'o de la stel'ul'o”. Ekzist'is tiom da atent'ig'a'j signal'o'j, ke el la nun'a perspektiv'o mal'facil'e kompren'ebl'as, kial neni'u i'o'n far'is. Dum'e, la pederast'o daŭr'ig'is si'a'n krim'a'n ag'ad'o'n. Ver'ŝajn'e ni ĉiu'j kulp'as, iu'grad'e, inkluziv'e de esperant'ist'o'j.

Grav'ul'o'j ... Esperant'e?

Antaŭ ne'long'e mi leg'is, ke la du plej grav'a'j hom'o'j, kiu'j (iom) uz'is Esperant'o'n est'is pap'o Johano Paŭlo la 2a kaj la el'star'a kant'ist'o kaj danc'ist'o Michael Jackson. Honest'e mi ne sci'as, ĉu mi kapabl'os aŭskult'i de'nov'e li'a'j'n kant'o'j'n sen re'vid'i la trist'a'j'n mien'o'j'n de Wade kaj James. Ĉu ebl'as apart'ig'i la hom'o'n de ties kre'aĵ'o'j? Kiel ni rilat'u al la mal'hel'a dimensi'o de art'ist'o? Ĉu ni daŭr'e menci'u li'n en ni'a propagand'a varb'ad'o?

1. Reĝisor'o: Da'n Reed. https://en.wikipedia.org/wiki/Leaving_Neverland.

Bril'a humur'o pri viv'o en Barcelono

Mi kun grand'a interes'o pren'is por recenz'o la libr'o'n, ĉar tiu ĉi verk'o de Eduard'o Mendoza, diferenc'e de ali'a'j, ĝis nun ne ekzist'as en mi'a lingv'o. La verk'o (ne roman'o tamen, sed grand'a novel'o) aparten'as al la ĝenr'o „humur'a scienc'fikci'o”, kies pint'a dis'flor'ad'o okaz'is en la 1950aj kaj 1960aj jar'o'j en kre'ad'o de Robert Sheckley, William Ten'n kaj, apart'e, Stanisław Lem (Stel'a'j tag'libr'o'j de Ijon Tichy k.a.). Tiu ĉi verk'o, aper'int'a 30 jar'o'j'n post la pint'a'j specimen'o'j, est'as marĝen'a por la aŭtor'o, tial ne ating'as ili'a'n nivel'o'n, sed est'as tut'e dign'a reprezent'ant'o de la ĝenr'o.

Simpl'a intrig'o

La intrig'o de la verk'o est'as tre simpl'a: en Barcelono al'ter'iĝ'as kun iu special'a misi'o du ali'planed'an'o'j – la ĉef'a hero'o kaj li'a kompan'o Gurb. La last'a al'pren'as aspekt'o'n de fam'a kant'ist'in'o kaj mal'aper'as en kompani'o de iu vir'o. Sur Ter'o la mens'a lig'o inter ekster'ter'an'o'j ne funkci'as, tial la kompat'ind'a hero'o dev'as serĉ'ad'i la fuĝ'int'a'n Gurbon, tra'ir'ant'e Barcelonon tie'n-re'e'n kaj en'profund'iĝ'ant'e en la frenez'a'n viv'o'n de la urb'o, kiu eĉ al simpl'a fremd'ul'o pov'as ŝajn'i frenez'a, des pli al ali'planed'an'o! Sed li rapid'e adapt'iĝ'as, eĉ mal'ferm'as bank'a'n kont'o'n, amik'iĝ'as kun mal'jun'a par'o, kiu posed'as trink'ej'o'n, prov'as am'ind'um'i najbar'in'o'n ... Ceter'e, li konstant'e ebri'iĝ'as. Si'a'j'n impres'o'j'n li skrupul'e pri'skrib'as en la tag'libr'o (fakt'e, la novel'o konsist'as ĝust'e el tiu tag'libr'o), kie li list'ig'as ĉiu'j'n si'a'j'n aĉet'aĵ'o'j'n – laŭ ili etn'olog'o'j kaj est'ont'a'j histori'ist'o'j pov'os re'konstru'i la ordinar'a'n viv'o'n kaj kutim'o'j'n de barcelon'an'o'j en la jar'o 1990. Li, ekzempl'e, ricev'as kvazaŭ'narkot'a'n de'pend'ec'o'n de frit'kuk'o'j (evident'e, tem'as pri churros).

Komik'ec'o

La skrupul'a'j pri'skrib'o'j de divers'a'j kolizi'o'j kaj ironi'a'j menci'o'j de barcelonaj mor'o'j nask'as la fort'a'n humur'a'n efik'o'n de la tut'a tekst'o, absurd'a'n komik'ec'o'n. Pro tio la leg'ant'o, sen'de'pend'e de la grad'o de kon'at'ec'o kun la viv'o en Hispanio, oft'e sincer'e rid'as. Nu, jen ekzempl'o: „Mi est'as al'ven'int'a je la lim'o de mi'a korp'a rezist'o. Mi ripoz'as met'ant'e mi'a'j'n du genu'o'j'n sur la grund'o, la mal'dekstr'a krur'o fald'it'a mal'antaŭ'e'n kaj la dekstr'a fald'it'a antaŭ'e'n. Vid'int'e mi'n je tiu poz'o, sinjor'in'o don'as al mi mon'er'o'n de du'dek kvin pes'et'o'j, kiu'n mi tuj en'glut'as por ne ŝajn'i mal'ĝentil'a” (p. 15).

Fuŝ'a traduk'o

Do, la ide'o traduk'i la roman'o'n al Esperant'o est'is tre bon'a, ĉar la verk'o ver'e ind'as leg'ad'o'n de divers'spec'a'j hom'o'j, de sen'pretend'a'j ŝat'ant'o'j de leĝer'a'j humur'a'j leg'aĵ'o'j ĝis snob'ec'a'j admir'ant'o'j de fajn'a'j nuanc'o'j. Sed ... ĉi tie komenc'iĝ'as la ĉef'a riproĉ'o: la traduk'o de tia libr'o dev'us est'i bon'a! Bedaŭr'ind'e, tia ĝi ne est'as. En la tekst'o abund'as gramatik'a'j ne'ĝust'aĵ'o'j kaj simpl'a'j erar'o'j, kiu'j'n ne ebl'as atribu'i nur al mis'tajp'o'j. Plej'e ĝen'as ĥaos'a uz'o de akuzativ'o, okul'frap'a'j miks'o'j de transitiv'ec'o de verb'o'j kaj uz'o de adverb'o'j anstataŭ adjektiv'o'j en plej evident'a'j okaz'o'j. Ekzempl'e: „Por pas'i temp'o'n, mi rigard'as la televid'o'n” (p. 24). Kaj kiel vi kompren'us la propozici'o'n: „Ver'e, knab'in'o'j kiu'j en'vetur'ig'as en metr'o est'as frand'bel'a'j” (p. 44)? Aŭ „Mi vek'iĝ'as en mi'a'n lit'o” (p. 47) – ĉu tem'as pri hezit'o pri neces'o de akuzativ'o? La traduk'a task'o, kiu'n pren'is sur si'n Océane Kowalski, est'is por ŝi tro mal'facil'a.

Erar'o'j ebl'as ankaŭ ĉe bon'a'j traduk'ist'o'j. Ili'n pov'as korekt'i prov'leg'ist'o'j kaj redaktor'o'j. En la libr'o est'as menci'it'a'j eĉ du: Stéphane Brault kaj Lod'e Van de Veld'e. Sed ili ĉu real'e neni'o'n prov'leg'is, ĉu mem ne tre bon'e reg'as la gramatik'o'n de Esperant'o. Ali'okaz'e tiom da erar'o'j en la tekst'o ne rest'us. Ni nur bedaŭr'u, ke ĝu'ad'o'n de la bon'a verk'o mal'help'as fuŝ'aĵ'o'j en la traduk'o.

Eduard'o Mendoza: Sen nov'aĵ'o'j pri Gurb. Traduk'is: Océane Kowalski. El'don'o Liber'a, lok'o ne indik'it'a, 2019. 115 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978-0-244-78594-9.

La el'don'ej'o de la libr'o inform'is ni'n, ke baldaŭ aper'os du'a revizi'it'a el'don'o, en kiu esper'ebl'e ĉiu'j erar'o'j est'os korekt'it'a'j.

La plej mal'jun'a min'ist'o

La region'o'n ĉirkaŭ la urb'o Saint-Etienne stamp'is la ekspluat'ad'o de karb'o-min'ej'o'j. Nun'temp'e ĉiu'j ŝakt'o'j est'as ferm'it'a'j. Rest'as ankoraŭ mult'a'j spur'o'j de tiu ekonomi'a ag'ad'o, el kiu'j la plej el'star'a est'as la ŝakt'o'tur'o de Puits Couriot (ŝakt'o Couriot, nun min'ej'o-muze'o), kaj ĝi'a'j du rub'aĵ'o-mont'et'o'j.

Antaŭ ne'long'e aper'is en lok'a ĵurnal'o artikol'o pri min'ist'o, kiu labor'is dum 64 jar'o'j. Pierre Bru'as [pjer bru'as] nask'iĝ'is en 1857 kaj en'ir'is en min'ej'o'n en la aĝ'o de 10 jar'o'j. Li fin'e emerit'iĝ'is en 1931, post 64 jar'o'j da labor'o: li est'is tiam 74-jar'a.

Sen'erar'a labor'ad'o

Li labor'is ĉe plur'a'j kompani'o'j, ĉiam kiel ĉe-fund'a min'ist'o. Kiel mult'a'j'n koleg'o'j'n li'n traf'is plur'a'j labor-akcident'o'j, ekzempl'e iam li rest'is 5 hor'o'j'n super'kovr'it'a kaj est'is ĝust'a'temp'e sav'it'a. Tiu akcident'o kaŭz'is la perd'o'n de du fingr'o'j. Li'a'j koleg'o'j admir'is li'a'n energi'o'n kaj lert'ec'o'n. Ili nom'is li'n „pa'ĉj'o Bru'as” kaj rakont'is:

„Ĉe la ŝakt'o Cambefort li komand'is la supr'e'n- kaj mal'supr'e'n-lev'ad'o'n de la lift'o-kaĝ'o, kun respond'ec'o pri la viv'o de min'ist'o'j. Tiam oni uz'is sonor'il'o'n por signal'i al la surfac'a maŝin'ist'o: 1 frap'o por ir'i supr'e'n, 2 frap'o'j por ir'i mal'supr'e'n, 3 por iom retro'paŝ'i, kiam la kaĝ'o halt'is tro alt'e, kaj kontinu'a sonor'ad'o por pet'i rekt'a'n supr'e'n'ir'ad'o'n. Neniam li erar'is, kaj li nombr'is si'a'j'n sonor'il-frap'o'j'n en la region'a dialekt'o, parenc'a al la okcitan'a lingv'o. Fakt'e li est'is vizit'int'a lern'ej'o'n dum nur kelk'a temp'o”.

Grand'a famili'o

Sed la ĉef'a kaŭz'o de li'a long'eg'a karier'o est'as famili'a: li zorg'is long'temp'e pri mult'nombr'a famili'o. Li edz'iĝ'is unu'a'foj'e en 1883 kun Madeleine Vérot, kun kiu li hav'is du fil'in'o'j'n: Philomène kaj Annette, nask'iĝ'int'a'j respektiv'e en 1885 kaj 1891. Tio est'is neni'o ekster'ordinar'a, sed li'a edz'in'o bedaŭr'ind'e mort'is en 1904, kaj li re'edz'iĝ'is en 1906 kun Louise Mayanson. Li est'is jam 49-jar'a, sed li est'is bon'e kon'at'a de si'a'j kun'ul'o'j kiel vir'o fort'a kaj plen'e energi'a. Li'a nov'a edz'in'o est'is vidv'in'o kaj al'port'is al la ge'edz'a par'o si'a'j'n 4 infan'o'j'n. Krom'e ŝi nask'is kun Pierre Bru'as du pli'a'j'n infan'o'j'n, Louise kaj Félix, respektiv'e en 1907 kaj 1909.

Do, en la aĝ'o de 52 jar'o'j li respond'ec'is pri 8 ne'matur'a'j infan'o'j, sed tio ne mal'kuraĝ'ig'is li'n. Fin'e li emerit'iĝ'is en 1931, jam 74-jar'a.

Agnosk'o'j

Tia tut'a viv'o da labor'o dev'is est'i agnosk'it'a. Tio'n pens'is la tie'a deput'it'o Petrus Faure, kiam li ek'sci'is pri pa'ĉj'o Bru'as. Li postul'is por li la medal'o'n de la Honor-Legi'o. Ĝeneral'e, tiu'n medal'o'n ricev'as nur arme'a'j oficir'o'j aŭ alt'rang'ul'o'j, sed ĉi-foj'e tem'is pri simpl'a labor'ist'o, kies veŝt'o'n li ornam'is la 1an de aŭgust'o 1937, mez'e de famili'an'o'j, amik'o'j kaj la tut'a komun'um'a konsil'ant'ar'o.

Li'a viv'o en la nun'temp'o

Kial tiu histori'o ni'n tuŝ'as profund'e ankoraŭ nun? Mult'a'j aspekt'o'j de li'a viv'o est'as al'log'a'j. En tiu temp'o apenaŭ ekzist'is emerit'o-pensi'o'j aŭ sistem'o de soci'a asekur'o. Labor'o est'is nepr'a neces'o. Ebl'e kelk'a'j liberal'ul'o'j (laŭ ekonomi'a vid'punkt'o) per li'a ekzempl'o emfaz'os la ebl'o'n de pli long'a labor-karier'o, ĝust'e nun'temp'e, kiam pro la pli'long'iĝ'o de viv'o aper'as financ'a'j problem'o'j ĉe emerit'o-kas'o'j. Tamen ali'a'j pov'os respond'i, ke tia'j viv-kondiĉ'o'j est'as bild'o'j de la pas'int'ec'o. Feliĉ'e la soci'o progres'is, almenaŭ en Eŭrop'o.

Albert'in'a: palac'o kaj grafik'aĵ-kolekt'o

En Vieno situ'as la palac'o Albert'in'a, en kiu trov'iĝ'as la plej grand'a kolekt'o de grafik'aĵ'o'j en la mond'o. Krom'e tie est'as daŭr'a ekspozici'o de la „Kolekt'o Batliner”, kiu ampleks'as verk'o'j'n ek'de la franc'a impresionism'o ĝis modern'a art'o. En la palac'a'j ej'o'j oni ekspozici'as ne nur propr'a'j'n art'aĵ'o'j'n, sed ankaŭ daŭr'a'j'n aŭ por'temp'a'j'n prunt'aĵ'o'j'n el ali'a'j muze'o'j.

En la du'a du'on'o de la 17a jar'cent'o, sur la teren'o, kie nun star'as la palac'o, est'is kort'eg'a konstru-ofic'ej'o. En 1742 ties direktor'o Emanuel Teles da Silva Tarouca [taruka] (1696-1771) ricev'is de la imperi'estr'in'o Maria Theresia de Aŭstrio la permes'o'n ali'konstru'ig'i ĝi'n al palac'o, kiu'n oni nom'is „Palac'o Tarouca”. Tarouca est'is la fil'o de la portugal'a ambasador'o, dum mult'a'j jar'o'j eduk'ist'o, grav'a konsil'ant'o kaj intim'ul'o de Maria Theresia. Li pensi'iĝ'is en 1757. Post'e Maria Theresia aĉet'is la palac'o'n kaj uz'is ĝi'n kiel gast'o'dom'o'n.

Komenc'o de kolekt'ad'o

En la palac'o loĝ'is Albert Kasimir de Sachsen-Teschen [kazimir de zaksen-teŝen] (1738-1822) kaj li'a edz'in'o la ĉef'duk'in'o Maria Christina (1742-1798), la plej am'at'a infan'o de Maria Theresia. Ili ge'edz'iĝ'is en 1766 en Schlosshof. En la sam'a jar'o Maria Christina donac'is al Albert unu pres'it'a'n grafik'aĵ'o'n, kio ig'is li'n kolekt'i art'aĵ'o'j'n. Tuj post'e Albert iĝ'is guberni'estr'o de Hungari'o kaj ek'loĝ'is kun Maria Christina en Preßburg (hodiaŭ Bratislav'a). Tie li konsci'e kolekt'is grafik'aĵ'o'j'n, instig'at'e de si'a edz'in'o, kiu interes'iĝ'is pri art'o kaj mem bon'e desegn'is. Ŝi'a'j desegn'aĵ'o'j iĝ'is part'o de la grafik'aĵ-kolekt'o. Dum si'a tut'a viv'o ŝi est'is art'o'sent'em'a kaj fort'eg'e sub'ten'is si'a'n edz'o'n en la kolekt'ad'o ne nur financ'e, sed ankaŭ konsil'is li'n. Ili hav'is komun'a'n interes'o'n pli'ampleks'ig'i la kolekt'o'n.

Albert kun si'a edz'in'o vojaĝ'is de januar'o ĝis juli'o 1776 tra Italio. En Venecio la 4an de juli'o 1776 la aŭstr'a ambasador'o Giacomo Durazzo trans'don'is al ili pli ol mil kupr'o'gravur'aĵ'o'j'n, kiu'j pli'grand'ig'is la grafik'aĵ-kolekt'o'n. Tiu'temp'e oni ne plu amas'ig'is kurioz'aĵ'o'j'n, sed fond'is scienc'e koncept'it'a'j'n kolekt'o'j'n kaj bibliotek'o'j'n.

En 1780 Albert iĝ'is aŭstr'a guberni'estr'o en Aŭstr'a Nederlando. Tie la kort'eg'a arkitekt'o Louis de Montoyer (1749-1811) konstru'ig'is en Lak'e'n, nord'e de Bruselo, kastel'o'n, en kiu la par'o loĝ'is. En 1792 Albert kaj Maria Christina pro revoluci'o dev'is fuĝ'i kun la kolekt'o unu'e al Dresdeno, la hejm'urb'o de Albert. Post'e ili trans'loĝ'iĝ'is al Vieno. En 1795 la imperi'estr'o Francisko la 2a sub'ten'is la par'o'n financ'e kaj donac'is al ili la palac'o'n de la iam'a posed'ant'o Tarouca.

Adapt'ad'o de la palac'o

Albert komisi'is al si'a arkitekt'o Montoyer adapt'i la palac'o'n por si'a'j grafik'aĵ-kolekt'o kaj bibliotek'o kaj inter 1802 kaj 1804 al'konstru'ig'is reprezent'a'n al'o'n, uz'ant'e ankaŭ part'o'n de la aŭgustena monaĥ'ej'o. La palac'o iĝ'is pli ol du'obl'e pli grand'a. La nun 150 metr'o'j'n long'a fasad'o apud la imperi'estr'a palac'o Hofburg montr'as impres'e la financ'a'n pov'o'n kaj mem'konsci'o'n de la duk'o. La intern'aĵ'o'j'n de la palac'o de Lak'e'n li integr'is en nov'a'j'n pomp'a'j'n salon'eg'o'j'n kun silk'a'j teg'aĵ'o'j el Lion'o kaj or'um'it'a'j kristal'a'j lustr'o'j.

Dum la adapt'ad'o de la palac'o la par'o loĝ'is en Kaunitz apud Vieno, kie Maria Christina mort'is en 1798. Ŝi est'is nur 56-jar'a. Maria Christina est'is la sol'a infan'o de Maria Theresia, kiu rajt'is edz'in'iĝ'i ne laŭ la dinasti'a strategi'o de la imperi'estr'in'o, sed pro am'a rilat'o.

Si'a'j'n last'a'j'n viv'jar'dek'o'j'n Albert pas'ig'is en si'a palac'o sen mult'a'j kontakt'o'j kun la publik'o. Li pli'ampleks'ig'is la grafik'aĵ-kolekt'o'n. En 1816 Albert decid'is, ke ĝi est'u ne'dis'ig'ebl'a kaj ne'vend'ebl'a valor'aĵ'o. Post li'a mort'o en 1822 la hered'ant'o'j pli'grand'ig'is la kolekt'o'n. Post'e ĝi iĝ'is part'o de la Habsburga famili'a fond'aĵ'o. En 1870 la unu'a'n foj'o'n oni nom'is la grafik'aĵ-kolekt'o'n Albert'in'a memor'e al la nom'o de ĝi'a fond'int'o.

Period'o 1919-2003

Post la unu'a mond'milit'o Aŭstrio iĝ'is respublik'o, kaj mult'a'j nobel'o'j perd'is si'a'n propr'aĵ'o'n. Nov'a posed'ant'o iĝ'is la jun'a ŝtat'o, kiu ne pag'is kompens'o'n al la nobel'o'j. Oni vol'is neni'ig'i la memor'o'n pri la monarki'a pas'int'ec'o. La pomp'a'j salon'eg'o'j ferm'iĝ'is. Ili iĝ'is ten'ej'o'j de art'aĵ'o'j, ofic'ej'o'j kaj bibliotek'o'j. La kultur'a hered'aĵ'o iom post iom ruin'iĝ'is. Tamen la grafik'aĵ-kolekt'o pli'grand'iĝ'is ĉe Alfred Stix, la direktor'o de Albert'in'a de 1923 ĝis 1934. Li komplet'ig'is ĝi'n aĉet'ant'e franc'a'j'n kaj german'a'j'n desegn'aĵ'o'j'n. La nom'o Albert'in'a por la palac'o kaj kolekt'o iĝ'is oficial'a en 1921.

La 12an de mart'o 1945 Albert'in'a sufer'is grav'a'j'n damaĝ'o'j'n pro bombard'ad'o far'e de uson'a'j aviad'il'o'j. Ĝis 1952 oni nur supr'aĵ'e re'nov'ig'is la palac'o'n, kiu tamen perd'is si'a'n histori'a'n ident'ec'o'n. Dum la jar'o 1959 ĝi est'is mal'ferm'it'a nur 35 hor'o'j'n semajn'e, kaj la nombr'o de vizit'ant'o'j ne est'is grand'a.

Ampleks'a re'nov'ig'o

De 1962 ĝis 1986 direktor'o Walter Koschatzky re'viv'ig'is la palac'o'n kaj kolekt'o'n. Li okaz'ig'is 200 ekspozici'o'j'n.

Oni ali'konstru'ig'is kaj re'nov'ig'is la konstru'aĵ'o'n en la 1990aj jar'o'j. La re'mal'ferm'o okaz'is en 2003. Est'is restaŭr'it'a la histori'a fasad'o kaj 18 pomp'a'j salon'eg'o'j. En divers'a'j land'o'j oni sukces'is aĉet'i original'a'j'n mebl'o'j'n el la period'o 1780-1822. La ĉef'a'n en'ir'ej'o'n oni konstru'is sur la nivel'o de la 11 metr'o'j'n alt'a bastion'o. Est'iĝ'is nov'a'j ej'o'j por ekspozici'o'j. Ties are'o kresk'is de 150 m² al 5000 m². Ek'de tiam la nov'a sub'ter'a ten'ej'o ampleks'as 5000 m². Ind'as menci'i ŝtup'ar'o'n por fest'a'j event'o'j kaj spegul'a'n ĉambr'o'n.

Aktual'e la vizit'ant'o'j'n impres'as flug'il'simil'a tegment'o (Soravia Wing, 2003) el titan'o, projekt'it'a de la aŭstr'a skulpt'ist'o Hans Hollein (1934-2014). Tem'as pri 53 metr'o'j'n long'a, mal'larĝ'a tegment'o antaŭ la en'ir'ej'o, kiu aŭdac'e „tra'strek'as” la histori'a'n fasad'o'n. Tiu tegment'o est'is kaj est'as eg'e pri'diskut'at'a. Ĝi tamen neces'as, ĉar ĝi protekt'as kontraŭ pluv'o la nov'a'j'n lift'o'n kaj rul'ŝtup'ar'o'n. Erwin kaj Hanno Soravia pag'is la kost'o'j'n de la tegment'o. Krom'e ties famili'o okup'iĝ'is pri la konstru-projekt'o'j kaj ne'mov'ebl'aĵ'o'j.

Sub la tegment'o de la palac'o leg'ebl'as Sammlung Batliner (Kolekt'o Batliner]. Ĝi konsist'as el 500 verk'o'j ek'de la franc'a impresionism'o ĝis modern'a art'o kaj est'as kern'o de daŭr'a ekspozici'o. En 2007 tiu kolekt'o far'iĝ'is propr'aĵ'o de Albert'in'a. La famili'o Rit'a kaj Herbert Batliner kolekt'is la art'aĵ'o'j'n ek'de la 1960aj jar'o'j.

Albert'in'a hodiaŭ

Profesor'o Klaus Albrecht Schröder est'as direktor'o ek'de 1999. Li evolu'ig'is la pozici'o'n de Albert'in'a, kiu nun est'as ne nur grafik'aĵ-kolekt'o, sed ankaŭ ŝtat'a scienc'a esplor'ej'o. Krom'e oni kolekt'as kaj ekspozici'as fot'o'j'n kaj pentr'aĵ'o'j'n. Schröder klopod'as ekspozici'i ne nur propr'a'j'n art'aĵ'o'j'n, sed ankaŭ prunt'aĵ'o'j'n el ali'a'j muze'o'j.

En 2008 oni mal'ferm'is tri'cent'kvadrat'metr'a'n nov'a'n salon'eg'o'n por stud'ad'o. En ĝi oni hav'as al'ir'o'n al la grafik'aĵ-kolekt'o, kiu konsist'as el pli ol unu milion'o da verk'o'j. En la sub'ter'a kvar'etaĝ'a esplor'ej'o trov'iĝ'as bibliotek'o, re'nov'ig'ej'o kaj labor'ej'o.

La nombr'o de vizit'ant'o'j eg'e pli'iĝ'is. Ĝi ating'as preskaŭ 800 000 jar'e. Albert'in'a est'as nun unu el la plej mult'e vizit'at'a'j muze'o'j en Vieno. Ĝi'a'j fak'o'j est'as grafik'aĵ'o'j, fot'o'j, pentr'aĵ'o'j kaj arkitektur'a'j ekspon'aĵ'o'j. La nombr'o de kun'labor'ant'o'j pli'mult'iĝ'is de 60 en 1999 al 300 nun.

Ĝu'i plast'a'n vost'o'n

Ge'vir'o'j de l' mar'o vest'as si'n per long'a elast'a vost'o el plast'o, ŝirm'as si'a'j'n okul'o'j'n per okul'vitr'o'j por naĝ'ad'o kaj en'akv'iĝ'as. Naĝ'ant'e oni ĉiel amuz'iĝ'as en basen'o, lag'o aŭ mar'o. Por komunik'iĝ'i en la sub'akv'a mond'o oni ek'lern'as gest'o'lingv'o'n de man'o'j kaj mov'o'j. Oni uz'as si'a'n fantazi'o'n en la naĝ'ad'o kaj trejn'as si'a'j'n muskol'o'j'n, precip'e tiu'j'n en la mez'o de la korp'o. Tial ili'a ŝat'okup'o est'as ankaŭ fort'ig'a sport'o.

Tiu spec'o de naĝ'ad'o est'iĝ'is en Aŭstrali'o antaŭ dek'o da jar'o'j. Nun ĝi dis'vast'iĝ'as en Eŭrop'o. En Finnlando oni jam al'iĝ'as al kurs'o'j pri „mar'vir(in)a naĝ'ad'o” (not'u, ke ankaŭ vir'o'j pov'as al'iĝ'i!). La kurs'o'j'n aranĝ'as hom'o'j, kies hobi'o far'iĝ'is lukr'a meti'o.

Plen'kresk'ul'o'j kaj ge'knab'o'j, kiu'j tim'as en'akv'iĝ'i, pov'as for'puŝ'i la tim'o'n imag'ant'e si'n mar-est'ul'o'j. En la naĝ'ad'o oni komenc'as amuz'i si'n per fantazi'aĵ'o'j. Lud'ant'e oni mult'e rid'as, serĉ'as trezor'o'j'n kaŝ'it'a'j'n sur la fund'o de la basen'o kaj admir'as la kolor'o'j'n de la naĝ'vost'o'j.

Grup'et'o da ge'vir'o'j de l' mar'o okaz'ig'is nask'iĝ'tag'a'n fest'o'n, kiu komenc'iĝ'is en basen'o, kie ili ĝis'sat'e admir'is la lert'o'n kaj lud'o'j'n en la akv'o. Kiam ili fin'e sen'vost'ig'is si'n, ili ek'ĝoj'is pri si'a'j re'trovit'a'j gamb'o'j. Iu el ili ek'kri'is: „Ho, mi tamen est'as du'pied'ul'o!”

Fakt'o'j: La plast'a naĝ'vost'o kost'as ĉirkaŭ 65 eŭr'o'j'n. Komenc'ant'o'j dev'as kapabl'i naĝ'i 50 m kaj sci'pov'i sen'streĉ'e flos'i sur la akv'o.

Kresk'ant'a nombr'o de kurac'il'o'j ne plu efik'as

Kelk'a'j medikament'o'j tradici'e uz'at'a'j en la pas'int'ec'o kaj kon'at'a'j pro si'a efik'ec'o ne plu hav'as la sam'a'n re'san'ig'a'n ec'o'n kaj tial far'iĝ'as pli kaj pli sen'util'a'j. Tio'n sci'ig'is fin'e de april'o 2019, kun iom da mal'trankvil'o, fak'ul'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. Ili klar'ig'is, ke ne tem'as pri tut'e nov'a fenomen'o, sed ke oni jam spert'as ĉi-rilat'e ver'a'n tut'mond'a'n kriz'o'n, kiu kompren'ebl'e pens'ig'as kaj tim'ig'as kaj medicin'ist'o'j'n kaj pacient'o'j'n. La fenomen'o de rezist'ad'o kontraŭ medikament'o'j do daŭr'e pli'iĝ'as.

En la raport'o oni konklud'as jen'o'n: medicin'a'j procedur'o'j kaj kirurgi'a'j inter'ven'o'j est'as en danĝer'o precip'e pro la alarm'a nivel'o de rezist'ad'o registr'it'a en plur'a'j land'o'j je divers'a'j dis'vast'iĝ'int'a'j medikament'o'j. Krom al antibiotik'o'j (kiu'j, kiel jam kon'at'e, em'as perd'i si'a'n efik'o'n post long'a kaj kelk'foj'e ne'neces'a util'ig'ad'o), oni ĉi-foj'e alud'as ankaŭ al tut'a seri'o da fung'icid'o'j, pest'icid'o'j, kontraŭ'virus'a'j kaj kontraŭ'mikrob'a'j kurac'il'o'j.

Nun'temp'e ne mal'pli ol 700 000 person'o'j mort'as ĉiu'n jar'o'n pro rezist'em'a'j mal'san'o'j: el tiu'j, 230 000 mort'as pro tuberkul'oz'o, kiu ne plu respond'as al la trakt'ad'o'j. Pli kaj pli da kutim'a'j mal'san'o'j, inkluziv'e infekt'o'j'n de la spir'a'j voj'o'j, sed ankaŭ seks'um'e trans'don'at'a'j kaj urin'kanal'a'j infekt'o'j, ne plu est'as kurac'ebl'a'j. Medicin'a'j procedur'o'j tial far'iĝ'as eg'e pli kompleks'a'j kaj kelk'foj'e risk'a'j.

