Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2016. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Aktuale

Anoncetoj

Arto

Diskoj

Ekonomio

El mia vidpunkto

Eseoj

Hobio

Leteroj

Libroj

Lingvo

Literaturo

Moderna vivo

Nekrologo

Noticoj

Noveloj

Politiko

Rakontoj

Scienco

Turismo

Kotiz'o'j de Monat'o

La kotiz'o'j de MONATO est'os adapt'it'a'j en kelk'a'j land'o'j en la 15a de novembr'o. Por est'i cert'a, ke vi pag'os ankoraŭ la mal'nov'a'n tarif'o'n, bon'vol'u re'nov'ig'i vi'a'n kotiz'o'n antaŭ tiu dat'o, ĉu rekt'e al Fel, ĉu per'e de unu el ni'a'j per'ant'o'j. La mal'nov'a'j'n kotiz'o'j'n vi trov'as en paĝ'o 4.

Konciz'a histori'o de krist'an'ism'o

Sub ĉi tiu titol'o la leg'ant'o trov'os tut'e preciz'e, kio'n la titol'o anonc'as. Sen'dub'e, est'as konciz'ec'o: en naŭ'dek paĝ'o'j la aŭtor'o sukces'is resum'i du mil jar'o'j'n da histori'o, inkluziv'ig'ant'e en ĉiu ĉapitr'o bibliografi'et'o'n pri la koncern'a period'o, kun specif'a atent'o al la esperant'lingv'a'j el'don'aĵ'o'j.

La histori'o start'as per la demand'o, ĉu ver'e ekzist'is Jesuo, kun iom'et(et)a el'montr'o de opini'o'j pri ekzist'o aŭ ne-ekzist'o, pri la konsider'o, kiu'n tiu ĉi hom'o ĝu'is en si'a temp'o kaj en la post'a'j kompendi'o'j de li'a'j dir'o'j. Rimark'ind'as la not'et'o, ke André Cherpillod, mal'e al la pli'mult'o de la nun'a'j fak'ul'o'j, ne'as la histori'ec'o'n de Jesuo.

Kiel bon'a instru'ist'o, Gerrit Berveling klar'e eksplik'as, rakont'as kaj detal'e apog'iĝ'as al tekst'o'j, abund'e cit'ant'e ili'n, malgraŭ la konciz'ec'o de la tut'o, tiel ke la libr'et'o propon'as ankaŭ la histori'o'n de tiu'j tekst'o'j, ebl'e iom tro aspekt'ant'e kvazaŭ nur'a list'o de nom'o'j kaj verk'o'j. Kiel remonstrant'a pastor'o kaj profund'a kon'ant'o de la klasik'a'j lingv'o'j (aper'is de li rimark'ind'a kvant'o da traduk'aĵ'o'j kaj stud'o'j), li el'met'as si'a'n rakont'o'n kun kompetent'ec'o kaj cert'a doz'o de humur'o.

Ordinar'a krist'an'o, kia ajn pov'as est'i li'a/ŝi'a interpret'o de la krist'an'a religi'o kaj li'a/ŝi'a al'iĝ'o al tiu aŭ ali'a form'o de di'a kult'ad'o, jen katolik'a, jen protest'ant'a, jen advent'ist'a de la sep'a tag'o, tut'e cert'e ne kon'as la tiom ŝtorm'o'plen'a'n histori'o'n de si'a religi'o: mal'konkord'o'j, divers'ec'o en la interpret'ad'o de tekst'o'j, skism'o'j; ĉar ja, ekzempl'e, ordinar'a katolik'o viv'as si'a'n religi'o'n nur laŭ la instrukci'o'j de la koncili'o'j, plej unu'e laŭ tiu de Trent'o, kiu est'is respond'o al la predik'ad'o de Lutero kaj al ties sukces'o. Ekzempl'e, ke vir'in'o'j ne pov'as hav'i pastr'a'j'n ofic'o'j'n, ne est'is regul'o en la plej fru'a'j epok'o'j.

La fru'temp'a krist'an'ism'o, kiel ĉiu'j ali'a'j tiam'a'j religi'o'j, dev'is kun'viv'i kun la princip'o, ke oni ador'u la romi'an imperi'estr'o'n, tial la histori'o de krist'an'ism'o inter'plekt'iĝ'as kun la histori'o de la roma imperi'o. La persekut'o'j de Dioklecian'o, unu el la instrument'o'j por klopod'i re'ord'ig'i la ŝtat'a'n struktur'o'n, kiu est'is kolaps'ant'a, las'os la lok'o'n al la liber'ec'o de kred'o kaj de kult'o, kiu'n en la jar'o 313 de ni'a era'o edikt'is imperi'estr'o Konstantin'o, ĉef'e pro instig'o de la koleg'o Licinio. ¹ Sekv'ant'e, iom kur'e, la post'a'j'n jar'cent'o'j'n, ni vid'as krist'an'ism'o'n sufer'i dis'iĝ'o'j'n sed ankaŭ, en la 7a jar'cent'o, front'i real'a'n mal'amik'o'n: islam'o'n. Eĉ se en la unu'a moment'o ĝi est'is konsider'at'a kvazaŭ unu nov'a pli'a aspekt'o de krist'an'ism'o, la al'iĝ'o de la lok'a'j krist'an'o'j al ĉi tiu nov'a predik'ad'o, kiu, ekzempl'e, ne'is la di'ec'o'n de Jesuo, est'is amas'a kaj rapid'eg'a.

Kun cert'a amuz'o oni ek'sci'as, ke traduk'o erar'a de iu fragment'o el la grek'a, aŭ hazard'e en'met'it'a vort'o en religi'a tekst'o kaŭz'is divers'iĝ'o'j'n de la rit'o'j, apart'iĝ'o'j'n de la dogm'o'j aŭ eĉ skism'o'j'n en la krist'an'a eklezi'o; la diverĝ'o, ĉu la Sankt'a Spirit'o kiel person'o de la Tri'unu'o de'ven'as nur el la Patr'o (latin'e: ex Patr'e procedit), kiel kant'is ortodoks'ul'o'j, aŭ ankaŭ el la Fil'o (ex Patr'e filioque procedit), kiel recit'as la roma rit'o, distanc'ig'is ortodoks'ism'o'n de Romo, kaj nur en 1995 pap'o Johano Paŭlo la Du'a permes'is, ke dum komun'a'j di'serv'o'j rom'katolik'o'j el'las'u tiu'n filioque por ne mal'kongru'i kun la ortodoks'ul'o'j.

Man-en-man'e kun la prestiĝ'o de la roma pap'o situ'is la potenc'o de la imperi'estr'a titol'o, jen apog'e, jen opozici'e; post la kun'ig'o de la pli'mult'o de la eŭrop'a'j trib'o'j sub la sceptr'o de Karolo la Grand'a, kron'it'a de la pap'o en la jar'o 800, je la divid'o de li'a teritori'o unu'ec'o'n Eŭrop'o ne plu kon'is, kaj franc'o'j kaj german'o'j, se dir'i krud'e, inter'milit'is proksim'um'e je ĉiu jar'dek'o. Tial la fond'o de Eŭrop'a Uni'o, kies ĉart'o, tamen, rifuz'as religi'a'j'n detal'o'j'n en si'a'j komun'a'j trajt'o'j, met'is fin'o'n al mil'jar'a mal'amik'ec'o. En la brit'a insul'ar'o religi'o kaj reĝ'a pov'o iĝ'is strikt'e kun'ig'it'a'j.

Ĉu hav'as senc'o'n, cel'o'n la dis'vast'ig'o de iu specif'a religi'o, kun si'a'j detal'o'j fakt'e formal'a'j, sed kun kaŝ'it'a esenc'o? Remonstrant'o'j, grup'o form'iĝ'int'a el apart'iĝ'o en la unu'a du'on'o de la dek'sep'a jar'cent'o, neniam send'is misi'ist'o'j'n por konvink'i ali'a'j'n hom'o'j'n, ĉar ja nur Di'o pov'as don'i la grac'o'n pri konvert'iĝ'o. Do, ekzempl'e, jam sur tiu teren'o de dis'vast'ig'o mal'sam'as divers'rilat'e grup'o'j, oficial'a'j religi'o'j, korife'o'j.

La ĵus pas'int'a jar'cent'o est'as traktat'a per ver'e tre mal'mult'a'j paĝ'o'j, sed tio'n kaŭz'as la princip'a konciz'ec'o, tial jud'ism'o, nazi'ism'o, komun'ism'o kaj ili'a'j rilat'o'j al krist'an'ism'o est'as pri'skrib'it'a'j per mal'mult'a'j aline'o'j.

En Literatur'a Foir'o 270, aŭgust'o 2014, aper'is long'a recenz'a ese'o de Vink'o Oŝlak, kiu fort'e kritik'is la verk'et'o'n. Li'a'j argument'o'j ne est'is mal'traf'a'j, sed ili start'is el sen'ŝancel'a pozici'o: „krist'an'ism'o” est'as tio, kio'n difin'as la religi'o de Oŝlak mem, neni'u de'voj'iĝ'o de tiu princip'o est'as akcept'at'a. La sam'numer'a, post'a'paĝ'e publik'ig'it'a, re'bat'o de Berveling kontribu'as al pli'a lum'o pri difin'o'j kaj, sekv'e, pri la signif'o de histori'o.

Resum'e, la libr'et'o est'as tre taŭg'a por hav'i konciz'a'n super'rigard'o'n, kvazaŭ kompendi'o por universitat'a ekzamen'o; tiom'a konciz'ec'o, cert'e, ne kontent'ig'os mult'a'j'n, kiu'j esper'us trov'i pli ol, tut'e honest'e, la dimensi'o de la broŝur'o pov'as propon'i.

1. Pro princip'o Gerrit Berveling uz'as la nom'o'n „Konstantin'o” anstataŭ la pli uz'at'a'n „Konstanten'o”; sam'e „Aŭgust'in'o” anstataŭ „Aŭgusteno”.

Gerrit Berveling: Konciz'a histori'o de krist'an'ism'o. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2014, 90 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978-80-87169-48-3.

Kiel fest'as slovak'o'j: krist'an'e, pagan'e

Pask'o est'as la plej signif'a krist'an'a fest'o de la jar'o. Ni'a'j antaŭ'ul'o'j viv'is proksim'e lig'it'a'j al la natur'o, kaj do pask'a'j kutim'o'j de la slovak'a popol'o rilat'as ĉef'e al la sezon'cikl'o. Ili konsist'as el krist'an'a'j kaj pagan'a'j kutim'o'j kaj oft'e hav'as region'a'n karakter'o'n konserv'at'a'n ĝis nun.

Pask'o est'as fest'at'a en la unu'a dimanĉ'o post la unu'a plen'lun'o post la printemp'a ekvinoks'o. Antaŭ pask'o est'as 40-tag'a fast'o, kiu komenc'iĝ'as per cindr'o'merkred'o.

La antaŭ'last'a dimanĉ'o de la fast'o (du semajn'o'j'n antaŭ pask'o) est'as kon'at'a kiel la dimanĉ'o de mort'o. Jun'a'j knab'in'o'j port'as vintr'o'n en form'o de pajl'a maneken'in'o al vilaĝ'a river'et'o, ĝi'n sen'vest'ig'as, ek'brul'ig'as kaj ĵet'as en la akv'o'n. Tiel oni adiaŭ'as la vintr'o'n.

Semajn'o

La last'a dimanĉ'o de la fast'o (unu semajn'o'n antaŭ pask'o) nom'iĝ'as flor'dimanĉ'o. Oni port'as en preĝ'ej'o'n burĝon'int'a'j'n salik'a'j'n verg'o'j'n, kiu'j'n la pastr'o'j sankt'ig'as per preĝ'o'j kaj akv'o. Hejm'e oni met'as ili'n antaŭ bild'o'j, por ke ili ŝirm'u la dom'o'n kontraŭ fulm'o'tondr'o'j.

Per flor'dimanĉ'o komenc'iĝ'as la grand'a, aŭ la sankt'a, semajn'o, en kiu ĉiu tag'o hav'as si'a'n propr'a'n nom'o'n. Blu'a lund'o ŝuld'as si'a'n nom'o'n al la kolor'o de la blu'a fest'a tuk'o, kiu pas'int'ec'e est'is uz'at'a por kovr'i altar'o'j'n. Flav'a mard'o esprim'as la sopir'o'n de hom'o'j pri la sun'o, kiu post la vintr'o est'as tre dezir'at'a. Mal'bel'a merkred'o alud'as al Judaso, kiu perfid'is Krist'o'n per kis'o.

Dum verd'a ĵaŭd'o la antaŭ'ul'o'j laŭ'kutim'e lav'is si'n en mont'a'j kaj vilaĝ'a'j river'et'o'j, kred'ant'e, ke post'e ili est'os freŝ'a'j kaj ke ili'a'j har'o'j pli rapid'e kresk'os. Ili manĝ'as precip'e verd'a'n nutr'aĵ'o'n (spinac'o'n kaj brasik'o'n), por ke ili est'u tut'jar'e san'a'j.

La nokt'o inter verd'a ĵaŭd'o kaj grand'a vendred'o est'as laŭ superstiĉ'o'j lig'at'a al magi'a'j fort'o'j, ĉar tiam kun'ven'as sorĉ'ist'in'o'j. Vesper'e oni ŝmir'as stal-pord'eg'o'j'n per ajl'o aŭ aks'o'ŝmir'aĵ'o.

Dum la grand'a vendred'o la mastr'o'j brul'mark'as ŝaf'o'j'n, kred'ant'e, ke la best'o'j tiam mal'pli sent'as la dolor'o'n. Sam'tag'e oni ne fos'as en la ter'o, tremp'it'a per la sang'o de Krist'o. Edz'in'iĝ'em'a'j knab'in'o'j ĵet'as en river'et'o'j'n abi'a'j'n branĉ'et'o'j'n: se la akv'o port'as ili'n laŭ'flu'e, ili edz'in'iĝ'u en si'a vilaĝ'o; se ali'direkt'e, ali'lok'e.

Blank'a sabat'o est'as taks'at'a feliĉ'a por plant'i kaj sem'i. Hejm'e oni bak'as fest'a'j'n manĝ'o'j'n: pork'aĵ'o'n kaj ŝink'o'n. La gras'o'n oni konserv'as por san'ig'i vund'o'j'n de hom'o'j kaj best'o'j.

Pask'a dimanĉ'o

Dum la pask'a dimanĉ'o la ge'knab'o'j, trans'ir'ant'e la preĝ'ej'a'n sojl'o'n, trans'ĵet'as mon'er'o'j'n por hav'i feliĉ'o'n. Post la mes'o, kiam la pastr'o ben'as la pask'a'j'n manĝ'o'j'n en korb'o'j (ŝink'o'n, kolbas'o'j'n, lard'o'n, kuk'et'o'j'n, pan'o'n, ov'o'j'n ktp), la infan'o'j rapid'as hejm'e'n, por ke la rikolt'o est'u riĉ'a, fekund'a kaj rapid'a. Post long'a temp'o oni de'nov'e rajt'as manĝ'i viand'o'n. La ĉef'a manĝ'o en slovak'a'j region'o'j est'as el kok'id'ar'o. Ĉiu manĝ'u abund'e, por est'i sat'a dum la tut'a jar'o.

Dum la pask'a lund'o knab'o'j ir'as de dom'o al dom'o, sur'verŝ'as akv'o'n sur knab'in'o'j'n kaj vip'as ili'n per pask'a verg'o. Rekompenc'e ili ricev'as de knab'in'o'j dekoraci'it'a'j'n pask'a'j'n ov'o'j'n, kuk'o'j'n kaj divers'a'j'n kolor'a'j'n ruband'o'j'n por lig'i sur la verg'o.

Nun'temp'e la kutim'a'j ov'o'j ne plu est'as kok'a'j, sed ĉokolad'a'j. La plen'kresk'a'j knab'o'j ricev'as ankaŭ mon'o'n kaj glas'et'o(j)n da hejm'e produkt'it'a alkohol'aĵ'o. Per la kolekt'it'a mon'o ili aranĝ'as danc'ad'o'n por la tut'a vilaĝ'o.

La sekv'ant'a'n tag'o'n, mard'o'n, jam de la maten'o knab'in'o'j rajt'as sur'verŝ'i knab'in'o'j'n. Ĉi tiu pask'a kutim'o est'as respekt'at'a precip'e en orient'a Slovaki'o.

La printemp'a'j fest'o'j daŭr'as 50 tag'o'j'n kaj fin'iĝ'as dum la tag'o de Georg'o, kiam la ter'o si'n mal'ferm'as. Oni dir'is, ke ĝis Georg'o neni'o kresk'as, eĉ se oni tio'n per la tenajl'o tir'us el la ter'o, sed post la tag'o de Georg'o ĉio el'ter'iĝ'as, eĉ se oni tio'n per la martel'o teren'bat'us.

Scilly-insul'ar'o: Et'a paradiz'o

En Irlando ŝajn'e mal'mult'a'j hom'o'j sci'as, ke tre proksim'e al ili'a land'o situ'as et'a insul'ar'o kun preskaŭ mediterane'a'j pejzaĝ'o kaj flaŭr'o. Por tio'n spert'i oni ne bezon'as flug'i al for'a sud'a feri'ej'o. Ĉi-printemp'e ni est'is invit'it'a'j vizit'i parenc'o'j'n en okcident'a Angli'o kaj decid'is profit'i la okaz'o'n por ekskurs'i al la Insul'o'j Scilly (angl'e Isles of Scilly [ajlz ov sili] kornvale Syllan, esperant'e ver'ŝajn'e Silioj), kiu'j situ'as 45 km for de la kornvala du'on'insul'o.

Kornvalo mem est'as la plej sud'okcident'a region'o de la brit'a ĉef'ter'o. Ĝi est'as mal'grand'a duk'land'o, kies oficial'a reg'ant'o kaj posed'ant'o est'as la princ'o Karlo (Charles), plej aĝ'a fil'o de la aktual'a reĝ'in'o de la Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o. Kvankam administraci'e la insul'ar'o est'as part'o de Kornvalo, ĝi hav'as lok'a'n konsil'ant'ar'o'n kaj iom da aŭtonomi'o.

Al'vetur'o

Por ating'i la insul'o'j'n ni flug'is de Exeter [ékseta] en la angl'a graf'land'o Dev'o'n. La vojaĝ'o daŭr'is preskaŭ unu hor'o'n. Tamen de Kornvalo al Saint Mary's [sejnt mejriz], la plej grand'a insul'o, la flug'o est'as mult'e pli mal'long'a. Tiu'j, kiu'j ne ŝat'as vojaĝ'o'n en aviad'il'o, pov'as vetur'i sur'mar'e ek'de la kornvala du'on'insul'o per la bel'a ŝip'o Scillonian.

La arkipelag'o konsist'as el 5 loĝ'at'a'j insul'o'j, 5 ne'loĝ'at'a'j kaj 45 rok'a'j insul'et'o'j. La plej grand'a (Saint Mary's, kornvale Ennor, kio signif'as „ĉef'ter'o”) hav'as 1666 loĝ'ant'o'j'n kaj are'o'n de 6,29 km ².

Sur la du'e plej grand'a insul'o Tresco [tresko], kiu est'as privat'a, sed mal'ferm'it'a al la publik'o, est'as unu el la plej bel'a'j ĝarden'o'j de Briti'o, hav'ant'a ekzotik'a'j'n arb'o'j'n kaj plant'o'j'n el mult'a'j land'o'j, inkluziv'e speci'o'j'n el Aŭstrali'o, Sud'a Afrik'o kaj Amerik'o. Ĉiu insul'o de la arkipelag'o est'as ĉarm'a kaj flor'plen'a.

Saint Mary's simil'as bel'e ord'ig'it'a'n mikro'soci'o'n kun du urb'et'o'j nom'e Hugh Town [hju taŭ'n] kaj la pitoresk'a Old Town [old taŭ'n]. En Hugh Town est'as grand'a haven'o, histori'a fortik'aĵ'o, butik'o'j kaj kooperativ'a super'bazar'o, apotek'o, hotel'o'j kaj gast'ej'o'j. Ali'lok'e sur la insul'o est'as hospital'o, flug'haven'o, ĉarm'a'j ĝarden'o'j, natur'promen'ej'o, bavar'a kaf'ej'o, interes'a'j arkeolog'a'j rest'aĵ'o'j, du lern'ej'o'j – unu tre grand'a, por la infan'o'j de la tut'a insul'ar'o – preĝ'ej'o'j anglikan'a, katolik'a kaj metod'ist'a, pur'a'j plaĝ'o'j kaj esplanad'o'j, kaj ali'a'j al'log'aĵ'o'j.

Saint Mary's hav'as fajr'o'brigad'o'n kaj du polic'an'o'j'n, kiu'j sub'ten'as la pac'o'n en la insul'ar'o. Est'as mal'mult'e da agrikultur'o sur la lim'ig'it'a kultiv'ebl'a teren'o. La fundament'o'n de la insul'a ekonomi'o est'ig'as precip'e turism'o kaj kultiv'ad'o de narcis'o'j, eksport'at'a'j al la ĉef'ter'o.

De la haven'o de Saint Mary's ekskurs'boat'o'j vetur'ig'as turist'o'j'n al la ali'a'j insul'o'j. Do ĉiu'tag'e oni pov'as vizit'i ili'n aŭ ĉirkaŭ'vetur'i la insul'et'o'j'n por observ'i mar'bird'o'j'n, fok'o'j'n kaj ali'a'n mar'a'n faŭn'o'n. Kiam la veter'o est'as mal'pli bon'ven'ig'a, oni pov'as pas'ig'i iom da temp'o en la fortik'aĵ'o, la urb'a muze'o aŭ en unu el la komfort'a'j trink'ej'o'j, kiu'j propon'as bon'gust'a'n manĝ'aĵ'o'n kaj kornval'an tradici'a'n cidr'o'n, bier'o'n aŭ vin'o'n. Ni'a gast'ej'o en Saint Mary's est'is tre bon'a, kaj ni'a'j gast'ig'ant'o'j ver'e simpati'a'j.

Re'vigl'ig'o de la kornvala

Sed nun valor'as skrib'i i'o'n pri la kornvala lingv'o. Tradici'e oni dir'as, ke tiu lingv'o, kiu aparten'as al la tiel nom'at'a P-kelt'a grup'o de la kelt'a famili'o de lingv'o'j, mal'aper'is pro la mort'o de la vir'in'o, Dolly Pentreath, supoz'ebl'e la last'a de'nask'a parol'ant'o de la kornvala. Tamen est'as evident'e, ke kon'o kaj interes'iĝ'o pri la kornvala daŭr'is dum la 19a jar'cent'o, kaj en la 20a okaz'is rimark'ind'a re'nask'iĝ'o de la lingv'o. Du el la plej aktiv'a'j gvid'ant'o'j de tiu re'nask'iĝ'o est'is Henry Jenner [henri ĝen'a] (1848-1934), fak'ul'o pri la kelt'a'j lingv'o'j, kaj Robert Mort'o'n Nance [nans] (1873-1959), mar'a arkeolog'o.

Nun en la tut'a Kornvalo okaz'as event'o'j en kaj pri la lingv'o. En preskaŭ ĉiu'j urb'o'j en la duk'land'o trov'iĝ'as lern'ej'a'j klas'o'j, kie oni instru'as ĝi'n. Kaj lern'ant'o'j kaj parol'ant'o'j montr'as grand'a'n entuziasm'o'n malgraŭ la fakt'o, ke la kornvala ne est'as facil'a lingv'o pro si'a komplik'a sistem'o de konsonant'a ŝanĝ'iĝ'o. Ek'de la re'vigl'ig'o de la lingv'o sufiĉ'e mult'a'j libr'o'j est'is el'don'it'a'j en tiu lingv'o, kaj daŭr'e aper'ad'as pli da titol'o'j. La nombr'o de parol'ant'o'j konstant'e kresk'as, kaj ekzist'as mal'grand'a grup'o da de'nask'a'j parol'ant'o'j.

La kornvala lingv'o est'as simil'a al la kimr'a kaj eĉ pli al la breton'a, kiu fakt'e de'ven'as de la lingv'o de brit'o'j (kelt'o'j), kiu'j el'migr'is dum la fru'a mez'epok'o al la franc'a teritori'o, nun nom'at'a Bretoni'o. La kornvala ne de'ven'as rekt'e de la antikv'a gaŭl'a lingv'o. En la jar'o 2002, laŭ la du'a part'o de la Eŭrop'a Ĉart'o pri Region'a'j kaj Minoritat'a'j Lingv'o'j, la kornvala est'is agnosk'it'a, kaj en 2009 Unesk'o rang'alt'ig'is si'a'n klasifik'o'n pri ĝi de la kategori'o „mort'int'a” al „en'danĝer'ig'it'a”.

Sur la Insul'ar'o Scilly ni trov'is indik'o'n pri la influ'o de la lingv'o en la nom'o'j de plur'a'j dom'o'j en Saint Mary's kaj la kornvalaj nom'o'j de la unu'op'a'j insul'o'j. Tamen ni aŭd'is nur la angl'a'n (kaj foj'foj'e la pol'a'n!).

Kiel post'skrib'o mi menci'u, ke antaŭ long'e (pli ol 50 jar'o'j!) ni kon'at'iĝ'is kun ĝarden'ist'o, kiu est'is unu el la tiam ne tre mult'a'j parol'ant'o'j de la kornvala en la vilaĝ'o Perranporth. Li ĝentil'e invit'is ni'n al si'a hejm'o, kie li'a patr'in'o regal'is ni'n per te'o kaj tradici'a kornvala safran'kuk'o.

Pli'e, antaŭ ne tiom long'e ni trov'iĝ'is en Kornvalo, kaj vizit'ant'e la bibliotek'o'n en Newquay [njuki] (kornvale Tewynn Pleustri), la kornvala ĉef'urb'o, mi surpriz'iĝ'is pri la fakt'o, ke tuŝ'ekran'o apud la en'ir'ej'o est'is kaj en la angl'a kaj en la kornvala lingv'o'j.

La Insul'ar'o Scilly kaj la kornvala ĉef'ter'o est'as ver'e al'log'a cel'o por feri'ant'o'j.

Tri or'a'j pom'o'j

En uson'a mont'a lok'o okaz'as ĉiu'jar'e kur'ad'o fam'a, ĉar ĝi est'as test'o de kuraĝ'o. Oni dev'as kur'i sen'ĉes'e dum pli ol kvar'dek hor'o'j. Tial mult'a'j spekt'ant'o'j rigard'as la kur'ant'o'j'n kaj kruel'e prov'as diven'i, kiu sport'ul'o halt'os antaŭ la fin'o. Mi'a ĵurnal'o send'is mi'n por verk'i artikol'o'n. Mi mal'long'e intervju'is mult'a'j'n person'o'j'n. Fin'fin'e mi al'parol'is jun'ul'o'n, kiu fin'is la kur'ad'o'n inter la last'a'j. Li est'is nigr'a, grand'a, mal'dik'a, kun long'eg'a'j krur'o'j kaj mal'larĝ'a vizaĝ'o. Kiel ĉiu'j'n kur'int'o'j'n, mi demand'is li'n, kial li part'o'pren'is la kur'ad'o'n. „Por edz'iĝ'i”, li respond'is.

Tia'n respond'o'n mi ne antaŭ'vid'is. Ĵurnalistoj est'as sci'vol'a'j hom'o'j. Ankaŭ plaĉ'is al mi li'a kviet'a rid'et'o. Mi invit'is li'n en proksim'a'n restoraci'o'n. Dum la vesper'manĝ'o li rakont'is ĉio'n. En li'a etn'o en Afrik'o reg'as mal'nov'a'j kutim'o'j. Jam de mult'a'j jar'o'j est'is decid'it'e de ambaŭ famili'o'j, ke li edz'iĝ'u kun iu ne'kon'at'a jun'ul'in'o. Por edz'iĝ'i li dev'as pag'i dot'o'n al la famili'o de si'a est'ont'a edz'in'o. Li est'as mal'riĉ'a, kaj serĉ'is rimed'o'n por gajn'i tiom da mon'o. Li aŭd'is pri tia'j long'eg'a'j kur'ad'o'j, kie la plej rapid'a kur'ant'o ricev'as grand'a'n premi'o'n. Do tut'simpl'e, li decid'is trejn'i si'n kaj part'o'pren'i en kur'ad'o'j, ĝis sukces'o. Tiu kur'ad'o est'as la unu'a. Li tre fier'is, ĉar li fin'is ĝi'n. „Mi nun daŭr'ig'os mi'a'n trejn'ad'o'n por progres'i”, li deklar'is, kun rid'et'o plen'a je esper'o.

„Ĉu oni aĉet'as vir'in'o'j'n en vi'a land'o?” Mi est'is ŝok'it'a. „Aĉet'i? Kio'n vi dir'as? Ne tem'as pri sklav'ec'o!” Li est'is tiel ŝok'it'a kiel mi. Nu, ni bezon'is mult'e da temp'o por reciprok'e klar'ig'i ni'a'j'n vid'punkt'o'j'n.

Ver'e, est'as ĉi'a'j hom'o'j en la mond'o, divers'a'j est'as ili'a'j kutim'o'j. Ne sufiĉ'as parol'i la sam'a'n lingv'o'n por kompren'i unu la ali'a'n.

Mi rakont'is al li tre mal'nov'a'n rakont'o'n el Greki'o, la land'o de mi'a'j pra'av'o'j.

Atalant'a est'is bel'eg'a princ'in'o, kiu'n mult'a'j vir'o'j am'ind'um'is. Ŝi kutim'is for'fuĝ'i, ĉar ŝi tim'is edz'in'iĝ'o'n. Ŝi kapabl'is kur'i tiel rapid'e kiel vent'o. Ŝi decid'is, ke ŝi edz'in'iĝ'os al la vir'o, kiu kapabl'as kur'i pli rapid'e ol ŝi, sed la vir'o'j, kiu'j'n ŝi venk'os, est'os mort'ig'it'a'j. Mult'a'j jun'ul'o'j prov'is kaj mort'is. Hipomen'o est'is jun'a saĝ'a vir'o, kiu taks'is ili'a'n kondut'o'n absurd'a. Li ven'is ĉe'est'i unu kur'ad'o'n, nur por vid'i la bel'ec'o'n de Atalant'a. Kiam li vid'is ŝi'n kur'ant'a en mal'long'a rob'o, kun la vang'o'j roz'kolor'iĝ'int'a'j pro la kur'ad'o, li tuj en'am'iĝ'is. Li prezent'is si'n al Atalant'a, kiel princ'o'n de ali'a reĝ'o'land'o, kaj kiel kandidat'o'n al la kur'ad'o. Atalant'a rigard'is Hipomen'o'n. Unu'a'foj'e en ŝi'a viv'o ŝi'a kor'o est'is tuŝ'it'a. Ŝi ne plu sci'is, ĉu ŝi dezir'as venk'i aŭ est'i venk'it'a.

Hipomen'o vok'is Afrodit'o'n, la di'in'o'n de la am'o, kaj pet'is, ke ŝi help'u la am'o'n, kiu'n ŝi kre'is en li'a kor'o. Afrodit'o don'is al li tri or'a'j'n pom'o'j'n.

La kur'ad'o komenc'iĝ'is, kaj la ge'jun'ul'o'j ek'kur'is antaŭ la popol'o. Post kelk'a'j minut'o'j, Atalant'a preter'kur'is Hipomen'o'n. Tiam, la jun'ul'o ĵet'is unu or'a'n pom'o'n antaŭ la pied'o'j de la jun'ul'in'o. Surpriz'it'a, ŝi halt'is, klin'iĝ'is kaj pren'is la pom'o'n. Dum'e la jun'ul'o antaŭ'kur'is. Post mal'long'a temp'o, Atalant'a de'nov'e est'is antaŭ'e. Hipomen'o ĵet'is la du'a'n pom'o'n, kelk'a'j'n metr'o'j'n for de Atalant'a, kiu perd'is temp'o'n lev'ant'e ĝi'n, dum li rapid'e kur'is. La ge'jun'ul'o'j al'proksim'iĝ'is al la cel'o de la kur'ad'o. Atalant'a est'is la unu'a, sed ŝi oft'e rigard'is mal'antaŭ'e al Hipomen'o. Li ĵet'is la tri'a'n pom'o'n al grand'a distanc'o. Tiam Atalant'a konsci'e de'turn'is si'n kaj kur'is al la pom'o. Port'ant'e tri pez'a'j'n pom'o'j'n, ŝi ne plu kapabl'is rapid'e kur'i, kaj Hipomen'o al'ven'is la unu'a al la cel'o. Tiel li sukces'is gajn'i kaj la kur'ad'o'n, kaj la kor'o'n de Atalant'a.

Mult'a'j monat'o'j pas'is post tiu tag'o. Mi'a amik'o send'is al mi leter'o'n. Li re'ven'is en si'a'n land'o'n kun iom da mon'o. Li'a famili'o est'as organiz'ant'a li'a'n edz'iĝ'o'fest'o'n, kiu okaz'os la ven'ont'a'n printemp'o'n.

Nun mi est'as hejm'e, re'leg'ant'e la leter'o'n. Kiam mi ricev'is ĝi'n, mi decid'is send'i al mi'a amik'o mi'a'j'n bon'dezir'o'j'n, kaj ankaŭ donac'o'n. Sur la tabl'o bril'as tri or'a'j pom'o'j. Fakt'e, ili ne est'as tut'e or'a'j. Mi ne est'as tiom riĉ'a. Est'as pom'o'j el ordinar'a metal'o, kovr'it'a'j per mal'dik'a tavol'o da or'o. Tamen, ili plaĉ'as al mi. Esper'ebl'e ili plaĉ'os ankaŭ al mi'a amik'o. Esper'ebl'e li kompren'os mi'a'n mesaĝ'o'n.

Dialog'o en la kosm'o

„Nun fin'iĝ'as ni'a kun'sid'o. Ĉu vi dezir'as trink'i iom da vin'o aŭ da bier'o?” demand'is la riĉ'a, mal'alt'a voĉ'o de Hans, la spac'o'ŝip'estr'o. Tuj li al'don'is „aŭ frukt'o'suk'o?” al Ines. Ŝi kap'jes'is kun unu man'o sur si'a graved'a ventr'o kaj la ali'a sur la genu'o de si'a edz'o Atanas. „Dank'o'n, alkohol'o'n mi ne trink'as, por ke ni'a beb'o kresk'u san'a, fortik'a, kler'a, kaj iam kapabl'u parol'i tiel bel'e kiel García Lorca.”

„Sed vi'a infan'o neniam parol'os kiel García Lorca. Ĉiu'j infan'o'j en ni'a spac'o'ŝip'o, vi'a beb'o kaj la ven'ont'a'j ali'a'j, parol'os nur la angl'a'n, kompren'ebl'e.” Harry, la sekretari'o, kutim'is korekt'i la erar'o'j'n de si'a'j koleg'o'j. Li'a lentug'a vizaĝ'o ne montr'is ĝi'n, sed en'e li fier'is pro la preciz'ec'o de si'a'j vort'o'j kaj pro si'a perfekt'a kembriĝa akĉent'o.

Atanas ek'rid'is. „Tut'cert'e ne! Al mi'a beb'o mi lern'ig'os la bulgar'a'n. Mi kant'os la lul'kant'o'j'n de mi'a infan'ec'o, mi rakont'os la mir'ind'a'j'n mal'nov'a'j'n fabel'o'j'n de mi'a land'o!” Li ne plu aspekt'is kiel special'ist'o de proton'o'motor'o'j. Li'a'j okul'o'j far'iĝ'is rev'em'a'j, li subit'e aspekt'is mult'e pli jun'a, pli dolĉ'a.

La akut'a voĉ'o de Harry mal'kompat'e laŭt'is. „Ni est'as nur 12 en tiu ĉi spac'o'ŝip'o. Kiam ni ating'os la planed'o'n Kepler-22b, de'pend'e de la nombr'o de nask'o'j, ni ver'ŝajn'e est'os pli-mal'pli 20. Ni'a grup'o dev'os klopod'i plu'viv'i kaj kresk'i en mal'facil'a medi'o. Est'us stult'e, eĉ krim'e, perd'i temp'o'n pri mal'util'a'j lingv'o'j.”

Neni'u respond'is. Dum long'a moment'o, la grup'o rest'is sen'mov'e. Ĉiu rigard'ad'is nur si'a'n glas'o'n. Kompren'ebl'e Harry prav'is. Tamen...

Subit'e Manoela ek'parol'is. „Nu, jes, ni bezon'as nur unu lingv'o'n. Kaj nun'temp'e, en la spac'o'ŝip'o, ni parol'as angl'e inter ni. Sed sur Kepler-22b, est'os ali'a afer'o. Ebl'as elekt'i ali'a'n lingv'o'n. La portugal'a est'as tiel muzik'a, la portugal'a poezi'o est'as...” Ŝi ne plu pov'is aŭd'iĝ'i. Ĉiu'j parol'is sam'temp'e, en konvink'ont'a ton'o. Plej fort'e super'son'is la voĉ'o de Mikhaïl, ard'e deklam'ant'e rus'a'j'n vers'o'j'n, kun vibr'eg'a'j „r”.

„Dooonng!” La metal'a kruĉ'o, kiu'n Hans ĵus frap'is per kuler'o, silent'ig'is ili'n. La ŝip'estr'o koler'is. „Ĉu vi est'as skip'o da teknik'ist'o'j aŭ ar'o da blek'ul'o'j? Est'as regul'o'j respekt'end'a'j ĉi tie. Bon'vol'u parol'i kviet'e, laŭ'vic'e.” Li etend'is fingr'o'n: „Ines, komenc'u!”

Harry lev'is la man'o'n kaj prononc'is, mal'rapid'e, kiel profesor'o al lern'ant'o: „Ni'a spac'o'ŝip'o de'flug'is el Uson'o, kaj la pli'mult'o el ni stud'is en uson'a universitat'o. Vi ja sci'as, ke Uson'o est'as la plej potenc'a naci'o el la tut'a mond'o.”

Ines ŝultr'um'is. „Nur el la tut'a ter'o. Tio ne plu grav'as. Ek'de kiam ni ne plu kapabl'is komunik'i kun la ter'o, ni far'iĝ'is sen'de'pend'a'j. Nun ni obe'as nur al ni mem.”

La okul'o'j de Harry serĉ'is ĉirkaŭ'e kaj fiks'iĝ'is sur Juli'a. Ŝi kun'tir'is la brov'o'j'n, hezit'is, kaj fin'fin'e dir'is, ne rigard'ant'e li'n: „Nu, mi est'as uson'a civit'an'in'o, sed... Sci'u, mi nask'iĝ'is en Tijuana, en Meksiko. Mi'a unu'a lingv'o est'is la hispan'a. En Uson'o est'is dev'ig'e parol'i la angl'a'n, sed ĉi tie ne plu.”

La si'n'ten'o de Harry iom ŝancel'iĝ'is. La mal'grand'a, dik'et'a vir'in'o, kiu est'is star'ant'a ĉe li, afabl'e rid'et'is al li. Ŝi'a mild'a voĉ'o ŝajn'is trankvil'ig'i li'n. „Harry, mi'a kar'a, kiam mi renkont'is vi'n, mi preskaŭ ne kompren'is la angl'a'n. Mi lern'is ĝi'n, mi viv'is kun vi en Angli'o. Vi ne bezon'is lern'i eĉ unu kore'a'n vort'o'n. Ĉu vi konsci'as, ke en ni'a spac'o'ŝip'o vi est'as la sol'a hom'o, kiu parol'as si'a'n de'nask'a'n lingv'o'n? Prov'u kompren'i ni'a'j'n opini'o'j'n.”

„Kim, mi aŭd'is vi'n.” Harry serioz'e respond'is. „Sed bon'vol'u rezon'i. Inter ni ekzist'as 12 de'nask'a'j lingv'o'j! Ne ebl'as kontent'ig'i ĉiu'j'n skip'an'o'j'n.” Li'a voĉ'o far'iĝ'is pli mem'fid'a. „Ne ekzist'as ali'a solv'o, krom plu uz'i la angl'a'n.”

„Ni organiz'u balot'o'n!” propon'is Mikhaïl. „Tiel ni demokrat'e elekt'os la lingv'o'n.”

„Stult'aĵ'o!” tuj tondr'is Hans. „Ĉu vi ne antaŭ'vid'as la rezult'o'n? Kompren'ebl'e ĉiu voĉ'don'os por si'a propr'a lingv'o. Tiu diskut'o est'as nur sen'util'a babil'ad'o. Nu, mal'plen'ig'u vi'a'n glas'o'n, kaj ek al la labor'o!” li ordon'is.

Tiam, mal'fort'a kristal'a voĉ'o demand'is „Ĉu mi rajt'as parol'i?”. Kiyoko mal'oft'e part'o'pren'is en diskut'o'j. Ŝi interes'iĝ'is pli pri la kosm'o ekster la ŝip'o ol pri la viv'o en'e. Kiel la sol'a astronom'o en la skip'o, ŝi ne'lac'ig'e kaj silent'e labor'is. La surpriz'it'a'j skip'an'o'j rigard'is ŝi'n kaj atend'is.

„Kiam mi est'is jun'a, en Tôdai, en Japani'o, mi lern'is la angl'a'n. Est'is mal'facil'e, mi stud'is jar'o'n post jar'o, tamen mi mal'bon'e reg'as tiu'n lingv'o'n.” La ali'a'j inter'ŝanĝ'is embaras'a'j'n rigard'o'j'n. Kutim'e neniam Kiyoko parol'is pri si, neniam ŝi publik'e plend'is pri io ajn. „Kio help'is mi'n tiam, est'is ali'a lingv'o. Est'as strang'e, sed ver'as. Mi lern'is tiu'n lingv'o'n, kaj post'e la lern'ad'o de fremd'a lingv'o far'iĝ'is ating'ebl'a. Tiu lingv'o est'is mirakl'o por mi. Ĝi est'as tiel facil'a! Laŭ'dir'e, ĝi est'as dek'obl'e pli facil'a ol ĉiu'j ali'a'j lingv'o'j. Hom'o'j de ĉiu'j land'o'j rapid'eg'e lern'as ĝi'n.” Ŝi ne plu parol'is per si'a kutim'a mal'varm'a voĉ'o, ŝi'a ton'o est'is tut'e nov'a. „Mi pov'as instru'i vi'n dum la vojaĝ'o. Antaŭ ni'a al'ven'o sur Kepler 22b, ni ĉiu'j flu'e parol'os. Fid'u mi'n, mi pet'as...” Long'e ŝi parol'ad'is, mez'e de la fascin'it'a'j skip'an'o'j.

Kiam ŝi ĉes'is parol'i, silent'o mal'long'e ŝveb'is. Hans laŭt'is „Ĉu vi konsent'as prov'i lern'i tiu'n lingv'o'n de Kiyoko, nom'at'a'n Esperant'o? Mi ja konsent'as!”. Unu post la ali'a, aŭd'iĝ'is la konsent'o'j de la skip'an'o'j. Nur unu mank'is. Harry star'is sen'mov'e, rigid'e, kun du'on'ferm'it'a'j okul'o'j. Silent'e Kim tuŝ'is li'a'n brak'o'n, tre mal'fort'e, preskaŭ kiel kares'o al tim'ant'a infan'o. Harry lev'is si'a'n rigard'o'n, hezit'is, fin'fin'e flustr'is si'a'n respond'o'n.

La mirakl'o de la parol'o

Mi dir'is al pa'nj'o, ke mi ir'as serĉ'i mi'a'n ŝanc'o'n en la viv'o. Neni'o'n ŝi respond'is. Ŝi nur kap'jes'is. Ŝi sci'is, ke mi for'ir'os por ĉiam kaj ŝi rest'os sol'a. Ŝi cert'is, ke tiel dev'as okaz'i. Iam antaŭ tre long'e, antaŭ mi'a nask'iĝ'o, ŝi sam'e dir'is al si'a patr'in'o, ke ŝi for'ir'as. Kaj ŝi'a patr'in'o, mi'a av'in'o, neni'o'n dir'is, ne halt'ig'is ŝi'n. Ebl'e ankaŭ la av'in'o nur kap'jes'is.

Mi sci'is, ke loĝ'i en grand'a urb'o ne est'as facil'e, sed mi dezir'is konvink'i mi'n mem, ke mi est'as fort'a, ke mi pov'as naĝ'i en la ond'o'j de la viv'o kaj mi ne dron'os. Mi ek'ir'is de la fund'o, kaj mi dev'is el'naĝ'i, ating'i bord'o'n. Mi ne hav'is ali'a'n ebl'ec'o'n. Aŭ mi rest'u en la vilaĝ'o ĉe pa'nj'o, aŭ for'ir'u.

La grand'a urb'o est'as terur'a, sed mi dir'is al mi mem: mi ne ek'tim'u. Mi est'u kuraĝ'a. Mi est'is dek'ok'jar'a. Kiam oni est'as dek'ok'jar'a, oni opini'as, ke ĉiu'j pret'as help'i oni'n. Mi posed'is neni'o'n, nur mi'a'n kor'o'n. Mi ne hav'is diplom'o'n kaj mon'o'n. Mi est'is sol'a. Mi lukt'os, neni'u help'u mi'n. Mi vid'os, ĉu mi venk'os.

En ĵurnal'o, pli preciz'e sur pec'o de dis'ŝir'it'a ĵurnal'o, mi tra'leg'is, ke en iu privat'a hospital'o oni serĉ'as sanitar'ist'in'o'n. Iom mal'facil'e mi trov'is la hospital'o'n. Mi vetur'is per tram'o, per aŭtobus'o, post'e de'nov'e per ali'a aŭtobus'o, kaj fin-fin'e mi trov'is la hospital'o'n. Ĝi est'is preskaŭ ĉe la urb'o'rand'o, proksim'e al arb'ar'o. Mi en'ir'is ĝi'n, kaj vir'o-pord'ist'o halt'ig'is mi'n. Mi montr'is la pec'et'o'n el la ĵurnal'o, kaj mi dir'is al li, kial mi ven'is. La pord'ist'o ek'rigard'is mi'n de la kap'o ĝis la pied'o'j. Li ne est'is jun'a, li'a vizaĝ'o est'is kvazaŭ ĉiz'it'a el ŝton'o. Li'a'j nigr'a'j okul'o'j rigard'is mi'n suspekt'em'e. Tut'a'n minut'o'n li silent'e observ'is mi'n kaj post'e telefon'is al iu. Post dek minut'o'j ven'is dik'a vir'in'o kun blank'a mantel'o.

Ŝi komenc'is demand'i mi'n, kiel mi nom'iĝ'as, de kie mi est'as, kial mi dezir'as labor'i en hospital'o. Ŝi avert'is mi'n, ke la labor'o en hospital'o est'as tre mal'facil'a. Mi zorg'os pri mal'san'ul'o'j, iu'j el ili tre mal'san'a'j, ali'a'j kapric'a'j, nervoz'a'j, sincer'e dir'it'e – frenez'a'j. La labor'o est'as mal'agrabl'a, mal'pur'a, kaj la salajr'o mizer'a. Mi respond'is al ŝi'a'j demand'o'j mal'long'e. Kiam ŝi demand'is mi'n, ĉu mi est'as edz'in'iĝ'int'a kaj ĉu mi hav'as infan'o'j'n, mi dir'is nur:

– Bon'e – ŝi al'rigard'is mi'n. – Vi komenc'os labor'i ĉi tie. Vi'a plej grand'a avantaĝ'o est'as, ke vi jun'as. Ĝis nun ven'is nur pensi'ul'in'o'j. Grav'as, ke vi jun'as kaj bel'as. Ĉi tie, en la hospital'o, dev'as labor'i bel'a'j jun'ul'in'o'j kiel vi, kiu'j rid'et'u kaj don'u esper'o'n al la mal'san'ul'o'j. La jun'ec'o est'as esper'o, ke la mond'o est'as ĝoj'o sen dolor'o kaj turment'o.

Mi komenc'is labor'i. Oni don'is sam'e al mi blank'a'n mantel'o'n kaj et'a'n blank'a'n ĉapel'o'n. De la kap'o ĝis la pied'o'j mi est'is blank'a. Kiam mi rigard'is mi'n en la spegul'o, mi ne pov'is ek'kon'i mi'n. Nur mi'a'j okul'o'j bril'is kiel du nigr'a'j buton'o'j, kaj mi'a'j brov'o'j simil'is al kom'o'j.

La labor'o ne est'is facil'a, sed mi est'is diligent'a, ĉar iam pa'nj'o oft'e dir'is, ke ne est'as hont'ind'a labor'o kaj mi'a pan'o est'os dolĉ'a, se mi mem per'labor'os ĝi'n. De maten'o ĝis vesper'o mi est'is inter mal'san'ul'o'j, kaj mi prov'is esper'ig'i ili'n, kiel dir'is al mi la fleg'ist'in'o. Mi rid'et'is al ili, kaj de mi'a rid'et'o ili'a'j vaks'a'j vizaĝ'o'j ek'bril'et'is, kaj ili'a'j sek'a'j lip'o'j flustr'is „dank'o'n”. Mi ĉiam est'is tie, kie oni bezon'is mi'n, kaj mi jam trankvil'e naĝ'is en la mar'o de la viv'o, en kiu'n mi salt'is, kiam mi ek'ir'is de mi'a nask'a vilaĝ'o. Mi jam dezir'is est'i fleg'ist'in'o.

Foj'e la ĉef'kurac'ist'o al'parol'is mi'n. Jam antaŭ'e li vid'is mi'n, sed ĝis nun neniam al'parol'is mi'n.

Li est'is nur tri'dek'jar'a kaj jam ĉef'kurac'ist'o. Laŭ ĉiu'j en la hospital'o li spert'is solv'i eĉ la plej mal'facil'a'j'n problem'o'j'n. Li est'is alt'a, svelt'a kun mal'hel'a krisp'a har'ar'o kaj okul'o'j, kiu'j simil'is al grand'a'j vin'ber'o'j. Li'a naz'o est'is iom agl'a, kaj pro tio li hav'is sever'a'n mien'o'n.

Mi ne kompren'is, kial li menci'as mi'a'n voĉ'o'n. Mi'a voĉ'o hav'is neni'o'n komun'a'n kun mi'a labor'o en la hospital'o. Mi lav'is, pur'ig'is, puŝ'is invalid'vetur'il'o'j'n, kaj mi preskaŭ ne parol'is, ne konversaci'is. Kial li interes'iĝ'is pri mi'a voĉ'o?

Tio konstern'is mi'n. Ĝis nun neni'u en la hospital'o demand'is, ĉu mi pov'as leg'i. Mi al'rigard'is li'n por konstat'i, ĉu li parol'as serioz'e. Ebl'e li ŝerc'is, sed en tiu ĉi tag'o mi ne hav'is bon'humor'o'n por ŝerc'o'j. Li tamen tiel rigard'is mi'n, kvazaŭ li dezir'is al'rigard'i mi'a'n anim'o'n. Mi respond'is, ke mi pov'as leg'i, ke mi ne est'as analfabet'a, ke mi fin'is gimnazi'o'n kaj li ne pens'u, ke mi est'as iu, kiu neni'o'n lern'is.

– Bon'e – dir'is li. – La jun'ul'o, kiu kuŝ'as en la ĉambr'o numer'o kvin sur la du'a etaĝ'o est'as sen'konsci'a. Mi hav'as ide'o'n. Vi ĉiu'n tag'o'n dev'as est'i ĉe li kaj leg'i al li voĉ'e.

– Roman'o'n aŭ novel'ar'o'n – dir'is li iom abrupt'e. – Mi dezir'as vid'i, ĉu la leg'ad'o help'os li'n re'konsci'iĝ'i.

Mi jam opini'is, ke la doktor'o est'as tut'e frenez'a aŭ ĵus komenc'is frenez'iĝ'i. Ĉu ebl'as tio? Mi leg'os, kaj la mal'san'ul'o re'konsci'iĝ'os? Kio'n opini'as la ĉef'kurac'ist'o? Ja, la kurac'il'o'j ne help'as li'n, kaj ĉu la leg'ad'o help'os? La hospital'o ne est'as lern'ej'o. Mi pret'is ek'rid'aĉ'i, sed la doktor'o al'rigard'is mi'n sever'e.

Vesper'e, kiam mi re'ven'is hejm'e'n, mi komenc'is cerb'um'i, kia'n libr'o'n mi leg'u. En la ĉambr'o, kiu'n mi lu'is, mi ne hav'is libr'o'j'n. Mi ne al'port'is el la vilaĝ'o libr'o'j'n. De kiam mi est'is en la urb'o, mi ne aĉet'is libr'o'n. Mi opini'is, ke mi bezon'os nek roman'o'j'n, nek novel'ar'o'j'n. Kial neces'is al mi libr'o'j, ĉu ili pov'is help'i mi'n? Subit'e mi memor'is, ke en la unu'a semajn'o, kiam mi al'ven'is en la urb'o'n kaj mi kon'is neniu'n, mi est'is en la urb'a bazar'o. Mi sid'is tie, sur benk'o; ĉe mi est'is mi'a'j du grand'a'j sak'o'j. La hom'o'j preter'pas'is sen al'rigard'i mi'n. Ebl'e ili opini'is, ke mi sid'is por almoz'pet'i. Mi'a kap'o est'is klin'it'a, mi est'is lac'a pro la vag'ad'o tra la urb'o. Subit'e iu halt'is ĉe mi. Est'is jun'ul'o, iom pli aĝ'a ol mi, ebl'e student'o, vest'it'a en el'frot'it'a nigr'a jak'o kun long'a ŝal'o kaj nigr'a ĉapel'o. Li'a'j okul'o'j est'is verd'a'j kiel sirop'o el ment'o. Man'e li ten'is libr'o'n kaj don'is ĝi'n al mi.

Li ŝov'is la libr'o'n en mi'a'j'n man'o'j'n, kaj li for'ir'is. Mi rigard'is li'a'n dors'o'n, medit'ant'e, ke la frenez'ul'o'j iĝ'as pli kaj pli. Post'e mi al'rigard'is la kovr'il'paĝ'o'n. La titol'o de la libr'o est'is –Mar'a Stel'o– de Juli'a'n Modest. Mi intenc'is ĵet'i la libr'o'n en la plej proksim'a'n rub'uj'o'n, sed mi ne sci'as, kial, mi met'is ĝi'n en unu el la sak'o'j. De tiam la libr'o kuŝ'is en la sak'o. Mi forges'is ĝi'n tie. Nun mi el'pren'is ĝi'n.

Ven'ont'maten'e mi en'ir'is la ĉambr'o'n numer'o kvin, kie kuŝ'is la jun'ul'o. La ĉambr'o est'is hel'a kun unu lit'o. La jun'ul'o aspekt'is tri'dek'jar'a. Li'a vizaĝ'o blank'is kiel kreto, kaj li'a'j okul'o'j est'is ferm'it'a'j. Se oni ne sci'us, ke li est'as sen'konsci'a, oni opini'us, ke li dorm'as profund'e. Ĉe la lit'o est'is seĝ'o. Mi sid'iĝ'is kaj komenc'is leg'i. Mi tra'leg'is la unu'a'n novel'o'n en la libr'o. Tem'is pri knab'o, sen ge'patr'o'j, en lern'ej'a pension'o. Mi leg'is sen dezir'o, kred'ant'e, ke est'os neni'a rezult'o de mi'a voĉ'leg'ad'o. Tamen mi dev'is leg'i. La ĉef'kurac'ist'o pov'us ven'i kaj kontrol'i, ĉu mi plen'um'as mi'a'n task'o'n. Mi leg'is mal'rapid'e, kiel dir'is la doktor'o, kaj iom post iom la leg'ad'o iĝ'is por mi interes'a. Mi imag'is la knab'o'n en la lern'ej'a pension'o. Famili'o el Norvegi'o adopt'is li'n. Ebl'e en la mond'o ver'e okaz'as mirakl'o'j. La knab'o est'is cigan'o. La norveg'a famili'o adopt'is li'n, zorg'is pri li, li plen'kresk'is kaj iĝ'is inĝenier'o. Ver'ŝajn'e kun mi pov'os okaz'i io simil'a. Mi dezir'as est'is fleg'ist'in'o kaj labor'i en tiu ĉi hospital'o. Post'e ebl'e mi edz'in'iĝ'os al iu jun'a kurac'ist'o, ni hav'os infan'o'j'n, kaj ni est'os bon'a famili'o. Mi ne dezir'is mult'e de la viv'o – nur hav'i labor'o'n, famili'o'n kaj infan'o'j'n.

Mi leg'is dum hor'o, kaj de temp'o al temp'o mi al'rigard'is la jun'ul'o'n. Li kuŝ'is sen'mov'a sur la lit'o, kaj sur li'a vizaĝ'o, glat'a kiel porcelan'o, eĉ ne unu muskol'o ek'trem'is. Mi opini'is kun bedaŭr'o, ke li neniam vek'iĝ'os kaj neniam re'konsci'iĝ'os. Van'a'j est'as la klopod'o'j kaj la eksperiment'o per la leg'ad'o de la ĉef'kurac'ist'o.

La sekv'a'n tag'o'n mi de'nov'e en'ir'is la ĉambr'o'n, kaj mi de'nov'e komenc'is leg'i. Mi leg'is, sed mi'a'j dub'o'j rest'is. Ĉu la leg'ad'o hav'as senc'o'n? Ĉu li aŭd'as mi'a'n voĉ'o'n, aŭ ebl'e li'a konsci'o percept'as tio'n, kio'n mi leg'as, ebl'e li kompren'as la histori'o'j'n, pri'skrib'it'a'j'n en la novel'o'j. Ver'ŝajn'e mi'a voĉ'o emoci'as li'n, kaj li dezir'us vid'i mi'n. Li dezir'us mal'ferm'i la okul'o'j'n kaj vid'i mi'a'n vizaĝ'o'n, mi'a'j'n okul'o'j'n. Kio est'as la sen'konsci'a stat'o? Kia sekret'o, mister'o ĝi est'as? Kiel la sen'konsci'o traf'as la hom'o'j'n, kaj kiel post long'a temp'o ili re'konsci'iĝ'as?

Kelk'a'j'n semajn'o'j'n mi leg'is, kaj la rakont'o'j el la libr'o al'log'is mi'n. De temp'o al temp'o mi al'rigard'is la jun'ul'o'n, kaj mi parol'is al li. Mi demand'is, kiel li fart'as, ĉu la rakont'o'j plaĉ'as al li kaj ĉu li kiel mi imag'as la hero'o'j'n, pri kiu'j tem'as en la rakont'o'j?

Iu'n tag'o'n, post unu'hor'a leg'ad'o, subit'e ŝajn'is al mi, ke la jun'ul'o iom mov'iĝ'is. Mi al'rigard'is li'n konstern'it'e. Mi sid'is sen'mov'a sur la seĝ'o kaj strab'is al li'a vizaĝ'o. Ŝajn'is al mi, ke li mov'iĝ'is, aŭ ebl'e mi eg'e dezir'is, ke li ek'mov'iĝ'u. Mi de'nov'e ek'leg'is, sed mi rimark'is, ke li ver'e mov'iĝ'as. Mi rigard'is li'n. Tre mal'rapid'e li mal'ferm'is la okul'o'j'n kaj al'rigard'is la plafon'o'n, post'e turn'is la kap'o'n al mi. Mi sid'is kiel pajl'o'ŝtop'it'a, kaj mi ne kuraĝ'is eĉ spir'i. Antaŭ mi'a rigard'o la jun'ul'o kvazaŭ re'viv'iĝ'is.

– Bon'vol'u ne parol'i – dir'is mi kaj tuj sonor'ig'is por al'vok'i la deĵor'ant'a'n fleg'ist'in'o'n.

La fleg'ist'in'o ne kred'is mi'a'j'n vort'o'j'n. Ŝi al'rigard'is la jun'ul'o'n.

Mi feliĉ'is. Mi ankoraŭ ne kred'is, ke mi'a leg'ad'o viv'ig'is la jun'ul'o'n, aŭ ebl'e ne la leg'ad'o. Tamen io profund'e en mi cert'ig'is mi'n, ke la leg'ad'o far'is mirakl'o'n, ke la parol'o est'as mirakl'o.

La tut'a mond'o est'as (ob)scen'ej'o ...

Kiam mi ricev'is ret'mesaĝ'o'n, ke MONATO serĉ'as recenz'ont'o'n por seri'o el tri bild'rakont'a'j album'o'j, mi volont'e kandidat'iĝ'is kaj kun eg'a sen'pacienc'o atend'is la libr'o'j'n. Ja en kelk'a'j ret'ej'o'j mi leg'is laŭd'o'j'n pri majstr'a'j plen'kolor'a'j bild'o'j, bon'eg'a lingv'aĵ'o, perfekt'a poli'grafi'a form'o ktp. Kaj mi sen'antaŭ'juĝ'e pret'is kun'bedaŭr'i, ke la bild'stri'o'j de Serĝ'o Sir' est'as mal'pli kon'at'a'j en Esperant'uj'o ol ili merit'us ...

Evident'iĝ'is, ke est'is neni'o mal'ver'a en tiu'j laŭd'o'j – la form'o de la album'o'j eĉ super'is mi'a'j'n esper'o'j'n. Bedaŭr'ind'e, ĉiu'j laŭd'ant'o'j iel forges'is menci'i la ver'o'n pri la en'hav'o. Nom'e, ke tem'as pri pornografi'o!

Pornografi'o est'as: Sen'kaŝ'a prezent'o de seks'a volupt'o, amor'a'j ag'o'j, per bild'o'j aŭ per tekst'o (laŭ Ret'a Vort'ar'o) aŭ Reprezent'ad'o de hom'a seks'um'ad'o kun la cel'o est'ig'i seks'a'j'n stimul'o'j'n (laŭ Vikipedio).

Rimark'u, ke nun mi tut'e ne cel'as polemik'i, ĉu pornografi'o est'as io bon'a, util'a, valor'a, laŭ'leĝ'a ktp. Mi nur postul'as, ke oni vend'u pornografi'aĵ'o'j'n kun la ĝust'a var'ŝild'o!

Mi'a'opini'e pornografi'o pov'us interes'i ĉef'e tiu'j'n, kiu'j ne jam rajt'as aŭ ne plu kapabl'as amor'i, do ili bezon'as i'o'n anstataŭ'e. Se konsider'i la fakt'o'n, ke en la Esperant'o-mov'ad'o est'as ne'proporci'e mult'a'j jun'ul'o'j kaj mal'jun'ul'o'j, cert'e est'as sufiĉ'e da potencial'a'j klient'o'j por la pornografi'aĵ'o'j de Serĝ'o Sir'. Sed bon'vol'u ne erar'ig'i, ke tem'as pri erotik'o! Cert'e est'as mult'a'j manier'o'j difin'i la diferenc'o'n inter ambaŭ. Mi dir'us jen'e: Erotik'o kiel spic'aĵ'o vek'as seks'a'n apetit'o'n, pornografi'o kiel ĉef'a plad'o iom'et'e vom'ig'as.

Fin'e mi prov'u klar'ig'i kiel la Siroza literatur'o diferenc'as de la serioz'a literatur'o, nu, ekzempl'e kial Serĝ'o Sir' ne est'as Ŝekspir':

Ĉe Ŝekspir' la tut'a mond'o est'as scen'ej'o, kaj ĉiu'j vir'o'j kaj vir'in'o'j simpl'a'j lud'ant'o'j, dum por Serĝ'o Sir' la tut'a mond'o est'as obscen'ej'o, kaj ĉiu'j vir'o'j kaj vir'in'o'j simpl'a'j amor'ant'o'j. La art'o de Ŝekspir' ekscit'as la cerb'o'n kaj kor'o'n, kaj la art'o de Serĝ'o Sir' ekscit'as korp'o'part'o'j'n, kiu'j trov'iĝ'as en pli mal'supr'a'j etaĝ'o'j de la hom'o.

La verk'ar'o de Ŝekspir' mal'ferm'as horizont'o'j'n, kaj la verk'ar'o de Serĝ'o Sir' pov'as mal'kaŝ'i maksimum'e punkt'o'n, G-punkt'o'n aŭ ruĝ'a'n punkt'o'n kun la cifer'o'j 18 sur televid'a ekran'o.

Tial Ŝekspir' est'as literatur'a reĝ'o, kaj Serĝ'o Sir' – simpl'a porn'o-graf'o.

Serĝ'o Sir': BoRoKo - Bild'a'j Resum'o'j de Klasik'aĵ'o'j. Eld. Sat-EFK, Parizo, 2013. 60 paĝ'o'j..

Serĝ'o Sir': Varm'a Mez'epok'o - Saga'o en unu prolog'o, tri akt'o'j kaj unu epilog'o. Eld. Sat-EFK, Parizo, 2014. 60 paĝ'o'j.

Serĝ'o Sir': Pervers'e - Kun'bild'a'j vers'aĵ'o'j. Eld. Sat-EFK, Parizo, 2013. 60 paĝ'o'j.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

German'a'j defend'o'preĝ'ej'o'j en Rumani'o

Jam pli ol ok'cent jar'o'j'n german'a'j setl'int'o'j precip'e el mozel'a'j kaj rejn'a'j land'o'j loĝ'as en Transilvani'o (Rumani'o), sub la reg'ad'o de hungar'a'j reĝ'o'j, de la Habsburga Imperi'o, de la komun'ism'o de Ceaușescu [ĉaŭŝesku]. Ili kultiv'is kamp'ar'an'e la region'o'n kaj okup'iĝ'is pri min'ekspluat'ad'o kaj komerc'ad'o. Krom'e ili gard'is la karpat'a'j'n pas'ej'o'j'n kontraŭ orient'a'j rab'ist'o'j. Por la protekt'ad'o de la land'o german'o'j kre'is kaj pri'zorg'is arb'ar-arbust'a'n lim'o'stri'o'n, mal'facil'e tra'ir'ebl'a'n far'e de invad'a'j rajd'o'batal'ant'o'j.

Por la protekt'o de la propr'a'j vilaĝ'o'j ili konstru'is „defend'o'preĝ'ej'o'j'n”, kiu'j est'is ver'a'j kastel'o'j, reg'at'a'j ne de nobel'o'j, sed de la loĝ'ant'ar'o mem. Tie ili pov'is kaŝ'i si'n kun famili'an'o'j, best'o'j kaj transport'ebl'a posed'aĵ'o en okaz'o'j de por'temp'a'j minac'o'j. Tamen oft'e ili ne pov'is evit'i la for'konduk'o'n de hom'amas'o'j en la turk'a'n sklav'ec'o'n.

Malgraŭ foj'foj'e kruel'eg'a'j event'o'j kaj la perd'o de iam'a'j privilegi'o'j, tiu'j tiel nom'at'a'j „Sep'kastel'a'j saksoj” (german'e Siebenbürger Sachsen) konserv'is ĝis la du'a mond'milit'o aŭtent'a'n german'a'n luter'an'a'n kultur'o'n kun daŭr'a'j kontakt'o'j al la du mil kilo'metr'o'j'n for'a patr'o'land'o. Tio okaz'is apud la hungar'a minoritat'o kaj pli'mult'iĝ'ant'a ruman'a etn'o.

Tamen program'o de la okcident-german'a reg'ist'ar'o (1970–1990) cel'is per konsider'ind'a mon'sum'o „re'hejm'ig'i” tiu'j'n hom'o'j'n. Sekv'e de tio la rest'ant'o'j grav'e perd'is fort'o'n sam'kiel kultur'a'n, ekonomi'a'n kaj politik'a'n influ'o'n. Sufiĉ'as menci'i, ke mult'a'j antaŭ'e tut'e german'kultur'a'j vilaĝ'o'j trans'ir'is en ali'a'j'n man'o'j'n kaj, se mild'e dir'i, post'e ne spert'is sam'a'n fleg'ad'o'n kiel en la pas'int'ec'o.

Tio koncern'as ankaŭ la defend'o'preĝ'ej'o'j'n. El iam ĉirkaŭ 300 rest'as nun maksimum'e 150. Inter ili oni prezent'as turism'e kaj muze'e ankoraŭ ses. Ili aparten'as al la Mond'a Kultur'hered'aĵ'o de Unesk'o. Tamen grand'a kvant'o de ili perd'is si'a'j'n instal'aĵ'o'j'n, valor'aĵ'o'j'n kaj soci'a'n signif'o'n. La nov'a'j posed'ant'o'j aŭ ne aprez'as, ne kompren'as la german'a'n post'las'aĵ'o'n, aŭ la ŝtat'o, ĝeneral'e ekonomi'e en mizer'a stat'o, ne pov'as kaj em'as financ'e sub'ten'i la viv'ten'ad'o'n de la evangeli'a kultur'a hered'aĵ'o (kiu ja religi'e ne est'as la ortodoks'a-krist'an'a de ruman'o'j).

Ankoraŭ funkci'as rest'aĵ'o'j de la iam flor'ant'a'j german'de'ven'a'j komun'um'o'j en la region'o, sed mal'fort'e kaj redukt'it'e. Kelk'a'j mal'jun'iĝ'int'a'j nostalgi'ul'o'j kaj nov'riĉ'a'j nep'o'j, re'ven'ant'a'j feri'o'cel'e por re'nov'ig'i famili'a'n posed'aĵ'o'n, ne pov'as kompens'i la perd'o'n. Tial dis'fal'as iam bon'ord'a'j bien'o'j kaj detru'iĝ'as la pli'mult'o de la defend'o'preĝ'ej'o'j. Apenaŭ est'as iu, kiu pov'us ili'n efektiv'e protekt'i.

En la histori'o kultur'o'j daŭr'e ŝanĝ'iĝ'is kaj pere'is. Tiu de la Sep'kastel'a'j saksoj ankoraŭ rudiment'e ekzist'as kaj nepr'e merit'as konserv'ad'o'n kaj vizit'ad'o'n.

Gael'a'j naci'a'j kostum'o'j

Long'e antaŭ'e, kiam turist'o'j unu'e vizit'is Eŭrop'o'n aŭ vojaĝ'is ali'lok'e'n en la mond'o, unu el la plej al'log'a'j tiam'a'j vid'aĵ'o'j est'is bel'a'j, bunt'a'j naci'a'j kostum'o'j, kiu'j'n divers'a'j popol'o'j ĉiu'tag'e port'is, aŭ en kiu'j regul'e oni aper'is okaz'e de fest'o aŭ – kiel en krist'an'a'j land'o'j – dimanĉ'e. Iu'j el tiu'j tradici'a'j kostum'o'j ankoraŭ est'as uz'at'a'j, sed mult'e pli mal'oft'e, kaj en kelk'a'j lok'o'j ili tut'e mal'aper'is. En la pas'int'a jar'o ni feri'is en Skot'land'o kaj observ'is, ke ne'mal'mult'e da hom'o'j est'is vest'it'a'j per la tradici'a gael'a kostum'o – nun rigard'at'a kiel la naci'a vir'a vest'aĵ'o de skot'o'j. La histori'o de tiu vest'aĵ'o est'as plen'a de peripeti'o'j.

La gael'o'j est'is la loĝ'ant'o'j de la mont'ar'a'j region'o'j kaj okcident'a'j insul'o'j de Skot'land'o, sed iom post iom ili dis'vast'iĝ'is tra la tut'a land'o. Ili konsist'is el grand'a nombr'o da milit'em'a'j klan'o'j, parol'ant'a'j la gael'a'n (kelt'a'n) lingv'o'n. Ili port'is unik'a'n kostum'o'n, en kiu la plej grav'a part'o est'is la tiel nom'at'a „grand'a kilt'o” (gael'lingv'e: féileadh mór), nom'e pez'a lan'a kovr'il'o preskaŭ kvin metr'o'j'n kaj du'on'o'n long'a kaj iom pli ol unu metr'o'n kaj du'on'o'n larĝ'a.

Tag'e tiu lan'aĵ'o kovr'is la ŝultr'o'j'n kaj la tali'o'n, sekur'ig'it'a'n per led'a zon'o, kaj nokt'e ĝi serv'is kiel dorm'o'kovr'il'o. Ĉar tiu long'a drap'aĵ'o ne est'is praktik'a en batal'o, ekzist'is ali'a vest'aĵ'o, kiu nom'iĝ'is „mal'grand'a kilt'o” (gael'e: féileadh beag). Tiu last'a est'as la origin'o de modern'a civil'a kilt'o kaj de milit'a kilt'o, port'at'a de la skot'a'j arme'a'j regiment'o'j. Neni'u nun uz'as la grand'a'n kilt'o'n. Hodiaŭ por kilt'o oni bezon'as de 6 ĝis 8 jard'o'j (5,48 - 7,31 m) da ŝtof'o. La tut'a kilt'o, krom la antaŭ'a part'o (nom'at'a la antaŭ'tuk'o), est'as plis'it'a. La mal'supr'a orl'o de la kilt'o dev'as nur tanĝ'i la grund'o'n, kiam la port'ant'o genu'as sur unu krur'o.

Part'o'j de la gael'a vest'aĵ'o

La tut'a kostum'o konsist'as el la sekv'a'j pec'o'j: ĉemiz'o (gael'e: lèine); „mal'grand'a kilt'o” el tartan'o (lan'ŝtof'o kun divers'kolor'a'j stri'o'j ort'angul'e kruc'iĝ'ant'a'j, gael'e breacan); „sporran” (gael'e: spor'a'n), mon'uj'o el led'o aŭ best'o'pelt'o, kiu sam'temp'e re'ten'as la ĝust'a'n form'o'n de la kilt'o kaj kovr'as la ingven'o'n; long'a'j lan'a'j ŝtrump'o'j kun krur'zon'o'j, ornam'it'a'j per ruband'o'j; fort'a'j tru'ig'it'a'j ŝu'o'j (aŭ danc'ŝu'o'j, por fest'o'j) kun kruc'iĝ'ant'a'j laĉ'o'j. Fiks'it'a je la supr'o de unu el la ŝtrump'o'j oni port'as mal'long'a'n ponard'o'n kun nigr'a ten'il'o (gael'e: sgian dubh).

Laŭ'prefer'e oni pov'as al'don'i tradici'a'n ĉap'o'n kun kvast'o kaj/aŭ ruband'o'j kaj mez'long'a'n jak'o'n, far'it'a'n el man'teks'it'a ŝtof'o (angl'e: tweed), kiu de'ven'as de insul'o'j Lewis kaj Harris (gael'e: Leòdhas kaj Na Hearadh).

Kvankam la klan'sistem'o ne plu ekzist'as kiel soci'a organiz'aĵ'o, skot'o'j sci'as, al kiu klan'o ili aparten'as (se ili est'as klan'an'o'j). Kaj ĉiu klan'o hav'as si'a'n propr'a'n tartan'desegn'o'n, kiu'n nur an'o'j de tiu klan'o rajt'as uz'i. Vir'in'o'j ne rajt'as vest'i si'n per vir'a kilt'o, sed pov'as uz'i long'a'n jup'o'n laŭ la tartan'o de la famili'o kaj long'a'n skarp'o'n de la sam'a tartan'o, fiks'it'a'n je unu ŝultr'o per grand'a tradici'a kelt'a broĉ'o (gael'e: dealg gualainn). Foj'foj'e jun'a'j skot'a'j danc'ist'in'o'j port'as kilt'o'n, sed neniam konven'as, ke ili uz'u led'a'n mon'uj'o'n. Kaj ili neniam port'as ponard'o'n.

La vest'aĵ'o de skot'a'j soldat'o'j est'as simil'a al la civil'a kostum'o, sed kun milit'uniform'a super'vest'o anstataŭ jak'o el tvid'o, ĉap'o, bot'o'j kaj gamaŝ'o'j. Tradici'e ne est'as permes'it'e, ke la soldat'o'j uz'u sub'pantalon'o'j'n eĉ vintr'e. Tiu'n spart'an ¹ uniform'o'n port'is an'o'j de skot'a'j regiment'o'j en ĉiu milit'o, inkluziv'e de la unu'a mond'milit'o. Eĉ pli sparta est'is kutim'o dum batal'o, ke kuraĝ'a kilt'e vest'it'a ne'arm'it'a sak'ŝalm'ist'o (gael'e: pìobaire) antaŭ'e'n'ir'u kaj konduk'u si'a'j'n kamarad'o'j'n por instig'i kaj kuraĝ'ig'i ili'n. Ne'surpriz'e, la sak'ŝalm'ist'o oft'e est'is la unu'a soldat'o, mort'ig'it'a dum atak'o.

Detru'o de la gael'a kultur'o

La tut'a gael'a soci'o est'is detru'it'a post la jakob'ist'a ribel'o kaj batal'o de Culloden (gael'e: Cùil-lodair), en kiu la princ'o Charles Edward Stuart, pretend'ant'o pri reĝ'ec'o de Angli'o kaj Skot'land'o, kaj li'a arme'o el nord-skot'a'j gael'a'j klan'an'o'j, est'is venk'it'a'j de arme'o, konsist'ant'a el angl'o'j kaj mal'alt'land'a'j skot'o'j. Dum la post'a'j jar'o'j (1747-1782) la tut'a gael'a kultur'o – uz'ad'o de la tartan'a kilt'o, re'kon'o de la gael'a lingv'o, la klan'sistem'o ktp – est'is anatem'it'a kaj mal'permes'it'a sub mort'o'pun'o. Iom strang'a escept'o est'is ĉe la skot'a'j soldat'o'j en la oficial'a reĝ'a arme'o, kiu'j rajt'is plu port'i la kilt'o'n kiel part'o'n de si'a uniform'o. Okaz'is kruel'a, sed ne tre efik'a persekut'ad'o de la alt'land'a'j skot'o'j kaj de la gael'a viv'manier'o. La rest'ant'a kelt'a kultur'o est'is grav'e vund'it'a, sed iom'grad'e ĝi daŭr'as ĝis hodiaŭ.

Tamen dum la reg'ad'o de reĝ'in'o Viktoria la prestiĝ'o de kilt'o kaj gael'a kostum'o alt'iĝ'is pro la fakt'o, ke Viktoria vizit'is nord'a'n Skot'land'o'n kaj est'is tiom rav'it'a de la tie'a pejzaĝ'o, ke ŝi aĉet'is grand'a'n kamp'ar'a'n bien'o'n, kie ŝi'a german'a edz'o princ'o Albert konstru'ig'is luks'a'n palac'o'n en pseŭdo'skot'a stil'o. La tut'a reĝ'a famili'o adopt'is iom romantik'ig'it'a'n form'o'n de la alt'land'a skot'a kostum'o, kaj – laŭ menci'o en la el'don'it'a tag'libr'o de la reĝ'in'o (Paĝ'o'j el mi'a alt'land'a ĵurnal'o) – Albert eĉ prov'is (mal'sukces'e) lern'i la gael'a'n lingv'o'n. Ek'de tiam la „mal'grand'a kilt'o” iĝ'is mod'a inter la skot'a nobel'ar'o, sed neniam plu est'is ĉiu'tag'a vest'aĵ'o de la kamp'ar'a gael'a popol'o.

Last'a'temp'e, dum la mal'sukces'a kampanj'o por skot'a sen'de'pend'ec'o, est'is vid'ebl'a'j sur la strat'o'j mult'a'j entuziasm'a'j „jes'ul'o'j”, port'ant'a'j la kilt'o'n kaj sving'ant'a'j la skot'a'n flag'o'n. Inter ili ni vid'is almenaŭ unu vest'it'a'n kiel antikv'a klan'milit'ist'o.

Post'skrib'o

Dum la period'o post 1745, kiam la uz'o de kilt'o est'is mal'permes'it'a, la gael'a poet'o Iain Mac Fhearchair (angl'e: John MacCodrum) (1693-1779) verk'is satir'o'n kun la titol'o „Kant'o pri la gael'a vest'ar'o”. Jen traduk'o de vers'o'j el tiu poem'o:

Mi est'as trist'a, turment'it'a, langvor'a, lac'a,

katen'it'a'j est'as mi'a'j membr'o'j, mi ne pov'as paŝ'i;

mal'ben'o'n al la reĝ', kiu ni'a'n tartan'o'n mal'permes'is;

est'u ties tag'o'j mal'long'ig'it'a'j, tiu, kiu pli'long'ig'is ni'a'j'n ŝtrump'o'j'n;

kvankam nun ŝtrump'o long'as kaj krur'ring'o larĝ'as,

mi ŝat'is la kurt'eg'a'n, kies tut'a long'o

est'is mal'pli ol span' de kalkan'o ĝis krur'zon'o.

Ne est'as pli bon'a vest' somer'a ol tartan'o;

leĝer'a ĝi est'as kaj agrabl'a, kiam neĝ'as;

kovr'il' ĝi est'is iam de l’hero'o'j vigl'a'j,

kiu'j plend'as, ek'de kiam ĝi al ili mank'as;

la vest'ar', kiu ŝirm'is ĉiu'n gael'o'n brav'a'n.

Ho reĝ', vi malic'e mal'permes'is ĝi'n.

Esper'ebl'e la popol'o'j de la mond'o ne for'las'os, sub influ'o de la tut'mond'ism'o, si'a'j'n bel'a'j'n bunt'a'j'n naci'a'j'n kutim'o'j'n, si'a'j'n lingv'o'j'n kaj dialekt'o'j'n, kiu'j kultur'e tiom riĉ'ig'as la viv'o'n kaj profit'don'e instig'as la turism'o'n.

1. Sparta: sever'a kaj rigor'a kiel la milit'em'a'j civit'an'o'j de Sparto, antikv'a urb'o de Heleni'o.

Sav'i orgen'o'j'n

La orgen'o est'as la plej grand'a muzik'il'o. La kompon'ist'o Mozart esprim'is si'a'n respekt'o'n pri ĝi jen'e: „La orgen'o est'as la reĝ'o de la instrument'o'j.” Sed hom'a'j reĝ'o'j sam'e kiel abel'a'j reĝ'in'o'j ne pov'as viv'i per si mem. Ili bezon'as daŭr'a'n pri'zorg'ad'o'n, fleg'ad'o'n, protekt'ad'o'n ktp. Kaj ankaŭ la orgen'o – kiel kompar'ebl'e komplik'a sistem'o – postul'as por kontent'ig'a funkci'ad'o konstant'a'n observ'ad'o'n, ripar'ad'o'n, agord'ad'o'n.

Transilvani'o

En Transilvani'o, hodiaŭ part'o de Rumani'o, en la urb'o'j kaj vilaĝ'o'j de german'de'ven'a'j „Sep'burg'a'j saksoj” oni regul'e uz'is orgen'o'j'n por ind'e akompan'i la ceremoni'o'n en luter'an'a'j di'serv'o'j. Tio pov'is sekur'e okaz'i nur sub la habsburga hegemoni'o kaj post la re'puŝ'o de la osmana agres'o. La eklezi'a'j komun'um'o'j laŭ la cirkonstanc'o'j fleg'is la instrument'o'j'n. Riĉ'a'j burĝ'o'j donac'is nov'a'j'n instrument'o'j'n. Tiu'j bon'e el'ten'is ĝis la du'dek'a jar'cent'o.

Tamen du mond'milit'o'j kaj la komun'ism'a'j jar'dek'o'j mal'ebl'ig'is la neces'a'n pri'zorg'ad'o'n. La instrument'o'j tre el'uz'iĝ'is kaj ne pov'is plu funkci'i. Last'a'n bat'o'n al'port'is la trans'lok'iĝ'o de grand'a part'o de la etn'o al Germanio. Post'e mank'is la hom'o'j, kies streb'o ĉiam est'is ten'i la instrument'o'j'n en bon'a stat'o.

Ortodoks'a

La nun'a Rumani'o bezon'as mon'rimed'o'j'n prefer'e por konstru'i strat'o'j'n, instal'i gas- kaj elektro-konduk'il'o'j'n, lev'i la viv'nivel'o'n. Krom'e la nun'a ŝtat'doktrin'o est'as ĝeneral'e ortodoks'a, kaj la ortodoks'a rit'o ne bezon'as orgen'o'n. Sekv'e la plej mult'a'j orgen'o'j, se ili ankoraŭ ekzist'as, trov'iĝ'as en mizer'a stat'o kaj ne funkci'as.

Instru'centr'o

Post kiam eĉ ne unu en'land'a orgen'ripar'ist'o pov'is ofert'i serv'o'j'n, la svis'a fond'aĵ'o SSOR antaŭ pli ol dek jar'o'j komenc'is sav'i la tie'a'j'n orgen'o'j'n. En la vilaĝ'o Honigberg (ruman'e Hărman) ĝi instal'is instru'centr'o'n, en kiu oni kapabl'ig'as jun'ul'o'j'n por lign'aĵ'ist'o'j, kaj la plej talent'a'j'n por orgen'konstru'ist'o'j. La stud'ad'o, konsist'ant'a el praktik'a'j kaj teori'a'j faz'o'j laŭ la svis'a manier'o, est'as ŝtat'e agnosk'it'a kaj rezult'ig'is ĝis nun ĉirkaŭ 20 ekzamen'it'o'j'n. Tiu'j hom'o'j post antaŭ'vid'ebl'a ĉes'ig'o de la svis'a sub'ten'o mem'star'e pov'os okup'iĝ'i pri la orgen'o'j de la land'o.

Sub la energi'a kaj lert'a gvid'ad'o de la svis'a orgen'konstru'a majstr'in'o Barbar'a Dutli dum si'a ekzist'ad'o la instru'centr'o pov'is re'funkci'ig'i ĉirkaŭ 40 instrument'o'j'n, kiu'j de'nov'e plen'valor'e deĵor'as en di'serv'o'j kaj koncert'o'j. La bel'a aspekt'o en re'nov'ig'it'a'j defend'o'preĝ'ej'o'j kaj la edif'a efik'o de la muzik'o pov'as iom konsol'i konsider'e pri la ne'funkci'ant'a'j orgen'o'j.

La favor'a impres'o esper'ebl'e kre'os pli vast'a'n kompren'o'n pri la pen'valor'o konserv'i la orgen'a'n hered'aĵ'o'n de la region'o kaj instig'os, ke oni konstant'e fleg'u la instrument'o'j'n.

Famili'a saga'o

Parol'i pri Cent jar'o'j da sol'ec'o, la ĉef'a roman'o de Gabriel García Márquez, kolombi'an'o naturaliz'it'a meksik'an'o, ŝajn'us redundanc'e: la verk'o'j pri ĝi'a aŭtor'o, kaj okaz'e de li'a Nobel-premi'o pri literatur'o en 1982 kaj okaz'e de li'a mort'o en 2014, est'as sen'nombr'a'j. Literatur'a Foir'o omaĝ'is li'n per artikol'o de ĵurnal'ist'o, kiu est'is li'n kon'int'a person'e kaj kiu relief'ig'is la ĉef'a'n mem'difin'o'n de Márquez: „Mi'a unu'a kaj unik'a vok'iĝ'o est'as ĵurnal'ism'o”, li dir'is en intervju'o ĉe Radi'o Havano en 1976. ¹

La Nobel-premi'o est'is al li atribu'it'a kun jen'a motiv'aĵ'o: „pro li'a'j roman'o'j kaj rakont'o'j, en kiu'j fantast'o kaj real'o est'as kombin'it'a'j en mond'o riĉ'e kun'met'it'a, kiu reflekt'as la viv'o'n kaj la konflikt'o'j'n de unu kontinent'o”. La parol'ad'o, per kiu li akcept'is la premi'o'n en Stokholmo, hav'is la tem'o'n La sol'ec'o de Latin-Amerik'o, kaj en ĝi Márquez denunc'is la diktatur'o'j'n kaj kruel'aĵ'o'j'n, okaz'int'a'j'n en tiu'j land'o'j, pri kiu'j Eŭrop'o eĉ ne sci'is, aŭ ne vol'is sci'i. ² „Tiu real'o ne est'as paper'a, sed viv'as kun ni kaj kondiĉ'as ĉiu'n moment'o'n de ni'a'j sen'nombr'a'j ĉiu'tag'a'j mort'o'j.”

Cent jar'o'j da sol'ec'o est'as konsider'at'a la plej grav'a verk'o en la hispan'lingv'a literatur'o post Do'n Quijote, dev'ig'e legat'a en la lern'ej'o'j, kaj cert'e la plej legat'a en la latin-amerik'a medi'o. La intrig'o tra'ark'as sep generaci'o'j'n de la famili'o Buendía en la fikci'a vilaĝ'o Macondo, vilaĝ'o kiu pov'as est'i ajn'a urb'et'o, inspir'it'a de Aracataca en Kolombio, la nask'iĝ'lok'o de Márquez.

Magi'a real'ism'o

La roman'o hav'as mult'a'j'n alud'o'j'n al la histori'o kaj popol'a kultur'o de Sud-Amerik'o kaj ĝi est'as konsider'at'a la ĉef'a verk'o de la tiel nom'at'a magi'a real'ism'o, al kiu est'as atribu'ebl'a'j ankaŭ plur'a'j novel'o'j de Borges, sed ankaŭ verk'o'j de la ital'o Din'o Buzzati: en La dezert'o de la tatar'o'j (tr. Daniele Mistretta, eld. Edistudio, 1993) soldat'o'j atend'as mal'amik'o'n kiu neniam ven'as. Se transport'i tiu'n magi'a'n atmosfer'o'n al nun'a'j Esperant'o-verk'ist'o'j, oni pov'us trov'i simil'o'n en Libazar' kaj ter'o de la par'o Sen Rodi'n kaj Juli'a Sigmond.

En la magi'a real'ism'o oni pov'as trov'i plur'a'j'n element'o'j'n: en Márquez ni trov'as folklor'o'n kaj legend'o'j'n, sam'e kiel alud'o'j'n al diktator'ec'o, drast'e kondamn'at'a. Li mem est'is spert'int'a mal'facil'o'j'n kun la mank'o de liber'ec'o, kiam li est'is en Uson'o kiel ĵurnal'ist'o. La roman'o pri'skrib'as, tra „magi'a'j” antaŭ'vid'o'j, la ekonomi'a'n eksplod'o'n de Latin-Amerik'o en la komenc'o de la ses'dek'a'j jar'o'j de la du'dek'a jar'cent'o.

Est'as rakont'at'a la evolu'o de la modern'a Kolombio, kun la liberal'a reĝim'o tamen ankoraŭ al'kroĉ'it'a al koloni'a pens'manier'o, la hegemoni'o de la „banan'kompani'o”, la teknik'a progres'o de konsum'ism'o, kun al'ven'o de la fer'voj'o, de la kin'o, de la privat'a'j aŭtomobil'o'j. Ne tiom net'a est'as la disting'o inter mort'int'o'j kaj viv'ant'o'j, ĉi-last'a'j kapabl'as antaŭ'vid'i la est'ont'ec'o'n; la famili'a pra'patr'o fond'as vilaĝ'o'n sol'ec'a'n, kiu rezult'as post'rest'int'a kompar'e al la progres'o, sed je mal'long'a distanc'o ekzist'as ja vilaĝ'o kun'lig'it'a al la civiliz'o, do la famili'o trov'as kun'est'ad'o'n kaj am'o'n.

Preskaŭ komik'e, en la tragedi'o, la rakont'o komenc'iĝ'as per la (plur'a'j) civil'a'j milit'o'j:

Kolonel'o Aureliano Buendía organiz'is tri'dek du arm'it'a'j'n ribel'o'j'n, kaj la tri'dek du fiask'is. Li gener'is en dek sep divers'a'j vir'in'o'j dek sep fil'o'j'n, kaj, antaŭ ol la plej aĝ'a hav'us tri'dek kvin jar'o'j'n, oni eksterm'is ili'n, unu post la ali'a, en unu sol'a nokt'o. Li sav'iĝ'is el dek kvar atenc'o'j, el sep'dek tri embusk'o'j kaj el ekzekut-ploton'o. Super'viv'is la efik'o'n de doz'o de striknin'o en la kaf'o sufiĉ'a por mort'ig'i ĉeval'o'n. [...] Kvankam li ĉiam batal'is ĉe-kap'e de si'a'j soldat'o'j, li mem kaŭz'is al si si'a'n sol'a'n vund'o'n, post ol li sub'skrib'is la kapitulac'a'n akt'o'n de Neerlandia, kio met'is fin'o'n al preskaŭ du'dek jar'o'j da civil'a'j milit'o'j. Li paf'is al si en la brust'o'n, kaj la pistol'kugl'o el'ir'is tra la dors'o sen noc'i ajn'a'n esenc'a'n organ'o'n.

Defi'o por traduk'ant'o

Tia verk'o, tiom tremp'it'a de tip'e lok'a'j situaci'o'j, prezent'as defi'o'n por traduk'ant'o. Plaĉ'e flu'a est'as la versi'o de Fernand'o de Dieg'o (1919-2005) de 1992 (unu'a el'don'o ĉe Font'o), sen'ŝanĝ'e re'el'don'it'a en 2012 (sam'a el'don'ej'o) kaj nun (tri'a el'don'o 2015 ĉe Mondial). La vort-klar'ig'o'j en la fin'a list'o trakt'as vort'o'j'n, kiu'j ne est'is en la el'don'o de Piv de 1987, sed mult'a'j trov'iĝ'is en la Neolog'ism'a glos'ar'o de Henri Vatré. Inter'temp'e aper'is NPIV en 2002 kun du'a el'don'o en 2005, kaj est'as kurioz'e, ke el la vort'o'j uz'it'a'j de de Dieg'o antaŭ kvar'on'jar'cent'o ne trov'iĝ'ant'a'j en la glos'ar'o de Vatré nur tre'eg'e mal'mult'a'j est'is en'pren'it'a'j en NPIV, kio ten'as ĉi tiu'n traduk'o'n ankoraŭ inter la avan'gard'a'j.

De Dieg'o mem ne bezon'as prezent'o'n: li viv'is en Hispanio, Venezuelo kaj fin'e en Pollando, kie li mort'is, mal'mult'o'n verk'is original'e, krom kelk'a'j kritik'a'j ese'o'j (not'ind'a li'a polemik'o kun Piĉ), sed li'a traduk'a kaj leksik'a labor'o est'as eminent'a: li'a vort'ar'o hispan'a-esperant'a (eld. mga, 2003) est'as inter la grand'a'j el etn'o'lingv'o. Li traduk'is ankaŭ el la franc'a kaj el la angl'a, kaj mal'facil'as dir'i, kiu'j est'is li'a'j ĉef'a'j traduk'o'j, inter Do'n Quijote de Cervantes (Fundación Esperant'o, 1977), Cigan'a romanc'ar'o de García Lorca (Beletr'a'j kajer'o'j de Stafet'o, 1971), La land'o de Alvargonzalez de Machado (1969), La old'ul'o kaj la mar'o de Hemingway kaj ... mult'a'j, mult'a'j ali'a'j. Por li'a ok'dek'jar'iĝ'o aper'is en 2003 ĉe Iltis Klar'o kaj elast'o, kolekt'o de ese'o'j de du'dek unu aŭtor'o'j; honor'a membr'o de UEA (2000).

Cent jar'o'j da sol'ec'o est'as la 27a en la seri'o Orient'o-Okcident'o, kio konfirm'as, ke ni trov'iĝ'as antaŭ ĉef'verk'o de la mond'a literatur'o.

1. Lizeth León: Gabo mus'o'kap'o, Literatur'a Foir'o 269, juni'o 2014.

2. La tut'a parol'ad'o, el'hispan'ig'it'a de Andrés Mart'in, aper'is en la sam'a numer'o de Literatur'a Foir'o.

Gabriel García Márquez: Cent jar'o'j da sol'ec'o. Tr. F. de Dieg'o. Eld. Mondial, Nov'jork'o, 2015 (3a el'don'o). 414 paĝ'o'j. Broŝur'it'a.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

La kimr'a lingv'o en Patagoni'o

Antaŭ jar'o'j mi loĝ'is kun mi'a famili'o en Argentino. Pro mi'a labor'o mi'a edz'in'o kaj mi entrepren'is rond'vojaĝ'o'n tra Patagoni'o, la konus'form'a sud'a ekstrem'aĵ'o de la amerik'a kontinent'o. Tie viv'as post'e'ul'o'j de kimr'a'j en'migr'int'o'j, kiu'j ankoraŭ konserv'as si'a'j'n lingv'a'j'n kutim'o'j'n kaj tradici'o'j'n.

Por tiu'j, al kiu'j la nom'o kimr'o'j est'as ne'kon'at'a, tem'as pri kelt'a'j loĝ'ant'o'j de Kimri'o, region'o (fakt'e naci'o) situ'ant'a en la sud-okcident'a part'o de la brit'a'j insul'o'j. Dum jar'cent'o'j, kiam Kimri'o est'is reg'at'a de angl'a'j ge'reĝ'o'j, la kimr'a lingv'o est'is sub'prem'at'a, kaj oni trud'is la angl'a'n lingv'o'n al la loĝ'ant'o'j. Eĉ ĝis la unu'a'j jar'dek'o'j de la 20a jar'cent'o, infan'o'j, kiu'j parol'is la kimr'a'n, ricev'is sever'a'n pun'o'n.

Bard'a seĝ'o

Jam en la urb'eg'o Bon'aer'o ni hav'is kontakt'o'n kun patagoni'a'j kimr'o'j. Unu el ni'a'j amik'o'j est'is kimr'o, kiu antaŭ'e labor'is kiel prov'aĵ'korekt'ist'o ĉe kimr'a'lingv'a ĵurnal'o en Patagoni'o. Ali'a kimr'o montr'is al mi bard'a'n seĝ'o'n, kiu'n parenc'o li'a gajn'is dum la patagoni'a eisteddfod. Ĉi-last'a est'as tradici'a kimr'a festival'o de muzik'o, poezi'o kaj literatur'o, kiu okaz'as ĉiu'n jar'o'n. Grav'a part'o de la festival'o est'as poezi'a konkurs'o. La poet'o, al kiu est'as al'juĝ'at'a la unu'a premi'o, est'as kron'at'a en solen'a ceremoni'o, dum kiu li ricev'as ornam'it'a'n lign'a'n seĝ'o'n: la t.n. „bard'a'n tron'o'n”.

Kelk'a'j urb'o'j en argentina Patagoni'o est'is fond'it'a'j de kimr'a'j en'migr'int'o'j kaj tial hav'as nom'o'j'n, kiu'j de'ven'as de la kimr'a lingv'o. Ekzempl'e Esquel [eskel], el la kimr'a vort'o Yscol [iskól], „lern'ej'o”, kaj Trelew [treléŭ], kies nom'o de'ven'as de la kimr'a Tre(f), „urb'o”, kaj de Lew, mal'long'ig'o de la person'a nom'o Lewis, „Luis'o/Luiz'o”. En Trelew, ni trov'is vir'o'n en la flug'haven'o, kiu vend'is tradici'a'j'n kimr'a'j'n kuk'o'j'n. Post'e, kiam ni est'is en ali'a sud'a urb'o, ni vid'is afiŝ'o'j'n de politik'a'j kandidat'o'j por ven'ont'a balot'ad'o.

Ruĝ'a drak'o

Plur'a'j hav'is kimr'a'j'n nom'o'j'n, kaj al ni ŝajn'is iom kurioz'e leg'i slogan'o'j'n en la hispan'a kiel Voĉ'don'u por Gwynfor Lewis!. Ali'a surpriz'o en la patagoni'a urb'o, kiu'n ni vizit'is, est'is mal'grand'a plac'o, kie star'is monument'o kun bild'o de ruĝ'a drak'o, la simbol'o de Kimri'o, kaj la kimr'a deviz'o Y Ddraig Goch Ddyry Cychwyn [i ðrajg goĥ ðiri kiĥuin], „La ruĝ'a drak'o instig'as al ag'ad'o”.

La kimr'a komun'um'o (kimr'e: Y Wladfa Gymreig, „La kimr'a koloni'o”) est'is fond'it'a en 1865, precip'e laŭ la atlantik'a mar'bord'o de la provinc'o Chubut, en la izol'it'a sud'o de argentina Patagoni'o. En la 19a kaj fru'a 20a jar'cent'o'j, la reg'ist'ar'o de Argentino instig'is en'migr'ad'o'n el Eŭrop'o, por loĝ'ig'i la teritori'o'n ekster la region'o de Bon'aer'o. En'migr'ad'o el Kimri'o komenc'iĝ'is per mal'grand'a'j grup'o'j, kiu'j establ'iĝ'is en divers'a'j lok'o'j, sed precip'e en Chubut, kun centr'o'j en Gaiman, Trelew kaj Trevelin. Komenc'e de la 21a jar'cent'o, proksim'um'e 50 000 loĝ'ant'o'j de Patagoni'o est'is de kimr'a origin'o.

Lingv'a diskriminaci'o

Kutim'e, hom'o'j el'migr'as por trov'i pli bon'a'n materi'a'n viv'o'n, kaj tio valid'as ankaŭ por la kimr'o'j, kiu'j en'ir'is Argentinon. Tamen, ili'a ĉef'a motiv'o est'is kultur'a. En si'a hejm'land'o, la kimr'o'j – mult'a'j min'ist'o'j labor'ant'a'j en sever'a'j kaj danĝer'a'j kondiĉ'o'j – ja ambici'is eskap'i el mal'riĉ'ec'o kaj el industri'a ekspluat'ad'o, sed ili precip'e sufer'is pro lingv'a diskriminaci'o. Ili dezir'is loĝ'i en land'o, kie ili hav'us plen'a'n rajt'o'n parol'i si'a'n lingv'o'n kaj instru'i ĝi'n al si'a'j infan'o'j. Ili'a unu'a cel'o est'is Uson'o aŭ Kanado, sed ili baldaŭ konstat'is, ke la tie'a'j angl'e'parol'ant'a'j aŭtoritat'o'j, sam'kiel en la kimr'a hejm'land'o, trud'as la angl'a'n lingv'o'n, do ili akcept'is la propon'o'n de Argentino.

Kondiĉ'o'j en Patagoni'o est'is sen'iluzi'ig'e mal'facil'a'j, ĉar grand'a part'o de la region'o est'as du'on'dezert'a, sen'akv'a kaj mal'fekund'a. Pli'e, ĝi est'is tiam loĝ'at'a de indiĝen'o'j Tehuelche. Tamen, mal'sam'e ol ali'a'j hom'o'j eŭrop'de'ven'a'j, kiu'j vol'is eksterm'i la indiĝen'o'j'n – kaj pli'part'e sukces'is –, la kimr'o'j kaj la indiĝen'o'j amik'iĝ'is. El la indiĝen'o'j la kimr'o'j lern'is, kiel viv'ten'i si'n en la mal'mild'a teritori'o, kaj dank'e al la iniciat'o de kimr'a vir'in'o, Rachel Jenkins [rejĉel ĵenkinz], ili lern'is ekspluat'i la river'o'n Camwy – kiu sporad'e trans'bord'iĝ'is kaj inund'is la ĉirkaŭ'aĵ'o'n – por irigaci'i la grund'o'n. Pro tio, la kimr'a koloni'o en Patagoni'o iĝ'is unu el la plej verd'a'j kaj fekund'a'j region'o'j en la tut'a teritori'o.

Metod'ist'a konfesi'o

La koloni'o jam dev'is decid'i kiu'n form'o'n de la kimr'a lingv'o uz'i kaj instru'i. Sub la angl'a reg'ad'o Kimri'o est'is efektiv'e dis'ig'it'a en du part'o'j'n, nom'e Nord'a'n Kimri'o'n kaj Sud'a'n Kimri'o'n, kun iom mal'sam'a'j dialekt'o'j. Lev'iĝ'is la demand'o, kiu'n dialekt'o'n parol'i. La decid'o est'is aŭdac'a. La pli'mult'o de la en'migr'int'o'j aparten'is al la metod'ist'a konfesi'o kaj al'kutim'iĝ'is al la alt'a literatur'a form'o de la lingv'o, nom'e tiu de la Bibli'o. Ĉi tiu lingv'o iĝ'is la komun'a idiom'o de la komun'um'o. Rezult'e, la patagoni'a kimr'a est'as rigard'at'a kiel la plej pur'a, ĝust'a kaj alt'kvalit'a variant'o de la kimr'a lingv'o, tre respekt'at'a eĉ en la hejm'land'o.

Kred'ebl'e la patagoni'a'j kimr'o'j ne est'as la sol'a'j, kiu'j, adopt'ant'e literatur'a'n idiom'o'n en sankt'a'j skrib'o'j, solv'is la problem'o'n de komunik'ad'o. Ebl'e kompar'ebl'a est'as la uz'ad'o de la klasik'a arab'a de la Koran'o inter popol'o'j parol'ant'a'j la divers'a'j'n – ne ĉiam inter'kompren'ebl'a'j'n – region'a'j'n arab'a'j'n dialekt'o'j'n.

La tut'a viv'o rigard'e el prizon'o

Sten Johansson est'as unu el la plej fekund'a'j beletr'ist'o'j en la nun'a Esperanti'o, aŭtor'o de pli ol dek'o da libr'o'j. Skabi'o est'as li'a 8a roman'o. Tial mi ne dev'as special'e laŭd'i la stil'o'n kaj lingv'aĵ'o'n de la libr'o – ili est'as sen'riproĉ'a'j kaj plaĉ'a'j, kiel kutim'e por tiu aŭtor'o. Est'as uz'at'a'j plur'a'j neolog'ism'o'j, sed ĉiu'j klar'ig'at'a'j en glos'ar'o fin'e de la tekst'o, kaj jam menci'at'a'j en divers'a'j vort'ar'o'j. Nu, du'on'o el ili est'as kompren'ebl'a'j el la kun'tekst'o. Do ankaŭ tio ne el'vok'as iu'n special'a'n protest'o'n eĉ de lingv'a'j pur'ist'o'j. Tial por analiz'o de la libr'o neces'as koncentr'iĝ'i nur je la en'hav'o.

Psikologi'a roman'o

La libr'o aparten'as al la ĝenr'o de pur'e psikologi'a roman'o. La protagonist'o Stefan part'o'pren'as en renkont'iĝ'o de la lern'ej'a'j sam'klas'an'o'j, kiu'j'n li ne vid'is 25 jar'o'j'n, kaj post'e li subit'e est'as arest'it'a pro tio, ke li post for'ir'o de la aranĝ'o ĉu-murd'is iu'n si'a'n iam'a'n kamarad'o'n. Do li pas'ig'as la temp'o'n en izol'a karcer'o, dum daŭr'as la polic'a esplor'o.

Turment'o'j de izol'o konduk'as li'n al re'memor'o'j pri la tut'a viv'o kaj ĉef'a'j person'a'j tra'viv'aĵ'o'j. La tekst'o prezent'as ili'n ne si'n'sekv'e, sed po'epizod'e en iom liber'a ord'o, ĝeneral'e konduk'ant'e al ĉiam pli profund'a pas'int'ec'o. El tiu'j fragment'o'j dev'us kolekt'iĝ'i, kiel mozaik'o aŭ puzl'o, plen'a bild'o de li'a viv'o. Por psikologi'a roman'o neces'us, ke tia bild'o don'u koher'a'n kompren'o'n pri la person'ec'o de la protagonist'o kaj (se tem'us pri krim'o ver'e far'it'a de li) – klar'ig'u la intern'a'j'n kaŭz'o'j'n de ĝi.

Ordinar'a vir'o

Tamen, laŭ mi'a percept'o, tiel ne okaz'as. Ni plej oft'e vid'as pli-mal'pli ordinar'a'j'n tra'viv'aĵ'o'j'n de pli-mal'pli ordinar'a vir'o, kiu ne est'as tro bon'a aŭ tro mal'bon'a, kun cert'a'j mal'facil'aĵ'o'j pro la karakter'o, jen mis'kompren'at'a de la proksim'ul'o'j, jen mis'kompren'ant'a ili'n ... Sed neni'o special'a. Po'iom'et'e klar'ig'ebl'as, ke cert'a'j mal'facil'aĵ'o'j kaj mis'o'j en li'a komunik'em'o font'as en la infan'aĝ'o, kiam li'n for'las'is la patr'in'o, kaj en la adolesk'a aĝ'o, kiam li tra'viv'is de la patr'o tio'n, kio'n li taks'is kiel plen'a'n perfid'o'n. Ebl'e, tio est'us bon'a material'o por psik'o'analiz'o, sed ĝi tut'e ne klar'ig'as, kial li traf'is al tiu situaci'o, en kiu li trov'iĝ'is – al la prizon'o.

Kun li'a person'a karakteriz'o ankaŭ ne est'as lig'it'a'j li'a'j profesi'a'j okup'o'j pri demografi'o; la leg'ant'o pov'as ek'supoz'i, ke la profesi'o por Stefan est'as elekt'it'a de la aŭtor'o nur por komunik'i si'a'j'n propr'a'j'n ide'o'j'n pri cert'a'j demografi'a'j kaj proksim'a'j problem'o'j! Sekv'e, la koher'a bild'o de la person'ec'o ne rezult'is, kaj en tiu senc'o la task'o de psikologi'a roman'o ne est'as ĝis la fin'o plen'um'it'a, kvankam ĉiu apart'a epizod'o est'as verk'it'a majstr'e.

Skabi'o, kiu obsed'as Stefanon en la prizon'o, est'as jen menci'at'a, jen tut'e forges'at'a de la aŭtor'o, kaj ĝi'a simbol'a signif'o por i'o'n mal'kovr'i en la person'ec'o de Stefan rest'as iom nebul'a. Tio, laŭ mi, montr'as, ke Sten Johansson est'as pli grand'a majstr'o kiel aŭtor'o de ne tro long'a'j rakont'o'j ol kiel roman'ist'o.

Plus'o'j

Est'as kelk'a'j ĝu'ig'a'j plus'o'j en la roman'o – mal'mult'a'j (bedaŭr'ind'e!) akcesor'a'j pens'o'j de la aŭtor'o pri iu'j afer'o'j, ne hav'ant'a'j rilat'o'n al la en'hav'o. Ekzempl'e, al mi – ebl'e, pro tio, ke mi, kiel Stefan, dev'as foj'foj'e instru'i al student'o'j scienc'ologi'o'n – tre plaĉ'is kompar'o de la filozofi'o de K. Popper kun unu ide'o de Winnie-la-Pu: „Ŝajn'e li adopt'is la Pu-an filozofi'o'n pri tio kiel serĉ'i kaj trov'i. Iam Pu kaj amik'o'j ne trov'is la voj'o'n hejm'e'n, sed ĉiam re'ven'ad'is al la kav'o, de kie ili ek'ir'is. Tiam Pu propon'is anstataŭ'e serĉ'i tiu'n kav'o'n, por trov'i i'o'n, kio'n ili ne serĉ'is, kio ebl'e est'os tio, kio'n ili ja serĉ'is, ekzempl'e la hejm'o'n.” (p. 35). Nu, mi nepr'e menci'os tia'n trakt'ad'o'n al mi'a'j student'o'j sekv'ont'foj'e!

Do, ĝeneral'e, mi pov'as konklud'i, ke la libr'o aparten'as al la bon'stil'a esperant'lingv'a literatur'o, sed kiel psikologi'a roman'o ĝi ne est'as tre sukces'a.

Sten Johansson: Skabi'o. Eld. Mondial, Nov-Jork'o, 2015. 180 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978-1-59569-300-6.

Hom'o (urin'ant'a) en'mar'e!

Mult'a'j tio'n far'as, mal'mult'a'j – pro hont'em'o – tio'n agnosk'as: lev'u la man'o'n tiu, kiu neniam en si'a viv'o urin'is en'mar'e! Dum la ban'iĝ'o kaj ĉef'e en plaĝ'o'j, kie mank'as tualet'ej'o'j, ne mal'oft'e okaz'as, ke oni sent'as la bezon'o'n mal'plen'ig'i la vezik'o'n. La bon'ton'o cert'e ne rekomend'us urin'i dum la naĝ'ad'o, sed, koncern'e al la medi'o, est'as neni'a kontraŭ'indik'o. Asert'is last'a'temp'e ĉi tio'n prestiĝ'a font'o, la tiel nom'at'a American Chemical Society, kiu supoz'ig'as, ke el hom'a urin'ad'o pov'as eĉ iu'manier'e profit'i la mar'a eko'sistem'o.

Simil'ec'o

La unu'a kial'o, pro kiu oni ne kaŭz'as damaĝ'o'n, est'as la simil'a natur'o de mar'akv'o kaj urin'o. Tiu ĉi last'a, fakt'e, konsist'as plej'part'e (proksim'um'e 95 %) el akv'o kaj krom'e en'hav'as natri'o'n kaj klorid'o'n. Ankaŭ la mar'akv'o, si'a'flank'e, konsist'as el akv'o (96,5 %) kaj en'ten'as natri'o'n kaj klorid'o'n, kvankam en pli alt'a koncentr'iĝ'o. Ambaŭ en'hav'as kali'o'n. Do, fin'fin'e, urin'o ne tro mal'sam'as ol la mar'akv'o.

Ure'o

Ali'a konsider'ind'a element'o, ĉe'est'a en urin'o sed (normal'e) ne en la mar'a akv'o, est'as ure'o, la hom'a ĉef'a for'ĵet-produkt'o. Ĝi'a kvant'o, tamen, est'as ne'pri'skrib'ebl'e mal'alt'a kaj tial neglekt'ebl'a kompar'e kun la akv'o de mar'o'j kaj ocean'o'j. Al'don'e, la ure'o, kiu'n oni liber'ig'as en'mar'e, en'hav'as mult'e da nitrogen'o, kiu kombin'iĝ'as kun la akv'o por produkt'i amoni'o'n. La amoni'o, si'a'vic'e, nutr'as mar'a'j'n plant'o'j'n, do ĝi est'as tre util'a. Oni fin'e ne forges'u, ke ĉiu'j best'o'j, kiu'j viv'as en la ocean'o, urin'as en ĝi, sen iu katastrof'o por la eko'sistem'o. Balen'o, ekzempl'e, pov'as produkt'i eĉ 970 litr'o'j'n (!) tag'e. Tut'e ali'a'j, sum'e, est'as la danĝer'o'j por la mar'a medi'o. Fak'ul'o'j tamen avert'as: „Oni prefer'e ne urin'u en golf'et'o'j kaj precip'e en naĝ'ej'o'j”.

Hormon'o'j

Pen'valor'as memor'ig'i, ke hom'o'j for'ig'as per urin'o ankaŭ minimum'a'j'n kvant'o'j'n de ali'a'j element'o'j: ekzempl'e, produkt'o'j, kiu'j hav'as lig'o'n kun la mal'kompon'iĝ'o de medikament'o'j. Ekzist'as stud'o'j, kiu'j atest'as la in-iĝ'o'n de kelk'a'j fiŝ'o'j sekv'e de la en'akv'a ĉe'est'o de hormon'o'j por la lim'ig'o de nask'iĝ'o'j. Krom'e, est'as observ'it'a'j okaz'o'j de ŝanĝ'o'j en la kondut'o de fiŝ'o'j, kiu'j sen'vol'e el'met'is si'n al mal'alt'a'j kvant'o'j de kontraŭ'anksi'a'j medikament'o'j. Pro tiu'j kial'o'j, est'as pli bon'e kaj prudent'e evit'i urin'ad'o'n en mal'grand'a'j mar-sekci'o'j, kie la akv'o ne hav'as la ebl'o'n cirkul'i kaj la urin'o ne pov'as facil'e dis'perd'iĝ'i.

Kred'o'j blind'a'j je fakt'o'j dub'ind'a'j

Ĉu Jesuo Krist'o ver'e ekzist'is? Kiu li est'is en la real'ec'o? Kiam ek'skrib'is la hom'ar'o? Ĉu William Shakespeare mem verk'is si'a'j'n teatr'aĵ'o'j'n? Ĉu la murd'int'o de la franc'a reĝ'o Henrik'o la 4a ag'is sol'a? En kiu fak'o la 20a jar'cent'o ind'as la nom'o'n „grand'a jar'cent'o”? Ĉu la kvin plej grand'a'j (laŭ la angul'a grand'ec'o) planed'o'j de la sun'sistem'o (Merkur'o, Venus'o, Mars'o, Jupiter'o, Saturn'o) est'is ĉiam vid'ebl'a'j en la ĉiel'o? Jen kelk'a'j tikl'a'j demand'o'j, kiu'j ŝajn'as kontraŭ'bat'i la tradici'e akcept'it'a'j'n opini'o'j'n.

Mult'a'j histori'a'j tem'o'j est'as kon'at'a'j al ni dank'e al lern'ej'a instru'ad'o aŭ per'e de la tiel nom'at'a'j amas-komunik'il'o'j. Foj'foj'e est'as tamen mal'facil'e disting'i mit'o'j'n de tio, kio'n ĝis nun klar'ig'is la histori'a'j aŭ la scienc'a'j esplor'o'j. Esperant'ist'o'j mem oft'e front'as person'o'j'n, kiu'j kred'as, ke ili'a inter'naci'a lingv'o est'as art'e'far'it'aĵ'o, neniam, neni'e kaj de neni'u parol'at'a kaj al'don'e sen'a je propr'a kultur'o. Kaj tiu'j person'o'j firm'e opini'as, ke ili'a'j kred'o'j spegul'as la real'o'n.

La ver'o est'as, ke la pli'mult'o de la hom'o'j est'as tre mal'oft'e inform'it'a pri scienc'a'j esplor'o'j koncern'e tem'o'j'n jam de'long'e konsider'at'a'j'n firm'ig'it'a'j. Kial ne prov'i re'konsider'i ili'n kun objektiv'ec'o, kompar'ant'e la fakt'o'j'n, sur kiu'j si'n apog'as dis'a'j opini'o'j? Ja la fakt'o'j, ne la kred'o'j, konduk'u oni'n al ia opini'o.

Al'proksim'iĝ'o

Ĉu ni ver'e sci'as, kiu do est'is, en la histori'o, Jesuo Krist'o; ĉu ni ŝuld'as la invent'o'n de la skrib'ad'o al la sumer'an'o'j, 3500 jar'o'j'n antaŭ la komun'a era'o; ĉu ekzist'as raci'a'j argument'o'j por pled'i por la ekzist'o de iu perd'it'a kontinent'o, kies nom'o est'is Atlantid'o; ĉu la planed'o Venus'o est'is ĉiam vid'ebl'a? Pri tia'j tem'o'j (kaj ali'a'j) oni rajt'as pens'i kaj serĉ'i real'ec'a'j'n element'o'j'n por star'ig'i al si propr'a'n opini'o'n, sen'de'pend'e de la influ'o de la tradici'o, de scienc'a'j dogm'o'j kaj simil'a'j afer'o'j.

Ĝust'e ĉi tia'n al'proksim'iĝ'o'n montr'as ali'flank'e André Cherpillod en si'a libr'o Mensog'o'j kaj sekret'o'j de la histori'o. Kiel ateist'o, Cherpillod ne tim'as pri'konsider'i religi'a'j'n tem'o'j'n, sed li klopod'as, sen antaŭ'juĝ'o'j, konsider'i nur histori'a'j'n element'o'j'n. Unu'a ekzempl'o est'as la serĉ'ad'o de fakt'o'j cert'a'j pri la person'o de Jesuo Krist'o, mort'ig'it'a de la romi'an'o'j.

Mort'o'tuk'o

Ali'a ekzempl'o, part'e lig'it'a al la antaŭ'a, rilat'as al la mort'o'tuk'o konserv'at'a en Torin'o, pri kiu la rom'katolik'a tradici'o asert'as, ke ĝi spegul'as la vizaĝ'o'n de la mort'int'a Krist'o: Cherpillod al'ven'is al la konklud'o (surpriz'a, ebl'e ankaŭ por li mem), ke neni'o mal'help'as tia'n ebl'o'n. Fakt'e, la kon'at'a dat'ad'o de tiu tuk'o per karbon'o 14 est'is plen'um'it'a sub ver'e dub'ind'a'j kondiĉ'o'j: la esplor'o, kiu dat'is la mort'o'tuk'o'n, okaz'is ceter'e en la mez'epok'o. Tamen, spit'e al la mank'o de fin'a pruv'o, mult'a'j fakt'o'j scienc'a'j (ekzempl'e la natur'o de la tuk'o) kaj histori'a'j montr'as, ke tiu objekt'o ja pov'as est'i la mort'o'tuk'o de vir'o kruc'um'it'a en la 1a jar'cent'o de la komun'a era'o, ebl'e Jesuo Krist'o mem.

Kelk'a'j tre mal'bon'e kon'at'a'j tem'o'j est'as konciz'e pri'skrib'it'a'j en la menci'it'a libr'o, kiel la el'trov'o de pra'histori'a'j skrib'aĵ'o'j en okcident'a Eŭrop'o sur ost'o'j aŭ ŝton'o'j dat'iĝ'ant'a'j de la paleolitik'o. Sed la tradici'o asert'as, ke la skrib'ad'o (pli preciz'e, oni alud'as al la kojn'o'form'a skrib'aĵ'o) unu'e aper'is en la sumera period'o, 3,5 jar'mil'o'j'n antaŭ la komun'a era'o!

Kleopatr'a

„Et'a'j kaŭz'o'j kaj grand'a'j konsekvenc'o'j”. Jes, se la naz'o de Kleopatr'a ne est'us tiom long'a (kaj bel'a!), la histori'o ebl'e est'us ali'a. Kaj oni pov'us si'n demand'i: „Kio okaz'us, se ...”, sen tamen hav'i la ebl'o'n al'ven'i al cert'a respond'o. Iel ajn, libr'o'j tia'j, kiel ĉi-last'a de André Cherpillod, konduk'as ni'n re'konsider'i kon'at'a'j'n tem'o'j'n kaj kuraĝ'ig'as ni'n pens'i aŭtonom'e. Kiel kutim'e ĉe tia'j verk'o'j, la leg'ad'o est'as agrabl'a kaj vek'as re'ag'o'j'n en la leg'ant'o, ĉu konvink'it'a pri la teori'o'j de la aŭtor'o, ĉu ne. Sed ĝust'e tiu est'as la cel'o: kompren'ig'i, ke eĉ pri laŭ'ŝajn'e cert'a'j afer'o'j oft'e ne ekzist'as cert'ec'o kaj ke, sekv'e, ĉiu rajt'as dub'i pri ĉio.

André Cherpilllod: Mensog'o'j kaj sekret'o'j de la histori'o. El'don'is la aŭtor'o. 173 paĝ'o'j. Glu'bind'it'a. ISBN 978-2-36620-028-7.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Kiel kaj kial papag'o'j parol'as?

Est'as fakt'o: ne nur hom'o'j ĉi-mond'e parol'as. Ankaŭ kelk'a'j bird'o'j, kaj precip'e papag'o'j, sukces'as prononc'i vort'o'j'n kaj per'parol'e inter'ag'ad'i kelk'foj'e kun hom'o. Kial ili parol'as? Kiu'manier'e ili kapabl'as imit'i son'o'j'n kaj eĉ hom'a'j'n vort'o'j'n? Tio'n oft'e demand'as infan'o'j en si'a klopod'o kompren'i la mond'o'n. Sed sci'vol'i pri la kial'o, pro kiu papag'o'j hav'as si'a'n lingv'aĵ'o'n, est'as perfekt'e laŭ'rajt'e, sen'de'pend'e de oni'a aĝ'o!

Fakt'e est'as strang'e, aŭ almenaŭ ne'kutim'e, ke natur'o dot'is tiu'j'n bird'o'j'n per tiu apart'a kapabl'o. Kelk'a'j klar'ig'o'j est'as tamen nepr'a'j: neni'u papag'o ver'e parol'as. Ja est'as mal'sam'o inter la simpl'a (kvankam not'ind'a) el'parol'o de unu'op'a'j vort'o'j kaj esprim'o'j, oft'e ali'flank'e adekvat'a'j al la kun'tekst'o, kaj iu ver'a inter'ag'o per'e de parol'ad'o, kia est'as tiu, kiu okaz'as inter hom'o'j. Pli korekt'e tio, kio'n iu'j spec'o'j de tropik'a'j bird'o'j ja far'as surpriz'e bon'e, est'as re'produkt'i grand'a'n nombr'o'n da son'o'j, kiu'j'n ili aŭd'as; oft'e tem'as pri son'o'j natur'a'j, sed sub cert'a'j kondiĉ'o'j ver'as, ke ili sukces'as eĥ'i ankaŭ hom'a'j'n vort'o'j'n.

Imit'aĵ'o'j

Oni dev'as sen'kredit'ig'i kliŝ'o'n kaj ĉi tie memor'ig'i, ke tiu kapabl'o imit'i son'o'j'n kaj vort'o'j'n est'as karakteriz'aĵ'o de preskaŭ ĉiu'j spec'o'j de papag'o'j, sen'de'pend'e de ili'a'j dimensi'o'j. Kvankam mult'a'j opini'as, ke nur la plej grand'a'j papag'o'j, kia'j tiel nom'at'a'j Amazon'a aestiva, Psittacus erithacus aŭ Ar'a chloropterus, pov'as parol'i, ja ebl'as simpl'e mal'kovr'i, ke eĉ Nymphicus hollandicus, ekzempl'e, pov'as ripet'i kelk'a'j'n vort'o'j'n aŭ kant'i la muzik'a'j'n melodi'o'j'n, kiu'j'n iu person'o instru'as al ili. En natur'o, ĝeneral'e, la kapabl'o prononc'i vort'o'j'n ja est'as komun'a tra la ord'o de papag'ed'o'j: ĝi est'as plej oft'e prerogativ'o de maskl'o'j, kiu'j util'ig'as ĝi'n por konker'i, per'e de si'a'j impres'a'j imit'aĵ'o'j, in'o'j'n. Tio pov'as okaz'i ekzempl'e en la okaz'o de la grand'a nigr'a palm-kakatu'o, la tiel nom'at'a Calyptorhynchus latirostris.

Ĉen'seg'il'o

En natur'o, est'as kon'at'a ceter'e ali'a bird'o tre trejn'it'a por imit'i son'o'j'n el la ĉirkaŭ'ant'a medi'o, ĉu el la hom'a mond'o, ĉu el natur'o: ni alud'as al la bird'o Menur'a albert'i. Est'as tre interes'e ĉe'est'i la voĉ'a'n plen'um'o'n de tiu aŭstrali'a bird'o, kapabl'a imit'i preciz'e kaj detal'e la pep'o'n de ali'a bird'o aŭ eĉ son'o'j'n/bru'o'j'n de hom'a'j instrument'o'j, kiel ĉen'seg'il'o uz'at'a en arb'ar'o'j por fal'ig'i arb'o'j'n. Kaj ne est'as privilegi'o de nur papag'o'j sci'pov'i imit'i, dum kapt'it'ec'o, la hom'a'n voĉ'o'n. Eĉ bird'o'j aparten'ant'a'j al ali'a'j ord'o'j sukces'as ripet'i vort'o'j'n. Ni pens'u pri eŭrop'a'j korv'o'j kaj, en pli ekzotik'a'j lok'o'j, pri Grac'ul'a religi'a.

