Indekso de MONATO 2015

Ĉi sube vi trovos la indekson pri la jaro 2015. Alklakante la maldekstrajn ligilojn en la indekso, vi atingos la koncernan artikolon en „plata” formo, sen fotoj; alklakante la dekstrajn ligilojn vi atingos la artikolon en la PDF-forma numero, kun fotoj.

Jen la kompletaj numeroj de la jarkolekto 2015 en la dosierformoj PDF kaj ePub.

Aktuale

• Fiksdataj mondeponoj
• Honore kaj kolore (2015/06, p. 9)
• La eldonejo: Kotizu tuj kaj ŝparu monon (2015/10, p. 10)

Anoncetoj

• 125 jarojn Esperanto en Munkeno
• De kie ni venis? Kien ni iras?

Arto

• Franz-Georg RöSSLER: EKSPOZICIOJ: 10 x 15 (2015/05, p. 20)

Ekonomio

• LAST: FERVOJOJ: Litovio relas al Eŭropo (2015/12, p. 14)
• LAST: LITOVIO: Malsukcesa aviado (2015/10, p. 23)
• Walter KLAG: AŬSTRIO - GERMANIO: Multobla banka skandalo: BayernLB kaj HGAA (2015/01, p. 18)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Post ni, la diluvo! (2015/10, p. 22)
• Bardhyl SELIMI: MINADO: Trepça, pomo de malkonkordo inter Kosovo kaj Serbio (2015/04, p. 22)

El mia vidpunkto

• Paul GUBBINS: Esperantistoj ĉu kat-enitaj? (2015/07, p. 5)
• Paul GUBBINS: Eternaj demandoj el rubkamiono (2015/03, p. 5)
• Paul GUBBINS: Facilas priskribi, malfacilas preskribi (2015/06, p. 5)
• Paul GUBBINS: Grincantaj genuoj (2015/01, p. 5)
• Paul GUBBINS: Ni estas Charlie (2015/02, p. 5)
• Paul GUBBINS: Popolo 1, Eŭropa Unio 0 (2015/8-9, p. 5)
• Paul GUBBINS: Poŝkomputiloj kaj klasĉambroj (2015/11, p. 5)
• Paul GUBBINS: Revuon redakti ... kaj ranoj (2015/10, p. 5)
• Paul GUBBINS: Ridante survoje al la banko (2015/04, p. 5)
• Paul GUBBINS: Unu regulo por riĉuloj, dua regulo por malriĉuloj (2015/05, p. 5)
• Paul GUBBINS: Vestoj kaj investoj (2015/12, p. 5)

Eseoj

• Garbhan MACAOIDH: NOMBROJ: Dana abako dolorigas la kapon (2015/07, p. 21)
• Lenke SZáSZ: La klasa fototabulo (2015/8-9, p. 30)
• Trevor STEELE: LERNEJAJ JAROJ ... KAJ POSTE: Tridek jarojn poste (2015/8-9, p. 28)

Fokuse

• Mireille GROSJEAN: SVISLANDO: Ĉarnira urbo (2015/03, p. 7)
• Mireille GROSJEAN: SVISLANDO: Kultura mozaiko (2015/01, p. 8)
• Mireille GROSJEAN: SVISLANDO: Urbo kun forta studemo (2015/02, p. 14)

Hobio

• HOIKSO: ĈINIO: Majstro de la tradicia ceramiko (2015/02, p. 25)

Leteroj

• Antonio ALONSO NúñEZ: Absoluta miskompreno ... (2015/02, p. 6)
• Benedito DE PAULA: Bela vestaĵo (2015/8-9, p. 6)
• Yoandra Isabel RODRíGUEZ: Dankon pro la koloroj (2015/10, p. 6)
• Franz Kruse: Dikaj kaj glataj (2015/10, p. 6)
• Garbhan MACAIODH: Duobla diasporo (2015/02, p. 6)
• Julius HAUSER: Ekonomiaj rilatoj (2015/06, p. 6)
• Frieder Weigold: En la nomo de Dio (2015/06, p. 6)
• Alberto GARCíA FUMERO: Gratuloj (2015/8-9, p. 6)
• ISIKAWA Takasi: Ja ekzistis diplomatiaj rilatoj (2015/8-9, p. 6)
• Jack WARREN: James Cook estis anglo (2015/04, p. 6)
• Andy PEPPERDINE: Kalendaroj (1) (2015/06, p. 6)
• Thierry TAILHADES: Kalendaroj (2) (2015/06, p. 6)
• Ronald ter Haar: Katenita katprefero (2015/10, p. 6)
• Pierre GROLLEMUND: Kial tiom da fotoj? (2015/8-9, p. 6)
• Germain PIRLOT: Kial tiom da fotoj? (2) (2015/10, p. 6)
• Franz-Georg RöSSLER: Konvertiĝo? (2015/02, p. 6)
• Mireille GROSJEAN: La Chaux-de-Fonds (2015/06, p. 6)
• Albert WICKLER: Luksa liko (2015/02, p. 6)
• Rogério GUTTIERRES: Malkontentaj brazilanoj (2015/02, p. 6)
• Douglas DRAPER: Miliardo da pardonpetoj (2015/10, p. 6)
• Mikaelo SIMS: Ne kapablaj (2015/10, p. 6)
• Manuel PARRA: Ne la plej alta (2015/06, p. 6)
• Yves NICOLAS: Ne mortas la kimono-kulturo (2015/12, p. 6)
• ISIKAWA Takasi: Ne nur animalo sed senvertebrulo (2015/12, p. 6)
• Jozefo HORVATH: Nedeca ĉikanado (2015/04, p. 6)
• Piet GLORIEUx: Ni emfazu la komunajn ecojn (2015/02, p. 6)
• Frieder WEIGOLD: Per blasfemo laŭdi Dion (2015/04, p. 6)
• Julius HAUSER: Slovakio neinteresa por rifuĝintoj (2015/12, p. 6)
• Dennis COULSON: Suverenas parlamento, ne popolo (2015/10, p. 6)

Libroj

• Paulo SILAS: La lastaj tagoj de Lillo (recenzo pri La minuto preskribita por la sturmo de Jérôme Leroy) (2015/11, p. 24)
• Edmund GRIMLEY EVANS: Malofta aktualaĵo (recenzo pri Homoj de Putin de Kalle Kniivilä) (2015/03, p. 24)
• Gerrit BERVELING: Rekomendinda romano en matura lingvaĵo (recenzo pri Marina de Sten Johansson) (2015/04, p. 26)
• Nikolao GUDSKOV : Rigardo al la interna Rusio deekstere (recenzo pri Homoj de Putin de Kalle Kniivilä) (2015/01, p. 25)
• Gerrit BERVELING: Tre bonvena verko, sed ... (recenzo pri In Flanders Fields / En Flandraj kampoj de Herwig Verleyen) (2015/10, p. 26)

Lingvo

• Garbhan MACAOIDH: IRLANDO: Aperigi (librojn) por ne malaperigi (lingvojn) (2015/04, p. 20)
• Andreo ANDRIO: OPINIO: Ĉu dulingvismo (en Esperantujo) eblas? (2015/06, p. 22)
• Garbhan MACAOIDH: KELTAJ LINGVOJ: Engaĝiĝo ne mankas por savi la manksan (2015/8-9, p. 32)
• Garvan MAKAJ': NORDA EŬROPO: La islanda: revo de ne plu juna lernemulo (2015/03, p.11)
• Jomo IPFELKOFER: OPINIO: Limoj de lingvo, limoj de mondo (2015/07, p. 22)

Medio

• Marco VAN HULTEN: AKTUALE: Interrilato de la oceano kaj klimatŝanĝiĝo (2015/12, p. 20)
• Syauqi Ahmad Zulfauzi STYA LACKSANA: SUD-ORIENTA AZIO: Kiam finiĝos la fumego? (2015/12, p. 22)
• Renée TRIOLLE: POLUADO: Ruĝaj ŝlimoj en Mediteraneo (2015/11, p. 23)

Moderna vivo

• Syauqi Ahmad Zulfauzi STYA LACKSANA: MUZEOJ: Aktivas la bonaj amikoj (2015/12, p. 10)
• LAST: LITOVIO: Ambicia plano (2015/8-9, p. 14)
• Bardhyl SELIMI: NARKOTAĴOJ: Armeaj pilotoj arestitaj (2015/04, p. 16)
• Ŝandor MONOSTORI: AŬSTRALIO: Bani kun krokodiloj (2015/06, p. 8)
• Walter KLAG: AGRIKULTURO: Bera paradizo (2015/8-9, p. 13)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Celataj: malpli altaj luprezoj (2015/11, p. 17)
• Jens SPILLNER: CERAMIKO: Fajro, forno, fervoro (2015/11, p. 12)
• Francisko LORRAIN: OPINIO: Faŭsto hodiaŭ (2015/8-9, p. 12)
• Dimitrije JANIčIć: SERBIO: Festo festata (2015/04, p. 14)
• WOUDJI Kossi/pg: EDUKADO: Fiŝkaptado en afrikaj lernejoj (2015/02, p. 18)
• Walter KLAG: PLANADO: Greka recepto por aŭstra urbo (2015/05, p. 12)
• KAWAI Yuka: JAPANIO: Gvatkameraoj gvatataj (2015/12, p. 11)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Helpo sen diskuto (2015/11, p. 14)
• Alice LIU: ĈINIO: Judaj rifuĝintoj en Ŝanhajo (2015/10, p. 19)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Junaj demandoj por maljunaj socioj (2015/8-9, p. 11)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Kafo kun kato (2015/06, p. 10)
• ISIKAWA Takasi: OPINIO: Kial ne manĝi hundaĵon? (2015/11, p. 16)
• ISIKAWA Takasi: VULKANOJ: Kiam tremetoj fariĝas tremegoj (2015/05, p. 10)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Kiel fini la vivon? (2015/07, p. 15)
• Evgeni GEORGIEV: HOMAJ RAJTOJ: Kreskas infano-komercado (2015/02, p. 17)
• Jens SPILLNER: BRITIO: Kunfandiĝo de okcidento kaj oriento (2015/01, p. 14)
• Evgeni GEORGIEV: NARKOTAĴOJ: Kvaronmiliardo da narkotuloj (2015/10, p. 16)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: La jaro de Ľudovít Štúr (2015/07, p. 12)
• Julius HAUSER: VEGETARISMO: Libro pri kunsento (2015/8-9, p. 12)
• ISIKAWA Takasi: SPORTO: Malmoliĝas la mola vojo (2015/02, p. 16)
• AZUMA Juki: JAPANIO: Malsatmorto ankaŭ en evoluintaj landoj (2015/04, p. 10)
• Alice LIU: ĈINIO: Misiisto, marŝado kaj detenanta mano (2015/01, p. 11)
• LAST: LITOVIO: Mono-monto (2015/02, p. 19)
• Bardhyl SELIMI: OPINIO: Ne tiom tiranas la aŭto (2015/12, p. 12)
• Walter KLAG: TEĤNOLOGIO: Neleda LEDo (2015/06, p. 12)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Novaj rajtoj, novaj devoj (2015/12, p. 9)
• Thierry SPANJAARD kaj Bruno SAUREZ: NATURISMO: Nuda naturo, nudaj korpoj (2015/04, p. 12)
• XU Jinming: ĈINIO: Nur en la memoro ... (2015/03, p. 9)
• Jean Pierre VANDENDAELE: RADIOSTACIOJ: Ondo-tondo (2015/02, p. 19)
• SEŝIMO Masaja: JAPANIO: Ono da kimono-portantoj (2015/11, p. 15)
• XU Jinming: EMERITIĜO: Pensoj pensiaj (2015/06, p. 10)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Pikas la Olimpikoj (2015/10, p. 13)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Promeso plenumita (2015/02, p. 19)
• Christian BERTIN: KANCERO: Remado-rimedo (2015/03, p. 10)
• Dimitrije JANIčIć: FRANCIO-SERBIO: Siringoj kaj ringoj geedzecaj (2015/06, p. 11)
• ISIKAWA Takasi: RIFUĜANTOJ: Statistikoj pensigaj (2015/10, p. 15)
• Walter KLAG: FINANCO: Ŝpari energion - ne monon (2015/10, p. 14)
• Franz-Georg RöSSLER: AGRIKULTURO: Terpomoj gravedaj (2015/12, p. 13)
• Walter KLAG: TRANSPORTILOJ: Tramo-amo (2015/04, p. 13)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Tro lacaj por seksumi (2015/04, p. 15)
• Alberto García FUMERO: KOMUNIKILOJ: Vifio - ankoraŭ defio (2015/10, p. 18)

Noticoj

• Walter KLAG: Ampolaj paretoj (2015/11, p. 6)
• Julius HAUSER: Aristok(r)atoj (2015/11, p. 6)
• Bardhyl SELIMI: De famo al fako (2015/11, p. 7)
• Julius HAUSER: Pinta grimpinto (2015/11, p. 6)
• Walter KLAG: Verda ringo (2015/11, p. 7)
• Juan Carlos MONTERO MEDINA: Vizito benita (2015/11, p. 7)

Noveloj

• Julia SIGMOND: Cent fabeloj (2015/03, p. 25)
• Bob FELBY: Ĉirkaŭbraku arbon! (2015/07, p. 25)
• Eduardo NOVEMBRO: Ĝemelaj desegnaĵoj (2015/05, p. 22)
• Garvan MAKAJ': Komunikaĵo de Ikaro (2015/01, p. 22)

Politiko

• ISIKAWA Takasi: ENERGIO: Antaŭen malantaŭen (2015/12, p. 7)
• Julius HAUSER: DEFENDADO: Armitaj amikoj (2015/10, p. 12)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Ĉu finiĝis la postmilita periodo? (2015/8-9, p. 7)
• Franz-Georg RöSSLER: OPINIO: Ĉu savi la kristanan okcidenton? (2015/02, p. 7)
• Evgeni GEORGIEV: ENERGIO: Daŭripovaj energioj por universala evoluo (2015/11, p. 11)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Denove elmigrado (2015/04, p. 9)
• Evgeni GEORGIEV: INTERNACIAJ RILATOJ: Espero por la tuta mondo: irana interkonsento (2015/10, p. 9)
• Emmanuel WALD: OPINIO: Etiko kaj politiko: ĉu eblas? (2015/04, p. 7)
• Zlatko TIšLJAR: KROATIO: F-ina venko (2015/03, p. 6)
• Douglas DRAPER: NORVEGIO: Floras veraj verduloj (2015/11, p. 10)
• ISIKAWA Takasi: ORIENTA AZIO: Frido-kunsido (2015/02, p. 12)
• Evgeni GEORGIEV: INTERNACIAJ RILATOJ: Intertraktoj interrompitaj (2015/02, p. 11)
• Paul GUBBINS: BRITIO: Jes ni povas ... kaj ili povis. (2015/11, p. 8)
• Bardhyl SELIMI: ĜIHADO: Kalaŝnikovoj kaj koranoj (2015/02, p. 13)
• Evgeni GEORGIEV: ĜIHADISMO: Kune kontraŭ ekstremistoj (2015/05, p. 7)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: La afero Becchetti (2015/8-9, p. 9)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: La afero Doshi (2015/06, p. 7)
• Navin SHRESTHA/pg: INTERNACIAJ RILATOJ: Malmulte da progreso (2015/02, p. 13)
• Paul GUBBINS: BRITIO: Malpli malbonaj inter aliaj malbonaj (2015/07, p. 6)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Ne plu tiom bonŝanca (2015/10, p. 11)
• Evgeni GEORGIEV: UNUIĜINTAJ NACIOJ: Novaj planoj pri daŭripova evoluo (2015/12, p. 8)
• Lenke SZáSZ: RUMANIO: Okazas miraklo (2015/01, p. 6)
• Julius HAUSER: INTERNACIAJ RILATOJ: Pinta renkontiĝo (2015/8-9, p. 9)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Plue dekstren (2015/02, p. 10)
• Lenke SZáSZ: OPINIO: Rumanio post 25 jaroj (2015/02, p. 8)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Sendependiĝo - ĉu senbaza? (2015/04, p. 8)
• Franz-Georg RöSSLER: OPINIO: Simpla kalkulo (2015/8-9, p. 10)
• Julius HAUSER: DIPLOMATIO: Speciale nomumita (2015/05, p. 9)
• Walter KLAG: RIFUĜANTOJ: Supo, panoj kaj bananoj (2015/10, p. 7)
• Bardhyl SELIMI: BALKANIO: Ŝtato ankoraŭ ne stabila (2015/07, p. 8)
• Julius HAUSER: INTERNACIAJ RILATOJ: Temoj traktataj (2015/07, p. 9)
• István ERTL: LUKSEMBURGIO: Trifoja neado (2015/07, p. 10)
• Jomo IPFELKOFER: SINDIKATOJ: Unu laborejo - unu tarifkontrakto (2015/07, p. 11)

Rakontoj

• Julian MODEST: Budapeŝta aŭtuno (2015/06, p. 24)
• Laure PATAS D'ILLIERS: Kiel la aliaj (2015/8-9, p. 34)

Scienco

• Roberto PIGRO: MATEMATIKO: 3-14-15: la jarcenta pi-tago estis celebrita (2015/07, p. 18)
• Walter KLAG: OPINIO: Alia kalendaro eblas (2015/04, p. 18)
• Roberto PIGRO: LIBROJ: Cifereca eldono komprenigas nur onon (2015/02, p. 22)
• Roberto PIGRO: ESTINGIĜO: Ĉu la homojn trafos la fino de la dinosaŭroj? (2015/12, p. 18)
• Roberto PIGRO: KLIMATŜANĜIĜO: Ĉu la vera kialo de la romia falo? (2015/10, p. 25)
• Alberto GARCíA FUMERO: KUBO: Denaskaj aidoso kaj sifiliso neniigitaj (2015/11, p. 21)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Ekstremaj veter-fenomenoj obliĝas (2015/07, p. 20)
• Roberto PIGRO: USONO: Estingi fajron per sonoj (2015/06, p. 13)
• Roberto PIGRO: ITALIO: Festanta la revenon de Astrosamantha (2015/8-9, p. 15)
• Paulo Sérgio VIANA: TEKNOLOGIO: Finfine en orbito brazil-ĉina satelito (2015/04, p. 17)
• YAZAKI Yoko: JAPANIO: Fukuŝima kvar jarojn post la granda tertremo (2015/03, p. 17)
• Walter KLAG: MAMUTOJ: Glaciaj mumioj sorĉas Aŭstrion (2015/02, p. 20)
• Roberto PIGRO: RADIOAKTIVECO: La akcidento de Ĉernobilo 30 jarojn poste (2015/8-9, p. 18)
• Alberto GARCíA FUMERO: KUBO: La jaro de novaj vakcinoj (2015/02, p. 23)
• Paulo Sérgio VIANA: POLUADO: Malpura aero damaĝas infanan cerbon (2015/06, p. 14)
• Paulo Sérgio VIANA: BIOETIKO: Mortoturismo en Eŭropo kreskas (2015/02, p. 24)
• Jens SPILLNER: BRITIO: Nova fakejo vid-al-vide de renoma eldonejo (2015/8-9, p. 20)
• Paulo Sérgio VIANA: MEDICINO: Nova io pri skizofrenio (2015/05, p. 19)
• Roberto PIGRO: SUKERA DIABETO: Noviga apliko je dispono de kuracistoj kaj pacientoj (2015/01, p. 15)
• Roberto PIGRO: KURIOZAĴOJ: Pluveraj veroj (2015/11, p. 22)
• Simone ZOPPELLARO: MATEMATIKO: Prestiĝa medalo al virino el Irano (2015/01, p. 17)
• Roberto PIGRO: FIZIKO: Ŝtonĵeto sen cenzuro (2015/12, p. 16)
• Roberto PIGRO: EKSPERIMENTO: Ulo dormanta salajron ja kaptas (2015/03, p. 20)
• Paulo Sérgio VIANA: AKTUALECO: Virinoj abortigas, nombroj pensigas (2015/12, p. 19)

Spirita vivo

• Franz-Georg RÖSSLER: OPINIO: Ankaŭ per armiloj (2015/05, p. 18)
• Bardhyl SELIMI: ALBANIO: Batalo kontraŭ la malriĉeco (2015/07, p. 16)
• Hussain AL-AMILY: OPINIO: Islama ekonomio: ĉu modelo por hodiaŭ? (2015/03, p. 23)
• Franz-Georg RÖSSLER: OPINIO: Jesuo fuĝas en Egiption, kiel ankaŭ aliaj nun fuĝas (2015/12, p. 26)
• ISIKAWA Takasi: JAPANIO: Sekretaj kristanoj, ĉu veraj kristanoj? (2015/03, p. 21)

Turismo

• Konrad REY: SVISLANDO: Alpa kabano Albert Heim (2015/06, p. 20)
• Roland ROTSAERT: MONDMILITO: Du novaj muzeoj en Belgio (2015/03, p. 14)
• SALIKO: ŜIPVETURO: Krozi laŭ la norvega marbordo (2015/11, p. 18)
• Roberto PIGRO: ITALIO: La Loreta Vojo: Laŭ la spuroj de antikvaj pilgrimantoj (2015/06, p. 15)
• Julius HAUSER: SLOVAKIO: Moderna banloko (2015/01, p. 20)
• Walter KLAG: AŬSTRIO: Nova ĉefstacidomo en Vieno (2015/04, p. 24)
• Franz-Georg RöSSLER: GERMANIO: Palatinata rokolando (2015/8-9, p. 26)
• LAST: LITOVIO: Regnestra Palaco en Vilniuso (2015/12, p. 24)
• Albisturo KVINKE: IRLANDO: Rondvojaĝi trajne (2015/8-9, p. 22)
• HOIKSO: ĈINIO: Vizito al Zaozhuang (2015/05, p. 14)

Fiks'dat'a'j mon'depon'o'j

La rent'o de la fiks'dat'a'j mon'depon'o'j ĉe Flandr'a Esperant'o-Lig'o, popular'e nom'at'a'j „verd'a'j kont'o'j”, ek'de la 1a de maj'o 2015 est'os 0,6 %. Pli da inform'o'j pri tiu'j depon'o'j trov'iĝ'as en la ret'paĝ'o www.esperant'o.be/fel/fi'n/verdakon.php.