Kontraŭ'batal'i la klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n

En Vieno okaz'is la inter'naci'a pint'konferenc'o pri klimat'o R20 Austrian World Summit. Gast'o de la aranĝ'o est'is la last'a'temp'e fam'iĝ'int'a 16-jar'a klimat-aktiv'ul'in'o Greta Thunberg el Svedi'o. La ĉef'tem'o de la aranĝ'o est'is „Klimat-financ'ad'o”.

La konferenc'o'n organiz'is la ne-reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o R20 - Regions of Climate Action (Region'o'j de klimat'a ag'ad'o), kiu'n en 2010 fond'is la uson'a aktor'o kaj eks'a guberni'estr'o de Kalifornio, Arnold Schwarzenegger.

En si'a mal'ferm'a parol'ad'o la aŭstr'a prezident'o Alexander Van der Bellen sub'strek'is la urĝ'ec'o'n, kun kiu oni dev'as kontraŭ'batal'i la klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n. Li deklar'is: „Ni sci'as, ke la temp'o el'ĉerp'iĝ'as – la klimat-kriz'o ja ekzist'as de'long'e.” Nun oni dev'as invers'ig'i la tendenc'o'n pri el'las'ad'o de forc'ej'a'j gas'o'j. La soci'a'n kaj ekonomi'a'n model'o'j'n est'ont'ec'e oni dev'as tiel ali'ig'i, ke ili funkci'u sen el'las'ad'o de karbon'di'oksid'o. Tiu'n cel'o'n oni dev'as ating'i ĝis la jar'o 2050.

Thunberg: Deklar'i kriz'a'n stat'o'n

Aplaŭd'at'a est'is la parol'ad'o de Greta Thunberg, kiu fond'is en aŭgust'o 2018 la mond'skal'a'n lern'ej'an'a'n mov'ad'o'n FridaysForFuture (Vendred'o'j por la est'ont'ec'o), kadr'e de kiu oni organiz'as protest'o'j'n kaj lern'ej'an'a'j'n strik'o'j'n por pli bon'a klimat-politik'o kaj al'vok'as la reg'ist'ar'o'j'n aktiv'e ag'ad'i.

Thunberg dir'is, ke la hom'o'j eĉ ne sci'as, en kia danĝer'o ili trov'iĝ'as. Ili maksimum'e rimark'as, ke io mal'ĝust'e funkci'as kaj ke iĝ'as pli varm'e. Kiam klar'iĝ'is al ŝi la detru'a'j efik'o'j, kiu'j'n hav'as la klimat'ŝanĝ'iĝ'o, ŝi est'is mir'ig'it'a. Ĝi en'tut'e mank'as en la nov'aĵ'o'j kaj ne ĉiu'tag'e oni parol'as pri tio. Fakt'e antaŭ long'a temp'o oni dev'is proklam'i kriz'a'n stat'o'n de la klimat'o kaj aktiv'e ag'ad'i. Anstataŭ tio la tem'o pri klimat'o est'as traktat'a kiel ĉiu'j ceter'a'j.

La sved'a jun'ul'in'o apelaci'is, ke la politik'ist'o'j urĝ'e kontraŭ'ag'u la klimat'ŝanĝ'iĝ'o'n. Kompren'ebl'e, milion'o'j da infan'o'j pov'us ir'i sur la strat'o'n, sed ili ne est'as gvid'person'o'j, ankaŭ ne scienc'ist'o'j. Por mastr'i la kriz'o'n oni dev'us ali'ig'i ĉiu'j'n viv'o'sfer'o'j'n. Unu'op'a'j solv'o'j, izol'it'a'j unu de ali'a, ne plu sufiĉ'as, dir'is Thunberg. La jun'a'j hom'o'j dev'us postul'i de la nun respond'ec'a generaci'o: „Ni ne plu hav'as temp'o'n kaj ni ne al'las'os, ke vi el'tir'u vi'n!”

Schwarzenegger: 7 milion'o'j mort'as

Arnold Schwarzenegger pled'is por pli da aktiv'ad'o kaj al'vok'is grand'a'j'n rev'o'j'n. Oni opini'is li'n frenez'a en li'a viv'o, ĉar li hav'is ŝajn'e ne'ebl'a'j'n cel'o'j'n far'iĝ'i korp'o'kultur'ist'o-ĉampion'o, film'stel'ul'o aŭ politik'ist'o. „Tamen rev'ul'o'j ali'ig'as la mond'o'n, kaj ne skeptik'ul'o'j”, emfaz'is Schwarzenegger. Li kritik'is, ke ankoraŭ 7 milion'o'j da hom'o'j mort'as jar'e pro polu'ad'o de la natur'medi'o. Tia est'as la nun'a stat'o. „Ĉu ni ĝi'n konserv'u?”, li turn'is si'n al la skeptik'ul'o'j. Li al'vok'is, ke anstataŭ tio oni al'iĝ'u al la klimat-protekt'a mov'ad'o.

2 celsi'a'j grad'o'j

Antonio Guterres, ĝeneral'a sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN), deklar'is, ke la situaci'o est'as ver'e „tre serioz'a”. Li al'vok'is la mond'a'n komun'um'o'n al pli da engaĝ'iĝ'o kontraŭ la klimat'ŝanĝ'iĝ'o. „Ni far'as tro mal'mult'e de tio, kio est'as inter'konsent'it'a. Kaj ni nun sci'as, ke ĝi en'tut'e ne sufiĉ'as”, dir'is Guterres. Li alud'is la inter'konsent'o'n en Parizo, kiu'n oni akcept'is en la jar'o 2015. Konform'e al ĝi la ter'varm'iĝ'o dev'us est'i lim'ig'it'a ĝis sub 2 celsi'a'j grad'o'j. Ĝis hodiaŭ mult'a'j land'o'j ne real'ig'is tio'n, kio'n ili promes'is en Parizo. Kiel nov'a'j'n konkret'a'j'n paŝ'o'j'n li list'ig'is inter'ali'e la en'konduk'o'n de impost'o'j pro polu'ad'o de la natur'a medi'o kaj for'ig'o'n de la subvenci'o'j por fosili'a'j brul'aĵ'o'j. „Mi sci'as, ke ni pov'as ating'i tio'n, kondiĉ'e ke ni hav'u politik'a'n vol'o'n”, deklar'is la ĝeneral'a sekretari'o de UN.

Fak'diskut'o'j

En la konferenc'o okaz'is fak'diskut'o'j pri tem'o'j kiel klimat-komunik'ad'o, daŭr'i'pov'a turism'o, bio'ekonomi'o, mov'iĝ'ad'o. Arnold Schwarzenegger part'o'pren'is en diskut'o pri la tem'o „Aer'a polu'ad'o kaj san'o”, ĉar ĝi est'as tre grav'a por li. „Ven'is la temp'o, ke ni vek'iĝ'u kaj parol'u pri tio, kio ver'e grav'as: ĉiu'n tag'o'n ja mort'as 25 000 hom'o'j pro aer'a polu'ad'o”, dir'is Schwarzenegger.

Oni prezent'is projekt'o'j'n pri plej bon'a klimat-protekt'ad'o en Mali'o, Nikaragvo, Maldiv'o'j, Lesot'o kaj projekt'o'n pri redukt'o de la el'las'ad'o de karbon'di'oksid'o en evolu'land'o'j.

Monik'a Langthaler, la organiz'ant'in'o de la aranĝ'o, dir'is: „Ĉi-jar'e ni sukces'is ating'i pli da hom'o'j kaj don'i fort'a'n signal'o'n por la klimat-protekt'o.” En la konferenc'o, kiu okaz'is la tri'a'n foj'o'n en Vieno, part'o'pren'is 1200 politik'ist'o'j, fak'ul'o'j kaj eminent'ul'o'j el 30 land'o'j.

Nov'a natrik'o mal'kovr'it'a

Inter'naci'a grup'o de scienc'ist'o'j mal'kovr'is nov'a'n speci'o'n de natrik'o, kiu viv'as en Turki'o, Azerbajĝano, Armeni'o, Kartveli'o, Irako, Irano kaj Rusio, krom en mal'grand'a are'o de orient'a Eŭrop'o. Sur'baz'e de genetik'a'j kaj morfologi'a'j don'it'aĵ'o'j la scienc'ist'o'j konstat'is, ke de la natrik'o scienc'e nom'at'a Elaphe sauromates ekzist'as du mal'sam'a'j speci'o'j. La nov'a, dis'a speci'o de natrik'o est'as nom'it'a Elaphe urartica kaj scienc'e pri'skrib'it'a en la ĉi-maj'a el'don'o de la inter'naci'a scienc'a gazet'o PeerJ.

Antikv'a reĝ'o'land'o

La nov'a'n scienc'a'n nom'o'n propon'is la scienc'ist'o'j honor'e al la german'a zoolog'o kaj botanik'ist'o Peter Sim'o'n Pallas (1741-1811), kiu propon'is si'a'temp'e la nom'o'n Elaphe sauromates. La specif'a epitet'o de la nov'a scienc'a nom'o (urartica) de'ven'as de la nom'o de mal'nov'a reĝ'o'land'o de la fer'epok'o, kon'at'a kiel Urarto, kiu situ'is en mont'ar'a region'o inter la sud-orient'o de la Nigr'a Mar'o kaj la sud-okcident'o de Kaspi'o. La reĝ'o'land'o akir'is potenc'o'n en la du'a du'on'o de la 9a jar'cent'o a.K. kaj est'is konker'it'a de med'o'j komenc'e de la 6a jar'cent'o a.K.

Detal'a analiz'o

Laŭ zoolog'o'j est'as ekster'ordinar'e kompleks'e trov'i ĉi tiu'n speci'o'n de natrik'o en liber'a natur'o. Ili kolekt'as baz'a'j'n genetik'a'j'n inform'o'j'n jam de 17 jar'o'j, kaj nur detal'a analiz'o de DNA (deoksi'rib'o'nukle'a acid'o) klar'e montr'is, ke tem'as pri frat'a kaj tiel nom'at'a kript'a, t.e. kaŝ'it'a speci'o de natrik'o. La sum'a long'o de la nov'a speci'o est'as kutim'e 1,2 metr'o'j. Ĝi ne est'as venen'a kaj tut'e sen'danĝer'as.

La serpent'o'j de la genr'o Elaphe est'as tre popular'a'j inter la bred'ist'o'j de serpent'o'j. Ili viv'as ne nur en la mez'varm'a zon'o, sed ankaŭ en sub'tropik'a'j kaj tropik'a'j region'o'j.

Balot'a jar'o en Litovio

Tiu'n ĉi jar'o'n en Litovio oni pov'us nom'i la jar'o de elekt'o'j kaj referendum'o'j – okaz'is tri balot'ad'o'j kaj du referendum'o'j.

Nov'a prezident'o

Post dek'jar'a litova prezident'ec'o Dali'a Grybauskaitė trans'don'is si'a'n posten'o'n al la nov'a prezident'o. La 26an de maj'o, en la du'a faz'o de la prezident'a balot'ad'o, li venk'is kandidat'in'o'n de konservativ'ul'o'j (Patr'o'land'a Uni'o - krist'an'demokrat'o'j de Litovio) Ingrida Šimonytė, kolekt'int'e 65,68 % de la voĉ'o'j kontraŭ 33,04 %. Spert'ul'o'j rimark'ig'as, ke al la venk'o de Nausėda fort'e kontribu'is la fakt'o, ke li est'as sen'parti'a person'o, ekonomik'ist'o, hom'o inteligent'a kaj trankvil'a en komunik'ad'o. En la unu'a faz'o de la prezident'a'j elekt'o'j, kiu okaz'is la 12an de maj'o, Šimonytė ricev'is 31,31 % kaj Nausėda 30,94 %.

Gitanas Nausėda est'as 55-jar'aĝ'a financ'ist'o, preleg'ant'o, scienc'ist'o. Li part'o'pren'is en la prezident'a'j elekt'o'j kiel sen'de'pend'a kandidat'o. Ek'de 2008 li est'is konsil'ant'o de la prezid'ant'o de la sved'a bank'o Seb, financ'a analiz'ist'o, kaj post'e ĉef'a ekonomik'ist'o. En aŭgust'o 2018 li for'las'is si'a'n posten'o'n en la bank'o.

La 12a de juli'o est'is la unu'a ofic'tag'o de la nov'a prezident'o Nausėda. La prezident'o de Litovio elekt'iĝ'as per rekt'a voĉ'don'ad'o de la posed'ant'o'j de litova ŝtat'an'ec'o por period'o de kvin jar'o'j. Tiu'n posten'o'n li ne pov'as okup'i pli long'e ol du'foj'e si'n'sekv'e, t.e. dum dek jar'o'j.

Interes'e, ke por la posten'o de prezident'o ĉi-jar'e kandidat'iĝ'is eĉ naŭ person'o'j, inter kiu'j est'is ankaŭ la nun'a ĉef'ministr'o Saulius Skvernelis. Antaŭ la voĉ'don'ad'o li dir'is, ke li for'las'os si'a'n posten'o'n, se li ne venk'os en la unu'a faz'o de elekt'o'j. En la unu'a faz'o li tamen rest'is nur la tri'a, kolekt'int'e 19,58 % de la voĉ'o'j, kaj rezult'e li konfirm'is, ke li intenc'as demisi'i. Tamen post'e li ŝanĝ'is si'a'n opini'o'n kaj komenc'is parol'i pri tio, ke li pov'us rest'i sur si'a posten'o.

Referendum'o'j

Krom la prezident'a'j elekt'o'j, en Litovio okaz'is du grav'a'j referendum'o'j (la 12an de maj'o) kaj elekt'o'j de 11 person'o'j por Eŭrop'a Parlament'o (la 26an de maj'o).

En la referendum'o'j la voĉ'don'ant'o'j dev'is esprim'i si'a'n opini'o'n rilat'e du demand'o'j'n: ĉu ili aprob'as du'obl'a'n civit'an'ec'o'n kaj ĉu ili konsent'as mal'pli'ig'i la nombr'o'n de parlament'an'o'j en la land'a parlament'o.

Pli konkret'e, oni propon'is etend'i la civit'an'ar'o'n tiel, ke la litov'an pasport'o'n pov'us konserv'i ankaŭ tiu'j hom'o'j, kiu'j akir'is „civit'an'ec'o'n en ŝtat'o'j, kiu'j plen'um'as la kriteri'o'j'n de eŭrop'a kaj trans'atlantik'a integr'iĝ'o”. Referendum'o pri tiu ĉi konstituci'a amend'o okaz'is kun 53,16-procent'a part'o'pren'o; tamen la amend'o ne est'is aprob'it'a, ĉar ĝi ne kolekt'is sufiĉ'a'j'n aprob'a'j'n voĉ'o'j'n: „jes” dir'is 73,92 % kontraŭ 26,08 % da ne'a'j voĉ'o'j, sed por ke ĝi est'u aprob'it'a, jes'e dev'is voĉ'don'i pli ol du'on'o de ĉiu'j registr'it'a'j voĉ'don'ant'o'j.

La nun'a parlament'o de Litovio konsist'as el 141 parlament'an'o'j. En la referendum'o civit'an'o'j dev'is esprim'i si'a'n opini'o'n, ĉu ind'as redukt'i la nombr'o'n de parlament'an'o'j ĝis 121. Ankaŭ tiu ĉi amend'o ne sukces'is, ĉar tro mal'mult'a'j voĉ'don'ant'o'j part'o'pren'is. Kvankam 76,19 % jes'is, la part'o'pren'o de la voĉ'don'ant'o'j ating'is nur 47,80 % anstataŭ la neces'a'j pli ol 50 %.

11 parlament'an'o'j por EU

Litovio hav'as 11 mandat'o'j'n en Eŭrop'a Parlament'o. Tiu ĉi nombr'o est'as ĉi-jar'e divid'it'a inter sep politik'a'j parti'o'j. Tri lok'o'j'n okup'os membr'o'j de Patr'o'land'a Uni'o (krist'an'demokrat'o'j), po du la parti'o de litovaj social'demokrat'o'j kaj Uni'o de Kamp'ar'an'o'j kaj Verd'ul'o'j. Po unu mandat'o'n gajn'is kvar ali'a'j politik'a'j organiz'aĵ'o'j.

Malgraŭ tio, ke la balot'ad'o por Eŭrop'a Parlament'o okaz'is en Litovio sam'temp'e kun tiu por nov'a prezident'o, la aktiv'ec'o de balot'ant'o'j por Eŭrop'o est'is mal'pli alt'a: preskaŭ 10 000 person'o'j rifuz'is uz'i la voĉ'don'il'o'n de Eŭrop'a Parlament'o kaj pli ol 5 % simpl'e difekt'is ĝi'n.

Ver'ŝajn'e ebl'as konstat'i, ke la plej popular'a'j politik'a'j fort'o'j en Litovio est'as la konservativ'ul'o'j kaj la social'demokrat'o'j. La 3an de mart'o en Litovio okaz'is municip'a'j elekt'o'j. La rezult'o'j montr'is, ke la konservativ'ul'o'j kaj la social'demokrat'o'j ricev'is la plej grand'a'n nombr'o'n da mandat'o'j: po 274. Por 1502 municip'a'j mandat'o'j konkurenc'is pli ol 13 000 politik'ist'o'j.

En Litovio ek'de 1990 okaz'as elekt'o'j por urb'a'j konsili'o'j. 60 municip'a'j konsili'o'j est'as elekt'at'a'j por kvar jar'o'j. La nombr'o de mandat'o'j en urb'a'j konsili'o'j de'pend'as de la nombr'o de voĉ'don'rajt'a'j civit'an'o'j en tiu'j municip'o'j.

Matematik'ist'o'j

Pri la artikol'o de Cristina Casella Obl'iĝ'as film'o'j pri matematik'ist'o'j (MONATO 2019/07, p. 14 (2019/012411.php)) mi opini'as, ke mank'as menci'o de la televid'a seri'o titol'it'a en la angl'a lingv'o Numb3rs (Num3ro'j) kaj en la franc'a lingv'o La loi des nombres (La leĝ'o de la nombr'o'j), kiu'n kre'is Nicolas Falacci kaj Cheryl Heuton en 2005. En 118 epizod'o'j de po 42 minut'o'j, ĝi rakont'as la kun'labor'ad'o'n de du frat'o'j, la el'star'a sed normal'a matematik'ist'o Charlie Eppes kaj la FBI-an'o Do'n Eppes, kontraŭ krim'ul'o'j.

Fiŝ'milit'o inter Skot'land'o kaj Irlando

La viv'o de mar'a fiŝ'kapt'ist'o est'as mal'facil'a, danĝer'a kaj oft'e ne tre rekompenc'at'a. Eĉ pli mal'facil'ig'as ĝi'n tio, ke kvant'o'j kaj speci'o'j de fiŝ'o'j konstant'e mal'kresk'as, kaj pro tio ne'mal'oft'e okaz'as disput'o'j pri la rajt'o fiŝ'kapt'i en iu'j region'o'j de ocean'o. Unu el la plej grav'a'j inter tia'j disput'o'j est'is la tiel nom'at'a'j „moru-milit'o'j” inter Islando kaj Briti'o, kiu'j est'iĝ'is en la 1970aj jar'o'j kaj fin'iĝ'is per la venk'o far'e de Islando en 1976, kiam ĝi gajn'is la ekskluziv'a'n rajt'o'n kapt'i moru'o'j'n en 370-kilo'metr'a zon'o ĉirkaŭ Islando.

La et'a rok'a insul'o

Nov'a „fiŝ'milit'o” ek'flagr'is dum la unu'a semajn'o de juni'o, ĉi-foj'e ne inter Islando kaj Briti'o, sed inter du mal'grand'a'j kelt'a'j najbar'o'j: Skot'land'o kaj Irlando. La skot'a reg'ist'ar'o en Edinburg'o avert'is Irlandon, ke ĝi intenc'as eksped'i si'a'j'n ŝip'o'j'n por dev'ig'i la irlandajn fiŝ'ist'o'j'n for'las'i la 12-mejl'a'n¹ zon'o'n ĉirkaŭ la izol'it'a rok'a insul'et'o Rockall [rokol], kiu situ'as 301 kilo'metr'o'j'n okcident'e de Skot'land'o, 423 kilo'metr'o'j'n nord-okcident'e de Irlando kaj 700 kilo'metr'o'j'n sud'e de Islando.

Ne'loĝ'ebl'a sed skot'a

Tiu ĉi decid'o de la skot'a reg'ist'ar'o furioz'ig'is la irland'an reg'ist'ar'o'n, kiu ne akcept'as, ke Rockall est'as skot'a posed'aĵ'o. En la jar'o 1955, Briti'o deklar'is posed'o'n de la rok'a insul'et'o, kaj en 1972 ĝi est'is en'kadr'ig'it'a kiel part'o de Skot'land'o, kaj specif'e kiel aparten'ant'a al Hebrida Insul'ar'o, kvankam Rockall est'as et'a ne'loĝ'ebl'a rok'a insul'et'o 370 kilo'metr'o'j'n for de la plej proksim'a lok'o, kie loĝ'as hom'o'j (la insul'o Nord'a Uisto, unu el la insul'o'j de la For'a'j Hebridoj).

Irlando neniam asert'is, ke Rockall est'as ĝi'a posed'aĵ'o, kvankam antaŭ mult'a'j jar'o'j iu irlanda unu'op'ul'o prov'is sur'ter'iĝ'i tie por instal'i irland'an flag'o'n kaj perd'is si'a'n viv'o'n.

Streb'o al sen'de'pend'iĝ'o influ'as

Kred'ebl'e la ag'o de la skot'a reg'ist'ar'o est'as part'e klar'ig'ebl'a per la fakt'o, ke Skot'a Naci'a Parti'o, kiu hav'as pli'mult'o'n en la skot'a parlament'o, pli kaj pli intenc'as postul'i sen'de'pend'ec'o'n de Skot'land'o kiel suveren'a ŝtat'o kaj ne part'o de Briti'o. Ĝi vol'as rest'i membr'o de Eŭrop'a Uni'o, kvankam ĝi'a'j fiŝ'kapt'ist'o'j neniam est'is kontent'a'j pri ties fiŝ'kapt'a politik'o².

1. Tem'as pri mar-mejl'o'j. 1 mar'mejl'o = 1852 m; 12 mar'mejl'o'j = 22 224 m. (red.)

2. La gazet'ar'o alud'as pri ali'a ebl'a motiv'o por asert'i (aŭ, respektiv'e, kontest'i) posed'o'n de la insul'o: eventual'a proksim'a sub'mar'a font'o de naft'o kaj natur'a gas'o. (red.)

La klasik'a'j demand'o'j

Mi ŝat'is la konklud'a'j'n demand'o'j'n de la artikol'o far'e de Xavi Alcalde (MONATO 2019/07, p. 12-13): Ĉu ebl'as apart'ig'i la hom'o'n de ties kre'aĵ'o'j? Kiel ni rilat'u al la mal'hel'a dimensi'o de art'ist'o?

Jam Puŝkin star'ig'is simil'a'n demand'o'n: „Ĉu pov'as kun'est'i geni'ec'o kaj mal'bon'farad'o?”

Sen'rilat'e al la person'ec'o de Michael Jackson (nek geni'ul'o, nek impres'a muzik'ist'o laŭ mi), eĉ por ver'a'j geni'ul'o'j en art'o, ve, oni oft'e dev'as apart'ig'i ili'a'n person'ec'o'n dis'de la kre'aĵ'o'j, kaj prefer'e „forges'i” aŭ ne sci'i pri mal'hel'a'j dimensi'o'j de art'ist'o'j (kaj eĉ pri la tekst'o de kant'o'j!) Ekzempl'e ekzist'is mult'a'j sovetiaj kant'o'j bon'eg'a'j muzik'e, sed kies tekst'o'n prefer'ind'as ne sci'i kaj ne kompar'i kun la real'o. Kant'o'j de Beatles plej'part'e est'as geni'a'j muzik'e, sed iam mi prefer'as ignor'i ili'a'j'n tekst'o'j'n (ekzempl'e en Imag'u) kaj ne sci'i kelk'a'j'n detal'o'j'n pri la aŭtor'o'j. Kaj ne sci'i kelk'a'j'n detal'o'j'n pri la aŭtor'o de la geni'a'j por'infan'a'j balet'o'j Cign'a lag'o aŭ Nuks'o'romp'ul'o absolut'e neces'as!

Est'as Di'o, kiu inspir'as geni'a'n art'o'n, kaj inter la art'o'j muzik'o est'as ĝust'e tia art'o, kiu ebl'ig'as plen'e apart'ig'i la Origin'a'n Aŭtor'o'n dis'de pek'a'j „per'ant'o'j”.

Paul Gubbins

Omaĝ'e al for'pas'int'a ĉef'redaktor'o

En dorm'o li mort'is,

surpriz'e kaj pac'e,

ebl'e sonĝ'ant'e pri ne'verk'it'a'j verk'o'j.

Amik'o de plej mult'a'j,

ĉiam rond'e sprit'a, humur'plen'a,

kun afabl'a rid'et'o tut'vizaĝ'e.

Mi memor'os li'n kiel last'foj'e, kun supl'a sun'ĉapel'o

laŭ'reklam'e fald'ebl'a poŝ'e'n

kaj el'fek'ebl'a sen'difekt'a se elefant'o ĝi'n digest'is.

Galop'e tra Eden'o

Ĉu vi sci'as, per kiu vok'o oni halt'ig'as ĉeval'o'n en Esperant'o kaj kiel oni re'ir'ig'as ĝi'n? Ĉu vi kon'as la blek'o'j'n (best'son'o'j'n) de ĉeval'o? Kaj krom'e: kie kaj kiel oni trov'as respond'o'j'n al tiu'j demand'o'j? – Nu, ĉiu'j trov'ebl'as en Piv, sed – ho, ve – oft'e kaŝ'it'e kaj en ne'sistem'a'j lok'o'j. La ĵus aper'int'a Esprim'ar'o – Promen'o'j en Eden'o de la kon'at'a flandr'a leksikograf'o Petro Desmet' ¹ mal'kaŝ'as ili'n en rapid'e konsult'ebl'a'j registr'o'j.

En la ĉapitr'o pri „best'o'blek'o'j” ni leg'as ekzempl'e: „ĉeval'o: hen'as, ronk'as, snuf'as, snuf'eg'as, naz'o'bru'as, blov'as” – kaj sam'spec'e pri pli ol 470 ali'a'j best'o'j. Ankaŭ invers'ig'it'a list'o ekzist'as: „hen'i: ĉeval'o, mul'o, mustang'o, pone'o, stalon'o, zebr'o”. Simil'e kiel best'o'j, ankaŭ objekt'o'j „blek'as”. Kiam pez'aĵ'o'j kun'puŝ'iĝ'as ili „dir'as” bac! kaj la trumpet'o konsol'e vok'as trateratra! – jen pli'a list'o de la Esprim'ar'o. Ĝi plu'send'as ni'n al ankoraŭ pli'a ĉapitr'o, nom'e tiu pri interjekci'o'j. Kaj tie ni intuici'e kaj tuj'e trov'as la respond'o'n al la tekst'komenc'a'j demand'o'j: „halt'ig'o de labor'best'o, de ĉeval'o: pru!” kaj „instig'o de ĉeval'o al mov'iĝ'o: hot hoto!”.

Lepor'kor'o

Kiel vari'ig'i adjektiv'a'j'n esprim'o'j'n kun „tre”? Apart'a ĉapitr'o instru'as ekzempl'e „diligent'a kiel abel'o”, „ĵaluz'a kiel Otel'o”, „stult'a kiel anser'o, kiel ŝaf'o, kiel la ŝaf'o'j de Panurg'o”. Apart'e tikl'a'j en la inter'naci'a lingv'o est'as esprim'o'j kompren'end'a'j ne laŭ'vort'e, sed metafor'e. Ĉu ali'lingv'an'o kompren'os ili'n? Esprim'ar'o el'tir'is el Piv la klasik'a'j'n metafor'o'j'n, kiu'j de jar'dek'o'j form'as part'o'n de la Esperant'a kultur'o. Kon'at'a ekzempl'o est'as „lepor'kor'o”. Laŭ'vort'e ĝi signif'as la intern'a'n organ'o'n de tiu best'o. Sed metafor'e – kaj eĉ pli oft'e – ĝi est'as bild'a esprim'o por tim'em'ul'o. Sub tiu kap'vort'o la Edenaĵo prezent'as ĝi'n, do de la signif'o al la vort'o'form'o.

Ali'a specimen'o: „Opini'o: Sam'opini'ant'o'j: Ĥor'o: Ar'o da sam'opini'ant'a'j person'o'j: la ĥor'o de la kri'ist'o'j kaj mok'ist'o'j.”

Pri proverb'o'j kaj frazeologi'aĵ'o'j tem'as la plej ampleks'a ĉapitr'o, kiu'n mi last'e vol'as menci'i tie ĉi (est'as ankoraŭ pli'a'j). Kiel ĉe la „lepor'kor'o” ankaŭ ĝi ord'ig'as de la signif'o al la vort'o'j, dum en Piv est'as invers'e, nom'e de la vort'form'o al la signif'o. Ekzempl'o: akord' – en plen'a akord'o: ir'i brak'o en brak'o. [...] – ne akord'iĝ'i: akord'i kiel akv'o kaj fajr'o [...], kaj tiel plu ĝis la senc'o'kompleks'o zorg', kiu sol'a en'hav'as preskaŭ tri'dek sub'ide'o'j'n; la last'a est'as „cert'ig'i si'n por est'ont'o: gard'i kandel'o'n por la nokt'o”.

Vort'ar'o neniam est'as plen'a

Ĉu mis'o'j kaj mank'o'j? Nu, vort'ar'o neniam est'as „plen'a”, ĉiam est'as nur etap'o. Dum jar'o'j mi feliĉ'e kun'loĝ'ad'as kun testud'a par'o, do mi unu'e serĉ'is, kiel testud'o'j blek'as, sed fi!, ve! kaj fek! – mank'as!? (ĉiu'j post'a'j kursiv'o'j ĉerp'it'a'j el la libr'o kaj adapt'it'a'j). Kia abism'o de mizer'o mi tuj vol'is ek'boj'i, sed post'e decid'is el la mizer'o virt'o'n far'i kaj al'port'i mi'a'n ŝton'et'o'n por la ven'ont'a el'don'o: testud'o: blov'as, pep'as (la vir'et'o dum seks'um'ad'o). La „mank'o” kompren'ebl'e de'pend'as de la princip'o, fidel'e kiel hund'o sekv'i Piv, kiu jam de'long'e est'as mal'jun'a knab'in'o (kern'e de 1967, 1987). Avantaĝ'o est'as la firm'a grund'o de klasik'ec'o, mal'avantaĝ'o iom'a post'rest'int'ec'o. Ni tamen ne danc'u laŭ Piv-a fajf'il'o, se ĝi mem instru'as al ni kontraŭ'fundament'a'j'n herez'o'j'n: la vort'o „kŭaksi” (buf'o) est'as simpl'e mal'ĝust'a. Esperant'o ne hav'as la son'o'n [w] kiel en angl'a [water] kontrast'e al [v], simil'e kiel ĝi ne hav'as la son'o'j'n [ä], [ü], [ö] kaj mult'a'j'n ali'a'j'n. La liter'o „ŭ” do ne pov'as indik'i son'o'n ne'ekzist'ant'a'n ni'a'lingv'e. Tial est'as ĝust'a'j nur „kvaksi” aŭ „kuaks'i”, eĉ se Piv la mis'a'n form'o'n (dub'ind'e) atribu'as al Zamenhof ².