Sagac'ec'o

Tamen tio, kio ŝajn'as ig'i papag'o'j'n special'a'j kompar'e kun la ceter'a'j bird'o'j, est'as la fakt'o ke, dank'e al rimark'ind'a inteligent'ec'o, ili pov'as oft'e eĉ rilat'ig'i son'o'j'n al apart'a'j situaci'o'j. La apart'a anatomi'o de la spir'a sistem'o, la ekster'ordinar'a kapabl'o artikulaci'i la lingv'o'n kaj iu mal'oft'a sagac'ec'o don'as al papag'o'j la kapabl'o'n produkt'i son'o'j'n, kiu'j est'as tre proksim'a'j al hom'a parol'ad'o, ankaŭ en kun'tekst'o'j, en kiu'j tiu'j vort'o'j ŝajn'as hav'i cert'a'n signif'o'n.

Kun'est'ad'o

Laŭ fak'ul'o'j, tio, kio indukt'as papag'o'j'n imit'i la hom'a'n voĉ'o'n, est'as iu psikologi'a mekanism'o. La komun'a trajt'o de ĉiu'j „parol'ant'a'j” bird'o'j est'as perd'i, dum kapt'it'ec'o, la propr'a'n natur'a'n tim'o'n pri hom'o, pra'e konsider'at'a pred'ist'o. Oni dev'as pri'atent'i la soci'a'n tendenc'o'n de tiu bird'o. Ŝajn'as, fakt'e, ke tio, kio pel'as papag'o'n parol'i, est'as iu serĉ'o de zorg'o kaj kun'est'ad'o: tem'as pri la sam'a'j impuls'o'j, kiu'j puŝ'as ili'n komunik'i kun la membr'o'j de la propr'a spec'o.

Trejn'ad'o

Tiu'j best'o'j oft'e establ'as solid'a'n komunik'a'n inter'rilat'o'n kun hom'o, kaj la fakt'o ripet'i ties vort'o'j'n dev'as est'i konsider'at'a kiel serĉ'o pri kontent'ig'o de ili'a en'a bezon'o komunik'i. La observ'ad'o de tiu'j tropik'a'j bird'o'j gvid'is al la konklud'o, ke la papag'o'j parol'as, nur kiam ili bon'fart'as kaj ĝu'as bon'a'n mens'a'n san'o'n. Tial, la trejn'ad'o de papag'o'j si'n baz'as, grand'part'e, sur konfid'a kaj amik'a rilat'o inter trejn'ist'o kaj best'o.

Kaĝ'o

Dom'papag'o, en'e de si'a mal'grand'a kaĝ'o, viv'as tut'e izol'it'e de si'a'j sam'spec'ul'o'j; ĝi neniel pov'as komunik'i kun ali'a'j bird'o'j, tiel ke ĉiu'j evolu'int'a'j kondut'o'j cel'ant'a'j al komunik'ad'o iom post iom mal'kutim'iĝ'as. Kvankam ili konserv'as la kapabl'o'n el'send'i vok'aliz'o'j'n ¹ tip'a'j'n de la propr'a spec'o, dom'papag'o'j neniam ricev'as respond'o'n. Ricev'ant'e neniu'n respond'o'n, ili'a komunik'a kondut'o rest'as ne'fin'it'a, ĉar ĝi konsist'as el demand'o, kiu est'as neniam sekv'at'a de respond'o. Nu, se est'as almenaŭ ĉiu'tag'a rilat'o kun hom'o'j, ili turn'as si'a'n komunik'a'n bezon'o'n al la membr'o'j de la spec'o, kun kiu ili hav'as pli da rilat'o'j, do al si'a propriet'ul'o aŭ trejn'ist'o. Per'e de si'a disting'a voĉ'a aparat'o ili prov'as eĥ'i hom'a'j'n son'o'j'n, kiu'j pov'as kontent'ig'i ili'a'n de'nask'a'n neces'o'n komunik'i.

Vort'proviz'o

Kiam ili est'as al'ven'int'a'j al tiu stadi'o, oft'e oni spert'as grand'a'n kaj rapid'a'n pli'grand'iĝ'o'n de ili'a vort'proviz'o en'e de ekster'ordinar'e mal'long'a temp'o. Simpl'a lert'aĵ'o por instru'i papag'o'n parol'i do est'as kontent'ig'i ĝi'a'n bezon'o'n komunik'i, uz'ant'e kelk'a'j'n vort'o'j'n el'parol'at'a'j'n mal'rapid'e kaj klar'e. Ĝeneral'e est'as util'e elekt'i vort'o'j'n plen'a'j'n de vokal'o'j, ĉar la best'o sukces'as ripet'i tiu'j'n kun pli da facil'ec'o. Ag'ant'e tiel kun ni'a'j papag'o'j, ni ne nur pov'os instig'i ili'n lern'i kelk'e da vort'o'j, sed ankaŭ ni kontent'ig'os ili'a'n bezon'o'n montr'i soci'a'n kondut'o'n, natur'e komun'a'n al ĉiu'j papag'o'j, don'ant'e el'ir'ej'o'n al ili'a „en'kaĝ'ig'it'a” komunik'a em'o.

1. vok'aliz'i: ekzerc'i si'n pri kant'ad'o laŭ vokal'o'j aŭ per la la la.

Stud'as fak'ul'o'j mov'o'j'n okul'a'j'n

Kiam ili dev'as re'trov'i antaŭ'e en'memor'ig'it'a'j'n inform'o'j'n en la meandr'o'j de la memor'o, la hom'a'j okul'o'j funkci'as kiel du zorg'a'j cel'um'ist'o'j. Ni'a cerb'o registr'as ĉiu'j'n don'it'aĵ'o'j'n, ord'ig'ant'e ili'n de mal'dekstr'e al dekstr'e, kaj, kiam ni bezon'as trov'i i'o'n gravur'it'a'n en ni'a memor'o, ni mov'as la okul'o'j'n en la sam'a direkt'o por skan'i ni'a'n mens'a'n spac'o'n. Jen la rezult'o de esplor'o el'don'it'a en la revu'o Cognition, plen'um'it'a de la ital'a universitat'o de Milano-Bicocca kun'labor'e kun la svis'a universitat'o de Zurik'o.

La esplor'ist'o'j – sci'ig'as la universitat'o'j per pri'a komunik'aĵ'o – analiz'is per'e de special'a'j okul'vitr'o'j la spontane'a'j'n mov'o'j'n de la okul'o'j, kiam oni en'memor'ig'as kaj kiam oni re'memor'as inform'o'j'n, kiu'j koncern'as la tiel nom'at'a'n mal'long'daŭr'a'n memor'o'n. La esplor'o konfirm'as la fakt'o'n, ke ni'a cerb'o pli facil'e memor'as inform'o'j'n, se ĝi est'as stapl'int'a ili'n de mal'dekstr'e al dekstr'e. Unu'a'foj'e ĉi tiu hipotez'o est'as konfirm'it'a dank'e al la analiz'ad'o de la spontane'a'j okul'a'j mov'o'j, kiu'j akompan'as la serĉ'ad'o'n kaj la post'a'n re'akir'ad'o'n de en'memor'ig'it'a'j inform'o'j.

Sekvenc'o

La fak'ul'o'j pet'is dek part'o'pren'ant'o'j'n en'memor'ig'i sekvenc'o'n de kvin numer'o'j, kiu'j aper'is unu post la ali'a centr'e de iu ekran'o, kaj, en post'a moment'o, montr'is al ili ali'a'j'n numer'o'j'n (de 1 ĝis 10) pet'ant'e, ke ili indik'u parol'e, ĉu la ĵus aper'int'a'j numer'o'j aparten'as aŭ ne aparten'as al la sekvenc'o iom pli mal'fru'e stapl'it'a. En la fin'a stadi'o de la test'ad'o la part'o'pren'ant'o'j dev'is ripet'i ĉiu'j'n nombr'o'j'n voĉ'e, laŭ la ord'o de la stapl'ad'o.

Strategi'o

Ekspluat'ant'e la metod'o'n EyeSeeCam – tem'as pri trans'ruĝ'a sistem'o, kiu kapt'as la pozici'o'n de la okul'o'j –, la esplor'ist'o'j registr'is kiel ebl'e plej preciz'e la spontane'a'j'n okul'mov'o'j'n por stud'i la strategi'o'n, kiu'n oni adopt'is por efektiv'ig'i la task'o'n. Analiz'ant'e ĉe la part'o'pren'ant'o'j la mov'o'j'n de la okul'o'j, oni vid'is, ke ili util'ig'as difin'it'a'n kaj simil'a'n vid'a'n strategi'o'n por esplor'i la respektiv'a'n memor'o'n. Pli preciz'e, la okul'o'j mov'is si'n de mal'dekstr'e dekstr'e'n, kio sugest'as ne nur tio'n, ke ord'a'j sekvenc'o'j est'as spac'e organiz'at'a'j en'e de ni'a memor'o, sed ankaŭ tio'n, ke ni mov'as ni'a'j'n okul'o'j'n por esplor'i la spac'o'n uz'it'a'n por en'memor'ig'i inform'o'j'n.

Bret'ar'o

Ĉi tiu'j rezult'o'j – vol'is klar'ig'i Luis'a Girelli kaj Luca Rinald'i, la aŭtor'o'j de la esplor'o – montr'as, ke ni'a cerb'o uz'as kaj vid'a'j'n kaj spac'a'j'n strategi'o'j'n por kod'i kaj reprezent'i al si mem ajn'a'n inform'o'n ricev'it'a'n. Ŝajn'as, ke la okul'o'j est'as util'ig'at'a'j kiel aktiv'a instrument'o por serĉ'i en la memor'o inform'o'n ĵus lern'it'a'n kaj stapl'it'a'n sur „bret'ar'o'n” spac'e aranĝ'it'a'n.

Mal'kovr'o'n pri kari'o far'is team'o el Italio

Se kred'i la proverb'o'n „sufer'o du'op'a, sufer'o du'on'a”, la jen'a'n nov'aĵ'o'n rigard'os konsol'a mult'a'j leg'ant'o'j, aŭ minimum'e tiu'j, kies inkub'o est'as la trepan'o, la injekt'il'o kaj la rest'ant'a instrument'ar'o je dispon'o de dent'ist'o'j. Jam en tre antikv'a epok'o, kari'o frap'ad'is ni'a'j'n pra'ge'patr'o'j'n, tiel ke kelk'foj'e ili bezon'is turn'i si'n al pra'ul'o'j de modern'a'j dent'kurac'ist'o'j.

Oni kred'is, sur'baz'e de la ĝis'nun'a'j kon'o'j, ke la plej antikv'a'j dent'a'j terapi'o'j dat'iĝ'as de la neolitik'o (antaŭ 7-9 jar'mil'o'j). La freŝ'a mal'kovr'o okaz'int'a en tiel nom'at'a Ripar'o Villabruna, en la nord-ital'a val'o Rosna, ebl'ig'as tamen pli fru'e dat'i dent'kurac'ad'o'n je 5000 jar'o'j, iam en la fru'a paleolitik'o (aŭ pra'ŝton'epok'o): tio'n sci'ig'as team'o de fak'ul'o'j el la ital'a'j universitat'o'j de Bolonjo kaj Ferar'o, per'e de artikol'o publik'ig'it'a de la revu'o Scientific Reports.

Molar'o

La scienc'ist'o'j pri'esplor'is kari'a'n lez'o'n ĉe'est'a'n en la sub'a molar'o (muel'dent'o, maĉ'dent'o) de vir'o en'ter'ig'it'a antaŭ 14 000 jar'o'j en la menci'it'a ej'o. La analiz'o'j konfirm'as, ke, por pur'ig'i ĝi'a'n infekt'it'a'n hist'o'n, oni intenc'e trakt'is la kari'a'n kav'o'n en'e de li'a buŝ'o. Kiu'manier'e? Help'e de bek'o el ŝton'o.

Ĉi tiu mal'kovr'o pli'ampleks'ig'as la hom'a'j'n sci'o'j'n pri la histori'a evolu'o de dent'kurac'a'j procedur'o'j. Ŝajn'as, ke tiu'okaz'e oni sagac'e adapt'is la jam kon'at'a'n metod'o'n de dent'pik'ad'o, konsist'ant'a el la ekspluat'ad'o de lign'a'j aŭ ost'a'j baston'et'o'j (util'ig'at'a'j, laŭ ni'a'j sci'o'j, jam antaŭ du milion'o'j da jar'o'j) kun la cel'o for'ig'i mal'grand'a'j'n pec'o'j'n de manĝ'aĵ'o rest'int'a'j inter dent'o'j.

Histori'o, kiu far'iĝ'as part'o de la histori'o

Oni atribu'as al Konfuceo la jen'a'n saĝ'a'n fraz'o'n: „Se vi vol'as sci'i la est'ont'ec'o'n, stud'u la pas'int'ec'o'n”. Pri tio mi pens'is dum la tut'a leg'ad'o de Histori'o de la Esperant'a Literatur'o, larĝ'spir'a verk'eg'o de Carlo Minnaja kaj Giorgio Silfer. La pli-ol-700-paĝ'a, grand'format'a, tol'e bind'it'a, fortik'a volum'o destin'iĝ'as al honor'a lok'o sur la bret'ar'o de ĉiu esperant'ist'o, kiu konsider'as la lingv'o'n kiel ver'e serioz'a'n kultur'fenomen'o'n. Kaj se skeptik'ul'o ĝi'n tra'leg'os sen blind'a antaŭ'juĝ'o, tiam li, cert'e, ricev'os sku'o'n je si'a'j dub'o'j pri la signif'o de Esperant'o en ĝi'a du'a jar'cent'o. Ver'e konvink'a verk'o!

Tra la libr'o menci'iĝ'as mil'o'j da aŭtor'o'j, kiu'j pli aŭ mal'pli grav'e kontribu'is al la esperant'a literatur'o, inter la jar'o'j 1887 kaj 2012 (kun alud'o'j ĝis 2015) – kaj tio sufiĉ'us por montr'i, ke Esperant'o ne est'as simpl'e lud'o de vizi'ul'o'j. Proz'o, poezi'o, teatr'o, ese'o, revu'o'j, divers'a'j skol'o'j – vast'a est'as la analiz'ad'o. Oni plej oft'e emfaz'as la original'a'n literatur'o'n, krom se traduk'o'j est'as ver'e el'star'a'j. Sed ne tem'as simpl'e pri long'a list'eg'o. Ĉiu aŭtor'o ricev'as koment'o'n, kaj la koment'o'j est'as nepr'e sagac'a'j kaj kler'a'j. Neni'u ricev'as ne'merit'it'a'n laŭd'o'n, neni'u ricev'as mal'just'a'n kritik'o'n. Por la leg'ant'o la avantaĝ'o est'as, ke se iu verk'o est'as sub'strek'it'a kiel grav'a, tiam li pov'as fid'i, ke tia ĝi cert'e ja est'as. Oni evident'e verk'is ne por plaĉ'i al aŭtor'o'j, sed por rigor'e analiz'i la verk'o'j'n. Kurioz'e, ke tra la libr'o oft'e oni leg'as la epitet'o'n morn'a.

Sed ne nur pri fak'a'j serioz'aĵ'o'j tem'as la libr'o. Mal'e, ĝi kapt'as la literatur'a'j'n konsider'o'j'n por registr'i histori'a'j'n fakt'o'j'n, kiu'j montr'as la viv'ant'ec'o'n mem de la komun'um'o. Esperant'o viv'as por la hom'o'j, kiu'j ĝi'n uz'as en si'a ĉiu'tag'a viv'o. Mi cit'as kelk'a'j'n kurioz'aĵ'o'j'n de la histori'o, pri kiu'j mult'a'j el ni ne sci'as:

– ĉu vi sci'as, ke oni iam propon'is Esperant'ist'a'n fajf'signal'o'n? (p. 57);

– ĉu vi sci'as, ke la aŭtor'in'o de la unu'a Esperant'a roman'o, verk'it'a de vir'in'o, est'is brit'a, kaj aktiv'a en Aŭstrali'o? (p. 83);

– ĉu vi sci'as, ke Aleksandro Zamenhof, la plej jun'a frat'o de Ludovik'o, rev'is kaj prov'is star'ig'i jud'a'j'n koloni'o'j'n en Brazilo? (p. 27);

– ĉu vi sci'as, ke la fam'a Raymond Schwartz est'is unu'e german'a civit'an'o, post'e franc'a, kaj batal'is por Germanio en la unu'a mond'milit'o, kaj por Franci'o en la du'a? (p.163);

– ĉu vi sci'as, ke Lant'i, kiu iniciat'is la Sat-mov'ad'o'n, si'n mort'ig'is? (p.179);

– ĉu vi sci'as, ke la revu'o Nun'temp'a Bulgario iam hav'is 10 000 abon'ant'o'j'n? (p. 195);

– ĉu vi sci'as, ke Shatner, la protagonist'o de la esperant'a pionir'a film'o Incubus, est'is la sam'a kiel de la original'a seri'o Star Trek? (p. 369).

Tia redakt'ad'o de libr'o pri histori'o far'as ĝi'n agrabl'a kaj eĉ amuz'a. For'est'as pedant'ec'o, ĉe'est'as konstant'a montr'ad'o, ke literatur'o ekzist'as kiel part'o de la viv'o mem de normal'a'j hom'o'j.

Apart'e mi mir'as pri la kompetent'a kaj mal'facil'a elekt'o de la menci'ind'a'j aŭtor'o'j. Grav'ul'o'j, kiu'j mark'is la esperant'a'n kultur'o'n, ricev'is foj'foj'e divers'a'j'n paĝ'o'j'n; et'ul'o'j, kiu'j produkt'is apenaŭ mal'grand'a'n kontribu'o'n, ricev'is kelk'a'j'n lini'o'j'n. La esplor'ad'o est'is cert'e tre labor'ig'a, kaj la kribr'ad'o dilem'a. Kiam las'i iu'n flank'e? Jen pens'ig'a flank'o de tia verk'o pri histori'o. Ĉar, cert'e, for'est'as el la libr'o de Minnaja kaj Silfer mult'a'j aŭtor'o'j, kiu'j est'is relativ'e grav'a'j en si'a lok'a mov'ad'o – kaj tio pov'us aspekt'i mal'just'e, rilat'e tiu'j'n modest'a'j'n batal'ant'o'j'n.

Mi pov'us parol'i pri almenaŭ du brazilaj aŭtor'o'j, kiu'j fort'e influ'is la tiu'land'a'n mov'ad'o'n per si'a'j verk'o'j, kaj tamen ne aper'as en la indeks'o de nom'o'j de la recenz'at'a verk'o: Port'o Carreiro Net'o kaj Ismael Gomes Braga. (Est'as ver'o, ke ili si'n dediĉ'is precip'e al traduk'ad'o, sed sam'e far'is la menci'it'a'j Kab'e kaj Grabowski.) Supoz'ebl'e, el ali'a'j land'o'j ali'a'j merit'o'plen'a'j aŭtor'o'j rest'is for.

Oni pov'as facil'e kompren'i, ke la Histori'o de la Esperant'a Literatur'o ne pov'us est'i plen'plen'e komplet'a. Iom el ĝi oni dev'is for'tranĉ'i, ĉar ĝi ne koncept'iĝ'is kiel enciklopedi'o. Cert'e, la aŭtor'o'j eĉ ne pretend'is tio'n por evit'i tro pez'a'n, lac'ig'a'n libr'o'n. Kaj mi juĝ'as, ke la aŭtor'o'j tio'n far'is tut'e ekvilibr'e. La mank'o'j'n stud'em'ul'o'j dev'as tra'serĉ'i ali'lok'e, kaj ĉi tio de'nov'e montr'as, kiel riĉ'a est'as la esperant'a kultur'o: mal'facil'e est'us el'ĉerp'i la material'o'n.

Pri la tekst'o mem ne neces'as laŭd'o: Minnaja kaj Silfer est'as kon'at'a'j „modern'a'j klasik'ul'o'j”. Ili'a tekst'o flu'as serioz'e kaj sam'temp'e mal'pez'e kaj viv'ec'e tra 54 ĉapitr'o'j pli-mal'pli sam'long'a'j. La pres'o est'as klar'a, kun mult'a'j sen'kolor'a'j ilustr'aĵ'o'j, preskaŭ ĉiu'paĝ'e. Por facil'ig'i la konsult'ad'o'n, al'don'iĝ'is referenc'o'j, glos'o'j, bibliografi'o, antologi'o kaj indeks'o'j de bild'o'j, verk'o'j, revu'o'j, tem'o'j kaj person'o'j. La kovr'il'o ŝajn'as al mi tre bel'a.

Unu'fraz'e: la aŭtor'o'j produkt'is impon'a'n verk'o'n pri la histori'o de la esperant'a literatur'o, kaj ili'a verk'o de nun far'iĝ'as part'o mem de la histori'o. Ne ebl'us al la esperant'ist'ar'o sufiĉ'e dank'i ili'n pro tia majest'a labor'o.

Carlo Minnaja kaj Giorgio Silfer: Histori'o de la Esperant'a Literatur'o. Eld. LF-koop, La Chaux-de-Fonds, 2015. 748 paĝ'o'j. Bind'it'a. ISBN 3-906595-21-8.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Panoram'o pri la manks'a kaj kornvala literatur'o'j

Dum ekskurs'o al la urb'o Galivo (gael'e Gaillimh), situ'ant'a en okcident'a Irlando, mi vizit'is Charlie Byrne Bookshop, unu el la plej interes'a'j lok'a'j libr'o'vend'ej'o'j. Tie mi trov'is du unik'aĵ'o'j'n: 242-paĝ'a'n libr'o'n pri Esperant'o, skrib'it'a'n en la irland-gael'a, kaj ali'a'n libr'o'n german'lingv'a'n kun la titol'o Keltische Sprachinseln („Kelt'a'j lingv'o'insul'o'j”). Ĉi-last'a, el'don'it'a de Frieling und Partner (berlina el'don'ej'o), est'ig'as antologi'o'n de skrib'aĵ'o'j far'e de modern'a'j kelt'a'j aŭtor'o'j, kaj en'hav'as traduk'o'j'n en la german'a'n. La aŭtor'o/kompil'int'o est'as Sabin'e Heinz.

Por ĉiu'j, kiu'j ŝat'as literatur'o'n, tiu antologi'o ja est'as aĉet'ind'a; la unu'a libr'o menci'it'a, iom mal'pli. Sabin'e Heinz inkluziv'ig'as en si'a verk'o kaj poezi'o'n kaj proz'o'n en kvar kelt'a'j idiom'o'j, tio est'as la breton'a, la irland-gael'a, la skot-gael'a kaj la kimr'a. Mi leg'is ĝi'n kun plezur'o, sed bedaŭr'is la mank'o'n de menci'o pri mal'pli kon'at'a'j kelt'a'j lingv'o'j kiel la kornvala kaj la manks-insul'a.

Mi supoz'as, ke ne mult'a'j hom'o'j sci'as (eĉ en la brit'a'j insul'o'j aŭ en Irlando), ke ekzist'as modern'a literatur'o en tiu'j en'danĝer'ig'it'a'j (kaj, ĝis antaŭ ne'long'e, supoz'e mort'int'a'j) idiom'o'j. Tamen, en la last'a'j jar'o'j, entuziasm'ul'o'j prov'is vek'i interes'o'n pri si'a lingv'a hered'aĵ'o, kaj cert'a'grad'e sukces'is re'viv'ig'i ĝi'n. Ĉi-sub'e mi do prov'os ŝtop'i la mank'lok'o'n, prezent'ant'e la titol'o'j'n de kelk'a'j specimen'o'j de la kornvala kaj manks'a literatur'o'j.

Predik'aĵ'o'j

Koncern'e la kornval'an lingv'o'n, ekzist'as kelk'e da rest'aĵ'o'j el ĝi'a mez'epok'a literatur'o. La plej fru'a (tem'as pri long'a poem'o titol'it'a Pascon ag'a'n Arluth, „La Pasion'o de ni'a Sinjor'o”) dat'iĝ'as plej ver'ŝajn'e de la 14a jar'cent'o. Ali'a'j antikv'a'j verk'o'j konsist'as el religi'a'j dram'o'j, predik'aĵ'o'j, poem'o'j kaj dialog'o'j. Plur'a'j proz'aĵ'o'j est'is verk'it'a'j dum la post'a'j jar'cent'o'j, ĝis la 18a, kiam la nombr'o de la de'nask'a'j parol'ant'o'j komenc'is mal'kresk'i. Tamen, en la last'a'j jar'o'j de la 19a jar'cent'o, aper'is de'nov'e verk'o'j, ĉi-foj'e skrib'it'a'j de ne-de'nask'ul'o'j. Inter la plej fru'a'j skrib'aĵ'o'j de tiu period'o est'as menci'ebl'a la tiel nom'at'a Cranken Rim'o verk'it'a de John Davey [ĝon dejvi], unu el la last'a'j person'o'j kun ankoraŭ iom da tradici'a kon'o pri la lingv'o. La koncern'a poem'o est'is el'don'it'a en 1892 kaj est'as ebl'e la last'a specimen'o de iu tradici'a literatur'o en la kornvala.

Legend'o

Komenc'e de la 20a jar'cent'o, iom da nov'a viv'o spert'is la verk'ad'o en la kornvala, konsist'ant'a precip'e el poezi'o. Ne est'as sen'precedenc'e, ke iu antikv'a aŭ apenaŭ parol'at'a lingv'o est'as iam re'star'ig'it'a, sed ŝajn'e est'as mal'pli oft'a la fakt'o, ke oni re'komenc'is verk'i en lingv'o jam rigard'at'a kiel for'mort'int'a. Kon'at'a'j kornvalaj aŭtor'o'j de tiu epok'o est'as inter'ali'e Edward Chirgwin [edŭad ĉegŭin] kaj Arthur Saxon Dennett Smith [afa saks'an denet smif], kies epope'o Trist'a'n hag Isolt, re'verk'aĵ'o de la legend'o Tristan'o kaj Izold'a, est'as plej grav'a ekzempl'o de la re'viv'ig'it'a kornvala literatur'o. Ali'a signif'o'plen'a tekst'o est'as la teatr'aĵ'o Beunans Alysaryn, „La viv'o de Alisarino”, aper'int'a en 1941 kaj verk'it'a de Peggy Pollard [peg'i polad] sur'baz'e de iu tradici'a religi'a teatr'aĵ'o el la 16a jar'cent'o. La aŭtor'o John Hobson Matthews [ĝon hobson mafjuz] verk'is poezi'o'n, ekzempl'e la poem'o'n Can Wlascar Agam Mamvro („Patriot'a kant'o de ni'a patr'o'land'o”). Du person'o'j tre influ'hav'a'j en'kadr'e de la mov'ad'o por restaŭr'i la kornval'an est'is Henry Jenner [henri ĝen'a] kaj Robert Mort'o'n Nance [robat mot'a'n nans]. Ĉi-last'a kre'is kolekt'o'n de vers'aĵ'o'j, ekzempl'e Nyns yu Marow Myghtern Arthur („Reĝ'o Artur'o ne mort'is”), pri la legend'a sen'mort'ec'o de tiu kelt'a hero'o.

Roman'o'j

Kiam la nombr'o de leg'ant'o'j en iu lingv'o mal'grand'as, est'as mal'facil'e aper'ig'i roman'o'j'n; tamen, en la okaz'o de la kornvala, kelk'a'j ja est'is el'don'it'a'j. La plej fru'a est'is An Guru'n Wosek a Geltya („La sang'a kron'o de la kelt'a'j land'o'j”), aper'int'a en 1984 kaj verk'it'a de Melville Bennetto [melvil beneto]. Post'e Michael Palmer [majkal pama] publik'ig'is Jory (1989) kaj Dyroans (1998). Plur'a'j roman'o'j en la kornvala aper'is en 2009, kun'e kun libr'o'j por infan'o'j. Trov'iĝ'as en Inter'ret'o list'o'j de libr'o'j en – kaj pri – la kornvala.

Traduk'o'j

Inter la nun'temp'a'j poet'o'j verk'ant'a'j en la kornvala menci'ind'as la nom'o'j Tim Saunders [tim sondaz] kaj Nicholas Williams [níkolas ŭíliamz]. Plur'a'j hom'o'j traduk'is al'don'e fremd'lingv'a'j'n verk'o'j'n en la kornval'an. Ekzempl'e, Jowann Richards [ĝeŭan riĉadz] kre'is la kornval'an versi'o'n de La robai'o'j de Omar Ĥajam (1990).

Bibli'o

Ĉar la kornvala est'is la sol'a kelt'a lingv'o, kiu ne posed'is versi'o'n de la Bibli'o, oni komenc'is en la jar'o 2000 traduk'i ĝi'n. La unu'a komplet'a traduk'o de la Nov'a Testament'o (Testament Noweth ag'a'n Arluth ha Savyour Jes'u Cryst) en la unu'iĝ'int'a'n kornval'an lingv'o'n est'is el'don'it'a en 2002; kaj ali'a versi'o, en la tiel nom'at'a komun'a kornvala, aper'is en 2004. Nun'temp'e, grup'o de traduk'ant'o'j pret'ig'as versi'o'n de la tut'a Bibli'o.

Liter'um'ad'o

Se trans'ir'i nun al la manks'a lingv'o, la plej fru'a dat'ebl'a tekst'o (konserv'at'a en manuskript'o de la 18a jar'cent'o) est'as poezi'a histori'o de Manks-insul'o, ek'de la en'konduk'o de krist'an'ism'o. La plej mal'fru'a taks'at'a period'o de ties aper'o est'as la 16a jar'cent'o. Krist'an'ism'o mult'e influ'is la manks'a'n literatur'o'n, do religi'a'j skrib'aĵ'o'j est'is oft'a'j, dum sekular'a'j est'is eg'e pli sporad'a'j. En la 17a kaj 18a jar'cent'o'j oni traduk'is la anglikan'a'n Libr'o'n de Komun'a Preĝ'o kaj la Bibli'o'n. La unu'a Bibli'o en la manks'a est'is pres'it'a inter la jar'o'j 1777 kaj 1819. Bedaŭr'ind'e (por la tekst'o), la tiam'a'j traduk'ist'o'j adopt'is tut'e mal'konven'a'n liter'um'ad'o'n, baz'it'a'n sur la mal'konsekvenc'a'j kaj ne'logik'a'j konvenci'o'j uz'it'a'j por skrib'i la angl'a'n lingv'o'n, anstataŭ imit'i la ortografi'o'n de la irlanda aŭ de la parenc'a skot-gael'a. (La manks'a est'as kelt'a lingv'o plej simil'a al la skot-gael'a.) Rilat'e al kelt'a ortografi'o, la manks'a prunt'o'pren'is de la kimr'a nur la liter'o'n y, uz'at'a'n en neni'u ali'a gael'a lingv'o, por indik'i la neŭtral'a'n vokal'o'n (ŝvaon). Tiu efektiv'a fuŝ'aĵ'o ig'as la skrib'it'a'n manks'a'n tut'e ne'klar'a al parol'ant'o'j de la ali'a'j variant'o'j de la gael'a: la angl'um'a liter'um'ad'o far'iĝ'is fakt'e la norm'o por la manks'a skrib'ad'o. Do irlandaj kaj skot'a'j gael'o'j ja kapabl'as iom kompren'i la parol'at'a'n manks'a'n, sed – sen apart'a stud'ad'o – ili ne sci'pov'as ĝi'n leg'i.

Kateĥism'o

Tradici'a'j religi'a'j kant'o'j, nom'at'a'j karval, evolu'is ver'ŝajn'e en la period'o antaŭ la Reformaci'o. Ĝis la 18a jar'cent'o la aŭtor'o'j de la „karvaloj” kutim'e est'is membr'o'j de la klerik'ar'o, sed dum la 19a jar'cent'o oni al'don'is nov'a'j'n tekst'o'j'n al la popular'a'j melodi'o'j, por uz'ad'o en preĝ'ej'o'j. La unu'a pres'it'a verk'o en la manks'a, nom'e Coyrle Sodjeh, traduk'aĵ'o el la angl'a de preĝ'libr'a kateĥism'o, aper'is en 1707. La vikari'o Thomas Christian [tom'as krístian] far'is mal'long'ig'it'a'n manks'a'n versi'o'n (Pargys Caillit) de la verk'o Paradiz'o perd'it'a de la poet'o John Milton [ĝon milton]. La manks'a traduk'o est'is el'don'it'a en 1796.

Fiŝ'kapt'ist'o

Edward Faragher [edŭad fáraĥa], manks'e kon'at'a kiel Neddy Beg Hom Ruy, viv'int'a inter 1831 kaj 1908, est'as rigard'at'a kiel la last'a grav'a indiĝen'a verk'ist'o en la manks'a lingv'o. Ek'de la aĝ'o de 26 jar'o'j li verk'is poem'o'j'n pri religi'a'j tem'o'j, el kiu'j kelk'a'j aper'is en la ĵurnal'o'j Mon'a's Herald kaj Cork Eagle. Li verk'is ankaŭ rakont'o'j'n, kiu'j re'spegul'as li'a'n viv'o'n kiel fiŝ'kapt'ist'o. En 1901 publik'iĝ'is li'a traduk'o, titol'it'a Skeealyn Aesop, de kelk'a'j fabl'o'j de Ezop'o.

Ŝaf'o'j

Post la last'a'temp'a re'vigl'ig'o de interes'o pri la manks'a lingv'o, est'as rimark'ind'a la aper'o de nov'a literatur'o original'a kaj traduk'it'a, inkluziv'e de Contoyryssyn Ealish ayns Cheer ny Yindyssyn: tem'as pri la manks'a versi'o de la infan'libr'o „Alic'o en Mir'land'o”. La traduk'o est'is pri'zorg'it'a de Bri'a'n Stowell [brajan steŭel], unu el la plej grav'a'j korife'o'j de la re'viv'ig'a mov'ad'o. En mart'o 2006 aper'is la unu'a plen'a roman'o en la manks'a, nom'e Dunveryssyn yn Tooder-Folley („La vampir'a'j murd'o'j”), sam'e verk'it'a de Bri'a'n Stowell. La unu'a film'o en la manks'a est'as mal'e Ny Kiree fo Niaghtey („La ŝaf'o'j sub la neĝ'o”): unu'a'foj'e prezent'it'a en 1983, ĝi est'is en'skrib'it'a en 1984 por la 5a kelt'a film'a kaj televid'a festival'o en Kardif'o (Kimri'o).

Konklud'o

Kompren'ebl'e, kiel de minoritat'a lingv'o parol'at'a de tre mal'grand'a nombr'o da hom'o'j, la literatur'o en la manks'a ne abund'as; tamen la fakt'o, ke ankoraŭ est'as hom'o'j, kiu'j dezir'as parol'i ĝi'n, verk'i en ĝi kaj publik'ig'i libr'o'j'n en ĝi, montr'as, ke daŭr'as vigl'a interes'o pri la lingv'o. Tio valid'as kaj por la kornvala kaj por la manks'a.

Interes'ul'o'j, kiu'j reg'as la angl'a'n, pov'as leg'i el'tir'aĵ'o'j'n el la manks'a literatur'o en du'lingv'a (manks'a/angl'a) antologi'o Manannan’s Cloak (Franc'is Boutle Publishers, Londono: ISBN 9781903427491).

Pri la kornvala ekzist'as la jen'a verk'o en Esperant'o: Konciz'a histori'o pri la kornvala lingv'o kaj ĝi'a literatur'o de Geoffrey H. Sutton.

La hund'id'o kaj la ŝtel'ist'o'j

Unu tag'o'n, antaŭ long'e, kiam mi unu'e mal'ferm'is mi'a'n best'kurac'ist'a'n entrepren'o'n, mi en'ir'is mi'a'n ekzamen'o'ĉambr'o'n kaj trov'is mal'kutim'a'n afer'o'n. En la seĝ'o antaŭ mi'a ekzamen'o'tabl'o, mal'jun'a nigr'a vir'o sid'is, kiu hav'is, laŭ'ŝajn'e, part'o'n de aŭt'o'motor'o sur si'a'j genu'o'j. Li dir'is al mi, „Doktor'o! Vi dev'as help'i al mi. Mi pens'as, ke mi'a hund'id'o baldaŭ mort'os!”, kaj li lev'is la aŭt'o'part'o'n kaj met'is ĝi'n sur mi'a'n ekzamen'o'tabl'o'n. Klonk! Mi sekv'e pov'is vid'i, ke la aŭt'o'part'o est'is transmisi'il'a teg'aĵ'o. Mi pov'is ankaŭ vid'i et'a'n kap'o'n en'e, kaj et'a'n korp'o'n mal'antaŭ'e.

„Ŝi'a kap'o est'as kapt'it'a en tiu teg'aĵ'o. Mi ne pov'as el'tir'i ŝi'n. Mi prov'is tut'tag'e, Doktor'o, kaj nun ŝi'a kap'o ŝvel'as, kaj mi tim'as, ke ŝi baldaŭ ne pov'os spir'i!”

Mi turn'is la teg'aĵ'o'n al la lum'o, kaj mi pov'is konstat'i, ke la vizaĝ'o de tiu hund'id'o est'as ja ŝvel'int'a. Fakt'e, ŝi'a'j okul'o'j est'is tre ruĝ'a'j, kaj ŝi'a spir'ad'o est'is jam pen'a pro la ŝvel'int'a kol'o en la tru'o de la teg'aĵ'o. Mi rimark'is ankaŭ, ke la hund'id'o ŝajn'e ne zorg'as. Ŝi prov'is nur lek'i mi'a'n vizaĝ'o'n, kaj ŝi'a vost'o sving'eg'is, kvankam ŝi ne pov'is lev'i si'a'n kap'o'n de sur la tabl'o. Ŝi prov'is boj'i, sed pro la prem'o sur ŝi'a kol'o, nur et'a pep'o el'ir'is el ŝi'a buŝ'o. Tio tut'e ne mal'kuraĝ'ig'is ŝi'n, kaj, kiam mi met'is mi'a'n man'o'n en la teg'aĵ'o'n por palp'i ŝi'a'n kol'o'n kaj la grand'ec'o'n de la tru'o, mult'a'j pep'o'j rezult'is. Ŝi est'is la plej gaj'a mort'ant'a hund'id'o, kiu'n mi iam vid'is.

Tamen mi opini'is, ke, se mi ne pov'os liber'ig'i ŝi'n tre baldaŭ, ŝi mal'rapid'e strangol'iĝ'os.

Mi rimark'is, ke mi'a man'o, post mi'a ekzamen'o, est'is tre ŝlim'a kaj nigr'a. La hund'id'o-posed'ant'o vid'is mi'a'n man'o'n kaj dir'is: „Kiam mi trov'is ŝi'n, mi prov'is el'tir'i ŝi'n, sed ne pov'is. Do mi verŝ'is naft'o'n sur ŝi'n kaj prov'is de'nov'e. Sed ŝi'a kap'o est'is jam tro ŝvel'int'a, kaj mi ankoraŭ ne pov'is el'tir'i ŝi'n.”

Nu, mi tuj for'ĵet'is mi'a'n propr'a'n plan'o'n por verŝ'i lubrik'aĵ'o'n sur ŝi'n. Mi ne pov'is imag'i, kiel ŝi pov'us est'i pli ŝlim'a, ol ŝi jam est'is. Mi pens'is, ke ebl'e mi pov'us tranĉ'i la teg'aĵ'o'n de sur ŝi'a kol'o, sed ekzamen'o de la teg'aĵ'o cert'ig'is, ke tio ne ebl'as pro la dik'ec'o de la metal'o. Mi hav'is metal'seg'il'o'n, kaj mi prov'is seg'i ĝi'n, sed post kvin minut'o'j mi eĉ ne skrap'vund'is ĝi'n. Mi konstat'is, ke tio postul'us hor'o'j'n, kaj mi hav'is nur minut'o'j'n.

Mi el'parol'is mi'a'j'n pens'o'j'n: „Se mi nur hav'us elektr'a'n metal'seg'il'o'n!”

Trankvil'a, ĝentil'a voĉ'o, kun hispan'a akĉent'o, el mi'a atend'o'ĉambr'o demand'is: „Ĉu tiu hund'id'o mort'os?”

Mi turn'is mi'n al la voĉ'o, kaj rimark'is tre hard'aspekt'a'n, haŭt'pentr'it'a'n jun'ul'o'n en mi'a atend'o'ĉambr'o. Li port'is „rot'o-kap'tuk'o'n” kaj hav'is sen'emoci'a'n vizaĝ'o'n. Fakt'e, li ŝajn'is iom danĝer'a, kaj mi mal'trankvil'iĝ'is, kiam pli fru'e li en'ir'is tiu'maten'e.

„Se mi ne pov'os el'tir'i ŝi'n aŭ for'hak'i tiu'n teg'aĵ'o'n de sur ŝi tre baldaŭ, jes”, mi dir'is al li.

Li rigard'is la plank'o'n moment'e, kaj post'e li dir'is: „Mi pens'as, ke mi kon'as iu'n, kiu pov'as help'i. Las'u mi'n telefon'vok'i.”

En tiu temp'o mal'hav'ebl'is poŝ'telefon'o'j, do li uz'is ni'a'n telefon'o'n sur la skrib'o'tabl'o. Li prem'is kelk'a'j'n numer'o'j'n, kaj atend'is moment'o'n. Laŭ'ŝajn'e, li sukces'e konekt'iĝ'is, kaj parol'is tre rapid'e hispan'e. Mi pov'is aŭd'i rid'o'n de la ali'a ul'o, sed la jun'ul'o est'is tre emfaz'a, kaj post kelk'a'j ali'a'j rapid'eg'a'j hispan'a'j vort'o'j, li fin'is.

„Ili help'os al vi. Mi konduk'os vi'n al la adres'o. Las'u mi'n parol'i, kaj ne dir'u i'o'n, ĉu bon'e? Kaj, Doktor'o, est'us bon'e, se post'e vi ne plu memor'os la adres'o'n, ĉu?”

Do, mi, mi'a klient'o, kaj la jun'ul'o, nom'it'a Alejandro, port'is la teg'aĵ'o'n kun la hund'id'o al mi'a ŝarĝ'aŭt'o. Mi kaj la hund'id'o sid'is en la karg'uj'o, dum Alejandro stir'is, kaj la posed'ant'o sid'is apud Alejandro.

Ni vetur'is tra la strat'o'j al tre mal'riĉ'a part'o de la urb'o Mobil'e. Mi est'is tre nervoz'a, ĉar ĉiu'j, kiu'j rimark'is ni'n, mal'amik'e mien'is pro ni'a ĉe'est'o. Fin'fin'e ni halt'is antaŭ mez'grand'a konstru'aĵ'o kun grand'a rul'pord'o. Mi konstat'is, ke Alejandro ver'ŝajn'e konduk'is ni'n al aŭt'o'ŝtel'ist'o'j, kaj ĉi tiu konstru'aĵ'o est'is lok'o, kie ili dis'hak'as aŭt'o'j'n en pec'o'j'n por vend'i la part'o'j'n. Angl'a'lingv'e, tio nom'iĝ'as chop shop. Cert'e ili hav'as la il'o'j'n por liber'ig'i la hund'id'o'n, kaj mi'a'j esper'o'j lev'iĝ'is iom'et'e. Alejandro en'ir'is la konstru'aĵ'o'n tra normal'a pord'o apud la grand'a pord'o.

Post kelk'a'j moment'o'j la grand'a pord'o lev'iĝ'is kun mult'e da bat'ad'o'j kaj bru'o'j. Mi ne pov'is vid'i en'e'n, ĉar la sun'o bril'eg'is ekster'e, kaj est'is tre mal'lum'e en'e. Mal'rapid'e, kelk'a'j jun'ul'o'j el'ir'is. Ili ĉiu'j port'is sam'a'j'n rot'o'kap'tuk'o'j'n kiel Alejandro kaj hav'is mult'e da haŭt'pentr'aĵ'o'j. Ili ĉiu'j ŝajn'is tre danĝer'a'j kaj cert'e ne kontent'a'j pro la ĉe'est'o de mi kaj mi'a klient'o.

Jun'ul'o al'proksim'iĝ'is kaj indik'is per kap'klin'o al la teg'aĵ'o sur mi'a'j genu'o'j. Mi memor'is, kio'n Alejandro instru'is al mi, kaj mi dir'is neni'o'n. Mi mal'rapid'e turn'is la teg'aĵ'o'n por pli bon'e montr'i la et'a'n kap'o'n de la hund'id'o en'e. La jun'ul'o etend'is si'a'n man'o'n, kaj la hund'id'o prov'is lek'i li'a'j'n fingr'o'j'n kaj mal'fort'e pep'is. La vost'o de la hund'id'o mal'fort'e sving'is unu-du'foj'e. Mi tim'iĝ'is pro la mal'fort'o de la respond'o, kaj mi sci'is, ke ni ne hav'as mult'e pli da temp'o.

Mi fiks'e rigard'is tiu'n jun'ul'o'n kaj trankvil'e dir'is: „Ŝi mort'os baldaŭ. Bon'vol'u, ĉu vi pov'as help'i?”

Li kap'jes'is, kaj li'a hard'aspekt'a vizaĝ'o subit'e romp'iĝ'is pro grand'eg'a rid'et'o. Li turn'is si'n kaj kri'is: „Ni sav'os la hund'id'o'n!”

Tuj, ĉiu'j ali'a'j jun'ul'o'j komenc'is rid'i kaj rid'et'i. Mult'e da rapid'a hispan'a lingv'o flu'is ĉirkaŭ mi, kaj du jun'ul'o'j pren'is la teg'aĵ'o'n kun la hund'id'o en la aŭtomobil'ej'o'n.

La unu'a jun'ul'o turn'is si'n al mi kaj la posed'ant'o kaj dir'is, tre ĝentil'e: „Ĉu vi vol'as en'ir'i? Est'as tre varm'e hodiaŭ. Ven'u kaj sid'iĝ'u en klimat'iz'it'a ĉambr'o. Mi hav'as kokakola'o'n aŭ te'o'n, se vi soif'as.”

Ni en'ir'is, kaj pov'is vid'i, tra fenestr'o, Alejandron kaj tri ali'a'j'n jun'ul'o'j'n kun grand'eg'a, elektr'a seg'il'o. Ili met'is ban'tuk'o'n ĉirkaŭ la kap'o'n kaj korp'o'n de la hund'id'o, kaj subit'e la aer'o est'is plen'plen'a je fajr'er'o'j kaj kriĉ'ant'a bru'o, kiam ili komenc'is seg'i. Unu el la jun'ul'o'j kuŝ'is sur'plank'e kaj kares'is kaj parol'is kun la hund'id'o, por ke ŝi ne est'u tro tim'ig'it'a.

Alejandro est'is laŭ'ŝajn'e mastr'o de tiu seg'il'o, kaj post nur kelk'a'j moment'o'j ili turn'is la teg'aĵ'o'n kaj la hund'id'o'n al la kontraŭ'a flank'o, kaj komenc'is seg'i de'nov'e.

Subit'e la bru'o halt'is, kaj la silent'o est'is tre bon'ven'a post tiu grand'eg'a kriĉ'ad'o. Ŝajn'is, ke Alejandro tre lert'e reg'is si'a'n tranĉ'o'n. Li halt'is, tuj antaŭ ol tut'e tra'penetr'i la teg'aĵ'o'n. Nun li pren'is metal'ĉiz'il'o'n en unu man'o'n kaj grand'a'n martel'o'n en la ali'a'n. Mi dev'is konstat'i, ke li aspekt'is kiel kirurg'o en operaci'ej'o. Tre zorg'e, li met'is la ĉiz'il'o'n en la tranĉ'aĵ'o'n kaj frap'et'is unu, du foj'o'j'n per la martel'o. Li ripet'is tio'n laŭ la tranĉ'aĵ'o kaj post'e iom'et'e pli en'profund'ig'is la ĉiz'il'o'n.

Kun laŭt'a krak'ad'o kaj Klonk!, la du'on'o'j de la teg'aĵ'o fal'is sur'plank'e'n, kaj ĉiu'j el tiu'j jun'ul'o'j hura'is. Alejandro turn'is la kap'o'n al ni kaj man'sving'is kun grand'eg'a rid'et'o sur la vizaĝ'o. Ne zorg'ant'e pri la naft'o, kiu mal'pur'ig'is li'a'j'n ĉemiz'o'n kaj brak'o'j'n, li lul'is la hund'id'o'n, kaj port'is ŝi'n al ni.

La ĉambr'o est'is tut'e silent'a, dum tiu'j du'on'sovaĝ'a'j jun'ul'o'j atend'is mi'a'n respond'o'n. Mi rimark'is, ke la okul'o'j de la hund'id'o jam est'as mal'pli ruĝ'a'j, kvankam ŝi'a tut'a kap'o est'is grav'e ŝvel'int'a. Sed ŝi tuj prov'is lek'i mi'a'n vizaĝ'o'n, kaj prov'is gaj'e boj'i. Ŝi ankoraŭ pov'is nur pep'i, sed est'is tiom ĉarm'e, ke ĉiu'j el tiu'j mal'mol'a'j jun'ul'o'j rid'is kaj hura'is de'nov'e.

Ni'a gast'ig'ant'o subit'e aper'is, port'ant'e botel'o'n da tekil'o, bovl'o'n da lime'o'pec'o'j, kaj sal'uj'o'n. Ni ĉiu'j celebr'is ni'a'n venk'o'n per kelk'a'j „paf'o'j” de tekil'o, lime'o'pec'o kaj sal'o. Ni ĉiu'j bon'e fest'is. Post'e, ni'a gast'ig'ant'o pet'is, ke mi don'u al li la numer'o'j'n de ĉiu'j el mi'a'j aŭt'o'j. Li dir'is, ke mi neniam dev'os zorg'i pri mi'a'j aŭt'o'j post hodiaŭ. (Fakt'e, mi neniam zorg'is, ĉar mi'a'j aŭt'o'j est'is tiom mal'nov'a'j kaj kaduk'a'j, ke, se ŝtel'ist'o'j prov'us ŝtel'i unu el ili, ili ver'ŝajn'e las'us al mi kelk'a'j'n dolar'o'j'n sur seĝ'o pro kompat'o. Ia'manier'e, neni'u el mi'a'j aŭt'o'j iam ŝtel'iĝ'is ek'de tiam.)

Do, du'on'ebri'e, mi vetur'is re'e'n al mi'a kurac'ej'o kun la hund'id'o kaj la posed'ant'o. En'ir'ant'e la antaŭ'a'n pord'o'n, mi vid'is la seren'iĝ'int'a'n vizaĝ'o'n de mi'a akcept'ist'in'o.

„Mi tre ĝoj'as re'vid'i vi'n. Mi preskaŭ vok'is polic'ist'o'j'n. Kio okaz'is?”, ŝi demand'is.

Mi konsent'is, kaj, sent'ant'e la komenc'o'n de grand'eg'a kap'dolor'o, mi rid'et'eg'is kaj dir'is: „Mi cert'as, ke mi hav'as la plej bon'a'n labor'o'n en la tut'a mond'o!”

Talent'ul'o ne forges'it'a

Nask'iĝ'is en Oksford'o, Briti'o, antaŭ 70 jar'o'j, ebl'e unu el la plej renom'a'j violonĉel'ist'o'j de la mond'o. Jacqueline du Pré [ĵaklín dupré] en'mond'iĝ'is la 26an de januar'o 1945. Ŝi'a patr'in'o Ir'is du Pré instru'is ĉe la Reĝ'a Akademi'o pri Muzik'o en Londono.

Kiam ŝi est'is 10-jar'a ŝi gajn'is jun'ul'ar'a'n muzik-premi'o'n. Post'e instru'is ŝi'n majstr'o'j de la violonĉel'o kiel Pablo Casals kaj Mstislav Rostopovich. En 1961 ŝi ricev'is 300-jar'a'n Stradivari-violonĉel'o'n.

Inter'naci'a'n re'kon'o'n ŝi rikolt'is i.a. pro interpret'ad'o de la konĉert'o por violonĉel'o de la angl'a kompon'ist'o Edward Elgar. Ŝi kon'at'iĝ'is kun mult'a'j pint'a'j muzik'ist'o'j, inkluziv'e de la pian'ist'o kaj dirigent'o Daniel Barenboim. Li dir'is, ke ŝi est'as la plej talent'a muzik'ist'o, kiu'n li kon'as. Ili ge'edz'iĝ'is en 1967.

Lam'ig'as

En la fru'a'j 70aj jar'o'j du Pré rimark'is mal'funkci'o'n de si'a'j fingr'o'j kaj pied'o'j. Jen la komenc'o de mult'lok'a skler'oz'o, kiu lam'ig'as la centr'a'n nerv'a'n sistem'o'n. Pro la mal'san'o ŝi'a koncert'hal'a karier'o ĉes'is, sed ŝi daŭr'e instru'is ĝis si'a mort'o en 1987 en la aĝ'o de 42 jar'o'j.

Oni memor'as ŝi'n en Oksford'o pro koncert'ej'o konstru'it'a antaŭ 20 jar'o'j ĉe kolegi'o de la universitat'o. La konstru'aĵ'o port'as ŝi'a'n nom'o'n. Tie oni prezent'as i.a. la tiel nom'at'a'j'n kusen'o-koncert'o'j'n, kiu'j cel'as jun'a'n publik'o'n.

Poŝ'telefon'a help'il'o por blind'ul'o'j

En la last'a'j monat'o'j de 2015 est'is oficial'e lanĉ'it'a Aipoly, interes'a program'o por poŝ'telefon'o'j, sen'dub'e ĝoj'ig'ont'a la tut'mond'a'n blind'ul'a'n komun'um'o'n. Tem'as ne pri krom'a amuz'a kaj temp'o'perd'ig'a vide'o'lud'o, sed pri spec'o de art'e'far'it'a okul'o kapabl'a re'kon'i, pri'labor'i kaj eĉ parol'e pri'skrib'i vid'aĵ'o'j'n fot'it'a'j'n per si'a telefon'o.

La invent'o est'as al'skrib'end'a al Albert'o Rizzoli, ital'a civit'an'o apenaŭ 22-jar'a kaj fil'o de la el'don'ist'o Angel'o Rizzoli, for'pas'int'a en 2013. Kun li kun'labor'is ankaŭ Marita Cheng, jun'ul'in'o el Aŭstrali'o jam premi'it'a en 2012 en si'a land'o kiel plej promes'plen'a scienc'ist'in'o. Antaŭ la oficial'a ek'aper'o de la program'o, ĝi est'is laŭ'dev'e test'it'a ĉe ok'dek'o da blind'ul'o'j; la koment'o'j de ĉi-last'a'j – pri la ebl'o hav'i fin'fin'e je propr'a dispon'o instrument'o'n util'a'n por tuj'a ek'kon'o de la ĉirkaŭ'ant'a mond'o – est'is tre flat'a'j, kio konvink'is la team'o'n, ke la temp'o'j est'as jam matur'a'j por dis'vast'ig'i kaj komerc'ig'i la program'o'n, kvankam io ankoraŭ pli'bon'ig'ebl'as.

Datum'baz'o

La funkci'ad'o de Aipoly est'as simpl'a: oni fot'as i'o'n kaj, post maksimum'e 20-sekund'a atend'o, al'ven'as detal'a kaj zorg'a pri'skrib'o de la fot'o. Kiu'manier'e tio ebl'as? Unu'e la poŝ'telefon'o send'as per'e de Inter'ret'o la fot'o'n al ret'a servil'o, kiu kompar'as la ricev'it'a'n bild'o'n kun milion'o'j da bild'o'j ĉiu'spec'a'j, registr'it'a'j kaj kolekt'it'a'j en apart'a datum'baz'o kaj koncern'ant'a'j pli ol 300 000 mal'sam'a'j'n objekt'o'j'n kaj situaci'o'j'n.

Detal'o'j

La unu'a'j rezult'o'j ŝajn'as est'i tre'eg'e pli bon'a'j ol tiu'j ĝis nun ating'it'a'j de simil'a'j ekzist'ant'a'j program'o'j, mult'nombr'a'j kaj foj'foj'e sen'pag'a'j, sed ne bon'e funkci'ant'a'j. La nov'ig'ec'o konsist'as ne en la koncept'ad'o mem de tia program'o, sed en la preciz'ec'o de la pri'skrib'o'j, kelk'foj'e kun ne'kred'ebl'a'j detal'o'j. „Vi nun vid'as vir'o'n rid'et'ant'a'n, kiu sur'met'is griz'a'n buton-ĉemiz'o'n kaj en'man'e ten'as glas'o'n da frukt'o'suk'o”: jen ekzempl'a pri'skrib'o.

Financ'ad'o

Rizzoli, nun'temp'e dung'it'a ĉe Gugl'o, ricev'is financ'ad'o'n de 30 000 eŭr'o'j por evolu'ig'i si'a'n ide'o'n en'e de tiel nom'at'a Singularity University. Tem'as pri institut'o sub'ten'at'a kaj sponsor'at'a de Gugl'o mem, kiu elekt'as entrepren'ist'o'j'n el la tut'a mond'o kun la ambici'a cel'o help'i ili'n plen'um'i projekt'o'j'n, kiu'j pov'os pli'bon'ig'i la viv'kvalit'o'n de miliard'o da hom'o'j en'e de jar'dek'o.

Konus'o

La ide'o kre'i tiu'n program'o'n nask'iĝ'is post la konstat'o, ke robot'o'j kaj komput'il'o'j, kvankam tre evolu'int'a'j, mal'facil'e sci'pov'as vid'i kaj „leg'i” hom-manier'e la real'a'n mond'o'n. Mank'as fakt'e al ili la fleks'ebl'ec'o neces'a por elekt'i, kio'n puŝ'fal'ig'i sur'strat'e (kompren'ebl'e kiam tio est'as ne'evit'ebl'a), ĉu infan'o'n aŭ oranĝ'a'n konus'o'n. Aipoly mal'e inteligent'e analiz'as, re'kon'as kaj pri'skrib'as iu'n ajn bild'o'n, kiu'n oni sub'met'as al ĝi: kie oni si'n trov'as, kiu'j kolor'o'j vid'ebl'as, kiu'n ag'o'n oni far'as (ekzempl'e ĉu iu kur'as aŭ sid'as, rid'et'as aŭ plor'as).

Super'bazar'o

En'e de mal'grand'a temp'o'daŭr'o, blind'ul'o'j pov'as sci'i, kiu'j'n kaj kia'j'n vest'o'j'n sur'met'is ili'a'j ge'fil'o'j, sam'kiel re'kon'i eventual'a'j'n strat'a'j'n indik'o'j'n, lokaliz'i mal'proksim'a'j'n objekt'o'j'n aŭ, pli simpl'e, ek'sci'i, je la kiom'a hor'o la ven'ont'a aŭtobus'o pas'os aŭ kiu est'as la prez'o de er'o vend'at'a en super'bazar'o. Ĉio ĉi, not'ind'e, sen nepr'a help'o de akompan'ant'o kun karn'o kaj ost'o'j.

Bild'arkiv'o

La program'o, jam efik'a – kiel dir'it'e – el plur'a'j vid'punkt'o'j, kompren'ebl'e ankoraŭ hav'as kelk'e da pli'bon'ig'ot'a'j aspekt'o'j. Grup'o da program'ist'o'j nun labor'as je la pli'riĉ'ig'o de la bild'arkiv'o. Pen'valor'as tio'n far'i, ĉar en la mond'o viv'as 285 milion'o'j da blind'a'j person'o'j kaj, ĝis 2020, oni kalkul'as, ke tri'on'o el ili est'os ek'uz'int'a inteligent'a'n poŝ'telefon'o'n. En'e de mal'mult'a'j jar'o'j, ĝi do pov'us ver'e ŝanĝ'i la viv'o'n de blind'ul'o'j, en'ir'ant'e ili'a'n ĉiu'tag'ec'o'n kiel alt'valor'a help'il'o, sed ebl'e ankaŭ tiu'n de vid'ant'a'j person'o'j, ekzempl'e se oni lern'as fremd'a'n lingv'o'n kaj dezir'as ĝi'n praktik'i en original'a manier'o.

Pont'o'lingv'o en sud-orient'a Azi'o

Jam de long'a temp'o la insul'ar'a region'o de sud-orient'a Azi'o hav'as unu komun'a'n lingv'o'n, spec'o'n de lok'a Esperant'o: tem'as pri la malaj'a lingv'o. Unu el la mal'grand'a'j dialekt'o'j de la malaj'a lingv'o, kiu est'is uz'at'a dum la Sriviĝaja Regn'o en la region'o Riau (Sumatr'o), evolu'is kiel lingv'o de la tut'a Indonezio ek'de la 7a jar'cent'o p.K. Kiel tio okaz'is?

Trib'o'j

Indonezio est'as vast'eg'a land'o, kiu konsist'as el pli ol 17 000 insul'o'j kaj nombr'as pli ol 300 trib'o'j'n kaj pli ol 700 lingv'o'j'n. Se la indonezia lingv'o ne est'us kre'it'a, sen'dub'e la loĝ'ant'ar'o ne pov'us bon'e inter'komunik'iĝ'i. En la ĉef'a insul'o, Jav'o, ekzist'as fakt'e minimum'e dek lingv'o'j. En kelk'a'j region'o'j ĉiu provinc'o hav'as si'a'n lingv'o'n. Rimark'ind'a est'as la insul'o Nov-Gvineo, kie ĉiu vilaĝ'o (!) hav'as propr'a'n lingv'o'n: rezult'e de tio ekzist'as en tiu ĉi insul'o cent'o'j da idiom'o'j.

Tia'j est'as la kial'o'j, pro kiu'j oni konstat'as en Indonezio tiom da mal'sam'a'j lingv'o'j. Kelk'a'j el la plej grav'a'j? Est'u ĉi tie menci'it'a'j la jav'a, la sunda, la madura, la bali'a, la malaj'a, la batakaj lingv'o'j, la minankabaŭa kaj la tiel nom'at'a ĉin'id'a lingv'o'grup'o.

Vari'ec'o

Kvankam la pli'mult'o de la tie'a'j lingv'o'j aparten'as al la sam'a – aŭstronezi'a – lingv'ar'o, mult'a'j el ili ne est'as inter'kompren'ebl'a'j. La papu'a'j idiom'o'j, kiu'j tiom kontribu'as al la lok'a lingv'a vari'ec'o, eĉ ne aparten'as al la sam'a lingv'ar'o kiel la indonezia lingv'o. Do, ili est'as tut'e ne'kompren'ebl'a'j por la parol'ant'o'j de ali'grup'a'j lingv'o'j.

Promes'o

Kio'n ebl'as far'i, kiam oni vol'as hav'i ŝtat'o'n, en kiu est'as parol'at'a'j pli ol 700 lingv'o'j? Oni star'ig'as komun'a'n lingv'o'n. La indonezia jam de'long'e est'as konsider'at'a la lok'a pont'o'lingv'o. La agnosk'o de la indonezia lingv'o kiel naci'a lingv'o okaz'is en la jar'o 1928 per la Sumpah Pemuda (jun'ul'ar'a promes'o) dum la Du'a Indonezia Jun'ul'ar'a Kongres'o, en kiu ĉe'est'is ge'jun'ul'o'j el la tut'a region'o de Nederlanda Hindio, kaj ĉiu'j konsent'is, ke la indonezi'an lingv'o'n oni sub'ten'u kiel naci'a'n lingv'o'n. La indonezia lingv'o est'is oficial'e agnosk'it'a tuj post la sen'de'pend'iĝ'o de Indonezio, tio est'as la 17an de aŭgust'o 1945.

Lern'ej'o

Tamen, spit'e al si'a oficial'a status'o, la indonezia est'as plej'part'e du'a lingv'o por indonezi'an'o'j. Kutim'e ili'a unu'a lingv'o, ili'a ge'patr'a lingv'o, est'as la propr'a etn'a lingv'o. Nur en post'a moment'o la indonezi'an'o'j stud'as, en la lern'ej'o, la komun'a'n indonezi'an, ĉar ĝi est'as la oficial'a instru'ad'a lingv'o en Indonezio. Ebl'as facil'e kompren'i, ke mult'a'j indonezi'an'o'j est'as do almenaŭ du'lingv'a'j; mult'a'j ceter'e parol'as ankaŭ ali'a'j'n etn'a'j'n (kaj eĉ kelk'a'j'n fremd'a'j'n) lingv'o'j'n.

Registr'o'j

Nun'temp'e part'o de la jun'ul'ar'o rigard'as la lok'a'j'n/etn'a'j'n lingv'o'j'n kiel ne'modern'a'n afer'o'n, kaj mult'a'j jam for'las'is si'a'n etn'a'n lingv'o'n, kvankam ili ĝi'n kompren'as. La kresk'ant'a rol'o de la indonezia lingv'o iom mal'pli'ig'is la uz'ad'o'n de etn'a'j lingv'o'j: eĉ inter hom'o'j, kiu'j hav'as la sam'a'n etn'a'n lingv'o'n, oft'e oni prefer'as uz'i la indonezi'an. La etn'a'j lingv'o'j ali'flank'e est'as relativ'e mal'pli facil'a'j ol la indonezia, kaj bezon'at'as temp'o por pens'i kaj komunik'iĝ'i en etn'a'j lingv'o'j. Tio okaz'as, ĉar en etn'a'j lingv'o'j ekzist'as divers'a'j registr'o'j, kaj oni parol'as ali'manier'e al ali'a'j ul'o'j.

Turism-are'o'j

Ceter'e, la vast'a dis'vast'iĝ'o kaj util'ig'o de la angl'a lingv'o en grand'a'j urb'o'j kaj en la ĉef'a'j turism-are'o'j pli'grand'ig'as la popular'ec'o'n de la angl'a, ekzempl'e en Ĝakarto, Bandung'o, Bali'o kaj iu'j ali'a'j region'o'j. Tio influ'as pli kaj pli mal'favor'e la situaci'o'n de la etn'a'j lingv'o'j. Pro la kresk'ant'a uz'ad'o de la indonezia kaj angl'a lingv'o'j nun'temp'e oni opini'as, ke etn'a'j lingv'o'j ne plu neces'as kaj tial for'las'ind'as. Pro tio kelk'e da etn'a'j lingv'o'j preskaŭ mort'is, kaj rezist'as nur mal'mult'e da parol'ant'o'j.

Iniciat'o'j

Tamen plur'a'j hom'o'j konsci'as, ke etn'a'j lingv'o'j est'as grav'a part'o de la indonezia kultur'o, do plen'valor'as prov'i konserv'i ili'n. Ekzempl'e, en kelk'a'j region'o'j oni star'ig'is special'a'n tag'o'n por komunik'iĝ'i per'e de etn'a lingv'o: tio okaz'as i.a. en la urb'o Bandung'o, kie oni est'as vok'at'a parol'i la sund'an ĉiu'merkred'e. Oni kred'as, ke per tia'j iniciat'o'j ebl'as help'i kaj sav'i la etn'a(j)n lingv'o(j)n.

Esperant'ist'o'j

Plur'e da esperant'ist'o'j, kiu'j ŝat'as la indonezi'an, dir'is al mi: „Mi ŝat'as ĉi tiu'n lingv'o'n, ĉar ĝi est'as tut'e simil'a al Esperant'o, do cert'e la lingv'o de Zamenhof hav'as ŝanc'o'n sukces'i en la est'ont'ec'o.” Nu, tio est'as nur part'e ver'a. Pro la bezon'o efik'e lig'i hom'o'j'n, kiu'j parol'as tre mal'sam'a'j'n lingv'o'j'n, la indonezia lingv'o ja prunt'as mult'eg'a'j'n vort'o'j'n el plur'a'j lingv'o'j, ne nur el etn'a'j lingv'o'j, sed ankaŭ el fremd'a'j idiom'o'j. Iu dir'is al mi, ke „se iu parol'as la sanskrit'a'n, la nederland'an, la angl'a'n kaj la arab'a'n, tut'cert'e tiu kompren'as la indonezi'an”. Efektiv'e la indonezia hav'as mult'a'j'n vort'o'j'n sanskrit'a'j'n, nederlandajn, angl'a'j'n kaj arab'a'j'n. Tamen la influ'o de etn'a'j lingv'o'j ne neglekt'end'as, apart'e koncern'e la influ'o'n de la jav'a, sunda, malaj'a kaj minankabaŭa lingv'o'j.

Gramatik'o

La indonezia lingv'o, krom'e, iom vari'as de lok'o al lok'o pro la fort'a influ'o de la etn'a'j lingv'o'j. Ekzempl'e, por sund'an'o'j ne ebl'as prononc'i la son'o'j'n [f] kaj [v], do ili uz'as anstataŭ'e la son'o'n [p] preskaŭ regul'e. Javan'o'j, si'a'flank'e, uz'as aspiraci'a'j'n son'o'j'n – [p ^h], [b ^h], [g ^h] – anstataŭ la ordinar'a'j'n [p], [b] kaj [g]. La mal'sam'ec'o rilat'as ankaŭ la gramatik'o'n: tiu'j, kies etn'a'j lingv'o'j aparten'as al la papu'a'j lingv'o'j, uz'as iom „strang'a'n” gramatik'o'n kompar'e al tiu de la indonezia lingv'o, sed ja ebl'as ili'n kompren'i.

Variant'o'j

Pro la supr'e pri'skrib'it'a'j aspekt'o'j la indonezia est'as sufiĉ'e simil'a al Esperant'o: ĝi'a vort'o'trezor'o de'ven'as rekt'e de ali'a'j lingv'o'j kaj ekzist'as divers'a'j lok'a'j variant'o'j pro la influ'o de sub'tavol'a'j lingv'o'j. Tamen la indonezia est'as pli natur'a lingv'o. Ĝi est'as ne tut'e art'e'far'it'a, kiel oni kred'as. La indonezia natur'e evolu'is el la komenc'a riaua malaj'a lingv'o, prunt'is mult'a'j'n vort'o'j'n, est'is agnosk'it'a kiel naci'a lingv'o kaj fin'e oni komenc'is ĝi'n util'ig'i laŭ la nun'temp'a uz'o. Do, tia'j opini'o'j, ke la indonezia est'as tre simil'a al Esperant'o, est'as nur du'on'ver'a'j.

Konklud'o

La Respublik'o Indonezio hav'as si'a'n piĝin'o'n, aŭ inter'gent'a'n lingv'o'n, kiu konekt'as la 250 milion'o'j'n da hom'o'j tie viv'ant'a'j. Mi vol'is parol'i pri ĝi en ĉi tiu ej'o, ĉar ĝi'a cel'o spegul'as tiu'n de Esperant'o, kiu simil'manier'e vol'as komunik'ig'i kaj inter'kompren'ig'i la hom'ar'o'n: ĉi tio'n efik'e kaj de'long'e far'as en sud-orient'a Azi'o la indonezia.

La berber'a, lingv'a'frank'a'o ver'a

Ver'e leg'ind'a verk'o, por ĉiu'j ŝat'ant'a'j lingv'o'scienc'o'n kaj ne nur, est'as la ital'lingv'a monografi'o La lingua franc'a barbaresca, far'e de profesor'o Guido Cifoletti. Tem'as pri lingv'ist'o el la ital'a universitat'o de Udine (urb'o situ'ant'a en la region'o Fri'ul'o, apud Aŭstrio kaj Sloveni'o), kiu jam de du'on'a jar'cent'o okup'as si'n precip'e pri lingv'o'j ŝem'id'a'j. Li tamen hav'as unu krom'a'n, kaj grav'a'n, lingv'ist'ik'a'n interes'o'n: piĝin'o'j, inter'gent'a'j lingv'o'j. Kaj al tia apart'a lingv'o, ja atest'it'a si'a'temp'e en nord'a Afrik'o kaj de tie – sen tamen ne'atak'ebl'a'j pruv'o'j – dis'vast'iĝ'int'a ankaŭ ali'lok'e, li dediĉ'is la menci'it'a'n esplor'o'n.

Kio est'as piĝin'o, inter'gent'a lingv'o aŭ lingv'a'frank'a'o? Ĉef'e ĉi-last'a est'as esprim'o, kiu ĉiam interes'is kaj al'log'is eŭrop'an'o'j'n kaj ajn'de'ven'a'j'n person'o'j'n „em'a'j'n serĉ'i la fantom'o'n de lingv'o, kiu ebl'ig'u al hom'o'j, kvazaŭ pro magi'aĵ'o, super'i ĉiu'spec'a'n dis'iĝ'o'n”. Tem'as tamen pri esprim'o inflaci'it'a kaj foj'foj'e de'voj'ig'a, kiu'n uz'as ne'taŭg'e libr'o'j kaj televid'a'j raport'o'j por alud'i al lingv'a'j fenomen'o'j efektiv'e tre mal'simil'a'j unu al la ali'a (ekzempl'e la pra'grek'a kaj la latin'a en la antikv'a era'o; la tiel nom'at'a Russenorsk, kun'e kun la angl'a kaj Esperant'o en la modern'a aŭ nun'temp'a mond'o; sed ankaŭ tut'a seri'o de piĝin'o'j el ĉiu lok'o kaj epok'o). Oni, al'don'e, ne mal'oft'e util'ig'as tiu'n esprim'o'n por indik'i afer'o'j'n, kiu'j hav'as absolut'e neniu'n rilat'o'n kun lingv'ist'ik'o (ekzempl'e, kiam oni pri'skrib'as eŭr'o'n kiel „lingv'a'frank'a'o'n” de la eŭrop'a'j ekonomi'o kaj financ'o'j).

Mediterane'o

Guido Cifoletti pri'zorg'is man'libr'o'n, kiu fin'fin'e klar'ig'as, kio est'as lingv'a'frank'a'o el nur'e scienc'a vid'punkt'o. Ŝajn'as, ke iu inter'gent'a lingv'o est'is iam dis'vast'iĝ'int'a en la tut'a Mediterane'o (oni util'ig'as ĉi-rilat'e la nom'o'n „mediterane'a lingv'a'frank'a'o”), sed ne est'as kon'at'e, ke nur en iu'j are'o'j de nord'a Afrik'o ĝi las'is rimark'ind'a'j'n spur'o'j'n el kvalit'a kaj kvant'a vid'punkt'o'j. La libr'o, el'don'it'a en 2010 kiel pli'bon'iĝ'o de ties antaŭ'a versi'o, est'is difin'it'a de profesor'o Harro Stammerjohann, verk'int'o de la en'konduk'o, kiel „la plej komplet'a pri'skrib'o kaj klar'ig'o de lingv'a'frank'a'o iam aper'int'a”, ĉio ĉi pli'valor'ig'it'a de la agrabl'a, ne'formal'a, foj'foj'e eĉ du'on'ŝerc'a stil'o de la aŭtor'o.

Kruc'milit'ist'o'j

La libr'o konsist'as el du part'o'j, unu teori'a (dediĉ'it'a al la en'a struktur'o de la lingv'a'frank'a'o mem kaj al ĝi'a'j karakteriz'o'j) kaj unu praktik'a, riĉ'a de real'a'j dokument'o'j kaj material'o'j. Profesor'o Guido Cifoletti hav'as la humil'ec'o'n, ne tre komun'a'n, korekt'i kelk'a'j'n asert'o'j'n pas'int'ec'e far'it'a'j'n kaj regal'as la leg'ant'ar'o'n ankaŭ per vort'ar'o, unu'a'foj'e el'don'it'a, pri sabiro. Li rimark'ig'as, ke eĉ renom'a'j fak'ul'o'j, ekzempl'e Robert A. Hall Jr., pionir'o de stud'o'j pri la kreol'a lingv'aĵ'o, parol'is pri „lingv'a'frank'a'o” sen far'i preciz'a'n esplor'o'n pri la tem'o, kvazaŭ sekv'ant'e tiam'a'j'n oni'dir'o'j'n. Dis'vast'iĝ'int'a opini'o, kiu'n profesor'o Cifoletti hast'as dement'i, est'as tio, ke la lingv'a'frank'a'o util'ig'at'a iam de kruc'milit'ist'o'j de'ven'as de nord-ital'a'j kaj provenc'a'j/okcitan'a'j dialekt'o'j. Eĉ pli erar'a est'as la el'vok'iv'a teori'o, ke la mediterane'a lingv'a'frank'a'o est'is uz'at'a kiel „komerc'a lingv'o” far'e de plej divers'a'j popol'o'j aŭ religi'a'j komun'um'o'j (hebre'o'j, maronit'o'j, grek'o'j, ital'o'j, katalun'o'j ...). La aŭtor'o star'ig'as plur'a'j'n rezerv'o'j'n pri tio, sub'strek'ant'e, ke la lingv'a'frank'a'o de li analiz'it'a (la unu'sol'a, pri kiu ekzist'as konkret'a kaj tuŝ'ebl'a material'o, nom'e la piĝin'o uz'at'a ĝis 1830 en Berberio: vast'a are'o, kiu inkluziv'is Alĝeron, Tuniz'o'n kaj Tripol'o'n) montr'as neni'a'n (kaj est'u klar'e: neni'a'n) atest'o'n pri ĝi'a util'ig'o en'kadr'e de komerc'a ag'ad'o.

Motor'o

„Stabil'a piĝin'o nom'ebl'a histori'e kaj lingv'o'scienc'e lingv'a'frank'a'o est'as atest'it'a abund'e kaj daŭr'e nur en la berber'a'j region'o'j, dum ali'lok'e (ekzempl'e en Venecio aŭ en Mez-Orient'o) ver'ŝajn'e ekzist'is lingv'a'j real'o'j pli mal'fort'a'j kaj ne'facil'e pri'skrib'ebl'a'j (la font'o'j ne trans'ig'as dokument'o'j'n preciz'a'j'n prav'ig'ant'a'j'n lingv'ist'ik'a'n pri'trakt'ad'o'n pri ili). Ali'vort'e, mi ne ne'as la ekzist'o'n de iu tut-mediterane'a lingv'a'frank'a'o, kun variant'o'j lig'it'a'j al divers'a'j epok'o'j kaj lok'o'j, sed mi asert'as, ke la berber'a piĝin'o ag'is kiel propuls'a kern'o, kiel centr'a motor'o, por ĝi”, deklar'as Cifoletti en si'a libr'o.

Gramatik'o

1) oft'e mank'ant'a disting'o inter singular'o kaj plural'o: „l'am'ig'o” signif'as kaj „la amik'o” kaj „la amik'o'j”;

2) la verb'o'j antaŭ'vid'as – por prezenc'o, preterit'o kaj futur'o – la sam'a'n form'o'n ne fleksi'it'a'n (ne konjug'it'a'n) por ĉiu'j person'o'j: „questi Signor star am'ig'o di mi”, „ĉi tiu'j sinjor'o'j est'as amik'o'j de mi” (en Esperant'o, kiel ni vid'as, okaz'as la sam'o);

3) la imperativ'o egal'as al la infinit'o, kvankam ĝi oft'e antaŭ'vid'as la uz'o'n de subjekt'o;

4) por preterit'o oni uz'as perifraz'a'n form'o'n kun help'verb'o: ekzempl'e „mi estar andato/andado” („mi est'as ir'int'a”, do „mi ir'is”). „Estar” („est'i”) est'as, kiel en Esperant'o, la regul'a help'verb'o;

5) la adjektiv'o'j disting'as vir'a'n kaj in'a'n form'o'j'n, krom se ili'a fin'aĵ'o est'as „-e” (ĉi last'a valid'as por ambaŭ genr'o'j, kiel en la ital'a kaj la hispan'a);

6) ankaŭ futur'o antaŭ'vid'as iu'n perifraz'a'n form'o'n: „bisogno mi andar” (kio laŭ'liter'e traduk'ebl'as kiel: „bezon'as mi ir'i”, do „mi ir'os”);

7) en demand'a'j propozici'o'j la vort'ord'o ne ŝanĝ'iĝ'as; kio ŝanĝ'iĝ'as, est'as nur la ton'o de la voĉ'o, krom – kompren'ebl'e – tiam, kiam oni util'ig'as demand-vort'o'n: „cosa ti ablar?” („kio'n vi parol'as?”, do „kio'n vi dir'as?”);

8) la vort'proviz'o est'as miks'aĵ'o de la ital'a, franc'a kaj hispan'a, en mult'a'j okaz'o'j kun la ĉe'est'o de plur'a'j konkurenc'a'j form'o'j (bon'o/bueno, „bon'a”; test'a/cabeza, „kap'o”);

9) foj'foj'e okaz'as ankaŭ invers'iĝ'o de liter'o'j („crompar”, „aĉet'i”) kompar'e al la original'a'j lingv'o'j, kiu'j al'prunt'is iu'j'n vort'o'j'n, kaj oni prefer'as parataks'o'n ol hipotaks'o'n, sen ke ĉio eksklud'as foj'foj'a'n util'ig'o'n de pli kompleks'a sintaks'o.

Zamenhof

Ne ebl'as, pro kompren'ebl'a'j kial'o'j, re'publik'ig'i ĉi tie la tut'a'n libr'o'n skrib'it'a'n de la nord-ital'a inter'lingv'ist'o, sed est'as rekomend'ind'e, ke ĉiu person'o, al kiu plaĉ'as piĝin'o'j, leg'u tiu'n verk'o'n. Esperant'o-parol'ant'o'j ceter'e trov'os plur'a'j'n simil'aĵ'o'j'n, rilat'e al gramatik'o, leksik'o kaj prononc'o, inter la berber'a lingv'a'frank'a'o kaj la inter'naci'a lingv'o kre'it'a en 1887 de Zamenhof, kio ig'os sen'dub'e la leg'ad'o'n pli absorb'a kaj fascin'a.

Vieno rest'as ruĝ'a-verd'a

Voĉ'don'ad'o la 11an de oktobr'o 2015 en la land'o Vieno, unu el la naŭ federaci'a'j land'o'j de Aŭstrio: Sur la unu'a lok'o rest'as la „ruĝ'a'j” social'demokrat'o'j SPÖ. Ili hav'os 44 lok'o'j'n en la parlament'ej'o (min'us kvin kompar'e kun 2010). Plej'e kresk'is la Liber'ec'a Parti'o FPÖ, kies ĉef'tem'o est'is rifuĝ'ant'o'j: 34 lok'o'j (plus sep). La tri'a'n rang'o'n ating'is la Verd'a Parti'o (10 lok'o'j, min'us unu). La Popol'a Parti'o ÖVP hav'os nur sep lok'o'j'n (min'us ses) kaj la parti'o Ne'os (Das neue Österreich, La nov'a Aŭstrio) ricev'is kvin lok'o'j'n (ĝi ne kandidat'is en 2010).

Komun'ist'o'j, pirat'o'j kaj ali'a'j mal'grand'a'j parti'o'j rest'is sub la kvin'el'cent'a lim'o kaj ne est'os reprezent'at'a'j en la viena parlament'o. Jam kvin jar'o'j'n reg'as koalici'o el social'demokrat'o'j kaj verd'ul'o'j. Plej ver'ŝajn'a est'as daŭr'ig'o de tiu koalici'o. La part'um'o en tiu elekt'o est'is 74,8 %, do pli ol en 2010 (71,2 %).

Spirit'ism'a nov'a epok'o

Karakteriz'ant'e iom (tro) simpl'e ĉi tiu'n album'o'n, sintez'o'n inter hind'a (barata) stil'o kaj tip'e okcident'mond'a aranĝ'ad'o, mi nom'us ĝi'n „Nov'a Epok'o” (angl'e New Ag'e), la muzik'ĝenr'o kon'at'a pro si'a „spirit'ism'a” muzik'stil'o. Fort'e port'as la muzik'o'n la gitar'lud'ad'o de Jim Petit, sed ankaŭ la elektron'ik'a sintez'il'o (bedaŭr'ind'e foj'foj'e tro fort'a laŭ mi'a gust'o).

Ŝat'ant'o'j de tiu muzik'stil'o cert'e am'os la album'o'n, sed sci'u, ke tem'as pri plej'part'e instrument'a album'o kaj tre mal'mult'e da (esperant'lingv'a) kant'ad'o. Kurioz'e tamen, kelk'foj'e aper'as part'o'j, kiu'j fort'e memor'ig'is mi'n pri la progrok-stil'o, specif'e la brit'a rok'band'o Pink Floyd (por mi la plej agrabl'a part'o de la disk'o, mi konfes'as).

Sonĝ'o'j

Sur la disk'o'kovr'il'o la du'a „kant'o” est'as list'ig'it'a kiel long'a, unu'sol'a muzik'aĵ'o (de pli ol 30 minut'o'j), sed fakt'e ĝi est'as 19-part'a sekvenc'o, sub la titol'o „sonĝ'o'j pri koncert'ant'a nask'iĝ'o”. Tiu titol'o don'as jam impres'o'n de tut'plen'a spirit'ism'a vojaĝ'o, dum la muzik'o flu'as inter stil'o'j divers'a'j, jen trankvil'a'j kaj gaj'a'j, jen fort'a'j kaj „pez'a'j”, eĉ trist'a'j. Tio don'as al mi'a'j „okcident'a'j” orel'o'j pli agrabl'a'n miks'aĵ'o'n ol don'us unu'stil'a 32-minut'a „medit'ad'o”, sed mi imag'as, ke tiu romp'ad'o de rapid'ec'o ĝen'us hom'o'j'n, kiu'j ŝat'as specif'e tiu'n medit'a'n aspekt'o'n de barata muzik'o.

Bon'a koncert'ant'o

Krom ebl'a'j pri'pens'aĵ'o'j de la muzik'ĝenr'o mem, kiu'n cert'e ne ĉiu ŝat'os, la ĝeneral'a son'o kaj produkt'ad'o de la album'o est'as sufiĉ'e riĉ'a'j kaj profesi'e far'it'a'j, kaj mi cert'as, ke Jim Petit est'as tre bon'a koncert'ant'o, kiu'n mi esper'as iam aŭskult'i „viv'a”.

Jim Petit: Karm'a. KD. 2014. 40 minut'o'j.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Voj'o tra arb'o'pint'o'j

Apud la orient-litova urb'o Anykščiai, kon'at'a pro pitoresk'a'j natur'bel'aĵ'o'j, en 2015 oni mal'ferm'is alt'e konstru'it'a'n lign'a'n voj'o'n. Ĝi pas'as tra arb'o'pint'o'j kaj unik'as ne nur en la balt'a'j land'o'j, sed ankaŭ en orient'a Eŭrop'o.

La voj'o long'as 300 m. Ĝi komenc'iĝ'as ĉe la ŝton'eg'o Puntukas, kiu situ'as je 6 km sud'e de la urb'o Anykščiai. La ŝton'eg'o est'as konsider'at'a kiel unu el la plej grand'a'j en Litovio. En la jar'o 2000 ĝi est'is nom'it'a natur'a, mit'ologi'a kaj histori'a monument'o. Sur la ŝton'eg'o est'as el'ĉiz'it'a'j barelief'o'j de la litovaj aviad'ist'o'j Steponas Dari'us kaj Stasys Girėnas, kiu'j en 1933 per aviad'il'o Lituanica prov'is trans'flug'i Atlantik'o'n. Tamen ili'a aviad'il'o romp'iĝ'is sur la teritori'o de la nun'a Pollando. Puntukas est'as memor'lok'o pri ili'a flug'o. Ĝi est'is inaŭgur'it'a en 1943 okaz'e de la 10a dat're'ven'o.

Ek'de la mont'et'o de Puntukas la voj'o kurb'iĝ'as ĉe arb'o'pint'o'j. Fin'e de ĝi star'as 35 m alt'a observ'o'tur'o, kiu'n oni supr'e'n'ir'as per ŝtup'et'o'j. De la tur'o mal'ferm'iĝ'as pitoresk'a vid'aĵ'o al la arb'ar'et'o de Anykščiai kaj la river'o Šventoji. Super la horizont'o ankaŭ klar'e vid'ebl'as la plej alt'a'j tur'o'j en Litovio, tiu'j de la preĝ'ej'o de Sankt'a Mateo. La observ'o'tur'o'n ornam'as naci'a'j motiv'o'j. Por handikap'ul'o'j kaj mal'jun'ul'o'j est'as special'a lift'o al la observ'o'tur'o. Sur stand'o'j turist'o'j pov'as trov'i inform'o'j'n pri la lok'a'j flaŭr'o kaj faŭn'o. En la inform'centr'o ĉe la voj'o est'as ekspozici'o, kiu sci'ig'as pri la kresk'aĵ'o'j kaj best'o'j de la lok'a arb'ar'et'o. Ĝi'a'n bel'ec'o'n pri'kant'is ne nur unu litova aŭtor'o.

La unik'a voj'o etend'iĝ'as sur preskaŭ unu'hektar'a are'o. Por real'ig'i la projekt'o'n oni uz'is 395 tun'o'j'n da metal'o kaj 1500 m ³ da beton'o. La promen'ad'o laŭ la voj'o, gvid'ant'a tra la arb'o'pint'o'j, est'as sen'pag'a, se la vizit'ant'o'j ne dezir'as ĉiĉeron'ad'o'n.

Scienc'ist'o kritik'it'a pro bunt'a bird'o mort'ig'it'a

En oktobr'o 2015 la inter'naci'a gazet'ar'o aper'ig'is en scienc'a'j rubrik'o'j diskut'ig'a'n nov'aĵ'o'n: post mult'jar'a serĉ'ad'o, la scienc'ist'o Chris Filardi fin'fin'e trov'is mal'oft'eg'a'n spec'o'n de alcion'o (scienc'e: Actenoides bougainvillei excelsus) kaj post'e mort'ig'is ĝi'n, laŭ'dir'e je util'o de la scienc'o.

Jam de du jar'dek'o'j la fak'ul'o est'is serĉ'ant'a tia'n blu-lip'har'hav'a'n bird'o'n, simil'a'n – dir'us mult'a'j ge'knab'o'j – al amuz'a kaj al'log'a pup'o. Oni sukces'is ĝi'n mal'kovr'i en'e de arb'ar'o situ'ant'a sur insul'o de la Pacifik'a Ocean'o, en la oceani'a mond'part'o. Tem'as pri sub'spec'o fakt'e viv'ant'a nur en Guadalcanal, en la insul'ar'o de Salomonoj.

Binokl'o

Oni taks'as, ke est'as rest'int'a'j mal'pli ol mil ĉi tia'j bird'o'j. Maskl'o de tiu spec'o est'is observ'it'a pas'int'ec'e tre mal'oft'e, kaj neni'u ĝis nun est'is el'tir'int'a ties fot'o'n. Oni sukces'is kapt'i nur du in'a'j'n blu-lip'har'hav'a'j'n alcion'o'j'n, preciz'e en la 1920aj kaj 1950aj jar'o'j.

Fin'e de septembr'o 2015, Chris Filardi, direktor'o de la Pacifik'a program'o ĉe la Centr'o por la konserv'ad'o kaj la bio'divers'ec'o (part'o de la Uson'a muze'o pri natur'a histori'o en Nov'jork'o), aŭd'is kaj re'kon'is la tip'a'n „kokoko-kieŭ”-an log'o'n de maskl'a alcion'o, dum li si'n trov'is en arb'ar'o. Kio'n li do far'is? Li hast'is flank'e las'i si'a'n binokl'o'n kaj fot'i ĝi'n, sed post ties kapt'iĝ'o li ne plu liber'ig'is la simpati'a'n bird'et'o'n.

Best'o'protekt'em'ul'o'j

En unu'a faz'o, en si'a ret'a tag'libr'o, la fak'ul'o ne klar'ig'is, ke li mort'ig'is la best'o'n. La elekt'o de Filardi kaj de li'a'j koleg'o'j dis'ig'is la scienc'ist'a'n komun'um'o'n. Marc Bekoff, etologo kaj biolog'o, emerit'a profesor'o ĉe la universitat'o de Kolorad'o, bedaŭr'is, ke la mort'ig'o de best'o'j je scienc'a util'o est'as praktik'o tre komun'a, al kiu tamen oni dev'us baldaŭ met'i fin'o'n. La nov'aĵ'o ceter'e koler'ig'is mult'a'j'n best'o'protekt'em'ul'o'j'n kaj uz'ant'o'j'n de Inter'ret'o.

Iu'j kritik'is la ver'e ne'neces'a'n mort'ig'o'n de tiel mal'oft'a bird'o. Dank'e al Filardi, laŭ kelk'a'j scienc'ist'o'j, oni tamen pov'os pri'skrib'i kaj analiz'i detal'e la anatomi'o'n de la koncern'a bird'o, ĝis nun ne'kon'at'a: kio est'as bon'a afer'o. „Spit'e al tio, ke la ek'vid'o'j kaj la inform'o'j pri tia alcion'o est'as tut'e ne ĉiu'tag'a'j, la bird'o mem ne est'as rar'a. Ĝi ne risk'as tuj'a'n mal'aper'o'n”, prav'ig'is si'n Filardi. Laŭ taks'ad'o de ekologi'ist'o'j, ekzist'as inter 250 kaj 1000 bird'o'j tia'j: ne'mult'o, sed ankaŭ ne'mal'mult'o. La fakt'o, ke oni kapt'is kaj „buĉ'is” unu el ili hav'os grand'a'j'n avantaĝ'o'j'n por la ceter'a'j, laŭ iu'j scienc'ist'o'j. Oni pov'os fakt'e plen'um'i ties zorg'a'n analiz'o'n kaj pri'stud'i la hom'a'n kolizi'o'n kun tiu spec'o, por ebl'ig'i ĝi'a'n tra'viv'ad'o'n. Ali'vort'e: oni mort'ig'as unu kun la cel'o sav'i mil.

Planed'o

Intervju'at'e de MONATO, ge'jun'ul'o'j el plur'a'j land'o'j loĝ'ant'a'j en Kipro konfirm'as, ke ĉi tia'j prav'ig'o'j far'e de Filardi ne tut'e (aŭ tut'e ne) kontent'ig'as. „Est'as mult'a'j ali'a'j manier'o'j por pri'stud'i nov'a'n aŭ mal'oft'a'n spec'o'n. Mort'ig'i best'o'n dev'us est'i la last'a ebl'o, kiam mank'as ajn'a alternativ'o. Tio, kio'n la scienc'ist'o far'is, ne est'as apart'e profesi'a. Li dev'us konsci'i pri tio ĉi, ĉar tem'as pri element'a sci'o”, asert'is Matija, jun'ul'o serb'de'ven'a loĝ'ant'a en Limasolo. „Mi ne akcept'as la kruel'ec'o'n kontraŭ best'o'j. Ĝi est'as sen'kial'a. Best'o'j tut'e rajt'as viv'i sur tiu ĉi planed'o, sam'kiel ni hom'o'j. Mult'a'j hom'o'j argument'as, ke ni simil'e mort'ig'as best'o'j'n ĉiu'tag'e por ili'n manĝ'i. Sed tem'as pri du mal'sam'a'j afer'o'j, pri du mal'sam'a'j mort'ig'o'j. Manĝ'i est'as fakt'e natur'a bezon'o, dum tortur'i best'o'j'n ne. Ni ne sci'as, ĉu kaj kiom best'o'j toler'as dolor'o'n”, deklar'is Olja, el Ukrainio.

Liber'ec'o

„Mi rigard'as li'a'n deklar'o'n, laŭ kiu li mort'ig'is la bird'o'n pro la bon'o de la hom'ar'o, tre mal'trankvil'ig'a. Est'as mult'e da hom'o'j sen'kor'a'j, kiu'j mort'ig'as sen kompren'i la grav'ec'o'n de tiu ag'o. Best'o'j vol'as kaj rajt'as si'a'n liber'ec'o'n. Mi opini'as, ke la fak'ul'o'j hav'is neniu'n kial'o'n por ag'i tiu'manier'e”, dir'is Maria, du'on'e kimr'a kaj du'on'e grek'kipr'a jun'ul'in'o.

„Mi est'as kontraŭ scienc'a test'ad'o ĉe best'o'j, ĉar ili tre sufer'as dum tiu ag'ad'o. Nepr'as pens'i, ke best'o'j mem hav'as anim'o'n, kiel hom'o'j, kaj ke cert'e ne plaĉ'us al ni est'i en la sam'a situaci'o”, opini'as Andria, 19-jar'aĝ'ul'in'o. „Plur'a'j scienc'ist'o'j – kiel la ne'forges'it'a Konrad Lorenz – pri'stud'is la kondut'o'n de best'o'j sen mort'ig'i ili'n kaj eĉ sen met'i ili'n en kaĝ'o'n. Sufiĉ'as ali'flank'e ring'o'j sur ili'a'j pied'o'j por kon'i ili'a'j'n kutim'o'j'n kaj ili'a'n ten'iĝ'o'n en la ĉirkaŭ'ant'a medi'o. La kial'o'j don'it'a'j de tiu scienc'ist'o est'as mi'a'opini'e bagatel'a'j. Li'a sci'vol'em'o simpl'e help'os tiu'n spec'o'n mal'aper'i pli rapid'e”, deklar'is sam'nom'a jun'ul'in'o el la mediterane'a insul'o.

Sent'o'kapabl'o

„Mi'a'flank'e, mi kred'as, ke la kial'o'j, kiu'j puŝ'is Chris Finardi mort'ig'i la alcion'o'n, ne est'is grav'a'j. Mi opini'as, ke plej mult'a'j hom'o'j ne hav'as sent'o'kapabl'o'n: oni neglekt'as la fakt'o'n, ke best'o'j mem hav'as kor'o'n. Ne est'is dev'ig'e mort'ig'i tiu'n bel'a'n bird'o'n”, al'don'is Vassilia, ankaŭ el la kipra respublik'o.

„Mi est'as konvink'it'a, ke la anatomi'o kaj la kondut'o de iu bird'o ne lud'as grav'a'n rol'o'n en la mond'o. Est'as mult'a'j eg'e pli serioz'a'j problem'o'j en la mond'o: pas'ig'i tiom da jar'o'j serĉ'ant'e mal'oft'a'n bird'o'n por post'e ĝi'n mort'ig'i (!) est'as ne'logik'e. Ceter'e, bird'o'j mem rajt'as viv'i: ĉi-okaz'e ja la scienc'ist'o'j kondut'is kiel best'o'j!”, kred'as Francesca, du'on'ruman'a knab'in'o.

Kre'it'aĵ'o'j

„En la nun'temp'a mond'o, plur'a'j opini'as, ke best'o'j est'as mal'pli dign'a'j ol hom'o'j. La scienc'ist'o'j ne kompren'as la per'fort'o'n, kiu'n ili provok'as al best'o'j. Ĉi-last'a'j ne mult'o'n dezir'as: sufiĉ'as montr'i al ili am'o'n, ili postul'as neni'o'n ali'a'n”, deklar'is Maria, kipr'an'in'o rus'de'ven'a. „Ĝen'as mi'n tio, ke kelk'a'j hom'o'j ne respekt'as la natur'o'n. Ĉi tiu ter'o est'as kre'it'a por ĉi'a'j viv'ant'a'j kre'it'aĵ'o'j, ne nur por hom'o'j”, verdikt'as fin'e Karlo, liban'de'ven'a knab'o.

UN-ik'a vizit'o

Teror'ism'o, klimat-ŝanĝ'iĝ'o kaj rifuĝ'int'o'j est'is inter la tem'o'j diskut'at'a'j en oktobr'o dum oficial'a vizit'o al Slovaki'o de la Ĝeneral'a Sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN).

Ban Ki-moon renkont'is alt'rang'a'j'n slovak'a'j'n politik'ist'o'j'n inkluziv'e de la prezid'ant'o, la parlament'a prezid'ant'o, la ĉef'ministr'o kaj ali'a'j ministr'o'j. Dum la tri-tag'a vizit'o Slovaki'o liber'vol'e kontribu'is 2 600 000 eŭr'o'j'n al fondus'o'j kaj program'o'j de UN.

Ekspozici'o

Kun la ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j Ban Ki-moon mal'ferm'is en la slovak'a ĉef'urb'o Bratislav'o ekspozici'o'n pri la 70a dat're'ven'o de UN. En la universitat'o Komenio li ricev'is honor'a'n doktor'ec'o'n kaj preleg'is pri la jar'mil'a'j evolu'ig'a'j cel'o'j de UN.

Ankaŭ la mez'epok'a'n urb'o'n Levoĉa kaj kastel'o'n Spiš, ambaŭ Unesk'o-mond'hered'aĵ'o'j'n, vizit'is Ban Ki-moon. Krom'e, kun la ministr'o'j pri intern'a'j afer'o'j de Slovaki'o kaj Aŭstrio, li vizit'is rifuĝ'int'ej'o'n en la urb'et'o Gabčíkovo [Gabĉikovo], ĉ. 50 km sud'e de Bratislav'o.

Re'trov'o de forges'it'a'j literatur'aĵ'o'j

OSSIAN

En la jar'o 1790 la skot'a poet'o James Macpherson [ĝejmz makferson], gael'e: Seumas Mac a phearsain, publik'ig'is en la angl'a lingv'o la unu'a'n part'o'n de si'a long'a epope'a poem'ar'o Ossian, kiu laŭ li'a pretend'o est'is traduk'o de original'a'j vers'aĵ'o'j el la gael'a'j tradici'o'j el Skot'land'o, kaj el Irlando, de'ven'hejm'o de la skot'gael'o'j kaj de ili'a lingv'o. Fakt'e, en ambaŭ land'o'j, la buŝ'a kaj skrib'a literatur'o'j de la popol'o inkluziv'as legend'o'j'n, poem'o'j'n, kant'o'j'n, proverb'o'j'n kaj ali'a'j'n alud'o'j'n al la rol'ant'o'j kaj hero'o'j de la kelt'a'j saga'o'j, el kiu'j mult'a'j est'as menci'it'a'j en Ossian.

Aŭtent'a kompil'aĵ'o

Macpherson pretend'is, ke la poem'ar'o est'is verk'it'a de la poet'o Ossian (skot'gael'e: Oisean, irland'gael'e: Oisín), fil'o de la hero'o Fionn mac Cumhaill, oft'a protagonist'o kaj en la irlanda kaj en la skot'a mit'ologi'o'j. Macpherson prezent'is si'a'n verk'o'n kiel aŭtent'a'n kompil'aĵ'o'n de tia'j tradici'o'j, iom kompar'ebl'a'n kun la klasik'a'j epope'o'j de ali'a'j naci'o'j. Preskaŭ ek'de la tag'o de la unu'a el'don'o de la verk'o, la publik'o akcept'is ĝi'n kun aklam'o kaj febr'a entuziasm'o. Ne'long'e post'e ŝajn'is, ke la tut'a Eŭrop'o – se ne la tut'a mond'o – fervor'is pri Ossian. Fin'fin'e oni asert'is, ke la gael'a etn'o posed'as si'a'n propr'a'n Iliad'o'n, Odise'ad'o'n, si'a'n Luziad'o'n ...

Iom post iom aper'is versi'o'j de la verk'o en ĉiu'j literatur'a'j lingv'o'j de Eŭrop'o. Ĝi est'is eg'e influ'hav'a en la evolu'o de la romantik'a mov'ad'o, kaj en la re'vigl'ig'o de la gael'a lingv'o. Pentr'ist'o'j far'is bild'o'j'n inspir'it'a'j'n de la rol'ul'o'j kaj okaz'aĵ'o'j pri'skrib'it'a'j en Ossian. Kompon'ist'o'j verk'is muzik'aĵ'o'j'n laŭ tem'o'j sugest'it'a'j de la epope'o. Tiom grand'a est'is la estim'o de la publik'o al Macpherson, ke kiam li mort'is, li est'is en'ter'ig'it'a en Poets' Corner (angul'o de la poet'o'j), inter la eminent'a'j poet'o'j en la abat'ej'o Westminster en Londono, honor'o al'juĝ'it'a nur al la plej el'star'a'j literatur'a'j eminent'ul'o'j de Briti'o.

Fraŭd'o kaj tromp'o

Sed ve! Oni baldaŭ komenc'is akuz'i Macpherson pri fraŭd'o kaj tromp'o. Neni'e trov'iĝ'is aŭtent'a gael'a original'o de la epope'o. La verk'ist'o respond'is per aper'ig'o de pretend'it'a gael'a tekst'o. Li asert'is, ke li unu'e verk'is ĝi'n en la skot'gael'a, sed dev'is publik'ig'i ĝi'n en angl'a traduk'o pro tio, ke la el'don'ist'o opini'is, ke neni'u vol'us leg'i ĝi'n, se ĝi est'us pres'it'a en la gael'a. Tiam – kaj eĉ ĝis la mez'a'j jar'dek'o'j de la 20a jar'cent'o – la gael'a, lingv'o de la aŭtor'o'j de la antikv'eg'a'j manuskript'o'j de Irlando, de kie de'ven'is la form'o de la gael'a parol'at'a en Skot'land'o, est'is mal'estim'at'a, kaj rigard'at'a kiel barbar'a, nur buŝ'a idiom'o de ne'eduk'it'a'j kamp'ar'an'o'j. Tio'n asert'is, en si'a temp'o, la leksikograf'o de la angl'a, doktor'o Samuel Johnson, unu el la plej feroc'a'j kritik'int'o'j de Ossian (kiu, parentez'e, sci'is neni'o'n pri la gael'a lingv'o).

Nun, io pri la tekst'o mem: Ossian konsist'as el tri sekci'o'j, kun la sekv'a'j titol'o'j: Fingal, gael'e: Fionnghal, hav'ant'a 3 Duain (kant'o'j'n); Temora, gael'a: Taighmora (8 Duain); kaj Conloch kaj Cuhona, gael'e: Conlaoch 'us Cuthonna (nur unu Kant'o). La poem'ar'o ne konsist'as el si'n'sekv'a rakont'o, kvankam la sam'a'j mit'ologi'a'j rol'ant'o'j re'aper'as en la tekst'o, kaj la verk'o proviz'as la leg'ant'o'n per neni'o pri la histori'o, religi'o aŭ popol'a'j kutim'o'j de la gael'o'j.

La ĉef'a'j korife'o'j est'as Ossian (Oisean) mem (kiu rakont'as la histori'o'j'n, kiam li est'as mal'jun'a kaj blind'a), li'a patr'o Fingal, liber'e baz'it'a sur la irlanda hero'o Fionn mac Cumhaill, li'a fil'o Oscar, kaj la am'ant'in'o'j de Oscar, Malvina kaj Fiona (ambaŭ nom'o'j invent'it'a'j de Macpherson). La rakont'o'j konsist'as el „sen'fin'a'j batal'o'j, kaj mal'ĝoj'a'j am'o'j”, sen kun'tekst'o aŭ klar'ig'o pri la kaŭz'o'j de la konflikt'o'j. Do la tekst'o ne pov'as pretend'i est'i eĉ part'e histori'a aŭ real'ism'a.

Ankoraŭ est'is iom da disput'o pri la aŭtent'ec'o de la poem'ar'o. En la jar'o 1952 la poet'o Ruaraidh Mac Thòmais, profesor'o pri kelt'a'j lingv'o'j ĉe la Universitat'o de Glasgovo kaj de'nask'a gael'parol'ant'o, konstat'is, ke „Macpherson kolekt'is skot'gael'a'j'n balad'o'j'n, kaj dung'is skrib'ist'o'j'n por registr'i ĉiu'n tradici'a'n material'o'n, kiu est'is buŝ'e konserv'it'a, sam'temp'e ord'ig'ant'e ĉi-rilat'a'j'n manuskript'o'j'n, sed li adapt'is tia'j'n tradici'o'j'n kun'e kun la original'a'j rol'ant'o'j kaj ide'o'j, en'konduk'ant'e mult'a'j'n ide'o'j'n si'a'j'n”.

Ebl'e oni pov'as kompar'i tiu'n proced'o'n kun la kompil'ad'o de la verk'o Kalevala far'e de Eli'as Lönnrot, el buŝ'a kareli'a kaj finn'a folklor'o'j kaj mit'ologi'o'j, rigard'at'a kiel la naci'a epope'o de Finnlando.

Pli'e, je la fin'o de la 18a jar'cent'o oni mal'kovr'is manuskript'o'n (kon'at'a'n kiel la manuskript'o de Glenmasan), kiu en'hav'as versi'o'n de irland'gael'a rakont'o iom simil'a'n al unu el la poem'o'j de Macpherson.

Kuraĝ'ig'a konstat'o

Iam, kiam mi feri'is sur et'a gael'a insul'o en Skot'land'o, mi trov'is en la insul'a bibliotek'o luks'e bind'it'a'n volum'o'n de Ossian (gael'e: Oisian) en la gael'a lingv'o. Ĉar ĝi kuŝ'is, evident'e neglekt'it'a kaj polv'o'kovr'it'a sur ŝrank'o, est'is ver'ŝajn'e, ke neni'u est'is leg'int'a ĝi'n. Ek'de tiam mi dezir'is posed'i ekzempler'o'n de tiu pretend'it'a original'o. Tamen, sam'e kiel mult'e da interes'a'j libr'o'j el'don'it'a'j en la pas'int'ec'o, ĝi ne est'is facil'e trov'ebl'a.

Antaŭ ne'long'e mi far'is kuraĝ'ig'a'n konstat'o'n. Per la ret'o mi ek'sci'is, ke ekzist'as pli ol unu entrepren'o aŭ societ'o, kiu el'don'as re'produkt'aĵ'o'j'n de valor'a'j, sed nun el'ĉerp'it'a'j kaj forges'it'a'j, original'a'j literatur'aĵ'o'j, ekzempl'e Miréio en la original'a provenc'a, kaj – je mi'a grand'a surpriz'o – Ossian en la gael'a. La last'a est'is laŭ'aspekt'e fidel'a re'pres'aĵ'o de la gael'a tekst'o far'it'a de Macpherson.

Flu'a kaj poezi'ec'a

Do mi sukces'is aĉet'i ekzempler'o'n de la re'produkt'it'a verk'o. Ek'de la moment'o, kiam mi komenc'is leg'i la gael'a'n tekst'o'n, est'is evident'e al mi, ke tem'as pri valor'eg'a literatur'aĵ'o. Mi kun'leg'is la akompan'ant'a'n angl'a'n, kiu – en si'a angl'a vest'o de la 18a jar'cent'o, aspekt'is kaj son'is bombast'a kaj, laŭ modern'a gust'o, tro ornam'a kaj mal'natur'a. Macpherson ne prov'is rim'i la angl'a'n vers'aĵ'o'n. Kontrast'e, la gael'a tekst'o est'is flu'a kaj poezi'ec'a. La gael'a'j vers'o'j est'is jen en samson'a rim'a form'o (fin'aĵ'a kaj intern'a), jen asonanc'a (en kiu nur la vokal'o'j rim'iĝ'as), ĉiu'j tre komun'a'j kaj karakteriz'a'j vers'konvenci'o'j en la bard'a gael'a prozodi'o. Element'o'j de tiu bard'a teknik'o tut'e mank'as en la angl'a tekst'o. Kvankam mi ne est'as spert'a juĝ'ant'o de epope'a lingv'aĵ'o, mi est'is konvink'it'a, ke la gael'a tekst'o de Macpherson est'as ne'kompar'ebl'e super'a al li'a angl'a tekst'o.

Tiel prezent'as si'n la demand'o: Kiel supoz'at'a traduk'o far'e de lert'a du'lingv'a aŭtor'o pov'as est'i lingv'aĵ'e, poezi'e, kaj bel'son'e admir'ind'a, dum la pretend'at'a unu'a tekst'o, far'it'a de la sam'a verk'ist'o, ŝajn'as pez'a, ankiloz'a kaj sen'kolor'a kompar'e kun la ali'a.

La plej grand'a poet'o

Por est'i just'a, oni dev'as agnosk'i, ke verk'o rigard'it'a de kelk'a'j el la plej kler'a'j hom'o'j en Eŭrop'o kiel grav'a literatur'aĵ'o (nom'e, la tekst'o de Ossian en angl'a form'o) merit'as respekt'o'n. Napoleono kaj Diderot tre admir'is la verk'o'n. Thomas Jefferson, la tri'a prezid'ant'o de Uson'o, opini'is, ke Ossian est'as „la plej grand'a poet'o, kiu iam ekzist'is”. Li eĉ asert'is, ke li intenc'as lern'i la gael'a'n por pov'i leg'i la original'o'n. La fam'a skot'a roman'ist'o Walter Scott est'is influ'it'a de la poem'ar'o, ankaŭ la german'o'j Johann Wolfgang von Goethe kaj Johann Gottfried Herder. Furor'is la oper'o Ossian, ou les Bardes de Le Sueur, kiam ĝi est'is prezent'it'a ĉe la Pariza Oper'ej'o en 1804. Ali'a'j kompon'ist'o'j, kiu'j ricev'is inspir'o'n de la verk'o, est'is Franz Schubert kaj Felix Mendelssohn.

Oni apenaŭ pov'as ne'i, ke Macpherson, ĉu tromp'ist'o, ĉu honest'ul'o, est'is kapabl'a poet'o. En la kompil'aĵ'o Cambridge History of English Literatur'e (Kembriĝa histori'o de angl'a literatur'o) la kontribu'int'o W.P. Ker rimark'ig'as, ke „La tut'a ruz'o de Macpherson, kiel filolog'a tromp'ant'o, neni'o'n signif'us sen li'a literatur'a lert'ec'o”.

Est'us domaĝ'e, se admir'o de la verk'ar'o de Macpherson de'voj'ig'us iu'n ajn de serioz'a stud'o de la ver'a literatur'a trezor'o en la gael'a lingv'o.*

Mi est'as preskaŭ konvink'it'a, ke: aŭ Macpherson verk'is la poem'ar'o'n unu'e en la skot'gael'a, kaj post'e far'is si'a'n mal'super'a'n traduk'o'n en la angl'a'n, aŭ, ke li mens'e kompil'is la gael'a'n tekst'o'n, sam'temp'e skrib'ant'e ĝi'n en la angl'a (ver'ŝajn'e nur psikolog'o pov'as dir'i, ĉu tio ebl'as). Tamen, por mi la gael'a tekst'o – kaj nur la gael'a tekst'o, kvankam ĝi est'as sen'dub'e fikci'a invent'aĵ'o – merit'as est'i rigard'at'a kiel grav'a part'o de la skot'a kaj mond'a literatur'o, kondiĉ'e, ke oni ne supoz'u aŭ pretend'u, ke tem'as pri aŭtent'a antikv'a gael'a manuskript'o.

* Kiu dezir'as leg'i aŭtent'a'j'n tekst'o'j'n en la gael'a lingv'o (foj'foj'e kun traduk'o en la angl'a), pov'os akir'i ili'n de Comann Litreachas Gàidhlig na h-Alb'a / Scottish Gaelic Texts Society (Societ'o por skot'gael'a'j tekst'o'j), kaj la ekvivalent'o en Irlando The Irish Texts Society.

Macpherson, James kaj Clerk, Archibald, The Poems of Ossian: in the Original Gaelic with a Literal Trans'lati'o'n int'o English and a Dissertation on the Authenticity of the Poems (la poem'o'j de Ossian en la original'a gael'a, kun laŭ'vort'a traduk'o en la angl'a'n, kaj disert'aĵ'o pri la aŭtent'ec'o de la poem'o'j). El'don'ej'o: Ul'a'n Press. Re'produkt'aĵ'o de ekzempler'o (1899), en la Bibliotek'o de la Alt'lern'ej'o Harvard. Unu'e pres'it'a de William Blackwood and Sons, Edinburg'o kaj Londono, 1852. 584 paĝ'o'j.

Last'a ŝot'o

En la pas'int'a'j jar'dek'o'j mult'e ŝanĝ'iĝ'is la sepult'a kultur'o, almenaŭ en region'o'j, kiu'j'n antaŭ'e domin'is la krist'an'a kred'o kun si'a'j long'temp'e fiks'it'a'j regul'o'j kaj rit'o'j.

Konsider'ind'e mult'e pli da hom'o'j prefer'as nun la brul'ig'ad'o'n de si'a kadavr'o, anstataŭ tradici'a'n en'ter'ig'o'n. Laŭ la nun'a koncept'o, urn'a'j tomb'o'j est'as pli ekologi'a'j kaj soci'konven'a'j. Krom'e ili ne okup'as mult'a'n spac'o'n, ne nepr'e bezon'as fleg'ad'o'n far'e de post'rest'int'a'j famili'an'o'j kaj ne tro kost'as.

Tendenc'o'j

Observ'ebl'as tamen divers'a'j tendenc'o'j. Est'as tiu'j, kiu'j ne nur rezign'as pri pomp'a en'tomb'ig'o, sed ordon'as, ke ili post'mort'e far'iĝ'u anonim'a'j. Ali'a'j kontrast'e jam antaŭ'mort'e tre konsci'e organiz'as si'a'j'n last'a'n voj'o'n kaj solen'aĵ'o'n, kvazaŭ ili ŝat'us mem ĉe'est'i.

Ili vol'as for'las'i la mond'o'n tiel, kiel ili viv'is: laŭt'e kun mod'a muzik'o, bunt'e kun adekvat'a'j ĉe'est'ant'ar'o kaj ĉerk'o, bufed'e kun agrabl'a'j trink'aĵ'o'j, disting'iĝ'e per potenc'a motor'cikl'o, renom'a aŭtomobil'o, eĉ aviad'il'o kun cindr'o'ŝut'o en la mar'o'n.

Team'o'j

Nov'a ofert'o, kiu jam mult'e super'is tradici'a'j'n lok'a'j'n tomb'ej'a'j'n skulpt'ist'o'j'n kaj ĝarden'ist'o'j'n, est'as objekt'o trov'it'a ĉe la Man'hejm'a Maj'a Foir'o en German'uj'o. Unu'a'vid'e ĝi aspekt'as kiel pied'pilk'o, hav'ebl'a en la kolor'o'j de ŝat'at'a'j futbal'a'j team'o'j. La rond'aĵ'o est'as tamen urn'o por la cindr'o de futbal-adept'o.

Ne est'as kon'at'e, ĉu la t.n. spirit'a akompan'ant'o (nun oft'e laik'o en kvazaŭ'pastr'a kostum'o) de la solen'aĵ'o komenc'as la ceremoni'o'n per fajf'il'o kaj post'e fort'a'tret'e kik'as la urn'o'n en gol'ej'ec'a'n tomb'o'tru'o'n.

Egal'e, la liver'int'o de la cindr'o tiu'n post'mort'a'n event'o'n evident'e dum'viv'e aspir'is kiel kulmin'a'n „last'a'n ŝot'o'n”.

Sensaci'a fosili'o

Televid'a el'send'o hazard'e atent'ig'is la verk'ant'o'n pri grav'a trov'it'aĵ'o. Antaŭ ne'long'e anonim'a kolekt'ant'o prezent'is tre interes'a'n primat-fosili'o'n trov'it'a'n en 1983 en la german'a min'ej'o Messel. Ĉi-last'a kuŝ'as apud la urb'o Darmstadt kaj est'as konsider'at'a mond'a hered'aĵ'o, kaj tie est'is trov'it'a'j mult'a'j fam'a'j fosili'o'j, rilat'a'j al tiel nom'at'a pra'ĉeval'et'o (Propalaeotherium Parvulum) kaj al ali'a'j rimark'ind'a'j best-kruc'iĝ'o'j (ekzempl'e inter sorik'o kaj lutr'o). Demand'it'e tiu'rilat'e, la paleontolog'o Jens Franzen [franc'e'n] deklar'is: „Mi'a'opini'e ĉi tiu fosili'o est'as la ok'a mond'mirakl'o. Tem'as pri mal'kovr'o eklips'ont'a ĉiu'n ali'a'n.”

Id'a

La fosili'o, al kiu Franzen tiel entuziasm'e alud'as, est'as tiu de „adapedo” 58 centi'metr'o'j'n long'a (proksim'um'e kiel marmot'o); la aĵ'o aĝ'as 47 milion'o'j'n da jar'o'j, do la best'et'o viv'is en'e de eocen'o. Inter'naci'e kon'at'a'j esplor'ist'o'j tut'sekret'e ekzamen'is per plej modern'a'j teknik'o'j la fosili'o'n, inkluziv'e dent'o'j'n kaj la en'hav'o'n de la stomak'o (laŭ'ŝajn'e est'ig'at'a'n de frukt'o'j kaj foli'o'j). La jun'a femal'a primat'o est'is si'a'temp'e bon'a grimp'ist'in'o, viv'ant'a sur arb'o'j. Oni nom'is ĝi'n Id'a, sed ĝi'a scienc'a nom'o est'as Darwinius Masillae – por solen'i la du'cent'jar'a'n jubile'o'n de la nask'iĝ'o de Charles Darwin. Unu'a'vid'e ĝi simil'as al du'on'simi'a'j lemur'o'j nun'temp'e viv'ant'a'j en Madagaskaro, sed mank'as kelk'a'j tip'a'j karakteriz'aĵ'o'j, kiel grat-ung'o ĉe la et'fingr'o kaj komb'il'a dent'ar'o en mandibl'o. Simil'e al hom'o, la adapedo montr'as kontraŭ'met'ebl'a'n poleks'o'n kaj ung'o'j'n anstataŭ krif'o'j'n; en la mal'antaŭ'a'j pied'o'j oni al'don'e trov'is element'o'j'n, kiu'j pens'ig'as pri ver'ŝajn'a trans'ir'o al star'a pozici'o kaj rekt'a'korp'a ir'ad'o.

Lag'o

Konstat'ebl'as fraktur'o, pro kiu la best'o (kiu en la epok'o de la mort'o hav'is 9 monat'o'j'n) ver'ŝajn'e ne plu kapabl'is grimp'ad'i bon'e. Ebl'e trink'ant'e akv'o'n ĉe lag'o, ĝi en'spir'is venen'a'j'n vulkan-gas'o'j'n kaj, perd'int'e la konsci'o'n, fal'is en'akv'e'n kaj dron'is; tie ĝi est'is fosili'iĝ'ont'a dum jar'milion'o'j. Scienc'ist'o'j mal'kovr'is klar'a'j'n sign'o'j'n kaj karakteriz'aĵ'o'j'n, kiu'j, kiel ni jam rimark'is, est'as signif'o'plen'a'j rilat'e al la evolu'o de hom'o'j. La vizaĝ'o, krom'e, ne hav'as tip'a'n lemur-muzel'o'n kun long'a'j makzel'o'j. La tranĉ'o'dent'o'j (inciziv'o'j) est'as pli vertikal'a'j ol ĉe lemur'o'j. La antaŭ'a'j molar'o'j (premolar'o'j) jam hav'is redukt'it'a'n grand'ec'o'n.

Sediment'o'j

Id'a – kies trov'o est'is difin'it'a tiom grav'a, kiom est'us por arkeolog'o la mal'kovr'o de la arke'o de No'a – sen'dub'e ebl'ig'as nov'a'n kompren'o'n pri la evolu'o de tiel nom'at'a'j antrop'oid'o'j. Tio est'as la grup'o, kiu inkluziv'as primat'o'j'n kaj hom'o'j'n. La fosili'o est'as plat'ig'it'a pro la alt'a prem'o de sediment'o'j, tamen preskaŭ (95-el'cent'e) komplet'a.

Varm'izol'ad'o

Al la artikol'o Ŝpar'i energi'o'n - ne mon'o'n de Walter Klag (MONATO 2015/10, p. 14) mi vol'as al'don'i, ke varm'izol'ad'o de famili'a'j dom'o'j est'as tre popular'a ankaŭ en Slovaki'o. Laŭ fak'ul'o'j ĝi pov'as ŝpar'i ĝis du'on'o de la hejt'energi'o.

Posed'ant'o'j de famili'a'j dom'o'j en Slovaki'o pov'as akir'i ne're'ven'ig'ebl'a'n ŝtat'a'n subvenci'o'n de ĝis 6500 eŭr'o'j por la varm'izol'ad'o. Fundament'a kondiĉ'o est'as, ke la famili'a dom'o est'as maksimum'e dek jar'o'j'n aĝ'a. Krom'e unu'etaĝ'a loĝ'ej'o ne rajt'as hav'i pli ol 150 kvadrat'metr'o'j'n kaj du'etaĝ'a ne pli ol 250.

En 2016 Slovaki'o don'os subvenci'o'j'n de proksim'um'e 30 milion'o'j da eŭr'o'j por la varm'izol'ad'o de famili'a'j dom'o'j. La cel'o'j est'as klar'a'j: ŝpar'ig'i mon'o'n al la loĝ'ant'ar'o kaj dis'volv'o de mal'grand'a'j kaj mez'a'j entrepren'o'j.

Hav'ind'a kurioz'aĵ'o

La DVD Eŭrop'a himn'o komenc'iĝ'as per la montr'ad'o de kelk'a'j fot'o'j el la flandr'a ban'urb'o Ostendo, tuj sekv'at'a de la prezent'o de la eŭrop'a himn'o „Od'o al la ĝoj'o” en Esperant'o-traduk'o. La du'a part'o de la disk'o konsist'as el fot'o'j el ĉiu'j land'o'j de EU kun aŭd'ig'o de (part'o'j de) ili'a'j oficial'a'j himn'o'j. Oni pov'as imag'i si'n en Mini-Eŭrop'o! Teknik'e perfekt'a kaj hav'ind'a kurioz'aĵ'o!

Ostenda Korus'o: Eŭrop'a Himn'o. DVD. Eld. 2015.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

En Lim'o kun'labor'o sen'lim'a

Energi'o, trafik'a infra'struktur'o, aŭt'o- kaj maŝin-industri'o, ankaŭ kultur'a, scienc'a kaj eduk'a kun'labor'o, trov'iĝ'is inter la ĉef'tem'o'j dum kun'sid'o de la ekster'land'a'j ministr'o'j de Slovaki'o kaj Peruo.

La slovak'a vic'ĉef'ministr'o kaj ministr'o pri ekster'land'a'j kaj eŭrop'a'j afer'o'j, Miroslav Lajčák [lajĉak], sub'skrib'is kun si'a perua paralel'ul'in'o, An'a Maria Sánchez de Ríos, inter'konsent'o'n por revizi'i la baz'o'n de traktat'o inter la du land'o'j, kiu ebl'ig'os pli'a'n kun'labor'o'n.