Rond'vojaĝ'i trajn'e

Antaŭ ne'long'e mi leg'is roman'o'n de la german'a verk'ist'o Sten Nadolny. Ĝi'a titol'o est'as Netzkarte, kio signif'as „tut'ret'a bilet'o”. La roman'o tem'as pri rond'vojaĝ'o, kiu'n far'is jun'a vir'o tra la tut'a fer'voj'a sistem'o de Germanio. Sur'voj'e li pli bon'e kon'at'iĝ'as kun si'a land'o kaj renkont'as divers'a'j'n person'o'j'n – precip'e jun'a'j'n vir'in'o'j'n, kiu'j'n li cel'as.

Ĉar mi est'as ne plu jun'a, sed feliĉ'e edz'iĝ'int'a vir'o kun plen'kresk'int'a famili'o, mi ne serĉ'as jun'a'j'n, nek eĉ mal'pli jun'a'j'n vir'in'o'j'n. Tamen post fin'leg'ad'o de la libr'o de Nadolny mi decid'is, ke est'us interes'e far'i rond'vojaĝ'o'n tra la fer'voj'a ret'o de Irlando – la land'o, en kiu mi loĝ'as. Kvankam mi sufiĉ'e vojaĝ'is dum mi'a viv'o, mi konstat'is, ke est'as region'o'j de la Verd'a Insul'o, kiu'j'n mi neniam vizit'is, do ili est'as al mi tut'e ne'kon'at'a'j. Mi'a edz'in'o jam kon'as preskaŭ ĉiu'j'n part'o'j'n de Irlando, ĉar ŝi plur'foj'e part'o'pren'is arkeologi'a'j'n, geologi'a'j'n kaj turism'a'j'n ekskurs'o'j'n en la plej for'a'j distrikt'o'j. Mi ne part'o'pren'is, ĉar mi'a'j interes'o'j est'as mal'pli scienc'a'j kaj mi mal'ŝat'as grup'a'n turism'o'n.

Tamen rond'vojaĝ'o tra la tut'a fer'voj'a ret'o ŝajn'is al mi al'log'a ide'o. Do mi decid'is imit'i la ĉef'rol'ul'o'n de la menci'it'a roman'o, aĉet'ant'e tut'ret'a'n bilet'o'n por vetur'i ne tra Germanio, sed tra Irlando. Mi mal'kovr'is, ke tio est'as mal'pli facil'a ol en la hejm'land'o de Nadolny. Tut'e simil'a bilet'o ne est'as aĉet'ebl'a ĉe la irlanda fer'voj'a instanc'o, sed iom mal'pli komplik'a afer'o est'as la tiel nom'at'a esplor'bilet'o, kiu ebl'ig'as, ke oni vetur'u al grand'a part'o de la insul'o, kvankam kelk'a'j region'o'j est'as apenaŭ ating'ebl'a'j sen aŭt'o.

Unu'a etap'o: Monastarevin – Dublino

La komenc'o de mi'a rond'vojaĝ'o ne ŝajn'is tre promes'plen'a. Mi decid'is ek'i en la urb'o Monasterevin (gael'e: Mainistir Eimhin, „monaĥ'ej'o de la sankt'ul'o Evin”) en la graf'land'o Kildare (Cill Dara). Ĝi situ'as je 23 km de Dublino sur la ŝose'o R445 kaj est'as ne special'e interes'a sed agrabl'a urb'et'o sur la bord'o'j de la river'o Barrow kaj de la Grand'a Kanal'o. Pro la nombr'o da pont'o'j sur ĝi'a'j akv'o'voj'o'j, Monasterevin est'as iom pretend'em'e kon'at'a kiel „Venecio de Irlando”. Ĝi'a staci'dom'o datum'as de la jar'o 1847, kiam la urb'o est'is fer'voj'e lig'it'a al la ĉef'urb'o. Sed en la 20a jar'cent'o, kiam la tut'a fer'voj'a ret'o est'is drast'e redukt'it'a, ĝi ferm'iĝ'is. Dum la mal'long'a prosper'a period'o post la al'iĝ'o de Irlando al Eŭrop'a Komun'um'o (nun EU), la staci'dom'o est'is re'konstru'it'a kaj re'mal'ferm'it'a, ebl'ig'ant'e pendol'vetur'ad'o'n inter Monasterevin kaj Dublin al labor'ant'o'j en la ĉef'urb'o.

Bedaŭr'ind'e mal'mult'a'j trajn'o'j halt'as en Monasterevin. Mi intenc'is tie komenc'i mi'a'n vojaĝ'o'n iu'n somer'a'n dimanĉ'o'n, sed dimanĉ'e ne ebl'as. Pro tio mi dev'is vetur'i lund'e al Dublino kaj ek'i tie.

La hodiaŭ'a Irlando ne est'as ideal'a land'o por fer'voj'a turism'o. En la 19a jar'cent'o, kiam la land'o est'is reg'at'a de la brit'a reĝ'in'o Viktoria, est'is konstru'it'a ret'a sistem'o, kiu ampleks'is la tut'a'n insul'o'n. Nun est'as nur magr'a skelet'o de tiu fer'voj'a ret'o, kaj grand'a'j part'o'j de la insul'o ne est'as fer'voj'e ating'ebl'a'j. En la nord-okcident'a graf'land'o Donegal tut'e mank'as fer'voj'o. Do sen aŭt'o oni apenaŭ pov'as turism'i tie'n aŭ tie'n.

Du'a etap'o: Baile Atha Cliath (Dublino) – Belfast'o

La post'a'n lund'o'n mi vetur'is per la unu'a maten'a trajn'o al Heuston, la ĉef'a dublina staci'dom'o por vojaĝ'i sud'e'n kaj okcident'e'n. Ĝi est'as impon'a dom'o, konstru'it'a en la jar'o 1846. Por el'ir'i al la kaj'o, pasaĝer'o'j nun dev'as en'met'i si'a'n bilet'o'n en maŝin'o'n, kiu mal'ferm'as la el'ir'a'n du'on'pord'o'n. Tiu'j maŝin'o'j bon'e funkci'as en Connolly, la centr'a dublina staci'dom'o, sed plej oft'e fer'voj'a dung'it'o dev'as mal'ferm'i la el'ir'ej'o'n, kaj star'i apud la maŝin'o, kontrol'ant'e la bilet'o'j'n. Do la cel'o anstataŭ'i la staci'dom'a'n dung'it'o'n per aŭtomat'o ne pov'as est'i tut'e plen'um'at'a.

Hodiaŭ ĉiu'j entrepren'o'j, instanc'o'j kaj aŭtoritat'o'j en Irlando (kiu est'is long'e post'rest'ant'a kompar'e kun ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j) decid'is, kiam ebl'e, mal'dung'i si'a'j'n labor'ul'o'j'n kaj instal'i aŭtomat'a'j'n maŝin'o'j'n. Kompren'ebl'e tiu ŝanĝ'o eĉ pli kresk'ig'as la nombr'o'n da sen'labor'ul'o'j kaj komplik'as la viv'o'n de la publik'o, kiu oft'e ne kapabl'as funkci'ig'i la maŝin'o'j'n kaj vol'as (kiel antaŭ'e) trakt'i person'e viv'ant'a'j'n hom'o'j'n.

Ĉi-foj'e la sistem'o funkci'is en Heuston, kaj mi pov'is el'ir'i kaj regal'i mi'n per kaf'o en unu el la staci'dom'a'j kaf'ej'o'j. Post'e mi necesumis. Laŭ mi'a spert'o la neces'ej'o'j en Heuston, kvankam ne special'e al'log'a'j kaj cert'e ne luks'a'j, est'as toler'ebl'a'j aŭ almenaŭ ne pli mal'bon'a'j ol en ali'a'j lok'o'j en Irlando. Kompren'ebl'e pri la in'a'j neces'ej'o'j mi sci'as neni'o'n. El'ir'ant'e el la neces'ej'o, mi aŭd'is konversaci'o'n inter du uson'an'in'o'j, kiu'j evident'e ankaŭ ĵus est'is klient'o'j de la lok'o (ne nom'at'a „neces'ej'o” en la uson'angl'a, sed powder room, „pudr'o'ĉambr'o” aŭ rest room, „ĉambr'o de ripoz'o”). Unu el la uson'an'in'o'j koment'is: „Tio est'as la last'a foj'o, kiam mi intenc'as vizit'i tri'a'mond'a'n land'o'n!”

La re'ag'o de tiu'j uson'an'in'o'j (supoz'ebl'e turist'in'o'j) memor'ig'as mi'n pri ali'a turist'o el Uson'o, kiu vol'is vizit'i la neces'ej'o'n, sed dev'is hezit'i pro la fakt'o, ke oft'e tiu'j lok'o'j est'as indik'it'a'j en la irlanda lingv'o: Fir (vir'o'j), kaj Mna (vir'in'o'j). La uson'an'o est'is inteligent'a vir'o kaj rezon'is: La logik'o de irland'an'o'j est'as mal'sam'a je tiu de ali'a'j popol'o'j. Do pro la fakt'o ke la vort'o Mna simil'as la angl'a'n Men (vir'o'j), kaj Fir komenc'iĝ'as per la liter'o F de Femal'a, kaj ĉar la irland'an'o kutim'e invers'ig'as ĉio'n, Fir dev'as signif'i „Vir'o'j”, kaj Mna cert'e signif'as „Vir'in'o'j”. Tiel rezon'ant'e, la uson'an'o sukces'is trov'i sen embaras'o la ĝust'a'n neces'ej'o'n.

Tri'a etap'o: Belfast'o – Derry

De la staci'dom'o Connolly (kie la el'ir'maŝin'o'j funkci'as), mi en'ir'is la nord-irland'an trajn'o'n. Iom nord'e de Dublino la fer'voj'a'j rel'o'j trans'pas'as mal'larĝ'a'n dig'voj'o'n, kiu lig'as ambaŭ bord'o'j'n de mar'a golf'o, preskaŭ don'ant'e la impres'o'n, ke la trajn'o vetur'as tra la akv'o. Ni ating'is Belfast'o'n sen problem'o, ĉar la atenc'o'j, kiu'j oft'e est'is spert'at'a'j dum la antaŭ'a teror'ism'a period'o, ne plu okaz'as (aŭ almenaŭ preskaŭ neniam). Kvankam ambaŭ nord-irlandaj komun'um'o'j – respublik'ist'a kaj uni'ist'a aŭ katolik'a kaj protest'ant'a – ne reciprok'e am'as si'n, la politik'ist'o'j de ambaŭ frakci'o'j sukces'is kun'labor'i kaj pli-mal'pli akord'iĝ'i. Belfast'o special'e ne plaĉ'as al mi, sed ties magazen'o'j kaj restoraci'o'j est'as bon'a'j kaj mal'pli kost'a'j ol en Dublino. Krom'e la ekspozici'o pri la mal'bon'ŝanc'a vapor'ŝip'o „Titanic” (kiu est'is konstru'it'a en Belfast'o) est'as interes'a. Pli'e, la botanik'a ĝarden'o est'as bel'a, kvankam mi prefer'as la dublin'an. Do mi rest'is dum du nokt'o'j en la nord'a ĉef'urb'o.

Kvar'a etap'o: Derry – Donegal

La fer'voj'a vojaĝ'o laŭ la nord-orient'a mar'bord'o de Nord'a Irlando est'as tre bel'a, kaj valor'as vizit'o'n. La urb'o Derry (gael'e Doire), nom'at'a de la uni'ist'o'j Londonderry, est'as histoririĉa urb'o, ĉirkaŭ'at'a de mez'epok'a'j mur'o'j. Bedaŭr'ind'e ŝajn'as, ke ankoraŭ reg'as sekt'ec'a suspekt'em'o kaj mal'am'o inter ambaŭ komun'um'o'j de loĝ'ant'o'j. Esper'ebl'e tiu situaci'o iom post iom pli'bon'iĝ'os.

La vizit'o al Derry plaĉ'is al mi, sed post'e mi re'foj'e renkont'is problem'o'j'n, kiam mi vol'is daŭr'ig'i mi'a'n rond'vojaĝ'o'n. De Derry en Nord'a Irlando al Donegal en la respublik'o Irlando, kiu'n la nord-irland'an'o'j (fakt'e la plej nord'a part'o de la insul'o!) nom'as „Sud'a Irlando”, ne est'as fer'voj'a konekt'o, ĉar Derry est'as la last'a trajn'a halt'ej'o de la nord-irlanda fer'voj'a ret'o. Tre mal'volont'e, do, mi dev'is far'i la vetur'ad'o'n inter Derry kaj Donegal per bus'o – komplik'a, ted'a kaj long'a vojaĝ'o. Mi konstat'is, ke Donegal (gael'e: Dú na nGall) est'as tip'a irlanda provinc'a urb'o, sekv'e ne special'e interes'a aŭ unik'a, kvankam ne mal'agrabl'a. Tamen la kamp'ar'a pejzaĝ'o de la graf'land'o Donegal hav'as apart'a'n sovaĝ'a'n bel'ec'o'n. Fakt'e ĝi est'as unu el la plej bel'a'j part'o'j de la insul'o.

Mi'a'j vojaĝ'a'j problem'o'j ne ĉes'is en Donegal. La nord-okcident'a angul'o de Irlando est'as la plej mal'riĉ'a, neglekt'at'a kaj for'a region'o de la respublik'o. Tio est'as ne'klar'ig'ebl'a, ĉar oni pens'us, ke tiom impon'a distrikt'o al'log'as mult'eg'e da turist'o'j, en'land'a'j kaj ekster'land'a'j, kaj hav'as promes'plen'a'j'n ekonomi'a'j'n perspektiv'o'j'n. Ŝajn'e ek'de la fond'iĝ'o de respublik'o Irlando, la altern'ant'a'j reg'ist'ar'o'j preskaŭ forges'is, ke ĝi ekzist'as. Donegal, kaj la tut'a okcident'a kaj sud-okcident'a region'o de Irlando, est'as histori'e gael'e parol'ant'a zon'o. (La sol'a ver'e gael'a distrikt'o en orient'a Irlando est'as la et'a lok'o Rathcairn, nord-okcident'e de Dublino.)

Kvin'a etap'o: Sligo (Sligeach) – Galivo – Limerik'o

En Sligo re'komenc'iĝ'as la fer'voj'a lini'o. Post mal'long'a rest'ad'o en Sligo, ali'a tip'e irlanda kamp'ar'a urb'o, mi en'trajn'iĝ'is kaj vojaĝ'is ĝis Galivo (angl'e: Galway, gael'a: Gaillimh). Galivo est'as tre interes'a urb'o, oficial'e la ĉef'urb'o de Gaelio. Pro la universitat'o kaj pro ĝi'a'j mult'a'j al'log'aĵ'o'j (inkluziv'e de la proksim'a'j Ar'an-insul'o'j) ĝi hav'as tre jun'a'n loĝ'ant'ar'o'n kaj est'as vizit'at'a de mult'a'j turist'o'j. Ankaŭ Limerik'o merit'as vizit'o'n pro si'a impon'a situ'o apud la grand'a river'o Shannon kaj ĝi'a kastel'o.

Fin'a etap'o: Limerik'o – Dublino

Bedaŭr'ind'e en tiu okaz'o mi ne hav'is temp'o'n por ir'i al kelk'a'j ali'a'j tre interes'a'j urb'o'j, nom'e Cork (gael'e: Corcaigh), Waterford (gael'e: Port Láirge) kaj Wexford (gael'e: Loch Garman). Ebl'e en ali'a okaz'o mi pov'us daŭr'ig'i mi'a'n rond'vojaĝ'o'n. En ĉi tiu etap'o mi renkont'is plur'a'j'n fascin'a'j'n kun'pasaĝer'o'j'n, kiu'j inkluziv'is simpati'a'n kimr'a'lingv'a'n par'o'n (Kimri'o est'as princ'land'o en okcident'a Briti'o), R.O. – fi'fam'a'n, sed surpriz'e afabl'a'n kaj inteligent'a'n respublik'ist'a'n aktiv'ul'o'n kaj ĉarm'a'j'n turist'o'j'n el divers'a'j land'o'j.

Ven'ont'somer'e mi ver'ŝajn'e re'e aĉet'os esplor'bilet'o'n kaj vetur'os al urb'o'j kaj region'o'j, kiu'j'n mi ĉi-foj'e ne sukces'is vizit'i.

Not'o de la ĉef'redaktor'o: la debat'o pri neces'ej'o-nom'o'j memor'ig'is mi'n pri mal'varm'eg'a, januar'o-maten'o en Nov-Jork'o, apud la river'o, kiam mi serĉ'is publik'a'n neces'ej'o'n. Mi preter'pas'is, kun kresk'ant'a urĝ'o, divers'a'j'n t.n. komfort-staci'o'j'n (uson'e: comfort station), ĝis fal'is la groŝ'o kaj mi konstat'is, ke ĝust'e tia'n komfort'o'n mi bezon'is. Ĉu komun'a'j lingv'o'j, la uson'a kaj la angl'a? Ba!

Alp'a kaban'o Albert Heim

La kaban'o Albert Heim trov'iĝ'as je alt'ec'o de 2543 m ĉe la pied'o de la mont'o'pint'o Galenstock (3586 m) en la svis'a'j Alp'o'j. Ĉirkaŭ'it'a de la mont'ar'o kaj dron'int'a en la silent'o de natur'o, ĝi dispon'ig'as loĝ'ebl'ec'o'n por 80 person'o'j, hejm'ec'a'n manĝ'o'ĉambr'o'n, hel'a'j'n kaj am'o'plen'e aranĝ'it'a'j'n dorm'ej'o'j'n. La alp'a kaban'o est'as bon'e proviz'at'a kaj taŭg'as por famili'o'j kun infan'o'j. Ĝi bel'e situ'as sur rok'blok'eg'o kaj bon'e vid'ebl'as de mal'proksim'e.

La situ'o konven'as al famili'o'j ĉef'e pro la fakt'o, ke la voj'o de Tiefenbach ĝis la alp'a kaban'o est'as tre facil'a kaj pied'ir'ebl'a en ĉirkaŭ 1 hor'o kaj du'on'o. Post la al'ven'o tie'n ebl'as aŭ rest'ad'i en la ĉirkaŭ'aĵ'o, aŭ far'i mal'long'a'n pied'ekskurs'o'n al mont'o'pint'o Schafberg (proksim'um'a daŭr'o: 30 minut'o'j). Schafberg propon'as bel'eg'a'n panoram'o'n al la Urseren-val'o kaj al la ski'teren'o'j ĉe Nätschen-Gütsch, Gemsstock kaj Winterhorn.

La apud'a ĉirkaŭ'aĵ'o inklin'ig'as al rest'ad'o. Oni bezon'as pied'e proksim'um'e 30 minut'o'j'n de la kaban'o ĝis la glaĉerolango de Tiefengletscher. Mal'supr'e de la kaban'o la infan'o'j kun'e kun la ge'patr'o'j pov'as sen'problem'e rest'ad'i kaj lud'i.

Pied'marŝ'ad'o

La mir'ind'e bel'a ĉirkaŭ'aĵ'o de la alp'a kaban'o Albert Heim ebl'ig'as pied'ekskurs'o'j'n ankaŭ al ali'a'j mont'o'pint'o'j. El ili sen'dub'e el'star'as la supr'e'n'ir'o al mont'o'pint'o Galenstock. Sur ĝi la migr'ant'o'j ĝu'as ne'forges'ebl'a'n tra'viv'aĵ'o'n mez'e de spir-re'ten'a pejzaĝ'o.

Apart'e bel'eg'a promen'ad'o kun vid'o al la Urseren-val'o ebl'as laŭ la alt'mont'ar'a voj'o de Urseren, kiu konduk'as de la alp'a kaban'o al Andermatt. La marŝ'ad'o tie'n daŭr'as proksim'um'e 6 hor'o'j'n.

Ali'a'j, pli mal'long'a'j promen'ad'o'j konduk'as de la alp'a kaban'o tra Saasegg kaj Tätsch al Tiefenbach (en ĉirkaŭ 2 hor'o'j kaj du'on'o) kaj preter Saasegg kaj Realp-arb'ar'o mal'supr'e'n al Realp (en 2 hor'o'j).

La ĉirkaŭ'aĵ'o de la alp'a kaban'o dispon'ig'as mult'nombr'a'j'n bon'eg'a'j'n ebl'o'j'n por grimp'ad'o en ĉiu'j grad'o'j de mal'facil'ec'o. La grimp'ad-itiner'o'j ĉe Gletschorn, Graue Wand kaj Winterstock ating'ebl'as pied'e de la kaban'o en proksim'um'e unu hor'o.

Situ'o

Al la alp'a kaban'o Albert Heim ebl'as al'vetur'i aŭ per poŝt'aŭtobus'o el Andermatt en direkt'o al la Furka-mont'pas'ej'o ĝis Tiefenbach, aŭ per person-aŭt'o ĝis la nov'a park'ej'o iom super la hotel'o Tiefenbach (2160 m) (www.hotel-tiefenbach.ch). De tie oni ating'as la alp'a'n kaban'o'n per agrabl'a marŝ'ad'o laŭ bon'e mark'it'a promen'voj'o dum ĉirkaŭ 90 minut'o'j.

Ret'o: www.albertheimhuette.ch

La Loreta Voj'o: Laŭ la spur'o'j de antikv'a'j pilgrim'ant'o'j

Pilgrim'i pied'e, per bicikl'o aŭ – por tiu'j, kiu'j dezir'as al'proksim'iĝ'o'n des pli tradici'a'n kaj al'log'a'n – eĉ per ĉeval'o: oni far'u liber'e si'a'n elekt'o'n antaŭ ol ek'ir'i la tiel nom'at'a'n Loretan Voj'o'n. Situ'ant'a en la centr'a Italio, ĝi est'as riĉ'a je preĝ'ej'o'j kaj ali'a'j bel'aĵ'o'j, kaj spit'e al la pas'o de mult'a'j jar'cent'o'j, ankoraŭ kun'lig'as Asiz'o'n, la urb'et'o'n de Sankt'a Francisko, kaj Loreton, vilaĝ'o'n en la provinc'o de Ankono.

Grand'a est'as la nombr'o de la et'a'j pitoresk'a'j komun'um'o'j, kiu'j'n oni pov'as „tuŝ'i” laŭ'long'e de itiner'o long'a en'tut'e 150 km. Oni pov'as el'uz'i tiu'j'n vilaĝ'o'j'n por medit'a halt'o, por etap'o ripoz'ig'a ankaŭ por la eventual'a'j ĉeval'o'j, aŭ – kial ne? – por simpl'e ĝu'i la mont'et'a'n pejzaĝ'o'n de la centr'a-ital'a teritori'o, jen'e pri'skrib'it'a en Esperant'a el'send'o de Radi'o Romo, okaz'int'a la 23an de novembr'o 1940. Pro si'a unik'a stil'o, ĝi ver'e merit'as re'viv'iĝ'i sur ni'a'j paĝ'o'j.