Por resum'e tir'i la medol'o'n de l' Esprim'ar'o: Por tiu, kiu plaŭd'e-feliĉ'e naĝ'et'as en la kiel-vi-fart'as-lag'o, ĝi ne hav'os apart'a'n grav'ec'o'n. Ĉiu'j, kiu'j part'um'as kun la aŭtor'o la am'o'n al esprim'riĉ'a, suk'plen'a, vari'flor'a Esperant'o, ĝi'n dank'e, tuj'e kaj ĝu'e akir'os. Por leksikograf'o'j-koleg'o'j ĝi est'as nepr'aĵ'o kaj kontribu'u al pli'riĉ'ig'o de laŭ'ebl'e mult'a'j vort'ar'o'j.

1. Desmet' i.a. verk'is la plej ampleks'a'n vort'ar'o'n nederland'an-Esperant'o'n-nederland'an, est'as kun'traduk'int'o de la nov'a Bild'vort'ar'o, pri'labor'is la Zamenhof'an Proverb'ar'o'n kaj est'as konstant'a kun'labor'ant'o de MONATO.

2. La sol'a trov'lok'o est'as en la post'mort'e publik'ig'it'a unu'a volum'o de Fabel'o'j de Andersen (1923), mult'aspekt'e ne'fid'ind'e redakt'it'a (kaj evident'e ŝanĝ'it'a) de iu anonim'ul'o.

Petro Desmet': Esprim'ar'o. Promen'o'j en Eden'o. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2019. 140 paĝ'o'j, glu'bind'it'a. ISBN 978-90-77066-60-7.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

La unu'a fot'o de nigr'a tru'o

Ver'ŝajn'e ĉiu'j amas'komunik'il'o'j komenc'e de april'o montr'is la unu'a'n fot'o'n de la nigr'a tru'o Messier 87, situ'ant'a en la centr'o de la galaksi'o Virg'o A (aŭ M87), je ĉirkaŭ 55 milion'o'j da lum'jar'o'j de Ter'o. Ĝi ja hav'as mas'o'n 6,5-miliard'obl'a'n de tiu de la sun'o.

Einstein

Liver'is la fot'o'n Event Horizon Telescope (EHT), kiu konsist'as el grup'o de ok radi'o'teleskop'o'j situ'ant'a'j dis'e tra la planed'o, konstru'it'a'j kadr'e de inter'naci'a kun'labor'o. EHT konekt'as tiu'j'n ok teleskop'o'j'n el divers'a'j land'o'j por form'i sen'precedenc'a'n virtual'a'n teleskop'o'n, praktik'e grand'a'n sam'e kiel Ter'o. EHT propon'as al scienc'ist'o'j nov'a'n manier'o'n stud'i la plej mal'proksim'a'j'n objekt'o'j'n en la univers'o, antaŭ'vid'at'a'j'n de la teori'o pri ĝeneral'a relativ'ec'o de Einstein. Tio okaz'is ĝust'e en la cent'jar'iĝ'o de histori'a eksperiment'o, la unu'a kiu konfirm'is li'a'j'n ide'o'j'n.

Nov'aĵ'o

En la projekt'o Italio part'o'pren'is kun si'a'j Naci'a Institut'o pri Astr'o'fizik'o (INAF) kaj Naci'a Institut'o pri Nukle'a Fizik'o (INFN). La nov'aĵ'o est'as, ke kosm'a'j objekt'o'j laŭ'difin'e ne'vid'ebl'a'j kaj nur supoz'ebl'a'j sur'baz'e de ali'a'j don'it'aĵ'o'j pov'as nun est'i observ'at'a'j kaj rekt'e pri'esplor'at'a'j. La mal'kovr'o est'as tiel rimark'ind'a, ke oni jam parol'as tiu'rilat'e pri la fot'o de la jar'cent'o. La team'o de European Southern Observatory (Eŭrop'a Sud'a Observatori'o), kiu plen'um'is la tut'o'n kaj konsist'as el proksim'um'e du'cent esplor'ist'o'j, publik'ig'is la bild'o'n sub permes'il'o de Kre'a Komunaĵ'o: sufiĉ'as, ke oni atribu'as la propriet'o'n al la origin'a font'o. Sed jam est'as „ŝakal'o'j”, kiu'j, kiel Visual China Group, decid'is mal'zorg'i pri tio kaj hast'is ek'vend'i la bild'o'n.

Ĉampion'o

Ĉu vi sci'as, kiu est'as la plej recenz'it'a verk'o en Esperant'o? Tre ver'ŝajn'e tio est'as Vojaĝ'o en Esperant'o-land'o de Bor'is Kolker. Aper'is pri ĝi recenz'o ne nur en MONATO (2002/08, p. 18), sed en 18 ali'a'j lok'o'j.

La du'a en la ĉampion'a list'o est'as Arn'e, la ĉef'id'o, infan'libr'o de Leif Nordenstorm, kun 16 recenz'o'j, kaj la 3a la roman'o Vojaĝ'o al Kazohinio de Sándor Szathmári kun 14.

Laŭ don'it'aĵ'o'j de www.ret'butik'o.be.

Diven'u, kiu mi est'as!

En entrepren'o mi est'as gvid'ant'o de part'o de la firma'o. Mi bon'e kon'as la labor'o'n, kaj ĉiu'j dir'as, ke mi est'as bon'a fak'ul'o kaj bon'a estr'o de tiu part'o de la firma'o. Sed en la ĉiu'tag'a viv'o kaj en kontakt'o'j kun hom'o'j ekster la entrepren'o mi est'as ordinar'a mal'fort'ul'o. Mi ne pov'as komenc'i la plej ordinar'a'n inter'parol'ad'o'n en rilat'o'j kun ali'a'j, apart'e kun vir'in'o'j. Dum inter'parol'ad'o kun ali'a'j hom'o'j pri ĉiu'tag'a'j afer'o'j, mi est'as embaras'iĝ'em'a, mi ne sci'as, pro kio, sed mi oft'e dir'as i'o'n, kio'n oni ne pov'as lig'i kun tem'o de inter'parol'o, mi est'as konfuz'it'a, eĉ ne sci'as pardon'pet'i, kiam mi far'is i'a'n mal'traf'o'n.

Mi ceter'e est'as ordinar'a jun'a hom'o, du'dek-naŭ-jar'a, fin'is ĉe ekonomik'a fakultat'o; mi est'is bon'a student'o. Loĝ'as mi en mal'grand'a loĝ'ej'o, kiu'n por mi aĉet'is la ge'patr'o'j. Mi hav'as ankaŭ modest'a'n sed nov'a'n person'a'n vetur'il'o'n kaj tre solid'a'n salajr'o'n. Mi dir'as al vi: tut'e ordinar'a hom'o kaj ankaŭ tut'e ordinar'a mal'fort'ul'o mi est'as.

Iu'j mi'a'j kon'at'o'j dir'as, ke mi est'as ekstravaganc'ul'o, ke mi est'as sklav'o de mi'a'j kutim'o'j. Mi el'lit'iĝ'as je preciz'e difin'it'a hor'o. Post la maten'a tualet'o, mi trink'as ankaŭ preciz'e difin'it'a'n mark'o'n de kaf'o. Mi inter'aranĝ'as kolor'o'j'n de mi'a'j vest'o'j laŭ iu'j mi'a'j, nur mi'a'j, regul'o'j. Se vi demand'us mi'n, kial mi ĝust'e tiel far'as, mi ne pov'us klar'ig'i.

Vendred'e ĉiu'foj'e, post la fin'o de la labor'o, mi pas'um'ant'e en'ir'as kaf'ej'o'n, kiu situ'as en strat'o proksim'a al mi'a loĝ'ej'o. Tie mi sid'as ĉiam sur la sam'a lok'o, trink'as ĉiam sam'a'n spec'o'n de nigr'a bier'o kaj leg'as ĉiam la sam'a'n tag'gazet'o'n. Ĉi tie mi silent'as unu hor'o'n, ebl'e inter'ŝanĝ'as kelk'a'j'n vort'o'j'n kun kelner'o; post'e mi pag'as kaj tiam for'ir'as hejm'e'n.

Ĉiu'j gast'o'j – oft'e ili est'as hom'o'j el mi'a ĉirkaŭ'aĵ'o – kon'as unu la ali'a'n kaj kon'as mi'n kiel strang'ul'o'n, sed mi ne parol'as kun ili. En la kaf'ej'o ĉiu'vendred'e oni gard'as „mi'a'n” lok'o'n. Kelner'o'j al mi al'port'as trink'aĵ'o'n kaj gazet'o'n, eĉ ne demand'ant'e, kio'n mi dezir'as.

Vesper'iĝ'is – pli bon'e est'us dir'i, ke la ĉiel'o hirt'iĝ'is kaj mal'hel'iĝ'is. Mi'a'n gazet'o'n pri'lum'is nur elektr'a lamp'o super la serv'o'tabl'o.

Subit'e, iu'j varm'et'a'j tener'a'j man'plat'o'j subtil'e kovr'is mi'a'j'n okul'o'j'n kaj sonor'a vir'in'a voĉ'o ek'parol'is:

Kiam mi mi'n turn'is, antaŭ mi star'is tre bel'a jun'a vir'in'o, kiu surpriz'it'e rigard'is mi'n per du nigr'a'j larĝ'e mal'ferm'it'a'j okul'o'j.

– Ho ve! Ho ve! Mi pardon'pet'as! Mi pardon'pet'as cent'foj'e! Mi opini'is, ke vi est'as iu ali'a! Mi cent'foj'e pardon'pet'as pro tiu mis'kompren'o! Mi opini'is, ke vi est'as mi'a parenc'o. Mi erar'is! – La nigr'a'j okul'o'j rigard'is mi'n pet'eg'ant'e.

– Ne grav'e, sinjor'in'o, ne grav'e! Okaz'is neni'o terur'a! – mi respond'is rigard'ant'e en tia'j'n bel'a'j'n nigr'a'j'n okul'o'j'n, en kies profund'ec'o vibr'is diabl'ec'a flam'et'o.

Pardonpetinte, ŝi for'ir'is al ali'a fin'o de la serv'o'tabl'o, mend'is kaf'o'n, kaj rest'is sid'ant'a tie, ver'ŝajn'e atend'ant'e iu'n.

Mi est'is konfuz'it'a. Sam'moment'e mi est'is surpriz'it'a pri mi'a ag'manier'o. Imag'u, mi en tia'j okaz'aĵ'o'j nur murmur'is i'o'n sen'senc'a'n, absurd'a'n, direkt'ant'e la rigard'o'n al ali'a flank'o. Ĉi-foj'e mi respond'is, rigard'ant'e en la okul'o'j'n de la vir'in'o. Tiu'j okul'o'j, en kiu'j mi vid'is diabl'et'o'j'n, almenaŭ tiel ŝajn'is al mi, tut'e ne el'ir'is el mi'a kap'o kaj daŭr'e obsed'is mi'n. Kvankam neni'u al'ven'is ĉe ŝi, mi ne hav'is kuraĝ'o'n invit'i ŝi'n kun'trink'i.

Ekster'e komenc'iĝ'is tempest'o. Unu'e ek'blov'is vent'o, kaj post'e ven'is ver'a pluv'eg'o. Terur'e, kvazaŭ la ĉiel'o mal'ferm'iĝ'us. Mi ne pov'is for'pren'i mi'a'n rigard'o'n de la nigr'okul'a fraŭl'in'o.

Rigard'ant'e mi'a'direkt'e'n, ŝi ek'rid'et'is. Tiu rid'et'o al mi ŝajn'is ne'ordinar'a: ŝi rid'et'is per la tut'a vizaĝ'o, sed apart'e ŝi'a'j okul'o'j lud'is kiel ole'o sur diafan'a akv'o.

La gast'o'j de la kaf'ej'o unu post la ali'a for'ir'is. La fraŭl'in'o probabl'e iu'n atend'is, sed tiu ne al'ven'is. La pluv'eg'o ne ĉes'is. Ankaŭ mi ek'mov'iĝ'is. Tamen, ir'ant'e apud la fraŭl'in'o'n, mi demand'is:

– Permes'u, ke mi vetur'ig'u vi'n hejm'e'n! Antaŭ la kaf'ej'o star'as mi'a aŭt'o. La pluv'eg'o est'as fort'a. – Mi tio'n dir'is kvazaŭ infan'a'n poem'et'o'n.

Ŝi ek'ĝoj'is, sed dir'is, ke ŝi loĝ'as mal'proksim'e en mal'nov'a part'o de la urb'o. Mi dir'is, ke tio ne est'as grav'a.

En la aŭt'o mi de'nov'e iĝ'is la mal'nov'a konfuz'ul'o, sed ŝi sen'ĉes'e babil'ad'is. Ŝi rakont'is, ke ŝi fin'is si'a'n stud'ad'o'n sed ankoraŭ ne trov'is labor'o'n; ŝi dezir'is labor'o'n ie proksim'e, ĉar en la urb'o viv'as ŝi'a'j mal'jun'a'j ge'patr'o'j. Ne, ŝi ne hav'as fraŭl'a'n kor'amik'o'n; ŝi vol'as est'i bon'a student'in'o, kiu pri'zorg'as mal'jun'a'j'n ge'patr'o'j'n; ili ne hav'as mon'o'n por pag'i ŝi'a'j'n stud'o'j'n. Ŝi en la kaf'ej'o atend'is parenc'o'n, kiu promes'is help'i ŝi'n trov'i labor'o'n. Tiu'n parenc'o'n ŝi long'temp'e ne vid'is ...

Mi nur sporad'e ĵet'is rigard'o'n al ŝi, sed ŝi mult'e plaĉ'is al mi. Ŝajn'is, ke ŝi far'iĝ'is pli seren'a, pli ĝoj'a en mi'a aŭt'o. Mi pov'is dir'i neni'o'n, nur „jes” kaj „ne”. Tiel fort'e ŝi influ'is mi'n.

Mi vetur'ig'is ŝi'n en ali'a'n part'o'n de la urb'o, kaj halt'is antaŭ du'dek'etaĝ'a apartament'ar'o. Est'is mi tre konstern'it'a: mi forges'is demand'i ŝi'n pri la nom'o, telefon'numer'o, numer'o de loĝ'ej'o, adres'o ... Ankoraŭ pluv'is. Ŝi ĝentil'e dank'is kaj for'kur'is al la en'ir'ej'o de la apartament'ar'o. Mi for'vetur'is hejm'e'n.

Rest'ant'e sol'a, mi dir'is al mi mem, ke mi est'as grand'a kaj ne'korekt'ebl'a stult'ul'o, kaj mi tio'n ripet'ad'is la tut'a'n sekv'a'n semajn'o'n.

En mi'a kap'o, sen'de'pend'e de mi'a vol'o, en'loĝ'iĝ'is la nigr'a'j okul'o'j de tiu bel'a vir'in'o, kies famili'a'n nom'o'n kaj vok'nom'o'n mi, stult'ul'o, ne kon'is. Tiu'j nigr'a'j okul'o'j ĝen'is, ke mi koncentr'iĝ'u dum la labor'o, dum negoc'a'j kun'ven'o'j. Mi mal'bon'e dorm'is kaj oft'e forges'is tag'manĝ'i kaj vesper'manĝ'i.

Kaj – imag'u – sur tiu „mi'a” seĝ'o en la kaf'ej'o sid'is ŝi, trink'ant'e kaf'o'n kaj parol'ant'e kun kelner'o.

Ŝi ne rimark'is mi'n. Mi al'ir'is, kovr'is per mi'a'j man'plat'o'j ŝi'a'j'n okul'o'j'n kaj dir'is:

– Mi atend'is vi'n! Mi opini'is, ke vi ne al'ven'os, sed kelner'o klar'ig'is, ke vi ... – Ŝi dir'is mult'o'n unu'spir'e, mezur'ant'e mi'n per si'a'j penetr'em'a'j nigr'a'j okul'o'j.

Pas'is kvin monat'o'j. Ni nun prepar'as ge'edz'iĝ'o'n. Ni konklud'is, ke ne erar'o, sed feliĉ'a cirkonstanc'o bapt'o'patr'is al ni'a lig'o, ni'a est'ont'a ge'edz'ec'o.

Mi plu'e est'as fak'a gvid'ant'o en la firma'o, sed nun mi ne est'as fuŝ'ul'o en la ordinar'a ĉiu'tag'a viv'o. Ŝi, mi'a nigr'okul'a bel'ul'in'o, vek'is en mi iu'n dorm'ant'a'n part'o'n, pri kiu mi ne sci'is.

Sahara polv'o: medi'a defi'o

La ĉiu'jar'a al'ven'o al la karib'a region'o de grand'a kvant'o da polv'er'o'j, form'e de nub'o'j el la sahara dezert'o, okaz'ig'as ŝok'o'n mal'favor'a'n kontraŭ divers'a'j eko'sistem'o'j mar'a'j kaj ter'a'j, kaj ĝeneral'e kontraŭ la hom'a san'o.

Mal'favor'a'j konsekvenc'o'j

Doktor'o pri fizik'o Eugenio Mojena López, konsil'ant'o de la prognoz'a centr'o de la kuba institut'o pri mete'ologi'o, cert'ig'as, ke „pli'mult'iĝ'o de bronk'a astm'o, alergi'o'j, haŭt'o- kaj kor-mal'san'o'j en Kubo, ŝajn'e hav'as unu el si'a'j kaŭz'o'j en la tun'o'j da sahara polv'o, al'ven'ant'a'j ĉiu'jar'e al la insul'ar'o.”

Mojena López sci'ig'as ankaŭ, ke laŭ ĵus'a stud'o la grand'a'j ond'o'j de polv'o efik'as mal'favor'e al la viv'o en la karib'a'j koral'rif'o'j, ĉar ili'n atak'as fung'o endemi'a en Afrik'o, kiu'n transport'as tiu'j polv'o'nub'o'j. La polv'o vojaĝ'ant'a tra alt'a'j atmosfer'a'j tavol'o'j mal'san'ig'as ankaŭ mar'a'j'n mam'ul'o'j'n. Tiu fenomen'o est'as kon'at'a kiel „ruĝ'a tajd'o”, ĉar eg'e mult'iĝ'as ruĝ'alg'o'j, el kiu'j mult'a'j est'as toks'a'j, ankaŭ por hom'o'j. Last'e ĝi hav'as mal'favor'a'n efik'o'n al riz'o, fazeol'o'j, frukt'arb'o'j, suker'kan'o kaj ali'a'j kultiv'aĵ'o'j, kies rikolt'o'j mal'kresk'as.

Konsist'o

La sahara polv'o en'hav'as fer'kombin'aĵ'o'j'n, sal'o'n, silic'o'n kaj ali'a'j'n mineral'o'j'n, al'don'e persist'a'j'n organ'a'j'n polu'aĵ'o'j'n, virus'o'j'n, fung'o'j'n, bakteri'o'j'n kaj divers'a'j'n akar'o'j'n patogen'a'j'n, kapabl'a'j'n damaĝ'i hom'o'j'n, plant'o'j'n kaj best'o'j'n.

Fakt'o'j

La polv'o'nub'o'j'n est'ig'as sabl'o'ŝtorm'o'j super Saharo kaj Sahelo. Ili pov'as ating'i alt'ec'o'n de tri ĝis sep kilo'metr'o'j. Oni taks'as, ke ĉirkaŭ 90 milion'o'j da tun'o'j da sahara polv'o ĉiu'jar'e al'ven'as al Karibio printemp'e kaj somer'e. Dum la last'a'j kvin jar'dek'o'j la kvant'o da polv'o dis'sem'it'a atmosfer'e pli ol dek'obl'iĝ'is. La saharaj polv'o'nub'o'j averaĝ'e ating'as la karib'a'n zon'o'n ses tag'o'j'n post kiam la sabl'o'ŝtorm'o okaz'is en la afrik'a dezert'o. Ili ĝeneral'e al'ven'as al la Antiloj en la monat'o'j mart'o kaj april'o, sed la plej grand'a ond'ar'o de polv'o'j okaz'as juni'e, juli'e kaj komenc'e de aŭgust'o.

„Task'o Viv'o”

Por help'i al'front'i la mond'a'n klimat'a'n ŝanĝ'iĝ'o'n la kuba reg'ist'ar'o aprob'is ŝtat'a'n plan'o'n nom'at'a'n „Task'o Viv'o”, kiu postul'as prioritat'o'n en la land'a medi'a politik'o. La land'a ministeri'o pri scienc'o, teknologi'o kaj medi'o respond'ec'as pri efektiv'ig'o kaj kontrol'o de la task'o'j de tiu program'o. Por redukt'i la efik'o'j'n de sahara polv'o tra la land'o, „Task'o Viv'o” postul'as sistem'a'n plen'um'ad'o'n de plur'sektor'a'j ag'ad'o'j en ĉiu loĝ'lok'o kaj region'o de la insul'o.

Finnlandaj lingv'o'j

En si'a artikol'o pri la nov'a'j vid'ind'aĵ'o'j de Helsink'o (MONATO 2019/05, p. 15) s-in'o Pyhälä asert'as, ke Finnlando est'as tri'lingv'a. Oni tro facil'e forges'as ali'a'j'n mal'pli'mult'a'j'n lingv'o'j'n de Finnlando: ekzist'as ankaŭ cigan'o'j, kiu'j uz'as si'a'n propr'a'n roma'a'n lingv'o'n jam de la 17a jar'cent'o. Krom'e mi aŭd'is, ke tatar'a mal'pli'mult'o tie'n deport'it'a de la car'a Rusio en la 19a jar'cent'o daŭr'e plu'viv'as kaj hav'as si'a'j'n tatar'lingv'a'j'n lern'ej'o'j'n. Last'e, sed ne balast'e, iu'j eĉ dir'as, ke en Kareli'o hom'o'j parol'as apart'a'n finn-ugr'a'n lingv'o'n ... la karel'a'n. El mi'a de'for'a fremd'land'an'a vid'punkt'o, se tem'as pri ŝtat'a'j lingv'o'j, Finnlando est'as oficial'e du'lingv'a, se tem'as pri la lingv'o'j parol'at'a'j de ĝi'a'j de'nask'a'j civit'an'o'j, Finnlando est'as almenaŭ kvin'lingv'a. Tamen, se tem'as nur pri la indik'il'a'j ŝild'o'j vid'ebl'a'j ĉe la ŝose'o'j, ĝi ebl'e est'as tri'lingv'a.

Mod'o'kre'ist'o re'viv'iĝ'as en la nom'o de arane'o

Nov'a speci'o de aŭstrali'a arane'o, last'a'temp'e mal'kovr'it'a, ricev'is si'a'n nom'o'n (scienc'e Jot'us karllagerfeldi) laŭ la ĵus for'pas'int'a mod'o'kre'ist'o Karl Lagerfeld (1933-2019). La nov'a'n scienc'a'n nom'o'n propon'is inter'naci'a grup'o de german'a'j kaj aŭstrali'a'j scienc'ist'o'j, ĉar la arane'o memor'ig'as per si'a'j kolor'o'j pri la stil'o de Karl Lagerfeld. La nov'a speci'o de arane'o hav'as korp'o'n kolor'ig'it'a'n nigr'e, brun'e kaj blank'e, dum la ali'a'j reprezent'ant'o'j de la genr'o Jot'us est'as hel'kolor'a'j, nur ruĝ'a'j aŭ blu'a'j.

Mal'kovr'it'a apud lag'o

Ĉi tiu salt'ant'a arane'et'o est'as grand'a inter kvar kaj kvin mili'metr'o'j'n. Oni ĝi'n trov'is proksim'e al la lag'o Broadwater (Kvinsland'o, Aŭstrali'o). En Aŭstrali'o viv'as mil'o'j da arane'o'speci'o'j, sed mult'a'j arane'o'j de tiu genr'o ankoraŭ ne est'as pri'skrib'it'a'j.

Nigr'a'j okul'vitr'o'j

La german'a mod'o'kre'ist'o, art'ist'o kaj fot'ist'o, sed ankaŭ karikatur'ist'o, Karl Lagerfeld mort'is en februar'o 2019 en la aĝ'o de 85 jar'o'j. Ek'de 1983 li gvid'is la fam'a'n franc'a'n mod'firma'o'n Chanel ĝis si'a mort'o. Li est'is original'a kaj re'kon'ebl'a ĉef'e pro si'a'j blank'a har'ar'o, nigr'a'j okul'vitr'o'j, amel'it'a'j kol'um'o'j kaj nigr'a'j sen'fingr'a'j gant'o'j.

Krim'ad'o: pli mort'ig'a ol arm'it'a'j konflikt'o'j

Dum 2017 proksim'um'e 464 000 hom'o'j en la mond'o perd'is si'a'n viv'o'n rezult'e de murd'o'j, super'ant'e klar'e la kvant'o'n de 89 000 pere'int'o'j en arm'it'a'j konflikt'o'j dum la sam'a jar'o. Tio'n raport'is en Vieno la Ofic'ej'o pri Drog'o'j kaj Krim'ad'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UNODC), prezent'ant'e „Tut'mond'a'n stud'o'n pri murd'o'j 2019”.

„La cel'o de la stud'o est'as don'i klar'ig'o'j'n pri seks'rilat'a'j mort'ig'o'j, mort'ig'a per'fort'o far'e de band'o'j kaj ali'a'j problem'o'j, por sub'ten'i prevent'ad'o'n kaj inter'ven'o'j'n cel'e al mal'pli'ig'o de la nombr'o de murd'o'j”, dir'is Jurij Fedotov, direktor'o de UNODC. „La land'o'j dev'ont'ig'is si'n kadr'e de la Cel'o'j por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o redukt'i ĉiu'j'n form'o'j'n de per'fort'o kaj kun ili lig'it'a'j'n mort'o-indic'o'j'n antaŭ la jar'o 2030. La stud'o en'hav'as grav'a'j'n ekzempl'o'j'n de efik'a'j inter'ven'o'j je komun'um'a nivel'o, kiu'j kontribu'as al pli'bon'ig'o'j en region'o'j, kiu'j est'as tuŝ'at'a'j de per'fort'o, band'o'j kaj organiz'it'a krim'ad'o.”

Murd'o'j pli'iĝ'is

La stud'o montr'as, ke la total'a nombr'o de hom'o'j, kiu'j sufer'is per'fort'a'n mort'o'n rezult'e de murd'o'j pli'iĝ'is en la last'a kvar'on'jar'cent'o de 395 542 dum 1992 al 464 000 dum 2017. Pro la fakt'o, ke la mond'a loĝ'ant'ar'o tamen pli rapid'e pli'mult'iĝ'as, la indic'o de la registr'it'a'j pere'int'o'j konstant'e redukt'iĝ'as. Tial en la mond'o mal'pli'iĝ'is la kvant'o de viktim'o'j de 7,2 el 100 000 loĝ'ant'o'j dum 1992, al 6,1 dum 2017.

Nur al organiz'it'a krim'ad'o dum 2017 oni atribu'as 19 procent'o'j'n de ĉiu'j murd'o'j. Ek'de la komenc'o de la 21a jar'cent'o band'o'j kaj organiz'it'a'j krim'grup'o'j mort'ig'is sam'e mult'e da hom'o'j kiel ĉiu'j arm'it'a'j konflikt'o'j en la tut'a mond'o. Krom'e la organiz'it'a krim'ad'o sam'kiel arm'it'a'j konflikt'o'j mal'stabil'ig'is land'o'j'n, sub'fos'is la soci-ekonomi'a'n evolu'o'n kaj mal'fort'ig'is la jur'ŝtat'ec'o'n.

Region'a situaci'o

La averaĝ'a tut'mond'a indic'o de murd'o'j dum 2017 (6,1) kaŝ'as drast'a'j'n region'a'j'n diferenc'o'j'n. La indic'o en Nord- kaj Sud-Amerik'o (17,2) est'as la plej alt'a ek'de la komenc'o de fid'ind'a'j registr'ad'o'j en 1990. Ankaŭ la indic'o en Afrik'o (13,0) est'as super la tut'mond'a averaĝ'o, dum la indic'o'j en Azi'o, Eŭrop'o kaj Oceani'o est'as sub la tut'mond'a indic'o de murd'o'j (respektiv'e 2,3, 3,0 kaj 2,8).

Kvankam la murd'o-indic'o'j en Amerik'o est'as sam'e alt'a'j kiel antaŭ'e, la situaci'o en la unu'op'a'j land'o'j diferenc'as. Iu'j lok'a'j loĝ'ant'ar-grup'o'j hav'as indic'o'n de murd'o'j kompar'ebl'a'n kun tiu'j en konflikt'a'j region'o'j.

La plej oft'a'j viktim'o'j est'as vir'o'j

Laŭ plej nov'a'j taks'o'j dum 2017 tut'mond'e 81 procent'o'j de la registr'it'a'j viktim'o'j est'as vir'o'j kaj jun'ul'o'j, kaj pli ol 90 procent'o'j de la suspekt'at'o'j pri murd'o'j est'as vir'o'j. La stud'o montr'as tamen, ke la seks'a diferenc'o inter la viktim'o'j ŝanĝ'iĝ'as laŭ la aĝ'o.

Knab'o'j kaj knab'in'o'j en aĝ'o de 9 jar'o'j – kaj pli jun'a'j – est'as murd'at'a'j, laŭ inform'o'j el 41 land'o'j, sam'kiel hom'o'j el ali'a'j aĝ'o'grup'o'j. Krom'e vir'o'j konsist'ig'as pli ol 40 procent'o'j'n de la viktim'o'j.

En ĉiu'j region'o'j kresk'as kun pli'iĝ'ant'a aĝ'o la probabl'ec'o, ke ge'jun'ul'o'j far'iĝ'os viktim'o'j de murd'o'j. Vir'o'j kaj jun'ul'o'j en aĝ'o inter 15 kaj 29 jar'o'j hav'as tut'mond'e la plej alt'a'n risk'o'n de murd'iĝ'o.

Kvankam vir'in'o'j kaj jun'ul'in'o'j konsist'ig'as mult'e pli mal'alt'a'n procent'o'n de viktim'o'j ol vir'o'j, tamen ĉe ili est'as la plej grand'a nombr'o de murd'o'j lig'it'a'j kun intim'a'j partner'o'j kaj famili'o.

Kaŭz'o'j de murd'ad'o

Cel'direkt'it'a'j kaj efik'a'j inter'ven'o'j por kontraŭ'batal'i la murd'ad'o'n postul'as ampleks'a'n kompren'o'n pri ĝi'a'j dis'vast'iĝ'o kaj faktor'o'j. La kaŭz'o'j de murd'ad'o el'star'ig'it'a'j en la stud'o est'as mal'egal'ec'o, sen'labor'ec'o, politik'a mal'stabil'ec'o, seks'a'j stereotip'o'j en la soci'o kaj ekzist'o de organiz'it'a krim'ad'o. Paf'il'o'j, drog'o'j kaj alkohol'o favor'as la murd'ad'o'n.

