Indekso de MONATO 2017

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2017. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Aktuale

Anoncetoj

Arto

Ekonomio

El mia vidpunkto

Eseoj

Fotoj

Hobio

Leteroj

Libroj

Lingvo

Literaturo

Moderna vivo

Politiko

Scienco

Spirita vivo

Turismo

Leg'ind'a kaj pens'instig'a

Mi'a'kompren'e, unu el la tem'o'j, kiu'j nepr'e renkont'iĝ'as en la esperant'ologi'o, est'as ĝi'a soci'ologi'a flank'o. Kaj ĝust'e pri tio tem'as ĉi-libr'e. Bon'a kaj ind'a esplor'tem'o: kiu'n bild'o'n hav'as la esperant'ist'o'j pri UEA?

La libr'o konsist'as el tri part'o'j: 0, I kaj II: En'konduk'o: aprob'o aŭ kontest'o? Esperant'ist'ar'o kaj UEA; UEA en konsci'o de esperant'ist'o'j – laŭ la bjalistokaj esplor'o'j; kaj Imag'o'j pri UEA en esplor'a kaj soci'ideologi'a kun'tekst'o'j.

En'konduk'o

La En'konduk'o trakt'as ĉef'e pri difin'o'j: kio est'as esperant'ist'o? Ĉu ĉi tie tem'as pri mov'ad'o aŭ pri komun'um'o? La UEA-membr'o'j – kia'j ili est'as: aprob'ant'a'j aŭ kontest'ant'a'j; la bjalistoka esplor'o ktp.

La bjalistokaj esplor'o'j, el kiu'j grand'part'e rezult'as tiu ĉi libr'o, est'is projekt'o, lig'it'a al la UK en Bjalistoko de 2009. Oni prezent'is ar'o'n da demand'o'j al la part'o'pren'ant'o'j de la Universal'a Kongres'o (oficial'e est'is 1860) plus per'e de la ret'o al esperant'ist'o'j ĝeneral'e. En'tut'e oni ricev'is 386 respond'o'j'n, el kiu'j 36 paper'e (p. 22).

Ĉe la difin'o'j komenc'e de la libr'o oni prav'e atent'ig'as, ke la noci'o „diaspor'o” efektiv'e en'hav'as ne nur „dis'ĵet'o de membr'o'j de iu soci'a grup'o inter ali'a'j domin'ant'a'j grup'o'j” (person'e mi prefer'e dir'us „dis'ĵet'it'ec'o”), sed ankaŭ „de'ven'o de migr'ad'o aŭ de vag'ad'a viv'stil'o” (p. 24). Kaj tiu'n last'a'n, ankaŭ mi'a'kompren'e neces'a'n er'o'n de „diaspor'o”, ĉe la tiel nom'at'a Esperant'a Civit'o oni ŝajn'e neglekt'as.

La bjalistokaj esplor'o'j

Kiel kutim'e ĉe prezent'ad'o de soci'ologi'a'j esplor'o'j, oni montr'is en figur'o'j kaj tabel'o'j la part'o'pren'int'ar'o'n: seks'o, en'spez'o'j, subjektiv'a pri'trakt'o de riĉ'ec'o, aĝ'o ktp. Post'e sekv'as part'o'pren'o en kultur'o (leg'u: leg'ad'o de esperant'a'j libr'o'j) – efektiv'e la rezult'o tut'e prav'ig'as sinjor'o'n Hor'i Jasuo kaj li'a'n „sumo'o'n”: esperant'ist'o'j leg'as tro mal'mult'e: 13 % eĉ ne unu libr'o'n leg'is dum la pas'int'a jar'o, 18 % 4-6 libr'o'j'n, nur 15 % pli ol sep libr'o'j'n. Krom'e oni ankaŭ enket'is pri leg'ad'o de esperant'a'j gazet'o'j aŭ revu'o'j, kaj pri part'o'pren'ad'o en Universal'a'j Kongres'o'j. La du'a demand'o tem'is pri la ĉef'a'j motiv'o'j daŭr'e interes'iĝ'i pri Esperant'o: amik'o'j, ideal'o'j ktp.

Iel mir'ig'e por mi sub la ĉapitr'o'indik'o „rilat'o al la lingv'o” aper'is mal'grand'a enket'o pri neolog'ism'o'j sur'baz'e de kvin vort'o'par'o'j: mal'san'ul'ej'o-hospital'o, bicikl'o-velociped'o, sen'har'a-kalv'a, animal'o-best'o, mal'mult'e'kost'a-ĉip'a. Mir'ig'is mi'n la konstat'o, ke „leg'ant'o'j de La Ond'o de Esperant'o kaj Herold'o de Esperant'o prefer'as neolog'ism'a'j'n form'o'j'n pli ol ne'leg'ant'o'j de tiu'j gazet'o'j” (kun rimark'o modest-son'a, ke „la nombr'o de leg'ant'o'j de tiu'j gazet'o'j est'is tre mal'grand'a, est'as ebl'e, ke influ'is iu ali'a faktor'o”).

Kelk'foj'e, laŭ mi, la tabel'o'j est'as ĉu ne'klar'e prezent'it'a'j, aŭ unu'foj'e eĉ erar'e: en paĝ'o 52 en tabel'o 9 kaj la apud'a klar'ig'o oni invers'ig'is la „jes”- kaj la „ne”-kategori'o'j'n (decid'em'e jes + jes :14 + 109 = ne 123 / ne + decid'em'e ne: 16 + 98 = jes 114). Sed kiu bon'e kun'kalkul'as, tio'n ja mem konstat'i pov'as.

Tre favor'e est'as taks'end'e, laŭ mi, ke plur'lok'e oni pren'as cit'aĵ'o'j'n el diskut'o'j en la ret'a revu'o Liber'a Foli'o por montr'i divers'a'j'n opini'o'j'n, ekzempl'e, pri Strategi'a ideologi'o, inter Andre'as Künzli kaj Probal Dasgupta, paĝ'o'j 58-62.

Tre interes'a tem'o, sed bedaŭr'ind'e ne kun mult'a'j nov'a'j ek'rigard'o'j, est'as la enket'a tem'o pri aprez'ad'o de la divers'a'j program'er'o'j de Universal'a'j Kongres'o'j. Plej aprez'at'a'j montr'iĝ'as la Libr'o'serv'o, Kler'ig'a Lund'o kaj Naci'a Vesper'o. Tuj sekv'at'a'j de Inaŭgur'o, Teatr'aĵ'o'j kaj Koncert'o'j.

Pri UEA-membr'ec'o ni ek'sci'as, ke kontrast'as du tip'o'j: la kun'part'o'pren'ant'a membr'o kaj la konsum'ant'a membr'o.

Fin'as tiu'n unu'a'n ĉef'part'o'n statistik'aĵ'o'j kun prezent'ad'o de favor'a'j kaj mal'favor'a'j flank'o'j de UEA.

Person'e por mi tre interes'a est'is la demand'o „Kie'n la labor'ist'ar'o?” el la cit'it'a stud'aĵ'o el 1996 de Frank Stocker, kiu konstat'as, ke de la moment'o, kiam far'iĝ'is (relativ'e) facil'e akir'i abiturient'a'n diplom'o'n, pli'mal'facil'iĝ'is la ekzist'ad'o de ambaŭ antaŭ'a'j labor'ist'a'j mov'ad'o'j – en Esperant'o kaj naci'skal'e (laŭ paĝ'o 77). Bedaŭr'ind'e, tiu'n demand'o'n ĉi-libr'e oni ne respond'is.

Esplor'o kaj soci'ideologi'o

Tio ĉi est'as kun'met'aĵ'o de divers'a'j mem'star'a'j ese'o'j aŭ stud'o-tem'o'j:

Unu'e ni leg'as pri Detlev Blank'e kaj li'a Esperant'o kaj Social'ism'o? Pri la mov'ad'o sur la „ali'a flank'o”, ese'o pri la Esperant'o-mov'ad'o en la post'milit'a orient'a Eŭrop'o, kaj pri recenz'o pri ĝi de Walter Želazny, kiu akr'e atak'as la prezent'ad'o'n de Blank'e kaj ŝajn'e konsider'as nur la jun'ul'ar'a'n Esperant'o-mov'ad'o'n ĉirkaŭ Sovetia Esperant'ist'a Jun'ul'ar'a Mov'ad'o (SEJM) kaj Pol'a Student'a Esperant'o-Komitat'o (PSEK) kiel serioz'e esperant'a'j'n. Tiu ĉi pri'trakt'o fin'iĝ'as en – por mi, kiel ekster'ul'o el tiu diskut'o, iom nebul'a'j alud'o'j al Dostojevskij: Karamazov.

La ese'et'o Inter'komunik'a problem'o kaj ek'est'o de ideologi'a ŝanĝ'o klar'e montr'as, kiel evolu'is la pens'ad'o pri „lingv'a problem'o” en la Esperant'o-mov'ad'o ek'de la temp'o de Zamenhof ĝis nun.

Sekv'as plur'a'j ese'o'j leg'ind'a'j: Komunik'a al'ir'o kaj soci- kaj kultur'pretend'a al'ir'o; Esperant'o – lingv'a'j mov'ad'o'j kaj lingv'a imperi'ism'o; Kvar vizi'o'j: ĉu ruin'iĝ'ant'a UEA? Tiu last'a ese'o montr'as klar'a'j'n mal'akord'o'j'n inter ĉef'e Grigorij Arosev, Giorgio Silfer, Trevor Steele kaj José Vergara.

Fin'as tiu'n part'o'n II ĉapitr'o Direkt'o al nov'a paradigm'o kaj Por nov'a mond'a lingv'a ord'o.

La lingv'aĵ'o

El la Fundament'o est'as kon'at'a la fraz'o: „La person'o'j, kiu'j ne kompren'as la uz'ad'o'n de la artikol'o, pov'as en la unu'a temp'o tut'e ne uz'i la artikol'o'n.” (Fe. 27) Sed ĉi-libr'e, laŭ mi, oni pren'is tiu'n permes'o'n iom tro vast'e: „la unu'a temp'o” inter'temp'e ja fin'iĝ'is, ĉu ne? Nur unu ekzempl'o: „lig'o'n kun verk'ar'o de (ĉu: iu ajn / ĉu: la?) german'a soci'olog'o”. Klar'e, ke dev'as est'i: de la german'a soci'olog'o (p. 26).

Ankaŭ en kelk'a'j ali'a'j er'o'j dum'leg'e oni stumbl'et'as: ekzempl'e, „scienc'soci'ologi'a senc'o” (p. 25, lini'o 16) – ĉu ne prefer'e „soci'ologi'scienc'a senc'o”?

En'tut'e tamen nepr'e valor'a al'don'aĵ'o al ni'a kresk'ant'a soci-scienc'a verk'ar'o.

Zbigniew Galor, Jukka Pietiläinen: UEA en konsci'o de esperant'ist'o'j. Eld. Kava-PECH, Dobřichovice, 2015. 167 paĝ'o'j.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

La lum'tur'a gard'ist'o

Ĉi-sub'e la mar'o flagr'as, reflekt'ant'e la hel'o'n de la lun'o, kaj vi'a stel'o, kiu en la ĉiel'o bril'as, ŝajn'as trem'ig'i la romp'iĝ'em'a'n, sen'mov'a'n silent'o'n ĉirkaŭ mi. Ŝanĝ'iĝ'as neniam io ĉi tie: jen la sam'a mar'o, la kutim'a'j lum'o'j ĉe la horizont'o, kaj ĉi tiu lum'tur'o, kie ĉiu'vesper'e jam de'long'e mi al'fenestr'iĝ'as por admir'i la golf'o'n. Ĉi tie neni'o ŝanĝ'iĝ'is, sed kiu sci'as, ĉu kaj kiom ŝanĝ'iĝ'is vi post tiom da jar'o'j! Pli kaj pli oft'e mi pri tio demand'as mi'n: fakt'e, kiam ajn mi est'as ĉi tie, mi spert'as daŭr'a'n re'ven'o'n al vi, al la memor'o'j pri vi, al tiu'j jar'o'j, kiu'j'n ni iam pas'ig'is en ĉi tiu mal'grand'a vilaĝ'o ĉe'mar'a.

Mi memor'as, ke, kiam mi est'is infan'o, mi ja kutim'is nokt'e ven'i ĉi tie'n, kun'e kun mi'a patr'o. Vintr'e ni flam'ig'is la fajr'o'n, post'e ni supr'e'n'ir'is du ŝtup'ar'o'j'n, kaj, mal'antaŭ la vitr'o, ni pas'ig'is jar'o'j'n rigard'ant'e la flagr'o'bril'o'j'n de lantern'o'boat'o'j, kiu'j ond'iĝ'is iu'lok'e sur la mar'o. Por ĉiu el tiu'j lum'o'j pa'ĉj'o invent'is rakont'o'j'n, rakont'o'j'n pri fiŝ'kapt'ist'o'j kaj pirat'o'j, pri hero'o'j kaj rab'ist'o'j. Li hav'is la kutim'o'n rakont'i ili'n al mi, ĝis mi ek'dorm'is.

La rakont'o, kiu plej entuziasm'ig'is kaj impres'is mi'n, est'is sen'dub'e tiu, kiu'n li aŭd'ig'is al mi dum somer'pluv'a nokt'o. Tem'is pri klik'o de pirat'o'j, kiu'j est'is el'ŝip'iĝ'int'a'j iu'maten'e sur la strand'o'n, for'rab'ant'e ĉiu'j'n knab'in'o'j'n kaj vir'in'o'j'n el ni'a land'o kaj port'ant'e ili'n mal'proksim'e'n al kruel'a riĉ'eg'a suveren'o, kiu est'is pag'int'a la pirat'o'j'n por tiu malic'a ag'o. Tre sagac'a knab'o est'is tamen sukces'int'a si'n kamufl'i kaj, ekspluat'ant'e la konfuz'o'n, est'i for'kapt'it'a. Inter la for'ŝtel'it'a'j knab'in'o'j trov'iĝ'is li'a kor'amik'in'o, kaj li vol'is ĉia'kost'e sav'i ŝi'n. Nokt'e, dum mult'e da pirat'o'j dorm'is, al'ven'int'e al la vast'a mar'o li est'is sukces'e liber'iĝ'int'a, mort'ig'ant'e kaj ĵet'ant'e en la mar'o'n la rab'ist'o'j'n traf'it'a'j'n de surpriz'o, kaj re'port'ant'e al la mar'bord'o – sen'difekt'e kaj sekur'e – ĉiu'j'n vir'in'o'j'n.

Tiel mi'a fantazi'o galop'is, kaj mi pri'rev'is mi'n mem kiel hero'o'n. Mi imag'is la pirat'o'j'n kapt'ant'a'j vi'n kaj la ceter'a'j'n knab'in'o'j'n; mi imag'is mi'n en'ir'ant'a kaŝ'e, sed sukces'e, en la ŝip'o'n – sam'e kiel la knab'o en la rakont'o – kun vi; post'e mi est'is ĉe vi'a flank'o, mi prem'is vi'a'n man'o'n, kaj vi prem'is la mi'a'n, kvazaŭ dir'ant'e „mi ja tim'as, sed ... kun vi apud mi, est'as mal'sam'e!”. Kaj en la plej favor'a moment'o mi ag'is kiel la hero'o de la rakont'o, liber'ig'ant'e unu'e vi'n kaj post'e la ceter'a'j'n knab'in'o'j'n. Tiel mi far'iĝ'is hero'o kaj – kio plej grav'is por mi – vi'a hero'o!

Infan'a'j rev'o'j, infan'a'j emoci'o'j, kiel tiu'n foj'o'n, kiam vesper'e mi'a patr'o port'is ni'n kun si, por ke ni vid'u sun'sub'ir'o'n mez'e de la mar'o, per'e de li'a mal'grand'a rem'boat'o ĉiam kabl'o'fiks'it'a antaŭ la lum'tur'o. La ĉiel'o far'iĝ'is roz'kolor'a, purpur'a, turkis'a kaj fin'e mal'lum'a. Kaj, kiam nokt'iĝ'is, sen est'i aŭd'ebl'a, mal'laŭt'e vi dir'is, apog'ant'e vi'a'n et'a'n brak'o'n sur mi'a'j'n ŝultr'o'j'n kaj mov'ant'e mi'n apud vi'n: „Rigard'u” – vi montr'is ĝi'n per la ali'a brak'o – „ja rigard'u tiu'n stel'o'n ĉi-supr'e: ĝi ŝajn'as bril'i, ĝi ŝajn'as okul'um'i al la lun'o ... Jen, vi est'as la lun'o, ĉar vi ir'as ĉiu'vesper'e al la lum'tur'o kun vi'a patr'o, kaj la lum'tur'o ja lum'ig'as kiel la lun'o; mi est'as mal'e tiu stel'o, kiu trem'as kiel kor'o. Ĉu vi vid'as ĝi'n tie, super ni? Kiam vi rigard'as tiu'n stel'o'n, vi ja rigard'as mi'n”.

Ĉiu'nokt'e mi ja rigard'ad'is tiu'n et'a'n stel'o'n tra la stel'ar'o, kiu bril'is kaj ver'e puls'is kiel kor'o en mi'a'j infan'a'j okul'o'j, kaj mi pens'ad'is pri vi. De temp'o al temp'o mi'a patr'o re'port'ad'is mi'n sur firm'a'n grund'o'n, demand'ant'e mi'n, kio'n damn'e mi fiks'e rigard'as en la ĉiel'o aŭ kial mi ne sekv'as li'a'n rakont'ad'o'n.

Kelk'foj'e mi pri'rev'is mi'n mem ne nur kiel hero'o'n (por pruv'i, ke mi ind'as je vi) sed eĉ kiel ĉampion'o'n, al kiu popol'amas'o hos'an'is pro iu ekster'ordinar'a prod'aĵ'o. Post'e mi imag'is, ke mi zorg'e serĉ'as vi'n tra tiu fest'ant'a amas'o kaj iu'lok'e ja trov'as vi'n, brak'mov'ant'a'n, por ke mi vid'u vi'n, dum vi'a patr'in'o klopod'as ĉiu'manier'e kviet'ig'i vi'n. Post'e mi mi'n ĵet'is mez'e'n de la popol'amas'o por ating'i vi'n, por unu'iĝ'i kun vi, por brak'um'i vi'n, string'i vi'n kaj fest'i kun vi, pri'rev'ant'e kun vi, ke ni dis'iĝ'os kaj perd'iĝ'os neniam plu.

Sed rapid'e ĉio fin'iĝ'as. Oni ek'dorm'as kaj, kiam oni vek'iĝ'as, jam tag'iĝ'is, la sun'o lev'iĝ'is kaj oni'a stel'o est'as jam mal'aper'int'a, for'viŝ'it'a de tro da lum'o. Kaj sam'manier'e, kun la sam'a rapid'o, pas'as la jar'o'j, kaj oni kompren'as, ke oni ne plu est'as infan'o, ke oni'a stel'o perd'is si'n en la memor'o kaj en la kvazaŭ'blind'ig'a lum'ec'o. Kaj mi sci'as, ke vi ne plu atend'as mi'n ĉiu'tag'e en la lern'ej'o, ĉar ni kresk'is kaj perd'iĝ'is tra la voj'o'j de la hom'o'j.

En la last'a'j jar'o'j pa'ĉj'o ne plu rakont'is al mi fabel'o'j'n: mi ne plu est'is tiel jun'a por kred'i je ili kaj por aŭskult'i ili'n pasi'e. Ceter'e mult'a'j afer'o'j okaz'is mal'sam'e, ol mi atend'is. Mi'a'j amik'o'j baldaŭ ek'rid'is pri mi, kiam mi rakont'is al ili tio'n, kio'n mi ĉiu'vesper'e far'is. Ili sent'is si'n super'a'j al mi, nur ĉar ili'a'j patr'o'j far'is meti'o'j'n pli dign'a'j'n ol mi'a patr'o. Mi re'ag'is mal'bon'e, por ne perd'i ili'a'n amik'ec'o'n kaj ne est'i mok'at'a. Tut'e subit'e, mi iu'tag'e rifuz'is ir'i kun mi'a patr'o al la lum'tur'o. Tio tamen ne sufiĉ'is, por ke oni akcept'u mi'n. Iel ajn, mi mal'sam'is. Mi bezon'is i'o'n pli'a'n ol tio'n, kio'n mi'a'j amik'o'j don'is al mi. Mi serĉ'is iu'n, al kiu mi pov'u el'verŝ'i mi'a'n kor'o'n, al kiu mi pov'u parol'i pri mi'a'j dub'o'j, pri mi'a ne'mem'fid'o, pri ĉiu'j tiu'j pens'o'j, kiu'j turment'is mi'a'n anim'o'n: anim'o'n, kiu'n mi mal'kovr'is terur'e sent'em'a kaj kiu'n ili ŝajn'e ne pov'is kompren'i. Mi est'is mal'sam'a ol ĉiu el ili. Mi est'is ekster'kanon'a, ekster'kun'tekst'a.

Tiel mi ferm'iĝ'is en mi mem, rifuĝ'ant'e en'e de la sam'a anim'o, kontraŭ kiu mi daŭr'e batal'is.

Est'is mal'facil'a period'o: mi est'is dub'em'a inter la impet'a dezir'o super'venk'i la romp'iĝ'em'o'n, kiu'n mi sent'is en'e de mi, kaj la ide'o rezignaci'i kaj al'kutim'iĝ'i al ĉi tiu dolor'ig'a situaci'o. Iom post iom mi komenc'is akcept'i la ide'o'n, ke mi'a mal'sam'ec'o est'as io ne'for'viŝ'ebl'a, io kun'nask'it'a en mi'a karakter'o. Fin'fin'e, tio pov'is ebl'e est'i io bon'a: io, kio ig'is mi'n sufer'i, sed pri kio mi pov'us fier'i.

Mi est'is sukces'ant'a mal'rapid'e akcept'i mi'n mem tia, kia mi est'is; mi est'is lern'ant'a ne tim'i est'i mi mem; kaj mi ek'aper'ig'is sen konscienc'riproĉ'o'j la tut'a'n en'a'n fort'o'n, kiu'n mi sent'is puls'ant'a en mi. Tamen mi ankoraŭ ne kapabl'is tio'n far'i tre bon'e.

Iu'tag'e, dum mi ord'ig'is mal'nov'a'j'n polv'o'plen'a'j'n libr'o'j'n, el'tir'ant'e du aŭ tri el bret'ar'o, mi vid'is i'o'n fal'i. Tem'is pri ĉif'it'a bilet'o, kiu facil'e kompren'ig'is, kiom long'e ĝi est'is prem'tord'it'a inter la libr'o'j kaj mur'o. Mi est'is ĝi'n for'ĵet'ont'a, sed iom da sci'vol'o puŝ'is mi'n leg'i ĝi'n, el'kod'ig'i ĝi'a'j'n vort'o'j'n, klopod'i kompren'i, de kie ĝi ven'is.

Tuj mi re'kon'is, for'tren'it'e de intens'a (pli kaj pli intens'a!) kor'bat'ad'o kaj de emoci'o long'e ne sent'at'a, vi'a'n skrib'manier'o'n, vi'a'n ruĝ'a'n plum'o'n, per kiu vi ĉiam skrib'ad'is al mi; kaj mi leg'is mal'mult'a'j'n, mal'grand'a'j'n, blok'liter'e skrib'it'a'j'n lini'o'j'n: „Vi est'as la plej bon'a el ĉiu'j, ĉar nur vi ir'as al la lum'tur'o, ĉar nur vi est'as simpati'a, kaj mi tial vol'as est'i por ĉiam kun vi. Kiam ni est'os adolt'o'j kaj ni ge'edz'iĝ'os, ni ir'os ĉiu'tag'e al la lum'tur'o kaj mi est'os ĉiu'tag'e kun vi, kaj ni est'os ĉiu'tag'e kun'e, ĉu ne ver'e?” Mi est'is jam plor'ant'a. Mi trem'is pro la emoci'o est'i trov'int'a vi'a'n mal'nov'a'n, tre mal'nov'a'n, et'a'n bilet'o'n, kiu'n vi skrib'is al mi, por mi, antaŭ tiom da jar'o'j.

Nur tiu'moment'e, post tiom long'e, mi el'kompren'is. Mi el'kompren'is, fin'fin'e, ke mi pov'as est'i kapabl'a akcept'i mi'n kaj am'i mi'n pro ĉio, kio mi est'as. Pro ĉio, kio mi est'as. Kaj mi el'kompren'is, ke tio ne est'as tre mal'facil'a, se iam ni sukces'is tio'n far'i tiel bon'e. Dank'e al la vort'o'j de knab'in'o. Dank'e al vi'a'j vort'o'j.

Tiel mi decid'is ir'i de'nov'e al la lum'tur'o, kun mi'a patr'o, kaj unu'a'foj'e mi est'is ver'e orgojl'a pri tiu afer'o, kiu'n de'long'e mi prov'is kaŝ'i ĉiel ajn.

Tiu'vesper'e mi long'e parol'is kun pa'ĉj'o pri la rakont'o'j, kiu'j'n li invent'is por mi dum mi'a infan'a aĝ'o; pri la kial'o'j, pro kiu'j mi tiel long'e ne vol'is ir'i tie'n. Li'a'j emoci'it'a'j okul'o'j bril'is kiel pas'int'ec'e: nur li'a frunt'o ŝajn'is krisp'ig'it'a de kelk'e da pli'a'j falt'o'j. Mi klar'ig'is al li, ke, post tiom da nokt'o'j pas'ig'it'a'j tie kun li, antaŭ mult'a'j jar'o'j, io est'is bedaŭr'ind'e ŝanĝ'iĝ'int'a, kvazaŭ la sun'a lum'o est'us abrupt'e blind'ig'int'a mi'n por puŝ'i mi'n, kiel okaz'as ĉe mult'a'j person'o'j, en mond'o'n, kie la ŝajn'o grav'as pli ol la est'o; kie la plej sincer'a'j emoci'o'j kaj sentiment'o'j est'as izol'at'a'j en angul'o, kaj prav'as nur tiu, kiu kri'as plej laŭt'e. Mal'e mi est'is ĵus kompren'int'a, ke la plej sincer'a'j vort'o'j ven'as ĝust'e de tiu, kiu ne kri'as; de tiu, kiu ne est'as kre'it'a por la blind'ig'a lum'o de la sun'o, sed por la mal'fort'a hel'o de la lun'o.

Mi iom'et'e etend'iĝ'is ekster'e'n, por serĉ'i tiu'n: vi'a'n stel'o'n. Kaj tiu'moment'e, kvazaŭ sen'vol'e, mi vid'is ĝi'n. Kaj mi rapid'e memor'is ĉio'n, dum intens'a ek'trem'o laŭ'ir'is mi'a'n dors'o'n. Mi long'e plu rigard'is tiu'n, kiel en mi'a infan'a aĝ'o, ŝip'romp'ant'e en sen'fin'a'n mar'o'n de memor'o'j.

Ĝi plu bril'is.

Ĝi est'is bril'ant'a kiel tiam.

Kaj jen, post tiom da pas'int'a temp'o, mi est'as ankoraŭ tie ĉi: mi plu'flam'ig'as la fajr'o'n vintr'e, kaj post'e mi rigard'as la mar'o'n kaj la stel'o'j'n tra la ĉiam'a'j vitr'o'j. Mi oft'e est'as sol'a: mi'a patr'o jam ven'as ĉi tie'n nur somer'e, ĉar li'a'j ost'o'j sufer'as pro la tra'blov'o'j de la mal'varm'a sezon'o, kiu'j ĉi tie mult'as.

Kiam ajn la ĉiel'o est'as sen'nub'a, mi pas'ig'as mi'a'n temp'o'n admir'ant'e vi'a'n stel'o'n, kiu plu'e ŝajn'as okul'um'i al mi. Mi re'pens'as pri la infan'a'j jar'o'j, kiu'j'n ni kun'e pas'ig'is; pri tio, kio ni est'is kaj tio, kio mi vol'is far'iĝ'i ... Mi vol'is iĝ'i hero'o kaj sav'i vi'n de la pirat'o'j, kiel en la rakont'o'j kre'it'a'j de mi'a patr'o. Mi vol'is iĝ'i ĉampion'o, por ke vi fier'u pri mi. Mi vol'is iĝ'i la plej bon'a en la mond'o nur por vi ...

Neni'o el ĉio ĉi mi far'iĝ'is. Tamen venk'it'a mi ne sent'as mi'n. Mi rest'is ĉi tie kaj ja est'as nur'a lum'tur'a gard'ist'o, kiel pas'int'ec'e. Mi rigard'as la sam'a'n mar'pec'o'n, kiu'n mi ĉiam rigard'is. Sed mi est'as feliĉ'a, kvankam mi opini'as, ke mi nun pov'as dir'i al vi, ke tre mank'as al mi tia person'o, kia vi est'is. Mi est'as kontent'a, ĉar ĉi tiu lok'o, kvankam ne'ŝanĝ'iĝ'em'a, jam instru'is al mi mult'o'n. Kaj est'is bel'e mal'kovr'i iom'post'iom'e, ke vi prav'e en tiu mal'proksim'a vesper'o kompar'is mi'n kun la lun'o. Mi ja est'as ĉi tia: mi pov'as don'i al vi ne la blind'ig'a'n fort'o'n de la sun'a lum'o, sed la delikat'a'n kaj sincer'a'n hel'o'n de la lun'o, kiu mal'antaŭ si'a ŝajn'a mild'ec'o kaŝ'as la fort'o'n, kiu tajd'o'j'n de'lok'as.

La lum'tur'o bril'as ĉiam, mal'mult'a'j'n metr'o'j'n super mi, dum vi est'as – kiu sci'as kiom! – mal'proksim'a. Sed la esper'o'n re'foj'e trov'i vi'n mi neniam perd'is. Est'as ankoraŭ, ankr'it'a ĉi-sub'e, la et'a rem'boat'o de mi'a patr'o, ni'a et'a rem'boat'o, kiu mal'plen'as. Sed ĝi esper'as gast'ig'i ankoraŭ'foj'e iu'n kun si'a varm'a brak'um'o el sek'a lign'o.

Kaj ĉiu'vesper'e mi atend'as vi'n, ĉi tie en la lum'tur'o, por ke ni kur'u unu al la ali'a kaj re'trov'u ni'n kiel pas'int'ec'e, brak'um'ant'e ni'n fort'e, prem'ant'e ni'a'j'n man'o'j'n kaj post'e ating'ant'e la vast'a'n mar'o'n por rigard'i vi'a'n stel'o'n.

Jes, fin'fin'e vi est'os de'nov'e apud mi, dum la lum'tur'o pli kaj pli kaj pli mal'proksim'iĝ'os ...

Ekster'ter'a futbal'o

Dimanĉ'o. 5a vesper'e. Camp No'u. Final'o de la Pokal'o de la Reĝ'o. Barcelona – Real Madrid.

Kiam la arbitraci'ant'o est'as ek'fajf'ont'a, aper'as kosm'o'ŝip'o, kiu kovr'as la tut'a'n stadion'o'n. Aŭd'iĝ'as voĉ'o dir'ant'a: „Bon'a'n vesper'o'n, ge'sinjor'o'j. Kiel vi pov'as imag'i, ni est'as ekster'ter'an'o'j. Ni hav'as kelk'a'j'n inform'o'j'n por trans'don'i al vi kaj mult'o'n por far'i ... por montr'i ni'a'n bon'a'n vol'o'n, ni decid'is prezent'i ni'n ĉi tie kaj lud'i kun vi futbal'matĉ'o'n, ĉu kontraŭ selekt'it'ar'o de ambaŭ team'o'j, ĉu iom kontraŭ ĉiu el ili. Se vi konsent'as, ni send'os et'a'n ŝip'o'n kun ni'a'j reprezent'ant'o'j.”

La publik'o est'as kvazaŭ hipnot'ig'it'a, la hom'o'j ne sci'as, ĉu tim'i aŭ entuziasm'iĝ'i.

Post tri minut'o'j, aŭd'iĝ'as tra la laŭt'parol'il'o'j de la stadion'o la voĉ'o de la prezid'ant'o de la lok'a klub'o: „Kar'a'j amik'o'j el la spac'o, pro la ekster'ordinar'a'j cirkonstanc'o'j de vi'a vizit'o, ni decid'is ŝanĝ'i ni'a'n program'o'n kaj akcept'i vi'a'n propon'o'n. Se al vi ŝajn'as oportun'e, vi lud'os unu period'o'n kontraŭ ĉiu team'o.”

„Kun grand'a plezur'o. Vi saĝ'e decid'is”, respond'as la ekster'ter'an'o'j. „Sci'u, ke ĉi renkont'iĝ'o est'as sam'temp'e dis'send'at'a per mond'a ĉen'o al ĉiu'j ekran'o'j ekzist'ant'a'j sur vi'a planed'o, ĉu televid'a'j, komput'il'a'j aŭ de plur'funkci'a'j telefon'o'j, kun sam'temp'a traduk'o agord'at'a specif'e por ĉiu spekt'ant'o. Kaj, cert'e, kiam ni re'ven'os, film'o'j pri la event'o aper'os en la ĉef'a'j nov'aĵ'raport'o'j de ni'a mond'o.”

La unu'a kontakt'o est'as far'it'a, kaj la ĉe'est'ant'o'j sent'as si'n atest'ant'o'j de histori'a moment'o.

Kun la nur'a son'o de la fot'il'o'j kiel fon'o, al'ter'iĝ'as flug'ant'a teler'o grand'a kiel la centr'a cirkl'o de la lud'ej'o, kaj mal'supr'e'n'ir'as el ĝi dek unu mal'grand'a'j est'aĵ'o'j, arĝent'kolor'a'j, kun form'o de hom'a tors'o. Ili ŝajn'as levitaci'i proksim'e al la grund'o. Unu el ili parol'as:

„Pro tio, ke ni'a'j teknologi'o kaj kapabl'o'j est'as mult'e pli dis'volv'it'a'j ol vi'a'j, se vi akcept'as, ni lud'os kun nur la gol'ul'o, kiu ankaŭ plen'um'os la ali'a'j'n rol'o'j'n.”

„Jes, jes ... laŭ vi'a plaĉ'o ...” kuraĝ'e asert'as la prezid'ant'o de la klub'o, subit'e trans'form'it'a en pro'parol'ant'o'n de la reprezent'ant'o'j de la hom'ar'o.

Not'o de la kronik'ist'o: Por ne pri'skrib'i ĉiu'j'n detal'o'j'n de ĉi unik'a epope'o – kio far'us el ĉi mal'long'a rakont'o libr'o'n, kies grand'ec'o'n mi ne risk'as imag'i – ni ir'os rekt'e al la moment'o, kiam la matĉ'o komenc'iĝ'is.

Mess'i, Neymar kaj Suárez decid'e avanc'as en la direkt'o'n de la gol'ej'o, kie trov'iĝ'as la ekster'ter'a lud'ist'o. Al'pren'int'e hom'a'n form'o'n, li apog'as si'n kontraŭ la mal'dekstr'a stang'o, rigard'ant'e si'a'j'n ung'o'j'n.

Al'ven'int'e al la mal'grand'a are'o, Neymar fint'as kaj kik'as la pilk'o'n al Mess'i, kiu ĝi'n tuj frap'as kun fort'o sufiĉ'a por romp'i la ret'o'n de la ali'mond'a vizit'ant'o.

Surpriz'ant'e ĉiu'j'n, la ekster'ter'an'o lum'rapid'e etend'as si'a'n elast'a'n brak'o'n kaj halt'ig'as la pilk'o'n ĉe la lini'o.

„Bon'e, knab'o'j ... nun est'as mi'a vic'o ... bon'vol'u, for'ir'i el la are'o ...” oni aŭd'as li'n dir'i, antaŭ la surpriz'it'a rigard'o de la lud'ant'o'j kaj de la ĉe'est'ant'a publik'o, kiu ne sci'as ĉu aplaŭd'i aŭ si'n prepar'i por tio, kio ŝajn'as baldaŭ'a mal'venk'o de la spec'o.

Li lok'as la pilk'o'n sur la plank'o kaj frap'as sen kur'i. La sfer'aĵ'o ir'as trans la lud'kamp'o'n, kaj kiam ĝi preskaŭ fal'as en la man'o'j'n de la gol'ul'o de Barcelono, ĝi devi'as kaj nest'as ĉe la fon'o de la gol'ej'o blu-skarlat'a.

Dum la kamera'o'j – reĝisor'at'a'j jam de fort'o'j ali'mond'a'j – montr'as la ripet'o'n de la lud'mov'o, la plej fam'a'j atak'ant'o'j de la planed'o si'n demand'as, ĉu ili dev'as for'las'i la matĉ'o'n aŭ prov'i nov'a'n strategi'o'n.

Per la mal'mult'o el la dign'o al ili rest'ant'a, ili decid'as de'nov'e klopod'i, far'ant'e hom'a'n barier'o'n front'e de la ven'ont'a frap'ant'o, kun la esper'o tromp'i la gol'ul'o'n ekster'ter'a'n.

Tuj post kiam ili komenc'as avanc'i, la rapid'a rival'o inter'romp'as pas'kik'o'n, kaj subit'e la pilk'o aper'as en la ret'o de Barcelono.

En tiu moment'o la ali'mond'an'o kresk'as ĝis alt'ec'o de proksim'um'e 25 metr'o'j kaj dir'as:

„Nu, mi supoz'as, ke tiu ekzempl'o sufiĉ'as ... vi jam dev'as kompren'i, ke vi ne hav'as eĉ plej et'a'n ŝanc'o'n gajn'i ... eĉ se vi lud'us kun la du team'o'j kun'e, mi enu'us, gajn'ant'e ĉiam ... mi kred'as, ke al'ven'is la temp'o por parol'i pri parol'end'aĵ'o'j ...” oni aŭd'as li'n dir'i, klar'e, sen bezon'o de amplif'il'o'j.

Jam ne aŭskult'ebl'as eĉ la son'o'j de la fot'il'o'j. La silent'o est'as tut'mond'a.

„Plur'a'j evolu'int'a'j civilizaci'o'j de la galaksi'o est'as surpriz'it'a'j, vid'ant'e, ke vi – dis'volv'int'e tiom mal'mult'e vi'a'j'n scienc'o'n kaj teknologi'o'n – iom post iom far'iĝ'as kosm'a minac'o. Ni est'is send'it'a'j de Inter'planed'a Komision'o por help'i vi'n ord'ig'i la afer'o'j'n. Ni'a unu'a ag'o, tuj post kiam ni en'ir'is vi'a'n atmosfer'o'n, est'is ripar'i la ozon'tavol'o'n kaj trans'form'i ĉiu'j'n gas'o'j'n de forc'ej'a efik'o en plej pur'a'n oksigen'o'n ...” dir'is la ekster'ter'an'o, montr'ant'e, ke li ankaŭ kon'as subtil'a'j'n rimed'o'j'n de parol'art'o, ĉar kiam li far'is paŭz'o'n post si'a last'a vort'o, la silent'o tuj plen'iĝ'is per la son'o de aplaŭd'o'j kaj ĝoj'kri'o'j.

„La afer'o est'as, ke se ni las'as vi'n daŭr'ig'i en la nun'a direkt'o, vi detru'os la ter'o'n ... kaj kun la ter'o la sun'sistem'o'n, la galaksi'o'n, ktp ... kaj tio'n ni ne permes'os ... bon'ŝanc'e, ni kalkul'as je tre dis'volv'int'a teknologi'o'n, kiu ebl'ig'as al ni, ekzempl'e, pur'ig'i vi'a'j'n river'o'j'n kaj ocean'o'j'n en 24 hor'o'j. Ni tio'n far'os ... Ni trans'form'os ĉiu'j'n vi'a'j'n rub'ej'o'j'n en fekund'a'n grund'o'n, kaj ni las'os por vi maŝin'o'j'n kaj produkt'o'j'n, por ke vi mem pov'u tio'n far'i en la est'ont'ec'o ... (la hom'amas'o aplaŭd'as star'e) ... Bon'vol'u ... atend'i, ĉar ĉi tio nur nun ver'e komenc'iĝ'as ... La fosili'a'j karbur'aĵ'o'j ne plu est'os uz'at'a'j ... eĉ se vi jam preskaŭ ne hav'as plu, ek'de hodiaŭ, ni trans'form'os ĉiu'j'n vi'a'j'n artefakt'o'j'n, tiel ke ili pov'u funkci'i per energi'o'j sen'pag'a'j kaj re'nov'ig'ebl'a'j ... Mon'o, ek'de hodiaŭ, ne plu est'os bezon'at'a ... ĉiu'j hav'os ĉio'n dezir'at'a'n sen est'i dev'ig'at'a'j labor'i por tio ... (la hom'o'j brak'um'as unu'j la ali'a'j'n, la par'o'j kis'as si'n ... plur'a'j asert'as, ‚Mi dir'is al vi ke io bon'a okaz'os’). Ĉiu'j konstru'aĵ'o'j est'os re'konstru'it'a'j ... por tio ni bezon'os proksim'um'e unu semajn'o'n ... ni esper'as, ke vi pacienc'e el'ten'os ... post tiu semajn'o ĉiu'j hav'os dom'o'n kun plej modern'a teknologi'o ... nun, mi ŝat'us dir'i, ke tio okaz'os sen'de'pend'e de vi'a merit'o ... sed la ver'o est'as, ke ne est'as tiel ... do, mi profit'as la okaz'o'n por anonc'i part'o'n de la plan'o, kiu ne est'as tre facil'e digest'ebl'a ... (de'nov'e, la silent'o est'as total'a). Ni vid'is, ke vi hav'as proksim'um'e 7000 milion'o'j da loĝ'ant'o'j ... kaj, analiz'int'e ĉies aŭr'o'j'n, ni konstat'is, ke ĉirkaŭ 4000 milion'o'j hav'as si'a'j'n kolor'o'j'n ek'de mal'hel'a griz'o ĝis nigr'o ... tio, bedaŭr'ind'e, est'as ne'akcept'ebl'a en la nov'a ord'o ... mi dev'as dir'i, ke tiu'j hom'o'j est'os elimin'it'a'j ... sen dolor'o, kompren'ebl'e ...”

Not'o de la kronik'ist'o: Eĉ se ni ĉiu'j konsider'as ni'n mem esenc'e bon'a'j, front'e al test'o tiel tuj'a kaj konkret'a kiel la ĉi tie propon'at'a, ni pov'as subit'e memor'i pri moment'o'j, en kiu'j ni ne ag'is tiel bon'e, kiel ni pov'int'us, kaj – mal'pov'ant'e vid'i aŭr'o'n – ne sci'ant'e, ĉu la pez'o de la ekster'ter'a Justic'o fal'os sur ni'n ... per tio mi vol'as dir'i, ke la ĝoj'o, kiu reg'is en la stadion'o, rapid'e trans'form'iĝ'is en panik'o'n, kaj mult'a'j vol'is for'kur'i. Kelk'a'j pet'is help'o'n de milit'ist'o'j, ali'a'j preĝ'is.

„Kalm'o'n, mi pet'as”, daŭr'ig'is la ali'mond'an'o. „Tiu part'o de la projekt'o ne diskut'ebl'as kaj real'iĝ'os baldaŭ, do ni rekomend'as, ke vi rest'u trankvil'a'j, sen'de'pend'e de vi'a eventual'a destin'o ... se vi komenc'as kri'i kiel frenez'ul'o'j, mi ne pov'as parol'i kaj vi mi'n dev'ig'as paraliz'i vi'n ... bon'vol'u, ne est'u infan'ec'a'j ... mi preskaŭ fin'is ... la last'a part'o de ni'a pli ampleks'a plan'o pro tio, ke la plej'mult'o el ni re'ven'os al ni'a planed'o, post kiam la ord'o est'os re'star'ig'it'a, konsist'as el du strategi'o'j: la unu'a est'as las'i ĉi tie grup'o'n de volont'ul'o'j, kiu'j reg'os la mond'o'n dum sep jar'o'j ĝis la nov'a'j trans'gen'a'j hom'o'j est'os pret'a'j por trans'pren'i la respond'ec'o'n. La du'a – kaj la pli inteligent'a'j tut'cert'e jam intuici'as, pri kio tem'as – est'as fekund'ig'i du'on'milion'o'n da in'o'j, kiu'j nask'os nov'a'n ras'o'n de mutaci'int'o'j kun ekster'ordinar'a'j kapabl'o'j kaj kiu'j hav'os en si'a DNA la instinkt'o'n de mem'konserv'ad'o nepr'a por gvid'i ĉi planed'o'n kiel ebl'e plej bon'e en la est'ont'ec'o”, li fin'parol'is.

„Vi ne tuŝ'u mi'a'n fil'in'o'n!” kri'is patr'o, pret'a defend'i la honor'o'n de si'a fil'in'o ĝis la last'a'j konsekvenc'o'j.

„Pa'ĉj'o, silent'u”, kri'is li'a fil'in'o, ebl'e entuziasm'iĝ'int'a pro la ebl'o est'i fekund'ig'it'a de ekster'ter'an'o, ebl'e por kompren'ig'i al li, ke ne est'as el'ir'o.

„La ŝanĝ'iĝ'o komenc'iĝ'as nun”, asert'is la ali'mond'an'o, antaŭ ol li mal'aper'is.

Rakont'a kolier'o

Da rakont'ar'o'j, kolekt'o'j de novel'o'j en ni'a literatur'o aper'is mult'e. La rakont'a ĝenr'o est'as teori'e la plej facil'a. Ne est'as rim'o'j dev'ig'a'j, ne est'as ritm'o sekv'ot'a, ne est'as fiks'form'a'j strof'o'j. Ĉio tio est'us balast'o, la tut'o ten'as si'n tra la rakont'at'a epizod'o: ne tro da person'o'j en'plekt'it'a'j, ili ja kre'us konfuz'o'n, ne tro da moral'a'j predik'o'j, ili tuj diven'ig'us la filozofi'o'n de la aŭtor'o, dum la rakont'o est'as dialog'o inter la aŭtor'o kaj la leg'ant'o, kaj ne strang'e, se leg'ant'o'j divers'a'j sent'us la sam'a'n rakont'o'n mal'sam'e.

Anarki'ism'a sent'o

Mi neniam renkont'is Miguel Fernández person'e, almenaŭ neniam konsci'e: ebl'e ni apud'pas'is unu la ali'a'n ĉe iu kongres'o, sed mi ne memor'as. Mi renkont'as li'n en Sen'naci'ul'o, en la bit'bulten'o de Hispan'a Esperant'o-Federaci'o, ni kun'as en Beletr'a Almanak'o. Tamen ĉiam mi'n al'log'is tiu anarki'ism'a sent'o, tiu spir'o de liber'ec'o, tiu omaĝ'o al la fal'int'a'j por si'a kred'o, solid'a'j princip'o'j, kiu'j'n mi sent'as al mi komun'a'j.

El la kvar start'int'o'j de la „iber'a grup'o” per Iber'e liber'e, Fernández est'as la plej konsekvenc'a, la plej koher'a, la plej muzik'a. Jorge Camacho est'as sen'dub'e la plej produkt'iv'a: moment'a'j impres'o'j, vojaĝ'o'j, politik'o, person'a filozofi'o; Miguel Gutiérrez, sub plum'nom'o Liv'e'n Dek, per si'a kolekt'o Sfer'o'j patron'as scienc'fikci'o'n, Gonçalo Neves instru'as per humur'o; Fernández preskaŭ antitez'e, mal'simil'e al ĉiu'j, tre skrupul'e mezur'as si'a'j'n paĝ'o'j'n, si'a'j'n lini'o'j'n, tiel ke li'a tut'a rakont'a produkt'ad'o de 1995 ĝis 2012 konsist'as en'tut'e el dek ses er'o'j, el kiu'j ok est'as verk'it'a'j en la unu'a period'o kaj aper'is en Ekstrem'o'j jam en 1997, do fakt'e cert'a on'o de la libr'o est'as jam kon'at'a. La ali'a'j ok do dilu'iĝ'is tra dek kvin jar'o'j. Cert'e, li plen'ig'is tiu'n temp'o'n, produkt'ant'e ankaŭ poem'o'j'n kaj kant'o'j'n; li'a tre esprim'iv'a hispan'esk'a lisp'a voĉ'o cirkul'as abund'e en Jutub'o; ne ebl'as imag'i hispan'a'n kongres'o'n sen li'a'j prezent'ad'o'j.

Histori'o

Li'n lig'as al mi ankaŭ la gust'o kaj la respekt'o por la histori'o, pri kiu li don'as mir'ind'a'j'n ekzempl'o'j'n per artikol'o'j en revu'o'j. Pli sobr'a ol Steele, mal'pli datum'don'a ol Lins, li kapabl'as verk'i literatur'e pri histori'o majstr'e.

Ali'a atut'o: neniam leg'ant'o trov'as en la verk'o sign'o'n de mal'ŝat'o, vulgar'a'n esprim'o'n; li am'as si'a'j'n protagonist'o'j'n, eĉ la negativ'a'j model'o'j hav'as i'o'n pozitiv'a'n, ja ankaŭ ili est'as hom'o'j.

Liber'ec'o

La unu'a protagonist'o de ĉi tiu novel'ar'o, La vort'o kaj la vent'o, tra tri komenc'a'j rakont'o'j est'as am'o al liber'ec'o, anarki'ism'o, tiu anarki'ism'o ĝis'ost'a, ankoraŭ romantik'a, ke ĉiu'j hom'o'j est'as frat'o'j, ke oni dev'as ribel'i kontraŭ tiran'ec'o, kiu sub'prem'as, en'karcer'ig'as, mort'ig'as. Kor'tuŝ'a est'as la novel'o en kiu, al anarki'ist'o najl'it'a al si'a lit'o oni kred'ig'as, per ĝeneral'a teatr'aĵ'o lud'at'a ver'simil'e en la strat'o'j de la urb'et'o, ke la revoluci'o venk'is kaj ke la labor'ist'o'j al'pren'is la pov'o'n. La civil'a milit'o est'as memor'ig'at'a ĉiu'paŝ'e, agac'e por mal'gajn'int'o, kun si'a'j kruel'aĵ'o'j, mal'just'aĵ'o'j.

Am'o

Ali'a protagonist'o: la am'o, tiu seks'a, intelekt'a, spirit'a, kiu'n oni jam trov'is kiel sen'rival'a'n ag'ant'o'n en la sam'aŭtor'a El la sonor'a'j sol'o'j. Kis'o'j tener'a'j, kis'o'j grandioz'a'j, eĉ „kosm'a kis'o” kun Adrian'a, miks'iĝ'as kun volupt'o, kelk'foj'e simpl'e alud'at'a, sed saĝ'a kap'o du'on'vort'o'n kompren'as. In'o kun'est'as ĉiam, eĉ se mort'int'a: Tiu'moment'e mi sol'is sur la lit'o, sed Alb'a ne for'est'is. Neniam ŝi for'est'os, tiel long'e kiel la mond'o mond'os. [...] Mi nud'ig'is mi'n tut'a. Plonĝ'e. Sens'is, ke la lip'o'j de Alb'a, en infinit'a likv'a mult'obl'iĝ'o, kis'as ĉiu'n por'o'n de mi'a haŭt'o. Mi merg'is mi'n ĝis'fund'e por apercept'i ŝi'n absolut'e kovr'ant'a mi'a'n korp'o'n. Alb'a ĉie'is. Domin'is mi'n ne'pri'skrib'ebl'a delekt'iĝ'o. Paroksism'a, paradiz'a. Mi sent'is mi'n mar-ond'o. Mi romp'iĝ'is en ŝaŭm'o. Plezur'o apoge'is ... La sub'kolekt'o (ĉu ĉapitr'o en la novel'ar'o?) Variaci'o'j pri am'a tem'o efektiv'e pri'trakt'as nur am'o'n laŭ cent aspekt'o'j, viv'at'a'n preskaŭ konstant'e en muzik'o; la titol'o'j de la novel'o'j Larg'o ma n'o'n tanto, Andant'o, Tang'e, verk'it'a'j en la period'o 2012-2013, kre'as jam la atmosfer'o'n. Ĉu vir'o bezon'as elekt'i nur unu vir'in'o'n el par'o, unu, al kiu oni nepr'e fidel'u? Ne nepr'e, oni pov'as prezent'iĝ'i kun du gardeni'o'j ...

Mort'o

Oft'as la sent'o pri mort'o kaj pri post'mort'a re'memor'o pri la am'at(in)o; tiel la mort'o est'as ekzorc'at'a, kvazaŭ ĝi ne ekzist'us. La am'at'a figur'o daŭr'e prezent'iĝ'as en la sonĝ'o'j ver'a'j, en tiu'j du'on'ver'a'j, en la sol'ec'o: ĝi rest'as konstant'e. Efektiv'e, tio don'as kontinu'ec'o'n al la rakont'ar'o, tiel ke prav'a est'as la sub'titol'o Rakont'a kolier'o; en'gravur'o de ĉi tiu kontinu'ec'o est'as ankaŭ art'e aranĝ'it'a truk'o, ke ĉiu sekv'ant'a novel'o komenc'iĝ'as per la last'a fraz'o de la antaŭ'a, kvazaŭ trans'don'o de stafet'o.

Super'viv'o al la diktatur'o

Plej freŝ'a est'as la last'a part'o, verk'it'a en 2015. Iom long'et'a rakont'o est'as pri la prepar'ad'o de film'o pri la unu'a am'o de Marcos An'a (1920-2016), hispan'a poet'o en'prizon'ig'it'a en si'a dek'ok'a jar'o pro politik'a'j motiv'o'j sub la reg'ad'o de Francisco Franc'o kaj liber'ig'it'a nur post 23 jar'o'j da karcer'o. Fernández mem kun'viv'is kun Marcos An'a la spert'o'n de tiu prepar'ad'o, kaj tio'n li rakont'as en la libr'o; li'a histori'a preciz'ec'o raport'as, ke An'a post la liber'iĝ'o est'is ekzil'it'a kaj est'is invit'it'a al mult'a'j prestiĝ'a'j lok'o'j en Eŭrop'o kaj Amerik'o, kie li ricev'is sen'nombr'a'j'n honor'ig'o'j'n kaj kie li rakont'is pri si'a'j ideal'o'j kaj si'a krud'a karcer'a viv'o, punkt'it'a ankaŭ de psikologi'a'j atak'o'j, ekzempl'e minac'o pri sekv'a'maten'a ekzekut'o.

Li iel rol'is kiel simbol'o de plu'viv'ad'o sub la hispan'a diktatur'o kaj kiel daŭr'a instig'ant'o al lukt'o por liber'o, kaj en Franci'o li konkret'e ag'ad'is per'e de tiu'cel'a centr'o de inform'ad'o kaj solidar'o kun ĉiu'j viktim'o'j de politik'a sub'prem'ad'o.

Ĉi-tem'e, bon'vol'u permes'i al mi person'a'n memor'o'n: Marcos An'a ven'is ankaŭ al Pis'a kaj parol'is en ne rapid'a hispan'a, sen traduk'o, tut'e bon'e kompren'ebl'a por la mult'a'j aŭskult'ant'a'j student'o'j ital'a'j, inter kiu'j est'is mi. La mal'long'a post'a pli intim'a konversaci'o kaj energi'a man'prem'o iel trans'ig'is al mi li'a'j'n sent'o'j'n de matur'aĝ'a person'o ankoraŭ jun'ec'e al'kroĉ'it'a al la ideal'o'j de social'ism'o kaj hom'a frat'ec'o.

Kiel apendic'o'j'n la leg'ant'o trov'as poem'o'j'n, rilat'ant'a'j'n al la tem'o'j menci'it'a'j (du de Marcos An'a, traduk'it'a'j) kaj unu por'infan'e redukt'it'a'n ĉarm'a'n rakont'o'n pri la troj'a milit'o, ĉerp'it'a'n el pli grand'a plan'o pri du'lingv'a (esperant'a-hispan'a) re'rakont'o pri tiu fam'a event'o, inkluziv'ant'a nepr'a'j'n alud'o'j'n al tut'a ar'o da mit'ologi'a'j cikl'o'j. Jun'ul'o, kiu ne kon'as la grek'a'n mit'ologi'o'n, trov'os ĉi tie stimul'o'n al stud'ad'o kaj en'profund'iĝ'o.

Leksik'e kaj muzik'e

Ne dec'as konsider'i la recenz'o'n komplet'a sen alud'o al la lingv'aĵ'o. Fernández majstr'as la lingv'o'n ne nur leksik'e (ten'u NPIV-on ĉe'man'e), sed ankaŭ muzik'e: fraz'o'j mal'long'a'j, kvazaŭ akord'o'j: Fajr'is kares'o'j. Anksi'e. Aŭdac'e. Direkt'e al ŝi'a ĝu-kern'o. Ŝancel'iĝ'is virt'o. Sed ... fin'e, ve, imperi'is la ses'a di-ordon'o. Abund'as verb'ig'o'j el substantiv'o'j, el adjektiv'o'j: la sun'o diamant'is, long'is la vesper'o'j, li el'lang'is tiu'n mister'o'n el ŝi'a buŝ'o, li for'sag'is sur'strat'e'n, stel'is la lum'o'j de la mont'ar'a'j vilaĝ'o'j, Paŭlo kaj Roberto for'aŭt'is Skot'land'e'n kaj tiel plu. Ver'a ĝu'o por lingv'a'j spert'ul'o'j, sed ankaŭ leg'o'libr'o por du'a'grad'a kurs'o, kie oni analiz'u ĉiu'n vort'o'n por lern'i, kiom esprim'pov'a est'as la kun'met'ad'o de radik'o'j kaj kiom flu'a pov'as est'i eĉ art'e kun'plekt'it'a lingv'aĵ'o.

Miguel Fernández: La vort'o kaj la vent'o. Eld. Mondial, New York, 2016. 250 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978-1-59569-315-0.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Preĝ'ej'o'j en Ĥarkivo

Ĥarkivo est'as ver'e mult'naci'a urb'o. Proksim'um'e tri'on'o de ĝi'a loĝ'ant'ar'o de 1,45 milion'o'j laŭ naci'ec'o est'as ne ukrainoj, sed an'o'j de ali'a'j naci'o'j. La pli'mult'o de la kred'ant'o'j en la urb'o est'as ortodoks'a'j krist'an'o'j. Tial la funkci'ant'a'j kaj nun konstru'at'a'j religi'a'j konstru'aĵ'o'j est'as ĉef'e ortodoks'a'j. Krom'e, el la 700 religi'a'j societ'o'j en la ĥarkiva region'o en la jar'o 2007 pli'mult'is tiu'j de ortodoks'a'j krist'an'o'j.

Ortodoks'a'j preĝ'o'dom'o'j

La plej mal'nov'a religi'a konstru'aĵ'o en la urb'o est'as la vir'a monaĥ'ej'o de la Per'ad'o de la Virg'ul'in'o. Ĝi'n oni nom'as „La kor'o de la urb'o”. Sur ĝi'a teritori'o trov'iĝ'as ankaŭ monument'o'j omaĝ'e al Jesuo Krist'o kaj la 1000-jar'iĝ'o de la bapt'ad'o de Rusio. Ĝi'a katedral'o est'is konstru'it'a en 1689. Mal'larĝ'a'j long'a'j fenestr'et'o'j kaj fortik'a'j mur'o'j atest'as, ke la katedral'o aparten'is al la fortik'aĵ'a sistem'o de la ĥarkiva fortres'o. Si'a'temp'e ĉi tie oni en'tomb'ig'is la urb'a'j'n episkop'o'j'n kaj ankaŭ famili'an'o'j'n de la ukraina verk'ist'o Hrigorij Kvitka-Osnovjanenko.

La katedral'o de la Anunciaci'o est'is konstru'it'a en 1901 kaj nun est'as la plej grand'a en la urb'o. En 1930 la katedral'o est'is „ferm'it'a”, kaj laŭ atest'o'j de mal'jun'a'j loĝ'ant'o'j en ĝi trov'iĝ'is ĉeval'ej'o kaj depon'ej'o de naft'o-produkt'o'j. Ĝi est'is re'funkci'ig'it'a dum la nazi'a okup'ad'o. Post la liber'ig'o de la urb'o ĝi daŭr'e funkci'is kaj plu funkci'as ankaŭ nun.

Pli'a preĝ'o'dom'o trov'iĝ'ant'a en la urb'a centr'o est'as la preĝ'ej'o de la Ĉiel'ir'o de la Di'patr'in'o Maria. La unu'a inform'o pri ĝi'a lign'a konstru'aĵ'o aper'is en 1658. Pro hast'ad'o dum la konstru'ad'o la preĝ'ej'o baldaŭ ruin'iĝ'is. Kaj la ŝton'a vari'o de la preĝ'ej'o (ĝi'n oni fin'konstru'is en 1688 apud la mal'nov'a), kaj mal'grand'a kapel'o star'is ankoraŭ cent jar'o'j'n post'e sur la lok'o de la mal'nov'a lign'a preĝ'ej'o.

En 1733 okaz'is grand'a incendi'o, kiu plen'e ruin'ig'is la preĝ'o'dom'o'n, sed unu jar'o'n post'e ĝi est'is plen'e re'konstru'it'a. La incendi'o ne rest'is sen sekv'o'j, iom'post'iom'e la preĝ'ej'o ruin'iĝ'is. Oni decid'is plen'e re'konstru'i ĝi'n. La konstru'ad'o de la nov'a preĝ'ej'o est'is fin'it'a en 1783.

Preĝ'ej'o'j de ali'a'j eklezi'o'j

Pri la ortodoks'a'j preĝ'o'dom'o'j en Ĥarkivo oni pov'as verk'i grand'eg'a'n artikol'o'n. Se oni kalkul'us ili'n ĉiu'j'n, la nombr'o pov'us ating'i mil'o'n. Tamen krom ili en la urb'o est'as ankaŭ preĝ'ej'o'j de ali'a'j konfesi'o'j.

La rom'katolik'a'n katedral'o'n oni konstru'is en nov'gotik'a stil'o en la period'o 1887-1892. Sam'kiel ali'a'j religi'a'j konstru'aĵ'o'j, tiu preĝ'ej'o mult'a'j'n jar'o'j'n est'is uz'at'a ne por si'a cel'o. Nur en la 1990aj jar'o'j post restaŭr'a'j labor'o'j ĝi de'nov'e ek'funkci'is kiel preĝ'o'dom'o.

La histori'o de la rom'katolik'a konfesi'o en Ĥarkivo komenc'iĝ'as en la 18a jar'cent'o, kiam en la urb'o est'is proksim'um'e 100 ekster'land'an'o'j, plej'part'e katolik'o'j. Pro mank'o de preĝ'ej'o la di'serv'o'j okaz'ad'is en la 1a ĥarkiva gimnazi'o. Ek'de la 19a jar'cent'o, kiam en la urb'o ek'funkci'is universitat'o, la nombr'o de la katolik'o'j pli'grand'iĝ'is. Ek'de 1923 la di'serv'o'j okaz'is en aŭditori'o de la universitat'o.

Apud la urb'a centr'o trov'iĝ'as sinagog'o. Long'a'n temp'o'n ankaŭ ĝi est'is for'pren'it'a de la kred'ant'o'j kaj serv'is kiel sport'hal'o.

Fin'e de la 18a jar'cent'o sur la lok'o de la nun'temp'a sinagog'o trov'iĝ'is preĝ'o'dom'o en klasik'stil'a konstru'aĵ'o. Konkurs'o pri nov'a sinagog'o est'is anonc'it'a inter arkitekt'o'j kaj la konstru'ad'o efektiv'ig'it'a en 1912-1913. La sinagog'o tamen est'is ferm'it'a en 1923. Nur en 1990 la konstru'aĵ'o est'is re'don'it'a al la jud'o'j.

Not'ind'as, ke la ĥarkiva sinagog'o est'as la plej grand'a en Ukrainio kaj la du'a en Eŭrop'o post la budapeŝta. Laŭ divers'a'j inform'o'j ĝis la rus'a revoluci'o de 1917 est'is kvin sinagog'o'j en Ĥarkivo.

Ĥarkivaj islam'an'o'j (ĉef'e tatar'o'j kaj turk'o'j) okaz'ig'as di'serv'o'j'n en la moske'o Fatima. Ĝi est'as ĉef'a preĝ'o'dom'o por islam'an'o'j en la urb'o. Oni konstru'is ĝi'n en 1906, post'e en 1936 ĝi est'is plen'e detru'it'a kaj en 2006 re'konstru'it'a. Prov'o'j re'konstru'i la moske'o'n est'is far'it'a'j ankoraŭ en 1999. Kelk'foj'e est'is paŭz'o'j en la re'konstru'ad'o kaj nur en 2000 est'is far'it'a fos'aĵ'o, en kiu oni trov'is fragment'o'j'n de la antaŭ'a fundament'o de la moske'o. Ĝi far'iĝ'is baz'o por la re'konstru'ot'a. Ĝis tiam la antaŭ'a konstru'aĵ'o de la moske'o serv'is kiel fulm'o'ŝirm'il'o.

La moske'o serv'is ankaŭ kiel islam'a lern'ej'o, kaj post'e ĝi ek'funkci'is kiel tatar'a preĝ'o'dom'o. Laŭ esplor'o'j de scienc'ist'o'j en Ĥarkivo en 1866 est'is 38-person'a islam'an'a komun'um'o, kaj en 1897 en la urb'o jam loĝ'is 760 tatar'o'j.

Armen'o'j, budh'ist'o'j, karaimoj

La unu'a armen'a pastr'o ven'is al Ĥarkivo en 1870. La preĝ'o'dom'o de la armen'o'j tiu'temp'e trov'iĝ'is en ordinar'a dom'o. Nur en 2000 oni don'is permes'o'n pri la konstru'ad'o de armen'a preĝ'ej'o. La unu'a'j 16 sankt'a'j ŝton'o'j en ĝi'a'n fundament'o'n est'is met'it'a'j la 1an de juli'o 2000. La preĝ'ej'o Surb Harutjun (Sankt'a Resurekt'o) ek'funkci'is en 2004.

Budh'ist'o'j pov'as preĝ'i (aŭ medit'i) en la Ĥarkiva Budh'ism'a Centr'o, kiu est'is registr'it'a kaj ek'funkci'is en 1992. Tio okaz'is post la vizit'o de lama'o Ol'e. Dum la unu'a'j ok jar'o'j kvar'foj'e ŝanĝ'iĝ'is la adres'o de tiu centr'o. Ek'de 2000 la Budh'ism'a Centr'o trov'iĝ'as en grand'a privat'a dom'o kun are'o de 500 m ². Krom kutim'a'j ĉiu'tag'a'j medit'ad'o'j la Ĥarkiva Budh'ism'a Centr'o regul'e okaz'ig'as preleg'o'j'n. En ĝi trov'iĝ'as ankaŭ bibliotek'o.

Keneso est'as preĝ'ej'o de la karaimoj (krimeaj tatar'o'j, kiu'j aparten'as al la jud'ism'o). La unu'a ĥarkiva keneso ek'est'is en 1853. La nun'temp'a'n oni komenc'is konstru'i en 1891, kaj ĝi ek'funkci'is en 1893. En 1929 la sovetia reg'ist'ar'o mal'funkci'ig'is la preĝ'o'dom'o'n kaj lok'is en la konstru'aĵ'o la klub-muze'o'n Milit'em'a ateist'o. Post'e oni far'is plur'a'j'n arkitektur'a'j'n ŝanĝ'o'j'n. Nur en 2006 la dom'o est'is re'don'it'a al la karaima komun'um'o.

Ni ne menci'as la konstru'aĵ'o'j'n de baptist'o'j, atest'ant'o'j de Jehovo, an'o'j de la pentekost'a krist'an'ism'o kaj de ali'a'j religi'a'j konfesi'o'j, kies membr'o'j mal'mult'nombr'as. Nun en Ĥarkivo est'as konstru'at'a'j plur'a'j preĝ'ej'o'j.

Milit'o kaj pac'o al'log'as turist'o'j'n

Unu el la plej ŝat'at'a'j ekskurs'o'j por brit'a'j turist'o'j en la litova ĉef'urb'o Viln'o cel'as lok'o'j'n, kie oni film'is scen'o'j'n por BBC-seri'o baz'it'a sur la roman'o Milit'o kaj pac'o de la rus'a verk'ist'o Lev Tolstoj.

La televid'a furor'seri'o est'is far'it'a en Litovio, Latvi'o kaj Rusio. Pro la sukces'o de la seri'o litovoj tuj prepar'is special'a'n itiner'o'n tra Viln'o. Ili est'ig'is tri ekskurs'o'j'n por ŝat'ant'o'j de la seri'o – pied'e, bicikl'e kaj aŭt'e.

La turist'o'j vizit'as dek du film'o'lok'o'j'n: la Rus'a'n Strat'o'n (Rusų gatvė), la kastel'o'n de Gediminas, la preĝ'ej'o'n de la francisk'an'o'j, la universitat'o'n, la Strat'o'n de Bernard'an'o'j (Bernardinų gatvė) kaj mult'a'j'n ali'a'j'n.

Napoleono

La simbol'o de la litova ĉef'urb'o – la kastel'o de Gediminas – aper'as jam en la unu'a part'o de la seri'o. Not'ind'as, ke dum la epok'o de Napoleono sam'lok'e star'is nur kastel-ruin'o'j. En la film'o la kastel'o serv'as kiel fortik'aĵ'o en la Alp'o'j, kie general'o Kutuzov kaj princ'o Andre'j Bolkonskij diskut'as la ebl'o'n, ke la rus'a arme'o venk'os Napoleonon.

La francisk'an'a monaĥ'ej'o est'as unu el la plej grand'a'j en la litova ĉef'urb'o. Sur'voj'e al Moskvo Napoleono uz'is ĝi'n kiel grajn-depon'ej'o'n. En la film'seri'o ĝi serv'as kiel rezid'ej'o de Bolkonskij.

Rusų gatvė (Rus'a Strat'o) aper'as en la kvar'a part'o kiel moskva strat'o. Nepr'is ĝi'n kovr'i per „neĝ'o”, ĉar la event'o'j en la roman'o okaz'is vintr'e. Aper'as ankaŭ ali'a'j mal'nov'a'j strat'o'j en Viln'o, ekzempl'e Dominikonų gatvė (Dominik'an'a Strat'o). Ankaŭ ĝi far'iĝ'is moskva strat'o kaj vid'ebl'as kun ĉeval'o'j kaj kaleŝ'o'j.

Ekzekut'ej'o

La kort'o de la benedikt'an'a monaĥ'ej'o est'as sam'e „trans'lok'it'a” al Moskvo. En la ses'a part'o ĝi far'iĝ'as la ekzekut'ej'o de rus'a'j milit'kapt'it'o'j mort'paf'it'a'j de franc'a'j soldat'o'j.

Pli kaj pli grav'as film-turism'o en Litovio. Jurgita Kazlauskienė, la estr'in'o de la litova turism'a departement'o, dir'is, ke tia turism'o est'as ja nov'a, sed mult'a'j film'kompani'o'j komenc'as tie labor'i.

Ĉef'rol'is en la seri'o Paul Dan'o, Lily James kaj James Norton. Furor'is Milit'o kaj pac'o en Briti'o, kaj ĝi est'os dis'send'at'a de televid-staci'o'j en mult'a'j land'o'j.

Memor'e al si'n'don'em'a'j ekster'land'an'in'o'j

Ĉiu'n 24an de april'o, dum 102 jar'o'j, la armen'a popol'o re'memor'as la masakr'o'n de si'a'j antaŭ'ul'o'j far'e de la otoman'a reg'ist'ar'o en la jar'o 1915. Mult'a'j armen'o'j sukces'is sav'iĝ'i kaj konserv'i si'a'n ident'ec'o'n dank'e al vir'in'o'j, al'vetur'int'a'j kiel misi'ul'o'j el divers'a'j land'o'j.

Ek'sci'int'e pri la sufer'o'j de la mal'proksim'a armen'a popol'o, ili las'is si'a'n hejm'o'n, vetur'is mil'o'j'n da kilo'metr'o'j, kaj si'n dediĉ'is al sav'ad'o de armen'o'j. Ebl'as ekzempl'i ĉi tiu'n si'n'dediĉ'em'o'n per biografi'et'o'j de kvin tia'j vir'in'o'j.

Kar'e'n Jeppe

Kar'e'n Jeppe nask'iĝ'is en Dani'o en 1876. Ŝi stud'is medicin'o'n en Kopenhago. De la organiz'aĵ'o „Dan'a'j amik'o'j de armen'o'j” ŝi ek'sci'is pri la histori'o de masakr'it'a'j armen'o'j. En 1903 la 27-jar'aĝ'a Jeppe, jam sufiĉ'e bon'e reg'ant'a la armen'a'n lingv'o'n, trov'iĝ'is en la urb'o Urfa, kie ŝi eduk'is 300 orf'o'j'n.

Kiam en Urfa komenc'iĝ'is en 1915 batal'o'j por defend'i armen'o'j'n, ŝi sukces'e sav'is la viv'o'j'n de pli ol 30 000 infan'o'j kaj vir'in'o'j. En 1922 ŝi far'iĝ'is reprezent'ant'o de „Lig'o de naci'o'j”. Ĝis si'a mort'o en 1935 ŝi labor'is en Alepo (Sirio), kie ek'de 1947 situ'as gimnazi'o port'ant'a ŝi'a'n nom'o'n.

Anna Hedvig Büll

La eston'in'o Anna Hedvig Büll nask'iĝ'is en 1887 en riĉ'a famili'o en la urb'o Haapsalu. Ŝi reg'is la rus'a'n, franc'a'n, angl'a'n kaj german'a'n lingv'o'j'n. Dum si'a misi'ul'a ag'ad'o ŝi ek'lern'is ankaŭ la turk'a'n kaj armen'a'n lingv'o'j'n. Ek'sci'int'e pri la sort'o de armen'o'j, ŝi for'vetur'is al Kilikio, la urb'o Maraŝ, por ek'labor'i ĉe german'a orf'ej'o.

En 1918 ŝi sav'is de turk'a mal'liber'ej'o orf'a'j'n infan'o'j'n. En 1922 ŝi al'ven'is en Alepo, ekzil'ej'o de armen'o'j, kaj iniciat'is mal'ferm'o'n de mal'san'ul'ej'o. Ŝi organiz'is labor'o'n por armen'a'j vir'in'o'j, kies var'o'j est'is vend'at'a'j en Eŭrop'o.

Büll for'pas'is 94-jar'aĝ'a, en 1981, en Germanio. En 2003 grund'o de ŝi'a tomb'ej'o est'is al'port'it'a al Armeni'o kaj en'lok'it'a en la memor-mur'o'n pri viktim'o'j de la genocid'o de armen'o'j.

Bodil Catharina Biørn

En la norveg'a urb'o Kragoro nask'iĝ'is en 1871 Bodil Catharina Biørn. En 1908 ŝi vetur'is al la otoman'a imperi'o kaj tie fot'is la terur'aĵ'o'j'n. Re'ven'int'e Norvegi'o'n, ŝi kun'port'is fot'o'album'o'n kaj ankaŭ du-jar'aĝ'a'n armen'a'n knab'o'n, kiu'n ŝi nom'is Fritjof, laŭ la human'ist'o Nansen.

En 1922 ŝi re'ir'is al Sirio kaj post'e al sovetia Armeni'o. En la urb'o Aleksandropolo ŝi fond'is orf'ej'o'n „Lujsaĥbjur” („Font'o de lum'o”). Ĝis 1935 ŝi labor'is en Sirio, help'ant'e armen'o'j'n. Ŝi for'pas'is en Norvegi'o en 1960.

En 2015, nep'o de Bjorn, Jussi, trans'don'is al la armen'a genocid'o-muze'o manuskript'o'j'n de si'a av'in'o. Li inform'is, ke mult'a'j fot'o'j kaj material'o'j de la av'in'o nun trov'iĝ'as en la Norveg'a Reĝ'a Arkiv'o.

Maria Jacobsen

Maria Jacobsen nask'iĝ'is en la dan'a urb'et'o Sijme en 1882. En 1907 ŝi vetur'is al la urb'o Kharperd kaj estr'is mal'san'ul'ej'o'n. Ŝi ek'lern'is la armen'a'n lingv'o'n kaj sam'temp'e komenc'is kolekt'i material'o'j'n por est'ont'a 600-paĝ'a album'o, post'e traduk'it'a en la armen'a'n kaj el'don'it'a fin'e en 1979.

En 1919, sav'int'e pli ol 3600 orf'o'j'n sufer'ant'a'j'n pro tif'o, ŝi mem mal'san'iĝ'is kaj bezon'is kurac'ad'o'n en Uson'o. Tie ŝi kolekt'is mon'o'n por armen'a'j orf'o'j.

La human'ism'a ag'ad'o de Jacobsen est'is alt'e taks'at'a de la dan'a reg'ist'ar'o. Ŝi far'iĝ'is la unu'a vir'in'o, kiu ricev'is de la reg'ist'ar'o or'a'n medal'o'n. Ŝi mort'is en 1960.

Alm'a Johansson

La sved'in'o Alm'a Johansson nask'iĝ'is en 1880. De 1901 ĝis 1915 ŝi labor'is en okcident'a Armeni'o, en german'a'j misi'ist'a'j organiz'aĵ'o'j kaj orf'ej'o'j. Dum 1920-1921 ŝi help'is al sav'it'a'j infan'o'j en Konstantinopol'o.

En 1923, trans'lok'iĝ'int'e al Tesaloniko (Greki'o), ŝi fond'is fabrik'o'n por 200 armen'in'o'j-fuĝ'int'o'j kaj mal'ferm'is infan'ĝarden'o'n kaj lern'ej'o'n en la urb'o Charilaos. Fin'e de 1941, post la faŝism'a okup'ad'o de Greki'o, ŝi re'ven'is al Svedi'o, sed daŭr'is ŝi'a'j lig'o'j kun armen'o'j.

Ŝi ek'lern'is la armen'a'n, kaj post'las'is libr'o'j'n: „For'pel'it'a popol'o” (1930) kaj „Viv'o de for'pel'it'o'j” (1931).

La armen'o'j dank'as al tiu'j kuraĝ'a'j kaj bon'kor'a'j vir'in'o'j, pro kiu'j nun viv'as mult'a'j. Ebl'e ankaŭ mi est'as post'e'ul'o de unu el la sav'it'a'j orf'o'j ...

Du bilet'o'j por teatr'o

Dinko, la mal'jun'a pensi'ul'o, ĉiu'n post'tag'mez'o'n ven'is en la park'o'n, sid'iĝ'is sur unu el la benk'o'j kaj rigard'is la hom'o'j'n, kiu'j pas'is preter li. Est'is ge'jun'ul'o'j, student'o'j, lern'ant'o'j, aŭ vir'o'j, vir'in'o'j, kiu'j cert'e labor'is en la proksim'a'j ofic'ej'o'j. Ili ĉiu'j rapid'is kaj tut'e ne rimark'is Dinkon, kiu por ili ver'ŝajn'e simil'is al monument'o, silent'a kaj sen'mov'a. Monument'o, kiu bezon'as neni'o'n. Ver'e, post la pensi'iĝ'o Dinko bezon'is neni'o'n, nek mon'o'n, nek renkont'iĝ'o'j'n kun kon'at'o'j, kiu'j de'long'e forges'is li'n. Li'a'j tag'o'j jam pas'is mal'rapid'e, lig'it'a'j unu al ali'a kiel long'a pez'a fer'a ĉen'o, kaj oft'e li demand'is si'n, ĉu hodiaŭ est'as mard'o aŭ merkred'o.

Foj'e, kiam li silent'e sid'is sur la benk'o en la park'o, rigard'ant'e la flor'o'j'n en bed'o, antaŭ li ek'star'is jun'ul'o kaj afabl'e salut'is li'n:

Dinko mir'e al'rigard'is la jun'ul'o'n, kiu ŝajn'is al li tut'e ne'kon'at'a. „De kie li sci'as mi'a'n nom'o'n?” demand'is si'n Dinko.

– Mi est'as Vesko. La knab'o, al kiu vi sen bilet'o permes'is spekt'i la dimanĉ'a'j'n teatr'a'j'n prezent'o'j'n.

Nun Dinko re'memor'is, kaj antaŭ li'a'j okul'o'j aper'is bild'o, kiu'n li de'long'e forges'is. Antaŭ jar'o'j Dinko est'is aktor'o en la teatr'o. Tiam li lud'is komik'a'j'n rol'o'j'n en preskaŭ ĉiu'j teatr'aĵ'o'j kaj sam'e en la teatr'aĵ'o'j por infan'o'j. Foj'e dimanĉ'e est'is infan'a prezent'o. Antaŭ la en'ir'ej'o de la teatr'o star'is ge'patr'o'j kaj infan'o'j por en'ir'i la salon'o'n. Tiam est'is kutim'o, ke la ge'aktor'o'j bon'ven'ig'is la publik'o'n ĉe la teatr'a en'ir'ej'o kaj salut'is la spekt'ant'o'j'n per la vort'o'j: „Bon'a'n ven'o'n kaj agrabl'a'n amuz'o'n.” Dinko est'is ĉe la pord'o kaj bon'ven'ig'is la ge'patr'o'j'n kaj la infan'o'j'n, kiu'j rapid'is en'ir'i. Kiam preskaŭ ĉiu'j en'ir'is, Dinko rimark'is, ke antaŭ la pord'o star'as nigr'a'har'a knab'o kun grand'a'j mal'hel'a'j okul'o'j kiel oliv'o'j.

– Ŝi cert'e pov'is aĉet'i bilet'o'n kaj ven'i kun vi spekt'i la teatr'aĵ'o'n.

– Ŝi dir'as, ke ŝi ne ŝat'as spekt'i infan'a'j'n teatr'aĵ'o'j'n – respond'is mal'laŭt'e la knab'o.

– Bon'e, Vesko. En'ir'u kaj spekt'u la teatr'aĵ'o'n – dir'is Dinko kaj man'e en'konduk'is la knab'o'n en la salon'o'n.

La grand'a'j oliv'a'j okul'o'j de Vesko, kiu'j jam naĝ'is en larm'o'j, ek'bril'is pro ĝoj'o.

Post du semajn'o'j Vesko de'nov'e star'is antaŭ la teatr'o kaj Dinko de'nov'e permes'is al li en'ir'i sen bilet'o. Tio ripet'iĝ'is kelk'foj'e. Cert'e Vesko eg'e ŝat'is la teatr'o'n kaj dezir'is spekt'i ĉiu'j'n infan'a'j'n teatr'aĵ'o'j'n.

– Vesko, vi jam est'as plen'kresk'a vir'o – dir'is Dinko. – Kia'n labor'o'n vi far'as?

– Mi est'as aktor'o, sinjor'o Milev, kaj nun mi lud'as en la sam'a teatr'o, en kiu vi iam lud'is. Kelk'foj'e mi vid'as vi'n ĉi tie, en la park'o, kaj hodiaŭ mi decid'is al'parol'i vi'n kaj don'i al vi du bilet'o'j'n, por vi kaj vi'a edz'in'o, por ĉi-vesper'a teatr'a prezent'o. Mi ĝoj'us, se vi ven'us spekt'i mi'n.

– Dank'o'n, Vesko, mi nepr'e ven'os, sed bedaŭr'ind'e mi'a edz'in'o antaŭ kelk'a'j jar'o'j for'pas'is, tamen mi ven'os kun iu amik'o – dir'is Dinko, kaj li ek'sent'is larm'o'j'n en si'a'j okul'o'j, simil'a'j'n al la larm'o'j, kiu'j'n li iam, antaŭ mult'a'j jar'o'j, vid'is en la grand'a'j oliv'a'j okul'o'j de Vesko, kiam li star'is sol'a ĉe la teatr'a pord'o.

Post'fast'a fest'o

La 6an de juli'o islam'an'o'j tut'mond'e celebr'as la suker'fest'o'n. Ĝi mark'as la fin'o'n de Ramadan'o, kiam islam'an'o'j fast'as dum'tag'e kaj rajt'as manĝ'i nur nokt'e. La suker'fest'o simbol'as la re'ven'o'n de la hom'o'j al pur'ec'o kaj indik'as, ke ili pov'as prokrast'i la plen'um'o'n de si'a'j dezir'o'j.

En Indonezio viv'as pli ol 200 milion'o'j da islam'an'o'j. Ili celebr'as la suker'fest'o'n i.a. per apart'a'j manĝ'aĵ'o'j. La ĉef'a'j konsist'as el unik'form'a riz'kuk'o ketupat, spic'a bov'aĵ'o rendang, kare'o, spic'a ter'pom'aĵ'o kaj riz'nudel'o'j.

Preskaŭ ĉiu famili'o kuir'as hejm'e la supr'a'j'n plad'o'j'n. La blank'a riz'kuk'o simbol'as pur'ec'o'n, la stat'o'n de la hom'o'j post fast'ad'o, kaj la viand'aĵ'o'j simbol'as la plur'ec'o'n de la hom'o'j.

Fromaĝ'o

Indonezi'an'o'j ĝu'as ankaŭ dolĉ'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n dum la suker'fest'o. Tem'as pri mal'grand'a'j kuk'o'j kastengel far'it'a'j el fromaĝ'o, ananas'o nastar, nuks'o putr'i salju kaj ĉokolad'o. Trov'ebl'as ankaŭ pli tradici'a'j kuk'o'j, ekz. riz'ĉips'o ranginang.

Pro grand'a postul'o por suker'fest'a'j manĝ'aĵ'o'j, preskaŭ ĉiu'jar'e kresk'as la kost'o'j de viand'aĵ'o'j kaj spic'aĵ'o'j.

Dum la suker'fest'o, la islam'an'o'j post sun'lev'iĝ'o hav'as special'a'n preĝ'o'n. La preĝ'o oft'e okaz'as en publik'a spac'o, do vojaĝ'ant'o'j dum la suker'fest'o ne est'u surpriz'it'a'j, se ili sur'strat'e trov'as preĝ'ant'o'j'n. Mult'a'j hom'o'j aĉet'as nov'a'j'n vest'aĵ'o'j'n por la suker'fest'a preĝ'o.

Vilaĝ'o

Ĉiu indonezi'an'o dezir'as fest'i kun si'a famili'o. Tio hav'as apart'a'n nom'o'n: mudik, kio signif'as „re'ven'i hejm'e'n al la vilaĝ'o”. La mult'a'j mudik-ant'o'j, vojaĝ'ant'e el la urb'eg'o'j, kie ili labor'as, al vilaĝ'o'j, kie ili nask'iĝ'is, plen'ŝtop'as la ŝose'o'j'n. Dum grand'a'j urb'o'j, kiel Ĝakarto, relativ'e mal'plen'as, bru'as la vilaĝ'o'j pro aŭt'o'j, motor'cikl'o'j kaj hom'o'j.

Foj'foj'e okaz'as tragedi'o'j. Last'a'temp'e, en la urb'o Brebes, est'is blok'at'a la trafik'o dum 12 hor'o'j. Mort'is plur'a'j hom'o'j en si'a'j vetur'il'o'j pro tro'a uz'o de klimat'iz'ad'o kaj pro karbon'di'oksid'o en la aer'o. Ambulanc'o'j, pro la dens'a trafik'o, ne pov'is ating'i la sufer'ant'o'j'n.

Malgraŭ ĉio, la suker'fest'o est'as grav'a tag'o por la indonezi'an'o'j, kiu'j kun'fest'as kun famili'an'o'j, kaj ankaŭ por turist'o'j, kiu'j ĝu'as la feri'a'j'n tag'o'j'n antaŭ kaj post la fest'o.

Kvin gut'o'j el ocean'o

Juli'a Sigmond, rumani'a hungar'in'o, pup'teatr'ist'in'o, dum 60 jar'o'j korespond'is kun dek'o'j da esperant'ist'o'j. Akumul'iĝ'is abund'eg'o da leter'o'j. Kaj ŝi decid'is kolekt'i leter'ar'o'j'n de kelk'a'j person'o'j, kiu'j pov'as prezent'i interes'o'n ankaŭ al la vast'a publik'o. Do, ŝi elekt'is kvin person'o'j'n – iu'j el ili (Ad'a Fighiera Sikorska, Tibor Sekelj) est'as inter'naci'e tre vast'e kon'at'a'j kaj las'is grand'a'n spur'o'n en la histori'o de Esperant'o, iu'j est'as pli kon'at'a'j naci'skal'e (Johannes Pal'u, Nikolao Danovskij, Stanisław Janusiewicz), sed ankaŭ ili'a rol'o en la evolu'o de ni'a'j lingv'o kaj mov'ad'o est'as sen'kontest'e signif'a. Kaj simpl'e kiel hom'o'j ili est'is eg'e interes'a'j.

La kolekt'o'j de la leter'o'j est'as plen'a'j: ili inklud'as la tut'a'j'n leter'ar'o'j'n, kiu'j'n ricev'is de ili Juli'a Sigmond, ĉu tio est'as grand'a'j aŭtobiografi'a'j skiz'o'j, ĉu gratul'kart'o'j. Bedaŭr'ind'e, sed ne'evit'ebl'e, la korespond'ad'o'j est'as unu'flank'a'j, kaj pri kelk'a'j afer'o'j, je kiu'j la hom'o'j respond'as, ni pov'as nur konjekt'i. Sed ja kompren'ebl'e est'as, ke en la epok'o de man'skrib'ad'o de leter'o'j oni ne oft'e kutim'is las'i kopi'o'j'n de si'a'j propr'a'j leter'o'j ...

Kio'n don'as al ni la leg'ad'o de mal'nov'a'j leter'o'j? Unu'e, ni ek'sci'as i'o'n pri la el'star'a'j hom'o'j – pri ili'a'j viv'cirkonstanc'o'j, detal'o'j de biografi'o'j, pens'manier'o'j ... Eĉ tiam, kiam la inform'o'j ne est'as tut'e nov'a'j (ekzempl'e, Ad'a Sikorska las'is libr'o'n de re'memor'o'j, en kiu'j ŝi rakont'as mult'o'n el tio, kio'n ŝi rakont'as al si'a korespond'amik'in'o), ni vid'as nov'a'j'n aspekt'o'j'n de la fakt'o'j, sent'as ali'a'j'n, pli intim'a'j'n intonaci'o'j'n, kio don'as special'a'n gust'o'n al ili'a percept'o. Sed plej'part'e ĉio est'as nov'a.

Du'e, ni tra'viv'as la viv'epok'o'j'n, kiu'j nun est'as histori'a'j – kaj tra'viv'as ne per oficial'a'j raport'o'j en gazet'ar'o, ne de la vid'punkt'o de ĵurnal'ist'o'j, sed per vort'o'j de simpl'a'j hom'o'j – ja en privat'a korespond'ad'o eĉ fam'a'j ĵurnal'ist'o'j kaj verk'ist'o'j kutim'as esprim'i si'n iom ali'manier'e ol en la tekst'o'j destin'it'a'j por publik'ig'o. Do princip'e tem'as pri tuŝ'ad'o de la viv'a histori'o – tia, kia ĝi percept'iĝ'is en ĉiu konkret'a temp'o. Antaŭ jar'dek'o'j hom'o'j (ĉiu el ni!) pens'is iom ali'manier'e ol nun'temp'e, kaj la mal'nov'a'j leter'o'j permes'as tio'n bon'eg'e ek'sent'i.

Sekv'e, Juli'a Sigmond mal'kovr'is al ni freŝ'a'n histori'a'n font'o'n, kiu mal'oft'e ating'ebl'as eĉ por profesi'a'j histori'ist'o'j (ja ne mult'a'j privat'a'j arkiv'o'j est'as por ili ating'ebl'a'j), kaj des pli – por ordinar'a leg'ant'o. Not'ind'as, ke tiu font'o nun'temp'e aparten'as jam precip'e al la pas'int'ec'o – ĉiam mal'pli da hom'o'j korespond'as sur'paper'e, kaj elektron'ik'a korespond'ad'o est'as ĝeneral'e pli supr'aĵ'a, kaj la arkiv'o'j ne tiom bon'e konserv'ebl'as kaj re'trov'ebl'as. Des pli tio est'as la kaŭz'o por pli zorg'e rilat'i al tiu'j trezor'o'j, kiu'j dum'e kuŝ'as en hejm'a'j arkiv'o'j de mal'nov'a'j esperant'ist'o'j! La leter'ar'o'j publik'ig'it'a'j en tiu ĉi libr'o est'as interes'a'j, sed tio ja est'as nur kvin gut'o'j el la ocean'o de esperant'ist'a korespond'ad'o!

Kaj nepr'e pren'u la libr'o'n Kvin ge'amik'o'j kaj leg'u ĝi'n – tio don'os la real'a'n ebl'o'n kon'at'iĝ'i – ver'e, preskaŭ person'e kon'at'iĝ'i! – kun kelk'a'j el'star'a'j hom'o'j, kaj sent'i, kial kaj kiel ili viv'is kaj sukces'is tiom mult'e far'i por ni'a lingv'o kaj komun'um'o.

Juli'a Sigmond: Kvin ge'amik'o'j Eld. Exit, Cluj-Napoca, 2016. 480 paĝ'o'j. ISBN 978-973-7803-31-3.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Bardejov: kultur'histori'a perl'o de Slovaki'o

La urb'o Bardejov situ'as en la nord-orient'a part'o de Slovaki'o je ĉirkaŭ 450 km de la ĉef'urb'o Bratislav'o. La urb'o spegul'as la riĉ'a'n histori'o'n de la slovak'a naci'o per'e de mult'a'j monument'o'j. Proksim'e al Bardejov trov'iĝ'as fam'a ban'lok'o.

Histori'o

La unu'a skrib'a menci'o pri Bardejov datum'as de la jar'o 1241. Tiu'temp'e ĝi est'is part'o de grav'a komerc'a voj'kruc'iĝ'o. Lig'e kun tio la urb'o ricev'is divers'a'j'n privilegi'o'j'n kaj en 1376 la rang'o'n de liber'a reĝ'a urb'o. Komenc'e de la 16a jar'cent'o ĝi hav'is gimnazi'o'n, muzik'a'n lern'ej'o'n, teatr'o'n ktp. La urb'o'n plur'foj'e detru'is incendi'o'j (1686, 1744, 1878) kaj batal'o'j. Ĝi sufer'is ankaŭ pest'o'n.

En la urb'o oni pov'as admir'i unu el la plej bon'e konserv'it'a'j urb'a'j fortik'aĵ'o'j. Ĝi kaj la kompleks'o de jud'a'j konstru'aĵ'o'j est'as en'skrib'it'a'j en la List'o de la Mond'a'j Kultur'hered'aĵ'o'j de Unesk'o (2000). Grav'a er'o de la ĉef'plac'o est'as la gotik'stil'a preĝ'ej'o Bazilik'o de Sankt'a Egidio, konstru'it'a en la 14a jar'cent'o. Pli'a vid'ind'a konstru'aĵ'o sur tiu plac'o est'as la urb'o'dom'o en gotik'a stil'o el la komenc'o de la 16a jar'cent'o. Ĝi est'as ĉirkaŭ'it'a de mez'epok'a'j dom'o'j, statu'o de ekzekut'ist'o, part'o de iam'a'j jud'a'j ban'ej'o'j kaj sinagog'o el la fin'o de la 18a jar'cent'o.

Bardejov propon'as dum la tut'a jar'o riĉ'a'j'n kultur'a'j'n aktiv'aĵ'o'j'n, inter kiu'j menci'ind'as la lud'o'j de kavalir'o Roland (slovak'e Rolandové dni), inter'naci'a festival'o de orgen'a muzik'o, tradici'a foir'o ktp.

Ban'lok'o Bardejovské Kúpele

La ban'lok'o Bardejovské Kúpele est'as part'o de la urb'o. Ĝi situ'as je 5 km for de la urb'o'centr'o kaj est'as unu el la plej popular'a'j kurac'lok'o'j en Slovaki'o. Ĝi'a mineral'a akv'o en'hav'as rar'a'j'n mineral'sal'o'j'n kaj fer'o'n. Per ĝi oni kurac'as mal'san'o'j'n de la digest'a sistem'o kaj sang'a cirkul'ad'o, metabol'a'j'n, endokrin'a'j'n, onk'ologi'a'j'n kaj ali'a'j'n mal'san'o'j'n. En la ban'lok'o rest'ad'is mult'a'j fam'a'j person'o'j kiel Marie-Louise, la du'a edz'in'o de la imperi'estr'o Napoleono, la rus'a car'o Aleksandro la Unu'a kaj la imperi'estr'in'o Elizabeto de Aŭstrio-Hungari'o.

En la turism'a'j ofic'ej'o'j de la urb'o kaj ban'lok'o hav'ebl'as fremd'lingv'a'j broŝur'o'j. Oni pov'as akir'i inform'o'j'n ankaŭ ret'e ĉe www.bardejov.sk kaj www.bardejovske-kupel'e.sk.

Ĉampion'o'j pri sid'em'o

Bedaŭr'ind'e, ĉi-jar'e, Nederlando ne far'iĝ'is eŭrop'a ĉampion'o pri pied'pilk'o. Mal'e, la oranĝ'kolor'a naci'a team'o est'is el'ig'it'a en la antaŭ'a elimin'a faz'o kaj, unu'a'foj'e en si'a histori'o, gajn'is Portugali'o. Sed est'as, se tiel dir'i, konsol'o: la nederland'an'o'j est'as eŭrop'a'j ĉampion'o'j en tut'e ali'a kamp'o, tiu de sid'em'o. Ĉu la nederlanda popol'o fier'u pri tio? Cert'e ne.

Poŝ'telefon'o

Antaŭ ne'long'e la lok'a ŝtat'a institut'o pri popol'a san'o kaj higien'o (RIVM), kun'labor'e kun la centr'a statistik'a ofic'ej'o (Cbs) kaj la nederlanda organiz'aĵ'o pri sekur'ec'o (VeiligheidNL), plen'um'is komun'a'n esplor'o'n, en'kadr'e de kiu oni pet'is 9000 nederland'an'o'j'n indik'i, kiom long'e ili sid'as ĉiu'tag'e. Evident'iĝ'is, ke la intervju'it'o'j averaĝ'e sid'as ĉirkaŭ 9 hor'o'j'n tag'e dum la propr'a'j labor'ad'o, stud'ad'o, vojaĝ'ad'o, aŭ en si'a liber'a temp'o. Tiu temp'o'daŭr'o est'as pli long'a ol en iu ajn ali'a land'o de Eŭrop'o. Krom'e la ge'jun'ul'o'j inter 12- kaj 20- jar'a'j sid'as eĉ pli long'e: proksim'um'e dek hor'o'j'n en ĉiu unu'op'a tag'o. Ili'a'j stud-dev'o'j, hejm'task'o'j kaj divers'spec'a'j okup'aĵ'o'j plen'um'end'a'j per komput'il'o aŭ poŝ'telefon'o ĝeneral'e postul'as pli da temp'o ol por la adolt'o'j.

Sang'o'prem'o

Rimark'ind'as, ke ul'o, kiu sid'as dum 9-10 hor'o'j kaj al'don'e dorm'as 8 hor'o'j'n ĉiu'nokt'e, fakt'e mov'iĝ'as dum nur 6-7 hor'o'j tag'e. Fak'ul'o'j pri medicin'o konsider'as, ke tio ne nur ne sufiĉ'as, sed al'port'as not'ind'a'j'n risk'o'j'n por oni'a san'o. Tial ili pri'skrib'as daŭr'a'n sid'ad'o'n kiel „nov'a'n fum'ad'o'n”. Divers'a'j esplor'o'j montr'as, ke la hom'a'j muskol'o'j kun'e est'ig'as grav'a'n organ'o'n. Se tiu organ'o est'as uz'at'a ne'sufiĉ'e, ĝi ne plu funkci'as laŭ'cel'e. Regul'a streĉ'ad'o de la muskol'o'j kre'as metabol'ism'a'n ekvilibr'o'n, mal'pli'ig'ant'e la pint'o'j'n de glukoz'o kaj pli'bon'ig'ant'e la konsum'ad'o'n kaj solv'ad'o'n de la gras'o'j en la sang'o.

Daŭr'e alt'a'j nivel'o'j de glukoz'o kaj gras'o en'e de vejn'o'j kaj arteri'o'j pov'as konduk'i al kresk'o de la pez'o kaj eĉ al dik'ventr'ec'o, krom ali'a'j mal'san'o'j, kiel diabet'o, alt'a sang'o'prem'o, arteri'o'skler'oz'o, kor'a'j kaj angi'a'j mis'fart'o'j, antaŭ'temp'a mort'o, kaj eĉ kelk'a'j spec'o'j de kancer'o.

Al'don'e iu'j esplor'o'j ŝajn'as evident'ig'i, ke, se person'o sid'as dum pli ol 10 hor'o'j tag'e, ties ŝanc'o est'i traf'it'a de fru'a mort'o est'as je 40 ĝis 60 procent'o'j pli alt'a kompar'e al tiu'j, kiu'j sid'as mal'pli ol 4 hor'o'j'n. Tio okaz'as ankaŭ se vi, kiel la verk'ant'o, kelk'foj'e semajn'e sport'as aŭ mov'iĝ'as ali'manier'e. Fakt'e ne la sum'o de la sid'a'j hor'o'j dum la tut'a semajn'o grav'as, sed la mez'um'a ĉiu'tag'a sid-daŭr'o.

Kran'o

Ebl'e kelk'a'j leg'ant'o'j nun vol'as dir'i al la artikol'ant'o: „Vi bon'e parol'as, sed kiel mi sufiĉ'e mov'iĝ'u, se mi'a labor'o est'as plen'um'at'a ĉef'e sid'e?”. Ĝeneral'e sufiĉ'as mov'iĝ'i ĉiu'tag'e 30-60 minut'o'j'n pli ol kutim'e. Oni pov'as distribu'i tio'n tra la tag'o, tiel ke la sum'o de la mov'iĝ'a temp'o oscil'as inter du'on'a kaj unu hor'o. Jen kelk'a'j praktik'a'j konsil'o'j kaj ekzempl'o'j:

1) Kiam vi vetur'as al vi'a labor'o per metro'o, bus'o aŭ tram'o, simpl'e el'ir'u unu halt'ej'o'n pli fru'e kaj post'e promen'u al vi'a labor'lok'o. Aŭ, se ebl'e, bicikl'u tie'n.

2) Se vi'a labor'lok'o situ'as en konstru'aĵ'o kun plur'a'j etaĝ'o'j kaj se vi fizik'e kapabl'as tio'n far'i, uz'u la ŝtup'ar'o'n anstataŭ la lift'o'n.

3) Dum vi'a labor'o, far'u paŭz'et'o'n proksim'um'e ĉiu'n du'on'hor'o'n: star'iĝ'u el vi'a seĝ'o kaj far'u mal'long'a'n promen'o'n.

4) Vizit'u person'e vi'a'j'n koleg'o'j'n se vi bezon'as ili'n, anstataŭ vok'i ili'n telefon'e, send'i al ili ret'mesaĝ'o'j'n aŭ uz'i tuj'mesaĝ'il'o'j'n.

5) Met'u vi'a'n poŝ'telefon'o'n kaj pres'il'o'n iom mal'proksim'e de tie, kie vi sid'as.

6) Ne uz'u botel'o'n por trink'i akv'o'n, sed regul'e promen'u al kran'o por sen'soif'iĝ'i.

7) Promen'u dum la tag'mez'a paŭz'o. Se vi est'as sport'em'a kaj se vi'a labor'ej'o propon'as la ebl'o'n duŝ'iĝ'i, ekspluat'u la tag'mez'a'n paŭz'o'n por kur'i iom'et'e.

8) Prov'u labor'i star'ant'e dum kelk'a temp'o.

9) Kaj, last'e, ne forges'u iom mov'iĝ'i foj'foj'e, kiam vesper'e vi spekt'as la televid'o'n aŭ komput'il'um'as.

Pens'ant'e laŭ ĉi tia logik'o, ĉiu pov'os trov'i ali'a'j'n simil'a'j'n kaj facil'a'j'n rimed'o'j'n por evit'i tro long'daŭr'a'n sid'ad'o'n kaj tiel konserv'i si'a'n propr'a'n san'o'n.

Ek'am'i por ver'e el'leg'i

Ĉi tiu'n libr'o'n La Progres'ad'o de l' Pilgrim'ant'o mi jam leg'is unu'a'foj'e kiel jun'ul'o ebl'e 17-18-jar'a en la nederlanda lingv'o. Mi trov'is ĝi'n ja fascin'a, sed sam'temp'e strang'e fremd'a: mi ja de'ven'is el ortodoks'a katolik'a medi'o, dum la aŭtor'o de la libr'o, Bunyan, est'is puritan'o; do inter'frap'iĝ'is du mal'sam'a'j mond'o'j.

La verk'o montr'as la pilgrim'ad'o'n de iu Krist'an'o. Sur'voj'e li mult'a'j'n person'o'j'n renkont'as. Tem'as pri persist'a alegori'o, aventur'a vojaĝ'o sur krud'a teren'o, en sun'pri'lum'at'a'j mont'et'o'j kaj tra mal'hel'a'j val'o'j – el la Urb'o de l' Pere'o al la Ĉiel'a Urb'o (kiel sur'dors'e de la libr'o oni leg'as).

La nom'o'j de la renkont'it'o'j jam montr'as, kio'n atend'i: fru'e en la libr'o, ekzempl'e, tri vir'o'j, Simpl'ec'o, Pigr'ec'o kaj Vant'ec'o, fakt'e vol'as ankoraŭ iom dorm'i. Post'e ven'as inter'parol'o kun Formal'ist'o kaj Hipokrit'ul'o, Mal'fid'ul'o kaj Tim'ul'o ktp, je cert'a punkt'o Pord'ist'o en'las'as Krist'an'o'n en dom'o'n, kie Pi'ec'o bon'ven'ig'as li'n ktp, ktp.

Krist'an'ism'o

En unu el la fru'a'j numer'o'j de mi'a seri'et'o Voĉ'o'j Krist'an'a'j mi skrib'is, ke Krist'an'ism'o ne est'as unu religi'o, sed tut'a fask'o da inter si parenc'a'j religi'o'j, kio, laŭ mi, ankoraŭ est'as ĝust'a konstat'o. En mi'a imag'o pri Krist'an'ism'o reg'as mult'e pli da optimism'o kaj sun'o ol en tiu de la koncern'a verk'o de John Bunyan. Tamen ĝi'a traduk'int'o Vink'o Ošlak konsider'as ĝi'n ĝust'e en'hav'e tre grav'a verk'o, ĉar en la en'konduk'o li tiel fort'e inter'lig'as ĉi tiu'n roman'o'n kun la aŭtent'a parol'o de Di'o mem, laŭ li rekt'e ident'a je la tekst'o de la Bibli'o laŭ la Protest'ant'a Kanon'o. Vink'o Ošlak insist'e konsil'as, ke oni nepr'e leg'u ĉi tiu'n roman'o'n sam'temp'e kun la cit'it'a'j lok'o'j en la Bibli'o – Bunyan ja montr'as en ĉi tiu vojaĝ'o kvazaŭ la ĝeneral'e hom'a'n, do iel „ni'a'n propr'a'n” viv'o'voj'o'n, se mi bon'e kompren'as, kio'n cel'as Vink'o Ošlak.

Nu, person'e mi hav'as sufiĉ'e mal'sam'a'n bild'o'n pri Krist'an'ism'o kaj ĝi'a esenc'a mesaĝ'o. Mi'a pri'skrib'o cert'e pli simil'us la si'n'ten'o'n de amik'o Erasm'o, pli-mal'pli: viv'u sincer'e kaj honest'e, leg'u la Bibli'o'n, ĝu'u la viv'o'n, kiu'n Di'o donac'is, sed ne tro okup'iĝ'u pri dogm'a'j tez'o'j kaj kverel'o'j, ĉar ili ne est'as centr'a'j.

Mi'a'n person'a'n viv'o'n la Bibli'o ja komplet'e ŝanĝ'is, kiam kiel jun'ul'o pli-mal'pli 18-19-jar'a mi ĝi'n unu'a'foj'e tut'a'n tra'leg'is. La origin'a'n rom'katolik'a'n eklezi'o'n pro tio mi for'las'is, protest'ant'ism'o'n al'iĝ'is, fin'e far'iĝ'is remonstrant'a pastor'o. Jen kiel strang'a'j'n voj'o'j'n la Bibli'o pov'as montr'i al iu hom'o. Sed dum'voj'e plur'a'j'n part'o'j'n el la Bibli'o mi traduk'is – ĉef'e la oft'e flank'e'n met'it'a'j'n Du'a'kanon'a'j'n Libr'o'j'n (3-volum'e) kaj la Nov'a'n Testament'o'n. Tio'n mi nepr'e ne est'us far'int'a, se ne en la Bibli'o mi est'us spert'int'a, ke Di'o ankaŭ mi'n al'parol'as.

Recenz'ist'a dev'o'sent'o

Kiam Waringhien si'a'temp'e ek'verk'is recenz'o'n pri Infer'o de Dant'e, kiu'n traduk'is li'a amik'o Kalocsay, li komenc'is per la mir'plen'a demand'o, kiel ebl'as, ke Dant'e fascin'as li'n tiel fort'e, eĉ se li'a'n mez'epok'a'n mond'percept'o'n li – kiel nun'temp'a kler'ul'o – tut'e ne pov'as akcept'i: nu, Dant'e ja est'as mir'ind'a poet'o, kies lingv'aĵ'o mem jam tiom fort'e sorĉ'as kaj kun'tir'as la leg'ant'o'n, ke eĉ la for'a'j'n person'a'j'n sort'o'j'n renkont'at'a'j'n en Infer'o la nun'a leg'ant'o sen'problem'e pov'as digest'i. Sed tia'n sorĉ'a'n spert'o'n almenaŭ mi, bedaŭr'ind'e, ne hav'as ĉi tie: Bunyan por mi kiel jun'ul'o jam est'is fremd'a, sed ankoraŭ nun kiel mal'jun'ul'o mi konstat'as, ke li rest'as sam'e fremd'a, tiu for'a brit'a puritan'o, la pesimist'o, kiu kred'as je venĝ'ant'a kaj oft'e minac'a Di'o sur si'a viv'o'voj'o. Dum'leg'ad'e est'iĝ'as impres'o pri religi'o, kies en'hav'o'n reg'as tim'o kaj kulp'o'sent'o ktp. Sed kie do rest'as la Bon'a Mesaĝ'o?

Nu, en'hav'e mi konstat'as, kiel si'a'temp'e Waringhien, ke tem'as ĉi tie pri mal'sam'a, ja ne tut'e mez'epok'a sed sam'e for'a, mond'percept'o, kiu'n, bedaŭr'ind'e, ne bel'ig'as la poezi'o. Mi dev'as konfes'i, ke mi el'leg'is la libr'o'n pro recenz'ist'a dev'o'sent'o kun mult'e pli da pen'o ol si'a'temp'e kiel jun'ul'o. Kvankam ankaŭ tiu'temp'e la Sonĝ'o de Skipiono de Ciceron'o mi'n pli sorĉ'is.

Traduk'o laŭd'ind'a

Koncern'e la traduk'labor'o'n, mi pov'as ĝeneral'e nur laŭd'i, ĉar Vink'o Ošlak bon'e reg'as la lingv'o'n.

Sed tamen tre mir'ig'as mi'n, ke koncern'e la nom'o'j'n li far'is por mi ne'kompren'ebl'a'j'n elekt'o'j'n: li uz'as form'o'j'n kiel Evao, Rutao, Judao, Ezrao, Esterao [!] por Eva, Rut, Jud'a, Ezra, Ester ktp. Ĉu influ'o de Ŝulco Rikard'o? Specif'e mir'ig'is mi'n la form'o Neĥemijo. Kial'o'n por tio mi ne sci'as, krom ke Vink'o Ošlak ebl'e iom tro sklav'ec'e vol'as sekv'i la regul'o'n pri o-fin'aĵ'o ĉe substantiv'o'j. Tamen propr'a'j nom'o'j ja ne ident'as je simpl'a'j substantiv'o'j. Sed eĉ Egipto anstataŭ Egipt'uj'o trov'iĝ'as, kvankam la zamenhofa traduk'o de la mal'nov'a testament'o sufiĉ'e fort'e en'radik'ig'is tiu'n form'o'n.

En'tut'e: bon'a traduk'o de roman'o, kiu montr'as Krist'an'ism'o'n en puritan'a form'o.

John Bunyan: La progres'ad'o de l' pilgrim'ant'o. El la angl'a traduk'is Vink'o Ošlak. 288 paĝ'o'j. ISBN 978-9616499-73-6.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Do'n Roberto, politik'ist'o kaj aventur'ist'o

Kiam mi loĝ'is en Argentino, iu amik'o prunt'e'don'is al mi la libr'o'n Do'n Roberto. Kvankam tiu titol'o est'as hispan'a kaj la aŭtor'o Aimé Félix Tschiffely est'as argentin'an'o de svis'a de'ven'o, la verk'o est'as biografi'o de vir'o, kiu nask'iĝ'is ne en Argentino, sed en Londono en 1852.

Rajd'ant'o kaj skerm'ant'o

La objekt'o de la biografi'o est'as Roberto Bontine Cunninghame Graham, fil'o de skot'a bien'ul'o kaj nep'o de hispan'a nobel'in'o, Doña Catalina Paulina Alejandro de Jiménez. Li'a unu'a lingv'o est'is la kastilia. Li est'is sam'temp'e du'on'hispan'a kavalir'o kaj du'on'skot'a bien'ul'o. Li praktik'is la kutim'a'j'n interes'o'j'n de la nobel'ar'o, est'ant'e tre kompetent'a rajd'ant'o kaj majstr'a skerm'ant'o.

Kapt'it'a

Kiam Roberto est'is tre jun'a, li vojaĝ'is al Argentino, kie li labor'is kiel gaŭĉ'o (vaker'o) en la bien'o de parenc'o. En la argentina en'land'a milit'o, li est'is for'kapt'it'a de ribel'ul'o'j, kiu'j dev'ig'is li'n batal'i en ili'a arme'o.

Post la ribel'o Roberto pov'is re'ven'i al la bien'o, kie li spert'is mult'a'j'n aventur'o'j'n inter krud'a'j gaŭĉ'o'j kaj indiĝen'o'j. Li vojaĝ'is en Paragvajon kaj Urugvajon, antaŭ ol re'ir'i al la famili'a bien'o en Gartmore (gael'e Gartmòr) en Skot'land'o. Tamen li ne long'e rest'is tie. Li far'is pli'a'j'n vojaĝ'o'j'n, vizit'ant'e Nov-Skot'land'o'n en Kanado, kaj re'vizit'ant'e Sud-Amerik'o'n. Post'e li ir'is al Parizo, kie li part'o'pren'is konkurs'o'n de skerm'ad'o.

Tuj'a am'o

Laŭ kon'at'o de Tschiffely, Roberto iu'tag'e rajd'is en Parizo kaj li'a ĉeval'o preskaŭ fal'ig'is jun'a'n sinjor'in'o'n. Li de'sel'iĝ'is por pardon'pet'i kaj sen'pens'e parol'is en la hispan'a. La jun'a vir'in'o respond'is en la sam'a lingv'o. Tschiffely asert'as, ke tiu renkont'iĝ'o est'is la baz'o de tuj'a inter'am'ind'um'ad'o. La jun'ul'in'o, Gabrielle de la Balmondière, est'is dek-ok-jar'aĝ'a, nask'iĝ'is en Ĉilio kiel fil'in'o de franc'a patr'o kaj hispan'a patr'in'o. Supoz'ebl'e je la aĝ'o de dek du ŝi est'is met'it'a de onkl'in'o en franc'a'n konvent'o'n, kie ŝi est'is mal'feliĉ'a. Roberto persvad'is ŝi'n for'kur'i kun li al Briti'o kaj ili ge'edz'iĝ'is en londona registr'ej'o.

Ĉu Caroline aŭ Gabrielle?

Inform'o ricev'it'a de an'o de la famili'o tamen tut'e kontraŭ'dir'as la asert'o'j'n de Tschiffely pri la origin'o de la edz'in'o de Roberto. Laŭ tiu parenc'o, kvankam ŝi est'is pli bon'e kon'at'a kiel Gabrielle Chidiock de Balmondière (la nom'o, kiu aper'as sur la ge'edz'iĝ'a atest'il'o), ŝi fakt'e est'is Caroline Stansfield Horsefall, fil'in'o de angl'a kurac'ist'o. Kiel ajn, Caroline/Gabrielle iĝ'is kon'at'a art'ist'o, poet'o kaj afer'ist'in'o, kiu preskaŭ sukces'is sav'i la bien'o'n en Gartmore, kiam Roberto hered'is de la patr'o ŝuld'o'j'n de proksim'um'e 100 000 pund'o'j.

Politik'a liber'ul'o

Laŭ Tschiffely, post si'a ge'edz'iĝ'o Roberto kaj Gabrielle kun'e vojaĝ'is al Nord- kaj Sud-Amerik'o antaŭ ol re'ven'i al Briti'o. Tie Roberto kon'at'iĝ'is kun Keir Hardie, respekt'at'a mal'dekstr'ul'a politik'ist'o, kun kiu Roberto simpati'is kaj intim'e amik'iĝ'is. Malgraŭ li'a aristokrat'a origin'o, la politik'a'j opini'o'j de Roberto est'is plen'konvink'e social'ist'a'j, kaj li profund'e sent'is solidar'ec'o'n kun la en'marĝen'ig'it'a'j kaj ekspluat'at'a'j membr'o'j de la soci'o.

Ĉar en tiu temp'o ne ekzist'is social'ism'a parti'o en la brit'a politik'a sistem'o, li kandidat'iĝ'is en 1886 kiel liber'ul'o por la elekt'o'distrikt'o de nord-okcident'a Lanarkŝiro en Skot'land'o, kaj est'is elekt'it'a. En la londona parlament'o li konstant'e pled'ad'is por la sub'prem'at'o'j kaj atak'is „la soci'o'n en kiu unu labor'as, kaj ali'a ĝu'as la frukt'o'n de li'a labor'o”. Li iĝ'is pro'batal'ant'o por min'ist'o'j, por ekspluat'at'a'j angl'a'j vir'in'o'j, kiu'j en mal'san'ig'a'j kondiĉ'o'j man'farad'is ĉen'o'j'n, kaj por ĉiu'j marĝen'a'j hom'o'j. Plur'foj'e li est'is provizor'e eks'ig'it'a el la parlament'o, akuz'at'e pri mal'ord'o.

Labor'ist'a Parti'o

Las'int'e la Liberal'a'n Parti'o'n, Roberto iĝ'is fond'int'o kaj la unu'a prezid'ant'o de la Skot'a Labor'ist'a Parti'o kaj post'e de la Naci'a Parti'o de Skot'land'o. Kiam ĝi'a nom'o est'is ŝanĝ'it'a al Skot'a Naci'a Parti'o (la nun'a SNP), li far'iĝ'is ĝi'a prezid'ant'o.

Arest'it'a

En novembr'o 1887 Roberto al'iĝ'is al grup'o de manifestaci'ant'o'j, kiu'j part'o'pren'is en Londono ĉe event'o, kiu post'e iĝ'is kon'at'a kiel „la Batal'o de Plac'o Trafalgar”. Vilhelm'o O' Bri'a'n, irlanda patriot'o, est'is en'karcer'ig'it'a pro tumult'o, kiam li kun'e kun ali'a'j irland'an'o'j postul'is la irland'an sen'de'pend'ig'o'n. Kelk'a'j kanajl'o'j komenc'is ĵet'i ŝton'o'j'n dum la manifestaci'o, kaj Roberto est'is vund'it'a. Kvankam li ne respond'ec'is por la mal'ord'o li est'is arest'it'a de la polic'o, kaj dev'is pas'ig'i ses semajn'o'j'n en karcer'o.

Li'a parlament'a karier'o ĉes'is en 1892, sed dum la ses jar'o'j, en kiu'j li serv'is kiel membr'o, li konstant'e „lukt'is sen'tim'e por la mal'fort'a'j, la mal'super'a'j kaj la sub'prem'at'a'j” (cit'aĵ'o el la skrib'aĵ'o de Tschiffely).

Nov'a'j aventur'o'j

Ted'iĝ'int'e pro la hejm'a viv'o, Roberto, Gabrielle kaj la hispan'a serv'ist'in'o Peregrina vojaĝ'is al Hispanio, kaj de tie li for'ir'is sol'a al Nord'a Afrik'o, kie li serĉ'is nov'a'j'n aventur'o'j'n kaj lern'is la arab'a'n lingv'o'n. Dum la du'a bur'a milit'o en Sud-Afrik'o (1899-1902) li rest'is en Gartmore, kie li verk'is, leg'is kaj rajd'is.

Fru'a mort'o de la edz'in'o

Sam'temp'e li'a edz'in'o far'is la kont'ist'a'n labor'o'n de la bien'o. Kontraŭ la konsil'o de kurac'ist'o'j, ŝi sen'ĉes'e fum'is, kio cert'e post'e kontribu'is al ŝi'a fru'a mort'o. En 1906 ŝi stud'is en Hispanio kaj sur'voj'e hejm'e'n ŝi mal'san'iĝ'is en Hendaye. Do'n Roberto hast'is al ŝi'a rest'ad'ej'o en Franci'o, sed ŝi mort'is la 8an de septembr'o de tiu jar'o, je la aĝ'o de 45 jar'o'j. La par'o est'is ge'edz'iĝ'int'a dum 28 jar'o'j.

Roberto kaj Gabrielle ne hav'is infan'o'j'n. Post kiam ŝi'a kadavr'o al'ven'is al Skot'land'o, Do'n Roberto fos'is dum ŝtorm'o ŝi'a'n tomb'o'n kaj en'ter'ig'is ŝi'n apud la ruin'o'j de antikv'a prior'ej'o sur la insul'o Inchmahome en la lag'o Menteith en Skot'land'o. Sur la mur'o de la prior'ej'o li instal'ig'is bronz'a'n ŝild'o'n kun la sur'skrib'o: „Memor'e al Gabriela Cunninghame Graham de Gartmore – for'pas'int'a en Hendaye, Franci'o – la 8an de septembr'o Ad 1906 je la aĝ'o de 45 – Los muertos abren los ojos al los que viv'e'n” (hispan'a dir'aĵ'o: La mort'int'o'j mal'ferm'as la okul'o'j'n de tiu'j, kiu'j viv'as.)

Arme'o

Kiam eksplod'is la unu'a mond'milit'o, Roberto – malgraŭ la atend'o'j de li'a'j amik'o'j, kiu'j supoz'is, ke li mal'aprob'us la milit'o'n – propon'is si'n al la arme'o por deĵor'i kiel simpl'a soldat'o en special'a rajd'ant'a korpus'o, sed pro si'a aĝ'o de 62 li est'is rifuz'it'a.

Mal'volont'e la arme'o akcept'is li'n kiel kolonel'o'n respond'ec'a'n por la aĉet'ad'o de ĉeval'o'j. Ke li rifuz'is port'i milit'a'n uniform'o'n tamen agac'is li'a'j'n super'ul'o'j'n. La task'o, kiu implic'is vojaĝ'o'n al Argentino por akir'i ĉeval'o'j'n, kiu'j eventual'e est'os buĉ'it'a'j en batal'o, naŭz'is li'n, sed li akcept'is ĝi'n kiel dev'o'n.

Skot'a sen'de'pend'ec'o

Post la milit'o Roberto ne plu aktiv'is en la politik'o en Angli'o, sed daŭr'e interes'iĝ'is pri la sen'de'pend'ig'o de Skot'land'o. Jen kelk'a'j cit'aĵ'o'j:

„Nur en mal'grand'a'j ŝtat'o'j ver'e flor'as la liber'ec'o.”

„Sur la dis'membr'iĝ'o de ĉiu'j grand'a'j imperi'o'j kuŝ'as la sol'a ŝanc'o de feliĉ'o por la mond'o ĝeneral'e.”

„La scienc'o ne hav'as patr'o'land'o'n, sed en la sfer'o'j de la art'o'j, la literatur'o, la pentr'ad'o kaj la muzik'o, la naci'ec'o est'as precip'e grav'a.”

Admir'o de la argentin'an'o'j

En 1935 la san'o de Roberto komenc'is mal'bon'iĝ'i, sed li decid'is far'i last'a'n vojaĝ'o'n al Argentino, kvankam li sci'is, ke li ne long'e plu'viv'os. La 20an de mart'o 1936 li pac'e mort'is en Bon'aer'o, en la aĝ'o de preskaŭ 84 jar'o'j. Li est'is honor'ig'it'a ne nur de si'a'j amik'o'j en Angli'o kaj Skot'land'o, sed ankaŭ de tiu'j en Argentino. Kiam oni est'is hermetik'e ferm'ant'a la metal'a'n kest'o'n en'hav'ant'a'n li'a'n ĉerk'o'n, iu argentina sinjor'o al'proksim'iĝ'is al la ĉerk'o kaj grat'is per si'a poŝ'tranĉ'il'o la sekv'ant'a'j'n vort'o'j'n en la hispan'a sur la metal'o: „Do'n Roberto – kor'inklin'o kaj admir'o de la argentin'an'o'j.”

Omaĝ'e al tiu grand'a vir'o okaz'is long'a procesi'o tra la strat'o'j de Bon'aer'o. La ĉerk'vetur'il'o est'is sekv'at'a de la du fidel'a'j mal'jun'a'j ĉeval'o'j de Do'n Roberto, nom'e Mancha kaj Gato, konduk'at'a'j de du gaŭĉ'o'j. La ĉerk'o, kovr'it'a per la flag'o'j de Briti'o kaj Argentino, est'is en'ŝip'ig'it'a sur Almeda Star, transport'it'a al Gartmore, kaj en'ter'ig'it'a apud li'a edz'in'o, sur la et'a insul'o en la lag'o Menteith, Skot'land'o, dum sak'ŝalm'ist'o lud'is tradici'a'n lament'o'n.

Respekt'o kaj estim'o

Cunninghame Graham est'is ekster'ordinar'e impon'a figur'o, kun elegant'a barb'o kaj nobl'a vizaĝ'o, kaj li'a edz'in'o est'is bel'a vir'in'o. Ambaŭ est'is objekt'o'j de pentr'aĵ'o'j, desegn'aĵ'o'j kaj skulpt'aĵ'o'j de kon'at'a'j art'ist'o'j. La skulpt'ist'o Jacob Epstein skulpt'is la kap'o'n de Roberto, kaj Jacomb Hood kaj Whistler far'is portret'o'n kun la titol'o „Gabrielle de la Balmondière”. La par'o gajn'is la respekt'o'n kaj estim'o'n de ĉiu'j kiu'j kon'is ili'n.

Vizi'o part'e real'ig'it'a

Sed kio pri la politik'a parti'o (SNP) fond'it'a kaj prezid'it'a de Roberto Cunninghame Graham? Ĝi ekzist'is, sed dum long'a temp'o ĝi ne ĝu'is fort'a'n apog'o'n en Skot'land'o. Tio drast'e ŝanĝ'iĝ'is en 1997 kiam post referendum'o la sesi'o de la Skot'a Parlament'o ¹, last'e ferm'it'a la 25an de mart'o 1707, est'is solen'e re'mal'ferm'it'a, kaj la vizi'o kaj cel'o de Cunninghame Graham est'is tiel'e part'e real'ig'it'a'j.

1. Kvankam en la jar'o 1714 la du regn'o'j (Skot'land'o kaj Angli'o) est'is kun'fand'it'a'j por form'i la Unu'iĝ'int'a'j'n Regn'o'j'n de Briti'o, Skot'land'o neniam ĉes'is est'i apart'a naci'o, kun si'a propr'a leĝ'ar'o, instru'sistem'o, bank'o'j el'ig'ant'a'j si'a'j'n propr'a'j'n bank'bilet'o'j'n, lingv'o'j (la skot'a kaj la skot'gael'a) kaj ekonomi'o. Pri tiu'j rajt'o'j, ĝis hodiaŭ, la skot'o'j neniam rezign'is.

korespond'ant'o de MONATO por Irlando kaj Skot'land'o

Kie la ter'o alt'iĝ'as

Inter Svedi'o kaj Finnlando, ĉe la plej mal'larĝ'a strek'o de Botni'a Golf'o (part'o de Balt'a Mar'o), trov'iĝ'as region'o nom'at'a Kvark'e'n: tie spur'o'j de la last'a glaci'a epok'o est'as ankoraŭ vid'ebl'a'j kaj influ'as la medi'o'n. La fund'o de la mar'o lev'iĝ'as je ĉirkaŭ 8 mili'metr'o'j jar'e, kio kre'as vid'o'n ĉiam ŝanĝ'iĝ'ant'a'n. La ter'alt'iĝ'o, kiu daŭr'as jam de dek'mil'o'j da jar'o'j, ali'ig'as la mar'bord'o'n kre'ant'e nov'a'j'n insul'o'j'n, ŝer'o'j'n, lag'et'o'j'n kaj marĉ'et'o'j'n.

Mar'map'o'j

En la insul'ar'o la ter'a are'o kresk'as je unu kvadrat'a kilo'metr'o ĉiu'jar'e. Tial la haven'o'j far'iĝ'as ne'uz'ebl'a'j kaj, sekv'e de tio, pas'int'jar'a'j mar'map'o'j ne tre fid'ind'as. Golf'et'o'j iĝ'as lagun'o'j, lagun'o'j iĝ'as lag'et'o'j, lag'et'o'j iĝ'as marĉ'et'o'j. Mar'ist'o'j kaj navig'ant'o'j bezon'as lok'a'j'n pilot'o'j'n. Por indik'i la fenomen'o'j'n kaŭz'it'a'j'n de la ter'alt'iĝ'o, la mar'bord'a loĝ'ant'ar'o hav'as termin'o'j'n, kiu'j de'ven'as precip'e de la sved'a lingv'o. Oni taks'as, ke post du mil jar'o'j ĉe la region'o Kvark'e'n est'iĝ'os ter'a pont'o, kiu inter'lig'os Svedi'o'n kaj Finnlandon.

Sal'en'hav'o

Nord'e de la ter'a pont'o kuŝ'os grand'a sen'sal'a lag'o, el kiu flu'os river'o al la (mal'grand'iĝ'int'a) Botni'a Golf'o. La sal'en'hav'o de la mar'o tie est'as jam mal'alt'a, ĉar plur'a'j river'o'j port'as sen'sal'a'n akv'o'n en Botni'a'n Golf'o'n. Ju pli nord'e'n oni vel'as, des mal'pli sal'a la mar'o est'as (ĉe Kvark'e'n la grad'o de sal'ec'o est'as ĉirkaŭ 0,4 el'cent'o'j).

Rif'o'j

Sur la sved'a bord'o de Botni'a Golf'o, nom'at'a la „Alt'a Mar'bord'o” (sved'e Höga Kusten), la ter'o jam alt'iĝ'is je 286 metr'o'j en'e de dek mil jar'o'j, kio est'as rekord'o koncern'e al ter'alt'iĝ'o. Tie nun star'as krut'a'j mont'o'j, dum ĉe la finn'a bord'o el'mar'iĝ'is 5600 mal'alt'a'j ŝton'oz'a'j insul'o'j. La ŝer'o'j kaj la rif'o'j ne kalkul'ebl'as. La tut'a geologi'a histori'o de la region'o komenc'iĝ'is antaŭ du miliard'o'j da jar'o'j. Unesk'o elekt'is ĉi tiu'n region'o'n kiel mond'a'n hered'aĵ'o'n komun'a'n al Svedi'o kaj Finnlando.

Moren'o'j

Dum la last'a glaci'a epok'o form'iĝ'is ter'glaci'eg'o, tri kilo'metr'o'j'n dik'a, mal'rapid'e kresk'ant'a de la nord'o sud'e'n. Ĝi sub'e'n'prem'is la ter'o'n je unu kilo'metr'o. Kiam ĝi komenc'is mal'rapid'e degel'i kaj re'tir'iĝ'i nord'e'n, Balt'a Mar'o ĉe Kvark'e'n profund'is 300 metr'o'j'n, dum nun ĝi profund'as nur kelk'dek'o'j'n da metr'o'j, iu'lok'e nur mal'mult'a'j'n metr'o'j'n. La dik'eg'a glaci'o'kovr'il'o el'las'is el si gruz'o'n kaj grand'a'j'n pec'o'j'n da rok'o. Ĉe lok'o'j, kie la degel'ant'a ter'glaci'eg'o kuŝ'is pli long'e, form'iĝ'is sur la mar'fund'o paralel'a'j moren'o-amas'o'j, kvazaŭ lav'tabul'eg'o, kiu'n la ter'alt'iĝ'o nun el'mar'ig'as. Ili est'as nom'at'a'j „moren'o'j De Geer”. Ĝust'e pro tio, Kvark'e'n far'iĝ'is unik'a mond'hered'aĵ'o. La grand'a'j'n rok'o'pec'o'j'n el'iĝ'int'a'j'n el la glaci'eg'o oni nom'as eratik'a'j blok'o'j. Ili ĉiam kapt'as la atent'o'n de tiu'j, kiu'j trov'iĝ'as sur kamp'o'j, en arb'ar'o kaj ĉe la bord'o'j de la sufiĉ'e plat'a'j insul'o'j. La loĝ'ant'ar'o pri ili el'pens'is mult'a'j'n legend'o'j'n kaj fabel'o'j'n.

Viv'manier'o'j

Post la glaci'a epok'o, en Kvark'e'n rest'is spec'o'j de plant'o'j kaj best'o'j, kiu'j trov'ebl'as en neni'u ali'a lok'o. Nun ili reflekt'as la procez'o'n de glaci'iĝ'o, degel'o, kaj la ŝanĝ'iĝ'ant'a'j'n akv'o'nivel'o'j'n. Kre'iĝ'is ankaŭ mar'bord'a'j hom'a'j viv'manier'o'j: histori'o, kultur'o kaj lingv'o, dank'e al kiu'j la loĝ'ant'ar'o nun log'as sci'vol'em'ul'o'j'n kaj vojaĝ'ant'o'j'n.

Kaf'o kap'turn'a en Triest'o

Espresso [espres'o], cappuccino [kapuĉin'o], macchiato [makjato]. Lev'u la man'o'n tiu, kiu neniam antaŭ'e aŭd'is – eĉ en kaf'ej'o'j de si'a patr'o'land'o – la supr'a'j'n vort'o'j'n kaj ne sorb'o'frand'is almenaŭ unu foj'o'n unu el la bon'gust'a'j kaj vigl'ig'a'j ital'a'j kaf'trink'aĵ'o'j. Man'libr'o'j pri la ital'a'j lingv'o kaj kultur'o kutim'e dediĉ'as kelk'e da paĝ'o'j al la tip'o'j de kaf'o mend'ebl'a'j en ital'a kaf'ej'o. Ne aŭdac'u tamen mend'i tia'j'n kaf'o'j'n en la mar'bord'a urb'o Triest'o, se vi ne vol'as est'i turn'it'a de la verŝ'ist'o al iu poŝt'a ofic'ej'o aŭ fer'voj'a staci'dom'o (por la de vi petit'a espresso), al rom'katolik'a konvent'o (por trov'i bon'a'n cappuccino-n, kies signif'o est'as ankaŭ en la ital'a, kaj ĉef'e en Triest'o, „kapucen'o/monaĥ'o”) aŭ al la plej proksim'a lav'butik'o (por vi'a dezir'at'a macchiato, kiu por ver'a'j/ĝis'ost'a'j lok'ul'o'j indik'as nur „makul'it'a'n (vest'o'n)”).

James Joyce

Triest'o est'as la ĉef'urb'o de la nord-orient'a region'o Fri'ul'i – Venezia Giulia [fri'ul'i venecja ĝulja] kaj, kun si'a'j 200 000 loĝ'ant'o'j, unu el la 15 plej grand'a'j urb'o'j de Italio. Ĝi kuŝ'as ĉe la land'lim'o inter Italio kaj Sloveni'o: tem'as pri tre bel'a lok'o, kun grand'a'j plac'o'j, mir'ind'a kastel'o, elegant'a'j vend'ej'o'j. Not'ind'a'j poet'o'j kaj verk'ist'o'j (ankaŭ fremd'a'j, kiel James Joyce) loĝ'is aŭ vizit'ad'is tiu'n ĉi urb'o'n kaj laŭ'dir'e am'is kaf'trink'i en ĝi'a'j renom'a'j kaf'ej'o'j.

Kapric'ul'o'j

Ĉi-last'a'j tamen uz'as, por kaf'o, nom'o'j'n tut'e ali'a'j'n ol tiu'j uz'at'a'j en la ceter'a'j region'o'j de Italio. Por mend'i klasik'a'n ekspres'o'n en mal'grand'a tas'o, oni dev'as fakt'e pet'i un ner'o (laŭ'vort'e: „unu nigr'a'n”, kiu en ali'a'j urb'o'j ig'us la kelner'o'n proviz'i si'a'n klient'o'n per plej mal'hel'a vin'o).

Tiu'j, kiu'j vol'as trink'i ekspres'o'n en glas'et'o anstataŭ en tas'et'o (kapric'ul'o'j ver'ŝajn'e abund'as en Triest'o!), ja dev'as pet'i de la propr'a verŝ'ist'o un ner'o in B [un ner'o in bi], kio pov'us est'i traduk'it'a en Esperant'o'n kiel unu nigr'a'n en G (G, ĉar ĝi est'as la komenc'a liter'o de la vort'o glas'o , ital'lingv'e bicchiere ).

Glas'et'o

Por hav'i real'a'n ital'a'n cappuccino-n, oni dev'as pet'i un caffellatte. Tamen tiu vort'o en Italio ja signif'as kutim'e „kaf'o kun lakt'o”, kiu spit'e al iu svag'a simil'ec'o hav'as neniu'n rilat'o'n kun la renom'a ŝaŭm'plen'a ital'a trink'aĵ'o. Se plaĉ'as al vi (latte) macchiato, nepr'e util'ig'u la vort'o'n „un capo” [un kap'o] (laŭ'liter'e: „unu kap'o'n”, „unu ĉef'o'n”): tem'as, por tiu'j, kiu'j ne kon'as ĝi'n, pri ekspres'a kaf'o kun mal'mult'e da lakt'o. Se oni erar'e pet'os macchiato-n, al'kutim'iĝ'int'e ekzempl'e al kaf'ej'o'j de Romo, Milano, Napolo, oni baldaŭ ricev'os ekspres'o'n kun apud'a glas'et'o da lakt'o. Kap'turn'a situaci'o, ĉu ne? Sed la surpriz'o'j ne fin'iĝ'is.

Gut'o

Ali'a trink'aĵ'o simil'a al la menci'it'a capo, sed ŝajn'e ĉe'est'a nur en Triest'o, est'as t.n. gocciato [goĉato] aŭ pli mal'long'e goccia [goĉa] („gut'o”). Tiu'manier'e oni ricev'os kaf'o'n kun iom da lakt'a ŝaŭm'o centr'e. Krom'e: tiu'j, kiu'j dezir'as ne en'ig'i kafein'o'n en si'a'n korp'o'n, cert'e ne forges'u la vort'o'n „dec'a” [dek'a] (mal'long'ig'o de la ital'a vort'o „decaffeinato”, t.e. sen'kafein'a); pet'ant'e un dec'a, la klient'o'j ricev'os ordinar'a'n ekspres'o'n sen kafein'o; per un dec'a in B [un dek'a in bi] ili ricev'os ekspres'o'n sen'kafein'a'n en'e de glas'et'o (B, kiel jam dir'it'e, est'as la komenc'a liter'o de „bicchiere”, „glas'o”); per un capo dec'a [un kap'o dek'a] ili baldaŭ ĝu'os kaf'o'n sen kafein'o sed kun iom da lakt'o; per capo dec'a in B [kap'o dek'a in bi] oni ricev'os la sam'o'n, sed en glas'o anstataŭ en tas'o.

Komplik'e sed amuz'e

Ĉu komplik'e? Unu'a'vid'e jes (ĉef'e por tiu'j, kiu'j iam lern'is la ital'a'n lingv'o'n kaj ebl'e kred'is, ke est'as tre simpl'e mend'i kaf'o'n en la urb'o'j de Italio). Sed kiom amuz'e, sam'temp'e!

MacLeòid, amik'o de la gael'a lingv'o

Unu el la plej el'star'a'j skot'o'j de la 19a jar'cent'o est'is Tormod MacLeòid (1783-1862), angl'e kon'at'a kiel Norm'a'n MacLeod [maklaud] kaj krom'nom'at'a Caraid n'a'n Gàidheal (traduk'ebl'a kiel „amik'o de la gael'o'j”). Li est'is klerik'o de la Eklezi'o de Skot'land'o kaj far'iĝ'is amik'o de la reĝ'in'o Viktoria. Tamen, li iĝ'is pli fam'a kaj influ'hav'a kiel verk'ist'o kaj kler'ig'ist'o pri la skot'gael'a lingv'o. Li fond'is kaj redakt'is du el la plej fru'a'j gael'lingv'a'j period'aĵ'o'j: An Teachdaire Gaelach (La gael'a kurier'o, 1829-1832) kaj Cuairtear n'a'n Gleann (La gael'a vizit'ant'o, 1840-1843).

Instru'ad'o

MacLeòid est'is entuziasm'a apog'ant'o de la skot'gael'a lingv'o kaj, precip'e, de la util'ig'o, en'kadr'e de eduk'ad'o, de tiu antikv'a indiĝen'a idiom'o de Skot'land'o. En 1824 li sukces'is persvad'i la Eklezi'o'n de Skot'land'o (kiu ĝis la restaŭr'o de la lok'a parlament'o efektiv'e funkci'is kiel kvazaŭ'a reg'ist'ar'o) en'konduk'i skem'o'n de instru'ad'o en la mont'ar'a'j kaj insul'a'j region'o'j de la land'o. Post mal'mult'e da jar'o'j tiu'j lern'ej'o'j hav'is pli ol 22 000 lern'ej'an'o'j'n. Sam'temp'e ali'a'j gael'a'j kaj religi'a'j asoci'o'j instru'is leg'ad'o'n kaj skrib'ad'o'n en la mal'dens'e loĝ'at'a Skot'a Alt'ej'o. Pres'it'a'j libr'o'j ek'aper'is en la gael'a kaj est'is entuziasm'e legat'a'j.

Iam la skot'gael'a (parenc'o de la irland'gael'a) est'is dis'vast'iĝ'int'a en preskaŭ tut'a Skot'land'o, krom en la sud-orient'a angul'o, apud la land'lim'o inter Skot'land'o kaj Angli'o, kie oni parol'is la skot'angl'a'n (nun iom'et'e konfuz'ig'e nom'at'a'n Scots).

Hodiaŭ la skot'gael'a est'as inkluziv'it'a en la list'o de en'danĝer'ig'it'a'j lingv'o'j de Eŭrop'o, kvankam – ek'de la restaŭr'ad'o de la parlament'o en Edinburg'o en 1997 – ĝi est'as re'kon'at'a kiel unu el la lingv'o'j de Skot'land'o kaj hav'as oficial'a'n status'o'n. Sekv'e est'as pli da interes'o kaj aktiv'ec'o, kaj mult'a'j infan'o'j kaj plen'kresk'ul'o'j nun'temp'e stud'as ĝi'n. Aper'as ĉiam pli da modern'a literatur'o en tiu ĉi lingv'o. Iom strang'e, plur'a'j ekster'land'an'o'j lern'as la gael'a'n en la alt'lern'ej'o Sabhal Mòr Ostaig, part'o de la universitat'o de Skot'a Alt'ej'o, sur la insul'o Skye (gael'e Eilean Sgitheanach).

Gastronom'o

Se, kiel verk'ant'o, mi rajt'as al'don'i person'a'n koment'o'n, tiu dis'volv'o ŝajn'as tre kuraĝ'ig'a. La hejm'a lingv'o de mi'a famili'o est'as la gael'a (pli preciz'e la skot'gael'a; ne tiom la gael'a de Irlando, kie mi nun'temp'e loĝ'as). Tri generaci'o'j de ni'a famili'o parol'as la skot'gael'a'n, kvankam la pli'mult'o de ni'a'j parenc'o'j jam de'long'e uz'as la angl'a'n kiel ĉiu'tag'a'n idiom'o'n.

Kio instig'is mi'n verk'i ĉi tiu'n artikol'o'n, est'is send'aĵ'o, kiu'n mi ricev'is de amik'o en Germanio. Tem'as pri el'tir'aĵ'o el la german'a semajn'a magazin'o Boulevard pri la aktor'o, aŭtor'o kaj gastronom'o Michael Klevenhaus el Bon'n. La divers'a'j talent'o'j de tiu ĉio'n'far'a sinjor'o jen'as: li ne nur flu'e parol'as kaj instru'as la skot'gael'a'n, sed ag'as ankaŭ kiel korespond'ant'o de la skot'a radi'a dis'send'ej'o Radi'o n'a'n Gàidheal. Mi posed'as ekzempler'o'n de li'a lern'o'libr'o (inkluziv'a de kompakt'disk'o) Lehrbuch der schottisch-gälischen Sprache por german'lingv'an'o'j: ĝi ver'e est'as rekomend'ind'a verk'o.

Amik'o'j

Kiel jam asert'it'e, Tormod MacLeòid est'is la unu'a „amik'o de la gael'o'j” aŭ (ebl'e pli ĝust'e) „de la gael'a lingv'o”. Michael Klevenhaus mem pov'as est'i nom'at'a amik'o de la lingv'o de la gael'o'j: unu el la ne mal'mult'a'j hom'o'j, kiu'j don'as valor'a'n kontribu'o'n al ĝi'a dis'vast'ig'o, tiom ekster'land'e kiom en Skot'land'o. Ĉiu'j el la en'danĝer'ig'it'a'j kaj minoritat'a'j lingv'o'j de Eŭrop'o (kaj de la tut'a mond'o) bezon'us tia'j'n amik'o'j'n.

Grand'a pilgrim'ad'o de bektaŝioj

Ĉiu'jar'e, inter la 20a kaj 25a de aŭgust'o, ĉirkaŭ 200 000 hom'o'j pilgrim'as al la mont'o Tomorr, Albanio. Tie, sur la alt'ec'o de 2400 m trov'iĝ'as la tekeo ¹ de Kulmak. Oni dir'as, ke ĉirkaŭ 1400 jar'o'j'n antaŭ'e tie est'is en'tomb'ig'it'a Abaz Ali'u, islam'a eminent'ul'o, la hero'o de la Batal'o de Kerbelao. Sed la scienc'ist'o'j dir'as, ke tiu mont'o est'is konsider'at'a sankt'a almenaŭ 5000 jar'o'j'n antaŭ Krist'o, ĉar supoz'ebl'e tie est'is la Templ'o de Dodono kaj eĉ la tomb'o de Zeŭso.

La nom'o Tomorr mem rilat'as al la nom'o Tomuro, per kiu oni kon'is la aŭgur'ant'o'j'n, la fat'diven'ul'o'j'n. Ĉar tiu'temp'e kelt'o'j kaj pelasg'o'j, antaŭ'int'o'j de iliroj kaj de la nun'a'j alban'o'j kun'viv'is, oni dir'as, ke tiu vort'o proksim'as al la angl'a tomorrow, do oni antaŭ'dir'is la morgaŭ'o'n.

Protest'o

Ne hazard'e inter la pilgrim'ant'o'j est'as ne nur islam'an'o'j, suna'an'o'j je rit'o bektaŝia, kies mond'a centr'o est'as en Tiran'o ek'de antaŭ 100 jar'o'j, sed ankaŭ krist'an'o'j, eĉ fremd'ul'o'j, esperant'a'j solv'i si'a'j'n san'ec'a'j'n kaj person'a'j'n problem'o'j'n.

La medi'o'protekt'ant'o'j protest'as, ĉar ĉi tiu grand'a hom'amas'o, kiu rest'ad'as sur'mont'e kelk'a'j'n tag'o'j'n, for'buĉ'as mil'o'j'n da ofer'ŝaf'id'o'j kaj for'brul'ig'as tro da lign'o por ili'n kuir'i.

1. Tekeo: kun'ven'ej'o de religi'a frat'ar'o.

Danĝer'a'j respond'o'j

„Ali'mond'a'j civilizaci'o'j pov'as est'ig'i mort'ig'a'n danĝer'o'n por la ter'o: ĉe ili'a al'ven'o ni est'os tia'j, kia'j la amerik'a'j indiĝen'o'j antaŭ la mal'kovr'o de Amerik'o far'e de Kristofor'o Kolumb'o”: jen koncept'o, kiu'n last'a'temp'e esprim'is la brit'a astr'o'fizik'ist'o, profesor'o Stephen William Hawking. „La hom'ar'o ne respond'u eventual'a'j'n ekster'ter'a'j'n signal'o'j'n.”

Reg'ist'ar'o'j

Dum si'a nov'a televid'a program'o La prefer'at'a'j lok'o'j de Stephen Hawking la fizik'ist'o konsil'is, ke la hom'ar'o je la ricev'o de eventual'a ali'mond'an'a signal'o dev'as kondut'i kiel ebl'e plej zorg'e. Hawking ceter'e jam klar'ig'is al land'a'j reg'ist'ar'o'j, kiu'manier'e oni ag'u en la okaz'o, ke ni kontakt'iĝ'os kun ebl'a'j ekster'ter'a'j civilizaci'o'j, precip'e tiu'j, kiu'j el teknologi'a vid'punkt'o pov'as est'i pli avanc'int'a'j ol ni.

Serĉ'o

„Ja nepr'as atent'o, kiam ni respond'as”, al'don'as la profesor'o, kiu parad'as per intelekt'a kvocient'o de 160. La astr'o'fizik'ist'o, nask'iĝ'int'a antaŭ 74 jar'o'j en la angl'a urb'o Oksford'o, ja part'o'pren'as la projekt'o'n Breakthrough List'e'n, kiu ĝu'as la sub'ten'o'n de la rus'a entrepren'ist'o Jurij Milner: tiu proviz'is grand'a'n part'o'n de la buĝet'o (100 milion'o'j da dolar'o'j) por serĉ'i signal'o'j'n de inteligent'a viv'o en la univers'o.

Organiz'aĵ'o

Laŭ kelk'a'j spert'ul'o'j, la hom'ar'o ne plu pov'as kaŝ'i si'a'n propr'a'n ĉe'est'o'n al la ekster'ter'ul'o'j. Douglas Vakoch, prezid'ant'o de Met'i (Messaging to Extra-Terrestrial Intelligence) – scienc'a organiz'aĵ'o, kies cel'o est'as la analiz'ad'o de ekster'ter'a'j mesaĝ'o'j – deklar'is, ke pro la mult'a'j radi'a'j kaj televid'a'j signal'o'j ni jam fatal'e dis'kon'ig'is ni'a'n ekzist'o'n.