„Italio, la kor'o de la krist'an'ism'o kaj patr'uj'o de sankt'ul'o'j, hav'as la privilegi'o'n posed'i grand'eg'a'n nombr'o'n da sankt'ej'o'j. El ili, grand'a'j kaj mal'grand'a'j, iu'j est'as en la unu'a rang'o pro si'a lum'a karakter'o, kiu disting'iĝ'as de la ĉirkaŭ'a profan'a medi'o, aŭ pro la inter'rilat'o pli-mal'pli intim'a kun la natur'o. Monument'o'j de kred'o – de histori'o kaj de art'o, en kiu'j la super'natur'a inter'ven'o est'as kun'lig'it'a kun la hom'a element'o – est'as kvazaŭ ĉirkaŭ'verŝ'it'a'j je mister'a fluid'o, el'radi'ant'a el ili, plen'a de rav'o kaj mistik'a poezi'o religi'a.”

Las'u vi'n al'log'i de la cert'ig'o, ke preskaŭ neni'o en la region'o ŝanĝ'iĝ'is, kaj vizit'u la lok'o'j'n tiel fascin'e pri'skrib'it'a'j'n, mez'e de la pas'int'a jar'cent'o! Ĉu vi vol'as ir'i kiel la mez'epok'a'j pilgrim'ant'o'j sur ĉeval'o? Tio nun ebl'as. Unu'a ĉeval-pilgrim'o, kutim'a ag'ad'o en la pas'int'a'j jar'cent'o'j, sed long'e ne praktik'at'a, last'a'temp'e est'is re'organiz'it'a en la Loreta Voj'o. Ĉi-last'a est'as strat'o, kiu ek'de la Mez'epok'o kun'ig'as Asiz'o'n („En la lum'a bril'o de la umbri'a pejzaĝ'o, Asiz'o konserv'as ne'ŝanĝ'it'a en la jar'cent'o'j la dolĉ'a'n poezi'o'n de la francisk'an'a epope'o. Mal'mult'a'j lok'o'j kapabl'as vek'i tiel riĉ'a'j'n trezor'o'j'n de sent'o'j, kiel ĉi tiu mal'grand'a urb'o de pac'o kaj sonĝ'o, sol'ec'a kaj silent'a, tra'penetr'it'a de spiritualism'o kaj de mistik'a poezi'o, dolĉ'e log'a”, oni radi'e dis'send'is en Esperant'o el Italio al la tut'a mond'o) kun Loreto, sid'ej'o si'a'vic'e de unu el la plej fam'a'j sankt'ej'o'j de Maria, la patr'in'o de Jesuo.

Ambaŭ region'o'j – Umbri'o kaj Marki'o – si'n organiz'as ĉiam pli bon'e per'e de turism'a'j projekt'o'j, kun'lig'it'a'j kun la kred'o.

Asiz'o

Oni komenc'u la itiner'o'n de Asiz'o. Kio'n pen'valor'as vid'i tie? Ni tuj agord'iĝ'u laŭ la esperant'lingv'a frekvenc'o de Radi'o Romo (1940).

„En la eben'o sub Asiz'o kuŝ'as la Sankt'ej'o de Santa Maria degli Angel'i, bel'a kaj grand'a preĝ'ej'o, konstru'it'a laŭ desegn'o'j de Vignola. Ĝi est'as sam'temp'e Sankt'ej'o omaĝ'e al Maria kaj al Sankt'a Francisko kaj kie ĉio ankoraŭ parol'as pri la Seraf'ul'o, la sankt'ul'o de la mistik'o intens'e ag'em'a kaj asket'o de la plej pez'a'j humil'ig'o'j, kiu ali'ig'is si'a'n ekzist'o'n al kant'o de ĝoj'o. La Sankt'ej'o est'as tre ador'at'a, ĉar Sankt'a Francisko mort'is ĝust'e en tiu lok'o, kie li est'is vid'int'a la vizi'o'n pri la Sinjor'o. La mal'grand'a Preĝ'ej'et'o de Santa Maria degli Angel'i, tiom kar'a al la kor'o de la Sankt'ul'o, est'as nun sub la kupol'o de la vast'a templ'o.



Grand'a est'is la am'o de la Sankt'ul'o al tiu si'a preĝ'ej'et'o, Porziuncola, apud kiu flor'is la komenc'o'j de li'a fervor'a apostol'ad'o kaj bat'ad'as por ĉiam nov'a viv'o de tiom da dolĉ'a'j francisk'an'a'j memor'aĵ'o'j. El tiu sen'ornam'a kapel'et'o, kiu ankaŭ nun konserv'as si'a'n tut'a'n primitiv'a'n aspekt'o'n de sever'a mal'riĉ'ec'o, Francisko el Asiz'o dis'send'is en la mond'o'n kaj en la jar'cent'o'j'n si'a'n orden'o'n. La et'a preĝ'lok'o trov'iĝ'as nun en la centr'o de la Sankt'ej'o. Ĝi est'as krud'a kaj tre simpl'a ort'angul'a konstru'aĵ'o el blank'a ŝton'o, al kiu est'as al'don'it'a, sur la fronton'o, gotik'stil'a tabernakl'o. La supr'a part'o est'as dekor'it'a per fresk'o de Overbeck, dum sur la flank'o est'as konserv'it'a'j rest'aĵ'o'j de fresk'o el la 15a jar'cent'o. La intern'o, je ogiv'a volb'o, est'as tut'e nigr'ig'it'a de la fum'o kiel la tabul'pentr'aĵ'o de 1293, star'ant'a super la altar'o. Tie est'as ankaŭ la kapel'o de la ‚Trans'ir'o’, kie la Sankt'ul'o ‚kun la brak'o'j, kruc'it'a'j je la agoni'o’ fin'as si'a'n ter'a'n viv'o'n, glor'ant'e Di'o'n.”

Loreto

La fin'a lok'o de la propon'it'a itiner'o est'as Loreto, kon'at'a pro la Bazilik'o de Sankt'a Dom'o, kie est'as gard'at'a la dom'o de la Sankt'a Virg'ul'in'o (Maria), mister'e trans'lok'it'a laŭ'kred'e en 1294 el Nazareto. Se oni hav'as amik'in'o'n kun la nom'o Loredana, oni sci'u, ke ĝi rilat'as ĝust'e al devot'ec'o pri la Madon'o de Loreto. Ni klopod'u, dum la leg'ad'o, re'aŭskult'i per ni'a'j orel'o'j la jam menci'it'a'n el'send'o'n, pret'ig'it'a'n por esperant'ist'o'j tut'mond'e.

„Loreto est'as la perl'o de la sankt'ej'o'j de Maria, fam'a en la tut'a krist'an'a mond'o pro la konserv'ad'o de la Sankt'a Dom'o de Nazareto. Pi'a tradici'o dir'as, ke ĝi efektiv'e est'as la dom'et'o, loĝ'it'a de Maria en Nazareto, kie ŝi est'is salut'at'a de Anĝel'o Gabrielo en la Anunciaci'o. Dum la nokt'o inter la 9a kaj la 10a de maj'o 1291 okaz'is la mirakl'a trans'lok'iĝ'o de la dom'et'o de Nazareto ĝis Tersatto apud Fi'um'e; de tie la 10an de decembr'o 1294 la dom'et'o est'is transport'it'a per la sam'a mirakl'o, en lok'o'n apud Recanati, ĉirkaŭ'it'a'n de arb'o'j; kaj post kelk'a'j monat'o'j en lok'o'n apud la supr'o de la mont'et'o kaj fin'e cent'o'n da metr'o'j mal'proksim'e de la supr'o. Oni neniam pov'is klar'ig'i la mister'a'j'n trans'lok'iĝ'o'j'n ali'e ol per super'natur'a inter'ven'o. Ĉirkaŭ la Sankt'a Dom'o por anstataŭ'ig'i la humil'a'n origin'a'n preĝ'ej'et'o'n ek'est'is majest'a templ'o, en kiu, per mon'ofer'o'j de popol'o, de princ'o'j kaj de pap'o'j, est'as amas'ig'it'a'j glor'a'j art'o'trezor'o'j. En la konstru'ad'o de la gigant'a bazilik'o labor'is art'ist'o'j kiel Bramante, Sangallo, Sansovino. La intern'o de la bazilik'o est'as tre riĉ'a je art'a'j verk'o'j, statu'o'j, bronz'aĵ'o'j, portal'o'j, bel'eg'a'j ornat'o'j. Grand'a'n interes'o'n el'vok'as la fresk'o'j de Melozzo da Forlì, de Luca Signorelli, de Pomarancio. Tre riĉ'a est'as la trezor'ej'o, kvankam part'e rab'it'a de franc'o'j en 1797. Plur'a'j milion'o'j est'as la pi'ul'o'j, kiu'j ir'is pilgrim'e al Loreto. Inter ili kvin'dek pap'o'j kaj mult'a'j sankt'ul'o'j, inter kiu'j Sankt'a Lu'ig'i, Sankt'a Francisko, Sankt'a Carlo Borromeo, Sankt'a Ignazio, Sankt'a Alfons'o de Liguori.”

Pilgrim'ant'o'j bon'ven'a'j

Kresk'as la religi'a turism'o en tiu are'o. Al Loreto ven'as ankaŭ vizit'ant'o'j lig'e kun medi'a'j, sport'a'j, kultur'a'j kaj ali'a'j okaz'aĵ'o'j. Ne tem'as ceter'e pri nov'aĵ'o last'a'temp'a. Io simil'a dev'is okaz'i jam antaŭ 74 jar'o'j, kiam la Esperant'a radi'o-voĉ'o dir'is, ke „ĉiu'j ĉi sankt'ej'o'j est'as potenc'a al'vok'o ne nur por la kred'ant'o, sed ankaŭ por ĉiu ajn, kiu de la religi'o ŝat'as nur la valor'o'n moral'a'n kaj estetik'a'n, kaj por ĉiu am'ant'o de natur'a'j bel'aĵ'o'j kaj mistik'a en'pens'iĝ'o”. Do kred'ant'o'j kaj ne'kred'ant'o'j liber'e renkont'iĝ'u en la Loreta Voj'o, kiu, desegn'it'a de etrusk'o'j kaj post'e de romi'an'o'j, kaj kiel dir'it'e plen'a de plur'spec'a'j al'log'aĵ'o'j, atend'as kun etend'it'a'j brak'o'j ĉiu'j'n hom'o'j'n, kiu'j serĉ'as lok'o'n por forges'i la metropol'a'n kaos'o'n kaj streĉ'o'n, al kiu ni'n dev'ig'as ĉiam pli oft'e la nun'temp'a viv'o.

Rekomend'ind'a roman'o en matur'a lingv'aĵ'o

Mir'ind'a roman'o. Kiel sci'at'e, antaŭ long'e Sten Johansson verk'is mal'long'a'j'n krim'roman'o'j'n, kiu'j'n si'a'temp'e mi laŭd'is i.a. pro li'a bon'e pri'zorg'it'a lingv'aĵ'o. Tio'n ĉe la nun'a verk'o mi pov'us ripet'i, sed est'us banal'aĵ'o: ia'senc'e nun tem'as pri mister'roman'o, verk'o en kies daŭr'o mal'kovr'iĝ'as mister'o. Sed ne tio est'as la ver'a atent'o'kapt'a punkt'o: Marin'a unu'a'vic'e tem'as pri la demand'o: kio est'as, kio'n signif'as „famili'o”?

Dat'indik'o'j

Kiel nun'temp'e oft'e okaz'as ĉe serioz'e matur'a'j aŭtor'o'j, la rakont'o dis'volv'iĝ'as ne simpl'e nur unu'lini'e. Mal'e, la leg'ant'o bon'e atent'u la dat'indik'o'j'n supr'e ĉe la divers'a'j ĉapitr'o'j. Kiom mi sukces'is sekv'i, la aŭtor'o ne mis'kalkul'as, sed la dat'o'j kaj la aĝ'o de la rol'ul'o'j bon'e akord'iĝ'as (Foj'foj'e eĉ ĉe fam'a'j ali'lingv'a'j aŭtor'o'j tio montr'iĝ'as problem'o.) Tiu'j'n divers'a'j'n dat'indik'o'j'n por ni klar'e konkret'ig'as divers'a'j inter'naci'e kon'at'a'j okaz'aĵ'o'j, mi menci'u, ekzempl'e, pri la sur'strat'a murd'o al Olaf Palm'e, kiu'n supoz'ebl'e ĉiu sved'o memor'ten'as, sam'e pri la dis'fam'iĝ'o pri Gorbaĉov kaj li'a perestrojk'o, pri la okaz'aĵ'o'j sur la Plac'o de la Ĉiel'a Pac'o en Pekino kaj mult'a'j ali'a'j.

Mi dir'is, ke fund'e tem'as pri preskaŭ filozofi'a noci'o „kio est'as famili'o”? Ebl'e cit'o tio'n iom klar'ig'os:

Tom'as dir'as en konversaci'o telefon'a kun Marin'a, ke li ne pov'as vort'ig'i, kio ver'e mank'as al li. (p. 105) Li daŭr'ig'as:

„Ebl'e tem'as pri ia sent'o de tut'ec'o.”

Marin'a pri'pens'as li'a'j'n vort'o'j'n dum kelk'a temp'o.

„Ĉu tut'ec'o? Tio son'as filozofi'e.”

„Ne, tut'e ne. Sed ĉio ŝajn'as iel split'a, dis'a. Ebl'e ĉar mi mem est'as tia. Mi'a viv'o konsist'as el hermet'a'j ĉel'o'j. Nun mi est'as kun vi, sed mi ne pov'os dir'i tio'n al Cecili'a sen vund'i ŝi'n. La labor'o est'as apart'a, tie mi est'as ali'a person'o, la scienc'a Tom'as. Mi ne hav'as famili'o'n, krom onkl'o Arn'e, sed ankaŭ mi'a'j memor'o'j, mi'a pas'int'ec'o est'as kvazaŭ apart'a ĉel'o sen koher'o kun la nun'o. Ĉu tio son'as frenez'e?”

„Ne, mi pens'as ke mi kompren'as. (...)”

Nostalgi'o

La hom'o'j est'as tiel viv'e pri'skrib'it'a'j, ke oni kvazaŭ kred'as ver'e kon'i ili'n tut'e person'e. La infan'o'j – fru'e en la libr'o – kondut'as kiel ver'a'j infan'o'j, kiu'j'n sur'strat'e aŭ hejm'e tuj oni re'kon'us. La mez'lern'ej'an'o'j'n mi ankoraŭ ĵus'e ĉiu'tag'e spekt'is en ni'a'j klas'o'j. – Vek'as cert'a'n nostalgi'o'n eĉ ...

Instru'sistem'o

Sed unu afer'o'n mi bedaŭr'as: la sved'a instru-sistem'o ne ident'as je la nederlanda, do kelk'a'j'n afer'o'j'n mi ne ver'e kompren'as. Mi'a'opini'e est'us tre bon'ven'a iu klar'ig'a pied'not'o tiu'rilat'e. Kiel imag'i, kio est'as „soci'a branĉ'o de gimnazi'o”? kaj kio est'as la 9a klas'o? – de kie oni kalkul'u tio'n, ĉu de la 4-jar'iĝ'o de la lern'ant'o'j aŭ ĉu ek'de ali'a aĝ'o?

Sed nu, nur grumbl'ul'o tio'n menci'u. En'tut'e tem'as pri tre rekomend'ind'a roman'o en bon'eg'a matur'a lingv'aĵ'o, kiel de Sten Johansson oni kompren'ebl'e dev'us / pov'us atend'i.

Sten Johansson: Marin'a. Eld. Mondial, Nov'jork'o, 2013. 187 paĝ'o'j. ISBN 9781595692719.

La islanda: rev'o de ne plu jun'a lern'em'ul'o

En juli'o 2013 mi'a edz'in'o Máire [majre] kaj mi pas'ig'is naŭ agrabl'a'j'n tag'o'j'n en Rejkjavik'o, la pitoresk'a ĉef'urb'o de Islando. Ni hav'is la ebl'o'n ekskurs'i al kelk'a'j el la ĉirkaŭ'a'j vid'ind'aĵ'o'j, kaj la spert'o tiom rav'is mi'a'n edz'in'o'n, ke ni dev'is re'vojaĝ'i al Islando en la aŭtun'o de la sam'a jar'o por kon'at'iĝ'i kun ali'a part'o de la land'o. Ĉi-foj'e post unu nokt'o en Rejkjavik'o ni flug'is per mal'grand'a aviad'il'o al Akureyri, en la nord'o, mult'e pli proksim'e al la Arkt'a Cirkl'o. Tie Máire esper'is spekt'i la boreal'a'n aŭror'o'n, sed, kvankam ni du'foj'e el'ir'is dum'nokt'e kun grup'et'o da turist'o'j, ni ne sukces'is vid'i ĝi'n. Malgraŭ tiu et'a dis'rev'iĝ'o, ni ne mal'ĝoj'is, ĉar ni hav'is la okaz'o'n ekskurs'i sur ŝip'et'o kaj spekt'i grand'a'j'n balen'o'j'n en la long'a fjord'o, apud kiu star'as Akureyri, la du'a plej grand'a urb'o en Islando.

Akureyri est'as bel'a, bon'ven'ig'a kaj ver'e ĉarm'a urb'et'o, kaj ni pov'as varm'e rekomend'i la simpati'a'n stab'an'ar'o'n de la tie'a turism'a entrepren'o Sag'a. En oktobr'o, kiam ni est'is tie, la veter'o tut'e ne est'is mal'varm'a kaj la plant'o'j (alp'a'j edelvejs'o'j kaj moder-klimat'a'j trikoloret'o'j kun'e!) bunt'e flor'is sub mal'dens'a polv'aĵ'o de neĝ'o en la mal'grand'a botanik'a ĝarden'o, unu el la al'log'aĵ'o'j de la urb'o. (Ali'a vid'ind'aĵ'o est'as la apud'a arb'ar'o, unu el la mal'mult'a'j en Islando.)

Saga'o'j

Dum Máire entuziasm'iĝ'is pri la natur'o kaj pri la urb'o, kun ĝi'a'j grand'a bibliotek'o kaj hejm'ec'a kaf'ej'o La Blu'a Kruĉ'o, kie ni kaf'trink'is ĉiu'maten'e, mi eĉ pli interes'iĝ'is pri la fascin'a islanda lingv'o. Por mi, tiu fascin'o baz'iĝ'as sur la fakt'o, ke la islanda lingv'o apenaŭ ŝanĝ'iĝ'is ek'de la temp'o de la saga'o'j, kaj krom'e ĝi firm'e rezist'as la en'konduk'o'n de fremd'a'j vort'o'j, prefer'ant'e form'i nov'a'n termin'ar'o'n el si'a'j propr'a'j radik'o'j. Bedaŭr'ind'e, la mal'facil'a gramatik'o kaj iom bizar'a fonetik'o for'tim'ig'as iu'n ajn, kiu vol'as stud'i ĝi'n. Oni sent'as si'n sam'e for'tim'ig'it'a, kiam oni prov'as lern'i kaj uz'i iu'n ne tre dis'vast'iĝ'int'a'n lingv'o'n, ĉar – kutim'e – la de'nask'a'j parol'ant'o'j de la idiom'o kutim'e respond'as al la fremd'a lingv'o'entuziasm'ul'o en pli mond'e kon'at'a lingv'o, kaj en Islando tem'as ĉiam pri la uson'angl'a.

En Rejkjavik'o ni renkont'is norveg'a'n esperant'ist'o'n, kiu plend'is, ke island'an'o'j konstant'e respond'as angl'e, kiam li al'parol'as ili'n en la nov'a norveg'a, kiu est'as spec'o de simpl'ig'it'a islanda. Simil'a est'is mi'a sen'kuraĝ'ig'a spert'o en Skandinavi'o kaj en Nederlando. Mi oft'e demand'as mi'n, ĉu tiu'j land'o'j, kie laŭ'ŝajn'e preskaŭ ĉiu'j parol'as la angl'a'n, ne fin'fin'e perd'os si'a'j'n naci'a'j'n idiom'o'j'n. Ĉie en la mond'o minac'as la sen'kolor'a, mal'bunt'a mono'kultur'o.

Monaĥ'o'j

Ebl'e mi dev'us klar'ig'i, ke ni est'as skot'de'ven'a'j kaj kutim'e parol'as la skot-gael'a'n (oft'e kun'e kun Esperant'o) en ni'a hejm'o kaj en'e de ni'a famili'o. La gael'a (ĉu skot'a, ĉu irlanda) tut'e ne simil'as la island'an, sed en Skot'land'o la gael'a est'is iom influ'it'a de ĝi. La gael'a aparten'as al la kelt'a lingv'a famili'o, dum la islanda est'as an'o de la nord-ĝerman'a, kaj specif'e de la skandinav'a sub'famili'o.

La rilat'o'j inter la skandinav'o'j kaj la gael'o'j est'is daŭr'a'j kaj intim'a'j. Inter la 8a kaj la 15a jar'cent'o'j, la viking'o'j iom post iom okup'is la nord'a'j'n kaj okcident'a'j'n insul'o'j'n de Skot'land'o, kaj al'don'e part'o'n de la nord-orient'a ĉef'land'o. Kiam norveg'o'j ating'is Islandon en la 9a jar'cent'o, ili jam renkont'is gael'a'j'n monaĥ'o'j'n, kiu'j ven'is al la insul'o proksim'um'e en la jar'o 800. Do, la unu'a lingv'o parol'at'a en Islando est'is la gael'a, ne la antikv'a norveg'a.

Sklav'in'o'j

Pli'e dum si'a'j rab'ekskurs'o'j, la viking'o'j ŝtel'is vir'in'o'j'n el Irlando kaj Skot'land'o kaj re'ten'is ili'n kiel sklav'in'o'j'n. La rezult'o de tiu mov'ad'o de hom'o'j inter la skot'a kaj la skandinav'a teritori'o'j jen'as: kaj en la Hebridoj kaj en Islando est'iĝ'is miks'it'a norveg'a-gael'a popol'o. Supoz'ebl'e en Islando, la gael'a'j gen'o'j, konstat'ebl'a'j en la hodiaŭ'a loĝ'ant'ar'o, de'ven'as de la vir'in'a (mitokondri'a) flank'o. Mi ne sukces'is trov'i rest'aĵ'o'j'n de la gael'a lingv'o en la islanda lingv'o, sed kelk'a'j gael'a'j person'a'j nom'o'j trov'iĝ'as inter la island'an'o'j. Invers'e, kelk'a'j skandinav'a'j vort'o'j (kvankam ne'mult'a'j) en'ir'is la gael'a'n: tem'as precip'e pri termin'o'j, kiu'j rilat'as al la mar'o. Pli'e, kelk'a'j gael'a'j person'a'j nom'o'j est'as gaeligitaj form'o'j de skandinav'a'j nom'o'j.