La stud'o de UNODC indik'as ankaŭ la signif'o'n de la reg'model'o, kiu koncentr'iĝ'as al jur'ŝtat'ec'o, kontraŭ'batal'o de korupt'o, invest'o'j en soci-ekonomi'a evolu'o, inkluziv'e kler'ig'o'n. Ĉiu'j ĉi est'as decid'a'j por la redukt'ad'o de per'fort'a'j krim'o'j.

Lingv'o'lern'ad'o amuz'a kiel vide'o'lud'o

La temp'o pas'as eg'e pli rapid'e, kiam ni lok'as aŭ inter'prem'as blok'o'j'n lud'ant'e la vide'o'lud'o'n Tetr'is aŭ detru'as bit'a'j'n frand'aĵ'o'j'n ĉe Candy Crush Sag'a, ol kiam ni labor'ej'e dev'as en'ig'i nombr'o'j'n kaj don'it'aĵ'o'j'n en Excel-kalkul'tabel'o'n. Tamen, en ambaŭ okaz'o'j, ni nur plen'um'as seri'o'n da ripet'a'j ag'o'j antaŭ komput'il'a ekran'o. Kio est'as la mal'sam'o? Vide'o'lud'o'j est'as kre'it'a'j por don'i al uz'ant'o'j tuj'a'n kontent'ig'o'n, ĉu per la al'ven'o de bril'ant'a'j lum'et'o'j, ĉu per la don'ad'o de poent'o'j aŭ ali'spec'a rekompenc'o. La sukces'o de vet'aŭtomat'o'j baz'iĝ'as, ceter'e, ĝust'e sur ĉi tiu princip'o jam de'long'e.

La koncept'o gamification („lud'ec'ig'o”) nask'iĝ'is kun la cel'o ig'i amuz'a'j la ag'o'j'n kutim'e konsider'at'a'j'n enu'ig'a'j, dank'e al kontent'ig'ant'a'j element'o'j tip'a'j por vide'o'lud'o'j. La nov'generaci'a'j program'o'j por la stud'ad'o de fremd'a'j lingv'o'j konserv'as la interes'o'n de la uz'ant'o'j, en'pren'ant'e la baz'a'j'n element'o'j'n de vide'o'lud'o'j, kiel poent'o'j, „viv'o'j”, rang'o'tabel'o'j, nivel'o'j kaj gaj'a'j son'o'j por fest'i sukces'o'j'n, kiel ekzempl'e kiam oni bon'e plen'um'as test'o'n. Ebl'as ankaŭ ŝpar'i la rekompenc'o'j'n por al'ir'i al nov'a'j defi'o'j aŭ far'i estetik'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en la inter'fac'o – eĉ se, mal'e al la tip'a freemium-model'o (part'e sen'pag'a, part'e pag'a), ne ekzist'as ebl'o de aĉet'o'j kun cirkul'ad'o de real'a mon'o.

Kiel funkci'as Duolingo?

Unu el la plej popular'a'j program'o'j por lern'i lingv'o'j'n nun'temp'e est'as sen'dub'e Duolingo. Uz'i ĝi'n est'as tre facil'e: oni simpl'e elekt'u la dezir'at'a'n lingv'o'n (hav'ebl'as inter'ali'e Esperant'o), test'u si'n por tuj trov'i la taŭg'a'n nivel'o'n, aŭ simpl'e komenc'u de nul'o per la plej baz'a'j inter'ag'a'j ekzerc'o'j. La lern'ad'o okaz'as per'e de seri'o da ag'o'j, kiel kombin'i vort'o'j'n kun bild'o'j, traduk'i fraz'o'j'n de aŭ al ali'a lingv'o, trans'skrib'i son'dosier'o'j'n (gener'it'a'j'n de la komput'il'o) kaj eĉ leg'i per la telefon'o fraz'o'j'n, kiu'j tuj post'e est'os analiz'at'a'j de la voĉ-re'kon'a program'ar'o, kvankam ankoraŭ ne apart'e bon'e.

Intuici'o

La ekzerc'o'j est'as divid'it'a'j laŭ tem'a'j vort'o'j (ekzempl'e: best'o'j, manĝ'aĵ'o'j ...), verb'o'j, adjektiv'o'j ktp. La logik'o kaj la morfologi'a'j/sintaks'a'j koncept'o'j de la koncern'a lingv'o ne est'as eksplic'e pri'trakt'at'a'j, sed est'as intuici'e kapt'at'a'j, kiam oni respond'as demand'o'j'n aŭ far'as ekzerc'o'j'n. Algoritm'o kre'as fason'it'a'j'n lecion'o'j'n baz'it'a'j'n sur oni'a'j rezult'o'j. La en'hav'o est'as konstant'e evolu'ig'at'a. Post kiam oni lern'is lecion'o'n, oni hav'as la ŝanc'o'n far'i test'o'n, kiu mal'ŝlos'os nov'a'j'n nivel'o'j'n. La poŝ'telefon'a apo regul'e re'ven'ig'as oni'n al la en'hav'o'j jam instru'it'a'j, por konserv'i ili'n ĝis'dat'a'j kaj por pli'firm'ig'i ili'a'n lern'iĝ'o'n. La sam'a serv'o al'ir'ebl'as tamen ankaŭ komput'il'e, per'e de tradici'a sen'pag'a ret'ej'o.

Si'n'dev'ig'o

Uz'ant'o'j hav'as ĉiu'tag'a'n cel'o'n liber'e elekt'ebl'a'n kaj est'as rekompenc'at'a'j pro la plen'um'ad'o de ekzerc'o'j, pro la regul'a uz'o de la program'o kaj, ĝeneral'e, pro si'a foj'foj'e ver'e entuziasm'a lingv'o'lern'em'o. Se oni ne uz'as Duolingon kelk'a'j'n tag'o'j'n, oni ricev'as ret'poŝt'a'n mesaĝ'o'n afabl'e memor'ig'ant'a'n pri la komenc'a si'n'dev'ig'o (ekzempl'e 10-minut'a lern'ad'o tag'e) kaj invit'ant'a'n al pli oft'a al'ir'o. La el'ŝut'o kaj la uz'ad'o de Duolingo est'as sen'pag'a'j. La program'o profit'as la kontribu'o'j'n de hom'o'j kun alt'a lingv'o'nivel'o, kiu'j traduk'as la en'hav'o'n de la ret'ej'o.

La fond'int'o de Duolingo, Lu'is von Ahn, respond'ec'as ankaŭ pri la fam'a'j reCAPTCHA-il'o'j, kiu'j ebl'ig'as al la uz'ant'o'j pruv'i est'i ne robot'o'j.

Kiu gvid'as la mond'o'n?

La 28an kaj 29an de juni'o konferenc'o de la Grup'o de 20 (mal'long'e, G20) okaz'is en Osaka, la du'e plej grand'a urb'o en Japani'o. G20 est'as la forum'o de la plej grav'a'j land'o'j, Eŭrop'a Uni'o kaj ĉef'a'j inter'naci'a'j financ'a'j organiz'aĵ'o'j por pri'diskut'i precip'e ekonomi'a'j'n afer'o'j'n kaj ali'a'j'n grav'a'j'n task'o'j'n kiel medi'protekt'ad'o'n.

La plej sekur'a lok'o

Nun'temp'e Japani'o ŝajn'as la plej taŭg'a kaj sekur'a lok'o por gast'ig'i inter'naci'a'n event'o'n, kie kun'sid'as gvid'ant'o'j de grav'a'j land'o'j kaj organiz'aĵ'o'j, ĉar en Japani'o la risk'o, ke okaz'os ag'o'j de politik'a aŭ religi'a teror'o aŭ manifestaci'o'j kontraŭ la konferenc'o, est'as mal'grand'a. 30 000 polic'an'o'j el la tut'a land'o est'is mobiliz'it'a'j; por la du tag'o'j de la konferenc'o oni ferm'is najbar'a'j'n ŝose'o'j'n kaj ĉirkaŭ 450 publik'a'j'n infan'ĝarden'o'j'n kaj lern'ej'o'j'n en Osaka; ĉiu'j rub'uj'o'j en staci'dom'o'j est'is ferm'it'a'j ne nur en Osaka, sed ankaŭ en Tokio, 400 km for de Osaka, por ke neni'u en'met'u eksplod'aĵ'o'j'n.

Ideal'a gast'ig'ant'o

Ankaŭ la gast'ig'ant'o est'is plej taŭg'a, ĉar en la nun'a epok'o de ĥaos'a kaj mal'trankvil'a mond'o la japan'a reg'ist'ar'o de la ĉef'ministr'o Ŝinzo Abe est'as tre stabil'a kaj hav'as grand'a'j'n merit'o'j'n kiel prezid'ant'o de inter'naci'a'j kun'sid'o'j. La uson'a prezident'o Donald Trump apenaŭ interes'iĝ'as pri konferenc'o'j kaj kun'labor'ad'o'j en inter'naci'a'j kadr'o'j kiel Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, NATO aŭ si'n'sekv'a'j klimat'konferenc'o'j, prefer'ant'e du'land'a'j'n trakt'ad'o'j'n. Xi Jinping de Ĉini'o far'as plej'ebl'o'n por mal'grand'ig'i la efik'o'n de si'a komerc'a milit'o kun Uson'o. La brit'a ĉef'ministr'o, Theresa May, jam dev'is demisi'i. Sam'e Angel'a Merkel, iam ver'e simbol'a politik'ist'o de inter'naci'a harmoni'o kaj liberal'ism'o, nun star'as ĉe la el'ir'ej'o. Por ŝtat'estr'o'j kiel Vladimir Putin kaj Emmanuel Macron la cirkonstanc'o'j ne est'as tre favor'a'j, precip'e pro ekonomi'a'j mal'facil'aĵ'o'j: Rusio sufer'as de la sankci'o'j aplik'it'a'j pro la aneks'o de Krimeo, kaj Franci'o ankoraŭ ne re'san'iĝ'is de la konfuz'o'j kaŭz'it'a'j de la flav'veŝt'ul'o'j. La konflikt'o'j kaj eksplod'o'j inter la ŝtat'o'j en Eŭrop'a Uni'o turment'as la politik'ist'o'j'n de Eŭrop'o.

Mal'e, Abe, sur la fon'o de en'land'e stabil'a pozici'o kaj person'e intim'a'j rilat'o'j kun gvid'ant'o'j de potenc'o'j kiel Uson'o kaj Rusio, vast'e vojaĝ'as ekster'land'e'n, propon'as, persvad'as kaj montr'as model'o'n de liber'a komerc'o kaj inter'naci'a kun'labor'o. Ekzempl'e, Abe jam kvar'foj'e lud'is golf'o'n kun Trump, kaj 25-foj'e hav'is pint'a'j'n konferenc'o'j'n kun Putin dum si'a ses'jar'a reg'ad'o. Dum la sam'a period'o li vizit'is 80 land'o'j'n por plen'um'i si'a'n „diplomati'o'n de la bird'okul'a vid'punkt'o pri la ter'glob'o”.

Ne sen'skandal'a, tamen potenc'a

Kompren'ebl'e Abe tut'e ne est'as perfekt'a: li kaj membr'o'j de li'a kabinet'o plur'foj'e est'is mez'e de skandal'o'j. Se tia'j skandal'o'j okaz'us antaŭ dek jar'o'j, tio nepr'e renvers'us la kabinet'o'n. Sed hodiaŭ dank'e al la ses mal'grand'a'j kaj mal'fort'a'j opozici'a'j parti'o'j, Abe ĝu'as preskaŭ absolut'a'n potenc'o'n. Nur 5,5 % de la voĉ'don'ant'o'j sub'ten'as la Konstituci'a'n Demokrati'a'n Parti'o'n, la plej grand'a'n opozici'a'n parti'o'n, sed, ali'flank'e, la Liberal-Demokrati'a'n Parti'o'n de Abe sub'ten'as ĉirkaŭ 35 % de la voĉ'don'ant'o'j.

Atent'ig'o pri danĝer'o'j

Nu, pri kio Abe parol'is kaj al kio li al'vok'is en si'a'j kontakt'o'j kun la ekster'land'a'j gvid'ant'o'j? Dum la unu'a part'o de si'a ses'jar'a reg'ad'o kaj ekster'land'a'j vojaĝ'o'j Abe vok'is atent'o'n al la kontraŭ'leĝ'ec'o de ĉin'a ekspansi'o en la Orient-Ĉin'a Mar'o kaj konstru'ad'o de ĉin'a'j milit'baz'o'j sur tie'a'j lagun'rif'o'j, kaj li al'vok'is al observ'ad'o de inter'naci'a jur'o. Tiu'n al'vok'o'n de Abe neni'u kontraŭ'is. Dum la du'a du'on'o de si'a seri'o de vizit'o'j, Abe ĉef'e atent'ig'is la gvid'ant'o'j'n en la mond'o pri la minac'o'j de nukle'a'j arm'il'o'j kaj long'distanc'a'j misil'o'j de Nord-Korei'o. Eĉ en Litovio li avert'is, ke la nord-kore'a'j misil'o'j pov'us ating'i tiu'n land'o'n. Rezult'e, ĉiu'j gast'ig'ant'o'j komun'e re'kon'is la minac'o'j'n de nukle'a'j arm'il'o'j de Nord-Korei'o.

Prov'o est'i pac'per'ant'o

Tuj antaŭ la konferenc'o de G20, sur'baz'e de si'a'j amik'a'j rilat'o'j kaj kun Uson'o kaj kun Irano, Abe vizit'is Teheranon por plen'um'i per'ad'o'n inter tiu'j land'o'j, kiu'j akr'e kontraŭ'star'as pri la nukle'a produkt'ad'o far'e de Irano. Bedaŭr'ind'e, la pac'per'ant'a vizit'o de Abe fiask'is, ĉar dum li'a vizit'o Irano atak'is du petrol'ŝip'o'j'n en la Hormuza Mar'kol'o kaj paf'fal'ig'is uson'a'n droneon.

Du'land'a'j renkont'iĝ'o'j

Dum la konferenc'o de G20 Abe apart'e renkont'iĝ'is kun Trump kaj Putin por antaŭ'e'n'ig'i grav'a'j'n far'end'aĵ'o'j'n inter tiu'j land'o'j. Trump ne'klar'e menci'is komerc'a'n ced'o'n de'flank'e de Abe, ebl'e por help'i al Abe, kiu hav'os elekt'o'j'n de membr'o'j de la senat'o en juli'o. Sed en aŭgust'o Trump anonc'os grand'a'n frukt'o'n, kiu'n li akir'is de Japani'o por la uson'a popol'o, kiu ven'ont'jar'e hav'os elekt'o'j'n de prezid'ant'o. La 26a konferenc'o inter Abe kaj Putin nur de'nov'e konfirm'is, ke ili pen'u akcel'i la pac'traktat'o'n prokrast'at'a'n ek'de la fin'o de la du'a mond'milit'o kaj inter'konsent'o'n pri trans'don'ad'o de insul'o'j aneks'it'a'j dum tiu milit'o.

Ĉu en la mond'o venk'is popol'ism'o?

La konferenc'o de G20 per si mem ne est'is grand'a sukces'o, kvankam Trump kaj Xi Jinping konsent'is, ke ili daŭr'e trakt'u pri ekonomi'a'j problem'o'j kaj Uson'o prokrast'u al'don'a'j'n dogan'a'j'n impost'o'j'n por ĉin'a'j var'o'j. Mult'a'j koncern'at'o'j trankvil'iĝ'is pro la moment'a pac'o. Tamen post la konferenc'o ek'est'is grand'a dub'o, kiu(j) gvid'os la nun'a'n mond'ord'o'n en ĉi tiu epok'o. Ĉi-rilat'e, sinistr'a kaj signif'o'plen'a est'is la el'dir'o de Vladimir Putin dum li'a gazet'ar'a intervju'o kun Financial Times tuj antaŭ la konferenc'o, ke en la mond'o venk'is popol'ism'o kaj ke liberal'ism'o jam est'as eks'mod'a. Fakt'e, en la konferenc'o part'o'pren'is ankaŭ, ekzempl'e, prezident'o Erdoğan de Turki'o, princ'o Mohammad de Sauda Arabi'o, prezident'o Bolsonaro de Brazilo, kiu'j ŝajn'e kontraŭ'star'as liberal'ism'o'n kaj demokrati'o'n. Ĉu oni konstat'os la aper'o'n de pli'a'j trump'ec'a'j aŭ minitrumpaj gvid'ant'o'j en la mond'o?

For'pas'is grand'a kardinal'o

Je la aĝ'o 82, post 41 jar'o'j kiel episkop'o – 38 el ili kiel ĉef'episkop'o de Havano – for'pas'is la 26an de juli'o Jaime Lucas Or'teg'a Alamino, „la kardinal'o”, aŭ tut'simpl'e „Jaime” [ĥajme] por la pli'mult'o de la kubaj katolik'o'j. Spit'e al la somer'a varm'eg'o, dum tri tag'o'j hom'o'j ven'is en la havan'an katedral'o'n adiaŭ'i li'n, kaj oni celebr'is mes'o'j'n por li'a anim'o.

La funebr'a'n ceremoni'o'n ĉe'est'is, krom la kuba episkop'ar'o, episkop'o'j el Uson'o kaj Puertoriko, la prezid'ant'o de la Naci'a Asemble'o de la Popol'a Pov'o, du vic'prezid'ant'o'j de la Ŝtat'a kaj de la Ministr'a Konsili'o'j, kaj flor'kron'o'j'n send'is la prezid'ant'o Miguel Díaz-Canel kaj la general'o Raúl Castro. Ankaŭ mesaĝ'o de la pap'o Francisko est'is leg'it'a.

Mult'jar'a kaj frukt'o'don'a labor'o

Dum si'a mult'jar'a ag'ad'o – li est'is ordin'it'a en 1964, post stud'o'j en Kanado – Or'teg'a est'is si'a'temp'e paroĥ'estr'o en si'a nask'iĝ'urb'o Jagüey Grand'e (provinc'o Matanzas) kaj de la katedral'o provinc'a, prezid'ant'o de la tie'a Diocez'a Komision'o Kateĥeza, profesor'o pri moral'a teologi'o ĉe la havana seminari'o, episkop'o de Pin'ar del Río kaj ĉef'episkop'o de Havano. Dum tri si'n'sekv'a'j period'o'j (ek'de 2001) li est'is prezid'ant'o de la Kuba Konferenc'o de Katolik'a'j Episkop'o'j, kaj post kelk'a temp'o est'is re'e elekt'it'a. Kardinal'o Or'teg'a membr'is en la Pap'a Konsili'o pri Soci'a Komunik'ad'o, la Kongregaci'o pri Evangeliz'ad'o de la Popol'o'j kaj plur'a'j ali'a'j kongregaci'o'j, kaj est'is konsil'ant'o ĉe la Pap'a Komision'o pri Latin-Amerik'o.

Kiel ĉef'episkop'o de Havano li kre'is nov'a'j'n paroĥ'o'j'n, re'konstru'ig'is pli ol kvin'dek kirk'o'j'n kaj paroĥ'a'j'n dom'o'j'n, star'ig'is la nun'a'n sid'ej'o'n de la Konferenc'o de Kubaj Katolik'a'j Episkop'o'j kaj la Dom'o'n de Laik'o'j. Li konsekr'is kvin episkop'o'j'n kaj ordin'is 43 sacerdot'o'j'n, kaj sukces'is akir'i kaj la permes'o'n kaj la mon'o'n por la konstru'ad'o de nov'a seminari'o – la antaŭ'a'n konfisk'is la reg'ist'ar'o por milit'ist'a'j cel'o'j en la ses'dek'a'j jar'o'j.

En 2011 kardinal'o Or'teg'a prezent'is al la tiam'a pap'o Benedikto la 16a si'a'n demisi'a'n leter'o'n, ĉar episkop'o'j dev'ig'e emerit'iĝ'u je la aĝ'o de 75 jar'o'j, sed li est'is petit'a rest'i en la posten'o. Nur en 2016 la pap'o Francisko akcept'is li'a'n demisi'o'n kaj anstataŭ'ig'is li'n per la tiam'a episkop'o de la provinc'o Camagüey, Ju'a'n de la Caridad García Rodríguez.

Mal'facil'a'j komenc'a'j jar'o'j

Ordin'it'e en 1964, la jun'a pastr'o zorg'is pri plur'a'j task'o'j, inkluziv'e kiel Vikari'o Kun'labor'a en la urb'o Cárdenas, ĝis en la jar'o 1966 li est'is pun'e send'it'a pro si'a religi'a ag'ad'o al agrikultur'a pun'establ'o de la tiam'a'j UMAP (Milit'ist'a'j Unu'o'j Apog'a'j de la Produkt'ad'o). Tie li kaŝ'e celebr'is di'serv'o'j'n, konfes'pren'is kaj evit'ig'is kelk'a'j'n si'n'mort'ig'o'j'n inter la pun'at'o'j. Post ok monat'o'j li est'is liber'ig'it'a; li hav'is viz'o'n por el'migr'i al Hispanio, sed elekt'is rest'i en Kubo kaj re'e okup'iĝ'is pri plur'a'j paroĥ'o'j. En 1969 li est'is nom'um'it'a paroĥ'estr'o de la katedral'o de Matanzas.

Episkop'o kaj ĉef'episkop'o

Decembr'e de 1978 Johano Paŭlo la 2a nom'um'is li'n episkop'o de Pin'ar del Rio. Post tri jar'o'j da sen'lac'a labor'o tie li est'is promoci'it'a al la ĉef'episkop'ej'o de Havano, kiu vak'is ek'de februar'o 1980.

Tem'is de'nov'e pri mal'facil'a'j jar'o'j. Kvankam novembr'e de 1978 komenc'iĝ'is la oficial'a'j dialog'o'j kun la tiel nom'at'a komun'um'o kuba en ekster'land'o (dialog'o'j daŭr'ig'it'a'j en 1979, kiu'j regul'ig'is la migr'a'j'n rilat'o'j'n kun Uson'o) la politik'a atmosfer'o est'is sufiĉ'e varm'a. En novembr'o 1994 la pap'o Johano Paŭlo la 2a ig'is li'n la du'a kuba kardinal'o.

La sekv'a'j jar'o'j est'is sufiĉ'e ŝarĝ'it'a'j, ne nur en Kubo: inter ali'a'j task'o'j, en 1996 la kardinal'o est'is elekt'it'a kiel unu el la vic'prezid'ant'o'j de la Konferenc'o de Katolik'a'j Episkop'o'j de Latin-Amerik'o (CELAM), kaj li ĉe'est'is la Asemble'o'n pri Amerik'o de la Sinod'o de Episkop'o'j ĉe Vatikan'o, inter novembr'o kaj decembr'o 1997. En 1998 li est'is honor'a invit'it'o ĉe la Mond'a Kongres'o de la Inter'naci'a Katolik'a Gazet'ar'a Unu'iĝ'o (UCIP) en la sid'ej'o de Unesk'o en Parizo, okaz'e de la al'juĝ'o de or'a medal'o al la havana arki'diocez'a revu'o Palabra Nueva (Nov'a vort'o).

Tamen sen'dub'e la plej grav'a event'o de 1998 est'is la unu'semajn'a vizit'o de la pap'o Johano Paŭlo la 2a al la land'o en januar'o. Post'e la kardinal'o hav'is ŝanc'o'n gast'ig'i pap'a'j'n vizit'o'j'n en 2012 (Benedikto la 16a) kaj 2015 (Francisko).

Diplomat'a kaj dialog'a kapabl'o'j

La diplomat'a kaj dialog'a kapabl'o'j de kardinal'o Or'teg'a montr'iĝ'is ne nur ĉe la liber'ig'o de politik'a'j prizon'ul'o'j, sed ĉe mult'e pli kompleks'a afer'o: la demarŝ'o'j, kiu'j kulmin'is per la histori'a normal'ig'o de la rilat'o'j inter Kubo kaj Uson'o la 17an de decembr'o 2014. Tio'n li rakont'as en si'a libr'o Encuentro, diálogo y acuerdo (Renkont'iĝ'o, dialog'o kaj inter'konsent'o). Sekret'a'j demarŝ'o'j pri la normal'ig'o komenc'iĝ'is en 2013. La pap'o Francisko person'e mult'e prem'is cel'e al la normal'ig'o, kaj pet'is li'n est'i port'ant'o de leter'o'j por la prezident'o'j Raúl Castro kaj Barack Obama. Kiam dum intervju'o ĵurnal'ist'o el la kuba katolik'a revu'o Espacio Laical (Laik'a spac'o) sci'vol'is pri la en'hav'o de la leter'o'j, Or'teg'a respond'is: „Tem'is pri en'konduk'a'j not'o'j. Mi mem est'is la leter'o.”

Kubo kaj la eklezi'o

Kubo kaj la eklezi'o est'is la du ĉef'a'j afer'o'j en la viv'o de kardinal'o Or'teg'a. Dum si'a'j mult'a'j jar'o'j ĉe la stir'il'o li klopod'is pli'bon'ig'i la rilat'o'j'n inter la eklezi'o kaj la reg'ist'ar'o, aŭ pli ĝust'e, inter kub'an'o'j kaj kub'an'o'j. Tio al'tir'is al li kaj laŭd'o'j'n kaj mal'laŭd'o'j'n. Ne ĉiu'j, ĉiam, kompren'is li'a'n ag'ad'o'n. Dum intervju'o en 2014 li konfes'is: „Se mi dev'us re'komenc'i kaj re'orient'i mi'a'n viv'o'n, ŝajn'as al mi ke, spert'int'e kaj sci'ant'e, ke Di'o mi'n vok'as, mi de'nov'e Li'n sekv'us, ebl'e kun pli da sci'o pri la signif'o de tio, sed sam'e ĝoj'e kaj per la sam'a anim'a si'n'ten'o, kaj ebl'e eĉ pli bon'e.”

Muze'o

En mi'a artikol'o La plej mal'jun'a min'ist'o (MONATO 2019/08-9, p. 7-8 ) aper'is erar'et'o ĉe la fot'o'j: La ŝakt'o-fot'o montr'as la muze'o'n de min'ej'o en Saint-Etienne nom'at'a „Puits Couriot” kaj ne la ŝakt'o'n Cambefort, kie labor'is Pa'ĉj'o Bru'as.

Kartveli'o: kelk'a'j preciz'ig'o'j

En la recenz'o de mi'a libr'o, La Eksperiment'o: La forges'it'a revoluci'o de Kartvel'uj'o (MONATO 2019/08-09, p. 26-27) aper'as kelk'a'j erar'o'j.

La recenz'int'o, Nikolao Gudskov, skrib'as, ke „la social'demokrat'o'j ne sukces'is solv'i plur'a'j'n problem'o'j'n, unu'a'vic'e la naci'a'n” – kvazaŭ mi ne est'us skrib'int'a pri ili. Est'as plen'a ĉapitr'o en la libr'o pri la kartvel'a'j naci'a'j mal'pli'mult'o'j, kaj tie mi konklud'is, ke „la kartvel'a'j social-demokrat'o'j ne ĉiam mastr'um'is la afer'o'n bon'e, kaj en kelk'a'j okaz'o'j est'is respond'ec'a'j pri terur'a'j krim'o'j.”

Li skrib'as ankaŭ, ke „social'ism'o pov'as est'i nur rezult'o de la soci'a revoluci'o en industri'e evolu'int'a land'o” – sed en mi'a libr'o mi skrib'is mult'e pri tiu tem'o, kaj mi cit'is la kartvel'a'j'n gvid'ant'o'j'n, kiu'j bon'e sci'is tio'n (mal'e al la bolŝevist'o'j).

„Neni'u mond'a potenc'o agnosk'is sen'de'pend'a'n Kartveli'o'n”, li skrib'as. Sed fakt'e, li erar'as. Ekzempl'e, en februar'o 1921, la Super'a Konsili'o de la venk'int'a'j alianc'a'j potenc'o'j decid'is jur'e agnosk'i Kartveli'o'n. Graf'o Curzon telegraf'is al si'a reprezent'ant'o en Kartveli'o: „La reg'ist'ar'o de li'a reĝ'a moŝt'o don'as al ĝi” – la Kartvel'a Demokrat'a Respublik'o – „jur'a'n agnosk'o'n”.

Li dub'as, ke Stalin hav'is la potenc'o'n lanĉ'i la invad'o'n en 1921, sed fakt'e Stalin kaj li'a'j amik'o'j far'is tio'n mal'antaŭ la dors'o'j de la sovetia gvid'ant'o Lenin kaj la estr'o de la ruĝ'a arme'o Trockij.

La kartvel'o'j „ne rezist'is al la okup'ad'o” de la rus'o'j post la invad'o, li skrib'as. Ebl'e li ne leg'is la ĉapitr'o'n „La fin'a batal'o”, kiu pri'skrib'as la rezist'ad'o'n de la kartvel'o'j, inkluziv'e de la grand'eg'a ribel'o en 1924.

Li skeptik'as pri tio, ke la Kartvel'a konstituci'o est'is kiel mi pri'skrib'is, kaj skrib'as, ke „se ĝi est'us tiom perfekt'a” – mi ne skrib'is, ke ĝi est'is perfekt'a – la estr'o'j de la nov'a kartvel'a respublik'o en 1991 dev'us akcept'i ĝi'n. Ebl'e li ne sci'as ke la kartvel'a'j estr'o'j sep'dek jar'o'j'n post la unu'a respublik'o ne est'is social-demokrat'o'j – bedaŭr'ind'e.

Li konklud'is, ke mi'a libr'o „nun ekzist'as krom en Esperant'o, nur en la angl'a kaj en la kartvel'a”. Mi ĝoj'as inform'i ĉiu'j'n, ke la libr'o aper'os ĉi jar'e ankaŭ en la rus'a, kaj ni esper'as fin'i la german'a'n traduk'o'n dum la ven'ont'a'j monat'o'j.

Gigant'a afrik'a helik'o: ne'dezir'at'a gast'o en Kubo

La kuba arkipelag'o riĉ'as je bio'divers'ec'o dank'e al si'a'j faŭn'o kaj flaŭr'o. Pli specif'e, fak'ul'o'j konsider'as la malakologian ¹ faŭn'o'n, la faŭn'o'n de la molusk'o'j, unu el la plej divers'spec'a'j tut'mond'e, ĉar ĝi hav'as endemi'ec'o'n, kiu ating'as 95 % inter ĝi'a'j ter'a'j reprezent'ant'o'j (Henry Augustus Pilsbry, uson'a malakologo, nom'is Kubon „malakologia paradiz'o”). Tia natur'a pejzaĝ'o est'as tamen minac'at'a de la en'ir'o en la land'o'n de ekzot'a, invad'a kaj damaĝ'a speci'o.

La gigant'a'n afrik'a'n helik'o'n (Achatina fulica) oni konsider'as la plej invad'a speci'o de ter'a molusk'o ne'indiĝen'a en Kubo, kaj unu el la cent ekzot'a'j kaj invad'a'j speci'o'j plej damaĝ'a'j mond'skal'e laŭ la Inter'naci'a Uni'o por la Konserv'o de Natur'o (angl'e International Uni'o'n for the Conservation of Natur'e and Natural Resources, IUCN).