Nif'o-bild'o'j

Bild'o'j pri supoz'ebl'a nif'o orbit'ant'a ĉirkaŭ la sun'o por el'suĉ'i energi'o'n est'as pruv'o de la ekzist'o de ekster'ter'a viv'o: Ĉi tio'n opini'as iu'j nif'o-amator'o'j. La bild'o'j, al kiu'j ili alud'as, est'is registr'it'a'j de la kosm'a sond'il'o SOHO, kiu real'temp'e dis'send'as don'it'aĵ'o'j'n pri la sun'a aktiv'ec'o al la ter'o. Fak'ul'o'j de la uson'a kosm-agent'ej'o Nas'a respond'is tamen al la raport'int'o'j, ke la imag'it'a kosm'a ŝip'o est'as simpl'e kosm'a rub'aĵ'o aŭ rezult'o de mal'alt'a bild-kvalit'o.

Trezor'o sen valor'o

Kolekt'ant'o'j de poŝt'mark'o'j est'as special'a kategori'o. Ili kon'as detal'e ĉiu'j'n si'a'j'n mult'nombr'a'j'n id'o'j'n, bon'e konserv'as ili'n en luks'a'j album'o'j kaj tra'stud'as ali'a'j'n ĉe kolekt'ant'o'j por trov'i cert'a'n mank'ant'a'n objekt'o'n, kiu'n ili kapabl'as pacienc'e serĉ'i dum jar'o'j.

Post iu temp'o est'iĝ'as trezor'o, kies mon'a'n valor'o'n oni pov'as ek'sci'i el katalog'o'j. Sed pri tio oni ne tre laŭt'e parol'as. Post kiam mort'as diligent'a kolekt'ant'o, la hered'ant'o'j ja trov'as la filatel'a'n post'las'aĵ'o'n, sed oft'e ne kapabl'as mem taks'i la materi'a'n kvalit'o'n. Pri la spirit'a kaj la emoci'a valor'o ili sci'as tut'e neni'o'n. Iom tra'foli'um'int'e album'o'j'n por ebl'e trov'i la legend'a'n poŝt'mark'o'n „Blu'a Maŭricio”, sen'konsil'e ili pren'as la abund'a'n material'o'n kaj prov'as ĉe komerc'ist'o de poŝt'mark'o'j vend'i la valor'a'j'n paper'pec'o'j'n.

Tie ili el'rev'iĝ'as, konstat'ant'e, ke ili ne est'as sol'a'j. En la last'a'j jar'o'j mult'a'j filatel'ist'o'j dev'is for'las'i si'a'n ŝat'okup'o'n kaj sen'iluzi'iĝ'is pro la ŝanĝ'iĝ'int'a poŝt'mark'a mond'o. Tial la komerc'ist'o'j preskaŭ ne plu pov'as stok'i la al'ven'ant'a'j'n skatol'o'j'n plen'a'j'n je album'o'j. Foj'foj'e esper'em'a'j hom'o'j ven'as eĉ per tut'ŝtop'it'a kamion'et'o al la firma'a kort'o. Sed en la strat'flank'a vend'ej'o ili dev'as konstat'i post kontrol'ad'o, ke tie oni vend'as ne plu unu'op'e, sed grand'kvant'e kaj mal'alt'prez'e la iam'a'j'n rar'aĵ'o'j'n de la antaŭ'ul'o'j.

Redukt'iĝ'o de la valor'o

La jun'a generaci'o hav'as ali'a'j'n ŝat'okup'o'j'n. Se mank'as ĝeneral'a interes'o, perd'iĝ'as la valor'o de la var'o. Tial la mon'a valor'o de la „dent'um'it'a trezor'o” nun'temp'e oft'e ne plu kresk'as, sed drast'e redukt'iĝ'as. En mult'a'j filatel'a'j asoci'o'j dis'vast'iĝ'as pesimism'o. Oni rest'as inter si kaj la rond'o mal'grand'iĝ'as. Al tiu'j ne pov'as help'i rakont'o'j pri aŭkci'a'j rezult'o'j kun alt'eg'a'j prez'o'j. Ili for'las'as si'a'j'n ekspozici'o'j'n kun kelk'a'j eŭr'o'j en la poŝ'o, se ili tamen i'o'n vend'as.

Sen'de'pend'e de tiu spert'o ĉiu fervor'a filatel'ist'o volont'e konserv'as si'a'j'n re'memor'o'j'n pri feliĉ'a'j hor'o'j kun la paper'bild'o'j kaj propr'a kolekt'o. Ŝajn'e sen'valor'a'j paper'pec'o'j ĉiam ankoraŭ pov'as est'i valor'eg'a part'o de la viv'o.

Tiu ĉi est'is la last'a kontribu'o de Franz-Georg RÖSSLER, kiu'n li send'is al MONATO tuj antaŭ si'a for'pas'o. MONATO kondolenc'as al li'a edz'in'o Rit'a, kiu kiel fot'ist'o grav'e kontribu'is al li'a'j artikol'o'j.

Ras'baz'it'a atak'o

En si'a respond'o al la artikol'o de Roberto Pigr'o pri la ortografi'a'j ŝanĝ'o'j en Franci'o, Franz-Georg Rössler plend'as pri la franc'a ministr'o pri kler'ig'ad'o Najat Vallaud-Belkacem (MONATO 2016/11, p. 6). Li menci'as ŝi'a'n nord-afrik'a'n de'ven'o'n, kvazaŭ tio mem prav'ig'us li'a'n ne'koher'a'n kritik'o'n kontraŭ ŝi. Rössler demand'as: „Ĉu ver'e Franci'o bezon'as sinjor'in'o'n kun magreba fon'o por adapt'i si'n al la modern'a mond'o?” La „sinjor'in'o kun magreba fon'o” est'as Vallaud-Belkacem, franc'a civit'an'o nask'iĝ'int'a en Maroko.

S-ro Rössler opini'u, kio'n li vol'as, pri la lingv'a kler'ig'ad-politik'o de si'a najbar'land'o, sed la ĉi-supr'e cit'it'a ras'ism'o ne hav'u lok'o'n en magazin'o kiel MONATO. La etn'a de'ven'o de Vallaud-Belkacem neniel rilat'as al la diskut'o pri ortografi'o kaj lingv'o-kler'ig'ad'o, do tia akr'a kaj ekster'tem'a menci'o de ŝi'a de'ven'o serv'as nur kiel sen'vual'a ras'baz'it'a atak'o. Est'as ŝok'e vid'i ĉi tio'n en Esperant'uj'o.

Re'viv'ig'a apendic'o

La uson'a kompani'o PrairielT, kun sid'ej'o en Kolorad'o, freŝ'e prezent'is al la publik'o nov'a'n metod'o'n, per kiu ebl'os re'cikl'ig'i kaj pli'rapid'ig'i mal'nov'a'j'n komput'il'o'j'n, trans'form'ant'e ili'n en maŝin'o'j'n aktual'a'j'n laŭ la nun'a elektron'ik'a faz'o. Kompren'ebl'as la dank'em'o de mult'a'j person'o'j al ĉi tiu famili'a entrepren'o, fond'it'a de Mark Omán post long'a karier'o en la firma'o'j Hewlett-Packard kaj Agilent Technologies.

Laŭ la fabrik'ant'o'j de la aparat'o, lanĉ'it'a sur la merkat'o'n kun la komerc'a nom'o Xtra-PC, USB-apendic'o aŭtomat'e for'viŝ'os mal'util'a'j'n dosier'o'j'n ĉe'est'ant'a'j'n en oni'a disk'o kaj kre'os tut'e nov'a'n mastr'um'a'n sistem'o'n, dank'e al kiu ebl'os spekt'i film'o'j'n, aŭskult'i muzik'o'n, skrib'i dokument'o'j'n kaj eĉ lud'i modern'a'j'n lud'o'j'n aŭ inter'ag'i kun ali'a'j person'o'j.

Sistem'a vund'ebl'ec'o

En la ret'ej'o pri cifer'ec'a teknologi'o Marketwire, plur'a'j person'o'j esprim'is ĝoj'o'n pro la mal'kovr'o de solv'o por re'ven'ig'i al kontent'ig'a ĉiu'tag'a uz'ad'o mal'nov'a'j'n komput'il'o'j'n, kiu'j est'is mark'it'a'j kiel eks'mod'a'j. Est'as tre facil'e instal'i la program'ar'o'n. Ja ne nepr'as fak'a'j prikomputajaj sci'o'j por ĝi'n uz'i. Xtra-PC direkt'iĝ'as precip'e al person'o'j, kiu'j est'is dev'ig'it'a'j for'las'i si'a'n mal'nov'a'n kern'o'n Vindoz'o'n XP pro komput'il'a'j virus'o'j kaj sistem'a vund'ebl'ec'o.

Nov'a mastr'um'sistem'o

Sintez'e, Xtra-PC est'as person'ig'it'a versi'o de Linuks'o: Ĉi tiu est'as tre kon'at'a mastr'um'sistem'o inter la ŝat'ant'o'j de teknologi'o pro tio, ke ĝi est'as stabil'a, rapid'a kaj eg'e mal'pli vund'ebl'a de komput'il-virus'o'j ol Vindoz'o. La nov'a mastr'um'sistem'o kuŝ'as en'e de mal'grand'a USB-aparat'o, kiu apenaŭ el'star'as flank'e de tek'o'komput'il'o. Kiam ĝi konekt'iĝ'as, ĝi ig'as la maŝin'o'n start'i de tiu ekster'a poŝ-memor'il'o anstataŭ de la propr'a original'a disk'o.

Templ'a Mont'o tamen jud'a

Unesk'o ĵus voĉ'don'is pri rezoluci'o, kiu ne'as la lig'o'j'n inter la jud'a religi'o kaj la Templ'a Mont'o en Jerusalemo. 24 land'o'j voĉ'don'is por la rezoluci'o, 6 kontraŭ kaj 26 land'o'j si'n de'ten'is. Unesk'o do opini'as, ke histori'a'j'n fakt'o'j'n oni pov'as ŝanĝ'i per voĉ'don'o!

En la centr'o de Romo, en la Ark'o de Tit'o en Romo, konstru'it'a en la jar'o 82 post la nask'iĝ'o de Jesuo (ni'a komun'a nun'temp'a kronologi'o), est'as barelief'o por memor'fest'i la detru'o'n de la jud'a templ'o dek jar'o'j'n pli antaŭ'e. En tiu barelief'o est'as klar'e vid'ebl'a la 7-brak'a kandel'ing'o, la plej mal'nov'a simbol'o de la hebre'a popol'o. La Ark'o, konstru'it'a 500 jar'o'j'n antaŭ la nask'iĝ'o de Islam'o, est'as nur unu el la mil'o'j da artefakt'o'j kaj skrib'o'j dokument'ant'a'j la tri'mil'jar'a'n histori'o'n de la jud'ism'o en Jerusalemo. La rezoluci'o est'as hont'o por Unesk'o kaj por la rest'o de la mond'o.

Post 89 jar'o'j de'nov'e en la ĉiel'o

La aviad'il'konstru'ist'o Antanas Gustaitis, kiu nask'iĝ'is en 1898, est'as titol'it'a patr'o de la litova milit'a aviad'o. Li'a'j merit'o'j est'as naŭ aviad'il'o'j ANBO, la litova akronim'o de Antanas Nor'i But'i Or'e (Antanas vol'as est'i en la aer'o). Inter la du mond'milit'o'j la aviad'fort'o'j de Litovio posed'is dek'o'j'n da ANBO-tip'o'j, sed la sovetia okupaci'o detru'is la milit'aviad'o'n de Litovio, sam'kiel la konstru'ist'o'n mem.

Tamen antaŭ ne'long'e dank'e al entuziasm'ul'o'j unu aviad'il'o de ANBO de'nov'e ek'flug'is. Post 89 jar'o'j preskaŭ ident'a kopi'o de la aviad'il'o ANBO-II, konstru'it'a en 1927, kelk'foj'e ĉirkaŭ'flug'is kaj glat'e sur'ter'iĝ'is. Rolandas Kalinauskas, la konstru'ist'o, kiu pilot'is la aviad'il'o'n, est'is kontent'a. „La aviad'il'o funkci'as preskaŭ sen'problem'e”, li dir'is.

Fot'o'j kaj desegn'aĵ'o'j

Kalinauskas est'as unu el kelk'a'j entuziasm'ul'o'j, kiu'j antaŭ tri jar'o'j lanĉ'is la ide'o'n re'konstru'i la aviad'il'o'n ANBO. La pilot'o rakont'is, ke la labor'o abund'is, neces'is invest'i minimum'e 50 000 eŭr'o'j'n. La aviad'il'o pov'is est'i re'konstru'it'a sur'baz'e nur de fot'o'j kaj kelk'a'j desegn'aĵ'o'j. Al la efektiv'ig'o de la ide'o kontribu'is divers'a'j entrepren'o'j. La re'konstru'ist'o ĝoj'e asert'is, ke nun la aviad'il'o pov'os est'i demonstr'at'a en divers'a'j ekspozici'o'j kaj la litovaj ge'jun'ul'o'j pov'os ek'interes'iĝ'i pri la histori'o de la litova aviad'o, kiu pere'is dum la du'a mond'milit'o.

Kalinauskas esper'as, ke ANBO-II ne est'as la last'a kopi'o de la aviad'il'seri'o ANBO. Li hav'as plan'o'n re'kre'i la iom pli progres'a'n model'o'n ANBO-III kaj, en la okaz'o de sukces'o, ankaŭ ĉiu'j'n aviad'il'o'j'n, kre'it'a'j'n de la litova aviad'il'konstru'ist'o Antanas Gustaitis. Inter la jar'o'j 1925 kaj 1939 est'is far'it'a'j en'tut'e 66 aviad'il'o'j de la naŭ'tip'a seri'o ANBO.

Pra'ĉel'a medicin'o dis'vast'iĝ'as

Fin'e de la unu'a semestr'o de 2016, dek'mil'o da pacient'o'j est'is kurac'it'a en Kubo en'tut'e per la tiel nom'at'a pra'ĉel'a medicin'o. La plej oft'a'j fak'o'j, en kiu'j oni util'ig'is pra'ĉel'o'j'n, est'is la ortopedi'a, la traŭmat'ologi'a kaj la angi'ologi'a.

Tiu'n ĉi impres'a'n don'it'aĵ'o'n sci'ig'is la doktor'o pri scienc'o'j Porfiri'o Hernández Ramírez, kun'ord'ig'ant'o de apart'a labor'grup'o ĉe la kuba ministr'ej'o pri publik'a san'o, en'kadr'e de la unu'a Inter'amerik'a Inter'ŝanĝ'o pri Pra'ĉel'o'j kaj de la kvar'a Inter'naci'a Simpozi'o pri Re'gener'a Medicin'o: al ĉi-last'a, okaz'ant'a en la ĉef'urb'a Palac'o de la Konvenci'o'j, kun'ven'is ĉirkaŭ 180 kubaj kaj uson'a'j fak'ul'o'j.

Re'establ'ad'o

Est'is sub'strek'it'e, ke Kubo nun'temp'e est'as unu el la unu'a'j land'o'j en la mond'o kun plej grand'a'j uz'o kaj dis'volv'iĝ'o de la re'gener'a medicin'o: tiu last'a aplik'iĝ'as jam en la 15 kubaj provinc'o'j, sam'kiel en la special'a municip'o Insul'o de la Jun'ul'ar'o. Ĝi'a cel'o? Anstataŭ'ig'i aŭ re'gener'i ĉel'o'j'n, hist'o'j'n aŭ organ'o'j'n por help'i la re'establ'ad'o'n de perd'it'a'j funkci'o'j. Unu el ĝi'a'j kolon'o'j est'as ĝust'e la pra'ĉel-terapi'o.

Universitat'an'o'j

Inter la uson'a'j special'ist'o'j, kiu'j ĉe'est'is la aranĝ'o'n, est'is doktor'o'j Anthony Atala, direktor'o de la fak'o pri re'gener'a medicin'o ĉe la universitat'o de Wake For'est (en Nord'a Karolin'o), kaj Robert Nerem, el la Institut'o de Teknologi'o de Georgio, kun'e kun ali'a'j esplor'ist'o'j kaj universitat'an'o'j.

Mok'em'a fon'muzik'o

„Pa'nj'o, mi est'as tiel feliĉ'a, ĉar mi re'ven'as ĉe vi'n. Mi'a kant'o dir'as al vi, ke ĉi tiu est'as la plej bel'a tag'o por mi”, kant'ad'is en 1940 la ital'o Beniamino Gigli [benjamino ĝili]. La muzik'o en la 21a jar'cent'o, tamen, tut'e ne ŝajn'as ŝanĝ'iĝ'ont'a por la mediterane'a du'on'insul'o: fakt'e Italio konfirm'iĝ'as kiel eŭrop'a patr'uj'o de al'kroĉ'it'o'j al la patr'in'a jup'o (laŭ lok'a dir'manier'o).

Iom da sen'kompat'a'j kaj ne'mis'kompren'ebl'a'j don'it'aĵ'o'j: en 2015 pli ol du tri'on'o'j el la lok'a'j „jun'a'j adolt'o'j” (esprim'o, kiu indik'as la person'o'j'n hav'ant'a'j'n 18-34 jar'o'j'n) ja viv'is hejm'e kun si'a'j propr'a'j ge'kar'ul'o'j. La surpriz'a procent'aĵ'o, daŭr'e kresk'ant'a kaj efektiv'e pli alt'a eĉ ol tiu (jam not'ind'a) de 2014, montr'as, ke Italio en tiu ĉi apart'a klasifik'o okup'as sen'kontest'e la unu'a'n lok'o'n, sekv'at'e de Slovaki'o. Kontrast'e, la mez'um'a nombr'o de jun'a'j plen'kresk'ul'o'j ankoraŭ loĝ'ant'o'j kun si'a'j ge'patr'o'j en EU est'as 47,9 %.

Defi'o'j

La esplor'o est'is sci'ig'it'a de Eurostat: kiam oni konsider'as la kategori'o'n est'ig'at'a'n de 25 ĝis 34-jar'aĝ'ul'o'j, la ital'a procent'aĵ'o ating'as 50,6 % (kontraŭ 48,4 % en 2014). Est'as interes'e konstat'i, ke en la tiel nom'at'a mal'nov'a kontinent'o tiu el'cent'aĵ'o est'as 28,7 % (kaj en nord-eŭrop'a land'o kiel Dani'o nur 3,7 %). La kial'o'j? Ili ne ver'e klar'as (aŭ plur'a'j ferm'as la okul'o'j'n por ili'n ne detekt'i). Cert'e part'e kulp'as la politik'o de la reg'ist'ar'o, kiu far'as preskaŭ neni'o'n por konkret'e help'i la jun'ul'ar'o'n en'ir'i la labor-merkat'o'n. Al'don'e bank'o'j ne al'las'as prunt'o'j'n al tiu'j, kiu'j vol'as stud'i ĉe universitat'o'j (kio mal'e est'as normal'a afer'o en nord'a Eŭrop'o), tiel ke far'iĝ'as ne'ebl'e por jun'ul'o pag'i si'a'n stud'kotiz'o'n (kiu kutim'e egal'as ĉirkaŭ 1500 eŭr'o'j'n) kaj – oft'e mal'ebl'ig'a'n – lu'pag'o'n en urb'o mal'sam'a ol tiu, kie loĝ'as la ge'patr'o'j.

Tem'as tamen ankaŭ pri rezist'ant'a pens'manier'o: mult'a'j ge'patr'o'j ne vol'as kompren'i, ke la „beb'o” jam plen'kresk'is; kaj la „beb'o” tim'as supr'e'n'fald'i la manik'o'j'n kaj sur'pren'i si'a'j'n respond'ec'o'j'n. Est'as pli facil'e ir'i hejm'e'n kaj trov'i pret'a'n vesper'manĝ'o'n kaj glad'it'a'j'n vest'o'j'n (ĉio'n ĉi sen'pag'e), util'ig'ant'e la propr'a'n mon'o'n por amuz'i si'n kun amik'o'j kaj kor'amik'o'j semajn'fin'e, ol for'ofer'i si'n iom'et'e por al'front'i laŭ'dev'e la defi'o'j'n de adolt'a viv'o. Tiu'manier'e mult'e da ul'o'j mal'fru'e ge'edz'iĝ'as kaj, laŭ statistik'o'j, mal'pli kaj mal'pli da infan'o'j nask'iĝ'as. La „Bot'o” sum'e mal'jun'iĝ'as, dum mok'em'e (kaj neni'u sci'as, ĝis kiam) fon'muzik'o kun la voĉ'o de Beniamino Gigli ne ĉes'as tut'land'e eĥ'iĝ'i.

La mort'o ven'is sen avert'o

En juĝ'ej'a salon'eg'o en Graz [grac], la ĉef'urb'o de la aŭstr'a federaci'a land'o Stiri'o, li parol'as mal'laŭt'e: „Mi ne vol'is tio'n. Mi ne sci'as, kio'n mi far'is. Mi bedaŭr'as ĉio'n.” En si'a blank'a komplet'o Alano Ro – tio ne est'as li'a ver'a nom'o – aspekt'as ne'danĝer'a, sen'kulp'a, preskaŭ kiel grand'a infan'o.

Tag'mez'e la 20an de juni'o 2015 la 26-jar'a Ro amok'e aŭt'o'vetur'is tra la urb'o'centr'o de Graz, mort'ig'is tri hom'o'j'n kaj vund'is 36 pli'a'j'n, part'e grav'e. Unu vund'it'o mort'is pli post'e. Inter la mort'ig'it'o'j est'is 4-jar'a infan'o. Antaŭ super'bazar'o li halt'is kaj atak'is kelk'a'j'n promen'ant'o'j'n per tranĉ'il'o. Iom post'e li fin'is si'a'n amok'o'n antaŭ polic'a gard'o'ĉambr'o kaj kapt'iĝ'is. En la prizon'o li kondut'is agres'em'e kaj dev'is rest'ad'i en special'a ĉel'o. Oft'e li mensog'is. Pri si'a religi'o li don'is kontraŭ'dir'a'j'n inform'o'j'n.

De Bosnio al Aŭstrio

Pro milit'o Ro fuĝ'is kiel 4-jar'a infan'o de Bosnio al Aŭstrio; aktual'e li posed'as la aŭstr'a'n civit'an'ec'o'n. Li viv'is en vilaĝ'o apud Graz kaj labor'is kiel kamion'ist'o. Pro per'fort'a kondut'o kontraŭ si'a'j edz'in'o kaj du infan'o'j li dev'is for'las'i si'a'n loĝ'ej'o'n. En februar'o 2016 sekv'is la divorc'o.

Laik'a'j juĝ'ist'o'j decid'is

La mal'facil'a demand'o est'is: Ĉu Ro ag'is liber'vol'e kaj mem'konsci'e aŭ sekv'e de psik'a mal'san'o? La divers'a'j spert'ul'o'j hav'is divers'a'j'n opini'o'j'n. La super'a spert'ul'o al'vok'it'a de la ŝtat'o decid'is: Ro hav'as skizofreni'o'n kaj do ne est'as respond'ec'a. La spert'ul'o al'vok'it'a de la famili'o de la mort'int'o'j deklar'is, ke li ja ag'is el propr'a vol'o kaj do est'as respond'ec'a. Tio'n opini'is ankaŭ la laik'a'j juĝ'ist'o'j en septembr'o 2016. Ro ricev'is dum'viv'a'n karcer'a'n pun'o'n; la fin'a decid'o ankoraŭ mank'as.

Ĉu re'form'i la leĝ'ar'o'n?

Post la proces'o sekv'is diskut'ad'o: Profesi'a'j juĝ'ist'o'j dev'as argument'i aŭ prav'ig'i si'a'n verdikt'o'n, laik'o'j ne. Laik'o'j pov'as hav'i ali'a'n opini'o'n ol spert'ul'o'j. Est'ont'e ekzempl'e ne ok laik'o'j, sed kvin laik'o'j kaj tri profesi'a'j juĝ'ist'o'j decid'u pri la demand'o kulp'a aŭ ne kaj dev'as el'labor'i detal'a'n prav'ig'o'n.

Bank'a kriz'o daŭr'as

En 2008 grand'skal'a'j ŝtat'a'j inter'ven'o'j prevent'is kolaps'o'n de la mond'a bank'a sistem'o (MONATO, 2008/12, p. 15). La financ'a sektor'o rapid'e stabil'iĝ'is kaj ven'is pli strikt'a'j kontrol'o'j, sed ne ĉiu'j problem'o'j est'as solv'it'a'j. Kontraŭ'e, teknik'a'j kaj ekonomi'a'j ŝanĝ'o'j al'port'is nov'a'j'n problem'o'j'n kaj mult'a'j mis'far'o'j nur jar'o'j'n post'e iĝ'is kon'at'a'j.

Dum la jar'o'j antaŭ 2008 ĉiu'j bank'o'j vol'is rapid'e kresk'eg'i kaj okaz'is kun'fand'iĝ'o'j kaj trans'pren'o'j por kiu'j el'spez'iĝ'is gigant'a'j sum'o'j. Tuj post la kriz'o, la rest'ant'a'j „san'a'j” bank'o'j, oft'e pro prem'o kaj kun garanti'o'j de si'a land'a reg'ist'ar'o, trans'pren'is en'danĝer'ig'it'a'j'n koleg'o'j'n. En ambaŭ okaz'o'j la transakci'o'j okaz'is rapid'eg'e, sen mult'e da pri'pens'ad'o. La administr'a integr'iĝ'o de la nov'e kre'it'a'j bank'o'grup'o'j daŭr'as ĝis nun. Iom post iom aper'as financ'a'j mis'far'o'j, kiu'j dum la unu'a'j jar'o'j rest'is kaŝ'it'a'j.

Ali'a problem'o est'as la preskaŭ nul'a rent'o, per kiu la Eŭrop'a Centr'a Bank'o klopod'as direkt'i la „dorm'ant'a'j'n” ŝpar'aĵ'o'j'n al invest'o'j en la ekonomi'o. Tio komplet'e mal'stabil'ig'is la tradici'a'j'n kost'o- kaj profit'o-struktur'o'j'n de la bank'o'j. Fakt'e, la ŝpar'aĵ'o'j ne ver'e est'as bezon'at'a'j. Grand'a'j kaj san'a'j kompani'o'j dispon'as pri sufiĉ'e da kapital'o por mem pag'i si'a'j'n invest'o'j'n. Prunt'e'don'o'j al mal'pli san'a'j kaj nov'e fond'it'a'j entrepren'o'j kaŭz'as tro da risk'o'j. Bank'o'j est'as dev'ig'at'a'j depon'i si'a'n tro'a'n mon'o'n ĉe centr'a'j bank'o'j, oft'e je rent'o sub la nul'o.

La kutim'a'j invest-ebl'o'j, per kiu'j klient'o'j depon'is mon'sum'o'n ĉe bank'o dum fiks'it'a period'o kaj est'is cert'a'j pri regul'a rent'o'pag'o kaj re'pag'o de la mon'sum'o je lim'dat'o, iom post iom mal'aper'as. Nun al la klient'o'j est'as propon'at'a'j fondus'o'j, mastr'um'at'a'j de bank'a fili'o en iu ekzotik'a land'o, kun promes'o de iu plus'valor'o post kelk'a'j jar'o'j. Cent'procent'a garanti'o iĝ'as rar'aĵ'o; la klient'o oft'e est'u kontent'a kun 80- aŭ 90-procent'a kapital'garanti'o kaj variant'a rent'o.

Fin'e est'as la (jam de'long'e ekzist'ant'a'j, sed daŭr'e progres'ant'a'j) aŭtomat'ig'o kaj tendenc'o por trans'don'i task'o'j'n al sub'kontrakt'ant'o'j, kiu'j en'danĝer'ig'as la labor'posten'o'j'n de la bank'ofic'ist'o'j. La tradici'a'j bank'a'j serv'o'j mal'aper'as; la klient'o'j vol'e aŭ ne'vol'e far'as si'a'j'n bank'a'j'n transakci'o'j'n per si'a hejm'a komput'il'o, sen inter'ven'o de bank'ist'o. Lok'a'j fili'o'j est'as ferm'it'a'j kaj rest'as nur bank'o'j en centr'a'j lok'o'j, kie special'ist'o'j konsil'as pri la komplik'a'j bank'a'j produkt'o'j.

Jen tri ekzempl'o'j el tri eŭrop'uni'a'j land'o'j pri bank'o'j kiu'j, mem'vol'e aŭ dev'ig'e, re'struktur'as si'n.

Ing, belg'a fili'o de nederlanda grup'o

La belg'a Ing est'as post'sekv'ant'o de BBL (plen'a nom'o en la franc'a lingv'o Banque Bruxelles Lambert), unu el la plej grand'a'j belg'a'j bank'o'j. Post seri'o da fuzi'o'j en la 1990aj jar'o'j (MONATO, 1998/1, p. 16), BBL ne sukces'is trov'i en'land'a'n partner'o'n kaj fin'fin'e est'is trans'pren'it'a de la nederlanda Ing. Ing (Internationale Nederlanden Groep, proksim'um'e „Inter'naci'a Nederlanda Grup'o”), tiam est'is rapid'e ekspansi'ant'a financ'a grup'o kre'it'a en 1991. La belg'a Ing rest'is sufiĉ'e sen'de'pend'a kaj, kontrast'e al la nederlanda grup'o, apenaŭ est'is traf'it'a de la kriz'o de 2008. Ĝi hav'as 8100 dung'it'o'j'n kaj iom pli ol 700 lok'a'j'n fili'o'j'n, el kiu'j tri'on'o est'as mastr'um'at'a'j de sen'de'pend'ul'o'j. Ing ankaŭ posed'as Record Bank, kiu hav'as 550 fili'o'j'n, ĉiu'j ekspluat'at'a'j de sen'de'pend'a'j agent'o'j.

Jam de'long'e est'as evident'e, ke la belg'a'j bank'o'j hav'as tro da dung'it'o'j por la rest'ant'a'j task'o'j. Ĉio, kio pov'us est'i aŭtomat'ig'it'a, far'it'a de klient'o'j aŭ trans'don'it'a al ekster'a'j firma'o'j jam est'as. La last'a grand'a simpl'ig'o est'is la en'konduk'o de la unu'ec'a tut'eŭrop'a bank'kont'o'numer'o (IBAN). Kvankam iu'j klient'o'j grumbl'as pro la long'eg'a'j kont'o'numer'o'j, ili nun pov'as preskaŭ sen'kost'e kaj fulm'rapid'e far'i inter'naci'a'j'n pag'o'j'n. Bedaŭr'ind'e, la bank'ofic'ist'o'j, kiu'j antaŭ'e okup'iĝ'is pri tio, ne plu est'as bezon'at'a'j. Dum la pas'int'a'j jar'o'j ĉie la dung'it'ar'o ŝrump'is kaj fili'o'j est'is ferm'it'a'j, sed tio okaz'is et'skal'e kaj silent'e.

La 3an de oktobr'o 2016 Ing anonc'is grand'skal'a'n re'struktur'ad'o'n. En la tut'a grup'o dum la ven'ont'a'j kvin jar'o'j mal'aper'os 7000 de la 52 000 labor'posten'o'j. Plej traf'it'a est'os Belgi'o, kun perd'o de 3500 posten'o'j. Part'o'j de la centr'a administr'ad'o (inform'ad'ik'o, valut'o'komerc'o ...) trans'lok'iĝ'os al la nederlanda ĉef'sid'ej'o. La ret'o'j de Ing Belgi'o kaj Record Bank kun'iĝ'os; rest'os ĉirkaŭ 650 fili'o'j, ĉef'e mastr'um'at'a'j de sen'de'pend'a'j agent'o'j. La real'a kvant'o de perd'it'a'j labor'lok'o'j est'os pli grand'a, ĉar la tro'a'j agent'o'j kaj ili'a'j dung'it'o'j ne est'as en la Ing-cifer'o'j.

Argenta, mez'grand'a belg'a bank'o, tuj re'ag'is anonc'ant'e ke ĝi hav'as cent'o'j'n da dispon'ebl'a'j labor'lok'o'j. Pri la real'o de tiu asert'o est'as dub'o'j kaj eĉ pli pri la kvalit'o de tiu'j labor'lok'o'j. Ver'ŝajn'e plej'part'e est'as nov'a'j fili'o-estr'o'j, kiu'j anstataŭ'u mal'feliĉ'ul'o'j'n, kiu'j ne sukces'is ating'i la financ'a'j'n rezult'o'j'n postulat'a'j'n en si'a kontrakt'o kun Argenta. Ĝeneral'e, la situaci'o de la sen'de'pend'a'j fili'o-estr'o'j ĉe la pli'mult'o de la bank'o'j est'as tut'e ne'sekur'a kaj facil'e trov'ebl'as kial'o por nul'ig'i kontrakt'o'n.

Deutsche Bank, pere'ant'a grand'bank'o

Deutsche Bank (German'a Bank'o), fond'it'a en 1870 en Berlino, nun kun la ĉef'sid'ej'o en Frankfurto, iam est'is la simbol'o de la german'a'j stabil'ec'o kaj akurat'ec'o. Ĝi posed'is akci'o'j'n de ĉiu'j grav'a'j german'a'j entrepren'o'j. Laŭ iu'j ĝi est'is Germanio, ŝtat'o en la ŝtat'o, sen kiu aŭ kontraŭ kiu neni'o ebl'is.

Komenc'e de la 1990aj jar'o'j, post la re'unu'iĝ'o de Germanio kaj en epok'o de nov'liberal'ism'o kaj tut'mond'iĝ'o, kelk'a'j estr'o'j de la bank'o decid'is inter'naci'iĝ'i kaj konker'i el'star'a'n pozici'o'n en la ĉe'flok'o'j de la mond'a'j financ'o'j: la londona City kaj la nov'jork'a Wall Street. Unu'flank'e est'is la dezir'o pli bon'e serv'i al la ekster'land'a'j kompani'o'j, kiu'j establ'is si'n en Germanio, ali'flank'e al'log'is la eg'e grand'a'j profit'o'j kaj salajr'o'j de Londono kaj Nov'jork'o. Problem'o est'is, ke nek en la bank'o, nek en Germanio, trov'ebl'is kompetent'a'j person'o'j por real'ig'i tio'n.

Tial Deutsche Bank en 1995 dung'is Edson Mitchell, alt'rang'ul'o'n de la uson'a bank'o Merrill Lynch kaj kvin'dek'o'n de li'a'j plej fidel'a'j koleg'o'j. Ili'a labor'lok'o est'is la londona invest'bank'o Morgan Grenfell, kiu'n Deutsche Bank jam en 1989 trans'pren'is en pli fru'a prov'o por inter'naci'e ekspansi'i. Post 1989 la trans'pren'o ne est'is sukces'a kaj ankaŭ Mitchell bezon'is plur'a'j'n jar'o'j'n – kaj gigant'a'j'n mon'sum'o'j'n el Germanio – por pov'i egal'nivel'e negoc'i kun la londonaj kaj nov'jork'a'j bank'ist'o'j. Kulmin'o est'is la trans'pren'o de la uson'a invest'bank'o Bankers Trust en 1999. Fin'fin'e Deutsche Bank est'is inter la plej grand'a'j bank'o'j de la mond'o.

Est'is tim'o pri katastrof'o kiam Mitchell, 47-jar'a, fin'e de la jar'o 2000 mort'is pro aviad'il'akcident'o, sed li'a'j koleg'o'j, gvid'at'e de la barat'de'ven'a brit'o Anshu Jain, sukces'e trans'pren'is la afer'o'j'n kaj en la post'a jar'dek'o trans'form'is la grup'o'n Deutsche Bank en unu el la ĉef'a'j makler'ist'o'j de „deriv'aĵ'o'j”, kompleks'a'j financ'a'j produkt'o'j, kies grand'eg'a'j profit'o'j al'log'is, sed pri kies risk'o'j apenaŭ iu konsci'is.

Inter'temp'e la hejm'a merkat'o est'is neglekt'at'a. La sol'a menci'ind'a ag'o por pli'grand'ig'i la en'land'a'n klient'ar'o'n est'is la part'a trans'pren'o de Postbank. La german'a'j ofic'ist'o'j ne kompren'is, kial la ekster'land'a'j koleg'o'j ricev'as mult'obl'e pli alt'a'j'n salajr'o'j'n kaj premi'o'j'n. La tradici'a'j intern'a'j kontrol'sistem'o'j ne bon'e funkci'is kaj la londonaj kaj nov'jork'a'j ofic'ej'o'j labor'is preskaŭ ne'kontrol'it'e kaj ag'is pli risk'em'e ol ili'a'j tie'a'j koleg'o'j. La angl'a anstataŭ'is la german'a'n kiel intern'a'n lingv'o'n.

La financ'a kriz'o de 2008 ŝajn'e apenaŭ perturb'is la funkci'ad'o'n de Deutsche Bank. Dum ali'a'j bank'o'j lim'ig'is aŭ ĉes'ig'is la dub'ind'a'j'n transakci'o'j'n, Deutsche Bank eĉ pli'vigl'iĝ'is en tiu'j sektor'o'j. Nur dum la post'a'j jar'o'j, kiam la uson'a'j kontrol'ist'o'j iom post iom esplor'is kaj kompren'is kio real'e okaz'is en la jar'o'j antaŭ 2008, evident'iĝ'is kiu'grad'e Deutsche Bank est'is implik'it'a en la mis'far'o'j kaj kiom da kaŝ'it'a'j risk'o'j ĝi tren'as.

Dum la pas'int'a'j jar'o'j ĝi ricev'is plur'a'j'n mon'pun'o'j'n de uson'a'j kaj brit'a'j instanc'o'j, i.a. pro kun'labor'o kun impost'fraŭd'o kaj manipul'ad'o de la londona inter'bank'a rent'o (LIBOR). En septembr'o 2016 ven'is la nov'aĵ'o, ke uson'a juĝ'ist'o postul'as pun'pag'o'n de 14 miliard'o'j da dolar'o'j pro mis'far'o'j en la hipotek'a merkat'o. For'pren'o de nur tiu sum'o el la bilanc'o de la bank'o mal'ebl'ig'us ĝi'a'n bon'a'n funkci'ad'o'n, sed ankoraŭ est'as mult'a'j ali'a'j jur'a'j disput'o'j, el kiu'j pov'as rezult'i perd'eg'o'j.

La risk'o, ke la iam tut'e solid'a Deutsche Bank baldaŭ mal'aper'os pro likvid'ad'o aŭ bankrot'o, est'as real'a, sed ver'ŝajn'e per help'o de la german'a ŝtat'o kaj de ali'a'j bank'o'j trov'ebl'os pli elegant'a solv'o.

Mont'e de'i Paschi di Sien'a

La bank'o Mont'e de'i Paschi di Sien'a (mal'long'ig'it'a nom'o MPS aŭ BMPS) est'is fond'it'a en 1472 de la estr'ar'o de la ital'a urb'o Sien'a kiel Mont'e di Pietà, t.e. lombard'ej'o, ofic'ej'o kie oni pov'as mal'long'temp'e prunt'e'pren'i mon'o'n kontraŭ depon'o de garanti'aĵ'o. Ĝi nun est'as, de'pend'e de la kalkul'metod'o, la tri'e aŭ kvar'e plej grand'a bank'o de Italio. Ek'de 1999 ĝi est'as kvot'at'a en la ital'a akci'o'bors'o.

Origin'e ĝi rest'is lok'a bank'o; en la mez'o de la 19a jar'cent'o ĝi jam aktiv'is en la tut'a region'o Toskani'o. En 2007 ĝi aĉet'is Banca Antonveneta je 9 miliard'o'j da eŭr'o'j, prez'o post la kriz'o de 2008 konsider'at'a kiel mult'e tro alt'a, sed antaŭ'e, en epok'o kiam ĉiu'j bank'o'j vol'is grand'iĝ'i aĉet'ant'e ali'a'j'n bank'o'j'n, sum'o normal'a. En 2011 la bank'o deprec'is du'on'o'n de la aĉet'prez'o. Pro tio la kapital'o de la bank'o mal'kresk'is, sed tio est'is kompens'it'a per ŝtat'a sub'ten'o.

Sekv'is perd'o de 3 miliard'o'j pro (part'e kaŝ'it'a'j) deriv'at'a'j produkt'o'j kaj ne're'pag'it'a'j prunt'o'j en 2013. En 2014 est'is pli'a perd'o de 8 miliard'o'j pro mal'bon'a'j prunt'o'j. Malgraŭ la akir'o de 5 miliard'o'j da nov'a kapital'o en 2014, la kapital'baz'o rest'as ne'sufiĉ'a. En la bilanc'o rest'as dub'a'j prunt'o'j je 28 miliard'o'j da eŭr'o'j. Dum la pas'int'a'j kvin jar'o'j la nombr'o de dung'it'o'j kaj ofic'ej'o'j jam mal'kresk'is je kvar'on'o, sed pli drast'a'j inter'ven'o'j neces'os.

Logik'a solv'o est'us, ke solid'a bank'o trans'pren'u la rest'aĵ'o'j'n de MPS, sed tio est'us la definitiv'a fin'o de mult'jar'cent'a histori'o.

Ĉu la mister'o solv'it'a?

Du mete'olog'o'j el la universitat'o'j de Arizon'o kaj Kolorad'o (Uson'o), Randy Cerveny kaj Steve Miller, asert'as, ke solv'o pri la enigm'o de la Bermuda Tri'angul'o ver'ŝajn'e kuŝ'as en la ĉiel'o. Klimat'a'j satelit'o'j de Nas'a fakt'e detekt'is – en la ĉiel'o super tiu mar'a stri'o, grand'a pli ol milion'o'n da kvadrat'a'j kilo'metr'o'j, – strang'a'j'n nub'ar'o'j'n ses-angul'a'j'n, kiu'j'n oni konsider'u ver'a'j aer'a'j bomb'o'j.

Oni memor'u, ke la tiel nom'at'a Tri'angul'o de Bermudoj est'as geografi'a are'o situ'ant'a sud-orient'e de la atlantik'a mar'bord'o de Uson'o. La pint'o'j de la menci'it'a imag'a tri'later'o est'as: nord'e, la plej sud'a mar'bord'a lok'o de la bermuda insul'ar'o; okcident'e, la plej sud'a part'o de Florido, ĉe la urb'o Miamo; kaj sud'e, la plej okcident'a punkt'o de la insul'o Puertoriko. En la menci'it'a are'o, ek'de la 19a jar'cent'o kaj precip'e dum la 1940aj jar'o'j, okaz'is mister'a'j mal'aper'o'j de ŝip'o'j kaj aviad'il'o'j. Pro tio iu'j re'bapt'is la are'o'n „tri'angul'o mal'ben'it'a” aŭ „de la diabl'o”.

Ŝip'romp'iĝ'o'j

Laŭ la du fak'ul'o'j tiu'j ses-angul'a'j nub'o'j, kies tie'a oft'ec'o est'is konfirm'it'a de plur'a'j fot'o'j de Nas'a-satelit'o'j, kaŭz'as vent'o'j'n rapid'a'j'n je pli ol 270 km/h. Tiu'j aer-blov'o'j est'as tiel potenc'a'j, ke ili pov'us fal'ig'i aviad'il'o'j'n kaj kre'i mar-ond'o'j'n pli alt'a'j'n ol 14 metr'o'j'n, respond'ec'a'j'n pri ŝip'romp'iĝ'o'j. Do ja nepr'os krom'a esplor'ad'o, sed konvink'a kaj definitiv'a klar'ig'o pri la mister'o ŝajn'as jam eg'e pli proksim'a.

Tut'mond'a sekur'ec'o

Energi'proviz'a uni'o, financ'o, invest'o, la est'ont'ec'o de la eŭr'o'zon'o, problem'o'j de en'migr'ad'o kaj teror'ism'o trov'iĝ'is inter la ĉef'tem'o'j dum inter'naci'a konferenc'o sub la nom'o GLOBSEC Tatra Summit pri tut'mond'a sekur'ec'o, kiu okaz'is en Bratislav'o, Slovaki'o, en oktobr'o.

Mal'ferm'is la konferenc'o'n la german'a ministr'o pri financ'o'j Wolfgang Schäuble [ŝojble], kiu prezent'is la princip'o'j'n de la buĝet'kriteri'o'j en la eŭr'o'zon'o. Laŭ la german'a ministr'o, Portugali'o, Hispanio, Italio kaj Greki'o dev'as far'i pli efik'a'j'n paŝ'o'j'n por la plen'um'ad'o de la eŭrop'a'j buĝet'regul'o'j. Li ankaŭ sub'strek'is, ke EU ne'evit'ebl'e bezon'as nov'a'j'n struktur're'form'o'j'n.

Student'a iniciat'o

La forum'o GLOBSEC diskut'is krom'e la re'star'ig'o'n de la fid'o al EU, la brit'a'n eks'iĝ'o'n, soci'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n diferenc'o'j'n en mez-eŭrop'a'j land'o'j kaj la tiel nom'at'a'n Bratislav'a'n Deklar'o'n, kiu rezult'is el la ne'oficial'a unu'tag'a septembr'a pint'kun'ven'o de gvid'ant'o'j de EU en Bratislav'o.

Part'o'pren'is ankaŭ kvin eŭrop'a'j komision'an'o'j kaj sep alt'a'j reprezent'ant'o'j el balkanaj land'o'j. La konferenc'o GLOBSEC (mal'long'ig'o de la angl'a'j vort'o'j glob'al - tut'mond'a, kaj security - sekur'ec'o) ek'est'is kiel student'a iniciat'o, sed nun rang'as inter la plej grav'a'j inter'naci'a'j pri'sekur'ec'a'j forum'o'j en la mond'o.

Nobel-premi'it'o'j pri literatur'o kaj la sekv'o

Mult'a'j hom'o'j eg'e surpriz'iĝ'is pri la decid'o al'juĝ'i la Nobel-premi'o'n pri literatur'o en la jar'o 2016 al la uson'a kant'ist'o Bob Dylan, aŭtor'o de la kant'o'j Blov'as la vent', La temp'o ŝanĝ'iĝ'as kaj Ho sinjor'o tambur'ist'o. Kelk'a'j entuziasm'e bon'ven'ig'is la decid'o'n kiel inter'naci'a'n re'kon'o'n de la modern'a popular'a kultur'o. Laŭ ali'a'j tio est'as mal'valor'ig'o de la premi'o kaj rid'ind'ig'o de la tut'a proced'o por elekt'i merit'a'n laŭreat'o'n.

Plej fort'a'j lingv'o'j

Tio ne est'as la unu'a foj'o, ke oni kritik'as la decid'o'j'n de la Nobel-komitat'o. Oft'e ŝajn'as, ke la juĝ'ant'o'j favor'as verk'ist'o'j'n el la plej fort'a'j lingv'o'j, precip'e el la angl'a. Jen list'o de la lingv'o'j en kiu'j, de 1901 ĝis 2016, verk'is la Nobel-laŭreat'o'j, kiu'j ricev'is la premi'o'n pri literatur'o: angl'a 27, franc'a 16, german'a 13, hispan'a 11, sved'a 7, ital'a kaj rus'a 6, pol'a 4, dan'a kaj norveg'a 3, ĉin'a, japan'a kaj grek'a 2 kaj kun nur unu premi'it'o la lingv'o'j arab'a, bengal'a, ĉeĥ'a, finn'a, hebre'a, hungar'a, islanda, jid'a, okcitan'a, portugal'a, serb'o'kroat'a kaj turk'a.

Okcitan'a kaj jid'a

Est'as rimark'ind'e, ke nur du'foj'e la premi'o est'is al'juĝ'it'a al aŭtor'o'j, kiu'j verk'is en ne'regn'a'j aŭ minoritat'a'j lingv'o'j, nom'e la okcitan'a kaj la jid'a. Parentez'e, oni pov'as menci'i, ke du verk'ist'o'j, kies nom'o'j est'is plur'foj'e, sed mal'sukces'e, propon'it'a'j por la premi'o, est'is la skot'o'j Somhairle MacGill Eain, kiu verk'is en la skot'gael'a, kaj Vilhelm'o Auld, kiu verk'is en Esperant'o. Est'as evident'e, ke la plej dis'vast'iĝ'int'a'j kaj prestiĝ'a'j idiom'o'j hav'as pli da ŝanc'o ĉe la juĝ'komitat'o. Ne'surpriz'e, la skandinav'a'j lingv'o'j est'as bon'e reprezent'it'a'j en la list'o.

Dadaism'o re'viv'iĝ'is

La ambasad'o de Svis'land'o en Japani'o okaz'ig'is art'o-konkurs'o'n de dadaism'o okaz'e de la 100-jar'a dat're'ven'o de dadaism'o en septembr'o. La regul'o est'is simpl'a: ĉiu'j konkurs'aĵ'o'j est'is publik'ig'it'a'j en Facebook, kaj tiu, kiu ricev'is plej mult'a'j'n ŝat'o'j'n, gajn'as la premi'o'n.

En la konkurs'o unu dokument-film'et'o de la direktor'o Od'a Jooiĉiroo kaŭz'is grand'a'n sensaci'o'n pro la tem'o, ĉar li trakt'is la politik'a'n ag'ad'o'n de Tojama Kooiĉi, kiu al'vok'is en la nom'o de faŝism'o bojkot'ad'o'n de voĉ'don'ant'o'j okaz'e de la elekt'ad'o de la urb'estr'o en Tokio. Tojama pens'as, ke la voĉ'don'a sistem'o est'as posed'aĵ'o de majoritat'o'j kaj unu'iĝ'o de minoritat'o'j est'as neces'a. Li uz'as la vort'o'n faŝism'o en la plej origin'a senc'o.

Svis'a konfuz'o

Est'as natur'e, ke la ambasad'o de Svis'land'o ne pov'is antaŭ'vid'i la part'o'pren'o'n de la danĝer'a film'et'o. Tio konfuz'is ili'n. Fakt'e, ili don'is si'a'n propr'a'n ŝat'o'n al la du'a'vic'a konkurs'ant'o, kvankam ili est'is la organiz'ant'o de la konkurs'o. Not'ind'e, dum mult'a'j trakt'is art'o'n, Od'a pren'is iom kurioz'a'n afer'o'n. La kern'a ide'o de dadaism'o est'as ne'i la art'o'n jam ekzist'ant'a'n. Tio inkluziv'as intenc'o'n detru'i ajn'a'n aŭtoritat'o'n. En tiu senc'o la film'et'o de Od'a bon'e kongru'is kun la ide'o de dadaism'o. Svis'land'o kaj dadaism'o hav'as firm'a'n rilat'o'n. Kiam la dadaist'o'j eskap'is el faŝism'a Eŭrop'o, Svis'land'o akcept'is ili'n. Dadaism'o en Svis'land'o origin'as en tia histori'a moment'o.

Fin'fin'e, la film'et'o de Od'a gajn'is 488 ŝat'o'j'n, dum la 2a gajn'is 266. La ambasad'o de Svis'land'o, laŭ la majoritat'a regul'o, dev'is don'i la premi'o'n al la film'et'o pri Tojama, kiu ag'as spit'e al la majoritat'a regul'o ĝeneral'e. La konkurs'o konduk'is hom'o'j'n al la rezult'o plej dadaeska.

La ret'paĝ'o de Dada100: www.facebook.com/dada100tokyo

Ni atent'u la for'pas'o'n de lingv'o'j

La artikol'o de Garbhan MacAoidh pri la provenc'a lingv'o (MONATO 2016/10, p. 11-13) ven'is tut'e klar'e de ne'lok'ul'o. La provenc'a lingv'o est'as unu el la okcitan'a'j lingv'o'j kaj mem hav'as divers'a'j'n vari'aĵ'o'j'n, kiu'j'n atest'as la vort'ar'o Lou Tresor dóu Felibrige (La trezor'o de Felibriĝo) de Frédéric Mistral. La rol'o de Mistral simil'as al tiu de Zamenhof: El parol'at'a lingv'o li far'is skrib'it'a'n kaj kultur'a'n. Li verk'is vort'ar'o'n, gramatik'o'n kaj post'e verk'is en la lingv'o mem, ne nur Mirèio, sed ankaŭ Calendau kaj memor'aĵ'o'j'n. Li fond'is la literatur'a'n klub'o'n Felibrige kaj instig'is koleg'o'j'n verk'i en la provenc'a lingv'o.

La lingv'o kiel ge'patr'a komplet'e mal'aper'is dum tri generaci'o'j (mi'a av'in'o sakr'is en ĝi). Nur iu'j lern'ant'o'j lern'as ĝi'n en kelk'a'j mez'grad'a'j lern'ej'o'j por gajn'i kelk'a'j'n poent'o'j'n por la ekzamen'o. Por don'i al si bon'a'n konscienc'o'n, la region'a televid'o propon'as du'on'hor'a'n el'send'o'n semajn'e, sam'e la gazet'o de la region'o (Sud'a Franci'o: Provenc'o/Alp'o'j/Lazur'a Mar'bord'o) dediĉ'as unu paĝ'o'n al la provenc'a. La dev'ig'a instru'ad'o en la franc'a ek'de 1882 signif'is la mort'o'n de la provenc'a. Tiu fenomen'o dev'us atent'ig'i ni'n pri la for'pas'o de lingv'o'j, uz'at'a'j nur en la kamp'o'j aŭ kuir'ej'o. Mal'aper'is la provenc'a en du generaci'o'j. Kio okaz'os pri la franc'a (kaj ali'a'j naci'a'j lingv'o'j) en la epok'o de la ret'o, radi'o, reklam'o kaj simil'a'j?

Gramatik(l)a problem'o

Bardhyl Selimi skrib'is (MONATO 2016/08-09, p. 14), ke „protest'is alban'o'j loĝ'ant'a'j en la nord'a part'o de Greki'o ...” kaj ke Ĉamerio est'as „region'o kompakt'e loĝ'at'a de alban'a'j etn'ul'o'j”. Nu, la uz'ad'o de particip'o'j est'as foj'foj'e delikat'a en Esperant'o. Fakt'e, Ĉamerio est'as region'o de nord-okcident'a Greki'o, kie si'a'temp'e (ĝis 1944) loĝ'is islam-religi'a alban-etn'a komun'um'o, la tiel nom'at'a'j ĉam'o'j. Tiu'j amas'e for'fuĝ'is post la re'tir'iĝ'o de la german'a'j okupaci'ant'o'j, tim'ant'e (ne mal'prav'e) pri si'a viv'o, kaj star'ig'is en Albanio asoci'o'j'n, kiu'j postul'as inter'ali'e kompens'o'n pri si'a'j dom'o'j kaj kamp'o'j las'it'a'j en Greki'o. Do nun'temp'e, kaj de pli ol 70 jar'o'j, Ĉamerio ne est'as „kompakt'e loĝAta de alban'a'j etn'ul'o'j”, kaj la protest'int'o'j est'as ne „alban'o'j loĝAntaj en nord'a Greki'o”, sed fil'o'j kaj nep'o'j de alban'o'j loĝIntaj, aŭ iam antaŭ'e loĝ'ant'a'j tie. Fakt'e la sol'a'j alban'o'j nun'temp'e loĝ'ant'a'j en Greki'o est'as la tre mult'a'j en'migr'int'o'j de la last'a'j 25 jar'o'j, kvankam ankoraŭ ekzist'as tie alban'lingv'a'j vilaĝ'o'j, tamen kun loĝ'ant'ar'o plen'e grek'a laŭ naci'a konsci'o.

Vojaĝ'o tra la alfabet'o'j de la mond'o

La titol'o de nov'a libr'o de André Cherpillod iom mir'ig'is mi'n: Alfabet'o'j de l' mond'o! Tia tem'o tikl'is mi'a'n sci'vol'em'o'n, kaj mi demand'is mi'n: „Ĉu oni pov'as verk'i libr'o'n nur pri tiu tem'o? Ĉu ĝi cel'as nur la lingv'ist'o'j'n?”

Fakt'e, la libr'o en'hav'as preskaŭ 100 paĝ'o'j'n kaj pri'skrib'as mult'a'j'n alfabet'o'j'n. Tio ne est'as surpriz'o, se oni jam leg'is libr'o'j'n de Cherpillod: ĝeneral'e serioz'a'j kun mult'a'j referenc'o'j, eĉ se oni ne ĉiam konsent'as kun la asert'o'j de la aŭtor'o.

La diakrit'o'j

Rapid'e la leg'aĵ'o far'iĝ'as al'log'a, ĉar la libr'o tre klar'e kaj metod'e prezent'as la alfabet'o'j'n, komenc'ant'e per la ni'a, la latin'a, kun mult'a'j lingv'a'j kaj histori'a'j detal'o'j. Ekzempl'e, tabel'o'j montr'as la 51 fonem'o'j'n de la angl'a lingv'o kaj la 36 fonem'o'j'n de la franc'a. Kompren'ebl'e, la latin'a alfabet'o en'hav'as nur 26 liter'o'j'n, kio iel est'as la font'o de iom kompleks'a ortografi'o! Ĉiu lingv'o, kiu uz'as la latin'a'n alfabet'o'n, dev'is adapt'i ĝi'n al si'a fonetik'o. Tial svarm'as diakrit'a'j sign'o'j, kiel é, è, ê, ç en la franc'a, aŭ ä, ö en la sved'a kaj la german'a, kaj tiel plu. La ĉeĥ'a lingv'o en'hav'as 15 diakrit'a'j'n sign'o'j'n, la slovak'a 17, sed la rekord'o'n ten'as la vjetnam'a, kies 6 ton'o'j est'as not'it'a'j per mal'simil'a'j sign'o'j (12 vokal'o'j x 6 ton'o'j = 72 kombinaĵ'o'j!).

Esperant'o kaj ĝi'a'j ses liter'o'j kun super'sign'o (ĉ; ĝ; ĵ; ĥ; ŝ; ŭ) konsist'ig'as fin'e eg'e simpl'a'n skrib'sistem'o'n!

Uskl'ec'o'j

Mi rimark'is nov'a'n por mi vort'o'n (tut'e Piv'a'n) „usklec'o”, el'tir'it'a'n el la kompar'o de „majusklo” / „mi'nusklo”. Tiel oni pov'as parol'i pri du'uskl'ec'a'j alfabet'o'j (kun majuskl'o'j kaj minuskl'o'j), kiel la latin'a, kaj pri unu'uskl'ec'a'j skrib'aĵ'o'j (sen majuskl'o'j), kiel la arab'a.

Mal'kovr'ant'e la etrusk'a'n alfabet'o'n, la leg'ant'o observ'as kun mir'o, ke oni kon'as neni'o'n de tiu lingv'o, kvankam ĝi'a alfabet'o est'as de'long'e bon'e kon'at'a!

Surpriz'o'j

Ali'a'j surpriz'o'j atend'as ni'n. Ekzempl'e, pri la prononc-manier'o de la franc'a aŭ de la hispan'a dum la mez'epok'o. Kiel ebl'as akir'i cert'ec'o'n pri tio en period'o, kiam ne ekzist'is magnetofon'o'j? Nu, tut'simpl'e, dank'e al la per'ad'o de jud'a'j alfabet'o'j. En la mez'epok'o eŭrop'a'j jud'o'j skrib'is fonetik'e fremd'a'j'n vort'o'j'n. Tiel oni sci'as, ke la vort'o „estourdition” (kap'turn'o, vertiĝ'o) en la mal'nov'a franc'a est'is prononc'at'a kiel „estourdiŝon”. Kiel en la nun'a angl'a. Amuz'e, ĉu ne?

Sam'tem'e la aŭtor'o lev'as la problem'o'n de la hispan'a liter'o J (la jot'a = ĥ). Kiel klar'ig'i ĝi'a'n prononc'o-de'ven'o'n? Ĉu pro influ'o de la arab'a? Nu, antaŭ la for'pel'o de la jud'o'j far'e de la katolik'a reĝ'in'o Izabel'a en 1492, vort'o'j kun tiu liter'o est'is trans'skrib'it'a'j en la jud'a alfabet'o ĝudezma per liter'o respond'ant'a al ĵ. Ekzempl'e, la vort'o hijo (fil'o), nun'temp'e prononc'at'a iĥo, est'is tiam trans'skrib'at'a kiel iĵo. La lingv'ist'o'j star'ig'is hipotez'o'n pri la de'ven'o de tiu nun'a prononc'ad'o, kaj mi las'as al vi la plezur'o'n mal'kovr'i ĝi'n!

Alfa'silab'ar'o'j

Sed la plej frap'a'j ĉapitr'o'j de tiu libr'o rilat'as al la alfa'silab'ar'o'j, kiu'j trov'ebl'as precip'e ĉe la hindiaj lingv'o'j. Alfa'silab'ar'o skrib'as ne fonem'o'j'n, sed silab'o'j'n (vokal'o kun konsonant'o). Je mi'a grand'a hont'o, mi konfes'as mi'a'n ne'sci'o'n pri tiu'j mult'a'j lingv'o'j (hind'a, guĝarat'a, panĝab'a, bengal'a, orija, tamul'a ktp). Ĉiu el ili hav'as si'a'n propr'a'n alfa'silab'ar'o'n.

Tia skrib'ad'o aspekt'as al ni, eŭrop'an'o'j, eg'e mal'facil'a. Tamen mult'a'j hom'o'j lern'is kaj uz'as ĝi'n!

Ali'a'n ekzempl'o'n de la mal'facil'ec'o leg'i don'as la orija alfa'silab'ar'o kun si'a'j mult'a'j kurb'iĝ'o'j, iom simil'a'j por fremd'a'j okul'o'j: 37 silab'o'j + 14 sen'de'pend'a'j vokal'o'j + 13 de'pend'a'j vokal'o'j.

Mal'facil'a instru'ad'o

Observ'ant'e tiu'j'n alfabet'o'j'n, mi mir'is pro la mal'facil'aĵ'o'j, kiu'j traf'as la instru'ist'o'j'n de baz'a'j lern'ej'o'j, kiam ili klopod'as instru'i la leg'ad'o'n al si'a'j jun'a'j ge'knab'o'j. Kiom da temp'o neces'as por ĝust'e leg'i dokument'o'j'n tiel skrib'it'a'j'n?

Ni'a vojaĝ'o tra la alfabet'o'j de la mond'o ig'as ni'n mal'kovr'i ne'kon'at'a'j'n aspekt'o'j'n de la hom'ar'o. Ekzempl'e, en Etiopio la amhar'a'n alfabet'o'n uz'as sep divers'a'j lingv'o'j (tigrea, tigrinja, gafata, argobla, lararia, bilena, guraga). Vid'ebl'as ankaŭ la strang'a alfabet'o de la inuit'o'j, kiu'j viv'as en la arkt'a'j region'o'j de Kanado.

Al'log'a stil'o

Ne ebl'as resum'i la libr'o'n, kiu fin'iĝ'as per la skrib'aĵ'o'j brajl'a (por blind'ul'o'j) kaj mors'a (antaŭ'e sur mar'ŝip'o'j). Sed leg'ant'e la ĉapitr'o'n pri la skrib'ad'o de la japan'a, oni mir'as, observ'ant'e, ke ĝi konsist'as el mil'o'j da ĉin'de'ven'a'j ideogram'o'j plus du alfabet'o'j: hiragana kaj katakana, ambaŭ riĉ'a'j je 48 sign'o'j. Est'as kon'at'e, ke nur mal'mult'a'j jun'a'j japan'o'j mal'facil'e leg'as.

Mi al'don'u person'a'n spert'o'n: kiam mi fin'leg'is la last'a'j'n ĉapitr'o'j'n kun ili'a'j mal'kovr'o'j, mi subit'e ek'konsci'is, ke mi est'as leg'ant'a en Esperant'o, ne en mi'a de'nask'a lingv'o (la franc'a). Tio pruv'as, ke malgraŭ la rigor'ec'o de la alfabet'a tem'o, la aŭtor'o verk'is si'a'n libr'o'n en al'log'a stil'o, ĉiam preciz'a. Mi volont'e demand'us al li, kiom da temp'o li bezon'is por plen'um'i tia'n task'o'n (esplor'ad'o, organiz'ad'o, skrib'ad'o, kontrol'o), sed mi dub'as, ĉu li respond'us.

Tiu ĉi libr'o pov'as far'iĝ'i por skeptik'ul'o'j bon'a ekzempl'o de la riĉ'ec'o kaj kapabl'o'j de ni'a lingv'o!

André Cherpillod: Alfabet'o'j de l' mond'o. Eld. La Blanchetière, Courgenard (Franci'o), 2016. 98 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. Neni'u ISBN indik'it'a.

Teritori'a inter'trakt'ad'o inter Putin kaj Abe

Last'a'temp'e Vladimir Putin de Rusio kaj Abe Ŝinzo de Japani'o ek'okup'iĝ'is pri inter'trakt'ad'o por solv'i la disput'o'n pri la aparten'o de kvar insul'o'j. Ili vol'as inter'konsent'i pri pac'traktat'o inter la du ŝtat'o'j.

Kial nun kaj kio'n ili intenc'as far'i? Fakt'e en 1951 la alianc'a'j ŝtat'o'j kaj Japani'o sub'skrib'is la san'francisk'a'n pac'traktat'o'n por formal'e fin'i la du'a'n mond'milit'o'n en orient'a Azi'o. En la traktat'o Japani'o rezign'is pri la posed'ad'o de Saĥalen'o kaj Kuril'o'j, kiu'j'n Sovetio okup'is dum la milit'o. Tiam Sovetio ne sub'skrib'is la san'francisk'a'n pac'traktat'o'n, sed en 1956 Japani'o kaj Sovetio re'star'ig'is diplomati'a'j'n rilat'o'j'n, deklar'ant'e, ke ambaŭ ŝtat'o'j daŭr'e inter'trakt'os por konklud'i pac'traktat'o'n, post kies sub'skrib'o Sovetio re'don'os al Japani'o du insul'o'j'n, nom'e Habomai kaj Ŝikotan.

Ĉu du insul'o'j aŭ kvar?

Post tiam ili hav'is plur'a'j'n inter'trakt'ad'o'j'n, sed van'e, ĉar Japani'o postul'is re'don'o'n de kvar insul'o'j (Habomai, Ŝikotan, kaj Kunaŝiri kaj Etorohu) kiu'j, laŭ Japani'o, ne aparten'as al Kuril'o'j. Sovetio (kaj post'e Rusio) insist'is, ke la last'a'j du insul'o'j est'as part'o de Kuril'o'j kaj re'don'os nur la du unu'a'j'n.

En la memor'ig'a 60a jar'o post la komun'a deklar'o kaj Putin kaj Abe firm'e decid'is inter'trakt'i kaj solv'i la pend'ant'a'n teritori'a'n disput'o'n. Ili kred'as, ke ili pov'os solv'i la problem'o'n kaj evolu'ig'i la rilat'o'j'n, kiu'j konduk'os la du land'o'j'n al ekonomi'a kun'viv'ad'o kaj prosper'o.

Sankci'o kontraŭ Rusio

Putin kaj Abe hav'as person'e tre amik'a'n rilat'o'n, kaj okaz'is jam 11 kun'sid'o'j inter ili post la en'ofic'iĝ'o de Abe en decembr'o 2012. Kontrast'e la eŭrop'a'j land'o'j kaj Uson'o ne hav'as amik'a'j'n rilat'o'j'n kun Rusio pro la konflikt'o'j en Ukrainio kaj Mez'a kaj Proksim'a Orient'o. Japani'o, est'ant'e alianc'an'o kun Uson'o kaj montr'ant'e societ'em'o'n, part'o'pren'is en la sankci'o kontraŭ Rusio pro la aneks'o de Krimeo, sed ne vol'as akr'ig'i si'a'n rilat'o'n kun Rusio.

Naci'ism'a'j bar'o'j

Putin kaj Abe vol'as rapid'e kaj kuraĝ'e solv'i la teritori'a'n disput'o'n, antaŭ'e'n'ig'i grand'skal'a'n ekonomi'a'n kun'labor'o'n, ekzempl'e ekspluat'ad'o'n de energi-font'o'j, la konstru'o'n de haven'o kaj flug'haven'o en la mar'bord'a part'o de Siberio kaj ali'a'j'n projekt'o'j'n.

Ŝajn'e la plej grand'a bar'aĵ'o kontraŭ ili'a inter'trakt'ad'o est'os ard'a naci'ism'o en ambaŭ land'o'j, kiu ne permes'os iu'n ajn ced'o'n en la teritori'a disput'o. Ni vid'u kiel ili konvink'os si'a'j'n naci'ist'o'j'n, kiu'j grand'part'e est'as ili'a'j sub'ten'ant'o'j.

Kial oni elekt'is Trump?

Politik'scienc'ist'o'j klopod'is dum la last'a'j semajn'o'j klar'ig'i tiu'n ne'atend'it'a'n elekt'o'n, kiu lok'is miliard'ul'o'n kiel nov'a'n prezid'ant'o'n de Uson'o. Fakt'e, tradici'a'j analiz'o'j pri dekstr'o kaj mal'dekstr'o aŭ pri konserv'o kaj progres'o ŝajn'as mal'traf'a'j por bon'e kompren'i ĝi'n. Inter la nov'a'j propon'o'j, el'star'as ide'o, kiu permes'as lum'ig'i ĝi'n, kaj ankaŭ ali'a'j'n freŝ'a'j'n ne'atend'it'a'j'n rezult'o'j'n, kiel la el'ir'o de Briti'o el Eŭrop'a Uni'o aŭ ven'ont'a'j'n ebl'o'j'n, kiel la venk'o de Le Pen en Franci'o.

Tem'as pri sufiĉ'e simpl'a teori'o, nom'e la ŝanĝ'dezir'o de la pli'mult'o de la civit'an'o'j preskaŭ ĉie en la okcident'a mond'o. En la kadr'o de etern'a kriz'o, mult'a'j hom'o'j kontraŭ'as ekonomi'a'n kaj politik'a'n sistem'o'j'n, kiu'j'n ili konsider'as mal'just'a'j kaj koncept'it'a'j por favor'i la riĉ'ul'o'j'n. Ali'flank'e, est'as ali'a part'o de la soci'o, kiu rekt'e aŭ mal'rekt'e profit'as de la sistem'o aŭ kiu eĉ kontraŭ'ant'e korupt'o'n kaj mal'just'ec'o'n, tro tim'as la mal'kon'at'a'n ŝanĝ'o'n. Laŭ tiu teori'o, ili ne voĉ'don'as por konkret'a kandidat'o, sed por (ŝanĝ'o aŭ) stabil'ec'o. Tio klar'ig'us la re'elekt'o'n de putr'a'j politik'a'j parti'o'j, kiel la nun'a Popol'a Parti'o en Hispanio.

Re'ven'e al la titol'a demand'o, kial oni elekt'is Trump? Ĉar grand'a part'o de la uson'a'j civit'an'o'j (almenaŭ de tiu'j, kiu'j voĉ'don'is en la balot'o'j) vol'is ŝanĝ'i la nun'a'n ekonomi'a'n kaj politik'a'n sistem'o'j'n. Ili ne nepr'e ŝat'is Trump, sed ne hav'is alternativ'o'n. La decid'o est'is inter la sam'o (Clinton) aŭ io nov'a (Trump). Ver'ŝajn'e, se inter la elekt'ebl'o'j est'int'us ali'a kandidat'o percept'it'a kiel ŝanĝ'o (Sanders), la rezult'o est'int'us mal'sam'a. La ironi'o est'as, ke post elekt'ad'a kampanj'o la politik'o'j de la nun'a prezid'ant'o plej probabl'e profund'iĝ'os en la kritik'at'a sistem'o, tiel pli'grand'ig'ant'e mult'dimensi'a'n mal'just'ec'o'n.

Mafa

Kiam al la mal'jun'ul'viand'biskvit'far'a fabrik'o (MAFA) mank'is sufiĉ'e da 75+-ge'mal'jun'ul'o'j, la estr'ar'o propon'is moci'o'n al la parlament'o, postul'ant'e mal'pli'ig'o'n de la aĝ'o al 70. La parlament'o tuj aprob'is, la ŝtat'o tuj promulg'is, kaj la jun'a'j polic'an'o'j tuj komenc'is ĉas'i hom'o'j'n, kiu'j aĝ'is pli ol 70 jar'o'j'n.

Mi est'is fin'e de mi'a ses'dek'a jar'o. Mi ek'tim'eg'is. Kio'n signif'as tiu nov'a leĝ'o? Ĉu en'kategori'ig'o de la hom'o'j laŭ ili'a (mal)util'ec'o?

Kiu difin'as kaj decid'as, ke iu hom'o est'as util'a aŭ mal'util'a? Ĉu eŭtanazi'o, abort'ig'o, masakr'ad'o, bombard'ad'o, sang'o'plen'a'j milit'o'j, mal'sat'ig'o de mult'a'j hom'o'j, ktp, ktp, ne sufiĉ'is por eksterm'i la hom'a'n ras'o'n? Ĉu ver'e neces'as, ke ni manĝ'u la viand'o'n de ni'a'j ge'patr'o'j? Kaj ni'a'j ge'fil'o'j la ni'a'n?

Koler'eg'e mi ĉif'pren'is la ĵurnal'o'n, en kiu aper'is la nov'aĵ'o, kaj kur'is al mi'a amik'o Albert'o. Li est'is deput'it'o en la lok'a parlament'o. Tre trankvil'e daŭr'ig'ant'e si'a'n kaf'trink'ad'o'n, li respond'is al mi:

- Ni pov'as neni'o'n far'i, mi'a amik'o. Est'as dikt'it'e de'supr'e! Se vi vol'as ...

Mi ne plu atend'is. Furioz'e mi for'kur'is al Margarita. Ŝi est'is tre jun'a, bel'a kaj, laŭ mi'a antaŭ'a konstat'o, tre bon'kor'a deput'it'in'o en la naci'a parlament'o. Aŭskult'int'e mi'n, ŝi bel'rid'et'e kaj dolĉ'vort'e ek'is mi'n trankvil'ig'i:

- Vi prav'as koler'iĝ'i, mi'a amik'o. Ankaŭ ni bedaŭr'as pro tio. Sed kio'n far'i ...?

Kelk'foj'e mi frap'bat'is mi'a'j'n vang'o'j'n. Ne, ne est'is sonĝ'o! Mi, ankoraŭ esperant'e, kur'is al Sam. Ni est'is amik'o'j jam ek'de ni'a infan'ec'o. De kiam li far'iĝ'is vic'prezident'o, ni mal'oft'e inter'vizit'is. Tamen mi esper'is i'o'n far'i per li'a help'o ...

Li respond'is tut'e desper'e:

- Ne lac'ig'u vi'n, mi'a amik'o. Direkt'u vi'n rekt'e al la cel'o. Ĉiu'j est'as sub Mafa! Se vi vol'as i'o'n far'i, ir'u al la estr'o de Mafa. Ebl'e vi pov'us ...

Mi ne plu aŭskult'is li'n. Mi kur'is al la estr'ar'estr'o de tiu infer'a kompani'o, kiu reg'is la tut'a'n land'o'n.

Tre ĝentil'e li akcept'is mi'n. Tre ĝentil'e li propon'is kaf'o'n kaj biskvit'o'n:

- Ĉu vi ŝat'as la verd'a'n aŭ la ruĝ'a'n? Kun kaf'o aŭ kun te'o? Kun suker'o aŭ kun miel'o? ... La verd'a est'as vir'in'a kaj la ruĝ'a est'as vir'a ... Laŭ mi la verd'a est'as pli bon'gust'a ...

Mi cert'iĝ'is, ke mi'a'j klopod'o'j ĝis nun est'is van'a'j. Mi decid'is ir'i al la palac'o de la prezident'o kaj pet'i li'a'n help'o'n. Kiam mi ek'star'is, en'ven'is du uniform'vest'it'a'j fort'a'j vir'o'j. En ili'a'j man'o'j est'is plet'o da flav'a'j biskvit'o'j. La estr'ar'estr'o propon'is regal'i mi'n per nov'bak'it'a'j biskvit'o'j:

- Prov'u ni'a'n flav'a'n biskvit'o'n ... est'as prototip'o ... ni nun test'as biskvit'o'j'n far'it'a'j'n de ses'dek'jar'aĝ'a'j ...

Mamurzo

Ebl'e li'a ĝust'a nom'o est'is io ali'a, tamen la ĉirkaŭ'ul'o'j nom'is li'n Mamurzo. Li est'is mal'jun'a vir'o, tre riĉ'a kaj hegemoni'a. Li hav'is dek unu fil'o'j'n. Neniu'n fil'in'o'n. Ar'o da oni'dir'o'j pri'is li'n. Ke li mort'ig'is si'a'n edz'in'o'n, ke li las'is neniu'n fil'in'o'n viv'a, ke li hav'as sekret'a'j'n rilat'o'j'n kun ali'mond'an'o'j, ktp, ktp.

La laŭ'cifer'a'j nom'o'j de la fil'o'j est'is apart'e atent'o'vek'a'j: Unalio, Dualio, Tri'ali'o, Kvar'ali'o, Kvin'ali'o, Sesalio, Sepalio, Okalio, Naŭ'ali'o, Dekalio, Last'ali'o. Pro kial'o, kiu'n sci'as neni'u, li fin'is je la dek-unu'a fil'o si'a'n gener'ad'o'n.

Kiam Mamurzo aŭd'is la paŝ'o'j'n de la mort'o, iu'n tag'o'n li al'vok'is la dek unu fil'o'j'n kaj sen'hezit'e dir'is al ili, ke unu el ili est'as bastard'o! Ke la ali'a'j dev'as mort'ig'i li'n! La unu'nur'a kondiĉ'o est'is, ke la murd'o dev'us okaz'i for de la patr'a'j okul'o'j.

La okul'o'j de ĉiu'j fil'o'j ek'flam'is pro venĝ'em'o. Ili ja jam aŭd'int'is oni'dir'o'j'n pri Unalio. Li nask'iĝ'is dum temp'o kiam Mamurzo ankoraŭ ne'is, ke li edz'in'ig'is Alieon. Alieo est'is fil'in'o de la vilaĝ'estr'o de la najbar'a vilaĝ'o. Mamurzo kaj Alieo ne am'is unu la ali'a'n. Tamen ili fin'fin'e ge'edz'iĝ'is pro ali'a'j kial'o'j ol la am'o!

La dek fil'o'j tuj mort'ig'is Unalion. Antaŭ la okul'o'j de la patr'o! La unu'a trans'paŝ'o de la patr'a leĝ'o! Tamen la mal'jun'ul'o pov'is far'i neni'o'n!

La naŭ pli aĝ'a'j frat'o'j mort'ig'is la plej jun'a'n, Last'ali'o'n. Ĉar laŭ ili, la patr'o tiam est'is tiom mal'jun'a, ke li absolut'e ne pov'is en'plant'i id'o'n. Last'ali'o nepr'e est'is bastard'o!

Sed ili erar'is, ĉar kiam ili re'ven'is al la patr'o por raport'i si'a'n konker'o'n, la kompat'ind'a mal'jun'ul'o ĝem'is kaj montr'o'fingr'e alud'is al Dualio kaj Dekalio kaj mal'ben'is ili'n.

Ambaŭ tuj est'is mort'ig'it'a'j! La ceter'a'j frat'o'j argument'is ke, se tiu'j du ne est'is bastard'o'j, kial do la patr'o alud'is nur pri ili? Sed ili erar'is. Ĉar la patr'o ankoraŭ ne ŝajn'is kontent'a.

La rest'ant'a'j frat'o'j fal'is en dub'o'n. Ĉu ver'e unu el ili est'as bastard'o? Ĝis kiam ili dev'as mort'ig'i unu la ali'a'n? Ĉu ver'e la pun'o de la bastard'ec'o est'as mort'o?

Dum la diskut'o'j, la sep frat'o'j ek'kompren'is, ke la patr'o hav'as plan'o'n for'mort'ig'i ĉiu'j'n fil'o'j'n. Sed kial? Ili decid'is ebri'ig'i la patr'o'n kaj subtil'e pri'demand'i li'n.

La famili'a kurac'ist'o konsil'is al la mal'jun'ul'o drink'i sufiĉ'e; la mal'jun'ul'o far'is tio'n kaj denunc'is ĉio'n: li est'is psik'e mal'san'a, li altern'e konfuz'is en si'a kap'o si'a'n edz'in'o'n kun si'a patr'in'o, si'a'j'n fil'o'j'n kun la ne'kon'at'a'j gast'o'j de si'a patr'in'o ...

La sep fil'o'j sen'kompat'e mort'ig'is la patr'o'n kaj fond'is tre riĉ'a'n, daŭr'a'n, potenc'a'n, moral'a'n, honor'plen'a'n sep'dinasti'o'n.

Tiu dinasti'o ankoraŭ reg'as ni'a'n vilaĝ'o'n kaj ni'a'j vilaĝ'an'o'j fier'as obe'i tia'j'n bon'eg'a'j'n ekzempl'a'j'n model'o'j'n.

Forges'it'a traduk'o

Kun interes'o mi leg'is la artikol'o'n de Ju'a'n Carlos Montero Medin'a pri la t.n. virus'o Zika (MONATO 2016/10, p. 17). Bon'e verk'it'a artikol'o, kiu mal'long'e kaj precip'e fund'e inform'as la leg'ant'o'j'n pri la port'ant'o de la danĝer'a virus'o.

En la artikol'o est'as uz'it'a la scienc'a nom'o de insekt'o, kiu est'as bon'e kon'at'a nur de zoolog'o'j, ne de ordinar'a'j leg'ant'o'j. Esperant'o est'as simpl'a lingv'o kaj laŭ mi'a opini'o, la scienc'a nom'o de la insekt'o (Culex quinquefasciatus) pov'us est'i traduk'it'a en Esperant'o'n.

Kiel redaktor'o de la scienc'a rubrik'o mi opini'as, ke neni'u traduk'o en la koncern'a artikol'et'o est'as forges'it'a. La fraz'o „Brazilaj esplor'ist'o'j konstat'is la ĉe'est'o'n de t.n. virus'o Zika ... en kul'o'j el la speci'o Culex quinquefasciatus” est'as sufiĉ'e klar'a por ebl'ig'i al iu ajn leg'ant'o kompren'i, ke Culex quinquefasciatus est'as ne apart'a insekt'o kon'at'a nur de zoolog'o'j, sed specif'a kaj mal'oft'a speci'o de kul'o'j (insekt'o'j ĝeneral'e kon'at'a'j al ni ĉiu'j). Pro mem'kompren'ebl'a'j kial'o'j ĝi ne pov'as hav'i en Esperant'o (aŭ en iu ajn naci'lingv'o) ali'a'n nom'o'n ol la scienc'a'n. Ĉu la slovak'a ekzempl'e antaŭ'vid'as apart'a'n nom'o'n por tiu mal'san'ig'a kul-speci'o (aŭ por iu ajn speci'o de iu ajn best'o/plant'o ĉe'est'a en iu ajn lok'o de la planed'o ter'o)?

Trump (1)

Kvankam li kiel hom'o kaj (est'ont'a) politik'ist'o ne plaĉ'as al mi, kaj mi eĉ tim'as pri tio, kio okaz'os dum la ven'ont'a'j jar'o'j, ni dev'as memor'i, ke li ne kapt'is la pov'o'n per arm'il'o'j, nek fraŭd'e, sed kiel rezult'o de demokrat'a procez'o. Tiu'j, kiu'j nun protest'as pri la rezult'o de la elekt'o, dev'as pens'i: Ĉu ili ver'e vol'as protest'i kontraŭ demokrati'o? Kio'n tio signif'us? Ĉu est'as ver'e „demokrat'e”, akcept'i la rezult'o'n de elekt'o nur, se tiu rezult'o plaĉ'as al ni?

Trump (2)

Mi est'as uson'an'o, kiu voĉ'don'is por Clinton, kaj mi tut'e el'rev'iĝ'is pri la rezult'o de la elekt'o. Sed du afer'o'j don'as al mi esper'o'n. Unu'e: Uson'o plej'part'e ne sub'ten'as Trump. Pli da uson'an'o'j voĉ'don'is por Clinton ol por Trump. Trump venk'is nur pro la mal'simpl'a, mal'modern'a elekt'a sistem'o uson'a. Kaj du'e: Nun, post la elekt'o, mi vid'as ĉe Facebook kaj ali'a'j ret'ej'o'j mi'a'j'n amik'o'j'n kaj hero'o'j'n batal'ant'a'j'n por pli bon'a land'o spit'e al Trump.

Donald Trump kaj Deutsche Bank

Ke inter'naci'e ag'ant'a grand'bank'o kiel Deutsche Bank (DB) don'is kredit'o'j'n al la ne'mov'ebl'aĵ'a imperi'o de la elekt'it'a uson'a prezid'ant'o Donald Trump ne pov'as est'i surpriz'o. Tamen menci'ind'as, ke Deutsche Bank est'as la plej grand'a financ'ant'o de tiu imperi'o. Laŭ la uson'a financ'a gazet'o Wall Street Journal ek'de 1998 DB don'is kredit'o'j'n de minimum'e 2,5 miliard'o'j da uson'a'j dolar'o'j al Trump-kompani'o'j. La last'a financ'it'a projekt'o est'as la trans'form'o al hotel'o de mal'nov'a poŝt'ofic'ej'o en prestiĝ'a lok'o en Vaŝington'o. La re'nov'ig'o kost'is 200 milion'o'j'n da dolar'o'j, Deutsche Bank financ'is 170 milion'o'j'n. Kontrast'e, plur'a'j uson'a'j bank'o'j dum la pas'int'a'j jar'o'j fin'is si'a'n kun'labor'o'n kun Trump.

Kaŝ'it'a ĝis la elekt'o'j

Menci'ind'as ankaŭ, ke la ebl'e konflikt'ant'a'j interes'o'j de uson'a prezid'ant'o, kies imperi'o est'as grand'part'e financ'at'a de DB, kaj DB mem, kiu est'as minac'at'a de gigant'a pun'pag'o pro mis'far'o'j en Uson'o dum la bank'a kriz'o de 2008, iĝ'is kon'at'a'j nur post la elekt'o. Wall Street Journal menci'is la afer'o'n en la 9a de novembr'o. La popular'a german'a gazet'o Ster'n en la 10a de novembr'o trans'pren'is kaj koment'is la nov'aĵ'o'n. La german'a financ'a gazet'o Handelsblatt atend'is ĝis la 12a por inform'i si'a'j'n leg'ant'o'j'n. En la moment'o kiam ĉi tiu tekst'o est'as verk'at'a (14a de novembr'o vesper'e) en la ĝeneral'e bon'eg'a ret'paĝ'ar'o de la german'a semajn'a revu'o Der Spiegel neni'o trov'ebl'as rilat'e al tiu ŝajn'e tikl'a afer'o. ¹

La post'a'n maten'o'n tamen ankaŭ Der Spiegel aper'ig'is i'o'n pri la rilat'o'j Trump – Deutsche Bank kun la vort'o'j: Milliardengeschäfte von Donald Trump – Beispielloser Interessenkonflikt (La miliard'o'negoc'o'j de Donald Trump, sen'precedenc'a konflikt'o de interes'o'j).

Re'viv'iĝ'o de rilat'o'j

Politik'a dialog'o, dis'volv'iĝ'o de ambaŭ'flank'a ekonomi'a kun'labor'o, energi-sektor'o, turism'a mov'ad'o, instru'ad'o, la intern'a evolu'o en Ukrainio kaj la sekur'ec'a situaci'o en Afgani'o: jen la ĉef'tem'o'j de tri alt'rang'a'j slovak'a'j reprezent'ant'o'j, kiu'j komenc'e de novembr'o vizit'is kvar azi'a'j'n land'o'j'n.

Armeni'o, Kazaĥi'o

Unu'e, la prezid'ant'o de la slovak'a parlament'o, Andre'j Dank'o, vizit'is Armeni'o'n kun la cel'o dis'volv'i kun'labor'o'n inter la du naci'a'j parlament'o'j. Dum si'a oficial'a vizit'o Dank'o trakt'is kun la armen'a'j prezid'ant'o kaj ĉef'ministr'o, kaj plant'is arb'o'n de inter'popol'a amik'ec'o.

Du'e, la slovak'a ministr'o pri ekster'land'a'j kaj eŭrop'a'j afer'o'j, Miroslav Lajčák [lajĉak], vizit'is Kazaĥi'o'n, kie li trakt'is kun si'a kazaĥ'a paralel'ul'o. Ambaŭ ekster'land'a'j ministr'o'j konstat'is, ke la ĝis'nun'a'j reciprok'a'j ag'ad'o'j kre'as bon'a'j'n kondiĉ'o'j'n por la re'viv'ig'o de la ekonomi'a kun'labor'o. La ministr'o'n akompan'is ankaŭ reprezent'ant'o'j de 15 slovak'a'j ŝtat'a'j kaj privat'a'j firma'o'j. Dum la vizit'o est'is sub'skrib'it'a'j unu komerc'a kontrakt'o kaj tri raport'o'j rilat'e al best'o-produkt'ad'o, nutr'aĵ-industri'o kaj re'konstru'ad'o de hejt'central'o'j.

Uzbeki'o kaj Taĝiki'o

Tri'e, la vic'ministr'o pri ekster'land'a'j kaj eŭrop'a'j afer'o'j, Lukáš Parízek [lukaŝ parizek], vizit'is Uzbeki'o'n kaj Taĝiki'o'n, kie li plen'um'is inter'ministr'a'j'n konsil'iĝ'o'j'n kun ekster'land'a'j ministeri'o'j. Dum la vizit'o al Taĝiki'o Parízek ankaŭ mal'ferm'is slovak-taĝik'a'n entrepren'ist'a'n forum'o'n kaj en ambaŭ land'o'j li trans'don'is simbol'a'j'n ĉek'o'j'n en la valor'o de 10 000 eŭr'o'j, destin'it'a'j'n por instru'ad'o, publik'a san'o kaj handikap'ul'o'j.

Nov'a'j vagon'o'j por la Gigant'a Rad'o

En la fin'a faz'o de la du'a mond'milit'o 1944: Sovetiaj trup'o'j atak'as Vienon en Aŭstrio. Brul'as la bud'o'j kaj dom'et'o'j de la amuz'kvartal'o Prater (ĝi ekzist'as jam 251 jar'o'j'n) en Vieno. Brul'as tie ankaŭ la Gigant'a Rad'o kun si'a'j 30 vagon'o'j, konstru'it'a en 1896 sur la teren'o de la Mond'a Ekspozici'o en 1873. Dum mult'a'j monat'o'j rest'as nur griz'a'j ruin'o'j. Sed jam en 1946 re'funkci'as tiu 60-metr'a rad'eg'o, sed kun nur 15 vagon'o'j. Pro la brul'o la ŝtal'a stang'ar'o ne plu est'as sufiĉ'e fortik'a por ten'i 30 pez'a'j'n vagon'o'j'n. Por ŝpar'i mon'o'n ĉiu vagon'o hav'as po kvar fenestr'o'j'n ambaŭ'flank'e anstataŭ la original'a'j ses. Du 15-kilo'vat'a'j motor'o'j turn'as la rad'eg'o'n. Okaz'e de ne'funkci'o ebl'as turn'i ĝi'n ankaŭ man'e. Unu komplet'a rond'ir'o daŭr'as kvin ĝis dek minut'o'j'n; tio de'pend'as de la nombr'o de pasaĝer'o'j.

La tri'a vir'o

En 1949 la Gigant'a Rad'o est'is scen'ej'o en la film'o La tri'a vir'o. Du ĉef'rol'ul'o'j renkont'iĝ'as apud la rad'eg'o, en'ir'as vagon'o'n kaj rond'vetur'as en ĝi. Dum'e ili diskut'as pri la komerc'ad'o de medikament'o, am'afer'o'j kaj la tiam'a'j politik'a'j cirkonstanc'o'j.

Nov'a'j vagon'o'j

En 2016 la vagon'o'j ne plu taŭg'is por la tut'jar'a uz'ad'o. Oni konstru'is nov'a'j'n laŭ la original'a'j plan'o'j, do kun po ses fenestr'o'j je ĉiu flank'o. La vagon'o'j hav'as hejt-instal'aĵ'o'n kaj klimat'iz'il'o'n. La mal'nov'a'j'n 15 vagon'o'j'n oni re'nov'ig'is kaj vend'as nun aŭkci'e je minimum'e po dek mil eŭr'o'j. La tut'a re'nov'ig'ad'o kost'is kvar milion'o'j'n da eŭr'o'j, tamen la bilet'prez'o por unu rond'ir'o rest'as la sam'a: 9,50 eŭr'o'j. Kelk'a'j'n vagon'o'j'n oni pov'as lu'pren'i por romantik'a'j fest'o'j, ge'edz'iĝ'o'j aŭ simpl'e por maten'manĝ'o. Laŭ la reklam'inform'o'j la rad'eg'o est'as „mov'iĝ'ant'a tradici'o”.

Arĝent'a pokal'o por cent'jar'ul'o

La tri'a lund'o de septembr'o est'as en Japani'o la tag'o por respekt'i la mal'jun'ul'o'j'n. Ĝi est'as ankaŭ naci'a fest'o'tag'o, kiu'n oni en'konduk'is antaŭ 50 jar'o'j. Sed pro la mal'jun'iĝ'o de la soci'o, ĉiu tag'o ŝajn'as tag'o por mal'jun'ul'o'j. En 2015 loĝ'ant'o'j 65-jar'aĝ'a'j kaj pli konsist'ig'is 26,7 % el la tut'a loĝ'ant'ar'o de 127 milion'o'j. En 2016 la ministeri'o pri san'o, labor'o kaj bon'fart'o anonc'is, ke la hom'o'j almenaŭ 100-jar'aĝ'a'j super'as 65 000.

Sake'o

Por fest'i la cent'jar'iĝ'o'n la reg'ist'ar'o donac'as al la ating'int'o'j arĝent'a'n pokal'o'n por sake'o. En la jar'o 1963, kiam la donac'ad'o komenc'iĝ'is, la nombr'o de 100-jar'ul'o'j est'is nur 153.

Ĉar la cent'jar'ul'o'j mult'iĝ'is kaj la el'spez'o por la pokal'o'j kresk'is, la reg'ist'ar'o decid'is anstataŭ'ig'i la pokal'o'j'n el pur'a arĝent'o per tiu'j el arĝent'e galvan'iz'it'a aloj'o el kupr'o, zink'o kaj nikel'o. Pro tio la antaŭ'a kost'o de 7600 en'o'j (64,7 eŭr'o'j) por ĉiu pokal'o du'on'iĝ'is.

Parenc'o'j, ge'fil'o'j kaj ge'nep'o'j celebr'e kolekt'iĝ'as ĉirkaŭ la cent'jar'ul'o'j kaj gratul'as ili'n. Bedaŭr'ind'e est'as mult'a'j, kiu'j pro demenc'o nur konsum'as temp'o'n en'lit'e kaj eĉ ne re'kon'as si'a'j'n famili'an'o'j'n. Ĉu tiu'j mal'jun'ul'o'j est'as ver'e feliĉ'a'j aŭ ne, de'pend'as de ili'a san'stat'o korp'a kaj mens'a.

De'pend'o de religi'o en Pakistano

La 26an de oktobr'o 2015 okaz'is en Pakistano grand'a ter'trem'o. Pli ol 200 person'o'j mort'is. Pakistano situ'as sur la rand'o de la eŭrazi'a kaj hindia tekton'a'j plat'o'j, tial ter'trem'o'j tre oft'e okaz'as tie. Krom tio, ĉar la pli'mult'o de la dom'o'j est'as konstru'it'a'j el brik'o'j, kiu'j tut'e ne est'as rezist'a'j kontraŭ ter'trem'o'j, la detru'o ĉiam est'as grand'a.

En tiu moment'o mi est'is en la universitat'o. Student'in'o'j en la lekci'o'ĉambr'o komenc'is kur'i sam'temp'e al rifuĝ'ej'o. Ĉar mi long'e loĝ'is en Japani'o, ali'a land'o, en kiu tre oft'e okaz'as ter'trem'o'j, mi jam al'kutim'iĝ'is, tial mi pens'is kaŭr'iĝ'i sub la lign'a tabl'o de la lekci'ist'o, kiu ŝajn'is sufiĉ'e fortik'a ... sed la lekci'ist'in'o dir'is al mi, ke mi fuĝ'u kun la ali'a'j student'in'o'j. Est'as nur unu el'ir'ej'o en ni'a fakultat'a dom'o, tial ĉiu'j student'in'o'j nepr'e kur'is tie'n kaj panik'e inter'puŝ'iĝ'is. Iu'j kri'eg'is, ali'a'j murmur'is sura'o'j'n de Koran'o. En la sam'a tag'o kelk'a'j student'in'o'j mort'is en lern'ej'o prem'at'e ĉe la el'ir'ej'o.

Pun'o de Di'o

Laŭ iu'j hom'o'j la ter'trem'o est'is pun'o de Di'o, ĉar ni ne pent'as pri ni'a kondut'o kaj ne sufiĉ'e fort'e preĝ'as al Li. Neni'u zorg'as pri la rezist'o'norm'o'j de konstru'aĵ'o'j, nek sci'as pri la ver'a'j kaŭz'o'j de ter'trem'o'j. Kiam ter'trem'o okaz'as, ĉiu'foj'e est'as grand'eg'a'j detru'o'j, sed oni nur preĝ'as al Di'o por mild'ig'i li'a'n koler'eg'o'n.

Kiam mi'a sam'klas'an'in'o dir'is, ke ŝi'a frat'o hav'as somnambul'ism'o'n, ni'a instru'ist'in'o demand'is, ĉu li regul'e preĝ'as; laŭ ŝi mal'fort'a kred'o kaŭz'as mal'san'o'n. Kiam mi'a mon'o est'is ŝtel'it'a, la polic'o neni'o'n esplor'is, kaj mi'a instru'ist'in'o rekomend'is, ke mi deklam'u vers'o'j'n el la Koran'o cent foj'o'j'n; se la mon'o ne re'ven'os, mi akcept'u la vol'o'n de Di'o.

Inspir'it'a de la diabl'o

En la fakultat'o pri soci'a'j scienc'o'j de ni'a universitat'o evolu-scienc'o est'as instru'at'a. Tio est'as tre progres'em'a afer'o konsider'e la situaci'o'n en Pakistano, ĉar la teori'o de evolu'ad'o ne akord'as kun islam'o. Mi'a'j sam'klas'an'in'o'j opini'as, ke tiu teori'o est'as tut'e erar'a, aŭ eĉ ke Charles Darwin est'is inspir'it'a de la diabl'o. Ili ankaŭ dir'as, ke ili stud'as evolu-scienc'o'n por kompren'i la pens'ad'o'n de eŭrop'an'o'j, kvankam ĝi est'as mal'ĝust'a.

Stagn'as la progres'o

La baz'o de la kultur'o en Pakistano est'as religi'o, tial ĉio dev'as est'i ĝust'a laŭ la vid'punkt'o de religi'a doktrin'o. Tio bedaŭr'ind'e mal'help'as scienc'a'n kler'ig'ad'o'n, dum stagn'as la progres'o de la land'o. Religi'o est'as apog'il'o, kiu instru'as al ni modest'ec'o'n kaj etik'o'n, sed laŭ mi ankaŭ scienc'o dev'us est'i part'o de la kultur'o. Religi'o kaj scienc'o dev'us dis'iĝ'i, kaj oni dev'us trakt'i ili'n apart'e. Por eŭrop'an'o'j tio ne est'as nov'a afer'o, ĉar jam dum la renesanc'o oni komenc'is for'las'i la religi'a'n ide'o'n, ke nur Di'o est'as la kaŭz'o de ĉiu'j fenomen'o'j. Sed en la nun'temp'a Pakistano tio est'as ankoraŭ rigard'at'a kiel danĝer'a pens'o.

Oni en Pakistano tro mult'e de'pend'as de religi'o anstataŭ uz'i la cerb'o'n por solv'i problem'o'j'n mem. Tamen mi pov'as dir'i tio'n nur al kelk'a'j ge'amik'o'j, kiu'j hav'as simil'a'n opini'o'n, kiel mi. Est'as mi'a feliĉ'o, ke Esperant'o far'iĝ'as pont'o por trans'don'i mi'a'n kaŝ'it'a'n pens'o'n al esperant'ist'o'j de ali'a'j land'o'j.

korespond'ant'o de MONATO en Islamabad'o, Pakistano

La ĉam'o'j agrabl'e surpriz'as

En MONATO 2013/01, p. 9, aper'is mal'long'a artikol'o pri la nombr'o de ĉam'o'j en la Tatra Naci'a Park'o en Slovaki'o. Ĉu inter'temp'e la nombr'o de ĉam'o'j ŝanĝ'iĝ'is?

Laŭ kalkul'o pas'int'a'n novembr'o'n en la slovak'a natur'a park'o tie viv'as nun en'tut'e 1367 ĉam'o'j, t.e. 417 pli ol en la jar'o 2012. La alt'a nombr'o agrabl'e surpriz'is la zoolog'o'j'n. Laŭ fak'ul'o'j, ĉam'o'j hav'as en la natur'a park'o tre bon'a'j'n natur'a'j'n viv'kondiĉ'o'j'n, kaj ĉef'e, ili ne hav'as en tiu mont'ar'a ĉirkaŭ'aĵ'o natur'a'j'n pred'ant'o'j'n. Post la du'a mond'milit'o en 1949 viv'is en Tatroj nur 160 ĉam'o'j.

La ĉam'o mont'ar'a tatra (scienc'e Rupicapra rupicapra tatrica) est'as sub'speci'o de la ĉam'o mont'ar'a, kiu viv'as nur en part'o'j de Slovaki'o. Ili'a nombr'ad'o en Slovaki'o est'as organiz'at'a regul'e du foj'o'j'n jar'e.

Japan'a kontribu'o ĉe la kuba land'lim'o

Pli ol dek milion'o'j'n da hom'o'j en febr'a stat'o – kun temperatur'o pli alt'a ol 37,5 celsi'a'j grad'o'j – detekt'is ĝis nun la trans'ruĝ'a'j skan'il'o'j fabrik'it'a'j en Japani'o kaj instal'it'a'j en la inter'naci'a flug'haven'o de Havano (Kubo).

„Dank'e al tiu teknologi'o, kun pli larĝ'a spektr'o por detekt'i febr'a'j'n pasaĝer'o'j'n ol ni'a antaŭ'a aparat'o, ni evit'is, ke preskaŭ 130 pasaĝer'o'j en'port'u en ni'a'n land'o'n iu'n kontaĝ'a'n mal'san'o'n”, klar'ig'is An'a María Pérez Gómez, la estr'in'o de la fleg'ist'o'j okup'iĝ'ant'a'j pri la san'kontrol'ad'o per tiu instal'aĵ'o.

Dum la ceremoni'o por trans'don'i tiu'n kaj ali'a'j'n du simil'a'j'n aparat'o'j'n, kiu'j est'as lok'it'a'j ek'de la pas'int'a februar'o en la inter'naci'a havana flug'haven'o, Masaru Watanabe, la japan'a ambasador'o en Kubo, el'star'ig'is la grav'ec'o'n por insul'a'j land'o'j kiel Japani'o kaj Kubo don'i apart'a'n atent'o'n al pli'fort'ig'o de la kontraŭ-epidemi'a'j kontrol'o'j en flug'haven'o'j.

Aŭtomobil'a grand'potenc'o

La mal'grand'a Slovaki'o iom'post'iom'e far'iĝ'as aŭtomobil'a grand'potenc'o. La tri nun'a'j aŭt'o'fabrik'o'j (Kia Motors Slovaki'a en la urb'o Žilina, PSA Peugeot Citroën en Trnava kaj Volkswagen en la ĉef'urb'o Bratislav'o) produkt'is en la jar'o 2015 ĉirkaŭ 1 038 500 aŭt'o'j'n; en 2010 est'is 561 900 kaj en 2005 nur 218 400.

Dank'e al tio la slovak'a ekonomi'o kresk'as je pli ol 3 procent'o'j jar'e. Kia Motors Slovaki'a produkt'as tip'o'n popular'a'n en Eŭrop'o Kia Sportage, PSA Peugeot Citroën nov'a'n model'o'n Citroën C3 kaj la bratislav'a aŭt'o'fabrik'o model'o'n VW Touareg. Oni prognoz'as, ke la nun konstru'at'a fabrik'o de la brit'a Jaguar Land Rover en la urb'o Nitr'a ek'de 2018 produkt'os sport'util'ec'a'n tip'o'n Discovery.

Neces'as rimark'i, ke la aŭt'o'produkt'ad'o en Slovaki'o est'as lig'it'a kun impost'facil'ig'o'j kaj ne al'port'as al la ŝtat'o grand'a'j'n rekt'a'j'n impost'en'spez'o'j'n. En la slovak'a'j aŭt'o'fabrik'o'j labor'ad'as rekt'e preskaŭ 18 000 person'o'j kaj en la tut'a aŭt'o'industri'o pli ol 126 000. Last'a'temp'e la aŭt'o'produkt'ad'o hav'as mank'o'n de kvalifik'it'a'j labor'fort'o'j. Pro tio la slovak'a lern'ej'sistem'o vol'as ek'prepar'i meti'a'j'n lern'ant'o'j'n, mez'lern'ej'a'j'n student'o'j'n kaj alt'lern'ej'an'o'j'n, kiu'j est'os kapabl'a'j labor'i en aŭt'o'produkt'ad'o kun nov'a'j modern'a'j kaj cifer'ec'a'j teknologi'o'j.

Klon'ad'o de best'o'j: ĉu prav'a dezir'o aŭ frenez'o?

Antaŭ ne'long'e en Nederlando grand'a debat'o kaj mult'a'j demand'o'j ek'est'is pri klon'it'a hund'o, unu'a'foj'e nask'iĝ'int'a en Azi'o kaj post'e import'it'a en la nord-eŭrop'a'n reĝ'o'land'o'n. Ĉu la klon'ad'o de best'o'j est'as dezir'ind'a afer'o aŭ ne? Ĉu tem'as mal'e pri frenez'o?

Televid'a seri'o pri la klon'ad'o de best'o'j far'e de la lok'a kanal'o BNN, el'send'it'a la pas'int'a'n novembr'o'n kaj ja titol'at'a „Klon'ad'o: ĉu dezir'o aŭ frenez'o?”, provok'is en Nederlando grand'a'n publik'a'n debat'o'n rilat'e al la koncern'a tem'o. La kulmin'o'n de la el'send'o'j est'ig'is la real'a klon'ad'o de hund'o. La plen'um'ant'o'j de ĉi tiu program'o serĉ'is hom'o'j'n, kiu'j pret'is klon'i si'a'n hund'o'n. El dek'o da volont'ul'o'j est'is elekt'it'a par'o el Roterdam'o – Pup kaj Hans – kun'e kun si'a 12-jar'a – do ne apart'e jun'a – blank'a buldog'o Joep [jup]. Laŭ la valid'a regul'ar'o est'as mal'permes'it'e klon'i best'o'j'n en EU. Tamen la nederlanda leĝ'ar'o ebl'ig'as import'i klon'it'a'j'n, sam'e kiel ne'klon'it'a'j'n, best'o'j'n el ekster'land'o. La klon'ad'o de Joep okaz'is en Sud'a Korei'o kaj est'is efektiv'ig'it'a de la entrepren'o Sooam Biotech Research Foundation, special'ig'it'a pri la esplor'a kaj komerc'a klon'ad'o de best'o'j. La operaci'o en'tut'e kost'is proksim'um'e 50 000 eŭr'o'j'n.

Frid'kamer'o

La gen'teknik'o aplik'at'a de la supr'e menci'it'a entrepren'o est'as kon'at'a kiel trans'plant'ad'o de somat'a ĉel'nukle'o (angl'e: Somatic Cell Nucleus Transfer) kaj tem'as pri relativ'e simpl'a proced'o. Tiu'cel'e neces'as viv'ant'a'j ĉel'o'j akir'it'a'j el viv'ant'a aŭ eĉ el mort'int'a best'o, kondiĉ'e ke ĉi-last'a mort'is en'e de la last'a'j kvin tag'o'j kaj ke tuj post si'a for'pas'o ĝi est'is en'volv'it'a en mal'sek'a'j ban'tuk'o'j kaj stok'it'a en glaci'ŝrank'o aŭ frid'kamer'o. La team'o de la nederlanda kanal'o send'is al la sud-kore'a entrepren'o mal'grand'a'n pec'o'n el la haŭt'a hist'o de Joep, kiu'n best'o'kurac'ist'o est'is ekstrakt'int'a per'e de biopsi'o. Inter'temp'e ĉe Sooam Biotech oni selekt'is du taŭg'a'j'n hund'in'o'j'n: unu kiel don'ant'o'n de ov'o'ĉel'o'j por la klon'ad'a proced'o; kaj la ali'a'n kiel surogat'a'n patr'in'o'n de la est'ont'a klon'o. Tiu last'a est'is brun'kolor'a ŝaf-hund'in'o. Por la spekt'ant'o'j de la el'send'o ja est'is strang'a ide'o, ke ĉi tia hund'in'o nask'os blank'a'n buldog'o'n.

Ĉel'divid'o

Post kiam la biopsi'aĵ'o al'ven'is al la entrepren'o, kelk'a'j ov'o'ĉel'o'j est'is ekstrakt'it'a'j el la ov'o'ĉel-don'ant'a hund'in'o. Post'e en la laboratori'o oni for'ig'is el ĉi tiu'j ov'o'ĉel'o'j, per'e de mikro-il'o'j, la ĉel'nukle'o'j'n kun la genetik'a material'o de la hund'in'o, tiel las'ant'e „mal'plen'a'j'n” ov'o'ĉel'o'j'n. Sam'temp'e kelk'a'j bon'a'j kaj san'a'j ĉel'o'j est'is ekstrakt'it'a'j el hist'a pec'o de la klon'end'a hund'o. Sekv'e la ekstrakt'it'a'j ĉel'o'j de Joep est'is injekt'it'a'j en la „mal'plen'a'j'n” ov'o'ĉel'o'j'n. Post'e la tiel prepar'it'a'j ov'o'ĉel'o'j est'is matur'ig'it'a'j dum kelk'a'j hor'o'j en vitr'o, tiel ke la ĉel'nukle'o'j de Joep, en'hav'ant'a'j ĝi'a'n genetik'a'n material'o'n (DNA), konglomer'iĝ'is kun la ov'o'ĉel'o'j kaj pro ĉel'divid'o form'iĝ'is fru'a'j embri'o'j. Last'e du embri'et'o'j est'is en'met'it'a'j en la uter'o'n de la surogat'a patr'in'o.

Cezar'tranĉ'o

Post kelk'a'j semajn'o'j evident'iĝ'is, ke la surogat'a patr'in'o est'as graved'a je du hund'id'o'j. Por lim'ig'i la risk'o'j'n, est'is decid'it'e nask'ig'i la hund'o'j'n per'e de cezar'tranĉ'o. La mastr'o'j de Joep est'is invit'it'a'j ĉe'est'i la plan'it'a'n nask'o'n de la hund'o'j. Ili jam antaŭ'ĝoj'is pro la tuj baldaŭ'a okaz'aĵ'o. Sed Joep ne est'is bon'ŝanc'a. Last'a'temp'e li ne fart'is bon'e kaj, nur tri tag'o'j'n antaŭ la vojaĝ'o de si'a'j mastr'o'j al Korei'o, li mort'is kaŭz'e de cerb'a hemoragi'o. La nask-operaci'o en Sud'a Korei'o, du monat'o'j'n post la klon'a proced'o, ir'is glat'e kaj du ident'a'j ĝemel'a'j hund'o'j nask'iĝ'is. Pro lok'a'j regul'o'j la nask'it'a'j hund'id'o'j dev'is rest'i sep monat'o'j'n sur'lok'e. Ili rest'is dum la unu'a period'o ĉe si'a surogat'a patr'in'o, kiu nutr'is kaj pri'zorg'is ili'n. Inter'temp'e ili ricev'is la neces'a'j'n kaj preskrib'it'a'j'n vakcin'o'j'n.

Klaŭn'o

Bedaŭr'ind'e, post du semajn'o'j, unu el la hund'id'o'j pere'is pro la komplik'aĵ'o'j de infekt'a pneŭmoni'o. La post'viv'ant'a hund'id'o mal'e bon'fart'is kaj sen'problem'e kresk'is. Post sep monat'o'j la jun'a hund'o, kun'e kun akompan'ant'o el la azi'a entrepren'o, flug'is al Nederlando. Post ili'a al'ven'o al Amsterdamo la hund'o est'is port'it'a en la kvaranten'a'n zon'o'n de la ĉef'urb'a flug'haven'o por kontrol'i ĉiu'j'n paper'o'j'n, kaj por ke oni medicin'e ekzamen'u kaj las'u ĝi'n en'ir'i en la land'o'n. Post tio ĉi kun'labor'ant'o de la el'send'a team'o port'is la hund'o'n en la tiel nom'at'a'n „best-hotel'o'n” de la karg'a centr'o de la flug'haven'o kaj kun'ig'is ĝi'n kun la nov'a'j mastr'o'j. La ĵus al'ven'int'a'n hund'o'n oni nom'is Pip'o la Klon'o aŭ, pli mal'long'e, Pip'o. La nom'o en'hav'as vort'lud'o'n kaj alud'as al Pip'o la Klaŭn'o, protagonist'o de popular'a nederlanda televid'a seri'o por infan'o'j. Pup kaj Hans est'is tre feliĉ'a'j pri la sukces'a klon'ad'o kaj dir'is, ke la karakter'o kaj la kondut'o de Pip'o tre'eg'e konform'as kun tiu'j de Joep. Sed tiu asert'o est'as pri'dub'ind'a, ĉar la klon'it'a hund'o ne est'as ident'a al la „original'a” hund'o, est'ant'e nur'e genetik'a kopi'o de tiu. Ne ebl'as kopi'i la karakter'o'n de animal'o, ĉar hered'a'j ec'o'j determin'as nur mal'grand'a'n part'o'n de ies karakter'o. La plej grand'a part'o de la karakter'o est'as format'a el la spert'o'j, kiu'j sekv'as la nask'iĝ'o'n (ĉef'e en la unu'a'j semajn'o'j).

Dolly

Kvankam Pip'o est'as en Nederlando la unu'a klon'it'a hund'o, la histori'o de klon'ad'o de best'o'j est'as long'a. Jam ek'de la jar'o 1952 oni klon'is por eksperiment'a'j cel'o'j, kun vari'a'j grad'o'j de sukces'o, divers'spec'a'j'n animal'o'j'n, kiel rat'o'j, mus'o'j, kapr'o'j, bov'o'j, pork'o'j, kunikl'o'j, kat'o'j, hund'o'j kaj simi'o'j. En 1984 Steen Willadsen [stin viladsen] klon'is la unu'a'n ŝaf'o'n ĉe la Institut'o pri Best'fiziologi'o de la Agrikultur'a Esplor'a Konsili'o de Kembriĝo (Briti'o). La uz'it'a ĉel'nukle'o est'is el'pren'it'a el fru'a embri'a ĉel'o. En 1996 klon'it'a ŝaf'in'o kun la nom'o Dolly nask'iĝ'is en Skot'land'o kadr'e de eksperiment'o de la universitat'o de Edinburg'o far'e de I'a'n Wilmut [i'a'n ŭilmat]. Dolly est'is klon'it'a el plen'kresk'a haŭt'ĉel'o. La aper'o de Dolly kaŭz'is grand'a'n disput'o'n en Briti'o. En 2003 Dolly est'is traf'it'a de pneŭmoni'o kaj en'dorm'ig'it'a. En 1997 oni produkt'is la ŝaf'in'o'n Polly [pol'i] kun hom'a gen'o en'plant'it'a en la genetik'a'n material'o'n de la klon'it'a ĉel'o.

Viand'o

En 1990 en Nederlando nask'iĝ'is la klon'it'a vir'bov'o Herm'a'n. Li est'is la sol'a sukces'a klon'o el 129 embri'o'j en'met'it'a'j en 21 surogat'a'j'n patr'in'o'j'n. Ankaŭ li est'is klon'it'a el ĉel'o en'hav'ant'a hom'a'n gen'o'n. Oni dev'is en'dorm'ig'i Herm'a'n en la jar'o 2004 kaŭz'e de ne'kurac'ebl'a artr'oz'o. En Nederlando la fam'a vir'ĉeval'o Jazz hav'as tri klon'it'a'j'n id'o'j'n: Jazz1, Jazz2 kaj Jazz3. Ili est'is klon'it'a'j en Uson'o kaj post'e import'it'a'j en Nederlandon.

Ekster Eŭrop'o klon'ad'o de best'o'j oft'e kaj vast'e okaz'as. Kiam oni aĉet'as pec'o'n de viand'o, oni ne cert'as, ĉu la viand'o origin'as el post'e'ul'o de klon'it'a best'o pro tio, ke ne ekzist'as dev'ig'a registr'ad'o de klon'it'a'j best'o'j kaj de ili'a'j id'o'j.

Spur'hund'o'j

Pip'o ne est'as la unu'a klon'it'a best'o far'e de Sooam Biotech. La entrepren'o klon'as pork'o'j'n kaj bov'o'j'n por scienc'a'j esplor'o'j kaj ali'a'j'n best'o'j'n por komerc'a'j cel'o'j. Inter ili est'as pli ol 500 hund'o'j por privat'ul'o'j kaj entrepren'o'j tra la tut'a mond'o. Ili ekzempl'e laŭ'dir'e liver'is kelk'a'j'n klon'it'a'j'n meĥlen'a'j'n ŝaf-hund'o'j'n al la polic'o kaj al la sekur'ec'a serv'o de la rus'a Respublik'o Saĥa (Jakuti'o), en Siberio. La hund'o'j est'is klon'it'a'j el ĉel'o'j de sud-kore'a'j spur'hund'o'j, dres'it'a'j por la serĉ'ad'o de eksplod'aĵ'o'j kaj drog'o'j.

Mamut'o

La ambici'o kaj rev'o de Sooam Biotech est'as re'viv'ig'i la siberi'an lan'har'a'n mamut'o'n (kiu for'mort'is antaŭ proksim'um'e 6000 jar'o'j) per pec'o de hist'o konserv'iĝ'int'a sub'ter'e en la ĉiam'frost'a grund'o. Fakt'e, en la ĉiam'frost'a grund'o de nord'a Jakuti'o rus'a esplor'team'o trov'is preskaŭ komplet'a'n kaj tre bon'e konserv'iĝ'int'a'n mamut'o'n. Ĉe Sooam Biotech oni nun esper'as, ke la kadavr'o en'hav'as sufiĉ'e da taŭg'a'j ĉel'o'j por klon'ad'a'j cel'o'j. Oni intenc'as uz'i azi'a'j'n elefantin'o'j'n kiel ov'o'ĉel-don'ant'o'j'n kaj surogat'a'j'n patr'in'o'j'n en ĉi tiu eksperiment'o. La entrepren'o ja ne klon'as, mal'e, hom'a'j'n embri'o'j'n pro etik'a'j kaj jur'a'j kial'o'j.

Parti'o'j

La televid'a el'send'o pri la klon'ad'o de Joep kaŭz'is mult'a'j'n indign'a'j'n re'ag'o'j'n en Nederlando far'e de politik'a'j parti'o'j kaj organiz'aĵ'o'j pri la bon'fart'o de animal'o'j. La dekstr'a Parti'o pri Liber'ec'o kontraŭ'as la klon'ad'o'n de best'o'j kaj opini'as, ke est'as strang'e, ke en Nederlando unu'flank'e ne est'as permes'at'e klon'i best'o'j'n, sed ali'flank'e ebl'as import'i klon'it'a'j'n animal'o'j'n el ekster'land'o. Ankaŭ la social'demokrat'a parti'o D66 kaj, kompren'ebl'e, la Parti'o pri Best'o'j mal'akcept'em'as. La nederlanda federaci'o de organiz'aĵ'o'j pri best-azil'o'j opini'as, ke la mult'e'kost'a klon'ad'o de dom'best'o'j est'as bizar'a afer'o, ĉar la nederlandaj azil'o'j de best'o'j est'as plen'a'j je gast'o'j, kiu'j, oft'e dum jar'o'j, sen'rezult'e atend'as nov'a'n hejm'o'n.

Ret'ej'o'j

Ĉu klon'ad'o de animal'o'j est'as plen'um'ind'a aŭ mal'aprob'ind'a? Ĉu tem'as pri dezir'o aŭ frenez'o? La leg'ant'o decid'u por si mem. Pli'a'j inform'o'j est'as trov'ebl'a'j ĉe bnn.nl (nederlande), en.sooam.com (angl'e) kaj eo.wikipedia.org/wiki/Klon'ad'o (en Esperant'o).

Mal'sat'a'j kaj mal'san'a'j: la problem'o'j de afrik'a'j lern'ant'o'j

En Sen'egal'o, sam'e kiel en ali'a'j land'o'j de Afrik'o, la infan'o'j de sen'labor'ul'o'j ne pov'as facil'e vizit'ad'i lern'ej'o'n. Tio kaŭz'as sufer'eg'o'n.

Vest'aĵ'o'j

La vest'aĵ'o'j de la lern'ant'o'j est'as la unu'a problem'o. En tiu'j lern'ej'o'j, kie ĉiu lern'ant'o rajt'as mem elekt'i si'a'j'n vest'aĵ'o'j'n, oni tuj rimark'as grand'a'n diferenc'o'n inter la infan'o'j de labor'ant'a'j kaj sen'labor'a'j famili'o'j. Pro hont'o la infan'o'j de sen'labor'ul'o'j en la pas'int'ec'o rifuz'is ir'i al la lern'ej'o, ĉar ili tim'is, ke la ali'a'j mok'os ili'n. Mal'bedaŭr'ind'e la en'land'a instru'sistem'o postul'as, ke la lern'ant'o'j port'u uniform'o'n. Tial la diferenc'o inter la riĉ'a'j kaj la mal'riĉ'a'j infan'o'j ne plu est'as tiel vid'ebl'a. Tamen oni ankoraŭ renkont'as lern'ant'o'j'n, kies vest'aĵ'o'j est'as tre mal'nov'a'j kaj flik'it'a'j.

Mank'o de manĝ'aĵ'o'j

Afrik'o est'as ver'a mal'sat'uj'o, sen'escept'e en preskaŭ ĉiu'j land'o'j. Instru'ist'o'j pov'as rimark'i, ĉu la lern'ant'o'j manĝ'as sufiĉ'e. Dum la lecion'o'j kelk'a'j lern'ant'o'j preskaŭ dorm'as, ali'a'j mal'san'as, kaj la ceter'a'j sven'ad'as. Kiam oni demand'as ili'n, evident'iĝ'as, ke ili ne manĝ'is jam de plur'a'j hor'o'j aŭ eĉ tag'o'j. Kelk'a'j lern'ant'o'j for'est'as el la lern'ej'o dum mult'a'j tag'o'j por labor'i kiel port'ist'o'j en bazar'o'j kaj tiel gajn'i mon'o'n por manĝ'i.

La mank'o de manĝ'aĵ'o'j mal'help'as al la lern'ant'o'j efik'e lern'i, kaj ili eĉ mal'san'iĝ'as pro tio: ver'e mal'san'iĝ'ad'as, kvankam nun'temp'e trov'iĝ'as kurac'ej'o'j en mult'a'j vilaĝ'o'j kaj urb'o'j. Sed la lern'ant'o'j ne pov'as ir'i tie'n pro mon'mank'o. Anstataŭ'e la sen'labor'a'j ge'patr'o'j fid'as je kurac-herb'o'j. Iu'j lern'ant'o'j mort'as, ali'a'j sufer'as konstant'a'j'n mal'san'o'j'n, kiu'j mal'long'ig'os ili'a'n viv'o'n. La problem'o est'as plej serioz'a en la ĉef'urb'o kaj ali'a'j urb'o'j. La kurac'ad'o kost'as terur'e mult'e, kaj mal'san'a'j lern'ant'o'j dev'as rest'i hejm'e, ĝis ili mem re'san'iĝ'os sen la help'o de mult'e'kost'a'j kurac'il'o'j. Tial dum long'a temp'o ili ne pov'as ir'i al la lern'ej'o, kaj la grand'a'j'n urb'o'j'n plen'ig'as krim'ul'o'j.

Dev'ig'a kotiz'o

La lern'ej'a kotiz'o est'as ali'a problem'o. Ĝi est'as dev'ig'a ĉiu'jar'e, tial iu'j lern'ant'o'j dev'as rest'i hejm'e, ĉar ili'a'j ge'patr'o'j ne pov'as pag'i la kotiz'o'n kaj aĉet'i lern'il'o'j'n. Kelk'a'j jun'ul'in'o'j si'n prostitu'as, kio help'as al ili solv'et'i la mon'mank'o'n. Oni pov'us demand'i si'n, kiel infan'o'j en tia viv'situaci'o tamen sukces'as ating'i la pli supr'a'j'n klas'o'j'n. Malgraŭ la problem'o'j, kiu'j ĉirkaŭ'as mult'a'j'n afrik'an'o'j'n, oni ne pov'as dub'i pri la ekzist'o de alt'nivel'a'j afrik'a'j kler'ul'o'j.

Jen la viv'kondiĉ'o'j, kiu'j'n oni spert'as en Afrik'o. Ĉu en tia'j cirkonstanc'o'j la instru'ad'o pov'as est'i efik'a?

Sak'ŝalm'o'j migr'ant'a'j

Jam kelk'e da monat'o'j migr'as tra slovak'a'j urb'o'j migr'ant'a ekspozici'o Dek fakt'o'j pri la sak'fajf'il'o, kiu prezent'as al la publik'o la sak'fajf'il'o'n kaj ĝi'a'n histori'a'n mesaĝ'o'n. ¹

Kio'n vid'as la vizit'ant'o'j? Pli ol 100 divers'a'j'n ekspozici'aĵ'o'j'n pri la sak'fajf'il'o mem, por plen'kresk'ul'o'j kaj jun'ul'ar'o. Inter la interes'a'j ekspozici'aĵ'o'j est'as sak'fajf'il'o el la jar'o 1750 kaj divers'a'j tip'o'j de ŝalm'o'j.

Sak'fajf'il'o est'as antikv'a popol'a blov'instrument'o. La slovak'a sak'fajf'il'o (aŭ sak'flut'o) est'as tip'e slav'a spec'o de sak'ŝalm'o, slovak'e nom'at'a gajdy ². En la slovak'a teritori'o en'hejm'iĝ'is orient-eŭrop'a tip'o de sak'ŝalm'o: la tri'voĉ'a sak'fajf'il'o (kun du'obl'a melodi'a ŝalm'o kaj kun simpl'a akompan'a ŝalm'o), kiu en la jar'o 2015 est'is en'skrib'it'a en la list'o'n de ne'materi'a'j kultur'a'j hered'aĵ'o'j de Unesk'o. Lud'ant'o de sak'fajf'il'o prem'as la led'a'n aer'rezerv'uj'o'n kaj per'e de ŝalm'o'j (t.e. tub'o'j, kiu'j produkt'as muzik'a'n son'o'n) aŭd'ig'as tre specif'a'n melodi'o'n.

La sak'ŝalm'o uz'at'a hodiaŭ, sed ankaŭ en la pas'int'ec'o, en Skot'land'o, Franci'o, Hispanio, Italio, Sicilio ktp iom diferenc'as de la slav'a tip'o de sak'fajf'il'o, kaj ĝi'a son'o est'as pli akr'a kaj fort'a.

Oni supoz'as, ke la sak'ŝalm'o ek'aper'is jam antaŭ ni'a era'o ĉe la antikv'a'j civiliz'o'j de Mal'grand'a Azi'o (ekzempl'e Mezopotami'o kaj Babiloni'o). En la romia temp'o ĝi est'is dis'vast'ig'at'a de paŝt'ist'o'j, almoz'pet'ant'o'j, komerc'ist'o'j, sed ĉef'e pro arab'a'j kaj turk'a'j invad'o'j tra part'o'j de Eŭrop'o. Laŭ histori'ist'o'j, sak'ŝalm'o'n mal'klar'e menci'is la helen'a verk'ist'o Aristofan'o el Ateno (ĉirkaŭ 446-380 a.K.) en si'a'j komedi'o'j. Sed la unu'a'n skrib'it'a'n rimark'o'n oni trov'as ĉe la romia histori'ist'o Suetoni'o (latin'e Suetoni'us, ĉirkaŭ 70-130 p.K.), kiu pri'skrib'is si'n kiel utricularium, t.e. sak'flut'ist'o.

Ne'mult'a'j ali'a'j muzik'instrument'o'j hav'as tiel riĉ'a'n histori'o'n kiel sak'ŝalm'o. Tiu'n ĉi blov'instrument'o'n uz'ad'is ne nur paŝt'ist'o'j kaj mont'ar'an'o'j en mal'proksim'a'j mont'ar'a'j region'o'j, sed ankaŭ iluzi'ist'o'j, almoz'ul'o'j, mal'riĉ'ul'o'j, art'ist'o'j. Ĝi'a son'o aŭd'iĝ'is ankaŭ en reĝ'a'j kaj imperi'estr'a'j kort'eg'o'j, ĉe solen'a'j ceremoni'o'j de sinjor'ar'o aŭ de simpl'a vilaĝ'a popol'o, en templ'o'j kaj preĝ'ej'o'j, en du'a'rang'a'j gast'ej'o'j kaj trink'ej'o'j. Ankaŭ iu'j arme'o'j histori'e uz'ad'is dum kelk'a'j jar'cent'o'j la muzik'o'n de sak'ŝalm'o'j kiel arm'il'o'n por detru'i la mal'amik'o'n.

La sak'fajf'il'o est'is en for'a pas'int'ec'o ne'dis'ig'ebl'a part'o de mal'nov'a'j kamp'ar'a'j kaj paŝt'ist'a'j kultur'o'j. Hodiaŭ slovak'a'j civit'an'o'j de'nov'e mal'kovr'as la bel'ec'o'n kaj son'o'n de tiu ĉi humil'a blov'instrument'o. En Slovaki'o est'is fond'it'a Gild'o de Slovak'a'j Sak'fajf'il'lud'ant'o'j (1992), kiu propagand'as kaj dis'volv'as la tradici'o'n de produkt'ad'o de sak'fajf'il'o'j, kaj Sak'fajf'il'ist'a orkestr'o (2009). Mult'a'j hom'o'j en Slovaki'o hav'as la vort'o'n gajdy kiel element'o'n de si'a nom'o, ekzempl'e famili'a'j nom'o'j Gajdoš [gajdoŝ], Gejdoš [gejdoŝ], Gajdošík [gájdoŝik], Gajdušek [gájduŝek] ktp.

1. Ekspozici'o de sak'fajf'il'o'j en la slovak'a naci'a muze'o (daŭr'o de la ekspozici'o: novembr'o 2016 – mart'o 2017) en la urb'o Mart'in (ĉirkaŭ 230 km nord'e de Bratislav'o).

2. Roma'e gajdi, kroat'e gajde, bulgar'e gajda (гайда), makedon'e gajda (гајда), serb'e gajde (гајде), turk'e gayda, hungar'e duda, ĉeĥ'e kaj pol'e dudy, sloven'e dude.

Viv'i tra la jar'cent'o'j

Ital'a'n pasport'o'n hav'as la plej mal'jun'a person'o en la mond'o. La sinjor'in'o Emma Morano solen'is si'a'n 117an dat're'ven'o'n la 29an de novembr'o 2016, gajn'ant'e al'don'a'n atest'il'o'n de Guinness World Records post tiu jam ricev'it'a en 2015, kiam ŝi esting'is „nur” 116 kandel'et'o'j'n sur si'a nask'iĝ'tag'a kuk'o. Tem'as pri la unu'nur'a viv'ant'a hom'o en la mond'o, kiu sukces'is spert'i tri mal'sam'a'j'n jar'cent'o'j'n.

Kok-brust'aĵ'o

La rekord'a mal'jun'ul'in'o loĝ'as en Verbania, bel'a urb'o ĉe la lag'o Maggiore en nord'a Italio. Ŝi fart'as bon'e (se oni konsider'as ŝi'a'n aĝ'o'n) kaj, laŭ'dir'e, pas'ig'is trankvil'a'n viv'o'n. Nun'temp'e en la bien'o, en kiu ŝi loĝ'as, help'as ŝi'n ekster'land'a vir'in'o. Ĉu edz'in'iĝ'int'a? Iam jes, sed ŝi for'las'is si'a'n per'fort'em'a'n edz'o'n en la mal'proksim'a jar'o 1938, kaj ek'de tiam ŝi manĝ'as du ov'o'j'n tag'e. Ĉu pov'as kaŝ'iĝ'i mal'antaŭ tia'j detal'o'j la sekret'o de ŝi'a envi'ind'a long'viv'ec'o? Real'ism'e ŝi'a kurac'ist'o balanc'as la kap'o'n. Li ja dub'as ĉi-rilat'e kaj tamen kred'as, ke la alt'a aĝ'o de'pend'as pli de ŝi'a optimism'a karakter'o kaj ebl'e de iu gen'a faktor'o.

Oni inform'as ceter'e, ke, spit'e al tio, kio'n oni pov'us supoz'i, sinjor'in'o Emma ĉiam manĝ'is mal'mult'a'j'n legom'o'j'n. Ŝi ankaŭ ne manĝ'as mult'e da frukt'o'j. Ŝi'a diet'o baz'iĝ'as ne tiom sur san'ig'a'j nutr'aĵ'o'j aŭ ital'a'j past'aĵ'o'j, kiom sur ov'o'j kaj kok-brust'aĵ'o'j. Tamen est'as rimark'ind'e, ke ŝi ĉiu'tag'e en'ig'is en si'a'n korp'o'n la sam'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n je la sam'a hor'o.

Kiu ajn est'as la klar'ig'o de ĉi tiu ne'kred'ebl'a situaci'o, Emma ja „en'ter'ig'is”, unu post la ali'a, plur'a'j'n pli jun'a'j'n ul'o'j'n. Kaj ŝi firm'e decid'is daŭr'ig'i long'e si'a'n sur'ter'a'n pilgrim'ad'o'n, laŭ'ebl'e – sed tio ne'facil'e ebl'os! – almenaŭ ĝis la ating'o de si'a kvar'a viv-jar'cent'o, post 83 jar'o'j!

korespond'ant'o de MONATO en Italio, Kipro kaj Greki'o

Kankr'a rekord'o

Dum la tradici'a aŭtun'a maraton'o en la litova region'a park'o apud la river'o Nemano est'is fiks'it'a strang'a rekord'o. La 31-jar'aĝ'a Sandr'a Valančauskaitė [valancaŭskajte] el Klaipėda, nom'at'a fer'a vir'in'o, decid'is konker'i la maksimum'a'n distanc'o'n de la maraton'o (55 kilo'metr'o'j'n) marŝ'ant'e kankr'e, t.e. front'ant'e mal'antaŭ'e'n. Tiu'n distanc'o'n ŝi marŝ'is dum preskaŭ 12 hor'o'j. Kia'n impres'o'n ŝi ricev'is, marŝ'ant'e long'a'n distanc'o'n en tiel strang'a manier'o?

„Iom ali'a'n. Komenc'e oni sent'as enu'o'n, mal'komfort'o'n, funkci'as ali'a'j muskol'o'j, kaj la ekvilibr'o'sens'o avert'as, ke okaz'as io ne'kutim'a. Dum la paŭz'o oni sent'as kap'turn'iĝ'o'n. Dolor'as ne la kalkan'o'j kiel dum la ordinar'a marŝ'ad'o, sed la fingr'o'j kaj la antaŭ'a part'o de la pied'o'j. Ajn'a et'a mont'et'o ŝajn'as kiel grand'eg'a mont'o kaj ŝton'et'o kiel ŝton'eg'o. Tamen post sufiĉ'e grand'a distanc'o ĉio far'iĝ'as ordinar'a kaj toler'ebl'a. Ating'int'e la cel'o'n oni kompren'as, ke la pacienc'o, persist'o, fort'rezerv'o kaj potenc'o, sum'e la propr'a mem'fid'o, est'as ne'el'ĉerp'ebl'a'j”, rakont'is Sandr'a.

La ating'o de Sandr'a est'is registr'it'a en la libr'o de rekord'o'j de Litovio. Sam'stil'a ating'o ne trov'iĝ'as en la libr'o de mond'a'j rekord'o'j. Tamen en Inter'ret'o ebl'as trov'i inform'o'j'n, ke en 1989 la uson'an'o Anthony Thornton tiu'manier'e ating'is eĉ 153,5 kilo'metr'o'j'n.

Kamp'ar'an'o'j kaj verd'ul'o'j ĉe'pint'e

En oktobr'o pas'int'jar'a en Litovio okaz'is voĉ'don'ad'o por la nov'a parlament'o, kiu konsist'as el 141 parlament'an'o'j. Kiu politik'a potenc'o ŝanĝ'os la kvar'jar'a'n reg'ad'o'n de la social'demokrat'o'j? Tia demand'o oft'e flirt'is en la kap'o'j de la popol'o kaj de parti'an'o'j mem. Kvazaŭ la respond'o est'us mem'evident'a: unu parti'a'n potenc'o'n dev'us anstataŭ'i ali'a, nom'e la plej grand'a opon'ant'a. Tiu ali'a est'as la konservativ'ul'o'j (Patri'a Uni'o – Krist'an'demokrat'o'j de Litovio), kiu'j en si'a last'a kongres'o re'nov'iĝ'is elekt'int'e nov'a'n parti'estr'o'n, la 34-jar'aĝ'a'n eŭrop'parlament'an'o'n Gabrielius Landsbergis, la nep'o'n de Vytautas Landsbergis, kun kies ag'ad'o lig'iĝ'as la voj'o de la ŝtat'a liber'iĝ'o en 1990.

Konservativ'ul'o'j regres'is

Tamen tio, kio est'is supoz'at'a, ne real'iĝ'is. La rezult'o'j de la voĉ'don'ad'o montr'is, ke la konservativ'ul'o'j ricev'is 31 mandat'o'j'n kaj prezent'iĝ'is eĉ pli modest'e ol en antaŭ'a elekt'ad'o de 2012, kiam ili gajn'is 33 lok'o'j'n en la parlament'o. Ili'n drast'e super'is la Litova Uni'o de Kamp'ar'an'o'j kaj Verd'ul'o'j, kiu en la parti'a sistem'o lok'iĝ'as en la centr'a mal'dekstr'o. Kamp'ar'an'o'j kaj verd'ul'o'j gajn'is 54 posten'o'j'n. Dum'e la social'demokrat'o'j kun 17 posten'o'j rest'is en la tri'a pozici'o.

Jun'a parlament'o

La nov'elekt'it'a litova parlament'o est'as iom pli jun'a ol la antaŭ'a. La mez'a aĝ'o de la nun'a'j parlament'an'o'j est'as 50,6 jar'o'j (de la antaŭ'a 52,8). 59 parlament'an'o'j el la antaŭ'a period'o est'is re'elekt'it'a'j. Est'as 77 nov'ul'o'j kaj 5 re'elekt'iĝ'is post paŭz'o. En la parlament'o nun labor'os 111 vir'o'j kaj 30 vir'in'o'j (je 3 vir'in'o'j mal'pli ol antaŭ'e). La plej jun'a parlament'an'o est'as 25-jar'aĝ'a in'o de la Litova Uni'o de Kamp'ar'an'o'j kaj Verd'ul'o'j kaj la plej mal'jun'a est'as 75-jar'aĝ'a sinjor'o el la parti'o Ord'o kaj Just'ec'o (liberal'demokrat'o'j). La plej mal'jun'a parlament'an'o tradici'e estr'as la inaŭgur'a'n parlament'a'n kun'sid'o'n. La plej riĉ'a parlament'an'o est'as Ramūnas Karbauskis, la estr'o de la venk'int'a uni'o. La valor'o de li'a posed'aĵ'o egal'as al 11 351 005 eŭr'o'j.

Soci'a'j problem'o'j

Tuj post la venk'o la estr'o de la Litova Uni'o de Kamp'ar'an'o'j kaj Verd'ul'o'j ek'parol'is pri vast'a parlament'a koalici'o, en kiu dekstr'e sid'us konservativ'ul'o'j kaj mal'dekstr'e social'demokrat'o'j. Tamen el post'a'j politik'a'j trakt'ad'o'j rezult'is, ke la kamp'ar'an'o'j sukces'is form'i koalici'o'n kun la social'demokrat'o'j, al kiu al'iĝ'is ankoraŭ du an'o'j de la Labor'ist'a Parti'o.

En si'a program'o la Litova Uni'o de Kamp'ar'an'o'j kaj Verd'ul'o'j fort'e atent'as la nun'a'j'n problem'o'j'n de la litova soci'o: per'fort'o, la demografi'a situaci'o kaj el'migr'ad'o, mal'favor'a'j kondiĉ'o'j por kre'i famili'o'n kaj zorg'i pri infan'o'j. Oni sub'strek'as ankaŭ pli fort'a'n influ'o'n de soci'a'j organiz'aĵ'o'j, pli'a'n prevent'o'n anstataŭ san'ig'ad'o en la san'protekt'a sistem'o, pli'fort'ig'o'n de la famili'a kurac'ist'a instituci'o kaj instig'o'n de agrikultur'a evolu'ad'o. La parti'a estr'ar'o ankaŭ nom'is teren'o'j'n, kiu'j bezon'as apart'a'n atent'o'n: defend'o'n kaj intern'a'n sekur'ec'o'n.

Ramūnas Karbauskis est'as kon'at'a en Litovio kiel aktiv'a por'ul'o de sen'alkohol'a viv'manier'o. Do, por mult'a'j ek'est'is la demand'o, kiel est'os kun alkohol'o dum la reg'ad'o de la Litova Uni'o de Kamp'ar'an'o'j kaj Verd'ul'o'j. Parti'a estr'o tuj deklar'is, ke divers'a'j lim'ig'o'j de la alkohol'vend'ad'o aper'os post ne'long'e. „La alkohol'reg'ad'o est'as unu el ni'a'j prioritat'o'j. Ven'os total'a mal'permes'o de pri'alkohol'a reklam'o. Alkohol'o'n pov'os akir'i nur person'o'j ek'de 20 jar'o'j'n aĝ'a'j. En la nun'a'j super'bazar'o'j alkohol'o ne plu est'os vend'at'a, sed aper'os special'a'j vend'ej'o'j. Tamen ĉi-moment'e est'as ne'klar'e, ĉu tiu'j vend'ej'o'j est'os privat'a'j aŭ ŝtat'a'j”, tiel parol'is Karbauskis.

Posten'divid'o'j

Laŭ la konstituci'o de Litovio la estr'o'n de la reg'ist'ar'o kun la aprob'o de la parlament'o nom'um'as la prezid'ant'o de la ŝtat'o kaj li komisi'as al tiu form'i la reg'ist'ar'o'n.

La venk'int'a parti'o propon'is al la posten'o de estr'o de la reg'ist'ar'o si'a'n parti'an'o'n, la 46-jar'a'n Saulius Skvernelis, kiu dum la last'a'j du jar'o'j est'is ministr'o pri intern'a'j afer'o'j. La posten'o'n de parlament'estr'o okup'is 58-jar'a agronom'o, profesor'o de agrikultur'a universitat'o, Viktor'as Pranckietis.

Al Kaunas

Dum la trakt'ad'o de la parlament'a koalici'o la estr'o'j de la du parti'o'j, la kamp'ar'an'o Ramūnas Karbauskis kaj la social'demokrat'o Algirdas Butkevičius, inter'konsent'is, ke 11 ministr'ej'o'j'n el 14 gvid'os la kamp'ar'an'o'j kaj 3 rest'os por la social'demokrat'o'j. La ministr'ej'o pri energi'o est'os kun'lig'it'a kun la ministr'ej'o pri ekonomi'o. Krom'e, est'as plan'it'e, ke du ministr'ej'o'j'n – tiu'n pri agrikultur'o kaj pri la medi'o – oni trans'lok'os al la du'a urb'o de Litovio, Kaunas. En la reg'ist'ar'o ek'posten'iĝ'is precip'e ne'parti'a'j ministr'o'j, nov'ul'o'j en la grand'a politik'o.

Dum la inaŭgur'o de la nov'a parlament'o la prezid'ant'o de Litovio Dali'a Grybauskaitė sub'strek'is, ke la nov'a parlament'o por mil'o'j da litovaj civit'an'o'j iĝ'is kvazaŭ nov'a esper'o. „Ili elekt'ad'is esperant'e, ke la politik'a ag'ad'o ŝanĝ'iĝ'os. Kompren'o ŝanĝ'os indiferent'ec'o'n. Respond'ec'o anstataŭ'os ego'ism'o'n kaj profesi'ec'o mal'kompetent'ec'o'n. Ne'ag'ad'o'n anstataŭ'os rezolut'a politik'o”, dir'is la prezid'ant'o.

Venk'is sen'de'pend'ul'o

Aŭstrio hav'as nov'a'n federaci'a'n prezid'ant'o'n: la universitat'a profesor'o Alexander Van der Bellen [aleksander fanderbelen], eks'a parti'estr'o de la Verd'a Parti'o. Li gajn'is kontraŭ Norbert Hofer, kiu lud'as gvid'a'n rol'o'n en la Liber'ec'a Parti'o FPÖ.

Ses kandidat'o'j, inter ili unu vir'in'o, Irmgard Griss, elekt'ebl'is en la unu'a voĉ'don'ad'o la 24an de april'o 2016: Hofer ricev'is 36 % de la voĉ'o'j, Van der Bellen 21 %. La du kandidat'o'j de la reg'ant'a koalici'o el Social'demokrat'o'j SPÖ kaj Popol'a Parti'o ÖVP ricev'is nur po 11 %. Tiu rezult'o est'is kvazaŭ vang'o'frap'o por la reg'ant'o'j.

Ĉar neni'u kandidat'o trans'salt'is la 50 el'cent'a'n lim'o'n, la aŭstr'o'j dev'is de'nov'e voĉ'don'i la 22an de maj'o 2016. Tiam Van der Bellen ricev'is 50,3 % kaj Hofer 49,7 %.

Fuŝ'o'j

An'o'j de la Liber'ec'a Parti'o supoz'is, ke okaz'is ne'glat'aĵ'o'j dum la nombr'ad'o de la voĉ'don'il'o'j. En Aŭstrio oni dev'as voĉ'don'i en si'a propr'a komun'um'o, sed per tiel nom'at'a balot'kart'o ebl'as voĉ'don'i ĉie en Aŭstrio. Balot'kart'o est'as balot'il'o en kovert'o. En kelk'a'j balot'ej'o'j oni tro fru'e mal'ferm'is la kovert'o'j'n. Est'as ebl'ec'o ke okaz'is manipul'ad'o.

Ankaŭ est'is vid'ebl'e, ke la balot'kart'a'j voĉ'o'j lud'is decid'a'n rol'o'n por la fin'a rezult'o. Krom'e oni publik'ig'is kelk'a'j'n rezult'o'j'n antaŭ la fin'o de la balot'ad'o je la 17a hor'o. Sekv'e la konstituci'a juĝ'ej'o ordon'is ripet'ad'o'n de la voĉ'don'ad'o por la 2a de oktobr'o. Sed de'nov'e okaz'is fuŝ'o: la balot'kart'a kovert'a glu'aĵ'o ne glu'is bon'ord'e, kelk'a'j kovert'o'j mal'ferm'iĝ'is. Do la decid'a balot'ad'o ŝov'iĝ'is al la 4a de decembr'o, kiam Van der Bellen ricev'is 54 % kaj Hofer 46 % de la voĉ'o'j.

Fum'ant'a verd'ul'o

Van der Bellen nask'iĝ'is en 1944 en Vieno, tiam en la German'a Regn'o, nun la aŭstr'a ĉef'urb'o. Li'a famili'o origin'as el Nederlando kaj inter 1700 kaj 1944 loĝ'is en Rusio, Estoni'o kaj en la German'a Regn'o. Van der Bellen deĵor'is kiel universitat'a profesor'o pri ekonomi'o en la tirola ĉef'urb'o Innsbruck kaj post'e en Vieno. De 1999 ĝis 2008 li est'is la ĉef'o de la Verd'a Parti'o. Tamen li est'as konfes'ant'a fum'ant'o. Li kandidat'is kiel sen'de'pend'ul'o, sed la Verd'a Parti'o sub'ten'is li'a'n elekt'ad'a'n kampanj'o'n. Li ne est'as membr'o de iu religi'a organiz'aĵ'o.

Liber'ec'a paraŝut'ist'o

Hofer nask'iĝ'is en 1971 en Vorau kaj viv'is post'e en Pinkafeld, ambaŭ en orient'a Aŭstrio. Li est'as unu el la aŭtor'o'j de la parti'program'o de la Liber'ec'a Parti'o FPÖ kaj aktual'e la du'a vic'prezid'ant'o de la aŭstr'a parlament'o. En 2003 li hav'is glis-paraŝut'a'n akcident'o'n kaj vund'is si'a'n spin'o'n. Ek'de tiam li bezon'as promen'baston'o'n. La katolik'o trans'ir'is al la protest'ant'ism'o, ĉar en tiu eklezi'o ankaŭ vir'in'o pov'as iĝ'i pastr'o. Li est'as du'a'foj'a edz'o kaj hav'as kvar infan'o'j'n.

Almenaŭ „prezid'ant'in'a” kaf'o

La kandidat'in'o Irmgard Griss pov'us est'i la unu'a aŭstr'a prezid'ant'in'o, sed nur 19 % de la voĉ'don'ant'o'j elekt'is ŝi'n. Por konsol'i si'n ili pov'as nun trink'i kaf'o'n de la mark'o Präsidentin (prezid'ant'in'o). Per la aĉet'o de tiu kaf'o oni sub'ten'as la iniciat'o'n „Roz'kolor'a ruband'o”, kiu batal'as kontraŭ kancer'o.

