Indekso de MONATO 2018

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2018. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2018 en la dosierformoj PDF kaj ePub.

Aktuale

• pp: Gerrit Berveling demisiis (2018/05, p. 5)
• pp: Kotizoj de Monato (2018/10, p. 7)

Anoncetoj

• L. L. Zamenhof
• Nova 100-stela monero! (2018/1 kaj postaj, p. 27)
• Seminario pri germana opozicia literaturo

Arto

• Bardhyl SELIMI: MUZIKO: 90-jariĝo de kantisto baritona (2018/04, p. 22)
• Zep ARMENTANO: INTERVJUO: La tenera indiferenteco de la mondo (2018/11, p. 19)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Mirinda artaĵo per bambuoj (2018/11, p. 18)

Ekonomio

• Marteno ECOTT: SVISLANDO: Apenaŭ senlaboreco (2018/08-09, p. 20)
• Roland ROTSAERT: RECENZO: Nuancita biografieto pri fama ekonomikisto (recenzo pri Adam Smith. Vivo kaj verko de Bo Sandelin) (2018/07, p. 21)
• Pierre GROLLEMUND: IMPOSTPARADIZOJ: Skandalo pri kupro-minejoj en Katango (2018/01, p. 21)
• Serge RUSAKI: D. R. KONGO: Vetado, ĉu maniero por elteni la mizeron? (2018/06, p. 18)

El mia vidpunkto

• Alexander GOFEN: La Interna Ideo kaj ekstera politiko (2018/10, p. 5)

Eseoj

• Aldreno SPECK: EKSTERLANDA RIGARDO: Brazilano en Ĉinio (2018/04, p. 20)
• ISIKAWA Takasi: APOTEOZADO: Kiel konsoli animojn de militmortintoj? (2018/08-09, p. 30)
• Garbhan MACAOIDH: LITERATURO: Kiu kapablas, verkas; kiu ne kapablas, kritikas (2018/05, p. 19)
• KANEKO Yoko: ANARKIO: Oosugi Sakae plu vivas (2018/11, p. 16)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Reveno al Belfasto (2018/06, p. 16)
• Garvan MAKAJ': SKOTLANDO: Riverborda promenado en Glasgovo (2018/02, p. 23)

Historio

• Roland ROTSAERT: INTERVJUO: Esperanto kaj Ruĝa Kruco (2018/10, p. 16)

Hobio

• Garbhan MACAOIDH: TRADICIO: Antikva kelta ludo (2018/12, p. 23)
• Raita PYHäLä: PROJEKTO: Interŝanĝi bildkartojn (2018/07, p. 14)
• Renate kaj Walter KLAG: NUMISMATIKO: Kolekti monerojn: fascina ŝatokupo (2) (2018/07, p. 16)
• Raita PYHäLä: FINNLANDO: Libro-arto (2018/06, p. 22)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: MOTORBOATOJ: Nova rapidrekordo (2018/01, p. 26)
• Evgeni GEORGIEV: NUMISMATIKO: Omaĝe al René de Saussure (2018/08-09, p. 21)

Komputado

• Ladislao RENALDO: APARATARO: Esperanto por artefarita intelekto (2018/03, p. 26)

Leteroj

• Julius HAUSER: Abelterapio (2018/12, p. 5)
• Sidney Carlos PRAxEDES: Armea polico murdis politikistinon (2018/05, p. 5)
• Juan Carlos MONTERO: Avantaĝo de esperantlingva magazino (2018/02, p. 5)
• Filippo FRANCESCHI (Sen Rodin): Blindaj surdaj mutaj (2018/07, p. 5)
• Navin SHRESTHA: Britio rekrutigas nepalajn virinojn (2018/10, p. 7)
• Paul VEENMAN: Ĉu formo de orelo? (2018/08-09, p. 5)
• Said BALUĉI: Ĉu hazarde? (2018/08-09, p. 5)
• Iulia STANCU: Ĉu mi ĝojas esti en Rumanio? (2018/12, p. 5)
• Julius HAUSER: Ĉu nekonata insekto? (2018/08-09, p. 5)
• Werner FUSS: Dungi rifuĝintojn (2018/02, p. 5)
• Cícero Gabriel CARDOSO SOARES: Enprizoniĝo de brazila eksprezidento (2018/10, p. 7)
• Alexander GOFEN: Fine pri Obama (2018/02, p. 5)
• ISIKAWA Takasi: Koŝmaro de kontraŭatako (2018/05, p. 5)
• Raita PYHäLä: Krozado esperantlingva (2018/10, p. 7)
• Angus WILKINSON: Krozado esperantlingva (2) (2018/12, p. 5)
• Mauricio Monken GOMES: La vero pri Lula (2018/07, p. 5)
• Carlo BOURLOT: Malfacilas dialogi (2018/02, p. 5)
• Garbhan MACAOIDH: Malĝojo (2018/07, p. 5)
• Bruce CRISP: Malĝojo (2) (2018/07, p. 5)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: Mima jam ne estas inter ni (2018/10, p. 7)
• Martin PURDY: Ne brita sed dana (2018/08-09, p. 5)
• Esperantistoj: Ne prizono sed atendejo (2018/07, p. 5)
• Henrique KNOEDT: Pri la eksprezidento de Brazilo (2018/08-09, p. 5)
• Renée TRIOLLE: Rohinĝoj persekutataj pro nafto? (2018/02, p. 5)
• Germain PIRLOT: Ŝokaj kruelaĵoj (2018/10, p. 7)
• Freddy WEIGOLT: Tri dialektoj (2018/05, p. 5)
• Kees NEEFT: Tro da politiko (2018/08-09, p. 5)
• Edmund GRIMLEY EVANS: Usona kaj ne angla (2018/10, p. 7)
• Sidney Carlos PRAxEDES: Venkis la brazila Trump (2018/12, p. 5)
• Paul VEENMAN: Venkis la brazila Trump (2) (2018/12, p. 5)

Libroj

• Fernando PITA: Bonvenon! Kial la dua eldono tiom malfruiĝis? (recenzo pri Bonvenon en nia mondo de Bent Jensenius) (2018/08-09, p. 34)
• Stanislav BELOV: Freŭdismo en nur 100 paĝoj (recenzo pri Kompendio de psikanalizo de Sigmund Freud) (2018/08-09, p. 32)
• Fernando PITA: Interesa enkonduko al mistera lando (recenzo pri La muelilo de la fortuno de Ioan Slavici) (2018/10, p. 26)
• Petro DESMET': Iom da peno ne faros al vi malbone (recenzo pri Historia Vortaro de Esperanto 1887-1889 de Gonçalo Neves, Bernhard Pabst) (2018/05, p. 22)
• Fernando PITA: La miozota pejzaĝo en la retrospegulo (recenzo pri Kie miozotas memor' de Ed Borsboom) (2018/04, p. 24)
• Fernando PITA: Manifesto por pardono aŭ kontraŭ la heredantoj de malamo (recenzo pri Heredantoj de silentado de Sabine Dittrich) (2018/04, p. 22)
• Fernando PITA: Nova modest-a krimromano (recenzo pri Murdo en la parko de Julian Modest) (2018/11, p. 24)
• Petro DESMET': Nur manĝate la pudingo gustiĝas (recenzo pri Vortaro Oficiala de Esperanto de Bernhard Pabst) (2018/06, p. 23)
• Nikolao GUDSKOV: Po-ete, sed ne poezie (recenzo pri Legu po-ete) (2018/07, p. 22)
• João José SANTOS: Po-ete poete (recenzo pri Legu po-ete) (2018/07, p. 22)
• Fernando PITA: Pri mita homo kaj ties ekzempla vivo (recenzo pri Francisko Valdomiro Lorenz de Vlastimil Novobilský) (2018/05, p. 25)
• Paŭl PEERAERTS: Scivolaj pri frazeologio (recenzo pri Ilustrita frazeologio de Sabine Fiedler kaj Pavel Rak) (2018/11, p. 25)
• Carlo MINNAJA: Ŝtateto riĉa, sed ne plu (recenzo pri Zinko de David van Reybrouck) (2018/10, p. 24)

Lingvo

• ISIKAWA Takasi: SKRIBSISTEMOJ: Ĉina ideografio: ĉu kateno aŭ heredita trezoro? (2018/04, p. 14)
• Nicola MINNAJA: BIOGRAFIO: Clarence Bicknell: Mirindaĵoj de mirinda homo (2018/10, p. 19)
• Cristina CASELLA: ITALIO: Dialektoj malkreskas, itala kreskas (2018/03, p. 25)
• Roberto PIGRO: AKTUALE: Forpasis reganto de la usona signolingvo (2018/08-09, p. 26)
• Massimo RIPANI: FRIULO: La kuraĝa elekto kanti nuntempe en loka minoritata lingvo (2018/01, p. 23)
• Massimo RIPANI: SUD-AMERIKO: La lasta parolanto de la lingvo chaná (2018/03, p. 23)
• Nicola MINNAJA: ITALIO: La lernado de la ĉina ie fariĝas eĉ devo (2018/12, p. 22)
• Cristina CASELLA: ALFABETO: Litero neglektata (2018/08-09, p. 27)
• Cristina CASELLA: MINORITATAJ LINGVOJ: Okcitanlingva insulo en suda Italio (2018/10, p. 18)
• Syauqi Ahmad Zulfauzi STYA LACKSANA: INDONEZIO: Perdiĝas unika diverseco (2018/02, p. 20)

Literaturo

• Júlia SIGMOND: NOVELO: Cent diantoj (2018/12, p. 25)
• Laure PATAS D'ILLIERS: NOVELO: Cirklen (2018/04, p. 26)
• Julian MODEST: RAKONTO: Fantomo en la hotelo (2018/07, p. 24)
• Espopore: NOVELO: Feĉulo (2018/02, p. 25)
• Laure Patas d'Illiers: NOVELO: Sentabaka mateno (2018/08-09, p. 36)
• Lenke SZáSZ: MEMORAĴOJ: Tago de mortintoj (2018/11, p. 26)
• La Krikenhara Sepopo: NOVELO: UEA (2018/06, p. 26)

Medio

• Sidney Carlos PRAxEDES: BIOMOJ: Ĉu pli pluvos ĉi-jare en la brazila Kaatingo? (2018/02, p. 17)
• Renée TRIOLLE: OPINIO: Ekologio kaj konsumismo (2018/02, p. 18)
• Marc GALLARDO: OPINIO: Per persisto alvenas sukceso (2018/06, p. 14)

Moderna vivo

• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: 100 000 novaj arboj por la ĉefurbo (2018/03, p. 16)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: 2018: jaro de rondaj datrevenoj (2018/05, p. 10)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Astronomia horloĝo (2018/12, p. 17)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Atleto de kristanismo (2018/05, p. 12)
• Walter kaj Renate KLAG: GRAFITIO: Beligado aŭ damaĝo? (2018/02, p. 13)
• Julius HAUSER: KOLEKTADO: Bieroj, festoj kaj memoraĵoj (2018/02, p. 14)
• Renate kaj Walter KLAG: PROTEKTADO: Bolardoj kontraŭ teroristoj (2018/01, p. 12)
• Julius HAUSER: GASTRONOMIO: Brasiko protektata kaj manĝata (2018/07, p. 13)
• ISIKAWA Takasi: SEKSATAKOJ: Ĉu iras tiel la mondo? (2018/07, p. 11)
• Renée TRIOLLE: UNESKO: Dispartiĝo inter riĉaj kaj evoluantaj landoj (2018/04, p. 12)
• LAST: LITOVIO: Drinkado kaptas la atenton (2018/03, p. 17)
• Massimo RIPANI: INTERVJUO: Egaleco inter ĉiuj homoj (2018/03, p. 13)
• Dimitrije JANIčIć: SERBIO: Festivalo de la trumpeto (2018/01, p. 16)
• Honoré SEBUHORO: KONGO: Forkaptado: sistemo por gajni monon (2018/06, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: LITERATURO: Forpasis amiko de albanoj (2018/01, p. 10)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Forpasis laŭreato de la premio Saĥarov (2018/10, p. 13)
• Julius HAUSER: SPORTO: Internacia pacmaratono (2018/12, p. 11)
• Walter kaj Renate KLAG: MEDIO: Italaj rubaĵoj por Aŭstrio (2018/04, p. 13)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: KUBO: Japanio helpas Havanon (2018/03, p. 14)
• LAST: HISTORIO: Jubileo de Litovio (2018/04, p. 11)
• Julius HAUSER: NATURPROTEKTADO: Kantanta kverko (2018/06, p. 11)
• ISIKAWA Takasi: RADIADO: Kion japanoj lernis el la katastrofo? (2018/06, p. 7)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Kolektanto de fabeloj (2018/08-09, p. 14)
• LAST: LITOVIO: Kristnasko funde de lago (2018/12, p. 12)
• Roberto PIGRO: KIPRO: Kroma disigo por jam disigita insulo (2018/01, p. 14)
• Julius HAUSER: DIPLOMATIO: Kunlaborado en orienta Eŭropo (2018/11, p. 12)
• Marteno ECOTT: SVISIO: La belarta ludo (2018/08-09, p. 16)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Laboristoj el la postkulisaj pordoj (2018/10, p. 12)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Lando ekstreme izolita (2018/04, p. 13)
• Zlatko TIšLJAR: SPORTO: La plej bona futbalisto en la mondo (2018/12, p. 9)
• Dimitrije JANIčIć: OPINIO: La produktado de lingvoj (2018/08-09, p. 15)
• Cristina CASELLA: ITALIO: Loĝeja posedo - itala obsedo (2018/06, p. 9)
• Martin ECOTT: SVISLANDO: Malaperantaj komunumoj (2018/10, p. 14)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Malaperanta popola arkitekturo (2018/12, p. 14)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Malfeliĉa sorto por juna albano (2018/03, p. 12)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Maljuniĝo (2018/01, p. 15)
• Roberto PIGRO: ITALIO: Mituloj liberigitaj (2018/04, p. 11)
• Walter kaj Renate KLAG: PILGRIMEJOJ: Monto por poloj (2018/08-09, p. 16)
• Renate kaj Walter KLAG: NATURPROTEKTADO: Multajn talentojn havas la arbaro (2018/05, p. 14)
• Julius HAUSER: SPORTO: Naĝantino kuraĝa (2018/01, p. 16)
• Navin SHRESTHA: MONTOGRIMPADO: Nepalanoj iris al la pinto (2018/08-09, p. 18)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Nova brulaĵo por aŭtobusoj (2018/08-09, p. 17)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Nova erao (2018/11, p. 5)
• LAST: MARATONO: Ok miloj en cent tagoj (2018/05, p. 13)
• Julius HAUSER: FESTOTAGOJ: Omaĝe al la abeloj (2018/04, p. 10)
• Julius HAUSER: HOMOJ: Poetino de fragila liriko (2018/07, p. 10)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Porinfanaj manĝejoj (2018/01, p. 13)
• Evgeni GEORGIEV: DROGOJ: Produktado de drogoj atingis rekordojn (2018/11, p. 11)
• Ŝandor MONOSTORI: SOCIO: Samseksa edziĝo en Aŭstralio (2018/02, p. 14)
• Nicola MINNAJA: ITALIO: Seksatako (2018/12, p. 8)
• Marteno ECOTT: SVISLANDO: Sekureco antaŭ ĉio (2018/07, p. 12)
• Paŭl PEERAERTS: KRIMO: Sinjorino rulseĝo arestita (2018/05, p. 15)
• Dimitrije JANIčIć: HOMOJ: Skotino honorita en Serbio (2018/12, p. 10)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Slovaka Sokrato (2018/10, p. 15)
• Pradip GHIMIRE: SENLABORECO: Superaj kvalifikoj, sed mankas laborpostenoj (2018/08-09, p. 19)
• Walter KLAG: VIENO: Trame tra la tempoj (2018/03, p. 11)
• Walter kaj Renate KLAG: TURISMO: Tramo kun valsoj (2018/12, p. 16)
• Bardhyl SELIMI: ALBANOJ: Tri albanoj kantokonkursis (2018/07, p. 12)
• Roberto PIGRO: ITALIO: Tutlanda biciklado pro futbala grandfaro (2018/03, p. 15)
• Walter kaj Renate KLAG: VIENO: Vaflofabriko hejtas tutan kvartalon (2018/06, p. 10)
• Serge RUSAKI: KONGO: Viktimoj de la ekonomia krizo (2018/01, p. 11)
• LAST: LITOVIO: Virinoj naskos hejme (2018/11, p. 13)

Politiko

• HOŝINO Toŝijasu: JAPANIO: Brajle informi blindulojn (2018/03, p. 5)
• Serge RUSAKI: D. R. KONGO: Ĉu konganoj voĉdonu eksterlande? (2018/03, p. 7)
• Sidney Carlos PRAxEDES: BRAZILO: Ĉu la brazila Trump venkos? (2018/10, p. 9)
• Garbhan MACAOIDH: OPINIO: Ĉu la klasbatalo jam finiĝis? (2018/05, p. 8)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Demokratio kaj informado (2018/05, p. 6)
• Carlo MINNAJA: ITALIO: Du landoj, kvin steloj (2018/06, p. 5)
• Zlatko TIšLJAR: SLOVENIO: Elektoj en Slovenio (2018/08-09, p. 10)
• Zlatko TIšLJAR: SLOVENIO: Fine, nova registaro (2018/10, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: LIGO DE PRIZREN: Grava evento de la albana historio (2018/08-09, p. 13)
• Pierre GROLLEMUND: FRANCIO: Heroa enmigrinto (2018/08-09, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO-TURKIO: Impertinenta konduto (2018/07, p. 9)
• Evgeni GEORGIEV: GREKIO-MAKEDONIO: Intertraktoj kontribuis al interkonsento (2018/08-09, p. 6)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: KUBO: Japana agentejo malfermas oficejon en Havano (2018/08-09, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Jura reformo kaj ĝiaj konsekvencoj (2018/12, p. 7)
• Xavi ALCALDE: OPINIO: Kial tiom da masakroj en Usono? (2018/03, p. 9)
• Sidney Carlos PRAxEDES: BRAZILO: Kontestebla juĝproceso de Lula (2018/04, p. 6)
• Ferriol Macip BONET: KATALUNIO: Kurado subtene al politikaj malliberuloj (2018/07, p. 7)
• Said BALUĉI: IRANO: La timoj de Dario (2018/01, p. 7)
• Juan Carlos Montero Medina : KUBO: La unua kenja ambasado en Karibio (2018/07, p. 8)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: KUBO: Leal Spengler: talento kaj sentemo (2018/04, p. 7)
• Bardhyl SELIMI: KOSOVO: Malfacila dialogo Kosovo-Serbio (2018/11, p. 7)
• Sidney Carlos PRAxEDES: BRAZILO: Malliberigo de eksprezidento Lula (2018/07, p. 6)
• Evgeni GEORGIEV: MALARMADO: Maltrankvilo pro la nord-korea nuklea programo (2018/11, p. 10)
• Evgeni GEORGIEV: MIGRADO: Nova EU-strategio pri migrado kaj kunlaboro kun Afriko (2018/12, p. 6)
• Paweł FISCHER-KOTOWSKI: POLLANDO: Nova-malnova registaro (2018/02, p. 10)
• Evgeni GEORGIEV: INTERNACIA SEKURECO: OSKE: La ukraina konflikto dominis (2018/02, p. 8)
• Renate kaj Walter KLAG: AŬSTRIO: Parlamentaj elektoj (2018/01, p. 6)
• D. E. ROGERS: NOV-ZELANDO: Parlamentaj elektoj (2018/01, p. 8)
• Ferriol Macip BONET: KATALUNIO: Persekuto de instruistoj (2018/08-09, p. 12)
• Julius HAUSER: INTERNACIAJ RILATOJ: Pintkunveno 16+1 (2018/02, p. 7)
• Edmund GRIMLEY EVANS: POLITIKO KAJ SEKSO: Por britoj sekso restas deviga (2018/08-09, p. 10)
• Navin SHRESTHA: NEPALO: Prokrastiĝas ĉio (2018/03, p. 10)
• NADIPEDIA: PAKISTANO: Protestoj en Islamabado (2018/02, p. 6)
• Chris LEWIS: BRITIO: Reĝa geedziĝo (2018/04, p. 5)
• SOLIS: INTERRETO: Se ĉino subite malaperas el Fejsbuko ... (2018/01, p. 5)
• Jomo IPFELKOFER: GERMANIO: Sekreta nov-nazia organizaĵo (2018/10, p. 11)
• Zlatko TIšLJAR: SLOVENIO: Slovenio montras grandan memstarecon (2018/06, p. 6)
• Anatolo GONĉAROV: RUSIO: Sovetieca malrespekto al juro (2018/11, p. 5)
• Jomo IPFELKOFER: GERMANIO: Stranga decido (2018/03, p. 8)
• Garbhan MACAOIDH: OPINIO: Timo pri landlimo (2018/02, p. 11)
• Ian FANTOM: OPINIO: Titanic: ĉu akcidento aŭ konspiro? (2018/04, p. 8)
• Mikaelo KOROTKOV: OPINIO: Utopia kapitalismo en Rusio (2018/11, p. 8)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: KUBO: Vizito de la barata prezidento (2018/10, p. 10)

Scienco

• Julius HAUSER: ORNITOLOGIO: Agrokulturo kaj klimatŝanĝiĝo minacas birdojn (2018/08-09, p. 25)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: KUBO: Analoga malŝalto atingas eĉ Kubon (2018/06, p. 12)
• Julius HAUSER: ORNITOLOGIO: Blua belulo atingis Slovakion (2018/05, p. 17)
• Roberto PIGRO: IMUNOTERAPIO: Ĉu estonteca sanigilo por ĉiuspecaj tumoroj? (2018/08-09, p. 24)
• Jean-Jacques WINTRAECKEN: ASTRONOMIO: Defia misio al mirinda planedo (2018/01, p. 17)
• Cristina CASELLA: ITALIO: Fabela olivarbo (2018/03, p. 22)
• Julius HAUSER: ZOOLOGIO: Forfikuloj: inter legendo kaj realo (2018/06, p. 13)
• Paulo Sérgio VIANA: SANO: Grajnoj kaj nuksoj efikas kontraŭ la reapero de kancero (2018/02, p. 15)
• Cristina CASELLA: ITALIO: Interesa malkovro por surfantoj (2018/02, p. 16)
• Cristina CASELLA: AKTUALAĴOJ: Kontraŭstari streson kaj anksion (2018/07, p. 20)
• Fred MEYER III: ASTRONOMIO: La kuniĝo de neŭtronaj steloj (2018/04, p. 17)
• Cristina CASELLA: ITALIO: La lando betoniĝas, la medio sufokiĝas (2018/01, p. 19)
• Garbhan MACAOIDH: ORKADAJ INSULOJ: Malkovrante la arkeologion de nord-eŭropa insularo (2018/03, p. 20)
• Cristina CASELLA: ITALIO: Matematika modelo por preventi diabeton (2018/05, p. 17)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: SOCIO: Mima festas sian 117an jaron (2018/04, p. 18)
• Cristina CASELLA: ITALIO: Noveca artefarita mano prezentita en Romo (2018/08-09, p. 23)
• Roberto PIGRO: AKTUALE: Per intestaj enzimoj eblos produkti universalan sangon (2018/12, p. 18)
• Cristina CASELLA: MATEMATIKA FIZIKO: Prestiĝa agnosko por itala fakulo (2018/12, p. 20)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: KUBO: Programo pri koĥleaj enplantaĵoj 20-jariĝas (2018/03, p. 18)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: KUBO/ITALIO: Protezo: efika solvo por andrologiaj problemoj (2018/07, p. 18)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: AKTUALE: Resaniĝi de gripo ene de unu tago (2018/12, p. 19)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: MEDICINO: Restaŭri dentojn per praĉeloj (2018/01, p. 20)
• Cristina CASELLA: ITALIO: Skeleto reaperis en Pompejo post 2000 jaroj (2018/10, p. 23)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: MIELO: Utiloj kaj ecoj de vera panaceo (2018/10, p. 22)
• Julius HAUSER: ZOOLOGIO: Venenaj birdoj ekzistas (2018/03, p. 22)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: KUBO: Zika forigas cerb-tumorojn ĉe adoltoj (2018/05, p. 16)

Spirita vivo

• Said BALUĉI: RECENZO: Emfazo pri la ĝenerala spiritualismo (recenzo pri Meditadoj el la animo de Paiva Netto) (2018/01, p. 25)
• Julius HAUSER: ARKITEKTURO: Slovaka Rio-de-Ĵanejro (2018/05, p. 21)

Turismo

• Yoandra Isabel RODRíGUEZ: KUBO: Kaverno Martin Infierno (2018/08-09, p. 28)
• LAST: LITOVIO: La fervojponto de Lyduvėnai (2018/05, p. 18)
• Garbhan MACAOIDH: SKOTLANDO: La magia insulo Ailsa Craig (2018/06, p. 19)
• LAST: LITOVIO: Miljara kverko arbo de la jaro (2018/04, p. 19)
• Niurka ALONSO SANTOS: NATURO: Mirindaĵoj en montaro (2018/11, p. 22)
• Hugo MORA: ARKEOLOGIO: Unikaj ŝtongloboj (2018/02, p. 22)
• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Vojaĝi per luksa trajno (2018/08-09, p. 29)
• Garbhan MACAOIDH: BRITIO: Vojaĝo al la plej fora skota insulo

Seminari'o pri german'a opozici'a literatur'o

Seminari'o pri german'a opozici'a literatur'o en la german'a, angl'a kaj Esperant'o. La cel'o: esplor'i potencial'o'n de la nun'temp'a german'a opozici'a literatur'o por progres'ig'o de Germanio kaj ĝi'a popol'o. La 25an de novembr'o 2018 je la 16a hor'o okaz'os vizit'o al Ŝtutgarta Librosemajno 2018, Haus der Wirtschaft (Dom'o de Ekonomi'o), Willi Bleicher-Strasse 19, De-70174, Stuttgart, Germanio. 16.00 - vizit'o al la libr'o'ekspozici'o (plej'part'e en la german'a lingv'o), prezent'o de part'o de traduk'o el la german'a en Esperant'o'n de libr'o „Aĉet'it'a'j Ĵurnal'ist'o'j” de Udo Ulfkotte. 18.00 - en hal'o Reutlingen Stuttgarter Buchwochen (Ŝtutgarta Librosemajno) Fritz Erik Hoevels prezent'os si'a'n nov'a'n libr'o'n „La Dekstr'a/Mal'dekstr'a - Konfuz'o” kaj gvid'os diskut'o'n pri ĝi. La diskut'o okaz'os en la german'a, angl'a kaj Esperant'o. En'ir'o kost'as 2,5 eŭr'o'j'n. https://www.ahriman.com/termin'e.htm Ni kolekt'iĝ'os antaŭ la en'ir'ej'o antaŭ la 16a hor'o. Bon'ven'o'n! Organiz'ant'o: Vladimir Mini'n, mininvl@yahoo.com.

L. L. Zamenhof

L. L. Zamenhof. La hom'o kaj li'a ide'ar'o en li'a'j propr'a'j vort'o'j (de G. C. Fighiera). El'don'is: Esperant'o-Centr'o Torin'o. Nov'a ese'o pri la pens'o de la kre'int'o de Esperant'o pri religi'a'j, etn'a'j, politik'a'j, etik'a'j, soci'a'j kaj esperant'ist'a'j demand'o'j. 40 paĝ'o'j, 39 histori'a'j pied'not'o'j, bibliografi'a list'o de 115 verk'o'j pri Zamenhof. Apart'e interes'a est'as la propon'o de Zamenhof, en 1914, kre'i Eŭrop'a'n Tribunal'o'n kaj Unu'iĝ'int'a'j'n Ŝtat'o'j'n de Eŭrop'o. € 3,90. Mend'ebl'a ĉe la Libr'o'serv'o de UEA kaj ali'a'j libr'o'serv'o'j.

Tram'e tra la temp'o'j

La tram'o'muze'o en Vieno (Aŭstrio) est'as la plej grand'a en la mond'o. Ĝi situ'as en iam'a tram'o'remiz'o en la 3a distrikt'o, kiu est'is en uz'o de 1901 ĝis 1990. La tram'o'muze'o montr'as ĉiu'j'n tram'vetur'il'o'j'n, kiu'j iam vetur'is en Vieno de 1865 ĝis hodiaŭ. La posed'ant'o'j est'as Vienaj Lini'o'j (entrepren'o de la komun'um'o Vieno) kaj la asoci'o'j „Amik'o'j de la Fer'voj'o” kaj „Viena Tram'o'muze'o”. La plej mal'nov'a ekspon'aĵ'o est'as ĉeval'tir'it'a tram'o el la jar'o 1868.

Ĉeval'a panik'o

Mil'o'j rigard'is la grand'a'n tram'o'parad'o'n en Vieno okaz'e de la jubile'o „150 jar'o'j'n tram'o en Vieno” en 2015. Re'nov'ig'it'a vagon'o de ĉeval'tir'at'a tram'o („ĉeval'tram'o”) est'is la unu'a vetur'il'o de la parad'o. Sed panik'iĝ'is la ĉeval'o'j, ĉar la dek'mil'kap'a hom'amas'o est'is tro bru'a. Do elektr'a lokomotiv'o dev'is tir'i la vagon'o'n laŭ la viena Ring'strat'o.

Sekv'is 52 pli'a'j vetur'il'o'j: tram'o'j, bus'o'j, unu metro-trajn'o kaj divers'a'j special'a'j vetur'il'o'j, dispon'ig'it'a'j de la Viena Tram'o'muze'o. Konduktor'o'j kaj pasaĝer'o'j en histori'a'j kostum'o'j akompan'is la procesi'o'n. Antaŭ la urb'o'dom'o la tram'o'j halt'is por ebl'ig'i fot'ad'o'n.

Lign'a'j rel'o'j

La unu'a tram'lini'o en Vieno funkci'is de 1840 ĝis 1842. Ĝi transport'is fest'em'ul'o'j'n al la amuz'kvartal'o Kolose'o en la nun'a 20a distrikt'o, kie oni pov'is danc'i en grand'a barel'o kaj rigard'i lign'a'n elefant'o'n de intern'e. La tram'trajn'o konsist'is el du vagon'o'j, inter kiu'j ĉeval'o trov'iĝ'is kaj tir'is, respektiv'e puŝ'is, la vagon'o'j'n. La rel'o'j est'is el lign'o. En 1865 ek'funkci'is la unu'a daŭr'a tram'lini'o en Vieno. Ĉeval'o'j tir'is po unu vagon'o'n, kiu rul'iĝ'is sur fer'a'j rel'o'j.

Tram'trajn'o'j tir'at'a'j de vapor'lokomotiv'o'j („vapor'tram'o'j”) trafik'is en la ekster'a'j part'o'j de Vieno de 1883 ĝis 1922. La unu'a elektr'a tram'o en Vieno vetur'is en la jar'o 1897. Baldaŭ post'e mal'aper'is la ĉeval'tram'o'j (1903) kaj la vapor'tram'o'j (1922).

Simbol'o'j

En la du'a du'on'o de la 19a jar'cent'o la lini'o'j hav'is ne numer'o'j'n, sed simbol'o'j'n pro la mult'a'j analfabet'o'j viv'ant'a'j en la ĉef'urb'o de la mult'lingv'a aŭstr'a-hungar'a imperi'o. Nur ek'de 1907 oni uz'is numer'o'j'n: 1 ĝis 20 por lini'o'j ĉirkaŭ la urb'o'centr'o; 21 ĝis 80 por lini'o'j en kaj el la centr'o; 81 ĝis 99 por special'a'j lini'o'j. Se lini'o konduk'is al la centr'o kaj plu'e sur Ring'strat'o, ĝi hav'is liter'a'n lini-sign'o'n. La pli'long'ig'o'n de lini'o oni vid'ig'is per tri-cifer'a'j numer'o'j. Ekzempl'e la pli'long'ig'o'j de la lini'o 17 est'is 117, 217 kaj 317.

Ĝis 1900 la tram'stir'ist'o star'is antaŭ'e en la freŝ'a aer'o, ankaŭ en vintr'o, ĉar li dev'is hav'i sen'bar'a'n ĉirkaŭ'vid'o'n. Post'e oni protekt'is li'n per vitr'a'j fenestr'o'j. Hodiaŭ la stir'ist'o'j sid'as komfort'e en hejt'at'a ej'o.

Tag'o de mort'int'o'j

Mi est'as sol'a. Mi'a'j ge'fil'o'j, ge'nep'o'j viv'as en for'a'j urb'o'j. Proksim'iĝ'as Krist'nask'o. En famili'o'j la dom'mastr'in'o'j pur'ig'ad'as en la loĝ'ej'o, lav'ad'as, glad'ad'as, aĉet'ad'as donac'o'j'n. Nun'temp'e ĉio est'as aĉet'ebl'a, la vend'ej'o'j est'as plen'plen'a'j, abund'eg'as la var'o'j, kaj en ĉiu'j televid'kanal'o'j svarm'as Av'o-Krist'nask'o'j (eĉ in'a'j ...).

Ĉio ĉi por mi est'as fremd'a. Kiam mi est'is infan'o, knab'in'et'o ... (Ho, tio est'is en „antikv'a temp'o”), tio est'is ali'a. Oni ne vid'is svarm'ant'a'j'n Sankt'a'j'n Nikolaojn, nek Av'o'n Krist'nask'o (neni'u hav'is televid'il'o'n). Est'is ali'a temp'o, tut'e mal'simil'a. Sed nun, sojl'e de la Krist'nask'a fest'o, mi re'memor'as tiu'n „ali'a'n temp'o'n”. Por mi, la krist'nask'a'j fest'o'tag'o'j est'as „la tag'o'j de la mort'int'o'j”. Ne, ne kred'u, ke mi funebr'as! En mi'a memor'o re'viv'iĝ'as kar'a'j person'o'j de mi'a infan'aĝ'o, kiu'j dum tiu'j mal'riĉ'a'j jar'o'j pret'ig'is en'kor'e riĉ'a'n Krist'nask'o'n.

Tiu'temp'e ne est'is lav'maŝin'o, nek elektr'o, nek akv'o en'konduk'it'a en la dom'o'j en la vilaĝ'o. Oni lum'ig'is per petrol'lamp'o. Nun mi kompren'as, kia pen'o est'is por mi'a patr'in'o lav'i la tapiŝ'o'j'n, lit'tuk'o'j'n, ĉio'n per'man'e. Sed ĉiu lav'it'aĵ'o bon'odor'is pro pur'ec'o.

En la kuir'ej'o est'is forn'o hejt'at'a per lign'o. Lert'e uz'i ĝi'n dum bak'ad'o, ankaŭ por tio neces'is spert'o: kiom da lign'o'pec'o'j, kiam ili est'u met'it'a'j sur la fajr'o'n, por ke la bak'aĵ'o ne brul'u, nek rest'u ne'bak'it'a. Glad'ad'o? Tio est'is far'it'a per fer'a glad'il'o varm'ig'it'a per ard'a karb'o el la forn'o. Bon'odor'o est'is en la ĉambr'o, kiam patr'in'o glad'is!

„Tag'o de mort'int'o'j”, mi dir'is. Jes, ĉar pa'nj'o kaj pa'ĉj'o for'pas'is de'long'e. Pa'ĉj'o est'is laŭ meti'o tajlor'o, sed li praktik'is la meti'o'n kudr'ant'e nur por la famili'o. Tiu'temp'e ne est'is problem'o kun amas'iĝ'int'a'j rub'aĵ'o'j. Ĉio est'is re'uz'at'a ia'manier'e. La el'uz'it'a'j vest'aĵ'o'j est'is flik'at'a'j; aŭ invers'ig'at'a'j, kiam ili est'is tro el'uz'it'a'j. El la ankoraŭ bon'a'j part'o'j de tia vest'aĵ'o mi'a patr'o kudr'is bel'a'j'n ĉap'o'j'n, laŭ la tiu'temp'a mod'o. Mi memor'as, ke por la antaŭ'krist'nask'a tag'o pa'nj'o kaj mi ricev'is bel'eg'a'j'n babuŝ'o'j'n kudr'it'a'j'n de pa'ĉj'o el ŝtof'o'pec'o'j.

Jam antaŭ la 24a de decembr'o, kiam Anĝel'in'o vizit'as la hungar'lingv'a'j'n famili'o'j'n, precip'e famili'o'j'n kun infan'o'j, mi tre atend'is Ŝi'n. Tiu'temp'e neni'e svarm'is anĝel'o'j, sed la infan'o'j sci'is, ke Ŝi vid'as ni'n, ĉu ni kondut'as bon'e, merit'as donac'o'j'n?

Nun mi sci'as, ke mi'a patr'in'o kuir'is la tiel nom'at'a'j'n „salon'suker'o'j'n” (bombon'o'j'n) kaj en'volv'is ĉiu'n el ili en blank'a'n „silk'a'n” paper'o'n, kaj ornam'is per ili la krist'nask'a'n arb'o'n, kiu'n al'port'os la Anĝel'in'o ne'vid'ebl'a. Ni, la infan'o'j, est'is ekster la dom'o, lud'ad'is sur la neĝ'kovr'it'a dekliv'o. Dum ni'a for'est'o al'ven'is la Anĝel'in'o kun la ornam'it'a krist'nask'a arb'o kaj la donac'o'j ...

Kia feliĉ'o, kia plezur'o! La krist'nask'a arb'o est'is bel'eg'a, bril'et'is la ornam'aĵ'o'j en la kandel'lum'o, kaj sub la arb'o est'is donac'o'j! Nun mi sci'as, ke ili est'is tre modest'a'j donac'o'j, sed tiu'temp'e ni ne kon'is la vort'o'n „mal'riĉ'a”. Neni'u est'is riĉ'a, kaj mi neniam kompar'is ni'n kun ali'a'j. Mi tut'kor'e ĝoj'is, se est'is libr'o, leg'aĵ'o sub la krist'nask'a arb'o. Foj'foj'e mi ricev'is ilustr'it'a'n fabel'libr'o'n. Tiu libr'o est'is bel'eg'a! Mi kred'as, ke tiu'temp'e ĝi est'is la plej bel'a fabel'libr'o trov'ebl'a en vend'ej'o'j. En ĝi est'is kolor'a'j ilustr'aĵ'o'j, kiu'j'n post'e mi pacienc'e kopi'is. Mi ne est'as talent'a, sed mi ŝat'is desegn'ad'i. En tiu libr'o est'is fabel'o, kiu'n mi neniam forges'is: Reĝ'id'o dezir'is akir'i etern'a'n jun'ec'o'n kaj sen'mort'a'n viv'o'n. Fe'in'o don'as al li etern'a'n jun'ec'o'n kaj sen'mort'ec'o'n, sed ŝi atent'ig'is li'n: li perd'os ili'n, se iam li en'ir'os en la val'o'n de dezir'o'j. Pas'as jar'cent'o'j en etern'a jun'ec'o, sed iu'n tag'o'n la reĝ'id'o ek'dezir'as re'vid'i si'a'n patr'o'n, si'a'n hejm'land'o'n, kaj ek'ir'as. Sed en la lok'o de la iam'a palac'o li trov'as nur ruin'o'j'n, kaj neni'u memor'as pri la reĝ'o, li'a patr'o. La reĝ'id'o komenc'as fos'i, kaj trov'as kest'eg'o'n. Ĝi'n mal'ferm'int'e, li ek'vid'as la Mort'o'n.

Tiu'n fabel'o'n mi oft'e re'memor'is dum mi'a viv'o. Last'foj'e, kiam mi est'is en mi'a nask'iĝ'vilaĝ'o, mi vizit'is la tomb'ej'o'n. La silent'a'j tomb'o'j kovr'as la am'at'a'j'n person'o'j'n de mi'a infan'aĝ'o: ge'patr'o'j'n, ge'av'o'j'n, bapt'o-ge'patr'o'j'n ... nur kelk'a'j mal'jun'a'j hom'o'j pov'as ili'n re'memor'i.

Sankt'a Nikolao en mi'a protest'ant'a vilaĝ'o nom'iĝ'as „Mikulaŝ”. En tiu tag'o, vesper'e mi est'is ĉe la bapt'o'ge'patr'o'j. En la kuir'ej'o lum'ig'at'a per pal'a, flav'a lum'o de petrol'lamp'o est'is nur mi'a bapt'o'patr'in'o kaj mi. La bapt'o'patr'o est'is ie ekster'e ... La bapt'o'patr'in'o foj'e ven'ig'is mi'n al si, mal'ferm'is la pord'o'n. Ie en la for'a mal'lum'o de la kort'o aŭd'iĝ'is krak'ad'o. „Mikulaŝ pret'ig'as verg'et'o'n,” ŝi dir'is. (Mikulaŝ ĉiam al'don'is ankaŭ verg'et'o'n, por kiam la infan'o mal'bon'e kondut'os.) Nun mi sci'as, ke la krak'ad'o ven'is ne de Mikulaŝ, sed de la bapt'o'patr'o, kiu est'is tre bon'a hom'o, mi tre am'is li'n. La donac'et'o'j est'is bombon'o'j, pom'o kaj nuks'o'j.

Nun'temp'e la infan'o'j ricev'as mult'a'j'n mult'e'kost'a'j'n lud'il'o'j'n kaj dolĉ'aĵ'o'j'n, kaj krist'nask'e kaj en la tag'o de Mikulaŝ. Eĉ tro da! Sed ne aŭd'iĝ'as krak'ad'o far'it'a de la ne'vid'ebl'a Mikulaŝ ...

Nov'a brul'aĵ'o por aŭtobus'o'j

La mal'grand'a urb'et'o Zvolen (ĉirkaŭ 200 km nord-orient'e de la slovak'a ĉef'urb'o Bratislav'o) test'os en praktik'o la uz'o'n de LNG-gas'o en si'a'j urb'a'j aŭtobus'o'j laŭ nov'a eŭrop'a projekt'o. Tiu tri-jar'a projekt'o est'as financ'at'a per sub'ten'o de Eŭrop'a Komision'o per la sum'o de 4,1 milion'o'j da eŭr'o'j. La urb'et'o tiel akir'os 15 nov'a'j'n modern'a'j'n aŭtobus'o'j'n kaj unu gas'staci'o'n por LNG-gas'o.

LNG-gas'o, t.e. likv'a natur'a gas'o (angl'e liquefied natural gas), est'as normal'a ter'gas'o, kiu je mal'alt'a temperatur'o ŝanĝ'iĝ'as de gas'a al likv'a stat'o. La avantaĝ'o'j de LNG-gas'o kompar'e kun la ĝis nun uz'at'a CNG-gas'o (angl'e compressed natural gas) est'as jen'a'j:

Oni atend'as, ke la projekt'o est'os sukces'a, kaj ke iom post iom LNG-gas'o est'os uz'at'a en la urb'a trafik'o tra tut'a Slovaki'o.

Mult'a'j'n talent'o'j'n hav'as la arb'ar'o

Ĉu for'seg'i arb'o'n en Vieno, Aŭstrio? Atent'u! Ĉar arb'o'j en Vieno est'as protekt'at'a'j. Por mort'ig'i arb'o'n oni bezon'as special'a'n permes'o'n de la komun'um'o. Se grand'a arb'o dev'as nepr'e mal'aper'i, oni dev'as plant'i kelk'a'j'n jun'a'j'n en la proksim'ec'o. Tiu „protekt'a leĝ'o” en Vieno ne valid'as por tre aĝ'a'j, putr'a'j arb'o'j kaj ne por frukt'arb'o'j.

Tri mil miliard'o'j da arb'o'j

Sur ni'a ter'o star'as tri mil miliard'o'j da arb'o'j, tio est'as mez'nombr'e pli ol 400 arb'o'j por unu hom'o. Por kresk'i tiu'j plant'o'j bezon'as karbon'di'oksid'o'n, akv'o'n kaj lum'o'n. Kompens'e, ili pur'ig'as la aer'o'n kaj liver'as valor'a'n konstru'material'o'n aŭ krud'material'o'n por industri'o'j. Arb'o'j don'as ombr'o'n kaj mal'help'as varm'eg'o'n. Arb'ar'o'j re'ten'as la pluv'akv'o'n kaj prevent'as neĝ- kaj ter-lavang'o'j'n.

La pluv'arb'ar'o'j de la mond'o mal'aper'ad'as, sed mal'e en Aŭstrio la arb'ar'o pli'grand'iĝ'as: 48 % de la land'o est'as kovr'it'a de arb'ar'o'j, kaj tiu are'o kresk'as ĉiu'jar'e je 0,1 %. En ĉiu sekund'o kresk'as unu kuba metr'o da lign'o en Aŭstrio. Ĉef'e tem'as pri pice'a lign'o kaj fag'a lign'o.

Danĝer'a'j mal'san'o'j

La mal'amik'o'j de la arb'ar'o'j est'as aer'polu'ad'o, sek'ec'o, ŝtorm'o'j, insekt'o'j kaj bakteri'o'j aŭ fung'o'j. En 2016 en Aŭstrio mort'is mult'a'j fraksen'o'j pro divers'a'j mal'san'o'j.

La fot'o montr'as sur la trunk'o de 25-jar'a fraksen'o la koridor'o'j'n de la larv'o'j de du insekt'o'j, kiu'j mort'ig'is tiu'n jun'a'n arb'o'n, kiu est'us pov'int'a viv'i pli ol 300 jar'o'j'n ¹. La fraksen'a fung'o ven'as el Azi'o kaj jam mal'san'ig'is fraksen'o'j'n unu'e en Pollando, Germanio kaj Svisio, nun ankaŭ en la tut'a Aŭstrio. 120 000 hektar'o'j da fraksen'arb'ar'o en Aŭstrio jam mal'aper'is. Nur kelk'a'j arb'o'j rest'as san'a'j. Ties sem'o'j iĝ'os la komenc'o de nov'a, san'a generaci'o. La mal'aper'o de la fraksen'o est'us grand'a perd'o por Aŭstrio, ĉar en tiu land'o viv'as nur ĉirkaŭ 40 arb'o'speci'o'j.

Mus'o'j kaj kapreol'o'j

Mus'o'j eg'e ŝat'as la freŝ'a'j'n radik'o'j'n de arb'et'o. Oni dev'as protekt'i la radik'o'j'n per ret'o. De supr'e kapreol'o'j volont'e manĝ'as la bon'gust'a'j'n burĝon'o'j'n. Kiam la korn'o de kapreol'o juk'as, la kapreol'o frot'as ĝi'n kontraŭ arb'o'ŝel'o kaj la arb'o est'as damaĝ'it'a aŭ eĉ mort'as. Tial oni dev'as protekt'i ankaŭ la arb'o'trunk'o'n ĝis la arb'o est'as dek'jar'a.

La arb'ar'posed'ant'o'j, la ŝtat'o kaj la industri'o'j vol'as sci'i, kiom da lign'o est'iĝ'as kie. Oni interes'iĝ'as ankaŭ pri la san'stat'o de la arb'ar'o. Tial en Aŭstrio ek'de la 18a jar'cent'o oni inventar'as la arb'ar'o'j'n. Oni ir'as de arb'o al arb'o kaj mezur'as la diametr'o'n de la trunk'o'j 130 cm super la ter'o. El tio oni pov'as kalkul'i la lign'a'n volumen'o'n de unu arb'o. Sed tiu proced'o est'as tre mult'e'kost'a. Ebl'as ankaŭ fot'i la arb'ar'o'n de supr'e uz'ant'e sen'pilot'a'n aviad'il'o'n kaj per laser'a teknik'o kalkul'i la lign'a'n volumen'o'n. Tio est'as pli rapid'a sed ne ekzakt'a metod'o. Ali'a sistem'o est'as el divers'a'j punkt'o'j en la arb'ar'o skan'i ĉio'n panoram'e per port'ebl'a laser'aparat'o. Post'e aŭtomat'e el'kalkul'iĝ'as la lign'a volumen'o. Ankoraŭ ne kontent'ig'e funkci'as la fotogrametri'a metod'o por produkt'i tri'dimensi'a'n bild'o'n de la arb'ar'o el fot'o'j far'it'a'j el helikopter'o'j.

1. La aŭtor'o send'is la fot'o'n al tri universitat'a'j institut'o'j, sed neni'u sci'is pri kiu'j insekt'o'j tem'as; ebl'e la leg'ant'o sci'as pli?

River'bord'a promen'ad'o en Glasgovo

Antaŭ ne'long'e, ni – mi'a edz'in'o Moja kaj mi – trov'iĝ'is en Glasgovo (gael'e: Glaschu), la plej grand'a industri'a urb'o en Skot'land'o kaj nask'iĝ'lok'o de mi'a patr'o. Ĝi ne pov'as est'i pri'skrib'at'a kiel popular'a centr'o de turism'o, sed en ĝi est'as mult'e da interes'aĵ'o'j. Vetur'ant'e de ĝi oni pov'as rapid'e kaj facil'e per trajn'o aŭ ŝose'o ating'i kelk'a'j'n el la plej bel'a'j region'o'j en la land'o.

Iu'maten'e ni decid'is far'i promen'ad'o'n laŭ la sud'a bord'o de la river'o Clyde (gael'e: Cluaidh), kiu flu'as tra la urb'a centr'o kaj divid'as Glasgovon en du part'o'j'n.

Ni komenc'is ni'a'n pied'ir'ad'o'n apud la hotel'o Grand Central, konstru'aĵ'o tiel impon'a, ke Moja dev'is fot'i ĝi'n el divers'a'j angul'o'j. Tut'e proksim'e al ĝi ni ĝoj'is, ke ni trov'as libr'o'vend'ej'o'n, kiu en tiu precip'e angl'e'parol'ant'a ¹ urb'o, special'iĝ'as pri la vend'o de libr'o'j en ni'a gael'a, la antikv'eg'a kelt'a lingv'o. Ĝi'n parol'as loĝ'ant'o'j en la nord'o kaj en la insul'o'j de Skot'land'o (kaj iam en preskaŭ la tut'a land'o), sed ĝi est'as ne plu oft'e aŭd'at'a sur la strat'o'j de kosmopolit'a'j urb'eg'o'j.

Gael'a influ'o

Ne mal'proksim'e de la hotel'o est'as la strat'o Argyle, kaj super tiu strat'o est'as grand'a pont'o, al kiu la glasgov'an'o'j don'is la krom'nom'o'n The Hielanman's Umbrella (La pluv'ombrel'o de la gael'o'j). Ĝi ricev'is tiu'n nom'o'n pro tio, ke sub ĝi kutim'e kolekt'iĝ'is (ŝirm'ant'e si'n de la oft'a glasgova pluv'o) an'o'j de la iam grand'nombr'a'j gael'o'j, post'e'ul'o'j de la alt'land'an'o'j (angl'e; Highlanders, skot'e: Hielanmen). Ili est'is el'pel'it'a'j el si'a nord'a hejm'land'o far'e de avar'a'j kaj kruel'a'j bien'ul'o'j aŭ migr'is – kaj ankoraŭ migr'as – al la urb'eg'o pro mal'riĉ'ec'o kaj la mal'fekund'ec'o de la ter'o. En la 20a jar'cent'o kre'iĝ'is pli komfort'a kaj taŭg'a renkont'ej'o por la gael'a'j ekzil'it'o'j. Tiam est'is fond'it'a en la urb'o'centr'o Ar'os n'a'n Gàidheal (gael'a kultur'ej'o), kiu tie ekzist'is ĝis la jar'o 1979. Tamen la gael'a influ'o daŭr'as ankoraŭ en Glasgovo en la form'o de gael'a'j lern'ej'o'j, preĝ'ej'a'j di'serv'o'j en la gael'a lingv'o, gael'a'j el'don'ej'o'j, Alb'a – la gael'lingv'a televid-el'send'ej'o en ne plu uz'at'a dok'ej'o ktp. Do la gael'a est'as nun agnosk'at'a kiel unu el la naci'a'j lingv'o'j de Skot'land'o.

Kiam mi'a patr'o est'is jun'a, de la kaj'o ne tre for de tiu hotel'o navig'is ŝip'o'j, per kiu'j gaj'a'j glasgov'an'o'j far'is tag'a'j'n ekskurs'o'j'n al popular'a'j vizit'ej'o'j laŭ la estuar'o de la grand'a river'o. La pli'mult'o de la ekskurs'ant'o'j est'is mal'riĉ'a'j labor'ist'o'j kun si'a'j famili'o'j, por kiu'j unu'tag'a ŝip'vojaĝ'et'o est'is la unu'nur'a feri'o, kiu'n ili pov'is ĝu'i dum la tut'a jar'o. Nun la kaj'o'j est'as mal'plen'a'j, la ŝip'o'j mal'aper'is kaj la vizit'ej'o'j ne plu al'log'as turist'o'j'n. Apud la kaj'o star'is ne'pri'zorg'at'a dom'o, sur kiu ankoraŭ est'is leg'ebl'a la sur'skrib'o „Atend'ej'o por sinjor'in'o'j”, kaj sur fer'a ark'o super la en'ir'ej'o al la kaj'o leg'iĝ'as la vort'o'j „Al'ir'o al la ŝip'o'j”. Sed la tut'a bord'o est'as sen'hom'a kaj silent'a. Tamen ali'flank'e de la river'o vid'iĝ'as moske'o kaj la Alt'lern'ej'o de Navig'ad'o, kiu ankoraŭ funkci'as. Ĝi est'as interes'a konstru'aĵ'o, ĉar ĝi'a tegment'o simil'as ferdek'o'n de ŝip'o kaj ĝi en'hav'as grand'a'n planetari'o'n, supoz'ebl'e por instru'i navig'ad'o'n laŭ la stel'o'j.

La Pasionaria

Post kelk'a'j paŝ'o'j ni trov'is i'o'n, kio eg'e surpriz'is kaj interes'is mi'n. Tem'is pri stil'ig'it'a statu'o de vir'in'o omaĝ'e al la hispan'in'o Dolores Ibárruri, krom'nom'it'a La Pasionaria, politik'a gvid'int'o, rigard'at'a de kontraŭ'faŝist'o'j kiel heroin'o de la Du'a Hispan'a Respublik'o kaj de la civil'a milit'o. Tuj sub la figur'o aper'as la sur'skrib'o: Pli bon'e mort'i star'ant'e ol ĉiam viv'i sur'genu'e (cit'aĵ'o atribu'it'a al ŝi). Sur la piedestal'o de la statu'o est'as skrib'it'e: La urb'o Glasgovo kaj la brit'a labor'ist'a mov'ad'o omaĝ'as la kuraĝ'o'n de la vir'o'j kaj vir'in'o'j, kiu'j ir'is al Hispanio por batal'i kontraŭ la faŝism'o en 1936-1939. El Briti'o ir'is 2100 volont'ul'o'j, el kiu'j 534 est'is mort'ig'it'a'j kaj 65 de'ven'is de Glasgovo. Mi fort'e interes'iĝ'is pri la monument'o, ĉar kiam mi est'is knab'et'o mi loĝ'is kun mi'a'j ge'patr'o'j en Ourense (nord-okcident'a Hispanio), kie mi'a patr'o labor'is privat'e kiel lingv'a instru'ist'o ĝis la eksplod'o de la civil'a milit'o. Eĉ kiel mal'grand'a infan'o mi ankoraŭ memor'as la for'marŝ'o'n de kant'ant'a'j jun'ul'o'j, kiu'j ĝoj'e ir'is al'iĝ'i al la faŝism'a arme'o. Mir'ig'is mi'n, ke tia monument'o trov'iĝ'as en Glasgovo, tiom for de Hispanio. Laŭ mi'a sci'o simil'a'j monument'o'j honor'e al La Pasionaria ekzist'as nur en Madrid kaj Bilba'o.

La statu'o est'is far'it'a de la angl'a skulpt'ist'o Arthur Dooley. La projekt'o est'is komisi'it'a de la Asoci'o de la Inter'naci'a Brigad'o, kaj financ'at'a el la kas'o de sindikat'o'j kaj labor'ist'a mov'ad'o. La konservativ'a'j an'o'j de la urb'a konsil'ant'ar'o protest'is kontraŭ la konstru'o de la skulpt'aĵ'o kaj minac'is for'ig'i ĝi'n, se ili venk'os en la glasgovaj elekt'o'j. Pro tiu minac'o la statu'o est'is instal'it'a sen ceremoni'o por evit'i publik'a'n mal'ord'o'n. Pli'e, la dispon'ebl'a mon'o por pag'i al la skulpt'ist'o ne sufiĉ'is kaj inter'temp'e Dooley dev'is viv'i sen mon'rimed'o'j en si'a meti'ej'o.

Palac'o de la Popol'o

Ni daŭr'ig'is ni'a'n pied'ir'ad'o'n ĝis la fin'o de apud'river'a promen'ej'o, ĝis ni ating'is la en'ir'ej'o'n al la tiel nom'at'a Popol'a Park'o de Glasgovo. Long'a avenu'o, flank'it'a de arbust'o'j, konduk'as al la Palac'o de la Popol'o, en kiu trov'iĝ'as muze'o, kaf'ej'o kaj grand'a vitr'o'dom'o kun kolekt'o de ekzot'a'j plant'o'j kaj arb'o'j. Antaŭ ol en'ir'i, ni mal'kovr'is en la palac'a ĝarden'o ŝton'a'n tabul'o'n omaĝ'e al tiu'j, kiu'j: „rifuz'is part'o'pren'i en la detru'o kaj mort'ig'o kadr'e de milit'o'j ”. Neniam en iu ali'a land'o aŭ lok'o ni vid'is monument'o'n, dediĉ'it'a'n al milit'rifuz'int'o'j.

Ali'a unik'aĵ'o est'as epigraf'o sur la sojl'o de la palac'a kaf'ej'o, kiu memor'ig'as pri Frat'in'o Smudge, la tre am'at'a kat'o de la Palac'o, unu'sol'a felis'o en la mond'o, kiu est'is membr'o de labor'ist'a uni'o, nom'e de la Sindikat'o de Kaldron'far'ist'o'j kaj la Unu'iĝ'o de Urb'a'j Dung'it'o'j. La titol'o „frat(in)o” aŭ „kamarad(in)o” est'as formal'e uz'at'a inter an'o'j de labor'ist'a'j sindikat'o'j. Do Smudge („Ŝmir'makul'in'o”) merit'is ankaŭ tiu'n titol'o'n de respekt'o kiel grav'a dung'it'o de la stab'o. La kat'o iĝ'is fam'a kaj est'is dorlot'at'a de la glasgova publik'o. En la muze'o iam est'is vend'at'a'j rembur'it'a'j lud'il'a'j kopi'o'j de Frat'in'o Smudge. Bedaŭr'ind'e, kiam est'is nom'um'it'a nov'a direktor'o de la Palac'o de la Popol'o (vir'o pedant'a kaj sen'humur'a), li deklar'is, ke popular'ig'o de nur'a animal'o est'as mal'dign'a ĉe kultur'a instanc'o. Li mal'dung'is la kat'o'n kaj mal'permes'is la vend'ad'o'n de la kat-lud'il'o'j. Feliĉ'e, bon'kor'a sinjor'in'o adopt'is la kat'o'n kaj zorg'is pri ĝi ĝis ties mort'o.

Antaŭ la ĉef'a pord'eg'o de la Palac'o star'as rimark'ind'a kaj alt'eg'a fontan'o, anonc'it'a kiel la plej grand'a terakot'a konstru'o en la mond'o. Kron'it'a de la reĝ'in'o Viktoria kaj ĉirkaŭ'at'a de alegori'a'j figur'o'j, prezent'ant'a'j Afrik'o'n, Azi'o'n, Amerik'o'n kaj Oceani'o'n, ĝi simbol'as la pomp'o'n de la iam mond'e vast'a brit'a imperi'o.

Flank'e de la Palac'o est'as herb'ej'o, nom'at'a Glasgow Green (glasgova verd'ej'o), kie la lok'a'j dom'mastr'in'o'j rajt'is sek'ig'i si'a'n lesiv'aĵ'o'n. Kvankam ĝi ne plu est'as uz'at'a por tiu cel'o, tie ankoraŭ star'as vic'o'j de ord'e forĝ'it'a'j fer'fost'o'j, sur kiu'j la lav'aĵ'o'j est'is pend'ig'at'a'j.

La last'a kurioz'aĵ'o, kiu'n ni spekt'is dum ni'a river'promen'ad'o est'is grand'eg'a konstru'aĵ'o, kiu simil'is riĉ'e ornam'it'a'n azi'a'n palac'o'n. Je ni'a surpriz'o oni inform'is ni'n, ke tem'as ne pri orient'a palac'o, sed pri eks'a fabrik'o de tapiŝ'o'j.

1. Angl'o'j cert'e ne konsent'us, ke la popol'a idiom'o de Glasgovo pov'as est'i rigard'at'a kiel ili'a lingv'o. Al ili ĝi son'as kiel ne'penetr'ebl'a urb'a dialekt'o de la skot'a aŭ skot'angl'a.

Ital'a'j rub'aĵ'o'j por Aŭstrio

En Italio est'iĝ'as mult'e da rub'aĵ'o'j, sam'e kiel en ĉiu ali'a industri'a land'o, sed Italio ne dispon'as pri sufiĉ'e da rub'aĵ-depon'ej'o'j kaj brul'ig'ej'o'j. Tial dum la jar'o 2017 transport'iĝ'os 70 000 tun'o'j da dom'mastr'um'a'j rub'aĵ'o'j al Aŭstrio kaj Germanio per var'trajn'o'j. Oni brul'ig'os la rub'aĵ'o'j'n en tiu'j du land'o'j, produkt'os varm'eg'a'n akv'o'n por hejt'i dom'o'j'n, kaj elektr'a'n energi'o'n. Brul'ig'i unu tun'o'n da rub'aĵ'o'j sen damaĝ'i la medi'o'n kost'as pli-mal'pli 100 eŭr'o'j'n. Tim'ant'e protest'o'j'n, oni ten'as sekret'a'j la lok'o'n kaj la kvant'o'n de la brul'ig'ad'o. En Italio pro tia'j protest'o'j oni decid'is for'ŝov'i la rub'aĵ'o'j'n ekster'land'e'n.

Krist'nask'o fund'e de lag'o

An'o'j de la plonĝ'ist'a klub'o Oktopusas el la litova haven'urb'o Klaipėda hav'as interes'a'n tradici'o'n por fest'i Krist'nask'o'n kaj akompan'i la fin'iĝ'ant'a'n jar'o'n. Inter Krist'nask'o kaj Nov'jar'o ili kun'iĝ'as ĉe la lag'o Plateliai en nord-okcident'a Litovio kaj organiz'as amuz'a'n enplonĝadon en la mal'varm'a'n akv'o'n de la lag'o. Sed tio ne est'as simpl'a plonĝ'ad'o.

Antaŭ ol salt'i en la akv'o'n, sur la bord'o ili ornam'as krist'nask'a'n arb'o'n. La ornam'aĵ'o'j est'as manĝ'ebl'a'j objekt'o'j, ekzempl'e frukt'o'j, biskvit'o'j, krustaĵetoj, kaj al'don'iĝ'as ankaŭ simbol'o de la ven'ont'a jar'o. Kun la ornam'it'a arb'o la grup'o de fervor'a'j plonĝ'ist'o'j salt'as en la akv'o'n kaj profund'iĝ'as ses metr'o'j'n por fiks'i la krist'nask'a'n arb'o'n sur la lag'a'n fund'o'n. Sekv'as simbol'a fest'a ceremoni'o, fot'ad'o kaj, se la veter'kondiĉ'o'j favor'as, pli'a amuz'iĝ'o.

Sub'akv'a avenu'o

Tiu fest'a plonĝotradicio ek'is en la jar'o 1999. Ek'de tiu jar'o ĉe la fund'o de la lag'o Plateliai fin'e de ĉiu decembr'o aper'as unu pli'a ornam'it'a pice'o, kiu al'don'iĝ'as al la sub'akv'a avenu'o form'it'a el antaŭ'jar'a'j krist'nask'arb'o'j. Plonĝoŝatantoj rakont'as, ke en la akv'o la arb'o'j rest'as bel'a'j dum kelk'a'j jar'o'j, kvankam la natur'a'j ornam'aĵ'o'j, bon'gust'a'j por la fiŝ'o'j, mal'aper'as jam post kelk'a'j tag'o'j.

Litovio est'as land'o kun mal'stabil'a klimat'o. Unu vintr'o pov'as est'i frost'a, kaj ali'a sufiĉ'e mild'a. Plonĝ'ist'o'j asert'as, ke plonĝ'ad'o dum mild'a veter'o est'as mult'e pli facil'a kaj ne tiel impres'a kiel dum frost'a vintr'o, kiam sur la lag'o kuŝ'as dik'a tavol'o da glaci'o. En tiu okaz'o neces'as far'i tru'o'n en la glaci'o, kaj nur kelk'a'j hom'o'j profund'iĝ'as. Tamen, kiam de la fund'o oni lev'as la okul'o'j'n, la impres'o est'as mir'ind'a: foj'foj'e la glaci'o aspekt'as blank'a kiel lakt'o, en ali'a'j okaz'o'j tra'vid'ebl'a kiel vitr'o aŭ bril'ant'a pro la sun'o.

Vid'ind'aĵ'o'j

Krom vizit'i la krist'nask'arb'a'n avenu'o'n, plonĝ'ist'o'j ĉe la fund'o de la lag'o pov'as ĝu'i sub'akv'a'j'n kresk'aĵ'o'j'n kaj renkont'i divers'spec'a'j'n fiŝ'o'j'n. Est'as ankaŭ ali'a'j interes'a'j vid'ind'aĵ'o'j: en 11-metr'a profund'o est'as rest'aĵ'o'j de pont'o, kiu en la 15a jar'cent'o konduk'is al unu el la sep insul'o'j de la lag'o, Kastel-insul'o. Romp'it'a'j pec'o'j de helikopter'o mark'as la lok'o'n de iam'a akcident'o, kaj trov'iĝ'as ankaŭ antikv'a'j boat'o'j de fiŝ'kapt'ist'o'j.