Alianc'o

Dum la inter'trakt'o'j, okaz'int'a'j fin'e de oktobr'o en la perua ĉef'urb'o Lim'o, Lajčák pet'is observ'ant'o-status'o'n por Slovaki'o en la region'a „Pacifik'a Alianc'o” konsist'ant'a el Ĉilio, Kolombio, Meksiko kaj Peruo.

Lajčák dir'is, ke la alianc'o, reprezent'ant'a pli ol tri'on'o'n de la loĝ'ant'ar'o de Latin-Amerik'o, kre'as bon'a'j'n kondiĉ'o'j'n por ambaŭ'flank'a kun'labor'o.

Dum la vizit'o li mal'ferm'is fili'o'n de la slovak'a softvar'firma'o ESET en Lim'o, kiu jam hav'as si'a'n region'a'n centr'o'n por Latin-Amerik'o en la argentina ĉef'urb'o Bon'aer'o.

Renkont'iĝ'o kun rimark'ind'a hom'o

Antaŭ ne'long'e mi spekt'is televid'a'n program'o'n pri la afrik'a land'o Mozambiko, antaŭ'a koloni'o de Portugali'o, sed nun sen'de'pend'a land'o. Dum la el'send'o oni menci'is universitat'o'n en Maput'o, kie oni esplor'as nov'a'n proced'o'n por diagnoz'i tuberkul'oz'o'n.

La koncern'a institut'o nom'iĝ'as la Universitat'o Eduard'o Mondlane. Kiam mi aŭd'is la nom'o'n, mi est'is mens'e re'send'it'a al epok'o, kiam mi est'is jun'a vir'o loĝ'ant'a en Port'o, Portugali'o. Iam mi est'is en Lisbon'o, vizit'ant'e amik'o'j'n. Inter tiu'j trov'iĝ'is iu, kiu'n ĝis tiam mi ne kon'is.

Tem'is pri simpati'a afrik'an'o, iom pli mal'jun'a ol mi, kiu en tiu temp'o stud'is en la Universitat'o de Lisbon'o. Li est'is Eduard'o Chivambo Mondlane. Ĉar ni ambaŭ trov'iĝ'is sol'a'j en la portugal'a ĉef'urb'o, li afabl'e invit'is mi'n al si'a student'a ĉambr'o, kie mi pas'ig'is interes'a'n kaj agrabl'a'n vesper'o'n kun li. Neni'u ali'a ĉe'est'is.

Kvankam li politik'e tre aktiv'is en si'a land'o, politik'o ne aparten'is al la tem'ar'o de ni'a konversaci'o. Ni kun'e parol'is pri lingv'o'j, muzik'o, poezi'o kaj ĝeneral'e pri kultur'o, ĉar Eduard'o est'is ekster'ordinar'e kler'a hom'o. Mi konstat'is, ke li est'as mult'lingv'a, parol'ant'e perfekt'e la portugal'a'n (en kiu ni babil'is), la congan (si'a'n de'nask'a'n lingv'o'n) kaj la afrikans'a'n.

Ĉi-last'a est'is ekster'ordinar'a konstat'o, ĉar, en tiu temp'o de naci'ism'a reg'ad'o en Sud-Afrik'o, la indiĝen'a'j afrik'an'o'j rigard'is la afrikans'a'n lingv'o'n kiel il'o'n de la tiel nom'at'a Apartheid (apart'ism'o aŭ segregaci'o de la ras'o'j). Krom'e Eduard'o parol'is la zulu'a'n kaj ver'ŝajn'e la angl'a'n, kvankam tio'n li ne menci'is.

Dum mi'a vizit'o, li lud'is flut'o'n: li est'is evident'e muzik'em'a kaj muzik'am'a. Ali'a surpriz'o por mi okaz'is, kiam li recit'is ĉarm'a'n poem'o'n en la portugal'a, kiu'n li verk'is por si'a am'ant'in'o. Eĉ hodiaŭ, post tiom da jar'o'j, mi ne forges'as la unu'a'n vers'o'n: Ainda me lembro ... („Mi ankoraŭ memor'as ...”).

Post tiu renkont'iĝ'o, mi konstat'is iom pli pri la viv'o (kaj bedaŭr'ind'e la mort'o) de Eduard'o. Post si'a baz'a instru'iĝ'o, li stud'is en lern'ej'o de svis'a'j presbiterian'a'j misi'ist'o'j en Transvaal, Sud-Afrik'o. Dum iom da temp'o li labor'is kiel instru'ist'o en la komun'um'o Waterval, pas'ig'is unu jar'o'n ĉe la lern'ej'o Hofmeyer pri social'a serv'o, antaŭ ol registr'i si'n kiel student'o'n ĉe la Universitat'o de Witwatersrand en Johanesburgo.

Post la est'iĝ'o de la apart'ism'a reĝim'o li est'is el'pel'it'a, en 1949, el Sud-Afrik'o. En 1950 Eduard'o en'ir'is la Universitat'o'n de Lisbon'o, kiam mi kun li kon'at'iĝ'is, kaj post'e stud'is en Uson'o. Tie li edz'iĝ'is al uson'an'in'o kaj far'iĝ'is funkci'ul'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j.

Konsil'ist'o de la reg'ant'o de Portugali'o, António Oliveira Salazar, propon'is al li posten'o'n kiel an'o de la portugal'a administr'ant'ar'o de Mozambiko, sed Eduard'o ne tre interes'iĝ'is. Anstataŭ'e li al'iĝ'is al la mov'ad'o por la sen'de'pend'ig'o de Mozambiko, baz'it'a en Tanzanio, al kiu mank'is kompetent'a gvid'ant'o.

En 1962 li est'is elekt'it'a prezid'ant'o de la nov'e fond'it'a Frente de Liberação de Moçambique (Front'o por la liber'ig'o de Mozambiko, aŭ FRELIMO). Li trans'lok'iĝ'is al Dar-es-Salaam, la sid'ej'o de la mov'ad'o.

En 1964, kun apog'o de divers'a'j land'o'j, FRELIMO komenc'is geril'a'n milit'o'n cel'ant'a'n sen'de'pend'iĝ'o'n dis'de Portugali'o. Eduard'o dezir'is ne nur sen'de'pend'ec'o'n, sed ankaŭ social'ism'a'n soci'o'n. Tiu si'n'ten'o est'is adopt'it'a de la parti'o, kaj la lukt'o daŭr'is, kun help'o de kamp'ar'an'o'j.

En 1969 mi leg'is, ke Eduard'o Mondlane mort'is pro pak'aĵ'o-bomb'o send'it'a al la sid'ej'o de FRELIMO en Dar-es-Salaam. Eks'a an'o de la sekur'ec'a serv'o de Portugali'o dir'is, ke respond'ec'as agent'o de la sam'a serv'o.

Fin'fin'e Mozambiko sen'de'pend'iĝ'is en juni'o 1975, ne pro la geril'a milit'o, sed pro la sen'sang'o'verŝ'a ŝtat'renvers'o en Portugali'o, la tiel nom'at'a diant'a revoluci'o. Diant'o'j'n met'is manifestaci'ant'o'j en la paf'il'tub'o'j'n de la soldat'o'j.

Oni pov'as nur bedaŭr'i, ke tiu feliĉ'a rezult'o kost'is sang'a'n milit'o'n en la afrik'a'j koloni'o'j de Portugali'o kaj la mort'o'n de la patriot'o, Eduard'o Mondlane. Kvankam mi ĝeneral'e kontraŭ'star'as per'arm'il'a'n konflikt'o'n, mi fier'as, ke mi kon'is li'n. Pac'o al li'a'j cindr'o'j!

Japan'o'j'n obsed'as pur'ec'o

Japan'o'j'n obsed'as la noci'o pri pur'ec'o. Ili ban'iĝ'as ne nur por si'n pur'ig'i sed ankaŭ por si'n plezur'ig'i. Mult'a'j japan'o'j ĉiu'tag'e ban'iĝ'as, long'e si'n merg'ant'e kaj si'n dorlot'ant'e en varm'o kaj ĝu'ant'e sen'ŝarĝ'iĝ'o'n en ban'kuv'o.

Tio'n ebl'ig'as abund'a kaj mal'mult'e'kost'a akv'o. Jam en 1428 kore'a diplomat'o menci'is en si'a raport'o pri la viv'o de la japan'a popol'o la mult'a'j'n komun'a'j'n ban'ej'o'j'n. Por mult'a'j japan'o'j est'as grand'a ĝoj'o vizit'i dum la feri'o'j varm'a'j'n font'o'j'n, da kiu'j en'land'e nombr'iĝ'as pli ol 3500, dank'e al la vulkan'o'j.

Ankaŭ en la guberni'o Nagano trov'iĝ'as special'a varm'a font'o por sovaĝ'a'j simi'o'j, kiu'j ven'as el apud'a'j mont'o'j kaj ĝu'as re'freŝ'ig'a'n ban'iĝ'o'n.

Haŭt'o

Ban'iĝ'o progres'ig'as la san'o'n per varm'ig'o, pli'bon'ig'ant'e la sang'o-cirkul'ad'o'n kaj for'lav'ant'e infekt'a'j'n ĝerm'o'j'n. Sed kurac'ist'o'j avert'as, ke tro da ban'iĝ'o kaj lav'ad'o for'pren'as la neces'a'n gras'o'n, kiu protekt'as la haŭt'o'n.

Pli grav'e, trans'ir'o el varm'a ĉambr'o al mal'varm'a mal'vest'ej'o kaj de'nov'e al varm'a ban'ej'o kaj ban'kuv'o kaŭz'as rapid'a'n ŝanĝ'o'n de la sang'o'prem'o (varm'o'ŝok'o). Tio pov'as okaz'ig'i kor'infarkt'o'n aŭ cerb'a'n apopleksi'o'n.

Tiel ĉiu'jar'e en Japani'o mort'as mult'a'j pro la varm'o'ŝok'o'j. Laŭ esplor'ad'o de medicin'a institut'o, en 2011 pli ol 17 000 mort'is en ban'ej'o'j – pli-mal'pli kvar'obl'e pli ol la 4611, kiu'j mort'is pro trafik'akcident'o'j.

Post'aĵ'o

Unu el la modern'a'j invent'aĵ'o'j de Japani'o est'as neces'ej'a kuv'et'o kun lav'il'o. La huf'um-form'a sid'plat'o est'as antaŭ'e varm'ig'it'a, kaj post el'flu'o per buton'o-prem'o aper'as ajut'o, kiu el'ŝpruc'ig'as varm'a'n akv'o'n por lav'i la post'aĵ'o'n de la uz'ant'o. Paper'o'n oni uz'as nur por for'ig'i la rest'ant'a'n akv'o'n.

Japan'o'j trov'as tia'n kuv'et'o'n tre komfort'a kaj san'ig'a. Nun pli ol 80 % de la japan'a'j hejm'o'j instal'is tio'n. Ankaŭ staci'dom'o'j, hospital'o'j kaj ali'a'j publik'a'j konstru'aĵ'o'j komenc'is instal'i kuv'et'o'j'n, mult'foj'e pur'ig'at'a'j'n de serv'ist'o'j. Neces'ej'o'j en Japani'o pli kaj pli far'iĝ'is komfort'a'j kaj pur'a'j.

Fakt'o'j kaj faktur'o'j

German'a'j leĝ'o'j disting'as noci'o'j'n, kiel ekzempl'e fuĝ'o, azil'o, migr'ad'o, labor'serĉ'o aŭ ali'land'a sub'ten'o'pet'o. Sed oni oft'e sen'disting'e uz'as la vort'o'n „azil'pet'ant'o” por ĉia en'migr'ant'o.

En Germanio ekzist'as konstituci'a rajt'o pri azil'o por politik'e, religi'e, seks'e aŭ simil'e persekut'at'a'j person'o'j. Tiu'j hom'o'j oft'e ne plu pov'as ating'i sekur'a'n teren'o'n, ĉar ili (ekzempl'e krist'an'o'j, kurd'o'j) risk'as est'i mort'ig'it'a'j de la tiel nom'at'a Islam'a Ŝtat'o aŭ Bok'o Haram. Por tia'j hom'o'j valid'as la german'a azil'rajt'o, se tiu'n land'o'n ili ating'as.

Sed last'a'temp'e okaz'is bus'a'j karavan'o'j nord'e'n el balkanaj land'o'j, kie viv'kondiĉ'o'j ebl'e por kelk'a'j person'grup'o'j ne est'as agrabl'a'j, sed dum jar'cent'o'j kutim'a'j. Laŭ la german'a azil'a leĝ'o ili ne rajt'as rest'i. Tamen tie ili plen'ŝtop'as la akcept'ej'o'j'n. Kost'as mult'e, dum la prav'ig'o de la mal'ebl'o de rest'ad'o, ili'n viv'ten'i kaj post'e re'transport'i bus'e, trajn'e, eĉ flug'e. Kelk'a'j plur'foj'e prov'as.

Aktual'e prov'as ating'i Eŭrop'o'n plur'a'j ali'a'j hom'grup'o'j. Est'as admir'ind'a'j person'o'j, kiu'j ver'e pro persekut'ad'o tra'mov'is si'n tra dezert'o'j kaj ankoraŭ pov'is pag'i mar'bord'e alt'a'j'n sum'o'j'n al krim'ul'o'j por ŝip'aĉ'a transport'ad'o nord'e'n trans Mediterane'o. Sed tiu'j est'as nun mal'mult'a'j.

Ven'as tag'e plur'a'j mil'o'j da hom'o'j el region'o'j de la orient'a Mediterane'o, kiu'j ne plu vol'as vid'i ŝanc'o'n bon'fart'e viv'i en la propr'a hejm'land'o, ĉu pro ia prem'o, ĉu pro ekonomi'a diferenc'o dis'de la eŭrop'a'j cirkonstanc'o'j. Kaj, kiel okaz'is antaŭ'ne'long'e, mult'a'j tra Turki'o kaj Greki'o ating'is Hungari'o'n, kie ili – kvankam ĝi est'as sekur'a ŝtat'o eŭrop'a – ne vol'is rest'i.

Ili postul'is transport'ad'o'n al Germanio, la glor'a land'o de la pretend'at'a'j rajt'o'j. Kaj Germanio send'is bus'o'j'n kaj trajn'o'j'n, ĉar oni tie nun fleg'as „bon'ven'ig'a'n akcept'o-kultur'o'n”, kvankam oni eĉ ne kapabl'as registr'i kaj dis'divid'i la ven'ant'a'j'n amas'o'j'n.

Part'o de la nun'a german'a generaci'o kred'as, ke ĝi dev'as tiel kompens'i la kulp'o'j'n de la pra'pra'av'o'j (ĉu brit'o'j, franc'o'j, hispan'o'j, rus'o'j aŭ uson'an'o'j sam'e konsider'as si'a'n histori'o'n?). Jes, ili bon'intenc'e ag'u en la nun'a situaci'o. Sed ali'a'j hom'o'j, sam'e bon'kor'a'j, bon'vol'a'j, ne'ksenofobi'a'j, inter'naci'em'a'j, pli sobr'e interpret'as la fakt'o'j'n kaj la faktur'o'j'n.

Tiu'j ne est'as nur mon'a'j kaj rilat'as ne nur al Germanio. Ili rilat'as al la kultur'o. Se en tiu ĉi jar'o est'as pli ol milion'o (sekv'os antaŭ'vid'ebl'e famili'an'o'j), kiom oni pov'as supoz'i dum kelk'a'j pli'a'j jar'o'j? Ĉu tiam rest'os sufiĉ'e da lok'o'j por la ver'a'j merit'ont'o'j de azil'o?

Ind'as al Eŭrop'o gard'i si'a'n azil'a'n kultur'o'n. Sed ind'as al la region'o'j de Eŭrop'o gard'i ankaŭ si'a'n propr'a'n kultur'o'n, de la plej nord'a'j insul'o'j ĝis Mediterane'o, ĝis Galegi'o kaj Galici'o kaj Balt'a Mar'o.

La land'o'n defend'u!

La reg'ist'ar'o de Respublik'o Indonezio anonc'is program'o'n por defend'i la land'o'n. Jun'ul'o'j kaj tiu'j mal'pli ol 50 jar'o'j'n aĝ'a'j est'os trejn'it'a'j por far'iĝ'i „plen'a indonezi'an'o”. Sub'ten'as la plan'o'n ĝeneral'e pli aĝ'a'j hom'o'j, dum jun'ul'o'j ne tiom entuziasm'iĝ'as.

La aprob'ant'o'j de la program'o taks'as ĝi'n taŭg'a por nun'temp'a'j indonezi'an'o'j. Ili opini'as, ke la tut'mond'iĝ'o iom for'ig'as la sent'o'n pri naci'ec'o. Ili dir'as, ke la jun'ul'ar'o far'iĝ'is tro eŭrop'ec'a kaj ne plu am'as si'a'n patr'uj'o'n. Neni'o'n ĝi sci'as pri la land'a kultur'o, pri ĝi'a'j leĝ'o'j kaj princip'o'j.

Milit'o'j

Krom'e la mal'jun'ul'o'j kred'as, ke pro la mult'a'j milit'o'j en la mond'o nepr'as, ke indonezi'an'o'j si'n prepar'u por defend'i la land'o'n. Tiel ili vol'as „indonezi'ig'i” la jun'ul'o'j'n, por ke post'e tiu'j daŭr'e reg'u la land'o'n sen'problem'e kaj saĝ'e.

Kontraŭ'as la plan'o'n la jun'ul'o'j. Ili taks'as la program'o'n sen'util'a kaj ne vol'as sub'met'iĝ'i al milit'ist'a trejn'ad'o. Neces'as grand'a buĝet'o por real'ig'i la program'o'n. Ili prefer'as, ke la mon'o est'u direkt'at'a al sub'evolu'int'a'j part'o'j de la land'o aŭ al akv'o- aŭ elektro-proviz'o.

Generaci'o'j

La jun'ul'o'j kontraŭ'as la asert'o'n, ke ili ne plu am'as si'a'n patr'uj'o'n. Ĉiu am'as kaj pret'as defend'i si'a'n land'o'n, ili dir'as, sed ebl'e ne laŭ la manier'o de antaŭ'a'j generaci'o'j.

Malgraŭ kritik'o'j, malgraŭ la kost'o la reg'ist'ar'o decid'is tamen okaz'ig'i la program'o'n. Sed ĝi ankoraŭ ne est'as lanĉ'it'a. Mult'a'j jun'ul'o'j simpl'e ne pret'as part'o'pren'i. Kaj rest'as la demand'o: ĉu post la program'o la jun'ul'ar'o ver'e pli am'os si'a'n land'o'n?

Bel'a'j vort'o'j, mal'bel'a'j memor'o'j

Histori'ist'o'j memor'os la jar'o'n 2015 pro ĝi'a'j ne'digest'ebl'a'j sandviĉ'a'j kvalit'o'j. Komenc'e kaj fin'e, sub'e kaj supr'e, murd'a'j atenc'o'j en la franc'a ĉef'urb'o, Parizo: en la mez'o, inter la du, fuĝ'int'o'j, rifuĝ'int'o'j, trans'mar'e'n vojaĝ'ant'a'j, por al'front'i al ne'cert'a, foj'foj'e mal'amik'a, akcept'o en pli kaj pli nervoz'a Eŭrop'o.

La januar'a atak'o kontraŭ la satir'a franc'a magazin'o Charlie Hebdo pere'ig'is 11 hom'o'j'n kaj vund'is pli'a'j'n 11. Mort'is ali'a'j pro ali'a'j atak'o'j dum la sekv'a'j tag'o'j.

Pli mort'ig'a'j est'as paralel'a'j atak'o'j mez'e de novembr'o ĉe divers'a'j lok'o'j en Parizo: koncert'ej'o, sport'ej'o, kaf'ej'o'j kaj restoraci'o'j. Mort'is minimum'e 129 hom'o'j, vund'iĝ'is, kelk'a'j grav'e, cent'o'j da ali'a'j, kiu'j kun'e soci'um'is dum relativ'e mild'a vendred'a vesper'o.

La respond'ec'o'n pro la plej sang'a atenc'o en okcident'a Eŭrop'o ek'de la fin'o de la du'a mond'o'milit'o agnosk'is Islam'a Ŝtat'o.

Kio'n far'i? Ornam'i publik'a'j'n konstru'aĵ'o'j'n per la tri'kolor'a franc'a flag'o montr'as solidar'ec'o'n kun popol'o sufer'ant'a, sed ne nur franc'o'j sang'as. Sang'as ĉiu'j, kiu'j kred'as je raci'a'j, human'ism'a'j norm'o'j kaj kiu'j vol'as pli just'a'n, pli egal'a'n mond'o'n.

Nepr'as, ke okcident'a'j pov'o'j re'ekzamen'u si'a'n politik'o'n, si'a'n milit'ism'o'n, en land'o'j de la mez'a orient'o. Ĝis kiu grad'o kulp'as okcident'a'j prezid'ant'o'j kaj ĉef'ministr'o'j pro la nun'a ĥaos'a situaci'o, en kiu la hieraŭ'a mal'amik'o est'as la hodiaŭ'a amik'o (kaj ricev'ant'o de la „ben'o'j” de flor'ant'a arm'il'o-industri'o)?

Ceter'e est'u not'it'e, ke nukle'a'j arm'il'o'j, mult'e'kost'a'j, apenaŭ prav'ig'ebl'a'j en la nun'a ekonomi'a ŝpar-reĝim'o, ne protekt'as kontraŭ teror'ist'o'j, nek en Eŭrop'o, nek en mez'a Orient'o.

Nepr'as ankaŭ, ke la islam'an'o'j laŭt'e denunc'u tiu'j'n, kiu'j fi'ag'as en la nom'o de ili'a religi'o, ili'a profet'o. Ne ebl'as pretend'i, ke la teror'ist'o'j ne est'as islam'an'o'j, do rest'as iel ne'tuŝ'ebl'a'j. Ili ja est'as islam'an'o'j, kiel ajn tord'it'a ili'a interpret'ad'o de t.n. nobl'a'j aŭ sankt'a'j tekst'o'j (kiu'j permes'as, kred'ebl'e, ajn'a'n interpret'ad'o'n).

Se la islam'a komun'um'o vol'as si'n distanc'ig'i dis'de frenez'ul'o'j kaj murd'ist'o'j, ĝi'a'j estr'o'j dir'u. Ripet'e kaj publik'e. En raport'o'j pri la parizaj atenc'o'j, mi ĝis nun ne trov'is kondamn'o'j'n el la buŝ'o'j de imam'o'j kaj ali'a'j ĉef'islam'an'o'j. Dum'e ordinar'ul'o'j, la hom' sur la strat'o, em'as dir'i: „Nu ... tiu'j islam'an'o'j. Ĉiu'j sam'a'j ... ĉiu'j frenez'a'j ...”

Inter'temp'e mi demand'as mi'n, ĉu est'as ali'a land'o ol Franci'o, kiu tiom dign'e, tiom elegant'e, re'ag'us al tia kriz'o. En la lern'ej'o, en la universitat'o, mi stud'is la franc'a'n, sed mi'a'j stud'o'j nun'temp'e apenaŭ help'as, kiam mi est'as en Franci'o, aŭ spekt'as televid'e franc'lingv'a'n seri'o'n (ekz. la polic'a'n dram'o'n Engrenages, esperant'e „Spiral'o'j”).

Almenaŭ laŭ mi'a orel'o mal'ferm'iĝ'is grand'a abism'o inter mi'a universitat'a franc'a kaj la rapid'e el'paf'at'a, ĵargon'e pez'a franc'a, kiu'n mi feri'e aŭ film'e aŭd'as. Tamen, kiam la franc'a prezid'ant'o, François Hollande, televid'e al'parol'as la franc'a'n popol'o'n, formal'e, mal'rapid'e, pri la atenc'o'j, mi kompren'as. Ĉiu'n vort'o'n, ĉiu'n nuanc'o'n.

Tem'as pri la stil'o, la manier'o orator'i. Se vi kompren'as almenaŭ la lern'ej'a'n franc'a'n, trov'u film'er'o'n pri la re'ag'o de Hollande ĉe Youtube kaj prov'u traduk'i en vi'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n kaj kapt'i la sam'a'n gravit'as ¹. Eg'e mal'facil'e, eĉ en Esperant'o, ĉar oni ne traduk'as simpl'e vort'o'j'n, sed ton'o'n kaj, fon'e, kultur'o'n, tradici'o'n, kultur'o'n.

Dign'e re'ag'i al katastrof'o, kies efik'o'j sent'ebl'is kaj ankoraŭ sent'ebl'as tra la mond'o, ne re'viv'ig'os murd'it'o'j'n, ne re'ven'ig'os am'it'a'j'n ge'frat'o'j'n kaj ge'fil'o'j'n. Tamen ĝi help'os al la franc'a popol'o kun'kompren'i, kun'konsol'iĝ'i, kun'kurac'iĝ'i.

1. gravit'as (latin'a): pez'o, serioz'ec'o, dign'o.

Spic'a nov'jar'o

La antikv'a'j armen'o'j hav'is tri nov'jar'a'j'n fest'o'j'n. Ĝis la 25a jar'cent'o antaŭ la nun'a era'o la nov'a jar'o komenc'iĝ'is la 21an de mart'o, printemp'e, kiam vek'iĝ'as la natur'o.

La du'a'n nov'a'n jar'o'n, aŭ Navasard (nav, nov'a; sard, jar'o), oni fest'is en la somer'o. Laŭ legend'o, Hajk Aĥeĥnavor venk'is la mal'amik'o'n Bel kaj don'is liber'ec'o'n al si'a popol'o. Tio okaz'is la 11an de aŭgust'o en la jar'o 2492 antaŭ la nun'a era'o. Ĉi tiu fest'o indik'is la komenc'iĝ'o'n de la armen'a nov'a jar'o.

Tiu'n fest'o'n ĉe'est'is la ge'car'o'j kun la armen'a arme'o kaj part'o'pren'is hom'o'j el la tut'a land'o. Cel'at'e est'is ne nur ĝoj'ig'i sed ankaŭ unu'ec'ig'i la popol'o'n. Oni fest'is dum kelk'a'j tag'o'j, konsum'ant'e dolĉ'a'j'n trink'aĵ'o'j'n kaj mal'fort'a'j'n vin'o'j'n.

Tritik'o

Mal'mult'o'n oni manĝ'is, sed sur'tabl'e nepr'e star'is plad'o'j el rond'a tritik'o, kiu kresk'is nur en Armeni'o. El tiu tritik'o oni bak'is pan'o'n, kiu'n dum tiu'j ĉi tag'o'j oni rajt'is nek prunt'e don'i nek pren'i. Trov'ebl'is ankaŭ plad'o'j kun spic'o el la flor'et'o ngatcaĥik, kiu kresk'is sur dekliv'o'j de la mont'o Ararat.

Ek'de la 18a jar'cent'o la nov'a jar'o ek'as la 1an de januar'o. Interes'e, ke sur'tabl'a'j plad'o'j komenc'iĝ'as per no: ngatcaĥik (absint'o), nur (granat'o), nuŝ (migdal'o) kaj ali'a'j.

Formik'e labor'em'a, ŝaf'e obe'em'a

La japan'a ministeri'o pri instru'ad'o aviz'is ĉiu'j'n 81 ŝtat'a'j'n universitat'o'j'n, ke ili konsider'u abolici'i, mal'grand'ig'i aŭ ŝanĝ'i fakultat'o'j'n pri human'ism'a'j aŭ soci'a'j scienc'o'j.

La ministeri'o kaj la reg'ist'ar'a parti'o rigard'as tia'j'n fak'o'j'n ne'produkt'a'j aŭ ne'util'a'j por la nun'temp'a soci'o. Ĝi opini'as, ke Japani'o urĝ'e bezon'as hom'o'j'n kun sci'o'j pri komput'ad'o, teknologi'o'j aŭ natur'a'j scienc'o'j, por ke la land'o efik'e konkur'u en era'o de rapid'a tut'mond'iĝ'o.

Akademi'o'j

Universitat'o'j kaj scienc'a'j akademi'o'j kritik'e re'ag'is. Eĉ gvid'ant'o'j de financ'a'j kaj industri'a'j entrepren'o'j, embaras'it'e pro krud'a aviz'o tia, anonc'is, ke la reg'ist'ar'a star'punkt'o ne spegul'as la nun'a'n kaj fakt'a'n bezon'o'n de Japani'o.

Est'as tamen evident'e, ke la reĝim'o de la ĉef'ministr'o, Abe Shinzo, lok'as universitat'a'n re'form'o'n en si'a'n politik'o'n por kresk'ig'i la ekonomi'o'n. Li distribu'os ŝtat'a'j'n mon'sum'o'j'n laŭ la kontribu'o'j al tiu politik'o de ĉiu universitat'o.

Disciplin'o

Ali'flank'e la ministeri'o pri instru'ad'o intenc'as eksport'i la japan'stil'a'n lern'ej'a'n sistem'o'n al ekster'land'o. Tie, laŭ la ministeri'o, oni alt'e taks'as japan'a'j'n disciplin'o'n kaj ating'it'a'j'n stud'nivel'o'j'n.

Japan'stil'a instru'ad'o inkluziv'as pur'ig'ad'o'n de lern'ej'o'j far'e de lern'ant'o'j, tag'manĝ'o'n en la lern'ej'o, unu'ig'it'a'j'n ŝtat'a'j'n stud'program'o'j'n, kaj ŝtat'e reg'at'a'j'n lern'o'libr'o'j'n.

Tia sistem'o interes'os ŝtat'gvid'ant'o'j'n, kiu'j dezir'as, ke ili'a popol'o est'u formik'e labor'em'a kaj ŝaf'e obe'em'a.

Mank'is nur tri ...

Sen'iluzi'iĝ'is la alban'o'j pro la rifuz'o akcept'i Kosovon kiel membr'o'n de Unesk'o. Ne ebl'is en la ĝeneral'a kun'ven'o de Unesk'o ar'ig'i sufiĉ'e da voĉ'o'j favor'a'j al Kosovo.

Sub'ten'is la membr'ec'o'n de Kosovo 93 ŝtat'o'j, sed mank'is ankoraŭ tri, por ke la balkana land'o kaj ĝi'a'j du milion'o'j da loĝ'ant'o'j per du-tri'on'a pli'mult'o est'u al'ig'it'a.

Si'n de'ten'is

Kontraŭ'is la propon'o'n 59 land'o'j, sed si'n de'ten'is mult'a'j ali'a'j, inkluziv'e de ŝtat'o'j, kiu'j jam agnosk'as Kosovon, ekzempl'e Japani'o, Sud-Korei'o kaj Pollando.

Apart'e koler'ig'is la alban'o'j'n la fort'a opozici'o de Serbi'o, sub'ten'at'a de Rusio, kaj la fakt'o, ke mult'a'j si'n'de'ten'int'o'j, kiel Palestino kaj Libano, aparten'as al Organiz'aĵ'o de Islam'a Kun'labor'o, en kiu membr'as Albanio jam de 20 jar'o'j.

Ŝtal'ul'o kontraŭ fer'drat'a bar'il'o

Unu'a'vid'e iu'j leg'ant'o'j hezit'as ĉe la libr'a titol'o Di'o ne hav'as eklezi'o'n. Pri kio tem'as? Ĉu teologi'a trakt'aĵ'o? Teori'e oni dev'as ne juĝ'i libr'o'n laŭ ĝi'a titol'o, sed fakt'e la titol'o ia'foj'e, kiel la vest'o de hom'o'j, far'as grav'a'n impres'o'n sur ne'kon'ant'o'j. Feliĉ'e, la nom'o de la furor'aŭtor'o Trevor Steele al'log'as mult'a'j'n leg'em'ul'o'j'n, ĉu ateist'a'j'n ĉu religi'kred'ant'a'j'n.

Kio'n do la libr'o trakt'as? Jen la skiz'o: La protagonist'o Bruce Golding est'as mond'e kon'at'a fot'o'ĵurnal'ist'o pri milit'o'j kaj katastrof'o'j. Li oft'e ĝu'as si'a'n reputaci'o'n de „ŝtal'ul'o” kaj en la fizik'o kaj en la spirit'o. Tamen sur tiu insul'o Hakilule en la Respublik'o de la Fitzroy-Insul'o'j, kiu est'is ĵus detru'it'a de cunam'o, li spert'as spirit'a'n kaj fizik'a'n kolaps'o'n. Tie okaz'as ĵurnal'ism'o'tent'a'j batal'o'j inter anim'ist'o'j kaj katolik'o'j, turism'ekspluat'o kaj medi'protekt'o, loĝ'ant'ar'o kaj reg'ist'ar'o, am'o kaj mal'am'o, sav'o kaj masakr'o ... Kiel ag'i en tiu'j konflikt'o'j? Kio'n far'is la ĵurnal'ist'o? Leg'u la roman'o'n kaj post'e juĝ'u!

Kiel leg'int'o kaj recenz'ant'o, mi pov'as dir'i, ke la libr'o iom tuŝ'as religi'o'j'n, sed ne special'e el'volv'as religi'o'n. Steele mem rimark'ig'is, ke la roman'o est'as preskaŭ tut'e fikci'a, sed ĝi en'hav'as iom el la viv'o aŭ pens'o'j de la aŭtor'o. Li esper'as, ke la en'hav'o prezent'iĝ'as en manier'o, kiu nek predik'as nek ted'as.

Ĉi-foj'e la aŭtor'o ne lud'as la rol'o'n „mi” en la aventur'o kiel en si'a'j ali'a'j roman'o'j, ekzempl'e Kvazaŭ ĉio de'pend'us de mi, Paradiz'o ŝtel'it'a, Konvink'a kamufl'aĵ'o (aŭtobiografi'a) ktp. Tamen li'a'j spur'o'j aŭ ombr'o'j de la viv'o kaj pens'o'j facil'e flar'ebl'as ĉe la rol'ul'o'j.

Pro la karier'o la ĉef'rol'ul'o Bruce Golding ĉiam em'as vag'i tra la tut'a mond'o, neniam hav'as sufiĉ'e da temp'o por fleg'i intim'a'j'n rilat'o'j'n kun la edz'in'o kaj la fil'o, kio rezult'ig'is divorc'o'n. Kaj la du'a ĉef'rol'ul'o Patrick O'Dwyer for'las'is si'a'n fru'a'n kred'o'n, sed plen'um'as la dev'o'n de pastr'o pac'am'a kaj bon'kor'a sur la izol'it'a insul'et'o. Muld'it'a kombin'e per la du figur'o'j, ĉi tiu vag'em'ul'o kun kor'o vek'iĝ'a kaj karitat'a hav'as ĝust'e la person'ec'o'n de Steele en la real'a viv'o; almenaŭ li est'is tia dum la jar'o'j jun'a'j kaj mez'aĝ'a'j, kiam mi ek'kon'is li'n dank'e al Konvink'a kamufl'aĵ'o.

Per'e de viv'a'j dialog'o'j kaj vigl'a pri'skrib'ad'o de psik'o'j Steele inkrust'is si'a'j'n pens'o'j'n kaj koment'o'j'n en la tekst'o'n. Jen du tip'a'j pec'o'j cit'ind'a'j:

Nun la episkop'o est'is ver'e konfuz'it'a. „Sed ... la nov'aĵ'bulten'o'j don'is tut'e ali'a'n ide'o'n ... insurekci'o ... tumult'o ... agit'ad'o de Patrick ...”

„Mi ne dub'as kio'n vi dir'as. Est'as ĵurnal'ist'o'j, kies funkci'o est'as mensog'i kaj tord'i kaj mis'inform'i laŭ la dezir'o'j de si'a'j reg'ist'ar'o'j kaj la posed'ant'o'j de gazet'ar'a'j imperi'o'j. Tio daŭr'e okaz'as. Ne nur la uson'an'o'j pek'as tiu'rilat'e, kvankam ili est'as la majstr'o'j.”

...[aline'o'j for'ig'it'a'j de la recenz'ant'o]

Ambaŭ silent'is dum'moment'e, ĝis Bruce dir'is: „Rest'as nur unu demand'o: kiam ni flug'os al Ĝukanluko? Mi vol'as ir'i baldaŭ, ĉar mi nun suspekt'as, aŭd'int'e vi'a'n versi'o'n de la event'o'j, ke prezident'o Ostala pov'us ordon'i, ke ankaŭ mi mort'u pro akcident'a paf'o. Li ja vol'as far'iĝ'i milion'ul'o kun sekret'a bank'o'kont'o en Svis'land'o.”

„Vi'a'j vort'o'j mal'trankvil'ig'as mi'n, sed mi sci'as, ke est'as mult'a'j korupt'it'a'j politik'ist'o'j en tiu ĉi mond'o'part'o, kaj en la ceter'a mond'o, kompren'ebl'e.” La episkop'o vol'is ŝanĝ'i la tem'o'n. Subit'e li dir'is: „Mi mal'sat'as. Ĉu ebl'as manĝ'i en la presbiter'ej'o?”

Kaj tiam okaz'is io absolut'e hont'ind'a. Li, la fam'a objektiv'a ĵurnal'ist'o kaj ŝtal'ul'o, ek'plor'is. Li plor'is pro la besti'a'j far'o'j de hom'o'j kaj la kruel'ec'o de tiu rid'aĉ'ant'a Di'o, kiu de'supr'e mok'as per kruel'aĵ'o'j kaj katastrof'o'j. Li vol'is eskap'i for de ĉi tiu fi'a mond'o kaj ĝi'a eĉ pli fi'a Kre'int'o. Li mal'am'is tiu'n Di'aĉ'o'n, kiu ne ekzist'as, sed kaŭz'as tia'n mizer'o'n sur la ter'o. Kia'n senc'o'n hav'as plu'viv'i ĉi tie? Sed kie'n eskap'i? Bruce Golding plor'singult'is kaj ŝvit'is kaj trem'is.

En la du supr'a'j cit'aĵ'o'j evident'e leg'ebl'as pens'er'o'j de Bruce Golding pri Di'o, ĵurnal'ism'o, besti'a'j hom'o'j, politik'ist'o'j kaj reg'ist'ar'o'j. Sen'dub'e, Steele hav'as simil'a'j'n koment'o'j'n pri tiu'j ag'o'j de tiu'j hom'o'j kaj ne'hom'o'j. Ankaŭ mi.

Kutim'e Steele ŝat'as rakont'i aventur'o'j'n laŭ histori'a material'o aŭ si'a'j propr'a'j spert'o'j; li'a'j antaŭ'a'j verk'o'j plej'part'e vid'iĝ'as kiel dokument'a'j film'o'j. Sed tiu ĉi roman'o ŝajn'as pli beletr'a. En ĝi foj-re'foj'e est'as retro'vid'o inter'met'it'a, rakont'ad'o tra'plekt'it'a per koment'o'j, alud'o antaŭ'montr'ant'a post'a'j'n dis'volv'iĝ'o'j'n, ŝanĝ'o de la unu'a kaj la tri'a person'o, asoci'o de unu scen'o al ali'a, ripet'o de simil'a spektakl'o ... Teknik'o'j de verk'ad'o riĉ'as, tamen la intrig'o evolu'as kvazaŭ river'o flu'us sen'halt'e tra kurb'iĝ'o'j kaj mal'eben'aĵ'o'j, jen kviet'a jen ond'o'plen'a. Ŝarĝ'ant'e la tut'a'n rakont'o'n per spac'o, temp'o, medi'o, figur'o'j kaj event'o'j, Steele lert'e manipul'is tia'j'n lig'il'o'j'n inter la antaŭ'a part'o kaj la post'a, kia'j est'as ĉen'o el ŝlos'il'a'j vort'o'j, vid'o, aŭd'o, gest'o'j, akĉent'o'j, intonaci'o'j, ter'form'o'j, aparat'o'j de komunik'o, trafik'o kaj fotograf'o ...

Tem'ant'e pri katastrof'o, la tekst'o ordinar'e est'as pez'a kaj serioz'a. Tiu ĉi roman'o neniel cel'as amuz'o'n aŭ distr'o'n. Sed tamen al ĝi ne tut'e mank'as spic'a'j okaz'o'j. Bruce Golding, kiel fot'ist'o-ĵurnal'ist'o pri milit'o'j kaj katastrof'o'j, rest'as ordinar'a hom'o kun instinkt'o am'i kaj amor'em'i. Hom'ec'o'n reflekt'as la konfes'o, ke li, for de la edz'in'o, far'is kelk'a'j'n prov'o'j'n trov'i por'temp'a'n konsol'o'n kun divers'lok'a'j vir'in'o'j. Tio ne est'as tabu'o por vag'ant'o'j. Eks'edz'iĝ'int'e li est'as al'log'at'a de la jun'a bel'ul'in'o Perpetu'a, kaj kompren'ebl'e ankaŭ li al'log'as ŝi'n. Malgraŭ la horor'a situaci'o sur la insul'et'o, ili en'am'iĝ'as kaj ... La afer'o ir'as raci'e kaj paŝ'o'n post paŝ'o, invit'ant'e daŭr'a'n leg'ad'o'n.

La lingv'aĵ'o de Steele est'as klasik'e regul'a sed ne banal'a. Sen neolog'ism'o'j kaj cerb'um'ig'a'j fraz'o'j. La perfekt'a aventur'rakont'o stern'iĝ'as en skrib'a kaj parol'a lingv'o'j glat'a'j. Per bunt'a'j vort'a'j nutr'aĵ'o'j li proviz'as komenc'ant'o'j'n, progres'ant'o'j'n kaj matur'a'j'n verk'ist'o'j'n.

Unu'spir'e mi tra'leg'is tiu'n ĉi roman'o'n en la ePub-versi'o. Do al la supr'a'j cit'aĵ'o'j mi ne mark'is la paĝ'o'j'n, kiu'j cert'e diferenc'as de tiu'j en la paper'a versi'o. Leg'em'ul'o ne nepr'e est'as redaktor'o nek prov'leg'ant'o kapabl'a.

Inter'temp'e mi ŝancel'iĝ'is ĉe la jen'a esprim'o: sinhal'o'j kaj tamiloj. Vort'o'j ne-Piv'a'j? Ebl'e mi mem ili'n mis'kompren'is. Ne grav'e. Ili ne bar'is la plezur'o'n, ke mi ŝarg'as mi'n per bit'a'j verk'o'j de Trevor Steele.

Trevor Steele: Di'o ne hav'as eklezi'o'n. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 2015. Tradici'a versi'o: 168 paĝ'o'j. ISBN 978-9077066-54-6. Ankaŭ aĉet'ebl'a en la dosier'form'o'j ePub, PDF kaj Mobipocket.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Atenc'o'j en Parizo: kun'kulp'as la politik'ist'o'j

Post la atenc'o'j en la franc'a ĉef'urb'o Parizo la 13an de novembr'o 2015, kiam teror'ist'o'j de la tiel nom'at'a Islam'a Ŝtat'o (Is) mort'ig'is 130 hom'o'j'n kaj vund'is cent'o'j'n da ali'a'j, neces'as ne nur montr'i kompat'o'n, sed pri'pens'i kaŭz'o'j'n kaj sekv'o'j'n.

Ĉu tiu'j atenc'o'j, kun grav'ec'o neniam spert'it'a en Franci'o, rezult'as de re'ag'o de Islam'a Ŝtat'o al franc'a agres'o? Ĉu do tem'as pri venĝ'o? Jam dum kelk'a'j monat'o'j franc'a'j ĉas'aviad'il'o'j, kadr'e de koalici'o estr'at'a de Uson'o, atak'as Is-pozici'o'j'n en Sirio kaj Irako.

Observ'ant'o'j, oft'e si'n nom'ant'e special'ist'o'j, rimark'ig'as, ke Franci'o de'nov'e hav'as arme'o'n, kiu'n ĝi em'as send'i ekster'land'e'n, ekzempl'e al la Centr'a Afrik'a Respublik'o aŭ al Mali'o (kie kelk'a'j'n tag'o'j'n post la parizaj atenc'o'j teror'ist'o'j mort'ig'is 21 hom'o'j'n en hotel'o en la ĉef'urb'o Bamak'o). Nun al Sirio. Ili memor'ig'as, ke Sirio, kun Libano, est'is inter la du mond'o'milit'o'j franc'a protektorat'o. Tial, ver'ŝajn'e, Briti'o ĝis nun hezit'as tro inter'ven'i.

La eks'a prezid'ant'o, Nicolas Sarkozy, sam'e send'is ĉas'aviad'il'o'j'n al Libio por help'i sen'potenc'ig'i la diktator'o'n Ĥadafi. La rezult'o nun klar'e vid'ebl'as: ĥaos'o.

Ebl'as argument'i, ke franc'a'j prezid'ant'o'j milit'em'as ekster'land'e por kaŝ'i si'a'j'n fiask'o'j'n en'land'e. Ili al'front'as al mal'facil'e solv'ebl'a'j soci'a'j problem'o'j, ekzempl'e al ŝrump'ant'a ekonomi'o, al sen'labor'ec'o. Sukces'o, aŭ almenaŭ pri'a impres'o, foj'foj'e pli facil'e trov'ebl'as ekster la propr'a'j land'lim'o'j.

Tamen prezent'as si'n ali'a'j kaŭz'o'j. Sen'dub'e Is klopod'as est'ig'i intern'a'n milit'o'n en land'o'j kiel Franci'o, kie hom'o'j de mal'sam'a'j religi'o'j kaj kred'o'j pac'e kun'viv'as, ĝeneral'e sukces'e. Est'us grand'a ating'o por Is, se ĝi prosper'us dis'ig'i franc'a'j'n islam'an'o'j'n dis'de ali'a'j civit'an'o'j, kiu'j ili'n em'us kulp'ig'i pri teror'ism'o.

Feliĉ'e la pli'mult'o de la franc'o'j ne en'fal'os ĉi tiu'n kapt'il'o'n – krom man'plen'o da faŝist'o'j.

Ali'flank'e oni vid'as, ke preskaŭ ĉiu'j atak'int'o'j est'is jun'ul'o'j nask'iĝ'int'a'j kaj eduk'it'a'j en Franci'o – ankaŭ ĉe la januar'a'j atenc'o'j kontraŭ la gazet'o Charlie Hebdo kaj la super'bazar'o Hypercacher. Preskaŭ ĉiu'j est'is kon'at'a'j de la polic'o pro delikt'o'j kiel ŝtel'ad'o aŭ mis'uz'o de narkot'aĵ'o'j. Mult'a'j'n jun'ul'o'j'n la franc'a ŝtat'o perfid'is, en la senc'o, ke apart'e tiu'j, kies radik'o'j kuŝ'as ekster Eŭrop'o, sent'as si'n eksklud'at'a'j de la franc'a soci'o.

Tamen tiu ĉi situaci'o est'as long'e kon'at'a. Tem'as ĉef'e pri soci'a problem'o, malgraŭ religi'a'j aŭ histori'a'j aspekt'o'j, kiel spur'o'j de koloni'ad'o. Ankaŭ la solv'o'j est'as kon'at'a'j. Neces'as fru'e fiks'i buĝet'o'j'n por pli'a ekonomi'a integr'ad'o kaj pli bon'a eduk'ad'o por mal'ferm'i al jun'a'j hom'o'j taŭg'a'j'n labor-posten'o'j'n.

Jam en kelk'a'j kvartal'o'j la proporci'o de sen'labor'ul'o'j ating'is pli ol 50 %. Sed en land'o super'ŝut'it'a de ŝuld'o'j, kun lim'ig'it'a buĝet'o kaj gvat'at'a de Bruselo, dub'ind'as, ĉu ebl'os real'ig'i tia'j'n plan'o'j'n. Sed jen la sol'a manier'o kre'i long'daŭr'a'n solv'o'n kaj kontraŭ'batal'i la ekstrem'ism'o'n de Is.

Inter'temp'e kresk'as la tim'o de ordinar'a'j civit'an'o'j pri la al'ven'o de migr'int'o'j, pro milit'o'j aŭ religi'a persekut'ad'o, el Sirio, Irako, Afgani'o kaj ali'a'j land'o'j.

Mi dub'as, ĉu franc'a'j politik'ist'o'j vol'as aŭ eĉ kapabl'as est'ig'i la bezon'at'a'j'n rimed'o'j'n, soci'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n, por solv'i la problem'o'n. Ili pens'as pri ven'ont'a'j elekt'o'j kaj ne dezir'as el'spez'i mon'o'n por help'i ge'jun'ul'o'j'n, ĉar tio signif'us alt'ig'i impost'o'j'n kaj sam'temp'e mal'popular'ec'o'n.

Pli facil'e est'as fleg'i pro'pek'a'n kapr'o'n kaj for'turn'i la atent'o'n de la propr'a'j mis'o'j al tiu'j de teror'ist'o'j. Ĝust'e tiel puŝ'as ekstrem'dekstr'a'j parti'o'j, kiel Naci'a Front'o gvid'at'a de Marin'e Le Pen. Cert'e okaz'os pli'a'j atenc'o'j. La franc'o'j si'n prepar'u por milit'o.

Kot'a'j lavang'o'j: metafor'a'j kaj real'a'j

Vad'as Brazilo tra politik'a skandal'o, ekonomi'a kriz'o kaj ekologi'a katastrof'o. Sub tia'j mal'facil'aĵ'o'j ferm'iĝ'as la unu'a jar'o de la du'a mandat'o de la prezid'ant'in'o Dilma Rousseff [diŭma ruséf].

Post tri si'n'sekv'a'j kaj sukces'a'j prezid'a'j mandat'o'j la koalici'o reg'at'a de la Labor'ist'a Parti'o ek'lik'is jam en 2014. Tiam, okaz'e de la last'a ĝeneral'a balot'ad'o por deput'it'o'j, senat'an'o'j kaj la respublik'estr'o, tiu politik'a inter'lig'o ne plu ar'ig'is favor'a'n nombr'o'n da seĝ'o'j en la ĉambr'o de deput'it'o'j aŭ en la senat'o.

Ribel'o

Kvazaŭ tio ne sufiĉ'us por mal'help'i la respublik'estr'ar'o'n decid'i ekzempl'e pri la buĝet'o por la ven'ont'a jar'o, kelk'a'j an'o'j de la parti'o de la vic'prezid'ant'o Michel Tem'er ribel'is. Ili'a ĉef'o est'as Eduard'o Cunha [kunja], elekt'it'a estr'o de la ĉambr'o de deput'it'o'j kun apog'o de la plej konservativ'a part'o de la opozici'ul'ar'o.

Proces'o

Paralel'e kun la politik'a kriz'o daŭr'as juĝ'afer'o'j cel'ant'a'j pun'i kontraŭ'leĝ'a'n uz'o'n de mon'o por parti'o'j kaj politik'ist'o'j. Inter ili el'star'as proces'o kontraŭ eks'a'j direktor'o'j kaj ali'a'j alt'rang'ul'o'j de Pet'robr'as [petrobràs], la plej grand'a brazila entrepren'o sub ŝtat'a reg'ad'o.

Arest'o

Kulmin'is la afer'o, kiam est'is fulm'e arest'it'a la reprezent'ant'o de la reg'ant'a parti'o ĉe la senat'o, fru'maten'e la 25an de novembr'o, laŭ ordon'o de la super'a kort'um'o, fakt'o neniam antaŭ'e registr'it'a en la histori'o de Brazilo.

Katastrof'o

Al tiu lavang'o da mal'facil'aĵ'o'j, inkluziv'e de recesi'o kaj publik'a deficit'o, drast'e kontrast'ant'a al 12 jar'o'j da prosper'a'j ating'o'j, menci'ind'as, ke okaz'is la 5an de novembr'o la plej grand'a ekologi'a katastrof'o en Brazilo.

Romp'iĝ'is bar'aĵ'o konstru'it'a por re'ten'i la rest'ant'a'n kot'o'n el fer'min'ej'o'j. La romp'iĝ'o est'ig'is lavang'o'n en'hav'ant'a'n 50 milion'o'j'n da kubaj metr'o'j da kot'o. Detru'it'a est'is unu el la distrikt'o'j de la municip'o Marian'a, en la sub'ŝtat'o Min'as-Ĝerajso, kaj venen'it'a'j kun grav'a'j damaĝ'o'j pli ol 700 kilo'metr'o'j de la river'o Doce [dosi] (dolĉ'a).

Fin'e la kot'lavang'o ating'is la mar'bord'o'n de la najbar'a sub'ŝtat'o Espirito-Santo. Tamen subit'e kolaps'is la akv'o-sistem'o, de kiu de'pend'is la loĝ'ant'ar'o, kaj pere'is viv'a'j est'aĵ'o'j de la river'a ekologi'a sistem'o. Tiel esting'iĝ'is la tradici'a'j fiŝ'kapt'ad'o, bred'ad'o kaj agrikultur'o.

Skandal'o

Respond'ec'as pri la tragedi'o la entrepren'o Samarco [samarko], kies kapital'o divid'iĝ'as inter la brit'a-aŭstrali'a BHP Billiton [bíliton] kaj la brazila Val'e do Rio Doce. Ĉi-last'a kompani'o est'as eks'a ŝtat'a firma'o, skandal'e privat'ig'it'a en 1997, pro iniciat'o de la tiam'a prezid'ant'o Fernand'o Henrique Cardoso [enriki kardozu], la last'a antaŭ la era'o de la Labor'ist'a Parti'o.

Laŭ fak'ul'o'j est'os bezon'at'a cent'o da jar'o'j por re'viv'ig'i la natur'a'n medi'o'n en tiu basen'o de la sud-orient'a region'o de la land'o. Inter'temp'e brazil'an'o'j dev'os tra'viv'i tri pli'a'j'n jar'o'j'n de la mandat'o de la nun'a prezid'ant'o.

Situaci'o sen'precedenc'a

Dum plur'a'j semajn'o'j fin'e de 2015 la politik'a opozici'o en Kosovo blok'is sesi'o'j'n de la parlament'o. Tem'as pri du kial'o'j: mal'aprob'o de leĝ'o'j pri la demarkaci'a lim'lini'o kun Montenegro kaj pri la fond'iĝ'o de asoci'o de serb'a'j municip'o'j.

La du'parti'a parlament'a pli'mult'o, form'it'a de 81 el la 120 seĝ'o'j, propon'is al la tri'parti'a opozici'o part'o'pren'ad'o'n en komision'o kun inter'naci'a'j spert'ul'o'j por solv'i la problem'o'n pri la demarkaci'a lini'o kun Montenegro. La leĝ'o propon'at'a sen'ig'os Kosovon de konsider'ind'a teritori'o.

Nul'ig'o

La ali'a leĝ'o, pri la serb'a'j municip'o'j, est'is jam send'it'a al la konstituci'a juĝ'ej'o por valid'ig'o. Sed la opozici'o insist'is pri la nul'ig'o de ambaŭ leĝ'o'j. Tiu'rilat'e ĝi organiz'is protest'o'j'n en kaj ekster la parlament'o, uz'ant'e eĉ per'fort'o'n.

Pro tio, koincid'e kun la Tag'o de Sen'de'pend'ec'o de Albanio, la 28a de novembr'o, la parlament'a estr'ar'o dev'is eksklud'i opozici'a'j'n deput'it'o'j'n. Kelk'a'j membr'o'j est'is arest'it'a'j kaj polic'ist'o'j mal'permes'is al opozici'an'o'j en'ir'i la parlament'ej'o'n. Jen, laŭ fak'ul'o'j, situaci'o sen'precedenc'a.

Mam'a kancer'o, kresk'as la esper'o

Ne volont'e oni parol'as pri tabu'a'j tem'o'j, kia rest'as mam'a kancer'o. Tamen, ju pli fru'e oni konstat'as tumor'o'n, des pli grand'a est'as la ŝanc'o pri komplet'a re'san'iĝ'o.

En Eŭrop'o ĉiu ok'a vir'in'o mal'san'iĝ'as pro tiu'spec'a kancer'o. Antaŭ cent jar'o'j tio est'is mort'o'kondamn'o. Hodiaŭ la afer'o'j ŝanĝ'iĝ'is: fakt'e, 80 el'cent'o'j de la tumor'o'j est'as neni'ig'ebl'a'j, se oni sufiĉ'e fru'e komenc'as la neces'a'n terapi'o'n.

Atest'ant'o

La natur'histori'a muze'o en Vieno, por atent'ig'i pli vast'a'n publik'o'n pri la afer'o, sub'ten'as inform'a'n kampanj'o'n de la konzern'o Nov'art'is rilat'e al mam'a kancer'o. Kiel reklam'a atest'ant'o (se tiel dir'i) est'is elekt'it'a la tiel nom'at'a Venus'o de Willendorf [vílendorf], statu'o trov'it'a de arkeolog'o'j en Sub'a Aŭstrio antaŭ preskaŭ jar'cent'o, en la jar'o 1908. La 11 centi'metr'o'j'n alt'a figur'o, el kalk'ŝton'o, hav'as grand'a'j'n mam'o'j'n kaj aĝ'as 29 500 jar'o'j'n.

Libr'o

Vir'in'o, kies nom'o est'as Christine Fischer [kristin'e fiŝ'a], tra'viv'is ver'a'n tortur'o'n: kancer'o'n, amput'ad'o'n de ambaŭ mam'o'j, for'ig'o'n de la limf'o'nod'o'j, kemi'a'n terapi'o'n, dolor'ig'a'n mam-re'konstru'ad'o'n. La negativ'a'j'n pens'o'j'n ŝi tamen trans'form'is en iu'n pozitiv'a'n akcept'ad'o'n de la fakt'o'j. Ŝi do verk'is libr'o'n kun la cel'o kuraĝ'ig'i la mal'san'ul'in'o'j'n kaj montr'i al ili, ke oni ja pov'as venk'i tia'n mal'san'o'n per la propr'a fort'o.

Imun'sistem'o

La daŭr'a kaj intens'a esplor'ad'o don'as nun'temp'e nov'a'n esper'o'n al la mal'san'ul'in'o'j. Kancer'o'n diagnoz'it'a'n jam en fru'a faz'o ebl'as tut'e re'san'ig'i. Progres'int'a'n tumor'o'n oni plej oft'e ne pov'as neni'ig'i: en tiu okaz'o oni klopod'as mild'ig'i ies sufer'o'n kaj pli'long'ig'i ĝi'a'n viv'o'n. Last'a'temp'e oni intenc'as aktiv'ig'i la imun'sistem'o'n, kio oft'e sukces'as.

Tabu'o fal'as, vir'in'a pedofili'o real'as

Oni em'as mal'volont'e parol'i pri vir'in'a pedofili'o, ebl'e ĉar efektiv'e ĝi'a ekzist'o ne est'as kon'at'a aŭ, pli ver'ŝajn'e, ĉar hom'o'j pro mult'a'j kial'o'j konsider'as mal'oportun'e mal'sekret'ig'i aŭ dis'vast'ig'i ĉi tia'n situaci'o'n. Pedofili'o de'flank'e de vir'in'a'j individu'o'j est'as tamen fenomen'o tiom real'a kiom mal'trankvil'ig'a, bedaŭr'ind'e kapabl'a dis'fal'ig'i la emoci'a'j'n kaj raci'a'j'n cert'ec'o'j'n, al kiu'j ĉiu el ni est'as ankr'it'a kaj al'kroĉ'it'a.

Inter'ret'o

Materi'ig'i la ide'o'n pri vir'in'o'j seks'e log'at'a'j de infan'o'j fakt'e sku'eg'as ĉiu'n stereotip'o'n, kiu'n hom'o'j hav'as koncern'e in'genr'a'j'n ul'o'j'n. Ĉi tiu konstat'o konstern'e el'radik'ig'as mult'a'j'n koncept'o'j'n ĉe'est'ant'a'j'n en la komun'a imag'ar'o. En soci'o, kies gazet'ar'o rakont'as pli kaj pli da histori'o'j pri vir'in'a'j viktim'o'j de per'fort'o, ŝajn'as ne'imag'ebl'e (se ne blasfem'e) parol'i pri erotik'a'j impuls'o'j rilat'a'j al infan'o'j de'flank'e de vir'in'o'j mem. Tio aper'as des pli fi'a kaj aĉ'a, se seks'a mis'uz'o est'as plen'um'at'a de patr'in'o kontraŭ la propr'a fil'et'o mem. Est'as mal'facil'e por hom'o'j kred'i, ke mal'antaŭ la konsol'a – klasik'a – bild'o de vir'in'o natur'e inklin'a al la pri'zorg'ad'o kaj al la am'ad'o de jun'a'j kre'it'aĵ'o'j pov'as mal'e kaŝ'iĝ'i diabl'a konspir'ant'o aŭ eĉ cifer'ec'a pedofil'o, kiu vag'ad'as tra la inter'ret'o serĉ'ant'e aŭd'o'vid'a'n material'o'n por prov'i kontent'ig'i ne'konfes'ebl'a'j'n seks'a'j'n fantazi'o'j'n.

Mens'o

Tia mond'o, nom'e la mond'o de vir'in'a pedofili'o, ĝis antaŭ'ne'long'e konsci'e obskur'at'a de iu'spec'a „kolektiv'a ne'ad'o”, ja ekzist'as nek pli nek mal'pli ol ĝi'a maskl'a versi'o. Est'as fakt'o, pri kiu ni dev'as ek'konsci'i: ĉiu ajn individu'a kondut'o dev'as est'i interpret'at'a kiel esprim'o de person'ec'o matur'iĝ'int'a en'kadr'e de specif'a rilat'a kaj inter'ag'a kun'tekst'o; kaj en tiu kun'tekst'o la plej grav'a element'o ja ne est'as la genr'a diferenc'o inter vir'o'j kaj vir'in'o'j, sed la nur'a kompleks'ec'o de la hom'a mens'o.

Feri'um'ad'o

La fenomen'o de seks'a mis'uz'ad'o de infan'o'j de'flank'e de vir'in'o'j ek'aper'is proksim'um'e en la mal'fru'a'j 1970aj kaj fru'a'j 1980aj jar'o'j, kiam vir'in'o'j plej'part'e uson'a'j kaj kanadaj – kutim'e tem'is pri riĉ'a'j in'o'j eks'edz'in'iĝ'int'a'j aŭ vidv'in'o'j – komenc'is vetur'ad'i al ekzot'a'j paradiz'o'j. La cel'o? Serĉ'i la tiel nom'at'a'j'n Beach Boys, tio est'as lok'a'j'n infan'o'j'n kaj adolesk'ant'o'j'n, kiu'j pov'us kontent'ig'i ili'a'j'n seks'a'j'n dezir'o'j'n. Vir'in'o, sam'e kiel vir'o, do pov'as organiz'i period'o'n de feri'um'ad'o en tropik'a'j lok'o'j por serĉ'i tio'n, kio'n ŝi ne spert'as en la ĉiu'tag'a viv'o: pasi'o'n, seks'um'o'n, kelk'foj'e eĉ sentiment'o'n. Kiom ajn ne'kred'ebl'a tio aper'os al kelk'e da leg'ant'o'j, oni fid'ind'e taks'as, ke ĉiu'n jar'o'n pli ol 80 000 vir'in'o'j dediĉ'as si'n al seks'a turism'o. La vir'in'a fenomen'o tamen ŝajn'as est'i ne tut'e kompar'ebl'a kun la vir'a, ĉar in'o'j laŭ'regul'e nek molest'as nek seks'oper'fort'as.

Kliŝ'o

Ne simpl'as skiz'i unu'op'a'n profil'o'n de pedofilinoj. Tia'n mal'facil'ec'o'n prav'ig'as precip'e la stereotip'a manier'o, en kiu la seks'a mis'uz'ant'o est'as kutim'e pri'skrib'at'a kaj imag'at'a de la soci'o: maskl'o, ne'jun'a, mal'plaĉ'a el fizionomi'a vid'punkt'o kaj karakteriz'it'a de iom da psik'oz'a'j ec'o'j. Tiu regul'o ne est'as ĉiam valid'a. La mez'um'a pedofil'o fakt'e hav'as tut'normal'a'n aspekt'o'n, est'as unu'a'vid'e ĝentil'a kaj afabl'a, ne hav'as specif'a'n aĝ'o'n. Des pli grav'e: ne nepr'e tem'as pri vir'o. Sen'kredit'ig'int'e la kliŝ'o'n, ke ekzist'as iu genr'a influ'o kadr'e de la seks'a mis'uz'ad'o, oni pov'as pli facil'e ident'ig'i la kun'tekst'o'j'n, en'e de kiu'j matur'iĝ'as tiu de'voj'iĝ'ant'a kondut'o.

Gener'il'o'j

Pedofilino pov'as materi'ig'i si'a'j'n pervers'a'j'n seks'a'j'n dezir'o'j'n en la hejm'o (do en si'a famili'a medi'o) aŭ ekster ĉi-last'a; ŝi foj'e rol'as kiel komplic'o de krim'o'j, foj'e kiel „nur'a” rekrut'ig'ist'o; ŝi efektiv'ig'as si'a'j'n kondut'o'j'n rekt'e, kun si'a'j ge'fil'o'j, aŭ ne'rekt'e, do kun ali'ul'a'j infan'o'j. La manifest'ad'o de ĉi tia'j inklin'o'j vari'as: simpl'a esprim'ad'o de kor'inklin'o kaj tener'ec'o pov'as kelk'foj'e trans'form'iĝ'i en konkret'a'j'n form'o'j'n de persekut'o kaj per'fort'o (kiu'j inkluziv'as masturb'ad'o'n, frot'ad'o'n de gener'il'o'j kaj penetr'ad'o'n, sen kaj kun la help'o de objekt'o'j). La elekt'o de la aĝ'o de la viktim'o ŝajn'as strikt'e hav'i lig'it'ec'o'n kun la person'ec'o de la mis'uz'ant'o. La pedofilina manier'o ag'ad'i mal'sam'as laŭ'e de la kun'tekst'o, en kiu la mis'uz'o okaz'as. Kiam ĉi-last'a real'iĝ'as en'e de la famili'o, la vir'in'o – rol'ant'e ekzempl'e kiel patr'in'o, av'in'o, onkl'in'o – adopt'as de'log'a'j'n strategi'o'j'n, kiu'j antaŭ'vid'as kondut'o'n pri'zorg'a'n, protekt'a'n kaj am'a'n. In'a'j pedofil'o'j en la hejm'o pov'as ag'i sen'ĝen'e dum mult'a'j jar'o'j, ĉar ili bezon'as nek gajn'i iu'manier'e la fid'o'n de la infan'o nek ĝi'n silent'ig'i.

Parol'ad'o

La vir'in'o, pel'at'a de fort'a dezir'o pri seks'a kontent'ig'o, far'iĝ'as tiu'manier'e pli kaj pli potenc'a, dum la infan'o si'a'flank'e vid'as, ke ĝi'a bezon'o pri zorg'o kaj am'o iel real'iĝ'as. Rilat'e al la pedofili'o okaz'ant'a ekster la famili'a rond'o, pen'valor'as atent'ig'i, ke ĝi baz'iĝ'as sur de'log'a'j kaj ĉirkaŭ'flat'a'j kondut'o'j, simil'a'j al tiu'j tip'a'j por am-rilat'o'j inter plen'kresk'ul'o'j. La parol'ad'o est'as la arm'il'o, sur kiu la vir'in'a pedofil'o star'ig'as si'a'n taktik'o'n, tiel ke est'as plej oft'e neces'a neni'a per'fort'o por pel'i la infan'o'n al seks'a'j ag'o'j. Ŝi gajn'as ties fid'o'n simpl'e promes'ant'e al ĝi dolĉ'ec'o'n kaj protekt'o'n.

Diferenc'o

Tio, kio est'ig'as la precip'a'n diferenc'o'n inter la nun'a vir'in'a pedofili'o kaj la pas'int'ec'a, est'as la nun'temp'a implic'it'a bezon'o – de la vir'in'o – manifest'i si'a'j'n ag'o'j'n, kvazaŭ postul'ant'e egal'ec'o'n kun la maskl'a'j antagonist'o'j. Hodiaŭ dis'fal'as, sekv'e, la dogm'o pri ĉia'kost'e san'a patr'in'ec'o, kaj sam'temp'e mal'aktual'iĝ'as la princip'o, laŭ kiu ĉiu in'o nepr'e hav'ig'as aŭ hav'ig'u protekt'o'n al id'o de la sam'a speci'o. Ja ne plu ebl'as ne'i la ekzist'o'n de mask'o, kiu'n kelk'a'j vir'in'o'j en ni'a soci'o elekt'as sur'hav'i sur si'a vizaĝ'o, profan'ont'e sen'kulp'ul'a'j'n viv'o'j'n, kiu'j'n ili est'us vok'at'a'j gard'i kaj defend'i.

Intervju'o kun griz'a optimist'o

La ukraina rus'parol'ant'a verk'ist'o Andre'i Kurkov preleg'is ĉe la Institut'o pri Politik'a'j Scienc'o'j en Aix en Provenc'e (Franci'o) la 4an de decembr'o 2015.

Kurkov nask'iĝ'is en 1961 kaj plen'kresk'is en epok'o, kiam flor'is humur'aĵ'o'j ĉirkaŭ Breĵnev, la ĝeneral'a sekretari'o de la Komun'ist'a Parti'o de Sovetio, aŭ Ĥruŝĉov. Li'a pli aĝ'a frat'o est'is disident'o. Kurkov sci'pov'as sep lingv'o'j'n kaj li'a'j libr'o'j est'as traduk'it'a'j en 37 lingv'o'j'n. Tia inter'naci'a kultur'o klar'ig'as ver'ŝajn'e li'a'n mal'ferm'a'n kaj humur'a'n vid'punkt'o'n pri la nun'a situaci'o en Ukrainio.

Kurkov: Nu, majdano, do la protest'o'j ĉe la ĉef'plac'o en Kievo. La unu'a majdano est'is influ'it'a de intelekt'ul'o'j, bon'e organiz'it'a'j, la du'a est'as pli vari'a. Tamen la viv'o plu daŭr'is. Star'is barikad'o'j sed ĉe la plac'o bon'e funkci'is la 30 butik'o'j kaj restoraci'o'j. La komerc'a centr'o ferm'iĝ'is nur du tag'o'j'n. Mi loĝ'as tut'e proksim'e kaj tri foj'o'j'n tag'e vizit'is la event'ej'o'n. Mi'a amik'o sen'problem'e konduk'is si'a'j'n infan'o'j'n al la apud'a lern'ej'o je 30 metr'o'j de la barikad'o'j.

Kurkov: Inter la 43 milion'o'j da ukrainoj (jam sen Krimeo), nur sep milion'o'j est'as etn'e rus'a'j. En Kievo 70 % parol'as rus'e, sam'e en Lvov'o, Uĵgorod, en Odesso eĉ 80 %. La rus'a lingv'o neniam est'is mal'permes'it'a, dum la ukrain'an mal'permes'is du car'o'j. Eĉ se la ukraina lingv'o est'as oficial'a, 90 % de la libr'o'j kaj 80 % de la gazet'o'j est'as en la rus'a. Tiu diskut'o koncern'as nur intelekt'ul'o'j'n kaj politik'ist'o'j'n. La popol'o uz'as ambaŭ kaj ne mal'oft'as, ke klient'o parol'as rus'e kaj vend'ist'o ukraine. Ne est'as problem'o'j.

Kurkov: Neni'o est'is far'it'a dum la last'a'j 25 jar'o'j, de kiam Ukrainio sen'de'pend'iĝ'is. La popol'o sent'as frustr'iĝ'o'n kaj el'rev'iĝ'o'n pro la van'a'j parol'o'j de la politik'ist'o'j. La ĉef'a punkt'o rest'as: kiel per'labor'i mon'o'n.

Kurkov: Se Putin mal'aper'os, ne ek'est'os ŝanĝ'o. Li far'is ĉio'n, por ke ne ebl'u plu re'ven'i al normal'a'j rilat'o'j inter Rusio kaj Okcident'o kaj Ukrainio. Li vol'as aneks'i Donbason kaj re'kre'i orient'e la sam'a'n situaci'o'n kiel en Transdnestrio (kie est'as instal'it'a la 14a rus'a arme'o), kun la diferenc'o, ke Moldavio est'as agrikultur'a kaj Donbaso industri'a. En Donbaso, la uzin'o'j kaj min'ej'o'j nun detru'it'a'j est'is dum 25 jar'o'j subvenci'at'a'j de Ukrainio. Akcept'o de siri'an'o'j en Eŭrop'o est'as pli bon'a ol la akcept'o de rifuĝ'int'o'j el Ukrainio. La hom'o'j fuĝ'is sed nun re'ven'as, tim'ant'e naci'ig'o'n de la dom'o aŭ aŭt'o. Ne plu est'as leĝ'o'j. Ĉio okaz'as arbitr'e kaj ekzist'as nun inter 40 000 kaj 50 000 krim'ul'o'j. Komenc'e la hom'o'j fuĝ'is al Rusio, nun ili prefer'as rest'i sur'lok'e. La solv'o est'os mal'rapid'a. La konflikt'o konkret'iĝ'is ĉe etn'ism'o, dum la region'o ĉiam est'is tre miks'it'a. Rest'as pasiv'a kolektiv'a sovetia pens'manier'o: ĉio dev'as est'i organiz'it'a.

Kurkov: Janukoviĉ, la prezid'ant'o ĝis februar'o 2014, opini'is, ke ebl'as ĉio'n aĉet'i. En septembr'o 2013 li decid'is sub'skrib'i inter'konsent'o'n kun Eŭrop'a Uni'o, dum fakt'e li est'is kontraŭ Eŭrop'o. Ne ven'is ia ajn re'ag'o de'flank'e de Eŭrop'a Uni'o sed ja ĉantaĝ'o de'flank'e de Putin. Janukoviĉ ricev'is 38 miliard'o'j'n da eŭr'o'j, propagand'is dum monat'o'j kiel iĝ'i eŭrop'an'o, kaj tuj ŝanĝ'is si'a'n opini'o'n. La propagand'o kontraŭ Eŭrop'a Uni'o est'is stult'a: „Vi hav'os 50 % da sam'seks'em'ul'o'j” kaj simil'a'j t.n. argument'o'j. Kaj ne forges'u, ke ekzist'is pli ol 200 registr'it'a'j politik'a'j parti'o'j tamen sen ver'a'j ideologi'o'j. Ukrainio est'as la sol'a land'o, kie funkci'is anarki'ist'a respublik'o.

Kurkov: Strang'as hodiaŭ aneks'i teritori'o'n per arm'il'o'j. Neniam est'is ia politik'o por integr'i la „fremd'a'j'n” region'o'j'n, Krimeo aŭ Donbaso, kiu'j'n mi vizit'is krist'nask'o'n 2014. Ĉie rus'a'j flag'o'j kun slogan'o'j, hom'o'j kvazaŭ drog'um'it'a'j.

Kurkov: Ne koloni'it'a'j, sed rus'ig'it'a'j. Oni konstat'is en 1991, ke komplet'e mank'as ukrainaj vort'o'j en kelk'a'j fak'o'j, ekz. en medicin'o. Rus'parol'ant'o'j konsider'is la ukrain'parol'ant'o'j'n naci'ist'o'j, dum ili simpl'e parol'is si'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n. Gogol kaj Bulgakov est'as ukrainaj rus'a'j verk'ist'o'j, kaj ne forges'u ankaŭ, ke Ukrainio don'is al Sovet'uni'o tri ĝeneral'a'j'n sekretari'o'j'n: Ĥruŝĉov, Breĵnev kaj Ĉernenko.

MONATO: Ĉu la ĝeneral'a ekonomi'a nivel'o est'as pli aŭ mal'pli alt'a ol en Rusio?

Kurkov: La land'o ne mal'bon'e fart'as. Est'as mal'pli da sen'labor'ul'o'j ol en Hispanio aŭ Greki'o. La hom'o'j kultiv'as sufiĉ'e por nutr'i si'n kaj ne de'pend'as de la ŝtat'o.

Kurkov: Jam est'as mafi'a milit'o en la strat'o'j. Mi est'as optimist'o, sed mi est'is „nigr'a optimist'o”, tio est'as iu, kiu sci'as, ke ĉio iam fin'iĝ'os sed ne cert'as, ke li plu'viv'os ĝis tiu moment'o. Post'e mi iĝ'is „griz'a optimist'o”: tio est'as, mi sci'as, ke ĉio iam fin'iĝ'os kaj mi esper'as plu'viv'i ĝis tiam.

Mediterane'o plu polu'at'a

La 4an de decembr'o okaz'is kun'ven'o por plu'diskut'i, ĉu pli'long'ig'i la rajt'o'n ekspluat'i alumini'o'n apud Marsejlo kaj plu polu'i Mediterane'o'n (MONATO 2015/11, p. 23). La estr'o de la entrepren'o Alcan, la uzin'estr'o kaj dek'o da advokat'o'j est'is akcept'it'a'j dum unu hor'o kaj du'on'o, kaj oni en'las'is la defend'ant'o'j'n de la medi'o nur dek minut'o'j'n: profesor'o'n Henri Augier, fak'ul'o'n pri mar'a medi'o, kaj Gérard Carrodano, reprezent'ant'o'n de la profesi'a'j fiŝ'kapt'ist'o'j. Sekv'e la rezult'o de la „voĉ'don'ad'o”, ĉu pli'long'ig'i aŭ ne la rajt'o'n ekspluat'i (= polu'i), est'is jen'a: por 7, kontraŭ 2, si'n'de'ten'e 3. La ministr'in'o pri ekologi'o lud'as du'obl'a'n rol'o'n, ĉar ŝi pov'us ordon'i al la region'a prefekt'o (reprezent'ant'o de la ŝtat'o) ĉes'ig'i la permes'o'n fin'e de decembr'o. La defend'ant'o'j de la medi'o ne rezign'os, ĉar est'os la unu'a ekzempl'o, kiam polu'ant'o ricev'as ben'o'n polu'i naci'a'n natur'a'n rezerv'ej'o'n.

Pri'atent'u la kaŭz'o'j'n, ne la efik'o'j'n

En 2015 ver'ŝajn'e la plej pri'parol'at'a urb'o en la mond'o est'is Parizo. Vol'e ne'vol'e domin'is la franc'a ĉef'urb'o amas'komunik'il'o'j'n: pro mal'bon'a'j kial'o'j, do atenc'o en januar'o kontraŭ la revu'o Charlie Hebdo kaj en novembr'o masakr'o'j ĉe koncert'ej'o, sport'ej'o kaj restoraci'o'j, pro kiu'j pere'is 130 hom'o'j; kaj pro bon'a'j kial'o'j, do la ŝajn'a sukces'o en decembr'o de la mond'a'j inter'trakt'ad'o'j en Parizo pri klimat'o'ŝanĝ'o.

Aplaŭd'end'as la pariza inter'konsent'o de 195 ŝtat'o'j por prov'i lim'ig'i la pli'alt'ig'o'n de mond'a'j temperatur'o'j ĝis maksimum'o de 1,5 ^oC. Tiel, lim'ig'ant'e toks'a'j'n emisi'o'j'n, ĉef'e tiu'j'n de fosili'a'j brul'aĵ'o'j, kia'j est'as naft'o kaj karb'o, oni esper'as brid'i, se ne halt'ig'i, la noc'a'j'n efik'o'j'n de tut'mond'a varm'ig'o.

La franc'a prezid'ant'o François Hollande bon'ven'ig'is la decid'o'n, dir'ant'e, ke tem'as pri „grand'a salt'o antaŭ'e'n por la hom'ar'o”. En Vaŝington'o Barack Obama nom'is ĝi'n „la plej bon'a ŝanc'o por sav'i ĉi tiu'n unu'sol'a'n planed'o'n, kiu'n ni hav'as”.

Tamen nepr'as glut'i la eŭfori'o'n de prezid'ant'o'j kaj ali'a'j politik'ist'o'j en Parizo cum gran'o sal'is, do kun iom da sal'o, kaj analiz'i la promes'it'a'j'n ag'o'j'n, kaj fakt'e la ag'o'j'n mem, mal'antaŭ la nobl'a'j vort'o'j.

Unu'e, la inter'konsent'o valid'os plej'part'e nur ek'de 2020. Do rest'as ankoraŭ kvar jar'o'j, ĝis la plej polu'a'j industri'o'j serioz'e ek'ag'u por si'n pur'ig'i.

Du'e, malgraŭ asert'o'j, ke la inter'konsent'o laŭ'leĝ'e dev'ig'as, la sol'a rimed'o por kontrol'i, ĉu reg'ist'ar'o'j plen'um'as la kondiĉ'o'j'n de la pariza inter'konsent'o, ŝajn'as est'i kvin'jar'a'j inventar'ad'o'j de cel'o'j ating'it'a'j (aŭ ne'ating'it'a'j).

Tri'e, kaj grav'e, la inter'konsent'o ne pri'trakt'as kern'a'n demand'o'n. Lim'ig'i brul'ad'o'n de fosili'a'j brul'aĵ'o'j est'as unu afer'o, sed la problem'o ali'lok'e kuŝ'as – efektiv'e en la ter'o mem. Tie nepr'e rest'u la karb'o, naft'o kaj natur'a'j gas'o'j. Dum oni plu el'ter'ig'as fosili'a'j'n brul'aĵ'o'j'n, dum reg'ist'ar'o'j plu subvenci'as la koncern'a'j'n industri'o'j'n, dum oni pri'atent'as nur la efik'o'j'n, ne la kaŭz'o'j'n de tut'ter'a varm'ig'o, ne ebl'os ver'e parol'i pri sukces'o.

Kvar'e, dum en Parizo la politik'ist'o'j bel'e kun'kant'is pri 1,5 ^oC, pri nul-emisi'o'j kaj pri komun'a konsci'o pri varm'ig'a'j danĝer'o'j, for de la franc'a ĉef'urb'o aŭd'iĝ'is ali'a'j, mal'pli harmoni'a'j melodi'o'j.

En Briti'o, ekzempl'e, dum la ĉef'ministr'o David Cameron [kamron] kvazaŭ zamenhofe ĵur'is labor'i kaj ĵur'is batal'i por real'ig'i la promes'o'j'n de Parizo, li'a reg'ist'ar'o propon'is alt'ig'i je 15 % la al'don'valor'a'n impost'o'n rilat'e al sun'panel'o'j kaj al vent'o- kaj ond'o-turbin'o'j.

Sam'temp'e la reg'ist'ar'o intenc'as mal'alt'ig'i je 87 % la subvenci'o'j'n, kiu'j'n ricev'as posed'ant'o'j de sun'panel'o'j pro mem'produkt'it'a elektr'o. Tio klar'e mal'instig'os al tia invest'ad'o. Kon'at'e est'as, ke la reg'ist'ar'o mal'favor'as la tiel nom'at'a'j'n re'nov'ig'ebl'a'j'n industri'o'j'n. Ek'de maj'o pas'int'jar'e, kiam est'is elekt'it'a la nun'a reg'ist'ar'o, perd'iĝ'is en la branĉ'o 6500 labor'posten'o'j, laŭ inform'o'j de la medi'o- kaj ekologi'o-grup'o Edie.net.

Se mal'favor'at'a'j est'as re'nov'ig'ebl'a'j industri'o'j, mal'e la mult'e kritik'at'a hidraŭlik'a min'ad'o. Tiel, sub grand'a prem'o, akv'o est'as pump'at'a inter sub'ter'a'j'n rok'o'j'n por ili'n frakas'i kaj liber'ig'i gas'o'j'n.

La reg'ist'ar'o ne hezit'as dis'don'i esplor-licenc'o'j'n, eĉ en naci'a'j park'o'j, al industri'o, jam mal'permes'it'a en Franci'o, Bulgario, Germanio, Skot'land'o kaj kelk'ŝtat'e en Uson'o, kiu risk'as venen'i trink'akv'o'n per toks'aĵ'o'j el'ig'at'a'j dum rok-frakas'ad'o.

Kvazaŭ ne sufiĉ'us ĉio ĉi, la brit'a reg'ist'ar'o ankoraŭ cerb'um'as, ĉu pli'grand'ig'i la ĉef'a'n london'an flug'haven'o'n, nul'ig'is plan'o'n por help'i al ŝofor'o'j aĉet'i elektr'a'j'n aŭtomobil'o'j'n kaj anonc'is, ke ĝi privat'ig'os tiel nom'at'a'n „verd'a'n bank'o'n”, establ'it'a'n por sub'ten'i ekologi'a'n evolu'o'n.

Mi dank'as pro la parizaj promes'o'j je inter'naci'a nivel'o, sed rest'as ne konvink'it'a pri la plen'um'ad'o je naci'a nivel'o. Vort'o'j, kiel oni proverb'as, sak'o'n ne plen'ig'as. Kaj nur tiam, kiam ni'a'j sak'o'j ne plu plen'os je karb'o (aŭ, analog'e, barel'o'j je naft'o, uj'o'j je hidraŭlik'e min'it'a'j gas'o'j), mi sci'os, ke la inter'konsent'o de Parizo est'as pli ol nur'a varm(ig)a aer'o.

Kie oni sur'voj'e mal'jun'iĝ'as

Oni bezon'as transport'il'o'j'n por vetur'i de unu lok'o al ali'a. En la nun'a mond'o, vetur'ad'o est'u rapid'a kaj tuj'a, por ke oni rapid'e plen'um'u si'a'j'n task'o'j'n. Tamen en Indonezio reg'as ali'a situaci'o.

Indonezio, evolu'ant'a land'o, hav'as ja problem'o'j'n. La plej rimark'ebl'a est'as trafik'o. En mult'a'j urb'o'j, trafik'o pov'as est'i tre, tre dens'a, apart'e dum labor'hor'o'j. Ebl'e en pli evolu'int'a'j land'o'j ankaŭ problem'as dens'a trafik'o, sed tut'cert'e tie pli bon'as amas'transport'il'o'j.

Propr'a voj'o

En la indonezia ĉef'urb'o Ĝakarto kaj ĝi'a ĉirkaŭ'aĵ'o ekzist'as metro'o kaj urb'a'j bus'o'j kun propr'a voj'o por evit'i dens'a'n trafik'o'n. Tamen en ali'a'j urb'o'j ne tiel'as. Ekzempl'e en Bandung cirkul'as bus'o'j sen apart'a'j voj'o'j. Ili oft'e kapt'iĝ'as en dens'a urb'a trafik'o.

Ekzist'as ankaŭ t.n. angkot, t.e. aŭtomobil'o'j port'ant'a'j 10-15 pasaĝer'o'j'n. Ili ne est'as tut'e komfort'a'j, sed ili mal'mult'e'kost'as. Lu'ebl'as ankaŭ ojek [oĝek], t.e. motor'cikl'o'j, kiu'j pov'as est'i uz'at'a'j por vetur'ig'i unu person'o'n tie'n, kie'n angkot ne ir'as.

Tia'j transport'il'o'j ne est'as reg'ist'ar'e reg'at'a'j. Mult'e vari'as la kvalit'o, eĉ en'e de unu urb'o, de la vetur'il'o'j de la divers'a'j privat'a'j entrepren'o'j.

Privat'a'j vetur'il'o'j

Pro la mal'komfort'o de publik'a'j transport'il'o'j, mult'a'j hom'o'j ili'n ne ŝat'as. Ili prefer'as vetur'i per privat'a'j vetur'il'o'j. Tamen aĉet'i aŭtomobil'o'n tro mult'e'kost'as: nur riĉ'ul'o'j, en grand'a'j urb'o'j, ili'n posed'as. Kaj do ordinar'a'j hom'o'j em'as aĉet'i motor'cikl'o'j'n, kiu'j abund'as en Indonezio.

Eĉ motor'cikl'o'j foj'e ne pov'as tra'penetr'i la dens'a'n en'urb'a'n trafik'o'n, ekzempl'e en Ĝakarto. Oni ŝerc'as, ke pro la ne'mov'iĝ'ant'a trafik'o ĝakart'an'o'j sur'voj'e mal'jun'iĝ'as.

Long'a'j boat'o'j

En ali'a'j part'o'j de la land'o ne ekzist'as tia'j problem'o'j. En la insul'o Borne'o oni ankoraŭ uz'as long'a'j'n boat'o'j'n kiel ĉiu'tag'a'j'n transport'il'o'j'n. Sam'e en la insul'o'j Sumatr'o kaj Papu'o, ĉar tie flu'as mult'a'j river'o'j. Kelk'lok'e eĉ ne trov'ebl'as strat'o'j.

La reg'ist'ar'o nun pens'as kiel pli'bon'ig'i publik'a'n transport'o'n. En Ĝakarto oni turn'as si'n de'nov'e al metro'o, en Bandung eĉ al kabl'o'tram'o. Konstru'at'a'j est'as nov'a'j ŝose'o'j kaj voj'o'j. Tiel la popol'o esper'as pri pli'bon'ig'o'j en la land'a transport-sistem'o.

Sekret'a'j esplor'o'j pri atom'arm'il'o'j

Ĉiam kontest'is Irano, ke ĝi streb'as produkt'i nukle'a'j'n arm'il'o'j'n. Tamen laŭ la Inter'naci'a Atom-Energi'a Agent'ej'o (IAEA) Irano labor'is pri sekret'a esplor'program'o por evolu'ig'i propr'a'j'n atom'arm'il'o'j'n. Tiel raport'is IAEA en Vieno.

La agent'ej'o sub'strek'is, ke tiu'j ĉi klopod'o'j okaz'is ĉef'e ĝis 2003. Ek'de 2009 ne est'as plu'a'j indic'o'j pri koncern'a'j iranaj aktiv'aĵ'o'j. La nukle'a'j esplor'o'j de Teherano ne progres'is post scienc'a'j stud'o'j pri real'ig'ebl'o kaj pri akir'o de teknik'a'j sci'o'j. Irano ne met'is flank'e'n nukle'a'n material'o'n por milit'a'j cel'o'j.

Pac'a'j cel'o'j

La raport'o'n de IAEA rifuz'is Irano. La vic'ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j, Abbas Araghchi, dir'is: „Ni'a'j nukle'a'j esplor'o'j est'is laŭ'norm'a'j kaj sekv'is nur pac'a'j'n cel'o'j'n”.

Suspekt'at'a milit'a dimensi'o de irana nukle'a program'o ombr'is dum pli ol 13 jar'o'j la rilat'o'j'n inter la inter'naci'a komun'um'o kaj Irano. Nur en juli'o pas'int'jar'e la kvin membr'o'j de la sekur'ec'a konsili'o de UN kaj Germanio inter'konsent'is kun Irano por solv'i la t.n. atom'konflikt'o'n. Irano dev'ont'ig'is si'n drast'e lim'ig'i si'a'n atom-program'o'n.

La reg'ist'ar'o en Teherano promes'is redukt'i je du tri'on'o'j kaj dum 10 jar'o'j la nombr'o'n de centrifug'il'o'j por riĉ'ig'i urani'o'n kaj el'ig'i el la land'o si'a'n tut'a'n stok'o'n de riĉ'ig'it'a urani'o. Krom'e al inspekt'ist'o'j ĝi cert'ig'is al'ir'o'n al ĉiu'j suspekt'ebl'a'j instal'aĵ'o'j, ankaŭ al milit'baz'o'j.

Pun'rimed'o'j

Inter'ŝanĝ'e oni laŭ'paŝ'e ek'de 2016 for'ig'os sankci'o'j'n. Se Irano ag'os kontraŭ si'a'j dev'o'j, oni de'nov'e ek'valid'ig'os la pun'rimed'o'j'n. En oktobr'o pas'int'jar'e ek'real'iĝ'is la ag'ad'plan'o fiks'it'a en juli'o.

Laŭ fak'ul'o'j la IAEA-raport'o post'las'is pli da demand'o'j ol respond'o'j. Oni taks'is ĝi'n ne'kontent'ig'a. Ĝi en'hav'as mal'mult'a'j'n inform'o'j'n, kiu'j'n oni ne sci'is dum la last'a'j kvar jar'o'j.

Krom'e Irano mal'mult'e klopod'as por komunik'i nov'a'j'n inform'o'j'n. La islam'a respublik'o ne mal'kaŝ'is la tut'a'n dimensi'o'n de si'a aktiv'ad'o kaj ne dispon'ig'is detal'a'j'n sci'ig'o'j'n pri la uz'at'a'j objekt'o'j kaj pri la scienc'ist'o'j far'int'a'j la eksperiment'o'j'n.

Ne plu par'a'j

Semafor'o'j, montr'ant'a'j – jen verd'e, jen ruĝ'e – hom'a'n par'o'n kaj kor'o'n, aper'is en la aŭstr'a'j urb'o'j Vieno kaj Linz por indik'i al pied'ir'ant'o'j, ĉu trans'ir'i la strat'o'n aŭ ne. La par'et'o'j indik'is jen ge'vir'o'j'n, jen du vir'o'j'n aŭ du vir'in'o'j'n. Pri'e jam raport'is MONATO (2015/11, p. 6).

Sed en Linz oni vid'as nun de'nov'e unu'op'a'j'n figur'o'j'n. Urb'a konsil'ist'o, Mark'us Hein [hajn] de la Liber'ec'a Parti'o, ordon'is la ŝanĝ'o'n. Li dir'is, ke semafor'o'j serv'u la trafik'o'n kaj ne per'u i'a'n mal'dekstr'a'n ideologi'o'n aŭ mesaĝ'o'n.

La social'demokrat'a urb'estr'o en Linz, Klaus Luger, bedaŭr'is tiu'n „mis'taks'o'n” kaj postul'is la re'munt'ad'o'n de la par'et'o'j.

„Sam'seks'em'o est'as part'o de modern'a urb'o kiel Linz kaj tia'j simbol'o'j esprim'as egal'trakt'ad'o'n,” opini'is la urb'estr'o.

Geografi'a profil'ad'o, prioritat'a nun'a neces'o

Ni komenc'e difin'u ĝi'n: la tiel nom'at'a geografi'a profil'ad'o (angl'e: geographical profiling) est'as esplor'a metod'ar'o, kiu cel'as zorg'e lokaliz'i la operac'a'n baz'o'n, kie aktiv'as la plen'um'ant'o de seri'a'j krim'o'j. Tiu ĉi teknik'o est'is real'ig'it'a por efik'e kontraŭ'batal'i kaj laŭ'ebl'e mal'help'i krim'o'j'n: kompren'ebl'e tem'as, nun'temp'e, pri prioritat'a bezon'o de ajn'a modern'a soci'o. Kutim'e, geografi'a profil'ad'o est'as util'a okaz'e de murd'o'j, seks'per'fort'o'j, brul'ig'o'j kaj bomb'a'j atenc'o'j: ĝi'a grav'ec'o est'as tamen ne neglekt'end'a ĉe la pri'stud'ad'o de unu'op'a'j krim'a'j okaz'aĵ'o'j, kiu'j sam'temp'e implik'as plur'a'j'n krim'lok'o'j'n, aŭ kiu'j montr'as not'ind'a'j'n geografi'a'j'n ec'o'j'n.

Kvartal'o'j

Stud'o'j, kiu'j est'is efektiv'ig'it'a'j en la fru'a 20a jar'cent'o en'kadr'e de la uson'a tiel nom'at'a Chicago School, montr'is fort'a'n inter'rilat'o'n inter ĉirkaŭ'ant'a medi'o kaj krim'a kondut'o. La lok'o, kie krim'a ag'o konkret'iĝ'as, est'as fakt'e neniam hazard'a. Ekzist'as ver'a'j krim'ul'a'j are'o'j, kie ag'ad'as apart'e mizer'a'j individu'o'j kaj kutim'a'j leĝ'romp'ant'o'j, kio ja pli'alt'ig'as la oft'ec'o'n de devi'a'j si'n'ten'o'j kaj kondut'o'j. La map'ad'o de la risk'o, kadr'e de kiu oni ident'ig'as urb'a'j'n kvartal'o'j'n pli sekur'a'j'n apud ali'a'j pli vund'ebl'a'j je delikt'o'j (kiel ekzempl'e ŝtel'o'j, seks'per'fort'o'j ktp.), est'as unu el la plej interes'a'j karakteriz'o'j de la modern'a krim'ologi'o.

Butik'um'ad'o

Dum la fru'a'j stadi'o'j de enket'ad'o, oni em'as atribu'i mal'mult'a'n grav'ec'o'n al lok'a'j kaj temp'a'j parametr'o'j. Tamen ident'ig'o de preciz'a'j spac'a'j ec'o'j kaj inter'rilat'o'j pov'as montr'iĝ'i tre util'a afer'o, kiam oni dezir'as skiz'i la profil'o'n de fripon'o. La stud'ad'o de krim'ul'a'j mov'o'j ebl'ig'as kre'i tio'n, kio'n la fak'ul'o'j Brantingham kaj Brantingham difin'is kiel „krim'a'n geometri'o'n”: tem'as pri map'ad'o de la krim'ul'a mov'iĝ'o rilat'e al li'a'j hejm'o, labor'ej'o, sam'kiel al are'o'j dediĉ'it'a'j al butik'um'ad'o kaj/aŭ al amuz'iĝ'o.

Unu el la cel'o'j de tia map'ad'o est'as ankaŭ la antaŭ'vid'ad'o de eventual'a'j cel'o'j. Krom'e est'as menci'end'a la teori'o de rutin'a ag'ad'o (angl'e: routine activity approach), far'e de la esplor'ist'o'j Cohen kaj Felson. Tiu teori'o asert'as, ke ĉiu'tag'a'j aktiv'aĵ'o'j plen'um'at'a'j de fripon'o pov'as influ'i iu'manier'e la efektiv'ig'o'n de krim'o.

Radius'o

David Canter en 2003 argument'is, ke la geografi'a profil'ad'o oficial'e nask'iĝ'is en 1980, kiam enket'ist'o en Briti'o sukces'is lokaliz'i la ej'o'j'n, kie la tiel nom'at'a dis'ŝir'ant'o de Jork'ŝir'o (angl'e: Yorkshire Ripper) real'ig'is si'a'j'n krim'o'j'n. Mez'e de la 1990aj jar'o'j ek'aper'is pli kaj pli kompleks'a'j model'o'j por antaŭ'dir'i la ekzakt'a'n spac'a'n radius'o'n, en'e de kiu fripon'o pov'as plen'um'i krim'o'n.

Specif'e, plen'valor'as sub'strek'i la jen'o'n: plej oft'e krim'o okaz'as relativ'e proksim'e al la hejm'o de fripon'o; ne'plen'aĝ'ul'o'j mov'iĝ'as en'e de are'o pli mal'larĝ'a ol tiu, en kiu ag'ad'as plen'kresk'ul'o'j; la distanc'o de krim'lok'o el la operac-baz'o de fripon'o est'as rekt'e proporci'a al la spert'o akir'it'a de tiu last'a kaj vari'as laŭ la tip'o de krim'a okaz'aĵ'o.

Algoritm'o

Kim Rossmo, kanada krim'olog'o, ampleks'ig'is la labor'o'n de la du fak'ul'o'j Brantingham, deklar'ant'e, ke la geografi'a profil'ad'o konsist'as el variabl'o'j kaj objektiv'a'j (kvant'a'j) mezur'o'j kaj subjektiv'a'j (interpret'ad'o kaj re'konstru'ad'o de la mens'a map'o de fripon'o). Unu el la ĉef'a'j teknik'o'j uz'at'a'j en la geografi'a profil'ad'o postul'as, ke oni ĝi'n prezent'u per'e de la algoritm'o CGT (criminal geographic targeting, geografi'a krim'profil'ad'o). Tem'as esenc'e pri komput'il'a program'o, kiu'n oni util'ig'as en'kadr'e de esplor'o'j pri seri'a'j krim'o'j.

La cel'o? Lokaliz'i preciz'a'manier'e la sid'ej'o'n, ali'vort'e la baz'o'n, de fripon'o per'e de la koordinat'o'j de ili'a'j krim'o'j. Tiu model'o, plen'um'it'a sur'baz'e de la esplor'o'j de la scienc'ist'o Rossmo, est'is post'e patent'it'a kaj en'korp'ig'it'a en la komput'il'a program'o Rigel. Ĉi tiu program'o ekspluat'as la plej evolu'int'a'j'n teknologi'o'j'n rilat'e al krim'a analiz'ad'o, kre'ant'e tri'dimensi'a'n map'o'n de la risk'a surfac'o. La alt'ec'o de ĉiu punkt'o en la map'o est'ig'as la probabl'o'n, ke la operac'a baz'o de krim'ul'o situ'as ĝust'e en tiu are'o. Ĉiu valor'o hav'as mal'sam'a'n kolor'o'n, kio ebl'ig'as tuj'a'n leg'ad'o'n kaj kompren'o'n de la rezult'o'j.

Atest'ant'o'j

La efektiv'ig'o de geografi'a profil'ad'o supoz'ig'as tut'a'n seri'o'n da prepar'a'j paŝ'o'j, nom'e: psikologi'a'n profil'ad'o'n de krim'ul'o, analiz'ad'o'n de la krim-medicin'a'j inform'o'j, pri'taks'ad'o'n de la deklar'o'j de atest'ant'o'j; zorg'a'n esplor'ad'o'n de la krim'lok'o, laŭ'ebl'e help'e de fotografi'a'j dokument'o'j; statistik'a'n pri'taks'ad'o'n de la krim'a oft'ec'o en apart'a are'o; analiz'ad'o'n de soci-demografi'a'j datum'o'j en tiu are'o; inspekt'ad'o'n en ali'a'j lok'o'j, kie krim'o'j okaz'is, kaj kompar'ad'o'n; esplor'ad'o'n el topologi'a vid'punkt'o de la koncern'a are'o; fin'a'n raport'o'n ktp.

Hom'o'j de Abe

En septembr'o 2015 Abe Ŝinzo, la japan'a ĉef'ministr'o, est'is re'elekt'it'a kiel la prezid'ant'o de la Liberal-Demokrati'a Parti'o (LDP). Neni'u ali'a kandidat'iĝ'is por la posten'o kaj do ne okaz'is balot'o.

Fakt'e s-in'o Nod'a Seiko kuraĝ'e prov'is kandidat'iĝ'i, sed ne pov'is ar'ig'i al si sufiĉ'e da parlament'a'j sub'ten'ant'o'j por la kandidat'iĝ'o, ĉar la flank'o de Abe sen'kaŝ'e mal'instig'is ŝi'a'j'n apog'ont'o'j'n.

Hodiaŭ en LDP neni'u aŭdac'as defi'i la potenc'o'n de Abe, kiu administr'as la mon'o'n kaj posten'o'j'n de la parti'o kaj de la reg'ist'ar'o. Kontraŭ'ul'o eĉ ne pov'os far'iĝ'i oficial'a LDP-kandidat'o en la ven'ont'a'j elekt'o'j de deput'it'o'j aŭ senat'an'o'j.

Nom'um'is

Tuj post si'a en'ofic'iĝ'o antaŭ tri jar'o'j, Abe nom'um'is konfidenc'ul'o'j'n direktor'o de la Japan'a Bank'o, la centr'a bank'o, kaj prezid'ant'o de la Japan'a El'send'a Korporaci'o, la du'on'ŝtat'a radi'o-televid'o. Rezult'e oni konstat'as, ke la tradici'a neŭtral'ec'o de tiu'j ĉi organiz'aĵ'o'j est'as minac'at'a, ĉar ili far'iĝ'is il'o'j de reg'ist'ar'a'j ekonomi'a politik'o kaj propagand'o.

Lojal'a'j sub'ul'o'j de Abe en LDP kaj la reg'ist'ar'o ne toler'as kritik'o'j'n kontraŭ la ĉef'ministr'o kaj persist'e protest'as kaj eĉ minac'as kritik'ant'o'j'n. Membr'o'j de LDP iam propon'is, ke ili „financ'e pun'u” amas'komunik'il'o'j'n, kiu'j kritik'as la Abe-reg'ist'ar'o'n. Ili vol'is pet'i, ke industri'a'j kompani'o'j lim'ig'u la nombr'o'n de reklam'o'j en la koncern'a'j publik'aĵ'o'j.

Raport'is

Ili'a'j atak'o'j cel'is ankaŭ ekster'land'a'j'n ĵurnal'o'j'n. Kiam korespond'ant'o en Tokio de la german'a ĵurnal'o Frankfurter Allgemeine Zeitung raport'is pri la revizi'ism'a histori'a vid'punkt'o de Abe, la ofic'ej'o'n de la ĵurnal'o en Frankfurt vizit'is membr'o de la tie'a japan'a konsul'ej'o kaj protest'is.

Krom'e, en 2014, japan'a konsul'o protest'is kontraŭ la uson'a el'don'ej'o MacGraw-Hill Education pro ĝi'a lern'o'libr'a interpret'ad'o de la japan'a histori'o.

Kaj jen ali'a afer'o. Ver'ŝajn'e la ekster'land'a politik'ist'o, kun kiu Abe plej'e intim'as, est'as prezid'ant'o Putin en Rusio. Dum la last'a'j tri jar'o'j ili renkont'iĝ'is pli ol dek foj'o'j'n. En 2015 ili inter'ŝanĝ'is bon'dezir'o'j'n okaz'e de si'a'j nask'iĝ-dat're'ven'o'j.

Protest'is

Kiam Rusio aneks'is Krimeon en 2014, Japani'o kun'e kun Uson'o kaj eŭrop'a'j land'o'j protest'is. Tamen la japan'a ministeri'o pri ekster'land'a'j afer'o'j protest'is ne ĉe prezid'ant'o Putin sed ĉe la prezid'ant'o de la rus'a parlament'o.

Kaj Putin kaj Abe dispon'as en'land'e pri absolut'a potenc'o. Nun ili dezir'as sub'skrib'i pac'traktat'o'n por oficial'e fin'i la du'a'n mond'o'milit'o'n inter la du regn'o'j. En 1956 Japani'o kaj Sovetio re'establ'is diplomati'a'j'n rilat'o'j'n, kaj komun'e deklar'is, ke, kiam la du regn'o'j konklud'os pac'traktat'o'n, Sovetio re'don'os al Japani'o la insul'o'j'n, kiu'j'n Sovetio okup'is en aŭgust'o kaj septembr'o 1945.

Postul'as

Ek'de tiam Japani'o postul'as re'don'o'n de kvar insul'o'j, dum Sovetio (kaj post'e Rusio) insist'as, ke ĝi re'don'os nur du insul'o'j'n.

Abe kaj Putin intenc'as pozitiv'e negoc'i pri la insul'o'j kaj la pac'traktat'o. Tamen en ambaŭ land'o'j la pli'mult'o de ili'a'j apog'ant'o'j est'as naci'ist'o'j, kiu'j neniam ced'os teritori'o'j'n.

Krom'e prezid'ant'o Obama de Uson'o prem'as Japani'o'n ne invit'i Putin al Japani'o por negoc'i. Ne plaĉ'as al Uson'o, ke Abe invit'as Putin, kontraŭ kiu Uson'o, Eŭrop'a Uni'o kaj Japani'o aplik'as ekonomi'a'j'n sankci'o'j'n pro la krimea kaj ukraina problem'o'j.

Elektro'pont'o'j garanti'as energi'a'n liber'ec'o'n

En la Regn'estr'a Palac'o de Vilnius la 14an de decembr'o 2015 okaz'is solen'a ceremoni'o por bon'ven'ig'i la lig'o'n de la balt'land'a elektro'kurent'a ret'o kun tiu'j de Pollando kaj Svedi'o.

„La konstru'o de la lig'il'o'j signif'as, ke ni fort'ig'as la stabil'ec'o'n kaj solidar'ec'o'n kaj for'ig'as de'pend'ec'o'n”, dir'is la prezid'ant'o de Litovio, Dali'a Grybauskaitė. Laŭ ŝi, la sukces'a projekt'o de region'a partner'ad'o kontribu'os al la dis'vast'iĝ'o de la skandinavi'a kultur'o en Baltio kaj don'os la ebl'o'n por litovaj produkt'ant'o'j konkur'i en Eŭrop'o.

La 500-mega'vat'a elekt'rol'ig'il'o LitPol Link kun Pollando est'as la unu'a line'o, kiu kun'lig'as la teĥnologi'e mal'sam'a'j'n kurent'a'j'n ret'o'j'n de Litovio kaj okcident'a Eŭrop'o. La projekt'o kost'is 370 milion'o'j'n da eŭr'o'j kaj est'is subvenci'at'a de Eŭrop'a Uni'o kaj de la elektro'ret'a'j kompani'o'j de Pollando kaj Litovio.

NordBalt kost'is 550 milion'o'j'n da eŭr'o'j, est'as 453 kilo'metr'o'j'n long'a kaj est'as la unu'a kurent'a lig'o kun Skandinavi'o. Ĝi lig'as ĉiu'j'n land'o'j'n ĉirkaŭ Balt'a Mar'o al komun'a sub'struktur'o dank'e al la kabl'o, kiu tra la mar'fund'o lig'as du ambaŭ'bord'e situ'ant'a'j'n trans'form'il'a'j'n sub'staci'o'j'n en Klaipeda (Litovio) kaj Nybro (Svedi'o).

Nun sekv'os la sinkron'ig'o de la balt'land'a'j sistem'o'j kun tiu'j de la kontinent'a Eŭrop'o. Kiel solv'i tio'n – ĉu tra Pollando ĉu tra Skandinavi'o – est'as la esplor'task'o por spert'ul'o'j. Oni esper'as, ke la sinkron'ig'o est'os efektiv'ig'it'a ĝis la jar'o 2025. Dum la solen'a inaŭgur'o la eston'a ĉef'ministr'o Taavi Roivas rimark'ig'is, ke Estoni'o est'as jam kun'lig'it'a kun nord-eŭrop'a'j land'o'j kaj hav'as elektro'kurent'a'n lig'o'n kun Finnlando. El tio rezult'is kresk'o de la energi'a sekur'ec'o kaj drast'a mal'kresk'o de la kost'o'j de elektr'o. Li esper'is, ke sam'e okaz'os en Litovio kaj Latvi'o.

La litova ĉef'ministr'o Algirdas Butkevičius sub'strek'is, ke kurent'a'j lig'il'o'j est'as jam du'a paŝ'o al energi'a sen'de'pend'ec'o. La unu'a est'is la terminal'o de likv'ig'it'a natur'a gas'o (LNG) en Klaipeda, kiu ne nur ebl'ig'as sen'de'pend'a'n liver'o'n de gas'o, sed ankaŭ garanti'as rezerv'a'n elektro'produkt'ad'o'n. La nun'a paŝ'o signif'as, ke Litovio pov'os por si'a'j bezon'o'j akir'i kurent'o'n ne nur el Rusio sed ankaŭ el okcident'a Eŭrop'o. La projekt'o garanti'as fid'ind'a'n alternativ'o'n.

Reg'i per mensog'o'j

Pas'int'jar'e en novembr'o okaz'is en Franci'o atenc'o'j. Amas'komunik'il'o'j, politik'ist'o'j, mult'e kvak'as pri la event'o, sed mut'as aŭ mensog'as pri la atenc'o'j far'it'a'j kaj far'at'a'j de franc'a'j teror'ist'o'j, la „kuraĝ'eg'a'j” milit'ist'o'j defend'ant'a'j ... nu, kio'n?

Evident'e, ili defend'as la interes'o'n de kelk'a'j privilegi'ul'o'j, ĉef'e tiu'j'n de la arm'il'fabrik'ant'o'j, sed ne de la popol'o. Arme'o uz'as aviad'il'o'j'n, eĉ tele'stir'at'a'j'n maŝin'o'j'n por bomb'i. Milit'ist'o'j mort'ig'as nur por gajn'i si'a'n monat'salajr'o'n.

Laŭ mi la islam'a'j teror'ist'o'j mult'eg'e pli sincer'as, kiam ili si'n mort'ig'as en atenc'o, esprim'ant'e indign'o'n kontraŭ difin'it'a situaci'o kaj esper'o'n pri paradiz'o.

Oni fingr'o'montr'as al la teror'ist'o'j, sed ĉu ili est'as la ver'a'j monstr'o'j? Bon'e rigard'ant'e, mi vid'as, ke fanatik'a'j teror'ist'o'j ne tiel nask'iĝ'is. Ili viv'as en mal'amik'a'j cirkonstanc'o'j, ĝis ili renkont'as gvid'ant'o'n, kiu klar'ig'as, ke Di'o mal'kontent'as pri hom'o'j de'flank'iĝ'ant'a'j de la „bon'a voj'o” kaj, se ili mort'ig'as tiu'j'n de'flank'iĝ'int'o'j'n, ili gajn'os la paradiz'o'n, en kiu atend'as ili'n virg'ul'in'o'j.

Hom'o'j hav'ant'a'j mal'firm'a'n mens'o'n kred'as tia'n predik'ist'o'n. Ili kamikaz'e ag'as, ne sci'ant'e, ke la deviz'o de la „bon'a apostol'o” kaŝ'e tiel'as: „Far'u, kio'n mi dir'as, sed ne, kio'n mi far'as.”

Ĉiu ĉef'stab'an'o tiel ag'as, do nom'e de patriot'ism'o, religi'o aŭ ali'a „nobl'a kaŭz'o”, send'ant'e hom'o'j'n al mort'o aŭ krim'o, sed ne risk'ant'e si'a'n haŭt'o'n. Tiu sekret'e fleg'as si'a'n potenc'o'n kaj ne hezit'as mensog'i.

Ĉu islam'a instru'ist'o klar'ig'as, ke en la Koran'o leg'ebl'as, ke „Allah” est'as la unu'sol'a juĝ'ist'o? Iu ajn, eĉ profet'o, kiu al'pren'as al si ties rol'o'n kaj juĝ'as ali'ul'o'n, ir'os en gehen'o'n. Teror'ist'o'j, obe'ant'e si'a'n predik'ist'o'n, juĝ'as si'a'j'n mort'ig'ot'o'j'n pek'ant'o'j.

Juĝ'int'e, ili do ne pov'as ir'i en paradiz'o'n. Kaj kred'i mensog'o'n de bon'a apostol'o ne indik'as krim'em'o'n, sed la lim'o'j'n de ne fortik'a mens'o.

Ni'a'j regn'estr'o'j, politik'ist'o'j, ebl'e sub'met'it'a'j al ne'vid'ebl'a'j potenc'ul'o'j, ne pri'e parol'as, tim'ant'e, ke la popol'o, mal'ferm'ant'e la okul'o'j'n, ek'vid'os la mensog'o'j'n. Pli'e, la atenc'o'j cert'e ne al'tir'os al la valor'o'j proklam'at'a'j de la teror'ist'o'j, sed fleg'as tim'eg'o'n, kiu ne help'os mal'ferm'i okul'o'j'n.

Tio ebl'ig'as al la potenc'ul'ar'o reg'i per mensog'o. Do ĝi pov'as dank'i ĉiu'j'n teror'ist'o'j'n, kiu'j uz'as arm'il'o'j'n, ĉu patriot'a'j'n, krist'an'a'j'n, islam'a'j'n, jud'a'j'n, ĉu ali'a'j'n en milit'a aŭ ne milit'a kun'tekst'o. Eĉ se tiu noci'o lev'as cunam'o'n en la teler'o de kutim'a pens'ad'o, ĝi ŝajn'as al mi cerb'um'end'a.

Plor'ind'e konstern'a

La katalog'o de pretekst'o'j de Franz-Georg Rössler (MONATO 2016/01, p. 14) por blind'iĝ'i kaj surd'iĝ'i, kiam hom'o'j est'as persekut'it'a'j de milit'o, est'as plor'ind'e konstern'a. Li'a long'a fi'argument'ar'o mal'bon'e kaŝ'as ras'ism'a'n fon'o'n, kaj mi do opini'as ne'util'e respond'i kaj lim'ig'as mi'n al kelk'a'j fakt'o'j.

La land'o'j Sirio, Irako, Afgani'o neniam est'is el'migr'a'j land'o'j, antaŭ ol milit'o'j tie ek'flagr'is (kaj est'us mult'o por dir'i pri la kial'o'j de tiu'j milit'o'j). La islam'a'j el'migr'int'o'j, kiu'j serĉ'is labor'o'n en Eŭrop'o, ven'is el Magrebo kaj Turki'o.

Siri'an'o'j, irak'an'o'j, afgan'o'j fuĝ'as pro milit'o kaj ĝi'a'j ne'pri'skrib'ebl'a'j terur'aĵ'o'j. Ili ĉiu'j est'us feliĉ'eg'a'j tuj re'ir'i en si'a'n land'o'n, se morgaŭ iel pov'us tie est'iĝ'i pac'o.

La plej'part'o'n de la fuĝ'ant'o'j akcept'as la najbar'a'j islam'a'j land'o'j: Libano, kies loĝ'ant'ar'o est'as mal'pli ol 5 milion'o'j, akcept'as 1,5 milion'o'j'n, eĉ se ni ne kalkul'as la palestinajn; Jordanio akcept'is preskaŭ unu milion'o'n por ok milion'o'j da loĝ'ant'o'j; Turki'o 1,7 milion'o'j'n; Irako, malgraŭ si'a propr'a katastrof'a stat'o, 400 mil'o'j'n. La Alt'a Komisariat'o pri Rifuĝ'int'o'j de UN en tiu'j land'o'j bezon'as grand'a'n financ'a'n help'o'n, pet'eg'as ĝi'n de okcident'a'j land'o'j kaj ricev'as nur oneton da ĝi. Iu'j eŭrop'a'j land'o'j ne nur mal'akcept'as rifuĝ'int'o'j'n ĉe si, sed zorg'e kudr'as si'a'j'n poŝ'o'j'n por ne el'ir'ig'i mon'o'n por ili, kiam ili est'as for.

Al'don'e, mi tamen ne pov'as de'ten'i mi'n rimark'ig'i, ke post 700 jar'o'j (ĉirkaŭ 35 generaci'o'j!) en Andaluzi'o la invad'int'o'j ne plu est'is arab'o'j, sed hispan'o'j. Se ne, la hungar'o'j re'ir'u al si'a'j azi'a'j step'o'j, kaj la franc'o'j mi ne sci'as kie'n.

Jesuo fuĝ'is, sed re'ir'is

Kar'a'j Monat'an'o'j, bon'vol'u skand'i kun mi: „Jesuo fuĝ'as Egipt'uj'o'n”: -x- x- x-x- Model'a titol'o. Se mi est'us redaktor'o de MONATO, mi invent'us ĝi'n, se stult'a aŭtor'o ne traf'is tiu'n intenc'e iom antikv'a'n kaj plen'e poezi'a'n ton'o'n. Sed nun leg'ebl'as „en Egipti'o'n”, kvazaŭ mi verk'is vojaĝ'raport'o'n. Kaj al'don'is la redaktor'o „kiel ankaŭ ali'a'j nun fuĝ'as”. Ne. Tiu al'don'aĵ'o plen'e ŝanĝ'as la intenc'o'n de la kontribu'o. Jesuo fuĝ'is kaj re'ir'is en la patr'uj'o'n. Li ali'a'land'e ne hav'is rajt'o'j'n (postul'ebl'a'j'n per'e de bon'e salajr'it'a'j advokat'o'j) kaj ne pretend'is i'o'n ali'a'n ol por'temp'a'n protekt'o'n. Kaj li ne intenc'is jud'ig'i Egipt'uj'o'n! Li simpl'e re'ven'is kun la ge'patr'o'j post cert'a temp'o, antaŭ ol iu prov'is integr'i li'n en la egipt'an kultur'o'n!

Kaj eĉ pli domaĝ'e, MONATO ne al'don'is ni'a'n ilustr'aĵ'o'n. Pen'e kun'e kun mi'a bild'a kun'labor'ant'in'o mi serĉ'is kaj trov'is la punkt'punkt'e traf'a'n ilustr'aĵ'o'n. Kiom da viv'o'temp'o oni rajt'as ofer'i al ne'real'ig'it'a'j por'monat'a'j projekt'o'j?

La atent'a leg'ant'o cert'e konstat'is (MONATO 2015/12, p. 26), ke la koncern'a artikol'o okup'as preciz'e unu paĝ'o'n. Al'don'i fot'o'n do signif'us tranĉ'i la artikol'o'n. Ia'foj'e oni dev'as elekt'i inter du mal'bon'o'j.

Put'o'j-disput'o'j

En la 1920aj jar'o'j mi'a av'in'o dev'is port'i pli ol 200 metr'o'j'n de mal'proksim'a put'o al si'a bien'o trink'akv'o'n por si'a famili'o kaj la dom'best'o'j. Post'e ŝi hav'is ide'o'n: bor'i ĉe la dom'o kaj, surpriz'e, est'iĝ'is artez'a put'o, el kiu daŭr'e flu'is, kaj ĝis hodiaŭ flu'as, pur'eg'a akv'o el profund'o de 100 metr'o'j.

Sed, se la akv'o ne konstant'e flu'as, baldaŭ la tru'o ŝtop'iĝ'as, kaj nepr'as de'nov'e bor'i. Tial la akv'o daŭr'e flu'u. Sekv'e perd'iĝ'as en orient'a Stiri'o, en sud-orient'a Aŭstrio, ĉiu'hor'e pli ol 1000m ³ da valor'a akv'o.

Re'nov'ig'i

Nun'temp'e en Stiri'o ekzist'as en ankoraŭ 2500 artez'a'j put'o'j. La federaci'a land'o Stiri'o vol'as nun ŝanĝ'i la situaci'o'n: Aŭ put'o'n re'nov'ig'i, aŭ ĝi'n ferm'i, kio'n financ'e sub'ten'as la land'o.

Tamen mult'a'j put'o-posed'ant'o'j rifuz'as. Ili fond'is put'o-defend'a'n asoci'o'n kaj star'ig'is protest'ŝild'o'j'n: „Ne beton'e ferm'u mi'a'n artez'a'n put'o'n!”

La nom'o de tia'spec'a'j put'o'j de'ven'as de la nord-franc'a region'o Artez'o, franc'lingv'e Artois [artŭá].

Vilaĝ'o laŭ'dir'e sen'de'pend'a

Gost [gust] (franc'lingv'e Goust) est'as pitoresk'a vilaĝ'et'o situ'ant'a en la okcitan'a Pirene'o je preskaŭ 2000-metr'a alt'ec'o. Ĝi aparten'as al la municip'o Laruns, urb'et'o en Val'o Aussau [aŭsaŭ] (franc'lingv'e Ossau), en la region'o Akvitani'o. Ĝi situ'as tre proksim'e al la varm'akv'a ban'urb'o Aigas Caudas [ajgos kaŭdos] (franc'lingv'e Eaux-Chaudes), turism'a lok'o jam komenc'e de la 20a jar'cent'o.

Tamen la plej interes'a afer'o pri Gost est'as tio, ke ĝi est'as ŝajn'e sen'de'pend'a ŝtat'o apenaŭ kon'at'a nek agnosk'at'a. Pro si'a izol'ec'o, Gost est'as reg'at'a de konsil'ant'ar'o tut'e flank'e de ĉiu ekster'a leĝ'ar'o.

Laŭ'ŝajn'e Gost neniam est'is aneks'it'a de Franci'o aŭ de Hispanio, ĉe la sud'a lim'o de la vilaĝ'o. Pro la ne-aneks'o plur'a'j lok'an'o'j konsider'as, ke Gost daŭr'e rest'as et'a sen'de'pend'a ŝtat'et'o.

Ministr'o

Pri Gost parol'is Joachim Laine, iam'a ministr'o pri intern'a'j afer'o'j de Franci'o. „Gost est'as respublik'o”, li dir'is, kaj la reg'ist'ar'o en Parizo neni'o'n far'is por ŝanĝ'i ĉi tiu'n situaci'o'n.

Do la feliĉ'a'j an'o'j de Gost daŭr'e reg'as si'n mem, neniel ĝen'at'e de Franci'o. En 1913 uson'a libr'o, A Handy Book of Curious Information (Util'a libr'et'o pri fakt'o'j kurioz'a'j), de William Shepard Walsh, asert'is, ke Gost est'as ŝtat'o sen'de'pend'a eĉ pli antikv'a ol San-Marin'o.

Sed flank'e de ĝi'a sen'de'pend'ec'o, real'a aŭ ne, Gost est'as lok'o sufiĉ'e surpriz'a. Not'ind'as, ekzempl'e, la long'viv'ec'o de ĝi'a'j loĝ'ant'o'j. Oni'dir'e, unu Gost-an'o viv'is 123 jar'o'j'n. Ebl'e help'is la liber'ec'a aer'o de tiu ĉi pirene'a vilaĝ'et'o.

Neniam leg'u la aer'o'n!

Iam pol'a esperant'ist'o dir'is al mi: „Se trov'iĝ'as du pol'o'j, trov'iĝ'as tri politik'a'j opini'o'j.” Do, rilat'e Japani'o'n, mi dir'is: „Se trov'iĝ'as tri politik'a'j opini'o'j, trov'iĝ'as cent japan'o'j.”

Tiu ĉi akord'em'a si'n'ten'o de japan'o'j baz'iĝ'as sur apart'a karakter'o de la soci'o. Ĝi montr'iĝ'as ne nur en la form'ad'o de politik'a'j aŭ publik'a'j opini'o'j sed ankaŭ en la ĉiu'tag'a viv'o de la ge'jun'ul'o'j.

Tre popular'a nun'temp'a japan'a vort'o, KY [ke'i ŭai], nom'e kuuki ga yomenai, laŭ'liter'e „ne kapabl'as leg'i la aer'o'n”, est'as mal'laŭd'a kaj riproĉ'a taks'ad'o pri koleg'o aŭ kun'ul'o. En la japan'a lingv'o kuuki hav'as du signif'o'j'n: unu'e gas'o, konsist'ant'a el nitrogen'o kaj oksigen'o, kaj du'e lok'a aŭ soci'a etos'o, aŭ atmosfer'o, kiu reg'as la tie'a'j'n hom'a'j'n rilat'o'j'n kaj montr'as la direkt'o'n de la soci'o aŭ la grup'o.

Tial vi dev'as anticip'e „leg'i la aer'o'n” de la grup'o aŭ la soci'o, al kiu vi aparten'as, kaj opini'i kaj ag'i laŭ la reg'ant'a „aer'o”. Se ne, vi est'us taks'at'a kiel KY, kaj risk'as est'i ignor'at'a, izol'at'a aŭ eĉ turment'at'a.

Jam en 1977 Yamamoto Ŝitihei, kritik'ist'o, publik'ig'is libr'o'n Stud'o de aer'o, en kiu li klar'ig'is, ke en Japani'o mult'a'j politik'a'j kaj soci'a'j okaz'int'aĵ'o'j est'is determin'it'a'j laŭ la tiam'a'j „aer'o'j”.