Somer'mez'a fest'o en Seurasaari

Lig'e kun la somer'a solstic'o en juni'o en Nordi'o okaz'as ĉiu'jar'a fest'o, kies nom'o vari'as divers'lingv'e: Juhannus (finn'e), Midsommar (sved'e), Jaanpäev (eston'e). La finn'a fest'o ig'as mult'a'j'n urb'an'o'j'n ir'i al feri'o'dom'et'o'j kamp'ar'e aŭ al la hejm'o de parenc'o'j kaj ge'amik'o'j. Turist'o'j demand'as si'n kial la ĉef'urb'o aspekt'as strang'e mal'plen'a, kun butik'o'j kaj restoraci'o'j ferm'it'a'j, kial la publik'a trafik'o preskaŭ ne funkci'as en Juhannus-tag'o. Tamen bus'o al la muze'a insul'o Seurasaari, dek'o'n da kilo'metr'o'j for de la centr'o de Helsink'o, sen'ĉes'e trafik'as tie'n kaj re'e'n ĝis la unu'a hor'o kaj du'on'o nokt'e. Finn'o'j, en'migr'int'o'j, turist'o'j ŝat'as vetur'i al la grand'a arb'ar'kovr'it'a insul'o, esperant'e ke ankaŭ ili ĝu'os la tradici'a'n etos'o'n de la fest'o.

En Seurasaari oni mov'iĝ'as pied'e aŭ per ĉeval'o. Pro la sekur'ec'o kaj oportun'ec'o polic'o, fajr'o'brigad'o kaj liver'ant'o'j al restoraci'o kaj kiosk'o'j rajt'as uz'i aŭt'o'j'n, kvankam en la insul'o est'as ĉef'e pied'ir'ant'o'j, infan'ĉar'et'o'j, ĉar'o'j tir'at'a'j de ĉeval'o'j, bunt'e vest'it'a'j danc'ant'o'j de popol'danc'o'j, korus'an'o'j en naci'a'j kostum'o'j, pli modern'a'j ensembl'o'j en si'a'j fantazi'a'j vest'o'j.

Distr'aĵ'o'j

Laŭ'voj'e man'labor'ist'o'j montr'as si'a'j'n mal'nov'a'j'n meti'o'j'n: forĝ'ad'o, tajl'ad'o, trik'ad'o, plekt'ad'o, brod'ad'o. Aĉet'ebl'as frand'aĵ'o'j kaj sen'alkohol'a'j trink'aĵ'o'j.

Al'log'as magi'a pad'o, kie sur arb'o'j aŭ en korb'et'o'j oni trov'as task'o'j'n kaj sci'ig'o'j'n pri mit'o'j kaj magi'aĵ'o'j, lig'it'a'j kun la somer'mez'o. Sur la herb'ej'o oni prov'as uz'i stilz'o'j'n kaj (mal)lert'o amuz'as la spekt'ant'o'j'n. Oni konkurs'as, tir'ant'e ŝnur'eg'o'n je unu fin'o aŭ je ali'a por prov'i, kiu team'o venk'os. Infan'o'j spekt'as pup'teatr'aĵ'o'n, plekt'as kun adolt'o'j flor'kron'o'j'n el herb'o'j kaj flor'o'j, falĉ'it'a'j kaj las'it'a'j en puŝ'ĉar'et'o. Per si'a'j plekt'aĵ'o'j ili ornam'as stang'ar'o'n, star'ig'ot'a'n en la kort'o de muze'a bien'eg'o-dom'o. Pli alt'a majstång (fest'o'stang'o), kiu reprezent'as la sved'lingv'a'n tradici'o'n, est'is ornam'at'a jam la antaŭ'a'n tag'o'n.

Ge'edz'iĝ'fest'o

Ĉe grand'a ruĝ'a pastor'ej'o svarm'as bel'e vest'it'a'j invit'it'o'j al ge'edz'iĝ'fest'o. La ge'edz'iĝ'o okaz'as en gudr'it'a lign'a preĝ'ej'et'o laŭ mal'nov'a krist'an'a ceremoni'o. En la insul'o la nov'ge'edz'o'j iom rond'vetur'as en ĉar'o, tir'at'a de bel'a ĉeval'o. Sur la por'temp'a bret'a podi'o ili vals'as kaj komenc'as la komun'a'n bal'o'n. Kiam krepusk'iĝ'as, la nov'ge'edz'o'j est'as vetur'ig'at'a'j per dek'metr'a rem'boat'o al flos'ant'a amas'eg'o da branĉ'o'j kaj ali'a'j lign'aĵ'o'j por ek'brul'ig'i la ĉef'a'n fest'o'fajr'o'n.

La tut'a boat'an'ar'o est'as en tradici'a'j naci'a'j kostum'o'j: la vir'o'j en blank'a'j long'manik'a'j bluz'o'j aŭ ĉemiz'o'j, divers'kolor'a'j veŝt'o'j kun bril'a'j metal'buton'o'j, ŝnur'et'o'j, stri'it'a'j long'a'j jup'o'j, kaj la vir'in'o'j en flav'a'j, ruĝ'a'j, verd'a'j aŭ nigr'a'j kulot'o'j, tradici'a'j tranĉ'il'o'j (puukko) sur or'kolor'e bril'ant'a'j zon'o'j.

Pli'a'j fest'o'fajr'o'j en la form'o de ŝpin'rad'o, sun'rad'o, tur'o kaj ali'a'j ek'brul'as laŭ'long'e de la bord'o. Fajr'er'o'j kaj fum'o lev'iĝ'as al la mal'lum'iĝ'ant'a ĉiel'o. Ne ĉiu'j ĉe'est'ant'o'j sukces'as vid'i ĉio'n, kelk'a'j plend'as. La mar'bord'o est'as marĉ'a aŭ glit'e rok'a. La fajr'o'brigad'o kaj gard'ist'o'j cert'ig'as la sekur'ec'o'n. Mev'o ŝveb'as super la fajr'o'j, ŝanĝ'as la flug'direkt'o'n por ne damaĝ'i si'a'j'n plum'o'j'n. Hom'a'j rev'o'j kaj dezir'o'j liber'e dis'flug'as. Oni ja serĉ'as am'o'n kaj mirakl'o'j'n en la magi'a etos'o de la juni'a nokt'o blank'a, kiam la sun'o nur mal'long'e rest'as sub la horizont'o aŭ en'tut'e ne sub'ir'as kiel en Laponi'o.

korespond'ant'in'o de MONATO en Finnlando

Sekv'e al tiu ĉi artikol'o est'is publik'ig'it'a re'ag'o en post'a numer'o de MONATO: Ne jup'o'j sed kulot'o'j.

Princ'a ge'edz'iĝ'o en Tiran'o

Antaŭ ne'long'e okaz'is en Tiran'o princ'a ge'edz'iĝ'o. Tem'is pri la nep'o de la eks'a alban'a reĝ'o Ahmet Zog la 1a, reg'int'a de 1928 ĝis 1939, kiam la ital'a arme'o de Mus'sol'in'i okup'is la land'o'n.

La reĝ'o Zog la 1a tiam fuĝ'is kun'e kun si'a edz'in'o Geraldina, de hungar'a-uson'a de'ven'o, nur kelk'a'j'n tag'o'j'n post la nask'o de ili'a fil'o Skender, unu'e al Greki'o, post'e al Egipti'o, Hispanio, Briti'o kaj Sud-Afrik'o. Kvankam li part'o'pren'is en la anti'faŝism'a rezist'ad'o en'land'e per'e de la parti'o Legaliteti, la komun'ist'o'j mal'permes'is al li re'ven'i en Albanion per special'a decid'o de la Kongres'o de Përmet en maj'o 1944.

Referendum'o

Li'a fil'o, Skender Zogu, re'ven'is al Albanio nur en la jar'o 1993. En la jar'o 1997, post grav'a'j en'land'a'j tumult'o'j, okaz'is referendum'o pri re'star'ig'o de la monarki'o, kiu tamen mal'sukces'is. Tamen en mart'o 2002, 72 membr'o'j de la alban'a parlament'o invit'is la reĝ'a'n famili'o'n re'ven'i. Skender Zogu, li'a edz'in'o Suzana, la fil'o Lek'a kaj la patr'in'o Geraldina akir'is la rajt'o'n ek'loĝ'i en la iam'a reĝ'a palac'o centr'e de Tiran'o, esperant'e re'pren'i ankaŭ ali'a'j'n famili'a'j'n posed'aĵ'o'j'n. Skender deklar'is si'n ekster la politik'o.

Post la mort'o de Suzana, de Geraldina kaj de Skender mem, la reg'ist'ar'o en'posten'ig'is la nep'o'n de la eks'a reĝ'o, Lek'a Zogu, diplom'iĝ'int'a'n en prestiĝ'a'j lern'ej'o'j ekster'land'e, ĉe la ministeri'o pri ekster'a'j afer'o'j, tiel ekspluat'ant'e la rilat'o'j'n de la eks'a reĝ'a famili'o kun plur'a'j reĝ'a'j famili'o'j tra la mond'o.

70 reĝ'a'j famili'o'j

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j la 30-jar'a Lek'a fianĉ'iĝ'is kun la alban'a aktor'in'o Eli'a Zaharia. Ili'a ge'edz'iĝ'o est'is ne'oficial'e sub'ten'at'a de la reg'ist'ar'o, kiu esper'is tiel ricev'i pli da prestiĝ'o inter ali'a'j monarki'o'j. La solen'aĵ'o okaz'is la 8an de oktobr'o 2016 en la prezid'ant'a palac'o, kiu est'is konstru'it'a de ital'o'j dum la 1940aj jar'o'j sur mont'et'o sud'e de la ĉef'urb'o, mez'e de grand'a park'o. Ĉe'est'is reprezent'ant'o'j de 70 reĝ'a'j famili'o'j, de Hispanio, Briti'o, Nederlando, Jordanio, Maroko kaj ali'a'j.

La princ'o Lek'a daŭr'e serv'as en la ministeri'o pri ekster'a'j afer'o'j kaj li'a edz'in'o Eli'a ĵus reĝisor'is grand'a'n muzik'festival'o'n „La magi'a kanzon'o”, kiu'n organiz'as ĉiu'jar'e la privat'a TV-kanal'o Klan.

Irano: Ĉu ankoraŭ nov'a religi'o?

Post Zurvanismo kaj Mitra'ism'o, de kiu'j rest'is en la nun'a Irano nur sporad'a'j element'o'j en divers'a'j kred'o'j, plej unu'e ni hav'as Zoroastr'ism'o'n kies adept'ar'o ankoraŭ loĝ'as en Irano, Barato kaj ali'a'j land'o'j. Laŭ la asoci'o de la iranaj zaratuŝtr'an'o'j, ili'a profet'o viv'is ek'de 1768 ĝis 1691 antaŭ Krist'o. La plej last'a irana profet'o est'is Bahao, la fond'int'o de Baha'ism'o (Bahá’u’lláh, 1817-1892 p.K).

Henry Corbin dir'is: „En la iran'an'o'j kvazaŭ ekzist'as ia gnostik'a ¹ gen'o”! Kaj mi al'don'as: Ankaŭ religi'a, ankaŭ poet'a, ankaŭ politik'a ... Kial Irano est'as unu el la plej produkt'iv'a'j land'o'j rilat'e al la religi'o'j? Tio ne est'as la tem'o en tiu ĉi artikol'o. Ebl'e iam mi parol'os pri tiu tem'o.

Herez'o aŭ nov'a religi'o

En tiu ĉi artikol'o mi em'us kon'at'ig'i vi'n kun la plej freŝ'a'j kaj plej aktual'a'j diskut'o'j inter la iranaj intelekt'ul'o'j en la pers'lingv'a'j (kompren'ebl'e plej'part'e ekster'land'a'j) komunik'il'o'j. Mi parol'os pri fenomen'o, kiu'n la invent'int'o mem ne nom'as nov'a religi'o. Tamen mult'a'j religi'ul'o'j kaj sekular'a'j intelekt'ul'o'j verk'is dek'o'j'n da artikol'o'j pri li'a'j teori'o'j. Iu'j akuz'is li'n eĉ je herez'o. Ali'a'j insist'as, ke li far'as nov'a'n religi'o'n.

Mi parol'as pri profesor'o doktor'o Abdolkarim Soruŝ ² (1945). Li est'as irana filozof'o. Li stud'is en Teherano farmakologi'o'n kaj en Londono kemi'o'n kaj okcident'a'n filozofi'o'n. Post la islam'a revoluci'o en Irano (1979) li unu'e help'is la nov'a'n reĝim'o'n. Li hav'is alt'rang'a'j'n posten'o'j'n. Sed iom post iom evident'iĝ'is, ke li hav'as si'a'j'n mem'star'a'j'n vid'punkt'o'j'n kaj ne vol'as ofer'i si'a'j'n liber'ec'o'n kaj mem'star'ec'o'n kontraŭ tiu'j alt'rang'a'j posten'o'j. Fin'fin'e pro mult'a'j konflikt'o'j li dev'ig'e for'las'is la land'o'n kaj ek'loĝ'is en Uson'o. Ek'de tiam li instru'as kaj preleg'as en universitat'o'j de Uson'o, Germanio kaj Nederlando pri la persa poet'o Rum'i, pri islam'ologi'o kaj pri la filozofi'o de la scienc'o. En la jar'o 2004 li ricev'is la premi'o'n „Erasm'us” en Amsterdamo.

Demokrati'o ankaŭ en Islam'o

Resum'i la verk'o'j'n kaj opini'o'j'n de Soruŝ ne est'as facil'e. Li sufiĉ'e bon'e reg'as la pers'an literatur'o'n kaj la islam'a'n teologi'o'n, kies termin'o'j'n, metafor'o'j'n, ambigu'a'j'n kaj alud'a'j'n esprim'o'j'n li abund'e uz'as en si'a'j verk'o'j. Li'a stil'o plen'plen'as de la klasik'a'j literatur'a'j kaj teologi'a'j termin'o'j. Krom'e, en si'a'j antaŭ'a'j tekst'o'j, li intenc'e aŭ sub'konsci'e parol'is sufiĉ'e svag'e, almenaŭ laŭ la konkret'em'a kaj klar'ec'em'a gust'o de la nov'a generaci'o. Tio est'as ali'a kial'o por instig'i divers'a'j'n diskut'o'j'n pri li'a'j verk'o'j. Tamen loĝ'ant'e ekster'land'e, kaj ebl'e desper'ant'e re'ven'i al la patr'o'land'o, kaj ankaŭ dank'e al mult'a'j kritik'o'j, nun li'a'j pens'o'j far'iĝ'is pli kompren'ebl'a'j. Por rest'i kiel ebl'e plej neŭtral'a, mi uz'as li'a'n propr'a'n ret'ej'o'n, Vikipedion kaj la kritik'o'j'n de unu el la fam'a'j kritik'ant'o'j de li'a'j opini'o'j, Akbar Ganĝi.

Soruŝ, sub la influ'o de la irana gnostik'ism'o, ad'e klopod'is dispon'ig'i nov'a'j'n komentari'o'j'n kaj hermeneŭtik'aĵ'o'j'n ³ pri Islam'o kaj tiel'e montr'i, ke plur'ism'o kaj fin'fin'e demokrati'a viv'manier'o pov'us okaz'i en la islam'a'j soci'o'j.

En si'a'j unu'a'j pri'diskut'it'a'j verk'o'j, kiam li ankoraŭ loĝ'is en Irano, li implic'e dir'is, ke la kompren'o de la religi'ul'o'j pri la esenc'o de la religi'o pov'us ŝanĝ'iĝ'i, ĉar tio de'pend'as de la histori'a evolu'o de la cirkonstanc'o'j kaj sekv'e, de ni'a kompren'pov'o mem, kaj tial ebl'as erar'o'j. Kvankam en tiu ĉi teori'o li absolut'e ne tuŝ'is la esenc'o'n de la religi'o, tamen tiu ĉi el'dir'o en si'a temp'o est'is intrig'a laŭ la reg'ant'a'j teolog'o'j kaj kompren'ebl'e ne toler'at'a. Komenc'iĝ'is kverel'o'j. La tumult'o mult'foj'e mal'help'is li'a'j'n preleg'o'j'n en universitat'o'j. La reg'ant'o'j tim'is, ke de tia'j teori'o'j Soruŝ konklud'os plur'ism'o'n de la kompren'o kaj post'e de la kogn'ad'o kaj post'e ek'kritik'os la teori'o'n de „teolog'a reg'ad'o”. Ili ĝust'e antaŭ'vid'is kaj prav'e ek'tim'is.

Kred'o ne pov'as est'i dev'ig'a

Soruŝ ja mem post ne'long'a temp'o deklar'is, ke la religi'a reg'ad'o ne est'os sukces'a. Pro du kial'o'j: unu'e, oni ne pov'os per'fort'e kre'i kred'o'n kaj am'o'n. Du'e, la religi'a reg'ad'o si'n baz'as sur la dev'o'j, dum ni'a temp'o est'as la temp'o de la rajt'o'j. La religi'a reg'ad'manier'o kon'as neni'a'n rajt'o'n por la individu'o.

Jam de long'e en Irano oni diskut'as, ĉu religi'ul'o pov'as est'i intelekt'ul'o? Irano hav'as mov'ad'o'n, kies nom'o est'as „religi'a intelekt'ism'o”. Kontraŭ'ul'o'j kred'as, ke tio est'as paradoks'o. Laŭ ili, la intelekt'ul'o dev'as pens'i kaj el'pens'i nov'a'j'n progres'em'a'j'n rimed'o'j'n por solv'i la problem'o'j'n. Kiu de antaŭ'e si'n dev'ont'ig'as rest'i engaĝ'it'a en kadr'o de cert'a religi'o, tiu est'as teolog'o, ne intelekt'ul'o! Soruŝ tamen ankoraŭ nom'as si'n religi-intelekt'ul'o. Li ad'e deklar'as si'a'n fid'o'n kaj kred'o'n je Islam'o.

Rev'o'j aŭ sonĝ'o'j

Ver'ŝajn'e li'a plej last'a teori'o pri la revelaci'o plej tuŝ'is kaj la islam'an'o'j'n kaj la sekular'ul'o'j'n. Soruŝ, serĉ'int'e rimed'o'n klar'ig'i la koran'a'j'n ne'scienc'aĵ'o'j'n kaj ne'demokrati'aĵ'o'j'n, reklam'is pri si'a nov'e el'pens'it'a teori'o: La Profet'a'j Sonĝ'o'j/Rev'o'j! (La koncern'a vort'o en la persa lingv'o (Roj'a) signif'as kaj rev'o'n kaj sonĝ'o'n.)

Laŭ tiu teori'o, la koran'a'j vers'o'j est'as rezult'o'j de la profet'a'j sonĝ'o'j/rev'o'j. La radik'o'j de la koran'a'j vers'o'j de'ven'as de la profet'o mem, ne de Di'o. Di'o est'as Ĉiom'o. Di'o ne est'as hom'simil'a est'aĵ'o, kiu ĉiu'moment'e pov'as ordon'i al iu far'i aŭ ne far'i tio'n aŭ tio'n ĉi. Do, oni ne bezon'as Koran-interpret'ist'o'j'n, komentari'ist'o'j'n, teolog'o'j'n ... sed ali'a'j'n koncern'a'j'n fak'ul'o'j'n. Respond'e al la kritik'ant'o'j, Soruŝ dir'is: „Laŭ ĉiu'j histori'ist'o'j, kiam la profet'o ricev'is la revelaci'o'n, li est'is traf'it'a de ne'kutim'a stat'o, io simil'a al la dorm'o, eĉ pli profund'a ol la dorm'o”. Li ankaŭ respond'is al la kritik'ant'o'j: „Se vi kred'as je la revelaci'o'j de la profet'o, kred'u ankaŭ je li'a'j sonĝ'o'j/rev'o'j”. Soruŝ kred'as, ke per tiu teori'o li kapabl'as klar'ig'i mult'a'j'n ver'ŝajn'e paradoks'a'j'n vers'o'j'n de la Koran'o.

Akbar Ganĝi, unu el la kritik'ant'o'j de la opini'o'j de Soruŝ, kred'as ke: – Soruŝ, kiel ĉiu ajn ali'a hom'o hav'ant'a pens'o'n kaj opini'o'n, tra'pas'is pens'o'ŝanĝ'o'j'n foj'foj'e tre esenc'a'j'n. Oni dev'as leg'i kaj kompren'i li'n kronologi'e. Laŭ Ganĝi: Soruŝ en la 1980aj jar'o'j klar'e deklar'as, ke post la for'pas'o de la profet'o la fenomen'o de la profet'ec'o fin'iĝ'is kaj ĉiu'j post'e'ul'o'j nur pov'os est'i klar'ig'ist'o'j kaj komentari'ist'o'j de la Libr'o kaj la Suna'o. En la 1990aj jar'o'j Soruŝ tra'pas'is tiu'n stadi'o'n kaj dir'is, ke islam'a'j gnostik'ul'o'j kaj filozof'o'j ne est'is nur klar'ig'ist'o'j kaj ripet'ant'o'j de la spert'o'j de la profet'o, sed ili mem hav'is nov'a'j'n mal'kovr'o'j'n, inter'ali'e „la am'o'n”, koncept'o, kiu antaŭ'e ne ekzist'is en Islam'o. La gnostik'ul'o'j (sufioj) kaj filozof'o'j per si'a'j unik'a'j spert'o'j pli'riĉ'ig'is kaj pli'evolu'ig'is la mahomet'an religi'o'n.

Tim'libr'o de ĝihad'o

Dum la last'a'j kvin jar'o'j, Soruŝ eĉ opini'as, ke la profet'ec'o post la profet'o ebl'as! Li klar'e nom'as Rum'i-on profet'o de la nov'a religi'o kaj li'a'n libr'o'n (Masnavi Manavi) rezult'o de la revelaci'o! Soruŝ kompar'as la Koran'o'n (kiu'n li nom'as: Tim'libr'o de ĝihad'o kaj sklav'ec'o) kun Masnavi (kiu'n li nom'as: Am'libr'o ne-ĝihad'a de la liber'ec'o) kaj ver'ŝajn'e prefer'as la last'a'n!

Do, Ganĝi kred'as, ke pri Soruŝ, kiel pri mult'a'j ali'a'j filozof'o'j, ni dev'as disting'i inter la antaŭ'a Soruŝ kaj la post'a Soruŝ! Ekzempl'e pri la liberal'ism'o, la antaŭ'a Soruŝ rigor'e dir'is: „Neni'u religi'ul'o pov'us est'i liberal'a, ĉar la religi'o kontraŭ'as la liberal'ism'o'n.” Kaj: „Mi ne defend'as la liberal'ism'o'n kaj konsider'as ĝi'n ne'ant'o de la religi'o.” Tamen en la last'a'j jar'o'j Soruŝ ek'kred'is, ke la liberal'ism'o baz'iĝ'as sur la rajt'o'j, dum la religi'o baz'iĝ'as sur la dev'o'j. Li ek'kred'is, ke en Islam'o la liberal'ism'a'j element'o'j est'as pli mult'a'j ol la mal'dekstr'aĵ'o'j.

Tri grand'a'j paŝ'o'j

Ganĝi kred'as, ke Soruŝ, ĉu li debut'as kiel profet'o aŭ ne, laŭ la rezult'o de si'a'j teori'o'j, vole-ne'vol'e konduk'os al nov'a religi'o. Soruŝ mem respond'is al tiu akuz'o, ke li neniam vol'is, vol'as, em'is, em'as, kapabl'as ... est'i profet'o! Tamen Ganĝi akuz'ad'as li'n jen'e: Soruŝ klopod'as per tri grand'a'j paŝ'o'j glat'ig'i si'a'n voj'o'n al pli grand'a ek'paŝ'o:

1. Per la teori'o „profet'a'j sonĝ'o'j” li streb'as re'difin'i la revelaci'o'n tiel'e, ke la revelaci'a spert'o ne rest'u en la monopol'o de kelk'a'j selekt'it'a'j hom'o'j. En tiu ĉi paŝ'o li cel'as ŝanĝ'i aŭ ali'form'ig'i la revelaci'o'n de la tradici'a'j monoteism'a'j religi'o'j (vort'o'j de person'ig'it'a kaj hom'simil'ig'it'a Di'o kaj Li'a parol'a kontakt'o kun hom'o'j) en la fenomen'o'n „sonĝ'o”! Do, laŭ Soruŝ:

1.1 La bild'o de Di'o en la Koran'o kaj la teologi'o de la profet'o est'is mal'ĝust'a kaj popular'a. Oni dev'as anstataŭ'ig'i tiu'n bild'o'n per „ne-person'ig'it'a, ne-hom'simil'a Di'o” aŭ per „Sen'form'a Absolut'o”.

1:2 En tiu ĉi kun'tekst'o, la revelaci'o est'as sam'kiel la sonĝ'o. La profet'o pro epilepsi-simil'a'j atak'o'j ek'dorm'ad'is kaj en la dorm'o part'o de li'a person'ec'o ek'kontakt'is vide-aŭd'e ali'a'n part'o'n de li'a person'ec'o kaj la revelaci'o est'is neni'o ali'a ol li'a intern'a/psik'a situaci'o.

1.3 La koment'o'j de la profet'o pri si'a'j sonĝ'o'j est'is mal'ĝust'a'j. Li erar'e supoz'is, ke iu person'ig'it'a, hom'simil'a Di'o al'parol'is li'n. Do, li ne pov'as est'i sen'erar'ul'o.

1.4 La rezult'o de li'a'j sonĝ'o'j, la Koran'o, est'as ne homogen'a tekst'o kaj plen'as de paradoks'o'j kaj kontraŭ'dir'o'j rilat'e al la modern'a'j scienc'o kaj filozofi'o.

1.5 Tial, tiu ĉi sonĝ'o'libr'o dev'os est'i interpret'at'a de psikolog'o'j kaj antrop'olog'o'j (kaj ne de komentari'ist'o'j kaj teolog'o'j). Soruŝ nom'as tiu'j'n si'a'j'n asert'aĵ'o'j'n: „fenomen'ologi'o de la struktur'o de la Koran'a revelaci'o”.

2. En Islam'o, ĝi'a profet'o est'as la last'a profet'o. Ven'os neni'u profet'o post li. Soruŝ kontraŭ'e reklam'is, ke li'a teori'o „ekspansi'as la profet'a'n spert'o'n”. Per tiu teori'o li streb'as al la ide'o, ke post la profet'o la revelaci'o pov'as ad'e daŭr'i, eĉ en ni'a temp'o.

3. Soruŝ asert'as, ke Rum'i est'is profet'o. Li nom'is la libr'o'n de Rum'i „revelaci'o sam'kiel la Koran'o”. Ali'vort'e, Rum'i est'is ali'a profet'o post Mahometo por komplet'ig'i la antaŭ'a'n religi'o'n, ricev'is revelaci'o'n, hav'is Libr'o'n ...

Bezon'at'a pli'a profet'o

Soruŝ kompren'ebl'e opini'as, ke la religi'o de Rum'i ne mal'plen'as de mank'o'j. Kvazaŭ dev'os al'ven'i ankoraŭ nov'a profet'o por komplet'ig'i li'a'n am'religi'o'n! Kvazaŭ la mond'o atend'as ankoraŭ nov'a'n profet'o'n, kiu ven'os kaj ni'n antaŭ'e'n puŝ'os al nov'a paŝ'o per si'a'j profet'a'j sonĝ'o'j!

Tiu'j tri paŝ'o'j laŭ Ganĝi est'as rudiment'o'j kaj antaŭ'labor'o'j por invent'i nov'a'n religi'o'n, kiu dev'as konform'i al la modern'ism'o kaj la modern'a mond'o. Soruŝ konsider'as si'n la profet'o de tiu ĉi nov'a religi'o kaj li tut'e kred'as je la sukces'o de la religi'o, kiu'n li el'konstru'as sur'baz'e de si'a'j sonĝ'o'j.

1. Not'o de la redaktor'o: La irana noci'o gnostik'ism'o-sufismo-mistik'ism'o simil'as al la Piv'a gnostik'ism'o.

2. www.drsoroush.com.

3. Hermeneŭtik'o est'as en filozofi'o la metod'ologi'o de la interpret'o.

Alban'de'ven'a knab'et'o skrib'as al Obama

Alex est'as ses-jar'a uson'a knab'o el alban'a famili'o, kiu loĝ'as en Nov'jork'o. Li est'is ŝok'it'a kaj kor'tuŝ'it'a, kiam li vid'is la fot'o'n de sang'o-kovr'it'a siria knab'o, la kvin-jar'a Omran Daqneesh en Alepo, kiu aper'is en gazet'o'j tra la mond'o. Do, Alex decid'is skrib'i al la prezid'ant'o Obama. Li skrib'is: Honor'ind'a prezid'ant'o Obama, ĉu vi memor'as pri la knab'et'o, kiu'n la ambulanc'o port'is al mal'san'ul'ej'o en Sirio? Ĉu vi pov'as ven'ig'i li'n al ni'a hejm'o? Ni akcept'os li'n kun flag'o'j, flor'o'j kaj balon'o'j. Ni don'os al li famili'o'n kaj konsider'os li'n kiel ni'a'n frat'o'n.

Kor'tuŝ'it'e, dum pint'a konferenc'o pri rifuĝ'int'o'j ĉe UN en septembr'o, Obama laŭt'leg'is la leter'o'n de Alex al la deleg'it'o'j. Li dir'is: Jen la vort'o'j de ses-jar'a knab'o: jun'a infan'o kiu ankoraŭ ne lern'is cinik'ec'o'n, suspekt'em'o'n kaj tim'o'n kontraŭ ali'a'j hom'o'j pro ili'a de'ven'o, ili'a aspekt'o, aŭ la manier'o laŭ kiu ili preĝ'as. Ni ĉiu'j cel'u simil'i al Alex.

La vok'o'centr'o'j for'las'os Albanion

Vok'o'centr'o'j est'as ofic'ej'o'j, kie oni trakt'as telefon'vok'o'j'n de klient'o'j aŭ ali'a'j person'o'j. Ofic'ist'o'j en vok'o'centr'o'j vend'as var'o'j'n kaj serv'o'j'n, kaj asist'as klient'o'j'n post la vend'o. Oft'e tiu'j centr'o'j est'as lok'it'a'j en land'o'j kun mal'alt'a'j salajr'o'j, kie trov'ebl'as sufiĉ'e da person'o'j, kiu'j flu'e parol'as la lingv'o'n de la hejm'land'o de la kontrakt'ant'a kompani'o, ekzempl'e en Barato por angl'a'lingv'a'j land'o'j kaj en Albanio por Italio.

Ŝok'a por alban'o'j est'is la nov'aĵ'o pri nov'a ital'a leĝ'o, laŭ kiu kompani'o'j ital'a'j, hav'ant'a'j vok'o'centr'o'j'n ekster la land'o'j de Eŭrop'a Uni'o, dev'as tuj ĉes'ig'i si'a'n ag'ad'o'n tie. En Albanio ili dung'is 25 000 vir'in'o'j'n, ĉef'e jun'a'j'n, je salajr'o de ĉirkaŭ 200 eŭr'o'j monat'e. Se ili daŭr'ig'os la labor'o'n en Albanio post mart'o 2017, ili mon'pun'iĝ'os je 50 000 eŭr'o'j tag'e. Tio dev'ig'as la ital'a'j'n kompani'o'j'n tuj trans'lok'i si'a'j'n invest'aĵ'o'j'n en iu'n land'o'n de EU, ekzempl'e Bulgarion aŭ Rumani'o'n. Ili prefer'as ne re'ven'i Italion pro la alt'a'j impost'o'j kaj salajr'o'j.

La alban'a reg'ist'ar'o pet'is, ke la ital'a reg'ist'ar'o almenaŭ prokrast'u la aplik'o'n de la leĝ'o, sed ver'ŝajn'e tio ne ebl'as. Albanio est'as kandidat'o-membr'o de EU kaj Italio de'long'e sub'ten'as Albanion en ĝi'a voj'o al EU kaj okup'as la unu'a'n lok'o'n inter la fremd'a'j invest'ant'o'j.

Greki'o aplik'u la sam'a'n norm'o'n

Sekv'e al la leter'o de Angel'os Tsirimokos (MONATO 2017/01, p. 5) mi vol'as preciz'ig'i mi'a'n opini'o'n rilat'e la alban'o'j'n en Greki'o. La alban'o'j en Greki'o aparten'as al tri grup'o'j.

La unu'a grup'o, nom'at'a arvanitoj, reprezent'as la alban'a'n diaspor'o'n en Greki'o form'iĝ'int'a'n antaŭ la 13a jar'cent'o dum la Bizanca Imperi'o. Ili nombr'as sufiĉ'e mult'e (eĉ kelk'a'j milion'o'j, laŭ histori'ist'o'j), sed plej'mult'e ne plu parol'as la alban'a'n lingv'o'n pro kultur'a asimil'iĝ'o kun la grek'o'j. Eĉ tuj apud'e de Akropol'o ekzist'as kvartal'o nom'at'a „Plak'a” (alban'e „mal'jun'ul'in'o”). Plu'e preskaŭ ĉiu'j vilaĝ'o'j ĉirkaŭ Ateno, inkluziv'e de Maraton'o, est'as loĝ'at'a'j de tiu'j arvanitoj, sam'e en Moreo (Peloponez'o), kaj en ali'a'j teritori'o'j de la kontinent'a kaj insul'ar'a part'o'j de Greki'o. La arvanitoj kontribu'is not'ind'e al la liber'iĝ'o de Greki'o kaj al ĝi'a sen'de'pend'iĝ'o.

La du'a grup'o konsist'as el aŭtokton'a'j alban'o'j loĝ'ant'a'j en la nord'a kaj nord-okcident'a Greki'o en teritori'o ĉirkaŭ 10 000 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j najbar'e al Albanio, inter ali'a'j en Konica, Kosturi, Filat, Margeliĉ kaj Parga¹. Ili aparten'as al ambaŭ kred'o'j, ortodoks'a kaj islam'a. Part'o de tiu teritori'o, nom'at'a Ĉamerio, apud la Ionia Mar'o, est'is loĝ'at'a plej'mult'e de islam'iĝ'int'a'j alban'o'j.

Dum la anti'faŝist'a milit'o ankaŭ ĉam'o'j batal'is ĉe'brak'e de grek'o'j. Dum'e en Greki'o eksplod'is civil'a milit'o inter la komun'ist'o'j kaj la monark'ist'o'j. Ĉi-last'a'j, sub'ten'at'a'j de la brit'o'j, tut'e ne inter'ven'is, kiam la ŝovinist'a'j milit'grup'o'j komenc'is masakr'i la islam'a'j'n ĉam'o'j'n sen'disting'e, for'brul'ig'i tut'a'j'n famili'o'j'n inkluziv'e infan'o'j'n kaj mal'jun'ul'o'j'n, sen'kap'ig'i aŭ simpl'e mort'ig'i ili'n. Por eskap'i tia'j'n terur'aĵ'o'j'n, la ĉam'o'j amas'e for'las'is si'a'j'n ter'o'j'n, dom'o'j'n, riĉ'aĵ'o'j'n kaj rifuĝ'is en Albanion. Dum'e en Ĉamerio plur'est'is ortodoks'a'j alban'a'j ĉam'o'j.

Ĝust'e la post'e'ul'o'j de tiu'j kelk'dek'mil'o'j da islam'a'j ĉam'o'j, loĝ'ant'a'j nun en Albanio, postul'as, ke la grek'a reg'ist'ar'o permes'u al ili re'ven'i en si'a'j'n ter'o'j'n, kiu'j est'as el la plej frukt'o'don'a'j kaj bel'a'j en Greki'o.

La tri'a grup'o, sufiĉ'e grand'a (kelk'cent'mil'a), konsist'as el la alban'a'j en'migr'int'o'j ek'de la jar'o 1990. Ili jam loĝ'as kaj labor'as en Greki'o, part'e akir'is la grek'a'n civit'an'ec'o'n. Ĉirkaŭ 6000 beb'o'j nask'iĝ'as ĉiu'jar'e inter ĉi tiu'j alban'o'j. Sed bedaŭr'ind'e, ili ankoraŭ ne hav'as la ebl'o'n ek'lern'i ankaŭ la alban'a'n en la lern'ej'o'j, kvankam kelk'a'j volont'ul'a'j instru'ist'o'j alban'a'j tie instru'as al ili la alban'a'n alfabet'o'n, histori'o'n kaj kultur'o'n, kaj tio nur al kelk'dek'o'j da ge'lern'ant'o'j!

Dum'e en sud'a Albanio loĝ'as kompakt'e cert'a grek'lingv'a komun'um'o, kelk'dek'mil'o'j, kiu'j ĝu'as ĉiu'j'n rajt'o'j'n. Eĉ dum la reĝ'land'a temp'o al ili ne mank'is la grek'lingv'a'j lern'ej'o'j. La ŝtat'o aplik'as por ili la tiel nom'at'a'n „pozitiv'a'n diskriminaci'o'n”: se en unu klas'ĉambr'o normal'a dev'as est'i almenaŭ 20 lern'ant'o'j por hav'i unu instru'ist'o'n, por grek'o'j la lim'o pov'as est'is eĉ 2! Kaj simil'e. La alban'a reg'ist'ar'o postul'as, ke Greki'o aplik'u al alban'o'j en Greki'o almenaŭ la sam'a'n norm'o'n.

1. Grek'e: Konica, Kastorja, Filates, Margariti, Parga.

Migr'ant'o'j

– „Du'cent kvin'dek mil hom'o'j mort'os, ok milion'o'j da hom'o'j perd'int'a'j si'a'j'n hav'aĵ'o'j'n iĝ'os en'land'a'j migr'ant'o'j, unu kvar'on'o de la tut'a popol'o for'migr'os al ekster'land'o. Ho, hom'o'j, pri'pens'u! Malic'a'j di'o'j re'ven'os! Satan'o ruin'ig'os la land'o'n. Ve, mi'a bel'a Damasko, ve!”

Ahmad, leg'int'e la fragment'o'n de maten'a ĵurnal'o, grumbl'is: „Kia absurd'aĵ'o! Ĝust'e nun, kiam mult'a'j turist'o'j kaj invest'ant'o'j trov'as si'a'n voj'o'n al Damasko, tiu ĉi sinistr'a aŭgur'ist'in'o ĉiu'tag'e ulul'as, ke ni'a bel'a land'o ruin'iĝ'os! Kia sinistr'oz'aĵ'o. Ŝi sid'as sur la ŝtup'o'j de la Baala Templ'o kaj konsider'as si'n kvazaŭ aŭgur'ist'in'o de Delf'o. Hodiaŭ mi ordon'os, ke oni ŝi'n arest'u.”

Ĵulia est'is li'a sam'klas'an'in'o en la pariza inĝenier'a institut'o de urbaniz'ad'o, kie ili ambaŭ stud'is kaj far'iĝ'is lert'a'j inĝenier'o'j.

La orient'an'o'j ne sukces'as facil'e parol'i pri tia'j afer'o'j. Post la stud'fin'o, Ĵulia ek'labor'is en Franci'o, kaj Ahmad re'ir'is al Sirio. Li akir'is grav'a'n posten'o'n en la koncern'a ministeri'o. Li ambici'e plan'is far'i Damaskon franc'stil'a urb'o. Li mem oft'e nom'is Damaskon „la Parizo de la mez-orient'o”.

Kiam oni aprob'is li'a'n plan'o'n kaj dediĉ'is sufiĉ'a'n buĝet'o'n, li anonc'is en franc'a ĵurnal'o reklam'o'n por trov'i la plej bon'a'n desegn'ist'o'n por si'a plan'ar'o.

Inter la part'o'pren'ant'o'j li renkont'is la nom'o'n de Ĵulia. Li tuj elekt'is ŝi'n eĉ sen bon'e rigard'i ŝi'a'n skiz'o'n aŭ aneks'it'a'j'n propon'o'j'n. La asist'ant'o'j rimark'is, ke la orel'o'j de Ahmad ruĝ'iĝ'as, kiam li vid'as la nom'o'n de Ĵulia sur tiu'j paper'o'j.

Sed tio rilat'is al kelk'a'j jar'o'j antaŭ'e! Kial Ĵulia re'ven'is vizit'i li'n nun?

– Est'as ne atend'it'e. Kial vi ne inform'is mi'n antaŭ'e, ke mi ir'u al la flug'haven'o ...

– Ne neces'as. Mi ja kon'as Damaskon. Mi labor'is kaj loĝ'is tie ĉi, ĉu ne?

La okul'o'j de Ahmad ek'bril'is ... sed la tuj'a klar'ig'o de Ĵulia el'rev'ig'is li'n:

– Ahmad, vi est'as tre okup'it'a. Vi ne vid'as la fakt'o'j'n. Ni ambaŭ sufiĉ'e sci'as pri la long'daŭr'a'j rilat'o'j inter ni'a'j land'o'j. Nun ja mi svag'e sent'as la danĝer'o'n de milit'o.

– Mi ne kon'as ŝi'n kaj ne sci'as, kio'n ŝi dir'as. Sed mi ... mi ... mi ...

Moment'o de silent'o! Etern'a moment'o, dum kiu ĉiu hom'o sen eĉ unu vort'o kompren'as, kio'n la ali'a vol'as dir'i ... Kaj du larm'o'gut'o'j verŝ'iĝ'is de la bel'a'j blu'a'j okul'o'j de Ĵulia ...

Ahmad sent'is fort'a'n neces'o'n brak'um'i ŝi'n. Moment'o'n li hezit'is, pens'ant'e pri si'a'j religi'o, kultur'o, moral'o, ofic'ej'a ĉirkaŭ'o kaj, pli grav'e ol ĉio, la re'ag'o de Ĵulia ...

Tamen malgraŭ ĉio ĉi li far'is tio'n, brak'um'is ŝi'n kaj kis'is ŝi'a'n frunt'o'n. Ĵulia ne re'ag'is mal'bon'e. Ahmad sent'is si'n la plej feliĉ'a vir'o de la mond'o.

Ŝi'a famili'o konsider'is ŝi'a'n decid'o'n frenez'aĵ'o kaj ad'e rekomend'is al ŝi re'ven'o'n al Franci'o. Ahmad, malgraŭ la mal'konsent'o de si'a famili'o, malgraŭ la kultur'a'j kaj religi'a'j bar'o'j, definitiv'e decid'is edz'iĝ'i al Ĵulia ... Kiam aŭd'iĝ'is la unu'a'j eksplod'o'j sur la strat'o'j de ali'a'j urb'o'j de Sirio, Ahmad ankoraŭ ne trakt'is la afer'o'n tiom grav'e, sed Ĵulia, per si'a vir'in'a sens'o, percept'is la danĝer'o'n:

– Kar'a mi'a, kie'n? Tie ĉi est'as mi'a land'o, mi'a hejm'o, mi'a labor'o, mi'a famili'o, mi'a histori'o, mi'a ...

– Morgaŭ la milit'o ating'os Damaskon. Ĉu vi ne aŭd'as la hurl'o'n de la milit'o?

– Ne est'as milit'o. Est'as protest'o kontraŭ modern'ism'o, kontraŭ progres'o ...

– Kio ajn! Ni dev'as kelk'e da temp'o rest'i for. Kiam la tumult'o kviet'iĝ'os, ni re'ven'os!

– Ĵulia, vi kon'as mi'n. Mi ne est'as sen'respond'ec'a civit'an'o. Mi dev'as, ver'dir'e ni dev'as rest'i en la land'o kaj help'i ...

– Help'i al kio? Al kiu'j? Ni est'as inĝenier'o'j, nek soldat'o'j nek politik'ist'o'j.

Ahmad klin'is si'a'n kap'o'n kaj fiks'e rigard'is la plank'o'n. Dilem'o inter patr'o'land'o kaj am'o, dilem'o inter respond'ec'o kaj si'n'sav'o ...

Calais neniam vid'is tiom da ekster'land'an'o'j en si. Ĵulia ne pov'is trov'i Ahmadon en la hom'amas'o. Ŝi est'is inform'it'a, ke li est'as inter la rifuĝ'int'o'j. Post mult'e da streb'ad'o, kun la help'o de la lok'a polic'o, fin'fin'e ŝi li'n trov'is en koncentr'ej'o.

Ahmad ne plu est'is la antaŭ'a alt'rang'a posten'ul'o, kiu neniam el'dom'iĝ'is sen kravat'o. Li est'is magr'a, mal'pur'a, ne raz'it'a kaj vest'is si'n per ne'konven'a'j vest'o'j. Li'a'j okul'o'j rakont'is la terur'o'n de la mort'o. Ĉe li sid'is knab'in'o kelk'jar'a. Ĵulia ne sci'is kio'n dir'i. Post iom da inter'silent'o ŝi demand'is de la knab'in'o ŝi'a'n nom'o'n. La knab'in'o ne parol'is la franc'a'n. Ahmad vol'e-ne'vol'e dev'is inter'ven'i por traduk'i:

– Jes, kar'a mi'a, mi est'as Ĵulia. Sed mi demand'is pri vi'a nom'o. Kio est'as vi'a nom'o?

– Ĵulia! (mal'laŭt'e kaj hont'em'e respond'is Ahmad): Ŝi'a nom'o est'as kiel la vi'a!

Fin'fin'e ŝi decid'is help'i al Ahmad, sed ne pov'is reg'i si'a'n sci'vol'o'n. Ŝi demand'is li'n:

– Ne plu ebl'is rest'i tie ... est'is ver'a infer'o ... la hom'o'j sovaĝ'e mort'ig'as unu la ali'a'n ...

– Ili eĉ ne vol'as labor'i ... Ili ven'as mis'uz'i ni'a'j'n viv'ebl'o'j'n ... ne'taŭg'ul'o'j ... Ili eĉ ne parol'as ni'a'n lingv'o'n ...

Ĵulia akompan'is Ahmadon kaj la knab'in'o'n al la prefekt'ej'o por registr'i ili'a'j'n nom'o'j'n. Lac'a ofic'ist'o demand'is ili'a'j'n nom'o'j'n. Ahmad indiferent'e silent'is. Ĵulia montr'ant'e la knab'in'o'n dir'is:

– La mi'a, jes, sed ŝi est'as fil'in'o de mi'a frat'in'o. La ge'patr'o'j mort'is en si'a dom'o, sub bombard'o'j. Ankaŭ la mi'a'j! De la tut'a famili'o rest'is nur ŝi kaj mi ...

Kaj ankaŭ Ĵulia ek'plor'is. Ŝi ne plu pens'is pri la bagatel'a'j vort'o'j de la tumult'ant'a hom'amas'o, nek tiu'j de la politik'ist'o'j.

Arm'il'industri'o observ'at'a

Kadr'e de pac'o'semajn'o en Aŭgsburg'o, Germanio, okaz'is prezent'o de la libr'o Netzwerk des Todes (Ret'ar'o de la mort'o) kaj diskut'ad'o kun la pac'aktiv'ist'o Jürgen Grässlin [jírgen greslín]. Grässlin est'as aktiv'ul'o en Deutsche Friedensgesellschaft (German'a Pac-Asoci'o), kiu atent'e observ'ad'as la negoc'o'j'n de la arm'il'industri'o. Kun'e kun dokument-film'ist'o li esplor'is kaj mal'kovr'is skandal'o'n: la paf'il'entrepren'o Heckler und Koch vend'is mil'o'j'n da paf'il'o'j en land'o'j, al kiu'j est'as mal'permes'at'e liver'i arm'il'o'j'n.

Anstataŭ persekut'i la krim'ul'o'j'n ...

Prokuror'o en Stuttgart komenc'is juĝ'enket'o'n kontraŭ la ĵurnal'ist'o'j, kiu'j mal'kovr'is, ke german'a'j arm'il'entrepren'o'j kontraŭ'leĝ'e eksport'is arm'il'o'j'n al Meksiko. La ĵurnal'ist'o'j est'is akuz'it'a'j pri perfid'o kaj mal'kaŝ'o de ŝtat'a'j sekret'o'j kaj pri krim'o'j kontraŭ la leĝ'o'j rilat'e al la gazet'ar'o. La film'ist'o Daniel Harrich [dániel háriĥ] kaj minimum'e kvar pli'a'j person'o'j, inter ili ankaŭ la pac-aktiv'ist'o Jürgen Grässlin, en 2010 denunc'is la entrepren'o'n Heckler und Koch. La prokuror'o bezon'is pli ol kvin jar'o'j'n por re'ag'i kontraŭ ŝtat'a'j ofic'ist'o'j kaj iam'a'j kun'labor'ant'o'j de tiu entrepren'o, dum li fulm'o'rapid'e ag'is kontraŭ ties kritik'ant'o'j.

... kulp'ig'i la ĵurnal'ist'o'j'n

La prokuror'o est'as kritik'ind'a, ĉar li persekut'as hom'o'j'n, kiu'j defend'as kaj la pac'o'n kaj la ŝtat'a'n leĝ'ar'o'n. Sam'temp'e li rifuz'as persekut'i krim'ul'o'j'n en entrepren'o'j, precip'e ĉe Heckler und Koch. Mil'o'j da hom'o'j tra la tut'a mond'o, laŭ'dir'e unu en ĉiu kvar'on'hor'o, est'as mort'paf'at'a'j per arm'il'o'j produkt'it'a'j kaj vend'it'a'j de tiu entrepren'o. Krom'e, arm'il'o'j migr'as: ekzist'as pri ili mond'vast'a komerc'o. Ne ebl'as kontrol'i, kiu fin'fin'e ricev'as ili'n, ĉu amik'a'j land'o'j, ĉu diktator'o'j, ĉu krim'ul'o'j, ĉu tiran'o'j.

Popol'ism'o

Mult'e oni skrib'is pri la kriz'o de la okcident'a'j demokrati'o'j. Trump, kriz'o de Eŭrop'a Uni'o, kresk'o de naci'ism'a'j parti'o'j ... Ĉio tio est'as divers'a'j flank'o'j de la sam'a problem'o. La artikol'o „Kial oni elekt'is Trump” (MONATO 2017/01, p. 8) ĝust'e klar'ig'is la kial'o'j'n. Mi jam antaŭ du'dek jar'o'j antaŭ'dir'is la nun'a'n evolu'o'n kaj atent'ig'is pri la danĝer'o'j por la demokrati'o en la ese'o „La fin'o de la social'a'j ŝtat'o'j” (MONATO 1997/07, p. 20).

Mi tamen vid'as en la nun'a evolu'o ne nur risk'o'j'n, sed ankaŭ ŝanc'o'j'n. La plej mult'a'j hom'o'j simpl'e nur dezir'as social'a'n sekur'ec'o'n, salajr'o'n el kiu oni pov'as viv'i, protekt'o'n kontraŭ krim'ec'o kaj fort'a'n ŝtat'o'n kapabl'a'n reg'i la en'migr'ad'o'n. Se ni'a'j arogant'a'j politik'a'j elit'o'j tia'j'n mem'kompren'ebl'aĵ'o'j'n ne plu vol'as aŭ kapabl'as garanti'i, tiam for kun ili!

Mort'is Henry Heimlich

Mez'e de decembr'o 2016 for'pas'is en Cincinnati (Ohi'o) la uson'a medicin'ist'o Henry Heimlich: li hav'is 96 jar'o'j'n kaj, antaŭ sep monat'o'j last'foj'e sav'is vir'in'o'n, kiu est'is sufok'iĝ'ont'a, aplik'ant'e la teknik'o'n de unu'a help'o el'pens'it'a'n de li mem en la 1970aj jar'o'j kaj post'e tre dis'vast'iĝ'int'a'n en la tut'a mond'o.

Infan'o'j

Nur en Italio, ekzempl'e, minimum'e kvin'dek'o da infan'o'j mort'as ĉiu'jar'e pro sufok'iĝ'o kaj pli ol 50 el'cent'o'j de ili est'as mal'pli ol 4-jar'a'j. La nombr'o est'as tim'ig'a, sed ĝi est'us eg'e pli alt'a, se ĉi tiu doktor'o ne est'us invent'int'a en 1974 la simpl'a'n, sed tre efik'a'n, unu'a'help'a'n teknik'o'n, kiu ne hazard'e est'as kon'at'a ĝust'e kiel „manovr'o de Heimlich”. Aplik'ebl'a nur al konsci'a'j person'o'j, tiu ĉi metod'o altern'ig'as 5 sur'dors'a'j'n frap'o'j'n kun 5 abdomen'a'j prem'puŝ'o'j.

Aidos'o

La hom'ar'o ja long'e memor'os tiu'n ĉi grand'a'n kurac'ist'o'n, aŭtor'o'n de la ĉef'a sistem'o mond'skal'e util'ig'at'a jam de kvar jar'dek'o'j por mal'obstrukc'i oni'a'j'n spir'voj'o'j'n okaz'e de sufok'iĝ'o. La nov'aĵ'o pri la mort'o de la uson'a fak'ul'o est'is dis'kon'ig'it'a de famili'an'o, laŭ kies deklar'o'j la vir'o pere'is en mal'san'ul'ej'o de Cincinnati, kie li est'is last'a'temp'e en'hospital'ig'it'a post subit'a kor'atak'o. Rimark'ind'as, ke en la last'a period'o de si'a viv'o doktor'o Heimlich, kiu ŝajn'e est'is io pli ol nur'a (kvankam util'a) „mal'ŝtop'ist'o de trake'o'j”, dediĉ'is si'n ankaŭ al stud'projekt'o'j en ali'a'j medicin'a'j fak'o'j: ekzempl'e li plen'um'is grav'a'n kaj interes'a'n esplor'ad'o'n pri aidos'o kaj tumor'o'j.

Renkont'iĝ'o kun la jid'a

Ek'de la star'ig'o de la Nobel-premi'o pri literatur'o, nur du el la laŭreat'o'j verk'is en lingv'o, kiu ne est'as inter'naci'e re'kon'at'a kiel ŝtat'a idiom'o. Tem'as pri Frédéric Mistral, kiu util'ig'is la provenc'a'n (okcitan'a'n), kaj Isaac Bashevis [izak ƒbaŝevis] Singer, kies verk'lingv'o est'is la jid'a (ankaŭ kon'at'a kiel jud'german'a aŭ Jid'o). Apart'e interes'a est'as la du'a aŭtor'o, Isaac Bashevis Singer (1902-1991), kiu nask'iĝ'is en Pollando kaj post'e migr'is al Uson'o. Li far'iĝ'is gvid'ant'a aktiv'ul'o de la jid'lingv'a literatur'a mov'ad'o, kies membr'o'j verk'ad'is kaj publik'ig'ad'is nur en la jid'a. Krom la Nobel-premi'o'n, Singer gajn'is du uson'a'j'n libr'o'premi'o'j'n, inkluziv'e de unu por la infan'libr'o Tag'o de plezur'o: rakont'o'j de knab'o kresk'ant'a en Varsovio. Pli kon'at'a li est'as kiel aŭtor'o de novel'o'j.

Mi jam menci'is ali'lok'e, ke mi'a plej grand'a interes'o est'as tiu pri lingv'o'j kaj dialekt'o'j, precip'e se minoritat'a'j, persekut'at'a'j aŭ ĝeneral'e ne tre kon'at'a'j. Cert'e neni'u popol'o spert'is pli da turment'ad'o ol la jud'a, kaj la jid'a lingv'o ne pov'is eskap'i la sekv'o'j'n de la eksterm'ad'o de la aŝkenaz'o'j dum la nazi'a holokaŭst'o. Oni kalkul'as, ke antaŭ la jud'a amas'buĉ'ad'o la parol'ant'o'j de la jid'a est'is pli ol dek milion'o'j. Ĝi est'is la hejm'a – ĉiu'tag'a – lingv'o de 85 el'cent'o'j de la jud'o'j mort'ig'it'a'j en la koncentr'ej'o'j. Grav'e mal'kresk'is tial la uz'ad'o de la idiom'o tut'mond'e.

Post'e'ul'o'j

En urb'eg'o'j kiel Londono, Nov'jork'o, Bon'aer'o kaj Dublino, kie ekzist'as (ekzist'is, en la okaz'o de tiu last'a urb'o, ĉar la nombr'o de la irlandaj jud'o'j drast'e ŝrump'is) not'ind'a'j jud'a'j komun'um'o'j, kies original'a lingv'o est'is la jid'a, ĉi tiu'j ja adopt'is la naci'a'n lingv'o'n de la land'o, al kiu la antaŭ'a'j generaci'o'j al'migr'is. Do la post'e'ul'o'j de la en'migr'int'o'j efektiv'e perd'is la jid'a'n kiel ĉef'a'n famili'a'n komunik'il'o'n. Ŝajn'as, ke eĉ en Israelo, kies oficial'a lingv'o est'as la hebre'a, la jid'a ne est'is apart'e favor'at'a, krom inter la tiel nom'at'a'j ĥasid'o'j. Kompren'ebl'e la jid'a est'is asoci'it'a, en la mens'o de mult'a'j, kun la mizer'o'j de la get'o'j kaj kun la pogrom'o'j. Pli'e, ĉar la baz'o de la lingv'o est'as la mez'epok'a german'a (kun abund'a'j al'don'aĵ'o'j el la hebre'a kaj, inter'ali'e, el la slav'a'j idiom'o'j), ĝi'a uz'ad'o em'as memor'ig'i pri la lingv'o de la tiam'a'j persekut'ant'o'j. Tamen oni raport'as, ke post plur'jar'a ŝrump'ad'o la nombr'o de la jid'parol'ant'o'j hodiaŭ pli'alt'iĝ'as, almenaŭ en la ĥasid'a'j komun'um'o'j, tut'mond'e.

Koncentr'ej'o'j

Mi neniam stud'is la jid'a'n, sed mi plur'foj'e renkont'is hom'o'j'n, kiu'j parol'is ĉi tiu'n interes'a'n kaj esprim'riĉ'a'n lingv'o'n. Kiam mi loĝ'is en Bon'aer'o (Argentino), mi oft'e observ'is mal'jun'ul'o'j'n, kiu'j sid'is sur benk'o'j en la park'o'j leg'ant'e ĵurnal'o'j'n en la jid'a, re'kon'ebl'a'j'n pro la hebre'a'j liter'o'j, per kiu'j ili est'is pres'it'a'j. Apud ni'a tie'a hejm'o est'is grand'a jud'a lern'ej'o, kie est'is instru'at'a'j, krom la dev'ig'a naci'a lingv'o (la hispan'a), ankaŭ la hebre'a kaj la jid'a. Post ni'a re'ven'o al Eŭrop'o, mi hav'is agrabl'a'n renkont'iĝ'o'n kun la kon'at'a psikolog'o kaj verk'ist'o Claude Pir'o'n. Li est'is plur'lingv'a, kaj ne nur fam'is kiel lert'a traduk'ist'o el divers'a'j idiom'o'j, sed ankaŭ hav'is riĉ'a'n repertuar'o'n de kant'o'j en la franc'a, en la german'a, en Esperant'o – kaj en la jid'a –, kiu'j'n li kant'is por ni'a grup'o. Post'e amik'o en Irlando prunt'e'don'is al mi ekzempler'o'n de libr'o kun la titol'o La ĝoj'o'j de la jid'a (aŭtor'o: Le'o Rost'e'n), kiu eĉ pli interes'is mi'n pri la tem'o.

Lektor'o

Sam'e kiel ali'a'j hom'o'j, kiu'j hav'as lim'ig'it'a'n spert'o'n pri ĝi, mi long'e supoz'is, ke la jid'a est'as pli-mal'pli mort'int'a lingv'o uz'at'a de antaŭ'a'j generaci'o'j. Sed, dum mi'a unu'a vizit'o al Rejkjavik'o israel'an'o menci'is, ke li est'as universitat'a lektor'o pri la jid'a en Jerusalemo. Tio eg'e surpriz'is mi'n, ĉar mi kred'is, ke en israelaj universitat'o'j oni stud'as ja la hebre'a'n, ne la jid'a'n. Li cert'ig'is mi'n, ke ĉi-last'a lingv'o viv'as kaj vigl'as, kaj ke eĉ ne mank'as literatur'o el'don'it'a en ĝi. (Tio'n ĉi oni pov'as konfirm'i serĉ'ant'e en Inter'ret'o.)

Bret'o

Antaŭ si'a emerit'iĝ'o, mi'a edz'in'o est'is instru'ist'in'o de jun'a'j infan'o'j, kaj ŝi ankoraŭ ŝat'as leg'i kaj kolekt'i infan'a'n literatur'o'n. En'e de si'a ar'o ŝi posed'as ekzempler'o'j'n, en divers'a'j lingv'o'j, de la popular'a libr'o Winnie-la-Pu (original'e verk'it'a de A.A. Milne en la angl'a). Sur ŝi'a bret'o star'as traduk'o'j de la koncern'a verk'o al Esperant'o kaj al la lingv'o'j latin'a, hispan'a, katalun'a kaj skot'a. Last'a'temp'e ni mal'kovr'is, ke ekzist'as ĝi'a versi'o en la jid'a mem (Vi'ni-der-Pu; traduk'int'o: Leon'ard Wolf; el'don'ej'o: Dutton Children's Books, Nov'jork'o, 2000). Ni aĉet'is kaj tiel al'don'is ĝi'n al ŝi'a pli'iĝ'ant'a kolekt'o. Do oni ne aplomb'e asert'u, ke iu ajn supoz'ebl'e „mort'int'a” lingv'o fakt'e ne plu viv'as!

La nederlanda: ĉu nan'a akademi'a lingv'o?

La angl'a lingv'o sen'ĉes'e al'marŝ'as al la nederlandaj universitat'o'j: fakt'e, nun'temp'e oni komplet'e instru'as angl'a'lingv'e pli ol du'on'o'n de la hav'ebl'a'j stud'kurs'o'j. La nederland'lingv'a'j program'o'j? Ili pli kaj pli mal'oft'as, precip'e koncern'e magistr'a'j'n stud'o'j'n. Ĉu tem'as pri ne'halt'ig'ebl'a evolu'o? Ĉu la nederlanda baldaŭ iĝ'os nan'a lingv'o en la universitat'a'j rond'o'j? Ĉu „Master of Arts” son'as pli mojos'e ol la naci'lingv'a'j vort'o'j por „licenci'ul'o” aŭ „magistr'o”?

Gazet'o

Esplor'o efektiv'ig'it'a de la nederlanda gazet'o Volkskrant (Popol'a Gazet'o) kaj aper'int'a en la pas'int'a aŭgust'o evident'ig'is, ke, en la universitat'a jar'o 2016/2017, 60 el'cent'o'j de la 1632 stud'program'o'j propon'at'a'j de la en'tut'e 14 nederlandaj universitat'o'j est'os plen'e instru'at'a'j angl'a'lingv'e. Oni ceter'e supr'e'n'ir'as al pli ol 70 % en la okaz'o de la magistr'a'j program'o'j, dum preskaŭ 20 % el la bakalaŭr'a'j student'o'j ĉi-jar'e stud'as angl'a'lingv'e. Tri nederlandaj universitat'o'j eĉ propon'as nur angl'a'lingv'a'j'n magistr'a'j'n program'o'j'n. Sekv'e de tio en tiu'j ĉi medi'o'j la angl'a jam far'iĝ'is praktik'e la ĉef'a lingv'o.

Angl'iĝ'o

Mult'a'j amas-stud'o'j, kiel tiu'j pri ekonomi'o kaj jur'o, ja plu est'as propon'at'a'j nederland'lingv'e. Sed, ekzempl'e, la Universitat'o Radboud de la nederlanda urb'o Nimeg'o komenc'is propon'i ek'de septembr'o 2016 la (ne mal'pli amas'a'n) stud'o'n de psikologi'o – opci'e – en la angl'a. En la last'a'j jar'o'j la universitat'o'j star'ig'is nov'a'j'n 100 % angl'a'lingv'a'j'n program'o'j'n kaj sam'temp'e angl'ig'is kelk'e da iam'a'j nederland'lingv'a'j program'o'j. Krom la universitat'o'j, ankaŭ la alt'lern'ej'o'j ŝajn'as ĝeneral'e angl'iĝ'i. Oni pens'u, ke 15 el'cent'o'j de ili'a'j stud'kurs'o'j est'is angl'a'lingv'a'j en 2013. Plej ver'ŝajn'e tiu kvant'o inter'temp'e pli'alt'iĝ'is.

Stud'kotiz'o'j

Per la propon'o de angl'a'lingv'a'j program'o'j ĉiu universitat'o esper'as pli'bon'ig'i la propr'a'n scienc'prestiĝ'a'n kaj konkurenc'a'n pozici'o'n en la inter'naci'a universitat'a „aren'o”. Krom'e la angl'a'lingv'a'j program'o'j al'tir'as ekster'land'a'j'n student'o'j'n, kiu'j pag'as pli alt'a'j'n stud'kotiz'o'j'n ol ili'a'j lok'a'j kun'ul'o'j. Al'don'e, la en'flu'o de ali'land'a'j student'o'j kompens'as la mal'kresk'o'n de la en'land'a'j, kiu okaz'is en la last'a'j jar'o'j (precip'e ĉe la land'lim'a'j region'o'j). Jen la ver'a kial'o de la angl'ig'o de la institut'o'j. La universitat'o'j kaj la alt'lern'ej'o'j tamen asert'as, per'e de si'a'j organiz'aĵ'o'j VSNU (Asoci'o de Kun'labor'ant'a'j Nederlandaj Universitat'o'j) kaj Unu'iĝ'o de Alt'lern'ej'o'j, ke angl'a'lingv'a'j instru'ad'o kaj stud'ad'o est'as neces'a kondiĉ'o por (kiel ebl'e plej bon'e) prepar'i la student'o'j'n al inter'naci'a'j/scienc'a'j karier'o'j.

„Karb'o-angl'a”

Plur'a'j student'o'j, sam'kiel profesor'o'j, tamen kontraŭ'as la al'marŝ'o'n de la angl'a al la nederlandaj universitat'o'j. La student'o'j plend'as pri la mal'facil'e kompren'ebl'a „nederlanda karb'o-angl'a” util'ig'at'a de mult'a'j instru'ist'o'j. Grup'o de ĉef'urb'a'j universitat'an'o'j publik'ig'is fin'e de 2014 manifest'o'n, en kiu ili plend'as pri la dis'vast'iĝ'ant'a uz'o de la angl'a, pet'ant'e la konserv'ad'o'n de la nederlanda kiel universitat'a lingv'o. Cert'e ili'a postul'o ne est'as la komplet'a for'ig'o de la angl'a, ĉar la universitat'o'j ja bezon'as el'star'a'j'n ekster'land'a'j'n profesor'o'j'n kaj instru'ist'o'j'n. Agnosk'ant'e, ke la angl'a est'as rimark'ind'a scienc'a lingv'o, ili simpl'e sub'strek'is la grav'ec'o'n de la konserv'ad'o de la nederlanda kiel ĉef'a kaj diskut'a lingv'o ĉe la institut'o'j.

Ne nur komunik'il'o

La Inter'urb'a Student'a Organiz'aĵ'o, si'a'vic'e, fort'e kritik'as la nun'a'n angl'ig'a'n tendenc'o'n kaj not'as, ke financ'a'j stimul'o'j ŝajn'as est'i pli al'log'a'j por la universitat'o'j ol bon'a diskut'o pri la al'don'a valor'o de angl'a'lingv'a'j program'o'j. Ĵurnal'ist'o de la gazet'o Volkskrant konsider'as la kresk'ant'a'n uz'o'n de la angl'a ĉe la instru'a'j instituci'o'j kiel stult'a'n kaj sen'atent'a'n, sed sam'temp'e ne'halt'ig'ebl'a'n. Li tim'as, ke la inspir'o, la pasi'o kaj la scienc'a subtil'ec'o perd'iĝ'os, se la angl'a reg'os ĉe la divers'a'j institut'o'j. La ĵurnal'ist'o skrib'as, ke mult'a'j nederland'an'o'j ŝajn'as ne konsci'i, ke lingv'o est'as ne nur komunik'il'o, sed ankaŭ port'ant'o de kultur'o kaj de ident'ec'o.

Kondiĉ'o'j

La nederlanda ministr'in'o pri kler'ig'ad'o, kultur'o kaj scienc'o Jet Bussemaker [jet bisemaker] agnosk'is, ke alt'nivel'a angl'a'lingv'a instru'ad'o pov'as est'i util'a por la student'o'j, sed sam'temp'e postul'is, ke la nederlanda rest'u la precip'a lingv'o en ĉiu nederlanda universitat'o. Ŝi fiks'is du kondiĉ'o'j'n rilat'e al angl'a'lingv'a instru'ad'o: unu'e, ke la instru'ist'o'j util'ig'u bon'kvalit'a'n angl'a'n lingv'o'n; kaj du'e, ke la angl'a'lingv'a'j program'o'j ne est'u uz'at'a'j por komerc'a'j cel'o'j.

Karikatur'o

Kiam la verk'ant'o est'is docent'o ĉe la universitat'o de Enschede [ensĥedé], oni postul'is, ke li preleg'u en la angl'a. Li rifuz'is, ĉar li ne vol'is est'i implik'it'a en karikatur'a situaci'o, preleg'ant'e en la angl'a ĉe aŭditori'o plen'a de nederland'lingv'a'j aŭskult'ant'o'j.

Ekster'e'n lien'o, en'e'n ren'o

Fin'e de la pas'int'a jar'o fin'fin'e bon'a nov'aĵ'o el Italio: en la mal'san'ul'ej'o Le Molinette situ'ant'a en la nord-okcident'a urb'o Torin'o, okaz'is la (mond'skal'e) unu'a'foj'a trans'plant'o de ren'o en la lok'o'n de lien'o. La kompleks'a operaci'o est'is efektiv'ig'it'a en decembr'o 2016 kaj, laŭ inform'o'j dis'don'it'a'j de ital'a'j amas'komunik'il'o'j, ĝi'n urĝ'e bezon'is knab'in'o nur 6-jar'a, kiu por trans'viv'i ĉiam bezon'is dializ'o'n, ek'de la tag'o mem de si'a nask'iĝ'o, tiel ke de post'e ŝi pov'is nek trink'i nek urin'i.

Kontraŭ'rifuz'a procedur'o

Post iam'a klopod'o pri trans'plant'ad'o de ren'o, kiu est'is prov'it'a de la hospital'a'j fak'ul'o'j en 2014 sen bon'a'j rezult'o'j, la et'ul'in'o ĉi-foj'e est'is sub'met'it'a al apart'a kontraŭ'rifuz'a procedur'o kaj tiel pov'is fin'fin'e ricev'i ren'o'n de plen'kresk'a san'a don'ant'o. La nov'a organ'o praktik'e anstataŭ'as ŝi'a'n lien'o'n, tiu'manier'e preter'voj'ant'e la de'nask'a'n mis'form'aĵ'o'n spert'it'a'n de la jun'eg'a knab'in'o: la nov'a, plen'e funkci'ant'a, ren'o est'is kun'lig'it'a rekt'e, kaj ĉi-okaz'e sukces'e, kun ŝi'a urin'a vezik'o. Ŝi'a organism'o ŝajn'e ne rifuz'is ĝi'n kaj, se ne est'os krom'a'j ne'atend'it'a'j mal'akcept'a'j re'ag'o'j, la kvalit'o de ŝi'a viv'o sen'dub'e pli'bon'iĝ'os kaj far'iĝ'os pli kaj pli simil'a al tiu de ŝi'a'j sam'jar'ul'o'j.

Alternativ'a'j vetur'il'o'j pli'mult'iĝ'as

La transport'a fak'o plu est'as karakteriz'at'a de la precip'a uz'ad'o de vetur'il'o'j, kiu'j est'as viv'ten'at'a'j per fosili'a'j brul'aĵ'o'j: ĉi tiu'j ja ebl'ig'as alt'a'j'n pov'o'j'n, sed ali'flank'e est'as ankaŭ tre'eg'e polu'a'j. Ŝajn'as tamen, ke nun io ŝanĝ'iĝ'as, dank'e al kresk'ant'a'j konsci'o kaj kompren'o de la hom'o'j, ke ĉi tia'j brul'aĵ'o'j est'as rimed'o dum'temp'a kaj lim'ig'it'a. Iu'tag'e ili nepr'e fin'iĝ'os, kaj ceter'e oni ne forges'u, ke ili de'ven'as, en mult'a'j okaz'o'j, de land'o'j kun fort'a politik'a mal'stabil'ec'o.

„La progres'ig'o de transport'a'j teknologi'o'j kapabl'a'j garanti'i el'ten'ebl'a'n mov'ebl'o'n est'as pli kaj pli rimark'ind'a el soci'o-ekonomik'a kaj scienc'a vid'punkt'o'j”, klar'ig'as Ottorino Vener'i, esplor'ist'o el la Institut'o pri Motor'o'j de la ital'a CNR (Naci'a Esplor'a Centr'o). La hibrid'a'j (termik'a'j/elektr'a'j) vetur'il'o'j jam hodiaŭ konsist'ig'as relativ'e kred'ind'a'n alternativ'o'n je la tradici'a'j. Fakt'e la polu'a'j el'ig'o'j kaj la konsum'o'j de brul'aĵ'o, asoci'at'a'j kun la kombin'it'a ag'ad'o de la du propuls'il'o'j, est'as pli alt'a'j nur ol tiu'j de vetur'il'o'j kun motor'o ekskluziv'e termik'a.

Akumulator'o'j

En la nun'a period'o, se oni observ'as la cifer'o'j'n de la ital'a aŭt'o-merkat'o, konstat'ebl'as, ke tiu de la hibrid'a'j aŭt'o'j est'as tamen fak'o ankoraŭ ne apart'e popular'a. En 2015 est'is vend'it'a'j nur 25 000 tia'j aŭt'o'j, sed, se oni analiz'as la vend'o'j'n okaz'int'a'j'n en la pas'int'a'j jar'o'j, not'ebl'as, ke ili'a'j merkat'a'j kvot'o'j montr'as daŭr'a'n kresk'o'n: oni ekzempl'e pas'is de 0,14 % en 2007 al 1,6 % en 2015. Kial tamen est'as tiom mal'rapid'a la komerc'a dis'volv'o de la hibrid'a'j kaj de la 100 % elektr'a'j vetur'il'o'j? La ĉef'a kaŭz'o est'as la ankoraŭ ne'kontent'ig'a pov'o de la akumulator'o'j, kiu'j est'as la energi'a rezerv'uj'o de la vetur'il'o'j. Post'e oni konsider'u la long'a'n temp'o'daŭr'o'n bezon'at'a'n por ili'a re'ŝarg'ad'o kaj ĝeneral'e la alt'a'n kost'o'n de tia'j aparat'o'j. La last'a'temp'a ek'aper'o de liti'a'j akumulator'o'j ek'ig'is nov'a'n generaci'o'n de hibrid'a'j kaj elektr'a'j vetur'il'o'j, kun kost'o'j kaj pov'o'j ĉiam pli kompar'ebl'a'j kun tiu'j de la tradici'a'j vetur'il'o'j.

Perspektiv'o'j

La alternativ'a'j vetur'il'o'j plej'part'e antaŭ'vid'as la ebl'o'n re'ŝarg'i la akumulator'o'n eĉ per'e de la elektr'a hejm'a ret'o aŭ de iu'j apart'a'j re'ŝarg'o'staci'o'j: tio ĉi garanti'as alt'a'j'n nivel'o'j'n de aŭtonomi'o por elektr'a'j vetur'il'o'j kaj sam'temp'a'n mal'alt'iĝ'o'n de la proviz-kost'o'j. Post la analiz'o de la divers'a'j ebl'o'j pri est'ont'a dis'vast'ig'o de hibrid'a'j vetur'il'o'j, oni atent'ig'as, ke ili'a merkat'a kvot'o iom'post'iom'e kresk'os (probabl'e je 15 %) ĝis la jar'o 2030. La kapilar'a pli'iĝ'o de taŭg'a'j re'ŝarg'a'j ej'o'j, kiu'j ebl'ig'os re'proviz'i vetur'il'o'j'n rapid'e kaj efik'e, influ'os la decid'o'n de la aĉet'ant'o'j de tia'j aŭt'o'j, kun'tren'ant'e – laŭ la plej optimism'a'j analiz'ant'o'j – la ating'o'n ĉe hibrid'a'j vetur'il'o'j, de 40-procent'a kvot'o en 2030: ĉi tio mal'ferm'os sen'dub'e real'ism'a'j'n perspektiv'o'j'n pri efektiv'a popular'iĝ'o de vetur'il'o'j kun 100 % elektr'a propuls'ad'o; ĉio ĉi en iu sufiĉ'e proksim'a est'ont'ec'o.

Mem'stir'a'j vetur'il'o'j far'iĝ'as real'o

Oni antaŭ'vid'as, ke en la ven'ont'a'j jar'o'j kelk'a'j kompani'o'j komenc'os vend'i aŭ lu'ig'i mem'stir'a'j'n/aŭtonom'a'j'n vetur'il'o'j'n. La plej grav'a fakt'o, kiu'n oni reklam'as rilat'e al mem'stir'a'j vetur'il'o'j, est'as, ke ili est'os ver'ŝajn'e pli sekur'a'j ol vetur'il'o'j stir'at'a'j de hom'o. Iu'j pens'as, tamen, ke ĉi tiu ide'o est'as frenez'a. Kiel 18-rad'a mem'stir'a kamion'o pov'us est'i pli sekur'a ol hom'stir'at'a ŝarĝ'aŭt'o?

Unu'e oni konsider'u, ke aŭt'o'j mem'brems'a'j est'as nun'temp'e pli sekur'a'j ol tiu'j, kiu'j'n brems'as hom'o. Mult'e da kompani'o'j nun vend'as aŭt'o'j'n kun mem'brems'il'o'j ek'funkci'ant'a'j en kriz'a'j moment'o'j. Ĉi tia'j aŭt'o'j ja est'as pli sekur'a'j ol la ordinar'a'j. La institut'o Insurance Institut'e for Highway Safety (Asekur'a instituci'o por ŝose'a sekur'ec'o) si'a'flank'e sci'ig'is, ke mem'brems'il'o'j redukt'as la nombr'o'n de vund'it'o'j je 35 %. Dek grav'a'j aŭt'o'produkt'a'j kompani'o'j – Audi, BMW, Ford, General Motors, Mazda, Mercedes-Benz, Tesl'a, Toyota, Volkswagen kaj Volv'o – ceter'e anonc'as, ke ili plan'as ig'i mem'brems'il'o'j'n seri'a'j en la propr'a'j aŭt'o'j.

Mem'brems'il'o'j funkci'as uz'ant'e divers'spec'a'j'n lokaliz'il'o'j'n. Plej oft'as la uz'o de radar'o pro tio, ke ĉi-last'a, kompar'e kun ali'spec'a'j lokaliz'il'o'j, hav'as pli long'a'n detekt'a'n distanc'o'n. Ĉi'a'j lokaliz'il'o'j, iel ajn, pov'as determin'i la distanc'o'n kaj la rapid'ec'o'n de la aŭt'o, kiu trov'iĝ'as antaŭ tiu kun mem'brems'il'o.

Antaŭ'a glac'o

Ĉi tiu'j mem'brems'il'o'j ne est'as apart'a'j sistem'o'j, kiu'j brems'as aŭ ne brems'as. Ili est'as part'o'j de la sekur'ec'a sistem'o de la koncern'a aŭt'o. Do, en iu'j aŭt'o'j kun mem'brems'il'o'j, la re'ag'o de'pend'as de la rapid'ec'o de la aŭt'o. Ekzempl'e, se la aŭt'o vetur'as pli mal'rapid'e ol 50 kilo'metr'o'j'n hor'e, kaj la aŭt'o „sens'as”, ke la antaŭ'a vetur'il'o aŭ objekt'o ial al'proksim'iĝ'as, ĝi unu'e ŝarg'as la brems'il'o'j'n kaj pli'streĉ'as la sekur'zon'o'j'n; kaj ĝi post'e aper'ig'as ruĝ'a'n lum'a'n indik'il'o'n sur la antaŭ'a glac'o de la aŭt'o. Se tiu ankoraŭ ne sufiĉ'e mal'rapid'iĝ'as, la mem'brems'il'o brems'as aŭtomat'e la aŭt'o'n kun mal'akcel'ad'o ĝis 1 g (la fort'o de gravit'o). Sed ankaŭ ĉi tio ne nepr'e sufiĉ'as. La aŭt'o kun la mem'brems'il'o ja pov'as post'puŝ'i la antaŭ'a'n vetur'il'o'n, objekt'o'n aŭ hom'o'n, kvankam en plej mult'a'j okaz'o'j ĉio ĉi sufiĉ'as kaj la aŭt'o kolizi'as kun neni'o.

Robot'a'j ĉar'et'o'j

La tem'o de la artikol'o ne est'as tamen vetur'il'o'j mem'brems'a'j. Ni menci'is vetur'il'o'j'n mem'stir'a'j'n. Unu'e ni dev'as memor'i, ke krom aŭt'o'j ekzist'as plur'a'j ali'a'j spec'o'j de vetur'il'o'j. Ekzempl'e est'as kamion'o'j, aviad'il'o'j, sub'mar'ŝip'o'j kaj surfac'a'j ŝip'o'j. Kaj ni ne parol'as pri tele'konduk'at'a'j sen'pilot'a'j vetur'il'o'j. Ni parol'as pri vetur'il'o'j mem'stir'a'j, kiu'j, post la ricev'o de specif'a'j instrukci'o'j pri la ating'end'a ej'o, ek'vetur'as kaj ven'as al for'a lok'o. Oni pov'as imag'i mem'stir'a'n ŝip'o'n, kiu ek'as de Ŝanhajo kaj al'ven'as Los-Anĝeleson sen hom'a skip'o kaj tele'stir'ant'o, aŭ kun minimum'a skip'o, kiu sub'ten'u la ŝip'o'n. Oni pov'as pri'pens'i ankaŭ mem'stir'a'n komerc'a'n/pasaĝer'a'n aviad'il'o'n, kiu flug'as de Nov'jork'o al Frankfurto sen pilot'o kaj sen tele'stir'ant'o. Ebl'e tiu mem'stir'a aviad'il'o pov'us antaŭ'vid'i la ĉe'est'o'n de robot'a'j ĉar'et'o'j por pri'zorg'i la pasaĝer'o'j'n. Kaj oni pov'as bild'ig'i al si vagon'ar'o'j'n mem'stir'a'j'n, kiu'j port'as pasaĝer'o'j'n de Romo al Stokholmo.

Inter'urb'a'j ŝose'o'j

Tiu'j ĉi ekzempl'o'j de mem'stir'a'j vetur'il'o'j est'as imag'a'j. Iu'j inter ili dis'volv'iĝ'as nun. Ekzempl'o'n est'ig'as la mem'stir'a'j aŭt'o'j de Gugl'o. Sed est'as 18 al'don'a'j kompani'o'j, kiu'j test'as aŭ test'os aŭtonom'a'j'n vetur'il'o'j'n. Tem'as pri Volkswagen Group of America, Mercedes-Benz, Delphi Automotive, Tesl'a Motors, Bosch, Nissan, GM Cruise LLC, BMW, Honda, Ford, Zoox Inc., Driv'e.ai Inc., Faraday and Futur'e Inc., Baidu Us'a LLC, Wheego Electric Cars Inc., Valeo North America Inc., NextEV Us'a Inc. kaj Telenav. Okaz'as test'o'j ankaŭ en plur'a'j uson'a'j ŝtat'o'j. Not'ind'a est'as test'o, kiu kun'lig'as Ford kaj Uber, kaj nun okaz'as en Pensilvani'o. En Germanio, BMW kaj Mercedes-Benz hav'as prototip'a'j'n aŭt'o'j'n. Kelk'a'j kompani'o'j vol'as hav'i vend'ebl'a'j'n mem'stir'a'j'n aŭt'o'j'n antaŭ la jar'o 2020. Iu'j test'as mem'stir'a'j'n kamion'o'j'n, ekzempl'e Mercedes-Benz. La plan'o est'as hav'i mem'stir'a'j'n kamion'o'j'n, kiu'j pov'as unu'e funkci'i sur inter'urb'a'j ŝose'o'j sen stir'ant'o, sed kiu'j bezon'as hom'a'j'n stir'ant'o'j'n por lok'a vetur'ad'o.

6-nivel'a norm'o

Ne ĉiu'j kred'as, ke mem'stir'vetur'il'o'j baldaŭ hav'ebl'os. Ili menci'as la 6-nivel'a'n norm'o'n el'don'it'a'n de SAE (iam'a Society of Automotive Engineers, nom'e „Societ'o de Aŭtomobil'a'j Inĝenier'o'j”). Tiu'n ĉi norm'o'n post'e adopt'is la Uson'a Naci'a Administraci'o de Ŝose'a Sekur'ec'o (NHTSA). La norm'o baz'iĝ'as sur la bezon'at'a nivel'o de hom'a atent'o. Kelk'a'j el la nivel'o'j est'as: la nul'a nivel'o (la aŭtomat'a sistem'o ne mastr'um'as la vetur'il'o'n, sed ebl'e don'as avert'o'j'n); la unu'a nivel'o (la stir'ant'o dev'as ĉiam pret'i ek'mastr'um'i la vetur'il'o'n; la vetur'il'o pov'as hav'i kelk'a'j'n aŭtomat'ig'it'a'j'n sistem'o'j'n, ekzempl'e rilat'e reg'ad'o'n de la rapid'o kaj aŭtomat'a'n park'um'ad'o'n); la tri'a nivel'o (ĉe lim'ig'it'a'j, kon'at'a'j lok'o'j kiel ŝose'o'j la stir'ant'o pov'as turn'i si'a'n atent'o'n for de stir'ad'o); la kvar'a nivel'o (krom la start'ig'o de la sistem'o, neni'a hom'a inter'ven'o est'as postulat'a; la aŭtomat'a sistem'o pov'as stir'i al iu ajn lok'o, kie'n est'as laŭ'leĝ'e stir'i). Kiel ĉiu pov'as vid'i, la detal'o'j por la ating'o de la last'a nivel'o de la norm'o por mem'stir'vetur'il'o'j est'as mult'a'j. Tio ĉi kre'as dub'o'n, ĉu oni pov'os efektiv'e plen'um'i la task'o'n en'e de tri jar'o'j.

Procedur'a program'ad'o

Ŝajn'as, ke la program'ad'o de mem'stir'il'o'j est'as divers'spec'a. Tiu'j, kiu'j pri'zorg'as la divers'a'j'n trajt'o'j'n unu post la ali'a, ver'ŝajn'e uz'as pli tradici'a'n procedur'a'n program'ad'o'n. Ali'a'j dis'volv'ant'o'j uz'as mal'e maŝin'a'n lern'ad'o'n. Tiel nom'at'a procedur'a program'ad'o pli cert'e funkci'as. Se la sistem'o mis'funkci'as, oni pov'as pli rapid'e ripar'i la mis'aĵ'o'n. Tamen procedur'a program'ad'o est'as pli difekt'iĝ'em'a. Ali'vort'e ĝi bon'e funkci'as ĝis ĝi renkont'as stat'o'n, kiu ne est'is inkluziv'it'a en la program'ad'o: tiu'okaz'e ĝi subit'e halt'as aŭ subit'e mis'e ag'as. Oni bezon'as ankaŭ pli da temp'o por program'i la procedur'a'n sistem'o'n. Se oni dis'volv'as maŝin'lern'a'n mem'stir'il'o'n, oni komenc'as per antaŭ'e program'it'a sistem'o kaj post'e instru'as la sistem'o'n per mult'eg'a'j ekzempl'o'j.

Last'a'temp'e, oni oft'e uz'as sistem'o'j'n kun profund'a lern'ad'o. Tia'j sistem'o'j ne est'as tiel romp'iĝ'em'a'j kiel la procedur'e program'it'a'j sistem'o'j. Do ni dev'as atend'i por vid'i, kia est'os la plej oft'e uz'at'a spec'o de program'ad'o de mem'stir'a'j vetur'il'o'j. Kelk'a'j faktor'o'j influ'os la rezult'o'n. Unu inter ili est'as, kiu program'tip'o produkt'as la plej bon'e funkci'ant'a'n vetur'il'o'n. Du'a faktor'o est'as la vari'ec'o de leĝ'o'j en divers'a'j jurisdikci'o'j. Do oni bezon'as bon'e el'pens'it'a'j'n ag'o'j'n far'e de leĝ'far'ant'o'j.

Sekv'o'j

Kia'j est'os la sekv'o'j de la en'konduk'o de mem'stir'a'j vetur'il'o'j? Unu sekv'o sen'dub'e koncern'os la labor'posten'o'j'n por stir'ant'o'j aŭ ŝofor'o'j, ekzempl'e taksi'a'j ŝofor'o'j, ŝofor'o'j de grand'a'j 18-rad'a'j kamion'o'j, ŝofor'o'j de aŭtobus'o'j ktp. Se ni streĉ'as la imag'o'n, ni pov'as inkluziv'i iu'tag'e ankaŭ stir'ist'o'j'n de trajn'o'j, pilot'o'j'n de komerc'a'j aviad'il'o'j kaj stir'ant'o'j'n de komerc'a'j ŝip'o'j. En Uson'o, kaj ebl'e en ali'a'j land'o'j, ne est'as sufiĉ'e da kamion-stir'ant'o'j je la nun'a pag'a nivel'o. Pro tio, komerc'ist'o'j, kiu'j uz'as aŭ dung'as stir'ant'o'j'n, ŝat'us anstataŭ'ig'i ili'n per stir'a'j sistem'o'j. La kost'o de tia ĉi anstataŭ'ig'o ŝajn'as est'i favor'a. La kompani'o Otto sci'ig'as, ke oni pov'as konvert'i grand'a'n kamion'o'n al inter'urb'a mem'stir'a kamion'o kontraŭ nur 28 000 dolar'o'j (dum la mez'um'a pag'o por kamion-stir'ant'o'j en Uson'o est'as 42 000 dolar'o'j jar'e). Otto al'don'as, ke oni plu bezon'as stir'ant'o'n por en'urb'a vetur'ad'o. Por plen'e ekspluat'i tia'n sistem'o'n, oni ja bezon'as ŝanĝ'o'n de la regul'o'j rilat'e la inter'urb'a'n ripoz'o'n por stir'ant'o'j de kamion'o'j.

Trakt'ad'o de sen'labor'ul'o'j

Ford kaj Uber test'as mem'stir'a'j'n taksi'o'j'n en Filadelfio. Sed ili hav'as stir'ant'o'n kaj inĝenier'o'n en la aŭt'o'j dum la test'o'j. Ali'a kompani'o (Nutonomy) far'is simil'a'n test'o'n en Singapur'o. Mult'a'j labor'ant'o'j en la aŭtomobil'a industri'o avert'as, ke tiu ĉi faz'o est'as la komenc'a de la dis'volv'o de mem'stir'a'j aŭt'o'j kaj taksi'o'j. Est'as mem'kompren'ebl'e, ke la nombr'o de ŝofor'o'j kaj ali'spec'a'j stir'ant'o'j est'ont'e mal'pli'iĝ'os. Tiu'j posten'o'j est'os perd'it'a'j. Tiu ĉi efik'o ĝeneral'e okaz'os dum la aŭtomat'iĝ'o progres'os.

Kiel an'o'j de mond'a kultur'o, ni dev'as pri'pens'i tiu'n perd'o'n kaj plan'i dign'a'n trakt'ad'o'n de sen'labor'ul'o'j, ĉu per la propon'o de universal'a baz'a en'spez'o ĉu ali'manier'e. Ali'a'j ŝanĝ'o'j pov'os okaz'i tiam, kiam mem'stir'a'j vetur'il'o'j plen'e integr'iĝ'os en la komerc'a kaj famili'a viv'o'j. Unu ŝanĝ'o, kiu ven'as al la mens'o, est'as la ŝanĝ'o de la urb'a struktur'o. En la okaz'o de mem'stir'a'j aŭt'o'j, la aŭt'o pov'as est'i uz'at'a eĉ kiam la posed'ant'o est'as okup'it'a. Do oni ne bezon'as tiom da aŭt'o'j kiom nun. Esplor'ist'o'j ĉe la Masaĉusec'a Institut'o de Teknologi'o (Mit) taks'as, ke ni bezon'os nur kvar'on'o'n de la aŭt'o'j, kiu'j'n ni nun util'ig'as.

Park'um'ej'o

Tio hav'os grand'a'n influ'o'n sur la bezon'o de nov'a'j voj'o'j, ŝose'o'j kaj super'ŝose'o'j. Kun tia mal'alt'iĝ'o de la nombr'o de aŭt'o'j, oni pov'us uz'i part'o'n de la teren'o nun okup'it'a de voj'o'j por ali'a'j cel'o'j: ekzempl'e nov'a'j apartament'ar'o'j, aŭt'ej'o'j aŭ park'o'j. Kiam vi'a aŭt'o est'os liver'int'a vi'n al vi'a hejm'o aŭ ofic'ej'o, ĝi pov'os mem'stir'i al park'um'ej'o kaj „atend'i” tie. Do ni'a'j hejm'o kaj labor'ej'o ne bezon'os apart'a'n aŭt'ej'o'n. Ni'a'j aŭt'o'j pov'os uz'i grand'a'j'n centr'a'j'n aŭt'ej'o'j'n. Por pli'sekur'ig'i la transport'ad'o'n, nov'a'j vetur'il'o'j baldaŭ dev'os komunik'i inter si. Mem'stir'a'j inter'komunik'a'j vetur'il'o'j ebl'ig'os ŝanĝ'o'j'n ĉe voj'kruc'iĝ'o'j.

La bezon'o de voj'signal'il'o'j mal'pli'iĝ'os. Unu mem'stir'a vetur'il'o, simpl'e, iom mal'rapid'iĝ'as por las'i ali'a'n, antaŭ'a'n vetur'il'o'n turn'iĝ'i. Ankaŭ grup'o de mem'stir'a'j vetur'il'o'j, kiu'j ir'as ĉiu'j al la sam'a lok'o, pov'os vetur'i kiel grup'o, pli sekur'ig'ant'e ĉiu'j'n vetur'il'o'j'n en la grup'o. Mem'stir'a'j vetur'il'o'j ne perd'iĝ'os. Do la neces'o pri subit'a'j ŝanĝ'o'j de itiner'o kaj pri abrupt'a'j de'turn'iĝ'o'j mal'pli'iĝ'os.

Resum'o

Mem'brems'a'j kaj mem'stir'a'j vetur'il'o'j nun dis'volv'iĝ'as kaj est'ont'ec'e aper'os sur ni'a'j voj'o'j kaj ŝose'o'j. Mem'brems'a'j vetur'il'o'j ven'os baldaŭ. La al'ven'o de mem'stir'a'j vetur'il'o'j okaz'os iom post'e, sed iel ajn relativ'e fru'e. Tio mult'e de'pend'as de la manier'o program'i kaj de la komerc'a'j fort'o'j, kiu'j antaŭ'e'n'ig'os la koncern'a'n cel'ad'o'n. La real'iĝ'o kaj en'konduk'o de mem'brems'a'j, inter'komunik'a'j kaj mem'stir'a'j vetur'il'o'j ŝanĝ'os ni'a'n mond'a'n kultur'o'n. Kiel part'o de la ĝeneral'a'j ŝanĝ'o'j kaŭz'ot'a'j de la kresk'ant'a aŭtomat'iĝ'o, ni dev'as ni'n prepar'i por cert'a'j ŝanĝ'o'j en'kadr'e de la labor'a merkat'o. Ni kaj ni'a'j reg'ist'ar'o'j dev'as taŭg'e pret'iĝ'i. La dign'o de ni'a'j sam'naci'an'o'j en ni'a'j divers'a'j patr'uj'o'j de'pend'os de la nivel'o de ĉi tiu pret'iĝ'o. Est'os tuŝ'it'a ankaŭ la struktur'o de ni'a'j urb'o'j: ni'a'j voj'o'j kaj ŝose'o'j far'iĝ'os tiel pli sekur'a'j. Ŝanĝ'iĝ'os ni'a rilat'o eĉ kun ni'a'j propr'a'j vetur'il'o'j.

Vir'o'j kaj vir'in'o'j percept'as mal'sam'e

Ĉiu person'o „kapt'as” la mond'o'n ĉirkaŭ si propr'a'manier'e, ja mal'sam'e ol la ceter'a'j ul'o'j. Tio ver'ŝajn'e okaz'as pro kelk'a'j fiziologi'a'j kaj genetik'a'j vari'o'j. Laŭ ital'a'j fak'ul'o'j ebl'as, ke ĉi tiu'j diferenc'o'j inter unu hom'o kaj la ali'a hav'as rilat'o'n ankaŭ al oni'a seks'o. La tiel nom'at'a'j sensor'a'j scienc'o'j pen'as kompren'i la fundament'o'j'n de tiu'j mal'sam'a'j percept'aĵ'o'j, prov'ant'e klar'ig'i la manier'o'n, kiel la divers'a'j stimul'o'j al'ven'ant'a'j al oni – per gust'o, flar'ad'o, vid'pov'o, aŭd'ad'o, tuŝ'o – est'as post'e pri'labor'at'a'j de la hom'a cerb'o, tiel ke ĝi puŝ'as vir'o'j'n kaj vir'in'o'j'n al apart'a'j elekt'o'j.

Chiara Medoro [kjara medoro], el la ital'a Institut'o pri Bio'metr'ologi'o (Ibimet), asert'as, ke, en'kadr'e de la kompleks'a'j kaj log'a'j fenomen'o'j koncern'ant'a'j la esplor'ad'o'n pri sens'o'j, oni oft'e al'front'is la individu'a'j'n percept'aĵ'o'j'n, kiu'j est'as lig'it'a'j kun oni'a seks'o. Kadr'e de la projekt'o Invecchiamento (Mal'jun'iĝ'o), la esplor'ist'o'j de Ibimet konstat'is, ke rilat'e al nutr'a'j prefer'o'j vir'in'o'j ja em'as elekt'i manĝ'aĵ'o'j'n pli san'a'j'n (aŭ kun mal'pli da kalori'o'j). La percept'a'j diferenc'o'j, kiu'j pov'as konduk'i oni'n al divers'a'j elekt'o'j, hav'as genetik'a'n kaŭz'o'n.

Hormon'a'j ŝanĝ'o'j

Interes'a ekzempl'o est'as la kapabl'o disting'i la amar'a'n gust'o'n de 6n-prop'il'tio'uracil'o, pli kutim'e nom'at'a Prop. La ul'o'j, kiu'j sub'met'is si'n al ĉi tiu kurioz'a ekzamen'o, est'is angl'a'lingv'e difin'it'a'j respektiv'e „super-tasters” (ekstrem'e sens'iv'a'j pri la kombinaĵ'o), „medium-tasters” (mez'um'e sens'iv'a'j) kaj „non-tasters” (ne sens'iv'a'j). Inter vir'in'o'j, apart'e abund'as la „super-tasters” (tio est'as hom'o'j pli sens'iv'a'j pri la amar'a sapor'o); kaj ĉi tio klar'ig'as, laŭ la esplor'ist'o'j, la in'a'n tendenc'o'n est'i al'tir'at'a'j de nutr'aĵ'o'j riĉ'a'j je suker'o. Ŝajn'as, ke ĉi tia kapabl'o est'as influ'at'a de hormon'a'j ŝanĝ'o'j, kiu'j ig'as la vir'in'o'j'n pli sens'iv'a'j tiu'rilat'e ol la vir'o'j.

Arom'a'j frukt'o'j

Ibimet nun'temp'e esplor'as ĉi tiu'j'n kaj simil'a'j'n aspekt'o'j'n en'kadr'e de projekt'o nom'at'a Itali'an-Taste (Ital'a gust'o), kiu implic'as pli ol du'dek'o'n da lok'a'j universitat'o'j/esplor'centr'o'j. Ĝis nun part'o'pren'is la koncern'a'n test'ad'o'n pli ol 1200 person'o'j: en la ven'ont'a jar'tri'o, oni tamen plan'as ating'i 6000 individu'o'j'n. Laŭ stud'o efektiv'ig'it'a en Aŭstrali'o, la vir'in'o'j ident'ig'as pli bon'e (kaj tial evit'as) la akr'a'n kaj la sal'a'n gust'o'j'n. El esplor'o'j pri frukt'o'j, rezult'is fakt'e, ke ili ŝat'as precip'e tiu'j'n plej arom'a'j'n kaj dolĉ'a'j'n; mal'e, al ili ne tre plaĉ'as la gust'o acid'a, kia est'as tiu de oranĝ'o. La vir'o'j? Ili si'a'flank'e est'as apart'e zorg'a'j pri la aspekt'o'j de maĉ'ad'o.

Jakuzoj, mal'mult'iĝ'o kaj skism'o'j

Jakuzoj, membr'o'j de japan'a'j mafi'o'j aŭ krim'organiz'aĵ'o'j, daŭr'e mal'mult'iĝ'as. Post 1963, kiam la jakuzoj nombr'is pli ol 150 000 laŭ polic'a taks'o, ili konstant'e mal'pli'iĝ'as, precip'e post la efektiv'ig'o de leĝ'o kontraŭ krim'a'j organiz'aĵ'o'j en 1992. La leĝ'o facil'ig'is la ferm'ad'o'n de ili'a'j ofic'ej'o'j, kaj rajt'ig'is la polic'o'n pri'serĉ'i ili'a'j'n propriet'aĵ'o'j'n kaj arest'i la ĉef'o'j'n pro krim'o'j far'it'a'j de ili'a'j sub'ul'o'j. Sekv'e la nombr'o de jakuzoj fal'is ĝis ĉirkaŭ 22 000 en 2014.

La plej grand'a organiz'aĵ'o est'as Jamaguĉi-gum'i (band'o), al kiu aparten'is ĉirkaŭ 10 300 jakuzoj kaj rilat'a'j organiz'aĵ'o'j en 44 (el ĉiu'j 47) guberni'o'j en 2014. Antaŭ'e Jamaguĉi-gum'i est'is la plej grand'a kaj profit'don'a mafi'a grup'o en la mond'o. Sed ĉef'e pro sub'prem'ad'o, la organiz'a'j potenc'o kaj ag'ad'o'j de Jamaguĉi-gum'i mal'fort'iĝ'is. Oni taks'as ĝi'a'n en'spez'o'n je 6,1 miliard'o'j da eŭr'o'j en 2014, kontrast'e kun 8,1 miliard'o'j da eŭr'o'j de Solntsevskaja Bratva, unu el la rus'a'j mafi'o'j. Ankaŭ skism'ad'o kaj sekv'a'j per'fort'a'j batal'o'j en 2015 akcel'is la redukt'iĝ'o'n de jakuzoj kaj ili'a'j organiz'aĵ'o'j.

Jakuzoj hav'as long'a'n histori'o'n kaj antaŭ'e profund'e en'radik'iĝ'is en la soci'o'n. Ili iam funkci'is kiel privat'a'j polic'o'j kaj advokat'o'j, kaj oft'e est'is rigard'at'a'j kiel ne'evit'ebl'a'j mal'bon'ul'o'j. Sang'a'j batal'o'j inter mal'amik'a'j band'o'j est'is hero'e pri'trakt'at'a'j en mult'a'j film'o'j. Ili okup'iĝ'is pri hazard'lud'o'j, vend'ad'o de drog'o'j, prostitu'ad'o, sur'strat'a vend'ad'o, makler'ad'o pri konstru'labor'ist'o'j, fraŭd'o'j, ĉantaĝ'o'j, uzur'o ktp.

Tamen pro la efik'o de la menci'it'a leĝ'o, sed ankaŭ pro modern'iĝ'o de la soci'o, tiu'j krim'o'j, precip'e la vid'ebl'e per'fort'a'j ag'o'j, rimark'ind'e mal'pli'iĝ'is. Mult'a'j band'o'j ŝanĝ'iĝ'is en modern'a'j'n firma'o'j'n kaj okup'iĝ'as pri laŭ'aspekt'e normal'a'j komerc'ad'o'j, kiu'j tamen foj'foj'e kamufl'as kontraŭ'leĝ'a'j'n ag'ad'o'j'n.

Last'a'temp'e pro la long'e'daŭr'a ekonomi'a stagn'ad'o, ankaŭ entrepren'o'j de jakuzoj ne gajn'is profit'o'n. Sed la postul'o'j pri tribut'mon'o de la administr'a centr'o de Jamaguĉi-gum'i est'is tiel sever'a'j, ke iu'j sub'a'j band'o'j ribel'is kaj fond'is nov'a'n grup'o'n, nom'e Kobe-Jamaguĉi-gum'i, al kiu al'flu'is ĉirkaŭ 3000. Tuj post la skism'o okaz'is lukt'o'j kaj atak'o'j inter la nov'a'j kaj rest'ant'a'j grup'o'j. La polic'o avert'as, ke civit'an'o'j ne implik'iĝ'u en tiu'j lukt'ad'o'j inter jakuzoj. Ek'de la komenc'o de la skism'o mort'is tri jakuzoj, el kiu'j du est'is paf'mort'ig'it'a'j. Oni esper'as, ke tiu skism'o est'os la komenc'o de la fin'o por tiu'j krim'organiz'aĵ'o'j.

Rid'et'u! Vi est'as film'at'a.

Bilet'kontrol'ist'o'j en la publik'a transport'sistem'o de la litova ĉef'urb'o Vilnius komenc'is uz'i film'il'o'j'n. Estr'o'j de la urb'a transport'kompani'o decid'is, ke tiel la bilet'kontrol'ad'o far'iĝ'os pli efik'a, la kontrol'ist'o'j est'os pli sekur'a'j kaj registr'ad'o kontribu'os al pli rapid'a solv'o de dub'a'j situaci'o'j. Post ĉiu labor'tag'o la inform'o'j est'os met'it'a'j en inform'bank'o'n, kie ili est'os konserv'at'a'j dum 14 tag'o'j. La registr'it'aĵ'o'j'n pov'os analiz'i divers'a'j instanc'o'j aŭ person'o'j, se neces'os trakt'i komplik'a'j'n situaci'o'j'n en juĝ'ej'o.

Plend'o'j

La urb'a transport'kompani'o ĉiu'monat'e ricev'as dek'o'n da protest'o'j pro la labor'o de bilet'kontrol'ist'o'j. Tamen post esplor'ad'o evident'iĝ'as, ke ne ĉiu'j plend'o'j est'as prav'a'j. Nun registr'il'o'j kontribu'os al pli rapid'a konklud'o. La pli'mult'o de la urb'a'j bus'o'j kaj trole'bus'o'j jam de kvin jar'o'j est'as ekip'it'a'j per film'il'o'j. Vilnius est'as la unu'a urb'o en la balt'a'j land'o'j, kiu ek'uz'is tiu'n sistem'o'n.

En la publik'a'j vetur'il'o'j de Vilnius oni uz'as cifer'ec'a'j'n bilet'o'j'n aŭ unu'op'a'j'n bilet'o'j'n akir'ebl'a'j'n iom pli alt'kost'e (kontraŭ unu eŭr'o) de la ŝofor'o. Laŭ asert'o de la urb'a reg'ist'ar'o, ĉirkaŭ du procent'o'j de la pasaĝer'o'j vojaĝ'as sen'bilet'e. Por la urb'a buĝet'o tio egal'as al mal'gajn'o de ĉirkaŭ 500 000 eŭr'o'j jar'e.

Vakcin'o kontraŭ ebol'o funkci'as

La Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) anonc'is, fin'e de 2016, ke la unu'a eksperiment'a vakcin'o kontraŭ ebol'o – kies last'a epidemi'o kaŭz'is la mort'o'n de pli ol 11 000 person'o'j – pruv'iĝ'is hav'i, kadr'e de grand'skal'a test'ad'o efektiv'ig'it'a en Gvinea Respublik'o, eĉ 100-procent'a'n efik'ec'o'n.

La imun'ig'il'o'n rVSV-ZEBOV, dis'volv'it'a'n en Kanado kaj produkt'it'a'n de la uson'a entrepren'o Merck, Sharpe and Dohme en 2015, oni liver'is al 5837 individu'o'j en Gvineo. Ĝust'e tie, en 2014, la koncern'a epidemi'o fakt'e ek'aper'is, por post'e dis'vast'iĝ'i al la apud'a'j Siera-Leon'o kaj Liberi'o. Est'as rimark'ind'e, ke el la hom'o'j, kiu'j ricev'is la vakcin'o'n, neni'u est'is post'e traf'it'a de la danĝer'a (oft'e mort'ig'a) virus'o.

Sang'o

„Inter tiu'j, kiu'j ricev'is la nov'a'n vakcin'o'n, neni'u okaz'o de ebol'o est'is registr'it'a dek tag'o'j'n aŭ pli post la inokul'ad'o”, deklar'is al la inter'naci'a gazet'ar'o la asist'a ĝeneral'a direktor'o de MOS, Marie-Paule Kieny. „Tio ĉi tre klar'e sugest'as, ke la vakcin'o ne nur efik'as, sed pov'as hav'i efik'ec'o'n ĝis 100 procent'o'j.” La test'ad'o, inter'ali'e implik'int'a 6000 al'don'a'j'n volont'ul'o'j'n (kiu'j ne ricev'is la intra'muskol'a'n injekt'o'n), okaz'is en mar'bord'a region'o de Gvineo, en are'o, kie oni detekt'is kelk'a'j'n infekt'iĝ'o'j'n pro la ebol'o-virus'o ĉe la komenc'iĝ'o de la esplor'o. La tre'eg'e mort'ig'a virus'o est'is unu'a'foj'e detekt'it'a en Sudano kaj Zairo en 1976. Oni ĝi'n trans'ig'as per sang'o, organ'a'j likv'aĵ'o'j aŭ hist'o'j de infekt'it'a'j person'o'j, kvankam ne mank'as ekzempl'o'j de kontaĝ'o okaz'int'a pro kontakt'o kun mal'san'a'j best'o'j aŭ hom'a'j kadavr'o'j.

Dub'o'j

„Kvankam ĉi tiu'j konvink'a'j rezult'o'j al'ven'as tro mal'fru'e por tiu'j for'pas'int'a'j dum la ebol'o-epidemi'o de okcident'a Afrik'o, ni jam pret'as por la ven'ont'a ond'o, do ni hav'as defend'il'o'n kontraŭ ĝi”, asert'is Kieny. Spit'e al la sen'dub'e favor'a'j rezult'o'j de la menci'it'a vakcin'ad'o, oni ankoraŭ ne determin'is, kiom long'e la imun'ec'o akir'it'a per tiu metod'o daŭr'os. Ĉu sufiĉ'as nur unu doz'o, por ke ĝi est'u long'e efik'a? La protekt'o ja komenc'iĝ'as tre rapid'e, tuj post la vakcin'ad'o, sed ni ne sci'as, ĉu la „ŝirm'o” plu funkci'os ses monat'o'j'n post'e: ĉi tia'j'n dub'o'j'n esprim'is Kieny mem.

Dosier'o

La vakcin'o, kies komerc'a'j'n rajt'o'j'n aĉet'is la uson'a firma'o Merck, Sharpe and Dohme, plej ver'ŝajn'e est'os patent'it'a en 2018: ĝi'a'n dosier'o'n nepr'as fakt'e prezent'i unu'e antaŭ la kompetent'a'j aŭtoritat'o'j uson'a'j kaj eŭrop'a'j. Tamen la atend'o ne est'os apart'e long'a, se oni konsider'as tio'n, ke „la normal'a temp'o'daŭr'o por aprob'i vakcin'o'n est'as kutim'e jar'dek'o, kelk'foj'e eĉ pli”, kiel prav'e sub'strek'is Kieny.

Brul'ant'a hom'o

Brul'ant'a Hom'o (angl'e Burning Man), kiu jam ekzist'as de pli ol 30 jar'o'j, est'as sam'temp'e okaz'aĵ'o, art'lok'o, efemer'a urb'o kaj festival'o. Pli ol 70 000 part'o'pren'ant'o'j al'ven'as al grand'eg'a eben'aĵ'o en la nevad'a dezert'o en Uson'o kaj konstru'as efemer'a'n urb'o'n por la aranĝ'o, kiu daŭr'as unu semajn'o'n. Black Rock City (Urb'o de la Nigr'a Rok'o) est'as struktur'it'a kiel du tri'on'o'j de cirkl'o, kun sam'centr'a'j strat'o'j nom'it'a'j de A ĝis K kaj radi'a'j strat'o'j nom'it'a'j de 2:00 ĝis 10:00, sam'e kiel la hor'o'j ĉe horloĝ'o. Ekzempl'e, oni pov'us star'ig'i si'a'n tend'o'n ĉe D kaj 8:15.

Leon'ard'o da Vinci

La centr'o de la cirkl'o est'as okup'at'a de grand'eg'a lign'a statu'o de hom'o. En 2016 la tem'o elekt'it'a de la organiz'ant'o'j est'is Leon'ard'o da Vinci. La statu'o est'is konstru'it'a kun dent'rad'o'j, kiu'j simbol'is la invent'aĵ'o'j'n de da Vinci. La statu'o est'is ĉirkaŭ'it'a de atelier'o'j por instru'ad'o, lern'ad'o kaj praktik'ad'o de art'o'j kaj meti'o'j.

Sur la tiel nom'at'a plaĝ'o (playa) est'is star'ig'it'a'j dek'o'j da art'aĵ'o'j, inter'ali'e templ'o, kie part'o'pren'ant'o'j pov'is medit'i pri si'a'j mort'int'o'j kaj al'don'i memor'aĵ'o'j'n pri ili. Inter la art'aĵ'o'j est'is lign'a'j konstru'aĵ'o'j, kiu'j est'os brul'ig'it'a'j fin'e de la semajn'o. Bel'ec'o kaj art'o est'as ĉie en Brul'ant'a Hom'o. Krom'e, mult'a'j modif'it'a'j vetur'il'o'j ĉiam vetur'as sur la plaĝ'o aŭ en la strat'o'j de Urb'o de la Nigr'a Rok'o, tiel kontribu'ant'e al la art'a etos'o.

Tem-kvartal'o'j

La aranĝ'o daŭr'as unu semajn'o'n ĝis la unu'a lund'o de septembr'o. Dum la tut'a semajn'o okaz'as mult'a'j event'o'j: art'a'j kaj muzik'a'j aranĝ'o'j, koncert'o'j, kun'ven'o'j, preleg'o'j kaj ĝeneral'e ĉi'a'j okaz'aĵ'o'j por kun'ig'i hom'o'j'n.

Cent'o'j da „tem-kvartal'o'j” est'as propon'it'a'j kun divers'a'j tem'o'j, ekzempl'e en 2016 est'is Anarki'ist'a Kabared'o, Frakas'it'a Kompas'o, Pirat'a'j Simi'o'j, El'send'a Ret'o de la Plaĝ'o kaj Blank'a Ocean'o. La tem'o de la kvartal'o Gimnastik'ej'o est'is sport'o'j de la antikv'a Heleni'o. La grek'o'j praktik'is sport'o'j'n vest'it'e nur per iom da oliv'ole'o. Oni organiz'is pied'kur'ad'o'n, lukt'ad'o'n kun oliv'ole'o, disk'o'ĵet'ad'o'n, helen'a'n nud'a'n filozofi'o'n ktp. Mult'a'j el la part'o'pren'ant'o'j anticip'e ekzerc'is si'n por ĉe'est'i en la aranĝ'o'j.

Kun aŭ sen vest'aĵ'o'j

La plej grand'a part'o de la part'o'pren'ant'o'j sur'met'as divers'a'j'n kostum'o'j'n. Mult'a'j vir'o'j si'n vest'as per jup'o, mult'a'j vir'in'o'j rest'as sen mam'zon'o, mult'a'j sur'met'as tre el'labor'it'a'j'n kostum'o'j'n far'it'a'j'n el art'e'far'it'a pelt'aĵ'o aŭ el bril'ant'a'j tuk'o'j. Ali'a'j, tut'e simpl'e, est'as nud'a'j.

Ĉiu kontribu'as

Unu el la princip'o'j de Brul'ant'a Hom'o est'as, ke neni'u est'as spekt'ant'o, sed ke ĉiu'j est'as part'o'pren'ant'o'j. La tut'a event'o baz'iĝ'as sur donac'ad'o: part'o'pren'ant'o'j donac'as manĝ'aĵ'o'j'n, trink'aĵ'o'j'n, serv'o'j'n aŭ simpl'e afabl'ec'o'n aŭ brak'um'o'j'n. Mon'o ne ekzist'as ĉe Brul'ant'a Hom'o. Donac'ant'o'j ne atend'as ricev'i reciprok'e, sed ĝeneral'e, ĉar ĉiu'j ricev'as donac'o'j'n, ĉiu'j ankaŭ mem donac'as. Tio don'as al la aranĝ'o apart'a'n etos'o'n, laŭ kiu ĉiu est'as kaj bon'ven'ig'ant'a kaj bon'ven'ig'at'a. Part'o'pren'ant'o'j inter'salut'as per la vort'o'j "Bon'ven'o'n hejm'e'n!", kio signif'as, ke Brul'ant'a Hom'o est'as ne nur dom'o, kie ĉiu est'as bon'ven'a, sed ankaŭ hejm'o.

Part'o'pren'ant'o'j kontribu'as al la aranĝ'o divers'manier'e. Kelk'a'j konstru'as art'aĵ'o'j'n sur la plaĝ'o aŭ proksim'e al si'a tem-kvartal'o. Ali'a'j muzik'as aŭ organiz'as muzik- aŭ danc-vesper'o'j'n. Ankaŭ mult'a'j kvartal'o'j propon'as serv'o'j'n, kiel masaĝ'o aŭ bicikl'a ripar'o, aŭ simpl'e bon'a'j sof'o'j, kie oni pov'as ripoz'i. Ali'a'j propon'as sen'pag'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n (kolbas'a'n sandviĉ'o'n, japan'a'j'n nudel'o'j'n, kuk'o'j'n ktp) aŭ la plej vari'a'j'n trink'aĵ'o'j'n.

Fin'e de la semajn'o profesi'a'j fajr'o'brigad'ist'o'j organiz'as la brul'ig'o'n de la hom'statu'o. Ĉiu'j, preskaŭ 70 000 hom'o'j, kun'ven'as ĉe la centr'o de la plaĝ'o en etos'o de kresk'ant'a streĉ'o. Okaz'as bel'eg'a nokt'a spektakl'o far'e de mult'a'j fajr'o'ĵongl'ist'o'j, antaŭ ol la fajr'o'brigad'ist'o'j ek'brul'ig'as la statu'o'n. La ĉef'a event'o de la semajn'o daŭr'as la tut'a'n vesper'o'n. La hom'amas'o aplaŭd'as ĉiu'j'n etap'o'j'n de la brul'ig'o de la Hom'o kaj post'e fest'as sur la cindr'o'j ĝis la maten'o.

Prostat'a tumor'o venk'ebl'as

Ĉe 400 hom'o'j en eŭrop'a'j hospital'o'j est'is sukces'e test'it'a nov'ec'a trakt'ad'o kontraŭ la kancer'o de prostat'o, kaj tio ĉi tra'vid'ig'as ebl'a'n revoluci'o'n rilat'e al la manier'o kurac'i tiu'n mal'san'o'n.

„Tem'as pri terapi'o, kiu kombin'as la util'ig'o'n de dek laser'a'j optik'a'j fibr'o'j kun tiu de nov'a kurac'il'o en'hav'ant'a mar'a'j'n bakteri'o'j'n, kiu'j est'is trov'it'a'j en plej profund'a'j akv'o'j. Ĝi efektiv'e funkci'as: sufiĉ'as konsider'i, ke du'on'o el la trakt'it'a'j pacient'o'j jam san'iĝ'is kaj ke, al'don'e, prezent'iĝ'is neni'u krom'efik'o,” oni pov'as leg'i en antaŭ ne'long'e aper'int'a numer'o de la medicin'a revu'o The Lanc'et Oncology.

Erekt'iĝ'o

Dum'viv'a impotent'ec'o kaj inkontinenco (mal'kapabl'o re'ten'i urin'o'n) est'as la prez'o plej oft'e „pag'end'a” far'e de vir'o'j, kiam medicin'ist'o'j inter'ven'as kontraŭ ili'a prostat'a kancer'o per'e de kirurgi'o aŭ radi'o'terapi'o. Fakt'e 90 % el la pacient'o'j vid'as problem'o'j'n pri erekt'iĝ'o ek'aper'i, kaj eĉ kvin'on'o spert'as pli kaj pli mal'facil'a'n reg'o'n de la propr'a urin'a vezik'o.

Abism'o'j

Mult'e da vir'o'j, kiu'j mal'kovr'as tumor'o'n je fru'a etap'o, prefer'as atend'i kaj konsent'as trakt'ad'o'n nur en la moment'o, en kiu la mal'san'o agres'em'e ek'kresk'as. La nov'tip'a trakt'ad'o uz'as bakteri'o'j'n, kiu'j viv'as en la mar'a'j abism'o'j – je preskaŭ absolut'a mal'lum'o – kaj kiu'j far'iĝ'as toks'a'j nur tiam, kiam ili el'met'as si'n al la lum'o. La test'ad'o de ĉi tiu metod'o est'is efektiv'ig'it'a en 47 mal'san'ul'ej'o'j de la mal'nov'a kontinent'o. La rezult'o? La prostat'a tumor'o plen'e redukt'iĝ'is ĉe 49 el'cent'o'j el la pacient'o'j. Krom'e, dum la post'a period'o nur 6 el'cent'o'j (oni not'u: kvin'foj'e mal'pli ol ĉe la mal'san'ul'o'j trakt'it'a'j per la kutim'a'j procedur'o'j) dev'is spert'i prostat'ektomi'o'n.

Katarakt'o re'vigl'ig'as la gael'a'n

Oni ne long'e bezon'as esplor'i por konstat'i, ke la minoritat'a'j lingv'o'j de Eŭrop'o – kaj eventual'e de la tut'a mond'o – trov'iĝ'as en apart'e grand'a danĝer'o. Unu el tiu'j minac'at'a'j idiom'o'j est'as la tre antikv'a gael'a lingv'o, kiu est'is iam parol'at'a en preskaŭ la tut'a Skot'land'o, sed antaŭ pli ol jar'cent'o komenc'is drast'e ŝrump'i en la region'o'j, kie antaŭ'e ĝi est'is la ĉiu'tag'a idiom'o de la loĝ'ant'ar'o. Kiam iu ajn lingv'o iĝ'as mal'fort'a pro la prem'o kaj la influ'o de ali'a (pli prestiĝ'a kaj potenc'a), eĉ relativ'e mal'grand'a faktor'o pov'as sufiĉ'i por ĵet'i ĝi'n definitiv'e al la forges'uj'o. Ali'flank'e, kelk'foj'e, unu'op'a iniciat'o aŭ eĉ inter'ven'o far'e de unu person'o (aŭ de mal'mult'a'j) pov'as ŝanĝ'i la destin'o'n de supoz'ebl'e mort'ant'a lingv'o.

Kri'o

Rimark'ind'a'n bat'o'n spert'is la gael'a lingv'o en Skot'land'o, kiam, post du'on'jar'cent'a ekzist'o, inter'romp'iĝ'is la publik'ig'o de la plej el'star'a gael'lingv'a el'don'aĵ'o, nom'e Gairm (al'vok'o, kri'o). Tem'is pri literatur'a revu'o, sed ĝi'a influ'o ja est'is pli vast'a ol la relativ'e lim'ig'it'a kamp'o de literatur-ŝat'ant'o'j. Sub la direkt'ad'o de la propr'a redaktor'o Gairm re'vigl'ig'is kaj dis'vast'ig'is la antikv'eg'a'n gael'a'n lingv'o'n kaj radikal'e trans'form'is la kultur'a'n mond'o'n de la kelt'a Skot'land'o. Antaŭ la fond'iĝ'o de la televid'a serv'o en la gael'a, neni'u faktor'o est'is pli influ'hav'a ol la ĉe'est'o de Gairm en la modern'a histori'o de la gael'a'j lingv'o kaj popol'o.

Produktor'o'j

En la jar'o 1951 Ruaraidh MacThòmais (1921-2012), poet'o, literatur'ist'o kaj lektor'o (post'e profesor'o) pri kelt'a'j lingv'o'j ĉe la universitat'o de Glasgovo, kaj Fionnladh MacDhònail (1926-1987), televid'a kaj radi'a produktor'o, decid'is fond'i nov'a'n revu'o'n en la gael'a. Kun la titol'o Gairm ĝi est'is lanĉ'it'a en la jar'o 1952; kaj ĝi daŭr'is ĝis 2002, dek jar'o'j'n antaŭ la for'pas'o de MacThòmais. Dum tiu tut'a du'on'jar'cent'o (escept'e de la unu'a'j jar'o'j post la aper'o de la revu'o), MacThòmais est'is la unu'nur'a redaktor'o.

Kontribu'ant'o'j al la revu'o est'is ne nur ĉiu'j plej grav'a verk'ist'o'j, poet'o'j kaj eminent'ul'o'j de la gael'a mond'o – kiel, ekzempl'e, Somhairle MacGill-Eain, ver'e el'star'a gael'a poet'o, plur'foj'e nom'um'it'a por la Nobel-premi'o pri literatur'o, – sed ankaŭ verk'ist'o'j el ali'a'j land'o'j kaj region'o'j, kiu'j lern'is la lingv'o'n. MacThòmais instig'is kaj bon'ven'ig'is al la paĝ'o'j de la revu'o mult'a'j'n jun'a'j'n kontribu'ant'o'j'n, inter kiu'j kresk'is interes'o pri la lingv'o.

Vari'ec'o

Gairm si'a'flank'e help'is la dis'volv'o'n (komenc'iĝ'int'a'n en la unu'a'j jar'o'j de la 20a jar'cent'o) de la gael'a lingv'o – tiam tre tradici'a idiom'o, parol'at'a precip'e de mal'riĉ'a'j insul'an'o'j kaj kamp'ar'an'o'j –, trans'form'ant'e ĝi'n en modern'a'n literatur'a'n kaj komunik'a'n il'o'n. Sur ĝi'a'j paĝ'o'j aper'is poezi'o, novel'o'j, roman'o'j, ese'o'j kaj artikol'o'j pri geografi'o, politik'o, modern'a viv'o, biografi'o, histori'o, turism'o, scienc'o (arkeologi'o, astronomi'o, nukle'a teknik'o ...) ktp. Ĝi modern'ig'is la lingv'o'n kaj iom simpl'ig'is ĝi'a'n komplik'a'n ortografi'o'n (sed ne tro'e, por ne mal'facil'ig'i la kompren'o'n de mal'nov'a'j tekst'o'j). Pli'e, ĝi publik'ig'is traduk'o'j'n el mult'a'j fremd'a'j idiom'o'j kaj artikol'o'j'n pri divers'a'j lingv'o'j, inkluziv'e de Esperant'o.

Parlament'o

Gairm instig'is plur'a'j'n angl'e'parol'ant'a'j'n skot'o'j'n kaj surpriz'e grand'a'n nombr'o'n da ekster'land'an'o'j stud'i – kaj eĉ majstr'i – la gael'a'n lingv'o'n. Konsekvenc'e, tiu long'e mal'estim'at'a kaj eĉ persekut'at'a idiom'o fin'fin'e ricev'is iom da oficial'ec'o, eĉ en la skot'a parlament'o en Edinburg'o. Mult'a'j lok'nom'o'j en Skot'land'o est'as nun indik'at'a'j du'lingv'e: en la angl'a (aŭ skot'a) kaj en la gael'a.

Tru'o

Kiam la el'don'ad'o de Gairm ĉes'is, tiu mal'aper'o est'is kaŭz'o de grand'a bedaŭr'o kaj grav'a kultur'a mank'o. Dum kelk'a temp'o, grup'o de apog'ant'o'j, gvid'at'a de la profesor'o Domhnall Meek, prov'is plen'ig'i la tru'o'n per simil'a alt'kvalit'a revu'o, kies titol'o est'is Gath [gah]. Bedaŭr'ind'e tamen, nur naŭ numer'o'j de tiu publik'aĵ'o est'is el'don'it'a'j, pro mank'o de konstant'a redaktor'o.

Ŝpruc'o

Feliĉ'e por la leg'ant'o'j de gael'a literatur'o, en oktobr'o 2016 est'is anonc'it'a la baldaŭ'a aper'o, en paper'a form'o kaj inter'ret'e, de tut'e nov'a literatur'a revu'o: Steall (ŝpruc'o, torent'o, katarakt'o). Ties redaktor'o'j, kiu'j de'ven'as el Skot'land'o kaj Irlando, dezir'as, ke ĝi est'u tiom sukces'a, bon'kvalit'a, popular'a kaj influ'hav'a kiel pas'int'ec'e Gairm. Fakt'e, la unu'a numer'o est'as tre al'log'a kaj interes'a, kaj en'hav'as kontribu'aĵ'o'j'n de divers'a'j aŭtor'o'j, inkluziv'e de unu, Petra Johava Poncarová, el Prago. El la origin'a'j kontribu'ant'o'j al Gairm rest'as mal'mult'a'j, ĉar plur'a'j ne plu viv'as. La en'hav'o de Steall inkluziv'as nov'a'n novel'o'n, intervju'o'j'n, poezi'o'n, kant'o'n, recenz'o'j'n, rakont'et'o'j'n kaj konkurs'o'n. Inter la recenz'o'j est'as unu pri gael'lingv'a roman'o verk'it'a de Michael Klevenhaus, german'o, kiu stud'is ĉe la gael'a alt'lern'ej'o (part'o de la Alt'ej'a Universitat'o de Skot'land'o) sur la insul'o Skye, gael'e Eilean Sgitheanach, kaj nun instru'as la gael'a'n en la urb'o Bonn'o.

Kimri'o

La nov'a revu'o el'don'iĝ'as en Inverness, gael'e Inbhirnis, la agrabl'a ĉef'urb'o de la skot'a Alt'ej'o (angl'e Highlands, gael'e Tìr nam Beann), kaj est'is pres'at'a en Kimri'o, ali'a „frat'in'a” kelt'a land'o. Esper'ebl'e Steall ĝu'os la sam'a'n sukces'o'n kiel Gairm, kaj eĉ pli long'e daŭr'os, kontribu'ant'e al la viv'o kaj al la kultur'o de la gael'a popol'o; sam'temp'e montr'ant'e ankaŭ, ke minoritat'a etn'a lingv'o ne nepr'e dev'as mort'i.

Adiaŭ'o al Tullio De Mauro

Italio pri'plor'as la mort'o'n de Tullio De Mauro, real'a gvid'o'sign'o por la lingv'o'scienc'ist'o'j de la mediterane'a land'o, sed ankaŭ (ne tro kon'at'a) amik'o de Esperant'o.

Vort'ar'o'j

La jar'o'n 2017 inaŭgur'is funebr'a anonc'o, far'e de la ital'a'j amas'komunik'il'o'j, pri grav'a perd'o por la lok'a'j lingv'o'scienc'o kaj kultur'o. En la unu'a'j tag'o'j de januar'o for'pas'is Tullio De Mauro [tuljo de maŭr'o], nask'iĝ'int'a en 1932 apud Napolo, kon'at'a pro la propr'a'j riĉ'eg'a'j vort'ar'o'j kaj pro not'ind'a seri'o de scienc'a'j artikol'o'j dediĉ'it'a'j al divers'a'j tem'o'j (ĉef'e koncern'e lingv'a'n demokrati'o'n, ital'a'j'n dialekt'o'j'n kaj struktur'ism'o'n; rilat'e al ĉi-last'a tem'o li inter'ali'e est'os memor'ig'it'a ankaŭ kiel oficial'a traduk'ist'o de la fundament'a Kurs'o pri ĝeneral'a lingv'ist'ik'o far'e de la svis'o Ferdinand de Saussure [1857-1913]).

Est'u menci'it'a'j ankaŭ la politik'a'j rol'o'j de temp'o al temp'o atribu'it'a'j al Tullio De Mauro (li est'is ekzempl'e ankaŭ ministr'o pri kler'ig'ad'o inter 2000 kaj 2001, dum la ĉef'ministr'ec'o de Giuliano Am'at'o), sam'e kiel li'a mult'jar'a membr'ec'o en Accademia della Crusca (la akademi'o pri la pur'ec'o de la ital'a lingv'o). En 1999 aper'is li'a probabl'e plej grav'a verk'o Grand'e dizionario itali'an'o dell'us'o (Grand'a vort'ar'o de la uz'at'a ital'a lingv'o), akompan'at'a de kompakt'a disk'o. Li est'is pli jun'a frat'o de Mauro De Mauro, ĵurnal'ist'o kidnap'it'a de la mafi'o en septembr'o 1970 kaj post'e mort'ig'it'a.

Kavalir'o

Tullio De Mauro ricev'is en si'a viv'o mult'e da honor'aĵ'o'j: li est'is kavalir'o de Grand'a Kruc'o de la Orden'o pro Merit'o de la Ital'a Respublik'o, sed ankaŭ est'is nom'um'it'a honor'a doktor'o en 1999 ĉe la Katolik'a Universitat'o de Loven'o (Belgi'o), en 2005 ĉe la alt'lern'ej'o École Normal'e Supérieure de Lion'o (Franci'o), en 2008 ĉe la Universitat'o Waseda de Tokio (Japani'o), en 2009 ĉe la Universitat'o de Bukareŝt'o (Rumani'o), en 2010 ĉe la franc'a universitat'o Sorbonne Nouvelle, en 2012 ĉe la Universitat'o Pablo de Olavide en Sevil'o (Hispanio), en 2013 ĉe la Universitat'o de Ĝenevo (Svis'land'o).

Kun'ven'o

Rilat'e al Esperant'o, li verk'is la en'konduk'o'n al Manuale di Esperant'o (Man'libr'o pri Esperant'o) de Brun'o Migliorini, kiu aper'is en la 1990aj jar'o'j kaj ankoraŭ eg'e popular'a kaj uz'at'a en la ital'a du'on'insul'o. De Mauro kred'is, ke neŭtral'a plan'lingv'o pov'us tre sukces'e est'i uz'at'a en Eŭrop'o. „Komun'a lingv'o sen difin'it'a etn'a baz'o pov'as est'i [...] facil'ig'a, trans'lingv'a ŝlos'il'o por solv'i la ĉiam pli kompleks'a'j'n rilat'o'j'n inter kultur'o'j. Kaj en mult'a'j okaz'o'j ĝi pov'us ek'lud'i grav'a'n rol'o'n en la jur'a fak'o.”

Apog'o'n al la util'ig'o de inter'naci'a lingv'o De Mauro esprim'is, per simil'a'j vort'o'j, ankaŭ la 15an de novembr'o 2016, kiam li part'o'pren'is – tio est'is unu el li'a'j last'a'j publik'a'j aper'o'j, en la aĝ'o de 85 jar'o'j – lingv'ist'ik'a'n kun'ven'o'n organiz'it'a'n en la universitat'o La Sapienza de Romo por solen'i la 75an nask'iĝ'dat're'ven'o'n de Renat'o Corsetti, emerit'a profesor'o pri psik'o'lingv'ist'ik'o en la sam'a universitat'o (kies fak'o'n pri human'ism'a'j stud'o'j De Mauro mem fond'is si'a'temp'e, kun'e kun Albert'o Asor Ros'a).

Revoluci'a verk'ist'o

Antaŭ 200 jar'o'j nask'iĝ'is Jozef Miloslav Hurban, unu el la plej not'ind'a'j figur'o'j de la slovak'a naci'a histori'o. Dum kelk'a'j jar'dek'o'j Hurban okup'is gvid'a'n pozici'o'n en la slovak'a naci'a kultur'o kiel poet'o, verk'ist'o, politik'ist'o, ĵurnal'ist'o, public'ist'o, redaktor'o, el'don'ist'o kaj lingv'o'scienc'ist'o. Laŭ iu'j li est'is rimark'ind'a revoluci'ul'o, kiu gvid'is la naci're'viv'ig'a'n mov'ad'o'n; laŭ ali'a'j li est'is nur poet'o kaj verk'ist'o kun revoluci'a'j ide'o'j. Kie kuŝ'as la ver'o?

Lern'ad'o

Hurban nask'iĝ'is la 19an de mart'o 1817 en la slovak'a vilaĝ'et'o Beckov (ĉ. 110 km nord'e de la ĉef'urb'o Bratislav'o) en famili'o de evangeli'a pastor'o. Li stud'is teologi'o'n en Bratislav'o kaj en Germanio. Post si'a'j stud'o'j li komenc'is labor'i kiel evangeli'a vikari'o kaj pli mal'fru'e kiel pastor'o en la mal'grand'a urb'o Brezová pod Bradlom kaj la vilaĝ'o Hlboké, kie li en 1888 mort'is en la aĝ'o de 71 jar'o'j kaj kie li est'as en'tomb'ig'it'a.

Revoluci'o

Hurban rifuz'is privilegi'o'j'n de la nobel'ar'o kaj postul'is suveren'ec'o'n por la slovak'a naci'o. Al li impon'is la batal'o por la ŝanĝ'iĝ'o de la cirkonstanc'o'j, por la social'a kaj naci'a liber'ec'o. Li formul'is la postul'o'j'n de la slovak'a naci'o (1847), est'is aktiv'a en la slav'a kongres'o en Prago (1848), organiz'is volont'ul'o'j'n kaj volont'ul'a'j'n grup'o'j'n por la slovak'a naci'a revoluci'o (1848-49), sed post ĝi'a sufok'iĝ'o li est'is persekut'at'a de la polic'o. En sekv'ant'a'j jar'o'j li ag'ad'is precip'e por la defend'o de la slovak'a eklezi'o kontraŭ hungar'ig'ad'o. Li el'don'ad'is la revu'o'n Eklezi'a'j leter'o'j (Cirkevné listy) kaj est'is redaktor'o de la revu'o Slovak'a'j rigard'o'j (Slovenské pohľady), en kiu li klar'ig'is precip'e la politik'a'n viv'o'n de Slovaki'o.

Literatur'o

Kun la fam'a'j slovak'a'j verk'ist'o'j Ľudovít Štúr [ludovit ŝtur] kaj M. M. Hodža [hodĵa] li oficial'ig'is la dialekt'o'n de la centr'a Slovaki'o kiel la literatur'a'n slovak'a'n lingv'o'n (1843).

Hurban est'is literatur'e tre aktiv'a, kaj la naci'a liber'ec'o est'is la gvid'a motiv'o de li'a'j verk'o'j. Li verk'is poem'o'j'n, vojaĝ'pri'skrib'o'j'n, raport'aĵ'o'j'n, novel'o'j'n, histori'a'n proz'o'n. Sed la art'a talent'o de Hurban real'iĝ'is precip'e en proz'o. Fam'a'j est'as novel'o'j kiel La nun'temp'o kaj bild'o'j el la viv'o en Tatroj, De Silvestr'o ĝis Epifani'o, la roman'o Vag'ant'a apotek'ist'o kaj la plej ampleks'a roman'o Gottšalk, kiu tem'as pri la per'fort'a dis'vast'ig'o de krist'an'ism'o inter la slav'o'j apud Balt'a Mar'o.

Hurban hav'as honor'a'n lok'o'n en la histori'o de la slovak'a literatur'o kaj de la naci're'viv'ig'a mov'ad'o. Li'a'j'n ag'ad'o'j'n re'memor'ig'as en Slovaki'o monument'o'j, strat'nom'o'j kaj divers'a'j publik'aĵ'o'j. En 1948 la slovak'a urb'o'nom'o Stará Ďala ŝanĝ'iĝ'is al Hurbanovo omaĝ'e al la verk'ist'o. Ankaŭ mal'grand'a asteroid'o de la asteroid'a zon'o, kiu est'is mal'kovr'it'a en 1983 de la slovak'a astronom'o Mil'a'n Antal, hav'as la nom'o'n 3730 Hurban.

Ĉu kapital'ism'o pov'os plu'viv'i?

Ĉe la sojl'o de la jar'o 2017 mal'klar'a'j faktor'o'j pri la perspektiv'o de la mond'a ekonomi'o mal'trankvil'ig'as la hom'o'j'n. La brit'el'ir'o, Trump-politik'o, ĉin'a ekonomi'o ... pov'os ek'flam'ig'i nov'a'n ekonomi'a'n ĥaos'o'n. Tamen, nun ne tem'as pri cikl'a fluktu'ad'o de konjunktur'o, sed pri iu histori'a, struktur'a kriz'o de la kapital'ism'o. Ali'vort'e, tem'as pri demand'o, ĉu kapital'ism'o hav'as plu'a'n daŭr'i'pov'o'n?

Tut'mond'e mal'alt'a'j interez'o'j

Iu'j ekonomik'ist'o'j rigard'as la 70ajn jar'o'j'n de la 20a jar'cent'o kiel la komenc'o'n de grand'a struktur'a ŝanĝ'o, eĉ nom'ant'e ĝi'n „interez'a revoluci'o”. En 1974 la rendiment'o de ŝtat'a'j dek'jar'a'j obligaci'o'j en Briti'o kaj Japani'o kulmin'is je 14,2 % kaj 11,7 % respektiv'e. Tiu de uson'a'j dek'jar'a'j obligaci'o'j ating'is la kulmin'o'n je 13,9 % en 1981. Post tiam interez'o'j de la evolu'int'a'j kapital'ism'a'j land'o'j daŭr'e fal'ad'is. Ĉe la fin'o de 2016 rendiment'o'j en Briti'o, Japani'o, Germanio kaj Uson'o est'is 1,240 %, 0,045 %, 0,177 %, 2,446 % respektiv'e.

Kio'n tiu fenomen'o de tut'mond'e mal'alt'a'j interez'o'j signif'as? Makro'ekonomik'e, interez'a rendiment'o est'as sam'a kiel profit'kvot'o. Do, long'daŭr'a mal'alt'a interez'o ĉirkaŭ aŭ sub 2 % signif'as, ke industri'a kapital'o, sam'e kiel mon'a kapital'o, ne pov'is trov'i lukr'a'n ŝanc'o'n por invest'i.

Evolu'int'a'j land'o'j centr'e, ali'a'j rand'e

La perd'o de ŝanc'o'j aŭ lok'o'j, kie kapital'o de la evolu'int'a'j land'o'j est'as ekspluat'at'a kaj pli'mult'iĝ'as, de'ven'as de la fakt'o, ke mal'aper'is geografi'a'j spac'o'j aŭ „rand'o'j”, kiu'j fakt'e est'is koloni'o'j kaj „la tri'a mond'o”. Histori'e la evolu'int'a'j land'o'j sur'baz'e de la disting'o inter „centr'o” kaj „rand'o” proviz'is si'n per mal'mult'e'kost'a'j material'o'j, manĝ'aĵ'o'j kaj energi'resurs'o'j el la rand'o'j, kaj vend'is produkt'aĵ'o'j'n al la rand'o'j. La abund'a profit'o en'flu'int'a est'is distribu'it'a ankaŭ al la labor'ist'o'j, kiu'j form'is stabil'a'n mez'a'n tavol'o'n de la soci'o kaj kolon'o'n apog'ant'a'n demokrati'o'n en mult'a'j land'o'j. Tiu mez'a tavol'o kun sufiĉ'a en'spez'o sub'ten'is la alt'a'n kresk'o'n de la ekonomi'o'j.

Oni pov'as simbol'ig'i per la uson'a mal'venk'o de la vjetnam'a milit'o en 1975 kaj la du petrol'o'kriz'o'j en 1973 kaj 1979 la mal'aper'o'n de la premis'o'j de la ekzist'o de la rand'o. Fin'iĝ'is la epok'o de mal'mult'e'kost'a energi'o pro la sen'de'pend'iĝ'o de koloni'o'j kaj la re'akir'o de suveren'ec'a pov'o sur energi'produkt'o far'e de resurs'o'riĉ'a'j land'o'j.

Al'front'ant'e la mal'aper'o'n de la rand'o, la evolu'int'a'j land'o'j, konsci'e aŭ ne'konsci'e, prov'is kre'i nov'a'n rand'o'n en kaj ekster si'a'j land'lim'o'j. Ekzempl'e, Uson'o ek'de la komenc'o de 1970aj jar'o'j kre'is virtual'a'n financ'a'n spac'o'n, kie financ'a'j instituci'o'j kaj invest'ant'o'j absorb'as mon'o'n el la mond'o uz'ant'e elektron'ik'a'n teknologi'o'n. Rezult'e la profit'o de la financ'ist'ar'o en 2002 okup'is 30,9 % de la profit'o de la tut'a industri'o en Uson'o, dum en 1984 est'is nur 9,8 %. Uson'a'j financ'a'j instituci'o'j ankaŭ kre'is subprime-merkat'o'n, ali'spec'a'n rand'o'n, kie ili ekspluat'is alt'risk'a'j'n person'o'j'n kun mal'grand'a en'spez'o don'ant'e al ili dom-hipotek'a'j'n kredit'o'j'n, kio kaŭz'is tut'mond'a'n financ'a'n kriz'o'n en 2007-2008.

Ne nur mond'skal'e

En Eŭrop'a Uni'o nov'a rand'o ŝajn'e est'as orient'a'j kaj sud'a'j land'o'j kiel Greki'o kaj Kipro, dum Germanio kaj Franci'o kun firm'a ekonomi'a hegemoni'o situ'as en la centr'o. Krom'e en mult'a'j EU-land'o'j trov'iĝ'as en'land'a'j rand'o'j, konsist'ant'a'j ĉef'e el en'migr'ant'a'j labor'ist'o'j. En Japani'o, kiu hav'as nek ekster'a'n rand'o'n, nek en'migr'ant'o'j'n, est'as preskaŭ sam'e: la disting'o inter la centr'o kaj la rand'o est'as divid'o inter regul'a'j dung'it'o'j kaj ne'regul'a'j, por'temp'a'j dung'it'o'j, kiu'j nun konsist'ig'as ĉirkaŭ 40 el'cent'o'j'n el la tut'a labor'ist'ar'o.

Nun evident'iĝ'as, ke en ĉiu'j evolu'int'a'j land'o'j est'iĝ'is kaj sen'ĉes'e grand'iĝ'as nov'a'j centr'o'j kaj nov'a'j rand'o'j, kio montr'as nov'a'n divid'o'n aŭ krev'o'n inter hav'ant'o'j kaj ne'hav'ant'o'j, venk'int'o'j kaj venk'it'o'j. En evolu'ant'a'j land'o'j kaj eks-social'ism'a'j land'o'j la situaci'o est'as simil'a: en la unu'a'j la struktur'o de la centr'o-rand'o est'as de la komenc'o instal'it'a kaj lig'it'a al tiu struktur'o de evolu'int'a'j land'o'j. En la last'a'j, ŝtat'a'j kapital'o'j est'is rab'it'a'j kaj uz'at'a'j por konstru'i tia'n struktur'o'n.

Fi'a'j sekv'o'j de la tut'mond'iĝ'o

La tut'mond'iĝ'o, nom'e liber'a mov'iĝ'o de hom'o'j, var'o'j kaj kapital'o'j, est'as unu'flank'e prov'o anstataŭ'ig'i la mal'aper'ant'a'j'n centr'o-rand'a'j'n rilat'o'j'n per la nov'a'j rilat'o'j, kaj ali'flank'e prov'o glat'e funkci'ig'i kaj ten'i sistem'o'n de „aĉet'i mal'alt'prez'e kaj vend'i alt'prez'e” por ĉef'e mult'naci'a'j entrepren'o'j. Tia'manier'e tiu'j entrepren'o'j kaj la financ'ist'ar'o kolekt'as kaj akumul'as profit'o'n en- kaj ekster-land'e. La sekv'o de la tut'mond'iĝ'o est'as, ke nur'a unu'el'cent'a tavol'o de riĉ'ul'o'j akapar'as 48 % de la mond'a riĉ'aĵ'o. En evolu'int'a'j land'o'j la mez'a'j tavol'o'j dis'iĝ'as en du: la pli'mult'o de la labor'ist'o'j fal'ad'as en la sub'a'n tavol'o'n. En evolu'ant'a'j land'o'j la mez'a'j tavol'o'j apenaŭ komenc'as form'iĝ'i. Ĉiu'okaz'e, mal'aper'o de solid'a'j mez'a'j klas'o'j, kiu'j sub'ten'as solid'a'n konsum'ad'o'n kaj demokrati'o'n konduk'os ekonomik'e al mank'o de postul'ad'o kaj soci'e kaj politik'e al mal'trankvil'o kaj mal'stabil'ec'o de la soci'o. Ver'ŝajn'e modern'a kapital'ism'o mem sub'fos'as la baz'o'n, sur kiu ĝi star'as.

Jam est'iĝ'is protest'o'j kaj mov'ad'o'j kontraŭ tut'mond'iĝ'o kaj avar'a kondut'o de kapital'o'j. Ĉu kapital'ism'o pov'os revizi'i si'a'n direkt'o'n kaj plu'viv'i? Kio'n politik'ist'o'j, ekonomik'ist'o'j kaj reg'ist'ar'o'j far'u? Evident'e, la plej grav'a politik'o por sav'i kapital'ism'o'n est'as re'dis'divid'o de en'spez'o'j inter hav'ant'o'j kaj ne'hav'ant'o'j. Sed nun'temp'e ili ŝajn'e ag'ad'as mal'e: la reg'ist'ar'o'j help'as hav'ant'o'j'n laŭ ŝtat'social'ism'o, sed for'las'as ne'hav'ant'o'j'n laŭ nov'liberal'ism'o.

Am'o pov'as ĉio'n

Kiam inter la kvin'membr'a'n kron'o'n de kandidat'o'j por Nobel-premi'o pri literatur'o la esperant'a Pen en'met'is Trevor Steele, mir'is neni'u el la leg'ant'o'j de Literatur'a Foir'o, kiu'j el tiu kron'o difin'as la elekt'it'o'n, propon'ot'a'n al la Sved'a Akademi'o (post'e est'is elekt'it'a Marjorie Boulton). Efektiv'e, Trevor Steele ne nur est'as ni'a plej grand'a proz'ist'o, kun dek unu histori'a'j roman'o'j kaj du novel'ar'o'j, sed li'a'j verk'o'j tremp'iĝ'as en la esperant'a kultur'o, do li est'as ekstrem'e reprezent'a pri ni'a grup'o, aŭ komun'um'o, aŭ popol'o, aŭ kiel ajn oni vol'as ĝi'n nom'i.