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j plonĝ'ist'o'j trov'is skulpt'aĵ'o'n de la reĝ'in'o Bon'a (1494-1557) kaj nom'is ĝi'n „Fraŭl'in'o de la profund'o”. En 2005 kun francisk'an'o'j en 16-metr'a profund'o la plonĝ'ist'o'j star'ig'is kvar-metr'a'n lign'a'n kruc'o'n kun skulpt'aĵ'o de Jesuo sufer'ant'a.

Vafl'o'fabrik'o hejt'as tut'a'n kvartal'o'n

Bak'forn'o produkt'as mult'e da varm'o. La varm'energi'o ven'as en la atmosfer'o'n kaj mal'aper'as en la kosm'o. Tio est'as mal'ŝpar'o de energi'o kaj mon'o, sed ekzist'as alternativ'o.

Milion'o'j da vafl'o'j

Mond'vast'e kon'at'a'j est'as la vafl'o'j de la firma'o Manner, kies sid'ej'o est'as en la 17a distrikt'o de Vieno. Tiu'j bon'gust'aĵ'o'j est'as farĉ'it'a'j per avel'o'krem'o: Kvin vafl'et'o-tavol'o'j, inter ili kvar krem'tavol'o'j da avel'o kaj kaka'o kun dimensi'o'j de 49 × 17 × 17 mili'metr'o'j. Unu pak'o konsist'as el dek vafl'o'j. La produkt'ad'o est'as unu milion'o da pak'o'j en ĉiu tag'o, ankaŭ sabat'e kaj dimanĉ'e per 24-hor'a labor'ad'o.

La fond'iĝ'o de la firma'o okaz'is en la jar'o 1890. En tiu temp'o la avel'o'j ven'is el la ital'a urb'o Napolo; tial est'iĝ'is la nom'o napolaj vafl'o'j. La fabrik'o Manner, kie nun'temp'e labor'as 400 hom'o'j, est'as protekt'at'a kiel arkitektur'a monument'o.

Vend'at'a varm'o

Okaz'e de re'nov'ig'ad'o oni cerb'um'is pri la ekonomi'a uz'o de la el'iĝ'ant'a varm'o. La pov'um'o est'as unu mega'vat'o kaj tio sufiĉ'as por varm'ig'i mil plat'o'j'n de elektr'a forn'o. Manner far'is kontrakt'o'n kun Wien-Energi'e (Viena energi'o), energi'konzern'o de la urb'o Vieno: la firma'o vend'as varm'akv'o'n por hejt'i 600 loĝ'ej'o'j'n en la proksim'ec'o. Por la instal'ad'o de la 3,5 km da tub'o'j Manner pag'as 80 000 eŭr'o'j'n, sed Wien-Energi'e pag'as 320 000 eŭr'o'j'n. La aŭstr'a ŝtat'o pov'as nun import'i mal'pli da mult'e'kost'a'j fosili'a'j energi'port'ant'o'j kaj Manner ricev'as mon'o'n por la varm'ig'ad'o. Jen profit'o por ambaŭ. La firma'o reklam'as per la slogan'o „Ĝust'e Manner oni ŝat'as.” Nun oni pov'us dir'i: „Ĝust'e la varm'o'n de la bak'forn'o'j de Manner oni volont'e uz'as.”

Interes'a mal'kovr'o por surf'ant'o'j

Pro la jen'a nov'aĵ'o ĝoj'os ĉiu'j, kiu'j am'as surf'ad'i, defi'ant'e la fort'o'n de la natur'o kaj si'a'j'n propr'a'j'n hom'a'j'n lim'o'j'n. Ekstrem'a'j, ali'vort'e alt'eg'a'j, ond'o'j en mar'o'j kaj ocean'o'j – kia'j'n plur'a'j sport'em'a'j person'o'j nun'temp'e ŝat'as rajd'i – est'as fakt'e pli oft'a'j ol ĝis nun hipotez'at'e.

Oni ŝuld'as la kurioz'a'n nombr'ad'o'n al team'o de fak'ul'o'j el la universitat'o Ca' Foscari [ka fóskari] de la nord-orient'a urb'o Venecio, kaj el la ital'a Institut'o pri mar'a'j scienc'o'j (fak'o de la naci'a esplor'centr'o CNR). Oni observ'is dum ne'mal'long'a temp'o la ond'a'n mov'iĝ'o'n en mal'ferm'a mar'o help'e de elektron'ik'a'j „okul'o'j”, kapabl'a'j re'konstru'i tiu'n tri'dimensi'e.

Ocean'o'grafi'o

La rezult'o de la observ'ad'o hav'as apart'a'n grav'ec'o'n, ĉar est'as pruv'it'e, ke la projekt'o efektiv'e funkci'as kaj pov'as stud'i la kondut'o'n de ond'o'j, ne nur en Italio, sed en ĉiu'j mar'o'j de la planed'o. La part'o'pren'ant'o'j de la ne'kutim'a esplor'ad'o ating'is ĉi tiu'n tre bon'a'n rezult'o'n dis'volv'ant'e teknologi'o'n, kiu unu'ig'as kaj kombin'as inform'ad'ik'o'n kaj ocean'o'grafi'o'n. Tiel ebl'as mezur'i la mar'a'n alt'ec'o'n simpl'e kaj real'temp'e, eĉ per'e de mov'iĝ'ant'a'j kamera'o'j, kia'j ekzempl'e trov'iĝ'as sur ŝip'o'j kaj divers'spec'a'j platform'o'j.

Kavern'o Mart'in Infierno

La mir'ind'aĵ'o'j de la natur'o est'as ne'kalkul'ebl'a'j. Unu el ili form'iĝ'as en la intern'o de kavern'o'j. Tem'as pri la bel'a'j kaj impon'a'j stalaktit'o'j kaj stalagmit'o'j.

En la centr'a region'o de Kubo etend'iĝ'as la mont'ar'o Escambray [eskambrai]. Ĝi ampleks'as tri provinc'o'j'n: Sancti Spirit'us, Cienfuegos kaj Santa Clara [klar'a]. En tiu mont'ar'o proksim'e al Sancti Spirit'us, en la municip'o Cumanayagua [kumanaĵagŭa] de la provinc'o Cienfuegos, trov'iĝ'as kavern'o, mal'kovr'it'a en 1967.

La nom'o de tiu kavern'o „Mart'in Infierno” est'as lig'it'a kun la legend'o pri la sklav'o Mart'in. Laŭ la legend'o la sklav'o fuĝ'is el bien'o en Trinidado. Oni persekut'is li'n per hund'o'j. Por sav'i si'n li en'ir'is la kavern'o'n kaj neniam plu oni vid'is li'n.

Laŭ komun'a'j esplor'o'j de kubaj kaj ekster'land'a'j spele'olog'o'j en la last'a ej'o de la kavern'o trov'iĝ'as unu el la plej alt'a'j stalagmit'o'j en la mond'o, 67,2 metr'o'j'n alt'a kaj 30 metr'o'j'n larĝ'a. Ĝi form'iĝ'is antaŭ 5 milion'o'j da jar'o'j.

La kavern'o „Mart'in Infierno” kaj ĝi'a ĉirkaŭ'aĵ'o est'as ĉarm'a natur'lok'o ne nur pro si'a bel'ec'o, sed ankaŭ pro si'a grav'ec'o por la spele'ologi'o. En 1990 oni deklar'is la kavern'o'n Naci'a Monument'o.

Manifest'o por pardon'o aŭ kontraŭ la hered'ant'o'j de mal'am'o

La plej aĝ'a'j leg'ant'o'j ebl'e memor'as, ke, kiam Eŭrop'a Uni'o decid'is kre'i komun'a'n mon'unu'o'n, tuj ek'est'is disput'o'j pri tio, kiu'j hom'o'j est'os omaĝ'at'a'j en ĝi'a'j mon'er'o'j kaj mon'bilet'o'j. Post mult'a'j diskut'o'j oni fin'e decid'is pri bild'o'j de arkitektur'a'j stil'o'j. Memor'end'a est'as la rezon'ad'o pri tia decid'o, ĉar ĝi tuŝ'is ver'e tikl'a'n punkt'o'n de la tut'eŭrop'a mond'part'o: hero'o en unu land'o oft'e est'as taks'at'a trans'lim'e kiel grav'a mal'amik'o de la tut'a land'o aŭ popol'o. Do simpl'a decid'o al kiu'j omaĝ'i en eŭr'a'j mon'bilet'o'j pov'as spegul'i kaj re'e vek'i tiu'n grav'a'n kaj grand'a'n defi'o'n, ankoraŭ al'front'ot'a'n, kiu est'as konstru'i tut'eŭrop'a'n „neŭtral'a'n” histori'o'n.

Cert'a'manier'e, la libr'o nun recenz'at'a, Hered'ant'o'j de Silent'ad'o, al'front'as la sam'a'n problem'o'n kun krom'a mal'facil'aĵ'o, ĉar kelk'a'j vund'o'j ankoraŭ ne plen'e ferm'iĝ'is: la tekst'o de Sabin'e Dittrich tuŝ'as i'o'n, pri kio nur en la last'a'j jar'o'j oni iel ek'kuraĝ'as, eĉ se ankoraŭ du'on'voĉ'e, parol'i: la konsekvenc'o'j'n de la du'a mond'milit'o por la german'a civil'a loĝ'ant'ar'o. Kompren'ebl'e, ĉiam svarm'is, ambaŭ'okaz'e just'a'j, febr'a'j plend'o'j kaj akr'a'j denunc'o'j pri la terur'a'j kaj teror'a'j fi'ag'o'j de la nazi'parti'an'o'j sur la konker'it'a'j teritori'o'j en Eŭrop'o kaj precip'e kontraŭ ili'a jud'a loĝ'ant'ar'o; tamen est'is sam'mezur'a silent'o pri tio, kio okaz'is al la german'a'j civil'ul'o'j dum la post'milit'a temp'o, precip'e en tiu'j region'o'j, kiu'j, dank'e al la land'lim'a mov'o, est'as nun reg'at'a'j de ali'a'j land'o'j. La mut'a regul'o est'is: ĉiu'j rajt'as parol'i pri la frap'o'j ricev'it'a'j; sed german'o'j ĉiam dev'as pri ili silent'i.

Kaj ĝust'e por dis'romp'i tiu'n silent'o'n, kiu jam ad'as dum tri generaci'o'j, la libr'o esplor'as demand'o'n, kies vual'o'n nur nun oni prov'as lev'i: la destin'o'n de german'lingv'a'j ĉeĥ'o'j, iam viv'int'a'j en Sudetio. Sabin'e Dittrich konstru'as si'a'n roman'o'n per kvazaŭ'a detektiv'a struktur'o, kie la ĉef'a'j rol'ul'o'j re'vizit'as la dram'a'n histori'o'n de la tiam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o, ek'de la jar'o'j antaŭ'a'j kaj dum'a'j, ĝis la tuj'post'a'j al la du'a mond'milit'o. Tia'manier'e ŝi re'konstru'as, per'e de la fikci'a histori'o de du famili'o'j, la moment'o'j'n, sekv'int'a'j'n post la fin'o de tiu mond'milit'o, el'montr'ant'e kiel, laŭ la cirkonstanc'o'j, ĉiu ajn pov'as far'iĝ'i viktim'o de si'a propr'a (region'a, land'a, naci'a) histori'o.

Do en'e de la detektiv'a kaŝ'iĝ'as histori'a roman'o, kie la aŭtor'o lert'e sukces'is evit'i glit'i en du sam'danĝer'a'j'n kapt'il'o'j'n: viktim'ism'o'n kaj didaktismon. La roman'o ne est'as kurs'o pri histori'o – kvankam la volum'fin'a'j not'o'j mult'e help'as la leg'ant'o'n, ili ne est'as nepr'a'j por profund'a kompren'o de la rakont'aĵ'o mem. Oni sam'e ne trov'os tiu'n spec'o'n de literatur'o, kie ĉiu'j streb'as montr'i si'n sen'kulp'a'j kaj pri'plor'as la kruel'aĵ'o'j'n, ricev'it'a'j'n de ali'ul'o'j. Kiel kutim'e ĉe german'a'j aŭtor'o'j, Dittrich nek en'mask'ig'as la krim'o'j'n de la Tri'a Regn'o, nek prov'as sen'kulp'ig'i nazi'o'j'n. La unu'a kaj precip'a cel'o de Dittrich est'as montr'i ke, en cert'a moment'o post la milit'o, ankaŭ la german'o'j sufer'is, kaj ke nur nun ili pov'as pri tio iom parol'i.

Mi pov'as cert'ig'i, ke – evit'int'e tiu'j'n du sen'el'ir'a'j'n voj'o'j'n – la tekst'o glat'e flu'as kaj facil'e leg'ebl'as kaj tre bon'e efik'as je atent'o'kapt'ad'o de tiu leg'ant'o, kiu neniam dev'is de'ten'i si'n por pri'pens'i la ĝust'ec'o'n de fraz'o aŭ bon'a'n elekt'o'n de esperant'a vort'o. Ebl'e pens'os mal'sam'e german'lingv'a leg'ant'o, kiu ne evit'os kompar'o'n kun la original'o; tamen pri la traduk'o de Aleksandro Montanesko mi dir'os, iom konfes'ton'e, ke, ĝust'e ĉar mi ne parol'as la german'a'n – kaj ebl'e nur pro tio – mi pov'is pli atent'e koncentr'iĝ'i nur pri la esperant'a tekst'o.

Pli'a'n afer'o'n pri la libr'o – ĉi-foj'e pri la objekt'o, ne pri la tekst'o – mi dev'as ja al'don'i: mal'oft'e oni trov'as, inter la esperant'lingv'a'j titol'o'j, tiel ĉarm'a'n kaj bel'a'n el'don'o'n, pri'zorg'it'a'n de la traduk'int'o kaj de el'don'ist'o. Ek'de la tip'ar'o uz'it'a – kiu ne lac'ig'as la okul'o'j'n – ĝis la delikat'ec'o en la kolor'o'j de la sur'kovr'il'o – mult'e pli bel'a ol la german'a original'o – la libr'o iĝ'as unu el tiu'j, kiu'j'n oni fier'as montr'i al ge'amik'o'j. Gratul'o'n al ambaŭ!

Tamen, se la ĝeneral'a'j trajt'o'j de la libr'o jam est'as pri'skrib'it'a'j, rest'as ankoraŭ demand'i si'n: kio en tiu libr'o rezist'os al la temp'o'pas'o? Kial ĝi grav'as por hodiaŭ'a'j, almenaŭ eŭrop'a'j jun'a'j leg'ant'o'j, kiu'j iom lac'iĝ'is re'e aŭd'i pri tiu temp'o, la rakont'o'j'n de si'a'j ge'av'o'j? La respond'o kuŝ'as ĉe la filozofi'a fon'o de la roman'o mem, kiu ig'as ĝi'n grav'a, ĉar ĝi far'iĝ'as – laŭ krist'an'a si'n'ten'o – ver'a manifest'o por pardon'o, tiu pardon'o, ampleks'ant'a ĉiu'j'n batal'int'a'j'n popol'o'j'n, sen'rigard'e al ili'a de'ven'o. Tiu pardon'o, kiu konduk'u kaj al la kompren'o pri tio, ke ĉiu'j ni en ajn'a moment'o de la histori'o est'is rifuĝ'int'o'j, kaj kiu sam'e konduk'u al inter'eŭrop'a pac'iĝ'o kaj ver'a konstru'ad'o de tiu neŭtral'a tut'eŭrop'a histori'o, pec'o, ankoraŭ mank'ant'a en la puzl'o de Eŭrop'a Uni'o, kaj kiu'n nepr'e urĝ'as konstru'i, antaŭ ol detru'u ĝi'n ne la hered'ant'o'j de silent'ad'o, sed la ĉiu'tag'e pli grand'nombr'a'j hered'ant'o'j de mal'am'o.

Sabin'e Dittrich: Hered'ant'o'j de silent'ad'o. Tr. A. Montanesko. Eld. Kava-PECH, Dobřichovice, 2017. 148 paĝ'o'j. Fortik'e bind'it'a. ISBN 978-80-87169-72-8.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Brazil'an'o en Ĉini'o

Mi loĝ'as en Ĉini'o ek'de 2010, kiam mi al'ven'is por labor'i kiel ofic'ist'o pri inter'naci'a komerc'o ĉe la ĉin'a kompani'o Da Vinci, posed'at'a de Wang Tianyi (Ĉiel'ism'o). Mi est'is invit'it'a de Silvi'o Kniess Mates por labor'i kiel traduk'ist'o kaj kvalit'o-inspekt'ist'o en la tiam nov'a ĉin'a branĉ'o. La kompani'o operaci'as pri ekster'land'a komerc'o, import'ad'o kaj eksport'ad'o de divers'a'j produkt'o'j de Ĉini'o, Brazilo kaj Angolo.

Kiam mi ven'is al Ĉini'o, kaj ek'kon'is iom pri tiu grand'a land'o, mi'a sci'o est'is lim'ig'it'a al kelk'a'j font'o'j: mal'nov'a'j el'don'o'j de la revu'o El Popol'a Ĉini'o, film'o'j de Bruce Le'e kaj libr'o de la brazila ĵurnal'ist'o Henfil, rezult'o de li'a vojaĝ'o al Ĉini'o en 1977 (tuj post la mort'o de Maŭ Zedong), en kiu li pri'skrib'as Ĉini'o'n ankoraŭ sub la influ'o de la Kultur'a Revoluci'o, kie ĉiu'j hav'is sam'a'j'n vest'o'j'n kiel arme'a uniform'o, kaj la plej oft'a rimed'o de transport'o est'is la ĉie'a bicikl'o.

Tia est'is mi'a opini'o pri Ĉini'o, grand'a kaj strang'a land'o (almenaŭ al mi'a'j fremd'a'j okul'o'j de okcident'an'o). Sed kiam mi al'ven'is en 2010, mi trov'is tut'e ŝanĝ'it'a'n land'o'n long'e preter la stereotip'o'j al'don'it'a'j de ne tiel inform'it'a'j person'o'j.

Plur'mil'jar'a histori'o

Mi trov'is nov'a'n land'o'n, vigl'a'n, vek'iĝ'int'a'n el long'a dorm'o, kun grand'a energi'o, rigard'ant'a'n la est'ont'ec'o'n, kiu al'ven'as pli rapid'e, pli ne'atend'it'e. Ĉiu'j dir'as, ke Ĉini'o est'as 5000-jar'a civilizaci'o, sed la konstru'aĵ'o'j en la urb'o'j est'as tut'e nov'a'j, plej'part'e aĝ'a'j mal'pli ol 50 jar'o'j'n.

Mi'a'j unu'a'j monat'o'j tie ĉi est'is mal'facil'a'j: mi dev'is adapt'iĝ'i al nov'a viv'o, mal'sam'a'j manĝ'aĵ'o'j, mal'sam'a'j kutim'o'j, kaj al la nov'a labor'o kaj ofic'o en la kompani'o. La klimat'a ŝanĝ'o est'is apart'e brusk'a. Mi nask'iĝ'is kaj kresk'is ĉe la sud'a mar'bord'o de Brazilo, kun mild'a'j somer'o'j kaj vintr'o'j, humid'a aer'o, abund'a pluv'o'kvant'o dum la tut'a jar'o, temperatur'o'j de 30 grad'o'j en la somer'o ĝis 10 grad'o'j vintr'e. En Xi'an, la veter'o est'as tre sek'a, kaj la temperatur'a vari'ec'o est'as ĉirkaŭ 40 grad'o'j (35 en somer'o, 5 grad'o'j sub la nul'o vintr'e).

Sezon'o'j antaŭ'vid'ebl'a'j

Mi bezon'is unu jar'o'n por al'kutim'iĝ'i al nov'a cikl'o de la natur'o, kvankam ĝi hav'as si'a'j'n avantaĝ'o'j'n, kiel la ĝust'a regul'ec'o kaj antaŭ'vid'ebl'o de la sezon'o'j: vintr'o, printemp'o, aŭtun'o kaj somer'o tre bon'e difin'it'a'j kaj stabil'a'j. En Xi'an, la veter'o ne al'port'as surpriz'o'j'n, ne kiel mi'a urb'o, Florianopolis, kie foj'foj'e la kvar sezon'o'j okaz'as en la sam'a semajn'o (aŭ tag'o!).

Dum la unu'a'j du jar'o'j de mi'a labor'o mi mult'e vojaĝ'is tra Ĉini'o, vizit'ant'e mult'a'j'n urb'o'j'n, ĉef'e en la orient'o, en la mar'bord'a'j provinc'o'j, kiu'j hav'as la ĉef'a'j'n eksport'a'j'n industri'o'j'n.

Unik'a'j trajn'o'j

Trajn'o'vojaĝ'o'j en Ĉini'o est'as unik'a spert'o, nov'a por mi. En Brazilo, la fer'voj'o'j est'as mal'mult'a'j kaj ĝeneral'e uz'at'a'j nur por transport'i eksport'a'j'n var'o'j'n kiel fer'a erc'o. Pasaĝer'a transport'ad'o ekzist'is en la pas'int'ec'o, sed mal'aper'is en Brazilo, anstataŭ'ig'it'a per aŭt'o kaj bus'o (mal'long'a'j kaj mez'a'j distanc'o'j) kaj aviad'il'o (long'distanc'a).

Foj'e mi babil'is kun brazil'an'in'o, kaj mi dir'is, ke oni mult'e vojaĝ'as per trajn'o en Ĉini'o. Ŝi far'is esprim'o'n de mir'o kaj dir'is: „Trajn'o? Jes, mi'a av'in'o dir'is, ke kiam ŝi est'is jun'a, ŝi mult'e vojaĝ'is per trajn'o en Brazilo.” Por la ordinar'a brazil'an'o, trajn'o est'as nostalgi'o de pas'int'a temp'o; mult'a'j konsider'as trajn'o'n „mal'nov'a”, mal'aktual'a teknologi'o, sed fakt'e tio est'as tut'e erar'a.

Alt'rapid'a'j trajn'o'j en Eŭrop'o, Japani'o kaj Ĉini'o est'as la plej alt'nivel'a'j kaj efik'a'j rimed'o'j de transport'o en la mond'o, ebl'ig'ant'e la mov'ad'o'n de grand'a'j amas'o'j da pasaĝer'o'j sekur'e kaj rapid'e. La alt-rapid'a fer'voj'o en Ĉini'o hav'as la avantaĝ'o'n, ke ĝi ne bezon'as registr'iĝ'o'n kiel en flug'haven'o. Krom'e, trajn'a'j staci'dom'o'j est'as kutim'e konstru'it'a'j en urb'o'centr'o'j, dum flug'haven'o'j situ'as ekster la grand'a'j urb'o'j, for de la centr'a are'o, kiu postul'as el'spez'i valor'a'n temp'o'n.

Amik'ec'o

Ankaŭ en la komerc'a mond'o mi rimark'is grand'a'n kultur'a'n diferenc'o'n. En Brazilo (kaj ĝeneral'e en la okcident'o) la negoc'o ven'as unu'e (la mal'nov'a proverb'o „Amik'o'j, amik'o'j, negoc'o est'as apart'a afer'o”), tio est'as, nur post plen'um'o de la transakci'o (aĉet'o, vend'o) ebl'as amik'ec'o inter la komerc'a'j partner'o'j.

En Ĉini'o, ni dev'as unu'e establ'i fid'o'n inter la partner'o'j, antaŭ ol la inter'konsent'o est'as far'at'a, kio okaz'as nur post vesper'manĝ'o kun abund'a kvant'o da trink'aĵ'o'j kaj oni dev'as respond'i al privat'a'j demand'o'j (Ĉu edz'iĝ'int'a? Ĉu vi hav'as infan'o'j'n? Kiom da?). Nur kiam ambaŭ flank'o'j kon'as unu la ali'a'n pli bon'e, oni hav'as baz'o'n por fid'i kaj por sub'skrib'i kontrakt'o'n. Sen reciprok'a fid'o oni mal'facil'e pov'as hav'i long'a'temp'a'n komerc'a'n rilat'o'n, precip'e en la kamp'o de inter'naci'a komerc'o.

Grand'a'j aĉet'o'j

Ekzist'as ankaŭ diferenc'o'j rilat'e al la percept'o de negoc'o'j. Kiam brazilaj kaj ĉin'a'j komerc'ist'o'j diskut'as pri var'o'j (eksport'o al Brazilo, ekzempl'e) por kuraĝ'ig'i al favor'a prez'o de la var'o'j, la brazil'an'o dir'os „grand'a aĉet'o”. Sed por ĉin'o'j, grand'a aĉet'o signif'as 100 kontener'o'j'n (kun po 25 tun'o'j da kapacit'o). Por la brazila komerc'ist'o, lim'ig'it'a de la skal'o de si'a merkat'o, mult'e mal'pli grand'a laŭ la loĝ'ant'ar'o, 5 kontener'o'j jam est'as grand'a negoc'o, kio kaŭz'as mis'kompren'o'j'n kaj ĉagren'o'j'n por ĉiu flank'o. Por kontrakt'ad'o en la ĉin'a merkat'o oni rekomend'as atent'i pri la esper'o'j de la ĉin'a partner'o en pli real'ism'a nivel'o, ĉar en Ĉini'o oni kutim'as al grand'a volumen'o da produkt'ad'o kaj vend'o'j; tiel oni evit'as problem'o'j'n en la negoc'a rilat'o.

Tamen, malgraŭ la grand'a'j diferenc'o'j inter ni'a'j land'o'j, kaj kultur'a'j kaj ekonomi'a'j, Ĉini'o kaj Brazilo est'as natur'a'j partner'o'j, kies ekonomi'o'j komplet'ig'as unu la ali'a'n. Tem'as pri gajn'o-gajn'o-rilat'o destin'it'a por long'e daŭr'i. Tiel mi dezir'as loĝ'i en tiu „land'o de centr'o” dum mult'a'j jar'o'j.

Restaŭr'i dent'o'j'n per pra'ĉel'o'j

Brit'a'j esplor'ist'o'j ident'ig'is medikament'o'n, kiu ebl'ig'as re'gener'i la dent'o'j'n el la en'o al la ekster'o, mal'pli'ig'ant'e la neces'o'n uz'i art'e'far'it'a'j'n en'plant'aĵ'o'j'n.

Antaŭ'e oni util'ig'is tiu'n kurac'il'o'n dum klinik'a'j prov'o'j, kiu'j rilat'is al la mal'san'o de Alzheimer. Nun tamen ŝajn'as, ke ĝi ja pli'bon'ig'as la natur'a'n dent'a'n kapabl'o'n si'n san'ig'i. Ĝi funkci'as aktiv'ig'ant'e pra'ĉel'o'j'n en'e de la dent'pulp'a centr'o. Ĉi tio okaz'ig'as, en'e de la damaĝ'it'a are'o, re'gener'o'n de la mal'mol'a dentin'o, kiu est'ig'as grand'a'n part'o'n de ĉiu dent'o.

Dentin'o

Laŭ la scienc'ist'o Paul Sharpe, ĉef'aŭtor'o de la esplor'o, la simpl'ec'o de ĉi tiu nov'ec'a metod'o ig'as la koncern'a'n medikament'o'n ideal'a kiel dent'a produkt'o, per kiu oni pov'as natur'e kurac'i eg'a'j'n kav'o'j'n, don'ant'e protekt'ad'o'n al la dent'a pulp'o kaj kaŭz'ant'e sam'temp'e la restaŭr'ad'o'n de la dentin'o. „Al'don'e la sukces'a util'ig'o de tiu kurac'il'o, kiu'n oni est'is jam test'int'a dum klinik'a'j prov'o'j koncern'e la mal'san'o'n de Alzheimer, montr'as la real'ism'a'n ebl'o'n, ke oni ĝi'n akir'os kaj rapid'e plen'um'os tiu'spec'a'n trakt'ad'o'n en'e de klinik'o'j”, preciz'ig'is Sharp, kiu inter'ali'e labor'as ĉe la prestiĝ'a King's College (KCL) de Londono.

Pra'ĉel'o'j

„Dum la trakt'ad'o de profund'a'j kari'a'j lez'o'j est'as ekspluat'at'a nov'a biologi'a vid'punkt'o por restaŭr'i la dent'o'j'n: oni stimul'as la natur'a'n form'ad'o'n de la dentin'o, kiu ripar'as damaĝ'o'j'n per la mobiliz'ad'o de pra'ĉel'o'j kuŝ'ant'a'j en la dent'o'pulp'o. Oni uz'as kolagen'a'j'n bio-mal'kompon'ebl'a'j'n spong'o'j'n, klinik'e aprob'it'a'j'n, por aplik'i doz'o'j'n de la medikament'o Tideglusib. Tio help'as kaj akcel'as la procez'o'n, per kiu natur'e form'iĝ'as dentin'o, ĝis plen'a restaŭr'ad'o de dent'o traf'it'a de kari'o. La dentin'o anstataŭ'as la degrad'it'a'n spong'o'n, okaz'ig'ant'e plen'a'n kaj efik'a'n natur'a'n ripar'ad'o'n”, klar'ig'as la respond'ec'ul'o'j de la enket'o en la revu'o Scientific Reports.

Ronĝ'ul'o'j

Dum la test'a period'o oni prov'is tiu'n metod'o'n en ronĝ'ul'o'j, ating'ant'e favor'a'j'n rezult'o'j'n. La aŭtor'o'j konklud'is, ke Tideglusib est'as kapabl'a kre'i dent'a'n emajl'o'n kaj natur'form'e plen'ig'i la tru'o'j'n kaj la kav'o'j'n. Ili opini'as, ke la pri'skrib'it'a proced'o pov'us anstataŭ'i mult'e da ali'a'j tradici'a'j metod'o'j por kurac'i dent'o'j'n.

Absces'o'j

La Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) kalkul'as, ke kvin miliard'o'j da hom'o'j tut'mond'e spert'as dent'a'j'n kari'o'j'n. „La dolor'o'j, la dent'a'j absces'o'j, la plur'spec'a'j problem'o'j dum la maĉ'ad'o, la fal'o de dent'o'j kaj la ekzist'ad'o de dent'o'j damaĝ'it'a'j aŭ sen'kolor'iĝ'int'a'j hav'as grav'a'j'n sekv'o'j'n en la ĉiu'tag'a'j viv'o kaj bon'fart'o de hom'o'j”, sub'strek'is Erik Petersen, kun'ord'ig'ant'o de inter'naci'a program'o pri la san'o de buŝ'o kaj dent'o'j.

Por'infan'a'j manĝ'ej'o'j

„La neces'ej'a paper'o est'as iom'et'e dolĉ'a. Ni manĝ'is ĝi'n, kiam ni est'is mal'sat'a'j kaj la patr'in'o mal'fru'iĝ'is”, dir'is fil'in'o 9-jar'a kun si'a frat'in'o (8-jar'a), kies patr'in'o est'as 30-jar'a kaj labor'as kaj sol'a vart'as ili'n.

Last'a'temp'e en'fokus'iĝ'is la fakt'o, ke tre mult'a'j infan'o'j est'as en mal'riĉ'a'j kaj mizer'a'j situaci'o'j.

Precip'e patr'in'o'j

Laŭ la ministeri'o pri bon'fart'o jam en 2012 unu el ses infan'o'j est'as en relativ'a mal'riĉ'ec'o (viv'ant'a sub la du'a nivel'o de la mez'a en'spez'o). El la infan'o'j kun nur unu el la ge'patr'o'j (precip'e la patr'in'o), pli ol 50 % est'as mal'riĉ'a'j, kio spegul'as la fakt'o'n, ke precip'e patr'in'o'j ne facil'e trov'as labor'o'n kun sufiĉ'a en'spez'o. Evident'iĝ'as, ke mal'riĉ'ec'o est'ig'as inter infan'o'j mal'san'o'n, mal'alt'iĝ'o'n de sci'pov'o, societ'em'o kaj mens'a stabil'ec'o.

Re'ag'o de bon'kor'ul'o'j

Alarm'it'e de la stat'o de tiu'j infan'o'j, mult'a'j civit'an'o'j ek'ag'ad'is. En 2012 legom'vend'ist'in'o en komerc'a kvartal'o de Tokio star'ig'is por'infan'a'n manĝ'ej'o'n, kie ŝi kun help'ant'o'j unu foj'o'n semajn'e propon'as mal'mult'e'kost'a'n manĝ'aĵ'o'n por infan'o'j kaj plen'aĝ'ul'o'j. Sekv'is fond'ad'o de tia'j manĝ'ej'o'j tra la tut'a land'o; en la fin'o de 2016 trov'iĝ'is pli ol 300 manĝ'ej'o'j.

Kompren'ebl'e inter ili diferenc'as la mastr'um'a'j manier'o'j. Ekzempl'e, manĝ'o'lok'o'j est'as kaf'ej'o'j, komun'um'a'j instituci'o'j, templ'o'j, ordinar'a'j vend'ej'o'j ktp. La kotiz'o'j por infan'o'j vari'as de sen'pag'e ĝis 200 (1,65 eŭr'o'j) aŭ 300 en'o'j. Plen'aĝ'ul'o'j pag'as de 300 ĝis 600 en'o'j'n. Ankaŭ la oft'ec'o vari'as: mult'a'j mal'ferm'iĝ'as du'foj'e en monat'o, sed kelk'a'j mal'ferm'iĝ'as unu'foj'e semajn'e. Oft'e ter'kultiv'ist'o'j kaj komerc'ist'o'j donac'as aŭ mal'mult'e'kost'e vend'as legom'o'j'n kaj material'o'j'n.

La cel'o

Est'as preskaŭ ne'ebl'e invit'i nur mal'riĉ'a'j'n infan'o'j'n al tiu'j manĝ'ej'o'j, kio cert'e kre'us baz'o'n de nov'a diskriminaci'o. Do, preskaŭ ĉiu'j por'infan'a'j manĝ'ej'o'j bon'ven'ig'as ĉiu'j'n infan'o'j'n. Pli'e ili cel'as ne nur don'i nutr'aĵ'o'n, sed ankaŭ lok'o'n, kie infan'o'j, jun'ul'o'j kaj mal'jun'ul'o'j, kun'e kaj gaj'e manĝ'u kaj inter'komunik'iĝ'u. En iu'j manĝ'ej'o'j student'o'j volont'e pri'zorg'as infan'o'j'n kaj help'as ili'n rilat'e ili'a'j'n hejm'task'o'j'n antaŭ la manĝ'ad'o.

Dum tut'e ne sufiĉ'as la reg'ist'ar'a politik'o por liver'i al ĉiu'j civit'an'o'j tiu'n minimum'a'n nivel'o'n de san'a kaj kultur'a viv'o, kiu'n la konstituci'o garanti'as, tiu'j prov'o'j de por'infan'a'j manĝ'ej'o'j, eĉ se modest'a'j, est'as esper'ig'a'j afer'o'j pri la civit'an'a solidar'ec'o kaj help'ad'o.

Mont'o por pol'o'j

La Kalv'a Mont'o est'as hodiaŭ ŝat'at'a pilgrim'ej'o por tut'mond'a'j kaj pol'a'j turist'o'j kaj pol'o'j loĝ'ant'a'j en Aŭstrio. El teras'o oni tie pov'as ĝu'i rav'a'n panoram'o'n kaj vid'i la tut'a'n urb'o'n Vieno kaj la river'o'n Danub'o. Tabul'o'j inform'as german'e kaj pol'e pri la rol'o de la pol'a reĝ'o J'a'n Sobieski la 3a dum la liber'ig'a'j batal'o'j kaj pri la vizit'o far'e de la pol'de'ven'a pap'o Johano Paŭlo la 2a en 1983. En la preĝ'ej'o ĉiu'n dimanĉ'o'n okaz'as mes'o en la pol'a lingv'o.

Histori'o

En la somer'o de 1683 la turk'o'j la du'a'n foj'o'n sieĝ'is Vienon. La turk'a arme'o konsist'is el 168 000 soldat'o'j kaj est'is ekip'it'a per 300 kanon'o'j. La urb'o'n defend'is nur 20 000 soldat'o'j. Por la defend'ant'o'j la situaci'o est'is preskaŭ sen'esper'a, sed la 11an de septembr'o sur la 484 metr'o'j'n alt'a Kahlenberg (Kalv'a Mont'o), nord'e de Vieno, trov'iĝ'is la liber'ig'a arme'o, kies 60 000 soldat'o'j ven'is inter'ali'e el Pollando, Venecio, Bavari'o kaj Saksi'o. Fuĝ'is la turk'a arme'o gvid'at'a de la ĉef'vezir'o Kar'a Mustafa, kiu est'is ekzekut'it'a la 25an de decembr'o 1683 en Beogrado pro la mal'sukces'o.

Pol'o'j en Vieno

Nun'temp'e 80 000 pol'o'j viv'as en Aŭstrio; la pli'mult'o en Vieno. La pol'a'n lern'ej'o'n en Vieno, kie la labor'lingv'o est'as la pol'a, vizit'as 450 ge'lern'ant'o'j.

Vieno est'as la sid'ej'o de divers'a'j pol-aŭstr'a'j firma'o'j, klub'o'j, danc'ej'o'j kaj restoraci'o'j. 300 pol'a'j fak'kurac'ist'o'j labor'as en Vieno.

Kiu kapabl'as, verk'as; kiu ne kapabl'as, kritik'as

Iam profesor'o pri la german'a literatur'o aplomb'e asert'is, ke apenaŭ ekzist'as literatur'o en la hispan'a lingv'o. Laŭ'ŝajn'e, la fakt'o, ke li tiam loĝ'is en hispan'lingv'a land'o, ne ŝanĝ'is li'a'n opini'o'n. Mi demand'is mi'n, ĉu li iam aŭd'is pri Cervantes, sen menci'i la mult'eg'e da pli modern'a'j beletr'ist'o'j de la vast'a hispan'lingv'a mond'o.

Tio memor'ig'is mi'n pri Claude Pir'o'n, kiu alud'is la kurioz'a'n mani'o'n de hom'o'j, kiu'j neni'o'n sci'as pri iu tem'o, sed arog'as al si la rajt'o'n far'i dogm'a'j'n asert'o'j'n rilat'e ĝi'n. Li cit'is oft'a'j'n kaz'o'j'n de sen'sci'ul'o'j, kiu'j imag'as ke ili hav'as sagac'a'n sci'o'n pri Esperant'o, sed neniam aŭdac'us esprim'i opini'o'n pri, ekzempl'e, la indonezia lingv'o. Ili re'kon'as, ke ili sci'as neni'o'n pri la indonezia, sed mal'logik'e ne agnosk'as si'a'n total'a'n ne'sci'o'n pri Esperant'o.

Sen lul'kant'o'j

Antaŭ ne'long'e mi send'is al skot'a literatur'a revu'o, por recenz'o, et'a'n antologi'o'n de skrib'aĵ'o'j en la mal'alt'ej'a skot'a (ne gael'a) lingv'o. Pro la fakt'o, ke dum jar'o'j mi ricev'is plur'a'j'n leter'o'j'n en Esperant'o, kiu'j pet'is inform'o'j'n pri la idiom'o'j de Skot'land'o, mi'a libr'o en'hav'is mal'long'a'n esperant'lingv'a'n en'konduk'o'n al la skot'a. La recenz'int'o, kon'at'a poet'o kaj doktor'o pri literatur'o, mal'entuziasm'e kaj supr'aĵ'e kritik'is mi'a'n verk'o'n (kiu, mi konfes'as, ne est'is apart'e bon'a), kaj – evident'e kompren'int'e nek Esperant'o'n nek mi'a'n cel'o'n – al'don'is la koment'o'n: „En Esperant'o ne ebl'as verk'i poezi'o'n, nek kant'i infan'a'n lul'kant'o'n.”

Apenaŭ literatur'o

Mi est'is medit'ant'a pri tia antaŭ'juĝ'a si'n'ten'o, post leg'ad'o de skrib'aĵ'o de iu tre respekt'ind'a lektor'in'o pri la angl'a literatur'o, kiu el'star'e verk'is en almenaŭ du lingv'o'j. La tem'o de la verk'o est'is la literatur'o de la brit'a'j insul'o'j kaj Irlando, do ne nur literatur'o en la angl'a, sed ankaŭ en la kelt'a'j lingv'o'j kimr'a kaj irlanda. La du last'a'j'n ŝi ĝust'e kaj just'e pri'skrib'is kaj laŭd'is kiel riĉ'a'j'n kaj valor'a'j'n, kun long'a kaj antikv'a histori'o. Ne'kred'ebl'e, tamen, ŝi al'don'is, ke „apenaŭ ekzist'as literatur'o en la gael'a lingv'o de Skot'land'o ”.

Nur parol'at'a

Mi ne dev'us tro kulp'ig'i la lektor'in'o'n pri la fakt'o, ke ŝi, kiel sud-angl'in'o, sci'is neni'o'n pri la tem'o. Antaŭ ne'long'e, kiam ni est'is en libr'o'vend'ej'o en Skot'land'o, mi'a edz'in'o demand'is la jun'a'n komiz'o'n, ĉu li hav'as gael'a'n versi'o'n de iu infan'libr'o. La jun'ul'o (evident'e ne gael'lingv'an'o) respond'is, ke li supoz'as, ke la gael'a est'as precip'e ne skrib'at'a, sed nur buŝ'e parol'at'a lingv'o.

Fakt'e, kiel ĉe mult'a'j antikv'a'j lingv'o'j, la intelekt'a kultur'o est'is trans'ig'at'a dum jar'cent'o'j en buŝ'a form'o. Oft'e ĝi konsist'is ne el proz'o, sed el poezi'o, recit'at'a aŭ kantat'a, kaj nur long'e post'e ĝi est'is skrib'at'a, kaj fin'fin'e pres'at'a.

Ĝis la fru'a mez'epok'o, la sam'a gael'a lingv'o est'is parol'at'a kaj en Irlando kaj en Skot'land'o, kvankam, kompren'ebl'e, ekzist'is divers'a'j dialekt'o'j. Dum long'a temp'o, en ambaŭ land'o'j, la bard'o'j kaj poet'o'j uz'is la sam'a'n „klasik'a'n” bard'a'n lingv'aĵ'o'n, do la unu'a bibli'o en'konduk'it'a en Skot'land'o est'is la irland'lingv'a. (En 1767 est'is pres'it'a la Nov'a Testament'o en la skot'gael'a, sed la tut'a bibli'o ne est'is traduk'it'a ĝis 1801).

Universitat'o'j

Tamen, iom post iom, la idiom'o en Skot'land'o pli kaj pli dis'iĝ'is de la irlanda, ĝis gael'o'j irlandaj kaj skot'a'j mal'facil'e inter'kompren'iĝ'is. Long'e antaŭ tio, post la al'ven'o de la krist'an'ism'o, ekzist'is en monaĥ'ej'o'j kiel Clonmacnoise [klonmaknojŝe] en Irlando, kaj Ion'a en Skot'land'o, grav'a'j kultur'a'j centr'o'j, efektiv'e la kvazaŭ'a'j universitat'o'j de tiu epok'o, el kiu'j monaĥ'o'j port'is la krist'an'a'n civilizaci'o'n al plur'a'j eŭrop'a'j land'o'j.

Bibli'o

Tamen kutim'e nur monaĥ'o'j kaj klerik'o'j kapabl'is leg'i kaj skrib'i. Sed, post la el'don'o de la sankt'a'j skrib'aĵ'o'j en la gael'a, la bibli'o iĝ'is grav'a il'o por dis'vast'ig'i sci'o'n. Ĝis hodiaŭ ĝi rest'as fort'e influ'hav'a en la viv'o kaj la lingv'aĵ'o de gael'lingv'an'o'j. Ĝis tiam, pro konstant'a'j inter'batal'o'j inter la klan'o'j, kaj post'e pro la mal'riĉ'ec'o de la gael'a popol'o kun'e kun mank'o de lern'ej'o'j kaj libr'o'j, la abund'a'j tradici'o'j (part'e komun'a'j al irland'an'o'j kaj skot'o'j) est'is trans'don'it'a'j de generaci'o al generaci'o, precip'e buŝ'e, ne skrib'e.

Liturgi'a'j tekst'o'j

Kre'iĝ'is amas'a hered'aĵ'o de poezi'o, kant'o'j, proverb'o'j, preĝ'o'j, sorĉ'kant'o'j, folklor'a'j rakont'o'j, histori'o kaj legend'o'j, kiu'j nur mult'e pli mal'fru'e est'is el'don'it'a'j en libr'a form'o. Antikv'a'j manuskript'o'j ekzist'is, el kiu'j la plej valor'a est'as la Libr'o de la Dekan'o de Lismore, kompil'it'a inter la jar'o'j 1512 kaj 1526. La unu'a gael'a libr'o pres'it'a en Skot'land'o est'is La Liturgi'o de Carswell [karsŭel], kaj sekv'is ali'a'j, precip'e religi'a'j tekst'o'j.

En la dek-naŭ'a jar'cent'o est'is publik'ig'it'a'j plur'a'j kolekt'o'j de la tradici'a „buŝ'a” literatur'o, kompil'it'a'j de grav'a'j kolekt'ant'o'j kiel J. F. Campbell (gael'a nom'o: Iain Òg Il'e) (1822-85), kaj Alexander Carmichael [karmajkl] (1832-1912). Ĝis hodiaŭ, la kolekt'ad'o kaj publik'ig'o de tia'j tradici'o'j konstant'e daŭr'as dank'e al divers'a'j kultur'a'j societ'o'j kaj el'don'ej'o'j.

Ossian

Oni ne pov'as diskut'i la skot'gael'a'n literatur'o'n sen menci'i la kurioz'a'n kaz'o'n de la verk'o Ossian (gael'e: Oisean) de James Macpherson (1736-96), pri kiu mi jam verk'is en MONATO 2016/04, p. 25. Tiu verk'ist'o pretend'is, ke li mal'kovr'is ĝis tiam ne kon'at'a'n manuskript'o'n de long'a epope'o pri la viv'o kaj far'o'j de la hero'o'j kaj person'o'j de la skot'a kaj irlanda mit'ologi'o. La tekst'o'n (kiu fakt'e est'as invent'aĵ'o li'a), li publik'ig'is en du volum'o'j sub la titol'o'j Fingal kaj Temora.

Goethe kaj Mendelssohn

Unu'e li el'don'is ĝi'n en la angl'a, kaj post'e, en gael'a versi'o. En la tut'a Eŭrop'o Ossian est'is ricev'it'a kun grand'a entuziasm'o, kaj traduk'o'j aper'is en mult'eg'e da lingv'o'j. La verk'o influ'is kaj inspir'is grand'a'n nombr'o'n da verk'ist'o'j kiel Goethe (kiu inkluziv'is long'a'n cit'aĵ'o'n el Ossian en si'a verk'o La sufer'o'j de la jun'a Werther), kaj kompon'ist'o'j, kiel Mendelssohn-Bartholdy (en si'a kompon'aĵ'o La kavern'o de Fingal). Tio don'is fort'a'n impet'o'n al la romantik'ism'a mov'ad'o. Do, kvankam ne aŭtent'a antikv'a tekst'o, kaj malgraŭ la fakt'o, ke la skot'gael'o'j est'as ĝeneral'e rigard'at'a'j kiel nek romantik'a nek sentimental'a popol'o, Ossian dev'as est'i akcept'it'a kiel part'o de la histori'o de la gael'a literatur'o kaj de la romantik'ism'o en Eŭrop'o.

Dialog'o'j

Grav'a form'o de literatur'o, kiu komenc'is aper'i en la 19a jar'cent'o, konsist'as el publik'ig'it'a'j Dialog'o'j, kiu'j est'is antaŭ'ant'o'j de la dram'o en la gael'a. La pli'mult'o de tiu'j dialog'o'j aper'is en ĵurnal'o'j kaj bulten'o'j el'don'it'a'j ne nur en Skot'land'o, sed ankaŭ inter gael'a'j en'migr'int'o'j loĝ'ant'a'j en Kanado kaj Aŭstrali'o. En renkont'iĝ'o'j de gael'o'j, kiel ekzempl'e la jar'a'j kultur'a'j festival'o'j (nom'at'a'j Mòd, en la gael'a) kaj en la televid'o, plur'a'j teatr'aĵ'o'j est'as prezent'at'a'j de temp'o al temp'o, kvankam tie la gael'a dram'o ankoraŭ ne tut'e matur'iĝ'is. Unu el la unu'a'j gael'a'j oper'et'o'j est'is Iseabail na h-Airigh (Elizabeta kaj la somer'paŝt'ej'o) (1933), kaj nur en la last'a'j jar'o'j aper'is oper'o en la gael'a.

La unu'a'j novel'o'j kaj roman'o'j en la modern'a senc'o el'don'iĝ'is komenc'e de la 20a jar'cent'o per verk'o'j de Angus Robertson (1873-1948) kaj Iain MacCormaic (1870-1947), kiu verk'is la unu'a'n modern'a'n roman'o'n en la gael'a. La ĝenr'o nun flor'as kun verk'ar'o de kvalit'o kompar'ebl'a kun tiu en ali'a'j lingv'o'j. Nov'a'j novel'o'j kaj poezi'o est'as konstant'e el'don'at'a'j en revu'o'j kaj antologi'o'j.

Bedaŭr'ind'e, tro da kritik'ist'o'j persist'as skrib'i pri tem'o'j, pri kiu'j ili sci'as neni'o'n. Laŭ'ŝajn'e, kiu kapabl'as, verk'as; kiu ne kapabl'as, kritik'as.

Kun'labor'ad'o en orient'a Eŭrop'o

La ministr'o'j pri ekster'a'j afer'o'j de la Viŝegrada Grup'o (Ĉeĥi'o, Hungari'o, Pollando kaj Slovaki'o), reprezent'ant'o'j de la land'o'j de la Orient'a Partner'ec'o, diplomat'a'j reprezent'ant'o'j de 7 ali'a'j land'o'j (Bulgario, Estoni'o, Kroati'o, Malto, Rumani'o, Sloveni'o kaj Svedi'o), kaj Johannes Hahn – eŭrop'a komision'an'o pri najbar'ec'a politik'o kaj EU-pli'vast'ig'o – kun'sid'is en Varsovio la 12an de april'o 2017.

Cert'ec'o kaj perspektiv'o'j

La ĉef'a'j tem'o'j de la kun'sid'o koncern'is la pli'valor'ig'o'n de la ekonomi'a kaj politik'a situaci'o'j, la reciprok'a'n politik'a'n dialog'o'n kaj la perspektiv'o'n de la kun'labor'ad'o.

La viŝegradaj membr'o'ŝtat'o'j est'as plen'e konvink'it'a'j, ke neces'as firm'ig'i la politik'a'n kaj ekonomi'a'n partner'ec'o'n kun la najbar'a'j land'o'j en la orient'o de Eŭrop'a Uni'o (EU), kun la cel'o vigl'ig'i la komerc'a'j'n rilat'o'j'n inter tiu'j ĉi land'o'j kaj EU.

Ag'ad'cel'o deklar'it'a

Dum la kun'sid'o la ministr'o'j de la Grup'o konkord'e konstat'is, ke la ĝis'nun'a'j ag'ad'o'j kre'as bon'a'j'n kondiĉ'o'j'n por kun'labor'o. Grand'a'j ebl'o'j ekzist'as precip'e en la kamp'o'j de komerc'o kaj transport'a infra'struktur'o.

En deklar'o sub'skrib'it'a de la part'o'pren'ant'o'j oni esprim'is sub'ten'o'n al la land'o'j de la Orient'a Partner'ec'o.

Ĉi tiu'n program'o'n establ'is EU en 2009 kaj ĝi cel'as pli'vast'ig'i la rilat'o'j'n kun la eks-sovetiaj respublik'o'j Belorusio, Moldavio, Ukrainio, Azerbajĝano, Armeni'o kaj Kartveli'o.

Inter'ŝanĝ'i bild'kart'o'j'n

Poŝt'kart'a kroz'ad'o, angl'e postcrossing, est'as ne'mult'e'kost'a hobi'o. Se vi al'iĝ'us al la projekt'o, vi per'poŝt'e ricev'us bild'kart'o'j'n el la tut'a mond'o laŭ takt'o, kiu'n vi mem difin'as.

La bild'kart'a inter'ŝanĝ'o funkci'as jen'e: kiam poŝt'kart'o al'ven'as, vi registr'as ĝi'n per ĝi'a kod'o en la ret'o. Se vi dezir'as, vi send'as mesaĝ'et'o'n al la ne'kon'at'a send'int'o. Ties fot'o'n kaj profil'o'n vi pov'as facil'e trov'i en la ret'o, se tio interes'as vi'n. En si'a profil'o la membr'o rakont'as pri si mem, pri si'a'j loĝ'lok'o, ŝat'okup'o'j kaj prefer'at'a'j kart'o'j.

Ĉiu membr'o hav'as en la ret'ej'o „mur'o'n”, sur kiu'n li met'as fot'o'j'n de la bild'o-flank'o de la ricev'it'a'j kart'o'j. Apud'e aper'as flag'et'o de la land'o, el kiu la kart'o ven'is kaj kaŝ'nom'o de la send'int'o. Tiu'n bild'ar'o'n oni pov'as tra'rigard'i ankaŭ kiel ŝanĝ'iĝ'ant'a'n ekspozici'o'n.

Dum la kroz'ad'o la part'o'pren'ant'o en la projekt'o pet'as adres'o(j)n, al kiu(j) li send'u bild'kart'o'n kun la dispon'ig'it'a kod'o. La kod'o indik'as la land'o'n de la send'ant'o. Se la send'ant'o unu'e kon'at'iĝ'us kun la profil'o de la adres'at'o en la ret'o, li sci'us kia'j'n poŝt'kart'o'j'n tiu dezir'us ricev'i. Tamen oni ne rajt'as postul'i aŭ mend'i kart'o'j'n kaj poŝt'mark'o'j'n pri specif'a'j tem'o'j. Neces'as obe'i ankaŭ kelk'a'j'n regul'o'j'n pri bon'a kondut'o.

Amuz'a blog'o

Du person'o'j, loĝ'ant'a'j en Portugali'o pri'zorg'as la ret'paĝ'o'j'n de la poŝt'kart'a kroz'ad'o. Ili hav'as volont'ul'a'j'n help'ant'o'j'n en Finnlando, Nederlando, Portugali'o kaj Uson'o. La ret'ej'o far'as ankaŭ statistik'o'n: en kiu'j land'o'j trov'iĝ'as membr'o'j kaj kiom da ili est'as, kiom da tag'o'j la kart'o'j bezon'as por ating'i la adres'at'o'n, kiel aktiv'a'j est'as la membr'o'j en la bild'kart'a inter'ŝanĝ'o. La ret'ej'o publik'ig'as map'o'j'n kun distanc'o'j inter send'ant'o kaj ricev'ant'o.

La blog'o „Mal'grand'a'j poŝt'ist'o'j” est'as amuz'a. Ĝi konsist'as el fot'o'j kaj raport'o'j pri lok'o'j, vizit'it'a'j de la „poŝt'ist'o'j”. Laŭ la publik'ig'it'a'j fot'o'j ili est'as du pup'et'o'j miniatur'a'j, iom simil'a'j al la dan'a'j figur'o'j de la lud'o Leg'o. La figur'o'j mem poz'as kelk'foj'e en real'a'j fot'o'j en la blog'o. Antaŭ ne'long'e la „poŝt'ist'o'j” vizit'is plur'a'j'n lok'o'j'n en la sved'a urb'o Uppsala, de hejm'o'j kaj kaf'ej'o'j ĝis hospital'o, preĝ'ej'o kaj lern'ej'o. Antaŭ'e ili vizit'is Rumani'o'n.

Por la poŝt'kart'a kroz'ad'o oni bezon'as konekt'o'n al la ret'o kaj fot'il'o'n aŭ lert'a'n telefon'o'n por fot'i la kart'o'j'n kaj sur'mur'ig'i ili'n en ret'paĝ'o. La angl'a lingv'o est'as bezon'at'a por la inter'ret'a'j kontakt'o'j inter la membr'o'j. Tamen ili rajt'as uz'i ankaŭ ali'a'n komun'a'n lingv'o'n. Est'us interes'e ek'sci'i, ĉu Esperant'o est'as inter la lingv'o'j, posed'at'a'j de la membr'o'j.

Mil'jar'a kverk'o arb'o de la jar'o

Pas'int'jar'e en Litovio oni elekt'is la arb'o'n de la jar'o. La konkurs'o'n part'o'pren'is 53 arb'o'j el divers'a'j lok'o'j de Litovio. En la fin'a faz'o rest'is dek du, inter kiu'j ok est'is kverk'o'j. La konkurs'o'n gajn'is la plej dik'a kaj plej mal'jun'a kverk'o (Quercus robur) el Stelmužė en nord'a Litovio.

La kverk'o jam de'long'e far'iĝ'is turist'a al'log'aĵ'o kaj simbol'o de la litova kverk'ar'o. Tabul'o ĉe la arb'o inform'as, ke ĝi'a dik'ec'o ating'is 3,5 m, kaj alt'ec'o 23 m. Oni kalkul'is, ke ĝi aĝ'as pli ol 1500 jar'o'j'n.

Mult'a'j legend'o'j rilat'as tiu'n mal'jun'a'n arb'o'n. Oni rakont'as, ke en ĝi'a kav'o iu trov'is hom'a'n skelet'o'n kun franc'a paf'il'o. Supoz'ebl'e tem'is pri kaŝ'ej'o de franc'a soldat'o, kiu dum milit'o fuĝ'is el Rusio. Ali'a'j legend'o'j koncern'as trezor'o'j'n, kiu'j'n oni trov'is sub la radik'o'j de la arb'o. Mal'jun'ul'o'j asert'is, ke tra la kav'o de la arb'o oni pov'as traf'i la sub'ter'a'n mond'o'n. Krom'e apud la kverk'o iam est'is pagan'a sankt'ej'o.

Mon'bilet'o

Aktual'e la situaci'o de la litova kverk'o est'as mal'bon'a. Ĝi'n atak'as divers'a'j infekt'o'j, fung'o'j, diatome'o'j kaj musk'o'j. Tamen nun et'a'j kverk'et'o'j, kiu'j el'kresk'is el ĝi'a'j glan'o'j, trov'iĝ'as en divers'a'j lok'o'j de Litovio. La kverk'o de Stelmužė ornam'is ankaŭ naci'a'n mon'bilet'o'n.

Ĉi-jar'e oni aranĝ'is sam'a'n konkurs'o'n en Eŭrop'o. Ĝi'n part'o'pren'is 16 arb'o'j el divers'a'j land'o'j. La litova kverk'o el la vilaĝ'o Stelmužė okup'is la 13an lok'o'n. Eŭrop'a arb'o de la jar'o oni elekt'is la pol'a'n kverk'o'n Jozefo.

Fabel'a oliv'arb'o

Ĝi'a scienc'a nom'o est'as Fs17, sed ĝi tuj fam'iĝ'is kiel Favolosa („Fabel'a”, „Mir'ind'a” en la ital'a lingv'o): tem'as pri nov'spec'a oliv'arb'o, rezist'ant'a al la bakteri'o Xylella fastidiosa kaj kre'it'a laboratori'e de ital'a'j scienc'ist'o'j.

Rendiment'o

La respond'ec'ul'o de la projekt'o, doktor'o Giuseppe Fontanazza [ĝuzepe fontanaca], klar'ig'as, ke Favolosa est'as ekster'ordinar'a oliv'arb'a speci'o. Ĝi for'puŝ'as la supr'e menci'it'a'n – kaj ver'e detru'a'n – bakteri'o'n pri kiu Joseph-Marie Bové, el la Akademi'o pri Agrikultur'o de Franci'o, skrib'is, ke ĝi est'as la plej mal'bon'a ne'antaŭ'vid'it'aĵ'o por arb'o'j tut'mond'e, oft'e nom'at'a la „ebol'o de la oliv'arb'o'j”). Krom'e la nov'a speci'o supoz'ig'as grand'a'n est'ont'ec'a'n rendiment'o'n: oni fakt'e pov'os produkt'i mez'um'e eĉ 12 tun'o'j'n da oliv'o'j en ĉiu hektar'o.

Arb'id'ej'o'j

Ĉi-moment'e ekzist'as nur tri vart'ej'o'j kun licenc'o util'ig'i la arb'o'n Favolosa en la ital'a teritori'o. Ili trov'iĝ'as en Peruĝo (Umbri'o), Terlizzi [terlici] (Apuli'o) kaj Randazzo [randaco] (Sicilio). Ĉiu'j ĉi arb'id'ej'o'j est'as kontrol'at'a'j de CNR (Ital'a Tut'land'a Centr'o de Esplor'ad'o).

La land'o beton'iĝ'as, la medi'o sufok'iĝ'as

La nombr'o de la kultur'at'a'j ter'pec'o'j en la ital'a du'on'insul'o mal'kresk'is je 28 % dum la last'a'j 25 jar'o'j. Kulp'as pri ĉi tiu situaci'o la daŭr'a kaj ne'halt'ig'ebl'a dis'vast'iĝ'o de beton'o, si'a'vic'e lig'it'a al la iom'post'iom'a el'migr'ad'o el la kamp'ar'o al la urb'o'j.

La are'o'j nun'temp'e kultur'at'a'j en Italio egal'as proksim'um'e 12,8 milion'o'j'n da hektar'o'j. Ili ŝajn'as mult'a'j unu'a'vid'e, sed tut'e ne ebl'as konsider'i ili'n sufiĉ'a'j, laŭ oficial'a komunik'aĵ'o dis'don'it'a de la agrikultur'a organiz'aĵ'o Coldiretti okaz'e de la Tag'o de la Ter'o, la 22a de april'o.

Inund'o'j

Pli da kultur'ad'o est'as sinonim'o, sci'ig'as Coldiretti, de pli alt'nivel'a gastronomi'o. Al'don'e ĝi kontraŭ'batal'as la degrad'iĝ'o'n de la medi'o kaj not'ind'e mal'pli'ig'as la tiel nom'at'a'n hidrogeologi'a'n risk'o'n, tio est'as la ter'glit'ad'o'j kaj inund'ad'o'j. Ili minac'as 88,3 % el la ital'a'j komun'um'o'j kaj ĉiu'jar'e frap'as mult'a'j'n region'o'j'n, ĉef'e Sicilion, Liguri'o'n, Kampani'o'n kaj Toskani'o'n, kun ne'kalkul'ebl'a'j damaĝ'o'j kaj ne'mal'oft'a'j viktim'o'j.

La ital'a'j municip'o'j ne ĉiam konsci'as pri la grav'a'j problem'o'j, kiu'j'n ili pov'us al'front'i sekv'e de la sen'arb'ig'a em'o kaj de la sen'inter'romp'a elimin'ad'o de bed'o'j, park'o'j kaj ĉiu'spec'a'j verd'a'j are'o'j, kio oft'e okaz'as nur por kre'i spac'o'n por nov'a'j konstru'aĵ'o'j, park'ej'o'j, super'bazar'o'j kaj komerc'a'j centr'o'j.

Brasik'o protekt'at'a kaj manĝ'at'a

La unu'a'n foj'o'n la slovak'a „stupava acid'a brasik'o” (literatur'e stupavská kyslá kapusta; region'a parol'esprim'o stupavské zelé) est'as en'skrib'it'a en la EU-registr'o de protekt'at'a'j origin'indik'o'j.

La urb'et'o Stupava, kiu situ'as en la region'o Záhorie – „land'o mal'antaŭ la mont'o'j” inter la ĉeĥ'a river'o Morav'o kaj la Mal'grand'a'j Karpat'o'j –, don'as la nom'o'n al tiu brasik'o.

Recept'o kaj produkt'ad'o

La freŝ'a'n blank'a'n brasik'o'n oni dis'tranĉ'as kaj prem'ŝtop'as en special'a'j'n lign'a'j'n aŭ ŝton'a'j'n barel'o'j'n. Iom post iom oni al'don'as sal'o'n (po 20 gram'o'j'n al unu kilo'gram'o da brasik'o) kaj freŝ'a'j'n pom'et'o'j'n. La brasik'o'n oni en'prem'as, kiam ĝi ankoraŭ est'as suk'o'plen'a kaj ŝaŭm'as. La ferment'ad'o daŭr'as de 3 ĝis 5 semajn'o'j'n kun temperatur'o inter 10 kaj 15 celsi'a'j grad'o'j. Por evit'i rest'ad'o'n de aer'o en la brasik'o – ĉar se ne, anstataŭ la dezir'at'a acid'a ferment'ad'o komenc'iĝ'as putr'ad'o –, oni ten'as la brasik'o'n prem'at'a per, ekzempl'e, ŝton'o'j.

La specif'a blank'a kolor'o, la agrabl'a acid'a gust'o kaj la odor'o de la brasik'o de'pend'as de inter'ali'e la alt'ec'o kaj kvalit'o de la kultur'it'a teren'o, tip'o de brasik'o kaj pluv'o.

San'ig'a efik'o kaj nutr'ad'o

La acid'a brasik'o en'hav'as natur'a'j'n vitamin'o'j'n A, B, C kaj mineral'a'j'n sal'o'j'n. La likv'aĵ'o'n oni uz'as kvazaŭ natur'a'n medikament'o'n por prevent'ad'o kaj help'a kurac'ad'o de diabet'o kaj ulcer'o'j en la digest'a sistem'o. En la est'int'ec'o ankaŭ mar'ist'o'j, okaz'e de long'a'j ocean'a'j navig'ad'o'j, regul'e manĝ'is acid'a'n brasik'o'n por evit'i skorbut'o'n.

La brasik'o'n oni manĝ'as ĉef'e kun pork'aĵ'o, sed ankaŭ ne-kuir'it'a, en form'o de bak'it'a'j kuk'o'j aŭ sup'o, por kiu taŭg'as la spic'o'j. La naci'a slovak'a manĝ'aĵ'o est'as nok'o'j kun brasik'o (slovak'e „halušky s kapustou”), far'it'a'j el ter'pom'a past'o; oni kuir'as ili'n en akv'o, al'don'ant'e acid'a'n brasik'o'n.