Ekzempl'e, la Pacifik'a'n Milit'o'n en 1941 decid'is komenc'i nek la imperi'estr'o, nek la ĉef'ministr'o, nek milit'ist'o'j, sed la tiam'a „aer'o”, kiu en'glut'is la tut'a'n soci'o'n. Neni'u pov'is rezist'i tiu'n „aer'o'n” eĉ per scienc'baz'it'a kaj detal'e prepar'it'a kontraŭ'o.

Rezult'e, ĉiu'j est'as for'flu'ig'at'a'j en la tajd'o de kolektiv'a histeri'o kre'it'a de tiu „aer'o”. Kompren'ebl'e kontribu'is al la form'ad'o kaj dis'vast'ig'o de la milit'em'a „aer'o” mult'a'j politik'ist'o'j, milit'ist'o'j kaj precip'e amas'komunik'il'o'j, sed est'as mal'facil'e trov'i unu'sol'a'n iniciat'int'o'n.

La Pacifik'a Milit'o est'as la plej grav'a ekzempl'o, sed ankaŭ hodiaŭ oni pov'as trov'i mult'a'j'n grand'a'j'n kaj mal'grand'a'j'n simil'a'j'n cirkonstanc'o'j'n. Ebl'as menci'i la decid'o'n de la Tokia Elektro-kompani'o malgraŭ scienc'a'j avert'o'j ne konstru'i defend'mur'o'j'n kontraŭ cunam'o'j ĉe la fukuŝima atom'central'o, kaj long'daŭr'a'n tromp'ad'o'n pri la financ'a situaci'o de Toshiba.

Krom'e not'ind'as, ke inter la lern'ant'o'j de mez'a'j kaj alt'a'j lern'ej'o'j grav'as la KY-fenomen'o. En grup'o'j lig'at'a'j per poŝ'telefon'o'j ĉiu membr'o hav'as al'trud'it'a'n rol'o'n aŭ karakter'o'n. Se grup'an'o ne kondut'as laŭ la koncern'a rol'o, tiu pov'as est'i taks'at'a kiel KY, kaj ignor'at'a aŭ for'pel'at'a de la grup'o. Tio konduk'as foj'foj'e al rezign'o pri la lern'ej'o aŭ eĉ al si'n'mort'ig'o.

En la guberni'o Fukuŝimo la rifuĝ'int'o'j de la cunam'o, kiu'j ankoraŭ loĝ'as en por'temp'a'j loĝ'ej'o'j, sent'as prem'o'n eĉ inter kun'ul'a'j rifuĝ'int'o'j, ke ili ne menci'u la danĝer'o'n de radioaktiv'ec'o.

En soci'o-psikologi'o la fenomen'o de kun'ul'a aŭ grup'a prem'o est'as inter'naci'e kon'at'a. Okaz'o'j en lern'ej'o'j kaj arme'o'j est'as raport'it'a'j kaj stud'it'a'j en mult'a'j land'o'j. Do ne tem'as pri apart'e japan'a afer'o. La aŭtor'o, laik'o pri soci'o-psikologi'o, ne sci'as, kiom special'e aŭ propr'e japan'a est'as ĉi tiu KY-fenomen'o aŭ „aer'o”.

Ĉiu'okaz'e vid'ebl'as, ke en soci'o aŭ grup'o reg'at'a de prem'a „aer'o” mal'facil'e nask'iĝ'as unik'a, el'star'a ide'o kaj invent'o. Tial Nakamura Ŝuĵi, kiu ricev'is Nobel-premi'o'n pri fizik'o pro la invent'o de lum-el'ig'ant'a diod'o (Led), kiu el'send'as blu'a'n lum'o'n, al'vok'as al japan'o'j: „Neniam leg'u la ‚aer'o'n’!”

Nur vir'in'a rajt'o

Pri la artikol'o Vir'in'o abort'ig'as, nombr'o'j pens'ig'as de Paulo Sérgio Viana (MONATO 2015/12, p. 19) mi vol'us rimark'ig'i, ke la loĝ'ant'ar'o de Slovaki'o hav'as liberal'a'n opini'o'n pri la demand'o de abort'ig'o'j. Laŭ la slovak'a ĵurnal'o Pravda, kiu komenc'e de januar'o 2016 publik'ig'is la rezult'o'j'n de enket'o pri Soci'o por plan'it'a ge'patr'ec'o, 64 % de la slovak'a loĝ'ant'ar'o pens'as, ke nur la vir'in'o hav'as rajt'o'n sen'de'pend'e kaj individu'e decid'i pri abort'ig'o. Laŭ la enket'o, ekzist'as nur tri grav'a'j kial'o'j por abort'ig'o, aŭ art'e'far'it'a inter'romp'o de la graved'ec'o: (1) la san'stat'o, resp. en'danĝer'ig'o de la viv'o de la patr'in'o (konsent'as 85 % de la loĝ'ant'ar'o), (2) grav'eg'a difekt'o de la id'o (79 %) kaj (3) seks'a per'fort'o de la vir'in'o (79 %). Est'as rimark'ind'e, ke la nombr'o de abort'ig'o'j en Slovaki'o daŭr'e mal'alt'iĝ'as. En 1990 la ministr'ej'o pri san'o registr'is 47 900 abort'ig'o'j'n, en 2014 nur 15 625.

#NiNeTimas ... sed profit'os

Mort'is almenaŭ ses hom'o'j, kiam mez'e de januar'o eksplod'is ses bomb'o'j en la indonezia ĉef'urb'o, Ĝakarto. Tuj post'e paf'is polic'an'o'j kontraŭ la teror'ist'o'j de la t.n. Islam'a Ŝtat'o kulp'a'j pri la atenc'o.

Tre baldaŭ popular'iĝ'is krad'skatol'a etiked'o: „#PreĝuPorĜakarto”. Al mult'a'j mal'plaĉ'is la vort'um'ad'o pro la sugest'o, ke indonezi'an'o'j mal'fort'as kaj bezon'as preĝ'o'j'n. Anstataŭ'e aper'is en Inter'ret'o la pli akcept'ebl'a „#NiNeTimas”.

Tiel oni vol'as montr'i, ke la indonezi'an'o'j ne tim'as teror'o'n kaj ne akcept'as teror'ist'o'j'n. Tio'n indik'as la fakt'o, ke post la eksplod'o'j kaj dum la paf'ad'o hom'o'j ne for'kur'is sed ven'is por vid'i, kiel kontraŭ'batal'as la teror'ist'o'j'n la polic'o.

Profit'o'j

Kaj do, ju pli da hom'o'j, des pli da profit'o'j. Tiel pens'is vend'ist'o'j, kiu'j si'a'j'n var'o'j'n ek'ofert'is ĉirkaŭ la scen'o de la eksplod'o'j. Komerc'ist'o'j propon'is manĝ'aĵ'o'j'n kaj trink'aĵ'o'j'n ne nur al la sci'vol'a publik'o sed ankaŭ al polic'an'o'j. Ŝajn'as, ke hejm'e'n'ir'i sen mon'o prezent'as pli grand'a'n teror'o'n ol la eksplod'o'j.

Dis'fam'iĝ'is la nov'aĵ'o'j pri la sen'tim'a'j vend'ist'o'j – ankaŭ pri la bel'aspekt'o de du polic'an'o'j, kiu'j aper'is en televid'a'j kanal'o'j. Subit'e ret'em'ul'o'j pli diskut'is la vend'ist'o'j'n kaj la polic'an'o'j'n ol la teror'ist'o'j'n.

Aktor'o

Kiam kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e est'is komunik'it'a la mort'o de la brit'a Harry Potter-aktor'o Al'a'n Rickman, la publik'o turn'is si'a'n atent'o'n al li. Pli'a indik'o, ke ver'as la furor'aĵ'o „#NiNeTimas”.

Nun la land'o funebr'as, apart'e ĉar la teror'ist'o'j – almenaŭ teori'e – kun'hav'is la islam'o'n kun la pli'mult'o de la indonezi'an'o'j. Tamen la popol'a re'ag'o montr'as, ke oni neniam akcept'os teror'ism'o'n.

Protest'o'j en plej polu'it'a urb'o

Dum la last'a'j monat'o'j de la pas'int'a jar'o 2015, la loĝ'ant'o'j de Tet'ov'o (alban'e Tet'ov'a), Gostivar kaj ali'a'j ej'o'j en la Makedonia Respublik'o ne ĉes'is protest'i pro la alarm'a polu'ad'o – far'e de la metalurgi'a kombinat'o Jugohrom, situ'ant'a ĉe la en'ir'ej'o de Tet'ov'o – de la tut'a region'o nom'at'a Kamp'o de Pollogo. Tem'as pri are'o kompakt'e loĝ'at'a de alban-etn'ul'o'j.

Trafik'o

Kvankam la reg'ist'ar'o asert'as, ke la ĉef'a kaŭz'o de la polu'ad'o est'as la aŭtomobil'a trafik'o kombin'e kun la util'ig'o de lign'o kaj karb'o por hejt'ad'o kaj kuir'ad'o, la koncern'a kombinat'o laŭ la fak'ul'o'j ja kontribu'as je 99 % al la tie'a polu'ad'o. La plej freŝ'a'j don'it'aĵ'o'j pri'atest'as la ĉe'est'o'n en la aer'o de PM10 (tio est'as mal'util'a'j toks'a'j partikl'o'j) je nivel'o'j 17-obl'e pli alt'a'j ol tiu'j permes'at'a'j: ĉi tio ig'as la urb'o'n Tet'ov'o, laŭ pri'a inform'o de la inter'naci'a institut'o NUMBEO, la plej polu'it'a loĝ'lok'o en la tut'a mond'o.

Slogan'o'j

La alban-etn'a ministr'o pri medi'o de la iam'a jugoslavia respublik'o, nom'e Bajram Yzeiri, si'n deklar'as ne'kapabl'a kontraŭ'star'i la reg'ist'ar'o'n, kiu ne akcept'is li'a'n rekomend'o'n ferm'i la kombinat'o'n ĝis oni efik'e inter'ven'os por pli'bon'ig'i ĝi'a'n teknologi'o'n. Tiel pli'fort'iĝ'is la protest'o'j far'e de la civit'an'o'j. „Ni vol'as pur'a'n aer'o'n!”, „Halt'ig'u ĉi tiu'n ekologi'a'n krim'o'n!” est'is kelk'a'j el la plej popular'a'j slogan'o'j. Komenc'e de la nov'a jar'o 2016, la estr'ar'o de la grand'a entrepren'o decid'is inter'romp'i la funkci'ad'o'n de la instal'aĵ'o dum cert'a period'o ĝis ĝi ne plu polu'os la aer'o'n de la menci'it'a region'o.

Neces'as ŝpar'i en neces'ej'o'j

En MONATO (2016/01, p. 11) ni mal'kovr'is la em'o'n de japan'o'j al pur'ec'o. La geni'ec'o de la japan'a'j neces'ej'o'j hav'as divers'a'j'n aspekt'o'j'n kaj origin'o'j'n. Unu'e dank'e al tia'j tre el'labor'it'a'j il'o'j mal'jun'a'j person'o'j pov'as pli long'e viv'i hejm'e sol'a'j kaj pli mal'fru'e trans'lok'iĝ'i al mal'jun'ul'ej'o'j. Ebl'e en la okcident'a'j soci'o'j, kie okaz'as la sam'a mal'jun'iĝ'o de la popol'an'o'j, ven'os la sam'a bezon'o.

La geni'ec'o de la japan'a'j neces'ej'o'j aper'as en la form'o de la akv'uj'o. Post uz'o de la neces'ej'o tiu akv'uj'o mal'plen'iĝ'as, kaj post'e re'plen'iĝ'as de'nov'e. Ĉar la kovr'il'o de la akv'uj'o est'as kuv'o'form'a kaj la akv'o'kran'o iom pli alt'e konstru'it'a, la uz'ant'o pov'as lav'i si'a'j'n man'o'j'n per la al'ven'ant'a akv'o, kiu post'e pur'ig'os la neces'ej'a'n kuv'o'n okaz'e de la ven'ont'a uz'o. Tia'j akv'uj'o'j japan'stil'a'j dev'us nepr'e aper'i en la tut'a mond'o. Oni pov'us per ili ŝpar'i enorm'e mult'e da akv'o.

Ĉef'urb'o'j ĉampion'a'j

Kun'e kun 19 ali'a'j eŭrop'a'j urb'o'j la orient-slovak'a metropol'o Košice [koŝice] (ĉirkaŭ 400 km for de la ĉef'urb'o Bratislav'o) far'iĝ'is la eŭrop'a sport'a ĉef'urb'o 2016. Ĉi tiu'n titol'o'n pov'as akir'i eŭrop'a'j urb'o'j kun inter 25 000 kaj 499 999 loĝ'ant'o'j, kaj kiu'j kapabl'as en'plekt'i vast'a'n publik'o'n, de infan'o'j ĝis pensi'ul'o'j, en divers'a'j'n sport'o'j'n.

Krom Košice, la ali'a'j sport'a'j ĉef'urb'o'j jen'as: Chalon-sur-Saône (Franci'o), Crema, La Spezia, Lupatoto, Molfetta, Pis'a, Ravenna, San Giovanni, Saronno kaj Scafati (Italio), Gijón, Las Roz'as, Melilla (Hispanio), Krško (Sloveni'o), Liepaja (Litovio), Rus'e (Bulgario), Setúbal (Portugali'o), Stok'e-on-Trent (Briti'o) kaj Tilburg (Nederlando).

Košice prezent'as plur'a'j'n aktiv'aĵ'o'j'n, inkluziv'e de la 93a inter'naci'a pac-maraton'o (du'on'maraton'o, mini'maraton'o kaj konkurs'o'j por handikap'ul'o'j), mond'a ĉampion'konkurs'o en sport'a'j danc'o'j por plen'kresk'ul'o'j, mond'a konkurs'o en ret'pilk'o kaj akv'o'pilk'o, eŭrop'a konkurs'o en korb'pilk'lud'o, kaj divers'a'j karitat'a'j konkurs'o'j.

Ĉe la rand'o de genetik'a revoluci'o

Jam de kelk'a temp'o, scienc'a'j revu'o'j frenez'iĝ'as pri la teknik'o CRISPR/Cas9, dum antaŭ'ne'long'e la revu'o Scienc'e al'juĝ'is prestiĝ'a'n kvalifik'o'n („scienc'a el'star'aĵ'o”) al ĝi'a mal'kovr'o. Kio ĝi est'as? Tem'as pri molekul'a il'o, kiu kapabl'as redakt'i, se tiel dir'i, la gen'ar'o'n kaj modif'i ĝi'n laŭ'plaĉ'e.

Resum'e, unu element'o de tiu molekul'a il'o kapabl'as re'kon'i specif'a'n sekvenc'o'n de DNA (deoksi'rib'o'nukle'at'a acid'o) kaj gvid'i iu'n du'a'n element'o'n (kies nom'o est'as Cas9), tiel ke ĝi tranĉ'os la du faden'o'j'n de la du'obl'a DNA-a helik'o ĝust'e en antaŭ'e elekt'it'a lok'o. Tiu'manier'e oni pov'os el'ig'i mutaci'o'j'n aŭ en'ig'i tri'a'n element'o'n, ekzempl'e iu'n korekt'it'a'n sekvenc'o'n de DNA. Post'e, dank'e al la natur'a procez'o de la ĉel'a ripar'sistem'o, mem'vol'e al'glu'iĝ'as de'nov'e la tranĉ'it'a'j pec'o'j. Tiu ĉi teknik'o est'as ne'kompar'ebl'e pli preciz'a ol iu ajn antaŭ'a teknik'o pri genetik'a manipul'ad'o.

Mus'o'j

Jam ekzist'as fid'ind'a'j pruv'o'j pri la ebl'o efektiv'ig'i genetik'a'n terapi'o'n per'e de tiu metod'o. La last'a rilat'as al la sukces'a el'ig'o – en mus'o'j – de la mutaci'o de la gen'o pri distofino (kaŭz'ant'a la tiel nom'at'a'n miopati'o'n de Duŝeno). Ĉin'a team'o krom'e anonc'is, en 2015, ke ĝi sukces'e modif'is eĉ hom'a'n embri'o'n. Dank'e al CRISPR/Cas9, oni praktik'e modif'is la gen'o'n, kiu provok'as la tiel nom'at'a'n β-talasemion. Tem'as pri grav'a – genetik'e trans'don'ebl'a – sang'a mal'san'o, kiu eg'e tim'ig'as kaj pri kiu zorg'a'j kontrol'o'j okaz'as ĉef'e en la jen'a'j land'o'j: Kanado, Kipro, Irano kaj Barejno. (En la insul'o Kipro, se hom'o'j vol'as hav'i la ebl'o'n ge'edz'iĝ'i en la lok'a ortodoks'a eklezi'o, ili dev'as antaŭ'e sub'met'i si'n al apart'a sang'a ekzamen'o.) Tamen, pro etik'a'j kial'o'j, plur'a'j scienc'a'j revu'o'j mal'akcept'is aper'ig'i ili'a'n artikol'o'n.

Kancer'ologi'o

En la biologi'a kaj medicin'a esplor'fak'o'j, ĉiu'j team'o'j vol'as lern'i reg'i la teknik'o'n por kre'i nov'a'j'n ekzempl'o'j'n de genetik'e modif'it'a'j best'o'j. Fakt'e, tiu ĉi teknik'o ŝajn'as pov'i facil'ig'i kaj rapid'ig'i tia'j'n ebl'o'j'n. Ankaŭ en kancer'ologi'o siluet'iĝ'as interes'a'j perspektiv'o'j. Antaŭ la ek'aper'o de tiu ĉi teknik'o, nur tre special'iĝ'int'a'j team'o'j kapabl'is okup'iĝ'i pri ti'aĵ'o'j. Nun, mal'e, tiu'spec'a gen'a pri'trakt'ad'o kaj manipul'ad'o ebl'os, rekord'a'temp'e, al ĉiu ajn biolog'o.

Re'viv'ig'o

La aplik'o'j de la teknologi'o CRISPR/Cas9 est'as sen'fin'a'j ne nur en medicin'o, sed ankaŭ en agrikultur'o kaj ali'a'j fak'o'j. Kelk'a'j eĉ opini'as, ke ebl'os la kre'ad'o de nov'a'j speci'o'j aŭ la re'viv'ig'o de jam mal'aper'int'a'j. En'tut'e, la hom'ar'o ŝajn'as trov'i si'n ĉe la rand'o de genetik'a revoluci'o.

Plen'as la boat'o

En Aŭstrio 90 000 rifuĝ'ant'o'j pet'is azil'o'n dum 2015. Ili ven'as precip'e el Sirio, Afgani'o kaj ali'a'j land'o'j en Proksim'a Orient'o kaj Nord-Afrik'o. Komenc'e de 2016 6000 viv'is ankoraŭ en ej'o'j provizor'a'j.

Tamen ekster'e de dom'o'j aŭ de hejt'at'a'j tend'o'j ne ebl'as en Aŭstrio tra'viv'i dum la vintr'o, ĉar la temperatur'o'j fal'as foj'foj'e sub -10 ^o C.

En januar'o okaz'is konferenc'o, en kiu oni diskut'is, ke la „boat'o plen'as”. Ali'vort'e: Aŭstrio ne ĉiu'jar'e pov'as pri'zorg'i 100 000 nov'a'j'n rifuĝ'ant'o'j'n. Ne plu ekzist'as liber'a'j loĝ'ej'o'j kaj nov'a'j'n oni ne pov'as tuj konstru'i.

La reg'ist'ar'o kaj la estr'o'j de la federaci'a'j land'o'j deklar'is, ke la nombr'o de en'migr'ant'o'j nepr'e drast'e fal'u. Tamen daŭr'e valid'as la rajt'o pet'i azil'o'n – sen'de'pend'e de la nombr'o de pet'ant'o'j.

Val-or'a!

La aŭstr'a ŝtat'o posed'as 280 tun'o'j'n da pur'a or'o, kiu'j valor'as 9,5 miliard'o'j'n da eŭr'o'j. La plej'part'o de tiu trezor'o trov'iĝ'as ekster'land'e: 6 tun'o'j en Svisio kaj 224 tun'o'j en Briti'o. La rest'o, 50 tun'o'j, kuŝ'as en en'land'a'j trezor'uj'o'j.

Aŭstrio aĉet'is or'o'n ĉef'e en la ekonomi'e prosper'a faz'o dum la 1980aj jar'o'j. Per tiu or'o oni pov'is stabil'ig'i la kurz'o'n de la tiam'a aŭstr'a deviz'o, la ŝiling'o. Tial la or'o trov'iĝ'u tie, kie oni pov'as ĝi'n tuj vend'i, do en Briti'o.

Ingot'o'j

Hodiaŭ, en la era'o de la eŭr'o, tio ne plu neces'as. Oni decid'is do re'import'i 140 tun'o'j'n de tiu flav'a metal'o el Briti'o al Aŭstrio. Post kontrol'o ekster'land'a kaj en'land'a, por cert'ig'i, ĉu la ingot'o'j konsist'as ver'e el or'o, migr'is pas'int'a'n novembr'o'n 15 tun'o'j al Aŭstrio. Ĝis 2020 en la aŭstr'a'j trezor'uj'o'j kuŝ'os 140 tun'o'j.

La mas'o de unu ingot'o, kiu konsist'as minimum'e el 99,5 % da or'o, est'as 12,5 kg. Ĝi long'as 25 cm, larĝ'as 7 cm kaj alt'as 4 cm.

Sign'o'j cign'a'j

Raport'it'e est'is en brit'a gazet'o, ke oni atend'u long'a'n, sever'a'n vintr'o'n. La inform'o'j baz'iĝ'as sur fru'a – je 25 tag'o'j – al'ven'o de cign'o el Rusio, fakt'e la mal'grand'a cign'o (Cygnus bewickii) el Siberio.

La mal'grand'a cign'o, re'kon'ebl'a pro flav'kolor'a bek'o'baz'o kaj bel'a „kant'ad'o”, de'ven'as de la nord'a orient'o. Kiam la veter'o mal'varm'iĝ'as, ĝi for'migr'as por tra'vintr'i en Eŭrop'o, ekzempl'e en la natur-rezerv'ej'o Slimbridge [slimbriĝ] en sud-okcident'a Angli'o, kie oni rimark'is la fru'al'ven'int'o'n.

Laŭ rus'a dir'aĵ'o, mal'grand'a cign'o al'port'as neĝ'o'n sur si'a bek'o. Tamen efektiv'e oni sufer'is dum decembr'o en Briti'o mal'pli pro neĝ'o ol pro inund'o'j.

Ring'o

En 2012 inund'o'j la unu'a'n foj'o'n post 900 jar'o'j nul'ig'is cign'o-ceremoni'o'n ĉe la river'o Tamiz'o. La tiel nom'at'a cign'o-lev'o (angl'e: swan upping) ebl'ig'as al oficial'ul'o'j kapt'i indiĝen'a'j'n mut'a'j'n cign'o'j'n (Cygnus olor), met'i ring'o'n ĉirkaŭ la krur'o'n, kaj tiel ili'n nombr'i kaj sam'temp'e protekt'i kaj pri'zorg'i.

Tradici'e ne'mark'it'a mut'a cign'o aparten'as al la monarĥ'o. En la 12a jar'cent'o la kron'o mal'permes'is, ke oni mort'ig'u cign'o'j'n por cert'ig'i, ke rest'os sufiĉ'a'j por est'i manĝ'at'a'j ĉe la reĝ'a tabl'o.

Ankoraŭ rest'as krim'o mort'ig'i cign'o'n en Briti'o, kaj la reĝ'in'o daŭr'e rajt'as al'propr'ig'i ne'mark'it'a'j'n mut'a'j'n cign'o'j'n en difin'it'a'j part'o'j de la river'o Tamiz'o.

Sankci'o'j mal'sankci'ig'it'a'j

For'ig'it'a'j est'as sankci'o'j de la okcident'a'j land'o'j kontraŭ Irano lig'e al la atom-program'o de Teherano. Tio'n anonc'is en januar'o en Vieno Feder'ic'a Mogherini, alt'a reprezent'ant'o pri ekster'a politik'o de Eŭrop'a Uni'o, parol'int'e kun Mohammad Ĝavad Zarif, ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j de Irano.

Antaŭ'e la Inter'naci'a Atom-Energi'a Agent'ej'o (IAEA) decid'is, ke Irano plen'um'is la inter'konsent'o'n far'it'a'n pas'int'jar'e kun ses land'o'j por lim'ig'i la nukle'a'n program'o'n. Tio ebl'ig'is for'ig'i la sankci'o'j'n: „Irano plen'um'is ĉiu'j'n neces'a'j'n postul'o'j'n, por ke ven'u la tag'o de real'ig'o de la inter'konsent'o”, tekst'as la IAEA-komunik'aĵ'o.

Viv'nivel'o

La ekonomi'a'j sankci'o'j, grand'part'e en'konduk'it'a'j dum la last'a'j kvin jar'o'j kontraŭ la bank'a, ŝtal'produkt'a kaj ali'a'j sektor'o'j de la irana ekonomi'o, de'ŝir'is la land'o'n kun 80-milion'a loĝ'ant'ar'o de la mond'a financ'a sistem'o. Tio kaŭz'is redukt'o'n de ĝi'a ekster'a komerc'o kaj fal'o'n de la viv'nivel'o de la loĝ'ant'ar'o.

For'ig'i la sankci'o'j'n signif'as el'ir'o'n de Irano el inter'naci'a izol'ad'o. Oni liber'ig'is la mult'miliard'a'j'n aktiv'o'j'n de Irano en fremd'land'a'j bank'o'j. Krom'e mal'ferm'iĝ'as ebl'o'j por eksport'i iran'an naft'o'n kaj por re'nov'ig'i industri'o'n kaj ekonomi'o'n.

Aviad'il'o'j

La lok'a merkat'o mal'ferm'iĝ'os al produkt'aĵ'o'j de ekster'land'a'j firma'o'j. La ministr'o pri transport'o jam inform'is, ke Teherano plan'as aĉet'i 114 pasaĝer'a'j'n aviad'il'o'j'n de la eŭrop'a konzern'o Airbus por anstataŭ'ig'i mal'nov'a'j'n maŝin'o'j'n.

Nun Irano pov'as pli'grand'ig'i liver'o'j'n de naft'o je 500 000 barel'o'j tag'e. Jen unu el la kaŭz'o'j de la fal'o de naft'o-prez'o'j sur la tro'sat'ig'it'a mond'a merkat'o. Barel'o da naft'o ating'is unu'a'foj'e post 12 jar'o'j la nivel'o'n de mal'pli ol 30 uson'a'j dolar'o'j.

Delegaci'o

La uson'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j John Kerry rimark'ig'is, ke la diplomati'a'j fort'o'streĉ'o'j, laŭ la formul'o EU3 + 3 (Briti'o, Franci'o, Germanio + Uson'o, Rusio kaj Ĉini'o), daŭr'is du jar'o'j'n kaj du'on'o'n. Kerry dank'is al Aŭstrio kaj Svis'land'o, kiu'j kontribu'is al la inter'konsent'o, kaj not'is la grav'a'n rol'o'n de la irana delegaci'o en la long'a procez'o.

La okcident'a'j land'o'j suspekt'is, ke la atom'program'o de Irano est'as ŝirm'il'o por est'ig'i atom-arm'il'o'j'n. Teherano ne'is la akuz'o'j'n, dir'ant'e, ke ĝi uz'as atom-energi'o'n por pac'a'j cel'o'j.

En juli'o 2015 Irano kaj la ses land'o'j ating'is inter'konsent'o'n pri la irana nukle'a program'o. Laŭ ĝi Irano dev'as al'las'i inspekt'ist'o'j'n de IAEA al si'a'j nukle'a'j instal'aĵ'o'j, kaj la okcident'a'j land'o'j dev'ont'ig'is si'n laŭ'paŝ'e for'ig'i la sankci'o'j'n kontraŭ Irano. Tio real'iĝ'is du'on'jar'o'n post'e en Vieno.

Bojkot'at'a'j boj'ant'o'j

Laŭ'dir'e hund'o est'as fidel'a, kaj ĝi'a kondut'o kompren'ebl'a; dum kat'o est'as sen'de'pend'a, kaj ĝi'a kondut'o mister'a. Argument'o'j tia'j pri hund'o'j kaj kat'o'j est'as sen'konklud'a'j.

Pli konklud'a'j est'as statistik'o'j pri dorlot'best'o'j. En Japani'o pli mult'as hund'o- ol kat'o-posed'ant'o'j. Sed ŝajn'as, ke baldaŭ nombr'e super'os la kat'o'j. Laŭ asoci'o pri manĝ'aĵ'o por dorlot'best'o'j est'is ten'at'a'j en 2014 10 350 000 da hund'o'j kontraŭ 9 960 000 da kat'o'j. Dum la last'a'j kvin jar'o'j mal'kresk'is hund'o-nombr'o'j je 12,5 %, dum kresk'is je 3,5 % la kat'o-nombr'o'j.

Mal'jun'iĝ'o

La kial'o de la hund'o-mal'kresk'o rilat'as al la aĝ'iĝ'o de la japan'a soci'o. Pensi'ul'o'j trov'as, ke ili ne plu pov'as promen'ig'i si'a'n hund'o'n en'park'e aŭ sur'strat'e, dum kat'o'j ne bezon'as promen'ig'ad'o'n.

Part'e pro tio, kaj pro la ŝanĝ'o de hom'a'j gust'o'j, kat'o'j far'iĝ'is pli popular'a'j. Ili eĉ aper'as pli oft'e ol hund'o'j en la televid'o.

Trans'lok'iĝ'o

Tiu'j, kiu'j pro si'a aĝ'o aŭ trans'lok'iĝ'o ne pov'as pri'zorg'i kaj nutr'i si'a'n dorlot'best'o'n, port'as ĝi'n al la publik'a'j higien'a'j ofic'ej'o'j. Ankaŭ nov'nask'it'a'j hund'id'o'j kaj kat'id'o'j, kiu'j'n neniu'j akcept'as kiel famili'an'o'j'n, est'as tie'n port'at'a'j.

La ofic'ej'o'j „trakt'as” ili'n per gas'o aŭ injekt'o'j. En 2013 en la tut'a land'o 128 000 hund'o'j aŭ kat'o'j est'is tiel „trakt'it'a'j”.

Sed, dank'e al best'o-protekt'a'j organiz'aĵ'o'j kaj la higien'a'j ofic'ej'o'j, kiu'j streb'as trov'i nov'a'j'n mastr'o'j'n, la nombr'o de viktim'a'j dorlot'best'o'j mal'grand'iĝ'is.

Solv'o sen'precedenc'a

Strang'a politik'a procedur'o, ĝis nun ne'spert'it'a en Kroati'o, okaz'is inter la ŝtat'a'j balot'o'j en la 8a de novembr'o 2015 kaj la star'ig'o de nov'a reg'ist'ar'o en la 22a de januar'o 2016.

Dum la balot'o'j elekt'iĝ'is krom la du plej fort'a'j parti'o'j (la dekstr'a HDZ, kun 59 parlament'a'j lok'o'j, kaj la mal'dekstr'a SDP, kun 56 lok'o'j) ses ali'a'j parti'o'j. Inter tiu'j la nov'e fond'it'a grup'o Most (Pont'o) gajn'is surpriz'e 19 lok'o'j'n en la 151-seĝ'a parlament'o.

Ne ebl'is kun'met'i la neces'a'n pli'mult'o'n por kre'i reg'ist'ar'o'n sen Most. Ali'a'j parti'o'j dekstr'a'j kaj mal'dekstr'a'j ne ebl'ig'is pli'mult'o'n por iu ajn flank'o.

La Most-estr'o

Tiu'n postul'o'n neni'u vol'is akcept'i kaj la inter'trakt'o'j daŭr'is kaj daŭr'is. Fin'e, post du monat'o'j, Petrov subit'e anonc'is, ke li koalici'os kun la dekstr'a HDZ. Ambaŭ inter'konsent'is, ke la nov'a reg'ist'ar'a prezid'ant'o est'u Tihomir Orešković, financ'a direktor'o de la grand'a farmaci'a kompani'o Teva.

Orešković nask'iĝ'is en Kroati'o, sed kiel ses'jar'ul'o ĝi'n for'las'is. Li stud'is en Kanado kaj parol'as tre rid'ind'a'n, fuŝ'a'n kroat'a'n lingv'o'n.

Sukces'is

Post tri'semajn'a'j trakt'ad'o'j inter Most kaj HDZ ili sukces'is propon'i membr'o'j'n por ĉiu'j ministr'a'j posten'o'j kaj fin'e, la 22an de januar'o, la parlament'o akcept'is la plan'o'j'n.

La ministr'ar'o konsist'as el tut'e ne'kon'at'a'j person'o'j, ĝis nun ne'aktiv'a'j en politik'o. Ne antaŭ'vid'ebl'as kiel funkci'os la reg'ist'ar'o kaj ĉu ĝi kapabl'os solv'i la sen'nombr'a'j'n problem'o'j'n de la ŝtat'o. Antaŭ ĉio Kroati'o enorm'e ŝuld'as, kaj ĝi'a produkt'ad'o neniel kontent'ig'as.

Se Kroati'o hav'us pli ol 5 %-an mal'net'a'n jar'a'n kresk'o'n, ĝi kapabl'us re'pag'i nur la interez'o'j'n por la kredit'o'j pren'it'a'j. Tamen ĝi'a nun'a jar'a mal'net'a produkt'o kresk'as inter 1 kaj 2 %. Ĝust'e en 2016 la land'o dev'as re'pag'i escept'e grand'a'j'n sum'o'j'n (en'tut'e pli ol 16 miliard'o'j'n da eŭr'o'j – ekvivalent'o de po 4000 eŭr'o'j por ĉiu loĝ'ant'o).

Indik'as

Ke Most mal'kaŝ'is, ke ĝi trakt'is kun Orešković, ke li iĝ'u ĉef'ministr'o jam kvar monat'o'j'n antaŭ la balot'o'j, indik'as, ke Orešković est'as jam de long'e plan'at'a por tiu funkci'o.

Kaj ke li la tut'a'n viv'o'n labor'is por grand'a'j mult'naci'a'j farmaci'a'j kompani'o'j, indik'as, ke li est'as iu, kiu batal'os por la interes'o'j de la grand'a kapital'o – kio neniel promes'as bon'o'n por Kroati'o.

Antaŭ'a reg'ist'ar'a prezid'ant'in'o, Jadranka Kosor, dir'is, ke HDZ efektiv'e el'pens'is Most, por ke nov'a jun'a parti'o ŝajn'ig'u tri'a'n ebl'o'n por popol'o, kiu jam mal'esper'is pri la sam'a'j politik'ist'o'j en la du grand'a'j parti'o'j.

Ebl'as konklud'i, ke la fort'o'j de la dekstr'o tre bon'e el'manipul'is la popol'o'n en la interes'o'j de la mond'a bank-nov'kapital'ism'o kaj ke ili cel'as laŭ'ebl'e sklav'ig'i Kroati'o'n, kiu apenaŭ kapabl'as rezist'i.

Ĉu tro protekt'em'a'j?

Unu el la plej rimark'ind'a'j last'a'temp'a'j fenomen'o'j ĉe brit'a'j universitat'o'j – est'us interes'e sci'i, ĉu ankaŭ ĉe sam'spec'a'j ali'land'a'j instituci'o'j: mi suspekt'as, ke jes – est'as la kresk'ant'a nombr'o de student'o'j super'norm'e sub'ten'at'a'j dum si'a'j stud'o'j.

Sub'ten'ad'o al'pren'as divers'a'j'n form'o'j'n. Student'o, kiu evident'ig'as disleksi'o'n (kaj frap'as la nombr'o de universitat'a'j student'o'j, kies disleksi'o ne est'is rimark'it'a pli fru'e, ekzempl'e dum la lern'ej'a'j jar'o'j), est'as laŭ si'a'j apart'a'j bezon'o'j relativ'e glat'e pri'zorg'at'a.

Tamen student'o, kiu ne kapabl'as mem skrib'i dum'preleg'a'j'n not'o'j'n, bezon'as asist'ant'o'n – sekretari'o'n – por help'i en la klas'ĉambr'o. Ali'a bezon'as pli da temp'o por komplet'ig'i ne nur ese'o'n sed ankaŭ ekzamen'o'n. En si mem neni'a problem'o ... sed nun'temp'e ne tem'as pri unu'sol'a student'o, kun apart'a'j postul'o'j, sed pri ar'o.

Jen iu, kiu nepr'e far'u la ekzamen'o'n en apart'a, sen'hom'a ĉambr'o, ĉar la ĉe'est'o de ali'a'j student'o'j perturb'as; jen ali'a, kiu tro nervoz'iĝ'as por mem sur'paper'ig'i aŭ en'komput'il'ig'i si'a'j'n opini'o'j'n kaj bezon'as help-skrib'ant'o'n, al kiu dikt'i la ekzamen'o-respond'o'j'n; jen tri'a, por kiu oni far'is apart'a'j'n aranĝ'o'j'n, kaj kiu last'minut'e panik'iĝ'as, ne prezent'as si'n ĉe la ekzamen'ej'o, kaj do neces'as ne nur ĉio'n re'far'i, sed ankaŭ prepar'i freŝ'a'n ekzamen'o'n.

La situaci'o ver'ŝajn'e vari'as de universitat'o al universitat'o. La plej super'a'j instituci'o'j, kiu'j al'tir'as alt'e kvalifik'it'a'j'n abiturient'o'j'n, do la krem'o'n de la intelekt'a krem'o, est'as ebl'e mal'pli oft'e el'met'at'a'j al la divers'a'j neŭr'oz'o'j, kiu'j laŭ'ŝajn'e pli kaj pli aflikt'as nun'temp'a'j'n student'o'j'n ĉe ali'a'j, mal'pli prestiĝ'a'j, pli ia'senc'e tri'a'grad'a'j aŭ kvar'a'grad'a'j (alt)lern'ej'o'j.

En instituci'o'j tia'j la nombr'o de student'o'j iel apart'e apog'end'a'j daŭr'e kresk'as. Kalkul'it'e est'as, ke pli ol 15 % de la stud'ant'ar'o rajt'as ricev'i krom'a'n help'o'n. Post du-tri jar'o'j tem'os laŭ'prognoz'e pri 20 %. Ĉu tro fantazi'e imag'i epok'o'n, kiam la pli'mult'o de la student'o'j est'os tiel help'at'a ... kiam lern'ant'o'j'n krom'apog'i far'iĝ'os la norm'o? Tiam la escept'ul'o'j far'iĝ'os tiu'j, kiu'j pli-mal'pli mem'star'e, sen apart'a sub'ten'ad'o, stud'as.

Komenc'as nun plend'i universitat'a'j instru'ist'o'j, dev'ig'at'a'j dediĉ'i ĉiam pli da hor'o'j al kresk'ant'a'j nombr'o'j de „klient'o'j” apog'end'a'j. Ne tro laŭt'e, ne publik'e, nur murmur'e kaj inter si ili esprim'as si'a'n mal'kontent'o'n, ĉar en era'o de t.n. politik'a korekt'ec'o neni'u kuraĝ'as risk'i akuz'o'n pri diskriminaci'o, kritik'o, eĉ mal'am'o, kontraŭ apart'e pri'trakt'at'a'j student'o'j.

Tamen pri diskriminaci'o, kritik'o, mal'am'o ne tem'as. Kre'iĝ'as la impres'o, ke mult'a'j student'o'j – oft'e, ironi'e, la plej inteligent'a'j; cert'e la plej ruz'a'j – ekspluat'as la regul'o'j'n por el'vring'i avantaĝ'o'j'n el profesor'o'j, kiu'j neni'o'n pov'as kontraŭ'dir'i.

Ĉiu kon'as student'o'n, kiu, plend'ant'e pro streĉ'o, formal'e ricev'as apog'a'n program'o'n (kiu'n li mem ne pag'as), kaj post'e, sur'baz'e de bon'eg'a diplom'o (sur kiu ne aper'os ajn'a menci'o pri apog'it'a'j stud'o'j), gajn'as stres'plen'a'n posten'o'n en profesi'o aŭ industri'o, en kiu, en la t.n. real'a (do ne-universitat'a) mond'o, neni'u tiel ten'os la man'o'n.

Ne mank'as kial'o'j por est'i tiel apog'at'a. Unu'e, ekzist'as nun prem'o'j – apart'e financ'a'j, karier'a'j, por ne parol'i pri tradici'a'j soci'a'j, inter'person'a'j – kiu'j ne tiom perturb'is antaŭ'a'j'n generaci'o'j'n, al kiu'j est'is preskaŭ garanti'at'a post'diplom'a, sekur'a kaj bon'e salajr'at'a posten'o.

Du'e, almenaŭ en brit'a'j universitat'o'j, trov'iĝ'as mult'a'j, kiu'j en pas'int'a'j jar'o'j ne est'us far'iĝ'int'a'j student'o'j. Tiam ekzist'is labor'lok'o'j aŭ ali'spec'a trejn'ad'o en relativ'e flor'ant'a ekonomi'o. Nun, tamen, mult'a'j „stud'as” ne pro apart'a interes'o pri la elekt'it'a fak'o sed pro mank'o de ali'a'j labor'merkat'a'j ebl'o'j. Tiu'j ge'jun'ul'o'j, ne ver'e intelekt'ul'o'j, lukt'as kun si'a'j stud'o'j, kio si'a'vic'e est'ig'as prem'o'j'n.

Cert'e ekzist'as honest'a'j student'o'j, ne mal'inteligent'a'j, kiu'j merit'as sub'ten'ad'o'n. Al tiu'j neni'u profesor'o domaĝ'os si'a'j'n temp'o'n kaj pen'o'n. Sed disting'i inter honest'ul'o'j kaj kresk'ant'a nombr'o de mal'honest'ul'o'j pli kaj pli mal'facil'as – kaj, efektiv'e, oni ne rajt'as tiel disting'i.

Fin'fin'e, atent'ig'as la profesor'o'j, tiom apog'i kaj protekt'i ne help'as al tiu'j, kiu'j, ekster la universitat'a ŝirm'ej'o, dev'os iam al'front'i kaj venk'i si'a'j'n neŭr'oz'o'j'n – real'a'j'n aŭ ne'real'a'j'n.

Grand'a okcident'a hipokrit'ec'o

En la januar'a numer'o Paul Gubbins bedaŭr'as, ke ne est'as kondamn'o'j far'e de islam'a'j estr'o'j kontraŭ islam'ist'a teror'o. Mi'a'j inform'o'j ne est'as absolut'e fid'ind'a'j, sed mi hav'as la impres'o'n, ke ja regul'e kaj oft'e okaz'as tia'j kondamn'o'j, sed en okcident'o oni tut'simpl'e ne raport'as ili'n, supoz'ebl'e pro tio, ke tia inform'o sub'fos'us la dezir'o'n diabl'ig'i ĉiu'j'n islam'an'o'j'n. Not'u, ke islam'an'o'j est'as la eg'e plej oft'a'j viktim'o'j de islam'ist'a murd'ad'o, ne la ali'a'j.

Est'as grand'a okcident'a hipokrit'ec'o pri teror'o. Kiel kompar'i la mort'o'n de kelk'cent pariz'an'o'j kun la mort'o de kelk'cent mil irak'an'o'j pro la krim'a uson'a invad'o, aŭ kun la nun'temp'a teror'o de la murd'a'j uson'a'j sen'pilot'a'j aviad'il'o'j? Sci'u, ke en la last'a'j 15 jar'o'j en Uson'o est'is proksim'um'e 120 000 murd'o'j per paf'il'o'j, el kiu'j 43 far'e de islam'ist'a'j paf'ist'o'j. Mult'a'j el la amas'murd'o'j en Uson'o ŝuld'iĝ'as al krist'an'a'j teror'ist'o'j. Por ke vi ne pens'u, ke mi parti'ec'as pri la afer'o, mi menci'u, ke mi mem est'as ateist'o.

Inspir'a vizit'o

Vizit'is Kubon en januar'o unu el la plej renom'a'j atlet'o'j de la mond'o. La ruman'in'o Nadia Comăneci far'iĝ'is dum la olimpi'a'j lud'o'j en 1976 la unu'a, kiu ricev'is „perfekt'a'n” dek-poent'a'n rezult'o'n en gimnastik'o. Krom'e ŝi gajn'is en'tut'e kvin or'a'j'n medal'o'j'n.

En Havano, ĉe la naci'a lern'ej'o pri gimnastik'o, Comăneci renkont'is atlet'o'j'n, kiu'j tie trejn'iĝ'as. Ŝi parol'is kun i.a. Manrique Larduet, kiu gajn'is la arĝent'a'n medal'o'n pas'int'jar'e ĉe la mond'a ĉampion'ad'o pri gimnastik'o en Skot'land'o.

Stel'ul'o

Dir'is la ruman'in'o: „Hav'i gimnastik'ist'o'n kiel Larduet pruv'as, ke ne grav'as la lok'o, kie iu nask'iĝ'as, por iĝ'i stel'ul'o.”. Ŝi al'don'is, ke la sukces'o de Larduet inspir'as mult'a'j'n infan'o'j'n.

La vizit'o de Comăneci koincid'is kun la du'a „Grand'a Premi'o de Havano” pri ĵud'o. Ŝi'n invit'is la prezid'ant'o de la inter'naci'a federaci'o pri ĵud'o Marius Vizer, mem ruman'de'ven'a.

Kvazaŭ ĉiu tag'o est'us dimanĉ'o

La pas'int'a'n semajn'o'n mi emerit'iĝ'is. Kvar'dek tri jar'o'j'n mi mem'dediĉ'e labor'is por mi'a kompani'o. Per mi'a labor'o mi iom kontribu'is al la soci'o. Fakt'e pro labor'o mi ne pov'is zorg'i pri mi'a famili'o. Sed per mi'a labor'o kaj en'spez'o mi sub'ten'is mi'a'n famili'o'n: mi'a'n edz'in'o'n kaj du ge'fil'o'j'n. Nun komenc'iĝ'os nov'a viv'o kiel pensi'ul'o, kvazaŭ ĉiu tag'o est'us dimanĉ'o.

Kvankam la pensi'o ne est'os grand'a, se ni modest'e el'spez'os, ni pov'os viv'ten'i ni'n. Kelk'foj'e mi pov'os ĝu'i en'land'a'j'n vojaĝ'o'j'n kun mi'a edz'in'o. Unu'sol'a mal'trankvil'o est'as pri mi'a'j fil'o kaj fil'in'o, kiu'j labor'as sed ne pov'as trov'i partner'o'j'n, do ili daŭr'e loĝ'as ĉi tie, kiel du'on-parazit'o'j.

Mi vizit'as lok'a'n klub'o'n de mal'jun'ul'o'j. Mi vol'as kon'at'iĝ'i kaj amik'iĝ'i kun mi'a'j najbar'a'j kun'ul'o'j. Krom'e, se ebl'us, mi vol'us kontribu'i per volont'ul'a labor'o al la komun'um'a'j afer'o'j. Mi mi'n prezent'as: „Mi est'is estr'o de la ABC-fak'o de la XYZ-kompani'o. Mi iniciat'is kaj el'labor'is grand'a'n projekt'o'n de XXX ...” Neni'u aŭskult'as. La vir'o'j interes'iĝ'as nur pri ŝak'lud'o kaj pri basbal'o. La vir'in'o'j dron'as en babil'aĉ'ad'o pri bagatel'a'j afer'o'j.

Mi spekt'as televid'o'n. Surpriz'e al mi ankaŭ en kler'ig'a'j'n, inform'a'j'n program'o'j'n invad'as komik'ist'o'j, kiu'j mal'dens'ig'as la en'hav'o'n per ŝerc'o'j kaj sen'senc'aĵ'o'j. Dirlididi! Ŝajn'e hodiaŭ eĉ serioz'a'j program'o'j, ekzempl'e pri histori'o, politik'o aŭ geografi'o, ne pov'as est'iĝ'i sen ŝerc'o'j kaj kviz'o'j.

Oni prav'e nom'as la televid'o'n „idiot'kest'o”. Mi'a edz'in'o entuziasm'e rigard'as kore'a'j'n sap'oper'o'j'n. En la inter'naci'a'j nov'aĵ'er'o'j mi rimark'as, ke ĉiu'j tiel nom'at'a'j gvid'ant'o'j, la prezid'ant'o'j kaj la ĉef'ministr'o'j, aper'ant'a'j sur la ekran'o est'as stult'ul'o'j. Ili baldaŭ konduk'os la mond'o'n en abism'o'n.

Jam de'long'e grinc'as kaj dolor'as mi'a'j genu'o'j. Tial mi vizit'as ortopedi'a'n fak'o'n ĉe la urb'a hospital'o. La ej'o plen'as de mal'jun'ul'o'j, el kiu'j mult'a'j ĉe'est'as ŝajn'e nur por babil'i kaj si'n distr'i. Mi atend'as pli ol unu hor'o'n, sed la konsult'o de la kurac'ist'o daŭr'as nur tri minut'o'j'n. Dank'e al social'a sekur'ec'o, ni mal'jun'ul'o'j dev'as pag'i nur 10 % de la tut'a kost'o de kurac'ad'o kaj medikament'o'j. Tio tre favor'as mal'jun'ul'o'j'n je la kost'o de jun'ul'o'j, kiu'j pag'as 30 %.

En la vagon'ar'o al kaj de la urb'o, ĉiu'j en'rigard'as en tiel nom'at'a'j'n saĝ'telefon'o'j'n. Neni'u leg'as ĵurnal'o'n aŭ libr'o'n. Oni'dir'e last'a'temp'a'j jun'ul'o'j ne spekt'as televid'o'n, kiu'n anstataŭ'as la saĝ'telefon'o, ali'a idiot'kest'o. En la staci'dom'o pro mi'a'j genu'o'j mi dev'as uz'i la rul'ŝtup'ar'o'n, kiu'n mi mal'oft'e uz'is. Kial ge'jun'ul'o'j uz'as rul'ŝtup'ar'o'n? San'a'j kaj vigl'a'j ge'jun'ul'o'j uz'u ŝtup'ar'o'j'n.

Hejm'e'n'ir'ant'e, mi vizit'as super'bazar'o'n, kaj aĉet'as kelk'a'j'n aĵ'o'j'n. Ĉe la kas'o mal'jun'a vir'in'o antaŭ mi mal'rapid'e serĉ'as mon'er'o'j'n en si'a mon'uj'o, kio mi'n eg'e irit'as. Kiam ŝi hazard'e turn'as si'n, mi furioz'e mien'as al ŝi.

Hodiaŭ mi'a edz'in'o for'ir'os pro du'tag'a vojaĝ'o al varm'a font'o kun si'a'j amik'in'o'j. Ŝajn'e ŝi ne ŝat'as vojaĝ'i kun mi.

En la lok'a ĵurnal'o oni raport'as, ke plan'o konstru'i infan'vart'ej'o'n est'as nul'ig'it'a, ĉar la loĝ'ant'o'j ĉirkaŭ la plan'it'a lok'o kontraŭ'is. Laŭ ili la bru'o kaj kri'o de infan'o'j ĝen'os, do ne el'ten'ebl'os. Ho, kia'j mal'toler'em'a'j hom'o'j! Infan'o'j est'as trezor'o'j de la land'o. Ĉu tiu'j loĝ'ant'o'j forges'is si'a'n infan'a'n temp'o'n? Se ne ekzist'as infan'vart'ej'o'j, ge'jun'ul'o'j ne est'os help'at'a'j sub'ten'i si'a'n famili'o'n. Ne mir'ind'e, ke la loĝ'ant'ar'o de ni'a land'o mal'grand'iĝ'as.

Mi'a edz'in'o subit'e deklar'as, ke ŝi eks'edz'in'iĝ'u. Ho, ve! La propon'o est'as por mi tondr'o en seren'a ĉiel'o, sed ŝajn'e jam de'long'e ŝi ĉio'n detal'e prepar'as. La leĝ'o rajt'ig'as ŝi'n postul'i du'on'o'n de mi'a pensi'o, ŝi inform'as. Kio'n far'i?

P.S. La supr'a vir'o est'as karikatur'a, kun'met'it'a figur'o de mult'a'j japan'a'j mal'jun'ul'o'j, kiu'j trov'as si'a'n lok'o'n nek en la hejm'o nek en la komun'um'o.

Kiam unu far'iĝ'as du

Last'a'temp'e en Ĉini'o amas'komunik'il'o'j don'is grand'a'n atent'o'n al graved'iĝ'o. Ek'de la komenc'o de 2016 la ĉin'a reg'ist'ar'o ŝanĝ'is si'a'n unu-infan'a'n politik'o'n, tiel ke nun ge'edz'o'j rajt'as hav'i du id'o'j'n.

Ĉini'o est'as la land'o kun la plej grand'a loĝ'ant'ar'o en la mond'o. En Ĉini'o oni dir'as, ke tiu'j, kiu'j hav'as mult'e da infan'o'j, est'as pli feliĉ'a'j. Tio kuraĝ'ig'is la ĉin'a'j'n vir'in'o'j'n mult'e nask'i. Post la fond'iĝ'o de la Ĉin'a Popol'a Respublik'o en 1949 la nombr'o de ĉin'o'j tiel rapid'e grand'iĝ'is, ke post nur ĉirkaŭ 20 jar'o'j la loĝ'ant'ar'o pli ol du'obl'iĝ'is.

Tial la reg'ist'ar'o mal'trankvil'iĝ'is kaj en 1980 el'labor'is politik'o'n, laŭ kiu ge'edz'a par'o rajt'is hav'i nur unu infan'o'n. Rezult'e la pli'mult'o de la ĉin'a'j famili'o'j konsist'as el nur tri membr'o'j.

Ekonomi'o

La unu-infan'a politik'o al'port'is al Ĉini'o ne nur favor'a'n kondiĉ'o'n por rapid'e evolu'ig'i si'a'n ekonomi'o'n, sed ankaŭ problem'o'j'n. Par'o'j, kies sol'infan'o ial mort'is, post kiam la patr'in'o perd'is pro la aĝ'o nask'o'kapabl'o'n, apart'e sufer'is. En Ĉini'o infan'o'j kutim'e zorg'as pri si'a'j mal'jun'a'j ge'patr'o'j.

La nov'a nask'o-politik'o nun konfuz'as mult'a'j'n vir'in'o'j'n. Mi'a najbar'in'o, 33-jar'aĝ'a instru'ist'in'o, hav'as sol'fil'in'o'n, kiu stud'as en mez'lern'ej'o. Nun ŝi'a'j bo'ge'patr'o'j oft'e vizit'as ŝi'n, pet'ant'e, ke ŝi nask'u du'a'n infan'o'n. La dilem'o mal'trankvil'ig'as mi'a'n najbar'in'o'n kaj ŝi'a'n edz'o'n.

Ĉin'o'j ne kompren'as, kial eŭrop'an'o'j aŭ uson'an'o'j ne vol'as hav'i mult'a'j'n infan'o'j'n. Reciprok'e tiu'j ne kompren'as, kial ĉin'o'j ŝat'as mult'e da infan'o'j. Infan'o'j est'as la est'ont'ec'o de la hom'ar'o ... sed por hav'i infan'o'n neces'as temp'o, energi'o kaj mon'o.

Ŝpar'pork'o'j kaj ŝiling'o'j

Ŝpar'pork'o est'as et'a, intern'e mal'plen'a figur'o kun fend'o supr'e por en'ĵet'i mon'er'o'j'n. La material'o est'as tre divers'a: Plast'o plej oft'e, sed ankaŭ ceramik'o, vitr'o, gum'o, eĉ kokos'a nuks'o, lign'o, paper'o kaj divers'a'j metal'o'j.

En Aŭstrio oni ankoraŭ trov'as en ŝpar'pork'o'j ŝiling'o'j'n kaj groŝ'o'j'n, kiu'j'n oni uz'is ĝis la 30a de juni'o 2002. Ek'de la 1a de januar'o 2002 valid'as eŭr'o kaj cend'o. Pli ol 98 % de la ŝiling'a'j mon'bilet'o'j la aŭstr'o'j ŝanĝ'is kontraŭ eŭr'a'j mon'bilet'o'j.

El'uz'it'a matrac'o

Tamen nur 44 % de la ŝiling'a'j mon'er'o'j re'ven'is al la Aŭstr'a Naci'a Bank'o. Ili'n re'ten'is kolekt'ant'o'j aŭ pri ili oni simpl'e forges'is. Foj'foj'e oni mal'kovr'as mal'nov'a'j'n mon'er'o'j'n kaj mon'bilet'o'j'n sub el'uz'it'a matrac'o, en ŝu-skatol'o, en sekret'a fak'o de dis'fal'em'a ŝrank'o aŭ inter la foli'o'j de eks'mod'a libr'o.

Pro tio la naci'a bank'o ĉiu'jar'e star'ig'as bus'o'n en divers'a'j lok'o'j. En la bus'o oni pov'as ankoraŭ ŝanĝ'i ŝiling'o'j'n kontraŭ eŭr'o'j.

Kartago detru'end'as: ĉu Esperant'o tial lern'end'as?

Kiam mi est'is lern'ej'an'o en la klas'o de Latin'o, oni oft'e asert'is, ke la kon'o de klasik'a'j lingv'o'j help'as la ĝeneral'a'n lern'ad'o'n de ni'a'j modern'a'j idiom'o'j. En preskaŭ ĉiu'j eŭrop'a'j lingv'o'j abund'as vort'trezor'o de de'ven'o latin'a kaj helen'a. La sci'o de la radik'o'j kaj de la afiks'o'j, kiu'j est'ig'as tia'j'n vort'o'j'n, ja ebl'ig'as la kompren'o'n de ili'a signif'o.

En Irlando klasik'a'j lingv'o'j est'as apenaŭ instru'at'a'j nun'temp'e en lern'ej'o'j; kaj, efektiv'e, ili mal'aper'is el la stud-program'o'j. La kon'o de la latin'a lingv'o ne plu est'as dev'ig'a nun por student'o'j de medicin'o aŭ de teologi'o. Tio est'as bedaŭr'ind'a fakt'o. Tamen, mi iom dub'as pri la asert'o de kelk'a'j latin'ist'o'j, laŭ kiu'j la latin'a pov'as lud'i praktik'a'n rol'o'n en la hodiaŭ'a mond'o. Ĝi'a gramatik'o est'as tro kompleks'a kaj ĝi'a vort'proviz'o tro arkaik'a kaj post'rest'int'a.

Kontrast'e, Esperant'o konserv'as mult'a'j'n el la avantaĝ'o'j de la klasik'a'j lingv'o'j sen re'ten'i ili'a'j'n ne'bezon'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n. Oni tamen ne tro'ig'u pri ĝi'a supoz'at'a, pretend'at'a facil'ec'o. Iu'senc'e neni'u lingv'o est'as ver'e facil'a. Ĉiu lingv'o dev'as est'i lern'at'a: oni ne hered'as ĝi'n de si'a'j propr'a'j antaŭ'ul'o'j.

Distribu'a rol'vort'et'o

En si'a ese'o Piĝin'o'j, kreol'a'j lingv'o'j kaj plan'lingv'o'j (1988), Bernard Golden skrib'as: „Ebl'as argument'i, ke Esperant'o, sam'e kiel piĝin'o, est'as simpl'a lingv'o; tamen la grand'a diferenc'o est'as, ke Esperant'o hav'as kelk'a'j'n gramatik'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n”. Simil'e, Werner Bormann asert'as, ke „est'as kelk'a'j er'o'j en la Esperant'o-gramatik'o, kiu'j est'as tre mal'facil'a'j”. Li menci'as la divers'a'j'n uz'o'j'n de la akuzativ'a kaz'o, la komplik'aĵ'o'j'n de la refleksiv'a'j pronom'o kaj adjektiv'o, la disting'o'n inter transitiv'a'j kaj ne'transitiv'a'j verb'o'j, la distribu'a'n rol'vort'et'o'n po, la adverb'a'n particip'o'n ktp.

Pli'e, en unu el si'a'j libr'o'j pri lingv'o'j, R. L. „Larry” Trask skrib'as, ke „Esperant'o hav'as amas'o'n da gramatik'o, kvankam esperant'ist'o'j ne konsci'as pri ĉi tiu fakt'o”.

Poezi'a epos'o

La pli'mult'o de la esperant'ist'o'j ne tro okup'as si'n pri gramatik'a'j komplik'aĵ'o'j kaj, grand'part'e, ignor'as ili'n. Por la mez'um'a parol'ant'o, la fundament'a'j dek ses regul'o'j el la Unu'a Libr'o sufiĉ'as. Ili pov'as sen'problem'e ignor'i la subtil'aĵ'o'j'n kaj har'fend'aĵ'o'j'n de gramatik'ist'o'j kaj pedant'o'j. Esperant'o est'as ja facil'a, se oni dezir'as per ĝi korespond'i, konversaci'i, salut'i („Kiel vi fart'as?”) kaj send'i simpl'a'j'n mesaĝ'o'j'n per ret'poŝt'o. Tiu'n simpl'a'n lingv'aĵ'o'n oni ja rajt'as elekt'i. Ceter'e, se oni vol'as est'i akademi'an'o, kompon'i poezi'a'n epos'o'n aŭ verk'i roman'o'n, tiu baz'a „bon'a lingv'o” tut'e ne plu est'as adekvat'a. Profund'a stud'ad'o de Esperant'o montr'as, ke ĝi est'as unik'e riĉ'a, esprim'pov'a kaj subtil'a. Ĉiu nuanc'o de la hom'a pens'o pov'as est'i esprim'at'a per ĝi.

Absolut'a ablativ'o

Nun'temp'e oni mult'e emfaz'as la propedeŭtik'a'n valor'o'n de Esperant'o. Tiu pretend'o est'as real'ec'a, ne nur kiel prepar'o por lern'i ali'a'j'n lingv'o'j'n, sed ankaŭ por lern'i logik'a'n pens'ad'o'n kaj evit'i mal'preciz'a'n kaj sen'senc'a'n parol'ad'o'n. Rilat'e al si'a util'ec'o por en'konduk'i student'o'j'n al la lern'ad'o de la plej popular'a'j eŭrop'a'j lingv'o'j, Esperant'o est'as eg'e valor'a por prezent'i, kompren'i, re'produkt'i kaj imit'i la plej komplik'a'j'n gramatik'aĵ'o'j'n de antikv'a'j kaj modern'a'j fleksi'a'j lingv'o'j: la latin'a, la pra'grek'a, la islanda kaj la slav'a'j.

La inter'naci'a lingv'o est'as eĉ bon'a prepar'o por la lern'ad'o de ne'eŭrop'a'j idiom'o'j (kaj hind'eŭrop'a'j kaj ne-hind'eŭrop'a'j). Per ĝi oni pov'as esprim'i la subtil'aĵ'o'j'n de alt'nivel'e fleksi'a'j lingv'o'j, ekzempl'e la supin'o'n de la latin'a kaj de la islanda, la latin'a'n absolut'a'n ablativ'o'n, la mez'a'n voĉ'o'n de la pra'grek'a kaj de la islanda. Pli'e tiu'j, kiu'j mal'facil'e kompren'as la verb'a'j'n aspekt'o'j'n de la slav'a'j idiom'o'j (tem'as pri grand'a problem'o por ne-slav'o'j), opini'as, ke ankaŭ tiu'okaz'e Esperant'o rimark'ind'e help'as.

Difin'a artikol'o

Kompren'ebl'e, ordinar'a'j esperant'ist'o'j ne bezon'as tia'j'n „esoter'a'j'n” gramatik'aĵ'o'j'n. Mal'e ili konstat'as, ke Esperant'o mult'e simpl'ig'as la gramatik'a'j'n komplik'aĵ'o'j'n, kiu'j'n oni renkont'as ĉe la pli'mult'o de la lingv'o'j. Ekzempl'e, la lern'ant'o de iu fremd'a lingv'o dev'as oft'e parker'ig'i ne nur la substantiv'o'j'n, sed sam'temp'e ili'a'n genr'o'n (vir'a, in'a, neŭtr'a; kaj al'don'e: anim'it'a, ne'anim'it'a), de'pend'e de la lingv'o. La franc'a, la hispan'a, la hindustan'a posed'as du genr'o'j'n; la german'a kaj la islanda tri; si'a'vic'e la ĉeĥ'a disting'as inter vir'ĝenr'a anim'it'a kaj vir'ĝenr'a ne'anim'it'a. Esperant'o hav'as nur unu genr'o'n, do bezon'as nur unu difin'a'n artikol'o'n (la), dum la german'a hav'as tri genr'o'j'n kaj tial neces'as uz'i tri mal'sam'a'j'n artikol'o'j'n (der, di'e, das).

La lingv'o'j kun komplet'a'j konjugaci'o'j, kiel la franc'a, la ital'a kaj la hispan'a, postul'as mal'sam'a'n verb'a'n fin'aĵ'o'n por ĉiu person'o; mal'e, ĉi-rilat'e, Esperant'o antaŭ'vid'as nur unu verb'a'n form'o'n sen'de'pend'e de la subjekt'o. Simil'e, la verb'a'j temp'o'j (tens'o'j) en Esperant'o est'as simpl'a'j kaj hav'as nur unu form'o'n por ĉiu tens'o. Esperant'o ne hav'as ne'regul'a'j'n verb'o'j'n, escept'o'j'n aŭ ne'logik'a'j'n idiotism'o'j'n. Pli'e la prononc'o de ĉi tiu lingv'o ne prezent'as apart'a'j'n problem'o'j'n, krom por parol'ant'o'j de unu'op'a'j lingv'o'j, en kiu'j mank'as iu'j son'o'j.

Skrib'it'a Esperant'o est'as tut'e fonetik'a, mal'kiel ekzempl'e la angl'a aŭ la franc'a. Ali'a grand'a simpl'ig'o est'as la for'est'o de deklinaci'o de substantiv'o'j kaj adjektiv'o'j (krom la fin'aĵ'o -n de la akuzativ'a kaz'o, kiu kelk'foj'e konfuz'as).

Kaz'a sistem'o

Tamen, eĉ tiu last'a afer'o (la deklinaci'o de iu'j lingv'o'j) pov'as est'i formul'it'a kaj klar'ig'it'a en Esperant'o. Vid'u la Plen'a'n Analiz'a'n Gramatik'o'n (Pag). Sur la paĝ'o 77, ĝi ekzempl'e deklinaci'as la montr'a'j'n pronom'o'j'n jen'e (la unu'a pronom-form'o est'as konsider'end'a individu'ig'a, la du'a neŭtr'a, la tri'a plural'a):

Nominativ'o: tiu, tio, tiu'j;

Akuzativ'o: tiu'n, tio'n, tiu'j'n;

Genitiv'o: ties, ties, ties;

Prepozitiv'o: je tiu, je tio, je tiu'j.

Se oni dezir'us imit'i la model'o'n de fleksi'a lingv'o, oni pov'us deklinaci'i la Esperant'a'j'n substantiv'o'j'n jen'e:

Nominativ'o: Land'o;

Vokativ'o: HO Land'o!

Akuzativ'o: Land'o'n;

Genitiv'o: Land'a;

Prepozitiv'o: Al Land'o, El Land'o;

Lokativ'o: Land'e;

Akuzativ'o de direkt'o: Land'e'n;

Instrumentivo: Land'e.

Tio tamen est'as ne'neces'a komplik'aĵ'o kaj plaĉ'us nur al pedant'o'j aŭ al tiu'j, kiu'j vol'as klar'ig'i la kaz'a'n sistem'o'n de fleksi'a'j lingv'o'j kiel la latin'a, la rus'a, la islanda ktp.

Detru'end'a urb'o

Student'o'j de la latin'a lingv'o cerb'um'as klopod'ant'e kompren'i la mister'o'n de la tiel nom'at'a pasiv'a perifraz'o (angl'e passive periphrastic). Oni pov'as rigard'i la form'o'j'n en -end- de Esperant'o (far'end'a est'as / far'end'as) kiel ekvivalent'a'j'n al iu'j mal'bon'e digest'ebl'a'j latin'lingv'a'j; ekzempl'e la dir'aĵ'o de Katon'o la Mal'jun'a Carthago delenda est pov'as est'i rekt'e kaj simpl'e esperant'ig'it'a kiel Kartago detru'end'a est'as / detru'end'as. Do, ankaŭ ĉi tie, Esperant'o help'as kompren'i la koncern'a'n gramatik'a'n komplik'aĵ'o'n.

Ĉirkaŭ'fraz'o

En la latin'a gramatik'o, la absolut'a ablativ'o (latin'e ablativ'us absolut'us) est'as particip'a fraz-element'o, kiu normal'e konsist'as el unu particip'o kaj unu substantiv'o, ambaŭ en la ablativ'o. Ĝi ne hav'as rekt'a'n ekvivalent'o'n en Esperant'o. Oni kutim'e dev'as traduk'i ĝi'n per sub'ordin'a fraz'o aŭ ĉirkaŭ'fraz'o. Tem'as pri konciz'a sub'propozici'o kun ablativ'a subjekt'o kaj kongru'ant'a particip'o kiel verb'o: ekzempl'e di'is iuvantibus, „help'ant'e la di'o'j, kun la help'o de la di'o'j, help'at'e de la di'o'j”.

Verb'a aspekt'o

Ne-slav'o'j, kiu'j prov'as lern'i slav'a'j'n lingv'o'j'n (la rus'a'n, la pol'a'n ktp.), mal'facil'e kompren'as kaj en'bat'as en si'a'n kap'o'n la tiel nom'at'a'j'n aspekt'o'j'n de la verb'o'j, form'o'j'n, kiu'j ne ekzist'as en la lingv'o'j de okcident'a Eŭrop'o. Kiam mi sen'rezult'e klopod'is iom'et'e stud'i la pol'a'n, mi ne kapabl'is kompren'i la slav'a'n verb'a'n aspekt'o'n, ĝis mi kompar'is ĝi'n kun Esperant'o. Mi ankoraŭ ne est'as el'majstr'int'a ĝi'n, sed almenaŭ mi kompren'as pli-mal'pli ĝi'a'n princip'o'n, help'e de la verb'a'j afiks'o'j de Esperant'o. En la paragraf'o 105 de Pag, est'as klar'ig'it'a'j la aspekt'o'j de la verb'o. En Esperant'o tiu'j verb'a'j form'o'j est'as esprim'at'a'j per afiks'o'j (prefiks'o'j kaj sufiks'o'j; ekzempl'e: komenc'a aspekt'o per ek- aŭ -iĝ'i; moment'a aspekt'o per ek-; daŭr'a aspekt'o per -ad-; ripet'a aspekt'o per re-; kaj fin'a aspekt'o per tra-, fin-, sat- kaj tut-).

Mez'a voĉ'o

En kelk'a'j lingv'o'j (ekzempl'e la helen'a kaj la islanda) ekzist'as verb'a form'o, kiu nom'iĝ'as mez'a voĉ'o. En kelk'a'j okaz'o'j ĝi simil'as la pasiv'o'n; en ali'a'j ĝi plen'um'as ali'a'j'n funkci'o'j'n. En Esperant'o oni hav'as la sufiks'o'n -iĝ-, kiu trans'form'as verb'o'n en form'o'n kompar'ebl'a'n kun la mez'a voĉ'o.

Du'a futur'o

Kompren'ebl'e, per Esperant'o oni ne pov'as klar'ig'i ĉiu'j'n el la unik'a'j gramatik'aĵ'o'j de ĉiu'j ter'a'j lingv'o'j. Mi sci'as preskaŭ neni'o'n pri la lingv'o'j de Azi'o, sed mi supoz'as, ke Esperant'o apenaŭ help'us ni'n eŭrop'an'o'j'n lern'i ekzot'a'j'n gramatik'aĵ'o'j'n, kia'j la „du'a futur'o” de la japan'a (kiu, fakt'e, ne ŝajn'as tem'i pri la est'ont'ec'o) kaj la (por ni) strang'a verb'a konstru'aĵ'o de la hindustan'a (hindia-urdu'a), kiu aspekt'as kiel pasiv'a, sed ja est'as aktiv'a.

Man'o blank'a

Tamen, ĝeneral'e, la lern'ad'o de Esperant'o est'as ver'e tre help'em'a ĉe la stud'ad'o de ali'a'j idiom'o'j. Ebl'e la sol'a mal'avantaĝ'o okaz'as tiam, kiam student'o vol'as parker'ig'i la genr'o'n de substantiv'o'j kaj est'as konfuz'at'a de la ĉe'est'o de la unu'nur'a artikol'o la de Esperant'o. La hispan'a esprim'o la man'o blanca est'as la man'o blank'a en Esperant'o, sed en Esperant'o oni dir'as la problem'o, dum en la hispan'a oni dir'as el problem'a (ĝi est'as vir'a substantiv'o). La vir'in'o ja est'as la mujer en la hispan'a, sed hombre (vir'o), aŭ iu ajn vir'genr'a substantiv'o, ne pov'us hav'i la artikol'o'n la, kiel mal'e okaz'as ĉiu'okaz'e en Esperant'o.

Resum'o

La propedeŭtik'a valor'o de Esperant'o konsist'as ne nur en tio, ke ĝi favor'as la lern'ad'o'n de sen'fleksi'a'j lingv'o'j (la sintez'a'j), ekzempl'e la angl'a, la afrikans'a, la norveg'a, sed ankaŭ tiu'n de kelk'a'j lingv'o'j kun eg'e pli kompleks'a gramatik'o.

La sunda kaj ĝi'a'j skrib'sistem'o'j

La sunda est'as etn'a lingv'o en Indonezio. Ĉirkaŭ 40 milion'o'j da hom'o'j parol'as ĝi'n en la provinc'o Bant'e'n kaj en okcident'a Jav'o. Ĝi est'as tamen tiel komplik'a, ke ĝi'a'j parol'ant'o'j mem em'as si'n esprim'i en la indonezia, kio'n ili rigard'as pli facil'a. La sunda hav'as si'a'n propr'a'n skrib'sistem'o'n, sed preskaŭ neni'u hom'o ĉiu'tag'e uz'as ĝi'n, spit'e al tio, ke intelekt'ul'o'j ĉiel pen'as daŭr'ig'i la uz'ad'o'n de tiu tradici'a skrib'a metod'o.

Adapt'o'j

Nun'temp'e la sunda lingv'o plej'part'e util'ig'as kiel skrib'sistem'o'n la latin'a'n alfabet'o'n. Ĉi-last'a taŭg'as, ĉar ankaŭ la indonezia uz'as ĝi'n, tamen ĝi kun'tren'as iom da mal'avantaĝ'o'j. Kelk'e da son'o'j de la sunda lingv'o fakt'e ne est'as preciz'e trans'skrib'ebl'a'j per'e de la latin'a alfabet'o, kia ĝi est'as uz'at'a por trans'liter'um'i la indonezi'an; pro tio est'as far'it'a'j kelk'a'j adapt'o'j. Ekzempl'e, por la tri mal'sam'a'j prononc'o'j de la vokal'o e oni hav'as <e>, <é> kaj <eu>. Tamen <é> ne ekzist'as en la indonezia lingv'o: tial kelk'foj'e la sund'an'o'j ne pov'as disting'i ĝi'n, kaj tio kaŭz'as iam mis'kompren'o'j'n.

Koloni'ism'o

La sunda posed'as si'a'n propr'a'n skrib'sistem'o'n, per kiu oni pov'as efik'e disting'i ĝi'a'j'n divers'a'j'n son'o'j'n, sekv'ant'e la fonologi'a'n aspekt'o'n de la lingv'o. La plej mal'nov'a sistem'o est'as la tiel nom'at'a pallava alfabet'o, per kiu oni si'n help'as ek'de la 5a jar'cent'o p.K. Ĝi al'ven'is el Barato pro la influ'o de hindu'ism'o. La barata pallava alfabet'o evolu'is kaj far'iĝ'is aksara sunda kun'a (esperant'ig'ebl'a kiel „mal'nov'a sunda alfabet'o”), kaj oni util'ig'is ĝi'n de la 14a ĝis la 18a jar'cent'o. Post'e pro la influ'o de la najbar'a regn'o, kie reg'is la jav'a lingv'o, la sund'an'o'j ek'uz'is la tie'a'n alfabet'o'n kiel skrib'sistem'o'n, ekspluat'ant'e la simil'ec'o'n ekzist'ant'a'n el fonologi'a vid'punkt'o inter la du idiom'o'j. Ĉi tiu'n jav'a'n skrib'metod'o'n oni ekspluat'is ĝis la 19a jar'cent'o. Kiam la islam'ism'o ating'is la sund'an region'o'n, la lok'a loĝ'ant'ar'o ja komenc'is uz'i la arab'a'n alfabet'o'n por skrib'i la sund'an lingv'o'n, kaj tiu kutim'o daŭr'is de la 17a jar'cent'o ĝis la 20a jar'cent'o. Last'e pro la fort'a influ'o de la nederlanda koloni'ism'o la sund'an'o'j fin'fin'e ek'uz'is (kaj plu uz'as) la latin'a'n alfabet'o'n.

Re'en'konduk'o

Relativ'e antaŭ ne'long'e, en la jar'o 1991, fak'ul'o'j pri sundaj lingv'o, literatur'o kaj kultur'o ek'pens'is pri iu etn'a skrib'sistem'o, kiu est'u element'o de ident'ec'o por ĉiu'j sund'an'o'j. Ili vol'is, ke oni uz'u nek la jav'a'n, nek la arab'a'n, nek la pallavan skrib'sistem'o'j'n, ĉar ili est'is konsider'at'a'j fremd'a'j. La latin'a'n oni ne pov'is for'las'i, ĉar ĝi jam est'is tre dis'vast'iĝ'int'a. Fin'e ili decid'is re'kre'i kaj re'en'konduk'i la sund'an skrib'sistem'o'n, inspir'it'a'n el la antikv'a kaj util'ig'end'a'n kiel oficial'a skrib'sistem'o de la sunda lingv'o. Tiu long'a histori'o kuŝ'ant'a mal'antaŭ la manier'o skrib'i la sund'an lingv'o'n ja montr'as, ke tem'as pri kompleks'a kaj ne'banal'a lingv'o. Tamen ĝi nek fam'as, nek vast'e uz'at'as, spit'e al la mult'a'j prov'o'j ĝi'n re'viv'ig'i.

Ident'ec'o

La sunda skrib'sistem'o ne'rekt'e montr'as la sund'an ident'ec'o'n. Ĝi est'as tre'eg'e pli simpl'a, kvankam sam'temp'e mal'pli bel'a, ol la jav'a kaj bali'a sistem'o'j. Ĝi spegul'as kaj simbol'ig'as la simpl'ec'o'n de la sundaj popol'o'j. Oni pov'as el'tir'i ankaŭ la konklud'o'n, ke la sund'an'o'j konsider'as pli grav'a la funkci'o'n ol la estetik'o'n.

Vokal-for'ig'il'o

Ceter'e, per la sunda skrib'sistem'o oni pov'as skrib'i la sund'an lingv'o'n pli konciz'e ol per la latin'a alfabet'o. La sistem'o jen'as: ĉiu konsonant'o aper'as kiel silab'o aŭtomat'e en'hav'ant'a la vokal'o'n a: tem'as pri la lok'a'j son'o'j ka, ga, nga, ĉa, ĝa, nja, ta, da, na, pa, ba, ma, ja, ra, la, ŭa, sa, ha kaj pri la fremd'a'j son'o'j fa, va, qa, ksa, za, ŝa, ĥa. Se oni vol'as ŝanĝ'i la fin'a'n vokal'o'n aŭ tut'e for'ig'i ĝi'n, oni met'as apart'a'n simbol'o'n, ĉu antaŭ, ĉu post, ĉu sub, ĉu sur la koncern'a liter'o. Ceter'e, se en vort'o aper'as la son'o'j j, r aŭ l inter la konsonant'o kaj la vokal'o, kiel ekzempl'e en kja, tro kaj gli, oni pov'as ankaŭ tiu'okaz'e met'i special'a'n simbol'o'n por indik'i la nepr'a'n ĉe'est'o'n de mez'a son'o j, r aŭ l anstataŭ for'ig'i la vokal'o'n en'e de la unu'a grafem'o kaj skrib'i la du'a'n grafem'o'n post'e. Krom'e, se aper'as la son'o'j h, ng aŭ r fin'e de silab'o, ekzempl'e en vort'o'j kiel per, kang aŭ teh, oni re'foj'e al'don'as i'a'n simbol'o'n por montr'i la ekzist'o'n de ĉi tiu'j son'o'j. Per tia sistem'o oni pov'as skrib'i „Bandung”, la nom'o'n de la ĉef'urb'o de okcident'a Jav'o, per nur kvar simbol'o'j (ba, na, vokal-for'ig'il'o, dung) anstataŭ sep liter'o'j per'e de la latin'a alfabet'o.

Sekret'o'j

Mal'sam'e ol en la pas'int'ec'o, kiam la sunda skrib'sistem'o est'is ĉiam uz'at'a por trans'skrib'i la sund'an lingv'o'n, nun oni turn'as si'n al ĉi tiu tradici'a skrib'metod'o mal'oft'e kaj nur por preciz'a'j cel'o'j. Kvankam ĉiu ajn lern'ej'o en okcident'a Jav'o est'as dev'ig'at'a instru'i ĝi'n al la student'o'j, ne ĉiu el ili ver'e lern'as kaj aplik'as ĝi'n. Foj'foj'e oni dezir'as ĝi'n uz'i kiel sekret'a'n skrib'sistem'o'n. Kelk'a'j amik'o'j, kiu'j lern'as ĝi'n kun'e, pov'as komunik'iĝ'i per la sunda skrib'sistem'o por trans'skrib'i ĉu la indonezi'an, ĉu la sund'an lingv'o'j'n. Tiu'manier'e ili pov'as komunik'iĝ'i sekret'e. Pli oficial'a uz'o est'as tiu sur la strat'a'j nom'plat'o'j de kelk'a'j urb'o'j en okcident'a Jav'o kaj sur la nom'plat'o'j de kelk'a'j ŝtat'a'j instituci'o'j. Tamen en iu'j region'o'j la nom'plat'o'j de strat'o'j kaj instituci'o'j aper'as nur en la latin'a alfabet'o aŭ en jav'a/arab'a alfabet'o. Ceter'e, la pen'o re'viv'ig'i la sund'an skrib'sistem'o'n aper'as ankaŭ inter teknik'em'ul'o'j: fakt'e nun'temp'e ĝi pov'as est'i uz'at'a ĉe komput'il'o per'e de Unikod'o. Krom la menci'it'a'j cel'o'j, ŝajn'as, ke ne ekzist'as ali'a'j modern'a'j uz'o'j de la sunda skrib'sistem'o.

Kultur'em'ul'o'j

Kultur'em'ul'o'j ĉiam dir'as tio'n, kiam ili propagand'as kresk'ant'a'n dis'vast'ig'o'n de la sunda skrib'sistem'o. Ĉi-last'a est'as ident'ec'a emblem'o de la sund'an'o'j: ĝi'a histori'o est'as tiel long'a, kiel tiu de la sund'an'o'j. Tem'as pri ne'for'ig'ebl'a er'o de la sunda kultur'o. Do, ili dir'as: „Ne forges'u vi'n mem, lern'u la sund'an alfabet'o'n kaj sav'u vi'a'n propr'a'n kultur'o'n!”

Student'o'j bezon'at'a'j

En januar'o, la kuba ministeri'o pri super'a instru'ad'o ek'aplik'is re'form'o'j'n, cel'ant'e al'log'ig'i la universitat'a'j'n stud'program'o'j'n, precip'e pedagogi'o'n. Dum pedagogi'o kaj agronomi'o aparten'as al la mal'plej popular'a'j program'o'j, ĝeneral'e en ĉiu'j fak'o'j kubaj universitat'o'j ne sukces'as al'log'i bezon'at'a'j'n student'o-nombr'o'j'n.

Kvankam en Kubo eĉ universitat'a stud'ad'o est'as sen'pag'a, for'rest'as student'o'j. Surpriz'e, ĉar jam de jar'dek'o'j labor'posten'o est'as garanti'at'a al tiu, kiu sukces'e fin'as si'a'j'n universitat'a'j'n stud'o'j'n. Por jun'ul'o'j, kiu'j bon'e komplet'ig'is si'a'n dev'ig'a'n milit'serv'o'n, ekzist'as program'o, kiu help'as ili'n prepar'iĝ'i por en'ir'i universitat'o'n.

Turism'o

Tamen ŝanĝ'iĝ'as la situaci'o. La mal'facil'a'j jar'o'j post 1989 sku'is la kub'an soci'o'n. Afer'o'j, kiu'j antaŭ'e ŝajn'is est'i etern'a'j kaj firm'a'j kiel rok'o'j, sen'spur'e dis'solv'iĝ'is. Turism'o far'iĝ'is unu el la mal'mult'a'j afer'o'j, kiu'j sukces'is flor'i, kaj mult'a'j hom'o'j for'las'is instru'ad'o'n aŭ inĝenier'ad'o'n, serĉ'ant'e iom pli da aĉet'pov'o.

Post'e ven'is pli'a'j ŝanĝ'o'j. Oni prov'is dis'volv'i la cuentapropismo, kuba esprim'o kiu signif'as la est'iĝ'o'n de sen'de'pend'a'j labor'ist'o'j kaj et'a'j, privat'a'j negoc'o'j. Tia'j firma'o'j oft'e pag'as pli alt'a'j'n salajr'o'j'n ol ŝtat'a'j entrepren'o'j, do pli da hom'o'j turn'as si'n al ili. Labor'ist'o en privat'a negoc'et'o pov'as per'labor'i pli da mon'o ol inĝenier'o aŭ kurac'ist'o.

Krom'e, jun'ul'o'j oft'e prefer'as gajn'i mon'o'n post mez'nivel'a, ne universitat'nivel'a instru'ad'o. Ili ek'labor'as en paladares, do et'a'j, privat'a'j restoraci'o'j, anstataŭ profesi'e karier'um'i. Ili vol'as ne nur sen'de'pend'iĝ'i kaj „viv'i si'a'n propr'a'n viv'o'n”, sed met'i mon'o'n en si'a'j'n poŝ'o'j'n. Ankaŭ el'migr'ad'o elŝuĉas labor'fort'o'j'n.

Teknik'ist'o

Do, por varb'i student'o'j'n, la instanc'o'j kre'os nov'a'n instru-nivel'o'n (super'a'n ne'universitat'a'n instru'ad'o'n), kun daŭr'o du- aŭ tri-jar'a, sam'e kiel en ali'a'j mond'o'part'o'j. Oni pli'facil'ig'os la al'ir'o'n al pedagogi'a'j fak'o'j. En'ir'ekzamen'o'j ne est'os dev'ig'a'j por tiu'j, kiu'j posed'as diplom'o'n de mez'nivel'a teknik'ist'o, kondiĉ'e ke est'u stud'lok'o.

Kandidat'o'j por ĉiu'sabat'a'j kurs'o'j ne est'os dev'ig'at'a'j tra'pas'i en'ir'ekzamen'o'n. Mal'aper'os la insist'o, ke tia'j kurs'an'o'j est'u oficial'e registr'it'a'j kiel labor'ant'a'j. Ankaŭ aranĝ'o'j por tiel nom'at'a'j distanc'a'j stud'program'o'j far'iĝ'os pli fleks'ebl'a'j. Por part'o'pren'ant'o'j ne plu ekzist'os aĝ'o'lim'o.

Nov'a montr'as si'n la postul'o reg'i la angl'a'n je nivel'o de „sen'de'pend'a uz'ant'o” por akir'i diplom'o'n. Ĉiu universitat'o pret'ig'os divers'nivel'a'j'n kurs'o'j'n de la lingv'o, liber'e elekt'ebl'a'j'n de lern'ant'o'j laŭ ili'a bezon'o.

Domaĝ'e

Mi est'as incit'it'a de la intervju'o de Andre'j Kurkov (MONATO 2016/2, p. 9-10). Li cert'e rajt'as hav'i si'a'n propr'a'n opini'o'n, sed mi esper'as, ke ĝi ne kongru'as kun la opini'o de la redakci'o. Sed tamen est'as domaĝ'e, ke la intervju'o est'as indik'it'a kiel unu el la ĉef'a'j tem'o'j – kaj per la titol'o kaj per la fot'aĵ'o sur la kovr'il'o.

Kompren'ebl'e. Bon'vol'u vid'i, kio trov'iĝ'as en ĉiu'j numer'o'j en la kolofon'o: „La en'hav'o de la artikol'o'j ne nepr'e kongru'as kun la opini'o de l' el'don'ej'o”.

Akcept'em'a Albanio

Akcept'is Albanio laŭ pet'o de la uson'a ŝtat-sekretari'o, John Kerry, pli'a'j'n an'o'j'n de la irana opozici'o en ekzil'o, t.n. mujahedinojn.

Jam loĝ'as en kvartal'o de la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o kelk'cent'o'j da mujahedinoj al'ven'int'a'j la pas'int'a'n jar'o'n. Probabl'e ili sent'as si'n komfort'a'j almenaŭ de religi'a vid'punkt'o, ĉar tie jam loĝ'as islam'an'o'j. Cert'e ili pli sekur'as ol en loĝ'ej'o'j apud Bagdado, kie ili'n atak'as teror'ist'o'j.

Albanio akcept'is ankaŭ ujgur'o'j'n, origin'e el nord-okcident'a Ĉini'o, liber'ig'it'a'j'n last'a'temp'e el la uson'a prizon'o Guantanamo. Protest'is la ĉin'a reg'ist'ar'o. Ver'ŝajn'e ven'os al Albanio ankaŭ siri'an'o'j.

Pri la en'albani'ig'o de la divers'a'j grup'o'j konsent'as la politik'a opozici'o, konsist'ant'a el demokrat'o'j kaj dekstr'ul'o'j, kiu oft'e kontraŭ'as la social'ist'a'n reg'ist'ar'o'n.

Kontraŭ'konstituci'a Merkel

La artikol'o Sen'harmoni'a timbal'bat'o (MONATO, 2016/03, p.12) bon'e pri'skrib'is la nun'temp'a'n situaci'o'n en Germanio. La kancelier'o Merkel far'is grav'a'j'n politik'a'j'n mis'paŝ'o'j'n. Ŝi dir'is, ke nek Germanio, nek Eŭrop'a Uni'o pov'as gard'i si'a'j'n lim'o'j'n, sed inter'trakt'is kun la turk'a diktator'o Erdoğan, por ke li ĝust'e tio'n far'u.

La pli'mult'o de la german'o'j fakt'e bon'ven'ig'us fuĝ'int'o'j'n el Sirio kaj Irako, sed tiu'j konsist'ig'as nur ĉirkaŭ 30 % de la migr'ant'o'j ven'ant'a'j al Germanio. Menci'ind'as, ke inter la kanajl'ar'o atak'ant'a vir'in'o'j'n dum la silvestr'a nokt'o preskaŭ ne est'is siri'an'o'j aŭ irak'an'o'j. Tem'is plej'part'e pri krim'ul'o'j el nord'a Afrik'o, kiu'j en Turki'o al'iĝ'is al la migr'ant'ul'a karavan'o.

Surpriz'is mi'n, ke en la german'a demokrati'o unu sol'a hom'o (Merkel) decid'as pri afer'o'j, kiu'j grav'e influ'as la sort'o'n de la tut'a naci'o. Plur'a'j jur'ist'o'j opini'as, ke Merkel ag'as kontraŭ'konstituci'e.

Pri gvid'ant'o'j kaj gard'ant'o'j

Fin'e de februar'o 2016 (laŭ la irana kalendar'o 1394) en Irano okaz'is du sam'tag'a'j elekt'o'j. Tem'is pri balot'ad'o por la 10a parlament'o kaj la 5a t.n. ekspertiz'ist'a konsili'o.

Laŭ la irana konstituci'o la ekspertiz'ist'o'j respond'ec'as pri la „ĉef'gvid'ant'o”, kiu ten'as la plej alt'a'n posten'o'n en Irano. Se tiu mort'as aŭ eks'iĝ'as, la konsili'o elekt'as kaj prezent'as nov'a'n ĉef'gvid'ant'o'n.

En 1989, post la for'pas'o de la imam'o Ĥomejni (la fond'int'o kaj la unu'a ĉef'gvid'ant'o de la Islam'a Respublik'o de Irano), ekspertiz'ist'o'j tuj kun'sid'is kaj elekt'is nov'a'n ĉef'gvid'ant'o'n, la ajatol'o Ĥamenei. La konsili'o konsist'as el 88 membr'o'j kun ok'jar'a mandat'o.

Kun'ven'ej'o

Kelk'a'j'n jar'o'j'n post la irana revoluci'o kaj la fond'iĝ'o de la respublik'o la parlament'o nom'iĝ'is la islam'a konsult'a kun'ven'ej'o (pers'lingv'e: maĝles). La nun'a parlament'o konsist'as el 290 membr'o'j.

Ĉiu iran'an'o rajt'as kandidat'iĝ'i. Por registr'i kandidat'o-nom'o'n t.n. konsili'o de gard'ant'o'j esplor'as, ĉu la kandidat'o posed'as sufiĉ'a'j'n kvalit'o'j'n por far'iĝ'i parlament'an'o. La gard'ant'o'j prezent'as list'o'n de akcept'it'a'j kandidat'o'j al la ministeri'o pri en'land'a'j afer'o'j, kiu si'a'vic'e inform'as la kandidat'o'j'n kaj sam'temp'e la amas'komunik'il'o'j'n.

Kampanj'o'j

Du semajn'o'j'n antaŭ la balot'o-tag'o la kandidat'o'j komenc'as si'a'j'n kampanj'o'j'n per preleg'o'j kaj broŝur'o'j. Dum tiu ĉi period'o ŝanĝ'iĝ'as la aspekt'o de la land'o. Okaz'as kun'ven'o'j, kaj mur'o'j plen'plen'as de fot'o'j kaj afiŝ'o'j.

En Irano vendred'o est'as feri'a semajn'fin'a tag'o, en kiu ĉiu'foj'e okaz'as elekt'o'j. Laŭ'leĝ'e la balot'ad'o daŭr'as almenaŭ 10 hor'o'j'n, sed oft'e neces'as don'i pli da temp'o. Iran'an'o'j entuziasm'e kaj serioz'e kaj en grand'a'j nombr'o'j part'o'pren'as en la balot'ad'o.

Ek'de 1979 (la jar'o de la revoluci'o en Irano) okaz'is pli ol 30 balot'o'j. La iranaj reg'ist'ar'o'j rigard'as la elekt'o'j'n kiel indik'o'n de demokrati'a kaj popular'a voĉ'don'a sistem'o. Pro tio okaz'as minimum'e unu elekt'o ĉiu'jar'e.

Am'o anstataŭ paf'paf!

En Germanio kresk'as nov'a politik'a mov'ad'o kaj parti'o: Alternativ'o por Germanio (german'e: Alternativ'e für Deutschland, mal'long'e AfD). Ĝi est'as ŝajn'e neŭtral'a kaj bon'ven'a al mult'a'j civit'an'o'j. Fakt'e tiu mov'ad'o est'as ksenofobi'a, dekstr'a, part'e ras'ism'a kaj pret'a al per'fort'a'j rimed'o'j.

Nun'temp'e amas'o da rifuĝ'ant'o'j streb'as ating'i mez'a'n Eŭrop'o'n. La AfD-prezid'ant'in'o, Frauke Petry, antaŭ'ne'long'e postul'is, ke oni paf'u kontraŭ rifuĝ'ant'o'j, krom infan'o'j, penetr'ant'a'j land'lim'o'j'n. Du AfD-magistrat'an'o'j en la sud-german'a urb'o Augsburg invit'is Petry al solen'a akcept'o en la urb'o'dom'o.

Tamen nek la magistrat'o nek la urb'estr'o sol'a vol'is bon'ven'ig'i politik'ist'in'o'n fort'e kritik'at'a'n pro si'a'j el'dir'o'j kaj mal'pac'em'a kampanj'o kontraŭ rifuĝ'ant'o'j kaj azil'pet'ant'o'j.

Pac-premi'o

Nepr'as memor'i, ke Aŭgsburg'o ne hazard'e nom'iĝ'as „pac'urb'o”, memor'e al la religi'a pac'o de 1555. Ĉiu'n tri'a'n jar'o'n la urb'o don'as pac-premi'o'n, kiu'n ricev'is ekzempl'e la german'a prezid'int'o Richard von Weizsäcker (1994) kaj Miĥail Gorbaĉov (2005).

Do la 12an de februar'o la aŭgsburg'a Unu'iĝ'o por Hom'a Dign'o (german'e: Bündnis für Menschenwürde) invit'is al kun'ven'o por'pac'a. Kolekt'iĝ'is pli ol tri mil civit'an'o'j sur la urb'o'dom'a plac'o por pac'e sed laŭt'e protest'i.

En la nokt'a ĉiel'o ŝveb'is balon'o'j kun la deviz'o „Am'o anstataŭ paf'paf!” („german'e”: Amor'e statt pengpeng!). Membr'o'j de teatr'a ensembl'o kant'is kun ĉe'est'ant'o'j la bethovenan himn'o'n al la ĝoj'o kaj rok'kant'o'n el la muzikal'o „Hair”. „Let the sunshine in” („La sun'lum'o'n en'las'u”).

Plor'ind'e konstern'a

Thierry Tailhades esprim'is si'a'n opini'o'n pri mi'a analiz'o „katalog'o de pretekst'o'j” (MONATO 2016/02, p. 6). Li kontraŭ're'ag'as ne per rekt'a'j argument'o'j, sed per propr'a katalog'o. Krom'e li bon'vol'u klar'ig'i, kial li vid'as ĉe mi „ras'ism'a'n fon'o'n”. Mi ne sci'as, kio est'as hom'a ras'o, sed bon'e kon'as mal'bon'far'a'j'n sam'land'ul'o'j'n de ĉia de'ven'o. Kaj ĉu mi, esperant'ist'o de tri'dek jar'o'j, laŭ li'a asert'o est'as ras'ist'o? Ne, nek ras'ist'o, nek nazi'ist'o. Sed mi kon'as la pas'int'ec'o'n kaj prefer'us ne dedukt'i el ties event'o'j la est'ont'ec'o'n.

Patriark'o kaj pap'o

Preskaŭ 1000 jar'o'j'n post la romp'iĝ'o de okcident'a kaj orient'a krist'an'ism'o, rom'katolik'a pap'o kaj rus'ortodoks'a patriark'o renkont'iĝ'is. La pap'o Francisko pas'ig'is du hor'o'j'n kun la patriark'o Kiril'o ĉe la flug'haven'o de Havano, Kubo.

Ili sub'skrib'is komun'a'n deklar'o'n pri pac'o kaj kun'labor'o. Ambaŭ vol'as protekt'i la krist'an'o'j'n minac'at'a'j'n pro event'o'j en Sirio kaj ali'a'j part'o'j de la mond'o.

Kred'o, fid'o, politik'o

Se politik'ist'o'j en stabil'a land'o en'e de du'on'a jar'o plen'e renvers'as si'a'n opini'o'n, la burĝ'o'j ne mir'as, ili ja kutim'iĝ'is al tia kondut'o. Ekzempl'e en Germanio la social'demokrat'a federaci'a prezid'ant'o Gauck trans'form'is si'a'n „Ni est'as ne'ferm'it'a bon'ven'ig'a kultur'o” al „La akcept'o'kapacit'o est'as lim'ig'it'a”.

Kaj el la „Ne ekzist'as en'migr'a lim'ig'o. Ni tio'n kapabl'as” de la krist'an'demokrat'a kancelier'o Merkel far'iĝ'is help'o'vok'o al Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO): „Gard'u la lim'o'n de Eŭrop'a Uni'o inter Grek'land'o kaj Turki'o”.

Kontrast'e, se la prezid'ant'o de la konferenc'o de la (katolik'a'j) episkop'o'j en Germanio, Reinhard kardinal'o Marx, parol'as, la kred'ant'o'j rajt'as firm'e pov'i fid'i al li'a'j vort'o'j. Li ja dekret'as kvazaŭ ex kathedra, prezent'ant'e la oficial'a'n gvid'lini'o'n de si'a instituci'o baz'e de la sankt'a'j skrib'o'j.

Tamen li konfuz'is last'a'temp'e la kred'ant'o'j'n de si'a eklezi'o, parol'ant'e per du lang'o'j. Pas'int'jar'e li laŭt'e pled'is por la sen'disting'a mal'ferm'o de la tut'a Eŭrop'o ne nur por aŭtent'a'j persekut'at'a'j azil'rajt'a'j person'o'j, sed ankaŭ por ekonomi'a'j migr'ant'o'j. „Barier'o'j kaj redukt'o'j en la azil'rajt'o ne est'as la solv'o”.

Aktual'e furor'as li'a el'dir'o: „Ni bezon'as redukt'ad'o'n de la fuĝ'ant'o'nombr'o'j”. Kaj li eksplic'it'e insist'is: „Ni kiel eklezi'o dir'as”. En la nun'a eklezi'a „jar'o de la mizerikord'o”, Marx apart'e akr'e spic'is si'a'n opini'o'n per la konstat'o: „Ne tem'as nur pri mizerikord'o, sed ankaŭ pri la raci'o”.

Ebl'e la subit'a em'o al raci'o de'ven'as de tio, ke la eklezi'o en Germanio mon'e ne viv'as el la bon'vol'o de sen'hav'a'j krist'an'a'j pensi'ul'in'o'j kun aŭ sen vual'o, sed el la impost'o'j de – ekzempl'e – tiu'j bavar'a'j bier'far'ist'o'j, kiu'j'n oni volont'e mis'fam'ig'as, kun'e kun ili'a'j klient'o'j, kiel dekstr'em'a'j'n ne'serioz'a'j'n „bier'tabl'a'j'n politik'ist'o'j'n”.

Nu, kio'n do kred'u la kred'ant'o'j de tia eklezi'o? La aktual'a'j'n el'dir'o'j'n aŭ tiu'j'n de antaŭ/post du'on'a jar'o? Aŭ la antikv'a'j'n de la moŝt'o'j de la sankt'a'j skrib'o'j? Eĉ antaŭ la plej obe'em'a'j an'o'j de la katolik'a eklezi'o en Germanio ne plu lev'iĝ'as la demand'o, ĉu iu kardinal'o Marx aspekt'as kred'ind'a, sed ĉu la kred'o en'tut'e hav'as kred'ind'a'n baz'o'n.

Ĉu iu hom'o est'as fid'ind'a, kiam li est'as tia, kaj sub kia'j cirkonstanc'o'j? La ĝis'nun'a kred'em'ul'ar'o mal'facil'e kapabl'as plu fid'ad'i al iu, eĉ se tiu daŭr'e asert'as, ke li est'as en plen'a komun'ec'o kun la sankt'a spirit'o.

Mi ek'am'is vi'n je la unu'a vid'o - antaŭ 40 jar'o'j.

Last'a'temp'e la bo'frat'in'o de mi'a du'on'frat'o mal'laŭt'e tamen serioz'e dir'is al mi, ke jam de la unu'a vid'o ŝi mi'n ek'am'is. Fakt'e tio'n ankaŭ mi konsci'as.

Laŭ ni'a lok'a kutim'o, antaŭ ol akcept'i nov'edz'in'o'n en ŝi'a'n nov'a'n hejm'o'n, infan'o aŭ knab'o de la famili'o de la nov'edz'o vizit'as la dom'o'n de la nov'edz'in'o. Do, antaŭ ĉ. 40 jar'o'j, mi vizit'is per boat'o la hejm'o'n de la edz'in'o de mi'a du'on'frat'o. Mi est'is 15-jar'aĝ'a.

Ating'int'e la hejm'o'n de la nov'edz'in'o, mi trov'is tie knab'in'o'n tre ĉarm'a'n. Ŝi'a'j okul'o'j est'as tiel bel'a'j, ke ili kvazaŭ parol'is al mi'a kor'o. Post'e mi sci'iĝ'is, ke ŝi est'as la jun'a frat'in'o de la nov'edz'in'o. Tamen katastrof'e: pro mi'a mal'kuraĝ'o mi ne pov'is esprim'i mi'a'n am'o'n.

Ekster mi'a esper'o ankaŭ ŝi am'as mi'n, ĉar ŝi vizit'is la famili'o'n de mi'a du'on'frat'o de temp'o al temp'o ĝust'e por vid'i mi'n. Kompren'ebl'e ankaŭ por mi est'as grand'a plezur'o ŝi'n vid'i. Tamen est'as strang'e, ke ek'de ni'a kon'at'iĝ'o ni inter'ŝanĝ'is eĉ ne unu vort'o'n, kvankam pas'is ĉ. 40 jar'o'j. Ni nur salut'is unu la ali'a'n per rid'et'o.

Inter'temp'e ni star'ig'is ni'a'j'n propr'a'j'n famili'o'j'n. Kvankam mi ne bon'e sci'as, ĉu ŝi am'as si'a'n edz'o'n, tamen mi bon'e sci'as, ke mi prefer'as ŝi'n ol mi'a'n edz'in'o'n, malgraŭ tio, ke mi'a edz'in'o bon'e zorg'as pri mi'a viv'o. Tamen por mi la unu'a am'o est'as la plej trezor'a kaj ne'forges'ebl'a.

Last'a'j'n jar'o'j'n mi pov'is renkont'iĝ'i kun ŝi almenaŭ unu'foj'e ĉiu'jar'e, dank'e al la ĉin'a tradici'a printemp'a fest'o. Tiam mi'a du'on'frat'o invit'as si'a'j'n parenc'o'j'n vizit'i li'a'n famili'o'n por kun'e vesper'manĝ'i. Ĉi-jar'o'n, kiam komenc'iĝ'is ni'a vesper'manĝ'o, mi ankoraŭ ne pov'is trov'i ŝi'n inter la parenc'o'j, kvankam mi atent'e bala'is la tut'a'n hejm'o'n de mi'a du'on'frat'o per mi'a'j okul'o'j. Tio mal'trankvil'ig'is mi'n.

Mi el'ir'is el la hejm'o por fum'i. Ĝust'e tiam ŝi kun si'a edz'o motor'cikl'e al'ven'is. Ŝi'a edz'o komenc'is trink'i vin'o'n laŭ la varm'a pet'o de la ge'mastr'o'j, dum ŝi sen'voĉ'e el'ir'is kaj star'is apud mi, fum'ant'a mez'aĝ'ul'o. Nur ni du'op'e rest'is en mal'lum'o kaj kiel antaŭ'e reg'is silent'o inter ni.

Sed post kelk'a temp'o okaz'is io tut'e surpriz'a. Ŝi ek'parol'is: „Mi ek'am'is vi'n je la unu'a vid'o antaŭ 40 jar'o'j”. Kaj mi kun ne'esprim'ebl'e mal'ĝoj'a sent'o respond'is al ŝi, ke ankaŭ mi ŝi'n am'as. Jes, ni ambaŭ am'as unu la ali'a'n, tamen la am'o est'is ne'publik'ig'ebl'a kaj ni nur profund'e sekret'ig'is ĝi'n en ni'a'j'n kor'o'j'n.

En ni'a mond'o trov'iĝ'as divers'spec'a'j am'o'j. Ge'patr'o'j am'as si'a'j'n infan'o'j'n, kaj infan'o'j am'as si'a'j'n ge'patr'o'j'n; ankaŭ amik'o'j reciprok'e am'as unu la ali'a'n. Tamen la am'o inter ge'jun'ul'o'j est'as la plej fort'a el ĉiu'j am'o'j.

Abenomiko, post tri jar'o'j

Pas'is tri jar'o'j ek'de la komenc'o de tiel nom'at'a abenomiko, aŭdac'a ekonomi'a politik'o de la japan'a ĉef'ministr'o Abe Ŝinzo. Karakteriz'o'j de la politik'o est'as (1) abund'eg'a mon'flu'o en la merkat'o, (2) grand'a'j publik'a'j el'spez'o'j kaj (3) mal'regul'ig'ad'o por stimul'i privat'a'j'n invest'o'j'n (MONATO 2014/01, p. 11). Nun Abe fier'e deklar'is, ke abenomiko sukces'is kaj al'port'is grand'a'j'n frukt'o'j'n, nom'e sen'precedenc'e grand'a'j'n entrepren'a'j'n profit'o'j'n kaj pli'mult'iĝ'o'n de labor'ant'o'j je 1,1 milion'o'j.

En april'o 2013 la japan'a centr'a bank'o, sub la nov'a prezid'ant'o Kuroda nom'um'it'a de Abe, kun la cel'o ating'i 2 procent'o'j'n da inflaci'o, komenc'is aĉet'i amas'o'n da ŝtat'a'j obligaci'o'j por for'ig'i la long'daŭr'a'n deflaci'o'n. Pro tio abund'e flu'is mon'o en la merkat'o'n. Ĉar pro la mal'alt'iĝ'ant'a rent'o la kurz'o de en'o mal'alt'iĝ'is, la eksport'ant'a'j firma'o'j mult'e gajn'is. La tro'a mon'o flu'is en la bors'merkat'o'n. Al'don'e la reg'ist'ar'o decid'is invest'i la mon'o'n de la Fondus'o de Registr'a Pensi'a Invest'ad'o en la akci'bors'o'n, tia'manier'e politik'e pli'alt'ig'ant'e la akci'prez'o'j'n.

La grafik'aĵ'o montr'as la situaci'o'n en la fin'o de 2015. Grand'a'j eksport'ant'a'j firma'o'j prosper'is kaj akci'ul'o'j gajn'is, sed mez'a'j kaj mal'grand'a'j entrepren'o'j kaj labor'ist'o'j ne est'is favor'at'a'j. La nivel'o de sen'labor'ec'o est'is je 3,3 %, sed efektiv'e dum la tri jar'o'j ne'regul'a'j (por'temp'a'j aŭ hor'labor'ant'a'j) labor'ist'o'j kun mal'alt'a'j salajr'o'j kaj ne'sekur'a'j pozici'o'j mult'iĝ'is je 1 720 000, dum regul'a'j labor'ist'o'j mal'mult'iĝ'is je 230 000.

Kaj la entrepren'o'j kaj la labor'ist'o'j (= konsum'ant'o'j) mal'cert'as pri la est'ont'ec'o de la soci'o kaj de la ekonomi'o kaj ne em'as invest'i en instal'aĵ'o'j'n aŭ en ne'neces'aĵ'o'j'n. Tial la en'land'a konsum'ad'o, kiu okup'as pli ol 60 % de la mal'net'a en'land'a produkt'o (MEP) tut'e ne grand'iĝ'as kaj la kresk'o de MEP est'is nur 1 %.

Bild'o'j pri am'o kaj art'o

Kiel art'ist'o, Poul Dyrholm prezent'as pli ol 70 bild'o'j'n kun tekst'o'j en ĉi tiu verk'o. Ĉu li cel'as kult'ant'o'j'n de am'o kaj art'o?

Je la unu'a observ'o, la bild'o'j est'as divid'ebl'a'j en natur'ec'a'n grup'o'n (ĉirkaŭ 15 bild'o'j), struktur-grup'o'n (12 bild'o'j) kaj la ĉef'part'o'n (46 person-inspir'it'a'j bild'o'j). Kia inspir'o? Poul Dyrholm ne kaŝ'as, ke li'a inspir-font'o li'n pli-mal'pli sav'is tra mal'facil'a'j sufer-tra'viv'aĵ'o'j: la spirit'o'scienc'o, don'it'a tra Mart'in'us (1890-1981). Tial la aŭtor'o kred'as aŭ fid'as pri ne'vid'ebl'a help'ant'a instanc'o kaj struktur'o en la mond'o'tut'o. Do ĉi tiu verk'o est'as ankaŭ por tiu'j, kiu'j serĉ'as i'a'n tia'n help'o'n aŭ kompren'o'n.

Do kio'n la aŭtor'o pov'as don'i al ni per si'a'j tekst'o kaj bild'o'j? La tekst'o pri'trakt'as kaj facil'a'j'n kaj mal'facil'a'j'n tem'o'j'n en la viv'o, de sufer'eg'o al ĉio'am'o. La kurt'a tekst'o al la unu'op'a bild'o est'as klar'ig'a, sed oft'e ne don'as spac'o'n por est'i kontent'ig'a. La fak'noci'o'j kaj oft'e iom pez'a lingv'aĵ'o (tem'as grand'part'e pri traduk'o el dan'lingv'a original'o) ne facil'ig'as la kompren'o'n. La aŭtor'o emfaz'as antaŭ'parol'e, ke la tekst'o est'as nur komenc'a atent'ig'o al ni.

La bild'ar'o est'as plen'a de inform'o'j. Poul Dyrholm detal'e klar'ig'as, kiel li ating'is tia'n inform'en'hav'o'n en la bild'o'j. Li sub'strek'as la grav'ec'o'n de la sci'ar'o en la verk'o de Mart'in'us por pli profund'e pov'i analiz'i kaj kompren'i la ĉio'am'o'n kaj la art'o'n. Por ating'i pli am'plen'a'n kaj art'riĉ'a'n viv'o'n, la aŭtor'o uz'as il'o'j'n kiel analiz'o, kompren'o, preĝ'o kaj pardon'o, paralel'e kun la dezir'o kaj praktik'ad'o de aktual'a human'a cel'o. Krom divers'a'j inspir- kaj labor-metod'o'j, li uz'as la menci'it'a'j'n il'o'j'n en si'a kre'ad'o de bild'o'j aŭ simbol'o'j.

Mi pri'parol'u du bild'o'j'n. Jen bild'o numer'o 13, „Cikl'o'j”, el la struktur'bild'ar'o. La unu'paĝ'a tekst'o ne sufiĉ'as por kompren'i ĉio'n pri la cikl'o-princip'o. Sed ĝi don'as kelk'a'j'n ide'o'j'n pri la tem'o. Ekzempl'o'j: la diurn'o'cikl'o, la jar'cikl'o, la ter'viv'cikl'o; kaj est'as mult'e pli grand'a'j cikl'o'j, ampleks'ant'a'j miliard'o'j'n da jar'o'j. La bild'o est'as pli interes'a! Ĝi est'as iom mister'e kontraŭ la em'o vid'i mult'a'j'n cirkl'o'j'n. Sed kun observ'o, medit'o kaj pri'pens'o (plus stud'o de ali'a'j bild'o'j, ekzempl'e, pri mov'o, bild'o 16, aŭ pri evolu'voj'o'j, bild'o 44) oni ating'us ek'kompren'o'n, mi pens'as.

Bild'o numer'o 21, „Am'o kaj Art'o”. Person-inspir'it'a simbol'o, kun 17-paĝ'a inform'ar'o. En la tekst'o, nur part'e tuŝ'it'a ĉi tie, la aŭtor'o pli'vast'ig'as la signif'o'n de „art'o”, ampleks'ant'a inter ali'e „kre'o'kapabl'o'n”. Kiel kre'ant'o'j, ni, hom'o'j, part'o'pren'as en la evolu'o de ni mem, kiel art'aĵ'o. Kun la temp'o ni fin'e ating'os la kosm'a'n konsci'o'n, pov'ant'e spert'i konsci'komun'ec'o'n kun la Mond'o-Tutulo. Tiu fin'a hom'o est'as tre bel'a ĉio'n'am'ant'a rezult'o, kiel sekv'o de la evolu'o tra ia best'o'regn'o. Est'as inform'o'j pri best-art'o, kompar'e kun hom-art'o kaj mult'e pli. La bild'o, supr'aĵ'e vid'at'e, est'as kiel bel'a flor'o. Est'as neni'u klar'ig'o pri ĝi. En kun'lig'o kun la ali'a'j bild'o'j oni cert'e trov'us mult'a'j'n mem'el'pens'it'a'j'n inform'o'j'n en la bel'aĵ'o.

Fin'a opini'o. Poul Dyrholm prezent'as en'ir'voj'o'j'n al la Mond'o'tut'o ... Li ne pretend'as don'i komplet'a'n klar'ig'o'n pri ĉio. Per li'a tekst'o, per pli art'ec'a al'ir'o, kaj per la poezi'o medit'a, kaj ĉef'e per la bild'ar'o kun ĝi'a sistem'a kaj bel'art'a flank'o'j, oni, kiel stud'ant'o de tiu libr'o, pov'as akir'i kelk'a'j'n ek'kompren'o'j'n pri mult'a'j afer'o'j, se oni hav'as sincer'a'n interes'o'n pri la profund'a'j tem'o'j en la viv'o.

Poul Dyrholm: Am'o kaj Art'o. Eld. Scientia Intuitiva, Rudkøbing, 2015. Dosier'form'o: PDF. ISBN 978-87-93235-09-0.

La hom'a viv'o en la 22a jar'cent'o

Team'o de scienc'ist'o'j, arkitekt'o'j kaj urb'o'plan'ist'o'j klopod'is respond'i la traf'a'n demand'o'n, kiu'manier'e la person'o'j viv'os sur la ter'o post jar'cent'o. Far'it'a komisi'e de la kompani'o Samsung, la raport'o SmartThings menci'as la tip'o'j'n de produkt'o'j, kiu'j'n ebl'os uz'ad'i (ekzempl'e mebl'o'j'n kaj manĝ'aĵ'o'j'n real'ig'it'a'j'n per tri'dimensi'a'j print'il'o'j); la teknologi'o'j'n, kiu'j facil'ig'os la viv'o'n de mal'jun'a'j hom'o'j (ekzist'os hejm'o'j ekip'it'a'j per ĉiu ajn medicin'a aparat'o); la manier'o'n, kiel oni labor'os (est'os uz'at'a'j hologram'o'j por labor'i de mal'proksim'e, kio mal'alt'ig'os la konsum'o'n de energi'o kaj sam'temp'e la polu'ad'o'n). Oni fin'e prov'is antaŭ'vid'i, kio'n la ul'o'j far'os en si'a liber'a temp'o – kun la ebl'o ekskurs'i al la kosm'a spac'o – kaj, kompren'ebl'e, en kia'j dom'o'j ili loĝ'os.

Komun'um'o'j

Pro la ne'halt'ig'ebl'a kresk'o de la mond'a loĝ'ant'ar'o kaj la efik'o'j de klimat'a ŝanĝ'iĝ'o la fak'ul'o'j el'tir'as la konklud'o'n, ke grund'o, kie oni pov'os liber'e konstru'i i'o'n, ja far'iĝ'os tre mal'oft'a afer'o. La solv'o'j? Hom'a'j komun'um'o'j sub'akv'a'j aŭ flos'ant'a'j sur'mar'e. Kio tamen pri pli tradici'em'a'j person'o'j, kiu'j ankaŭ est'ont'ec'e vol'os rest'i sur la ter'o? La progres'o en la evolu'ig'o de nov'a'j material'o'j (inkluziv'e de karbon'a'j nan'o'tub'o'j, kiu'j est'as potencial'e 169 foj'o'j'n pli fort'a'j ol beton'o, kaj de tiel nom'at'a'j diamant'a'j nan'o'faden'o'j. Tiu'j pov'us anstataŭ'i ŝtal-kabl'o'j'n, montr'ant'e rezist'o'n cent'obl'e pli grand'a'n kaj sam'temp'e est'ant'e ses'obl'e pli mal'pez'a'j ol ili) ig'os ĉiel'skrap'ant'o'j'n – tre'eg'e pli alt'a'j'n ol la nun'temp'a'j – plej taŭg'a lok'o por viv'i.

Ter'skrap'ant'o'j

La fak'ul'o'j supoz'as, ke ekzist'os ankaŭ „ter'skrap'ant'o'j” (ĉiel'skrap'ant'o'j fos'it'a'j sub'grund'e), kiu'j ebl'ig'os al hom'o'j viv'i ĉe mult'nivel'a'j sub'ter'a'j instal'aĵ'o'j. „La avantaĝ'o'j fos'i tur'dom'eg'o'j'n sub'grund'e anstataŭ konstru'i ili'n sur'grund'e inkluziv'as la ebl'o'n izol'i si'n de la atmosfer'a'j element'o'j kaj uz'i la natur'a'j'n izol'ad'a'j'n ec'o'j'n de la grund'o por protekt'i si'n kontraŭ varm'o kaj mal'varm'o kaj tiu'manier'e redukt'i la energi'konsum'o'n”, la raport'o komunik'as.

La cerb'o frost'iĝ'as, la hom'o (ebl'e) etern'iĝ'as

La rev'o, ke oni pov'u ek'dorm'i hodiaŭ por re'vek'iĝ'i post jar'dek'o'j, jar'cent'o'j, jar'mil'o'j, est'is abund'e kaj el'vok'iv'e raport'it'a en film'o'j kaj scienc'fikci'a'j roman'o'j. Sed ŝajn'as, ke pri ĉi tiu „scen'ej'o” plur'a'j esplor'ist'o'j labor'as ankaŭ en la real'a mond'o; ekzempl'e tiu'j dung'it'a'j en la 21st Century Foundation, kiu'j unu'a'foj'e sukces'is re'viv'ig'i best'a'n cerb'o'n. Oni elekt'is tiu'n de kunikl'o: ties cerb'a'j ĉel'o'j, antaŭ'e port'it'a'j de la fak'ul'a team'o al sub'nul'a'j temperatur'o'j, ja montr'is neni'a'n damaĝ'o'n post si'a mal'frost'iĝ'o.

Jen unu'a rezult'o de esplor'a projekt'o, kiu postul'os temp'o'n kaj pacienc'o'n por est'i komplet'ig'it'a; tamen ĉi tiu nov'aĵ'o est'as sufiĉ'a por vek'i entuziasm'o'n tra la mond'o koncern'e la ebl'o'n sukces'e frost'ig'i la hom'a'n cerb'o'n en baldaŭ'a est'ont'ec'o. La futur'ist'a teknik'o, evolu'ig'it'a de Gregory Fahy kaj Robert McIntyre kaj pri'skrib'it'a en la revu'o Journal of Cryobiology, pov'as mal'help'i la risk'o'n pri de'hidrat'iĝ'o, tiel ke ĝi dren'as la sang'o'n kaj tuj anstataŭ'ig'as ĝi'n per substanc'o, kiu protekt'as la hist'o'j'n kontraŭ la ne'dezir'at'a kre'iĝ'o de glaci'a'j kristal'o'j.

Molekul'o

Frost'ig'i hom'a'n cerb'o'n aŭ, pli ĝeneral'e, konserv'i tut'a'n kompleks'a'n organ'o'n (kaj ne nur ties unu'op'a'j'n ĉel'o'j'n) por re'funkci'ig'i ĝi'n je post'a moment'o est'as aspir'o ĝis nun ne'real'ig'ebl'a pro tut'a seri'o de teknik'a'j obstakl'o'j. Unu el ili est'as la damaĝ'o cert'e kaŭz'ot'a de la mal'varm'o. La ĉel'o'j fakt'e en'hav'as grand'a'j'n kvant'o'j'n da akv'o, kiu je mal'alt'a'j temperatur'o'j form'as glaci'a'j'n kristal'o'j'n, kiu'j facil'e damaĝ'as la ĉel'a'j'n mur'o'j'n. Por mal'help'i la est'iĝ'o'n de glaci'o, la esplor'ist'o'j sukces'is anstataŭ'ig'i part'o'n de la akv'o per molekul'o (kies nom'o est'as Glutaraldehyde), kiu prevent'as la danĝer'o'j'n de frost'iĝ'o, mal'help'ant'e sen'hidrat'iĝ'o'n. La cerb'o est'is post'e mal'varm'ig'it'a ĝis -135 grad'o'j celsi'a'j kaj, kiam oni mal'frost'ig'is ĝi'n, neni'u sign'o de damaĝ'o est'is konstat'ebl'a.

Premi'o

La efektiv'ig'it'a teknik'o est'as ankoraŭ ne'kapabl'a efik'e re'aktiv'ig'i frost'ig'it'a'n organ'o'n kaj bezon'os ne'mal'mult'e da pli'bon'ig'o'j, ne'last'e ĉar la molekul'o hodiaŭ uz'at'a est'as toks'a. Tem'as ĉiu'okaz'e pri not'ind'a paŝ'o antaŭ'e'n: tial la scienc'ist'o'j ricev'is premi'o'n (konsist'ant'a'n el 26 milion'o'j da dolar'o'j) de'flank'e de Brain Preservation Foundation. Valor'as sci'ig'i, ke, kvankam ekzist'as nun'temp'e neni'u metod'o por plen'um'i sukces'a'n hom'a'n frost'ig'o'n, oni kalkul'as, ke pli ol 100 hom'o'j el plur'a'j land'o'j jam pet'is de privat'a'j entrepren'o'j, kiel Alcor, la konserv'ad'o'n de si'a cerb'o (post'mort'e, kompren'ebl'e!). Ili'a last'a dezir'o, ver'ŝajn'e, est'is ĉi tiu: kun la esper'o, ke iam ebl'os al'port'i hom'o'n (aŭ almenaŭ ties cerb'o'n kaj ties pens'ad'o'n) re'e'n al la viv'o.

Pli da pri'zorg'at'o'j, mal'pli da mon'o

En februar'o 2016 Imai Hajato, 23-jar'a vir'o, est'is arest'it'a pro suspekt'o pri mort'ig'o de tri hom'o'j en mal'jun'ul'ej'o en la urb'o Kaŭasaki de la guberni'o Kanagaŭa, Japani'o. Vir'o 87-jar'a kaj vir'in'o'j 86-jar'a kaj 89-jar'a est'is trov'it'a'j fin'e de 2014 mort'int'a'j, fal'int'a'j el la teras'o de si'a ĉambr'o. Ili est'is tro mal'jun'a'j por mem trans'ir'i la bar'il'o'n kaj ĵet'i si'n. Do oni supoz'is, ke iu pri'zorg'ist'o fal'ig'is ili'n ter'e'n. Laŭ la esplor'o de la polic'o Imai konfes'is, ke li mal'kontent'as pri si'a labor'o.

Divers'kvalit'a'j

Japani'o est'as plen'a de mal'jun'ul'o'j. Laŭ reg'ist'ar'a statistik'o la nombr'o de mal'jun'ul'o'j pli-ol-65-jar'a'j ating'is ĉirkaŭ 25 % de la tut'a loĝ'ant'ar'o de 127 milion'o'j. Mult'a'j famili'o'j ne pov'as hejm'e pri'zorg'i mal'jun'ul'o'j'n, kiu'j do loĝ'as en divers'kvalit'a'j mal'jun'ul'ej'o'j. Riĉ'ul'o'j pov'as loĝ'i en bon'a'j, sed mal'riĉ'ul'o'j en tre mizer'a'j.