La helik'o est'as konsider'at'a ekzot'a for de si'a de'ven-are'o (orient'a Afrik'o: pli preciz'e Kenjo, Tanzanio kaj Somali'o) kaj est'as tip'a por la tropik'a zon'o. Ĝi'a invad'o ek'is en la 19a jar'cent'o kaj est'is facil'ig'at'a ĉef'e de hom'o'j. Ĝi pov'as ag'i kiel plag'o kontraŭ kultiv'aĵ'o'j kaj est'as aktiv'a vektor'o de mal'san'o'j.

La gigant'a afrik'a helik'o aparten'as al la famili'o Achatinidae. Tem'as pri unu el la plej grand'a'j ter'a'j molusk'o'j. Ĝi'a konk'o pov'as ating'i 20 cm da long'o kaj 10 cm da larĝ'o, kvankam la averaĝ'a adolt'o fluktu'as proksim'um'e inter 12 kaj 15 cm da long'o. Ĝi est'as speci'o hermafrodit'a (ambaŭ seks'o'j kun'ekzist'as en la sam'a individu'o), sed prezent'as alt'a'n tendenc'o'n al kruc'a fekund'ig'o, kio pli'ig'as la genetik'a'n divers'ec'o'n en'e de la speci'o kaj tia'manier'e ebl'ig'as al ĝi adapt'iĝ'i al mal'sam'a'j kondiĉ'o'j. Ĝi'n karakteriz'as re'produkt'ad'o kun alt'a fekund'ig'o, kiu garanti'as de'met'i 50-600 ov'o'j'n, ses foj'o'j'n jar'e, el kiu'j pov'as fin'e nask'iĝ'i inter 85 kaj 95 %. La gigant'a afrik'a helik'o ating'as seks'a'n matur'iĝ'o'n post 4-5 monat'o'j da viv'o kaj pov'as viv'i ĝis 4 jar'o'j'n.

La humid'a kuba klimat'o favor'as la re'produkt'ad'o'n de la helik'o tra speci'o'j de veget'aĵ'o'j hortikultur'a'j, ornam'a'j kaj natur'a'j, en ekskrement'o'j de hejm'a'j best'o'j, fal'foli'ar'o sur'ter'a kaj rest'aĵ'o'j organik'a'j hejm'a'j.

Kutim'o'j

La helik'o est'as speci'o ĉio'vor'a, konsum'ant'a precip'e veget'aĵ'a'n material'o'n, sed pov'as ankaŭ ingest'i inter'ali'e liken'o'j'n, fung'o'j'n, paper'o'n kaj karton'o'n: tio est'as sukces'a karakteriz'aĵ'o por ke ĝi pov'u adapt'iĝ'i je divers'a'j eko'sistem'o'j. Ali'a karakteriz'aĵ'o est'as ĝi'a kapabl'o enter'iĝ'i ĉe minac'o'j aŭ por protekt'i si'n kontraŭ pred'ant'o'j, ferm'ant'e si'a'n konk'o'n per membran'o kaj mal'pli'ig'ant'e si'a'n metabol'o'n dum mal'favor'a'j kondiĉ'o'j (kiel sen'pluv'ec'o aŭ mank'o de manĝ'aĵ'o).

Tiu speci'o ĉio'n'manĝ'a est'as grav'a minac'o por la pli ol 1500 aŭtokton'a'j kubaj helik'o'j pro la konkur'ad'o pri manĝ'aĵ'o'j kaj spac'o. Oni jam konstat'is, ke la helik'o pov'as si'n nutr'i per almenaŭ 250 plant'a'j speci'o'j, mult'a'j'n el kiu'j oni ekonomi'a'cel'e kultiv'as.

La gigant'a afrik'a helik'o kutim'as loĝ'i en urb'o'j, prefer'as lok'o'j'n mal'pur'a'j'n kaj, ĉar ĝi est'as origin'a el Afrik'o, ĝi'a loĝ'ant'ar'o sen'diferenc'e dis'vast'iĝ'as, de'lok'as indiĝen'a'j'n speci'o'j'n kaj mal'ekvilibr'ig'as eko'sistem'o'j'n pro la mank'o de natur'a'j pred'ant'o'j ag'ant'a'j kontraŭ ĝi.

Ek'aper'o

Kiel sci'ig'is la biolog'o Antonio Alejandro Vázquez Perera, estr'o de laboratori'o pri malakologio en la institut'o pri tropik'a medicin'o Pedro Kourí, „Unu'a'foj'a raport'o pri ĝi'a aper'o en Kubo okaz'is en juli'o 2014, en la ĉef'urb'a municip'o Arroyo Naranjo; ĝi est'is far'it'a de ni'a laboratori'o kaj publik'ig'it'a en la revu'o Molluscan Research. Nun'temp'e ĝi ĉe'est'as en ĉiu'j kontinent'o'j.” Esplor'o publik'ig'it'a en la scienc'a revu'o Biological Invasions ebl'ig'is lig'i la pli'vast'ig'o'n de tiu ĉi invad'a speci'o kun religi'a joruba praktik'ad'o; ali'vort'e, ĝi'n oni en'ig'is en'land'e'n por plen'um'i ceremoni'o'j'n.

For'ig'o

Ĉiu hom'o, kiu trov'as tiu'n helik'o'n, dev'as kontribu'i, for'ig'ant'e man'e individu'o'j'n per mekanik'a detru'o de la konk'o'j kaj ili'a en'ter'ig'o post'e. La kuba esplor'a institut'o pri veget'aĵ'a san-serv'o liver'is indik'o'j'n, por ke la land'a loĝ'ant'ar'o help'u mal'pli'ig'i aŭ tut'e for'ig'i la helik'o'j'n. Inter ili:

1) oni ne for'ĵet'u ili'n viv'a'j en river'o'j'n, ne'kultur'a'j'n ter'pec'o'j'n, strat'o'j'n aŭ rub'uj'o'j'n;

2) oni detru'u la konk'o'n kaj post'e met'u la rest'aĵ'o'j'n en sak'o'n, kiu'n neces'as en'ter'ig'i; oni ne kontakt'u rekt'e kun la helik'a bav'o; se tio okaz'as, oni lav'u si'a'j'n man'o'j'n, antaŭ'brak'o'j'n aŭ la korp'o'part'o'n ekspon'it'a'n per abund'a akv'o kaj sap'o. Nepr'e oni protekt'u man'o'j'n per gant'o'j aŭ plast'a sak'et'o;

3) oni ĝi'n ne konsum'u, komerc'u aŭ ali'manier'e dis'vast'ig'u, nek uz'u kiel fiŝ'log'aĵ'o'n, religi'a'n ofer'o'n, hejm'a'n ornam'aĵ'o'n;

4) oni ne konsum'u manĝ'aĵ'o'j'n ne'lav'it'a'j'n, ĉef'e tiu'j'n, tra kiu'j la helik'o cert'e tra'ir'is;

5) oni merg'u la gigant'a'n afrik'a'n helik'o'n en solv'aĵ'o'n sal'a'n aŭ kalk'a'n je 3 % (3 kuler'o'j por unu litr'o da akv'o) dum 24 hor'o'j kaj post'e ĝi'n en'ter'ig'u;

6) en lern'ej'o'j oni dev'as aranĝ'i lecion'o'j'n por avert'i ge'lern'ant'o'j'n kaj ili'a'j'n ge'patr'o'j'n pri la risk'o'j ekzist'ant'a'j, kiam oni tuŝ'as tiu'n molusk'o'n ne'uz'ant'e protekt'il'o'j'n; fakt'e infan'o'j kaj adolesk'ant'o'j ĝeneral'e hav'as alt'a'n sci'vol'em'o'n, sekv'e kutim'as tuŝ'i la helik'a'n konk'o'n aŭ ĝi'a'n bav'o'n.

Doktor'o Vázquez Perera klar'ig'as: „Parazit'ologi'a esplor'o okaz'ig'it'a de ni'a laboratori'o ebl'ig'is al'don'e detekt'i, ke individu'o'j de Achatina fulica est'as infekt'it'a'j de la parazit'a nematod'o Angiostrongylus cantonensis, ag'ant'o kaŭz'ant'a mening'it'o'n ĉe hom'o'j. La gigant'a afrik'a helik'o pov'as est'i gast'ig'ant'o de larv'o'j de nematod'o'j, inter ili el'star'as tiu Angiostrongylus cantonensis, malgraŭ tio, ke ĝi est'as ronĝ'ul'a parazit'o.” Li al'don'is: „Tiu nematod'o pov'as akcident'e infekt'i person'o'j'n per'e de la konsum'ad'o de veget'aĵ'o'j ne'bon'e lav'it'a'j aŭ de krud'a'j molusk'o'j. La gigant'a afrik'a helik'o pov'as ankaŭ kaŭz'i bronk'it'o'n, encefal'it'o'n, hist'a'n inflam'o'n, cefale'o'n, diare'o'n kaj febr'o'n.”

1. Malakologio est'as branĉ'o de zoologi'o, kiu okup'as si'n pri la stud'ad'o de molusk'o'j. (red.)

Plej efik'a rimed'o kontraŭ ronĝ'ul'o'j

Kubo hav'as la kapabl'o'n fabrik'i kresk'ant'a'n ar'o'n da bio'produkt'aĵ'o'j por agrikultur'a'j cel'o'j. Ĉi tiu'n pli'iĝ'o'n pruv'as la ĉe'est'o sur la merkat'o de 25 mal'sam'a'j tip'o'j de el'star'a'j produkt'o'j el'labor'it'a'j en la land'o. Laboratori'os Biológicos Farmaceúticos S.A. (Labiofam) (Biologi'a'j Farmaci'a'j Laboratori'o'j S.A.) est'as kuba firma'o, kiu okup'as si'n inter'ali'e pri veterinar'a'j kurac'il'o'j, vakcin'o'j virus'a'j kaj bakteri'a'j kaj diet'a'j suplement'o'j. Ĝi fabrik'as ankaŭ la biologi'a'n produkt'o'n Biorat, kiu pro si'a efik'ec'o dis'vast'iĝ'as pli kaj pli al ali'a'j land'o'j.

„Biorat est'as uz'ebl'a por elimin'i ronĝ'ul'o'j'n, nom'e rat'o'j'n kaj mus'o'j'n, kaj ili'a'j'n plag'o'j'n” sci'ig'is Andrés Molina Soto, ĝeneral'a direktor'o de Labiofam. Ĝi est'as produkt'at'a en la centr'o-sud'o de Kubo ek'de 1994, kaj grand'a'n kvant'o'n da ĝi akir'as instituci'o'j pri publik'a san'o por mal'pli'ig'i kaj for'ig'i „ne'dezir'at'a'j'n gast'o'j'n”. Biorat est'as el'labor'it'a sur'baz'e de riz'o kun ŝel'o, kiu'n oni ferment'ig'as. Ĝi uz'as kiel aktiv'a'n substanc'o'n la bakteri'o'n salmonel'o (Salmonella enteritidis) kaj pli preciz'e ĝi'a'n variant'o'n Danysz, pli taŭg'a'n por rat'o'j kaj mus'o'j. Ĝi est'as ne-noc'a por ali'a'j speci'o'j kaj est'as ankaŭ bio'mal'kompon'ebl'a.

Sun'radi'o'j

Inter la avantaĝ'o'j oni pov'as menci'i, ke ĝi mort'ig'as rat'o'j'n kaj mus'o'j'n per unu'foj'a aplik'o; ke ĝi ne damaĝ'as hom'o'j'n kaj hejm'a'j'n best'o'j'n; ke ĝi facil'e util'ig'ebl'as kaj aplik'ebl'as; ke mal'san'a'j ronĝ'ul'o'j infekt'as kaj mort'ig'as la san'a'j'n; ke unu'foj'a aplik'o sufiĉ'as por mal'aper'ig'i ronĝ'ul'o'j'n dum 6-8-monat'a period'o; en lok'o'j, kie est'as ankaŭ ali'a'j manĝ'aĵ'o'j, Biorat est'as prefer'at'a de rat'o'j kaj mus'o'j. Oni dev'as aplik'i la produkt'o'n, kiam plej grand'a est'as la ag'ad'o de ronĝ'ul'o'j (post la 4a post'tag'mez'e).

Eksport'a plan'o

Labiofam eksport'as la produkt'o'n Biorat al plur'a'j land'o'j, kiel Alĝerio, Salvadoro, Nikaragvo, Meksiko, Gvatemalo, Dominika Respublik'o, Haitio, Peruo kaj Ekvadoro. La eksport'a plan'o por ĉiu jar'o cel'as ating'i 67,5 tun'o'j'n.

Grand'a'j atend'o'j

Ne'ordinar'a'j event'o'j okaz'is en Albanio en la jar'o 2019. La unu'a inter ili est'is la total'a bojkot'o de la parlament'o domin'at'a de social'ist'o'j (78 lok'o'j el 140) far'e de la opozici'o, ĉar la parlament'a pli'mult'o voĉ'don'ad'is (ek'de 2013, kiam ĝi gajn'is la elekt'o'j'n, far'ant'e tro'a'j'n promes'o'j'n) tut'e neglekt'ant'e la mal'pli'mult'o'n.

Parlament'an'o'j-krim'ul'o'j?

Laŭ la opozici'o, plur'a'j membr'o'j de la social'ist'a parlament'a grup'o kaj proksim'um'e 370 alt'a'j ŝtat'a'j funkci'ul'o'j, kiu'j'n en'posten'ig'is la social'ist'a reg'ist'ar'o de Ed'i Ram'a, est'as lig'it'a'j al la en'land'a drog-mafi'o.

Amas'a'j protest'o'j

Amas'a'j protest'o'j de student'o'j por nul'ig'o de la leĝ'o pri instru'ad'o kaj ali'a'j civit'an'a'j protest'o'j kontraŭ tiel nom'at'a'j „ekonomi'a'j oligarĥ'o'j”, kiu'j mal'respekt'is la publik'a'n interes'o'n kaj est'is lig'it'a'j kun evident'a korupt'ad'o, ig'is la ĉef'ministr'o'n ŝanĝ'i februar'e preskaŭ du'on'o'n de si'a reg'ist'ar'o.

Mank'as super'a arbitraci'o

Inter'temp'e, pro la grand'a justic'a re'form'o iniciat'it'a de la inter'naci'a komun'um'o (Uson'o kaj Eŭrop'a Uni'o), ek'de la jar'o 2016 la land'o praktik'e rest'as sen konstituci'a kaj kasaci'a kort'um'o'j. Do, mank'as super'a arbitraci'o!

Re'e'n al total'ism'o?

La opozici'o bojkot'is ankaŭ la normal'a'j'n lok'a'j'n elekt'o'j'n en juni'o 2019, el kio rezult'is, ke la social'ist'o'j est'is la sol'a parti'o venk'int'a en ili. La prezident'o Ilir Met'a el'paŝ'is defend'e al la plur'ism'a sistem'o akir'it'a en la jar'o 1991 post du'on'jar'cent'a total'ism'a reĝim'o, sed la social'ist'a parlament'o respond'e komenc'is la procedur'o'n por li'a el'posten'ig'o!

Aspir'o'j de la opozici'o

La somer'a'j feri'o'j kaj la bezon'o de turism'a'j en'spez'o'j provizor'e trankvil'ig'is la politik'a'n situaci'o'n. Tiel oni atend'as la aŭtun'o'n por esper'i grand'a'j'n ŝanĝ'o'j'n: la opozici'o postul'as ekster'ordinar'a'j'n lok'a'j'n kaj parlament'a'j'n elekt'o'j'n, kiu'j'n aranĝ'u trans'ir'a reg'ist'ar'o sen Ed'i Ram'a kiel ĉef'ministr'o, kio re'star'ig'u plur'ism'o'n en Albanio. La social'ist'o'j persist'as en si'a nov'a pozici'o de absolut'a domin'ad'o.

Ĉu al'iĝ'o al EU?

Oktobr'e 2019 Eŭrop'a Uni'o decid'os, ĉu ĝi komenc'u aŭ ne la procedur'o'j'n por al'iĝ'o de Albanio al Eŭrop'a Uni'o, kio de'pend'os de la solv'iĝ'o de la en'land'a politik'a kriz'o. Ali'e, la land'o tra'viv'os plu'a'j'n soci'a'j'n konfront'iĝ'o'j'n.

Monat'o-seri'o pri bank'o'j

Mi est'as belg'o, kiu pas'ig'is la unu'a'n part'o'n de si'a profesi'a viv'o (1970-1987) en la bank'a mond'o. Ĝi est'is la trans'ir'a period'o inter la epok'o, en kiu ordinar'a hom'o ne sent'is si'n komfort'a en bank'o kaj ceter'e ankaŭ ne bezon'is bank'kont'o'n, kaj la nun'temp'o, ne plu imag'ebl'a sen la elektron'ik'a'j pag'il'o'j propon'at'a'j de bank'o'j kaj pseŭdo-bank'o'j.

Nun'temp'a bank'o tut'e ne plu simil'as al tiu de antaŭ du'on'a jar'cent'o. Ĉu la evolu'o profit'ig'is la klient'o'j'n? Jes kaj ne. Pag'o'j en- kaj ekster-land'e'n nun okaz'as fulm'rapid'e, tut'e aŭ preskaŭ sen kost'o'j, sed oni dev'as mem registr'i ili'n. Ali'flank'e mal'aper'is la rekt'a, tuj'a kontakt'o kun la ofic'ist'o ĉe la giĉet'o.

Pro divers'a'j kial'o'j mi mastr'um'as ne nur mi'a'n propr'a'n bank'kont'o'n, sed ankaŭ plur'a'j'n de ali'a'j person'o'j, kaj tial pov'as iom kompar'i la bank'o'j'n. La procedur'o'j kaj ofert'at'a'j serv'o'j ĉe ĉiu'j bank'o'j preskaŭ egal'as (oni laŭ'ebl'e ĉio'n mem far'u, kaj por ĉiu iom kompleks'a afer'o oni pet'u rendevu'o'n), sed tamen ĉe ĉiu'j bank'o'j est'as fac'et'o'j, kiu'j mal'sam'as kaj kiu'j ig'as la kun'labor'o'n pli aŭ mal'pli agrabl'a. Est'as strang'e, ke la mank'o'j vari'as. Ĉiu'j bank'o'j hav'as afer'o'j'n, kiu'j ĉagren'as mi'n, kaj ĉiu'j hav'as et'a'j'n avantaĝ'o'j'n pri kiu'j mi ĝoj'as, sed neni'u bank'o ver'e el'star'as favor'e aŭ mal'favor'e.

La bank'ist'o'j evident'e ne aŭskult'as la rimark'o'j'n de si'a'j klient'o'j (aŭ ebl'e: la bank'estr'o'j ne aŭskult'as la rimark'o'j'n de si'a'j dung'it'o'j, kiu'j hav'as rekt'a'n kontakt'o'n kun la klient'ar'o), kaj ili ankaŭ ne rigard'as ĉe la konkur'ant'o'j por el'trov'i, ĉu tiu'j ebl'e far'as iu'j'n afer'o'j'n pli bon'e. Mi demand'is mi'n, ĉu la situaci'o est'as simil'a en ali'a'j land'o'j, kaj ven'is al mi la ide'o uz'i la revu'o'n MONATO por el'trov'i tio'n. Mi verk'is artikol'o'n pri la belg'a'j bank'o'j, kaj esper'ebl'e ankaŭ leg'ant'o'j el mult'a'j ali'a'j land'o'j ek'verk'os. Post ricev'o de kelk'a'j tekst'o'j ver'ŝajn'e ebl'os inter'konsent'i pri simil'a struktur'o por la artikol'o'j. Mi ja atent'is pri afer'o'j, kiu'j al mi ŝajn'as grav'a'j, sed opini'o'j pov'as vari'i.

Post'skrib'o en la 28a de aŭgust'o 2019

Hazard'e en la tag'o kiam mi fin'pret'ig'as ĉi tiu'n tekst'o'n, belg'a asoci'o de konsum'ant'o'j (www.test-aankoop.be – www.test-achats.be) aper'ig'as artikol'o'n pri la belg'a'j bank'o'j. Ĝeneral'e la belg'o'j ŝajn'as est'i kontent'a'j pri la bank'a'j serv'o'j, sed ili plend'as pro la alt'a'j kost'o'j ĉe la grand'a'j bank'o'j (inter 0 kaj 50 eŭr'o'j jar'e por normal'a kont'o, sen kredit'kart'o). Ĉe mal'grand'a'j bank'o'j la kost'o'j est'as mal'pli alt'a'j, sed ankaŭ tiu'j plan'as drast'a'n ŝrump'o'n de la nombr'o de fili'o'j. Plej favor'a'j est'as la nur-ret'a'j bank'o'j, sed tiu'j ofert'as nur lim'ig'it'a'j'n serv'o'j'n. La asoci'o konsil'as ŝanĝ'i bank'o'n. Ĝi'a kompar'a tabel'o plej atent'as pri la kost'o'j, sed mal'mult'o'n skrib'as pri la kvalit'o de la serv'o'j.

Grand'eg'a evolu'o dum la pas'int'a'j 50 jar'o'j

La 1970aj jar'o'j est'is turn'o'punkt'o en la funkci'ad'o de la belg'a bank'a sistem'o. Antaŭ 1970 la cel'publik'o de la bank'o'j konsist'is nur en komerc'o, industri'o kaj riĉ'ul'o'j. La simpl'a labor'ist'o aŭ ter'kultur'ist'o ne bezon'is bank'o'n. Ceter'e, en la plej grav'a financ'a transakci'o dum la viv'o de belg'o'j, la aĉet'o de dom'o, bank'o'j ne pov'is inter'ven'i, ĉar ili ne rajt'is don'i hipotek'a'j'n prunt'o'j'n: tio est'is la monopol'o de ŝpar'kas'o'j kaj kelk'a'j ŝtat'a'j instituci'o'j.

La pli'mult'o de la pag'o'j okaz'is kontant'e, kaj se escept'e oni bezon'is ĝir'i mon'o'n, oni ir'is al poŝt'ofic'ej'o. Por depon'i si'a'n ŝpar'mon'o'n est'is mult'a'j ŝpar'kas'o'j, privat'a'j (oft'e fili'o'j de bank'o'j), kooperativ'a'j de labor'ist'a'j kaj ter'kultur'ist'a'j sindikat'o'j, kaj ŝtat'a'j. Inter tiu'j last'a'j est'is unu grand'a ver'a ŝpar'kas'o kaj kelk'a'j special'ig'it'a'j, kiu'j kolekt'is ŝpar'mon'o'n por financ'i industri'o'n kaj publik'a'j'n invest'o'j'n. Krom'e est'is la poŝt'ĉek'a serv'o, fili'o de la poŝt'o, kiu pri'zorg'is la plej grand'a'n part'o'n de la ĝir'a'j pag'o'j. Preskaŭ ĉiu'j entrepren'o'j kaj asoci'o'j hav'is poŝt'ĉek'kont'o'n kaj ankaŭ mult'a'j ŝtat'ofic'ist'o'j (ĉar per ĝi ili ricev'is si'a'n salajr'o'n).

Fin'e de la 1960aj jar'o'j la ŝpar'kas'o'j komenc'is ofert'i bank'serv'o'j'n al si'a'j klient'o'j, kaj re'ag'e la bank'o'j ek'interes'iĝ'is pri labor'ist'o'j kaj ofic'ist'o'j. En'e de kelk'a'j jar'o'j la diferenc'o'j inter bank'o'j kaj ŝpar'kas'o'j mal'aper'is, kaj nov'a'j leĝ'o'j for'ig'is la rest'ant'a'j'n lim'ig'o'j'n.

Avan'gard'a'j nov'aĵ'o'j

La rapid'e kresk'ant'a kvant'o de ĝir'a'j pag'o'j dev'ig'is la financ'a'n sektor'o'n raci'ig'i la metod'o'n por inter'ŝanĝ'i pag'o'j'n. En 1971, kelk'a'j'n jar'o'j'n post la en'konduk'o de la unu'ec'a ĝir'il'o, est'is kre'it'a la unu'ec'a bank'kont'o'numer'o kun struktur'o „123-0123456-12”. La unu'a'j tri cifer'o'j indik'is la bank'o'n, la sekv'ant'a'j sep est'is la mal'nov'a kont'o'numer'o kaj la last'a'j du est'is kontrol'cifer'o (la t.n. „modul'o”, la sum'o kiu rest'as post divid'o de la unu'a'j dek cifer'o'j per 97). La Poŝt'ĉek'o, tiam ankoraŭ la turn'o'punkt'o de la sistem'o, ricev'is la numer'o'n 000.

La nov'a'j kont'o'numer'o'j (post'e komplet'ig'it'a'j per unu'ec'a pag'inform'o kun struktur'o „123/1234/12345”) ebl'ig'is aŭtomat'ig'i la inter'bank'a'j'n transakci'o'j'n. La hom'fort'o'j, kiu'j antaŭ'e pri'labor'is ĝir'il'o'j'n kaj ĉek'o'j'n, trans'lok'iĝ'is al la lok'a'j fili'o'j kaj tie, per nov'a'j komput'il'a'j sistem'o'j, konsider'ind'e pli'bon'ig'is la serv'o'n al la klient'ar'o.

La reg'ant'a nov'liberal'ism'o kaj la publik'a'j deficit'o'j de la 1990aj jar'o'j dev'ig'is la ŝtat'o'n privat'ig'i plej'part'o'n de la publik'a'j bank'o'j, t.e. vend'i ili'n al privat'a'j bank'o'j. Tio konduk'is al ar'o da kun'fand'iĝ'o'j, mal'pli'ig'o de la dung'it'ar'o kaj unu'a ond'o de ferm'o de lok'a'j fili'o'j.

La „sovaĝ'a” kapital'ism'o kaŭz'is en la jar'o'j 2008-2010 mond'a'n bank'o'kriz'o'n, kiu kolaps'ig'is ankaŭ plur'a'j'n belg'a'j'n bank'o'j'n. Ili pov'is plu'ekzist'i nur dank'e al grand'skal'a ŝtat'a help'o (inter'temp'e plej'part'e re'pag'it'a). Unu bank'o, la post'sekv'ant'o de la franc'a-belg'a Dexia, kies belg'a part'o est'is fuzi'o de publik'a kaj kooperativ'a bank'o'j, daŭr'e est'as ŝtat'a posed'aĵ'o. Inter la rimed'o'j, kiu'j'n uz'is la Eŭrop'a Centr'a Bank'o por san'ig'i la bank'a'n sektor'o'n, est'is la kvazaŭ nul'a rent'o'nivel'o. Tio plen'e renvers'is la profit'baz'o'n de la bank'o'j. Rezult'o est'is pli'a ŝrump'o de la nombr'o de ofic'ist'o'j kaj fili'o'j.

La nun'a situaci'o

La kvant'o de la bank'fili'o'j drast'e mal'kresk'is. Antaŭ'e ĉiu iom grav'a vilaĝ'o hav'is almenaŭ unu fili'o'n. Nun ili koncentr'iĝ'is en la ĉef'a'j lok'o'j. Kun la fili'o'j mal'aper'is ankaŭ la mon'aŭtomat'o'j. Preskaŭ ĉio nun okaz'as sen inter'ven'o de bank'ofic'ist'o'j. En vend'ej'o'j oni pag'as per bank'kart'o aŭ poŝ'telefon'o (aŭ kontant'e por mal'grand'a'j sum'o'j, ĉek'o'j jam de'long'e ne plu est'as uz'at'a'j). Ĝir'o'j'n la klient'o mem registr'as komput'il'e (aŭ est'as inter'konsent'o kun la liver'ant'o pri aŭtomat'a pag'o). Ĝeneral'e la mal'aper'o de fili'o'j ne kaŭz'as problem'o'j'n por la klient'ar'o, sed est'as du escept'o'j: person'o'j, kiu'j loĝ'as for de la centr'o kaj ne dispon'as pri transport'il'o, kaj person'o'j, kiu'j ne (aŭ nur pen'e) kapabl'as uz'i komput'il'o'n. Ĝis nun mi ne rimark'is, ke asoci'o'j de konsum'ant'o'j interes'iĝ'as pri tio. (Supoz'ebl'e la traf'it'a'j person'o'j ne est'as membr'o'j de tia'j asoci'o'j.)

Mon'depon'o'j kaj invest'o'j

La tradici'a'j invest'ebl'o'j est'as ŝpar'kont'o'j kaj obligaci'o'j (ĉu de la bank'o, ĉu de la ŝtat'o, ĉu de komerc'a entrepren'o). Invest'fondus'o'j est'as ofert'at'a'j de la bank'o'j ek'de la 1970aj jar'o'j kaj hav'as moder'a'n sukces'o'n. Aĉet'o de akci'o'j neniam est'is popular'a en Belgi'o, kaj la kolaps'o de mult'a'j bank'o'j (kies akci'o'j est'is konsider'at'a'j tut'e sekur'a invest'o) memor'ig'is pri la grand'a'j ebl'a'j risk'o'j.

Ĉar obligaci'o'j preskaŭ ne plu est'as emisi'at'a'j, por prudent'a invest'ant'o rest'as nur la ŝpar'kont'o'j. Ili ja ne plu al'port'as rent'o'n, sed la depon'it'a mon'o est'as sekur'a pro garanti'a fondus'o. Ĉar tro amas'iĝ'as la depon'o'j sur ŝpar'kont'o'j, la bank'o'j instig'as si'a'j'n klient'o'j'n invest'i en „struktur'it'a'j produkt'o'j”, spec'o de mon'invest'o, kiu'n neni'u ver'e kompren'as, sed kiu promes'as relativ'e alt'a'n rent'o'n kaj kapital'garanti'o'n lim'ig'it'a'n, de'pend'a'n de la risk'o, kiu'n la invest'ant'o pret'as pren'i. Tio ne est'as propr'a'j produkt'o'j de la bank'o, sed ili'n kre'as kaj mastr'um'as iu ekster'land'a fili'o. La bank'o en'kas'ig'as makler'aĵ'o'n kaj hav'as nur iom da moral'a respond'ec'o. Ĉar la mon'o ne rest'as ĉe la bank'o, ĝi ne influ'as la minimum'a'n propr'a'n kapital'o'n kiu'n ĝi, laŭ regul'o'j de la Eŭrop'a Centr'a Bank'o, dev'as posed'i. (Simpl'e: la propr'a kapital'o est'u minimum'e 8 % de la sum'o de la ricev'it'a'j mon'depon'o'j.)