Ekonomi'a grav'ec'o

Por la region'o Záhorie la brasik'o est'as ne nur simbol'o de mal'nov'a kultur'o kaj bel'a tradici'o, sed ankaŭ signif'a en'spez'o: Slovaki'o ĉiu'jar'e produkt'as 8300 tun'o'j'n da acid'a brasik'o por la merkat'o.

Mal'kovr'ant'e la arkeologi'o'n de nord-eŭrop'a insul'ar'o

La loĝ'ant'ar'o de Irlando antaŭ ne'long'e pov'is spekt'i seri'o'n da televid'a'j program'o'j pri iu'j sensaci'a'j arkeologi'a'j er'o'j freŝ'e trov'it'a'j sur la ĉef'a insul'o de la Orkada Arkipelag'o (sud'a grup'o inter la nord'a'j insul'o'j de Skot'land'o). Tem'as pri neolitik'a – tio est'as fru'a-ŝton'epok'a – vilaĝ'o, kiu datum'as je proksim'um'e 3100 jar'o'j antaŭ Krist'o.

Arkeolog'o'j, geolog'o'j, botanik'ist'o'j kaj histori'ist'o'j el mult'a'j land'o'j kun'iĝ'as dum la somer'a'j monat'o'j por esplor'i kaj el'fos'i en tiu lok'o, kiu nom'iĝ'as Ness of Brodgar. Karakteriz'o'j de la neolitik'a kultur'o est'as inter'ali'e la konstru'ad'o de star'ant'a'j ŝton'eg'o'j (tiel nom'at'a'j menhir'o'j), vast'a'j ŝton'a'j ring'o'j, ĉambr'a'j tomb'o'j, sed ankaŭ alt'a'j art'e'far'it'a'j tumul'o'j (angl'e barrow, gael'e barpa, norman'e hvarf). La scienc'ist'o'j nun kred'as, ke tiu ŝton'ring'a kultur'o komenc'iĝ'is antaŭ pli ol kvin jar'mil'o'j sur la Orkadoj (en period'o, kiam la klimat'o est'is pli mild'a ol la hodiaŭ'a, kaj la nun'a'j – preskaŭ sen'arb'a'j – insul'o'j ja posed'is arb'ar'o'j'n). Oni supoz'as al'don'e, ke de tiu for'a arkipelag'o ĝi dis'vast'iĝ'is al la skot'a ĉef'land'o, al la Mar'kol'a'j Insul'o'j, al Bretoni'o, al Angli'o, al Kimri'o kaj al Irlando. Ekzempl'o'j est'as la ŝton'ring'o de Carloway (gael'e Càrlabhagh, sur la Hebridaj Insul'o'j); la impon'a'j ej'o'j Stonehenge kaj Avebury en sud'a Angli'o, Newgrange [njugrejnĝ] (gael'e Brú na Boinne) kaj Drombeg en Irlando; kaj cent'o'j da simil'a'j ring'o'j en la tut'a Briti'o kaj Irlando. Ekzempl'o'j de ĉambr'a'j tomb'o'j trov'iĝ'as en Newgrange kaj ĉe La Hougue Bi'e sur la insul'o Ĵerzej'o, kiu iam est'is part'o de la franc'a ĉef'land'o.

Ceramik'aĵ'o'j

Jam de'long'e la Orkadoj est'as fam'a'j pro si'a'j grav'a'j arkeologi'a'j lok'o'j. La insul'ar'o'n oni rigard'as kiel unu el la plej riĉ'a'j lok'o'j (aŭ la plej riĉ'a'n en'tut'e) je neolitik'a'j rest'aĵ'o'j en Eŭrop'o. La arkipelag'o konsist'as el proksim'um'e 70 insul'o'j, el kiu'j 20 est'as ankoraŭ loĝ'at'a'j.

En la jar'o 1850 antikv'a vilaĝ'o, nun nom'at'a Skara Brae, est'is mal'kovr'it'a post grand'a ŝtorm'o, kiu for'blov'is la sabl'o'n, kiu ĝis tiam est'is kaŝ'int'a la tut'a'n dom'ar'o'n. Long'e post'e, arkeolog'o el la Universitat'o de Edinburg'o komenc'is serioz'a'n esplor'ad'o'n de la lok'o. Oni konstat'is, ke Skara Brae ek'aper'is ek'de ĉirkaŭ 3180 a.K., do ĝi est'as mult'e pli antikv'a ol la piramid'o'j de Egipti'o. La dom'o'j'n oni lert'e konstru'is per ŝton'o, kaj en ili ebl'is trov'i objekt'o'j'n, kiu'j atest'as pri surpriz'e alt'a kultur'o: ekzempl'e dekor'it'a'j'n ceramik'aĵ'o'j'n, ŝton'a'n mebl'ar'o'n kaj eĉ ĵet'kub'o'j'n, kio ŝajn'as sugest'i, ke la loĝ'ant'o'j kompren'is kaj uz'is cifer'o'j'n.

Gravur'aĵ'o'j

La verk'int'o kaj li'a edz'in'o (kiu est'is entuziasm'a amator'a arkeolog'in'o) est'is tiom sorĉ'it'a'j de la televid'a'j program'o'j pri la Orkadoj, ke en maj'o 2017 ili decid'is vizit'i la tie'a'j'n arkeologi'ej'o'j'n. Ili flug'is de Edinburg'o al Kirkwall, la ĉef'a urb'o de la menci'it'a insul'ar'o. La koncern'a are'o est'as tro grand'a por vid'i ĉio'n, sed ili sukces'is pied'ir'i, bicikl'i kaj aŭtobus'i al Skara Brae, Ness of Brodgar, la Ŝton'eg'o'j de Stenness kaj la impon'eg'a tumul'o Maeshowe. Ĉi-last'a en'hav'as korbel'it'a'n ĉambr'a'n tomb'o'n, majstr'e konstru'it'a'n per ruĝ'a'j sabl'o'ŝton'a'j slab'o'j, kiu'j abund'as sur la insul'o'j.

Kiu'j neni'o'n sci'is pri arkeologi'o long'e supoz'is, ke Maeshowe est'is konstru'it'a de la antaŭ'a'j skandinav'a'j loĝ'ant'o'j de la Orkadoj, pro tio, ke la mur'o'j de la mez'a ĉambr'o est'as kovr'it'a'j de gravur'aĵ'o'j (inkluziv'e de figur'o de grif'o) kaj sur'skrib'aĵ'o'j en la run'a alfabet'o. Tiu'j tamen est'is supoz'ebl'e skrap'it'a'j per akr'a il'o de tomb'o'rab'ist'o'j aŭ sci'vol'em'ul'o'j norveg'a'j, kiu'j bedaŭr'ind'e romp'is la tegment'o'n por en'ir'i tie'n. La arkeolog'o'j cert'ig'as, ke tiu est'as la plej grand'a trov'aĵ'o de run'o'j en la tut'a Eŭrop'o, inkluziv'e de Norvegi'o. Bon'ŝanc'e, la tegment'o est'is restaŭr'it'a kaj blank'e farb'it'a por indik'i, ke ĝi ne est'as original'a. La sur'skrib'aĵ'o'j est'as banal'a'j, sed interes'a'j. Ili inkluziv'as unu plen'um'it'a'n de vir'in'o, kiu indik'as la nom'o'n de si'a edz'o, kaj ali'a'n far'e de iu, kiu laŭ'dir'e „est'as kuir'ist'o de la jarl (graf'o)”. Panel'o ekster la tumul'o trans'skrib'as la run'o'j'n kaj montr'as traduk'o'j'n en la angl'a'n.

Vizit'ant'e tiu'j'n lok'o'j'n, plen'a'j'n de histori'o kaj scienc'o, oni pov'as imag'i kaj interes'e mal'kovr'i, kiu'manier'e en tiu eg'e for'a period'o, long'e antaŭ la aper'o de la egipta civiliz'o kaj la nask'iĝ'o de Jesuo Krist'o, hom'o'j kapabl'is ating'i tiom alt'a'n nivel'o'n de kultur'o kaj spert'o.

Mal'jun'iĝ'o

En maj'o ĉi-jar'a aper'is en Slovaki'o la rezult'o'j de la cens'o far'it'a en la fin'o de decembr'o 2016: La averaĝ'a viv'daŭr'o de vir'in'o'j est'as 80,4 jar'o'j, kaj de vir'o'j 73,7.

Kelk'a'j cifer'o'j

El 5 435 343 loĝ'ant'o'j, 51,2 % est'as vir'in'o'j. En la last'a jar'o nask'iĝ'is 57 557 viv'a'j infan'o'j. Okaz'is 29 897 ge'edz'iĝ'o'j, kaj registr'iĝ'is 15 277 abort'o'j. Inter ali'a'j statistik'aĵ'o'j la averaĝ'a aĝ'o de akuŝ'ant'in'o'j est'as 30 jar'o'j.

Interpret'o de la rezult'o'j

Laŭ analiz'ist'o'j la evolu'o de pri'aĝ'a'j datum'o'j tut'e klar'e montr'as la mal'jun'iĝ'o'n de la slovak'a loĝ'ant'ar'o. La kial'o'j est'as: ŝanĝ'iĝ'o de la hom'a si'n'ten'o koncern'e re'produkt'ad'o'n, mal'grand'a nask'em'o de vir'in'o'j (la statistik'aĵ'o pri la kvant'o de infan'o'j ĉe unu patr'in'o est'as 1,48), ekonomi'a'j kial'o'j, liber'ec'o vetur'i, sukces'a karier'o ktp.

Pli'a'j statistik'aĵ'o'j

La hungar'a etn'a minoritat'o est'as 8,4 % de la slovak'a loĝ'ant'ar'o, la roma'a 2,0 % kaj la ĉeĥ'a 0,6 %.

Laŭ la cens'o loĝ'as en Slovaki'o 69 695 ekster'land'an'o'j. La nombr'o de fremd'a'j labor'ist'o'j est'as preskaŭ 35 000 (18 200 en la jar'o 2010 kaj 13 900 en 2008). La plej grand'a'n kvant'o'n en la labor'merkat'o hav'as civit'an'o'j de Rumani'o; sekv'as Serbi'o, Ĉeĥi'o, Pollando kaj Hungari'o.

Grajn'o'j kaj nuks'o'j efik'as kontraŭ la re'aper'o de kancer'o

Jam de long'a temp'o oni sci'as, ke la adopt'o de san'a viv'stil'o protekt'as ĝis cert'a grad'o kontraŭ divers'a'j mal'san'o'j. Oft'a'j korp'ekzerc'o'j, regul'a manĝ'ad'o de legom'o'j kaj frukt'o'j kombin'e kun evit'ad'o de ruĝ'a viand'o est'as iu'j el la ĉef'a'j rekomend'o'j. Viv'i san'e ceter'e ŝirm'as eĉ kontraŭ i'a'j kancer'o'j, kaj est'as kon'at'e, ke la regul'a manĝ'ad'o de nuks'o'j kaj de ali'a'j ole'ec'a'j grajn'o'j garanti'as krom'a'n protekt'o'n. Sed kio pri pacient'o'j, kiu'j'n jam traf'is kancer'o kaj kiu'j nun klopod'as evit'i la re'aper'o'n de tiu mal'san'o?

Ankaŭ tiu'okaz'e, laŭ esplor'o plen'um'it'a de uson'a fak'centr'o, konfirm'iĝ'as la util'o kaj san'efik'o de ĉio supr'e menci'it'a: ĉe grup'o de pacient'o'j, kiu'j sekv'is post operaci'o kaj ĥemi'o'terapi'o tiu'n dezir'ind'a'n viv'stil'o'n, intest'a kancer'o mal'pli oft'e re'aper'is. La risk'a procent'o eĉ pli'e redukt'iĝ'is ĉe individu'o'j, kiu'j regul'e manĝ'ad'is ole'ec'a'j'n grajn'o'j'n (escept'e, tamen, de arakid'o'j).

Ĉiam pli evident'a util'o

La medicin'ist'o'j asert'as, ke ili ankoraŭ ne sci'as la preciz'a'n manier'o'n, kiel ĉi tiu'j faktor'o'j favor'e influ'as la hom'a'n san'o'n. Spit'e al ili'a ĉiam pli evident'a util'o, tamen, ili insist'as, ke la kolekt'it'a'j'n don'it'aĵ'o'j'n oni neniel rigard'u kiel indik'o'n, ke san'a viv'stil'o inkluziv'ant'a la konsum'ad'o'n de nuks'o'j pov'as anstataŭ'i la formal'a'n kurac'ad'o'n de kancer'o per la modern'a'j rimed'o'j de onk'ologi'o.

Bel'ig'ad'o aŭ damaĝ'o?

„Mi vol'as vid'i mi'a'n nom'o'n ĉie, sur ĉiu mur'o” est'as la slogan'o de la svis'o Renat'o Spuberi, kiu (mal)ornam'is en Vieno cent'o'j'n da mur'o'j kaj ali'a'j'n objekt'o'j'n. Li'a art'ist'a nom'o Puber oft'e vid'ebl'as divers'lok'e. En 2016 li ekspozici'is si'a'j'n art'aĵ'o'j'n en la viena HO-Galeri'o.

Arest'o'j kaj pun'o'j

La polic'o kapt'is Spuberi okaz'e de ŝtel'o de bicikl'o, kaj en li'a'j poŝ'o'j trov'iĝ'is skatol'o'j da ŝpruc'farb'o'j kaj fot'il'o kun fot'o'j de divers'a'j grafiti'a'j bild'o'j.

Pro tio en juli'o 2014 oni kondamn'is li'n je 14 monat'o'j da mal'liber'ec'o, sed fin'sufer'int'e la pun'o'n li daŭr'ig'is si'a'n ag'ad'o'n. Oni de'nov'e kapt'is li'n kaj sekv'is kondamn'o pro damaĝ'o de objekt'o'j, al kio al'don'iĝ'is kontraŭ'arest'a rezist'o, ĉar li vund'is polic'an'o'n. La pun'o est'is 10 monat'o'j en prizon'o.

Liber'a grafiti'ist'o

Ankoraŭ ne-kapt'it'a est'as grafiti'ist'o, kiu sub'skrib'as ĉiam per si'a art'ist'a nom'o Tof'u. Li „ornam'is” kelk'a'j'n vagon'o'j'n de du'a'rang'a fer'voj'lini'o en Sub'a Aŭstrio. Aŭtomat'a fot'il'o de Tof'u far'is fot'o'j'n, kiu'j ĵus aper'is en divers'a'j gazet'o'j.

Leĝ'o'j kaj kutim'o'j

La grafiti'a'n stil'o'n imit'is hotel'o Ibis en la 9a distrikt'o de Vieno, per farb'ad'o de antaŭ'hotel'a mur'o. La hotel'estr'o'j prefer'is ne atend'i ĝis la al'ven'o de „sovaĝ'a'j” grafiti'ist'o'j. Kelk'a'j bild'o'j est'as tut'e bel'a'j kaj kompren'ebl'a'j, sed oft'e oni vid'as ne'leg'ebl'a'j'n kvazaŭ kod'o-mesaĝ'o'j'n.

La mani'o, vol'i vid'i si'a'n nom'o'n ĉie, ne est'as nov'a. En la epok'o de Biedermeier ¹ viv'is en Vieno Joseph Kyselak [jozef kíselak] (1798-1831), kiu grat'is si'a'n nom'o'n sur mult'a'j'n ŝton'o'j'n dum si'a'j migr'ad'o'j en kaj ĉirkaŭ Vieno. Oni neniam kondamn'is li'n, kaj ankoraŭ hodiaŭ oni vid'as kelk'lok'e li'a'n skrib'aĵ'o'n „Kyselak est'is tie ĉi”.

En Vieno ekzist'as dek'o da laŭ'leĝ'e ŝpruc'farb'it'a'j mur'o'j.

1. Biedermeier est'as la nom'o de literatur'a kaj art'a stil'o ĉef'e ornam'a, kiu evolu'is en la aŭstr'a imperi'o kaj centr'a Eŭrop'o inter la period'o de la Kongres'o de Vieno (1814-15) kaj la epok'o de Restaŭr'ad'o (1848).

Tut'land'a bicikl'ad'o pro futbal'a grand'far'o

La rond'ir'o de Italio (ital'e: gir'o d'Italia) est'as ne nur inter'naci'e kon'at'a etap-konkurs'o, kiu'n bicikl'ist'o'j part'o'pren'as ĉiu'jar'e. Ĝi pov'as foj'foj'e est'i ankaŭ long'a, preskaŭ sen'fin'a vojaĝ'o, kiu'n ajn'a ital'o pov'as est'i dev'ig'at'a al'front'i per si'a bicikl'o, ekzempl'e pro mal'prudent'a si'n'dev'ont'ig'o publik'e far'it'a. Jen special'a histori'o, kiu ig'os la leg'ant'o'n unu'e rid'et'i kaj fin'e – pro ĝi'a human'ec'o – ebl'e plor'i.

Davide Nicola est'as ne tre kon'at'a futbal'a trejn'ist'o, dung'it'a en la somer'o de 2016 de la sud-ital'a mal'grand'a team'o Crotone [kroton'e] post ĝi'a unu'a kaj histori'a promoci'o al Seri'e A. Neni'u ver'e kred'is, komenc'e de la ĉampion'turnir'o, ke ĝi hav'as konkret'a'j'n ŝanc'o'j'n sav'iĝ'i kontraŭ titol'riĉ'a'j „kiras-ŝip'o'j”, kiel Juventus, Roma, Napoli, Mil'a'n kaj Inter.

La mank'o de esper'o tiu'rilat'e karakteriz'is ankaŭ la unu'a'j'n monat'o'j'n de la ĉampion'turnir'o: kiel atend'it'e, mal'venk'o'n post mal'venk'o, spit'e al grand'a engaĝ'iĝ'o far'e de ĉiu'j futbal'ist'o'j, la team'o Crotone fin'is la komenc'a'n lud'seri'o'n kun apenaŭ 9 poent'o'j en la unu'a'j 19 matĉ'o'j, dum oni kutim'e bezon'as inter 35 kaj 40 poent'o'j'n post 38 matĉ'o'j por esper'i rest'ad'i en la plej alt'a ĉampion'turnir'o. La zelot'o'j, unu'e entuziasm'a'j kaj feliĉ'a'j pro la unik'a ŝanc'o lud'i en la precip'a turnir'o de la land'o, iom post iom tamen perd'is la pacienc'o'n kaj ek'protest'is. Iu'j mal'kaŝ'e komenc'is kontest'i la trejn'ist'o'n kaj postul'i, ke la prezid'ant'o de la team'o anstataŭ'ig'u li'n per ali'a pli kompetent'a person'o.

Frustraci'o kaj sen'esper'o ĝeneral'e abund'is inter la fervor'ul'o'j. Laŭ mult'a'j opini'ist'o'j la problem'o est'is unu'e la mank'o de spert'o de kelk'a'j (kvankam iu'okaz'e talent'plen'a'j) pied'pilk'ist'o'j, ja util'a por super'viv'i en mal'facil'a ĉampion'turnir'o. Sed kulp'is ankaŭ kaj ĉef'e tio, ke la lok'a stadion'o de Crotone bezon'is post la promoci'o grand'a'n re'struktur'ad'o'n. En la unu'a'j monat'o'j ĝi ne est'is taŭg'a el sekur'ec'a vid'punkt'o kaj, dum la tut'a komenc'a lud'seri'o, la team'o dev'is lud'i en la for'a urb'o Pescara, ekster la hejm'lok'o, sen la sub'ten'o de la lok'ul'o'j. Kiam la team'o post tut'a lud'seri'o hav'is la ebl'o'n lud'i efektiv'e la hejm'lok'a'j'n matĉ'o'j'n, jen ek'is la unu'a'j venk'o'j kaj al'ven'is pli da poent'o'j.

Ĵurnal'ist'o iu'tag'e demand'is la trejn'ist'o'n Davide Nicola, kio'n li pret'as far'i, se li'a team'o sav'iĝ'os. Li, ŝajn'e mem ne tro konvink'it'a, ke ekzist'as real'a'j ebl'o'j pri tia grand'far'o, respond'is sen'pri'pens'e: „Mi ja bicikl'os ĝis mi'a nask'iĝ'urb'o, Torin'o.” Promes'o publik'e far'it'a, film'it'a kaj registr'it'a. Kaj la ital'o'j tia'aĵ'o'n ne forges'as ...

Honor'vort'o

Ĉar fabel'o'j kelk'foj'e hav'as feliĉ'a'n fin'o'n, ĝust'e en la last'a tag'o de la pied'pilk'a ĉampion'turnir'o, post spir'halt'ig'a kelk'monat'a re'akir'ad'o de poent'o'j, Crotone sukces'is venk'i per 3 gol'o'j kontraŭ 1 la team'o'n Lazio kaj last'minut'e trans'pas'is la rival'o'n Empoli, kiu si'a'vic'e mal'venk'is pro 1 gol'o kontraŭ 2 en la lud'o kun la jam matematik'e regres'int'a Palerm'o. La iam ofend'it'a kaj insult'it'a Davide Nicola nun far'iĝ'is hero'o de la tut'a sud-ital'a region'o. Tamen neni'u forges'is li'a'n promes'o'n, kaj li deklar'is, ke li nepr'e kaj plezur'e ten'os si'a'n honor'vort'o'n. Tiel post mal'mult'a'j tag'o'j ek'is ne'kutim'a bicikl'a vojaĝ'o de la sud'o de Italio ĝis la nord-okcident'o: pli ol 1000 kilo'metr'o'j en la plej varm'a sezon'o de la jar'o.

Persist'ec'o

Krom la futbal'a ating'o kaj la kurioz'a histori'et'o de trejn'ist'a „frenez'ec'o”, ĉi tiu okaz'aĵ'o akir'as tamen pli'a'n valor'o'n, kiam oni ek'sci'as, ke la fil'o de Davide Nicola mort'is 14-jar'aĝ'a en 2014 ĝust'e pro bicikl'a akcident'o. La trejn'ist'o do dediĉ'is la hero'aĵ'o'n de Crotone al si'a id'o, aper'ig'ant'e ĉi-rilat'e la jen'a'n kor'tuŝ'a'n leter'o'n en Fejsbuk'o: „Salut'o'n, mi'a am'at'o. Mi ne sci'as, kie vi est'as. Mi ne sci'as, kio'n vi far'as. Ebl'e vi est'as sur tiu nub'o, kiu est'is super mi tiu'vesper'e, kiam mi kur'is kun la cel'o ig'i vi'a'n lantern'o'n flug'i. Aŭ ebl'e vi est'as ĉi tie apud mi ... Jes, mi est'as cert'a, ke vi est'as tie ĉi kun mi. Ni ja batal'is kun'e dum ĉi tiu tre komplik'a jar'o, sed ... hodiaŭ mi sci'as, ke vi est'is ĉiam tie kun mi. Vi sukces'is per vi'a energi'o don'i al mi la fort'o'n batal'i kaj daŭr'e post'kur'i tio'n, kio ŝajn'is ne'ebl'a. La persist'ec'o est'as tio, kio ig'as ne'ebl'a'j'n afer'o'j'n ebl'a'j; ebl'a'j'n afer'o'j'n probabl'a'j; probabl'a'j'n afer'o'j'n cert'a'j. Al'e[ssandro], ĉi tiu ne est'as mi'a venk'o, sed ni'a, kiel jam okaz'e de la promoci'o de la team'o Livorn'o al la unu'a kategori'o. Mi vol'us ĝoj'i kun vi, rigard'i vi'a'j'n okul'o'j'n kaj vi'a'n rid'et'o'n, pren'i vi'a'n man'o'n kaj kun'e kur'i kaj fest'i. Ĉio ĉi est'as nur por vi. Ĉiu mi'a gajn'o est'as vi'a, ĉiu mi'a venk'o est'os vi'a, ĉiu mi'a rev'o est'os ankaŭ vi'a. Mi vol'as, ke mi'a kor'o plu bat'u por vi kaj ke vi pov'u ankoraŭ viv'i per mi.”

Zigzag'o

La leter'o dis'vast'iĝ'is rapid'e tra la tut'a Italio, kaj la supr'e'n'ir'o de la trejn'ist'o ĝis la urb'o Torin'o hav'is la formal'a'n sub'ten'o'n de grav'a'j asoci'o'j, kiel tiu de la famili'an'o'j de viktim'o'j de sur'voj'a'j akcident'o'j kaj de la Ital'a Federaci'o de Amik'o'j de Bicikl'o. Eĉ la televid'a kanal'o Sky Italia sekv'is la event'o'n kaj far'is ĉiu'tag'a'n raport'o'n pri ĝi. Davide Nicola ating'is, kiel etap'o'j'n de si'a bicikl'ad'o, ĉiu'j'n plej grav'a'j'n urb'o'j'n en si'a viv'o (Pescara, Ancona, Livorn'o, Ge'nov'a): tiu'j'n, en kiu'j li lud'is, kiam li est'is ankoraŭ pied'pilk'ist'o; kaj tiu'j'n, kie li trejn'is antaŭ la sub'skrib'o de kontrakt'o kun la team'o Crotone. Do li tut'e ne elekt'is la plej mal'long'a'n voj'o'n, sed vol'is ating'i la lok'o'j'n plej kar'a'j'n sen zorg'i pri la eventual'a neces'o zigzag'i tra la region'o'j de Italio. La cel'o de ĉio ĉi? Omaĝ'i al si'a am'at'a kaj pere'int'a Alessandro kaj pruv'i al la hom'o'j, ke eĉ en ŝanĝ'iĝ'ant'a mond'o, kie oni oft'e van'e parol'ad'as, ebl'as kaj nepr'as kred'i je io kaj est'i ver'a'j hom'o'j.

La verk'ant'o sci'as, ke „ver'a” ĵurnal'ist'o ne rajt'as parol'i en la unu'a person'o. Tamen mi emoci'plen'e fin'u ĉi tiu'n artikol'o'n, atest'ant'e eg'a'n admir'o'n al ĉi tiu hom'o, Davide Nicola, al kiu ind'as dezir'i plej grand'a'j'n sukces'o'j'n en li'a karier'o. Ek'de nun sen'dub'e est'os krom'a'j sub'ten'ant'o'j de la team'o'j, kiu'j'n li est'ont'e trejn'os, inter la ĉiu'de'ven'a leg'ant'ar'o de ni'a magazin'o.

La fer'voj'pont'o de Lyduvėnai

En la urb'et'o Lyduvėnai, en la region'o Raseiniai, trov'iĝ'as la plej grand'a fer'voj'pont'o de Litovio. Ĝi est'as konstru'it'a super la val'o de la river'o Dubysa. La pont'o est'as 42 metr'o'j'n alt'a, 599 metr'o'j'n long'a kaj 4,5 metr'o'j'n larĝ'a.

Pionir'o'j de la german'a arme'o konstru'is en 1916 lign'a'n pont'o'n, kiu kun'lig'is la bord'o'j'n de la river'o Dubysa. Ĉe la konstru'ad'o labor'is 2000 milit'kapt'it'o'j. Kvankam ĝi ne taŭg'is por la fer'voj'a transport'o, la pont'o tiam est'is unu el la plej grand'a'j lign'a'j pont'o'j en Eŭrop'o. En 1918 sam'lok'e est'is konstru'it'a ŝtal'a fer'voj'pont'o nom'it'a Feldmarŝal'o Paul von Hindenburg. Ĝi serv'is al la intens'a trajn'trafik'o kaj est'is konsider'at'a teknik'a unik'aĵ'o pro si'a konstru'o.

En 1944 la re'tir'iĝ'ant'a'j german'a'j soldat'o'j eksplod'ig'is la pont'o'n. En 29 tag'o'j est'is konstru'it'a provizor'a lign'a pont'o. En 1952 oni fin'konstru'is nov'a'n fer'voj'pont'o'n, kiu star'as ĝis nun. Ĝi iĝ'is grav'a part'o de la mal'supr'e kuŝ'ant'a urb'et'o Lyduvėnai. Ties loĝ'ant'o'j ŝerc'as, ke dum la intens'a trajn'trafik'o ili eĉ ne bezon'as horloĝ'o'j'n – la temp'o'n ili determin'as laŭ la vetur'ant'a'j trajn'o'j.

Intens'a trafik'o

Antaŭ la du'a mond'milit'o pasaĝer'a'j trajn'o'j jar'e transport'is laŭ la pont'o 5000-12000 pasaĝer'o'j'n, kaj ŝarĝ'trajn'o'j mult'a'j'n ŝarĝ'o'j'n. Hom'o'j el la tut'a land'o venad'is ĉi tie'n por propr'a'okul'e rigard'i la unik'a'n pont'o'n. Mal'jun'a'j loĝ'ant'o'j memor'as, ke en 1937 aviad'il'o de la tip'o Anbo 41 flug'is sub ĝi. La pont'o est'is proklam'it'a kultur'a monument'o.

Tamen nun la viv'o sub la pont'o iĝ'is pli trankvil'a. En 1992 la staci'dom'o est'is ferm'it'a, kaj nun nur kvin-ses ŝarĝ'trajn'o'j tag'nokt'e tra'pas'as ĝi'n.

La fer'voj'pont'o en Lyduvėnai est'as gard'at'a kiel strategi'a objekt'o, tial oni ne rajt'as promen'i sur ĝi. Tamen Lietuvos geležinkeliai, la ŝtat'a fer'voj'kompani'o, kontent'ig'as la sci'vol'o'n de mult'a'j vizit'em'ul'o'j kaj organiz'as ekskurs'o'j'n sur la pont'o'n.

Tram'o kun vals'o'j

La original'a mal'long'a nom'o de tram'o en Vieno est'as „Bim”, kiu reprezent'as la son'o'n de sonor'il'o. Post ĉiu halt'o, unu'e la konduktor'o kaj post'e la stir'ist'o de la tram'o aŭd'ig'as: „bim”.

Sam'e tre ŝat'at'a'j kiel tram'o'j est'as la mond'kon'at'a'j vals'o'j de Johann Strauss fil'o [ŝtraŭs]. Kial ne kombin'i ambaŭ?

Itiner'o

La special'a rond'vetur'o de „Vals'o-Bimo” okaz'as unu'foj'e en ĉiu monat'o, kaj ĝi komenc'iĝ'as laŭ Ring'strat'o ĉe la nov'art-stil'a pavilon'o en Karl'o'plac'o. Ĉe la iam'a arme'o-ministr'ej'o oni aŭd'as „Radetzki”, marŝ'o'n kompon'it'a'n de Strauss.

Pli'a'j fragment'o'j de muzik'aĵ'o'j – ekzempl'e el oper'et'o La Vespert'o – kaj histori-rilat'a'j inform'o'j akompan'as la turist'o'j'n ĝis kiam la tram'o ating'as la muze'o'n Strauss en la naŭ'a distrikt'o.

Serv'o'j

La prez'o est'as 45 eŭr'o'j, kaj ĝi inkluziv'as en'ir'bilet'o'n por la muze'o kaj special'a'n kuir'art'a'n frand'aĵ'o'n. Dum la tut'a vetur'o ne est'as uz'at'a'j elektron'ik'a'j aŭd-gvid'il'o'j, kaj profesi'a turist'gvid'ant'in'o Ingrid Andre'a Bagus alt'kvalit'e rakont'as interes'a'j'n anekdot'o'j'n.

Detal'o'j de la vetur'il'o

La histori'a'n tram'o'n – tip'o M, numer'o 4149 – oni konstru'is en la jar'o 1929, kaj ĝi funkci'is ĝis 1977. Post'e, Asoci'o de la Fer'voj-Amik'o'j (VEF) re'nov'ig'is ĝi'n. La motor'vagon'o pov'as tir'i du sam'tip'a'j'n vagon'o'j'n kaj kun ili ating'i rapid'ec'o'n de 40 kilo'metr'o'j hor'e, sed nur en eben'a teren'o.

Pli'a'j inform'o'j trov'ebl'as ĉe: www.strassenbahnjournal.at/wiki/index.php?title=Type M (1927-1979) kaj www.vef.at.

Not'o: Radetzki est'is aŭstr'a marŝal'o viv'int'a de 1766 ĝis 1858. Li venk'is la sard'o'j'n en batal'o ĉe la nord-ital'a urb'o Custoza [kustoca] la 25an de juli'o 1848.

Mir'ind'aĵ'o'j en mont'ar'o

La kamp'ad'ej'o River'o Seibabo [sejbabo] situ'as en la kuba provinc'o Vill'a Clara, en la centr'a region'o de la insul'o, ĉe la lim'o inter tiu kaj la provinc'o Sancti Spíritus. La slogan'o de la kamp'ad'ej'o est'as „natur'e kun'iĝ'int'a'j”, kvazaŭ vort'lud'o sur'baz'e de la natur'a amik'em'a karakter'o de la kub'an'o'j, kaj de la mir'ind'a'j natur'a'j pejzaĝ'o'j de tiu ĉi lok'o.

Bel'a apud'river'a pejzaĝ'o

En Kubo ne est'as not'ind'a mal'simil'ec'o inter la kamp'ar'a'j pejzaĝ'o'j de la provinc'o'j, sed interes'a detal'o de la pri'parol'at'a lok'o est'as, ke la sam'nom'a river'o tra'ir'ant'a la kamp'ad'ej'o'n est'as ĝust'e la lim'o inter la du provinc'o'j.

Ebl'as ven'i laŭ horizontal'e kaj vertikal'e zigzag'a voj'o, kiu ir'as de la urb'o Santa Clara ĝis la turism'a Trinidad, aŭ post iom pli rapid'a vetur'ad'o kun de'ir'punkt'o en la urb'o Sancti Spíritus.

La kamp'ad'ej'o

Oni tuj rimark'as la bel'aĵ'o'j'n, kiu'j inspir'as la aŭtor'o'n de tiu ĉi artikol'o. Oni pov'as promen'i tra la tut'a kamp'ad'ej'o en natur'a verd'a ombr'o pro la mult'a'j arb'o'j, kaj foj'foj'e trov'i papili'o'j'n, ran'o'j'n aŭ lacert'o'j'n.

La ĉef'a vid'ind'aĵ'o est'as arb'o, kiu pov'as feliĉ'ig'i botanik'ist'o'j'n. Ĝi est'as karob'arb'o pli-mal'pli 25 metr'o'j'n alt'a kaj not'ind'e larĝ'a. Sur ĝi viv'as pli ol 20 spec'o'j de parazit'o'j kaj epifit'o'j; kun'viv'as kakt'o'j, orkid'ac'o'j, arum'ac'o'j kaj filik'o'j. Ĝi est'as la centr'o de la kamp'ad'ej'o kaj en ĝi'a ombr'o okaz'as mult'a'j vesper'a'j aranĝ'o'j kaj fest'o'j.

Al'log'a'j lok'o'j

Ĉe la river'o mult'a'j metal'aspekt'a'j ŝton'o'j bril'ig'as la sabl'o'n, kaj en la trankvil'a'j kaj mal'profund'a'j akv'o'j naĝ'as kaj fiŝ'et'o'j kaj testud'ul'o'j. Oni pov'as promen'i laŭ'long'e de la bord'o'j kaj, en kelk'a'j lok'o'j, tra'ir'i la river'o'n.

Est'as plant'o'j ankaŭ en la akv'o, kaj iom'et'e mal'proksim'e vid'ebl'as akv'o'fal'o kun pli taŭg'a'j spac'o'j por ban'iĝ'ad'o, kvankam ebl'as trov'i konven'a'n lok'o'n ĉie laŭ la river'o.

La kuba naci'a bird'o

Ĉiu'tag'e vid'ebl'as divers'a'j bird'o'j, kiel la kuba trogon'o (Priotelus temnurus), kiu est'as ne nur endemi'a kaj unu el la plej bel'a'j, sed ankaŭ la naci'a bird'o pro la kolor'o'j de la kuba flag'o: ĝi'a plum'ar'o est'as blu'a ĉe la kap'o, ruĝ'a ĉe la ventr'o kaj blank'a ĉe la brust'o. La du'a kial'o de la naci'ec'o est'as ĝi'a bezon'o je liber'ec'o. La bird'o est'as protekt'at'a de la leĝ'o, ĉar ĝi simbol'as la kub'an ident'ec'o'n.

Bird'o'j kaj insekt'o'j

Tie flug'as ankaŭ kolibr'o'j, mok'bird'o'j, peg'o'j, papag'o'j kaj ali'a'j, kies pep'ad'o'j kaj melodi'o'j est'as agrabl'a fon'o. Entomolog'o'j pov'as est'i tre kontent'a'j tie pro tiom da insekt'o'j dum la unu'a'j vesper'a'j hor'o'j, sed feliĉ'e por kelk'a'j feri'ant'o'j la pli'mult'o mal'aper'as dum la nokt'o kaj permes'as trankvil'a'n dorm'ad'o'n.

Distr'ad'o kaj serv'o'j

En tiu agrabl'a spac'o oni pov'as promen'i, ripoz'i, kun'sid'i, sport'i kaj ĝu'i divers'a'j'n aranĝ'o'j'n kaj program'er'o'j'n. Manĝ'o'j kaj manĝ'et'o'j oni'n ne tro distanc'ig'as de la kamp'ar'a medi'o, ĉar la manĝ'ej'o hav'as nek fenestr'o'j'n nek pord'o'j'n, kaj ĝi situ'as en unu el la plej alt'a'j lok'o'j de la kamp'ad'ej'o, kio ebl'ig'as ĝu'i la pejzaĝ'o'n.

Ne-long'a'j ekskurs'o'j kaj simpl'a'j promen'ad'o'j en la ĉirkaŭ'aĵ'o don'as ŝanc'o'n por pli rekt'a kontakt'o kun kvazaŭ sovaĝ'a arb'ar'o.

La natur'o, la spirit'a trankvil'ec'o kaj la esperant'um'ad'o efik'e kun'iĝ'as por far'i la tie'a'n rest'ad'o'n por'ĉiam'a memor'aĵ'o.

Po-et'e, sed ne poezi'e

Tiom da recenz'ant'o'j, tiom da gust'o'j! Jen pri la plej freŝ'a (kaj esper'ebl'e tamen ne last'a) verk'o de ni'a eks'redaktor'o Gerrit Berveling, du recenz'o'j kun ali'a'j vid'punkt'o'j.

La libr'o de Gerrit Berveling hav'as sub'titol'o'n Krestomati'o. Mi dub'as, ke la vort'o est'as taŭg'a ĉi-foj'e: ja laŭ Piv „krestomati'o” est'as kolekt'o de proz'a'j kaj poezi'a'j pec'o'j, kompil'it'a laŭ instru'a vid'punkt'o, kaj ĉi tie verk'o'j est'as kolekt'it'a'j precip'e hazard'e, sen iu sistem'o kaj special'a cel'o, nur pro subjektiv'a bon'trov'o de la traduk'int'o. La traduk'int'o-kompil'int'o konsil'as leg'i la libr'o'n po-et'e, kaj li tut'e prav'as – ja tro mal'sam'a'j est'as divers'a'j pec'o'j. La libr'o simpl'e cel'is kolekt'i ĉiu'j'n iam ie aper'int'a'j'n traduk'aĵ'o'j'n en unu lok'o – do, ver'e ne antologi'o, sed ankaŭ ne krestomati'o, sed simpl'a hazard'a kolekt'o.

Berveling est'as kon'at'a kiel traduk'ist'o el la latin'a kaj antikv'a grek'a lingv'o'j. Ankaŭ tiu ĉi kolekt'o konsist'as pli ol du'on'e el traduk'o'j el la latin'a (pli el mez'epok'a, ol el klasik'a), ne mal'mult'as ankaŭ grek'aĵ'o'j. Sed ĉio'n ceter'a'n prezent'as esperant'ig'o'j el tut'e mal'sam'a'j 13 lingv'o'j (inkluziv'e eĉ de Interlingua). Iom strang'e, ke pec'o'j el la nederlanda ja ĉe'est'as, sed ne tro mult'as.

Proz'o

La libr'o prezent'as traduk'o'j'n kaj proz'a'j'n kaj poezi'a'j'n. Kio koncern'as la proz'o'n, ĝi est'as traduk'it'a zorg'e, kaj la elekt'o est'as interes'a. Pec'o'j'n el la mez'epok'a'j latin'a'j aŭtor'o'j mi leg'is kun grand'a impres'o kaj mal'kovr'is iu'j'n nov'a'j'n pens'o'j'n, kiu'j'n mi oft'e ne supoz'is ĉe tiu'j aŭtor'o'j. Evident'as ŝat'o de Berveling al ili, kaj li'a streb'o kiel ebl'e bon'e trans'don'i pens'o'j'n de tiu'j hom'o'j. Tre util'as la not'o'j akompan'ant'a'j la traduk'aĵ'o'j'n, kiu'j oft'e klar'ig'as la elekt'o'n por traduk'o de ĝust'e tiu ĉi konkret'a pec'o, kaj klar'ig'as afer'o'j'n komplik'a'j'n por la modern'a leg'ant'o. Do pro tio ni pov'as nur dank'i la aŭtor'o'j'n, kiu'j signif'e kontribu'is al kultur'ig'o de si'a'j leg'ant'o'j.

Poezi'o

Ali'a afer'o est'as la pec'o'j poezi'a'j. Komenc'e mi ek'hav'is la impres'o'n, ke en la antikv'ec'o kaj mez'epok'o la ĝeneral'a nivel'o de poezi'o ne est'is tro alt'a, kaj la modern'a'j poet'o'j elekt'it'a'j por traduk'o est'is elekt'it'a'j pro kaŭz'o'j ne rilat'a'j al ili'a art'a kvalit'o. Mi aŭ tut'e ne kon'as la lingv'o'j'n de la original'o'j, aŭ kon'as tro supr'aĵ'e por juĝ'i pri poezi'a kvalit'o de io en ili ... Sed Berveling traduk'is ankaŭ el la rus'a, kiu'n mi ja kon'as bon'e, kaj elekt'is fam'a'n verk'o'n de unu el la plej eminent'a'j rus'a'j poet'o'j La Dek Du (kiel li traduk'is la titol'o'n, prefer'ind'us, tamen, „La Dek'du'op'o”) far'e de la grand'a simbol'ist'o Aleksandr Blok. La poem'o est'as pri la revoluci'o, verk'it'a dum la revoluci'o kaj trans'don'ant'a la revoluci'a'n etos'o'n, laŭ ĉies opini'o, plej bon'e el ĉiu'j rus'a'j poem'o'j kiam ajn verk'it'a'j. Ĝi plen'as je bril'a'j bild'o'j kaj imag'o'j, ne'atend'it'a'j esprim'o'j (kiu'j rapid'e far'iĝ'is popol'a'j dir'aĵ'o'j kaj slogan'o'j), aŭdac'a'j rim'o'j kaj aliteraci'o'j, perfekt'eg'a'j ritm'a'j figur'o'j ... Ĝi'n iam esperant'ig'is (ebl'e, ne perfekt'e, sed tut'e poezi'ec'e) Nikolao Nekrasov.

Poezi'ec'o fuĝ'is

Sed kio'n ni vid'as ĉi tie? Pal'a'n sub'line'aĵ'o'n, el kiu mal'aper'is plej'part'o da rim'o'j, ritm'a'j figur'o'j est'as romp'it'a'j, kaj cert'a'j imag'o'j est'as trans'don'it'a'j tiom mal'lert'e, ke oft'e ne klar'as, pri kio tem'as. Poezi'ec'o tut'e fuĝ'is (kompren'ebl'e, kun'e kun esprim'iv'a revoluci'a etos'o). Pro tio mi ek'supoz'is, ke pri ne tro alt'a poezi'a nivel'o de ali'lingv'a'j (ankaŭ latin'a'j) poet'o'j kulp'as ne ili mem, sed la traduk'int'o, kaj ili bezon'as iu'n ali'a'n, kiu ne nur perfekt'e kon'as la lingv'o'n de original'o, sed ankaŭ posed'as sent'o'n kaj meti'o'n de la Esperant'a poezi'o.

Kiel mi resum'u la ĝeneral'a'n impres'o'n pri la libr'o? Ĝi est'as nepr'e util'a, kiam tem'as pri la proz'a'j part'o'j kaj abund'a'j kaj inform'o'riĉ'a'j not'o'j (ankaŭ pri poezi'a'j verk'o'j). Sed kon'at'iĝ'i kun la latin'a, grek'a, nederlanda, katalun'a kaj ali'a'j poezi'o'j per'e de ĝi ne est'as util'e, ĉar oni pov'as ricev'i mis'a'n impres'o'n pri la original'a'j verk'o'j.

Leg'u po-et'e. Krestomati'o traduk'aĵ'a el plur'a'j jar'dek'o'j. Traduk'is Gerrit Berveling. Eld. Vok'o, Rijswijk, 2017. 430 paĝ'o'j.

Feĉ'ul'o

Mal'antaŭ la pord'o de la direktor'o ek'son'is ies laŭt'a voĉ'o:

– Fek'eg'o'n al vi'a'j kap'o'j! Merd'o'n! Mi pen'as eksplik'i al vi jam dum'etern'e. Ĝi simpl'e ne pov'as manĝ'i tio'n. Ne pov'as manĝ'i! Ĝi rigard'as al vi'a'j fi'aĵ'o'j, kvazaŭ ili tut'e for'est'us. Tra'e. Pli-mal'pli tiel ...

Sekretari'o, tre jun'a vir'in'o, decid'int'e en'ir'i, mal'ferm'is la pord'o'n kaj ek'vid'is, kiel iu long'a'barb'a kaj long'a'har'a hom'o kun iom frenez'a'j okul'o'j, vest'it'a en brun'a mal'pur'a led'a jak'o, kvar'pied'iĝ'is apud la fenestr'o kaj far'as terur'eg'a'n mien'o'n, direkt'ant'e rigard'o'n al la kaf'aŭtomat'o. Li ek'strab'is, sam'temp'e turn'ant'e la okul'o'j'n jen dekstr'e'n, jen mal'dekstr'e'n en turment'a serĉ'o, kaj li'a rigard'o far'iĝ'is kvazaŭ blind'a, tuŝ'ant'a la vaku'o'n. Krom tio, li'a sovaĝ'e kurb'ig'it'a buŝ'o efik'is al'don'e tim'ig'e.

– Kaj ĝi tut'e ne al'ir'as! Ĉu vi pov'as kompren'i tio'n? Tu-te ne al-ir-as! – li pasi'eg'e laŭt'e parol'is: evident'e, en la atend'o, ke tiu'j vort'o'j iel pli'fort'ig'os la ĵus'a'n pantomim'o'n. Rimark'ebl'is, ke ia nervoz'ec'o jam komenc'is reg'i li'n.

La sekretari'o, konfuz'it'e, en grand'a konstern'o, flustr'is „Pa'nj'o!”, hast'is met'i plet'o'n kun kvar tas'o'j plen'a'j de la ĵus infuz'it'a plaĉ'odor'a verd'a te'o kun jasmen'o, kaj tuj for'ir'is.

Dum'e, sen'spir'iĝ'int'e, la barb'ul'o prezent'is nov'a'n argument'o'n:

– Tiu rub'aĵ'o ne est'os manĝ'at'a, eĉ se oni pri'verŝ'us ĝi'n per dens'a tavol'o de saŭc'o acid'krem'a, – la hom'o gest'e el'montr'is, kiel oni pov'us tiel sen'esper'e kaj sen'rezult'e pri'verŝ'i.

Tri ul'o'j star'is ĉirkaŭ la parol'ant'o kaj atent'em'e, kun grand'a sincer'a interes'o, aŭskult'is li'a'n monolog'o'n. Tio est'is la administr'ant'o, financ'a direktor'o kaj ĉef'direktor'o de la super'bazar'o, en kiu ĉio tio okaz'is.

Tamen, vid'ebl'e, est'as bezon'at'a iu sam'e kronik'a romp'o de tiu ĉi plump'a kronik'o.

La parol'ant'o est'is ordinar'a sen'labor'ul'o, kiu'n ĉiu'j nom'is Feĉ'ul'o, kaj neni'u sci'is li'a'n ver'a'n antaŭ'nom'o'n. Li est'is metal'ul'o. Kutim'a metal'ul'o, iam lud'ant'a en la grup'o Mucid'a Milit'o. Mal'kutim'a'j kaj eĉ apart'e ekster'ordinar'a'j est'is nur li'a'j bizar'a'j tatu'aĵ'o'j: unu el ili, kiu trov'iĝ'is rekt'e sub'umbilik'e, prezent'is per si lert'a'n portret'o'n de li mem, kiu naz'e en'spir'as kokain'o'n tra la tub'et'o de 100-stel'a mon'bilet'o, sur kiu est'as skrib'it'e: „Ankaŭ ni rajt'as!” Inter li'a'j „posed'aĵ'o'j” ebl'is trov'i mult'o'n: ne'pag'it'a'n loĝ'ej'o'n, kiu'n li lu'is, dis'munt'it'a'n ne'funkci'ant'a'n motor'cikl'o'n, kok'in'o'n Kanabino kaj et'a'n hund'o'n, kiu tut'e ne hav'is nom'o'n.

Antaŭ ne'long'e li aĉet'is por tiu hund'o, sen'ras'a ruf'a est'aĵ'o, kelk'a'j'n pak'o'j'n da mitul'a'j konserv'aĵ'o'j, kies konsum'ad'a lim'temp'o jam pas'is. Tamen, la kapric'a best'o eĉ ne tuŝ'is la regal'aĵ'o'n. Tial tuj sekv'is ekstrem'e afabl'a pet'o al vend'ist'o akcept'i tiu'j'n konserv'aĵ'o'j'n, kiu'j ankoraŭ preskaŭ tut'e ne est'is tuŝ'it'a'j (tut'a amas'o!), kaj ankaŭ re'don'i la pag'it'a'n sum'o'n. Post la kanajl'a rifuz'o oni dev'is al'vok'i administr'ant'o'n, kiu rigard'mezur'is la barb'a'n klient'o'n per si'a'j ruz'a'j suspekt'em'a'j okul'o'j kaj decid'is simpl'e ir'ig'i li'n for sen ajn'a eksplik'o. Sed Feĉ'ul'o ĝust'e je tiu moment'o fin'is form'i si'a'n propr'a'n ag'plan'o'n, kiu tut'e ne kongru'is kun tiu de la administr'ant'o. Li eksplod'e akcel'is si'n, ĵet'ant'e ĉiu'j'n observ'ant'o'j'n en ŝok'a'n stat'o'n, trans'sag'is la ŝtup'ar'o'n, mult'e bru'eg'is en koridor'o de la du'a etaĝ'o per si'a'j bot'o'j kaj intuici'e trov'is la pord'o'n de la financ'a direktor'o, ul'o sufiĉ'e inteligent'a – tiel oni pov'is konklud'i post rigard'o al li'a'j grand'a'j okul'vitr'o'j. Li sid'is en brak'seĝ'o ĉe tabl'o kaj foli'um'is iu'j'n paper'et'o'j'n. Feĉ'ul'o al'paŝ'is li'n, sed la sid'ant'o daŭr'e okup'iĝ'is pri si'a'j afer'o'j, neniel zorg'ant'e pri tia strang'a kaj ne'atend'it'a gast'o.

– Mi vol'as i'o'n montr'i al vi – fin'fin'e konspir'em'e okul'sign'is Feĉ'ul'o, romp'ant'e la silent'o'n, kaj el'ig'aĉ'is el si'a dors'o'sak'o mal'ben'it'a'j'n konserv'aĵ'o'j'n rekt'e sur la tabl'o'n.

– Kio est'as tio? – la okul'vitr'ul'o spert'is la invad'o'n de la ne'kon'at'o sen grand'a entuziasm'o.

– Bel'mam'a'j knab'in'o'j! Ĉu vi mem ne vid'as?

– Nu ... Ne – okul'vitr'ul'o rigid'iĝ'is kaj ne pov'is eĉ mov'iĝ'i pro tiu arog'aĵ'o ne'imag'ebl'a eĉ en terur'a'j sonĝ'o'j.

– Mitul'o'j – Feĉ'ul'o fier'e ek'rigard'is al la mal'sek'a'j pak'o'j kun pec'et'o'j da degel'ant'a glaci'o en'e kaj el'tir'is el tie lad'vaz'o'n por montr'i.

– Mitul'o est'as vi. El kiu fabel'o vi al'flug'is ni'n? Kial tiel fi'e fetor'eg'as!?

– Ĝust'e por tio'n pri'demand'i mi est'as tie ĉi.

Dum'moment'e ili sen'vort'e rigard'is unu la ali'a'n. Akv'o el la pak'o'j jam form'is et'a'n river'o'n sur'tabl'e, kaj du paper'klip'o'j komenc'is mem'star'a'n navig'ad'o'n en tiu'j torent'o'j. Ili ne'hast'em'e parad'e for'driv'is laŭ preskaŭ la tut'a long'o de la tabl'o kaj fal'is sur la plank'o'n. Kiu sci'as, dum kiom da temp'o est'us ebl'e kontempl'ad'i ankaŭ pli'a'j'n gut'o'j'n aŭ eĉ aĵ'et'o'j'n dezir'ant'a'j'n ek'hav'i la sort'o'n de la kramp'o'j, sed tio ne pov'int'us daŭr'i tro long'e.

Subit'e la okul'vitr'ul'o demand'is, eĉ ne'atend'it'e por si mem:

– Kial ili est'as frid'ig'it'a'j?

– Por sav'i la freŝ'ec'o'n, kompren'ebl'e! Ĉu vi tri jar'o'j'n aĝ'as? „Kial! Kial!” – Feĉ'ul'o lisp'e imit'aĉ'is la demand'int'o'n.

Est'as mal'facil'e imag'i, kio pov'us okaz'i post tio: la okul'vitr'ul'o je tut'e klar'a moral'a baz'o pov'int'us al'vok'i la polic'o'n kaj tuj en'prizon'ig'i Feĉ'ul'o'n por ia ekster'kalkul'a period'o, kri'eg'i kaj man'sving'ad'i, almenaŭ al'vok'i la lok'a'j'n gard'ist'o'j'n kaj tiel plu. Sed iu Univers'a Kolaps'o okaz'is en la kap'o de tiu financ'a direktor'o. Tio'n oni pov'us diven'i laŭ li'a pal'a frunt'o plen'a de mil'mil'o da mal'san'kolor'a'j falt'et'o'j kaj laŭ la ĵus velk'int'a statur'o. Grand'a labor'o est'is plen'um'at'a en li'a cerb'o. Kiel ŝajn'is al li tiu'moment'e, li ag'is plej'ebl'e ĝust'e. Li star'iĝ'is, al'paŝ'is tre proksim'e al Feĉ'ul'o kaj febl'e el'dir'is:

– Ni ir'u al la ĉef'direktor'o.

Sed Feĉ'ul'o far'is eĉ ne unu paŝ'o'n. Anstataŭ'e li dir'is:

– Al mi ŝajn'as, ke vi ne konsci'as la tut'a'n profund'ec'o'n de la situaci'o ...

Ĉe la financ'a direktor'o tik'e ek'mov'iĝ'is la okul'o.

Kelk'a'j'n minut'o'j'n post'e Feĉ'ul'o jam prov'is konvink'i la konstern'it'a'n du'op'o'n pri la neces'o re'don'i la mon'o'n kontraŭ la mal'alt'kvalit'a produkt'aĵ'o. Sed baldaŭ oni al'don'e al'vok'is administr'ant'o'n, kiu komenc'e pen'is admon'i ĉiu'j'n ĉe'est'ant'o'j'n pri tio, ke li dev'as rekt'e nun pri'zorg'i iu'j'n ali'a'j'n ekstrem'e grav'a'j'n afer'o'j'n, sed neni'u aŭskult'is li'n, kaj li ĉes'is admon'i la aer'o'n.

Post la kvar'pied'iĝ'o Feĉ'ul'o bril'e orator'is, anticip'e pli'fort'ig'int'e si'n per la te'o, kiu'n li for'trink'is per unu glut'o. Sed ankaŭ la ĉef'direktor'o, mez'aĝ'a, kalv'a, ĉiam jovial'a hom'o ne mal'pli pasi'e streb'is defend'i si'a'n person'a'n opini'o'n kaj konklud'a'n juĝ'o'n de la tut'a firma'o (kiu'j feliĉ'koincid'e sam'is!) pri la koncern'a punkt'o:

– Tio tut'e permes'ebl'as. Ĝust'e pro tio la prez'o est'as iom'et'e pli mal'alt'a. Sed post nur unu semajn'o tio ankoraŭ ne est'as venen'o. Ĝi ne far'iĝ'os venen'o ebl'e eĉ post unu jar'o! Eĉ la Medicin'a Uni'o trov'as tio'n sen'danĝer'a.

– Ni far'u eksperiment'o'n – replik'is Feĉ'ul'o.

– Kiu'n eksperiment'o'n?

– La eksperiment'o'n, kiu permes'os el'montr'i vi'a'n mal'honest'ec'o'n.

– Kompren'u, sinjor'o, ke ne est'us tre oportun'e ...

Sed Feĉ'ul'o jam el'tir'is el dors'o'sak'o la sen'nom'a'n hund'o'n. Ĝi tim'em'e okul'um'is kaj tuj konfirm'is si'a'n ĉe'est'o'n per grand'a flav'a flak'o aper'int'a apud la pied'o'j de la eksperiment'ant'o'j.

– Se la mitul'o'j est'os for'manĝ'it'a'j, vi plen'e rep'a ...

– Sufiĉ'e! – la ĉef'direktor'o tro rapid'e rezign'is je la defend'o de si'a star'punkt'o, kaj Feĉ'ul'o eĉ ne sukces'is el'tir'i bovl'o'n, nek mal'ferm'i lad'aĵ'o'n.

Plej ver'ŝajn'e, al tiu kontraŭ'dir'a decid'o far'e de la estr'o mult'e favor'is tiu fakt'o, ke tiu dolĉ'anim'a kalv'ul'o dum pasi'o de la konversaci'o mal'si'n'gard'em'e en'paŝ'is la sen'lim'a'n urin'a'n lag'o'n (li vol'is en'ŝov'i la hund'o'n tie'n, el kie ĝi est'is el'tir'it'a), ek'glit'is, fal'is, kaj li'a mult'e'kost'a nigr'a komplet'o kaj silk'a blu'et'a ĉemiz'o sen're'ven'e definitiv'e damaĝ'iĝ'is.

– Vi ja ricev'os i'a'n mon'sum'o'n. Ĉio laŭ'leĝ'e. Kio'n pli'e vi dezir'as?

Feĉ'ul'o en'pens'iĝ'is.

– Kaj kio pri la botel'o da kanab'a ole'o, kiu'n mi aĉet'is sam'e ĉe vi? Mi nutr'as mi'a'n Kanabinon per kanab'a'j gren'o'j, kaj mi'a ov'aĵ'o ĉiam est'is alt'e taks'at'a de mi'a'j amik'o'j. Di'ec'a plad'o! Mi vol'is eĉ pli'fort'ig'i la efekt'o'n per tiu ole'aĉ'o, sed ve! Anstataŭ'e mi hav'as la sent'o'n, kvazaŭ mi pland'um'o'n dent'um'us – dir'ad'is la barb'ul'o.

Al la ĉef'direktor'o est'is ne'ebl'e rigard'i sen kompat'o, sed ankaŭ sen rid'et'o. Ŝajn'is, ke li tut'e mal'sek'iĝ'is, kaj ebl'is pens'i, ke li eventual'e pov'as pri'trakt'i ankaŭ tiu'n du'a'n plend'o'n mal'profit'e al si kaj kontent'ig'i Feĉ'ul'o'n.

Sed ĉio solv'iĝ'is po'iom'e. Oni el'konduk'is Feĉ'ul'o'n kun li'a hund'et'o en la man'o'j (kaj i'a'n mon'sum'o'n li ver'e post'e ricev'is), i'e'n for'kur'is la estr'o-mal'bon'ŝanc'ul'o, kaj nur la financ'a direktor'o tik'e mov'is per okul'o kaj rigard'is mal'proksim'e'n, evident'e en la pen'o pri'cerb'um'i tiu'n absolut'e nov'a'n mond'koncept'o'n, kiu'n li akir'is hodiaŭ.

Protez'o: efik'a solv'o por andrologiaj problem'o'j

Per'e de kun'labor'ad'o kun ital'a'j fak'ul'o'j, kubaj kirurg'o'j baldaŭ pov'os plen'um'i operaci'o'j'n, kiu'j cel'as la en'plant'ad'o'n de penis-protez'o'j de la plej nov'a generaci'o. La instru'ad'o okaz'as nun'temp'e en la klinik'o Cir'a García de la ĉef'urb'o Havano. Ĝi'n gvid'as la ur'olog'o Gabriele Antonini el la universitat'o La Sapienza de Romo.

Kiel doktor'o Antonini klar'ig'is, „ni intenc'as dis'volv'i tiu'n ĉi projekt'o'n kun'e kun kubaj kurac'ist'o'j, ĉar ni konsci'as ili'a'n alt'a'n profesi'a'n nivel'o'n. La cel'o est'as star'ig'i program'o'n por kler'ig'i en Kubo pli da kirurg'o'j, kiu'j sci'pov'os efektiv'ig'i tia'j'n operaci'o'j'n. Tem'as praktik'e pri hidraŭlik'a protez'o hav'ant'a tri kompon'ant'o'j'n: du cilindr'o'j'n, rezerv'uj'o'n kaj pump'il'o'n. Per apart'a operaci'o oni met'as la cilindr'o'j'n en la penis'o'n, la pump'il'o'n en la skrot'o'n kaj la rezerv'uj'o'n proksim'e de la vezik'o”.

Mis'form'aĵ'o

Antonini sub'strek'is la fakt'o'n, ke tiu nov'ec'a model'o hav'as tre alt'a'n sekur'ec'a'n nivel'o'n, ĉar ĝi inkluziv'as integr'it'a'n antibiotik'a'n mekanism'o'n. Pro ĝi eventual'a infekt'iĝ'o est'os minimum'a. La precip'a ec'o de la koncern'a protez'o est'as ĝi'a kirurgi'a proced'o, kre'it'a de la uson'a profesor'o Paul Per'it'o. La aparat'o'n oni en'ig'as en la korp'o'n de pacient'o'j per en'tranĉ'o nur 2-centi'metr'a ĉe la sub'a part'o de la abdomen'o. La vir'o'j kutim'e pet'ant'a'j tia'n trakt'ad'o'n est'as tiu'j, kiu'j'n traf'is kancer'o – jen kojl'o-rektum'a, jen prostat'a. Ne mank'as individu'o'j spert'ant'a'j kor-vaskul'a'j'n problem'o'j'n, aŭ kelk'a'j, kiu'j pri'plend'as i'a'n mis'form'aĵ'o'n ĉe la propr'a penis'o. Ankaŭ diabet'ul'o'j kaj person'o'j, kiu'j hav'as mal'bon'a'j'n viv-kutim'o'j'n, kiel ekzempl'e fum'ad'o'n, ja oft'e interes'iĝ'as pri'e.

Ating'ebl'o

La menci'it'a ur'olog'o atent'ig'is, ke la protez'a solv'o, okaz'e de andrologiaj mis'funkci'o'j, est'as ankoraŭ ne tre kon'at'a: eĉ en Eŭrop'o la vir'o'j ne hav'as profund'a'n sci'o'n tiu'rilat'e, kaj mult'a'j el ili de'long'e sufer'as pro erekt'iĝ'a impotent'ec'o sen trov'i solv'o'n. Ili ne konsci'as la efik'o'j'n kaj la avantaĝ'o'j'n, kiu'j'n hav'us la en'met'o de protez'o. Pri la elekt'o de Kubo, la ital'a profesor'o klar'ig'is, ke „por star'ig'i inter'naci'a'n referenc'a'n centr'o'n ni proksim'iĝ'is ĝust'e al ĉi tiu ŝtat'o, ĉar en Latin'a Amerik'o la sci'o pri tiu'j tem'o'j est'as ankoraŭ mal'pli'a ol en ali'a'j kontinent'o'j.”

„Tiu ĉi iniciat'o ebl'ig'as en'konduk'o'n de tiu proced'o en medicin'a'n centr'o'n, la klinik'o'n Cir'a García, kiu jam ĝu'as inter'naci'a'n prestiĝ'o'n. Al'don'e ĝi trov'iĝ'as en land'o facil'e ating'ebl'a por pacient'o'j kaj el Amerik'o kaj el Eŭrop'o, kiu'j pov'as ir'i al Havano por ricev'i kurac'ad'o'n kvalit'a'n.”

La miozot'a pejzaĝ'o en la retro'spegul'o

Oni jam konsci'as, ke la univers'o de la esperant'a'j libr'o'j est'as ver'e stel'plen'a, ne nur ĉar en ĝi est'as verk'o'j por ĉies gust'o'j, sed ankaŭ ĉar en ties divers'a'j kategori'o'j de verk'o'j, est'as eĉ tiu'j (ne'oft'a'j) libr'o'j, kiu'j pli valor'as ne pro tio, kio'n ili dir'as, sed pro la etos'o, kiu'n ili el'vok'as al ni. Unu el tiu'j kategori'o'j, kiu laŭ'vid'e kresk'as dum la last'a'j jar'o'j, est'as la tiel nom'at'a'j „re'memor'ig'a'j tekst'o'j”, tio est'as, tiu'j, kiu'j al'port'as al ni ies biografi'o'n aŭ memor'aĵ'o'j'n pri ne tro for'a pas'int'ec'o aŭ pri mal'nov'a'j temp'o'j de ni'a histori'o.

Esplor'end'a pas'int'ec'o

La mult'obl'ig'o, dum last'a'j jar'o'j, de tiu'j tekst'o'j ja est'as interes'a fenomen'o, ĉar ĝi el'montr'as, ke ni'a jam ne tro nov'a mov'ad'o hav'as jam esplor'end'a'n pas'int'ec'o'n. Ili ankaŭ kontribu'as, por ke oni pli bon'e kon'u, kio'n far'is la antaŭ'a'j verd'ul'a'j generaci'o'j; ili ja plen'ig'as vaku'o'j'n de ni'a histori'o kaj eĉ atent'ig'as ni'n pri hom'o'j, kiu'j ali'e est'us kondamn'it'a'j al tut'e ne'just'a forges'o.