La loĝ'ant'o'j de la nord'a'j insul'o'j (Ŝetlandaj kaj Orkadaj) dum jar'cent'o'j re'ten'is si'a'n skandinav'a'n dialekt'o'n, sed la viking'o'j en la okcident'a'j Hebridoj perd'is ĝi'n kaj adopt'is la gael'a'n. Sekv'e, ni konstat'as la strang'a'n fakt'o'n, ke, dum la lingv'o de la hebrid'an'o'j est'as la gael'a, preskaŭ ĉiu'j el la tie'a'j lok'nom'o'j est'as skandinav'a'j, kvankam en gaeligita form'o. Sur la skot'land'a ĉef'land'o, tamen, la pli'mult'o de la lok'nom'o'j est'as pur'e gael'a'j. Eĉ en la sud-orient'a part'o apud la land'lim'o kun Angli'o gael'a'j lok'nom'o'j ne for'est'as. (Ekzempl'e la last'a skot'a urb'o antaŭ la land'lim'o hav'as la klar'e gael'a'n nom'o'n Dunbar.)

Lern'o'libr'o

Sed mi iom de'flank'iĝ'is de mi'a tem'o, nom'e la islanda lingv'o. Sur mi'a libr'o'bret'o trov'iĝ'as lern'o'libr'o pri la islanda, verk'it'a de iu P. J. T. Glendening, supoz'ebl'e angl'a kompil'int'o. En la sekci'o pri la prononc'o li asert'as, ke en la islanda ekzist'as iu son'o, kiu hav'as du'obl'aĵ'o'n en neni'u ali'a eŭrop'a idiom'o, nom'e la aspiraci'o de vokal'o antaŭ du'obl'a konsonant'o, ekzempl'e en la vort'o „uppi”, kiu son'as kiel „uhpi”. Li evident'e ne sci'is, ke tiu son'o est'as komun'a en la gael'a, precip'e en la dialekt'o de la okcident'a'j Hebridoj. Supoz'ebl'e, la antaŭ'konsonant'a aspiraci'o est'as nur unu el la son'o'j en la gael'a, kiu'j de'ven'as de la viking'a'j koloni'ist'o'j. Iom simpl'ig'it'a pri'skrib'o de la skot'gael'a lingv'o pov'us est'i, ke ĝi est'as variant'o de la irlanda, prononc'at'a kun islanda akcent'o. (Tiu prononc'o ne aŭd'iĝ'as en la irland'gael'a.)

Mi ne pov'as pretend'i, ke mi ĝis nun far'is grand'a'n progres'o'n en mi'a lern'ad'o de la islanda. Ĝi'a gramatik'o est'as ekster'ordinar'e komplik'a por ekster'land'an'o'j, kiel mi. Ĝi est'as tre fleksi'a lingv'o, kiel la latin'a kaj la pra'grek'a, kun abund'a'j konjugaci'o'j kaj deklinaci'o'j, kaj antikv'a'j karakteriz'o'j kiel la supin'o, la tiel nom'at'a mez'a voĉ'o, kiu'j ceter'e trov'iĝ'as nur en la klasik'a'j lingv'o'j. Kelk'a'j islandaj son'o'j, ekzempl'e la du'obl'a „-nn” kaj „-ll” est'as mal'facil'a'j por ne'island'an'o'j. Ali'flank'e, ali'a'j islandaj son'o'j est'as facil'a'j kaj tut'e normal'a'j por gael'lingv'an'o'j. Fin'a'j voĉ'a'j konsonant'o'j kiel „d” est'as el'parol'at'a'j sen'voĉ'a'j (sam'kiel en la islanda) en la skot'gael'a, kvankam ne en la irlanda. Ali'a'j son'o'j, mal'oft'a'j en eŭrop'a'j lingv'o'j, okaz'as kaj en la gael'a kaj en la islanda. Oft'e, intern'a'j konsonant'o'j, kiel „g” (ĝeneral'e „gh” en la gael'a), est'as modif'at'a'j aŭ mal'aper'as en la prononc'o.

Mutaci'o

Kiam mi menci'is al mi'a edz'in'o, ke mi konsider'as mal'facil'a la gramatik'o'n de la islanda, ŝi rimark'ig'is, ke ankaŭ la gramatik'o de la gael'a hav'as komplik'aĵ'o'j'n. Kelk'a'j el tiu'j komplik'aĵ'o'j est'as simil'a'j al la islandaj; ali'a'j tut'e unik'a'j. Ekzempl'e, ambaŭ lingv'o'j hav'as intern'a'n mutaci'o'n de vokal'o'j, dum la gael'a (sed ne la islanda) hav'as ankaŭ komenc-konsonant'a'n mutaci'o'n. Nur la gael'a posed'as la vokativ'a'n kaz'o'n kaj la disting'o'n inter de'pend'a'j kaj sen'de'pend'a'j verb'o'j. Ali'flank'e, tamen, la form'o de gael'a'j verb'o'j ne ŝanĝ'iĝ'as laŭ la akompan'ant'a person'o aŭ pronom'o, kaj en tiu senc'o ili est'as simil'a'j al la esperant'a'j. Pli'e, en la gael'a est'as nur dek unu ne'regul'a'j verb'o'j, krom la du verb'o'j por „est'i” kaj mal'grand'a nombr'o da ne'komplet'a'j verb'o'j. Do, oni pov'us disput'i, kiu el la du lingv'o'j est'as la pli facil'e lern'ebl'a, kvankam ver'ŝajn'e la gael'a gajn'us la konkurs'o'n. Dum la last'a'j jar'o'j la gael'a iom simpl'iĝ'is, preskaŭ tut'e perd'ant'e, ekzempl'e, la dativ'a'n kaz'o'n kaj kelk'e da silent'a'j liter'o'j.

Se oni kompar'as sam'a'j'n tekst'o'j'n en la islanda kaj la modern'a norveg'a, est'as mir'ind'e, kiom simil'a'j est'as la du idiom'o'j. La norveg'a aspekt'as tre simpl'ig'it'a kaj pli konciz'a, sed evident'e sam'de'ven'a, dum ĉiu vort'o en la islandaj fraz'o'j dev'as est'i analiz'it'a, kiel tiam, kiam oni stud'as la klasik'a'n latin'a'n lingv'o'n.

Aviad'il'o

Se mi est'us pli jun'a, mi ŝat'us part'o'pren'i kurs'o'j'n por ekster'land'an'o'j pri la islanda lingv'o, kiu'j okaz'as en divers'a'j universitat'a'j centr'o'j en la land'o, sed mi ne plu est'as tia. Kaj vojaĝ'i per aviad'il'o hodiaŭ ne est'as agrabl'a spert'o. Do mi rest'os hejm'e kaj parol'os ni'a'n pra'patr'a'n lingv'o'n. Aŭ Esperant'o'n!

Absolut'a mis'kompren'o ...

... pri la koncept'o kaj fakt'ar'o „scienc'o” montr'iĝ'as en la titol'o „Scienc'o kaj religi'o kun'flu'u, ne kverel'u” de la artikol'o de García Fum'er'o (MONATO 2014/4, p. 23-24). Efektiv'e, scienc'o absolut'e indiferent'as pri ĉia esplor'voj'o fremd'a al tiu de scienc'o mem kaj absolut'e fajf'as pri ia ali'voj'e fiks'it'a cel'o aŭ rezult'o. Ja tre pov'as okaz'i, ke religi'o kverel'as kun religi'o, scienc'o kun scienc'o, eĉ religi'o kun scienc'o. Sed se scienc'o kverel'as kun religi'o, jen ĝi ĉes'as est'i scienc'o.

Mal'oft'a aktual'aĵ'o

Jen libr'o pri Rusio, verk'it'a de profesi'a (kaj premi'it'a) ĵurnal'ist'o, kiu iam raport'ad'is el Moskvo por finn'a gazet'o. Krom en Esperant'o, Hom'o'j de Putin aper'is ankaŭ en la finn'a kaj la sved'a.

La aŭtor'o, Kalle Kniivilä, fam'as en Esperant'uj'o kiel redakt'int'o de TEJO Tut'mond'e kaj unu el la fond'int'o'j kaj redakt'ant'o'j de Liber'a Foli'o. Li est'is ankaŭ estr'ar'an'o de UEA pri inform'ad'o, kaj li uz'is si'a'j'n esperant'a'j'n kontakt'o'j'n en la kre'ad'o de ĉi tiu libr'o, ĉar rus'a'j esperant'ist'o'j help'is li'n dum li'a'j vojaĝ'o'j en Rusio trov'i taŭg'a'j'n hom'o'j'n por intervju'i: perfekt'a ekzempl'o de real'a aplik'ad'o de Esperant'o, ĉar la produkt'o el tiu inter'naci'a kun'labor'o util'as kaj por esperant'ist'o'j kaj por ne'esperant'ist'o'j.

La libr'o hav'as la traf'a'n sub'titol'o'n „La silent'a pli'mult'o de Rusio”, ĉar ĝi tem'as pri ordinar'a'j rus'o'j, kiu'j ne manifestaci'as sur'strat'e, ne est'as intervju'at'a'j de ekster'land'a'j ĵurnal'ist'o'j (escept'e kiam Kalle ili'n vizit'as), sed ripet'e voĉ'don'as por Vladimir Putin, konfid'ant'e al tiu la reg'ad'o'n de Rusio dum 15 jar'o'j. Kial ili tio'n far'as?

Respond'o'j'n al tiu demand'o ni ricev'as per la propr'a'j vort'o'j de elekt'it'a'j membr'o'j el tiu silent'a pli'mult'o, provizor'e mal'silent'ig'it'a'j de Kalle, ĉar la libr'o en'hav'as mult'a'j'n cit'aĵ'o'j'n el intervju'o'j kun ili, sed ankaŭ per la klar'ig'o'j de Kalle, kiu ĉerp'as el si'a'j propr'a'j spert'o'j kaj el plur'a'j pez'a'j libr'o'j pri la last'a'temp'a histori'o de Rusio.

Tem'as, inter'ali'e, pri diven'ebl'a'j faktor'o'j: la hom'o'j ĝu'as relativ'a'n prosper'o'n sub Putin, kaj ili ankoraŭ gard'as mal'agrabl'a'j'n memor'o'j'n pri la krim'a ĥaos'o, kiu antaŭ'is li'n. Tamen la ekonomi'o de Rusio preskaŭ tut'e de'pend'as de la eksport'ad'o de gas'o kaj naft'o, kies inter'naci'a'n prez'o'n Putin ne pov'as reg'i, do la est'ont'ec'o est'as mal'cert'a, special'e ĉe la last'a'temp'a ekspluat'ad'o de skist'o'gas'o. Relativ'e nov'a evolu'o est'as, ke Putin de ĉirkaŭ 2012 pli-mal'pli turn'is la dors'o'n al la eduk'it'a elit'o de Moskvo, kompren'int'e, ke li'a'j plej fidel'a'j sub'ten'ant'o'j trov'iĝ'as en la ekonomi'e post'rest'int'a'j region'o'j ekster la ĉef'urb'o.

Al mi est'is interes'e leg'i, kiel la rus'o'j cinik'iĝ'as pri politik'o. Tiu evolu'o ne surpriz'as post tiom da mensog'o'j kaj tromp'o'j, sed ĝi ankaŭ paralel'as al evolu'o en mult'a'j ali'a'j land'o'j. En Briti'o, ekzempl'e, pli kaj pli da inteligent'a'j kaj bon'e inform'it'a'j hom'o'j ne plu mal'ŝpar'as si'a'n temp'o'n por ir'i al balot'ej'o, ĉar ili sci'as, aŭ opini'as sci'i, ke la demokrati'o est'as nur tromp'ŝajn'ig'o, ke ĉiu'j politik'ist'o'j est'as korupt'it'a'j, kaj tiel plu. Bedaŭr'ind'e, ili prav'as, almenaŭ cert'a'grad'e. Krom'e, la rus'o'j, simil'e al hom'o'j en ali'a'j land'o'j, entuziasm'iĝ'as pri konspir'o'teori'o'j. Bedaŭr'ind'e, mult'a'j el tiu'j teori'o'j, eĉ kelk'a'j plej strang'a'j, en'hav'as kern'o'n de ver'o.

Ne esper'u trov'i en la libr'o de Kalle Kniivilä ĝis'fund'a'n analiz'o'n, kaj cert'e ne atend'u de li solv'o'propon'o'j'n. Li est'as ĵurnal'ist'o kaj verk'as ĵurnal'ist'e, cit'ant'e hom'o'j'n, per'ant'e si'a'j'n impres'o'j'n (inter'ali'e pri si'a vizit'o al Moskvo en 1991, long'e antaŭ ol Putin ek'reg'is). Sed li far'as tio'n tre bon'e, kaj la libr'o est'as tre leg'ind'a, ankaŭ kiel ekzempl'o de mal'oft'a ĝenr'o en Esperant'o: ne'fikci'a libr'o pri aktual'a tem'o.

Mi ricev'is la libr'o'n por recenz'o kaj paper'e kaj kiel bit'libr'o'n. Mi konsult'is ambaŭ, sed komenc'is per tra'leg'o de la bit'libr'o. Ĉar la libr'o hav'as nek bild'o'j'n nek grafik'aĵ'o'j'n, kaj ne est'as komplik'a'j kruc'referenc'o'j, ĝi est'as tre oportun'e konsum'ebl'a kiel bit'libr'o.

Pri la sam'a verk'o est'is publik'ig'it'a recenz'o de Nikolao Gudskov: Rigard'o al la intern'a Rusio de'ekster'e en MONATO 2015/01, p. 25.

Kalle Kniivilä: Hom'o'j de Putin.. Eld. Fel, Antverpeno, 2014. 165 paĝ'o'j. ISBN 978-9077066-52-2.

Nov'a ĉef'staci'dom'o en Vieno

Turist'o'j ĝu'os pli da komfort'o kaj pli mal'long'a'j'n vetur'daŭr'o'j'n en Aŭstrio. Ek'de decembr'o 2014 preskaŭ plen'e funkci'os la nov'a viena ĉef'staci'dom'o. De tiam vetur'os trajn'o'j el divers'a'j aŭstr'a'j urb'o'j rekt'e al la ĉef'staci'dom'o kaj de ĝi al la viena flug'haven'o. En kelk'a'j staci'dom'o'j ebl'os aĉet'i kombin'it'a'j'n bilet'o'j'n por trajn'vetur'o kaj flug'o.

En juni'o Christian Ker'n [kristian ker'n], ĝeneral'a direktor'o de la Aŭstr'a'j Fer'voj'o'j (ÖBB), kaj Peer Albrecht [per albreĥt], ĉef'o de la flug'kompani'o Aŭstr'a'j Aer'lini'o'j (AUA), parol'is pri la nov'a kun'labor'o kaj montr'is model'o'j'n de modern'a'j trajn'o'j kaj aviad'il'o'j.

La nov'a ĉef'staci'dom'o ne est'as fin'halt'ej'o kiel la iam'a'j jam mal'konstru'it'a'j sud'a kaj orient'a staci'dom'o'j. Nun la en'vetur'ant'a'j trajn'o'j halt'as kaj daŭr'ig'as la vetur'o'n. Do nun la trajn'o'j vetur'as jen'e: lok'o A – ĉef'staci'dom'o – lok'o B. Tial oni oft'e ŝpar'as ŝanĝ'o'n de trajn'o.

La tegment'o de la viena ĉef'staci'dom'o est'as impon'a: La 14 romb'o'j – kun en'tut'e 31 000 m ² – est'as el 7000 tun'o'j da ŝtal'o; tio est'as du tri'on'o'j de la ŝtal'o, kiu'n oni bezon'is por konstru'i la pariz'an Ejfel'tur'o'n. Ankaŭ la du'trak'a lini'o de la viena ĉef'staci'dom'o al la flug'haven'o est'as part'e nov'a. Por ĝi oni dev'is inter'ali'e konstru'i 200 metr'o'j'n long'a'n pont'o'n super la centr'a aŭstr'a ranĝadstacio Kledering [klédering]. Por tiu pont'o oni bezon'is 2300 tun'o'j'n da ŝtal'o.

Komunik'aĵ'o de Ikaro

El'tond'aĵ'o el la last'a raport'o pri la planed'o Ikaro

En mi'a antaŭ'a raport'o mi prov'is pri'skrib'i la aspekt'o'n kaj fizik'a'j'n karakteriz'o'j'n de la ikar'an'o'j (t.e. la plej inteligent'a'j loĝ'ant'o'j de ĉi tiu planed'o). Bedaŭr'ind'e mi tim'as, ke mi tiam mal'sukces'is prezent'i koher'a'n imag'o'n pri tiu'j est'aĵ'o'j, ĉar ili est'as tiom mal'simil'a'j al iu ajn, kiu'n ni kon'as sur ni'a ter'o. Ekzempl'e, ni ne pov'is konstat'i, kie trov'iĝ'as ili'a'j vid'organ'o'j aŭ aŭd'organ'o'j, nek la cerb'o, kvankam est'as evident'e, ke ili ja vid'as, aŭd'as kaj pens'as. La unu'nur'a kompar'o, kiu'n ni kapabl'as far'i, est'as ebl'e kun la diafan'a'j est'aĵ'o'j observ'at'a'j en la lum'fask'o de la reflektor'o de la sub'mar'a mini'vetur'il'o de Jacques Cousteau kaj ali'a'j, kiu'j esplor'as la plej profund'a'j'n abism'o'j'n de ni'a'j ocean'o'j.

Tamen, la ikar'an'o'j est'as nek mar'loĝ'ant'o'j, nek amfibi'a'j. Pli'e, ili aspekt'as iom pli fortik'a'j ol tiu'j loĝ'ant'o'j de la mar'a'j profund'ej'o'j, malgraŭ la fakt'o, ke mal'kiel la hom'a fizik'o, ili'a'j korp'o'j aspekt'as tiom gracil'a'j, ke oni hav'is la impres'o'n, ke la plej mal'fort'a vent'o for'blov'us ili'n. Ili memor'ig'as ni'n pri ter'a'j plant'o'j aŭ delikat'a'j arb'o'j, kiel ni'a tremol'o aŭ la flor'ant'a sambuk'o.

Kelk'a'j el ni'a team'o trov'as ili'n bel'a'j, sed por kelk'a'j ili ŝajn'as strang'e tim'ig'a'j pro si'a ali'mond'a aspekt'o. Tamen, ni hav'as neniu'n motiv'o'n por supoz'i, ke li est'as mal'amik'a'j aŭ danĝer'a'j. Tut'e kontraŭ'e, ĝis nun ili montr'is neniu'n sign'o'n de mal'amik'ec'o, kvankam ili ne far'is al ni bon'ven'ig'a'j'n gest'o'j'n kaj propon'is al ni neniu'n help'o'n.

Ni'a plej grand'a problem'o est'is la mal'facil'aĵ'o iel komunik'i kun ili. Feliĉ'e, ni'a kun'ul'o, la filolog'o Neuwirth, kiu jam pas'ig'is pli ol jar'o'n inter la ikar'an'o'j, trov'is provizor'a'n solv'o'n. Li decid'is, ke ili'a lingv'o est'as tut'e ne'lern'ebl'a por ter'an'o'j. (Post'e, ni klar'ig'os, kial.) Do li hav'is la aŭdac'a'n ide'o'n instru'i al unu apart'e kapabl'a ikara individu'o Il'o'n, la inter'naci'a'n lingv'o'n, kiu'n ni uz'as inter ni'a plur'lingv'a ŝip'an'ar'o. La planed'an'o, kiu'n li elekt'is por tio, est'as (laŭ ni'a ter'a termin'ar'o) iu fak'ul'o pri lingv'ist'ik'o, kiu'n ni nom'u U, pro la fakt'o ke li'a ver'a nom'o est'as ne'prononc'ebl'a.

La task'o de Neuwirth ŝajn'as ne'efektiv'ig'ebl'a, ĉar la parol'organ'o'j de la ikar'an'o'j ne permes'as, ke ili el'ig'u la son'o'j'n de iu ter'a lingv'o. Pro tio, U kaj Norwirth inter'konsent'is, ke ĉiu fonem'o de Il'o est'u anstataŭ'ig'it'a per tut'e ali'a ikara fonem'o, por kre'i spec'o'n de kod'o, kiu'n nur ili ambaŭ pov'is kompren'i. Pli'e, ĉar la gramatik'o, sintaks'o kaj vort'ord'o de la ikara lingv'o mal'simil'as ni'a'j'n eŭrop'a'j'n konvenci'o'j'n, la original'a Il'o dev'is est'i komplet'e trans'form'it'a, por efektiv'e kre'i nov'a'n lingv'o'n, sed kun du variant'o'j – unu prononc'ebl'a por U, kaj la ali'a por Neuwirth.

Eĉ tiu'j ŝanĝ'o'j, tamen, ne tut'e venk'is la mal'facil'aĵ'o'n de inter'komunik'ad'o. La ikara lingv'o ne klar'e disting'as inter nominativ'o kaj akuzativ'o, subjekt'o kaj predikat'o, verb'o'j transitiv'a'j kaj ne'transitiv'a'j. Ĉiu'j el la last'a'j (kvankam „verb'o” ne est'as taŭg'a termin'o en ĉi tiu kun'tekst'o) est'as ergativ'a'j. Ikar'an'o'j ankaŭ ne re'kon'as disting'o'n inter substantiv'o, verb'o aŭ adjektiv'o. Ili pens'as laŭ Gestalt-koncept'o'j , t.e. laŭ tut'aĵ'o'j, ne detal'o'j, pri kiu'j ili apenaŭ interes'iĝ'as.

Ni menci'is, ke la ikara lingv'o est'as ne'lern'ebl'a. La kial'o font'as el la histori'o de la planed'o. Antaŭ long'e (kiom long'e ni ne konstat'is), ĉiu grup'o kaj naci'o parol'is si'a'n propr'a'n, kaj tut'e apart'a'n lingv'o'n. En'tut'e tem'is pri pli ol dek tri idiom'o'j, ĉiu'j aparten'ant'a'j al mal'sam'a'j lingv'a'j famili'o'j. Por unu'ig'i la planed'an'o'j'n oni decid'is kre'i unu'nur'a'n lingv'o'n konsist'ant'a'n el la tut'a gam'o da idiom'o'j, inkluziv'ig'ant'e la gramatik'o'n, vort'ar'o'n kaj sintaks'o'n de ĉiu'j el la original'a'j etn'a'j lingv'o'j. Ni ter'an'o'j neniam pov'us en'kap'ig'i tiel kompleks'a'n lingv'a'n sistem'o'n.