La salajr'o'j en mal'jun'ul'ej'o'j est'as mal'alt'a'j, kaj la labor'o sever'a. Kelk'a'j'n foj'o'j'n monat'e pri'zorg'ist'o'j dev'as tra'nokt'e labor'i, zorg'ant'e pri demenc'a'j kaj kuŝ'ant'a'j hom'o'j, kaj ŝanĝ'ant'e vind'aĵ'o'j'n. Pro tiu'j mal'bon'a'j labor'kondiĉ'o'j mank'as labor'ist'o'j, kaj tio pli'mal'bon'ig'as la kondiĉ'o'j'n.

En tia situaci'o pri'zorg'ist'o'j hav'as streĉ'o'n kaj foj'foj'e okaz'as mal'bon'a'j trakt'ad'o'j al mal'jun'ul'o'j. Laŭ statistik'o en 2014 okaz'is 300 per'fort'o'j al mal'jun'ul'o'j far'e de pri'zorg'ist'o'j, kaj pint'e okaz'is la mort'ig'o de la tri mal'jun'ul'o'j.

Mal'trankvil'a'j

Mult'a'j hom'o'j est'as mal'trankvil'a'j, demand'ant'e si'n, ĉu ili pov'os trov'i bon'a'n mal'jun'ul'ej'o'n kaj feliĉ'e fin'i la viv'o'n, kaj tim'ant'e, ke ili'a pensi'o ne est'os sufiĉ'a por ricev'i bon'a'n pri'zorg'o'n. La reg'ist'ar'o dir'as, ke ĝi garanti'as feliĉ'a'n mal'jun'a'n viv'o'n, sed en la real'o ĝi tranĉ'is la mal'jun'ul'ar'a'n buĝet'o'n.

En 2015 bankrot'is 76 mal'jun'ul'ej'o'j kun deficit'o de pli ol 10 milion'o'j da en'o'j (100 000 eŭr'o'j). La pas'int'a'n jar'o'n la buĝet'o por dung'i pri'zorg'ist'o'j'n est'is tranĉ'it'a, do la financ'a situaci'o de mal'jun'ul'ej'o'j iĝ'is pli sever'a. La japan'a soci'o far'iĝ'as mal'facil'a lok'o por mal'jun'a'j hom'o'j.

Ĉini'o plej grand'a industri'land'a ekonomi'o

En februar'o la Inter'naci'a Jar'libr'o de Industri'a Statistik'o 2016 de la Organiz'aĵ'o de UN pri Industri'a Dis'volv'ad'o (UNIDO) est'is prezent'it'a en Vieno.

Ĉini'o far'iĝ'is, malgraŭ si'a mal'grand'iĝ'ant'a produkt'ad'o, la plej grand'a industri'land'a ekonomi'o en la mond'o, super'ant'e Uson'o'n. Japani'o, Germanio kaj Korei'o okup'as respektiv'e la tri'a'n, kvar'a'n kaj kvin'a'n lok'o'n inter la ĉef'a'j industri'land'o'j. Barato mov'iĝ'is al la ses'a lok'o, las'ant'e al Italio kaj Franci'o la sep'a'n kaj ok'a'n lok'o'j'n en la list'o de la gvid'a'j mond'a'j industri'land'a'j ekonomi'o'j. Indonezio okup'as la dek'a'n lok'o'n kaj far'iĝ'is nov'a an'o de la grup'o de la unu'a'j dek industri'land'o'j en la mond'o.

Dum 2015 la mond'a industri'a produkt'ad'o kresk'is je 2,8 %, sed la evolu'ant'a'j kaj nov'aper'ant'a'j industri'land'a'j ekonomi'o'j registr'is mal'pli'iĝ'o'n de la kresk'o. Ek'de la financ'a kriz'o de la jar'o'j 2008-2009, kiu hav'is fort'e negativ'a'n influ'o'n al la industri'a kresk'o en la industri'land'o'j, la nov'aper'ant'a'j industri'land'o'j hav'is relativ'e alt'a'j'n kresk'o'ritm'o'j'n de industri'a produkt'ad'o.

Mal'pli rapid'a kresk'o dum 2015

Tamen dum la last'a'j jar'o'j tiu kresk'o mal'rapid'iĝ'is pro la mal'pli'iĝ'o de la prez'o'j de baz'a'j var'o'j kaj la mal'favor'a'j kondiĉ'o'j de ekster'a financ'ad'o. La kresk'o'ritm'o de la al'don'valor'o de industri'a produkt'ad'o en la evolu'ant'a'j kaj nov'aper'ant'a'j industri'land'o'j mal'alt'iĝ'is al 4,5 % dum 2015 kompar'e kun 5,4 % dum 2014. Kontrast'e, la industri'land'o'j pli'bon'ig'is si'a'j'n kresk'o-ritm'o'j'n dank'e al mal'pli'kost'iĝ'o de brul'aĵ'o'j kaj pli'bon'iĝ'int'a'j fisk'a'j kondiĉ'o'j. Dum 2015 la al'don'valor'o de industri'a produkt'ad'o en la industri'land'a'j ekonomi'o'j kresk'is je 1,5 %.

La Jar'libr'o ne nur prezent'as la jar'a'j'n indic'o'j'n pri la kresk'ad'o kaj struktur'o de industri'a produkt'ad'o en la mond'o, sed ankaŭ emfaz'as la pli'iĝ'ant'a'n mal'egal'ec'o'n inter land'o'j. La diferenc'o inter la al'don'valor'o de industri'a produkt'ad'o je person'o en la industri'land'o'j kaj la mal'plej evolu'int'a'j land'o'j konstant'e pli'grand'iĝ'is dum la last'a'j 25 jar'o'j. Aktual'e la al'don'valor'o de industri'a produkt'ad'o je person'o en la industri'land'o'j est'as 5350 uson'a'j dolar'o'j, kompar'e kun 89 uson'a'j dolar'o'j en la mal'plej evolu'int'a'j land'o'j. La Jar'libr'o prezent'as detal'a'j'n land'specif'a'j'n, negoc'struktur'a'j'n statistik'o'j'n, kiu'j est'as rekt'e lig'it'a'j al la indic'o'j de la Cel'o'j por Daŭr'i'pov'a Evolu'ig'o de UN, precip'e pri la cel'o 9, kiu koncern'as industri'ig'o'n.

Laŭd'o'j de kornval'an'o

Kiel kornval'an'o laŭ nask'iĝ'o (kvankam bedaŭr'ind'e ne parol'ant'o de la kornvala lingv'o), mi plezur'e leg'is la inform'plen'a'n artikol'o'n de Garbhan MacAiodh pri la Insul'ar'o Scilly (MONATO 2016/02, p. 14-16). Tiu'j ĉarm'a'j insul'o'j est'as inter mi'a'j plej ŝat'at'a'j lok'o'j en la mond'o! Mi tamen surpriz'iĝ'is leg'i en la artikol'o, ke Newquay (Tewynn Pleustri) est'as la ĉef'urb'o de Kornvalo. Tiu'n honor'o'n hav'as la urb'o Truro, la sid'ej'o de la provinc'a reg'ist'ar'o kaj de la diocez'a katedral'o. Tamen, Newquay ja posed'as la provinc'a'n flug'haven'o'n!

Kiel regul'a leg'ant'o de MONATO mi kapt'as la okaz'o'n dank'i al vi, sinjor'o redaktor'o, kaj vi'a'j kun'labor'ant'o'j pro ver'e el'star'e redakt'it'a revu'o – ĉiam interes'a, bunt'a, vari'a kaj lingv'e model'a.

Jam venk'is Donald Trump - en EU

Dub'ind'as, ĉu la iam'a uson'a ministr'o pri ekster'a'j rilat'o'j Henry Kissinger fakt'e demand'is: „Al kiu mi telefon'u, se mi vol'as parol'i kun Eŭrop'o?”. Pov'as est'i, ke la vort'o'j atribu'it'a'j al Kissinger en'ir'u la mit'ar'o'n, kiu iom post iom konstru'iĝ'is ĉirkaŭ Eŭrop'a Uni'o. La sam'a mit'ar'o, parentez'e, kiu dum jar'dek'o'j nutr'as brit'o'j'n kaj ili'n kred'ig'as, ke fi'a EU vol'as sen'kurb'ig'i banan'o'j'n, el'strat'ig'i du'etaĝ'a'j'n aŭtobus'o'j'n, aŭ dev'ig'i uz'o'n nur de latin'a'j nom'o'j en tradici'a'j fiŝ-kaj-ter'pom'fingr'a'j vend'ej'o'j.

Tamen ĉu aŭ ne mit'o, la demand'o ankoraŭ aktual'as. Kiu, en kriz'iĝ'ant'a kaj ŝajn'e dis'fal'ant'a EU, pov'as parol'i por Eŭrop'o kaj, pli grav'e, kre'i koher'o'n en pli kaj pli sen'koher'a t.n. uni'o? Sen'koher'a, evident'e, pro la rifuĝ'ant'o-kriz'o, kaj pro la naci'a'j, land'a'j re'ag'o'j, kiu'j divers'manier'e plen'ig'is la vaku'o'n, kie star'u inter'naci'a, EU-re'ag'o.

Eĉ la plej fervor'a EU-entuziasm'ul'o em'as ek'plor'i pro mank'o de komun'a politik'o por solv'i la rifuĝ'ant'o-kriz'o'n. Gigant'a task'o, klar'e: nepr'as intern'a politik'o por pri'trakt'i almenaŭ part'e ekster'a'n problem'o'n. Tamen, kiam mil'o'j kaj mil'o'j da t.n. ekster'ul'o'j al'bord'iĝ'as al Greki'o, ili far'iĝ'as vol'e ne'vol'e intern'ul'o'j. Kaj la prem'o de tiom da hom'o'j montr'as la faŭlt'o'j'n en la politik'a ter'krust'o de Eŭrop'o.

Laŭ Frontex, la lim'gard'a agent'ej'o de EU, al'ven'is al Greki'o dum la du unu'a'j monat'o'j de 2016 30-obl'e pli da hom'o'j ol en la sam'a'j monat'o'j de 2015. Fin'e de februar'o sen'pacienc'iĝ'is 8500 hom'o'j ĉe la ferm'it'a land'lim'o inter Greki'o kaj Makedonio. Tio est'ig'is akr'a'n koment'o'n de hom'rajt'a protekt'a organiz'aĵ'o Hum'a'n Rights Watch, kiu kondamn'is Eŭrop'a'n Uni'o'n pro ĝi'a „plen'a fiask'o kolektiv'e kaj kompat'e re'ag'i al la rifuĝ'ant'o-flu'o'j”.

Ne mank'as region'a'j iniciativ'o'j por trov'i solv'o'j'n. Kiel raport'it'e en tiu ĉi numer'o de MONATO, Aŭstrio kun'labor'as kun balkanaj land'o'j por el'labor'i komun'a'n politik'o'n. Tamen ne part'o'pren'is la inter'trakt'ad'o'j'n Greki'o, rigard'at'a kiel part'o de la problem'o, ne la solv'o. Kaj la iniciativ'o, ĉar region'a, rest'as nepr'e lim'ig'it'a.

Inter'temp'e, dum Ateno pet'as de EU 480 milion'o'j'n da eŭr'o'j por help'i rifuĝ'ant'o'j'n, kaj la german'a kancelier'o Angel'a Merkel tord'ad'as la man'o'j'n kaj dir'as, ke EU pri'trakt'u „firm'e” la situaci'o'n, unu'op'a'j land'o'j re'ag'as per unu'op'a'j rimed'o'j.

Tiu'j inkluziv'as, kontraŭ'e al la spirit'o de la Ŝengen-traktat'o, do EU sen intern'a'j bar'il'o'j, pli'a'n polic'ad'o'n ĉe ŝtat'a'j land'lim'o'j (eĉ inter Belgi'o kaj Franci'o pro for'ig'o de la kaleza rifuĝ'ant'ej'o, la t.n. Ĝangal'o) kaj, pli mal'trankvil'ig'e, kilo'metr'o'j'n da land'lim'a pik'drat'ar'o. Aper'as ĉe la lim'o'j soldat'o'j, kiu'j jam uz'as larm'gas'o'n: kiom long'e, ĝis rifuĝ'ant'o est'os mort'paf'it'a?

Donald Trump, probabl'a uson'a prezid'ant'o-kandidat'o, ĝoj'us. Dis'trumpet'is Trump, ke li vol'as mur'o'n laŭ'long'e de la meksika lim'o por evit'i, ke latin-amerik'an'o'j en'ir'u Uson'o'n. Jam plen'um'as eŭrop'uni'a'j ŝtat'o'j la vizi'o'n de Trump, sam'temp'e mok'ant'e la aspir'o'j'n de la fond'int'o'j de EU, kiu sen'help'e, sen'konsil'e, flank'e star'as, anonc'int'e neni'o'n pli ambici'a'n ol pint'o-kun'sid'o'n.

Ĉio'n ĉi spekt'as brit'o'j, kiu'j la 23an de juni'o part'o'pren'os referendum'o'n por decid'i, ĉu el'ir'i el EU. Ĉ. 30 % de la popol'o vol'as rest'i, ĉ. 30 % ne: la rezult'o de'pend'os de ankoraŭ ŝancel'iĝ'ant'a 40 %. La impres'o, ke EU ne pov'as „defend'i” si'a'j'n lim'o'j'n, ne help'as konvink'i ne'decid'int'o'j'n pri la valor'o de la uni'o.

Jar'dek'o'j da progres'o en EU, rilat'e al hom'a'j rajt'o'j, minimum'a'j salajr'o'j, labor-kondiĉ'o'j, est'as forges'it'a'j. Ĉio pivot'as ĉirkaŭ mem'reg'ad'o kaj la kapabl'o decid'i, kiu en'ir'os, kaj ne en'ir'os, Briti'o'n. Sub'tekst'e: ksenofobi'o.

Imag'ebl'as, ke, se Briti'o sukces'e el'ir'os, ali'a'j membr'o'j sam'e ek'aktiv'os por for'ĵet'i aŭ mal'pez'ig'i la brusel'an „jug'o'n”. Jen risk'o, kiu'n EU vol'as evit'i. Egal'as, ĉu aŭ ne geografi'e periferi'a kaj konstant'e kverel'em'a membr'o decid'as adiaŭ'i, sed, se sekv'as eks'iĝ'o-lavang'o, la EU-projekt'o est'os minac'at'a.

EU en'ir'is long'a'n, mal'lum'a'n tunel'o'n. Ankoraŭ ne vid'ebl'as la sopir'at'a fin'tunel'a lum'o, ĉar neni'u pret'as ten'i la lamp'o'n ... aŭ eĉ respond'i al hipotez'a telefon'vok'o de Kissinger.

Kun'e al komun'a solv'o - sen Greki'o

Eksklud'it'a de inter'naci'a konferenc'o en Aŭstrio por diskut'i la eŭrop'a'n rifuĝ'ant'o-kriz'o'n est'is Greki'o. Ateno, laŭ Vieno, est'as part'o de la problem'o, ne de la solv'o.

Por mild'ig'i tiu'n impres'o'n la konferenc'o deklar'is, ke „esenc'as” kun'labor'i kun Greki'o. Tamen Greki'o re'vok'is si'a'n ambasador'in'o'n el Vieno kaj kulp'ig'is Aŭstrion pri „mal'amik'ec'o”. Observ'ant'o'j opini'is, ke la grek'a reg'ist'ar'o vol'us hav'i per tio pli bon'a'n pozici'o'n dum est'ont'a'j inter'trakt'o'j kadr'e de EU.

La konferenc'o en Vieno fin'e de februar'o cel'is regul'ig'i la al'flu'o'n al Eŭrop'o de rifuĝ'ant'o'j el Sirio kaj Irako kaj kun'labor'ig'i la land'o'j'n, tra kiu'j pas'as la en'migr'int'o'j.

Ministr'o'j

Laŭ invit'o de Aŭstrio ven'is ministr'o'j el Albanio, Bosnio kaj Hercegovin'o, Bulgario, Kosovo, Kroati'o, Montenegro, Serbi'o kaj Sloveni'o. Per la konferenc'o, „Kun'e mastr'um'i migr'ad'o'n” (angl'e: „Managing Migration Together”), Aŭstrio streb'is prem'i Eŭrop'a'n Uni'o'n por komun'e solv'i la rifuĝ'ant'o-problem'o'n.

Sebastian Kurz, ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j de Aŭstrio, dir'is, ke pli'bon'ig'it'a kun'labor'o de la balkanaj land'o'j kun Aŭstrio dev'as grav'e redukt'i la rifuĝ'ant'o-nombr'o'j'n. Laŭ aŭstr'a iniciat'o Makedonio dev'us akir'i ŝlos'il'a'n pozici'o'n. Ties sud'a lim'o al Greki'o dev'us est'i pli'fort'ig'it'a, por ke oni reg'u kaj mal'pli'ig'u la nombr'o'n de rifuĝ'ant'o'j.

Iniciat'o

Tio postul'as grav'a'n person'a'n kaj konstru'a'n pli'fort'ig'o'n de la lim'gard'ad'o, ĉar Makedonio sol'a ne pov'us sukces'e plen'um'i la task'o'n. La konferenc'an'o'j promes'is ĝi'n sub'ten'i. Est'is pri'pens'at'a ankaŭ la uz'o de soldat'o'j por gard'i la lim'o'n. Oni inter'konsent'is, ke Makedonio regul'ig'u plu'a'n al'flu'o'n de rifuĝ'ant'o'j al Eŭrop'o.

La ministr'o'j el'labor'is 15-punkt'a'n plan'o'n, el kiu grav'as plu'a vetur'o laŭ la balkana koridor'o nur por siri'an'o'j kaj irak'an'o'j, kiu'j bezon'as protekt'o'n; komun'a'j norm'o'j ĉe registr'ad'o kaj ebl'a'j for'send'o'j; azil'rajt'o ne signif'as rajt'o'n elekt'i azil-land'o'n; mal'akcept'o de rifuĝ'ant'o'j kun fals'a'j pasport'o'j; kaj reciprok'a sub'ten'o de land'lim'o'j (Aŭstrio pli'mult'ig'is la nombr'o'n de si'a'j polic'ist'o'j en Makedonio al 20).

Oni intenc'as pli'intens'ig'i ankaŭ la batal'o'n kontraŭ la mafi'o de pas'ig'ist'o'j. Aŭstrio far'iĝ'os centr'o por kontraŭ'batal'i la fi'pas'ig'ist'o'j'n. Esplor'juĝ'ist'o'j el Aŭstrio kaj balkanaj land'o'j rest'os en konstant'a kontakt'o kun Interpol- kaj Eŭropol-polic'o'j.

Kritik'o

Post la konferenc'o la aŭstr'a ministr'in'o pri intern'a'j afer'o'j, Johanna Mikl-Leitner, dir'is, ke la unu'iĝ'o de Aŭstrio kaj la balkanaj land'o'j ne est'as nur aŭstr'a afer'o. Ŝi re'ag'is kontraŭ kritik'o el Bruselo kaj el german'a'j amas'komunik'il'o'j, kiu'j nom'is la aŭstr'a'n ofensiv'o'n „pakt'o” kontraŭ la politik'o de la german'a kancelier'in'o Angel'a Merkel.

En februar'o Aŭstrio decid'is akcept'i tag'e 80 azil'pet'o'j'n kaj tra'las'i 3 200 rifuĝ'ant'o'j'n al Germanio. Sam'monat'e Makedonio ferm'is la lim'o'n kontraŭ afgan'o'j, tiel ke nur siri'an'o'j kaj irak'an'o'j kun valid'a'j pasport'o'j trans'ir'as la grek'a'n-makedon'a'n lim'o'n.

Mult'a'j rifuĝ'ant'o'j est'is for'send'it'a'j al lim'o'j de balkanaj land'o'j, ĉar ili est'is taks'at'a'j ekonomi'a'j migr'ant'o'j. Komenc'e de mart'o en Greki'o rest'is pli ol 20 000 rifuĝ'ant'o'j, kiu'j ne pov'as trans'ir'i la grek'a'n-makedon'a'n lim'o'n.

Nov'a parlament'o, mal'nov'a'j problem'o'j

En'ir'is la slovak'a'n parlament'o'n tri nov'a'j parti'o'j post la tut'land'a'j elekt'o'j komenc'e de mart'o. La ekstrem'a Popol'a Parti'o Ni'a Slovaki'o gajn'is 8,0 % de la voĉ'o'j, Ni Est'as Famili'o 6,6 % kaj Ret'o 5,6 %.

Tamen, kiel atend'it'e, la balot'o'n gajn'is la social-demokrat'a parti'o SMER-SD de Robert Fic'o. La parti'o ricev'is 28,3 % de la voĉ'o'j kaj tiel akir'is 49 mandat'o'j'n en la 150-membr'a slovak'a parlament'o.

La plej bon'a'n rezult'o'n post SMER-SD akir'is Liber'ec'o kaj Solidar'ec'o (SaS), kiu'n direkt'as Richard Sulík, kun 12,1 % kaj tiel 21 mandat'o'j. Tiel ĝi far'iĝ'is la ĉef'a dekstr'a'flank'a parti'o en la slovak'a politik'o.

Rikolt'is

La tri'a'n lok'o'n okup'is Simpl'a'j Hom'o'j kaj Sen'de'pend'a'j Person'o'j (OĽaNO-Nov'a), estr'at'a de Igor Matovič. La parti'o rikolt'is 11,0 % kaj 19 mandat'o'j'n. En'tut'e est'as reprezent'at'a'j ok parti'o'j en la parlament'o.

Kaj konservativ'a'j kaj komun'ist'a'j parti'o'j mal'sukces'is trans'ir'i la kvin'el'cent'a'n minimum'o'n por en'ir'i la parlament'o'n. Part'o'pren'is la balot'o'n 59,82 % de la voĉ'don'rajt'ig'it'o'j.

Rifuz'is

Si'a'n sukces'o'n fest'is estr'ar'an'o'j de SaS kaj OĽaNO-Nov'a, kant'ant'e kaj danc'ant'e. Tamen la dekstr'a'j parti'o'j rifuz'is kun'labor'i kun SMER-SD kaj Fic'o.

Tiu vol'as trakt'i kun ali'a'j parti'o'j kaj kre'i stabil'a'n reg'ist'ar'o'n, kiu'n atend'as mult'e da labor'o. Ĝi al'front'os mal'facil'e solv'ebl'a'j'n soci'a'j'n problem'o'j'n, ekzempl'e ŝrump'ant'a'n ekonomi'o'n kaj sen'labor'ec'o'n.

Scienc'o, ne tim'o!

La 9an de mart'o okaz'is plen'a sun'eklips'o vid'ebl'a de Pacifik'a Ocean'o. En Indonezio kelk'lok'e ebl'is vid'i tut'a'n eklips'o'n: en ali'a'j pacifik'a'j land'o'j oni vid'is nur part'a'n eklips'o'n.

Fak'ul'o'j esper'is, ke ne ripet'iĝ'os la stult'aĵ'o'j de antaŭ'a eklips'o. Tiam, en 1983, mult'a'j hom'o'j kred'is, ke plen'a eklips'o est'as plag'o, kaj ke la sun'o pov'as oni'n blind'ig'i. Neni'u rajt'is for'las'i si'a'n hejm'o'n kaj kelk'a'j hom'o'j eĉ kovr'is fenestr'o'j'n kaj ferm'is pord'o'j'n. Kulp'is mank'o de sufiĉ'a eduk'ad'o ĉe ĉef'e kamp'ar'a aŭ fiŝ'kapt'ist'a popol'o.

Ĉi-foj'e, tamen, la reg'ist'ar'o kapt'is la okaz'o'n por eduk'i la popol'o'n pri la eklips'o. Oni konsider'is ĝi'n natur'a fenomen'o, ne plag'o, kaj dis'send'is inform'o'j'n, kia'manier'e ĝi'n sekur'e observ'i. „Propagand'u scienc'o'n, ne tim'o'n,” deklar'is la reg'ist'ar'o.

La eklips'o grav'is ne nur por astronom'o'j sed ankaŭ por la poŝt'a serv'o, kiu el'don'is special'a'j'n poŝt'mark'o'j'n. Tiu'j, iom strang'e, montr'is drak'o'n manĝ'ant'a'n la sun'o'n. Sed la bild'o spegul'as la tradici'a'n indonezi'an kred'o'n pri eklips'o'j, nom'e ke drak'o manĝ'is la sun'o'n.

Favor'a'j kondiĉ'o'j en centr'a kaj orient'a Eŭrop'o

Se konsider'i la firm'a'n kresk'o'n en la eŭr'o'zon'o, la mal'alt'a'j'n naft'o'prez'o'j'n kaj la fal'ant'a'j'n interez'o'j'n dum la pas'int'a jar'o, la ekonomi'a situaci'o en centr'a kaj orient'a Eŭrop'o (COE) ankaŭ dum 2016 favor'e evolu'os. La ekonomi'o'j de la EU-membr'o'land'o'j Bulgario, Pollando, Rumani'o, Slovaki'o, Ĉeĥi'o kaj Hungari'o kresk'os je pli ol 3 %. Tio'n prognoz'as analiz'o, publik'ig'it'a en CEE Quarterly 1/2016, kvar'on'jar'a period'aĵ'o pri centr'a kaj orient'a Eŭrop'o de la bank'grup'o UniCredit.

La ekonomi'o'j de la land'o'j en tiu region'o konsider'ind'e kresk'os dum 2016 kaj 2017. Sam'temp'e ekzist'as – kun land'o'diferenc'o'j – iu'j risk'o'j kiel geopolitik'a'j streĉ'o'j kaj interez'o-pli'alt'ig'o'j far'e de la uson'a emisi'a bank'o (Fed). La jar'o 2015 est'is bon'a jar'o por la COE-land'o'j. La postul'ad'o en Eŭrop'o pli'alt'iĝ'is, la naft'o'prez'o'j fal'is kaj la bank'a likvid'ec'o tut'mond'e abund'is. Tamen nur en la COE-land'o'j oni plen'e sukces'is profit'i tiu'j'n kondiĉ'o'j'n. La kresk'o'kvot'o'j ating'is la plej alt'a'j'n valor'o'j'n ek'de la kriz'a jar'o 2008 kaj makro'ekonomi'a'j mal'ekvilibr'o'j ne ekzist'is.

Fort'a kresk'o stimul'as

Mal'grand'iĝ'ant'a'j risk'o'j pruv'as, ke la kapital'a'j merkat'o'j pri'atent'is tio'n kaj la region'o plu firm'ig'is si'a'n reputaci'o'n kiel „sekur'a haven'o” ĉe la invest'ant'o'j. Tamen prezent'iĝ'as diferenc'ig'it'a bild'o: la fort'a kresk'o en la eŭr'o'zon'o ver'e help'is Kroati'o'n kaj Serbi'o'n super'i la recesi'o'n, sed ili'a evolu'o rest'is sub'optimum'a pro struktur'a'j lim'ig'o'j kaj impost'a'j kaj buĝet'a'j re'form'o'j. Ankaŭ Turki'o sen'iluzi'ig'is, ĉar la konjunktur'o kaj la financ'a'j merkat'o'j est'as brems'at'a'j pro politik'a pasiv'ec'o kaj al'don'e pro grand'iĝ'int'a politik'a ne'sekur'ec'o. Rusio kaj Ukrainio trov'iĝ'as sen'ŝanĝ'e en profund'a recesi'o. La unu'a land'o est'as grav'e tuŝ'it'a pro la fal'o de naft'o'prez'o'j kaj la du'a dev'as super'venk'i la perd'o'n de produkt'o'kapacit'o'j en la orient'a part'o de la land'o.

Firm'a evolu'o

La UniCredit-analiz'ist'o'j kred'as, ke la kresk'o de la ekonomi'o'j en centr'a kaj orient'a Eŭrop'o rest'os firm'a kaj fin'e ampleks'os ĉiu'j'n land'o'j'n de la region'o. La konjunktur'o evolu'os dum 2016 pli bon'e ol dum 2017. La ekonomi'a evolu'o en la COE-land'o'j de Eŭrop'a Uni'o ĉi-jar'e est'os iom'et'e pli mal'fort'a ol pas'int'jar'e kaj preskaŭ ne ŝanĝ'iĝ'os, sed ĝi fort'iĝ'os en Turki'o kaj mal'grand'iĝ'os dum 2017. En Rusio komenc'iĝ'os mal'fort'a re'star'iĝ'o mez'e de 2016, kiu daŭr'os dum 2017. Sam'temp'e Ukrainio dev'os kontent'iĝ'i pri kresk'o je 2 % dum ambaŭ sekv'a'j jar'o'j. En la COE-land'o'j de Eŭrop'a Uni'o vari'os la evolu'o'j de land'o al land'o. Dum la kresk'o en Bulgario kaj Pollando iom stabil'iĝ'os, est'as atend'at'a mal'rapid'iĝ'o en Rumani'o, Ĉeĥi'o kaj Hungari'o.

Diferenc'e de publik'a'j invest'o'j ek'vigl'iĝ'os konsum'ad'o kaj privat'a'j invest'o'j. Ĉi-last'a'j'n dev'us sub'ten'i pli alt'a konfid'o, kresk'ant'a entrepren-profit'ebl'o kaj bank'financ'ad'o'j. La privat'a konsum'ad'o dev'us profit'i la pli bon'a'n situaci'o'n en la labor'merkat'o'j, pli fort'a'j'n pli'alt'iĝ'o'j'n de la en'spez'o'j kaj re'vigl'iĝ'o'n ĉe la kredit'o'j por konsum'ant'o'j.

La inflaci'o dum 2016 est'os lim'ig'it'a pro la mal'alt'a import'it'a inflaci'o el la eŭr'o'zon'o kaj la mal'alt'a'j naft'o'prez'o'j. Ambaŭ faktor'o'j kun'e dev'us kompens'i la prez'prem'o'n kaŭz'at'a'n pro grand'iĝ'ant'a labor'ig'o kaj pli alt'a'j salajr'o'j. Oni atend'as, ke la mon'politik'o de la tut'a region'o kun ne'ŝanĝ'it'a'j aŭ mal'alt'a'j interez'o'j rest'os mal'streĉ'it'a. Plu'a mal'streĉ'iĝ'o pov'us okaz'i en Hungari'o, Kroati'o kaj Serbi'o.

Malgraŭ tiu'j plaĉ'a'j perspektiv'o'j ekzist'as ankaŭ risk'o'j. La ĉef'a est'as ebl'a mal'pli bon'a evolu'o de Eŭrop'o. Konjunktur'a mal'rapid'iĝ'o koncern'us ĉef'e Rusion kaj Ukrainion, dum la interez-pli'alt'ig'o'j de Fed obstakl'us unu'a'vic'e Turki'o'n, Kroati'o'n kaj Serbi'o'n. La geopolitik'a'j streĉ'o'j ŝarĝ'os ankaŭ dum 2016 ĉef'e la orient'a'n part'o'n de la COE-region'o, kio pov'us hav'i mal'favor'a'n efik'o'n al mult'a'j COE-land'o'j.

Bon'ven'ig'a skatol'o

Ĉiu'jar'e en Finnlando aper'as unik'aĵ'o, kiu interes'as nov'a'j'n ge'patr'o'j'n kaj adopt'int'o'j'n. Jam de pli ol du'on'jar'cent'o la ŝtat'o donac'as beb'o'pri'zorg'a'n pak'aĵ'o'n. Ĝi valor'as 149 eŭr'o'j'n sed praktik'e du'obl'e aŭ tri'obl'e pli.

Oni nom'as la donac'o'n patr'in'ec'o-pak'aĵ'o, kaj ĝi evit'ig'as mult'e da cerb'um'ad'o kaj butik'um'ad'o. Ĝi en'hav'as 54 util'aĵ'o'j'n, kiel beb'o'vest'aĵ'o'j'n, lit'aĵ'o'j'n, zorg'il'o'j'n por nask'int'o kaj nask'it'o, kaj ankaŭ kondom'o'j'n. La karton'a skatol'o mem, grand'a 70 x 43 x 27 cm, est'as uz'ebl'a kiel beb'o'lit'o.

Kolor'o'j

Ĉiu'j ge'beb'o'j ricev'as la sam'a'n pak'aĵ'o'n. Do en ĝi neni'o est'as roz'kolor'a, vir'in'ec'a aŭ vir'ec'a. Ĉiu'jar'e la kolor'o'j kaj ŝanĝ'o'j en la beb'o'mod'o est'as pri'diskut'at'a en Inter'ret'o, blog'o'j kaj gazet'ar'o.

Kvankam ekster'land'an'o'j vol'as import'i la pak'aĵ'o'n, ĝi ne est'as aĉet'ebl'a. Rigid'a finn'a burokrat'ism'o mal'help'as eksport'ad'o'n, ĉar la pak'aĵ'o est'as subvenci'at'a de la ŝtat'o. Vir'o'j el'pens'is patr'ec'o-pak'aĵ'o'n, kiu komplet'ig'as la patr'in'ec'o-pak'aĵ'o'n.

Fantazi'o, ĉu pun'at'a?

Unu'jar'a'n en'karcer'a'n rest'ad'o'n, suspend'it'a'n dum tri jar'o'j, kaj mon'pun'o'n de tri milion'o'j da en'o'j (preskaŭ 24 000 eŭr'o'j) ricev'is japan'a art'ist'o, kiu kre'is per komput'il'o bild'o'j'n pri jun'a, nud'a knab'in'o.

Laŭ la distrikt'a tribunal'o de Tokio la akuz'it'o lez'is la kontraŭ'pornografi'a'n leĝ'ar'o'n, vend'ant'e 34 virtual'e real'ec'a'j'n bild'o'j'n. La kre'int'o argument'is, ke la bild'o'j ne reprezent'as real'a'n hom'o'n, kaj do tem'as pri art'o kaj ne pri krim'o.

Pivot'is la debat'o ĉirkaŭ la punkt'o, ĉu valid'as la leĝ'ar'o en la kaz'o de ne'ekzist'ant'a person'o. Krom'e la tribunal'o pri'trakt'is tri ali'a'j'n demand'o'j'n: Kiu'j est'as la viktim'o'j? Ĉu ver'e la bild'ig'it'a'j knab'in'o'j est'as ne'plen'aĝ'a'j? Ĉu la bild'o'j est'as amor'vek'a'j?

Fantazi'a'j

Okaz'is en Svedi'o en 2010 simil'a kaz'o, kiam kort'um'o decid'is, ke la bild'o'j, kvankam liber'e el'pens'it'a'j kaj fantazi'a'j, simil'as al real'a'j ne'plen'aĝ'ul'in'o'j kaj do est'u konsider'at'a'j pornografi'a'j.

Ambaŭ kaz'o'j est'as decid'it'a'j sur'baz'e de la du last'a'j demand'o'j kaj ne de tiu pri la viktim'o'j. La nun'a'j pornografi'a'j leĝ'o'j ekzist'as por protekt'i ver'a'j'n infan'o'j'n. Ŝajn'as, ke la leĝ'ar'o de'ir'as de si'a unu'a cel'o kaj nun est'as aplik'at'a por protekt'i fantazi'a'j'n viktim'o'j'n.

La japan'o'j si'n demand'as, kial do ekzist'as la kontraŭ'pornografi'a leĝ'ar'o. Inter'temp'e la japan'a ministeri'o pri san'o, labor'o kaj bon'fart'o inform'is, ke en 2014 okaz'is 66 701 mis'trakt'o'j kontraŭ infan'o'j.

Mi'a mal'grand'a kontribu'o kontraŭ teror'ism'o

Uson'o hav'as si'a'n nine eleven, si'a'n dek-unu'a'n de septembr'o, Parizo si'a'n dek-tri'a'n de novembr'o kaj nun Bruselo si'a'n du'dek-du'a'n de mart'o, dat'o'j'n en kiu'j ĉio ŝanĝ'iĝ'is. En la tag'o'j antaŭ tiu fatal'a maten'o ĉiu'j pli-mal'pli hav'is la sam'a'n amar'a'n ide'o'n: La demand'o ne est'as „ĉu teror'atenc'o'j iam okaz'os en Belgi'o?”, sed „kiam ili okaz'os?”.

Ĉio ŝanĝ'iĝ'is, ne nur en la viv'o de la viktim'o'j kaj de ili'a'j famili'o kaj amik'ar'o, sed en la ĉiu'tag'a viv'o de la tut'a loĝ'ant'ar'o. Jam monat'o'j'n antaŭ'e polic'an'o'j kaj milit'ist'o'j patrol'is en Antverpeno, en Bruselo, en Lieĝ'o kaj en ĉiu'j iom grand'a'j urb'o'j de Belgi'o kun la mitral'o'j paf'pret'a'j. Ili ricev'is rid'et'o'j'n kaj man'prem'o'j'n, eĉ flor'o'j'n aŭ donac'et'o'j'n foj'foj'e, de hom'o'j, kiu'j profund'e intern'e pens'is: „Vi ja protekt'os ni'n, ĉu ne?”. Nun la polic'ist'o'j kaj milit'ist'o'j daŭr'e patrol'as, sed kun hont'em'a vizaĝ'o rigard'as la civit'an'o'j'n: ne, kar'ul'o'j, ni ne pov'is kaj sen'dub'e neniam pov'os tut'e protekt'i vi'n.

Ĉu do nun reg'as panik'o en la strat'o'j? Tut'e ne. La hom'o'j butik'um'as prepar'e al la varm'a'j somer'a'j tag'o'j, ili sid'as sur la teras'o'j kaj trink'as si'a'n bier'o'n. Demand'it'e, ĉu li ne tim'as nun sid'i en publik'a lok'o, 72-jar'a antverpen'an'o respond'is: „Tut'e ne. Ĝust'e tio'n la teror'ist'o'j esper'as, ĉu ne? Ili dezir'as mal'stabil'ig'i ni'a'n soci'o'n. Ili pov'as mort'ig'i kelk'a'j'n inter ni, sed ili neniam pov'os mort'ig'i ni'a'n spirit'o'n, ni'a'j'n ideal'o'j'n pri liber'ec'o de esprim'ad'o, ni'a'n respekt'o'n por la vir'in'o'j.”

Simil'e re'ag'is la muzik'ist'o Bent van Looy: „Ne, mi ne nul'ig'os mi'a'j'n koncert'o'j'n. Nun muzik'o est'as pli grav'a ol iam ajn. Preciz'e nun ni dev'as send'i bel'aĵ'o'j'n en la mond'o'n.”

La ĉef'ministr'o de Belgi'o, Charles Michel [ŝarl miŝél], tuj post la atak'o'j hav'is simil'a'n mesaĝ'o'n por la teror'ist'o'j kaj li al'parol'is ili'n televid'e: „Ni defend'os ni'a'n liber'ec'o'n kaj protekt'os ĝi'n. Vi est'as kovard'a mal'amik'o, sed ni rest'os kuraĝ'a'j kaj kun'a'j.”

Sam'e kiel post la atak'o'j en Parizo, mult'a'j re'ag'is per humur'o. Aper'is desegn'aĵ'o'j en kiu'j la naci'a simbol'o de Belgi'o, la frit'o, aper'as kiel supr'e'n'montr'ant'a mez'a fingr'o kaj ali'a'j en kiu'j la simbol'o de Bruselo, la pis'ul'et'o, pis'as sur la kalaŝnikov'o'j'n de la teror'ist'o'j. Mult'e da varm'o do por kontraŭ'batal'i la frid'a'n atmosfer'o'n de la teror'o.

Tamen est'us ne'just'e pri'skrib'i nur la varm'o'n, kiu ek'reg'is inter la loĝ'ant'o'j tuj post la atak'o'j. Inter la varm'o'plen'a'j hom'o'j kaj inter la kant'ant'o'j de „Imag'u!” de John Lennon si'n kaŝ'as plur'a'j cent'o'j da ali'a'j, kiu'j est'is en Sirio kaj tie lern'is kiel batal'i kontraŭ la okcident'a'j valor'o'j. Ili est'as inter ni. Ili sukces'is for'las'i Sirion kaj ne'vid'it'e re'ven'i al Belgi'o por tie prepar'i si'a'j'n atak'o'j'n. Tiu'j cent'o'j ne est'as rifuĝ'int'o'j, kiel prov'is ŝajn'ig'i kelk'a'j orient-eŭrop'a'j amas'komunik'il'o'j, kaj pri ili'a est'ad'o en Bruselo ne kulp'as Angel'a Merkel. Almenaŭ tiu'j, kiu'j eksplod'ig'is si'n en Bruselo kaj en la apud'a Zaventem, est'is brusel'an'o'j, hom'o'j kun la belg'a civit'an'ec'o.

Kaj jen ebl'e unu el la kial'o'j de la tim'o, kiu reg'as kun'e kun la varm'a'j sent'o'j de solidar'ec'o. Ibrahim el-Bakraoui, kiu eksplod'ig'is si'n en la flug'haven'o de Zaventem, nask'iĝ'is en Bruselo, hav'is belg'a'n pasport'o'n. Post kiam li „fin'stud'is” en la tiel nom'at'a Islam'a Ŝtat'o, ĉe la turk'a lim'o en Gaziantep, li est'is arest'it'a kaj aviad'il'e send'it'a al Nederlando. De tie li sen'problem'e plu'vojaĝ'is al Bruselo montr'ant'e si'a'n belg'a'n ident'ec'kart'o'n. Kiom da Ibrahimoj est'as inter ni?

Ĉu do la situaci'o est'as sen'esper'a? Ĉu neniam ni plu est'os sekur'a'j en okcident'a Eŭrop'o? Ne, ni ne perd'u esper'o'n. Ĉio en la histori'o hav'as komenc'o'n kaj fin'o'n. Tiu'j kelk'a'j cent'o'j, kiu'j est'as inter ni kaj dezir'as mal'stabil'ig'i ni'a'n soci'o'n, fin'fin'e kompren'os, ke ili'a batal'o est'as van'a, ke ili pov'os iom vund'et'i la soci'o'n, sed ke la vund'o'j san'iĝ'os. „Venk'os ni en glor'o” kant'is iam la uson'a mov'ad'o por civit'an'a'j rajt'o'j de ĉiu'j ras'o'j. La kant'o est'as pli aktual'a ol iam ajn. Venk'os krist'an'o'j, islam'an'o'j, ne'kred'ant'o'j kaj ĉiu'j de bon'a vol'o super la et'mens'a teror'o.

Hodiaŭ maten'e, ir'ant'e hejm'e'n tra la pluv'o, mi renkont'is vual'it'a'n islam'a'n vir'in'o'n. Mi rid'et'is al ŝi, kaj ŝi reciprok'is la rid'et'o'n de sub si'a vual'o. Tio est'is mi'a kaj ŝi'a mal'grand'a kontribu'o kontraŭ teror'ism'o. Ni ĉiu'j kontribu'u sam'e.

Kial ili for'ĵet'as si'a'n viv'o'n?

Plaĉ'is al mi vi'a vid'punkt'o en la last'a MONATO (2016/05, p. 5). Simpl'a gest'o, kiel rid'et'o, pov'as mult'o'n signif'i. Kompren'ebl'e vi ne tuŝ'is la tem'o'n, kiu'n oni evit'as en ni'a'j „okcident'a'j” amas'komunik'il'o'j: Kial tiu'j (grand'part'e) jun'a'j hom'o'j for'ĵet'as si'a'n propr'a'n viv'o'n kaj murd'as amas'o'n da ne'kon'at'o'j? Ĉar ili est'as barbar'o'j? Ĉar ili'a religi'o dikt'as tio'n al ili? La asert'o, ke ili est'as mal'kuraĝ'ul'o'j, est'as evident'e absurd'a; ili probabl'e hav'as tut'e iluzi'a'n ide'o'n pri la viv'o post la mort'o, sed mal'kuraĝ'a'j ... ne.

La profund'a kaŭz'o de tia'j fi'ag'o'j est'as bedaŭr'ind'e la fi'ag'o'j de ni'a'j „okcident'a'j” land'o'j, kaj kompren'ebl'e Uson'o est'as la ĉef'a kulp'ant'o dum la last'a'j 70 jar'o'j. Se iu ali'a potenc'o ven'us en ni'a'j'n land'o'j'n kaj ag'us tiel, ni cert'e hav'us ni'a'j'n propr'a'j'n „martir'o'j'n”, kiu'j eksplod'ig'us si'n kaj dek'o'j'n da „mal'amik'o'j” ...

Kontraŭ la ver'a islam'a kred'o

Mi bedaŭr'as pro la atak'o'j en kaj ĉirkaŭ Bruselo. De'nov'e teror'ist'o'j sovaĝ'e mort'ig'is iu'j'n sen'pek'ul'o'j'n. Kvankam ŝajn'e ili est'as islam'an'o'j, fakt'e ili ne kred'as al Islam'o. Islam'o ne rekomend'as al si'a'j sekv'ant'o'j kaj kred'ant'o'j murd'i sen'pek'ul'o'j'n. En la sankt'a libr'o de la islam'an'o'j trov'iĝ'as la jen'a vers'o: „Se iu mort'ig'os hom'o'n, est'u kvazaŭ li est'us mort'ig'int'a la tut'a'n hom'ar'o'n. Kaj se iu sav'os la viv'o'n de ali'a, tiam est'u kvazaŭ li est'us sav'int'a la viv'o'n de la tut'a hom'ar'o” (ĉapitr'o 5, vers'o 33, laŭ la traduk'o de Ital'o Chiusi). Do la teror'ist'o'j ne nur ne kred'as kor'e al Islam'o, sed, mal'e, ili kontraŭ'as la ver'a'j'n islam'a'j'n kred'o'j'n.

Urs'o-ekskurs'o

Grav'a'j'n problem'o'j'n kaŭz'as sovaĝ'a'j urs'o'j en la Tatra Naci'a Park'o en Slovaki'o. La urs'o'j detru'as rub'uj'o'j'n kaj ĝarden'o'j'n, serĉ'ant'e manĝ'aĵ'o'n en urb'a'j kaj vilaĝ'a'j kvartal'o'j.

La urb'estr'o de Vysoké Tatry (Alt'a'j Tatroj), mont'ar'a region'o en Karpat'o'j, eĉ deklar'is kriz'o'stat'o'n pro la grand'a nombr'o de urs'o'j. Zoolog'o'j kred'as, ke viv'as en Slovaki'o proksim'um'e 1250 urs'o'j en la mal'grand'a spac'o de la naci'a park'o.

Prezid'ant'o inter mort'int'o'j

Inter la mort'int'o'j subit'e aper'is la prezid'ant'o de Litovio, Dali'a Grybauskaitė. Kvankam efektiv'e ne, tamen portret'o de la litov'in'o aper'is en inter'naci'a funebr'a kaj tomb'ej'a ekspozici'o en la ital'a urb'o Bologna.

Litovoj, kiu'j vizit'is la ekspozici'o'n „TaneXpo”, konstern'iĝ'is, kiam ili ek'vid'is ĉe la stand'o de la ital'a entrepren'o „MaxiCard” el Padova funebr'a'n fot'o'n de la litova prezid'ant'o. Leg'ebl'is, ke ŝi mort'is antaŭ kvar jar'o'j.

Mal'ĝust'a'j

Ver'e la nom'o de la mort'int'o ne est'is Dali'a Grybauskaitė, sed Dali'a Vogel. Akompan'is la mal'ĝust'a'n nom'o'n mal'ĝust'a'j dat'o'j.

Atent'ig'it'e pri la fuŝ'o, la entrepren'estr'o, Iv'o Schiavon, pardon'pet'is. Li dir'is, ke li ĝeneral'e uz'as fot'o'j'n de si'a'j famili'an'o'j. Tamen li'a 18-jar'aĝ'a fil'in'o prefer'is mort'int'o'n pli bel'a'n kaj trov'is en Inter'ret'o fot'o'n de la litova prezid'ant'o.

Amuz'a album'o

La franc'a kant'ist'o Ĵak le Puil far'is album'o'n de facil'e kompren'ebl'a'j (tamen bon'e el'pens'it'a'j) humur'a'j popol'kant'o'j. La kantar'o est'as part'e mem verk'it'a, kaj part'e traduk'o de ekzist'ant'a'j „tradici'aĵ'o'j”, kiu'j'n mult'a'j aŭskult'ant'o'j ver'ŝajn'e re'kon'os, ĝeneral'e el la franc'lingv'a sfer'o. Ĵak ankaŭ kant'as kun tip'e franc'a akĉent'o, kiu ĉi tie bon'e help'as la etos'o'n: oft'e miks'aĵ'o'n de ĉirkaŭ'fajr'a kun'kant'ad'o, franc'a „chanson” kaj ĝoj'a koncert'o kaj danc'ad'o en mal'grand'a salon'o.

Do jen album'o ne ver'e por aŭskult'i, sed por kun'kant'i. Mi ne vol'as dir'i, ke la kvalit'o de la muzik'o est'as mal'bon'a – fakt'e la muzik'ant'o'j reg'as la instrument'o'j'n sufiĉ'e bon'e, kaj la tut'o est'as bon'e produkt'it'a son'kvalit'e. Tamen la ĉef'a cel'o de la album'o cert'e ne est'as prezent'i original'a'n muzik'o'n, ne „nov'ig'um'i”, sed instig'i al hom'o'j kun'kant'i. Mi konfes'as, ke mi ankoraŭ ne aŭd'is/vid'is Ĵak Le Puil „viv'e”, do pov'as parol'i nur pri ĉi tiu disk'o, sed mi ne dub'as, ke li sukces'us viv'ten'i la etos'o'n de la publik'o, cert'e kun la help'o de la muzik'ant'o'j, kiu'j kontribu'is al ĉi tiu album'o (inter ali'e la ŝajn'e ĉie'a JoMo). Ĉiu'okaz'e, amuz'a album'o.

Ĵak Le Puil: Sen elizi'. El la franc'a traduk'is la aŭtor'o. Eld. Vinil'kosm'o, 2014. 14 kant'o'j.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Kronik'o pri super'real'a tag'o

Mal'oft'e okaz'as, ke al et'a insul'o oni dediĉ'as la kovr'il'o'j'n de (bild)gazet'o'j, (tel'e)ĵurnal'o'j, (inform)bulten'o'j. Tamen la 30an de mart'o 2016 Kipro ricev'is dum tut'a tag'o tiu'n privilegi'o'n. Ĉies okul'o'j kaj orel'o'j est'is direkt'at'a'j al la ne tiom kon'at'a flug'haven'o de Larnako, la tri'a urb'o – laŭ grand'ec'o – de la Kipra Respublik'o.

Fru'maten'e egipta aviad'il'o, sur'voj'e teori'e inter Aleksandrio kaj Kairo, pet'as urĝ'a'n al'ter'iĝ'o'n pro laŭ'dir'a mank'o de benzin'o. Sed oni ek'sci'as post kelk'a'j minut'o'j, ke tem'is pri el'kurs'ig'o de la aviad'il'o kaj do pri pirat'ad'o. Pro la proksim'ec'o al Sirio oni tuj pens'as pri teror'ism'o: efektiv'e la event'o okaz'as nur kelk'a'j'n tag'o'j'n post la atenc'o'j en Bruselo.

Amas'komunik'il'o'j tuj sci'ig'as, ke en la aviad'il'o sid'as ĉ. 80 ... 100 ... 50 pasaĝer'o'j, nun ostaĝ'o'j. La nombr'o oscil'as, sed neni'u ver'e interes'iĝ'as. Respond'ec'as, laŭ la raport'o'j, islam'a'j teror'ist'o'j pret'a'j eksplod'ig'i si'n por gajn'i si'a'n (laŭ'kred'e mult-virg'ul'in'a'n) paradiz'o'n.

Tank'o'j

Sed ĵurnal'ist'o'j hav'as nun pli interes'a'n kaj surpriz'a'n nov'aĵ'o'n. Nur unu'sol'a „teror'ist'o” kapt'is la aviad'il'o'n. La sen'nom'ul'o pet'as (kiel, est'us interes'e sci'i), ke la kipraj polic'an'o'j kaj tank'o'j, tuj al'ven'int'a'j ĉirkaŭ la al'ter'ig'it'a'n aviad'il'o'n, mal'proksim'iĝ'u, se ili ne vol'as est'i ĵet'eg'it'a'j kilo'metr'o'j'n for, pro la eksplod'eg'o, kiu'n la vir'o pov'os iam ajn okaz'ig'i.

Sed la „teror'ist'o” ŝajn'as iom tim'o'plen'a. Li ĵet'as man'skrib'it'a'n leter'o'n el la aviad'il'o. Li nun hav'as fin'fin'e nom'o'n kaj profesi'o'n: li est'as profesor'o pri la veterinar'a fak'o ĉe la universitat'o de Aleksandrio sur'voj'e al konferenc'o en Uson'o. Sekv'as plur'a'j nov'aĵ'er'o'j, tre rapid'a'j kaj konfuz'a'j.

Post dek'o da minut'o'j la antaŭ'a'j „ver'o'j” pri la profesor'o montr'iĝ'as mal'ver'a'j. La profesor'o est'as ja en la aviad'il'o, sed kiel ostaĝ'o, kaj fakt'e liber'ig'it'a de si'a kapt'int'o, kun'e kun preskaŭ ĉiu'j ali'a'j kun'vetur'int'o'j – komenc'e vir'in'o'j, infan'o'j, egiptoj; post'e, iom post iom, la ceter'a'j: irland'an'o'j, ne'mank'i'pov'a ital'o („Italio kaj Egipti'o est'as amik'a'j land'o'j!”, li dir'as), siri'an'o, belg'o, kelk'a'j brit'o'j.

Romeo

Tim'o'j pri mal'feliĉ'a fin'o komenc'as mal'alt'iĝ'i tiam, kiam la leter'o antaŭ'e lanĉ'it'a de la aer'pirat'o est'as fin'fin'e traduk'it'a. En si'a skrib'aĵ'o, li romantik'e alud'as al ne'halt'ig'ebl'a am'o al kipra vir'in'o (Marin'a, el la vilaĝ'o Oroklini). Li vol'as renkont'i ŝi'n, iĝ'i ŝi'a Romeo, ali'okaz'e la aviad'il'o eksplod'os.

Jam kon'at'e est'as (pro fot'o'j far'it'a'j en'e de la aviad'il'o), ke la vir'o port'as ĉirkaŭ'ventr'e eksplod'aĵ'o-zon'o'n. Tamen la egiptaj aŭtoritat'o'j montr'as televid'e (kaj inter'ret'e) trankvil'ig'a'n film'o'n pri tra'serĉ'ad'o de la hom'o, antaŭ ol ek'vetur'i al Kairo. Neni'o danĝer'a est'as dum'e trov'it'a, nek sur'korp'e, nek en'valiz'e.

Inter'temp'e Marin'a est'as ven'ig'it'a por inter'parol'i kun si'a supoz'at'a sekret'a admir'ant'o. Tamen la ĉirkaŭ-60-jar'ul'in'o ne est'as ia ajn ador'at'o sed eks'a edz'in'o. Mal'nov'a, dolor'ig'a histori'o, ŝi dir'as: ili'a am'rilat'o komenc'iĝ'is antaŭ 35 jar'o'j, sed baldaŭ fin'iĝ'is post mult'e da kverel'ad'o, kvar infan'o'j kaj abund'eg'a bat'ad'o.

Ident'ec'o

Nun la traduk'ant'o anonc'as, ke en si'a leter'o la vir'o ne pet'as re'vid'i si'a'n edz'in'o'n. Li simpl'e vol'as, ke iu, kiu'n li bon'e kon'as, ven'u por pruv'i li'a'n ident'ec'o'n.

Post kelk'a'j hor'o'j ĉiu'j est'as liber'ig'it'a'j – ankaŭ la brit'o'j, kiu'j last'e el'ir'is. Ili raport'as, ke la etos'o en la aviad'il'o est'is mal'streĉ'a. Stevard'in'o eĉ fot'is unu el la brit'o'j kun la „teror'ist'o”. La ĵurnal'ist'o'j demand'as, ĉu tem'as pri ruz'o por hav'ig'i fot'o'n de la ul'o kun la eksplod'aĵ'o'j. La respond'o est'as ne'a: oni simpl'e ne sci'is, kiel pas'ig'i la temp'o'n en la aviad'il'o.

Ĉio ŝajn'as super'real'a dum tiu ĉi printemp'a kipra tag'o, apart'e kiam la „teror'ist'o”, nun sol'a kun la pilot'o, pet'as brul'aĵ'o'n por plu'flug'i al Turki'o. La instanc'o'j rifuz'as. La aer'pirat'o kapitulac'as kaj, lev'int'e la man'o'j'n, el'ir'as el la aviad'il'o, pet'ant'e ricev'i de Kipro politik'a'n azil'o'n. Li est'as arest'it'a.

Prezid'ant'o

Sekv'as gratul'o'j de la kipra prezid'ant'o, Nikos Anastasiades, kiu sub'strek'as, ke ne pri teror'ism'o tem'as sed pri la person'a ag'o de unu'sol'a person'o. La mond'o rigard'as kaj aŭskult'as li'n, kiu parol'as serioz'e sed ial ek'rid'et'as, ŝajn'e pret'a sci'ig'i si'a'n teori'o'n por mal'proksim'ig'i la pri'pens'o'j'n pri teror'ism'o: „Vi sci'as, ĉiam est'as vir'in'o mal'antaŭ ĉi tia'j ag'o'j!”

La kipra ekonomi'o baz'iĝ'as sur turism'o kaj la somer'o al'proksim'iĝ'as. Neni'u vizit'ont'o printemp'e pens'u, sugest'as la prezid'ant'o, ke Kipro est'as mal'sekur'a land'o, kie turist'o'j risk'as est'i viktim'o'j de teror'ism'a'j ag'o'j. Tio est'us katastrof'o por lok'a'j hotel'o'j kaj manĝ'ej'o'j, kiu'j kompren'ebl'e atend'as la varm'a'n sezon'o'n por en'poŝ'ig'i i'o'n post tiom da financ'a'j mal'facil'aĵ'o'j, kia'j'n Kipro spert'is en la last'a'j jar'o'j.

La tag'o fin'iĝ'as. Kipro tiel re'far'iĝ'as la ĉiam'a et'a land'o, kie neni'o okaz'as kaj kies ĵurnal'o'j dediĉ'as spac'o'n nur al kazern'a'j kverel'o'j inter jun'a'j soldat'o'j pri la farĉ'o de la sandviĉ'o'j, kio ja okaz'is en 2015.

Frid'uj'et'o

La ĉiam'a et'a land'o, kie reg'as debat'o, ĉu oni rajt'as ir'i strand'e'n kun port'ebl'a frid'uj'et'o, laŭ'dir'e part'o de la ĉiu'tag'a viv'o de ge'kipr'an'o'j. Strand'a'j kaf'ej'o'j, kiu'j tiu'manier'e perd'as klient'o'j'n, fin'fin'e ĉes'u plend'i kaj respekt'u la histori'o'n, la tradici'o'n kaj la kultur'o'n de la land'o. Tia'j nov'aĵ'o'j plen'ig'u la paĝ'o'j'n de kipraj gazet'o'j, ne teror'ism'o aŭ pirat'ad'o, kiu'j neniam okaz'as en ĉi tiu strang'e trankvil'eg'a mez-orient'a land'o.

Neni'u tuŝ'u Kipron: oni plu konsider'u ĝi'n gast'ig'em'a kaj vizit'ind'a insul'o, en kiu la plej grand'a risk'o est'as en'am'iĝ'i al bel'a vir'in'o – tia'n, ebl'e, kia frenez'ig'is la egipt'an aer'pirat'o'n.

Aŭ ĉu? Ŝajn'as, ke en la el'aviad'il'ig'it'a leter'o la skrib'ant'o pet'is liber'ig'o'n de kapt'it'o'j, ĉef'e kapt'it'in'o'j, en Egipti'o. La cel'o, do, ŝajn'e ne tuŝ'as renkont'iĝ'o'n kun eks'a edz'in'o aŭ eĉ lok'a bel'ul'in'o. Tamen, kiel kutim'e en tiu ĉi mond'o, ŝajn'e kulp'as re'foj'e kaj ne'evit'ebl'e ... vir'in'o.

Ombr'o de diskriminaci'o sub lamp'o de sukces'o

Jen iom pli long'a kaj detal'a versi'o de la sam'titol'a artikol'o, kiu aper'os en la magazin'o.

Mort'ig'is si'n en januar'o student'o de la universitat'o de Hajderabado en la sud-barata guberni'o Telangana; en mart'o agres'is la universitat'a estr'ar'o kontraŭ si'a'j student'o'j. La si'n'mort'ig'int'o, Rohith Vemula, est'is dalito, do aparten'is al kast'o, kiu'n alt'kast'a'j hindu'o'j trakt'is kiel ne'tuŝ'ebl'a'n, ĝis la konstituci'o formal'e abolici'is tiu'n diskriminaci'o'n.

Por kompren'i la dalitojn, tamen, nepr'as i'o'n sci'i pri B.R. Ambedkar (1891-1956). Detal'o'j trov'ebl'as ĉe Vikipedio, sed Ambedkar est'is la ĉef'a arkitekt'o de la konstituci'o de Barato kaj mem aparten'is al unu el la dalitaj kast'o'j.

Malgraŭ formal'a abolici'o de diskriminaci'o, tamen, kiel oni sci'as el la spert'o'j de la nigr'ul'o'j en Uson'o, la soci'a real'o mal'oft'e tuj ŝanĝ'iĝ'as.

Marĝen'iĝ'o

La hodiaŭ'a'j dalitoj, do la eks'a'j ne'tuŝ'ebl'ul'o'j, mult'a'j el ili kapt'it'a'j en la kamp'ar'an'a mal'riĉ'ec'o, lukt'as kontraŭ la kultur'a'j rest'aĵ'o'j de la de'long'a marĝen'ig'o. La konstituci'o instal'is aranĝ'o'n de pozitiv'a diskriminaci'o por renvers'i la mal'just'o'n.

Laŭ tiu'j aranĝ'o'j, Barato rezerv'as fiks'it'a'n proporci'o'n da labor'posten'o'j kaj eduk'ej'a'j en'ir'bilet'o'j por kandidat'o'j el dalitaj kast'o'j, aŭ indiĝen'a'j popol'o'j, aŭ ali'a marĝen'a kategori'o. La alt'kast'a'j hindu'o'j reg'as la instituci'o'j'n kaj rezist'as la klopod'o'n de la dalitoj kaj ali'a'j marĝen'ul'o'j el'ven'i el la soci'kultur'a handikap'it'ec'o.

La ĉef'rol'ul'o, Rohith Vemula (1989-2016), est'is intelekt'e el'star'a dalito. Li ne uz'is si'a'n kast'a'n bilet'o'n por en'ir'i la universitat'o'n de Hajderabado, alt'rang'e magistr'iĝ'i pri zoologi'o, gajn'i ŝtat'a'n esplor'stipendi'o'n kaj en'ir'i sam'lok'e esplor'program'o'n pri la soci'ologi'o de scienc'o kaj teknologi'o.

Mal'dekstr'ul'o'j

En tiu universitat'o, sur la teren'o de la kultur'a-politik'a aktiv'ad'o, li komenc'e prov'is kamarad'i kun ali'a'j mal'dekstr'ul'o'j, sed konstat'is, ke la mal'dekstr'a'n student'ar'o'n reg'as alt'kast'an'o'j. Rohith tial al'iĝ'is al As'a, dalita organiz'aĵ'o inspir'it'a de d-ro Ambedkar. Sub li'a gvid'ad'o, tiu asoci'o vigl'e funkci'is, kio aspekt'is minac'a al la dekstr'a student'a organiz'aĵ'o, sponsor'at'a de la nun'a reg'ist'ar'o.

Komenc'e de aŭgust'o As'a aranĝ'is la prezent'ad'o'n de dokument'a film'o. Tiu analiz'as la sang'a'n konflikt'o'n de 2013 inter hindu'o'j kaj islam'an'o'j en Muzaffarnagar kaj trov'as kulp'a'j ĉiu'j'n politik'a'j'n parti'o'j'n, precip'e la parti'o'n BJP nun reg'ant'a'n. La BJP-lig'it'a student'a organiz'aĵ'o ABVP per'fort'e dis'romp'is la prezent'ad'o'n de tiu film'o. As'a protest'is pri ĝi'a atak'o.

La prezid'ant'o de ABVP, Susheel Kumar, afiŝ'is en Facebook, nom'ant'e la As'a-an'o'j'n gangster'o'j. Mult'a'j As'a-an'o'j, inkluziv'e de Rohith Vemula, ir'is al li'a ĉambr'o kaj, en la ĉe'est'o de sekur'ec'o-stab'an'o'j, pet'is de li skrib'a'n pardon'pet'o'n.

Re'pri'pens'o

Susheel Kumar post'e plend'is, ke la As'a-an'o'j bat'is li'n. La administraci'o la 3an de septembr'o 2015, suspend'is Rohith kaj tri ali'a'j'n dalitajn student'o'j'n, tamen post re'pri'pens'o – ĉar la akuz'o montr'iĝ'is ne'pruv'ebl'a – la 11an de septembr'o re'tir'is la suspend'o'n.

Nov'a rektor'o proksim'a al BJP, Apparao Podile, ek'ofic'int'e la 22an de septembr'o, 2015, ricev'ad'is leter'o'j'n el deput'it'o'j kaj ministr'o'j de BJP insist'ant'a'j'n, ke li tamen pun'u la dalitajn student'o'j'n.

Li'a administraci'o la 16an de decembr'o 2015 decid'is pun'i Rohith kaj kvar ali'a'j'n dalitojn laŭ kurioz'a metod'o: ili rajt'u plu stud'i, bibliotek'um'i, seminari'i, tamen ne rajt'u loĝ'i/manĝ'i en la student'a'j loĝ'ej'o'j/manĝ'ej'o'j. Ĉi tiu metod'o uz'is la il'ar'o'n de modern'a instituci'o por konstern'e paŭs'i iu'j'n trajt'o'j'n de la klasik'a hindu'a ostracism'o kontraŭ la dalitoj.

Tend'o'j

Tiu'j student'o'j, tra'nokt'ant'e en tend'o'j sur universitat'a'j gazon'o'j, protest'ad'is kontraŭ tiu ĉi decid'o. Dum plur'a'j monat'o'j, la universitat'o blok'is ili'a'n stipendi'o'n. Dalitoj, kies famili'o'j ne hav'as fort'a'n financ'a'n baz'o'n, mal'facil'e el'ten'as tia'n sieĝ'o'n.

En decembr'o Rohith skrib'is leter'o'n al la rektor'o, propon'ant'e, ke temp'e de la akcept'o de dalitaj student'o'j en la universitat'o'n la rektor'o bon'vol'u donac'i al ili venen'o'n. La rektor'o ne respond'is.

Antaŭ si'a si'n'mort'ig'o en la 17a de januar'o 2016, Rohith verk'is leter'o'n emfaz'ant'a'n, ke li'a'n stipendi'o'n por la ĵus'a'j sep monat'o'j oni bon'vol'u pag'i al li'a patr'in'o. Ebl'e por facil'ig'i la akcept'o'n de tiu financ'a pet'o, li pet'is, ke neni'u ĝen'u li'a'j'n „amik'o'j'n aŭ mal'amik'o'j'n”

Poet'o

Li'a spert'o kiel poet'o kaj verk'ist'o aper'as en la format'o de li'a antaŭ'mort'a leter'o. Tie Rohith dir'as, ke li ambici'is est'i scienc-popular'ig'a aŭtor'o kiel Carl Sag'a'n, sed ke li fin'fin'e est'os kon'at'a nur kiel la verk'int'o de tiu ĉi not'o pri si'n'mort'ig'o. Li vol'is verk'i pri la stel'o'j, kaj nun esper'as spirit'e ĝis'vetur'i la stel'o'j'n – spirit'e, ĉar kiel ateist'o li lucid'e al'front'as si'a'n fin'o'n kun plen'a kompren'o, ke en neni'u form'o li mem persist'os preter tiu sojl'o.

Tiu ĉi si'n'mort'ig'o de intelekt'e relief'a dalito, kiu ankaŭ est'is poet'o, post tut'a seri'o da simil'a'j si'n'mort'ig'o'j en tiu kaj ali'a'j universitat'o'j, romp'is dig'o'n. Okaz'is tut'land'a'j protest'o'j. Oficial'a enket'o provizor'e kulp'ig'is la universitat'a'n administraci'o'n. Komenc'iĝ'is formal'a'j proced'o'j por pri'stud'i la kondut'o'n de la rektor'o Apparao, kiu pren'is long'a'n for'permes'o'n.

Slogan'o'j

Dum'e la dekstr'a'j fort'o'j turn'is la atent'o'n al ali'a'j eduk'ej'o'j. Ili komenc'is en la ĉef'urb'o Delhi'o, kie en februar'o la polic'o arest'is la mal'dekstr'a'n student'o'n Kanhaiya Kumar. Tiu estr'as la student'a'n unu'iĝ'o'n de la universitat'o Ĝavaharlal Nehru kaj est'is respond'ec'ig'it'a pri tio, ke dum kultur'a-politik'a program'o iu'j student'o'j kri'is slogan'o'j'n „kontraŭ'naci'a'j'n”.

Tie kaj en la alt'lern'ej'o Ferguson en Pun'e, la dekstr'a'j student'a'j organiz'aĵ'o'j rol'is kvazaŭ send'it'o'j de la reg'ist'ar'o. En la universitat'o de Alahabad la dekstr'a rektor'o minac'is la mal'dekstr'a'n gvid'ant'in'o'n de la student'a unu'iĝ'o pri suspend'o kaj eventual'a el'pel'o el la universitat'o.

La polus'iĝ'int'a student'a komun'um'o en la universitat'o de Hajderabado, malgraŭ ĉi tiu mal'bon'iĝ'int'a etos'o en la tut'a land'o, tamen jam komenc'is iom re'san'iĝ'i de la propr'a'j vund'o'j, kiam abrupt'e la 22an de mart'o la re'instal'iĝ'o de la rektor'o Apparao de'nov'e frakas'is la pac'o'n.

Apog'em'o

De la fakt'o, ke la proces'o kontraŭ li sub la Leĝ'o de Prevent'ad'o de Atenc'o'j kontraŭ List'ig'it'a'j Kast'o'j ne progres'as (pro la mal'volont'o de la reg'ist'ar'o de la guberni'o Telangana arest'i li'n kaj lanĉ'i jur'a'j'n paŝ'o'j'n sur'baz'e de la akuz'o), Apparao konklud'is, ke li pov'as kalkul'i pri silent'a apog'em'o ĉe la guberni'a reg'ist'ar'o.

Tial Apparao en'vok'is polic'an'o'j'n kaj arest'ig'is du instru'ist'o'j'n kaj 25 student'o'j'n, plej'part'e dalitajn. Li'a administraci'o koluzi'e kun simpati'ant'o'j inter la teknik'a'j kaj mastr'um'a'j stab'an'o'j sen'ig'is dum du tag'o'j ĉiu'j'n student'o'j'n (ne nur la laŭ ili kulp'a'j'n) je manĝ'aĵ'o'j, akv'o, Inter'ret'o, al'ir'o al la mon'maŝin'o'j, kaj la rajt'o kuir'i sur la gazon'o'j por solv'i la kriz'o'n.

Student'o'n tie kuir'ant'a'n la polic'an'o'j brutal'e bat'is. La administraci'o krom'e ferm'is la pord'eg'o'j'n de la universitat'o por mal'help'i, ke ekster'ul'o'j en'ven'u por liver'i manĝ'aĵ'o'n aŭ akv'o'n al la sieĝ'at'a'j student'o'j. Ĉi tiu'n sen'precedenc'a'n agres'o'n kondamn'is hom'rajt'a'j organiz'aĵ'o'j. La arest'it'o'j est'as kontraŭ'kaŭci'e liber'ig'it'a'j.

Agres'o

Tamen la administraci'o, apog'at'e de la federaci'a reg'ist'ar'o, nek pri'pent'as nek bedaŭr'as si'a'n agres'o'n, sed daŭr'ig'as la sieĝ'a'n stat'o'n ĉe la pord'eg'o'j. Oni konstat'as mal'streĉ'iĝ'o'n nur ĉe la intern'a'j liver'o'j: la student'loĝ'ej'a'j kaf'ej'o'j de'nov'e funkci'as, sam'e kiel Inter'ret'o.

La ĉef'e alt'kast'a funkci'ul'ar'o de la universitat'o'j en la nun'temp'a Barato jam de jar'dek'o'j mal'favor'e re'ag'as al la pli'grand'iĝ'int'a'j vic'o'j de la dalitoj kaj ali'a'j eks'viktim'a'j popol'tavol'o'j inter la student'o'j. La feroc'iĝ'int'a agres'em'o est'as nov'a simptom'o, lig'it'a al la ekstrem'a karakter'o de la nun'a reg'ist'ar'o en Delhi'o.

La rezist'mov'ad'o'n kontraŭ ĉi tiu agres'o gvid'as en la universitat'o Ĝavaharlal Nehru la tradici'e mal'dekstr'a'j organiz'aĵ'o'j. En la universitat'o de Hajderabado tem'as pri tiu dalita asoci'o, al kiu Rohith Vemula turn'is si'n post sen'rev'iĝ'o pri la mal'dekstr'o.

Rakont'o

La prem'o de la dekstr'o kre'as nov'a'n ĥemi'o'n inter la divers'a'j rezist'ant'ar'o'j, kun sekv'o'j ankoraŭ ne prognoz'ebl'a'j. La inter'naci'e papag'at'a rakont'o de industri'a progres'eg'o en Barato don'as tia'n prestiĝ'o'n al ĝi'a reg'ist'ar'o, ke la mond'a'j amas'komunik'il'o'j elekt'as ne atent'i la ombr'o'n sub tiu lamp'o, alianc'a kun la sub'prem'em'a'j reg'ant'o'j de ali'a'j land'o'j.

Eĉ kiam Rit'a Izsák-Ndiaye, la special'a raport'ist'o pri mal'pli'mult'o'j al la Hom'rajt'a Konsili'o de UN, menci'as en si'a raport'o en 2016 la persist'a'n diskriminaci'ad'o'n kontraŭ dalitoj en Barato, la mond'a'j amas'komunik'il'o'j bedaŭr'ind'e ne met'as sub la lupe'o'n ĉi tiu'n form'o'n de diskriminaci'o, kiu sabot'as la funkci'ad'o'n de demokrati'a'j soci'o'j.

Mort'is et'a lingv'o, mort'is eg'a kultur'o

En februar'o 2016 mort'is 89-jar'a vir'o, kies nom'o est'is Alb'a'n Michael. Kiu li est'is? Tem'as pri la last'a parol'ant'o de nuchatlaht, lingv'o de la kanada insul'o Nootka [nutka]. Kiel kaj kial la tie'a'j hom'o'j perd'is la kapabl'o'n parol'i la idiom'o'n de si'a propr'a loĝ'lok'o?

Mar'kol'o

La insul'o Nootka kaj la sam'nom'a mar'kol'o situ'as ĉe la nord-okcident'a bord'o de Vankuver-insul'o en la tiel nom'at'a Brit'a Kolumbio. Inter 1774 kaj 1778 al'ven'is esplor'ist'o'j el Hispanio kaj Angli'o: grand'vel'a'j'n galion'o'j'n ili util'ig'is kiel vetur'il'o'j'n. Por la indiĝen'a'j loĝ'ant'o'j tio est'is kvazaŭ oni spert'us la al'ven'o'n de ekster'ter'an'o'j el kosm'o'ŝip'o'j.

Eŭrop'a mond'o

La eŭrop'an'o'j ja ating'is la nord'a'n Pacifik'o'n sam'kiel ali'mond'an'o'j, kaj ili al'port'is variol'o'n, kiu laŭ kalkul'o'j mort'ig'is 75 el'cent'o'j'n de la indiĝen'o'j. Ili intenc'e vol'is pli'grand'ig'i si'a'j'n imperi'o'j'n kaj eksport'i si'a'n urb'ec'a'n mond'o'n: milit'o'j'n, filozofi'a'j'n kaj religi'a'j'n debat'o'j'n, ide'o'j'n, kiel tiu'j de Je'a'n-Jacques Rousseau, Voltero, Erasm'o, John Locke, Neŭton'o kaj Galilej'o. Ili ven'is de mond'o, kie jam reg'is amas-komunik'ad'o, dank'e al ili'a'j skrib'it'a'j lingv'o'j, kiu'j, dum pli ol tri'cent jar'o'j, jam est'is ekspluat'int'a'j la invent'o'n de la gutenberg'a pres'il'o. Sur'paper'a'j simbol'o'j ŝajn'is don'i pli'a'n signif'o'n al ili'a sur'ter'a viv'o, far'it'a de agronomi'o kaj beletr'a civilizaci'o.

Indiĝen'a mond'o

La popol'o de Nootka viv'is kaj percept'is sen iu'j ajn skrib'it'a'j simbol'o'j la sur'ter'a'n viv'o'n. Ili'a ĉas'ist'a viv'manier'o profund'e fremd'is por la eŭrop'an'o'j. Tamen, ĉas'ant'e kaj kolekt'ant'e, la lok'a'j loĝ'ant'o'j iu'manier'e leg'ad'is per ne'skrib'it'a lingv'o. Ĉiu'lok'e, ĉirkaŭ si, oni iel leg'ad'is la sent'ebl'a'n mond'o'n, kiu parol'ad'is psik'e, praktik'e, ter-simbol'e en rok'o'j, vent'o'j, mont'o'j, arb'o'j, sezon'o'j, blek'o'j de alk'o'j, urs'o'j, pum'o'j kaj agl'o'j. Tradici'a'j buŝ'a'j rakont'o'j instru'ad'is la hom'o'j'n pri la mond'o. La indiĝen'o'j vag'ad'is laŭ'sezon'e inter vilaĝ'o'j por fiŝ'kapt'i aŭ ĉas'i.

Kultur'o

Kultur'e ili reg'ad'is si'n per hered'a'j dinasti'o'j kaj klan'o'j, tiel kre'ant'e ĉiom ind'a'n kultur'o'n, kies ingredienc'o'j est'is muzik'o, danc'o, kant'o'j, grand'a'j kanu'o'j, tip'a'j vest'aĵ'o'j, iu arkitektur'o baz'it'a sur lign'a'j dom'o'j kaj gravur'it'a'j pra'av'a'j totem'o'j. Ili'a viv'si'n'ten'o antaŭ la natur'a'j kre'it'aĵ'o'j, rigard'at'a'j kiel egal'a'j partner'o'j en la komun'a viv'medi'o, el'vok'is antaŭ'temp'e la modern'a'j'n koncept'o'j'n de ĝis'ost'a'j ekolog'o'j. Ĉiu'n viv'o'n, ĉies viv'o'n oni sent'is kiel sankt'a'n kaj valor'a'n en si mem, en'kadr'e de inter'plekt'it'a inter'de'pend'ec'o.

Kultur'a genocid'o

Plej'part'e la eŭrop'an'o'j sent'is si'n kultur'e super'a'j. Ili'a agrikultur'a, scienc'a, fiks-hejm'a, urb'ec'a civilizaci'o ne est'is akord'ig'ebl'a kun tiu de ĉas'ist'a, vag'em'a soci'o, kies viv'manier'o est'is do ne'kompren'ebl'a. Pri la pens'manier'o de hom'o'j, kiu'j komun'e kolekt'as kaj ĉas'as, la eŭrop'an'o'j tiam ne plu hav'is memor'o'j'n. Taks'ant'e la indiĝen'o'j'n kiel ne'kultur'it'a'j'n sovaĝ'ul'o'j'n, oni ĉiu'manier'e mal'permes'is al la indiĝen'o'j, kiu'j post'viv'is la epidemi'o'n de variol'o, plu'a'n praktik'ad'o'n de la propr'a kultur'o. For'ig'o de la de'nask'a lingv'o est'is la unu'a inter la doktrin'o'j de kultur'a genocid'o. Anstataŭ'ig'o de la indiĝen'a „sankt'a natur'ism'o” per krist'an'ism'o est'is la du'a.

Rakont'o'j

Post la mort'o de si'a patr'o Alb'a'n Michael pov'is parol'i nur al si mem. La kultur'a'j interpret'o'j pri la natur'a medi'o, la histori'a'j rakont'o'j de la pas'int'ec'o nun est'as perd'it'a'j. Li'a'n voĉ'o'n oni registr'is, kaj li'a'n lingv'o'n oni instru'as. Sed bedaŭr'ind'e hom'o'j plej'part'e lern'as nur kelk'a'j'n salut'o'j'n kaj ceremoni'aĵ'o'j'n.

Tro da opini'o'j

Leg'ant'e MONATOn mi last'a'temp'e oft'e konstat'is, ke est'as en ĝi'a'j artikol'o'j tro da opini'o kaj mal'tro da inform'o. Ne interes'as mi'n ek'sci'i de iu, ke li opini'as la si'a'land'a'n reg'ist'ar'o'n idiot'a, sed mi vol'as hav'i fid'ind'a'j'n inform'o'j'n pri la koncern'a land'o, ĝi'a'j situaci'o kaj problem'o'j.

Oni'dir'o'j kaj grav'a'j erar'o'j

Kiam mi ek'leg'is la titol'o'n German'a'j defend'preĝ'ej'o'j en Rumani'o (MONATO 2016/03, p. 22), mi ĝoj'is, ĉar mi stud'is en Rumani'o (Hermannstadt/Sibiu) teologi'o'n kaj oft'e vizit'as tiu'n bel'eg'a'n land'o'n. Leg'int'e tamen mi ne plu ĝoj'is. Sam'e kiel Franz-Georg Rössler mi bedaŭr'as la grand'a'n mal'kresk'o'n de la german'a minoritat'o post 1989. Tamen la minoritat'o ankaŭ hodiaŭ viv'as kaj eĉ hav'as german'lingv'a'j'n infan'ĝarden'o'j'n, lern'ej'o'j'n kaj paroĥ'o'j'n en mult'a'j urb'et'o'j kaj urb'o'j en Transilvani'o.

Ĉagren'is mi'n, ke la artikol'o re'don'as oni'dir'o'j'n kaj grav'a'j'n erar'o'j'n, ekzempl'e „Inter ili (la iam 300 nun maksimum'e 150 defend'o'preĝ'ej'o'j) oni prezent'as turism'e kaj muze'e ankoraŭ ses.” Tio ne ver'as. Vi pov'as vizit'i preskaŭ ĉiu'n defend'o'preĝ'ej'o'n. En mult'a'j est'as ankaŭ mal'grand'a ekspozici'o. Ekzist'as eĉ voj'o'j por migr'ant'o'j kun voj'sign'o'j, map'o'j, insign'o'j kaj ali'a'j turism'a'j help'il'o'j.

Pardon'o'n, pa'nj'o. Jam ne el'ten'ebl'as.

Ek'de 1954, kiam en Japani'o est'is registr'it'a'j 3081 murd'o'j, konstant'e fal'is tiu ĉi nombr'o, kiu en 2013 ating'is mal'pli ol 1000. La nov'aĵ'o bon'ven'as, sed la mal'mult'iĝ'o pri'lum'as ali'flank'e grav'a'n problem'o'n en la nun'temp'a Japani'o.

Pli ol du'on'o de la nun'a'j murd'o'j – 53,5 % en 2013 – okaz'as inter famili'an'o'j. La absolut'a nombr'o de en'famili'a'j murd'o'j ne tiom kresk'is, sed kontrast'e al la fal'o de ali'spec'a'j mort'ig'o'j la proporci'o okul'frap'as.

En'famili'a'j mort'ig'o'j oft'as en mit'o'j, sankt'a'j skrib'aĵ'o'j, histori'a'j rakont'o'j kaj literatur'o'j: fil'o'j kaj patr'o'j, patr'in'o'j kaj infan'o'j, pli aĝ'a'j frat'o'j kaj mal'pli aĝ'a'j frat'o'j, edz'o'j kaj edz'in'o'j ktp. Psikolog'o'j klar'ig'as, ke famili'an'o'j ĝeneral'e situ'as fizik'e kaj psik'e proksim'e unu al la ali'a, kaj tial mult'o'n dezir'as de la ali'a'j an'o'j.

Ekstrem'a

Se tiu ĉi dezir'ad'o ne est'as plen'um'at'a, re'ag'o foj'foj'e far'iĝ'as ekstrem'a. Ĉi tiu fenomen'o est'as universal'a. Ebl'e tamen ĉiu naci'o aŭ soci'o hav'as si'a'j'n propr'a'j'n spec'o'j'n de krim'o'j kaj mort'ig'o'j.

En Japani'o est'is long'e kon'at'a'j murd'o'j de infan'et'o'j far'e de patr'in'o'j. Bastard'a'j infan'o'j en mult'a'j okaz'o'j ne pov'is ricev'i financ'a'n aŭ vart'a'n help'o'n de la patr'o'j: tial si'a'n infan'et'o'n mort'ig'is la patr'in'o.

Demenc'a'j

Nov'a fenomen'o koncern'as ge'mal'jun'ul'o'j'n. Famili'an'o'j trov'as si'n ne plu kapabl'a'j pri'zorg'i mal'san'e kaduk'iĝ'ant'a'j'n, foj'foj'e demenc'a'j'n, mal'jun'a'j'n parenc'o'j'n. Ekzempl'e, 74-jar'aĝ'a vir'o mort'ig'is si'a'n 92-jar'aĝ'a'n patr'in'o'n, kiu'n li sol'a pri'zorg'is. Li mesaĝ'is: „Pardon'o'n, pa'nj'o. Jam ne el'ten'ebl'as.”

Fak'ul'o'j pri famili'a'j problem'o'j kaj soci'a bon'fart'o opini'as, ke la reg'ist'ar'o, municip'o'j, ali'a'j instituci'o'j kaj volont'ul'a'j grup'o'j inter'ven'u. Tiu'j financ'e kaj ali'manier'e help'u tiu'j'n, kiu'j nur mal'facil'e pri'zorg'as parenc'o'j'n, ĉu jun'a'j'n, ĉu mal'jun'a'j'n.

Dekstr'a'j

Mal'favor'e re'ag'is la reg'ist'ar'o, part'e pro la kost'o por konstru'i vart'ej'o'j'n, part'e pro ideologi'o pri la valor'o de la famili'o. La ĉef'ministr'o, Abe Ŝinzo, li'a Liberal-Demokrati'a Parti'o kaj dekstr'a'j kaj religi'a'j grup'o'j, kiu'j li'n sub'ten'as, opini'as, ke ŝanĝ'i la konstituci'o'n solv'os la problem'o'n.

En'famili'a'j murd'o'j, ili argument'as, font'as el la konstituci'o, kiu neglekt'as famili'o'j'n kaj sub'strek'as individu'o'j'n kaj ili'a'j'n rajt'o'j'n. Ili propon'as al'don'i artikol'o'n: „Famili'an'o'j dev'as help'i unu la ali'a'n.”

En 2010 Abe dir'is, ke „infan'vart'ad'o far'e de la soci'o” baz'iĝ'as sur la ideologi'o de „liber'ig'o de individu'o'j el famili'o'j”, kio'n real'e praktik'is Pol Pot en Kamboĝo. Rezult'e nask'iĝ'as mizer'a soci'o.

Dev'ig'at'a'j

La japan'a juĝ'ist'ar'o ŝajn'e sub'ten'as tradici'a'j'n famili'a'j'n valor'o'j'n. Kort'um'o decid'is last'a'temp'e, ke la civil'a jur'o, kiu postul'as sam'a'n famili'a'n nom'o'n de ge'edz'o'j, ne atenc'as baz'a'n hom'rajt'o'n. Tio ne kontent'ig'is edz'in'o'j'n dev'ig'at'a'j'n rezign'i pri si'a'j famili'a'j nom'o'j. La kort'um'o opini'is, ke ge'edz'o'j kun mal'sam'a'j nom'o'j mal'fort'ig'as la tradici'a'n famili'a'n lig'o'n.

En ali'a kaz'o fer'voj'a kompani'o vol'is, ke la famili'o de demenc'ul'o, kiu vag'is sur la trak'o'j'n kaj est'is sur'vetur'it'a de trajn'o, pag'u kompens'o'n pro la damaĝ'o'j kaŭz'it'a'j al la kompani'o. La kort'um'o ne akcept'is la respond'ec'o'n de la famili'an'o'j, tamen klar'ig'is, ke sub ali'a'j cirkonstanc'o'j pov'us est'i, ke oni ja kompens'u la kompani'o'n.

La verdikt'o mal'trankvil'ig'is tiu'j'n, kiu'j hejm'e vart'as famili'an'o'j'n. Ŝajn'as, ke ju pli zorg'e ili vart'as, des pli ili respond'ec'as.

Pedal'e normal'e!

En la aŭstr'a ĉef'urb'o Vieno bicikl'ad'o iĝ'as pli kaj pli popular'a. Tem'is unu'e pri ĉef'e hobi'a afer'o, tamen last'a'temp'e la bicikl'o far'iĝ'is jam oft'e vetur'il'o por ĉiu'tag'a uz'o.

En 1990 bicikl'a'j koridor'o'j sum'is en Vieno 190 km, aktual'e jam 1298 km. Krom'e ekzist'as 39 000 lok'o'j por star'ig'i bicikl'o'j'n. La bicikl'a'n voj'o'n antaŭ la ŝtat'a oper'ej'o uz'is labor'tag'e en februar'o 2016 averaĝ'e 2300 bicikl'ant'o'j. Tio est'as drast'e pli ol pas'int'jar'e, sed la ĉef'a kial'o por la kresk'o est'is la varm'a, sen'neĝ'a kaj sen'pluv'a veter'o.

Apart'ig'it'a'j

Voj'montr'il'o'j sur la strat'o'j kaj special'a'j urb'a'j map'o'j gvid'as bicikl'ant'o'j'n, kiu'j nur mal'oft'e dev'as miks'i si'n en la danĝer'a'n aŭt'o'trafik'o'n. La bicikl'ej'o'j est'as preskaŭ ĉie apart'ig'it'a'j dis'de la por'aŭt'a'j, por'bus'a'j kaj por'tram'a'j koridor'o'j.

Ŝtel'i bicikl'o'n est'as preskaŭ la perfekt'a krim'o. Nur 5 % de la ŝtel'it'a'j bicikl'o'j re'ven'as al la posed'ant'o'j. La pred'o re'aper'as en pul'bazar'o aŭ est'as eksport'at'a en orient-eŭrop'a'j'n land'o'j'n. En Vieno ekzist'as milion'o da bicikl'o'j, el kiu'j est'as ŝtel'it'a'j ĉiu'jar'e preskaŭ 10 000.

Flug'e en la rekord'o'j'n

Sen'dub'e la ĉef'a sport'o en Sloveni'o est'as ski'ad'o. La land'o est'as du-tri'on'e alp'a-mont'ar'a kaj preskaŭ ĉiu'j san'a'j ge'jun'ul'o'j sci'as ski'i.

Dum dek'o da jar'o'j sloven'a'j ski'ist'o'j hav'is bon'a'j'n rezult'o'j'n en klasik'a'j spec'o'j de la Mond'a Pokal'o de Alp'a Ski'ad'o (slalom'o, grand'slalom'o ktp). La pint'o'n ating'is la ski'ist'in'o Tin'a Maze. En 2014 ŝi iĝ'is mond'a ĉampion'o sum'e en ĉiu'j fak'o'j de la Mond'a Pokal'o de Alp'a Ski'ad'o, kun rekord'a nombr'o de poent'o'j neniam antaŭ'e ating'it'a.

Salt'o'j

Ĉi-jar'e si'n prezent'is nov'a nom'o en ali'a ski'vet'kur'o – ski'a'j flug'o'j, fak'o de pli ol 200-metr'a'j salt'o'j. Fin'e de la sezon'o, en mart'o, Peter Prevc iĝ'is mond'a ĉampion'o, kaj, kiel Tin'a Maze, ating'is absolut'a'n rekord'o'n kun en'tut'e 2303 poent'o'j, pli ol iu ajn antaŭ li.

La 23-jar'aĝ'ul'o, kiu nask'iĝ'is kaj viv'as en vilaĝ'o en nord'a Sloveni'o, akr'ig'is ali'a'j'n rekord'o'j'n. Li flug'is 250 metr'o'j'n kaj venk'is en si'a unu'nur'a sezon'o 15 foj'o'j'n. Li ating'is la unu'a'n lok'o'n ankaŭ en la t.n. nov'jar'a Turne'o de Kvar Ski'flug'ej'o'j, kiu okaz'as en Germanio kaj Aŭstrio. Supoz'ebl'e nun atend'as li'n riĉ'a karier'o.

Prevc de'ven'as de famili'o kun du frat'o'j kaj du frat'in'o'j. Ankaŭ ambaŭ frat'o'j ski'flug'as. La 17-jar'aĝ'a Dom'e'n jam aparten'as al la mond'a elit'o, ĉar ĉi-sezon'e li rang'iĝ'is 14a en la mond'o.

Manĝ'ebl'a plag'o

De'pend'e de la veter'o ebl'as observ'i mult'e da fiŝ'kapt'ist'o'j sur la bord'o'j de la river'o Tamiz'o en sud'a Angli'o. Plej'part'e tem'as pri hobi'a'j fiŝ'kapt'ist'o'j. Abund'as ĉ. 125 fiŝ'o'speci'o'j en akv'o'j deklar'it'a'j en 1957 biologi'e mort'a'j.

Re'ven'is al Tamiz'o ekzempl'e trut'o'j kaj salm'o'j, kaj antaŭ kelk'a'j jar'o'j est'is en'konduk'it'a'j i.a. perk'o'j kaj kankr'o'j. Tamen malgraŭ tio, ke la river'o nun pli pur'as ol antaŭ 200 jar'o'j, ne for'est'as problem'o'j.

Kultiv'ad'o

En la 1970aj est'is en'akv'ig'it'a pro komerc'a'j kial'o'j nov'a kankr'o-speci'o, la amerik'a signal'a kankr'o (Pacifastacus leniusculus). Oni atend'is, ke ĝi'a kultiv'ad'o est'os komerc'e sukces'a.

Tamen ne ven'is profit'o'j – mal'e, mal'san'o. La nov'ul'o al'port'is t.n. kankr'a'n pest'o'n, kiu ne efik'is sur ĝi'n mem sed sur la indiĝen'a'n blank-ung'a'n kankr'o'n (Austropotamobius pallipes). Krom'e pro si'a'j tunel'et'o'j ĝi sub'fos'as river'o- kaj kanal'o-bord'o'j'n. En 2011 la brit'a akv'o'voj'o-instanc'o (British Waterways) lanĉ'is 250 000-pund'a'n projekt'o'n por ek'ripar'i bord'o'j'n.

Kaf'ej'o

Por prov'i solv'i la problem'o'n entrepren'ist'o, Bob Ring, decid'is kapt'ad'i la signal'a'j'n kankr'o'j'n kaj ili'n vend'i al restoraci'o'j. Kankr'o-Bob, kiel li nom'is si'n, kre'is ankaŭ mov'ebl'a'n kaf'ej'o'n, en kiu li atent'as pri la ekologi'a problem'o, sam'temp'e ofert'ant'e bon'gust'a'j'n kankr'o-plad'o'j'n.

Tamen mult'a'j kankr'o'j est'as en'port'it'a'j el Ĉini'o. Ankoraŭ ne est'as for'ig'it'a la minac'o de la signal-kankr'o, kiu ŝajn'e, malgraŭ la klopod'o'j de Kankr'o-Bob kaj ali'a'j, pli kaj pli dis'vast'iĝ'as.

Cement'o - kaj mal'konsent'o

Protest'is en april'o naŭ vir'in'o'j el la urb'o Kendeng, centr'a Jav'o, Indonezio, antaŭ la prezid'ant'a palac'o en la ĉef'urb'o, Ĝakarto, pro konstru'ad'o de cement-fabrik'o en ili'a urb'o.

Ili dir'is, ke la fabrik'o en'danĝer'ig'os la ĉirkaŭ'aĵ'o'n kaj la medi'o'n, kaj ke kultiv'ist'o'j perd'os si'a'n labor'o'n. Tamen ili protest'is laŭ ne'kutim'a manier'o: ili met'is si'a'j'n pied'o'j'n en cement'o'n kiel simbol'o, ke kultiv'ist'o'j est'os mal'liber'ig'it'a'j pro la fabrik'o.

Ĉirkaŭ la karst'a region'o Kendeng viv'as kred'ant'o'j de la samin-filozofi'o. Ĝi est'as tradici'a kred'o kontraŭ'kapital'ism'a. Adept'o'j rajt'as nur kultiv'i kaj ili viv'as tradici'e, uz'ant'e la natur'a'j'n krud'material'o'j'n por si'n viv'ten'i. Kvankam la kred'o ne est'as oficial'e agnosk'it'a, la indonezia leĝ'o permes'as la rajt'o'n ajn'manier'e kred'i.

Kultur'a'j hered'aĵ'o'j

En la region'o est'as bel'a natur'a pejzaĝ'o, freŝ'a grund'akv'o, kaj kultur'a'j hered'aĵ'o'j. Do la loĝ'ant'ar'o konsent'as, ke oni dev'as protekt'i la region'o'n, ne nur pro la tradici'a viv'ten'ad'o de la popol'o sed ankaŭ pro la medi'o kaj kultur'o.

Tamen la komerc'ist'o'j hav'as ali'a'n vid'punkt'o'n. La riĉ'a natur'a krud'material'o en la region'o est'as ekspluat'ind'a kaj cement-fabrik'o la plej bon'a opci'o. Unu'e oni mal'akcept'is la propon'o'n pro medi'a'j kial'o'j, sed fin'fin'e la lok'a reg'ist'ar'o ĝi'n permes'is. Oni suspekt'as, ke la firma'o sub'aĉet'is la politik'ist'o'j'n. Fakt'e raport'o de la indonezia medi'o-forum'o WALHI montr'is, ke la Kendeng-region'o mal'taŭg'as por konstru'i fabrik'o'n.

Mon'o perd'iĝ'as

Por ŝanĝ'i la popol'a'n vid'punkt'o'n, la firma'o promes'is prosper'a'n viv'o'n pro la konstru'ad'o de la fabrik'o. Tamen la samin-an'o'j, kiu'j viv'as simpl'e, ne bezon'as pli'a'n prosper'o'n. Por ili sufiĉ'as la natur'o kaj mon'o'n ili ne bezon'as. Ili'a princip'o tekst'as: „Mon'o perd'iĝ'os, sed la natur'o neniam perd'iĝ'os”.

Krom'e ili ne vol'as far'iĝ'i labor'ist'o'j en la fabrik'o, ĉar tio kontraŭ'as ili'a'n kred'o'n. Ili opini'as ankaŭ, ke la fabrik'o kaŭz'as problem'o'j'n al „la patr'in'o”, antropomorf'ism'o por la natur'o kaj la di'in'o de la kred'ant'o'j.

Malgraŭ ĉio, la fabrik'o nun est'as konstru'at'a. Kaj do, ĉar la prezid'ant'o, Joko Widodo [ĝoko ŭidodo], pli bon'e kon'at'a kiel Jokowi [ĝokoŭi], promes'is en si'a elekt'o-kampanj'o sub'ten'i la mal'riĉ'ul'o'j'n, se ili hav'as problem'o'n, la kultiv'ist'in'o'j protest'is antaŭ la prezid'ant'a palac'o.

Grand'a pen'o

Fakt'e la protest'o'j daŭr'as jam pli ol unu jar'o'n. La kultiv'ist'o'j marŝ'is 122 kilo'metr'o'j'n por montr'i la grand'a'n pen'o'n batal'i kontraŭ la fi'riĉ'ul'o'j. La kultiv'ist'in'o'j tend'um'is ĉe la en'ir'ej'o de la fabrik'o por mal'permes'i en- kaj el-ir'ad'o'n.

Ĝeneral'e la popol'o sub'ten'as la ag'ad'o'n de la vir'in'o'j. Tamen argument'as ali'a'j, ke la fabrik'o favor'e efik'os sur la ekonomi'o'n. La naci'a komision'o pri hom'a'j rajt'o'j bedaŭr'is la protest'o'n antaŭ la prezid'ant'a palac'o sed esper'is, ke la reg'ist'ar'o baldaŭ solv'os la problem'o'n.

Fak'a help'o

Eks'a slovak'a ministr'o pri financ'o, Iv'a'n Mikloš [mikloŝ], 55-jar'aĝ'a, est'is nom'um'it'a ĉef'o de ekonomi'a konsil'ist'ar'o en Ukrainio, laŭ anonc'o de la ukraina ĉef'ministr'o Volodymyr Hrojsman.

Mikloš last'e sukces'e serv'is kiel konsil'ist'o de la eks'a ukraina ministr'in'o pri financ'o Natal Jareskova. Kiel membr'o de la slovak'a reg'ist'ar'o li en'konduk'is en 2004 19%-an unu'ec'a'n impost'o'n.

Rikolt'i optimism'o'n

Ĉu detru'i la tropik'a'n pluv'arb'ar'o'n por kultiv'i soj'fab'o'j'n, kiu'j iĝ'as furaĝ'o por bov'o'j? Ne bon'a ide'o! Ĉu transport'i riz'o'n el Azi'o al Eŭrop'o? Ankaŭ ne. Pli bon'e produkt'i ambaŭ, kie oni ili'n bezon'as.

„Danub'a Soj'o” est'as inter'naci'a asoci'o kun si'a sid'ej'o en Vieno, Aŭstrio. Ĝi cel'as daŭr'i'pov'a'n produkt'ad'o'n de soj'fab'o'j sen gen-teknologi'o kaj laŭ eko-norm'o, por proviz'i region'o'j'n en mez'a Eŭrop'o per albumin'o. La part'um'ant'a'j kamp'ar'an'o'j uz'as nur are'o'j'n, kiu'j jam antaŭ 2008 est'is uz'at'a'j por kultiv'ad'o.

Mond'skal'e

Soj'fab'o'j est'as hodiaŭ mal'facil'e anstataŭ'ig'ebl'a'j. Mond'skal'e oni produkt'is 17 milion'o'j'n da tun'o'j en la jar'o 1960 kaj 319 milion'o'j'n en 2015. La land'o'j de Eŭrop'a Uni'o (EU) bezon'as jar'e 40 milion'o'j'n da tun'o'j da soj'o (fab'o'j kaj ŝrot'o), sed EU-produkt'ad'o ating'is nur iom pli ol unu milion'o'n.

Ankaŭ Aŭstrio eg'e de'pend'as de import'ad'o de soj'fab'o'j. Est'ont'ec'e oni vol'as produkt'i soj'fab'o'j'n sur unu milion'o da hektar'o'j en la danub'a region'o kaj tiel redukt'i import'aĵ'o'j'n.

Relativ'e

Pli nov'a est'as produkt'ad'o de riz'o en Aŭstrio. Jam de jar'o'j kamp'ar'an'o'j en Burgenland'o (la plej orient'a federaci'a land'o de Aŭstrio) eksperiment'as per divers'a'j riz'o-plant'o'j, kiu'j kresk'as sur relativ'e sek'a'j kamp'o'j kaj ne bezon'as daŭr'e star'i en akv'o.

Kelk'a'j prov'a'j rikolt'o'j optimism'ig'as la kamp'ar'an'o'j'n. Se sukces'os la eksperiment'o, Burgenland'o est'os en la mond'o la plej nord'a region'o, en kiu kresk'as riz'o.

Saga'o pri dis'flor'o kaj pere'o

Mikael'o Bronŝtejn aper'ig'is nov'a'n libr'o'n el la histori'o de Esperant'o-mov'ad'o en Rusio kaj Sovetio. Pri tiu tem'o est'as jam verk'it'a'j de li la ese'ar'o Legend'o'j pri SEJM kaj roman'o'j Oni ne paf'as en Jamburg kaj Dek tag'o'j de kapitan'o Postnikov.

La nov'a roman'o rakont'as pri la period'o, kiam la mov'ad'o en la land'o evolu'is plej rapid'e, far'iĝ'is plej grand'nombr'a kaj aktiv'a dum tut'a si'a ekzist'o, kaj fin'e de kiu ĝi tragik'e pere'is – inter la jar'o'j 1918 kaj 1938. La roman'o est'as grand'eg'a, prezent'ant'e ankaŭ la vast'a'n panoram'o'n de la viv'o de la land'o en tiu tre'eg'e komplik'a temp'o, kaj ŝanĝ'o'j en la ĝeneral'a viv'o refrakt'iĝ'as en la viv'o de esperant'ist'o'j. La event'o'j okaz'as en Moskvo, Petrograd'o-Leningrado, Parizo, Madrido, profund'a ukraina provinc'o, krimea step'o, Palestino ... Ver'ŝajn'e, la aŭtor'o dev'ig'is si'n kelk'foj'e halt'i en cert'a'j pri'skrib'o'j, por ke la tekst'o ne ŝvel'u ekster akcept'ebl'a'j lim'o'j.

Stereo'skopi'a bild'o

La roman'o hav'as kvin ĉef'a'j'n tem'lini'o'j'n, kiu'j inter'plekt'iĝ'as, interfer'as, dis'iĝ'as kaj de'nov'e kun'iĝ'as, kre'ant'e stereo'skopi'a'n bild'o'n de la viv'o de la esperant'ist'o'j dum la tut'a konsider'at'a period'o. La ĉef'a'j protagonist'o'j-esperant'ist'o'j aparten'as al divers'a'j soci'a'j tavol'o'j kaj naci'ec'o'j: la simpl'a ukraina kamp'ar'an'o kaj la vilaĝ'a forĝ'ist'o Vasilj, petrograd'a labor'ist'o, de'ven'ant'a el jud'a urb'et'o, apud'a al Vasilj, Ŝlomo, la franc'a ofic'ist'in'o kaj ĵurnal'ist'in'o Franc'in'e, moskva instru'ist'in'o, de'ven'ant'a el Siberio, Ver'a, kaj soldat'o-fusil'ist'o el latv'a regiment'o, Tal'is.

Ili'a'j person'ec'a'j, profesi'a'j kaj famili'a'j evolu'o'j dum 20 jar'o'j est'as lig'it'a'j kun Esperant'o. Ili viv'as en tiu medi'o; la centr'a event'o de la roman'o, en kiu ja part'o'pren'as ĉiu'j kvin, est'as la Sat-kongres'o en Leningrado en 1926. La feliĉ'a kvin'op'o etern'iĝ'is sur kongres'temp'a komun'a fot'aĵ'o ... Krom tiu kvin'op'o de person'o'j fikci'a'j, en la roman'o rol'as person'o'j histori'a'j: fam'a'j esperant'ist'o'j kiel Nedoŝivin, Saĥarov, Postnikov (la hero'o de la pli fru'a fam'a roman'o de Bronŝtejn), Drezen, Lant'i, Demidjuk, Nekrasov, Miĥalski, Sneĵko kaj mult'a'j ali'a'j. Ni renkont'iĝ'as sur la roman'paĝ'o'j ankaŭ kun la grav'eg'a'j person'o'j de la land'o: Lenin, Trockij, Stalin kaj mult'a'j ali'a'j (kiu'j, laŭ la vol'o de la aŭtor'o, i'o'n dir'as pri Esperant'o). Tamen la rol'o'j de ĉiu'j real'a'j person'o'j (krom unu escept'o – Podkaminer) est'as epizod'a'j, kaj ili est'as bezon'at'a'j por emfaz'i la real'ec'o'n de la roman'o.

Kun'viv'i la epok'o'n

Kompren'ebl'e, la ĝeneral'e tragik'a final'o est'as antaŭ'vid'ebl'a: ja ni kon'as la histori'o'n kaj sci'as mult'o'n pri la Grand'a Teror'o kaj pri la sort'o de la esperant'ist'o'j en tiu temp'o. Sed unu afer'o est'as simpl'e sci'i pri la fakt'o'j, kaj la ali'a – kun'viv'i la epok'o'n kun la viv'e prezent'it'a'j hom'o'j, tra'sent'i la tiam'a'n tragedi'o'n. Jes, ni sci'as, ke ne ĉiu'j esperant'ist'o'j tiu'temp'e pere'is aŭ est'is persekut'it'a'j; iu'j bon'ŝanc'is – sed ankaŭ ĉe la „bon'ŝanc'ul'o'j” la epok'o las'is si'a'n morn'a'n sigel'o'n. Viv'a bild'o de tiu temp'o ne simpl'e en ni'a lingv'o, sed en esperant'ist'a, mov'ad'a percept'o – tio ĝis nun mank'is, kaj tio nun ekzist'as!

Profund'a esplor'labor'o

La roman'o est'as histori'a ne nur pro tio, ke ĝi rakont'as pri iu histori'a epok'o, sed ankaŭ pro tio, ke ĝi est'as baz'it'a sur grand'a profund'a esplor'labor'o de la aŭtor'o kaj est'as akompan'at'a de ar'o da dokument'o'j (inkluziv'e ilustr'aĵ'o'j'n), kiu'j en'plekt'iĝ'as en la tekst'o'n. Poezi'a'j cit'aĵ'o'j el la plej bril'a tiam'a tie'a poet'o Miĥalski (unu el li'a'j vers'o'j don'is la titol'o'n al la roman'o), artikol'o'j el esperant'ist'a'j gazet'o'j, cit'aĵ'o'j el rus'a'j ĵurnal'o'j kaj artikol'o'j de sovetiaj grav'ul'o'j en'fram'ig'as la ĉapitr'o'j'n kaj konfirm'as tio'n, kio'n oni leg'as en la tekst'o fikci'a. Tial la libr'o'n ebl'as nom'i ver'a roman'o-esplor'o (tia jam est'is, ceter'e, Dek tag'o'j de kapitan'o Postnikov, do, la stil'o por la ĝenr'o est'as por la aŭtor'o kon'at'a). Fon'e de ĉiu prezent'at'a epizod'o sent'ebl'as baz'o – grav'a plus'o por histori'a beletr'aĵ'o.

Erar'et'o'j

En tiom grand'eg'a histori'a bild'o en'ŝtel'iĝ'is kelk'a'j erar'et'o'j kaj anakronism'o'j. Ekzempl'e, parol'ad'o de Lenin al Tal'is (p. 46) stil'e aspekt'as kiel parodi'o al propagand'a'j film'o'j el la 1930aj. Real'ec'e tio ne aspekt'as. Krom'e, tie est'as erar'o: la gazet'o Iskra ekzist'is en 1900-1906, kaj Lenin pri ĝi okup'iĝ'is ĝis 1903; en 1912 la gazet'o de la bolŝevist'o'j est'is Pravda, kiu'n ili ĵus akapar'is de la tiu'temp'e ekster'frakci'a social-demokrat'o Trockij. Sur p. 240 tem'as pri april'o de 1925 kaj la celebr'o de la nask'iĝ'tag'o de Lenin. Tamen, ek'de la mort'o de Lenin en 1924 ĝis 1955 oni celebr'is li'a'n memor'o'n en la mort'o'dat'o (21.01) kaj nur post'e – en la nask'iĝ'tag'o (22.04).

La tradici'o de la „lenin'a'j lecion'o'j” aper'is en komsomol'o nur en 1970, okaz'e de la 100-jar'iĝ'o post li'a nask'iĝ'o. La moskva Kolon'a Hal'o (p. 295), kie okaz'as koncert'o'j kaj solen'aĵ'o'j, trov'iĝ'as ne en Kreml'o, sed en la Dom'o de Unu'iĝ'o'j (eks'a Nobel'a Kun'ven'ej'o). La solen'a akcept'o, kiu'n part'o'pren'is Franc'in'e, pli ver'ŝajn'e, pov'is okaz'i en la Hal'o de Sankt'a Georg'o de la Grand'a Kreml'a Palac'o. Nu, da tia'j mis'o'j est'as tre mal'mult'e, kaj ili'a ĉe'est'o nur emfaz'as la ĝeneral'a'n histori'a'n ver'ec'o'n de la verk'o.

Inter lup'o'j kri'u lup'e

Grand'a problem'o, pri kiu medit'as la aŭtor'o, est'as la rilat'o inter la mov'ad'a strategi'o, kiu'n elekt'is Drezen, kaj sort'o'j de la mov'ad'o en Sovetio. Drezen far'iĝ'is mov'ad'a diktator'o jam en la 1920aj; la aŭtor'o, fakt'e, dir'as, ke Drezen est'is stalin'ist'o antaŭ ol stalin'ism'o, kiel tia, form'iĝ'is! Li rekt'e alud'as pri tio, pri'skrib'ant'e konversaci'o'n inter Saĥarov kaj Postnikov dum la Viena UK (p. 183). Person'a diktator'ec'o kaj sen'kompat'o al ĉiu'j kontraŭ'ul'o'j, ne dezir'ant'a'j al li ced'i, – jen la strategi'o de Drezen en la Esperant'o-mov'ad'o. Se ĝi imit'is kaj eĉ devanc'is tio'n, kio ekzist'is en la soci'o ĝeneral'e, esprim'ebl'as ankaŭ pli simpl'e: inter lup'o'j kri'u lup'e.

Objektiv'e, tiu strategi'o don'is al la mov'ad'o bon'a'j'n frukt'o'j'n: kvant'o da kurs'o'j, lok'a'j grup'o'j; la membr'ar'o de Se'u kresk'is envi'ind'e por kiu ajn period'o – nun ni rev'i ne pov'as pri io simil'a. Ankaŭ cert'a'j sign'o'j de la de'supr'a agnosk'o ne mank'is. Ne mal'atent'ind'as la evolu'o de la kultur'a flank'o: oni kre'is bon'a'j'n original'aĵ'o'j'n, traduk'is, el'don'is revu'o'j'n kaj libr'o'j'n ... Kaj la mov'ad'o daŭr'e bon'e funkci'is, eĉ kiam la ekster'a prem'o ek'evident'ebl'is post la definitiv'a venk'o de la stalin'ism'o en 1929-1930, kio'n special'e montr'as Bronŝtejn en la pri'skrib'o de fikci'a'j, sed elokvent'e prezent'it'a'j renkont'iĝ'o'j de Peters kun Drezen (p. 323-328) kaj de Stalin kun NKVD-estr'o'j (p. 409-412).

En'kadr'e de tiu strategi'o Drezen komenc'e ŝir'is la rilat'o'j'n kun UEA, post'e, kiam ek'neces'is tio, kun Sat ... Ĉio stat'is bon'e – sed la aŭtor'o per la buŝ'o de Saĥarov (p. 185) pri'skrib'as la danĝer'o'j'n de tiu strategi'o kaj de la vertikal'a struktur'o de la mov'ad'o: tiu struktur'o pov'as tre facil'e pere'i pro fal'o de si'a supr'o. Kun'e kun ĝi'a'j part'o'pren'ant'o'j.

La tragik'a sort'o de la mov'ad'o en 1937-1938 est'as cert'a sekv'o de la centr'ad'o de la mov'ad'o sub diktator'ec'a gvid'o de Drezen – pro tio ĝi'n ebl'is frakas'i tuj. Sed, de ali'a flank'o, tiu organiz'a manier'o, kiu konform'ism'e sekv'is la politik'a'j'n ŝanĝ'o'j'n de la total'ism'a ŝtat'o, permes'is al la mov'ad'o sukces'e tra'viv'i kaj la unu'a'n ond'o'n de amas'a'j reprezali'o'j en 1929-1931, kaj la du'a'n en 1934-1935, kaj nur la Grand'a Teror'o de 1937-1938 plen'e ĝi'n frakas'is. Ĉu tio est'is nepr'a destin'o? Mi ne cert'as – ja la teror'o (kiu mem est'is ver'e ne'evit'ebl'a) pov'is est'i iom mal'pli grand'a (sam'e kiel eĉ pli grand'a!), kaj de tio de'pend'is, ĉu ĝi tuŝ'os esperant'ist'o'j'n, ĉu ne. La spert'o de cert'a'j ali'a'j land'o'j, kiu'j tra'viv'is simil'a'j'n reĝim'o'j'n, montr'as, ke tia'spec'a konform'ism'o ja foj'foj'e help'is. Do, unu'nur'a'n respond'o'n, ĉu la mov'ad'a strategi'o de Drezen est'is plen'e erar'a, don'i apenaŭ ebl'as. Est'as pli ver'ŝajn'e, ke sen tiu konform'ism'o la mov'ad'o pov'is mal'aper'i eĉ pli fru'e ...

Ĉu lecion'o?

Do, ĉu oni pov'as ekstrakt'i el tiu period'o iu'n cert'a'n lecion'o'n, mi ne pov'as respond'i. Histori'o, kiel oni dir'as, instru'as nur pri tio, ke ĝi neni'o'n kaj neniu'n instru'as. Por tio la libr'o – sam'e, kiel ĉiu honest'a histori'a libr'o, ĉu scienc'a, ĉu beletr'a – ne taŭg'as. Sed por kio ĝi ja taŭg'as – est'as re'nov'ig'o de re'memor'o'j pri bon'a'j hom'o'j, si'n'don'a'j al si'a fin'a ideal'o, kiu'j erar'is, sufer'is, pere'is ..., sed sen'dub'e merit'as ni'a'n dank'o'n pro tio, ke ili evolu'ig'is ni'a'j'n lingv'o'n, ide'ar'o'n (eĉ per si'a'j erar'o'j) kaj kultur'o'n kaj pag'is por tio minimum'e romp'it'a'j'n sort'o'j'n, kaj oft'e si'a'j'n viv'o'j'n. Dank'e al la grand'a labor'o de Bronŝtejn ni pli bon'e kaj pli viv'e ili'n imag'as – kaj pro tio kun pli fort'a konsci'o dev'as ni'n klin'i antaŭ ili'a memor'o.

Mikael'o Bronŝtejn: Mi stel'o'j'n jung'is al rev'ad'o. Eld. Impet'o, Moskvo, 2016. 566 paĝ'o'j, broŝur'it'a. ISBN 978-5-7161-0286-6.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Funebr'o'j spac'e ŝpar'a'j ... kaj mult'e'kost'a'j

Kio'n vi prefer'as post la mort'o, ĉu las'i vi'n en'ter'ig'i en sen'anim'a skatol'o aŭ far'i vi'a'n cindr'o'n sterk'o por plant'o'j? Ĉini'o dezir'as, ke ĝi'a'j civit'an'o'j elekt'u la last'a'n.

Ĉin'o'j tradici'e kred'is, ke anim'o'j pov'as ripoz'i en pac'o, nur se ili'a korp'o est'as kovr'it'a per grund'o, kaj la kutim'o est'is rigard'at'a kiel respekt'eg'o al la mort'int'o'j. Ĉin'o'j atribu'is grand'a'n grav'ec'o'n al funebr'a ceremoni'o, ĉar ili opini'is, ke la mort'o est'as la komenc'o de ali'a viv'o.

Riĉ'ul'o'j dezir'is viv'i plu luks'a'n viv'o'n, kaj potenc'ul'o'j vol'is rest'i potenc'a'j en ali'a mond'o. En la antikv'a Ĉini'o ĉiu imperi'estr'o konstru'ig'is tomb'o'n por si je grand'eg'a kost'o. La plej grandioz'a est'as la maŭzole'o de Qin Shi Huang, la unu'a imperi'estr'o de la dinasti'o Qin.

Argil'a'j figur'o'j

Ĝi kovr'as are'o'n de 56,25 kvadrat'a'j kilo'metr'o'j. La argil'a'j figur'o'j de soldat'o'j kaj ĉeval'o'j, kolekt'o de tomb'a'j trezor'o'j, kopi'is la potenc'a'n arme'o'n de la imperi'estr'o, kiu konker'is kaj unu'ig'is ses regn'o'j'n.

Nun en ĉin'a'j urb'o'j kun lim'ig'it'a spac'o, mort'o far'iĝ'as mult'e'kost'a afer'o, ĉar la prez'o de ter'o por tomb'o'j rapid'e kresk'as kun tiu por dom'o'j. Laŭ oficial'a'j don'it'aĵ'o'j, la averaĝ'a kost'o de funebr'a serv'o en 2015 en Pekino est'is 70 000 juan'o'j (proksim'um'e 9500 eŭr'o'j), inkluziv'e de tomb'o. Tim'ant'e la kresk'ant'a'j'n kost'o'j'n, mult'a'j mal'jun'ul'o'j hast'as nun aĉet'i tomb'o'n por si mem.

Gravur'it'a'j pentr'aĵ'o'j

La amas'tomb'ej'o Baling en Xi'an est'as unu el la plej grand'a'j tomb'ej'o'j en nord-okcident'a Ĉini'o. Tie kuŝ'as pli ol 20 000 tomb'o'j. Inter ili est'as cent luks'a'j tomb'o'j, ekzempl'e famili'a'j tomb'o'lok'o'j kaj pavilon-tomb'o'j. La ĉerk'o est'as en'ter'ig'it'a sub pavilon'o kun gravur'it'a'j kolor'a'j pentr'aĵ'o'j, flor'o'j kaj ideogram'o'j. Tomb'o'j por ties post'e'ul'o'j est'as rezerv'it'a'j ĉirkaŭ la pavilon'o.

Funkci'ul'o de la tomb'ej'o dir'is, ke la prez'o de pavilon'o vari'as laŭ la grand'ec'o kaj situ'o, kaj la plej luks'a kost'as 700 000 juan'o'j'n. La plej mult'e'kost'a est'as famili'a tomb'o'lok'o, kiu kost'as milion'o'n da juan'o'j kaj est'as akir'ebl'a per antaŭ'mend'o.

Hom'o'j kaj natur'o

La funebr'a serv'o en la tut'a land'o respond'as la al'vok'o'n de la reg'ist'ar'o por spac'e ŝpar'a'j kaj ekologi'e amik'a'j alternativ'o'j al kutim'a en'tomb'ig'o. La ministeri'o pri civil'a'j afer'o'j kaj ok ali'a'j ministeri'o'j publik'ig'is cirkuler'o'n pri tio en februar'o. La ĉin'a reg'ist'ar'o rekomend'as tiel nom'at'a'n ekologi'a'n sepult'o'n por cert'ig'i harmoni'o'n inter la hom'o'j kaj la natur'o.

La cindr'o'j de pli ol 13 700 mort'int'o'j en Pekino est'is dis'ŝut'it'a'j en la mar'o'n ek'de 1994, kiam tiu serv'o est'is anonc'it'a. Mar'a sepult'o popular'iĝ'as mez'e de la fort'a instig'o de la reg'ist'ar'o. La pekina centr'o de funebr'a serv'o dis'ŝut'is la cindr'o'j'n de pli ol 2000 mort'int'o'j en la mar'o'n en la last'a jar'o, du'obl'e pli ol en 2012.

Mult'a'j elekt'as la serv'o'n pro financ'a'j kial'o'j, tamen pli da pekin'an'o'j akcept'as ĝi'n pro konsci'o pri medi'protekt'o. La serv'o dispon'ebl'as sen'pag'e ek'de 2009. La centr'o organiz'as du tia'j'n ceremoni'o'j'n preskaŭ en ĉiu semajn'o de mart'o ĝis novembr'o.

Kristal'a'j pend'aĵ'o'j

En Ŝanhajo funebr'a entrepren'o komenc'is propon'i al klient'o'j la serv'o'n trans'form'i kremaci'it'a'j'n rest'aĵ'o'j'n de ili'a'j famili'an'o'j en kristal'a'j'n akcesor'aĵ'o'j'n, kiel ekzempl'e ring'o'j'n kaj pend'aĵ'o'j'n. La Municip'a Funebr'a Dom'o de Ŝanhajo propon'as la serv'o'n kiel solv'o'n al mank'o de ter'o por tomb'ej'o'j.

Ĝi anonc'is la serv'o'n en april'o antaŭ la fest'o Qingming, en kiu ĉin'o'j vizit'as la tomb'o'j'n de si'a'j parenc'o'j por ili'n re'memor'i. La funebr'a dom'o dir'is, ke ili uz'as alt-temperatur'a'n brul'ad'o'n por trans'form'i cindr'o'n en kompakt'a'n struktur'o'n, kiu est'as mal'mol'a sam'e kiel kristal'o kaj pov'as est'i kolor'ig'it'a.

Funebr'ul'o'j ĉe la Municip'a Funebr'a Dom'o pov'as akir'i juvel'o'n far'it'a'n el la cindr'o de ili'a famili'an'o kontraŭ 17 900 juan'o'j. La funebr'a dom'o dir'is, ke la prez'o fal'os, se tiu serv'o popular'iĝ'os.

Mal'jun'iĝ'ant'a soci'o

Mult'a'j provinc'o'j dir'is, ke tomb'ej'a spac'o el'ĉerp'iĝ'os en la ven'ont'a'j dek jar'o'j, se ili ne konstru'os nov'a'j'n tomb'ej'o'j'n, ĉar pli ol naŭ milion'o'j da hom'o'j mort'as ĉiu'jar'e en Ĉini'o. La cifer'o kresk'os plu en tiu mal'jun'iĝ'ant'a soci'o.

Sed la dis'vast'ig'o de spac'e ŝpar'a'j kaj ekologi'e amik'a'j alternativ'o'j al kutim'a en'tomb'ig'o mal'facil'e akcept'ebl'as precip'e en la kamp'ar'o kaj region'o'j loĝ'at'a'j de etn'a'j minoritat'o'j, kie en'ter'ig'o de kadavr'o'j rest'as permes'it'a.

La reg'ist'ar'o instig'as si'a'j'n civit'an'o'j'n en'ter'ig'i cindr'o'j'n sub arb'o'j aŭ flor'o'j aŭ dis'ŝut'i ili'n en la mar'o'n en region'o'j kun sever'a kremaci-politik'o. Ĝi rekomend'as profund'a'n en'ter'ig'o'n kaj mal'grand'a'j'n tomb'o'j'n en la ceter'a'j region'o'j. La reg'ist'ar'o subvenci'as la elekt'o'n de ekologi'a sepult'o.

La idiom'o de insul'o Ĵerzej'o

En oktobr'o 2015 mi feri'is kun mi'a famili'o sur la insul'o Ĵerzej'o, la plej grand'a el la Manik'a'j Insul'o'j de Briti'o. Mi hav'is du motiv'o'j'n por dezir'i vojaĝ'i tie'n: unu'e, ĉar mi est'is inform'it'a, ke tiu lok'o est'as bel'a; du'e, ĉar mi interes'iĝ'as pri minoritat'a'j lingv'o'j kaj dialekt'o'j.