Per'komput'il'a mastr'um'ad'o de la kont'o'j

Kvankam nun'temp'e ebl'as preskaŭ ĉio'n far'i per poŝ'telefon'o, uz'o de person'a komput'il'o rest'as la plej sekur'a kaj komfort'a metod'o por konekt'i si'n al la bank'a komput'il'o. Ĉiu'j belg'a'j bank'o'j uz'as simil'a'n sistem'o'n, sed kun et'a'j diferenc'o'j. La klient'o hav'as kart'o'leg'il'o'n en kiu'n li ŝov'as si'a'n bank'kart'o'n. Per kombin'o de si'a person'a ident'ig'a numer'o (Pi'n) kaj cifer'a kod'o montr'it'a de la bank'a komput'il'o, la klient'o ricev'as al'ir'o'n al si'a kont'o kaj valid'ig'as si'a'j'n instrukci'o'j'n. La kart'o'leg'il'o montr'as kod'o'n (seri'o'n da cifer'o'j), kiu'n li en'tajp'u en kamp'o sur la ret'paĝ'o de la bank'o. Ideal'e est'us, se ĉiu'j bank'o'j inter'konsent'us pri ident'a procedur'o, elekt'ant'e la plej bon'a'j'n er'o'j'n de la nun'a'j sistem'o'j. Tio est'us: bon'kvalit'a kart'o'leg'il'o kun bon'e leg'ebl'a'j cifer'o'j, montr'at'a'j en grup'et'o'j de po kvar (ne ebl'as memor'i pli), bon'e leg'ebl'a komput'il'a ekran'o, kie la kursor'o klar'e indik'as la kamp'o'n en kiu la kod'o est'u en'ig'at'a kaj kie la kod'o post en'ig'o de'nov'e aper'as en grup'et'o'j de kvar cifer'o'j, ktp. Nun ĉiu'j bank'o'j hav'as unu aŭ kelk'a'j'n „bon'a'j'n er'o'j'n”, sed ĉiu'j ankaŭ hav'as mal'bon'a'j'n.

Kont'el'tir'o'j

Princip'e ĉiu'tag'e est'as far'at'a kaj send'at'a kont'el'tir'o, sed por evit'i send'o'kost'o'j'n la klient'o'j prefer'as semajn'a'n aŭ monat'a'n send'o'n aŭ pet'as ili'n en la bank'ofic'ej'o'j, kie est'as aŭtomat'a'j print'il'o'j, ankaŭ al'ir'ebl'a'j ekster la ofic'ej'a'j hor'o'j. Dum la nun'a jar'o ĉiu'j bank'o'j est'as for'ig'ant'a'j la kont'el'tir'print'il'o'j'n kaj dev'ig'as la klient'o'j'n pet'i ili'n per si'a propr'a komput'il'o. Tio ne est'as mal'bon'a solv'o (kondiĉ'e, ke la klient'o hav'as komput'il'o'n), sed ĉe iu'j bank'o'j la procedur'o por ricev'i ili'n est'as temp'o'rab'a, kaj la aspekt'o de la el'tir'o'j est'as primitiv'a, sen iu ajn en'paĝ'ig'o por facil'ig'i la konsult'ad'o'n. Ili est'as pdf-form'a'j, do ne rekt'e re'uz'ebl'a'j por hejm'a aŭ asoci'a libr'o'ten'ad'o. Mi kon'as nur unu bank'o'n, kiu propon'as al privat'a'j klient'o'j la el'tir'o'j'n tabel'form'e (xls).

Esper'ebl'e sufiĉ'e da klient'o'j grumbl'os por instig'i la bank'o'j'n serioz'e re'pri'pens'i si'a'j'n serv'o'j'n. Mi hav'as la impres'o'n (konfirm'it'a'n de kelk'a'j bank'ist'o'j), ke nun'temp'e oni ne plu mastr'um'as si'a'j'n financ'o'j'n; oni simpl'e el'spez'as ĝis oni konstat'as, ke la kont'o est'as mal'plen'a. Daŭr'e la bank'o'j invent'as nov'a'j'n program'et'o'j'n, por ke oni mastr'um'u si'a'n kont'o'n (plej'oft'e: far'i el'spez'o'j'n) per telefon'o. Mi sen'pacienc'e atend'as komun'a'n program'et'o'n, kiu aŭtomat'e lig'as la bank'kont'o(j)n al hejm'a libr'o'ten'a program'o, per kiu ebl'us ver'e (ĉu komput'il'e, ĉe telefon'e) mastr'um'i la famili'a'j'n financ'o'j'n. Ebl'e io tia jam ekzist'as ali'land'e.

Muze'o pri (sen)kulp'a'j cikatr'o'j

Jen libr'o mal'facil'e leg'ebl'a, verk'ebl'a, traduk'ebl'a, recenz'ebl'a. Jen ekzempl'o de Alt'a Literatur'o. Jen en Esperant'o beletr'a gigant'o, etern'a Nobel-kandidat'o.

Tiu verk'o pri'trakt'as pac'o'n kaj milit'o'n, am'o'n kaj mort'o'n, bon'o'n kaj mal'bon'o'n. Ali'vort'e, la ĉiam'a'j'n filozofi'a'j'n tem'o'j'n. Sklav'ec'o'n, holokaŭst'o'n ... sed ankaŭ rezist'ad'o'n. Tio est'as, moral'a'j decid'o'j. En'est'as dek'o'j da histori'o'j en'e de histori'o'j, person'a'j kaj kolektiv'a'j, mult'a'j el ili ĉirkaŭ Triest'o. Kiel la koncentr'ej'o kaj eksterm'ej'o en Riz'ej'o (ital'e Risiera di San Sabbia), kie est'is kruel'e murd'it'a'j mil'o'j da hom'o'j. Inter ese'o kaj roman'o, Magr'is pri'skrib'as detal'e la okaz'int'aĵ'o'j'n kaj ties aktor'o'j'n. Kelk'a'j kun'labor'is kun la nazi'o'j, kelk'a'j ne, eĉ kiam tio signif'is risk'i la propr'a'n viv'o'n. Kelk'a'j help'is la prizon'ul'o'j'n, kelk'a'j profit'is de ili, ĉu rekt'e, ĉu ne'rekt'e. Kio'n far'int'us ni?

„Kiu ne est'as sen'kulp'a est'as kulp'a – la griz'a zon'o est'as invent'aĵ'o pro komfort'o” (p. 289).

Pac'o kaj just'o

La du ĉef'rol'ul'o'j cel'as memor'ig'i la ven'ont'a'j'n generaci'o'j'n pri tia'j afer'o'j por ating'i pli pac'a'n kaj just'a'n soci'o'n. Sekv'e, oni dev'as konstru'i muze'o'n de memor'o, de kruel'o kaj horor'o, nom'e muze'o'n de milit'o. Se ĝi sukces'us inkluziv'i ĉiu'j'n milit'il'o'j'n de la mond'o, ekster'e oni est'us pli sekur'a. Per mal'long'a'j ĉapitr'o'j, Magr'is montr'as al ni ĉiu'n salon'o'n de la muze'o laŭ faden'o, kiu inter'plekt'iĝ'as kun ali'a'j, kiel la mult-tabul'a'j not'o'j, verk'it'a'j de ĝi'a iniciat'int'o kaj la famili'a itiner'o de Luis'a Brooks, la hom'o, fin'e real'ig'ant'a ĝi'n. Kurioz'e, la tut'o baz'iĝ'as sur real'a person'o, kiu ekzist'is en Triest'o kaj plan'is tiu'n muze'o'n.

Jen post'leg'ad'a pri'pens'o: est'as tiom da milit'a'j muze'o'j en la mond'o, tiom da monument'o'j al milit'em'a'j prod'aĵ'o'j ... ĉu oni dev'us trans'form'i ili'n, por ke ili far'iĝ'u memor'aĵ'o'j al pac'o kaj al bon'o?

Viŝ'i la pase'o'n

Cikatr'o'j titol'is la libr'o'n la sloven'a traduk'ist'o. Sen'kulp'e nom'is ĝi'n la angl'a el'don'o. Ne proced'ind'e est'is la original'a jur'a esprim'o en la ital'a titol'o de Magr'is, kiu'n decid'is adapt'i ankaŭ la dan'a, franc'a, german'a, hispan'a, katalun'a, pol'a kaj portugal'a versi'o'j. Fakt'e, mult'a'j est'as la moment'o'j en la rakont'o, kie opini'ant'e, ke ne plu ind'as sci'i kaj sci'ig'i pri si'a ag'ad'o, hom'o'j klopod'as for'viŝ'i si'a'n pase'o'n. Si'a'flank'e, la nederlanda kaj Esperant'a traduk'o'j prefer'is klar'ig'i al la leg'ant'o ek'de la komenc'o, pri kio tem'as: Muze'o de milit'o. Ja la libr'o mem est'as muze'a kolekt'o de memor'aĵ'o'j.

Kial grav'as daŭr'e esplor'i kaj pri'pens'i tiu'j'n hont'ind'a'j'n epizod'o'j'n de ni'a histori'o? Ĉar ni dev'as ne forges'i, kio okaz'is, kio'n far'is la hom'a (ĉu ver'e infan'a?) ras'o. Ĉar ni ne dev'as al'kutim'iĝ'i. Ĉar, ebl'e, la fum'o de la kremaci'ej'o de'ven'as de ni'a intern'o. Ĉar honor'ig'ant'e la viktim'o'j'n kaj la etik'a'j'n hero'o'j'n, ankoraŭ plej'part'e anonim'a'j'n, ni re'pren'as iom de la dign'o, perd'it'a pro la fi'ec'o de la murd'ist'o'j – ankaŭ plej'part'e anonim'a'j, ankoraŭ. En Hispanio oni tio'n nom'as histori'a memor'o.

La libr'o de Claudio Magr'is far'as grand'a'n kaj alt'kvalit'a'n kontribu'o'n tiu'cel'e. La majstr'a traduk'o de Carlo Minnaja ebl'ig'as, ke ĉiu'j kon'at'iĝ'u kun ĝi en raci'a lingv'o. Kaj li al'don'is pli ol 200 util'a'j'n pied'not'o'j'n por kompren'i kaj ĝu'i la erudici'o'n de la aŭtor'o. La revizi'ad'o de Feder'ic'o Gobbo perfekt'e en'ŝov'iĝ'as en profesi'a'n el'don'o'n. Kaj li al'don'is valor'a'n prezent'o'n de la libr'o ĝust'e por ni, esperant'ist'o'j, kiu'j ne mal'proksim'as de pac'ism'a'j utopi'o'j. Fin'e, la bel'a kovr'il'o de la Fel-el'don'o sam'as al tiu original'a, pri kio respond'ec'as Valeri'a Miel'e.

Beletr'a defi'o

Post tra'leg'o de du'dek'o da recenz'o'j en plur'a'j lingv'o'j, ŝajn'as, ke kelk'a'j kritik'ist'o'j trov'is la verk'o'n tro ambici'a kaj long'a, foj'e ankaŭ iom konfuz'a, ne mal'oft'e kun tro'a uz'o de kliŝ'o'j. Dum'e, la pli'mult'o el ili taks'is ĝi'n el'star'a, unik'a, poezi'a kaj fascin'a, enciklopedi'a (ne hazard'e ĉiu recenz'o fokus'iĝ'as pri mal'sam'a epizod'o kaj cit'as apart'a'n fraz'o'n), pint'o de la eŭrop'a human'ism'o. Inter'ali'e, ĝi premi'iĝ'is kiel la plej bon'a libr'o de la jar'o 2016 de la ital'a ĵurnal'o Il Corriere della Ser'a.

Resum'e, rekomend'ind'a libr'o por postul'em'a leg'ant'o, pret'a akcept'i beletr'a'n defi'o'n kaj dediĉ'i sufiĉ'e da temp'o kaj energi'o al mal'kovr'o de pens'ig'a juvel'o. Ĝi merit'os la pen'ad'o'n.

Claudio Magr'is: La muze'o de milit'o. El la ital'a traduk'is Carlo Minnaja. Redakt'is Feder'ic'o Gobbo. El'don'is Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2019. 296 paĝ'o'j, kudr'e bind'it'a. ISBN 978-9077-06662-1.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Balt'a'n voj'o'n memor'ant'e

La 23an de aŭgust'o la balt'a'j land'o'j fest'is la 30an dat're'ven'o'n de event'o, kiu fort'e simbol'is ili'a'n streb'ad'o'n al liber'ec'o.

En tiu tag'o de 1989, hom'o'j de Litovio, Latvi'o kaj Estoni'o – tiam okup'at'a'j de Sovetio – lig'is la ĉef'urb'o'j'n Vilnius, Rīga kaj Tallinn per hom'ĉen'o 650 kilo'metr'o'j'n long'a, tiel deklar'ant'e si'a'n aspir'o'n al liber'ec'o. Oni kalkul'as, ke ĉirkaŭ 2 milion'o'j da hom'o'j star'is unu apud ali'a. La tag'o est'is elekt'it'a ne hazard'e, ĉar tio est'is la 50a dat're'ven'o de la Pakt'o Molotov-Ribbentrop ¹. Histori'ist'o'j konsent'as, ke la Balt'a Voj'o – kiu kun'ig'is tri naci'o'j'n – est'is unu el la plej grav'a'j paŝ'o'j sur'voj'e al sen'de'pend'ec'o.

En 2009 Unesk'o al'don'is al si'a Mond'a Memorlisto la Balt'a'n Voj'o'n – pac'a'n politik'a'n manifestaci'o'n – kiel soci-politik'a'n fenomen'o'n, kies signif'o kaj influ'o al la sen'de'pend'iĝ'o de Litovio, Latvi'o kaj Estoni'o, ne est'as diskut'ebl'a'j.

Rekord'o en la dat're'ven'o

En la 30-jar'iĝ'o de la Balt'a Voj'o, sur la Katedral'a Plac'o de Vilnius okaz'is memor'solen'aĵ'o. Inter divers'a'j program'er'o'j el'star'is unu, kiu vic'iĝ'is inter rekord'o'j. Unu monat'o'n antaŭ la solen'a dat'o litovaj radi'o kaj televid'o anonc'is la intenc'o'n kre'i art'aĵ'o'n el mal'nov'a'j radi'o'aparat'o'j, kiu'j antaŭ 30 jar'o'j est'is la plej grav'a'j il'o'j por kun'ig'i milion'o'j'n da hom'o'j en viv'a ĉen'o. Hom'o'j, kiu'j hejm'e ankoraŭ posed'is tiu'temp'a'j'n radi'o'ricev'il'o'j'n, est'is pet'at'a'j donac'i ili'n por la art'aĵ'o. Oni esper'is ricev'i ĉirkaŭ 650 tia'j'n aparat'o'j'n (kio simbol'e kovr'us la distanc'o'n de 650 km inter la ĉef'urb'o'j de Litovio kaj Estoni'o) tamen la real'o super'is la atend'o'j'n.

Sur la katedral'a plac'o de Vilnius star'iĝ'is la memor'dekoraci'o „Radi'o-ond'o”, kiu est'as tiel grand'a kiel kvin'etaĝ'a dom'o. La instal'aĵ'o est'as 19,25 metr'o'j'n long'a, 16,60 metr'o'j'n alt'a kaj konsist'as el 2145 radi'o'aparat'o'j. Je la 19a hor'o ili ĉiu'j dis'aŭd'ig'is la tiam'a'n tre popular'a'n kant'o'n „Baltio jam vek'iĝ'as”. La naci'a agent'ej'o Factum, kiu registr'as naci'a'j'n rekord'o'j'n, inform'is, ke la art'aĵ'o far'iĝ'is unu er'o en la list'o de tia'j rekord'o'j.

La kre'int'o'j de la art'aĵ'o

La naci'a radi'o kaj televid'o real'ig'is si'a'n ide'o'n kun help'o de la art'ist'o'j Viačeslavas Mickevičius kaj Ieva Makauskaitė. „Tiu'temp'e la radi'o est'is eg'e grav'a kaj est'as ne'imag'ebl'e, ke la Balt'a Voj'o est'us sukces'int'a sen modern'a teĥnik'o”, dir'is Mickevičius, kiu tiu'temp'e est'is nur kvar'jar'a knab'o.

Post la dat're'ven'a'j solen'aĵ'o'j de la Balt'a Voj'o la radi'o'art'aĵ'o est'is trans'lok'it'a al la Eŭrop'a Park'o proksim'e de Vilnius por konstant'a ekspon'ad'o.

1. Traktat'o pri ne-agres'o sub'skrib'it'a la 23an de aŭgust'o 1939 en Moskvo inter Sovetio kaj nazi'a Germanio.

200 krim'ul'o'j arest'it'a'j

Ĉu vi al'ter'iĝ'is en iu belg'a flug'haven'o last'a'temp'e aŭ for'flug'is de ĝi? Do tre ver'ŝajn'e vi ne est'as serĉ'at'a krim'ul'o!

En la jar'o 2019 en Belgi'o est'is arest'it'a'j 94 person'o'j, kiu'j'n oni suspekt'as pri teror'ism'o, 120 person'o'j, kiu'j est'as suspekt'at'a'j pri hom'ŝakr'ad'o kaj 7 kidnap'ant'o'j. Ili ĉiu'j plan'is flug'i tra belg'a flug'haven'o.

La 15an de januar'o 2018 kre'iĝ'is la Sekci'o pri Pasaĝer'a'j Inform'o'j (angl'e Passenger Information Unit), kiu plan'as kompar'i la pasaĝer'list'o'j'n de ĉiu'j flug'o'j, kiu'j al'ter'iĝ'as en Belgi'o aŭ for'ir'as de ĝi, kun datum'baz'o'j de hom'o'j suspekt'at'a'j aŭ kulp'ig'it'a'j pri grav'a'j krim'o'j. Nun, fin'e de 2019, 70 % de ĉiu'j pasaĝer'o'j est'as kontrol'at'a'j.

Eŭrop'o

La 27an de april'o 2016 la Eŭrop'a Parlament'o kaj la Konsili'o de Eŭrop'a Uni'o aprob'is la direktiv'o'n 2016/681 pri la uz'o de pasaĝer'list'o'j por la prevent'o, el'trov'o kaj esplor'ad'o de teror'ism'a'j kaj ali'a'j grav'a'j krim'o'j.

La 28an de novembr'o de la sam'a jar'o la Eŭrop'a Komision'o publik'ig'is la detal'o'j'n, kiu'j'n la membr'o-ŝtat'o'j dev'is ating'i ĝis maj'o 2018. Tiu'j detal'o'j antaŭ'vid'as inter'ali'e, ke la membr'o-ŝtat'o'j dev'as kontrol'i la pasaĝer'o'j'n, kiu'j ven'as de land'o ekster EU aŭ ir'as al land'o ekster ĝi, sed ke ili rajt'as kontrol'i tiu'j'n, kiu'j far'as flug'o'j'n intern'e de EU aŭ intern'e de la membr'o-ŝtat'o.

Datum'o'j

„Ni ricev'as la datum'o'j'n 48 hor'o'j'n antaŭ la plan'it'a for'ir'o aŭ al'ven'o, kio don'as al ni iom da temp'o por prepar'i kelk'a'j'n afer'o'j'n”, dir'as Gunter Ceuppens, direktor'o de la Sekci'o pri Pasaĝer'a'j Inform'o'j. „La datum'o'j tiam est'as kruc'ig'at'a'j kun tiu'j de hom'o'j, kiu'j est'as serĉ'at'a'j. Kiam la kruc'ig'o rezult'ig'as traf'o'n, ili est'as analiz'at'a'j en la sekci'o kaj post'e trans'don'at'a'j al la flug'haven'o, kie tiu hom'o sur'ter'iĝ'os aŭ for'ir'os.”

„De la komenc'o en 2018 la sekci'o analiz'is pli ol 26 milion'o'j'n da datum'o'j. Tio est'as ĉirkaŭ 70 % de la datum'o'j de ĉiu'j flug'pasaĝer'o'j en ni'a land'o”, dir'is la belg'a ministr'o pri intern'a'j afer'o'j Pieter De Crem. „Por kompar'o, pas'int'jar'e la sekci'o analiz'is nur ĉirkaŭ 33 % de la flug'pasaĝer'o'j. La intenc'o est'as, ke fin'e de 2019 ni ating'u 100 % de la aviad'kompani'a'j pasaĝer'o'j, sed ankaŭ la datum'o'j'n pri pasaĝer'o'j de inter'naci'a'j trajn'o'j kaj bus'o'j ni vol'as al'don'i.”

Alt'iĝ'as la temperatur'o

Ĉie en la mond'o sent'iĝ'as la forc'ej'a efik'o pro la el'las'ad'o de karbon-di'oksid'o est'ig'at'a de la hom'a ag'ad'o. Ĉe la orient'a rand'o de Eŭrazi'o la situaci'o est'as grav'a. Ĉar la japan'a insul'ar'o est'as ĉirkaŭ'at'a de la mar'o, la indic'o de alt'iĝ'o de la temperatur'o est'as pli grand'a ol la mez'nombr'a kvant'o. Dum la last'a'j 100 jar'o'j ĝi alt'iĝ'is je 1,1 celsi'a'j grad'o'j.

Laŭ la varm'iĝ'o de la akv'o en la Filipina Mar'o, mult'e da mar'akv'o vapor'iĝ'as, kaj far'iĝ'as grand'eg'a'j kirl'o'j, el kiu'j baldaŭ kresk'as kaj form'iĝ'as tropik'a'j ŝtorm'o'j kaj tajfun'o'j. Ĉiu'jar'e, averaĝ'e 27 tajfun'o'j nask'iĝ'as, kaj ĉirkaŭ tri el ili sur'ter'iĝ'as en Japani'o'n. Scienc'ist'o'j antaŭ'vid'as pli'mult'iĝ'o'n kaj pli'grand'iĝ'o'n de tajfun'o'j pro la alt'iĝ'o de la mar'akv'a temperatur'o. Tial oni tim'as, ke iu gigant'a tajfun'o atak'os Japani'o'n kaj inund'os vast'a'n part'o'n de ni'a'j insul'o'j.

La mult'iĝ'o de karbon'di'oksid'o kaŭz'as varm'iĝ'o'n kaj acid'iĝ'o'n de la mar'akv'o, el kio rezult'as ŝanĝ'iĝ'o kaj detru'o de la eko'sistem'o. En la last'a'j jar'o'j oni kapt'is ne mult'a'j'n el iu'spec'a'j fiŝ'o'j, kiel salm'o'j kaj sairoj ¹, kiu'j antaŭ'e est'is abund'e kapt'at'a'j. Varm'ig'it'a'j mar'a'j tajd'o'j mal'facil'ig'as la re'produkt'ad'o'n de tiu'j fiŝ'o'j aŭ for'pel'as ili'n nord'e'n. Uson'a'j scienc'ist'o'j raport'is, ke en orient'a Azi'o la fiŝ'a resurs'o mal'mult'iĝ'is je 15-35 % dum la last'a'j 80 jar'o'j.

Nov'a'j moskit'o'j

De kelk'a'j jar'o'j okaz'as, ke moskit'o'j ne ven'as pik'i hom'o'j'n en la somer'fin'o en Tokio kaj ali'a'j urb'o'j. Laŭ fak'ul'o'j, la moskit'o'j ne pov'as ag'ad'i en medi'o kun temperatur'o pli alt'a ol 35 ^oC. Al'don'e la fak'ul'o'j avert'as pri la ebl'o – ĉar en Japani'o la klimat'o est'as tropik'a – ke ali'spec'a'j moskit'o'j, kiu'j transport'as malari'o'n kaj ali'a'j'n tropik'a'j'n mal'san'o'j'n, de'sud'e sur'ter'iĝ'os ĉi tie'n.

Ankaŭ humid'ec'o alt'as

Ne nur la varm'o far'as la japan'a'n somer'o'n ne'el'ten'ebl'a, sed ankaŭ la humid'ec'o, kiu kelk'foj'e super'as 70 %. Ĉi-aŭgust'e en Tokio est'is 10 tag'o'j, en kiu'j la plej alt'a temperatur'o super'is 35 grad'o'j'n. Dum unu semajn'o – inter la 29a de juli'o kaj la 4a de aŭgust'o – 57 person'o'j mort'is en Japani'o pro grand'a varm'a ond'o, kaj 18 347 est'is ambulanc'e transport'it'a'j al mal'san'ul'ej'o'j. En 2018 pli ol 1000 mort'is pro simil'a varm'ond'o. Ne'mal'mult'a'j mort'is nokt'e, kio signif'as, ke dum'nokt'e la rol'o de humid'ec'o est'as grand'a.

Sin'protekt'ad'o

Por protekt'i si'n kontraŭ la fort'a sun'a varm'o kaj la trans'viol'a'j radi'o'j, la japan'a popol'o uz'as sun'ombrel'o'j'n. Jam antaŭ 300 jar'o'j urb'an'o'j uz'is bel'a'j'n ombrel'o'j'n far'it'a'j'n el fortik'a'j paper'o'j. Alt'rang'a'j vir'o'j, inkluziv'e de samuraj'o'j, kurac'ist'o'j kaj bonz'o'j, konkur'e uz'is okul'frap'a'j'n ombrel'o'j'n. La reg'ist'ar'o foj'foj'e mal'permes'is luks'a'j'n sun'protekt'il'o'j'n.

En la modern'a epok'o tut'e mal'aper'is la kutim'o port'i sun'ombrel'o'j'n ĉe vir'o'j. Tamen nun la ministeri'o pri medi'o rekomend'as, ke ankaŭ vir'o'j uz'u tiu'j'n protekt'il'o'j'n. Laŭ enket'o, ĉ. 70 % de la vir'in'o'j uz'as ombrel'o'n, dum nur ĉ. 5 % de la vir'o'j uz'as ĝi'n.

1. Cololabis saira, parenc'o de skombr'o (red.)

Memluma ŝark'et'o

Esplor'ist'o'j de la universitat'o Tulane en Uson'o sukces'e ident'ig'is nov'a'n speci'o'n de mal'grand'a ŝark'o, kiu ĉas'as iom ne'kutim'e. Ĝi al'log'as si'a'j'n viktim'o'j'n tia'manier'e, ke en mal'lum'o ĝi ek'lum'as. Est'as ankaŭ interes'e, ke ĉi tiu nov'a speci'o de ŝark'o est'as nur 14 centi'metr'o'j'n long'a. Krom per si'a scienc'a nom'o (Mollisquama mississippiensis) ĝi est'as kurioz'e kon'at'a ankaŭ kiel „uson'a poŝ'a ŝark'o” (angl'e American pocket shark).

Ĉi tia ŝark'o est'is mal'kovr'it'a en la Golf'o de Meksiko en februar'o 2010 per ŝip'o de National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA, Federaci'a Ocean'a kaj Atmosfer'a Administraci'o). Scienc'ist'o'j ek'inform'is la publik'o'n pri la koncern'a golf'a ŝark'o jam en 2015, sed oficial'e ĝi est'is scienc'e klasifik'it'a nur en juli'o 2019.

Naĝ'il'o'j

Tiu ĉi pred'ant'o ĉas'as fiŝ'o'j'n pli ol 300 metr'o'j'n sub la mar'nivel'o. Laŭ esplor'ist'o'j el mal'grand'a poŝ'gland'o, situ'ant'a proksim'e de ĝi'a'j antaŭ'a'j naĝ'il'o'j, la ŝark'o el'ŝpruc'as fluoresk'a'n fluid'aĵ'o'n. Tiel ĝi al'tir'as la atent'o'n de viktim'o, kiu naĝ'as al la lum'o, dum ĝi (praktik'e ne'vid'ebl'e) atak'as.

La best'o est'as unu el du kon'at'a'j speci'o'j de poŝ'a'j ŝark'o'j de la genr'o Mollisquama. La ali'a poŝ'a ŝark'o, ankaŭ mal'oft'e vid'at'a, est'as pacifik'a speci'o, scienc'e nom'at'a Mollisquama parini. Ĉi tiu fiŝ'a vertebr'ul'o est'as 40 centi'metr'o'j'n long'a. Oni ĝi'n mal'kovr'is en 1979 ĉe la mar'bord'o de Ĉilio.

Liber'iĝ'u de presbiop'ec'o per okul'gut'o'j

Mult'a'j „old'ul'o'j” (sed ankaŭ plen'kresk'ul'o'j, kelk'foj'e eĉ sub la aĝ'o de 40 jar'o'j) spert'as presbiop'ec'o'n, normal'a'n stat'o'n lig'it'a'n al oni'a mal'jun'iĝ'o, kiu ne ebl'ig'as al la okul'o'j vid'i bon'e – kaj precip'e leg'i – de proksim'e. Se, por leg'i tiu'n ĉi artikol'o'n, vi jam bezon'as uz'i okul'vitr'o'j'n aŭ iom mal'proksim'ig'i la revu'o'n de vi'a'j okul'o'j, tre interes'os vi'n sci'i, ke baldaŭ aper'os nov'a kaj tut'e valid'a alternativ'o.

Sufiĉ'os fakt'e en'met'i ĉiu'tag'e kelk'a'j'n gut'o'j'n en vi'a'j'n okul'o'j'n. Tio est'os ver'a revoluci'o por milion'o'j da hom'o'j, kiu'j dev'as al'front'i ĉi tiu'n vid'a'n mal'ord'o'n kaj foj'e, forges'int'e si'a'j'n okul'vitr'o'j'n, ne hezit'as pet'i la help'o'n de ne'kon'at'o'j en super'bazar'o por ek'sci'i kelk'a'j'n detal'o'j'n pri la ingredienc'o'j aŭ la kost'o de la produkt'o'j, kiu'j'n ili vol'as aĉet'i.

Kristalin'o

Nov'a kurac'il'o de Nov'art'is (por nun, tem'as pri okul'akv'o kon'at'a nur per si'a mal'long'ig'o: Unr844) dev'us iĝ'i hav'ebl'a jam en 2023 post la fin'o de la test'ad'o, ankoraŭ plen'um'at'a. Estr'o'j de la farmaci'a kompani'o diskut'is en septembr'o 2019, en la svis'a urb'o Bazel'o, kun la inter'naci'a gazet'ar'o, pri si'a'j nov'a'j esplor'o'j kaj pri la perspektiv'o'j, kiu'j'n ili mal'ferm'as tut'mond'e.

„La kurac'ad'o de presbiop'ec'o est'as tre interes'a fak'o, ĉar tiu problem'o koncern'as rimark'ind'a'n part'o'n de la adolt'a loĝ'ant'ar'o, kaj la esplor'o'j don'as kuraĝ'ig'a'j'n rezult'o'j'n”, klar'ig'is Gaia Panina, medicin'a direktor'o de Nov'art'is Italia.

Ĉi tiu nov'a medikament'o konsist'as el okul'a'j gut'o'j, kiu'j kapabl'as penetr'i en la kristalin'o'n (aŭ okul'lens'o'n) kaj re'star'ig'i ĝi'a'n elast'ec'o'n. La okul'akv'o uz'ebl'as tre facil'e, sed dev'as est'i pren'at'a plur'a'j'n foj'o'j'n tag'e kaj por ĉiam – kio tamen ne est'os tro'a ĝen'o. Oni est'as ankoraŭ en la dis'volv'a stadi'o: la medikament'o est'os ver'ŝajn'e lanĉ'it'a en komerc'o'n plej mal'fru'e en 2023. Antaŭ'mend'u ĝi'n!

Pedal'i tri kilo'metr'o'j'n sen vid'i

La 19an de aŭgust'o 2019 la 26-jar'a jun'ul'o Ángel Ernest'o López Hernández star'ig'is mond'rekord'o'n, kiam li „blind'e” pedal'is per unu'rad'a cikl'o tri kilo'metr'o'j'n en 13 minut'o'j kaj 35 sekund'o'j. Tio'n li far'is tra ĉef'a'j strat'o'j de la urb'o Sancti Spíritus.