Evident'e, oni dev'as kompren'i, ke tiu'j tekst'o'j ne est'as „histori'o” (laŭ scienc'a senc'o): ili en'hav'as maksimum'e fragment'o'j'n de la memor'o'j de la aŭtor'o, kaj ili sufer'as, de la aŭtor'o mem, du „cenzur'o'j'n”: de la (ebl'e jam febl'iĝ'int'a) memor'o, kiu ĉiam perfid'as ni'n; pri tio, kio'n ŝi/li prefer'is ne rakont'i. Krom'e ne ĉiam ebl'as konfirm'i, ĉu tio est'as ver'o aŭ ne. Tamen tiu'j problem'o'j ne mal'valid'ig'as la dokument'a'n rol'o'n de tiu'j verk'o'j, nek por ni, ĝeneral'a'j leg'ant'o'j, nek kiel esplor'material'o por est'ont'a'j histori'ist'o'j de Esperant'uj'o. Kaj tiu est'as la plej grand'a valor'o de Kie miozot'as memor', ĵus el'don'it'a libr'o de Ed Borsboom.

Tut'a mov'ad'a histori'o

La nur 165-paĝ'a libr'et'o al'port'as al ni intervju'o'j'n, artikol'o'j'n, skiz'a'j'n biografi'o'j'n de 31 hom'o'j, kies nom'o'j vari'as inter Andre'o Cseh kaj Gast'o'n Waringhien; nom'o'j kiel Edmond Privat, Eŭgen'o Lant'i kaj Humphrey Tonkin (tio est'as, preskaŭ la tut'a mov'ad'a histori'o de la last'a'j cent jar'o'j). Pri ni'a literatur'o, oni trov'as tekst'o'j'n, kies kolor'o ir'as de la sekret'a'j sonet'o'j de Kalocsay ĝis la hetajr'a danc'ad'o de Urbanová, kun la spion'ec'a'j griz'a'j ton'o'j, kiam la aŭtor'o renkont'iĝ'is kun Karolo Piĉ.

Tamen eĉ pli grav'a'j ol tiu'j jam kon'at'a'j nom'o'j est'as tiu'j de hom'o'j, kiu'j (preskaŭ) ne las'is spur'o'j'n en ni'a histori'o, kiel Walter Kampfrad (kabe'int'o pro politik'a'j kial'o'j) kaj Margaret'e Saxl (pri kiu la aŭtor'o kolekt'is ebl'e ĉio'n, kio ekzist'as). Sed est'as sam'e konstern'e konstat'i, kiel koment'it'e en la antaŭ'parol'o, la nom'o'j'n de tiu'j, kiu'j, pro la dimensi'o'j de la verk'o mem, ne traf'is la fin'a'n tekst'o'n: kiel Borsboom kuraĝ'is flank'e'n'las'i hom'o'j'n kiel Atanas Atanasov kaj Sabin'e Fiedler?! Ĉu ne est'us prefer'ind'e prepar'i pli long'a'n verk'o'n? Al tiu'j demand'o'j nur la aŭtor'o mem pov'os prezent'i (ĉu konvink'a'n?) respond'o'n, tamen oni bedaŭr'as sci'i, ke tiu'j inform'o'j ekzist'as, sed ne'al'ir'ebl'as.

Mikro'histori'o

Oni trov'as ankaŭ valor'a'j'n inform'o'j'n pri hom'o'j, kies ag'ad'o aŭ verk'ad'o neniam vek'is grand'a'n atent'o'n en'e de la tut'a Esperant'uj'o, sed kiu'j ne est'is mal'pli grav'a'j por si'a lok'a mov'ad'o. Ĉi-okaz'e tiu, kiu leg'os la inform'o'j'n, dis'er'ig'it'a'j'n en'e de divers'a'j biografi'et'o'j, rapid'e konstat'os, ke, du'on'kaŝ'it'e en mult'a'j biografi'o'j, kuŝ'as kvazaŭ skiz'o de la histori'o kaj de la nederlanda mov'ad'o kaj de Inter'naci'a Esperant'o-Institut'o (kies ag'ad'o est'is, dum jar'dek'o'j, unu el la ĉef'motor'o'j de la instru'ad'o de ni'a lingv'o).

En tio oni tuj percept'as pli'a'n grav'ec'o'n de la libr'o, ĉar, malgraŭ tio, ke oni mult'e esplor'as la histori'o'n de ni'a'j inter'naci'a'j mov'ad'a'j asoci'o'j, oni mal'mult'e atent'as pri la naci'a'j kaj lok'a'j, kvazaŭ ili ne est'us sam'skal'e, kelk'foj'e eĉ pli grav'a'j ol la unu'a'j. La sam'o dir'end'as pri kelk'a'j el ni'a'j instituci'o'j, kies grav'ec'o ne re'kon'at'as, ĉar ili mem ne est'as kon'at'a'j. Tial la verk'o de Borsboom funkci'as kiel bon'a ekzempl'o de tio, kio'n histori'ist'o'j nom'as „mikro'histori'o”: per la analiz'o de et'a instituci'o aŭ organiz'o oni el'trov'as er'o'j'n, kiu'j komplet'ig'as pli grand'a'n bild'o'n de ni'a komun'a histori'o.

Kaj kontempl'ad'o de tiu pli komplet'a bild'o kun'port'as ni'n al pli'a, kaj ebl'e la plej ŝok'a, konstat'o: kiam oni leg'as tekst'o'j'n, kiel tiu'j de Borsboom, kiu'j, kiel mi dir'is supr'e, hav'as la pov'o'n el'vok'i en ni ali'temp'a'n etos'o'n de ni'a verd'ul'a mond'et'o, kaj kompar'as la tiam'a'j'n kaj la nun'a'j'n mov'ad'a'j'n kondiĉ'o'j'n, pri kiu'j oni preskaŭ ĉiu'tag'e ricev'as nov'a'j'n, preskaŭ ĉiam mal'agrabl'a'j'n, inform'o'j'n; ni, kiu'j hodiaŭ kun'vojaĝ'as en la esperant'a aŭt'o, ne kapabl'as evit'i tiu'n ver'e amar'a'n sent'o'n, ke la plej bel'a pejzaĝ'o, kiu'n oni nun pov'as rigard'i, est'as tiu montr'at'a de la retro'spegul'o.

Ed Borsboom: Kie miozot'as memor'. Eld. Inter'naci'a Esperant'o-Institut'o, Hag'o, 2017. 165 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-908056514-2.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Pri mit'a hom'o kaj ties ekzempl'a viv'o

Est'as kred'ind'e, ke ĉiu'j prefer'as, ke ili'a land'o est'u inter'naci'e montr'at'a kaj vid'at'a laŭ si'a plej bon'a flank'o, aŭ ke almenaŭ oni ne dis'kon'ig'u pri ĝi mal'ver'aĵ'o'j'n. Specif'e pri brazil'an'o'j, mi pov'as asert'i, ke al la pli'mult'o de ili est'as terur'e vid'i la land'o'n montr'at'a kiel region'o reg'at'a de la tri'op'o karnaval'o-plaĝ'o'j-futbal'o. Brazilo ja est'as mult'e pli kompleks'a land'o, kies stereotip'o'j, se iam valid'a'j, ne plu kongru'as al la real'aĵ'o.

Pro tio est'as tre interes'e rimark'i la zorg'em'o'n, kun kiu Vlastimil Novobilský, verk'ant'e pri la viv'o de ni'a (tio est'as, sam'temp'e li'a kaj ankaŭ mi'a) sam'land'an'o Francisko Valdomiro Lorenz, pentr'is la kompleks'a'n bild'o'n de la sud'a Brazilo, plen'plen'a de german'o'j, pol'o'j, ital'o'j, rus'o'j, ukrainoj kaj ĉeĥ'o'j. Ĝust'a'mezur'e la aŭtor'o bild'ig'is la precip'e eŭrop'de'ven'a'n kultur'a'n mozaik'o'n de tiu part'o de mi'a land'o.

En'migr'int'o'j

Tio iĝ'as eĉ pli interes'a, kiam tem'as pri ĉeĥ'a'j en'migr'int'o'j, et'a hom'grup'o, kiu ĝeneral'e konsist'is precip'e el unu'op'ul'o'j, kiu'j ia'manier'e perd'iĝ'is inter ali'a'j, pli grand'nombr'a'j eŭrop'an'a'j grup'o'j. Rilat'e al tio, la traf'a kaj preciz'a pri'skrib'o de tiam'a'j viv'kondiĉ'o'j de tiu'j en'migr'int'o'j – kiel Lorenz mem – est'as ali'a favor'a punkt'o en la libr'o, kiu ne mask'as ties mal'facil'aĵ'o'j'n ĉe al'kutim'iĝ'o al tut'e nov'a'j klimat'o, manĝ'aĵ'o'j, lingv'o, soci'o, mor'o'j ktp. Kvankam ili form'is si'a'j'n propr'a'j'n vilaĝ'o'j'n, ili ja al'front'is tut'e nov'a'n mond'o'n!

Kaj tia est'is la viv'o de Francisko Valdomiro Lorenz, hom'o, kiu'n oni pov'as ver'e krom'nom'i (esperant'a) pionir'o de la du mond'o'j, ĉar li ja en'konduk'is Esperant'o'n en la si'a'temp'a'n Bohemi'o'n kaj post'e en Brazilon (kie li, kvankam tio est'as debat'ebl'a, est'is ĝi'a unu'a sci'pov'ant'o). Sed ne nur pri Esperant'o li pionir'is: tuj al'ven'int'e, li, ĉeĥ'o, verk'is portugal'lingv'a'n instru'metod'o'n por pol'o'j (metod'o, kiu, mi kred'as, ankaŭ est'is la unu'a).

Ekster'ordinar'a viv'o

Ja la viv'o de Lorenz est'as ekster'ordinar'a. Tamen mi vet'as, ke la libr'o est'os mal'simil'e legat'a de brazil'an'o'j kaj de eŭrop'an'o'j. Tiel est'os, ĉar mult'a'j aspekt'o'j de li'a viv'o jam est'as kon'at'a'j de brazilaj esperant'ist'o'j, precip'e tiu'j rilat'a'j al li'a ag'ad'o por Esperant'o kaj por dis'vast'ig'ad'o de la spirit'ism'a doktrin'o, al kiu li konvert'iĝ'is jam en Eŭrop'o.

Do brazil'an'o'j cert'e pli interes'iĝ'os pri la jun'ec'a'j jar'o'j de Lorenz, ankoraŭ en li'a de'nask'a land'o; pri li'a'j student'a'j viv'o'jar'o'j kaj pri li'a part'o'pren'o en la politik'a'j mov'ad'o'j dum la fin'a'j jar'o'j de la Aŭstr'o-Hungar'a Imperi'o. Ali'flank'e, al eŭrop'an'o'j la viv'o'jar'o'j de la el'migr'int'o, cert'e, vek'os pli da interes'o, precip'e pro la mal'facil'aĵ'o'j de li trov'it'a'j tuj post li'a al'ven'o en Brazilon, land'o'n tiam tra'viv'ant'a'n la ver'e konvulsi'a'j'n komenc'a'j'n jar'o'j'n de si'a respublik'an'a viv'o.

Fakt'e, la viv'o de Lorenz est'is tiel ekster'ordinar'a, ke ĝi akir'is mit'ologi'a'j'n ton'o'j'n: iu'j dir'as, ke li sci'pov'is 104 lingv'o'j'n! Ali'a'j dir'as, ke li sekret'e re'ir'is al Eŭrop'o, labor'ant'e kiel traduk'ist'o por la brazila arme'o, kiu tiam re'nov'ig'is si'a'n arm'il'ar'o'n ... Tio'n, evident'e, oni neniam pov'os konfirm'i, sed almenaŭ unu el tiu'j legend'o'j far'iĝ'is real'a: dum jar'dek'o'j oni dir'is, ke la ĉeĥ'o Lorenz verk'is, tut'e en Esperant'o, komplet'a'n gramatik'o'n de brazila indiĝen'a lingv'o, la tupia ... kvankam la fakt'o ĉiam son'is ja ne'kred'ebl'e – ĉar oni neniel pov'as imag'i, kiel li est'us lern'int'a tiu'n lingv'o'n, tut'e ne uz'at'a'n en la region'o, kie Lorenz viv'is. Brazila profesor'o Fabrício Possebon decid'is sen'vual'ig'i tiu'n legend'o'n, kaj li trov'is, ĉe la nep'o de Lorenz, la man'skrib'aĵ'o'j'n de tiu gramatik'o! La Komplet'a gramatik'o de la tupia lingv'o est'is el'don'it'a en 2015, kaj est'as tre bon'a dokument'o pri tiu lingv'o. Ja la mit'o daŭr'e kresk'as, kaj mi aŭdac'as kred'i, ke al la eŭrop'a leg'ant'ar'o tiu mit'o sam'e est'os tre interes'vek'a.

Cit'aĵ'o'j

Re'ven'e al la libr'o, mi'a recenz'ist'a rol'o postul'as de mi, ke mi dir'u, ke, kompren'ebl'e, prepar'i biografi'o'n de hom'o, for'pas'int'a antaŭ ses'dek'o da jar'o'j, en mal'grand'a urb'o de ali'a kontinent'o, kaj pri kiu inform'o'j ĝeneral'e est'os en ali'land'a lingv'o, tut'e ne est'as facil'a afer'o; pro tio oni dev'as pardon'i la fakt'o'n, ke la tekst'o de Novobilský est'as plen'a de cit'aĵ'o'j de ali'a'j tekst'o'j, kiel, ekzempl'e, korespond'ad'o de Lorenz kun li'a'j famili'an'o'j en Ĉeĥi'o, mem'biografi'aĵ'o'j el ali'a'j libr'o'j ktp. Kontraŭ'e al tio, kio atend'ebl'us, la aŭtor'o sukces'as bon'e „kudr'i” ili'n al si'a propr'a verk'ad'o, ne permes'ant'e, ke ĝi far'iĝ'u (ted'a) ripet'ad'o de inform'o'j jam mult'e kon'at'a'j.

Tamen ver'e surpriz'a est'as la fakt'o, ke la aŭtor'o neni'e menci'as la verk'o'n O homem que sabia demais (La vir'o, kiu tro mult'e sci'pov'is), biografi'o de Lorenz verk'it'a de la brazil'an'o José Carlos Leal, el'don'it'a en 2008. Kvankam kelk'a'j part'o'j de la tekst'o'j son'as al mi kvazaŭ esperant'ig'o de la tekst'o de Leal, inform'o pri tiu verk'o mank'as kaj, ĉar en si'a libr'o Novobilský mem dir'as, ke li ricev'is help'o'n de divers'a'j brazil'an'o'j por si'a esplor'ad'o, est'as tre mal'facil'e pens'i, ke li tut'e ne sci'is pri la ekzist'o de tiu libr'o. Cert'e, tem'as aŭ pri mank'o de registr'ad'o de tiu font'o far'e de unu el la kun'labor'ant'o'j aŭ, ĉar la esperant'a versi'o est'as traduk'o de la ĉeĥ'a original'o, ke ĝi est'as sam'e mal'long'ig'o, kaj tial la bibliografi'a menci'o est'as for'ig'it'a.

Inspir'o por nun

Tio, mi asert'as, neniel damaĝ'as la kvalit'o'n de la tekst'o de Novobilský, ĉar li traf'as en tio'n, kio, laŭ mi, est'as la plej grav'a datum'o rilat'e al tiu ekster'ordinar'a hom'o, kiu est'as F. V. Lorenz. Mi ver'e kred'as, ke li'a si'n'dediĉ'o al lern'ad'o, instru'ad'o kaj al kultur'o, kiu est'as objekt'o de grand'a mir'o por ĉiu'j; li'a fidel'ec'o al la hom'a'j valor'o'j; li'a kred'o je la sci'o kaj kultur'o kiel il'o por lev'i ne nur la materi'a'j'n, sed ankaŭ la spirit'a'j'n viv'kondiĉ'o'j'n de hom'o'j, dev'as ver'e inspir'i nun'temp'a'j'n hom'o'j'n, kiu'j viv'as en temp'o, en kiu kaj kultur'o kaj tiu'j hom'a'j valor'o'j est'as tiel, ĉiel kaj ĉie, mal'aprez'at'a'j.

Vlastimil Novobilský: Francisko Valdomiro Lorenz. Tr. M. Turková. Eld. Kava-PECH, Dobřichovice, 2017. 160 paĝ'o'j. ISBN 978-80-87169-80-3.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Emfaz'o pri la ĝeneral'a spiritualism'o

Cert'a'n nombr'o'n da amik'o'j ni hav'as en la kirk'o'j, cert'a'n nombr'o'n da amik'o'j ni hav'as en la templ'o'j ... Tiu ĉi vort'o ating'os tiu'n, kiu'n mi vol'as, eĉ se post mil jar'o'j ... (Ŝams Tabrizi 1185–1248)

Bel'a'j vort'o'j mult'as en ni'a mond'o, sed bel'a'j ag'o'j mal'mult'as, kaj eĉ pli mal'mult'as hom'o'j, kiu'j mem bon'far'ant'e bon'far'ant'ig'as organiz'e ankaŭ ali'ul'o'j'n. Paiva Nett'o cert'e est'as unu el ili.

Person'e mi admir'as li'a'n persist'o'n antaŭ'e'n'ir'ig'i ne nur la vort'ig'o'n de bon'a'j far'o'j, sed ankaŭ la far'ig'o'n de bon'a'j vort'o'j, ekzempl'e en Legi'o de Bon'a Vol'o, kiu'n oni nom'as la Esperant'o de la religi'o'j.

Tie kaj tiel'e, kaj ankaŭ per simil'a'j aktiv'ad'o'j, li klopod'as trov'i voj'o'n al ver'a hom'a inter'kompren'o. Tial tre konsci'e kaj prav'e li uz'ig'as kaj sub'ten'as Esperant'o'n.

La verk'o baz'as si'n sur Krist'o, plen'as de krist'an'ism'a'j termin'o'j, sed tio ne ĝen'as mi'n, ne-krist'an'o'n. Ĉar mi rigard'as ĝi'n kiel krist'an'a'n kontribu'o'n al la hom'ar'a ekumen'ism'o. La termin'o'n la aŭtor'o uz'as en ĝi'a origin'a signif'o „laŭ'cel'a, aŭ laŭ tut'mond'a aplik'ebl'ec'o; universal'a”.

Ver'dir'e, mult'foj'e interpret'ebl'as Krist'o, en li'a libr'o, kiel vast'a'senc'a Am'o. Ni hav'us pli bel'a'n mond'o'n, se la sam'o okaz'us en ali'a'j religi'o'j.

Ali'a relief'a trajt'o de la libr'o est'as ĝi'a emfaz'o pri la ĝeneral'a spiritualism'o, ke la hom'o ne est'as nur ventr'o kaj sub'ventr'o, ke la hom'o serĉ'as i'a'n etern'ec'o'n per si'a'j intern'a'j intuici'o kaj raci'o. Tia'n asert'o'n, en temp'o kiam reg'as praktik'em'o kaj teknologi'em'o, mi konsider'as kuraĝ'a kaj de'ven'ant'a de profund'a kor'a kred'o.

Paiva Nett'o kred'as, ke la vizaĝ'o de Di'o est'as Am'o. Ju pli ni am'as, des pli Li manifest'iĝ'as en ni. Tiu'n koncept'o'n mi ŝat'as. Ne mir'ig'as mi'n, se du bon'far'ul'o'j en du temp'o'j kaj du lok'o'j konklud'as sam'a'j'n koncept'o'j'n el si'a'j ver'ŝajn'e mal'sam'a'j kultur'o'j. La persa poet'o Rum'i dir'is: „Am'o est'as astrolab'o de la di'a'j sekret'o'j ...”

La enciklopedi'et'a cit'aĵ'ar'o, laŭ mi, iom long'as. Por mi est'is iom temp'o'rab'e trov'i la aŭtentik'a'j'n tekst'o'j'n de la aŭtor'o kaj disting'i ili'n de tiu'j de ali'a'j.

Al la libr'o ne mank'as sufiĉ'a'j biografi'o'j pri menci'it'o'j. Ankaŭ bel'eg'e elekt'it'a'j pentr'aĵ'o'j pli bel'ig'as la bon'e aranĝ'it'a'n libr'o'n.

Apart'e laŭd'ind'as la bon'a esperant'a lingv'aĵ'o de la traduk'int'o. Ĝi est'as tut'e fid'ind'a traduk'o.

Mi rekomend'as la libr'o'n al tiu'j, kiu'j em'as leg'i flu'e-leg'ebl'a'n Esperant'a'n kaj esperant'a'n libr'o'n.

La liter'o'j, la bild'o'j kaj la kolor'o'j est'as tiom bon'e aranĝ'it'a'j, ke oni ne lac'iĝ'as pro la long'daŭr'a leg'ad'o. Mi gratul'as la aŭtor'o'n, la traduk'int'o'n kaj la el'don'ist'o'n.

Paiva Nett'o: Medit'ad'o'j el la anim'o. El la portugal'a traduk'is Paulo Sergio Viana. 2011. 256 paĝ'o'j. ISBN 978-85-7513-204-3.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Nov'a 100-stel'a mon'er'o!

Nov'a 100-Stel'a Mon'er'o! Unu unc'o (31,1 g) da pur'a arĝent'o! Lim'ig'it'a el'don'kvant'o 1000. Valor'a donac'o. Prez'o 59 €. esperant'o@chello.at.

La kuraĝ'a elekt'o kant'i nun'temp'e en lok'a minoritat'a lingv'o

MONATO intervju'as la ital'a'n muzik'ist'o'n Valeri'o Vad'o [valerjo vad'o]. Li'a muzik'grup'o, Reverie [reverí], est'iĝ'is en 1996. De tiam ĝi lud'as en Italio kaj plur'a'j land'o'j de Eŭrop'o en teatr'o'j, koncert'a'j salon'o'j, abat'ej'o'j, radi'o'staci'o'j kaj plej divers'a'j ej'o'j grav'a'j el histori'a/art'a vid'punkt'o. Post la album'o Rev'ad'o, kie ĝust'e la Lingv'o Inter'naci'a flank'is la ital'a'n lingv'o'n, la ensembl'o, konsist'ant'a el profesi'a'j muzik'ist'o'j, en 2015 publik'ig'is Gnos Furlanis – Il Timp dal Sium (Fri'ul'a'j nokt'o'j – La temp'o de la sonĝ'o), si'a'n unu'a'n disk'o'n en la fri'ul'a. La decid'o kant'i en ĉi-last'a ¹ ja est'as la kern'o de la jen'a babil'ad'o.

MONATO: Ĉiu art'ist'o em'as kiel ebl'e plej mal'ferm'iĝ'i al larĝ'a publik'o. Ĉu vi ne ir'is kontraŭ'flu'e, publik'ig'ant'e muzik-album'o'n en minoritat'a lingv'o, kia est'as la fri'ul'a?

Vad'o: Unu'e mi dank'as vi'n pro vi'a interes'iĝ'o pri mi'a'j projekt'o kaj ag'ad'o. Jes, kiel vi dir'as, cert'e ĉiu art'ist'o vol'as ating'i la plej grand'a'n ebl'a'n nombr'o'n de aŭskult'ant'o'j. La problem'o est'as kiel far'i ĉi tio'n sen distord'i si'a'n ident'ec'o'n.

Nun'temp'e la ĉef'a'j muzik-el'don'ist'o'j propon'as tre unu'form'ig'it'a'j'n model'o'j'n de muzik'a'j ĝenr'o'j: preskaŭ ĉiu'j baz'iĝ'as sur angl'a'lingv'a'j kant'o'j, oft'eg'e kun rid'ind'a'j (en mi'a patr'o'land'o ni dir'as „makaroni'a'j”) rezult'o'j, kiam tem'as pri ital'a'j muzik'ist'o'j. Pro tio, ke ĉio ĉi ne spegul'as ni'n, ni'a ensembl'o ĉi tio'n ne far'as. Ne'last'e ĉar – malgraŭ tio, kio'n opini'as la ŝat'ant'o'j de ĉio, kio est'as fremd'land'a – la ekster'land'a spekt'ant'ar'o ne em'as aŭskult'i ital'a'j'n muzik'ist'o'j'n, kiu'j kant'as angl'e aŭ simi'as brit'a'j'n art'ist'o'j'n. Do mi daŭr'e pens'as, ke la pli'valor'ig'ad'o de ni'a'j naci'a lingv'o kaj lok'a'j lingv'o'j – kutim'e en Italio mal'prav'e oni ili'n nom'as „dialekt'o'j” – est'as grav'eg'a kaj oportun'a ag'o por la ital'a'j muzik'ist'o'j, precip'e se ili tio'n far'as sincer'e.

Do jes, se konsider'i la nun'a'n mod'o'n, ni ja mov'iĝ'as kontraŭ'flu'e; tamen oni pens'u, ke muzik'ist'o'j tre mal'simil'a'j inter si (kiel Pin'o Daniele, la grup'o Tazenda, Clannad kaj Nataŝa Atlas) est'as kon'at'a'j pro la uz'o de si'a ge'patr'a lok'a lingv'o, kaj ke Gnos Furlanis est'is nom'um'it'a por la prestiĝ'a premi'o Tenco 2016 en la kategori'o „plej bon'a album'o en dialekt'o”: do ebl'e ankaŭ ni, per ni'a'j mal'grand'a'j fort'o'j, pov'as montr'i, ke ekzist'as alternativ'a voj'o, kiu'n ind'as laŭ'ir'i.

MONATO: Ĉu la lingv'a (kaj kultur'a) elekt'o influ'is ankaŭ la muzik'o'n? Kaj ĉu „Gnos Furlanis” est'as izol'it'a muzik'a projekt'o?

Vad'o: La album'o est'as en la fri'ul'a pro tio, ke mi'a famili'o de'ven'as de tiu region'o. Ali'flank'e ĝi est'as la lingv'o, kiu'n mi aŭd'is hejm'e tiam, kiam mi est'is infan'o. Mi'n rav'is ĉiam ĝi'a muzik'ec'o, kaj mi demand'is mi'n, kia pov'us est'i la rezult'o, se oni uz'us kaj aŭskult'ig'us tiu'n idiom'o'n en la art'a'j kamp'o'j ekster'region'e, kaj ne nur en lok'lingv'a kun'tekst'o. Do, ĉar mi ne kapabl'as verk'i en la fri'ul'a (kvankam kompren'ant'e ĝi'n tre bon'e), mi serĉ'is tekst'o'j'n far'e de ali'a'j aŭtor'o'j por ili'n muzik'ig'i. Mi mal'kovr'is kun plezur'o, ke: 1) Pier Paolo Pasolini [pjer páolo pazolini], unu el mi'a'j prefer'at'a'j aŭtor'o'j, verk'is dum si'a tut'a viv'o ankaŭ en la fri'ul'a; 2) la literatur'o en la fri'ul'a lingv'o, fak'e instru'at'a ekzempl'e en la universitat'o de Udine ², hav'as grand'a'n nombr'o'n de aŭtor'o'j, oft'e de plej alt'a kvalit'o. Fin'e mi trov'is mult'a'j'n poem'o'j'n en'hav'ant'a'j'n la koncept'o'j'n, kiu'j'n mi vol'is esprim'i en kaj per muzik'o.

Tiel ... jen ni! Krom'e, pli ol la kultur'o mem, ja la sonor'ec'o'j de la koncern'a lingv'o influ'is la melodi'o'j'n de la kant'o'j. Fakt'e, kvankam mi ĉiam streb'as trov'i harmoni'o'j'n kaj aranĝ'o'j'n respond'e al la etos'o sugest'at'a de la tekst'o'j, ne'evit'ebl'e la melodi'o'j est'as konstru'it'a'j laŭ la akcent'o'j kaj la kadenc'o'j de la vort'o'j. Do, se la tekst'o'j est'us en ali'a lingv'o, la kantat'a'j part'o'j est'us sen'dub'e mal'sam'a'j.

Nun Gnos Furlanis est'as fin'it'a projekt'o, kaj ni cel'as promoci'i ĝi'n sen pens'i tro'e pri la est'ont'ec'o. Fakt'e ni'a'j plan'o'j nun rilat'as ali'a'j'n tem'o'j'n; sed, se est'os ŝanc'o, ni est'os tre kontent'a'j pli'vast'ig'i ni'a'n repertuar'o'n en la fri'ul'a.

MONATO: Ĉu mult'as la profesi'a'j ital'a'j muzik'ist'o'j, kiu'j kre'as muzik'o'n en si'a lok'a dialekt'o aŭ minoritat'a lingv'o? Kia est'as la nivel'o de ĉi tiu muzik'o?

Vad'o: Laŭ ni'a spert'o, konstat'ebl'as, ke est'as iu alt'kvalit'a muzik'o, kiel tiu de James Senese/Napoli Central'e, ĝis la tip'e lok'a pizzica/taranta (tarantel'o): ĉi tiu'n nun praktik'e plen'um'as ĉiu'j komerc'a'j muzik'ist'o'j, ĉar ĝi kre'as iu'n etos'o'n de lok'a folklor'o. La muzik'a panoram'o est'as cert'e tre vari'a kaj miks'kolor'a! Tio spegul'iĝ'as ankaŭ en Fri'ul'o: oni kant'as en la lok'a minoritat'a lingv'o ĉi'a'n muzik'o'n, de la filologi'e re'akir'it'a folklor-muzik'o ĝis ĵaz'o, de rep'o ĝis metal'o. Fri'ul'o est'as mal'grand'a are'o: tiel mi pov'as kun cert'ec'o asert'i, ke preskaŭ ĉiu'j muzik'ist'o'j kon'as unu la ali'a'n, minimum'e laŭ'nom'e.

MONATO: Ĉu vi'a elekt'o kant'i en la fri'ul'a influ'is vi'a'j'n rilat'o'j'n kun la koleg'ar'o? Kiu si'n'ten'o ekzist'as antaŭ muzik'o en lok'a lingv'o?

Vad'o: Ni ĉiam laŭ'ir'as specif'a'j'n itiner'o'j'n, do mi ne kred'as, ke ni'a'j rilat'o'j kun ali'a'j muzik'ist'o'j ŝanĝ'iĝ'is pro la uz'o de la fri'ul'a ... Komenc'e la ni'a pov'as ŝajn'i strang'a elekt'o, sed post'e oni kompren'as, ke ĝi funkci'as! Kompren'ebl'e en tiu okaz'o ekzist'as plur'a'j nivel'o'j: est'as friul'an'o'j, al kiu'j plaĉ'as aŭskult'i forests (fremd'ul'o'j'n, ne'lok'ul'o'j'n), kiu'j kant'as friul'lingv'e; kaj ekzist'as hom'o'j, kiu'j simpl'e ŝat'as analiz'i la kant'o'j'n por trov'i erar'o'j'n en la el'parol'o! Mi, rilat'e la lok'a'n muzik'o'n, cel'as muzik'um'i en absolut'a liber'ec'o, unu'e ĉar ni propon'as ni'a'j'n propr'a'j'n muzik'er'o'j'n, kiu'j est'as tre karakter'a'j, kaj du'e ĉar ni kompon'is ni'a'j'n mal'mult'a'j'n re'interpret'aĵ'o'j'n per person'a tuŝ'o, por ne „tret'i ali'ul'a'j'n pied'o'j'n”. Krom'e, sen'dub'e ni ĉiam ĝoj'as prezent'iĝ'i en Fri'ul'o, sed unu el la cel'o'j de ĉi tiu projekt'o est'as la pli'valor'ig'o de la fri'ul'a lingv'o ekster la region'a'j lim'o'j. Laŭ la sam'a logik'o ceter'e ni kre'is Rev'ad'o-n, ni'a'n antaŭ'a'n projekt'o'n, kiu est'as du'obl'a album'o en Esperant'o kaj en la ital'a: ne nur por ke oni kon'u ni'n en Esperant'uj'o, sed ankaŭ por pli'valor'ig'i la tiel nom'at'a'n verd'a'n lingv'o'n en Italio kaj en la ceter'a mond'o – ne nepr'e kaj ne nur en'e de la mov'ad'o.

1. Ne tre kon'at'a latin'id'a lingv'o parol'at'a nur en Fri'ul'o, majoritat'a part'o de nord-orient'a ital'a region'o ital'lingv'e nom'at'a Fri'ul'i Venezia Giulia. La ital'a'j „dialekt'o'j” fakt'e est'as ne simpl'e lok'a'j vari'aĵ'o'j de la ordinar'a ital'a, sed antikv'a'j, sen'de'pend'a'j kaj sam'e respekt'ind'a'j id'o'j de la latin'a, kiel inter'ali'e la hispan'a, la franc'a, la portugal'a kaj la ruman'a.

2. La lok'a fakultat'o pri fremd'a'j lingv'o'j kaj literatur'o'j est'as la unu'nur'a en la mond'o, kie oni instru'as la fri'ul'a'j'n lingv'o'n kaj literatur'o'n.

Nov'a rapid'rekord'o

La 17an de aŭgust'o 2017 la uson'a'j stir'ant'o'j Jay Johnson kaj Nigel Hook romp'is la mond'a'n rapid'rekord'o'n de motor'boat'o'j. Ili tra'pas'is distanc'o'n de 160 km en 1 hor'o, 18 minut'o'j kaj 3 sekund'o'j.

La stir'ant'o'j direkt'is la rapid'boat'o'n Lucas Oil Silver Hook 77 kun long'o de 48 fut'o'j (14,63 m), kiu'n ili mem konstrukci'is. Ili opini'as, ke ĝi est'as la plej bon'a unu'korp'a boat'o tut'mond'e. La stir'ant'o'j vetur'is en la Florida Mar'kol'o, kiu hav'as larĝ'o'n de 150 km kaj long'o'n de 570 km.

La antaŭ'a'n rekord'o'n ating'is la german'o Roger Klüh, kiu la 1an de aŭgust'o 2015 tra'vetur'is la sam'a'n distanc'o'n en unu hor'o kaj 30 minut'o'j, uz'ant'e la rapid'boat'o'n Apache Star.

Antaŭ kubaj ĵurnal'ist'o'j Nigel Hook dir'is: „La vetur'o est'is grand'a defi'o por ni, precip'e en la pli grand'a part'o de la itiner'o. Ni antaŭ'e neniam tra'pas'is la Florid'an Mar'kol'o'n. Kiam ni al'proksim'iĝ'is al la kuba mar'bord'o, tiam la mar'o trankvil'iĝ'is kaj ni pov'is ating'i rapid'ec'o'n pli grand'a'n ol 127 km/h.”

La rekord'o'n konfirm'is Fred Hauenstein, vic'prezid'ant'o de Inter'naci'a Uni'o pri Motor'boat'sport'o. Nun oni dev'as registr'i ĝi'n en la Guinness-libr'o de mond'a'j rekord'o'j.

La magi'a insul'o Ailsa Craig

Se vi vetur'us de la skot'a urb'eg'o Glasgovo (gael'e: Glaschu) sud'e'n, por uz'i la pram'ŝip'o'n al Irlando, vi nepr'e pas'us tra la urb'o Girvan (gael'e: Inbhir-Gharbhan) ĉe la okcident'a mar'bord'o. Antaŭ la du'a mond'milit'o Girvan est'is popular'a feri'ej'o por glasgov'an'o'j kaj famili'o'j el ali'a'j industri'a'j centr'o'j. Hodiaŭ ĝi est'as preskaŭ forges'it'a de urb'eg'a'j turist'o'j kaj iĝ'is trankvil'a kamp'ar'a urb'et'o. Tie trov'iĝ'as ne tre long'a sabl'a plaĝ'o, kelk'a'j vend'ej'o'j, hotel'o, preĝ'ej'o'j, lern'ej'o'j, et'a haven'o, sed mal'mult'o por al'log'i turist'o'j'n – krom unu impon'a vid'ind'aĵ'o.

Star'ant'e sur la plaĝ'o, oni vid'as alt'a'n rok'a'n insul'et'o'n, el'ir'ant'a'n abrupt'e el la mar'o, je 16 km for de la haven'o de Girvan. De'pend'e de la lum'o kaj hor'o la kolor'o de la rok'o magi'e ŝanĝ'iĝ'as: de griz'a al blu'a, flav'a, roz'kolor'a, ruĝ'a kaj nigr'a – dispon'ig'ant'e splend'a'n objekt'o'n por pentr'ist'o'j kaj fotograf'o'j.

La insul'o nom'iĝ'as Ailsa Craig [ejlza krejg] (gael'e: Creag Ealasaid), sed ankaŭ Rok'o. En for'a pas'int'ec'o, kiam la urb'o Girvan est'is Mekk'o por somer'a'j feri'ant'o'j, oni pov'is vetur'i per ŝip'et'o el la haven'o al la insul'et'o, kie dum kelk'a'j hor'o'j la vizit'ant'o'j observ'is plant'o'j'n, mar'bird'o'j'n kaj fok'o'j'n, pied'ir'is laŭ la klif'o'j, grimp'is al la insul'a „kastel'o” – fakt'e, antikv'a mal'grand'a tur'o sur la alt'aĵ'o. Atend'ant'e la re'ven'o'n de la ŝip'et'o, la turist'o'j trink'is te'o'n kaj manĝ'is hejm'far'it'a'j'n kuk'o'j'n en simpl'a te'ej'o, gvid'at'a de Margaret Girvan, la edz'in'o de la insul'a intendant'o. Nun, kvankam ekskurs'ant'o'j ankoraŭ pov'as navig'i ĉirkaŭ la insul'o, tamen nur scienc'ist'o'j (ornitolog'o'j kaj ali'a'j) rajt'as vizit'i ĝi'n kun permes'o de la propriet'ul'o.

Loĝ'ant'o'j kaj industri'o

Rok'o est'is unu el la plej mal'grand'a'j loĝ'at'a'j skot'a'j insul'o'j. Ĝi long'as 1189 m, larĝ'as 793 m kaj alt'as 338 m. Malgraŭ ĝi'a ne'grand'a are'o (99 hektar'o'j), tie dum la jar'o'j inter la du mond'milit'o'j loĝ'is du famili'o'j: la unu'a laŭ nom'o Girvan (la sam'a nom'o kiel la urb'o, de kiu ili origin'e de'ven'is) kaj la insul'a lum'tur'gard'ist'o kun la edz'in'o kaj infan'o'j. Ankaŭ la famili'o Girvan hav'is infan'o'j'n. Kun'e kun ŝton'min'ej'a'j labor'ist'o'j, kiu'j pas'ig'is part'o'n de la jar'o sur la Rok'o, est'is sufiĉ'e da hom'o'j sur Ailsa Craig por okaz'ig'i ĉiu'sabat'a'j'n danc'vesper'o'j'n, en kiu'j part'o'pren'is ĝis 30 person'o'j.

La industri'o de la insul'o baz'iĝ'is sur el'fos'ad'o de ŝton'o por el'labor'o de curling stones, tiu'j lud'ŝton'o'j por la skot'a vintr'a sport'o curling [korlin]) (gael'e: curladh), lud'at'a sur glaci'o. La famili'o Girvan ricev'is de la propriet'ul'o licenc'o'n por el'tir'i granit'o'n en ŝton'min'ej'o. Tiu'n granit'o'n oni post'e transport'is al la ĉef'ter'o. Por transport'i la ŝton'o'j'n al la insul'a ĝet'o, la min'ej'o hav'is fer'voj'et'o'n, kiu konsist'is el rel'o'j kaj vagon'o'j, tir'at'a'j de simpati'a et'a azen'o, kiu'n tre am'is la insul'an'o'j kaj vizit'ant'a'j infan'o'j. La transport'ad'o'n de ŝton'o'j kaj turist'o'j far'is ŝip'o, kies estr'o est'is kapitan'o William Girvan, parenc'o de mi'a patr'in'o Janet Girvan kaj de la insul'an'o'j.

Histori'o

Antikv'a manuskript'o menci'as la Rok'o'n „kiel la plej sud'a'n el la Hebridaj insul'o'j”, sed tiu pri'skrib'o hodiaŭ ne est'as uz'at'a. La lok'nom'o'j sur Ailsa Craig hav'as gael'a'n origin'o'n. Tio evident'e atest'as, ke gael'o'j iam okup'is ĝi'n. En la 16a jar'cent'o trov'iĝ'is ne nur la tur'o (kon'at'a kiel „la kastel'o”), sed ankaŭ mal'grand'a kapel'o, kio montr'as, ke ĝi iam est'is loĝ'at'a de monaĥ'o'j.

Oni rakont'as, ke en la sam'a jar'cent'o iu katolik'o Barclay sen'sukces'e prov'is akir'i la propriet'o'n de Ailsa Craig kaj propon'i ĝi'n kiel lok'o'n por celebr'i la tiu'temp'e mal'permes'at'a'n rom'katolik'a'n mes'o'n, kaj ankaŭ por serv'i kiel rifuĝ'ej'o por skot'a'j katolik'o'j kaj hispan'a'j mar'ist'o'j. Li proklam'is ĝi'n ŝajn'e hispan'a (do katolik'a) teritori'o. La skot'a'j katolik'o'j esper'is, ke la Rok'o pov'us iĝ'i baz'o por re'konvert'i Skot'land'o'n al la katolik'a religi'o. Post Reformaci'o Skot'land'o ja est'is oficial'e protest'ant'a ŝtat'o.

Legend'o rakont'as, ke mult'e pli fru'e en la histori'o, la reĝ'o de Irlando Bri'a'n Ború (ĉ. 941-1014) asert'is, ke la insul'o est'as part'o de li'a regn'o. Ebl'e pro tio, aŭ pli ver'ŝajn'e pro la proksim'ec'o de la insul'o al Irlando, la popular'a krom'nom'o de Ailsa Craig est'as Paddy's Milestone, „la mejl'o'ŝton'o de Patrik'o”.

Aktual'a stat'o

Nun neni'u loĝ'as sur la insul'o Ailsa Craig. Dum la du'a mond'milit'o la vir'o'j dev'is far'i milit'serv'o'n, kaj en la jar'o'j post la milit'o oni iom'post'iom'e por ĉiam for'las'is la Rok'o'n. Eĉ la dom'o de la lum'tur'a famili'o iĝ'is ne'loĝ'at'a pro la aŭtomat'ig'o de ĉiu'j lum'tur'o'j en Skot'land'o. Nun la dom'o'j est'as en preskaŭ ruin'a stat'o. Nur la kri'eg'o'j de la mar'bird'o'j aŭd'iĝ'as.

Ekzist'as kompakt'a disk'o, sur kiu est'as intervju'o'j kun mal'jun'a'j an'o'j de la famili'o Girvan, kiu'j antaŭ'e hejm'is sur Ailsa Craig. Nun ili loĝ'as en la urb'o. Ili ĉiu'j esprim'is si'a'n nostalgi'o'n pri la feliĉ'a'j jar'o'j sur la insul'o. Bild'o sur la kovr'il'o de la kompakt'a disk'o montr'as rid'et'ant'a'j'n vizaĝ'o'j'n de plen'kresk'ul'o'j kaj infan'o'j, kies antaŭ'a hejm'o est'is la Rok'o.

Dum la konversaci'o'j la eks'a'j insul'an'o'j pri'skrib'is Ailsa Craig kiel magi'a'n lok'o'n, en kiu ili pas'ig'is la plej feliĉ'a'j'n jar'o'j'n de si'a viv'o. Unu el ili hav'is okaz'o'n re'vizit'i la rok'o'n. Li rakont'is, ke li'a'j okul'o'j larm'is, kiam li vid'is si'a'n famili'a'n dom'o'n en kaduk'a stat'o, kaj la ĝarden'o'n de Margaret Girvan super'kresk'as trud'herb'o'j.

Sic transit ... ¹

1. Sic transit ...: Tiel for'pas'as ... (La tut'a latin'a aforism'o tekst'as: Sic transit gloria mundi, tiel for'pas'as la glor'o de la mond'o.)

Krom'a dis'ig'o por jam dis'ig'it'a insul'o

Est'as ne'kutim'e, ke et'a eŭrop'a land'o kun are'o de nur 9250 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j kaj jam pro ali'a'j kial'o'j dis'ig'it'a, hav'as eĉ mal'sam'a'j'n hor'zon'o'j'n. En Kipro est'as du: unu en la nord'a turk'lingv'a (30 %) kaj ali'a en la sud'a grek'lingv'a (70 %) part'o de la insul'o.

Turk'o'j prefer'as rest'i somer'e

Ĉiu'n printemp'o'n oni adopt'ad'is la somer'a'n hor'o'n, kaj post kelk'a'j monat'o'j (en septembr'o/oktobr'o) ĉi-last'a, se tiel dir'i, plu'don'is la „torĉ'o'n” de'nov'e al la vintr'a, kio okaz'as en plej mult'a'j ŝtat'o'j de Eŭrop'o kaj de ali'a'j kontinent'o'j. Ŝanĝ'o tiu'rilat'e okaz'is ne'atend'it'e en la 8a de septembr'o 2016, kiam la turk'a reg'ist'ar'o decid'is ne plu re'ven'ig'i si'a'n land'o'n fin'e de oktobr'o al la vintr'a hor'o, sed util'ig'i la somer'a'n hor'o'n dum la tut'a jar'o.

Kontraŭ'dir'o'j

Turki'o est'as la sol'a land'o, kiu re'kon'as la ekzist'o'n de la si'n'nom'ant'a Turk'a Respublik'o Nord'a Kipro (rezult'o de invad'o okaz'int'a en 1974). Do Turki'o konsider'is kompren'ebl'e, ke la decid'o, kiu'n ĝi pren'is por si mem, valid'u ankaŭ por la mal'grand'a turk'lingv'a part'o de Kipro, la nord-orient'a are'o de la insul'o. Ĝi'n la turk'o'j efektiv'e rigard'as kiel si'a'n teritori'o'n spit'e al ĝi'a formal'a sen'de'pend'ec'o. Ekzempl'e la „Turk'a Respublik'o de Nord'a Kipro” uz'as la turk'a'n flag'o'n kun invers'ig'it'a'j kolor'o'j, sed la uz'at'a valut'o est'as la sam'a.

Tamen la lok'a'j turk-kipraj loĝ'ant'o'j ne plezur'e akcept'is la tuj'a'n hor'modif'o'n, unu'e ĉar ili dezir'as hav'i la sam'a'n hor'o'n kiel en la respublik'o Kipro (plen'rajt'a membr'o de EU ek'de 2004); du'e ĉar, laŭ plur'a'j politik'ist'o'j, oni absolut'e ne vol'as, ke dum la vintr'o la infan'o'j pied'ir'u lern'ej'e'n en total'a mank'o de lum'o.

Danĝer'o

Laŭ asoci'o de lok'a'j instru'ist'o'j io tia pro didaktik'a'j kial'o'j evit'end'as. Al'don'e dum la lern'ej'a jar'o 2016/17 kelk'a'j turk-kipraj infan'o'j est'is puŝ'fal'ig'it'a'j de aŭtomobil'ist'o'j, kiu'j ne vid'is ili'n sur'voj'e, pro tio, ke je la sep'a kaj du'on'o aŭ eĉ je la ok'a maten'e la sun'o ankoraŭ ne est'as lev'iĝ'int'a. Do util'ig'i la somer'a'n hor'o'n en vintr'o est'as danĝer'e dum la unu'a'j hor'o'j de la tag'o.

Mal'trankvil'o

La turk'a politik'ist'o Serdar Denktaş sci'ig'is, ke ankaŭ ĉi-foj'e la somer'a hor'o daŭr'e valid'os en la vintr'a'j monat'o'j. Laŭ li tio kontent'ig'e okaz'is unu'a'foj'e pas'int'jar'e. Oni hav'as unu pli'a'n sun'a'n hor'o'n en la post'tag'mez'o, kio est'os avantaĝ'a pro turism'a'j kial'o'j kaj por garanti'i rimark'ind'a'n ŝpar'ad'o'n de energi'o ankaŭ en la mal'varm'a'j sezon'o'j.

Tamen la turk-kipra estr'ar'o – per Sibel Siber ¹ – anonc'is, ke ĝi hav'as grand'a'j'n rezerv'o'j'n pri'e. La loĝ'ant'ar'o grumbl'as kaj pet'as, ke okaz'u referendum'o. Tiel la lok'ul'o'j mem pov'os decid'i, kiom'a hor'o est'u en la turk'lingv'a part'o de la mediterane'a insul'o kaj sub kiu'j lum'a'j kondiĉ'o'j ili'a'j infan'o'j ir'u fru'maten'e al la lern'ej'o, evit'ant'e laŭ'ebl'e ajn'a'n sen'kial'a'n risk'o'n.

1. Prezid'ant'in'o de la tiel nom'at'a nord-kipra parlament'o. (red.)

Festival'o de la trumpet'o

De la 9a ĝis la 13a de aŭgust'o 2017 okaz'is en la urb'et'o Guča [guĉa] en okcident'a Serbi'o festival'o de la trumpet'o. Dum la last'a'j jar'o'j ŝat'ant'o'j de tiu muzik'a instrument'o amas'iĝ'as tie el la tut'a mond'o, kaj en la nun'a ĉe'est'is pli ol 500 000 vizit'ant'o'j.

Iom da histori'o

La unu'a festival'o okaz'is en la jar'o 1961. Tiam part'o'pren'is nur kvar blov'orkestr'o'j kaj ven'is 2500 vizit'ant'o'j. Al la urb'et'o Guča dum la 57 festival'o'j kun'e ven'is ĉirkaŭ 15 milion'o'j da vizit'ant'o'j. En la last'a'j jar'o'j al'ven'is trumpet'ist'o'j el ĉiu'j kontinent'o'j. Mal'grand'a lok'a festival'o de trumpet'ist'o'j far'iĝ'is mond'a event'o.

Muze'o'j

En la urb'et'o ekzist'as muze'o de trumpet'o'j kaj muze'o de apud'voj'a'j ŝton'a'j monument'o'j, sur kiu'j'n oni skrib'is baz'a'j'n inform'o'j'n pri jun'a'j soldat'o'j pere'int'a'j ie en mal'proksim'a'j lok'o'j dum milit'o.

Viktim'o'j de la ekonomi'a kriz'o

Ĉiu land'o hav'as apart'a'j'n problem'o'j'n, kaj solv'o'j fin'fin'e ven'as, sed en Demokrati'a Respublik'o Kongo neni'o don'as al la civit'an'o'j esper'o'n pri tio, ke iam ĉio ord'iĝ'os. Nun'temp'e la infan'o'j est'as la ĉef'a'j viktim'o'j de la ekonomi'a kriz'o en Kongo, tamen ili est'as eĉ ne ag'ant'o'j, sed nur sen'kulp'ul'o'j. En ĉiu'j kongaj urb'o'j infan'o'j almoz'pet'ad'as sur la strat'o'j aŭ labor'as kiel plen'aĝ'ul'o'j, anstataŭ ir'i lern'ej'e'n.

Ekspluat'ad'o de infan'o'j

Oft'eg'e okaz'as protest'o'j kontraŭ la labor'ig'o de infan'o'j en min'ej'o'j en la orient'a part'o de la land'o. Sed ankaŭ en Kinŝaso, kie ne ekzist'as min'ej'o'j, ili est'as pli kaj pli ekspluat'at'a'j. En la strat'o'j de la ĉef'urb'o oni vid'as ĉiu'tag'e infan'o'j'n, kiu'j dum la tut'a tag'o vend'as akv'o'n, legom'o'j'n, poŝ'tuk'o'j'n kaj ali'a'j'n aĵ'o'j'n, kaj rar'a'j est'as la voĉ'o'j, kiu'j lev'iĝ'as por kondamn'i tiu'n klar'a'n serv'o'dev'o'n kaŭz'e de la ekonomi'a kriz'o.

Rezult'o'j de enket'o

La konsult'ebl'a'j statistik'o'j est'as tiu'j de la pri'demografi'a kaj pri'san'a enket'o far'it'a de Unicef, la por'infan'a fondus'o de UN, kaj de la konga ministr'ej'o pri plan'ad'o. Laŭ tiu enket'o, mult'a'j infan'o'j (41 %) el mal'riĉ'a'j famili'o'j est'as dev'ig'at'a'j labor'i, sed ne est'as tiel en okaz'o de infan'o'j el pli riĉ'a'j famili'o'j (21 %). La pli'mult'o el ili est'as knab'in'o'j, kiu'j est'as dev'ig'at'a'j labor'i (41 % de la knab'in'o'j kontraŭ 36 % de la knab'o'j). Silent'i pri tia ekspluat'ad'o de infan'o'j est'as manier'o stimul'i la mal'prosper'o'n de la land'o.

Naĝ'ant'in'o kuraĝ'a

En aŭgust'o 2017 la long'distanc'a naĝ'ant'in'o Zuzana Jusková (43-jar'a) far'iĝ'is la unu'a slovak'in'o en la histori'o de la sen'de'pend'a Slovaki'o, kiu tra'naĝ'is la Manik'a'n Mar'kol'o'n inter Franci'o kaj Angli'o. Ŝi fru'maten'e ek'ir'is de la angl'a mar'bord'o kaj post 11 hor'o'j kaj 16 minut'o'j ating'is la franc'a'n bord'o'n. Tio est'as nov'a slovak'a rekord'o.

Strikt'a'j regul'o'j

Por ke la prov'o tra'naĝ'i la Manik'a'n Mar'kol'o'n est'u inter'naci'e agnosk'it'a, la slovak'a naĝ'ant'in'o dev'is plen'um'i strikt'a'j'n regul'o'j'n: Est'is mal'permes'it'a ajn'a kontakt'o kun ali'a person'o aŭ boat'o; el akompan'a boat'o ŝi dev'is akcept'i nur likv'a'n manĝ'aĵ'o'n kaj trink'akv'o'n; fin'int'e la naĝ'ad'o'n ŝi dev'is sur'bord'iĝ'i aŭ ir'i sur rok'o'n, mal'antaŭ kiu est'as neni'a akv'o; ŝi rajt'is uz'i nur klasik'a'n ban'kostum'o'n sen neopren'o, okul'vitr'o'j'n, ĉap'o'n, kaj ole'i si'a'n korp'o'n kun la cel'o protekt'i la haŭt'o'n.

La tim'o'j de Dari'o

En tekst'o, kiu ekzist'as ĝis nun, Dari'o la 1a (550 a.K. - 486 a.K.), reĝ'o de la aĥemen'id'a imperi'o, preĝ'e pet'as Di'o'n: „Ho Ahura-Mazda'o, gard'u tiu'n ĉi land'o'n kontraŭ la mal'amik'o, kontraŭ la sek'ec'o kaj kontraŭ la mensog'o!” Nun, 2503 jar'o'j'n post li'a mort'o, la problem'o'j ankoraŭ rest'as la sam'a'j.

Mal'amik'o'j ne mal'aper'is

La mal'amik'o'j eĉ pli fort'iĝ'is, unu'iĝ'as kaj, post la parol'ad'o de prezid'ant'o Trump en la ĝeneral'a asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, ver'ŝajn'e prepar'as grand'a'n klopod'o'n kontraŭ la land'o. Kvankam ili streb'is disting'i inter la reg'at'o'j de la land'o kaj la reg'ant'o'j, tamen ĉiu'j sci'as, ke la sankci'o'j kaj la milit'o ne kon'as disting'o'n.

Sek'ec'o plu minac'as

Oni antaŭ'vid'as, ke dum la ven'ont'a'j jar'o'j la pluv'o en Irano est'os mal'pli ol du'on'o de la averaĝ'o, la ĝangal'o'j far'iĝ'os mal'dens'a'j arb'ar'o'j, la arb'ar'o'j far'iĝ'os arbust'ar'o'j, la arbust'ar'o'j iĝ'os dezert'o'j, kaj la ad'e dis'vast'iĝ'ant'a'j dezert'o'j proksim'iĝ'os al absolut'a sen'frukt'ec'o. Oni parol'as pri la akv'o-batal'o'j, pri la amas'a klimat-migr'ad'o ktp. Jam nun'temp'e ĉirkaŭ du'dek el'cent'o'j'n de la land'o kovr'as sen'frukt'a'j dezert'o'j, kaj du tri'on'o'j de la land'o est'as en la kategori'o'j „sek'a” kaj „du'on-sek'a”.

Mensog'o plu mort'ig'as

La ministr'o pri (publik'a) san'o, kurac'ad'o kaj medicin'a eduk'ad'o, dir'is: „La unu'a kial'o de la mort'o de viktim'o'j en hospital-urĝ'ej'o'j est'as la stir-akcident'o'j, kaj la du'a est'as la sur'strat'a'j kverel-batal'o'j.” Li dir'is, ke 30 % de la irana popol'o sufer'as de psik'a'j mal'ord'o'j, el kiu'j rezult'as kverel'ad'o, inter'batal'ad'o kaj violent'o. Parol'ant'e pri la neces'o de kontraŭ-violent'a kultur'iz'ad'o, li kritik'e dir'is: „Bedaŭr'ind'e, en ni'a land'o, kiam tem'as pri kultur'o, oni pens'as nur pri religi'a'j predik'o'j kaj funebr'a'j ceremoni'o'j! Kial la bat-kverel'o'j dev'as est'i la du'a kial'o de la mort'o en la urĝ'ej'o'j? Kial la stir-akcident'o'j ad'e pli'iĝ'as?” ... Post tiu'j demand'o'j la ministr'o konklud'as, ke La Mensog'o est'as unu el la kial'o'j de la soci'a'j kverel'o'j!

Sen'fin'a mal'virt'a cirkl'o

La horizont'o est'as mal'hel'a. La demokrati'o est'as por la Okcident'o, kaj ni hav'as ali'a'n sistem'o'n (MONATO 2017/10, p. 102017/012075.php), sed tiu sistem'o, almenaŭ dum la pas'int'a'j 25 jar'cent'o'j, ne solv'is la tri problem'o'j'n, kiu'j'n tim'is Dari'o la Grand'a!

Cirkl'e'n

„Pri si'a fil'o ili mal'bon'ŝanc'as.” Tio'n flustr'is la najbar'o'j pri la ge'patr'o'j de Attila. Tamen, neni'a'n problem'o'n star'ig'is Attila, nek al si'a'j ge'patr'o'j, nek al iu ajn. Ne. Mal'facil'aĵ'o'j'n Attila neniam kre'is. Li'a patr'in'o eĉ kelk'foj'e forges'is li'n je la manĝ'o'hor'o. Li rest'is sen'mov'a dum hor'o'j, gap'ant'a al re'bril'o sur flak'o, al polv'er'o'j flagr'ant'a'j en sun'radi'o. En la lern'ej'o, la instru'ist'o van'e prov'is instru'i al li la liter'o'j'n. Fin'fin'e Attila rest'is la tut'a'n tag'o'n en la mal'antaŭ'o de la klas'ĉambr'o, silent'a, forges'it'a. Ĉiu'maten'e li ir'is de si'a hejm'o al la lern'ej'o; ĉiu'vesper'e li re'ven'is de la lern'ej'o al si'a hejm'o. Laŭ'long'e de tiu sen'ŝanĝ'a ir'ad'o, li observ'is rit'o'j'n, kiu'j'n li kre'is, por regul'ig'i ĉiu'j'n paŝ'o'j'n. En la voj'kruc'iĝ'o de Hauptstrasse, mal'supr'e'n'ir'i la trotuar'o'n per la dekstr'a pied'o, apud la strat'lantern'o.

„Attila, hodiaŭ vi far'iĝ'as sep'jar'a.” La patr'in'o rid'et'is dum la maten'manĝ'o. „Sci'u, surpriz'o traf'os vi'n.” Pli'grand'iĝ'is ŝi'a rid'et'o. Attila ne kompren'is, tamen li rid'et'is kaj dank'is, ĉar li est'is lern'int'a, ke tiel end'as kondut'i. Profund'e en li'a mens'o, la anonc'it'a surpriz'o kre'is prem'a'n tim'o'n. Sur'voj'e al la lern'ej'o, li trem'ant'e rigard'ad'is ĉirkaŭ'e'n. Ĉu la mur'o de la apotek'o far'iĝ'is pli verd'a ol hieraŭ? Ĉu la pavim'er'o'j dis'ŝov'iĝ'is dum la nokt'o? Ĉu tiu akv'o'port'ist'o subit'e pri'ŝpruc'os li'n? Preter'pas'ant'a fiakr'o'ĉeval'o ĵet'is mister'a'n flank'e'n'rigard'o'n en li'a'n direkt'o'n; ĉu ĝi prepar'as fi'ag'o'n?

Kun ŝancel'iĝ'ant'a'j krur'o'j, sed san'a kaj sav'it'a, Attila ating'is la strat'o'n Burgergasse. La mal'larĝ'a strat'et'o dorm'is tut'e sen'hom'a, kaj Attila pli trankvil'e spir'is. Antaŭ la montr'o'fenestr'o de la lad'ist'o li subit'e halt'is, unu pied'o'n super la grund'o. La en'hav'o'n de tiu montr'o'fenestr'o li parker'is. La ĉiu'grand'a'j'n kaj ĉiu'form'a'j'n lad'aĵ'o'j'n, montr'it'a'j'n ĉu en stapl'o'j, ĉu en amas'o'j, li kapabl'us pri'skrib'i kun ferm'it'a'j okul'o'j. Nun, en'e de la kutim'a polv'a fatras'o, larĝ'a lok'o liber'is. En la mez'o trov'iĝ'is strang'a objekt'o nov'aspekt'a. Lign'a nigr'a ans'o sur bril'a metal'a baz'o, pint'form'a kiel pru'o. Attila ne kapabl'is leg'i la apud'a'n etiked'o'n, kiu fier'e proklam'is „modern'a glad'il'o”.

Fascin'it'a, li plu star'is antaŭ la mister'a aĵ'o, kiu kapt'is li'a'n tut'a'n atent'o'n. Strang'a fort'o al'tir'is li'n. Attila, kiu en'ir'is neni'e'n, kiu al'parol'is neniu'n, tiam sen'hezit'e en'ir'is la butik'o'n.

Ne la lad'ist'o deĵor'is, sed ne'kon'at'a mal'jun'ul'o, tiel dors'kurb'a, ke li est'is apenaŭ pli grand'a ol Attila. „Bon'ven'o'n, kar'a knab'et'o.” Attila ek'sent'is ne'kompren'ebl'a'n intim'ec'o'n kun la old'ul'o kaj respond'is per sincer'a rid'et'o. „Vi interes'iĝ'as pri mi'a glad'il'o, ĉu ne?” La mal'jun'a vir'o sur'met'is la bel'a'n objekt'o'n sur kest'o'n. Attila antaŭ'e'n'ir'is tut'e proksim'e'n. Sur la glat'a metal'a surfac'o aper'is li'a spegul'it'a vizaĝ'o, apenaŭ mis'form'it'a. Neniam Attila est'is vid'int'a si'n mem tiel klar'e, ĉar bon'a'j spegul'o'j est'is tro mult'e'kost'a'j por li'a famili'o. Li plezur'e rid'et'is al si'a propr'a rid'et'o.

Aŭd'iĝ'is la kluk'a rid'o de la old'ul'o. „Ĉu vi vol'as uz'i ĝi'n?” La rigard'o de Attila fiks'iĝ'is sur li'a'j nigr'a'j okul'o'j, kies profund'o ŝajn'is sen'lim'a. „Memor'u al'kramp'iĝ'i, mi'a knab'o. Ne ced'u al vertiĝ'o.” Attila lev'is si'a'n man'o'n kaj fid'em'e ek'pren'is la ans'o'n.

Fulmtuje, li'a man'o rapid'eg'e al'tir'is li'n ali'direkt'e'n. Ĉirkaŭ li'a korp'o, la spac'o mis'form'iĝ'is, dis'ŝir'iĝ'is en sen'kolor'a vortic'o. Uragan'a hurl'ad'o surd'ig'is li'n, post'e mal'aper'is en koton'a silent'o. Li'a ventr'o tord'iĝ'is pro vom'em'o. Ne mal'ten'i la ans'o'n. Ne mal'ten'i. Ne mal'ten'i ...

Subit'e kviet'is. Li sid'is sur'ter'e. Li'a'j fingr'o'j est'is ankoraŭ ruĝ'a'j kaj ferm'it'a'j ĉirkaŭ la mal'aper'int'a ans'o. Herb'o tikl'ad'is li'a'j'n nud'a'j'n krur'o'j'n. Kiel vid'ebl'is de proksim'e, la herb'er'o'j est'is regul'e plant'it'a'j, ĉiu'j sam'long'a'j kaj sam'kolor'a'j. Ĉirkaŭ li'a kvadrat'a gazon'o star'is glat'a'j mur'o'j, hel'blu'a'j kvazaŭ somer'a ĉiel'o. Pro tim'o, Attila ek'oscil'is antaŭ'e'n kaj mal'antaŭ'e'n por lul'i si'n kaj reg'i i'o'n pri si'a situaci'o.

Apud li, en la mur'o, mal'ferm'iĝ'is pord'o. El neni'e ek'son'is lant'a voĉ'o, harmoni'e modul'at'a. „Estim'at'a temp'o'vojaĝ'ant'o el la 19a jar'cent'o, bon'ven'o'n en ni'a'n jar'o'n 4728. Sincer'a'j'n bon'dezir'o'j'n pri vi'a nov'a viv'o. Bon'vol'u not'i, ke ni'a soci'o akcept'as ĉi'a'j'n hom'o'j'n. Manĝ'et'o dispon'ebl'as antaŭ la dev'ig'a'j por'en'migr'ant'a'j procedur'o'j.” Attila ne atent'is la sen'signif'a'n vort'inund'o'n, sed star'ig'is li'n apetit'vek'a odor'o. Li konsci'is, ke li mal'sat'as. Ek'de li'a maten'manĝ'o, long'a temp'o est'is pas'int'a.

... Glit'as mult'a'j jar'o'j.

– Bon'a'n tag'o'n, Attila. Hodiaŭ est'as la 25a de mart'o 4821. Sun'o radi'as en la ĉiel'o. Kiel vi fart'as?

– Iel'e iom'e, Roĉjo. Knar'as mi'a'j artik'o'j. Dolor'as mi'n la dors'o. La aĝ'o pli kaj pli pez'as. Mi ne plu daŭr'ig'os.