Distrikt'a vokt'o

Ver'e ind'as vizit'i Ĵerzej'o'n. Ĝi est'as bel'a, mal'grand'a insul'o, distanc'a nur du'dek'o'n da kilo'metr'o'j de la franc'a mar'bord'o. Kvankam oficial'e konstitu'ant'e brit'a'n teritori'o'n, ĝi ĝu'as alt'a'n grad'o'n de aŭtonomi'o. Oficial'e, ĝi est'as konsider'at'a bailliage (franc'a vort'o, angl'a'lingv'e bailiwick), kies signif'o est'as vokt'uj'o, nom'e teritori'o reg'at'a de bailli, distrikt'a vokt'o.

La insul'o hav'as si'a'j'n propr'a'j'n leĝ'o'j'n, mon'o'n, polic'o'n, poŝt'a'n serv'o'n kaj dis'send'ej'o'n: do oni ricev'as la impres'o'n, ke fakt'e tem'as pri et'a sen'de'pend'a ŝtat'o. Iom strang'e ĝi est'as nek part'o de Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o – kvankam ĝi re'kon'as la brit'a'n reĝ'in'o'n kiel si'a'n monark'o'n –, nek membr'o de Eŭrop'a Uni'o. En tiu senc'o ĝi'a status'o est'as simil'a al tiu de la manks'a insul'o. En ambaŭ teritori'o'j la leĝ'o'j de la brit'a parlament'o ne est'as aplik'ebl'a'j.

Viktor'o Hug'o

Geografi'e kaj geologi'e (sed ne el politik'a vid'punkt'o) Ĵerzej'o est'as part'o de Normandi'o, kaj tial dum la pli'mult'o de si'a histori'o la insul'an'o'j parol'is normand'a'n dialekt'o'n. En la jar'o 1852, la franc'a verk'ist'o Viktor'o Hug'o, kiu est'is ekzil'it'a pro politik'a'j kaŭz'o'j, trans'lok'iĝ'is ĝust'e al tiu ĉi insul'o inter Franci'o kaj Angli'o pro tio, ke, kiel li asert'is, „en Ĵerzej'o ĉiu'j parol'as la franc'a'n lingv'o'n”.

Milit'o

Bedaŭr'ind'e por tiu'j, kiu'j am'as la franc'a'n, ĉi tio ne plu ver'as. Dum la du'a mond'milit'o la Manik'a'j Insul'o'j est'is invad'it'a'j de la german'a arme'o. Je la komenc'o de la okup'ad'o la german'a'j soldat'o'j trakt'is la loĝ'ant'o'j'n relativ'e human'e, sed la nazi'ism'a'j aŭtoritat'ul'o'j for'port'is brit'o'j'n, kiu'j ne est'is de'nask'a'j insul'an'o'j, al koncentr'ej'o'j sur la eŭrop'a kontinent'o, kie kelk'a'j est'is mort'ig'it'a'j. Pli'e la nazi'o'j ven'ig'is milit'kapt'it'o'j'n el ali'a'j invad'it'a'j land'o'j kaj dev'ig'is ili'n labor'i kiel sklav'o'j: ili fos'is tunel'o'j'n en la mal'mol'a granit'o de la insul'o, tiel kre'ant'e sub'ter'a'n fortik'aĵ'o'n simil'a'n al abel'uj'o. Hodiaŭ la tunel'a milit'a mal'san'ul'ej'o tiam konstru'it'a de la menci'it'a'j mal'liber'ul'o'j est'as iom makabr'a turism'a al'log'aĵ'o. Eĉ pli mal'plaĉ'a rest'aĵ'o de la nazi'a okup'ad'o est'as monument'o kun nom'o'j, naci'ec'o'j kaj fot'o'j de la sklav'o'j/labor'ist'o'j, kiu'j mizer'e mort'is sur la insul'o.

German'a lingv'o

La german'o'j prov'is instig'i la et'ul'o'j'n al la lern'ad'o de la german'a lingv'o, sed ŝajn'e la infan'o'j ne interes'iĝ'is pri ĝi. Ali'flank'e, laŭ'raport'e, la insul'an'o'j intenc'e uz'is la ĵerzej'a'n kiel sekret'a'n lingv'o'n, kiu'n la german'o'j kaj ili'a'j interpret'ist'o'j ne pov'is kompren'i.

Kiam la Manik'a'j Insul'o'j est'is liber'ig'it'a'j je la fin'o de la milit'o (fakt'e tiu est'is, inter ĉiu'j land'o'j invad'it'a'j de la german'o'j, la last'a liber'ig'it'a teritori'o), ne nur la ekzil'it'a'j ĵerzejanoj re'ven'is al si'a'j propr'a'j hejm'o'j, sed ankaŭ grand'a amas'o da ne'insul'an'o'j, serĉ'ant'a'j pli agrabl'a'n loĝ'lok'o'n ol la griz'a post'milit'a Briti'o, „invad'is” Ĵerzej'o'n. La al'ven'o de tiom da angl'e'parol'ant'a'j nov'a'j loĝ'ant'o'j el la Brit'a Insul'o grav'e en'danĝer'ig'is la super'viv'o'n de la lok'a, mal'fort'a ĵerzej'a idiom'o.

Deĵor'ant'a jun'ul'o

Pro tio, ke, kiel mi jam dir'is, unu el mi'a'j ĉef'a'j interes'o'j est'as la lingv'o'j kaj dialekt'o'j de minoritat'a'j popol'o'j, mi decid'is pri'esplor'i la nun'temp'a'n situaci'o'n de la ĵerzej'a. En Saint Helier, la ĉef'urb'o de la insul'o, mi ne aŭd'is eĉ unu franc'a'n vort'o'n, krom tiam, kiam grup'o de turist'o'j el Franci'o al'ven'is al ni'a hotel'o. La strat'nom'o'j en'e de la urb'o est'as indik'it'a'j en la angl'a kaj en la franc'a. Tra la tut'a insul'o preskaŭ ĉiu lok'nom'o est'as franc'a aŭ ĵerzej'a, sed ne angl'a.

Apud la urb'a muze'o mi trov'is la ofic'ej'o'n de la Societ'o de la ĵerzej'a lingv'o. Mi pet'is de la deĵor'ant'a jun'ul'o inform'o'j'n pri la lok'a lingv'o; kaj li turn'is mi'n al mal'jun'a sinjor'o. Al mi'a demand'o, ĉu la ĵerzej'a est'as ankoraŭ parol'at'a, li asert'is, ke jes, ĝi plu'e vigl'as. Li dir'is, ke en la insul'a'j baz'lern'ej'o'j la infan'o'j unu'e lern'as la ĵerzej'a'n kaj post'e, nur en la du'a'grad'a'j lern'ej'o'j, ili stud'as la franc'a'n lingv'o'n. Sur stand'o en'e de la societ'a ofic'ej'o trov'iĝ'as ilustr'it'a'j lern'o'libr'o'j pri la ĵerzej'a, kaj oni pov'is kompar'i ĝi'n kun la laŭ'norm'a franc'a.

Luks'a'j vila'o'j

Inter'ret'e mi post'e serĉ'is pli da inform'o'j pri la insul'a lingv'o, kaj oni pentr'is mal'pli bril'a'n imag'o'n ol la entuziasm'a sinjor'o en la ofic'ej'o. Laŭ la angl'a'lingv'a Vikipedio, rest'as nur 2800 de'nask'a'j parol'ant'o'j de la normand'a'j dialekt'o'j en la tut'a Manik'a Insul'ar'o. La ĵerzej'a est'as super'verŝ'it'a de la angl'a pro la al'ven'o de tiom da angl'e'parol'ant'o'j. En la post'milit'a period'o mult'a'j riĉ'a'j angl'o'j konstru'is luks'a'j'n vila'o'j'n sur la insul'o. Iom aŭdac'e, la tiam'a vokt'o (angl'e: bailiff, franc'e: bailli) de Ĵerzej'o invit'is plur'a'j'n bank'o'j'n instal'i fili'o'j'n en Saint Helier, kaj ek'de tiam ili est'is uz'at'a'j de privat'a'j kaj komerc'a'j invest'ant'o'j por depon'i kaj kaŝ'i si'a'n mon'o'n en sekret'a'j kont'o'j. Tio ne ĉiam est'as kontraŭ'leĝ'a, sed ebl'ig'as, ke pensi'ul'o'j kaj ali'ul'o'j pag'u mal'pli da impost'o'j en Briti'o. Tiu iniciat'o ne est'as apart'e avantaĝ'a por la indiĝen'a'j insul'an'o'j, kaj ĝi tre „erozi'as” la tradici'a'j'n ĵerzej'a'j'n kultur'o'n kaj soci'o'n.

Portugal'o'j

Kurioz'e, mult'e pli da loĝ'ant'o'j en Saint Helier parol'as la portugal'a'n ol la ĵerzej'a'n. Laŭ publik'ig'it'a statistik'o por la jar'o 2011, 8,2 el'cent'o'j de la loĝ'ant'o'j de Ĵerzej'o est'as portugal'o'j (precip'e de la insul'o Madejr'o), kiu'j ek'de la 1960aj jar'o'j en'migr'is por labor'i en la fak'o'j de agrikultur'o kaj turism'o, sed nun lud'as divers'a'j'n rol'o'j'n en la soci'o kaj en kelk'a'j okaz'o'j est'as eĉ medicin'ist'o'j.

Verb'a'j aspekt'o'j

Kvankam la ĵerzej'a hodiaŭ si'n trov'as en tre en'danĝer'ig'it'a stat'o, organiz'aĵ'o nom'it'a Le Do'n Balleine, financ'at'a de la insul'a konsil'ant'ar'o, klopod'as re'vigl'ig'i ĝi'n. Laŭ la last'a insul'a popol'nombr'ad'o, la nombr'o de infan'o'j parol'ant'a'j la lingv'o'n iom kresk'is, dank'e al la en'konduk'o de program'o pri instru'ad'o de la ĵerzej'a en lern'ej'o'j.

La ĵerzej'a verb'o'sistem'o est'as iom'et'e pli komplik'a ol la normal'a franc'a. Ĝi fakt'e disting'as perfekt'a'n kaj imperfekt'a'n aspekt'o'j'n kaj al'don'e ebl'ig'as iterativan aspekt'o'n, ekzempl'e aver, „hav'i”, kaj è:raver, „hav'i re'foj'e”. Ne'surpriz'e, kelk'a'j influ'o'j el la angl'a lingv'o ja est'as konstat'ebl'a'j, precip'e ĉe la vort'trezor'o.

Nov'a arke'o

Ne facil'as est'i tre optimism'a'j pri la super'viv'o de tia'j minoritat'a'j lingv'o'j. Ŝajn'as, ke iu fort'a lingv'o'vor'a idiom'o – nun'temp'e la uson'angl'a – iom post iom en'ter'ig'os la mal'fort'a'j'n. Dek'o'j da etn'a'j lingv'o'j ĉiu'jar'e mal'aper'as, kaj la proced'o ne ĉes'as. Bedaŭr'ind'e est'as hom'o'j, kiu'j bon'ven'ig'as ĉi tia'n evolu'o'n. Kontrast'e, ie-tie oni leg'as, ke saĝ'ul'o – ĉu Rabindronath Tagor? – deklar'is, ke, se en la mond'o iam est'iĝ'os unu'nur'a kultur'o, est'os temp'o, por ke Di'o konstru'ig'u nov'a'n arke'o'n por sav'i la hom'ar'o'n de nov'a mond'a diluv'o.

Neni'u insul'o est'as insul'o

Laŭ'dir'e la du plej mult'e'kost'a'j aĵ'o'j, kiu'j'n okcident'ul'o aĉet'os dum si'a viv'o, est'as aŭt'o kaj dom'o. Tiu, kiu sid'as en si'a propr'a hejm'o, kun ekster'e si'a propr'a aŭt'o, atest'os, ke ambaŭ est'as akir'it'a'j nur post semajn'o'j, foj'foj'e monat'o'j, da zorg'a kaj diligent'a esplor'ad'o. Tiel la aĉet'ont'o posed'as laŭ'ebl'e klar'a'n ide'o'n pri la kost'o, la kvalit'o, la plus'o'j kaj la minus'o'j de la aŭt'o aŭ de la dom'o, kiu'n tiu intenc'as aĉet'i.

Tut'e mal'e tamen brit'o'j, kiu'j la 23an de juni'o pov'os part'o'pren'i en referendum'o por decid'i, ĉu ili vol'as rest'i membr'o'j de Eŭrop'a Uni'o. La rezult'o tiel grav'as en la politik'a viv'o de la land'o kiel la elekt'o en la person'a viv'o de nov'a aŭt'o aŭ dom'o. Ĝi decid'os pri la form'o de la nun'a politik'a hejm'o kaj, okaz'e de referendum'a „ne” al EU, la form'o'n de la rilat'o'j kun la najbar'a, EU-dom'o.

Sed – jen la kreten'aĵ'o – brit'o'j posed'as neni'a'n ide'o'n pri la efik'o'j de ne'a decid'o. Neni'u kun'sid'is kun Bruselo por diskut'i, kio ebl'os, kio ne ebl'os, okaz'e de ne'a rezult'o. Ĉar, malgraŭ asert'o'j de la ne'em'ul'o'j, ke Briti'o liber'ig'it'a de la brusela jug'o pov'os pli efik'e kaj mal'pli kost'e ord'ig'i si'a'j'n afer'o'j'n, la teori'e sen'de'pend'a land'o dev'os ja inter'rilat'i kun la iam'a'j partner'o'j pri ven'ont'a kun'labor'o. La angl'a poet'o John Donne skrib'is: „Neni'u hom'o est'as insul'o”. Ebl'as dir'i ankaŭ: „Neni'u insul'o est'as insul'o”.

Do ĝis kiu grad'o eŭrop'an'o'j pret'os kun'labor'i, kun'komerc'i, ĉu favor'e, ĉu mal'favor'e, rest'as mister'o. Sam'e la promes'o'j de la ne'em'ul'o'j, ke Aŭstrali'o, Kanado, Uson'o kaj ali'a'j ne'eŭrop'uni'a'j ŝtat'o'j komerc'os kun Briti'o (sub'tekst'e: Briti'o flor'os sen Eŭrop'a Uni'o) ne baz'iĝ'as en real'o. Barack Obama, la uson'a prezid'ant'o, vizit'ant'e Briti'o'n, eĉ dir'is, ke ekster EU ĝi ne ricev'os favor'a'n trakt'ad'o'n de Vaŝington'o.

Do ĉio ĉi, la rilat'o'j de „liber'ig'it'a” Briti'o kun EU kaj la ceter'a mond'o, est'os decid'it'a'j post la referendum'o. Ali'vort'e, brit'o'j est'as pet'at'a'j trans'lok'iĝ'i al nov'a dom'o sen ajn'a noci'o, kiel ĝi aspekt'os. Neni'u tiel nom'at'a voj'o-map'o, pri kiu oni parol'as oft'e kadr'e de inter'trakt'ad'o'j en Mez-Orient'o ... neniu'j antaŭ'esplor'o'j por skiz'i komun'a'n est'ont'ec'o'n. Neni'u program'o, por ke oni sci'u, laŭ kiu'j kriteri'o'j oni komerc'os kun EU, kun'labor'os por kontraŭ'i teror'ism'o'n, batal'os por protekt'i la medi'o'n ktp. Simpl'e blind'a fid'o, ke ĉio ekster EU pli bon'os. Frenez'aĵ'o.

La referendum'o est'os decid'it'a ne sur'baz'e de tord'it'a'j statistik'o'j aŭ du'on'bak'it'a'j asert'o'j flank'e de jes- kaj ne-em'ul'o'j. Ĝi est'os decid'it'a sur'baz'e de emoci'o'j flam'ig'it'a'j plej'part'e de en'migr'ad'o. Bruselo ne kapabl'as defend'i ni'a'j'n plaĝ'o'j'n kontraŭ „svarm'o'j” (tiel la ĉef'ministr'o, David Cameron) da en'migr'ont'o'j. Nur brit'o'j pov'os tio'n far'i. Do ni en'spez'u ni'a'n mon'o'n ne por sub'ten'i brusel'an burokrat'ar'o'n sed brit'a'j'n instituci'o'j'n, ekzempl'e la naci'a'n san'serv'o'n. Potenc'a'j argument'o'j, kiu'j re'son'as ĉe popol'o dum jar'dek'o'j nutr'at'a, eĉ venen'at'a, per kontraŭ'eŭrop'uni'a'j mit'o'j sur la paĝ'o'j de la bulvard'a gazet'ar'o.

Ali'a'j argument'o'j tamen ne aŭd'ebl'as. Argument'o'j kaj ironi'o. Dum la brit'o'j pret'as turn'i la dors'o'n al Bruselo, kie ili pov'as part'o'pren'i en (ne perfekt'a'j) demokrati'a'j procedur'o'j, ili'a reg'ist'ar'o si'n ĵet'as ĉe la pied'o'j'n de unu'parti'a, apenaŭ (laŭ okcident'a'j kriteri'o'j) demokrati'a ŝtat'o: Ĉini'o. Alt'rapid'a'j trajn'o'j, nukle'a teĥnologi'o ... adiaŭ al Bruselo, salut'o'n al Pekino.

Mal'facil'as prognoz'i la rezult'o'n de la referendum'o. Opini'o-sond'aĵ'o'j indik'as popol'o'n du'on-du'on'e divid'it'a'n, sed ne fid'end'as sond'aĵ'o'j, kiu'j dum la last'a'j tut'land'a'j elekt'o'j erar'is. Industri'ist'o'j, intelekt'ul'o'j, estr'o'j de politik'a'j parti'o'j plej'part'e vol'as rest'i ĉe EU. La popol'o, mal'e, ŝajn'e mal'entuziasm'iĝ'as. Kvar leter'o'j el kvin en mi'a lok'a gazet'o, ekzempl'e, indik'as em'o'n el'iĝ'i el EU.

Tiu'j, kiu'j vol'as, ke Briti'o rezign'u pri EU, argument'as, ke ne'a referendum'o-decid'o tiom ŝok'os la uni'o'n, ke, por evit'i ali'a'j'n eks'iĝ'o'j'n, ĝi nepr'e si'n re'form'u. Ebl'e jes ... sed bedaŭr'ind'e Briti'o, en tiu okaz'o kondamn'it'a al status'o de flos'ant'a turism'ej'o en la Nord'a Mar'o, ne profit'os. Tro mal'fru'e ...

Streĉ'o ... kaj la simptom'o'j

Kresk'as alergi'o'j kaj ali'a'j fenomen'o'j mal'pli oft'e not'it'a'j en la pas'int'ec'o ĉe jun'a'j infan'o'j. Tiel konklud'as raport'o, kiu sur'baz'e de esplor'o'j en infan'ĝarden'o'j kaj divers'nivel'a'j lern'ej'o'j konstat'as ek'de la 1990aj jar'o'j ŝanĝ'o'j'n en japan'a'j infan'o'j.

Tip'a'j simptom'o'j observ'it'a'j de la „Asoci'o pri korp'o kaj kor'o de infan'o'j” jen'as (inter kramp'o'j la el'cent'a kresk'o): alergi'o'j (75,0 %), oft'e dir'as „mi est'as lac'a” (71,2 %), ankoraŭ uz'as vind'aĵ'o'n (69,2 %), mal'bon'e prononc'as (63,5 %), oft'e stumbl'as aŭ montr'as sek'a'n haŭt'o'n (53,8 %).

La asoci'o klar'ig'as, ke tiu'j simptom'o'j ven'as de ne'normal'iĝ'o de la aŭtonom'a nerv'a sistem'o. En la nun'a soci'o mult'a'j infan'o'j sufer'as pro mal'bon'a'j viv'ritm'o kaj famili'a'j cirkonstanc'o'j kaj re'ag'as tiel, ke aper'as la simptom'o'j.

Mal'riĉ'ec'o

Kulp'as part'e mal'riĉ'ec'o. La Mond'a Bank'o disting'as inter absolut'a mal'riĉ'ec'o kaj relativ'a mal'riĉ'ec'o. La unu'a difin'as tiu'j'n, kiu'j viv'as per en'spez'o de mal'pli ol 1,5 dolar'o'j tag'e. La du'a difin'as tiu'j'n, kiu'j gajn'as mal'pli ol du'on'o'n de la mez'a en'spez'o de la land'a loĝ'ant'ar'o.

Japani'o est'as riĉ'a kiel ŝtat'o, sed japan'o'j est'as laŭ la kriteri'o'j de la Mond'a Bank'o relativ'e mal'riĉ'a'j. Krom'e kresk'as mal'riĉ'ec'o. En 1992 viv'is 700 000 mal'riĉ'ul'o'j en Japani'o, en 2012 1,46 milion'o'j. La plej mal'riĉ'a'j est'as jun'a'j kaj mal'jun'a'j famili'o'j.

Mult'a'j hom'o'j labor'as mal'stabil'e, tim'ant'e mal'dung'o'n. Pli'iĝ'as eks'edz'iĝ'o'j, kaj mult'a'j infan'o'j plen'kresk'as en unu'ge'patr'a famili'o. Infan'o'j sufer'as pro streĉ'o, kio kontribu'as al la mult'iĝ'o de simptom'o'j antaŭ'e ne tiom rimark'ebl'a'j.

Kotiz'o

En la progres'int'a Japani'o ge'patr'o'j dev'as mult'e pag'i por eduk'i infan'o'j'n. Ili dev'as pag'i kotiz'o'n por tag'manĝ'o'j en element'a'j kaj mez'grad'a'j lern'ej'o'j. Mult'iĝ'as famili'o'j, kiu'j ne pov'as pag'i tiu'n kotiz'o'n.

Por ge'fil'o'j en super'a'j mez'lern'ej'o'j ili dev'as pag'i lern'o'kotiz'o'n, kaj mult'e pli por si'a'j ge'fil'o'j en universitat'o'j. Ge'knab'o'j el mal'riĉ'a'j famili'o'j ne pov'as bon'e eduk'iĝ'i.

Anonc'it'e est'as, ke la japan'a reg'ist'ar'o el'spez'os ekvivalent'o'n de 400 milion'o'j da eŭr'o'j pro la ĉas'aviad'il'o Stealth. Sum'o tia help'us al mult'a'j infan'o'j el'ir'i el si'a mizer'o.

Arb'o'j de la jar'o

Sukces'o'n rikolt'is hungar'a kverk'o ĉe la konkurs'o Eŭrop'a arb'o de la jar'o 2016. La du'a'n lok'o'n ating'is ĉeĥ'a jar'mil'a tili'o kaj la tri'a'n lok'o'n du'cent'jar'a pir'arb'o el Slovaki'o.

La unu'a premi'o valor'is 560 eŭr'o'j'n. Balot'is 230 000 hom'o'j el la tut'a Eŭrop'o. La konkurs'o, lanĉ'it'a en 2011, vol'as atent'ig'i pri arb'o'j kiel grav'a natur'riĉ'aĵ'o. Grav'as ne bel'ec'o, grand'ec'o aŭ aĝ'o, sed la histori'o de la arb'o rilat'e al hom'o'j.

Kiam konferenc'o mal'konferenc'as

De la 25a ĝis la 27a de april'o 2016 en la Universitat'a Kolegi'o San Jerónimo („Sankt'a Hieronim'o”) de Havano (Kubo) okaz'is inform'ad'ik'a „mal'konferenc'o”, kies titol'o est'is Cubaconf 2016. La kurioz'a'n aranĝ'o'n sponsor'is la fond'aĵ'o Python („Piton'o”) kun'e kun la kuba trink'aĵ'a entrepren'o Ciego Montero kaj la tiel nom'at'a Ofic'ej'o de la ĉef'urb'a histori'ist'o. Krom lok'a'j volont'ul'o'j el la ne'oficial'a – sed ver'e ag'em'a – GUTL („Grup'o de uz'ant'o'j de teknologi'o'j liber'a'j”), plur'a'j ekster'land'a'j entuziasm'ul'o'j help'is kun'ord'ig'i la tut'o'n.

Neolog'ism'o

La neolog'ism'o uz'at'a en ĉi tiu artikol'o (angl'e unconference) alud'as al specif'a ec'o de tia'j renkont'iĝ'o'j por inform'ad'ik'ist'o'j: ili est'as tut'e ne'formal'a'j, est'as karakteriz'at'a'j de sufiĉ'e sen'struktur'a program'o (la pri'trakt'end'a'j'n tem'o'j'n oni elekt'as per publik'a, afiŝ'a voĉ'don'ad'o) kaj per oft'a'j koridor'a'j konversaci'o'j kaj kontakt'o'j inter fak'ul'o'j. En tiu ne'formal'a etos'o, anstataŭ per la kutim'a'j kongres'a'j nom'ŝild'o'j la part'o'pren'ant'o'j est'as ident'ig'ebl'a'j per simpl'a paper'ruband'o sur'brust'e al'glu'it'a: tie aper'as nur oni'a person'a nom'o.

Uson'o

La defi'o okaz'ig'i unu'a'foj'e ĉi tia'n aranĝ'o'n en Kubo, kie kutim'e kongres'o'j hav'as rigor'e fiks'it'a'n program'o'n, sukces'is al'log'i kaj kun'ven'ig'i ĉirkaŭ 200 hom'o'j'n, inkluziv'e – spit'e al kelk'a'j kliŝ'o'j pri inform'ad'ik'o – plur'a'j'n vir'in'o'j'n, el 17 land'o'j, inter kiu'j Uson'o. La labor'lingv'o'j est'is kaj la hispan'a kaj la angl'a.

Pend'ant'a plafon'o, pend'ant'a tol'o

La urb'o'dom'o de Aŭgsburg'o est'as valor'aĵ'o: bel'a kaj unu'ec'a renesanc'a konstru'aĵ'o el la 17a jar'cent'o, unu el la plej eminent'a'j profan'a'j konstru'aĵ'o'j nord'e de la Alp'o'j.

La „urb'a konstru'majstr'o” (german'e: Stadtbaumeister [ŝtatbaŭmajstr]) Eli'as Holl de'ven'is el famili'o de arkitekt'o'j. Dum la period'o 1600-1601 li vojaĝ'is al Venecio kaj tie perfekt'ig'is si'a'j'n kon'o'j'n kaj lert'o'n.

Not'ind'a ĉe la urb'o'dom'o est'as la „or'a salon'o” en la du'a etaĝ'o, grand'a hal'o sen kolon'o'j. La „truk'o” de Holl: li pend'ig'is la plafon'o'n per ĉen'o'j de la tegment'a trab'ar'o.

Donac'o'j

Dum la du'a mond'o'milit'o traf'is la konstru'aĵ'o'n bomb'o'j. La or'a salon'o est'is brul'e detru'it'a. En 1985, kiam Aŭgsburg'o fest'is si'a'n 2000-jar'a'n jubile'o'n, oni re'nov'ig'is la urb'o'dom'o'n kaj, per civit'an'a'j donac'o'j, komenc'is re'konstru'i la or'a'n salon'o'n.

Nun, 30 jar'o'j'n post'e, neces'as nov'a farb'o. Tiu'cel'e oni konstru'ig'is skafald'o'n. Tiu fuŝ'is la aspekt'o'n kaj la fot'o'j'n de turist'o'j. Sed ven'is surpriz'o.

Post pend'ig'o de ŝirm'a tol'o kun sur'pres'it'a fot'o en original'a grand'ec'o, la urb'o'dom'o aspekt'as preskaŭ kiel ĉiam, nur pli pur'a kaj blank'a. Oni preskaŭ ne vid'as la skafald'o'n kaj la unu'op'a'j'n tol'banderol'o'j'n.

Help'u! Ni est'as en frid'kamion'o!

Ne'kutim'a'n telefon'vok'o'n ricev'is la antverpena alarm'numer'o 101: „Help'u ni'n! Oni en'ŝlos'is ni'n en frid'kamion'o!” La demand'o'n, kie la kamion'o est'as, aŭ eĉ kiel ĝi aspekt'as, la rifuĝ'int'o'j ne pov'is respond'i. La telefon'ist'o hav'is, kiel post'e montr'iĝ'is, bril'a'n ide'o'n. Li pet'is, ke ĉiu'j trafik'panel'o'j de Flandri'o port'u la jen'a'n mesaĝ'o'n; „Frid'kamion'o'j halt'u, kaj kontrol'u vi'a'n karg'o'n”. Du'on'hor'o'n post'e la en'ŝlos'it'a'j rifuĝ'int'o'j pov'is est'i liber'ig'it'a'j kaj transport'it'a'j al ali'a, sed tamen pli varm'a, kapt'it'ej'o.

Ital'a'j scienc'ist'in'o'j de'nov'e sur la ond'o'krest'o

En la last'a'j jar'o'j plur'a'j ital'a'j fak'ul'o'j sur'ir'as la scen'ej'o'n pro tio, ke ili ating'as en la tut'a mond'o ĉiam pli da rezult'o'j rimark'ind'a'j el scienc'a vid'punkt'o. Ja est'as not'ind'e, ke pli kaj pli oft'e tem'as pri vir'in'o'j. Post la spac'a'j far'o'j de Samantha Cristoforetti (MONATO, 2015/08-09, p. 15-17) en la printemp'o de 2016 mult'iĝ'is la artikol'o'j kaj la revu'a'j kovr'il'o'j dediĉ'it'a'j al du krom'a'j ital'de'ven'a'j esplor'ist'in'o'j: Virna Cerne [virna ĉerne] kaj Ombretta Polenghi [ombr'et'a polengi]. Ili'a merit'o? Est'i sukces'int'a'j en si'a laboratori'o ekstrakt'i el maiz'o iu'j'n protein'o'j'n, per kiu'j oni kapabl'os don'i al sen'gluten'a'j past'aĵ'o'j, pan'o kaj ali'a'j bak'aĵ'o'j la sam'a'j'n krak'ec'o'n, arom'o'n kaj sapor'o'n, kiu'j'n hav'as la „original'a'j”, se tiel dir'i, nutr'aĵ'o'j.

Mal'dik'a intest'o

Tiu'j last'a'j, en si'a laŭ'norm'a gluten'hav'a versi'o, est'as – kiel ver'ŝajn'e kon'at'e – ne'taŭg'a'j por person'o'j traf'it'a'j de celiakio: tem'as pri pli-mal'pli grav'a form'o de ne'toler'o pri gluten'o, kiu'n oni'a mal'dik'a intest'o ja pov'as spert'i. Ali'vort'e (kaj sen'dub'e pli popular'ig'e) ekzist'as cereal'o'j, kiel horde'o, sekal'o, tritik'o kaj aven'o, kiu'j en'hav'as gluten'o'n (kaj sekv'e ankaŭ gliadinon, iu'n foj'foj'e ne'toler'at'a'n protein'o'n): pro tio, ili'n dev'as evit'i celiakaj hom'o'j.

Rigor'a diet'o

Tiu ĉi fakt'o nask'as plur'a'j'n problem'o'j'n en la ĉiu'tag'a viv'o, ĉar la menci'it'a'j cereal'o'j trov'iĝ'as en plej mult'a'j manĝ'aĵ'o'j, kiu'j est'as dis'vast'iĝ'int'a'j aŭ sur kiu'j ver'e si'n baz'as la hom'a nutr'ad'o en plur'a'j mond'a'j region'o'j. Nepr'as, ke la celiakuloj sekv'u rigor'a'n diet'o'n sen gluten'o. Ili do hav'ig'u al si, en apart'a'j vend'ej'o'j, specif'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n (ekzempl'e farun'o'n, pan'o'n, past'aĵ'o'j'n, biskvit'o'j'n) far'it'a'j'n el riz'o aŭ maiz'o (kiu'j ambaŭ sen'as je gluten'o). Nutr'aĵ'o'j far'it'a'j el ĉi-last'a'j fakt'e kun'tren'as neni'a'n risk'o'n por la san'o, sed ties odor'o kaj gust'o est'is, almenaŭ ĝis antaŭ ne'long'e, nur part'e simil'a'j al tiu'j de la respond'a'j gluten'hav'a'j nutr'aĵ'o'j.

Frand'em'a'j celiakuloj

La nov'ig'o plen'um'it'a de la du ital'a'j esplor'ist'in'o'j, kiu cert'e iom post iom difuz'iĝ'os kaj kontent'ig'os mult'e da celiakuloj mond'skal'e (cert'e la plej frand'em'a'j), est'is inter la final'ist'o'j de Eŭrop'a Invent'ist'a Premi'o 2016 de Eŭrop'a Patent'ofic'ej'o (EPO). Tiu'n ceter'e jam gajn'is pas'int'ec'e ali'a ital'a vir'in'o, nom'e la esplor'ist'in'o Catia Bastioli [katja bastjoli], dank'e al ŝi'a el'trov'o de bio'mal'kombin'ebl'a (tio est'as bio'degrad'iĝ'em'a) tip'o de plast'o.

Bust'o kaj piramid'o

Inaŭgur'it'a en la alban'a ĉef'urb'o Tiran'o est'as bust'o de la pap'o Francisko. Nur kelk'a'j'n metr'o'j'n for star'as piramid'o memor'e al la komun'ist'a diktator'o En'ver Hoxha. Li vol'is kre'i la „sol'a'n ateist'a'n ŝtat'o'n en'mond'e”. Murd'it'a'j est'as pastr'o'j kaj mula'o'j kaj detru'it'a'j preskaŭ ĉiu'j preĝ'ej'o'j kaj moske'o'j.

Send'it'o special'a

Iam'a slovak'a ministr'o pri transport'o, konstru'ad'o kaj region'a evolu'ig'o est'as nom'um'it'a de Eŭrop'a Uni'o special'a send'it'o pri religi'a'j liber'ec'o'j.

Ján Figeľ, iam'a EU-komision'an'o de Slovaki'o (respond'ec'a pri instru'ad'o, eduk'ad'o kaj kultur'o inter 2004 kaj 2009), est'as ankaŭ eks'a prezid'ant'o de la slovak'a opozici'a parti'o KDH (Krist'an'demokrat'a mov'ad'o).

Figeľ, 56-jar'aĝ'a, komenc'is si'a'n politik'a'n karier'o'n en la tiam'a Ĉeĥ'o'slovaki'o. Li'a nov'a posten'o est'as politik'e tikl'a, ĉxar li kontrol'os la plen'um'ad'o'n de liber'ec'o en religi'e problem'a'j teritori'o'j, kiel okcident'a Azi'o kaj mez'a Afrik'o.

Ŝtal'a tegment'o por fer'a voj'o

La tegment'o de la nov'a viena ĉef'staci'dom'o, konstru'it'a el 14 romb'o'j, impon'as. Ĝi konsist'as el 7000 tun'o'j da ŝtal'o: por la 312 metr'o'j'n alt'a pariza Ejfel'a Tur'o, fin'konstru'it'a en 1889, oni bezon'is nur iom pli (7300 tun'o'j'n). La staci'dom'a are'o est'as 31 000 m ², la long'ec'o 200 m, la larĝ'ec'o 120 m.

Uz'ant'e la staci'dom'o'n, la pasaĝer'o tuj profit'as. Oni ne plu dev'as al'vetur'i la iam'a'n Sud'a'n Staci'dom'o'n, ir'i cent'o'n da metr'o'j kaj atend'i en la apud'a Orient'a Staci'dom'o. Nun oni pov'as komfort'e ŝanĝ'i trajn'o'j'n ĉe la sam'a kaj'o aŭ pov'as eĉ simpl'e tra'vetur'i la staci'dom'o'n post mal'long'a halt'o.

De la nov'a staci'dom'o oni vetur'as rekt'e al mult'a'j urb'o'j en Aŭstrio kaj en ekster'land'o: Zurik'o, Munkeno, Frankfurto, Prago, Budapeŝto, Zagrebo, Venecio, Varsovio, Beogrado, Romo, Berlino, Bukareŝt'o kaj ali'a'j.

Pint'a'j hor'o'j

La staci'dom'o'n uz'as ĉiu'tag'e 145 000 pasaĝer'o'j. Dum la pint'a'j trafik-hor'o'j en ĉiu minut'o al'ven'as aŭ for'vetur'as unu trajn'o. Ĉiu'tag'e uz'as la staci'dom'o'n en'tut'e 1100 trajn'o'j.

La staci'dom'o kost'is unu miliard'o'n da eŭr'o'j, preciz'e la sum'o'n, kiu'n oni kalkul'is laŭ la ofert'o'j. Tio rimark'ind'as, ĉar dum la konstru'temp'o – de 2011 ĝis 2015 – unu grand'a konstru'firma'o far'iĝ'is ne plu solvent'a.

Ankaŭ la du'trak'a fer'voj'lini'o de la ĉef'staci'dom'o rekt'e al la flug'haven'o est'as part'e nov'a. Por ĝi oni dev'is, super la centr'a ranĝ'o'staci'o, konstru'i 200 metr'o'j'n long'a'n pont'o'n, por kiu oni bezon'is 2300 tun'o'j'n da ŝtal'o.

La sekret'a viv'o de lav'maŝin'o'j

Proksim'iĝ'as, almenaŭ en la nord'a du'on'sfer'o, almenaŭ teori'e, la somer'o. Tag'o'j da varm'o, lum'o, esper'ebl'e ripoz'o; long'a'j vesper'o'j en ĝarden'o'j kun amik'o'j kaj trink'aĵ'o'j; ekskurs'o'j, feri'o'j, eĉ kongres'o'j. Sed foj'foj'e pend'as la temp'o kiel dorm'ant'a vespert'o ... sen'mov'a, ŝrump'int'a, iom minac'a. Koleg'o'j, najbar'o'j, famili'an'o'j fremd'land'e for'est'as. Si'a'n al'log'o'n perd'is la mem'biografi'o'j, la pri'histori'a'j volum'o'j, kiu'j'n vi promes'is al vi, tre nobl'e, dum'somer'e tra'leg'i. Kaj pluv'ad'as. Do distr'aĵ'o'j'n vi bezon'as.

Jen solv'o: esplor'task'o, sufiĉ'e serioz'a, kiu garanti'os, ke vi ne enu'os. Sam'temp'e vi sci'os, ke vi kontribu'os al ni'a'j ankoraŭ lim'ig'it'a'j kon'o'j, pri tio kiel funkci'as ni'a soci'o. Vi pov'os eĉ pri'raport'i vi'a'j'n trov'it'aĵ'o'j'n en ven'ont'a numer'o de MONATO aŭ eĉ, kiu sci'as, pli fund'e esplor'i kaj verk'i pri'a'n doktor'iĝ'a'n disertaci'o'n ĉe prestiĝ'a kaj dank'em'a universitat'o. Kun'lig'u vi'a'j'n esplor'o'j'n kun soci'o'lingv'ist'ik'o, kaj la esperant'a mond'o por ĉiam sid'os ador'ant'a ĉe vi'a'j pied'o'j. Ver'e, sen'lim'as la ebl'o'j.

Oho, pied'o'j. Al pied'o'j aŭ, pli preciz'e, al ŝtrump'et'o'j, rilat'as la esplor'ad'o. Kaj jes, mi konsci'as, ke mult'a'j el ni nun en'ir'as sezon'o'n sen'ŝtrump'et'a'n, kiam ni paŝ'as nud'pied'e sur ne tro varm'a sabl'o, aŭ sur herb'o, aŭ apud naĝ'ej'o. Do ebl'e la esplor'ad'o ne apart'e oportun'as. Tamen ... pacienc'o'n.

Aper'is gazet'ar'a raport'o last'a'temp'e pri perd'it'a'j ŝtrump'et'o'j – tiu'j, kiu'j par'e en'ir'as lav'maŝin'o'n, sol'a'j el'ir'as. La firma'o Samsung kalkul'is, ke ĉiu'monat'e (monat'e, diabl'e!) perd'iĝ'as en brit'a'j lav'maŝin'o'j 84 milion'o'j da ŝtrump'et'o'j. Imag'u: 84 milion'o'j! Samsung krom'e inform'is, ke mez'a brit'o dum si'a viv'o perd'os ŝtrump'et'o'j'n kun valor'o de en'tut'e 2528 pund'o'j – ekvivalent'o de 3301 eŭr'o'j. Ne'kred'ebl'e!

Por evit'i la problem'o'n bien'ist'o sur'merkat'ig'is ŝtrump'et'o'j'n far'it'a'j'n el mohajr'o. La bien'ist'o asert'as, ke ŝtrump'et'o'j tia'j ŝvit'o'n sorb'as kaj ke neces'as ili'n lav'i nur ĉiu'n du'on'monat'o'n. Mi ankoraŭ ne prov'is. Do provizor'e rest'as la problem'o.

Kaj problem'o ĝi est'as. Antaŭ nur unu semajn'o mi ofert'is – „ofer'is” est'us vort'o pli taŭg'a – ŝtrump'et'o'j'n al la lav'maŝin'o. Re'ven'is, sen'blag'e, unu par'o kaj kvar orf'o'j. Evident'is post'e, ke du ŝtrump'et'o'j am'ind'um'is en la maŝin'o kun pulover'o kaj prov'is si'n tie kaŝ'i. Sed du pli'a'j specimen'o'j al'iĝ'is al la tir'kest'a ŝtrump'et'o-orf'ej'o. Baldaŭ mi posed'os pli da orf'o'j ol par'o'j.

Do jen la demand'o. Kio okaz'as al la ŝtrump'et'o'j? Kie ili nun est'as? Ĉu nur brit'a'j lav'maŝin'o'j tiel konspir'as por dev'ig'i ni'n konstant'e aĉet'i nov'a'j'n pied'kovr'il'o'j'n? Ĉu sekret'a viv'o de lav'maŝin'o'j, kaj ĉu sam'e en ali'a'j land'o'j? Do ek, hom'o'j, ek ... kontrol'u vi'a'j'n ŝtrump'et'o'j'n, kontrol'u vi'a'n lav'maŝin'o'n ... kaj far'u not'o'j'n, por ke ni komenc'u kun'e pri'lum'i la mister'o'j'n de la mank'ant'a'j ŝtrump'et'o'j.

Jes, mi aŭd'as jam vi'a'j'n riproĉ'o'j'n. Kial la ul'o ne man'e lav'as si'a'j'n ŝtrump'et'o'j'n, kaj tiel help'as sav'i la planed'o'n? Nu, kulp'as MONATO: artikol'o'j por leg'i, kontrol'i, fin'aprob'i, eĉ verk'i. Aŭ kial li ne sekv'as la ekzempl'o'n de si'a fil'o, kiu aĉet'as nur nigr'a'j'n ŝtrump'et'o'j'n, kaj kiu do ne rimark'as, kiam unu, du, si'n for'permes'as? Sed ... ĉu nigr'a'j ŝtrump'et'o'j? Ne, ne, obl'e ne ... mi'a'j ŝtrump'et'o'j est'u pli bunt'a'j, spegul'ant'a'j mi'a'n karakter'o'n, kun si'a'j kat'o'j, ran'o'j, trajn'o'j, frap'fraz'o'j, verd'a'j stel'o'j. Ne. Pri ĉi last'a'j mi mensog'as.

Bunt'a'j kaj memor'ind'a'j. Mi instru'is iam Erasm'us-student'o'j'n el Franci'o. Ili demand'is mi'n, kio'n mi est'as far'int'a dum la ĵus'a semajn'fin'o. Mi klar'ig'is, ke mi feri'et'is kaj aĉet'is ruĝ'a'j'n ŝtrump'et'o'j'n kun en'teks'it'a'j blank'a'j ŝaf'o'j. Mi met'is mi'a'n pied'o'n sur tabl'o'n, por ke ĉiu vid'u.

Fin'e de la staĝ'o, mi demand'is, kio'n la student'o'j re'memor'os post si'a rest'ad'o en Briti'o. Lev'iĝ'is student'in'a man'o. „Vi'a'j'n ŝtrump'et'o'j'n, sinjor'o,” ŝi dir'is. „Vi'a'j'n ŝtrump'et'o'j'n.”

Mi dezir'as al vi agrabl'a'n somer'o'n aŭ, se sud'e de la ekvator'o, ne tro sovaĝ'a'n vintr'o'n – ĉu kun aŭ sen ŝtrump'et'o'j.

Bronz'a'j bust'o'j

En la ŝtat'a universitat'o de Ĥarkivo, Ukrainio, fond'it'a en 1705, komenc'iĝ'is la karier'o'j de tri Nobel-premi'it'o'j, kiu'j'n la urb'o last'a'temp'e honor'is per bronz'a'j bust'o'j sur piedestal'o'j tri metr'o'j'n alt'a'j.

En la universitat'o instru'is la fond'int'o de teori'a fizik'o, Le'o Landau, kaj tie stud'is la ekonomik'ist'o Sajmon Kuznec kaj la biolog'o Ilj'a Meĉnikov, ankaŭ ali'lok'e en la urb'o monument'e honor'at'a. La monument'o'j akord'iĝ'as kun la plan'o'j de la urb'o tiel re'memor'i eminent'a'j'n scienc'ist'o'j'n, kiu'j asoci'iĝ'is kun Ĥarkivo.

Politik'a solv'o ankoraŭ atend'at'a

Sav'i la ne'cert'a'n armistic'o'n en Sirio kaj pli'bon'ig'i la tie'a'j'n viv'kondiĉ'o'j'n por tiu'j, kiu'j est'as sieĝ'at'a'j de ribel'ul'a'j aŭ reg'ist'ar'a'j trup'o'j, tio'n cel'is ministr'o'j el 17 land'o'j kun'sid'ant'a'j en Vieno, Aŭstrio.

La ministr'o'j, i.a. de Uson'o, Rusio, Germanio kaj Aŭstrio, aŭd'is, ke ek'de februar'o per'aviad'il'a help'o ating'is 800 000 hom'o'j'n, tamen mult'a'j ankoraŭ sufer'as.

La ĉef'tem'o de la inter'parol'o'j, kadr'e de la Inter'naci'a Siria Apog'o-grup'o, est'is kiel pli rigor'e observ'i la batal'halt'o'n. Rusio kaj Uson'o deklar'is si'n pret'a'j unu'ig'i si'a'j'n fort'o'j'n por kontrol'i breĉ'o'j'n en la batal'halt'o inter'konsent'it'a en februar'o.

Kritik'is

La uson'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j, John Kerry, opini'is, ke tiu'j, kiu'j de'nov'e mal'observ'as la batal'halt'o'n, est'u eksklud'at'a'j de ĝi. Pri'e konsent'is la ministr'o'j. Krom'e Kerry sever'e kritik'is la reĝim'o'n de la siria prezid'ant'o Baŝar al-Assad.

Tiu reĝim'o, laŭ Kerry, ne observ'is la batal'halt'o'n kaj ne al'las'is help'ant'o'j'n al la sieĝ'at'a'j urb'o'j. Ĝi ne rajt'as atak'i civil'ul'o'j'n en urb'o'j kiel Aleppo aŭ Latakia kaj ĝi ne montr'as „bon'a'n vol'o'n” pri politik'a solv'o.

Emfaz'is

Mal'konsent'is la rus'a ministr'o Sergej Lavrov. Li emfaz'is, ke ne tem'as pri Assad kaj li'a reĝim'o, sed pri la batal'o kontraŭ teror'ism'o. Li insist'is, ke Uson'o uz'u si'a'n influ'o'n por ĉes'ig'i la financ'ad'o'n de la islam'a ribel'ul'a grup'o Front'o Alnusro, kiu proksim'as al Al'kaid'o.

Pro mal'konsent'o inter la du grand'potenc'o'j Rusio kaj Uson'o ne antaŭ'vid'ebl'as baldaŭ'a politik'a solv'o. La dat'o de la unu'a de aŭgust'o por instal'i trans'ir'a'n reg'ist'ar'o'n (kaj okaz'ig'i balot'o'j'n ĝis 18 monat'o'j'n post'e) far'iĝ'is „cel'o”, ne lim'dat'o, laŭ Kerry.

Last'a'temp'e est'is de'nov'e romp'it'a la batal'halt'o ĉirkaŭ la urb'o Aleppo. La per'fort'o pel'is la siri'an opozici'o'n for de la pac-trakt'ad'o'j en april'o en Ĝenevo. Laŭ diplomati'a'j font'o'j, Staffan de Mistura, la special'a send'it'o de UN al la inter'trakt'o'j, esper'as pri baldaŭ'a nov'a etap'o de la inter'trakt'o'j en Ĝenevo.

Sovaĝ'a tragedi'o

La raport'o pri la sovaĝ'a tragedi'o en Barato (MONATO 2016/06, p. 8-10) est'as kor'ŝir'a. En la fon'o de tiu diskriminaci'o est'as reg'ant'a religi'o. La nom'o de Ambedkar re'memor'ig'as al mi la histori'a'n event'o'n, laŭ kiu li konvert'is si'n kaj ĉirkaŭ 500 000 si'a'j'n sub'ten'ant'o'j'n al budh'ism'o.

Aŭtor'o sen'defend'a?

Pri du leter'o'j de Wolfram Rohloff en MONATO 2016/06: Atribu'i al mi „Oni'dir'o'j'n kaj grav'a'j'n erar'o'j'n”, tio pov'as detru'i la fid'o'n al la aŭtor'o. Re'leg'ant'e la artikol'o'n, mi konstat'is neni'o'n ŝanĝ'end'a'n, nur la Mond'a'j Hered'aĵ'o'j kresk'is inter'temp'e de ses al naŭ. Mi kun mi'a edz'in'o ankaŭ por tiu artikol'o est'is sur'lok'e kaj preciz'e esplor'is mem la afer'o'j'n. Kaj ni fot'as mem kaj ne send'as inter'ret'aĵ'o'j'n. Irit'as mi'n, ke la redakci'o elekt'is tiu'n martel'a'n titol'o'n. Ĝi'n mi demand'as, ĉu mi est'u sen'defend'a kiel la nun'a'j defend'o'preĝ'ej'o'j? La kritik'ant'o'n, pastor'o, mi re'send'as al li'a Bibli'o: Admon'u vi'n reciprok'e – humil'e!.

Du'e Wolfram Rohloff kritik'as (sen mi'a nom'o) mi'a'j'n „opini'o'j'n”. Mi ne opini'as, sed cert'a'kaz'e dedukt'as laŭ klar'e indik'it'a'j kriteri'o'j. Est'as la redakci'o, kiu ŝov'as tio'n foj'foj'e al la rubrik'o „Opini'o”.

Mal'nov'a'j argument'o'j de nov'a'j reg'ist'ar'o'j

Protest'is alban'o'j loĝ'ant'a'j en la nord'a part'o de Greki'o pro vizit'o al Albanio en juni'o de la grek'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j, Nikos Kotzias.

La alban'o'j, an'o'j de la patriot'ism'a asoci'o Ҫamërio [ĉamerio], region'o kompakt'e loĝ'at'a de alban'a'j etn'ul'o'j, protest'is, ĉar la ministr'o al'ven'is por al'trud'i al la lok'a reg'ist'ar'o re'difin'o'n de la mar'lini'o inter'land'a.

La iam'a reg'ist'ar'o demokrat'a est'is dev'ig'it'a akcept'i la re'difin'o'n, por ke Greki'o voĉ'don'u favor'e por la liberal'ig'o de viz'o'j por alban'o'j. Tamen la konstituci'a juĝ'ej'o nul'ig'is la inter'konsent'o'n.

Milit'o

Pli'e, ministr'o Kotzias re'postul'is konstru'o'n de pli'a'j tomb'ej'o'j kun la ost'o'j de grek'a'j soldat'o'j fal'int'a'j en la region'o dum la ital'a-grek'a milit'o 1940-1941. La alban'a reg'ist'ar'o ne kontraŭ'as sed vol'as, ke oni konsider'u soldat'o nur tiu'n, kiu posed'is soldat'a'n ident'ig'il'o'n. Se ne, oni kiel nun daŭr'e re'en'tomb'ig'us kiel grek'a'j'n soldat'o'j'n ankaŭ alban'a'j'n mort'int'o'j'n, eĉ infan'o'j'n.

La asoci'o Ҫamërio, de plur'a'j jar'o'j organiz'it'a kiel politik'a parti'o parlament'ec'a, insist'as, ke ĉam'o'j re'ven'u al si'a'j ter'o'j en Greki'o kaj kompens'iĝ'u. La afer'o ir'is jam al la hom'rajt'a kort'um'o en Strasburgo.

Bien'ul'o'j

Ceter'e Greki'o hav'as normal'a'j'n rilat'o'j'n kun Albanio. La grek'a mal'pli'mult'o sud'e en la land'o, de'long'e serv'int'a kiel ter'kultur'ist'o'j kaj tag'labor'ist'o'j ĉe alban'a'j bien'ul'o'j, ek'de 1991 akir'is la rajt'o'n posed'i ter'o'n sam'kiel ĉiu'j ali'a'j alban'o'j.

En Greki'o jam de 25 jar'o'j labor'as kelk'cent mil'o'j da alban'a'j ekonomi'a'j rifuĝ'int'o'j. Greki'o okup'as la du'a'n lok'o'n inter invest'int'o'j en Albanio kaj ambaŭ land'o'j kun'membr'as en Nord-Atlantik'a Traktat'o-Organiz'aĵ'o (NATO).

Kiam mank'as akv'o, elektr'o kaj manĝ'aĵ'o'j

En april'o ter'trem'o kun magnitud'o 6,5 frap'is la japan'a'n guberni'o'n Kumamoto, apart'e la urb'et'o'n Maŝiki kaj la urb'o'n Kumamoto.

Kiam okaz'is la ter'trem'o, mi skajp'is en mi'a ĉambr'o en Kumamoto. Salt'ant'e kaj flug'ant'e fal'is mult'a'j aĵ'o'j, inkluziv'e de pez'a'j statu'et'o'j el la hejm'a altar'o. El'ŝrank'iĝ'is glas'o'j kaj romp'iĝ'is tas'o'j. La ŝrank'o'j mem ne fal'is, do mi ne vund'iĝ'is, tamen frap'is mi'n kelk'a'j libr'o'j. Mi'a apartament'ar'o est'as iom ŝirm'it'a kontraŭ ter'trem'o'j, tamen ĝi frenez'e ŝancel'iĝ'is.

La sekv'a'n tag'o'n la urb'o permes'is, ke ni en'rub'uj'ig'u romp'it'a'j'n kaj difekt'it'a'j'n posed'aĵ'o'j'n. Mi'a komput'il'a print'il'o ne plu funkci'is kaj mi ĝi'n for'ĵet'is, kun'e kun romp'it'a'j glas'o'j, tas'o'j kaj bovl'o'j.

Mi ord'ig'is kaj pur'ig'is la ĉambr'o'j'n kaj post'e ir'is al super'bazar'o por aĉet'i manĝ'aĵ'o'j'n, sed ĝi est'is ferm'it'a. Nur t.n. oportun'a vend'ej'o funkci'is, sed en ĝi rest'is neni'o krom libr'o'j kaj kosmetik'aĵ'o'j.

Tamen du tag'o'j'n post'e la urb'o'n sku'is ali'a, eĉ pli fort'a, ter'trem'o, kun magnitud'o 7,3. Laŭ'dir'e neniam en ni'a histori'o tiel fort'eg'a'j ter'trem'o'j okaz'is si'n'sekv'e en la sam'a lok'o. En mi'a ĉambr'o la supr'a part'o de la komod'o fal'is. Post la unu'a ter'trem'o mi met'is mult'a'j'n libr'o'j'n tavol'e sur la plank'o'n, sed pro la du'a trem'o ĉiu'j libr'o'j salt'is kaj ĉi'e'n dis'ĵet'iĝ'is. Libr'o'ŝrank'o apud mi'a lit'o fal'is sur ili'n, do mi tut'e ne pov'is ĝi'n uz'i.

La pord'o de la frid'uj'o spontan'e mal'ferm'iĝ'is kaj el ĝi manĝ'aĵ'o'j el'fal'is. En ali'a ĉambr'o, kvankam la budh'a altar'o nur iom'et'e difekt'iĝ'is, ĉiu'j budh'a'j statu'et'o'j flug'is en ĉiu'j direkt'o'j. De'nov'e mi perd'is tas'o'j'n, teler'o'j'n, bovl'o'j'n kaj mult'e'kost'a'j'n ceramik'aĵ'o'j'n.

Dum kelk'a'j tag'o'j ne hav'ebl'is akv'o. Mi feliĉ'e uz'as propan'gas'o'n, do mi pov'is kuir'i, sed en iu'j lok'o'j ankoraŭ dispon'ebl'as nek gas'o, nek elektr'o. Fal'int'a'j mur'o'j blok'is voj'o'j'n kaj est'is mal'facil'e vizit'i vend'ej'o'j'n. Ankaŭ la polic'o ne pov'is facil'e help'i viktim'o'j'n de la ter'trem'o'j.

Ne funkci'is aŭt'o'ŝose'o'j, ferm'it'a est'is la flug'haven'o, kaj rapid'trajn'o el'rel'iĝ'is. Vid'ind'aĵ'o, la kastel'o Kumamoto, est'as detru'it'a, kaj neces'os mult'e da mon'o por ĝi'n re'konstru'ig'i. Ĉe ali'a turism'a lok'o, la ĝarden'o Suizenĵi, kon'at'a pro bel'a lag'et'o kun pur'a akv'o, mal'aper'is la akv'o kaj mort'is la tie'a'j karp'o'j.

Nun ĉe mi fin'fin'e ek'funkci'is la akv'o. Mi pov'as lav'i manĝ'il'ar'o'n kaj mi'n ban'i. Sed post la katastrof'o dum kelk'a'j tag'o'j mi ne pov'is uz'i la neces'ej'o'n. Post la unu'a ter'trem'o amik'o send'is al mi botel'o'j'n da akv'o kaj tio mult'e help'is.

Post'e li send'is ali'a'j'n aĵ'o'j'n: plast'a'j'n kuler'o'j'n, jam pret'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n, mal'sek'a'n tualet'paper'o'n por pur'ig'i la korp'o'n, ktp. Ali'a'j'n amik'o'j'n, inkluziv'e esperant'ist'o'j'n, kiu'j send'is ekzempl'e vest'aĵ'o'j'n, mi ne pov'as sufiĉ'e dank'i.

Ankoraŭ daŭr'as la ter'trem'o'j. Ĝis la fin'o de april'o est'is registr'it'a'j mil trem'o'j. Ni ne sci'as, kiam ili ĉes'os. Inter'temp'e ni vol'as, ke la reg'ist'ar'o halt'ig'u la atom'energi'a'n central'o'n en la najbar'a guberni'o Kagoŝima.

Mult'a'j perd'is si'a'n dom'o'n. Turism'o est'as minac'at'a pro la ter'trem'o'j. Tiu'j, kiu'j vol'as help'i la re'konstru'ad'o'n de Kumamoto, trov'os en Inter'ret'o, kiel send'i mon'donac'o'j'n.

Mank'as traduk'o

Kun grand'a interes'o mi tra'leg'is la artikol'o'n de Roberto Pigr'o pri la bird'o'j, precip'e papag'o'j, kiu'j pov'as sukces'e prononc'i vort'o'j'n kaj per'parol'e inter'ag'ad'i kun hom'o (MONATO 2016/06, p. 23-24). Laŭ mi'a opini'o tre bon'e verk'it'a artikol'o, kiu fund'e inform'as la leg'ant'o'j'n pri la kial'o'j, pro kiu'j papag'o'j parol'as kaj hav'as si'a'n lingv'aĵ'o'n.

Est'as uz'at'a'j la scienc'a'j nom'o'j de bird'o'j, kiu'j est'as bon'e kon'at'a'j nur de ornitolog'o'j kaj zoolog'o'j. Esperant'o est'as simpl'a kaj geni'a lingv'o kaj pro tio, laŭ mi'a opini'o, la scienc'a'j nom'o'j pov'us est'i traduk'it'a'j en Esperant'o'n, ekzempl'e: Psittacus erithacus (griz'a papag'o), Nymphicus hollandicus (holanda nimfiko/kakatu'o), Calyptorhynchus latirostris (Larĝ'bek'a kaliptorniko aŭ larĝ'bek'a nigr'a kakatu'o), Menur'a albert'i (Albert-menur'o) ktp.

Mal'fid'ind'as publik'a'j inform'o'j

Aŭskult'ant'o'j de la mal'mult'a'j last'a'j kultur'a'j radi'o'program'o'j en Germanio prefer'e lim'ig'u si'a'n aŭskult'ad'o'n al sen'kulp'a'j muzik'a'j element'o'j (se oni ekzempl'e la kompon'ist'o'n Richard Wagner taks'as sen'kulp'a), sed prefer'e ne ĉiu'n maten'o'n je la sep'a hor'o spekt'u la nov'aĵ'o'j'n.

Eĉ la publik'jur'a'j el'send'o'staci'o'j, subvenci'at'a'j de impost'o'pag'ant'o'j, plen'e kaj daŭr'e ignor'as la direktiv'o'j'n de MONATO pri egal'a, sen'parti'a, objektiv'a, neŭtral'a ktp. raport'ad'o.

Ili dis'send'as si'a'j'n propr'a'j'n prefer'o'j'n, kiu'j'n ili ja ne publik'e deklar'as, sed kiu'j ĉiu'tag'e evident'iĝ'as. Se ili'a'j mastr'o'j vol'as help'i for'puŝ'i politik'ist'o'n, parti'o'n, opini'o'n, projekt'o'n, ili daŭr'e kaj tre lert'e sub'fos'as reputaci'o'j'n.

Pri ili'a'j favor'at'o'j invers'e. Gut'o post gut'o tra'bor'as la ŝton'o'n. La fru'maten'a cerb'o est'as mol'a kaj baldaŭ ced'as. Mal'mult'a'j hom'o'j rezist'as la cerb'o'lav'ad'o'n kaj mal'ŝalt'as.

Ĉu neces'as dir'i, ke la prefer'o'j de tiu'j program'estr'o'j est'as „mal'dekstr'a'j”, por almenaŭ iom indik'i la pens'manier'o'n laŭ kriteri'o'j de la pas'int'a jar'cent'o? Ili mem opini'as si'n „progres'em'a'j”, kvazaŭ ili person'e reprezent'us la mond'spirit'o'n, labor'ant'e en ĝi'a nom'o por la est'ont'ec'o.

Eĉ bon'vol'em'a'j hom'o'j (german'e: Gutmenschen), kiu'j verv'e apog'as tuj'a'n „integr'ad'o'n” de ĵus al'ven'int'a'j migr'ant'o'j, dev'as aŭskult'i radi'o'staci'e aplomb'a'j'n komentari'o'j'n, ke nov'a'j komun'um'o'j rajt'as gard'i si'a'j'n iam'a'j'n mor'o'j'n, sed la aŭtoĥton'a'j prefer'e ne.

Leg'ant'o'j de MONATO est'u avert'it'a'j kaj atent'em'a'j antaŭ radi'a'j kaj televid'a'j program'o'j, almenaŭ se ili kon'as kaj aprez'as la ĵurnal'ism'a'j'n princip'o'j'n de si'a magazin'o.

De princ'o'j al pac'o

La sud'a distrikt'o de la german'a federaci'a land'o Rejn'land'o-Palatinato fest'as en 2016 propr'a'n kaj apart'a'n instituci'o'n. Antaŭ 200 jar'o'j fond'iĝ'is distrikt'a parlament'o de Palatinato (german'e: Bezirkstag Pfalz) kadr'e de la tiam nov'a'j land'lim'o'j de la reĝ'o'land'o Bavari'o.

Tiu'n fond'o'n antaŭ'ir'is pli ol sep'jar'cent'a komun'a histori'o de Bavari'o kaj Palatinato kun komun'a glor'o, sed pli oft'e kun detru'a'j kverel'o'j kaj ili'a'j terur'a'j rezult'o'j. Ekzempl'e la protest'ant'a palatinat'an'o Frederik'o la 5a opon'is al la habsburga imperi'estr'o kaj vol'is far'iĝ'i reĝ'o en Prago/Bohemi'o.

Elekt'a princ'o

Tiu ek'paŝ'o, dum nur unu vintr'o rekt'e en la 30jar'a'n milit'o'n mez'e en Eŭrop'o, al li perd'ig'is ĉio'n. La katolik'a bavar'a parenc'o venk'is li'n kaj ricev'is ili'a'j'n rajt'o'j'n kaj honor'o'j'n de elekt'a princ'o (german'e: Kurfürst) por elekt'i imperi'estr'o'j'n de la Sankt'a Roma Imperi'o de la German'a Naci'o.

Post'e Napoleono renvers'is la ĝis'tiam'a'n ŝtat'a'n ord'o'n en Eŭrop'o, kiu'n la Viena Kongres'o ĉirkaŭ 1815 de'nov'e dev'is re'star'ig'i. Post komplik'a'j trakt'ad'o'j okaz'is nov'a kun'fand'iĝ'o de la du mal'sam'a'j region'o'j sub la reg'ad'o de la sam'a reg'ant'a famili'o Wittelsbach.

Palatinato, sen geografi'a'j kontakt'o'j kun la aŭtent'a Bavari'o, far'iĝ'is ĝi'a „rejn'a distrikt'o”. Por iom kompens'i la potenc'o'n de la munkenaj oficial'ul'o'j trans Rejn'o, oni permes'is region'a'n parlament'o'n en Palatinato en 1816.

Politik'a'j ŝanĝ'o'j

Jen la kial'o por fest'i la instituci'o'n, kiu ne perd'iĝ'is malgraŭ la divers'a'j politik'a'j ŝanĝ'iĝ'o'j dum 200 jar'o'j. Ĝi ja ankoraŭ nun'temp'e iel ekzist'as.

La distrikt'a parlament'o sub'ten'as plur'a'j'n kultur'a'j'n, soci'a'j'n kaj instru'a'j'n instituci'o'j'n. Tie'n kaj en si'a'j'n plej grav'a'j'n urb'o'j'n Speyer, Kaiserslautern, Pirmasens, Frankenthal kaj Neustadt/Weinstrasse ĝi invit'as por fest'i la event'o'n, oft'e per la dir'aĵ'o Bavari'o kaj Palatinato – sub Di'a gard'ad'o (german'e: Bayern und Pfalz – Gott erhalt's).

La franc'o'j, malgraŭ daŭr'a'j prov'o'j al'propr'ig'i Palatinaton, ne kapabl'is en'land'ig'i ĝi'n. La bavar'o'j ek'de 1946 tie ne plu lud'as rol'o'n. Memor'o'j'n pri la kruel'a pas'int'ec'o kun la franc'o'j kaj bavar'o'j super'ond'as dum la fest'o'jar'o kompat'em'a'j, aŭ prefer'e, gaj'a'j vual'o'j de etern'a inter'kompren'iĝ'o.

Dis'ig'as Franci'o'n revizi'it'a ortografi'o

Ĉe la horizont'o, ek'de la ven'ont'a septembr'o, est'as en Franci'o diskut'ig'a nov'ig'o rilat'e al cep'o kaj cepsupo. Tem'as ne pri la en'konduk'o de nov'a, genetik'e modif'it'a, spec'o de cep'o (ceter'e tiu ĉi est'as la lingv'a rubrik'o). Tiam simpl'e ek'valid'os ortografi'a re'form'o, kiu inter'ali'e influ'os la skrib'manier'o'n de la vort'o oignon (kiu, en Parizo kaj en la ceter'a Franci'o, indik'as ĝust'e la cep'o'n).

Stoik'a rezist'ad'o

Tiu „i”, en la du'a lok'o, de'long'e silent'a en la el'parol'o de la franc'o'j, est'as fakt'e ankaŭ skrib'e mal'aper'ont'a. Post la somer'o de 2016, tiu vokal'o do tut'e emerit'iĝ'os, post long'a ag'ad'o, diskret'a ĉe'est'ad'o kaj stoik'a rezist'ad'o, kiu'j tamen kost'is alt'valor'a'j'n not'o'j'n al ne mal'mult'a'j franc'a'j civit'an'o'j kaj tut'mond'a'j ge'lern'ant'o'j de la franc'a lingv'o.

Politik'a demand'o

La nov'aĵ'o, kvankam ven'ant'a el land'o, kiu pro daŭr'a'j teror'ism'a'j minac'o'j kaj ali'a'j not'ind'a'j kaŭz'o'j nun'temp'e al'front'as eg'e pli grav'a'j'n problem'o'j'n ol ĉi tiu'n pri la ĝust'a skrib'manier'o de iu'j vort'o'j, tamen provok'is grand'a'n diskut'o'n en la tut'a land'o, kie ĝi far'iĝ'is politik'a demand'o. Ceter'e ne ĉiu'tag'e okaz'as tia'j re'form'o'j en eŭrop'a'j lingv'o'j, tradici'e konserv'em'a'j kaj fier'a'j pri la etim'ologi'o (ĉi-okaz'e plej'part'e latin'a) de si'a'j vort'o'j. La disput'o komenc'iĝ'is en la pas'int'a februar'o: tiam la lok'a ministr'ej'o pri eduk'ad'o sci'ig'is, ke, 26 jar'o'j'n post ĝi'a formal'a aprob'o (ja fal'int'a en la vaku'o'n), la lern'ej'a'j man'libr'o'j ek'de la ven'ont'a stud'o'jar'o dev'os fin'fin'e adopt'i la revizi'it'a'n ortografi'o'n de la franc'a lingv'o.

Oficial'a depon'pren'ant'o

Ĉi-last'a, laŭ indik'o'j (kiu'j dat'iĝ'as de decembr'o 1990) de la tiam'a ĉef'ministr'o Michel Rocard, est'is akcept'it'a ankaŭ de la ne tre rid'em'a Académie française. Tem'as pri instituci'o, kiu, ek'de la epok'o de kardinal'o Armand-Je'a'n du Plessis Richelieu, est'as oficial'a kaj sever'a depon'pren'ant'o de ajn'a rajt'o pri tio, kio pov'as est'i difin'it'a, kun la neces'a'j ŝanĝ'o'j, kvazaŭ la „Fundament'o” de la franc'a idiom'o.

Alarm-titol'o'j

Praktik'e, spit'e al iu'j ĵurnal'a'j alarm-titol'o'j, tem'as ne pri ver'a revoluci'o, sed pri ie'a'j-tie'a'j simpl'ig'o'j, kiu'j koncern'as la skrib'ad'o'n de 2400 vort'o'j: kio tamen ne mal'mult'as. La cel'o? Sekv'i tio'n, kio est'as la natur'a evolu'o de la parol'at'a lingv'o. Krom la vort'o por „cep'o”, modif'o'j ven'as ankaŭ por nénuphar, „nimfe'o”: tiu'j skrib'ant'a'j la vort'o'n jam nun uz'u „f” anstataŭ „ph”, se ili ne vol'as risk'i ricev'i de si'a'j instru'ist'o'j (metafor'a'n) verg'o'frap'o'n.

Konfuz'it'ec'o

Adiaŭ'o'n ankaŭ al la cirkumfleks'a akcent'o sur la vokal'o'j „i” kaj „u”, krom en la okaz'o'j, kiam ĝi'a ĉe'est'o neces'as por disting'i sam'prononc'a'j'n vort'o'j'n. Ekzempl'e tiu ĉi tradici'a franc'a akcent'o tra'viv'os ĉe la particip'o de la verb'o „dev'i” (dû), sam'kiel en la adjektiv'o mûr („matur'a”), tiel ke ne est'iĝ'u ne'dezir'at'a konfuz'o kun la substantiv'o mur, „mur'o”).

Latin'de'ven'a'j prefiks'o'j

Dank'salut'as la strek'et'o'j mem, ĝis tiam uz'at'a'j en kun'met'it'a'j vort'o'j, kiu'j en'hav'is latin'de'ven'a'j'n prefiks'o'j'n, kiel contre, entre kaj extra. Oni fin'e simpl'ig'as kelk'e da akord-regul'o'j rilat'e al kun'met'it'a'j vort'o'j, dum oficial'e en'ir'as la franc'a'j'n vort'ar'o'j'n iu'j neolog'ism'o'j (kvankam ne tiom nov'a'j: ili est'is unu'a'foj'e registr'it'a'j antaŭ 26 jar'o'j: sed pli bon'e mal'fru'e ol neniam, ĉu ne ver'e?).

Demagogi'a eminent'ul'o

En la last'a'j jar'o'j la nov'a ortografi'o est'is plur'foj'e rekomend'it'a, sed neniam neces'ig'it'a. Tial ĝi est'is fakt'e nek util'ig'it'a nek dis'vast'ig'it'a, kio ver'ŝajn'e provok'is tra iu'j ul'o'j la nun'a'j'n surpriz'o'n kaj konstern'o'n. Dekstr'ul'a sindikat'o lanĉ'is petici'o'n kontraŭ ĉi tiu'n, laŭ'dir'e, „re'form'o'n fi'a'n”. Eĉ membr'o'j de la menci'it'a Académie est'as laŭ'dir'e sur la pad'o de milit'ir'o. En la 5a de februar'o inter'ven'is tiu'rilat'e ankaŭ eminent'ul'o, nom'e Je'a'n d'Ormesson, kiu parol'is pri risk'o'j pri la franc'a ident'ec'o kaj, iom demagogi'e, al'don'is: „Mi rifuz'as parol'i pri cirkumfleks'o, dum est'as hom'o'j, kiu'j mem'mort'ig'as”.

Tviter'a kampanj'o

Oni lanĉ'is ankaŭ, en Tviter'o (Tvitujo), „pep'aĵ'a'n” kampanj'o'n kontraŭ la re'form'o (#jesuiscirconflexe, „mi est'as cirkumfleks'o”, ironi'e simi'ant'e la fam'a'n kontraŭ'teror'ism'a'n slogan'o'n #jesuischarlie), kaj oni kolekt'as sub'skrib'o'j'n por pet'i la demisi'o'n de la ministr'in'o Belkacem. Tiu'n last'a'n cert'e defend'as tamen la pli'mult'o de la jun'ul'o'j: ja avert'is la fak'ul'o'j, ke la mis'fam'a'j dikt'aĵ'o'j, ver'a koŝmar'o de tut'land'a'j lern'ej'an'o'j, est'os nun tre pli simpl'a'j, tiel ke mal'alt'a'j not'o'j est'ig'os – esper'ebl'e – mal'nov'a'n memor'o'n. Se vi parol'as la franc'a'n kaj dezir'as taks'i vi'a'n lert'ec'o'n rilat'e al la nov'a ortografi'o, nepr'e vizit'u la ret'ej'o'n de la gazet'o Le Figar'o ( http://www.lefigaro.fr/actualite-franc'e/2016/02/04/01016-20160204ARTFIG00135-testez-vos-connaissances-sur-la-nouvelle-orthographe.php).

Nigr'a turism'o, fenomen'o mal'kviet'ig'a

En la last'a'j du jar'dek'o'j oni komenc'is observ'i ĉiam pli dis'vast'iĝ'ant'a'n fenomen'o'n, al kiu fak'ul'o'j alud'as per la esprim'o „nigr'a turism'o”. Ĉi tiu esprim'o, en'konduk'it'a en 1996 de du brit'a'j esplor'ist'o'j (John Lennon kaj Malcolm Foley), indik'as amas'a'n „pilgrim'ad'o'n” al ej'o'j, kiu'j bedaŭr'ind'e fam'iĝ'is pro tio, ke ili gast'ig'is natur'a'j'n katastrof'o'j'n kaj – eĉ pli oft'e – plur'spec'a'j'n kruel'a'j'n krim'o'j'n.

„Neni'u mov'iĝ'u”, iam kutim'is kri'i ŝtel'ist'o'j, dum ili en'ir'is bank'o'j'n (precip'e en'kadr'e de ag'o'plen'a'j uson'a'j film'o'j). Ni tamen viv'as en mond'o – tiu de la tri'a jar'mil'o –, kie hom'o'j kaj koncept'o'j, person'o'j kaj ide'o'j, ja daŭr'e kaj sen'ĉes'e mov'iĝ'as, ĉu pro nepr'o, ĉu pro ies liber'a elekt'o. Tiel obl'iĝ'as la okaz'o'j lok'ŝanĝ'i (ankaŭ kaj precip'e mal'mult'e'kost'e), kio si'a'flank'e nask'as nov'a'j'n kaj ne'atend'it'a'j'n hom'kondut'o'j'n.

Koncentr'ej'o'j

La kresk'ant'a al'log'o far'e de lok'o'j, kie reg'is mort'o kaj sufer'o, ŝajn'as ne tre normal'a precip'e al tiu'j, kiu'j kred'as, ke ni viv'as en real'o karakteriz'it'a de nivel'o de raci'ec'o pli kaj pli alt'a. La oft'ec'o de tia ir'ad'o al geografi'a'j cel'o'j, pri kiu'j nigr'a kronik'o skrib'is aŭ parol'is, est'as konsekvenc'o de tut'a seri'o da faktor'o'j, kiu'j'n ni klopod'os resum'i. Plej oft'e tem'as pri oni'a ne'halt'ig'ebl'a dezir'o vizit'i lok'o'j'n, kies pas'int'ec'o rilat'as amas'buĉ'ad'o'n kaj tortur'o'n (leg'ant'o'j pens'u ekzempl'e pri la al'log'o de koncentr'ej'o'j); du'e, pri la vol'o iu'manier'e part'o'pren'i re'memor'ad'o'n/ŝajn'ig'ad'o'n de rimark'ind'a'j (kutim'e sang'a'j) fakt'o'j; fin'e, pri la bezon'o ĉe'est'i en apart'a lok'o por kun'part'ig'i iu'n ĝeneral'ig'it'a'n emoci'a'n status'o'n.

Narcis'ism'o

Ident'ec'o en la pas'int'a jar'cent'o est'is solid'a struktur'o, sed nun'temp'e la situaci'o iom ŝanĝ'iĝ'is. Ŝajn'e la hom'a ident'ec'o oft'e est'as hodiaŭ supr'aĵ'a kaj ced'as sub la puŝ'o de konform'em'o, kiu ig'as hom'o'j'n kondut'i kiel ŝaf'o'j kaj sen'kritik'e imit'i ali'ul'a'n kondut'o'n. La franc'a filozof'o kaj soci'olog'o Tocqueville [tokvíl] ja est'is antaŭ'vid'int'a, en la 19a jar'cent'o, la iam'a'n aper'o'n de amas-narcis'ism'o: nu, li'a profet'aĵ'o ŝajn'as est'i fin'fin'e re'al'iĝ'int'a.

Provok'em'o

Laŭ psikiatr'o'j, ĉi tia mal'san'ec'a/obsed'a turism'o hav'as lig'it'ec'o'n kun oni'a mal'obe'o/provok'em'o, kio sukces'as ekster'ig'i la propr'a'n instinkt'o'n per'e de la dis'fal'ig'o de moral'a bar'o. Ankaŭ en'mem'iĝ'o lud'as grav'a'n rol'o'n: la hom'o'j, kiu'j plen'ig'as kaj foj'foj'e plen'ŝtop'as mis'fam'a'j'n ej'o'j'n, ja ne vol'as sur'met'i la vest'o'j'n de murd'ist'o'j aŭ per fantazi'o ili'n anstataŭ'ig'i, sed dezir'as en'sorb'iĝ'i en iu'n specif'a'n situaci'o'n.

Italio

Por don'i kelk'a'j'n ekzempl'o'j'n, kiu'j rilat'as Italion (land'o'n de la artikol'ant'in'o), oni pov'as menci'i la murd'o'n en Avetrana (vilaĝ'o en sud'a Italio) – okaz'int'a'n la 26an de aŭgust'o 2010 – kaj la inter'naci'e sen'dub'e pli dis'kon'ig'it'a'n sink'o'n de la ŝip'o Costa Concordia [kost'a konkordja], kiu est'is registr'it'a la 13an de januar'o 2012.

Horor-dom'o

En la et'a vilaĝ'o Avetrana de la provinc'o Taranto, en la region'o Apuli'o, fakt'e al'ven'is mil'o'j da person'o'j post la mort'ig'o de la jun'eg'a Sarah Scazzi [sara skaci] far'e de ŝi'a'j onkl'in'o kaj kuz'in'o (kvankam komenc'e ŝi'a onkl'o Michele [mikele] kulp'ig'is si'n, por ke li'a'j in'a'j famili'an'o'j evit'u prizon'o'n). Vari'as la aĝ'o, la de'ven'o kaj la soci'a tavol'o de la vizit'ant'o'j, tiom mult'a'j, ke la urb'estr'o de Avetrana est'is eĉ dev'ig'it'a – pro la grand'a kvant'o da vetur'il'o'j, kiu'j ja bar'is la trafik'o'n – mal'permes'i la al'ir'o'n per aŭtobus'o en la mal'grand'a'n komun'um'o'n. Long'a'j vic'o'j est'is antaŭ la vila'et'o, kie Sarah Scazzi est'is mort'ig'it'a, sen kalkul'i la aŭtomobil'a'j'n halt'o'j'n far'e de sci'vol'a'j person'o'j, kvazaŭ tem'us pri horor-dom'o en karusel'ej'o. Absurd'ec'o, kiel oni asert'as en Italio, est'as foj'foj'e sen'brid'a.

Mort'int'ej'o

Tre signif'a est'as la atest'o far'e de par'o el la urb'o Napolo: ili vojaĝ'is al iu mar'lok'o en Apuli'o, sed decid'is devi'i por spert'i la emoci'o'n vizit'i la (ĝis antaŭ ne'long'e ne'kon'at'a'n) vilaĝ'o'n, kie Sarah Scazzi loĝ'is. Ili'a intenc'o, kiu tamen ne real'iĝ'is, est'is ricev'i aŭtograf'o'n far'e de onkl'o Michele, la sol'a nun'temp'e liber'a membr'o de si'a kruel'a famili'o: tiu'moment'e li tamen for'est'is. La par'o, plur'foj'e sen'rezult'e inter'telefon'int'a, si'n konsol'is do per vizit'o al la lok'a mort'int'ej'o, al la tomb'o de li'a mal'bon'sort'a nev'in'o. Statistik'o'j montr'as la efektiv'a'n ekzist'o'n de nigr'a turism'o, kiu est'ig'as ne nur svag'a'n teori'o'n. En Avetrana, en la kvar monat'o'j post la bedaŭr'ind'a mort'ig'o de Sarah Scazzi, lok'a'j kaf'ej'o'j kaj restoraci'o'j vid'is la propr'a'j'n en'spez'o'j'n alt'iĝ'i je 80-120 el'cent'o'j.

Balet'ist'in'o

Simil'a „pranc'ad'o”, sed mal'pli okul'frap'a, okaz'is ankaŭ en Brembate, ali'a ital'a urb'et'o, ĉi-foj'e en la nord'o, kie en novembr'o 2010 oni trov'is la kadavr'o'n de la per'fort'it'a 13-jar'a balet'ist'in'o Yara Gambirasio [jar'a gambirazjo]: tie la trink'ej'a'j en'kas'ig'o'j lev'iĝ'is je „nur” 55 %.

Vrak'o

Kiam komenc'e de 2012 okaz'is la dron'o de la ŝip'o Costa Concordia, la sam'a afer'o okaz'is ankaŭ en Toskani'o: tie mult'e da sci'vol'a'j ul'o'j aĉet'is bilet'o'j'n al la insul'o Giglio [ĝiljo], ne tiom popular'a ĝis tiam (kaj precip'e en vintr'o), por hav'i la ebl'o'n vid'i kaj fot'i la vrak'o'n de la ŝip'o, kie, pro la sen'respond'ec'o de la kapitan'o Francesco Schettino [franĉ'esk'o sket'in'o], pere'is 32 person'o'j el plur'a'j land'o'j. Nu, en la semajn'o post la tragedi'o, est'is en'tut'e vend'it'a'j 1080 bilet'o'j. Mal'e, la antaŭ'a'n semajn'o'n, est'is en'ŝip'iĝ'int'a'j nur 131 pasaĝer'o'j, je proksim'um'e 90 % mal'pli.

Parad'em'o

La dram'ec'o de la hom'a ekzist'o, karakteriz'at'a de ĉiu'tag'a'j barbar'a'j krim'o'j kaj ali'spec'a'j plag'o'j, est'as nun ekzorc'at'a per'e de sen'precedenc'a parad'em'o, kiu'n psikologi'o prov'as klar'ig'i, sed kiu ŝajn'as al mult'a'j indign'int'a'j person'o'j ĉiam pli ne'oportun'a kaj ne'akcept'ebl'a.

Kriz'o ne'kompren'it'a

En la jar'o 2008 okaz'is mond'skal'a financ'a kriz'o, kiu'n nur mal'mult'a'j antaŭ'vid'is. Invest'int'o'j perd'is grand'eg'a'j'n mon'sum'o'j'n kaj reg'ist'ar'o'j est'is dev'ig'at'a'j ŝuld'iĝ'i por sav'i la bank'a'n sistem'o'n. Neni'u kompren'as kiel la sam'a'j mis'invest'o'j pov'is okaz'i ĉe preskaŭ ĉiu'j bank'o'j, kaj ĝis nun neni'u el la kulp'ul'o'j ricev'is pun'o'n. Inter'temp'e la regul'ar'o'j iĝ'is pli sever'a'j (kaj pli kompleks'a'j), sed la bank'o'j daŭr'e ofert'as, eĉ al'trud'as, al si'a'j klient'o'j financ'a'j'n produkt'o'j'n, kies detal'o'j'n neni'u person'o kun mez'a instru'nivel'o kapabl'as kompren'i.

Ĉu la ekonomik'ist'o'j kompren'as la ekonomi'o'n?

Ĝeneral'e ankoraŭ est'as aplik'at'a la ekonomi'a scienc'o de la pas'int'a jar'cent'o kun la nov-liberal'a'j trajt'o'j al'don'it'a'j dum la Thatcher-era'o, kvankam ĝi mult'flank'e konflikt'as kun nov'a'j fenomen'o'j kiel tut'mond'iĝ'o kaj ekologi'o. Ĉu la mond'fam'a'j ekonomik'ist'o'j neni'o'n lern'is el la pas'int'ec'o? Tio'n asert'as Frank Niessen [nis'n], kiu stud'is en la german'a Aachen kaj loĝ'as en la belg'a Eupen, en si'a libr'o Entmachtet di'e Ökonomen! Warum di'e Politik neue Berater braucht (Sen'pov'ig'u la ekonomik'ist'o'j'n! Kial la politik'o bezon'as nov'a'j'n konsil'ant'o'j'n).

Laŭ Niessen ekonomik'ist'o'j konsider'as si'a'n fak'o'n scienc'o kiel natur'scienc'o, kun ekzakt'a'j, ne'tuŝ'ebl'a'j aksiom'o'j, dum ĝi real'e est'as soci'a scienc'o, influ'at'a de mult'eg'a'j faktor'o'j. Mult'a'j teori'o'j est'as tro simpl'a'j por est'i util'a'j en la real'a viv'o. En si'a verk'o li far'as propon'o'j'n por pli etik'a kaj social'a ekonomi'a sistem'o.

Daŭr'a ekonomi'a kresk'ad'o ne ebl'as

Jam en 1972 la Klub'o de Romo en raport'o atent'ig'is pri la lim'ig'it'a'j stok'o'j de baz'a'j material'o'j kiel energi'o kaj erc'o'j. Kvankam dum post'a'j jar'dek'o'j evident'iĝ'is, ke la real'a situaci'o est'as mal'pli mal'trankvil'ig'a ol la prognoz'o, oni ĝeneral'e akcept'as, ke la stok'o'j iam, en ne tro for'a temp'o, el'ĉerp'iĝ'os, ĉar ĉiu'j mond'an'o'j dezir'as hav'i la viv'komfort'o'n de la „riĉ'a'j” region'o'j. Ŝpar'em'o kaj re'uz'o de material'o'j nur iom pov'as prokrast'i tio'n. Malgraŭ tio, politik'ist'o'j kaj ekonomik'ist'o'j (kaj ĵurnal'ist'o'j...) daŭr'e instig'as al kresk'ad'o de la ekonomi'o, ĉar laŭ ili nur tiel solv'ebl'as problem'o'j kiel sen'labor'ec'o, soci'a sekur'ec'o kaj ŝtat'a'j ŝuld'o'j. Ili preter'vid'as, ke en ili'a land'o plej'part'o de la bezon'o'j jam est'as plen'um'it'a'j. La ekonomi'a kresk'o okaz'u en mal'riĉ'a'j land'o'j, sed tiu'j ne kapabl'as pag'i la oft'e alt'teknologi'a'j'n kaj mult'e'kost'a'j'n produkt'o'j'n. Pli util'us al ili pli simpl'a'j, mal'pli mult'e'kost'a'j produkt'o'j, kiu'j'n ili mem kapabl'as produkt'i.

En mult'a'j evolu'ant'a'j land'o'j la politik'a situaci'o est'as tiel mal'stabil'a, ke kresk'o de la ekonomi'o est'as nur rev'o; la loĝ'ant'o'j kontent'as se ili sukces'as viv'ten'i si'n. Sed est'as ankaŭ grand'iĝ'ant'a grup'o de antaŭ'e sufiĉ'e bon'fart'a'j ŝtat'o'j, kiu'j iom post iom for'glit'as en mal'riĉ'ec'o'n, ekzempl'e la sud'a'j land'o'j de Eŭrop'a Uni'o, aŭ kiu'j perd'is la esper'o'n baldaŭ iĝ'i bon'fart'a'j, ekzempl'e la land'o'j de orient'a Eŭrop'o. Ili'a progres'o en iu moment'o kolaps'is aŭ tut'e ne sukces'is. Ĉar ne est'as ali'a'j solv'o'j, tiu'j kiu'j vol'as eskap'i sen'labor'ec'o'n dev'as, leĝ'e aŭ ne'leĝ'e, migr'i al pli riĉ'a'j land'o'j, kie ili plen'um'as mal'bon'e pag'at'a'j'n task'o'j'n (kaj for'puŝ'as la tie'a'j'n mal'bon'ŝanc'ul'o'j'n al sen'labor'ec'o). Ceter'e, eĉ en la plej riĉ'a'j land'o'j de la mond'o, ekzempl'e Germanio kaj Japani'o, grand'a'j grup'o'j de la loĝ'ant'ar'o ja ne mort'as pro mal'sat'o, sed tamen ne hav'as sufiĉ'a'n aŭ sufiĉ'e stabil'a'n en'spez'o'n por dec'e viv'i.

Dis'kon'ig'o kaj real'ig'o de nov'a'j ide'o'j ne facil'as

Abund'as et'a'j grup'o'j kaj politik'a'j parti'o'j, kiu'j vol'as pli-mal'pli drast'e re'form'i la ekonomi'a'n sistem'o'n, sed ili'a influ'o est'as neglekt'ind'a. De temp'o al temp'o unu tia grup'o hav'as al'log'a'n ide'o'n kaj/aŭ sukces'as ar'ig'i grand'a'n sub'ten'ad'o'n, sed ĉiu'foj'e ĝi post kelk'a'j monat'o'j aŭ jar'o'j, oft'e pro intern'a kverel'ad'o, dis'fal'as kaj perd'as si'a'n influ'o'n. Ekzempl'e pri la franc'de'ven'a ATTAC, fond'it'a in 1998, oni ne plu aŭd'as, malgraŭ la nun'a agit'iĝ'o en Franci'o. La „Pirat'o'j” en Germanio (Piratenpartei Deutschland) fond'iĝ'is en 2006 kaj ankoraŭ ekzist'as, sed ties bon'a'j ide'o'j forges'iĝ'is kaj inter'temp'e ven'is Alternativ'e für Deutschland kaj Peg'id'a, kun ali'a'j ide'o'j. En Hispanio est'as Ciuadadanos (2006) kaj Podemos (2014). En la ĝeneral'a'j elekt'o'j de 2015 ambaŭ akir'is pli ol 10 % de la voĉ'don'o'j. Kun'e ili est'us influ'hav'a'j, sed individu'e ili est'as mal'fort'a'j.

Sen'kondiĉ'a baz'a en'spez'o

Jam de kelk'a'j jar'cent'o'j ekzist'as la teori'o pri sen'kondiĉ'a baz'a en'spez'o, sed ĝis nun en la real'o okaz'is nur kelk'a'j eksperiment'o'j. La ide'o: ĉar en la nun'a'j struktur'o'j konsider'ind'a part'o de la loĝ'ant'ar'o est'as kaj rest'os sen'labor'a, des pli, ĉar pro aŭtomat'ig'o kaj satur'ad'o mult'a'j labor'fort'o'j ne plu est'as bezon'at'a'j, ind'us don'i, sen iu'j kondiĉ'o'j, al ĉiu'j loĝ'ant'o'j baz'a'n en'spez'o'n, sufiĉ'a'n por komfort'e viv'i.

Unu'a'vid'e la ŝtat'a buĝet'o ne kapabl'as pag'i tio'n, sed laŭ la por'ul'o'j grand'eg'a'j mon'sum'o'j iĝ'os dispon'ebl'a'j, ĉar ne plu est'os bezon'at'a'j administr'ad'o kaj kontrol'ad'o de sen'labor'ul'o'j. Oni em'as forges'i, ke ankaŭ mult'a'j administr'ant'o'j kaj kontrol'ist'o'j perd'os si'a'n labor'o'n kaj bezon'os sen'kondiĉ'a'n baz'a'n en'spez'o'n. Apenaŭ ebl'os prognoz'i la financ'a'j'n konsekvenc'o'j'n. La esper'o est'as, ke en real'o plej'part'o de la hom'o'j tamen labor'os (kvankam ili ne nepr'e dev'os), sed dum mult'e mal'pli da hor'o'j kaj kun grand'a'j inter'romp'o'j.

La unu'a grand'a test'o de la sen'kondiĉ'a baz'a en'spez'o est'is referendum'o en Svis'land'o en la 5a de juni'o 2016. Ĝi'a ĉef'a iniciat'int'o est'as Daniel Häni, 49-jar'a entrepren'ist'o. La propon'it'a sum'o est'is 2500 svis'a'j frank'o'j (2250 eŭr'o'j), sufiĉ'e mult'e, eĉ por land'o kun alt'a'j viv'kost'o'j. En la voĉ'don'ad'o part'o'pren'is 45 % de la rajt'ig'it'o'j; la por'ul'o'j ating'is 23 % de la voĉ'o'j. Ne est'as venk'o, sed est'as pli bon'a rezult'o ol eĉ Häni antaŭ'vid'is. Li kontent'as, ĉar unu'a'foj'e la ide'o est'as grand'skal'e diskut'at'a, ne nur en Svis'land'o.

Naci'ism'o kaj patriot'ism'o

Furioz'as konflikt'o'j kaj batal'o'j inter ŝtat'o'j, naci'o'j, etn'a'j kaj religi'a'j grup'o'j en la mond'o. Eĉ en okcident'a Eŭrop'o, kie oni iam konstat'is al'centr'ig'a'n progres'o'n al inter'naci'a'j kun'labor'o'j kaj lim'ig'o de ŝtat'a'j pov'o'j, fort'e aktiv'iĝ'as mov'ad'o'j de'centr'ig'a'j.

En orient'a Azi'o plur'a'j land'o'j engaĝ'iĝ'as en 19-jar'cent'ec'a'j teritori'a'j disput'o'j. En tiu'j konflikt'o'j grand'a'n rol'o'n lud'as naci'ism'o, etn'o-centr'ism'o aŭ patriot'ism'o. Ĉi tie mi vol'us iom prezent'i mi'a'n dub'o'n pri la ĝeneral'a kompren'o kaj taks'ad'o de naci'ism'o kaj patriot'ism'o, oft'e paralel'e kaj kontrast'e pri'trakt'at'a'j.

Komenc'e ni vid'u la difin'o'n de Piv, kiu pri'skrib'as naci'ism'o'n: politik'a doktrin'o, kun miks'it'a baz'o, laŭ kiu la naci'a tradici'o est'as ĉiam prefer'ind'a, kaj la naci'a'j ambici'o'j ĉiam prav'a'j, kontraŭ tiu'j de iu ajn ali'a naci'o. Kaj pri patriot'ism'o: am'o al patr'uj'o kaj inklin'o ĝi'n serv'i. Vid'ebl'as, ke en mal'long'a'j pri'skrib'o'j jam aper'as mal'favor'a taks'ad'o pri „naci'ism'o” kaj favor'a pri „patriot'ism'o”.

Jen opini'o'j de kon'at'a'j eŭrop'a'j intelekt'ul'o'j. En la libr'o La Zamenhof-strat'o, verk'it'a de Roma'n Dobrzyński sur'baz'e de inter'parol'o'j kun Louis C. Zaleski-Zamenhof, tiu ĉi dir'as: „Dum patriot'ism'o konsist'as el kultiv'ad'o kaj protekt'ad'o de si'a kultur'o, naci'ism'o mal'respekt'as la kultur'o'n de ali'ul'o'j kaj al'trud'as al ili la si'a'n. Tia'manier'e la naci'ism'o nask'as ksenofobi'o'n kaj mal'am'o'n.”

Sam'opini'ant'e, Dobrzyński dir'as: „Naci'ist'o konsider'as ĉio'n si'a'n la plej bon'a, rezult'e li ne toler'as kiu'n ajn kritik'o'n. Li simpl'e ne interes'iĝ'as pri la valor'o'j de ali'ul'o'j kaj tiel firm'ig'as si'a'n orgojl'o'n.”

Ebl'as cit'i pli-mal'pli sam'e el la verk'ar'o de la brit'a verk'ist'o kaj kritik'ist'o Georg'e Orwell: „... patriot'ism'o est'as devot'ec'o al apart'a lok'o kaj apart'a viv'manier'o, kiu'n oni kred'as la plej bon'a en la mond'o, sed ne em'as trud'i al ali'a'j hom'o'j ... Naci'ism'o, ali'flank'e, ne est'as dis'ig'ebl'a de la dezir'o por potenc'o. La cel'o de naci'ist'o est'as ating'i pli da potenc'o kaj pli da prestiĝ'o ... por la naci'o aŭ ali'a unu'o, kun kiu li elekt'is si'n akord'ig'i” (Not'o'j pri naci'ism'o, 1945).

Evident'iĝ'as, ke eŭrop'an'o'j alt'e taks'as „patriot'ism'o'n” dum ili kritik'e taks'as „naci'ism'o'n”. Ver'ŝajn'e tiu'j taks'ad'o'j baz'iĝ'as sur ili'a modern'a histori'o, apart'e sur spert'o'j kaj tra'viv'aĵ'o'j dum la du mond'o'milit'o'j. Ili rigard'as naci'ism'o'n kiel la ĉef'a'n motor'o'n de la milit'o'j, sed ne pov'as ne'i la ekzist'o'n de am'o al si'a nask'iĝ'lok'o kaj si'a kultur'o. Rezult'e est'iĝ'is tia dual'a taks'ad'o.

Tamen est'as dub'ind'e, ĉu tiu dual'a taks'ad'o universal'e valid'as. Kvankam teori'e pov'as est'i util'e kaj neces'e disting'i tiu'j'n du koncept'o'j'n kiel analiz'il'o'j'n, real'e ne tiel disting'ebl'as naci'ism'o kaj patriot'ism'o. La last'a facil'e trans'form'iĝ'as en la unu'a'n. El la vid'punkt'o kaj spert'o de azi'an'o'j, naci'ism'o kaj patriot'ism'o, ambaŭ precip'e modern'a'j noci'o'j, est'as ne'disting'ebl'a'j. Ek'de la komenc'o ili preskaŭ kun'fand'iĝ'is.

En orient'a Azi'o, precip'e en Ĉini'o kaj Japani'o, tiu'j sent'o'j de am'o al si'a patr'uj'o kaj kontraŭ'star'o al ekster'land'o'j nask'iĝ'is, kiam ili rekt'e al'front'is invad'o'j'n de eŭrop'a'j imperi'ism'a'j land'o'j mez'e de la 19a jar'cent'o. Mem'defend'a konsci'o kaj fier'ec'o pri si'a'j histori'o kaj kultur'o unu'iĝ'is, kaj tuj far'iĝ'is ŝovinism'o aŭ ksenofobi'o.

En Japani'o la miks'aĵ'o de naci'ism'o kaj patriot'ism'o tuj nask'is ŝovinism'o'n kaj ekspansi'ism'o'n, kaj antaŭ'e'n'puŝ'is agres'a'j'n milit'o'j'n en Azi'o. Long'e post la mal'venk'o en la du'a mond'o'milit'o, la vort'o „patriot'ism'o” en Japani'o est'is preskaŭ tabu'a, uz'at'a nur inter dekstr'ul'o'j. Naciisimo est'is rigard'at'a kiel neŭtral'a, objektiv'a.

Ni oft'e vid'is, ke en mult'a'j land'o'j reg'ant'a'j politik'ist'o'j ekspluat'as kaj inspir'as patriot'ism'o'n al si'a popol'o por nebul'ig'i ĝi'a'j'n okul'o'j'n kaj for'turn'i ĝi'n de la mal'facil'aĵ'o'j kaj mizer'o'j de la soci'o, kiu'j'n oni atribu'is al ali'land'an'o'j.

Est'as tut'e natur'e, ke hom'o'j, kiel individu'o'j, hav'as am'o'n al si'a'j patr'uj'o kaj kultur'o, sed ĝust'e tiam, kiam tia am'o est'as publik'e esprim'at'a en la form'o de kolektiv'a'j sent'o kaj ism'o, ĝi far'iĝ'as trud'em'a naci'ism'o aŭ ŝovinism'o.

Mi cit'u fin'e la vort'o'j'n de du intelekt'ul'o'j. „La patriot'ism'o est'as fort'a ideologi'a sub'ten'il'o de la reg'ant'a klas'o” (Lant'i, la fond'int'o de Sen'naci'ec'a Asoci'o Tut'mond'a), kaj „Patriot'ism'o est'as la last'a rifuĝ'ej'o de kanajl'o” (Samuel Johnson, 18a-jar'cent'a brit'a ese'ist'o kaj leksikograf'o).

El'volv'is papirus-rul'o'j'n team'o de fak'ul'o'j

En vila'o apud Napolo oni trov'is de post la jar'o 1750 plur'a'j'n cent'o'j'n da papirus'a'j rul'o'j cindr'ig'it'a'j. La dom'eg'o, situ'ant'a en Herkulan'o kaj jam part'e detru'it'a en 62 p.K. pro antaŭ'a ter'trem'o, est'is tut'e sur'kovr'it'a – de dik'a tavol'o el fang'o, ŝlim'o kaj laf'o – 17 jar'o'j'n pli mal'fru'e. Kiel kon'at'e kaj detal'e pri'skrib'it'e de grav'a'j latin'a'j aŭtor'o'j (precip'e Plini'o la Jun'a, kies onkl'o Plini'o la Mal'jun'a pere'is prov'ant'e pri'stud'i real'temp'e kaj sur'lok'e la okaz'aĵ'o'j'n), en 79 p.K. terur'a erupci'o de la ital'a vulkan'o Vezuvo – aŭ Vezuvi'o – detru'is Pompej'o'n kaj provok'is grand'a'n katastrof'o'n en la ĉirkaŭ'a are'o, kie kuŝ'is Herkulan'o mem.

Mult'e da hom'o'j mort'is sufok'at'e. Post la mal'kovr'o de la rul'o'j hom'o'j nek aŭdac'is, nek sukces'is iam ajn (ĝis antaŭ ne'long'e) ili'n mal'ferm'i. Est'is fakt'e tro grand'a la risk'o, ke tiu el'volv'a ag'o detru'os por ĉiam la papirus'o'j'n kaj ili'a'n potencial'e alt'valor'a'n en'hav'o'n. Sed ni viv'as en 2016, kaj komput'il'o'j eg'e simpl'ig'as ni'a'n viv'o'n, permes'ant'e afer'o'j'n, kiu'j'n neni'u est'int'ec'e imag'us: do nov'ig'a teknologi'o fin'fin'e ebl'ig'is cifer'ec'e mal'volv'i la menci'it'a'j'n papirus'a'j'n rul'o'j'n, konserv'ant'e sam'temp'e ili'a'n integr'ec'o'n kaj en'danĝer'ig'ant'e ili'n neniom!

Esplor'ist'o'j

Tiu'n ĉi operaci'o'n sukces'is last'a'temp'e efektiv'ig'i inter'naci'a ar'o da esplor'ist'o'j. De'ven'ant'a'j precip'e de Italio kaj Franci'o, ili frukt'ig'is si'a'j'n divers'a'j'n kompetent'o'j'n rilat'e al fizik'o, matematik'o, inĝenieri'o, papirus'ologi'o, sed ankaŭ paleografi'o kaj klasik'a filologi'o. La esplor'o, freŝ'e aper'int'a en la revu'o Scientific Reports, en'plekt'is divers'a'j'n struktur'o'j'n, kiel European Synchrotron Radiation Facility en la franc'a urb'o Grenobl'o, la tomografi'a laboratori'o de Nanotec-Cnr, kies sid'ej'o est'as en Romo, la universitat'o Tor Vergata (ankaŭ en la ital'a ĉef'urb'o) kaj la universitat'o de Kalabrio, en la sud'o de la ital'a du'on'insul'o.

Iks'o'radi'a tomografi'o

Tem'as pri papirus'a kolekt'o, kiu en'tut'e inkluziv'as 1800 rul'o'j'n kaj kiu est'is bon'ŝanc'e sav'it'a post la erupci'o de 79 p.K. La rul'o'j plej'part'e trov'iĝ'as en la Naci'a Bibliotek'o de Napolo. Oni prav'e konsider'as tiu'n kolekt'o'n el Herkulan'o la sol'a (kaj cert'e la plej grav'a) antikv'a libr'ar'o nun ekzist'ant'a. Kadr'e de sen'dub'e kompleks'a eksperiment'o oni elekt'is kaj analiz'is du papirus'a'j'n rul'o'j'n per'e de evolu'int'a teknik'o, baz'it'a sur iks'o'radi'a tomografi'o kutim'e uz'at'a en la medicin'a fak'o. Por la analiz'o de la don'it'aĵ'o'j la fak'ul'o'j aplik'is seri'o'n da specif'a'j algoritm'o'j kun la cel'o mal'volv'i la rul'o'j'n cifer'ec'e (sed ne real'e, ĉar ili detru'iĝ'us).

Pli'ig'it'a kontrast'o

Tiu ĉi teknik'o antaŭ'vid'as la uz'o'n de apart'a lum'o (tiu de sinkrotron'o), kiu hav'as la kapabl'o'n pli'ig'i la kontrast'o'n inter la skrib'aĵ'o'j kaj la papirus'o'j. Tiel ebl'is pli simpl'e lokaliz'i kaj pri'esplor'i ili'a'n tekst'o'n. Oni zorg'e do esplor'is la en'a'n struktur'o'n kaj skan'is la skrib'aĵ'o'j'n. La rezult'o'j, kiu'j est'is ating'it'a'j dank'e al ĉi tiu kaj al kelk'a'j simil'a'j pas'int'ec'a'j eksperiment'o'j, mal'kovr'is signif'a'n part'o'n de tekst'o – skrib'it'a en la grek'a lingv'o – ĝis nun ne observ'ebl'a'n tie en'e.

Sabl'o kaj ŝton'et'o'j

La leg'ad'o de la grek'a tekst'o, sen'problem'e deĉifr'it'a de la scienc'ist'o'j, don'is voĉ'o'n al fam'a'j helen'a'j filozof'o'j el la skol'o de Epikuro kaj re'viv'ig'is ili'a'j'n neniam aper'int'a'j'n verk'o'j'n, kiu'j en kelk'a'j okaz'o'j est'is nur part'e kon'at'a'j. Tiu'j ĉi last'a'temp'a'j mal'kovr'o'j pov'us revoluci'e ŝanĝ'i ni'a'j'n kon'o'j'n rilat'e al la histori'o de la antikv'a filozofi'o kaj de la klasik'a literatur'o. Sed est'as io pli'a: krom la konkret'a'n en'hav'o'n de la papirus'a'j rul'o'j, la stud'ad'o far'e de la team'o de fak'ul'o'j akir'ig'is ankaŭ ali'a'j'n grav'a'j'n inform'o'j'n. Ekzempl'e, la cifer'ec'a mal'volv'ad'o de la papirus'o'j montr'is ankaŭ la en'a'n ĉe'est'o'n de sabl'o kaj ŝton'et'o'j, cert'e lig'it'a'n kun la katastrof'a'j okaz'aĵ'o'j, kiu'j frap'is Kampani'o'n en la unu'a jar'cent'o de ni'a era'o.

Kuraĝ'a verk'ist'o

Antaŭ 100 jar'o'j, la 17an de aŭgust'o 1916, mort'is Svetozár Hurban Vajanský, unu el la plej renom'a'j figur'o'j de la slovak'a real'ism'o.

Dum kelk'a'j jar'dek'o'j Vajanský okup'is gvid'a'n pozici'o'n en la slovak'a naci'a kultur'o kiel poet'o, verk'ist'o, public'ist'o kaj redaktor'o de La naci'a gazet'o (Národné noviny) kaj la revu'o Slovak'a'j rigard'o'j (Slovenské pohľady), en kiu'j li glos'is la politik'a'n kaj kultur'a'n viv'o'n en Slovaki'o.

Laŭ iu'j li est'is rimark'ind'a verk'ist'o de la slovak'a real'ism'o de eŭrop'a format'o; laŭ ali'a'j li nur prepar'is la voj'o'n al modern'a'j slovak'a'j proz'o kaj kritik'o. Kie kuŝ'as la ver'o?

Advokat'a praktik'ant'o

Vajanský nask'iĝ'is la 16an de januar'o 1847 en la slovak'a vilaĝ'et'o Hlboké. Li stud'is jur'o'n en Bratislav'o kaj en Budapeŝto. Li komenc'is labor'i kiel advokat'a praktik'ant'o kaj pli post'e kiel profesor'o en Bulgario kaj Rusio. Pro si'a ĵurnal'ist'a ag'ad'o li est'is plur'foj'e polic'e persekut'at'a. Li mort'is en la aĝ'o de 69 jar'o'j kaj est'as en'tomb'ig'it'a kun si'a edz'in'o en la urb'o Mart'in.

Per si'a unu'a poem'ar'o Tatroj kaj mar'o li el'vok'is favor'a'n eĥ'o'n ĉe la leg'ant'o'j per nov'a rigard'o al la real'ec'o. Li al'tir'is atent'o'n al aktual'a'j demand'o'j kaj montr'is la bel'o'n de la slovak'a lingv'o kaj ĝi'a'n kapabl'o'n art'e esprim'i eĉ la plej komplik'a'j'n tem'o'j'n de la epok'o.

Sed la art'a talent'o de Vajanský real'iĝ'is precip'e en proz'o. En la kolekt'o de proz'aĵ'o'j Bild'o'j el la popol'o domin'as ankoraŭ la vilaĝ'a hom'o, sed en si'a sekv'a kre'ad'o li pren'is si'a'j'n tem'o'j'n el la viv'o de la intelekt'ul'ar'o kaj de pli alt'a soci'o.

Kler'a leg'ant'ar'o

Li kalkul'is je kler'a leg'ant'ar'o kaj al ĝi li direkt'is si'a'j'n mult'a'j'n novel'o'j'n (i.a. Lili'o, Post'somer'o, Flug'ant'a'j ombr'o'j) kaj roman'o'j'n (Sek'a branĉ'o, Radik'o'j kaj markot'o'j, Flor'o'j en dezert'o kaj ali'a'j). Si'a'j'n observ'o'j'n el si'a'j vojaĝ'o'j en slav'a'j land'o'j li el'uz'is en si'a'j vojaĝ'pri'skrib'o'j Dubrovnik-Cetinje.

Post li'a mort'o aper'is en du volum'o'j elekt'o el li'a'j literatur'a'j kritik'a'j artikol'o'j (Ĉapitr'o'j el la slovak'a literatur'o (1956) kaj Ĉapitr'o'j el la mond'a literatur'o (1957)), kie li montr'iĝ'is eminent'a kritik'ist'o de original'a literatur'a kre'ad'o kaj tre bon'a kon'ant'o de mond'a literatur'o.

Honor'a lok'o

Vajanský hav'as honor'a'n lok'o'n en la histori'o de la slovak'a literatur'o. En novel'o'j kaj roman'o'j li don'is al la slovak'o'j ver'a'n bild'o'n de la viv'o kaj de la hom'o, kompar'ebl'a'n kun ali'a'j verk'o'j de la eŭrop'a literatur'o.

La literatur'a'n kaj viv'a'n ag'ad'o'j'n de Vajanský re'memor'ig'as en Slovaki'o monument'o'j, strat'nom'o'j kaj publik'aĵ'o'j. Ankaŭ akv'o'fal'o en la mont'ar'o Alt'a'j Tatroj port'as la nom'o'n Vajanského vodopád (Akv'o'fal'o de Vajanský).

Kvin jar'o'j'n post Fukuŝimo

Ĉi-jar'e en april'o pas'is 30 jar'o'j post la nukle'a akcident'o en Ĉernobilo en Ukrainio. Ankoraŭ ne est'as for'ig'it'a la damaĝ'it'a reaktor'o.

Ankaŭ ĉi-jar'e en mart'o pas'is kvin jar'o'j post la katastrof'o en la atom'central'o en Fukuŝimo, Japani'o. Ĉi tie oni ankoraŭ ne komenc'is fin'for'ig'i la reaktor'o'j'n. Ankoraŭ loĝ'as ĉirkaŭ 100 000 hom'o'j kiel rifuĝ'int'o'j ekster si'a hejm'lok'o.

Ĉiu'tag'e pli-mal'pli 7000 hom'o'j labor'as en la central'o n-ro 1 de la Tokia Elektro-Pov'a Kompani'o (TEPKO) por prepar'i la mal'munt'ad'o'n de la damaĝ'it'a'j reaktor'o'j. La reg'ist'ar'o kaj TEPKO opini'as, ke oni bezon'os ĉirkaŭ 40 jar'o'j'n, sed mult'a'j fak'ul'o'j tio'n taks'as tro optimism'a.

Fand'iĝ'int'a'j brul'aĵ'o'j

Oni tut'e ne kompren'as la stat'o'n de la laŭ'dir'e 600 tun'o'j da fand'iĝ'int'a'j brul'aĵ'o'j en la tri frakas'it'a'j reaktor'o-kern'o'j. Por esplor'i la intern'o'n de la reaktor'o'j TEPKO ekspluat'is robot'o'j'n kaj send'is ili'n intern'e'n, sed ili pane'is pro la tre fort'a radioaktiv'ec'o.

TEPKO plan'as el'pren'i la fand'iĝ'int'a'j'n brul'aĵ'o'j'n el la reaktor'kern'o'j, sed tiu, kiu respond'ec'as pri la real'ig'o de la plan'o, agnosk'is, ke la kompani'o ne posed'as la koncern'a'n teknologi'o'n. Kelk'a'j nun opini'as, ke oni baldaŭ for'ĵet'os la plan'o'n kaj konstru'os ŝton'ĉerk'o'n ĉirkaŭ la reaktor'o'j kiel en Ĉernobilo.

Nun'a urĝ'a task'o est'as halt'ig'i la el'flu'o'n de radioaktiv'e polu'it'a akv'o el la frakas'it'a'j reaktor'o'j en la mar'o'n. Ĉiu'tag'e 400 tun'o'j da sub'ter'a akv'o el la mont'ar'a region'o en'flu'as en la detru'it'a'j'n reaktor'o-dom'o'j'n kaj miks'iĝ'as kun la polu'it'a akv'o, kiu mal'varm'ig'is la reaktor'o-kern'o'j'n.

Ŝtal'a'j akv'uj'o'j

Tial TEPKO ĉerp'ad'as akv'o'n kaj konserv'as ĝi'n en grand'a'j ŝtal'a'j akv'uj'o'j konstru'it'a'j ĉe la teren'o. La nombr'o de tiu'j akv'uj'o'j ating'is pli ol 1100. Kiel pli radikal'a rimed'o TEPKO nun konstru'as sub'ter'a'n glaci'ig'it'a'n mur'o'n, 30 metr'o'j'n profund'a'n kaj 1,5 kilo'metr'o'j'n long'a'n ĉirkaŭ la kvar reaktor'o-dom'o'j.

Oni en'ŝov'is 1500 tub'o'j'n en la ter'o'n kaj plen'ig'as ili'n per likv'a kemi'aĵ'o je min'us 30 ^o, por ke la frost'ig'it'a sub'ter'a mur'o blok'u la en'flu'o'n de sub'ter'a akv'o. Ĉi tiu teknologi'o, kiu'n oni antaŭ'e uz'is por konstru'i metro'o-tunel'o'j'n, ne est'as tiel grand'skal'e prov'it'a.

Preskaŭ fin'iĝ'is la pur'ig'ad'o, aŭ pli preciz'e la for'ig'o kaj la trans'lok'ad'o de radioaktiv'e polu'it'a surfac'a ter'o de kamp'o'j, ĝarden'o'j kaj hejm'o'j. Pli ol 10 milion'o'j da grand'a'j sak'o'j da kolekt'it'a ter'o kaj rub'aĵ'o est'as stak'ig'it'a'j en mil'o'j da por'temp'a'j lok'o'j en Fukuŝimo kaj najbar'a'j guberni'o'j. Oni ne, eventual'e neniam, pov'os trov'i fin'a'j'n stak'ig'ej'o'j'n, ĉar neni'u municip'o akcept'is tia'j'n depon'ej'o'j'n.

Grand'a ter'trem'o

Evident'iĝ'as, ke la nukle'a'n akcident'o'n de Fukuŝimo kaŭz'is hom'a neglekt'o. Tuj post la akcident'o la direktor'ar'o de TEPKO insist'is, ke ĝi ne pov'is antaŭ'vid'i atak'o'n de cunam'o 15,5 metr'o'j'n alt'a. Sed jam en 2002 reg'ist'ar'a instanc'o, Promoci'a Centr'o de Ter'trem'a Stud'ad'o, prognoz'is, ke en la mar'fund'o proksim'e de nord-orient'a Japani'o okaz'os grand'a ter'trem'o je magnitud'o 8 en'e de 30 jar'o'j je probabl'ec'o de 20 %.

Sur'baz'e de tiu prognoz'o stab'an'o'j de TEPKO kalkul'is kaj raport'is en 2008, ke cunam'o 15,7 metr'o'j'n alt'a pov'os atak'i la fukuŝiman central'o'n kaj ke neces'os kontraŭ'rimed'o'j. Sed la administr'ant'ar'o prefer'is domaĝ'i el'spez'o'j'n ol konstru'i dig'o'j'n kontraŭ cunam'o'j.

Tial en 2012 rifuĝ'int'o'j kaj famili'o'j de mort'int'o'j postul'is, ke la prokuror'a ofic'ej'o akuz'u la tri eks'a'j'n respond'ec'a'j'n direktor'o'j'n de TEPKO pro mort'ig'o kaj vund'ad'o kaj pro profesi'a neglekt'o. La ŝtat'a prokuror'o decid'is ne publik'e ili'n akuz'i.

Komision'a'j regul'o'j

Tamen komision'o pri prokuror'a'j proces'o'j, kies membr'o'j konsist'as el elekt'it'a'j civit'an'o'j, rezoluci'is, ke la prokuror'o ili'n tamen akuz'u. De'nov'e la prokuror'o ne akuz'is, kaj la komision'o du'foj'e rezoluci'is, postul'ant'e akuz'o'n. Laŭ la komision'a'j regul'o'j nun komenc'iĝ'is proces'o, en kiu la prokuror'o'n anstataŭ'as advokat'o'j kort'um'e nom'um'it'a'j.

Kompens'o-cel'e plend'is antaŭ la civil'a kort'um'o kontraŭ TEPKO ankaŭ pli ol 12 500 rifuĝ'int'o'j kaj viktim'o'j. Rimark'ind'e est'as, ke en Uson'o ĉirkaŭ 400 eks-mar'soldat'o'j ek'proces'is kontraŭ TEPKO por kompens'o pro tio, ke ili est'is el'met'at'a'j al radioaktiv'a substanc'o el'las'it'a el Fukuŝimo.

Tiam uson'a'j milit'ŝip'o'j help'is viktim'o'j'n de la cunam'o proksim'e al la mar'bord'o. Laŭ'dir'e kelk'a'j mar'ist'o'j mort'is kaj mult'a'j sufer'as pro mal'san'o'j rilat'a'j al la radi'ad'o. La uson'a ministr'ej'o pri defend'o ne'is la rilat'o'n inter la mal'san'o'j kaj la radi'ad'o.

Pane'int'a central'o

Ĝis nun la reg'ist'ar'o kaj TEPKO kalkul'as la kost'o'n de la mal'munt'ad'o de la pane'int'a central'o: pro kompens'o de damaĝ'o'j, ekvivalent'o'n de 22,2 miliard'o'j da eŭr'o'j; pro pur'ig'o kaj por'temp'a stak'ig'o, 31,5 miliard'o'j'n; kaj pro mal'munt'ad'o kaj kontraŭ'rimed'o'j kontraŭ polu'it'a akv'o, 17 miliard'o'j'n.

Neni'u sci'as, kiom la sum'o'j pli'grand'iĝ'os. Ĉia'okaz'e la kost'o'n pag'os la japan'a popol'o. Dum'e la reg'ist'ar'o daŭr'e insist'as, ke nukle'a energi'o est'as mal'pli mult'e'kost'a ol ali'a'j energi'font'o'j.

Kial ili for'ĵet'as si'a'n viv'o'n? (2)

Trevor Steele kaj Al'i Asghar Kousari jam don'is si'a'n opini'o'n pri la teror'ist'o'j, kiu'j eksplod'ig'as si'n (MONATO 2016/06 p. 6). La ver'a, fundament'a kaŭz'o de tia'j bedaŭr'ind'a'j kaj nun'temp'a'j frenez'aĵ'o'j est'as la ignor'o de la „sen'mort'ec'o de ni'a spirit'a esenc'o”. Ni'a plu'daŭr'ad'o post la tomb'o jam est'as scienc'e pruv'it'a, ne per medium'o'j kiel en Brazilo kaj ali'e, sed per elektron'ik'a'j aparat'o'j en Eŭrop'o. Sed hom'o'j ne vol'as sci'i, atent'i pri tio. La sekv'o'j est'as „kosm'e” grav'a'j por ni'a est'ant'a kaj est'ont'a viv'o. Krom hav'i si'a'j'n apart'a'j'n ver'o'j'n religi'a'j'n, filozofi'a'j'n ktp, la hom'o'j nepr'e kon'at'iĝ'u detal'e kun tiu Real'o, por pli'a feliĉ'o sur'ter'a.

Lingv'a'j mis'aĵ'o'j

Mi rimark'is en la juni'a numer'o (MONATO 2016/06, p. 23-24) lingv'a'n mis'aĵ'o'n, pri kiu ind'as atent'ig'i eĉ post'fakt'e: En la artikol'o pri parol'ad'o de papag'o'j est'as diskut'o pri „trejn'ad'o” de tiu'j bird'o'j – sed en Esperant'o tia ekzerc'ad'o nom'iĝ'as „dres'ad'o”. Angl'a'lingv'e tem'as pri la sam'a vort'o train, sed ŝajn'as al mi, ke ni'a'lingv'a disting'o inter „trejn'i” kaj „dres'i” est'as konserv'ind'a.

Ceter'e, ali'a strang'aĵ'o en la sam'a numer'o: „blank-ung'a kankr'o” (p. 17), dum kankr'o'j evident'e ne hav'as ung'o'j'n. Anstataŭ la angl'a white-clawed est'us prefer'ind'e gvid'iĝ'i laŭ la scienc'a nom'o pallipes, kio traduk'ebl'us per „palpieda”.

Pied'pilk'o politik'a

Dis'fal'is post nur ses monat'o'j la koalici'o inter la dekstr'a HDZ kaj la nov'a parti'o Pont'o. Ĉi-last'a, laŭ plur'a'j ĵurnal'ist'o'j, est'as parti'o spron'it'a de la katolik'a eklezi'o.

Ne ekzist'as ali'a ebl'o krom nov'a'j elekt'o'j. La parlament'o jam akcept'is decid'o'n pri memdisiĝo. Balot'o'j okaz'os komenc'e de septembr'o. HDZ fin'e mal'stabil'iĝ'is, kaj la prezid'ant'o, elekt'it'a per grand'a pli'mult'o de parti'a'j membr'o'j antaŭ nur unu monat'o, dev'is rezign'i pri si'a pozici'o.

Fal'is do la reg'ist'ar'o, kiu'n prezid'is ne'parti'a ekonomi'ist'o. Ĝi plu'funkci'os ĝis nov'a'j elekt'o'j kiel teknik'a reg'ist'ar'o, kiu ne rajt'as decid'i pri grav'a'j afer'o'j, do ankaŭ mon'a'j.

Dum ses monat'o'j la reg'ist'ar'o kaj parlament'o akcept'is neniu'n grav'a'n decid'o'n, kvankam la land'o dron'as en problem'o'j, ĉef'e ekonomi'a'j. La politik'a situaci'o ŝajn'as kaos'a. Neni'u sci'as, kiel voĉ'don'i dum la sekv'a balot'o, kaj ĉu tio solv'os la problem'o'n. Ĉu ebl'os kun'met'i koalici'o'n, kiu kun'met'us reg'ist'ar'o'n?

Sam'temp'e okaz'as la eŭrop'a futbal'ĉampion'ad'o. En ĝi la kroat'a team'o montr'is bon'a'j'n rezult'o'j'n. En la unu'a faz'o ĝi okup'is la unu'a'n pozici'o'n en si'a grup'o. La popol'o feliĉ'eg'is. Pro la futbal'o ĉiu'j forges'is pri politik'o kaj ŝultr'o'lev'as pri la politik'a kaos'o. Kresk'eg'is patriot'ism'o.

Ĝis nun kroat'o'j ne lud'is kontraŭ najbar'o'j, kio pli'profund'ig'us naci'ism'o'n. Tial evolu'is nur pozitiv'a patriot'ism'o. Kiam kelk'a'j futbal'adept'o'j ĵet'is torĉ'o'j'n dum la matĉ'o inter Kroati'o kaj Ĉeĥi'o, ali'a'j tre ekscit'iĝ'is pro la ne'patriot'ism'a ag'o kaj ek'lukt'is kontraŭ la iniciat'int'o'j de la mal'ord'o.

Kiam vi leg'os ĉi tiu'n artikol'o'n, la ĉampion'ad'o est'os fin'it'a. Oni sci'os, kiu'n lok'o'n okup'as Kroati'o. Sed tio esenc'e ne grav'as. Grav'as, ke sport'o'j en difin'it'a'j cirkonstanc'o'j, pov'as lud'i pozitiv'a'n rol'o'n. Ili kapabl'as kviet'ig'i la popol'o'n rilat'e politik'o'n kaj kre'i favor'a'n psik'a'n stat'o'n dum situaci'o zorg'ig'a.