Tamen, se la ikara lingv'o ŝajn'as bizar'a, eĉ pli strang'a est'as la fiziologi'o de la ikar'an'o'j. Ili ne posed'as seks'o'n, do est'as nek vir'a'j nek in'a'j. Konsekvenc'e, ili re'produkt'iĝ'as ne per seks'um'ad'o sed per klon'ad'o. Do, est'as neni'u person'a rilat'o, kor'inklin'o aŭ sent'o de aparten'o inter la generaci'o'j. Neni'u hav'as ge'patr'o'j'n, do ne ekzist'as „patr'in'a” aŭ „patr'a” sentiment'o. La vort'o „amik'o” ne ekzist'as en la ikara lingv'o. Plej proksim'a'j traduk'o'j est'as „tiu, kiu loĝ'as apud mi”, kaj „tiu, kun kiu mi foj'e manĝ'as”. Pro tio, koncept'o'j kiel „am'o”, „kompat'o”, „sentiment'o” est'as ne'imag'ebl'a'j inter la ikar'an'o'j, kaj sekv'e ili ne kre'as literatur'o'n, poezi'o'n, aŭ muzik'o'n. Ili ŝajn'as est'i tut'e ne'emoci'a'j, kaj en si'a abund'a „liber'temp'o” (ĉar ili ne labor'as en ni'a senc'o de la vort'o) ili okup'as si'n per matematik'o – ne nur pri nov'a'j problem'o'j kaj teorem'o'j, sed eĉ per invent'o de nov'a'j matematik'a'j sistem'o'j.

Pro tio, ke ili ne est'as seks'a'j est'aĵ'o'j, ili kompren'ebl'e spert'as nek la plezur'o'j'n nek la problem'o'j'n de am'o, seks'um'ad'o, partner'ec'o aŭ intim'o. Ili ne ĵaluz'as, nek envi'as. La mis'kompren'o'j, kiu'j oft'e aper'as en ter'a'j famili'o'j kaj inter ge'edz'o'j aŭ am'ant'o'j, ne tuŝ'as ili'n. Ili'a'j korp'o'j ne kon'as la efik'o'j'n de vir'a testosteron'o aŭ de adrenalin'o, do ili ne milit'as, kverel'as, aŭ ekscit'iĝ'as. Ŝajn'e neniam okaz'is milit'o sur la planed'o. Ili'a soci'o ne pov'us est'i pli simpl'a, kaj est'as, en pozitiv'a senc'o, anarki'a. La ikar'an'o'j kon'as nek reg'ist'ar'o'n, nek polic'o'n. Ili ne bezon'as i'o'n ajn, kio simil'as mon'o'n, bank'o'j'n aŭ ekonomi'o'n. Neni'u el ili posed'as propriet'aĵ'o'n, do ne okaz'as ŝtel'ad'o, uzur'o aŭ krim'o. Tamen, tio neniel signif'as, ke Ikaro est'as Paradiz'o, almenaŭ laŭ la kriteri'o'j de ni ter'an'o'j. Pri tio, ni'a ne'kred'ant'a ŝip'estr'o (kiu, tamen, de'ven'as de hind'a famili'o) ŝerc'is: „Ebl'e ne Paradiz'o, sed ĝi tro simil'as la tradici'a'n imag'o'n de la krist'an'a Ĉiel'o – neni'u pek'o, sed neni'u plezur'o!”.

Ikar'an'o'j neniam praktik'is agrikultur'o'n, kaj kiam Neuwirth prov'is plant'i kaj kultiv'i kelk'a'j'n legom'o'j'n, la planed'an'o'j fort'e kontraŭ'is kaj mal'help'is li'a'j'n klopod'o'j'n. U asert'is, ke li'a popol'o neni'o'n far'as, kio pov'us difekt'i, vund'i aŭ trans'form'i la teren'o'n aŭ la natur'o'n per plug'ad'o, fos'ad'o aŭ tond'ad'o, ag'o'j kiu'j „cikatr'ig'us” la korp'o'n de la ter'o. Evident'e ili paŝ'as mal'pez'e sur la supr'aĵ'o de la ter'o, perturb'ant'e neni'o'n, kiel la pra'loĝ'ant'o'j de la amerik'a kontinent'o antaŭ la al'ven'o de la blank'ul'o'j. Ili eĉ ne konstru'as dom'o'j'n, simpl'e ŝirm'ant'e si'n, kiam la veter'o mal'mild'as, en la kavern'o'j, kiu'j abund'as sur Ikaro. Tiu'j kavern'o'j est'as varm'a'j kaj komfort'a'j, natur'e garn'it'a'j per musk'simil'a kresk'aĵ'o sur la vand'o'j kaj la plank'o, do bon'e izol'it'a'j.

La ikar'an'o'j nutr'as si'n per frukt'o'j kaj nuks'o'j, kiu'j fal'as konstant'e, en ĉiu sezon'o, de la arb'o'j kaj arbust'o'j. Ili ne pluk'as, de'ŝir'as aŭ tond'as ili'n. Simil'e, ili ne mort'ig'as aŭ manĝ'as la faŭn'o'n de la planed'o. Neni'o, kio simil'as ni'a'j'n ter'a'j'n fiŝ'o'j'n, trov'iĝ'as sur Ikaro, kaj mank'as bird'o'j, mam'ul'o'j, ramp'ul'o'j kaj marsupi'ul'o'j (ventr'o'poŝ'ul'o'j). Fakt'e, la faŭn'o est'as mal'abund'a kaj mal'vari'a. Pro tio, ke la ikar'an'o'j est'as ne agrikultur'ist'o'j sed kolekt'ant'o'j, ili'a planed'o ne pov'as sub'ten'i grand'a'n loĝ'ant'ar'o'n, do nur kiam mort'as iu el ili, est'as klon'at'a unu nov'a individu'o, tiel konserv'ant'e stabil'a la nombr'o'n de planed'an'o'j. Tiu, kiu est'as la antaŭ'ul'o – ne tem'as pri patr'o aŭ gener'int'o – de klon'o post'e ne zorg'as aŭ interes'iĝ'as pri ĝi, kaj sent'as neniu'n „famili'a'n” rilat'o'n kun ĝi. Tiu'j ikaraj klon'o'j ek'est'as jam kun la memor'o kaj kon'o'j (krom la plej last'a'j) de la tuj'a antaŭ'ul'o. Eĉ la komplik'a'n ikar'an lingv'o'n ili hered'as.

Ni ne sukces'is mal'kovr'i, ĉu la loĝ'ant'o'j de ĉi tiu planed'o dev'as dorm'i, aŭ kapabl'as sonĝ'i, kvankam ili kelk'foj'e ripoz'as en si'a'j kavern'o'j. La pli'mult'o'n de la temp'o ili pas'ig'as kolekt'ant'e la fal'int'a'j'n frukt'o'j'n kaj la kresk'aĵ'o'j'n fal'ig'it'a'j'n de vent'o'j kaj ŝtorm'o'j.

La ikar'an'o'j ne hav'as religi'o'n, kaj tiu koncept'o est'as al ili tut'e fremd'a. Mal'kiel kelk'a'j ter'an'a'j religi'ul'o'j, ili ne tim'as la mort'o'n, kaj kiam iu el ili for'pas'as, neni'u funebr'as. Laŭ ni'a pens'manier'o, ili'a viv'o ŝajn'as pac'a kaj trankvil'a, sed monoton'a kaj ted'a. Ili neniam spert'as ekstaz'o'n, ekscit'o'n aŭ stimul'o'n (ebl'e part'e pro tio, ke ili est'as sen'seks'a'j). Tamen, pov'as est'i, ke la mal'est'o de per'fort'o, agres'o aŭ intenc'a detru'o de la medi'o iom kompens'as tiu'n mank'o'n.

Kiam ven'is la temp'o de ni'a re'ven'o al ni'a hejm'a planed'o, ni kun'iĝ'is kun grup'o da ikar'an'o'j apud ni'a kosm'o'ŝip'o. Nom'e de ni'a team'o kaj per'e de la interpret'ist'o U, Neuwirth adiaŭ'is la planed'an'o'j'n, dezir'ant'e al ili – kaj precip'e al U, ĉe kiu li tiom long'e viv'is kaj kun'labor'is - „Ĉio'n bon'a'n!” La re'ag'o de U surpriz'is ni'n. Li simpl'e dir'is „Ir'u!”, kaj tuj for'las'is la lanĉ'ej'o'n. Ni post'e rimark'ig'is al Neuwirth, ke la mal'varm'a si'n'ten'o de li'a ikara amik'o ŝajn'as strang'a. „Tut'e ne”, respond'is Neuwirth. „La ikar'an'o'j ne hav'as amik'o'j'n. Ili re'kon'as nek amik'o'j'n, nek mal'amik'o'j'n.”

Do, jen ni'a'j konklud'o'j: Kvankam la ikar'an'o'j est'as liber'a'j de mult'a'j el la problem'o'j, mal'ĝoj'o'j kaj sufer'o'j, kiu'j'n ni, pro ni'a hom'a kondiĉ'o, dev'as spert'i, mi person'e, kaj la an'o'j de ni'a team'o, prefer'us loĝ'i sur ni'a kruel'a kaj tragik'a planed'o kaj sufer'i ĝi'a'j'n mal'bon'aĵ'o'j'n ol pas'ig'i la sen'emoci'a'n kaj apati'a'n viv'o'n de la ikar'an'o'j. Ŝajn'as, ke preciz'e pro la ekzist'o de mal'ĝoj'o, pez'o kaj pen'ig'o ni ter'an'o'j pov'as ankaŭ kon'i ĝoj'o'n, ekstaz'o'n kaj feliĉ'o'n. Bedaŭr'ind'e, sur la ter'o, est'as preciz'e pro la ekzist'o de la mal'riĉ'ec'o de mult'a'j mizer'ul'o'j, ke ekzist'as la vast'a riĉ'ec'o de mal'mult'a'j privilegi'ul'o'j; kaj est'as ĝust'e la ĉe'est'o de kruel'ec'o, kiu ebl'ig'as kaj el'vok'as la kompat'o'n – kiu, laŭ la poet'o Kálmán Kalocsay, est'as la plej sankt'a kaj plej nobl'a el la hom'a'j sent'o'j.

Rigard'o al la intern'a Rusio de'ekster'e

Kalle Kniivilä est'as finn'de'ven'a sved'a ĵurnal'ist'o, bril'e posed'ant'a la rus'a'n lingv'o'n kaj mult'e verk'int'a pri kaj el Rusio dum la last'a'j 25 jar'o'j. Aŭtun'e de 2013 li far'is nov'a'n vojaĝ'o'n tra Rusio, vizit'ant'e Moskvon kaj ankaŭ grand'a'j'n kaj mal'grand'a'j'n rus'a'j'n urb'o'j'n por trov'i la respond'o'n al la demand'o: kial pli'mult'o de la hom'o'j part'o'pren'ant'a'j balot'o'j'n (do, ĉirkaŭ tri'on'o de la tut'a loĝ'ant'ar'o) ĉiam de'nov'e sub'ten'as per si'a'j voĉ'o'j sinjor'o'n Putin, kiu de la unu'a vid'o (mi dir'u, ankaŭ de la du'a kaj la tri'a!) ne aspekt'as ideal'a prezid'ant'o kaj far'as sufiĉ'e mult'e da mis'o'j. Kiu do est'as la real'a hom'a baz'o, dank'e al kiu tiu person'o, kiu oft'e neglekt'as hom'a'j'n rajt'o'j'n kaj objektiv'e redukt'as civit'an'a'j'n liber'o'j'n, jam 15 jar'o'j'n okup'as en la land'o la plej alt'a'j'n posten'o'j'n?

Ĵurnal'ist'o-observ'ant'o

Kniivilä part'o'pren'is, kiel ĵurnal'ist'o-observ'ant'o, la balot'o'j'n de la ĉef'urb'estr'o en Moskvo, li parol'is kun plur'a'j hom'o'j de divers'a'j profesi'o'j: eks'a'j inĝenier'o'j, kiu'j dev'as okup'iĝ'i pri io ali'a, fabrik'a'j labor'ist'o'j, kiu'j ĉu perd'is, ĉu konserv'is si'a'j'n posten'o'j'n, bus'ŝofor'o'j, fleg'ist'in'o'j – bunt'a vic'o de simpl'a'j hom'o'j, kiu'j tra'viv'is mal'facil'a'n period'o'n de la viv'o en la 1990aj, spert'is fal'o'j'n kaj sukces'o'j'n kaj nun plej'part'e ating'is cert'a'n stabil'ec'o'n de la viv'o. Est'as ne nur rus'o'j, sed ankaŭ reprezent'ant'o'j de ali'a'j etn'o'j – tatar'o'j, ĉuvaŝ'o'j. Ili oft'e bon'e sci'as, ke ne ĉio glat'as en la land'o – polic'o kruel'as, korupt'ad'o grand'as, ĉef'a'j televid'kanal'o'j plen'as je ŝtat'a propagand'o – sed tiu'j'n hom'o'j'n tia'j afer'o'j ne mult'e tuŝ'as, ĉar politik'o'n ili streb'as evit'i, en televid'o interes'iĝ'as pri film'o'j kaj seri'ar'o'j, kaj vol'as konserv'i almenaŭ tio'n, kio'n ili ja hav'as. Por unu generaci'o unu ter'trem'o sufiĉ'as. Tial ĝust'e el la vic'o'j de la provinc'an'o'j, fin'fin'e akir'int'a'j stabil'ec'o'n, ven'as plej'mult'e da voĉ'o'j por Putin, kies epok'o signif'as stabil'ec'o'n. Pri la nov'a generaci'o, kiu ne spert'is la revoluci'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n ŝtorm'o'j'n de la 1990-aj, ankoraŭ ne klar'as – ĝi ne rapid'as rivel'i si'a'j'n streb'o'j'n.

Klar'ig'o'j traf'a'j, sed ...

Kiel ĵurnal'ist'a verk'o, la libr'o de Kalle Kniivilä est'us sen'riproĉ'a, se li ne prov'us far'i kelk'a'j'n propr'a'j'n klar'ig'o'j'n al la pri'skrib'at'a'j afer'o'j. Oft'e tiu'j klar'ig'o'j pri antaŭ'ne'long'a'j histori'a'j event'o'j est'as tre traf'a'j (kiel, ekzempl'e, emfaz'o de tiu observ'o, ke la politik'o de Putin est'as daŭr'ig'o de la politik'o de Jelcin k.s.), sed sam'temp'e li far'as tri baz'a'j'n metod'ologi'a'j'n erar'o'j'n, kiu'j iom sen'valor'ig'as la tut'o'n. Tio est'as, unu'e, blind'a sekv'o al la libr'o de Jegor Gajdar („Fal'o de Imperi'o ...”) en klar'ig'o de la kaŭz'o'j de la ruin'iĝ'o de Sovetio. Gajdar, kiel fanatik'a nov'liberal'ul'o (kvankam eks'komun'ist'o!) ĉef'e emfaz'as cert'a'j'n intern'a'j'n ekonomi'a'j'n kaŭz'o'j'n, kaj li'a cel'o est'is si'n indulg'i pri absolut'e mal'sukces'a'j ekonomi'a'j re'form'o'j, kiu'j ĉio'n detru'is, sed neni'o'n kre'is – anstataŭ „ŝok'a terapi'o” okaz'is ŝok'o sen terapi'o (ke pov'is est'i mal'e, pruv'as la ekzempl'o de plur'a'j land'o'j, de Ĉini'o ĝis Sloveni'o).

Du'e, sekv'ant'e Gajdar-on, ni'a aŭtor'o far'as la du'a'n princip'a'n erar'o'n, sen kiu neni'o en la nun'a Rusio bon'e kompren'ebl'as. Ja ne est'as, kiel li asert'as, iu „konspir'teori'o” pri tio, ke Sovetio ruin'iĝ'is pro uson'a influ'o: ekzist'is real'a milit'o (bon'e, ke nur mal'varm'a!), kiu'n Sovetio tut'e klar'e mal'gajn'is. Kaj en la post'soveti'a Rusio en la komun'a konsci'o grav'eg'a'n rol'o'n lud'as la soci'a psikologi'o de mal'venk'int'a popol'o. Tio'n nepr'e neces'is konsider'i ankaŭ analiz'ant'e la relativ'e grand'a'n sub'ten'o'n al Putin.

Kaj, tri'e, parol'ant'e pri la opozici'ul'o'j (eĉ „radikal'a'j”), la aŭtor'o apenaŭ montr'as, kiel ili'a'j pozitiv'a'j program'o'j diferenc'as de tiu de Putin. Ebl'e pro tio, ke grand'a'j diferenc'o'j tie ne ekzist'as – kaj Proĥorov, kaj Navalnij, kaj plej'part'o de la ceter'a'j est'as laŭ si'a'j ekonomi'a'j ide'o'j eĉ pli konsekvenc'a'j nov'liberal'ul'o'j ol Putin mem (kiu, pro de'sub'a'j protest'o'j, dev'is las'i iu'j'n social'a'j'n garanti'o'j'n kaj program'o'j'n, kio'n la aŭtor'o ja honest'e menci'as) – se iu el ili ricev'us potenc'o'n, la ekonomi'a situaci'o de la mal'fort'a'j tavol'o'j de la popol'o pov'us nur mal'bon'iĝ'i. Mi kaj mult'a'j mi'a'j amik'o'j, kiu'j dum jar'o'j kontraŭ'star'as al Putin, dum neni'u veter'o voĉ'don'os por Navalnij aŭ Proĥorov. Do la popol'o (tiu part'o, kiu dum'e voĉ'don'as) oft'e prefer'as la kutim'a'n mal'bon'o'n al la minac'ant'a de Navalnij kaj la ceter'a'j mal'pli'bon'iĝ'o!

Rekomend'ind'a

Ĉiu'okaz'e, la libr'o est'as eg'e interes'a, kaj unu'a'vic'e rekomend'ind'as por leg'ad'o al esperant'ist'o'j el Rusio – por ili plej grav'e est'as, kiel ili'a kutim'a viv'o aspekt'as de'ekster'e. Almenaŭ la fraz'o „Moskvo est'as urb'o de kontrast'o'j”, per kiu Kalle Kniivilä komenc'as la ĉapitr'o'n pri Moskvo, valor'as mult'o'n ... (Not'o: fam'eg'a fraz'o el popular'a sovetia komedi'o, kiu parodi'is la komenc'o'n de ĵurnal'ism'a'j kliŝ'a'j raport'o'j pri kiu ajn ekster'soveti'a urb'o.) Ankaŭ ali'land'a'j hom'o'j, kiu'j interes'iĝ'as pri la land'o, ek'sci'os mult'a'j'n viv'a'j'n detal'o'j'n, kiu'j'n oni kutim'e neglekt'as, sed kiu'j konsist'ig'as real'ec'a'n bild'o'n de normal'a ekzist'ad'o de simpl'a'j hom'o'j.

Kalle Kniivilä: Hom'o'j de Putin. Eld. Fel, Antverpeno, 2014. 165 paĝ'o'j, bind'it'a. ISBN 978 9077066 52 2.

Nov'ig'a aplik'o je dispon'o de kurac'ist'o'j kaj pacient'o'j

Ekzist'as plur'a'j aplik'o'j por tabul'komput'il'o'j kaj port'ebl'a'j telefon'o'j koncern'e suker'a'n diabet'o'n (latin'e: diabetes mel'lit'us). Tem'as, kiel kon'at'e, pri dis'vast'iĝ'int'a kronik'a mal'san'o, en kiu la sang'o'suker'a nivel'o est'as eksces'e alt'a. Hav'ebl'as dek'o'j da tia'j cifer'ec'a'j program'o'j: iu'j util'as por kre'i virtual'a'n tag'libr'o'n pri la propr'a nivel'o de glukoz'o, ali'a'j help'as la pacient'o'n nombr'i karbon'hidrat'o'j'n en'e de divers'a'j nutr'aĵ'o'j aŭ preskrib'as la neces'a'n kvant'o'n de insulin'o por injekt'i. Ne mank'as aplik'o'j, kiu'j si'a'vic'e help'as mastr'um'i la et'a'j'n porci'ig'il'o'j'n de insulin'o. Nu, la aplik'o, kiu'n ni nun prezent'as en ĉi tiu numer'o de MONATO, far'as absolut'e neni'o'n tia'n. Sed Sybilia, kre'it'a de la ital'a doktor'o Andre'a Kleiner (vid'u intervju'o'n kun li en MONATO 2013/12), far'as afer'o'j'n, kiu'j'n neni'u el la ceter'a'j aplik'o'j ankoraŭ far'as. Ni vid'u ĉi-sub'e, pri kio tem'as preciz'e.

Aplik'o komplet'a

Sybilia, simpl'e kaj el nul'o, kvazaŭ modern'a „orakol'o” (se analiz'i etim'ologi'e ties nom'o'n), kre'as insulin-terapi'o'n por tiu'j, kiu'j neniam antaŭ'e util'ig'is tiu'n substanc'o'n. Ne est'as tro'ig'o asert'i, ke ĝi reprezent'as komplet'a'n, kvankam migr'ant'a'n kaj miniatur'a'n, diabet'ologi'a'n centr'o'n. Ĝi ebl'ig'as kalkul'i la kor'vaskul'a'n risk'o'n de pacient'o'j, ili'a'n korp'o'volumen'a'n indic'o'n (angl'e: Body Volum'e Index), la funkci'ad'o'n de ili'a'j ren'o'j, rekomend'ant'e kontrol'ad'o'n (se neces'e) de sang'prem'o kaj lipid'o'j. De'pend'e de ies klinik'a profil'o, la aplik'o propon'as la plej taŭg'a'n diet'o'n, la plej taŭg'a'n tip'o'n de gimnastik'o, la plej taŭg'a'j'n kurac'il'o'j'n (ne nur rekt'e lig'it'a'j'n al diabet'o, sed ankaŭ statin'o'j'n aŭ medikament'o'j'n, kiu'j prevent'as kun'glu'iĝ'o'n de trombocit'o'j).