„Kiam mi ek'kon'is Aliet Pérez Martínez, kiu romp'is – la 13an de aŭgust'o 2016 en Santiag'o de Cuba – la mond'a'n rekord'o'n de blind-stir'ad'o de motor'cikl'o sen krom'ĉar'o, mi sent'is mi'n inspir'it'a de li'a hero'aĵ'o”, dir'is Ángel Ernest'o. „Mal'kovr'int'e tiu'n ĉi vetur'il'o'n kun nur unu rad'o, mi intenc'is romp'i la rekord'o'n kaj, ĉar mi est'as tre obstin'a, tio'n mi ating'is.”

Por garanti'i, ke li'a vid'pov'o far'iĝ'as nul'a, sur la okul'o'j li port'is unu'e bandaĝ'o'n el koton'o kaj gaz'o; sur tio li port'is krom'e mask'o'n kaj fin'e nigr'a'n kapuĉ'o'n.

La hero'o

Ángel Ernest'o labor'as en la municip'a grup'o pri scen'a'j art'o'j, kiel klaŭn'o Galletica (kekseto) kaj kiel amator'a ekvilibr'ist'o sur sep benk'et'o'j. Antaŭ pli ol unu jar'o li plan'is tiu'n hero'aĵ'o'n antaŭ'e neniam kon'at'a'n en la mond'o.

La jun'ul'o esper'as sukces'i registr'i la event'o'n en la libr'o Guinness de mond'a'j rekord'o'j.

Ĉu erar'o aŭ malic'o?

La 7an de septembr'o 2019 en Parizo okaz'is futbal'matĉ'o Franci'o-Albanio. Laŭ'regul'e oni aŭd'ig'as la naci'a'j'n himn'o'j'n de ambaŭ land'o'j – unu'e, tiu'n de la gast'o, ĉi-okaz'e de Albanio.

Konfuz'o

Sed, strang'e, ĉiu'j 80 000 spekt'ant'o'j aŭd'is ĝis'fin'e la himn'o'n de Andoro! Alban'o'j protest'is ĉe la ĉef'arbitraci'ant'o, kaj tiu ĉi, si'a'vic'e, ĉe la organiz'ant'o'j. Post kvar minut'o'j, la parol'ist'o, pardon'pet'ant'e, anonc'is la himn'o'n de ... Armeni'o!

Pardon'pet'is eĉ la prezident'o

Fin'fin'e, pli grav'a person'o re'pardon'pet'is, kaj la spekt'ant'o'j aŭd'is la alban'a'n himn'o'n – star'e, tiel esprim'ant'e, ankaŭ ili, si'a'n pardon'pet'o'n je la nom'o de la franc'a popol'o. Tio'n far'is oficial'e, du tag'o'j'n post'e, ankaŭ la franc'a prezident'o Emmanuel Macron en si'a mesaĝ'o al la alban'a ĉef'ministr'o Ed'i Ram'a.

Du'foj'a erar'o vek'is disput'o'j'n

Tiu ĉi mal'agrabl'a okaz'int'aĵ'o vek'is disput'o'j'n en Albanio. Ĉu ĝi est'is ver'e sen'intenc'a hom'a erar'o okaz'int'a du'foj'e aŭ ies fi'intenc'a ag'o?

Ceter'e, oni ek'sci'is, ke UEFA mon'pun'is la franc'a'n futbal'a'n federaci'o'n je 10 000 eŭr'o'j.

Ĉu Brit'el'ir'o kviet'e okaz'is jam en mart'o?

Kiam la 28an de aŭgust'o la brit'a ĉef'ministr'o Bor'is Johnson deklar'is, ke li suspend'os la parlament'o'n, ek'est'is tuj'a furor'o en politik'a'j rond'o'j pri „konstituci'a kriz'o”, kun strat'manifestaci'o'j kontraŭ „la puĉ'o”. Sed ver'dir'e, la konstituci'a kriz'o ek'is ne la 28an de aŭgust'o 2019, sed la 23an de juni'o 2016, kiam est'is deklar'it'a la rezult'o de la referendum'o pri brit'a membr'ec'o en Eŭrop'a Uni'o.

Plej grav'a event'o ek'de 1660

Tri monat'o'j'n post tiu referendum'o okaz'is fak'a seminari'o ĉe la Universitat'o de Londono pri la konsekvenc'o'j de Brit'el'ir'o. Unu preleg'ant'o pri'skrib'is Brit'el'ir'o'n kiel la plej grav'a'n konstituci'a'n event'o'n de la brit'a histori'o post 1660, ĉar ĝi montr'as, ke rilat'e al la demand'o pri Eŭrop'o, la suveren'ec'o de la popol'o super'as la suveren'ec'o'n de la parlament'o.

Konsil'o dev'ig'a

Ali'a preleg'ant'o dir'is, ke li ne pov'as pens'i pri ali'a event'o en la brit'a histori'o, en kiu la popol'o ĝis iu grad'o redukt'is la suveren'ec'o'n de la parlament'o. Li klar'ig'is, ke laŭ jur'a vid'punkt'o la referendum'o est'is nur konsil'a, sed ĉar la reg'ist'ar'o promes'is respekt'i la rezult'o'n de la voĉ'don'o, la pli'mult'o de la parlament'an'o'j kompren'is ĝi'n kiel dev'ig'a'n. Post la referendum'o la reg'ist'ar'o kaj la parlament'o sekv'as politik'o'n, kiu'n ili kontraŭ'as. „Tia situaci'o est'as sen'precedenc'a en ni'a long'a konstituci'a histori'o”, asert'is la preleg'ant'o, „Eŭrop'o do respond'ec'is pri la en'konduk'o de nov'a koncept'o en la brit'a'n konstituci'o'n, la suveren'ec'o'n de la popol'o”.

La plej long'a sesi'o ek'de 1707

Ordinar'e parlament'a'j sesi'o'j daŭr'as unu jar'o'n, komenc'iĝ'ant'e en april'o aŭ maj'o. Fin'e de sesi'o leĝ'propon'o'j ek'konsider'it'a'j nul'iĝ'as, kaj dev'as est'i de'komenc'e re'en'konduk'it'a'j. La nov'a sesi'o komenc'iĝ'as per reĝ'in'a parol'ad'o, en kiu ŝi el'met'as la reg'ist'ar'a'n plan'o'n por la sesi'o. Tamen la sesi'o, dum kiu Theresa May trakt'is pri Brit'el'ir'o, daŭr'is jam pli ol du jar'o'j'n, kaj est'is la plej long'a ek'de la unu'iĝ'o de Angli'o kaj Skot'land'o en 1707, kaj do jam ven'is temp'o por nov'a parlament'a sesi'o.

Suspend'o de la parlament'o

Bor'is Johnson far'iĝ'is ĉef'ministr'o la 24an de juli'o, la tag'o'n antaŭ la somer'a paŭz'o, kiu daŭr'is ĝis la 3a de septembr'o. Dum tiu paŭz'o li anonc'is, ke la parlament'a sesi'o fin'iĝ'os la 10an de septembr'o, kaj la nov'a sesi'o komenc'iĝ'os la 14an de oktobr'o – por ebl'ig'i la okaz'ig'o'n de la parti'konferenc'o'j, por kio la parlament'o tradici'e paŭz'as, sed el tio rezult'is la plej long'a suspend'o de la parlament'o post ĝi'a sesi'o de 1930-1931. Laŭ Bor'is Johnson, tio'n li far'is por ebl'ig'i nov'a'n program'o'n de soci'a'j re'form'o'j sub li'a ĉef'ministr'ec'o, sed laŭ li'a'j kritik'ant'o'j li far'is tio'n por silent'ig'i la parlament'o'n rilat'e al Brit'el'ir'o.

Konflikt'a'j opini'o'j kaj politik'a'j artifik'o'j

En la semajn'o, en kiu la parlament'o kun'ven'is inter la somer'a paŭz'o kaj la fin'o de la sesi'o, la parlament'o decid'is, ke la ĉef'ministr'o pet'u prokrast'o'n de la dat'o de Brit'el'ir'o. Tamen Bor'is Johnson daŭr'e insist'is, ke la leĝ'o jam dir'as, ke Briti'o el'ir'os la 31an de oktobr'o, sen'de'pend'e de tio, ĉu Briti'o kaj EU ating'os inter'konsent'o'n aŭ ne. La antaŭ'a'j prokrast'o'j ne ebl'ig'is nov'a'j'n trakt'ad'o'j'n, kaj don'is nur temp'o'n por prov'i tra'puŝ'i esenc'e la sam'a'n inter'konsent'o'n kontraŭ la vol'o de la parlament'o.

Tio, kiel Bor'is Johnson sukces'os pri tio sen ag'i kontraŭ'leĝ'e, far'iĝ'is grand'a demand'o en la amas'komunik'il'o'j. Tamen iu aŭtor'o el la Brit'a Asoci'o pri Konstituci'a Jur'o (United Kingdom Constitutional Law Association) sugest'is unu ebl'o'n. Ĉiu nov'a leĝ'o, por ke ĝi valid'u, dev'as est'i promulg'it'a de la reĝ'in'o laŭ konsil'o de la ĉef'ministr'o. Li argument'is, ke ebl'us, kaj eĉ dec'us, ke la ĉef'ministr'o prezent'u nov'a'n leĝ'o'n al la reĝ'in'o, kun rekomend'o, ke ŝi rifuz'u ĝi'n promulg'i.

La brit'a konstituci'o

Briti'o est'as fam'a pro mank'o de skrib'it'a konstituci'o, aŭ, pli ĝust'e, de „kod'ig'it'a” konstituci'o. Ekzist'as kelk'a'j histori'a'j dokument'o'j, sed pli'e al tio la procedur'o'j'n oni decid'as per'e de precedenc'o'j. La konstituci'a histori'o est'as long'daŭr'a potenc'lukt'o inter la monarĥi'o kaj la parlament'o. Nun'temp'e oni konsider'as, ke la parlament'o est'as suveren'a, sed la monarĥ'o konserv'as kelk'a'j'n rajt'o'j'n. Laŭ la angl'a'lingv'a Vikipedio, „La parlament'o est'as du'ĉambr'a, sed hav'as tri part'o'j'n, konsist'ant'a'j'n el la Suveren'o (Reĝ'in'o-en-Parlament'o), la Ĉambr'o de Lord'o'j, kaj la Ĉambr'o de Deput'it'o'j (la Sub'a Ĉambr'o)”. Do la potenc'o-divid'o inter la Suveren'o kaj la Parlament'o far'iĝ'is iom'et'e obskur'a.

La reĝ'a prerogativ'o

Nov'a'j leĝ'o'j dev'as ricev'i reĝ'a'n aprob'o'n, kaj la fin'o kaj komenc'o de parlament'a'j sesi'o'j dev'as ricev'i reĝ'a'n aprob'o'n. Tio ne est'as afer'o por la parlament'a'j ĉambr'o'j, sed afer'o por la ĉef'ministr'o kaj la monarĥ'o. Tiu aprob'rajt'o nom'iĝ'as „la reĝ'a prerogativ'o”. La reĝ'a'n prerogativ'o'n oni aplik'as tradici'e ankaŭ al ekster'land'a'j afer'o'j, inkluziv'e de la lanĉ'o de milit'o'j, sen tio, ke la parlament'a'j ĉambr'o'j hav'us formal'a'n voĉ'o'n en la afer'o.

Konstituci'a demand'o pri Brit'el'ir'o

Theresa May kiel ĉef'ministr'o aplik'is la reĝ'a'n prerogativ'o'n, kiam ŝi don'is la formal'a'n aviz'o'n al Eŭrop'a Uni'o pri Brit'el'ir'o, tiel difin'ant'e la el'ir'dat'o'n la 29a de mart'o 2019. Tamen la Alt'a Kort'um'o juĝ'is tio'n kontraŭ'konstituci'a, ĉar tem'as ne nur pri ekster'land'a'j rilat'o'j, sed ankaŭ pri leĝ'o'j de Eŭrop'a Uni'o, kiu'j valid'as en'e de la land'o. Pro tio Theresa May dev'is tio'n post'e akcept'ig'i per'e de la parlament'a'j ĉambr'o'j. Post'e, inter'konsent'e kun Eŭrop'a Uni'o, ŝi plu'etend'is tiu'n dat'lim'o'n ĝis la 31a de oktobr'o, dum ŝi tri'foj'e sen'sukces'e prov'is akcept'ig'i esenc'e la sam'a'n propon'o'n en la parlament'o.

Pli'a'j jur'a'j demand'o'j

La uz'o'n de la reĝ'a prerogativ'o far'e de Bor'is Johnson por fru'e fin'i la parlament'a'n sesi'o'n la Alt'a Kort'um'o en Skot'land'o juĝ'is kontraŭ'konstituci'a, ĉar laŭ ties juĝ'o la ĉef'ministr'o mis'inform'is la reĝ'in'o'n pri si'a'j ver'a'j motiv'o'j. Tamen la Alt'a Kort'um'o en Angli'o juĝ'is, ke tio est'as politik'a demand'o kaj do ekster ĝi'a kompetent'o. La afer'o far'iĝ'is ĉef'tem'o en la amas'komunik'il'o'j. Ĉiu'tag'e aper'is ankaŭ artikol'o'j en la fak'a'j ret'paĝ'o'j de Asoci'o pri Brit'a Konstituci'a Jur'o. Lev'iĝ'is pli'a'j konstituci'a'j demand'o'j. Se la afer'o est'as ekster la kompetent'o de la kort'um'o'j, ĉu tio signif'as, ke la ĉef'ministr'o pov'us por pli long'a'j period'o'j suspend'i la parlament'o'n? Oni pov'as sci'vol'i pri tio, kia'n respond'ec'o'n hav'as la reĝ'in'o, se ŝi akcept'as mal'bon'a'n konsil'o'n ne kontrol'int'e ĝi'n.

Tia'j demand'o'j est'as ĝeneral'e evit'ind'a'j en la brit'a soci'o, ĉar la or'a regul'o de la brit'a politik'o est'as, ke oni ten'u la reĝ'in'o'n for de la politik'o. Tamen ekzist'is alud'o'j al eventual'a mis'uz'o de la reĝ'a prerogativ'o rilat'e al la invad'o de Irako, kaj cert'e lev'iĝ'os pli'a'j demand'o'j ankaŭ pri tio, ĉu la skot'a verdikt'o rest'os ne'kontest'at'a.

Paradoks'a precedenc'o

Ekzist'as plur'a'j precedenc'o'j de long'a'j suspend'o'j de la parlament'o. Plej last'e ĉef'ministr'o John Major en 1997 fru'e ĉes'ig'is la parlament'a'n sesi'o'n, tiel evit'ant'e debat'o'n pri sub'aĉet'o de parlament'an'o'j por far'i parlament'a'j'n demand'o'j'n. Nun John Major est'as unu el la sub'ten'ant'o'j de la jur'a ag'ad'o kontraŭ la suspend'o de la parlament'o far'e de Bor'is Johnson.

Ĉu Brit'el'ir'o jam okaz'is en mart'o?

Kvankam la koncern'a'j jur'a'j precedenc'o'j est'is vast'e raport'at'a'j en la amas'komunik'il'o'j, reg'is silent'o pri ali'a jur'a afer'o, kiu kontest'is la rajt'o'n de la ĉef'ministr'o prokrast'i la el'ir'dat'o'n sen antaŭ'a parlament'a decid'o. La advokat'o Robin Tilbrook est'as special'ist'o pri civil'a jur'o, kaj li argument'is, ke la dat'o 29a de mart'o 2019 est'as en'skrib'it'a en la brit'a jur'o per la akt'o, kiu'n la parlament'o akcept'is sub Theresa May, kiam ŝi est'is dev'ig'it'a met'i la afer'o'n al la parlament'o anstataŭ uz'i la reĝ'a'n prerogativ'o'n. Do la jur'a valid'ec'o de tiu el'ir'dat'o ne pov'as ŝanĝ'iĝ'i sen pli'a parlament'a akt'o, kaj tia'n akt'o'n la parlament'o ne konsider'is. Neni'e est'as skrib'it'e en la jur'o, ke la el'ir'dat'o est'os la 31a de oktobr'o.

Fort'a argument'ar'o

Laŭ Robin Tilbrook, ĉiu'j jur'ist'o'j, kiu'j koment'is pri la afer'o, kun la escept'o nur de tiu'j, kiu'j est'as pag'at'a'j por argument'i kontraŭ'e, dir'as, ke li hav'as fort'a'n argument'ar'o'n. Tamen la afer'o eĉ ne ating'is la Alt'a'n Kort'um'o'n, pro inter'ven'o de unu el la juĝ'ist'o'j, kiu deklar'is ĝi'n „tut'e sen merit'o”. Robin Tilbrook apelaci'is, argument'ant'e, ke tiu juĝ'ist'o hav'as, pro si'a histori'o, politik'a'j'n motiv'o'j'n, kaj ne dev'us est'i en'plekt'it'a en tiu ĉi afer'o. Li nun atend'as decid'o'n de Eŭrop'a Kort'um'o pri Hom'a'j Rajt'o'j (ne de Eŭrop'a Uni'o), al kiu li pled'is pri la rajt'o est'i aŭd'at'a de jur'a tribunal'o.

Nov'a paradoks'o

La ironi'o mal'antaŭ tiu ĉi konfuz'o est'as, ke origin'e la ĉef'a motiv'iĝ'o mal'antaŭ la kampanj'ad'o por brit'a el'ir'o el Eŭrop'a Uni'o – kaj eĉ kontraŭ la Traktat'o de Maastricht, kiu kre'is Eŭrop'a'n Uni'o'n – est'is la mank'o de demokrati'o en Eŭrop'a Uni'o. Sed nun, kiam Briti'o prov'as re'gajn'i la suveren'ec'o'n, la demand'o est'as, ĝust'e kie kuŝ'u tiu suveren'ec'o en'e de Briti'o.

Konstituci'a'j re'form'o'j

La plej last'a libr'o de profesor'o Vernon Bogdanor, el'don'it'a en februar'o ĉi-jar'e, titol'iĝ'as Preter Brit'el'ir'o: cel'e al Brit'a Konstituci'o. Li argument'as por kod'ig'it'a konstituci'o sam'tip'a kiel tiu'j, kiu'j'n hav'as ali'a'j land'o'j. La libr'o pri'skrib'as pli'a'n konfuz'o'n en'konduk'it'a'n de la aŭtonom'a reg'ad'o en Skot'land'o kaj Kimri'o. En la antaŭ'last'a ĉapitr'o li cit'as kelk'a'j'n eminent'a'j'n konstituci'a'j'n jur'ist'o'j'n. Unu el tiu'j asert'is: „Al la grand'a pli'mult'o el ni mank'as klar'a kaj ampleks'a kompren'o de tio, kio est'as la kondiĉ'o'j de ni'a konstituci'o”. Laŭ ali'a: „konstituci'e, ni nun trov'as ni'n en sen'voj'a dezert'o sen ajn'a map'o aŭ kompas'o”.

Vernon Bogdanor mem pli fru'e en si'a libr'o skrib'is, ke antaŭ la al'iĝ'o de Briti'o al la Eŭrop'a Komun'um'o en 1973, „la brit'a konstituci'o pov'us est'i karakerizata per preciz'e ok vort'o'j: ‚Kio'n ajn la reĝ'in'o-en-parlament'o promulg'as, tio est'as leĝ'o’.”

La fundament'a problem'o

Tiel ni re'ven'as al la fundament'a problem'o, kiu'n difin'is profesor'o Bogdanor, ke la popol'o voĉ'don'is por Brit'el'ir'o, dum la parlament'o kontraŭ'as. Tio konduk'is al konflikt'o, en kiu la obskur'a konstituci'a kaj jur'a situaci'o est'as uz'at'a kiel batal'rimed'o. En la angl'a lingv'o, oni nom'as tio'n lawfare – vort'lud'a kun'fand'o de la vort'o'j law (jur'o) kaj warfare (milit'ad'o). Ĝust'e tia jur'a milit'ad'o sur'baz'e de obskur'a konstituci'o est'as en la centr'o de la nun'a ĥaos'o.

Pun'o'j pro kafka-ec'a situaci'o

Se gas- aŭ elektro-kompani'o kre'as fos'aĵ'o'n en vi'a strat'o por en'met'i tub'o'j'n aŭ kabl'o'j'n, ĝi dev'as avert'i simil'a'j'n kompani'o'j'n, kiel ekzempl'e la koncern'a'n telefon-kompani'o'n, por ke ili pov'u uz'i la okaz'o'n por instal'i aŭ re'nov'ig'i ankaŭ si'a'j'n kabl'o'j'n, ekzempl'e Inter'ret-kabl'o'n, en la sam'a fos'aĵ'o. Tio ĉi est'as eŭrop'a direktiv'o jam de kvin jar'o'j, kaj al ĝi dev'is adapt'iĝ'i la lok'a'j leĝ'o'j en ĉiu'j land'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU) antaŭ la 1a de januar'o 2016. La direktiv'o ŝajn'as logik'a, mon- kaj temp'o-ŝpar'a, kaj do oni atend'us, ke la leĝ'o'n oni ĉie tuj aprob'us.

Paradoks'o: oni dev'as, sed ne rajt'as

Tamen Belgi'o est'as apart'a fenomen'o. Ĝi est'as federaci'o, kiu konsist'as el Flandri'o (la plej grand'a part'o), Valoni'o kaj Bruselo (la plej mal'grand'a part'o). Tial la eŭrop'a direktiv'o dev'as est'i leĝ'ig'it'a tri foj'o'j'n, apart'e en ĉiu federaci'er'o. La leĝ'ig'o okaz'is preskaŭ tuj en Flandri'o kaj Valoni'o, sed post kvar jar'o'j ankoraŭ ne en Bruselo. La kial'o est'as ne tio, ke la brusela leĝ'don'a instanc'o ne konsider'as la direktiv'o'n ind'a, sed tio, ke ĝi konsider'as si'n ne rajt'ig'it'a kre'i tia'n leĝ'o'n.

Pun'o

La Eŭrop'a Kort'um'o opini'as, ke Eŭrop'a Uni'o sufiĉ'e long'e atend'is nun, kaj komenc'e de juli'o decid'is pag'pun'i Belgi'o'n je 5000 eŭr'o'j tag'e ĝis la leĝ'o est'os real'ig'it'a. Est'as atent'ind'e, ke ĝi decid'is pag'pun'i Belgi'o'n, sed ne Bruselon, ĉar ja Belgi'o est'as an'o de Eŭrop'a Uni'o, ne la apart'a'j federaci'er'o'j. Bruselo protest'is, kaj dir'is al Eŭrop'a Uni'o, ke ĝi ne est'as rajt'ig'it'a far'i tia'n leĝ'o'n, sed la Komision'o re'ag'is per simpl'a „se Flandri'o kaj Valoni'o ja sent'as si'n kompetent'a'j, tiam ankaŭ Bruselo sent'u si'n kompetent'a leĝ'ig'i la direktiv'o'n.”

Mult'e'kost'a jur'a nod'o

Philippe De Backer, la ministr'o en Belgi'o respond'ec'a pri „administr'a simpl'ig'o”, sent'as si'n tre mal'komfort'a pri tiu ĉi mult'e'kost'a jur'a nod'o kaj pet'is Bruselon „re'konsider'i si'a'n pozici'o'n”. Li ne tre bon'e kompren'as la obĵet'o'j'n de Bruselo kaj pet'as „simpl'e leĝ'ig'i la direktiv'o'n, sam'e kiel far'is Flandri'o kaj Valoni'o”.

Alternativ'a Nobel-premi'o

La ĉi-jar'a „Premi'o pri ĝust'a viv'manier'o” (angl'e: Right Livelihood Award) ir'as al kvar ricev'ont'o'j:

1. La defend'ant'o de hom'a'j rajt'o'j Aminatou Haidar en Okcident'a Saharo, „pro ŝi'a konstant'a sen'per'fort'a ag'ad'o, malgraŭ mal'liber'iĝ'o kaj tortur'o, cel'e al just'ec'o kaj mem'decid'rajt'o por la popol'o de Okcident'a Saharo”.

2. La advokat'o Guo Jianmei en Ĉini'o, „pro ŝi'a pionir'a kaj persist'a labor'ad'o por sekur'ig'i la rajt'o'j'n de vir'in'o'j en Ĉini'o”.

3. La klimat'aktiv'ul'in'o Greta Thunberg en Svedi'o, „ĉar inspir'ant'a kaj pli'klar'ig'ant'a politik'a'j'n postul'o'j'n pri urĝ'a klimat'ag'ad'o, kiu reflekt'as scienc'a'j'n fakt'o'j'n”.

4. La indiĝen'a gvid'ant'o Davi Kopenawa de la janomana popol'o en Brazilo, kun'e kun Hutukara Associação Yanomami, „pro ili'a kuraĝ'a rezolut'ec'o por protekt'i la arb'ar'o'j'n kaj bio'divers'ec'o'n de la amazon'a region'o, kaj la land'o'j'n kaj kultur'o'n de ĝi'a'j indiĝen'a'j popol'o'j”.

La premi'o est'is fond'it'a en 1979, kiam la sved-german'a filatel'ist'o Jakob von Uexküll [fon ikskil] propon'is al la Nobel-fond'aĵ'o kre'i du nov'a'j'n Nobel-premi'o'j'n, ne kompren'ant'e, ke la testament'o de Nobel ne ebl'ig'as tio'n. Eĉ la sved'a naci'a bank'o ja pov'is kre'i nur Nobel-memor'premi'o'n pri ekonomik'o, ne Nobel-premi'o'n. Pro la rifuz'o de la fond'aĵ'o, von Uexküll do fond'is propr'a'n premi'o'n, financ'at'a'n de li'a poŝt'mark'kolekt'o.

Klimat-skeptik'ul'o

Mi'a'j amik'o'j nom'as mi'n klimat'a skeptik'ul'o. Sed ĉu ver'e? Mi ja kred'as, ke la klimat'o sur ni'a ter'o ŝanĝ'iĝ'as. Mi ankaŭ kred'as, ke CO₂ sorb'as varm'o'radi'ad'o'n. Mi ankaŭ est'as konvink'it'a, ke ni dev'as est'i zorg'em'a'j pri fosili'a'j mineral'o'j: ili est'as kompleks'a'j molekul'o'j, en kiu'j'n la sun'o invest'is mult'a'n energi'o'n. Sed ... mi ne kred'as, ke la hom'o kaŭz'as la nun'a'n klimat'a'n ŝanĝ'iĝ'o'n.

Mi'a'j amik'o'j nom'as mi'n negaci'ant'o: iu, kiu ne'as la evident'a'n real'o'n. Ili ankoraŭ ne star'ig'as mi'n sur la brul'ŝtip'ar'o'n, sed tamen rigard'as mi'n kun cert'a mal'fid'o, iom'et'e kiel herez'ul'o'n. La sekv'a tekst'o ne cel'as konvert'i mi'a'j'n amik'o'j'n, sed nur organiz'i mi'a'j'n propr'a'j'n ide'o'j'n kaj eventual'e kompar'i ili'n kun ali'a'j vid'punkt'o'j.

La raz'il'o de Ockham

Unu'e pri klimat'a ŝanĝ'iĝ'o. Ĉio komenc'iĝ'is antaŭ ĉirkaŭ 14 miliard'o'j da jar'o'j kun la „grand'a knal'o”, la pra'eksplod'o, iom'et'e strang'a hipotez'o sed nun vast'e akcept'it'a. Antaŭ 3,5 miliard'o'j da jar'o'j ni'a mond'o jam ekzist'is kaj tiam ver'ŝajn'e ek'est'is la viv'o. La surfac'o de la ter'o est'is ankoraŭ varm'a kaj mal'mol'a. Aper'is kontinent'o'j, el kiu'j Rodinio antaŭ ĉirkaŭ 1 miliard'o da jar'o'j est'is la unu'a, preskaŭ cert'e sekv'it'a de ali'a'j.

Pange'o ekzist'is antaŭ 250 milion'o'j da jar'o'j. Ĝi est'is grand'a ter'a mas'o kun ver'ŝajn'e kontinent'a klimat'o. Pange'a iom post iom dis'iĝ'is en apart'a'j'n kontinent'o'j'n. Geolog'o rakont'is al mi, ke ek'de tiam cent'o'j, ebl'e mil'o'j, da klimat'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j okaz'is. Glaci'a'j'n period'o'j'n sekv'is varm'a'j period'o'j. Cert'e ili ĉiu'j okaz'is sen hom'a inter'ven'o. Rest'as mir'ind'e, ke nun'temp'e, kiam la ŝanĝ'iĝ'o okaz'as la dek'mil'a'n foj'o'n, hom'o'j vol'as atribu'i la kaŭz'o'n al hom'o'j. Pro divers'a'j kial'o'j hom'o'j vol'as est'i respond'ec'a'j pri ebl'a'j katastrof'o'j.

En bibli'a'j temp'o'j, Jeremio kaj ali'a'j profet'o'j jam antaŭ'dir'is katastrof'o'j'n rezult'ant'a'j'n el hom'a kondut'o. Ezekiel'o antaŭ'vid'is la apokalips'o'n kaj la fin'o'n de la temp'o. Ĉi tiu damn'it'a pens'ad'o daŭr'e viv'as en divers'a'j religi'a'j sekt'o'j. Est'as far'it'a scienc'a esplor'ad'o pri tiu fenomen'o kaj ŝajn'as, ke la famili'o decid'as, kio'n oni kred'as. Ankaŭ la teori'o de mond'varm'iĝ'o kaŭz'it'a de hom'o'j aparten'as al ĉi tiu seri'o. Kon'at'a est'as la „raz'il'o de Ockham” (William of Ockham, 14a jar'cent'o). Ĝi dir'as, ke oni ne supoz'u nov'a'n kaŭz'o'n de io, se ni'a'j spert'o'j instru'as al ni, ke ĝi ĉiam okaz'is sen tiu specif'a kaŭz'o. Se mil klimat'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j okaz'is sen hom'a inter'ven'o, ne util'as formul'i hipotez'o'n por la mil-kaj-unu'a.

Mi'a'j amik'o'j dir'as: nun la cirkonstanc'o'j mal'sam'as. La teori'o de antrop'o'gen'a varm'iĝ'o pruv'iĝ'is, ĉar 97 % de la scienc'ist'o'j asert'as tio'n. Ekzist'as konsent'o inter erudici'ul'o'j. Do laik'o'j kiel mi ne rajt'as dub'i pri tio. Sed ĉu konsent'o pri teori'o est'as konvink'a pruv'aĵ'o (pens'u pri la konsent'o pri sorĉ'ad'o)? Kaj eĉ la konsent'o de 97 % ne est'as ver'a konsent'o, rest'as 3 %. Ekzist'as franc'a esprim'o pri ĉi tio: l'art de grouper les chiffres (la art'o grup'ig'i nombr'o'j'n). Krom'e montr'iĝ'as, ke tiu nombr'o 97 % ven'as de unu sol'a publik'aĵ'o, kaj ke ali'a'j aŭtor'o'j komplet'e refut'is ĝi'n.