Verk'o graved'a de vort'magi'o

Preciz'e antaŭ cent jar'o'j, en 1916, aper'is la unu'a proz'a verk'o de Adriaan Roland Holst, kiu baz'iĝ'as sur la kelt'a mit'ologi'o: Dirdri kaj la fil'o'j de Usnaĥ, verk'o graved'a de bril'a vort'magi'o kaj sopir'o je ne'ating'ebl'o, vent'o kaj mar'o. Ĝi'a'n 100-jar'iĝ'o'n oni intenc'as fest'i inter la literatur'am'ant'o'j. Kiel esperant'ist'o'j ni kun'fest'u! – Christian Declerck majstr'e traduk'is ĝi'n por ni.

Adriaan Roland Holst (1888-1976) est'as poet'o nederland'lingv'a, kiu foj'foj'e verk'is ankaŭ proz'e. Jun'aĝ'e, leg'int'e poem'ar'o'n de si'a onkl'in'o, la poet'in'o Henriëtte Roland Holst - van der Schalk (1869-1952), li subit'e konsci'iĝ'is, ke tio'n far'i est'as li'a est'ont'o: li dev'os far'iĝ'i poet'o.

Baldaŭ si'a'j'n unu'a'j'n poem'o'j'n li verk'is kaj en 1908 li debut'is en la revu'o De XXe eeuw (La 20a jar'cent'o), kiu'n redakt'is la aŭtor'o kaj kritik'ist'o Lodewijk van Deyssel. En 1910 si'a'n unu'a'n poem'ar'o'n li send'is al el'don'ist'o, kiu pro apog'o de li'a amik'o la poet'o P.N. van Eyck akcept'is kaj el'don'is ĝi'n: Verzen (Vers'o'j) – kiu aper'is en 1911 – est'as tre ne'egal'a poem'ar'o, en kiu tamen jam klar'e relief'iĝ'as kelk'a'j el li'a'j ĉef'a'j tem'o'j: la mar'o, la am'o, la viv'o kiel fremd'ul'o inter la ceter'a'j.

En 1918 ĝis si'a mort'o li loĝ'is sol'a en dom'et'o apud la mar'o en la urb'et'o Ber'gen. Post li'a mort'o tiu'n dom'o'n oni trans'form'is en labor'ej'o'n por laŭ'vic'e tie loĝ'ant'a kaj verk'ant'a aŭtor'o proz'a aŭ poet'o.

Mistik'a

En la 30aj jar'o'j aper'is li'a plej kon'at'a poem'cikl'o E'e'n winter a'a'n ze'e (Vintr'o apud la mar'o), kiu'n en 1962 mi leg'is kun grand'eg'a admir'o, tiom fort'a, ke tiu'n poem'ar'o'n mi nepr'e vol'is mem posed'i. Tamen pag'i la libr'et'o'n (tiu'temp'e nur 1,50 gulden'o'j'n) mi ne pov'is, do mi ĝi'n man'e kopi'is. Preskaŭ sam'spir'e mi ankaŭ kopi'is la roman'et'o'n Dirdri kaj la fil'o'j de Usnaĥ: ankaŭ ĝi ver'e fascin'is mi'n. Mi apenaŭ pov'us vort'ig'i kial, la lingv'aĵ'o est'as mistik'a, kun „grand'a'j vort'o'j”, bel'e struktur'it'a rakont'ad'o, kun mult'e da simbol'o'j, oft'e ne est'as klar'e, kio'n la simbol'o'j indik'as – minimum'e ili indik'as i'o'n grandioz'a'n ...

Sam'e kiel en mult'e da li'a'j poem'o'j, ankaŭ en Dirdri kaj la fil'o'j de Usnaĥ li'a lingv'aĵ'o daŭr'e atest'as i'a'n mit'ologi'a'n sopir'o'n al sublim'a, majest'a sol'ec'o, iu est'ad'o inter vent'o kaj mar'o – ne'ating'ebl'a de ni kutim'e ĉiu'tag'a'j hom'o'j. Dum jar'o'j, ek'de la 30aj jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o, oni oft'e indik'is li'n kiel „la princ'o'n de ni'a'j poet'o'j”, eĉ en tag'gazet'o'j – li ricev'is ĉiu'j'n literatur'a'j'n premi'o'j'n.

La 19an de novembr'o 2009 la tiam'a belg'a ĉef'ministr'o, kaj post'a prezid'ant'o de EU, Herm'a'n Van Rompuy, parker'e cit'is en la Ĉambr'o de Reprezent'ant'o'j kvar vers'o'j'n el la poem'o De ploeger (La plug'ist'o):

Ik vraag ge'e'n oogst; ik heb ge'e'n schuren,

ik sta in uwen dienst zonder bezit.

Maar ik be'n rijk in dit:

dat ik de ploeg van uw woord mag besturen

Ik zal de halmen niet meer zien

noch bind'e'n ooit de volle schoven,

maar do'e mi'j in de'n oogst geloven

waarvoor ik di'e'n ...

Rikolt'o'n mi ne pet'as, ten'ej'o'j'n ne hav'as,

Mi serv'as ja vi'n sen posed'aĵ'o,

Sed mi riĉ'as en ĉi tio:

ke la plug'il'o'n de vi'a vort'o mi pov'as stir'i.

La kulm'o'j'n mi ne plu vid'os

nek kun'ig'os la plen'a'j'n garb'o'j'n,

sed las'u mi'n kred'i je la rikolt'o

por kiu mi serv'as ...

Adriaan Roland Holst: Dirdri kaj la fil'o'j de Usnaĥ. El la nederlanda traduk'is Christian Declerck. Eld. Flandr'a Esperant'o-Lig'o, Antverpeno, 1988. 52 paĝ'o'j, vinkt'it'a. ISBN 90-71205-24-X.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Romantik'a histori'a roman'o el Hungari'o

Jen romantik'a, histori'a roman'o de 19a-jar'cent'a hungar'a verk'ist'o. La stil'o sekv'as la norm'o'j'n en Eŭrop'o de tiu epok'o. Long'a'j, barok'e kompleks'a'j kaj hiper'ornam'it'a'j fraz'o'j, kun plur'paĝ'a'j tekst'pec'o'j, kiu'j pri'skrib'as nur pejzaĝ'o'j'n, ekster'a'j'n kaj intern'a'j'n, en kiu'j neni'o fakt'e okaz'as.

Ne pov'ant'e plen'e juĝ'i la traduk'o'n, mi ne dub'as, ke ĝi'a fidel'ec'o al la original'o est'as majstr'a. Ĝi leg'iĝ'as flu'e kaj bon'e re'don'as la verk'o'stil'o'n de la epok'o. Leg'ant'o stumbl'os je svarm'o da ne'kon'at'a'j kaj mal'ĉiu'tag'a'j vort'o'j: dolman'o, denar'o'j, flaĝolet'o, kornus'o, urogal'o, janiĉar'o'j, buk'i, pucelo, fiol'o ... La traduk'int'o ne hezit'is uz'i vort'o'j'n, kiu'j'n iu'j konsider'us neolog'ism'o'j: sob'ir'int'e, avan'e, satisfakci'o ... La roman'o form'is la baz'o'n por hungar'a film'o, kiu bon'e sukces'is, almenaŭ en'land'e.

La aŭtor'o est'is baron'o, viv'int'a inter 1814 kaj 1875; krom est'i roman'verk'ist'o, li est'is ĵurnal'ist'o kaj politik'ist'o, plekt'it'a en la tumult'a'j'n event'o'j'n de la revoluci'o de 1848-49. Li komenc'is kaj fin'is si'a'n viv'o'n en Transilvani'o.

La ag'ad'o de la roman'o okaz'is en pli fru'a epok'o; tio'n oni ek'sci'as el la antaŭ'klar'ig'o, kiu'n verk'is la traduk'int'o por orient'i la leg'ant'o'j'n. La roman'a'j event'o'j situ'as lok'e en Transilvani'o kaj temp'e komenc'e de la 17a jar'cent'o, kiam la pli'mult'o de la nun'temp'a Hungari'o trov'iĝ'is sub la turk'a reg'o; Transilvani'o sam'e, sed kun grad'o de sen'de'pend'ec'o, kondiĉ'e je tribut'pag'ad'o. Do, en'e de tiu liber'ec'o, vag'is kaj ag'is kavalir'o'j, reĝ'o'j kaj reĝ'et'o'j – kio proviz'as la fon'o'n por la roman'a intrig'o.

Vidv'in'o sever'a kaj kritik'em'a kun bel'a fil'in'o, kiu, tamen, trov'as mal'facil'e el'ĉiz'i la propr'a'n viv'o'voj'o'n. Event'o'j intens'iĝ'as, kiam al la kastel'o de la protagonist'o'j al'rajd'as jun'a brav'a kavalir'o ... Pli mi ne mal'kovr'os. Kiu aprez'as la ĝenr'o'n, tiu ŝat'os tiu'n ĉi verk'o'n.

Zsigmond Kemíny: Vidv'in'o kaj ŝi'a fil'in'o. Traduk'is Jozefo Horvath. El'don'is Hungar'a Esperant'o-Asoci'o, Budapest, 2014. 295 paĝ'o'j. ISBN 978-963-571-479-7.

Bon'a nov'aĵ'o por art'ist'o'j

Pli'bon'iĝ'os la viv'o- kaj labor-kondiĉ'o'j de art'ist'o'j, laŭ leĝ'o al'pren'it'a en juni'o de la togoland'a parlament'o. Prezent'is la leĝ'o-projekt'o'n la ministr'o pri komunik'ad'o, kultur'o, sport'o'j, jun'ul'ar'o kaj civil'a eduk'ad'o, Guy Madzé Lorenzo.

Li emfaz'is, ke la nov'a leĝ'o ebl'ig'os „valor'ig'i art'a'j'n kaj kultur'a'j'n potencial'o'j'n, por ke la kultur'o iĝ'u ne nur ident'ig'a esprim'o de ni'a popol'o kaj motor'o de soci'a koher'ec'o, sed ankaŭ ekonomi'a kresk'ig'il'o per labor'don'a'j kultur'a'j entrepren'o'j.”

Al'don'is la 4a vic'prezid'ant'o de la Naci'a Asemble'o, Etienne Baritsè: „Tiu ĉi leĝ'o don'os pli'a'j'n respond'o'j'n al la problem'o'j, kiu'j'n la aktor'o'j hodiaŭ al'front'as.”

La leĝ'o konduk'os al profesi'iĝ'o de art'ist'o'j kaj, kre'ant'e labor'posten'o'j'n, kontribu'os al la cel'at'a daŭr'i'pov'a evolu'o.

Mir'ind'a nov'aĵ'o

Kvazaŭ bunt'a ĉiel'ark'o super la kuba ĉef'urb'o Havano pend'is la nov'aĵ'o, ke ĝi est'as elekt'it'a unu el sep tiel nom'at'a'j mir'ind'a'j urb'o'j de la mond'o.

La oficial'a ceremoni'o en Havano okaz'is en juni'o 2016, kiam reprezent'ant'o'j de la svis'a fond'aĵ'o New7Wonders (N7W), kiu aranĝ'is tut'mond'a'n voĉ'don'ad'o'n por trov'i sep nov'a'j'n mir'ind'aĵ'o'j'n, trans'don'is atest'il'o'n.

Ali'a'j urb'o'j tiel elekt'it'a'j est'as Bejrut'o, Daŭh'o, Durbano, Kuala-Lumpuro, Lapaco kaj Vigan. Jen la tri'a foj'o, ke N7W okaz'ig'is tia'n elekt'ad'o'n. Koincid'e, la ceremoni'o ankaŭ herold'is la 500an dat're'ven'o'n de la fond'o de Havano, kiu okaz'os en 2019.

Ĉu spirituala?

En la recenz'o pri la disk'o Karm'a (MONATO 2016/06, p. 26) traf'is mi'n la titol'o Spirit'ism'a nov'a epok'o, ĉar ja tut'e ne tem'as pri spirit'ism'o. Oni cel'as spec'o'n de muzik'o, laŭ la recenz'ant'o parenc'a'n al New Ag'e. Nu, laŭ mi Esperant'o nepr'e ne plu pov'as mal'hav'i vort'o'n por indik'i afer'o'j'n iel lig'it'a'j'n al spirit'o, sed ne en senc'o spirit'ism'a: en Piv por tio oni renkont'as „spiritualism'o”, eĉ la difin'o taŭg'as. Do kial ne retro'deriv'i el ĝi ni'a'n bezon'at'a'n „spirituala”?

Fiŝ'o'j'n en'ret'ig'i

Štrbské pleso [ŝtrbske pleso] est'as mont'a lag'o de glaci'a origin'o en la Alt'a'j Tatroj, kiu trov'iĝ'as en orient'a Slovaki'o ĉe la ŝtat'a lim'o kun Pollando. Ebl'as nun per sub'akv'a'j kamera'o'j observ'i la viv'o'n de la tie'a'j fiŝ'o'j – trut'o'j, ezok'o'j, plot'o'j ktp.

Interes'at'o'j mal'ferm'u la Ttt-paĝ'o'n www.kuk'a'j.sk kaj post'e al'klak'u Tatranské akvárium – život pod vodou (tatra akvari'o – viv'o sub akv'o). Jam ebl'as sam'manier'e observ'i en la tatra naci'a park'o la sur'ter'a'n viv'o'n de marmot'o'j, cikoni'o'j, agl'o'j ktp.

La sekret'a viv'o de ombrel'o'j

Ni est'as hom'o'j forges'em'a'j. Ekzempl'e, ni oft'e mal'atent'e las'as ombrel'o'j'n en trajn'o'j kaj bus'o'j. La last'a'n jar'o'n en Tokio ĉirkaŭ 430 000 ombrel'o'j est'is las'it'a'j kaj ten'at'a'j kiel perd'aĵ'o'j ĉe la Metropol'a Polic'o.

Oni'dir'e post unu'foj'a pluv'o 3000 ombrel'o'j est'is las'it'a'j. Tamen tre mal'mult'a'j hom'o'j ven'as por re'hav'i si'a'n ombrel'o'n. Nur 0,7 % de tiu'j ombrel'o'j re'ven'is al si'a'j posed'int'o'j.

Kio okaz'os al tiu'j perd'it'a'j kaj sen'mastr'a'j ombrel'o'j? Post tri monat'o'j da re'ten'ad'o ĉe la polic'o, ili est'as re'don'at'a'j al la trajn- aŭ bus-kompani'o'j, en kies vagon'o'j ili est'is trov'it'a'j. La kompani'o'j vend'as part'o'n de ili kaj la ceter'a'j'n ili for'ĵet'as kiel rub'aĵ'o'n.

Kontant'a mon'o

Mult'as ankaŭ kontant'a mon'o, plej'part'e en mon'uj'o'j, trov'it'a sur'strat'e aŭ en publik'a'j lok'o'j kaj al'port'it'a al tokiaj polic'ej'o'j. En 2015 la sum'o al'port'it'a est'is ĉirkaŭ 3420 milion'o'j da en'o'j (30,2 milion'o'j da eŭr'o'j), dum la sum'o deklar'it'a de perd'int'o'j est'is ĉirkaŭ 8000 milion'o'j da en'o'j (71 milion'o'j da eŭr'o'j).

Resum'e, 40 % de la perd'it'a mon'o est'is al'port'it'a al la polic'o. Se la perd'int'o ne aper'as en tri monat'o'j post la trov'o, la mon'o'n ricev'os la trov'int'o. Kiam la trov'int'o ne ricev'as la mon'o'n aŭ ne re'ven'as, ĝi ir'as al la guberni'o Tokio. Do, el la 30,2 milion'o'j da eŭr'o'j ĉ. 21,3 milion'o'j re'ven'is al la posed'int'o'j aŭ perd'int'o'j, kaj 4,9 milion'o'j ir'is al la trov'int'o'j. La rest'ant'a'j'n kvar milion'o'j'n ricev'is Tokio.

La referendum'o: kiel voĉ'don'is la brit'a'j esperant'ist'o'j?

MONATO invit'is leg'ant'o'j'n en la Unu'iĝ'int'a Reĝ'o'land'o indik'i, kiel kaj kial ili voĉ'don'is en la juni'a „breksiĝo”-referendum'o. Naŭ el dek respond'o'j montr'as klar'a'n prefer'o'n por rest'i part'o de Eŭrop'a Uni'o. Jen kelk'a'j opini'o'j:

Harry Barron: Por. „Mi eg'e bedaŭr'as la miop'a'n decid'o'n de la brit'a publik'o por eks'iĝ'i de Eŭrop'a Uni'o. Mi voĉ'don'is por rest'i, ĉar mi kred'as, ke ni est'as pli fort'a'j en la Uni'o.”

Penny Bryant: Por. „Mi voĉ'don'is por rest'i en Eŭrop'o. Mi labor'as en mal'san'ul'ej'o kadr'e de la naci'a san'serv'o kaj do hav'as mult'a'j'n koleg'o'j'n el ali'a'j land'o'j, kaj ni bezon'as ĉiu'j'n. Briti'o est'as tro mal'grand'a land'o por trakt'i sol'a kun ali'a'j, kaj ekonomi'a tim'o pri la est'ont'ec'o ne est'us bon'a. Ni bezon'as amik'o'j'n en ali'a'j land'o'j, sed ni turn'is ni'a'j'n dors'o'j'n.”

Andre'o Peperdajno: Por. „Mi don'is mi'a'n voĉ'o'n kontraŭ breksiĝo, ĉar laŭ mi Briti'o dev'os est'i part'o de pli grand'a grup'o, por ke ĝi pov'u protekt'i si'n kontraŭ la grand'a'j komerc'a'j fort'o'j, kiu'j aper'is dum la last'a'j 50 jar'o'j. Tamen mi kred'as ankaŭ, ke la rezult'o est'as kri'o por help'i kontraŭ la reg'ant'ar'o (establ'o), kaj reg'ist'ar'a kaj komerc'a.”

John Roberts: Kontraŭ. „Mi voĉ'don'is por breksiĝo, unu'e ĉar mi vol'is sekur'ig'i demokrati'o'n en Briti'o post tiom da jar'cent'o'j kaj ankaŭ help'i re'demokrati'ig'i EU-on. Du'e, kaj bedaŭr'ind'e, mi dev'is fin'fin'e akcept'i, ke la struktur'o'j kaj pens'manier'o'j de la EU-estr'ar'o neniam pov'os funkci'i laŭ la ekonomi'a'j interes'o'j de la membr'o'j de EU kaj neniam pov'os kresk'ig'i la ekonomi'o'n kaj kre'i labor'o'n por nun'a'j aŭ est'ont'a'j ge'jun'ul'o'j en Briti'o aŭ en EU.”

Angus Wilkinson: Por. „Mi opini'as, ke tro da argument'o'j koncern'is nur la ekonomi'o'n, kaj ĉu ni brit'o'j pli riĉ'iĝ'os ekster EU. Mi voĉ'don'is por rest'i en EU, ĉar mi kred'as, ke la deviz'o ‚am'u vi'a'n proksim'ul'o'n kiel vi'n mem’ dev'us est'i konkret'e praktik'at'a.”

Bardhyl Selimi (Albanio): „Ĉiu popol'o kon'as pli bon'e si'a'j'n afer'o'j'n, tiel ankaŭ brit'o'j. Ceter'e ili cert'e cerb'um'os pri la situaci'o, ankaŭ Eŭrop'o. Ebl'e la regul'o'j de EU dev'as pli'bon'iĝ'i.”

Roberto Pigr'o (Kipro): „Briti'o, kie'n? Briti'o, neni'e'n. Mi opini'as, ke oni (ĉiu'j) far'os la plej'ebl'o'n por et'ig'i kaj forges'ig'i la rezult'o'n de ĉi tiu nur ‚konsult'a’ referendum'o. La el'ir'o de Briti'o est'as nur'a sap'vezik'o, simbol'e grav'a pro ĝi'a'j intenc'o'j sed fakt'e ne simpl'e plen'um'ebl'a (kaj cert'e ne plen'um'ebl'a en'e de kelk'a'j monat'o'j). Ĝi baldaŭ krev'os kaj, mi'a'opini'e, neniu'j'n revoluci'a'j'n sekv'o'j'n hav'os.”

Juli'us Hauser (Slovaki'o): „La referendum'o hav'is mult'e pli larĝ'a'n signif'o'n. La popol'o decid'is ankaŭ sur'baz'e de emoci'o'j, kiu'j re'son'as dum jar'dek'o'j en rilat'o al la brusela burokrat'ar'o. Grav'a'n rol'o'n lud'is ankaŭ sent'o de tim'o pri perd'o de naci'a ident'ec'o kaj suveren'ec'o. Nun EU hav'as post la referendum'o okaz'o'n por re'difin'i la eŭrop'a'n projekt'o'n, kiu pov'us kontent'ig'i la aspir'o'j'n de la loĝ'ant'ar'o'j pri ekonomi'a, soci'a kaj lingv'a just'ec'o.”

Kar'a Eŭrop'o ...

aŭ prefer'e, ebl'e, Eŭrop'a Uni'o ... ne kred'u, mi pet'as, ke ni brit'o'j vi'n mal'am'as. Jes, tiel ŝajn'as, post la referendum'a decid'o de la brit'a popol'o dis'iĝ'i de vi. Ofend'it'e (tamen vi ne pov'as rezist'i al iom da malic'a ĝoj'o), vi pov'as prav'e atent'ig'i pri la 52 % da brit'a'j voĉ'don'int'o'j, kiu'j apog'is apart'ig'o'n.

Tamen bon'vol'u memor'i, kar'a Eŭrop'o, ke tio ne est'as pli'mult'o de la popol'o. Vol'is rest'i 48 % de la voĉ'don'int'o'j ... kaj, malgraŭ tio, ke pli da hom'o'j part'o'pren'is en la referendum'o ol dum naci'a'j elekt'o'j, nur 73 % de la popol'o fakt'e voĉ'don'is. Tio signif'as, ke la fatal'a decid'o ĝis'i, adiaŭ'i, rest'is en la man'o'j, aŭ la balot'il'o'j, de nur 37 % de la popol'o.

Memor'ind'as ankaŭ, ke la referendum'o ne tem'is pri vi. Almenaŭ ne tut'e. Cert'e, sur la balot'il'o, nepr'is respond'i, ĉu rest'i, ĉu ne rest'i. Sed efektiv'e vi lud'is nur fon'a'n rol'o'n, apart'e en la du semajn'o'j antaŭ la referendum'o. Pli grav'is, laŭ opini'o-sond'o'j, en'migr'ad'o, tim'o'j pri (sub'tekst'e) Lebensraum, do pri viv'o-spac'o en land'o argument'ebl'e tro plen'ŝtop'it'a por akcept'i pli'a'j'n (ne'brit'a'j'n) al'ven'ant'o'j'n.

Do la popol'o (mis)uz'is vi'n, kun bedaŭr'ind'a'j sekv'o'j cert'e por ni, ver'ŝajn'e ankaŭ por vi, por pugn'o'bat'i politik'a'n establ'o'n, kiu promes'is lim'ig'i en'migr'ad'o'n, mal'sukces'is, kaj, pli fund'e, ĝi'n soci'e kaj ekonomi'e perfid'as.

Krom'e brit'o'j nur nebul'e kompren'is, kial ili voĉ'don'is. La vesper'o'n antaŭ la referendum'o mi star'is ĉe super'bazar'a kas'o. La kas'ist'in'o, vir'in'o ĉ. 60-jar'aĝ'a, demand'is, kie'n mi met'os mi'a'n morgaŭ'a'n balot'il'a'n kruc'o'n: ĉu por, ĉu kontraŭ. Mi dir'is, ke por, kaj demand'is, kial ŝi vol'as sci'i. La kompat'ind'ul'o dir'is, ke la referendum'o-debat'o ŝi'n tiom perpleks'ig'as, ke ŝi pet'as la opini'o'j'n de klient'o'j por help'i al ŝi fin'decid'i.

Imag'u, semajn'o'j da debat'ad'o, da intervju'o'j en radi'o kaj televid'o, da gazet'ar'a'j komentari'o'j, da oficial'a'j reg'ist'ar'a'j bulten'o'j dis'send'it'a'j al ĉiu'j hejm'o'j, las'is ŝi'n perpleks'a. Ne help'is mensog'o'j, ke ekzempl'e la pli ol 400 milion'o'j da eŭr'o'j semajn'e send'it'a'j al Bruseloj (en si mem tro'ig'o) est'os direkt'at'a'j al grinc'ant'a san'serv'o – promes'o tuj post la referendum'o ne'it'a.

Ver'ŝajn'e mi'a amik'in'o ĉe la super'bazar'a kas'o, kiel milion'o'j da ali'a'j perpleks'it'a'j brit'o'j, voĉ'don'is mal'pli kontraŭ vi, Eŭrop'o (kaj nun, laŭ opini'o-sond'o'j, milion'op'e bedaŭr'as), sed pli kontraŭ la politik'ist'o'j, kontraŭ la politik'a ord'o, kiu'j la popol'o'n pri'fajf'as.

Stagn'as salajr'o'j (sed mal'e tiu'j de bank'ist'o'j, kaj ali'a'j), ferm'iĝ'as bibliotek'o'j, naĝ'ej'o'j, lok'a'j soci'a'j serv'o'j, ŝancel'iĝ'as la naci'a san'serv'o (pro drast'a reg'ist'ar'a ŝpar-reĝim'o, kiu ne re'kon'as, ekzempl'e, ke popol'o mal'jun'iĝ'ant'a bezon'os pli da sub'ten'o, ne mal'pli) ... kaj do, kiam vi'a'j mal'amik'o'j siren'voĉ'e avert'is, ke al'iĝ'os al vi Turki'o (ĉu tio'n vi sci'is, Eŭrop'o?) kaj ke pli ol 70 milion'o'j da turk'o'j pov'os al'ven'i al Briti'o, kaj for'ŝtel'i labor'lok'o'j'n, loĝ'ej'o'j'n, kaj eĉ pli implik'i la san'serv'o'n, panik'iĝ'is la popol'o.

Pro'pek'a'n kapr'o'n ĝi dezir'is, i'o'n por kulp'ig'i, por pun'i, pro soci'o ne fremd'e-brusele, sed hejm'e-londone romp'it'a ... kaj tag'o'n post tag'o prepar'is la buĉ'ad'o'n de la kapr'o la dekstr'em'a, bulvard'a gazet'ar'o.

Do brit'o'j, laŭ refren'aĵ'o (re'frenez'aĵ'o?) de la referendum'o-kampanj'o, „re'pren'is si'a'n land'o'n”. Kie'n ili ĝi'n pren'is, est'as ali'a demand'o ... cert'e ne en la est'ont'ec'o'n kaj provizor'e en politik'a'n kaj financ'a'n ĥaos'o'n. Evident'as sam'temp'e naci'o fund'e fend'it'a inter breksiĝintoj kaj nebreksiĝintoj: Angli'o kaj Kimri'o kontraŭ Skot'land'o kaj Nord'a Irlando, kamp'ar'o kontraŭ urb'o (kun kelk'a'j escept'o'j), mal'jun'ul'o'j kontraŭ jun'ul'o'j, baz'e eduk'it'a'j kontraŭ alt'e eduk'it'a'j hom'o'j, eĉ famili'an'o kontraŭ famili'an'o.

Ni ambaŭ viktim'iĝ'is, kar'a Eŭrop'o, vi kaj mi. Sed prov'u memor'i, dum brit'o'j for'flos'os ne en sen'de'pend'ec'o'n (ne ebl'as en la nun'a mond'o) tamen en izol'it'ec'o'n, ke plej'part'e ne kontraŭ vi ni voĉ'don'is, sed kontraŭ ni mem.

Kaj ke milion'o'j da brit'o'j, apart'e jun'a'j, daŭr'e respekt'as la ideal'o'j'n, sur kiu'j vi star'as, kaj, malgraŭ ĉio, vol'as ili'n kun'e, amik'e, fleg'i kaj firm'ig'i.

Jen la last'a kontribu'o de ni'a ĉef'redaktor'o, verk'it'a tuj antaŭ li'a mort'o, pri la komun'a Eŭrop'o, kiu'n li tiel fort'e al'streb'is.

Strig'o-kaf'ej'o

En Japani'o mult'iĝ'as kaf'ej'o'j, kie kat'am'ant'o'j pov'as kares'i kat'o'j'n. Sed ĉar la nombr'o de kat'o-kaf'ej'o'j ating'is ĉirkaŭ 350 en la nun'a jar'o, ili ne tiom ekster'ordinar'as. Do al'tir'as la atent'o'n de la publik'o „strig'o-kaf'ej'o'j”.

Strig'o'j'n oni rigard'as kiel special'e am'ind'a'j'n bird'o'j'n. Ĉar ili'a'j vizaĝ'o'j est'as plat'a'j, kun antaŭ'e'n'direkt'at'a'j okul'o'j, sam'kiel tiu'j de hom'o'j, kaj ĉar ili rekt'e sid'as, oni facil'e person'ig'as ili'n. Foj'foj'e ili est'is rigard'at'a'j kiel saĝ'ul'o'j – filozof'o'j aŭ ninĵaoj en arb'ar'o'j.

Feliĉ'o kaj bon'ŝanc'o

Eĉ grand'a'j strig'o'j sen'bru'e al'flug'as por kapt'i pred'o'n. En la japan'a lingv'o strig'o est'as fukuro, kaj „fuk'u” hav'as sam'a'n prononc'o'n kiel feliĉ'o aŭ bon'ŝanc'o. Antaŭ'e, tamen, en Ĉini'o kaj Japani'o oni dir'is, ke strig'o manĝ'as si'a'n patr'in'o'n, kaj do oni taks'is mal'ben'it'a'j ili'a'j'n kri'o'j'n.

Hodiaŭ preskaŭ ne'ebl'as vid'i strig'o'j'n en urb'a'j region'o'j. Tamen last'a'temp'e popular'iĝ'is la bird'o pro la libr'o'j pri Harry Potter: la jun'a magi'ist'o Harry uz'is neĝ'o-strig'o'n por port'i mesaĝ'o'j'n.

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j en Japani'o ek'est'is do „strig'o-kaf'ej'o'j”. Nun trov'iĝ'as ĉirkaŭ ok en Tokio kaj Osaka. Unu el ili est'as la tiel nom'at'a hejm'o de strig'o'j en Sugamo en la centr'o de Tokio.

Koturn'o'j kaj kok'id'o'j

Ĉi tie trov'ebl'as 32 strig'o'j de 26 speci'o'j, ĉef'e import'it'a'j el ekster'land'o. Plej'part'e ili sid'as sur stang'o'j en grand'a vitr'a ĉambr'o en la kaf'ej'o. Ili vari'as de ekzempler'o'j de grand'ec'o de 50 cm kaj de pez'o de 3 kg ĝis strig'o tiel mal'grand'a kiel paser'o. Ver'ŝajn'e plej ŝat'at'a'j est'as uralaj strig'o'j, kun grand'a'j nigr'a'j okul'o'j, tur-strig'o'j ŝajn'e mask'it'a'j, kaj neĝ'o-strig'o'j. Oni nutr'as ili'n per viand'o de koturn'o'j kaj kok'id'o'j.

Gast'o'j ĝu'as kaf'o'n kaj strig'form'a'n kuk'o'n ĉe tabl'o'j ĉirkaŭ la vitr'a ĉambr'o, kie ili pov'as observ'i la strig'o'j'n. Post'e ili laŭ'vic'e en'ir'as en la ĉambr'o'n kaj tuŝ'as kaj fot'as strig'o'j'n.

Est'as tut'e laŭ'leĝ'e ten'ad'i kaj ekspon'ad'i strig'o'j'n tia'manier'e en Japani'o. En ali'a'j land'o'j, precip'e en Eŭrop'o kaj Uson'o, tio pov'as est'i kontraŭ'leĝ'a. Eĉ se ne, oni provok'as kritik'o'j'n de best'o-protektemuloj.

Mal'sekret'a sekret'o

Ĉiu'jar'e mil'o'j da vir'in'o'j kaŝ'e vetur'as de Irlando al Briti'o. Kelk'a'j mensog'as, dir'ant'e, ke ili vojaĝ'as por butik'um'i; ali'a'j, ke ili simpl'e ekskurs'as, ne dir'ant'e, kie'n. Ili re'ven'as, tamen, kun sekret'o. Sekret'o, ceter'e, kiu'n ĉiu'j sci'as. Tem'as pri abort'ig'o – la problem'o, pri kiu la ŝtat'o vol'as, ke ĝi ne ekzist'u.

Mult'a'j hom'o'j kred'as Irlandon katolik'a. Ĝis la 1990aj jar'o'j ĝi ja est'is. Preĝ'ej'o'j est'is plen'a'j, eks'edz'iĝ'o mal'permes'it'a, kaj eĉ inform'o'j pri abort'ig'o cenzur'it'a'j. Sed Irlando mult'e ŝanĝ'iĝ'is.

Seks-skandal'o'j

Mal'plen'as preĝ'ej'o'j, part'e pro tio, ke mult'a'j hom'o'j ne plu fid'as la eklezi'o'n pro seks-skandal'o'j kaj mis'trakt'ad'o de infan'o'j. Permes'it'a'j est'as nun eks'edz'iĝ'o, sam'seks'em'o kaj kontraŭ'koncip'iĝ'o. Pas'int'jar'e grand'a pli'mult'o de la popol'o voĉ'don'is por permes'i al sam'seks'em'ul'o'j edz'iĝ'o'n kun la sam'a'j rajt'o'j kiel mal'sam'seks'em'ul'o'j.

Nun oni atent'as abort'ig'o'n. De'long'e reg'as ne'oficial'a inter'konsent'o pri'silent'i la afer'o'n. En 1983 oni al'don'is al la konstituci'o la 8an amend'o'n, kiu don'is la sam'a'n viv'o-rajt'o'n al „ne'nask'it'a infan'o” kiel al patr'in'iĝ'ont'o.

Ĝis 1992 oni ne rajt'is ricev'i inform'o'j'n pri abort'ig'o aŭ vojaĝ'i ekster'land'e'n por ricev'i abort'ig'o'n. Nur voĉ'don'o kaj konstituci'a amend'o don'is ĉi tiu'n rajt'o'n. Nur en 2013 oni permes'is abort'ig'o'n, se la viv'o de la patr'in'o est'as en'danĝer'ig'it'a.

Mal'liber'ej'o

Eĉ se vir'in'o est'as seks'per'fort'it'a, aŭ la fet'o ne viv'o-kapabl'a ekster ŝi'a korp'o, oni ne rajt'as pet'i abort'ig'o'n. La pun'o por abort'ig'o: 14 jar'o'j en mal'liber'ej'o (antaŭ 2013 dum'viv'a en'karcer'ig'o).

Do ĉiu'jar'e mil'o'j da irland'an'in'o'j flug'as al Briti'o (sed ne al Nord'a Irlando, ĉar ankaŭ tie abort'ig'o est'as mal'permes'it'a). Neni'u sci'as, kiom da vir'in'o'j tie'n vojaĝ'as (evident'e ne ekzist'as list'o pri ne'leĝ'a'j afer'o'j), sed cert'e almenaŭ kelk'a'j mil'o'j. Kiam ili re'ven'as al Irlando, ili ricev'as nek help'o'n, nek sub'ten'o'n, ĉu spirit'a'n, ĉu fizik'a'n.

Ili oft'e hont'as rakont'i al amik'o'j aŭ famili'an'o'j pri tio, kio'n ili far'is, kaj do ili sufer'as sol'a'j. Sed ekzist'as ankaŭ problem'o por vir'in'o'j, kiu'j mal'hav'as mon'o'n por vetur'i. Kaj nun oni tim'as, ke la vojaĝ'o far'iĝ'os por ĉiu'j pli mal'facil'a, se Briti'o ja el'ir'os el EU kaj lim'ig'os la en'ir'ad'o'n de ekster'land'an'o'j.

Beb'o'mort'ig'ist'o'j

La si'n'ten'o'n de Irlando kritik'is kaj Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j, kaj la Eŭrop'a Kort'um'o pri Hom'a'j Rajt'o'j. Ili vol'as, ke la ŝtat'o ŝanĝ'u si'a'n leĝ'o'n. Sed politik'ist'o'j ne vol'as pri'diskut'i abort'ig'o'n. Ili tim'as, ke la afer'o est'as tro tikl'a, tro koler'ig'a, kaj ili ne vol'as est'i nom'at'a'j „beb'o'mort'ig'ist'o'j”.

Ili opini'as, aŭ ke ne ekzist'as problem'o aŭ ke, se abort'ig'o'n ili permes'us, tio „mal'ferm'us la kluz'o'j'n” kaj est'ig'us „abort'ig'o'n laŭ postul'o”. Ŝajn'as, ke oni ne pov'as trankvil'e pri'diskut'i la problem'o'n sen akr'a'j disput'o'j. Pli facil'as for'send'i la problem'o'n al Briti'o.

Sed la vir'in'o'j ne rest'os silent'a'j. Ili parol'as pli kaj pli pri si'a'j abort'ig'o'j. Mult'a'j ne plu hont'as, argument'ant'e, ke oni mal'kaŝ'e pri'diskut'u la problem'o'n. Ili ne plu vol'as, ke la ŝtat'o, aŭ la eklezi'o, decid'u, kaj ili postul'as la rajt'o'n mem elekt'i pri si'a sort'o. Tamen ĝis est'os ŝanĝ'it'a la leĝ'ar'o, mil'o'j da irland'an'in'o'j daŭr'e flug'os al Briti'o.

Turbul'a'j temp'o'j

Kelk'a'j'n hor'o'j'n post la brit'a decid'o eks'iĝ'i el Eŭrop'a Uni'o demisi'is la ĉef'ministr'o David Cameron [kamron]; kelk'a'j'n tag'o'j'n post li'a demisi'o en'posten'iĝ'is li'a post'e'ul'o, Theresa May [teriza mej].

Cameron, kiu ĉef'e pro intern'a'j parti'politik'a'j kial'o'j promes'is referendum'o'n kaj kiu kampanj'is por rest'i en la Uni'o, sent'is si'n venk'it'a. Sen'dub'e mank'is al li em'o kaj energi'o por gvid'i long'a'j'n kaj kompleks'a'j'n negoc'o'j'n por el'vring'i el iam'a'j eŭrop'a'j partner'o'j favor'a'j'n el'ir'o-kondiĉ'o'j'n por Briti'o.

Ne'atend'it'e fuĝ'is ankaŭ la arkitekt'o'j de la breksiĝo-kampanj'o. Kred'ebl'e sukces'o'n ili ne atend'is kaj, kiel jam not'it'e (MONATO 2016/06, p. 5), plan'o'j'n por post-referendum'a Briti'o ili ne posed'is. Eĉ Nigel Far'ag'e [nĝl faraĝ], estr'o de la Sen'de'pend'ig'a Parti'o de la Unu'iĝ'int'a Reĝ'o'land'o, kiu vigl'e kampanj'is por breksiĝo, tuj anonc'is si'a'n demisi'o'n kiel parti'estr'o.

Politik'a ter'pom'o

En la vaku'o'n paŝ'is sinjor'in'o May, ek'de 2010 ministr'o pri intern'a'j afer'o'j kaj, dum la referendum'o, silent'a, mal'antaŭ-la-kulis'a apog'ant'o de la Uni'o. Iom post iom vapor'iĝ'is ali'a'j kandidat'o'j por la posten'o de parti'estr'o kaj sam'temp'e, ĉef'ministr'o. Tro varm'is la politik'a ter'pom'o de breksiĝo ... sed ne por la iom glaci'a Theresa May, kiu'n kelk'a'j koment'ist'o'j komenc'is kompar'i kun la t.n. fer'a sinjor'in'o, Margaret Thatcher, brit'a ĉef'ministr'in'o inter 1979 kaj 1990.

La fer'o'n sent'is tuj la ministr'o pri financ'a'j afer'o'j, Georg'e Osborne [ĝorĝ ozbn], kies rigor'a ŝpar-politik'o frap'is la plej mal'riĉ'a'j'n tavol'o'j'n de la soci'o (kaj kiu'j si'n venĝ'is, voĉ'don'ant'e dum la referendum'o kontraŭ riĉ'a, politik'a elit'o, kiu sem'is tiom da mizer'o kaj sen'esper'o). Emfaz'as May, ke ŝi vol'as help'i ĉiu'j'n brit'o'j'n, sed ĝis nun aŭd'ebl'as nur promes'o'j, ne vid'ebl'as ag'o'j.

Ŝi insist'as krom'e, ke breksiĝo signif'as breksiĝo – ne okaz'os du'a referendum'o. Por komplez'i dekstr'em'ul'o'j'n en si'a parti'o, kaj tiu'j'n en la land'o, kiu sub'ten'is breksiĝon, ŝi indik'as, ke ŝi vol'as ferm'i la land'lim'o'j'n kaj rezign'i pri liber'a mov'ad'o de hom'o'j, sed ne pri liber'a mov'ad'o de var'o'j kaj serv'o'j.

Sen'de'pend'ig'a'j voĉ'o'j

Dub'ind'as, ĉu kompromis'o tia akcept'ebl'as al ali'a'j EU-ŝtat'o'j. Nepr'as „pun'i” Briti'o'n, por ke ali'a'j land'o'j, kun signif'a'j sen'de'pend'ig'a'j voĉ'o'j (ekz. Nederlando), ne est'u tent'at'a'j sekv'i la ekzempl'o'n de si'a breksiĝinta najbar'o.

Ne nur negoc'o'j kun EU streĉ'os la pacienc'o'n de May. Ankaŭ ali'a'j part'o'j de la apenaŭ Unu'iĝ'int'a Reĝ'o'land'o, unu'a'vic'e Skot'land'o, postul'as atent'o'n. Pli kaj pli laŭt'iĝ'as la kri'o'j de tiu'j, kiu'j dezir'as du'a'n skot'a'n sen'de'pend'ig'a'n referendum'o'n: prefer'e sen'de'pend'ec'o en EU ol kvazaŭ'a sen'de'pend'ec'o en Unu'iĝ'int'a Reĝ'o'land'o.

En tiu'j turbul'a'j temp'o'j cert'as mal'mult'o. Krom tio, ke Cameron en'ir'os la pri'histori'a'j'n libr'o'j'n kiel tiu, kiu el'ig'is Briti'o'n el EU ... kaj kiu ebl'e frakas'is la brit'a'n uni'o'n per la sen'de'pend'ig'o de Skot'land'o. Por eĉ ne parol'i pri Nord'a Irlando ...

Kapt'i la kosm'a'j'n sekret'o'j'n

Nederlando plan'as esplor'i radi'a'j'n ond'o'j'n, kiu'j de'ven'as de la profund'aĵ'o'j de la univers'o, per'e de instrument'o integr'ot'a en ĉin'a satelit'o, kiu'n oni „park'um'os”, se tiel dir'i, en la kosm'a spac'o mal'antaŭ la lun'o.

Est'as ebl'e sci'at'e, ke la lun'o turn'as si'n ĉirkaŭ la propr'a rotaci'a aks'o en la sam'a temp'o'daŭr'o (27,3 tag'o'j), kiu'n ĝi bezon'as por plen'um'i unu rivolu'o'n ĉirkaŭ la ter'o. Ĝust'e pro tio la lun'o montr'as al ni ĉiam la sam'a'n flank'o'n. La ali'a'n (la mal'antaŭ'a'n) flank'o'n de la lun'o neniam ebl'as vid'i de la ter'o. Nek la ter'o est'as vid'ebl'a de tie. Tio klar'ig'as, pro kio ne ebl'as komunik'iĝ'i de la mal'antaŭ'a lun-flank'o per'e de radi'o'signal'o'j kun la ter'o: ili evident'e pov'as nek tra'ir'i nek trans'ir'i la lun'o'n. Jen ankaŭ la kial'o, pro kiu neni'u kosm'a vetur'il'o ĝis nun iam al'lun'iĝ'is en tiu kaŝ'it'a part'o de la ter'a satelit'o.

Cifer'o 8

Ĉi tio'n – al'lun'ig'i unu'a'foj'e kosm'a'n vetur'il'o'n al la mal'antaŭ'a part'o – Ĉini'o intenc'as nun far'i per'e de misi'o nom'at'a Chang'e-4. La cel'o? Esplor'i la tie'a'n teren'o'n kaj pli'bon'ig'i ni'a'n kon'o'n pri tiu ne'kon'at'a part'o de la lun'o. Sed kiel komunik'iĝ'i de la ter'o kun tiu vetur'il'o? Ĉin'a'j kosm'a'j esplor'ist'o'j lanĉ'os en la kosm'a'n spac'o'n komunik'a'n satelit'o'n kaj en'ig'os ĝi'n en orbit'o'n ĉirkaŭ apart'a punkt'o, kiu situ'as mal'antaŭ la lun'o kaj kuŝ'as sur la inter'lig'a lini'o inter la ter'o kaj la lun'o, je distanc'o de 65 000 kilo'metr'o'j de la lun'a surfac'o. Tiu punkt'o est'as kon'at'a kiel la du'a punkt'o de Lag'rang'e [lagránĵ] aŭ simpl'e L ₂. La komunik'a satelit'o sekv'os, ĉirkaŭ tiu punkt'o, larĝ'a'n orbit'o'n (laŭ la form'o de la cifer'o 8), de kiu la ter'o kaj la lun'o est'os sam'temp'e vid'ebl'a'j. Tiu'manier'e ĝi inter'lig'os la signal'o'j'n inter la al'lun'iĝ'int'a vetur'il'o kaj la ter'o. La lanĉ'o de la komunik'a satelit'o okaz'os ver'ŝajn'e en 2018.

Kun'labor'o

La nederlanda projekt'o si'a'flank'e intenc'as esplor'i radi'a'j'n ond'o'j'n ven'ant'a'j'n de la kosm'a'j profund'aĵ'o'j per'e de scienc'a esplor-instrument'o, kiu vojaĝ'os sur la komunik'a satelit'o. La projekt'o est'as rezult'o de kun'labor'o inter la Universitat'o Radboud de Nimeg'o, la nederlanda institut'o de radi'o-astronomi'o Astr'o'n kaj la entrepren'o Innovative Solutions in Spac'e (Nov'ig'a'j solv'o'j en la kosm'o), ankaŭ kon'at'a kiel Is'is (sen tamen lig'o'j kun inter'naci'a teror'ism'o) el Delft.

Inter'konsent'o

La esplor-instrument'o est'os konstru'it'a de Astr'o'n. La institut'o hav'as long'daŭr'a'n spert'o'n pri la konstru'ad'o kaj la ekspluat'ad'o de radi'o'teleskop'o'j, kiel ekzempl'e tiu de Westerbork [vésterbork] kaj tiel nom'at'a LOFAR (Low-Frequency Array), ambaŭ trov'iĝ'ant'a'j en Nederlando. Is'is, kiu hav'as grand'a'n spert'o'n pri la konstru'ad'o de nov'ig'a'j satelit'sistem'o'j, pri'zorg'os la integr'ad'o'n de la koncern'a instrument'o en la ĉin'a satelit'o. Ĉiu'j koncern'a'j parti'o'j sub'skrib'is la 27an de juni'o 2016 en Pekino inter'konsent'o'n pri la projekt'o, baz'it'a'n sur pas'int'jar'a akord'iĝ'o pri kun'labor'o inter la Ĉin'a Naci'a Kosm'a Administraci'o (CNSA) kaj la Nederlanda Kosm'a Ofic'ej'o (NSO).

Pra'eksplod'o

La instrument'o, munt'ot'a sur la satelit'o kaj en'hav'ont'a anten'o'j'n kaj radi'o'ricev'il'o'n, esplor'os radi'a'j'n signal'o'j'n el tre mal'proksim'a'j stel'o'j, nigr'a'j tru'o'j kaj galaksi'o'j. La signal'o'j ven'os de tiel mal'proksim'e en la univers'o, ke ili montr'os plej fru'a'j'n kosm'a'j'n okaz'aĵ'o'j'n, kiu'j est'is tuj post la univers'a pra'eksplod'o. La cel'o est'as pli'ig'i la sci'o'j'n pri la form'ad'o kaj la evolu'ad'o de la unu'a'j struktur'o'j de la univers'o en ĝi'a komenc'a faz'o kaj trov'i respond'o'j'n al plur'a'j demand'o'j pri la for'a pas'int'ec'o de la kosm'o.

Mega'herc'o'j

Por ating'i tio'n oni bezon'as esplor'i radi'o'frekvenc'o'j'n sub 30 mega'herc'o'j. Ĉar tiu'j frekvenc'o'j ne est'as ricev'ebl'a'j sur'ter'e, kaŭz'e de la ŝild'o efektiv'ig'it'a de ni'a atmosfer'o, nepr'as esplor'i ili'n ekster ĉi-last'a. Ceter'e, la cel'it'a'j signal'o'j est'as tiel mal'fort'a'j, ke la radi'o'trafik'a'j signal'o'j el'send'at'a'j sur la ter'o sever'e perturb'us ili'n. Kiam la satelit'o est'os lanĉ'it'a en si'a'n orbit'o'n mal'antaŭ la lun'o, la lun'o funkci'os kiel bar'o kontraŭ la el'ter'a radi'o'trafik'o kaj kre'os radi'o-silent'o'n, kio ebl'ig'os ricev'i la cel'it'a'j'n radi'o'signal'o'j'n.

Sun'vent'o

La ceter'a'j cel'o'j de la projekt'o est'as la esplor'o de la sun'a aktiv'ec'o kaj de la sun'vent'o (tio est'as la emisi'o de elektro-ŝarg'it'a'j partikl'o'j el la sun'o), sam'e kiel la esplor'o de radi'o'puls'o'j el la planed'o'j Jupiter'o kaj Saturn'o, por pli bon'e mezur'i ili'a'j'n rotaci'period'o'j'n, kaj fin'e la kre'ad'o de la unu'a map'o de la ĉiel'o laŭ mal'alt'a'j radi'o'frekvenc'o'j. La ambici'a projekt'o est'ig'os la unu'a'n paŝ'o'n al la kre'ad'o de grand'a en'kosm'a radi'o'teleskop'o, kaj ĝi mal'ferm'os tut'e nov'a'n period'o'n por radi'o-astronomi'o.

Paul Gubbins

En dorm'o li mort'is,

surpriz'e kaj pac'e,

ebl'e sonĝ'ant'e pri ne'verk'it'a'j verk'o'j.

Amik'o de plej mult'a'j,

ĉiam rond'e sprit'a, humur'plen'a,

kun afabl'a rid'et'o tut'vizaĝ'e.

Mi memor'os li'n kiel last'foj'e, kun supl'a sun'ĉapel'o

laŭ'reklam'e fald'ebl'a poŝ'e'n

kaj el'fek'ebl'a sen'difekt'a se elefant'o ĝi'n digest'is.

Ŝok'o pro perd'o

„Ankaŭ mi ne kompren'is li'n,” dir'is Paul, kaj mi tre mir'is. Ni sid'is sur la teras'o de la vilaĝ'a gast'ej'o de Barlastono. Ĉiu'n vesper'o'n, post kurs'o'j kaj manĝ'ad'o, mi promen'is de la somer'lern'ej'o tie'n kaj trink'is bon'a'n angl'a'n bier'o'n.

Tiu'n vesper'o'n Paul Gubbins, gvid'ant'o de la somer'lern'ej'o, akompan'is mi'n kaj ni kun'e observ'is mal'jun'ul'o'j'n, kiu'j sur herb'ej'o antaŭ ni celebr'is iu'n lud'o'n kun glob'o'j, kiu'n ni ambaŭ ne kon'is. Unu el la griz'har'ul'o'j ĉiu'n foj'o'n post'e pas'is ĉe mi kaj afabl'e parol'is al la fremd'ul'o; mi kun mi'a'j rudiment'a'j sci'o'j de la angl'a pov'is nur ĝentil'e rid'et'i. Sed nun mi ja esper'is, ke Paul pov'os klar'ig'i al mi, kio'n li dir'is. Sed li, instru'ist'o en brit'a universitat'o, dev'is konfes'i, ke li ne kompren'as la krud'a'n dialekt'o'n de la sam'lingv'an'o. „Sed vi ja daŭr'e respond'is per yes al li,” mi insist'is. Nu jes, li aktor'is kompren'e. Ni kor'e rid'is post'e ...

Oft'e mi rakont'is tiu'n amuz'a'n epizod'o'n, kiam tem'is pri la „facil'a” angl'a lingv'o kaj rikolt'is mir'a'n ne'kred'em'o'n, sed ja est'is ver'e. Tiu'temp'e ni jam de'long'e est'is amik'o'j kaj mi sci'is pri plur'a'j li'a'j talent'o'j; dum la somer'lern'ej'o mi spert'is krom'e li'a'n kapabl'o'n organiz'i kaj real'ig'i plan'o'j'n, la unu'a'n foj'o'n mi spekt'is li'n aktor'i en skeĉ'o'j. Gubbins est'is ne nur bon'eg'a ĵurnal'ist'o sed ankaŭ bril'a dram'verk'ist'o (kiom da premi'o'j li gajn'is!) kaj lert'a instru'ist'o.

Kiam en 1991 mi elekt'iĝ'is prezid'ant'o de Tut'mond'a Esperant'ist'a Ĵurnal'ist'a Asoci'o (TEĴA), mi pet'is li'n kun'labor'i. Li est'is dum la tut'a temp'o vic'prezid'ant'o kaj, precip'e grav'e, gvid'is model'e ni'a'n korespond'a'n kurs'o'n pri ĵurnal'ism'o, per kiu ne mal'mult'a'j akir'is diplom'o'n. Ali'a grav'a kun'labor'o est'is li'a'j kontribu'o'j por la Dek'lingv'a Man'libr'o pri Politik'o.

Bedaŭr'ind'e ni ne tre oft'e renkont'iĝ'is person'e, ĉar li'a'j dev'o'j en la universitat'o kutim'e ne kongru'is kun la dat'o'j de Universal'a Kongres'o, sed ĉiam serioz'e kaj amuz'e inter'parol'is kaj mult'e rid'is, ĉar ni hav'is simil'a'n humur'o'n.

Konsci'a pri ĉiu'j li'a'j kapabl'o'j kaj talent'o'j, mi kompren'ebl'e tuj pens'is pri Paul Gubbins, kiam antaŭ mi'a 70-jar'iĝ'o mi plan'is demisi'i kiel ĉef'redaktor'o de MONATO. Je mi'a'j grand'a'j kontent'o kaj ĝoj'o li jes'is mi'a'n demand'o'n. Pri li'a'j jar'o'j kiel ĉef'redaktor'o mi ne dev'as inform'i, ĉar tio'n ni'a'j leg'ant'o'j ja sci'as. Ke li pov'is plen'um'i tiu'n task'o'n nur ses jar'o'j'n, tio'n cert'e neni'u el ni supoz'is. Ne'evit'ebl'e mi'n ŝok'is la inform'o pri li'a mult'e tro fru'a mort'o.

Mi'a'n kondolenc'o'n mi direkt'as ne nur al li'a famili'o, li'a edz'in'o Anne, li'a fil'o kaj bo'fil'in'o Richard kaj Lou, li'a fil'in'o kaj bo'fil'o Jill kaj Da'n kun la nep'o Edward kaj al li'a'j ge'amik'o'j, sed bedaŭr'ind'e la mal'ĝoj'o traf'as ja ankaŭ ĉiu'j'n leg'ant'o'j'n kaj kun'labor'ant'o'j'n de MONATO, kiu'j perd'as bril'a'n ĵurnal'ist'o'n.

Paul Gubbins

Kar'a'j redakci'o kaj kun'labor'ant'o'j de MONATO,

Bon'vol'u akcept'i mi'a'n kun'sent'o'n pro la ne-atend'it'a for'pas'o de Paul Gubbins. Li post'las'as grand'a'n mal'plen'ec'o'n ĉe la redakci'o de MONATO kaj en Esperant'uj'o. Mi cert'e sent'os la for'est'o'n de li'a'j afer'koncern'a'j artikol'o'j.

Je'a'n-Jacques WINTRAECKEN

Nederlando

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Je'a'n-Jacques Wintraecken el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Dank'salut'o

La ĉi-jar'a'n somer'o'n mi cert'e memor'os pro la aĉ'a'j nov'aĵ'o'j, kiu'j, hazard'e ĉiam en la vesper'a'j hor'o'j, sen'kompat'e ating'is mi'a'n modern'ul'a'n – t.e. ĉiam en'ret'a'n – poŝ'o'n. Iu inter'romp'u, bon'vol'e, la anatem'o'n; kaj baldaŭ re'komenc'iĝ'u la pluv'o'j, rapid'e re'ven'u la mal'varm'o, ĉar ĝis nun la somer'o est'is terur'e krud'a.

Post la nov'aĵ'o pri supoz'it'a glaci'aĵ-kamion'o, kiu sem'is mort'o'n en sud'a Franci'o kaj puŝ'fal'ig'is sen'kulp'a'j'n hom'o'j'n kvazaŭ kegl'o'j'n, kaj tiu pri la puĉ-klopod'o en Turki'o (kun'tren'int'a si'a'vic'e la mort'o'n de cent'o'j da hom'o'j en nur unu nokt'o), ĉi-foj'e plej ne'atend'it'e jen „vibr'is” en mi'a poŝ'o (dum trankvil'a, vesper'a, ver'e rilaks'a promen'ad'o) ankaŭ la super'real'a nov'aĵ'o pri la for'pas'o de ni'a ĉef'redaktor'o – kaj mi'a, ni'a amik'o – Paul Gubbins: mal'long'a, mal'ambigu'a mesaĝ'o, kiu est'ig'is ver'a'n fulm'o'n en la sen'nub'a (kaj tiu'moment'e sen'lum'a) ital'a ĉiel'o super mi'a kap'o.

Mi'a'j 37 jar'o'j ig'as mi'n nek tro jun'a nek tro mal'jun'a. Mi bon'e memor'as la infan'a'j'n jar'o'j'n, kiam la vort'o mort'o est'is ver'a fremd'aĵ'o, kiu ĉiam rilat'is ies („ali'ies”) ge'av'o'j'n, ies ge'onkl'o'j'n, ies najbar'o'j'n; neniam (aŭ tre'eg'e mal'oft'e) ĝi tuŝ'is hom'o'j'n el mi'a rond'o, el mi'a viv'o. Post'e ven'is la vic'o de ies ge'patr'o'j aŭ ies kon'at'o'j. Eĉ tio ne tuŝ'is mi'n person'e, kaj pri'e mi ĝoj'is. Sed nun'temp'e mi amar'e konstat'as, ke ĉiam pli oft'e amik'o'j aŭ kon'at'o'j aŭ koleg'o'j mi'a'j est'as tiu'j, kiu'j adiaŭ'as la sur'ter'a'n viv'o'n: pas'as iom post iom la jar'o'j kaj bedaŭr'ind'e (for)pas'as, iu post iu, person'o'j signif'a'j por mi, al kiu'j mi est'as pro plur'a'j kial'o'j lig'it'a aŭ al kiu'j mi est'as el plur'a'j vid'punkt'o'j dank'em'a; person'o'j, kiu'j'n mi neniom vol'us perd'i, el kiu'j mi esper'is mult'o'n ankoraŭ pov'i lern'i; person'o'j, sum'e, kiu'j si'a'manier'e lud'is grav'a'n rol'o'n en mi'a viv'o.

Apart'a estim'o, grand'a reciprok'a respekt'o mi'n streĉ'is, mi'n lig'is al Paul Gubbins, ĉar, ekster iu ajn stereotip'o, li plur'foj'e (konkret'e!) help'is mi'n, sub'ten'is mi'n, daŭr'e regal'is mi'n per propon'o'j kaj atent'ig'o'j, konsil'o'j kaj rimark'o'j (ĉiam traf'a'j kaj rekt'a'j, sen tro da ne'neces'a'j afabl'aĵ'o'j) rilat'e al la verk'ad'o/redakt'ad'o de artikol'o'j, kaj ne nur. Li mult'o'n instru'is al mi, iam komenc'ant'a artikol'ant'o/kun'labor'ant'o, per envi'ind'a kompetent'o kaj hodiaŭ mal'oft'a pacienc'o. Kio'n li sci'is kaj sci'pov'is, tio'n Paul sen'profit'e kaj sincer'e trans'don'is ne nur al mi, sed cert'e al ĉiu el si'a'j jun'a'j student'o'j kaj mal'aplomb'a'j verk'em'ul'o'j. Paul est'is help'em'a, altruism'a, sen'artifik'a person'o.

La ven'ont'a'j aline'o'j ne tro laŭd'os la karier'tabel'o'n – ali'flank'e abund'e ĉe'est'a'n en Inter'ret'o – de Paul Gubbins, bril'a lingv'o'instru'ist'o, ŝat'at'a profesor'o, mord'ant'a ĵurnal'ist'o, akr'e'vid'a esperant'ist'o, kiu sen sufer'o (kaj sen iu antaŭ'a aŭgur'o!) komenc'e de aŭgust'o 2016 dum'dorm'e pere'is, konstern'ant'e tiu'j'n, kiu'j, en kaj ekster Esperant'uj'o, hav'is la ŝanc'o'n kaj la plezur'o'n kon'at'iĝ'i aŭ kun'labor'i kun li. Ĉi tie mi kompat'as kaj sub'strek'as la for'pas'o'n de zorg'em'a koleg'o, kiu, sen iam poz'i, sen iam arogant'i, ja far'iĝ'is – kvankam ni neniam person'e renkont'iĝ'is – mi'a sen'art'a inter'ret'a konsil'ist'o kaj, mi em'as al'don'i, plum'amik'o.

Oni ne sub'taks'u la grav'ec'o'n de tia'j „cifer'ec'a'j” amik'rilat'o'j: la ret'o est'as hodiaŭ potenc'a il'o, kiu jam ebl'ig'as est'i en frukt'o'don'a kontakt'o inter hom'o'j tre for'a'j unu de la ali'a kaj neniam fizik'e renkont'iĝ'int'a'j. Sed kio ŝanĝ'iĝ'as, se oni babil'as kun la propr'a'j amik'o'j en'e de ekran'o anstataŭ en'e de kaf'ej'o? La pov'o'n de Inter'ret'o ceter'e jam antaŭ long'e tre bon'e intuici'is Paul Gubbins, kiu long'eg'e antaŭ la al'ven'o de Inter'ret'o est'is la unu'a kun'labor'ant'o de MONATO, kiu hav'ig'is al la redakci'o de ni'a gazet'o cifer'ec'a'n manuskript'o'n. Paul est'is long'vid'a, sagac'a, pionir'a person'o.

Mi regul'e komunik'is kun Paul Gubbins ret'mesaĝ'e, konversaci'ant'e ne nur pri la teknik'a'j aspekt'o'j de verk'ad'o aŭ redakt'ad'o, sed pri divers'aĵ'o'j, kiu'j rilat'is al ni'a'j respektiv'a'j, tiel mal'sam'a'j, viv'o'j. Mi renkont'is Paul Gubbins nek ĉe Universal'a Kongres'o, nek ĉe ali'a esperant'ist'a okaz'aĵ'o, ĉar, kiel li person'e skrib'is al mi apenaŭ 11 tag'o'j'n antaŭ ol for'pas'i: „Se vi kongres'um'as en Nitr'a, mi dezir'as al vi agrabl'a'n semajn'o'n. De'nov'e mi mal'ĉe'est'as ... tro da solen'aĵ'o'j / popol'danc'ad'o / ambasador'a'j parol'ad'o'j, ks”. Ŝajn'as (kaj mi kompren'as la si'n'ten'o'n de mi'a amik'o Paul, ĉar ni'a'j karakter'o'j tre simil'is), ke Paul vol'is pas'ig'i ĉi tiu'n somer'a'n period'o'n trankvil'e kaj diskret'e, laŭ li'a moder'a karakter'o. Kun kiu? Cert'e kun si'a famili'o, konsist'ant'a el li'a'j edz'in'o, Anne, du ge'fil'o'j kaj unu (tre'eg'e am'at'a) nep'o. Al'don'e, tamen, Paul tre am'is si'a'j'n hejm-best'o'j'n. „Fin'fin'e bril'et'as la sun'o ĉe ni kaj mi pov'is te'trink'i ĉi-vesper'o'n en la ĝarden'o, help'at'e de mi'a (tri)kataro. Sen'dub'e ĉe vi mult'e pli agrabl'as la veter'o. Ĝu'u la sun'o'n kaj en'spir'u freŝ'a'n aer'o'n”, li skrib'is al mi en la printemp'o. Al Paul sufiĉ'is tiel mal'mult'o (io bon'gust'a por trink'i, iom da kompani'o, iom da mild'a veter'o) por est'i feliĉ'a! Paul est'is simpl'a, bon'kor'a, sent'em'a person'o.

Paul est'is krom'e ideal'ist'o, sed – se tiel dir'i, uz'ant'e oksimor'o'n – real'ism'a ideal'ist'o: li plu kred'is, ĝis si'a last'a tag'o, je iu unu'iĝ'int'a sen'lim'a Eŭrop'o (kiu'n li'a Briti'o last'a'temp'e decid'is for'las'i), kiel ĉiu'j pov'as leg'i ne'hazard'e en li'a iu'spec'a testament'o, li'a last'a kontribu'o, aper'int'a en la antaŭ'a numer'o (MONATO 2016/08-09, p. 5). Li ja kred'is kaj esper'is je la pac'o, ĉar li est'is ver'a hom'o de pac'o („Mi bedaŭr'as, ke mi'a'j sam'land'an'o'j uz'as vi'a'n insul'o'n Kipron kiel aviad'il'o-port'ant'o'n. Mi ne sub'ten'as brit'a'n milit'a'n inter'ven'o'n en Sirio kaj ne kred'as, ke ni pov'as help'i ... tut'e mal'e. Ni mal'bon'ig'as jam mal'bon'a'n situaci'o'n kaj tiel kre'as mal'amik'o'j'n, ne amik'o'j'n”, li deklar'is pas'int'jar'e al mi per ret'a mesaĝ'o), kaj li est'is konvink'it'a, kiel ni ĉiu'j leg'ant'o'j de MONATO, ke Esperant'o est'as la plej taŭg'a lingv'a instrument'o, por ke la hom'ar'o pov'u „kun'vojaĝ'i” („Kun'vojaĝ'u!” ja est'is la titol'o de vast'e util'ig'at'a man'libr'o pri Esperant'o, ĝust'e de li verk'it'a) al horizont'o'j de frat'ec'o, sen'de'pend'e de oni'a'j etn'o, ras'o, religi'o.

Tamen Paul, kiu uz'is la lingv'o'n inter'naci'a'n por verk'i ne nur gramatik'a'j'n libr'o'j'n, sed precip'e proz'o'n kaj teatr'aĵ'o'j'n, neniam fal'is en iu'j'n teori'a'j'n fin'venk'ism'a'j'n kliŝ'o'j'n. Li neniam flirt'ig'is verd'stel'a'j'n flag'o'j'n, mi kred'as, aŭ naiv'e kant'is, ke „Esperant'o est'as la viv'o por ni, por ni”. Li est'is ul'o, kiu am'is labor'i („vort'o'j'n ŝpar'u, ag'o'j'n far'u” sen'dub'e est'is li'a deviz'o) kaj prefer'is si'n koncentr'i sur la praktik'a'n util'ec'o'n de komun'a neŭtral'a lingv'o, perfekt'a por inter'ŝanĝ'i opini'o'j'n kaj glat'ig'i eventual'a'j'n mal'konsent'o'j'n inter divers'a'j popol'o'j kaj kultur'o'j. Li mem hav'is si'a'j'n ide'o'j'n, kiu'j'n li ĝis'ost'e defend'is, sed li neniam trud'is ili'n al la ali'ul'o'j. Paul, eĉ kiel ĉef'redaktor'o, neni'o'n decid'is iam aŭtoritat'em'e. Li voĉ'don'ig'is ĉiu'j'n propon'o'j'n, respekt'ant'e la sent'o'n kaj la vol'o'n de la pli'mult'o. Paul est'is humil'a, demokrat'a, respekt'em'a person'o.

En'tut'e, mi mult'eg'e lern'is de Paul Gubbins; mi ne forges'os li'a'n ĵurnal'ism'a'n stil'o'n, tiel amuz'a'n, kaŭstik'a'n, mal'pez'a'n kaj oft'e mem'ironi'a'n, ke plej plezur'e ĉiam mi leg'is li'a'j'n skrib'aĵ'o'j'n ĝis la last'a aline'o. Est'us cert'e agrabl'e por mi renkont'iĝ'i person'e kun li iu'lok'e; mi opini'is, ke iam tio okaz'os en iu ajn lok'o de la mond'o, sed mi erar'is. Tio ne grav'as. Paul foj'e konfes'is al mi, ke li ne est'as devot'a/pi'a person'o: tamen mi far'os spit'o'n al li kaj memor'os pri li'a nom'o en mi'a'j krist'an'a'j preĝ'o'j, ĉar li est'is indulg'em'a hom'o, bon'a kiel pan'o, kaj mi ne hav'as dub'o'j'n, ke trans la land'lim'o li trov'is agrabl'a'n surpriz'o'n.

Dank'salut'ant'e al Paul Gubbins por la last'a foj'o nom'e de la tut'a leg'ant'ar'o de MONATO, mi fort'e dezir'as iu'tag'e pov'i babil'i person'e kun li en lok'o fin'fin'e bel'a, pac'a, frat'ec'a kaj am'a, kia Paul imag'is ke, dank'e al pli kaj pli da kun'vojaĝ'ant'a'j Esperant'o-parol'ant'a'j hom'o'j de bon'a vol'o, ĉi tiu rond'a verd'o'blu'a pilk'o est'ont'ec'e far'iĝ'os.

Roberto PIGRO

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roberto Pigr'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Zumba: Ne nur por ge'jun'ul'o'j

Zumba est'as sam'temp'e danc'o kaj sport'spec'o, de'ven'ant'a de Kolombio laŭ ide'o de Albert'o „Bet'o” Perez, instru'ist'o de danc'o'j. La mov'o'j ĉe zumba en'hav'as element'o'j'n precip'e de aerobik'o kaj latin-amerik'a'j danc'o'j: salso, merengo, kumbjo, flamenko, regetono kaj eĉ de ventr'o'danc'o.

La vort'o zumba signif'as: rapid'e mov'iĝ'i kaj amuz'iĝ'i. La danc'o komenc'is dis'vast'iĝ'i mez'e de la 1990aj jar'o'j, kaj tre rapid'e popular'iĝ'is en mult'a'j land'o'j. En ni'a'j tag'o'j ĝi est'as tut'mond'e bon'e kon'at'a amuz'aĵ'o inter divers'aĝ'ul'o'j.

La esenc'o de zumba est'as danc'i sen partner'o, kun la tut'a grup'o sub la gvid'o de instru'ist'o dum unu hor'o, ne kun fort'o'streĉ'o, sed agrabl'e lac'iĝ'ant'e.

Danc'o por ĉiu'j

Oni kapabl'as danc'i zumba sen'de'pend'e de seks'o, aĝ'o kaj korp'o'pez'o. Konform'e al mal'sam'a'j postul'o'j ekzist'as kelk'a'j spec'o'j de ĝi, ekz.: zumba toning (per halter'o'j por fort'ig'i la brak'muskol'o'j'n), aqua zumba (en naĝ'basen'o), zumbatomic (special'e por infan'o'j), zumba sentao (en seĝ'o – por pli'bon'ig'i la ekvilibr'o'n de la korp'o) kaj zumba gold (zumba or'a). Ĉi-last'a est'as unu el la plej popular'a'j zumba-spec'o'j, kiu est'as rekomend'at'a precip'e al mez'aĝ'ul'o'j kaj pli alt'aĝ'a'j person'o'j pro si'a'j facil'ig'it'a'j mov'o'j.

Laŭ la opini'o de medicin'a'j fak'ul'o'j zumba est'as ne nur mod'a sport'spec'o. Help'e de ĝi kurac'ebl'as plur'a'j mal'jun'ul'a'j mal'san'o'j, inter'ali'e demenc'o aŭ la parkinson'a mal'san'o. Ĉe zumba est'as seri'a'j mov'o'j, kiu'j bon'e efik'as al la funkci'ad'o de cerb'o'ĉel'o'j. Mem'kompren'ebl'e, ĝi util'as ankaŭ kontraŭ tro'a korp'o'pez'o kaj por pli'fort'ig'o de la muskol'o'j.

Zumba-danc'ant'o'j aktiv'as inter'naci'e. En plur'a'j ret'paĝ'o'j trov'iĝ'as prezent'o'j de zumba-grup'o'j en divers'a'j land'o'j, kiu'j help'as dis'vast'ig'i la danc'o'n tut'mond'e.

Éva BALOGHNÉ FOdor

korespond'ant'o de MONATO en Hungari'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Éva Baloghné Fodor el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kul'o'j kaj mal'san'ul'o'j

Brazilaj esplor'ist'o'j konstat'is la ĉe'est'o'n de la t.n. virus'o Zika (ankaŭ kon'at'a kiel ZIKV) en kul'o'j el la speci'o Culex quinquefasciatus, sed ili ankoraŭ analiz'as ĝi'a'n efektiv'a'n influ'o'n koncern'e al la trans'don'o de la mal'san'o. En la urb'o Recif'o (en la ŝtat'o Pernambuk'o), kiu est'as menci'ind'a kiel unu el la plej frap'it'a'j en Brazilo de la danĝer'a virus'o, oni kolekt'is cent'o'j'n de tiu'j insekt'o'j kaj ja trov'is la virus'o'n en kelk'a'j el ili, laŭ pri'a not'o publik'ig'it'a de la Fond'aĵ'o de Oswaldo Cruz.

Alarm'o

La rezult'o de tiu ĉi esplor'o ĵet'is la scienc'a'n komun'um'o'n en alarm'o'n pro tio, ke du'a ruin'ig'a ond'o de la menci'it'a virus'o rimark'ind'e komplik'us, laŭ la fak'ul'o'j, la nun'a'n streĉ'ad'o'n el'radik'ig'i la epidemi'o'n de Zika.

Ju'a'n Carlos MONTERO MEDINA

korespond'ant'o de MONATO en Kubo

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ju'a'n Carlos Montero Medin'a el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

La plej alt'a lum'tur'o de Nordi'o

La rif'a insul'et'o Bengtskär situ'as je 25 km sud-okcident'e de la urb'o Hanko. Ĝi est'as la plej sud'a punkt'o de Finnlando. Sur Bengtskär star'as la plej alt'a lum'tur'o de Nordi'o kun pint'o de 52 m super la mar'nivel'o. Somer'e ĝi est'as ating'ebl'a per regul'a motor'ŝip'o el Hanko. La al'bord'ig'o de'pend'as de vent'o'j. Sur la rif'o trov'iĝ'as ankaŭ sur'ter'ig'ej'o por helikopter'o'j.

En la lum'tur'o trov'iĝ'as muze'et'o'j pri ĝi'a histori'o, pri ĝi'a rol'o en la du'a mond'milit'o, pri la viv'o sur Bengtskär en la 1930aj jar'o'j. Tie est'as krom'e tra'nokt'ej'o'j por vizit'ant'o'j kaj pli long'temp'a'j loĝ'ant'o'j. Oni pov'as re'freŝ'ig'i si'n en du kaf'ej'o'j, send'i bild'kart'o'j'n stamp'ot'a'j'n per special'a Bengtskär-stamp'il'o, kviet'iĝ'i en asket'ec'a kapel'o, grimp'i 252 ŝtup'o'j'n kaj eskal'et'o'n al la supr'o de la lum'tur'o. De tie vid'ebl'as – se ne est'as nebul'e – la mar'vast'aĵ'o. Ĉirkaŭ'e etend'iĝ'as la naci'a insul'park'o kun 43 000 insul'et'o'j. Tiu lok'o iam est'is nom'at'a la Tomb'ej'o de la Ŝip'o'j.

Pied'ir'ant'e sur Bengtskär oni trov'as neniu'n arb'o'n, neniu'n arbust'o'n. La granit'a'j rok'o'j kelk'lok'e aspekt'as kiel rond'a'j dors'o'j de kuŝ'ant'a'j balen'o'j, ali'lok'e kiel vertikal'a'j blok'eg'o'j. Inter ili est'as kav'et'o'j kaj fend'o'j, en kiu'j kresk'as herb'o, agropir'o, kareks'o, salikari'o. Sur glat'a'j rok'surfac'o'j oni vid'as gravur'it'a'j'n nom'o'j'n, dat'o'j'n, bild'o'j'n, spur'o'j'n de dum'milit'a'j eksplod'o'j.

Aŭtun'e kaj printemp'e ornitolog'o'j ven'as observ'i la migr'ad'o'n de cent'o'j da bird'o'speci'o'j. Dek'o'j, se ne cent'o'j, da somateri'o'j kaj hirund'o'j halt'as por nest'i. La bird'o'j rimark'is, ke hom'o'j tie neniel ĝen'as la kov'ad'o'n. Mal'e, ili'a oft'a ĉe'est'o mal'help'as mev'o'j'n, kiu'j sur sen'hom'a'j rif'o'j rab'as ov'o'j'n kaj id'o'j'n. Kelk'foj'e fok'o'j vizit'as la rok'o'j'n, pov'as ven'i ankaŭ grand'a ar'o da migr'ant'a'j apolon'o-papili'o'j. Talp'o'j, ran'o'j, erinac'o'j tra'vintr'as. La sam'o'n far'as ankaŭ insekt'o'j, sed ne kul'o'j.

Histori'o

La lum'tur'o est'is konstru'it'a en 1906 post ripet'a'j averi'o'j. La granit'o'n por konstru'i la ekster'a'j'n mur'o'j'n oni de'romp'is el la rif'o. Por la intern'a'j mur'o'j oni mend'is du'on'milion'o'n da brik'o'j. La lum'il'o est'is mend'it'a en Parizo, la lum'o vid'iĝ'is ĝis 20 mar'a'j mejl'o'j kaj la trumpet'a avert'il'o dum'nebul'e aŭd'ebl'is ĝis 15 mar'a'j mejl'o'j. La lum'o funkci'is per petrol'o, kiu'n tri labor'ist'o'j daŭr'e supr'e'n'port'is laŭ 252-ŝtup'a spiral'a ŝtup'ar'o. Ek'de 1983 la lum'o'n proviz'as elektr'o, produkt'at'a de vent'o'gener'il'o sur la pint'o de la tur'o.

En la 1930aj jar'o'j plur'a'j famili'o'j loĝ'is en Bengtskär: en'tut'e 32 hom'o'j, el kiu'j 21 infan'o'j. Trink'akv'o'n, manĝ'aĵ'o'j'n, brul'lign'o'n ili dev'is hav'ig'i de la ĉef'ter'o, sed vintr'a'j ŝtorm'eg'o'j kaj frost'o mal'ebl'ig'is la kontakt'o'j'n. Somer'e la rif'an'o'j prov'is kultiv'i legom'o'j'n kaj bred'i ŝaf'o'j'n, sed tio mal'sukces'is, pro mank'o de hum'o kaj herb'o. Por si'a'j infan'o'j ili fond'is lern'ej'et'o'n. Antaŭ la du'a mond'milit'o la ŝtat'o evaku'is la civil'ul'o'j'n. La lum'tur'o far'iĝ'is grav'a gvat'ej'o kaj defend'ej'o. Tial Sovetio decid'is detru'i ĝi'n.

Dum'milit'a atak'o

En juli'o 1941 okaz'is en Bengtskär obstin'a batal'o kaj bomb'ad'o dum du tag'o'j. Sur la rif'a insul'et'o mort'is 32 finn'a'j soldat'o'j kaj cent'o da sovetiaj, kiu'j'n oni ne nombr'is. Mult'a'j vund'iĝ'is, ar'o da sovetiaj soldat'o'j milit'kapt'iĝ'is. La finn'a'j mort'int'o'j hav'as si'a'j'n nom'o'j'n gravur'it'a'j'n en memor'tabul'o en la kapel'o. Sovetio, kiu post la mal'venk'o de Finnlando lu'is la ĉirkaŭ'aĵ'o'n sam'e kiel la ne'for'a'n du'on'insul'o'n Porkkala, star'ig'is al si'a'j mort'int'o'j en urb'o Hanko monument'o'n. Nun rus'a'j diplomat'o'j plu pri'zorg'as kaj ĉiu'jar'e vizit'as ĝi'n.

Aktual'e la lum'tur'o aparten'as al la esplor'centr'o de la Universitat'o de Turk'u. Vigl'a turism'o help'as ne nur la somateri'o'j'n, sed kontribu'as ankaŭ al la konserv'ad'o kaj scienc'a esplor'ad'o.

Raita PYHÄLÄ

korespond'ant'o de MONATO en Finnlando

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Raita Pyhälä el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ter'trem'a'j task'o'j de la guberni'estr'o

La 31an de juli'o Koike Juriko est'is elekt'it'a estr'in'o de la guberni'o Tokio. La elekt'o est'is iom ne'ordinar'a, ĉar la last'a'j tri guberni'estr'o'j antaŭ ŝi eks'iĝ'is ne plen'um'int'e si'a'n mandat'o'n. Du el ili eks'iĝ'is pro mon'a'j skandal'o'j. Tial dum la last'a'j kvin jar'o'j okaz'is tri elekt'o'j, kiu'j kost'is en'tut'e ĉirkaŭ 115 milion'o'j'n da eŭr'o'j.

Sen parti'a sub'ten'o

En la ĉi-foj'a elekt'o 21 person'o'j kandidat'iĝ'is. Koike, parlament'an'o de la reg'ist'ar'a parti'o LDP (Liberal-Demokrati'a Parti'o) deklar'is si'a'n kandidat'iĝ'o'n sen sub'ten'o de si'a parti'o. La parti'o kandidat'ig'is ali'a'n person'o'n, kaj don'is aviz'o'n, ke ĉiu parti'a membr'o, inkluziv'e de parenc'o'j, kiu help'is la elekt'kampanj'o'n de Koike, est'os el'pel'it'a de la parti'o. Malgraŭ tia'j mal'avantaĝ'o'j Koike plen'e venk'is.

Olimpi'a'j Lud'o'j

La guberni'o Tokio est'as gigant'a metropol'o kun loĝ'ant'ar'o de 13,6 milion'o'j, pli ol 10 % de la tut'a japan'a popol'o. Ĝi'a financ'a grav'ec'o preskaŭ egal'as al tiu de Svedi'o. La unu'a grav'a task'o de la nov'a guberni'estr'o est'is vizit'i Riodeĵaneiron por ricev'i la flag'o'n de la Olimpi'a'j Lud'o'j por la ven'ont'a'j tokiaj lud'o'j en 2020. Sekv'os la task'o mal'pli'grand'ig'i la kost'o'j'n de la lud'o'j, kiu'j'n oni unu'e kalkul'is je 6188 milion'o'j da eŭr'o'j, sed nun taks'as je 26 523 milion'o'j.

Ter'trem'o'j

Tamen la plej grav'a task'o de la guberni'estr'o de Tokio est'as prepar'i si'n kontraŭ eventual'a gigant'a ter'trem'o sub Tokio kaj la najbar'a'j are'o'j. En 2014 iu reg'ist'ar'a esplor'a institut'o antaŭ'vid'is, ke la probabl'ec'o de ter'trem'o'j kun grand'o 7 en 30 jar'o'j est'as ĉ. 70 %. Kaj en 2002 Munkena Asekur'a Kompani'o, la mond'e plej grand'a asekur'ist'o, publik'ig'is la rang'o'n pri danĝer'ec'o de natur'a'j katastrof'o'j en la ĉef'a'j grand'a'j urb'o'j. Laŭ ĝi la are'o Tokio-Jokoham'a okup'as la unu'a'n rang'o'n kun 710 poent'o'j, dum San-Francisko sekv'as kun 167 poent'o'j.

ISIKAWA Takasi

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Isikawa Takasi el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ne plen'e ĝemel'o'j

„Paul Gubbins mort'int'a”, jen la plej ekscit'a inform'o inter la cent inter'ret'e trov'it'a'j post la re'ven'o de la 101a UK en Nitr'a. La plej dolor'ig'a, ĉar kun tiu hom'o for'mort'is part'o de mi'a propr'a viv'o, almenaŭ en la sfer'o de mi'a ekzist'ad'o en Esperant'uj'o kaj apart'e kun la magazin'o MONATO.

Kvankam nur unu'foj'e fizik'e renkont'iĝ'int'a'j, ni cert'a'senc'e est'is ĝemel'o'j. Ni nask'iĝ'is sam'jar'e, esperant'ist'iĝ'is ambaŭ ĉirkaŭ 1985, ek'verk'is por MONATO preskaŭ sam'temp'e. Kiam mi verk'is mi'a'n artikol'o'n 25 jar'o'j kun MONATO , li frap'it'e replik'is: „Ho, jen mi'a propr'a histori'o!” Kaj ankaŭ li deĵor'is kiel instru'ist'o. Tio lig'as sub'konsci'e, kaj li reg'is perfekt'e la german'a'n lingv'o'n! Kun li mi pov'is komunik'iĝ'i en divers'a'j lingv'a'j, eĉ lingv'o'lud'a'j nivel'o'j. Kaj li est'is sam'e hom'o intern'e sen'de'pend'a, cerb'e liber'a.

Kaj tamen ni ne est'is perfekt'a'j ĝemel'o'j. En Florenco (UK 2006) li'a fil'in'o reĝisor'is la Inter'naci'a'n Vesper'o'n, kun suflor'a apog'o de la patr'o. Mi tie gvid'is komisi'e la Inter'naci'a'n Korus'o'n, kiu sopir'is prezent'i la dum tag'o'j lern'it'a'j'n, plen'e al la florenca etos'o kongru'a'j'n kant'o'j'n. Tio tamen nur mizer'e pov'is okaz'i, ĉar la ge-Gubbinsoj permes'is al du meksik'an'o'j kun larĝ'a'j sombreroj okup'i la scen'ej'o'n dum du'on'a hor'o, sed por la 80-person'a korus'o rest'is nur 10 minut'o'j. Mi preskaŭ eksplod'is, sed universal'a'j kongres'o'j hav'as propr'a'j'n rit'o'j'n. Kiam mi komenc'e de la jar'o 2016, por pli'glat'ig'i ni'a'n rilat'o'n, alud'is tiu'n event'o'n, P. G. larĝ'anim'e ne koment'is.

Ali'a tikl'a punkt'o: Iam La Gazet'o pet'is mi'n recenz'i li'a'n lern'o'libr'o'n Kun'vojaĝ'u!. Ĉar mi'a lingv'o'koncept'o diferenc'is de li'a, mi pro mi'a tiam'a mal'fleks'em'o konsil'is: „Vojaĝ'u ne nepr'e nur kun tiu libr'o.” Ĉu P.G. ver'e ident'ig'is la recenz'int'o'n kun mi, mi ne sci'as.

Pli rekt'a'j kaj konflikt'a'j evolu'is la kontakt'o'j, kiam li far'iĝ'is la kap'o de MONATO. Foj'foj'e li dev'is re'ag'i al mi'a'j propon'o'j por pli'bon'ig'ad'o de la redakt'a sistem'o, kiu nun pli kontent'ig'e funkci'as. Kiel redaktor'o de la rubrik'o'j Politik'o kaj Modern'a viv'o, P. G. preskaŭ ne pov'is evit'i mi'n, kaj invers'e.

Post kiam mi las'is iom flank'e la art'o'kultur'a'j'n kontribu'o'j'n, li dev'is decid'i, ĉu mi'a'j politik'a'j-soci'ologi'a'j-religi'a'j artikol'o'j, ne atribu'ebl'a'j al nur unu fak'o, ver'e koncern'as li'n. Sed pli mult'flank'a'n redaktor'o'n mi ne pov'is trov'i. Li kompetent'is pri ĉio. Tial li far'iĝ'is viktim'o de la redaktor'a sistem'o de MONATO kaj dev'is trakt'i mi'a'j'n kontribu'o'j'n. Foj'foj'e li pov'is mi'a'j'n tekst'o'j'n plu'ŝov'i al Gerrit Berveling. Pri religi'o li ne vol'is est'i kompetent'a. Ankaŭ mi ne, sed neces'is kelk'foj'e skrib'i pri tio.

Jes, ne tut'kor'a'j ĝemel'o'j ni est'is. Li inklin'is mal'dekstr'e'n. Mi ne inklin'as i'e'n, sed nur konstat'as, foj'foj'e tamen impet'e, kaj konklud'as. Sed fin'e P. G. est'is sincer'a, kaj eĉ en la rubrik'o El mi'a vid'punkt'o oni pov'is rimark'i konstern'iĝ'o'n pri konstat'o'j, kiu'j ne kongru'is kun la propr'a'j prefer'at'a'j politik'a'j konvink'iĝ'o'j.

Ebl'e last'e li pli mild'a far'iĝ'is, pli konced'em'a al ali'a'j opini'o'j, probabl'e pli lac'a. Kiam mi demand'is li'n pri la kongres'o en Nitr'a, li re'skrib'is proksim'um'e: „Mi nepr'e bezon'as ripoz'o'n hejm'e. Kaj nun, kiel pensi'ul'o, mi dev'as pli prudent'e observ'i mi'a'j'n mon'rimed'o'j'n.”

Nun li ne plu dev'as atent'i si'a'n mon'o'n, nek si'a'n liber'temp'o'n. Li ne plu dev'as re'ag'i al mi'a'j instig'o'j kaj fi'instru'ist'a'j instru'o'j. Li nun ĝu'as si'a'n pac'o'n. Ni ja aspir'as sam'a'n pac'o'n, sed tamen prov'as, sam'e kiel li, ĝis'fin'e etend'ad'i ni'a'j'n fort'o'j'n, ni'a'j'n kapabl'o'j'n ĝis la ekstrem'o de ni'a viv'o, ne'last'e de la esperant'a, por ne dir'i MONATA.

RÖSSLER

Franz-Georg

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Rössler Franz-Georg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mirèio: mir'ind'a verk'o en mir'ind'a lingv'o

Antaŭ kelk'a'j jar'o'j mi feri'is en la langvedoka region'o de Franci'o, kaj tie mi hav'is la okaz'o'n ĉe'est'i interes'a'n preleg'o'n pri la okcitan'a lingv'o. Impon'is mi'n la bel'ec'o de tiu ne plu bon'e kon'at'a lingv'o. Est'is evident'e, ke la pli'mult'o de la aŭskult'ant'o'j est'as franc'o'j, kiu'j sci'as mal'mult'o'n, aŭ eĉ neni'o'n, pri tiu lingv'o, kiu iam est'is dis'vast'ig'it'a tra grand'a part'o de Franci'o. Dum la mez'epok'o ĝi est'is la muzik'ec'a lingv'o de la fam'a'j trobador'o'j, kiu'j (laŭ Piv) „ricev'is disĉipl'o'j'n en Nord-Franci'o kaj en German'uj'o”. Ebl'e oni pov'us al'don'i Portugali'o'n al tiu list'o, ĉar kiam mi loĝ'is en tiu land'o, oni dir'is al mi, ke la stil'o de la fad'o'j (kant'o'j) de la student'o'j ĉe la universitat'o en Coimbra de'ven'as de la trobador'a tradici'o.

Frédéric Mistral

Ek'de mi'a rest'ad'o en Langvedoko, mi fort'e dezir'is lern'i pli pri la okcitan'a. Mi jam sci'is, ke la plej fam'a poet'o de la provenc'a dialekt'o de la okcitan'a est'as Frédéric Mistral (1830-1914), aŭtor'o de la long'a poezi'a verk'o Mirèio. Kiam mi est'is student'o, mi leg'is pri tiu verk'o kaj pri Mistral, en la libr'o Lettres de mon Moulin (Leter'o'j el mi'a muel'ej'o) de Alphonse Daudet, sed mi sci'is mal'mult'o'n pri la viv'o kaj labor'o de Mistral mem. Post'e mi konstat'is, ke li est'is batal'ant'o por la sen'de'pend'ec'o de Provenc'o, kun'fond'int'o de la literatur'a kaj kultur'a asoci'o Félibrige, leksikograf'o kaj korife'o de la mov'ad'o por la restaŭr'o de la provenc'a lingv'o, kiu'n li pri'skrib'is kiel „la unu'a literatur'a lingv'o de la civiliz'it'a Eŭrop'o”.

Mistral est'is la kvar'a ricev'int'o de la Nobel'premi'o pri literatur'o (la du'a el Franci'o, post Sully Prudhomme). Sed Prudhomme verk'is en la franc'a; Mistral en la okcitan'a. La Nobel-komitat'o al'juĝ'is tiu'n honor'o'n al Mistral „re'kon'ant'e la freŝ'a'n original'ec'o'n kaj ver'a'n inspir'o'n de li'a poezi'a produkt'aĵ'o, kiu fidel'e re'spegul'as la natur'a'n pejzaĝ'o'n kaj indiĝen'a'n spirit'o'n de li'a popol'o, kaj pli'e, li'a'n signif'o'plen'a'n labor'o'n kiel provenc'a filolog'o.” Ceter'e li ricev'is la alt'a'n ŝtat'a'n honor'ig'o'n Légion d'Honneur (Honor'a Legi'o).

Frustr'it'a am'o

La long'a poem'o Mirèio konsist'as el 12 kant'o'j kaj rakont'as pri la frustr'it'a am'o de Vincent kaj Mireille, du provenc'a'j ge'jun'ul'o'j de mal'sam'a'j soci'a'j rang'o'j. La nom'o Mireille est'as la franc'a form'o de la provenc'a meraviho, kiu signif'as mir'o'n. La poem'o rakont'as, ke la ge'patr'o'j de Mireille vol'as, ke ŝi edz'in'iĝ'u kun provenc'a bien'ul'o, sed ŝi en'am'iĝ'as al mal'riĉ'a korb'o'far'ist'o, kiu reciprok'as ŝi'a'n am'o'n. Ŝi rifuz'as tri riĉ'a'j'n svat'iĝ'ant'o'j'n, kaj kiam ŝi'a'j ge'patr'o'j ne permes'as, ke ŝi edz'in'iĝ'u kun Vincent, ŝi fuĝ'as al Saintes-Maries-de-la-Mer, por preĝ'i, ke la sankt'ul'o'j ŝanĝ'u la decid'o'n de la ge'patr'o'j. Sed, pro la fakt'o, ke ŝi forges'is kun'port'i ĉapel'o'n, ŝi mort'as pro sun'frap'o en la brak'o'j de Vincent.

Riĉ'a teks'aĵ'o

En'e de la fram'o de tiu simpl'a kamp'ar'a tragedi'o est'as en'plekt'it'a riĉ'a teks'aĵ'o konsist'ant'a el abund'a pri'skrib'o de la histori'o, legend'o'j, kutim'o'j, religi'o, flaŭr'o, faŭn'o, geografi'o, muzik'o, rim'aĵ'o'j, manĝ'aĵ'o'j, pejzaĝ'o, superstiĉ'o'j, fest'o'j, labor'o, meti'o'j kaj loĝ'ant'o'j de la provenc'a region'o. Do, ĝi est'as valor'eg'a kontribu'aĵ'o al la okcident'a kultur'o kaj al la naci'a kaj mond'a literatur'o. Pli'e, ĝi montr'as la bel'ec'o'n kaj riĉ'ec'o'n de la okcitan'a lingv'o.

Persekut'o'j

Bedaŭr'ind'e, dum la tut'a mond'a histori'o, la grand'a'j influ'hav'a'j popol'o'j kaj ŝtat'o'j ĝeneral'e mal'estim'as, ignor'as, pri'mok'as, mal'permes'as, kaj oft'e persekut'as parol'ant'o'j'n de indiĝen'a'j, minoritat'a'j kaj region'a'j lingv'o'j. Tio okaz'is en Briti'o al la kimr'o'j kaj gael'o'j; en Rusio al la region'a'j etn'o'j; en Nord-Amerik'o al la indiĝen'o'j; en Hispanio (precip'e sub Franc'o) al la katalun'o'j, eŭsk'o'j kaj galeg'o'j; en Franci'o al la breton'o'j, okcitan'o'j; kaj en mult'eg'e da ali'a'j land'o'j kaj lok'o'j.

Valor'eg'a serv'o

Malgraŭ la honor'o'j kaj omaĝ'o, kiu'j'n Franci'o kaj la Nobel-komitat'o don'is al Mistral kaj al li'a'j kultur'a'j kontribu'o'j, ŝajn'as, ke li'a'j skrib'aĵ'o'j en la okcitan'a est'as legat'a'j de mal'mult'a'j. Mi dev'is mult'e klopod'i kaj long'e serĉ'i por trov'i ekzempler'o'n de Mirèio en la original'a provenc'a. Feliĉ'e mi fin'fin'e trov'is ĝi'n ĉe societ'o, kiu re'produkt'as faksimil'o'j'n de grav'a'j kaj ne plu el'don'at'a'j verk'o'j de mond'a literatur'o. Tiu'j societ'o'j kaj entrepren'o'j far'as valor'eg'a'n serv'o'n al la kultur'o kaj la eduk'ad'o. Esper'ebl'e mult'e pli da hom'o'j util'ig'os tia'n serv'o'n kaj re'trov'os tia'j'n literatur'a'j'n trezor'o'j'n.

Garbhan MAcAOIDH

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Garbhan MacAoidh el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Majstr'o

Mi ne kon'is Paul Gubbins person'e, sed mi ĉiam taks'is li'n kiel majstr'o'n. Sen'dub'e grav'a perd'o por ni'a mov'ad'o. Profund'e mi bedaŭr'as kaj mi kondolenc'as la famili'an'o'j'n. Dank'o'n, Paul.

Alessandro DEMATHEIS

Italio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Alessandro Dematheis el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Distanc'o ne decid'as

Entrepren'ist'a medi'o, dis'volv'iĝ'o de inform'a'j teknologi'o'j, aŭt'o'industri'o, kultur'a, scienc'a kaj instru'a kun'labor'o trov'iĝ'is inter la ĉef'tem'o'j de kun'sid'o de la ministr'o'j pri ekster'land'a'j afer'o'j de Slovaki'o kaj Nov-Zelando.

La slovak'a ministr'o Miroslav Lajčák [lajĉak] diskut'is kun si'a nov-zelanda sam'posten'ul'o, Murray McCully, ankaŭ la situaci'o'n en Proksim'a Orient'o, la sekur'ec'a'j'n afer'o'j'n kaj problem'o'j'n de en'migr'ad'o.

Dum la inter'trakt'o'j, okaz'int'a'j aŭgust'e en Bratislav'o, ambaŭ ministr'o'j konstat'is, ke la ĝis'nun'a'j reciprok'a'j ag'ad'o'j kre'as bon'a'j'n kondiĉ'o'j'n por kun'labor'o. Lajčák pet'is si'a'n sam'posten'ul'o'n alt'ig'i la kvot'o'n de jar'a'j labor'viz'o'j por slovak'a'j ge'jun'ul'o'j, por ke ili pov'u pli facil'e tra'pas'i mal'long'daŭr'a'j'n lingv'a'j'n kaj kultur'a'j'n kurs'o'j'n kaj mal'long'e labor'i en Nov-Zelando sen labor'permes'o.

Juli'us HAUSER

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Juli'us Hauser el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tra'siberi'a fer'voj'o

Tra'siberi'a fer'voj'o: kun'vojaĝ'ant'o(j) serĉ'at'a(j). Moskvo – Ulan-Ude aŭ invers'e kun plur'a'j inter'romp'o'j, ĉ. 2 semajn'o'j, ekz. komenc'e de maj'o 2017. Reinhard P., adr2015js@seite16.de

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Kia naŭz'a norm'o?

Paŭl PEERAERTS

korespond'ant'o de MONATO en Belgi'o

Fin'e de aŭgust'o jun'a vir'in'o el Belgi'o afiŝ'is en si'a Fejsbuk'o-paĝ'o fot'o'n pri si mem, en kiu ŝi gaj'e rid'et'as kaj ĵet'as la man'o'j'n ĉiel'e'n. Milion'o'j kaj milion'o'j da jun'ul'o'j kaj ne-plu-jun'ul'o'j afiŝ'as simil'a'j'n fot'o'j'n ĉiu'tag'e kaj rikolt'as jen ŝat'o'j'n, jen laŭd'a'j'n kaj afabl'a'j'n koment'o'j'n.

La situaci'o de Laura Defalle tamen est'as tut'e mal'simil'a al tiu'j plur'a'j milion'o'j da ali'a'j. Jen mal'grand'a rikolt'o el la koment'o'j sub ŝi'a fot'o:

„Raz'u vi'n, mal'bel'ul'in'o.”

„Vi est'as naŭz'a.”

„Vi vom'ig'is mi'n 146 foj'o'j'n.”

„Mal'bel'eg'a'j vi'a'j fot'o'j.”

„Kio nun? Oni viv'as en mond'o, kie oni sekv'u la norm'o'n! Vi kulp'as, se oni insult'as vi'n, hund'in'o.”

„Mi eks'ig'os vi'n, vi est'as tiel aĉ'a.”

„Kia'j putin'a'j fot'o'j kun vi'a'j femin'ism'a'j aĉ'aĵ'o'j!”

„Mal'pur'a lesb'an'in'o!”

„Se vi mort'ig'os vi'n, la polic'o eĉ ne interes'iĝ'os pri vi'a sort'o, hahaha!”

„Vi merit'as putr'i en la kel'o'j de Dutroux” ¹.

Kio'n „naŭz'a'n” ŝi do far'is? Sur la fot'o est'as vid'ebl'a'j ŝi'a'j aksel'a'j har'o'j ... La pli'mult'o de ŝi'a'j sam'aĝ'ul'in'o'j raz'as sub'brak'a'j'n har'o'j'n, sed ŝi ne. Post la apenaŭ nombr'ebl'a'j atak'o'j de ŝi'a'j amik'o'j, aŭ de tiu'j, kiu'j'n ŝi kred'is est'i amik'o'j, ŝi mem koment'as jen'e:

„Kiel vi vid'as, la koment'o'j trans'ir'as ĉiu'j'n lim'o'j'n. Mi est'as knab'in'o, kiu decid'is far'i pri mi'a korp'o, kio'n mi vol'as. Preciz'e tiel, kiel knab'o pov'as. Kaj la sekv'o'j de mi'a decid'o est'as kolektiv'a publik'a humil'ig'o, turment'ad'o, insult'ad'o, minac'o'j.”

„Oni dir'as al mi oft'e, ke en Belgi'o oni ne plu bezon'as femin'ism'o'n, ke la vir'in'o'j hav'as sufiĉ'e da rajt'o'j. Ĉi tiu tut'a per'fort'o montr'as, ke ne. En Belgi'o, land'o kiu nom'as si'n liber'a kaj evolu'int'a, vir'in'o kiu dir'as ‚ne’ kontraŭ sen'har'ig'o, est'os pun'at'a ĉia'manier'e, ĝis ŝi obe'os la ‚norm'o'n’”.

Pli-mal'pli sam'temp'e aper'is en la belg'a gazet'ar'o raport'o'j, polemik'o'j, diskut'o'j, pri la demand'o, ĉu vir'o, aŭ la de vir'o'j reg'at'a soci'o, rajt'as postul'i de vir'in'o la port'ad'o'n de burkino sur'plaĝ'e. „Ne, ne, ne” hurl'is ĉiu'j. „Ni ja viv'as en liber'a ŝtat'o, kie vir'in'o rajt'as mem decid'i, kiu'j'n vest'aĵ'o'j'n ŝi port'as.”

Jes, ni viv'as en liber'a ŝtat'o. Sen'dub'e ne ven'os tri arm'it'a'j polic'an'o'j al la kompat'ind'a knab'in'o por for'raz'i ŝi'a'j'n aksel'a'j'n har'o'j'n. Ŝi ja est'as liber'a. Sam'e kiel ŝi nun est'as liber'a sufer'i dum jar'o'j pro tiu ĉi traŭmat'o aŭ for'rid'i ĝi'n kaj morgaŭ el'lit'iĝ'i kvazaŭ neni'o okaz'is.

Laura, mi dezir'as al vi kuraĝ'o'n. Ĉerp'u fort'o'n el la amik'ec'o de tiu'j, kiu'j ne humil'ig'is kaj turment'is vi'n, sed kiu'j rest'is kun vi, apud vi, dum tiu ĉi ne'kred'ebl'a inkub'o.

Kaj la verk'int'o'j de ĉiu'j tiu'j aĉ'a'j koment'o'j, nu, ili vom'ig'is mi'n 146 foj'o'j'n.

1. Dutroux est'is amas'murd'ist'o, kiu en'ŝlos'is si'a'j'n viktim'o'j'n en kel'o'n.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Paŭl Peeraerts el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bitcoin: tri jar'o'j'n post'e

Antaŭ tri jar'o'j aper'is en MONATO (2013/05, p. 16) unu'a artikol'o pri la virtual'a mon'unu'o Bitcoin. Ĉu inter'temp'e ĝi evolu'is? Jes kaj ne. Bitcoin rest'as tro mal'stabil'a kaj tro mal'oft'e uz'at'a por taŭg'i kiel pag'il'o. Inform'o'j pri ĝi iĝ'is tiel kompleks'a'j, ke part'e nur special'ist'o'j kompren'as ili'n, kaj ven'as kritik'o de divers'a'j flank'o'j. Ali'flank'e aper'is nov'a'j, simil'a'j projekt'o'j kaj est'is kre'it'a komerc'ej'o baz'it'a sur Bitcoin.

Rest'as ne'klar'e, kiu'j est'as la kre'int'o'j kaj evolu'ig'ant'o'j de la projekt'o. Ĉu est'as Satoshi Nakamoto, aŭ ĉu est'as ali'a'j person'o'j, kiu'j kaŝ'as si'n mal'antaŭ tiu nom'o? De temp'o al temp'o Bitcoin est'as menci'it'a en la gazet'ar'o, sed ŝajn'as, ke ek'reg'as mal'interes'o. La kvant'o de transakci'o'j nur iom'et'e kresk'as. Sur plur'a'j Vikipedio-paĝ'o'j pri la tem'o est'as menci'o, ke la paĝ'o bezon'as polur'ad'o'n, sed ven'as nur et'a'j kontribu'o'j, ne tut'a re'verk'o de la paĝ'o. Serĉ'ad'o de inform'o'j ali'lok'e en Inter'ret'o liver'as inform'o'j'n tiel kompleks'a'j'n, ke ili ne help'as.

Stabil'ec'o

Komenc'e de la jar'o 2013 unu Bitcoin valor'is ĉirkaŭ 20 uson'a'j'n dolar'o'j'n. Dum la du'a part'o de 2013 ĝi grimp'is ĝis 100 uson'a'j dolar'o'j kaj je la jar'fin'o ĝi en iu moment'o super'is 1100 dolar'o'j'n. Dum la post'a'j jar'o'j la kurz'o fluktu'is inter 200 kaj 700. Tut'e ne ebl'as fiks'i prez'o'n aŭ plan'i invest'o'n uz'ant'e tiom kapric'a'n valut'o'n. Teori'e ebl'as kelk'lok'e pag'i per Bitcoin, sed praktik'e la real'a prez'o est'as en ali'a valut'o kaj la trans'kalkul'o al Bitcoin okaz'as je la moment'o de la vend'o.

Ĉu ĉef'e krim'ul'a mon'o?

Laŭ ĝi'a'j por'ul'o'j la ĉef'a avantaĝ'o de Bitcoin est'as ke ĝi est'as mem'regul'ant'a kaj ne kontrol'at'a aŭ stir'at'a de iu naci'a aŭ inter'naci'a instanc'o. En real'o tio ŝajn'as est'i mal'avantaĝ'o, kiu tim'ig'as honest'a'j'n uz'ant'o'j'n. La fakt'o, ke ne ebl'as sekv'i Bitcoin-pag'o'j'n en la sistem'o, ig'as ĝi'n al'log'a por krim'ul'o'j. Dum la pas'int'a jar'o plur'foj'e aper'is gazet'artikol'o'j pri krim'ul'o'j, kiu'j blok'is komput'il'o'j'n kaj promes'is liber'ig'i ili'n post pag'o de iu sum'o al Bitcoin-kont'o.

Cirkul'as ali'a'j rakont'o'j pri pur'ig'o de drog'mon'o tra Bitcoin-kont'o'j. Est'as ankaŭ oni'dir'o'j pri uz'ant'o'j, kiu'j spert'as teknik'a'j'n problem'o'j'n aŭ asert'as ke ili est'as tromp'it'a'j. Dum la somer'o „mal'aper'is” Bitcoin je valor'o de 58 milion'o'j da eŭr'o'j ĉe la Bitcoin-bank'o Bitfinex

Aper'is konkurenc'o

Origin'e Bitcoin est'is la sol'a cifer'ec'a valut'o baz'it'a sur kript'ologi'a procedur'o. Tut'e logik'e, „bit'mon'o” kaj „kript'o'mon'o” est'is kvazaŭ sinonim'o'j por Bitcoin. Inter'temp'e aper'is cent'o'j da simil'a'j projekt'o'j, inter kiu'j dek'o est'as grav'a'j (kun nom'o'j kiel Ethereum, Ripple, Litecoin kaj eĉ Mon'er'o). Kvankam Bitcoin rest'as la plej grav'a, ĝi est'as nur unu el plur'a'j. Ĉu iu el'star'os aŭ ĉu la publik'o tut'e perd'os la fid'o'n pri kript'o'valut'o'j? Ne'atend'it'a est'is la anonc'o en aŭgust'o de Utility Settlement Coin, projekt'o por nov'a bit'mon'o sub'ten'at'a de i.a. la german'a Deutsche Bank kaj la svis'a UBS.

Ekologi'a aspekt'o

Unu el la Bitcoin-princip'o'j est'as min'ad'o: sam'e kiel grand'a'j maŝin'o'j el'fos'as or'o'n el or'min'ej'o, komput'il'o'j kun'labor'ant'a'j en la Bitcoin-ret'o dispon'ig'as si'a'n kalkul'kapacit'o'n por la mastr'um'ad'o de la sistem'o kaj kompens'e ricev'as Bitcoin-unu'o'j'n. Komenc'e est'is uz'at'a la tro'a kapacit'o de jam funkci'ant'a'j komput'il'o'j kaj ili'a energi'o-konsum'o ne tro grav'is. Ĉar maksimum'e est'as „min'ebl'a'j” 21 milion'o'j da Bitcoin-unu'o'j kaj jam cirkul'as 15,8 milion'o'j, la min'ad'o de la rest'ant'a'j postul'as pli kaj pli da komput'il'a kapacit'o. Ne plu sufiĉ'as mal'grand'a kvant'o da komput'il'o'j, kiu'j dispon'ig'as part'o'n de si'a kapacit'o, sed nun ar'eg'o'j da komput'il'o'j plen'temp'e labor'as por mastr'um'i la sistem'o'n. Laŭ iu'j taks'o'j ili'a energi-konsum'o est'as inter 250 kaj 500 mega'vat'o'j, kio egal'as al la produkt'ad'o de mez'grand'a elektro'central'o. Laŭ ali'a kalkul'o unu Bitcoin-transakci'o postul'as pli da elektr'o ol la tag'a konsum'o de uson'a famili'o.

OpenBazaar

Komenc'e de la jar'o 2016 est'is lanĉ'it'a OpenBazaar (ne'ferm'it'a komerc'ej'o), ret'a komerc'ej'o kiel eBay kaj Am'az'o'n, sed tut'e sen'kost'a por la uz'ant'o'j. Ĝi'a'j princip'o'j unu'a'vid'e aspekt'as bon'eg'a'j kaj pov'us iĝ'i grand'eg'a sukces'o, sed ĝi'a origin'o est'as iom dub'a kaj la preskaŭ dev'ig'a uz'o de Bitcoin ebl'e est'os tro grand'a paŝ'o por person'o'j, kiu'j al'kutim'iĝ'is al la (relativ'a) simpl'ec'o de eBay kaj Am'az'o'n. Se OpenBazaar sukces'os, ĝi dev'os respekt'i ankaŭ dogan'a'j'n regul'o'j'n ktp kaj bezon'os administr'ad'o'n. Ĉu tio ebl'os sen'kost'e?

Roland ROTSAERT

korespond'ant'o de MONATO en Belgi'o

Pri OpenBazaar bon'vol'u leg'i ankaŭ la artikol'o'n OpenBazaar: sen'pag'a ret'vend'ej'o por ĉiu'j.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Roland Rotsaert el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

OpenBazaar: sen'pag'a ret'vend'ej'o por ĉiu'j

Nun'temp'e abund'as ret'vend'ej'o'j divers'origin'a'j. La plej'part'o vend'as produkt'o'j'n de iu entrepren'o aŭ asoci'o, ekzempl'e la „Ret'butik'o” (www.ret'butik'o.be) de Flandr'a Esperant'o-Lig'o. Ali'a'j komenc'is kiel ret'vend'ej'o por unu entrepren'o, sed evolu'is kaj nun ankaŭ per'as ret'vend'o'j'n por ali'a'j, ekzempl'e Am'az'o'n. Tri'a kategori'o de'komenc'e est'is kre'it'a kiel tut'mond'a vend'ej'o, kie ĉiu'j pov'as vend'i ĉi'a'j'n produkt'o'j'n al ĉiu'j; la plej grand'a est'as eBay. Antaŭ kelk'a'j monat'o'j al'don'iĝ'is nov'ul'o: OpenBazaar ¹.

La plej grand'a'j, Am'az'o'n kaj eBay, ricev'as kritik'o'j'n, ĉar ili em'as mis'uz'i si'a'n preskaŭ monopol'a'n pozici'o'n, inter'ali'e faktur'ant'e tro alt'a'j'n makler'aĵ'o'j'n. Kontrast'e al tio, OpenBazaar promes'as tut'e sen'kost'a'n kaj sen'regul'a'n per'ad'o'n inter vend'ant'o'j kaj aĉet'ant'o'j.

Iom dub'a origin'o

La ide'o ek'est'is ĉe Bitcoin-entuziasm'ul'o'j kaj uz'ant'o'j de la tiel nom'at'a Darknet, part'o de Inter'ret'o mal'facil'e al'ir'ebl'a kaj foj'foj'e uz'at'a por dub'a'j transakci'o'j. La unu'a tia komerc'ej'o est'is Silk Road (Silk'a Voj'o, nom'o de antikv'a ret'o de karavan'a'j voj'o'j inter Ĉini'o kaj Eŭrop'o). Uson'a tribunal'o ferm'is ĝi'n en maj'o 2013, ĉar per'e de ĝi est'is komerc'it'a'j drog'o'j kaj okaz'is ali'a'j krim'a'j afer'o'j. Nov'a versi'o de Silk Road aper'is en novembr'o 2013, sed ĝi tuj spert'is teknik'a'j'n kaj sekur'ec-problem'o'j'n kaj sam'e est'is ferm'it'a.

En april'o 2014 est'is lanĉ'it'a DarkMarket (mal'lum'a vend'ej'o), ĝis'fund'a pli'bon'ig'o de SilkRoad. Ĝi est'is re'lanĉ'it'a la 4an de april'o 2016 kun nov'a nom'o, OpenBazaar, kaj funkci'as en la „normal'a” ret'o.

Princip'o'j

Ĉe OpenBazaar ne est'as registr'it'a'j en iu centr'a lok'o inform'o'j de vend'ant'o'j kaj aĉet'ant'o'j. Nur la koncern'at'a'j parti'o'j kon'as unu la ali'a'n. Por komerc'i neces'as instal'i program'o'n sur si'a komput'il'o. Vend'ant'o registr'as si'a'j'n produkt'o'j'n. Kiam aĉet'ant'o vid'as produkt'o'n, ekzempl'e komput'il'o'n, pri kiu li interes'iĝ'as, kaj inter'konsent'as kun la vend'ant'o pri la prez'o, kontrakt'o est'as kre'it'a kaj send'it'a al ambaŭ kaj al „moderator'o”. Est'as kre'it'a kont'o (kiu, de'pend'e de la inter'konsent'o, bezon'as du aŭ tri sub'skrib'o'j'n).

La aĉet'ant'o ĝir'as la inter'konsent'it'a'n sum'o'n al tiu kont'o; la vend'ant'o ricev'as inform'o'n pri la pag'o kaj for'send'as la komput'il'o'n. Post ricev'o de la komput'il'o la aĉet'ant'o don'as instrukci'o'n por plu'ĝir'i la mon'o'n al la vend'ant'o. La moderator'o (se li est'is indik'it'a kiel tri'a sub'skrib'ant'o) inter'ven'as kaj decid'as, se est'as iu problem'o.

Ebl'a'j problem'o'j

Ĉef'a obstakl'o ver'ŝajn'e est'as la dev'ig'a uz'o de Bitcoin por pag'i. La Bitcoin-komun'um'o est'as et'a, kaj nov'ul'o kiu, pro si'a uz'o de OpenBazaar, est'as dev'ig'at'a tuj lern'i la manipul'ad'o'n de Bitcoin, nepr'e hav'os problem'o'j'n. La funkci'ad'o de la moderator'o'j ne est'as bon'e difin'it'a. Kiu elekt'as kaj nom'um'as ili'n? Kiel ili est'as kontrol'at'a'j kaj rekompenc'at'a'j? Krom'e est'as ebl'a'j problem'o'j kun poŝt'o, dogan'o ... kiu'j'n vend'ant'o kaj aĉet'ant'o mem dev'os solv'i.

Praktik'e

Est'as en Esperant'uj'o kelk'a'j uz'ant'o'j de Bitcoin kaj OpenBazaar, sed neni'u pret'is aŭ kapabl'is kun'hav'ig'i si'a'n spert'o'n. Mi do decid'is mem instal'i la program'o'n sur nov'a Windows-10-komput'il'o. La unu'a prov'o tuj fiask'is, ĉar la instal'program'o ne hav'is al'ir'o'n al iu komput'il'a dosier'o. Supoz'ant'e, ke kulp'is (aŭ vol'is protekt'i mi'n) kontraŭ'virus'a program'o, mi far'is du'a'n prov'o'n post instal'o de ali'a kontraŭ'virus'a program'o. Ĉi-foj'e la instal'ad'o sukces'is: mi pov'is indik'i mi'a'n loĝ'land'o'n, prefer'at'a'n lingv'o'n (en la list'o est'as ankaŭ Esperant'o) kaj valut'o'n (Bitcoin, eŭr'o), kaj akcept'i la kondiĉ'o'j'n (mir'ind'e simpl'a'j'n). Post tio dev'is est'i kre'at'a'j person'a'j ŝlos'il'o'j, sed tio daŭr'is, daŭr'is ... Mi rezign'is pri komplet'a instal'o kaj inter'temp'e tut'e mal'instal'is la program'o'n.

1. www.openbazaar.org

Roland ROTSAERT

korespond'ant'o de MONATO en Belgi'o

Pint'o'j arb'a'j - kaj poet'a'j

La interes'a artikol'o Voj'o tra arb'o'pint'o'j (MONATO 2016/08-09, p. 26-27), pri lign'a alt'promen'ej'o apud la litova urb'o Anykščiai, menci'as, ke la bel'ec'o'n „de la lok'a arb'ar'et'o” „pri'kant'is ne nur unu litova aŭtor'o”. Konven'us tamen al'don'i, ke ekzist'as bel'a, du'lingv'a, daŭr'e hav'ebl'a esperant'ig'o (2003), far'e de Petras Čeliauskas, el la plur'cent-vers'a poem'o La arb'ar'o de Anykščiai (1861) de Antanas Baranauskas (1835-1902), tiu'lok'a poet'o, inspir'it'a de Adam Mickiewicz.

István ERTL

Luksemburgi'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de István Ertl el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tim'ig'it'a'j per mensog'o'j

Garbhan MAcAOIDH

korespond'ant'o de MONATO en Irlando

En Irlando est'is grav'a konstern'o pro la rezult'o de la brit'a referendum'o en juni'o 2016, laŭ kiu majoritat'o en Angli'o kaj Kimri'o (sed ne en Skot'land'o nek Nord-Irlando) decid'is for'las'i Eŭrop'a'n Uni'o'n. Reg'is konstern'o ankaŭ inter tiu'j en Briti'o, kiu'j vol'as rest'i en la Uni'o, sed pro tut'e ali'a kial'o ol en Irlando.

Briti'o est'as la plej grav'a komerc'a partner'o de Irlando kaj la ĉef'a klient'o por irlandaj eksport'aĵ'o'j. Sekv'e en la Irlanda Respublik'o oni tim'as, ke ĝi'a ekonomi'o sufer'os, se la plej najbar'a land'o, Briti'o, ne plu est'os membr'o de EU. En Nord-Irlando la referendum'o vek'is tim'o'n pro la supoz'o, ke est'os re'star'ig'it'a'j dogan'a'j bar'il'o'j inter la du part'o'j de la Verd'a Insul'o. Kontrast'e, kelk'a'j irlandaj respublik'ist'o'j iom tro optimism'e konjekt'is, ke, se la Nord'o, kiel teritori'o sub brit'a reg'ad'o, ne plu est'os inkluziv'it'a en Eŭrop'a Uni'o, dum la Respublik'o rest'os en ĝi, tio pov'us konduk'i al la unu'iĝ'o de la du part'o'j de Irlando.

Por eĉ pli komplik'i la konfuz'o'n kaj mal'trankvil'o'n, por'brit'a'j unu'ist'o'j en la Nord'o, el kiu'j mult'a'j est'as de skot'a presbiterian'a de'ven'o, sent'as fort'a'n lig'o'n kun Skot'land'o. Tie la Skot'a Naci'a Parti'o (SNP), la plej grand'a politik'a parti'o en Skot'land'o, kaj la tri'a plej grand'a en Briti'o, intenc'as daŭr'ig'i si'a'n kampanj'o'n por total'a sen'de'pend'ec'o en'e de Eŭrop'a Uni'o. Kompren'ebl'e, tio las'us la nord-irland'an'o'j'n de skot'a origin'o en skizofreni'a situaci'o. Ĉu ili konserv'os si'a'n brit'a'n ŝtat'an'ec'o'n, aŭ iĝ'os civit'an'o'j de Skot'land'o aŭ de Irlando?

Ankaŭ trans la Irlanda Mar'o, en Skot'land'o, oni sever'e sufer'as pro referendum'a mal'digest'o. Dum mal'pli ol du jar'dek'o'j, la skot'o'j dev'is part'o'pren'i en tri referendum'o'j. La unu'a, en 1997, tem'is pri la re'star'ig'o de la parlament'o en Edinburg'o, kies jes'a rezult'o don'is aŭtonomi'o'n, sed ne sen'de'pend'ec'o'n, al Skot'land'o.

Du'e, en septembr'o 2014, okaz'is nov'a referendum'o por decid'i pri la komplet'a sen'de'pend'ig'o de Skot'land'o kaj eks'iĝ'o el la Unu'iĝ'int'a Regn'o de Briti'o. La rezult'o est'is mal'venk'o por la „jes'a” kamp'o (44,7 % voĉ'don'is por sen'de'pend'iĝ'o, 53,3 % kontraŭ). La apog'ant'o'j inkluziv'is ne nur an'o'j'n de SNP, sed ankaŭ social'ist'o'j'n, verd'ul'o'j'n, komun'ist'o'j'n kaj membr'o'j'n kaj kutim'a'j'n voĉ'don'ant'o'j'n de tut'brit'a'j parti'o'j en Skot'land'o. Laŭ ili la hom'o'j, kiu'j voĉ'don'is kontraŭ, est'is tim'ig'it'a'j per mensog'o'j, tromp'o'j kaj minac'o'j instig'it'a'j de la brit'a ĉef'ministr'o David Cameron.

Est'as fakt'o, ke Cameron persvad'is la skot'a'j'n pensi'ul'o'j'n, ke, en sen'de'pend'a Skot'land'o, ili'a'j pensi'o'j redukt'iĝ'us. Li prov'is kred'ig'i la skot'a'n publik'o'n, ke la prez'o'j en la super'vend'ej'o'j alt'iĝ'us. Krom'e li asert'is, ke la skot'a'j bank'o'j trans'lok'iĝ'us al Londono. Pli'e, li ricev'is apog'o'n de prezid'ant'o Obama kaj de la ĉef'ministr'o'j de Kanado, Aŭstrali'o kaj de ali'a'j membr'o-ŝtat'o'j de la Brit'a Regn'ar'o, kiu'j konsil'is al la skot'o'j ne sen'de'pend'iĝ'i. La konservativ'a reg'ist'ar'o de Briti'o avert'is, ke sen'de'pend'a Skot'land'o ne, aŭ apenaŭ, est'us akcept'it'a kiel membr'o de Eŭrop'a Uni'o.

La tri'a referendum'o, en kiu ankaŭ Skot'land'o est'is implik'it'a, est'is la tiel nom'at'a Brexit-referendum de juni'o 2016, en kiu la loĝ'ant'o'j de la tut'a Unu'iĝ'int'a Reĝ'land'o dev'is decid'i, ĉu ili vol'as for'las'i Eŭrop'a'n Uni'o'n. Kiel jam menci'it'e, majoritat'o en Angli'o kaj Kimri'o voĉ'don'is por for'las'o, dum en Skot'land'o kaj Nord-Irlando la pli'mult'o voĉ'don'is kontraŭ ĝi.

Ĝis nun ne okaz'is la katastrof'a'j konsekvenc'o'j por Briti'o, EU, kaj la mond'a ekonomi'o, kiu'j'n kelk'a'j fak'ul'o'j prognoz'is post la brit'a eks'iĝ'o. Laŭ'ŝajn'e oni dev'os atend'i por sci'i, ĉu ĝi damaĝ'os ankaŭ Irlandon kaj Skot'land'o'n.

Ĉu ge'edz'iĝ'o est'as luks'aĵ'o?

Hodiaŭ Orient'a Azi'o, precip'e Ĉini'o, Korei'o kaj Japani'o al'front'as grav'a'j'n demografi'a'j'n problem'o'j'n: mal'kresk'o de la nask'o'kvant'o kaj mal'mult'iĝ'o de la loĝ'ant'ar'o. En Japani'o en 2011 la loĝ'ant'ar'o kulmin'is je 126,8 milion'o'j kaj ek'de nun daŭr'e mal'mult'iĝ'as. En Ĉini'o kaj Korei'o laŭ la reg'ist'ar'o la loĝ'ant'ar'o mal'kresk'os ek'de la jar'o 2030. Plur'a'j fak'ul'o'j tamen dir'as, ke la mal'mult'iĝ'o komenc'iĝ'os jam antaŭ 2023 en ambaŭ land'o'j.