Du rakont'o'j

En la nun'a roman'o, inter histori'a kaj aŭtobiografi'a, kruc'iĝ'as du rakont'o'j, kiu'j mez'voj'e kun'flu'as. La protagonist'o'j est'as: Travis, du'dek-ok-jar'a aŭstrali'a ĵurnal'ist'o ĉe komun'ist'a gazet'o nun el'don'at'a en nur 3000 ekzempler'o'j, ĵus for'las'it'a de si'a edz'in'o Belinda, kaj kiu ven'as al Sovetio por person'e spert'i la viv'o'n tie; Marin'a, li'a ukraina plum'amik'in'o; Virve, eston'a amik'in'o de Marin'a, ĵurnal'ist'in'o ĉe Radi'o Talin'o kaj turism'a gvid'ant'in'o. Ili'n ĉirkaŭ'as ge'patr'o'j, ge'amik'o'j, edz'o'j, am'ant'o'j, sam'parti'an'o'j. La fon'o est'as la tumult'a jar'o 1990 en Sovetio, tra'pas'ant'a de la last'a'j gorbaĉovaj tag'o'j al la dis'split'iĝ'o de la imperi'o, kie parti'a'j dinosaŭr'o'j ankoraŭ rezist'as al modern'iĝ'o: rol'as naci'ism'o de la balt'a'j respublik'o'j kaj de Ukrainio, ĉiu'j vol'as, unu'op'e kaj por si mem, dis'iĝ'i de la grand'a kolos'o, nun fakt'e reg'at'a de la prezid'ant'o de la rusia respublik'o Bor'is Jelcin. Ĉiu'j vol'as ŝanĝ'i, sed neni'u sci'as kio'n, nek precip'e kiel.

La du'a konstant'a fon'o est'as la ĉiam ĉe'est'a'j esperant'ist'o'j, kiu'j help'as al la protagonist'o trans'salt'i la lingv'a'j'n problem'o'j'n en land'o, kie la nask'iĝ'ant'a'j naci'ism'o'j sving'as ankaŭ si'a'j'n apart'a'j'n flag'o'j'n lingv'a'j'n, tiel ke la lingv'o'j eston'a, litova kaj ukraina rifuz'as apud'est'i ĉe la rus'a.

Ideal'o'j kolaps'as

En la popol'o, vid'ebl'a tra la viv'o de la gast'ig'ant'a'j famili'o'j kaj la vizit'ad'o de Esperant'o-grup'o'j, oni rimark'as grand'a'n sen'iluzi'iĝ'o'n kaj mal'cert'ec'o'n: ideal'o'j pri komun'ism'o kaj la supoz'o, ke en Sovetio oni viv'as en la plej bon'a soci'o de la mond'o, kolaps'as. Rol'as ankaŭ la suspekt'o, ĉu oni pov'as parol'i laŭt'e kaj risk'i est'i konsider'at'a aparten'ant'a al la kontraŭ'a flank'o, kvankam ĉiu'j agnosk'as, ke la reg'ist'ar'o nun est'as mal'pli liber'ec-mort'ig'a ol sub Stalin, sed ja la funkci'ul'o'j de la polic'o rest'is kun la sam'a'j princip'o'j mens-mal'liber'ig'a'j. La litovo Arimantas, riĉ'a esperant'ist'o (kaj iom obskur'a komerc'ist'o), bon'far'ant'o de la mov'ad'o, eks'a membr'o de KGB (ĉar ja tia est'is la epok'o), skrib'as al Virve: „el ĉiu'j mi'a'j iam'a'j ideal'o'j preskaŭ nur Esperant'o rest'is”.

Vir'in'o'j

La fin'iĝ'int'a ge'edz'ec'o kun Belinda kaj la esting'iĝ'int'a esper'o pri iom'o pli ol simpl'a amik'ec'o kun Marin'a puŝ'as Travis al interes'iĝ'o pri vir'in'o'j: kial? Ĉu li sent'as si'n sol'a? Kaj prezent'iĝ'as ĉiam'a dilem'o soci'a (kaj famili'a): ĝis kiu grad'o lic'as intim'e parol'i, am'ind'um'i, inter'kis'iĝ'i, lit'apud'i, kun'kuŝ'i (pretekst'e pri mank'o de lit'o'j), seks'um'i, du'on'amor'i, kun'penetr'iĝ'i je vir'in'o, eventual'e jam edz'in'o de ali'a? Kaj kio'n, kaj kiom intens'e, promes'as intim'a korespond'ad'o, kie kor'o'j ŝajn'as el'verŝ'iĝ'i kaj renkont'iĝ'i? Kaj kiom el tiu intim'ec'o rol'as post'e ĉe fizik'a renkont'iĝ'o? Kaj ĉu esperant'ist'ec'o kaj kun'a kongres'ad'o mal'proksim'urb'e kapabl'as preter'ŝtup'i ĉiu'j'n tiu'j'n dub'o'j'n?

Adapt'iĝ'i al strang'aĵ'o'j

La viv'o en la tiu'epok'a Sovetio prezent'as neniam spert'it'a'j'n strang'aĵ'o'j'n, al kiu'j Travis, tamen, sukces'as adapt'iĝ'i. Ekzempl'e, ke, se oni est'as ekster'land'an'o, oni dev'as pag'i per okcident'a valut'o, dum Travis ĝust'e ŝanĝ'is ĉiu'j'n dolar'o'j'n por aspekt'i kaj viv'i kiel ukraino; do li dev'as kaŝ'i si'a'n de'ven'o'n, kaj la esperant'ist'o'j organiz'as por li ŝanĝ'o'n de ident'ec'o, tiel ke li en'ĉambr'iĝ'u en la hotel'o kiel rus'o. Tio est'is mal'facil'a, se li dev'is tut'e sol'a al'front'i la pord'ist'in'o'n ĉe la pren'o de la ŝlos'il'o, do neces'is ali'a truk'o: re'en'hotel'iĝ'i kun rus'a esperant'ist'o, kiu loĝ'is en apud'a ĉambr'o, tiel ke por indik'i si'a'n ŝlos'il'o'n Travis dev'is nur per unu silab'o modif'i la cifer'o'n de la ali'a. Kaj krom'e mal'fru'vesper'e la nokt'a gard'ist'in'o ven'is kaj esplor'is la ĉambr'o'n por vid'i, ĉu en'est'as ne'pag'int'a person'o, ĉef'e se invit'it'a vir'in'o en ĉambr'o vir'a.

Ali'a surpriz'o est'as, ke la lern'ej'o, kie Travis dev'as instru'i la angl'a'n, hav'as prepar'it'a neni'o'n, kaj li mem simpl'e dev'as start'ig'i ĝi'n. La soif'o de la lern'ant'o'j al „komerc'a angl'a” star'ig'as tuj-tuj'e lern'ej'o'j'n tut'e sen'prepar'e. Kaj tio okaz'is kaj en Kievo kaj en Talin'o, kie la kurs'o'n vizit'is amas'e eston'o'j, rus'o'j kaj, specif'e, jud'o'j, intenc'ant'a'j migr'i al Uson'o.

Ekonomi'o

Ali'a tre interes'a tem'o est'as, kio'n tiam pens'is rusi'an'o'j pri la ekonomi'o en si'a land'o post du'on'a jar'cent'o da plan'it'a ekonomi'o. Tiu'n tem'o'n Steele al'front'as tra du fikci'a'j intervju'o'j, unu far'it'a de Travis por si'a aŭstrali'a revu'o, la ali'a far'it'a de Virve por si'a eston'a radi'o. Inter'miks'iĝ'as mafi'o, liber'a merkat'o, ordinar'a'j fripon'o'j, eks'a'j parti'a'j ĉef'o'j (la rus'e nom'at'a nomenklatur'a); grand'a mal'cert'ec'o, sed ankaŭ esper'o, ke fin'e ĉio normal'iĝ'os kaj rest'os la bon'a'j afer'o'j de komun'ism'o: ĉiu'j hav'as loĝ'ej'o'n, ne ekzist'as sen'labor'ec'o, mult'a'j serv'o'j est'as sen'pag'a'j, eĉ se Jelcin simpl'e vol'as kopi'i la okcident-merkat'a'n struktur'o'n de Re'ag'a'n, Thatcher, Pinochet: sed ... dum ekzist'as Sovet'uni'o, la mond'o sci'os, ke est'as alternativ'o. En la reg'ant'a kaos'o iu'j rigard'is al la pas'int'ec'o kvazaŭ al sav'a'j princip'o'j, ali'a'j ne plu kred'is je ili, sed pen'is trov'i nov'a'j'n.

Renkont'i la plum'amik'in'o'n

Travis hav'as plum'amik'in'o'n en Ukrainio, al kiu li el'verŝ'is si'a'n kor'o'n, ĝust'e kiam li'a ge'edz'iĝ'o kun Belinda fin'iĝ'is. Krom ali'o, Belinda ne interes'iĝ'is pri Esperant'o, li'a nov'a interes'o. Adiaŭ'int'e ĉiu'j'n, li ek'sid'as en aviad'il'o'n al Singapur'o, por sekv'a salt'o al Moskvo kaj de tie al Kievo, post konversaci'o jam en la flug'haven'a atend'ej'o kun mal'jun'a ukraino Miŝa, kiu li'n atent'ig'as pri la nask'iĝ'ant'a mafi'o en Ukrainio, kiu'n part'o'pren'as ankaŭ dogan'ist'o'j. Li est'is telefon'int'a al Marin'a kelk'e da tag'o'j antaŭ'e; la konversaci'o est'is ir'int'a glat'e, do bon'a aŭgur'o por person'a renkont'iĝ'o.

La atmosfer'o kiu'n Travis renkont'as en Ukrainio est'as de akr'a mal'pac'o inter mal'sam'a'j politik'a'j flu'o'j, ĉiu si'a'vic'e ŝovinism'a. Sam'e, la spert'o'j, kiu'j'n li hav'as en la rus'a'j flug'haven'o'j, ne est'as agrabl'a'j, sed li ek'konsci'as, ke Rusio est'as land'o ali'a, kie oni kompren'as la angl'a'n nur en la ofic'ej'o'j de Inturist, kaj ke la viv'kondiĉ'o'j, kiu'j'n li vol'is spert'i, est'as tut'e ali'a'j, ol oni supoz'as en Aŭstrali'o. Tro facil'e est'as raport'i kun mal'ŝat'o pri land'o'j, kiu'j viv'as je pli mal'alt'a viv'nivel'o, sed tra la lini'o'j oni apenaŭ rimark'as tio'n.

Travis rapid'e adapt'iĝ'as al la lok'a'j kutim'o'j: sen'ord'a vic'o ĉe giĉet'o'j, laŭ'moment'a'j propon'o'j por liber'a lok'o en aviad'il'o, mal'fru'o'j. Sed fin'e li'n atend'as en Kievo li'a plum'amik'in'o Marin'a, kiu tuj li'n brak'um'as, antaŭ'vid'ig'ant'e pli konsist'a'n evolu'o'n de la unu'a'j salut'o'j. Marin'a li'n konduk'as al si'a hejm'o, kie ili'n atend'as ŝi'a'j ... edz'o kaj fil'o. Ŝi'a'j rilat'o'j kun la edz'o est'as strang'a'j, ŝajn'e li enu'is pri tro rutin'a seks'um'ad'o kaj favor'as komun'a'n amor'ad'o'n ... Li ja dezir'as, se ne tri'op'e kun'kuŝ'i, almenaŭ vid'i la seks'um'ad'o'n de si'a edz'in'o kun la fremd'ul'o, sed Travis rest'as blok'it'a antaŭ tiu ebl'ec'o, do li dorm'as kun Marin'a en nur'a sen'pek'a ĉirkaŭ'brak'ad'o. Ĉu tio est'is universal'a hom'a situaci'o, aŭ ĉu ĝi ver'e spegul'is la mis'funkci'ad'o'n de la viv'o en Sovet'uni'o? La rilat'o'j kun Marin'a iĝ'as mal'facil'a'j: ŝi vol'us si'n ten'i nur al Travis, sed la situaci'o mal'konven'as. Provizor'e ili decid'as ne plu pens'i pri amor'ad'o.

Danĝer'a mal'am'o

Inter'temp'e emerĝ'as la politik'a situaci'o: grand'a part'o de la ukrainoj vol'as sen'de'pend'ec'o'n aŭ almenaŭ administr'a'n aŭtonom'ec'o'n: Moskvo ne kompren'as la ukrainajn bezon'o'j'n, la imperi'o est'as ĉe la kriz'a punkt'o de dis'romp'iĝ'o. Ekster'land'an'o ne sci'as, kiu prav'as, ĉu la rus'ig'it'o'j dum generaci'o'j aŭ la pur'ukrain'a'j jun'ul'o'j, cel'ant'a'j propr'a'n ŝtat'o'n; sed montr'iĝ'as danĝer'a mal'am'o: est'as eĉ risk'e parol'i rus'e, la ukraina lingv'o est'as diferenc'a, ŝajn'e eĉ intenc'e diferenc'ig'it'a.

Iom da mis'fart'o, ebl'e ne pro la diboĉ'ad'o dum la Esperant'o'grup'a kun'sid'o, sed pro tard'a influ'o de la ĉernobila eksplod'o; oportun'us iom for'est'i kaj ir'i al pli mal'proksim'a'j urb'o'j, eventual'e por vizit'i esperant'ist'o'j'n tie. Efektiv'e, la vojaĝ'o pli'bon'fart'ig'as Travis. Sed la vizit'o al Babij Jar est'as terur'a: eksterm'ej'o de jud'o'j kaj ali'etn'an'o'j far'e de la nazi'a'j okupaci'ant'o'j: ver'ŝajn'e en'tut'e 100 000 dum la jar'o'j 1941-1942, sed ankaŭ iu'j ukrainoj simpati'is kun la nazi'o'j, ĉar ili vol'is for'pel'i la mal'am'at'a'n Stalin per la fort'o'j de Hitler. Ĉe vizit'o al kolĥoz'o la situaci'o aper'as degener'int'a: Mez'e, en grand'a kamp'o, star'is i'a'j mizer'a'j plant'o'j, kiu'j sci'is, ke oni eĉ ne degn'os rikolt'i ili'n. Ebl'e ili est'is eĉ de antaŭ'a'j jar'o'j. Ili'a'j kap'o'j fal'is, ili don'is si'a'n verdikt'o'n pri la instituci'o de kolektiv'a bien'ad'o, almenaŭ kiel ĝi okaz'is en Sovet'uni'o.

Voĉ'don'ad'o

En la inter'plekt'iĝ'ant'a du'a rakont'o, kiu okaz'as en la balt'a'j respublik'o'j, eston'in'o Virve est'as morn'a; ja preskaŭ ĉiu'j famili'o'j en tiu land'o perd'is an'o'j'n pro milit'o aŭ deport'o. Io est'as tamen ŝanĝ'iĝ'ant'a post ses jar'o'j da glasnosto: KGB ne plu pri'enket'os aŭ ĉikan'os civit'an'o'j'n, se ili ricev'as leter'o'n aŭ pak'aĵ'o'n el ekster'land'o. Montr'iĝ'as fort'e mal'sam'a'j opini'o'j inter Virve kaj ŝi'a patr'in'o: ĉu la elekt'o'j en Estoni'o eksklud'u politik'e, se ne jur'e, la rus'o'j'n, kiu'j loĝ'as tie? Eston'o'j, sam'e kiel ali'a'j ne'rus'a'j komun'um'o'j, ted'iĝ'is de la pez'a rus'a struktur'o, kiu'n ili sent'is fremd'a; ili vol'as hav'i voĉ'don'ad'o'n, kiu'n, tamen, ne part'o'pren'u rus'o'j, kiu'j est'as establ'iĝ'int'a'j ne mal'mult'nombr'e; kompren'ebl'e, ili est'as masiv'a part'o ankaŭ ideologi'a, ĉef'e komun'ist'o'j.

Ja kelk'a'j hom'o'j lud'is sur du kamp'o'j, evident'ig'ant'e si'a'n person'ec'o'n jen laŭ unu aspekt'o jen laŭ ali'a, laŭ tio kiel la vent'o blov'is; pri iu la aŭtor'o pitoresk'e rakont'as, ke li est'is iam eminent'a komun'ist'a funkci'ul'o kaj, sam'e kiel tigr'o, ne pov'as ŝanĝ'i si'a'j'n stri'o'j'n. Montr'iĝ'as generaci'a ne'inter'kompren'o, la penetr'o de rus'o'j en Estoni'o'n laŭ la pakt'o Ribbentropp-Molotov rest'is vund'o ĉe unu generaci'o, la rus'a komun'um'o jam establ'it'a aspekt'is normal'a al la generaci'o post'a. Sam'a politik'a mov'iĝ'o en Litovio, kun esenc'e kontraŭ'soveti'a'j litovaj Olimpik'o'j, al kiu'j Virve ir'as por intervju'i ekster'land'a'j'n atlet'o'j'n. Sed incident'o ĉe la land'lim'o, kun la sovetia arme'o, kiu atak'as (kaj mort'ig'as) litovajn dogan'ist'o'j'n, ig'as la organiz'ant'o'j'n rezign'i pri la sport'a event'o. Ir'ad'o al trink'ej'o mal'kovr'ig'as, ke la mafi'o ek'posed'is plur'a'j'n lokal'o'j'n kaj postul'as kiel ĉantaĝ'mon'o'n 5 % de la en'kas'ig'it'a sum'o kun la minac'o, ke ali'okaz'e la dom'o est'os brul'ig'it'a; la polic'o, ŝajn'e, pov'as neni'o'n, ĉar la mafi'a'j estr'o'j est'is membr'o'j de KGB. Kompren'ebl'e, la posed'ant'o pag'as.

Puĉ'o

Kaj jen ven'as la puĉ'o kontraŭ Gorbaĉov, kaj kontraŭ la favor'ant'o'j de la sen'de'pend'iĝ'o de Estoni'o; la dinosaŭr'o'j klopod'as kapt'i la pov'o'n kaj ne perd'i si'a'j'n privilegi'o'j'n. Tag'o'j tre mal'trankvil'ig'a'j, kiu'j'n Steele rakont'as tra eg'e intim'a'j famili'a'j situaci'o'j. Ripet'it'a'j telefon'ad'o'j al la aŭstrali'a ambasad'o en Moskvo, por enket'i, ĉu flug'lini'o'j funkci'as, ĉu la puĉ'o est'as esting'it'a, ĉu est'as danĝer'e por ekster'land'an'o rest'i en Sovetio. La streĉ'o de la konvulsi'a situaci'o, kie fort'a est'is la reciprok'a help'o, pli kaj pli matur'ig'as la sent'o'n, ke Virve kaj Travis pov'as est'i feliĉ'a'j kun'e, ajn'a'lok'e, eĉ inter ruin'o'j.

Sen'riproĉ'a verk'o

Verk'o streĉ'a kun surpriz'o aŭ eĉ ver'a teatr'o'frap'o sur ĉiu tri'a paĝ'o; la stil'o, ne neces'as tio'n sub'strek'i, absolut'e flu'a kaj sen'riproĉ'a, tren'as la leg'ant'o'n sen'spir'e ĝis la fin'o.

Trevor Steele: Am'o inter ruin'o'j. Eld. Fel, Antverpeno, 2016. 230 paĝ'o'j. ISBN 978-90-77066-55-3.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Bel'a fabel'o pri enigm'a land'o

Post kiam mi vid'is propon'o'n recenz'i la libr'o'n de Trevor Steele Am'o inter ruin'o'j, mi tuj akcept'is ĝi'n, ne pro tio, ke mi special'e ŝat'as la verk'o'j'n de tiu ĉi aŭtor'o (mi'a antaŭ'a recenz'o pri Paradiz'o ŝtel'it'a ¹ ne est'is favor'a), sed ĉar mi opini'is, ke la roman'o'n, kies intrig'o dis'volv'iĝ'as en la dis'fal'ant'a Sovet'uni'o, prefer'e juĝ'u hom'o, kiu person'e spert'is tiu'n ĉi epok'o'n. Do mi'a pri'taks'o natur'e divid'iĝ'as en du part'o'j'n – la beletr'a'n kaj la histori'a'n.

Serĉ'ant'e la am'o'n

Unu'e mi mal'long'e prezent'u la intrig'o'n. En 1990 la jun'a aŭstrali'a esperant'ist'o Travis Siganoff vetur'as al Sovet'uni'o. Li est'as mal'dekstr'em'a, do esper'as trov'i alternativ'o'n al kapital'ism'a soci'o kaj sam'temp'e nov'a'n am'o'n. Li'a antaŭ'a am'at'in'o jam for'las'is li'n, ĉar li mal'sukces'is kontent'ig'i ŝi'a'n seks'a'n apetit'o'n. Amor'ad'o hav'as sufiĉ'e grand'a'n lok'o'n en tiu ĉi verk'o, pli ĝust'e en la kondut'o de la ĉef'a'j hero'o'j.

En Kievo li rapid'e el'rev'iĝ'as pri la vir'in'o, al kiu li vetur'is, ĉar li'a korespond'amik'in'o Marin'a (ankaŭ esperant'ist'in'o) prefer'as hav'i en lit'o du partner'o'j'n sam'temp'e (unu el kiu'j est'as ŝi'a edz'o Paŝ'a), al kio la vojaĝ'ant'o ne pret'as. Tamen ŝi rapid'e agnosk'as si'a'n erar'o'n kaj las'as li'n serĉ'i si'a'n voj'o'n.

Migr'int'e al Talin'o li trov'as tie ali'a'n esperant'ist'in'o'n, la bel'a'n eston'in'o'n Virve. Ŝi est'as kor'amik'in'o de enigm'a esperant'ist'o Arimantas (post'e evident'iĝ'as, ke li est'as bandit'o), sed post li'a murd'o en krim'a inter'paf'ad'o ŝi baldaŭ trans'ir'as al si'a nov'a am'o, ni'a aŭstrali'an'o. Ĉio ĉi dis'volv'iĝ'as en tradici'a Esperant'o-medi'o (klub'o'j, kongres'o'j ktp) sur fon'o de la agoni'ant'a Sovet'uni'o.

Glat'a, sed plat'a

Esperant'ist'o'j ŝat'as fanfaron'i, ke Esperant'o hav'as riĉ'a'n kultur'o'n, inkluziv'e la original'a'n literatur'o'n. Esper'ebl'e, tiu asert'o prav'as, tamen mi ĝis nun ne pov'as konfirm'i ĝi'n sur'baz'e de la person'a'j spert'o'j. Inter mal'mult'a'j Esperant'o-aŭtor'o'j, kies verk'o'j'n mi leg'is, impres'is mi'n nur Spomenka Štimec, Cezar'o Rossetti kaj Baldur Ragnarsson, kiu'j'n mi facil'e imag'us traduk'it'a'j kaj bon'e akcept'at'a'j ekster Esperant'uj'o. Ali'a'j verk'ist'o'j, eĉ sufiĉ'e popular'a'j kiel Len'a Karpunina kaj István Nemere, laŭ mi'a opini'o, aparten'as al la sen'fin'a tend'ar'o de la amator'o'j, interes'a'j nur en'e de si'a amik'a aŭ sam'ide'an'a rond'o. Mi pens'as, ke Trevor Steele aparten'as al la last'a grup'o, kaj Am'o inter ruin'o'j nur firm'ig'is tiu'n ĉi opini'o'n.

Li sci'as rakont'i kaj parol'as glat'e, kaj evident'e ankaŭ li'a buŝ'parol'o est'as sam'e vigl'a kaj sen'erar'a. Mi ĝis nun re'memor'as li'a'n ese'o'n en Beletr'a Almanak'o ² kiel bril'a'n ekzempl'o'n de humur'plen'a rakont'o. Apenaŭ kred'ind'as, ke ambaŭ tekst'o'j est'is verk'it'a'j de la sam'a hom'o. Mi klar'ig'u.

La ĉef'a problem'o mi konsider'as la pal'ec'o'n de la person'o'j. Ĉiu'j hero'o'j est'as sen'viv'a'j, kvazaŭ paper'pup'o'j, el'tranĉ'it'a'j el karton'o kaj ĉiam turn'it'a'j al la leg'ant'o per unu flank'o. Ili paŝ'as, pens'as, komunik'iĝ'as, amor'as, sed ĉio'n far'as monoton'e, serioz'mien'e kaj ne'kred'ind'e raci'e. En la roman'o ag'ad'as plej divers'a'j hom'o'j: jun'a aŭstrali'an'o, li'a eston'a kor'amik'in'o, mal'jun'a Esperant'o-verk'ist'o, bandit'o-esperant'ist'o (jes ja!), dek'o'j da ali'a'j person'o'j, sed ĉiu'j parol'as per la sam'a voĉ'o, kaj tio est'as la voĉ'o de la aŭtor'o.

La dialog'o'j est'as sen'viv'a'j, kaj eĉ amor'as la hero'o'j kvazaŭ laŭ skem'o. Jen, ekzempl'e, la scen'o, kie Marin'a ven'as en la lit'o'n de Travis kaj prov'as amor'i kun li, dum ŝi'a edz'o sub'rigard'as ĉe la pord'o.

„Marin'a, ĉu ni ferm'u – eĉ ŝlos'u – la pord'o'n?”

„Mi promes'is al Paŝ'a, ke se li ne rajt'as part'o'pren'i, almenaŭ li pov'os de temp'o al temp'o spekt'i”.

„Ho Di'o! Ne! Kar'a Marin'a, bon'vol'u vest'i vi'n. Mi far'os sam'e. Jes, mi vol'as dorm'i kun vi, sed nur dorm'i. Mi esper'as ke vi kompren'as”.

Marin'a vol'is i'o'n dir'i, sed rezign'is. Ŝi vest'is si'n kaj ek'kuŝ'is apud li, sed ne prov'is plu tuŝ'i li'n. Subit'e ŝi ek'sid'is kaj las'is fal'i la kap'o'n kaj preskaŭ plor'ant'e dir'is, „Travis, pardon'u mil'foj'e! Nun mi ver'e hont'as! Nun mi est'as la mal'nov'a Marin'a, kiu ankoraŭ ne renkont'is Paŝ'a. Nun mi vi'n kompren'as. Pardon'u! Ni ne amor'os, sed bon'vol'u rest'i mi'a amik'o.” ...

Rapid'eg'a evolu'o por la vir'in'o, kiu kutim'as al partner'ŝanĝ'o kaj rigard'ism'o, ĉu ne? Tro rapid'a por kred'ig'i mi'n. Se Konstantin Stanislavski leg'us tio'n, li cert'e ripet'us si'a'n fam'a'n: „Mi ne kred'as!”

Etos'o aŭtentik'a

Por est'i just'a, unu'e mi laŭd'u la verk'o'n. Ĝi en'hav'as plur'a'j'n mis'o'j'n rilat'e detal'o'j'n, sed la ĝeneral'a etos'o est'as pri'skrib'it'a ĝust'e kaj traf'e.

Sovet'uni'o est'is kolos'o sur argil'a'j pied'o'j. Ekonomi'a kolaps'o, daŭr'a lukt'o pri la potenc'o, kresk'o de naci'ism'o en la balt'a'j land'o'j, bandit'o'j ĉantaĝ'as la unu'a'j'n komerc'ist'o'j'n, ĉie reg'as ĥaos'o kaj ne'cert'ec'o – ver'e, tiel est'is. Mi nask'iĝ'is en 1974, do sufiĉ'e ĝu'is la soveti'an epok'o'n, perestrojk'o'n kaj la post'a'j'n okaz'aĵ'o'j'n.

La aŭtor'o traf'e rimark'ig'as, ke Miĥail Gorbaĉov est'is tiu'temp'e tre ne'popular'a figur'o en si'a land'o, kontrast'e al Bor'is Jelcin, kiu est'is li'a plej fort'a opon'ant'o. En la okcident'a mond'o la sovetia prezid'ant'o ĝis nun est'as ador'at'a kiel hom'o, kiu detru'is la „imperi'o'n de mal'bon'o” kaj venk'is komun'ism'o'n de intern'e, dum la soveti'an'o'j memor'as li'n ĉef'e kiel mal'fort'a'n babil'em'ul'o'n, kies ekonomi'a'j re'form'o'j fiask'is, sam'e kiel la politik'a'j. En 1990-1991 li aspekt'is kiel triv'it'a pajl'o'pup'o, kiu plu al'kroĉ'iĝ'is al la Komun'ism'a Parti'o kaj strikt'a federaci'a potenc'o, kiu'j jam perd'is ĉi'a'n aŭtoritat'o'n.

Katastrof'o'j sekv'is unu la ali'a'n, sed li nur balbut'is, ke li ne far'is tio'n, ne ordon'is, eĉ ne sci'is, do ne respond'ec'as. En la kap'o'j ĉiam pli fort'e lev'iĝ'is la demand'o: „Se li est'as ŝtat'estr'o, li dev'as sci'i kaj respond'ec'i. Se li ne sci'as, nek respond'ec'as pri si'a propr'a land'o – kial li ne for'ir'as?”

Send'o de arme'a'j trup'o'j al Bakuo en januar'o 1990 sekv'ig'is pere'o'n de 130 ĝis 170 hom'o'j. Dis'pel'o de manifestaci'o en Tbilis'o en april'o 1990 fin'iĝ'is per 19 mort'int'o'j. El atak'o kontraŭ la televid'staci'o en Viln'o en januar'o 1991 rezult'is mort'ig'o de 15 kaj vund'ad'o de 900 hom'o'j. En tiu'j tag'o'j la rok'muzik'ist'o Jurij Ŝevĉuk kant'is „Ĝib'a mal'bon'o ramp'as laŭ Litovio ...” (Ĝib'o en la rus'a est'as „Gorb”, do ĉiu'j kompren'is la alud'o'n), kaj plej'part'o de mi'a'j sam'aĝ'ul'o'j sub'ten'is li'n.

„Ni atend'as ŝanĝ'o'j'n!” kant'is ali'a rok-idol'o Viktor Coj, kaj tiu'j vort'o'j iĝ'is la deviz'o de la generaci'o kaj la temp'o. Ni postul'is ŝanĝ'o'j'n, kaj la ĉef'a esper'o est'is la agres'em'a opozici'a prezid'ant'o de Rusia SFSR, Bor'is Jelcin. Ni damn'os li'n kiel alkohol'ul'o'n, korupciulon kaj fripon'o'n, sed tio okaz'os post'e. En 1990 ni preskaŭ am'is li'n.

Ĉio ĉi vid'iĝ'as en la libr'o. Dank'o'n, aŭtor'o, tiu'kamp'e vi ver'e sukces'is.

Sub branĉ'o'riĉ'a oksikok'o

Ĉu vi iam ĝu'is ombr'o'n de oksikok'o? Tiu ĉi plant'o alt'as ne pli ol 20 cm, sed la rus'o'j ĝu'as ĝi'n tre oft'e – plej'part'e help'e de okcident'a'j film'o'j kaj libr'o'j, kies aŭtor'o'j ne est'as tro skrupul'a'j.

Branĉ'o'riĉ'a oksikok'o – tiel la rus'o'j nom'as fabel'ec'a'j'n histori'o'j'n pri si'a land'o. Ni renkont'as ili'n ĉiu'paŝ'e, kaj, se antaŭ'e tio indign'ig'is, do nun ni jam nur rid'as. Special'e fam'as pri tio Holivud'o, kiu kre'is la plej bril'a'j'n ekzempl'o'j'n tia'spec'a'j'n. Ĉu vi memor'as Lev Andropov, la rus'a'n astronaŭt'o'n el la kosm'o'staci'o Mir, kiu flug'is en sen'pez'ec'o, en ĉap'o- uŝanko, ĉiam ebri'a, kaj ripar'is la maŝin'ar'o'n frap'ant'e ĝi'n per fer'stang'o? Li est'is eĉ pli amuz'a ol la rus'a'j bandit'o'j el „Turist'o”, kiu'j pro iu ne'kompren'ebl'a kial'o parol'is ukraine (evident'e por la uson'an'o'j ĉiu'j eks-soveti'an'o'j sam'as). Mi jam ne parol'u pri „Anna Karenina”, kie la car'a oficir'o Vronskij port'as sovetiajn epolet'o'j'n, drink'as brand'o'n el vodk'o-glas'et'o'j kaj parol'as pri la bolŝevik'o'j (en 1879!).

Kio kaŭz'as tio'n? Mank'o de inform'o'j kaj mal'dezir'o serĉ'i ili'n. Ordinar'a okcident'an'o hav'as en si'a kap'o iom da bel'a'j rus'a'j klasik'aĵ'o'j (Ĉeĥov-Dostojevskij-Tolstoj), terur'aĵ'o'j'n el Arkipelag'o Gulag'o de Aleksandr Solĵenicin kaj amuz'a'j'n kozak'o'j'n el animaciaĵoj de Walt Disney. Ĉio kun'fand'iĝ'as en unu bild'o'n, kiu est'as aplik'at'a al iu ajn period'o de la rus'a histori'o. Kaj dis'flor'as la oksikok'o ...

Mi leg'is, ke Trevor Steele loĝ'is iam en orient'a Eŭrop'o aŭ almenaŭ hav'as person'a'j'n spert'o'j'n pri tiu ĉi region'o. Tio sent'ebl'as en la roman'o, kiu en'hav'as mult'e da detal'o'j, ricev'ebl'a'j nur person'e aŭ help'e de spert'a konsil'ant'o-de'nask'ul'o. Tamen evident'e tiu viv'period'o est'is mal'long'a, aŭ konsult'ad'o mal'sufiĉ'a. Do aper'is plur'a'j erar'o'j kaj fuŝ'o'j. Mi list'ig'is la plej okul'frap'a'j'n, divid'ant'e ili'n je du part'o'j: la histori'a'j kaj la lingv'a'j.

Histori'o kaj viv'kutim'o'j

Virve rakont'as: en 1939 post la aneks'o de Estoni'o NKVD-agent'o'j mort'paf'is mi'a'n av'o'n kiel „kosmopolit'o'n” (p. 18) ³.

La kampanj'o kontraŭ la intelekt'ul'o'j akuz'at'a'j pro ador'ad'o de la okcident'a'j ideal'o'j (do nom'it'a'j „kosmopolit'o'j”) komenc'iĝ'is en 1948 kaj daŭr'is ĝis la mort'o de Stalin en 1953. Ĝi cel'is brid'i dub'o'j'n, kiu'j pov'us aper'i en la kap'o'n de sovetiaj civit'an'o'j, kiu'j vid'is la pli riĉ'a'n viv'o'n en la kapital'ism'a'j land'o'j dum la liber'ig'o de Eŭrop'o. La kampanj'o hav'is fort'a'n antisemit'ism'a'n akcent'o'n, do plej'part'o de la viktim'o'j est'is jud'a'j art'ist'o'j kaj aktiv'ul'o'j. Mult'a'j est'is mal'dung'it'a'j, kritik'at'a'j, ne plu publik'ig'at'a'j ktp. Nur du „kosmopolit'o'j” est'is mort'paf'it'a'j, sed ambaŭ est'is jud'o'j, kaj okaz'is tio en 1949, dek jar'o'j'n post la aneks'o de Estoni'o.

„Gulag'o Mordv'a, koncentr'ej'o por vir'in'o'j” (p. 20)

Gulag est'as mal'long'ig'o de la ĉef'a administraci'o de la pun'tend'ar'o'j kaj mal'liber'ej'o'j – sekci'o de NKVD (post'e la ministeri'o pri intern'a'j afer'o'j, post'e tiu pri justic'o), kiu reg'is la mal'liber'ej'o'j'n en Sovet'uni'o en 1930-1956. Do tio est'as la nom'o de la prizon'sistem'o, ne iu ajn mal'liber'ej'o. En Sovetio kaj nun en Rusio ĝi est'as uz'at'a nur kiel histori'a termin'o. Politik'a prizon'ul'o pov'us parol'i pri lager (pun'tend'ar'o) aŭ tjurma (prizon'o), sed ne gulag'o. Mi al'don'u, ke mordv'a est'as la nom'o de la ĉe'volg'a etn'o, kies respublik'o nom'iĝ'as Mordvi'o. Evident'e, la aŭtor'o cel'is la last'a'n. Kaj, kompren'ebl'e, neni'u nom'us tiu'n koncentr'ej'o – la soveti'an'o'j tro bon'e memor'as la du'a'n mond'milit'o'n, dum kiu pere'is 27 milion'o'j de ni'a'j sam'land'an'o'j, el ili mult'a'j en la nazi'a'j koncentr'ej'o'j.

„Li [Gorbaĉov] probabl'e sav'is la viv'o'n de ... dek'mil'o'j da ali'a'j hom'o'j [el gulag'o]” (p. 21)

De'nov'e konfuz'o de mal'sam'a'j histori'a'j period'o'j. De 1956 ĝis 1987 pro la kontraŭ'ŝtat'a'j krim'o'j en Sovet'uni'o est'is kondamn'it'a'j 8145 hom'o'j. La maksimum'a mal'liber'ig'o est'is 10 jar'o'j. Dek'mil'o'j da politik'a'j prizon'ul'o'j, sav'it'a'j de ne'evit'ebl'a pere'o, est'as nur'a fantazi'aĵ'o.

Papirosij (p. 84)

La aŭtor'o asert'as, ke tio egal'as al cigared'o'j. Tamen por tiu'j last'a'j est'as uz'at'a preskaŭ samson'a rus'a vort'o sigareti, dum papirosi hav'as Esperant'o-versi'o'n papirosoj kaj signif'as nur spec'o'n de cigared'o'j – sen filtr'o kaj en mal'dik'a paper'o.

„Se vi simpl'e for'ir'as de iu loĝ'lok'o al ali'a sen special'a permes'o, vi van'e klopod'os registr'iĝ'i ali'lok'e. Kaj se vi ne est'as registr'it'a, vi hav'os grand'a'j'n problem'o'j'n, ebl'e vi est'os arest'it'a” (p. 63)

De'nov'e la aŭtor'o konfuz'as mal'sam'a'j'n epok'o'j'n. La dev'ig'a registr'iĝ'o est'is en'konduk'it'a en Sovet'uni'o en 1932 kiel part'o de la nov'kre'it'a pasport'a sistem'o. En la 1930aj jar'o'j tio ver'e kre'is mal'facil'aĵ'o'j'n por la hom'o'j, sed post'e la regul'o'j grav'e ŝanĝ'iĝ'is. En la pri'skrib'at'a period'o ĉiu'jar'e dek'milion'o'j da hom'o'j liber'e migr'ad'is tra Sovet'uni'o, pro kio la nun'a'j pensi'ul'o'j oft'e hav'as parenc'o'j'n tra la tut'a land'o. Registr'iĝ'i en nov'a lok'o est'is facil'e (krom Moskvo kaj Leningrado), kaj eĉ se oni ne far'is tio'n ĝust'a'temp'e, la maksimum'a pun'o est'is ... 10 rubl'o'j (inĝenier'o lukr'is normal'e 120 monat'e, foj'foj'e pli).

„Viktor fakt'e est'is jud'o, kvankam li, kiel ĉiu'j sovetiaj jud'o'j, prefer'is nom'i si'n ‚hebre'o’” (p. 66)

En la rus'a ekzist'as tri vort'o'j en tiu senc'o'kamp'o: jevrej (hebre'o), iudej (jud'o), ĵid (jud'aĉ'o). Ĝis la fin'o de la 19a jar'cent'o domin'is ĵid, kiu hav'is neniu'n mal'favor'a'n senc'o'n kaj mark'is sam'temp'e etn'a'n kaj religi'a'n aparten'o'n (ili koincid'is). Post'e ĝi'n anstataŭ'is jevrej, kiu ek'de la 1920aj jar'o'j iĝ'is norm'o. Nun jevrej signif'as etn'a'n aparten'o'n, iudej la religi'a'n (kaj ili ne plu koincid'as, ĉar plej'part'o de la rusiaj jud'o'j est'as ateist'o'j), dum ĵid est'as tre ofend'a. Viktor ne prefer'is nom'i si'n hebre'o, tio est'is (kaj plu est'as) la sol'a uz'ebl'a variant'o.

„La Ruĝ'a Arme'o atak'is la dogan'ist'o'j'n ... kaj mort'ig'is mult'a'j'n” (p. 76)

Tem'as pri la event'o'j de printemp'o-somer'o 1991. Fin'e de 1990 la reg'ist'ar'o'j de la balt'a'j respublik'o'j, deklar'int'a'j sen'de'pend'iĝ'o'n de Sovet'uni'o, star'ig'is dogan'ej'o'j'n laŭ'long'e de si'a'j lim'o'j. Tio est'is ĉef'e simbol'a ag'o; krom'e ili cel'is prevent'i el'port'ad'o'n de var'o'j dum la kresk'ant'a deficit'o (Baltio est'is la plej prosper'a region'o de la land'o). Plen'um'ant'e ordon'o'j'n de la federaci'a reg'ist'ar'o, oni atak'is ili'n kiel kontraŭ'leĝ'a'j'n instituci'o'j'n, bat'is la dogan'ist'o'j'n (ne murd'is!) kaj detru'is (plej oft'e brul'ig'is) la konstru'aĵ'o'j'n. Sed far'is tio'n ne la Ruĝ'a Arme'o (jen pli'a fuŝ'o: ek'de 1946 ĝi nom'iĝ'is la Sovetia Arme'o kaj neni'u nom'us ĝi'a'j'n soldat'o'j'n „ruĝ'arme'an'o'j” krom ŝerc'e), sed la special'a'j milic'a'j taĉment'o'j (Om'o'n), ĉef'e tiu'j el Rig'o kaj Viln'o.

La sol'a'j mort'ig'o'j okaz'is la 31an de juli'o 1991 en la dogan'ej'o apud la vilaĝ'o Medininkai, kie est'is murd'it'a'j sep hom'o'j. Oni akuz'is pri tio la Rig'a'n Om'o'n, kaj kvar milic'an'o'j est'is kondamn'it'a'j al ĝis'mort'a en'prizon'ig'o (el ili tri mal'ĉe'est'e, do plu serĉ'at'a'j). Mi al'don'u, ke en aŭgust'o 1991 la taĉment'o est'is evaku'it'a al mi'a urb'o Tjumeno, kie ĝi trans'form'iĝ'is al la Tjumena Om'o'n.

„La vir'o'j simpl'e met'is slip'o'n sur tabl'o'n kaj dir'is, ke jen la numer'o de la bank'kont'o, en kiu Antanas pag'u 5 % de li'a'j profit'o'j” (p. 79)

Tiel la aŭtor'o pri'skrib'as ĉantaĝ'o'n far'e de la balt'a'j bandit'o'j. Mi pov'as nur rid'eg'i. Ĉu ver'e? Ĉu 5 %? Ĉu ĝir'e al bank'o'kont'o? En la 1990aj jar'o'j ĉantaĝ'o est'is amas'a afer'o, fakt'e norm'o por la unu'a'j komerc'ist'o'j. Por kriŝa (ĵargon'e: tegment'o) ankoraŭ antaŭ kelk'a'j jar'o'j pag'is ĉiu'j entrepren'ist'o'j, krom tiu'j kun rilat'o'j en milic'o, FSB kaj prokuror'ej'o, kaj minimum'e 10 % de la en'spez'o'j. Nun oni ĉantaĝ'as ĉef'e kontraŭ'leĝ'a'j'n aŭ apud'a'j'n komerc'o'j'n (bordel'o'j ktp). La pag'o'j tradici'e ir'as al obŝĉak (ĵargon'e: komun'um'aĵ'o) – krim'ul'a kas'o, uz'at'a por sub'aĉet'i prizon'gard'ist'o'j'n kaj polic'ist'o'j'n, aĉet'i narkotik'aĵ'o'j'n kaj arm'il'o'j'n, lu'i kaŝ'ej'o'j'n ktp. Ĉu iu imag'as far'i tia'j'n pag'o'j'n per bank'a ĝir'o? Mi'a imag'o'pov'o kolaps'as.

„Mal'mult'a'j el ŝi'a'j kon'at'o'j, kaj neni'u esperant'ist'o, hav'is privat'a'n aŭt'o'n, krom se ili hav'is alt'a'n rang'o'n en la parti'o aŭ burokrat'ar'o” (p. 72)

Mi prezent'os nur unu cifer'o'n: en 1990 en Sovet'uni'o est'is produkt'it'a'j 1 260 000 leĝer'a'j aŭt'o'j. Ili est'is simpl'a'j, sed sufiĉ'e fortik'a'j kaj serv'is almenaŭ po dek jar'o'j'n, oft'e pli. Iom tro da aŭt'o'j por la elit'ul'o'j, ĉu ne? Sam'e fantazi'a est'as la asert'o pri la mal'ebl'o hav'i person'a'n telefon'o'n (p. 80).

Rus'a Respublik'o (p. 103)

Neniam ekzist'is iu ajn Rus'a Respublik'o, do evident'e la aŭtor'o cel'as Rusi'an Soveti'an Federaci'a'n Social'ism'a'n Respublik'o'n, kiu ekzist'is en'e de Sovet'uni'o. Ekster'land'an'o'j oft'e konfuz'as du noci'o'j'n, kio'n neniam far'us loĝ'ant'o de Rusio: „rus'o'j” (etn'o) kaj „rusi'an'o'j” (naci'o). En Rusio loĝ'as pli ol 150 etn'o'j, kaj en plur'a'j region'o'j rus'o'j est'as etn'a mal'pli'mult'o aŭ preskaŭ tut'e mank'as (kiel en Ĉeĉeni'o kaj Inguŝio). Pro tio ni'a land'o nom'iĝ'as „Rusia Federaci'o”, sam'e kiel antaŭ'e ekzist'is Rusia SFSR kaj antaŭ'e la Rusia Imperi'o. „Rusio por la rus'o'j” est'as deviz'o de la naci'ist'o'j, do almenaŭ la esperant'ist'ar'o ne sekv'u ĝi'n.

„Sovet'uni'o kre'is unu'ec'a'n ŝtat'o'n el mult'a'j divers'a'j land'o'j kaj land'et'o'j” (p. 119)

Bril'a ekzempl'o de erar'a histori'a re'konstru'o. Sur'baz'e de Sovet'uni'o kre'iĝ'is 15 agnosk'it'a'j kaj plur'a'j ne'agnosk'it'a'j ŝtat'o'j. Sed tio ne signif'as, ke antaŭ'e ĝi unu'ig'is ili'n. Sovet'uni'o est'is la hered'ant'o de la Rusia Imperi'o, nur kun kelk'a'j perd'o'j – en 1917 Finnlando kaj Pollando sen'de'pend'iĝ'is definitiv'e; Estoni'o, Latvi'o kaj Litovio – por'temp'e kaj est'is re'ven'ig'it'a'j en 1939. Ĝi ne unu'ig'is 15 land'o'j'n, sed grand'part'e kre'is ili'n kaj la respektiv'a'j'n naci'o'j'n. Unu'a'foj'e sur la politik'a map'o de la mond'o aper'is la ŝtat'o'j Taĝiki'o, Kazaĥi'o, Turkmeni'o ktp. Moskvo fakt'e kontur'is la lim'o'j'n de tiu'j respublik'o'j kaj nom'is hom'o'j'n intern'e de ili respektiv'e taĝik'o'j, kazaĥ'o'j, turkmen'o'j ktp. Naci'form'iĝ'a'j procez'o'j ne tut'e fin'iĝ'is, do, ekzempl'e, en Taĝiki'o unu jar'o'n post la dis'fal'o de Sovetio eksplod'is sang'o'verŝ'a en'land'a milit'o inter la nord'a'j kaj sud'a'j taĝik'o'j, kiu'j ĝis nun apenaŭ konsider'as si'n unu'ec'a etn'o.

La lingv'o

Mamuŝka (p. 37)

La aŭtor'o oft'e met'as en la tekst'o'n rus'a'j'n vort'o'j'n latin'skrib'it'a'j'n, sed ne ĉiam traf'e. Rus'a infan'o pov'as kares'e vok'i la patr'in'o'n mamoĉka aŭ mam'ul'a, sed ne mamuŝka. Ebl'e tiel parol'as la bulgar'o'j, sed ne ĉiu'j slav'o'j est'as la sam'a'j.

Krasnaja Armejskaja (p. 49)

Evident'e tem'as pri Krasnoarmejskaja (Ruĝ'arme'a) – ĉiam skrib'at'a unu'vort'e.

Koneŝno (p. 67)

La aŭtor'o traduk'as ĝi'n kiel kompren'ebl'e, kvankam pli traf'a est'as cert'e, dum por kompren'ebl'e pli konven'as razumeeca.

Tanja Miĥajlovna (p. 90)

En Rusio oni kutim'as nom'i pli aĝ'a'j'n, alt'rang'a'j'n aŭ estim'at'a'j'n hom'o'j'n laŭ kombin'o de la person'a kaj patr'a nom'o'j. Do est'as normal'e, ke Travis nom'is la direktor'in'o'n tiel. Sed en neni'u okaz'o li pov'us kombin'i Tanja (familiar'a form'o de Tatjana) kun patr'o'nom'o – tio aspekt'us kiel mok'o.

Lydia (p. 154, 172)

Oni oft'e uz'as la liter'o'n y por trans'don'i la rus'a'n son'o'n ы. Sed en tiu ĉi in'a nom'o, almenaŭ en la rus'a, aŭd'ebl'as klar'a i, do kial nepr'e sekv'i la angl'a'lingv'a'n versi'o'n?

Amator'a kaj kliŝ'a

Mi al'don'u kelk'a'j'n vort'o'j'n pri la el'don'aĵ'o mem. Bedaŭr'ind'e, ili ne est'os tre laŭd'a'j. La paper'o est'as blank'a, kovr'il'o mol'a, sed sufiĉ'e fortik'a, la tip'ar'o normal'a, la foli'o'j bon'e al'glu'it'a'j.

Ĝeneral'e, la Esperant'o-lingv'aĵ'o est'as normal'a – nek eksperiment'a, nek anakronism'a. Mi nur ne kompren'as, kial oft'e aper'as la vort'o „afer'o” en la signif'o „aĵ'o”? Ekzempl'e: „Li pren'is afer'o'j'n el forn'o” (p. 38). Ĉu tio est'as paŭs'aĵ'o de la angl'a „thing”? Mi ne tuj kompren'is ankaŭ, kio est'as „sub'ter'a trajn'serv'o” (p. 44), kaj nur post'e diven'is, ke tem'as pri metro'o.

Tamen la en'paĝ'ig'o est'as tre simpl'a, mi eĉ nom'us ĝi'n amator'a. La roman'o konsist'as el plur'a'j ĉapitr'o'j, sed ili fin'iĝ'as kaj komenc'iĝ'as subit'e. Antaŭ la leg'ant'o aper'as blank'a spac'o, sen iu'j ajn numer'o'j, vort'o'j, vinjet'o'j aŭ ali'a'j el'don'sign'o'j. Ankaŭ la kovr'il'o est'as simpl'eg'a: rust'kovr'it'a soldat'a kask'o kun grand'a tru'o, tra kiu el'kresk'is diant'o. Kia'n rilat'o'n tiu ĉi post'milit'a bild'o hav'as al la am'aventur'o de la jun'a aŭstrali'an'o en la sen'ord'a, sed ankoraŭ pac'a Sovetio – mi ne kompren'is.

Resum'o

Al kiu mi ne rekomend'u tiu'n ĉi libr'o'n? Ĝi apenaŭ plaĉ'os al hom'o'j, kiu'j bon'e kon'as la histori'o'n de Sovetio aŭ loĝ'is en la land'o en la pri'skrib'at'a epok'o. Mi sam'e dub'as pri la beletr'em'ul'o'j, kiu'j kutim'as leg'i alt'nivel'a'j'n proz'aĵ'o'j'n kun viv'a'j karakter'o'j, komplik'a intrig'o kaj profund'a psikologi'a analiz'o.

Al kiu mi pov'us rekomend'i tiu'n ĉi libr'o'n? Al la ŝat'ant'o'j de la verk'o'j de Trevor Steele kaj al ĉiu'j, kiu'j dezir'as iom kon'at'iĝ'i kun la viv'o en Sovetio en ĝi'a'j last'a'j jar'o'j. Se oni ne est'as tro skrupul'em'a rilat'e histori'a'j'n fakt'o'j'n kaj kultur'a'j'n detal'o'j'n, ebl'os ricev'i ĝeneral'a'n imag'o'n pri la event'o'j.

Fakt'e, mi pov'as imag'i preskaŭ iu'n ajn kun tiu ĉi libr'o en'man'e – sur plaĝ'o, en trajn'o aŭ dum long'a flug'o. Neni'u literatur'o konsist'as nur el ĉef'verk'o'j, do se ni hav'as normal'a'n lingv'o'n, ni dev'as hav'i ankaŭ normal'a'n literatur'o'n – kun ĝi'a'j pint'o'j, fuŝ'o'j kaj mez'nivel'aĵ'o'j, al kiu'j laŭ mi'a opini'o aparten'as tiu ĉi roman'o de la fekund'a aŭstrali'a verk'ist'o.

1. Stanislavo Belov. Paradiz'o ŝtel'it'a: kontraŭ'dir'a'j impres'o'j // Beletr'a Almanak'o. N-ro 18. Oktobr'o 2013. p. 125-129.

2. Trevor Steele. Aventur'o'j de naiv'ul'o en la ocean'o de literatur'a business // Beletr'a Almanak'o. N-ro 3. Septembr'o 2008. p. 52-55.

3. La paĝ'numer'o'j rilat'as al la pres'it'a versi'o de la roman'o.

Trevor Steele: Am'o inter ruin'o'j. Eld. Fel, Antverpeno, 2016. 230 paĝ'o'j. ISBN 978-90-77066-55-3.

Rimark'o de Trevor Steele: Mi leg'is la (tro) long'a'n recenz'o'n de Stanislavo Belov pri mi'a roman'o. Evident'e ĝi ne plaĉ'as al li, kaj ne hav'as senc'o'n debat'i pri literatur'a'j gust'o'j.

Sed s-ro Belov dediĉ'as mult'a'j'n long'a'j'n aline'o'j'n al „histori'a'j erar'o'j”. Nu, ebl'e li sci'as ĉio'n pri tiu period'o de la sovetia histori'o, sed ĉio en la roman'o rezult'is el sen'fin'a'j konversaci'o'j mi'a'j kun tiu'temp'ul'o'j, kaj mi tuj skrib'is abund'e notic'o'j'n kaj artikol'o'j'n, kiu'j'n mi daŭr'e konsult'is dum la verk'ad'o. Do mi ne asert'as ne'erar'i'pov'o'n, sed mi prefer'as kred'i la vort'o'j'n de mi'a'j mult'a'j konversaci'partner'o'j de 1990-91 ol la „fakt'o'j” de s-ro Belov. Ekzempl'e li asert'as, ke „nur du jud'o'j” est'is murd'it'a'j en Estoni'o de la stalin'a'j agent'o'j, kaj tio okaz'is en 1949, ne 1939. Do, kiu prav'as: s-ro Belov, aŭ la eston'a'j esperant'ist'o'j, kiu'j rakont'is al mi pri la murd'o de si'a'j famili'an'o'j en 1939?

Ceter'e, ankaŭ la intim'a'j scen'o'j, kiu'j'n la recenz'int'o trov'as ne'probabl'a'j, ver'e okaz'is.

Trevor Steele

Registr'ad'o de balot'ant'o'j

La registr'ad'o de balot'ant'o'j por la elekt'o de la prezid'ant'o en Demokrati'a Respublik'o Kongo jam komenc'iĝ'is en la tut'a etend'o de la respublik'o kaj daŭr'os ĝis la fin'o de la jar'o 2017.

La mal'ferm'a'j solen'aĵ'o'j mal'sam'is divers'lok'e pro la sekur'ec'a'j problem'o'j en iu'j part'o'j de la land'o. En la nord-orient'a part'o de Kong'o'land'o kontraŭ'leĝ'a arm'it'a grup'o kapt'is varb'material'o'j'n por balot'a registr'ad'o; en ali'a'j part'o'j de la land'o est'as mal'facil'e registr'iĝ'i por la balot'ad'o pro la long'a'j vic'o'j kaj mal'rapid'a funkci'ad'o de la registr'ej'o'j.

Evit'i la pas'int'a'j'n erar'o'j'n

Ankaŭ ne'plen'aĝ'ul'o'j 16- kaj 17-jar'a'j est'as registr'at'a'j. Ĉu ankaŭ ili voĉ'don'os? Cert'e ne – laŭ la konga konstituci'o, nur plen'kresk'ul'o'j rajt'as voĉ'don'i. Dum la prezid'ant'o-elekt'o'j en 2011 la Naci'a Sen'de'pend'a Balot'a Komision'o (NSBK: naci'a organ'o, kies task'o est'as organiz'i la elekt'o'j'n) registr'is nur la plen'kresk'ul'o'j'n. Nun la registr'ad'o de la nov'a'j adolt'o'j kaŭz'as grand'a'n problem'o'n pro ili'a mult'ec'o. Ja est'as milion'o'j da ili. Jen kial la konga reg'ist'ar'o decid'is registr'i ne'plen'aĝ'ul'o'j'n ek'de la 16-jar'a aĝ'o, por evit'i tiu'n ĉi problem'o'n dum la est'ont'a'j elekt'o'j, kiam ili iĝ'os plen'aĝ'a'j.

Kiu poŝ'telefon'o ne est'as jam en la lit'o?

Hodiaŭ la modern'a'j telefon'o'j far'iĝ'is nepr'a'j il'o'j por nun'temp'ul'o'j tut'mond'e. Ili plen'um'as mult'a'j'n funkci'o'j'n kiel voĉ'telefon'ad'o, ret'um'ad'o, fot'ad'o, navig'ad'o en Inter'ret'o, spekt'ad'o de film'o'j, aŭskult'ad'o de son'dosier'o'j, ret'lud'ad'o ktp. Soci'a'j ret'ej'o'j est'as la plej popular'a kaj util'a rimed'o, per kiu mult'a'j hom'o'j kun'lig'as si'n kun amik'o'j kaj kon'at'o'j.

Ban'kuv'o

Dum inter ge'jun'ul'o'j la poŝ'telefon'o'j est'as jam ne'mal'hav'ebl'a'j il'o'j, est'iĝ'is serioz'a problem'o: mult'a'j sink'as en de'pend'ec'o'n. Laŭ enket'o la averaĝ'a uz'temp'o de japan'a'j lern'ant'in'o'j inter 15- kaj 18-jar'a'j est'as 5,5 hor'o'j ĉiu'tag'e. Ali'a enket'o raport'is, ke ĉirkaŭ 30 % el la japan'a'j universitat'a'j student'o'j uz'as poŝ'telefon'o'n en ban'kuv'o'j. Ili sent'as si'n mal'trankvil'a'j ne est'ant'e ĉiam komunik'e lig'it'a'j kun amik'o'j. Parenc'o'j kaj instru'ist'o'j, precip'e tiu'j de lern'ant'o'j de alt'lern'ej'o'j kaj mez'lern'ej'o'j, mal'ŝat'as, ke ili'a'j ge'fil'o'j aŭ ge'lern'ant'o'j ret'um'as aŭ inter'ŝanĝ'as bagatel'a'j'n mesaĝ'o'j'n ĝis mez'nokt'o.

La last'a'n jar'o'n s-ro Kawakami, estr'o de alt'lern'ej'o de la guberni'o Okajama, per afiŝ'o'j al'vok'is si'a'j'n lern'ant'o'j'n, ke ili ne mal'fru'e en'lit'ig'u si'a'j'n poŝ'telefon'o'j'n; li al'don'is fot'o'n de poŝ'telefon'o en lit'sak'et'o. Tiam tiu'j lit'sak'et'o'j jam trov'iĝ'is en la vend'ej'o'j, sed post la aper'ig'o de tiu'j afiŝ'o'j ili mult'e vend'iĝ'is kaj jam pli ol milion'o est'as vend'it'a'j.

Tamen ne klar'as, kiom efik'is la lit'sak'et'o'j por prevent'i la de'pend'ec'o'n je poŝ'telefon'o'j.

Nov'a statu'o inaŭgur'it'a

La 10an de decembr'o 2016 okaz'e de la vintr'a'j fest'o'j en Antverpeno est'is inaŭgur'it'a la nov'a statu'o de Nelo kaj Patraŝ, la du ĉef'rol'ul'o'j de la roman'o Hund'o de Flandri'o. La roman'o est'as verk'it'a de la brit'a aŭtor'in'o Ouida (plum'nom'o de Marie Louise de la Ramée), kiu pas'ig'is kelk'a'j'n tag'o'j'n en Belgi'o. Ŝi est'is pasi'a best'o'ŝat'ant'o kaj per la libr'o vol'is plend'i kontraŭ la mis'uz'o de best'o'j kaj la infan'labor'o en Eŭrop'o en la 19a jar'cent'o.

La statu'o trov'iĝ'as kelk'dek metr'o'j'n antaŭ la katedral'o de Antverpeno, grav'a lok'o en la roman'o. Ĝi est'as blank'a marmor'a statu'o, 1,10 metr'o'j'n alt'a kaj 1,80 metr'o'j'n long'a. La skulpt'ist'o est'as la 35-jar'a gent'an'o Batist Vermeulen. La marmor'a statu'o, met'it'a tie per grand'a gru'o, est'is post'e komplet'ig'it'a per „kovr'il'o de strat'ŝton'o'j” ident'a'j al la ceter'o de la plac'o, tiel ke la du ŝajn'as dorm'i sub pavim'a kovr'il'o.

Loĝ'lok'o

Laŭ supoz'o de dung'it'o de la turism'a serv'o de Antverpeno, Nelo kaj Patraŝ loĝ'is en Hobokeno, sud'a distrikt'o de la urb'o Antverpeno, ĉar la rakont'o menci'is muel'il'o'n apud kanal'o, kaj, ne kon'ant'e iu'n kanal'o'n, li supoz'is, ke tem'is pri la river'o Skeld'o. Mult'a'j am'ant'o'j de la rakont'o, apart'e japan'a'j turist'o'j, por kiu'j la rakont'o hav'as tre special'a'n lok'o'n en la kor'o, vetur'ad'is al Hobokeno por tie vizit'i la statu'o'n de Nelo kaj Patraŝ. Por ŝpar'i al ili temp'o'n, oni instal'is nigr'a'n memor'blok'o'n antaŭ la katedral'o; tamen, hom'o'j plej'part'e ignor'is tiu'n blok'o'n kaj uz'is ĝi'n anstataŭ'e kiel sid'ej'o'n. Tial la urb'o decid'is organiz'i konkurs'o'n por la kre'ad'o de ver'a statu'o.

Fakt'e, laŭ esplor'o'j kaj la pri'skrib'o'j de tiu'j urb'o'j en la libr'o, Ouida vizit'is ankaŭ Meĥlen'o'n kaj Loven'o'n, kaj oni konklud'as, ke la rakont'o est'as tut'e fikci'a kaj do ne ind'as serĉ'i la ĝust'a'n loĝ'lok'o'n. Ali'flank'e, Nelo kaj Patraŝ loĝ'is je pied'ir'a distanc'o de la katedral'o de Antverpeno, do la loĝ'lok'o ja est'us relativ'e proksim'a al la katedral'o. Laŭ la asoci'o Nelo kaj Patraŝ, la kanal'o pov'us est'i nord'e de Antverpeno, nom'e la kanal'o Albert. Tamen, kiel dir'it'e, la loĝ'lok'o ne ver'e grav'as; oni prefer'e leg'e frand'u la bel'a'n rakont'o'n kaj dum vizit'o al Antverpeno admir'u la bel'a'n statu'o'n!

La esperant'a traduk'o (2004) de la roman'o hav'ebl'as ĉe Fel. Vinkt'it'a libr'o A5, 52 paĝ'o'j, 5,95 eŭr'o'j. Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Lod'e Van De VEl'de

korespond'ant'o de MONATO en Antverpeno

Vakcin'o kontraŭ pulm'a kancer'o fin'fin'e test'ebl'as

Komenc'e de januar'o 2017, la prezid'ant'in'o de la uson'a institut'o Rosswell Park anonc'is la unu'a'foj'a'n ricev'o'n de permes'o por la test'ad'o de iu medikament'o. Unu'a'vid'e tem'as pri afer'o tut'e normal'a, sed ĉi-okaz'e tem'as pri la test'ad'o de CIMAvax-EGF, vakcin'o util'a kontraŭ la ek'aper'o de pulm'a kancer'o, prepar'it'a en la Institut'o pri Molekul'a Imun'ologi'o de Kubo.

La kun'labor'o inter la du institut'o'j komenc'iĝ'is ne'formal'e en 2011 kaj oficial'iĝ'is en 2015. La unu'a kaj plej mal'facil'a paŝ'o cel'e al la efektiv'ig'o de test'ad'o de la koncern'a vakcin'o est'is la akir'o de permes'o de'flank'e de la uson'a ofic'ej'o pri la kontrol'o de ekster'land'a'j aktiv'aĵ'o'j (angl'e OFAC): la post'a'j paŝ'o'j est'is pli simpl'a'j.

Al'ir'ebl'o

CIMAvax-EGF est'as unik'a vakcin'o, ĉar ĝi'a efik'o direkt'iĝ'as ne kontraŭ la kancer'o mem, sed kontraŭ la faktor'o de epiderm'a kresk'o (angl'e EGF), kiu'n tumor'a'j ĉel'o'j bezon'as. La medikament'o est'as relativ'e mal'mult'e'kost'a kaj al'ir'ebl'a al kiu ajn. Krom'e, tre probabl'e, ĝi est'os util'a por la kurac'ad'o ankaŭ de ali'tip'a'j kancer'o'j.

Plur'a'j medikament'o'j est'as nun'temp'e prepar'at'a'j aŭ test'at'a'j en Kubo: CIGB (kontraŭ akut'a miokardi'a infarkt'o), JM-20 (molekul'o, kiu esper'ebl'e help'os trakt'i cerb'a'n iskemi'o'n), sen forges'i la esplor'ad'o'n pri pra'ĉel'o'j, pri kiu MONATO (2017/01, p. 20) jam raport'is. Al'don'e, nov'a generaci'o de Heberprot-P (uz'ebl'a kontraŭ ulcer'o'j en la pied'o'j de diabet'ul'o'j) ricev'is patent'o'n en Eŭrop'a Uni'o.

Asteroid'o tanĝ'is la ter'o'n

La rus'a televid'a kanal'o RT (Rus'si'a Today, Rusio hodiaŭ) sci'ig'is, ke iu asteroid'o, kun kalkul'ebl'a diametr'o de 11-34 metr'o'j, al'proksim'iĝ'is rimark'ind'e al la ter'o komenc'e de 2017, pas'ant'e je distanc'o du'on'a de tiu ekzist'ant'a inter ni'a planed'o kaj la lun'o.

La asteroid'o, kiu la 9an de januar'o 2017 flug'tuŝ'is la ter'o'n je la 7:47 maten'e (laŭ la orient-uson'a temp'o), est'is unu'e detekt'it'a de uson'a'j scienc'ist'o'j el la universitat'o de Arizon'o, labor'ant'a'j pri la projekt'o CSS (Catalina Sky Survey) nur du tag'o'j'n antaŭ'e. Tiu asteroid'a tip'o aparten'as al t.n. potencial'e danĝer'a'j objekt'o'j. Laŭ la fak'ul'o'j, la asteroid'o 2017 Ag13 mov'iĝ'is kun la rapid'o de 16 km/s; ĉi tio mal'facil'ig'is ĝi'a'n detekt'ad'o'n per teleskop'o.

Kosm'o'ŝip'o

La ter'o (kaj precip'e ĝi'a'j loĝ'ant'o'j) ŝajn'e ne tiel pret'as, kiel oni dezir'us, al'front'i la ek'aper'o'n de asteroid'o'j, kiu'j al'proksim'iĝ'as al ni'a planed'o. Pri tio atent'ig'is scienc'ist'o de la uson'a kosm'a agent'ej'o Nas'a, laŭ kies opini'o la fabrik'ad'o de ĉas-raket'o kaj de observ'a kosm'o'ŝip'o pov'us evit'ig'i la katastrof'o'j'n, kiu'j'n kun'tren'us eventual'a kolizi'o inter la ter'o kaj unu el tiu'j (foj'foj'e ne'antaŭ'vid'ebl'e) aper'ant'a'j objekt'o'j.

Eksplod'aĵ'o

Oni ver'ŝajn'e memor'as, ke mez'e de februar'o 2013 en la sud'o de Rusio meteorit'a eksplod'o okaz'int'a en la stratosfer'o sku'is la ural'an region'o'n. Nas'a cert'ig'is, ke la fort'o de tiu'j kolizi'a'j ond'o'j egal'is la eksplod'o'n, kiu est'us provok'it'a de 500 kilo'tun'o'j da eksplod'aĵ'o. Meteorit'o larĝ'a 20 metr'o'j'n tiam dis'er'iĝ'is, kontakt'iĝ'ant'e kun la ter'a atmosfer'o, super la rus'a urb'o Ĉelabinsk. Ĉirkaŭ 1500 person'o'j est'is vund'it'a'j. Iel ajn, la kolizi'a ond'o damaĝ'is kelk'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n en la koncern'a are'o.

Kun'puŝ'iĝ'o

La kosm'a agent'ej'o de Uson'o anonc'is, ke pli ol 90 el'cent'o'j de potencial'e danĝer'a'j objekt'o'j kun dimensi'o de pli ol kilo'metr'o pas'int'a'j proksim'e de la ter'o est'is detekt'it'a'j. Laŭ la sam'a font'o, ĝis januar'o 2017 oni detekt'is en'tut'e 15 451 asteroid'o'j'n pas'int'a'j'n en la ĉirkaŭ'aĵ'o'j de la ter'o: ĉirkaŭ 1766 inter ili est'is klasifik'it'a'j kiel potencial'e danĝer'a'j objekt'o'j (kiu'j, ali'vort'e, ne est'us tut'e detru'it'a'j de la kun'puŝ'iĝ'o kun la ter'a atmosfer'o, se ili est'us direkt'it'a'j ĝust'e al ni'a planed'o, kaj fal'us sur'ter'e'n kaŭz'ant'e damaĝ'o'j'n kaj risk'o'j'n por la hom'a viv'o).

Kliŝ'a uson'a vaker'o

Mal'facil'e kompren'ebl'as la nombr'ad'o de voĉ'o'j dum la prezid'ant'a'j elekt'o'j en Uson'o, sed Donald Trump fin'e venk'is. Milion'o'j da uson'an'o'j voĉ'don'is li'a'favor'e. Li ja sci'is dir'i, kio'n mult'a'j hom'o'j dezir'is aŭd'i. Ĉu tia miliard'ul'o kapabl'os reg'i la ĝis nun plej potenc'a'n land'o'n en la mond'o laŭ la leĝ'o'j merkat'ik'a'j? Model'o de bon'kondut'o kaj de delikat'ec'o li cert'e ne est'as, eĉ vulgar'a li si'n montr'is, sed tiu mank'o de dign'o ŝajn'e ne ĝen'as li'a'j'n admir'ant'o'j'n! Ebl'as sen'problem'e li'n rang'ig'i inter la hero'o'j'n de la plej furor'ant'a'j privat'a'j televid'o'kanal'o'j, kiu'j ŝajn'e entuziasm'ig'as la amas'o'j'n, ne nur en Uson'o! Kvazaŭ kliŝ'a uson'a vaker'o! Tikl'as mi'n demand'o: laŭ kia'j kriteri'o'j elekt'is tia'n provok'ant'o'n la membr'o'j de li'a parti'o? Laŭ mi'a sci'o neni'u ĵurnal'ist'o star'ig'is ĝis nun ĉi tiu'n demand'o'n.

Oficial'a lingv'o

Franz-Georg Rössler si'n demand'as, ĉu ver'e Franci'o bezon'as sinjor'in'o'n kun magreba fon'o por adapt'i si'n al la modern'a mond'o (MONATO 2016/11, p. 6). Akcept'ant'e ĉies ajn fon'o'n mi ja pens'as, ke la franc'o'j mem pov'as decid'i plej bon'e pri ortografi'a'j ŝanĝ'o'j en si'a lingv'o. Kio'n tio inkluziv'as? En Magrebo la franc'a est'as tradici'e la du'a oficial'a lingv'o kaj kelk'a'j ĵurnal'ist'o'j eĉ prefer'as la franc'a'n al la arab'a. Ĉi tie la fon'o de Najat Vallaud-Belkacem tut'e ne ĝen'as mi'n.

Trump kaj la indi'an'o'j

En la uson'a ŝtat'o Nord'a Dakot'o ole-kompani'o vol'as met'i naft'o'tub'ar'o'n sur indi'an'a'n teritori'o'n. La indiĝen'o'j, la lakotaoj de la region'o Cannon Ball, pac'e kontraŭ'star'as. Nun oni eĉ em'as batal'i kontraŭ ili dum Trump sub'skrib'is kontrakt'o'n pri la daŭr'ig'o de la procedur'o. La gazet'ar'o tamen ĝeneral'e pri'silent'ad'as tio'n. Ĉu vi inform'iĝ'is pri tio ĉi?

Kat'o'viand'o kiel plad'o

Supoz'ebl'e pli bon'gust'a ol kok'id'aĵ'o, kat'aĵ'o – nom'at'a en la ĵargon'o de Kinŝaso kondoko – nun hav'as pli da konsum'ant'o'j ol oni pov'as pens'i. La rit'a mort'ig'o est'as kruel'a kaj la kuir'ad'o est'as ver'a magi'o rezerv'it'a por la inic'it'o'j.

Buĉ'ad'o

La teknik'o por kapt'i tiu'n kat'o'n est'as briz'o! „Neni'o est'as pli facil'a”, oft'e dir'as tiu'j jun'ul'o'j, el kiu'j mult'a'j est'as kon'at'a'j kiel Kuluna – delikt'ul'o'j, kiu'j dis'vast'ig'as terur'o'n en la urb'o. Efektiv'e, ili met'as kapt'il'o'n por la kat'o las'ant'e sur la ter'o fiŝ'o'n bon'e rost'it'a'n kaj asperg'it'a'n per en'dorm'ig'a pilol'o, oft'e Diazepam.

Post la manĝ'ad'o de la venen'it'a fiŝ'o la kat'id'o est'as rapid'e sen'konsci'a. Tiam ili met'as ĝi'n en sak'o'n. Nun mal'liber'ig'it'a la kompat'ind'a kat'o est'as post'e kun'port'at'a al sekret'a lok'o for de mal'diskret'a'j okul'o'j. Dum la kat'id'o est'as ankoraŭ ŝlos'it'a en si'a sak'o, ĝi'a'j ekzekut'ist'o'j bombard'as ĝi'n per baston'et'o'j kaj per grand'a'j ŝton'o'j ĝis la mort'o.

Kuir'ad'o

La kat'id'o kruel'e mort'ig'it'a est'as nun pret'a por kuir'ad'o. La jun'ul'o'j met'as ĝi'n ĉe la flam'o'j'n de fajr'o por for'ig'i har'ar'o'n, kiu est'as konsider'at'a damaĝ'a por la hom'a san'o. Post tio, la jun'ul'o'j est'as okup'it'a'j amput'ant'e ĝi'a'j'n ne'manĝ'ebl'a'j'n part'o'j'n, ekzempl'e ung'o'j'n kaj vost'o'n.

Ankaŭ la intest'o'j est'as apart'ig'it'a'j por special'a pur'ig'ad'o. La karn'o est'as pur'ig'it'a tri'foj'e en varm'a akv'o kun la cel'o for'ig'i la viskoz'a'n mas'o'n. Kiel rezult'o, ĝi est'as mal'pli komplik'a. Nur mank'as miks'i la viand'o'n kun saŭc'o kaj kuir'i dum almenaŭ unu hor'o. Tiam la manĝ'o est'as pret'a.

Ŝat'at'a plad'o

Kat'o'viand'o iĝ'is unu el la plej popular'a'j plad'o'j de kelk'a'j jun'ul'o'j en ekster'centr'a'j distrikt'o'j de la ĉef'urb'o. Kelk'foj'e ili eĉ ŝtel'as kat'o'j'n, ĉar ili ver'e vol'as manĝ'i tia'n viand'o'n.

Laŭ atest'o de jun'ul'o el tiu grup'o la viand'o de tiu best'o est'as mult'e pli bon'gust'a ol tiu de bov'o, kapr'o aŭ anas'o. Ali'a jun'a knab'o en la urb'et'o Ngaba ne zorg'as kaj dir'is: „Nu, mi manĝ'as kat'aĵ'o'n, do kio! Ĉu mi mort'is? Mi ankoraŭ viv'as! Ĝi est'as viand'o, kiu don'as fort'o'n”.

La kat'o, ĉu fest'o'viand'o?

Dum la jar'fin'a'j fest'o'j ĉiam est'as favor'a ŝanc'o por tiu'j jun'ul'o'j de la forges'it'a'j are'o'j al'proksim'iĝ'i kaj divid'i ĉi tiu'n fam'a'n plad'o'n inter si, akompan'at'a'n de super'doz'o'j da likvor'o'j kaj kanab'o. Tio okaz'as dum Krist'nask'o kaj Nov'jar'o.

En Kinŝaso, la konsum'o de kat'o'viand'o est'as en'tut'e ĉef'e tabu'o, sekret'a afer'o kaj pri tio okup'iĝ'as precip'e kelk'a'j jun'ul'grup'o'j kaj trib'o'j.

Tiu konsum'o ĉiu'foj'e far'iĝ'as pli grav'a pro la pli'mult'iĝ'o de grup'o'j da Kuluna en la urb'o. Se daŭr'as tiu rapid'a kresk'ad'o, kat'aĵ'o est'os vend'at'a sur la strat'o'j kiel stang'et'rost'aĵ'o'j; eĉ al tiu'j, kiu'j ĝi'n ne kutim'as manĝ'i.

Antarkt'a traktat'ar'o

Kun grand'a interes'o mi tra'leg'is la artikol'o'n Antarkt'o, la mult'kolor'a kontinent'o de Paŭl Peeraerts (MONATO 2016/12, p. 14). Laŭ mi'a opini'o tre bon'e, simpl'e, interes'e kaj al'log'e verk'it'a artikol'o, kiu fund'e inform'as la leg'ant'o'j'n pri la ver'a viv'o en Antarkt'o. Dank'o'n.

Mi vol'us rimark'ig'i, ke la unu'a traktat'o pri Antarkt'o est'is sub'skrib'it'a en Vaŝington'o en 1959 kaj ek'valid'is en 1961. Hodiaŭ ni parol'as pri la Antarkt'a Traktat'ar'o, t. e. pri inter'naci'a'j inter'konsent'o'j kaj konvenci'o'j, kiu'j est'is sub'skrib'it'a'j sur'baz'e de la unu'a traktat'o. Al la plej grav'a'j dokument'o'j aparten'as la „Konvenci'o pri konserv'ad'o de la fok'o'j de Antarkt'o (1972)”, la „Konvenci'o pri konserv'ad'o de la viv'ant'a'j resurs'o'j mar'a'j de Antarkt'o (1980)” kaj la „Protokol'o pri Medi'protekt'ad'o al la Antarkt'a Traktat'o (1991)”. Kaj fin'e mi vol'us rimark'ig'i, ke la du'a prezid'ant'o de Slovaki'o, Rudolf Schuster (1999-2004), vizit'is Antarkt'o'n kiel pensi'ul'o en 2008.

Uŝuo en Sancti Spíritus

Viv'i ĝis la mal'jun'iĝ'o est'as por mult'a'j privilegi'o, ebl'o spert'i ne'kalkul'ebl'a'j'n tra'viv'aĵ'o'j'n kaj pasi'e atest'i pri la temp'o'flug'o. Sen'dub'e tio est'as la plej bel'a manier'o mal'jun'iĝ'i, kaj tio ebl'as se ek'de la jun'aĝ'o oni ekzerc'as la korp'o'n kaj la mens'o'n. Tiu ĉi prav'a princip'o de la ĉin'a batal'art'o uŝuo gvid'as la grup'o'n de divers'aĝ'a'j lern'ant'o'j en Sancti Spíritus, centr'a provinc'o de Kubo. En ĉi tiu insul'o la ĉin'a kultur'o hav'as tre grav'a'n kaj riĉ'a'n influ'o'n.

La unu'a'j paŝ'o'j de la uŝuo-lern'ej'o en Sancti Spíritus okaz'is en la naŭ'dek'a'j jar'o'j, kiam mem'lern'int'a'j am'ant'o'j de uŝuo komenc'is instru'i ĉiu'j'n interes'at'o'j'n form'ant'e grup'et'o'n kun la rev'o fond'i oficial'a'n lern'ej'o'n kaj tiel dis'volv'i tiu'n ĉi mil'jar'a'n viv'stil'o'n.

La uŝuo-lern'ej'o

Post dek'o da jar'o'j plen'plen'a'j de stud'ad'o kaj esplor'ad'o pri uŝuo, la 23an de april'o 2008 real'iĝ'is tiu dezir'at'a projekt'o kun la apog'o de la majstr'o Roberto Vargas Le'e, prezid'ant'o de la kuba uŝu-lern'ej'o kaj vic'prezid'ant'o de la Ĉin'a Asoci'o pri Qigong [ŝikún]. Li'n instru'is la ĉin'a majstr'in'o Zhu Yuming, kiu instru'as uŝuon en la Sport'a Universitat'o de Pekino.

La modest'a lern'ej'o hav'as 70 lern'ant'o'j'n. Inter la instru'at'a'j stil'o'j est'as: Mov'ampleks'a boks'o (Changquan), Sud'a boks'o (Nanquan), Superbokso (Taijiquan), Nord'a sabr'o (Daoshu), Nord'a stang'o (Gunshu), Spad'o (Jianshu), Lanc'o (Qiangshu), Sud'a stang'o (Nangun), Sud'a Sabr'o (Nandao), Spad'o Taiĝiĉjuano (Taijijian), Tajĝiĉjuano kun Lanc'o (Taijiqiang), Tajĝiĉuano kun vent'um'il'o (Taijigongfushan), Danc'o de la leon'o kaj danc'o de la pav'o.

Unu el la plej grav'a'j cel'o'j de la lern'ej'o est'as montr'i al la lern'ant'o'j kiel rest'i san'a'j, vigl'a'j, kaj tio plen'um'iĝ'as dank'e al la instru'ad'o de plur'a'j Qigong-sistem'o'j. Qigong signif'as labor'o per energi'o, energi'o de la korp'o.

La instru'at'a'j sistem'o'j

Inter tiu'j sistem'o'j est'as: Li'a'n Gong Shi Ba Fa, de la ĉin'a instru'ist'o Zhuan Yuanming. Ĝi en'hav'as 18 terapi'a'j'n ekzerc'o'j'n, kiu'j est'as tre efik'a'j post ĉiu'tag'a praktik'ad'o. Ali'a sistem'o est'as Da'o Yin Yang Sheng Gong, kre'it'a de la instru'ist'o Zhang Guande. Ĝi baz'iĝ'as sur ta'o'ism'a'j ekzerc'o'j, do ĝi fort'ig'as kaj pli'bon'ig'as la funkci'ad'o'n de la intern'a'j organ'o'j.

La tri'a ĉi tie lern'at'a sistem'o aŭ lern'ej'o pri Qigong est'as Jian Shen Qi Gong. Nov'a'j mov'o'j, sed kun la spirit'o, senc'o kaj fundament'o de antikv'a'j ekzerc'o'j. Ĝi kun'ig'as la plej el'star'a'j'n kaj spert'a'j'n ĉin'a'j'n majstr'o'j'n.

Vizit'o de uŝuo-instru'ist'o'j

Por la kuba uŝuo-lern'ej'o est'as grand'a honor'o bon'ven'ig'i plur'a'j'n ĉin'a'j'n uŝuo-instru'ist'o'j'n, kiu'j volont'e donac'as si'a'j'n kon'o'j'n. Inter la vizit'int'o'j est'as la ge'instru'ist'o'j Hu Xiaofei, Xie Yelei, Yu Tinghai, Xie Pingping, Zhan Caijin, Zhu Yuming (uŝuo), Wang Yi, kiu'j ricev'as la dank'em'o'n de la tut'a lern'ant'ar'o.

La uŝu-lern'ant'o'j konsider'as, ke la viv'o merit'as respekt'o'n. Ili profit'as ĉiu'n sekund'o'n kvazaŭ ĝi est'as la last'a ebl'o en'spir'i. Ili rigard'as la ĉiel'o'n kaj ĝu'as ĝi'a'n bel'a'n kolor'o'n las'ant'e, ke la vent'o kares'as la vizaĝ'o'n kaj la sun'o lum'ig'as la voj'o'n.

Nov'a'j bird'o'speci'o'j en Slovaki'o

Ornitolog'o'j rimark'is pas'int'jar'e en Slovaki'o la ĉe'est'o'n de kvar nov'a'j bird'o'speci'o'j: la gipaet'o (scienc'e Gypaetus barbatus), la salik'a filoskop'o (Phylloscopus schwarzi), la grand'a nigr'a'kap'a mev'o (Lar'us ichthyaetus) kaj, fin'e, mal'oft'a speci'o de emberiz'o (Schoeniclus pusillus). Oni ĝeneral'e konsider'as la ek'aper'o'n de nov'a'j bird'o'speci'o'j en iu are'o kiel sign'o'n de san'a kaj konven'a viv'medi'o.

Ŝaf'grif'o

Oni do pov'as jam al'kalkul'i, inter la rab'o'bird'o'j viv'ant'a'j en la slovak'a teritori'o, gipaet'o'n (kies alternativ'a'j nom'o'j est'as lip'har'a gipaet'o kaj ŝaf'grif'o). En Eŭrop'o tem'as pri minac'at'a speci'o, kiu loĝ'as nur en mont'ar'a'j region'o'j ĝis alt'ec'o de 4000 metr'o'j super la mar'nivel'o: ĉi tia'j best'o'j est'is ĝis nun atest'it'a'j kaj vid'ebl'a'j nur en Balkani'o kaj en kelk'a'j mont'ar'o'j, kiel Pirene'o'j kaj Alp'o'j. Laŭ fak'ul'o'j nun'temp'e viv'as kaj nest'as en'e de Slovaki'o en'tut'e 358 bird'o'speci'o'j.

Vilnius: Kastel'a mont'et'o ruin'iĝ'as

La plej oft'e vizit'at'a lok'o de Vilnius est'as la supr'a kastel'o de la grand'duk'o Gediminas. Ĝi'a'j brik'ruĝ'a'j mur'o'j lev'iĝ'as sur 40 metr'o'j'n alt'a mont'et'o. Tamen ĝi est'is ferm'it'a en decembr'o. Vizit'ant'o'j, kiu'j intenc'is ir'i al la kastel'a tur'o kaj de sur ĝi admir'i la panoram'o'n de Vilnius, halt'is antaŭ inform'tabul'o: „Ferm'it'a pro teknik'a'j kaŭz'o'j”.

En la jar'o 2013 ĉiu'j mal'nov'a'j arb'o'j est'is for'ig'it'a'j de la mont'et'o. Oni'dir'e ili influ'as ĝi'a'n ruin'iĝ'o'n. Evident'iĝ'is, ke tio ne est'is la ĉef'a problem'o. La unu'a grand'a ter'glit'o okaz'is la pas'int'a'n februar'o'n. Oktobr'e post fort'a pluv'o tio ripet'iĝ'is. Decembr'e oni de'nov'e rimark'is, ke part'o de la sud'a dekliv'o mal'supr'e'n'mov'iĝ'is.

La Naci'a Muze'o, al kiu aparten'as la Gediminas-kastel'o, asert'as, ke period'e okaz'is ter'glit'o'j, arb'o'fal'ig'o'j, mov'iĝ'o'j de la grund'o sur la dekliv'o'j dum la last'a'j jar'dek'o'j. La ruin'iĝ'o'n influ'as vibr'ad'o pro la intens'a trafik'o sur apud'a'j strat'o'j, grand'eg'a'j konstru'o'j proksim'e kaj instal'o de kabl'o'tram'o. Katastrof'a'j ter'glit'o'j okaz'is pro la komplik'a geologi'a struktur'o kaj krut'a'j dekliv'o'j ankaŭ dum la pas'int'a'j jar'cent'o'j. Histori'a'j font'o'j atest'as, ke en 1396 fort'a mov'iĝ'o de la okcident'a dekliv'o eĉ detru'is la palac'o'n de la urb'a vojevod'o Montvydas kaj kaŭz'is la mort'o'n de 15 person'o'j.

Fak'ul'o'j nun cerb'um'as pri urĝ'e bezon'at'a'j rimed'o'j por sav'i la histori'a'n mont'et'o'n. Probabl'e, la problem'o'j'n solv'us munt'ot'a'j geodinamik'a'j detekt'il'o'j, fortik'ig'o'j de la beton'ŝirm'il'o'j, ĉirkaŭ'ant'a'j la mont'et'o'n. Komenc'iĝ'is diskut'o'j pri eventual'a mal'munt'o de la kabl'o'tram'o, kiu est'is konstru'it'a en 2003. Dank'e al ĝi vizit'ant'o'j ja pov'as ating'i la supr'o'n dum 35 sekund'o'j, admir'ant'e la urb'a'n panoram'o'n.

Mal'kovr'o'j

Sur la plac'o de la mont'o de Gediminas arkeolog'o'j trov'is kelk'a'j'n hom'a'j'n rest'aĵ'o'j'n, inter kiu'j, supoz'ebl'e, est'is ankaŭ tiu'j de la estr'o de la ribel'o de 1863 Zigmantas Sierakauskas (pol'e: Zygmunt Sierakowski). Sur la fingr'o de li'a dekstr'a man'o oni trov'is ring'o'n, sur kiu vid'ebl'as pol'lingv'a en'skrib'o Zygmund Apolonia 11 Sierpnia / 30 Lipca 1862 r. (Zygmunt Apolonia 30a de juli'o – 11a de aŭgust'o 1862). Sierakauskas la 30an de juli'o 1862 edz'iĝ'is al Apolonija Dalivskyte (pol'e: Apolonia Dalewska).

Legend'o

La konstru'o'n de la supr'a kastel'o de Gediminas akompan'as bel'a legend'o. Unu'foj'e la grand'duk'o ĉi tie'n ven'is ĉas'i. Li mort'ig'is grand'a'n urs'o'n kaj dorm'is en la val'o Šventaragis proksim'e al la nun'a kastel'a mont'et'o. En si'a sonĝ'o li ek'vid'is fer'a'n lup'o'n, kiu hurl'is kvazaŭ cent lup'o'j. La aŭgur'a'n sonĝ'o'n interpret'is la idol'kult'a pastr'o Lizdeika. Li dir'is al Gediminas, ke sur tiu ĉi lok'o neces'as konstru'i kastel'o'n kaj fond'i urb'o'n, kiu kiel fer'a lup'o est'us ne'venk'ebl'a. Cent'lup'a hurl'o signif'as la fam'o'n de tiu urb'o, kiu ating'us ĉiu'j'n land'o'j'n de la mond'o.

En 1948-1949 la okcident'a tur'o de la supr'a kastel'o est'is re'nov'ig'it'a kaj nun ĝi est'as nom'at'a la Tur'o de Gediminas. En la tri etaĝ'o'j de la tur'o oni instal'is kastel'a'n muze'o'n, kaj sur ĝi est'as plac'o, de sur kiu mal'ferm'iĝ'as vast'a panoram'o de Vilnius.

Re'konstru'a'j labor'o'j sur la mont'et'o en 1995 rezult'ig'is ankaŭ re'nov'ig'o'n de la kastel'a ekspozici'o. La tur'o de la kastel'o Gediminas nun est'as la plej vizit'at'a lok'o de Vilnius. Ĝi al'log'as pli ol 150 000 person'o'j'n jar'e.

Sur la Tur'o de Gediminas milit'a taĉment'o de litovaj volont'ul'o'j unu'a'foj'e his'is la litov'an tri'kolor'a'n (flav'a'n-verd'an-ruĝ'a'n) flag'o'n la 1an de januar'o 1919 kiel sign'o'n de liber'a land'o. Tamen post'e rus'a'j bolŝevist'o'j okup'is la urb'o'n kaj supr'e'n'tir'is la ruĝ'a'n flag'o'n. La litova flag'o re'aper'is sur la tur'o la 7an de oktobr'o 1988. Ek'de tiam ĉiu'jar'e la 1an de januar'o oni solen'e anstataŭ'ig'as ĝi'n.

Unik'a muze'o de pask'a'j ov'o'j

Kolomyja est'as ne'grand'a urb'o en Ivan'o-Frankivsjka region'o, okcident'a Ukrainio. Kolomyja est'is fond'it'a antaŭ preskaŭ 800 jar'o'j. La urb'o est'as vast'e kon'at'a pro la ĉi tie trov'iĝ'ant'a unik'a muze'o de kolor'ig'it'a'j pask'a'j ov'o'j. La muze'o est'as konstru'it'a en la form'o de grand'eg'a kolor'ig'it'a ov'o (ukraine pisanka).

De'komenc'e kolekt'o de pisanka-ov'o'j est'is konserv'at'a en la muze'o de Kolomyja, sed iom post iom la kvant'o de ekspon'aĵ'o'j pli'iĝ'is. Tial ek'est'is la ide'o fond'i apart'a'n muze'o'n de la interes'a'j ekspon'aĵ'o'j. Est'is difin'it'a'j la ĉef'a'j cel'o'j de la muze'o: kolekt'i, konserv'i, popular'ig'i la art'aĵ'o'j'n inter la loĝ'ant'ar'o kaj gast'o'j de la urb'o. En la jar'o 2000 komenc'iĝ'is la nov'a histori'o de la muze'o. Tiam ek'funkci'is special'ig'it'a konstru'aĵ'o, kies part'o est'as far'it'a en la form'o de 13,5 metr'o'j'n alt'a kolor'ig'it'a ov'o.

La ĉef'a part'o de la pisanka-kolekt'o est'as kolor'ig'it'a'j pask'a'j ov'o'j el divers'a'j lok'o'j de Ukrainio, kaj ankaŭ el Belorusio, Ĉeĥi'o, Pollando, Svedi'o kaj ali'a'j. Krom'e ĉi tie vid'ebl'as ekspon'aĵ'o'j el for'a'j part'o'j de la mond'o kiel Indonezio, Barato, Pakistano kaj ali'a'j land'o'j.

Tradici'o de la muze'o est'as, ke ĉiu alt'rang'a vizit'ant'o las'u si'a'n „spur'o'n”: aŭtograf'o'n sur special'e prepar'it'a ov'o, post kio pentr'ist'o kolor'ig'as ĝi'n en pisanka-stil'o. Do, se vi ven'us al Kolomyja, nepr'e vizit'u kaj ĝu'u tiu'n vid'ind'a'n muze'o'n.

Kat'o'j est'as tiom inteligent'a'j kiom hund'o'j

Japan'a'j scienc'ist'o'j asert'as, ke la kat'o'j est'as ver'ŝajn'e tiom inteligent'a'j kiom la hund'o'j, pro tio, ke ambaŭ ating'as simil'a'j'n rezult'o'j'n dum apart'a'j test'o'j pri memor'o. La esplor'o, kadr'e de kiu est'is uz'at'a'j 49 tia'j dom'best'o'j, pruv'is, ke la kat'o'j ne forges'as kelk'a'j'n agrabl'a'j'n spert'o'j'n rilat'e al specif'a'j okaz'aĵ'o'j – ekzempl'e kio est'as ili'a prefer'at'a manĝ'aĵ'o –, sam'e kiel la hund'o'j far'as. Oni nom'as tiu'n tip'o'n de memor'o epizod'a memor'o.

La japan'a psikolog'o Saho Takagi, labor'ant'a en la universitat'o de Kiot'o, klar'ig'is, ke la kat'o'j, ĝust'e kiel la hund'o'j, pov'as memor'i unu'op'a'j'n pas'int'a'j'n spert'o'j'n, kio pov'as implic'i, ke ili hav'as epizod'a'n memor'o'n inter'ali'e simil'a'n al tiu de la hom'o'j.

Konsci'o

„Tiu'n memor'kapabl'o'n oni pov'as rilat'ig'i kun la introspekt'a funkci'o de la mens'o: el la esplor'o ja rezult'as la ekzist'o de iu tip'o de konsci'o ĉe la kat'o'j mem”, cert'ig'is la azi'a fak'ul'o. „Interes'e est'as, ke ili pov'as efektiv'e ĝu'i la memor'o'n pri est'int'ec'a'j spert'o'j, kiel far'as la hom'o'j”, li al'don'is. La japan'a skip'o test'is ĉe 49 kat'o'j ili'a'n kapabl'o'n ne forges'i, ekzempl'e, en kiu inter plur'a'j uj'o'j ili antaŭ'e manĝ'is. La esplor'ist'o'j mal'kovr'is, ke felis'o'j pov'as re'ten'i inform'o'j'n, ekzempl'e kiu el la uj'o'j en'hav'is nutr'aĵ'o'n kaj kie tiu'j uj'o'j si'n trov'is antaŭ 15 minut'o'j. Ankaŭ tio ĉi sugest'as, ke kat'o'j efektiv'e hav'as epizod'a'n memor'o'n.

Grimac'o'j

La scienc'ist'o'j kompren'ig'as, ke la kat'o'j ja pov'as memor'i afer'o'j'n dum mult'e pli da temp'o ol tiu de la ne long'daŭr'a test'a period'o. Ili asert'as, ke tiu'j dom'best'o'j pov'as egal'i la hund'o'j'n ĉe kelk'a'j mens'a'j test'o'j, kiu'j inkluziv'as la respond'o'n al specif'a'j hom'a'j grimac'o'j, vizaĝ'a'j esprim'o'j kaj emoci'o'j.

Lern'ej'an'o'j premi'it'a'j pro la program'ad'o de mikro'satelit'o'j

La inter'naci'a ĉampion'konkurs'o pri la program'ad'o de tiel nom'at'a'j mikro'satelit'o'j Spheres est'is gajn'it'a – fin'e de januar'o 2017 – de du ital'a'j lern'ej'o'j. Tem'as pri la institut'o Avogadr'o de Vercelli [verĉeli], urb'o en la nord-okcident'a region'o Piemonto, kaj pri la teknik'a/industri'a lice'o Righi de Napolo (kun'labor'e kun lern'ej'o el Uson'o).

Astronaŭt'o'j

En la tri'a pozici'o klasifik'iĝ'is ankaŭ la scienc'a lice'o Cecioni de Livorn'o (Toskani'o), ĉi-okaz'e part'o'pren'int'a kun'e kun kelk'a'j lern'ej'o'j el Aŭstrali'o, Uson'o kaj Rumani'o. La mond'a ĉampion'turnir'o Zero Robotics est'is plen'um'it'a sub la direkt'ad'o de la tri astronaŭt'o'j nun'temp'e deĵor'ant'a'j en la Inter'naci'a Spac'o-Staci'o (mal'long'e ISS). Part'o'pren'is la interes'a'n okaz'aĵ'o'n en'tut'e 160 team'o'j, est'ig'at'a'j de student'o'j el ĉiu'j kontinent'o'j. La mikro'satelit'o'j, konstru'it'a'j de la prestiĝ'a Masaĉusec'a Institut'o de Teknologi'o (Mit) en Boston'o, Uson'o, si'n trov'as en'e de ISS.

Send'it'o jur'a

Slovak'a diplomat'o ek'funkci'is kiel estr'o de la Ofic'ej'o de Konsili'o de Eŭrop'o en Bosnio kaj Hercegovin'o, en januar'o.

Drahoslav Štefánek [ŝtefanek], 45-jar'aĝ'a, karier'diplomat'o kaj inter'naci'a jur'ist'o, parol'as kvar lingv'o'j'n kaj last'e serv'is kiel ekster'ordinar'a kaj plen'rajt'ig'it'a ambasador'o kaj konstant'a reprezent'ant'o de Slovaki'o ĉe Konsili'o de Eŭrop'o en Strasburgo, Franci'o.

Li'a nov'a posten'o est'as politik'e tikl'a, ĉar li daŭr'ig'os la efektiv'ig'o'n de Ag'ad'program'o de Konsili'o de Eŭrop'o por Bosnio kaj Hercegovin'o kaj don'os jur'a'n help'o'n al ŝtat'a'j instituci'o'j en la kamp'o de la defend'o de hom'a'j rajt'o'j. Oni atend'as, ke la spert'a kaj mult'flank'a slovak'a diplomat'o kontribu'os ne nur al la fort'ig'o de la hom'a'j rajt'o'j en la land'o, sed ankaŭ al la en'tut'a modern'ig'o kaj progres'o de Bosnio kaj Hercegovin'o sur ĝi'a voj'o al Eŭrop'a Uni'o.

Konsili'o de Eŭrop'o cel'as defend'i la hom'a'j'n rajt'o'j'n kaj parlament'a'n demokrati'o'n kaj garanti'i la unu'ec'o'n de jur'o kaj jur'a'j praktik'o'j de la membr'o-ŝtat'o'j.

Pli kaj pli mult'e'kost'a land'o

Italio est'as konsider'at'a paradiz'a land'o, dank'e al unik'e mild'a klimat'o, alt'a viv'kvalit'o kaj relativ'e mal'mult'e'kost'a viv'o. Io ŝajn'as tamen est'i ŝanĝ'iĝ'int'a last'a'temp'e: la natur'a'j fenomen'o'j ekstrem'iĝ'as (obl'iĝ'as fort'a'j ter'trem'o'j, dum'vintr'e okaz'as eĉ mort'ig'a'j lavang'o'j), la ekonomi'a kriz'o ne ĉes'as sufok'i la konsum'ant'o'j'n kaj la viv'o ĝeneral'e far'iĝ'as ĉiam pli mult'e'kost'a.

En la mediterane'a du'on'insul'o nutr'aĵ'o'j, sen'alkohol'a'j trink'aĵ'o'j kaj tabak'o hav'as prez'o'n je mez'um'e 9 % pli alt'a'n ol en ali'a'j ŝtat'o'j de EU, dum lok'a'j salajr'o'j spert'is not'ind'a'n mal'kresk'o'n ek'de 2008. La nun'a'j prez'o'j, tre simil'a'j al la franc'a'j spit'e al sen'dub'e mal'pli grand'a mal'net'a en'spez'o por loĝ'ant'o'j en Italio, super'as jam tiu'j'n de vend'ej'o'j kaj super'bazar'o'j en riĉ'a'j nord-eŭrop'a'j land'o'j kiel Germanio kaj Belgi'o.

Ov'o'j

Ĉi tio'n indik'as don'it'aĵ'o'j publik'ig'it'a'j de la statistik'a institut'o Eurostat, laŭ kiu la plej alt'a'j prez'o'j de manĝ'aĵ'o'j, en'kadr'e de EU, registr'iĝ'as en Dani'o (145 %, kompar'e kun averaĝ'a 100 % en EU). La plej favor'a'j'n kost'o'j'n oni ĝu'as en Pollando (63 %). En Italio mult'e'kost'as precip'e lakt'o, fromaĝ'o kaj ov'o'j, kies prez'o'j est'as eĉ 21 % pli alt'a'j ol en la ceter'a'j land'o'j de EU.

korespond'ant'o de MONATO en Italio, Kipro kaj Greki'o

Sam'a'j problem'o'j

Mi opini'as, ke la artikol'o Ĉampion'o'j pri sid'em'o (MONATO 2017/01, p. 21-22) de Je'a'n-Jacques Wintraecken est'as ne nur interes'a, sed ankaŭ signif'o'plen'a. Mi vol'us rimark'ig'i, ke ankaŭ Slovaki'o hav'as la sam'a'j'n problem'o'j'n. Long'daŭr'a sid'ad'o est'as problem'o ne nur de plen'kresk'ul'o'j, sed ankaŭ de infan'o'j. Krom tio, enorm'a nutr'ad'o kaj mal'sufiĉ'o da korp'a aktiv'ec'o sekv'ig'as divers'a'j'n mal'san'o'j'n, kiel diabet'o, mal'san'o'j de artik'o'j, alt'a sang'o'prem'o ktp. Ĉiu civit'an'o kritik'as la situaci'o'n, sed sen'rezult'e. Mi est'as plen'e konvink'it'a, ke long'daŭr'a sid'ad'o est'as civiliz'a mal'san'o, por dir'i pli ĝust'e: mal'ĝust'a viv'o'stil'o. De'pend'as de ni, kiel ni vol'as pli'bon'ig'i la kvalit'o'n de ni'a san'stat'o kaj de ni'a viv'o.

Ŝip'pere'o ne nur hazard'a

Dum la last'a'j 30 jar'o'j la irlanda ĵurnal'ist'o Sen'a'n Molony okup'iĝ'is pri detal'a esplor'ad'o koncern'e la Titanic-katastrof'o'n kaj laŭ li la kaŭz'o est'is incendi'o kaj ne la kolizi'o kontraŭ glaci'mont'o.

Molony klar'ig'as si'a'n mal'kovr'o'n per dokument'film'o dis'send'it'a de la angl'a televid'kanal'o Channel 4. Li asert'as, ke la ĉef'a kial'o de la dron'ad'o okaz'int'a en la nokt'o inter la 14a kaj la 15a de april'o 1912 est'is brul'eg'o intern'e de la ŝip'hold'o kaj ne la glaci'mont'o, kun kiu la luks'a vapor'ŝip'o kolizi'is en la nord'a part'o de Atlantik'a Ocean'o.

Kaŭz'o'j de la dron'ad'o

„La oficial'a esplor'ad'o pri Titanic preciz'ig'is, ke la al'fund'iĝ'o est'is di'a far'o. Ne tem'as pri simpl'a histori'o pri glaci'mont'o kaj ŝip'dron'ad'o, sed komplik'aĵ'o plen'a de ekster'ordinar'a'j sam'temp'a'j okaz'aĵ'o'j: la incendi'o, la glaci'o kaj la krim'a mal'disciplin'o” sub'strek'is Molony.

En foto'kolekt'o pri Titanic ĵus aper'int'a okaz'e de privat'a aŭkci'o vid'ebl'as supoz'ebl'a'j mal'hel'a'j spur'o'j en la tribord'o de la vapor'ŝip'o, kiu'j pov'us est'i pruv'o'j pri incendi'o intern'e okaz'int'a antaŭ ol okaz'is la kolizi'o kontraŭ la glaci'mont'o.

La analiz'o de la bild'o'j ebl'ig'is trov'i spur'o'j'n de flam'o'j mal'rapid'e kresk'ant'a'j sed tut'e proksim'a'j de la ŝip'a vapor'kaldron'eg'o, kiam Titanic est'is ankoraŭ en la haven'o Belfast'o, kie oni konstru'is ĝi'n. Oni sen'sukces'e klopod'is esting'i ili'n. Tamen, la vojaĝ'o de la mult'e'kost'a vapor'ŝip'o ne est'is halt'ig'it'a kaj la incendi'o dum kelk'a'j tag'o'j mal'fort'ig'ad'is la ŝip'hul'o'n de Titanic ĝis la moment'o, kiam la ŝip'o kolizi'is kun la grand'a glaci'mont'o, kiu ĝi'n romp'is kaj grav'e damaĝ'is. En la inaŭgur'a vojaĝ'o de la trans'atlantik'a voj'o de la angl'a urb'o Southampton al Nov'jork'o pere'is 1500 person'o'j.

Kaŝ'ad'o de la afer'o

La estr'o'j de la konstru'kompani'o ordon'is al la ŝip'estr'o'j dis'kon'ig'i neni'o'n pri tiu brul'eg'o por evit'i grav'eg'a'j'n akuz'o'j'n.

Laŭ Molony, se la kolizi'o ne est'us okaz'int'a antaŭ ol al'ven'i al Nov'jork'o en la ŝip'o est'us pov'int'a'j okaz'i grand'a'j eksplod'o'j. La irlanda ĵurnal'ist'o al'don'is, ke la incendi'o, kiu'n ili intenc'is kaŝ'i pov'us klar'ig'i kial Titanic rapid'eg'e ir'is sur la glaci'hav'a mar'o. El li'a teori'o rezult'as, ke la sol'a manier'o sen'ig'i si'n de la brul'ant'a karb'o est'is ĝi'n met'i en la kaldron'eg'o'j'n kaj pro tio la vapor'ŝip'o tiom rapid'e ir'is.

Se tiu'j dir'o'j est'as cert'a'j, oni pov'as konklud'i, ke la Titanic-tragedi'o ne est'is afer'o nur hazard'a.

Gitar'o 18-kord'a por la publik'o nov'jork'a

Ĉu ekzist'as gitar'o kun 18 kord'o'j? Jes ja: kaj ĝi ĵus al'front'is long'a'n aviad'il'a'n vojaĝ'o'n de la ital'a insul'o Sardi'o al Nov'jork'o, kie oni ĝi'n atend'is kun kompren'ebl'a sci'vol'o.

Por ĝi'a invent'ist'o, Paolo Angel'i [páolo ánĝeli], est'as mal'ferm'iĝ'ont'a'j la pord'o'j de la legend'a Carnegie Hall en Manhatano. Li'a oficial'a debut'o en tiu „olimp'o” de la muzik'o, okaz'os la 26an de januar'o 2018. „Mi sent'as mi'n ne'kred'ebl'e kontent'a pro ĉi tiu nov'aĵ'o”, deklar'is la eklektik'a muzik'ist'o el Palau, vilaĝ'o kuŝ'ant'a proksim'e de la sard'a ĉef'urb'o Kaljaro (ital'e Cagliari).

Pied'klav'ar'o

Paolo Angel'i mem ek'hav'is la ide'o'n pri iu tiel nom'at'a sard'a gitar'o: real'a orkestr'a muzik-instrument'o, kies ĉef'a karakteriz'o est'as la posed'o de 18 kord'o'j. Tem'as esenc'e pri hibrid'o inter bariton'a gitar'o, violonĉel'o kaj drum'o. Ĉio est'as valor'ig'it'a de la ĉe'est'o de et'a'j martel'o'j, pied'klav'ar'o, helic'o'j kun ŝanĝ'iĝ'em'a paŝ'o. La unu'a koncert'o de Paolo Angel'i est'is en'met'it'a en la fak'o World pop and jazz (mond'a pop'o kaj ĵaz'o).

korespond'ant'o de MONATO en Italio, Kipro kaj Greki'o

2500-jar'a totem'o

Totem'o 2500-jar'a motiv'is la en'prizon'ig'o'n de sep alban'de'ven'a'j soldat'o'j en Greki'o. Ĝi est'is ador'at'a jam de jar'mil'o'j, sed en la last'a'j jar'o'j okaz'e de inter'naci'a'j futbal'matĉ'o'j kun part'o'pren'o de Albanio, mil'o'j da fan'o'j per la man'o'j imit'as la totem'o'n en la stadion'o, kiel sign'o de kuraĝ'ig'o kaj fier'ec'o est'i alban'o. Tio plaĉ'is ankaŭ al ekster'land'an'o'j kaj eminent'ul'o'j, inter ili art'ist'o'j, sport'ist'o'j, politik'ist'o'j, polic'ist'o'j kaj soldat'o'j.

„Milit'ec'a” totem'gest'o

Antaŭ ne'long'e sep alban'de'ven'a'j soldat'o'j ĵus varb'it'a'j de la grek'a arme'o en Messolonghi, kiu'j ankoraŭ ne ĵur'is la soldat'ĵur'o'n, renkont'iĝ'is kaj fot'is si'n kun'e far'ant'e tiu'n gest'o'n tut'e alban'a'n. Tio provok'is fort'a'n re'ag'o'n far'e de politik'a'j dekstr'ul'o'j kaj de la ministr'o pri defend'o de Greki'o. Oni ordon'is arest'i kaj juĝ'i la sep jun'ul'o'j'n, kiu'j est'is kondamn'it'a'j je 60 tag'o'j da mal'liber'ec'o pro „gest'o naci'ism'a kontraŭ la grek'a ŝtat'o”.

En Greki'o loĝ'as kaj labor'as kelk'cent mil alban'a'j rifuĝ'int'o'j ek'de 1990. En la grek'a arme'o nun'temp'e serv'as almenaŭ 12 000 alban'de'ven'a'j soldat'o'j.

Ĉu labor'o aŭ ripoz'o?

En dimanĉ'o deĵor'ist'o enu'as en si'a ĉin'a ofic'ej'o; li kapt'as la okaz'o'n por konekt'i la komput'il'o'n kun Skajp'o kaj renkont'iĝ'i kun la amik'o'j.

Ankaŭ rus'a knab'in'o tiam inter'babil'as en Skajp'o kaj la deĵor'ist'o demand'as al ŝi: „Kio'n vi far'as?” La respond'o est'as: „Mi ripoz'as hejm'e. Mi spekt'as film'o'n de la jun'a kant'ist'o Chang Kiha.”

Ripoz'kutim'o'j

Kio est'as ripoz'o? Kiel oni ripoz'as? Ĉu spekt'i film'o'n est'as ripoz'i? En plur'a'j kultur'o'j est'as divers'a'j ripoz'manier'o'j kaj labor'ad'o en si mem pov'as est'i ripoz'o. La afer'o est'as ebl'e ne klar'a eĉ por mez'aĝ'ul'o: deĵor'ist'o „labor'as”, sed li tamen neni'o'n far'as en la ofic'ej'o. Dum'e la edz'in'o rest'as hejm'e kaj okup'iĝ'as pri mult'a'j hejm'task'o'j; ŝi tamen „ripoz'as”.

Ripoz'i en Ĉini'o

En la ĉin'a kultur'o oni konsider'as, ke la hom'o, kiu rest'as hejm'e ripoz'as, eĉ se tiu far'as mult'a'j'n hejm'task'o'j'n, sed la deĵor'ist'o, eĉ se li enu'as kaj neni'o'n far'as, labor'as, ĉar en si'a ofic'ej'o li gajn'as mon'o'n. La lok'o, kie oni trov'iĝ'as est'as la baz'o por disting'i labor'o'n dis'de ripoz'o.

La fenomen'o de Haradinaj

Antaŭ ne'long'e Interpol arest'is en la flug'haven'o de Bazel'o la eks'a'n ĉef'ministr'o'n de Kosovo, Ramush Haradinaj [ramúŝ haradinaj]. La motiv'o: en la jar'o 2004 Jugoslavio (Serbi'o kaj Montenegro) lanĉ'is por Haradinaj inter'naci'a'n arest'ordon'o'n, akuz'int'e li'n pri milit'krim'o'j dum la jar'o'j 1998-1999.

La okaz'int'aĵ'o kaŭz'is furor'a'n protest'o'n far'e de alban'o'j ne nur en Kosovo, sed en plur'a'j land'o'j. Kial do? Unu'e, Ramush Haradinaj est'is du'foj'e pri'juĝ'it'a de la Inter'naci'a Pun-Tribunal'o por Eks'a Jugoslavio en Hag'o pro milit'krim'o'j kaj sen'kulp'ig'it'a. Du'e, antaŭ 18 monat'o'j Haradinaj est'is sam'kial'e re'arest'it'a de la sloven'a polic'o, sed tuj post'e liber'ig'it'a pro mank'o de pruv'o'j. Tri'e, Haradinaj plur'foj'e vizit'is Franci'o'n kaj eĉ spekt'is la futbal'matĉ'o'j'n de UEFA Eŭr'o 2016, sed okaz'is neni'u arest'o. Kvar'e, nun ne plu ekzist'as Jugoslavio, kaj Serbi'o ne hav'as jurisdikci'o'n sur Kosovo, kiu sen'de'pend'iĝ'is la 17an de februar'o 2008. Ĝi'n jam agnosk'is 113 membr'o-ŝtat'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j. La juĝ'ej'o de Colmar en Franci'o, malgraŭ la fort'a insist'o de Serbi'o pri la deport'ad'o de la arest'it'o al Serbi'o, decid'is, ke Haradinaj rest'u liber'a, dum la juĝ'proces'o daŭr'as.

Suveren'ec'o

Serbi'o obstin'e insist'as pri si'a suveren'ec'o sur Kosovo. Malgraŭ ĝi'a'j deklar'o'j pri „Kosovo kiel spirit'a lul'il'o de Serbi'o” kaj simil'a'j, ĝi'a ver'a intenc'o est'as plu'a posed'ad'o kaj ekspluat'ad'o de kosovaj erc'ej'o'j kaj ali'a'j resurs'o'j. Inter'ali'e, pri la min'ej'o de Trepča, nord'e en Kosovo, oni ŝerc'e dir'is dum la jugoslavia temp'o: „Trepĉa labor'as, Beogrado konstru'as”.

Last'a'temp'e Serbi'o entrepren'is nov'a'n grand'a'n provok'a'n ag'o'n: trajn'o el Beogrado sur'skrib'it'a per slogan'o „Kosovo est'as serb'a” en du'dek lingv'o'j ek'ir'is en la direkt'o al Mitr'o'vic'a de Kosovo. La nord'a part'o de Mitr'o'vic'a, kie nun loĝ'as serb'a pli'mult'o, fakt'e est'as administr'at'a de Serbi'o, kiu pag'as salajr'o'j'n kaj send'as tie'n divers'a'j'n help'aĵ'o'j'n. De'nov'e fort'a'j protest'o'j kaj decid'em'a re'ag'o far'e de la reg'ist'ar'o de Kosovo dev'ig'is la trajn'o'n halt'i en Raška, antaŭ la land'lim'o kun Kosovo, kaj re'ven'i Beogradon.

Sen'iluzi'ig'it'a'j

La alban'o'j est'as sen'iluzi'ig'it'a'j de la tiel nom'at'a'j „inter'parol'o'j de Serbi'o kaj Kosovo pri komun'a'j afer'o'j”. Ĉiam Serbi'o profit'is de tio, akir'ant'e mult'a'j'n profit'o'j'n de EU: inter'ali'e, la liber'a'n mov'iĝ'o'n tra la ŝengena are'o, la kandidat'ec'o'n por iĝ'i EU-membr'o-ŝtat'o kaj ali'a'j, dum Kosovo ankoraŭ plur'est'as la plej izol'it'a land'o en Eŭrop'o kaj en la mond'o. Serbi'o ne permes'as, ke Kosovo hav'u propr'a'n telefon'prefiks'o'n, mal'permes'as, ke ĝi ek'funkci'ig'u la nov'a'n inter'konekt'a'n line'o'n de elektr'o konstru'it'a'n per subvenci'o de EU, kaj ankoraŭ ne re'don'is la pensi'a'n fondus'o'n de Kosovo.

Inter'temp'e mil'o'j da soldat'o'j kaj serb'a'j special'a'j trup'o'j est'as ĉe la land'lim'o kun Kosovo.

Jozef Kabil'a rest'is hejm'e

Tri'dek ŝtat'estr'o'j kolekt'iĝ'is ĉirkaŭ François Hollande en la pint'kun'ven'o Afrik'o-Franci'o en Bamak'o, Mali'o. Ve, la for'est'o de Jozef Kabil'a el Demokrati'a Respublik'o Kongo est'is frap'e rimark'ebl'a. Tamen oni sci'as, ke la franc'a prezid'ant'o hav'is dir'ot'aĵ'o'j'n por li en du'op'a diskut'o.

For'est'o divers'e interpret'it'a

Plur'a'j kial'o'j pov'as klar'ig'i la for'est'o'n de la ŝtat'estr'o ĉe la pint'kun'ven'o en Bamak'o. Jozef Kabil'a hav'as cert'a'n politik'a'n reputaci'o'n: li'a reĝim'o est'as unu el la plej sub'prem'a'j en la kontinent'o. Iu'j el li'a'j kontraŭ'ul'o'j est'as en mal'liber'ej'o'j, ali'a'j est'as persekut'at'a'j; li lim'ig'is la liber'ec'o'n en la land'o kaj ferm'is sen'de'pend'a'j'n komunik'il'o'j'n; la elekt'o'j est'as ankoraŭ prokrast'at'a'j, manifestaci'ant'o'j paf'mort'ig'at'a'j ... Resum'e, Kabil'a sent'is si'n tro embaras'it'a por ven'i al Bamak'o kun tia politik'a bagaĝ'o.

Ne ebl'ig'int'e la elekt'o'j'n en si'a propr'a land'o, kiel pov'us Kabil'a sid'i apud la elekt'it'a'j ŝtat'estr'o'j kiel Patric'e Tal'o'n el Benino, Muhammadou Buhari el Niĝerio, Faustin-Archange Touadéra el Centrafrik'a Respublik'o ktp? Efektiv'e, est'is prudent'e por Kabil'a rest'i hejm'e.

Prevent'o pli bon'a ol kurac'ad'o

Ali'a ebl'a kial'o de la for'est'o de la ŝtat'estr'o en Bamak'o est'as la nun'a politik'a kriz'o en D.R. Kongo. Kabil'a ebl'e juĝ'is ne'prudent'a for'las'i la land'o'n en tia period'o. Li'a for'est'o pov'us don'i ide'o'j'n al la fiŝ'kapt'em'ul'o'j en la mal'klar'a akv'o ... Est'as kon'at'e, ke en tia'j okaz'o'j ŝtat'renvers'o'j est'as ebl'a'j. Jozef Kabil'a evit'is tia'n risk'o'n.

Ali'a ŝtat'estr'o, kiu decid'is rest'i en si'a land'o, est'as Nkurunziza de Burundo. Ankaŭ li'a'j'n kial'o'j'n ebl'as facil'e kompren'i.

Fulm'rapid'a maraton'o

La maraton'o est'as sen'dub'e la plej popular'a long'distanc'a kur'konkurs'o en la mal'pez'a atlet'ik'o. Ĝi'a nom'o de'ven'as de la urb'et'o Maraton'o en Greki'o (helen'e: Marathon), kie, en la jar'o 490 a.K., la aten'an'o'j venk'is en batal'o kontraŭ la persoj. Laŭ iu legend'o herold'o tiam kur'is port'ant'e al Ateno la mesaĝ'o'n pri la venk'o en Maraton'o. Li kovr'is distanc'o'n de ĉirkaŭ 40 kilo'metr'o'j kaj, tuj post si'a al'ven'o, teren'fal'eg'is kaj mort'is. Ek'de 1896, kiam la unu'a'j Olimpi'a'j Lud'o'j de la modern'a era'o de'nov'e okaz'is en Ateno, maraton'o est'as ne'el'las'ebl'a fak'o en la program'o de la lud'o'j. Tiu'jar'e, la grek'o Spiridon Louis gajn'is la unu'a'n olimpi'a'n maraton'o'n en 2 hor'o'j, 58 minut'o'j kaj 50 sekund'o'j.

Olimpi'a stadion'o

Dum la Olimpi'a'j Lud'o'j de 1908 en Londono la Inter'naci'a Amator'a Atlet'ik'a Federaci'o fiks'is la regul'o'j'n de la maraton'o, kiu'j valid'as ĝis nun. Oni decid'is inter'ali'e, ke la distanc'o de la tiam'a maraton'o, kiu komenc'iĝ'is ĉe la kastel'o Windsor kaj fin'iĝ'is en la olimpi'a stadion'o (en'tut'e 42 195 metr'o'j), est'u la oficial'a long'ec'o de la kur'ad'o. Ali'a grav'a regul'o tiu'okaz'e decid'it'a est'is, ke la maraton'a kur'voj'o dev'as fin'iĝ'i en la sam'a lok'o, kie ĝi komenc'iĝ'as, por nul'ig'i eventual'a'j'n avantaĝ'o'j'n kaj mal'avantaĝ'o'j'n kaŭz'at'a'j'n de vent'o kaj (mal)supr'e'n'ir'o'j laŭ la kur'voj'o. La maraton'o de 1908 est'is gajn'it'a de la uson'an'o Jonny Hayes en 02:55:18 kaj, kiam la regul'o'j kaj la distanc'o est'is oficial'e fiks'it'a'j, tiu far'iĝ'is la unu'a oficial'a mond'a rekord'o.

Furor'a temp'o

La last'a mond'a rekord'o est'is ating'it'a de la kenj'an'o Dennis Kimetto la 28an de septembr'o 2014 en Berlino. Li komplet'ig'is la laŭ'legend'a'n distanc'o'n en la furor'a temp'o de 02:02:57. Kompar'e kun la unu'a rekord'o de la jar'o 1908, tem'as pri pli'bon'ig'o je ĉirkaŭ 52 minut'o'j en la temp'o'daŭr'o de 106 jar'o'j. La grand'a demand'o, kiu nun okup'as ĉiu'j'n maraton'ŝat'ant'o'j'n, est'as: ĉu ebl'as plen'um'i maraton'o'n en mal'pli ol du hor'o'j? Preskaŭ ĉiu'j opini'as, ke la demand'o ne est'u „ĉu”, sed „kiam”. Unu'a'vid'e la afer'o est'os tre mal'facil'a: la hodiaŭ'a rekord'o ja dev'us est'i super'it'a je 2 % kaj ĉiu kilo'metr'o dev'us est'i el'kur'it'a je 4,2 sekund'o'j pli rapid'e. Tio signif'as, ke nepr'as kur'i je la mez'um'a rapid'ec'o de 21,1 kilo'metr'o'j hor'e, kio est'as eg'e mal'simpl'a. Por met'i tio'n iom'et'e en perspektiv'o'n: la verk'ant'o est'as veteran'a atlet'o, kiu last'a'temp'e plen'um'is la du'on'maraton'o'n en 1:43:24; tio est'as, je la averaĝ'a rapid'o de 12,2 kilo'metr'o'j hor'e, iom pli ol du'on'o de la rapid'o bezon'at'a por komplet'ig'i maraton'o'n en mal'pli ol 2 hor'o'j.

Eksponent'a funkci'o

Ĉiu'j mond'a'j rekord'o'j (de la unu'a en 1908 ĝis la last'a en 2014) est'as resum'it'a'j en la al'don'it'a tabel'o. La rekord'a'j temp'o'j kaj la jar'o'j, en kiu'j ili est'is ating'it'a'j, est'as grafik'e prezent'it'a'j en la figur'o. La solid'a lini'o montr'as la kalkul'it'a'n tendenc'o'n de la rekord'a'j temp'o'j tra la jar'o'j. Ĝi reprezent'as eksponent'a'n funkci'o'n. Praktik'e tio signif'as, ke la progres'o de la rekord'o'j iĝ'os pli kaj pli mal'rapid'a kun la pas'ad'o de la jar'o'j. La funkci'o, laŭ kiu la lini'o ir'as, prognoz'as, ke temp'o sub du hor'o'j (1:59:59) unu'a'foj'e pov'us est'i ating'it'a ĉirkaŭ la jar'o 2051. La mal'preciz'ec'o de la prognoz'o est'as proksim'um'e +/- 12 jar'o'j. Do, se la rekord'o'j evolu'as sam'kiel dum la pas'int'a'j jar'o'j, iu rekord'a temp'o sub la lim'o de du hor'o'j est'us plej optimism'e ating'ebl'a ĉirkaŭ la jar'o 2039. Pli fru'a ating'o ebl'us nur, se la antaŭ'a'j kondiĉ'o'j kaj la de'ir'punkt'o'j por la ating'o de tiu rekord'o ŝanĝ'iĝ'us.

Rekord'a prov'o

Jen preciz'e kio'n cel'as iniciat'o nom'at'a Sub2. Tem'as pri ambici'a, mult'disciplin'a kaj nov'ig'a maraton'kur'a projekt'o, en kiu ĝis nun 23 entrepren'o'j, universitat'o'j kaj sport'a'j organiz'aĵ'o'j kun'labor'as. La cel'o est'as kur'ig'i maraton'o'n, help'e de scienc'a program'o, en mal'pli ol du hor'o'j en'e de la ven'ont'a jar'kvin'o. La scienc'a program'o baz'iĝ'as sur inter'naci'a esplor'o far'e de scienc'ist'o'j, atlet'o'j kaj industri'a'j partner'o'j. Oni ekspluat'as la last'a'j'n kompren'o'j'n el ŝlos'il'a'j kamp'o'j, kiel ĉel'biologi'o, genetik'o, nutr'ad'o, bio'mekanik'o, trejn'ad'o, mete'ologi'o, psikologi'o ktp. Ceter'e, la projekt'o cel'as la kre'ad'o'n de unik'a hered'aĵ'o de sen'dop'a sport'o, fokus'iĝ'ant'a al pint'a'j kur'ad'a'j ating'aĵ'o'j. Taŭg'a'j atlet'o'j est'os ident'ig'at'a'j, trejn'at'a'j kaj prepar'at'a'j por long'distanc'a'j vet'kur'ad'o'j kaj, fin'e, por la rekord'a prov'o.

Genetik'a profil'o

Por tiu est'as bezon'at'a mal'varm'et'a veter'o (de 5 ĝis 10 celsi'a'j grad'o'j) kun tre mal'mult'e da vent'o kaj mez'a aer'prem'o. La kur'voj'o dev'as est'i plat'a kun ne'mult'a'j voj-kurb'o'j. Oni bezon'as la ĉe'est'o'n de el'star'e trejn'it'a'j kaj optimum'e kun'labor'ant'a'j „lepor'o'j” (kur'ist'o'j, kiu'j „tren'as” la rekord'ul'o'n kur'ant'e antaŭ li kaj ŝirm'as kontraŭ la vent'o kaj la aer'a rezist'o) laŭ la tut'a kur'voj'o. Laŭ ni'a'j nun'a'j sci'o'j, la rekord'ul'o est'os vir'o kun favor'a genetik'a profil'o (tia'n profil'o'n oni ankoraŭ dev'as el'trov'i) kaj mal'grand'a korp'o. Li dev'as hav'i el'star'a'n kur'a'n ekonomi'o'n kaj dev'as est'i spert'a pri grand'a'j altitud'o'j kaj rimark'ind'a fizik'a aktiv'ec'o. Tre ver'ŝajn'e tiu ven'os de orient'a Afrik'o.

Komput'il'a'j model'o'j

La projekt'o est'as divid'it'a en plur'a'j'n, pli-mal'pli klar'e pri'skrib'it'a'j'n, esplor'kamp'o'j'n. La esplor'kamp'o „Datum-mastr'um'ad'o kaj bio-inform'ad'ik'o”, ekzempl'e, cel'as la est'ig'o'n de efik'a'j komput'il'a'j model'o'j por la kolekt'ad'o, pur'ig'ad'o, integr'ad'o kaj stok'ad'o de ĉel'biologi'a'j kaj genetik'a'j datum'o'j el est'int'a'j kaj est'ont'a'j esplor'o'j. En la nutr'a kamp'o oni intenc'as dis'volv'i individu'ig'it'a'j'n nutr'a'j'n strategi'o'j'n, kiu'j est'as optimum'ig'it'a'j por ĉiu'tag'a konsum'o, inkluziv'e de la detal'a konsum'o antaŭ kaj post la trejn'ad'o kaj vet'kur'ad'o. La nutr'aĵ'o'j konsist'os el preciz'a'j kvant'o'j de karbon'hidrat'o'j, protein'o'j, vitamin'o'j, mineral'o'j kaj ali'a'j mikro'nutr'aĵ'o'j.

Ceter'e, est'os determin'at'a'j la optimum'a divid'o de la nutr'aĵ'o'j inter likv'o'j kaj solid'aĵ'o'j kaj la optimum'a temp'o de ili'a en'buŝ'ig'o. Koncern'e bio'mekanik'o'n, la projekt'o cel'as la monitor'ad'o'n kaj model'ad'o'n de la mekanism'o'j de la kur'manier'o kaj de la reakci'a'j fort'o'j de la grund'o: ĉio ĉi por maksimum'ig'i la kur'a'n rapid'ec'o'n.

Muskol'a lac'ec'o

Oni ceter'e cel'as plen'um'i esplor'o'n pri la influ'o de la maksimum'a aerobi'a kapacit'o (la maksimum'a ĉiu'minut'a kvant'o de oksigen'o, kiu'n atlet'o kapabl'as brul'ig'i), pri la korp'a dimensi'o kaj pri termo'regul'ad'o, kur'a ekonomi'o kaj konsum'ad'o de energi'o. Rilat'e al trejn'ad'o oni cel'as dis'volv'i kaj efektiv'ig'i individu'ig'it'a'j'n prepar'ad'o'n kaj konkurs'a'n strategi'o'n. Ali'flank'e est'os difin'it'a'j inteligent'a'j trejn'ad-metod'o'j, kiu'j uz'os modern'a'j'n rimed'o'j'n, kiel satelit'a'j navig'ad'a'j sistem'o'j, apud ali'a'j metod'o'j por akcel'mezur'ad'o kaj por monitor'ad'o de la kor'ritm'o. Ĉar la temperatur'o est'as unu el la ĉef'a'j antaŭ'kondiĉ'o'j por bon'a kur'ad'o, oni intenc'as analiz'i la temperatur'rilat'a'j'n kondiĉ'o'j'n en antaŭ'a'j maraton'voj'o'j per datum'o'j de'ven'ant'a'j de satelit'o'j kaj de ter'a'j staci'o'j.

Fin'e, oni cel'as la hav'ig'o'n en real'a temp'o, dum vet'kur'ad'o'j, de inform'o'j pri la temperatur'a'j kondiĉ'o'j laŭ la maraton'voj'o per nov'a, dis'volv'ig'end'a, aplik'aĵ'o. Koncern'e psik'o'biologi'o'n, oni esplor'os la rilat'o'n inter la fizik'a'j respond'o'j, kiam oni kur'as maraton'o'n je alt'a rapid'ec'o, kaj la rezult'ant'a'j'n psik'a'j'n respond'o'j'n, kiel la mens'a streĉ'it'ec'o. La esplor'ot'a'j fizik'a'j respond'o'j est'as inter'ali'e la kor'bat'frekvenc'o kaj ĝi'a vari'ad'o, la spir'frekvenc'o kaj la sang'a koncentr'it'ec'o de lakt'at'a acid'o (ĝeneral'e uz'at'a kiel indik'il'o de muskol'a lac'ec'o).

Dop'ad'o

Unu el la plej grav'a'j cel'o'j de la projekt'o est'as la antaŭ'e'n'ig'o de „pur'a” alt'kvalit'a maraton'kur'ad'o sen'a je dop'ad'o. Pro tio, la atlet'o'j est'os eduk'at'a'j tiu'rilat'e, kaj regul'a'j kontrol'o'j pri dop'ad'o est'os efektiv'ig'at'a'j per analiz'o de la sang'o kaj urin'o. La kontrol'o'j est'os plen'um'at'a'j laŭ la regul'ar'o de la Inter'naci'a Asoci'o de Atlet'ik'a'j Federaci'o'j (IAAF) kaj konsist'os el kutim'a'j land'a'j kontrol'o'j kaj al'don'a'j ekzamen'o'j far'e de la pri'zorg'ant'o'j de la projekt'o mem. La specimen'o'j est'os ankaŭ stok'at'a'j por est'ont'a kontrol'ad'o.

Konkurenc'o

Sed si'n mov'as konkurenc'o. Antaŭ ne'long'e evident'iĝ'is, ke est'iĝ'is ankaŭ ali'a'j projekt'o'j. La entrepren'o'j Adidas kaj Nike komenc'is antaŭ ĉirkaŭ 2 jar'o'j, en plen'a silent'o, si'a'j'n propr'a'j'n simil'a'j'n projekt'o'j'n. La projekt'o de Nike, nom'e Breaking2, kies buĝet'o est'as taks'at'a je ĉirkaŭ 30 milion'o'j de dolar'o'j, est'is oficial'e anonc'it'a fin'e de 2016. Ĝi'a'j cel'o'j ŝajn'as est'i iom pli konkret'a'j ol tiu'j de „Sub2”. Tri mond'fam'a'j atlet'o'j est'is dung'it'a'j por la rekord'a prov'o: la kenj'an'a olimpi'a ĉampion'o Eliud Kipchoge [kipĉoge], Lelisa Desisa el Etiopio kaj Zersenay [zersenaj] Tadese el Eritreo. La team'o prov'os plen'um'i la distanc'o'n en mal'pli ol du hor'o'j jam en maj'o 2017. La lok'o de la prov'o est'as ankoraŭ sekret'a. Ebl'e ĝi situ'os en iu sek'a sal'a eben'o sub mar'a nivel'o. Oni atend'as, ke la kompani'o intenc'os unu'e plen'um'i la distanc'o'n laŭ rekt'a kur'voj'o (kies komenc'o kaj fin'o, mal'e ol en la oficial'a regul'ar'o, ne koincid'os), do sen oficial'a rekord'o, kaj ke nur post'e oni klopod'os ating'ig'i oficial'a'n rekord'o'n ĉe laŭ'regul'a kur'voj'o. Oni atend'as, ke la unu'a'n prov'o'n far'os Eliud Kipchoge.

Mult'e'kost'a vintr'o

La du pas'int'a'j vintr'o'j de 2014-2015 kaj 2015-2016 est'is relativ'e varm'a'j en Aŭstrio, sed la januar'o de 2017 est'is unu el la plej frost'a'j dum la last'a'j tri'dek jar'o'j. La temperatur'o est'is de 3 ĝis 5 grad'o'j sub la mult'jar'a averaĝ'o.

Infan'o'j ĝoj'as pri la neĝ'o, sed la for'met'ad'o de tiu blank'a mirakl'o kost'as pli ol 100 milion'o'j'n da eŭr'o'j. La komun'um'o'j kaj federaci'a'j land'o'j dev'as for'met'i la neĝ'o'n de sur si'a'j aŭt'o'ŝose'o'j kaj ali'a'j voj'o'j, kies long'o est'as en'tut'e 130 000 km.

Rimed'o'j

Por fand'i neĝ'o'n kaj glaci'o'n, oni bezon'as en unu vintr'o ĝis 270 000 tun'o'j'n da sal'o. Por mild'ig'i la frost'a'n sort'o'n, neĝ'plug'vetur'il'o'j en Vieno port'as nun amuz'a'j'n nom'o'j'n: Flok'o-Rul'volv'il'o, Vieno Mojos'as, Viena Du'obl'a Kling'o. La last'a est'as plug'vetur'il'o, kiu hav'as antaŭ'e normal'a'n fiks'it'a'n neĝ'plug'il'o'n kaj mal'antaŭ'e du plug'il'o'j'n, kiu'j mov'iĝ'as supr'e'n kaj sub'e'n kaj tiel ebl'as pur'ig'i ankaŭ tru'o'j'n.

Premi'o pro solidar'a ag'ad'o

La Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) ĵus konsent'is la Premi'o'n pri Publik'a San'o al la kuba medicin'o-taĉment'o Henry Reeve agnosk'ant'e ĝi'a'n inter'naci'a'n solidar'a'n labor'o'n por al'front'i natur'a'j'n katastrof'o'j'n kaj grav'a'j'n epidemi'o'j'n.

Kadr'e de la 140a kun'sid'o de la MOS-Konsili'o oni unu'anim'e decid'is pri tiu oficial'a re'kon'o memor'e al Le'e Jong-wook, eks'a ĝeneral'a direktor'o de tiu organiz'aĵ'o (2003-2006). La menci'it'a premi'o, establ'it'a en 2009, re'kon'as la klopod'o'n de person'o'j, instituci'o'j kaj organiz'aĵ'o'j, kiu'j signif'o'plen'e kontribu'is al la ag'ad'kamp'o'j de la publik'a san'o.

La konsent'o premi'i tiu'n kub'an taĉment'o'n agnosk'as la solidar'a'n task'o'n inter'ali'e de pli ol 250 fak'ul'o'j batal'ant'a'j kontraŭ la ebol'o-epidemi'o en okcident'a Afrik'o en la jar'o'j 2014 kaj 2015.

La medicin'a taĉment'o

La taĉment'o Henry Reeve est'is fond'it'a en Havano la 19an de septembr'o 2005 de Fidel Castro Ruz – for'pas'int'a la 30an de novembr'o 2016 – kun la cel'o dispon'ig'i fak'ul'o'j'n special'e trejn'it'a'j'n, al kiu ajn land'o sufer'ant'a katastrof'o'n, uragan'o'j'n, inund'o'j'n kaj ali'a'j'n natur'a'j'n fenomen'o'j'n.

De tiam 7254 kubaj medicin'a'j kun'labor'ant'o'j konsist'ig'ant'a'j 22 brigad'o'j'n help'ad'is en 19 land'o'j (du'foj'e en Haitio kaj Ĉilio) en plej divers'a'j mond'part'o'j. Ili dediĉ'is si'a'n tut'a'n atent'o'n al pli ol 3,5 milion'o'j da viktim'o'j kaj sav'is la viv'o'n de ĉirkaŭ 80 000 hom'o'j.

MOS trans'don'os la premi'o'n ĉi-jar'e en la 70a Mond'a Asemble'o pri San'o okaz'ont'a de la 22a ĝis la 31a de maj'o en la svis'a urb'o Ĝenevo.

Kolekt'i romiajn mon'er'o'j'n: fascin'a ŝat'okup'o

Dum kvin jar'cent'o'j la region'o de la nun'a Aŭstrio est'is part'o de la Romia Imperi'o. Ĉirkaŭ la jar'o 16 antaŭ Krist'o la tiam'a reĝ'land'o Noricum [nórikum] al'iĝ'is al la Romia Imperi'o. Dum la kvin'a jar'cent'o la romia loĝ'ant'ar'o iom post iom re'tir'iĝ'is kaj ĝerman'a'j trib'o'j anstataŭ'is ĝi'n. Ne mir'ind'e, oni hodiaŭ oft'e trov'as romiajn mon'er'o'j'n, ĉu hazard'e, ĉu dum scienc'a el'fos'ad'o far'e de arkeolog'o'j.

Kelk'a'j romiaj imperi'estr'o'j reg'is nur kelk'a'j'n monat'o'j'n. Gard'ist'o'j aŭ legi'an'o'j murd'is ili'n. Tamen ankaŭ tiu'j ŝtat'estr'o'j kaj ili'a edz'in'o kaj infan'o'j aper'as sur mon'er'o'j, kiu'j est'is ne nur pag'il'o'j, sed ankaŭ propagand'il'o'j kaj inform'il'o'j. Laŭ la mon'er'o'j imperi'estr'o plej oft'e nom'iĝ'is Cezar'o aŭ Aŭgust'o. Post la mort'o li iĝ'is di'o aŭ oni kondamn'is li'n kaj ĉie nul'ig'is li'a'n nom'o'n.

Ĉirkaŭ la jar'o 100 post Krist'o la imperi'estr'o Trajan'o konstru'ig'is ŝose'o'n de Benevento al Brindisi (hodiaŭ en Italio). Sur la arĝent'a mon'er'o denar'o aper'as la sur'skrib'o Vi'a Traiana (Trajan'a strat'o) kaj sid'ant'a vir'in'o, kiu simbol'as tiu'n ŝose'o'n. Ŝi ten'as rad'o'n kaj branĉ'o'n. Sur la ali'a flank'o de la mon'er'o oni vid'as la imperi'estr'o'n Trajan'o. Se aper'as ankaŭ romiaj cifer'o'j, ekzempl'e VIII por ni'a 8, oni pov'as ekzakt'e ek'sci'i, en kiu jar'o oni preg'is la mon'er'o'n. Ankaŭ ali'a'j'n okul'frap'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n oni vid'as sur la mon'er'o'j: templ'o'j'n, pont'o'j'n, teatr'o'j'n.

Milion'o'j da mon'er'o'j

Antaŭ 2000 jar'o'j ne ekzist'is preg'o'maŝin'o'j. Oni preg'is per'man'e. Unu person'o met'is metal'disk'et'o'n el or'o, arĝent'o aŭ ali'a material'o sur matric'o'n, en kiu est'is gravur'it'a la portret'o de la imperi'estr'o. Du'a person'o ten'is la matric'o'n per tenajl'o kaj tri'a per martel'bat'o preg'is la mon'er'o'n (vid'u la fot'o'n). Sur la supr'a flank'o de la mon'er'o vid'ebl'as oft'e di'in'o kun iu objekt'o en'man'e, aŭ la imperi'estr'o parol'ant'a antaŭ soldat'o'j, aŭ iu konstru'aĵ'o. Skip'o'j labor'is sen'ĉes'e kaj produkt'is milion'o'j'n da mon'er'o'j dum unu jar'o. Tial la prez'o de bon'e konserv'it'a romia mon'er'o est'as oft'e nur 30 aŭ 50 eŭr'o'j. Per unu preg'il'o oni preg'is inter 1000 kaj 10 000 mon'er'o'j'n. Post'e oni dev'is produkt'i nov'a'n preg'il'o'n. Ekzist'as almenaŭ 100 000 divers'a'j tip'o'j. Pro la man'a labor'o ĉiu mon'er'o hav'as si'a'n individu'a'n aspekt'o'n.

Inflaci'o kaj tromp'o

Sub la reg'ad'o de Trajan'o la Romia Imperi'o hav'is si'a'n rekord'e grand'a'n teritori'o'n. Ek'de la 2a jar'cent'o post Krist'o romi'an'o'j ne plu pov'is ekspluat'i ali'a'j'n popol'o'j'n. Baldaŭ mank'is or'o kaj arĝent'o. La or'a'j mon'er'o'j daŭr'e est'is el preskaŭ pur'a or'o, sed la denar'o'j en'hav'is ĉiam mal'pli da arĝent'o. Sekv'is inflaci'o. En la 3a jar'cent'o la romia regn'o produkt'is kupr'a'j'n mon'er'o'j'n kun ekster'e mal'dik'a tavol'o el arĝent'o por tromp'i la popol'o'n. Se oni oft'e tuŝ'is kaj ten'is la mon'er'o'n en'man'e, la arĝent'o mal'aper'is.

En Vieno ebl'as facil'e aĉet'i romiajn mon'er'o'j'n. Ekzempl'e en decembr'o 2016 okaz'is la foir'o Numiphil, kie 80 firma'o'j ofert'is poŝt'mark'o'j'n kaj mon'er'o'j'n. Ankaŭ la renom'a aŭkci'ej'o Dorotheum okaz'ig'as ĉiu'jar'e du aŭkci'o'j'n de mon'er'o'j. Kulmin'o de la aŭkci'o en novembr'o 2016 est'is mon'er'o kun la portret'o de la imperi'estr'o Juli'o Cezar'o (murd'it'a en la jar'o 44 antaŭ Krist'o). Ĝi kost'is 22 000 eŭr'o'j'n.

La nov'a redakt'a skip'o

Post la subit'a pas'int'jar'a for'pas'o de Paul Gubbins la redakt'ist'ar'o est'is en iom'a kriz'o. Gubbins ja redakt'is pli ol la du'on'o'n de MONATO, nom'e la rubrik'o'j'n Politik'o kaj Modern'a viv'o, kaj krom'e li kiel ĉef'redaktor'o kontrol'is ĉiu'j'n manuskript'o'j'n. Paŭl Peeraerts tuj trans'pren'is ĉiu'j'n task'o'j'n, sed est'is ja klar'e, ke tio pov'as est'i nur dum'temp'a situaci'o. La task'o de redakci'a sekretari'o (kontrol'i la flu'o'n de ĉiu'j tekst'o'j inter redaktor'o'j, revizi'ant'o'j, grafik'ist'o kaj pres'ist'o) est'as jam sufiĉ'e temp'o'rab'a kaj ne ebl'ig'as krom'e en'hav'e ĉio'n kontrol'i.

Feliĉ'e en la unu'a'j tag'o'j anonc'is si'n Anna Löwenstein kiel redaktor'o, sed ek'de la komenc'o ŝi dir'is, ke ŝi nur provizor'e pov'as trans'pren'i por sav'i MONATOn el la ĥaos'o post tiu subit'a for'ir'o de la ĉio'n'far'ant'o Gubbins.

Ek'de januar'o Alexander Shlafer trans'pren'is la redakt'ad'o'n de la rubrik'o Politik'o. Alexander ne est'as nov'ul'o inter ni, ĉar li est'is revizi'ant'o de ni'a revu'o ek'de la komenc'a'j jar'o'j. Kiu'j ne bon'e kon'as li'n, pov'as re'leg'i li'a'n biografi'et'o'n, kiu aper'is en MONATO en 2003 okaz'e de la 25-jar'a ekzist'o de MONATO: www.esperant'o.be/fel/2003/007974.html.

La rubrik'o'n Modern'a viv'o trans'pren'is Norberto Díaz Guevara. Norberto est'as nov'ul'o en MONATO, sed cert'e ne en Esperant'o. Li jam verk'is en Le Mond'e diplomatique en Esperant'o, kaj la pli'mult'o de la artikol'o'j, kiu'j'n vi leg'is en la mart'a numer'o, est'as redakt'it'a'j de li.

Ĉar Alexander Shlafer „promoci'iĝ'is” de revizi'ant'o al redaktor'o, la revu'o bezon'is pli'a'n revizi'ant'o'n. Inter plur'a'j kandidat'o'j est'is elekt'it'a Manolo Parra, kiu parol'as Esperant'o'n ek'de la jar'o 1986 kaj est'as leg'ant'o de MONATO ek'de 2006.

Stefan Maul, la honor'a ĉef'redaktor'o, pet'is, ke Paŭl Peeraerts krom'e ek'pren'u la rol'o'n de gvid'a redaktor'o, por asist'i la redaktor'o'j'n kaj por konserv'i la unu'ec'a'n karakter'o'n de la magazin'o.

Al ĉiu'j, sen'dub'e nom'e de ĉiu'j leg'ant'o'j, frukt'o'don'a'n kun'labor'o'n!

Ribel'o de la sen'hejm'ul'o'j

En Irlando nun'temp'e reg'as strang'a paradoks'o. Ekzist'as mil'o'j da ne'okup'at'a'j dom'o'j sed ankaŭ mil'o'j da sen'hejm'ul'o'j. Ekzist'as miliard'o'j da eŭr'o'j por sub'ten'i la bank'o'j'n, sed mank'as mon'er'o'j por la sen'hejm'ul'o'j. Ekzist'as Krist'nask'o, temp'o por ĝentil'ec'o kaj help'em'o, sed la sen'hejm'ul'o'j oft'e est'as forges'at'a'j.

Sed la sen'hejm'ul'o'j ne plu pet'as kaj atend'as, ili decid'is help'i si'n mem. La 16an de decembr'o, grup'o da sen'hejm'ul'o'j kaj aktiv'ul'o'j en'ir'is la ne'okup'at'a'n konstru'aĵ'o'n Dom'o Apollo. Ili komenc'is trans'form'i la konstru'aĵ'o'n (kiu'n oni plan'as detru'i) en loĝ'ej'o'n por 35-40 hom'o'j. La grup'o nom'iĝ'as Hom'e Sweet Hom'e (hejm'o, dolĉ'a hejm'o) kaj konsist'as el sen'hejm'ul'o'j, aktiv'ul'o'j kaj sindikat'ist'o'j. Mult'a'j irlandaj muzik'ist'o'j kaj aktor'o'j kiel Glen Hansard, Damien Dempsey, Jim Sheridan kaj Hozier part'o'pren'is kaj sub'ten'is la grup'o'n.

Uz'i por la popol'o

Sekv'is grand'a ond'o de sub'ten'o por la kampanj'o. La organiz'aĵ'o ricev'is pli ol 4000 al'iĝ'o'pet'o'j'n kaj ĉirkaŭ 175 000 eŭr'o'j'n donac'e. Laŭ mult'a'j hom'o'j ne just'as, ke oni detru'as konstru'aĵ'o'j'n kiam mank'as loĝ'ej'o'j. Ne just'as, ke bank'o'j ricev'as help'o'n dum la mal'riĉ'ul'o'j nur mal'plen'a'n man'o'n. Formal'e, la ofic'ej'o aparten'as al la ŝtat'o (ĉar la ŝtat'o aĉet'is mult'a'j'n prunt'o'j'n de la bank'o'j, inkluziv'e ne'pag'it'a'n prunt'o'n de la posed'ant'o de Dom'o Apollo). Do se ni ĉiu'j, la popol'o, posed'as la konstru'aĵ'o'n, kial ne uz'i ĝi'n por la popol'o?