Aplik'o skrupul'a

La aplik'o mal'kovr'as eĉ eventual'a'j'n erar'o'j'n rilat'e al antaŭ'e preskrib'it'a'j medikament'o'j: ekzempl'e ĝi rimark'ig'as la okaz'o'j'n, kiam t.n. met'form'in'o est'as kontraŭ'indik'it'a. Ĝi ankaŭ propon'as, kiam hav'ebl'e, terapi'o'j'n pli korekt'a'j'n por la pacient'o (ekzempl'e kiam statin'o ne est'as sufiĉ'e efik'a por ating'ig'i al oni la bezon'at'a'n nivel'o'n de kolesterol'emi'o kaj pov'as est'i anstataŭ'ig'at'a de ali'a).

Aplik'o fid'ind'a

La aplik'o util'ig'as algoritm'o'j'n, kiu'j sekv'as la gvid'lini'o'j'n de la prestiĝ'a American Diabetes Association. La uz'at'a'j algoritm'o'j est'as deriv'it'a'j plej'part'e de medicin'a'j tekst'o'j, kiel Medical Management of Type 1 Diabetes Mel'lit'us, unu el la tut'mond'a'j fundament'o'j rilat'e al la kurac'ad'o de suker'a diabet'o unu'a'tip'a.

Aplik'o universal'a

La „aŭgur'o'j” de Sybilia direkt'iĝ'as al ĉiu'j: tiu ĉi aplik'o util'as al la kurac'ist'o, al la fak'ul'o kaj (kial ne?) al la pacient'o mem. Kvankam ĝi en'hav'as kompleks'a'j'n funkci'o'j'n, ĝi sum'e est'as je dispon'o de kiu ajn (ĉiam rekomend'ind'a est'as, tamen, la super'rigard'o de medicin'ist'o).

Aplik'o simpl'a

La aplik'o est'as ekip'it'a per inter'fac'o tiom simpl'a, ke ĝi kutim'e ne postul'as apart'a'n trejn'iĝ'o'n por pov'i est'i util'ig'at'a. La uz'o de la aplik'o antaŭ'vid'as mal'mult'eg'a'j'n simpl'eg'a'j'n paŝ'o'j'n, al kiu'j ceter'e respond'as sam'nombr'a'j help'a'j prem'buton'o'j, kun la cel'o akompan'i (paŝ'o'n post paŝ'o) la pacient'o'n. Se tio ankoraŭ ne sufiĉ'as, en'e de la aplik'o trov'iĝ'as lig'il'o al tre detal'a film'et'o (hav'ebl'a angl'a'lingv'e en inter'ret'o ĉe la adres'o http://www.youtube.com/watch?v=fO89EV7Eu0w).

Aplik'o sen'risk'a

Sybilia est'as sekur'a kaj tut'e sen'a je risk'o'j, ne nur ĉar ĝi baz'iĝ'as sur inter'naci'a'j scienc'a'j gvid'lini'o'j, sed ankaŭ ĉar ĝi parad'as per long'a test'ad'o.

Aplik'o fulm'rapid'a

Mir'ind'a rapid'ec'o karakteriz'as tiu'n ĉi aplik'o'n. Nov'a baz'a insulin-terapi'o pov'as est'i kre'it'a en'e de nur kvin sekund'o'j. Por kre'i propr'a'n klinik'a'n profil'o'n, oni bezon'os mal'pli ol du'on'a'n minut'o'n.

Aplik'o inter'naci'a

Sybilia aper'is en Italio, sed jam dis'vast'iĝ'as tra la tut'a mond'o. Ĉi tiu aplik'o hav'ebl'as, por la moment'o, en du lingv'o'j: la ital'a kaj la angl'a. Kun la help'o de iu volont'ul'a leg'ant'o, ne est'us utopi'e pri'pens'i est'ont'e ankaŭ esperant'lingv'a'n versi'o'n!

Aplik'o mal'mult'e'kost'a

La aplik'o'n, nun el'ŝut'ebl'a'n al ajn'a Apple-aparat'o (iPhone, iPad...) post plur'jar'a pri'labor'ad'o kaj test'ad'o, oni pov'as aĉet'i en la cifer'ec'a vend'ej'o de Apple kontraŭ la kost'o de apenaŭ 2,69 eŭr'o'j. Neni'u al'don'a kost'o (ekzempl'e post kelk'a'j monat'o'j aŭ jar'o'j) est'os postulat'a post ĝi'a aĉet'o. Sybilia est'as util'a program'o, kiu ni'a'opini'e ne pov'as mank'i en la poŝ'telefon'o aŭ en la komput'il'o de kurac'ist'o'j aŭ de hom'o'j traf'it'a'j de suker'a diabet'o. Ĉi-last'a'j, dank'e al teknologi'o, hav'as jam la ebl'o'n simpl'e, sekur'e kaj mal'mult'e'kost'e ten'i sub kontrol'o si'a'n san'problem'o'n.

Cifer'ec'a el'don'o kompren'ig'as nur on'o'n

La leg'ad'o de libr'o'j en paper'a versi'o, anstataŭ en elektron'ik'a, help'as la leg'ant'o'j'n en'ir'i pli bon'e en ili'a'j'n intrig'o'j'n. Jen la konklud'o de freŝ'a ĉi-rilat'a esplor'ad'o far'e de la norveg'a universitat'o de Stavanger.

Foli'um'ad'o

La efektiv'a – ali'vort'e man'e plen'um'at'a – foli'um'ad'o de la paĝ'o'j ebl'ig'as pli facil'e al hom'o'j en'mem'iĝ'i en rol'o'j, en'cerb'ig'i inform'o'j'n, kompren'i detal'o'j'n de la tekst'o kaj, ĝeneral'e, „viv'i” la rakont'it'a'j'n histori'o'j'n; ĉio ĉi ne sam'nivel'e okaz'as, kiam oni dediĉ'as si'n al la leg'ad'o de cifer'ec'a'j verk'o'j.

Kronologi'a ord'o

Pli specif'e, person'o'j, kiu'j uz'as tabul'komput'il'o'j'n kaj ali'a'j'n elektron'ik'a'j'n il'o'j'n, em'as memor'i mal'pli bon'e la kronologi'a'n ord'o'n de la pri'skrib'it'a'j fakt'o'j: tio'n konvink'it'e asert'as la nord-eŭrop'a'j esplor'ist'o'j.

Trans'verŝ'o

Hav'ant'e en'man'e paper-versi'o'j'n de libr'o'j, oni ja percept'as la pli'iĝ'o'n de la paĝ-nombr'o unu'flank'e kaj ĝi'a'n paralel'a'n mal'pli'iĝ'o'n ali'flank'e: ĉi tiu „trans'verŝ'o”, kiu'n oni ne konkret'e konstat'as ĉe cifer'ec'a'j el'don'o'j, help'as la laŭ'grad'a'n kaj ĝust'a'n en'memor'ig'o'n de la intrig'o (ali'okaz'e, laŭ'ŝajn'e, nur part'e en'cerb'ig'ebl'a).

Projekt'o

Tiu iom kurioz'a (sed sen'dub'e interes'a kaj diskut'ig'a) esplor'a projekt'o rilat'is sep'dek'o'n da universitat'a'j student'o'j, divid'it'a'j de la fak'ul'o'j en du mal'sam'a'j'n leg'a'j'n grup'o'j'n.

Modern'a ban'lok'o

Slovaki'o hav'as 1626 registr'it'a'j'n mineral'a'j'n termo'font'o'j'n. La fam'o ven'as de kvin kurac'font'o'j, el kiu'j ŝpruc'iĝ'as kurac'akv'o kun temperatur'o de 37,7-40,0 ^oC. La plej varm'a font'o hav'as temperatur'o'n de 94 ^oC. Pli'a kurac'a produkt'o est'as la sulfur'a mineral'ŝlim'o uz'at'a por tut'korp'a volv'iĝ'o. En la ban'lok'o'j oni kurac'as mal'san'o'j'n de la mov'a aparat'o, stat'o'j'n post operaci'o'j kaj lez'o'j, kronik'a'n reŭmat'ism'o'n, civiliz'a'j'n kaj profesi'a'j'n mal'san'o'j'n, sed ankaŭ ginekologi'a'j'n kaj haŭt'a'j'n mal'san'o'j'n inkluziv'e de psoriaz'o.

La font'o'j'n kon'is ne nur ĝerman'a'j trib'o'j de kvadoj kaj markomanoj, sed ankaŭ romiaj legi'o'j. La unu'a skrib'a menci'o pri kurac'font'o'j de'ven'as de 1247. Ili'a'j'n san'ig'a'j'n efik'o'j'n pri'skrib'is kurac'ist'o Georg Wernher en 1551 en la latin'lingv'a libr'o Admir'ind'a'j akv'o'j de la hungar'a reĝ'land'o (latin'e: Hypomnematio de admir'and'is Hungariæ aquis).

La ban'kurac'ad'o en Slovaki'o hav'as riĉ'a'n tradici'o'n. Unu el la plej mal'nov'a'j kaj mult'e vizit'at'a'j ban'lok'o'j est'as Trenčianske Teplice [trenĉianske teplice] (ĉirkaŭ 150 km nord'e de la slovak'a ĉef'urb'o Bratislav'o). Ĝi situ'as je alt'ec'o de 272 m super la mar'nivel'o en la pitoresk'a ĉirkaŭ'aĵ'o de mont'ar'a masiv'o Strážovské [straĵovske].

Tiu modern'a ban'urb'et'o kun pli ol 1000 lit'o'j propon'as tut'jar'e kompleks'a'n kurac'ad'o'n al preskaŭ 20 000 mal'san'ul'o'j el Slovaki'o kaj ekster'land'o, ĉef'e el Ĉeĥi'o, Aŭstrio, Germanio, Hungari'o kaj Rusio. En Trenčianske Teplice est'as vari'a kurac'program'o por individu'o'j, grup'o'j kaj famili'o'j. La ban'lok'o est'as ideal'a el'ir'punkt'o por ekskurs'o'j en la region'o.

Laŭ legend'o la kurac'font'o'j'n mal'kovr'is lam'a ŝaf'paŝt'ist'o, kiam li serĉ'is perd'it'a'n ŝaf'id'o'n. Anstataŭ ŝaf'id'o li trov'is mal'grand'a'n lag'et'o'n kun varm'a akv'o, kiu el'ig'is fort'a'n sulfur'odor'o'n. Li ban'is si'n en la lag'et'o kaj san'iĝ'is. Tiu'n epizod'o'n prezent'as hodiaŭ ankaŭ la blazon'o de la urb'et'o Trenčianske Teplice, sur kiu est'as ŝapaŝtisto, ŝaf'id'o kaj kurac'font'o.

Evolu'o

La plej grand'a'n merit'o'n en la evolu'o de la ban'lok'o hav'as famili'o Ilésházy [ileŝhazi], kiu konstru'ig'is ban'ej'o'j'n en la 16a jar'cent'o. En 1835 la ban'lok'o'n aĉet'is grek'a aŭstr'o-hungar'a bien'ul'o, magnat'o kaj diplomat'o Georgios Sin'as, kiu re'konstru'is kaj modern'ig'is ĝi'n. Li'a fil'o Šimon [ŝim'o'n] konstru'ig'is nov'a'j'n hotel'o'j'n kaj pli'larĝ'ig'is la angl'a'n park'o'n. Kaj li'a fil'in'o Ifigénia konstru'ig'is la turk'a'n ban'dom'o'n Hammam (esperant'e: publik'a ban'ej'o) en maŭr'a stil'o.

En la ban'lok'o okaz'as kultur'a'j aktiv'aĵ'o'j, inter kiu'j plej popular'a est'as la film'festival'o Art film, kiu ek'de 1993 okaz'as ĉiu'jar'e en la du'a du'on'o de juni'o. La film'o, kiu venk'as en la konkurs'o, gajn'as la Or'a'n Ŝlos'il'o'n, kaj la aktor(in)o, ricev'int'a la ĉef'premi'o'n, post'las'as sign'o'n de si'a man'kav'o sur la Pont'o de la glor'o antaŭ hotel'o „Flor'a”. Ĝis nun si'a'j'n sign'o'j'n post'las'is stel'o'j de la kinematografi'o Franc'o Ner'o, Gina Lol'lob'rigid'a, Geraldine Chaplin, Sophia Loren, Ornella Mut'i kaj ali'a'j.

Mort'o'turism'o en Eŭrop'o kresk'as

La rajt'o mort'i est'as de long'a temp'o diskut'o'tem'o en la tut'a mond'o. Antaŭ fort'eg'a hom'sufer'o sen'el'ir'a, kontraŭ kiu la medicin'o ne pov'as mult'o'n propon'i, al'ven'as la moment'o, kiam ek'aper'as ide'o'j pri la tiel nom'at'a'j „eŭtanazi'o” kaj „help'o al mem'mort'ig'o”. Kaj ĉi tiu'j ide'o'j kun'tren'as tut'a'n seri'o'n da konsider'o'j scienc'a'j, religi'a'j, filozofi'a'j, moral'a'j (per unu adjektiv'o: bio'etik'a'j).

Konscienc'o

En iu'j land'o'j oni laŭ'leĝ'e mal'permes'as tiu'j'n ag'o'j'n sever'e. En ali'a'j ŝajn'e oni kompat'em'e permes'as, ke sufer'ant'o'j (ĉu konsci'e, ĉu ne'konsci'e) ricev'u mort'o'n sen'dolor'a'n, asist'e de medicin'ist'o'j. En Svis'land'o la leĝ'o'j ne klar'e star'ig'as regul'o'j'n tiu'rilat'e, kaj ekzist'as struktur'o'j (jam mal'kovr'at'a'j ankaŭ de fremd'ul'o'j), kie ebl'as prezent'i pet'o'n pri help'ad'o de mem'mort'ig'o.

En Uson'o grand'a pli'mult'o de la kurac'ist'o'j rifuz'as favor'i ies mort'o'n, inkluziv'e de la okaz'o'j pri eŭtanazi'o, pro motiv'o'j de konscienc'o.

Svis'land'o

Statistik'o'j last'a'temp'e publik'ig'it'a'j de la revu'o Journal of Medical Ethics klar'e montr'as, ke en la last'a'j jar'o'j la tiel nom'at'a „mort'o'turism'o” du'obl'iĝ'is en Svis'land'o, precip'e en la kanton'o Zurik'o. Ali'vort'e, pli kaj pli da hom'o'j vetur'as al tiu centr'eŭrop'a land'o kun la unu'sol'a cel'o fin'i ind'a'manier'e la propr'a'n viv'o'n. Inter 2008 kaj 2012 pli ol 600 ekster'land'an'o'j ating'is tial Svis'land'o'n. Ili'a aĝ'o vari'is inter 23 (!) kaj 97 jar'o'j (mez'um'e 69). Pli mult'a'j el ili est'is vir'in'o'j (58 procent'o'j).

Plej oft'a'j diagnoz'o'j pri'is neŭr'ologi'a'j'n mal'san'o'j'n, kancer'o'n kaj reŭmat'ologi'a'j'n mis'fart'o'j'n. La „turist'o'j”, ĉi-okaz'e tut'e ne interes'it'a'j pri la natur'a'j aŭ art'a'j al'log'aĵ'o'j de la lok'o, ven'is el pli ol 30 land'o'j, plej mult'nombr'e el Germanio kaj Briti'o.

Cent fabel'o'j

La en'tomb'ig'o est'is long'a kaj pro tio iom'et'e lac'ig'a. La pastr'o parol'is long'e, konstant'e li ripet'is si'n mem. Kvazaŭ li ne pov'us trov'i la fin'o'n de si'a predik'o. Ĉiu'j ek'spir'is, aŭd'ant'e la de'long'e atend'at'a'n „am'e'n”. Eĉ la vidv'in'o jam ne plu hav'is larm'o'j'n, nur konstant'e ŝi viŝ'is si'a'j'n okul'o'j'n per blank'a naz'tuk'o kun nigr'a rand'o.

La poŝt'ist'a ĥor'o kant'is la kutim'a'n kant'o'n, kaj fin'e ek'ir'is la grand'a hom'grup'o supr'e'n, al la tomb'o de la mal'jun'a poŝt'ist'o, kiu trov'iĝ'is ĝust'e sur la pint'o de la mont'a tomb'ej'o.

La supr'e'n'ir'ad'o est'is eg'e mal'rapid'a, ĉar mult'a'j mal'jun'ul'o'j al'ven'is por akompan'i la last'a'n foj'o'n la mal'jun'a'n poŝt'ist'o'n. Pro tiu mal'rapid'ec'o ĉiu'j hav'is sufiĉ'a'n temp'o'n al'rigard'i la tomb'o'j'n preter'pasat'a'j'n kaj kontrol'i, ĉu est'as iu ne'pri'zorg'at'a tomb'o sen flor'o'j. Tuj ek'is klaĉ'o, kiam oni trov'is simil'a'n tomb'o'n! Ĉiu'j hav'is mal'bon'a'n opini'o'n pri vidv'in'o ne'pri'zorg'ant'a la edz'a'n tomb'o'n: tio signif'as, aŭ ke ŝi forges'is la mort'int'a'n edz'o'n, aŭ hav'as nov'a'n am'ant'o'n, aŭ tro pigr'as. Sam'e mal'bon'e oni taks'is ankaŭ vidv'in'o'j'n, kiu'j tro pomp'e ornam'as aŭ per tro mult'a'j flor'o'j plen'ŝut'as la tomb'o'j'n. Sever'e juĝ'as la vilaĝ'o!

Ek'pluv'is. Komenc'e nur pluv'et'is, sed ĝis la funebr'a vic'o ating'is la mont'o'pint'o'n, eĉ tiu'j mal'sek'iĝ'is, kiu'j hazard'e hav'is ombrel'o'n. Kun la pluv'o ankaŭ vent'aĉ'o al'blov'is, kaj la ombrel'o'j iĝ'is sen'util'a'j, la vent'eg'o el'ŝir'is ili'n de la man'o'j.

La hom'o'j ĉirkaŭ'star'is la tomb'o'n. Nun ankaŭ la ĝis'haŭt'e mal'sek'iĝ'int'a pastr'o ek'kompren'is, ke ne oportun'as long'a parol'ad'o. Surpriz'e, je ĉies ĝoj'o, li galop'rapid'e fin'is la preĝ'o'n.

Ĉiu'j for'rapid'is, ja la tempest'o iĝ'is pli kaj pli ne'el'ten'ebl'a. La vidv'in'o dir'is al la tomb'o'fos'ist'o'j, ke ankaŭ ili ir'u hejm'e'n; nur post la ŝtorm'o ili fin'u la en'tomb'ig'o'n.

La hom'o'j eg'e mal'facil'e descend'is; la kot'o far'is la krut'a'n dekliv'o'n glit'ig'a. Ili apog'iĝ'is unu al la ali'a, prov'ant'e si'n help'i reciprok'e. Kiam unu'a hom'o glit'fal'is ter'e'n, tiam komenc'iĝ'is la katastrof'o. Tio iel simil'is la situaci'o'n, kiam sur glaci'a aŭt'o'ŝose'o unu aŭtomobil'o brems'at'e ek'glit'as kaj kruc'e halt'as mez'e de la voj'o.

Sub bat'ant'a pluv'eg'o kaj furioz'a vent'eg'o la hom'o'j, unu post la ali'a, fal'stern'iĝ'is sur la ŝlim'o'n. Ne nur mal'sek'a'j ili est'is, sed jam tut'e en'kot'ig'it'a'j. Kaj ne nur ili'a'j vest'aĵ'o'j! Kot'a'j est'is ĉies har'o'j, pied'o'j, vizaĝ'o'j, kaj la man'o'j perd'is ĉi'a'n util'o'n: glit'ant'e sur akv'o kaj ŝlim'o ili ne plu kapabl'is al'kroĉ'iĝ'i al io ajn. Van'e la hom'o'j prov'is liber'iĝ'i de tiu situaci'o. Sen'pov'e ili barakt'is kun'prem'iĝ'ant'e. Dum'e la aer'o mal'varm'iĝ'is kaj la hom'grup'o, kiel best'o'j en frost'o, ek'simil'is mal'feliĉ'a'n brut'amas'o'n.

Ankaŭ du infan'o'j, parenc'o'j de la mal'jun'a poŝt'ist'o, ĉe'est'is la en'tomb'ig'o'n. Kutim'e la infan'o'j ne part'o'pren'as en'tomb'ig'o'j'n, sed tiu'n tag'o'n ili nepr'e vol'is ven'i. La mal'jun'ul'o ĉiam don'is al ili bombon'o'n, kiam ili renkont'is li'n sur'strat'e, pro tio ili tre am'is li'n.

Nun, inter la kot'a hom'amas'o, ankaŭ ili kuŝ'is, kaj kun tim'o ili prov'is rest'i ĉe la patr'in'o, kiu mem prov'is gard'i ili'n kontraŭ la furioz'ant'a'j natur'element'o'j. Van'a'j prov'o'j. Tamen la fakt'o, ke ili kuŝ'as apud'e, iom'et'e facil'ig'is la preskaŭ ne'el'ten'ebl'a'n situaci'o'n. La pastr'o, alt'a, mal'dik'a vir'o, kuŝ'is inter si'a'j eklezi'an'o'j kaj sent'is, ke la cirkonstanc'o'j est'as ver'e ne'dec'a'j kaj humil'ig'a'j. Do li prov'is lev'iĝ'i. Eg'e mal'facil'e li sukces'is moment'o'n ek'star'i, sed tuj post'e li de'nov'e ek'glit'is kaj kun grand'a bru'o re'plonĝ'is en la kot'o'n. La afer'o iĝ'is tragikom"edia. Ĝust'e tial ĝi hav'ig'is al unu el la infan'o'j ne'rezist'ebl'a'n motiv'o'n por ek'rid'i. Li'a patr'in'o prov'is admon'i li'n, sed jam la ali'a infan'o si'a'vic'e ek'rid'is, kaj la patr'in'o mem, rimark'int'e la humur'a'n flank'o'n de la afer'o, ne pov'is re'ten'i si'n, kaj si'a'vic'e laŭt'e ek'rid'is. Fin'e ankaŭ la pastr'o, kaj eĉ la trist'a vidv'in'o rid'is kaj rid'is, kaj la tut'a hom'amas'o ne plu est'is sku'at'a nur de pluv'eg'o kaj vent'aĉ'o, sed ankaŭ de ne'brems'ebl'a komun'a rid'eg'ad'o, kiu per si mem hav'ig'us al ĉiu'j agrabl'a'n varm'o'sent'o'n.