Mal'honor'o

Not'ind'as, ke en azi'a'j land'o'j ekster'ge'edz'ec'a'j nask'o'j okaz'as ekstrem'e mal'oft'e. En 2006-2007 en Japani'o 2,1 % de la infan'o'j est'is ekster'ge'edz'ec'a'j, en Korei'o 1,5 % kaj en Singapur'o 1,4 %. La kompar'o kun Eŭrop'o est'as frap'a: Franci'o 50,4 %, Svedi'o 54,7 % kaj Germanio 30,0 %. En azi'a'j land'o'j infan'o'j nask'iĝ'int'a'j el ne'ge'edz'o'j est'as mal'honor'a'j. Krom'e eg'e mal'facil'as la viv'o de sol'a'j patr'in'o'j.

La mal'grand'iĝ'o de la loĝ'ant'ar'o evident'e rezult'as el mal'mult'iĝ'ant'a'j ge'edz'iĝ'o'j. En Japani'o la proporci'o de ne'ge'edz'iĝ'int'a'j ge'jun'ul'o'j pli kaj pli alt'iĝ'is: en 2010 35,6 % de la vir'o'j kaj 23,1 % de la vir'in'o'j inter 35 kaj 39 ankoraŭ ne ge'edz'iĝ'is kaj la pli'mult'o el ili supoz'ebl'e neniam ge'edz'iĝ'os.

Soci'a mal'trankvil'o

En Ĉini'o la ekzist'o de mult'a'j ne'edz'iĝ'int'a'j vir'o'j prezent'os grand'a'n soci'a'n problem'o'n. Laŭ'taks'e en 2020 sen'edz'in'a'j vir'o'j inter 25 kaj 60 jar'a'j super'os la sen'edz'a'j'n vir'in'o'j'n en tiu kategori'o je 30 milion'o'j. Oni tim'as, ke tia mal'ekvilibr'o est'ig'os soci'a'n mal'trankvil'o'n kaj per'fort'a'n ag'ad'o'n de iu'j vir'o'j.

Mank'o de okup'o

Mult'a'j ge'jun'ul'o'j en Ĉini'o, Korei'o kaj Japani'o ne hav'as stabil'a'n okup'o'n, per kiu ili pov'us sub'ten'i si'n kaj si'a'n partner'o'n. En Ĉini'o kaj Korei'o mult'a'j jun'ul'o'j, precip'e vir'o'j, rezign'as pri la esper'o pri regul'a okup'o, loĝ'ej'o kaj edz'iĝ'o. En Japani'o pro la mank'o de labor'fort'o la sen'labor'ec'o est'as mal'alt'a, sed ge'jun'ul'o'j ne pov'as akir'i regul'a'j'n okup'o'j'n kun sufiĉ'a salajr'o.

Am'tim'o

Krom la ekonomi'a flank'o, la ge'jun'ul'o'j ne favor'as am'afer'o'j'n. Ili tim'as mal'sukces'o'n kaj vund'iĝ'o'n. Ne mal'mult'a'j ge'jun'ul'o'j prefer'as viv'i sol'a'j kaj liber'a'j, ĝu'ant'e si'a'n ŝat'at'a'n hobi'o'n. En Korei'o 61 % de la vir'o'j kaj 72 % de la vir'in'o'j kaj en Japani'o 53 % de la vir'o'j kaj 62 % de la vir'in'o'j rigard'as ge'edz'iĝ'o'n ne bezon'at'a.

ISIKAWA Takasi

korespond'ant'o de MONATO en Japani'o

Unu jar'o de bon'ven'ig'a kultur'o

De tre liberal'a politik'o al lim'ig'it'a akcept'o de rifuĝ'ant'o'j

Tragedi'o kun rifuĝ'ant'o'j okaz'is la 27an de aŭgust'o 2015 ĉe Parndorf proksim'e al Vieno. Oni trov'is en frid'kamion'o 71 sufok'it'a'j'n rifuĝ'ant'o'j'n, kio est'is rimark'it'a nur pro la sur la ŝose'o'n gut'ant'a mal'kompon'iĝ-fluid'aĵ'o. Tiam la rifuĝ'ant'a kriz'o jam est'is ne nur en Mediterane'o kaj Balkani'o, sed ankaŭ mez'e de Aŭstrio. Teror'o ig'is la debat'o'j'n de la antaŭ'a'j monat'o'j subit'e ĉes'i: ekzempl'e la mal'dign'a disput'o de la federaci'a'j land'o'j pri la akcept'o de rifuĝ'ant'o'j, aŭ la skandal'a'j cirkonstanc'o'j en la unu'a akcept'ej'o Traiskirchen ĉe Vieno, en kiu ĝis 2000 person'o'j pro tro'loĝ'at'ec'o dev'is kamp'ad'i semajn'o'j'n sub liber'a ĉiel'o.

Sub tiu ŝok'o la loĝ'ant'ar'o kaj politik'ist'o'j re'ag'is konstern'it'e. En kelk'a'j urb'o'j est'is protest'o'j, kaj en la viena katedral'o „Sankt'a Stefano” kardinal'o Christoph Schönborn celebr'is memor'mes'o'n, por kiu la fam'a sonor'il'o Pummerin sonor'is, kio tre mal'oft'e okaz'as.

Help'o'pret'ec'o kaj emoci'iĝ'o

Tiu tragedi'o cert'e ne est'is lig'it'a kun la decid'o de la tiam'a kancelier'o Werner Faymann, kun'ord'ig'e kun la german'a koleg'in'o Angel'a Merkel, mal'ferm'i la 5an de septembr'o 2015 la lim'o'j'n de Aŭstrio por la rifuĝ'ant'o'j ven'ant'a'j el Hungari'o. Ambaŭ reg'ist'ar'estr'o'j ne hav'is alternativ'o'j'n. La help'o'pret'ec'o est'is grand'eg'a, la el Hungari'o ven'ant'a'j trajn'o'j est'is kun aplaŭd'o akcept'at'a'j, kaj eĉ la kiel „fer'a dam'o” kon'at'a tiam'a ministr'in'o pri intern'a'j afer'o'j Johanna Mikl-Leitner est'is emoci'it'a ĉe la okcident'a staci'dom'o de Vieno. „Mi'a kor'o trem'as, kiam mi vid'as tiu'n sufer'o'n”, ŝi dir'is. La hom'o'j est'as nun en sekur'ec'o.

Aŭstrio prezent'is si'n kiel lok'o'n de solidar'ec'o, kaj al la kancelier'o Faymann plaĉ'is la rol'o de varm'kor'a ŝtat'ist'o, kiu publik'e akuz'is pri la mal'mol'ec'o de orient'a Eŭrop'o. Savtaĉmentoj kaj volont'ul'o'j organiz'is la tra'vetur'o'n de cent'mil'o'j da hom'o'j en tiu'j tag'o'j laŭ impon'a manier'o. Ver'e la grand'anim'ec'o ja ne kaŭz'is mal'facil'aĵ'o'j'n, ĉar unu'a'temp'e preskaŭ ĉiu'j rifuĝ'ant'o'j plu vetur'is al Germanio.

Fakt'e la skeptik'ul'o'j pri la lim-mal'ferm'o est'is pli mult'a'j, kaj en la loĝ'ant'ar'o ver'e ne okaz'is opini'ŝanĝ'o. Tamen fin'e de oktobr'o en la soci'a'j ret'o'j mil'obl'e dis'vast'iĝ'is fot'o'j de la aŭstr'a lim'kontrol'punkt'o Spielfeld, sur kiu'j soldat'o'j sen'help'e observ'as kiel cent'o'j da rifuĝ'ant'o'j neglekt'e tra'pas'as la aŭstr'a'n lim'o'n. La mank'o de kontrol'o est'is tro klar'a kaj la kritik'ant'o'j'n oni ne plu pov'is ignor'i. Krom'e en la mal'fru'a aŭtun'o ĉiam pli da azil'pet'ant'o'j vol'is rest'i en Aŭstrio.

Politik'a turn'iĝ'o

Fin'e de la pas'int'a jar'o okaz'is abrupt'a opini'ŝanĝ'o kaj politik'a turn'iĝ'o sekv'e de la rifuĝ'ant'o-kriz'o, kiu est'is pli profund'a ol en iu ajn ali'a eŭrop'a land'o. Unu'e la reg'ist'ar'a konservativ'a Aŭstr'a Popol'a Parti'o (ÖVP), kiu sekv'is la kurs'o'n de la ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j Sebastian Kurz, energi'e postul'is fin'o'n de la „bon'ven'ig'a kultur'o”. En novembr'o Faymann konsent'is pri la konstru'o de bar'il'o ĉe la aŭstr'a-sloven'a lim'o – paŝ'o, kiu dev'us serv'i por ord'ig'it'a en'vetur'o de rifuĝ'ant'o'j.

Nun tiu bar'il'o etend'iĝ'as je 4 km ĉe la aŭstr'a sud'a lim'o, mez'e de la ŝengena are'o. Tia'manier'e est'is romp'it'a la dig'o. En januar'o oni decid'is lim'ig'i la akcept'o'n de rifuĝ'ant'o'j en Aŭstrion (pli ol 90 000 por 2015) al 37 500 dum la kur'ant'a jar'o kaj pli'sever'ig'i la azil-leĝ'o'n.

Ferm'o de la balkana itiner'o

Fin'e de februar'o Vieno kun'ord'ig'is kun sud-orient-eŭrop'a'j land'o'j la ferm'o'n de la balkana itiner'o de rifuĝ'ant'o'j. Pro tio la nombr'o de azil'pet'o'j eg'e mal'pli'iĝ'is kaj plen'um'o de la decid'it'a super'a lim'o ebl'as. Tamen la aŭstr'a reg'ist'ar'o cel'as ĝis la fin'o de 2016 akcept'i kriz'a'n leĝ'o'n (german'e Notverordnung), kiu fakt'e mal'valid'ig'ant'e la azil-leĝ'o'n permes'as la rifuz'o'n de ĉiu'j azil'pet'o'j ĉe la lim'o.

La ferm'o de la balkana itiner'o baldaŭ far'iĝ'is EU-gvid'lini'o malgraŭ kritik'o el Bruselo kaj Berlino pri la unu'flank'a'j paŝ'o'j de Vieno. Per si'a anticip'o tamen Aŭstrio est'ig'is nov'a'n dinamik'ec'o'n en la rifuĝ'ant'o-debat'o kaj al'pren'is decid'o'n, kiu'n Merkel kaj EU fin'e dev'is akcept'i.

La kost'o ver'e est'is alt'a kun pli'a perd'o de politik'a kred'ind'ec'o. La abrupt'a politik'a ŝanĝ'o de la reg'ist'ar'o koncern'is ĉef'e la Aŭstr'a'n Social'demokrat'a'n Parti'o'n (SPÖ), kiu dev'is akcept'i la politik'a'n kurs'o'n de la koalici'a partner'o. Por la parti'o tio signif'is nerv'a'n el'prov'o'n kaj por Faymann la politik'a'n fin'o'n. Li re'tir'iĝ'is komenc'e de maj'o sub intern'a parti'a prem'o.

Antaŭ'e, fin'e de april'o, ambaŭ tradici'a'j parti'o'j social'demokrat'o'j (SPÖ) kaj krist'an'demokrat'o'j (ÖVP) hav'is histori'a'n mal'sukces'o'n en la unu'a raŭnd'o de la prezid'ant'o-elekt'o'j. La kandidat'o'j de ambaŭ parti'o'j, kiu'j dis'don'is inter si la posten'o'n de prezid'ant'o ek'de la fond'o de la respublik'o en 1918, ating'is je 11 % de la voĉ'o'j. Kontraŭ'e la Liber'ec'a Parti'o de Aŭstrio (FPÖ) ricev'is 35 % por si'a kandidat'o Norbert Hofer – rezult'o, kiu est'as ĝis nun la plej bon'a de tiu parti'o en tut'land'a elekt'o. En decembr'o okaz'os ripet'o de la du'a raŭnd'o pro mal'ĝust'aĵ'o'j, en kiu Hofer hav'as ŝanc'o'j'n okup'i la posten'o'n de aŭstr'a prezid'ant'o kiel unu'a reprezent'ant'o de ekstrem'dekstr'a parti'o en okcident'a Eŭrop'o.

Evgeni GEORGIEV

korespond'ant'o de MONATO en Vieno

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Evgeni Georgiev el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Bratislav'a voj'map'o

Re'star'ig'o de fid'o al Eŭrop'a Uni'o (EU), problem'o'j de en'migr'ad'o, la brit'a eks'iĝ'o, soci'a'j kaj ekonomi'a'j diferenc'o'j, eŭrop'a arme'o kaj batal'o kontraŭ teror'ism'o trov'iĝ'is inter la ĉef'a'j tem'o'j traktat'a'j dum la septembr'a unu'tag'a pint'kun'ven'o de EU en la slovak'a ĉef'urb'o Bratislav'o.

Bratislav'a deklar'o

El la ne'oficial'a pint'kun'ven'o de gvid'ant'o'j de EU kaj de 27 membr'o'ŝtat'o'j de EU rezult'is tiel nom'at'a Bratislav'a deklar'o kaj labor'a voj'map'o, kiu el'met'is rimed'o'j'n kaj cel'o'j'n de la traktat'a'j tem'o'j.

Laŭ la gvid'ant'o'j de EU la bratislav'a voj'map'o est'as nur komenc'o. En la sekv'a'j ses monat'o'j la brusela burokrat'ar'o dev'os detal'i la rimed'o'j'n el'met'it'a'j'n en la voj'map'o por re'difin'ad'o de la eŭrop'a projekt'o, kiu pov'us kontent'ig'i la eŭrop'a'n loĝ'ant'ar'o'n pri sekur'ec'a cert'ec'o kaj ekonomi'a kaj soci'a just'ec'o kaj sukces'e fin'i la voj'map'o'n post ne'oficial'a pint'kun'ven'o komenc'e de la ven'ont'a jar'o en Malto kaj sekv'e okaz'e de la 60a dat're'ven'o de la sub'skrib'o de la Roma Traktat'o en mart'o 2017.

Re'star'ig'i fid'o'n

El gazet'ar'a'j konferenc'o'j de la gvid'ant'o'j post la pint'kun'ven'o montr'iĝ'is, ke neces'as unu'a'lok'e re'star'ig'i fid'o'n al la eŭrop'a loĝ'ant'ar'o en EU kaj sukces'e (fi'n)solv'i en'migr'ad'o'n. Pro tio est'as en la bratislav'a deklar'o iu princip'o de profund'ig'o de konsent'o kaj princip'o'j de respond'ec'o kaj solidar'ec'o de membr'o'ŝtat'o'j de EU. Sed est'as cert'e, ke dum la pint'kun'ven'o ne est'is solv'it'a la disput'o pri kvot'o'j por rifuĝ'int'o'j.

La bratislav'a deklar'o menci'as ankaŭ pli bon'a'n kun'labor'o'n en la batal'o kontraŭ teror'ism'o, inter'ŝanĝ'o'n de util'a'j inform'o'j kaj defend'o'mekanism'o'j, pli'fort'ig'o'n de la komun'a merkat'o, alt'ig'o'n de strategi'a'j invest'o'j kaj cert'ig'o'n de labor'o por jun'a'j EU-civit'an'o'j.

Rezult'o'j modest'a'j

La hungar'a ĉef'ministr'o Viktor Orbán kaj li'a ital'a koleg'o Matteo Renzi ne est'is kontent'a'j pri la rezult'o'j de la ne'formal'a pint'kun'ven'o, ĉar ne est'is ŝanĝ'it'a la eŭrop'a politik'o pri en'migr'ad'o.

Laŭ analiz'ist'o'j ĉi tiu'j rezult'o'j est'as modest'a'j. Laŭ iu'j la gvid'ant'o'j esprim'is nur konsent'o'n kaj volont'ec'o'n diskut'i pri la nun'temp'a situaci'o kaj problem'o'j en EU (kio est'as bon'a por EU), laŭ ali'a'j ili ne trans'paŝ'is la land'a'j'n pozici'o'j'n kaj ne akcept'is nov'a'n eŭrop'a'n manier'o'n de pens'ad'o por komun'a est'ont'ec'o de EU.

Juli'us HAUSER

korespond'ant'o de MONATO en Slovaki'o

Ĉu de nun „waso”?

Roberto Pigr'o raport'as pri la ortografi'a'j ŝanĝ'o'j en Franci'o (MONATO 2016/08-09, p. 28-29), kiu'j dev'us fin'i la mal'facil'a'n tradici'o'n, kiu perd'ig'as al la lern'ant'o'j poent'o'j'n en la ekzamen'o'j. Oni tamen forges'as, ke la sam'a'j jun'ul'o'j sen'plend'e agnosk'as, ke la angl'a vort'o „hajĝin” skrib'iĝ'as hygiene. Franc'lingv'an'o'j for'las'u liter'o'j'n, kiu'j'n oni ne parol'as kaj (kelk'a'j'n) ne plu skrib'as. Se tio est'u la princip'o, tiam Franci'o est'u plen'e konsekvenc'a, ekzempl'e: oiseaux skrib'iĝ'u est'ont'e „oaso”, prefer'e jam tut'angl'e „waso”.

Ceter'e, ĉu en Esperant'o la cirkumfleks'o ne aparten'as al la super'sign'o'j? Akcent'o ĝi ne est'as.

Menci'ind'as, ke la respond'ec'a ministr'in'o Belkacem antaŭ ne'long'e redukt'is per pli ol du'on'o la instru'ad'o'n de najbar'a'j lingv'o'j kiel la german'a, hispan'a, ital'a en mez'lern'ej'o'j, oficial'e ne pro mal'facil'ec'o, sed pro „elit'ec'o”. Ĉu ver'e Franci'o bezon'as sinjor'in'o'n kun magreba fon'o por adapt'i si'n al la modern'a mond'o? Ĉu ŝi ŝanĝ'us ankaŭ la arab'a'n?

Franz-Georg RÖSSLER

Germanio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Franz-Georg Rössler el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Mond'a produkt'ad'o hav'os mal'alt'a'n kresk'o'n dum 2016

Laŭ kvar'on'jar'a raport'o de la Organiz'aĵ'o de UN por Industri'a Dis'volv'ad'o (UNIDO), publik'ig'it'a en septembr'o 2016, la kresk'o de la mond'a industri'a produkt'ad'o rest'os mal'alt'a. Financ'a mal'cert'ec'o ankoraŭ minac'as Eŭrop'o'n kaj la rekt'a'j ekster'land'a'j invest'aĵ'o'j ne ating'is la antaŭ'kriz'a'n nivel'o'n de 2007.

Laŭ UNIDO la mond'a industri'a produkt'ad'o kresk'os je 2,8 % dum 2016 (en la evolu'int'a'j industri'land'o'j je 1,3 % kaj en la evolu'land'o'j je 4,7 %). Fin'e de 2016 la kresk'o en Ĉini'o, la plej grand'a industri'land'a ekonomi'o, probabl'e mal'grand'iĝ'os de la pas'int'jar'a'j 7,1 % ĝis 6,5 %. Oni atend'as mal'alt'a'n kresk'o'n en Japani'o, Eŭrop'o kaj Uson'o.

La mond'a industri'a produkt'ad'o kresk'is je 2,2 % dum la du'a kvar'on'jar'o de 2016 kompar'e kun la sam'a period'o de la pas'int'a jar'o. Grand'a'n part'o'n de la kresk'o real'ig'is la evolu'land'o'j kaj nov'aper'ant'a'j evolu'ant'a'j industri'land'o'j, kie la industri'a produkt'ad'o kresk'is je 4,9 %. En la evolu'int'a'j industri'land'o'j la kresk'o est'is minimum'a (0,2 %).

Mal'cert'ec'o en Eŭrop'o

En Eŭrop'o la mal'cert'ec'o post la en juni'o per referendum'o decid'it'a el'ir'o de Briti'o el EU influ'is la kresk'o'n de la ekonomi'o dum la du'a kvar'on'jar'o de 2016, kiu est'is unu'a'foj'e post 2013 mal'pli ol 1 %. La mal'pli'iĝ'o de la kresk'o okaz'is ankaŭ en Rusio kaj Uson'o, kie la industri'a produkt'ad'o kresk'is respektiv'e je 1 % kaj 0,3 %. En Japani'o ĝi redukt'iĝ'is je 1,8 %.

La latin-amerik'a'j land'o'j mal'grand'ig'is la industri'a'n produkt'ad'o'n je 3,2 % dum la du'a kvar'on'jar'o rezult'e de daŭr'ant'a mal'pli'iĝ'o de la produkt'ad'o en la region'o. La industri'a produkt'ad'o redukt'iĝ'is en Brazilo je 6,7 % kaj en Argentino je 4,2 %.

La azi'a'j land'o'j grand'part'e konserv'is alt'a'j'n procent'aĵ'o'j'n de kresk'o. La industri'a produkt'ad'o kresk'is en Indonezio je 5,6 %, en Malajzi'o je 3,9 % kaj en Vjetnami'o je 13,5 %. Tamen en Barato la don'it'aĵ'o'j indik'as ne'atend'it'a'n redukt'iĝ'o'n je 0,7 %.

Laŭ taks'o'j sur'baz'e de lim'ig'it'a'j don'it'aĵ'o'j la industri'a produkt'ad'o en Afrik'o kresk'is je 2,5 %. Sud-Afrik'o, la plej grand'a industri'land'a ekonomi'o en la kontinent'o, hav'is grav'e pli'ig'it'a'n kresk'o'n je 3,3 % dum la du'a kvar'on'jar'o. Pli alt'a'n kresk'o'n oni ating'is en Kamerun'o kaj Sen'egal'o respektiv'e je 8,3 % kaj 7,6 %.

La UNIDO-raport'o prezent'as ankaŭ taks'o'j'n pri la kresk'o de la unu'op'a'j sektor'o'j. La produkt'ad'o de tabak'o mal'pli'iĝ'is dum la du'a si'n'sekv'a kvar'on'jar'o je 2,6 %. La evolu'land'o'j konserv'is alt'a'n kresk'o'n en la produkt'ad'o de teks'aĵ'o'j, kemi'a'j produkt'o'j kaj metal'a'j el'labor'aĵ'o'j. La kresk'o en la evolu'int'a'j industri'land'o'j est'is pli alt'a en la farmaci'a industri'o kaj en la produkt'ad'o de aŭt'o'j.

Evgeni GEORGIEV

korespond'ant'o de MONATO en Aŭstrio

Japan'a medicin'a sub'ten'o por Kubo

Japani'o kaj Kubo konsist'as el mez'grand'a'j insul'o'j, unu situ'as orient'e de la azi'a kontinent'o, la ali'a en Karib'a Mar'o kaj mil'o'j da kilo'metr'o'j dis'ig'as ili'n. Tamen pli ol 400 jar'o'j da rilat'o'j kre'is eg'a'n amik'ec'o'n. Por impuls'i kaj progres'ig'i nov'a'n etap'o'n, la japan'a ĉef'ministr'o Shinzo Abe vizit'is oficial'e Kubon ĉi-jar'e.

Tut'mond'a pac'o

Kadr'e de la vizit'o la kuba prezid'ant'o Raul Castro Ruz akcept'is la gast'o'n en la Palac'o de la Revoluci'o. Ili inter'ŝanĝ'is ide'o'j'n pri la kubaj-japan'a'j rilat'o'j ekonomi'a'j kaj komerc'a'j, pri komplik'aĵ'o'j kaj danĝer'o'j sub kiu'j viv'as la nun'temp'a mond'o, kaj pri la bezon'o pli'fort'ig'i la klopod'o'j'n por nukle'a sen'arm'iĝ'o kaj protekt'i la tut'mond'a'n pac'o'n.

La japan'a ĉef'ministr'o ankaŭ vizit'is Fidel Castro Ruz, la eks'ŝtat'estr'o'n de Kubo, kaj esprim'is al la ĉef'o de la revoluci'o si'a'n plaĉ'o'n pri si'a unu'a vizit'o al Kubo. Dum sincer'a dialog'o ambaŭ grav'ul'o'j menci'is la plur'jar'cent'a'j'n rilat'o'j'n inter la du ŝtat'o'j.

Medicin'a ekip'aĵ'o

La japan'a reg'ist'ar'o donac'os medicin'a'n ekip'aĵ'o'n por la ĉef'a'j kubaj hospital'o'j en valor'o de 1273 milion'o'j da en'o'j. La altruism'a promes'o est'is oficial'ig'it'a per ambaŭ'flank'a sub'skrib'o.

Ju'a'n Carlos MONTERO

korespond'ant'o de MONATO en Kubo

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ju'a'n Carlos Montero el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Seks'a (mal)egal'ec'o en Gent'o

La universitat'o de Gent'o, kiu ven'ont'jar'e fest'os si'a'n 200-jar'a'n ekzist'o'n, est'as kun si'a'j pli ol 41 000 student'o'j unu el la plej grand'a'j en Nederland'lingv'uj'o. Ĝi est'as mond'e respekt'at'a inter'ali'e pro la fakultat'o'j pri bio'teknologi'o, akv'o-scienc'o'j, mikro-elektron'ik'o kaj histori'o. Tamen ne pro si'a'j scienc'a'j esplor'o'j ĝi ating'is la gazet'ar'o'n fin'e de septembr'o. En la kadr'o de la kampanj'o HeForShe (Li por ŝi) de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j – kampanj'o por egal'ec'o de la seks'o'j – la rektor'in'o Anne De Paepe [depape] anonc'is, ke ek'de la ven'ont'a universitat'a jar'o ne plu est'u unu rektor'o aŭ rektor'in'o, sed ĉiam du, unu vir'o kaj unu vir'in'o.

Uz'i si'a'n cerb'o'n

Tuj favor'e re'ag'is Hilde Crevits [krevíc], flandr'a ministr'in'o pri instru'ad'o: „Jen tre bon'a paŝ'o por ating'i la egal'ec'o'n inter la seks'o'j.” Tamen ŝi ŝajn'as est'i unu el la mal'mult'a'j, kiu'j tiel re'ag'is. Robin Portier, labor'ant'o ĉe la universitat'o de Loven'o, koment'is: „Kapabl'o'j antaŭ seks'o! Se la du plej bon'a'j kandidat'o'j est'as vir'in'o'j, tiam ili konkurenc'u inter si. La dev'ig'o hav'i vir'a'n kontraŭ'kandidat'o'n est'as ver'e ĉikan'a.”

Mike de Bock, politik'olog'o, argument'as: „Jen preciz'e tio, kio'n oni ne far'u. La plej bon'a kandidat'o por funkci'o est'as la plej bon'a kandidat'o, kaj la plej bon'a'n oni ne diskriminaci'u, ĉar tiu hav'as la mal'ĝust'a'n seks'o'n.”

Gertjan Roels, eks'student'o de la universitat'o de Gent, simil'e opini'as: „En ni'a'j kvin universitat'o'j du rektor'o'j est'as vir'in'o'j, tri est'as vir'o'j. Do grav'a mal'egal'ec'o inter la seks'o'j apenaŭ ekzist'as. Per tiu ĉi regul'o oni diskriminaci'as la vir'o'j'n, se ili est'as la plej bon'a'j, kaj la vir'in'o'j'n, se tiu'j est'as la plej bon'a'j. Kiam oni fin'fin'e uz'os si'a'n cerb'o'n kaj elekt'os sur'baz'e de kapabl'o'j anstataŭ sur'baz'e de seks'o?”

Pozitiv'a diskriminaci'o

Sara Lahaye, labor'ant'in'o ĉe la universitat'a mal'san'ul'ej'o de Ostendo, re'ag'is tre konciz'e: „Pozitiv'a diskriminaci'o est'as ankaŭ diskriminaci'o.” Kaj simil'e Ilse Bonné: „La plej bon'a vir'o aŭ vir'in'o sur la ĝust'a lok'o ... tiu pozitiv'a diskriminaci'o est'as sam'e rid'ind'a kiel danĝer'a.”

Rik Torfs, rektor'o de la universitat'o de Loven'o, opini'as, ke oni ne simpl'e de'supr'e pov'as dikt'i iu'n nov'a'n regul'o'n. „Ankaŭ tie ĉi reg'u demokrati'o, kaj oni las'u la universitat'an'o'j'n decid'i.” Se oni demokrati'e voĉ'don'os pri la nov'a regul'o de rektor'in'o De Paepe, tre ver'ŝajn'e oni de'nov'e nul'ig'os ĝi'n. Almenaŭ ĝis nun neni'u publik'e defend'is ŝi'a'n nov'a'n sistem'o'n de „ge'rektor'o'j”.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de pp el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Tron'o, tro'o da labor'o

Laŭ la konstituci'o de Japani'o la imperi'estr'o est'as la simbol'o de la regn'o Japani'o kaj de la unu'ec'o de la japan'a popol'o. Last'a'temp'e evident'iĝ'is, ke la nun'a imperi'estr'o, Akihito, est'as ankaŭ la simbol'o de tro'a labor'o. La 8an de aŭgust'o Akihito televid'e al'parol'is la popol'o'n kaj alud'is pri si'a dezir'o abdik'i pro si'a mal'jun'ec'o.

Plen'a tag'ord'o

Kvankam la imperi'estr'o, nun 82-jar'aĝ'a, jam antaŭ'e spert'is operaci'o'j'n de la kor-arteri'o kaj pro prostat'a kancer'o, li ĉiu'tag'e diligent'e plen'um'as si'a'n task'o'n. La task'o de imperi'estr'o inkluziv'as ag'o'j'n pri regn'a'j afer'o'j difin'it'a'j de la konstituci'o, kaj ali'a'j'n oficial'a'j'n ag'o'j'n. Okaz'o'j plen'um'i regn'a'j'n afer'o'j'n kiel ĉe'est'ad'o en ŝtat'a'j ceremoni'o'j aŭ sub'skrib'i oficial'a'j'n dokument'o'j'n sufiĉ'e abund'as. Pli'e oni dezir'as la imperi'estr'a'n ĉe'est'o'n por aŭtoritat'ig'i event'o'j'n kiel naci'a sport'a festival'o aŭ plant'ad'o de arb'o'j ktp.

Akihito kaj li'a edz'in'o Mitiko, 81-jar'aĝ'a, vizit'as kaj kuraĝ'ig'as viktim'o'j'n kaj sufer'ant'o'j'n de natur'a'j katastrof'o'j kiel ter'trem'o'j aŭ cunam'o'j. Ili ankaŭ laŭ si'a iniciat'o vizit'is batal'kamp'o'j'n aŭ insul'o'j'n en Pacifik'o por konsol'i la anim'o'j'n de la soldat'o'j pere'int'a'j tie dum la du'a mond'milit'o.

Ne'komplet'a leĝ'o

Tiu'j ag'ad'o'j kompren'ebl'e far'iĝ'is pli kaj pli pez'a'j ŝarĝ'o'j por la mal'jun'a'j ge'imperi'estr'o'j, sed la ne'komplet'a leĝ'o pri la imperi'estr'a famili'o, al kiu mank'as regul'o'j pri abdik'o aŭ eks'iĝ'o de imperi'estr'o, ne help'as. La reg'ist'ar'o, sci'ant'e la situaci'o'n, neglekt'e far'is neni'o'n. La imperi'estr'a sistem'o est'as tikl'a problem'o, kaj la leĝ'o hav'as polemik'a'n difin'o'n, ke la imperi'estr'a tron'o est'as hered'at'a de vir'o el vir'flank'a de'ven'lini'o. Se oni prov'us ŝanĝ'i la leĝ'o'n rilat'e al imperi'estr'a abdik'o, tio nepr'e el'vok'us ard'a'n disput'ad'o'n inkluziv'e la ebl'o'n de vir'in'a tron'o. Tial la reg'ist'ar'o dezir'as las'i ĝi'n laŭ'ebl'e ne'tuŝ'at'a.

Reg'ist'ar'a embaras'o

La ĉi-foj'a parol'o de la imperi'estr'o, kiu ne'rekt'e pet'is ŝanĝ'o'n de la leĝ'o, embaras'is la reg'ist'ar'o'n. Pro tio la reg'ist'ar'o de Abe Ŝinzo, evit'ant'e vast'a'n revizi'o'n de la leĝ'o pro la ĉi-supr'a kial'o, intenc'as far'i por'temp'a'n leĝ'o'n aplik'ebl'a'n nur por la nun'a imperi'estr'o.

La popol'o, kiu mem bon'e sci'as, kia est'as tro'a labor'o kaj lac'iĝ'o, simpati'as al la imperi'estr'o Akihito, kaj esper'as, ke li sufiĉ'e ripoz'os post baldaŭ'a abdik'o.

ISIKAWA Takasi

korespond'ant'o de MONATO en Japani'o

Mal'aper'int'a'j student'in'o'j

Mi est'as student'in'o ĉe la universitat'o en Islamabad'o, la ĉef'urb'o de Pakistano. Vir'o'j kaj vir'in'o'j est'as rigor'e apart'ig'it'a'j en mi'a universitat'o. Tio signif'as, ke la universitat'a bibliotek'o hav'as „Tag'o'n por vir'o'j” kaj „Tag'o'n por vir'in'o'j”, kaj ke est'as klas'ĉambr'o'j nur por vir'a'j aŭ nur por in'a'j student'o'j. Tial mi tut'e ne kon'as vir'a'j'n student'o'j'n.

Kelk'a'j'n student'in'o'j'n mi ne vid'is komenc'e de ĉi tiu semestr'o. Mi pens'is, ke ver'ŝajn'e ili ankoraŭ est'as en si'a ge'patr'a dom'o kaj re'ven'os al Islamabad'o, fest'int'e la Fest'o'n de Ofer'o ¹ kun si'a'j famili'o'j. Tio est'as por islam'an'o'j unu el la plej grav'a'j fest'o'tag'o'j. Sekv'e mi pens'is, ke ili ankoraŭ ne re'ven'is al Islamabad'o, sed unu el mi'a'j stud'amik'in'o'j dir'is, ke ili edz'in'iĝ'is dum la somer'a liber'temp'o kaj for'las'is la universitat'o'n.

Ja mi memor'is, ke student'in'o kun kiu mi oft'e babil'is inter lecion'o'j, mal'ĉe'est'is la antaŭ'a'n semestr'o'n en ekzamen'o de politik'a antrop'ologi'o. Mi aŭd'is, ke ŝi edz'in'iĝ'is. Ŝi ne re'ven'is al la universitat'o. Tio ne est'as mal'oft'a okaz'aĵ'o. Mi'a'j sam'klas'an'in'o'j est'as ĉirkaŭ 20-jar'a'j, kaj tio est'as taŭg'a aŭ iom'et'e mal'jun'a aĝ'o por edz'in'iĝ'o en ĉi tiu soci'o.

Ge'patr'a aranĝ'o

Antaŭ kelk'a'j monat'o'j, iu sam'klas'an'in'o al'port'is tradici'a'j'n dolĉ'aĵ'o'j'n al la universitat'o. Tio signif'as, ke ŝi fianĉ'in'iĝ'is. Mult'a'j student'in'o'j plu stud'as post edz'in'iĝ'o, sed kelk'a'j ĉes'ig'as la stud'ad'o'n kaj for'ir'as. Ĉi tie en Islamabad'o, mi hav'as amik'in'o'j'n el Ĉini'o kaj Indonezio, kiu'j ven'is stud'i en Pakistano, ĉar ili est'as islam'an'o'j. Kelk'a'j re'ir'is al si'a land'o dum la somer'a liber'temp'o kaj re'ven'is al Pakistano kun edz'o.

La plej'mult'o el ili tut'e ne dub'as pri la edz'in'iĝ'o, kiu'n la ge'patr'o'j aranĝ'is. Mi hav'is amik'o'n, kies edz'iĝ'a viv'o bedaŭr'ind'e daŭr'is nur tri monat'o'j'n, kvankam divorc'o est'as rigard'at'a kiel eg'e mal'honor'a, precip'e por la famili'o de la vir'in'o. Tamen mi ankaŭ memor'as ali'a'n amik'o'n, kiu est'as feliĉ'a kun edz'in'o kaj infan'o'j. Est'as mult'a'j hom'o'j (kaj vir'o'j kaj vir'in'o'j) kiu'j ge'edz'iĝ'as sen'dezir'e, sed dev'ig'it'e.

Mal'help'i dev'ig'a'j'n edz'ig'o'j'n

FMU (For'ced Marriage Unit, t.e. fak'o pri dev'ig'a'j ge'edz'ig'o'j) est'as brit'a reg'ist'ar'a organ'o, kies task'o est'as mal'help'i dev'ig'a'j'n ge'edz'ig'o'j'n de brit'a'j civit'an'o'j. En 2015, FMU raport'is pri kaz'o'j, en kiu'j viktim'o risk'is est'i, aŭ jam est'is, ven'ig'it'a ekster'land'e'n. 44 % el tiu'j kaz'o'j rilat'is al Pakistano. Ali'a'j land'o'j en la list'o de FMU kun la plej alt'a nombr'o de kaz'o'j est'is Bangladeŝo (7 %), Barato (6 %), Somali'o (3 %), kaj Afgani'o (2 %).

Destin'o

Est'as klar'e, ke dev'ig'a ge'edz'ig'o est'as tre oft'a en Pakistano. Tio okaz'as precip'e dum'somer'e, kiam la lern'ej'o'j est'as ferm'it'a'j por feri'o'j. Ankaŭ mi'a iam'a am'at'o edz'iĝ'is kontraŭ'vol'e. Tio okaz'is antaŭ ses jar'o'j, kaj li nun loĝ'as en urb'o en Briti'o kun edz'in'o kaj tri infan'o'j. Li tamen akcept'as tio'n kiel destin'o'n, kaj tial li cert'e dev'ig'os si'a'j'n ge'fil'o'j'n far'i sam'e en la est'ont'ec'o.

Obe'i la ge'patr'o'j'n

Mult'a'j, aŭ preskaŭ ĉiu'j vir'in'o'j en Pakistano kred'as, ke ge'edz'iĝ'o est'as grav'a dev'o por ĉiu'j islam'an'o'j kaj ke ge'patr'o'j hav'as rajt'o'n aranĝ'i ge'edz'ig'o'n de si'a'j ge'fil'o'j. Ali'flank'e ekzist'as hom'o'j, kiu'j dev'is ŝanĝ'i viv'o'plan'o'n pro abrupt'a edz(in)ig'o. Oni dir'as, ke tio est'as kutim'o de ni'a soci'o, ke ge'fil'o'j natur'e dev'as obe'i ge'patr'o'j'n, kaj ke ge'patr'o'j hav'as aŭtoritat'o'n super ge'fil'o'j. Precip'e en la pakistana soci'o, la parenc'a rilat'o est'as konsider'at'a tro grav'a, tiel ke individu'a vol'o est'as oft'e ignor'at'a. Tial okaz'as tiom da dev'ig'a'j ge'edz'ig'o'j en Pakistano.

Erar'a soci'o

Mi ne intenc'as kritik'i la pakistan'an soci'o'n, kaj mi sci'as, ke re'produkt'ad'o est'as grav'a. Tamen se individu'o'j sufer'as pro mal'nov'a konvenci'o, tia soci'o ja erar'as. Oni ĉi tie ĉiam dir'as, „sed ni'a soci'o neniam permes'as tio'n”, kaj rezign'as kre'i si'a'n propr'a'n viv'o'n. Est'as mult'a'j hom'o'j, kiu'j fier'as pri si'a alt'a eduk'o, sed se tia hom'o ne kapabl'as mem pens'i uz'ant'e si'a'n cerb'o'n, mi ne konsider'as li'n/ŝi'n eduk'it'a. Se eduk'a instanc'o ne pov'as nask'i hom'o'n, kiu hav'as kapabl'o'n ŝanĝ'i la soci'o'n por pli'bon'ig'i la viv'o'n de individu'o'j, mi rigard'as tia'n eduk'organ'o'n tut'e van'a.

Mi mem enket'as pri la problem'o de vir'in'o'j en Pakistano de preskaŭ dek jar'o'j. La nombr'o de mi'a'j sam'klas'an'in'o'j mal'pli'mult'iĝ'as en ĉiu semestr'o. Kelk'a'j vir'in'o'j akcept'is si'a'n destin'o'n, sed ali'a'j ne. Morgaŭ ni'a liber'temp'o fin'iĝ'os, kaj ni'a'j stud'tag'o'j re'komenc'iĝ'os ek'de sekv'ont'a lund'o. Ĉu mi re'trov'os tiam ĉiu'j'n sam'klas'an'in'o'j'n?

Nadipedia

Pakistano

1. Eid-ul-Adha, la Fest'o de Ofer'o, est'as islam'a fest'o memor'e al la okaz'o, kiam Ibraham (Abrahamo) intenc'is ofer'i si'a'n fil'o'n, sed la anĝel'o Ĝibrail (Gabrielo) anstataŭ'ig'is li'a'n fil'o'n per ŝaf'o. Tial en tiu fest'o'tag'o oni ofer'buĉ'as bov'o'n, ŝaf'o'n aŭ kapr'o'n, kaj divid'as la viand'o'n inter famili'an'o'j, sam'sang'ul'o'j kaj mal'riĉ'ul'o'j.

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Nadipedia el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

23:59:59 ... 23:59:60! Baldaŭ'as la super'sekund'o

Est'as preskaŭ nokt'o'mez'o, la 31an de decembr'o 2016. Ie en Briti'o iu hom'o, kiu vol'as kapt'i la preciz'a'n moment'o'n de la jar'ŝanĝ'o, ek'sid'as kelk'a'j'n moment'o'j'n antaŭ la 12a ĉe si'a komput'il'o, atent'e spekt'ant'e la temp'o'montr'il'o'n sur la ekran'o. Li vid'as, ke mir'e la montr'il'o ne salt'as, kiel kutim'e, de 23:59:59 al 00:00:00, sed unu'e al 23:59:60 kaj – unu sekund'o'n post'e – al 00:00:00. Kio klar'ig'as tiu'n strang'a'n, ne'kutim'a'n, preskaŭ super'real'a'n sekund'o'n 23:59:60?

Foj'foj'e oni al'don'as al la jar'o unu krom'a'n sekund'o'n, la tiel nom'at'a'n super'sekund'o'n aŭ al'don'a'n sekund'o'n, por agord'i la horloĝ'a'n temp'o'n kun la real'a daŭr'o de la tag'o'j. La tag'o'j ja ne hav'as konstant'a'n daŭr'o'n, sed iom post iom ili iom'et'e pli'long'iĝ'as. Por klar'ig'i tiu'n ĉi fenomen'o'n, neces'as eksplik'i i'o'n pri la mezur'ad'o (la „kapt'ad'o”, se tiel dir'i) de la temp'o.

Zenit'o

La tag'o, pli preciz'e la sun'tag'o, est'as la temp'o'daŭr'o inter du si'n'sekv'a'j kulmin'o'j de la sun'o. La tag'a kulmin'o de la sun'o okaz'as tiam, kiam la stel'o ating'as si'a'n plej alt'a'n punkt'o'n super la horizont'o. En tiu moment'o ĝi'a centr'o tuŝ'as imag'a'n du'on'cirkl'o'n, kiu unu'ig'as la nord'a'n kaj sud'a'n punkt'o'j'n de la horizont'o, kaj tra'pas'as la zenit'o'n (nom'e la punkt'o'n, kiu trov'iĝ'as rekt'e super la kap'o de la observ'ant'o). Tiu du'on'cirkl'o est'as nom'at'a la lok'a meridian'o (el la latin'a vort'o meridies, kies signif'o est'as „tag'mez'o”). La moment'o de la kulmin'o determin'as la ver'a'n lok'a'n tag'mez'o'n: „lok'a'n”, ĉar – pro tio, ke la ter'o turn'iĝ'as en orient'a direkt'o – la tag'mez'o okaz'as pli fru'e orient'e de la observ'ant'o kaj pli mal'fru'e okcident'e de li. La sun'tag'o, ali'vort'e la temp'o'daŭr'o inter du si'n'sekv'a'j tag'mez'o'j, konsist'as el 24 hor'o'j kaj preskaŭ egal'as la period'o'n, kiu'n la ter'o bezon'as por plen'um'i unu komplet'a'n rivolu'o'n ĉirkaŭ si'a aks'o.

Observatori'o'j

En iu ne tre for'a pas'int'ec'o oni agord'is la horloĝ'o'j'n kun la lok'a tag'mez'o, kiu, tiu'cel'e, est'is preciz'e mezur'at'a en astronomi'a'j observatori'o'j. Por tio oni uz'is teleskop'o'j'n munt'it'a'j'n laŭ la sud'a-nord'a direkt'o, kiu'j est'is mov'ebl'a'j nur laŭ tiu direkt'o. Oni nom'as tiu'spec'a'j'n il'o'j'n „meridian'a'j teleskop'o'j”, ĉar ili trov'iĝ'as rekt'e sub la lok'a meridian'o de la koncern'a observatori'o.

Orbit'o

La temp'o agord'it'a kun la lok'a tag'mez'o, pro mem'kompren'ebl'a'j kial'o'j, nom'iĝ'as „la lok'a temp'o”. Sed est'as komplik'aĵ'o. La rotaci'a aks'o de la ter'o montr'as dekliv'ec'o'n kompar'e kun la eben'o de la orbit'o ĉirkaŭ la sun'o, kaj, ceter'e, tiu orbit'o ne est'as perfekt'e cirkl'a, sed iom elips'a. Tio kaŭz'as diferenc'o'j'n inter la mezur'at'a sun'tag'a daŭr'o kaj la ordinar'a tag'a daŭr'o (24-hor'a) laŭ la horloĝ'o'j. Tiu diferenc'o ŝanĝ'iĝ'as de unu sezon'o al ali'a, kaj ĝi'a maksimum'a sum'o est'as 15 minut'o'j. Oni for'ig'is tiu'j'n vari'a'j'n diferenc'o'j'n per'e de korekt'o, kiu baz'iĝ'as sur la averaĝ'a nombr'o de la tag'mez'a'j temp'o'j, mezur'at'a'j tra la jar'o. La tiel korekt'at'a temp'o est'as la lok'a mez'um'a temp'o.

Vapor'trajn'o'j

Ĝis ĉirkaŭ la jar'o 1840, ĉiu'j grand'a'j urb'o'j kaj region'o'j uz'is si'a'j'n propr'a'j'n lok'a'j'n temp'o'j'n, kun'ord'ig'at'a'j'n de region'a'j observatori'o'j. Kiam dum la industri'a revoluci'o al'ven'is la vapor'trajn'o'j, kiu'j sufiĉ'e rapid'e vetur'is tra la land'o'j, oni ek'uz'is norm'ig'it'a'j'n ŝtat'a'j'n temp'o'j'n por tut'a'j land'o'j, kiu'j oft'e est'is la lok'a'j temp'o'j de ili'a'j ĉef'urb'o'j.

Grenviĉ'o

Apart'e menci'ind'a est'as la fam'a reĝ'a observatori'o de Grenviĉ'o (angl'e Greenwich). Grenviĉ'o est'as urb'o'part'o de Londono, kie ĝis nun kuŝ'as, krom la menci'it'a observatori'o, universitat'o de la reĝ'a ŝip'ar'o. Ĝi funkci'is kiel centr'o de la brit'a tut'mond'a navig'ad'o. La meridian'o de ĝi'a observatori'o, projekci'at'a sur la ter'glob'o'n, est'is la centr'a referenc'o por la navig'ad'o de brit'a'j ŝip'o'j tra la tut'a mond'o. Ceter'e, la Grenviĉ'a Mez'a Temp'o (GMT) est'is la oficial'a temp'o uz'at'a de brit'a'j ŝip'o'j. Pro la grand'a spert'o kaj grav'ec'o de tiu observatori'o koncern'e temp'o'mezur'ad'o'n, la Grenviĉ'a Mez'a Temp'o (GMT, angl'e Greenwich Mean Tim'e) far'iĝ'is la ŝtat'a temp'o de Briti'o.

Telegraf'o

Kiam en la du'a du'on'o de la 19a jar'cent'o ek'kresk'is la tut'mond'iĝ'o, spron'it'a de invent'o'j kiel la telegraf'o kaj post'e la telefon'o, oni bezon'is temp'o'n inter'naci'e valid'a'n. En la jar'o 1884, dum la Unu'a Konferenc'o pri Meridian'o'j okaz'int'a en Vaŝington'o, oni decid'is uz'i la Grenviĉ'a'n Mez'a'n Temp'o'n kiel tut'mond'a'n temp'o'n. Kadr'e de la sam'a konferenc'o oni decid'is ig'i la grenviĉ'a'n meridian'o'n nul-punkt'o por la longitud'o'grad'o'j. En la jar'o 1928, post kiam oni est'is dev'ig'it'a al'don'i pli'a'j'n mal'grand'a'j'n korekt'o'j'n por ating'i pli preciz'a'n mez'um'a'n temp'o'n, GMT est'is re'bapt'it'a „Universal'a Temp'o” (Ut, angl'e Universal Tim'e).

Tajd'o'j

Sed nun re'e'n al la al'don'a sekund'o. Kiel atent'ig'it'e, la sun'tag'o en'hav'as 24 hor'o'j'n, ĉiu el kiu'j si'a'vic'e en'hav'as 60 minut'o'j'n kun po 60 sekund'o'j. Tial, ĉiu unu'op'a tag'o nombr'as 86 400 sekund'o'j'n (24 hor'o'j x 60 minut'o'j x 60 sekund'o'j). Pro tio oni difin'is la sekund'o'n kiel 86 400-on'o'n de unu sun'tag'o. Sed grand'a kompleks'aĵ'o aper'is. Esplor'o'j evident'ig'is, ke la rotaci'o de la ter'o ne est'as konstant'a en si'a daŭr'o. Fakt'e ĝi laŭ'grad'e mal'rapid'iĝ'as, ĉar la ter'a rotaci'o est'as iom'et'e brems'at'a de la tajd'a'j efik'o'j provok'at'a'j de la gravit'o de la lun'o kaj la sun'o.

La kombinat'a gravit'o de ĉi-last'a'j kre'as tut'mond'a'n tajd'a'n ond'o'n en ocean'o'j kaj mar'o'j, kies frot'ad'o kontraŭ la firm'a ter'o brems'as la rotaci'o'n de ni'a planed'o. Ĝi'a rotaci'a rapid'ec'o est'as ceter'e brems'at'a de la distord'o de la firm'a ter'o mem pro la sam'a gravit'a influ'o. Krom'e, la brems'a efik'o est'as ne'regul'a, ekzempl'e kaŭz'e de okaz'a'j grand'a'j ter'trem'o'j kaj de la tut'mond'a varm'iĝ'o, pro kiu la akv'a kvant'o de la ocean'o'j pli'grand'iĝ'as. Konsekvenc'e, la sun'tag'o daŭr'as de jar'o al jar'o iom'et'e pli. Preciz'a'j mezur'o'j evident'ig'is, ke la tag'o'j pli'long'iĝ'as jar'e je 0,000 014 sekund'o'j (14 mikro'sekund'o'j). Tiu kvant'o ŝajn'as mal'grand'a, sed ne est'as neglekt'ebl'a. La sekund'o do tut'e ne est'as konstant'a.

Vibraci'o'j

Pro scienc'a'j kaj teknik'a'j kial'o'j oni ard'e bezon'is difin'o'n de konstant'a, ne'ŝanĝ'ebl'a sekund'o, sam'e kiel por la ceter'a'j mezur'o'j (metr'o, kilo'gram'o, amper'o) de la inter'naci'a sistem'o de unu'o'j. La el'trov'o de kvarc'a'j horloĝ'o'j montr'is, ke la vibraci'o de elektr'e stimul'at'a'j pur'a'j kristal'o'j est'as tre regul'a kaj ke ebl'as konstru'i tre preciz'a'j'n horloĝ'o'j'n, kiu'j dedukt'as la temp'o'n, pli specif'e la sekund'o'n, el tiu'j vibraci'o'j per'e de elektron'ik'a'j cirkvit'o'j.

Radi'ad'o

Tiel, fin'fin'e, en la jar'o 1967 oni pri'skrib'is la sekund'o'n kiel „la temp'o'daŭr'o'n de 9 192 631 770 cikl'o'j de la radi'ad'o, kiu'n al'port'as la trans'ir'o de du nivel'o'j de la baz'a stat'o de atom'o de la element'o Cezi'o-133” (ne mal'trankvil'iĝ'u: la ne'fak'a'j leg'ant'o'j rajt'as tuj forges'i tiu'n difin'o'n!). Bedaŭr'ind'e, la ĉi-supr'e indik'it'a temp'o'daŭr'o est'as baz'it'a sur astronomi'a'j mezur'o'j de la sun'tag'a daŭr'o proksim'um'e el la jar'o 1870, tio est'as antaŭ 146 jar'o'j. Ek'de tiam la tag'o'j en'tut'e pli'long'iĝ'is je 0,002 sekund'o'j (0,000014 sekund'o'j x 146 jar'o'j).

Radi'o'signal'o'j

Ek'de la jar'o 1955 oni konstru'as tiel nom'at'a'j'n atom'a'j'n horloĝ'o'j'n, kies temp'o'mezur'ad'o est'as baz'at'a sur la vibraci'o'j de atom'o'j. La atom'a'j horloĝ'o'j, kiu'j uz'as atom'o'j'n de la element'o Cezi'o-133, hav'as deviaci'o'n de apenaŭ 1 sekund'o en'e de 5 miliard'o'j da jar'o'j. Do, ili est'as mult'eg'e pli preciz'a'j ol la rotaci'o de la ter'o, sur kiu la temp'o ĝis tiam est'is baz'it'a. Por ating'i alt'preciz'a'n temp'o'mezur'ad'o'n, est'is en'konduk'it'a en la jar'o 1972 la Temp'o Atom'a Inter'naci'a (Ta'i, franc'e Temps Atomique International), kontrol'at'a kaj mastr'um'at'a de la fam'a Buro'o Inter'naci'a de Pez'o'j kaj Mezur'o'j (BIPM, franc'e Bureau International des Poids et Mesures) en Parizo. BIPM determin'as la atom'a'n temp'o'n per'e de la statistik'a mez'um'o inter pli ol 200 preciz'a'j atom'a'j horloĝ'o'j trov'iĝ'ant'a'j en observatori'o'j kaj metr'ologi'a'j laboratori'o'j de la tut'a mond'o kaj dis'send'as ĝi'n per'e de divers'spec'a'j komunik'il'o'j, ekzempl'e help'e de radi'o'signal'o'j kaj komput'il'a'j servil'o'j. Je si'a en'konduk'o, en 1972, la moment'o 00:00:00 de la atom'a temp'o koincid'is kun la sam'a temp'moment'o laŭ Ut.

Super'sekund'o

Anstataŭ uz'i la mal'pli preciz'a'n mezur'ad'o'n de sun'a'j kulmin'o'j kiel kun'ord'ig'il'o'n de la universal'a temp'o, oni decid'is uz'i la atom'a'n temp'o'n kiel si'a'n „horloĝ'o'n” kaj sam'temp'e kun'ord'ig'i ĝi'n kun la mal'rapid'iĝ'o de la ter'a rotaci'o. La tiel kun'ord'ig'it'a universal'a temp'o est'is nom'it'a „Universal'a Temp'o Kun'ord'ig'it'a” (UTC, angl'e Universal Tim'e Coordinated). Kiel skrib'it'e, ĉi-temp'e la sun'tag'o en'hav'as 0,002 sekund'o'j'n pli ol la atom'a temp'o. Pro tio, post ĉiu 500a tag'o, la atom'a'j horloĝ'o'j fru'as je unu sekund'o kompar'e kun la sun'tag'o. Kiam oni en'konduk'is la UTC-on, est'is decid'it'e, ke, kiam la mal'sam'o inter la sun'tag'o kaj UTC super'as 0,9 sekund'o'j'n, krom'a sekund'o est'u al'don'it'a al UTC. Tio okaz'as ĉiu'n 1,5an aŭ 2an jar'o'n. La tiel al'don'at'a sekund'o est'as la fam'a super'sekund'o. Konsekvenc'e, UTC kaj Ta'i devi'as inter si pli kaj pli je la pas'ad'o de la jar'o'j.

Parizo

La super'sekund'o est'as al'don'at'a laŭ instrukci'o far'e de organiz'aĵ'o, kies nom'o est'as „Inter'naci'a Serv'o de Ter'a Rotaci'o kaj Referenc'a Sistem'o” (IERS, angl'e International Earth Rotation and Referenc'e System Servic'e). Ĝi kontrol'as kaj anonc'as la al'don'o'n de super'sekund'o'j. IERS dispon'as en Parizo pri propr'a observatori'o, per kiu ĝi zorg'as pri la preciz'a daŭr'o de la sun'tag'o. Oni ĉiam al'don'as la super'sekund'o'n la 30an de juni'o aŭ la 31an de decembr'o de la koncern'a jar'o je 23:59:59 laŭ UTC. La unu'a super'sekund'o est'is al'don'it'a la 30an de juni'o 1972. De 1972 ĝis la fin'o de 2015 est'is al'don'it'a'j 26 super'sekund'o'j, kio klar'e montr'as la mal'rapid'iĝ'o'n de la ter'a turn'iĝ'ad'o. La last'a al'don'o de super'sekund'o est'is efektiv'ig'it'a la 30an de juni'o 2015.

Ĉampan'botel'o'j

Ĉi-jar'e unu super'sekund'o est'os al'don'it'a al UTC la 31an de decembr'o je nokt'o'mez'o. Tio signif'as, ke, se vi loĝ'as ekzempl'e centr'e de Eŭrop'o (kie la hor'zon'o vintr'e est'as UTC +1), la super'sekund'o est'os al'don'it'a je 00:59:59 laŭ la tie'a hor'zon'o, do sufiĉ'e long'e post la malkorkado de la ĉampan'botel'o'j. Unu sekund'o'n post'e vi pov'as admir'i, se vi sufiĉ'e atent'as, la super'sekund'o'n 00:59:60 sur la temp'o'montr'il'o de vi'a komput'il'o. Loĝ'ant'o de Nov'jork'o (kie vintr'e la hor'zon'o est'as UTC -5) mal'e atent'u tio'n, kio okaz'os ĉe li'a komput'il'o la 31an de decembr'o je 18:59:59.

Sabl'o

Ĉiam, kiam ni vol'as kapt'i la temp'o'n, ĝi glit'as tra ni'a'j'n fingr'o'j'n kiel loz'a sabl'o. Ĉu Albert Einstein ja ne dir'is, ke la flu'o de la temp'o est'as iluzi'o? Iluzi'o'j ne est'as kapt'ebl'a'j. La verk'ant'o kaj la redakci'o dezir'as al vi agrabl'a'n super'sekund'o'n!

Je'a'n-Jacques WINTRAECKEN

korespond'ant'o de MONATO en Nederlando

Ĉu fin'e la just'ec'o venk'os?

La 17an de juli'o 2014 la aviad'il'o MH17 de la Malajzi'a Aer'kompani'o (Malaysia Airlines) for'flug'is de Schiphol [sĥiphol], la amsterdama flug'haven'o, al Kuala-Lumpuro. Sed super orient'a Ukrainio ĝi est'is paf'fal'ig'it'a per'e de raket'o. En'est'is 283 pasaĝer'o'j kaj 15 ali'a'j hom'o'j. Grand'a part'o – preskaŭ 200 – est'is nederlandaj turist'o'j kaj grup'et'o da scienc'ist'o'j.

Konstern'o

Grand'a est'is la konstern'o: tio'n pri civil'a aviad'il'o flug'ant'a je tiel grand'a alt'ec'o neni'u atend'is. Oni ja sci'is, ke sur'ter'e okaz'is batal'ad'o inter rus'o'j, rus-tendenc'a'j ribel'ul'o'j kaj ukrainaj soldat'o'j – sed paf'fal'ig'i aviad'il'o'n el la aer'o ...

La viktim'o'j'n – preskaŭ ĉiu'j'n nederland'an'o'j'n – oni kun kvazaŭ-milit'a honor'o akompan'is hejm'e'n. La tut'a land'o est'is tuŝ'it'a.

Inter'naci'a esplor'o

Tuj post kiam la aviad'il'o'n oni for'paf'is el la aer'o, la nederlandaj polic'o kaj juĝ'ist'a'j instanc'o'j kun'labor'e kun koleg'o'j el Aŭstrali'o, Belgi'o, Malajzi'o kaj Ukrainio ek'labor'is por plej ekzakt'e trov'i la detal'o'j'n pri tiu murd'o. La cel'o est'is kaj rest'as trov'i kaj pruv'i la fakt'o'j'n koncern'e la manier'o'n, kiel tio pov'is okaz'i. Nepr'as ident'ig'i la respond'ec'ul'o'j'n, kiu'j kulp'is kaj kiu'j efektiv'e paf'is por fin'fin'e laŭ'ebl'e konduk'i ili'n antaŭ la juĝ'ist'o.

150 000 pruv'il'o'j

Fin'e de septembr'o 2016, post fund'a pri'stud'ad'o de ĉiu'j ebl'a'j don'it'aĵ'o'j, inter'ali'e pli ol 150 000 re'trovit'a'j telefon-konversaci'o'j, mult'a'j fot'o'j kaj film'material'o, oni pov'is dis'kon'ig'i la unu'a'j'n fakt'o'j'n, pri kiu'j la polic'o nun plen'e cert'as: La aviad'il'o'n ruin'ig'is t.n. buk-raket'o de rus'a tip'o, kiu'n el rus'a teritori'o sur paf'il'instal'aĵ'o oni unu'e konduk'is al et'a difin'it'a ter'pec'o en orient'a Ukrainio, kiu tiu'moment'e est'is en la man'o'j de ribel'ul'o'j kontraŭ la ukraina reg'ist'ar'o. De tie oni paf'is unu raket'o'n al la aviad'il'o. La post'a'n tag'o'n la paf'il'instal'aĵ'o'n oni re'vetur'ig'is al rus'a teritori'o. En'tut'e oni nun atent'as pri ĉirkaŭ 100 person'o'j, kiu'j aŭ est'is mem kulp'a'j aŭ lig'it'a'j al la atenc'o kontraŭ MH17.

Just'ec'o venk'u

La serĉ'ad'o pri la ver'o kaj la kulp'ul'o'j ankoraŭ ne fin'iĝ'is. Oni esper'as, ke fin'e la just'ec'o venk'os.

Kelk'a'j el la post'viv'ant'o'j de la viktim'o'j opini'as, ke ebl'e oni tut'e hazard'e traf'is la koncern'a'n aviad'il'o'n. Pov'as est'i, ke oni vol'is traf'i iu'n milit'a'n cel'o'n kaj mis'paf'is.

La unu'a'j re'ag'o'j el Rusio al la sci'ig'o'j de la inter'naci'a skip'o (JIT, Joint Investigation Team) est'as mal'favor'a'j. Oni parol'as pri „politik'a proces'o”, oni plend'as, ke la rus'a'n flank'o'n oni ne atent'is, dum rus'a'j elektron'ik'a'j radar-bild'o'j k.s. – malgraŭ promes'o'j – ankoraŭ ne est'is dispon'ig'it'a'j ĝis la 28a de septembr'o.

Gerrit BERVELING

korespond'ant'o de MONATO en Nederlando

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Gerrit Berveling el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Serĉ'at'a: libr'o'ŝat'ant'o

Serĉ'at'a: libr'o'ŝat'ant'o, kiu em'as kre'i grand'a'n Esperant'o-bibliotek'o'n. Esperant'ist'o dum dek'o'j da jar'o'j kolekt'is libr'o'j'n kaj revu'o'j'n en Esperant'o. Li'a cel'o est'is kre'i mond'skal'e signif'a'n bibliotek'o'n. Iu'senc'e tiu'n cel'o'n li ating'is, ar'ig'int'e (stat'o: juni'o 2016) 9500 libr'o'j'n (kaj broŝur'o'j'n) kaj 2500 plen'a'j'n jar'kolekt'o'j'n de revu'o'j. Nun li ating'is aĝ'o'n kiam neces'as ek'pri'pens'i la daŭr'ig'ad'o'n de tiu kolekt'o, far'e de ali'a libr'o'ŝat'ant'o.

Kvankam li dum'e plu pli'grand'ig'as si'a'n kolekt'o'n, li ofert'as ĝi'n por aĉet'o. La prez'o est'as tamen nur unu element'o: mult'e mal'pli ol la origin'a aĉet'prez'o de la tut'o, kvankam ne'neglekt'ind'a sum'o. Grav'as ke la trans'pren'ant'o promes'as gard'i por la futur'o kaj pli'grand'ig'i la kolekt'o'n. Ankaŭ pro tio la tut'o trans'pren'ebl'as nur kiel tut'aĵ'o, ne ebl'os el'sark'i apart'a'j'n er'o'j'n. Akompan'as la tut'o'n plen'a kaj detal'a katalog'o, laŭ Excel-form'o.

En'est'as plur'a'j unik'aĵ'o'j, inter'ali'e 750 libr'o'j el la period'o ĝis 1918!

Al'don'iĝ'as konsider'ind'a kvant'o da ne'plen'a'j jar'kolekt'o'j (almenaŭ 1.500) kaj du'obl'aĵ'o'j, plus ar'o da kvalit'a'j ŝrank'o'j. Tiel do vi akir'os ideal'a'n baz'o'n por vi'a propr'a grand'eg'a Esperant'o-bibliotek'o. Vi help'os konserv'i ni'a'n grand'a'n hered'aĵ'o'n por futur'a'j generaci'o'j, kio de'komenc'e est'is ankaŭ li'a cel'o.

Vi'a'n si'n'propon'o'n direkt'u al monat'o@fel.esperant'o.be kun la jen'a menci'o en la tem'lini'o: Bibliotek'o.

Funebr'o pri Auŝvic-tra'viv'int'o

La 23an de septembr'o for'pas'is Max Mannheimer [maks manhajmer], unu el la plej mal'jun'a'j tra'viv'int'o'j kaj atest'int'o de la tiel nom'at'a „mort'o'fabrik'o”, koncentr'ej'o de Aŭŝvic'o (german'e Auschwitz [aŭŝvic], pol'e Oświęcim [oŝfjenĉim]).

Ses famili'an'o'j'n li vid'is la last'a'n foj'o'n ĉe la fi'fam'a'j trajn'rel'o'j de Auŝvico: Li'a'j ge'patr'o'j, frat'in'o kaj edz'in'o tuj est'is murd'it'a'j en la gas'ĉambr'o'j, du frat'o'j iom post'e. Li kaj li'a plej jun'a frat'o Edgar est'is fin'e transport'it'a'j al Dachau kaj de tie trans'lok'it'a'j al ekster'a labor'kamp'o (Außenkommando) ĉe Mühldorf am In'n. Uson'a'j soldat'o'j liber'ig'is ili'n la 30an de april'o 1945.

Neniam plu Germanion

Mannheimer re'ir'is al si'a nask'iĝ'urb'o Nový Jičín en Ĉeĥi'o. Neniam plu Mannheimer vol'is en'ir'i la german'a'n teritori'o'n. Sed jam en 1946 li en'am'iĝ'is kaj edz'iĝ'is al iam'a german'a rezist'ant'in'o, kun kiu li re'ven'is Germanion kaj viv'is en Munkeno. Al si'a'j ge'fil'o'j li neniam rakont'is, kio'n li spert'is, nur mult'e pli post'e al la ge'nep'o'j. Post jar'dek'o li komenc'is pentr'i por forges'i, uz'ant'e la nom'o'n Be'n Jakov (fil'o de Jakobo) memor'e al si'a patr'o.

Aŭt'o'konkurs'o'j

Mi kon'at'iĝ'is kun li en 1993. Li gvid'is ni'n tra Dachau [daĥaŭ] okaz'e de memor'kun'ven'o ses'dek jar'o'j'n post la mal'ferm'o de tiu „model'a” koncentr'ej'o. Iam li part'o'pren'is lern'ej-fest'o'n, kie'n li ven'is per si'a aŭtomobil'o Tatra el si'a hejm'urb'o. Fier'e li rakont'is: „Mi'a frat'o donac'is ĝi'n okaz'e de mi'a 70a nask'iĝ'tag'o. Ĝi pli jun'as ol mi (1938). Mi eĉ part'o'pren'as aŭt'o'konkurs'o'j'n kaj ĉiam ricev'as premi'o'n, ne kiel venk'int'o, sed kiel plej mal'jun'a part'o'pren'ant'o.”

Sen koler'o

Li raport'is pri si'a'j tra'viv'aĵ'o'j sen koler'o. Kelk'foj'e li montr'is la auŝvican tatu-numer'o'n: 99728. Plej kruel'e laŭ li est'is la dis'ig'o de la famili'o kaj la selekt'o'j, ne la bat'eg'o'j. Jar'o'j'n post'e li sent'is la viv'task'o'n raport'i kaj admon'i, ke neniam plu okaz'u simil'aĵ'o. En lern'ej'a'j prezent'o'j kaj preleg'o'j li rakont'is al ge'jun'ul'o'j, kio okaz'is en Nazi-Germanio. Li eĉ ne rifuz'is disput'o'j'n kun nov'nazi'ul'o'j: „Cert'e mal'facil'as, sed ne mal'ebl'as, re'konduk'i tia'j'n jun'a'j'n nov'nazi'ul'o'j'n el la ‚scen'ej'o’.”

La 23an de septembr'o 2016 Mannheimer mort'is. Li est'is en'ter'ig'it'a en la jud'a tomb'ej'o en Munkeno, kiu'n la jud'o'j nom'as „dom'o de etern'ec'o”. Saĝ'e li dir'is al ge'jun'ul'o'j: „Vi respond'ec'as ne pri la okaz'int'aĵ'o'j, sed cert'e pri la okaz'ont'aĵ'o'j!” Ne mal'mult'a'j jun'a'j hom'o'j dir'is: „Tia'n hom'o'n ni vol'us hav'i kiel av'o'n!”

Jomo IPFELKOFER

korespond'ant'o de MONATO en Germanio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Jomo Ipfelkofer el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Aŭ referendum'o, aŭ referendum'o

La pas'int'a'n 29an de septembr'o la Parlament'o de Kataluni'o aprob'is moci'o'n pri deklar'o de konfid'o al la region'a prezid'ant'o, Carles Puigdemont [karles puĉdemón], por kulmin'ig'i ag'ad'plan'o'n cel'e al la sen'de'pend'iĝ'o de la land'o. Puigdemont anonc'is la kial'o'j'n por pet'i la konfid'o'n de la Parlament'o, tiel ke la reg'ist'ar'o, kiu'n li prezid'as, ek'organiz'u referendum'o'n, kiu „re'don'os al Kataluni'o la politik'a'n pov'o'n de suveren'a ŝtat'o”.

„Aŭ referendum'o, aŭ referendum'o”, dir'is Puigdemont, emfaz'ant'e, ke voĉ'don'ad'o est'os la sol'a ebl'o. „Ni sen'ĉes'e klopod'os pri inter'konsent'o [kun la hispan'a reg'ist'ar'o], sed fin'e de la parlament'a period'o ni est'os pret'a'j por ascend'i la last'a'n ŝtup'o'n antaŭ proklam'i la sen'de'pend'ec'o'n”, li klar'ig'is.

Sen'konekt'ig'a'j leĝ'o'j

Tiu'rilat'e Puigdemont anonc'is, ke li klopod'os inter'konsent'i la organiz'o'n de referendum'o kun la hispan'a'j aŭtoritat'o'j, sed okaz'e ke ili de'nov'e rifuz'os, tiam li star'ig'os la tiel nom'at'a'j'n „sen'konekt'ig'a'j'n leĝ'o'j'n”, por ke en la ven'ont'a juli'o ebl'u kun'vok'i referendum'o'n en septembr'o 2017. Tiu'j „sen'konekt'ig'a'j leĝ'o'j” dev'as en'konduk'i katalun'a'n leĝ'ar'o'n pri social'a protekt'o, ofic'ej'o'n pri financ'o'j kaj propr'a'n jur'a'n sistem'o'n.

Hispan'a politik'a paraliz'o

La anonc'o de la katalun'a prezid'ant'o okaz'is, kiam Hispanio trov'iĝ'is en plen'a politik'a paraliz'o, kun provizor'a reg'ist'ar'o de antaŭ naŭ monat'o'j, vid'e al eventual'a tri'a si'n'sekv'a ĝeneral'a voĉ'don'ad'o, pro ne'kapabl'o de la deput'it'ar'o elekt'i reg'ist'ar'o'n.

Per'e de tiu moci'o pri deklar'o de konfid'o, Puigdemont re'akir'is la sub'ten'o'n de la mal'dekstr'a senpedendiĝema parti'o, perd'it'a'n komenc'e de la somer'o pro ideologi'a mal'konsent'o rilat'e al buĝet'o.

La region'a'n Parlament'o'n de Kataluni'o konsist'ig'as 135 deput'it'o'j, el kiu'j 72 est'as por la sen'de'pend'iĝ'o de la land'o: 62 de la koalici'o Junts pel Sí (Kun'e por la Jes'o) kaj 10 de la mal'dekstr'a CUP (Kun'ord'ig'o pri Popol'a Unu'ec'o); 52 deput'it'o'j est'as hispani'ist'o'j (25 de dekstr'a parti'o nom'at'a Civit'an'o'j, 16 social'ist'o'j kaj 11 de la Popol'a Parti'o). La ceter'a'j 11 deput'it'o'j de la mal'dekstr'a koalici'o Kataluni'o Jes Ebl'as est'as favor'a'j al referendum'o, se ĝi est'as akcept'at'a de la hispan'a reg'ist'ar'o.

Oni ne al'don'u kom'o'n

Puigdemont vizit'is Madridon por klar'ig'i al la ŝtat'a hispan'a parlament'o la decid'o'n de la katalun'a parlament'o. Tamen la provizor'a vic'ĉef'ministr'o de Hispanio, Soraya Sáenz de Santamaría, dir'is, ke la si'n'ten'o de la hispan'a reg'ist'ar'o tut'e ne mov'iĝ'is. „Oni ne al'don'u kom'o'n, nek kondiĉ'o'j'n, al la ŝtat'a suveren'ec'o”, ŝi dir'is. Tiu'rilat'e, Sáenz de Santamaría asert'is, ke la unu'ec'o de Hispanio de'pend'as de ĉiu'j hispan'o'j, kaj konsekvenc'e, ke pri eventual'a sen'de'pend'iĝ'o de Kataluni'o dev'us voĉ'don'i ĉiu'j hispan'o'j: „Nur la 47 milion'o'j da hispan'o'j rajt'as inter'trakt'i pri si'a propr'a land'o.”

Referendum'o en septembr'o 2017

Post la parlament'a sesi'o Puigdemont raport'is pli detal'e pri la referendum'o en radi'a intervju'o. Laŭ la katalun'a prezid'ant'o, la dat'o'n oni ne fiks'is, sed li klar'ig'is, ke plej probabl'e ĝi okaz'os la 17an aŭ la 24an de septembr'o. Ebl'us prokrast'i, se okaz'us inter'konsent'o kun la hispan'a reg'ist'ar'o.

La demand'o de la referendum'o dev'as est'i klar'a kaj respond'ot'a jes'e aŭ ne'e pri la sen'de'pend'iĝ'o de Kataluni'o. La rezult'o dev'as est'i plen'um'end'a kaj „ĝi'a konsekvenc'o dev'as est'i la proklam'o de la sen'de'pend'ec'o”, li dir'is.

Laŭ Puigdemont la part'o'pren'o de la civit'an'o'j leĝ'ig'os la voĉ'don'ad'o'n. En la okaz'o de mal'konsent'o de Hispanio la balot'ad'o okaz'os kadr'e de nov'a katalun'a leĝ'ar'o. Tiu'rilat'e li re'memor'ig'is, ke la Venecia Komision'o ĉe la Konsili'o de Eŭrop'o (La Eŭrop'a Komision'o por la Demokrati'o per Jur'o) rifuz'as difin'i minimum'a'n part'o'pren'ad'o'n por evit'ig'i bojkot'o'j'n. „Sed se, ekzempl'e, nur 25 % de la rajt'ig'it'a'j voĉ'don'ant'o'j part'o'pren'as kaj ĉiu'j voĉ'don'as ‚jes’, la rezult'o ne pov'as est'i valid'a”, li nuanc'is. La katalun'a prezid'ant'o ne klar'ig'is i'a'n min'imun'a'n part'o'pren'ad'o'n, sed li memor'ig'is, ke en la referendum'o pri la brit'a el'ir'o – laŭ li – part'o'pren'is nur 37 % de la ebl'a'j voĉ'don'ant'o'j.

La voĉ'don'ad'o de 2014

La 9an de novembr'o 2014 okaz'is jam balot'ad'o pri la sen'de'pend'iĝ'o de Kataluni'o. En tiu okaz'o tem'is ne pri plen'um'ig'a referendum'o, sed pri konsult'a voĉ'don'ad'o, kiu plen'um'iĝ'is sukces'plen'e malgraŭ la mal'permes'o de Hispanio. Nun la hispan'a justic'o ek'ig'is proces'o'n kontraŭ la tiam'a prezid'ant'o de Kataluni'o, Artur Mas, kaj la tiam'a'j region'a'j ministr'o'j Francesc Homs kaj Iren'e Rigau. Ili est'as akuz'it'a'j pri „mal'obe'o, malversaci'o kaj pri'silent'ad'o”, ĉar ili help'is al la organiz'ad'o de tiu voĉ'don'ad'o.

La 19an de septembr'o Francesc Homs est'is juĝ'it'a. Tiam li defend'is la valid'ec'o'n de tiu voĉ'don'ad'o, kaj li asert'is, ke li de'nov'e far'us tio'n. „Tio, kio'n ni far'is, sekv'is la demokrati'a'n mandat'o'n de la Parlament'o de Kataluni'o. Ni facil'ig'is la civit'an'a'n part'o'pren'o'n kaj la praktik'ad'o'n de la liber'a esprim'ad'o”, li dir'is al la juĝ'ist'o.

Al'don'e li akuz'is la ŝtat'a'j'n instituci'o'j'n pri arbitr'a sekv'ad'o de la dikt'aĵ'o de la Popol'a Parti'o. Tiu'rilat'e li asert'is, ke Hispanio „ne ag'is kiel demokrati'a ŝtat'o”.

Ferriol MACIP

korespond'ant'o de MONATO en Kataluni'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Ferriol Macip el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Jam oficial'e Okcitani'o

La Ŝtat'konsili'o de Franci'o valid'ig'is la nom'o'n „Okcitani'o” por la nov'a region'o kre'it'a de la kun'ig'o de Langvedoko-Rusiljon'o kaj Sud'o-Pirene'o'j. La dekret'o est'is publik'ig'it'a la 28an de septembr'o, kaj ĝi difin'as, ke Tuluz'o est'os la ĉef'urb'o de la nov'a region'o.

Tiu dekret'o est'as la kulmin'o de long'a procez'o por elekt'i la nom'o'n de tiu region'o, kre'it'a pas'int'jar'e kadr'e de teritori'a organiz'o en Franci'o. La decid'o sekv'as strategi'o'n de part'o de la okcitan'ism'a mov'ad'o kaj respekt'as ret'a'n voĉ'don'ad'o'n organiz'it'a'n de la aŭtoritat'o'j, kie 45 % elekt'is la nom'o'n „Okcitani'o”. La ali'a'j ebl'o'j en la voĉ'don'ad'o est'is „Langvedoko”, „Okcitani'o-Katalun'a Land'o” kaj „Pirene'o'j-Mediterane'o”.

Polemik'o en la okcitan'ism'o

Tamen grand'a part'o de la okcitan'ism'a mov'ad'o est'as mal'kontent'a pro tiu region'a nom'o. Laŭ ili, la region'o kovr'as nur 36 % de Okcitani'o kaj koncern'as nur 35 % de ĝi'a loĝ'ant'ar'o. Mal'ferm'it'a leter'o lanĉ'it'a de la kolektiv'o Òc-Provença [ok-prubenso] protest'as kontraŭ tiu „konfisk'o” de la land'a nom'o. La leter'o'n sub'ten'as du'dek'o da asoci'o'j kaj ĉirkaŭ cent'o da unu'op'a'j sub'skrib'ant'o'j.

Protest'o'j en nord'a Kataluni'o

La 10an de septembr'o 12 000 person'o'j manifestaci'is en Perpinjan'o por postul'i, ke la region'a nom'o est'u „Okcitani'o-Katalun'a Land'o” kaj pet'is special'a'n status'o'n por la nord'o de Kataluni'o, kiu trov'iĝ'as en tiu region'o. Inter la manifestaci'ant'o'j trov'iĝ'is 147 urb'estr'o'j de la katalun'a departement'o de Franci'o.

„Ni ne est'as kontraŭ Okcitani'o, ni est'as favor'a'j al la Katalun'a Land'o”, dir'is la geografi'ist'o Joan Becat de la Universitat'o de Perpinjan'o. „En la franc'a ŝtat'o, la departement'o'j kaj la region'o'j ĉiam hav'is nom'o'j'n neŭtr'a'j'n, geografi'a'j'n aŭ de mal'nov'a'j provinc'o'j. Nun ili elekt'is ident'ec'a'n nom'o'n, kiu rilat'as lingv'o'n kaj kultur'o'n de unu part'o de la teritori'o. Sed en la region'o est'as du lingv'o'j, la okcitan'a kaj la katalun'a,” li nuanc'is.

Tiu manifestaci'o est'is la kulmin'o de jar'o da protest'o'j en Nord'a Kataluni'o kontraŭ la region'a nom'o.

Ferriol MACIP

korespond'ant'o de MONATO en Kataluni'o

Plej mal'nov'a maraton'o

La kenj'an'o David Kemboi Kiyeng venk'is en la 93a inter'naci'a pac'maraton'o en la orient-slovak'a metropol'o Košice (ĉirkaŭ 400 km for de la ĉef'urb'o Bratislav'o) kun la temp'o 2:08:58. Inter la vir'in'o'j venk'is la etiopianino Chaltu Tafa Waka kun temp'o 2:32:20.

La maraton'o (ankaŭ du'on'maraton'o, mini'maraton'o por ge'patr'o'j kun mal'grand'a'j infan'o'j kaj konkurs'o'j por handikap'ul'o'j) okaz'as ĉiam la unu'a'n dimanĉ'o'n en oktobr'o. La maraton'o en Košice est'as la plej mal'nov'a en Eŭrop'o kaj la du'e plej mal'nov'a en la mond'o post Boston'o en Uson'o.

Part'o'pren'is la konkurs'o'n 11 713 kur'ant'o'j el 58 land'o'j. La plej mal'jun'a ven'is el Germanio kaj hav'is 78 jar'o'j'n.

Juli'us HAUSER

Influ'a karier'o

Kun morn'a bedaŭr'o ni ek'sci'is pri la subit'a for'pas'o de Paul Gubbins. Tial, la plen'um'komitat'o de Katalun'a Esperant'o-Asoci'o dezir'as esprim'i si'a'n kondolenc'o'n al li'a'j proksim'ul'o'j, koleg'o'j, famili'an'o'j kaj ceter'a'j am'at'o'j. La karier'o de Gubbins kiel ĵurnal'ist'o, instru'ist'o kaj esperant'ist'o influ'is ni'n, kaj kontribu'is pli'bon'ig'i ni'n kiel hom'o'j'n.

Katalun'a Esperant'o-Asoci'o

Kataluni'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Katalun'a Esperant'o-Asoci'o el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Re'start'o de ambaŭ'flank'a kun'labor'o

Reciprok'a politik'a dialog'o, dis'volv'iĝ'o de ekonomi'a kun'labor'o, sekur'ec'a'j afer'o'j kaj problem'o'j de en'migr'ad'o trov'iĝ'is inter la ĉef'tem'o'j dum kun'sid'o de la ekster'land'a'j ministr'o'j de Slovaki'o kaj Etiopio.

La slovak'a ministr'o pri ekster'land'a'j kaj eŭrop'a'j afer'o'j, Miroslav Lajčák [lajĉak], sub'skrib'is kun la etiopia ministr'o pri financ'o inter'konsent'o'n por revizi'i la baz'o'n de traktat'o inter la du land'o'j, kiu ebl'ig'os pli'a'n kun'labor'o'n.

Kompren'o

Dum la inter'trakt'o'j, okaz'ant'a'j komenc'e de oktobr'o en la etiopia ĉef'urb'o Ad'is-Abebo, ambaŭ ekster'land'a'j ministr'o'j konstat'is, ke la ĝis'nun'a'j reciprok'a'j ag'ad'o'j kre'as bon'a'j'n kondiĉ'o'j'n por ekonomi'a kun'labor'o. Grand'a'j ebl'o'j ekzist'as en la kamp'o'j de energi'o, infra'struktur'o, akv'a administr'ad'o, agrikultur'o kaj defend'industri'o. Lajčák sub'skrib'is kun si'a etiopia sam'posten'ul'o memorand'o'n de kompren'o pri kun'labor'o de ambaŭ ekster'land'a'j ministeri'o'j.

Varm'a'j manĝ'o'j

La ministr'o Lajčák ankaŭ trans'don'is simbol'a'n ĉek'o'n en valor'o de 10 000 eŭr'o'j por la ekster'reg'ist'ar'a organiz'aĵ'o Metropolit'a'n Tabernacle en la etiopia urb'o Debre Zeit. Ĝi help'as al lok'a baz'lern'ej'o cert'ig'i ĉiu'tag'e varm'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n por 600 lern'ant'o'j en kun'labor'o kun slovak'a'j organiz'aĵ'o'j.

Dum la oficial'a vizit'o Lajčák inter'trakt'is ankaŭ kun la etiopia prezid'ant'o, reprezent'ant'o'j de Afrik'a Uni'o kaj Ekonomi'a Komision'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por Afrik'o.

Juli'us HAUSER

korespond'ant'o de MONATO en Slovaki'o

Ajn'a emoci'o re'kon'at'a per sistem'o sen'drat'a

Uson'a'j scienc'ist'o'j kre'is aparat'o'n, kiu est'as kapabl'a sen'drat'e detekt'i hom'a'j'n emoci'o'j'n, sen la neces'o aplik'i sensor'o'j'n sur la hom'a korp'o: tio'n dis'kon'ig'is la Masaĉusec'a Institut'o de Teknologi'o (Mit), kies sid'ej'o est'as en Boston'o. La nov'ig'a aparat'o, kre'it'a de team'o de fak'ul'o'j el la menci'it'a universitat'o, est'is nom'it'a EQ-Radi'o.

Kor'bat'o'j

Laŭ la respond'ec'ul'o'j de tiu invent'o, la aparat'o pov'as kompren'i, kun 87-procent'a preciz'ec'o, ĉu hom'o sent'as si'n ekscit'it'a, feliĉ'a, mal'gaj'a aŭ koler'a, eĉ kiam individu'o ne ekster'ig'as mal'kaŝ'e ĉi tiu'j'n sent'o'j'n. Por kompren'i ĝi'a'n funkci'ad'o'n, oni pens'u pri la vifi'a'j signal'o'j el'send'at'a'j de modem'o sen'drat'a. Ĉi-okaz'e la aparat'o send'as al person'o kelk'a'j'n signal'o'j'n, kiu'j tuj post'e re'salt'as re'e'n kaj est'as analiz'at'a'j per'e de EQ-Radi'o. Tiu last'a kompar'as la vari'ad'o'n kaj la frekvenc'o'n de la spir'ad'o kaj de la kor'bat'o'j per algoritm'o, kiu serv'as por re'kon'i kaj ident'ig'i unu'op'a'j'n sent'o'j'n kaj hom'a'n kondut'o'n.

Kin'ej'o'j

La scienc'ist'o'j sub'strek'as, ke ĝi pov'us trov'i aplik'o'n en sistem'o'j de aŭd'o'vid'a amuz'iĝ'o, ekzempl'e en kin'ej'o'j aŭ ali'a'j publik'a'j ej'o'j, kie ja est'as interes'e ricev'i detal'a'n inform'o'n pri tio, kio'n la spekt'ant'o'j pli aŭ mal'pli ŝat'as. Tiel, la kre'ant'o'j de spektakl'o'j sur'baz'e de la kolekt'it'a'j don'it'aĵ'o'j pov'us efektiv'ig'i est'ont'a'j'n produkt'ad'o'j'n pli konform'a'j'n al la gust'o'j de la publik'o. Al'don'e oni pov'us pens'i pri hejm'a'j inteligent'a'j spac'o'j, kiu'j adapt'iĝ'u kaj re'ag'u al oni'a humor'o. Tia'j ĉi sistem'o'j pov'us fin'e est'i util'ig'at'a'j en labor'a'j medi'o'j, kun la cel'o detekt'i ne'evident'a'j'n okaz'o'j'n de deprim'o aŭ streĉ'o.

Ju'a'n Carlos MONTERO MEDINA

korespond'ant'o de MONATO en Kubo

Funebr'o pro hund'o

Unu'a'foj'e en la histori'o de Litovio okaz'is solen'a funebr'a ceremoni'o, per kiu oni adiaŭ'is hund'o'n. Tem'is pri meĥlen'a ŝaf'hund'o kun la nom'o Ramzis. La urn'o kun la cindr'o de Ramzis ek'de nun est'os en la muze'o de la lim'gard'ist'o'j.

Dum la ceremoni'o, aranĝ'it'a en la teritori'o de lim'gard'ist'a taĉment'o, vic'iĝ'is plur'a'j hund'o'ŝat'ant'o'j kun si'a'j best'o'j. Tra la vic'o'j li'a mastr'o Valdas Stancikas port'is la urn'o'n de la pere'int'o. En la ceremoni'o part'o'pren'is la lim'gard'ist'a taĉment'a estr'ar'o, lok'a'j lim'gard'ist'o'j kun hund'o'j kaj loĝ'ant'o'j de la litova-rus'a apud'lim'a urb'et'o Pagegiai.

La meĥlen'a ŝaf'hund'o est'is paf'it'a sur arb'ar'a voj'et'o apud la ŝtat'lim'o de Litovio kaj Rusio (Kaliningrada enklav'o). Ramzis hav'is special'a'n ŝelk'o'n kun la sign'o de lim'gard'ist'a ofic'o. Post kiam la hund'o perd'is la spur'o'j'n de la kontraband'ist'o'j, li est'is liber'ig'it'a kaj mov'iĝ'is ĉirkaŭ si'a mastr'o serĉ'ant'e spur'o'j'n. Subit'e aŭd'iĝ'is paf'o kaj fal'is la hund'o. Je dek'kelk'a'j metr'o'j star'is vir'o kun arm'il'o. Ofic'ist'o el'tir'is si'a'n arm'il'o'n, ĉar li supoz'is, ke Ramzis est'is murd'it'a de la persekut'at'a'j kontraband'ist'o'j. Tamen post'e evident'iĝ'is, ke cel'paf'is la frat'o de parlament'an'o.

Last

korespond'ant'o de MONATO en Litovio

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de last el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Rab'o'best'o'j ne plu est'u

Nov-Zelando plan'as mort'ig'i, sur ĉiu insul'o de la land'o, ĉiu'j'n ne'indiĝen'a'j'n rab'o'best'o'j'n. La lok'a ĉef'ministr'o John Key [ĝon ki] anonc'is fin'e de juli'o 2016, ke la reg'ist'ar'o pret'as pag'i ĝis 28 milion'o'j'n da nov'zeland'a'j dolar'o'j ĉiu'jar'e por eksterm'i, antaŭ la jar'o 2050, iu'n ajn rat'o'n, mustel'ed'o'n kaj oposum'o'n. Tiu sum'o al'don'iĝ'os al la mon'o, kiu jam est'as el'spez'at'a por mort'ig'i ĉi tia'j'n best'o'j'n en pli mal'grand'a'j are'o'j. La reg'ist'ar'o fakt'e taks'as, ke ne'indiĝen'a'j rab'o'best'o'j mal'aper'ig'as 25 milion'o'j'n da aŭtokton'a'j bird'o'j jar'e, kio ĉiu'jar'e kost'as al la lok'a ekonomi'o pli ol 3 miliard'o'j'n da nov'zeland'a'j dolar'o'j (proksim'um'e 1,5 miliard'o'j'n da eŭr'o'j).

Nov-Zelando ja hav'as grand'a'n spert'o'n pri tio. Ĝi jam eksterm'is rab'o'best'o'j'n sur mult'a'j mal'grand'a'j mar-insul'o'j kaj en kelk'a'j rezerv'ej'o'j, dank'e al la util'ig'o de grand'a'j bar'il'o'j. Antaŭ la al'ven'o de hom'o'j al Nov-Zelando, tie viv'is mult'a'j speci'o'j de bird'o'j, fiŝ'o'j, insekt'o'j ktp, sed ĝeneral'e mank'is mam'ul'o'j (escept'e de vespert'o'j kaj iu'j mar'a'j best'o'j, kiel delfen'o'j kaj fok'o'j).

Mult'a'j speci'o'j est'as endemi'a'j en Nov-Zelando. Krom la kivi'o (apterig'o), est'as menci'ind'a'j ankaŭ ali'a'j speci'o'j, kiu'j jam nun for'mort'is pro la ag'ad'o de best'o'j en'port'it'a'j de hom'o'j kaj pro la detru'ad'o de loĝ'lok'o'j kaŭz'e de kultiv'ad'o kaj konstru'ad'o. Mult'a'j speci'o'j de nov'zeland'a'j bird'o'j ne kapabl'as flug'i aŭ ne flug'em'as. Tio est'is taŭg'a strategi'o sen rab'o'best'o'j, sed hav'as katastrof'a'j'n sekv'o'j'n nun pro la ĉe'est'o de pred'ant'o'j.

Tuberkul'oz'o

En 2012 la ĉef'a scienc'ist'o de la reg'ist'ar'o, la fizik'ist'o Paul Callaghan, propon'is eksterm'i ĉiu'j'n mam'ul'a'j'n pred'ant'o'j'n, tio est'as miliard'o'j'n da marsupi'ul'o'j, mustel'ed'o'j kaj ronĝ'ul'o'j. Tiu'cel'e oni eĉ fond'is apart'a'n organiz'aĵ'o'n, Predator Free New Zealand (Nov-Zelando sen rab'o'best'o'j, predatorfreenz.org), kies simbol'o est'as kivi'o star'ant'a sur mort'a rat'o.

Eŭrop'a'j rat'o'j ven'is al Nov-Zelando sen'invit'e, sed ermen'o'j'n kaj mustel'o'j'n oni intenc'e import'is por kontraŭ'i la kunikl'o'j'n, kiu'j'n oni pli fru'e en'konduk'is por sport'o kaj por manĝ'ad'o. La kunikl'o'j iom post iom far'iĝ'is tamen plag'o.

Bedaŭr'ind'e la mustel'ed'o'j facil'e kapt'ad'is indiĝen'a'j'n bird'o'j'n, kiu'j ĝis tiam ne kon'is mam'ul'a'j'n pred'ant'o'j'n. En la 1930aj jar'o'j oni import'is ankaŭ oposum'o'j'n el Aŭstrali'o kun la cel'o establ'i industri'o'n, kiu ekspluat'u ili'a'j'n pelt'o'j'n. Sed oni ne kultiv'is ili'n kaj tial ili dis'vast'iĝ'is tra la tut'a land'o, kie ili nun prosper'as eĉ pli ol en Aŭstrali'o mem. Ili kutim'as manĝ'i bird'id'o'j'n kaj ov'o'j'n, detru'as arb'o'j'n kaj dis'vast'ig'as tuberkul'oz'o'n. La cel'o de la import'ad'o de ne'aŭtokton'a'j best'o'j est'is ig'i la for'a'n land'o'n de Oceani'o pli simil'a al la land'o'j, de kiu'j ven'is la migr'ant'o'j, ĉef'e Briti'o.

Rezerv'ej'o

Iu'j opini'as, ke ne ebl'as elimin'i la ne'dezir'at'a'j'n best'o'j'n, do oni dev'us simpl'e akcept'i la nun'temp'a'n situaci'o'n. Tamen dum la last'a'j jar'dek'o'j divers'a'j grup'o'j, kaj profesi'a'j kaj volont'ul'a'j, for'ig'is rab'o'best'o'j'n el 117 mal'grand'a'j insul'o'j ĉirkaŭ Nov-Zelando. Unu'e ĉi tio okaz'is en et'et'a'j insul'o'j, sed laŭ'grad'e oni sukces'is tio'n far'i ankaŭ pri pli grand'a'j.

Rezerv'ej'o'j kun best-imun'a'j bar'il'o'j nun en'hav'as mal'oft'a'j'n bird'o'j'n, kiu'j ne pov'as prosper'i kun rab'o'best'o'j. La rezerv'ej'o Zealandia (visitzealandia.com), en la urb'o Wellington, hav'as are'o'n 225-hektar'a'n. Neces'is tri jar'o'j por mort'ig'i la rab'o'best'o'j'n en'e de ĝi'a grand'a, ĉirkaŭ'a bar'il'o, sed spit'e al grand'a prov'o oni ankoraŭ ne tut'e elimin'is la mus'o'j'n. Iel ajn, la menci'it'a rezerv'ej'o nun de'nov'e hav'as 18 indiĝen'a'j'n speci'o'j'n, el kiu'j 6 est'is mal'aper'int'a'j sur la du ĉef'a'j insul'o'j dum pli ol jar'cent'o.

En mont'a'j region'o'j oni fal'ig'is kaj plu fal'ig'ad'as venen'a'j'n bolus'o'j'n el aviad'il'o'j por mort'ig'i la rab'o'best'o'j'n. Tiel oni sav'is divers'a'j'n ne'oft'a'j'n bird'o'j'n, kiu'j ali'okaz'e nun est'us for'mort'int'a'j. Oni ĉi-moment'e vol'as etend'i la eksterm'ad'o'n al la tut'a land'o, kies are'o egal'as 268 021 kvadrat'a'j'n kilo'metr'o'j'n.

Nov-Zelando nun hav'as grand'a'n spert'o'n kaj ankaŭ nov'a'j'n teknik'o'j'n. Oni ekzempl'e invent'is instrument'o'j'n, kiu'j en'kapt'as rat'o'n kaj post'e aŭtomat'e re'pret'ig'as si'n por kapt'i krom'a'n: do ne neces'as pri'zorg'i la kapt'il'o'j'n ĉiu'tag'e. Nov-Zelando eĉ eksport'as hodiaŭ si'a'n propr'a'n spert'ec'o'n al ali'a'j land'o'j, kiu'j al'front'as simil'a'j'n problem'o'j'n.

Venen'o

La ĉef'ministr'o anonc'is, ke la unu'a etap'o de la plan'o est'as pli'grand'ig'i la sen'rab'o'best'a'j'n are'o'j'n, sub'ten'ant'e lok'a'j'n iniciat'o'j'n kaj invest'ant'e por pli'a'j scienc'a'j esplor'o'j. Li esper'as, ke nov'a'j mal'kovr'o'j sukces'ig'os la klopod'o'n. Scienc'ist'o'j jam komenc'is esplor'i posum-specif'a'j'n gen'o'j'n por evolu'ig'i venen'o'n specif'a'n por tiu best'o.

Ne mank'as kritik'ant'o'j de la plan'o, kiu'j demand'as, kial ne eksterm'i ankaŭ sovaĝ'a'j'n kat'o'j'n, erinac'o'j'n, apr'o'j'n, valabi'o'j'n, cerv'o'j'n, meleagr'o'j'n, kolomb'o'j'n, fazan'o'j'n, paser'o'j'n, trut'o'j'n ktp. Tamen, front'e al la for'mort'ad'o de mult'a'j indiĝen'a'j bird'o'j, fiŝ'o'j, lacert'o'j kaj insekt'o'j, pli mult'e da nov'zeland'an'o'j opini'as, ke est'as grav'e mort'ig'i la ne'aŭtokton'a'j'n rab'o'best'o'j'n kaj plur'a'j person'o'j jam aktiv'e part'o'pren'as tiu'n task'o'n.

La reg'ist'ar'o sen'dub'e adopt'is la plan'o'n pro tio, ke ĝi kred'as, ke ĝi est'os efik'a kaj sukces'a. La plan'o cert'e est'as ambici'a: ĉiu'okaz'e mult'a'j scienc'ist'o'j kaj ali'a'j hom'o'j pens'as, ke ĝi est'as ating'ebl'a kaj sekv'e prov'ind'a.

D. E. ROGERS

korespond'ant'o de MONATO en Nov-Zelando

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de D. E. Rogers el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Sekur'e tra la semafor'o'j

La urb'o Sant Cugat del Vallès, 20 kilo'metr'o'j'n nord-okcident'e de Barcelono, instal'is semafor'o'n el'pens'it'a'n por tiu'j pied'ir'ant'o'j, kiu'j dum'marŝ'e rigard'as si'a'n telefon'o'n. Tem'as pri sur'plank'a'j ruĝ'a'j Led-lamp'o'j, kiu'j est'as ŝalt'it'a'j, kiam la trans'ir'o est'as mal'permes'at'a. Kontrast'e kun la kutim'a'j trafik'lum'o'j, tiu sistem'o est'as vid'ebl'a eĉ de pas'ant'o'j rigard'ant'a'j la ekran'o'n de si'a poŝ'telefon'o aŭ tabul'o.

La unu'a semafor'o est'is instal'it'a en la kruc'voj'o plej sur'marŝ'at'a de la urb'o, kie kruc'iĝ'as strat'o por pied'ir'ant'o'j kaj strat'o tra'vetur'at'a de vetur'il'o'j.

La star'ig'o de la iniciat'o kost'is 5000 eŭr'o'j'n kaj ĝi est'os eventual'e instal'at'a en ali'a'j kruc'voj'o'j de la urb'o. La magistrat'o preciz'ig'is, ke tiu iniciat'o est'as jam sukces'e instal'it'a en ali'a'j urb'o'j de Eŭrop'o, por evit'i akcident'o'j'n.

Ferriol MACIP

Templ'a Mont'o tamen jud'a

Unesk'o ĵus voĉ'don'is pri rezoluci'o, kiu ne'as la lig'o'j'n inter la jud'a religi'o kaj la Templ'a Mont'o en Jerusalemo. 24 land'o'j voĉ'don'is por la rezoluci'o, 6 kontraŭ kaj 26 land'o'j si'n de'ten'is. Unesk'o do opini'as, ke histori'a'j'n fakt'o'j'n oni pov'as ŝanĝ'i per voĉ'don'o!

En la centr'o de Romo, en la Ark'o de Tit'o en Romo, konstru'it'a en la jar'o 82 post la nask'iĝ'o de Jesuo (ni'a komun'a nun'temp'a kronologi'o), est'as barelief'o por memor'fest'i la detru'o'n de la jud'a templ'o dek jar'o'j'n pli antaŭ'e. En tiu barelief'o est'as klar'e vid'ebl'a la 7-brak'a kandel'ing'o, la plej mal'nov'a simbol'o de la hebre'a popol'o. La Ark'o, konstru'it'a 500 jar'o'j'n antaŭ la nask'iĝ'o de Islam'o, est'as nur unu el la mil'o'j da artefakt'o'j kaj skrib'o'j dokument'ant'a'j la tri'mil'jar'a'n histori'o'n de la jud'ism'o en Jerusalemo. La rezoluci'o est'as hont'o por Unesk'o kaj por la rest'o de la mond'o.

Tuvia ROSENBERG

Israelo

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Tuvia Rosenberg el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Inter'naci'a kavalir'a festival'o

En sud'a Serbi'o oni organiz'is inter'naci'a'n kavalir'a'n festival'o'n. La festival'a'j aranĝ'o'j okaz'is en la ĉirkaŭ'aĵ'o de la urb'et'o Despotovac kaj sur la are'o de la monaĥ'ej'o Manasio, konstru'ig'it'a en la mez'epok'o de la serb'a despot'o Stefan Lazarević. Part'o'pren'is hobi'a'j kavalir'o'j el Franci'o, Belgi'o, Rusio kaj Serbi'o.

Kadr'e de la tri'tag'a program'o oni prezent'is la mez'epok'a'n viv'manier'o'n, kavalir'a'j'n batal'o'j'n per glav'o'j, arm'il'ar'o'n kaj ekip'aĵ'o'n, kaj ankaŭ muzik'o'n kaj meti'o'j'n.

Krom la menci'it'a'j program'er'o'j franc'in'o montr'is la viv'manier'o'n de la viking'o'j, kaj serb'o aranĝ'is muzik'vesper'o'j'n. Por ge'jun'ul'o'j oni aranĝ'is kurs'o'j'n pri skerm'ad'o kaj pot'farad'o.

Dimitrije JANIĈIĈ

korespond'ant'o de MONATO en Serbi'o

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Dimitrije Janiĉiĉ el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Ret'pirat'o'j ĉantaĝ'as entrepren'o'j'n

„Kvin'cent dolar'o'j'n en bit'mon'o mi pag'u! Se mi ne pag'as, ili ruin'ig'os mi'a'n komput'il'a'n sistem'o'n! Mi send'os la mon'o'n, sed mi jam telefon'is al la polic'o. Ili trov'os la krim'ul'o'j'n kaj send'os troj'an'o'n (damaĝ'program'o'n).” La estr'o de tiu firma'o, kiu ne vol'as vid'i si'a'n nom'o'n en gazet'o, est'as koler'eg'a. Li posed'as fabrik'o'n en la mal'grand'a urb'o Tull'n en Sub'a Aŭstrio. Kvankam ni est'as li'a'j klient'o'j, li detal'e parol'as kun ni pri tiu nov'spec'a problem'o. 500 dolar'o'j ne est'as mult'e por fabrik'estr'o, sed oni ne sci'as, ĉu la ret'pirat'o'j postul'os pli kaj pli da mon'o.

En februar'o 2016 la telefon'ret'o A1 ne funkci'is. Atak'o de ne'kon'at'a'j ret'pirat'o'j mal'funkci'ig'is la infra'struktur'o'n de A1. Pri la detal'o'j oni ne ricev'as inform'o'j'n. Oft'e la estr'ar'o de entrepren'o sen'bru'e pag'as kaj tiel vol'as evit'i reputaci'a'n damaĝ'o'n por la firma'o. Oft'e la polic'o ne sci'as pri tia'j atak'o'j. Ĝis nun oni ne trov'is taŭg'a'n rimed'o'n kontraŭ tia'j ĉantaĝ'o'j.

Walter kaj Renat'e KLag

korespond'ant'o'j de MONATO en Vieno

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Walter kaj Renat'e Klag el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Post uragan'o amik'a donac'o

La 14an de oktobr'o la pakistana reg'ist'ar'o liver'is al Kubo donac'o'n de 15 000 tun'o'j da riz'o. Tiel ĝi esprim'is solidar'ec'o'n kun la karib'a insul'o, kie la viv'o en ĝi'a pli orient'a provinc'o Guantanamo ankoraŭ dev'as re'normal'iĝ'i post tra'pas'o de la fort'eg'a uragan'o Matthew.

La donac'o ankaŭ dank'e reciprok'as la help'o'n send'it'a'n al tiu sud-azi'a land'o en 2005, kiam ter'trem'o kun la fort'o de 7,6 grad'o'j sku'is Pakistanon kaj mort'ig'is pli ol 86 000 hom'o'j'n. Tiam kuba brigad'o de la Medicin'a Inter'naci'a Taĉment'o Henry Reeve dum pli ol ses monat'o'j pri'zorg'is ĉirkaŭ 1 800 000 viktim'o'j'n de la ter'trem'o en tiu for'a ŝtat'o, rest'ant'e kaj labor'ant'e sub mal'facil'a'j kondiĉ'o'j en la pakistanaj mont'ar'o'j.

Dum oficial'a trans'don'o okaz'ant'a en la kuba ĉef'urb'o, Antonio Carricarte, vic'ministr'o pri Ekster'a Komerc'o, dank'is al la pakistana reg'ist'ar'o pro ĝi'a help'o al'ven'int'a ĝust'a'temp'e por kontribu'i al baldaŭ'a re'konstru'o de la difekt'it'a'j kvartal'o'j en la plej orient'a part'o de Guantanamo. Kamran Shafi, la pakistana ambasador'o en Havano, esprim'is la dezir'o'n pri pli'fort'ig'o de la komerc'a'j lig'o'j inter la du mal'proksim'a'j land'o'j.

Ju'a'n Carlos MONTERO

korespond'ant'o de MONATO en Kubo

Pac'a'j, kred'ind'a'j kaj tra'vid'ebl'a'j elekt'o'j

La part'o'pren'ant'o'j en la dialog'o la 17an de oktobr'o per aklam'o adopt'is politik'a'n inter'konsent'o'n por la organiz'ad'o de la ven'ont'a'j elekt'o'j en Demokrati'a Respublik'o Kongo, kiu'j est'u pac'a'j, kred'ind'a'j kaj tra'vid'ebl'a'j.

Laŭ Edem Kodjo, la pli'facil'ig'ant'o de la dialog'o, la koncern'at'o'j en la forum'o konsent'is „prepar'i kaj organiz'i prezid'ant'a'n, parlament'a'n kaj provinc'a'j'n elekt'o'j'n en'e de 6 monat'o'j post la kun'vok'o de la elekt'o'j, la 30an de oktobr'o 2017”.

Opozici'a ĉef'ministr'o

La plen'kun'sid'o de la dialog'o konfirm'is, ke la sekv'a ĉef'ministr'o est'os de la opozici'o. La nun'a ŝtat'estr'o Joseph [ĵozéf] Kabil'a daŭr'ig'os plen'um'i si'a'j'n dev'o'j'n post la 19a de decembr'o 2016 ĝis la efektiv'a instal'ad'o de nov'elekt'ot'a prezid'ant'o de la Respublik'o.

La politik'a inter'konsent'o hav'as 12 ĉapitr'o'j'n divid'it'a'j'n en 25 sekci'o'j. „Tiu inter'konsent'o trakt'as apart'e la voĉ'don'a'n cens'o'n, la voĉ'don'a'n kalendar'o'n, la sekur'ec'o'n de la voĉ'don'a'j procez'o'j, person'o'j kaj var'o'j, la instituci'o'j'n de la elekt'o-buĝet'o kaj la konfid'ig'a'j'n paŝ'o'j'n”, not'as la sam'a deklar'o.

La kontrol'komitat'o'n de la politik'a inter'konsent'o form'os sep reprezent'ant'o'j de la pli'mult'o, sep reprezent'ant'o'j de la opozici'o kaj kvar de la civil'a soci'o.

Kred'ind'a'j kaj kviet'a'j

La dialog'ant'o'j est'is kun'vok'it'a'j de la ŝtat'estr'o Jozef Kabil'a, kies last'a mandat'o fin'iĝ'os la 19an de decembr'o por ebl'ig'i la okaz'ig'o'n de elekt'o'j „kred'ind'a'j” kaj „kviet'a'j”. La elekt'o de li'a post'e'ul'o ne okaz'os ĉi tiu'n jar'o'n kiel jam plan'it'e. La voĉ'don'a komision'o est'is anonc'int'a, ke ĝi ne pov'as organiz'i elekt'o'j'n ĉi tiu'n jar'o'n kaj akir'is de la Konstituci'a Tribunal'o la rajt'o'n el'don'i nov'a'n voĉ'don'a'n kalendar'o'n.

RUSAKI Serge

korespond'ant'o de MONATO en D.R. Kongo

Tiu ĉi artikol'o pov'as est'i liber'e kopi'it'a aŭ traduk'it'a por ne'komerc'a'j cel'o'j, se oni menci'as la font'o'n: Artikol'o de Rusaki Serge el MONATO (www.monat'o.be).

Last'a adapt'o de tiu ĉi paĝ'o: 2020-07-07

Fal'is la diktator'o

Nur kvar tag'o'j'n daŭr'is en Barcelono polemik'a ekspozici'o nom'it'a „Franc'o, venk'o, respublik'o. Sen'pun'it'ec'o kaj urb'a spac'o”. Laŭ'plan'e la ekspozici'o dev'is est'i mal'ferm'it'a de oktobr'o ĝis januar'o, sed ĝi ne el'ten'is la koler'o'n de la barcelon'an'o'j.

Tem'is pri kultur'a art'a propon'o de la magistrat'o de Barcelono konsist'ant'a el tri histori'a'j statu'o'j, iam star'ig'it'a'j sur la strat'o'j de la urb'o kaj re'port'it'a'j el muze'a'j depon'ej'o'j: unu pri la hispan'a respublik'o, ali'a pri la venk'o de la frank'ism'o kaj la sur'ĉeval'a statu'o de la diktator'o Francisco Franc'o sen kap'o. La kap'o mister'e mal'aper'is antaŭ kvar jar'o'j. Laŭ la urb'a'j aŭtoritat'o'j, la cel'o de la ekspozici'o est'is „medit'i pri la sen'pun'it'ec'o de la frank'ism'a'j simbol'o'j ankaŭ dum la demokrati'o.”

Ofend'o

Sed la polemik'o est'is du'obl'a. Unu'flank'e, la barcelon'an'o'j protest'is pro la re'sur'strat'ig'o de la statu'o de la diktator'o kaj konsider'is, ke tem'as pri ofend'o al la viktim'o'j de la frank'ism'o. Ali'flank'e, la lok'o elekt'it'a vek'is pli fort'a'n mal'akcept'o'n: la „art'aĵ'o” star'is antaŭ arkeologi'a memor'aĵ'o pri la mal'venk'o de Barcelono en 1714 dum la milit'o de la hispan'a sukced'o, kiu signif'is por Kataluni'o la definitiv'a'n perd'o'n de si'a rajt'o al suveren'ec'o.

La unu'a'n tag'o'n de la ekspozici'o oni ĵet'is ov'o'j'n sur la sen'kap'a'n statu'o'n de Franc'o. Post'e la monument'o est'is daŭr'e atak'at'a per farb'o. Daŭr'e, sur ĝi aper'is pork'a kap'o, blov-pup'o kaj la flag'o'j por sen'de'pend'ec'o de Kataluni'o kaj por la rajt'o'j de gej'o'j, lesb'an'in'o'j, ambaŭ'seks'em'ul'o'j kaj trans'genr'ul'o'j. Kvar tag'o'j'n post la star'ig'o, kelk'a'j hom'o'j sukces'is fal'ig'i la statu'o'n.

La magistrat'o de Barcelono mem'kritik'e re'kon'is, ke la aŭtoritat'o'j ne sukces'is bon'e klar'ig'i la cel'o'n de la ekspozici'o. Ĝi inform'is, ke la statu'o est'as tre difekt'it'a kaj anonc'is la mal'star'ig'o'n de la „art'aĵ'o”. Krom'e, la urb'o ne kondamn'as la vandal'aĵ'o'n, ĉar „oni kompren'as, ke est'is mal'ferm'it'a vund'o pri tiu tem'o”.

Ferriol MACIP

korespond'ant'o de MONATO en Kataluni'o

Antarkt'o, la mult'kolor'a kontinent'o

La plej mal'oft'e vizit'at'a kontinent'o cert'e est'as Antarkt'o. Unu'flank'e, ĉar nur antaŭ iom pli ol unu jar'cent'o ĝi est'is iom post iom mal'kovr'at'a, ali'flank'e ĉar ĝi est'as mal'facil'e ating'ebl'a, mal'facil'e loĝ'ebl'a kaj mal'varm'a. Tamen, en tiu ĉi seri'o de mal-epitet'o'j la adjektiv'o „mal'al'log'a” neniel trov'iĝ'u. Antarkt'o est'as unu el la plej fascin'a'j, pur'a'j kaj bel'a'j region'o'j de ni'a ter'o.

De Gerlache

Inter 1897 kaj 1899 Adri'e'n de Gerlache, kiu nask'iĝ'is en Hasselt (Belgi'o) en 1866, kun'e kun kelk'a'j sam'land'an'o'j kaj plur'a'j ali'land'a'j scienc'ist'o'j (i.a. la norveg'o Roald Amundsen, la uson'an'o Frederick A. Cook, la ruman'o Emil G. Racovița kaj la pol'o Henryk Arctowski) for'ir'is ŝip'e de Antverpeno kaj esplor'is part'o'j'n de la ter'o, kiu'j ĝis tiam trov'iĝ'is en neni'u map'o. De Gerlache trov'is long'a'n arkipelag'o'n sud'e de Sud-Amerik'o, konsist'ant'a'n el cent'o'j da insul'o'j kaj insul'et'o'j. Li kaj li'a ŝip'an'ar'o far'is la unu'a'n scienc'a'n ekspedici'o'n al Antarkt'o kaj ili est'is la unu'a'j kiu'j iam pas'ig'is la vintr'o'n tie.

Komenc'e de 2016 ali'a Adri'e'n de Gerlache, pra'nep'o de la unu'e menci'it'a, re'far'is la sam'a'n ekspedici'o'n inter'ali'e kun Dixie Dansercoer, esplor'ist'o kiu antaŭ'e pied'e trans'ir'is la tut'a'n Antarkt'o'n. La ekspedici'o'n pov'is kun'far'i ankaŭ ne'scienc'ist'o'j, inter'ali'e la verk'int'o de tiu ĉi artikol'o kun du fil'in'o'j.

M/V Se'a Spirit en Antarkt'o

Ushuaia

La vojaĝ'o nun'a komenc'iĝ'is en Ushuaia, lok'o kiu'n la argentin'an'o'j nom'as la plej sud'a urb'o de la mond'o, kaj ir'is tra la Mar'kol'o de Drak'e, unu el la plej sovaĝ'a'j mar'o'j de la mond'o, kie ne mal'mult'a'j ŝip'o'j pere'is. Ni'a ŝip'o Se'a Spirit ne dron'is, sed plur'a'j el la pasaĝer'o'j volont'e rezign'is pri si'a lunĉ'o aŭ vesper'manĝ'o pro stomak'a'j problem'o'j. Se vi facil'e mal'san'iĝ'as sur la ŝaŭm'ant'a mar'o, tiam vojaĝ'o al Antarkt'o est'as neni'o por vi.

Sci'vol'a'j pingven'o'j

Ankaŭ por vizit'i la sud-polus'a'n kontinent'o'n mem kaj ĝi'a'j'n insul'o'j'n oni ne tim'u la mar'o'n. La ŝip'o'j ja ne pov'as al'bord'iĝ'i, sed rest'as je distanc'o de kelk'cent metr'o'j de la ter'o kaj tiu'j'n last'a'j'n metr'o'j'n oni trans'pont'as en mal'grand'a'j boat'et'o'j, nom'at'a'j Zodiac laŭ ili'a mark'o'nom'o. Al'ven'int'e al la bord'o oni plej oft'e tuj est'as bon'ven'ig'at'a de kelk'a'j pingven'o'j. Laŭ la antarkt'a regul'ar'o la hom'o dev'as rest'i je sekur'a distanc'o de la tie'a'j best'o'j. La pingven'o'j tamen ne kon'as tiu'n regul'o'n kaj pro sci'vol'o foj'foj'e tut'e proksim'iĝ'as.

Ali'a animal'o, kiu ne tim'as la hom'a'n ĉe'est'o'n, est'as la fok'o. Ĝi ven'as al la strand'o'j por tie ripoz'i en la sun'o aŭ, se mank'as strand'o (98 % de Antarkt'o est'as neĝ'kovr'it'a), ili volont'e kuŝ'as sur glaci'mont'o'j.

Fascin'a'j glaci'pejzaĝ'o'j

Unu el la plej bel'a'j spektakl'o'j de la sud'a kontinent'o est'as la glaci'mont'o'j. La preskaŭ sen'ĉes'a neĝ'ad'o nutr'as la glaĉer'o'j'n, kiu'j ne'vid'ebl'e mal'rapid'e mov'iĝ'as al la mar'o. Ating'int'e la mar'o'n, kun grand'a obtuz'a tondr'ad'o romp'iĝ'as enorm'a neĝ'blok'o kaj fal'as en la mar'o'n, tiel kre'ant'e glaci'mont'o'n. Tiu'j glaci'mont'o'j pov'as est'i tut'e blank'a'j, se ili konsist'as nur el neĝ'o. La grand'a pli'mult'o tamen konsist'as el miks'aĵ'o de neĝ'o kaj glaci'o. Sam'e kiel la mar'o pov'as aspekt'i blu'a pro la sun'lum'o, ankaŭ la glaci'a'j part'o'j de la glaci'mont'o aspekt'as blu'a'j kaj foj'foj'e ili montr'as dek'o'j'n da divers'a'j blu'o'j, verd'o'j kaj eĉ roz'kolor'a'j nuanc'o'j kaj kre'as fascin'a'n glaci'pejzaĝ'o'n. Nom'i Antarkt'o'n la blank'a kontinent'o do ne est'as tre preciz'e. La „mult'kolor'a kontinent'o” pli apud'as al la ver'o.

Natur'rezerv'ej'o

Antarkt'o est'as unik'a natur'rezerv'ej'o, la sol'a kontinent'o preskaŭ sen ajn'a polu'ad'o. Tiu'n situaci'o'n oni vol'as nepr'e konserv'i kaj pro tio ekzist'as tre strikt'a regul'ar'o, difin'it'a en Kiot'o en 1994 dum la Konsult'a Kun'ven'o pri la Antarkt'a Traktat'o. Oni ne simpl'e pov'as vizit'i Antarkt'o'n sam'e kiel oni vizit'us Parizon aŭ Tokion. Oni bezon'as apart'a'n permes'o'n, kaj nur tre mal'mult'a'j vojaĝ'agent'ej'o'j posed'as licenc'o'n por gvid'i interes'it'o'j'n tie'n. Ir'i al Antarkt'o ne signif'as turism'o'n, sed unik'a'n ekspedici'o'n. Se vi ŝat'as silent'o'n, sol'ec'o'n, dorm'i en tend'o sub milion'o'j da vid'ebl'a'j stel'o'j, aŭd'i neni'o'n krom krak'et'ant'a'n neĝ'o'n, tiam ebl'e Antarkt'o est'as lok'o, kiu'n unu foj'o'n en vi'a viv'o vi prov'u ating'i.

por MONATO el Antarkt'o verk'is

Paŭl PEERAERTS

Indekso de MONATO 2016

Aktuale

Anoncetoj

Arto

Diskoj

Ekonomio

El mia vidpunkto

Eseoj

Hobio

Leteroj

Libroj

Lingvo

Literaturo

Moderna vivo

Nekrologo

Noticoj

Noveloj

Politiko

Rakontoj

Scienco

Turismo

Kotiz'o'j de Monat'o

Konciz'a histori'o de krist'an'ism'o

1. Pro princip'o Gerrit Berveling uz'as la nom'o'n „Konstantin'o” anstataŭ la pli uz'at'a'n „Konstanten'o”; sam'e „Aŭgust'in'o” anstataŭ „Aŭgusteno”.

Gerrit Berveling: Konciz'a histori'o de krist'an'ism'o. Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2014, 90 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978-80-87169-48-3.

Kiel fest'as slovak'o'j: krist'an'e, pagan'e

Semajn'o

Pask'a dimanĉ'o

Scilly-insul'ar'o: Et'a paradiz'o

Al'vetur'o

Re'vigl'ig'o de la kornvala

Tri or'a'j pom'o'j

Dialog'o en la kosm'o

La mirakl'o de la parol'o

La tut'a mond'o est'as (ob)scen'ej'o ...

Serĝ'o Sir': BoRoKo - Bild'a'j Resum'o'j de Klasik'aĵ'o'j. Eld. Sat-EFK, Parizo, 2013. 60 paĝ'o'j..

Serĝ'o Sir': Varm'a Mez'epok'o - Saga'o en unu prolog'o, tri akt'o'j kaj unu epilog'o. Eld. Sat-EFK, Parizo, 2014. 60 paĝ'o'j.

Serĝ'o Sir': Pervers'e - Kun'bild'a'j vers'aĵ'o'j. Eld. Sat-EFK, Parizo, 2013. 60 paĝ'o'j.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

German'a'j defend'o'preĝ'ej'o'j en Rumani'o

Gael'a'j naci'a'j kostum'o'j

Part'o'j de la gael'a vest'aĵ'o

Detru'o de la gael'a kultur'o

Post'skrib'o

1. Sparta: sever'a kaj rigor'a kiel la milit'em'a'j civit'an'o'j de Sparto, antikv'a urb'o de Heleni'o.

Sav'i orgen'o'j'n

Transilvani'o

Ortodoks'a

Instru'centr'o

Famili'a saga'o

Magi'a real'ism'o

Defi'o por traduk'ant'o

1. Lizeth León: Gabo mus'o'kap'o, Literatur'a Foir'o 269, juni'o 2014.

2. La tut'a parol'ad'o, el'hispan'ig'it'a de Andrés Mart'in, aper'is en la sam'a numer'o de Literatur'a Foir'o.

Gabriel García Márquez: Cent jar'o'j da sol'ec'o. Tr. F. de Dieg'o. Eld. Mondial, Nov'jork'o, 2015 (3a el'don'o). 414 paĝ'o'j. Broŝur'it'a.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

La kimr'a lingv'o en Patagoni'o

Bard'a seĝ'o

Ruĝ'a drak'o

Lingv'a diskriminaci'o

Metod'ist'a konfesi'o

La tut'a viv'o rigard'e el prizon'o

Psikologi'a roman'o

Ordinar'a vir'o

Plus'o'j

Sten Johansson: Skabi'o. Eld. Mondial, Nov-Jork'o, 2015. 180 paĝ'o'j broŝur'it'a'j. ISBN 978-1-59569-300-6.

Hom'o (urin'ant'a) en'mar'e!

Simil'ec'o

Ure'o

Hormon'o'j

Kred'o'j blind'a'j je fakt'o'j dub'ind'a'j

Al'proksim'iĝ'o

Mort'o'tuk'o

Kleopatr'a

André Cherpilllod: Mensog'o'j kaj sekret'o'j de la histori'o. El'don'is la aŭtor'o. 173 paĝ'o'j. Glu'bind'it'a. ISBN 978-2-36620-028-7.

Por mend'i, ir'u al la Ret'butik'o.

Kiel kaj kial papag'o'j parol'as?

Imit'aĵ'o'j

Ĉen'seg'il'o

Sagac'ec'o