Sen'hejm'ec'o est'as kresk'ant'a problem'o en Irlando. La nombr'o de sen'hejm'ul'o'j tri'obl'iĝ'is al 7000 en nur du jar'o'j, dum ekzist'as pli ol 250 000 mal'plen'a'j dom'o'j en la land'o. Oni eĉ detru'as dom'o'j'n ĉar ili est'as ne'vend'ebl'a'j en la merkat'o. La strat'o'j ne est'as komfort'a'j dorm'o'lok'o'j dum la mal'varm'a kaj mal'sek'a vintr'o.

Dum 2016 okaz'is mult'a fest'ad'o pro la 100a dat're'ven'o de la deklar'o pri sen'de'pend'ec'o kaj de la proklam'o de la Irlanda Respublik'o en 1916. Mult'a'j hom'o'j demand'is si'n, ĉu la origin'a etos'o kaj spirit'o ankoraŭ viv'as? Ĉu la respublik'o protekt'as kaj defend'as ĉies rajt'o'j'n? Aŭ ĉu oni pri'fajf'as la sen'hejm'ul'o'j'n?

Sed ĉu la okup'ad'o est'as ver'a solv'o? La konstru'aĵ'o ne est'as loĝ'ej'o sed eks-ofic'ej'o, do oni si'n demand'as, ĉu la lok'o ver'e taŭg'as? Ĉu la ag'o ver'e help'as la sen'hejm'ul'o'j'n, aŭ ĉu oni nur propagand'um'as? Ĉu oni rajt'as pren'i propriet'aĵ'o'n, kiu al oni ne aparten'as? Ĉu hom'o'j rajt'as en'ir'i ĉiu'n mal'plen'a'n kaj ne'uz'at'a'n konstru'aĵ'o'n? Ĉu la okup'ad'o est'as protest'o aŭ ŝtel'ad'o?

Kompren'o

La juĝ'ej'o ne tuj for'pel'is la hom'o'j'n. Ĝi decid'is, ke la okup'ant'o'j rajt'as rest'i ĝis la 11a de januar'o. Tio reflekt'as la kompren'o'n, ke la soci'o kaj la ŝtat'o hav'as respond'ec'o'n al sen'hejm'ul'o'j kaj ke la sen'hejm'ul'o'j hav'as rajt'o'n al loĝ'ej'o. La juĝ'ist'o kompat'is la sen'hejm'ul'o'j'n sed rifuz'is ne'i la rajt'o'n de propriet'o. Tio laŭ li est'as ne'akcept'ebl'a en demokrati'a ŝtat'o.

Do la hom'o'j for'ir'is el Dom'o Apollo la 11an de januar'o post preskaŭ unu monat'o de okup'ad'o. Dum tiu temp'o en'tut'e 78 sen'hejm'ul'o'j loĝ'is en la loĝ'ej'o kaj 40 dum la Krist'nask'a Tag'o. La reg'ist'ar'o promes'as pli da sub'ten'o kaj mon'o kontraŭ sen'hejm'ec'o. Oni vid'os, ĉu la problem'o mal'kresk'os.

Restaŭr'i dent'o'j'n per pra'ĉel'o'j

Brit'a'j esplor'ist'o'j ident'ig'is medikament'o'n, kiu ebl'ig'as re'gener'i la dent'o'j'n el la en'o al la ekster'o, mal'pli'ig'ant'e la neces'o'n uz'i art'e'far'it'a'j'n en'plant'aĵ'o'j'n.

Antaŭ'e oni util'ig'is tiu'n kurac'il'o'n dum klinik'a'j prov'o'j, kiu'j rilat'is al la mal'san'o de Alzheimer. Nun tamen ŝajn'as, ke ĝi ja pli'bon'ig'as la natur'a'n dent'a'n kapabl'o'n si'n san'ig'i. Ĝi funkci'as aktiv'ig'ant'e pra'ĉel'o'j'n en'e de la dent'pulp'a centr'o. Ĉi tio okaz'ig'as, en'e de la damaĝ'it'a are'o, re'gener'o'n de la mal'mol'a dentin'o, kiu est'ig'as grand'a'n part'o'n de ĉiu dent'o.

Dentin'o

Laŭ la scienc'ist'o Paul Sharpe, ĉef'aŭtor'o de la esplor'o, la simpl'ec'o de ĉi tiu nov'ig'a metod'o ig'as la koncern'a'n medikament'o'n ideal'a kiel dent'a produkt'o, per kiu oni pov'as natur'e kurac'i eg'a'j'n kav'o'j'n, don'ant'e protekt'ad'o'n al la dent'a pulp'o kaj kaŭz'ant'e sam'temp'e la restaŭr'ad'o'n de la dentin'o. „Al'don'e la sukces'a util'ig'o de tiu kurac'il'o, kiu'n oni est'is jam test'int'a dum klinik'a'j prov'o'j koncern'e la mal'san'o'n de Alzheimer, montr'as la real'ism'a'n ebl'o'n, ke oni ĝi'n akir'os kaj rapid'e plen'um'os tiu'spec'a'n trakt'ad'o'n en'e de klinik'o'j”, preciz'ig'is Sharp, kiu inter'ali'e labor'as ĉe la prestiĝ'a King's College (KCL) de Londono.

Pra'ĉel'o'j

„Dum la trakt'ad'o de profund'a'j kari'a'j lez'o'j est'as ekspluat'at'a nov'a biologi'a vid'punkt'o por restaŭr'i la dent'o'j'n: oni stimul'as la natur'a'n form'ad'o'n de la dentin'o, kiu ripar'as damaĝ'o'j'n per la mobiliz'ad'o de pra'ĉel'o'j kuŝ'ant'a'j en la dent'o'pulp'o. Oni uz'as kolagen'a'j'n bio-mal'kompon'ebl'a'j'n spong'o'j'n, klinik'e aprob'it'a'j'n, por aplik'i doz'o'j'n de la medikament'o Tideglusib. Tio help'as kaj akcel'as la procez'o'n, per kiu natur'e form'iĝ'as dentin'o, ĝis plen'a restaŭr'ad'o de dent'o traf'it'a de kari'o. La dentin'o anstataŭ'as la degrad'it'a'n spong'o'n, okaz'ig'ant'e plen'a'n kaj efik'a'n natur'a'n ripar'ad'o'n”, klar'ig'as la respond'ec'ul'o'j de la enket'o en la revu'o Scientific Reports.

Ronĝ'ul'o'j

Dum la test'a period'o oni prov'is tiu'n metod'o'n en ronĝ'ul'o'j, ating'ant'e favor'a'j'n rezult'o'j'n. La aŭtor'o'j konklud'is, ke Tideglusib est'as kapabl'a kre'i dent'a'n emajl'o'n kaj natur'form'e plen'ig'i la tru'o'j'n kaj la kav'o'j'n. Ili opini'as, ke la pri'skrib'it'a proced'o pov'us anstataŭ'i mult'e da ali'a'j tradici'a'j metod'o'j por kurac'i dent'o'j'n.

Absces'o'j

La Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o (MOS) kalkul'as, ke kvin miliard'o'j da hom'o'j tut'mond'e spert'as dent'a'j'n kari'o'j'n. „La dolor'o'j, la dent'a'j absces'o'j, la plur'spec'a'j problem'o'j dum la maĉ'ad'o, la fal'o de dent'o'j kaj la ekzist'ad'o de dent'o'j damaĝ'it'a'j aŭ sen'kolor'iĝ'int'a'j hav'as grav'a'j'n sekv'o'j'n en la ĉiu'tag'a'j viv'o kaj bon'fart'o de hom'o'j”, sub'strek'is Erik Petersen, kun'ord'ig'ant'o de inter'naci'a program'o pri la san'o de buŝ'o kaj dent'o'j.

Sket'ad'o en Vieno

Sket'ad'o ebl'as en Vieno ankaŭ, kiam la vintr'o est'as ne tre mal'varm'a. Ek'de 1996 en ĉiu vintr'o la komun'um'o instal'as sket'ej'o'n „Wiener Eistraum” (Viena glaci-rev'o) en la park'o antaŭ la urb'o'dom'o, vid'al'vid'e al Burg-teatr'o. Inter la 27a de decembr'o kaj la 12a de mart'o 700 000 person'o'j uz'as tiu'n sport'ej'o'n kaj volont'e frekvent'as tie ankaŭ divers'a'j'n bud'o'j'n por manĝ'i kaj trink'i i'o'n. La glaci'a are'o est'as 8500 kvadrat'a'j'n metr'o'j'n grand'a kaj la long'ec'o de la romantik'a Sonĝ'a Pad'o est'as 750 metr'o'j. Ebl'as sket'i ankaŭ sur plast'a tavol'o: se oni fal'as, oni ne mal'sek'iĝ'as. Unu'foj'e semajn'e infan'o'j pov'as lern'i sket'ad'o'n sur glaci'are'o grand'a je 550 kvadrat'a'j metr'o'j. Tiu'vesper'e la spac'o iĝ'as ok-len'a kur'glit'ej'o.

Sport'ad'o

Apud'e grand'a blank'a urs'o el plast'o varb'as por la Special'a'j Olimpi'a'j Lud'o'j, event'o real'ig'at'a de inter'naci'a sport'a organiz'aĵ'o. La cel'o est'as help'i al hom'o'j, kiu'j est'as mens'e handikap'it'a'j kaj hav'as lern'mal'facil'aĵ'o'j'n, por pli mem'cert'iĝ'i kaj mem'estim'iĝ'i per sport'a trejn'ad'o kaj konkurs'ad'o. La gvid'a fraz'o de la Special'a'j Olimpi'a'j Lud'o'j est'as: „Ebl'ig'u, ke mi venk'u. Sed se mi ne pov'as venk'i, mi est'u sen'tim'a en la prov'o.”.

Kap'tuk'a diskut'o

„Islam'o sub'prem'as la vir'in'o'j'n kaj dev'ig'as ili'n port'i kap'tuk'o'n, ĉador'o'n, burĥon aŭ vual'o'n!” Tiu'n opini'o'n oni foj'foj'e aŭd'as. Mal'e en Vieno. En februar'o kelk'cent kap'tuk'port'ant'a'j islam'an'in'o'j kolekt'iĝ'is sur la Plac'o de la Hom'rajt'o'j kaj laŭt'eg'e postul'is la rajt'o'n port'i kap'tuk'o'j'n, ne nur privat'e, sed ankaŭ dum la labor'o en ĉiu profesi'o. Post kvin kvar'on'hor'o'j da deklar'ad'o la procesi'o mal'rapid'e, tamen daŭr'e tre laŭt'e, mov'iĝ'is tra Ring'strat'o al Ballhausplatz (Plac'o ĉe la bal'ej'o), kie est'as la sid'ej'o de la aŭstr'a'j ŝtat'prezid'ant'o kaj ĉef'ministr'o.

Ministr'o kontraŭ'as

Sebastian Kurz [kurc], la 31-jar'aĝ'a aktiv'e katolik'a ministr'o pri Eŭrop'o, integr'ad'o kaj ekster'a'j afer'o'j, ne sam'opini'as. Li dir'is, ke la ŝtat'o est'as labor'don'ant'o kaj pov'as dir'i, kiel oni vest'u si'n dum la labor'o: „Se vi labor'as en privat'a firma'o kaj port'as T-ĉemiz'o'n kun la sur'skrib'o ‚Mi am'as Jesuon’, vi'a ĉef'o pov'as dir'i, ke vi pov'as port'i tio'n privat'e, sed ne dum la labor'o.” En mult'a'j klas'ĉambr'o'j pend'as kruc'o, kiu est'as ne nur sign'o de la krist'an'ism'o, sed ankaŭ simbol'o de la sekular'a kultur'o, en kiu religi'o kaj ŝtat'o est'as apart'a'j afer'o'j. Reg'as en Aŭstrio ŝtat'a'j ministr'o'j kaj parlament'an'o'j, ne klerik'o'j.

Islam-leĝ'o en Aŭstrio

Jam ek'de la jar'o 1912 valid'as leĝ'o koncern'e la islam'a'n religi'o'n. Ĝis 1918 Aŭstrio-Hungari'o est'is grand'a ŝtat'o, en kies kadr'o trov'iĝ'is la nun'a'j Bosnio kaj Hercegovin'o, kie viv'is mult'a'j islam'an'o'j. Ek'de tiam Islam'o laŭ la hanafisma rit'o est'as agnosk'it'a religi'o. Hanafismo est'as unu el la grand'a'j jur'a'j skol'o'j de la suna'ism'a islam'o. La hanafisma rit'o est'as sekv'at'a inter'ali'e en Turki'o, Afgani'o, ali'a'j land'o'j en centr'a Azi'o, Hindio kaj Ĉini'o. Ek'de mart'o 2015 – antaŭ'e est'is long'a diskut'ad'o – valid'as eĉ nov'a islam-leĝ'o en Aŭstrio.

Simil'tem'a artikol'o aper'is en MONATO 2010/07, p. 12), www.monat'o.be/2010/010092.php.

Mon'er'o'j

Mi aĉet'as kaj vend'as stel'o'mon'er'o'j'n kaj spes'mil'o'mon'er'o'j'n: esperant'o@chello.at.

Milion'o'n por mal'aper'int'a dokument'o

Unu jar'o'n antaŭ la ŝtat'a cent'jar'iĝ'o de Litovio – fest'ot'a la 16an de februar'o 2018 – la prezid'ant'o de la konzern'o MG Baltic Dari'us Mockus lanĉ'is okul'frap'a'n projekt'o'n, kies cel'o est'as re'ven'ig'i en Litovion la original'a'n versi'o'n de la deklar'o de 1918 pri la ŝtat'a sen'de'pend'ec'o. La ide'o est'as, ke la konzern'o pag'os unu milion'o'n da eŭr'o'j al tiu person'o aŭ grup'o de person'o'j, kiu re'don'os la dokument'o'n, kies aŭtentik'ec'o'n konfirm'os sen'de'pend'a'j spert'ul'o'j. Tiam la deklar'o trans'don'iĝ'os al la litova ŝtat'o.

„Ni vol'as trov'i la nask'iĝ'atest'il'o'n de la ŝtat'o, kiu est'is kre'it'a antaŭ cent jar'o'j, kaj konfirm'i, ke tiu atest'il'o, sam'kiel la ŝtat'o mem, est'as grav'a por ni. Krom'e, ni'a iniciat'o, en kiu ni'a'opini'e part'o'pren'os mult'a'j civit'an'o'j, dev'os hav'i eduk'a'n kaj kler'ig'a'n karakter'o'n”, dir'is la konzern'o'prezid'ant'o.

Histori'o

La deklar'o pri la sen'de'pend'ec'o de Litovio la 16an de februar'o 1918 est'is far'it'a en du kopi'o'j kaj sub'skrib'it'a de la 20-person'a Konsili'o de Litovio. La tekst'o proklam'is la re'star'ig'o'n de suveren'a kaj demokrati'a ŝtat'o kun la ĉef'urb'o en Vilnius, kaj ĝi est'is publik'ig'it'a en la gazet'o Lietuvos aidas (Eĥ'o de Litovio).

Cenzur'o

Tamen la litova gazet'ar'o dum la german'a okupaci'o est'is sever'e cenzur'at'a. Sci'ant'e pri tio, la Konsili'o de Litovio ordon'is al la pres'ej'o publik'ig'i kelk'cent ekzempler'o'j'n tri tag'o'j'n antaŭ la cenzur'o. La 18an de februar'o la tekst'o est'is ankaŭ re'publik'ig'it'a en kelk'a'j gazet'o'j de Germanio.

La german'a'j aŭtoritat'ul'o'j decid'is ferm'i la pres'ej'o'n, kaj la gazet'o'j est'is konfisk'it'a'j. Tamen la estr'o de la pres'ej'o sukces'is kaŝ'i ĉirkaŭ 60 ekzempler'o'j'n.

Sen'de'pend'ec'o

Post tio la german'o'j plu reg'is Litovion, kaj ili postul'is, ke la Konsili'o de Litovio proklam'u etern'a'n unu'iĝ'o'n kun Germanio, sed pro la aŭtun'a german'a revoluci'o Litovio rest'is apart'a de tiu land'o, kaj fin'e la sen'de'pend'ec'o de Litovio est'is agnosk'it'a. En novembr'o 1918 la litovoj form'is la unu'a'n reg'ist'ar'o'n, kaj la Konsili'o de Litovio pren'is la reg'ad'o'n super la propr'a teritori'o.

En la tiam'a tumult'a situaci'o la original'a'j dokument'o'j pri la proklam'o de la litova sen'de'pend'ec'o mal'aper'is, kaj dum preskaŭ cent jar'o'j oni sci'is neni'o'n pri ili'a situ'o.

Dokument'o trov'it'a

La 29an de mart'o, do preskaŭ unu monat'o'n kaj du'on'o'n post la lanĉ'it'a projekt'o, la tut'a Litovio est'is ŝok'it'a pro la inform'o el Berlino, ke la deklar'o pri la ŝtat'a sen'de'pend'ec'o est'is trov'it'a. Liudas Mažylis, profesor'o de la universitat'o Vytautas Magnus, ĝi'n trov'is en diplomati'a arkiv'o de Germanio. Apud la german'lingv'a versi'o est'is ankaŭ la litov'lingv'a kun 20 klar'e vid'ebl'a'j sub'skrib'o'j.

La profesor'o klar'ig'is, ke li'n instig'is serĉ'i la dokument'o'n ne la promes'it'a milion'o sed la proksim'iĝ'ant'a grav'a jubile'a dat'o. „Mi ne est'is cert'a, ĉu la german'a'j arkiv'o'j est'as facil'e ating'ebl'a'j, sed grav'a'j bar'il'o'j ne ekzist'as. Mi send'is ret'leter'o'n al la ŝtat'a arkiv'o de Germanio, kaj mi ricev'is list'o'n de dosier'o'j, kiu'j'n ind'us pri'stud'i. Por la mal'kovr'o mi bezon'is nur du tag'o'j'n”, rakont'is Mažylis. Sam'temp'e li trov'is ankaŭ dokument'o'n de la 11a de decembr'o 1917, en kiu oni parol'is pri firm'a uni'o inter Litovio kaj Germanio. Nur sur'baz'e de tiu ĉi dokument'o la tiam'a Germanio agnosk'is la sen'de'pend'ec'o'n de Litovio.

La ministr'ej'o pri ekster'a'j afer'o'j de Germanio konfirm'is, ke la dokument'o est'as original'a.

Dari'us Mockus, la prezid'ant'o de la konzern'o MG Baltic, kiu promes'is unu milion'o'n por la trov'int'o de la deklar'o, atent'ig'is, ke li nepr'e pag'os la promes'it'a'n milion'o'n, kondiĉ'e ke la original'a dokument'o est'u liber'vol'e re'don'it'a al Litovio antaŭ ĝi'a cent'jar'iĝ'o la 16an de februar'o 2018.

Histori'a vizit'o

La kamp'o de evolu'ig'a help'o, dis'volv'o de ambaŭ'flank'a ekonomi'a kun'labor'o, scienc'a kaj instru'a kun'labor'o, medicin'a pri'zorg'ad'o, batal'o kontraŭ korupt'ad'o, sekur'ec'a'j afer'o'j kaj problem'o'j de en'migr'ad'o trov'iĝ'is inter la tem'o'j de kun'sid'o de la prezid'ant'o'j de Slovaki'o kaj Kenjo. Tem'as pri la unu'a oficial'a vizit'o de slovak'a prezid'ant'o en sub'sahar'a Afrik'o.

Dum la inter'trakt'o'j, okaz'int'a'j en la kenja ĉef'urb'o Najrobi'o la 16an de februar'o 2017, ambaŭ prezid'ant'o'j, Andre'j Kiska kaj Uhuru Muigai Kenyatta, konkord'e konstat'is, ke la ĝis'nun'a'j reciprok'a'j ag'ad'o'j kre'as bon'a'j'n kondiĉ'o'j'n por du'flank'a ekonomi'a kun'labor'o. Nov'a'j ebl'o'j ekzist'as ankaŭ en la kamp'o'j de inform'teĥnologi'o'j kaj trafik'a infra'struktur'o.

Slovaki'o en la last'a'j jar'o'j liver'is al Kenjo mon'help'o'n en valor'o de 10 milion'o'j da eŭr'o'j, per kiu'j est'is kre'it'a'j pli ol cent projekt'o'j de evolu'ig'a help'o, plant'it'a'j pli ol 200 000 arb'o'j ktp.

Dum la oficial'a vizit'o Kiska inter'trakt'is ankaŭ kun la eks'ĝeneral'a sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, Ban Ki-Moon, kaj kun la nun'temp'a ĝeneral'a direktor'in'o de la Ofic'ej'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) en Najrobi'o, Sahle-Work Zewde. En la sid'ej'o de UN li plant'is arb'o'n de inter'popol'a amik'ec'o.

50 000 eŭr'o'j

La slovak'a vic'ministr'o pri ekster'land'a'j kaj eŭrop'a'j afer'o'j, Lukáš Parízek [lukaŝ parizek] trans'don'is simbol'a'n ĉek'o'n en valor'o de 25 000 eŭr'o'j al la organiz'aĵ'o Kanacho Nomadic Educational Foundation kaj ankaŭ 25 000 eŭr'o'j'n al la kvin lok'a'j ne'profit'cel'a'j organiz'aĵ'o'j okup'iĝ'ant'a'j pri publik'a san'o kaj instru'ad'o.

La prezid'ant'o'n akompan'is reprezent'ant'o'j de la ekster'reg'ist'ar'a sektor'o kaj slovak'a'j ŝtat'a'j kaj privat'a'j firma'o'j.

Kial Le Pen pov'as venk'i?

Komenc'e de la jar'o aper'is artikol'et'o en ĉi tiu'j paĝ'o'j (MONATO 2017/01, p. 8) propon'ant'a hipotez'o'n por klar'ig'i nun'temp'a'j'n politik'a'j'n fenomen'o'j'n, inkluziv'e de la ne'atend'it'a elekt'o de Donald Trump kiel uson'a prezid'ant'o. Mal'long'e, la ide'o est'as, ke hom'o'j sufer'ant'a'j en la kadr'o de sistem'a kriz'o sent'as la bezon'o'n de signif'a ŝanĝ'o, almenaŭ en la okcident'a mond'o. Kial do oni elekt'is Trump? Ĉar post la mal'aper'o de Bernie Sanders, li est'is la unu'nur'a kandidat'o, kiu (laŭ si'a'j promes'o'j) al'port'os la dezir'at'a'n ŝanĝ'o'n al la uson'a'j civit'an'o'j.

La lecion'o, kiu'n oni dev'us lern'i el tiu kaz'o, klar'as: Se oni ne sukces'as konstru'i progres'em'a'j'n politik'a'j'n alternativ'o'j'n, naci'ism'a'j kandidat'o'j (ne tro for de faŝism'a'j model'o'j) daŭr'e ating'os la pov'o'n en pli da land'o'j. Tiel'e, paŝ'o'n post paŝ'o la mond'o al'proksim'iĝ'os al danĝer'a situaci'o, kiu zorg'ig'e memor'ig'as al ni tiu'n de la 1930aj jar'o'j – ankaŭ tiam, almenaŭ part'e, kiel konsekvenc'o de ekonomi'a kaj financ'a kriz'o.

Ĉu ekzist'as esper'o?

Bon'ŝanc'e, la last'a'j jar'o'j al'port'is ankaŭ favor'a'j'n ekzempl'o'j'n, kiu'j montr'as, ke front'e al aŭtoritat'em'a'j politik'ist'o'j ebl'as antaŭ'e'n'ig'i toler'em'a'j'n fort'o'j'n. Tio okaz'is en Aŭstrio, kiam Alexander Van der Bellen, la kandidat'o de la Verd'a Parti'o, iĝ'is prezid'ant'o de la land'o je la fin'o de la ĉi-jar'a januar'o. Sen tiu solid'a alternativ'o, la ĉef'a ebl'o por ating'i ŝanĝ'o'n est'us per'e de la ekstrem'dekstr'ul'o'j de la Liber'ec'a Parti'o de Aŭstrio.

En Franci'o, preskaŭ ĉiu enket'o vid'as la Naci'a'n Front'o'n kiel la plej voĉ'don'at'a'n parti'o'n en la unu'a faz'o de la printemp'a voĉ'don'ad'o. Tamen, en la du'a elekt'o'faz'o ili cert'ig'as, ke tradici'a kandidat'o (Fillon aŭ Macron, tiu ĉi last'a ŝajn'ig'ant'a est'i io nov'a) super'os Marin'e Le Pen. Simil'e al la analiz'o dum la uson'a elekt'ad'a kampanj'o, la plej grand'a part'o de la (franc'a) soci'o ne hav'us dezir'o'n de signif'a ŝanĝ'o, do fin'e ili elekt'os konserv'em'ul'o'n.

Ĉu la analiz'o ne erar'as?

La problem'o est'as, ke en Uson'o tiu analiz'o erar'is. Mult'a'j uson'a'j civit'an'o'j real'e vol'is iu'n mal'sam'a'n ol la kutim'a'j politik'ist'o'j, kaj ili ne hav'is elekt'o'n ali'a'n ol Trump. Ĉu est'os iu simil'a al Bernie Sanders en Franci'o? Fakt'e jes. Tem'as pri Benoît Hamon, kiu baz'as si'a'n politik'a'n program'o'n sur soci'a'j kaj ekologi'a'j propon'o'j. Tamen, sam'e kiel Sanders, li hav'as sub'ten'o'n nek de si'a politik'a parti'o, nek de la plej'part'o de la amas'komunik'il'o'j.

Tiktak'as la apokalips'a horloĝ'o

La last'a'n decembr'o'n la Ĝeneral'a Asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) rezoluci'is por komenc'i trakt'ad'o'n pri konvenci'o pri mal'permes'o de nukle'a'j arm'il'o'j ek'de mart'o 2017. La asemble'o akcept'is la rezoluci'o'n kun 113 aprob'o'j, 35 opon'o'j kaj 13 si'n'de'ten'o'j. Do, ĉu ĉi tiu rezoluci'o est'as esper'plen'a paŝ'o por pli pac'a kaj sekur'a mond'o? Ebl'e ne, ĉar la 26an de januar'o la scienc'ist'o'j antaŭ'e'n'ig'is je 30 sekund'o'j la apokalips'a'n horloĝ'o'n, kiu montr'as kiom da minut'o'j rest'as ĝis la nokt'o'mez'o, simbol'ant'e kiom da temp'o rest'as ĝis la hom'ar'o pov'os pere'i pro nukle'a milit'o aŭ tut'mond'a katastrof'o.

La horloĝ'o est'is kre'it'a en 1947 kaj est'as pri'zorg'at'a de la estr'ar'o de la Bulten'o de Atom'a'j Scienc'ist'o'j ĉe la Universitat'o de Ĉikago. La estr'ar'o inkluziv'as 15 Nobel-premi'it'o'j'n. Ĉi-foj'e la horloĝ'o est'is ĝis'dat'ig'it'a al 23:57:30, la plej alt'a temp'o ek'de la jar'o 1984. La pli'alt'ig'o est'is far'it'a pro la mal'favor'a si'n'ten'o de Donald Trump, nov'elekt'it'a uson'a prezid'ant'o, pri la lim'ig'o de nukle'a'j arm'il'o'j, pri traktat'o kun Irano kaj pri la medi'protekt'ad'o.

Barack Obama, uson'a eks'prezid'ant'o, si'a'temp'e ag'ad'is por redukt'i nukle'a'j'n arm'il'o'j'n. Part'e pro tio li ricev'is la Nobel-premi'o'n pri pac'o en 2009. Li daŭr'e ag'ad'is kaj inter'konsent'is kun Irano por lim'ig'i la dis'volv'iĝ'o'n de nukle'a teknologi'o. Malgraŭ la ambici'a intenc'o de Obama, la mond'o'politik'o pri nukle'a sen'arm'iĝ'o invers'e streĉ'iĝ'is pro la mal'sukces'a trakt'ad'o inter Uson'o kaj Rusio pri redukt'ad'o de nukle'a'j arm'il'o'j kaj pro la minac'ant'a'j nukle'a'j kaj misil'a'j test'o'j de Nord'a Korei'o.

Kiu respond'ec'is?

En maj'o 2016 Obama vizit'is la urb'o'n Hiroŝim'o, detru'it'a'n de atom'bomb'o antaŭ 71 jar'o'j, kaj ofer'is flor'o'j'n ĉe la cenotaf'o de la viktim'o'j. Not'ind'as, ke ankaŭ tiam li'n akompan'is oficir'o kun'port'ant'a valiz'o'n kun komunik'il'o por aprob'i nukle'a'n atak'o'n. Pli'e li'a parol'ad'o ĉe la cenotaf'o komenc'iĝ'is en jen'a strang'a manier'o:

„Antaŭ sep'dek unu jar'o'j, en unu bel'a sen'nub'a maten'o, mort'o fal'is de la ĉiel'o kaj la mond'o est'is tut'e ŝanĝ'it'a. Fulm'a lum'o kaj fajr'a mur'eg'o detru'is urb'o'n kaj pruv'is, ke la hom'ar'o posed'as la rimed'o'n por detru'i si'n.” Evident'e, konsider'ant'e la uson'a'n popol'opini'o'n, ke atom'bomb'a'j atak'o'j est'is neces'a'j por pli fru'e ĉes'ig'i la milit'o'n kaj sav'i la viv'o'j'n de cent'mil'o'j da uson'a'j soldat'o'j, Obama ambigu'ig'is la ag'int'o'n kaj respond'ec'o'n pri la atom'bomb'o'j, kiu'j mort'ig'is proksim'um'e 200 000 civit'an'o'j'n en Hiroŝim'o kaj Nagasak'o.

Ĉu mal'permes'o?

Oni antaŭ'vid'as mal'facil'aĵ'o'j'n en la ven'ont'a diskut'ad'o kaj trakt'ad'o de la konvenci'o en UN pro tio, ke preskaŭ ĉiu'j land'o'j, kiu'j posed'as nukle'a'j'n arm'il'o'j'n, en'tut'e kontraŭ'as la diskut'ad'o'n de tiu ĉi tem'o. La rezoluci'o'n propon'is land'o'j kiel Meksiko kaj Aŭstrio, kiu'j emfaz'is la mal'human'ec'o'n de la nukle'a'j arm'il'o'j. El la naŭ nukle'a'j posed'ant'o'j, Uson'o, Rusio, Briti'o, Franci'o kaj Israelo kontraŭ'is, dum Ĉini'o, Barato kaj Pakistano si'n'de'ten'is. Nord'a Korei'o for'est'is.

El 35 kontraŭ'ant'a'j land'o'j, mult'a'j est'as milit'e alianciaj kun Uson'o, kiu send'is leter'o'n al la membr'o'j de Nord-Atlantik'a Traktat'o-Organiz'aĵ'o (NATO), admon'ant'e ili'n mal'aprob'i la propon'o'n. Rezult'e, ĉiu'j NATO-an'o'j krom Nederlando kontraŭ'is. Est'as menci'ind'e, ke kontraŭ'is ankaŭ Japani'o, kiu est'as la unu'sol'a viktim'land'o de la atom'bomb'o'j kaj tial ĉiam pretend'as est'i sincer'a propon'ant'o de la mond'o liber'a je minac'o de nukle'a milit'o.

Dung'ofic'ej'o por robot'o'j

En la nederlanda urb'o Best trov'iĝ'as la unu'a dung'ofic'ej'o por robot'o'j mond'skal'e. La entrepren'o, nom'e Smart Robotics (Inteligent'a/Lert'a Robot'ik'o), est'is fond'it'a en 2015 kaj okup'as si'n pri la lu'ig'o de robot'o'j. Jam ek'de la du'a monat'o de si'a ekzist'o, ĝi real'ig'is not'ind'a'n financ'a'n profit'o'n.

La robot'o'j lu'don'at'a'j de Smart Robotics pov'as est'i util'a'j por entrepren'o'j, kiu'j bezon'as – ekzempl'e dum pint'period'o – „al'don'a'j'n man'o'j'n” por ripet'iĝ'ant'a'j task'o'j, kiel ekzempl'e stapl'ad'o de skatol'o'j. Smart Robotics kun'met'as la dung'ot'a'j'n robot'o'j'n el plur'a'j modul'a'j part'o'j, „trejn'as” ili'n pri la koncern'a task'o kaj post'e liver'as ili'n al la pet'int'a firma'o. Kiam la produkt'ad'o mal'kresk'as, la robot'o'j est'as „mal'dung'at'a'j” kaj – sen'protest'e – re'ven'ig'at'a'j al la sid'ej'o de Smart Robotics.

Industri'o

La ĉef'a'j fak'o'j, en kiu'j Smart Robotics aktiv'as, est'as la fabrik'a industri'o kaj la tiel nom'at'a intra'loĝistik'o. La robot'o'j kapabl'as plen'um'i ĉen'stabl'a'j'n task'o'j'n, kiel spec'ig'ad'o de produkt'o'j, mend'o'pren'ad'o (pren'ad'o de mend'it'a'j var'o'j el iu stok'o), en'pak'ad'o, ŝarĝ'ad'o kaj mal'ŝarĝ'ad'o de maŝin'o'j aŭ vetur'il'o'j, kaj kvalit'a kontrol'o.

Ĉirkaŭ'aĵ'o

Smart Robotics uz'as „saĝ'a'j'n” robot'o'j'n, kiu'j'n oni pri'skrib'as kiel „de la du'a generaci'o”. Ĉi tia'j robot'o'j est'as konsci'a'j pri si'a ĉirkaŭ'aĵ'o dank'e al progres'int'a'j sens'il'teknologi'o'j (kiel tri'dimensi'a vid'ad'o) kaj apart'a program'ad'o en'kadr'e de art'e'far'it'a inteligent'ec'o. La robot'o'j sci'pov'as adapt'i la propr'a'j'n mov'o'j'n al ŝanĝ'o'j okaz'ant'a'j en la ĉirkaŭ'a spac'o, kiel ekzempl'e en la okaz'o de artikl'o'j, kies lok'o aŭ form'o ŝanĝ'iĝ'as. Tiu'manier'e la robot'o'j ja pov'as efik'e kun'labor'i kun hom'o'j.

Mal'san'ul'ej'o'j

Robot'ik'o'n oni rigard'as interes'a kresk'ant'a merkat'o: ĝi ali'flank'e est'ig'as part'o'n de la tiel nom'at'a kvar'a industri'a revoluci'o. Robot'o'j si'n trov'as praktik'e ĉie ajn, kaj ili'a'j kvant'o kaj grav'ec'o el soci'a kaj ekonomi'a vid'punkt'o'j daŭr'e kaj rimark'ind'e pli'grand'iĝ'as. Oni pens'u, inter'ali'e, pri mem'star'a'j polv'o'suĉ'il'o'j, mem'stir'a'j vetur'il'o'j kaj droneoj, robot'o'j uz'at'a'j en la produkt'ad'o de aŭt'o'j aŭ help'ant'a'j divers'manier'e en'e de mal'san'ul'ej'o'j.

Perfekt'a esprim'ad'o esperant'a

Fin'fin'e mi hav'as la neces'a'n vort'o'proviz'o'n por ĝu'i la fam'a'n gazet'o'n MONATO! Kvankam mal'nov'a sam'ide'an'o iam plend'is, dir'ant'e ke li ne plu ĝi'n leg'as pro mank'o de literatur'aĵ'o'j en ĝi, mi tamen mal'e! Ĉie trov'iĝ'as literatur'aĵ'o'j, sed verk'o'j, artikol'o'j pri ĉiu'tag'a'j viv'o'j ĉirkaŭ ni en tre bon'a esperant'a stil'o ja mal'oft'e leg'ebl'as. Por dir'i la ver'o'n, ne ĉia tem'o en MONATO interes'as mi'n, ekzempl'e pri politik'o, ekonomi'o, scienc'o kaj lingv'o. Ja mult'a'j'n tem'o'j'n mi tut'e ne leg'us, se ili est'us en mi'a naci'a lingv'o. Sed en MONATO mi leg'is, leg'as kaj leg'os artikol'o'j'n unu post la ali'a kun interes'o. Cert'e ne nur pro la en'hav'o mem, sed pro la preskaŭ perfekt'a esprim'ad'o kaj stil'o esperant'a. Kiel esperant'ist'o mi vol'us hav'ig'i al mi la kapabl'o'n esprim'i ĉio'n en Esperant'o, special'e pri ĉiu'tag'a'j afer'o'j! MONATO ja est'as bon'eg'a instru'ist'o por tio!

Ĉu mi tut'e kontent'iĝ'as? Nu jes, se la tekst'o'j est'us pli mult'a'j, mi pli kontent'us. Kiam vi ĝu'e ĝu'as bon'gust'aĵ'o'n, subit'e vi trov'as, ke ne plu rest'as manĝ'aĵ'o, kia domaĝ'o!

Re'jun'ig'a deĵor'ad'o en la kosm'o

„La rezult'o de esplor'o far'it'a de Nas'a (National Aeronautics and Spac'e Administration/Tut'land'a Aeronaŭt'ik'a kaj Kosm'a Administraci'o), montr'as, ke iu'j ŝanĝ'o'j okaz'is en'e de la korp'o de la uson'a astronaŭt'o Scott Kelly post li'a preskaŭ unu'jar'a rest'ad'o en la kosm'o. Tiu'j ŝanĝ'o'j montr'as li'a'n re'jun'iĝ'o'n”, raport'is antaŭ ne'long'e la brit'a ĵurnal'o The Independent.

Scott Kelly deĵor'is en la Inter'naci'a Kosm'o'staci'o 340 tag'o'j'n en 2015 kaj 2016. Post li'a re'ven'o sur'ter'e'n scienc'ist'o'j kapt'is la okaz'o'n por pri'stud'i la intern'a'j'n procez'o'j'n de la hom'a organism'o, kiu viv'is dum long'a temp'o en tia'j kondiĉ'o'j. La rezult'o'j ja surpriz'is la fak'ul'o'j'n: re'ven'int'e hejm'e'n, Scott hav'is telomerojn ¹ pli long'a'j'n ol tiu'j de li'a ĝemel'o Mark, kiu rest'is sur la ter'o la tut'a'n temp'o'n.

Trejn'iĝ'o

Telomeroj natur'e redukt'iĝ'as, dum hom'o'j mal'jun'iĝ'as. Tamen dum la tut'a period'o en la kosm'o, tiu'j de Scott Kelly montr'is ne'atend'it'a'n pli'iĝ'o'n. Nur post li'a re'ven'o al la firm'a grund'o tiu'j kromosom'a'j ekstrem'aĵ'o'j komenc'is de'nov'e mal'pli'iĝ'i. La esplor'int'a'j scienc'ist'o'j tamen ankoraŭ ne tut'e cert'as pri la fakt'o, ĉu la re'jun'iĝ'o de Scott efektiv'e rilat'as al li'a rest'ad'o en la kosm'o. La ŝajn'a strang'aĵ'o pov'us est'i lig'it'a kun la kresk'int'a trejn'iĝ'o kaj la mal'alt'iĝ'int'a kvant'o de kalori'o'j pren'it'a'j de Scott Kelly dum la ekster'ter'a labor-period'o.

1. La ekstrem'aĵ'o'j de kromosom'o'j, kiu'j respond'ec'as pri la re'bon'ig'o de DNA.

Por'infan'a'j manĝ'ej'o'j

„La neces'ej'a paper'o est'as iom'et'e dolĉ'a. Ni manĝ'is ĝi'n, kiam ni est'is mal'sat'a'j kaj la patr'in'o mal'fru'iĝ'is”, dir'is fil'in'o 9-jar'a kun si'a frat'in'o (8-jar'a), kies patr'in'o est'as 30-jar'a kaj labor'as kaj sol'a vart'as ili'n.

Last'a'temp'e en'fokus'iĝ'is la fakt'o, ke tre mult'e da infan'o'j est'as en mal'riĉ'a'j kaj mizer'a'j situaci'o'j.

Precip'e patr'in'o'j

Laŭ la ministeri'o pri bon'fart'o jam en 2012 unu el ĉiu'j ses infan'o'j est'as en relativ'a mal'riĉ'ec'o (viv'ant'a sub la du'a nivel'o de la mez'a en'spez'o). El la infan'o'j kun nur unu el la ge'patr'o'j (precip'e la patr'in'o), pli ol 50 % est'as mal'riĉ'a'j, kio spegul'as la fakt'o'n, ke precip'e patr'in'o'j ne facil'e trov'as labor'o'n kun sufiĉ'a en'spez'o. Evident'iĝ'as, ke mal'riĉ'ec'o est'ig'as inter infan'o'j mal'san'o'n, mal'alt'iĝ'o'n de sci'pov'o, societ'em'o kaj mens'a stabil'ec'o.

Re'ag'o de bon'kor'ul'o'j

Alarm'it'e de la stat'o de tiu'j infan'o'j, mult'a'j civit'an'o'j ek'ag'ad'is. En 2012 legom'vend'ist'in'o en komerc'a kvartal'o de Tokio star'ig'is por'infan'a'n manĝ'ej'o'n, kie ŝi kun help'ant'o'j unu foj'o'n semajn'e propon'as mal'mult'e'kost'a'n manĝ'aĵ'o'n por infan'o'j kaj plen'aĝ'ul'o'j. Sekv'is fond'ad'o de tia'j manĝ'ej'o'j tra la tut'a land'o; en la fin'o de 2016 trov'iĝ'is pli ol 300 manĝ'ej'o'j.

Kompren'ebl'e inter ili diferenc'as la mastr'um'a'j manier'o'j. Ekzempl'e, manĝ'o'lok'o'j est'as kaf'ej'o'j, komun'um'a'j instituci'o'j, templ'o'j, ordinar'a'j vend'ej'o'j ktp. La kotiz'o'j por infan'o'j vari'as de sen'pag'e, 200 (1,65 eŭr'o'j) ĝis 300 en'o'j. Plen'aĝ'ul'o'j pag'as de 300 ĝis 600 en'o'j'n. Ankaŭ la oft'ec'o vari'as: mult'a'j mal'ferm'iĝ'as du'foj'e en monat'o, sed kelk'a'j mal'ferm'iĝ'as unu'foj'e semajn'e. Oft'e ter'kultiv'ist'o'j kaj komerc'ist'o'j donac'as aŭ mal'mult'e'kost'e vend'as legom'o'j'n kaj material'o'j'n.

La cel'o

Est'as preskaŭ ne'ebl'e invit'i nur mal'riĉ'a'j'n infan'o'j'n al tiu'j manĝ'ej'o'j, kio cert'e kre'us baz'o'n de nov'a diskriminaci'o. Do, preskaŭ ĉiu'j por'infan'a'j manĝ'ej'o'j bon'ven'ig'as ĉiu'j'n infan'o'j'n. Pli'e ili cel'as ne nur don'i nutr'aĵ'o'n, sed ankaŭ lok'o'n, kie infan'o'j, jun'ul'o'j kaj mal'jun'ul'o'j, kun'e kaj gaj'e manĝ'u kaj inter'komunik'iĝ'u. En iu'j manĝ'ej'o'j student'o'j volont'e pri'zorg'as infan'o'j'n kaj help'as ili'n rilat'e ili'a'j'n hejm'task'o'j'n antaŭ la manĝ'ad'o.

Dum tut'e ne sufiĉ'as la reg'ist'ar'a politik'o por liver'i al ĉiu'j civit'an'o'j tiu'n minimum'a'n nivel'o'n de san'a kaj kultur'a viv'o, kiu'n la konstituci'o garanti'as, tiu'j prov'o'j de por'infan'a'j manĝ'ej'o'j, eĉ se modest'a'j, est'as esper'ig'a'j afer'o'j pri la civit'an'a solidar'ec'o kaj help'ad'o.

Provizor'a parlament'ej'o en Vieno

La aŭstr'a parlament'ej'o est'as eg'e re'nov'ig'end'a. Ĝi konstru'iĝ'is en nov'grek'a stil'o ĉe la viena Ring'o'strat'o inter 1874 kaj 1883 laŭ plan'o'j de la dan'a-aŭstr'a arkitekt'o Theophil von Hans'e'n [téofil fon hanzen]. La re'nov'ig'a'j kost'o'j est'os 350 milion'o'j da eŭr'o'j. La provizor'a parlament'ej'o sur la Plac'o de la Hero'o'j, ĉe la ali'a flank'o de Ring'o'strat'o, kost'as 50 milion'o'j'n da eŭr'o'j. En la somer'o de 2017 la 183 parlament'an'o'j for'las'os la histori'a'n konstru'aĵ'o'n kaj ek'labor'os en la nov'a modern'stil'a ej'o ĝis la somer'o de 2020.

Pli da lok'o

La re'nov'ig'ad'o cel'as ne nur la re'konstru'o'n de la histori'a stat'o. Per ali'konstru'ad'o en la tegment'a etaĝ'o est'iĝ'os 4500 kvadrat'metr'o'j da util'ig'ebl'a are'o por ofic'ej'o'j.

Krom'e est'iĝ'os du konferenc'ej'o'j. El kvar nov'a'j teras'o'j oni pov'os panoram'e admir'i la urb'o'n Vieno. Est'ont'e la vizit'ant'o'j hav'os la ebl'o'n rigard'i la labor'o'n de la parlament'an'o'j. La restoraci'o est'os vizit'ebl'a ankaŭ por ne'parlament'an'o'j.

Re'util'ig'ebl'a'j pavilon'o'j

La provizor'a parlament'ej'o konsist'as el tri pavilon'o'j el pice'a lign'o. Post'e ili est'os re'foj'e uz'ebl'a'j. El la material'o oni pov'us konstru'i ekzempl'e naŭ infan'ĝarden'o'j'n aŭ 80 dom'o'j'n por po unu famili'o.

Vir'o'j super'flu'a'j

Post la Printemp'a Fest'o, la vilaĝ'an'o Zhang Jinchun en Huinan (provinc'o Shaanxi [ŝanŝi], nord-okcident'a Ĉini'o) tuj okup'iĝ'is pri afer'o, kiu de'long'e obsed'is li'n: edz'ig'i si'a'n 25-jar'a'n fil'o'n kun fraŭl'in'o Wang en najbar'a vilaĝ'o. Zhang kun 100 000 juan'o'j kaj ali'a'j donac'o'j ir'is al la hejm'o de la knab'in'o por inter'konsent'i kun ŝi'a'j ge'patr'o'j pri la ge'edz'iĝ'o. Zhang est'is tre mal'trankvil'a, ĉar plur'a'j pli-ol-30-jar'a'j fraŭl'o'j en li'a vilaĝ'o ankoraŭ ne pov'is trov'i edz'in'o'n; tial li dezir'eg'is fiks'i la dat'o'n de la ge'edz'iĝ'o kiel ebl'e plej baldaŭ.

Statistik'o

Ĝeneral'e, la proporci'o de ge'edz'iĝ'int'a'j loĝ'ant'o'j en Ĉini'o est'as pli alt'a ol tiu en eŭrop'a'j land'o'j. Tamen en la last'a'j jar'o'j mult'a'j fraŭl'o'j en Ĉini'o al'front'is la problem'o'n, ke ili ne pov'as trov'i taŭg'a'n vir'in'o'n por ge'edz'iĝ'o. Laŭ don'it'aĵ'o'j publik'ig'it'a'j de la Naci'a Buro'o de Statistik'o'j, ĝis la fin'o de 2015 en Ĉini'o est'is 704,14 milion'o'j da vir'o'j kaj 670,48 milion'o'j da vir'in'o'j. La diferenc'o inter la du seks'o'j ating'is 33,66 milion'o'j'n. La prezid'ant'o de la Ĉin'a Loĝ'ant'ar'a Asoci'o, Zhai Zhenwu, dir'is, ke laŭ konservativ'a kalkul'o, ĉirkaŭ 30 milion'o'j da fraŭl'o'j en edz'iĝ'a aĝ'o ne pov'os trov'i jun'ul'in'o'j'n por ge'edz'iĝ'o en la ven'ont'a'j 30 jar'o'j en Ĉini'o.

Kaŭz'o

Ek'de la mez'o de la 1980aj jar'o'j la kvant'o'j de nov'nask'it'o'j laŭ seks'o est'as mis'proporci'a'j, kaj la problem'o far'iĝ'as pli serioz'a. La ĉef'a kaŭz'o kuŝ'as en tio, ke est'as tradici'a koncept'o, ke la vir'o'j est'as super'a'j al la vir'in'o'j; tiu antaŭ'juĝ'o rest'as influ'a precip'e en la kamp'ar'o. Modern'a'j medicin'a'j aparat'o'j pov'as facil'e determin'i la seks'o'n de fet'o, kiam ĝi est'as en la aĝ'o de almenaŭ 14 semajn'o'j. Mult'a'j famili'o'j persvad'as graved'ul'in'o'j'n hav'i abort'ig'a'n operaci'o'n, kiam ili ek'sci'as, ke la fet'o est'as in'a.

En 2010 la Esplor'centr'o pri Dis'volv'ad'o de la Loĝ'ant'ar'o sub Jiaotong-Universitat'o de Xi'an publik'ig'is la raport'o'n de enket'o pri 369 administr'a'j vilaĝ'o'j en 28 provinc'o'j. La raport'o prognoz'is, ke ek'de 2013 ĉiu'jar'e ĉirkaŭ 1 200 000 vir'o'j ne pov'os trov'i vir'in'o'n por ge'edz'iĝ'o. Tiu'j fraŭl'o'j kutim'e kun mal'alt'a instru'it'ec'o loĝ'as ĉef'e en mal'riĉ'a'j region'o'j en la mez'a kaj okcident'a Ĉini'o.

Solv'o

Por re'normal'ig'i la proporci'o'n de la seks'o'kvant'o'j ĉe nov'nask'it'o'j, Ĉini'o re'ĝust'ig'is si'a'n nask-politik'o'n kaj klopod'as akcel'i la urbaniz'ad'o'n kaj alt'ig'i la nivel'o'n de la instru'ad'o. En la fin'o de 2013 Ĉini'o komenc'is efektiv'ig'i la du-infan'a'n politik'o'n, tio est'as, ke ĉiu'j ge'edz'o'j rajt'as hav'i du infan'o'j'n. Fak'ul'o'j kred'is, ke ge'edz'o'j, kies unu'a infan'o est'as knab'o, kutim'e dezir'as hav'i knab'in'o'n aŭ ne plu zorg'as pri la seks'o de la du'a infan'o, kaj tial nask'iĝ'os pli da knab'in'o'j. La nov'a politik'o ia'grad'e help'as ekvilibr'ig'i la kvant'o'j'n koncern'e seks'o'n de la nov'nask'it'o'j.

Mort'is la last'a pilot'o

Kiu interes'iĝ'as pri la histori'o de la du'a mond'milit'o cert'e memor'as pri la skadr'o Normandi'o-Njemen'o. Tem'as pri skadr'o de 99 franc'a'j pilot'o'j dispon'ig'it'a'j de De Gaulle, la tiam'a estr'o de Liber'a Franci'o en Londono, por help'i Stalin'o'n inter'ven'i ĉe la orient'a front'o. Du'on'o el ili mort'is dum aer'batal'o'j kaj 42 ne re'ven'is.

La last'a viv'ant'a pilot'o est'is la franc'o Gael Taburet [gael taburé], kiu mort'is la 10an de februar'o 2017.

Kaliningrado

Komenc'e de 1942 tem'is pri 14 franc'a'j pilot'o'j kaj 58 mekanik'ist'o'j al kiu'j post'e al'don'iĝ'is 17 sovetiaj mekanik'ist'o'j. Ili grup'iĝ'is en Ivanovo la 28an de novembr'o 1942 kaj komenc'is trejn'iĝ'i. Ili post'e batal'is per rus'a'j aviad'il'o'j. La skadr'o part'o'pren'is 869 aer'batal'o'j'n (i.a. la sieĝ'o'n de Kenigsberg'o, la nun'a Kaliningrado) kaj detru'is 273 german'a'j'n aviad'il'o'j'n.

Gael Taburet

Gael Taburet nask'iĝ'is en 1919 kaj iĝ'is pilot'o en 1939. Li al'iĝ'is al la skadr'o Normandi'o en 1944. Li mem fal'ig'is du aviad'il'o'j'n plus tri ali'a'j'n kun'labor'e kun ali'a'j pilot'o'j kaj damaĝ'is du (plus unu kun'labor'e kun ali'a'j pilot'o'j). Post la du'a mond'milit'o, li daŭr'e batal'is en Hindoĉini'o kaj post'e trejn'is pilot'o'j'n en Alĝerio, labor'is en Germanio kaj post'e de'nov'e en Alĝerio ĝis la emerit'iĝ'o en 1963, kiel kolonel'o de la franc'a arme'o.

El tiu epope'a grup'o plu'viv'as nur unu hom'o: la mekanik'ist'o André Peyronie [andré peroní].

Politik'a kriz'o

Dum la last'a'j 26 jar'o'j de la politik'a trans'form'ad'o, Albanio est'is traf'it'a de kelk'a'j kriz'o'j. La unu'a okaz'is printemp'e 1991, post la unu'a'j plur'ism'a'j ĝeneral'a'j elekt'o'j, kiu'j'n venk'is la eks'a'j komun'ist'o'j. Sekv'is amas'a popol'a protest'ad'o, ĝeneral'a strik'o de labor'ist'o'j kaj ŝtat'a'j dung'it'o'j. La demokrat'o'j bojkot'is la parlament'a'j'n sesi'o'j'n. Tio solv'iĝ'is per star'ig'o de „teknokrat'a reg'ist'ar'o”, kiu aranĝ'is la ekster'ordinar'a'j'n ĝeneral'a'j'n elekt'o'j'n printemp'e de 1992, venk'it'a'j'n de la demokrat'o'j.

La du'a kriz'o okaz'is printemp'e 1997, kiam pro la amas'a mon'perd'o pro la tiel nom'at'a'j „Poncaj piramid'o'j” ¹ la popol'o ek'ribel'is kaj kolaps'ig'is la ŝtat'o'n. La prezid'ant'o pet'is help'o'n de EU, kiu ven'ig'is 6500 soldat'o'j'n por sekur'ig'i la ekster'ordinar'a'j'n ĝeneral'a'j'n elekt'o'j'n somer'e de 1997, en kiu'j venk'is la social'ist'o'j. Plur'foj'e okaz'is, pro mal'konsent'o, ke social'ist'a aŭ demokrat'a parlament'a grup'o bojkot'is la parlament'o'n dum long'a'j monat'o'j, ĝis oni akir'is konsent'o'n dank'e al inter'ven'o de inter'naci'ul'o'j.

Januar'e 2011 social'ist'o'j, sub la gvid'o de la hodiaŭ'a ĉef'ministr'o Ed'i Ram'a, per'fort'e protest'is antaŭ la ĉef'ministr'ej'o, kio kaŭz'is ankaŭ la viv'o'perd'o'n de kvar protest'ant'o'j. Antaŭ tiu protest'o, la parlament'a social'ist'a grup'o eĉ mal'sat'strik'is dum tri semajn'o'j en la tend'eg'o star'ig'it'a antaŭ la ĉef'ministr'ej'o.

La nov'a protest'o

Simil'e okaz'as nun'temp'e: la demokrat'o'j, gvid'at'a'j de Lulzim Basha, ar'iĝ'is kelk'cent'mil'e sur la grand'a bulvard'o antaŭ la ĉef'ministr'ej'o por pac'e protest'i. Post'e ili star'ig'is tend'eg'o'n, en kiu ili decid'is rest'i ĝis la reg'ant'a'j social'ist'o'j konsent'u pri „teknokrat'a reg'ist'ar'o”, kiu aranĝ'u la regul'a'j'n ĝeneral'a'j'n elekt'o'j'n de juni'o 2017. Kial? Laŭ ili, la land'o est'as trans'form'iĝ'int'a en et'a'n Kolombion pro kultiv'ad'o de kanab'o, de nord'o al sud'o. La reg'ist'ar'o ne arest'is la alban'a'j'n Eskobar-o'j'n, kvankam Interpol'o est'as de'long'e serĉ'ant'a ili'n. Ĝi arest'as nur ordinar'a'j'n kultiv'ist'o'j'n inter dek'mil'o'j da ili.

Miliard'o'j da dolar'o'j en'spez'it'a'j per la drog'o est'os part'e uz'it'a'j de social'ist'o'j por manipul'i la elekt'o'j'n kaj cert'ig'i si'a'n venk'o'n. En la parlament'o'n en'ir'is plur'a'j deput'it'o'j, ĉef'e social'ist'o'j, kiu'j antaŭ'e est'is plen'um'int'a'j krim'o'n en- aŭ ekster-land'e kaj est'is kondamn'it'a'j. Pli'a'j inter la cent'o'j da krim'ul'o'j liber'ig'it'a'j de la juĝ'ej'o'j pro prem'o de la reg'ist'ar'o, plej probabl'e, est'os uz'it'a'j por tiu cel'o.

Kio do okaz'os?

Pas'is du semajn'o'j kaj en la tend'eg'o oni daŭr'e parol'ad'as, protest'as kaj denunc'as la reg'ist'ar'o'n. Ĉu la social'ist'o'j ced'os? Ĉu la ĝis'nun'a pac'a protest'o trans'form'iĝ'os al per'fort'a? Ni vid'u.

1. Poncaj piramid'o'j: piramid'a tromp'o'ŝtel'o, nom'at'a laŭ Carlo Ponzi, en kiu la rent'o'j de la unu'a'j invest'ant'o'j est'as pag'at'a'j rekt'e el la mon'o don'at'a de nov'a'j invest'ant'o'j. (red.)

Alban'o'j: ŝtat'form'a faktor'o en la nun'temp'a Makedonio

De'long'e Makedonion karakteriz'is politik'a kriz'o. La last'a'j parlament'a'j elekt'o'j montr'is, ke la iam'a reg'ant'a dekstr'ul'a parti'o de Gruevski ne plu pov'as mem form'i la reg'ist'ar'o'n, ĉar el 120 deput'it'o'j ĝi akir'is nur 51. Ali'a – mal'dekstr'ul'a, social'demokrat'a – parti'o de Zaev akir'is 49, do ankaŭ ĝi ne pov'as mem kre'i la reg'ist'ar'o'n. Ambaŭ ĉi tiu'j slav'a'j parti'o'j pov'us form'i la reg'ist'ar'o'n, se ili koalici'us kun la alban'a parti'o de Ahmeti, kiu akir'is 10 deput'it'o'j'n, kaj kun ali'a'j alban'a'j kaj turk'a'j parti'o'j. Tiel alban'o'j, konsist'ig'ant'a'j 30-35 % de la loĝ'ant'ar'o, akir'int'e relativ'e mal'mult'e da deput'it'o'j, subit'e far'iĝ'is faktor'o grav'a por la form'ad'o de nov'a reg'ist'ar'o.

Obstin'o

La parti'o de Gruevski, tradici'e tre naci'ism'a, jam dum 15 jar'o'j obstin'e ne plen'um'as la kondiĉ'o'j'n de la Inter'konsent'o de Ohrid el la jar'o 2001: la oficial'ig'o de la alban'a lingv'o, just'a invest'ad'o ankaŭ en la region'o'j kompakt'e loĝ'at'a'j de alban'o'j, proporci'a dung'ad'o de alban'o'j en la ŝtat'a'j'n administr'ant'ar'o'n, arme'o'n, polic'o'n, jur'a'n sistem'o'n k.a. En la ekster'a politik'o, tiu parti'o las'is la land'o'n ekster NATO kaj EU, ĉar ĝi ne pov'is inter'konsent'i kun Greki'o pri la ŝtat'a nom'o.

Ĉu nov'a koalici'o?

Fiask'is la diskut'o'j de Gruevski kun Ahmeti, kaj nun oni esper'as koalici'o'n inter Zaev kaj la alban'a'j parti'o'j. Zaev akcept'is la postul'o'j'n de la alban'o'j. Tio sign'os favor'a'n evolu'o'n de tiu relativ'e nov'a ŝtat'o, post'rest'aĵ'o de la plur'naci'a ŝtat'o Jugoslavio, fond'it'a post la du'a mond'milit'o.

Agl'o'j pov'as kapt'i droneojn

Post la nederlanda polic'o, nun ankaŭ la franc'a aer'arme'o trejn'as agl'o'j'n kun la cel'o „ĉas'i” suspekt'ind'a'j'n et'a'j'n tele'gvid'at'a'j'n aviad'il'o'j'n, la tiel nom'at'a'j'n droneojn. La program'o'n koncern'e la ĉas'ad'o'n per rab'o'bird'o'j oni efektiv'ig'as en milit'baz'o en la komun'um'o Mont-de-Mars'a'n.

Avantaĝ'o'j

La rapid'ec'o kaj efik'ec'o de agl'o'j pov'os util'i por evit'i akcident'o'j'n, kiu'j'n la paf'arm'il'o'j pov'os okaz'ig'i pro fal'o'j sur loĝ'lok'o'j.

Far'iĝ'as pli oft'a'j la aparat'et'o'j flug'ant'a'j sub la ĉiel'o, ĉar tia tele'stir'at'a aviad'il'et'o kapabl'as plen'um'i divers'a'j'n task'o'j'n, ĉu por civil'a uz'ad'o, ĉu por milit'a'j cel'o'j, kiel observ'ad'o kaj spion'ad'o.

Damaĝ'ant'a'j huf'o'fer'o'j

Unu el la plej elegant'a'j strat'o'j en Vieno est'as Herrengasse, kie trov'iĝ'as kelk'a'j palac'o'j de nobel'o'j. Laŭ plan'o de la Verd'ul'a Parti'o ĝi trans'form'iĝ'is al komun'e uz'at'a zon'o por pied'ir'ant'o'j, aŭt'o'j, bus'o'j kaj bicikl'o'j, kie ĉiu dev'as atent'i la ali'a'n. Mal'aper'is la tradici'a'j trotuar'o'j, kaj anstataŭ'e oni met'is mult'e'kost'a'n pavim'o'n el natur'a'j ŝton'o'j sur la tut'a'n larĝ'ec'o'n kaj long'ec'o'n de tiu strat'o. Antaŭ la en'ir'ej'o'j de la magazen'o'j oni instal'is lum'tapiŝ'o'n far'it'a'n el mult'a'j lum'diod'a'j lamp'et'o'j.

Kost'o

Grand'a'n part'o'n de la kost'o'j trans'pren'is entrepren'ist'o'j, kiu'j hav'as magazen'o'j'n ambaŭ'flank'e de tiu strat'o. La tut'a ali'konstru'ad'o kost'is 6 milion'o'j'n da eŭr'o'j; la komerc'ist'o'j pag'is 90 %. Rapid'e kresk'is la vend'o'sum'o de la magazen'o'j.

Problem'o

Sed tiu pavim'o hav'as mal'amik'o'j'n: la fiakr'o'j. Tem'as pri kaleŝ'o'j tir'at'a'j de po du ĉeval'o'j, kies huf'o'fer'o'j ruin'ig'as eĉ la plej dur'a'n granit'o'n. Ek'de la 13a de januar'o 2017 star'as special'a trafik'ŝild'o, kiu mal'permes'as la en'vetur'o'n en la nord'a'n part'o'n de tiu strat'o. La atend'ant'a'j fiakr'o'j dev'as est'i park'it'a'j ali'lok'e sur beton'it'a are'o.

La kur'ant'a'j'n kost'o'j'n por bon'ten'i la strat'o'j'n ek'de nun pag'as la komun'um'o Vieno, ne la komerc'ist'o'j.

Ĉu unu'lingv'a, unu'kultur'a, unu'kolor'a mond'o? Ne, dank'o'n

Kred'ebl'e, neniam en la histori'o de la mond'o est'is tiom da miks'iĝ'o inter unu'op'a'j ul'o'j el divers'a'j naci'o'j, nek iam est'is tiom da migr'ad'o. En Irlando, ek'de la al'iĝ'o de ĉi tiu ŝtat'o al EU, la demografi'o drast'e ŝanĝ'iĝ'is. Antaŭ kelk'a'j jar'dek'o'j la lok'a loĝ'ant'ar'o est'is preskaŭ tut'e homogen'a, sed la al'ven'o de hom'o'j kun plej divers'a'j origin'o'j (tamen precip'e el Pollando kaj balt'a'j land'o'j) ali'ig'is iom post iom la situaci'o'n, bunt'ig'ant'e kaj kultur'e pli'riĉ'ig'ant'e ĝi'n.

Inter'etn'a'j ge'edz'iĝ'o'j

Ne'evit'ebl'a sekv'o de ĉi tia'j en'migr'ad'o kaj miks'iĝ'o est'is, ke okaz'is mult'a'j inter'etn'a'j ge'edz'iĝ'o'j. Kelk'a'j el tiu'j kun'lig'iĝ'o'j daŭr'is, kelk'a'j ali'a'j ne. Se la ge'edz'o'j parol'as la sam'a'n lingv'o'n, hav'as la sam'a'n religi'o'n aŭ ideologi'o'n, kaj est'as karakteriz'it'a'j de simil'a'j interes'o'j kaj gust'o'j, ili relativ'e mal'oft'e spert'as grav'a'j'n problem'o'j'n aŭ mis'kompren'o'j'n. Tamen, se la membr'o'j de tia'j ĉi par'o'j ven'as de tut'e mal'sam'a'j kultur'o'j, kaj se ili'a'j ge'patr'a'j idiom'o'j mal'sam'as (kaj unu el ili ne kapabl'as aŭ tut'e rifuz'as lern'i la lingv'o'n de la ali'a), ja est'as dub'ind'e, ĉu la ge'edz'iĝ'o pov'as long'e daŭr'i. Se nask'iĝ'as infan'o'j, pov'as est'iĝ'i konflikt'o pri la idiom'o, per kiu oni parol'u al la et'ul'o'j. Eĉ se ne est'as mal'akord'o en la famili'o, est'as ne ĉiam facil'e decid'i pri la plej konven'a uz'end'a lingv'o (aŭ lingv'o'j).

Iam'a ĉef'ministr'o

Ali'flank'e ver'as, ke tio ne nepr'e kaŭz'as problem'o'n. Ie leg'ebl'as, ke iam'a ĉef'ministr'o de Kanado, kies patr'o est'is kebekia franc'lingv'an'o, dum li'a patr'in'o est'is angl'e'parol'ant'a, supoz'is en si'a infan'a aĝ'o, ke ĉiu knab'et'o parol'as la franc'a'n kun la patr'o kaj la angl'a'n kun la patr'in'o. Feliĉ'ul'o li! Bedaŭr'ind'e, ne ĉiu'j famili'o'j tiom kontent'ig'e sukces'is harmoni'ig'i tia'n lingv'a'n mal'sam'ec'o'n aŭ elekt'i pac'em'e la plej taŭg'a'n lingv'o'n por parol'i kun eventual'a'j infan'o'j. En si'a libr'o Pajl'er'o'j kaj stopl'o'j, la skot'a poet'o Vilhelm'o Auld inklud'ig'as fragment'o'n kun la titol'o „Inter'mis'kompren'o”. En ĝi li rakont'as, ke, kiam li'a unu'a fil'et'o nask'iĝ'is, li kaj li'a edz'in'o ambaŭ opini'is, ke ĉiu infan'o dev'us hav'i du de'nask'a'j'n lingv'o'j'n. Pli'e Auld decid'is, ke unu el tiu'j lingv'o'j est'u Esperant'o. Tamen, „kiel novic'o en tia'j afer'o'j”, li konfes'is, ke li hav'is dub'o'j'n pri la praktik'a aplik'ad'o de tiu ĉi decid'o. Al la ge'patr'o'j la mal'facil'aĵ'o'j lig'it'a'j kun tiu elekt'o ŝajn'is grand'a'j. Bon'ŝanc'e, la par'o ricev'is bon'a'j'n konsil'o'j'n de'flank'e de ge'amik'o'j kaj solv'is iu'manier'e la dilem'o'n. Vilhelm'o laŭ'dir'e parol'is esperant'e kun la infan'o, dum li'a edz'in'o util'ig'is la angl'a'n, la plej dis'vast'iĝ'int'a'n lingv'o'n en la region'o, kie ili loĝ'is.

Bizar'a'j vest'aĵ'o'j

Sed ne ĉiam tia aranĝ'o facil'e plen'um'ebl'as. Pov'as aper'i ne'natur'e – kaj eĉ art'e'far'it'e – komunik'i, kiam unu el la ge'patr'o'j komunik'as kun infan'o aŭ infan'o'j en lingv'o kiu'n li/ŝi ne kutim'e uz'as por babil'i kun la edz'o aŭ edz'in'o. Pli'e, infan'o'j kaj jun'ul'o'j kutim'e ne ŝat'as uz'i lingv'o'n ne kon'at'a'n de la propr'a'j jun'a'j ge'amik'o'j. Ebl'e ili sent'as si'n fremd'a'j kaj mok'at'a'j: ili vol'as parol'i la sam'a'n lingv'o'n kiel la sam'aĝ'ul'o'j, aŭskult'i la sam'a'n muzik(aĉ)on, port'i la sam'a'j'n bizar'a'j'n vest'aĵ'o'j'n kaj manĝ'i ekzakt'e la sam'a'n nutr'aĵ'o'n (prefer'e tiel nom'at'a'n „rapid'a'n manĝ'aĵ'o'n”).

Person'a spert'o

Ebl'e la leg'ant'o interes'iĝ'os leg'i person'a'n spert'o'n de la verk'ant'o. Li'a edz'in'o nask'iĝ'is en Briti'o, kie la majoritat'a lingv'o est'as kompren'ebl'e la angl'a; li mem nask'iĝ'is, mal'e, en sud-amerik'a land'o, kie la oficial'a lingv'o est'as la hispan'a. Tamen, ili ambaŭ est'as skot'de'ven'a'j, do, kiam ili ge'edz'iĝ'is, ili decid'is, ke ili'a famili'a idiom'o est'u la skot'gael'a, kaj parol'is ekskluziv'e tiu'n lingv'o'n kaj inter si kaj kun si'a'j infan'o'j, ek'de ili'a nask'iĝ'o. Dum kelk'a'j jar'o'j ili labor'is en Argentino kaj la du plej aĝ'a'j fil'o'j vizit'ad'is lern'ej'o'n, kie la hispan'a est'is la unu'nur'a instru'a lingv'o. Malgraŭ tio, ke en la hejm'o ĉiu'j kon'is kaj sci'pov'is util'ig'i la gael'a'n, inter si la knab'o'j ja prefer'is babil'i hispan'lingv'e. Kun la patr'o tamen ili neniam uz'is la hispan'a'n kaj, post la re'ven'o de la famili'o al Eŭrop'o, okaz'is la jen'o: la du knab'o'j dum sufiĉ'e long'a temp'o parol'ad'is hispan'e, kiam ili trov'iĝ'is sol'a'j, sed laŭ'grad'e ili post'e ŝanĝ'is la si'n'ten'o'n kaj ek'uz'is la gael'a'n; hodiaŭ ili parol'as la hispan'a'n nur tiam, kiam ili renkont'as hom'o'j'n el hispan'lingv'a'j land'o'j aŭ trov'iĝ'as en Hispanio.

Komun'a pens'manier'o

Inter angl'e'parol'ant'o'j, la famili'o de la verk'ant'o est'is fort'e kritik'at'a pro la uz'ad'o de la gael'a, antikv'a etn'a lingv'o de mal'grand'a mal'pli'mult'o, anstataŭ la angl'a. Oni asert'is, ke ĉi-last'a est'as pli parol'at'a kaj pli util'a, kaj esprim'is la tim'o'n, ke la fil'o'j neniam majstr'os la angl'a'n, ĉar la ge'patr'o'j parol'as la gael'a'n kun ili. (Parentez'e, tia pens'manier'o est'as komun'a en angl'a'lingv'a'j medi'o'j. Laŭ oni'dir'o, la ge'patr'o'j de la kimr'a poet'o Dylan Thomas ne konsent'is, ke li parol'u la kimr'a'n, „por ne difekt'i si'a'n prononc'o'n de la angl'a”.) Laŭ'ŝajn'e ĉiu'j kritik'ant'o'j ne kompren'is, ke nun'temp'e oni apenaŭ pov'as evit'i, ke la jun'ul'ar'o lern'u la angl'a'n. Kompren'ebl'e, la fil'o'j de la verk'ant'o ja lern'is kaj ja parol'as la angl'a'n sen mal'facil'o, ĉar ili konstant'e aŭd'is, kaj plu aŭd'as, la angl'a'n (plej oft'e la uson-angl'a'n) dank'e al radi'o, televid'o, ret'o, film'o'j, popular'a muzik'o kaj al la tut'a ĉirkaŭ'aĵ'o. Mal'e, preciz'e pro la fakt'o, ke ili unu'e lern'is la lingv'o'n de si'a'j pra'patr'o'j, ili nun est'as plur'lingv'a'j, ĝu'as al'ir'o'n al divers'a'j kultur'o'j kaj trov'as mult'a'j'n ge'amik'o'j'n el divers'a'j land'o'j. Du el la tri fil'o'j de la verk'ant'o parol'as ankaŭ Esperant'o'n, sed pri tio oni silent'u en ne'mov'ad'a el'don'aĵ'o!

Pez'a ŝarĝ'o

En Irlando est'as mult'a'j ekster'land'a'j famili'o'j, kiu'j en la hejm'o parol'as si'a'j'n propr'a'j'n naci'a'j'n lingv'o'j'n, kvankam ekster'e ili dev'as uz'i la idiom'o'n de si'a'j en'land'a'j najbar'o'j kaj koleg'o'j. Kompren'ebl'e la pli'mult'o'j ne dezir'as, ke la infan'o'j perd'u si'a'n naci'a'n lingv'o'n. En iu'j are'o'j, ekzempl'e, pol'a'j infan'o'j est'as dev'ig'at'a'j vizit'ad'i la lok'a'j'n lern'ej'o'j'n, kie ili lern'as la angl'a'n kaj la irland'an. En ĉiu semajn'fin'o ili al'don'e frekvent'as kurs'o'j'n, kie ili stud'as la pol'a'n kaj batal'as kun ĝi'a kompleks'a gramatik'o. Sam'e, infan'o'j el Rusio dev'as stud'i la rus'a'n en si'a lim'ig'it'a liber'temp'o. Tio est'as pez'a ŝarĝ'o por et'ul'o'j viv'ant'a'j en fremd'a land'o. En ali'a land'o, kie la verk'ant'o pli fru'e loĝ'is, viv'is nederlanda famili'o, kiu ŝajn'e trov'is drast'a'n rimed'o'n. La ge'patr'o'j decid'is parol'i nur la angl'a'n lingv'o'n en la dom'o. Est'us demand'ind'e, ĉu tio ne fremd'ig'us la infan'o'j'n, kiam ili ebl'e re'ven'os al Nederlando kaj renkont'iĝ'os kun ge'av'o'j kaj sam'land'an'o'j. Tiu situaci'o ne ŝajn'as akcept'ebl'a. Ĉi tia fremd'iĝ'o observ'ebl'as en gael'lingv'a'j region'o'j de Skot'land'o kaj Irlando, kie la gael'a'j ge'patr'o'j parol'is nur la angl'a'n kun la infan'o'j, kiu'j tial ne kapabl'as kompren'i la parol'o'j'n de si'a'j ge'av'o'j kaj ali'a'j parenc'o'j, kaj neni'o'n sci'is pri si'a propr'a kultur'o kaj si'a histori'o.

Insist'i (sen skold'i!)

Ŝajn'as, ke en du'lingv'a'j famili'o'j la infan'o'j prefer'as kaj pli oft'e uz'as la lingv'o'n de la patr'in'o, kaj en tiu okaz'o la patr'o dev'as insist'i (sen skold'i!), por ke ili parol'u kun li en li'a ge'patr'a lingv'o. Unu el la fil'o'j de la artikol'ant'o, kiu loĝ'as en Skot'land'o, hav'as plur'lingv'a'n irland'an edz'in'o'n, kiu parol'as angl'e kun la infan'o'j, dum li mem parol'as gael'e al ili. Antaŭ'e, la knab'o'j pli oft'e parol'is angl'e, sed, post kiam ili iĝ'is lern'ej'an'o'j en gael'lingv'a lern'ej'o, ili flu'e parol'as ambaŭ lingv'o'j'n. Ali'a fil'o de la skrib'ant'o labor'as en Germanio kaj hav'as bavar'a'n edz'in'o'n. La famili'o, kiu'n ili kre'is, hav'as ĝemel'o'j'n: knab'o'n kaj knab'in'o'n. Ĉar la ge'fil'o'j est'as jun'eg'a'j, ili ankoraŭ (kaj infan'e) babil'as nur la bavar'a'n dialekt'o'n de la german'a, kvankam la edz'o parol'as kun si'a'j ge'patr'o'j, kaj kun si'a'j du frat'o'j, nur skot'gael'e. Kiu'j'n lingv'o'j'n la infan'o'j post'e parol'os, ne ebl'as sci'i. Esper'ebl'e, tamen, ni'a mond'o neniam iĝ'os unu'lingv'a, unu'kultur'a, unu'kolor'a!

Koto'nu'o akir'as nov'a'n vizaĝ'o'n

En april'o 2016 en Benino okaz'is elekt'o'j. Est'is elekt'it'a nov'a prezid'ant'o Patric'e Tal'o'n [patrís talón]. Li decid'is, ke la komerc'a ĉef'urb'o de Benino kaj la ali'a'j urb'o'j de la land'o dev'as aspekt'i sam'e kiel eŭrop'a'j urb'o'j. For la sur'trotuar'a'j'n butik'o'j'n! Per pez'a'j konstru- (detru-)maŝin'o'j labor'ist'o'j frakas'as ĉiu'j'n teras'o'j'n kaj instal'aĵ'o'j'n, kiu'j'n la vend'ist'o'j konstru'is sur publik'a grund'o. Dek'o da polic'ist'o'j star'as ĉirkaŭ la maŝin'o por cert'ig'i ord'a'n efektiv'ig'o'n de tiu labor'o, kaj hom'o'j el la publik'o rigard'as – jen sci'vol'e, jen konstern'it'e.

Tiu ag'ad'o okaz'as laŭ la ĉef'a'j larĝ'a'j avenu'o'j de la urb'o Koto'nu'o kaj en ali'a'j urb'o'j, kaj ĉiu'j demand'as si'n, ĉu ĝi etend'iĝ'os al la sen'asfalt'a'j flank'a'j strat'et'o'j kaj ĝis kie tiu pur'ig'ad'o modif'os la vizaĝ'o'n de la land'o. Nun'temp'e la ag'ad'o sur'voj'as ĉef'e en la departement'o Littoral (mar'bord'o), kie situ'as la urb'eg'o Koto'nu'o. La decid'o est'is far'it'a en la konsili'o de ministr'o'j, do kun la aprob'o de la ŝtat'estr'o Tal'o'n. Kaj dum'tag'a'j instal'aĵ'o'j, tabl'o'j, seĝ'o'j, kaj beton'a'j baz'o'j por teras'o'j, kaj tegment'o'j sur'butik'a'j – ĉio dev'as mal'aper'i.

Rival'ec'o

Jur'e la situaci'o est'as komplik'a. Kompren'ebl'e la trotuar'o'j est'as publik'a grund'o. Tamen de jar'dek'o'j teras'o'j kaj ali'a'j instal'aĵ'o'j star'is sur tiu part'o sen'kontest'e, kaj la leĝ'o'j antaŭ'vid'as, ke tia'j long'daŭr'a'j situaci'o'j akir'as rajt'o'n plu ekzist'i ankaŭ jur'e. La problem'o est'as, ke la urb'o'j en'kas'ig'as mon'o'n, i'a'n lu'prez'o'n, ĉe la vend'ist'o'j kaj posed'ant'o'j de la restoraci'o'j, kiu'j uz'as la trotuar'o'n. Tem'as pri sufiĉ'e grand'a en'spez'o'font'o por la urb'o'j. Nun la ŝtat'o en'miks'iĝ'as en tia'j'n afer'o'j'n kaj streĉ'o'j aper'as. Ĉar la ŝtat'estr'o Tal'o'n antaŭ si'a elekt'o publik'e deklar'is, ke li ne vol'as re'kandidat'iĝ'i fin'e de si'a unu'a mandat'o, kies daŭr'o est'as kvin jar'o'j, li tut'e ne dev'as zorg'i pri kontent'ig'o de si'a elekt'int'ar'o. Li ag'as liber'vol'e kaj propr'a'decid'e. Oni sent'as i'a'n rival'ec'o'n inter la reg'ist'ar'o kaj la estr'o'j de la teritori'a'j instanc'o'j.

Ne ĉiu'j aprob'as

Kelk'a'j vend'ist'o'j perd'as la ebl'o'n viv'ten'i si'n per sur'strat'a vend'ad'o. Por iu'j la situaci'o est'as eĉ katastrof'a. Ali'a'j – pli eduk'it'a'j – hom'o'j kompren'as, ke tia nebul'a situaci'o dev'as fin'iĝ'i kaj ke la ŝtat'estr'o prav'e al'port'as ord'o'n argument'ant'e, ke la trafik'o est'os pli sekur'a, kaj ke oni pov'os pli facil'e post'kur'i ŝtel'ist'o'n laŭ larĝ'a'j strat'o'j. Laŭ enket'o'j, 80 % de la publik'o aprob'as la reg'ist'ar'a'n decid'o'n. Fakt'o est'as, ke la trotuar'a'j butik'o'j, kompren'ebl'e provizor'a'j, est'is oft'e ne'bel'a'j lad'a'j barak'o'j, sed la abund'a'j var'o'j vend'ot'a'j met'is kolor'o'j'n kaj gaj'ig'is la aspekt'o'n. Nun oni vid'as la nud'a'j'n fasad'o'j'n ne nepr'e estetik'a'j'n kaj cikatr'ec'a'j'n trotuar'o'j'n kaj apud'strat'a'j'n zon'o'j'n, kie la prezid'ant'o promes'as plant'ad'o'n de arb'o'j kaj ali'a'j'n far'o'j'n por bel'ig'i la urb'o'n. Ĉiu'j est'as en atend'o. Turist'o'j, kiu'j kon'is la urb'o'n antaŭ'e, konstat'as la modif'o'n kaj pov'as opini'i, ke la urb'o perd'as si'a'n afrik'tip'a'n ĉarm'o'n. Krom'e, eŭrop'an'o'j prefer'us pur'a'j'n strat'o'j'n kun butik'o'j sur'trotuar'a'j, do ne nepr'e sam'opini'as kun la prioritat'o decid'it'a reg'ist'ar'nivel'e.

Kie'n ir'u ni'a mond'o?

Ĉi tiu'n tekst'o'n mi fin'verk'is la 8an de maj'o, la maten'o'n post la elekt'o de Emmanuel Macron kiel prezid'ant'o de Franci'o.

Antaŭ preskaŭ du monat'o'j okaz'is parlament'a'j elekt'o'j en Nederlando. La ĉef'a'j kandidat'o'j, proksim'um'e egal'e fort'a'j laŭ la prognoz'o'j, est'is la ĉef'ministr'o Mark Rutte (VVD), tradici'a liberal'ul'o, kaj Geert Wilders (PVV), popular'a pro si'a'j ekstrem'a'j, foj'e Trump-simil'a'j ide'o'j. La rezult'o pov'is est'i tre grav'a por la est'ont'ec'o de Nederlando, sed la interes'o est'is mal'grand'a. Rutte perd'is ok parlament'an'o'j'n, mal'pli ol li tim'is; Wilders gajn'is kvin, mal'pli ol li esper'is. Ĉar neni'u parti'o vol'as est'i en reg'ist'ar'o kun Wilders, antaŭ'vid'ebl'as ke la parti'o de Rutte pov'os daŭr'ig'i la nun'a'n politik'o'n, kiu ne trov'is solv'o'n por la mal'kontent'o de mult'a'j nederland'an'o'j. La form'ad'o de la reg'ist'ar'o ne progres'as, oficial'e ĉar verd'ul'a kun'trakt'ant'o pro famili'a'j kial'o'j ne pov'as part'o'pren'i, sed ver'ŝajn'e ankaŭ ĉar oni atend'is la rezult'o'n de la franc'a'j elekt'o'j.

La franc'o'j elekt'is nov'a'n prezid'ant'o'n en du sesi'o'j, la 23an de april'o kaj la 7an de maj'o. En la unu'a sesi'o plej bon'a'n rezult'o'n akir'is la sen'de'pend'a kandidat'o Emmanuel Macron (24,01 %) kaj la ekstrem'dekstr'a Marin'e Le Pen (21,30 %) (Front National). Kun mal'grand'a diferenc'o sekv'is la dekstr'a kandidat'o François Fillon, kiu perd'is la sub'ten'o'n de part'o de si'a parti'o pro akuz'o'j pri korupt'ad'o, sed tamen ating'is 20,01 %, kaj la ekstrem'mal'dekstr'ul'o Je'a'n-Luc Mélanchon (19,58 %). En la du'a sesi'o venk'is Macron kun du tri'on'a pli'mult'o (sed laŭ ankoraŭ ne'oficial'a'j cifer'o'j kvar'on'o de la rajt'ig'it'a'j franc'o'j ne voĉ'don'is kaj dek'on'o de la voĉ'don'il'o'j est'is ne'valid'a'j). Macron est'as jun'a, eŭrop'em'a kaj sukces'as entuziasm'ig'i. Ali'flank'e, li'a ekonomi'a program'o, kvankam bon'e el'labor'it'a, est'as nov'liberal'a tip'o, kiu ne sukces'is solv'i la nun'a'j'n problem'o'j'n.

Ankoraŭ ven'os la pli'fru'ig'it'a'j elekt'o'j en Briti'o je la 8a de juni'o, la elekt'o de nov'a kancelier'o en Germanio en septembr'o, kaj ali'a'j. Inter'temp'e la divers'a'j kriz'o'j je ĉiu'j flank'o'j de Mediterane'o ...

Pas'int'jar'e el demokrat'a'j elekt'o'j rezult'is kelk'a'j ne'atend'it'a'j decid'o'j: Donald Trump iĝ'is prezid'ant'o de Uson'o kaj Briti'o for'las'os Eŭrop'a'n Uni'o'n. Ankaŭ dum la jar'o 2017 en Eŭrop'o okaz'os elekt'o'j, kies rezult'o'j ne est'as prognoz'ebl'a'j. La promes'o'j de la kandidat'o'j apenaŭ konsider'as la real'a'j'n problem'o'j'n nun'a'j'n. Tamen daŭr'e aper'as libr'o'j, kiu'j klopod'as montr'i la sekv'ot'a'n voj'o'n.

2016: jar'o de surpriz'o'j

La rilat'o'j inter Briti'o kaj EU neniam est'is bon'eg'a'j, sed apenaŭ iu antaŭ'vid'is, ke tiom da brit'o'j est'as tiom mal'kontent'a'j, ke ili decid'os for'las'i ĝi'n. La por'ul'o'j de la brit'el'ir'o tut'e ne prepar'is plan'o'j'n por la el'ir'o kaj la elekt'ant'o'j ankaŭ ne rimark'is, ke tia'j plan'o'j mank'as. Nun la reg'ist'ar'o dev'as plen'um'i la formal'aĵ'o'j'n por la el'ir'o, sed neni'u sci'as kiel tio okaz'u. En la land'o, sed ankaŭ en EU-land'o'j kun mult'a'j rilat'o'j kun Briti'o, reg'as mal'cert'ec'o.

En Uson'o el la mal'fid'o je la kandidat'in'o Clinton rezult'is la elekt'o de Trump, pri kies kvalit'o'j kiel prezid'ant'o ankaŭ en la propr'a parti'o est'is mult'e da dub'o'j. Ĉu Trump sukces'os efektiv'ig'i si'a'j'n plan'o'j'n aŭ ĉu li iom post iom iĝ'os pli moder'a? La plan'o'j'n pri pli liber'a komerc'o (TTIP), kontraŭ kiu'j mal'dekstr'ul'o'j (ĉef'e en Eŭrop'o) dum jar'o'j van'e protest'is, Trump ĵet'is en rub'uj'o'n, ĉar por li pli grav'as la bon'fart'o de la en'land'a ekonomi'o. Ĉu nun ek'os renvers'o de la princip'o'j de inter'naci'a komerc'o, aŭ ĉu fin'fin'e nur rest'os anekdot'o en mal'long'a karier'o de prezid'ant'o?

Al tiu'j du ekzempl'o'j al'don'ebl'as ali'a'j: la elekt'o de nov'a kancelier'o en Germanio, la divers'a'j kriz'o'j ĉe ĉiu'j flank'o'j de Mediterane'o ...

Real'ism'a'j ide'o'j

La program'o'j de la kandidat'o'j oft'e est'as ripet'o de la antaŭ'a'j program'o'j sen'sukces'a'j: pli da ekonomi'a kresk'o hav'ig'os pli da labor'lok'o'j kaj do pli da bon'fart'o. Kelk'a'j simpl'e ne'as, ke est'as iu'j ekologi'a'j problem'o'j; plej'part'o asert'as atent'i pri la medi'o, sed ne klar'ig'as kiel kombin'ebl'as la postul'o'j de kresk'ant'a ekonomi'o kun tiu'j de la en'danĝer'ig'it'a natur'o. La scienc'ist'o'j, kiu'j laŭ'dir'e (preskaŭ) ĉiu'j est'as konvink'it'a'j ke sen drast'a'j ŝanĝ'o'j klimat'a katastrof'o baldaŭ'as, silent'as, kvankam ili dev'us ĉia'manier'e inter'ven'i en la diskut'o'j. La stud'labor'o kaj mult'a'j libr'o'j pri tiu'j tem'o'j dron'as en la amas'o da nov'aĵ'o'j kaj apenaŭ ating'as interes'at'o'j'n. El tiu amas'o ating'is ni'n tri pas'int'jar'e el'don'it'a'j libr'o'j, divers'origin'a'j kaj kun mal'sam'a cel'publik'o.

Klub'o de Romo

La Klub'o de Romo, fond'it'a en 1968, est'as organiz'aĵ'o kiu inter'ŝanĝ'as ide'o'j'n pri divers'a'j ĝeneral'a'j inter'naci'a'j afer'o'j. En 1972 ĝi el'don'is si'a'n raport'o'n La lim'o'j de kresk'ad'o pri la lim'ig'it'a'j stok'o'j de resurs'o'j. La raport'o est'is rapid'e traduk'it'a en mult'a'j'n lingv'o'j'n kaj kaŭz'is grand'a'n diskut'o'n pri ni'a est'ont'ec'o. La problem'o'j skiz'it'a'j en 1972 nun grand'part'e est'as konsider'at'a'j kiel real'a'j, sed mank'as inter'konsent'o pri la urĝ'ec'o de ili'a solv'o. La Klub'o de temp'o al temp'o el'don'as pli'a'n raport'o'n, sed ĝi ne plu sukces'as ating'i grand'a'n publik'o'n.

En septembr'o 2016 aper'is nov'a raport'o, sam'temp'e en du lingv'o'j, sed kun sufiĉ'e mal'simil'a titol'o. En la angl'a lingv'o ĝi nom'iĝ'as: Reinventing Prosperity. Managing Economic Growth to Reduce Unemployment, Inequality, and Climate Change (Re'invent'i prosper'o'n. Mastr'um'i ekonomi'a'n kresk'o'n por redukt'i sen'labor'ec'o'n, mal'egal'ec'o'n kaj klimat'ŝanĝ'o'n) (ISBN 978-1771642514). En la german'a ĝi iĝ'is: Ein Prozent ist genug - Mit wenig Wachstum soziale Ungleichheit, Arbeitslosigkeit und Klimawandel bekämpfen (Unu procent'o sufiĉ'as. Per mal'grand'a kresk'o kontraŭ'batal'i soci'a'n mal'egal'ec'o'n, sen'labor'ec'o'n kaj klimat'ŝanĝ'o'n) (ISBN 978-3-86581-810-2).

La aŭtor'o'j est'as la skot'de'ven'a Graeme Maxton, ĝeneral'a sekretari'o de la Klub'o, kaj la norveg'o Jørgen Randers (1945), jam kun'aŭtor'o de la raport'o de 1972. La prezent'o de la libr'o est'is mal'mult'e atent'at'a de la gazet'ar'o (sam'temp'is elekt'o'kampanj'o en Uson'o) kaj almenaŭ kelk'a'j ĵurnal'ist'o'j grand'titol'e menci'is nur unu (ja provok'a'n) er'o'n el la antaŭ'last'a de la dek tri propon'o'j lanĉ'it'a'j en la libr'o: favor'i mal'pli grand'a'j'n famili'o'j'n. La aŭtor'o'j sugest'as don'i „premi'o'n” de 80 000 uson'a'j dolar'o'j al vir'in'o, kiu hav'as mal'pli ol du infan'o'j'n ĉe si'a 50-jar'iĝ'o; laŭ ili tiu sum'o (proksim'um'e du'jar'a salajr'o en riĉ'a'j land'o'j) respond'as al la ŝpar'o pro mal'pli da lern'ej'o'j kaj san'serv'o'j por infan'o'j.

Ĉu oni kon'as la real'a'n mond'o'n?

La ide'o pri tia premi'o est'as strang'a. En la land'o'j, kiu'j kapabl'as pag'i ĝi'n, ĝeneral'e jam est'as mal'pli ol du infan'o'j kaj financ'a stimul'o ne est'as bezon'at'a. Krom'e est'as kon'at'e, ke tut'mond'e famili'o'j iĝ'as mal'pli grand'a'j se est'as bon'fart'o kaj stabil'ec'o en la land'o; la mon'o do pli efik'e uz'ebl'as ali'manier'e.

Ankaŭ ali'lok'e en la libr'o la leg'ant'o mir'as. Laŭ la aŭtor'o'j la ekonomi'a kresk'o de la pas'int'a'j jar'dek'o'j ne sukces'is for'ig'i sen'labor'ec'o'n kaj liberal'ism'o konsider'ind'e pli'grand'ig'is la mal'egal'ec'o'n. Aŭtomat'ig'o kaj robot'o'j ankoraŭ pli'grand'ig'os la problem'o'j'n. Ili cit'as el ese'o (el 1930) de la brit'a ekonomik'ist'o John Maynard Keynes (1883-1946), kiu prognoz'is, ke li'a'j nep'o'j bezon'os labor'i nur dek kvin hor'o'j'n semajn'e por hav'i dec'a'n en'spez'o'n. Li'a rev'o ne real'iĝ'is; ankaŭ en riĉ'a'j land'o'j mult'a'j hom'o'j labor'as pli ol 40 hor'o'j'n semajn'e kaj apenaŭ pov'as viv'ten'i si'n. Ĝi real'ig'ebl'us, se la salajr'o'j sam'e rapid'e kresk'us kiel la mal'net'a en'land'a produkt'o, sed ne est'as tiel: salajr'o'j em'as mal'kresk'i kaj eĉ en la riĉ'a Germanio la minimum'a hor'a salajr'o (vari'as, nun ĉirkaŭ 8,50 eŭr'o'j) antaŭ kelk'a'j jar'o'j nur pen'e est'is akcept'it'a.

La unu'a el la dek tri propon'o'j est'as redukt'o de la labor'daŭr'o. La kalkul'o'j est'as baz'it'a'j sur la uson'a labor'merkat'o kaj el ili rezult'as teori'a redukt'o de 40 al 34 hor'o'j semajn'e, en real'o tamen per pli'alt'ig'o de la jar'a nombr'o de feri'o'tag'o'j. Tio dev'us kre'i labor'lok'o'j'n por la nun'a'j sen'labor'ul'o'j. Eŭrop'an'o'j cert'e ne kompren'os: en Franci'o (kaj ali'a'j land'o'j) jam de'long'e ekzist'as la 35-hor'a labor'semajn'o kaj grand'a sen'labor'ec'o rest'as.

La du'a propon'o est'as la alt'ig'o de la pensi'o-aĝ'o de 65 al 70 jar'o'j. Se konsider'i la pli long'a'n viv'daŭr'o'n, la ide'o est'as sub'ten'ind'a, sed tio nul'ig'as la efik'o'n de la redukt'o de la semajn'a labor'daŭr'o. Krom'e, la aŭtor'o'j supoz'as, ke ĉiu'j hav'as long'daŭr'a'n, plen'temp'a'n labor'kontrakt'o'n, sed tia'j kontrakt'o'j oft'e anstataŭ'iĝ'as per mal'long'daŭr'a'j, ne'sekur'a'j kontrakt'o'j, foj'foj'e eĉ nul-hor'a'j (kio signif'as, ke dung'it'o ĉiam est'u pret'a por ek'labor'i, sed neniam sci'as kiam kaj kiom long'e). Tio est'as nur kelk'a'j ekzempl'o'j de simpl'ig'it'a'j kaj ne'koher'a'j rezon'ad'o'j, kiu'j mal'facil'ig'as la kompren'o'n kaj instig'as al flank'e'n'met'o de princip'e valor'a libr'o.

Inter la ceter'a'j propon'o'j est'as alt'a'j impost'o'j je hered'aĵ'o'j, stimul'o de al'iĝ'o al labor'ist'a sindikat'o, pli alt'a pag'o al sen'labor'ul'o'j, kaj sen'kondiĉ'a baz'a en'spez'o (ne por ĉiu'j kiel en iu'j ali'a'j propon'o'j, sed nur por tiu'j, kiu'j bezon'as).

La sam'a'j ide'o'j

Norbert Nicoll (1981, el Eupen en la german'lingv'a part'o de Belgi'o) aper'ig'is sam'tem'a'n, sed pli facil'e leg'ebl'a'n libr'o'n Adieu Wachstum – Das End'e einer Erfolgsgeschichte (Adiaŭ'o al ekonomi'a kresk'o – Fin'o de sukces'histori'o) (ISBN 978-3-8288-3736-2). Li instru'as daŭr'i'pov'a'n dis'volv'iĝ'o'n en la german'a universitat'o Duisburg-Essen kaj est'as membr'o de la (origin'e franc'a) asoci'o Attac, kiu kritik'as la fi'aĵ'o'j'n de la financ'a mond'o.

Ĉi tiu libr'o est'as re'verk'o kaj daŭr'ig'o de Hat di'e Zukunft eine Wirtschaft? (Ĉu la est'ont'ec'o hav'as ekonomi'o'n?) (ISBN 978-3-8977-1512-7) el 2011. Nicoll verk'as precip'e kiel hom'o person'e traf'it'a de la mond'a problem'ar'o, mal'pli kiel scienc'ist'o. Li klopod'as trov'i rilat'o'j'n inter la okaz'aĵ'o'j kaj ekzempl'e demand'as si'n, ĉu la intern'a milit'o en Sirio est'as iel lig'it'a al la mal'sukces'int'a rikolt'o kaj la alt'a'j nutr'aĵ'prez'o'j en 2011.

Detal'e el'labor'it'a ag'ad'plan'o ne est'as en la libr'o, sed ja est'as ripet'it'a'j la de'long'e kon'at'a'j postul'o'j: regul'ig'o de la financ'a'j merkat'o'j, impost'ad'o de la inter'naci'a'j entrepren'o'j kiu'j nun apenaŭ i'o'n pag'as, re'divid'o de labor'o kaj en'spez'o'j, ŝpar'em'a uz'o de resurs'o'j ... La fin'a cel'o est'u bon'a viv'o anstataŭ sen'fin'a ekonomi'a kresk'o.

Libr'o pri akv'o

La 103a Japan'a Esperant'o-Kongres'o okaz'is en oktobr'o 2016 en la urb'o Oumihaĉiman, guberni'o Ŝiga, apud la Lag'o Biŭa, la plej grand'a lag'o de Japani'o. Tiu lag'o proviz'as per akv'o la urb'eg'o'j'n Kiot'o kaj Osako kaj ĝi est'is unu el la tem'o'j de la kongres'o. Kiel memor'libr'o de la kongres'o est'is traduk'it'a esperant'e'n libr'o de Takao Yamaguchi kun la titol'o De Dinamik'a Lag'o Biŭa al la Mond'o (ISBN： 978-4-88887-095-5).

Komenc'e de la libr'o est'as skiz'o de la geologi'a evolu'o de la lag'o dum la pas'int'a'j kvar milion'o'j da jar'o'j, ĝis ĝi ating'is si'a'n nun'a'n form'o'n. Sekv'as pri'skrib'o de la labor'o'j, kiu'j okaz'is dum la last'a'j jar'dek'o'j por for'ig'i la polu'o'n, re'kre'i la natur'a'n medi'o'n ĉirkaŭ la lag'o kaj ig'i la akv'o'n de la lag'o de'nov'e kaj long'daŭr'e uz'ebl'a por hom'a konsum'o. Post'e la aŭtor'o pri'skrib'as la problem'o'n de la lim'ig'it'a'j akv'o'resurs'o'j en la mond'o kaj sugest'as kiel la japan'a'j spert'o kaj teknologi'o pov'as help'i. Kiel ilustr'aĵ'o est'as pri'skrib'it'a'j kelk'a'j projekt'o'j en Ĉini'o.

Ni hav'u ali'a'j'n prioritat'o'j'n

Est'us bon'e, se ĉiu hom'o est'us liber'a port'i ĉap'o'j'n, beret'o'j'n, kasked'o'j'n, vual'o'j'n, kap'tuk'o'j'n, akv'o'kuv'et'o'j'n (kio ja plu okaz'as en la sud-ital'a vilaĝ'o, kie mi nask'iĝ'is) kaj i'o'n ajn ali'a'n sur la propr'a kap'o, se tio ne est'ig'us klar'a'n provok'o'n aŭ grav'a'n insult'o'n al mal'sam'opini'a'j (kaj foj'foj'e ras'ism'a'j, mal'antaŭ la oficial'a'j deklar'o'j) person'o'j.

Tre oft'e en Eŭrop'o mi renkont'as sur'voj'e aŭ eĉ en publik'a'j lok'o'j katolik'a'j'n aŭ ortodoks'a'j'n monaĥ'in'o'j'n, kiu'j pro person'a'j kial'o'j, por plen'um'i „misi'o'n” kaj far'i la vol'o'n de la Di'o, je kiu ili kred'as, decid'as sur'hav'i vintr'e kaj somer'e griz'a'n, blank'a'n aŭ nigr'a'n vual'o'n sur la kap'o. Mi tre'eg'e respekt'as kaj admir'as ili'n kaj neniam akcept'us, se oni dev'ig'us ili'n de'pren'i ĝi'n en'e de publik'a'j lok'o'j aŭ se ili vojaĝ'us al ali'a land'o kun ĉef'a religi'o mal'sam'a ol tiu krist'an'a.

Pas'int'semajn'e mi ir'is al preĝ'ej'o okaz'e de Cindr'o'merkred'o (fast'a tag'o, kiu est'ig'as por katolik'o'j la komenc'o'n de la karesm'o; por ortodoks'ul'o'j tio okaz'as la antaŭ'a'n „pur'a'n/verd'a'n lund'o'n”): sen'hont'e mi post'e el'ir'is el la preĝ'ej'o, promen'is sur voj'o, en'ir'is bak'ej'o'n kun evident'a, grand'a cindr'a kruc'o sur mi'a sen'har'a kap'o. Se oni dir'us al mi for'ĵet'i la cindr'o'n antaŭ ol en'ir'i en la vend'ej'o'n, tio ja ofend'us mi'n kaj mi'a'n liber'o'n. Kia'n mal'bon'o'n mi est'is far'ant'a al ali'a'j hom'o'j? Ebl'e mi ŝajn'is rid'ind'a al iu'j person'o'j, sed tio est'as mi'a problem'o, ne ili'a.

Cindr'o aŭ ajn'spec'a ĉap'o sur la kap'o de pac'em'a'j ul'o'j (oni pens'u ankaŭ pri la hebre'a vert'o'ĉap'o) ofend'as neniu'n. Mal'sam'a est'as la afer'o, se la ĉap'port'ant'a person'o est'as mal'pac'em'a person'o, vol'as kaŝ'i si'a'n propr'a'n ident'ec'o'n aŭ intenc'as far'i prozelit'ism'o'n. Sed tio ne oft'e okaz'as: plej oft'e islam'a vir'in'o kun vual'o/kap'tuk'o vol'as nur aĉet'i i'o'n en super'bazar'o aŭ ĉe'est'i universitat'a'n lecion'o'n.

Laŭ mi'a spert'o, mult'a'j islam'a'j vir'in'o'j eĉ kul'o'n ne tuŝ'us aŭ mort'ig'us: tem'as pri simpl'a vest'a tradici'o el ili'a'j land'o'j. Pri kio ni do est'as parol'ant'a'j?

Evident'as, ke la „liber'ec'a” Eŭrop'o perd'as (mult'a'n) temp'o'n diskut'ant'e pri vest'ar-detal'o'j de liber'a'j hom'o'j, kiu'j viv'as en ĝi. Oni vid'as ĉiu'lok'e ne'ekzist'ant'a'j'n provok'o'j'n (mi hav'is en la last'a'j jar'o'j lern'ant'in'o'j'n kun vual'o kaj kap'tuk'o, kaj ili est'is tre mild'a'j kaj afabl'a'j person'o'j) kaj plur'manier'e prov'as trud'i si'a'n laik'a'n kaj kelk'foj'e ateism'a'n pens'manier'o'n, kadr'e de kiu ne-kaŝ'at'a aparten'o al iu religi'o est'as mez'epok'a aŭ pas'int'ec'a aŭ ĝen'a/evit'end'a afer'o.

Tut'e ali'a'j est'as la prioritat'o'j kaj la defi'o'j, kiu'j'n ni – hom'o'j de la tri'a jar'mil'o – est'as vok'at'a'j al'front'i. Mi'n person'e nervoz'ig'as eg'e pli la individu'o'j, kiu'j en publik'a'j lok'o'j daŭr'e uz'as si'a'n poŝ'telefon'o'n aŭ montr'as si'a'j'n pli kaj pli grand'a'j'n kaj kiĉ'a'j'n tatu'o'j'n. Esenc'e, kiel detal'o'j/akcesor'aĵ'o'j de oni'a ekster'a aper'o, tem'as objektiv'e pri la sam'a afer'o.

Aborigen'a hered'aĵ'o en la hispan'a lingv'o de Kubo

Kiel ebl'e sci'at'e, la hispan'o'j pas'int'ec'e en'konduk'is la propr'a'n lingv'o'n en la plej'part'o'n de la amerik'a kontinent'o. Iom post iom nask'iĝ'is la tiel nom'at'a amerik'a vari'o de la hispan'a lingv'o, diferenc'a de la lingv'o normal'e uz'at'a en Hispanio. En Kubo lok'a vari'o de la hispan'a lingv'o ja est'as atest'it'a; tamen ĉi tio ne implic'as, ke inter la hispan'a lingv'o parol'at'a en Kubo kaj tiu rekomend'at'a de la Akademi'o ekzist'as pli grand'a mal'sam'o ol tiu, kiu pov'as ekzist'i inter ĉi-last'a kaj la primar'a'j dialekt'o'j de Hispanio.

Koloni'ist'o'j

La etn'a asimil'ad'o trud'it'a de la koloni'ist'o'j al la aborigen'a loĝ'ant'ar'o efik'e real'iĝ'is, sed la antikv'a kultur'a hered'aĵ'o de la lok'ul'o'j tra'viv'as en plur'a'j aspekt'o'j de la ordinar'a viv'o de hom'o'j en Kubo: oni pens'u pri loĝ'ej'o'j, kutim'o'j, plej divers'a'j il'o'j uz'at'a'j en la dom'o'j, sen forges'i nutr'ad'o'n, fiŝ'kapt'ad'o'n, parol'ad'o'n kaj ali'a'j'n aspekt'o'j'n, kiu'j iĝ'is part'o de la kuba ident'ec'a sent'o (ne nur en la urb'o'j, sed ankaŭ en la kamp'ar'o). Dum la temp'o pas'as, pli kaj pli firm'iĝ'as la konsci'o, ke en la hispan'a lingv'o de Kubo ekzist'as not'ind'a'j influ'o'j far'e de la antaŭ'a'j aborigen'a'j lingv'o'j kaj de plur'a'j afrik'a'j lingv'o'j iam parol'at'a'j de kelk'a'j etn'a'j grup'o'j (tem'is, ekzempl'e, pri sklav'o'j ven'ig'it'a'j de Afrik'o al Kubo dum la hispan'a koloni'ad'o).

Lok'nom'o'j

Element'o'j, kiu'j montr'as la aborigen'a'n substrat'o'n, evident'as en la lingv'o nun'temp'e parol'at'a en Kubo, precip'e en la form'o de vort'o'j/esprim'o'j si'a'temp'e util'ig'it'a'j de tiu'j indiĝen'a'j grup'o'j, inter kiu'j reg'is la tiel nom'at'a aruaka lingv'o (idiom'o iam dis'vast'iĝ'int'a inter la aborigen'a'j pra'loĝ'ant'o'j). En kelk'a'j lok'o'j de la insul'o tiu influ'o sufiĉ'e klar'e percept'ebl'as, dum en ali'a'j region'o'j ebl'as konstat'i ĝi'n nur en la oficial'a'j nom'o'j de urb'o'j, vilaĝ'o'j aŭ ali'a'j ej'o'j. Ekzempl'e, analiz'ant'e la nom'o'n mem de la mez-amerik'a insul'ar'o (hispan'e: Cuba), kelk'a'j aŭtor'o'j sub'strek'as, ke ĝi de'ven'as ĝust'e de tiu antikv'a font'o, kaj pli preciz'e de iu vort'o, kies signif'o est'is „verd'a, fekund'a, frukt'o'don'a lok'o”, plej ver'ŝajn'e pro la natur'a'j karakteriz'o'j de la koncern'a lok'o.

Strek'et'o

Signif'a klar'ig'o est'is hav'ig'it'a de la kub'an'o Ju'a'n José Arrom, laŭ kiu la aŭtor'o de The Arawack language of Guiana (Amsterdamo, 1928) C. H. de Goeje [ĥuje] registr'is en Surinamo la termin'o'n „dakuba” („mi'a kamp'o”, „mi'a teren'o”); kaj, el antaŭ'a'j esplor'o'j, li asert'as, ke la grafi'o'j „a-kuba”, „akúba” kaj „u-kuba” en'hav'as la nuanc'o'n de „grund'o, kamp'o, teren'o”. Pri tiu'j ĉi trans'skrib'o'j la verk'ist'o Goeje klar'ig'as, ke la komenc'a vokal'o „a-/u-” ne aparten'as al la radik'o, sed est'as sen'de'pend'a prefiks'o, kiu anonc'as la ĝeneral'a'n karakter'o'n de la vort'o (pro tio li dis'ig'as per strek'et'o la prefiks'o'n kaj la radik'o'n).

Kanu'o

El'star'as divers'a'j vort'o'j montr'ant'a'j la aborigen'a'n influ'o'n: inter ili, ekzempl'e, est'u menci'it'a'j la tre uz'at'a'j „ceib'a” (kapok-arb'o; nom'o de tropik'a arb'o komun'a en Kubo), „tabaco” (tabak'o), „canoa” (kanu'o), „huracán” (uragan'o), „bohio” (spec'o de kaban'o), „Baracoa” (nom'o de komun'um'o/urb'o en Kubo) kaj mult'a'j ali'a'j. Verk'o de la kuba scienc'ist'o kaj filolog'o Sergio Valdés Bernal pri'skrib'as 180 aruakismojn rilat'a'j'n al la flaŭr'o, 103 al la faŭn'o, 46 al la materi'a kultur'o, 3 pri la spirit'a kultur'o, 19 pri la medi'o, 4 pri la soci'o kaj krom'a'j'n 20, kiu'j'n li taks'as „ceter'aĵ'o'j”. En'tut'e jen 371 vort'o'j, kiu'j rilat'ig'ebl'as al la indiĝen'a substrat'o.

Afrik'o

Ali'a ne neglekt'ind'a influ'o sur la kuba idiom'o est'as tiu far'e de afrik'a'j lingv'o'j: ĝi de'pend'as precip'e de la al'ven'o de hom'o'j, kiu'j el'migr'is el arab'parol'ant'a'j land'o'j por ating'i Kubon. Pli ol 4000 termin'o'j el la arab'a lingv'o ĉe'est'as en la leksik'o de la lok'a hispan'a vari'o: inter ili nombr'ebl'as la vort'o'j „aldea” (vilaĝ'o), „alcaldía” (urb'estr'ar'o), „arrabal” (kamp'ar'o), alcohol (alkohol'o), almohada (kap'kusen'o) ktp. Ankaŭ el la sub-saharaj lingv'o'j, kvankam mal'pli oft'e, evident'iĝ'as iu'j lingv'a'j influ'o'j, kiu'j est'is kaŭz'it'a'j de la biologi'a kaj kultur'a miks'iĝ'o en la insul'o. La sklav'o'j ven'ig'it'a'j de la koloni'ist'o'j al Kubo aparten'is al divers'a'j etn'o'j, kutim'e el la okcident'a part'o de la afrik'a kontinent'o, ekzempl'e el Niĝerio. Inter la plej grav'a'j etn'o'j, kiu'j kun'flu'is en la kub'an kultur'o'n, est'as la grup'o'j kvaa kaj joruba. Rol'is ankaŭ la religi'o lukumio.

Intelekt'ul'o

Eminent'a intelekt'ul'o, kiu okup'is si'n pri tiu'spec'a'j stud'o'j en Kubo, est'as Miguel Barnet, kiu deklar'is, ke la joruba kultur'o est'is tre grav'a por la nask'iĝ'o de „trans'kultur'a'j” esprim'o'j, laŭ termin'o kre'it'a de la el'star'a etn'olog'o, lingv'ist'o, soci'olog'o, jur'ist'o kaj antrop'olog'o Fernand'o Ortiz. Barnet, disĉipl'o de ĉi-last'a, skrib'is, ke la joruba mit'ologi'o, kompar'ebl'a kun la grek'a pro si'a'j filozofi'a riĉ'ec'o kaj poezi'a valor'o, est'as la sol'a solid'a korpus'o de ide'o'j pri la kre'ad'o de la mond'o, kiu'n Kubo pov'as propon'i kiel trezor'o'n de la tradici'a popol'a kultur'o.

Du'on'di'o

En la ne'formal'a'n lingv'o'n, aŭ en la hispan'a'n lingv'o'n ĝeneral'e, trans'ir'is kelk'a'j vort'o'j el la joruba kultur'o, kiel, ekzempl'e, orisha (oriŝo; nom'o de du'on'di'o) kaj ali'a'j uz'at'a'j por nom'i la di'o'j'n de ili'a religi'a panteon'o. Ankaŭ ali'a'j grup'o'j influ'is la hispan'a'n lingv'o'n: menci'end'as la efik'o'j, kies lingv'o est'as lig'it'a kun la funkci'ad'o, en Kubo, de iu'spec'a sekret'a societ'o kon'at'a kiel Abacuá/Abakuá. Ankaŭ la kontribu'o de la bantu'a grup'o est'as konsider'at'a en la karib'a region'o kiel tre grav'a afrik'a hered'aĵ'o.

Naci'ec'o

Laŭ opini'o de divers'a'j esplor'ist'o'j, neni'u el tiu'j liturgi'a'j afrik'a'j lingv'o'j posed'is la koher'ec'o'n kaj la fort'o'n por kontraŭ'star'i en la pas'int'ec'o la pov'o'n de la hispan'a (aŭ kastilia), iam'a oficial'a lingv'o de la reg'ant'a'j klas'o'j. En la semantik'a kamp'o la prunt'ad'o el la afrik'a'j lingv'o'j evident'iĝ'as en la riĉ'ec'o rilat'e la signif'o'n de kelk'a'j vort'o'j kaj esprim'o'j, sed mult'e pli vid'ebl'as la spur'o'j de la sud-saharaj prunt'e'don'o'j en la leksik'a kamp'o (kaj en la kult'a/formal'a lingv'o, kaj en la popol'a). Fakt'e ĝust'e en la leksik'a kamp'o kuŝ'as la ĉef'a hered'aĵ'o el la afrik'a'j lingv'o'j: la ne'blank'ul'o'j port'it'a'j al la insul'o est'is „trans'kultur'ig'it'a'j” (al'klimat'ig'it'a'j, asimil'it'a'j), kaj pro tio ili iĝ'is ne'dis'ig'ebl'a part'o de la kuba naci'ec'o, anstataŭ iu etn'o-kultur'a minoritat'o. Tio ĉi signif'as, ke ili part'o'pren'is la form'ad'o'n de iu nov'a ident'ec'o (la kuba ident'ec'o) kaj tiu'manier'e ili, sam'kiel la de'ven'int'o'j de ali'a'j kultur'o'j, nask'iĝ'int'e en la insul'o, neniam ek'sent'is si'n part'o de dis'a'j etn'o'j, sed an'o'j de nov'a naci'o, kiu ek'aper'is mez'e de la 18a jar'cent'o: tio ĉi est'as la kuba naci'ec'o.

Sekv'e al tiu ĉi artikol'o est'is publik'ig'it'a'j du leg'ant'o'leter'o'j en post'a numer'o de MONATO: Strang'a asert'o kaj Strang'a asert'o (2).

Surd'a orel'o al la minac'o'j de Eŭrop'a Uni'o

Sekv'e de si'a kun'ven'o de la 6a de mart'o, la ministr'o'j pri ekster'a'j rilat'o'j de la membr'o'ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU) postul'as aplik'o'n de la inter'konsent'o ating'it'a la 31an de decembr'o 2016.

En Kinŝaso tiu ultimat'o trov'as neni'a'n eĥ'o'n. La inter'konsent'o ankoraŭ ne est'as aplik'at'a. Demokrati'a Respublik'o Kongo (DRK) ne plu tim'as la minac'o'j'n kaj sankci'o'j'n kontraŭ ĝi flank'e de la inter'naci'a komun'um'o. Kinŝaso jam kutim'iĝ'is al ili kaj trov'as ili'n nun amuz'a'j. Josef Kabil'a prefer'as konserv'i si'a'n kondut'o'n de mal'bon'a student'o kaj ne hont'as pri si'a'j mal'bon'a'j kvalifik'o'j pri demokrati'o kaj hom'a'j rajt'o'j.

EU mal'trankvil'as

La ministr'o'j pri ekster'a'j rilat'o'j de Eŭrop'a Uni'o vol'as gvid'i la kong'an reg'ist'ar'o'n el la ĥaos'a situaci'o, en kiu'n la land'o profund'iĝ'is la last'a'j'n monat'o'j'n. Tio postul'as rapid'a'n efektiv'ig'o'n de la inter'konsent'o de la 31a de decembr'o 2016, kies fokus'o est'as la respekt'o al la respublik'a konstituci'o.

Eŭrop'a Uni'o mal'akcept'as iu'j'n ajn fals'a'j'n pretekst'o'j'n por blok'i la inter'konsent'o'n. Laŭ EU la mort'o de Étienne Tshisekedi, la mort'int'a kontraŭ'ul'o de la nun'a konga prezid'ant'o Kabil'a, kaj la sekur'ec'a situaci'o ne pov'as prav'ig'i prokrast'o'n aŭ brems'ad'o'n de la procez'o cel'ant'a konduk'i al la demokrati'ig'o en la ŝtat'a pint'o.

La ag'o'j de la kongaj aŭtoritat'o'j est'as pri'demand'at'a'j ne nur en politik'o. La land'o hav'as tre mal'bon'a'n reputaci'o'n rilat'e respekt'o'n de hom'a'j rajt'o'j. Neces'as memor'ig'i ankaŭ, ke la last'a'n decembr'o'n, Eŭrop'a Uni'o jam ek'ag'is kontraŭ sep alt'rang'a'j kongaj oficir'o'j pro ili'a implik'iĝ'o en la protest'o'j de la 19a kaj 20a de septembr'o 2016 en Kinŝaso. Se la politik'a blok'iĝ'o kaj per'fort'o'j persist'os, nov'a'j sankci'o'j pov'os est'i aplik'it'a'j kontraŭ la kongaj aŭtoritat'o'j.

Kinŝaso ferm'as orel'o'j'n

Malgraŭ la minac'o'j kaj inter'naci'a'j sankci'o'j DRK daŭr'e kondut'as sam'e. Kongo mal'akcept'as kaj ignor'as minac'o'j'n kaj sankci'o'j'n kvazaŭ anas'o for'sku'ant'a akv'o'n de si'a'j plum'o'j.

Supoz'ebl'e la inter'naci'a komun'um'o dev'as ŝanĝ'i si'a'n strategi'o'n kaj trov'i i'o'n ali'a'n ol minac'o'j kaj sankci'o'j, kiu'j hav'as neni'a'n efik'o'n sur la reĝim'o'n en Kinŝaso.

Kial Le Pen pov'as venk'i? (2)

En antaŭ'a'j artikol'o'j (MONATO 2017/01, p. 8 kaj 2017/04, p. 5) mi propon'is hipotez'o'n por klar'ig'i freŝ'a'j'n ne'atend'it'a'j'n politik'a'j'n fenomen'o'j'n: la sukces'o'n de Trump kaj la ebl'a'n venk'o'n de Le Pen en ven'ont'a balot'ad'o. En la franc'a okaz'o, tem'as pri kun'tekst'o domin'at'a de tradici'a'j konserv'em'a'j parti'o'j, kie la ne-ekzist'o de progres'em'a kaj trans'form'a kandidat'o las'as al la voĉ'don'ant'o'j nur unu manier'o'n por (teori'e) ating'i signif'a'n soci'a'n ŝanĝ'o'n, nom'e elekt'i la ĉiam pli zorg'ig'a'n Le Pen.

Mal'unu'ec'o mal'dekstr'e

Nun mi cel'as sub'strek'i kial'o'n por tiu ne-ekzist'o: la (etern'a'j) mal'facil'aĵ'o'j en'e de la mal'dekstr'o por konstru'i unu'ig'it'a'n politik'a'n kandidat-list'o'n. Fakt'e, laŭ mult'a'j enket'o'j, la sum'o de la procent'o ating'ot'a de Hamon (12-14 %) kaj tiu de Mélenchon (12-14 %) – t.e. la kandidat'o'j de la du plej grav'a'j mal'dekstr'em'a'j parti'o'j – pov'as konkur'i kaj kun la procent'o ating'ot'a de la konserv'em'ul'o Fillon (19-21 %), kaj tiu de la ion-nov'a'n-ŝajn'ig'ant'a Macron (24-25 %), kaj kun tiu de la ekstrem'dekstr'ul'o'j (25-27 %). Tamen, est'as tiu'j last'a'j tri, kiu'j hav'os la ŝanc'o'n elekt'iĝ'i kiel la nov'a prezid'ant'o de Franci'o.

La mal'dekstr'ul'ar'o ne hav'os taŭg'a'n elekt'o'n

Tiu'j ĉi inform'o'j ne est'as sekret'a'j; ĉiu'j konsci'as pri la afer'o. Spit'e al tio, Hamon kaj Mélenchon opini'as, ke ili'a'j mal'simil'aĵ'o'j pli grav'as ol ili'a'j simil'aĵ'o'j. Ĉu pro person'a'j kial'o'j? Ĉu pro politik'a'j mal'konsent'o'j? Ŝajn'as, ke la politik'a parti'o de la unu'a, ŝarĝ'it'a ebl'e de tro da histori'o, neniam akcept'us ne gvid'i kandidat-list'o'n. Pri la du'a, Mélenchon asert'as (prav'e), ke li est'as la sol'a kies radikal'a diskurs'o sukces'e kapabl'as mal'munt'i la popol-flat'ad'a'j'n kaj ras'ism'a'j'n mesaĝ'o'j'n de Le Pen. Iel ajn, en politik'a sistem'o kiel tiu de Franci'o (nom'at'a du'faz'a list'a majoritat'a balot'sistem'o), kiu favor'as la du plej grand'a'j'n parti'o'j'n, tio signif'as, ke la mal'dekstr'ul'ar'o ne hav'os signif'a'n politik'a'n list'o'n por kiu voĉ'don'i.

Prov'o unu'iĝ'i

Tiu'n punkt'o'n el'star'ig'is je la fin'o de februar'o tri amas'komunik'il'o'j: la ĵurnal'o Libération, la cifer'ec'a Mediapart kaj la tri'monat'a revu'o Re'gard. Ili ĉiu'j pet'is la du politik'ist'o'j'n kun trans'form'a diskurs'o part'o'pren'i en publik'a debat'o por klar'ig'i ĝust'e tio'n: kial ili'a'j leg'ant'o'j ne hav'os real'a'n elekt'o'n en la ven'ont'a voĉ'don'ad'o. Laŭ mi'a sci'o, neni'u el la du kandidat'o'j akcept'is la propon'o'n pri'diskut'i publik'e tiu'n afer'o'n.

Kiel evit'i intern'a'j'n kverel'o'j'n

Al ekster'a observ'ant'o (mi est'as nek franc'o, nek loĝ'ant'a en Franci'o), tio memor'ig'as ali'a'j'n simil'a'j'n situaci'o'j'n. Fakt'e, tro oft'e la mal'dekstr'ul'o'j pli kverel'as inter si ol kun la parti'o'j, kiu'j reprezent'as la potenc'ul'o'j'n. Por kompren'ig'i tiu'n ide'o'n, jen ver'a anekdot'o okaz'int'a en pas'int'a Sat-kongres'o en 2014, en Madrido. Parol'ant'e pri la ĉe'est'o de mal'sam'a'j politik'a'j tendenc'o'j en la Sat-asemble'o, hispan'a Sat-an'o dir'is al mi: „Tio'n mi apart'e ŝat'as en Sat. Ĝi est'as la sol'a medi'o, kie mi vid'is komun'ist'o'j'n kaj anarki'ist'o'j'n inter'parol'i sen est'i agres'em'a'j unu al la ali'a”. Ĉu tio ŝuld'iĝ'as al la sen'naci'ec'a karakter'o de tiu asoci'o? Ĉu al (la intern'a ide'o de) la lingv'o uz'at'a dum la inter'parol'ad'o? Mi ver'dir'e ne sci'as, sed se la franc'a'j progres'em'ul'o'j ne lern'os kiel kun'labor'i inter si, ni pov'as cert'i pri ili'a ne'evit'ebl'a fiask'o.

Atent'o al la sen'help'a grand'aĝ'ul'o

La kutim'a scen'o en hospital'o pov'as est'i la jen'a: mal'jun'ul'o kuŝ'as en lit'o, mal'vigl'a, mal'parol'em'a, indiferent'a. En angul'o de la ĉambr'o la task'it'o li'n pri'zorg'i – oft'e dung'it'o – rest'as sam'e mal'parol'em'a kun libr'o en la man'o.

Kurac'ist'in'o labor'int'a en tia'j hospital'o'j bon'e kon'as la etos'o'n kaj est'ant'e unu el tiu'j mi vol'as rakont'i mi'a'n spert'o'n.

La situaci'o

Ne long'e post kiam mi komenc'is labor'i en tiu fak'o, fleg'ist'in'o sci'ig'is mi'n pri mal'jun'a pacient'o de'long'e loĝ'ant'a tie kaj ŝi pet'is mi'n vizit'i li'n. Ne grav'a'n mal'san'o'n li hav'is kaj tut'e ne bezon'is loĝ'i tie. Tamen li'a'j ge'fil'o'j ne vol'is pri'zorg'i li'n en si'a hejm'o kaj send'is li'n al la hospital'o por zorg'ad'o far'e de dung'it'o.

En la last'a'j jar'o'j li de temp'o al temp'o hav'is ventr'o'dolor'o'n, sed la kurac'ist'o ne trov'is la kial'o'n. Ĉiam post injekt'o de medikament'o la dolor'o simpl'e mal'aper'is kaj kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e re'aper'is.

Atent'o al la psik'o, dolor'o for!

Post detal'a ekzamen'o, mi dir'is al la mal'san'ul'o: „Sinjor'o, medikament'o'n ni ne pren'u nun. Ni iom observ'u, ĉu bon'e?” Kiam mi re'vizit'is li'n la ventr'o jam ne dolor'is.

Okaz'e de re'aper'o de la dolor'o fleg'ist'in'o tuj ven'ig'is mi'n al la ĉambr'o kaj ŝerc'e dir'is: „Babil'u kun li kaj la dolor'o tuj mal'aper'os. Brav'a vi est'as! Per babil'ad'o vi ĉiam for'ig'as la dolor'o'n!”

Tiam mi stud'is la afer'o'n kaj trov'is, ke li'a'j ge'fil'o'j preskaŭ ne vizit'is li'n. Neniam li'a'j ali'a'j parenc'o'j ven'is. La dung'it'o tre mal'oft'e parol'is kun li. Eĉ ĉe la manĝ'o'tabl'o ili ne babil'is. La zorg'ant'o ĉiam leg'is roman'o'n, gazet'o'n aŭ ali'a'n libr'o'n kaj la mal'jun'ul'o ĉiam kuŝ'is sur la lit'o. Kvankam li bon'e posed'is la kapabl'o'n pied'ir'i neni'u instig'is aŭ akompan'is li'n iom promen'i. Nur tiam, kiam li ir'is al neces'ej'o, oni pov'is konstat'i, ke li ja kapabl'as paŝ'i.

Freŝ'a propr'a spert'o

Pro en'hospital'ig'o de mi'a patr'o mi tuj vetur'is al mi'a nask'iĝ'urb'o kaj dum la fleg'ad'o en la hospital'o mi renkont'is du kon'at'o'j'n, kies parenc'o'j de kelk'a'j jar'o'j jam est'is tie: unu est'is pli ol 80-jar'a kaj la ali'a aĝ'is ĉirkaŭ 70 jar'o'j'n. La du kon'at'o'j rakont'is al mi simil'a'j'n afer'o'j'n: post kelk'a'j jar'o'j loĝ'ant'a'j tie, la mal'san'ul'o'j far'iĝ'is pli kaj pli mal'parol'em'a'j kaj post'e eĉ ne vol'is mal'ferm'i la okul'o'j'n.

Mi trov'is, ke al la du mal'san'ul'o'j sam'e mank'is la neces'a kontakt'ad'o kun la ekster'a mond'o. Mi trov'is ankaŭ, ke oft'e tiu'j'n mal'jun'ul'o'j'n, kiu'j long'a'temp'e loĝ'as en hospital'o, komenc'e oni kuraĝ'ig'as kaj konsol'as, sed iom post iom oni zorg'as ĉef'e nur pri la manĝ'aĵ'o. La akompan'ant'o'j mal'oft'e parol'as kun la mal'san'a parenc'o. Iu'j eĉ monat'e ne vizit'as la mal'san'ul'o'n – eĉ se tiu est'as unu el la ge'patr'o'j – kaj las'as la zorg'ad'o'n al dung'it'o.

La problem'o

La viv'kvalit'o de la tri supr'e menci'it'a'j mal'jun'a'j pacient'o'j est'as tre mal'alt'a. Ili viv'as ŝajn'e nur en si'a mond'o, katen'it'a'j en ĉambr'o, sur lit'o. En mal'grand'a'j hospital'o'j tia'j afer'o'j est'as ne tre mal'mult'a'j, ankaŭ por mal'jun'ul'o loĝ'ant'a en si'a hejm'o, kiu perd'is la edz'o'n aŭ edz'in'o'n kaj ne viv'as kun si'a'j parenc'o'j. Se la mal'jun'ul'o est'as mal'soci'em'a kaj mank'as hobi'o, li aŭ ŝi viv'as en sol'ec'o kaj la psik'o facil'e mal'san'iĝ'as.

Kiel solv'i la problem'o'n? Hospital'o nun ne zorg'as pri tio. La parenc'o'j plej'part'e ne pov'as aŭ ne vol'as ag'i. Je la dung'it'a'j hom'o'j ni nun'temp'e ankaŭ ne kalkul'as. En Ĉini'o la ordinar'a'j dung'it'a'j fleg'ist'o'j ne bon'e far'as la task'o'n.

Ebl'e la plej urĝ'a afer'o est'as, ke ĉiu'j, inkluziv'e la soci'o'n kaj la reg'ist'ar'o'n, unu'a'vic'e don'u sufiĉ'e grand'a'n atent'o'n al la afer'o.

Pa'nj'o, mi est'as feliĉ'a

La artikol'o Mok'em'a fon'muzik'o de Roberto Pigr'o (MONATO 2017/01, p. 13) tem'as precip'e pri tiu'j jun'a'j vir'o'j, kiu'j prefer'as viv'i ĝis pli ol 30-jar'a aĝ'o ĉe si'a patr'in'o. Mi decid'is leg'ig'i la artikol'o'n dum kun'sid'o de la klub'o, ĉar ĝi est'as aktual'a tem'o. Ĉe la alud'o al la mal'nov'a ital'a kanzon'o „Pa'nj'o, mi est'as feliĉ'a ...” tuj re'ag'is du mal'jun'a'j koleg'in'o'j kaj ili ek'kant'is la unu'a'j'n fraz'o'j'n de tiu kanzon'o ... en la ital'a: Mamma, son tanto felice perché ritorno da te! Mir'ind'a ne'atend'it'a okaz'o, kiam generaci'o'j si'n renkont'as tra la temp'o!

Dolor'ig'a ver'o en river'o

La 16an de mart'o Lorenzo Vendruscolo [lorenco vendrúskolo], jun'a student'o ĉe la universitat'o de Padovo, est'is trov'it'a sen'viv'a en kurb'iĝ'o de la river'o Adda.

Li'a fot'o kaj precip'e li'a'j mal'long'a'j bukl'eg'a'j har'o'j est'is far'iĝ'int'a'j popular'a'j en Italio, kie oni serĉ'is li'n ĉiu'lok'e dum pli ol monat'o post gazet'ar'a'j kaj televid'a'j al'vok'o'j far'e de li'a'j aflikt'it'a'j famili'an'o'j.

La mal'aper'o'n de la 24-jar'ul'o, kiu kresk'is en la nord-orient'a region'o Fri'ul'o, sci'ig'is la famili'o de Lorenzo unu monat'o'n antaŭ'e, post la konstat'o de kelk'tag'a, ne'kutim'a kaj ne'prav'ig'ebl'a silent'o li'a.

Re'trov'o kaj ident'ig'o de la korp'o

La famili'an'o'j ne perd'is si'a'n esper'o'n ĝis ating'is ili'n la nov'aĵ'o pri la makabr'a mal'kovr'o. Lok'a fiŝ'kapt'ist'o kaj ali'a'j du person'o'j preskaŭ sam'temp'e rimark'is kadavr'o'n flos'ant'a'n kaj tuj inter'lig'is tiu'n fakt'o'n kun la mal'aper'o de jun'a vir'o en la are'o, al kio la ĵurnal'o'j don'is mult'e da spac'o en la last'a'j semajn'o'j.

La oficial'a ident'ig'o, ne facil'a pro la jam progres'int'a putr'ad'o, ebl'is pro person'a'j dokument'o'j trov'it'a'j en li'a'j poŝ'o'j.

La famili'o

Li'a patr'o, la 55-jar'a Fabi'o Vendruscolo, est'as tre kon'at'a kaj ŝat'at'a fak'ul'o pri klasik'a filologi'o kaj pra'grek'a paleografi'o, kaj vic'rektor'o de la universitat'o de Udine. La patr'in'o Annarosa est'as radiolog'o.

Lorenzo, kiu jam de jar'kvin'o stud'is kaj tre baldaŭ magistr'iĝ'us pri tiel nom'at'a'j scienc'o'j de la materi'o en Padovo, kie li viv'is sol'a, post'las'as du pli jun'a'j'n ge'frat'o'j'n (Sebastiano kaj Margherita), sam'kiel mult'e da parenc'o'j kaj amik'o'j. Al ili oni dev'os nun, sur'baz'e de zorg'a'j ekzamen'o'j kaj analiz'o'j, prov'i don'i kred'ind'a'n klar'ig'o'n, ĉu tem'is pri per'fort'a mort'o aŭ pri suicid'o.

korespond'ant'o de MONATO en Italio, Greki'o, Kipro

Unik'a altar'o hav'as 500 jar'o'j'n

Levoča [levoĉa] est'as mal'grand'a urb'et'o situ'ant'a en la orient'o de la slovak'a region'o Spiš [spiŝ] (ĉirkaŭ 370 km nord'e de la ĉef'urb'o Bratislav'o). Ĝi est'is fond'it'a antaŭ ĉirkaŭ 850 jar'o'j kaj dank'e al la riĉ'a pas'int'ec'o ĝi est'as hodiaŭ unu el la kultur'histori'a'j juvel'o'j de Slovaki'o.

Unu el la plej signif'a'j konstru'aĵ'o'j en ĉi tiu mez'epok'a reĝ'urb'o est'as la plej alt'a lign'a gotik'a altar'o en la mond'o (18,62 m alt'a kaj 6,20 m larĝ'a), far'it'a el tili'a lign'o en 1517, kiu trov'iĝ'as en la Preĝ'ej'o de Sankt'a Jakobo (slovak'e Chrám sv. Jakuba). Ĝi est'as verk'o de la slovak'a lign'o'gravur'ist'o kaj skulpt'ist'o, Majstr'o Pavol el Levoča.

Mon'er'o

Okaz'e de la 500a dat're'ven'o de la ek'est'o de tiu unik'a altar'o, la naci'a bank'o de Slovaki'o emisi'is jubile'a'n arĝent'a'n du'dek-eŭr'a'n mon'er'o'n en la lim'ig'it'a kvant'o de 9100 ekzempler'o'j, kiu montr'as unu'flank'e la histori'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n de la reĝ'urb'o kaj ali'flank'e la altar'o'n de Majstr'o Pavol el Levoča.

Poŝt'mark'o

Ankaŭ la slovak'a poŝt'o el'don'os poŝt'mark'o'n kun pentr'aĵ'o de la altar'o. La poŝt'mark'o'n, kun nominal'a valor'o de 2,60 eŭr'o'j kaj en format'o 54,4 x 44,4 mm, kre'is la pentr'ist'o František Horniak.

Viŝegrada Grup'o: du'spec'a'j nutr'aĵ'o'j

Du'spec'a kvalit'o de nutr'aĵ'o'j est'is la ĉef'tem'o de ekster'ordinar'a pint'kun'ven'o de la Viŝegrada Grup'o (V4), kiu okaz'is komenc'e de mart'o en la pol'a ĉef'urb'o Varsovio pro iniciat'o de la slovak'a ĉef'ministr'o, Robert Fic'o.

Por la membr'o'ŝtat'o'j de V4 est'as ne'akcept'ebl'e, ke en Eŭrop'a Uni'o (EU) est'as vend'at'a'j – sub la sam'a mark'o kaj en la sam'a pak-kovr'aĵ'o – nutr'aĵ'o'j de ne'sam'a'j kvalit'o'j, precip'e sur la teritori'o de membr'o'ŝtat'o'j de V4 (Ĉeĥi'o, Hungari'o, Pollando kaj Slovaki'o). Pro tio la ĉef'ministr'o'j de V4 al'vok'is Eŭrop'a'n Komision'o'n al'pren'i nov'a'n leĝ'ar'o'n, kiu mal'help'os tromp'i konsum'ant'o'j'n. La ĉef'ministr'o'j sam'temp'e pet'as la Komision'o'n rapid'e respond'i al la al'vok'o de Eŭrop'a Parlament'o, kiu jam en 2013 postul'is fin'i komerc'a'n praktik'o'n de du'spec'a'j kvalit'o'j de nutr'aĵ'o'j.

Mult'naci'a'j entrepren'o'j

Ali'flank'e, mult'naci'a'j entrepren'o'j kaj firma'o'j asert'as, ke ne'sam'a kvalit'o de nutr'aĵ'o'j est'as nur rezult'o de „mal'sam'a'j region'a'j gust'o'j” de konsum'ant'o'j en divers'a'j land'o'j. Tamen apenaŭ ebl'as kred'i, ke en la land'o'j de mez'a kaj orient'a Eŭrop'o (merkat'o kun proksim'um'e 55 milion'o'j da konsum'ant'o'j) nutr'aĵ'o'j en'hav'ant'a'j pli da ĥemi'a'j anstataŭ'aĵ'o'j kaj art'e'far'it'a'j dolĉ'ig'il'o'j gust'as pli bon'e.

Kritik'is

La hungar'a ĉef'ministr'o Viktor Orbán [orban] dum gazet'ar'a konferenc'o dir'is, ke Hungari'o pet'os garanti'o'n de Eŭrop'a Komision'o, ke ĝi ne est'os lok'o, kie oni vend'as nur nutr'aĵ'for'ĵet'aĵ'o'j'n. La ĉeĥ'a ĉef'ministr'o kompar'is la varsovi'an pint'kun'ven'o'n al mal'agrabl'a vek'horloĝ'o por Bruselo. Laŭ la slovak'a ĉef'ministr'o Robert Fic'o, du'spec'a kvalit'o de nutr'aĵ'o'j est'as politik'a problem'o, kiu'n EU dev'as sen'prokrast'e solv'i. La tri ĉef'ministr'o'j'n apog'is ankaŭ la pol'a ĉef'ministr'in'o Beat'a Szydło [ŝidŭo], kiu sever'e kondamn'is nun'temp'a'j'n mal'honest'a'j'n komerc'a'j'n praktik'o'j'n.

Fin'e, est'is inter'konsent'it'e, ke la membr'o'ŝtat'o'j de V4 kre'os komun'a'n labor'grup'o'n de fak'ul'o'j, kiu'j kontrol'ad'os la kvalit'o'n de vend'at'a'j nutr'aĵ'o'j de mult'naci'a'j entrepren'o'j. La pint'kun'ven'o de ĉef'ministr'o'j de V4 send'is klar'a'n signal'o'n al Bruselo, ke unu'ec'a intern'a merkat'o de EU dev'as hav'i sam'a'j'n nutr'aĵ'o'j'n por ĉiu'j konsum'ant'o'j.

Mal'unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o

La Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o est'as la nom'o de la land'o, kiu en'hav'as Angli'o'n, Kimri'o'n, Skot'land'o'n kaj Nord-Irlandon. La unu'iĝ'o de tiu'j land'o'j okaz'is antaŭ cent'o'j da jar'o'j. Tamen, nun mult'a'j ne sent'as, ke la land'o est'as ver'e „unu'iĝ'int'a”.

Mem'kompren'ebl'e, la plej klar'a sign'o de ĉi tiu mal'unu'ec'o est'as la brit'el'ir'o (Brexit). La pas'int'a'n jar'o'n, iom'et'e pli ol du'on'o de la voĉ'don'int'o'j elekt'is el'ir'o'n de Briti'o el Eŭrop'a Uni'o. La ali'a du'on'o de la popol'o ne pov'is kompren'i ĉi tiu'n elekt'o'n. Ebl'e ĉi tiu referendum'o est'is la fuze'o, kiu komenc'is la mal'unu'ig'ad'o'n, sed mi opini'as, ke la kaŭz'o est'as pli profund'a. Tial mi vol'as verk'i ne pri la brit'el'ir'o mem, kaj cert'e ne pri ĝi'a'j ĝeneral'a'j ekonomi'a'j kaj politik'a'j rezult'o'j. Mi vol'as trakt'i la kaŭz'o'j'n kaj la rezult'o'j'n de la brit'el'ir'o, kiu'j rilat'as al la hom'a'j inter'rilat'o'j en Briti'o, kaj pri tio, kiel ili efik'as al la „anim'o” de Briti'o.

Mal'am'o kaj insinu'ad'o

Nun oni pov'as vid'i, apart'e en Inter'ret'o, klar'a'n mal'am'o'n inter brit'o'j. Brit'o'j skrib'as kaj parol'as kontraŭ ali'a'j brit'o'j, kvazaŭ ili batal'us i'a'n kultur'a'n milit'o'n. „Vi ne kompren'as ...” est'as la plej oft'a komenc'o de fraz'o. La ŝajn'a'j kial'o'j por la mank'o de kompren'o est'as mal'sam'a'j de'pend'e de la sent'o, kiu'n la parol'ant'o dezir'as atribu'i al la aŭskult'ant'o. Ekzempl'e, „Vi ne kompren'as, ĉar vi est'as riĉ'ul'o” aŭ „Vi ne kompren'as, ĉar vi ne est'as sufiĉ'e instru'it'a”. Tamen oft'e la vort'o'j est'as mult'e mal'pli ĝentil'a'j.

Ĉiu'j koler'as pri ĉio

Subit'e, ĉiu'j est'as koler'a'j pri ĉio. Riĉ'a'j hom'o'j kiu'j far'is stud'o'j'n koler'as pri la brit'el'ir'o, pri kiu ili kulp'ig'as la mal'riĉ'ul'o'j'n kiu'j ne far'is. Kamp'ar'a'j mal'riĉ'ul'o'j kulp'ig'as urb'an'o'j'n, kiu'j'n ili konsider'as tro instru'it'a'j kaj ne'sufiĉ'e inteligent'a'j, ĉar ili kred'as, ke mult'a'j en la kamp'ar'o sufer'is pro la elekt'o'j de la urb'an'o'j, apart'e ĉef'urb'a'j. Reciprok'e, mult'a'j london'an'o'j nun plend'as pri la mon'o, kiu est'as pren'at'a el Londono kaj el'spez'at'a por help'i la kamp'ar'o'n kaj ali'a'j'n part'o'j'n de Briti'o. Ekzempl'e, nun est'as pet'skrib'o, kiu postul'as, ke Londono el'ir'u el Briti'o kaj rest'u en Eŭrop'a Uni'o. Ĝi est'is sub'skrib'it'a de pli ol 180 000 hom'o'j. Antaŭ nur du jar'o'j, tio est'us ne'kred'ebl'a.

La fam'a brit'a ĝentil'ec'o

Fakt'e, la referendum'o mal'kovr'is mult'a'j'n mal'kontent'o'j'n en Briti'o: ekzempl'e, inter jun'ul'o'j kaj mal'jun'ul'o'j, inter Skot'land'o kaj Angli'o, inter riĉ'ul'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j, inter urb'eg'o'j kaj kamp'ar'o. Antaŭ'e tiu'j problem'o'j ne ŝajn'is grav'a'j, sed nun ĉiu politik'a demand'o baldaŭ iĝ'as batal'o, en kiu ambaŭ flank'o'j ĵet'as kalumni'o'j'n unu al la ali'a. Cert'e, la fam'a brit'a ĝentil'ec'o ne plu ekzist'as pri politik'a'j afer'o'j!

Ĉu ĉi tiu situaci'o ŝanĝ'iĝ'os? Mi ne sci'as. Mi tim'as, ke mal'am'eg'o inter la land'an'o'j de la tiel nom'at'a Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o ne ĉes'os baldaŭ.

Irlando kaj Briti'o: ĉu baldaŭ katastrof'o?

La 3an de mart'o okaz'is lok'a'j elekt'o'j en Nord-Irlando, kies rezult'o'j est'is tut'e surpriz'a'j por ĉiu'j kaj profund'e konstern'a'j por Demokrat'a Uni'ist'a Parti'o (Dup), kiu ĝis tiam est'is majoritat'a.

Dup

Dup est'is fond'it'a de pastor'o I'a'n Paisley [i'a'n pejzli], kaj est'as apog'at'a precip'e de la por'brit'a'j fundament'ism'a'j protest'ant'o'j. Ĝis la elekt'o'j, la parti'a ĉef(in)o kaj ĉef'ministr'o de Nord-Irlando est'is Arlene [arlin] Foster, mal'amik'in'o de la irlanda lingv'o kaj kontraŭ'star'ant'o de la unu'iĝ'o de la irlanda insul'o. Kvankam ĝeneral'e ŝi montr'is si'n kapabl'a politik'ist'o, ŝi est'is implik'it'a en mal'sukces'a iniciat'o por stimul'i la industri'a'n kaj komerc'a'n uz'ad'o'n de lign'a'j bul'et'o'j per mal'avar'a'j subvenci'o'j. Tiu supoz'ebl'e bon'a ide'o por protekt'i la medi'o'n est'is sen'hont'e ekspluat'at'a kaj mis'uz'at'a de la uz'ant'o'j kaj kaŭz'is al la ŝtat'o perd'o'n de 400 milion'o'j da brit'a'j pund'o'j. Foster, ebl'e iom mal'just'e, est'is kulp'ig'it'a pri la fiask'o.

Elekt'o-rezult'o'j

Jen la rezult'o'j de la elekt'o'j: Dup: 28 deput'it'o'j; Sin'n Féin [ŝi'n fe'j'n] (respublik'an'a parti'o): 27; UUP (Unu'iĝ'int'a Uni'ist'a Parti'o: 10; SDLP (Social-Demokrat'a Labor'ist'a Parti'o): 12; Alianc'a Parti'o: 8; kaj la ceter'a'j parti'o'j (verd'ul'o'j ktp): 5.

La diferenc'o inter Dup kaj SF est'as nur unu seĝ'o. Tiu sukces'o de la respublik'an'o'j est'as sen'precedenc'a, kaj pro la fakt'o, ke ankaŭ SDLP est'as favor'a al la re'unu'iĝ'o de la irlanda insul'o, oni kalkul'as, ke la kombin'o de tiu'j parti'o'j pov'us fin'e konduk'i al unu'iĝ'int'a Irlando.

Kio kaŭz'is la surpriz'o'n?

Plur'a'j kial'o'j kontribu'is al la politik'a'j ŝanĝ'o'j. Unu'e, Nord-Irlando (kiel ankaŭ Skot'land'o) klar'e voĉ'don'is kontraŭ la for'ir'o de Briti'o el Eŭrop'a Uni'o, dum la Irlanda Respublik'o (kie ne okaz'is referendum'o) rest'as membr'o'ŝtat'o de EU. Neni'u en Nord-Irlando aŭ en la Respublik'o vol'as re'star'ig'o'n de la antaŭ'a rigid'a land'lim'o inter la du teritori'o'j. Du'e, pro la fiask'o pri la lign'a brul'aĵ'o la voĉ'don'ant'o'j ne plu fid'is la Dup-ĉef'ministr'in'o'n.