– Ho Attila, ĉu vi ne kontent'as viv'i kun mi? Vi asert'as, ke mi mal'taŭg'e lud'as mi'a'n rol'o'n kiel kun'ul'o. Mi'a hont'o est'as sen'mezur'a.

– Tut'e ne. Vi est'as la plej bon'a el ĉiu'j kun'ul'a'j robot'o'j. Ni ambaŭ viv'as feliĉ'a'n viv'o'n, for de la ordinar'a'j hom'o'j. Pac'a, plaĉ'a viv'o, kiu baldaŭ fin'iĝ'os. Antaŭ'e, mi dev'as plen'um'i la last'a'n misi'o'n.

– Pri kio tem'as?

– Tut'simpl'a afer'o. Mi ven'ig'u hom'o'n el la pas'int'ec'o.

– Kia'n hom'o'n?

– Sep'jar'a'n knab'o'n.

Slovak'a Rio-de-Ĵanejro

Slovaki'o hav'as nov'a'n pilgrim'a'n kaj spirit'a'n centr'o'n en la pitoresk'a mont'vilaĝ'et'o Klin. Tie trov'iĝ'as la plej grand'a statu'o de Krist'o la Sav'ant'o en Slovaki'o kaj sam'temp'e en mez'a Eŭrop'o. La statu'o'n konstru'ig'is la slovak'a entrepren'ist'o Jozef Sroka kaj verk'is la lok'a skulpt'ist'o Peter Ganobjak. Ĝi est'as 10 metr'o'j'n alt'a kaj 7 metr'o'j'n larĝ'a (kompar'u: la statu'o de Krist'o la Sav'ant'o en la brazila urb'o Rio-de-Ĵanejro est'as 30 metr'o'j'n alt'a). La grand'a statu'o est'as sen'dub'e la plej grav'a art'a esprim'o de modern'a sakral'a arkitektur'o en Slovaki'o.

Apud la statu'o de Krist'o la Sav'ant'o trov'iĝ'as la statu'o de Sankt'a Johano Paŭlo la 2a, kiu est'is la unu'a slav'a pap'o en la histori'o de la katolik'a eklezi'o. Atent'o'n merit'as ankaŭ la statu'et'o de Zdenka Schelingová, slovak'a monaĥ'in'o, kiu'n pap'o Johano Paŭlo la 2a beat'ig'is, kaj la mal'grand'a Kapel'o de Di'a Indulg'ad'o.

La vilaĝ'et'o Klin (ĉirkaŭ 250 km nord'e de la ĉef'urb'o Bratislav'o) est'is fond'it'a sur'baz'e de valaĥ'a leĝ'ar'o antaŭ la jar'o 1567.

Bier'o'j, fest'o'j kaj memor'aĵ'o'j

De mult'a'j jar'cent'o'j oni trov'as bier'o'n ne nur en divers'a'j soci'a'j fest'o'j, unu'a'klas'a'j hotel'o'j kaj restoraci'o'j, sed ankaŭ en du'a'rang'a'j gast'ej'o'j, trink'ej'o'j ktp. Krom'e, est'as kon'at'a'j special'a'j bier'fest'o'j, kiel la tiel nom'at'a Oktobr'o'fest'o en Munkeno, Germanio.

Slovaki'o bon'ven'ig'as kolekt'ant'o'j'n

En oktobr'o pas'int'jar'a membr'o'j de la bier'klub'o Porter klub aranĝ'is la 50an inter'naci'a'n renkont'iĝ'o'n de kolekt'ant'o'j de biersuveniroj (etiked'o'j, sub'um'o'j, glas'o'j, botel'ĉap'et'o'j kaj barel'et'o'j).

Pli ol 300 hom'o'j el 20 eŭrop'a'j land'o'j renkont'iĝ'is en la histori'a kaj sam'temp'e modern'a urb'o Mart'in (ĉ. 240 km nord-orient'e de Bratislav'o). Okaz'is ekspozici'o, bors'o kaj preleg'o'j pri bier'a'j tem'o'j.

El'star'a'j kolekt'ant'o'j

La 59-jar'aĝ'a slovak'o Štefan Beregsázi [ŝtefan beregsazi] hav'as la plej grand'a'n slovak'a'n kolekt'o'n de bier'etiked'o'j (pli ol 255 000). En li'a kolekt'o est'as mult'a'j divers'a'j etiked'o'j el la tut'a mond'o, kaj nur el Germanio li hav'as pli ol 90 000.

Part'o'pren'is ankaŭ la plej mal'jun'a slovak'a kolekt'ant'o Ondrej Orlovský [orlovski] (80-jar'aĝ'a), kiu kolekt'as bier'etiked'o'j'n nur el Nov-Zelando kaj afrik'a'j land'o'j.

Po-et'e poet'e

Jen, laŭ la kovr'il'o, „krestomati'o traduk'aĵ'a el plur'a'j jar'dek'o'j”. En ĝi ar'iĝ'as ĉirkaŭ 219 verk'o'j aŭ verk'pec'o'j de 129 aŭtor'o'j el 16 lingv'o'j. Tamen krestomati'o ĝi ja ne est'as, kiel la traduk'ist'o mem asert'as en la fin'o de la Antaŭ'parol'o. Krestomati'o, aŭ antologi'o, est'as verk'a flor'kolekt'o, kiu ar'ig'as la plej bon'a'j'n verk'o'j'n de unu aŭ plur'a'j aŭtor'o'j. En ĉi tiu libr'o la cel'o est'is ord'ig'ad'o de ĉiu'j verk'o'j, kiu'j'n la traduk'ist'o publik'ig'is en divers'a'j revu'o'j tra la jar'o'j. Krom tio, aper'as ankaŭ kelk'a'j verk'o'j ankoraŭ ne el'don'it'a'j en ajn'a revu'o, kiel menci'iĝ'as en la fin'o de la 9a paĝ'o. En la unu'a aline'o de la Antaŭ'parol'o, la traduk'ist'o ĝi'n prezent'as „sen'sistem'a kompil'aĵ'o”.

La publik'ig'o de tia kolekt'o est'as imit'ind'a proced'o, ĉar tiel la leg'ant'o facil'e trov'as la verk'o'j'n en unu'sol'a libr'o, sen la neces'o ili'n serĉ'i tra la paĝ'o'j de amas'o da revu'o'j, ne ĉiam facil'e dispon'ebl'a'j, precip'e post mult'a'j jar'o'j. Plej abund'as poezi'o en la libr'o, sed trov'ebl'as en ĝi ankaŭ proz'aĵ'o'j kaj, mal'pli oft'e, dram'aĵ'o'j.

Malgraŭ tio, ke en ĝi aper'as verk'o'j el 16 lingv'o'j, la plej grand'a part'o el ili est'as traduk'o'j el la nederlanda, el la latin'a kaj el la helen'a. Eĉ se oni ne antaŭ'sci'us, ke tiu'j est'as ja la precip'a'j literatur'a'j lingv'o'j de la kompil'int'o Gerrit Berveling, ĉi tiu montr'o'fenestr'o tio'n evident'ig'as.

La libr'o'n la traduk'ist'o dediĉ'as al la brazil'an'o Gersi Alfred'o Bays kaj al li'a Font'o. Est'as kor'tuŝ'e konstat'i, ke en mond'o, kie oni uz'as kaj tro'uz'as la hom'o'j'n, trov'iĝ'as amik'ec'o kaj dank'em'o. Ili'a literatur'a kun'labor'ad'o, tra'pas'int'e kelk'a'j'n period'o'j'n, komenc'iĝ'is en 1988, kaj ĝi plu daŭr'as ĉiam, kiam tio ebl'as. Plej intens'a est'is la kun'labor'o inter 1993 kaj 2006, la jar'o'j, en kiu'j Gerrit Berveling redakt'is la revu'o'n Font'o.

En la Antaŭ'parol'o sur la paĝ'o'j 8-9 Gerrit Berveling esprim'as „special'a'n menci'o'n” pri si'a kun'labor'o kun La Karavel'o de si'a „amik'o João José Santos”. Sekv'as grand'a list'o de verk'a'j titol'o'j, traduk'it'a'j de Gerrit, kiu'j'n ĉi tiu revu'o publik'ig'is. Ĉiu'j numer'o'j de La Karavel'o est'as sen'pag'e dispon'ebl'a'j en PDF-versi'o en ĝi'a ret'ej'o www.karavel'o.net, kie trov'ebl'as traduk'aĵ'o'j de Gerrit Berveling kaj de mult'a'j ali'a'j traduk'ist'o'j kaj aŭtor'o'j.

Oni ne pov'as preter'atent'i la sekv'a'n aline'o'n ankaŭ el la Antaŭ'parol'o:

„Ali'a'j redaktor'o'j, ebl'e, em'us protest'i, ke tiu'n ĉi revu'o'n mi favor'as, menci'ant'e ĉio'n ĉi, sed ja vid'u: est'as tre special'a okaz'o – en neni'u ali'a revu'o mi kontribu'is ĉiu'numer'e per traduk'aĵ'o el la Latin'a!” (Ipsis uerbis). ¹

La redakt'ist'o de La Karavel'o, kiu mem est'as licenci'it'a pri klasik'a'j lingv'o'j kaj literatur'o'j, est'is do en situaci'o, favor'a al kompren'ad'o pri la valor'o de la el'latin'a'j traduk'o'j, kiu'j'n ali'a'j eĉ ne kapabl'as gust'um'i. Tamen tre oft'e la leg'ant'o'j kaj la leg'ont'o'j hav'as pli rafin'it'a'j'n gust'o'j'n ol la redakt'ist'o'j. Krom'e, literatur'a'j verk'o'j ne el'ĉerp'iĝ'as en la viv'temp'o de si'a'j aŭtor'o'j, traduk'ist'o'j kaj el'don'ist'o'j. Ili plu tra'pas'as histori'o'n, kiel komet'o'j, por dialog'i kun hom'o'j de sen'lim'a'j epok'o'j. Oft'e la kvalit'o kaŝ'iĝ'as ekster'mod'e kaj ekster'koteri'e, en angul'o'j de la mond'o, for de la aplaŭd'o'j de la potenc'ul'o'j, kiu'j ekzist'as en ĉiu'j soci'o'j kaj societ'o'j.

Libr'o dik'a, bon'e organiz'it'a, ekvilibr'a, iom aŭster'a, kie ne mank'as la neces'a'j pied'not'o'j, sed kiu ne hav'as balast'o'j'n. Form'e kaj en'hav'e ĝi re'spegul'as la solid'a'n klasik'a'n kler'iĝ'o'n de la aŭtor'o.

La leg'ant'o ĝi'n hav'u sur la sof'o'tabl'et'o, kaj foj'foj'e leg'u po-et'e pec'o'n, en dialektik'a babil'o kun ar'o da aŭtor'o'j, kiu'j vic'iĝ'as tra preskaŭ tri mil jar'o'j da eŭrop'a literatur'o.

1. Ipsis uerbis: (Lat.) Preciz'e en tiu'j vort'o'j.

Leg'u po-et'e. Krestomati'o traduk'aĵ'a el plur'a'j jar'dek'o'j. Traduk'is Gerrit Berveling. Eld. Vok'o, Rijswijk, 2017. 430 paĝ'o'j.

La last'a parol'ant'o de la lingv'o chaná

La reĝisor'in'o Marin'a Zeising nask'iĝ'is en Bon'aer'o, Argentino. Stud'int'e kin'art'o'n en la universitat'o de Bon'aer'o, ŝi post'e kler'iĝ'is pri kultur'a mastr'um'ad'o en la universitat'o Untref apud la argentina ĉef'urb'o. De pli ol 15 jar'o'j ŝi labor'as por plur'a'j kin'a'j produkt'ant'o'j, kontribu'ant'e al la real'ig'ad'o de ĉirkaŭ 25 dokument'a'j film'o'j kaj televid'seri'o'j. Ŝi krom'e fond'is la kin'a'n firma'o'n Actitud Cine, kiu produkt'as mal'long'a'j'n film'o'j'n kaj tiel nom'at'a'n vide'o-art'o'n. Plej rimark'ind'e, ŝi reĝisor'is Lantéc Chaná (2016), dokument'a'n film'o'n pri la last'a parol'ant'o de la argentina indiĝen'a lingv'o chaná.

MONATO: Ĉu vi unu'a'foj'e labor'as pri tia projekt'o?

Zeising: En 2008 mi kre'is la mal'long'daŭr'a'n film'o'n Run'as nórdicas. Ĝi est'is real'ig'it'a kiel vide'o-instal'aĵ'o okaz'e de apart'a ekspozici'o kaj komenc'iĝ'as per legend'o pri la for'mort'o de lingv'o'j. Ĝi evident'ig'as, ke ja la hom'o'j mem konstru'as lingv'o'j'n, sed ankaŭ detru'as ili'n per sub'jug'ig'ad'o kaj sub'prem'ad'o. Mi tamen ne pov'is imag'i, ke tiu kurt'film'o el 2008 est'os antaŭ'sign'o de mi'a dokument'a film'o Lantéc Chaná. Ĝi est'is efektiv'ig'it'a post kiam mi ek'sci'is pri Do'n Blas Jaime. Li est'as sud-amerik'a indiĝen'o, la last'a ul'o parol'ant'a si'a'n propr'a'n de'nask'a'n lingv'o'n, kiu'n oni kred'is mal'aper'int'a jam antaŭ 200 jar'o'j.

Ĉio ek'is hazard'e. La viv'o de Do'n Blas Jaime ŝanĝ'iĝ'is, kiam li dir'is al la scienc'a esplor'ist'o Pedro Viegas Barros, ke li parol'as la lingv'o'n chaná. Spit'e al la skeptik'ec'o kaj la surpriz'o de la esplor'ist'o, la vort'proviz'o de Do'n Blas Jaime – kaŝ'e akir'at'a dum'nokt'e, kiam li est'is infan'o, dank'e al la instru'ad'o de li'a patr'in'o – efektiv'e respond'as al la unu'nur'a skrib'a atest'aĵ'o de tiu lingv'o. Tem'as pri Compendio del idiom'a de la nación chaná (Kompendi'o pri la lingv'o de la popol'o chaná) de Dámaso Larrañaga, verk'it'a ĉirkaŭ 1815.

MONATO: Kiu est'is la ĉef'a mal'facil'aĵ'o por real'ig'i tiu'n dokument'a'n film'o'n?

Zeising: La ver'a defi'o est'is respekt'i kultur'o'n kaj etn'a'n lingv'o'n, kiu'j al mi est'is tut'e fremd'a'j. Laŭ la pens'manier'o de indiĝen'o, mi ven'as de la blank'ul'a mond'o. Kvankam mi mem hav'as neniu'n pra'patr'o'n koloni'int'o'n, ja ebl'as konsider'i mi'n tio. Iel ajn, mi'a perspektiv'o est'as absolut'e indiĝen'a, ĉar mi ne pens'as, ke ies de'ven'o aŭ ras'a tip'o difin'as la manier'o'n, kiel oni rigard'as la mond'o'n. Ĉiam mi prov'as hav'i kritik'a'n opini'o'n pri tio, kio'n mi observ'as kaj aŭd'as; mi klopod'as rest'i ĉe la flank'o de la viktim'o, de la sub'met'it'o'j, ĉar mi'a'opini'e tiu ĉi est'as la unu'nur'a manier'o ripar'i tiu'n ĉi mond'o'n kaj iu'senc'e evolu'ig'i ĝi'n.

Tio ĉi spegul'as mi'a'n etik'o'n: nek ind'as nek end'as rakont'i histori'o'j'n el la vid'punkt'o de la sub'prem'ant'o'j. Reĝisor'i tiu'n film'o'n est'is mal'facil'a task'o kaj mi al'front'is plur'spec'a'j'n teĥnik'a'j'n problem'o'j'n kaj dilem'o'j'n. Neni'u el la intervju'it'o'j est'is aktor'o nek ver'ŝajn'e est'is iam ajn film'it'a, almenaŭ profesi'e (krom Do'n Blas Jaime, en la film'o aper'as ankaŭ ali'a'j hom'o'j). Sed ili est'is plen'kresk'ul'o'j, kiu'j vol'is est'i antaŭ kamera'o ĝust'e por rakont'i si'a'n histori'o'n. Ili'a aper'o en la dokument'a film'o ĉiu'okaz'e kaŭz'os ŝanĝ'o'n en ili'a viv'o, precip'e rilat'e al ili'a emoci'a univers'o, pri kiu ili ne plen'e konsci'as.

Kaj jen la dilem'o'j, ĉar est'as mal'facil'e ankaŭ antaŭ'vid'i la konsekvenc'o'j'n kaj la rezult'o'j'n de ia ajn film'ad'o. Dum la film'ad'o, mi ĉiam streb'is kompren'i, kiel „respekt'i la individu'o'j'n”. Don'i profund'ec'o'n al ili kaj al ili'a'j pens'o'j ne est'is tre facil'a afer'o. Ne sufiĉ'as ŝalt'i kamera'o'n por far'i dokument'a'n film'o'n.

MONATO: Ĉu oni montr'is interes'o'n pri vi'a film'o?

Zeising: Absolut'e jes. Ekzist'as iu'j, kiu'j ne interes'iĝ'as pri indiĝen'a'j hom'o'j, ĉar en Sud-Amerik'o mult'a'j person'o'j mal'trankvil'iĝ'as pro tio, ke ili sent'as kulp'o'n: fakt'e mult'a'j hav'as pra'patr'o'j'n, kiu'j mort'ig'is kaj turment'is indiĝen'o'j'n; kaj en kelk'a'j okaz'o'j ni vid'as, ke tio plu okaz'as. Plur'a'j ul'o'j evit'as la tem'o'n, ĉar Argentino ĉiam vol'is kred'i si'n eŭrop'a, kvankam tio ne ver'as. Du'on'o de la argentina popol'o de'ven'as de indiĝen'a'j hom'o'j, eĉ se mal'mult'a'j re'kon'as si'n tia'j.

Nur en la last'a'j du'dek jar'o'j ĉi tiu situaci'o ŝanĝ'iĝ'is kaj ek'aper'is kelk'a'j grup'o'j de hom'o'j, kiu'j ident'ig'as si'n kiel indiĝen'o'j'n. Sekv'is konflikt'o'j, ĉar mult'a'j person'o'j ne dezir'as mal'ferm'i la libr'o'j'n de la pas'int'ec'o; de pas'int'ec'o, kiu est'as plen'a de antaŭ'juĝ'o'j. Do'n Blas Jaime est'as la last'a ĉen'er'o: li lern'is chaná de si'a patr'in'o, al kiu ĝi'n instru'is si'a'vic'e ŝi'a'j patr'in'o, av'in'o ktp. Tiu ĉi „sekret'a” inter'generaci'a trans'don'ad'o daŭr'is jar'cent'o'j'n. Ĝi ek'is per la al'ven'o de la hispan'a'j koloni'ant'o'j, la sekv'a evangeliz'ad'o kaj la „hispan'ig'o” okaz'int'a sur la bord'o'j de la river'o Urugvajo.

Nun Blas fin'fin'e decid'is instru'i tiu'n lingv'o'n al si'a fil'in'o Evangelina, kaj li bedaŭr'as, ke li ne far'is tio'n antaŭ'e. Tamen ŝi mem pas'int'ec'e ne em'is lern'i tiu'n lingv'o'n dum long'a temp'o: ŝi ne vol'is, ke ŝi'a ident'ec'o hav'u rilat'o'n kun la indiĝen'a'j popol'o'j, histori'e persekut'it'a'j kaj flank'e'n'ig'it'a'j. Argentino fakt'e ne re'kon'is la rajt'o'j'n de la aborigen'a'j popol'o'j ĝis 1994. Dank'e al la film'o ni mal'kovr'is, ke tamen interes'iĝ'as pri tia'j tem'o'j mult'a'j hom'o'j, kiu'j, sam'kiel mi, vol'as re'san'ig'i la histori'o'n. Est'u menci'it'a ankaŭ la mal'aper'ig'o, far'e de la ĝendarm'ar'o, de Santiag'o Maldonado, jun'a blank'ul'o, kiu apog'is indiĝen'a'n manifestaci'o'n de mapuĉoj (amerik-india popol'o el centr'a/sud'a Ĉilio kaj sud'a Argentino). Mez'e de oktobr'o oni trov'is li'a'n kadavr'o'n. Ĉi tiu film'o trans'pas'as lim'o'j'n, ĉar la problem'o de la rajt'o'j de indiĝen'o'j ripet'iĝ'as en mal'sam'a'j lok'o'j kaj land'o'j: ĝi est'as bedaŭr'ind'e fenomen'o universal'a.

Parlament'a'j elekt'o'j

La 15an de oktobr'o 2017 pli ol 6,4 milion'o'j da aŭstr'o'j rajt'is voĉ'don'i por nov'a parlament'o. La part'o'pren'o est'is 80,0 %.

La venk'int'o est'as la 31-jar'a Sebastian Kurz [sebástian kurc] de la re'freŝ'ig'it'a konservativ'a Popol'a Parti'o ÖVP. Mal'venk'is la verd'a parti'o, kiu sink'is de 12,4 % (24 mandat'o'j en 2013) al 3,8 %. Ĉar ili ricev'is mal'pli ol 4 % de la voĉ'o'j, ili hav'as nun neniu'j'n mandat'o'j'n kaj ne plu est'os en la parlament'o.

Rezult'o'j

Popol'a Parti'o ÖVP (konservativ'a): 62 mandat'o'j (+ 15 kompar'e kun 2013)

Social'demokrat'a Parti'o SPÖ: 52 (sen'ŝanĝ'e)

Liber'ec'a Parti'o FPÖ (popol'ism'a, dekstr'a): 51 (+ 11)

Ne'os (nov-liberal'a) 10 (+ 1)

List'o de d-ro Pilz [pilc], iam'a an'o de la verd'ul'o'j: 8 (4,4 %; ne kandidat'is en 2013).

Kandidat'is kvar pli'a'j parti'o'j, inter'ali'e la komun'ist'o'j KPÖ (mal'pli ol 1 %, sam'e kiel en 2013)

Ne plu kandidat'is la list'o de la aŭstr'i-kanada industri'ist'o Frank Stronach [stronaĥ] (11 mandat'o'j en 2013).

Fin'e pri Obama

Respond'e al la leter'o de Robert Nielsen (MONATO 2017/11, p. 6): Mi ne asert'is, ke Obama nask'iĝ'is ekster Uson'o, ĉar li'a nask'iĝ'lok'o rest'as ne'kon'at'a. Tamen li'a patr'o ne est'is civit'an'o de Uson'o, tiel ke Obama cert'e ne est'as hered'a civit'an'o (natural bor'n citiz'e'n) kiel postul'as la uson'a konstituci'o.

Pri la sam'paĝ'a kontribu'o de Garbhan MacAoidh: Mi skrib'is preskaŭ neni'o'n pri la ag'ad'o de prezid'ant'o Trump kaj ne esprim'is mi'a'n pozici'o'n pri ĝi. Mi nur akuz'is Trump pri li'a ne'ad'o de la uzurp'ad'o. Li'a rifuz'o plen'um'i la leĝ'o'n far'as ankaŭ li'n kun'krim'ul'o. La artikol'o est'is verk'it'a ne kiel mi'a person'a (do ebl'e bizar'a) opini'o, sed kiel argument'it'a konklud'o laŭ mi'a'j plej bon'a'j ebl'o'j.

Al Daniel Mas'o'n, kiu „admir'is prezid'ant'o'n Barack Obama” (MONATO 2017/12, p. 6), mi dir'u, ke agnosk'i, pri-pent'i kaj persekut'i jam okaz'int'a'n (kaj ĝis nun daŭr'a'n) krim'o'n neniel est'as mal'ŝpar'o de temp'o. Mal'e, plen'um'i la leĝ'o'n kaj ating'i just'o'n (almenaŭ mal'fru'e) est'as la unu'a dev'o de ajn'a civiliz'it'a leĝ'obe'a naci'o.

Per tiu ĉi leter'o MONATO ferm'as la diskut'o'n pri la uson'an'ec'o de prezid'int'o Obama.

Defi'a misi'o al mir'ind'a planed'o

En oktobr'o 2018 ek'os la ambici'a kosm'a misi'o BepiColombo al la planed'o Merkur'o. Tem'as pri kun'labor'a projekt'o de la Eŭrop'a Kosm'a Agent'ej'o (ESA, angl'e: European Spac'e Agency) kaj la Japan'a Aer'o'kosm'a Esplor'a Agent'ej'o (JAXA, angl'e: Japan Aer'o'spac'e Exploration Agency), sub la gvid'o de ESA. BepiColombo est'os la unu'a misi'o al la planed'o Merkur'o far'e de Eŭrop'o kaj unu el la plej grav'a'j plen'um'it'a'j ĝis nun de ESA.

Inĝenier'o

La projekt'o'n oni nom'as laŭ la ital'a inĝenier'o pri astronaŭt'ik'o Giuseppe (Bepi) Colombo [ĝuzepe kolomb'o] (1920-1984), scienc'ist'o, matematik'ist'o kaj fak'ul'o ĉe la Universitat'o de Padovo. Li iam part'o'pren'is projekt'o'n pri la uson'a sond'il'o Mariner 10, kiu en 1974 kaj 1975 tri'foj'e preter'pas'is Merkur'o'n je distanc'o'j 704 km, 48 069 km kaj 327 km.

Giuseppe Colombo kalkul'is la kompleks'a'n orbit'o'n, kiu'n la sond'il'o dev'is sekv'i, kaj tiel kontribu'is not'ind'e al la sukces'o de tiu misi'o. Li don'is kontribu'o'n ankaŭ al la stud'ad'o de la ring'o'j de Saturn'o, antaŭ ol kosm'o'sond'il'o'j ating'is tiu'n for'a'n planed'o'n. Li ceter'e part'o'pren'is la plan'ad'o'n de la projekt'o Giotto, la sukces'plen'a eŭrop'a misi'o al la komet'o Hal'ej'o, sed for'pas'is antaŭ la lanĉ'o de la kosm'o'vetur'il'o.

Rivolu'o

El la planed'o'j de ni'a sun'sistem'o Merkur'o est'as la plej proksim'a al la sun'o kaj ankaŭ la plej mal'grand'a. Kvankam ĝi est'as la mal'plej vizit'it'a ĝis nun, ĝi est'as rimark'ind'a kaj mir'ind'a planed'o. Dum'tag'e ĝi'a surfac'a temperatur'o ating'as 420 celsi'a'j'n grad'o'j'n; dum'nokt'e, pro la preskaŭ'a for'est'o de atmosfer'o, la temperatur'o fal'as mal'e ĝis 170 celsi'a'j grad'o'j sub la nul'o.

Spit'e al si'a et'ec'o, Merkur'o hav'as apart'e fort'a'n, kvankam ankoraŭ ne plen'e kompren'at'a'n, magnet'a'n kamp'o'n. La temp'o, dum kiu ĝi turn'iĝ'as unu foj'o'n ĉirkaŭ la propr'a aks'o, est'as 59 ter'a'j tag'o'j. La merkur'a jar'o (la temp'o, dum kiu Merkur'o efektiv'ig'as unu rivolu'o'n ĉirkaŭ la sun'o) daŭr'as nur 88 ter'a'j'n tag'o'j'n. Tio signif'as, ke dum unu rivolu'o ĝi rotaci'as 1,5 foj'o'j'n ĉirkaŭ si'a aks'o. Ĝust'e Giuseppe Colombo eksplik'is divers'a'j'n rimark'ind'a'j'n fenomen'o'j'n pri Merkur'o sur'baz'e de la fort'a'j tajd'a'j efik'o'j de la sun'o sur tiu planed'o.

Fot'o'j

Mariner 10, iam'a uson'a sond'il'o, liver'is pas'int'ec'e la unu'a'j'n detal'a'j'n fot'o'j'n de la planed'o. En 2008 kaj 2009 la sond'il'o Messenger de la uson'a Naci'a Aeronaŭt'ik'a kaj Kosm'a Administraci'o (Nas'a) preter'pas'is Merkur'o'n tri'foj'e kaj en'ir'is en la orbit'o'n de la planed'o en 2011. Ĝi far'is pli alt'disting'iv'a'j'n fot'o'j'n de la merkur'a surfac'o kaj tiu'manier'e star'ig'is sam'temp'e mult'a'j'n ankoraŭ ne solv'it'a'j'n demand'o'j'n. Inter'ali'e oni vid'as ekzempl'e strang'a'j'n sediment'o'j'n ĉe la polus'o'j kaj ne'neglekt'ind'a'j'n tru'o'j'n en la surfac'o.

Defi'o'j

BepiColombo al'front'os tut'a'n seri'o'n da defi'o'j. Unu'e, ĝi dev'os kontraŭ'batal'i la tie'a'n temperatur'o'n, tre alt'a'n pro la proksim'ec'o de Merkur'o al la sun'o. Ĉiu'j antaŭ'a'j misi'o'j de ESA koncern'is pli mal'varm'a'j'n region'o'j'n de la sun'sistem'o. La kosm'o'vetur'il'o'n nepr'os ĉi-okaz'e brems'i, anstataŭ pli'rapid'ig'i, por ke ĝi fal'u en la direkt'o'n de Merkur'o kaj de la sun'o.

En ĉiu'j antaŭ'a'j misi'o'j, kiam oni esplor'is er'o'j'n, kiu'j trov'iĝ'as pli mal'proksim'e de la sun'o ol la ter'o, neces'is mal'e pli'rapid'ig'i la vetur'il'o'j'n. Pro la grand'a diferenc'o inter la gravit'o de Merkur'o kaj tiu de la sun'o, oni risk'as mal'traf'i la planed'o'n kaj devi'i al orbit'o ĉirkaŭ la sun'o.

Merkur'o rond'ir'as la sun'o'n laŭ eben'o, kiu dekliv'as je sep grad'o'j kompar'e kun tiu de la ter'o. Tial, dum la vojaĝ'o, la orbit'a eben'o dev'os est'i ŝanĝ'at'a. La neces'a'j'n ŝanĝ'o'j'n de la orbit'o oni real'ig'os per kombinaĵ'o de elektr'a pelad'o kaj gravit'a asist'o far'e de la ter'o, Venus'o kaj Merkur'o mem.

Motor'o

La kosm'a vetur'il'o konsist'as el kvar kompon'ant'o'j: plej grav'as la eŭrop'a Merkur'a Planed'a Orbit'ant'o (MPO), kiu kun'port'as 11 instrument'o'j'n, kun'e kun la japan'a Merkur'a Magnetosfer'a Orbit'ant'o (MMO), plen'um'ant'a si'a'flank'e 5 eksperiment'o'j'n. La du sond'il'o'j'n oni port'os al ili'a cel'o per ŝarĝ'vetur'il'o, nom'at'a Merkur'a Kombin'it'a Kosm'o'ŝip'o (angl'e: Mercury Composite Spacecraft, MCS), kiu hav'as nov'ec'a'n sun-elektr'a'n motor'o'n („jon'a'n motor'o'n”) kaj ali'a'j'n sistem'o'j'n, kiu'j bezon'at'as nur dum la vojaĝ'o al Merkur'o. La eŭrop'a sond'il'o MPO est'as munt'it'a sur la karg'a ŝip'o, kaj la japan'a sond'il'o MMO est'as fiks'it'a sur la eŭrop'a. Inter ili est'as „kloŝ'o”, kiu kovr'as la japan'a'n sond'il'o'n, ŝirm'as ĝi'n kontraŭ kosm'a radi'ad'o kaj fiks'as ĝi'n ĉe la eŭrop'a sond'il'o.

Spegul'o'j

En la sun-elektr'a motor'o ksenon'a gas'o flu'as tra du elektr'e ŝarg'it'a'j krad'o'j, kies fort'a elektr'a kamp'o dis'fal'ig'as la atom'o'j'n de la gas'o kaj pli'rapid'ig'as la rezult'ant'a'j'n ŝarg'it'a'j'n (jon'ig'it'a'j'n) partikl'o'j'n. Ĉi-last'a'j el'flu'as el la el'las'il'o de la motor'o, kaj la re'ag'a fort'o pel'as la kosm'o'vetur'il'o'n. La elektr'o'n por la sistem'o liver'as grand'a'j sun'a'j panel'o'j de la ŝarĝ'vetur'il'o.

Ĉar la pov'um'o de la motor'o est'as mal'alt'a, ĝi funkci'os post relativ'e long'a'j temp'o-interval'o'j por efektiv'ig'i la neces'a'j'n orbit'a'j'n manovr'o'j'n. La total'a alt'ec'o de la tiel kombin'it'a vetur'il'o ampleks'as 6 metr'o'j'n. La sond'il'o'j est'os protekt'at'a'j kontraŭ la ekstrem'a'j temperatur'o'j de Merkur'o per special'a'j rimed'o'j, kiel spegul'o'j (kiu'j reflekt'os la sun'lum'o'n), la uz'o de ceramik'a'j material'o'j anstataŭ alumini'o (kiu ne pov'as rezist'i al alt'a temperatur'o) kaj varm-imun'a'j izol'ant'a'j kovr'il'o'j.

Einstein

La ĝeneral'a cel'o de la misi'o est'as ek'sci'i pli pri la origin'o, la evolu'o kaj la histori'o de Merkur'o, esplor'ant'e planed'o'n situ'ant'a'n apud si'a „patr'in'a” stel'o. Tiel oni esper'as kontribu'i al la hom'a sci'o pri la est'iĝ'o de la sun'sistem'o.

La sond'il'o'j far'os detal'a'n mezur'ad'o'n por pri'stud'i kaj kompren'i la konsist'o'n, la intern'a'n struktur'o'n, la geofizik'o'n, la atmosfer'o'n kaj la magnet'a'n „en'volv'aĵ'o'n” (la magnetosfer'o'n) de la planed'o. Krom'e ili detal'e fot'ad'os part'o'j'n de la surfac'o neniam antaŭ'e map'it'a'j'n. Al'don'e, oni esplor'os la konsist'o'n kaj la origin'o'n de la sediment'o'j ĉe'est'a'j en la krater'o'j sur la polus'o'j de Merkur'o kaj, fin'e, oni plan'as far'i test'ad'o'n por preciz'e kontrol'i la valid'ec'o'n de la ĝeneral'a teori'o de la relativ'ec'o de Albert Einstein. Pri tiu ĉi ambici'a misi'o oni en'tut'e labor'is pli ol jar'dek'o'n.

Itiner'o

BepiColombo est'os lanĉ'it'a en oktobr'o 2018 per raket'o de la tip'o Ari'an'e 5 de la eŭrop'a Gujan'a Kosm'a Centr'o ĉe Kourou en Franc'a Gujan'o. Ĝis la al'ven'o de la sond'il'o'j al ili'a'j merkur'a'j orbit'o'j la flug'o de la kombin'it'a kosm'o'vetur'il'o est'os kun'ord'ig'at'a de la Eŭrop'a Centr'o pri Kosm'a'j Operaci'o'j en Darmstadt, Germanio. La plan'it'a itiner'o al Merkur'o est'as mal'simpl'a kaj long'as preskaŭ 9 miliard'o'j'n da kilo'metr'o'j. BepiColombo far'os plur'a'j'n rivolu'o'j'n ĉirkaŭ la sun'o, puŝ'at'e de si'a propr'a elektr'a motor'o. Dum si'a vojaĝ'o ĝi preter'pas'os de proksim'e la ter'o'n, du'foj'e Venus'o'n kaj, ek'de 2021, ses'foj'e Merkur'o'n antaŭ ol ating'i la cel'it'a'n orbit'o'n ĉirkaŭ tiu last'a planed'o.

Dum la divers'a'j preter'pas'o'j ĝi uz'os la gravit'a'j'n fort'o'j'n de la ter'o, de Venus'o kaj de Merkur'o por akir'i la ĝust'a'n rapid'o'n kaj trov'i la ĝust'a'n direkt'o'n. Ĝi ating'os si'a'n fin'a'n orbit'o'n ĉirkaŭ Merkur'o en decembr'o 2025.

Kemi'a'j motor'o'j

Mal'long'e antaŭ si'a al'ven'o al Merkur'o la ŝarĝ'vetur'il'o dis'iĝ'os de la rest'o de la kombinaĵ'o. Post'e la eŭrop'a sond'il'o brems'os la mov'o'n per „konvenci'a'j” kemi'a'j raket'a'j motor'o'j, tiel ke la kosm'o'vetur'il'o est'os „kapt'it'a” en orbit'o ĉirkaŭ la koncern'a planed'o. Tiam la eŭrop'a kaj la japan'a sond'il'o'j dis'iĝ'os, kaj la kloŝ'o, ĝis tiam ŝirm'int'a la japan'a'n sond'il'o'n, est'os for'ĵet'it'a. Tuj post'e la reg'ad'o kaj la respond'ec'o pri la japan'a sond'il'o est'os trans'don'it'a'j al la Kosm'a Operaci'a Centr'o Sagamihara en Japani'o. Post'e la eŭrop'a sond'il'o est'os pli'e brems'at'a, tiel ke ĝi fin'e ating'os mal'pli alt'a'n orbit'o'n.

Magnet'a kamp'o

Ambaŭ sond'il'o'j komenc'os si'a'n labor'o'n ĉirkaŭ Merkur'o en 2025. La eŭrop'a sond'il'o kapabl'os observ'i pli preciz'e la fenomen'o'j'n antaŭ'e mal'kovr'it'a'j'n de Messenger, ĉar ĝi orbit'os ĉirkaŭ la planed'o je pli mal'alt'a orbit'o. Mal'e, la japan'a sond'il'o, kiu est'os pli alt'a, esplor'os inter'ali'e la magnet'a'n kamp'o'n de Merkur'o. Ambaŭ sond'il'o'j labor'os 12 monat'o'j'n. Se rest'os sufiĉ'e da brul'aĵ'o, la misi'o pov'os eventual'e daŭr'i unu pli'a'n jar'o'n.

En septembr'o 2017 la kosm'a vetur'il'o est'is prepar'it'a por si'a misi'o kaj test'it'a ĉe la Eŭrop'a Centr'o pri Kosm'a'j Esplor'o'j kaj Teknologi'o'j, la plej grand'a centr'o de ESA situ'ant'a ĉe Noordwijk, en Nederlando. Oni plen'um'is ĉef'e termik'a'j'n kaj mekanik'a'j'n test'o'j'n. En mart'o 2018 BepiColombo est'os transport'it'a al la Gujan'a Kosm'a Centr'o por si'a baldaŭ'a lanĉ'o al Merkur'o.

Egal'ec'o inter ĉiu'j hom'o'j

Andreij Sergeev est'as aktiv'ist'o de Aljanca heteroseksualov i LGBT (alianc'o de mal'sam'seks'em'ul'o'j kaj Glat ¹) en Ruslando.

MONATO: Kio'n cel'as la alianc'o de mal'sam'seks'em'ul'o'j kaj Glat? Ĉu vi pov'as rakont'i pri vi'a asoci'o?

ANDREIJ SERGEEV: Ni cel'as la egal'ec'o'n de la civit'an'o'j sen'de'pend'e de ili'a seks'em'o kaj seks'a ident'ec'o. Ni'a asoci'o aper'is en maj'o 2012 en Sankt-Peterburgo, kiam okaz'is protest'o'j en Rusio kontraŭ la balot'a'j fraŭd'o'j okaz'int'a'j en decembr'o dum la parlament'a voĉ'don'ad'o. La alianc'o'n fond'is du mal'sam'seks'em'ul'o'j: Natalia Cimbalova, kiu hav'is politik'a'n azil'o'n en Hispanio kaj for'las'is Rusion en 2014, kaj Sergeij Kondraŝov, kiu trans'lok'iĝ'is kun si'a famili'o al Aŭstrali'o.

MONATO: En 2017 Novaja Gazet'a raport'is pri la amas'a persekut'ad'o de sam'seks'em'ul'o'j en Ĉeĉeni'o, kiu est'as ankoraŭ sub la reg'ad'o de la Rusia Federaci'o. Ĉu ankaŭ vi'a'j aktiv'ul'o'j est'is per'fort'it'a'j? Kia est'as la situaci'o en ali'a'j region'o'j de tiu federaci'o?

ANDREIJ SERGEEV: En Ĉeĉeni'o, bedaŭr'ind'e, preskaŭ ne aktiv'as organiz'aĵ'o'j pri hom'a'j rajt'o'j – kiu'j'n oni en'tut'e ne respekt'as. Tio valid'as ne nur pri la sam'seks'em'ul'a mov'ad'o, sed ankaŭ pri la opozici'o al la klan'o Kadirov (la hom'o'j ĉirkaŭ la reg'ant'o de la region'o) kaj sen'de'pend'a'j ĵurnal'ist'o'j. Per'fort'o'n sufer'as entrepren'ist'o'j, drog'o'de'pend'ul'o'j kaj mult'a'j ali'a'j. Persekut'ad'o de sam'seks'em'ul'o'j nur relief'ig'is la problem'o'n.

Laŭ ĉeĉen'a'j kutim'o'j ind'as, ke vir'o edz'iĝ'u, hav'u infan'o'j'n. Preskaŭ ĉiu'j sam'seks'em'ul'o'j krom la jun'ul'o'j viv'as en sekret'o kaj renkont'iĝ'as en ferm'it'a'j apartament'o'j. Fakt'e, la konstituci'o kaj la leĝ'o'j de la Rusia Federaci'o ne est'as respekt'at'a'j en Ĉeĉeni'o; trib'a'j kutim'o'j kaj norm'o'j de Islam'o pli fort'as tie.

En Rusio est'as pli toler'em'a'j urb'o'j, kiel Sankt-Peterburgo aŭ Ekaterinburgo, dum kontraŭ'gej'ec'o fort'as en iu'j kaŭkazaj region'o'j, sam'kiel en mal'grand'a'j provinc'a'j vilaĝ'o'j. La aktiv'ist'o'j de la Alianc'o est'as plur'foj'e atak'it'a'j dum si'a ag'ad'o, sed feliĉ'e, neni'u est'as grav'e vund'it'a. En 2012 grup'o da naci'ist'o'j atak'is ni'a'j'n aktiv'ul'o'j'n, sed nur unu el la atak'ant'o'j est'is kondamn'it'a pro huligan'ism'o. En 2013, kiam la aŭtoritat'ul'o'j aprob'is leĝ'o'n por mal'permes'i la „propagand'o'n de gej'ec'o”, Dmitrij Ĉiĵevskij, per'fort'it'a aktiv'ist'o de Sankt-Peterburgo, kun kiu ni kun'labor'is, perd'is si'a'j'n okul'o'j'n.

Mult'a'j est'is dev'ig'it'a'j for'las'i Rusion: Dmitrij Ĉiĵevskij ir'is al Uson'o, la aktiv'ist'o Kiril Kalugin trans'lok'iĝ'is en Germanion, post kiam la rus'a'j sekret'a'j serv'o'j kapt'is li'n. Est'as ali'a'j prem'metod'o'j: mi mem perd'is mi'a'n labor'posten'o'n en mart'o 2017.

MONATO: Kial la polic'o sub'prem'as vi'n per per'fort'o? Ĉu la Glat-mov'ad'o est'as „danĝer'a” por la stabil'ec'o de la reg'ist'ar'o?

ANDREIJ SERGEEV: En Rusio la problem'o'n pri liber'ec'o kun'ven'i spert'as ne nur sam'seks'em'ul'o'j. Ĉi tio valid'as ankaŭ por la opozici'o kaj la simpl'a loĝ'ant'o, kiu esprim'as si'n pri kelk'a'j problem'o'j. La aŭtoritat'ul'o'j mem decid'as, ĉu manifestaci'o pov'as okaz'i, kaj oft'e oni simpl'e ne don'as la permes'o'n, aŭ oni don'as la permes'o'n nur se iu manifestaci'o okaz'os ekster la urb'o, en arb'ar'o aŭ apud iu tomb'ej'o. La potenc'ul'o'j ag'as ne'raci'e, oni streb'as sub'prem'i ĉiu'n ajn civil'a'n mov'ad'o'n kaj aktiv'ec'o'n, kun mal'oft'a'j escept'o'j koncern'e al iu'j soci'a'j kamp'o'j, kie ili ne vid'as minac'o'n por si mem (ekzempl'e karitat'o, trakt'ad'o de mal'san'a'j infan'o'j, ktp.)

Est'as ĝeneral'a kontraŭ'gej'a fon'o: sodomi'o est'is krim'o ĝis 1993. Krom'e, ankoraŭ nun en mal'liber'ej'a'j medi'o'j la gej'o'j est'as la plej mal'alt'a klas'o de mal'liber'ul'o'j, kiu'j plen'um'as la plej mal'pur'a'j'n kaj mal'facil'a'j'n labor'o'j'n, humil'ig'at'e kaj per'fort'at'e.

Pli'e, la rus'a ortodoks'a eklezi'o, kiu ĉiam pli'lig'iĝ'as al la aŭtoritat'ul'o'j, star'iĝ'as kontraŭ la Glat-mov'ad'o, kaj la patriark'o Kiril nom'is sam'seks'a'n ge'edz'ec'o'n sign'o de la apokalips'o.

La aŭtoritat'ul'o'j uz'as kontraŭ'gej'ec'o'n por for'ig'i la atent'o'n de la ali'a'j problem'o'j. La sam'seks'em'ul'o'j est'as demon'ig'at'a'j kiel pedofili'ul'o'j. „Vi ne vol'as est'i simil'a'j al ili, ĉu?”.

1. Glat: akronim'o de gej'o'j, lesb'an'in'o'j, ambaŭ'seks'em'ul'o'j kaj trans'genr'ul'o'j.

For'pas'is amik'o de alban'o'j

Robert Elsie, german'de'ven'a kanada spert'ul'o pri la alban'a'j literatur'o kaj folklor'o, nask'iĝ'int'a en Vankuver'o en 1950, mort'is en oktobr'o 2017.

Instru'iĝ'o

Diplom'it'e pri klasik'a'j stud'o'j kaj lingv'ist'ik'o, li daŭr'ig'is si'a'n stud'ad'o'n en la Liber'a Universitat'o en Berlino, post'e en la alt'lern'ej'o École Pratique des Hautes Études kaj en la universitat'o de Parizo Iv Paris-Sorbonne.

Post'a'j'n stud'o'j'n li far'is en Dublin Institut'e for Advanced Studies (Institut'o de super'a'j stud'o'j en Dublino) en Irlando, kaj en la universitat'o de Bon'n, kie li doktor'iĝ'is pri lingv'ist'ik'o kaj kelt'a'j stud'o'j en la jar'o 1978.

Vizit'o'j kaj ag'ad'o

Oft'e ek'de 1978 Elsie vizit'ad'is Albanion kun grup'o da student'o'j kaj instru'ist'o'j de la universitat'o de Bon'n. Li part'o'pren'is plur'foj'e ankaŭ inter'naci'a'j'n seminari'o'j'n pri la alban'a'j lingv'o, beletr'o kaj kultur'o en Priŝtin'o (Kosovo). De 1982 ĝis 1987 li deĵor'is ĉe la german'a ministr'ej'o pri ekster'a'j afer'o'j, en Bon'n, kaj de 2002 ĝis 2013 en Hag'o ĉe la Inter'naci'a Pun-Tribunal'o por Eks'a Jugoslavio, precip'e kiel interpret'ist'o okaz'e de kelk'a'j not'ind'a'j kaz'o'j, inkluziv'e de la proces'o de Slobodan Milošević.

Verk'ad'o

Dum plur'a'j jar'o'j li verk'is original'a'j'n pri'histori'a'j'n libr'o'j'n pri alban'o'j, traduk'is poem'o'j'n kaj ali'a'j'n verk'o'j'n, stud'is la folklor'o'n kaj en'am'iĝ'is al la natur'o kaj spirit'o de la land'o.

Laŭ iu'j font'o'j li testament'is, ke oni en'tomb'ig'u li'n en la bel'eg'a mont'ar'a vilaĝ'o Thethi ĉe la land'lim'o kun Kosovo kaj Montenegro. La alban'a reg'ist'ar'o plen'um'is tiu'n dezir'o'n.

Unik'a'j ŝton'glob'o'j

En la sud'o de Kostariko turist'o'j pov'as vizit'i arkeologi'a'n are'o'n ĉe la delt'o de la river'o Diquís [dikís]. Tie indi'an'o'j skulpt'is ŝton'glob'o'j'n ek'de la jar'o 300 post Krist'o, sed la apoge'o okaz'is inter la jar'o'j 800 kaj 1500. Ili'a diametr'o vari'as de kelk'a'j centi'metr'o'j ĝis 2,66 metr'o'j.

Ekzist'as kvar lok'o'j en la are'o, kie est'as ŝton'glob'o'j. Sed nur en unu el ili, Finca 6, la ŝton'glob'o'j est'as tie, kie la indi'an'o'j skulpt'is ili'n, uz'ant'e lok'a'j'n material'o'j'n.

Laŭ fak'ul'o'j la ŝton'glob'o'j simbol'e montr'is rang'o'n, pov'o'n, soci'a'n kaj politik'a'n pozici'o'n kadr'e de la en'land'a hierarki'o. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j oni akcept'is ili'n en la List'o'n de Mond'a Kultur'hered'aĵ'o de Unesk'o.

Turist'o'j pov'as vid'i kelk'a'j'n ekzempler'o'j'n de la ŝton'glob'o'j ankaŭ en la naci'a muze'o de Kostariko en la ĉef'urb'o San-Joseo kaj ret'e ĉe www.diquis.go.cr.

Skandal'o pri kupr'o-min'ej'o'j en Katango

Komenc'e de novembr'o 2017 est'is dis'kon'ig'it'a pli'a ar'o da dokument'o'j, kiu'j ilustr'as kiel riĉ'ul'o'j kaj grand'a'j entrepren'o'j sukces'as evit'i impost'pag'o'j'n en la land'o'j, kie ili ĉef'e aktiv'as. Ili ricev'is la nom'o'n Paradise Papers (Paradiz'a'j paper'o'j), referenc'e al la „impost'paradiz'o'j”, oft'e et'a'j insul'o'j kun paradiz'a klimat'o, kiu'j special'iĝ'as en liver'ad'o de serv'o'j por impost'evit'o. Tio je la 8a de novembr'o est'is la tem'o de la program'o Cash Investigation en la franc'a televid'a kanal'o Franc'e 2.

Mult'naci'a'j firma'o'j kaj riĉ'eg'a'j individu'o'j sukces'as, ĉu leĝ'e, ĉu kontraŭ'leĝ'e, tut'e ne, aŭ apenaŭ, pag'i impost'o'j'n, uz'ant'e la financ'a'j'n serv'o'j'n dispon'ig'at'a'j'n en fisk'a'j paradiz'o'j (ekzempl'e Bermudo, sed ankaŭ mal'pli ekzotik'a'j land'o'j kiel Svis'land'o aŭ Nederlando), kie'n ili pov'as lok'i si'a'j'n profit'o'j'n. Pro tia amas'a impost-fuĝ'ad'o, mult'a'j reg'ist'ar'o'j sufer'as pri buĝet'a'j deficit'o'j kaj dev'as redukt'i si'a'j'n el'spez'o'j'n por san'o, eduk'ad'o kaj ali'a'j soci'a'j afer'o'j.

Dum la el'send'o, ĵurnal'ist'in'o Elise Lu'cet don'is la ekzempl'o'n de la svis'a mult'naci'a firma'o Glencore kaj de ĝi'a'j 7000 fili'o'j offshore („for de la bord'o”, do ie ekster la teritori'o, en ali'a land'o). Ĝi hav'as diskret'a'n sid'ej'o'n en Baar, Svisio, kaj ofic'ej'o'j'n en (inter ali'a'j) Saint Helier, Ĵerzej'o (Brit'a'j Manikinsuloj) kaj Londono. Kvankam la akci'o'j de Glencore est'as bors'e kvot'at'a'j, ĝi eg'e mal'oft'e est'as menci'at'a ĉe la kutim'a'j inform'il'o'j. Ĝi ja regul'e aper'ig'as detal'a'j'n financ'a'j'n raport'o'j'n, sed nur fak'ul'o'j el la financ'a mond'o trov'as kaj leg'as ili'n.

La entrepren'o est'is fond'it'a en 1974 kiel „Marc Rich + Co Ag”, rapid'e grand'iĝ'is kaj special'iĝ'as en trading (tio est'as negoc'ad'o, sed part'e ankaŭ spekul'ad'o) de primar'a'j material'o'j, ekzempl'e mineral'o'j (kupr'o, zink'o ...) kaj nutr'aĵ'a'j baz-produkt'o'j (tritik'o, riz'o, maiz'o ...), sed ankaŭ en min'ad'o kaj pri'labor'ad'o de tia'j produkt'o'j. Glencore est'as je la 16a lok'o (post Samsung, antaŭ Daimler) en la list'o de la plej grand'a'j entrepren'o'j, far'it'a de la financ'a revu'o Fortun'e.

Tiel la tele'spekt'ant'o'j ek'sci'is, ke Glencore (tra si'a fili'o Katanga Mining) posed'as du profit'o'don'a'j'n min'ej'o'j'n en Katango (Demokrati'a Respublik'o Kongo, DRK), antaŭ'e part'e ŝtat'a'j'n posed'aĵ'o'j'n. Laŭ la Paradise Papers Glencore dev'is pag'i al la konga reg'ist'ar'o grand'a'n sum'o'n por hav'i la rajt'o'n ekspluat'i la min'ej'o'j'n, sed, pro la per'ad'o de la israela financ'ist'o Da'n Gertler (ek'de 1997 aktiv'a en la konga diamant-min'ad'o), Glencore sukces'is pag'i nur 140 milion'o'j'n da dolar'o'j, anstataŭ la 585 postul'it'a'j'n de la reg'ist'ar'o.

Da'n Gertler est'as amik'o de la konga prezid'ant'o Kabil'a kaj de ties ĉef'a konsil'ant'o, Augustin Katumba Mwanke. Ĉe www.flickr.com ekzempl'e est'as fot'o, kiu montr'as Gertler okaz'e de edz'iĝ'fest'o de Kabil'a. La uson'a invest'kompani'o Och-Ziff est'is kondamn'it'a, ĉar en 2011 ĝi dispon'ig'is mon'o'n al Da'n Gertler, kiu est'is uz'at'a por korupt'i alt'rang'a'j'n kongajn oficial'ul'o'j'n okaz'e de vend'o de min'ej'o'j al Och-Ziff kaj Glencore. Och-Ziff akcept'is la verdikt'o'n kaj pag'is pun'o'n, sed Gertler ne'as iu'n ajn mis'far'o'n.

Krom'e, la esplor'ad'o de la ĵurnal'ist'o'j konduk'is ili'n al la min'ej'o Bass'e Kand'o, kie oni el'fos'as kupr'o'n kaj kobalt'o'n. Ili observ'is tie, ke la akv'o-resurs'o'j en la apud'a'j vilaĝ'o'j iom post iom venen'iĝ'as; jam kelk'a'j infan'o'j nask'iĝ'is kun genetik'a'j korp'o-mis'form'iĝ'o'j. Laŭ scienc'a'j analiz'o'j (precip'e en eŭrop'a'j laboratori'o'j) evident'iĝ'is, ke la el'flu'aĵ'o'j de tiu min'ej'o super'as la norm'o'j'n: 30-foj'e pli ĉe kobalt'o kaj ĝis 100-foj'e pli ĉe mangan'o. Malgraŭ pet'o'j pri klar'ig'o'j, la konga reg'ist'ar'o ne respond'is kaj ankaŭ ne la estr'o de Glencore dum la ĝeneral'a kun'ven'o de akci'ul'o'j.

Vojaĝ'i per luks'a trajn'o

Antaŭ iom da temp'o ni al'ven'is trajn'e en Heuston, la okcident'a ĉef'staci'dom'o de Dublino. Tie ni vid'is ĉe apud'a kaj'o splend'a'n nov'a'n vagon'ar'o'n, kiu'n ni neniam antaŭ'e rimark'is. La vagon'o'j est'is reĝ'blu'a'j, kaj en or'kolor'a'j liter'o'j sur ĉiu vagon'o est'is la nom'o de unu el la irlandaj graf'land'o'j kaj en pli grand'a'j liter'o'j la sur'skrib'o Grand Hiberni'a'n. Post'e ni konstat'is, ke tiu luks'a trajn'o est'as kun'labor'a iniciat'o de la entrepren'o Belmond (pli fru'e nom'at'a Orient-Express Hotels Ltd) kaj la naci'a irlanda fer'voj'firma'o Iarnród Éireann. Grand Hiberni'a'n mem ne pov'as port'i la nom'o'n „Orient'a ekspres'trajn'o”, ĉar, se ĝi vetur'us orient'e'n de Dublino, kie la vetur'o komenc'iĝ'as, ĝi fal'us en la Irland'an mar'o'n!

Ĝis nun ne ekzist'is lit'vagon'o'j en irlandaj trajn'o'j, ĉar la fer'voj'a'j distanc'o'j en la verd'a insul'o ne est'as sufiĉ'e long'a'j. Tamen komfort'a'j lit'o'j trov'iĝ'as en la vagon'o'j de Grand Hiberni'a'n, kiu funkci'as kiel vetur'ant'a hotel'o. La pasaĝer'o'j pov'as elekt'i, inter kiu'j region'o'j aŭ urb'o'j ili dezir'as vojaĝ'i. Kompren'ebl'e, la vetur'prez'o de'pend'as de la distanc'o, kaj vojaĝ'i per Grand Hiberni'a'n ne est'as mal'mult'e'kost'a afer'o. La tut'a voj'plan'o kost'as plur'a'j'n mil'o'j'n da eŭr'o'j.

Mi demand'as mi'n, kia person'o pov'as kaj pret'as pag'i tiom da mon'o por rond'vojaĝ'i en mal'grand'a land'o, kiu neniam pov'us pretend'i est'i ekzot'a kaj ekscit'a, kiel la vetur'o de Parizo al Istanbulo. Tamen la iniciat'o en Irlando est'as interes'a. Se inter la leg'ant'o'j de MONATO est'us iu miliard'ul'o aŭ arab'a princ'o el naft'o'riĉ'a land'o, ebl'e li mend'us vojaĝ'o'n per Grand Hiberni'a'n. Mi person'e ne intenc'as far'i tio'n.

Bolard'o'j kontraŭ teror'ist'o'j

Teror'ist'o'j kaj frenez'ul'o'j hav'as nov'a'n metod'o'n: Ili ŝtel'as aŭ lu'pren'as kamion'o'n kaj kiel demon'o'j vetur'as tra strat'o plen'a de hom'o'j (MONATO 2017/01, p. 14) (2017/011838.php). Tia'n atak'o'n oni tim'as ankaŭ en Vieno.

Ballhausplatz („Pilk'lud'ej'a plac'o”) est'as la centr'o de la politik'a kvartal'o en la aŭstr'a ĉef'urb'o. Apud'e trov'iĝ'as la sid'ej'o de la ĉef'ministr'o (Bundeskanzler) kaj la sid'ej'o Hofburg de la ŝtat'prezid'ant'o de Aŭstrio kaj last'a'temp'e ankaŭ la provizor'a aŭstr'a parlament'ej'o (MONATO 2017/06, p. 11) (2017/011956.php). En la 19a jar'cent'o la urb'a mur'o bar'is la rigard'o'n, sed post ĝi'a for'met'o la vien'an'o'j pov'is sen'ĝen'e rigard'i la park'o'n kaj la pomp'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n kun histori'ism'a stil'o. Est'is agrabl'a la grand'a, liber'a are'o.

Nov'a mur'o?

En septembr'o 2017 konstru'firma'o komenc'is star'ig'i kvar beton'a'j'n mur'o'j'n sur Ballhausplatz, kun long'ec'o de ok metr'o'j, alt'ec'o de 80 centi'metr'o'j kaj dik'ec'o de unu metr'o. Inter ili trov'iĝ'as tra'las'ej'o'j kaj 17 bolard'o'j. Sed est'iĝ'is konfuz'o: Kiu mend'is tio'n? Ĉu la afer'o est'is ver'e pri'debat'it'a?

Oni ŝanĝ'is la plan'o'n: Ne mur'o'j, sed 42 bolard'o'j protekt'u la ĉe'est'ant'o'j'n. Kost'o: 488 000 eŭr'o'j. Tiu'j fost'o'j sekur'ig'u ne nur la politik'ist'o'j'n, sed ankaŭ la mult'a'j'n ĉe'est'ant'o'j'n en divers'a'j konferenc'o'j, ekzempl'e de Organiz'aĵ'o pri Sekur'ec'o kaj Kun'labor'o en Eŭrop'o, en la apud'a'j Hofburg-salon'o'j.

Advent'bazar'o'j

Ankaŭ en strat'o'j kun mult'a'j magazen'o'j, aŭ ĉirkaŭ advent'bazar'o'j kaj fest'ej'o'j oni vol'as per simil'a'j bar'il'o'j evit'i atak'o'j'n. En ĉiu okaz'o est'as dilem'o koncern'e la decid'o'j'n pri nov'a'j bar'il'o'j: Ĉu oni hav'u liber'ec'o'n aŭ sekur'ec'o'n? Kia'j kaj kiom da sekur'ig'a'j instal'aĵ'o'j toler'ebl'as, por ke la promen'ant'o'j ne sent'u si'n mal'liber'a'j dum ir'ad'o tra la urb'a spac'o?

Ekologi'o kaj konsum'ism'o

Mi kun grand'a interes'o sekv'as la evolu'o'n de la ide'o'j pri ekologi'o, re'cikl'ig'o de rub'aĵ'o'j kaj ter'pur'ig'ad'o ĉef'e en Rusio, ĉar bedaŭr'ind'e tiu ĉi land'o salt'is en soci'o'n de konsum'ad'o ne pri'pens'int'e la sekv'o'j'n.

Ekonomi'o de ŝpar'o

La sovetia ekonomi'o karakteriz'iĝ'is kiel ekonomi'o de „mank'o”. En vend'ej'o'j, okaz'e de inform'pet'o'j pri iu ajn var'o, la respond'o est'is ĉiam: „Est'is, est'os sed ĉi-moment'e ne est'as”.

Ĉar mult'o mank'is, la hom'o'j kutim'is ŝpar'i aŭ plur'foj'e uz'i: ekzempl'e, oni ne for'ĵet'is plast'a'j'n sak'o'j'n, sed ili'n lav'is kaj re'uz'is. Krem'o'n, miel'o'n kaj sam'tip'a'j'n flu'aĵ'o'j'n oni ne aĉet'is en tut'e pret'a'j pak'aĵ'o'j, sed oni port'is si'a'n bokal'o'n aŭ pot'o'n, plen'ig'is ĝi'n en la vend'ej'o aŭ bazar'o kaj daŭr'e re'uz'is la uj'o'n.

Neces'is vic'i plur'a'j'n dek'o'j'n da minut'o'j por re'don'i mal'plen'a'j'n botel'o'j'n en preciz'a'j „rikolt'ej'o'j” kaj re'hav'i la koncern'a'n mon'o'n. Ceter'e tio al'port'is iom da mon'o al mal'jun'ul'o'j, kiu'j sen'lac'e ir'ad'is tra la park'o'j aŭ strat'o'j „pluk'ant'e” kaj re'port'ant'e la botel'o'j'n. Tio est'is bon'a metod'o de pur'ig'ad'o kaj re'cikl'ig'o. Ĉiu'j infan'o'j en si'a pionir'a viv'o lern'is, ke pur'a est'as ne la lok'o, kiu'n oni pur'ig'is, sed la lok'o, kiu'n oni ne mal'pur'ig'is.

Konsum'ism'o

La rus'o'j nun aĉet'as inter'naci'a'j'n var'o'j'n, do du- eĉ tri-foj'e pak'it'a'j'n, kio produkt'as sam'a'n kvant'o'n de rub'aĵ'o'j kiel en la „okcident'a” mond'o. Ekzempl'e, ili trink'as bier'o'n kaj (kiel en mult'a'j ali'a'j land'o'j) i'e'n ajn for'ĵet'as la mal'plen'a'n uj'o'n. Ĉe la lag'o Bajkal'o (tiel nom'at'a „natur'a perl'o”) amas'iĝ'is dum kvin jar'o'j 900 tun'o'j da rub'aĵ'o'j. Sekv'e, neces'as organiz'i la pur'ig'ad'o'n de bel'a'j lok'o'j.

Pur'ig'ad'o

Fin'e de juli'o pas'int'jar'a oni aranĝ'is volont'ul'a'n turne'o'n de ŝip'o'j por pren'i for'ĵet'aĵ'o'j'n el la river'o Moskvo. Dum oni regul'e bala'as en la grand'a'j urb'o'j kaj ten'as ili'n pur'a'j, pov'os ali'lok'e aper'i mult'a'j sovaĝ'a'j depon'ej'o'j de konstru'material'o, mebl'o'j, frid'uj'o'j k.s., ĉar neni'o est'is antaŭ'e pri'pens'it'a. En la ĉef'a'j urb'o'j, kiel Moskvo, aper'is uj'eg'o'j plur'kolor'a'j laŭ la elekt'it'a rub'aĵ'o, kaj ankoraŭ ne est'as klar'e kiel oni re'cikl'ig'os la tut'o'n. Oni komenc'as konsci'i pri la bezon'o ne for'ĵet'i i'e'n ajn ekzempl'e pil'o'j'n.

Ekologi'o kun mult'a'j vetur'il'o'j

Oni buĝet'is 294 miliard'o'j'n da rubl'o'j por ekologi'o en 2017, sed forges'as la polu'o'n de la aer'o pro la mult'iĝ'o de privat'a'j vetur'il'o'j, kiam tamen funkci'as perfekt'a ret'o de publik'a'j transport'il'o'j, kiel metro'o, aŭtobus'o'j, aŭtobus'et'o'j, tram'o'j. Est'as nun 4,7 milion'o'j da aŭt'o'j en Moskvo, kaj oni kalkul'as, ke post 2-3 jar'o'j est'os 5,5 milion'o'j. Kio'n oni far'as en la distrikt'o Moskvo? Oni konstru'as nov'a'j'n aŭt'o'voj'o'j'n, por ke „aŭt'o'j star'u ne-long'e okaz'e de ŝtop'iĝ'o'j” kaj tiel ili mal'pli polu'os!