La rid'o ja simil'as al plor'o. Fakt'e post ne'long'e la vidv'in'o jam ne rid'is, sed plor'is. Tamen, neni'u tio'n rimark'is.

La event'o ĉiz'iĝ'is en ĉies mens'o. Ek'de tiam la vilaĝ'an'o'j ĉiam memor'is pri la en'tomb'ig'o de la mal'jun'a poŝt'ist'o, kvazaŭ tiu tag'o sign'us por ili la komenc'o'n de nov'a era'o. Menci'ant'e i'o'n ajn, ili dir'is: „antaŭ la en'tomb'ig'o”, aŭ „post la en'tomb'ig'o”. Ne'klar'ig'ebl'e la inter'rilat'o'j en tiu hom'grup'o tut'e ŝanĝ'iĝ'is. Ili iĝ'is kvazaŭ parenc'o'j. Ne plu okaz'is kverel'o'j inter ili. Ne'vid'ebl'a faden'o inter'lig'is ili'n. Pli volont'e ili al'parol'is kaj help'is unu la ali'a'n ol ali'ul'o'j'n, kiu'j ne ĉe'est'is la fam'a'n en'tomb'ig'o'n. La pastr'o mem sent'is, ke tiu'j hom'o'j de la komun'a en'kot'iĝ'o kaj de la korus'a rid'eg'ad'o iĝ'is iom'et'e pli kar'a'j por li.

La mal'jun'a vidv'in'o ne mir'is, sed feliĉ'e konstat'is, ke ŝi iĝ'is kvazaŭ ĉies av'in'o. Ŝi kaj la mal'jun'a poŝt'ist'o ne hav'is infan'o'j'n, sed ambaŭ tre ŝat'is la ge'knab'o'j'n de la najbar'o'j. Nun ne nur la najbar'a'j infan'o'j vizit'is ŝi'n, sed ankaŭ ali'a'j. Kaj ne nur infan'o'j ven'is. Ne pas'is tag'o sen vizit'ant'o. Ĉiu'j diskut'is kun ŝi, pet'is konsil'o'j'n, kor'e help'is ŝi'n. La infan'o'j feliĉ'e aŭskult'is ŝi'a'j'n fabel'o'j'n. Unu'e ŝi rakont'is la jam kon'at'a'j'n fabel'o'j'n, sed post'e nask'iĝ'is nov'a'j fabel'o'j, de ŝi mem el'pens'it'a'j. Somer'e en ŝi'a ĝarden'et'o ar'iĝ'is infan'grup'o por aŭskult'i la nov'a'j'n, kurioz'a'j'n fabel'o'j'n. Vintr'e ne est'is sufiĉ'e grand'a ŝi'a et'a loĝ'ej'o. Tiom pli, ĉar jam ne nur infan'o'j ven'is aŭskult'i, sed pli kaj pli mult'a'j plen'kresk'ul'o'j.

Foj'e vizit'is ŝi'n la pastr'o. Li aŭskult'is, kaj tuj post'e li konsil'is al la mal'jun'ul'in'o, ke ŝi sur'paper'ig'u la bel'a'j'n rakont'o'j'n. La vidv'in'o dir'is, ke ŝi ne kapabl'as tio'n far'i. Tiam la pastr'o pet'is la infan'o'j'n, ke ili trans'skrib'u la aŭskult'it'a'j'n fabel'o'j'n. Tiel okaz'is. La av'in'o fabel'ad'is, la infan'o'j skrib'ad'is, la pastr'o zorg'e kolekt'is la plej bel'a'j'n rakont'o'j'n. Je la fin'o li sekret'e pres'ig'is la tut'a'n kolekt'o'n.

Grand'eg'a est'is ĉies surpriz'o, kiam publik'e aper'is la bel'a fabel'libr'o. La titol'o est'is simpl'a: Cent nov'a'j fabel'o'j.

La av'in'o ne kred'is al si'a'j okul'o'j, kiam la pastr'o al'port'is al ŝi la bel'e bind'it'a'n volum'o'n. La tut'a vilaĝ'o feliĉ'is kaj fier'is pro tio, ne forges'ant'e, ke tio'n oni ŝuld'as al la fam'a en'tomb'ig'o de la mal'jun'a poŝt'ist'o.

La fabel'libr'o rapid'e el'ĉerp'iĝ'is, oni dev'is ĝi'n re'el'don'i. Post'e ĝi est'is traduk'it'a en kelk'dek lingv'o'j'n, kaj en la Inter'naci'a'n, kaj ating'is mond'fam'o'n.

La mal'jun'a poŝt'ist'o rid'et'is inter la anĝel'o'j kaj modest'e dank'is ili'a'j'n gratul'vort'o'j'n.

Kultur'a mozaik'o

Jen la unu'a el tri artikol'o'j, kiu fokus'iĝ'as pri Svis'land'o.

La unu'a pakt'o

En 1291 ekzist'is neni'a intenc'o fond'i ŝtat'o'n, sed nur promes'o okaz'e de atak'o pri reciprok'a help'o inter tri arb'ar'a'j region'o'j ĉirkaŭ la alp'a pas'ej'o Gotardo. Post'e tiu grup'o kresk'is al ok, 13, 22, kaj fin'fin'e 23 ŝtat'et'o'j, aŭ kanton'o'j.

Do Svis'land'o kresk'is iom en la sam'a manier'o kiel Eŭrop'a Uni'o en la last'a'j 60 jar'o'j. La last'a modif'o de la ŝtat'a'j lim'o'j okaz'is en 1815. La last'a en'land'a milit'o okaz'is en 1848.

Lim'o

Tra Eŭrop'o, de Belgi'o ĝis Triest'o, kur'as lim'o inter latin'de'ven'a'j kaj ĝerman'de'ven'a'j kultur'o'j. Ambaŭ'flank'e de tiu „kurten'o” hom'o'j ali'manier'e re'ag'as al politik'a'j kaj soci'a'j problem'o'j.

La diferenc'o'j est'as ne nur lingv'a'j sed ankaŭ kultur'a'j – kaj profund'a'j. Svis'land'o kuŝ'as sur tiu lim'o kaj dev'as ĉiu'tag'e maĉ'i, glut'i kaj digest'i tiu'j'n kultur'a'j'n diferenc'o'j'n. Okaz'as, ke ĉe voĉ'don'o'j la divers'a'j land'o'part'o'j ali'manier'e decid'as.

Region'o'j

Nord'e de Svis'land'o de Ĝenevo ĝis la zurik'a flug'haven'o etend'iĝ'as mont'ar'o kun la nom'o Ĵuraso. Ĝi konsist'as el paralel'a'j harmoni'a'j fald'o'j ornam'it'a'j de mult'nombr'a'j abi'o'j.

De la mez'o de la land'o ĝis la sud'o laŭ horizontal'a lini'o ŝpruc'as la Alp'o'j, pint'a'j rok'a'j mont'o'j, kiu'j kovr'as 60 % de la surfac'o de la land'o. La plej alt'a svis'a punkt'o situ'as en la Alp'o'j apud Zermatt kaj ating'as alt'ec'o'n de pli ol 4600 m.

Inter tiu'j du bar'il'o'j etend'iĝ'as la Mez'a Eben'aĵ'o, kiu fakt'e ne mult'e eben'as. Tie situ'as la grand'a'j urb'o'j Lausanne [lozán], Berno, Zurik'o. Svis'land'o dev'as akcept'i gigant'a'n trafik'o'n de nord'o al sud'o kaj invers'e, de Germanio al Italio, ĉu aŭt'e aŭ kamion'e, ĉu vagon'ar'e. Sub la pas'ej'o Gotardo est'as fin'konstru'at'a nov'a fer'voj'a tunel'o, kiu ek'funkci'os en 2016. Ĝi est'as la plej long'a en la mond'o kun 58 km.

Politik'o

Urb'o'j kaj vilaĝ'o'j form'as baz'a'n nivel'o'n. Sekv'as kanton'a nivel'o: kanton'o'j est'as ŝtat'et'o'j. La konfederaci'a nivel'o kun la feder'a urb'o Berno iom simil'as al Bruselo por Eŭrop'a Uni'o.

Tiu ĉi struktur'o dat'iĝ'as de 1848. Est'as tendenc'o'j don'i pli da pov'o al Berno, dum ali'a'j tendenc'o'j vol'as konserv'i pov'o'n ĉe la kanton'o'j por protekt'i la ec'o'j'n de ĉiu'j region'o'j. Eduk'ad'o, ekzempl'e, rest'as grand'part'e en la man'o'j de la kanton'o'j. Tio kaŭz'as problem'o'j'n. Kiam famili'o trans'lok'iĝ'as al ali'a kanton'o, la infan'o'j trov'as, ke la stud'program'o ne sam'as.

Svis'o'j kutim'as voĉ'don'i kvar ĝis kvin foj'o'j'n jar'e. En kelk'a'j kanton'o'j ne-svis'o'j rajt'as voĉ'don'i. En kelk'a'j kanton'o'j ne-svis'o'j rajt'as est'i al'elekt'it'a'j al urb'a'j parlament'o'j.

Kriteri'o'j

Svis'land'o est'as mozaik'o laŭ tri mal'sam'a'j kriteri'o'j. La plej kon'at'a kriteri'o est'as tiu pri lingv'o'j. Ekzist'as tri lingv'a'j region'o'j: 70 % de la loĝ'ant'o'j, en Alemanio, parol'as unu el la german'de'ven'a'j dialekt'o'j kaj skrib'e uz'as la german'a'n; 20 %, en Romandi'o, parol'as la franc'a'n; 10 %, en Tiĉin'o, parol'as la ital'a'n.

En la plej grand'a kanton'o svis'a, nom'at'a Grizon'o, aŭd'iĝ'as divers'a'j idiom'o'j nom'at'a'j „romanĉ'a lingv'o”. Est'as mal'facil'e sav'i tiu'j'n minoritat'a'j'n lingv'o'j'n kaj do la konfederaci'o kaj la kanton'o Grizon'o dung'is lingv'ist'o'n kun la task'o kre'i unu'ec'ig'it'a'n plan'lingv'o'n, kies nom'o est'as „Rumantsch Grischun”.

Tiu nov'bak'it'a lingv'o est'as nur skrib'a lingv'o. Pli'e, pro la abund'o de ne-svis'a'j loĝ'ant'o'j (23%), aŭd'iĝ'as en Svis'land'o dek'o'j da ali'a'j lingv'o'j al'ven'int'a'j pro en'migr'ad'o.

Du'a kriteri'o est'as religi'o. Bazel'o, Berno, Zurik'o, Ĝenevo est'as protest'ant'a'j kanton'o'j. Sankt Gall'e'n, Friburgo, Solo'turn'o est'as katolik'a'j.

Tri'a kriteri'o est'as la ec'o de ĉiu kanton'o: ĉu urb'a, ĉu kamp'ar'an'a. Oni do pov'as kompren'i, ke Svis'land'o est'as ar'o da inter'plekt'it'a'j region'o'j. Ekzempl'e franc'lingv'a kanton'o pov'as sent'i lig'o'n al aleman'a kanton'o, se ambaŭ hav'as la sam'a'n religi'o'n.

Industri'o

Grav'as maŝin'industri'a produkt'aĵ'o, mikro'teknik'o, kemi'aĵ'o'j kaj kurac'il'o'j, horloĝ'o'j, nutr'aĵ'o'j kaj ĉokolad'o. Mank'as naft'o kaj diamant'o'j: oni do instru'as al infan'o'j, ke la ĉef'a produkt'o est'as bon'e organiz'it'a'j kaj funkci'ant'a'j cerb'o'j. Renom'a'j universitat'o'j kaj politeknik'a'j alt'lern'ej'o'j ekzist'as en Lausanne kaj Zurik'o.

Ne la hom'o'j est'as plur'lingv'a'j, sed la land'o est'as plur'lingv'a. Sam'e pri financ'o'j: ne la hom'o'j est'as riĉ'a'j, sed la land'o est'as riĉ'a, pli preciz'e la svis'a'j bank'o'j. Grav'a faktor'o en la bon'fart'o de la svis'a ekonomi'o est'as, ke Svis'land'o tra'viv'is la 20an jar'cent'o'n sen milit'o'j. Do en 1945 ĝi pov'is tuj ek'labor'i kaj produkt'i, kiam ali'a'j eŭrop'a'j land'o'j dev'is unu'e re'konstru'i.

Help'as ankaŭ trankvil'a soci'a etos'o kun inter'parol'ad'o inter dung'ant'o'j kaj dung'at'o'j per'e de sindikat'o'j. Pro tio mal'oft'as strik'o'j kaj strat'a'j manifestaci'o'j. Reg'as bon'a labor'etos'o: svis'o'j labor'as semajn'e 42 hor'o'j'n. Pli'a'j t.n. trans'lim'labor'ist'o'j ven'as el la najbar'a'j Franci'o, Germanio, Aŭstrio kaj Italio.

Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j

En Ĝenevo, en dom'ar'o konstru'it'a por la Lig'o de Naci'o'j inter 1929 kaj 1933, situ'as nun UN kun du'obl'e pli da kun'sid'o'j ol en Nov'jork'o. Fili'o'j de UN en Ĝenevo: hom'rajt'a konsili'o, rifuĝ'int'o'j, san'o, labor'o, mete'ologi'o, tele'komunik'ad'o, intelekt'a propriet'o kaj mult'a'j ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j.

Kultur'o

Reprezent'at'a'j est'as divers'a'j kultur'o'j: ekzempl'e klasik'a danc'ad'o (Premi'o de Lausanne), kaj muzik'o (Inter'naci'a Konkurs'o pri Muzik'lud'ad'o de Ĝenevo). Not'ind'as muze'o'j kia'j fond'aĵ'o Beyeler en Riehen, Olimpi'a Muze'o en Lausanne, kaj la Centr'o Paul Kle'e en Berno.

Inter'e la svis'a'j eminent'ul'o'j menci'ind'as Leonhard Euler (1707-1783), scienc'ist'o kaj matematik'ist'o; Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827), pedagog'o kaj verk'ist'o; Henry Dunant (1828-1910), la fond'int'o de Ruĝ'a Kruc'o; Albert'o Giacometti (1901-1966), art'ist'o, skulpt'ist'o; Le Corbusier (1887-1965), art'ist'o, arkitekt'o; Hector Hodler (1887-1920), la fond'int'o de UEA; Edmond Privat (1889-1962), sekretari'o de Gandhi, esperant'ist'a aktiv'ul'o; Je'a'n Ziegler (1934), soci'olog'o, politik'ist'o, verk'ist'o, filozof'o; Roger Federer (1981), tenis'o'lud'ant'o.

Urb'o kun fort'a stud'em'o

Jen la du'a el tri artikol'o'j, kiu'j fokus'iĝ'as pri Svis'land'o.

Inter lag'o kaj Ĵuraso

Neocomium est'as la latin'a nom'o de la urb'o Neuchâtel, urb'o kun lag'o kaj 33 000 loĝ'ant'o'j. Situ'ant'a 425 m super la mar'nivel'o ĝi pli mal'grand'as ol la pli alt'a urb'o La Chaux-de-Fonds en Ĵuraso (1000 m). Tamen kun la ĉirkaŭ'a'j vilaĝ'o'j Neuchâtel en'hav'as la ĉef'a'n part'o'n de la kanton'a loĝ'ant'ar'o.

Ĝi est'as la ĉef'urb'o de la kanton'o Neuchâtel, kon'at'a oficial'e kiel la Respublik'o kaj Kanton'o de Neuchâtel. Unu'e franc'a'j famili'o'j, post'e la reĝ'o de Prus'uj'o reg'is en la region'o (1707-1848). En 1814 la kanton'o al'iĝ'is al la svis'a konfederaci'o.

En la mont'ar'a part'o viv'is ĉiam nur liber'a'j hom'o'j, kiu'j fin'fin'e ribel'is kontraŭ la ekster'land'a jug'o. La kulmin'o est'is la jar'o 1848, kiam eksplod'is revoluci'o kaj for'pel'iĝ'is la reprezent'ant'o de la prus'a reĝ'o.

Nun'temp'e ĉiam pli alt'e sur la ĵurasa dekliv'o super Neuchâtel oni konstru'as nov'a'j'n kvartal'o'j'n, de kie ebl'as ĝu'i perspektiv'o'n sur la tegment'o'j de la urb'o. De la flank'o'j de la mont'ar'o Ĵuraso oni pov'as ĉef'e en aŭtun'o admir'i grand'a'n part'o'n de la Alp'o'j. Mont'o Chasseral, la plej alt'a kanton'a pint'o, ating'as 1550 m.

Kastel'o sur mont'et'o

Vizit'ind'a'j est'as kastel'o kaj preĝ'ej'o. La kastel'o est'as la sid'ej'o de la kanton'a reg'ist'ar'o kaj parlament'o. La urb'o trans'ir'is al protest'ant'ism'o pro Guillaume Farel (1489-1565) kaj do la grand'a preĝ'ej'o collégiale apud la kastel'o est'as protest'ant'a. En la urb'o vid'iĝ'as fontan'o'j kaj mal'nov'a'j dom'o'j en pied'ir-zon'o'j.

Du patrici'a'j famili'o'j, De Pury (la ĉef'a plac'o de la urb'o tiel nom'iĝ'as) kaj DuPeyrou (palac'o en franc'stil'a park'o star'as orient'e de la centr'o), riĉ'iĝ'is per posed'aĵ'o'j en divers'a'j mond'o'part'o'j en la 18a kaj 19a jar'cent'o'j kaj bel'ig'is si'a'n urb'o'n. Tamen la tradici'a, aristokrat'a kaj dekstr'em'a Neuchâtel ŝanĝ'iĝ'is kaj nun la urb'a reg'ist'ar'o est'as centr'a kaj iom verd'ul'a.

Universitat'o kaj kultur'o

En Neuchâtel trov'iĝ'as universitat'o. Dum jar'dek'o'j ĝi est'is la plej mal'grand'a en la tut'a Eŭrop'o. Tamen mult'a'j student'o'j elekt'as ĝi'n pro la tie'a favor'a stud'etos'o. En 1975 la universitat'o kre'is Institut'o'n pri Mikro'teknik'o kaj en 1984 nask'iĝ'is Svis'a Centr'o pri Elektron'ik'o kaj Mikro'teknik'o. En 2009 kre'iĝ'is lig'o inter ĝi kaj la Politeknik'a Alt'lern'ej'o de Lausanne.

La kanton'a muzik'lern'ej'o lig'iĝ'as al la muzik'a akademi'o de Ĝenevo. Do observ'ebl'as em'o al kun'labor'o kaj kun'ig'ad'o de fort'o'j. Krom'e la svis'a konfederaci'o klopod'as ne konserv'i ĉiu'j'n serv'o'j'n en la ĉef'urb'o Berno. Pro tio Neuchâtel ricev'is la feder'a'n ofic'ej'o'n pri statistik'o.

La urb'o propon'as ankaŭ teatr'o'j'n, inkl. de mal'grand'a'j, avan'gard'a'j, divers'a'j'n muze'o'j'n (pri art'o'j kaj pri etn'ologi'o), koncert'ej'o'n kaj restoraci'o'j'n. Ebl'as promen'i tra apud'lag'a'j park'o'j. Naĝ'ej'o, stadion'o „La Maladière”, kaj sket'ej'o star'as je dispon'o de sport'em'ul'o'j.

La aŭtor'o Friedrich Dürrenmatt (1921-1990) viv'is en Neuchâtel; ankaŭ la hungar'de'ven'a art'ist'o Viktor Vasarely (1906-1997). Ĉe la universitat'o profesor'is la esperant'ist'o Edmond Privat (1889-1962). En Neuchâtel nask'iĝ'is la psikolog'o Je'a'n Piaget (1896-1980) kaj la nobel-premi'it'o pri medicin'o Daniel Bov'et (1907-1992).

Ĉarnir'a urb'o

Jen la last'a el tri artikol'o'j, kiu'j fokus'iĝ'as pri Svis'land'o.

Kanton'o Neuchâtel

La Chaux-de-Fonds trov'iĝ'as en la ĵur'as-mont'ar'a part'o de la kanton'o Neuchâtel (176 000 loĝ'ant'o'j en 2014), kiu etend'iĝ'as de la svis'a-franc'a land'lim'o ĝis la lag'o de Neuchâtel.

Est'ant'e en franc'lingv'a Svis'land'o (Romandi'o), La Chaux-de Fonds kun si'a'j 40 000 loĝ'ant'o'j trov'iĝ'as laŭ'nombr'e en la tri'a lok'o post Ĝenevo kaj Lausanne. Si'a'n pas'int'ec'o'n ĝi ne ŝuld'as al potenc'a'j reg'ant'o'j aŭ milit'ist'o'j, sed al pac'em'ul'o'j, ideal'ist'o'j, kuraĝ'a'j pionir'o'j kaj al kelk'a'j geni'ul'o'j.

La Chaux-de-Fonds est'as sam'temp'e nov'a kaj histori'a urb'o. La arkitektur'a kern'o de la urb'o est'as rar'aĵ'o el la 19a jar'cent'o. En 1984 la svis'a reg'ist'ar'o decid'is protekt'i ĝi'n, ĉar tie vid'ebl'as divers'a'j arkitektur'a'j tendenc'o'j, kiu'j karakteriz'as la 19an kaj la komenc'o'n de la 20a jar'cent'o. La Chaux-de-Fonds est'as la sol'a urb'o en Svis'land'o konstru'it'a laŭ la stil'o Art Nouveau (Art'o Nov'a).

Tem'as pri ĉarnir'a urb'o okup'ant'a pozici'o'n inter Svis'land'o kaj Franci'o. Aŭt'o'ŝose'o'j, flug'haven'et'o kaj lig'o kun la franc'a rapid'trajn'a ret'o TGV ebl'ig'as kontakt'o'j'n kun najbar'a'j centr'o'j. La Chaux-de-Fonds est'as la ekonomi'a, teknik'a, komerc'a, kultur'a, lern'ej'a, sport'a, soci'a kaj medicin'a ĉef'urb'o de inter'kanton'a kaj inter'ŝtat'a grand'region'o kun pli ol 100 000 hom'o'j.

Industri'o kaj kultur'o

Mil'o'j da labor'ist'o'j el najbar'a'j urb'et'o'j kaj vilaĝ'o'j svis'a'j kaj franc'a'j ĉiu'tag'e ven'as por per'labor'i si'a'n viv'o'n en La Chaux-de-Fonds. La urb'o not'ind'as pro si'a'j eksport'aĵ'o'j, ĉef'e pro la horloĝ'mark'o'j Ebel, Corum, Tag Heuer, Ulysse Nardin, Cartier, Mov'ad'o aŭ Girard-Perregaux. La urb'o est'as ankaŭ centr'o pri mikro'teknik'o kaj inform'ad'ik'o.