Post la elekt'o'j

Post la elekt'o'j oni dub'is, ĉu ebl'os form'i kontent'ig'a'n lok'a'n reg'ist'ar'o'n en Nord-Irlando. Tiu'okaz'e la teritori'o'n reg'us la brit'a reg'ist'ar'o en Londono, kaj la aŭtonomi'o de Nord-Irlando ĉes'us. Ĉar Briti'o ne plu est'os membr'o de EU, ankaŭ Nord-Irlando est'os dev'ig'it'a for'las'i Eŭrop'a'n Uni'o'n, kontraŭ kio voĉ'don'is la pli'mult'o de la nord-irland'an'o'j. Ĉar ankaŭ Skot'land'o voĉ'don'is per grand'a majoritat'o kontraŭ la tiel nom'at'a brit'el'ir'o, la majoritat'a SNP (Skot'a Naci'a Parti'o) intenc'as prov'i okaz'ig'i nov'a'n referendum'o'n pri sen'de'pend'ec'o de Skot'land'o.

Inter'temp'e, en Angli'o est'as kvazaŭ ĥaos'a situaci'o, en kiu part'o de la reg'ant'a'j konservativ'ul'o'j apog'as el'ir'o'n, dum part'o kontraŭ'star'as, kaj la opozici'a labor'ist'a parti'o est'as serioz'e dis'ig'it'a inter mal'dekstr'ul'o'j kaj pli centr'em'a'j membr'o'j. Dum'e, en la Irlanda Respublik'o oni tim'as ebl'a'j'n mal'favor'a'j'n efik'o'j'n de la brit'a el'ir'o pro tio, ke Briti'o est'as la ĉef'a merkat'o por irlandaj produkt'o'j. Pli'e, la respublik'o dezir'as konserv'i facil'a'n al'ir'o'n al la nord-irlanda merkat'o.

Sekv'e, Irlando kaj Briti'o trov'iĝ'as en situaci'o, kiu ankoraŭ ne est'as tut'e katastrof'a, sed est'as tre mal'cert'a kaj iom tim'ig'a por ĉiu'j en tiu okcident-eŭrop'a insul'ar'o.

Vulkan'o vek'iĝ'is, dek hom'o'j vund'iĝ'is

En Sicilio, mez'e de mart'o, preskaŭ apokalips'a scen'o atend'is dek – laŭ'ŝajn'e ne tre si'n'gard'a'j'n – ekskurs'ant'o'j'n, kiu'j dum kelk'a'j long'a'j minut'o'j cert'e kred'is est'i en kin'o'studi'o de scienc'fikci'a film'o. Subit'a eksplod'o okaz'is sur flank'o de Etn'o, tiu impon'a mont'o, kiu est'as unu el la plej danĝer'a'j kaj aktiv'a'j vulkan'o'j en Eŭrop'o.

Laf'o'flu'aĵ'o

En'tut'e dek'o da individu'o'j est'is surpriz'it'a'j de intens'a bomb'ad'o: ŝton'o'j kaj laf'er'o'j abrupt'e el'ir'is el iu krater'o de la sud-ital'a vulkan'o, last'a'temp'e re'aktiv'iĝ'int'a, est'ig'ant'e tut'e ne agrabl'a'n printemp'a'n „pluv'o'n” sur ili'a'j'n kap'o'j'n. La mis'sort'ul'o'j est'is frap'it'a'j de varm'eg'a kaj pez'a material'o, dum ili trov'is si'n je kelk'cent'o'j da metr'o'j de la ĉef'a laf'o'flu'aĵ'o, ĉe la tiel nom'at'a „sud'a dekliv'o”. Neni'u est'as grav'e vund'it'a: ses inter ili bezon'is tamen en'hospital'iĝ'o'n en la mal'san'ul'ej'o'j de la apud'a'j urb'o'j Catania kaj Acireale pro pli mal'trankvil'ig'a'j vund'o'j.

Flug'ant'a'j split'o'j

Kio kaŭz'is la eksplod'o'n (je altitud'o de 2700 metr'o'j), ver'ŝajn'e est'is la kontakt'o inter la inkandesk'a magm'o ĵet'iĝ'int'a el la vulkan'o kaj la kompakt'a neĝ'o ankoraŭ ĉe'est'a, post ne'kutim'e mal'varm'a vintr'o, en la sam'a lok'o. Laŭ deklar'o'j de atest'ant'o'j, la laf'a material'o est'is laŭ'vort'e „paf'it'a” ekster'e'n kiel driv'ant'a'j split'o'j, kiu'j en iu'j okaz'o'j traf'is la turist'o'j'n kaj iu'j'n ĵurnal'ist'o'j'n el la brit'a kanal'o BBC. Ĉi-last'a'j, kiu'j tuj post'e el'don'is tiu'rilat'a'n film'et'o'n en Inter'ret'o (hav'ebl'a'n ekzempl'e ĉi tie: www.youtube.com/watch?v=nMSBSnE-_oE), est'is supr'e'n'ir'int'a'j ĝis la supr'e menci'it'a alt'ec'o spit'e al la – jam de kelk'a'j semajn'o'j evident'a kaj danĝer'a – vulkan-aktiv'ec'o. La kial'o? Kontent'ig'i la propr'a'n sci'vol'em'o'n pri geologi'o kaj sam'temp'e, ŝajn'e, la dezir'o'n de ĝi'a publik'o est'i inform'at'a koncern'e al la rimark'ind'a erupci'o. En la al'ŝut'it'a film'et'o, kiu en'e de mal'mult'a'j hor'o'j iĝ'is tre popular'a, vid'ebl'as for'fuĝ'ant'a'j hom'o'j, el kiu'j unu fin'e tampon'as si'a'n sang'ant'a'n kap'o'n. En ali'a'j cirkul'ant'a'j bild'o'j (ekzempl'e ichef.bbci.co.uk/news/624/cpsprodpb/90Ad/production/_95173073_etn'a.jpg) ĵurnal'ist'in'o mem montr'as la mal'antaŭ'a'n part'o'n (brul'ig'it'a'n) de si'a jak'o. Ne'dub'ind'as, ke, se ili iam demand'is si'n, kio okaz'is en Pompej'o en 79 p.K., ili nun hav'as klar'a'n ide'o'n ĉi-rilat'e.

Mal'sukces'a referendum'o

En la artikol'o Princ'a ge'edz'iĝ'o en Tiran'o (MONATO 2017/02, p. 11), leg'ebl'as „... okaz'is referendum'o pri re'star'ig'o de la monarki'o, kiu tamen mal'sukces'is.” Komenc'e mi ek'dub'is, kio'n signif'u mal'sukces'a referendum'o, ĉar en ĉiu balot'ad'o pli'mult'o venk'as kaj mal'pli'mult'o mal'venk'as. Sed kelk'a'j'n lini'o'j'n post'e mi'a dub'o solv'iĝ'is ĉe la fraz'o „... la reg'ist'ar'o en'posten'ig'is la nep'o'n de la eks'a reĝ'o, ...”. Ja la referendum'o mal'sukces'is, ĉar la reg'ist'ar'o ag'is kontraŭ la referendum'a rezult'o. Ĉu mi bon'e kompren'is?

Franc-provenc'a temp'maŝin'o en Apuli'o

Ni vizit'as Faeton, en sud'a Italio: en ĉi tiu vilaĝ'o, unu'a'vid'e egal'a al mil'o'j da ali'a'j lok'o'j en la ital'a du'on'insul'o, loĝ'as proksim'um'e 600 person'o'j. Sed la koncern'a ej'o, situ'ant'a en la provinc'o de Foggia [foĝa] (si'a'vic'e aparten'ant'a al la region'o Apuli'o), hav'as ver'e interes'a'n histori'o'n: kiel fier'e rakont'as la lok'ul'o'j, du'dek jar'o'j'n post la mort'o de la imperi'estr'o Frederik'o la 2a en 1250, la tiel nom'at'a dinasti'o Anĵu'o send'is el la sam'nom'a provinc'o korpus'o'n de kavalir'o'j elekt'it'a'j por neni'ig'i la last'a'n ploton'o'n de saracen'a'j soldat'o'j lojal'a'j al la ŝvab'a imperi'estr'o. Ili establ'iĝ'is tie, kaj ĝust'e tiu'manier'e nask'iĝ'is Faeto, kie eĉ hodiaŭ – post preskaŭ jar'mil'o – jun'ul'o'j kaj mal'jun'ul'o'j daŭr'e parol'as la lingv'o'n de tiu'j antikv'a'j kavalir'o'j: la franc-provenc'a'n (aŭ franc-okcitan'a'n).

Giĉet'o

Faeto, sam'kiel la tre apud'a Celle di San Vit'o [ĉel'e di san vit'o], est'ig'as unik'a'n lingv'a'n are'o'n, ĉar la lingv'o nun'temp'e parol'at'a ne est'as simpl'e la franc'a, sed la franc'a, kiu'n oni util'ig'is antaŭ 800 jar'o'j. Plur'a'j aktiv'a'j asoci'o'j el la region'o klopod'as ĉiel gard'i la ekzist'o'n de la franc-provenc'a minoritat'o. Jam de kelk'a temp'o, ceter'e, la provinc'o mem antaŭ'vid'as la ĉe'est'o'n de giĉet'o pri la konserv'ad'o de la idiom'o, kuraĝ'ig'ant'e sam'temp'e la publik'ig'ad'o'n de libr'o'j, stimul'ant'e la organiz'ad'o'n de plur'spec'a'j aranĝ'o'j kaj invit'ant'e kler'ul'o'j'n el la tut'a mond'o.

redaktor'o de la rubrik'o „Lingv'o” kaj oft'a kun'verk'ant'o

Nov'a ĉampion'o

Sloveni'o, mal'grand'a land'o kun nur du milion'o'j da loĝ'ant'o'j, daŭr'e rest'as en la elit'o de la vintr'a'j sport'o'j.

Post kelk'jar'a domin'ad'o de Tin'a Maze en la alp'a ski'ad'o kaj la pas'int'jar'a sukces'o de la ski'salt'ist'o Peter Prevc, ĉi tiu vintr'a sezon'o premi'is nov'ul'in'o'n: Ilka Štuhec.

La talent'o de la 26-jar'a ski'ist'in'o, post jar'dek'o'j da sukces'o'j en mez'a'j kaj sub'a'j nivel'o'j, eksplod'is kaj ŝi ating'is mult'obl'e pli bon'a'n rezult'o'n ol iam antaŭ'e.

Knab'in'o kaj profesi'ul'in'o

Ŝi far'iĝ'is nov'a sloven'a esper'o jam kiel 16-jar'a knab'in'o, kiam ŝi ating'is la mond'a'n ĉampion'ec'o'n inter jun'a'j ski'ist'in'o'j.

Ŝi'a post'a profesi'a viv'o tamen ne est'is tiel sukces'a, inter'ali'e pro san'problem'o'j, sed ŝanĝ'int'e si'a'n skip'o'n kaj la ski'tip'o'n ĉi-period'e (2016-2017) ŝi hav'is grand'a'j'n venk'o'j'n.

Nun'temp'a'j sukces'o'j

En la mond'a matĉ'o, kiu daŭr'as dum la tut'a vintr'o, ŝi ating'is la du'a'n lok'o'n kaj kun 1325 poent'o'j ŝi est'as la plej bon'a alp'a ski'ist'in'o en la mond'o.

La alp'a ski'ad'o hav'as 5 fak'o'j'n kaj ŝi ricev'is unu premi'o'n kiel la plej bon'a ski'ist'in'o de la sezon'o en la fak'o „liber'a mal'supr'e'n'glit'ad'o” kaj ali'a'n pro kombin'o de du fak'o'j.

Kompar'a tabel'o kun la rezult'o'j

Komitat'o pri (kontraŭ)hom'a'j rajt'o'j

Ne simpl'as kred'i, ke la tiel nom'at'a komitat'o pri hom'a'j rajt'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN) efektiv'e esprim'is, fin'e de mart'o 2017, tre grand'a'n mal'trankvil'iĝ'o'n pro tio, ke la al'ir'o al abort'ig'o en Italio, mal'kiel en ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j, est'as ankoraŭ mal'facil'a.

Laik'a naci'o

La bar'o'j, kiel klar'ig'it'e de UN en ties oficial'a dokument'o send'it'a al la ital'a reg'ist'ar'o, de'pend'as laŭ'dir'e de la ne'akcept'ebl'e alt'a nombr'o de rifuz'ant'a'j kurac'ist'o'j. Plej oft'e ili rifuz'as abort'ig'i pro religi'a'j aŭ konscienc'a'j kial'o'j. Ne hazard'e oni nom'as ital'lingv'e tiu'spec'a'n rifuz'o'n obiezione di coscienza (konscienc'a obĵet'o). Tiu'n rajt'o'n rifuz'i la ital'a leĝ'o ja ebl'ig'as de'long'e. UN tamen mal'trankvil'iĝ'as precip'e pro la rimark'ind'a kvant'o de kaŝ'a'j abort'ig'o'j, kiu'j okaz'as iel ajn. La inter'naci'a organiz'aĵ'o vok'as do la ital'a'n ŝtat'o'n al baldaŭ'a adopt'o de ĉiu'j neces'a'j rimed'o'j por garanti'i al la dezir'ant'a'j vir'in'o'j tuj'a'n kaj liber'a'n abort'ig-ebl'o'n en la publik'a'j mal'san'ul'ej'o'j de iu modern'a laik'a land'o, kun valid'a referenc'a sistem'o.

Psikologi'a kaj financ'a sub'ten'o

El Italio mult'a'j vol'us pet'i, mal'e, tuj'a'n nom'ŝanĝ'o'n de komitat'o, kiu, kontrast'e al si'a nom'o kaj al tiom da el'montr'at'a'j teori'a'j princip'o'j (vid'u ĉi-sub'e), fakt'e instig'as al liber'a kaj ne'klar'ig'ebl'a mort'ig'ad'o de sen'kulp'a'j individu'o'j, kiu'j post la nask'iĝ'o ja pov'us est'i adopt'it'a'j de unu el la mult'eg'a'j ge'edz'o'j, kiu'j tut'mond'e ne pov'as gener'i infan'o'j'n. Al'don'e est'us laŭd'ind'e, se oni puŝ'us la reg'ist'ar'o'j'n help'i kaj sub'ten'i psikologi'e kaj financ'e la person'o'j'n, kiu'j ne sent'as si'n kapabl'a'j al'front'i la al'ven'o'n de beb'o. Neni'u est'u dev'ig'it'a eduk'i id'o'j'n kontraŭ'vol'e. Sed la viv'o – eĉ tiu de person'o, kiu hav'as kap'o'n, korp'o'n, kor'o'n, dign'o'n en'e de ali'ul'a ventr'o – dev'as est'i defend'at'a ĉiel ajn kaj ĉiam ajn. Ne est'as logik'e, ke komitat'o parad'ant'a per la jen'a'j baz'a'j punkt'o'j (el'ĉerp'it'a'j el la Universal'a Deklaraci'o de Hom'a'j Rajt'o'j) parti'an'iĝ'as kun la sem'ant'o'j de barbar'aĵ'o'j.

Artikol'o 3: „Ĉiu hav'as la rajt'o'n je viv'o, liber'ec'o kaj person'a sekur'ec'o”.

Artikol'o 5: „Neni'u sufer'u tortur'o'n aŭ kruel'a'n, ne'hom'a'n aŭ sen'dign'ig'a'n trakt'ad'o'n aŭ pun'o'n”.

Artikol'o 18: „Ĉiu hav'as la rajt'o'n je liber'ec'o de pens'o, konscienc'o kaj religi'o: tiu ĉi rajt'o inkluziv'as la ... liber'ec'o'n manifest'i, ĉu sol'a ĉu kun'e kun ali'a'j, ĉu publik'e ĉu privat'e, si'a'n religi'o'n aŭ kred'o'n per instru'ad'o, praktik'ad'o, ador'ad'o kaj observ'ad'o”.

Prefer'e kubaj kurac'ist'o'j

Ricardo Barros, la brazila ministr'o pri san'o, asert'is, ke la brazila mal'san'ul'ar'o prefer'as la kubajn medicin'a'j'n profesi'ul'o'j'n ag'ant'a'j'n kadr'e de la program'o Más médicos (Pli'a'j kurac'ist'o'j) ol si'a'j'n kurac'ist'o'j'n. Li'a'opini'e tio okaz'as pro la si'n'don'em'o de la kub'an'o'j.

Kubaj kaj brazilaj san'fak'ul'o'j

La kub'an'o'j est'as la tut'a'n tag'o'n pret'a'j por la brazila loĝ'ant'ar'o kaj labor'as ĉiu'tag'e de la 8a ĝis la 18a hor'o. En la distrikt'a ĉambr'o de Curitiba, la ĉef'urb'o de Paraná, la ministr'o Barros dir'is, ke 95 % el la loĝ'ant'ar'o akcept'as la program'o'n.

Li al'don'is, ke antaŭ ne'long'e la san'aŭtoritat'o'j vok'is la brazilajn kurac'ist'o'j'n okup'i 1400 posten'o'j'n en ĉi tiu program'o, sed bedaŭr'ind'e 600 el la al'iĝ'int'o'j jam rezign'is, ĉar ili opini'is tro'a la labor'o'n.

Pli'a'j kurac'ist'o'j

Kubo al'iĝ'is al la program'o – kun part'o'pren'o de la Amerik'a Organiz'aĵ'o pri San'o – en la jar'o 2013 re'ag'e al la pet'o de la prezid'ant'in'o Dilma V. Rousseff. 11 400 kubaj kurac'ist'o'j de tiam labor'as en 3356 distrikt'o'j, kaj 40 milion'o'j da brazil'an'o'j, precip'e la mal'riĉ'a'j famili'o'j, ricev'as la util'o'j'n de tiu ag'ad'o.

Ĉu aŭstr'a komun'a vid'punkt'o?

Mi surpriz'iĝ'is, kiam mi leg'is en la artikol'o Kap'tuk'a diskut'o (MONATO 2017/04, p. 12) pri la divers'a'j senc'o'j de la kruc'o en Aŭstrio. Mi pov'as kompren'i, ke simbol'o de religi'o pov'as perd'i si'a'n fort'a'n religi'a'n karakter'o'n (ekzempl'e, krist'nask'a arb'o). Sed est'as al mi ne'kompren'ebl'e, ke religi'a simbol'o pov'as far'iĝ'i „simbol'o de la sekular'a kultur'o, en kiu religi'o kaj ŝtat'o est'as apart'a'j afer'o'j”. Uz'i religi'a'n simbol'o'n por sub'ten'i la apart'iĝ'o'n de religi'o kaj ŝtat'o, ŝajn'as, per mi'a'j (uson'a'j) okul'o'j, est'i problem'o por plur'ism'a naci'o. Mi sci'vol'as, ĉu tiu sekular'a senc'o de la kruc'o est'as evident'a al ĉiu'j aŭstr'o'j, sen'de'pend'e de ili'a'j religi'o'j? Mi supoz'as, ke iu'j aŭstr'o'j pov'as interpret'i la uz'o'n de kruc'o kiel favor'ad'o'n de la krist'an'ism'o far'e de la ŝtat'o. Ebl'e nur s-ro Kurz kaj la aŭstr'a reg'ist'ar'o hav'as tiu'n interpret'o'n de kruc'o, kaj ebl'e ekzist'as pli komun'a vid'punkt'o. Mi pet'as ges-ro'j'n Klag, ke ili klar'ig'u ĉi tiu'n aspekt'o'n de la kruc'o en Aŭstrio.

Plej divers'a'j koment'o'j pri ter'trem'o

La 5an de april'o 2017, je la 15:43 UTC, sufiĉ'e fort'a ter'trem'o (4,5 laŭ la skal'o de Richter) sku'is la grek'a'n urb'o'n Patraso (nov'grek'e: „Patr'a”), provok'ant'e tim'o'n, mal'trankvil'o'n kaj en kelk'a'j okaz'o'j ver'a'n panik'o'n tra la loĝ'ant'ar'o.

La intens'o de la ter'trem'o ne est'is tre alt'a kompar'e kun ali'a'j ter'trem'o'j, kiu'j okaz'is en Greki'o eĉ en la last'a'j monat'o'j. Tamen ĉi-foj'e la epicentr'o est'is tre'eg'e proksim'e de la ĉe'mar'a peloponez'a urb'o (kun 164 000 loĝ'ant'o'j la tri'a municip'o de la land'o laŭ grand'ec'o) kaj la sism'o ne est'is apart'e profund'a (nur 14 kilo'metr'o'j'n). Tio ig'is mult'a'j'n hom'o'j'n sent'i tre bon'e la ter'trem'o'n kaj kompren'ebl'e ek'tim'i, kvankam tem'as pri sism'a are'o, kiu teori'e dev'us est'i al'kutim'iĝ'int'a al tia'j okaz'aĵ'o'j. Sed ŝajn'as, ke la percept'o de la ter'trem'o en tiu printemp'a post'tag'mez'o tut'e ne est'is egal'a ĉiu'lok'e.

Manĝ'aĵ'o'ŝrank'o'j

La efik'o'j de la sism'o est'is fakt'e pri'skrib'it'a'j tre mal'sam'manier'e de kvartal'o al kvartal'o, eĉ de dom'o al dom'o, kaj est'as interes'e klopod'i kompar'i la divers'a'j'n spert'o'j'n de la loĝ'ant'o'j. „Mi est'is en mi'a laboratori'o, kiam mi subit'e aŭd'is la fenestr'o'j'n kaj la vitr'aĵ'o'j'n trem'i. Tuj post'e tre fort'a vertikal'a bat'o abrupt'e frap'is la ter'o'n. La ond'o est'is eg'e fort'a, sed bon'ŝanc'e tre mal'long'a. Iel ajn, du'a'foj'e mi tiom tim'is en mi'a viv'o pro okaz'ant'a ter'trem'o. Mult'a'j hom'o'j ceter'e el'ir'is el si'a'j universitat'a'j ofic'ej'o'j, sed preskaŭ ĉiu'j ŝajn'is al mi kviet'a'j”, sci'ig'is iu el Patraso al la ret'ej'o http://www.emsc-csem.org/.

„Mi neniam antaŭ'e sent'is tia'n ter'trem'o'n”, konfirm'is pli mal'long'e ali'a person'o, ver'ŝajn'e jun'a aŭ de'ven'ant'a de ali'a mal'pli sism'a urb'o. „Mi tiu'moment'e promen'is sur voj'o kaj ne bon'e kompren'is la fort'o'n de la ter'trem'o, sed, kiam mi en'ir'is mi'a'n hejm'o'n, mi vid'is, ke en mi'a kuir'ej'o mal'ferm'iĝ'is la manĝ'aĵ'o'ŝrank'o'j”, not'is ali'a util'ig'ant'o de la ret'paĝ'ar'o. „Ĝi est'is fort'a. La muĝ'eg'o est'is tre intens'a”, „Grand'a kaj subit'a. La plej fort'a post 2008”, „Fal'is plur'a'j objekt'o'j, sed ne okaz'is grav'a'j damaĝ'o'j”, „Ĝi est'is kaj ond'o'sku'a kaj supr'e'n'sku'a, akompan'at'a de surd'a bru'eg'o. Mi'a'opini'e cert'e pli fort'a ol nur 4,5 aŭ 4,6 laŭ la skal'o de Richter”, „Unu el la plej tim'ig'a'j el la last'a'j jar'o'j. Mi ja kred'is, ke la dom'o fal'eg'os” est'is kelk'a'j el la koment'o'j far'e de la plej panik'it'a'j hom'o'j. Best'o'j tamen re'ag'is, ŝajn'e, pli mal'varm'sang'e: „Mi est'is sur la balkon'o, pret'ig'ant'e mi'a'n hund'o'n por la kutim'a promen'ad'o. Kaj tiam komenc'iĝ'is la ter'trem'o. Mi ek'kur'is en'e'n, brak'um'ant'e mi'a'n hund'o'n. Mi'a'j krur'o'j trem'eg'is, sed la hund'o est'is tut'e sen'pasi'a kaj sen'ekscit'a”. Sed kelk'a'j uz'ant'o'j el la ĉirkaŭ'aĵ'o'j de Patraso skrib'is: „Tem'is pri mal'grand'eg'a, mal'long'eg'a trem'o. Neni'o ver'e rimark'ind'a”. Est'as mal'facil'e kred'i, ke en la sam'a urb'o opini'o'j pri la sam'a natur'a event'o pov'as est'i tiel diferenc'a'j. Sed ne mal'oft'e tio okaz'as, ĉar la ter'trem'a'j ond'o'j ne dis'vast'iĝ'as ĉiu'lok'e'n sam'manier'e. Al'don'e de'pend'as de la konstru'aĵ'o, kie oni trov'iĝ'as tiu'moment'e: ĉu nov'a, ĉu alt'a, ĉu konstru'it'a laŭ kontraŭ'sism'a'j kriteri'o'j ktp.

Pied'pilk'ist'o

Iel ajn, eĉ tim'o pri al'don'a, ebl'e detru'a, ter'trem'o konstat'ebl'as en ies koment'o: „Tem'as pri unu el la plej mal'bon'a'j ter'trem'o'j, kiu'j'n mi sent'is en mi'a viv'o. Tre bru'a, tre fort'a, kun ne'kred'ebl'a rul'tondr'o ... Kaj kiu sci'as, kio ni'n atend'as nun?”. „La epicentr'o est'is cert'e en'e de la urb'o Patraso, ĉar la vertikal'a ond'o est'is tiu unu'e sent'ebl'a” est'is la fak'a koment'o de ali'a uz'ant'o. Eĉ du'obl'a'n ter'trem'o'n ali'ul'o kred'is sent'i: „Jes, ĝi don'is al mi la impres'o'n, ke tem'as pri du dis'a'j sam'temp'a'j sku'o'j”. Iom polemik'a koment'o pri la fid'ind'ec'o de la ret'ej'o de EMSC est'is la jen'a: „Ja ripar'u vi'a'n aparat'ar'o'n. Pli fort'a ol 5,0 sen'dub'e la sku'eg'o est'is. En Patraso ni viv'as: ni ja sci'as pri ter'trem'o'j, ni ne hieraŭ nask'iĝ'is”. „Ĝi daŭr'is ĝust'e 15 sekund'o'j'n”, asert'is preciz'em'a person'o el la apud'a vilaĝ'o Anemomylos. Respond'o ali'ul'a: „Bon'ŝanc'e. Se ĝi daŭr'int'us pli, cert'e fal'int'us la student'a gast'ej'o, kie mi trov'iĝ'is. Feliĉ'e est'as neniu'j vid'ebl'a'j damaĝ'o'j”. La ter'trem'a'j ond'o'j part'e al'ven'is ankaŭ al for'a'j region'o'j de Greki'o, sed ŝajn'e eg'e pli mild'e. Ekzempl'e, el la ĉef'urb'o Ateno, ul'o probabl'e futbal-ŝat'ant'a skrib'as: „Se ĉi tiu est'as ter'trem'o, mi do est'as la pied'pilk'ist'o Le'o Mess'i”. Oni dev'us klar'ig'i al li, ke la fort'o de ter'trem'o de'pend'as de la distanc'o de la epicentr'o, li'a'okaz'e grand'a. Ali'a person'o konfirm'as, ke en Ateno la sku'o ne est'is tim'ig'a: „Tre mal'grand'a trem'o ĵus okaz'is en Faliro, sud'a Ateno”. Ne sam'opini'as sakr'ant'a person'o el la insul'o Kreto, kie la hom'o'j percept'is laŭ'dir'e „fort'eg'a'n trem'o'n, mil tondr'o'j!”.

redaktor'o de la rubrik'o „Scienc'o” kaj oft'a kun'verk'ant'o

EU 60-jar'iĝ'is, esplor'ist'o'j renkont'iĝ'is

En 1957 est'is sub'skrib'it'a'j la Traktat'o'j de Romo, kio est'is la unu'a grav'a paŝ'o en la kre'ad'o de Eŭrop'a Uni'o. Ek'de tiam pas'is ses jar'dek'o'j kaj la dat're'ven'o kompren'ebl'e ne pov'is pas'i sen'rimark'e: la eŭrop'a scienc'a komun'um'o oportun'e solen'is la 60-jar'iĝ'o'n de tiu'j inter'konsent'o'j, kaj sam'temp'e oni ekspluat'is la okaz'aĵ'o'n por celebr'i la sam'e not'ind'a'n 10-jar'iĝ'o'n de la Eŭrop'a Konsili'o pri Esplor'ad'o (angl'e: European Research Council, Erc).

Mejl'o'ŝton'o

La traktat'o'j si'a'temp'e sub'skrib'it'a'j en la ĉef'urb'o de Italio est'is mejl'o'ŝton'o rilat'e ne nur al la soci'a kaj ekonomi'a integr'iĝ'o, sed ankaŭ al la kun'labor'ad'o de la unu'op'a'j membr'a'j land'o'j en kamp'o'j grav'a'j el scienc'a vid'punkt'o, kiel esplor'ad'o, teknologi'a dis'volv'o kaj nov'ig'o. Pro tio, la 7an de april'o 2017, kadr'e de la divers'a'j fest'a'j ceremoni'o'j en la tiel nom'at'a Etern'a Urb'o, est'is organiz'it'a ankaŭ renkont'iĝ'o, kies titol'o est'is Esplor'ad'o: motor'o kaj est'ont'ec'o de Eŭrop'o. La kun'ven'o'n part'o'pren'is plur'a'j aŭtoritat'ul'o'j kaj eminent'ul'o'j, inter kiu'j menci'ind'as: la prezid'ant'o de CNR (Ital'a Naci'a Esplor'a Centr'o), la ital'a fizik'ist'o Massimo Inguscio [másimo inguŝo]; la eŭrop'a komision'an'o pri esplor'ad'o, scienc'o kaj nov'ig'o, Carlos Moedas (el Portugali'o); la nun'a prezid'ant'o de la eŭrop'a parlament'o, la ital'o Antonio Tajani [antónjo tajáni]; kaj la franc'a matematik'ist'o Je'a'n-Pierre Bourguignon [burginjó], estr'o de Erc.

Ĉu vi parol'as „grammelot”?

Mult'a'j leg'ant'o'j est'as poliglot'o'j kaj kred'as kon'i almenaŭ la nom'o'n de mil'o'j da lingv'o'j de ni'a planed'o, sed lev'u la man'o'n tiu, kiu iam aŭd'is tiu'n de la lingv'o grammelot, kiu tamen ekzist'as kaj gajn'ig'is eĉ Nobel-premi'o'n al si'a dis'volv'int'o!

Grammelot est'as termin'o uz'at'a en lingv'ist'ik'o por indik'i la fantazi'a'n lingv'o'n foj'foj'e uz'at'a'n de teatr'a'j aktor'o'j, kies esprim'manier'o kaj imit'kapabl'o est'as apart'e bon'a'j. Teatr'ul'o'j parol'as tia'n scen'a'n lingv'o'n el'vok'ant'e si'a'manier'e la son'o'j'n, la intonaci'o'n kaj la akĉent'o'n tip'a'j'n por iu lingv'o aŭ dialekt'o. Ili ja ne artikulaci'as real'e ekzist'ant'a'j'n fremd'a'j'n vort'o'j'n, sed simpl'e simi'as kelk'a'j'n fonetik'a'j'n ec'o'j'n de la re'produkt'end'a lingv'o: ili do homogen'ig'as la voĉ'ton'o'n, la son'o'j'n, la akĉent'o'n, la ĉe'est'o'n de apart'a'j fonem'o'j en iu daŭr'a flu'o, kiu memor'ig'as plen'senc'a'n parol'ad'o'n spit'e al tio, ke ĝi konsist'as el rapid'eg'a kaj precip'e arbitr'a si'n'sekv'o de unu'op'a'j son'o'j. Ĉi tiu mal'facil'a ag'o okaz'as per'e de la parodi'a re'produkt'ad'o de la vort'trezor'o de ali'a lingv'o. Sed oni ekspluat'as ankaŭ kaj ĉef'e la mim'ik'o'n: grammelot est'as fakt'e karakteriz'it'a de fort'a mim'a kompon'ant'o, kiu dis'volv'iĝ'as paralel'e al la voĉ'a plen'um'ad'o far'e de aktor'o. Grammelot akir'as si'a'n ver'a'n nuanc'o'n nur tiam, kiam inter'ag'as ambaŭ nivel'o'j, kiu'j est'ig'as ĝi'n: la voĉ'a kaj la mim'a.

Grumbl'et'o

La termin'o grammelot ne hav'as etim'ologi'o'n, pri kiu ĉiu hom'o konsent'as. Oni kutim'e konsider'as ĝi'n kiel prunt'vort'o'n el la franc'a aŭ kiel pseŭdo-franc'ism'o'n. Laŭ la ital'a'j lingv'ist'o'j Francesco Sabatini kaj Vittorio Coletti tem'as pri substantiv'o rilat'ig'ebl'a al la franc'a'j vort'o'j gram(maire) (gramatik'o), mêl(er) (miks'i) kaj (arg)ot (ĵargon'o, slang'o). Tamen hipotez'end'as lig'it'ec'o ankaŭ kun la franc'a verb'o grommeler (murmur'i, grumbl'et'i). Sen'de'pend'e de si'a histori'o la er'o grammelot ja ĉe'est'as en la ĉef'a'j vort'ar'o'j de la nun'temp'a ital'a lingv'o; kaj ĝi'a'j unu'a'j atest'o'j datum'as el la du'a du'on'o de la 20a jar'cent'o. Plej ver'ŝajn'e la vort'o dis'vast'iĝ'is en Italio dank'e al la aktor'o Dari'o Fo, grand'a dramaturg'o, kiu gajn'is la Nobel-premi'o'n pri literatur'o en 1997: la praktik'ad'o de grammelot kaj, laŭ iu'j, la ek'uz'ad'o mem de tiu vort'o grand'part'e de'pend'is ĝust'e de li'a'j teatr'a'j spektakl'o'j.

Infan'o'j

„Tem'as pri onomatope'a lud'o, kadr'e de kiu parol'ad'o arbitr'e artikulaci'at'a ja trans'ig'as – help'e de apart'a'j gest'o'j, ritm'o'j kaj son'o'j – la ide'o'n pri real'a fremd'a parol'ad'o kun plen'a senc'o. Tiu'manier'e ebl'as improviz'i ajn'spec'a'n grammelot. La unu'a spec'o de grammelot est'as tiu kre'at'a de infan'o'j, kiam ili per si'a ne'kred'ebl'a fantazi'o ŝajn'ig'as, ke ili far'as klar'eg'a'j'n parol'ad'o'j'n per'e de ekster'ordinar'a'j balbut'aĵ'o'j (kiu'j'n la ceter'a'j infan'o'j perfekt'e kompren'as)”, asert'is Dari'o Fo antaŭ 20 jar'o'j. La fonetik'a sistem'o de la lingv'o, kiu'n la koncern'a grammelot dezir'as simi'i, lud'as tre grav'a'n rol'o'n. Fakt'e ĉiu natur'a lingv'o posed'as tip'a'j'n fonem'o'j'n kaj akĉent'o'j'n. Imit'ant'e ĉi tiu'j'n, la grammelot kompren'ig'as mal'ambigu'e al la aŭskult'ant'ar'o, al kiu idiom'o oni alud'as. Ali'flank'e la melodi'o kaj la intonaci'o mem, per kiu'j iu fraz'o est'as el'parol'at'a, inform'as la publik'o'n pri la intenc'o de la parol'ant'o asert'i/demand'i/ek'kri'i i'o'n, aŭ eĉ ne'dir'em'e inter'romp'i fraz'o'n en la mez'o. Tiu'j'n ĉi inform'o'j'n ja ebl'as sci'ig'i per'e de grammelot, spit'e al la for'est'o (aŭ al la mal'oft'ec'o) de ver'e ekzist'ant'a'j vort'o'j. Rimark'ind'a'n rol'o'n lud'as ankaŭ la onomatope'o'j, tio est'as tiu'j voĉ'a'j esprim'o'j, kiu'j konvenci'e re'produkt'as apart'a'n son'o'n.

Ĝentleman'o'j

Kiel dir'it'e, paralel'e al la son'a aspekt'o, kaj koher'e kun la inform'o'j en la parol'a part'o, la aktor'o aplik'as vizaĝ-esprim'o'j'n kaj far'as gest'o'j'n vast'e re'kon'ebl'a'j'n (pro tio, ke ili est'as kod'it'a'j en iu soci'o aŭ atest'it'a'j en antikv'a'j man'libr'o'j pri deklam'ad'o destin'it'a'j al teatr'a'j aktor'o'j). Ekzempl'e, kovr'i la okul'o'j'n per unu man'o, etend'ant'e la ali'a'n man'o'n por mal'proksim'ig'i i'o'n pri'tim'at'a'n, montr'as horor'o'n de'flank'e de la aktor'o. Al'don'e, la gest'ar'o mem de la aktor'o pov'as kompren'ig'i al la publik'o, kiu est'as la lingv'o, al kiu li alud'as. Okaz'e de angl'a grammelot, oni adopt'as la stil'o'n formal'a'n kaj si'n'reg'a'n, kiu'n tradici'e oni atribu'as al la brit'a'j ĝentleman'o'j. Pro ĉi tiu'j kial'o'j, kaj kvankam ekzist'as iu'j libr'o'j, kiu'j skrib'e re'produkt'as tekst'o'j'n en grammelot (almenaŭ proksim'um'e), esenc'e tem'as pri lingv'aĵ'o, kiu em'as est'i pli bon'e pri'skrib'at'a ol trans'skrib'at'a. Ĉiu tia parol'ad'o est'as fakt'e unik'a okaz'aĵ'o pro la mult'a'j variant'o'j, kiu'j ekzist'as en la kombin'ad'o de fonem'o'j, voĉ'ton'a'j profil'o'j, gest'o'j kaj esprim'o'j de la vizaĝ'o. Ĉiu recit'ad'o do signif'as invent'o'n de mal'sam'a kod'o far'e de la aktor'o, kiu'n la spekt'ant'ar'o dev'as re'konstru'i dum la spektakl'o. La publik'o lud'as tre aktiv'a'n rol'o'n en la interpret'ad'o de la preciz'a nuanc'o de tio, kio'n la aktor'o vol'as komunik'i.

Burlesk'ul'o'j

Kvankam grammelot hav'as iu'j'n antaŭ'ul'o'j'n en la plur'dialekt'a renesanc'a komedi'o kaj en la tiel nom'at'a Art'a Komedi'o (Commedia dell'Art'e), kiel ĝi'a kre'int'o est'as kutim'e rigard'at'a la ital'a dram'verk'ist'o Dari'o Fo. En 1969 aper'is li'a Mister'o buffo (Amuz'a mister'o), spektakl'o recit'at'a en miks'it'a lingv'o, kiu kun'fand'is kaj unu'ig'is divers'a'j'n dialekt'o'j'n de nord'a Italio kun la lingv'o de la mez'epok'a'j burlesk'ul'o'j, por el'vok'i la rakont'manier'o'n de la kamp'ar'an'o'j, kiu'j'n la aŭtor'o aŭskult'ad'is, kiam li est'is infan'o. Tem'is pri ideologi'a lingv'a elekt'o, por la re'akir'o de iu popol'a kultur'o, kiu ŝajn'is jam mal'aper'ant'a. En la part'o La fam'e dello Zanni, Dari'o Fo super'as la simpl'a'n dialekt'a'n miks'ad'o'n por ek'rakont'i en tut'e invent'it'a lingv'o, kaj ne nur en fantazi'a lingv'o re'son'ant'a de dialekt'a'j ec'o'j, la grand'a'n mal'sat'o'n de kamp'ar'an'o en la Venecio de la 16a jar'cent'o. Post'e Dari'o Fo aplik'is la invent'a'n teknik'o'n de grammelot al iu'j fremd'a'j lingv'o'j (la angl'a, la franc'a) kaj ankaŭ al la ĵurnal'ist'a manier'o parol'i la ital'a'n. Por konklud'i, grammelot est'as parol'ad'o tut'e sen'a je gramatik'o kaj je semantik'o; tamen ĝi est'as scen'a lingv'aĵ'o fort'e komunik'em'a, dank'e al la mim'a'j kaj voĉ'a'j virt'o'j de la aktor'o, kiu ĝi'n uz'as.

redaktor'o de la rubrik'o „Lingv'o” kaj oft'a kun'verk'ant'o

Fazeol'a farun'o kaj riz'a bran'o blend'as la san'o'n

Fak'ul'o'j pri onk'ologi'o jam de long'a temp'o rekomend'as kiel rimed'o'n por ne mal'san'iĝ'i regul'a'n manĝ'ad'o'n de frukt'o'j, foli'legom'o'j, cereal'o'j kaj guŝ'o'j. Ĉe la last'a jar'a kun'sid'o pri kancer'o, okaz'int'a en 2017 sub la aŭspici'o'j de Uson'a Asoci'o por la Esplor'ad'o pri Kancer'o, unu pli'a scienc'a stud'o ŝajn'as emfaz'e konfirm'i tio'n.

Bakteri'o'j

Esplor'ist'o'j konklud'is, ke la ĉiu'tag'a al'pren'o de 30 gram'o'j da riz-bran'o aŭ 35 gram'o'j da fazeol-farun'o rimark'ind'e modif'as la bakteri'a'n en'hav'o'n en'e de la kojl'o. Jam post kelk'a'j semajn'o'j observ'ebl'as la kresk'o de la divers'ec'o de cert'a'j bakteri'o'j, kiu'j est'as re'kon'at'a'j kiel efik'a protekt'a faktor'o kontraŭ la ek'aper'o de lok'a tumor'o. Ili'a ĉe'est'o en la korp'o favor'e ŝanĝ'as la metabol'o'n de la kojl'a'j ĉel'o'j. Krom'e, tiu'spec'a diet'o ĝeneral'e al'port'as profit'ig'a'j'n kvant'o'j'n de fibr'o'j, fer'o, zink'o kaj vitamin'o'j B1, B3, B6 kaj E.

Oft'a mal'inklin'o

Kompren'ebl'e, ĉiu'j'n ĉi don'it'aĵ'o'j'n oni dev'as nun konfirm'i per krom'a'j stud'o'j kaj test'o'j, laŭ metod'o sekv'end'a far'e de iu ajn serioz'a scienc'ist'o. Praktik'a problem'o por mult'a'j kurac'ist'o'j est'as tamen konvink'i si'a'j'n – ne mal'oft'e mal'inklin'a'j'n – pacient'o'j'n en'glut'i ĉiu'tag'e tiom da riz'a bran'o kaj fazeol'a farun'o. Ebl'a (kaj simpl'a) solv'o? Miks'i ili'n kun ali'a'j nutr'aĵ'o'j ordinar'e uz'at'a'j.

Korp'a ekzerc'ad'o favor'e influ'as la metabol'ism'o'n

Modern'a'j medicin'a'j esplor'o'j pli kaj pli oft'e sub'strek'as la grav'ec'o'n de la bakteri'o'j, kiu'j normal'e viv'as en la hom'a korp'o. Precip'e en la intest'o ili est'as esenc'e grav'a'j por oni'a san'o. De'pend'e de la aktiv'ec'o kaj vari'ec'o de tiu bakteri'a flaŭr'o, la hom'a metabol'ism'o funkci'as pli aŭ mal'pli bon'e. La konsist'o de tiu'j milion'o'j da bakteri'o'j rilat'as al plur'a'j faktor'o'j, precip'e al la nutr'o'manier'o.

Bakteri'a en'hav'o

El irlanda universitat'o, laŭ inform'o'j publik'ig'it'a'j en la medicin'a ret'ej'o medscape.com, al'ven'is la konklud'o, ke ankaŭ korp'a ekzerc'ad'o fort'e influ'as oni'a'n bakteri'a'n en'hav'o'n. Oni pri'stud'is ĉi tio'n ĉe grup'o de atlet'o'j. Oni trov'is, ke, kvankam la kvant'o mem de la bakteri'o'j ne mult'e vari'as inter la divers'a'j individu'o'j, tamen ili'a kemi'a influ'o sur la metabol'ism'o'n de la atlet'o'j est'as ver'e not'ind'a. Ali'vort'e, la korp'a'j ekzerc'o'j favor'e modif'as la inter'ag'ad'o'n inter la bakteri'o'j kaj la hom'a korp'o, kompar'e kun tio, kio'n oni observ'as en la okaz'o de mal'pli sport'em'a'j person'o'j.

Ne nur kor'o kaj vaskul'o'j

Ĝis nun, oni rilat'ig'is korp'a'j'n ekzerc'o'j'n precip'e al la bon'a funkci'ad'o de la kor-vaskul'a sistem'o. Nun evident'iĝ'as, ke ili pov'as est'i san'ig'a'j ankaŭ el ali'a'j vid'punkt'o'j.

Nif'o: Ne'ident'ig'it'a Fremd'a Operaci'ul'o en la Blank'a Dom'o

Ne'agnosk'it'a mal'leĝ'ec'o

„... ĉar se la uson'a konstituci'o iam fiask'os, ek'est'os anarki'o en la mond'o” – Daniel Webster (1851)

Tiu ĉi raport'o est'as ĝis'dat'ig'o de mi'a antaŭ'a ĉi-tem'a artikol'o (MONATO, 2009/06, p. 10) koncern'e s-ro'n Obama. Do iu'j leg'ant'o'j ebl'e ek'mir'os: ĉu ind'as re'ven'i al la tem'o pri prezid'ant'o, kiu jam iĝ'is eks'a.

La real'o est'as, ke la tem'o ne konklud'iĝ'is; la krim'o (ebl'e la krim'o de la jar'cent'o!) plu'daŭr'as, rest'as ne'agnosk'it'a kaj plu korupt'as la tut'a'n reg'ist'ar'o'n de Uson'o. Tiu ĉi raport'o do al'don'as mult'o'n nov'a'n pri la pas'int'a'j jar'o'j de la uzurp'o: kiel tiu ĉi pri'silent'it'a krim'o mal'alt'ig'is la civiliz'it'ec'o'n ĝeneral'e kaj plu sabot'ad'as la ag'ad'o'n de la prezid'ant'o Trump.

Util'as konsider'i tiu'n ĉi artikol'o'n kiel plu'ig'o'n de la artikol'o ¹ far'e de Dian'a West (en la angl'a) dediĉ'it'a al la pur'e krim'a'j aspekt'o'j de la „rezid'ant'o” de la Blank'a Dom'o en 2008-2016.

En tiu artikol'o tem'is pri ne'atest'it'a'j nom'o'j de la person'o kon'at'a kiel Barack aŭ Barry, Obama aŭ Soetoro (civit'an'o de Indonezio), aŭ Soebarkach (kiel en la pasport'o de la patr'in'o), aŭ Bounel (kiel for'pas'int'a person'o nask'it'a en 1890, kies numer'o'n 042-68-4425 de uson'a social'a asekur'o el la ŝtat'o Konektikut'o Obama ŝtel'is).

Ve, aper'is tut'e ne sufiĉ'e da artikol'o'j kiel tiu de Dian'a West pri la tem'o tiel grotesk'a kiel Ne'ident'ig'it'a Fremd'a Operaci'ul'o ĉe la plej alt'a ŝtat'posten'o: operaci'ul'o, kiu'n oni „en'plant'is” tiel fuŝ'e! Ja la „aŭtentik'a kopi'o” de li'a nask'iĝ-atest'il'o el'met'it'a je la oficial'a ret'ej'o de la Blank'a Dom'o en 2011 (sam'kiel li'a milit-registr'iĝ'o) montr'iĝ'is tiom krud'a'j fals'aĵ'o'j ^1,2, ke eĉ lern'ej'an'o pov'us pentr'i ili'n pli koher'e. La uzurp'ul'o do prezent'is ne simpl'e pentr'it'a'n dokument'o'n, sed ne'ebl'a'n pentr'it'a'n dokument'o'n! (Ekzempl'e, en la kamp'o pri ras'o de la ge'patr'o'j, valid'a dokument'o de 1961 dev'us hav'i la termin'o'n „negr'o”, sed ne „afrik'an'o”, uz'ot'a jar'dek'o'j'n post'e).

„Dank'em'o” de Obama

Eĉ pli'e, la person'o, kiu en'man'ig'is tiu'n ĉi pentr'o'art'o'n al Obama en 2011 (la estr'o de la san-departement'o de Havajo Loretta Fuddy) est'is la sol'a mort'int'o pro sur'akv'iĝ'o de mal'grand'a aviad'il'o en 2013. Oni vid'is ŝi'n sekur'e flos'ant'a'n en akv'o kun ok ali'a'j pasaĝer'o'j. Tamen post kelk'a'j minut'o'j en'akv'e ŝi subit'e mort'is, kaj post'e ŝi'a kadavr'o est'is hast'e kremaci'it'a.

La for'pas'int'a s-in'o Fuddy est'is fidel'a gard'o-hund'o por si'a mastr'o. Protekt'ant'e la mastr'o'n, ŝi ignor'is, ke juĝ-ordon'o aper'is en la juĝ'ej'o por atest'i en la proces'o, kie oni ekzamen'is la origin'o'n de person'a'j dokument'o'j de Obama. Ŝi mal'ĝentil'e for'pel'is el si'a havaja ofic'ej'o doktor'in'o'n Orly Taitz kaj membr'o'j'n de la esplor-team'o de ŝerif'o Arpaio, kiu'j ven'is por inspekt'i la arkiv'a'j'n registr'aĵ'o'j'n pri la nask'iĝ'o de Obama. Ve, ŝi'a sort'o montr'as, ke ŝi'a mastr'o ne ŝajn'as est'i dank'em'a por ŝi'a fidel'ec'o ... Tamen ni re'ven'u al la ĉef'a'j faktor'o'j de tiu ĉi grotesk'aĵ'o.

Escept'e de la mort'o de Fuddy en 2013, la ceter'o de la fakt'o'j est'is bon'e kon'at'a jam en 2011 kaj 2012. Ja en februar'o de 2012 ŝerif'o Arpaio part'o'pren'is en du gazet'ar'a'j konferenc'o'j ³, kie aper'is reprezent'ant'o'j eĉ de t.n. „alfabet'a'j” (plej vast'e spekt'at'a'j) televid'a'j kanal'o'j. Tie la team'o de la ŝerif'o demonstr'is film-prezent'aĵ'o'n, kiu ne'kontest'ebl'e pruv'is, ke la rezid'ant'o de la Blank'a Dom'o oficial'e prezent'is krud'a'n fals'aĵ'o'n kvazaŭ aŭtent'a'n dokument'o'n. Kaj ... Kaj neni'o okaz'is!

En'pens'iĝ'u pri tio ĉi ankoraŭ'foj'e. Ĉu vi pov'as re'memor'i ali'a'n land'o'n en la mond'o, kie tiel ĉi krim'a inform'o pri la ĉef'o de la land'o far'iĝ'us kon'at'a, sed la ĉiel'o ne fal'us, kaj tiu ĉi Nif'o ne nur rest'us en si'a posten'o, sed est'us re'elekt'it'a du'a'foj'e en cinik'a romp'o de la Konstituci'o kaj leĝ'o?

Kiel ŝerif'o Arpaio dir'ad'is ⁴ (en 2012-2015), neni'u vol'is konsider'i tio'n ĉi. Ali'vort'e, en land'o hav'ant'a parlament'o'n, parti'o'j'n, la liber'ec'o'n parol'i kaj esprim'i si'n, kaj la liber'ec'o'n posed'i arm'il'o'j'n, neni'u vol'as i'o'n far'i pri tio ĉi! Eĉ pli abomen'e, kiel detektiv'o Zullo not'is ⁴, „Leĝ'far'ant'o'j dir'is al mi, ke ili ne plan'as konsider'i tiu'n ĉi afer'o'n, kaj eĉ se ili prov'us esplor'i ĝi'n, ili est'us halt'ig'it'a'j”. Kio? Ili est'us halt'ig'it'a'j far'e de kiu? Kiu kaj kio en la mond'o est'as super tiu'j ĉi leĝ'far'ant'o'j, unu el la tri plej super'a'j sen'de'pend'a'j branĉ'o'j de la uson'a reg'ist'ar'o?

„Kaj kie est'is la amas'komunik'il'o'j? Kie est'is la opozici'o?” – pov'us demand'i naiv'a leg'ant'o.

Opozici'o? Kia opozici'o?

La opozici'o (ĉi-kaz'e la Respublik'an'a Parti'o), hav'is naci'a'n kun'ven'o'n en juni'o 2012 en Florido, kie ili plan'is konfirm'i s-ro'n Romney kiel kandidat'o'n por la prezid'ant'ec'o. Doktor'in'o Orly Taitz kaj ŝerif'o Arpaio, kvankam ne invit'it'a'j, ven'is por raport'i al la respublik'an'a gvid'ant'ar'o kaj la kun'ven'o pri la sen'precedenc'a krim'a dosier'o kontraŭ ili'a rival'o Obama. Tamen la gvid'ant'ar'o ne permes'is al doktor'in'o Taitz kaj ŝerif'o Arpaio aper'i kaj raport'i i'o'n ajn. Nek Romney, nek iu el la deleg'it'o'j dir'is eĉ unu vort'o'n, ke ili'a rival'o, ili'a opon'ant'o kiu'n ili supoz'ebl'e vol'is venk'i, est'as fripon'o kun ne'cert'a'j nom'o'j, kun neniam ekzamen'it'a ordinar'a civit'an'ec'o, kaj cert'e ne posed'ant'a la hered'a'n civit'an'ec'o'n ⁵ (natural bor'n citizenship) neces'a'n laŭ la Konstituci'o, kiel sekv'is el ... li'a oficial'a aŭtobiografi'o! Ali'vort'e, la tiel nom'at'a opozici'a (Respublik'an'a) parti'o en 2012 de'nov'e (post 2008) intenc'e „ced-lud'is” favor'e al la rival'o kaj mal'gajn'is ankaŭ en 2012.

Nu, tiu ĉi est'is la tiel nom'at'a „asign'it'a opozici'o”, ĝemel-parti'a tromp'o, fakt'e unu'parti'a politik'a sistem'o kaj reg'ad'o. Tamen ja ekzist'is ankoraŭ tiel nom'at'a'j „tri'a'j parti'o'j” ⁶ – kon'at'a'j kiel „romp'ant'o'j de la lud'o kaj for'log'ant'o'j de la elekt'ant'ar'o”: „Te'a parti'o”, Konstituci'a (!) Parti'o, Konservativ'a Parti'o. Ili ja plend'as pri Demokrat'a-Respublik'an'a du'polus'o-krati'o. Ĉu ankaŭ ili – la ver'a opozici'o! – ne rimark'is la Ne'ident'ig'it'a'n Operaci'ul'o'n en la elekt'o-kampanj'o?

Jes, ankaŭ ili „ne rimark'is”. Eĉ pli, ili „ne rimark'ad'is” tio'n kun profund'a indign'o kontraŭ ĉiu'j, kiu'j ja rimark'is; kun profund'a indign'o kontraŭ iu ajn, kiu (romp'ant'e „la regul'o'j'n de la ĝentil'a societ'o”) tamen aŭdac'is menci'i al ili, ke ili ne rimark'ad'is tio'n. Kiel profund'e ili indign'is, kiam oni for'log'is ili'n de ili'a hero'a batal'o por la restaŭr'o de la Konstituci'o, montr'ant'e al ili, ke la Konstituci'o est'as dis'tir'at'a je pec'o'j antaŭ ili'a'j propr'a'j okul'o'j per la sol'a fakt'o de la Nif'o en la Blank'a Dom'o ...

Ni las'u la leg'ant'o'j'n mem determin'i, kie mon'o nest'as por tiu ĉi „opozici'o” kaj nun iom parol'u pri la uson'a konstituci'o.

Kiu konstituci'o?

S-in'o West pri'skrib'is nur pur'e krim'a'j'n cirkonstanc'o'j'n ¹ de tiu ĉi „rezid'ant'ec'o”. Por mal'kovr'i ili'n neces'is iom da pen'o kaj esplor'ad'o far'e de d-rin'o Taitz, ŝerif'o Arpaio kaj ali'a'j. Ĉu oni atend'u tiom da pen'o'j kaj esplor'ad'o de fakt'e unu-parti'a „Parlament'o” ⁶ de ĉi tiu „grand'a” land'o, „lum'tur'o de la hom'ar'o”? Tamen kio pri almenaŭ simpl'a leĝ-obe'o: leĝ-obe'o minimum'a, surfac'a, nur formal'a?

Formal'e la uson'a konstituci'o postul'as special'a'n pli fort'a'n civit'an'ec'o'n por kandidat'o'j por la prezid'ant'ec'o, nom'at'a'n hered(it)a civit'an'ec'o – natural bor'n citizenship ⁵, kiel est'is difin'it'e, ekzempl'e, en la tiu'temp'a enciklopedi'o „Law of Nations” de Vattel. Kandidat'o dev'as est'i nask'it'a ĉe ge'patr'o'j, kiu'j ambaŭ est'as ordinar'a'j civit'an'o'j de la land'o, kaj sur la teritori'o de la land'o (premis'e, ke la kandidat'o neniam ŝanĝ'os si'a'n civit'an'ec'o'n iam post'e).

Antaŭ 2008 neni'u iam ajn pri'dub'is tiu'n ĉi difin'o'n bon'e kompren'it'a'n – eĉ se mal'ŝat'at'a'n de iu'j: mal'ŝat'at'a'n tiom fort'e, ke ili vol'is for'ig'i tiu'n ĉi postul'o'n (vid'u sub'e). Subit'e, ek'de 2008, ial iĝ'is kvazaŭ „mal'ĝentil'e” demand'i pri la signif'o de la koncept'o hered'a civit'an'ec'o; iĝ'is kvazaŭ preskrib'it'e ne far'i tio'n.

Tio aspekt'is des pli kvazaŭ tre „mal'bon'ŝanc'a fuŝ'aĵ'o”, ke tiu ĉi koncept'o ne'intenc'e „tra'lik'iĝ'is” en 2008 en la Senat'a'n Rezoluci'o'n 511, atest'ant'a pri la konstituci'a valid'ec'o de ali'a kandidat'o – senat'an'o McCain. Tiu ĉi rezoluci'o konstat'is, ke senat'an'o McCain est'as ja hered'a civit'an'o ĉar ... Diven'u kial? Ĉar la ge'patr'o'j (plural'o!) de McCain est'is uson'a'j civit'an'o'j, kaj li est'is nask'it'a ... sur teritori'o sub uson'a jurisdikci'o. Kia fuŝ'aĵ'o ja est'is tiu ĉi menci'o pri la ge'patr'o'j! Kial? Ĉar laŭ la oficial'a biografi'o de la Ne'ident'ig'it'a Operaci'ul'o, li'a biologi'a patr'o neniam est'is uson'a civit'an'o (li est'is kenj'an'o). Kaj, kvazaŭ se unu romp'o de la konstituci'a postul'o ne sufiĉ'us, post'e la du'on'patr'o de la Operaci'ul'o ig'is li'n civit'an'o de Indonezio (la respektiv'a atest'il'o est'is prezent'it'a ĉe juĝ-proces'o'j far'e de d-in'o Taitz). La difin'o aplik'it'a al McCain montr'iĝ'is ne'aplik'ebl'a al li'a rival'o – nek iu ajn ofic'ist'o iam ajn em'is aplik'i ĝi'n! Tiel „mal'bon'ŝanc'e” okaz'is.

Ne est'is tiel kvazaŭ la difin'o de la hered'it'a civit'an'ec'o aparten'us al iu „griz'a zon'o”; tiel, ke la moŝt'a'j senat'an'o'j kaj kongres'an'o'j dev'us hezit'i kaj pri'dub'i ĝi'n. Ili cert'e sci'is ĝi'n. Ili kompren'is ĝi'n tiel bon'e, ke iu'j mal'ŝat'is ĝi'n kaj eĉ mult'foj'e prov'is nul'ig'i ĝi'n en 10 divers'temp'a'j leĝ-propon'o'j (kies sub'ten'ant'o'j est'is kaj demokrat'o'j kaj respublik'an'o'j ⁵.

En ĉiu'j tiu'j leĝ-propon'o'j ili vol'is ŝanĝ'i la postul'o'n pri la hered'a civit'an'ec'o de kandidat'o'j je iu pli mal'fort'a form'o de civit'an'ec'o (supoz'ebl'e pli „taŭg'a” por iu grav'a „iu”, diven'u kiu). Tiu'temp'e ĉiu'j prov'o'j akcept'i la leĝ-propon'o'j'n fiask'is, tamen vi jam sci'as kio sekv'is. Kiam la situaci'o sur la ŝak'lud'a tabul'o iĝ'is mal'favor'a, la Parlament'o de la „lum'tur'o de la hom'ar'o” simpl'e for'bala'is la figur'o'j'n for de la ŝak'tabul'o ...

La neglekt'ec'o kaj arog'ec'o en promoci'ad'o de tia okul'frap'a fripon'o est'as ne'imag'ebl'a. Eĉ dum brutal'a'j diktator'a'j reĝim'o'j, kiel tiu de Stalin aŭ en la roman'o 1984, oni mult'e pen'is „ĝis'dat'ig'i la pas'int'ec'o'n”, ŝanĝ'ant'e la registr'aĵ'o'j'n en arkiv'o'j, por ke la real'o laŭ'ebl'e aspekt'u koher'a. Kaj jen en Uson'o tio est'is prezent'it'a kaj sen'demand'e akcept'it'a dum 8 jar'o'j!

La 15an de decembr'o 2016, ŝerif'o Arpaio part'o'pren'is en la tri'a gazet'ar'a konferenc'o kaj prezent'is la fin'a'j'n mal'kovr'o'j'n pri la nask'iĝ'atest'o de Obama fals'it'a en 2011, ĉi-foj'e spur'ant'e eĉ tiu'n konkret'a'n dokument'o'n de ali'a person'o, el kiu oni komput'il'e kopi'is pec'o'j'n de la bild'o. Kaj de'nov'e ... okaz'as neni'o. Neni'o! Tio ĉi per si mem jam manifest'as la mort'o'n de la civiliz'it'ec'o en Uson'o – kaj kompromit'as la tut'a'n hom'a'n civilizaci'o'n ĝeneral'e: la civilizaci'o'n kiu lev'is neniu'j'n demand'o'j'n kaj kviet'e tra'glut'is ĉi-tio'n. Kiel dir'is prof. Victor Davis Hans'o'n, „Se ne est'as leĝ'o, ne est'as civilizaci'o”.

Fin'a ĝis'dat'ig'o

En Uson'o jam est'as nov'a, laŭ'leĝ'a, prezid'ant'o. Trump konduk'is si'a'n kampanj'o'n kiel „ekster'ul'o” kaj opon'ant'o de la ekzist'ant'a reg'ant'ar'o. Pro tio li vigl'ig'is la rest'aĵ'o'j'n de konservativ'a civit'an'ar'o, kiu ek'rev'is, ke Trump est'os revoluci'ul'o kapabl'a protekt'i la land'a'j'n interes'o'j'n kaj re'direkt'i la land'o'n al la ide'o'j de ĝi'a'j fond'int'o'j, la konstituci'o, kaj iam'a grand'ec'o.

Kaj Trump ver'e hav'is unik'a'n ŝanc'o'n por iĝ'i tia revoluci'ul'o-sav'ant'o: ŝanc'o'n sav'i la land'o'n el mal'honor'o kaj ali'a'j mizer'o'j. Li hav'is tiu'n ŝanc'o'n, sed ve, li mal'traf'is ĝi'n.

La unik'ec'o de la ŝanc'o est'is en la fakt'o de la grotesk'a uzurp'o sub'ten'at'a far'e de la total'a ŝtat'a aparat'o kaj sabot'ant'a ofic'ist'ar'o. Ek'de la komenc'o de si'a kampanj'o en 2016 Trump pov'is kaj dev'us sen'mask'ig'i ĉiu'j'n aspekt'o'j'n de la uzurp'o kaj ĉiu'j'n kulp'a'j'n pri ĝi. Tio kaŭz'us cunam'o'n de indign'o, tamen tio est'us ben'a cunam'o, kiu pur'ig'us „la aŭgi'a'j'n ĉeval'stal'o'j'n”. Tiu cunam'o help'us elekt'i freŝ'a'j'n kongres'an'o'j'n entuziasm'a'j'n pri la sen'mask'ig'o de la uzurp'o, kaj ĝi help'us detru'i krim'a'n „parti'o'n”, kiu obstakl'is Trump-on ajn'okaz'e. Tiu'j ĉi ide'o'j kaj admon'o'j est'is publik'ig'it'a'j en la mal'ferm'it'a leter'o ¹¹ al li en 2016, sed ve, li ignor'is ili'n.

Jam komenc'e de la kampanj'o Trump rezign'is eĉ pri si'a'j propr'a'j modest'a'j pen'o'j rivel'i i'o'n pri la uzurp'ul'o, kaj post'e li definitiv'e kapitulac'is. Jes, li iel sukces'is venk'i la elekt'o'n konvenci'e, pri'silent'ant'e la uzurp'o'n. Li tamen perd'is ĝust'e la unik'ec'o'n de la moment'o: la moment'o por pent'o, for'bala'o de la total'a sabot'ad'o kaj ripar'o de la sen'precedenc'a damaĝ'o al la land'o far'e de la antaŭ'a'j reg'ist'ar'o'j.

Kaj nun la krim'a parti'o (aŭ parti'o'j) kaj la uzurp'ul'o mem ĉiu'j apud'e, sabot'ad'as, kaj eĉ arog'as nom'i Trump-on „ne'leĝ'a” (!), dum Trump silent'e „tra'glut'as” tio'n kaj kun'labor'as kun la sabot'ul'o'j por plu'ten'i tabu'o'n pri la ver'a ne'leĝ'ec'o de Obama kaj ties reg'ist'ar'o. Kia fars'o!

Jen do, dum'e triumf'o de just'ec'o kaj pent'o de Uson'o cert'e ne okaz'is – kia kontrast'o kun la brav'a Sud-Kore'uj'o, kiu ĵus kapabl'is sen'posten'ig'i kaj akuz'i la prezid'ant'in'o'n pri ŝi'a'j krim'o'j dum ŝi est'is en la ofic'o!

Eĉ la model'a imperi'o de mal'bon'o, Sovetio, pent'is pri stalin'ism'o en 1956 – kvankam mal'fru'e kaj nur part'e, tri jar'o'j'n post la mort'o de la tiran'o. Uson'o do est'as nun du'a en la vic'o post Sovetio por mal'fru'a pent'o. Rest'as ankoraŭ vid'i kiom da temp'o pas'os ĝis Uson'o sekv'os la ekzempl'o'n de Sovetio: kia rol-model'o por Uson'o!

1. www.wnd.com/2015/01/obamas-identity-fraud-and-mickey-mouse-medi'a 2. www.orlytaitzesq.com/wp-content/uploads/2015/06/Evidence-corrected-of-forgery-fraud-fabrcation-in-Obamas-IDs.pdf 3. www.westernjournalism.com/sheriff-arpaio-press-conference-will-be-livestreamed-on-march-1 4. www.wnd.com/2015/07/univers'e-shattering-info-on-obama-delayed 5. www.judeochristianamerica.org/NaturalBornCitizen.htm Por uson'a prezid'ant'o kaj vic'prezid'ant'o la uson'a konstituci'o postul'as special'a'n tip'o'n de civit'an'ec'o, pli strikt'a'n ol la ordinar'a, kiu nom'iĝ'as Natural bor'n citizenship (hered'a civit'an'ec'o), t.e. est'i nask'it'a al la ge'patr'o'j-civit'an'o'j sur uson'a grund'o. 6. www.judeochristianamerica.org/FAQ.htm 7. www.wnd.com/2011/07/317705/ 8. www.newswithviews.com/Devvy/kidd428.htm 9. www.newswithviews.com/JBWilliams/williams300.htm 10. www.judeochristianamerica.org/2008vs1917.htm 11. judeochristianamerica.org/OpenLetter/ToTrump2017.htm

Ĉu minac'at'a speci'o?

La urogal'o (scienc'e Tetra'o urogallus) est'as fam'a bird'o pro si'a ceremoni'a par'iĝ'ad'o, sed ĝi'a nombr'o drast'e mal'kresk'as en Slovaki'o.

Laŭ slovak'a'j ornitolog'o'j nest'as ĉi-jar'e nur ĉirkaŭ 660 ĝis 880 urogal'o'j. En 1972 viv'is en la slovak'a teritori'o 3697 tia'j bird'o'j, sed jam en 2000 nur 1612.

Danĝer'a'j hom'a'j ag'ad'o'j

La fak'ul'o'j avert'is pri la situaci'o, ĉar baldaŭ tiu bird'o mal'aper'os en Slovaki'o kaj en mult'a'j ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j. La kial'o'j de la grand'a mal'mult'iĝ'o de urogal'o'j est'as grand'are'a arb'o'fal'ig'ad'o, arb'o- kaj klimat'o-ŝanĝ'iĝ'o, konstru'ad'o de nov'a'j ŝose'o'j tra arb'ar'o'j, hom'a ĉe'est'o kaj ne'reg'ebl'a turism'o, ŝtel'ĉas'ad'o kaj kresk'ant'a nombr'o de natur'a'j pred'ant'o'j.

Vojaĝ'o en Sud'a Panĝabi'o

„En februar'a vendred'a nokt'o mi pret'ig'is mal'grand'a'n pak'aĵ'o'n kaj pren'is bus'o'n por ir'i al Multano, ĉar mi sent'is enu'o'n pro la unu'ton'a ĉef'urb'a pejzaĝ'o. Tiu urb'o trov'iĝ'as en la provinc'o Sud'a Panĝabi'o kaj mal'proksim'as 421 kilo'metr'o'j'n laŭ la rekt'a lini'o. La aŭtomobil'a vetur'ad'o daŭr'as 8 hor'o'j'n.”

Tio est'as bon'a decid'o, se tem'as pri printemp'o aŭ aŭtun'o, ĉar en somer'o la temperatur'o super'as 113 ^oF (45 ^oC) ekster la hejm'o.

Multano

Al'ven'int'e al la urb'o en la fru'a maten'o, oni pov'as rimark'i, ke la aer'o est'as jam varm'a kaj la sun'lum'o tre fort'a. Ankoraŭ ne est'as la temp'o rikolt'i mang'o'j'n, sed la mal'grand'a'j mang'o'arb'o'j hav'as amas'o'n da dens'verd'a'j foli'o'j.

Multano est'as sufiĉ'e grand'a urb'o kaj ĝi hav'as mult'a'j'n eŭrop'stil'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n far'it'a'j'n, kiam Pakistano est'is koloni'o de Briti'o. Ekster la urb'o est'as vast'eg'a kamp'ar'o kun mal'grand'a'j vilaĝ'o'j.

Panic'o kaj krud'a suker'o

Sud'a Panĝabi'o hav'as fekund'a'n grund'o'n kaj ĝi est'as bon'e kon'at'a pro la mang'o kaj la suker'a panic'o. Ebl'as oft'e vid'i vir'o'j'n, kiu'j transport'as ili'n per kamion'o, kaleŝ'o aŭ bov'ĉar'o. Plen'aĝ'ul'o'j kaj infan'o'j kutim'e manĝ'as suker'a'n panic'o'n kaj krud'a'n suker'o'n, kiu est'as nom'at'a gur en la urdu'a lingv'o. Gur est'as flav'kolor'a, mal'mol'a kaj popular'a dolĉ'aĵ'o en land'o'j de sud'a Azi'o kiel Barato kaj Pakistano. Oni far'as ankaŭ te'o'n, solv'ant'e ĝi'n.

Mult'a'j hom'o'j prefer'as gur al „modern'a'j” dolĉ'aĵ'o'j kiel ĉokolad'o aŭ kuk'o, ĉar la panic'o est'as tut'e natur'a, sen art'e'far'it'a arom'aĵ'o, kaj ĝi est'as tradici'a manĝ'aĵ'o. La infan'o'j ir'as al la gur-fabrik'et'o kun baston'o'j, kaj ili pet'as plen'aĝ'ul'o'j'n tremp'i la baston'o'j'n en la suker'a'n sirop'o'n. Oft'e vid'ebl'as mal'grand'a'j infan'o'j lek'i dolĉ'a'j'n baston'o'j'n dum pied'ir'ad'o. Tio ja est'as pac'a scen'o for de la bru'a urb'a viv'o.

Far'i panic'o'j'n

Kutim'e la gur-fabrik'et'o'j est'as sen'tegment'a'j lok'o'j, kie vir'o'j dum long'a temp'o bol'ig'as la sirop'o'n ĝis la akv'o for'vapor'iĝ'as. La rezult'int'a'n past'o'n el suker'a panic'o ili post'e met'as en blok'o'n por mal'mol'ig'i ĝi'n, kaj post'e oni divid'as ĝi'n en mal'grand'a'j'n pec'o'j'n.

La feliĉ'o kaj la nun'temp'o

Antaŭ tre long'e ebl'is pac'e lud'i kun la ge'amik'o'j kaj manĝ'i gur, sed tiu feliĉ'a temp'o est'as jam pas'int'a kaj la viv'o ŝanĝ'iĝ'as. Nun'temp'e Pakistano ne est'as tre sekur'a lok'o por vojaĝ'i, ĉar krom la ebl'o est'i viktim'o de teror'o, mult'a'j hom'o'j abomen'as fremd'ul'o'j'n.

La ŝu'laĉ'a problem'o

Ili ŝajn'as firm'eg'a'j kaj far'it'a'j laŭ ĉiu'j regul'o'j de la art'o, sed post kelk'minut'a promen'ad'o aŭ kur'ad'o oni dev'as fatal'e kurb'iĝ'i, ĉar ili bezon'as re-nod'iĝ'o'n. Kia'manier'e ŝu'laĉ'o'j ĉiam sukces'as mal'lig'iĝ'i, sen ke iu tuŝ'us ili'n, est'as la „ekzist'ad'a” demand'o de mult'a'j ge'patr'o'j kaj sport'ul'o'j. Kaj ĉi tiu problem'o, dank'e al la esplor'projekt'o de uson'a'j fak'ul'o'j, fin'fin'e hav'as respond'o'n.

Grup'o de fak'ul'o'j pri mekanik'o el la Universitat'o de Kalifornio pruv'is, ke plur'a'j kombin'it'a'j fort'o'j ag'ad'as sur ŝu'laĉ'o'j'n kaj ke, kiam ili'a mal'lig'iĝ'a procez'o komenc'iĝ'as, ĝi rapid'e (kaj ne'evit'ebl'e) komplet'iĝ'os. Oliver O'Reilly el la menci'it'a universitat'o film'is per lant'mov'a aparat'o du koleg'o'j'n, kiu'j kur'is sur rul'tapiŝ'o kun par'o da gimnastik'a'j ŝu'o'j sur si'a'j pied'o'j. Sur lang'o de unu ŝu'o li est'is instal'int'a akcel'o'metr'o'n kun la cel'o mezur'i la fort'o'j'n, kiu'j aplik'as prem'o'n sur la ŝu'laĉ'o'j'n. Oni tiel vid'is, ke, kiam person'o kur'as, li'a'j pied'o'j frap'as la ter'o'n per fort'o 7-obl'a de la gravit'a konstant'o g: tem'as pri fort'o simil'a al tiu, kiu'n pas'int'ec'e spert'is la astronaŭt'o'j de kelk'a'j kosm'a'j misi'o'j ĉe la propr'a re'ven'o en la atmosfer'o'n.

Ne'vid'ebl'a man'o

Respond'e al tia streĉ'o la nod'o unu'e kun'prem'iĝ'as, sed post'e ek'loz'iĝ'as. Ĉi-moment'e inter'ven'as la du'a – grav'eg'a – faktor'o: la ond'a mov'o de la krur'o, mov'iĝ'ant'a antaŭ'e'n kaj mal'antaŭ'e'n, aplik'as iu'n inert'ec'o'fort'o'n sur la du ekstrem'aĵ'o'j'n de la ŝu'laĉ'o, kio mal'lig'as – kiel ne'vid'ebl'a man'o – la nod'o'n. Neni'u el la du fort'o'j, sen la ali'a, sufiĉ'as por mal'konstru'i tio'n, kio'n oni antaŭ'e est'is tiel zorg'e far'int'a. Kaj, kiam la nod'o komenc'as loz'iĝ'i, sufiĉ'as mal'mult'a'j paŝ'o'j por fin'i ĝi'a'n mal'implik'o'n.

Sub'mar'a'j kabl'o'j

La observ'ad'o rilat'is trifoli'a'j'n nod'o'j'n, la plej klasik'a'j'n kaj simpl'a'j'n. Sed la esplor'o est'is far'it'a ne nur por pri'stud'i ŝu'laĉ'o'j'n kaj nod'o'j'n pro iu plezur'kapric'o de la aŭtor'o'j. Est'us tre util'e kompren'i, kiu'j fort'o'j ekzakt'e kontribu'as al la mal'far'o de nod'o'j, por plen'um'i est'ont'ec'e pli bon'a'j'n sutur'o'j'n, por kompren'i pli detal'e la struktur'o'n de DNA kaj eĉ por trov'i pli efik'a'j'n manier'o'j'n por fiks'i sub'mar'a'j'n kabl'o'j'n ĉe la mar'fund'o.

redaktor'o de la rubrik'o „Scienc'o” kaj oft'a kun'verk'ant'o

Fremd'lingv'a'j indik'il'o'j provok'as protest'o'n

En la pas'int'ec'e sekur'a kaj trankvil'a ital'a vilaĝ'o Arcade [arkad'e], en la provinc'o Trevizo, rimark'ind'e obl'iĝ'is, en la last'a'j jar'o'j, la okaz'o'j de ŝtel'o'j kaj rab'o'j. Tial la lok'a urb'estr'o, Domenico Prest'i [doméniko présti], aparten'ant'a al la ekstrem'dekstr'a kaj ksenofob'a parti'o Leg'a Nord, decid'is instal'ig'i tri'dek'o'n da televid'a'j kamera'o'j en la tut'a municip'a teritori'o. Ili est'as akompan'at'a'j de la klar'a indik'il'o Komun'um'o vide'o-gard'at'a. La fakt'o diskut'ig'is, sed eĉ pli da skandal'o provok'is la elekt'o traduk'ig'i la panel'o'j'n ne nur en la kutim'a'j'n angl'a'n kaj franc'a'n, sed ankaŭ ruman'e'n, alban'e'n kaj arab'e'n.

Pluv'o de akuz'o'j

„Mi ne kompren'as la protest'o'j'n far'e de en'migr'int'o'j el Rumani'o, Albanio kaj arab'a'j land'o'j. Se mi ir'as al fremd'a land'o kaj vid'as ital'lingv'a'n skrib'aĵ'o'n inter mult'a'j ali'a'j idiom'o'j, kiu'j'n mi ne kompren'as, mi ja leg'as ĝi'n tuj kaj dank'as pro la pri'zorg'ad'o. Mi vol'as help'i la fremd'ul'o'j'n viv'ant'a'j'n ĉi tie kompren'i la nov'aĵ'o'n, send'ant'e al ili mesaĝ'o'n en ili'a ge'patr'a lingv'o”, deklar'is s-ro Prest'i por defend'i si'n kontraŭ la akuz'o'j pri ras'ism'o, kiu'j baldaŭ pluv'is sur li'n. „Tiu'j plur'lingv'a'j indik'il'o'j util'as por avert'i la ul'o'j'n el kelk'a'j etn'o'j, kiu'j plej oft'e mal'observ'as la leĝ'o'n nun'temp'e en ni'a land'o, nom'e ruman'o'j'n kaj alban'o'j'n (inter kiu'j est'as mult'a'j ir're'ven'a'j ŝtel'ist'o'j) kaj eĉ kelk'a'j'n arab'o'j'n: kiu pov'as dement'i tiu'n fakt'o'n?”, al'don'is la urb'estr'o de tiu nord-ital'a vilaĝ'o, kiu nombr'as 4000 loĝ'ant'o'j'n.

Park'ad'o mal'permes'it'a

„La cel'o de mi'a ag'ad'o est'as simpl'e inform'i, ke la lok'o est'as kontrol'at'a de televid'a'j kamera'o'j kaj ke neni'u dev'as ŝtel'i ĉi tie, ĉar la aparat'o pov'as film'i kaj la krim'ul'o'j'n kaj la vetur'il'o'j'n, kiu'j'n ili uz'as”, li konklud'is, rifuz'ant'e la akuz'o'n est'i ksenofob'o. La iniciat'o tamen memor'ig'as tiu'n de Joe Formaggio [ĝo form'aĝ'o], urb'estr'o de la komun'um'o Albettone, en la sam'a region'o Ven'et'o, kiu fot'ig'is si'n dum li plant'is en la lok'a'j bed'o'j apart'a'n panel'o'n pri „park'ad'o mal'permes'it'a”, ironi'e direkt'it'a'n al cigan'o'j. „Ĉi tiu est'as la donac'o, kiu'n ni'a municip'o vol'as far'i hodiaŭ al tiu'j person'o'j”, deklar'is Formaggio, elekt'ant'e ne hazard'e la inter'naci'a'n tag'o'n dediĉ'it'a'n al la nomad'a kultur'o.

Uson'o unu'e kaj liber'a komerc'o

Sub la deviz'o Uson'o unu'e! ag'ad'as la uson'a prezid'ant'o, Donald Trump. Tuj post si'a en'ofic'iĝ'o ĉi-januar'e, li anonc'is adiaŭ'o'n al la inter'konsent'o pri Trans-Pacifik'a Partner'ec'o (TPP), akcept'it'a de 12 land'o'j. Li anonc'is ankaŭ, ke li re'inter'trakt'os kun Kanado kaj Meksiko pri Nord-Amerik'a Liber-Komerc'a Asoci'o (NALKA). Pli'e, la reg'ist'ar'o de Trump deklar'is, ke Uson'o pov'us ignor'i cert'a'j'n decid'o'j'n de Mond'a Organiz'aĵ'o pri Komerc'o, se tiu'j decid'o'j atenc'us la uson'a'n suveren'ec'o'n.

TPP

La cel'o de TPP est'is, teori'e, kre'i grand'eg'a'n zon'o'n, kie entrepren'o'j liber'e kaj just'ec'e konkur'ad'u tiel, ke la ekonomi'a kresk'o kaj bon'stat'o de tiu zon'o rapid'e antaŭ'e'n'ir'u. La sum'o de MEP (mal'net'a en'land'a produkt'o) en la zon'o kovr'as preskaŭ 40 % de la tut'o en la mond'o, sed Ĉini'o kaj Korei'o ne part'o'pren'is.

Opon'ad'o

Tamen en Japani'o opozici'a'j parti'o'j kaj organiz'aĵ'o'j de agrikultur'ist'o'j, fiŝ'ist'o'j kaj konsum'ant'o'j kritik'is kaj protest'is kontraŭ TPP, insist'ant'e, ke la inter'konsent'o plej favor'os la trans'naci'a'j'n firma'o'j'n kaj minac'os la viv'o'n de la civit'an'o'j en preskaŭ ĉiu'j aspekt'o'j. Sam'a'n opini'o'n esprim'is Ralph Nader, kon'at'a gvid'ant'o de uson'a mov'ad'o de civit'an'o'j.

Ĉu la opon'ant'o'j est'u kontent'a'j?

Nu, ĉu tiu'j opon'ant'o'j de TPP ĝoj'u pri la el'iĝ'o (efektiv'a detru'o de la inter'konsent'a kadr'o mem) de Uson'o? Tut'e ne! Mal'e, anstataŭ mult'flank'a trakt'ad'o, Uson'o prefer'os du'flank'a'n trakt'ad'o'n, kaj eventual'e al'trud'os si'a'j'n ne'prav'ig'ebl'a'j'n postul'o'j'n. Ebl'e la unu'a batal'kamp'o est'os la aŭtomobil'a industri'o.

Jam dum la elekt'a kampanj'o, Trump kritik'is Japani'o'n, dir'ant'e: „Est'as mal'just'e, ke uson'an'o'j aĉet'as japan'a'j'n aŭt'o'j'n, sed uson'a'j aŭt'o'j ne vend'iĝ'as en Japani'o.” Fakt'e, uson'a'j aŭt'o'j ne vend'iĝ'is, kaj pas'int'jar'e Ford Motor Company rezign'is vend'ad'o'n de si'a'j aŭt'o'j, kaj el'ir'is el la japan'a merkat'o. Ĉu ekzist'as bar'il'o kontraŭ uson'a'j aŭ ali'land'a'j aŭt'o'j? Ver'dir'e, la japan'a dogan'tarif'o por aŭt'o'j est'as nul'o, dum la uson'a tarif'o por japan'a'j aŭt'o'j est'as 2,5 %. En ambaŭ land'o'j konsum'ant'o'j liber'e elekt'as kaj aĉet'as aŭt'o'j'n laŭ ili'a'j kvalit'o kaj prez'o. Japan'o'j, se ebl'us, ŝat'us aĉet'i german'a'j'n aŭt'o'j'n, rigard'ant'e ili'n kiel bon'kvalit'a'j'n kaj kiel simbol'o'n de soci'a rang'o.

Ne'brid'ebl'a'j trans'naci'a'j firma'o'j

Ankaŭ en ali'a'j kamp'o'j Uson'o trud'em'e propon'os for'ig'i regul'o'j'n kaj rimed'o'j'n, kiu'j protekt'as la san'o'n, sekur'ec'o'n kaj ekologi'o'n de la civit'an'o'j, sed kiu'j'n ĉef'e uson'a'j trans'naci'a'j firma'o'j rigard'as kiel bar'il'o'j'n kontraŭ si'a'j sen'brid'a'j ag'ad'o'j.

Ekzempl'e, regul'o'j pri agr'o'kemi'aĵ'o'j, pest'icid'o'j, nutr'aĵ'a'j al'don'aĵ'o'j kaj genetik'e modif'it'a'j organism'o'j est'os atak'it'a'j de tiu'j trans'naci'a'j kemi'a'j kaj farmaci'a'j firma'o'j. La potenc'a'j prem'grup'o'j cel'os la japan'a'n publik'a'n san'asekur'o'n kun intenc'o en'trud'iĝ'i en la program'o'n. Ankaŭ aranĝ'o'j kaj program'o'j pri patent'o'j, aŭtor'a'j rajt'o'j, medicin'o, labor'kondiĉ'o'j, medi'protekt'ad'o k.a. est'os cel'at'a'j.

Arbitraci'o anstataŭ kort'um'o

La plej grav'a problem'o, tamen, est'as la mekanism'o por fin'aranĝ'i disput'o'j'n inter privat'a'j invest'ant'o'j kaj ŝtat'o'j (angl'e: ISDS, Investor-stat'e disput'e settlement). Laŭ tiu mekanism'o, invest'ant'o'j pov'as persekut'i ŝtat'o'j'n por mon'kompens'o pro tio, ke tiu'j ŝtat'a'j leĝ'o'j, regul'o'j aŭ politik'o'j lim'ig'as ili'a'j'n liber'a'j'n ag'ad'o'j'n kaj antaŭ'vid'at'a'j'n profit'o'j'n. Procedur'o'j okaz'as per arbitraci'o anstataŭ kort'um'o. Spert'o'j de NALKA kaj ali'a'j simil'a'j inter'konsent'o'j montr'as, ke en mult'a'j kaz'o'j trans'naci'a'j (ĉef'e uson'a'j) firma'o'j venk'as.

Ali'a'j problem'o'j

Tiu'j problem'o'j kaj minac'o'j de TPP al la civit'an'o'j valid'as ankaŭ por TPKI (Trans'atlantik'a Partner'ec'o pri Komerc'o kaj Invest'ad'o), kiu est'as ankoraŭ traktat'a inter Uson'o kaj Eŭrop'a Uni'o, cel'ant'e kre'i grand'a'n liber'a'n komerc-zon'o'n. (Vd. „Ĉu ni dev'as tim'i TTIP”, MONATO 2014/8-9, p. 19-20). Ŝajn'as, ke prezid'ant'o Trump vol'as nul'ig'i ĉiu'n kadr'o'n, kiu'n eks'prezid'ant'o Obama (kun)kre'is, ne pro la interes'o de uson'a'j civit'an'o'j, sed, ŝajn'e, pro la interes'o de uson'a'j trans'naci'a'j firma'o'j kaj prem'grup'o'j, kiu'j per abund'a mon'o hav'as grand'a'n influ'o'n sur la reg'ist'ar'o'n. Ĉu la reg'ist'ar'o'j de Eŭrop'a Uni'o, Kanado, Meksiko, Japani'o k.a. pov'os defend'i si'a'n suveren'ec'o'n kaj si'a'j'n popol'o'j'n?

Ter'a ĝemel'o

Mult'a'j hom'o'j sci'vol'as, ĉu ili iu'lok'e hav'as sekret'a'n du'nask'it'o'n, kies ekzist'o'n la ge'patr'o'j ĉiam kaŝ'is pro divers'a'j kial'o'j. Last'a'temp'e ŝajn'as, ke la ter'o mem pov'as hav'i unu aŭ plur'e da ĝemel'o'j en ne'for'a'j region'o'j de la kosm'o.

Post la anonc'o, far'it'a de eŭrop'a'j fak'ul'o'j fin'e de februar'o 2017, pri la trov'o de sep planed'o'j simil'a'j al la ter'o (situ'ant'a'j ĉirkaŭ la stel'o Trappist-1) uson'a'j astronom'o'j ja mal'kovr'is krom'a'n planed'o'n simil'a'n al la ni'a. Ties distanc'o de la ter'o? „Apenaŭ” 39 lum'jar'o'j.

Mont'o'j

Ĝi est'as bon'e re'kon'ebl'a kaj orbit'as apud stel'o el la konstelaci'o Balen'o: oni opini'as, ke ĝi potencial'e kapabl'as gast'ig'i i'a'j'n viv'form'o'j'n. La radius'o de la ter'a ĝemel'o est'as 1,4-obl'a de tiu de ni'a glob'o, dum ĝi'a mas'o est'as 6-foj'e pli grand'a. Ĝi est'as plen'a de mont'o'j, sam'kiel la ter'o, kaj ver'ŝajn'e hav'as eĉ atmosfer'o'n. Ĉu tio sufiĉ'as por ebl'ig'i viv'o'n tia'n, kia ni koncept'as ĝi'n? „Al id'o'j juĝ' mal'facil'a”!

redaktor'o de la rubrik'o Scienc'o kaj oft'a kun'verk'ant'o

Vigicor, asoci'o lukt'ant'a kontraŭ korupt'ad'o

Korupt'ad'o est'as tut'mond'a plag'o. En mult'a'j land'o'j, ekzempl'o'j de korupt'ad'o abund'as je mult'a'j nivel'o'j. Tamen pli kaj pli da civit'an'o'j opini'as, ke korupt'ad'o ne est'as ne'evit'ebl'a. En mult'a'j lok'o'j tra la mond'o – ekzempl'e en Ukrainio, Greki'o, Hispanio, Portugali'o, Meksiko, arab'a'j land'o'j, Barato kaj Ĉini'o – mult'a'j re'ag'as kontraŭ korupt'ad'o. La mov'ad'o organiz'iĝ'as kaj mond'skal'e kaj lok'e, en ĉiu land'o.

En Provenc'o

En Franci'o, en Provenc'o, Vigicor [viĵikór] est'as asoci'o, kiu cel'as dis'volv'i la lukt'o'n kontraŭ korupt'ad'o, atenc'o'j kontraŭ honest'ec'o kaj fraŭd'o per ĉiu'j leĝ'a'j rimed'o'j inkluziv'e prevent'ad'o'n kaj jur'a'n persekut'ad'o'n. La asoci'o zorg'as pri ĉiu'j aspekt'o'j de la lukt'o kontraŭ korupt'ad'o per'e de kvar polus'o'j: jur'a, instru'a, reg'a de reg'ist'ar'o'j kaj komunik'a.

Simpozi'o

La last'a simpozi'o de la asoci'o okaz'is la 24an de septembr'o 2016. La simpozi'o ebl'ig'is plur'fak'a'n debat'ad'o'n inter universitat'an'o'j kaj praktik'ant'o'j el la tut'a mond'o pri la efik'o de korupt'ad'o sur la ekonomi'a'n viv'o'n. La du'a part'o de la tag'o en'hav'is atest'ad'o'n de entrepren'ul'o'j, kiu'j en'konduk'is en si'a'j organiz'aĵ'o'j rimed'o'j'n por prevent'i korupt'o'n. La tut'a simpozi'o est'is mal'ferm'it'a al la publik'o.

La preleg'ant'o'j unu'e konstat'is la mal'rapid'ec'o'n de la inter'naci'a'j procez'o'j cel'ant'a'j lukt'ad'o'n kontraŭ korupt'o. La konvenci'o de OEKE (Organiz'aĵ'o por Ekonomi'a'j Kun'labor'o kaj Evolu'ig'o) pri la lukt'o kontraŭ korupt'ad'o, kiu ek'valid'is la 29an de septembr'o 2000, est'is rezult'o de 20 jar'o'j da inter'trakt'ad'o'j. Bedaŭr'ind'e, la efik'o de tiu inter'konsent'o est'as lim'ig'it'a al la ŝtat'o'j, kiu'j membr'as en OEKE.

En Eŭrop'a Uni'o

Ankaŭ Eŭrop'a Uni'o ag'ad'as en la kamp'o de atenc'o'j kontraŭ honest'ec'o. La Traktat'o de Lisbon'o anonc'is la princip'o'n de eŭrop'a prokuror'ej'o, kiu ebl'ig'os pli efik'a'n lukt'ad'o'n kontraŭ inter'naci'a kaj lok'a korupt'ad'o. Malgraŭ tiu decid'o, la prokuror'ej'o ankoraŭ ne ekzist'as. Krom'e, la Uni'o dev'ig'as unu'form'ig'o'n de la naci'a'j leĝ'ar'o'j, kio permes'as not'ind'a'n progres'o'n en la sfer'o de lukt'ad'o kontraŭ korupt'ad'o. Ekzempl'e, en Franci'o la leĝ'o de juni'o 2016 pli'ig'is la social'a'n kaj soci'a'n respond'ec'o'n de entrepren'o'j kaj al'don'is nov'a'j'n leĝ'a'j'n dev'ig'o'j'n kaj pun'o'j'n. Ceter'e, tiu'j leĝ'o'j kre'as agent'ej'o'n por kontraŭ'korupt'a lukt'o, kiu hav'os pov'o'n por trakt'i kaj pun'i entrepren'o'j'n kulp'a'j'n pri korupt'o.

En la privat'a sektor'o

Krom'e, oni konstat'is, ke tem'o'j rilat'a'j al kontraŭ'korupt'a lukt'o est'as precip'a zorg'o de la privat'a sektor'o. Tial dis'volv'iĝ'as intern'a'j program'o'j por efik'e lukt'i en la entrepren'o'j kontraŭ korupt'o kiel soci'a plag'o. Ceter'e, inter'konsent'o pri etik'a'j norm'o'j est'as efektiv'ig'it'a far'e de entrepren'o'j por for'ig'i korupt'a'j'n uz'o'j'n de risk'em'a'j merkat'o'j.

Pli'a'j inform'o'j dispon'ebl'as (franc'e) ĉe la ret'ej'o www.vigicor.org.

La plej kon'at'a barok'a monument'o en Vilnius

La katolik'a Preĝ'ej'o de la Sankt'a'j Apostol'o'j Petro kaj Paŭlo en la litova ĉef'urb'o Vilnius okup'as la unu'a'n lok'o'n en la list'o de la 16 plej vid'ind'a'j preĝ'ej'o'j en la mond'o, kiu'n publik'ig'is la ret'ej'o churchpop.com. Kial ĝi merit'as tiu'n atent'o'n?

Monsinjor'o Edvardas Rydzikas, pastr'o de la preĝ'ej'o, dir'is: „Turist'o'j, kiu'j ven'as al Vilnius, ne preter'las'as vizit'i ni'a'n preĝ'ej'o'n. Ĝi est'as unu el la plej vizit'at'a'j objekt'o'j en la urb'o. Mult'a'j televid'kompani'o'j el'send'is raport'o'j'n pri la preĝ'ej'o. Atent'o'n de vizit'ant'o'j al'tir'as precip'e du mil modl'aĵ'o'j, la trezor'a kofr'o de la Grand'a Litova Duk'land'o, boat'form'a lustr'o, timbal'o'j – trofe'o'j de milit'ir'o'j.”

Modl'aĵ'o'j

La preĝ'ej'o est'as la plej kon'at'a barok'a monument'o en Vilnius. Ĝi'a intern'a dekoraci'o est'as unik'a en la tut'a Eŭrop'o. La abund'o de modl'aĵ'o'j prezent'as bibli'a'j'n, mit'a'j'n kaj alegori'a'j'n figur'o'j'n, fam'ul'o'j'n de divers'a'j popol'o'j kaj tavol'o'j, fantast'a'j'n demon'a'j'n est'aĵ'o'j'n, ĉiel'korp'o'j'n, best'o'j'n, kresk'aĵ'o'j'n, milit'sign'o'j'n, liturgi'a'j'n kaj ĉiu'tag'a'j'n aĵ'o'j'n. En la junt'o de la transept'o kaj la ĥor'ej'o star'as lign'a skulpt'aĵ'o de Jesuo de Antakalnis kun natur'har'a peruk'o – konsider'at'a mirakl'a. En la jar'o 1700 oni al'port'is ĝi'n el Romo kaj fin'depon'is ĝi'n en Vilnius. Ĉi tie'n en 1864 oni trans'lok'is la skulpt'aĵ'o'n el la Preĝ'ej'o de Trinitat'an'o'j.

Laŭ legend'o, sur tiu ĉi lok'o antaŭ'e star'is pagan'a sankt'ej'o de la di'in'o Mild'a. En la period'o de 1431 ĝis 1500 est'is konstru'it'a lign'a preĝ'ej'o. Ĝi for'brul'is post 94 jar'o'j. Post'e sur la sam'a lok'o aper'is nov'a lign'a preĝ'ej'o. Dum la milit'o en 1655 kontraŭ Moskvo ankaŭ ĝi est'is preskaŭ ruin'ig'it'a.

Nov'konstru'o

La nun'a'n ŝton'a'n preĝ'ej'o'n oni komenc'is konstru'i en 1668 laŭ projekt'o de la pol'a arkitekt'o J'a'n Zaor. La intern'o'n dekoraci'is la majstr'o'j de la ital'a barok'o Pietro Perti kaj Giovanni Maria Gall'i. En 1805 est'is konstru'it'a grand'a altar'o kun la bild'o Adiaŭ'o de Sankt'a'j Petro kaj Paŭlo de Pranciškus Smuglevičius. La barok'stil'a'n preĝ'ej'o'n oni plan'is en la form'o de latin'a kruc'o, en'ten'ant'a du tur'o'j'n, kupol'o'n kaj du'on'rond'a'n absid'o'n.

Sankt'a Kazimir'o

Kiam Litovio traf'is sub la reg'ad'o'n de rus'a car'o, la guberni'estr'o en 1868 propon'is re'aranĝ'i la katolik'a'n preĝ'ej'o'n al ortodoks'a sankt'ej'o. Tamen pro la mank'o de mon'o la re'konstru'o ne okaz'is kaj la preĝ'ej'o rest'is katolik'a.

En la period'o 1953-1989 en la preĝ'ej'o est'is la ĉerk'o kun la korp'o de Sankt'a Kazimir'o, protekt'ant'o de Litovio, kiu'n en 1989 oni trans'lok'is al la urb'a katedral'o.

Promes'o

La fond'int'o de la preĝ'ej'o est'as Michał Kazimierz Pac, hetman'o de la Grand'a Litova Duk'land'o. Laŭ legend'o en 1662 li traf'is en danĝer'o'n pro la ribel'ant'a arme'o. Oni'dir'e li promes'is konstru'ig'i preĝ'ej'o'n, se Di'o sav'os li'n. Subit'e ven'is fidel'a serv'ant'o, kiu per et'a ŝip'et'o transport'is li'n al sekur'a lok'o. Pac plen'um'is si'a'n promes'o'n kaj iniciat'is la konstru'o'n de preĝ'ej'o. La hetman'o ordon'is, ke post li'a mort'o oni en'ter'ig'u li'a'n korp'o'n sub la preĝ'ej'a sojl'o kaj en'skrib'u sur la tomb'o'ŝton'o'n „Hic iacet peccator” (Ĉi tie kuŝ'as pek'ul'o). Tamen fin'e de la 17a jar'cent'o fulm'o dis'fend'is la tomb'o'ŝton'o'n. Tial oni en'mason'is ĝi'n apud la en'ir'ej'o.

Nun la plac'o antaŭ la preĝ'ej'o port'as la nom'o'n Pap'o Johano Paŭlo la Du'a memor'e al li'a vizit'o al Litovio.

Sekret'a du'lingv'ism'o en Afrik'o

Togoland'o est'as afrik'a land'o kun loĝ'ant'ar'o de preskaŭ 7 milion'o'j. La oficial'a ŝtat'a lingv'o est'as tie la franc'a. La nombr'o'n de la lok'a'j lingv'o'j oni taks'as inter 30 kaj 42. Du inter ili, la evea kaj kabija (Ewe kaj Kabiye), est'as re'kon'it'a'j kiel oficial'a'j, kaj la evea fakt'e est'as uz'at'a kiel naci'a pont'o'lingv'o.

Ganao est'as ali'a ŝtat'o, ankaŭ kuŝ'ant'a en la afrik'a kontinent'o: tie loĝ'as proksim'um'e 22 milion'o'j da hom'o'j. La oficial'a lingv'o de ĉi tiu land'o est'as de'nov'e eŭrop'de'ven'a: la angl'a. La lok'a'j lingv'o'j ating'as la nombr'o'n de 35-50. Inter ili oficial'a'n status'o'n ricev'is dek unu, dum, kiel pont'o'lingv'o'n, oni uz'as la tvian (Twi).

MONATO intervju'is doktor'o'n Koffi Ganyo Agbefle. Li est'as esplor'ist'o en la departement'o pri la franc'a lingv'o de la Universitat'o de Ganao, kies sid'ej'o est'as en la urb'o Leg'o'n (Accra). Ek'de 2013 li respond'ec'as pri esplor'ad'o en'e de si'a universitat'a fak'o kaj li est'as kun'ord'ig'ant'o de la laboratori'o DELLA (Didaktik'o kaj Instru'ad'o de la Lingv'o'j kaj de la Literatur'o'j en Afrik'o). Agbefle plen'um'as plur'a'j'n esplor'o'j'n en Afrik'o, Eŭrop'o kaj Kanado. Li verk'is du'dek'o'n da scienc'a'j artikol'o'j, kiu'j aper'is en inter'naci'a'j revu'o'j. Li'a'j plej kutim'a'j esplor'tem'o'j est'as: lingv'o'politik'o, instru'ad'o de la franc'a kiel fremd'a lingv'o, soci'lingv'ist'ik'o de la franc'a kaj de la afrik'a'j lingv'o'j, lingv'a'j rajt'o'j kaj kultur'a divers'ec'o. Li afabl'e akcept'is klar'ig'i la kompleks'a'n kaj tut'e apart'a'n lingv'a'n situaci'o'n, kiu nun'temp'e karakteriz'as la du supr'e menci'it'a'j'n land'o'j'n.

MONATO: Ĉu vi pov'as prezent'i al ni'a'j ge'leg'ant'o'j la nun'a'n lingv'a'n situaci'o'n en Togoland'o kaj Ganao?

Agbefle: Togoland'o kaj Ganao est'as du plur'lingv'a'j ŝtat'o'j, en kiu'j oficial'e super'reg'as respektiv'e la franc'a kaj la angl'a. Apud ĉi-last'a'j, ekzist'as al'don'e tut'a seri'o da lok'a'j idiom'o'j, al kiu'j oni re'kon'as la status'o'n de oficial'a'j naci'a'j lingv'o'j. Tamen la pli'mult'o de la afrik'an'o'j (aŭ almenaŭ de la togoland'an'o'j kaj de la gana'an'o'j) vol'us pli bon'a'n trakt'ad'o'n kaj cert'e pri'rev'as pli roz'a'n est'ont'ec'o'n por si'a'j propr'a'j naci'a'j lingv'o'j. Efektiv'e la lingv'o de la „koloni'ist'o'j” plu est'as „potenc'a arm'il'o”, mal'facil'e detru'ebl'a pro tio, ke ĝi fin'e est'as tre util'a. Sed ja neces'as ag'i, por ke la afrik'a'j lingv'o'j lev'iĝ'u al la sam'a status'o kiel tiu de la eŭrop'a'j. Ali'vort'e, la afrik'a'j ne dev'us est'i „trotuar'o'j” por la mal'nov'kontinent'a'j lingv'o'j, kiel en la lern'ej'o'j nun'temp'e.

Agbefle: Kaj en Togoland'o kaj en Ganao ekzist'as iu'j oficial'a'j lingv'o'politik'o'j, al kiu'j bedaŭr'ind'e mank'as detal'o'j kaj klar'ec'o kaj kiu'j precip'e em'as ne real'iĝ'i. Ekzempl'e, laŭ la lok'a leĝ'ar'o, en Togoland'o la evea kaj la kabija (ambaŭ naci'a'j lingv'o'j) dev'us teori'e est'i instru'at'a'j en ĉiu'j klas'o'j de la element'a lern'ej'o, sed praktik'e neni'o tia okaz'as. Krom'e mi pens'as, ke tiu'j lingv'o'politik'o'j sufer'as pro la mank'o de regul'a'j ĝis'dat'ig'o'j kaj de sub'ten'a'j rimed'o'j. La loĝ'ant'ar'o konsider'as la lingv'a'n situaci'o'n absurd'a, kaj last'a'temp'e ni rimark'as ankaŭ, ke la hom'o'j nun don'as pli kaj pli da grav'ec'o kaj prioritat'o al la lok'a'j naci'a'j lingv'o'j kaj tial vol'as ili'n uz'i eĉ en antaŭ'e ne'imag'ebl'a'j formal'a'j situaci'o'j. Tiu fenomen'o est'as oft'a en Togoland'o kaj est'as pri'skrib'ebl'a kiel „lingv'a mal'akcept'ad'o”: mal'akcept'ad'o, kompren'ebl'e, de la komunik'il'o si'a'temp'e trud'it'a de la koloni'ist'o'j. Iu ekzempl'o? En la baz'a'j kaj eĉ en la mez'a'j kaj alt'a'j lern'ej'o'j okaz'as iu'spec'a „sekret'a du'lingv'ism'o”, ĉar la instru'ist'o'j kaj la ge'lern'ant'o'j sent'as la neces'o'n de pli flu'a komunik'ad'o ol tiu, kiu'n ebl'ig'as la franc'a aŭ la angl'a. Tamen ja est'as oficial'e postulat'e, ke la instru'ist'o'j okaz'ig'u si'a'j'n kurs'o'j'n angl'a'lingv'e aŭ franc'a'lingv'e. Util'ig'i la naci'a'j'n lingv'o'j'n ebl'ig'us al la ge'lern'ant'o'j kompren'i pli bon'e la lecion'o'j'n. Ĉu tio ĉi ne est'as spec'o de lingv'a sen'posed'ig'o?

Pac'em'a ital'in'o premi'it'a

Giuseppina Nicolini [ĝuzepina nikolini], de 2012 urb'estr'in'o de Lampeduzo – et'a insul'o inter nord'a Afrik'o kaj Sicilio – ĉi-jar'e ricev'is la premi'o'n Houphouët-Boigny pro si'a grand'a human'ec'o kaj daŭr'a engaĝ'iĝ'o en la mastr'um'ad'o de la en'migr'a kriz'o.

Spit'e al mult'a'j mal'facil'aĵ'o'j ŝi labor'is por la integr'iĝ'o de la rifuĝ'int'o'j, ĉe la mar'bord'o'j de Lampeduzo kaj en ali'a'j lok'o'j de Italio.

SOS Méditerranée

La premi'o'n ĉiu'jar'e al'juĝ'as Unesk'o al hom'o'j ag'int'a'j por la pac'o. Ĉi-foj'e ricev'is ĝi'n ankaŭ la franc'a organiz'aĵ'o SOS Méditerranée pro help'ad'o al mult'nombr'a'j migr'ant'o'j kaj rifuĝ'int'o'j, kiu'j risk'is si'a'n viv'o'n en Mediterane'o.

Alt'a posten'o por Slovaki'o

Slovak'a diplomat'in'o en april'o ek'funkci'is kiel ĉef'o de la Ekonomi'a Komision'o por Eŭrop'o en Ĝenevo, laŭ anonc'o de António Guterres, la ĝeneral'a sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN).

La 58-jar'aĝ'a Oľga Algayerová [algajerova] parol'as kvar lingv'o'j'n, kaj ŝi last'e labor'is kiel ekster'ordinar'a kaj plen'rajt'ig'it'a ambasador'o kaj konstant'a reprezent'ant'o de Slovaki'o ĉe inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j en Vieno.

Ŝi hav'as pli ol 20-jar'a'n spert'o'n en la kamp'o de ekster'land'a komerc'ad'o kaj diplomati'o, kaj est'as esper'o'j, ke la mult'flank'a ofic'ist'in'o mult'e kontribu'os al la region'a ekonomi'a dis'volv'iĝ'o.

Est'int'a'j estr'o'j

Ankaŭ la slovak'o'j Brigit'a Schmögnerová [ŝmegnerova] – eks'a ministr'in'o pri financ'o (2002-2005) – kaj Ján Kubiš [j'a'n kubiŝ] – eks'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j (2008-2010) – est'is ĉef'o'j de tiu Ekonomi'a Komision'o, kiu est'as unu el la kvin region'a'j komision'o'j de la Ekonomi'a kaj Soci'a Konsili'o de UN.

Bel'a'j poŝt'mark'o'j

Ricev'int'e hodiaŭ, fin'e de la monat'o, la april'a'n numer'o'n de MONATO mi rimark'is, ke la kovert'o sur'hav'as tre bel'a'j'n poŝt'mark'o'j'n, kies valor'o est'as indik'it'a en belg'a'j frank'o'j (kaj ne en eŭr'o'j). La seri'et'o de poŝt'mark'o'j tut'e ne est'as stamp'it'a de la poŝt'a serv'o. Sed, ankaŭ est'as normal'a (poŝt'a) afrank'o de 1,40 eŭr'o'j. Ĉu tem'as pri pardon'pet'a donac'et'o al la abon'ant'o'j pro la mal'fru'o de la revu'o?

La el'don'ej'o konsci'as, ke en la last'a'j monat'o'j la paper'a versi'o de MONATO hav'is tre grand'a'n prokrast'o'n kaj ĝi prov'as trov'i solv'o'n. Ĝi tamen memor'ig'as, ke la abon'ant'o'j de la paper'a versi'o pov'as krom'e ricev'i sen'pag'e la versi'o'n en la bit'a form'o PDF aŭ ePub. Tiu'j form'o'j ating'as la leg'ant'o'j'n mez'um'e 6 semajn'o'j'n antaŭ la paper'a el'don'o. Sufiĉ'as pet'i la al'send'o'n de monat'o@monat'o.be.

Bild'stri'o'j por sub'ten'i minoritat'a'j'n lingv'o'j'n

En mart'o en la urb'o Joŝkar-Ol'a (Maria Respublik'o, Rus'a Federaci'o) la finn'a ambasad'o en Moskvo organiz'is seminari'o'n pri la verk'ad'o de bild'stri'o'j en la maria lingv'o. Tem'as pri idiom'o el la finn'o-perma lingv'ar'o, parol'at'a en la volg'a federaci'a distrikt'o kaj en Kazaĥi'o. Gvid'is la aranĝ'o'n la finn'a desegn'ist'in'o Sanna Hukkanen kaj la rus'a traduk'ist'in'o Anna Voronkova. MONATO intervju'is ili'n, por pli bon'e kompren'i la iniciat'o'n.

MONATO: Kiu'manier'e vi ek'labor'is en la mond'o de la bild'rakont'o'j? Kiam vi interes'iĝ'is pri minoritat'a'j lingv'o'j?

Hukkanen: Ek'de mi'a infan'aĝ'o mi vol'is far'iĝ'i art'ist'o. Kiam mi adolesk'is, mi est'is engaĝ'it'a en divers'a'j kampanj'o'j pri hom'a'j rajt'o'j, kaj sam'temp'e mi leg'ad'is finn'a'j'n ne'konform'ism'a'j'n bild'stri'o'j'n. Dank'e al komiks'o'j mi pov'is kombin'i mi'a'n pasi'o'n pri art'o kun la verk'ad'o de histori'o'j, kiu'j pov'us help'i la soci'o'n evolu'i. En 2014 mi vizit'is la organiz'aĵ'o'n de aktiv'ul'o'j pri la karel'a lingv'o en Petrozavodsk kaj „en'am'iĝ'is” al tiu idiom'o, kiu'n hom'o'j parol'as en Finnlando kaj kelk'a'j lok'o'j de Rusio (Kareli'o, ekzempl'e, sed ankaŭ la novgoroda, la murmanska, la leningrada kaj la tverja provinc'o'j). Mi est'is jam organiz'int'a labor'kun'ven'o'j'n pri komiks'o'j kun ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j kaj mal'pli'mult'o'j, do mi pens'is, ke tio est'us bon'a il'o ankaŭ por aktiv'ul'o'j pri iu minoritat'a lingv'o. Ek'de tiam ni organiz'is seminari'o'j'n en plur'a'j lok'o'j.

Voronkova: Komiks'o'j'n, ĝeneral'e, mi komenc'is leg'i en Finnlando. Mi est'as el Rusio kaj iam stud'is sen'sukces'e la finn'a'n en la universitat'o de Moskvo. Mi do akcept'is la invit'o'n de amik'in'o feri'um'i en Finnlando. Ŝi est'is tre gast'ig'em'a, sed ne hav'is mult'a'n temp'o'n por mi kaj tial konsil'is al mi vizit'i la lok'a'j'n bibliotek'o'j'n. Mi tio'n far'is kaj ĝust'e per komiks'o'j mi trov'is la em'o'n mal'ferm'i la vort'ar'o'n kaj lern'i fin'fin'e la finn'a'n: tie mi fakt'e trov'is mult'a'j'n util'a'j'n fraz'o'j'n kaj dialog'o'j'n. Mi aĝ'is tiam 17 aŭ 18 jar'o'j'n. Inter mi'a'j amik'o'j en Moskvo, ok jar'o'j'n post'e, est'is iu jun'ul'o, kiu leg'ad'is la bild-roman'o'n Maus ¹ en la finn'a. Mi ne pov'is kompren'i, kiel ebl'as, ke vir'o tiel inteligent'a, kia li est'as, am'as komiks'o'j'n. Ĉi tiel mi ek'interes'iĝ'is tiu'rilat'e. Post'e mi traduk'is finn'a'j'n bild'stri'o'j'n en la rus'a'n por ekspozici'o kadr'e de la festival'o KomMissia (kommissia.ru). Nun mi respond'ec'as pri la ekster'land'a'j program'o'j de tiu festival'o.

En novembr'o 2015 Sanna invit'is mi'n kiel traduk'ist'in'o'n al si'a propr'a seminari'o en Petrozavodsk. Tie mi kompren'is, ke est'as hont'ind'e por mi sci'parol'i nur la finn'a'n (bon'e lern'it'a'n de mi inter'temp'e), kaj mi ek'hav'is interes'o'n pri la finn-ugr'a'j lingv'o'j parol'at'a'j en Rusio (la karel'a, la maria kaj la mordv'a lingv'o'j inter'ali'e). La komiks'o'j'n en la finn-ugr'a'j lingv'o'j, kiu'j est'is kre'it'a'j dum ni'a'j seminari'o'j, ni montr'os dum la festival'o KomMissia kaj post'e en Finnlando.

MONATO: Ĉu vi pov'as rakont'i kelk'a'j'n interes'a'j'n anekdot'o'j'n, por ke ni kompren'u pli bon'e la situaci'o'n kaj la pens'manier'o'n de la part'o'pren'ant'o'j?

Voronkova: En Rusio iu'j generaci'o'j kresk'is sen komiks'o'j. Kelk'a'j mal'fid'em'a'j hom'o'j demand'as: „Kio'n vi instru'as al infan'o'j?”. Fakt'e est'as foj'foj'e ankaŭ plur'a'j infan'o'j, krom plen'kresk'ul'o'j. Kaj oni oft'e suspekt'as, ke mal'antaŭ tia'j aranĝ'o'j est'as politik'o. Iu inter tiu'j suspekt'em'a'j person'o'j opini'as, ke la desegn'aĵ'o'j est'as propagand'cel'a'j. Sed en la last'a'j 15 jar'o'j ja est'as ŝanĝ'iĝ'o. Ni'a'j seminari'o'j cel'as precip'e la plen'kresk'ul'o'j'n, la instru'ist'o'j'n, por ke ili ek'kon'u nov'a'n il'o'n por instru'i al la infan'o'j la lok'a'j'n minoritat'a'j'n lingv'o'j'n. En Liĥoslavl tamen est'is ne adolt'o'j, sed nur infan'o'j 10- ĝis 12-jar'aĝ'a'j, kun 2-3 instru'ist'o'j. Mi demand'is ili'n, kiu'j en si'a hejm'o komunik'as en ge'patr'a lingv'o ali'a ol la rus'a. Du infan'o'j lev'is la man'o'j'n: „Mi! Mi!”. Ili respond'is, ke ili est'as respektiv'e de'nask'ul'o'j de la turkmen'a kaj de la uzbek'a. Malgraŭ tio, ke neni'u tiu'lok'e sci'is la tverjan/karel'a'n (kvankam la seminari'o rilat'is la verk'ad'o'n de komiks'o'j ĝust'e en tiu idiom'o), est'as bon'e, ke ekzist'as nov'a'j de'nask'a'j lingv'o'j en ĉi tiu are'o, ĉar tio pli'ig'as la lingv'a'n divers'ec'o'n.

En la urb'o Khanty-Mansiysk oni invit'is ni'n al renkont'iĝ'o de obsko-ugr'a'j popol'o'j. Ĉiu'j ĵurnal'ist'o'j ĉas'is Sanna-n, ĉar ŝi est'is la sol'a fremd'ul'in'o kaj ver'ŝajn'e tie eĉ la plej bril'a reprezent'ant'in'o de la obsko-ugr'a'j popol'o'j. Oni daŭr'e vol'is, ke ni el'ir'u en la koridor'o'n pro iu intervju'o, ĉar ŝajn'e ne ĉiu'j interes'iĝ'is pri la interes'a'j afer'o'j, kiu'j'n la „ver'a'j” obsko-ugr'o'j dir'is en'e.

La post'a maten'o est'is tiu de ni'a seminari'o pri komiks'o'j, sed ni ne pov'is en'ir'i la universitat'o'n: ĝi ŝajn'is tut'e ferm'it'a. Ni long'e promen'is ĉirkaŭ la mal'plen'a'j konstru'aĵ'o'j, ĝis ni trov'is unu mal'ferm'it'a'n pord'o'n. Ni renkont'is, en neĝ'o'plen'a koridor'o, grup'o'n de infan'o'j, kiu'j, sam'e kiel ni, est'is ĵus en'ir'int'a'j la konstru'aĵ'o'n. Tem'is pri ge'knab'o'j el la etnografi'a tend'ar'o Kazim, kiu'j est'is vetur'int'a'j mil'o'n da kilo'metr'o'j por ating'i la forum'o'n per la plej mal'mult'e'kost'a vetur'il'o.

1. Maus (mus'o) est'as bild-roman'o de la uson'a karikatur'ist'o Art Spiegelman pri la spert'o'j de si'a patr'o kiel pol'a jud'o kaj super'viv'int'o de la nazi'a hom'buĉ'ad'o. Li prezent'as la jud'o'j'n kiel mus'o'j'n; la german'o'j'n kaj la pol'o'j'n kiel kat'o'j'n kaj pork'o'j'n.

Ĉu frand'em'a'j larv'o'j liber'ig'os la mond'o'n de plast'o?

De'long'e la scienc'a komun'um'o serĉ'as manier'o'n por elimin'i la mult'a'j'n plast'o'sak'et'o'j'n, kiu'j'n hom'o'j daŭr'e for'ĵet'as kaj kiu'j polu'as mar'o'j'n kaj ocean'o'j'n de la tut'a mond'o. Efik'a solv'o ŝajn'as est'i tiu, kiu'n sen'intenc'e trov'is Feder'ic'a Bertocchini [federika bertokini], ital'a esplor'ist'in'o ĉe la hispan'a naci'a centr'o de esplor'ad'o. Ekspluat'ebl'as laŭ ŝi difin'it'a apart'a raŭp'o, kiu est'as tre'eg'e glut'em'a pri plast'o, kio por ĉiu ali'a best'o kutim'e est'as ne'digest'ebl'a aŭ eĉ mort'ig'a.

Tru'o'j

La scienc'ist'in'o interes'iĝ'is precip'e pri la larv'o de Galleria mellonella, komun'e nom'at'a ankaŭ „vaks'a tine'o” laŭ si'a frand'em'o pri vaks'o. La ital'a fak'ul'in'o pri molekul'a biologi'o konstat'is, ke por la koncern'a larv'o ankaŭ plast'o est'as tre ŝat'at'a manĝ'aĵ'o. „Mi kutim'e mi'n okup'as pri evolu'a biologi'o: mi do pri'stud'as embri'o'j'n. Mi konfes'as, ke la mal'kovr'o de la raŭp'o, kiu manĝ'as plast'o'n, okaz'is tut'e hazard'e. Mi ja hav'as la hobi'o'n de abel'bred'ad'o kaj ankaŭ la kutim'o'n, dum la vintr'o, ten'i en mi'a dom'o la mal'plen'a'j'n abel'uj'o'j'n. Kiam mi pas'int'jar'e el'ig'is ili'n ekster'e'n, komenc'e de la printemp'o, mi ek'konsci'is, ke ili est'as plen'a'j de raŭp'et'o'j. Do mi zorg'e pur'ig'is ĉiu'n el ili, kolekt'ant'e la best'et'o'j'n en'e de komun'a sak'et'o el plast'o. Sed post mal'mult'e da hor'o'j, surpriz'e, tiu est'is jam plen'a de tru'o'j kaj la larv'o'j est'is ĉiu'j mal'aper'int'a'j”, klar'ig'is Bertocchini. Ŝi'a esplor'o pri tiu ĉi tem'o est'is akcept'it'a en la fak'revu'o Current Biology, kun'labor'e kun Paolo Bombelli kaj Chris Howe, ambaŭ bio'kemi'ist'o'j ĉe la universitat'o de Cambridge.

Kun'labor'o

Bertocchini renkont'is Paolo Bombelli kiam ili ambaŭ plen'um'is esplor'o'j'n en la londona University College. Ili hav'is komun'a'n interes'o'n pri la bio'degrad'ad'o de polu'a'j substanc'o'j, precip'e plast'o, ja noc'a por best'o'j sed sam'temp'e ne'anstataŭ'ig'ebl'a en plur'a'j fak'o'j, kiel bio'medicin'o, elektron'ik'o, nutr'a industri'o. Kiam ŝi kompren'is la potencial'a'n util'o'n de si'a mal'kovr'o pri la sak'et'o'j detru'at'a'j de tiu'j larv'o'j, ŝi pet'is, ke ŝi'a koleg'o part'o'pren'u la esplor'ad'o'n. La fak'ul'o'j el'trov'is, ke vaks'o konsist'as el molekul'o'j lig'it'a'j en manier'o simil'a al tiu'j de poli'etilen'o. Tem'as pri ĉen'o de karbon'a'j atom'o'j, kiu ripet'iĝ'as. Do ne tro strang'as, ke tiu raŭp'o pov'as nutr'i si'n ankaŭ je plast'o.

La preciz'a metabol'a „mekanism'o” est'os objekt'o de est'ont'ec'a esplor'o. Ĉi-moment'e, dank'e al la ĝis'nun'a test'ad'o, oni kompren'is, ke la mal'kombin'o de la plast'o ne okaz'as nur mekanik'e, per'e de la maĉ'ad'o far'e de larv'o'j, sed laŭ apart'a kemi'a proced'o. El pli detal'a'j kemi'a'j analiz'o'j ebl'os mal'kovr'i, kiu est'as la enzim'o aŭ la bakteri'o plast-mal'aper'ig'a, kiu si'n kaŝ'as en la digest'a sistem'o de la koncern'a larv'o.

Akv'o'botel'o'j

Oni ne neglekt'u ankaŭ la mal'kovr'o'n okaz'int'a'n en 2016: scienc'ist'o'j el Kyoto Institut'e of Technology, en Japani'o, izol'is iu'n bakteri'o'n, nom'e Ideonella sakaiensis, kapabl'a'n mal'kombin'i simil'a'n polimer'o'n, la poli'etilen'a'n tereftalaton (Pet), la material'o'n de mult'a'j akv'o'botel'o'j, dank'e al du enzim'o'j. Ver'ŝajn'e tiu'spec'a biologi'a procez'o klar'ig'as ankaŭ la ag'ad'o'n de la vaks'a tine'o. Tamen la manĝ'eg'em'o est'as mal'sam'a. Ideonella sakaiensis detru'as nur 0,13 mili'gram'o'j'n da Pet tag'e. La raŭp'o, kiu manĝ'as vaks'o'n, mal'e manĝ'as du'obl'a'n kvant'o'n da plast'o ĉiu'hor'e.

Rest'aĵ'o'j

Kiu'j est'as la efektiv'a'j aplik'ebl'o'j de tia esplor'projekt'o? Oni bezon'as ekstrakt'i la ag'ant'o'n, kiu mal'kombin'as la plast'o'n kaj kiu kuŝ'as en la larv'o'j. Oni ne ver'e bezon'os grand'a'j'n kvant'o'j'n da viv'a'j best'et'o'j, ne'last'e ĉar ili est'as mal'util'a'j por abel'o'j, kiu'j jam tut'mond'e mal'pli'iĝ'as. Problem'o solv'end'a est'as la rest'aĵ'o'j de la manĝ'it'a plast'o. Post tiu biologi'a trakt'ad'o rest'as minimum'a'j kvant'o'j da et'il'en'a glikol'o (toks'a substanc'o uz'at'a en kontraŭ'frost'aĵ'o'j). Ĝis nun oni cel'is la mal'munt'ad'o'n de la polimer'o. La ven'ont'a paŝ'o est'os sukces'i „re'munt'i” ĝi'n, produkt'ant'e afer'o'n util'a'n aŭ almenaŭ tut'e sen'danĝer'a'n por oni'a san'o.

Cirkl'a'j, sen'fin'a'j kur'ej'o'j en la est'ont'ec'o

Ĉu vi iam demand'is vi'n, kial en flug'haven'o'j la kur'ej'o'j, kiu'j'n aviad'il'o'j uz'as por de'ter'iĝ'i kaj al'ter'iĝ'i, ĉiam est'as rekt'a'j? Nederlanda inĝenier'o pri aeronaŭt'ik'a'j esplor'o'j, Henk Hesselink, star'ig'is al si ĉi tiu'n demand'o'n kaj kuraĝ'is pens'i alternativ'e: pro kio la kur'ej'o'j ne pov'us est'i cirkl'a'j, anstataŭ'e? Li nun kun'ord'ig'as projekt'o'n nom'at'a'n „La Sen'lim'a Kur'ej'o” (angl'e The Endless Runway), kie li pri'esplor'as ebl'o'j'n, avantaĝ'o'j'n kaj mal'avantaĝ'o'j'n de cirkl'a'j kur'voj'o'j. La projekt'o'n part'o'pren'as kvin grav'a'j eŭrop'a'j institut'o'j: la nederlanda Naci'a Aer'o'spac'a Laboratori'o (NLR), la German'a Centr'o pri Aeronaŭt'ik'o kaj Spac'o (DLR), la franc'a Naci'a Ofic'ej'o pri Aer'o'spac'a'j Stud'o'j kaj Esplor'o'j (ONERA), la hispan'a Naci'a Institut'o pri Aer'o'spac'a'j Teknik'o'j (Int'a) kaj la pol'a Institut'o pri Aviad'o (ILOT). La iniciat'o est'as subvenci'at'a, inter'ali'e, de la Eŭrop'a Komision'o.

Cirkl'a kur'ej'o

La ĉef'a ide'o, sur kiu baz'iĝ'as la projekt'o, est'as, ke flug'haven'o hav'u unu grand'a'n cirkl'a'n kur'ej'o'n, kies diametr'o ampleks'u ĉirkaŭ 3,5 kilo'metr'o'j'n. La flug'haven'a'j konstru'aĵ'o'j trov'iĝ'us en'e de la cirkl'a kur'ej'o kaj est'us ating'ebl'a'j per aŭt'o'ŝose'o kaj fer'voj'o, kiu'j tra'pas'us tunel'o'n situ'ant'a'n sub la kur'ej'o. Por ke la aviad'il'o'j dum la faz'o'j de de'ter'iĝ'o kaj al'ter'iĝ'o rest'u sur la kur'ej'o, ĉi-last'a dev'us oblikv'i je ĉirkaŭ 20 grad'o'j. Tiel la centrifug'a kaj centripet'a fort'o'j spert'at'a'j de la aeroplan'o'j est'us en ekvilibr'o, kiam ili ating'us si'a'n maksimum'a'n rapid'ec'o'n (de 250 ĝis 300 kilo'metr'o'j'n hor'e).

Vent'a direkt'o

La part'o'pren'ant'o'j de la projekt'o cert'as, ke ĉi tiu nov'ec'a koncept'o kun'port'us plur'a'j'n grand'a'j'n avantaĝ'o'j'n. Unu'e, la aviad'il'o'j pov'us de'ter'iĝ'i kaj al'ter'iĝ'i de/al ajn'a punkt'o de la cirkl'o. Tio ebl'ig'us de'ter'iĝ'i en ĉiu'j direkt'o'j kaj al'ter'iĝ'i de ĉiu'j direkt'o'j. Tial al'ter'iĝ'o kaj de'ter'iĝ'o kontraŭ la direkt'o de la vent'o ĉiam ebl'us. Mal'kiel ĉe ordinar'a'j rekt'a'j kur'voj'o'j, oni do ne plu dev'us zorg'i pri la vent'a direkt'o.

Vent'rapid'ec'o

En okaz'o de alt'a vent'rapid'ec'o, la aviad'il'o'j, kiu'j for'vetur'as kaj al'ven'as, est'us vic'ig'it'a'j en du vic'o'j'n. Unu sektor'o de la kur'ej'o est'us uz'at'a por la for'vetur'ant'a trafik'o, dum ali'lok'e trov'iĝ'us la sektor'o por la sam'temp'e al'ven'ant'a trafik'o. Mal'e, ĉe mal'alt'a vent'rapid'ec'o, la de'ter'iĝ'a kaj al'ter'iĝ'a sektor'o'j est'us egal'e distribu'at'a'j laŭ la kur'ej'o. Tiam 5-6 aviad'il'o'j pov'us al'ter'iĝ'i kaj de'ter'iĝ'i sam'temp'e. Mal'simpl'a'j manovr'o'j okaz'e de mal'bon'a'j veter'a'j kondiĉ'o'j ne neces'us, kaj ĉiam dispon'ebl'us la plej bon'a kapacit'o de la kur'ej'o tiu'moment'e. La propon'at'a cirkl'a kur'ej'o est'us sam'e long'a kiel tri kutim'a'j rekt'a'j kur'ej'o'j, sed hav'us la kapacit'o'n de kvar. Kompar'e, la flug'haven'o de Heathrow [hifro] ĉe Londono, unu el la plej trafik'plen'a'j flug'haven'o'j en la mond'o, hav'as nur du – paralel'a'j'n – kur'ej'o'j'n.

Park'um'a pozici'o

Ceter'e, la flug'maŝin'o'j pov'us al'ter'iĝ'i tuj post si'a al'ven'o en la kontrol'at'a'n spac'o'n de la flug'haven'o kaj ne plu bezon'us flug'i laŭ long'a'j itiner'o'j, far'ant'e du turn'iĝ'o'j'n por orient'i la aviad'il'o'n laŭ la aks'o de la kur'ej'o antaŭ la al'ter'iĝ'o. La for'vetur'ant'a'j avi'o'j pov'us rekt'e en'flug'i en la cel'at'a'j'n aer'voj'o'j'n kaj ne plu bezon'us plen'um'i mal'facil'a'j'n procedur'o'j'n, far'ant'e plur'a'j'n turn'iĝ'o'j'n antaŭ la en'flug'o en la aer'voj'o'j'n. Tiel oni ŝpar'us kaj temp'o'n kaj brul'aĵ'o'n, kaj la medi'o mem dank'em'us. Last'e, pro la kompakt'ec'o de la flug'haven'o, mal'pli da temp'o est'us bezon'at'a por rulad'o inter la park'um'a'j pozici'o'j ĉe la terminal'o'j kaj la kur'ej'o. Pro la tiel'a evit'o de long'a'j sur'ter'a'j manovr'o'j, oni de'nov'e ŝpar'us temp'o'n kaj brul'aĵ'o'n.

Polder'a voj'o

Kompar'u tio'n kun la situaci'o en la nun'a'j grand'a'j flug'haven'o'j. Ekzempl'e, la flug'haven'o de Amsterdamo hav'as mal'simpl'a'n sistem'o'n de kur'ej'o'j kaj rul'voj'o'j, kiu'j kruc'iĝ'as. Pro tio la aeroplan'o'j oft'e dev'as trans'pas'i aktiv'a'j'n kur'ej'o'j'n. Fakt'e, dum la last'a'j jar'o'j kelk'a'j preskaŭ-akcident'o'j okaz'is. La plej nov'a amsterdama kur'ej'o, la tiel nom'at'a „polder'a voj'o”, trov'iĝ'as ja 6,9 kilo'metr'o'j'n for de la terminal-konstru'aĵ'o'j. La rulad'o inter la polder'a voj'o kaj la terminal'o'j daŭr'as inter 20 kaj 30 minut'o'j'n. Oft'e la stevard'o'j en la tie al'ter'iĝ'int'a'j aviad'il'o'j dev'as pardon'pet'i pro la daŭr'o de la rulad'o, sam'temp'e insist'ant'e, ke la pasaĝer'o'j rest'u en si'a seĝ'o.

Est'ont'ec'o

La ide'o pri cirkl'a'j kur'voj'o'j ne est'as tut'e nov'a. Jam en la 1960aj jar'o'j la uson'a aer'arme'o test'is al'ter'iĝ'o'n al cirkl'a'j voj'o'j, ating'ant'e la grund'o'n ĉe kurb'a'j part'o'j de aŭt'o'voj'o'j. Tiam la bezon'at'a'j teknik'o'j por grand'skal'a ekspluat'ad'o de la ide'o ankoraŭ ne ekzist'is. Nun'temp'e ni mal'e dispon'as pri tiu'j rimed'o'j. La koncept'o est'as al'log'a. Sed ĝi'a efektiv'ig'o ne est'as simpl'a. Praktik'e, ĝi est'as real'ig'ebl'a nur por konstru'ot'a'j, nov'a'j flug'haven'o'j. Oni ja ne pov'as tiel drast'e ŝanĝ'i ekzist'ant'a'j'n flug'haven'o'j'n kontraŭ akcept'ebl'a'j kost'o'j. Krom'e, nepr'as nov'a'j procedur'o'j kaj teknik'o'j por vart'ad'o kaj mastr'um'ad'o de la sur'ter'a'j kaj en'aer'a'j aviad'il'o'j, sam'kiel por la en'aviad'il'a help'o en la faz'o de al'proksim'iĝ'o al flug'haven'o kaj al'ter'iĝ'o. Kvankam flug'haven'o'j kun „sen'lim'a'j kur'ej'o'j” ne est'as baldaŭ hav'ig'ebl'a'j, ili'a baz'a ide'o don'as al ni bon'a'n impres'o'n pri la „flug'haven'o de la est'ont'ec'o”.

Ital'o arest'it'a pro tromp'a re'san'ig'a metod'o

La 26an de april'o 2017 la ital'a polic'o provizor'e arest'is Davide Vannoni, la kre'int'o'n de la „proced'o Stamin'a”, kiu hav'is vast'a'n re'eĥ'o'n en Italio en la last'a'j jar'o'j. La kial'o? Malgraŭ tio, ke Vannoni est'is jam pas'int'ec'e kondamn'it'a pro krim-asoci'iĝ'o cel'ant'a fraŭd'o'n kaj util'ig'o'n de difekt'it'a'j kurac'il'o'j, li pret'is trans'lok'iĝ'i kaj daŭr'ig'i si'a'n ag'ad'o'n ekster'land'e, ebl'e en Kipro, Belorusio aŭ Dominika Respublik'o.

Komunik'ad'o

La metod'o lanĉ'it'a de Davide Vannoni konsist'as el trakt'ad'o – laŭ'ŝajn'e sen'a je scienc'a'j valid'ec'o, prav'ig'ebl'o kaj efik'ec'o – cel'ant'a la kurac'ad'o'n de neŭr'o'degener'a'j mal'san'o'j per'e de la konvert'ad'o de cert'a'j pra'ĉel'o'j en neŭron'o'j'n. Neces'as atent'ig'i, ke Vannoni nek est'as medicin'ist'o nek hav'as iu'n ajn scienc'a'n kvalifik'o'n, sed est'is profesor'o pri komunik'ad'o ĉe la universitat'o de Udine. Kiam li'a proced'o ek'aper'is, iel ajn, ĝi vek'is grand'a'n interes'o'n kaj provok'is vigl'a'n debat'o'n en la ital'a soci'o, spit'e al la total'a mank'o de pruv'o'j koncern'e la efektiv'a'j'n util'ec'o'n kaj sekur'ec'o'n de tia ĉi terapi'o.

Kontaĝ'o

La ital'a parlament'o, pro la enorm'a prem'o far'e de la publik'a opini'o, decid'is aprob'i, en la jar'o 2013, la ek'o'n de test'a faz'o ĉi-rilat'e. Ĝi tamen don'is nur mal'bon'a'j'n rezult'o'j'n, tiel ke scienc'a ministr'ej'a komitat'o sub'strek'is per komunik'aĵ'o la risk'o'n – por tiu'j, kiu'j sub'met'us si'n al tiu spec'o de terapi'o – pri kontaĝ'o de morb'o'j, kiel ekzempl'e aidos'o kaj eĉ bov'o'frenez'o.

Tbilis'o

La 18an de mart'o 2015 Davide Vannoni, defend'it'a de Liborio Cataliotti (antaŭ'e advokat'o de la televid'a tromp'ist'in'o Wanna Marchi), ricev'is kondamn'o'n al 22-monat'a prizon'pun'o. Ĝi est'is tamen suspend'it'a pro li'a promes'o, ke li ĉes'os liver'i la trakt'ad'o'n. La akcept'a marĉand'o, kiu est'is al'las'it'a al Vannoni, hav'is krom'a'n konsekvenc'o'n: la plur'a'j tromp'it'o'j ne rajt'is postul'i kompens'ad'o'n de la mon'o bon'fid'e depon'it'a al li'a kont'o. Part'o de li'a'j pacient'o'j, ali'flank'e, ankoraŭ fid'ant'a'j la bon'ec'o'n de li'a metod'o, ja daŭr'ig'is la kurac'ad'o'n ĉe la klinik'o de Mardaleiŝvili en Tbilis'o, la ĉef'urb'o de Kartveli'o, al'front'ant'e tial grand'a'j'n el'spez'o'j'n. Sed ankaŭ la kartvel'a'j aŭtoritat'o'j, sam'kiel la ital'a'j, mal'permes'is al Vannoni la ag'ad'o'n: tio okaz'is en decembr'o 2016.

Mis'inform'ad'o

Tiu ĉi histori'o evident'ig'as la foj'foj'a'n respond'ec'o'n de la amas'komunik'il'o'j antaŭ la publik'o, ĉar la televid'a prezent'o de scienc-rilat'a'j tem'o'j ne pov'as okaz'i sen taŭg'a kaj fak'a klar'ig'o. La „proced'o Stamin'a” ricev'is grand'a'n reklam'o'n, entuziasm'ig'is sen'kial'e mult'a'j'n hom'o'j'n kaj gajn'is popular'ec'o'n per de'voj'ig'a el'send'o far'e de popular'a tut'land'a kanal'o. La bedaŭr'ind'a rezult'o est'as, ke traf'it'o'j de ne'kurac'ebl'a'j mal'san'o'j ek'hav'is esper'o'j'n pri trakt'ad'o, kiu montr'iĝ'is tromp'a, kaj pri ul'o interes'it'a pri ili'a mon'uj'o kaj ne pri ili'a bon'fart'o.

Fidesz: de jun'a elan'o al dub'a etap'o

Plen'a mal'kaŝ'o: mi est'is tre fru'a (1988) membr'o de Fidesz, la parti'o kiu nun reg'as Hungari'o'n. Tamen, jam en 1993 ĝi eks'iĝ'is el mi, por tiel dir'i.

La estr'o de Fidesz, la 54-jar'a Viktor Orbán, ĉef'ministr'is unu'e en „prov'period'o” (1998-2002), kaj nun plen'um'as si'n'sekv'a'n mandat-du'o'n (2010-14, 2014-). En la elekt'o'j de 2010 Fidesz akir'is 53 % de la voĉ'o'j kaj rajt'is deput'i 68 % de la parlament'an'o'j. Est'is deklar'it'a t.n. Reĝim'o de Naci'a Kun'labor'o. Laŭ por'ant'o'j, ĝi ebl'ig'as pragmat'a'n pri'trakt'ad'o'n de publik'a'j afer'o'j, sen balast'o de „abstrakt'a'j ideologi'o'j”; kontraŭ'ul'o'j vid'as en ĝi eĉ i'o'n simil'a'n al la nazi'a Gleichschaltung (tut'soci'a konform'ig'o).

La du-tri'on'a parlament'a pli'mult'o de Fidesz ebl'ig'is al'pren'o'n, sen ĉiu'parti'a konsent'o, de nov'a konstituci'o en 2011: cert'e bezon'at'a, ĉar ĝis tiam plu valid'is, eĉ se kun esenc'a'j modif'o'j, konstituci'o el 1949; sed ankaŭ kritik'at'a, inter'ali'e pro mal'fort'ig'o de demokrati'a'j kontraŭ'pez'o'j, specif'e de la Konstituci'a Kort'um'o.

Mal'facil'as resum'i ĉiu'j'n paŝ'o'j'n per kiu'j Orbán de sep jar'o'j konstru'ad'as reĝim'o'n, kie la popol'o iĝ'ad'as mal'pli liber'a, pli de'pend'a de la ŝtat'potenc'o, pli naci'ism'a kaj en'ferm'iĝ'em'a. Tiu'n procez'o'n ebl'us nom'i „iom'post'iom'ism'o”, ĉar neni'u paŝ'o trans'ir'as la sojl'o'n al total'ism'o, sed ĉiu paŝ'o pli'proksim'ig'as al ĝi. Nur kelk'a'j er'o'j el tiu negativ'a seri'o: Fidesz/Orbán mal'pli'ig'is sen'labor'ec'o'n per kvazaŭ'dev'ig'o de publik'util'a labor'o, delikt'ig'is sur'strat'a'n sen'hejm'ec'o'n, per privat-ekonomi'a'j manipul'o'j restrikt'is la gazet'ar'a'n liber'ec'o'n, deklar'is liberal'a'n demokrati'o'n ne'dezir'ind'a, aŭ, plej ĵus'e, anonc'is intenc'o'n mal'pli'nombr'ig'i stud'lok'o'j'n en lice'o'j.

Apart'e grand'skal'a'n atent'o'n ricev'is la mis'trakt'ad'o de rifuĝ'int'o'j ek'de 2015, kaj sekv'a manipul'a referendum'o, mal'sukces'a, laŭ kiu „Bruselo” intenc'as inund'e ven'ig'i al Hungari'o amas'o'j'n da rifuĝ'int'o'j. Plej freŝ'dat'e, la propagand'o de Fidesz akuz'as pri sam'a intenc'o la hungar-origin'a'n uson'a'n mult'miliard'ul'o'n Georg'e Sor'os, iu'lok'e eĉ riproĉ'ant'e ties (iam'a'n) esperant'ist'ec'o'n.

Laŭ kelk'a'j Fidesz mal'hav'as ideologi'o'n, cel'ant'e nur reg'i kaj riĉ'ig'i si'a'j'n gvid'ant'o'j'n kaj lojal'ul'o'j'n. Grav'a'j er'o'j de la ide'a baz'o tamen est'as nutr'i histori'a'j'n rankor'o'j'n (kontraŭ „la Okcident'o” ripet'e perfid'int'a Hungari'o'n, kontraŭ najbar'a'j popol'o'j ...), kult'ad'i supoz'at'a'n unik'ec'o'n de la hungar'a naci'o (etn'e trans'lim'a, ne ident'a kun la ŝtat'o), asert'i (kiel en Pollando), ke la reĝim'ŝanĝ'o en 1989 ne ver'e okaz'is, sed nun ja okaz'os, ĉar Fidesz anstataŭ'ig'os korupt'a'n elit'o'n post'komun'ism'a'n per nov'a elit'o ver'e serv'ant'a la interes'o'j'n de la naci'o. Sed iu'j pri'skrib'as la nun'a'n reĝim'o'n kiel „mafi'a'n” aŭ „kaper'it'a'n” ŝtat'o'n, kie privat'a'j interes'o'j ne'dis'ig'ebl'e miks'iĝ'is kun ŝtat'funkci'o'j.

La publik'a opini'o akr'e dis'du'iĝ'is (ankaŭ ĉe esperant'ist'o'j) inter sub'ten'ant'o'j kaj mal-. Kio motiv'as sub'ten'ant'o'j'n? Inter'ali'e la politik'a ne'ag'em'o en land'o, kie en la last'a'j cent jar'o'j la ŝtat'reĝim'o ŝanĝ'iĝ'is ses aŭ ok foj'o'j'n, de'pend'e de difin'o; prav'a frustr'it'ec'o, ĉar la reĝim'ŝanĝ'o de 1989/90 ne plen'um'is si'a'j'n promes'o'j'n ... Plen'a analiz'o bezon'us ali'a'n artikol'o'n.

La mal'kontent'ul'o'j ĉi-printemp'e ripet'e protest'is sur'strat'e: plej amas'e post 2014. Iu'j tamen koment'as, ke protest'em'o plej kresk'as, kiam decid'o'j de Fidesz mal'favor'as relativ'e bon'stat'a'j'n soci'a'j'n tavol'o'j'n; la sam'a'j ne protest'is pro decid'o'j sufer'ig'ant'a'j sen'privilegi'ul'o'j'n.

Kie'n plu? Mal'facil'as sci'i. Ĝis nun Orbán sukces'is sam'temp'e profit'i el EU kaj kontraŭ'ad'i ties valor'o'j'n. Li ŝajn'e gajn'is pli'a'n batal'o'n la 26an de april'o, elan'e defend'ant'e si'a'n politik'o'n antaŭ la Eŭrop'a Parlament'o. Tem'is i.a. pri leĝ'propon'o, kies probabl'a efik'o mal'ebl'ig'os funkci'ad'o'n de la Centr-Eŭrop'a Universitat'o, kun'fond'it'a de Georg'e Sor'os, por'ant'a valor'o'j'n de mal'ferm'a soci'o. Tamen, eĉ en la politik'a famili'o eŭrop'a de Orbán, tiu de la popol'a'j parti'o'j, kresk'as la pret'ec'o kontraŭ'batal'i li'n.

En Hungari'o ven'ont'jar'e okaz'os parlament'a'j elekt'o'j. Probabl'e Fidesz venk'os de'nov'e. La opozici'o est'as divid'it'a kaj inspir'o'mank'a, kvankam aper'as esper'don'a'j mov'ad'o'j kiel la jun'ul'ar'a Momentum, sukces'e mal'help'int'a Fidesz-intenc'it'a'n kandidat'iĝ'o'n por la olimpi'a'j lud'o'j en Budapeŝto.

Ebl'e ni dev'os atend'i long'a'j'n jar'o'j'n, ĝis la Fidesz-reĝim'o, simil'e al tiu de Kádár fin'e de la 80aj jar'o'j, mal'fort'iĝ'os de intern'e kaj dis'fal'os kvazaŭ de si mem. Sed kiu tiam trans'pren'os la reg'o'n?

Mond'a Muze'o kaj Bo'a Mistura en Vieno

La Etn'ologi'a Muze'o en Hofburg (iam'a imperi'estr'a palac'o) iĝ'as Mond'a Muze'o per ali'konstru'ad'o, kiu daŭr'os ĝis la aŭtun'o de la jar'o 2017.

La provizor'a kaŝ'bar'il'o, kiu est'as 95 metr'o'j'n long'a kaj tri metr'o'j'n alt'a, est'as kolor'ig'it'a de la art'o-grup'o Bo'a Mistura (bon'a miks'aĵ'o) kun la cel'o bel'ig'i la aspekt'o'n kaj akcent'i la ident'ec'o'n de la lok'o.

La hispan'a grup'o real'ig'is projekt'o'j'n premi'it'a'j'n en mult'a'j land'o'j: Sud-Afrik'o, Uson'o, Briti'o, Brazilo, Meksiko, Kartveli'o, Alĝerio, Norvegi'o, Serbi'o kaj Panam'o, kaj ĝi'a'j art'aĵ'o'j vid'ebl'as precip'e en publik'a'j spac'o'j.

Moktezuma sonĝ'o

La nun'a kolor'art'aĵ'o iĝ'is „sonĝ'a vojaĝ'o inspir'iĝ'int'a de la kultur'a hered'aĵ'o el divers'a'j region'o'j de la mond'o”. Model'o est'is la bril'ant'a'j kolor'o'j de la fam'a plum'a kron'o de la aztek'o Moktezumo, kaj form'o'j de artefakt'o'j de la Maori'o'j (Nov-Zelando).

Unu el la plej mal'nov'a'j kolekt'o'j de la Mond'a Muze'o baz'iĝ'as sur la esplor'vojaĝ'o'j de la brit'o James Cook [ĝejmz kuk] (1728-1779). La 238 objekt'o'j'n oni aĉet'is en 1806 dum aŭkci'o en Londono, kaj kelk'a'j part'o'j de la bunt'e pentr'it'a bar'il'o alud'as la objekt'o'j'n de tiu kolekt'o.

La nom'o Moktezumo – en kelk'a'j lingv'o'j Montesuma – signif'as „li rigard'as mal'gaj'eg'e kiel princ'o” en la naŭatla, unu el la aztek'a'j lingv'o'j.

Kio okaz'u pri la rest'aĵ'o'j de Lenin?

En la rus'a parlament'o deput'it'o'j de Liberal-Demokrat'a Parti'o de Rusio (LDPR) prezent'is leĝ'propon'o'n pri en'tomb'ig'o de la rest'aĵ'o'j de Vladimir Lenin, kiu'j ĝis nun rest'as el'met'it'a'j en maŭzole'o.