Korupt'o en nebul'a aer'o

La 26an de april'o 2017 la lern'ej'o'j en Voroneĵo est'is ferm'it'a'j pro la rub'aĵ'o'brul'ig'ad'o, kiu polu'is la aer'o'n. La hom'o'j bedaŭr'is, ke ili „ne plu sci'as, kio est'as printemp'o, ĉar konstant'e nebul'aĉ'as”. En intervju'o kun la gazet'o Argument'o'j kaj fakt'o'j en juli'o 2017, la ministr'o pri natur'a'j resurs'o'j kaj ekologi'o kulp'ig'is la lok'a'j'n instanc'o'j'n. Por for'ig'i la problem'o'n, la ide'o est'as per trajn'o transport'i la rub'aĵ'o'j'n pli mal'proksim'e'n de la urb'o'j, kaj tie pri'labor'i ili'n. En sep region'o'j (apud Moskvo kaj en Tatari'o) est'as plan'at'a'j uzin'o'j por produkt'ad'o de elektr'o el rub'aĵ'o'j.

Tiu nov'a metod'o de rub'aĵ'o're'cikl'ig'ad'o est'is tuj kapt'it'a de pli-mal'pli honest'a'j oligark'o'j, kiu'j trov'is en tiu kamp'o nov'a'n ebl'o'n riĉ'iĝ'i. Tio'n jam far'is (ekzempl'e en Marsejlo) kelk'a'j mal'honest'ul'o'j, akapar'ant'e la komerc'o'n, dum la popol'o dev'as pag'i la koncern'a'j'n impost'o'j'n.

Re'ven'as la pas'int'ec'o

Kvankam de plur'a'j jar'o'j en sud'a Franci'o oni daŭr'e konsci'as pri la mal'bon'o de plast'a'j sak'o'j, kiu'j for'flug'as al la mar'o kaj est'as manĝ'at'a'j de mar'est'aĵ'o'j, nur ek'de januar'o 2017 oni re'ven'is al la pra'a metod'o de mi'a av'in'o: port'i al la vend'ej'o si'a'n propr'a'n sak'eg'o'n, re'uz'i paper'a'j'n sak'o'j'n (iom pli kost'a'j'n por la vend'ist'o ol la plast'a'j), pli oft'e uz'i vitr'a'j'n uj'o'j'n (sen'lim'e re'cikl'ig'ebl'a'j'n) anstataŭ plast'a'j, kaj far'i hejm'e (en la kuir'ej'o aŭ sur balkon'o) kompoŝt'o'n, kiu'n oni mem uz'os aŭ liver'os al komun'um'a'j ĝarden'o'j. Konsci'iĝ'o bezon'as long'a'n temp'o'n, ĉar la hom'o'j al'kutim'iĝ'is al konsum'soci'o.

Rub'aĵ'o'j kiel art'o

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j, okaz'e de Ĝeneral'a Konferenc'o, Unesk'o ekspozici'is mebl'ar'o'n (seĝ'o'j'n kaj tabl'o'j'n) el karton'o kaj el el'uz'it'a'j pneŭmatik'o'j, kaj nun la nov'a muze'o en Marsejlo MUCEM de mart'o ĝis aŭgust'o 2017 organiz'is ekspozici'o'n „Viv'o de rub'aĵ'o'j” ĉirkaŭ Mediterane'a Mar'o. Koncern'e kler'ig'ad'o'n ĝi konsci'ig'is la hom'o'j'n pri tio, ke aĉet'i var'o'j'n ne-pak'it'a'j'n ŝpar'ig'as 26 kg da rub'aĵ'o'j en ĉiu jar'o; ne for'ĵet'i manĝ'aĵ'o'j'n, 20 kg; glu'i sur la leter'kest'o'n „ne al reklam'il'o'j” ŝpar'ig'as 35 kg da paper'o en ĉiu jar'o; kompoŝt'ig'i la veget'aĵ'o'j'n, 40 kg; ripar'i, re'vend'i aŭ for'don'i la ne plu uz'ot'a'j'n mebl'o'j'n, vest'aĵ'o'j'n k.s., 13 kg.

Jun'a'j ge'patr'o'j lern'is, ke beb'o produkt'as unu tun'o'n da mal'pur'a'j vind'aĵ'o'j ĝis ĝi kapabl'os uz'i neces'ej'o'n ... Tut'e klar'e est'is, ke en soci'o de konsum'o (kiel Franci'o) ĉiu loĝ'ant'o produkt'as 590 kg da rub'aĵ'o, kompar'e kun 208 kg en Maroko.

La ekspozici'o montr'is „skulpt'aĵ'o'n” de lup'o far'it'a'n el polv'o'bala'aĵ'o'j, kurten'o'n el mal'nov'a'j T-ĉemiz'o'j, sak'o'j'n el plekt'it'a'j plast'a'j stri'o'j, sitel'o'j'n el marokaj pneŭmatik'o'j ktp.

Neces'as hom'a ag'ad'o

Mi'a rev'o, ke Rusio trans'salt'os la faz'o'n de konsum'ad'o-polu'ad'o, ne real'iĝ'is. Ebl'e ankoraŭ est'as ŝanc'o en progres'ant'a'j land'o'j malgraŭ tio, ke afrik'an'o'j kaj azi'an'o'j grand'kvant'e for'ĵet'as plast'a'j'n sak'o'j'n en la natur'o'n, kaj ke ni'a'j reg'ist'ar'o'j daŭr'e serĉ'as taŭg'a'j'n lok'o'j'n por for'ĵet'i atom'rub'aĵ'o'j'n, kiu'j polu'os ni'a'n mond'o'n dum milion'o'j da jar'o'j.

Sed ni ĉiu'j, kiel et'a'j formik'o'j, pov'as kontribu'i al pli'bon'ig'o de la situaci'o. Mi tio'n far'as, kaj vi?

Se ĉin'o subit'e mal'aper'as el Fejsbuk'o ...

Per Facebook, oni pov'as komunik'iĝ'i kun hom'o'j el la tut'a mond'o, kio al'port'as al ni divers'a'j'n inform'o'j'n kaj opini'o'j'n. Tio pli'bon'ig'as ni'a'n spirit'o'n kaj manier'o'n de pens'ad'o. Sed en Facebook mank'as inform'o'j pri mult'a'j ĉin'o'j, kiu'j konsist'ig'as preskaŭ 20 % de la mond'a loĝ'ant'ar'o. Kial?

Unu'e, Ĉini'o mem est'as grand'a land'o kun mult'eg'a'j hom'o'j: 1,4 miliard'o'j da loĝ'ant'o'j sur la teritori'o de 9,6 milion'o'j da km ²; do la are'o proksim'iĝ'as al Eŭrop'o, kaj la loĝ'ant'ar'o super'as tiu'n de Eŭrop'o. En'e de tiom grand'a komun'um'o jam est'as tro mult'a'j inform'o'j, kiu'j al'tir'as la atent'o'n de ĉin'o'j.

Du'e, de la ĉef-ter'o de Ĉini'o, nom'e Ĉini'o sen Tajvano, Honkongo kaj Maka'o, oni ne pov'as rekt'e vizit'i la ret'ej'o'n de Facebook.

La unu'a ret'a leter'o el Ĉini'o

Inter'ret'o ating'is Ĉini'o'n antaŭ 30 jar'o'j. La 14an de septembr'o 1987, ĉin'a scienc'ist'o emoci'e send'is la unu'a'n ret'a'n mesaĝ'o'n al Germanio: Across the Great Wall we can reach every corner in the world (trans la Grand'a'n Mur'o'n, ni pov'as ating'i ĉiu'n angul'o'n en la mond'o). Tiu scienc'ist'o cert'e ne atend'is, ke la ĉin'o'j est'os barit'a'j per'e de la nov'a Grand'a Mur'o, kiu est'as kvazaŭ Berlina Mur'o de Inter'ret'o.

Obstin'a'j bar'o'j

Por bar'i la inform'o'j'n en Inter'ret'o el ali'a'j ŝtat'o'j, kiu'j'n la parti'o opini'as mal'util'a'j, la reg'ist'ar'o blok'as mult'a'j'n ekster'land'a'j'n ret'ej'o'j'n. Fakt'e, Google, Facebook, Twitter, Youtube kaj mult'a'j ali'a'j fam'a'j ret'ej'o'j, ne est'as vizit'ebl'a'j el Ĉini'o. La antikv'a Grand'a Mur'o est'is konstru'it'a por rezist'i al la agres'ad'o de nomad'o'j. Nun la mur'o en Inter'ret'o ekzist'as por bar'i inform'o'j'n el Okcident'o.

Artifik'o'j

Nur spert'a'j hom'o'j pov'as vizit'i tiu'j'n ret'ej'o'j'n, ĉar tio postul'as komput'il'a'j'n artifik'o'j'n kaj eventual'e krom'a'n el'spez'o'n. Oni uz'as sen'pag'a'j'n program'o'j'n aŭ aĉet'as serv'o'j'n, ekzempl'e, virtual'a'n privat'a'n ret'o'n (angl'e VPN, Virtual Privat'e Network), por rigard'i la ekster'a'n mond'o'n. Tio'n oni nom'as „trans'ir'i la mur'o'n”.

Tamen tia'j komput'il'a'j program'o'j kaj serv'o'j tre oft'e est'as blok'at'a'j. Tial artifik'o'j uz'it'a'j dum kelk'a'j monat'o'j ĉes'as funkci'i, kaj la uz'ant'o'j dev'as serĉ'i nov'a'n program'o'n aŭ atend'i ĝis'dat'ig'o'n de la ekzist'ant'a'j. Se iu ĉin'o subit'e mal'aper'as, kaj ne plu respond'as al vi, bon'vol'u ne plend'i pri li'a for'ir'o sen adiaŭ'o. La plej ebl'a kaŭz'o est'as mis'funkci'ad'o de la program'o, kiu'n li uz'is por hav'i kontakt'o'j'n trans la mur'o'n.

Kio'n ebl'as far'i?

Nun eĉ la serv'o por trans'send'i ret'mesaĝ'o'j'n per'e de Google (gmail) est'as ne'uz'ebl'a en Ĉini'o, kaj oni ne sci'as, kiu'j ali'a'j ret'a'j serv'o'j est'os mal'permes'it'a'j. Do est'as plej bon'e, ke oni konserv'u ne nur unu ret'a'n adres'o'n, por ten'i la long'e'daŭr'a'n komunik'ad'o'n kun ĉin'o'j en la ret'a epok'o.

Blu'a bel'ul'o ating'is Slovaki'o'n

Slovak'a'j ornitolog'o'j entuziasm'e ĝoj'kri'as: pas'int'novembr'e ili rimark'is unu'a'foj'e en la propr'a land'o nov'a'n minac'at'a'n bird'o'speci'o'n. Tem'as pri la blu'vost'ul'o (scienc'e Tarsiger cyanurus).

Vost'o

La blu'vost'ul'o aparten'as al la famili'o Muŝkaptuledoj (scienc'e Muscicapidae). Tiu palearktisa bird'o simil'as, laŭ grand'ec'o, al fenikur'o (kon'at'a ankaŭ kiel komun'a ruĝ'vost'ul'o). Ĝi est'as alt'a 13-14 centi'metr'o'j'n kaj pez'as nur 10-18 gram'o'j'n. La maskl'o hav'as bel'a'j'n blu'a'j'n dors'o'n, ŝultr'o'j'n, kokcig'o'n kaj vost'o'n. Pro tio ĝi hav'as la nom'o'n „blu'vost'ul'o”, kiu tamen ne preciz'e taŭg'as por ĉiu'j speci'o'j. In'o'j kaj id'o'j ja est'as mal'pli okul'frap'e kolor'a'j.

Nest'ad'o

La blu'vost'ul'o est'as migr'ant'a bird'o, kiu nutr'as si'n per insekt'o'j. Ĝi re'produkt'iĝ'as en miks'it'a'j konifer'a'j arb'ar'o'j, kie ĝi nest'as ĉe'grund'e aŭ tuj super la grund'o. La in'o de'met'as kaj mem kov'as 3-9 ov'o'j'n jar'e. Ĝi loĝ'as nur en nord'a Azi'o, de Uralo ĝis la Oĥotsk'a Mar'o, kaj tra'vintr'as en sud-orient'a Azi'o. En Eŭrop'o ĝi nest'as – mal'oft'e – nur en Finnlando.

Oni ĝeneral'e konsider'as la ek'aper'o'n de blu'vost'ul'o en la slovak'a teritori'o kiel sign'o'n de san'a viv'medi'o. Laŭ ornitolog'o'j nun'temp'e viv'as kaj nest'as en'e de la mal'grand'a land'o Slovaki'o en'tut'e 365 bird'o'speci'o'j.

Perd'iĝ'as unik'a divers'ec'o

Indonezio est'as la du'e plej mult'lingv'a land'o, kun pli ol 700 lingv'o'j parol'at'a'j en ĝi. Tamen dek unu el ili est'as jam nun konsider'end'a'j mort'int'a'j laŭ la Centr'o pri Lingv'a Dis'volv'iĝ'o kaj Trejn'ad'o (mal'long'e: la Lingv'a Centr'o). La nom'o'j de ĉi tiu'j lingv'o'j est'as: Kajeli, Pir'u, Moksela, Palumata, Ternateno, Hukumina, Hoti, Serua, Nil'a (el la insul'ar'o Molukoj), Tandia kaj Mawes [maŭes] (el la insul'o Papu'o).

Krom ili, la Lingv'a Centr'o menci'as ankaŭ kvar en'danĝer'ig'it'a'j'n idiom'o'j'n, tio est'as Ret'a el la provinc'o Orient'a Nusa Tenggara, Saponi el Papu'o, Ibo kaj Meher ankoraŭ'foj'e el Molukoj. Se oni ne inter'ven'os tiu'rilat'e, ili mem risk'as baldaŭ la sam'a'n fin'o'n kiel la supr'e list'ig'it'a'j.

(Mal)jun'ul'ar'o

Unu el la kial'o'j, pro kiu'j kelk'a'j minoritat'a'j lingv'o'j far'iĝ'as en'danĝer'ig'it'a'j kaj foj'e mort'as, est'as, ke la jun'ul'ar'o ne plu pov'as (aŭ vol'as) parol'i ili'n. Pro la tre fort'a influ'o de la indonezia, uz'at'a kiel lingv'a'frank'a'o tra la tut'a land'o, mult'a'j jun'a'j hom'o'j ja ne em'as esprim'i si'n per minoritat'a'j lingv'o'j. Ili kutim'e kapabl'as kompren'i ili'n, tamen ne sci'pov'as aktiv'e util'ig'i ili'n. Ali'vort'e, al demand'o far'it'a al ili en lok'a idiom'o, ili respond'as indonezie.

Kulp'as pri la situaci'o ankaŭ kelk'a'j ge'patr'o'j, kiu'j ne plu instru'as la lok'a'j'n idiom'o'j'n al si'a'j ge'fil'o'j. Ili fakt'e opini'as, ke parol'i tiu'j'n et'a'j'n idiom'o'j'n ne est'as tre frukt'o'don'e, ĉar en la tut'a land'o oni pov'as sukces'e far'i kio'n ajn per'e de la indonezia. Ceter'e tiu last'a est'as ankaŭ la lingv'o de eduk'ad'o kaj de amas'komunik'ad'o, do tut'cert'e reg'i la indonezi'an est'as ja pli ol sufiĉ'e. Rest'as sekv'e en la land'o nur mal'jun'a'j parol'ant'o'j de tiu'j minoritat'a'j idiom'o'j. Iom post iom ili for'pas'os, kun'e kun si'a'j „trezor'o'j”.

Ge'edz'iĝ'o

Iu'j indoneziaj lingv'ist'o'j pens'is, ke pro ge'edz'iĝ'o inter du person'o'j el mal'sam'a'j kultur'o'j ja aŭtomat'e nask'iĝ'os fil'o du'lingv'a, reg'ant'a la idiom'o'j'n de si'a'j patr'o kaj patr'in'o. Tamen tiu ĉi hipotez'o est'is erar'a. La real'o est'as, ke en tia okaz'o la fil'o plej oft'e parol'as nur la indonezi'an, ĉar hejm'e la ge'patr'o'j uz'as ĝust'e ĉi-last'a'n. Kial? La patr'o evit'as si'a'n lingv'o'n, ĉar la edz'in'o ne kompren'as ĝi'n, kaj sam'e invers'e. Do la ge'patr'o'j komunik'as indonezie pro praktik'a'j kial'o'j, kaj eventual'a fil'o sekv'as mem'kompren'ebl'e ili'a'n ekzempl'o'n. Sum'e kaj rezult'e de ĉio ĉi: tut'e ne ekzist'as nov'a generaci'o, kiu parol'as minoritat'a'j'n idiom'o'j'n.

Lingv'a'frank'a'o

Ĝis nun est'is opini'at'e, ke la precip'a kaŭz'o de la mort'o de lok'a'j idiom'o'j est'as la indonezia. Tamen nur part'e oni prav'as. Indonezio ja est'as land'o karakteriz'at'a de mult'a'j lingv'o'j. Oni tial ver'e bezon'as lingv'a'frank'a'o'n, por ke oni pov'u komunik'iĝ'i sen problem'o'j. Sed la ĉe'est'o de la indonezia en si mem ne kontraŭ'as la ekzist'o'n de minoritat'a'j lingv'o'j. La rol'o de la indonezia est'as simpl'e tiu de lingv'a'frank'a'o. Ĝi'a funkci'o est'as simil'a al tiu de Esperant'o: est'i pont'o'lingv'o inter hom'o'j, kiu'j parol'as mal'sam'a'j'n idiom'o'j'n.

Ceter'e, la indonezia lud'as rimark'ind'a'n rol'o'n ankaŭ kiel lingv'o de eduk'ad'o kaj de amas'komunik'ad'o. Oni sen'dub'e ne pov'us uz'i ĉiu'j'n idiom'o'j'n por tia cel'o: tro da traduk'o'j est'us bezon'at'a'j kaj tio kost'us tre mult'e. Ali'flank'e plur'a'j minoritat'a'j idiom'o'j en'danĝer'ig'it'a'j hav'as mal'pli ol 10 parol'ant'o'j'n, kaj cert'e traduk'ad'o en tiu'j'n mal'oft'a'j'n lingv'o'j'n est'us nek facil'a nek tre util'a afer'o. Sed fakt'o est'as, ke la indonezia neniam kaj neniom cel'is en'danĝer'ig'i la ceter'a'j'n lok'a'j'n idiom'o'j'n.

Deviz'o

Indonezio est'as tre'eg'e fier'a pri si'a lingv'o'divers'ec'o. La naci'a deviz'o, Bhinneka Tunggal Ik'a, de'ven'as de la antikv'a jav'a kaj signif'as „unu'ec'o en divers'ec'o”. Mort'int'a'j kaj en'danĝer'ig'it'a'j lingv'o'j est'as problem'o: oni tiu'manier'e perd'as kaj perd'os iom post iom alt'valor'a'n part'o'n de la propr'a divers'ec'o. Kiu ajn ĝi est'as, lingv'o est'as hom'a trezor'o, en kiu ebl'as trov'i histori'o'n, valor'o'n, lok'a'n saĝ'ec'o'n kaj mult'o'n el la kultur'o, kiu est'as lig'it'a al ĝi. Ja la unik'ec'o de ĉiu'j lok'e parol'at'a'j lingv'o'j far'as el Indonezio tio'n, kio ĝi est'as. Kiam perd'iĝ'as lok'a'j idiom'o'j, oni sam'temp'e perd'as ankaŭ si'a'n ident'ec'o'n.

Solv'o

Ver'ŝajn'e jam ven'is la temp'o far'i i'o'n pri ĉi tiu kompat'ind'a mal'aper'o de lok'a'j idiom'o'j. Laŭ la konstituci'o de Indonezio, pri ĉi-last'a'j respond'ec'as la provinc'o, en kiu ili est'as uz'at'a'j. Kelk'a'j provinc'o'j hav'as leĝ'o'j'n pri lingv'o'j. Ekzempl'e ili antaŭ'vid'as unu tag'o'n ĉiu'semajn'e, kiam hom'o'j parol'u lok'a'j'n idiom'o'j'n. Tamen ne ĉiu'j provinc'o'j hav'as ĉi tia'n leĝ'o'n. Ankaŭ mult'e da indoneziaj lingv'ist'o'j jam labor'as por sav'i minoritat'a'j'n idiom'o'j'n. Ili plen'um'as esplor'a'j'n projekt'o'j'n, por ke ebl'u almenaŭ dokument'i la lok'a'j'n lingv'o'j'n. Tia'j stud'o'j pov'as foj'foj'e help'i ili'a'n re'a'n dis'volv'iĝ'o'n.

Oni dev'us real'ig'i riĉ'a'n tekst'ar'o'n kaj pri'zorg'i son'registr'ad'o'n de hom'o'j rakont'ant'a'j en si'a'j lingv'o'j. Tiel oni pov'as konstru'i grand'a'n datum'baz'o'n kaj en la est'ont'ec'o, eĉ se lingv'o iam mort'os, fak'ul'o'j ankoraŭ pov'os hav'i al'ir'o'n al material'o koncern'ant'a ĝi'n. Bedaŭr'ind'as, ke oni dev'as perd'i kelk'a'j'n lingv'o'j'n nun'temp'e. Tamen ĉi tio kompren'ig'as, ke nepr'as labor'i pli mult'e por sav'i la rest'ant'a'j'n idiom'o'j'n aŭ almenaŭ dokument'i ili'n. Esper'ebl'e Indonezio ne perd'os pli el si'a divers'ec'o, kaj minoritat'a'j lingv'o'j ia'manier'e tra'viv'os kaj kun'viv'os apud la dis'vast'iĝ'int'a indonezia.

Avantaĝ'o de esperant'lingv'a magazin'o

Leg'int'e mi'a'n artikol'o'n Tri'tag'a vizit'o de japan'a'j ŝip'an'o'j (MONATO 2017/11, p. 8), japan'o skrib'is en Twitter, ke en la japan'lingv'a gazet'ar'o ankoraŭ neni'o aper'is pri tiu trans'mar'a navig'ad'o de la trejn'a eskadr'o. Nur dank'e al tiu numer'o de la flandr'a revu'o, li kaj ali'a'j sam'land'an'o'j pov'is ek'sci'i pri la vizit'o al Havano kaj al 11 mar'haven'o'j, en ok land'o'j en'tut'e. Jen avantaĝ'o de esperant'lingv'a magazin'o!

Dung'i rifuĝ'int'o'j'n

La vid'punkt'o de Jiri Proskovec (MONATO 2017/11, p. 5) pri rifuĝ'int'o'j en Germanio laŭ mi ne re'spegul'as la real'o'n. De kie li hav'as la asert'o'n, ke 80 % de la german'o'j en 2015 kontraŭ'is, ke Merkel akcept'u mult'a'j'n rifuĝ'int'o'j'n? Fakt'e, dum Merkel kiel ali'a'j rifuz'is en 2014 financ'e sub'ten'i la rifuĝ'int'o'sav'a'n iniciat'o'n Mar'e nostrum (Mar'o ni'a) de Mario Letta, la tiam'a ital'a ĉef'ministr'o, ek'est'is en Germanio bon'ven'ig'a kultur'o kun mult'a'j help'iniciat'o'j. Unu jar'o'n post'e Merkel sekv'is tiu'n popol'a'n mov'ad'o'n.

Inter'temp'e kontraŭ'ag'as kelk'a'j politik'ist'o'j „popol'ism'a'j” (fakt'e: demagog'a'j), kaj part'e sukces'as. Neni'u serioz'a help'em'ul'o atend'is, ke la integr'ad'o daŭr'os nur monat'o'j'n. La german'a ekonomi'o daŭr'e – kiel komenc'e – dung'as rifuĝ'int'o'j'n kaj vol'as dung'i pli, al'don'e al en'migr'int'o'j el EU. La plej grand'a obstakl'o est'as, ke politik'ist'o'j rifuz'as labor'permes'o'n special'e por rifuĝ'int'o'j kun lim'ig'it'a protekt'o'stat'o. La ekonomi'o al'don'e vol'us varb'i special'ist'o'j'n ne trov'at'a'j'n inter la azil'pet'ant'o'j. Por tio oni bezon'us en'migr'ad'o'leĝ'o'n, de jar'dek'o'j mal'ebl'ig'at'a'n de kelk'a'j politik'ist'o'j.

Sam'seks'a edz'iĝ'o en Aŭstrali'o

Jam dum mult'a'j jar'o'j progres'em'ul'o'j en Aŭstrali'o klopod'is por ebl'ig'i la inter'edz'iĝ'o'n de sam'seks'an'o'j. Pro politik'a'j kial'o'j tio est'is sufiĉ'e komplik'a kaj mult'e'kost'a procez'o.

Aŭstrali'an'o'j voĉ'don'is

Ne'dev'ig'a'n per'poŝt'a'n voĉ'don'ad'o'n organiz'is la Aŭstrali'a Buro'o de Statistik'o de la 12a de septembr'o ĝis la 7a de novembr'o. Mult'a'j bazar'o'j kaj organiz'aĵ'o'j apog'is la ŝanĝ'o'n met'ant'e ĉiel'ark'a'j'n flag'o'j'n kaj afiŝ'eg'o'j'n ĉe si'a'j en'ir'ej'o'j aŭ montr'o'fenestr'o'j.

Rezult'o kaj promes'o

La Buro'o anonc'is la rezult'o'n la 15an de novembr'o: Part'o'pren'is la voĉ'don'ad'o'n 80 % de la elekt'ant'ar'o kaj 62 % voĉ'don'is favor'e al la ŝanĝ'o. La parlament'o oficial'e ŝanĝ'is la leĝ'o'n la 7an de decembr'o. Nur kelk'a'j parlament'an'o'j voĉ'don'is ne'e.

Ĉu pli pluv'os ĉi-jar'e en la brazila Kaatingo?

Kaatingo, lok'e kon'at'a kiel Caatinga, est'as apart'a biom'o el Brazilo, super'reg'ant'a en la nord-orient'a region'o. Hav'ant'e du'on'arid'a'n klimat'o'n, tio est'as alt'a temperatur'o kaj mal'alt'a precipit'aĵ'o, ĝi est'as laŭ bio'divers'ec'o inter la plej viv'o'riĉ'a'j sek'a'j biom'o'j. En la pluv'sezon'o, kiu oft'e daŭr'as de januar'o ĝis maj'o, averaĝ'e pluv'as nur 700 mm. Tamen, la last'a'j ses jar'o'j est'is mult'e pli sek'a'j. Ĉu tio est'as efik'o de klimat'a ŝanĝ'iĝ'o? La esplor'ist'o'j de Kaatingo ankoraŭ ne cert'as, sed mult'a'j matematik'a'j model'o'j indik'as mal'pli'iĝ'o'n de pluv'o'j pro la alt'iĝ'o de la mond'a temperatur'o.

Blank'a arb'ar'o

La eko'sistem'o konsist'as precip'e el mal'alt'a'j arb'o'j kaj arbust'o'j, kiu'j hav'as mekanism'o'j'n por super'i la sever'a'n klimat'o'n. La pli'mult'o de la plant'o'j perd'as si'a'j'n foli'o'j'n en la sek'a sezon'o. De tiu fakt'o de'ven'as la nom'o de la biom'o. En la indiĝen'a'j tupi-gvarani'a'j lingv'o'j Caatinga signif'as blank'a'n arb'ar'o'n (caa = blank'a, tinga = arb'ar'o). Tiel la indiĝen'o'j plej oft'e vid'is la hel'a'j'n arb'a'j'n tig'o'j'n.

Kaatingo est'as la plej loĝ'at'a el la tut'mond'a'j sek'a'j eko'sistem'o'j. Dum mult'a'j jar'o'j grand'a nombr'o da hom'o'j viv'is kaj ekspluat'is ĝi'a'j'n natur'a'j'n rimed'o'j'n. Agrikultur'o kaj ekspluat'ad'o de brul'lign'o por hejm'o'j kaj mal'grand'a'j industri'o'j est'as la aktiv'aĵ'o'j, kiu'j plej sen'arb'ar'ig'as Kaatingon. Nun iu'j arb'a'j speci'o'j est'as minac'at'a'j de for'mort'o.

La popol'o

La popol'o, kiu loĝ'as en tiu region'o, est'as kon'at'a kiel fort'a, labor'em'a kaj rezist'em'a. Mult'a'j brazilaj libr'o'j, film'o'j kaj muzik'aĵ'o'j parol'as pri ili'a riĉ'a kultur'o, kiu preskaŭ ĉiel est'as lig'it'a al la mal'facil'a'j viv'kondiĉ'o'j. Dum plur'a'j dek'o'j da jar'o'j la kamp'ar'a popol'o migr'ad'is al la plej grand'a'j urb'o'j. Tamen tie ili ne hav'is spert'o'j'n por labor'i en komerc'a'j aŭ industri'a'j entrepren'o'j. Tia migr'ad'o mult'e kontribu'is al la pli'iĝ'o de urb'a'j faveloj (kvartal'o'j de mal'riĉ'ul'o'j) kaj sekv'e de krim'o'j. Tio precip'e okaz'as en apart'e sek'a'j jar'o'j. Tamen ĉiam kiam la klimat'o ebl'ig'as agrikultur'o'n, la hom'o'j prefer'as dign'e labor'i, kun'viv'ant'e kun tiu sever'a sed bel'a region'o.

La mal'pli'iĝ'o'n de pluv'o'j ebl'e kaŭz'is la klimat'a fenomen'o El Niño (La knab'o). Ĉu en 2018 pli pluv'os? La mete'olog'o'j ankoraŭ tut'e ne cert'as, sed ŝajn'as ke la fenomen'o La Niña (la knab'in'o), kies efik'o'j kontraŭ'as tiu'j'n de El Niño en la brazila du'on'arid'a region'o, probabl'e aper'os. Mi kaj la tut'a popol'o de la region'o esper'e atend'as „ŝi'n”.

Parlament'a'j elekt'o'j

Nov-Zelando hav'as nov'a'n reg'ist'ar'o'n kaj nov'a'n ĉef'ministr'o'n. Jacinda Ardern [ĝasinda ardrn] est'as 37-jar'a, kaj ŝi est'as la plej jun'a ĉef'ministr'o de Nov-Zelando en la last'a'j 150 jar'o'j. La reg'ist'ar'o est'as tri'parti'a, kun part'o'pren'o de Nov-Zelanda Labor'ist'a Parti'o, Nov-Zelando Unu'e kaj Nov-Zelanda Verd'a Parti'o.

Kampanj'o

La kampanj'o komenc'iĝ'is la 5an de decembr'o 2016, kiam la tiam'a ĉef'ministr'o John Key [ĝon ki] demisi'is, dir'ant'e, ke li vol'as for'las'i si'a'n politik'a'n karier'o'n dum li est'as ĉe la supr'o. La reg'ant'a Naci'a Parti'o tiam rang'alt'ig'is la vic'ĉef'ministr'o'n, Bill English [bil ingliŝ], al la supr'a posten'o.

Key est'is ĉef'ministr'o ok jar'o'j'n. Li dir'is, ke li for'las'as la posten'o'n pro famili'a'j kial'o'j. Li dir'is ankaŭ, ke estr'o'j ŝajn'e em'as rest'i tro long'e kaj ke li ne vol'as far'i tio'n. Li asert'is, ke li las'as la land'o'n en bon'a ekonomi'a stat'o. Tamen mult'a'j kritik'is li'a'n reg'ist'ar'o'n pro fuŝ'o'j pri mank'o de loĝ'ej'o'j, kresk'o de mal'riĉ'ec'o, pli'iĝ'o de akv'o'polu'o kaj pro ali'a'j afer'o'j, kiu'j'n li ne sufiĉ'e atent'is.

Kiel ĉef'ministr'o, English decid'is, ke la parlament'a'j elekt'o'j okaz'u la 23an de septembr'o 2017. En la komenc'a period'o de la kampanj'o, Nov-Zelanda Labor'ist'a Parti'o, kun si'a tiam'a estr'o Andrew Little [litl], ne tre al'log'is la publik'o'n, do Little demisi'is kaj la 1an de aŭgust'o la parti'o elekt'is si'a'n vic'estr'o'n Ardern nov'a estr'o. Tiu ĉi decid'o est'is frukt'o'don'a, ĉar ŝi far'is tre bon'a'n impres'o'n. Sub'ten'o por la parti'o eg'e kresk'is, kaj mult'a'j hom'o'j far'iĝ'is nov'a'j membr'o'j de la labor'ist'a parti'o. Oni apart'e nom'is ŝi'a'n popular'ec'o'n kaj la atent'o'n, kiu'n ŝi al'tir'is, jacindamanio.

La verd'ul'a parti'o stumbl'is

En juli'o Metiria Turei, kun'estr'o de la verd'a parti'o, konfes'is, ke ŝi, sol'patr'in'o en la 1990aj jar'o'j, mensog'is al la social'a serv'o por gajn'i subvenci'o'n. Ŝi post'e konfes'is, ke ŝi ankaŭ fraŭd'is dum la parlament'a'j elekt'o'j, asert'ant'e, ke ŝi loĝ'as en unu distrikt'o, dum ŝi ver'e loĝ'is en ali'a. La 9an de aŭgust'o ŝi decid'is rezign'i pri la kun'estr'ec'o en si'a parti'o, dir'ant'e, ke la kontrol'ad'o kaj koment'ad'o pri ŝi'a famili'o far'iĝ'is ne'toler'ebl'a. Tio ŝajn'e mal'help'is la verd'a'n parti'o'n, ĉar ek'ŝrump'is sub'ten'o por ĝi.

Demisi'is Peter Dunne

Ali'a supr'iz'o okaz'is, kiam Peter Dunne [da'n], ministr'o pri en'land'a'j afer'o'j, decid'is ne re'kandidat'iĝ'i en si'a elekt'o'distrikt'o, kiu'n li ten'is ek'de 1984. Li dir'is, ke pro opini'sond'o'j est'as evident'e, ke li mal'venk'os, ŝajn'e pro jacindamanio, kaj demisi'is kiel estr'o de la parti'o Unu'ig'it'a Est'ont'ec'o. Post la elekt'o'j la parti'o anonc'is, ke ĝi unu'anim'e decid'is mal'fond'iĝ'i.

La balot'rezult'o'j

La balot'ad'o okaz'is la 23an de septembr'o kaj dum la du antaŭ'a'j semajn'o'j. La fin'a'j rezult'o'j est'is anonc'it'a'j la 7an de oktobr'o. Tiam la kvar plej grand'a'j parti'o'j entrepren'is intens'a'n seri'o'n de kun'ven'o'j por kompar'i si'a'j'n politik'o'j'n kaj por decid'i, kun kiu'j ili pov'os form'i reg'ist'ar'o'n. Nov-Zelando Unu'e hav'is la ĉef'a'n rol'o'n, ĉar tiu parti'o pret'is form'i reg'ist'ar'o'n kun aŭ la naci'a parti'o aŭ la labor'ist'a parti'o. La verd'a parti'o prefer'is kun'labor'i kun la labor'ist'a parti'o. La du plej grand'a'j parti'o'j ŝajn'e neniam konsider'is „grand'a'n koalici'o'n”.

La 19an de oktobr'o Winston Peters [pitrz], estr'o de Nov-Zelando Unu'e, anonc'is, ke li'a parti'o decid'is sub'ten'i la labor'ist'a'n parti'o'n. Li koment'is, ke la mond'a situaci'o rapid'e ŝanĝ'iĝ'as kaj ke li kred'as, ke la labor'ist'a parti'o est'as pli bon'e prepar'it'a por pri'zorg'i la soci'a'n kaj ekonomi'a'n bon'fart'o'n de la nov-zeland'an'o'j. Li dir'is: por tro mult'a'j nov-zeland'an'o'j, kapital'ism'o ne est'as ili'a amik'o sed ili'a mal'amik'o. Mult'a'j nov-zeland'an'o'j est'as preter'las'it'a'j, dum la politik'a elit'o pli'riĉ'iĝ'is. Nov-Zelando Unu'e kred'as, ke kapital'ism'o dev'as re'gajn'i si'a'n hom'ec'a'n vizaĝ'o'n, kaj tiu konvink'o profund'e influ'is ĝi'a'n decid'o'n. En la elekt'o inter la efektiv'a stat'o de la naci'a parti'o, kun kelk'a'j mal'grand'a'j ŝanĝ'o'j, kaj la labor'ist'a parti'o, kun signif'a'j ŝanĝ'o'j, Nov-Zelando Unu'e fin'fin'e prefer'is koalici'i kun la labor'ist'a parti'o.

La ĵurnal'ist'o Gordon Campbell koment'is, ke ekzist'as generaci'a dis'iĝ'o inter la mez'aĝ'ul'o'j kaj la jun'ul'o'j. La mez'aĝ'ul'o'j em'as akcept'i la ide'o'n, ke la merkat'o'j pli grav'as ol la reg'ist'ar'o'j. Tiu supoz'o est'as tiom en'radik'iĝ'int'a, ke ili ne plu konsci'as, ke tio est'as ne'pruv'it'a supoz'o. Por la pli jun'a'j, la mond'o aspekt'as mal'sam'e. Hom'o'j pli jun'a'j ol 30 jar'o'j est'as traf'it'a'j de la mond'a financ'a kriz'o, la mal'alt'salajr'a ekonomi'o en Nov-Zelando kaj en'spez'a mal'egal'ec'o kaj ne sent'as romantik'a'n al'log'o'n al merkat'a'j ide'o'j.

Du mal'grand'a'j parti'o'j elimin'iĝ'is, kaj sub'ten'o por tri ali'a'j parti'o'j ŝrump'is. Asoci'o de Konsum'ant'o'j kaj Impost'pag'ant'o'j (AKI) est'as anomali'o: ĝi ricev'is nur 0,5 % de la voĉ'o'j, sed ĉef'e en unu distrikt'o. Nur la labor'ist'a parti'o gajn'is pli'a'j'n mandat'o'j'n en la parlament'o. La nov'a ĉef'ministr'o Ardern promes'is estr'i „konsent'a'n” reg'ist'ar'o'n. Campbell koment'is, ke tio est'as por emfaz'i la kontrast'o'n kun la antaŭ'a reg'ist'ar'o, „kiu em'is viv'i en ne'ad'o pri soci'a'j problem'o'j ĝis absolut'e neces'is agnosk'i ili'a'n ekzist'o'n”.

Ambici'a plan'o

La nov'a ministr'ar'o en'ofic'iĝ'is la 26an de oktobr'o. Sam'tag'e la nov'a kabinet'o kun'ven'is. En la kabinet'o trov'iĝ'as 16 ministr'o'j de Nov-Zelanda Labor'ist'a Parti'o kaj kvar de Nov-Zelando Unu'e. Nov-Zelanda Verd'a Parti'o hav'as tri ministr'o'j'n ekster la kabinet'o. La estr'o de Nov-Zelanda Labor'ist'a Parti'o est'as la ĉef'ministr'o, kaj la estr'o de Nov-Zelando Unu'e est'as la vic'ĉef'ministr'o. La nov'a reg'ist'ar'o cel'as far'i mult'a'j'n ŝanĝ'o'j'n: ĝi hav'as ambici'a'n plan'o'n por la tri'jar'a elekt'o'period'o.

La prioritat'o'j de la nov'a reg'ist'ar'o est'as, ekzempl'e, help'i infan'o'j'n en mal'riĉ'a'j famili'o'j, far'i universitat-nivel'a'n instru'ad'o'n sen'pag'a por student'o'j, redukt'i en'migr'ad'o'n je 20 000-30 000 hom'o'j jar'e por redukt'i ne'sufiĉ'o'n de loĝ'ej'o'j, pli'ig'i la minimum'a'n salajr'o'n, pli'vigl'ig'i la region'o'j'n kaj plant'i cent milion'o'j'n da arb'o'j ĉiu'jar'e. En si'a unu'a deĵor-semajn'o, la nov'a reg'ist'ar'o nul'ig'is kelk'a'j'n program'o'j'n de la antaŭ'a reg'ist'ar'o kaj komenc'is efektiv'ig'i si'a'n plan'o'n por urĝ'a'j ŝanĝ'o'j en la unu'a'j cent tag'o'j.

La 8an de novembr'o okaz'is la komenc'a sesi'o de la nov'a parlament'o, dum kiu la ĝeneral'a gubernator'o resum'is la plan'o'n de la reg'ist'ar'o. Post kelk'a'j tag'o'j ĉef'ministr'o Ardern for'flug'is al Vjetnami'o por part'o'pren'i kun'ven'o'j'n de la forum'o Azi'a-Pacifik'a Ekonomi'a Kun'labor'ad'o (APEC) kaj al Filipinoj por la orient-azi'a pint'o'kun'ven'o.

Japani'o help'as Havanon

La pas'int'a'n 23an de novembr'o 2017 Japan'a Sistem'o de Inter'naci'a Kun'labor'ad'o (JICS, laŭ la angl'a'j komenc'liter'o'j) kaj Havana Konsili'o de la Provinc'a Administr'ad'o (HKPA) sub'skrib'is inter'konsent'o'n por kontribu'i al la pur'ig'ad'o en la kuba ĉef'urb'o.

La japan'a reg'ist'ar'o dispon'ig'os 10 milion'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j el inter'naci'a fondus'o por protekt'ad'o de la medi'o, san'o kaj viv'o'kvalit'o. 8,5 milion'o'j est'as la kost'o de 64 nov'a'j rub'kamion'o'j por transport'i solid'a'j'n for'ĵet'aĵ'o'j'n, kaj per la rest'ant'a mon'o oni aĉet'os ekip'aĵ'o'j'n.

Bon'a'j rilat'o'j

Reynaldo García Zapata, prezid'ant'o de HKPA kaj sub'skrib'int'o de la dokument'o, dank'is la japan'a'n reg'ist'ar'o'n pro la nobl'a projekt'o ebl'ig'ont'a hav'i pli pur'a'n, san'a'n kaj bel'a'n urb'o'n, kiu en 2019 fest'os si'a'n 500an dat're'ven'o'n. „Oni bezon'as 92 rub'kamion'o'j'n por efik'a pur'ig'ad'o en la ĉef'urb'o, sed nun'temp'e funkci'as ĉ. 40. La nov'a'j transport'il'o'j est'as tre grav'a'j por la koncern'a'j task'o'j.”

La estr'o de JICS Takuma Momoi konfirm'is la vol'o'n de la japan'a reg'ist'ar'o daŭr'ig'i kaj progres'ig'i la rilat'o'j'n kun Kubo. Li dir'is, ke la nun'a inter'konsent'o est'as tre grav'a por Havano, kie ĉiu loĝ'ant'o produkt'as averaĝ'e unu kilo'gram'o'n da rub'o ĉiu'tag'e.

„De antaŭ preskaŭ 30 jar'o'j ni'a Sistem'o – kies ĉef'sid'ej'o trov'iĝ'as en Tokio – okup'iĝ'as pri iniciat'o'j dis'volv'iĝ'ant'a'j en divers'a'j mond'o'part'o'j.” Li al'don'is, ke nun al ili est'is task'it'e pli'bon'ig'i la pur'ig'ad'o'n en Havano.

Krom'a'j ag'ad'kamp'o'j

La du'a part'o de la menci'it'a projekt'o cel'as branĉ'o'j'n de komun'um'a'j afer'o'j, kiel funebr'o'serv'o'j kaj verd'a'j are'o'j.

Momoi klar'ig'is, ke li'a land'o sekv'as ankaŭ la Protokol'o'n de Kiot'o pri la redukt'o de forc'ej'a'j gas'o'j.

Dis'part'iĝ'o inter riĉ'a'j kaj evolu'ant'a'j land'o'j

De la 30a de oktobr'o ĝis la 14a de novembr'o 2017 okaz'is en Parizo la 39a Ĝeneral'a Konferenc'o de Unesk'o. Ebl'e pli klar'e ol kutim'e evident'iĝ'is la dis'part'iĝ'o de la mond'o inter riĉ'a'j kaj evolu'ant'a'j land'o'j. Kvankam ĉiu land'o (grand'a kiel Ĉini'o aŭ mal'grand'a kiel Monak'o) hav'as unu voĉ'o'n, ne ĉiu pov'is send'i grand'a'n nombr'o'n da reprezent'ant'o'j, kiu'j aktiv'e part'o'pren'is la labor'o'n de la divers'a'j komision'o'j.

Riĉ'ec'o petrol'a sed ne parol'a

Pro krud'a petrol'o iu'j arab'a'j land'o'j est'as tre riĉ'a'j. Tiel Sauda Arabi'o kaj Kataro pov'is re'nov'ig'i la grand'a'n salon'o'n kontraŭ pag'o de 68 milion'o'j da dolar'o'j. La oficial'a inaŭgur'o ven'ig'is cent'o'n da reprezent'ant'o'j kun tradici'a vest'aĵ'o. La manĝ'o est'is sen'kost'a por ĉiu'j, kaj la asoci'o, kiu al'juĝ'as la Hamdan-premi'o'j'n, mal'avar'e distribu'is reklam'sak'o'j'n.

Kvankam la arab'a est'as unu el la ses labor'lingv'o'j, mal'oft'e inter'ven'is la arab'lingv'a'j reprezent'ant'o'j, kaj oft'e ili ne aper'is en la flank'a'j aranĝ'o'j (ekz. eduk'ad'o). Okaz'e de debat'o pri rezoluci'o ili parol'is en la franc'a aŭ la angl'a (en la lingv'o, en kiu ili stud'is jur'o'n).

Tiu fakt'o sent'iĝ'is en la elekt'o de la nov'a Ĝeneral'a Direktor'o. La Plen'um'komitat'o dev'is elekt'i inter du kandidat'o'j: la iam'a franc'a ministr'in'o pri kultur'o Audrey Azoulay [odré azulé] kaj la katara reprezent'ant'o. Venk'is la franc'a kun diferenc'o de nur du voĉ'o'j. Ĉu ebl'as imag'i la diskut'ad'o'n mal'antaŭ la kulis'o'j?

(Mal)membr'iĝ'o

La amas'komunik'il'o'j ĉef'e raport'is pri la re'tir'iĝ'o de Uson'o kaj Israelo. Uson'o ŝuld'as mult'jar'a'n „kotiz'o'n” al Unesk'o, sed tamen uz'is si'a'n parol'rajt'o'n.

Ali'a interes'a fakt'o est'is la akcept'o de la dek-unu'a observ'ant'o. Unu'a'foj'e ne tem'is pri sen'de'pend'a ŝtat'o. Oni bon'ven'ig'is, kun la ben'o de Franci'o, Nov-Kaledonion (franc'a insul'o en Pacifik'a Ocean'o). Ne est'is klar'e, ĉu la akcept'o okaz'is cel'e al pli'a protekt'ad'o de la ocean'o (kontraŭ polu'ad'o de la nikel'industri'o), aŭ cel'e al antaŭ'referendum'o pri sen'de'pend'ec'o.

Kontraŭ bel'a'j fraz'o'j

El raport'o de Mond'a Bank'o oni ek'sci'is, ke nur 22 % de la lern'ej'o'j sud'e de Sahelo hav'as al'ir'o'n al elektr'o. Tamen Afrik'o de dek'o'j da jar'o'j est'as prioritat'o de Unesk'o. Ĉi-rilat'e la ministr'o pri eduk'ad'o de Tunizio ne ŝpar'is si'a'j'n vort'o'j'n: „La statistik'o'j kaj stud'o'j de Unesk'o est'as bon'a'j, sed ĉu vi iam demand'is vi'n ĉu la ŝtat'o'j pov'as pli'bon'ig'i la situaci'o'n? El'ir'u pli oft'e el vi'a'j labor'ĉambr'o'j kaj vid'u sur'lok'e!”. Ĉar efektiv'e, eĉ se ideal'e est'as bon'e, ke la instru'ist'o'j est'as kvalifik'it'a'j, en mult'a'j land'o'j ili ne vol'as instru'i en lok'o for de „civiliz'o”, kaj sekv'e tie instru'as iu ajn, kiu si'n propon'as. Oft'e la ŝtat'o ne hav'as mon'o'n por trejn'i instru'ont'o'j'n en medi'o kun dek'o'j da lok'a'j lingv'o'j. La sam'o okaz'as koncern'e la instru'ad'o'n de knab'in'o'j: mult'a'j ne ir'as al lern'ej'o, ĉar mank'as ŝlos'ebl'a'j neces'ej'o'j.

Kadr'e de la tem'o klimat'ŝanĝ'iĝ'o oni konsent'is pri bel'a'j etik'a'j princip'o'j esperant'e, ke ĉio ne rest'os sur'paper'e, sed iĝ'os motor'o por la land'o'j.

Ĵurnal'ist'o'j

La komision'o pri inform'ad'o en unu tut'a post'tag'mez'o diskut'is nur tri paragraf'o'j'n de la antaŭ'parol'o pri la status'o kaj protekt'o de ĵurnal'ist'o'j. Tamen la tut'a rezoluci'o est'is pri'diskut'at'a de la ŝtat'o'j dum plur'a'j monat'o'j, ĝi re'ven'is al la sekretari'o, kiu pri'labor'is komun'a'n tekst'o'n dum kelk'a'j monat'o'j kaj re'send'is ĝi'n al la ŝtat'o'j ktp.

Bel'a'j est'is ankaŭ la inter'ven'o'j pri la danĝer'a viv'o de ĵurnal'ist'o'j dum konflikt'o. Reprezent'ant'o de ne'demokrati'a land'o vol'is kred'ig'i, ke ne tem'as pri special'a'j serv'o'j, kiu'j mal'aper'ig'is ĵurnal'ist'o'n tro esplor'em'a'n, sed ke ĵurnal'ist'o'j est'is mort'ig'it'a'j de la am'ant'o'j de ili'a'j amik'in'o'j ...

Simil'a'j problem'o'j ekzist'as pri ĵurnal'ist'in'o'j. Laŭ iu'j ili ne apart'e sufer'as pro si'a in'ec'o ... Oni tamen pov'as esper'i, ke tiu baz'a tekst'o help'os la ĵurnal'ist'o'j'n far'i si'a'n labor'o'n sur'lok'e.

Supoz'ebl'e la nov'a Ĝeneral'a Direktor'in'o daŭr'ig'os la paŝ'o'j'n por en'posten'ig'o de vir'in'o'j, emfaz'os tut'mond'iĝ'o'n kaj engaĝ'iĝ'o'n de progres'ant'a'j aŭ mal'grand'a'j land'o'j, pled'os pri protekt'ad'o de la minoritat'o'j (ĉu pro religi'o, ĉu pro klimat'ŝanĝ'iĝ'o) kaj ne est'os tro ĝen'at'a de iu'j.

Mal'facil'as dialog'i

Alex Humet en si'a Vid'punkt'o (MONATO 2017/12, p. 5) skrib'as: „Demokrati'o, liber'ec'o kaj respekt'o por hom'a'j rajt'o'j. Ĉi tiu'j est'as la fundament'a'j valor'o'j de Eŭrop'o.” Tamen mank'as io grav'a, nom'e „respekt'o de la regul'o'j”. Laŭ li'a rezon'ad'o mi ja rajt'us hav'i plur'a'j'n edz'in'o'j'n, sed mi loĝ'as en Italio, kie tio est'as mal'permes'it'a. Punkt'o fin'o.

Ĉu ver'e mank'as politik'ist'o'j pret'a'j dialog'i? Pri kio kaj kun kiu ili dialog'u? Serioz'a medicin'ist'o neniam dialog'u kun ĉarlatan'o'j. Sam'e, serioz'a ŝtat'nivel'a politik'ist'o ne vol'as dialog'i kun region'a'j politik'ist'o'j. Tiel est'iĝ'is sen'el'ir'a situaci'o inter Hispanio kaj Kataluni'o. Ĉio evolu'is kvazaŭ grek'a tragedi'o: ĉiu'j kondut'is ĝust'e (laŭ si'a'j propr'a'j kriteri'o'j), sed la rezult'o est'as katastrof'a.

Oni memor'u pri la iam'a Jugoslavio: ĝi est'is dign'a ŝtat'o, grav'a kaj aŭskult'at'a. Kio nun? Kvin aŭ ses ŝtat'et'o'j inter'naci'e mal'grav'a'j (ili pardon'u mi'n!). Ĉio ĉi tre amik'e kaj tut'e solidar'e al Kataluni'o kaj al la katalun'o'j, kiu'j'n mi ŝat'eg'as.

Vojaĝ'o al la plej for'a skot'a insul'o

La Naci'a Kurator'ej'o de Skot'land'o (National Trust for Scotland) est'as privat'a organiz'aĵ'o, cel'ant'a protekt'i kaj administr'i grand'a'n nombr'o'n da valor'eg'a'j histori'a'j konstru'aĵ'o'j, bien'o'j, insul'o'j kaj lok'o'j de apart'a bel'ec'o en Skot'land'o. La organiz'aĵ'o protekt'as la naci'a'n teritori'a'n hered'aĵ'o'n kaj ebl'ig'as al'ir'o'n al ĝi. Pag'int'e modest'a'n kotiz'o'n, oni pov'as membr'iĝ'i kaj vizit'i sen'pag'e vid'ind'aĵ'o'j'n.

Vojaĝ'ant'o'j kaj turist'o'j, kiu'j dezir'as ek'kon'i la plej vid'ind'a'j'n lok'o'j'n en Skot'land'o, pov'as vizit'i la hejm'paĝ'o'n de la organiz'aĵ'o, kie trov'iĝ'as list'o de protekt'at'a'j propriet'aĵ'o'j. Tiu'j, kiu'j ted'iĝ'as de rond'ir'o'j tra muze'o'j, katedral'o'j, bien'o'j kaj kastel'o'j, pov'as spert'i pli streĉ'a'j'n kaj ekscit'a'j'n ekskurs'o'j'n al sovaĝ'a'j mont'ar'o'j kaj izol'it'a'j insul'o'j.

Plej for'a insul'o

La plej aventur'em'a'j kaj kuraĝ'a'j (kondiĉ'e ke ili hav'as sufiĉ'e da temp'o kaj pov'as rezist'i mar'mal'san'o'n) entrepren'as vojaĝ'o'n al la insul'o Saint Kilda (gael'e Hiort, angl'e Hirt'a). Ĝi est'as la plej for'a brit'a insul'o kaj unu el la plej izol'it'a'j kaj sovaĝ'a'j lok'o'j en Eŭrop'o. Oni pov'as vizit'i ĝi'n per ŝip'o de la haven'o Ob'a'n sur la skot'a ĉef'ter'o aŭ per ŝip'et'o de la insul'o'j Harris (gael'e Na Hearadh) aŭ Nord-Uist (gael'e Uibhist-a-Tuath) en la Hebridaj Insul'o'j. Ili ating'ebl'as per ŝip'o aŭ aviad'il'o.

Ebl'e pli konven'a vetur'ebl'ec'o est'as tiu de insul'o Skye (facil'e ating'ebl'a per pont'o de la ĉef'ter'o). La plej mal'long'a vetur'ad'o al Saint Kilda daŭr'as proksim'um'e ok hor'o'j'n. La vojaĝ'o ne rekomend'ind'as por infan'o'j aŭ por tiu'j, kiu'j sufer'as de mar'mal'san'o. La veter'o ne ĉiam ebl'ig'as, ke la vetur'ad'o okaz'u.

La insul'o Saint Kilda situ'as en la nord'a Atlantik'o, je 64 kilo'metr'o'j nord-okcident'e de la insul'o Nord-Uist. Krom insul'o ĝi est'as ankaŭ nom'o de insul'ar'o, al kiu aparten'as la insul'o'j Soay, Stac an Armuin, Boreray, Stac Lì, Dùn kaj Levenish. Ĉiu'j ĉi est'as rok'a'j, krut'a'j kaj apenaŭ ating'ebl'a'j per boat'o. Hiort est'as la plej grand'a kaj est'is la sol'a daŭr'e loĝ'at'a insul'o. Ĝi hav'as la plej alt'a'j'n kaj krut'eg'a'j'n klif'o'j'n en Briti'o. Sur tiu'j klif'o'j nest'as mult'nombr'a'j ar'o'j de mar'bird'o'j: sul'o'j, fraterkul'o'j, mev'o'j, fulmar'o'j ktp. En la mar'o ĉirkaŭ la insul'o'j abund'as fok'o'j kaj cetac'o'j. La mar'bird'o'j iam konsist'ig'is la ĉef'a'n nutr'aĵ'o'n por la hard'it'a'j insul'an'o'j, kiu'j sen'tim'e mal'supr'e'n'ir'is laŭ la danĝer'eg'a'j klif'o'j por kapt'i ili'n.

Disput'at'a nom'o

Dum du mil jar'o'j la insul'o Saint Kilda est'is loĝ'at'a de divers'a'j popol'o'j. Ebl'e pra'loĝ'ant'o'j okup'is ĝi'n dum la neolitik'a epok'o. Ili'a kultur'o post'las'is kelk'a'j'n ŝton'a'j'n rest'aĵ'o'j'n sur la insul'o. La origin'o de tiu popol'o est'as ne'kon'at'a, kaj la pra'histori'o de la insul'o est'as mister'a. Eĉ la nom'o „Saint Kilda” est'as disput'at'a. „Saint” signif'as „sankt'ul'o”, sed neniam est'is sankt'ul'o kun tiu nom'o. Okaz'is iu mis'kompren'o, ĉu pro menci'o en nederland'lingv'a manuskript'o, ĉu pro kripl'ig'o de skandinav'a nom'o.

La insul'an'o'j neniam nom'is si'a'n hejm'o'n „Saint Kilda”. Por ili ĝi ĉiam nom'iĝ'is Hiort, sed en la insul'a dialekt'o la son'o r oft'e pli simil'is al l, do „Hiort” aŭ „Hirt'a” prononc'iĝ'is kiel „hilt”. De „hilt(a)” al „kilt'a” aŭ „kilda” ne est'as long'a paŝ'o. Dum la post'a'j jar'cent'o'j hom'o'j el la plej okcident'a'j Hebridaj Insul'o'j okup'is Hiort, kies gael'a lingv'o est'is ili'a nur'a lingv'o. Eĉ en la last'a'j jar'o'j viv'is mal'jun'a'j insul'an'o'j, kiu'j nek parol'is nek kompren'is la angl'a'n.

Est'as apenaŭ kred'ebl'e, ke hom'o'j pov'is tiom long'e post'viv'i sur tiu for'a, sovaĝ'a kaj mal'fekund'a insul'o. Tamen la insul'an'o'j am'is si'a'n rok'a'n hejm'o'n kaj plor'is, kiam ili fin'fin'e dev'is for'las'i ĝi'n. Ili'a viv'o cert'e est'is eg'e dur'a. Ili hav'is plej spart'an diet'o'n: mar'bird'o'j, mal'facil'e kultiv'it'a aven'o kaj mal'abund'a'j ter'pom'o'j. Fiŝ'o'j'n ili mal'oft'e kapt'is kaj ne special'e ŝat'is. Kiam mal'san'o'j okaz'is – ekzempl'e iam'a terur'a epidemi'o de tetan'o inter nov'nask'it'o'j – mank'is kurac'ist'o kaj medicin'aĵ'o'j. La reg'ist'ar'o en Londono kaj la aŭtoritat'o'j en Skot'land'o preskaŭ tut'e ignor'is la insul'an'o'j'n. Eĉ en la du'dek'a jar'cent'o oni rifuz'is hav'ig'i al ili poŝt'serv'o'n, telegraf'o'n, telefon'o'n aŭ transport'o'n.

Kvankam sen mon'o kaj sen materi'a'j rimed'o'j, la insul'an'o'j dev'is don'i lu'pag'o'n al la propriet'ul'o'j, lord'o'j MacDonald de Dunvegan. La lu'pag'o konsist'is el bird'plum'o'j (por plen'ig'i matrac'o'j'n) kaj grand'a kvant'o da rul'o'j de la tradici'a hejm'e far'it'a ŝtof'o tweed (gael'e clò mòr). La insul'an'o'j teks'is ĝi'n sur simpl'a'j lign'a'j teks'il'o'j post pen'a labor'o en la kamp'o'j kaj danĝer'a grimp'ad'o sur la klif'o'j. Iu'grad'e, tamen, la insul'an'o'j est'is pli bon'e traktat'a'j de la lord'o'j ol de gael'a'j komun'um'o'j. La last'a lord'o Macdonald konstru'ig'is por ili pli bon'kvalit'a'j'n kaj salubr'a'j'n dom'o'j'n. Li send'ig'is al la insul'o fleg'ist'in'o'n kaj medikament'o'j'n. Eĉ en tiu'j kondiĉ'o'j iĝ'is evident'e, ke sen la plej baz'a'j neces'aĵ'o'j kaj sen fid'ind'a'j komunik'il'o'j kaj transport'rimed'o'j la viv'o sur la insul'o ne plu ebl'as. Do en la jar'o 1930 la aŭtoritat'o'j decid'is evaku'i la insul'an'o'j'n kaj post'las'i la insul'o'n al la mar'bird'o'j.

Evaku'ad'o de la insul'an'o'j

La for'las'o de la insul'o est'is pen'ig'a precip'e por la pli mal'jun'a'j hom'o'j. En 1930 pro la mal'fort'a ekonomi'a konjunktur'o la sen'labor'ec'o est'is grav'a problem'o kaj mal'facil'e ebl'is trov'i labor'o'n por la labor'kapabl'a'j insul'an'o'j. La aŭtoritat'o'j decid'is dung'i ili'n en la arb'ar'o'j de la re'arb'ar'ig'a komision'o de Skot'land'o, malgraŭ la fakt'o, ke la pli'mult'o de la loĝ'int'o'j de tiu sen'arb'a insul'o neniam vid'is arb'o'j'n kaj neni'o'n sci'is pri tiu spec'o de labor'o. La rezult'o est'is tre mal'kontent'ig'a, kaj ili mult'e sufer'is. Kelk'a'j el ili loĝ'is inter hom'o'j, kiu'j nek parol'is nek kompren'is ili'a'n gael'a'n lingv'o'n.

Antaŭ jar'o'j, kiam mi est'is student'o kaj loĝ'is en la skot'a kamp'ar'o, mi iu'tag'e renkont'is pastor'o'n de preĝ'ej'o en apud'a vilaĝ'o. Dum konversaci'o li rakont'is, ke kiam li est'is knab'o, li loĝ'is sur Hiort, kie li'a patr'o est'is misi'ist'o. Evident'e li est'is unu el la last'a'j infan'o'j (kvankam ne de'nask'a insul'an'o), kiu kon'is la viv'o'n en tiu for'a lok'o.

La tragedi'o de Hiort kuŝ'as nun en la pas'int'ec'o kaj est'as preskaŭ forges'it'a. La last'a insul'an'o Rachel Johnson mort'is la 8an de april'o 2016 en la aĝ'o de 93 jar'o'j. Long'e post la evaku'ad'o de la insul'an'o'j la brit'a ministr'ej'o pri defend'o instal'is sur Hiort arme'a'n staci'o'n por monitor'i la spur'o'j'n de misil'o'j en Atlantik'o.

Rohinĝoj persekut'at'a'j pro naft'o?

De plur'a'j monat'o'j la amas'komunik'il'o'j prezent'as la dram'a'n situaci'o'n de la rohinĝoj, tiu islam'a popol'o en la budh'ism'a land'o Birmo. Nur en dek'minut'a program'o de la franc-german'a kultur'a kanal'o Art'e mi ŝajn'e ek'sci'is pri la ver'a kial'o de tiu ekzil'o, genocid'o kaj person'a dram'o. En la mal'grand'a region'o, kiu'n tiu popol'o okup'as en Birmo, kiu nombr'as 160 lingv'o'j'n (laŭ ĝi'a ministr'o pri instru'ad'o, kun kiu mi parol'is en Parizo dum la 39a Ĝeneral'a Konferenc'o de Unesk'o) kaj plur'a'j'n minoritat'a'j'n religi'o'j'n, oni mal'kovr'is naft'o'n kaj gas'o'n!

Est'os avantaĝ'o por Birmo el'tir'i plen'a'n profit'o'n de tiu nov'a financ'a font'o, ne divid'ant'e ĝi'n kun minoritat'o. Sam'e Barato plu'konstru'as haven'o'n en Birmo, rekt'e trans la Bengal'a Golf'o por pli rapid'e ating'i la ĉin'a'n merkat'o'n, evit'ant'e ĉirkaŭ'a'n mar'a'n voj'o'n, kie mult'as pirat'o'j, ŝtel'ist'o'j kaj bandit'o'j ...

Pint'kun'ven'o 16+1

Pint'kun'ven'o de land'o'j de Mez'a kaj Orient'a Eŭrop'o kaj Ĉini'o (16+1) okaz'is fin'e de novembr'o en la hungar'a ĉef'urb'o Budapeŝto. Kio propr'a'dir'e est'as 16+1?

Ĉin'a iniciat'o

La grup'o, oft'e nom'at'a kun'labor'o 16+1, rezult'is el iniciat'o de Ĉini'o en 2011. Tiu ĉi platform'o cel'as profund'ig'i ekonomi'a'n kun'labor'o'n inter Ĉini'o kaj la region'o de Mez'a kaj Orient'a Eŭrop'o. En la grup'o est'as 11 membr'o-ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU): Bulgario, Ĉeĥi'o, Kroati'o, Estoni'o, Hungari'o, Latvi'o, Litovio, Pollando, Rumani'o, Slovaki'o, Sloveni'o. Krom'e en'est'as kvin ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j: Albanio, Bosnio, Makedonio, Montenegro kaj Serbi'o. La kun'ven'o'n ĉe'est'is ankaŭ observ'ant'o'j el Aŭstrio, Belorusio, Greki'o, Svis'land'o, EU kaj Eŭrop'a Bank'o por Re'konstru'o kaj Evolu'ig'o. Reprezent'ant'o'j de 16+1 unu'a'foj'e renkont'iĝ'is la 26an de april'o 2012 en la pol'a ĉef'urb'o Varsovio.