Sed est'as pli: la manier'o formul'i. Dir'i, ke 97 % de la pri'klimat'a'j el'don'aĵ'o'j opini'as, ke hom'o'j lud'as „rol'o'n”, signif'as, ke la aŭtor'o'j, kiu'j dir'as, ke ekzist'as 1 % da kontribu'o al tut'mond'a varm'iĝ'o, „pez'as sam'e” kiel aŭtor'o, kiu parol'as pri 100 %. Laŭ la nederlanda profesor'o Guus Berkhout, el la 11 944 pri'klimat'a'j artikol'o'j konsult'it'a'j, 7930 tut'e ne koment'is pri ĝi, kaj nur 41 ver'e kred'is pri ĝi; 41 el 11 944 est'as mal'pli ol du'on'o de procent'o, 41 el (11 940-7930 =) 4010 est'as 1 procent'o.¹

Korelaci'o kontraŭ kaŭz'o kaj efik'o

Kred'ant'o'j dir'as – kaj probabl'e tio est'as ĝust'a – ke la kvant'o de CO₂ en la atmosfer'o alt'iĝ'is de ĉirkaŭ 290 ppm (milion'on'o'j) ĝis ĉirkaŭ 410 ppm kaj ke tiu kresk'o est'as rekt'a sekv'o de brul'ig'ad'o de fosili'a'j brul'aĵ'o'j far'e de hom'o'j. En la inform'a'j kampanj'o'j pri klimat'o, grafik'aĵ'o oft'e montr'as la temperatur'o'n sur la ter'o kaj la CO₂ en la aer'o, de'pend'e de temp'o; la du lini'o'j – fenomen'o'j – kur'as preskaŭ perfekt'e paralel'e. La mez'a temperatur'o sur la ter'o alt'iĝ'is ek'de 1850 je ĉirkaŭ 1,0 grad'o. Por mult'a'j, tio pruv'as, ke la emisi'o de CO₂, se ne la sol'a, cert'e est'as la plej grav'a kaŭz'o de mond'a varm'iĝ'o, ĉar ekzist'as fort'a korelaci'o por statistik'ist'o'j.

La koncept'o de „hoke'baston'a grafik'aĵ'o” nask'iĝ'is en la sam'a pens'manier'o. En la grafik'aĵ'o oni vid'as la temperatur'o'n kiel funkci'o'n de temp'o. La temperatur'o form'as la long'a'n krur'o'n de la hoke'o-baston'o. En la 1930aj jar'o'j ĝi alt'iĝ'is akr'e: la mal'long'a krur'o de la baston'o. Tio laŭ'dir'e est'as pruv'o, ke fosili'a'j brul'aĵ'o'j kaŭz'is la alt'iĝ'o'n de temperatur'o. Ven'is mult'e da kritik'o. Est'us tro long'e pri'skrib'i ĉi tie la korekt'o'j'n kaj eĉ la manipul'ad'o'n de la grafik'aĵ'o². La datum'o'j est'as manipul'it'a'j: la mal'grand'a glaci'epok'o de la 16a jar'cent'o est'as for'ig'it'a kaj la mal'trankvil'ig'a'n fleks'o'n en la 1930aj jar'o'j help'is la statistik'a'j formul'o'j uz'at'a'j. Okaz'is mal'grand'a'j skandal'o'j, sed la ĝeneral'a konklud'o rest'is. Tamen eĉ se ĉiu'j en'ig'it'a'j datum'o'j est'as ĝust'a'j kaj korelaci'o aper'as, tio ne est'as pruv'o de kaŭz'ec'o. La kurb'o'j de la nombr'o de cikoni'o'j en region'o kaj la nask'o'kvant'o en la sam'a region'o montr'as la sam'a'n korelaci'o'n. Krom bon'a korelaci'o dev'as ekzist'i fid'ind'a – prefer'e eksperiment'e pruv'it'a – hipotez'o. Antrop'o'gen'a varm'iĝ'o ne hav'as tio'n.

Mi'a'j amik'o'j dir'as: est'is ĉiel klar'e pruv'it'e, ke CO₂ sorb'as varm'o'n kaj ke la CO₂-koncentr'iĝ'o pli'iĝ'as. Sed ekzist'as ankoraŭ ali'a'j faktor'o'j. Krom „pli mal'grand'a'j frat'o'j” kiel ozon'o kaj rid'gas'o (N₂O) tem'as ankaŭ ĉef'e pri met'an'o kaj akv'a vapor'o.

Met'an'o 25-obl'e pli fort'e ol CO₂ konserv'as la atmosfer'a'n varm'o'n; ĝi pli'iĝ'is je 150 % en la atmosfer'o ek'de la 18a jar'cent'o.

Akv'a vapor'o, kiu plej fort'e alt'ig'as la forc'ej'a'n efik'o'n el ĉiu'j, alt'iĝ'as egal'e tra la jar'o'j, kaj ĝi provok'as zorg'o'j'n por la klimat'olog'o'j pro favor'a'j kaj mal'favor'a'j efik'o'j. Favor'a efik'o est'as, ke varm'a aer'o pov'as en'hav'i pli da vapor'o de akv'o, sed ĝi hav'as la kutim'o'n kondens'iĝ'i en la atmosfer'o en nub'o'j'n, kiu'j send'as la sun'a'n varm'o'n re'e'n en la spac'o'n. Nub'o'j kaŭz'as ankaŭ precipit'aĵ'o'j'n, kiu'j post'e part'e penetr'as en la ter'o'n. Ili pov'as ankaŭ reflekt'i sun'lum'o'n kiel neĝ'o. Nub'a'n form'iĝ'ad'o'n antaŭ'e'n'ig'as ankaŭ fulg'o-partikul'o'j kaj ali'a'j polu'ant'o'j en fum'o. La pri'paŝt'iĝ'o kaj falĉ'ad'o de herb'ej'o'j kaj step'o'j mal'help'as pluv'akv'o'n fal'i inter la long'a'j herb'o'j post ekstrem'a akv'o'flu'o kaj tial mult'e da akv'o vapor'iĝ'as anstataŭ filtr'iĝ'i en la grund'o'n. La ŝlos'il'a demand'o rest'as do, kiom sent'em'a la klimat'o est'as al CO₂-emisi'o'j. La mank'o de klar'a respond'o al ĉi tiu demand'o efektiv'e signif'as, ke oni ne pov'as konsider'i ĉi tiu'n forc'ej'a'n gas'o'n kiel la sol'a'n kulp'ul'o'n, kaj ke ali'a'j grav'a'j forc'ej'a'j gas'o'j kiel met'an'o kaj akv'a vapor'o est'as forges'at'a'j.

CO₂ hav'as divers'a'j'n font'o'j'n – ankaŭ ni'a korp'o kontribu'as al ĝi. Ĉirkaŭ kvar'on'o de la CO₂ el'las'at'a en la atmosfer'o'n ĉiu'jar'e est'as provizor'e stok'it'a en plant'o'j kaj ali'a kvar'on'o en la ocean'o'j. La fakt'o, ke iu'j CO₂-font'o'j mem est'as klimat'a'j, ne facil'ig'as la problem'o'n. Pli'e, ebl'as, ke la varm'iĝ'o mem pli'ig'as la CO₂-koncentr'iĝ'o'n, kiel sugest'as la cit'it'a'j datum'o'j pri polus'a glaci'o. Iu'j CO₂-pur'ig'il'o'j est'as ankaŭ klimat'de'pend'a'j: plant'o'j kresk'as pli bon'e, kiam ili ricev'as pli da CO₂, kaj pro pli varm'a printemp'o, fal'foli'a'j arb'o'j ricev'as si'a'j'n grand'eg'a'j'n surfac'a'j'n foli'o'j'n, per kiu'j ili sorb'as CO₂. Ali'flank'e, brul'ig'i fosili'a'j'n brul'aĵ'o'j'n laŭ'dir'e hav'as kvin- ĝis ses-obl'e pli grand'a'n efik'o'n al la pli'iĝ'o de CO₂ ol la redukt'it'a kapabl'o sorb'i CO₂ rezult'e de sen'arb'ar'ig'o kaj mal'aper'o de ali'a'j natur'a'j are'o'j.

La akv'o-mastr'um'ad'o en ni'a atmosfer'o est'as tiel kompleks'a kaj ŝanĝ'iĝ'em'a, ke tem'as pri Sizif'o-labor'o por determin'i la fort'e ŝanĝ'iĝ'ant'a'n mez'um'o'n de akv'o en la atmosfer'o. Bedaŭr'ind'e la rol'o de akv'a vapor'o, la plej fort'a el la tri „grand'a'j” forc'ej'a'j gas'o'j, en klimat'a varm'iĝ'o est'as preskaŭ ignor'at'a: interes'at'a laik'o dev'as diven'i, kiom grand'a est'as la ebl'a kontribu'o. Met'an'o respond'ec'as pri 16 % de la total'a'j emisi'o'j de forc'ej'a'j gas'o'j. Tio'n kaŭz'as la degener'ad'o de organik'a material'o en oksigen-mal'riĉ'a'j kondiĉ'o'j, kiel en marĉ'a'j grund'o'j, sur la fund'o de fos'aĵ'o'j kaj lag'et'o'j, kaj en la intest'o de viv'aĵ'o'j – precip'e re'maĉ'ul'o'j. Ankaŭ sub'ter'a degener'ad'o de mort'int'a'j plant'a'j radik'o'j est'ig'as met'an'o'n. Krom'e oni dir'as, ke la tropik'a pluv'arb'ar'o produkt'as grand'a'j'n kvant'o'j'n da met'an'o, kaj arb'ar'a'j incendi'o'j liber'ig'as met'an'o'n varm'ig'ant'e organik'a'n material'o'n. Fin'e met'an'o liber'iĝ'as ankaŭ en karb'o'min'ej'o'j. Rid'gas'o laŭ'dir'e respond'ec'as pri 6 % de la total'a'j forc'ej'a'j emisi'o'j. Ĝi'n liber'ig'as fekund'ig'it'a grund'o (pro sterk'o aŭ best'o); tio koncern'as mal'grand'a'j'n koncentr'iĝ'o'j'n, sed ĝi est'as tre fort'a forc'ej'a gas'o.

Komput'il'a'j model'o'j

La antaŭ'dir'o de danĝer'o'j de varm'iĝ'o baz'iĝ'as sur komput'il'a'j model'o'j. Antaŭ'dir'o est'as eg'e mal'facil'a, kaj ekster'pol'i rest'as sen'dub'e problem'o en ĉi tiu kamp'o. Est'as regul'e far'at'a'j erar'o'j, kiu'j post'e dev'as est'i korekt'at'a'j. De 1975 ĝis 2015, laŭ la model'o'j de la Inter'reg'ist'ar'a Grup'o pri Klimat'ŝanĝ'iĝ'o (IPCC) la antaŭ'vid'it'a averaĝ'a temperatur'o dev'is est'i pli'iĝ'int'a je 0,8 celsi'a'j grad'o'j, sed la real'a averaĝ'a temperatur'o pli'ig'is je nur 0,2 grad'o'j. Ni ebl'e neniam sukces'os solv'i la klimat'a'n problem'o'n per ni'a normal'a labor'manier'o. Est'as tro mult'a'j variabl'o'j. Ebl'e art'e'far'it'a inteligent'ec'o (AI, mem'lern'a'j algoritm'o'j) pov'us iam far'i la diferenc'o'n – kvankam la influ'o de akv'o'vapor'o est'as eg'e kompleks'a.

Ekzist'as dek'o'j da komput'il'a'j model'o'j, kaj regul'e oni dev'as korekt'i la rezult'o'j'n. IPCC korekt'is si'n en januar'o 2019 kaj raport'is, ke la varm'iĝ'o de la 21a jar'cent'o ne sum'iĝ'os al pli ol 0,5^oC, kaj ke antrop'o'gen'a'j emisi'o'j neniam pov'as kaŭz'i varm'iĝ'o'n je 1,5^oC.

Nun'temp'e ekzist'as du mond'a'j vid'punkt'o'j, far'it'a'j per ekster'pol'ad'o kaj eg'a simpl'ig'o de datum'o'j. Unu'e, la mond'o mort'ant'a pro sek'ec'o, alt'iĝ'ant'a mar'nivel'o kaj varm'iĝ'o kaj la ali'a utopi'o de stabil'a klimat'o en mond'o bon'eg'a por ĉiu'j. Al Gore dir'is bon'e en si'a preleg'o okaz'e de la akcept'o de la Nobel-premi'o: We ar'e what is wrong and we must make it right (Mal'ord'ig'is ni, kaj ni dev'as re'ord'ig'i.)

Infan'a'j kruc'milit'o'j kaj manipul'ad'o

En Belgi'o, kaj ne nur tie, la lern'ant'o'j de mez'lern'ej'o'j strik'is ĉiu'semajn'e por pli bon'a klimat'o. Mi'a'j amik'o'j ne ŝat'os, kio'n mi dir'as, sed mi kompar'as tia'n ag'ad'o'n al la kruc'milit'o de la infan'o'j en la 13a jar'cent'o. Eĉ tiam infan'o'j hav'is vizi'o'n pri pli alt'a cel'o: liber'ig'i la Sankt'a'n Land'o'n. Ekzist'as dub'o pri tio, kia'manier'e la afer'o'j tiu'temp'e okaz'is, sed tre ver'ŝajn'e ankaŭ plen'kresk'ul'o'j ĉef'rol'is. Tio est'as form'o de manipul'ad'o. Nun'temp'e la infan'o'j mem dir'is, ke ili ne sci'as, kio'n far'i, sed ili postul'as, ke politik'ist'o'j far'u i'o'n. Tamen ĉio est'as relativ'e simpl'a. Ili konsider'as CO ₂ respond'ec'a pri la ven'ont'a katastrof'o. Ili dev'as sci'i, ke ĉiu person'o produkt'as proksim'um'e 1 kg da CO₂ ĉiu'tag'e. Per korp'a ekzerc'ad'o tio pov'as est'i ĝis 40-obl'e pli. Ili ne praktik'as maksimum'a'n pen'ad'o'n dum 24 hor'o'j, sed oni tamen pov'as supoz'i, ke ili produkt'as 10 kg da CO₂. Do se ili postul'as, ke la politik'ist'o'j dev'as redukt'i la kvant'o'n de CO₂, la politik'ist'o'j dev'as mal'permes'i la manifestaci'o'j'n kaj instig'i ili'n lern'i biologi'o'n kaj fizik'o'n. Kontrast'e al la mez'epok'o, ili nun ne ricev'as indulg'o'n, sed tamen la aprob'o'n de si'a'j ge'patr'o'j kaj instru'ist'o'j. Kiu kulp'as pri ne'sci'ad'o?

Est'as ankaŭ ali'a fac'et'o en ĉi tiu klimat'a histeri'o. Tem'as pri mon'o, mult'e da mon'o. Ne nur por nov'a'j aparat'o'j, sed ankaŭ por al'don'a'j impost'o'j. Kia'n garanti'o'n oni hav'as, ke tiom da mon'o kontribu'os al la viv'kvalit'o de la hom'ar'o? La opini'o de civit'an'o ne grav'as. La elit'o ŝajn'ig'as hav'i la ver'o'n. Ili sci'as, kio'n far'i, kaj ili dir'as, ke la mond'o far'iĝ'os pli bel'a, pli verd'a kaj pli sekur'a, se ni far'os, kio'n ili dir'as. Fakt'e la elit'o dir'as: kar'a civit'an'o, vi ne hav'as la kvalifik'o'n por ag'i. Ĉiu'tag'e ĉirkaŭ 30 000 infan'o'j sub la aĝ'o de kvin jar'o'j mort'as pro mal'san'o'j, kiu'j'n ebl'as bon'e kurac'i. Kial el'spez'i mon'o'n por solv'i hipotez'o'n, kiu ne est'is eksperiment'e pruv'it'a? Ĉu tiu mon'o ne est'us pli bon'e uz'at'a en irigaci'o kaj vakcin'ad'o-kampanj'o'j? Grand'a'j kompani'o'j est'as preskaŭ dev'ig'at'a'j sekv'i la histeri'o'n. La konstru'ad'o de vent'o'turbin'o'j kaj sun'panel'o'j don'as mult'a'j'n ebl'o'j'n por gajn'i mon'o'n. Sed kiom da bon'o oni pov'us far'i per tia amas'o da mon'o, kiu nun perd'iĝ'as al sen'util'a organiz'ad'o kaj krom'a'j impost'o'j. Kiu respond'ec'as?

Etend'i la klimat'a'n debat'o'n al CO₂-emisi'o'j ne est'as saĝ'e. Klar'e ni dev'as streb'i por pur'a aer'o, trink'ebl'a akv'o, san'a manĝ'o kaj efik'a kaj sekur'a trafik'o. Nun ĉio est'as perd'it'a en la mal'preciz'a „pli bon'a klimat'o”. La nun'a klimat'a debat'o est'as eminent'e utopi'a. Logik'a rezon'ad'o sol'a ne sufiĉ'as por trov'i taŭg'a'j'n solv'o'j'n. Eksperiment'o'j dev'as unu'e pruv'i, ke la cel'it'a cel'o est'as ating'ebl'a per la propon'at'a ag'ad'o. Histori'a lecion'o klar'e montr'as tio'n. Antaŭ unu jar'cent'o pacient'o'j kun diabet'o al'front'is problem'o'j'n. Oni ne sci'is tiu'temp'e, ke ĉe diabet'o mank'as la (ne'kon'at'a) insulin'o. Diabet'ul'o'j perd'is mult'a'n suker'o'n urin'ant'e kaj perd'is pez'o'n. Logik'e, oni prov'is solv'i ĉi tiu'n problem'o'n per ... don'ad'o al pacient'o'j de mult'e da suker'o: hodiaŭ medicin'a mort'ig'a pek'o. Tia ag'ad'o est'as iom'et'e kompar'ebl'a kun la produkt'ad'o de krom'a CO₂ dum manifestaci'o por redukt'i la CO₂-produkt'ad'o'n.

1. Por tiu'j, kiu'j interes'iĝ'as, rigard'u ĉe https://www.climategate.nl/2015/07/de-97-klimaatconsensus-is-slechts-47/ (nederland'lingv'a)

2. Vid'u pli en la ret'o sub climate gate.

kurac'ist'o, magistr'o pri industri'a toks'ik'ologi'o kaj radi'o'protekt'ad'o

Perd'it'a ŝlos'il'o kaj sav'ant'a prezident'o

Okaz'e de kun'sid'o de iu tut'svis'a komision'o renkont'iĝ'is Ueli Maurer, prezident'o de la Svis'a Konfederaci'o, kaj Christian Levrat, estr'o de la social'ism'a parti'o. Politik'e ili est'as du ard'a'j mal'amik'o'j, ĉar Maurer est'as de la parti'o SVP/UDC, ekstrem'dekstr'a. La kun'sid'o ating'is preskaŭ si'a'n fin'o'n, kiam Levrat menci'is, ke tre baldaŭ li dev'us est'i en Berno por ĉe'est'i la trans'don'o'n de diplom'o al li'a fil'in'o. Ĉiu'j dekstr'em'ul'o'j sub'strek'is la grav'ec'o'n de tiu part'o'pren'o, de la rol'o de la famili'o. En la moment'o, kiam Levrat vol'is ek'vetur'i al Berno, li ne plu re'trov'is la ŝlos'il'o'n de si'a vetur'il'o. Panik'o ... Sed jen ven'is sav'ant'o, la prezident'o: „Koleg'o! Pren'u mi'a'n vetur'il'o'n kun ŝofor'o kaj ir'u al Berno!” Tio okaz'is. Post'e oni esplor'is la vetur'il'o'n de Levrat kaj tie trov'is ĝi'a'n ŝlos'il'o'n. La prezident'o Maurer mem vetur'ig'is la aŭt'o'n al Berno.

Marŝ'o de la ital'a jun'ul'ar'o

De temp'o al temp'o, aŭ pli preciz'e koincid'e kun la komenc'o de la lern'o'jar'o, la jun'a'j generaci'o'j de Italio esprim'as per marŝ'o'j si'a'n mal'kontent'o'n, precip'e por protest'i kontraŭ lok'a'j mis'funkci'o'j. Tio komenc'iĝ'is antaŭ kvin'dek'o da jar'o'j ĉe universitat'o, kontraŭ la mal'bon'a ekzempl'o de iu'j profesor'o'j, kiu'j dediĉ'is mal'mult'e da temp'o al instru'ad'o por si'n dediĉ'i al propr'a'j esplor'o'j aŭ privat'a'j profesi'o'j aŭ al politik'o.

Kun la pas'o de la jar'o'j part'o'pren'is pli mult'e la lice'an'o'j, do adolesk'ant'o'j, kiu'j kelk'foj'e okup'is si'a'n lern'ej'o'n dum po kelk'a'j hor'o'j (aŭ eĉ nokt'o'j) semajn'e, por aranĝ'i paralel'a'n „mem'reg'at'a'n” program'o'n pli proksim'a'n al si'a'j interes'o'j. Tiu mod'o daŭr'is kelk'a'j'n generaci'o'j'n, kaj post'e silent'e esting'iĝ'is. Ĉi-jar'e la komenc'o de la lern'o'jar'o preskaŭ koincid'is kun la politik'a protest'ad'o de la „flav'a'j veŝt'o'j” en Franci'o, kiu'j kun'tren'is ankaŭ ge'jun'ul'o'j'n, kaj osmoz'e ankaŭ la ital'a'j'n ge'jun'ul'o'j'n.

Tamen tut'e ne'atend'it'a en Italio est'is la amas'a part'o'pren'o de la jun'ul'ar'o en sam'temp'a'j marŝ'o-manifestaci'o'j en pli ol cent urb'o'j: en'tut'e, pli ol unu milion'o da ge'knab'o'j al'iĝ'is kvazaŭ procesi'e. Kvankam en ĉi tiu sezon'o okaz'as politik'a'j balot'ad'o'j en ni'a land'o, neni'u politik'a parti'o iel part'o'pren'is. Nur la (nov'a) ministr'o pri publik'a instru'ad'o send'ig'is al la lern'ej'estr'o'j cirkuler'o'n, por ke ili al'las'u, ke en tiu tag'o la lice'an'o'j ne frekvent'u la lecion'o'j'n.

Greta Thunberg

Do kio okaz'is? Est'is dis'kon'ig'it'a la parol'ad'o de Greta Thunberg [tunberj] antaŭ la special'a pint'o'kun'ven'o pri klimat'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (la 23an de septembr'o 2019) (la esperant'ig'o'n de la tekst'o vi trov'os ĉi-sub'e).

Cert'e rest'as instig'o al konsci'iĝ'o aŭ al mem'konsci'iĝ'o pri la problem'o de la varm'iĝ'o de ni'a planed'o. Kaj tio koncern'as ne nur la jun'ul'ar'o'n, nek nur Unu'iĝ'int'a'j'n Naci'o'j'n.

Mi'a mesaĝ'o est'as: ni observ'os vi'n. Tio ĉi est'as tut'e mis'a. Mi ne dev'us est'i tie ĉi. Mi dev'us re'est'i en mi'a lern'ej'o ali'flank'e de la ocean'o. Tamen vi turn'as vi'n al ni jun'ul'o'j por trov'i esper'o'n. Kiel vi aŭdac'as?

Vi ŝtel'is mi'a'j'n rev'o'j'n kaj mi'a'n infan'aĝ'o'n per vi'a'j vant'a'j parol'o'j. Kaj tamen mi est'as inter la bon'ŝanc'ul'o'j. Hom'o'j sufer'as. Hom'o'j mort'as. Tut'a'j medi'o-sistem'o'j kolaps'as. Ni trov'iĝ'as en la komenc'o de amas'a eksterm'ad'o, dum ĉiu'j vi'a'j parol'o'j koncern'as nur mon'o'n kaj fabel'o'j'n pri sen'fin'a ekonomi'a kresk'ad'o. Kiel vi aŭdac'as?

De pli ol 30 jar'o'j la scienc'a'j fakt'o'j est'as kristal'e klar'a'j. Kiel vi aŭdac'as plu preter'rigard'i tio'n, sed ven'i ĉi tie'n kaj dir'i, ke vi far'as sufiĉ'o'n, dum la neces'a'j politik'a'j ag'ad'o'j kaj solv'o'j est'as ankoraŭ neni'e vid'ebl'a'j?

Vi dir'as, ke vi aŭd'as ni'n kaj kompren'as la urĝ'ec'o'n. Sed – kiom ajn mal'ĝoj'a kaj koler'a mi est'as – mi ne vol'as kred'i tio'n. Ĉar, se vi ver'e kompren'us la situaci'o'n kaj ankoraŭ rifuz'ad'us ag'i, tiam vi est'us diabl'a'j. Kaj tio'n mi rifuz'as kred'i.

La popular'a ide'o du'on'ig'i ni'a'j'n gas-el'ig'o'j'n en'e de dek jar'o'j don'as al ni nur 50 %-an ŝanc'o'n lim'ig'i la temperatur-alt'iĝ'o'n al mal'pli ol 1,5 ^oC, kaj tiel evit'i ne'renvers'ebl'a'n ĉen-re'ag'o'j'n ekster hom'a reg'ad'o.

Tiu'j 50 % est'as ebl'e akcept'ebl'a'j por vi. Sed la nombr'o'j ne en'pren'as la sojl'o'punkt'o'j'n, la retro'kupl'a'j'n cikl'o'j'n, la pli'a'n varm'iĝ'o'n kiu'n kaŝ'as toks'a polu'ad'o de la atmosfer'o, kaj ĉiu'j'n aspekt'o'j'n de egal'ec'o kaj klimat-just'ec'o. Tiu'j nombr'o'j baz'iĝ'as ankaŭ sur la supoz'o, ke mi'a generaci'o suĉ'os cent'o'j'n da miliard'o'j da tun'o'j de vi'a CO ₂ el la aer'o – per teknologi'o'j, kiu'j apenaŭ ekzist'as.

Do 50 %-a risk'o est'as por ni, kiu'j dev'os viv'i kun tiu'j konsekvenc'o'j, simpl'e ne-akcept'ebl'a.

Por hav'i 67 %-an ŝanc'o'n rest'i sub tut'mond'a varm'iĝ'o de 1,5 ^oC – la plej bon'a kalkul'o, kiu'n pov'as prezent'i IPCC ¹ – je la 1a de januar'o 2018 la mond'o pov'is el'ig'i ankoraŭ 420 giga'tun'o'j'n da CO ₂. Hodiaŭ tiu nombr'o jam redukt'iĝ'is al mal'pli ol 350 giga'tun'o'j.

Kiel vi aŭdac'as ŝajn'ig'i, ke la problem'o'n ebl'as solv'i per'e de „la kutim'a negoc'ad'o” kaj kelk'a'j teknik'a'j aranĝ'o'j? Je la hodiaŭ'a'j nivel'o'j de el'ig'ad'o la rest'ant'a CO ₂-buĝet'o est'os tut'e for'uz'it'a en'e de ok jar'o'j kaj du'on'o.

Hodiaŭ tie ĉi oni prezent'os neniu'j'n solv'o'j'n aŭ plan'o'j'n, kiu'j ver'e konform'as al tiu'j nombr'o'j. Ĉar tiu'j nombr'o'j est'as tro mal'komfort'a'j. Kaj vi ankoraŭ ne est'as sufiĉ'e matur'a'j por rakont'i, kiel real'e est'as.

Vi perfid'as ni'a'j'n atend'o'j'n. Sed la mond'a jun'ul'ar'o komenc'as kompren'i vi'a'n perfid'o'n. Ĉiu'j est'ont'a'j generaci'o'j observ'as vi'n. Kaj se vi elekt'as perfid'i ni'n, mi dir'u: ni neniam pardon'os vi'n.

Ni ne permes'os, ke vi rest'u sen'pun'a'j pro tio. Ĉi tie kaj en ĉi tiu moment'o, ni strek'as la lim'o'n; la mond'o vek'iĝ'as. Kaj ŝanĝ'o ven'os, ĉu vi tio'n ŝat'as aŭ ne ŝat'as.

1. IPCC: Inter'reg'ist'ar'a Grup'o pri Klimat'ŝanĝ'iĝ'o.

Nov'a'j doktor'o'j pro honor'o

La universitat'o de Mons (Belgi'o) en oktobr'o don'is tri doktor'ec'o'j'n pro honor'o al person'o'j, kiu'j labor'as pri daŭr'i'pov'a soci'o. La plej fam'a sen'dub'e est'as la sved'a jun'ul'in'o Greta Thunberg [tunberj]. Kun ŝi ricev'is la honor'ig'o'n la franc'a eks-ministr'o, medi-aktiv'ul'o, verk'ist'o kaj prezent'ist'o Nicolas Hulot kaj la brit'a ekonomik'ist'o Nicholas Ster'n, kiu labor'as ankaŭ en la kamp'o de ekologi'o.

Thunberg ne ĉe'est'is la solen'aĵ'o'n, sed dank'is la universitat'o'n en ret'film'o pro la honor'o. Laŭ la rektor'o, profesor'o Philippe Dubois, la universitat'o ŝuld'as dank'o'n al Greta pro la esper'o, kiu'n ŝi don'as al la jun'ul'ar'o de la tut'a mond'o. „Ŝi est'as la ambasador'o de la konscienc'o”, dir'is la rektor'o.

Ĉu Nobel-premi'o merit'it'a?

Ĉi-jar'e la Sved'a Akademi'o al'juĝ'is Nobel-premi'o'n pri literatur'o ankaŭ al la aŭstr'o Peter Handke ¹. Sen pri'diskut'i la art'ist'a'j'n valor'o'j'n de la premi'it'o alban'o'j est'as tre ŝok'it'a'j kaj ĉagren'it'a'j, ĉar tem'as pri hom'o kun ide'o'j kaj ag'o'j ekstrem'e faŝism'a'j, esprim'it'a'j kaj el'montr'it'a'j ankaŭ okaz'e de la last'a'j milit'o'j en la eks'a Jugoslavio, ĉef'e en Kosovo.

Peter Handke sub'ten'is la pere'ig'a'j'n klopod'o'j'n de la reĝim'o de la „buĉ'ist'o de Balkani'o”, Miloŝeviĉo, kontraŭ'star'is la NATO-bombard'ad'o'j'n al milit'ist'a'j ej'o'j de Serbi'o, kaj ĉe'est'is la en'tomb'ig'a'j'n solen'aĵ'o'j'n de la last'a serb'a diktator'o komun'ist'a, eg'e admir'at'a de li mem.

Sen'iluzi'iĝ'o kaj plend'o'j

Alban'o'j ĝeneral'e – kaj apart'e tiu'j de Kosovo – sent'as si'n humil'ig'it'a'j kaj sen'iluzi'ig'it'a'j pro tia decid'o de la Akademi'o, kiu tradici'e el'star'ig'as la plej progres'em'a'j'n person'o'j'n de ni'a hom'ar'o. Per si'a prezid'ant'o Mehmet Kraja la Akademi'o de Scienc'o'j de Kosovo send'is oficial'a'n protest'o'n, dum la alban'a ĉef'ministr'o Ed'i Ram'a dir'is, ke „mi unu'a'foj'e vom'em'is pro tia decid'o de la sved'a akademi'o”.

Ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j al'vok'is pri petici'o kun cent'mil'o'j da sub'skrib'o'j, send'ot'a al Svedi'o por postul'i la nul'ig'o'n de la premi'o al'juĝ'it'a al Peter Handke.