Simil'a propon'o est'is prezent'it'a en la 1990aj jar'o'j, kiam, post la dis'fal'o de Sovetio, oni mal'munt'is la plej fam'a'j'n simbol'o'j'n de la sovetia epok'o, kiel la kon'at'a'n monument'o'n al Dzerĵinskij sur la plac'o Lubjanka en Moskvo.

Publik'a opini'o

Laŭ enket'ad'o de la rus'a ne'reg'ist'ar'a esplor'organiz'aĵ'o Lev'ad'a-Centr, pli ol du'on'o de la rus'o'j opini'as, ke Lenin dev'as est'i en'tomb'ig'it'a: 32 % de la intervju'it'o'j propon'is, ke tio okaz'u ĉe la mur'o'j de Kreml'o, dum 26 % prefer'as la tomb'ej'o'n Volkovskoje en Sankt-Peterburgo. Ĉirkaŭ tri'on'o de la enket'it'o'j (31 %) est'as kontraŭ la re-sepult'o.

Sen'perspektiv'a

La leĝ'propon'o ne indik'is la detal'o'j'n de la eventual'a en'tomb'ig'o: ĉi tiu'j'n dev'us determin'i la reg'ist'ar'o. La reg'ant'a parti'o Unu'ec'a Rusio si'a'flank'e deklar'is, ke la projekt'o de tia leĝ'o ne hav'as perspektiv'o'n. Interes'a fakt'o est'as, tamen, ke en januar'o 2016 la prezid'ant'o Putin kritik'is la rezult'o'j'n kaj la ide'o'j'n de Lenin, kiu li'a'dir'e „met'is atom'a'n bomb'o'n” sub la ŝtat'o, kre'ant'e la kondiĉ'o'j'n por la dis'fal'o de Sovetio. Post'e Putin preciz'ig'is, ke li alud'is al la diskut'o inter Lenin kaj Stalin kaj al ili'a debat'o pri la organiz'ad'o de la struktur'o de la ŝtat'o.

Ankoraŭ ne pret'as

En 2017 oni re'memor'os la cent'a'n dat're'ven'o'n de la Revoluci'o de 1917 kaj la en'pov'iĝ'o'n de la bolŝevik'o'j, inter kies gvid'ant'o'j est'is Lenin. Li'a en'ter'ig'o hav'us grand'a'n simbol'a'n signif'o'n. La ital'a ĵurnal'ist'o Tiziano Terzani [ticjano tercani], fin'ant'e si'a'n vojaĝ'o'n en 1991 tra la dis'fal'iĝ'ant'a Sovetio, de la Pacifik'a Ocean'o al Moskvo, vizit'is la maŭzole'o'n kaj flustr'is al Lenin: „Bon'a'n nokt'o'n”. La Rus'a Federaci'o, si'a'flank'e, ankoraŭ ne ŝajn'as pret'a tio'n far'i.

Kial ne abol'i la mort'pun'o'n?

Mort'pun'o mal'observ'as la fundament'a'n hom'a'n rajt'o'n je la viv'o, kaj, se aplik'it'a, ĝi est'as ne'kompens'ebl'a en okaz'o de mal'ĝust'a verdikt'o. Krom'e, ne est'as pruv'o'j, ke la mort'pun'o tim'ig'as krim'ul'o'j'n pli mult'e ol dum'viv'a mal'liber'ec'o.

Tiel argument'as japan'a'j asoci'o'j de advokat'o'j kaj la Konsili'o de Hom'a'j Rajt'o'j ĉe Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, kiu'j postul'as de la reg'ist'ar'o abol'i la mort'pun'o'n.

La japan'a publik'o pun'as

El la 35 membr'o'j de la Organiz'aĵ'o por Ekonomi'a Kun'labor'o kaj Evolu'o (OEKE) nur Japani'o, Korei'o kaj Uson'o hav'as sistem'o'n de mort'pun'o. Sed Sud-Korei'o ja ne plu plen'um'as la mort'pun'o'n kaj en Uson'o 17 ŝtat'o'j nul'ig'is ĝi'n.

La japan'a reg'ist'ar'o, tamen, tut'e ne atent'as tiu'j'n argument'o'j'n kaj konsil'o'j'n, pro la prem'eg'ant'a publik'a opini'o. Laŭ iam'a'j opini'sond'o'j pli ol 80 % de la popol'o sub'ten'is la plej super'a'n pun'o'n. Ordinar'a'j civit'an'o'j ŝajn'e hav'as la opini'o'n, ke se iu pren'as la viv'o'n de ali'ul'o, tiu dev'as pag'i per si'a viv'o, konsider'ant'e la venĝ'a'n sent'o'n de la parenc'o'j de la viktim'o.

Venĝ'em'a'j amas'komunik'il'o'j

Dum la last'a'j jar'dek'o'j en Japani'o mal'mult'iĝ'is murd'o'j kaj kruel'a'j krim'o'j, sed la amas'komunik'il'o'j, precip'e la televid'o, ripet'e raport'as la kruel'a'j'n krim'o'j'n, detal'e pri'skrib'as la lament'ad'o'n kaj sufer'ad'o'n de famili'an'o'j de la mort'ig'it'o'j, kaj tio instig'as la popol'o'n al la venĝ'em'a sent'o „okul'o'n por okul'o, dent'o'n por dent'o”.

Ankaŭ la super'a kort'um'o sub'ten'as la mort'pun'o'n kaj mal'akcept'as la argument'o'n, ke la ekzekut'o per pend'um'o uz'at'a en Japani'o est'as „kruel'a pun'o”, kiu'n la konstituci'o absolut'e mal'permes'as.

Pli'a problem'o

Preskaŭ ĉiu kondamn'it'o est'as long'temp'e en'ŝlos'it'a sol'a en ĉel'o, kun mal'permes'o parol'i kun ali'a'j mal'liber'ul'o'j, kaj kun lim'ig'o de la rajt'o kontakt'i ekster'a'j'n hom'o'j'n, escept'e la parenc'o'j'n kaj advokat'o'j'n. La pretekst'o est'as konserv'i la mens'a'n pac'o'n de la kondamn'it'o, sed est'as bon'e sci'at'e, ke long'a izol'ad'o kaŭz'as mens'a'n problem'o'n.

La afer'o est'as fort'e kritik'at'a de advokat'o'j kaj inter'naci'a'j grup'o'j de hom'a'j rajt'o'j, kiel Amnesti'o Inter'naci'a.

Cifer'o'j

Nun ekzist'as 124 mort'kondamn'it'o'j, el kiu'j 89 postul'as revizi'o'n de la verdikt'o kaj 22 apelaci'is, laŭ la ministeri'o pri just'ec'o. En Japani'o, kie pli ol 99 % de la akuz'it'o'j est'as kondamn'it'a'j, tiu'j ne hav'as ŝanc'o'n pri re'ekzamen'o de la afer'o.

En unu rar'a okaz'o, s-ro Hakamada Iwao est'is liber'ig'it'a pro sen'kulp'ec'o en 2014, post 48 jar'o'j en ĉel'o kiel mort'kondamn'it'o pro rab'o kaj murd'o de 4 hom'o'j. Li sufer'as demenc'o'n kaŭz'it'a'n de la long'a mal'liber'ec'o kaj tre mal'oft'a inter'rilat'o kun ali'a'j.

En Japani'o, pro la influ'o de budh'ism'o, de 818 ĝis 1156 p.K. kaj dum pac'o kaj dum milit'o, la mort'pun'o est'is abol'it'a en la tut'a land'o, precip'e en la tiam'a ĉef'urb'o Kiot'o.

Mister'o solv'ot'a?

Dum si'a vojaĝ'o en Egipti'o la 28an-29an de april'o 2017, la pap'o Francisko, kvankam ne preciz'ig'ant'e, ĉu li parol'is pri tio kun la egipta prezid'ant'o Al-Sisi, asert'is, ke Vatikan'o ja ag'is ia'manier'e por solv'i la mister'o'n pri la murd'o de la ital'a civit'an'o Giulio Regeni [ĝuljo re'ĝen'i].

Tortur'o kaj murd'o

Giulio Regeni est'is 28-jar'a ital'de'ven'a soci'olog'o, kiu mal'aper'is la 25an de januar'o 2016, dum li est'is enket'ant'a por la universitat'o de Cambridge pri la sen'de'pend'a'j egiptaj sindikat'o'j. Oni trov'is li'n mort'ig'it'a en Kairo la 3an de februar'o 2016, kaj la nekropsi'o je li'a kadavr'o evident'ig'is, ke la jun'ul'o spert'is long'a'n tortur'ad'o'n. Oni trov'is hemat'om'o'j'n, kiu'j est'is ver'ŝajn'e rezult'o'j de brutal'aĵ'o'j kiel klab'o'frap'o'j, pied'a'j kaj pugn'a'j bat'o'j. Al'don'e est'is konstat'it'a'j ost'a'j fraktur'o'j: sep romp'it'a'j rip'o'j; ĉiu'j man'fingr'o'j kaj pied'fingr'o'j fraktur'it'a'j kaj ali'a'j traŭmat'o'j eĉ ĉe la krur'o'j, brak'o'j kaj skapol'o'j; mult'obl'a'j vund'o'j far'it'a'j per tranĉ'il'o kaj ali'a'j ebl'e far'it'a'j per raz'il'o; brul'vund'o'j sur la tut'a korp'o. Traf'it'e de cerebr'a hemoragi'o, Giulio Regeni mort'is pro la romp'o de kol'vertebr'o.

Egipta reg'ist'ar'o silent'as

La mal'aper'o de la esplor'ist'o kaj li'a post'a mort'o kre'is grand'a'n emoci'o'n en Italio: la egipta reg'ist'ar'o fakt'e neniam kun'labor'is kun la ital'a por determin'i, kiu'j est'is la murd'int'o'j de Regeni, kaj ĝi rifuz'is don'i inform'o'j'n ĉi-rilat'e al la ital'a'j enket'ist'o'j. La egipta ministeri'o pri intern'a'j afer'o'j, en mart'o 2016, anonc'is la mort'o'n de kvin rab'ist'o'j dum inter'paf'ad'o kun la polic'o kaj ke, en la hejm'o de unu el ili, oni trov'is la ident'ig'il'o'j'n de la ital'a esplor'ist'o. Evident'iĝ'is, tamen, ke la rab'ist'o'j est'is uz'it'a'j kiel „pro'pek'a'j kapr'o'j”, sur kiu'j'n la reg'ist'ar'o decid'is fal'ig'i la kulp'o'n pri la murd'o de Regeni. Est'as kon'at'e, ke Regeni est'is denunc'it'a al la polic'o far'e de la ĉef'o de la kolport'ist'o'j, nom'e Muhammad Abdallah, kiu insist'e asert'is, ke la ital'de'ven'a esplor'ist'o est'is spion'o mort'ig'it'a de „fremd'a'j agent'o'j”.

Ĉu la silent'o'mur'o romp'iĝ'os?

La famili'o neniam rezignaci'is kaj, mal'e, postul'is sci'i la ver'o'n pri la mort'o de la jun'ul'o, mal'grand'a sed ŝajn'e ĝen'a peon'o en'e de la egipta politik'o kaj de la rilat'o'j (ankaŭ ekonomi'a'j) inter Egipti'o kaj Italio. Ĉu la interes'iĝ'o de Vatikan'o romp'os la silent'o'mur'o'n?

Akompan'i si'n mem

Jen ekster'ordinar'a nov'aĵ'o: 40-jar'a vir'o el la ital'a vilaĝ'o Sant'Antonio Abat'e ĉi-printemp'e decid'is edz'iĝ'i sol'a, sen iu ajn edz'o aŭ edz'in'o. Kun si mem!

Trankvil'a am'o en ord'a viv'o

La friz'ist'o Nello Ruggiero [nelo ruĝero] konsider'as, ke „ni daŭr'e viv'as en soci'o, kiu izol'as iu'n ajn ankoraŭ ne edz(in)iĝ'int'a'n en la aĝ'o de 40 jar'o'j. Mi'a am'o? Mi plezur'e dediĉ'as ĝi'n al Afrik'o.”

Nello organiz'is grand'a'n fest'o'n en bel'a kastel'o kaj invit'is amik'o'j'n kaj parenc'o'j'n solen'i si'a'n nask'iĝ'dat're'ven'o'n, kiu est'is eĉ film'it'a de televid'a staci'o. La vir'o deklar'is: „Mi cert'as, ke mi neniam pov'os am'i ali'ul'o'n pli ol mi am'as mi'n mem. Am'i si'n est'as la plej bel'a afer'o, kiu pov'as okaz'i al viv'ant'a est'aĵ'o: nur tiel oni pov'as fakt'e ating'i la propr'a'n en'a'n trankvil'ec'o'n”.

Li klar'ig'is, ke li'a cel'o est'as ĝoj'ig'i kaj fier'ig'i si'a'j'n mal'jun'a'j'n ge'patr'o'j'n, ĉar el kvin ge'fil'o'j li est'as la unu'sol'a, kiu ankoraŭ viv'as „tut'e liber'a kiel bird'o aer'a”, laŭ fraz'o el popular'a ital'a roman'o. Nello vol'is pruv'i al ili, ke la sol'ec'o ne est'as mal'san'o, ĉar por li la viv'o ord'as tiel.

Ring'o'n kaj admir'o'n por li

La edz'o al'ven'is al la fest'o'kastel'o rajd'ant'e sur blank'a ĉeval'o. Neni'u li'n akompan'is, sed la fest'o'aranĝ'ist'o Costantino Imparato bon'e zorg'is pri ĉiu'j detal'o'j kaj dispon'ig'is al li nupt'o'ring'o'n.

Nello asert'is, ke mult'a'j hom'o'j post'e vok'is li'n aŭ per soci'a'j ret'ej'o'j send'is pet'o'n pri amik'ec'o. Ankaŭ hom'o'j „tradici'e” (ge)edz'iĝ'int'a'j esprim'is si'a'n admir'o'n al li kaj konfes'is, ke ili vol'as hav'i la kuraĝ'o'n far'i la sam'a'n afer'o'n.

Solidar'a si'n'ten'o

Ego'ism'a karakter'o? Narcis'ism'o? La friz'ist'o opini'as, ke ne. Jam de plur'a'j jar'o'j, dank'e al la instig'o'j de for'pas'int'a onkl'in'o (misi'ist'a monaĥ'in'o), Nello el'ig'ad'as si'a'n am'o'n kadr'e de solidar'a'j iniciat'o'j por Afrik'o kaj precip'e por la land'o Benino.

Li promes'is al la religi'ul'in'o, ke li iel daŭr'ig'os ŝi'a'n karitat'a'n ag'ad'o'n, ekzempl'e per regul'a send'ad'o de kontener'o'j plen'a'j de past'aĵ'o'j kaj ali'a'j lad-manĝ'aĵ'o'j. „Mi kompren'is, ke en Afrik'o sufiĉ'as mal'mult'o por rid'et'i”, li al'don'is.

Kritik'o'j kaj gratul'o'j

La ital'a gazet'ar'o don'is grand'a'n spac'o'n al tiom kurioz'a fakt'o, kaj en la ret'o abund'as plej divers'a'j koment'o'j:

„Plej interes'a est'as ne la mem-edz'iĝ'o, sed la manier'o, kiel li pas'ig'os la unu'a'n nokt'o'n post ĝi!”

„Tre bon'a ide'o: iu soci'o, kiu postul'as decid'i pri la ali'ul'a privat'a viv'o, est'as soci'o, kiu vol'as ŝtel'i la ali'ul'a'n viv'o'n, nul'ig'ant'e la hom'a'n rajt'o'n je mem'decid'o.”

„Ĉio, kio'n oni far'as en si'a viv'o, est'as bon'a: sufiĉ'as, ke oni est'u konvink'it'a pri tio kaj sen ekster'a'j kondiĉ'o'j.”

„Ne ĉiu'j pov'as ge'edz'iĝ'i, ĉar kelk'a'j hom'o'j ne trov'as iu'n, kiu sci'pov'as ili'n akcept'i. Ĝust'e tia est'is mi'a okaz'o, ĉar mi hav'as mal'grand'a'n handikap'o'n. Nello vol'is klar'e provok'i, sed ni'a soci'o si'n baz'as efektiv'e sur la ide'o de nepr'a'j par'o'j. Unu'op'ul'o'j ne est'as help'at'a'j. Oft'e mi sent'as mi'n pri'mok'at'a pro mi'a status'o, sed mi ver'e lac'iĝ'is pro tio. Tiu ĉi iniciat'o ja est'as pens'ig'a.”

„Nello forges'as, ke am'i si'n signif'as trans'bord'ig'i si'a'n am'o'n; kaj el'bord'iĝ'ant'e, la am'o ja flu'as natur'e al ali'a person'o.”

„Li far'is bel'eg'a'n afer'o'n. Ni est'as en 2017, kaj tamen individu'o'j sen akompan'o est'as ankoraŭ rigard'at'a'j kiel difekt'it'o'j, precip'e se oni super'is iu'n aĝ'o'n. La ceter'a'j vir'o'j spekt'as vi'n mal'estim'e. La vir'in'o'j rigard'as vi'n kiel sen-testik'ul'o'n.”

„Strang'a nov'aĵ'o, sed kio'n far'i? La loĝ'ant'o'j de Napolo est'as ĉiu'j iom'et'e filozof'o'j.”

31 jar'o'j por leg'i libr'o'n

Antaŭ ne'long'e la bibliotek'o de Saint-Etienne [sentetjén], Franci'o, ricev'is pak'aĵ'o'n liver'it'a'n de la poŝt'ofic'ej'o. Strang'a afer'o: ĝi en'hav'is libr'o'n ne kon'at'a'n en la bibliotek'a ret'o.

Laŭ la titol'o la tem'o ne est'is ver'e mal'serioz'a: La logik'o kaj ĝi'a histori'o, de Aristotelo ĝis Russell de profesor'o Robert Blanché. Post kelk'a'j sekund'o'j, la labor'ist'in'o mal'kovr'is, ke la libr'o ne hav'as la neces'a'n stri'kod'o'n, kvankam tiu'n sistem'o'n de libr'o-re'kon'ad'o oni tie uz'as jam dum pli ol 20 jar'o'j!

Trans'jar'cent'a leg'ad'o

La mister'o klar'iĝ'is per ne-sub'skrib'it'a mesaĝ'o dors'e de slip'et'o inter du paĝ'o'j: „Ge'sinjor'o'j, mi fin'e re'don'as al vi la libr'o'n, kiu'n mi de'prunt'is en 1986. Bon'vol'u ne imput'i al mi la makul'o'j'n sur la paĝ'o 270. Mi dank'as pro vi'a kompren'em'o.”

Kvankam la libr'o ja aparten'as al la bibliotek'o, kiel asert'as la stamp'il-spur'o sur la last'a paĝ'o, oni ne sci'as, ĉu la libr'o est'os de'nov'e sur'bret'ig'it'a. „Kun tiu enu'a en'hav'o ne est'as mir'ig'e, ke la leg'int'o bezon'is tiom da temp'o por leg'i ĝi'n!” ĝoj'e koment'is bibliotek'ist'o.

Advokat'o defi'as la reg'ist'ar'o'n rilat'e lingv'a'j'n rajt'o'j'n

Cornelus J. A. Lourens [loŭrens] est'as advokat'o en Sud-Afrik'o. Li rajt'as ag'i tiom ĉe unu'a'instanc'a'j/distrikt'a'j juĝ'ej'o'j, kiom ĉe kort'um'o'j (tribunal'o'j de super'a nivel'o). Kiel aktiv'ul'o pri lingv'a'j rajt'o'j, li inter'ali'e dev'ig'is sukces'e la sud-afrik'a'n reg'ist'ar'o'n publik'ig'i lingv'a'n leĝ'ar'o'n (afer'o Lourens kontraŭ la prezid'ant'o de la respublik'o Sud-Afrik'o kaj ali'a'j [2010]) kaj ig'is la lok'a'n ministeri'o'n pri justic'o kaj konstituci'a evolu'ig'o el'don'i la leĝ'o'n pri la antaŭ'e'n'ig'o de egal'ec'o kaj la prevent'ad'o de mal'just'a diskriminaci'o (leĝ'o 4 de la jar'o 2000), kun'e kun ĝi'a'j regul'ar'o'j kaj formul'ar'o'j, en la 11 oficial'a'j lingv'o'j de la land'o (afer'o CJA Lourens kontraŭ la ministeri'o pri justic'o kaj konstituci'a evolu'ig'o). Jen la intervju'o, kiu'n li amik'e al'las'is tiu'rilat'e al MONATO.

MONATO: La respublik'o Sud-Afrik'o hav'as en'tut'e 11 oficial'a'j'n lingv'o'j'n. La ŝtat'o, tamen, ne zorg'is pri la traduk'ad'o de la divers'a'j leĝ'o'j en ĉiu'j'n idiom'o'j'n indik'it'a'j'n en la sekci'o 6 de la konstituci'o de la regn'o (aper'int'a en 1996). Kiel tio okaz'is, kaj kiu respond'ec'as pri la ali'lingv'ig'o de la tut'a naci'a leĝ'ar'o?

LOURENS: La reg'ist'ar'o asert'is, ke ne nepr'as traduk'i la tut'a'n naci'a'n leĝ'ar'o'n al ĉiu unu'op'a oficial'a lingv'o (la zulu'a, la kos'a, la afrikans'a, la angl'a, la peda aŭ nord-sota, la cvana, la sota, la conga, la svazia, la vend'a kaj la sud'a ndebela), ĉar nek la konstituci'o de 1996 nek iu ali'a leĝ'o dev'ig'as oni'n far'i ti'aĵ'o'n. Ili'a argument'ad'o baz'iĝ'as sur la sekci'o 6(3)(b) de ni'a fundament'a leĝ'o (la konstituci'o), kiu postul'as la uz'ad'o'n de minimum'e du oficial'a'j lingv'o'j far'e de la naci'a reg'ist'ar'o. Mi'a interpret'o de tiu est'as, mal'e, ke ĝi rilat'as nur al administr'a'j demand'o'j kaj ke la neces'o pri traduk'o de la tut'a naci'a leĝ'ar'o en ĉiu'j'n 11 oficial'a'j'n lingv'o'j'n ven'as de la fakt'o, ke ili ja oficial'as. La util'ig'o de la angl'a kaj, al'don'e, de iu ajn du'a lingv'o en la parlament'o ja est'as arbitr'a kaj ne'rajt'ig'it'a.

MONATO: Kiu'j'n sekv'o'j'n hav'as ĉi tia lingv'a si'n'ten'o en'e de la divers'a'j juĝ'instanc'o'j de la respublik'o?

LOURENS: Tiu mal'just'a diskriminaci'o sur'baz'e de la lingv'o est'as mal'util'a por ies rajt'o'j kaj ig'as, ke mi'a'j klient'o'j ekzempl'e est'u en mal'favor'a pozici'o kompar'e al de'nask'a'j angl'a'lingv'an'o'j, ĉar ili ne pov'as al'ir'i al la leĝ'ar'o en si'a propr'a lingv'o, dum ali'ul'o'j ja pov'as. Laŭ la popol'nombr'ad'o de la jar'o 2011, la zulu'a est'as la ge'patr'a lingv'o de 22,7 % de la sud-afrik'a loĝ'ant'ar'o, la kos'a de 16,0 %, la afrikans'a de 13,5 %, la angl'a de 9,6 %, la peda de 9,1 %, la cvana de 8,0 %, kaj la sota de 7,6 %. Ĉiu'j'n ceter'a'j'n oficial'a'j'n lingv'o'j'n parol'as hejm'e mal'pli ol 5 % de la civit'an'o'j. Kiel dir'is la renom'a soci'lingv'ist'o kaj nun'a direktor'o de la Afrikans'a Lingv'a Konsili'o, profesor'o A. M. Beukes, „la traduk'ad'o est'as ankaŭ kern'a il'o por sub'ten'i la soci'a'n just'ec'o'n, kiu est'as grav'a cel'o de la nov'a demokrati'o, en la senc'o, ke ĝi pov'us potencial'e facil'ig'i la laŭ'leĝ'a'n dev'ont'ig'o'n de la reg'ist'ar'o proviz'i ĉiu'j'n per egal'a al'ir'o al la serv'o'j kaj al la program'o'j administr'at'a'j de la publik'a serv'o, for'ig'ant'e la lingv'a'j'n bar'o'j'n”. Tamen, ekzist'as absolut'e neni'u politik'a vol'o uz'i iu'n ajn lingv'o'n krom la angl'a. La reg'ist'ar'o tim'as trib'ism'o'n, sed tem'as pri nur'a kliŝ'o, kiu bedaŭr'ind'e daŭr'e rezist'as.

MONATO: Kelk'a'j gazet'o'j raport'is pri la nov'aĵ'o, ke la ofic'ej'o de la ĉef'juĝ'ist'o Mogoeng Mogoeng konfirm'is la decid'o'n ig'i la angl'a'n unu'nur'a oficial'a lingv'o uz'end'a en juĝ'instanc'o'j. Kio'n tio signif'as?

LOURENS: Tia'j decid'o'j cel'as ŝanĝ'i la nun'a'n situaci'o'n kaj ig'i, ke nur la angl'a est'u la lingv'o de la dokument'o'j en ĉiu'j alt'a'j kort'um'o'j, kio kaŭz'us mal'just'a'n lingv'a'n diskriminaci'o'n. Ni nun ek'sci'is, ke asemble'o de ĉiu'j prezid'ant'o'j de la juĝ'ist'ar'o en ĉiu'j sekci'o'j de kort'um'o'j, prezid'at'a de Mogoeng Mogoeng, aprob'is en 2015 la ekskluziv'a'n uz'ad'o'n de la angl'a, spit'e al tio, ke la leĝ'o pri la super'a kort'um'o (leĝ'o 10 de 2013) don'as al ili neni'a'n aŭtoritat'o'n decid'i, kiu dev'as est'i la lingv'o de oficial'a'j dokument'o'j. Fakt'e ĉi tio est'as kompetent'o de la ekzekutiv'o, ne de juĝ'ist'o'j. Ali'vort'e la prezid'ant'o'j de juĝ'ist'ar'o, far'ant'e tio'n, ja mis'uz'as si'a'n pov'o'n, kiu ne est'as plen'um'a. Re'e'n al la decid'o de la ĉef'juĝ'ist'o Mogoeng Mogoeng: laŭ mi'a enket'o okaz'is inter'konsil'iĝ'o nek kun la afrikans'a jur'a frat'ar'o, nek kun la afrikans'a'j organiz'it'a'j lingv'o-organiz'aĵ'o'j, nek kun la advokat'ar'o de Sud-Afrik'o ktp. Kaj ĝis nun mi ne ricev'is pruv'o'j'n pri la mal'o.

MONATO: Ĉu la mal'avantaĝ'o'j traf'as ĉef'e la de'nask'a'j'n parol'ant'o'j'n de la afrikans'a lingv'o?

LOURENS: Tia lingv'a diskriminaci'o est'as mal'util'a ne nur por ili, sed ankaŭ por la parol'ant'o'j de la afrik'a'j lingv'o'j, kiu'j atend'as, ek'de la aper'o de la konstituci'o, ke ili'a'j lingv'o'j est'u evolu'ig'at'a'j far'e de la ŝtat'o. Fakt'e la pli'mult'o de la sud-afrik'a'j civit'an'o'j pov'as leg'i nek la dokument'o'j'n de alt'a'j kort'um'o'j nek la land'a'n leĝ'ar'o'n en si'a propr'a ge'patr'a (kaj ja oficial'a) lingv'o. La kurioz'a rezult'o est'as, ke la plej grav'a leĝ'o de la regn'o ne est'as la konstituci'o, sed la person'a'j kaj tut'e arbitr'a'j lingv'a'j prefer'o'j de la ĉef'juĝ'ist'o, de la estr'o'j de tribunal'o'j kaj de iu'j ministeri'o'j, kiu'j en'konduk'as leĝ'propon'o'j'n en la parlament'o'n, kie, laŭ'hazard'e, oni elekt'as uz'i iu'n du'a'n lingv'o'n. La angl'a tiel est'as laŭ'fakt'e la unu'nur'a oficial'a lingv'o de Sud-Afrik'o, kaj pri tio kulp'as la pri'skrib'it'a'j ekster'konstituci'a'j amend'o'j.

korespond'ant'o de MONATO en Rusio kaj fak'ul'o pri lingv'a'j rajt'o'j

La fot'o'j de l' monat'o

Post la teror'ist'a atak'o en la metro'o de Bruselo pas'int'jar'e, kaj ebl'e ankaŭ ĉar Trump nom'is la „land'o'n” Bruselo „infer'a tru'o”, la turism'o tie fort'e stagn'is. La urb'estr'ar'o prov'as nun per mal'grand'a'j trafik'a'j artifik'o'j ig'i si'a'n urb'o'n pli al'log'a.

Ami'n Maalouf kaj li'a Samarkando

Ekzist'as libr'o'j, kiu'j'n ebl'as nom'i ikon'ec'a'j, kaj est'as libr'o'j, kiu'j far'iĝ'is tia'j ĝust'e pro la urb'o Samarkando. Unu el ili est'as la histori'a roman'o Samarcande de la franc'a verk'ist'o Ami'n Maalouf, unu'a'foj'e el'don'it'a de la pariza el'don'ej'o Éditions Je'a'n-Claude Lattès en 1988. Ek'de tiam, tiu ĉi fascin'a libr'o kre'as ver'a'n interes'o'n pri la uzbeki'a urb'o, al'tir'ant'e al ĝi, kiel magnet'o, hom'o'j'n de divers'a'j land'o'j, kred'o'j, lingv'o'j, kultur'o'j.

Kiel epigraf'o al la roman'o est'as uz'it'a'j la vort'o'j de la uson'a verk'ist'o Edgar Allan Po'e (1809-1849): „Kaj nun rigard'u vi al Samarkand'. Ĉu ĝi ne est'as la reĝ'in'o de la ter'o? Ĉu ĝi'a fier'o ne super'as ĉiu'j'n urb'o'j'n? Ĉu en ĝi'a'j man'o'j ne est'as ili'a sort'o?”. En la antaŭ'parol'o de la libr'o ni trov'as ankaŭ la jen'a'j'n lini'o'j'n: „Samarkando est'as la plej bel'a vizaĝ'o, per kiu la ter'o iam si'n turn'is al la sun'o”. Sam'jar'e post si'a aper'o, la roman'o Samarcande est'is disting'it'a per la premi'o de la franc'a Maison de la Presse. En 2006 la libr'o est'is el'don'it'a en la rus'a lingv'o.

30 jar'o'j'n post la vizit'o de Ami'n Maalouf al Samarkando, li'a'j lig'o'j kun la antikv'a urb'o kaj ĝi'a'j loĝ'ant'o'j tut'e ne mal'fort'iĝ'as. Ni pet'is li'n respond'i al kelk'a'j demand'o'j.

Maalouf: Ek'de la infan'aĝ'o mi'n fascin'is la nom'o Samarkando, kiu'n mi ĉiam trov'is poezi'a kaj el'vok'iv'a. Mi ankaŭ hav'is grand'a'n admir'o'n por Omar Ĥajam, kies libr'o'n La robai'o'j mi mal'kovr'is en la bibliotek'o de mi'a patr'o. Ŝajn'as al mi, ke la dezir'o verk'i la roman'o'n nask'iĝ'is, kiam mi el'trov'is, ke part'o'n de si'a viv'o la poet'o pas'ig'is en tiu ĉi urb'o.

Monat'o: Ĉu vi sekv'as la sort'o'n de vi'a roman'o? Ekzempl'e, en kiom da lingv'o'j Samarcande est'as traduk'it'a ĝis nun? Ĉu vi sci'as la proksim'um'a'n total'a'n el'don'kvant'o'n?

Maalouf: Laŭ la inform'o'j, kiu'j'n mi akir'is de mi'a el'don'ist'o, tiu ĉi roman'o nun'temp'e ekzist'as en tri'dek kvar lingv'o'j. La el'don'kvant'o'n kaj la nombr'o'n de el'don'o'j est'as tre mal'facil'e sci'i, ĉar mi'a'j inform'o'j ĉi-rilat'e est'as tre fragment'a'j. Mi sci'as nur, ke en la franc'a la el'don'kvant'o super'is unu milion'o'n da ekzempler'o'j, kaj ke en la turk'a lingv'o ekzist'as la 83a el'don'o.

Maalouf: Mi vizit'is ĝi'n kun mi'a edz'in'o, dum mi est'is verk'ant'a mi'a'n roman'o'n en 1987. Tio est'is mir'ind'a vojaĝ'o. Mi ĉiam konsil'as al mi'a'j amik'o'j kaj leg'ant'o'j ir'i al Samarkando. Mult'a'j el ili far'as tio'n, kaj ili re'ven'as rav'it'a'j.

Maalouf: Mi ne surpriz'os vi'n, dir'ant'e, ke mi'n fascin'as kaj rav'as la mal'nov'a part'o de la urb'o. La nekropol'o Ŝah-i-Zinda, kompren'ebl'e, kaj la maŭzole'o de Tamerlano, sed ĉef'e la plac'o Reg'ist'a'n, kiu est'as unu el la plej rimark'ind'a'j lok'o'j sur ni'a planed'o. Ne'forges'ebl'a grandioz'ec'o, harmoni'o kaj seren'ec'o.

Maalouf: Mi dezir'as, ke ili konserv'u si'a'n arkitektur'a'n hered'aĵ'o'n kun am'o kaj inteligent'ec'o, ke ili vid'u en si'a urb'o la objekt'o'n de fier'o, kaj ke ili apog'u si'n sur tiu ĉi fier'o por al'front'i la est'ont'ec'o'n kun konfid'o, ambici'o kaj grand'anim'ec'o.

Amik'a nom'o por kurac'ej'o

En la vilaĝ'o Pranjani, sur dekliv'o de la mont'ar'o Suvoboro, proksim'e de la serb'a urb'o Čačak [ĉaĉak], situ'as kurac'ej'o, kiu hav'as la nom'o'n de help'em'a amik'o.

Dum la unu'a mond-milit'o en ĉi tiu vilaĝ'o loĝ'is John Kingsbury, prezid'ant'o de asoci'o por help'o al serb'a'j infan'o'j (sekci'o de la uson'a Ruĝ'a Kruc'o). Li hav'is bon'a'j'n amik'a'j'n rilat'o'j'n kun la loĝ'ant'o'j kaj post la milit'o li send'is mon'o'n por la konstru'o de lok'a kurac'ej'o.

Mult'jar'a kurac'serv'o

La vilaĝ'an'o'j donac'is lok'o'n por la konstru'aĵ'o kaj help'is en la labor'o. En la jar'o 1931 la kurac'ej'o komenc'is funkci'i kaj nun'temp'e ĝi plu util'as por la kurac'ad'o de hom'o'j.

La vilaĝ'o Pranjani est'as kon'at'a ankaŭ pro la sav'ad'o de uson'a'j pilot'o'j dum la du'a mond-milit'o.

Mult'a'j kur'ant'o'j, mal'mult'a'j rekord'o'j

En la kun'tekst'o de la artikol'o Fulm'rapid'a maraton'o (MONATO 2017/05, p. 18-20) mi vol'us rimark'ig'i, ke la antaŭ'a'n jar'o'n mi leg'is la interes'a'n libr'o'n Histori'o de kur'ad'o (norveg'e Løping, en verdenshistorie), kiu'n verk'is la norveg'a etn'olog'o Thor Gotaas. Li eksplik'as, kial ni'a'j antaŭ'ul'o'j am'is kur'ad'o'n kaj maraton'o'n. Tio valid'as ankaŭ por ni'a generaci'o. Mi mem kur'is kelk'a'j'n maraton'o'j'n kaj la sent'o de feliĉ'o kaj ĝoj'o en la cel'lok'o est'as ne'anstataŭ'ebl'a. Hodiaŭ mult'a'j kur'as mini'maraton'o'j'n, du'on'maraton'o'j'n kaj tut'a'j'n maraton'o'j'n por propr'a plezur'o kaj mem'kompren'ebl'e ankaŭ por si'a san'o. Pli ol 800 urb'o'j en la mond'o okaz'ig'as ĉiu'jar'a'n maraton'o'n. La plej grand'a'n organiz'as Boston'o. Sekv'as Nov'jork'o kaj Londono. Do, mult'a'j kur'ant'o'j, sed mal'mult'a'j rekord'ul'o'j. Romp'i la rekord'o'n sub la lim'o de du hor'o'j est'as grand'eg'a defi'o, kiu'n pov'os ating'i nur jun'a sport'ist'o kun favor'a genetik'a profil'o, ne amator'a kur'ant'o.

Monat'o aŭkci'as 25 or'a'j'n stel'o'j'n!

La or'a mon'er'o de 25 stel'o'j est'as tre valor'a kolekt'ind'aĵ'o, ne nur inter esperant'ist'o'j, sed ankaŭ inter numismat'o'j en la tut'a mond'o. Ĝi pez'as 50 gram'o'j'n kaj konsist'as el 98,3 % da pur'a or'o kaj do nur la or'o jam valor'as 1800 eŭr'o'j'n. De ĝi est'is far'it'a'j nur 10 numer'it'a'j ekzempler'o'j. Ne est'as kon'at'e, kiom da ili rest'as en la mond'o, sed MONATO sukces'is akir'i unu el tiu'j dek ekzempler'o'j, en la original'a kest'et'o, la mon'er'o'n kun seri'numer'o 7.

La aŭkci'o daŭr'os ĝis la 1a de septembr'o 2017 je la 12a hor'o mez-eŭrop'a temp'o. Se la gajn'int'o de la aŭkci'o ne est'os pag'int'a la propon'it'a'n sum'o'n antaŭ la 1a de oktobr'o 2017, la mon'er'o est'os propon'it'a al la person'o, kiu far'is la du'e plej alt'a'n propon'o'n.

Nur propon'o'j de person'o'j, kiu'j klar'e montr'as si'a'n nom'o'n kaj adres'o'n est'os konsider'at'a'j.

Lim'o por stud'ad'o

Mult'a'j german'o'j stud'as medicin'o'n en Aŭstrio, sed post la stud'ad'o ili for'las'as la land'o'n kaj labor'as kiel kurac'ist'o'j en ali'a'j land'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU). Tio kaŭz'as alt'a'j'n kost'o'j'n por la ŝtat'o.

Krom'e, jun'ul'o'j el Aŭstrio oft'e ne ricev'as stud'lok'o'n, ĉar est'as mult'a'j ekster'land'a'j student'o'j. Tial Aŭstrio rezerv'as iom da lok'o'j (nun'temp'e eĉ 75 %) por abiturient'o'j de la propr'a land'o. Oni rezerv'as 20 % por ali'a'j EU-civit'an'o'j, kaj 5 % por student'o'j el land'o'j ekster EU.

Diskut'ad'o kaj decid'o

Tio'n kontraŭ'is instanc'o'j de EU asert'ant'e, ke tem'as pri mal'obe'o de la EU-jur'o. Post dek jar'o'j da diskut'ad'o la Komision'o de EU fin'fin'e akcept'is la rezerv'o'kvant'o'j'n en maj'o 2017. Sed Aŭstrio dev'as send'i raport'o'n pri tiu tem'o ĉiu'n kvin'a'n jar'o'n.

Por la stud'ad'o de la dent'kurac'a medicin'o neni'u kvot'o plu valid'os ek'de septembr'o 2019. Ĉiu'jar'e 150 abiturient'o'j komenc'as stud'i dent'o'kurac'ad'o'n, la stud'ad'o'n de la ĝeneral'a medicin'o komenc'as 1500 person'o'j.

Mont'o'grimp'ist'o (ne)kon'at'a

Inter la slovak'a'j mont'o'grimp'ist'o'j okup'as grav'a'n lok'o'n Peter Hámor [hamor]. Li est'as la unu'a slovak'o (kaj la 18a hom'o en la mond'o), kiu sen en'botel'ig'it'a oksigen'o sur'grimp'is ĉiu'j'n 14 mont'o'pint'o'j'n kun alt'ec'o de pli ol 8000 metr'o'j super la mar'nivel'o. Tio'n li far'is en la daŭr'o de 20 jar'o'j.

Last'e ating'it'a pint'o

La mont'o'n Dhaulagiri la grimp'ant'o Hámor vol'is supr'e'n'ir'i jam en 2009, sed li rezign'is, ĉar li'a kun'ul'o, la pol'o Piotr Morawski, tragik'e pere'is fal'ant'e en fend'o'n proksim'e de la baz'a bivak'o.

En maj'o ĉi-jar'e li sukces'is ating'i la pint'o'n (8167 metr'o'j'n alt'a'n) kun'e kun la jun'a slovak'a grimp'ist'o Michal Sabovčík [sabovĉik], kaj li ricev'is la simbol'a'n kaj prestiĝ'a'n premi'o'n Kron'o de Himalaj'o.

La hero'o

Pro si'a'j grand'a talent'o kaj sport'a kuraĝ'o la 52-jar'a Peter Hámor aparten'as al la mal'grand'a grup'o de eminent'a'j mont'o'grimp'ist'o'j, kiu'j sur'grimp'is la plej alt'a'j'n mont'o'pint'o'j'n de ĉiu'j kontinent'o'j. Pro tio li ricev'is ankaŭ la simbol'a'n premi'o'n Kron'o de Ter'o ¹.

En 2009 aper'is en Slovaki'o la interes'a libr'o Koruna Zeme. Tramtária Sev'e'n Summits (Kron'o de Ter'o. De mal'proksim'e Sev'e'n Summits, ISBN: 8096921800), en kiu la aŭtor'o Peter Hámor pri'skrib'as si'a'j'n sport'a'j'n tra'viv'aĵ'o'j'n kaj viv'spert'o'j'n.

Pint'o'j super 8000 m ating'it'a'j de Hámor

1. La projekt'o'n pri alp'ism'o Kron'o de Ter'o unu'a'foj'e difin'is la amator'a alp'ist'o Richard Bass kaj pli post'e modif'is la eminent'a ital'a mont'o'grimp'ist'o kaj esplor'ist'o Reinhold Messner.

Trump kaj la klimat'o

Monstr'a kaj avid'a ag'o est'is la for'las'o de la Inter'konsent'o de Parizo. Trump ver'e konduk'as la mond'o'n al detru'o. Pro li mi aĉ'e sent'as est'i uson'an'o.

Fernand'o Botero: volumen'o, volupt'ec'o, fabl'a dimensi'o

Se vi est'os en Romo inter la 5a de maj'o kaj la 27a de aŭgust'o, ne mal'traf'u la okaz'o'n vizit'i ver'e special'a'n kaj interes'a'n ekspozici'o'n. Ĝi'n gast'ig'as la tiel nom'at'a Complesso del Vittoriano, en la centr'o de la ital'a ĉef'urb'o. Kvin'dek ĉef'verk'o'j, mult'a'j el kiu'j est'is tiu'cel'e al'prunt'it'a'j el la tut'a mond'o, montr'as la 50-jar'a'n karier'o'n de Fernand'o Botero, eklektik'a art'ist'o, kies art'a ag'ad'o komenc'iĝ'is fin'e de la 1950aj jar'o'j kaj ankoraŭ sukces'e daŭr'as. Oni tiel spert'os kaj en'ir'os „sonĝ'a'n, fantazi'a'n, fabl'a'n dimensi'o'n, kie fort'e percept'ebl'as la eĥ'o de la nostalgi'o kaj de iu mond'o, kiu ne plu ekzist'as aŭ est'as nun dis'solv'iĝ'ant'a” (el la oficial'a ret'paĝ'ar'o de la ekspozici'o).

Volumen'o, volupt'ec'o, divers'kolor'ec'o: neces'as ĉi tia'j termin'o'j por pri'skrib'i la disting'a'j'n sign'o'j'n de la verk'o'j de la majstr'o Botero, kon'at'a pro si'a pentr'ad'o de mut'a natur'o, pro la larĝ'mezur'a'j form'o'j de li'a'j portret'o'j: portret'o'j, kiu'j pri'as ĵongl'ist'o'j'n, tore'ist'o'j'n, sed foj'foj'e hav'as rilat'o'n ankaŭ al religi'a'j figur'o'j (Jesuo Krist'o, la Virg'ul'in'o) kaj kompren'ebl'e ne nur.

Ritm'o

Kio est'as pentr'aĵ'o? Laŭ'dir'e de la 75-jar'aĝ'a aŭtor'o, kiu de'ven'as de Kolombio, sed jam ŝajn'as bon'e integr'iĝ'int'a en'e de la ital'a soci'o dank'e al la plur'a'j vojaĝ'o'j tie plen'um'it'a'j (li parol'as la lok'a'n lingv'o'n kaj al'las'is plur'a'j'n intervju'o'j'n al la ital'a gazet'ar'o), tem'as esenc'e pri apart'a ritm'o, konsist'ant'a el seri'o da bunt'a'j volumen'o'j. Tio, kio karakteriz'as li'a'n pentr'art'o'n, ja est'as la ne'kutim'a dilat'iĝ'o, kiu'n spert'as la subjekt'o'j. Ili akir'as strang'a'j'n form'o'j'n, preskaŭ super'real'a'j'n. Sed tio est'as neces'a paŝ'o por kompren'ig'i la bezon'o'n de kolor'o en li'a'j verk'o'j. La art'ist'o montr'as si'n esenc'e mal'proksim'a de la person'o'j, kiu'j'n li pentr'as. Kaj ĝust'e tiu ĉi mal'varm'ec'o mal'aper'ig'as, en tiu'j hom'o'j, la moral'a'n kaj psikologi'a'n dimensi'o'j'n. La rigard'o'j ŝajn'as perd'iĝ'int'a'j en la vaku'o, la okul'o'j ne „bat'as”, kvazaŭ ili observ'us i'o'n sen ver'e tio'n rigard'i.

Ĉeval'o

Ekster la konstru'aĵ'o, kie okaz'as la plur'monat'a ekspozici'o, en la kor'o de la Etern'a Urb'o, jen log'a ĉeval'o kun brid'o. Ni ne parol'as mem'kompren'ebl'e pri best'o pret'a galop'i kun turist'o'j, sed pri tre grand'a skulpt'aĵ'o el bronz'o, elekt'it'a de Botero por bon'ven'ig'i la publik'o'n kaj indik'i la sid'ej'o'n de ĉi tiu – ver'e unik'a – art'a okaz'aĵ'o.

Trump kaj la klimat'o (2)

Est'as facil'e pri'mok'i Trump kaj li'a'j'n sub'ten'ant'o'j'n, kiu'j oft'e ne kred'as, ke klimat'ŝanĝ'iĝ'o eĉ okaz'as, sed la problem'o en Uson'o est'as mult'e pli profund'a. Oni bezon'as aŭt'o'n por ir'i i'e'n ajn en la plej'part'o de la land'o, kaj nur la grand'eg'a'j urb'o'j ĉe la okcident'a mar'bord'o nun'temp'e dediĉ'as menci'ind'a'n kvant'o'n da mon'o al bus'o'j kaj trajn'o'j. (Eĉ en mi'a mal'dekstr'em'a urb'o, Seatlo, mult'a'j kred'as, ke ne just'as la aŭt'impost'o'j, kiu'j financ'as la pli'grand'ig'o'n de la metro'a ret'o.) Loĝ'i pli dens'e est'os ne'evit'ebl'a part'o de ia ajn solv'o de klimat'ŝanĝ'iĝ'o, sed tiu'j, kiu'j met'as ŝild'o'j'n en la gazon'o'j'n por konfes'i si'a'n kred'o'n je la scienc'o, kontraŭ'as eĉ du'famili'a'j'n dom'o'j'n pro zorg'o'j pri la „kvartal'a karakter'o”. La last'a'temp'a'j ag'o'j de Trump simpl'e spegul'as la ĝeneral'a'n si'n'ten'o'n de la uson'an'o'j: eĉ se klimat'ŝanĝ'iĝ'o okaz'as, ekzist'as pli pri'zorg'ind'a'j afer'o'j. La mond'o urĝ'e bezon'as ali'a'n estr'o'n en ĉi tiu fak'o por evit'i katastrof'o'n.

Trump kaj la klimat'o (3)

Ĉu ni'a mond'o pli rapid'e pere'os, ĉar Trump nul'ig'is la Inter'konsent'o'n de Parizo? Laŭ mi ne. La pli'mult'o de la hom'o'j ne interes'iĝ'as pri tio. La minoritat'o, kiu est'as inform'it'a kaj konsci'as pri la problem'o'j, kutim'as tuj protest'i se iu inter'ven'o neces'a por la viv'medi'o risk'as iel lim'ig'i la propr'a'n viv'komfort'o'n. Rezult'e: apenaŭ io okaz'as. Est'as ja, ekzempl'e, strikt'a'j regul'o'j pri emisi'o'j de toks'a'j gas'o'j, sed la manipul'ad'o far'e de aŭtomobil'fabrik'ant'o'j pruv'as, ke facil'as tromp'i la kontrol'instanc'o'j'n. Anstataŭ dum tag'o'j skrib'i pri ordinar'a tajp'erar'o („covfefe”) la gazet'ar'o silent'u pri Trump kaj hav'ig'u al ni fid'ind'a'j'n inform'o'j'n pri la medi'o. Eŭrop'a Komision'o serioz'e pri'pens'u kelk'a'j'n si'a'j'n decid'o'j'n, kiu'j mult'e kost'as, sed mal'mult'e (aŭ absolut'e ne) util'as al la medi'o.

Trump kaj la klimat'o (4)

Mi ne indiferent'as: mi entuziasm'e aprob'as la decid'o'n de la prezid'ant'o Trump el'ir'i el la Inter'konsent'o de Parizo, la fripon'aĵ'o de la jar'cent'o. Tio est'as unu el li'a'j grav'eg'a'j promes'o'j, kaj mi admir'as kiel li kapabl'is kontraŭ'star'i la prem'o'n de la adept'o'j de la Nov'a Mond'a Ord'o. Pri la esenc'o de ĉi tiu fripon'aĵ'o mi jam skrib'is en 2010: re'son'o'el'uson'o.com/Leter'o'j.html

Sekv'e al tiu ĉi leter'o est'is publik'ig'it'a re'ag'o en post'a numer'o de MONATO: Ni ne indiferent'u.

Trump kaj la klimat'o (5)

Bedaŭr'ind'e Trump ŝajn'as ne konsci'i pri la grav'ec'o de la Inter'konsent'o de Parizo. Tamen ne est'as nur'a opini'o, ke la danĝer'o pri inund'o'j daŭr'e pli'iĝ'os est'ont'ec'e. Antaŭ la mez'o de ĉi tiu jar'cent'o ili plej ver'ŝajn'e est'os eĉ du'obl'iĝ'int'a'j. Tio'n sci'ig'is fid'ind'a esplor'o el'don'it'a de la Institut'o pri Medi'a'j Stud'o'j de Amsterdamo pri la tiel nom'at'a hidrogeologi'a risk'o en Eŭrop'o. Nepr'as do observ'ad'o de la menci'it'a pri'klimat'a inter'konsent'o, per kiu 195 land'o'j dev'ont'ig'as si'n lim'ig'i la ter'glob'a'n varm'iĝ'o'n je maksimum'e 2 ^o C por evit'i ver'a'j'n katastrof'o'j'n. La ĉef'a danĝer'o est'as la el'ig'ad'o'j de gas'o'j, kiu'j kaŭz'as la forc'ej'a'n efik'o'n. Ili jam pli'iĝ'is je preskaŭ 50 % ek'de 1990. Jen la kial'o de la planed'a varm'iĝ'o kaj la plej serioz'a minac'o por la super'viv'o de la hom'ar'o (inkluziv'e tiu'n loĝ'ant'a'n en Uson'o). Ĝis kiam oni intenc'e ferm'os la okul'o'j'n antaŭ tiel mal'trankvil'ig'a real'o?

Ni ne indiferent'u

Aleksandro Gofen ne indiferent'as (MONATO 2017/07, p. 5). Kaj neni'u pens'em'a hom'o indiferent'u pri li kaj simil'ul'o'j. Ĉiu, kiu sekv'is la lig'il'o'n en li'a leter'o, pov'is konstat'i, ke tie trov'iĝ'as nur galimati'o de re'gurd'it'a'j mis'kompren'o'j kaj mis'prezent'o'j pri la stat'o de ni'a planed'o kaj ĝi'a klimat'o. Iu'j asert'o'j est'is eventual'e defend'ebl'a'j antaŭ sep jar'o'j, sed nun, post pli'a'j jar'o'j de ne'ne'ebl'a pli'varm'iĝ'o, est'as nur delir'o ripet'i la sam'o'n. Kio motiv'as tia'n ne'ad'o'n de scienc'a'j fakt'o'j? Cert'e ne ia dezir'o antaŭ'e'n'ig'i la hom'ar'o'n aŭ zorg'i pri pli bon'a est'ont'ec'o por ĉiu'j hom'o'j. Tio, kio'n kontraŭ'as Trump kaj li'a'j adept'o'j, est'as ne ia Nov'a Mond'a Ord'o, sed la fundament'o de ni'a civiliz'o, la princip'o'j de scienc'a esplor'ad'o kaj inteligent'a inter'trakt'ad'o por solv'i la problem'o'j'n de ni'a mond'o.

Per si'a mal'akcept'o de la Inter'konsent'o de Parizo Trump konfirm'as, ke la plej riĉ'a'n land'o'n de la mond'o prezid'as hom'o, kiu est'as esenc'e barbar'o. Li evident'e mal'mult'o'n kompren'as pri la real'a mond'o de hom'o'j ekster si'a adept'ar'o, kaj prefer'as demagogi'e dis'vast'ig'i mit'o'j'n kaj „alternativ'a'j'n fakt'o'j'n” (= mal'ver'aĵ'o'j'n) anstataŭ serioz'e diskut'i. Tio'n plej klar'e montr'is li'a parol'ad'o anonc'ant'a re'tir'iĝ'o'n el la Inter'konsent'o, en kiu svarm'is mal'ĝust'a'j asert'o'j.

Trump kaj la klimat'o (6)

Kompren'ebl'e, la inter'konsent'o de Parizo ne est'as perfekt'a kaj model'a diplomati'a dokument'o, sed ĝi en'korp'ig'as la plej vast'a'n konsent'o'n de la inter'naci'a komun'um'o kaj determin'is la cel'o'j'n de la plu'a klopod'o por tut'mond'a kun'labor'o pri klimat'ŝanĝ'iĝ'o. Est'as plezur'ig'e, ke ĉiu ŝtat'o trov'is en la inter'konsent'o si'a'n solv'o'n kaj ĝi est'is sub'skrib'it'a de 195 land'o'j. Nur du ŝtat'o'j ne sub'skrib'is ĝi'n: Sirio (pro la civit'a milit'o) kaj Nikaragvo, kiu konsider'as la inter'konsent'o'n ne'sufiĉ'a kaj mal'just'a.

La unu'flank'a decid'o de la uson'a prezid'ant'o Donald Trump re'tir'iĝ'i el la inter'konsent'o ne est'as just'a. Tio est'as nur propr'a ekonomi'a decid'o por la uson'an'o'j, ne por la tut'a mond'o. Trump forges'is, ke labor'posten'o'j ankaŭ en Uson'o est'as kre'it'a'j dank'e al la nov'a'j alternativ'a'j font'o'j de energi'o.

Mi ne est'as fak'ul'o pri klimat'ŝanĝ'iĝ'o, sed, laŭ mi'a opini'o, el la unu'flank'a decid'o de Trump pov'as rezult'i: (1) laŭ'grad'a mal'bon'iĝ'o de la tut'mond'a varm'iĝ'o, (2) kresk'o de nov'a ond'o de migr'ad'o pro klimat'ŝanĝ'iĝ'o'j (en la sekv'ant'a'j jar'o'j ni ver'ŝajn'e parol'os pri klimat'a'j rifuĝ'int'o'j), (3) konstat'o, ke Trump est'as mal'fid'ind'a partner'o en ekonomi'a'j kaj diplomati'a'j trakt'ad'o'j, kaj (4) vast'a kritik'o de ali'a'j ŝtat'o'j, inter'naci'a'j organiz'aĵ'o'j kaj el'star'a'j person'o'j.

La inter'konsent'o de Parizo ne est'as la unu'sol'a sav'o de ni'a planed'o. Ĝi prezent'as klopod'o'n far'i la maksimum'o'n por la solv'o de la klimat'ŝanĝ'iĝ'o'j. Sed la decid'o de Trump est'as ego'ism'a kaj ne'akcept'ebl'a.

Inter'reg'ist'ar'a kun'sid'o

Trafik'a komunik'o kaj projekt'o de konstru'ad'o de nov'a slovak'a-pol'a gas'o'dukt'o trov'iĝ'is inter la ĉef'tem'o'j trakt'it'a'j dum la komun'a kun'sid'o de la slovak'a kaj pol'a reg'ist'ar'o'j okaz'int'a la 31an de maj'o en la pol'a ĉef'urb'o Varsovio.

Slovaki'o kaj Pollando vol'as komun'e pli'bon'ig'i la kvalit'o'n de lim'region'a'j ŝose'o'j. Dum gazet'ar'a konferenc'o ambaŭ ĉef'ministr'o'j, la slovak'a Robert Fic'o kaj la pol'a Beat'a Szydło [ŝidŭo] konstat'is, ke la ĝis'nun'a'j komun'a'j ag'ad'o'j kre'as bon'a'j'n kondiĉ'o'j'n por ekonomi'a kun'labor'o. Grand'a'j ebl'o'j ekzist'as ankaŭ en la kamp'o'j de defend'o, justic'o, turism'o kaj social'a politik'o.

Tiu ĉi est'is la du'a inter'reg'ist'ar'a kun'sid'o. La unu'a okaz'is en 2013, la ven'ont'a okaz'os en 2018 en Slovaki'o.

Meteor'ŝton'o risk'is plen'traf'i Venecion

Tiu direkt'iĝ'is al Venecio, sed fin'e halt'is en ali'a lok'o, inter la urb'o'j Rovigo kaj Faenza [faenca] (tut'mond'e fam'a pro si'a'j ceramik'aĵ'o'j). Tem'as ne pri sen'decid'a fremd'a turist'o en Italio, sed pri meteor'ŝton'o, kiu fin'e de maj'o 2017 super'flug'is nord'a'n Italion, las'ant'e mal'antaŭ si spir'halt'ig'a'n lum'a'n post'stri'o'n. Aŭd'ebl'is divers'a'j bru'eg'o'j kaj abund'is koment'o'j sur ĉiu'j soci'a'j ret'serv'o'j (precip'e Twitter) pri la majest'a kaj ne'atend'it'a spektakl'o. Unu'a re'konstru'o de la meteor'a trajektori'o ebl'is dank'e al fot'o'j far'it'a'j de membr'o'j de Unu'iĝ'o de Ital'a'j Astr'o'ŝat'ant'o'j, kiu'j mastr'um'as apart'a'n ret'o'n ĝust'e pri la observ'ad'o de meteor'o'j.

La spac'a ŝton'eg'o, kiu trans'form'iĝ'is en tre bril'a'n bolid'o'n vid'ebl'a'n de Lombardio ĝis Emili'o sam'kiel en plur'a'j lok'o'j de Veneci'land'o, en'ir'is en la atmosfer'o'n je la 23:09:22 (lok'a hor'o) de la 30a de maj'o. Ĝi'a rapid'o est'is sufiĉ'e mal'alt'a, dum ĝi'a proksim'um'a trajektori'o est'is de sud'o al nord'o. Ĝi'a kun'puŝ'iĝ'o kun la atmosfer'o de ni'a planed'o kaŭz'is kelk'a'j'n si'n'sekv'a'j'n eksplod'o'j'n, iu'j el kiu'j est'ig'is laŭ'dir'e lum'ec'o'n simil'a'n al tiu de plen'lun'o – laŭ iu'j atest'ant'o'j eĉ pli'a'n. Tio'n ĉi sci'ig'is la fak'ul'o'j Maurizio Eltri kaj Enrico Stomeo el la supr'e menci'it'a astronomi'a asoci'o.

Mas'o

Laŭ la hav'ebl'a'j don'it'aĵ'o'j, ver'ŝajn'as, ke la ŝton'o ek'aper'is en la ĉiel'o je alt'ec'o de ĉirkaŭ 99 kilo'metr'o'j iom sud'e de la urb'o Faenza (provinc'o Ravenna) por post'e mal'aper'i je alt'ec'o ĉirkaŭ 22-kilo'metr'a super la sud'a part'o de Veneci'land'o, inter la urb'o'j Rovigo kaj Chioggia [kjoĝa] (ne mal'proksim'e de Venecio). Se la flug'ant'a objekt'o ne est'us dis'er'iĝ'int'a en la atmosfer'o kaj ĝi'a mas'o est'int'us pli grand'a, oni kalkul'as, ke ĝi est'us frakas'iĝ'int'a en'e de la metropol'a teritori'o de Venecio, plej probabl'e ĉe la urb'et'o Mir'a.

Fragment'o'j

„Ge'amik'o'j, super Milano ĵus pas'is verd'a aerolit'o aŭ io tia. Ĉu vi sci'as i'o'n ĉi-rilat'e?”, pep'is ŝok'it'e la popular'a kant'ist'o Fedez [fedec], dum li'a'j ŝat'ant'o'j plej'part'e pens'is pri nur'a ŝerc'o. Pro la plur'a'j eksplod'o'j, kiu'j'n la en'ir'o de la bolid'o provok'is precip'e en la last'a faz'o de ĝi'a frenez'a itiner'o, la are'o, kie dis'perd'iĝ'is la fal'int'a'j fragment'o'j, est'as tre grand'a kaj situ'as inter la region'o'j Emili'o kaj Veneci'land'o, pli preciz'e inter la vilaĝ'o'j Berra (provinc'o Fer'rar'a) kaj Adri'a (provinc'o Rovigo). Neni'u, bon'ŝanc'e, est'is tamen vund'it'a, nek est'iĝ'is i'a'j damaĝ'o'j.

Uragan'o'j furioz'as, sed la land'o ili'n al'front'as

Ĉiu'jar'e uragan'o'j minac'as Kubon. La form'o de la insul'o (long'a kaj mal'larĝ'a), ĝi'a pozici'o en la Karib'a Mar'o kaj ĝi'a humid'a klimat'o est'as faktor'o'j favor'a'j al la aper'o de tiu'j veter'a'j fenomen'o'j, kiu'j oft'e tra'ir'as la land'o'n kaj influ'as la viv'o'n de la lok'a loĝ'ant'ar'o. La land'o tamen lern'is al'front'i ili'n per model'o, kiu'n mult'a'j land'o'j prov'as nun imit'i.

Diabl'o'j kaj spirit'o'j

La vort'o „uragan'o” ven'as el la vort'ar'o de la pra'loĝ'ant'o'j de Centr'a kaj Sud'a Amerik'o. „Hunraken”, „Hurakan”, „Juracán”, „Hyroacan”, „Aracan”, „Urican” kaj „Huiranvucan” est'as vort'o'j uz'at'a'j de divers'a'j pra'trib'an'o'j por indik'i la di'o'j'n de fulm'o'j kaj de pluv'o'j, diabl'o'j'n, mal'bon'a'j'n spirit'o'j'n, fort'a'j'n vent'o'j'n kaj ali'a'j'n simil'aĵ'o'j'n.

Sankt'ul'o'j, vir'in'o'j kaj vir'o'j

Tajfun'o'j kaj ciklon'o'j, kiu'j ekzempl'e frap'as Pacifik'o'n kaj la Hind'a'n Ocean'o'n, aparten'as al la sam'a kategori'o. Oni dir'as, ke Kristofor'o Kolumb'o est'is la unu'a person'o, kiu oficial'e raport'is uragan'o'n, en 1495. Ĉar pov'as foj'foj'e kun'est'i sam'temp'e plur'a'j uragan'o'j en la sam'a are'o, est'as neces'e nom'i ili'n por evit'i mis'kompren'o'j'n. Est'int'ec'e la nomad'o de uragan'o'j okaz'ad'is laŭ la nom'o de la rom'katolik'a sankt'ul'o, en kies dat'o la ŝtorm'o ek'aper'is. Fin'e de la 19a jar'cent'o oni komenc'is mal'e nom'i ili'n per vir'in'a'j nom'o'j, kaj tio oficial'iĝ'is en 1953. En 1979 oni ek'uz'is vir'a'j'n kaj vir'in'a'j'n nom'o'j'n altern'e, laŭ alfabet'a ord'o: ili pov'as est'i en la lingv'o'j hispan'a, angl'a kaj franc'a. La Mond'a Organiz'aĵ'o pri Mete'ologi'o uz'as ses nom'list'o'j'n, kies cikl'o est'as ses'jar'a.

Klimat'a kapric'o

En'e de la menci'it'a'j list'o'j ĉiu'jar'e oni anstataŭ'ig'as nur la nom'o'j'n de pas'int'a'j uragan'o'j, kiu'j provok'is grand'a'n detru'o'n en iu land'o aŭ mort'ig'is mult'a'j'n hom'o'j'n, kaŭz'ant'e grand'a'j'n perd'o'j'n aŭ est'ig'ant'e ali'a'j'n mal'bon'aĵ'o'j'n. Oficial'e la uragan'a period'o por Kubo (sam'kiel en la ĉirkaŭ'a region'o) est'as de la 1a de juni'o ĝis la 30a de oktobr'o, sed pro iu kapric'o de la klimat'o, en 2012, la uragan'o'j Albert'o kaj Beryl skurĝ'is la insul'ar'o'n antaŭ la komenc'o de ĉi tiu period'o. La sam'o okaz'is en 1887 kaj 1908.

Fidel Castro

Uragan'o'j nask'iĝ'as en mar'o'j, ĝeneral'e en punkt'o'j kun mal'alt'a atmosfer'a prem'o, sed kun temperatur'o pli alt'a ol tiu de la ĉirkaŭ'aĵ'o. Est'as not'ind'e, ke en la sud'a hemisfer'o ili turn'iĝ'as ĉirkaŭ la propr'a „okul'o” (uragan'a centr'o) laŭ la direkt'o de horloĝ'a montr'il'o; invers'e ili turn'iĝ'as en la nord'a hemisfer'o. Ĝeneral'e la nask'iĝ'lok'o de uragan'o'j kaj ili'a'j itiner'o'j de'pend'as de la monat'o, kiam ili okaz'as. La plej danĝer'a'j por Kubo form'iĝ'as dum la unu'a'j kaj la last'a'j monat'o'j de la uragan'a period'o. Histori'e la plej grav'a uragan'o por Kubo (se mezur'i laŭ la nombr'o de mort'int'o'j) est'is la Uragan'o de Santa Cruz del Sur, kiu furioz'is en novembr'o 1932. La vilaĝ'o Santa Cruz del Sur preskaŭ mal'aper'is, kaj la kalkul'it'a'j perd'o'j est'is proksim'um'e 3500 hom'o'j, plej'part'e pro la ŝtorm'a tajd'o.

La du'e plej memor'at'a katastrof'o por Kubo okaz'is en 1963 en la orient'a part'o de la land'o. Tiu uragan'o nom'iĝ'is Flor'a kaj provok'is la mort'o'n de pli ol mil kub'an'o'j pro la pluv'eg'o'j kaj la inund'o'j, kiu'j'n ĝi kun'tren'is. Tiam Fidel Castro person'e gvid'is la sav'operaci'o'j'n. Flor'a frap'is dum kvar tag'o'j la region'o'n, ating'ant'e tri foj'o'j'n la sam'a'j'n ej'o'j'n. La tri'a'n lok'o'n en tiu ĉi list'o okup'as la tiel nom'at'a Uragan'o de San Marcos de oktobr'o 1870. Ĝi mal'rapid'e trans'lok'iĝ'is, akompan'at'e de fort'a'j vent'o'j kaj pluv'o'j kaj de la pli'alt'iĝ'o de la mar'nivel'o, kaj kaŭz'is katastrof'o'n en la urb'o Matanzas kun proksim'um'e 800 viv'perd'o'j.

En oktobr'o 1944 uragan'a'j vent'o'j vip'is la ĉef'urb'o'n Havano dum 14 hor'o'j; dum la du'on'o de tiu'j, oni registr'is vent'o'j'n rapid'a'j'n pli ol 200 km/h. Oni raport'is pri 300 mort'int'o'j.

Trankvil'a (sed mal'long'a) moment'o

Kiam uragan'o al'proksim'iĝ'as, la loĝ'ant'o'j vid'as, ke hor'o'n post hor'o pli'iĝ'as la oft'ec'o kaj la intens'ec'o de pluv'o'j, vent'o'j kaj fulm'o'tondr'o'j. Post'e al'ven'as la uragan'o mem kaj, kiam la „okul'o” tra'pas'as iu'n lok'o'n, tuj ven'as trankvil'a moment'o. Oni pov'as vid'i la sun'o'n aŭ la stel'o'j'n (de'pend'e de la hor'o), tamen la ŝtorm'o tuj re'ven'os, eĉ pli furioz'a. Tiu du'a moment'o est'as ĉiam la plej danĝer'a pro atmosfer'a'j kial'o'j, sed ankaŭ pro tio, ke oni pov'as pens'i, ke ĉio ĉes'is, ĉar la ĉiel'o est'as jam seren'a.

Protekt'i la popol'o'n

En la nun'a'j temp'o'j est'as rimark'ind'a la labor'o far'at'a – antaŭ, dum kaj post la plur'spec'a'j veter'a'j fenomen'o'j – kadr'e de la protekt'o'sistem'o de la civit'an'ar'o (hispan'e: Defens'a Civil). Ĉef'e tem'as pri uragan'o'j, ĉar, kiel dir'it'e, ili est'iĝ'as preskaŭ ĉiu'jar'e. Tiu ĉi sistem'o, fond'it'a en Kubo en 1962 kun la cel'o protekt'i la popol'o'n kaj grup'ig'i labor'ist'o'j'n por protekt'i la naci'a'j'n industri'o'j'n, post la uragan'o Flor'a ricev'is grand'a'n puŝ'o'n rilat'e al la organiz'ad'o. Oni pret'ig'is plan'o'j'n por protekt'i kaj la ekonomi'o'n kaj la san'o'n de la loĝ'ant'ar'o dum pac'o kaj eĉ dum eventual'a milit'o. Hodiaŭ tiu ĉi sistem'o, dank'e al si'a long'a tradici'o kaj al la akir'it'a spert'o, tre sukces'as. Ĝi est'as kon'at'a inter'naci'e pro si'a tuj'a kaj efik'a re'ag-kapabl'o antaŭ kiu ajn katastrof'o aŭ minac'o. Mult'a'j land'o'j lern'as ĝi'a'j'n metod'o'j'n kaj organiz'a'n sistem'o'n por aplik'i ili'n ali'lok'e, sed, krom la uz'ad'o'n de modern'a'j teknologi'o'j kaj de bon'eg'a organiz'ad'o ĉiu'nivel'e, ind'as sub'strek'i la labor'em'o'n kaj la si'n'dediĉ'o'n de tiom da hom'o'j. Ĝust'e tio ebl'ig'as la plej bon'a'j'n ating'o'j'n.

Mal'jun'iĝ'o

En maj'o ĉi-jar'a aper'is en Slovaki'o la rezult'o'j de la cens'o far'it'a en la fin'o de decembr'o 2016: la averaĝ'a viv'daŭr'o de vir'in'o'j est'as 80,4 jar'o'j, kaj de vir'o'j 73,7.

Kelk'a'j cifer'o'j

El 5 435 343 loĝ'ant'o'j, 51,2 % est'as vir'in'o'j. En la last'a jar'o nask'iĝ'is 57 557 viv'a'j infan'o'j. Okaz'is 29 897 ge'edz'iĝ'o'j, kaj registr'iĝ'is 15 277 abort'o'j. Inter ali'a'j statistik'aĵ'o'j la averaĝ'a aĝ'o de akuŝ'ant'in'o'j est'as 30 jar'o'j.

Interpret'o de la rezult'o'j

Laŭ analiz'ist'o'j la evolu'o de pri'aĝ'a'j datum'o'j tut'e klar'e montr'as la mal'jun'iĝ'o'n de la slovak'a loĝ'ant'ar'o. La kial'o'j est'as: ŝanĝ'iĝ'o de la hom'a si'n'ten'o koncern'e re'produkt'ad'o'n, mal'grand'a nask'em'o de vir'in'o'j (la statistik'aĵ'o pri la kvant'o de infan'o'j ĉe unu patr'in'o est'as 1,48), ekonomi'a'j kial'o'j, liber'ec'o vetur'i, sukces'a karier'o ktp.

Pli'a'j statistik'aĵ'o'j

La hungar'a etn'a minoritat'o est'as 8,4 % de la slovak'a loĝ'ant'ar'o, la roma'a 2,0 % kaj la ĉeĥ'a 0,6 %.

Laŭ la cens'o loĝ'as en Slovaki'o 69 695 ekster'land'an'o'j. La nombr'o de fremd'a'j labor'ist'o'j est'as preskaŭ 35 000 (18 200 en la jar'o 2010 kaj 13 900 en 2008). La plej grand'a'n kvant'o'n en la labor'merkat'o hav'as civit'an'o'j de Rumani'o; sekv'as Serbi'o, Ĉeĥi'o, Pollando kaj Hungari'o.

Ne jup'o'j sed kulot'o'j

Ial miks'iĝ'is vir'in'a'j kaj vir'a'j vest'o'j en mi'a artikol'o Somer'mez'a fest'o (MONATO 2017/06, p. 26). Kompren'ebl'e la naci'a kostum'o de la finn'in'o'j konsist'as el jup'o, bluz'o kaj veŝt'o, dum la kostum'o de vir'o'j konsist'as el kulot'o, ĉemiz'o kaj veŝt'o kun tranĉ'il'o ĉe la zon'o.

Kiu rilat'o inter infan'a'j perturb'o'j kaj patr'in'a telefon'em'o?

Nov'a scienc'a esplor'o el la mal'nov'a kontinent'o sugest'as, ke infan'o'j nask'it'a'j de vir'in'o'j, kiu'j oft'e parol'as poŝ'telefon'e, spert'as pli alt'a'n risk'o'n pri ne'normal'a kondut'o kompar'e kun infan'o'j, kies patr'in'o'j ne hav'as tia'n kutim'o'n. La kolekt'ad'o de don'it'aĵ'o'j tiu'rilat'e okaz'is, inter la jar'o'j 1996 kaj 2011, en plur'a'j – ĉef'e eŭrop'a'j – land'o'j: Dani'o, Hispanio, Norvegi'o, Nederlando, sed ankaŭ Korei'o.

Oni pri'stud'is dek'mil'o'j'n da patr'in'o'j kaj infan'o'j. Ge'fil'o'j de telefon'em'a'j patr'in'o'j pli oft'e montr'is tro'aktiv'a'n kondut'o'n inter la kvin'a kaj sep'a jar'o'j de si'a viv'o. Risk'o'port'a'j patr'in'o'j est'is precip'e tiu'j, kiu'j telefon'is almenaŭ kvar foj'o'j'n tag'e (aŭ dum unu hor'o en'tut'e), mal'sam'e ol tiu'j, kiu'j util'ig'is la propr'a'n poŝ'telefon'o'n en ĉiu tag'o nur unu'foj'e (aŭ eĉ mal'pli). La esplor'ist'o'j ne konsider'is kadr'e de si'a'j statistik'o'j faktor'o'j'n kiel aĝ'o'n, eventual'a'n edz'in'a'n stat'o'n kaj instru'nivel'o'n de la patr'in'o'j.

Telefon'radi'ad'o

La plen'um'int'o'j de la esplor'o tamen avert'as, ke oni dev'us prudent'e el'tir'i konklud'o'j'n el tiu'j cifer'o'j. Pli'a'j stud'o'j neces'as, por ke oni pov'u el'kompren'i, ĉu la kaŭz'o de la infan'a'j perturb'o'j est'as la telefon'radi'ad'o mem aŭ ali'a'j faktor'o'j iu'manier'e lig'it'a'j al la kutim'o parol'i per tia'j aparat'o'j. Ekzempl'e kiel eksklud'i, ke telefon'em'a patr'in'o mal'pli zorg'as pri si'a id'o?

Strang'a asert'o

La asert'o, ke arab'de'ven'a'j vort'o'j ating'is Kubon kun en'migr'int'o'j el arab'e'parol'ant'a'j land'o'j (MONATO, 2017/06, p. 20-21) est'as iom strang'a. La cit'it'a'j ekzempl'o'j aspekt'as kiel „normal'a'j” hispan'a'j vort'o'j kun arab'a de'ven'o, do ne nur element'o'j de la lok'a kuba dialekt'o.

Ne ĉia lakt'o lakt'as

Neni'u rajt'as sur'merkat'ig'i produkt'o'j'n cent'procent'e veget'aĵ'a'j'n kun de'voj'ig'a'j nom'o'j, kiel „lakt'o”, „krem'o”, „kirl'it'a krem'o”, „buter'o”, „fromaĝ'o”, „jogurt'o” kaj simil'a'j'n, kiu'j'n la jur'o de Eŭrop'a Uni'o rezerv'as nur'e al produkt'o'j kun best'a de'ven'o. Do, por rajt'i parol'i pri lakt'o, ja dev'as est'i okaz'int'a ia melk'ad'o. Iu ajn ali'a produkt'o, kiu baz'iĝ'as sur soj'o, riz'o aŭ migdal'o'j, ne ver'e lakt'as kaj tial ne pov'as est'i nom'at'a tiu'manier'e.

Klar'ig'o'j

Jen tio, kio'n decid'is en juni'o 2017 la Juĝ'kort'um'o de Eŭrop'a Uni'o, kies sid'ej'o est'as en Luksemburgo. Oni sci'ig'as, ke tio valid'as ankaŭ en la okaz'o, ke sur etiked'o'j tiu'j'n nom'o'j'n komplet'ig'as klar'ig'o'j aŭ pri'skrib'a'j indik'o'j pri la veget'aĵ'a de'ven'o de la koncern'a produkt'o.

Veganoj

En Italio plur'a'j ge'patr'o'j komenc'is sekv'i, en la last'a'j jar'o'j, la mod'o'n nutr'i si'a'j'n id'o'j'n per alternativ'a, veget'aĵ'a lakt'o. Komenc'e de 2016 kaŭz'is grand'a'n diskut'o'n la fakt'o, ke par'o nutr'is si'a'n nov'nask'it'a'n fil'in'o'n per spec'o de migdal'a lakt'o hejm'e prepar'at'a, erar'e konsider'ant'e ĝi'n el nutr'a vid'punkt'o simil'a al bov'in'a lakt'o. Ili'a infan'kurac'ist'o konstat'is, ke la et'ul'in'o ne kresk'as regul'e, kaj li denunc'is tiu'j'n mal'prudent'a'j'n ge'patr'o'j'n. Eĉ Vasco Merciadri [vask'o merĉadri], kurac'ist'o kaj an'o de la scienc'a komitat'o de la asoci'o Ital'a'j Veganoj, tiam parol'is klar'e pri stult'ec'o de la ge'patr'o'j. Vegana diet'o pov'as li'a'dir'e komenc'iĝ'i fin'e de la de'mam'ig'o, ne antaŭ'e. Beb'o'j komenc'e de si'a viv'o bezon'as patr'in'a'n lakt'o'n, neni'o'n ali'a'n kaj precip'e neniu'n anstataŭ'aĵ'o'n sen'rajt'e nom'at'a'n tiel.

korespond'ant'o de MONATO por Italio, Kipro kaj Greki'o

Pli'iĝ'as sol'a'j ne-plen'aĝ'a'j kaj in'a'j en'migr'ant'o'j

Inter januar'o 2011 kaj decembr'o 2016 al'ven'is al Italio en'tut'e 62 672 ne'plen'aĝ'ul'o'j, kiu'j'n neni'u adolt'o akompan'is. Ili de'ven'is precip'e de Eritreo, Egipti'o, Gambi'o, Somali'o, Sirio kaj Niĝerio. La nombr'o est'as apart'e rimark'ind'a, ĉar pas'int'jar'e la sol'a'j ne'plen'aĝ'ul'o'j est'is nur 17 % de la sum'a'j en'migr'ant'o'j.

Infan'o'j kaj per'fort'o

Obl'iĝ'as ĝeneral'e inter la rifuĝ'int'o'j la procent'aĵ'o de sol'a'j infan'o'j sub 14-jar'a'j, sam'kiel la kvant'o de knab'in'o'j kaj jun'ul'in'o'j. Tiu'j oft'e spert'as per'fort'o'n dum la vojaĝ'o; vojaĝ'o ĉiam plen'a de esper'o, sed oft'a risk'o est'as direkt'iĝ'i al prostitu'ad'o, kiam ili ating'as la ital'a'n du'on'insul'o'n.

Ne'vid'ebl'ul'o'j

Krom la supr'a'j'n hom'a'j'n kategori'o'j'n, oni dev'as konsider'i la ĉe'est'o'n ankaŭ de tiel nom'at'a'j „ne'vid'ebl'ul'o'j”. Tem'as pri migr'ant'o'j, kiu'j kaŝ'e trans'ir'as al ali'a'j pli nord'a'j land'o'j por klopod'i kun'iĝ'i kun si'a'j famili'an'o'j, sed kelk'foj'e ili de'nov'e far'iĝ'as viktim'o'j de sen'skrupul'a'j ul'o'j, kaj tiel daŭr'as kaj komplet'iĝ'as la propr'a dram'ec'a „el'ir'o”.

Unu'a'j lok'a'j elekt'o'j en 20 jar'o'j

La 14an de maj'o 2017 la nepal'an'o'j voĉ'don'is por reprezent'ant'o'j en la urb'a'j konsili'o'j. Tio okaz'is la unu'a'n foj'o'n en du jar'dek'o'j kaj signif'as, ke la land'a konflikt'o pov'as demokrati'e solv'iĝ'i.

La elekt'o'j por lok'a'j posten'o'j, antaŭ'e okup'it'a'j de burokrat'o'j, okaz'is post la 10-jar'a komun'ist'a ribel'o kaj jar'o'j de mal'fru'o pri la redakt'ad'o de nov'a konstituci'o.

Pac'e malgraŭ bomb'o'j kaj minac'o'j

La unu'a faz'o de la balot'ad'o en la mez'o de la himalaj'a land'o est'is plej'part'e pac'a, malgraŭ la du bomb'o'j proksim'e al la ĉef'urb'o Katmandu'o, kiu'j est'is trov'it'a'j antaŭ la dom'o de unu el la kandidat'o'j.

La komun'ism'a parti'o, kon'at'a pro pas'int'a per'fort'o, minac'is mal'ebl'ig'i la elekt'o'j'n, dir'ant'e, ke la land'o bezon'as pli da politik'a'j re'form'o'j por iĝ'i pret'a por la elekt'o'j. Tamen la voĉ'don'ad'o ir'is plej'part'e glat'e.

Antaŭ du jar'o'j la nov'a konstituci'o ebl'ig'is anstataŭ'ig'o'n de la mal'nov'a monarki'a sistem'o kaj en'konduk'is la regul'o'j'n por provinc'a kaj parlament'a balot'ad'o'j. La konstituci'o, aprob'it'a post ok jar'o'j da politik'a kverel'ad'o, est'as grav'a ating'o, kvankam ne ĉiu'j est'as kontent'a'j pri ĝi'a akcept'o.

La du'a faz'o de la lok'a'j elekt'o'j – en la rest'o de la land'o – okaz'is la 14an de juni'o.

Mal'facil'a histori'o

La lok'a'j reprezent'ant'o'j est'is last'foj'e elekt'it'a'j en 1997, sed baldaŭ ne plu pov'is funkci'i pro la brutal'a maŭ'ist'a ribel'o. Tiam preskaŭ 70 % de la loĝ'ant'ar'o en la aĝ'o sub 35 jar'o'j voĉ'don'is.

Sekv'is la 10-jar'a milit'o, kiu fin'iĝ'is en 2006, kaj en la land'o komenc'iĝ'is mal'glat'a trans'ir'o de hindu'a monarki'o al federaci'a respublik'o, tra naŭ reg'ist'ar'o'j en ok jar'o'j far'int'a'j neni'o'n por la ekonomi'a kresk'o en la land'o.

Balot'il'o'j preskaŭ unu metr'o'n long'a'j

La balot'ad'o mal'ferm'iĝ'is en tri provinc'o'j je la 7a hor'o maten'e, kun preskaŭ 50 000 kandidat'o'j konkur'ant'a'j por la posten'o'j de la urb'estr'o, vic'urb'estr'o kaj lok'a'j konsil'ant'ar'o'j en 283 komun'um'o'j.

Long'a'j vic'o'j form'iĝ'is ekster la balot'ej'o'j en la ĉef'urb'o Katmandu'o; mult'a'j entuziasm'a'j balot'ont'o'j ŝirm'is si'n per ombrel'o'j de la brul'ig'a sun'o.

Dum la jun'ul'o'j vid'as la voĉ'don'ad'o'n kiel ŝlos'il'o'n por ŝancel'i la potenc'o'n de la tri ĉef'a'j politik'a'j parti'o'j, ankaŭ la part'o'pren'o de la mal'jun'ul'o'j est'as fort'a, inkluziv'e de 105-jar'a vir'o, kiu balot'is en Gorkha, la epicentr'o de la ruin'ig'a ter'trem'o en 2015.

La balot'il'o'j en la ĉef'urb'o – unu el la plej grand'a'j distrikt'o'j – est'is preskaŭ unu metr'o'n long'a'j por en'ten'i ĉiu'j'n 878 kandidat'o'j'n.

Du'faz'a'j elekt'o'j

La elekt'o'j okaz'as en du faz'o'j pro la special'a situaci'o en la sud'a'j eben'aĵ'o'j lim'a'j kun Barato, kie la madhesana minoritat'o (etn'a grup'o en la land'lim'a part'o inter Nepalo kaj Barato) rifuz'as part'o'pren'i en voĉ'don'ad'o post la amend'o de la konstituci'o.

Tial la voĉ'don'ad'o en la kvar provinc'o'j, pro la potencial'a risk'o de elekt'o-rilat'a per'fort'o, okaz'is en la du'a faz'o, la 14an de juni'o. Tamen, ĉar la rezult'o'j de la unu'a faz'o est'is jam kon'at'a'j, observ'ant'o'j atent'ig'is, ke tio pov'is influ'i la rezult'o'j'n de la du'a.

La nov'a konstituci'o

Kiel part'o de la inter'konsent'o, kiu fin'is la intern'a'n milit'o'n, la nov'a konstituci'o est'is adopt'it'a en septembr'o 2015, preskaŭ jar'dek'o'n post la fin'o de la konflikt'o. La provinc'a'j kaj land'a'j elekt'o'j dev'os okaz'i en januar'o 2018 kiel la fin'a paŝ'o de la pac'procez'o.

Sed la konstituci'o provok'is protest'o'j'n de la madhesa komun'um'o, kiu asert'is, ke la dokument'o las'as ili'n politik'e marĝen'a'j. Tio kaŭz'is monat'o'j'n long'a'n blok'ad'o'n de la Barata-Nepala lim'o en 2015 kaj kripl'ig'a'n mank'o'n de var'o'j en la tut'a land'o.

La madhesa komun'um'o minac'is bojkot'i la lok'a'j'n elekt'o'j'n, se la konstituci'o ne est'os re'verk'it'a. Tio dev'ig'is la reg'ist'ar'o'n okaz'ig'i la voĉ'don'ad'o'n en du faz'o'j.

Unu'iĝ'int'a Marks'ism'a-Lenin'ism'a Parti'o est'is la unu'a kaj la parti'o Nepala Kongres'o la du'a laŭ la voĉ'o'j en la unu'a faz'o. Nun la nepal'an'o'j sen'pacienc'e atend'as la rezult'o'j'n de la du'a faz'o de la balot'ad'o.

Inteligent'a'j benk'o'j

Tri slovak'a'j urb'o'j test'as nov'a'n projekt'o'n: „inteligent'a'j'n” elektron'ik'a'j'n benk'o'j'n por civit'an'o'j.

Avantaĝ'o'j

La benk'o'j hav'as mult'a'j'n avantaĝ'o'j'n: Ebl'as ŝarg'i poŝ'aparat'o'j'n per du USB-konekt'il'o'j kaj ankaŭ sen'drat'e. Dispon'ebl'as vifi'a konekt'o kaj inform'o'j pri la lok'a veter'o. En distanc'o de kvar metr'o'j Inter'ret'o est'as al'ir'ebl'a la tut'a'n tag'o'n. Oni registr'as ĉiu'tag'e por ĉiu benk'o, kiom da hom'o'j ĝi'n uz'as.

Energi'font'o

Sun'panel'o'j produkt'as ĉirkaŭ cent vat'o'j'n por garanti'i daŭr'a'n funkci'ad'o'n, grand'part'e sen'de'pend'e de la veter'o. La baz'o de ĉiu benk'o est'as bel'e lum'ig'at'a, kio ebl'ig'as dum'nokt'a'n uz'ad'o'n.

Ne-romp'ebl'a sekur'ec'vitr'o protekt'as la benk'o'j'n kontraŭ mal'bon'a veter'o kaj vandal'ism'o. La fortik'a objekt'o el'ten'as pez'o'n de pli ol mil kilo'gram'o'j.

Oni atend'as, ke la projekt'o sukces'os, kaj ke iom post iom la uz'ad'o vast'iĝ'os en tut'a Slovaki'o.

Tur'o kontraŭ urb'a aspekt'o

Tur'o alt'a 66 metr'o'j'n ebl'e ne est'as sensaci'o en Nov'jork'o aŭ Pekino, sed jes en Vieno, kies histori'a centr'o kaj proksim'a ĉirkaŭ'aĵ'o est'as Mond'a Kultur'hered'aĵ'o de Unesk'o. Invest'ist'o plan'as konstru'ig'i alt'a'n tur'o'form'a'n luks'a'n loĝ'dom'o'n proksim'e de la urb'a centr'o, en lok'o nun okup'at'a de la mal'konstru'ot'a hotel'o InterContinental (oni konstru'is ĝi'n de 1961 ĝis 1964, aktual'a alt'ec'o 39 metr'o'j).

Vien'an'o'j rezist'as

En Vieno neni'u projekt'o real'iĝ'as sen vast'a antaŭ'a diskut'ad'o inter la komun'um'a'j reprezent'ant'o'j kaj la civit'an'o'j, sed en tiu ĉi okaz'o oni prezent'is la jam pret'ig'it'a'n projekt'o'n sen ebl'o pri'debat'i ĝi'n. Tial mult'a'j manifestaci'o'j, kolekt'ad'o'j de sub'skrib'o'j kaj ali'a'j iniciat'o'j cel'is almenaŭ mal'alt'ig'i la „monstr'a'n” monoton'e rekt'angul'a'n tur'o'n. Mult'a'j hom'o'j kontraŭ'as ankaŭ la mal'grand'ig'o'n de la tre ŝat'at'a sket'ej'o, kiu de la jar'o 1901 trov'iĝ'as en la spac'o cel'at'a de la nun'a projekt'o.

La konstru'ad'o laŭ'plan'e komenc'iĝ'os en la jar'o 2020, kaj la nun'a hotel'o rest'os mal'ferm'it'a ĝis la fin'o de 2019.

Unesk'o

La Mond'a Hered'aĵ'o de Unesk'o konsist'as el objekt'o'j kre'it'a'j de la hom'o (Mond'a Kultur'hered'aĵ'o) kaj natur'a'j objekt'o'j (Mond'a Natur'hered'aĵ'o), kiu'j merit'as special'a'n protekt'ad'o'n sur'baz'e de konvenci'o de Unesk'o pri'decid'it'a en 1972 en Stokholmo kaj valid'a ek'de 1975. La 6an de juli'o en si'a 41a sesi'o en Krakovo la Komitat'o de la Mond'a Hered'aĵ'o en'skrib'is la histori'a'n centr'o'n de Vieno en la List'o'n de la Mond'a Hered'aĵ'o en Danĝer'o, krom'nom'at'a la Ruĝ'a List'o de la Mond'a Hered'aĵ'o.

La baldaŭ ne plu aktiv'a urb'estr'o de Vieno Michael Häupl [míĥael hojpl] deklar'is, ke Vieno ne bezon'as la titol'o'n „mond'hered'aĵ'o”, kaj ke ne ven'os mal'pli da turist'o'j (ne tur-ist'o'j!) pro nur unu mal'bel'a tur'o.

Ruĝ-verd'a tur-batal'o

La verd'ul'o'j, kiu'j de 2015 konsist'ig'as reg'ant'a'n koalici'o'n kun la social'demokrat'o'j, kun'sid'is por decid'i, ĉu ili est'as por aŭ kontraŭ la tur-projekt'o. La pli'mult'o est'is kontraŭ, sed la estr'in'o de la verd'ul'o'j, la grek'de'ven'a Maria Vassilakou, ne akcept'is tio'n kaj dir'is, ke la verd'a'j parlament'an'o'j pov'as voĉ'don'i kiel ili vol'as. La fin'a rezult'o de la voĉ'don'ad'o est'is 51 por la projekt'o kaj 46 kontraŭ. Tri verd'ul'o'j for'las'is la parlament'ej'o'n antaŭ ol al'ven'i al decid'o.

Grand'a invest'sum'o

La invest'ot'a sum'o est'as 211 milion'o'j da eŭr'o'j, i.a. 121 milion'o'j por nov'a hotel'o, 57 milion'o'j por la 66-metr'o'j'n alt'a tur'o – kie est'os nur luks'a'j loĝ'ej'o'j – kaj 27 milion'o'j por la asoci'o, kiu hav'as sket'ej'o'n en tiu spac'o. Dispon'ebl'os 4200 labor'posten'o'j dum nur kelk'a temp'o, sed la urb'a aspekt'o de Vieno rest'os damaĝ'it'a por long'a temp'o.

En juni'o 2017 la aŭstr'a Unesk'o-komision'o deklar'is, ke ĝis la 1a de februar'o 2018 oni far'u „paŝ'o'j'n en la ĝust'a direkt'o”, por ke ne sekv'u nul'ig'o de la titol'o „Mond'a Kultur'hered'aĵ'o”.

Diplomati'a posten'o por Slovaki'o

Fin'e de maj'o, la slovak'a ministr'o pri ekster'land'a'j kaj eŭrop'a'j afer'o'j, Miroslav Lajčák [lajĉak], est'is elekt'it'a prezid'ant'o de la 72a sesi'o de la Ĝeneral'a Asemble'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN). Li anstataŭ'os la fiĝi'a'n diplomat'o'n Peter Thompson. Lajčák trans'pren'os la posten'o'n la 12an de septembr'o 2017 kaj okup'os ĝi'n unu jar'o'n.

Lajčák, 54-jar'aĝ'a, komenc'is si'a'n karier'o'n en la diplomati'a serv'o de Ĉeĥ'o'slovaki'o. Li stud'is en la moskva Ŝtat'a Institut'o de Inter'naci'a'j Rilat'o'j kaj parol'as naŭ lingv'o'j'n. Lajčák labor'is kiel ekster'ordinar'a kaj plen'rajt'ig'it'a ambasador'o en Japani'o, Jugoslavio, Albanio kaj Makedonio. Li est'is ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j en la jar'o'j 2009-2010; la ĝis'nun'a'n posten'o'n de ekster'land'a ministr'o li okup'as ek'de 2012. Li labor'is ankaŭ kiel plen'um'a direktor'o de Eŭrop'a Serv'o por Ekster'a Ag'ad'o en Bruselo (2010-2012).

Tuj post si'a elekt'iĝ'o Lajčák dir'is: „Kiel prezid'ant'o de la 72a sesi'o de la Ĝeneral'a Asemble'o de UN mi plen'um'os task'o'j'n, por kiu'j UN est'is fond'it'a: pac'o, hom'a'j rajt'o'j kaj daŭr'i'pov'a evolu'ig'o”. Li sam'temp'e emfaz'is, ke li'a „person'a prioritat'o est'as prevent'ad'o de konflikt'o'j”. Inter ali'a'j cel'o'j li en'vic'ig'is ankaŭ serĉ'ad'o'n de respond'o'j pri migr'ad'o, re'form'o'j en la sistem'o de UN kaj proksim'ig'o'n de UN al la hom'o'j.

Protokol'e, la prezid'ant'o de sesi'o de la Ĝeneral'a Asemble'o de UN est'as la plej alt'a funkci'ul'o en la sistem'o de UN.

Strang'a asert'o (2)

La asert'o'j pri arab'de'ven'a'j vort'o'j en la hispan'a lingv'o de Kubo (MONATO, 2017/06, p. 20-21) est'as pli ol strang'a'j. Unu'e, est'as ne'ver'ŝajn'e, ke arab'lingv'an'o'j iam ajn al'ven'is al Kubo en grand'a'j kvant'o'j. Kaj pli grav'e, la cit'it'a'j vort'o'j aparten'as al la ĝeneral'a hispan'a lingv'o, ne nur tiu de Kubo, kaj al'ven'is en la lingv'o'n tre fru'e, kiam arab'o'j de la 8a ĝis la 15a jar'cent'o okup'is grand'a'j'n part'o'j'n de Iberio. Do ili est'is firm'a'j part'o'j de la hispan'a lingv'o long'e antaŭ la „konker'o” de la Nov'a Mond'o.

Luksemburga ministr'o en Kubo

La 12an de juni'o 2017 la kuba prezid'ant'o Raul Castro Ruz akcept'is Je'a'n Asselborn, la ministr'o'n pri ekster'a'j kaj eŭrop'a'j afer'o'j, pri en'migr'ad'o kaj azil'o de la Grand'duk'land'o Luksemburgo. La renkont'iĝ'o okaz'is en la Palac'o de la Revoluci'o, kie la du politik'ist'o'j inter'parol'is pri bon'a'j rilat'o'j inter la du mal'grand'a'j land'o'j. Ili sam'opini'is pri la intenc'o dis'volv'i rilat'o'j'n en ag'ad'kamp'o'j de komun'a interes'o.

Novembr'e oni celebr'os la 75an dat're'ven'o'n de star'ig'o de la diplomati'a'j rilat'o'j inter la du land'o'j.

Antaŭ la renkont'iĝ'o kun Raul Castro, Je'a'n Asselborn vizit'is ankaŭ la sid'ej'o'n de la Naci'a Asemble'o de la Popol'a Potenc'o, kie li'n akcept'is An'a María Mar'i Machado, vic-prezid'ant'in'o de tiu kuba instituci'o.

Stri'kod'o

Ke stri'kod'o'j ne ĉiam est'as ted'a'j, tio'n pruv'is nederlanda fromaĝ'fabrik'o, kiu petol'e al'don'is bov'in'o'n al la nigr'a-blank'a stri'ar'o.

La sen'pek'iĝ'o

En la urb'o ĉiu'j evit'is Dragoilon, ne parol'is kun li, kaj kiam oni hazard'e vid'is li'n sur la strat'o, oni for'turn'is si'n. Tio eg'e turment'is Dragoilon, sed li konsci'is, ke la hom'o'j prav'as. Li ne riproĉ'is ili'n kaj ne koler'is al ili. Dragoil mem sam'e evit'is la hom'o'j'n. Tre mal'oft'e li el'ir'is el la dom'o kaj ne vizit'is lok'o'j'n, kie ebl'is renkont'i kon'at'o'j'n. Li ne butik'um'is, ne en'ir'is vend'ej'o'j'n. Tio'n far'is li'a'j edz'in'o kaj fil'in'o. Hor'o'j'n li pas'ig'is sol'a sur la balkon'o de la loĝ'ej'o, rigard'ant'e la strat'o'n, kie tumult'is hom'o'j kaj aŭtomobil'o'j. Li rigard'is la trafik'o'n, medit'ant'e, ke la akcident'o'j ĉiam okaz'as rapid'e, subit'e, ne'atend'it'e, kaj dum nur unu sekund'o ili renvers'as kaj frakas'as hom'a'n viv'o'n.

Neniam antaŭ'e Dragoil eĉ supoz'is, ke li'n traf'os akcident'o, sed foj'e-foj'e la sort'o est'as tre kruel'a kaj subit'e for'pren'as ĉio'n: la aŭtoritat'o'n, la estim'o'n de la hom'o'j, la labor'o'n, la amik'o'j'n, la parenc'o'j'n.

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j Dragoil est'is direktor'o de unu el la plej grand'a'j fabrik'o'j en la urb'o – la kudr'a fabrik'o „Elegant'ec'o”. En ĝi labor'is ĉef'e vir'in'o'j, kiu'j kudr'is vest'o'j'n por eksport'o. La labor'o pli kaj pli vast'iĝ'is. La vest'o'j est'is eg'e bon'kvalit'a'j, kaj oni amas'e aĉet'is ili'n. Dragoil, la direktor'o, konstant'e sub'skrib'is nov'a'j'n kontrakt'o'j'n kaj dung'is nov'a'j'n kudr'ist'in'o'j'n. En la urb'o oni estim'is li'n, ĉar li, kiel direktor'o, bon'e zorg'is pri la labor'ist'in'o'j. Laŭ li'a iniciat'o ĉe la fabrik'o est'is infan'ĝarden'o. Pro bon'a labor'o li oft'e ordon'is krom'salajr'i la labor'ist'in'o'j'n. Sed oni dir'as, ke mult'e da bon'o ne est'as bon'a.

En iu vintr'a vesper'o, kiam Dragoil vetur'ig'is si'a'n aŭt'o'n, okaz'is grand'a akcident'o. La ŝose'o est'is glit'ig'a pro la glaci'o, kaj Dragoil karambol'is kontraŭ ali'a aŭt'o, en kiu est'is jun'a'j ge'edz'o'j, kiu'j tuj mort'is. Oni konstat'is, ke la mort'int'o'j est'as Kraso kaj Slavena. Slavena labor'is en la fabrik'o „Elegant'ec'o”, kaj tiu ĉi tragedi'o frakas'is Dragoilon. Li est'is ŝok'it'a kaj preskaŭ frenez'iĝ'int'a. Neniel li pov'is klar'ig'i al si mem, kiel okaz'is la katastrof'o.

Slavena est'is unu el la plej bel'a'j jun'ul'in'o'j en la fabrik'o, kun blu'a'j okul'o'j kiel kristal'a lag'o, dens'a'j har'o'j kaj svelt'a statur'o. Ŝi est'is du'dek'du'jar'a. Slavena kaj Kraso hav'is knab'et'o'n, Jonko, kiu orf'iĝ'is.

Antaŭ la tribunal'o Dragoil konfes'is si'a'n kulp'o'n, kaj oni kondamn'is li'n. Kelk'a'j'n jar'o'j'n li pas'ig'is en mal'liber'ej'o. Kiam oni liber'ig'is li'n, li jam est'is tut'e ali'a hom'o. Plu li ne hav'is labor'o'n. Long'a'j'n kaj turment'a'j'n tag'o'j'n li pas'ig'is nur hejm'e. Mal'oft'e li el'ir'is el la loĝ'ej'o, kaj li evit'is la hom'o'j'n. „Kial mi viv'as?” demand'is li si'n mem. „Ĉu hav'as senc'o'n tia viv'o? Est'us pli bon'e, se mi mort'int'us en la katastrof'o.”

Van'e li'a edz'in'o prov'is trankvil'ig'i kaj esper'ig'i li'n, sed Dragoil iĝ'is pli silent'em'a kaj pli deprim'it'a.

Iu'n tag'o'n tamen ĉio ŝanĝ'iĝ'is. Sur'strat'e la hom'o'j komenc'is de'nov'e salut'i li'n kaj de'nov'e konversaci'i kun li. Oni ne plu for'turn'is la rigard'o'j'n, kiam oni preter'pas'is li'n. Foj'e onkl'in'o Nadja, unu el la kudr'ist'in'o'j en la fabrik'o „Elegant'ec'o”, demand'is najbar'in'o'n de Dragoil: „Kio okaz'is? Mi pli oft'e vid'as Dragoilon sur'strat'e, kaj ŝajn'as al mi, ke li jam ne est'as tiel deprim'it'a kiel antaŭ'e. Ĉu li forges'is la katastrof'o'n?”

„Ne”, respond'is la najbar'in'o. „Dragoil ne forges'is la katastrof'o'n, sed li kaj li'a edz'in'o adopt'is Jonkon, la orf'o'n, la fil'o'n de Kraso kaj Slavena. De tiam li iĝ'is tut'e ali'a hom'o. Nun li hav'as kial'o'n por viv'i.”

Litovio hav'as du'a'n beat'ul'o'n

Unik'a ceremoni'o okaz'is en la ĉef'urb'o de Litovio, Vilnius, la 25an de juni'o. Unu'a'foj'e en la land'o, do ekster Romo, okaz'is ceremoni'o de beat'ig'o. Tiu'n titol'o'n akir'is la episkop'o Teofilius Matulionis. La ceremoni'o'n de beat'ig'o gvid'is la prefekt'o de la kongregaci'o pri proklam'o de sankt'ul'o'j kardinal'o Angel'o Am'at'o el Vatikan'o. La por Litovio histori'a'n event'o'n part'o'pren'is kvin dek'o'j da kardinal'o'j kaj episkop'o'j kaj cent'o'j da pastr'o'j el Litovio kaj najbar'a'j land'o'j.

Pap'o Francisko

„Hodiaŭ en Vilnius la episkop'o Teofilius Matulionis, kies mort'ig'o'n en 1962 inspir'is mal'am'o al la kred'o je Di'o, kiam li est'is preskaŭ 90-jar'a, est'os beat'ig'it'a. Ni dank'u al Di'o pro tio, ke ni pov'as atest'i tiu'n ĉi defend'ant'o'n de kuraĝ'a kred'o kaj la hom'a dign'o. Ni honor'u li'n kaj la tut'a'n popol'o'n de Litovio.” Tiu'j'n ĉi vort'o'j'n al amas'o da pilgrim'o'j sur la plac'o Sankt'a Petro en Vatikan'o prononc'is la pap'o Francisko.

Dali'a Grybauskaitė

„Tiu ĉi tag'o est'as escept'a por ĉiu'j litovaj kred'ant'o'j kaj la ŝtat'o mem. Sufer'int'e mult'foj'a'j'n arest'o'j'n, en'prizon'ig'o'j'n, pri'demand'ad'o'j'n, tortur'o'j'n, prov'o'j'n de varb'ad'o por la sovetia sekret'a serv'o KGB, la episkop'o ne perd'is tio'n, kio est'as la plej grav'a: human'ec'o'n, am'o'n al hom'o'j kaj fidel'ec'o'n al la ver'o.” Dum la ceremoni'o de beat'ig'o tiel parol'is la prezid'ant'o de Litovio Dali'a Grybauskaitė.

Tortur'o'j kaj mal'sat'o

Teofilius Matulionis nask'iĝ'is en juni'o de 1873. Dum si'a viv'o li spert'is ĉiu'j'n mal'avantaĝ'o'j'n de la komun'ist'a reĝim'o: 11-foj'e li est'is en'prizon'ig'it'a, kaj en mal'liber'o li pas'ig'is 16 jar'o'j'n, kvar'foj'e li est'is juĝ'at'a, li est'is sub'met'it'a al nokt'a'j pri'demand'ad'o'j, kruel'a'j bat'o'j, venen'ad'o, tortur'o'j, mal'sat'o. Li plen'um'is fizik'e terur'a'j'n labor'o'j'n en ne'imag'ebl'a'j kondiĉ'o'j, spert'is ekzil'o'n, persekut'o'j'n kaj mis'fam'ig'o'j'n, mal'san'iĝ'is kaj fin'fin'e 89-jar'a est'is mort'ig'it'a en 1962 per injekt'o de ne'kon'at'a en'hav'o. Supoz'ebl'e al tio kontribu'is la sovetia sekret'a serv'o KGB, tamen real'a'j pruv'o'j de tia versi'o mank'as.

Relikv'o'j

En la beat'ig'a ceremoni'o est'is solen'e bon'ven'ig'it'a'j la relikv'o'j de Teofilius Matulionis: la sarkofag'o kun li'a'j rest'aĵ'o'j, al'port'it'a'j el la katedral'o de Kaišiadorys, kie ili est'is gard'at'a'j en la kript'o. Post la solen'aĵ'o ili est'is re'ven'ig'it'a'j en la katedral'o'n kaj post'e lok'it'a'j en tie'a kapel'o.

Unu sankt'ul'o, du beat'ul'o'j

La episkop'o Teofilius Matulionis iĝ'is la du'a litovo, kiu merit'is beat'ig'o'n. En 1987 omaĝ'e al la 600a dat're'ven'o de la krist'an'ig'o de Litovio la pap'o Johano Paŭlo la 2a proklam'is beat'ig'o'n de la episkop'o Jurgis Matulaitis. Tiam, dum la sovetia reĝim'o, la ceremoni'o ne pov'is okaz'i en Litovio. Ĝi okaz'is en Romo. Litovio hav'as unu sankt'ul'o'n, protekt'ant'o'n de la ŝtat'o. En 1602 pro si'a pi'ec'o kaj honest'a viv'o est'is kanon'ig'it'a Kazimieras Jogailaitis (pol'e Kazimierz Iv Jagiellończyk), la reĝ'o de la Litovia Grand'duk'land'o kaj Pollando, viv'int'a en la 15a jar'cent'o. En Litovio la rom'katolik'a'n kred'o'n konfes'as ĉirkaŭ tri kvar'on'o'j de la loĝ'ant'ar'o.

Mort'is el'star'a vir'in'o

Simone Veil [simón ve'j], super'viv'int'o de la nazi'a'j koncentr'ej'o'j, mort'is la 30an de juni'o, iom antaŭ si'a 90-jar'iĝ'o. Ŝi est'is la franc'a ministr'o, kiu leĝ'ig'is la ebl'o'n abort'ig'i, kaj la unu'a elekt'it'a prezid'ant'in'o de la Eŭrop'a Parlament'o.

Arest'o kaj deport'o

Simone Annie Jacob nask'iĝ'is la 13an de juli'o 1927 en jud'a famili'o ne praktik'ant'a religi'o'n, sed kultur'e jud'e eduk'it'a.

Ŝi tra'pas'is la abiturient'a'n ekzamen'o'n en 1944 en mal'facil'a'j cirkonstanc'o'j. Ŝi'n oni arest'is sur'strat'e, kiam ŝi vol'is fest'i la fin'o'n de la ekzamen'o'j. Sam'e la tut'a'n famili'o'n oni kapt'is.

Ŝi'n oni deport'is al Auschwitz-Birkenau [aŭŝvic birkenaŭ] kaj post'e al Ber'gen-Belsen. Konstat'int'e, ke infan'o'j est'as tuj mort'ig'at'a'j, ŝi anonc'is si'n 18-jar'a, kvankam ŝi est'is nur 16-jar'a.

Ŝi klar'ig'is, ke nur psik'e fort'a'j hom'o'j pov'is trans'viv'i la abomen'aĵ'o'j'n de la koncentr'ej'o'j. La patr'in'o mort'is tie, kaj la patr'o kaj la frat'o est'is murd'it'a'j en Litovio.

Ŝtat'ofic'ist'o

Kvankam diplom'it'a, por pov'i pri'zorg'i si'a'n famili'o'n la patr'in'o neniam labor'is, sed Simone post jur'a'j stud'o'j karier'is kiel alt'a ŝtat'ofic'ist'o. La plej jun'a el la tri fil'o'j rakont'as, ke dum vetur'o'j okaz'e de feri'o'j la patr'in'o oft'e halt'is ĉe la mal'nov'a'j mal'liber'ej'o'j, dum la fil'o'j atend'is en la aŭt'o.

Ministr'o pri san'o

Ŝi ver'ŝajn'e rest'os en la memor'o de franc'o'j pro la leĝ'o, kiu hav'as ŝi'a'n nom'o'n kaj rajt'ig'as propr'a'vol'e ĉes'ig'i graved'ec'o'n.

La nov'a kaj jun'a tiam'a prezid'ant'o de la franc'a respublik'o Valéry Giscard d'Estaing [valerí ĵiskár desté] tre ruz'e propon'is leĝ'o'n – kiu koncern'is vir'in'o'j'n – ne per la ministeri'o pri vir'in'a'j afer'o'j, sed per la ministeri'o pri san'o, sub'strek'ant'e, ke la problem'o – mort'o de vir'in'o'j dum aŭ post ne'leĝ'a inter'romp'o de graved'ec'o – est'as tut'land'a san'problem'o. Malgraŭ fort'a opozici'o, Simone Veil – en la parlament'o kaj publik'e – defend'is abort'ig'o'n, „kiu rest'as person'a dram'o” ne kiel rajt'o'n, sed kiel last'a'n solv'o'n en preciz'a'j cirkonstanc'o'j. De la 17a de januar'o 1975 vir'in'o'j hav'as la ebl'o'n abort'ig'i en mal'san'ul'ej'o'j, kaj kurac'ist'o'j hav'as la rajt'o'n rifuz'i pro person'a'j aŭ religi'a'j kial'o'j.

Prezid'ant'o

En 1979 ŝi far'iĝ'is la unu'a prezid'ant'in'o de Eŭrop'a Parlament'o, post la unu'a'foj'a rekt'a elekt'ad'o de ties membr'o'j. Malgraŭ la sufer'o'j pro deport'o kaj rest'ad'o en koncentr'ej'o'j, ŝi ne sent'is mal'am'o'n kontraŭ la german'o'j, kaj ŝi pled'is por pli da Eŭrop'o, pli da amik'ec'o inter la popol'o'j por antaŭ'e'n'ig'i pac'a'n komun'um'o'n.

Pro si'a bon'a sci'o pri politik'o kaj jur'o oni ŝi'n nom'um'is membr'o (1998-2007) de la Konstituci'a Konsili'o de Franci'o, super'a instanc'o, kiu kontrol'as nov'a'j'n leĝ'o'j'n.

En novembr'o 2008 oni ŝi'n al'elekt'is membr'o de la prestiĝ'a Franc'a Akademi'o.

Naci'a omaĝ'o

Merkred'e la 5an de juli'o la franc'a naci'o omaĝ'is ŝi'n: la ceremoni'o'n ĉe'est'is la famili'o, prezid'int'o'j de Franci'o Giscard d'Estaing, Nicolas Sarkozy [nikolá sarkozí] kaj François Hollande [fransuá olánd] – Jacques Chirac [ĵak ŝirák] est'is reprezent'at'a de si'a edz'in'o, pro mal'san'o – politik'ist'o'j, akademi'an'o'j, asoci'o'j de deport'it'o'j kaj – laŭ dezir'o de la famili'o – mil'o da ordinar'a'j hom'o'j. La aranĝ'o okaz'is en la kort'o de Invalides, konstru'it'a en 1670 por pri'zorg'i la vund'it'a'j'n soldat'o'j'n.

Adiaŭ'o

La parol'ad'o'n far'is la fil'o Je'a'n, kiu el'star'ig'is la okul'o'j'n kaj rigard'o'n de si'a patr'in'o kaj la famili'a'n vojaĝ'o'n al Auschwitz en decembr'o 2004, kie Simone klar'ig'is la tut'a'n dis'volv'iĝ'o'n de al'mort'a vojaĝ'o. Li atent'ig'is, ke tiu tragedi'o kre'is ŝi'a'n viv'manier'o'n kaj bon'kor'ec'a'n energi'o'n por help'i la mal'fort'ul'o'j'n.

La last'a fil'o Pierre-François [pjer-fransuá] kun'lig'is la memor'o'n de la patr'o, kun kiu ŝi kun'viv'is 67 jar'o'j'n, kaj la human'ec'a'j'n valor'o'j'n, solidar'ec'o'n kaj re'pac'ig'o'n en Eŭrop'o.

Fin'e la franc'a prezid'ant'o Emmanuel Macron [emanuél makró] atent'ig'is, ke ŝi'a'j batal'o'j por la hom'a'j rajt'o'j ĉe UN – en la iam'a Jugoslavio kaj Franci'o – oft'e anticip'is la publik'a'n opini'o'n. Sufer'i don'as unu sol'a'n rajt'o'n: la rajt'o'n protekt'i ali'ul'o'n. Ŝi'a kadavr'o kaj tiu de ŝi'a edz'o trov'iĝ'os en Panteon'o.

La ceremoni'o fin'iĝ'is per lud'ad'o de la eŭrop'a himn'o, kaj la franc'a arme'a korus'o kant'is la kant'o'n de la deport'it'o'j.

50 fiŝ'ist'o'j

Briti'o plan'as pli'grand'ig'i si'a'n mar'a'n teritori'o'n tuj post kiam ĝi est'os for'las'int'a Eŭrop'a'n Uni'o'n, tiel ke mult'a'j ne'brit'a'j fiŝ'ist'o'j ne plu rajt'os fiŝ'kapt'i tie. La flandr'a ĉef'ministr'o Geert Bourgeois tamen jam hav'as solv'o'n. Li trov'is komunik'o'n en la flandr'a pri inter'konsent'o el 1666 en kiu la angl'a reĝ'o Karolo la 2a deklar'as, ke 50 fiŝ'ist'o'j el la urb'o Bruĝ'o hav'os etern'a'n „vizit- kaj fiŝ-privilegi'o'n en la river'o'j, mar'haven'o'j kaj ali'a'j lok'o'j kaj urb'o'j de li'a land'o”.

Demokrati'o est'as por la Okcident'o

Hasan Roŭhani, la prezid'ant'o de Irano, en kun'ven'o de kurac'ist'o'j asert'is: „... voĉ'don'ad'o de la popol'o ... ne signif'as post'sekv'i okcident'a'n manier'o'n. La voĉ'don'o de popol'o ne est'as donac'o de la Okcident'o al ni post la Renesanc'o. Ni hav'as religi'o'n, en kiu Al'i (la unu'a imam'o de ŝijaism'o kaj la kvar'a kalif'o de suna'ism'o) konsider'as la voĉ'o'n de popol'o kiel baz'o'n de la reg'ad'o.”

Voĉ'o de popol'o

La prezid'ant'o, kiu parol'is en iftar-festen'o (vesper'manĝ'o post tag'a fast'o dum Ramadan'o) proksim'e al la dat're'ven'o de la martir'a mort'o de Al'i, dir'is: „Al'i baz'as la reg'ad'o'n sur la opini'o kaj elekt'o de la popol'o ... Al'i dir'is: kiu'n la popol'o elekt'us, tiu'n eĉ li mem obe'us ...”

Tiu'j vort'o'j sufiĉ'is por re'brul'ig'i politik'a'n fajr'o'n inter la du grup'o'j, konservativ'a kaj re'form'ism'a. Al'i Motahari, vic'prezid'ant'o de la parlament'o (la vort'o „parlament'o” uz'ebl'as nur indulg'e, ĉar ĝi efektiv'e est'as Islam'a Konsult'a Asemble'o, Maĝlis) skrib'is: „... en ŝijaism'o, la imam'ec'o'n legitim'ig'as Di'o kaj Li'a profet'o, tamen politik'a reg'ad'o aŭ soci'a gvid'ad'o real'ig'ebl'as nur, se la popol'o konsent'as; ali'vort'e, la imam'o dev'as est'i akcept'it'a de la popol'o.”

Demokrati'o por la Okcident'o

Makarem Ŝirazi est'as grand-ajatol'o jam de'long'e aktiv'a en Qom, la vatikan'o de ŝijaism'o. Antaŭ la islam'a revoluci'o li el'don'ad'is la magazin'o'n La skol'o de Islam'o. Post la puĉ'o de 1953 li verk'is la libr'o'n Ŝajn'filozof'o'j kontraŭ la ne'religi'a'j ide'o'j. Li'a libr'o gajn'is en 1954 la premi'o'n Reĝ'a premi'o por la plej bon'a libr'o de la jar'o. En la nun'a konflikt'o li dir'is: „Demokrati'o est'as por la Okcident'o ... ni hav'as ali'a'n sistem'o'n ...”

Mal'nov'a diskut'o

Ĉu en Islam'o la reg'ant'o'n elekt'as la popol'o, aŭ Di'o? Tio est'as mal'nov'a teologi'a diskut'o. En Irano tiu ĉi diskut'o aktual'as ek'de 1979, la jar'o de la islam'a revoluci'o, ĝis nun. Tamen ĉi-foj'e ĝi hav'as ali'a'n signif'o'n. Roŭhani est'as re-elekt'it'a kiel prezid'ant'o de la land'o. Li'a posten'o est'as unu el la mal'mult'a'j posten'o'j, kies plen'um'ant'o'j'n elekt'as la voĉ'don'ant'o'j. Kvankam li oficial'e ne aparten'as al la re'form'ism'a grup'o, li'a pli-mal'pli moder'a si'n'ten'o pri la en'land'a'j afer'o'j, li'a inter'parol'em'o rilat'e al ekster'land'a'j afer'o'j kaj li'a'j foj'foj'a'j alud'o'j al la voĉ'o'j de li'a'j elekt'int'o'j ne plaĉ'as al ali'a grup'o, kiu hav'as ĉio'n krom la prezid'ant'ec'o'n.

Ne la vol'o, opini'o kaj voĉ'o de la popol'o

La Asemble'o de Ekspert'o'j, kies laŭ'leĝ'a task'o est'as observ'i la far'o'j'n de la Super'a Gvid'ant'o, el'don'is deklar'o'n, kiu'n sub'skrib'is Ahmad Ĝannati, ĝi'a ĉef'o. Laŭ la deklar'o: „En tiu'j ĉi kelk'a'j pas'int'a'j tag'o'j, oni parol'is pri leĝ'ec'o kaj akcept'ebl'o de la islam'a reg'ad'o, reg'ad'o baz'it'a sur popol'voĉ'o'j ... tiu'j ide'o'j kontraŭ'as kelk'a'j'n religi'a'j'n baz'o'j'n, kaj en ŝijaism'o kaj en suna'ism'o ... reg'ad'o kaj imam'ec'o si'n baz'as ne sur la vol'o, opini'o kaj voĉ'o de la popol'o ... eĉ se la popol'o far'us Baj'at-on (al'iĝ'o al nov'a reg'ant'o; ĝi'a sign'o est'as etend'i aŭ kis'i la man'o'n al la nov'a reg'ant'o) kun iu ali'a hom'o ol Val'i (ŝijaist'a imam'o aŭ grand-ajatol'o, kiu gvid'as la ŝijaist'a'n popol'o'n), tio ne valid'us.”

Unik'a rajt'o de Di'o

Iu ali'a konservativ'a grup'o skrib'is: „Neni'u hom'o rajt'as gvid'i ali'a'j'n hom'o'j'n, krom se Di'o al'pren'as tiu'n hom'o'n. Tio est'as unik'a rajt'o de Di'o. En islam'a reg'manier'o, la popol'o hav'as baz'grav'a'n rol'o'n; potenc'ig'i la islam'a'n reg'ant'o'n! Tamen difin'i la gvid'ant'o'n de la soci'o kaj la rajt'o'n reg'i est'as afer'o'j di'a'j.”

La popol'o voĉ'don'is

La insist'o de la nun'a prezid'ant'o pri si'a'j opini'o'j montr'as li'a'n kuraĝ'o'n; ja la potenc'o de la Super'a Gvid'ant'o est'as preskaŭ absolut'a. Tamen menci'ind'as, ke Al'i Ĥamenei, la nun'a Super'a Gvid'ant'o, kiam li est'is prezid'ant'o de la land'o, mem dir'is: „En Islam'o la voĉ'o de la popol'o est'as valid'a. Baj'at est'as kondiĉ'o por legitim'i la reg'ant'o'n. Se la popol'o ne akcept'us reg'ant'o'n, tiu dev'us sid'i hejm'e. Tial, la valid'ec'o de reg'ant'o kaj reg'ad'o de'pend'as de voĉ'o de la popol'o.”

La nun'a prezid'ant'o, Roŭhani, uz'as iom okcident'ec'a'j'n vort'o'j'n: „La popol'o voĉ'don'is pri la plan'o'j, kiu'j'n mi propon'is”.

Kiu venk'os en la debat'o?

La debat'o ne est'as nur teologi'a afer'o. Ŝajn'as, ke la du flank'o'j ne sukces'is dialog'e solv'i si'a'j'n problem'o'j'n. Kiu flank'o venk'os, tiu efik'os sur la politik'o'n en'land'a'n kaj ekster'land'a'n.

Teror'ism'o kaj ident'ec'o

La 23an de juni'o 2017 mi aŭskult'is ĉe Kroati'a Radi'o diskut'o'n de fak'ul'o'j pri teror'ism'o en Eŭrop'o kaj aŭd'is interes'a'j'n star'punkt'o'j'n kaj fakt'o'j'n. Prof. Mirko Bilandžić el la Zagreba Universitat'o dir'is, ke ek'de 1970 est'is nur unu teror'ist'o, kiu far'is i'o'n en Eŭrop'o kaj kiu ne est'is eŭrop'a ŝtat'an'o, kaj sekv'e ĉiu'j teror'ag'ad'o'j font'as de ne'kontent'a'j islam'a'j eŭrop'a'j ŝtat'an'o'j. Li asert'as, ke la esenc'a problem'o est'as la tiel nom'at'a konflikt'o de ident'ec'o'j (ĉu oni est'as, ekzempl'e, franc'o kun franc'a pasport'o aŭ alĝeri'an'o kun alĝeria eduk'a kultur'o?).

Ali'a kun'parol'ant'in'o dir'is, ke la integr'iĝ'o de en'migr'int'o'j ne okaz'as sufiĉ'e rapid'e ĉef'e pro tio, ke ni, eŭrop'an'o'j, ne esprim'as al ili bon'ven'o'n kaj pret'ec'o'n akcept'i ili'n. Ili est'as terur'e frustr'it'a'j post terur'aĵ'o'j tra'viv'it'a'j, kaj post'e ili est'as en'ferm'it'a'j en kvazaŭ karcer'o'j, en kiu'j ili rest'as foj'foj'e dum jar'o'j sen kon'i si'a'n sort'o'n ...

Kompren'ebl'e, ankaŭ ne'kon'o de lingv'o'j eg'e brems'as ili'a'n integr'iĝ'o'n, kaj kelk'a'j el kun'parol'ant'o'j dir'is, ke tre grav'a afer'o, kiu'n oni ne aplik'as, est'as organiz'i rekt'a'j'n kontakt'o'j'n kaj kun'viv'ad'o'n kun la hejm'a'j loĝ'ant'o'j.

Erar'a premis'o

El tio mi'a ĉef'a konklud'o est'is, ke la esenc'a problem'o est'as solv'ebl'a per for'ig'o de aksiom'a asert'o ven'int'a en la eŭrop'a'n filozofi'o'n kaj politik'o'n en la 18a jar'cent'o, ke ĉiu hom'o hav'as nur unu ĉef'a'n ident'ec'o'n: la ŝtat'naci'a'n, kiu pov'as est'i interpret'at'a kiel aparten'o al iu ŝtat'o aŭ al majoritat'a kultur'o. Sur tiu fals'a premis'o ankoraŭ nun'temp'e reg'as en Eŭrop'o naci'ism'a logik'o de pur'a'j naci'o'j kaj naci'a'j ŝtat'o'j. Tio esenc'e mal'ebl'ig'as evolu'o'n de eŭrop'a ident'ec'o, ĉar ja est'as mal'permes'it'e en'tut'e pens'i kaj evolu'ig'i la pens'o'n, ke la naci'a ident'ec'o ne est'as la sol'a, ke ĉiu el ni posed'as mult'a'j'n ident'ec'o'j'n je divers'a'j grup'a'j nivel'o'j (famili'a, urb'a, region'a, naci'a, filozofi'a, religi'a ktp) kaj ke hom'o'j ĉiam viv'is kun mult'a'j paralel'a'j grup'ident'ec'o'j, ankaŭ dum jar'mil'o'j, kiam neni'u sci'is pri naci'a aparten'o (ĝi est'is invent'o de la 18a jar'cent'o kiel politik'a interes'o de nov'a'j burĝ'a'j-naci'a'j ŝtat'o'j).

Solv'o simpl'a ...

Do, laŭ mi, ni pov'as solv'i la problem'o'n de naci'ism'o kaj de en'migr'int'o'j per for'ig'o de tiu ĉi burĝ'naci'a filozofi'o (oft'e lig'it'a kun „naci'a'j” religi'o'j), dir'ant'e la ver'o'n: ĉiu'j est'as mult'ident'ec'a'j, kaj arab'de'ven'a franc'o normal'e est'as kaj franc'o kaj alĝeri'an'o, kaj li efektiv'e ne hav'as ident'ec'a'n konflikt'o'n, sam'kiel mi est'as kaj kroat'o, kaj sloven'o, kaj esperant'ist'o, kaj zagreb'an'o, kaj mariborano ktp ... sen hav'i ident'ec'konflikt'o'n. Ident'ec'o'j ne sum'iĝ'as kaj ne for'ig'as unu la ali'a'n, sed simpl'e apud'ekzist'as unu apud ali'a'j.

En tia kompren'o de la mond'o est'as tut'e normal'e al'don'i nov'a'n pli'a'n ident'ec'o'n kiel la eŭrop'a, kiu ne pov'as kre'i ident'ec'a'n konflikt'o'n kaj ebl'ig'as al ĉiu'j eŭrop'an'o'j viv'i sub la sam'a tegment'o, kompren'i si'n reciprok'e kiel eŭrop'an'o'j kaj paralel'e sent'i ankaŭ si'a'n naci'a'n, region'a'n, religi'a'n kaj ali'a'j'n ident'ec'o'j'n. Ĉiu'j'n tiu'j'n ident'ec'o'j'n oni real'ig'as kadr'e de la koncern'a grup'o kiel individu'a'j'n rajt'o'n kaj vol'o'n, sed en la administr'a sistem'o ĉiu est'as membr'o de si'a ŝtat'o kaj de EU. Tio evident'e est'as simpl'a afer'o, sufiĉ'as akcept'i tiu'n nov'a'n paradigm'o'n kaj dis'kon'ig'i ĝi'n.

... sed ne facil'a

Sed tio tamen ne est'as facil'a. Kio kontraŭ'star'as? Kontraŭ'star'as la naci'a'j politik'o'j, ĉar ili funkci'as baz'e de mistik'o de la asert'o pri naci'o kiel io mistik'a, kre'it'a de di'a vol'o iam for'e en la ne'kon'at'a histori'o. Ja tiel la politik'ist'o'j pov'as konvink'i la popol'o'n sub'ten'i ili'n, se ili vol'as konflikt'i kun ali'a'j popol'o'j kaj milit'i – kio oft'e est'as en la interes'o de unu'op'a'j ŝtat'o'j kaj ekonomi'a'j cel'o'j. Apart'e sent'em'a'j je tiu demand'o est'as la tiel nom'at'a'j nov'a'j naci'a'j ŝtat'o'j, kiu'j ne'long'e „ĝu'is” si'a'n naci'a'n sent'o'n, kiel, ekzempl'e, la makedon'a, kelk'a'j balt'a'j land'o'j, sed ankaŭ alban'a, slovak'a kaj ankaŭ kelk'a'j fort'e ne'sekular'ec'a'j ŝtat'o'j kiel Pollando aŭ Kroati'o ... Ili panik'as, okaz'e ke iu pov'us propagand'i la herez'a'n tez'o'n, ke naci'o ne est'as di'o'don'it'a kaj ke ĝi ne nur ne est'as unu'sol'a ident'ec'o de ili'a'j ŝtat'an'o'j, sed esenc'e eĉ ne la plej grav'a (la plej grav'a por ĉiu hom'o ĉiam est'as la famili'a ident'ec'o).

Makedonio

Imag'u nur Makedonion, kies makedon'slav'a popol'o difin'is si'a'n naci'ec'o'n nur post la du'a mond'milit'o kaj kre'is si'a'n ŝtat'o'n en 1991. Fakt'e, tio ne est'as ŝtat'o de nur de'nask'a'j naci'a'j makedon'o'j, sed ŝtat'o de ĉiu'j ĝi'a'j ŝtat'an'o'j (ja en ĝi loĝ'as unu tri'on'o da alban'o'j, sed ankaŭ minimum'e dek ali'a'j popol'o'j kiel minoritat'o'j). La nun'a problem'ec'a politik'a stat'o en tiu land'o font'as el ne'kapabl'o kompren'i, ke tiu ŝtat'o est'as ŝtat'o de si'a'j ŝtat'an'o'j, kio inkluziv'as plur'a'j'n naci'o'j'n kaj ili'a'j'n kultur'o'j'n, kiu'j ne konflikt'as ident'ec'e, se ili ĉiu'j akcept'as, ke ili'a komun'a ŝtat'a kaj ident'ec'a tegment'o est'as makedonia ŝtat'o (ne ŝtat'o de makedon'o'j).

Kroati'o

Kroati'a'j politik'ist'o'j kaj la kroati'a katolik'a eklezi'o sent'as panik'o'n pro la herez'a ide'o, ke ĝi ne est'as ŝtat'o de katolik'a'j kroat'o'j, sed ŝtat'o de ĉiu'j kroati'a'j ŝtat'an'o'j, kiu'j naci'e pov'as est'i kroat'o'j, serb'o'j, bosni'an'o'j, ital'o'j, ĉeĥ'o'j, hungar'o'j, roma'o'j kaj religi'e katolik'o'j, ortodoks'a'j krist'an'o'j, islam'an'o'j, ateist'o'j ktp, kaj per ĉiu'j ebl'o'j de psik'a prem'o kontraŭ'batal'as tia'j'n ide'o'j'n. Ja kiel ili reg'u la popol'o'n, se ili ne pov'as dir'i, ke tio est'as ŝtat'o de kroat'a'j katolik'o'j kaj ke ĉi tie ĉiu'j ali'a'j est'as du'a'rang'a'j, ne tro dezir'at'a'j person'o'j. Ili ne pov'as kre'i si'a'j'n politik'o'j'n sen hav'i serb'o'j'n kiel mal'amik'o'j'n, kaj baz'e de daŭr'a kre'ad'o de mal'am'o al najbar'o'j (ne nur al serb'o'j) ĉef'parti'o'j gajn'as voĉ'don'ant'o'j'n, kiu'j kred'as, ke tiu'j parti'o'j defend'as la kroat'a'n naci'o'n kontraŭ mal'ben'it'a'j ne'kroat'o'j.

Ankaŭ lingv'a problem'o

Sekv'e, la politik'a'j kaj eklezi'a'j gvid'ant'o'j – la ĉef'a'j potenc'o'j en naci'a'j ŝtat'o'j – fort'e defend'as kaj defend'os si'a'n naci'a'n filozofi'o'n.

Evident'e la du'a ĉef'a problem'o en EU, rilat'a al la en'migr'int'o'j, est'as la lingv'a problem'o. Ĉar lingv'o kaj ident'ec'o est'as intim'e lig'it'a'j (lingv'o est'as simbol'o kaj sign'o de grup'a ident'ec'o kaj neni'u nov'a ident'ec'o pov'as est'i real'ig'at'a sen lingv'o, kiu ĝi'n karakteriz'as), est'as klar'e, ke komun'a eŭrop'a ident'ec'o postul'as decid'o'n pri tio, kiu lingv'o ĝi'n sign'os kaj signal'os. Sen'dub'e tio dev'us est'i nov'a lingv'o, neŭtral'a, neni'u el la ekzist'ant'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j.

Imam'o'j kontraŭ teror'o

La 14an de juni'o 2017 tri'cent imam'o'j el Aŭstrio sub'skrib'is deklaraci'o'n kontraŭ teror'o. Ibrahim Olgun, prezid'ant'o de la Islam'a Asoci'o de Kred'ant'o'j, parol'is pri „histori'a tag'o”. Jen mal'long'ig'it'a deklaraci'o „je la nom'o de Alah'o”:

Ni, la aŭstriaj imam'o'j, far'os ĉio'n ebl'a'n por sub'ten'i la pac'a'n kun'viv'ad'o'n en Aŭstrio. Ni aktiv'os por pac'o, liber'ec'o, just'ec'o kaj sam'a'j ŝanc'o'j por vir'o kaj vir'in'o. Ni kondamn'as ĉi'a'j'n ekstrem'ism'a'j'n kaj teror'ism'a'j'n per'fort-ag'ad'o'j'n en la tut'a mond'o. La kruel'aĵ'o'j kaj atenc'o'j de la tiel nom'at'a Islam'a Ŝtat'o est'as direkt'it'a'j kontraŭ islam'o kaj mis'uz'as ni'a'n religi'o'n. Ni respekt'as la konstituci'a'j'n princip'o'j'n de Respublik'o Aŭstrio, konkret'e egal'ec'o'n de ĉiu'j civit'an'o'j antaŭ la leĝ'o, plur'ism'o'n kaj demokrati'o'n. Ni vol'as respekt'i religi'a'j'n minoritat'o'j'n kaj protekt'i ili'n kontraŭ politik'a mis'uz'o kaj mal'amik'aĵ'o'j. Per ni'a'j sub'skrib'o'j ni montr'as klar'a'n sign'o'n kontraŭ ĉia teror'ism'o, ekstrem'ism'o kaj per'fort'o: Imam'o'j en Aŭstrio.

Sukces'a renkont'iĝ'o

Intern'a kaj ekster'a politik'o de Eŭrop'a Uni'o (EU), ekonomi'a kun'labor'o, sekur'ec'a'j afer'o'j kaj problem'o'j de en'migr'ad'o est'is trakt'it'a'j dum somer'a pint'kun'ven'o de la ĉef'ministr'o'j de la Viŝegrada Grup'o (V4) konsist'ant'a el Ĉeĥi'o, Hungari'o, Pollando kaj Slovaki'o.

Kun la egipta prezid'ant'o Abdel Fattah es-Sisi ili diskut'is la sekur'ec'a'n situaci'o'n en Egipti'o kaj Libio, en'migr'ad'o'n kaj la batal'o'n kontraŭ teror'ism'o. Okaz'is diskut'o'j ankaŭ pri perspektiv'o'j de la ambaŭ'flank'a kun'labor'ad'o, precip'e en la energi-sektor'o. La viŝegradaj membr'o-ŝtat'o'j propon'is al Egipti'o fak'a'n kun'labor'ad'o'n pri likvid'ad'o de eksplod'o'sistem'o'j kaj ne'eksplod'int'a'j min'o'j.

En komun'a deklar'o la membr'o-ŝtat'o'j esprim'is sub'ten'o'n al Egipti'o kaj konstat'is, ke la ĝis'nun'a'j ag'ad'o'j kre'as bon'a'j'n kondiĉ'o'j'n por kun'labor'o. Ili est'as plen'e konvink'it'a'j, ke neces'as firm'ig'i la politik'a'n kaj ekonomi'a'n partner'ec'o'n kun la cel'o pli'vigl'ig'i la komerc'a'j'n rilat'o'j'n inter Egipti'o, V4 kaj EU.

Kiel unu'ec'ig'i tut'a'n popol'o'n en unu tag'o

Arbitraci'a tribunal'o star'ig'it'a en 2009 per la reg'ist'ar'a inter'konsent'o inter Sloveni'o kaj Kroati'o pri difin'o de komun'a land'lim'o far'is decid'o'n kaj proklam'is ĝi'n la 29an de juni'o 2017. En 2015 Kroati'o unu'flank'e deklar'is la tribunal'o'n ne'valid'a kaj diskredit'it'a, ĉar oni mal'kovr'is sekret'a'n telefon'a'n inter'parol'o'n inter iu ofic'ist'in'o de la sloven'a ministeri'o pri ekster'land'a'j afer'o'j kun tiam'a sloven'a membr'o de la tribunal'o, en kiu ŝi instrukci'is kio'n far'i por pli'fort'ig'i la ŝanc'o'j'n de la sloven'a'j argument'o'j. La tribunal'o decid'is, ke tio ne est'as serioz'a lez'o al la procedur'o kaj ke tial la tribunal'o plu labor'os kaj far'os decid'o'n, kio nun okaz'is.

Sloveni'o ne gajn'is kio'n ĝi cel'is ...

La cel'o de Sloveni'o est'is, antaŭ ĉio, tia difin'o de ĝi'a mar'a land'lim'o kun Kroati'o, laŭ kiu ĝi hav'us mar'a'n koridor'o'n por ating'i la inter'naci'a'n mar'o'n en Adriatik'o el si'a'j haven'o'j, por ke ŝip'o'j, kiu'j navig'as al Sloveni'o ne dev'iĝ'u tra'pas'i la kroat'a'n aŭ ital'a'n mar'a'n teritori'o'n. Laŭ la inter'naci'a jur'o pri mar'o'j tio ne ebl'as, ĉar la ter'a land'lim'o inter la du land'o'j est'as pint'e de unu golf'o: la leĝ'o dir'as, ke tiam la mar'a lim'o el'ir'as kiel rekt'a lini'o el la golf'a pint'o kaj direkt'iĝ'as laŭ la mez'o de la golf'o. La arbitraci'a tribunal'o decid'is dispon'ig'i al Sloveni'o iom pli da mar'o ol ĝi ricev'us aŭtomat'e (proksim'um'e 70 % de la golf'o), sed ankaŭ tio neniel ebl'ig'as al Sloveni'o gajn'i liber'a'n mar'a'n el'ir'o'n al la inter'naci'a mar'o. Sloveni'o dev'us tamen inter'konsent'i kun Kroati'o pri la koridor'o. Ĝi ne gajn'is kio'n ĝi cel'is, sed ĝi decid'is akcept'i la decid'o'n de la tribunal'o.

... tamen Kroati'o ekscit'iĝ'is

Ĉar Kroati'o jam en 2015 decid'is ignor'i la tribunal'o'n kaj ne agnosk'i ĝi'n, la nun'a decid'o ig'is la tut'a'n politik'ist'ar'o'n plen'e unu'ec'a: ĉiu'j sen'escept'e, inkluziv'e de la Scienc'a Akademi'o, iĝ'is tre ekscit'it'a'j, ke la tribunal'o tamen ag'is kaj decid'is (laŭ kroat'a opini'o, damaĝ'e por Kroati'o); nun ĉiu'j komplet'e unu'ec'e asert'as, ke okaz'is mal'just'aĵ'o. Tial en unu tag'o (kiam ĉiu'j amas'komunik'il'o'j parol'is nur pri tio, kiel Kroati'o est'as „atak'it'a”) la tut'a popol'o iĝ'is eŭfori'a. La komplet'a popol'o iĝ'is ekscit'it'a kaj fort'e kontraŭ'sloven'a. Tio dis'vast'iĝ'is inter la hom'o'j fulm'rapid'e. Iu, kiu kutim'e est'as tre kritik'em'a pri si'a'land'a'j (kroat'a'j) politik'ist'o'j, nun plen'plen'e sub'ten'is ili'n kaj ekscit'iĝ'is fort'e kontraŭ tiu'j „aĉ'a'j sloven'o'j”.

Est'as facil'e instig'i naci'ism'o'n

Vid'ebl'as kiel facil'e est'as por politik'ist'o'j kre'i stat'o'n de eŭfori'o en la popol'o kaj pret'ig'i la popol'o'n por milit'o pro tut'e sen'signif'a kaŭz'o – se tio port'as iu'n util'o'n al la politik'ist'o'j. Sufiĉ'as invent'i art'e'far'it'a'n mal'amik'o'n (en tiu ĉi okaz'o, pro iu ne'klar'a situaci'o pri et'a part'o de mar'a land'lim'o oni pov'is proklam'i sloven'o'j'n danĝer'a'j mal'amik'o'j), kaj tio sufiĉ'as, por ke absolut'e tut'a popol'o frenez'iĝ'u kaj pret'u unu'ec'e batal'i por „si'a'j” interes'o'j, por si'a patr'uj'o en danĝer'o.

Tio montr'as, ke est'as eg'e facil'e instig'i naci'ism'o'n per modern'a'j inform'rimed'o'j, kre'ant'e kvazaŭ'a'n mal'amik'o'n, kiu pov'as est'i iu najbar'a popol'o, iu ali'a ras'o aŭ minoritat'o en la land'o (kiel en'migr'ant'o'j, roma'o'j ktp), ĉar la popol'o neniam voĉ'don'as per si'a raci'o, sed per si'a'j emoci'o'j, kiu'j est'as voj'montr'il'o tre subjektiv'a kaj facil'e manipul'ebl'a.

Intervju'o kun la ambasador'o de Italio en Norvegi'o kaj Islando

Giorgio Novello est'as ambasador'o de Italio en Norvegi'o kaj Islando. MONATO intervju'is li'n pri la tensi'o'j, kiu'j dum la last'a'j jar'o'j kontraŭ'star'ig'is Rusion kaj mult'a'j'n okcident-eŭrop'a'j'n land'o'j'n.

Novello: Ni pov'as dir'i, ke ili est'as intens'a'j kaj esenc'e favor'a'j, sed aper'is problem'o'j post la rus'a aneks'o de Krimeo.

La ter'a land'lim'o inter Norvegi'o kaj Rusio est'as ĉirkaŭ 150 kilo'metr'o'j'n long'a. Ek'de la kolaps'o de Sovetio ĝis nun, Norvegi'o labor'is kun Rusio kaj trans'form'is tiu'n kun'a'n flank'o'n en punkt'o'n de renkont'o, pli'ig'ant'e la region'a'n kun'labor'ad'o'n. Pli preciz'e, pro specif'a inter'konsent'o inter la du land'o'j, la loĝ'ant'o'j de grand'a are'o ambaŭ'flank'e de la land'lim'o pov'as vojaĝ'i sen viz'o. La plej grav'a tra'pas-punkt'o nom'iĝ'as Storskog: en 20 jar'o'j la regul'a'j tra'ir'o'j pli'iĝ'is de 10 000 ĝis pli ol 150 000 jar'e. Norvegi'o kaj Rusio kun'labor'as en mult'a'j sektor'o'j, de la en'mar'a sav'ad'o al la mastr'um'ad'o de fiŝ'a'j stok'o'j. Mult'a'j rus'a'j student'o'j stud'as en la universitat'o'j de nord'a Norvegi'o, kiel Tromsø kaj Bodø. Tamen est'as du afer'o'j, kiu'j ig'as tiu'n ĉi kadr'o'n de bon'eg'a kun'labor'ad'o diskut'ind'a.

La unu'a'n kaŭz'is la aneks'o de Krimeo. Norvegi'o kondamn'as tiu'n ĉi aneks'o'n kaj konsider'as ĝi'n kontraŭ'leĝ'a kaj kontraŭ'a al la inter'naci'a jur'o. Tial ĝi al'iĝ'is al la ekonomi'a'j sankci'o'j kontraŭ Rusio start'ig'it'a'j de Eŭrop'a Uni'o, kvankam Norvegi'o ne est'as ĝi'a membr'o. El tio sekv'as fort'a mal'pli'iĝ'o de la komerc'o inter la du land'o'j kaj la redukt'iĝ'o de la kun'labor'ad'o en kelk'a'j sektor'o'j.

Du'e, dum la antaŭ'last'a jar'o, tre kresk'is la nombr'o de nov'a'j al'ven'o'j en Norvegi'o'n tra la land'lim'o kun Rusio de hom'o'j, kiu'j pet'is azil'o'n en Norvegi'o. Dum kelk'a temp'o oni eĉ taks'is, ke tiel en Norvegi'o'n pov'os al'ven'i 150 000 hom'o'j jar'e (kio est'as mult'o, konsider'ant'e, ke la tut'a loĝ'ant'ar'o est'as 5 milion'o'j). Tamen en la last'a jar'o la situaci'o kaj la en'migr'a flu'o normal'iĝ'is.

Norvegi'o est'as ankaŭ membr'o de NATO, en kiu ĝi est'as la plej nord'a flank'o. La norvegi'a'j arm'it'a'j fort'o'j est'as efik'a'j, kaj ili ĵus ricev'is pli'grand'ig'o'n de la buĝet'o. La pli'part'o de la arme'o est'as en la nord'a part'o de la land'o trans la arkt'a cirkl'o kaj en la arkt'a region'o. Tamen, ĝust'e la arkt'a region'o ĝis nun karakteriz'iĝ'as per mal'alt'a tensi'o, kaj ĝi rest'as mond'o'part'o kie la kun'labor'ad'o est'as tre bon'a. Tiu kun'labor'ad'o okaz'as ĉef'e tra la Arkt'a Konsili'o, inter'naci'a forum'o, kiu hav'as konstant'a'n sekretari'ej'o'n en la arkt'a norveg'a urb'o Tromsø kaj inkluziv'as, kun'e kun Norvegi'o kaj Rusio, la ali'a'j'n arkt'a'j'n land'o'j'n (Uson'o, Kanado, Islando, Gronland'o/Dani'o, Svedi'o kaj Finnlando). Ankaŭ Italio part'o'pren'as la labor'o'j'n kiel observ'ant'o, kontribu'ant'e ĉef'e al scienc'a esplor'ad'o kaj medi'protekt'ad'o kun'e kun ali'a'j grav'a'j land'o'j, kiu'j hav'as la sam'a'n status'o'n: Ĉini'o, Barato kaj Japani'o.

Novello: Mi respond'os ŝerc'e: la est'ont'ec'o ne est'as sam'a kiel antaŭ'e, kaj ĝi est'as tre mal'facil'e antaŭ'vid'ebl'a. Tio est'as ŝerc'o, tamen, kiel ĉiu'j ŝerc'o'j, ĝi en'hav'as iom da ver'o. Ukrainio est'as grand'a land'o kun rimark'ind'a'j ekonomi'a'j ebl'o'j, kiu last'a'temp'e sub'skrib'is inter'konsent'o'n pri asoci'iĝ'o kun Eŭrop'a Uni'o.

Ni atend'as, ke tiu ĉi inter'konsent'o pri asoci'iĝ'o, kiu rilat'as al ekonomi'o kaj al politik'a dialog'o, est'os frukt'o'don'a. Sed est'as la problem'o de la aneks'o de Krimeo al Rusio. Eŭrop'a Uni'o konsider'as tiu'n ĉi aneks'o'n kontraŭ'leĝ'a, ĉar ĝi kontraŭ'as la princip'o'n de la ne'tuŝ'ebl'o de eŭrop'a'j land'lim'o'j konfirm'it'a'n de la Konferenc'o pri Sekur'ec'o kaj Kun'labor'o en Eŭrop'o kaj re'asert'it'a'n en la budapeŝta memorand'o. La cel'o de EU est'as re'ven'i al la antaŭ'a situaci'o. Est'as nepr'e, ke okaz'u progres'o en ĉi tiu direkt'o. En la tuj'a est'ont'ec'o, neces'as efektiv'ig'i la t.n. minsk'a'n inter'konsent'o'n, rilat'e la situaci'o'n en la basen'o de Don'o en orient'a Ukrainio. La minsk'a'n inter'konsent'o'n sub'skrib'is ĉiu'j koncern'a'j subjekt'o'j, inter'ali'e Rusio kaj Ukrainio. Se ĉio efektiv'iĝ'os, ni hav'os ver'a'n progres'o'n direkt'e al normal'iĝ'o de la situaci'o.