Cel'o'j

Konform'e al la ĉef'tem'o de la kun'ven'o, intens'ig'i kun'labor'o'n en ekonomi'o, komerc'o kaj financ'o kaj akcel'i evolu'ig'o'n por komun'a'j interes'o'j , la ĉin'a ĉef'ministr'o Li Keqiang prezent'is la sekv'a'j'n propon'o'j'n: pli'vast'ig'i ekonomi'o'n kaj komerc'o'n, facil'ig'i liber'ig'o'n de komerc'o kaj invest'o'j, don'i fort'a'n apog'o'n al financ'o'j, vigl'ig'i la kultur'a'n inter'ŝanĝ'o'n en divers'a'j kamp'o'j ktp. Ĉini'o vol'as grand'part'e financ'i re'nov'ig'o'n aŭ konstru'ad'o'n de aŭt'o'voj'o'j, fer'voj'o'j kaj haven'o'j por trafik'o inter Ĉini'o kaj Eŭrop'o.

Li Keqiang sam'temp'e dir'is, ke Ĉini'o liver'as al land'o'j de Mez'a kaj Orient'a Eŭrop'o pli ol tri miliard'o'j'n da dolar'o'j por evolu'ig'a'j kaj invest'a'j projekt'o'j, sed pli'a'j'n detal'o'j'n pri la invest'o'j li ne prezent'is. Dum la pint'kun'ven'o est'is oficial'e inaŭgur'it'a ankaŭ Inter'bank'a Asoci'o inter Ĉini'o kaj tiu'j land'o'j. Laŭ la ĉin'a ĉef'ministr'o, sub la aŭspici'o de la asoci'o China Development Bank proviz'os tiu'j'n eŭrop'a'j'n land'o'j'n per du miliard'o'j da eŭr'o'j por dis'volv'ad'o.

Ĉin'a influ'o

Laŭ politik'a'j kaj diplomati'a'j analiz'ist'o'j, Eŭrop'o est'as sub fort'a ekonomi'a (kaj ankaŭ politik'a) prem'o de Ĉini'o, kiu efik'e uz'as intern'a'j'n problem'o'j'n de EU (el'ir'o de Briti'o el EU, referendum'o en Kataluni'o pri sen'de'pend'iĝ'o, mal'lert'a en'migr'ad'a politik'o, kresk'o de popol'ism'o ktp). Por Ĉini'o, land'o'j de Mez'a kaj Orient'a Eŭrop'o est'as grav'a invest'a ŝanc'o kaj pont'o al Okcident'a Eŭrop'o. Ĝi est'as konvink'it'a, ke land'o'j de Mez'a kaj Orient'a Eŭrop'o plezur'e akcept'os subvenci'o'j'n por modern'ig'o de la transport'a infra'struktur'o.

Dum la pint'kun'ven'o la ĉin'a ĉef'ministr'o renkont'iĝ'is ankaŭ kun si'a'j koleg'o'j el Bulgario, Ĉeĥi'o, Estoni'o, Kroati'o, Montenegro kaj Slovaki'o kaj inter'ŝanĝ'is kun ili opini'o'j'n pri du'flank'a'j rilat'o'j kaj pri kun'labor'o 16+1.

La sekv'a pint'kun'ven'o 16+1 okaz'os en la ĉeĥ'a ĉef'urb'o Prago.

Protest'o'j en Islamabad'o

Dum du tag'o'j, de la 25a ĝis la 26a de novembr'o, la pakistan'an'o'j ne pov'is vid'i Fejsbuk'o'n, Tviter'o'n kaj Jutub'o'n. Ili ankaŭ ne pov'is vid'i pakistanajn nov'aĵ-kanal'o'j'n, ĝis la operac'o por sub'prem'i protest'o'j'n fin'iĝ'is. Ili dev'is fid'i nov'aĵ'o'j'n de CNN, BBC kaj ali'a'j fremd'a'j kanal'o'j por ek'sci'i kio okaz'as en Islamabad'o, la ĉef'urb'o de Pakistano. La loĝ'ant'o'j ricev'is sci'ig'o'n, ke ek'de la 27a de novembr'o la telefon'a'j konversaci'o'j est'os registr'at'a'j, la mesaĝ'o'j en Fejsbuk'o, Tviter'o kaj WhatsApp est'os cenzur'at'a'j. Ĉiu, kiu dir'as/skrib'as i'o'n kontraŭ la reg'ist'ar'o aŭ islam'o, est'os konsider'at'a krim'ul'o, kiu'n la polic'o pov'as sen'avert'e arest'i. Oni nepr'e ne inter'ŝanĝ'u ne'neces'a'j'n mesaĝ'o'j'n kaj konversaci'o'j'n!

Kio okaz'is en Islamabad'o?

La religi'a parti'o Tehreek-i-Labbaik Ya Rasool Allah (TLY) kaj ali'a'j parti'o'j ferm'is la ĉef'a'j'n voj'o'j'n el Islamabad'o ek'de la komenc'o de novembr'o, kaj ili daŭr'e protest'ad'is, postul'ant'e eks'ig'o'n de la ministr'o pri justic'o, ĉar ili opini'is, ke la nov'a vort'ig'o de elekt'a leĝ'o ne'sufiĉ'e respekt'as la profet'o'n Mahometo. Oni ne pov'is en'ir'i Islamabad'o'n facil'e el la najbar'a urb'o Ravalpindio; eĉ ambulanc'o ne pov'is ir'i al mal'san'ul'ej'o. Ankaŭ la voj'o al la flug'haven'o est'is blok'it'a. Ekzamen'o'j est'is prokrast'it'a'j, ĉar mult'a'j student'o'j ne pov'is ating'i la universitat'o'n. Tio eg'e mal'facil'ig'is la viv'o'n en Islamabad'o.

Sub'prem'o de la rajt'o parol'i

La 25an de novembr'o la polic'o ek'ag'is kontraŭ protest'ant'o'j, kaj ek'de tiam la ĉef'a'j ret'ej'o'j iĝ'is ne'konekt'ebl'a'j. Per'e de „fremd'a'j” nov'aĵ-kanal'o'j oni ek'sci'is, ke almenaŭ ses hom'o'j mort'is kaj preskaŭ 200 hom'o'j est'is vund'it'a'j. Protest'ant'o'j manifestaci'is kontraŭ la reg'ist'ar'o ankaŭ en ali'a'j urb'o'j de Pakistano. La 27an de novembr'o, la ĉef'ministr'o Ŝahid Ĥakan Abbasi akcept'is la eks'iĝ'o'n de la ministr'o pri justic'o Zahid Hamid. Do, la reg'ist'ar'o ced'is al la protest'ant'o'j, kiu'j ag'is persist'e, sed neni'u rajt'as kritik'i la reg'ist'ar'o'n.

„Delikat'a'j” tem'o'j

Nun la viv'o en Islamabad'o re'normal'iĝ'is. Oni afiŝ'as fot'o'j'n de si'a'j vizaĝ'o'j en Fejsbuk'o, sed oni ne parol'as pri politik'o kaj religi'o. Ĉu oni evit'as ĉi tiu'j'n „delikat'a'j'n” tem'o'j'n pro tim'o aŭ simpl'e ne hav'as interes'o'n pri la soci'a situaci'o en la land'o? Leg'ant'o'j en ali'a'j land'o'j ek'sci'u pri tio, kio okaz'is en Islamabad'o en novembr'o, kvankam eĉ la lok'an'o'j apenaŭ sci'as, kio ver'e okaz'is, pro la reg'ist'ar'a cenzur'ad'o.

Tim'o pri land'lim'o

Kvankam mi ek'loĝ'is en Irlando antaŭ plur'a'j jar'dek'o'j, ĝis la printemp'o de la pas'int'a jar'o mi neniam vizit'is la region'o'n Donegalo (Dùn n'a'n Gall, angl'ig'it'e Donegal), la plej nord'a'n distrikt'o'n de la land'o. La respublik'o'n Irlando oni oft'e nom'as „Sud'a Irlando”, tamen Donegalo est'as la nord'a ekstrem'aĵ'o de la irlanda ĉef'insul'o, do, kiam lok'an'o'j el Nord-Irlando vojaĝ'as al tiu region'o, ili kutim'e dir'as, ke ili vojaĝ'as sud'e'n, malgraŭ la evident'a fakt'o, ke ili vojaĝ'as nord'e'n. Tio est'as nur unu el la mult'a'j paradoks'o'j pri la Verd'a Insul'o.

Mal'facil'e ating'ebl'a

Donegalo est'as unu el la plej bel'a'j part'o'j de Irlando pro si'a sovaĝ'a natur'o, mal'hel'a'j mont'o'j, sol'ec'a'j erik'ej'o'j kaj alt'a'j klif'o'j. Ĝi tre simil'as nord'a'n Skot'land'o'n, kaj en Donegalo oni parol'as gael'a'n (kelt'a'n) lingv'o'n, kiu ne tre diferenc'as de la skot'gael'a. Komenc'e de la 20a jar'cent'o, ĉiu part'o de la irlanda insul'o est'is ating'ebl'a per (oft'e mal'rapid'a, sed efik'a) fer'voj'a ret'o. Bedaŭr'ind'e tiu tut'land'a trajn'sistem'o ne plu ekzist'as, ĉar iom post iom mult'a'j trajn'lini'o'j est'is for'ig'it'a'j, kaj plur'a'j fer'voj'a'j staci'o'j est'is ferm'it'a'j. Nun Donegalo tut'e ne hav'as fer'voj'a'n lig'o'n kun la ceter'o de la insul'o. Por vojaĝ'i al tiu distrikt'o oni dev'as hav'i aŭtomobil'o'n aŭ uz'i ne tre fid'ind'a'j'n bus'o'j'n.

Ne surpriz'e do, ke Donegalo est'as la mal'plej evolu'int'a region'o de Irlando. Tamen por hom'o'j, kiu'j vol'as eskap'i el la bru'o kaj streĉ'o de la urb'a viv'o, ĝi est'as ideal'a cel'o. Pli'ig'as la izol'it'ec'o'n de Donegalo tio, ke ĝi hav'as form'o'n de kojn'o konekt'it'a al la ceter'o de la respublik'o per mal'larĝ'a apud'mar'a ruband'o, flank'e de la okcident'a land'lim'o de Nord-Irlando. Tial por ating'i la region'o'n oni dev'as vetur'i laŭ la nord-okcident'a mar'bord'o de la respublik'o aŭ penetr'i tra la land'lim'o en la distrikt'o'n Fermanagh (irlande: Fear Manach), part'o de Nord-Irlando.

Apenaŭ rimark'ebl'a land'lim'o

En april'o 2017, por fest'i dat're'ven'o'n de ni'a ge'edz'iĝ'o, ni'a'j du plej aĝ'a'j fil'o'j regal'is ni'n per semajn'fin'a rest'ad'o en Donegalo. Ili lu'is aŭtomobil'o'n por la vojaĝ'o, kaj rezerv'is por ni ĉiu'j ĉambr'o'j'n en privat'a dom'o sur et'a donegala insul'o. Ni vojaĝ'is nord'e'n laŭ la mar'bord'a voj'o, kaj re'ven'is, post ekskurs'o'j al kelk'a'j lok'o'j, tra agrabl'a lag'a region'o en Fermanagh.

Dum la antaŭ'a mal'pac'a period'o en Nord-Irlando, kiam okaz'is teror'ism'a'j atenc'o'j, vizit'i Nord-Irlandon est'is mal'agrabl'a spert'o. Ĉie oni vid'is arm'it'a'j'n polic'an'o'j'n, brit'a'j'n soldat'o'j'n, blend'it'a'j'n vetur'il'o'j'n kaj voj'bar'o'j'n. Apud la land'lim'o est'is ferm'it'a'j ŝose'o'j kaj gvat'o'tur'o'j. Reg'is etos'o de minac'o kaj suspekt'o pri fremd'ul'o'j. Tamen, ek'de la komenc'o de la tiel nom'at'a pac'procez'o en 1988, la viv'o en Nord-Irlando iĝ'is mult'e pli agrabl'a, bon'ven'ig'a, kaj preskaŭ tiel normal'a kiel en ali'a'j eŭrop'a'j ŝtat'o'j. Do ĉi-foj'e ni tra'pas'is la land'lim'o'n sen'problem'e. La unu'nur'a'j indik'o'j, ke ni trans'ir'is la land'lim'o'n, est'is la mal'est'o en Nord-Irlando de du'lingv'a'j lok'nom'o'j (irlandaj/angl'a'j), kelk'lok'a'j voj'sign'o'j pri distanc'o'j kaj rapid'ec'lim'o'j en brit'a'j mejl'o'j anstataŭ kilo'metr'o'j kaj, krom'e, prefer'o de brit'a valut'o, anstataŭ eŭr'o, en vend'ej'o'j.

Nov'a tim'o

Ĝust'e nun (en novembr'o 2017) est'as grand'a mal'trankvil'o en Briti'o, la Irlanda Respublik'o kaj en Nord-Irlando, pro la fakt'o, ke ĉiu'j tim'as, ke, post kiam Briti'o for'las'os Eŭrop'a'n Uni'o'n, est'os re'star'ig'it'a la firm'a, du'on'e penetr'ebl'a land'lim'o kiu ĝis la pac'akord'o divid'is la Verd'a'n Insul'o'n en du apart'a'j'n sekci'o'j'n. Neni'u dezir'as re'ven'o'n de gvat'o'tur'o'j, dogan'ej'o'j kaj land'lim'a'j kontrol'ej'o'j.

La reg'ist'ar'o kaj popol'o de la respublik'o dezir'as, ke la tut'a insul'o rest'u en Eŭrop'a Uni'o kaj ke la tut'a ĉirkaŭ'a mar'bord'o de la insul'o est'u deklar'it'a naci'a land'lim'o, anstataŭ la nun'a nord'a/sud'a land'lim'o. La por'brit'a, protest'ant'a Demokrati'a Uni'ist'a Parti'o en Nord-Irlando, kiu est'as en ne'firm'a alianc'o kun la Konservativ'a Parti'o de Briti'o, absolut'e rifuz'as akcept'i tiu'n ide'o'n.

Kial'o'j de dis'du'iĝ'o ...

Post la proklam'o de la Irlanda Respublik'o en 1916, la divid'o de la irlanda insul'o en du teritori'o'j'n okaz'is pro politik'a'j kaj religi'a'j kaŭz'o'j. La nord-irlandaj uni'ist'o'j vol'is rest'i brit'a'j, kaj ili mal'akcept'is reg'ad'o'n de precip'e katolik'a respublik'ism'a reg'ist'ar'o en Dublino. Iu'grad'e, tio est'is kompren'ebl'a. En tiu temp'o, la influ'o de la tre konservativ'a kaj prem'eg'a katolik'a eklezi'o est'is tre fort'a. Literatur'o est'is sever'e cenzur'at'a; ĉiu'j bibliotek'o'j, lern'ej'o'j kaj mal'san'ul'ej'o'j est'is sub eklezi'a administr'ad'o. Koncip'o'prevent'o est'is mal'permes'at'a. Kvankam ne'rom'katolik'a'j konfesi'o'j est'is toler'at'a'j, ili'a'j rajt'o'j est'is lim'ig'it'a'j. Eduk'ig'i infan'o'j'n laik'e aŭ ateism'e ne ebl'is.

... ĉu ankoraŭ valid'as?

Tamen, la etos'o en la modern'a respublik'o est'as tut'e ali'a. La leĝ'o'j'n kaj regul'o'j'n ne plu trud'as la episkop'o'j; laik'a'j lern'ej'o'j ekzist'as; ĉiu'j konfesi'o'j ĝu'as simil'a'n status'o'n; mal'kiel en Nord-Irlando, sam'seks'a'j edz'iĝ'o'j est'as leĝ'e akcept'at'a'j (kvankam ne ĉiu'j religi'ul'o'j aprob'as tio'n). La katolik'a eklezi'o ne plu posed'as aŭ reg'as la pli'mult'o'n de la hospital'o'j kaj lern'ej'o'j. Do en ĉiu'j aspekt'o'j la hodiaŭ'a Irlando ne mal'simil'as ali'a'j'n eŭrop'a'j'n land'o'j'n.

Kie'n plu?

Divid'o de mal'grand'a insul'o en du part'o'j'n est'as evident'e mal'konven'a, mal'agrabl'a kaj sen'senc'a. Ĝi est'as profit'don'a por neni'u krom kontraband'ist'o'j kaj ali'spec'a'j krim'ul'o'j. La solv'o por Irlando post „Brit'el'ir'o” ŝajn'as klar'a kaj logik'a: re'unu'ig'o de la insul'o kaj rest'ad'o en Eŭrop'a Uni'o. Sed, pro daŭr'a'j politik'a'j kaj religi'a'j motiv'o'j, mal'ced'em'ul'o'j en Nord-Irlando ne akcept'os tiu'n propon'o'n.

Nova-mal'nov'a reg'ist'ar'o

Dum plur'a'j semajn'o'j en la amas'komunik'il'o'j aper'is supoz'o'j kaj plan'o'j rilat'e la ŝanĝ'o'j'n en la reg'ist'ar'o de Pollando. Mult'a'j spekulativ'is, ke ebl'e nun, du jar'o'j'n post la gajn'it'a'j elekt'o'j, Jarosław Kaczyński [jarosŭaf kaĉinski], la prezid'ant'o de la parti'o Jur'o kaj Just'ec'o, pov'os fin'fin'e iĝ'i ĉef'ministr'o kaj pren'i person'a'n respond'ec'o'n pri la grand'a'j re'form'o'j en la land'o.

Vast'e kon'at'a „sekret'o”

La fakt'o, ke ĝust'e li far'as ĉiu'j'n grav'a'j'n decid'o'j'n en Pollando, apenaŭ est'as sekret'o. Kiam Angel'a Merkel, la kancelier'in'o de Germanio, en februar'o 2017 vizit'is la najbar'a'n Pollandon, ŝi kun'ven'is ĝust'e kun Kaczyński, ĉar neni'o pov'as real'iĝ'i sen li'a ben'o – kvankam, laŭ si'a'j propr'a'j vort'o'j, li est'as nur „simpl'a parlament'an'o”. La ministr'o'j, la ĉef'ministr'o, eĉ la prezident'o est'as li'a'j oft'a'j vizit'ant'o'j en la parti'a sid'ej'o por inter'konsil'iĝ'o'j pri aktual'a'j demand'o'j.

Ne'kompren'ebl'a ŝanĝ'o

La plej grand'a opozici'a parti'o, la krist'an-demokrat'a Civit'an'a Platform'o, propon'is por la parlament'a tag'ord'o konfid-demand'o'n per voĉ'don'o pri mal'konfid'o al la reg'ist'ar'o. La politik'ist'o'j de Jur'o kaj Just'ec'o organiz'is verv'a'n defend'o'n. La atak'o'j'n refut'is ankaŭ la ĉef'ministr'in'o Beat'a Szydło [beat'a ŝidŭo], sed jam kelk'a'j'n hor'o'j'n post'e ŝi anonc'is si'a'n demisi'o'n. La ŝanĝ'o est'as ne'kompren'ebl'a ankaŭ por la dekstr'ul'o'j, kiu'j ŝat'is la ĉef'ministr'in'o'n, kiu aspekt'e kaj kondut'e ŝajn'is al la elekt'ant'o'j simpl'a kaj natur'a, tut'e kiel ili. Kaj kial ŝanĝ'i la reg'ist'ar'o'n, se ĝi est'as „la plej bon'a post 1989”? Laŭ la oficial'a'j klar'ig'o'j, la reg'ist'ar'o nun en'ir'as nov'a'n etap'o'n kaj vol'as pli fokus'iĝ'i sur ekonomi'a'j demand'o'j, pri kiu'j plej kompetent'as la nov'elekt'it'o.

Nov'a ĉef'ministr'o

La nov'a ĉef'ministr'o iĝ'is la ĝis'tiam'a ministr'o pri financ'o'j, Mateusz Morawiecki [mateuŝ moravjecki], eks'a prezid'ant'o de la bank'o BZ WBK, kiu mem ne est'as parlament'an'o, kaj eĉ kiel membr'o de Jur'o kaj Just'ec'o est'as tut'e nov'a. Li'a bild'o est'as tut'e ali'a ol tiu de la parti'o kaj la antaŭ'ul'in'o. Kvankam mem konservativ'a katolik'o kaj aprob'ant'o de tradici'a'j valor'o'j, li reg'as fremd'a'j'n lingv'o'j'n kaj hav'as kontakt'o'j'n kun grav'ul'o'j kaj rafin'it'a'n kondut'manier'o'n, kiel konven'as al eks'a bank'ist'o. Tia hom'o ver'ŝajn'e pli bon'e pov'as trakt'i kun la eŭrop'uni'a'j instituci'o'j, kiu'j nun atent'e sekv'as la danĝer'a'n situaci'o'n en Pollando: daŭr'as mal'fort'ig'o de la tribunal'o'j kaj grand'ig'o de politik'a influ'o al ili.

Kio do fakt'e ŝanĝ'iĝ'is?

Mez'e de decembr'o la prezident'o jam instal'is la nov'a'n-mal'nov'a'n reg'ist'ar'o'n. Ŝanĝ'iĝ'is nur la ĉef'ministr'o – komenc'e de la jar'o li taks'os la labor'o'n de si'a'j koleg'o'j kaj propon'os pli'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en la konsist'o de la kabinet'o. Li konserv'is ankaŭ la propr'a'n ministeri'o'n pri financ'o'j, kio est'as tut'e ne'kutim'a en Pollando. Flank'a'n problem'o'n kaŭz'is la est'ont'ec'o de Beat'a Szydło – se, laŭ la reg'ant'a parti'o, ŝi est'is tiom bon'a ĉef'ministr'in'o, nun ŝi dev'us ricev'i iu'n ali'a'n taŭg'a'n alt'rang'a'n posten'o'n. Sed kiu'n? La parti'a'j special'ist'o'j propon'is ig'i ŝi'n vic'ĉef'ministr'o – ŝi akcept'is tiu'n propon'o'n kaj nun est'as ministr'o sen specif'a respond'ec'kamp'o.

OSKE: La ukraina konflikt'o domin'is

En Vieno okaz'is jar'kun'sid'o de la konsili'o de ministr'o'j pri ekster'a'j afer'o'j de Organiz'aĵ'o pri Sekur'ec'o kaj Kun'labor'o en Eŭrop'o (OSKE). Part'o'pren'is reprezent'ant'o'j de 57 membr'o-ŝtat'o'j el Eŭrop'o, centr'a Azi'o kaj Nord-Amerik'o. Oni pri'diskut'is, en la palac'o Hofburg, problem'o'j'n en la sfer'o de sekur'ec'o kaj ekzist'ant'a'j minac'o'j, fortik'ig'o de konfid'o kaj pli'bon'ig'o de kun'labor'o. La ĉef'a'n lok'o'n en la tag'ord'o okup'is la konflikt'o en Ukrainio kaj la batal'o kontraŭ teror'ism'o.

Disput'o inter Uson'o kaj Rusio

Komenc'e de la kun'sid'o, Uson'o kaj Rusio en'ir'is sen'kompat'a'n disput'o'n pri la kriz'o en Ukrainio. Rex Tillerson [reks tílerson], la uson'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j, deklar'is, ke Rusio est'as font'o de per'fort'o en la ukraina konflikt'o. „Ni dev'as respekt'i la rajt'o'n de ĉiu ŝtat'o elekt'i si'a'n propr'a'n politik'a'n est'ont'ec'o'n”, li dir'is rilat'e Ukrainion, kiu ek'de la politik'a'j ŝanĝ'o'j en 2014 orient'iĝ'is al Eŭrop'a Uni'o. Tillerson riproĉ'is Rusion, ke ĝi trejn'as ribel'ant'o'j'n kaj proviz'as ili'n per arm'il'o'j.

La kondut'o de Rusio est'as la plej grand'a obstakl'o sur'voj'e al normal'ig'o de la reciprok'a'j rilat'o'j, dir'is Tillerson. Li deklar'is: „Ni neniam akcept'os la aneks'o'n de Krimeo. La uson'a'j sankci'o'j koncern'e Krimeon rest'os ĝis Rusio for'las'os la du'on'insul'o'n.” Krom'e, Tillerson al'don'is, ke sankci'o'j rilat'e Rusion, proklam'it'a'j kun'e kun Eŭrop'a Uni'o, valid'os, ĝis la rusiaj soldat'o'j re'tir'iĝ'os el la donbasa region'o en Ukrainio. Li menci'is, ke dum 2017 pli da hom'o'j est'is mort'ig'it'a'j en la konflikt'o ol en la antaŭ'a'j jar'o'j.

La rusia ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j Sergej Lavrov ripet'is akuz'o'j'n kontraŭ NATO, al kiu al'iĝ'as ĉiam pli da land'o'j en orient'a Eŭrop'o proksim'e al Rusio. Li riproĉ'is la sen'indulg'a'n ekspansi'o'n de NATO. Kievo kulp'as pri mal'observ'o de la minsk'a'j inter'konsent'o'j, dir'is la rus'a ministr'o. Li plend'is pri atak'o'j kontraŭ la rus'e'parol'ant'a loĝ'ant'ar'o kaj pri lim'ig'o de ĝi'a'j minoritat'a'j rajt'o'j en Ukrainio. Laŭ li ne est'as alternativ'o al la minsk'a'j inter'konsent'o'j (2015).

UN-mandat'o lim'ig'it'a

Lavrov kritik'is la uson'a'n insist'o'n pri ampleks'a mandat'o por pac'ig'a misi'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) en Ukrainio. Laŭ li, tio egal'us al prov'o solv'i tiu'n problem'o'n per'fort'e. Rusio long'e opon'is ĉe'est'o'n de blu'kask'a'j soldat'o'j de UN en Ukrainio, tamen antaŭ ne'long'e ĝi aprob'is lim'ig'it'a'n UN-mandat'o'n. El la vid'punkt'o de Kreml'o la task'o de UN-soldat'o'j est'as nur gard'i la observ'ant'o'j'n de OSKE ĉe la demarkaci'a lini'o inter por'rus'a'j separ'ist'o'j kaj la ukraina arme'o en nord-orient'a Ukrainio.

... aŭ ampleks'a?

Kievo, Vaŝington'o kaj ali'a'j okcident'a'j alianc'an'o'j, mal'e, postul'as ampleks'a'n part'o'pren'o'n de UN-soldat'o'j en la tut'a are'o de batal'o'j. Ili mal'akcept'as mandat'o'n nur ĉe la front'lini'o, ĉar tio pov'us firm'ig'i la nun'a'n situaci'o'n kaj sekv'e la ĉe'est'o'n de Rusio en nord-orient'a Ukrainio. Tie ukraina arme'o milit'as kontraŭ por'rus'a'j ribel'ant'o'j de pli ol tri jar'o'j. La konflikt'o rezult'ig'is profund'a'n kriz'o'n en la rilat'o'j inter Rusio kaj Okcident'o.

Pozici'o de Ukrainio

Akr'a kritik'o ven'is de Pavlo Klimkin, la ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j de Ukrainio. Li dir'is, ke sekv'e de la rusia agres'o ĝis nun mort'is pli ol 10 000 hom'o'j en Ukrainio. Klimkin deklar'is: „Tio ne pov'as est'i la nov'a normal'ec'o en Eŭrop'o”. Li kritik'is: „Rusio neniam intenc'is plen'um'i la minsk'a'j'n inter'konsent'o'j'n”. Laŭ ili Kievo de'nov'e ricev'u plen'a'n reg'o'n super la lim'o al Rusio.

Sub'ten'o de EU

Klimkin ricev'is sub'ten'o'n de reprezent'ant'o'j de Eŭrop'a Uni'o. La alt'rang'a EU-diplomat'in'o Helga Schmid postul'is, ke Rusio ĉes'u financ'e kaj politik'e sub'ten'i la por'rus'a'j'n separ'ist'o'j'n en la konflikt'o. Rusio dev'us fin'i la ekster'leĝ'a'n aneks'o'n de Krimeo, kiu'n Eŭrop'a Uni'o neniam akcept'os, emfaz'is la diplomat'in'o.

Komun'a deklar'o mank'as

La Konsili'o de ministr'o'j pri ekster'a'j afer'o'j de OSKE ne sukces'is akcept'i komun'a'n deklar'o'n fin'e de la kun'sid'o. La mank'o de komun'a deklar'o atent'ig'as pri la kriz'o de konfid'o en OSKE, tamen las'as ebl'o'n por dialog'o koncern'e aktual'a'j'n defi'o'j'n al sekur'ec'o en Eŭrop'o.

Decid'o'j

Oni ja akcept'is kelk'a'j'n decid'o'j'n pri apart'a'j tem'o'j: inform'a sekur'ec'o, mal'pez'a'j arm'il'o'j kaj rezerv'o'j de konvenci'a arm'il'ar'o, ekonomi'a kun'labor'o kaj mal'ebl'ig'o de hom'komerc'o. La ministr'a konsili'o de OSKE al'vok'is la parti'o'j'n en la ukraina konflikt'o nepr'e plen'um'i la inter'konsent'it'a'n ĉes'ig'o'n de la paf'ad'o kaj entrepren'i nov'a'j'n fort'o'streĉ'o'j'n por pac'a regul'ig'o.

UEA

Oktobr'o 2091. Est'as bel'a aŭtun'a tag'o. La sun'o bril'as. Ĵaneta Hil'i rigard'as la panoram'o'n tra la vitr'o'j de la koridor'o, kiu kun'lig'as la du sid'ej'o'j'n de la Esperant'o-Mov'ad'o. Ŝi est'as tre nervoz'a, sed la trankvil'a veter'o de tiu fru'a maten'o en Roterdam'o don'as kviet'ig'a'n sent'o'n. Ĵaneta cerb'um'as pri la baldaŭ'a renkont'iĝ'o kun la estr'ar'o de TEJO. Ŝi etend'as la man'o'n por puŝ'i la buton'o'n kaj ven'ig'i la lift'o'n, kiam ĝi'a'j pord'o'j jam mal'ferm'iĝ'as.

„Ĵaneta! Bon'e, ke mi jam nun vi'n vid'as. Ĉu vi hav'as moment'o'n? Aŭskult'u, kio'n mi ricev'is ĉi-maten'e.”

Vlado kutim'e ne est'as tiel fru'e en la ofic'ej'o. Li el'ir'as el la lift'o kun serioz'a mien'o, kvankam li est'as kon'at'a inter la koleg'o'j kiel sprit'a kaj bon'humor'a hom'o.

„Pri kio tem'as? Vi bon'e sci'as, ke baldaŭ komenc'iĝ'os la renkont'iĝ'o kun TEJO. Mi ne hav'as temp'o'n!”

Li met'as la man'o'n sur la apud'a'n vand'o'n, kaj tuj aper'as mesaĝ'o sur ĝi. Du-dimensi'a figur'o de la ĉef'a sekretari'o de la komision'o pri lingv'o'j de Unu'iĝ'o de Eŭrop'o kaj Afrik'o ek'parol'as.

„Estim'at'a ĝeneral'a sekretari'o, ni vol'as urĝ'e invit'i vi'n al decid'a kun'ven'o de la komision'o, ĉar sur'tabl'iĝ'is pet'o solv'i la est'ant'a'n lingv'o'kriz'o'n en UEA. Fakt'e, ni konstat'is, ke la Tut-Amerik'a Unu'iĝ'o bon'e funkci'as per du oficial'a'j lingv'o'j, la angl'a kaj la hispan'a, dum eĉ la Azi-Ocean'a Federaci'o last'a'temp'e oficial'ig'is la lingv'o'politik'a'n uz'o'n de la angl'a kiel tri'a lingv'o, flank'e de la ĉin'a kaj Sanskrit'o. Por est'i merkat'ik'e avan'gard'ism'a'j, ni'a'j ekonomik'ist'o'j kalkul'is, ke komun'a Eŭrafrika lingv'o ebl'ig'os al ni gajn'i de'nov'e la centr'a'n rol'o'n en la mond'o, kiu'n ni hav'is dum jar'cent'o'j. Do, ni konsider'as Esperant'o'n serioz'a kandidat'o por plen'um'i tiu'n ĉi grav'a'n rol'o'n. Bilet'o al Bruselo est'as jam registr'it'a vi'a'nom'e. Bon'vol'u kapt'i la ven'ont'a'n magnet'tub'o'n. Ni atend'as vi'n post unu hor'o.”

La vand'o al'pren'as si'a'n antaŭ'a'n stat'o'n. Ĵaneta ĝem'et'e el'spir'as.

„Bon'vol'u aranĝ'i, ke Mbabumba anstataŭ'u mi'n ĉe la TEJO-kun'ven'o, kaj bon'vol'u projekci'ig'i la dosier'o'n de la komision'o al mi'a'j okul'vitr'o'j, por ke mi pov'u re'leg'i ĝi'n dum la vojaĝ'o.”

***

Tri tag'o'j'n post'e Ĵaneta al'front'as la komitat'o'n, kiu decid'os, ĉu Esperant'o rol'u kiel oficial'a komun'a lingv'o de UEA.

„Kar'a Ĵaneta, malgraŭ tio, ke ni'a'j ĝis'ost'a'j esperant'ist'o'j jam snuf'as la Fin'a'n Venk'o'n, mi fort'e kontraŭ'as akcept'i tiu'n ĉi evolu'o'n de ni'a kar'a lingv'o. Ĉu vi ver'e vol'as, ke ĝi perd'u si'a'n neŭtral'ec'o'n? Sam'kiel la de ni antaŭ'long'e kondamn'it'a angl'a, Esperant'o est'iĝ'us koloni'ad'a lingv'o, aparten'ant'a al potenc'a ekonomi'a kaj politik'a blok'o.”

„Sinjor'in'o ĝeneral'a sekretari'o, permes'u al mi, ke mi pren'u la vort'o'n.”

Ĵaneta man'gest'e aprob'as. Do, la komitat'an'o daŭr'ig'as.

„Mi opini'as, ke ni konsider'u tiu'n ĉi grav'a'n kaj impon'a'n propon'o'n de UEA en ĝi'a'j ĝust'a'j perspektiv'o'j. Neniam antaŭ'e ni hav'is tia'n unik'a'n ŝanc'o'n. La fortun'o est'as por ni, kaj ni ne mal'traf'u ĝi'n. Fakt'e, en mult'a'j lok'o'j de la mond'o Esperant'o uz'iĝ'as en merkat'ik'a'j kaj kultur'a'j sfer'o'j. Se Esperant'o oficial'iĝ'us en Eŭrafriko, tio pov'us est'i sem'o por la tut'a mond'o.”

Oni daŭr'ig'as la argument'ad'o'n ard'e kaj emoci'plen'e. La sun'o sub'ir'as, kaj la komitat'an'o'j plu'diskut'ad'as sen al'ven'i al decid'o.

***

Februar'o 2101. La sun'o ne bril'as super Roterdam'o. Tra la strat'o'j de la urb'o aŭd'iĝ'as la unu'nur'a lingv'o de Eŭrafriko. Subit'e turist'o al'parol'as Vladon sur'voj'e el magnet'tub'o al la sid'ej'o de la Afrik-Eŭrop'a Esperant'o-Uni'o.

„Salut'o'n, mi est'as Ĥen Ŭej!”

Vlado unu'e mir'as, post'e rigard'as si'a'n Amik'um'u-kont'o'n projekci'it'a'n en li'a'j okul'vitr'o'j kaj tuj li'n re'kon'as. Li feliĉ'as, ke ĉin'a turist'o el Azi-Oceani'o uz'as kun li Esperant'o'n kaj ne la ĉie'a'n svahil'a'n.

La Krikenhara Sep'op'o est'as ar'o de Pieter Engwirda, Joost Franssen, Feder'ic'o Gobbo, Andries Hovinga, Frank Merl'a, Hiddo Velsink kaj Je'a'n-Jacques Wintraecken. Tiu ĉi rakont'et'o est'as rezult'o de Esperant'o-kurs'o por super'a nivel'o, kiu okaz'is en Krikkenhaar, Nederlando, dum la stud'semajn'fin'o organiz'it'a de Esperant'o Nederland de la 13a ĝis la 15a de oktobr'o 2017.

Venen'a'j bird'o'j ekzist'as

Leg'ant'e, parol'ant'e aŭ aŭskult'ant'e pri venen'a'j best'o'j, oni tuj em'as pens'i pri serpent'o'j, skorpi'o'j kaj eventual'e tarantul'o'j, kiu'j efektiv'e uz'as venen'o'n kun la cel'o mort'ig'i aŭ paraliz'i si'a'j'n pred'o'j'n. Tamen ja ekzist'as bird'o'j venen'a'j.

En 1992 ornitolog'o'j tut'e hazard'e trov'is en la haŭt'o kaj la plum'ar'o de kelk'a'j nov'gvine'a'j bird'o'j, kiu'j aparten'as al la genr'o Pitohui, venen'o'n, kies kemi'a struktur'o est'as egal'a al tiu de la venen'o de mal'grand'a'j sud-amerik'a'j ran'o'j de la genr'o Filobato (Phyllobates). Tiu venen'o – inter la plej fort'a'j ekzist'ant'a'j – en'hav'as steroid'a'n alkaloid'o'n fak'e nom'at'a'n „batrak'o'toksin'o”, kiu paraliz'as la nerv'a'n sistem'o'n.

Defend'o kontraŭ pred'ant'o'j

Post detal'a ornitologi'a esplor'ad'o fak'ul'o'j konstat'is, ke en tropik'a'j pluv'arb'ar'o'j de Nov-Gvineo viv'as ankaŭ bird'et'o kun blu'a kap'o, kies nom'o est'as ifrit'o (Ifrit'a kowaldi) kaj en kies haŭt'o kaj plum'ar'o trov'iĝ'as la sam'a alkaloid'o. Mal'grand'a kvant'o da tiu toksin'o est'as sufiĉ'a por sent'ig'i al hom'o'j brul'ad'o'n ĉe la lang'o'pint'o, kaj eĉ et'a'j plum'er'o'j kaŭz'as tern'ad'o'n kaj tus'ad'o'n. Laŭ ornitolog'o'j, la koncern'a toksin'o util'as ĉef'e kiel kemi'a defend'o kontraŭ lok'a'j pred'ant'o'j. Not'ind'as, ke la lok'a loĝ'ant'ar'o ne manĝ'as tiu'n bird'o'n.

Ne'kon'at'a'j plant'o'j

Pli'a konstat'o de la ornitolog'o'j est'as, ke pitohujoj kaj ifrit'o'j ne hav'as apart'a'j'n organ'o'j'n, kiu'j produkt'as venen'o'n (kio mal'e okaz'as ekzempl'e ĉe serpent'o'j): ili fakt'e akir'as ĝi'n per'e de nutr'aĵ'o'j, kio est'as zoologi'a kurioz'aĵ'o. La scienc'ul'o'j est'as konvink'it'a'j, ke la ĉef'a font'o de venen'o est'as lok'a'j plant'o'j ankoraŭ ne'kon'at'a'j, sed manĝ'at'a'j de insekt'o'j kaj skarab'o'j, kiu'j est'as part'o de la nutr'aĵ'o de tiu'j bird'o'j.

Ver'ŝajn'e la best'ar'o de tropik'a'j pluv'arb'ar'o'j hav'as ankoraŭ mult'a'j'n sekret'o'j'n, kiu'j'n ek'de la pra'temp'o kon'as nur indiĝen'o'j – kaj kiu'j'n scienc'ist'o'j mal'rapid'e mal'kovr'os.

La kun'iĝ'o de neŭtron'a'j stel'o'j

La 17an de aŭgust'o 2017 scienc'ist'o'j el mult'a'j are'o'j de la mond'o observ'is i'o'n neniam antaŭ'e konstat'it'a'n. Cent tri'dek milion'o'j'n da lum'jar'o'j for de la ter'o, du neŭtron'a'j stel'o'j produkt'is gravit'a'j'n ond'o'j'n, dum ili spiral'e rotaci'is unu en la ali'a'n produkt'ant'e eg'a'n eksplod'o'n. Tiu last'a est'as observ'it'a de plur'spec'a'j observatori'o'j, kiu'j inkluziv'as gama-radi'a'j'n detekt'il'o'j'n kaj radi'a'j'n teleskop'o'j'n. La okaz'aĵ'o konfirm'is plur'a'j'n astr'o'fizik'a'j'n model'o'j'n kaj rivel'is la nask'iĝ'ej'o'n de mult'a'j pez'a'j element'o'j.

Preskaŭ 4000 aŭtor'o'j

Apart'e not'ind'a est'as la manier'o, kiel la event'o est'is mal'kovr'it'a. Oni tio'n far'is per detekt'ad'o de la gravit'a'j ond'o'j, kiu'j radi'is, dum la du neŭtron'a'j stel'o'j turn'iĝ'is antaŭ si'a kun'iĝ'o. La ond'o'j est'is rimark'it'a'j de tri observatori'o'j de gravit'a'j ond'o'j per'e de laser'a interfer'o'metri'o. Tia'j ĉi observatori'o'j unu'a'foj'e detekt'is gravit'a'j'n ond'o'j'n en septembr'o 2015, kiam oni observ'is par'o'n de nigr'a'j tru'o'j plen'um'ant'a'j kun'iĝ'o'n.

La event'o est'is grav'a kaj eĉ al'juĝ'ig'is Nobel-premi'o'n. Sed tem'is pri unu'op'a epizod'o, kaj neni'u ali'a detekt'a metod'o konfirm'is la mal'kovr'o'n. La kun'iĝ'o de la neŭtron'a'j stel'o'j en la somer'o de 2017 est'is unu'e detekt'it'a per gravit-ond'a'j observatori'o'j situ'ant'a'j en Hanford (Vaŝingtoni'o, Uson'o), Livingston (Luizian'o, Uson'o) kaj Piz'o (Toskani'o, Italio), sed, pro tio, ke la pas'int'jar'a event'o produkt'is elektro'magnet'a'n radi'ad'o'n, ĝi est'is pri'observ'it'a kaj stud'it'a de pli ol 70 observatori'o'j en'tut'e.

Tiu ĉi eksplod'o est'as tiel unu el la plej pri'esplor'it'a'j astronomi'a'j event'o'j en la histori'o. Ĝi'n pri'skrib'is kaj analiz'is resum'a scienc'a artikol'o far'e de 3674 aŭtor'o'j el 953 mal'sam'a'j instituci'o'j. Ver'ŝajn'e pro ĝi oni gajn'os krom'a'n Nobel-premi'o'n.

Pli ol 100-sekund'a zum'ad'o

La kun'iĝ'o de la neŭtron'a'j stel'o'j produkt'is zum'ad'o'n ĉe la tri gravit-ond'a'j observatori'o'j, kiu daŭr'is pli ol 100 sekund'o'j'n. Ĉar la mas'o'j de la neŭtron'a'j stel'o'j est'is mal'pli'a'j ol tiu'j de la nigr'a'j tru'o'j, la frekvenc'o mem de la zum'ad'o produkt'it'a de la neŭtron'a'j stel'o'j est'is pli alt'a ol tiu produkt'it'a de la nigr'a'j tru'o'j. En ambaŭ okaz'o'j, la frekvenc'o'j pli'iĝ'is, dum la astr'o'j al'proksim'iĝ'is.

Ĉe la neŭtron'a'j stel'o'j, la frekvenc'o de la zum'ad'o daŭr'e pli'iĝ'is, ĝis la gravit-ond'a'j detekt'il'o'j ne plu pov'is detekt'i ĝi'n. Du sekund'o'j'n post kiam la signal'o kapt'it'a de la observatori'o'j fin'iĝ'is, la gama-radi'a kosm'a teleskop'o Enrico Ferm'i de Nas'a detekt'is mal'long'a'n gama-radi'a'n knal'o'n. Tiam ali'a'j teleskop'o'j prov'is trov'i la kaŭz'o'n de la event'o. Pro tio, ke la observatori'o'j est'as apart'a'j kaj mal'proksim'a'j, ili pov'is tri'angul'i la direkt'o'n de la signal'o. En'e de dek unu hor'o'j, kelk'a'j skip'o'j kun optik'a'j kaj infra'ruĝ'a'j teleskop'o'j trov'is la gvid-lum'o'n ĉe la rand'o de la galaksi'o NGC 4993. Dum kelk'a'j tag'o'j la font'o pal'iĝ'is de blu'a al ruĝ'a kolor'o. Post dek unu tag'o'j ĝi komenc'is radi'i per iks'radi'a'j kaj radi'a'j frekvenc'o'j.

Kolekt'it'a'j datum'o'j

Mult'a'j scienc'ist'o'j stud'is kaj ankoraŭ stud'as la don'it'aĵ'o'j'n pri tiu ver'e not'ind'a kosm'a okaz'aĵ'o. La kvant'o de kolekt'it'a'j datum'o'j est'as grand'eg'a. Ĝis nun mult'a'j fizik'a'j model'o'j est'as konfirm'it'a'j. Inter ili est'u menci'it'a'j ĝeneral'a relativ'ec'o, la model'o pri „kilo-nova'o'j” kiel rezult'o de kun'iĝ'o de neŭtron'a'j stel'o'j kaj model'o'j pri nukle'a'j re'ag'o'j (kiu'j produkt'as pez'a'j'n element'o'j'n).

Program'o pri koĥleaj en'plant'aĵ'o'j 20-jar'iĝ'as

La 4an de decembr'o 2017 oni celebr'is la 20-jar'a'n dat're'ven'o'n de kuba program'o pri koĥlea en'plant'o. Ĝi hav'is ĝis nun eminent'a'j'n rezult'o'j'n, kiel konfirm'as ĝi'a inter'naci'a fam'o. En'tut'e 430 person'o'j, el kiu'j 32 surd-blind'ul'o'j, jam profit'is tiu'n program'o'n. En la mond'o la kost'o de tiu ĉi procedur'o oscil'as inter 30 000 kaj 60 000 dolar'o'j, tamen en Kubo ĝi est'as tut'e sen'pag'a. Se oni konsider'as la alt'a'n kvalit'o'n de la fleg'ad'o, la karib'a land'o iĝ'as ver'a referenc'punkt'o por Latin-Amerik'o kaj ĝeneral'e por dis'volv'iĝ'int'a'j land'o'j, kiu'j ankaŭ praktik'as la koncern'a'n teknik'o'n.

En Kubo la program'o'n oni fond'is en la 1990aj jar'o'j. Ĝi post'e pli'firm'iĝ'is en februar'o 2005, kiam Fidel Castro Ruz, la tiam'a prezid'ant'o de Kubo, ekscit'is la atent'o'n kaj apog'o'n pri ĝi. La program'o'n disting'as plur'fak'a al'ir'o, kie fak'ul'o'j el divers'a'j kamp'o'j akompan'as pacient'o'n ek'de la komenc'a diagnoz'o ĝis ties rehabilit'ad'o kaj integr'iĝ'o en la soci'o'n.

Iom pri la procedur'o

Koĥlea en'plant'aĵ'o konsist'as el protez'o en la intern'a orel'o. Tio ebl'ig'as al surd'ul'o'j aŭd'i. Por en'met'i koĥlean en'plant'aĵ'o'n, oni operaci'as je la temporal'o, ĉe la krani'o, kio permes'as rekt'e al'ir'i al la intern'a orel'o. Tie oni en'met'as aparat'o'n, kiu ĵet'as elektr'a'n stimul'o'n rekt'e al la orel'o.

En'met'int'e mekanism'o'n, kaj dum ankoraŭ daŭr'as la efik'o de la anestez'o, oni kontrol'as, ĉu la en'plant'aĵ'o situ'as en la ĝust'a lok'o aŭ ne. Oni test'as ankaŭ la telemetri'o'n: oni ŝalt'as la en'plant'aĵ'o'n kaj taks'as ĝi'a'n funkci'ad'o'n per program'ar'o. Post tiu ag'ad'o, oni sutur'as la vund'o'n, vek'as la pacient'o'n kaj dum minimum'e 72 hor'o'j dev'as observ'i tiu'n. Post'e oni monitor'as period'e la pacient'o'n kaj atend'as 3-4 semajn'o'j'n antaŭ ol ŝalt'i la aparat'o'n. Tiu'n last'a'n paŝ'o'n oni nom'as „vek'iĝ'o”.

Doktor'in'o Sandr'a Bermejo Guerra, special'ist'o pri ot'o'rin'o'laring'ologi'o, klar'ig'as, ke antaŭ la operaci'o la pacient'o'j pas'ig'as prepar'a'n period'o'n uz'ant'e aŭd'a'n protez'o'n alt'kvalit'a'n. Tiu aparat'o cel'as stimul'i la aŭd'ad'o'n kaj kontrol'i, ĉu est'as iom ajn da aŭd'a rest'aĵ'o.

Nov'ec'a'j element'o'j

Kiu est'as la diferenc'o inter nov'ec'a koĥlea en'plant'aĵ'o kaj konvenci'a aŭd'a protez'o? Ĉi-last'a hav'as la funkci'o'n amplif'i la ĉirkaŭ'a'j'n son'o'j'n. Tamen, est'as hom'o'j kun tia aŭd'a handikap'o, kiu'j tut'e ne kapabl'as ricev'i tiu'n amplif'o'n. Tiam oni en'met'as en'plant'aĵ'o'n, kiu trans'form'as la ĉirkaŭ'a'n son'o'n en elektr'a'n signal'o'n, kiu stimul'as rekt'e oni'a'n aŭd'nerv'o'n kaj sekv'e garanti'as aŭd'kapabl'o'n.

Inter la element'o'j disting'ant'a'j la program'o'n, el'star'as la neŭr'o'fiziologi'a pri'stud'ad'o de pacient'o'j, sam'e kiel la zorg'o por est'ont'e ŝanĝ'i la aparat'o'j'n (kies kost'o'j ating'as minimum'e 18 000 dolar'o'j'n). Tiu teknologi'o pli kaj pli kompleks'iĝ'as, do oni daŭr'e pli'bon'ig'as kaj aktual'ig'as ĝi'n. Nepr'as krom'e indik'i, ke tiu'j aparat'o'j ne garanti'as per si mem al pacient'o aŭtomat'e aŭskult'i kaj parol'i: fakt'e neces'as rehabilit'ad'a procez'o, por ke oni pov'u lern'i, kiel re'kon'i kaj akcept'i ĉiu'n nov'a'n stimul'o'n.

Infan'o'j

Ĉi tio est'as nov'ec'a invent'aĵ'o revoluci'int'a la trakt'ad'o'n por infan'o'j, kiu'j, traf'it'e de surd'ec'o profund'a kaj sever'a, ne venk'is la mal'san'o'n per konvenci'a'j aŭd'il'o'j. „Pro tio ni dev'is revoluci'i la por'infan'a'n kurac'a'n metod'o'n, ĉar ni prepar'is la aŭd'a'n kanal'o'n por akir'i la lingv'o'n”, rimark'ig'as doktor'in'o Bermejo Guerra. „Kvankam la rehabilit'ad'o est'as la last'a etap'o de la procez'o, ĝi tre grav'as ĉar, post la tiel nom'at'a vek'iĝ'o, ni dis'volv'as ĉe pacient'o'j la aŭd'a'j'n kaj lingv'a'j'n kapabl'o'j'n. La rezult'o'j de'pend'as de mult'a'j faktor'o'j: teknologi'a'j, biolog'a'j, sen forges'i la aĝ'o'n en la moment'o de la en'plant'o, la famili'a'n apog'o'n, la motiv'iĝ'o'n de la famili'o kaj de la infan'o, kaj la inter'ag'o'n kun la instru'a sistem'o. Tem'as pri procez'o por'viv'a, sed ni eg'e kontent'iĝ'as, precip'e kiam ni percept'as la rezult'o'j'n, kiam ni vid'as, kiel hom'o'j akir'as kapabl'o'j'n komunik'a'j'n, kogn'a'j'n, kaj kiel ili form'as si'a'n propr'a'n lingv'o'n sukces'ant'e eĉ parol'i per telefon'o, komunik'iĝ'i per soci'a'j komunik'il'o'j ktp.”

Trajt'o'j kaj est'ont'ec'a'j cel'o'j

Tem'as pri program'o tut'e sen'pag'a por la pacient'o: pri la el'spez'o'j respond'ec'as la kuba ministeri'o pri publik'a san'o. Ĝi est'as por pacient'o'j en infan'a aĝ'o, kaj est'as demonstr'it'e, ke, en pacient'o'j pli jun'a'j ol tri'jar'a'j, ĝi fakt'e help'as la akir'o'n de la lingv'o. Oni don'as prioritat'o'n al pacient'o'j kun plur'a'j handikap'o'j, ĉef'e surd-blind'ul'o'j, kaj efektiv'ig'as operaci'o'j'n nur en la kuba ĉef'urb'o Havano. La ceter'a'j'n etap'o'j'n (selekt'ad'o, taks'ad'o, plan'ad'o kaj rehabilit'ad'o) oni plen'um'as en ali'a'j region'o'j kaj provinc'o'j de la land'o. Oni cel'as est'ont'ec'e: inter'ven'i ĉe infan'o'j pli jun'a'j ol du'jar'a'j; plu don'i prioritat'o'n al plur'handikap'ul'o'j; prov'i solv'i special'a'j'n, kompleks'a'j'n okaz'o'j'n; daŭr'ig'i neŭr'o'fiziologi'a'n pri'stud'ad'o'n por objektiv'a taks'ad'o de ĉiu unu'op'a okaz'o; ek'labor'i pri du'flank'a'j en'plant'aĵ'o'j (inter'ven'ant'e ĉe ambaŭ orel'o'j sam'temp'e).

Mitul'o'j liber'ig'it'a'j

Pli ol 20 tun'o'j da viv'a'j mar'frukt'o'j est'is trov'it'a'j komenc'e de aŭtun'o 2017 en frid'kamion'o kun bulgar'a numer'plat'o, en la haven'o de Bar'i, ĉef'urb'o de la sud-ital'a region'o Apuli'o. Ne trov'ebl'is ia ajn inform'o util'a por ek'sci'i ili'a'n de'ven'o'n.

La inspektor'o'j de tiu ĉe'mar'a urb'o denunc'is la ŝofor'o'n kaj la ne'kutim'a'j „kaŝ-pasaĝer'o'j” est'is konfisk'it'a'j kaj re'ĵet'it'a'j mar'e'n. Al la ŝofor'o de la kamion'o (sam'kiel al la eksport'ant'a kompani'o) oni al'juĝ'is mon'pun'o'n de 6000 eŭr'o'j.

100 000 nov'a'j arb'o'j por la ĉef'urb'o

Komenc'e de 2017 la urb'estr'o de Tiran'o, Erion Veliaj, al'vok'is al la ge'patr'o'j plant'i – kiel donac'o'n al si'a'j infan'o'j okaz'e de la nask'iĝ'dat're'ven'o – unu arb'o'n en la ĉef'urb'o.

Dum somer'a piknik'o aranĝ'it'a en la urb'a park'o ĉe la art'e'far'it'a lag'o, la ge'patr'o'j de la 10-jar'ul'in'o Alm'a plant'is nov'a'n arb'o'n kiel surpriz'a'n donac'o'n por si'a fil'in'o. Alm'a kaj ŝi'a patr'o regul'e vizit'ad'is la arb'o'n, akv'um'is kaj pri'zorg'is ĝi'n. La ekzempl'o'n sekv'is cent'o'j da ali'a'j famili'o'j.

Disneyland

Por reklam'i la iniciat'o'n la urb'estr'o publik'e donac'is al la pionir'a knab'in'o sen'pag'a'n vojaĝ'o'n al Disneyland en Parizo. Baldaŭ aper'os 100 000 nov'a'j arb'o'j, kiu'j est'os part'o de en'tut'e 2 milion'o'j en la ven'ont'a'j kvar jar'o'j.

Land'o ekstrem'e izol'it'a

Impres'as konfes'o de la kon'at'a kant'ist'in'o el Kosovo Jonida Maliqi: „Por mi est'as tre mal'facil'e koncert'i en la alban'a'j komun'um'o'j trov'iĝ'ant'a'j en Eŭrop'o kaj ali'lok'e pro la sever'a kaj long'a procedur'o de viz'akir'o.”

Viz'o nepr'a

Pli ol du'dek jar'o'j'n la civit'an'o'j de la plej nov'a ŝtat'o en la mal'nov'a kontinent'o ankoraŭ ne rajt'as vojaĝ'i ekster'land'e'n nur per pasport'o, t.e. sen viz'o. Dum long'a'j jar'o'j antaŭ 2010 ankaŭ Albanio kaj la ceter'a'j land'o'j de okcident'a Balkani'o trov'iĝ'is en la sam'a situaci'o.

La alban'o'j de Kosovo, eg'e sufer'int'a'j dum la last'a'j milit'o'j en la eks'a Jugoslavio, pov'as liber'e vojaĝ'i al nur kvar land'o'j: Albanio, Makedonio, Montenegro kaj Turki'o.

Kondiĉ'o'j

Oni postul'is de temp'o al temp'o divers'a'j'n antaŭ'kondiĉ'o'j'n, kiu'j'n laŭ'grad'e la nov'a ŝtat'o plen'um'is: biometri'a'j'n ident'ig'il'o'j'n kaj pasport'o'j'n, kontrol'ad'o'n de la land'lim'o'j kaj plur'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en la leĝ'ar'o.

Last'e oni postul'is la ŝtat'a'n agnosk'o'n de Asoci'o de Serb'a'j Komun'um'o'j tra la land'o – kio est'as jam plen'um'it'a – kaj al'ĝust'ig'o'n de la land'lim'o kun Montenegro (ced'o'n de ĉirkaŭ 9000 hektar'o'j loĝ'at'a'j de etn'a'j alban'o'j).

Mal'facil'a problem'o

Nur en Svis'land'o loĝ'as jam 300 000 alban'a'j civit'an'o'j de Kosovo – simil'e en Germanio, Franci'o, Svedi'o kaj ali'a'j land'o'j – kaj tio indik'as la grav'ec'o'n de la problem'o en rilat'o kun la alban'o'j loĝ'ant'a'j en Kosovo.

Omaĝ'e al René de Saussure

En Vieno aper'is nov'a stel'o-mon'er'o omaĝ'e al la 150a nask'iĝ'dat're'ven'o de René de Saussure (1868-1943), kre'int'o de la universal'a mon'o. La stel'o-mon'er'o, nom'at'a ankaŭ mon'er'o-medal'o, est'as el pur'a arĝent'o (999/1000). Ties nominal'a valor'o est'as 100 stel'o'j, mas'o: unu unc'o (31,1 g) da arĝent'o, el'don'kvant'o 1000. La mon'er'o'n emisi'is Walter Klag, kun'labor'ant'o de MONATO.

René de Saussure nask'iĝ'is la 17an de mart'o 1868 en Ĝenevo. Li est'is profesi'a matematik'ist'o kaj esperant'ist'o. De Saussure stud'is lingv'o'scienc'o'n kaj matematik'o'n. Post la stud'ad'o li skrib'is si'a'n plej grav'a'n verk'o'n „Fundament'a'j Regul'o'j de la Vort-teori'o en Esperant'o”. Li'a frat'o Ferdinand de Saussure est'as kre'int'o de la modern'a lingv'ist'ik'o.

Al la ide'o kre'i universal'a'n mon'o'n René ven'is, foj'e leg'ant'e la kolofon'o'n de gazet'o, sur kiu li rimark'is, ke la abon'pag'o'j est'as indik'it'a'j en divers'a'j valut'o'j. Li opini'is, ke pli facil'e est'us uz'i nur unu mon'sistem'o'n, nom'ot'a'n Inter-Mon'o.

La histori'o de la universal'a mon'o est'as lig'it'a ĉef'e al la mon'unu'o'j spes'mil'o kaj stel'o, kiu'j est'is uz'at'a'j en mal'sam'a'j period'o'j de la pas'int'a jar'cent'o.

Spes'o

En 1907 R. de Saussure publik'ig'is si'a'n projekt'o'n de universal'a mon'o. El la franc'a vort'o espèce (mon'o, valut'o) li kre'is la mon'unu'o'n spes'o. Sur'baz'e de ĝi li difin'is jen'a'j'n valor'o'j'n: spes'mil'o (Sm), spes'cent'o (Sc), spes'dek'o (Sd) kaj spes'o. La valor'o de unu Sm est'is la sam'a kiel 0,733 g da pur'a or'o, aktual'e ĉirkaŭ 30 eŭr'o'j. Ĉar kelk'a'j valut'o'j est'is lig'it'a'j al or'o, oni, pov'is facil'e kalkul'i: 1 Sm egal'is al 2 brit'a'j ŝiling'o'j, al 1 rus'a rubl'o, 0,5 uson'a'j dolar'o'j, 2,5 svis'a'j kaj franc'a'j frank'o'j kaj al 2,5 hispan'a'j pes'et'o'j. Kelk'a'j brit'a'j kaj svis'a'j bank'o'j oficial'e uz'is spes'mil'o'n.

Antaŭ la unu'a mond'milit'o tiu mon'unu'o est'is vast'e uz'at'a de esperant'ist'o'j. La german'o Herbert Höveler, loĝ'ant'a en Briti'o, fond'is en 1907 la Ĉek'bank'o'n Esperant'ist'a'n. En ĝi la en- kaj el-pag'o'j baz'iĝ'is sur spes'mil'o. En 1914 la bank'o hav'is 730 kont'o-posed'ant'o'j'n en 320 urb'o'j de 43 land'o'j. Post la mort'o de la fond'int'o en 1918 oni likvid'is la bank'o'n.

Laŭ inform'o'j de Walter Klag aktual'e la 1-spes'mil'a kaj precip'e la 2-spes'mil'a mon'er'o'j, ambaŭ el arĝent'o, est'as tre mal'oft'a'j kaj mult'e'kost'a'j por kolekt'ant'o'j.

Stel'o

Post la spes'o kiel universal'a mon'unu'o en la Esperant'o-mov'ad'o funkci'is stel'o. Ĝi est'as lig'it'a kun la histori'o de Universal'a Lig'o (Ul), kiu'n oni fond'is en 1942 en Nederlando. Ties cel'o est'is unu'ig'i la hom'ar'o'n per komun'a lingv'o. Ĝi'a oficial'a lingv'o est'is Esperant'o.

La fond'int'o'j de Ul vol'is baz'i la nov'a'n soci'a'n ord'o'n post la du'a mond'milit'o sur konstant'valor'a mon'unu'o, ĉar nur tiel ebl'us montr'i al la ceter'a mond'o la evit'o'n de tiu'j ekonomi'a'j prem'o'j, kiu'j kaŭz'as konflikt'o'j'n inter popol'o'j. Kiel mond'federaci'ist'a organiz'aĵ'o la Lig'o est'is mal'ferm'it'a al ĉiu'j, sen'de'pend'e de la naci'a lingv'o.

Unu'e la valor'o de la stel'o est'is lig'it'a al la prez'o de unu kilo'gram'o da pan'o, kiu tiam kost'is kvar'on'o'n de gulden'o. Post'e oni pli'valor'ig'is la stel'o'n al du'on'o de gulden'o. Fin'e oni el'kalkul'is la kurz'o'n per kompleks'a formul'o sur'baz'e de la kurz'o'j de divers'a'j valut'o'j. Oni vol'is, ke la stel'o ne est'u tuŝ'at'a de inflaci'o.

En 1945 la Lig'o emisi'is premi'o-kupon'o'j'n en valor'o de 1 stel'o. La organiz'aĵ'o propon'is util'ig'o'n de la premi'o-kupon'o'j por pag'i kotiz'o'j'n kaj anonc'o'j'n, por pag'i la kost'o'j'n de el'don'aĵ'o'j, por trans'pag'o de mal'grand'a'j mon'sum'o'j.

Fin'e de la kvin'dek'a'j jar'o'j la membr'o'j en la Lig'o pli'mult'iĝ'is, ating'ant'e preskaŭ 15 000. En 1960 la Lig'o emisi'is stel'o-mon'er'o'j'n en valor'o de 1, 5 kaj 10 stel'o'j, sur kiu'j est'is indik'it'a la jar'o 1959. Oni produkt'is ili'n respektiv'e el bronz'o, latun'o kaj kupr'o'nikel'o en la ŝtat'a mon'far'ej'o de Nederlando en Utrecht. En 1965 ebl'is el'don'i ali'a'n mon'er'o'n, ĉi-foj'e en valor'o de 25 stel'o'j, kiu bon'e vend'iĝ'is. Ĝi aper'is en jen'a'j el'don'kvant'o'j: 1000 el kupr'o-nikel'o por cirkul'ad'o, 5000 el arĝent'o por kolekt'ant'o'j kaj 10 el or'o. Unu el tiu'j dek or'a'j mon'er'o'j MONATO aŭkci'e vend'is por 3100 eŭr'o'j pas'int'jar'e.

En 1993 oni mal'fond'is Universal'a'n Lig'o'n. La rest'ant'a stok'o de la stel'o-mon'er'o'j trans'ir'is al Universal'a Esperant'o-Asoci'o. Baldaŭ post'e UEA komenc'is vend'i ili'n per'e de si'a Libr'o'serv'o.

Stel'o-mon'er'o'j el plast'o aper'is en la 2010aj jar'o'j. Ili est'is uz'at'a'j en Esperant'o-renkont'iĝ'o'j ĉef'e de ge'jun'ul'o'j. Oni emisi'is ili'n en valor'o de 1, 3 kaj 10 stel'o'j.