Roman'o en la portugal'a premi'it'a

La Dublina Premi'o pri Inter'naci'a Literatur'o est'is en 2017 al'juĝ'it'a al la roman'o Teori'a Geral do Esquecimento (La ĝeneral'a teori'o pri forges'o) de la angol'an'o José Eduard'o Agualusa [ĵozé edŭardo agŭaluza], en la angl'a traduk'o (A General Theory of Oblivion) de Daniel Hahn.

La verk'o tem'as pri la viv'o de Ludovik'a (Lud'o), portugal'a vir'in'o, kiu en la antaŭ'tag'o de la sen'de'pend'iĝ'o de Angolo en'mur'ig'as si'n en si'a apartament'o, kie la pil'o'j de ŝi'a radi'o'aparat'o mal'funkci'as, las'ant'e ŝi'n dum 28 jar'o'j sen komunik'ad'o kun la ekster'a mond'o. Sam'temp'e, la vir'a protagonist'o, nom'e Jeremias, sekv'as, per la radi'o, la mal'facil'a'n lukt'o'n de la reg'ist'ar'a'j trup'o'j kontraŭ la mal'stabil'a alianc'o de la parti'o Unit'a, la Naci'a Front'o, la sud-afrik'a arme'o kaj dung'o'soldat'o'j el Portugali'o, Briti'o kaj Nord-Amerik'o. La situaci'o est'as eĉ pli komplik'it'a pro la inter'ven'o de la kub'an'o'j. Do la leg'ant'o pov'as aprez'i la simbol'ism'o'n de la rakont'o, kaj kontrast'i la spert'o'n de la izol'it'a vir'in'o, Lud'o, kaj la ekster'a spert'o de la vir'o, Jeremias. Pli'e, oni intim'e lern'as pri la sang'a kaj ĥaos'a histori'o de la modern'a Angolo.

Grand'a surpriz'o

Ĝis la aper'o de la angl'a traduk'o de ĉi tiu roman'o, ŝajn'as, ke la sol'a verk'o de portugal'lingv'a literatur'o, kiu est'is trov'ebl'a sur la bret'o'j de libr'o'vend'ej'o'j en Irlando, est'is la roman'o'j de la brazil'an'o Paulo Coelho. Do, cert'e la al'juĝ'o de irlanda premi'o al la verk'o de Agualuso est'is grand'a surpriz'o. Oni pov'as nur konjekt'i pri la motiv'o'j, kiu'j instig'is la juĝ'ist'o'j'n en Dublino. Ĉu ebl'e la fakt'o, ke en la jar'o antaŭ la aper'o de la angl'a traduk'o okaz'is la cent'jar'iĝ'o de la ribel'o, kiu konduk'is al la sen'de'pend'iĝ'o de la Irlanda Respublik'o, do sent'o de simpati'o kun la popol'o de tiu antaŭ'a koloni'o en Afrik'o? Ebl'e pli ver'ŝajn'a kial'o est'as tio, ke oni pov'as konstat'i simil'ec'o'n inter la spert'o de Angolo kaj la egal'e ĥaos'a kaj kruel'a aktual'a situaci'o en Sirio kaj Irako.

La al'juĝ'int'o'j en Dublino est'as gratul'ind'a'j pro si'a elekt'o. Ebl'as ĝoj'i, ke (preskaŭ) ne nur la literatur'o de la domin'ant'a angl'e'parol'ant'a mond'o est'as vid'ebl'a en la irlandaj libr'o'vend'ej'o'j kaj bibliotek'o'j. Tre bon'ven'a est'as la aper'o de pli kaj pli da literatur'o inter'naci'a.

Milion'o'j da drog'em'ul'o'j mal'san'as

En 2015 proksim'um'e kvar'on'miliard'o da hom'o'j konsum'is drog'o'j'n, kaj el ili 29,5 milion'o'j – 0,6 % de la mond'a loĝ'ant'ar'o – sufer'is mal'san'o'j'n, eĉ de'pend'ec'o'n.

La opi'o'id'o'j ¹ konsist'ig'as la plej danĝer'a'n drog'o-spec'o'n, kun 70 % de la mal'san'ig'a efik'o. Tio est'as en lig'o kun perturb'o'j pro la tut'mond'a konsum'ad'o de drog'o'j, laŭ Raport'o de 2017 far'it'a de la Ofic'ej'o pri Drog'o'j kaj Krim'ad'o de UN (UNODC) en Vieno.

Amfetamin'o'j, hepat'it'o kaj aidos'o

Ankaŭ mal'san'o'j rilat'a'j al la konsum'ad'o de amfetamin'o'j est'as faktor'o de tut'mond'a mal'trankvil'iĝ'o. La merkat'o de nov'a'j psik'o'aktiv'a'j substanc'o'j (NPS) est'as ankoraŭ relativ'e ne-grand'a, kaj la uz'ant'o'j de stimul'il'o'j ne kon'as la kvant'o'n de amfetamin'o'j en iu'j NPS-oj. Tio potencial'e sub'met'as la konsum'ant'o'j'n al pli'a'j san'problem'o'j.

La raport'o special'e sub'strek'as, ke hepat'it'o C kaŭz'as la plej grand'a'n damaĝ'o'n al laŭ'taks'e 12 milion'o'j da hom'o'j, kiu'j al si injekt'as drog'o'j'n. En tiu grup'o unu el ok (1,6 milion'o'j) sufer'as aidos'o'n, pli ol la du'on'o (6,1 milion'o'j) hepat'it'o'n C, kaj proksim'um'e 1,3 milion'o'j sufer'as hepat'it'o'n C kaj aidos'o'n. La drog'em'ul'o'j mort'int'a'j pro hepat'it'o C est'as tri'obl'e pli mult'a'j (222 000) ol tiu'j mort'int'a'j pro aidos'o (60 000). Tamen la raport'o emfaz'as, ke malgraŭ la last'a'temp'a progres'o rilat'e al la kurac'ad'o de hepat'it'o C, la al'ir'o al medikament'o'j est'as daŭr'e mal'bon'a, kaj la kurac'ad'o est'as tre mult'e'kost'a en la pli'mult'o de la land'o'j.

Re'vigl'iĝ'o de la ag'ad'o

La nov'a'n raport'o'n oni publik'ig'is 20 jar'o'j'n post la Mond'a Drog-Raport'o de UN, en moment'o, kiam la inter'naci'a komun'um'o antaŭ'e'n'ig'as la ag'ad'o'n. Jur'i Fedotov, direktor'o de UNODC, sub'strek'is, ke la rezult'a dokument'o de la special'a sesi'o en'hav'as pli ol 100 konkret'a'j'n rekomend'o'j'n por mal'help'i la konsum'ad'o'n de drog'o'j. Li konfes'is, ke neces'as mult'o'n far'i por kontraŭ'batal'i mult'a'j'n damaĝ'o'j'n kaŭz'at'a'j'n al san'o, evolu'o, pac'o kaj sekur'ec'o en ĉiu'j region'o'j de la mond'o.

Ŝanĝ'iĝ'o de la negoc'model'o'j

En 2014 trans'naci'a'j grup'o'j de la organiz'it'a krim'ul'ar'o laŭ taks'o'j per'labor'is inter unu kvin'on'o'n kaj unu tri'on'o'n de si'a'j en'spez'o'j per drog'o-komerc'ad'o.

La modern'a'j komunik'il'o'j kon'ig'as nov'a'j'n ebl'o'j'n al la drog'o-komerc'ist'o'j, dum Darknet ebl'ig'as al la konsum'ant'o'j anonim'e aĉet'i tia'j'n substanc'o'j'n per kript'o'valut'o'j kiel Bitkojno.

Nun'temp'e, kiam la kontraŭ'leĝ'a komerc'ad'o per'e de Darknet ankoraŭ est'as mal'grand'a, laŭ far'it'a'j esplor'o'j ĉiu'jar'e – inter septembr'o 2013 kaj januar'o 2016 – okaz'is 50-el'cent'a kresk'o de la negoc'o'j. Tip'a'j aĉet'ant'o'j est'as konsum'ant'o'j de mariĥuan'o, sintez'a narkot'aĵ'o „ekstaz'o”, kokain'o, halucin'a'j kaj nov'a'j psik'o'aktiv'a'j substanc'o'j (NPS).

Vari'a merkat'o de opi'o'id'o'j

La spektr'o de substanc'o'j hav'ebl'a'j en tiu merkat'o pli'grand'iĝ'is, konstat'as la raport'o, en kombin'o kun inter'naci'e registr'it'a'j substanc'o'j kiel heroin'o kaj laŭ'recept'a'j kurac'il'o'j, kiu'j'n oni de'voj'ig'as de la leĝ'a merkat'o aŭ produkt'as kiel fals'it'a'j'n medikament'o'j'n.

NPS-oj plu evolu'as tiu'manier'e, ke ĉirkaŭ la jar'o 2015 la kvant'o de tiu'j substanc'o'j du'obl'iĝ'is (483) kompar'e kun 260 NPS-oj en 2012.

La produkt'ad'o prosper'as

En 2016 la mond'a opi'o-produkt'ad'o pli'iĝ'is unu tri'on'o'n kompar'e kun la antaŭ'a jar'o, kaj tio okaz'is ĉef'e pro la kresk'o de la rikolt'o de papav'o en Afgani'o. En la raport'o oni indik'as vast'iĝ'o'n de la kokain-merkat'o, tiel ke de la period'o 2013-2015 la nombr'o de koka'o-plant'o'j grand'iĝ'is je 30 % ĉef'e rezult'e de evolu'o de la kultiv'ad'o en Kolombio. Post period'o de mal'pli'iĝ'o est'as antaŭ'sign'o'j, ke la kokain-konsum'ad'o dis'volv'iĝ'as en Eŭrop'o kaj Nord-Amerik'o.

Drog'o'j kaj teror'ism'o

Kvankam ne ĉiu'j teror'ist'a'j grup'o'j de'pend'as de la en'spez'o'j pro vend'ad'o de drog'o'j, tamen iu'j ag'ad'as en tio. Sen la drog'o-komerc'ad'o, kiu konsist'ig'as preskaŭ la du'on'o'n de la en'spez'o'j, la Talibo-mov'ad'o en Afgani'o ne hav'us la ating'o'j'n kaj influ'o'n, kiu'j'n ĝi nun hav'as. Fakt'e ĉirkaŭ 85 % de la opi'o-kultiv'ad'o en Afgani'o okaz'as en la teritori'o reg'at'a de taliboj.

1. Opi'o'id'o est'as psik'o'aktiv'a substanc'o funkci'ant'a en rilat'o kun opi'o'id'o-ricev'il'o'j, kiu'j trov'iĝ'as ĉef'e en la centr'a kaj periferi'a nerv'a kaj gastr'o-intest'a sistem'o'j.

Koler'ig'a novel'o

Koler'ig'is mi'n la risk'a novel'o de Alejandro Cossavella (MONATO 2017/07, p. 25), kie li propon'as elimin'o'n de 4 miliard'o'j da brun'ul'o'j-nigr'ul'o'j kaj fekund'ig'o far'e de ekster'ter'an'o'j de du'on'milion'o da blank'ul'in'o'j!

Prezid'ant'a'j elekt'o'j plu prokrast'iĝ'as

Jam nun est'as evident'e, ke ankaŭ ĉi-jar'e prezid'ant'a'j elekt'o'j en Demokrati'a Respublik'o Kongo ne okaz'os. Est'as tre facil'e akuz'i la nun'a'n prezid'ant'o'n Joseph Kabil'a pri tio, ke li ne vol'as for'las'i la prezid'ant'o-seĝ'o'n, tamen pens'i, ke li est'as la sol'a, kiu kulp'as pri la prokrast'o, est'us tut'e mal'just'e.

Opozici'o

La unu'iĝ'int'a opozici'o inter'konsent'is kun la nun'a reg'ist'ar'o organiz'i la elekt'o'j'n fin'e de 2017. Nun ek'ond'is dub'o'j inter la kongaj civit'an'o'j pro mult'a'j mis'kompren'o'j inter la opozici'an'o'j, kiu'j montr'as al la konga popol'o la grad'o'n de ili'a soif'o por la reg'pov'o.

Mal'kontent'o

Kiam la konga opozici'o unu'iĝ'is kaj kre'is unu parti'o'n, grand'a fort'o kre'iĝ'is por efik'e puŝ'i la prezid'ant'o'n Joseph Kabil'a okaz'ig'i la elekt'o'j'n antaŭ la konstituci'a temp'o'lim'o. La sam'a fort'o ig'is li'n akcept'i la okaz'ig'o'n de la du'a dialog'o per la per'ad'o de la kongaj episkop'o'j. Ĉi tiu lukt'o ne long'e ard'is, special'e post la for'pas'o en Belgi'o de Étienne Tshisekedi wa Mulumba, grand'a konga kontraŭ'ul'o de la reĝim'o de Kabil'a. Nun'temp'e la elekt'o-procez'o en Kongo est'as sub la ombr'o de mis'kompren'o'j inter la opozici'an'o'j. Tio ĉi mal'fru'ig'as la efektiv'ig'o'n de la unu'a inter'konsent'o sub'skrib'it'a en decembr'o 2016. Nun kong'an'o'j est'as en grand'a konfuz'o; ili est'as mal'kontent'a'j kaj eĉ perd'is la fid'o'n je la opozici'a parti'o.

Lakt'o

Se iam vi vizit'os Kipron, kaj ne sci'os, ĉu vi el'turn'iĝ'os per la lok'a lingv'o, sci'u, ke almenaŭ lakt'o'n vi pov'os facil'e trov'i! (Fot'o: ROBERTO Pigr'o)

Apostat'o'j sed ne imam'o'j

Imam'o'j de Aŭstrio (MONATO 2017/08-09. p. 8) en'e de la pord'eg'o de Vieno post nur'a'j 300 jar'o'j! Sen eĉ unu paf'o! „Imam'o'j de Aŭstrio” son'as oksimor'e ne mal'pli ol „imam'o'j de Vatikan'o” ... Ĉiu'j fraz'o'j de ili'a deklar'o kontraŭ'dir'as Islam'o'n kaj Koran'o'n. Se ili kred'as, kio'n ili deklar'is, ili est'as apostat'o'j sed ne imam'o'j. Ili tamen est'as imam'o'j: la imam'o'j praktik'ant'a'j taqija, t.e. tromp'o'n de „ne'fidel'ul'o'j”, „kafiroj”, kiu'j dezir'eg'as est'i tromp'at'a'j ...

Komenc'o de la fin'o

Hodiaŭ ni'a'n mond'o'n sku'as grand'a'j politik'a'j ter'trem'o'j. En Nord-Amerik'o kaj en Eŭrazi'o de Briti'o ĝis Korei'o, ŝanĝ'o'j de ŝtat'a'j gvid'ant'o'j kaj parlament'o'j spegul'as grand'a'j'n krev'o'j'n kaj mal'akord'o'j'n en la soci'o'j. Mal'e, en la japan'a insul'ar'o, la reg'ad'o de Abe Ŝinzo kaj li'a Liberal-Demokrati'a Parti'o (LDP) kun absolut'a majoritat'o de du-tri'on'a pli'mult'o en ambaŭ ĉambr'o'j de la parlament'o ŝajn'is tre potenc'a kaj stabil'a. Tamen pro la ĵus'a komplet'a mal'venk'o en la elekt'o'j de la tokia guberni'a parlament'o la potenc'o kaj aŭtoritat'o de Abe ek'ŝancel'iĝ'is.

Venk'is nov'a parti'o

La 2an de juli'o okaz'is parlament'a'j elekt'o'j en la ĉef'urb'o Tokio. La parti'o de Abe, hav'int'e ĝis tiam 57 seĝ'o'j'n, gajn'is nur 23 el 127 seĝ'o'j. La venk'int'o kun 49 (79, se en'kalkul'i 30 seĝ'o'j'n de koalici'a'j parti'o'j) est'is nov'a parti'o, Toki'an'o'j Unu'e, kies ĉef'o est'as Koike Juriko, nun'a guberni'estr'in'o de Tokio. Ŝi est'as eks'membr'o de LDP kaj defi'is kandidat'o'n de LDP ĉe la pas'int'jar'a'j elekt'o'j de tokia guberni'estr'o (Ter'trem'a'j task'o'j de la guberni'estr'o, MONATO 2016/10, p. 9).

Mal'popular'a'j politik'o'j

Not'ind'as, ke la mal'venk'o de LDP en Tokio montr'as efektiv'a'n mal'konfid'o'n kontraŭ Abe. Fakt'e, ĝis la printemp'o Abe ĝu'is alt'a'n sub'ten'o'n de la popol'o, malgraŭ si'a'j mal'popular'a'j politik'o'j. Akir'int'e la ŝtat'potenc'o'n pro la mizer'a fiask'o kaj si'n'pere'ig'o de Demokrati'a Parti'o (DP) antaŭ kvar jar'o'j kaj du'on'o, LDP trud'em'e en'konduk'is kontraŭ'demokrati'a'j'n politik'o'j'n: ekzempl'e, re'funkci'ig'o'n de nukle'a'j central'o'j, kio'n la pli'mult'o de la loĝ'ant'ar'o kontraŭ'as. LDP ankaŭ en'konduk'is leĝ'o'j'n, kiu'j pli'fort'ig'as la ŝtat'a'n potenc'o'n kaj lim'ig'as rajt'o'j'n de civit'an'o'j. Plej grav'a'j est'as la leĝ'o, kiu permes'as al la japan'a arme'o operac'i kie ajn en la mond'o, kaj la leĝ'o, kiu, sub la pretekst'o prevent'i teror'o'n, al'don'is pun'o'n pro konspir'o pri 277 ekzist'ant'a'j krim'o'j. Oni tim'as, ke tio ĉi pov'us mal'ferm'i pord'o'n al epok'o, kiam la polic'o gvat'os ordinar'a'j'n civit'an'o'j'n.

Kial'o por sub'ten'o

La kial'o de alt'a sub'ten'o de Abe (ĉ. 50 %) kaj LDP (ĉ. 40 %) en opini'sond'o'j est'is tio, ke, pro la koŝmar'a kaj sen'iluzi'ig'a fiask'o de DP, la publik'o rigard'is la parti'o'n LDP kiel unu'nur'a'n praktik'a'n elekt'o'n. Tial DP, ankoraŭ la plej grand'a opozici'a parti'o, hav'as nur c. 7 % da sub'ten'o, dum ĉ. 40 % sub'ten'as neniu'n parti'o'n.

Neglekt'o de kritik'o

Rezult'e, LDP tut'e neglekt'is la kritik'o'n flank'e de la opozici'a'j parti'o'j, amas'komunik'il'o'j kaj la publik'o. Abe, ten'ant'e la naz'o'n supr'e, ne'rekt'e aŭ mistifik'e respond'as la demand'o'j'n, mok'ad'as la opozici'ul'o'j'n, aŭ eĉ kri'e inter'romp'as opozici'a'n demand'ad'o'n en parlament'a'j komitat'a'j kun'sid'o'j. Dum li'a last'a kvar'jar'a reg'ad'o, plur'a'j ministr'o'j aŭ vic'ministr'o'j mal'dec'e parol'is aŭ skandal'e kondut'is, sed en mult'a'j okaz'o'j li aŭ la kabinet'a sekretari'o sen'kulp'ig'is ili'n, dir'ant'e: „neni'a problem'o!”

Special'a'j favor'o'j

Ĝeneral'e, potenc'ul'o'j oft'e mis'uz'as si'a'n pov'o'n aŭ influ'o'n por hav'ig'i special'a'j'n favor'o'j'n al si'a parenc'ar'o, si'a'j amik'o'j aŭ sub'ten'ant'o'j. Abe ne est'as escept'o. Lev'iĝ'as suspekt'o, ke pas'int'juni'e la ministeri'o pri financ'o vend'is al fond'ot'a element'a lern'ej'o, kies posed'ant'o est'as sub'ten'ant'o de Abe kaj antaŭ'aranĝ'it'a honor'a estr'o est'is Abe Akie, la edz'in'o de Ŝinzo, ŝtat'a'n teren'o'n je ĉirkaŭ 100 milion'o'j da en'o'j (ĉ. 800 000 eŭr'o'j), dum ĝi fakt'e valor'is naŭ'obl'e pli. Ali'a suspekt'o est'as, ke pas'int'jar'e alt'rang'a'j ofic'ist'o'j de la Kabinet'a Ofic'ej'o trud'e prem'is la ministeri'o'n pri instru'ad'o, por ke ĝi special'e kaj rapid'e aprob'u pet'o'n por establ'i veterinar'a'n fakultat'o'n en universitat'o, kies estr'o est'as mal'nov'a amik'o de Abe Ŝinzo. La ekzist'o'n de tia prem'ad'o klar'e konstat'is la eks'a vic'ministr'o de la ministeri'o, kiu inter'temp'e demisi'is pro ali'a kial'o.

Kategori'a ne'ad'o

Ĉef'ministr'o Abe kaj li'a'j stab'an'o'j en la Kabinet'a Ofic'ej'o kategori'e ne'is tiu'j'n mis'uz'o'j'n de potenc'o kaj aŭtoritat'o malgraŭ la atest'o de eks-vic'ministr'o kaj mult'a'j ali'a'j ne'rekt'a'j pruv'o'j. Kiam opozici'a'j parti'o'j kaj amas'komunik'il'o'j postul'is dokument'o'j'n montr'ant'a'j'n tiu'n mis'uz'o'n de potenc'o, Abe kaj li'a'j koleg'o'j ripet'e ne'is la ekzist'o'n de la dokument'o'j. Kaj kiam la dokument'o'j tamen trov'iĝ'is, la potenc'ul'o'j ne'is ili'a'n aŭtent'ec'o'n.

Perd'is pacienc'o'n

Antaŭ tiu'j ĉi trud'em'a politik'o, nepotism'a'j favor'o'j, obstin'a ne'ad'o kaj arogant'ec'o, la japan'a popol'o, malgraŭ si'a ĉiam'a pacienc'o kaj obe'em'o, ŝajn'e perd'is toler'em'o'n. Ĉiu'j opini'sond'o'j ek'de maj'o montr'is mal'pli'iĝ'o'n de sub'ten'o de la reĝim'o Abe, kaj en juni'o toki'an'o'j dir'is „ne!” al Abe kaj LDP kaj prefer'is la parti'o'n Toki'an'o'j Unu'e.

Kio do okaz'os nun?

Kvankam eĉ mult'a'j sub'ten'ant'o'j de LDP komenc'is for'las'i Abe kaj mult'a'j LDP-an'o'j, kiu'j antaŭ'e est'is silent'ig'at'a'j de Abe ek'kritik'is li'n, la sub'ten'o por la opozici'a'j parti'o'j est'as tro mal'alt'a. Do, oni en'fokus'ig'as atent'o'n al Koike Juriko kaj ŝi'a parti'o, kiu'j minac'as la reĝim'o'n Abe de ekster la parlament'o.

Iu'j antaŭ'vid'as aŭ esper'as, ke kelk'a'j grav'ul'o'j kaj rival'o'j de Abe en LDP for'las'os si'a'n parti'o'n, kun'e organiz'ant'e nov'a'n parti'o'n kun Koike kaj ŝi'a parti'o Toki'an'o'j Unu'e, antaŭ la ven'ont'a'j elekt'o'j de la membr'o'j de la Ĉambr'o de Deput'it'o'j en decembr'o 2018. Ĉar Koike antaŭ'e est'is membr'o de LDP kaj serv'is kiel ministr'o pri defend'o, la bar'o'j por kun'iĝ'i en la nov'a parti'o ne est'os alt'a'j.

Ĉiu'okaz'e la re'organiz'ad'o de la japan'a politik'o est'iĝ'os en la kamp'o de konservativ'ul'o'j. Unu el la el'star'a'j trajt'o'j de la japan'a politik'o est'as, ke tie trov'iĝ'as nek Sanders, nek Mélenchon, nek Corbyn, kiu'j klar'e reprezent'as la prem'at'a'j'n kaj jun'a'j'n tavol'o'j'n, kvankam cert'e ekzist'as mult'a'j mal'facil'a'j soci'a'j problem'o'j: mal'riĉ'ec'o, tro'a labor'o ktp. En Japani'o popol'ism'o aper'as nur inter la dekstr'ul'o'j.

Trov'it'a milit'a ŝip'o

Scienc'ist'o'j de universitat'o de la litova haven'urb'o Klaipėda kaj milit'ist'o'j de la litova mar'arme'o, kiu'j juli'e part'o'pren'is en scienc'a ekspedici'o al Balt'a Mar'o asert'as, ke ili trov'is la dron'int'a'n mar'ŝip'o'n Antanas Smetona, kies nom'o omaĝ'as prezid'int'o'n de Litovio. Ili konstat'is, ke ĝi kuŝ'as en profund'o de 85 metr'o'j proksim'e de la bord'o de Estoni'o.

Mal'aper'o

Ĝi est'is la unu'a milit'ŝip'o de sen'de'pend'a Litovio, kiu'n en 1927 la tiam'a reg'ist'ar'o aĉet'is de Germanio. La cirkonstanc'o'j de la mal'aper'o ĝis nun ne est'as klar'a'j, ĉar eĉ ne unu el la kelk'a'j versi'o'j pri ĝi'a last'a navig'o est'as konfirm'it'a. Laŭ unu versi'o, januar'e de 1945 Antanas Smetona, kiu tiam nom'iĝ'is Korall for'navig'is el la haven'o de Helsink'o kaj traf'int'e min'o'n dron'is en la Finn'a Golf'o. Ali'a'j font'o'j asert'as, ke pri la dron'o kulp'as german'a sub'mar'ŝip'o.

Profesor'o de la universitat'o de Klaipėda Vladas Žulkus dir'is, ke est'as fort'a damaĝ'o en la front'a part'o de la ŝip'o. Tio don'as la ide'o'n, ke en 1945 torped'o traf'is kaj dron'ig'is ĝi'n.

Ne est'as intenc'o'j el'akv'ig'i la dron'int'a'n ŝip'o'n, ĉar tiu operaci'o kaj post'a konserv'ad'o est'us tro mult'e'kost'a'j, sed la lok'o de la trov'o est'os protekt'at'a.

Ali'a'j dron'int'a'j ŝip'o'j

La ekspedici'o cel'is per modern'a'j aparat'o'j esplor'i la lok'o'n, kie mal'aper'is Antanas Smetona kaj ali'a'j'n lok'o'j'n, kie en 1939 proksim'e de Tallinn mal'aper'is la grand'a komerc'a ŝip'o Panevėžys kaj mez'e de aŭgust'o 1941 ali'a'j du mal'grand'a'j, Utena kaj Kretinga, kiu'j est'is trov'it'a'j en pli fru'a temp'o.

Laŭ la profesor'o, tiu ĉi mal'kovr'o hav'as ne nur scienc'a'n valor'o'n, sed ankaŭ grav'a'n histori'a'n signif'o'n. Krom'e ĝi est'as bel'a donac'o okaz'e de la 25a dat're'ven'o de re'kre'o de la litova milit'a mar'arme'o la 4an de juli'o.

Tri-mar'a iniciat'o

Pint'kun'ven'o kadr'e de t.n. Tri-mar'a iniciat'o (TMI, angl'e: Three Se'as Initiative) okaz'is komenc'e de juli'o en la pol'a ĉef'urb'o Varsovio.

Kio propr'a'dir'e est'as TMI, kiu lud'is rol'o'n ankaŭ en la program'o de la uson'a prezid'ant'o Donald Trump antaŭ la pint'kun'ven'o de la plej industri'ig'it'a'j ekonomi'o'j (G-20) en Hamburg'o?

Nov'a iniciat'o

TMI est'is fond'it'a antaŭ nur du jar'o'j kiel diplomati'a forum'o por ekonomi'a kun'labor'o de 12 land'o'j (Aŭstrio, Bulgario, Ĉeĥi'o, Estoni'o, Hungari'o, Kroati'o, Latvi'o, Litovio, Pollando, Rumani'o, Slovaki'o kaj Sloveni'o). Ĝi prezent'as ne'formal'a'n platform'o'n, kiu sub'ten'as eŭrop'a'n integr'ad'o'n. Reprezent'ant'o'j de TMI unu'a'foj'e renkont'iĝ'is la 29an de septembr'o en Nov-Jork'o.

Cel'o'j

La ĉef'a cel'o de TMI est'as pli'fort'ig'i lig'o'j'n kadr'e de Eŭrop'a Uni'o (EU) inter Balt'a, Adriatik'a kaj Nigr'a Mar'o'j en la kamp'o'j de energi'o, transport'ad'o kaj komunik'ad'o. La membr'o'ŝtat'o'j de TMI ne intenc'as kre'i nov'a'n inter'naci'a'n organiz'aĵ'o'n, sed nur kun'ord'ig'i la ekonomi'a'n politik'o'n kaj kun'labor'ad'o'n en region'o'j de Mez'a kaj Orient'a Eŭrop'o. Laŭ la vizi'o de la pol'a prezid'ant'o, TMI tut'e klar'e fort'ig'as tut'a'n region'o'n, respekt'ant'e sam'temp'e la regul'o'j'n kaj norm'o'j'n de inter'naci'a jur'o.

Perspektiv'o'j

Kvankam la ŝtat'o'j de TMI kovr'as pli ol kvar'on'o'n de la are'o de EU kaj pli ol kvin'on'o'n de la EU-loĝ'ant'ar'o, ili'a nun'temp'a ekonomi'a fort'o est'as nur ĉirkaŭ dek'on'o de la tut'o de la mal'net'a'j en'land'a'j produkt'o'j (MEP) de la land'o'j de EU.

Ide'o'j pri est'ont'a ekonomi'a kun'labor'o est'as formul'it'a'j tre ĝeneral'e. TMI est'as en komenc'a faz'o, kaj ankoraŭ ne ebl'as antaŭ'vid'i, ĉu ĝi est'os sukces'a.

Tial oni pov'as percept'i la ĉe'est'o'n de la uson'a prezid'ant'o Donald Trump en Varsovio nur kiel politik'a'n signal'o'n kaj sekur'ec-garanti'o'n por la land'o'j de Mez'a kaj Orient'a Eŭrop'o. Est'as dub'ind'e, ke Uson'o kre'os financ'a'n fondus'o'n por projekt'o'j de TMI. La sekv'a pint'kun'ven'o de TMI okaz'os en Rumani'o.

Konga ministr'o risk'as prizon'o'n en Belgi'o

Sen'kulp'a'j hom'o'j abund'as en kongaj mal'liber'ej'o'j, sed la ver'a'j krim'ul'o'j rest'as liber'a'j kaj eĉ iĝ'as ministr'o'j ...

Krim'ul'o iĝ'is ministr'o pri justic'o

Alexis Thambwe Mwamba, la konga ministr'o pri justic'o, agnosk'as, ke li part'o'pren'is en pane'ig'o de aviad'il'o en 1998. Tiam mult'a'j hom'o'j pere'is en la kraŝ'o.

La konga justic'o protekt'as krim'ul'o'j'n, sed la belg'a ne nepr'e ag'os sam'e. Belg'a tribunal'o serĉ'as la ministr'o'n pro krim'o kontraŭ human'ec'o. Li est'as kulp'a pro la detru'ad'o, en plen'a flug'o, de la aviad'il'o Boeing 727 de flug'kompani'o Kongo Airlines (Kongaj flug'lini'o'j), en kiu est'is 50 pasaĝer'o'j. Ĉi tiu tragedi'o okaz'is en oktobr'o 1998 proksim'e de la konga urb'et'o Kindu dum milit'o kontraŭ la reĝim'o de la tiam'a konga prezid'ant'o Laurent [lorá] Kabil'a, patr'o de la nun'a ŝtat'prezid'ant'o Joseph [ĵozéf] Kabil'a.

La konga justic'o ferm'as la okul'o'j'n

En D. R. Kongo la justic'o neniam lev'is tiu'n afer'o'n. La famili'an'o'j de la viktim'o'j prov'is ĉio'n, por ke la konga justic'o vok'u Alexis Mwamba al la tribunal'o, sed van'e. Neni'u instanc'o konsent'is akcept'i la plend'ant'o'j'n por ek'trakt'i la juĝ'afer'o'n.

Rezign'o kaj for'vojaĝ'o?

Ĉar tem'as pri ne'kontest'ebl'a krim'o kontraŭ human'ec'o, est'us bon'e, ke Joseph Kabil'a ig'u la ministr'o'n demisi'i, por evit'i la impres'o'n, ke la konga reg'ist'ar'o protekt'as krim'ul'o'j'n. La ministr'o-krim'ul'o pov'as ir'i ĉi'e'n, kie'n li vol'as – krom al Belgi'o, ĉar li'a vojaĝ'o tie'n cert'e fin'iĝ'us en prizon'o.

Lingv'a obstakl'o

Pro eks'iĝ'o de la vic'ĉef'ministr'o de la nord-irlanda asemble'o sekv'e de financ'a skandal'o, pri kiu la ĉef'ministr'in'o est'is (ebl'e mal'just'e) kulp'ig'it'a, la 2an de mart'o 2017, okaz'is ne'atend'it'a'j elekt'o'j de nov'a lok'a reg'ist'ar'o. La plej grand'a'n nombr'o'n de voĉ'o'j ricev'is la por'brit'a Dup (Demokrat'a Uni'ist'a Parti'o), sed ĝi'a mal'grand'a majoritat'o ne sufiĉ'is por form'i reg'ist'ar'o'n. Rezult'e, la nord-irlanda asemble'o stagn'is dum monat'o'j. Asemble'an'o'j ne kun'ven'is, tial iu'j'n ajn grav'a'j'n decid'o'j'n tiu'temp'e dev'is far'i la brit'a reg'ist'ar'o en Londono. La du plej grand'a'j parti'o'j, Dup kaj la irlanda respublik'ism'a parti'o Sin'n Féin [ŝi'n fe'j'n] (SF) ne pov'is decid'i pri la reg'ist'ar'o, en kiu la potenc'o'n divid'u, kiel antaŭ'e, tiu'j du frakci'o'j. Do la teritori'o rest'is sen reg'ist'ar'o, kaj neni'u asemble'a leĝ'o est'is en'konduk'it'a aŭ aprob'it'a.

Grand'eg'a mon'help'o al Nord-Irlando

Inter'temp'e, en Londono, ankaŭ la brit'a ĉef'ministr'in'o Theresa May [teriza mej], kies konservativ'a parti'o gajn'is la ĝeneral'a'j'n elekt'o'j'n la 8an de juni'o, hav'is grav'a'n problem'o'n. Malgraŭ si'a venk'o, la konservativ'a parti'o ne ricev'is sufiĉ'e da voĉ'o'j por ating'i absolut'a'n pli'mult'o'n, do ĝi trov'iĝ'is en mal'fort'a pozici'o, precip'e front'e al la inter'trakt'ad'o pri el'ir'o de Briti'o el Eŭrop'a Uni'o. Pro tio, sinjor'in'o May prov'is trov'i apog'o'n ĉe Dup.

Post long'a inter'trakt'ad'o, Dup konsent'is far'i pakt'o'n kun la brit'a konservativ'a parti'o, kondiĉ'e ke la brit'o'j pag'u grand'eg'a'n mon'help'o'n al Nord-Irlando. Kompren'ebl'e, la opozici'a'j parti'o'j en Briti'o interpret'is tio'n kiel sub'aĉet'o'n far'e de la konservativ'ul'o'j.

Komun'a'j cel'o'j

Por iom klar'ig'i la situaci'o'n en Nord-Irlando, oni ebl'e resum'u la histori'a'n fon'o'n rilat'e al Demokrat'a Uni'ist'a Parti'o. Tiu parti'o est'is form'it'a en la jar'o 1971 de grup'o, kies plej influ'hav'a an'o est'is doktor'o I'a'n Paisley [pejzli], pastor'o kaj fond'int'o de Liber'a Presbiterian'a Eklezi'o (FP), rigor'e fundament'ism'a sekt'o, kiu ne hav'as rekt'a'n rilat'o'n al iu ajn eklezi'o en ali'a land'o.

Mult'e da nord-irland'an'o'j, kiu'j est'as membr'o'j aŭ voĉ'don'ant'o'j de Dup, akcept'as la doktrin'o'n kaj princip'o'j'n de FP. Tiu'j inkluziv'as „kre'ism'o'n”, nom'e mal'akcept'o'n de darvin'ism'o; mal'permes'o'n de abort'ig'o kaj de sam'seks'a edz'iĝ'o; laŭ'vort'a'n interpret'o'n kaj total'a'n akcept'o'n de la tut'a Bibli'o kaj reakci'a'n form'o'n de evangeli'a teologi'o. La nur'a'j cel'o'j, kiu'j est'as komun'a'j por la konservativ'a parti'o kaj Dup, est'as por ĉiam konserv'i la uni'o'n inter Nord-Irlando kaj Briti'o kaj absolut'a rifuz'o unu'iĝ'i kun Irlanda Respublik'o sen konsent'o de pli'mult'o en Nord-Irlando.

La tuber'o en la afer'o

Tamen, la kaŭz'o de la mal'ebl'o form'i reg'ist'ar'o'n en Nord-Irlando ne est'is iu ajn el la komun'a'j politik'a'j cel'o'j de la brit'a'j konservativ'ul'o'j kaj Dup. La tuber'o en la afer'o est'as ne rekt'e la politik'o, sed lingv'o. Antaŭ ol ili pret'os akcept'i la nov'a'n reg'ist'ar'o'n, SF kaj ali'a'j respublik'an'a'j politik'ist'o'j postul'as, ke la irlanda lingv'o est'u oficial'ig'it'a en Nord-Irlando, do ke la lingv'a situaci'o en la nord'o est'u la sam'a kiel en la respublik'o.

Kelk'a'j ali'a'j por'brit'a'j uni'ist'o'j ekster Dup akcept'as la irland'an (gael'a'n), kaj eĉ parol'as ĝi'n aŭ interes'iĝ'as pri ĝi. Ili re'kon'as, ke ĝi est'as la indiĝen'a idiom'o de la tut'a insul'o, ne nur de katolik'a'j respublik'ist'o'j, kaj est'as ne'elimin'ebl'a kaj valor'eg'a hered'aĵ'o de la irlanda popol'o. Pli'e, oni sci'as, ke la skot'a vari'o de la gael'a est'as sen'problem'e agnosk'it'a kaj parol'at'a en Skot'land'o.

La si'n'ten'o de Dup kaj de kelk'a'j ali'a'j mal'ced'em'a'j nord-irlandaj protest'ant'a'j parti'o'j est'as ne'logik'a kaj kontraŭ'kultur'a, ĉar la plej fervor'a'j kaj aktiv'a'j korife'o'j de la modern'a mov'ad'o por re'vigl'ig'i kaj restaŭr'i la irland'an lingv'o'n est'is presbiterian'o'j kaj kvaker'o'j. Rifuz'ant'e agnosk'i la lingv'o'n kaj kultur'o'n de Irlando, la DUPanoj for'bar'as la jun'a'n generaci'o'n de tiu ĉi antikv'a hered'aĵ'o de la popol'o, kiu posed'is alt'a'n kultur'o'n jam en la fru'a mez'epok'o, kiam en grand'a part'o de Eŭrop'o mank'is eduk'ad'o kaj literatur'o. Ceter'e, preskaŭ ĉiu'j lok'nom'o'j, legend'o'j, mit'o'j, kaj tradici'a'j kutim'o'j en nord'a kaj sud'a Irlando est'as gael'a'j, kaj sen la lingv'o oni ne pov'as ili'n plen'e kompren'i aŭ aprez'i.

La mal'plej respekt'at'a hom'a rajt'o

Bedaŭr'ind'e, eĉ en land'o'j, kiu'j sub'skrib'is Universal'a'n Deklaraci'o'n de Hom'a'j Rajt'o'j, unu el la mal'plej respekt'at'a'j el tiu'j rajt'o'j est'as ĝust'e la lingv'a, kaj Nord-Irlando ne est'as la unu'nur'a ekzempl'o en la mond'o.

Kosovo en la politik'a'j map'o'j

Kvankam jam pas'is 9 jar'o'j ek'de kiam Kosovo si'n proklam'is sen'de'pend'a ŝtat'o kaj ĝis nun agnosk'is ĝi'n ĉirkaŭ 115 membr'o'ŝtat'o'j de UN, oni vid'as, ke bedaŭr'ind'e tiu nov'a real'o ne spegul'iĝ'as en ĉiu'j map'o'j politik'a'j. Eĉ en la artikol'o de Roberto Pigr'o (MONATO 2017/08-09, p. 36) vid'ebl'as map'o, kie Kosovo ne aper'as.

Kvin membr'o'ŝtat'o'j de EU (Greki'o, Kipro, Hispanio, Rumani'o kaj Slovaki'o) ankoraŭ ne agnosk'is tiu'n nov'a'n alban'a'n ŝtat'o'n pro si'a'j intern'a'j problem'o'j teritori'a'j. Mi bon'e kompren'us, se aŭtor'o el ĉi tiu'j land'o'j ne menci'us Kosovon, sed ne el ali'a'j, kiu'j, kiel Italio ekzempl'e, aprob'is la sen'de'pend'ec'o'n de Kosovo.

Tri'tag'a vizit'o de japan'a'j ŝip'an'o'j

La rilat'o'j inter Japani'o kaj Kubo progres'as ne nur en la kamp'o'j ekonomi'a, komerc'a kaj kultur'a. Pli'a favor'a paŝ'o okaz'is komenc'e de juli'o: Havanon oficial'e vizit'is trejn'a eskadr'o de la Japan'a Mar'a Defend'o'korpus'o.

Trejn'a navig'ad'o

Kadr'e de la trans'mar'a navig'ad'o kun la cel'o trejn'i proksim'um'e 200 oficir'o'j'n diplom'it'a'j'n komenc'e de 2017, la eskadr'o far'is tri'tag'a'n rest'ad'o'n en la kuba ĉef'urb'o. Ĝi konsist'as el du milit'ŝip'o'j: la trejn'a ŝip'o Kaŝima (TV3508) kaj la destrojer'o Harusame (DD102), kiu'j ek'navig'is el la mar'haven'o de la urb'o Jokosuko la 22an de maj'o. La du ŝip'o'j vizit'os 12 mar'haven'o'j'n en ok land'o'j: Uson'o, Meksiko, Kubo, Ĉilio, Ekvadoro, Kanado, Rusio kaj, fin'e, Korei'o. La 1an de novembr'o 2017 la eskadr'o dev'as re'ven'i al si'a ŝip'baz'o, Jokosuko.

Riĉ'a program'o

La japan'a'j mar'ist'o'j vizit'is, inter'ali'e, la Plac'o'n de la Revoluci'o, kie ili omaĝ'is al la memor'o de la kuba naci'a hero'o José Martí, la mar'a'n alt'lern'ej'o'n Granma kaj milit'a'n hospital'o'n.

Reciprok'e, havan'an'o'j pov'is vizit'i la du milit'ŝip'o'j'n por ek'sci'i pri ili'a funkci'ad'o. Tie ili'n amik'e bon'ven'ig'is la ŝip'an'o'j.

Unu'a japan'o en Havano

Proksim'e de la en'ir'a kanal'o de la havana golf'et'o situ'as la park'o-monument'o Hasekura Cunenaga, kie star'as statu'o de la unu'a japan'o vizit'int'a la ĉef'urb'o'n de la plej grand'a antila insul'o juli'e de la jar'o 1614. La samuraj'o Hasekura Rokuemon Cunenaga ek'vetur'is en la jar'o 1613 de Sendajo (nun en la guberni'o Mijagi) kiel ambasador'o de bon'a vol'o (Kejĉo-misi'o) por vizit'i Eŭrop'o'n laŭ ordon'o de la feŭd'a sinjor'o (daimi'o) Dat'e Mas'am'un'e el la provinc'o Sendai. La vojaĝ'o daŭr'is sep jar'o'j'n. Dum la trans'atlantik'a navig'ad'o sur'voj'e al Hispanio, la ŝip'o de Cunenaga halt'is en la kuba ĉef'urb'o. Tiel Cunenaga iĝ'is la unu'a japan'o, kiu paŝ'is sur kub'an ter'o'n.

La ŝip'an'o'j de la japan'a eskadr'o vizit'is la park'o-monument'o'n kaj met'is flor'a'n kron'o'n antaŭ la statu'o'n de Cunenaga.

Kub'an'o'j sci'vol'as

Dum la tri'tag'a rest'ad'o en Havano, la nov'a'j japan'a'j oficir'o'j kaj la ceter'a'j ŝip'an'o'j trov'is inter la kub'an'o'j hom'o'j'n simpl'a'j'n sed respekt'em'a'j'n, amik'em'a'j'n kaj gaj'a'j'n, plen'a'j'n je sci'vol'o pri ĉio, kio de'ven'as de la land'o de la lev'iĝ'ant'a sun'o, pri ĝi'a'j kutim'o'j, lingv'o, kuir'art'o, lukt'o'art'o kaj labor'em'o.

Bedaŭr'ind'a magr'ec'o

Sur la front'paĝ'o de MONATO 2017/07 el'star'as la jubil'a lini'o „Prostat'a tumor'o venk'ebl'as”, sed post leg'ad'o de la artikol'o mi sent'is bedaŭr'ind'a'n magr'ec'o'n de inform'o pri la nov'a terapi'o, kiu uz'as bakteri'o'j'n el la mal'lum'a mar'profund'o, „kiu'j far'iĝ'as toks'a'j nur tiam, kiam ili el'met'as si'n al la lum'o”. Enigm'ec'a fraz'o deficit'a rilat'e la signif'o'n. Kaj neni'o plu pri la metod'o kun aplik'o de tiu'j bakteri'o'j sekv'as en la tekst'o, nur statistik'o de rezult'o'j ĉe la pacient'o'j. Pli ol du'on'o de la paĝ'o est'is rezerv'it'a por fot'o de pacient'o kun kurac'ist'o kaj gigant'liter'a titol'o. La leg'ant'o'j cert'e aprez'us anstataŭ'e pli inform'don'a'n ampleks'o'n por tiu grav'eg'a medicin'a tem'o, tuŝ'ant'a la vir'a'n loĝ'ant'ar'o'n de la tut'a ter'glob'o.

Ekologi'o re'e al la last'a jar'cent'o

Est'is mult'e da evolu'ad'o en la medi'a'j leĝ'o'j de Brazilo kompar'e kun la 1990aj jar'o'j. Nun'temp'e la grand'a problem'o por protekt'i la brazilajn natur'a'j'n rimed'o'j'n est'as aplik'i la leĝ'ar'o'n, precip'e se ni konsider'as, ke ĝi hav'as kontinent'a'j'n dimensi'o'j'n. Ali'a pli grav'a problem'o est'as la mank'o de ekologi'a vizi'o de la nun'a reg'ist'ar'o. La reg'ist'ar'o nun pri'debat'as leĝ'o'n, kiu for'ig'as la rajt'o'j'n de indiĝen'a'j popol'o'j. Krom'e, en aŭgust'o ĝi aprob'is leĝ'o'n, kiu esting'as ekologi'a'n rezerv'ej'o'n en la ŝtat'o Amazoni'o por mineral'a esplor'ad'o. Politik'ist'o'j lig'it'a'j al agrikultur'a'j kaj min-industri'a'j entrepren'ist'o'j est'as unu el la plej grav'a'j baz'o'j de sub'ten'o de la reg'ist'ar'o, kiu ĉiu'tag'e pli en'volv'iĝ'as en korupt'ad'o. La brazila reg'ist'ar'o, por daŭr'i mem, vend'as la daŭr'i'pov'a'n est'ont'ec'o'n de si'a land'o.

Ni ne sukces'os

„Wir schaffen das” (Ni sukces'os) est'is la fam'a fraz'o, kiu'n la german'a kancelier'in'o Merkel el'dir'is, kiam ŝi, aŭtun'e 2015, sen'precedenc'e mal'ferm'is german'a'j'n lim'o'j'n kaj sen'kontrol'e las'is en'migr'i kiu'n ajn. Ŝi long'e insist'is, ke ŝi ag'is ĝust'e (malgraŭ tio, ke 80 % el la german'o'j kontraŭ'is ŝi'a'n politik'o'n), kaj nur la ferm'o de la balkana voj'o tra Aŭstrio sav'is ŝi'a'n politik'a'n ekzist'o'n. Ĝis tiam en'migr'is en Germanion ĉirkaŭ unu milion'o da hom'o'j (neni'u sci'as kiom preciz'e), kaj tiu nombr'o ankoraŭ kresk'os, kiam agnosk'it'a'j en'migr'int'o'j rajt'os ven'ig'i si'a'j'n famili'o'j'n.

Kresk'as frustr'iĝ'o

Nun, du jar'o'j'n post'e, pli kaj pli montr'iĝ'as, ke Germanio ne sukces'os integr'i cent'mil'o'j'n da hom'o'j el fremd'a'j kultur'o'j en la german'a'n soci'o'n kaj ke Merkel ne hav'as koncept'o'n kaj ide'o'j'n kiel far'i tio'n. Kresk'as frustr'iĝ'o inter en'migr'int'o'j. Mult'a'j ven'is al Germanio kun fals'a'j esper'o'j; ili pens'is, ke ili facil'e ricev'os loĝ'ej'o'n kaj labor'o'n. Sed trov'i moder'prez'a'n loĝ'ej'o'n est'as nun'temp'e problem'o eĉ por german'o'j, kaj do en'migr'int'o'j oft'e rest'as en provizor'a'j amas'loĝ'ej'o'j. Sam'e mal'facil'e est'as trov'i labor'o'n. For est'as la optimism'o, kiam mult'a'j dir'ad'is, ke jun'a'j en'migr'int'o'j help'os solv'i la problem'o'j'n de la mal'jun'iĝ'ant'a german'a soci'o.

Grand'a'j financ'a'j invest'o'j

Est'as ver'e, ke Germanio nun prosper'as kaj propon'as mult'a'j'n vak'a'j'n posten'o'j'n, sed tiu'j'n okup'as plej'part'e en'migr'int'o'j el ali'a'j ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o. En'migr'int'o'j ven'int'a'j el Orient'o kaj Afrik'o hav'as oft'e nur element'a'n eduk'o'n aŭ eĉ est'as analfabet'o'j. Tia'j'n hom'o'j'n la german'a labor'merkat'o ne bezon'as. Mult'a'j en'migr'int'o'j, se en'tut'e, ricev'os nur help'labor'o'j'n por minimum'a salajr'o. En la mult'e'kost'a Germanio ili per tia salajr'o apenaŭ pov'os viv'ten'i si'n mem, kaj cert'e ne la tut'a'n famili'o'n, kiel est'as kutim'e en konservativ'a'j orient'a'j kultur'o'j. Kelk'a'j'n la sen'iluzi'iĝ'o gvid'os al krim'o aŭ religi'a radikal'iĝ'o. Por evit'i tia'n evolu'o'n neces'us grand'a'j financ'a'j invest'o'j. Sed kiel eksplik'u politik'ist'o'j, kiu'j long'a'j'n jar'o'j'n neglekt'ad'is social'a'n politik'o'n, ke nun est'as sufiĉ'e da mon'o por en'migr'int'o'j? Kelk'a'j'n problem'o'j'n oni eĉ per mon'o ne solv'os. Kie ekzempl'e oni trov'u mil'o'j'n da instru'ist'o'j kapabl'a'j instru'i la german'a'n? Ankaŭ la problem'o pri loĝ'ad'o est'as nur en long'a daŭr'o solv'ebl'a. Sed sen rapid'a integr'ad'o en'migr'int'o'j form'os problem'a'j'n ferm'it'a'j'n soci'o'j'n, kiel antaŭ'e jam turk'o'j aŭ liban'an'o'j.

Nov'a'j problem'o'j

Neni'u ali'a eŭrop'a ŝtat'o sekv'is Merkel en ŝi'a politik'o. Mal'e, oni pri'dub'is ne nur la saĝ'ec'o'n de tia politik'o sed ankaŭ ĝi'a'n human'ec'o'n, ĉar Merkel fakt'e help'is ne al tiu'j, kiu'j plej bezon'as help'o'n, sed al la fizik'e kaj financ'e plej fort'a'j, kiu'j krom'e oft'e „fuĝ'is” nek pro milit'o, nek pro persekut'o. Per si'a naiv'a politik'o Merkel solv'is neniu'n problem'o'n kaj kre'is nov'a'j'n.

Naĝ'ant'o kontraŭ la flu'o

Tio'n dir'is la ital'a reĝisor'o Feder'ic'o Fellini, parol'ant'e pri la rus'a pentr'ist'o Ilj'a Glazunov, kiu for'pas'is la 9an de juli'o pro kor'mal'fort'ec'o.

Fil'o de Leningrado

Glazunov mem deklar'is, ke la urb'o Leningrado far'is el li tio'n, kio li est'as: „Ĉio, kio'n mi memor'as, est'as, ke mi ĉiam desegn'is tio'n, kio'n mi vid'is: dom'eg'o'j'n, palac'o'j'n, pont'o'j'n, Ermit'ej'o'n.”

Li tie nask'iĝ'is la 10an de juni'o 1930 kaj tra'viv'is la terur'a'n blok'ad'o'n de Leningrado, dum kiu mort'is li'a'j patr'in'o, patr'o, av'in'o kaj ali'a'j famili'an'o'j. Li est'is evaku'it'a laŭ la Voj'o de Viv'o trans la glaci'iĝ'int'a'n lag'o'n Ladogan al la novgoroda region'o; tie li kon'at'iĝ'is kun la simpl'a kamp'ar'an'a viv'o, draŝ'is lin'o'n, paŝt'is bov'in'o'j'n ktp. En si'a'n urb'o'n li re'ven'is antaŭ la fin'o de la milit'o. Ĝi neniam for'las'is li'a'n kap'o'n.

Kontraŭ'soveti'a disident'o

Por li milit'o signif'is ne „venk'o'n”, sed dram'o'j'n, mort'o'n. Tio'n li pentr'is en la grand'a pentr'aĵ'o „Voj'o'j de la milit'o”, kiu'n li ne rajt'is ekspozici'i. Tiu pentr'aĵ'o, kvankam en tre akademi'ec'a stil'o, est'is detru'it'a. Li re'far'is ĝi'n en 1980. Li edz'iĝ'is kun am'at'a vir'in'o, Nina Vinogradova, el la famili'o de pentr'ist'o'j-art'ist'o'j Benois, kaj labor'is kiel instru'ist'o en Ivanovo, iu spec'o de ekzil'o por hom'o ne favor'a al la sovetia sistem'o, eĉ se Rusio, ĝi'a'j histori'o kaj grand'ec'o, daŭr'e inspir'is li'n, kiel la Mister'o de la 20a jar'cent'o (1978).

Ekster'land'e li iĝ'is kon'at'a pro portret'o'j de fam'ul'o'j (Indira Gandhi, Feder'ic'o Fellini, Mireille Mathieu), kaj la hom'o'j mir'is, ke neni'u en Sovetio re'kon'as li'a'j'n valor'o'n kaj talent'o'n. Eĉ kiam est'is propon'it'e for'ĵet'i li'n el la land'o, kiel Solĵenicin, fin'fin'e li est'is send'it'a al Siberio al la konstru'at'a fer'voj'o Bajkal'o-Amur'o (BAM), kaj de tie nask'iĝ'is la sam'nom'a pentr'o'cikl'o BAM.

Ĝis'ost'a rus'o kaj pedagog'o

Li kutim'is kompar'i si'n kun soldat'o, kiu batal'as ne por „ĉifon'o”, sed por la flag'o, si'a honor'o, por kiu li pret'is mort'i. Fakt'o'j'n kaj dokument'o'j'n li kompil'is en la libr'eg'o Rusio kruc'um'it'a, kiu'n li pri'labor'is dum 30 jar'o'j. Dum reg'is la „oficial'a politik'a stil'o”, li argument'is por re'ven'o al la „ver'o” en art'o'j (pentr'ad'o, arkitektur'o, skulpt'ad'o, et'art'o'j). En 1964 li kre'is klub'o'n (ĝi est'is ferm'it'a en 1968). En 1987 li fond'is la Rusi'an Akademi'o'n de Pentr'ad'o, Skulpt'ad'o kaj Arkitektur'o. Li dediĉ'is mult'e da energi'o al si'a'j lern'ant'o'j, ĉar li cel'is eduk'i la person'ec'o'n kaj kiel Dostojevskij „serĉ'i la hom'o'n en la hom'o”: tio'n li konsider'is ver'a misi'o. Li batal'is kontraŭ la re'nov'ig'a'j plan'o'j, kiu'j en la 1970aj jar'o'j pret'is detru'i la histori'a'n Moskvon.

Li'a apart'a stil'o

Li'a verk'ar'o konsist'as el kvar ĉef'a'j tem'o'j: poezi'o de grand'a urb'o, la histori'o de Rusio, la bild'ig'o de literatur'a'j verk'o'j kaj portret'o'j. Plej tip'a'j est'as li'a'j pentr'aĵ'o'j pri la histori'o de Rusio, kie miks'iĝ'as divers'a'j event'o'j, kap'o'j de sankt'ul'o'j aŭ eminent'ul'o'j kun long'a'j siluet'o'j. Mi menci'u la pentr'aĵ'o'n Etern'a Rusio (1988), la cikl'o'j'n Rusio (1956), La kamp'o Kulikovo (1980) kaj la triptik'o'n Legend'o pri la Grand'a Inkvizitor'o laŭ Dostojevskij. Li ankaŭ kre'is ornam'a'n panel'o'n por la sid'ej'o de Unesk'o en Parizo, dekoraci'is la soveti'an ambasad'ej'o'n en Madrido, por ne parol'i pri la divers'a'j portret'o'j. Li'a verk'ar'o est'is agnosk'it'a per divers'a'j premi'o'j kaj honor'ig'o'j far'e de la sovetia kaj la rus'a reg'ist'ar'o'j. Iu'j konsider'as li'n „la plej grand'a art'ist'o de la 20a jar'cent'o”. La est'ont'ec'o juĝ'os.

korespond'ant'o de MONATO en Franci'o kaj fak'ul'o pri Rusio

Obama

Alexander Gofen skrib'is long'a'n interes'a'n artikol'o'n pri la ne'leĝ'a elekt'o de Barack Obama (MONATO 2017/08-09, p. 12). Mi dank'as li'n, ĉar li prov'is sci'ig'i tiom da ne'diskut'at'a'j fakt'o'j. Tamen mi far'as observ'o'n. La leĝ'o ne ĉiam reflekt'as moral'o'j'n. La nazi'o'j, ekzempl'e, persekut'is la jud'o'j'n uz'ant'e la leĝ'o'n. Mi ŝat'us, ke tiu'j, kiu'j zorg'as pri la leĝ'o'j, zorg'u ankaŭ pri la hom'a'j rajt'o'j kaj pri ni'a planed'o.

Plend'u al Eurostat

Ver'ŝajn'e ek'est'is bedaŭr'ind'a mis'kompren'o. Mi est'as instru'ist'o, lingv'ist'o, muzik'ist'o, sed Ne map'ist'o. Mi'a artikol'o pri la ital'a ekonomi'o, al kiu Bardhil Selimi alud'as (MONATO 2017/10, p. 5), tut'e ne koncern'is Kosovon: ĝi simpl'e inkluziv'is map'o'n de la tut'a Eŭrop'o ĉerp'it'a'n el plej fid'ind'a inter'naci'a font'o. Se Kosovo tie ne aper'as (kio'n mi ver'dir'e eĉ ne rimark'is), eventual'a'j plend'o'j dev'as est'i send'at'a'j al Eurostat, ne al mi, kiu hav'as absolut'e neniu'n problem'o'n re'kon'i la rajt'o'n de Kosovo (aŭ ajn'a ali'a land'o) ekzist'i kaj est'i sen'de'pend'a re'kon'ind'a ŝtat'o, kvankam mi konfes'as, ke mi mal'bon'e kon'as la kompleks'a'n real'o'n, el politik'a vid'punkt'o, de tiu interes'a part'o de Eŭrop'o.

Prostat'a tumor'o venk'ebl'as

La koncern'a trakt'ad'o de prostat'a tumor'o, pri kiu Michael Maitzen pet'as pli preciz'a'j'n klar'ig'o'j'n (MONATO 2017/10, p. 5), nom'iĝ'as angl'e Vascular Targeted Photodynamic Therapy ¹ kaj est'as dis'volv'it'a de profesor'o Avigdor Scherz, kun'labor'e kun Yoram Sal'om'o'n (el la institut'o Weizmann) kaj kun la kompani'o STEBABiotech. Ankaŭ kelk'a'j eŭrop'a'j esplor'ist'o'j help'is. Pli da inform'o'j, en la angl'a, en la german'a kaj cert'e en plur'a'j ali'a'j lingv'o'j hav'ebl'as en la ret'o kaj en la naci'lingv'a gazet'ar'o, kiu don'is spac'o'n en la pas'int'a'j monat'o'j al tiu nov'aĵ'o. Krom'e mi sugest'as la spekt'ad'o'n de BBC-intervju'o, en la angl'a lingv'o, aper'int'a ĉe Youtube.

1. Fot'o'dinamik'a al'cel'a vaskul'a terapi'o (red.)

Liber'komerc'a konvenci'o inter EU kaj Japani'o

La 7an de juli'o en Bruselo, Belgi'o, la gvid'ant'o'j de EU kaj Japani'o anonc'is, ke post kvar'jar'a trakt'ad'o ili ating'is inter'konsent'o'n pri la ĝeneral'a kadr'o de Ekonomi'a Partner'ec'a Konvenci'o (EPK). Ĉi tiu konvenci'o, kiu'n ili cel'as oficial'e komplet'ig'i en la komenc'o de 2019, est'as unu el la plej grand'a'j liber'komerc'a'j konvenci'o'j en la mond'o. Se ĝi efektiv'iĝ'os, la zon'o kovr'at'a de la konvenci'o (EU kaj Japani'o) okup'os ĉ. 28 % de la sum'a tut'mond'a MEP (mal'net'a en'land'a produkt'o) kaj ĉ. 37 % de la komerc'o en la mond'o. Oni antaŭ'vid'as, ke EU pli'ig'os la eksport'ad'o'n de agrikultur'a'j produkt'o'j, dum Japani'o vend'os pli mult'a'j'n industri'a'j'n produkt'o'j'n.

Ne protekt'ism'o

Ver'dir'e, por ambaŭ flank'o'j la pri'trakt'ad'o de la konvenci'o ne est'is prioritat'a diplomati'a afer'o. Sed, al'front'ant'e la last'jar'a'n brit'a'n el'iĝ'o'n el EU kaj la uson'a'n apart'iĝ'o'n de la inter'konsent'o pri Trans-Pacifik'a Partner'ec'o en januar'o kaj la post'a'n mal'klar'a'n perspektiv'o'n de la mond'a ekonomi'a ord'o, EU kaj Japani'o rapid'e ating'is inter'konsent'o'n. Ili vol'is montr'i al la mond'o, ke ne protekt'ism'o kaj ego'centr'ism'o, sed liber'a komerc'o, invest'ad'o kaj kun'labor'ad'o en tiu zon'o far'iĝ'os antaŭ'e'n'ig'a motor'o de la inter'naci'a ekonomi'a evolu'o.

Dogan'a'j tarif'o'j

La fokus'o de la inter'trakt'ad'o pri mal'alt'ig'o de dogan'a'j tarif'o'j rilat'is unu'flank'e al vin'o, fromaĝ'o, pork'aĵ'o, kaj ali'flank'e al aŭt'o'j, al ties kompon'ant'o'j kaj al elektron'ik'a'j aparat'o'j. Fin'e est'is konsent'it'e, ke Japani'o tuj nul'ig'os la dogan'o'n pri vin'o, kiu'n nun oni impost'as je 15 % aŭ ĉ. unu eŭr'o por litr'o. Krom'e, Japani'o nul'ig'os la dogan'a'j'n tarif'o'j'n pri natur'a fromaĝ'o, past'aĵ'o'j, ĉokolad'o kaj lign'o post 15, 10, 10 kaj 7 jar'o'j respektiv'e. La dogan'o pri pork'aĵ'o est'os iom post iom redukt'at'a dum 10 jar'o'j. Si'a'flank'e EU tuj nul'ig'os impost'o'j'n pri te'o, soj'saŭc'o, alkohol'aĵ'o'j, inkluziv'e sake'o'n, viski'o'n kaj vin'o'n, kaj pri la pli'mult'o de elektr'a'j aparat'o'j kaj kompon'ant'o'j de aŭt'o'j. La nun'a 10-procent'a impost'o pri aŭtomobil'o'j nul'iĝ'os post 7 jar'o'j.

Bon'a nov'aĵ'o

La tuj'a nul'ig'o de la dogan'a tarif'o por vin'o est'as bon'a nov'aĵ'o por japan'a'j vin'am'ant'o'j, kiu'j ĝu'as divers'a'j'n vin'o'j'n el Eŭrop'o. Sed dum la last'a'j du jar'o'j la kvant'o de vin'o import'it'a el Ĉilio super'is tiu'n el Franci'o, ĉar la dogan'tarif'o pri ĉilia vin'o nun est'as 2,3 % kaj nul'iĝ'os en 2019. Not'ind'as, ke ankaŭ EU-an'o'j pov'os ĝu'i sen'dogan'a'j'n japan'a'j'n sake'o'n kaj viski'o'n, kiu last'a'temp'e est'as alt'e taks'at'a eĉ en Skot'land'o.

Tamen disput'o'j daŭr'as

La plej grav'a rest'ant'a problem'o est'as kiel solv'i disput'o'j'n inter ŝtat'o'j kaj firma'o'j kaj invest'ant'o'j. La japan'a flank'o propon'as la en'konduk'o'n de fi-fam'a arbitraci'a mekanism'o (angl'e: ISDS, Investor-stat'e disput'e settlement) laŭ kiu firma'o'j pov'as persekut'i ŝtat'o'j'n por mon'kompens'o pro tio, ke ili'a'j antaŭ'vid'at'a'j profit'o'j est'as lim'ig'it'a'j per la ŝtat'a'j regul'o'j aŭ politik'o'j. Tiu'n ĉi propon'o'n EU firm'e kontraŭ'as, tim'ant'e, ke laŭ tiu aranĝ'o la interes'o'j de mult'naci'a'j firma'o'j est'os favor'e traktat'a'j, kaj kontraŭ'propon'as establ'o'n de konstant'a kort'um'o, kio'n Japani'o rifuz'as pro antaŭ'vid'ebl'e grand'a kost'o. Oni'dir'e, la distanc'o inter la du star'punkt'o'j est'as ankoraŭ grand'a. Pli'e, por valid'ig'i la konvenci'o'n neces'as ratif'o'j de ĉiu'j 28 membr'o-ŝtat'o'j de EU, kio pov'us prokrast'i la real'ig'o'n de la grand'a liber'komerc'a zon'o.

Nov'a 100-stel'a mon'er'o!

Nov'a 100-Stel'a Mon'er'o! Unu unc'o (31,1 g) da pur'a arĝent'o! Lim'ig'it'a el'don'kvant'o 1000. Valor'a donac'o. Prez'o 59 €. esperant'o@chello.at.

Vegana ov'o, nutr'a nov'o

Ĉu vi apart'e ŝat'as ov'o'n, sed est'as dev'ig'at'a rezign'i pri ĝi, ĉar vi'a'j sang'a'j analiz'o'j montr'as, ke vi'a kolesterol'o abrupt'e „baŭm'as”? Aŭ ebl'e ĉar vi est'is last'a'temp'e en decid'a turn'o'punkt'o de vi'a viv'o kaj vol'is far'iĝ'i vegano? Est'u dank'em'a al Francesca Zuccolo [franĉ'esk'a dzúkolo], Aurora Gobessi, Arianna Ro'i kaj Greta Titton (student'o'j de la universitat'o de Udine, en nord-orient'a Italio), ĉar ili sukces'is invent'i kaj patent'ig'i, mez'e de septembr'o 2017, i'a'n ov'o'n far'it'a'n el cent'procent'e veget'aĵ'a'j ingredienc'o'j.

Tem'as pri nov'ec'a, konsum'pret'a manĝ'aĵ'o, supoz'ebl'e baldaŭ hav'ebl'a en la vend'ej'a'j kaj hejm'a'j frid'uj'o'j de mult'a'j land'o'j. Ĝi'a'j aspekt'o kaj gust'o est'as tre simil'a'j – oni garanti'as – al tiu'j de ordinar'a ov'o mal'mol'e kuir'it'a. La koncern'a ov'o, pacienc'e real'ig'it'a en la fak'o pri nutr'a'j scienc'o'j kaj teknologi'o'j de la menci'it'a fri'ul'a universitat'o, est'as pro la mank'o de gluten'o kaj de kolesterol'o ideal'a por ĉiu'j individu'o'j, kiu'j est'as traf'it'a'j de celiakio ¹ kaj tro'a kolesterol'emi'o ².

Test'o'j

La ital'a'j jun'ul'o'j labor'is pri ĝi dum iom pli ol 18 monat'o'j en kiu'j ili plen'um'is plej divers'a'j'n test'o'j'n (precip'e rilat'e la gust'o'n). Baldaŭ oni lanĉ'os tia'n ĉi ov'o'n en la merkat'o: nun ankoraŭ okaz'as oficial'a'j prezent'ad'o'j en foir'o'j kaj ali'a'j lok'o'j, dum de tag'o al tag'o obl'iĝ'as la kompani'o'j, kiu'j ek'kontakt'as la universitat'o'n montr'ant'e si'a'n interes'iĝ'o'n pri la projekt'o.

Ole'o'j

La mal'mol'e kuir'it'a ov'o por veganoj konsist'as el protein'a'j ingredienc'o'j, ĉef'e legom-farun'o'j, veget'aĵ'a'j ole'o'j, iu'spec'a sal'o kaj apart'a ĝel'ig'a substanc'o. Ĝi pov'os akompan'i salat'o'n, kaj ne ebl'os gust'e disting'i inter ĝi kaj normal'a'j kok'in'a'j ov'o'j. Ĝi al'log'as produkt'ant'o'j'n, kiu'j jam propon'as plur'spec'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n destin'it'a'j'n al veganoj. Ĝi sen'dub'e trov'ebl'os en la plej bon'a'j butik'o'j de biologi'a'j manĝ'aĵ'o'j, sed, laŭ la intenc'o'j de la kre'int'o'j, ĝi iu'tag'e esper'ebl'e far'iĝ'os kutim'a er'o ankaŭ en ordinar'a'j super'bazar'o'j.

1. celiakio: ne'toler'em'o pri gluten'o'j.

2. kolesterol'emi'o: kvant'o de kolesterol'o en la sang'o.

Irma: detru'o sed ankaŭ ne'atend'it'a profit'o

La klimat'o en la kuba insul'ar'o far'iĝ'as ĉiam pli varm'a kaj, el plur'a'j vid'punkt'o'j, ekstrem'a. La jar'a mez'um'a temperatur'o pli'alt'iĝ'is je 0,9 grad'o'j celsi'a'j kompar'e kun la mez'o de la pas'int'a jar'cent'o. Oni rimark'is vari'ad'o'n de la ciklon'a aktiv'ec'o post 2001. Ankaŭ la pluv'sezon'o ŝanĝ'iĝ'is ek'de 1960, kaj sek'a'j period'o'j pli'iĝ'as rimark'ind'e. La averaĝ'a mar'nivel'o alt'iĝ'is je 6,77 centi'metr'o'j ĝis nun. Ĉiu'j ĉi fakt'o'j evident'ig'as la klimat'a'n ŝanĝ'iĝ'o'n en Kubo.

Antiloj spert'is pas'int'septembr'e terur'a'n mete'ologi'a'n fenomen'o'n, kiu ricev'is la in'a'n nom'o'n Irma. Tem'as pri la du'a plej potenc'a kaj detru'a uragan'o iam ek'int'a en Atlantik'o. Ĝi ating'is kaj ten'is dum tri si'n'sekv'a'j tag'o'j la klas'o'n 5, la maksimum'a'n laŭ la skal'o Saffir-Simpson, kun konstant'a'j vent'o'j je rapid'o de 300 km/h, kiu'j daŭr'is 37 hor'o'j'n.

Inund'o'j

Irma eg'e damaĝ'is la nord'a'n grup'o'n de la Mal'grand'a'j Antiloj kaj ankaŭ la Grand'a'j'n Antilojn. Iom nord'e kaj paralel'e al la nord'a kuba mar'bord'o, ĝi trans'lok'iĝ'is de la orient'a provinc'o Guantánamo al la okcident'a provinc'o Matanzas (kie trov'iĝ'as la turism'a polus'o Varadero) kaj tie turn'iĝ'is nord'e'n al la du'on'insul'o Florido. Mult'e da dis'romp'o'j, dis'fal'o'j, inund'o'j, ĝeneral'e grand'a'j detru'o'j kaj grav'a'j mal'bon'a'j efik'o'j est'iĝ'is, kiam Irma al'proksim'iĝ'is kaj traf'is la kub'an teritori'o'n. Ĝi'a pas'o eĉ pere'ig'is dek kub'an'o'j'n: tio'n konfirm'is per inform'a not'o la Naci'a Konsili'o de Civil'a Defend'o.

Sed ne ĉio est'is mal'favor'a: ni memor'u, ke tiu'j hidr'o'mete'ologi'a'j okaz'aĵ'o'j preskaŭ ĉiam kun'tren'as torent'a'j'n pluv'eg'o'j'n, kiu'j por la kuba loĝ'ant'ar'o iĝ'is profit'ig'a'j pro la ekstrem'a sek'ec'o, kiu karakteriz'as kelk'a'j'n el la provinc'o'j.

Akv'o'rezerv'o'j

En la last'a'j jar'o'j ne'normal'a varm'o intens'e skurĝ'is la land'o'n kaŭz'e de la klimat'a ŝanĝ'iĝ'o: rezult'e de tio kaj de la long'a sek'ec'o, la nivel'o de la akv'o est'is mal'alt'a. Antaŭ la al'ven'o de la uragan'eg'o, la land'a'j akv'o'rezerv'uj'o'j tuŝ'is nur 40 % de si'a en'tut'a kapacit'o. Hodiaŭ, post la precipit'aĵ'o'j lig'it'a'j al tiu hidr'o'mete'ologi'a event'o, la situaci'o ja pli'bon'iĝ'is. La procent'aĵ'o supr'e'n'ir'is al 64, ali'vort'e oni taks'as je iom pli ol 2 milion'o'j da kubaj metr'o'j la akv'o'n hav'ig'it'a'n al la naci'a'j rezerv'uj'o'j de la abund'a torent'a pluv'o fal'int'a, tiel ke est'as nun'temp'e pli ol 5 milion'o'j da kubaj metr'o'j en rezerv'uj'o'j. La kapacit'o de la en'land'a'j basen'o'j est'as sum'e 9 milion'o'j da kubaj metr'o'j.

Moder'ec'o

La akv'o'rezerv'uj'o'j'n de la plej grand'a insul'o de Antiloj administr'as la Naci'a Institut'o pri Hidraŭlik'a'j Rimed'o'j (NIHR), kiu'n prezid'as Inés María Chapman Waugh. Spit'e al la reg'ant'a optimism'o, ŝi tamen koment'is tuj post la pas'o de Irma, ke, kvankam abund'e pluv'is kaj nun'temp'e la basen'o'j trov'iĝ'as en pli bon'a'j kondiĉ'o'j, ĉi tio neniel signif'as, ke oni uz'u sen'efik'e la alt'valor'a'n akv'o'n dispon'ebl'a'n. Tiu'n kvant'o'n oni bezon'os en pli sek'a sezon'o kaj ĝi dev'as sufiĉ'i por 2-3 jar'o'j. Nepr'as do plan'i la proviz'ad'o'n per akv'o kaj util'ig'i akv'o'n moder'e, tiel ke ebl'os ating'i pli'a'n produkt'ad'o'n en agrikultur'o kaj en ali'a'j ekonomi'a'j sektor'o'j.

Obama (2)

Kun grand'eg'a ŝok'o mi leg'is la hont'ind'a'n artikol'o'n Nif'o: Ne'ident'ig'it'a Fremd'a Operaci'ul'o en la Blank'a Dom'o (MONATO 2017/08-09, p. 12), kiu asert'as, ke Barack Obama nask'iĝ'is ekster Uson'o, ne est'as civit'an'o kaj eĉ murd'is hom'o'n!

Kial MONATO el'don'is tia'j'n aĉ'a'j'n mensog'o'j'n? Mi kompren'as, ke ĉiu'j rajt'as hav'i opini'o'n, sed oni ne rajt'as akuz'i iu'n pri murd'o. Revu'o dev'us dis'kon'ig'i mult'a'j'n opini'o'j'n, sed ne dev'us dis'kon'ig'i mensog'o'j'n kaj konspir-teori'o'j'n.

Kutim'e MONATO tre plaĉ'as al mi, sed ĉi tio est'as grand'a fiask'o kaj fuŝ'o. Hieraŭ mi dir'is al mi'a amik'o, ke la revu'o est'as abon'ind'a, sed nun mi ne cert'as.

Obama (3)

Ŝajn'e, kiam de temp'o al temp'o aper'as artikol'o en (MONATO 2017/08-09, p. 12), kies tem'o est'as disput'ebl'a, aŭ pri kiu iu leg'ant'o mal'konsent'as, tiu leg'ant'o indign'e protest'as kaj promes'as, ke ŝi/li ne plu abon'os la magazin'o'n, tut'e ignor'ant'e la klar'a'n avert'o'n de la redaktor'ar'o, ke „ĉiu aŭtor'o verk'as propr'a'nom'e kaj sol'a respond'ec'as pri la en'hav'o de si'a tekst'o”. Mi ne dub'as, ke la nif'o-kontribu'aĵ'o (2017/08-09, p. 12) de Alexander Gofen el'vok'os simil'a'n re'ag'o'n, sed mi esper'as, ke la magazin'o ne pro tio perd'os leg'ant'o'j'n. Kompren'ebl'e, sinjor'o Gofen rajt'as esprim'i si'a'j'n person'a'j'n opini'o'j'n, kaj apog'i tiu'j'n de prezid'ant'o Trump, aŭ de iu ajn bufon'o, kiu okup'as la Blank'a'n Dom'o'n.

Etik'e kaj ĵurnal'ism'e

„Kio don'as prestiĝ'o'n kaj fid'ind'ec'o'n al vi'a labor'o?” demand'is Mario, mi'a mentor'o en la mond'o de ĵurnal'ism'o. Post kelk'a'j sekund'o'j, li mem respond'is: „Tio est'as respekt'o al la profesi'a deontologi'o. Ĵurnal'ist'o'j pov'as est'i sport'a'j, scienc'a'j, dekstr'ul'a'j, mal'dekstr'ul'a'j ktp. Ĉiu'j, tamen, dev'as respekt'i la regul'o'j'n de la ĉart'o'j, kiu'j konsist'ig'as ni'a'n deontologi'o'n.”

Kiam mi leg'is la artikol'o'n Nif'o: Ne'ident'ig'it'a Fremd'a Operaci'ul'o en la Blank'a Dom'o de Alexander Gofen (MONATO 2017/8-9, p. 12-14) mi tuj pens'is pri tiu'j ĉi vort'o'j. En 2010, du jar'o'j'n kaj du'on'o'n post mi'a unu'a renkont'iĝ'o kun Mario, mi oficial'e iĝ'is ĵurnal'ist'o, kiam la region'a komision'o favor'e juĝ'is mi'a'j'n respond'o'j'n al ĝi'a'j demand'o'j, ĉiu'j ĝust'e pri ni'a profesi'a deontologi'o.

En Italio oni reglament'as kaj gvid'as

Tiu, kiu skrib'as kaj rakont'as fakt'o'j'n, hav'as grand'a'n respond'ec'o'n ne nur antaŭ si'a leg'ant'ar'o, sed ankaŭ antaŭ si'a koleg'ar'o. Pro tio tre grav'as la respekt'o de komun'a'j princip'o'j. Deontologi'o signif'as „doktrin'o pri la dev'o'j”: en mal'mult'a'j vort'o'j, ĝi per minimum'a kvant'o da regul'o'j don'as aplik'o'n de la etik'a'j princip'o'j. Dum la jar'o'j, paralel'e al la evolu'o de la komunik'il'o'j kaj de la soci'o, en Italio oni kre'is ĉart'o'j'n, kiu'j reglament'is kaj gvid'is la viv'o'n de ĵurnal'ist'o'j. En la last'a'j jar'o'j oni re'ord'ig'is en unu tekst'o ĉiu'j'n ĉart'o'j'n (ili est'is pli ol dek), kiu'j'n ĉiu ĵurnal'ist'o dev'us kon'i.

Por plen'e kompren'i la fakt'o'j'n

„Malgraŭ la diferenc'o inter ni kaj ni'a'j koleg'o'j”, daŭr'ig'is Mario, „jen ni'a komun'a trajt'o: la streb'o al la esenc'a real'ec'o de la fakt'o'j.” Ver'a ĵurnal'ist'o enket'as por rakont'i tio'n, kio okaz'as, kiel ebl'e plej fidel'e kaj uz'ant'e nur inform'o'j'n util'a'j'n al leg'ant'o por plen'e kaj ver'e kompren'i la fakt'o'j'n.

Fid'ind'ec'o

Ni'a labor'o simil'as al tiu de detektiv'o: ni ĉiam – sur'baz'e de la kolekt'it'a'j element'o'j – re'konstru'as fakt'o'j'n kaj situaci'o'j'n; kaj la leg'ant'o est'as pret'a fid'i ni'n, pro ni'a geografi'a proksim'ec'o aŭ pro ni'a'j fak'a'j kon'o'j pri la pri'trakt'it'a tem'o. Tio spegul'iĝ'as en la land'a princip'o de MONATO. La fid'ind'ec'o de ĵurnal'ist'o kuŝ'as en la bon'ec'o de li'a'j font'o'j kaj en la kapabl'o elekt'i la plej util'a'j'n element'o'j'n por don'i plen'a'n kompren'o'n de la okaz'int'aĵ'o'j. El'star'as tiu, kiu sci'pov'as trov'i inform'o'j'n, kiu'j'n ali'a'j hom'o'j (kaj li'a'j koleg'o'j!) ne pov'as akir'i.

Kiel detektiv'o

Kiel detektiv'o, ni port'as ni'a'n labor'o'n antaŭ la leg'ant'ar'o'n, kiu don'as si'a'n verdikt'o'n. Se artikol'o baz'iĝ'as sur fals'a'j inform'o'j, la tut'a konstru'aĵ'o fal'os pro la mank'o de solid'a fundament'o. Des pli, se la leg'ant'o pov'as kompren'i tio'n post rapid'a ret'um'ad'o. Li sent'os si'n tromp'it'a kaj ne kompren'os, kio diferenc'ig'as ĵurnal'ist'o'n de tromp'ist'o aŭ de simpl'a hom'o trink'ant'a vodk'o'n en kaf'ej'o.

Se opini'o'j kaŝ'as mensog'o'j'n

Last'e, sed ne balast'e, mi vol'as parol'i pri opini'o'j. Ebl'as inter amik'o'j amuz'e debat'i, ĉu pli bel'as Moskvo vintr'e aŭ Sankt-Peterburgo somer'e. Tio rilat'as al ni'a'j sent'o'j kaj prefer'o'j, kiu'j est'as person'a'j. Plej danĝer'e est'as, tamen, kiam mal'antaŭ la vort'o „opini'o” kaŝ'iĝ'as mensog'o'j aŭ mal'bon'fid'a'j akuz'o'j: tiu ĉi kondut'o est'as mal'honest'a. „Sen respekt'o al la deontologi'o”, konklud'is tiam mi'a mentor'o, „la ĵurnal'ist'o perd'as si'a'n dign'o'n kaj fid'ind'ec'o'n, ĉar li perfid'as ne nur si'a'j'n leg'ant'o'j'n sed ankaŭ si'n”.

Re'ag'o pri re'ag'o: Kritik'o sen fakt'o'j

La redaktor'o afabl'e ebl'ig'is al mi tra'leg'i la kritik'a'n leter'o'n de s-ro Ripani koncern'e mi'a'n artikol'o'n pri uzurp'ad'o far'e de Obama kaj respond'i al ĝi.

Bon'a ĵurnal'ism'o

La plej'part'o de li'a leter'o tamen ne rilat'as al mi'a artikol'o, sed prezent'as la ĝeneral'a'j'n princip'o'j'n de bon'a ĵurnal'ism'o (deontologi'o de ĵurnal'ism'o), al kiu'j mi entuziasm'e aplaŭd'as. Mi tre ĝoj'as, ke mi'a kompren'o de bon'a ĵurnal'ism'o ident'as kun tiu de s-ro Ripani. Kiel jam not'is mult'a'j koleg'o'j (kaj ankaŭ mi), la nun'temp'a amas'a ĵurnal'ism'o en Okcident'o est'as ekzakt'a mal'o de la deontologi'o deklar'it'a far'e de s-ro Ripani, sed tio est'as ali'a grand'a tem'o.

Konkret'a'j punkt'o'j de kritik'o

Mi pen'e serĉ'is en la leter'o de Ripani konkret'a'j'n punkt'o'j'n de li'a kritik'o, kie li ne konsent'as aŭ obĵet'as mi'a'j'n fakt'o'j'n, sed mi ne trov'is tia'j'n. Nur vid'ebl'is, ke li prezent'is tiu'n deontologi'o'n nur por ne'rekt'e (sed bon-evident'e) pik'i mi'n kaj alud'i kiom drast'e mi'a artikol'o mal'akord'as al la menci'it'a'j princip'o'j de bon'a ĵurnal'ism'o – sen prezent'i iu'j'n konkret'a'j'n fakt'o'j'n. Li nur alud'as „pri mank'o de solid'a fundament'o [en mi'a artikol'o] des pli, se la leg'ant'o pov'as kompren'i tio'n post rapid'a ret'um'ad'o”!

„Rapid'a ret'um'ad'o” ne sufiĉ'as

„Rapid'a ret'um'ad'o” cert'e ne help'is kompren'i al s-ro Ripani, kaj mi ne kulp'ig'as li'n pri tio, ĉar orient'iĝ'i en la ret'o nur sur'baz'e de tio, kio amas'as aŭ est'is met'it'a supr'e, est'as mal'facil'e. Kaj jes, la amas'komunik'il'o'j jam sku'is kaj kondiĉ'is la amas-percept'o'n ĝust'e tia'manier'e, ke mi'a artikol'o ŝajn'u kalumni'a aŭ „konspir'a” (en humil'ig'a ĵargon'o).

Ĝust'e tial mi prezent'is mult'eg'e da referenc'o'j al ĉiu'j fakt'o'j menci'it'a'j en mi'a artikol'o: sekv'u ili'n kaj analiz'u mem.

Firm'a sci'o

Kaj jen „last'a sed ne balast'a” klar'ig'o: est'is ne mi, sed la redakci'o, kiu decid'is prezent'i mi'a'n artikol'o'n kvazaŭ opini'o'n. Mi'a artikol'o ne est'as „opini'o” (ne est'as supoz'o'j, diven'o'j, hipotez'o'j aŭ spekulativ'aĵ'o'j), sed mi'a firm'a sci'o (laŭ mi'a plej bon'a kapabl'o): la sci'o baz'it'a sur fakt'o'j.

Kataluni'o

Kiel person'o, kiu pas'ig'is kelk'a'j'n tag'o'j'n en Skot'land'o antaŭ kaj post la tie'a referendum'o pri sen'de'pend'iĝ'o, mi ne pov'is ne kompar'i tiu'n pac'a'n event'o'n kun la per'fort'o kaj brutal'ec'o de hispan'a polic'o dum la referendum'o en Kataluni'o. Jes, en Glasgovo kelk'a'j huligan'o'j atak'is tiu'j'n, kiu'j publik'e kaj pac'em'e esprim'is bedaŭr'o'n pri la negativ'a rezult'o, sed tiu'n mal'ord'o'n ne kaŭz'is la brit'a reg'ist'ar'o, kaj la angl'a polic'o ne est'is implik'it'a en la mal'trankvil'o. Permes'int'e la skot'a'n referendum'o'n, la brit'a reg'ist'ar'o ag'is pli saĝ'e kaj prudent'e ol la hispan'a ĉef'ministr'o.

Tamen la ag'o'j de la reg'ist'ar'o de la brit'a ĉef'ministr'o Cameron ne est'is sen'riproĉ'a'j, kaj li'a'j taktik'o'j kontraŭ sen'de'pend'iĝ'o est'is ruz'a'j kaj mal'honest'a'j. Li persvad'is la propriet'ul'o'j'n de la grand'a'j super'vend'ej'o'j deklar'i, ke en liber'a Skot'land'o la prez'o'j de konsum'var'o'j pli'alt'iĝ'os; li asert'is, ke la sid'ej'o'j de la ĉef'a'j skot'a'j bank'o'j trans'lok'iĝ'os al Londono (kvankam ili jam trov'iĝ'is tie); kaj ŝajn'e li uz'is si'a'n influ'o'n, por ke prezid'ant'o Obama kaj la ĉef'ministr'o'j de la land'o'j de la antaŭ'a brit'a imperi'o esprim'u si'n kontraŭ la sen'de'pend'iĝ'o de Skot'land'o. Do Cameron uz'is ne per'fort'o'n, sed mensog'o'j'n kaj influ'o'n por ating'i negativ'a'n rezult'o'n. Ali'e cert'e la pli'mult'o voĉ'don'us por liber'a Skot'land'o. La moral'o? Pli bon'e ag'u vulp'ec'e ol goril'ec'e.

Poŝt'o

Kelk'a'j leg'ant'o'j plend'et'is, ke la last'a numer'o de MONATO ne est'is liver'it'a de la lok'a poŝt'o, sed de iu privat'a firma'o, kiu postul'as, ke oni kvitanc'u la ricev'o'n. Se oni ne est'as hejm'e, la firma'o liver'as ĉe afabl'a najbar'o, aŭ al proksim'a aŭ mal'pli proksim'a depon'ej'o. La el'don'ej'o de MONATO ne konsci'is pri tio. Ŝajn'e la lok'a eksped'ist'o „vend'as” si'a'j'n send'aĵ'o'j'n ali'land'e al la plej mal'mult'e'kost'a eksped'firma'o, kiu jen est'as PostNL, jen DPD, jen ebl'e iu ali'a. La el'don'ej'o atent'e sekv'os la evolu'o'n kaj ĉiam bon'ven'ig'as koment'o'j'n pri liver'o'j, eventual'a'j prokrast'o'j ktp.

Solv'i per mort'ig'o

Bon'kor'ul'o send'ig'is al mi kaj la juni'a'n kaj la juli'a'n numer'o'j'n de MONATO. Bon'vol'u dank'i li'n aŭ ŝi'n. En rilat'o kun la artikol'o Komitat'o por kontraŭ'hom'a'j rajt'o'j (2017/06, p. 16) mi konsent'as kun Roberto Pigr'o. Kun bedaŭr'o mi konstat'as, ke ni'a civilizaci'o ŝajn'e ĉiu'j'n problem'o'j'n, ĉu ver'a'j'n, ĉu supoz'at'a'j'n, prov'as solv'i per mort'ig'o.

Krom'a dis'ig'o por jam dis'ig'it'a insul'o

Est'as ne'kutim'e, ke et'a eŭrop'a land'o kun are'o de nur 9250 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j kaj jam pro ali'a'j kial'o'j dis'ig'it'a, hav'as eĉ mal'sam'a'j'n hor'zon'o'j'n. En Kipro est'as du: unu en la nord'a turk'lingv'a (30 %) kaj ali'a en la sud'a grek'lingv'a (70 %) part'o'j de la insul'o.

Turk'o'j prefer'as rest'i somer'e

Ĉiu'n printemp'o'n oni adopt'ad'is la somer'a'n hor'o'n, kaj post kelk'a'j monat'o'j (en septembr'o/oktobr'o) ĉi-last'a, se tiel dir'i, plu'don'is la „torĉ'o'n” de'nov'e al la vintr'a, kio okaz'as en plej mult'a'j ŝtat'o'j de Eŭrop'o kaj de ali'a'j kontinent'o'j. Ŝanĝ'o tiu'rilat'e okaz'is ne'atend'it'e en la 8a de septembr'o 2016, kiam la turk'a reg'ist'ar'o decid'is ne plu re'ven'ig'i si'a'n land'o'n fin'e de oktobr'o al la vintr'a hor'o, sed util'ig'i la somer'a'n hor'o'n dum la tut'a jar'o.

Kontraŭ'dir'o'j

Turki'o est'as la sol'a land'o, kiu re'kon'as la ekzist'o'n de la si'n'nom'ant'a Turk'a Respublik'o de Nord'a Kipro (rezult'o de invad'o okaz'int'a en 1974). Do Turki'o konsider'is kompren'ebl'e, ke la decid'o, kiu'n ĝi pren'is por si mem, valid'u ankaŭ por la mal'grand'a turk'lingv'a part'o de Kipro, la nord-orient'a are'o de la insul'o. Ĝi'n la turk'o'j efektiv'e rigard'as kiel si'a'n teritori'o'n spit'e al ĝi'a formal'a sen'de'pend'ec'o. Ekzempl'e la „Turk'a Respublik'o de Nord'a Kipro” uz'as la turk'a'n flag'o'n kun invers'ig'it'a'j kolor'o'j, sed la uz'at'a valut'o est'as la sam'a.

Tamen la lok'a'j turk-kipraj loĝ'ant'o'j ne plezur'e akcept'is la tuj'a'n hor'modif'o'n, unu'e ĉar ili dezir'as hav'i la sam'a'n hor'o'n kiel en la respublik'o Kipro (plen'rajt'a membr'o de EU ek'de 2004); du'e ĉar, laŭ plur'a'j politik'ist'o'j, oni absolut'e ne vol'as, ke dum la vintr'o la infan'o'j pied'ir'u lern'ej'e'n en total'a mank'o de lum'o.

Danĝer'o

Laŭ asoci'o de lok'a'j instru'ist'o'j io tia pro didaktik'a'j kial'o'j evit'end'as. Al'don'e dum la lern'ej'a jar'o 2016/17 kelk'a'j turk-kipraj infan'o'j est'is puŝ'fal'ig'it'a'j de aŭtomobil'ist'o'j, kiu'j ne vid'is ili'n sur'voj'e, pro tio, ke je la sep'a kaj du'on'o aŭ eĉ je la ok'a maten'e la sun'o ankoraŭ ne est'as lev'iĝ'int'a. Do util'ig'i la somer'a'n hor'o'n en vintr'o est'as danĝer'e dum la unu'a'j hor'o'j de la tag'o.

Mal'trankvil'o

La turk'a politik'ist'o Serdar Denktaş sci'ig'is, ke ankaŭ ĉi-foj'e la somer'a hor'o daŭr'e valid'os en la vintr'a'j monat'o'j. Laŭ li tio kontent'ig'e okaz'is unu'a'foj'e pas'int'jar'e. Oni hav'as unu pli'a'n sun'a'n hor'o'n en la post'tag'mez'o, kio est'os avantaĝ'a pro turism'a'j kial'o'j kaj por garanti'i rimark'ind'a'n ŝpar'ad'o'n de energi'o ankaŭ en la mal'varm'a'j sezon'o'j.

Tamen la turk-kipra estr'ar'o – per Sibel Siber ¹ – anonc'is, ke ĝi hav'as grand'a'j'n rezerv'o'j'n pri'e. La loĝ'ant'ar'o grumbl'as kaj pet'as, ke okaz'u referendum'o. Tiel la lok'ul'o'j mem pov'os decid'i, kiom'a hor'o est'u en la turk'lingv'a part'o de la mediterane'a insul'o kaj sub kiu'j lum'a'j kondiĉ'o'j ili'a'j infan'o'j ir'u fru'maten'e al la lern'ej'o, evit'ant'e laŭ'ebl'e ajn'a'n sen'kial'a'n risk'o'n.

1. Prezid'ant'in'o de la tiel nom'at'a nord-kipra parlament'o. (red.)

Mort'is matematik'a geni'ul'o

La 14an de juli'o 2017 en si'a 40a viv'o'jar'o la irana-uson'a geni'ul'in'o pri matematik'o Marjam Mirzaĥani mort'is pro kancer'o ĉe la mam'o'j kaj la ost'o'j.

Ek'de septembr'o 2008 ŝi instru'is matematik'o'n en la universitat'o Stanford, en Uson'o. En 2014 ŝi far'iĝ'is la unu'a vir'in'o honor'ig'it'a per la medal'o Fields en la fak'o matematik'o pro „el'star'a'j kontribu'aĵ'o'j al la dinamik'o kaj geometri'o de Riemann-surfac'o'j kaj ili'a'j modul'a'j spac'o'j”.

Kun aŭ sen hiĝabo?

Mirzaĥani est'is respekt'at'a, ŝat'at'a, eĉ am'at'a scienc'ist'in'o, sed ankaŭ senhiĝabulino! La signif'o'n de tiu termin'o oni trov'as nek en matematik'o nek en oficial'a'j difin'o'j.

Kio'n far'u la en'land'a'j amas'komunik'il'o'j? Ĉu per Photoshop aper'ig'i kap'tuk'o'n sur ŝi'a'n kap'o'n? Ĉu uz'i antaŭ'a'j'n fot'o'j'n? Iu'j far'is tio'n, ali'a'j tio'n ĉi, ali'a'j ambaŭ afer'o'j'n! Fin'fin'e la gazet'o Hamŝahri (sam'urb'an'o), organ'o de la tehrana municip'o, romp'is la tabu'o'n kaj pres'is senhiĝaban fot'o'n de ŝi.

Ĉu iran'ig'i la fil'in'o'n?

Post ŝi'a mort'o mult'a'j fam'ul'o'j kondolenc'is kaj mult'a'j aktiv'ul'o'j bedaŭr'is, ke Irano for'pel'as si'a'j'n geni'ul'o'j'n. Iu'j propon'is, ke la municip'o don'u al strat'o ŝi'a'n nom'o'n. Tamen la plej bru'a kampanj'o pet'is la prezid'ant'o'n donac'i iran'an civit'an'ec'o'n al Anahita, fil'in'o de Marjam kaj de ŝi'a ĉeĥ'a edz'o. Marjam jam pet'is tio'n, sed la iranaj instanc'o'j mal'konsent'is. Tiu'n mal'facil'aĵ'o'n al'front'as mil'o'j da infan'o'j nask'it'a'j de irana patr'in'o kaj ne-irana patr'o.

50-jar'iĝ'is la blind'ul'gvid'a'j kahel'o'j

Tia'j kahel'o'j aŭ plat'o'j kun relief'a'j punkt'o'j kaj stri'o'j trov'iĝ'as sur trotuar'o'j aŭ en fer'voj'a'j staci'dom'o'j, municip'a'j ofic'ej'o'j kaj ali'a'j publik'a'j lok'o'j. Ili help'as al vid'handikap'ul'o'j, indik'ant'e la voj'o'n kaj atent'ig'ant'e pri danĝer'o.

La unu'a „brajl'a blok'o”

La blind'ul'gvid'a'j kahel'o'j est'is el'pens'it'a'j en 1965 de Miyake Seiichi. Li cel'is help'i per tio si'a'n blind'a'n amik'o'n Iwahashi Hideyuki, la tiam'a'n estr'o'n de la azil'o por blind'ul'o'j Japan'a Lum'tur'o. La origin'a form'o est'is kvadrat'a kaj la kolor'o flav'a, kaj Miyake nom'is la help'il'o'n „brajl'a blok'o”. Kvankam sur la kahel'o'j ne est'is – nek est'as – brajl'a'j liter'o'j, la nom'o plaĉ'is al mult'a'j japan'o'j.

Antaŭ 50 jar'o'j, la 18an de mart'o 1967, la unu'a'n kahel'o'n oni met'is ĉe voj'kruc'iĝ'o antaŭ blind'ul'a lern'ej'o en la guberni'o Okayama, en okcident'a Japani'o. Pro la diligent'a kaj daŭr'a ag'ad'o de Miyake, iom post iom la lok'a'j reg'ist'ar'o kaj polic'o akcept'is la kahel'o'j'n.

Grav'ec'o

Ne ĉiu'j hom'o'j plen'e konsci'as la grav'ec'o'n de tiu'j help'il'o'j: Iu'j for'las'as bicikl'o'j'n aŭ met'as reklam'ŝild'o'j'n sur la trotuar'a'j'n kahel'o'j'n antaŭ butik'o'j kaj restoraci'o'j. Krom'e iu'j konstru'ist'o'j ne ĉiam instal'as ili'n laŭ la regul'o'j difin'it'a'j en la Japan'a'j Industri'a'j Norm'o'j (angl'e: J'is), kaj tiam blind'ul'o'j pov'as mis'traf'i la ĝust'a'n direkt'o'n kaj ir'i en danĝer'o'n.

Uz'ant'o'j de rul'seĝ'o'j plend'as pri tio, ke la mal'grand'a'j du'on'glob'et'o'j sur la kahel'o'j ĝen'as. Ali'a'j hom'o'j opini'as, ke la flav'a kolor'o mal'bel'ig'as la pejzaĝ'o'n aŭ ne taŭg'as por tradici'a'j lok'o'j kiel ŝinto'ism'a'j sankt'ej'o'j kaj budh'ism'a'j templ'o'j; sed la kahel'o'j cert'e help'as blind'ul'o'j'n.

Divers'ec'o

Ekster Japani'o ĥaos'e abund'as kahel'o'j divers'a'j laŭ grand'ec'o, alt'ec'o, nombr'o kaj kolor'o de punkt'o'j kaj stri'o'j, kiu'j oft'e romp'as la norm'o'j'n de Inter'naci'a Organiz'aĵ'o por Norm'ig'o (Is'o). Sur fer'voj'a'j kaj'o'j en Japani'o, ekzempl'e, la avert'a'j kahel'o'j est'as met'it'a'j iom for de la rand'o, sed en Uson'o ili trov'iĝ'as preskaŭ ĉe la rand'o mem. La divers'ec'o cert'e mal'help'as blind'ul'o'j'n vojaĝ'ant'a'j'n tra la mond'o.

Lamp'o'j en mal'lum'o

En kelk'a'j eŭrop'a'j land'o'j kaj en Uson'o tia'j kahel'o'j est'as ver'ŝajn'e ne mult'a'j. Ĉu la blind'ul'o'j en tiu'j land'o'j sufer'as pro mank'o de liber'a mov'iĝ'o? Cert'e ne, ĉar ekzist'as ali'a'j help'il'o'j. La kahel'o'j est'as kvazaŭ lamp'o'j en la mal'lum'o, kaj ili pov'as kun'ekzist'i kun ali'a'j rimed'o'j, kiu'j ankoraŭ mank'as en Japani'o.

Rusiaj interes'o'j en Sirio

Dum si'a histori'o, Rusio (kaj ĝi'a'j antaŭ'ul'o'j, Rus'a Imperi'o kaj Sovetio) ĉiam streb'is akir'i al'ir'o'n al Mediterane'a Mar'o. Tial ĝi sub'ten'is si'a'j'n interes'o'j'n en la balkana du'on'insul'o, mal'profit'ig'e por Turki'o. Dum la last'a'j jar'o'j ĝi'a'j rilat'o'j kun mult'a'j balkanaj ŝtat'o'j mal'fort'iĝ'is: Montenegro al'iĝ'is al NATO kaj ankaŭ Serbi'o ŝajn'as prefer'i pli kultiv'i si'a'j'n rilat'o'j'n kun la okcident'a'j land'o'j ol kun Rusio. Rusio, tamen, ankoraŭ hav'as voj'o'n al Mediterane'o, sed ne tra Balkanoj.

Al'ir'o al Mediterane'o

Dum la jar'o'j de la mal'varm'a milit'o Sovetio oft'e apog'is arab'a'j'n land'o'j'n kaj, pro tiu'j bon'a'j rilat'o'j, en 1971 sub'skrib'is kun la prezid'ant'o de Sirio Hafez al-Asad inter'konsent'o'n pri la mal'ferm'o de mar'flot'a baz'o en Tartus, uz'at'a por ripar'i la ŝip'o'j'n de la 5a mediterane'a eskadr'o kaj por liver'i al ili brul'aĵ'o'n, akv'o'n kaj ali'a'j'n material'o'j'n. Tiu ĉi baz'o ne est'is la unu'nur'a en Mediterane'o: ekzempl'e, ĝis 1972 la sovetia flot'o pov'is al'bord'iĝ'i en la haven'o de Sid'i-Barrani (Egipti'o). La baz'o de Tartus rest'is ĉiam aktiv'a, malgraŭ la kolaps'o de Sovetio en 1991 kaj la mal'aper'o de la tiam'a mediterane'a eskadr'o.

Pli'grand'ig'o de milit'a ĉe'est'o

Sub'ten'e al la siria reg'ist'ar'o, batal'ant'a kontraŭ la t.n. demokrati'a'j ribel'a'j fort'o'j kaj Islam'a Ŝtat'o, Rusio pli'grand'ig'is si'a'n milit'a'n ĉe'est'o'n en la mez-orient'a land'o, send'ant'e aviad'il'a'n grup'o'n. Ĝi konsist'as el helikopter'o'j kaj gvat'a'j, ĉas'a'j, bomb'a'j, sturm'a'j kaj transport'a'j aviad'il'o'j.

Mal'bon'iĝ'o de rilat'o'j kun Turki'o

La rus'a sub'ten'o al la siria reg'ist'ar'o kaj la apog'o de siriaj kurd'o'j incit'is la turk'a'n prezid'ant'o'n Erdogan: la mal'bon'iĝ'o de la rilat'o'j konduk'is al paf'fal'ig'o de rus'a milit'a aviad'il'o la 24an de novembr'o 2015. Vladimir Putin re'ag'is, firm'ig'ant'e sankci'o'j'n kontraŭ la turk'a ekonomi'o, frap'ant'e la turk'a'n turism'o'n kaj eksport'ad'o'n de var'o'j en Rusion. Sam'temp'e, la rus'a'j milit'ul'o'j instal'is en Sirio misil'sistem'o'n S-400, gajn'ant'e reg'ad'o'n de la siria aer'spac'o kaj de part'o de la turk'a.

Rusio montr'as muskol'o'j'n

La inter'ven'o en la siria milit'o ne baz'iĝ'as nur sur la interes'o, ke prezid'ant'o Baŝar al-Asad daŭr'e okup'u si'a'n posten'o'n. Rusio montr'as si'a'j'n muskol'o'j'n al Uson'o, kiu lanĉ'is sur cel'o'n en Afgani'o si'a'n plej potenc'a'n ne-atom'a'n bomb'o'n (la t.n. „patr'in'o'n de ĉiu'j bomb'o'j”): Rusio respond'is septembr'e, uz'ant'e eĉ pli potenc'a'n „patr'o'n de ĉiu'j bomb'o'j”. Krom'e, Turki'o, kiu kred'is si'n protekt'at'a kaj sub'ten'at'a ĉe la fal'ig'o de la rus'a milit'aviad'il'o, sed ekonomi'e est'is frap'it'a de la rus'a'j sankci'o'j kaj las'it'a sol'a de la okcident'a'j partner'o'j, iom post iom proksim'iĝ'is al Moskvo.

Modern'ig'o

Last'e sed ne balast'e, la milit'o en Sirio est'as tre efik'a rimed'o por modern'ig'o (kaj „la plej bon'a reklam'o”, por uz'i la vort'o'j'n de fak'ul'o Dmitrij Litovkin) de la rus'a'j milit'fabrik'o'j: Turki'o ĵus sub'skrib'is kontrakt'o'n por ricev'i misil'sistem'o'j'n S-400 kontraŭ pli ol 2 miliard'o'j da dolar'o'j. Moskvo rid'as ne nur kalkul'ant'e la mon'o'n: Vaŝington'o kaj la stab'o de NATO ja ne feliĉ'os pri tio.

Lingv'o'rajt'a disput'o en parlament'o de Nord-Irlando

La politik'o de Nord-Irlando est'as tre delikat'a kaj disput'o'plen'a afer'o. Ekzist'as grand'a divid'o inter la du komun'um'o'j, kio mal'facil'ig'as kun'labor'o'n inter politik'a'j parti'o'j. Ek'aper'is nov'a konflikt'o pri lingv'a'j rajt'o'j, princip'e la rajt'o'j rilat'a'j al la irlanda (gael'a) lingv'o.

Du popol'o'j

En Nord-Irlando ekzist'as du popol'o'j: la irlandaj katolik'o'j kaj la brit'a'j protest'ant'o'j. Dum tri'dek jar'o'j ĝis 1998, la Irlanda Respublik'a Arme'o (Ir'a) milit'is kontraŭ la brit'a ŝtat'o, por ke Nord-Irlando el'ir'u el Briti'o kaj al'iĝ'u al Respublik'o Irlando. Kadr'e de la pac-konsent'o en 1998, la lok'a reg'ist'ar'o de Nord-Irlando dev'as en'hav'i kaj katolik'o'j'n kaj protest'ant'o'j'n. Ek'de tiam oni prov'is divid'i la potenc'o'n inter la du popol'o'j.

Kontraŭ'star'o

La nov'a disput'o ek'est'is pri propon'at'a leĝ'o por sub'ten'i la irland'an lingv'o'n, inspir'it'a de leĝ'o'j, kiu'j sub'ten'as la skot'a'n gael'a'n kaj la kimr'a'n. La leĝ'o don'us la rajt'o'n uz'i la irland'an en juĝ'ej'o'j, sur voj'sign'o'j kaj en la parlament'o. Ĝi ankaŭ don'us pli da mon'o por la lingv'o en televid'o kaj gazet'o'j. La plej grand'a katolik'a politik'a parti'o Sin'n Féin (Ni mem) deklar'is, ke la parlament'o ne pov'as kun'ven'i sen tia leĝ'o, sed la plej grand'a protest'ant'a parti'o Democratic Unionist Party (Dup, Demokrati'a Uni'ist'a Parti'o) kontraŭ'as ĝi'n.

Du vid'punkt'o'j

La problem'o est'as, ke la lingv'o est'as politik'a afer'o. Preskaŭ nur katolik'a'j irland'an'o'j uz'as la irland'an kaj, laŭ ili, la lingv'o est'as la kern'o de la irlanda ident'ec'o kaj est'as grav'a hered'aĵ'o. Ekzist'as oft'e ripet'at'a fam'a esprim'o: „land'o sen lingv'o est'as land'o sen anim'o”, kaj mult'a'j irland'an'o'j opini'as, ke la irlanda lingv'o est'as la anim'o de irland'ec'o. La protest'ant'o'j konsider'as ĝi'n fremd'a lingv'o, kiu'n preskaŭ neni'u ver'e uz'as. Laŭ ili, ĝi est'as antikv'a lingv'o, sen'util'a en modern'a angl'e'parol'ant'a mond'o.

Mal'mult'a'j uz'as la irland'an

Laŭ la cens'o de 2011, nur 3,7 % de la nord-irlanda popol'o kapabl'as leg'i, skrib'i kaj kompren'i ĝi'n (kaj eĉ tio ver'ŝajn'e est'as tro'ig'o). Nur 0,2 % (4000) deklar'is, ke la irlanda est'as ili'a ĉef'lingv'o en la hejm'o, kaj 90 % neniom posed'as la irland'an. Pli da hom'o'j parol'as la pol'a'n aŭ litov'an en Nord-Irlando ol la irland'an. Sed iu'j dir'as, ke la irlanda est'as tiel mal'fort'a pro mank'o de sub'ten'o de Briti'o. Ili opini'as, ke pli da sub'ten'o re'viv'ig'us la lingv'o'n.

Ŝtat'a sub'ten'o

La protest'ant'a'j politik'a'j parti'o'j kontraŭ'as la leĝ'o'n kaj pens'as, ke ĝi est'as mal'ŝpar'o de mon'o. Dup opini'as, ke la leĝ'o est'as mal'plen'a simbol'o, iu ne'grav'aĵ'o simpl'e por feliĉ'ig'i la katolik'a'n popol'o'n, kvankam la leĝ'o neniam est'os aplik'at'a. En Respublik'o Irlando, la irlanda est'as oficial'a lingv'o kaj ricev'as grand'a'n ŝtat'a'n sub'ten'o'n. Sed ĝi ankoraŭ est'as tre mal'grand'a kaj mal'oft'e uz'at'a, mal'pli ol 2 % uz'as ĝi'n ĉiu'tag'e. Tial Dup opini'as, ke ŝtat'a sub'ten'o ne tre help'us la lingv'o'n.

Ĉu politik'a projekt'o?

Dup sub'ten'us la leĝ'o'n nur, se la leĝ'o don'us sub'ten'o'n ankaŭ al la ulster-skot'a lingv'o. Mal'pli ol 1 % kapabl'as leg'i, skrib'i kaj parol'i tiu'n lingv'o'n. Mult'a'j irland'an'o'j ne kred'as, ke la ulster-skot'a est'as ver'a lingv'o. Laŭ ili, ĝi est'as nur la angl'a parol'at'a kun nord-irlanda akĉent'o. Apenaŭ ekzist'as verk'o'j en tiu lingv'o, kaj neni'u lern'ej'o instru'as ĝi'n. Antaŭ dek jar'o'j preskaŭ neni'u kon'is ĝi'n. La lingv'o ating'is gazet'o'j'n nur, kiam Dup ek'sub'ten'is ĝi'n respond'e al la sub'ten'o por la irlanda lingv'o. Tial irland'an'o'j pens'as, ke la ulster-skot'a est'as politik'a projekt'o anstataŭ ver'a lingv'o.

Grav'a simbol'a valor'o

Simbol'o'j est'as tre grav'a'j en Nord-Irlando. Oft'e okaz'as batal'o'j pri flag'o'j kaj kultur'a'j simbol'o'j, dum san'protekt'a'j problem'o'j est'as ignor'at'a'j. La plej grand'a kaj polemik'a event'o ĉiu'jar'e est'as la marŝ'o por memor'ig'i batal'o'n inter katolik'o'j kaj protest'ant'o'j antaŭ 300 jar'o'j. Voĉ'don'ad'o'j ne tem'as pri la ekonomi'o aŭ soci'a'j problem'o'j, sed ĝeneral'e pri simbol'o'j. Kvankam ĉiu'j en Nord-Irlando parol'as la angl'a'n kaj apenaŭ iu uz'as ali'a'j'n lingv'o'j'n, lingv'o'j hav'as tre grav'a'n simbol'a'n valor'o'n. Eĉ se la leĝ'o est'os neniam uz'at'a kaj ŝanĝ'os nenies viv'o'n, ĝi hav'as alt'a'n simbol'a'n valor'o'n. Tial politik'ist'o'j fort'e batal'os por lingv'o, kiu'n ili ne kompren'as.

Obama (4)

Mi est'as uson'a civit'an'o, kiu admir'is prezid'ant'o'n Barack Obama. Mi balot'is por li du'foj'e. Li est'as matur'a kaj inteligent'a kun bel'a famili'o kaj el'star'is kiel prezid'ant'o. Do kun iom da amar'o kaj koler'o mi leg'is la artikol'o'n de Aleksandro Gofen (MONATO 2017/8-9, p. 12). Dir'i, ke Obama est'is kontraŭ'leĝ'a prezid'ant'o mal'ŝpar'as ni'a'n temp'o'n, ĉar li jam est'is prezid'ant'o dum ok jar'o'j.

Kia infan'ĝarden'o!

La belg'a ĉef'ministr'o Charles Michel est'is la unu'a (ĉu la sol'a?) ŝtat'estr'o, kiu akr'e kondamn'is la teror'o'n de la hispan'a polic'o en Barcelono. La hispan'a ĉef'ministr'o Rajoy re'ag'is furioz'e, kaj per'e de la hispan'a ambasador'o sci'ig'is al Michel, ke „Hispanio est'as konstern'it'a pri la atak'o'j de la belg'a reg'ist'ar'o” kaj ke ĝi nul'ig'os si'a'n sub'ten'o'n al sinjor'in'o Catherine De Bolle, la belg'a kandidat'o por la estr'ar'o de Europol. Kia infan'ĝarden'o! Almenaŭ Michel re'ag'is kiel plen'kresk'ul'o kaj dir'is, ke li rest'as ĉe si'a star'punkt'o, kiu'n ceter'e apog'as la tut'a reg'ist'ar'o belg'a.

Tia'j minac'o'j for'rest'u

Brazilo ĉiam est'is kon'at'a kiel bon'ven'ig'ant'a kaj trankvil'a land'o por ĉiu'j popol'o'j, kie mal'sam'a'j etn'o'j pac'e kun'viv'as. Hom'o'j kun mal'sam'a'j kred'o'j kaj religi'o'j, malgraŭ kelk'a'j mal'grand'a'j mal'konsent'o'j, preskaŭ neniam atak'is unu ali'a'n. Bedaŭr'ind'e, tia real'aĵ'o est'as nun minac'at'a. Atak'o'j kontraŭ templ'o'j kaj per'fort'o kontraŭ hom'o'j, kiu'j kred'as je Candomblé aŭ Umbanda, religi'o'j al'port'it'a'j de afrik'de'ven'a'j sklav'o'j, mal'gaj'ig'as kaj ŝok'as mi'n sam'temp'e. Tiu'j religi'o'j tre long'e ĉe'est'as en Brazilo, sed nun ili est'as minac'at'a'j. Ĉi tia'j'n nov'aĵ'o'j'n kutim'e ne raport'as la ĉef'a'j amas'komunik'il'o'j, sed, kvankam tio ne aspekt'as tiel, Brazilo ankoraŭ est'as land'o, kie mult'a'j hom'o'j antaŭ'juĝ'as. La atak'o'j'n kutim'e far'as evangeli'a'j person'o'j, kiu'j hav'as mult'a'j'n politik'a'j'n reprezent'ant'o'j'n. Mi pren'as ĉi tiu'n spac'o'n, kie plej mult'a'j leg'ant'o'j respekt'as divers'ec'o'n, por esprim'i la dezir'o'n, ke tia'j minac'o'j okaz'u mal'pli kaj mal'pli en la tut'a mond'o.

6000 rapid'a'j Sim-kart'o'j

La 22an de mart'o 2016 okaz'is plur'a'j eksplod'o'j kun mult'a'j vund'it'o'j kaj mort'ig'it'o'j en la flug'haven'o de Zaventem nord'e de Bruselo, kaj en Bruselo mem, en metro'staci'o. Ĉar evident'e en tiu moment'o mult'eg'a'j vol'is aŭ kontakt'i la help'serv'o'j'n, aŭ telefon'i al famili'an'o'j aŭ amik'o'j por inform'pet'i pri ili'a fart'o, dum plur'a'j hor'o'j la telefon'a ret'o en Belgi'o est'is komplet'e super'ŝut'it'a kaj ne'uz'ebl'a. Eĉ fajr'o'brigad'ist'o'j kaj sukur'ist'o'j ne pov'is ating'i si'a'j'n koleg'o'j'n por trans'don'i neces'eg'a'j'n mesaĝ'o'j'n.

Blu'a Sim-kart'o

Kelk'a'j'n tag'o'j'n post tiu'j ĉi atak'o'j de simpati'ant'o'j de la tiel nom'at'a Islam'a Ŝtat'o, J'a'n Jamb'o'n, federaci'a ministr'o pri intern'a'j afer'o'j, en gazet'ar'a konferenc'o promes'is, ke li trov'os solv'o'n por evit'ig'i tia'j'n situaci'o'j'n. „La person'o'j kun plej grav'a funkci'o okaz'e de katastrof'o'j ĉiam hav'u ret'konekt'o'n,” li dir'is.

Nun, nur iom pli ol unu jar'o'n post'e, li'a promes'o konkret'iĝ'is. 6000 person'o'j kun ŝlos'il'a task'o okaz'e de teror'atak'o'j kaj ali'a'j katastrof'o'j, ricev'is „blu'a'n Sim-kart'o'n”. Tiu kart'o ne est'as ver'e blu'a, sed ĝi est'as nom'at'a tiel pro analog'ec'o kun la blu'a turn'o'lum'o de polic'a'j kaj sukur'serv'a'j aŭt'o'j. La blu'a kolor'o simbol'as la prioritat'o'n. Kiu hav'as tia'n Sim-kart'o'n, tiu ricev'os absolut'a'n prioritat'o'n super ali'a'j telefon'ant'o'j.

Gvid'a'j funkci'ul'o'j

Inter tiu'j 6000 est'as ne nur la ĉef'a'j respond'ec'ul'o'j de polic'o, arme'o, sukur'serv'o'j kaj fajr'o'brigad'o, sed ankaŭ la gvid'a'j funkci'ul'o'j de la ŝtat'a sekur'ec'o, la ministr'o-prezid'ant'o'j de Flandri'o, Valoni'o, Bruselo kaj la german'lingv'a komun'um'o de Belgi'o, la estr'o'j de la dek provinc'o'j kaj ali'a'j respond'ec'a'j pri sekur'ec'o.

Islam'an'o en Uson'o

Pens'ig'a kaj traf'a est'is la ese'o Teror'ism'o kaj ident'ec'o de Zlatko Tišljar en la oktobr'a numer'o (MONATO 2017/10, p. 16). Li bon'e pri'skrib'is la problem'o'j'n de ident'ec'o en eŭrop'a'j naci'ŝtat'o'j. La uson'a situaci'o est'as signif'e mal'sam'a pro la en'migr'a histori'o de la land'o. Mult'a'j uson'an'o'j fier'as pri ne'uson'a'j pra'patr'o'j, sed konsider'as si'n plen'rajt'e uson'an'o'j kaj plej oft'e est'as tiel konsider'at'a'j. Kompren'ebl'e kaj bedaŭr'ind'e ne ĉiam tiel'as por (ekzempl'e) indiĝen'o'j kaj nigr'ul'o'j, kiu'j plur'flank'e est'as du'a'klas'a'j, kaj last'a'temp'e politik'ist'aĉ'o'j atak'as islam'an'o'j'n kaj meksik'an'o'j'n. Sed islam'an'o'j foj'foj'e dir'as, ke pli facil'as est'i islam'an'o en Uson'o, ol en mult'a'j ali'a'j land'o'j, eĉ islam'a'j, kaj tre mal'oft'a'j est'as uson'a'j islam'an'a'j teror'ist'o'j.

Obama (5)

Mi tre dank'as sinjor'o'n Praxedes pro li'a leter'o (MONATO 2017/11, p. 6) en kiu li laŭd'as mi'a'n artikol'o'n. Ne est'as tamen klar'e al mi, kial li zorg'as pri konflikt'o inter leĝ'o'j kaj moral'o en la kun'tekst'o de tiu ĉi artikol'o. Cert'e, brutal'a'j diktator'o'j kiel Hitler aŭ Stalin (krom reg'i ne'leĝ'e) ankaŭ sukces'is en'konduk'i leĝ'o'j'n en kontraŭ'dir'o kun la (jud-krist'an'a) moral'o ekzist'ant'a en la respektiv'a'j land'o'j. Inter'ali'e ili ambaŭ pen'is elimin'i la jud-krist'an'a'n moral'o'n.

En mi'a artikol'o tem'as pri tre natur'a konstituci'a postul'o (cert'a tip'o de civit'an'ec'o por prezid'ant'o'j de Uson'o), kaj eĉ pri tiom banal'a'j afer'o'j kiel aŭtent'a'j ne'fals'it'a'j kaj ne'ŝtel'it'a'j person'a'j dokument'o'j. Kia'manier'e tia'j tre ordinar'a'j kaj natur'a'j leĝ'postul'o'j konflikt'as kun iu moral'o aŭ hom'a'j rajt'o'j?

Per tiu ĉi kontribu'o ni fin'as la diskut'o'n en la rubrik'o „Leter'o'j”.

Kosovo: special'a kaz'o

La referendum'o en Kataluni'o inspir'is la serb'a'n ministr'o'n pri ekster'a'j afer'o'j, Nela Kuburović, skrib'i al Eŭrop'a Komision'o kaj postul'i ali'a'n inter'naci'a'n konferenc'o'n pri la status'o de Kosovo.

Dum'e, la EU-pro'parol'ant'o s-in'o Kocijanović respond'is, ke „Kosovo est'as special'a kaz'o”. Jen kelk'a'j argument'o'j sub'ten'e al tiu ĉi deklar'o:

1. En Kosovo histori'e loĝ'is plej'part'e etn'a'j alban'o'j. La serb'a pretend'o pri Kosovo est'as simpl'e mit'o kre'it'a de la serb'a filolog'o kaj lingv'ist'o Vuk Karadžić¹.

2. Post la rus'a-turk'a milit'o de la jar'o'j 1877-1878², profit'ant'e de la traktat'o'j de Sankt'a Stefano kaj Berlino³, Serbi'o neni'ig'is aŭ per'fort'e for'pel'is cent'mil'o'j'n da alban'o'j el ili'a'j loĝ'lok'o'j en Niś, Prokuplje, Vranje, Toplica kaj ali'a'j 700 vilaĝ'o'j. Noel Malcolm skrib'as, ke ek'de tiu moment'o la alban'o'j kompren'is la grand'a'n danĝer'o'n por ili flank'e de Serbi'o ⁴.

Invad'o

3. En 1912, Kosovon invad'is serb'a arme'o konsist'ant'a el 300 000 soldat'o'j, kiu efektiv'ig'is amas'a'j'n krim'o'j'n kaj genocid'o'n kontraŭ alban'o'j. Le'o Freundlich⁵, ĵurnal'ist'o kaj sur'lok'a atest'ant'o, raport'is, ke tiu'temp'e est'is mort'ig'it'a'j almenaŭ 25 000 alban'a'j civil'ul'o'j. Tem'is pri tre mal'facil'a period'o por la alban'o'j, kiam serb'a'j oficir'o'j eĉ vet'is pri la seks'o de la beb'o'j en la abdomen'o'j de alban'a'j graved'ul'in'o'j antaŭ ol fend'i ili'a'j'n abdomen'o'j'n por kontrol'i tio'n.

Konferenc'o de Londono

4. Kosovo neniam est'is part'o de Serbi'o antaŭ la jar'o 1913, krom en la period'o 1333-1335, kiam tut'a Balkani'o est'is okup'at'a de car'o Stefan Dušan. Ĝi far'iĝ'is part'o de Serbi'o en 1913 dank'e al la Konferenc'o de Londono kaj laŭ dekret'o de la reĝ'o de Serbi'o.

5. La alban'o'j en Kosovo neniam akcept'is la suveren'ec'o'n de Serbi'o en si'a teritori'o. Ili kontraŭ'star'is ĝi'n per ĉiu'j form'o'j, eĉ per geril'a milit'o.

Per'fort'o

6. Respond'e al la postul'o'j de la alban'o'j pri liber'o, Serbi'o aplik'is per'fort'o'n, murd'ad'o'n, trans'lok'ad'o'n, polic'a'n kaj arme'a'n teror'o'j'n, administr'ad'o'n per arm'il'o'j kaj tank'o'j.

7. Fin'e de decembr'o 1943 kaj komenc'e de januar'o 1944⁶, reprezent'ant'o'j de alban'o'j, serb'o'j kaj montenegr'an'o'j aktiv'a'j en la rezist'ad'o kontraŭ faŝism'o kun'ven'is kaj decid'is, ke post'milit'e Kosovo rajt'as kun'iĝ'i kun Albanio, konform'e al la promes'o'j de la Komun'ist'a Parti'o de Jugoslavio. Sed tio ne okaz'is. Mal'e, post'milit'e oni mort'ig'is almenaŭ 30 000 alban'o'j'n.

8. Dum long'a temp'o en Serbi'o oni efektiv'ig'is pere'ig'a'j'n program'o'j'n kontraŭ la ne'serb'a'j popol'o'j.

„Ni pere'ig'os ili'n”

Geograf'o kaj etn'olog'o Jov'a'n Cvijić kaj ĉef'ministr'o Đorđević [ĝorĝeviĉ] far'is tio'n komenc'e de la 20a jar'cent'o, antaŭ la okup'o de Kosovo far'e de Serbi'o. En 1917 la serb'a ĉef'ministr'o Nikol'a Pašić, publik'e deklar'is, ke „se alban'o'j ne akcept'os asimil'iĝ'o'n, ni pere'ig'os kaj for'pel'os ili'n”.

En 1937 la histori'ist'o Čubrilović⁷ proklam'is si'a'n memorand'o'n, laŭ kiu oni rekomend'as for'pel'i la alban'o'j'n al Albanio kaj Turki'o kaj loĝ'ig'i en Kosovo serb'o'j'n al'ven'ont'a'j'n el ali'a'j part'o'j de Jugoslavio.

Dub'ind'a Nobel-premi'it'o

En 1943 Iv'o Andrić, la jugoslavia verk'ist'o kaj Nobel-premi'it'o, projekt'is la for'ig'o'n de alban'a'j element'o'j el Kosovo, kio'n part'e real'ig'is la ĉef'ministr'o Aleksandar Ranković⁸.

Fin'e, en 1986, la Serb'a Akademi'o de Scienc'o'j kaj Art'o'j publik'ig'is ali'a'n naci'ism'a'n memorand'o'n kaj projekt'is la milit'ist'a'j'n operac'o'j'n de Slobodan Milošević⁹. Menci'ebl'as ankaŭ dek'o'j da tiu'rilat'a'j dokument'o'j de la Serb'a Ortodoks'a Eklezi'o.

Sekret'a'j serv'o'j

Januar'e de 1999 la ĝeneral'a stab'o de la serb'a arme'o detal'ig'is plan'o'n por fizik'e neni'ig'i la alban'o'j'n en Kosovo. Tiu'n plan'o'n mal'kovr'is bulgar'a'j sekret'a'j serv'o'j, kaj ĝi est'is en'man'ig'it'a al la german'a ministr'o Fischer antaŭ ol NATO ek'bombard'is Serbi'o'n.

9. Laŭ la jugoslavia konstituci'o de 1974, la status'o de Kosovo ne pov'us ŝanĝ'iĝ'i sen aprob'o de kosova parlament'o. Sed Milošević mal'respekt'is tio'n: sieĝ'int'e la parlament'o'n per tank'o'j, li dev'ig'is alban'a'j'n deput'it'o'j'n akcept'i la nul'ig'o'n de la kosova aŭtonom'ec'o.

10. Post la nul'ig'o de la aŭtonom'ec'o en 1989, Beogrado establ'is en Kosovo milit'ist'a'n administr'ad'o'n, mal'dung'is 115 000 alban'a'j'n labor'ist'o'j'n kaj ofic'ist'o'j'n, pur'ig'is la polic'o'n kaj ŝtat'o'n je alban'a'j element'o'j, polic'enket'ad'is 500 000 alban'o'j'n, murd'is sen juĝ'proces'o mil'o'n da alban'o'j, venen'is cent'o'j'n da ge'lern'ant'o'j, mort'ig'is dek'o'j'n da alban'a'j soldat'o'j. Pli'e, en Kosovo oni ferm'is la alban'lingv'a'j'n lern'ej'o'j'n kaj instituci'o'j'n.

Pac'em'a rezist'ad'o

11. Alban'o'j respond'is per pac'em'a rezist'ad'o, kio frenez'ig'is Beogradon. Kiam Serbi'o de'nov'e komenc'is per'fort'ad'o'n, for'pelad'o'n kaj murd'ad'o'n, alban'o'j ek'defend'is si'n.

12. La inter'naci'a diplomati'o iniciat'is vic'o'n da ag'o'j favor'e al inter'pac'iĝ'o. La Sekur'ec'a Konsili'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j liver'is kvin rezoluci'o'j'n dum la jar'o'j 1998-1999. Sam'e engaĝ'iĝ'is Kontakt'a Grup'o de ses Grand'a'j Potenc'o'j¹⁰. Organiz'iĝ'is Konferenc'o de Rambouillet, sed mult'a'j klopod'o'j est'is van'a'j pro kontraŭ'star'o de Milošević.

13. Serbi'o ne konsent'is re'don'i al Kosovo eĉ aŭtonom'ec'o'n de la jar'o 1974. Mal'e, en Beogrado oni pret'ig'is la operac'o'n Huf'fer'o¹¹, laŭ kiu serb'a'j polic'o kaj arme'o rajt'is for'pelad'i kaj neni'ig'i alban'o'j'n de Kosovo!

Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j

14. La rezoluci'o 1244 de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j rekomend'as status'o'n de Kosovo kadr'e de Jugoslavia Federaci'o, sed tiu last'a ne plu ekzist'as post la sen'de'pend'iĝ'o de Montenegro.

15. Fin'e de la last'a milit'o, Kosovo hav'is tragik'a'n bilanc'o'n: 13 000 mort'ig'it'o'j kaj masakr'it'o'j, kvar mil mal'aper'int'o'j (plej'part'e infan'o'j, vir'in'o'j, mal'jun'ul'o'j), ĉirkaŭ 20 000 seks'per'fort'it'a'j vir'in'o'j, 40 000 dom'o'j komplet'e kaj 20 000 part'e detru'it'a'j¹².

Oni detru'is lern'ej'o'j'n, moske'o'j'n, katolik'a'j'n preĝ'ej'o'j'n, muze'o'j'n, arĥiv'o'j'n, mult'o'n el tio, kio memor'ig'us pri alban'a'j kultur'o kaj ident'ec'o.

16. Kvankam ek'de 1999 la serb'a'j arme'o kaj polic'o for'las'is Kosovon, nord'e de ĝi kaj en la serb'a'j enklav'o'j ankoraŭ aktiv'as membr'o'j de Ministr'ej'o pri Intern'a'j Afer'o'j de Serbi'o.

17. Dum du jar'o'j, la inter'naci'a komun'um'o organiz'is inter'parol'o'j'n inter Serbi'o kaj Kosovo sub la gvid'ad'o de la finn'a prezid'ant'o Martti Ahtisaari pri la status'o de Kosovo, sed Serbi'o ĉiam mal'konsent'is. Tiam, februar'e 2008, la parlament'o de Kosovo proklam'is la sen'de'pend'a'n ŝtat'o'n, kiu'n, ĝis nun, agnosk'is 114 membr'o'j de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.

Agnosk'it'a

18. La 22an de juli'o 2010 la Inter'naci'a Kort'um'o opini'is, ke la deklar'o de sen'de'pend'ec'o de Kosovo ne kontraŭ'as la inter'naci'a'n jur'o'n kaj ne kontraŭ'star'as la rezoluci'o'n 1244 de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.

1. Vuk Stefanović Karadžić [vuk stefánoviĉ karaĝiĉ], la ĉef'a re'form'int'o de la serb'a lingv'o, kon'at'a ankaŭ kiel patr'o de la serb'a folklor'o. Vuk est'is la unu'a font'o por Serbische Revoluzion (Serb'a revoluci'o) de Leopold von Ranke, verk'it'a en 1829.

2. Rus'a-turk'a milit'o de 1877-1878 est'is konflikt'o inter Otoman'a Imperi'o kaj orient'a ortodoks'a koalici'o gvid'at'a de Rus'a Imperi'o kaj konsist'ant'a el Bulgario, Rumani'o, Serbi'o kaj Montenegro.

3. La Traktat'o de Berlino est'is la fin'a akt'o de la Kongres'o de Berlino (1878) sub'skrib'it'a de Briti'o, Aŭstr'o-Hungari'o, Franci'o, Italio, Rusio kaj Otoman'a Imperi'o.

4. Noel Robert Malcolm (nask. 1956), brit'a politik'a ĵurnal'ist'o kaj histori'ist'o. Vid'u ekz. Malcolm, N. Kosovo: A short history, London 1998.

5. Le'o Freundlich (1875-1953), hebre'a public'ist'o loĝ'int'a en Vieno. Li publik'ig'is, original'e en la german'a, kompil'aĵ'o'n de raport'o'j el Kosovo sub la titol'o Albania Golgotha. Otoman'a Imperi'o, kiu reg'is Kosovon dum kvin jar'cent'o'j, est'is en tumult'o. Plen'ig'ant'e la vaku'o'n, serb'a'j trup'o'j invad'is teritori'o'n loĝ'at'a'n de alban'o'j kaj klopod'is etn'o'pur'ig'i ĝi'n por si mem.

6. La konferenc'o de Bujan (nun en la ekstrem'a nord'o de Albanio), okaz'is fin'e de 1943, komenc'e de 1944 respond'e al nov'a'j politik'a'j cirkonstanc'o'j, ĉar kun'ven'o en Jaca de la tut'jugoslavi'a kontraŭ'faŝist'a rezist'ant'ar'o (1943) ne pri'konsider'is la dezir'o'n de tie'a'j alban'o'j por mem'decid'o.

7. Vaso Čubrilović (1897-1990) est'is serb'o'bosni'a histori'ist'o kaj jugoslavia politik'ist'o. Ek'de adolesk'ec'o li al'iĝ'is al la sud-slav'a student'a mov'ad'o kon'at'a kiel Jun'a Bosnio kaj part'o'pren'is en konspir'o por mort'ig'i la aŭstr'o-hungar'a'n grand'duk'o'n Franz Ferdinand en 1914.

8. Aleksandar Ranković (1909-1983), jugoslavia komun'ist'o de serb'a de'ven'o, konsider'at'a la tri'a laŭ rang'o en eks'a Jugoslavio post Josip Broz Tit'o kaj Edvard Kardel'j.

9. Slobodan Milošević (1941-2006), jugoslavia kaj serb'a politik'ist'o, prezid'ant'o de Serbi'o (1989-1997) kaj prezid'ant'o de Federaci'a Respublik'o Jugoslavio (1997-2000).

10. Kontakt'a Grup'o est'as la nom'o de inform'cel'a grup'iĝ'o de grand'potenc'o'j, kiu'j hav'as not'ind'a'n interes'o'n en la politik'a'j evolu'o'j en Balkani'o. Ĝi konsist'as el Uson'o, Briti'o, Franci'o, Germanio, Italio kaj Rusio. Unu'e ĝi est'is kre'it'a respond'e al milit'o kaj kriz'o en Bosnio fru'e en la 1990aj jar'o'j. Ĝi konsist'as el kvar konstant'a'j membr'o'j de la Konsili'o pri Sekur'ec'o kaj land'o'j, kiu'j kontribu'is trup'o'j'n kaj help'o'n por gard'i la pac'o'n en Balkani'o. En la kun'ven'o'j de Kontakt'a Grup'o part'o'pren'as ankaŭ reprezent'ant'o'j de EU kaj NATO.

11. Operac'o Huf'fer'o est'is la nom'o don'it'a de la bulgar'a reg'ist'ar'o al la plan'o pri etn'o'pur'ig'o de alban'o'j de Kosovo efektiv'ig'it'a de la serb'a polic'o kaj la jugoslavia arme'o. Mal'kaŝ'o de ĉi tiu plan'o serv'is kiel motiv'o por bombard'ad'o de Jugoslavio far'e de NATO dum la kosova milit'o en 1999.

12. Vid'u, ekzempl'e, www.hrw.org/re'port/2000/03/01/kosovo-rap'e-weapon-ethnic-cleansing

Mank'as ŝtat-politik'ist'o'j!

Demokrati'o, liber'ec'o kaj respekt'o por hom'a'j rajt'o'j. Ĉi tiu'j est'as la fundament'a'j valor'o'j de Eŭrop'o. Valor'o'j, kiu'j est'as ating'it'a'j per grand'a'j kost'o'j.

Kataluni'o, kiu part'e trov'iĝ'as en Hispanio, ĉiam est'is avan'gard'a pri tiu'j valor'o'j. Ĝi kre'is mal'ferm'it'a'n hom'a'n soci'o'n, form'it'a'n de hom'o'j ven'int'a'j el la tut'a mond'o. Ĝi est'is pionir'a en la batal'o por la rajt'o'j de vir'in'o'j kaj en la kre'ad'o de la plej progres'em'a'j publik'a'j lern'ej'o'j. Katalun'o'j amas'e manifestaci'is kontraŭ milit'o'j, kiu'j okaz'is ie ajn en la mond'o. Ili sent'is la valor'o'j'n de Eŭrop'o, ili kred'is je la est'ont'ec'o de Eŭrop'o.

Valor'o'j minac'at'a'j?

Sed ĉu tiu'j valor'o'j ne est'as nun minac'at'a'j, kiam post long'a komplik'a monat'o, en la komenc'o de novembr'o naŭ ministr'o'j de la katalun'a reg'ist'ar'o est'is en'prizon'ig'it'a'j en Hispanio prevent'e kaj sen juĝ'a proces'o?

En la pas'int'a oktobr'o la hispan'a reg'ist'ar'o dis'met'ad'is ĉie en Kataluni'o dek kvin mil propr'a'j'n polic'ist'o'j'n por halt'ig'i la referendum'o'n pri sen'de'pend'ec'o, kvankam Kataluni'o jam posed'as propr'a'n polic'o'n. Ili sturm'is balot'ej'o'j'n, bat'is jun'ul'o'j'n kaj mal'jun'ul'o'j'n kaj pren'is balot'uj'o'j'n. Kia'n krim'o'n far'is tiu'j hom'o'j? El'ir'i por voĉ'don'i. Kio okaz'as en Kataluni'o ne est'as hispan'a intern'a afer'o, kiel dir'as eŭrop'a'j gvid'ant'o'j, sed ĝi koncern'as ĉiu'n eŭrop'a'n civit'an'o'n por kiu demokrati'o, liber'o kaj respekt'o al la hom'a'j rajt'o'j est'as en la baz'o.

Histori'o

En 2006 la katalun'o'j aprob'is nov'a'n Statut'o'n de Aŭtonomi'o en laŭ'leĝ'a referendum'o, kre'ant'e nov'a'n politik'a'n rilat'o'n inter Kataluni'o kaj Hispanio. Ĝi est'is antaŭ'e aprob'it'a en la parlament'o'j katalun'a kaj hispan'a. Sed en 2010 la Konstituci'a Kort'um'o de Hispanio, pet'e de Partido Popular (PP), kontraŭ'leĝ'ig'is ĝi'a'n kern'o'n, tiel ke ĝi far'iĝ'is ne plu re'kon'ebl'a. Pli ol unu milion'o da katalun'o'j protest'is sur'strat'e kontraŭ tiu decid'o de la kort'um'o, sed la kabinet'o de Marian'o Rajoy mal'akcept'is i'a'n ajn dialog'o'n kun Kataluni'o por re'konsider'i tiu'n decid'o'n.

Tiu ne-dialog'o de la hispan'a reg'ist'ar'o daŭr'is sep long'a'j'n jar'o'j'n, tiel ke, kiel sol'a el'ir'voj'o, la Katalun'a Parlament'o decid'is pet'i la popol'o'n referendum'i pri sen'de'pend'ec'o, kiel antaŭ'e okaz'is en Skot'land'o.

Arest'o'j

La hispan'a reg'ist'ar'o deklar'is la voĉ'don'ad'o'n kontraŭ'leĝ'a, kaj mil'o'j da polic'ist'o'j est'is send'it'a'j pren'i balot'il'o'j'n, sturm'is sen'de'pend'ism'a'j'n amas'komunik'il'o'j'n, ferm'is ret'ej'o'j'n inform'ant'a'j'n pri la referendum'o kaj arest'is dek ses katalun'a'j'n alt'rang'a'j'n ofic'ist'o'j'n sen rajt'ig'o de tribunal'o.

La 1an de oktobr'o la katalun'o'j prov'is voĉ'don'i pac'e. Kaj la hispan'a polic'o uz'is grad'o'n de per'fort'o neniam antaŭ'e vid'it'a'n en land'o de Eŭrop'a Uni'o. Malgraŭ la per'fort'o kaj minac'o'j, 2,3 milion'o'j da hom'o'j, 90 % el kiu'j favor'is sen'de'pend'a'n Kataluni'o'n, sukces'is don'i si'a'j'n voĉ'o'j'n.

Per'fort'o sen kondamn'o

Neni'a hispan'a oficial'ul'o, inkluziv'e de la reĝ'o, vol'is kondamn'i la polic'a'n per'fort'o'n kaj eĉ tiu last'a minac'is per pli'a'j disput'o'j, se la katalun'o'j daŭr'ig'us si'a'n voj'o'n al liber'ec'o.

La okaz'int'aĵ'o'j ek'de tiam rul'iĝ'is neĝ'bul'e dum la plen'a monat'o oktobr'o:

3/10: Ĝeneral'a strik'o en Kataluni'o kontraŭ la per'fort'o de la hispan'a ŝtat'o, kun cent'o'j da mil'o'j da manifestaci'ant'o'j vesper'e en la ĉef'a'j katalun'a'j urb'o'j.

10/10: Sub'skrib'o de la proklam'ad'o de la Katalun'a Respublik'o, far'e de la pli'mult'o de la Katalun'a Parlament'o, sed tuj'a frost'ig'o de ĝi'a aplik'o dum du monat'o'j, por permes'i, se ebl'e ankoraŭ'foj'e, dialog'o'n inter ambaŭ reg'ist'ar'o'j, katalun'a kaj hispan'a.

17/10: Tuj'a mal'liber'ig'o de la prezid'ant'o'j de soci'a'j sen'de'pend'ism'a'j mov'ad'o'j, Jordi Sànchez de Anc (Naci'a Asemble'o Katalun'a) kaj Jordi Cuixart de Omnium Cultural, post kun'vok'o de la hispan'a kort'um'o An (Audiencia Nacional) je akuz'o de agit'ad'o.

26/10: La prezid'ant'o de Kataluni'o propon'as al la hispan'a reg'ist'ar'o elekt'o'j'n kadr'e de la aŭtonomi'o, se est'us garanti'o por liber'a part'o'pren'o de ĉiu'j politik'a'j parti'o'j, la liber'ig'o de la du Jordi kaj la fin'o de la per'fort'a sub'prem'ad'o. Li ne ricev'as garanti'o'j'n kaj tiam li for'ig'as la propon'o'n.

27/10: La katalun'a parlament'o re'aktiv'ig'as la deklar'o'n pri sen'de'pend'ec'o, sen part'o'pren'o de PP, C's (Ciudadanos) kaj PSC (Partit dels Socialistes de Catalunya, katalun'a sekci'o de PSOE (Partido Social'ist'a Obrero Español) ).

27/10: La hispan'a senat'o aprob'as la aplik'ad'o'n de artikol'o 155 de la Konstituci'o per la voĉ'o'j de PP, PSOE kaj C's. Laŭ ĝi'a interpret'o la hispan'a ĉef'ministr'o Rajoy dis'solv'as la Parlament'o'n, sen'ofic'ig'as la tut'a'n katalun'a'n reg'ist'ar'o'n, pren'as rekt'a'n reg'ad'o'n de la katalun'a administr'ad'o per'e de la respond'a'j hispan'a'j ministeri'o'j, anstataŭ'ig'as la ĉef'o'n de la katalun'a polic'o per ĉef'o kiu, al'vok'e de hispan'a ministr'o, promes'as obe'o'n al la hispan'a polic'estr'o kaj Konstituci'o, kaj fin'e Rajoy ankaŭ proklam'as aŭtonomi'a'j'n elekt'o'j'n por la 21a de decembr'o.

31/10: Ĝeneral'a hispan'a prokuror'o akuz'as la 14 membr'o'j'n de la katalun'a reg'ist'ar'o kaj ses gvid'ant'o'j'n de la parlament'o pri ribel'o, agit'ad'o kaj mon'a mis'uz'ad'o, Pro tiu'j delikt'o'j ĉiu akuz'it'o pov'as ricev'i kiel pun'o'n ĝis 30 jar'o'j'n da mal'liber'ig'o.

1/11. La hispan'a kort'um'o An, post akcept'o de la akuz'o'j al la reg'ist'ar'o, kun'vok'as tiu'n en la maten'o de 2/11 kaj sam'temp'e postul'as kaŭci'a'n sum'o'n de ses milion'o'j da eŭr'o'j, pag'end'a'j ĝis 3/11. Paralel'e, pro parlament'an'a imun'ec'o, est'as la hispan'a Super'a Kort'um'o, kiu kun'vok'as la gvid'ant'o'j'n de la parlament'o je 2/11 maten'e en Madrido.

2/11: Naŭ katalun'a'j ministr'o'j est'as prevent'e mal'liber'ig'it'a'j de la juĝ'ist'o Lamel'a, post pri'demand'ad'o, en la vesper'o de la sam'a tag'o. La juĝ'ist'o ne akcept'as tele-deklar'o'n de la prezid'ant'o Puigdemont kaj kvar ministr'o'j ek'de Bruselo, kvankam tio'n permes'us la eŭrop-uni'a'j traktat'o'j. La juĝ'ist'o Lamel'a pret'ig'as inter'naci'a'n arest'o-ordon'o'n por la kvin ne ĉe'est'int'a'j an'o'j de la reg'ist'ar'o. Paralel'e la Super'a Kort'um'o akcept'as post'met'i la deklar'o'n de la ses akuz'it'a'j parlament'an'o'j je 9/11, kun polic'a kontrol'o ĝis tiu dat'o.

En la vesper'o de la sam'a tag'o cent'o'j da mil'o'j da katalun'o'j protest'as antaŭ si'a'j respektiv'a'j urb'o'dom'o'j kaj nokt'e long'e kaserol-bru'ad'as ek'de si'a'j fenestr'o'j aŭ balkon'o'j. La urb'estr'in'o de Barcelono, Ad'a Colau far'as instituci'a'n deklar'o'n, laŭ kiu la sol'a legitim'a reg'ist'ar'o de Kataluni'o est'as tiu sen'ofic'ig'it'a, kiu plej'part'e est'as en prizon'o.

Seren'a'j elekt'o'j plu ebl'a'j?

Kiel pov'os okaz'i normal'a'j elekt'o'j je 21/12 sub tiu'j cirkonstanc'o'j de sub'prem'ad'o de la katalun'a'j sen'de'pend'ism'a'j gvid'ant'o'j kaj tim'ig'o de la popol'o far'e de la hispan'a polic'o?

Kaj fin'e ni re'ven'u al la mir'ind'a asert'o de la eŭrop'a'j gvid'ant'o'j, ke ja tem'as pri intern'a hispan'a afer'o. En Eŭrop'o grav'e mank'as ver'a'j politik'ist'o'j, kiu'j kapabl'as dialog'i kaj ven'i al inter'konsent'o'j. Mank'as ja ŝtat-politik'ist'o'j!