Esperant'o por art'e'far'it'a intelekt'o

La sekret'em'a ek'firma'o Esperant'o ekzist'as jam de 2014, sed la publik'o pov'is ek'sci'i, pri kio ĝi okup'iĝ'as, nur en novembr'o 2017, kiam du el ĝi'a'j kun'labor'ant'o'j prezent'is si'a'n labor'o'n ĉe la 7a konferenc'et'o pri RISC-V. Ebl'is tamen iom diven'i, ĉar la estr'o de Esperant'o est'as Dave Ditzel, kiu est'is unu el la fond'int'o'j de Trans'met'a en 1995 kaj post tio labor'is ĉe Intel antaŭ ol fond'i la nov'a'n firma'o'n Esperant'o. En la mond'o de komput'il'a teknologi'o li est'as kon'at'ul'o, aŭtor'o kun Dave Patterson de fam'a artikol'o, kiu argument'is por RISC (tiu akronim'o signif'as „komput'il'o kun redukt'it'a (simpl'ig'it'a) instrukci'ar'o”).

Esperant'o vol'as konker'i la mond'o'n per nov'a teknologi'o inter'ali'e por art'e'far'it'a intelekt'o (AI), kaj tial ĝi uz'as la ret'adres'o'n esperant'o.ai, kvankam oficial'e la sufiks'o „.ai” indik'as la land'o'n Angvilo. Tiu'cel'e ĝi projekt'as almenaŭ tri nov'a'j'n procesor'o'j'n. Du el ili oni nom'is Et-Maxion kaj Et-Mini'o'n, iom ŝerc'e, ĉar la angl'a vort'o „mini'o'n” de'ven'as de la franc'a „mignon” kaj ne rilat'as al „minimum'a”. La tri'a nom'iĝ'as Et-Graphics kaj est'as cel'at'a, evident'e, al grafik'o.

Liber'a instrukci'ar'o

Esperant'o komenc'e plan'is kre'i si'a'n propr'a'n instrukci'ar'o'n por si'a'j propr'a'j procesor'o'j, sed post zorg'a stud'ad'o de la liber'a (ne „protekt'it'a” per patent'o'j kaj kopi'rajt'o) instrukci'ar'o RISC-V oni decid'is uz'i RISC-V kun propr'a'j al'don'aĵ'o'j: la ebl'o al'don'i propr'a'j'n instrukci'o'j'n est'as unu el la avantaĝ'o'j de RISC-V.

Esperant'o ne nur kre'os propr'a'j'n blat'o'j'n (integr'a'j'n cirkvit'o'j'n), sed ankaŭ licenc'os la procesor'o'j'n al ali'a'j firma'o'j, kiu'j prefer'as kre'i si'a'j'n propr'a'j'n blat'o'j'n. Hodiaŭ'a blat'o pov'as en'hav'i cent'o'j'n da unu'op'a'j procesor'o'j plus ali'a'j'n sistem'er'o'j'n, tiel ke mal'mult'a'j firma'o'j kapabl'as ĉio'n mem fason'i. Anstataŭ'e oni kutim'as aĉet'i sistem'er'o'j'n de ali'a'j firma'o'j, kiu'j oft'e vend'as nur la desegn'o'j'n por tia'j sistem'er'o'j, kaj la koncern'a'j'n rajt'o'j'n, sed neni'a'n fizik'a'n produkt'o'n.

Per tia komerc'a strategi'o Esperant'o konkurenc'os kun gigant'o en tiu kamp'o, la origin'e brit'a firma'o Arm, kiu vend'as ne blat'o'j'n, sed la desegn'o'j'n kaj la rajt'o'j'n por procesor'o'j. Procesor'o'j kre'it'a'j de Arm trov'iĝ'as en preskaŭ ĉiu'j cifer'ec'a'j aparat'o'j, inkluziv'e preskaŭ ĉiu'j'n poŝ'telefon'o'j'n, tabul'komput'il'o'j'n kaj simil'a'j'n port'ebl'a'j'n komput'il'o'j'n. Nur por la ĉef'procesor'o'j de potenc'a'j sur'tabl'a'j komput'il'o'j kaj servil'o'j Arm rest'as, je grand'a distanc'o, en la du'a lok'o post Intel.

Ĉu la firma'o Esperant'o iel ajn rilat'as al la lingv'o Esperant'o? Ŝajn'e ne, kaj la ret'paĝ'o'j de la firma'o ne menci'as la lingv'o'n. Tamen, la instrukci'ar'o de procesor'o est'as iu'senc'e ĝi'a lingv'o, do la liber'a instrukci'ar'o RISC-V, sen'pag'e uz'ebl'a de iu ajn firma'o, est'as kvazaŭ neŭtral'a lingv'o. Tia analogi'o ebl'e inspir'is la merkat'ik'ist'o'n, kiu propon'is aŭ elekt'is la nom'o'n.

Kial tiom da masakr'o'j en Uson'o?

Ek'de 2012 preskaŭ 1600 hom'o'j mort'is en Uson'o en okaz'o'j de amas'paf'ad'o (difin'it'a kiel paf'ad'o kun almenaŭ kvar vund'it'o'j/mort'ig'it'o'j). Tio est'as mez'um'e pli ol unu tag'e. Tem'as pri tre grand'a nombr'o kompar'e kun iu ajn el la okcident'a'j land'o'j. Kio est'as la kial'o por ĉi tiu kvant'o? Ĉu ebl'as determin'i la kaŭz'o'j'n de ĉi tiu epidemi'o de arm'il'a per'fort'o?

Ĉef'a variabl'o

Jes, ebl'as. La ĉef'a variabl'o, kiu klar'ig'as tiu'n ĉi fenomen'o'n, est'as la nombr'o de paf-arm'il'o'j en la man'o'j de civil'ul'o'j. Pli-mal'pli du'on'o (ĉ. 300 milion'o'j) de tia'j arm'il'o'j trov'iĝ'as en Uson'o.

Tio ne signif'as, ke ĉiu'j uson'a'j civit'an'o'j posed'as arm'il'o'j'n. Fakt'e, tem'as nur pri tri'on'o el ili. Tamen ĉiu el tiu tri'on'o posed'as mez'um'e 8 paf'il'o'j'n, kun grand'a vari'ec'o inter la uson'a'j ŝtat'o'j. Tial, la datum'o'j kaj korelaci'o'j klar'as. En la ŝtat'o'j, kie arm'il'o'j est'as pli dis'vast'ig'it'a'j, okaz'as pli da mort'o'j pro arm'il'a per'fort'o. Kaj la sam'o okaz'as inter'naci'e: en la land'o'j, kie la loĝ'ant'ar'o hav'as pli da arm'il'o'j, okaz'as pli da mort'o'j pro ĉi tiu kaŭz'o.

Kial'o'j kaj korelaci'o'j

Ekzist'as plur'a'j faktor'o'j, kiu'j kontribu'as al prav'ig'o de la rajt'o kaj bezon'o est'i arm'it'a. Ekzempl'e, la influ'o de prem'grup'o'j aŭ apart'a'j kultur'a'j mit'o'j lig'it'a'j al la fond'o de la land'o. Sekv'e, la regul'ig'o en ĉi tiu kamp'o ne est'as tre strikt'a, malgraŭ tio, ke ekzist'as kaj federaci'a kaj ŝtat'nivel'a'j leĝ'ar'o'j, kiu'j regul'ig'as posed'o'n de arm'il'o'j. La grand'a vari'ad'o ĉi-rilat'e reflekt'iĝ'as de'nov'e en la statistik'o'j. Tiel, la ŝtat'o'j kun la plej permes'a'j leĝ'o'j kaj kun la plej grand'a nombr'o de arm'il'posed'ant'o'j est'as tiu'j, kiu'j hav'as la plej mult'a'j'n mort'o'j'n pro arm'il'a per'fort'o.

Plej'part'e tem'as pri si'n'mort'ig'o'j

Ni parol'as pri arm'il'a per'fort'o kaj ne nur pri mort'ig'o'j aŭ paf'ad'o'j, ĉar la problem'o est'as mult'e pli ampleks'a kaj influ'as ali'a'j'n soci'a'j'n fenomen'o'j'n, kiel hejm'a per'fort'o. Fakt'e, pli'mult'o de mort'o'j pro paf'arm'il'o'j est'as si'n'mort'ig'o'j. Est'as kon'at'e, ke la al'ir'o al arm'il'o'j pli'ig'as la ebl'o'n, ke oni klopod'u mort'ig'i si'n, kaj ankaŭ la sukces'o'n de tia'j ĉi klopod'o'j. De'nov'e, tiu'j ŝtat'o'j, en kiu'j abund'as paf'arm'il'o'j, est'as tiu'j, kiu'j aper'as unu'a'lok'e ankaŭ en la rang-list'o de si'n'mort'ig'o'j.

En Uson'o okaz'as jar'e ĉ. 20 000 si'n'mort'ig'o'j, 10 000 murd'o'j kaj 500 mort'o'j pro akcident'o'j kun arm'il'o'j. Ali'a pri'pens'ind'a datum'o est'as la uz'o de arm'il'o'j far'e de la polic'o, kiu mort'ig'is preskaŭ 3000 hom'o'j'n ek'de maj'o 2017.

Sturm'a fusil'o

Sed ni re'ir'u al la paf'mort'ig'o'j. En la last'a'j jar'o'j oni oft'e uz'is la sam'a'n tip'o'n de arm'il'o, kon'at'a'n kiel sturm'a fusil'o. Tem'as pri model'o'j simil'aspekt'a'j al tiu'j uz'at'a'j de soldat'o'j, tamen konsider'at'a'j kiel ĉas'a'j aŭ eĉ sport'a'j. Oni do pov'as aĉet'i ili'n en sport'a'j vend'ej'o'j. Ili est'as du'on'aŭtomat'a'j arm'il'o'j, kiu'j tamen trans'form'iĝ'as en aŭtomat'a'j'n per al'don'o de simpl'a „frap'fust'o” (angl'e bump stock). Oni kalkul'as, ke en la paf'ad'o de Las Veg'as en la komenc'o de oktobr'o 2017, kie mort'is 59 hom'o'j, okaz'is 90 paf'o'j en 10 sekund'o'j. Ali'vort'e, tem'as pri milit'a arm'il'o.

Trump nul'ig'is ordon'o'n de Obama

Kiel dir'it'e, la lim'ig'o'j por aĉet'i arm'il'o'j'n vari'as de ŝtat'o al ŝtat'o kaj en iu'j situaci'o'j preskaŭ ne ekzist'as, kiel, ekzempl'e, en arm'il'o-foir'o'j. En februar'o 2017 Trump sen'bru'e blok'is la regul'ar'o'n, si'a'temp'e sub'ten'at'a'n de Obama, kiu mal'permes'is la vend'o'n de arm'il'o'j al hom'o'j kun mens'a'j problem'o'j. Ĉi tiu regul'ar'o koncern'us ĉirkaŭ 75 000 hom'o'j'n.

Kultur'a, trans'ideologi'a afer'o

Ni menci'is, ke tem'as pri kultur'a afer'o. Kontrast'e kun preskaŭ ajn'a ali'a land'o en la mond'o (krom Jemeno, Meksiko, Gvatemalo kaj Israelo), en Uson'o oni konsider'as, ke arm'il'o'j ne est'as privilegi'o por polic'an'o'j kaj milit'ist'o'j, sed rajt'o de iu ajn civit'an'o, agnosk'it'a en la konstituci'o. Teori'e, tio est'as trans'ideologi'a pens'manier'o. Tiel, grup'o'j kiel National Rifle Association (NRA) financ'as la elekt'o-kampanj'o'j'n de grand'a nombr'o da respublik'an'a'j kaj demokrat'a'j kandidat'o'j, kvankam evident'e ekzist'as pli da lim'ig'o-defend'ant'o'j inter la demokrat'a'j politik'ist'o'j.

NRA

Oni kalkul'as, ke NRA hav'as kvin milion'o'j'n da membr'o'j, mult'a'j el ili disciplin'it'a'j tiel, ke ili'a'j kampanj'o'j por send'i leter'o'j'n al politik'a'j reprezent'ant'o'j kutim'e efik'as. Krom'e, ili sen'ĉes'e lobi'as en Vaŝington'o kaj ankaŭ inter'naci'e. Tiu'senc'e, ni memor'as la inter'trakt'ad'a'n period'o'n ĉe UN por la traktat'o pri arm'il'komerc'o (kiu'n la reg'ist'ar'o de Obama sub'skrib'is, sed ne ratifik'is), kiam ĉiu diplomati'a deleg'it'ar'o rajt'is inkluziv'i reprezent'ant'o'j'n de la civil'a soci'o inter si'a'j membr'o'j. La reprezent'ant'o'j de la civil'a soci'o el Uson'o est'is sistem'e membr'o'j de NRA kaj rilat'a'j grup'o'j.

„Mort'ig'as hom'o'j, ne arm'il'o'j”

Laŭ si'a'j publik'a'j deklar'o'j, tiu'j grup'o'j cel'as defend'i la ĉas'ist'o'j'n kaj paf'ist'o'j'n, kaj ili ne'as hav'i iu'n rilat'o'n kun la arm'il'a industri'o. Tamen, est'as mir'ind'e, ke la argument'o'j uz'at'a'j de ambaŭ sektor'o'j preskaŭ ident'as. Kiam masakr'o okaz'as, ili klopod'as trans'don'i la jen'a'n mesaĝ'o'n: ne ekzist'as rilat'o inter ĉi tiu masakr'o kaj la arm'il'o'j. Tio est'as, „mort'ig'as hom'o'j, ne arm'il'o'j”. Krom'e, „se la murd'it'o hav'us pli da arm'il'o'j, la tragedi'o pov'us est'i prevent'it'a”. Tia'j argument'o'j est'as tromp'a'j kaj facil'e refut'ebl'a'j, tamen grand'a part'o de la uson'a soci'o sub'ten'as ili'n, part'e ĉar ili baz'iĝ'as sur kred'o'j kaj fundament'a'j mit'o'j de la land'o, kiu'j eĉ ig'as ili'n opini'i, ke tem'as pri part'o de ili'a ident'ec'o.

Ĉu rest'as esper'o?

Est'int'ec'e, ĉiu leĝ'o'ŝanĝ'o por pli grand'a lim'ig'o pri arm'il'o'j okaz'is post dram'a'j event'o'j per arm'il'a per'fort'o. En 1934, post la or'a'j jar'o'j de gangster'ism'o, est'is akcept'it'a la Naci'a Arm'il'ar'a Leĝ'o, kiu mal'permes'is, ke civil'ul'o'j hav'u mitral'o'j'n. Jen regul'ig'o, kiu de'pend'is (kaj daŭr'e de'pend'as) de Federaci'a Ofic'ej'o pri Alkohol'o, Tabak'o kaj Arm'il'ar'o. En la 1960aj jar'o'j, kiam divers'a'j politik'ist'o'j est'is murd'it'a'j (inter'ali'e, Mart'in Lut'her King kaj prezid'ant'o Kennedy) est'is aprob'it'a grav'a leĝ'o, kiu funkci'is inter 1968 kaj 1986. Pli freŝ'dat'e, kiel rezult'o de masakr'o en kalifornia lern'ej'o en 1989, est'is sub'skrib'it'a nov'a leĝ'o specif'e pri sturm'a'j fusil'o'j, kiu est'is funkci'ant'a inter 1994 kaj 2004. Ek'de tiam, ĉiu'j prov'o'j regul'ig'i ĉi tiu'n tip'o'n de arm'il'o mal'sukces'is, malgraŭ la grand'a kvant'o da mort'ig'o'j, kiu'j okaz'is en la last'a'j jar'o'j.

Publik'a opini'o divid'it'a

Eĉ kiam ŝanc'period'o mal'ferm'iĝ'as kaj la afer'o re'ven'as al la amas'komunik'il'a atent'o, ĝi mal'oft'e konkret'iĝ'as en politik'a ŝanĝ'o. Tio ŝuld'iĝ'as part'e al tio, ke la publik'a opini'o de Uson'o preskaŭ egal'e (kaj stabil'e dum la last'a jar'dek'o) divid'iĝ'as inter tiu'j, kiu'j favor'as pli grand'a'j'n lim'ig'o'j'n, kaj tiu'j, kiu'j ĝeneral'e kontraŭ'star'as ajn'a'n regul'ig'o'n de la vend'o de arm'il'o'j. Ĉi tiu kursiv'o ne est'as banal'a. Kvankam mult'a'j uson'a'j civit'an'o'j deklar'as si'a'n sub'ten'o'n al protekt'o de si'a rajt'o posed'i arm'il'o'j'n, ili ankaŭ apog'as ne mal'grand'a'n part'o'n de konkret'a'j politik'a'j kontrol'rimed'o'j: ekzempl'e, kresk'ant'a'j'n lim'ig'o'j'n por vend'o'j ĉe arm'il'foir'o'j aŭ mal'permes'ad'o'n de sturm'a'j fusil'o'j. Tem'as pri io simil'a al tio, kio okaz'as pri san're'form'o'j, kiam la sam'a'j civit'an'o'j, kiu'j montr'iĝ'as en la enket'o'j kontraŭ la tiel nom'at'a Obamacare, ankaŭ sub'ten'as mult'a'j'n el la san'mezur'o'j inkluziv'it'a'j en ĉi tiu leĝ'ar'o.

Ne'surpriz'a paradoks'o

Paradoks'e, konsekvenc'o de la publik'a debat'o pri ĉi tiu'j afer'o'j est'as pli'ig'o en la vend'o de arm'il'o'j, precip'e sturm'a'j fusil'o'j, pro la tim'o, ke ili est'os mal'permes'it'a'j.

Afer'o kompleks'a

Resum'e, malgraŭ la solid'ec'o de la datum'o'j, tem'as pri kompleks'a afer'o, kiu lig'iĝ'as al ident'ec'o de grand'a part'o de la uson'a soci'o kaj kies solv'o ne vid'ebl'as en la baldaŭ'a est'ont'ec'o. Ebl'e, kiel konsekvenc'o de la masakr'o'j okaz'int'a'j last'a'temp'e, oni hav'os nov'a'n ŝanc'o'n por al'front'i la problem'o'n.

Mal'feliĉ'a sort'o por jun'a alban'o

Post turment'eg'o en mal'liber'ej'o la 23-jar'a Florenc Beqiraj mort'is antaŭ Krist'nask'o en hospital'o en Marsejlo, Franci'o.

Tio okaz'is dum vizit'o al Tiran'o de la franc'a ministr'o pri en'land'a'j afer'o'j, kiu riproĉ'is al la alban'a reg'ist'ar'o la alt'a'n kvant'o'n de azil'pet'ant'o'j en Franci'o.

Florenc Beqiraj

La jun'ul'o labor'is kiel kelner'o en restoraci'o kaj rest'is du jar'o'j'n sen oficial'a'j dokument'o'j, ĝis la polic'o arest'is li'n en li'a hejm'o.

Dum 30-tag'a mal'liber'ec'o Florenc pet'ad'is la aŭtoritat'o'j'n permes'i al li re'ven'i en Albanion por pas'ig'i la jar'fin'a'j'n fest'o'j'n. Laŭ li'a'j amik'o'j kaj famili'an'o'j, tamen, precip'e polic'an'o'j turment'is li'n en li'a ĉel'o.

Polic'o lav'as si'a'j'n man'o'j'n

La polic'o mem deklar'is, ke Florenc klopod'is vund'i si'n por ating'i, ke post du tag'o'j oni for'konduk'os li'n al li'a patr'uj'o. La 15an de decembr'o, tamen, li'a cerb'o est'is mort'int'a, sed la kor'o kaj ceter'a'j organ'o'j plu funkci'is. La famili'an'o'j konsent'is halt'ig'i la nutr'o'aparat'o'j'n, kaj la alban'a ŝtat'o ven'ig'is la kadavr'o'n al la patr'uj'o.

Re'ag'o'j

La land'a'j gazet'ar'o kaj televid'o al'tir'is la atent'o'n de la publik'o pri la respond'ec'o de la franc'a polic'o kaj de la alban'a reg'ist'ar'o mem koncern'e la okaz'int'aĵ'o'n, kaj ĝeneral'e pri la problem'o'j de alban'a'j rifuĝ'int'o'j en okcident'a Eŭrop'o.

Oni anonc'is, ke la prokuror'o'j de Marsejlo komenc'is enket'ad'o'n.

Dialekt'o'j mal'kresk'as, ital'a kresk'as

La ital'a respublik'o est'as ŝtat'o plur'lingv'a. Krom la divers'a'j ekzist'ant'a'j „insul'o'j” franc'lingv'a'j, german'lingv'a'j, sloven'lingv'a'j, alban'lingv'a'j, grek'lingv'a'j, katalun'lingv'a'j, kutim'e situ'ant'a'j apud la land'lim'o'j aŭ ĉe mar'bord'o'j, ĉiu region'o, ĉiu urb'o kaj eĉ plej et'a vilaĝ'o hav'as kutim'e si'a'n propr'a'n dialekt'o'n. Tem'as pri lok'a idiom'o, kiu de'ven'as ne de la ordinar'a nun'a ital'a, sed rekt'e de la antikv'a latin'a.

La „oficial'a” modern'a ital'a, tiu tre ŝat'at'a ankaŭ ekster'land'e (ĝi est'as la kvar'e plej lern'at'a fremd'a lingv'o tut'mond'e), est'as fakt'e kombinaĵ'o de la florenca dialekt'o kun tiu de la ĉef'urb'o Romo (precip'e rilat'e al la prononc'o), sed la toskan'a dialekt'o de Florenco ĝis la 19a jar'cent'o est'is nur unu el la mult'a'j latin'id'a'j idiom'o'j atest'at'a'j en la ital'a du'on'insul'o. Oni tamen de'long'e konsider'is ĝi'n pli prestiĝ'a kaj „ind'a” ol la ceter'a'j pro ĝi'a iam'a literatur'a util'ig'o far'e de grand'a'j verk'ist'o'j kiel Dant'e Alighieri, Francesco Petrarca kaj Giovanni Boccaccio.

Statistik'a raport'o

Iel ajn la mond'o ne'evit'ebl'e ŝanĝ'iĝ'as: nun'temp'e la uz'ad'o de dialekt'o'j, iam amas'a, daŭr'e mal'pli'iĝ'as. Laŭ raport'o el'don'it'a fin'e de decembr'o 2017 far'e de la statistik'a institut'o Istat, la person'o'j, kiu'j parol'as plej'part'e ital'lingv'e kun si'a'j famili'an'o'j, jam est'as 45,9 % de la tut'a loĝ'ant'ar'o: mal'e, ĝis antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j, kun la propr'a'j famili'an'o'j preskaŭ ĉiu'j individu'o'j esprim'is si'n nur dialekt'e.

La elekt'o de la ital'a kiel ĉef'a komunik'a lingv'o est'as nun pli kaj pli oft'a afer'o ankaŭ en la rilat'o'j kun amik'o'j (49,6 %), por ne parol'i pri inter'ag'o'j kun ne'kon'at'o'j (tiu'okaz'e la procent'aĵ'o supr'e'n'ir'as al 79,5 %). Nur 14,1 % de la ital'a loĝ'ant'ar'o – kvankam tio respond'as al pli ol 8 milion'o'j da hom'o'j – hodiaŭ parol'as nur (aŭ ĉef'e) dialekt'e en la hejm'o. Ital'lingv'e plej mult'a'j ital'o'j jam parol'as ankaŭ ĉe la labor'ej'o (77 %), kie dialekt'o'j est'as mal'pli kaj mal'pli kutim'a'j.

Por'infan'a'j kant'o'j

Obl'iĝ'as tial la iniciat'o'j cel'ant'a'j re'vigl'ig'i la ŝajn'e mort'ant'a'j'n dialekt'o'j'n. Krom pri'a'j kurs'o'j kutim'e organiz'at'a'j en lern'ej'o'j kaj divers'a'j konkurs'o'j pri poezi'o, unu el la plej rimark'ind'a'j iniciat'o'j est'as ver'ŝajn'e la muzik'a festival'o Ducato d'Or'o, kiu okaz'as jam de 12 jar'o'j en la urb'et'o Gravina, en la sud-ital'a region'o Apuli'o.

En la koncern'a festival'o, al kiu amas'komunik'il'o'j don'as pli kaj pli da spac'o, part'o'pren'as ĉiu'jar'e por'infan'a'j kant'o'j el ĉiu'j region'o'j (en'tut'e 20) de Italio. Almenaŭ unu part'o de ĉiu verk'o dev'as est'i en lok'a dialekt'o aŭ minoritat'a idiom'o. La infan'o'j (5- ĝis 16-jar'aĝ'a'j) kaj la korus'o, sub la gvid'ad'o de Enza Pappalardi, kiu respond'ec'as pri la okaz'aĵ'o ek'de la unu'a jar'o, tiel altern'ig'as la ital'a'n kaj dialekt'o'n, mal'kovr(ig)ant'e kaj konsci(ig)ant'e la pli kaj pli forges'at'a'n grav'ec'o'n de ĉi-last'a.

La mesaĝ'o de la festival'o? Neni'u infan'o hont'u pri la idiom'o hejm'e parol'at'a de ili'a'j ge'av'o'j aŭ ge'patr'o'j, tiom riĉ'a je antikv'a tradici'o, je histori'o kaj je (oft'e ne'traduk'ebl'a) esprim'kapabl'o.

Strang'a decid'o

Fin'e de la pas'int'a jar'o, la german'a ministr'o pri agrikultur'o Christian Schmidt [krístian ŝmit] (Krist'an'demokrat'a parti'o) sen inter'konsent'o kaj neces'a akord'ad'o kun la ministr'in'o pri medi'o, Barbar'a Hendricks [hendriks] el la social'ism'a parti'o, ambaŭ en la reg'ant'a „grand'a koalici'o”, voĉ'don'is por plu'a uz'ad'o de la herb'icid'o gli'fos'at'o (C₃H₈No₅P), kiu ebl'e kaŭz'as kancer'o'n kaj ali'a'j'n mal'san'o'j'n. Tial oni ŝerc'e kaj kritik'e nom'is li'n „gli'fos'at'an'o” kaj „gli'fos'ad'ist'o”.

Monopol'o

Tiu ĉi tre ver'ŝajn'e danĝer'a herb'icid'o est'as mond'vast'e aplik'at'a de kamp'ar'an'o'j kaj ĝarden'ist'o'j, eĉ privat'e. Distribu'as ĝi'n, inter'ali'e, la tut'mond'e ag'ant'a entrepren'o Monsanto (produkt'ant'o de plant'o'protekt'aĵ'o'j, modif'it'a'j sem'o'j, medikament'o'j, plast'aĵ'o'j) kun sid'ej'o en Uson'o. Oni oft'e kritik'as tiu'n entrepren'o'n pro ĝi'a monopol'ec'o en la merkat'o. Ekzempl'e, Monsanto patent'ig'as best'o'ras'o'j'n kaj plant'o'j'n, kiu'j'n oni ne rajt'as plu re'produkt'i, sed oni ĉiam dev'as aĉet'i la sem'o'j'n de Monsanto. Grav'a produkt'o de la firma'o est'as la herb'icid'o RoundUp, la komerc'a nom'o de gli'fos'at'o.

Ne'konklud'a'j esplor-rezult'o'j

La efik'o'n de gli'fos'at'o ekzamen'is divers'a'j institut'o'j kaj organiz'aĵ'o'j, oft'e kun konklud'o, ke ĝi ne prezent'as serioz'a'n danĝer'o'n. Tamen unu'op'a'j stud'o'j indik'as, ke ĝi damaĝ'as la tut'a'n medi'o'n: best'o'j'n kaj plant'o'j'n, ankaŭ hom'a'j'n gen'o'j'n.

Scienc'ist'o'j mal'akord'as, kaj mult'a'j pled'as por pli'a'j stud'o'j. Sen konsider'i la scienc'a'n aspekt'o'n, la politik'a aspekt'o postul'as demokrati'ec'a'n decid'o'n de la reg'ist'ar'o.

Pro mal'facil'aĵ'o'j pri kre'ad'o de la nov'a reg'ist'ar'o post la aŭtun'a'j elekt'o'j, tiu ĉi epizod'o rapid'e el'fal'as el la publik'a interes'o.

Prokrast'iĝ'as ĉio

Ali'land'an'o'j mir'as, ke en Nepalo ĉio aŭ preskaŭ ĉio prokrast'iĝ'as. Tamen decembr'e 2017, unu'a'foj'e en la last'a'j du'dek jar'o'j, fin'fin'e okaz'is ĝust'a'temp'a'j lok'a'j elekt'o'j. Du grand'a'j komun'ism'a'j parti'o'j, la maŭisma kaj la marks'ism'a-lenin'ism'a, unu'iĝ'int'e, venk'is en la elekt'o'j kontraŭ la demokrati'a'j parti'o'j. Mult'foj'e antaŭ'e, la nepal'an'o'j voĉ'don'is por demokrati'a'j parti'o'j kaj ne est'is kontent'a'j pri la rezult'o.

Nun la nepala ĉef'ministr'o Ŝer Bahadur Deuba ne vol'as for'las'i si'a'n posten'o'n kaj jam prokrast'is kvar monat'o'j'n. Do Nepalo, kiu ceter'e hav'as pli da ministr'o'j ol ĝi bezon'as, progres'as mal'rapid'e.

Iom da pen'o ne far'os al vi mal'bon'e

Iĝ'is dispon'ebl'a en la ret'o Histori'a Vort'ar'o de Esperant'o en form'o de el'ŝut'ebl'a PDF-dokument'o. En la en'konduk'o oni pov'as leg'i ĝi'a'n histori'o'n. Mal'long'e: la vort'ar'o'n iniciat'is fakt'e Reinhard Haupenthal en 1992; trans'pren'is la labor'o'n Gonçalo Neves, kiu en 2011 el'don'is la vort'ar'o'n ĉe la el'don'ej'o Iltis en broŝur'a form'o 113-paĝ'a. Trans'pren'is la labor'o'n Bernhard Pabst, kiu vast'ig'is la vort'ar'o'n tiom, ke ĝi nun ampleks'as proksim'um'e 340 paĝ'o'j'n.

Al'ir'o al nask'iĝ'ej'o

La verk'o pri'trakt'as precip'e la unu'a'j'n tri jar'o'j'n de Esperant'o (1887-1889), sed la tri'a ankoraŭ ne est'as komplet'e pri'labor'it'a. En la libr'o ni inform'iĝ'as pri la unu'a uz'o de ĉiu Esperant'a vort'o. Vort'o en ver'a senc'o: princip'e aper'as ĉiu apart'a deriv'aĵ'o aŭ kun'met'aĵ'o. Mi fakt'e dev'is skrib'i „unu'a'j uz'o'j”, ĉar ne nur la unu'a est'as menci'it'a. Ni do ver'e ĉe'est'as la nask'iĝ'o'n de ĉiu vort'o, ankaŭ (kaj precip'e?) de tiu'j vort'o'j kies patr'o ne est'as Ludovik'o Zamenhof. Ni tiel kon'at'iĝ'as kun beb'o'j, kiu'j post'e ŝanĝ'is aspekt'o'n, kun beb'o'j, kiu'j mort'is, kun mis'klon'o'j kaj kun evolu'em'a'j beb'o'j.

Beb'o'spec'o'j

Se vi ne est'as ĝerman'lingv'a, vi, ver'ŝajn'e, mal'facil'e kompren'os, kio pov'as est'i „ajmero” kaj „biĵofo”. Nu, ĝi est'as „sitel'o” de Einstein (ne lá Einstein, sed ni'a Einstein, Leopold'o, de la Plen'a lern'o'libr'o por German'o'j, de 1888) kaj la „episkop'o” de ni ĉiu'j. Do vi trov'os en HV (jes, mi'n kapt'is la mal'long'ig'o de Histori'a Vort'ar'o) ankaŭ – eĉ mult'a'j'n – vort'o'j'n, kiu'j neniam ating'is Piv-on. La mal'nov'a'j „sukr'o” kaj „zukro” (ambaŭ aper'as) fakt'e hav'as la avantaĝ'o'n, ke oni ne pov'as pens'i, ke „suker'o” est'as er'o da suk'o! Kaj ankaŭ „butro”, kiu cert'e ne est'as er'o da but'o.

Aĥ, mi esper'as, ke la fejsbuk'ul'o'j ne leg'os mi'a'n tekst'o'n, ĉar ni risk'as nov'a'j'n pli'bon'ig'a'j'n propon'o'j'n! Ver'ŝajn'e, vi pens'as, ke „ŝanc'o” est'as ĉe ni de'long'e? Nu, forges'u! Ĝi aparten'as al la unu'a oficial'a al'don'o. En la komenc'o ĝi aper'is kiel „ĉanco”! De Wahl en la revu'o Esperant'ist'o en decembr'o 1889 uz'is la vort'o'n la unu'a'n foj'o'n, kaj li al'don'is inter'kramp'e la franc'a'n „chance”. Kiel ĝi evolu'is de unu form'o al ali'a, vi mem esplor'u en HV. Inter la et'a'j difekt'o'j kun ŝanĝ'iĝ'em'a form'o est'is mult'a'j „s”/„z” balanc'iĝ'o'j: „akziomo”, „eksakte”, „eksemplo”, „eksisti” ... Mis'klon'o aspekt'as al mi „acer'a” por „akr'a”.

Vort'id'o'j

Interes'a'j'n, foj'foj'e enigm'a'j'n, vort'o'j'n oni renkont'as en la artikol'o'j pri afiks'o'j. Pri'pens'u tamen, mi pet'as, ke la pionir'o'j konstru'is sur'baz'e de mal'mult'e da brik'o'j! Ili klopod'is far'i ver'a'j'n mur'o'j'n el tre mal'mult'e da material'o. Mi bezon'is iom da temp'o por kompren'i la vort'o'n „am'ist'ad'i”, ebl'e ĉar tiu temp'o jam pas'is por mi? Ĝi est'as klar'ig'it'a kiel „am'ind'um'i”, sed tie mi tamen hav'as rimark'o'n! Ankaŭ „am'ind'um'i” aper'as, preciz'e en la sam'a verk'o (Plen'a Vort'ar'o Rus'a-Esperant'a). „Brut'eduk'ad'o” kaj „ĝarden'labor'ad'o” – jes, eĉ tia'j vort'kun'met'aĵ'o'j est'as cit'it'a'j kaj dat'it'a'j.

Enigm'ec'a kod'ar'o?

Ĉe la unu'a kontakt'o kun la en'hav'o de la libr'o oni hav'as la impres'o'n, ke oni dev'os batal'i kun iu kod'ar'o, kia'j en la du'a mond'milit'o est'is uz'at'a'j kun la fam'a'j enigm'o'maŝin'o'j. Ĉiu'j inform'o'j aper'as en form'o de mal'long'ig'o'j, kaj neces'as unu'e leg'i kaj stud'i la en'konduk'a'j'n klar'ig'o'j'n. Oni tie ek'sci'as, ke ĉiu sign'o (eĉ la t.n. interpunkci'a'j sign'o'j), ĉiu form'o (uskl'ec'o, oblikv'ec'o, rekt'a aŭ kurb'a hok'o ktp) hav'as tre strikt'a'n signif'o'n. Plej bon'e mi montr'u simpl'a'n ekzempl'o'n kaj romp'u la kod'o'n por vi!

Tio leg'iĝ'as jen'e:

La unu'a aper'o de „aer/” dat'iĝ'as de 1887 kiel „aer'o” en la verk'o de Ludovik'o Zamenhof Unu'a Libr'o en la vort'ar'a part'o. Post'e ĝi aper'as en la Du'a Libr'o, ankaŭ de Zamenhof (ke tem'as pri la sam'a aŭtor'o, est'as indik'it'e per la uz'o de nur'a kom'o, anstataŭ uz'o de kutim'a punkt'o'kom'o!), en la paĝ'o 31. Post'e ĝi trov'iĝ'as en la verk'o de Anton'i Grabowski La neĝ'a blov'ad'o en la paĝ'o 15. Post'e de'nov'e en zamenhofa verk'o, la Plen'a Vort'ar'o Rus'a-Esperant'a, en la paĝ'o 44, nom'e en la sintagm'o „sufok'a aer'o”, sintagm'o uz'at'a de la aŭtor'o de la libr'o (ĉar inter kurb'a'j hok'o'j), kaj post'e en ali'a zamenhofa verk'o, la Mez'a Vort'ar'o Esperant'a-Rus'a. La deriv'aĵ'o „aer'a” est'as trov'ebl'a ĉe Leopold Einstein en li'a Plen'a lern'o'libr'o por German'o'j en la paĝ'o 13, kiu aparten'as al la gramatik'a part'o. La deriv'aĵ'o „aer'um'i” trov'iĝ'as en la zamenhofa Plen'a Vort'ar'o Rus'a-Esperant'a en la paĝ'o 26 kaj en la dekstr'a kolumn'o de la paĝ'o 157 kaj post'e en la Mez'a Vort'ar'o Esperant'a-Rus'a. „aer'um'iĝ'i” est'as trov'ebl'a en ... ktp ... ĝis „aer'vetur'ant'o” ...

Ĉio do en nur'a'j kvar lini'o'j, kaj vi nepr'e kompren'os, ke hav'us neniu'n senc'o'n rezign'i pri la mal'long'ig'o'j, eĉ en la era'o de sen'lim'a memor'spac'o komput'il'a! Post kelk'foj'a uz'ad'o vi konstat'as, ke ver'e tem'as ne pri ne'romp'ebl'a kod'ar'o, sed pri lert'a kaj riĉ'a stenografi'o, kiu'n oni rapid'e majstr'as leg'i post nur iom da deĉifr'ad'a klopod'o!

Senc'o kaj util'o

La menci'o de „sufok'a aer'o” en vort'ar'a libr'o kompren'ebl'e ekscit'is mi'n, kaj mi serĉ'is la paĝ'o'n 44 en tiu vort'ar'o, kio est'is facil'e far'ebl'a, ĉar en la verk'o est'as klar'e indik'it'e, kie oni pov'as konsult'i la cit'it'a'j'n verk'o'j'n. Kaj mi trov'is:

Tem'as do pri traduk'o de iu rus'a vort'o. En la nun'a rus'a vort'ar'o de Bokarev la traduk'o de la vort'o est'as „sufok'ant'a varm'eg'o; prem'aer'o”. Ĉe konsult'ad'o de HV mi konstat'is, ke la vort'o „aer'o”, simpl'a rus'a воздух, mank'as en la Re, rus'a-esperant'a vort'ar'o. Tio ŝajn'is al mi ne'ebl'a, kaj ver'e, post konsult'ad'o de Bernardo evident'iĝ'is, ke li preter'vid'is la vort'o'n! Jen do ekzempl'o, kiel oni pov'as uz'i HV kiel labor'il'o'n. Mi est'is puŝ'it'a al tiu esplor'o, ĉar mi hav'as mal'fort'ec'o'n por ¹ esplor'o de ĝust'a signif'o nun'a kaj antaŭ'a.

Por dokt'ul'o'j kaj ne'dokt'ul'o'j!

Mi supoz'as, ke est'as klar'e, ke tem'as pri scienc'a verk'o, util'a help'il'o al serioz'a'j filolog'o'j, kiu'j vol'as scienc'e esplor'i ni'a'n lingv'o'n, star'ig'i la ver'a'n etim'ologi'o'n de ni'a lingv'o, ĉar ni'a'j etim'o'j trov'iĝ'as tie, ne en pra'temp'o'j, ne ĉe latin'id'o'j ... La histori'o de vort'o antaŭ ĝi'a en'pren'o en ni'a'n lingv'o'n est'as por ni pra'etim'ologi'o! Absolut'e ĉio, kio est'as menci'it'a en la libr'o, est'as pruv'ebl'a, indik'as la lok'o'n, kie vi pov'as met'i la fingr'o'n sur la fakt'o'j'n! Kaj ĝi est'as far'it'a en tre'eg'e fid'ind'a manier'o. Sen'dub'e, ie kaj tie vort'o eskap'is, kaŝ'is si'n en la inkunabl'o'j, sed tie la modern'a era'o sav'as ni'n, help'as la aŭtor'o'n!

Iu ajn leg'ant'o, eĉ ne'dokt'ul'o, pov'as esplor'i la verk'o'n por mal'kovr'i, ĉu „suker'o” evolu'is el antaŭ'a „sukr'o” aŭ ne. La etim'ar'o de „sukr'o” cert'e en'hav'as la franc'a'n sucre, angl'a'n sugar, german'a'n Zucker, rus'a'n сахар, ital'a'n zucchero, hispan'a'n azúcar. Etim(ar)o de „suker'o”, ebl'e jes, se ĝi est'as en'konduk'it'a de iu, kiu ne sci'is pri la antaŭ'e en'konduk'it'a vort'o.

Kron'o est'as kun ni!

Je mi'a mir'o (mi ne leg'is ĉiu'n vort'o'n!), eĉ en HV aper'as „Kron'o”, la helen'a di'o de la temp'o! Li, ver'ŝajn'e, unu'e aper'is en la verk'o de Grabowski Lir'o de Esperant'ist'o'j de 1893. Jes, tio est'as ekster la unu'a'j du jar'o'j, sed la ide'o est'as, ke la HV iom post iom pli'vast'iĝ'u. En la font'o'j la verk'o est'as ceter'e nur hezit'e cit'it'a! Ĝust'e pro la temp'o'distanc'o mi al'don'is la vort'o'n ver'ŝajn'e, ĉar pov'us est'i, ke iam pli fru'a aper'o trov'iĝ'os. La aŭtor'o ja ĉiu'tag'e naz'um'as pli'a'j'n dokument'o'j'n. Kaj Kron'o est'as kun ni, ĉar tiu ĉi verk'o mal'facil'e est'as pens'ebl'a, eĉ logik'e ne est'us far'ebl'a en antaŭ'a era'o kaj ankoraŭ mal'pli el'don'ebl'a ... Nun la komput'il'o, la ret'o ebl'ig'as al ni konsult'i rar'eg'a'j'n verk'o'j'n, por kio antaŭ'e oni dev'is far'i vojaĝ'o'j'n.

Nov'a printemp'o, nov'a sent'o

En ni'a kun'ret'a mond'o re'el'don'o de verk'o ne plu est'as problem'o. De tag'o al tag'o, hor'o al hor'o oni pov'as adapt'i, ŝanĝ'i, korekt'i si'a'n tekst'o'n. La rol'o (task'o?) de recenz'ist'o ŝanĝ'iĝ'is. Fin'it'a la ŝat'at'a recenz'ist'a ĉas'o de mis'tajp'o'j, ĉar la recenz'ist'a ekzempler'o, ver'ŝajn'e, jam est'as mal'freŝ'a kompar'e kun tiu de la leg'ant'o. Se li ne est'as vampir'ec'a, la recenz'ist'o pov'as kontakt'i la aŭtor'o'n por inform'iĝ'i aŭ inform'i pri mank'o'j. Tio'n mi far'is, kun la sekv'o, ke mi'a'j kritik'et'o'j la post'a'n tag'o'n jam ... est'is mal'valid'a'j. Sed mi pens'as, ke mi ne kutim'is akr'ig'i mi'a'n anser'plum'o'n kaj tremp'i ĝi'n en vitriol'o'n. Ne est'as mal'bon'a sent'o, ke recenz'ist'o ne plu est'u horor'a tim'at'o, sed iu'spec'a help'ant'o.

Mank'o'j? Nu, la ĝeneral'a por tia'j verk'o'j: ne plu ebl'as referenc'i! Aŭ oni dev'as dir'i: en tiu dat'o je tiu hor'o mi trov'is en tiu verk'o ..., kun la probabl'ec'o, ke la trov'it'aĵ'o jam ne plu trov'ebl'as en la verk'o, se en'tut'e la verk'o mem rest'is en la ret'o!

Ne sol'ec'e sol'star'a!

HV est'as la dek-du'a verk'o en la seri'o Berlina Komentari'o pri la Fundament'o de Esperant'o. Ĉiu'j verk'o'j en tiu seri'o est'as alt'valor'a'j kaj hav'ind'a'j.

Konklud'a konfes'o

Kiam antaŭ dek'o da jar'o'j mi ricev'is fru'a'n versi'o'n, mi trov'is ĝi'n ne'digest'ebl'a sen'senc'aĵ'o en ne'romp'ebl'a kod'o, ĉar mi ne hav'is la energi'o'n kaj kuraĝ'o'n far'i la pen'o'n kompren'i ĝi'n. Mi'a juĝ'o evolu'is, kiel vi ver'ŝajn'e rimark'is. Do, juĝ'u mem, sed prefer'e ne tro facil'anim'e! Iom da pen'o ne far'os al vi mal'bon'e! ²

1. Grabovski-a esprim'o, trov'it'a en HV, por „hav'i dezir'o'n/inklin'o'n je io”.

2. Ali'a Grabowski-a mal'nov'a esprim'o, trov'ebl'a en HV, por „mal'util'i”. Ne pens'u, ke mi mok'as Grabowski, ĉar li'a Konduk'ant'o, kiu est'as plen'e leg'ebl'a en la ret'o, est'as ver'a juvel'ar'o!

Gonçalo Neves, Bernhard Pabst: Histori'a Vort'ar'o de Esperant'o 1887-1889. Eld. Esperant'o-Akademi'o, 2017. 342 paĝ'o'j. Hav'ebl'a de la Ret'butik'o.

Brajl'e inform'i blind'ul'o'j'n

La elekt'o'j! Mult'a'j hom'o'j kandidat'iĝ'as kaj ili'a'j kampanj'a'j parol'ad'o'j plen'ig'as la strat'o'j'n. Divers'a'j afiŝ'o'j kaj agit'foli'o'j est'as dis'don'at'a'j, kaj televid'il'o'j aŭd'ig'as politik'a'j'n propagand'aĵ'o'j'n.

Ne ĉiu'j ricev'as inform'o'j'n

La elekt'o'j est'as grand'eg'a politik'a event'o, kiu est'as absolut'e neces'a por demokrati'o. Sed, ĉu ĉiu'j voĉ'don'ont'o'j ricev'as sufiĉ'a'j'n inform'o'j'n pri la kandidat'o'j? Almenaŭ por la blind'ul'o'j, la respond'o est'as, ke ne.

Ĉiu'j kandidat'o'j cerb'um'as kiel inform'i voĉ'don'ont'o'j'n pri si'a'j opini'o'j. Ili uz'as abund'a'j'n manier'o'j'n, kiu'j nun'temp'e inkluziv'as ret'paĝ'o'j'n, Fejsbuk'o'n kaj Tviter'o'n. La metod'o'j'n de inform'ad'o tamen rigor'e difin'as la japan'a Leĝ'o pri Elekt'o'j por Publik'a'j Posten'o'j. Ekzempl'e, laŭ la leĝ'o, ĉiu elekt'a komision'o dev'as el'don'i elekt'a'n bulten'o'n, tio est'as oficial'a dokument'o, kiu list'ig'as kandidat'o'j'n kun detal'a'j inform'o'j pri ili, inkluziv'e de ili'a'j si'n'prezent'o'j kaj promes'o'j. En la bulten'o la tekst'o'j al'send'it'a'j de la kandidat'o'j aper'as ne'redakt'it'e. Kaj en naci'a'j, kaj en municip'a'j elekt'o'j, la elekt'a bulten'o est'as tre grav'a, kaj la elekt'a komision'o dis'don'as ĝi'n al ĉiu'j voĉ'don'ont'o'j.

Nu, kiel la blind'ul'o'j leg'u ĝi'n? Ili ne pov'as leg'i ink-pres'aĵ'o'n.

Privat'a'j el'don'ej'o'j

Laŭ la leĝ'o, kiu ne agnosk'as brajl'a'j'n dokument'o'j'n, la elekt'a'j komision'o'j akcept'as nur ink-pres'it'a'j'n tekst'o'j'n por la oficial'a'j elekt'a'j bulten'o'j kaj ne far'as apart'a'j'n versi'o'j'n de la bulten'o'j por blind'ul'o'j.

Por ŝtop'i la breĉ'o'n, plur'a'j privat'a'j brajl'a'j el'don'ej'o'j kun'labor'e el'don'as brajl'a'j'n elekt'a'j'n bulten'o'j'n kiel ne'oficial'a'j'n dokument'o'j'n. Okaz'e de naci'a'j elekt'o'j, ĉiu elekt'a komision'o aĉet'as brajl'a'n versi'o'n en grand'a kvant'o kaj send'as ekzempler'o'n al ĉiu blind'ul'o-voĉ'don'ant'o en si'a elekt'a distrikt'o.

Ne nur brajl'a versi'o, sed ankaŭ grand'liter'a kaj son'registr'it'a versi'o'j est'as sam'e far'at'a'j. Ceter'e, la japan'a portal'o de Yahoo! mal'ferm'as ret'ej'o'n kaj inform'as blind'ul'o'j'n pri kandidat'o'j. En la ret'ej'o blind'ul'o'j pov'as aŭskult'i la elekt'a'n bulten'o'n per special'a program'ar'o, kvankam nur en resum'a form'o.

Mal'facil'e

La brajl'a'j el'don'ej'o'j ne rajt'as rekt'e kontakt'i kandidat'o'j'n, do ili dev'as pet'i la elekt'a'j'n komision'o'j'n pri la manuskript'o'j. Sed, mem'kompren'ebl'e, la ofic'ist'o'j de la komision'o'j est'as eg'e okup'at'a'j dum la elekt'o'j, do la manuskript'o'j oft'e al'ven'as tro mal'fru'e.

Krom'e, oni'dir'e en Japani'o la elekt'a'j period'o'j est'as mal'pli long'a'j ol tiu'j en ali'a'j land'o'j. La elekt'o'j de la Ĉambr'o de Konsil'ant'o'j daŭr'as plej long'e 17 tag'o'j'n, kaj tiu'j de la Ĉambr'o de Deput'it'o'j 12 tag'o'j'n.

Dum tia mal'long'a period'o, la brajl'a'j el'don'ej'o'j dev'as brajl'ig'i, pres'i, broŝur'i kaj eksped'i la elekt'a'n bulten'o'n, kiu dev'as nepr'e ating'i la blind'ul'o'j'n-voĉ'don'ant'o'j'n antaŭ la voĉ'don'tag'o.

Ceter'e, la japan'a lingv'o hav'as plur'a'j'n skrib-sistem'o'j'n, inkluziv'e ĉin'a'j'n ideografi'aĵ'o'j'n. Est'as mal'facil'e brajl'ig'i mult'a'j'n manuskript'o'j'n rapid'e kaj preciz'e.

Se la brajl'a'j el'don'ej'o'j pov'us ricev'i dosier'o'j'n de original'a'j manuskript'o'j sen'per'e de la kandidat'o'j, la brajl'ig'ad'o far'iĝ'us iom pli facil'a, sed ankaŭ tio ne est'as permes'at'a.

Histori'a ating'o

La unu'a oficial'a brajl'a voĉ'don'ad'o en la mond'o okaz'is en Japani'o en 1928, kiam la japan'a'j blind'ul'o'j brajl'e voĉ'don'is por la 16aj elekt'o'j de la Ĉambr'o de Deput'it'o'j. Plej mult'a'j japan'a'j blind'ul'o'j tre fier'as pri ĉi tiu histori'a ating'o.

Fid'ind'a statistik'o ne ekzist'as

Ali'flank'e, oni dir'as, ke la voĉ'don'a proporci'o de blind'ul'o'j, fakt'e, ne est'as tre alt'a. Aŭ, pli ĝust'e, ankoraŭ eĉ ne ekzist'as fid'ind'a statistik'o pri la nombr'o de ne'vid'ant'o'j en Japani'o.

La Ministeri'o pri San'o, Labor'o kaj Bon'fart'o raport'as, ke en 2006 en Japani'o loĝ'is 310 000 blind'ul'o'j. Tiu ĉi nombr'o tamen en'kalkul'as nur tiu'j'n, kiu'j'n la ministeri'o agnosk'is kiel fizik'a'j'n handikap'it'o'j'n. Ver'ŝajn'e est'as mult'a'j vid'handikap'it'o'j, kiu'j ne akir'is legitim'il'o'n pri si'a fizik'a handikap'o.

Neni'u sci'as, kiom el ili ricev'is la brajl'a'n versi'o'n kaj fakt'e voĉ'don'is.

Modern'a'j rimed'o'j

Brajl'a'j skrib'il'o'j est'as instal'it'a'j en ĉiu'j balot'ej'o'j aŭ, se vid'handikap'it'o'j vol'as, ili anstataŭ'e pov'as pet'i, ke ofic'ist'o de la elekt'a komision'o skrib'u la nom'o'n de kandidat'o.

Por tiu'j, kiu'j ne sci'pov'as brajl'o'n, la du'a manier'o est'as util'a, tamen mult'a'j vid'handikap'it'o'j ne ŝat'as tio'n pro konsider'o'j de privat'ec'o.

Nun'temp'e, krom brajl'o est'as ali'a'j util'a'j rimed'o'j, kiel komput'il'o'j, tabul'komput'il'o'j kaj poŝ'telefon'o'j. Ekzempl'e, en Uson'o oni uz'as elektron'ik'a'j'n balot'il'o'j'n. Ankaŭ en Japani'o, sur municip'a nivel'o, elekt'a'j komision'o'j pov'as leĝ'e uz'i ili'n, kaj kelk'a'j el ili fakt'e far'as tio'n, sed mult'a'j ali'a'j ankoraŭ ne – ver'ŝajn'e pro ekonomi'a'j kial'o'j. Se tia'j manier'o'j por balot'i est'os uz'ebl'a'j en la balot'ej'o'j, pli mult'a'j vid'handikap'it'o'j facil'e balot'os.

La 22an de oktobr'o 2017 okaz'is la elekt'o'j de la Japan'a Ĉambr'o de Deput'it'o'j. La rezult'o est'is grand'a venk'o de la Liberal-Demokrati'a Parti'o, kiu'n estr'as la ĉef'ministr'o Ŝinzo Abe. Sed nur 54,70 % de la voĉ'don'ant'o'j balot'is.

Garanti'i demokrati'o'n

Grav'as, ke la elekt'a bulten'o ating'u ĉiu'j'n voĉ'don'ont'o'j'n en konven'a form'o – ne'vid'ant'o'j'n brajl'e – por garanti'i demokrati'o'n.

Brajl'a'j el'don'ej'o'j sen'lac'e klopod'as tiu'cel'e dum ĉiu ard'a elekt'o-kampanj'o.

Ĉu kong'an'o'j voĉ'don'u ekster'land'e?

La voĉ'don'a leĝ'o de 2015 elimin'is mal'just'ec'o'n per permes'o, ke kong'an'o'j loĝ'ant'a'j ekster'land'e rajt'u voĉ'don'i. Tamen rest'as mult'a'j demand'o'j: kiam, kiel kaj kiom long'e okaz'os la registr'ad'o de la konga diaspor'o? Kiel oni cert'iĝ'u, ke ne est'os mal'regul'aĵ'o'j? Ĉi-rilat'e, est'us temp'o'ŝpar'e, se Sen'de'pend'a Komision'o pri Naci'a'j Elekt'o'j rajt'ig'us ĉi tiu'j'n sam'land'an'o'j'n voĉ'don'i per pasport'o'j anstataŭ voĉ'don'a'j kart'o'j.

Biometri'a'j pasport'o'j

Registr'ad'o de kong'an'o'j loĝ'ant'a'j ekster'land'e postul'us long'a'n temp'o'n. Anstataŭ'e, permes'o voĉ'don'i per pasport'o'j simpl'ig'us la afer'o'n, special'e pro tio, ke biometri'a'j pasport'o'j est'as inter la plej sekur'a'j dokument'o'j en la mond'o. En land'o kiel Franci'o, pasport'o'j est'as inter la dokument'o'j, per kiu'j oni rajt'as voĉ'don'i. Se Franci'o, land'o tre bon'e organiz'it'a, permes'is tio'n, kial D. R. Kongo ne ag'u sam'e?

Ankaŭ la Konstituci'a Konsili'o de Sen'egal'o rajt'ig'is la sen'egal'an'o'j'n viv'ant'a'j'n ekster'land'e voĉ'don'i per pasport'o, cifer'ec'a ident'ig'a kart'o kaj eĉ stir-permes'il'o. Kial do la kong'an'o'j nepr'e uz'u nur voĉ'don'a'n kart'o'n?

Evit'i prokrast'o'n

Ind'as memor'ig'i, ke la registr'ad'o de kong'an'o'j loĝ'ant'a'j en Kongo mem ne est'is plen'um'it'a en la asign'it'a temp'o kaj pli'long'iĝ'is je pli ol unu jar'o.

Se la kong'an'o'j viv'ant'a'j ekster'land'e rajt'us voĉ'don'i per si'a'j pasport'o'j, la procez'o rapid'iĝ'us. Kiel tio okaz'u? La konga reg'ist'ar'o kompil'u list'o'j'n de voĉ'don'ant'o'j per'e de la ambasad'o'j kaj konsul'ej'o'j. Legitim'ad'o de voĉ'don'ant'o'j per'e de pasport'o'j permes'os rekt'e registr'iĝ'i por voĉ'don'ad'o. Ali'e, la registr'ad'o de kongaj voĉ'don'ant'o'j ekster'land'e daŭr'us mult'e pli long'e kaj pov'us plu prokrast'i la elekt'o'j'n plan'it'a'j'n por decembr'o 2018.

90-jar'iĝ'o de kant'ist'o bariton'a

En januar'o oni celebr'is la 90-jar'iĝ'o'n de la alban'a kant'ist'o Avni Mul'a. Li nask'iĝ'is en Gjakova [ĝakova] en Kosovo, post'e trans'lok'iĝ'is kun si'a famili'o al la urb'o Shkodër [ŝkodr] en Albanio kaj post la du'a mond'milit'o al Tiran'o. Li fin'stud'is en Moskvo en la Konservatori'o Ĉajkovski en 1957 kaj ricev'is la diplom'o'n de lirik'a kant'ist'o. Tie Avni en'am'iĝ'is al la rus'a oper'a kant'ist'in'o Nina kaj edz'iĝ'is al ŝi. El du ili'a'j fil'in'o'j unu, Inva, far'iĝ'is jam tre fam'a kiel oper'a kant'ist'in'o. Inva aktual'e tre interes'iĝ'as pri art'o ankaŭ en Albanio.

Avni Mul'a est'is membr'o de la Naci'a Ensembl'o de Kant'o'j kaj Danc'o'j kaj de la Arme'a Art'ism'a Ensembl'o kaj akir'is mult'a'j'n premi'o'j'n kaj titol'o'j'n, inter kiu'j la alt'prestiĝ'a'j'n „Popol'a Art'ist'o” kaj „Honor'o de la Naci'o”.

Li est'as ankaŭ kompon'ist'o, aŭtor'o de plur'a'j kanzon'o'j tre kon'at'a'j en'land'e, de la oper'o „Patr'in'o Albanio” kaj de la film'o'j „Lum'a river'o” kaj „Karnaval'o'j”.

Avni Mul'a aparten'as al la mal'mult'a'j alban'o'j talent'a'j, kiu'j ne fuĝ'is ekster'land'e'n, sed plur'est'is en Albanio, not'ind'e help'ant'e al ĝi'a kultur'o.

Leal Spengler: talent'o kaj sent'em'o

En la ambasad'ej'o de Rusio en Kubo, orden'o'n de amik'ec'o ricev'is Eusebio Leal Spengler, histori'ist'o el la urb'o Havano.

„D-ro Leal Spengler, unu el plej grav'a'j intelekt'ul'o'j de la kuba revoluci'o, ind'a je solid'a prestiĝ'o en medi'o'j scienc'ist'a'j kaj soci'a'j, dot'it'a je mult'e da talent'o, kler'ec'o kaj sent'em'o”, dir'is Miĥail Kaminin, ambasador'o de Rus'a Federaci'o en Kubo.

Spengler memor'ig'is kiel Fidel Castro kaj patriark'o Kiril'o favor'e akcept'is li'a'n ide'o'n star'ig'i rus'a'n ortodoks'a'n templ'o'n en la kor'o de Havano, kio iĝ'is arkitektur'a projekt'o sen'precedenc'a en Kubo. Ĝi est'as la unu'a rus'a ortodoks'a preĝ'ej'o en Karibio kaj la plej grand'a en la okcident'a hemisfer'o.

Honor'e al histori'ist'o

La 27a inter'naci'a libr'o'foir'o Havano 2018 est'is oficial'e inaŭgur'it'a en la Fortik'aĵ'o de Sankt'a Karlo (hispan'e: San Carlos de la Cabaña) la 1an de februar'o. Tiu ĉi bunt'a kultur'a event'o est'is ĝust'e ĉi-jar'e dediĉ'it'a al Spengler.

Atlet'o de krist'an'ism'o

Gjergj Kastrioti, kon'at'a kiel princ'o Aleksandro aŭ Skanderbeg (turk'e: İskender Bey, alban'e: Skënderbeu), mort'is la 17an de januar'o 1468. Li est'is reĝ'o kaj ĉef'komand'ant'o de la alban'a arme'o, kiu rezist'is ĉirkaŭ 25 jar'o'j'n kontraŭ la plej potenc'a tiu'temp'a otoman'a arme'o.

De la infan'aĝ'o Kastrioti kresk'is en la kort'eg'o de sultan'o. Li eduk'iĝ'is milit'ism'e kaj ating'is alt'rang'a'j'n posten'o'j'n, akir'is la titol'o'n „princ'o” kaj est'is nom'at'a Skanderbeg memor'e al Aleksandro la Grand'a.

Princ'o Aleksandro neniam forges'is si'a'n okup'it'a'n land'o'n. En la jar'o 1443, gvid'ant'e 300 alban'de'ven'a'j'n ĉeval'rajd'ist'o'j'n, li for'las'is la batal'ej'o'n en Hungari'o kaj re'ven'is venĝ'em'e al Kruja, ĉef'centr'o de si'a iam'a princ'land'o, je 20 km for de la nun'temp'a ĉef'urb'o de Albanio. Baldaŭ li aranĝ'is grand'a'n kun'ven'o'n de ĉiu'j alban'a'j princ'o'j kaj iniciat'is nov'a'n alban'a'n lig'o'n, kiu kontraŭ'star'is la grand'a'n nov'a'n imperi'o'n azi'a'n.

Histori'a ag'ad'o alban'a

La tut'a tiam'a mond'o eŭrop'a ek'mir'is pro sukces'o'j de alban'o'j, kiu'j venk'is en pli ol 25 batal'o'j liber'ig'ant'e vast'a'n teritori'o'n kaj mal'help'ant'e al otoman'o'j marŝ'i plu'e'n al Aŭstrio, Hungari'o kaj Italio. Menci'ind'as tri grand'a'j sieĝ'o'j de Kruja, kie engaĝ'is si'n 150 000 otoman'a'j soldat'o'j ekip'it'a'j per la plej potenc'a'j kanon'o'j de tiu temp'o. La otoman'o'j'n gvid'is la el'star'a'j sultan'o'j Murat la 2a kaj post'e li'a fil'o Mehmet Fatih, kiu en 1453 konker'is Konstantinopol'o'n. Pro tio, la pap'o Pi'o la 2a eg'e aprez'is la alban'a'n reĝ'o'n Gjergj kaj plan'is aranĝ'i grand'a'n milit'ism'a'n koalici'o'n kontraŭ la sultan'o. Oni nom'um'is Kastrioti Atlet'o de Krist'an'ism'o (Athleta Christi), kaj li est'is du'foj'e akcept'it'a en Romo. Reĝ'o Alfons'o de Napolo, kiu'n la princ'o help'is milit'e, far'iĝ'is li'a alianc'an'o. Kastrioti far'is alianc'o'n ankaŭ kun Respublik'o Venecio, kvankam ĝi sekv'is cirkonstanc'a'n politik'o'n.

Alban'o'j rezist'ad'is ankaŭ post la mort'o de ili'a reĝ'o, almenaŭ ĝis la last'a grand'a urb'o Shkodër fal'is en la jar'o 1479. La otoman'o'j dezert'ig'is la tut'a'n land'o'n kaj for'pren'is cent'mil'o'j'n da hom'o'j kiel sklav'o'j'n. Ali'a'j cent mil hom'o'j trans'pas'is la mar'o'n kaj fuĝ'is en sud'a'n Italion, kie ili'a'j post'e'ul'o'j, la arbereŝoj ¹, ankoraŭ viv'as kaj konserv'as la alban'a'n kultur'o'n.

La mond'o memor'as

Gjergj Kastrioti Skanderbeg plu rest'as en la memor'o de la popol'o kiel naci'a hero'o. En la jar'o 1968 la tiam'a komun'ism'a reĝim'o star'ig'is en la sam'nom'a plac'o grand'a'n monument'o'n. Simil'a'j monument'o'j star'iĝ'is ne nur en la alban'a'j teritori'o'j en Balkani'o, sed ankaŭ ekster ĝi, en ĉiu'j kontinent'o'j. Pli ol 1000 roman'o'j kaj biografi'o'j est'is verk'it'a'j pri Kastrioti kaj ekzist'as plur'a'j oper'o'j pri li.

En 1929 la alban'a esperant'ist'o Cuk Simoni verk'is original'e en Esperant'o 15-ĉapitr'a'n roman'o'n, kiu est'is traduk'it'a en la alban'a'n kaj el'don'it'a nur antaŭ dek jar'o'j.

1. Arbëreshë, alban'a minoritat'o en Italio. Vd. https://eo.wikipedia.org/wiki/Arbereŝoj.

Drink'ad'o kapt'as la atent'o'n

Litovio hav'as problem'o'n koncern'e alkohol'aĵ'o'j'n, konklud'is la ministr'o pri san'protekt'ad'o Aurelijus Veryga. Laŭ li, la ver'a konsum'kvant'o est'as 7 litr'o'j jar'e, sed la litova Ofic'ej'o pri Statistik'o kaj Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) prezent'as iom pli mal'bon'aŭgur'a'j'n cifer'o'j'n: respektiv'e 13,2 kaj 18,2 litr'o'j'n.

Litovaj politik'ist'o'j al tiu'j mal'feliĉ'a'j inform'o'j re'ag'is sen'hezit'e: la dispon'ebl'ec'o de alkohol'aĵ'o dev'as est'i strikt'e lim'ig'it'a. Ja ĝi est'ig'as mult'a'j'n mal'ĝoj'ig'a'j'n konsekvenc'o'j'n, kiel mort'o'j'n kaj mem'mort'ig'o'j'n. Pri tiu'j sekv'o'j Litovio „avan'gard'as” en Eŭrop'o.