Not'ind'as la urb'a'j muze'o'j (ĉef'e la inter'naci'a muze'o pri horloĝ'o'j, kiu montr'as la histori'o'n de temp'o'mezur'ad'o per 3000 objekt'o'j). La teatr'o est'as bel'aĵ'o ital'ec'a el la 19a jar'cent'o. La industri'a'j kaj kultur'a'j instal'aĵ'o'j pov'as facil'e konkurenc'i kun tiu'j de pli grand'a'j urb'o'j en Svis'land'o.

Ĉirkaŭ'e trov'iĝ'as alt'eben'aĵ'o kun vast'a'j paŝt'ej'o'j kaj mult'a'j abi'o'j. La ĵurasa mont'ar'o ĉiu'jar'e al'log'as mil'o'j'n da migr'ant'o'j, bicikl'ant'o'j, ĉeval'rajd'ant'o'j kaj promen'ad'ski'ant'o'j. Ĉi tie grand'part'e mank'as bru'o, mal'pur'aĵ'o kaj agres'o kutim'a'j en grand'a'j urb'o'j. Malgraŭ tio, tamen, la region'o ankoraŭ ne far'iĝ'is centr'o de amas'turism'o.

Inter'lingv'ist'ik'a arkiv'o

La Chaux-de-Fonds est'as ankaŭ unu el la mond'a'j centr'o'j por Esperant'o. La urb'a bibliotek'o protekt'as la inter'lingv'ist'ik'a'n arkiv'o'n CDELI (Centr'o de Dokument'ad'o kaj Esplor'o pri la Lingv'o Inter'naci'a).

Krom'e ebl'as dir'i, ke La Chaux-de-Fonds est'as la plej alt'e situ'ant'a grand'a urb'o de Eŭrop'o (ĉirkaŭ 1000 m super la mar'o); ke laŭ'statistik'e ĝi ĝu'as plej oft'a'n sun'radi'ad'o'n en Svis'land'o; ke ĝi'a akv'o flu'as al la rejn'a basen'o kaj plu'e al la Nord'a Mar'o; kaj ke ĝi viv'ten'as la sol'a'n profesi'a'n teatr'o'n en Romandi'o (Romand'a Popol'a Teatr'o).

Tie nask'iĝ'is la horloĝ'ist'o kaj mekanik'ist'o Pierre Jaquet-Droz (1721-1790), la romantik'a pentr'ist'o Léopold Robert (1794-1835), la pilot'o kaj aŭt'o'konstru'ist'o Louis Chevrolet (1878-1941), la poet'o, verk'ist'o kaj vojaĝ'ant'o Blaise Cendrars (1887-1961), kaj la arkitekt'o, urb'o'plan'ist'o kaj human'ist'o Le Corbusier (1887-1965). Ceter'e, ek'de 2009, la urb'o est'as mond'hered'aĵ'o de Unesk'o.

Sekret'a'j krist'an'o'j, ĉu ver'a'j krist'an'o'j?

La jar'o 2015 est'as special'e memor'ig'a jar'o por japan'a'j katolik'o'j ¹. Ĝi est'as la 400-jar'a jubile'o de la vizit'o de samuraj'a deleg'it'o al Vatikan'o ² kaj la 150-jar'a dat're'ven'o de la mal'kovr'o de la sekret'a'j krist'an'o'j.

En 1615 Hasekura Cunenaga, vasal'o de Dat'e Mas'am'un'e, potenc'a daimi'o en la nord-orient'a Japani'o, mar'vetur'is tra Meksiko al Hispanio kaj Vatikan'o, kie li'n aŭdienc'e ricev'is la pap'o Paŭlo la 5a. Li el'spez'is 7 jar'o'j'n por ir'o-re'ir'o, sed kiam li re'ven'is hejm'land'e'n en 1620, Japani'o, sub la reĝim'o de Tokugawa jam al'pren'is si'n'ferm'a'n politik'o'n kaj la krist'an'ism'o est'is mal'permes'it'a. Diplomati'a'j rilat'o'j est'is lim'ig'it'a'j al Ĉini'o kaj Nederlando. La kontakt'o kun ili okaz'is nur en Deĵima, mal'grand'a insul'o en Nagasak'i. Hasekura mort'is en profund'a mal'esper'o en 1622.

Sang'a persekut'o

Dum la du'a du'on'o de la 17a jar'cent'o sang'a persekut'o kaj amas'a martir'ig'o preskaŭ eksterm'is la krist'an'ism'o'n, kiu'n Francisco Xavier (1506-1552) en'konduk'is en 1549 kaj rapid'e dis'vast'ig'is tut'land'e. Dum la post'a'j 250 jar'o'j ĉiu'j japan'o'j est'is oficial'e budh'ist'o'j kaj dev'ig'e aparten'is al iu'j budh'ist'a'j templ'o'j. Sed en la 1850aj jar'o'j, sub prem'o de la okcident'a'j grand'a'j regn'o'j, Japani'o for'ĵet'is si'a'n izol'a'n politik'o'n kaj star'ig'is rilat'o'j'n kun Uson'o, Briti'o, Franci'o, Rusio kaj ali'a'j land'o'j. Ven'is ali'land'a'j ofic'ist'o'j kaj komerc'ist'o'j kaj tiu'j loĝ'is en tiam'a'j destin'it'a'j lok'o'j, kiel Nagasak'i, Kobe kaj Yokohama.

Sam'a kred'o

En 1864 Franci'o fond'is preĝ'ej'o'n en Nagasak'i por la franc'o'j, kiu'j tie loĝ'is. Sci'vol'a'j japan'o'j ven'is por rigard'i la nov'a'n kaj kurioz'a'n konstru'aĵ'o'n. Inter tiu'j, kiu'j ven'is en la 17a de mart'o 1865, est'is dek'kelk'a'j person'o'j, kiu'j konfes'is al ĝi'a pastr'o, Bernard-Thadée Petitjean: „Ni hav'as sam'a'n kred'o'n kiel vi”.

La nov'aĵ'o de tiu mal'kovr'o de krist'an'o'j en Japani'o tuj dis'vast'iĝ'is kaj mir'ig'is la mond'o'n. Baldaŭ la krist'an'o'j ĝis tiam kaŝ'it'a'j en la najbar'a'j vilaĝ'o'j kaj insul'et'o'j si'n prezent'is. Sed, ĉar la japan'a reg'ist'ar'o ankoraŭ ten'ad'is la politik'o'n mal'permes'i krist'an'ism'o'n, oni arest'is, sever'e tortur'is kaj deport'is ili'n en ali'a'j'n region'o'j'n. Tiu'j persekut'o'j el'vok'is fort'a'n kritik'o'n de ekster'land'a'j reprezent'ant'o'j, kaj fin'fin'e la reg'ist'ar'o nul'ig'is la mal'permes'o'n en 1873.

Kamufl'ad'o

Kia'manier'e tiu'j krist'an'o'j kaŝ'it'e ten'is si'a'n kred'o'n ĉirkaŭ 250 jar'o'j'n? La manier'o'j vari'is laŭ'lok'e, sed, ekzempl'e, ili kamufl'is figur'o'j'n de Sankt'a Maria kiel tiu'n de Bodisatv'o, kaŝ'is sankt'a'j'n bild'o'j'n kaj krucifiks'o'j'n en ŝrank'o'j'n. Beb'o'j'n bapt'is ili'a'j patr'o'j aŭ onkl'o'j, ĉar post 1644 tut'e ne ekzist'is plu pastr'o'j. Ili recit'is oraŝon (latin'e, oratio t.e. preĝ'o), tamen ties tekst'o kaj signif'o baldaŭ nebul'iĝ'is. Est'is ne'evit'ebl'e, ke dum 250 jar'o'j sub la surfac'a budh'ism'o kaj indiĝen'a'j kult'o'j ili'a krist'an'ism'o ŝanĝ'iĝ'is kaj kun'fand'iĝ'is en sinkretism'a'n religi'o'n.

Sekret'a'j krist'an'o'j

Post la si'n'prezent'ad'o, kompren'ebl'e, la pli'mult'o de la kred'ant'o'j re'ven'is al la katolik'ism'o. Sed ne'ignor'ebl'a nombr'o de sekret'a'j kred'ant'o'j ne al'iĝ'is al ĝi. Ili daŭr'e ten'is si'a'n tradici'a'n kred'o'n. Por ili ŝajn'e est'is pli grav'e sekv'i la hered'it'a'n di'serv'o'n ol akcept'i „nov'e aper'ant'a'n” eklezi'o'n. Hodiaŭ ankoraŭ kelk'a'j cent'o'j de tiu'j sekret'a'j krist'an'o'j rest'as sur la insul'et'o'j okcident'e de Nagasak'i.

Ĉu ili est'as ver'a'j krist'an'o'j? La problem'o est'as, ĉu la kern'o de krist'an'ism'a kred'o est'as konserv'at'a? Inter la fak'ul'o'j, la respond'o'j vari'as.

Ĉiu'okaz'e en januar'o 2014 la pap'o Francisko dir'is, ke la krist'an'o'j front'ant'a'j al mal'facil'aĵ'o'j kaj diskriminaci'o'j, precip'e en Mez-Orient'o, pov'as tir'i valor'a'n lecion'o'n el la japan'a'j krist'an'o'j, kiu'j tra'viv'is per sekret'a'j bapt'o, preĝ'o kaj si'n'kaŝ'ad'o dum 250 jar'o'j da kruel'a persekut'ad'o.

1. La nombr'o de katolik'o'j est'as 444 441 (2012, 0,35 % de la tut'a loĝ'ant'ar'o).

2. Li ne est'is la unu'a japan'o, kiu vizit'is Vatikan'o'n. En 1582 kvar knab'o'j el Kyusyu (Sud-orient'a Insul'o) ricev'is aŭdienc'o'n de la pap'o'j Gregori'o la 13a kaj Sikst'o la 5a.

Ĝemel'a'j desegn'aĵ'o'j

El plur'a'j desegn'aĵ'o'j, kiu'j'n la instru'ist'in'o est'is ĵus taks'ant'a, du atent'ig'as ŝi'n pri io mal'ĝust'a. Ambaŭ est'as tut'e simil'a'j, kvazaŭ ĝemel'a'j, kvankam sub'skrib'it'a'j de mal'sam'a'j lern'ant'in'o'j.

„Aĥ, la fripon'in'et'o'j! Ili kopi'is unu de la ali'a, sen'dub'e ... Traf'e! Jen Paŭla kaj Helen'a, ne'dis'ig'ebl'a'j amik'in'o'j. Naiv'ul'in'et'o'j ... Mi dev'as tuj mal'kovr'i, kiu kopi'is de kiu. Ke ili ven'u tuj ĉi tie'n! ”

Star'ant'e antaŭ la instru'ist'in'a sur'podi'a skrib'o'tabl'o la du et'ul'in'o'j, kap'klin'iĝ'ant'a'j, atend'as skold'o'n. Ambaŭ jam diven'is la kial'o'n de la al'vok'o, ĉar ili bon'e sci'is, kio'n ili est'is far'int'a'j.

– Vi du atent'u, ke mi pov'us est'i vi'a av'in'o, do ne facil'e tromp'ebl'a de bub'in'aĉ'o'j, kiel vi. Nun mi vol'as, ke vi dir'u al mi, kiu kopi'is de kiu? – ŝi'a'n rigard'o'n de riproĉ'o ili ne vid'as, ĉar neni'u kuraĝ'as lev'i la okul'o'j'n, nek don'i respond'o'n. Kaj tio daŭr'ad'as ... long'e ...

– Nu! ... Mi atend'as! ...

Sed la silent'o'n ili ne romp'as.

– Ne tim'u, ke mi pun'bat'os vi'n. Tio'n mi las'os al vi'a'j ge'patr'o'j, kiam ili ricev'os mi'a'n inform'o'n pri ĉi tiu mal'bel'a ag'o vi'a: el... ko... pi... aĵ'o!!! – ŝi fort'e silab'um'as. – Mi vol'as kon'i la ver'o'n por poent'um'i laŭ'merit'e: pri la original'o, ni vid'os; pri la kopi'ad'o, nul'o'n! Ĉu ne?!! La „ĉu ne?!!”, ŝi jam kri'eg'as.

La du lern'ant'in'o'j ek'trem'as, sed la silent'o persist'as.

– Mi perd'as la pacienc'o'n. Mi dev'as poent'um'i la du ekzerc'o'j'n, neni'o'n plu!

– Amik'in'o ne denunc'as amik'in'o'n ... – subit'e el'dir'as Paŭla.

– Fin'fin'e! Laŭd'ind'a respond'o, ja! Kaj vi, Helen'a, kio'n vi dir'as?

– Amik'in'o ne perfid'as amik'in'o'n ...– ŝi respond'as, kuraĝ'ig'it'a de la aŭdac'o de la ali'a.

– Brav'o! Fidel'a'j amik'in'o'j! Sed ... kiu kopi'is de kiu?

Pro la obstin'a mank'o de respond'o, la instru'ist'in'o avert'as:

– Bon'e! Vi dev'ig'as mi'n inform'i vi'a'j'n ge'patr'o'j'n pri ĉi tiu mister'o, kaj pet'i, ke ili ven'u parol'i kun mi. Jen! – kaj ŝi etend'as al ili du paper'foli'o'j'n, kiu'j'n ŝi est'is dum'e plen'ig'int'a. – Morgaŭ vi re'don'u al mi ĉi tiu'j'n not'o'j'n, sub'skrib'it'a'j de vi'a'j ge'patr'o'j.

Ambaŭ el'ir'as, kun la not'o'j en'man'e, kaj jam kun larm'o'j ĉe la okul'o'j.

– Kio'n ni far'u nun? – jam mal'apud la instru'ist'in'o, demand'as Helen'a.

– Mi hav'as ide'o'n! Mi solv'os la problem'o'n! – konvink'e asert'as Paŭla. – Ni re'ir'u al la instru'ist'in'o.

– Por far'i kio'n?

– Vi far'os neni'o'n, eĉ ne mal'ferm'u la buŝ'o'n. Se demand'at'a de ŝi, vi konfirm'u nur tio'n, kio'n vi aŭd'os de mi.

– Kio nun? – surpriz'iĝ'as la instru'ist'in'o. .../...

Paŭla decid'em'e al'paŝ'as, kaj kuraĝ'e konfes'as:

– Est'is mi, kiu kopi'is de ŝi.

– Ha!!! Fin'fin'e! ... Jen bon'a kondut'o vi'a. Afer'o klar'ig'it'a, do re'don'u al mi tiu'j'n paper'o'j'n, ĉar mi ne vol'as ĉi-foj'e ĝen'i vi'a'j'n ge'patr'o'j'n. Sed ne ripet'u ... Se ne! ... Sam'temp'e ŝi pens'as:

„Sever'ec'o ankoraŭ funkci'as. La ver'o rapid'e mal'kovr'it'a”.

Ekster la lern'ej'o, jam kviet'ig'it'a pro la favor'a solv'o de la situaci'o, Helen'a demand'as:

– Kial vi far'is tio'n, Paŭla? Vi ne dir'is la ver'o'n.

– Ne! Sed tiel mi evit'is pun'o'n de ni'a'j ge'patr'o'j. Se mi est'us dir'int'a la ver'o'n, ĉu ne est'us ankoraŭ mal'pli bon'e por mi? ...

Re'hejm'iĝ'ant'e, ĝust'e ĉe la dom'a en'ir'ej'o, Helen'a renkont'as si'a'n patr'o'n.

– Ne'bon'a mien'o la vi'a ... kio okaz'is?

– Neni'o, patr'o.

– Rakont'u ... Ne tromp'u mi'n! Io bild'iĝ'as ĉe vi'a'j okul'o'j.

Ŝi hezit'as, kaj ne kapabl'as kaŝ'i la okaz'int'aĵ'o'n:

– Nur problem'o de ĝemel'a'j desegn'aĵ'o'j.

– Kio?! ... Ĝemel'a'j desegn'aĵ'o'j? Kio est'as tio? Klar'ig'u pli bon'e!

– Est'is nur taks'ad'o far'e de la instru'ist'in'o pri du desegn'aĵ'o'j. Ŝi akuz'is Paŭla kaj mi'n pri el'kopi'aĵ'o.

– Ho vi du! ...

– Paŭla kulp'ig'is si'n antaŭ la instru'ist'in'o, sed ŝi mensog'is.

– Ĉu est'is vi, kiu kopi'is de ŝi?

– Ne, patr'o, mi ne kopi'is de ŝi, nek ŝi de mi.

– Mi ne kompren'as. Fin'fin'e, kiu kopi'is de kiu?

– Neni'u kopi'is de neni'u.

– Kiel do?

– Eĉ la pretend'em'a instru'ist'in'o est'is sufiĉ'e mal'sprit'a por ne sukces'i el'trov'i, ke la du desegn'aĵ'o'j est'as ĝemel'a'j, ĉar ambaŭ est'is far'it'a'j de nur unu el ni ... de mi mem! ...

Misi'ist'o, marŝ'ad'o kaj de'ten'ant'a man'o

En oktobr'o 1937 la uson'a ĵurnal'ist'o Edgar Snow publik'ig'is si'a'n libr'o'n Ruĝ'a Stel'o super Ĉini'o. Snow rakont'as pri la monat'o'j, kiu'j'n li pas'ig'is kun la Ĉin'a Labor'ist'a-Kamp'ar'an'a Ruĝ'a Arme'o en 1936.

Li uz'as si'a'j'n intervju'o'j'n kun Maŭ Zedong kaj ali'a'j alt'rang'ul'o'j por prezent'i viv'ec'a'j'n pri'skrib'o'j'n de la Long'a Marŝ'ad'o kaj biografi'a'j'n rakont'o'j'n pri gvid'ant'o'j de ambaŭ flank'o'j de la konflikt'o'j. Per tiu libr'o la okcident'a'j land'o'j ek'sci'is pri la ĉin'a'j komun'ist'o'j.

Sed tre mal'mult'a'j sci'as, ke antaŭ unu jar'o jam aper'is simil'a libr'o, La De'ten'ant'a Man'o: Kapt'it'ec'o por Krist'o en Ĉini'o, verk'it'a de la svis-de'ven'a brit'a misi'ist'o Rudolf Alfred Bosshardt.

Sieĝ'o

La Long'a Marŝ'ad'o (oktobr'o 1934 - oktobr'o 1936) est'is strategi'a mov'iĝ'o de la Ĉin'a Labor'ist'a-Kamp'ar'an'a Ruĝ'a Arme'o (nun kon'at'a kiel la Ĉin'a Popol'a Liber'ig'a Arme'o) gvid'at'a de la Komun'ist'a Parti'o de Ĉini'o por evit'i la sieĝ'o'n kaj persekut'o'n de la arme'o de Kuomintang'o (Naci'ist'a Parti'o, tiam'a reg'ant'a parti'o).

La Labor'ist'a-Kamp'ar'an'a Ruĝ'a Arme'o marŝ'is 12 500 kilo'metr'o'j'n tra 11 provinc'o'j de la sud'o ĝis la nord'okcident'o. Ili sukces'e eskap'is el la danĝer'o kaj star'ig'is si'a'n nov'a'n baz'lok'o'n.

En oktobr'o 1934 en Jiuzhou de Guizhou-provinc'o, sud'okcident'a Ĉini'o, Rudolf Alfred Bosshardt renkont'iĝ'is kun la ses'a arme'grup'o de la Ruĝ'a Arme'o. Komenc'e la arme'o kapt'is li'n kiel „imperi'ism'a'n spion'o'n”, kaj post'e re'ten'is li'n kiel help'ant'o'n. Li marŝ'is kun la arme'o 18 monat'o'j'n.

Rev'o

Bosshardt nask'iĝ'is en svis'a famili'o en Manĉestr'o, Angli'o, en 1897. Ek'de la aĝ'o de dek jar'o'j li aktiv'e dis'sem'is krist'an'ism'o'n. En 1907 Bosshardt hazard'e aŭskult'is preleg'o'n de misi'ist'o pri vojaĝ'o en Ĉini'o. La preleg'o vek'is rev'o'n de Bosshardt pri Ĉini'o.

Ŝanc'o ven'is, kiam li est'is 20-jar'a. Li rekomend'is si'n al la Ĉin'a En'land'a Misi'o (ĈEM). Tiu'temp'e Ĉini'o est'is en ĥaos'o, kaj misi'ist'o'j est'is send'at'a'j al for'a'j region'o'j en Ĉini'o. Tial tre mal'mult'a'j kandidat'is. ĈEM tuj aprob'is li'a'n pet'o'n, kaj trejn'is li'n tri monat'o'j'n en Londono. Dum la sekv'a'j du jar'o'j li lern'is ankaŭ medicin'o'n, kiu'n li post'e mult'e praktik'is en Ĉini'o.

En oktobr'o 1922 Bosshardt ating'is Ŝanhajon. Tie li aĉet'is neces'aĵ'o'j'n kaj lern'is la ĉin'a'n lingv'o'n. Li'a instru'ist'o don'is al li graci'a'n ĉin'a'n nom'o'n Bo Ful'i. Bo est'as mal'long'ig'o de ĉin'a trans'skrib'o de Bosshardt, kaj la propr'a nom'o Ful'i, kiu signif'as „si'n de'ten'i kaj re'ven'i al la dec'o”, est'as cit'it'a en la libr'o La Analektoj de Konfuceo. De tiam la ĉin'a nom'o Bo Ful'i akompan'is li'n en Ĉini'o.

Mal'sat'eg'o

Laŭ ordon'o de ĈEM Bosshardt ir'is al Zunyi, la du'e plej grand'a urb'o en Guizhou-provinc'o, kie situ'is mal'nov'a krist'an'a preĝ'ej'o. En pli ol dek jar'o'j Bo migr'is de lok'o al lok'o kaj spert'is milit'o'j'n kaj mal'sat'eg'o'n.

Li ankaŭ edz'iĝ'is al la svis'a misi'ist'in'o Ros'e Piaget. Fin'e li kaj li'a edz'in'o si'n instal'is en preĝ'ej'o en Zhenyuan, mal'grand'a guberni'o en Guizhou. Tie, hazard'a renkont'iĝ'o kun la ĉin'a komun'ist'a Ruĝ'a Arme'o en aŭtun'o 1934 ŝanĝ'is li'a'n viv'o'n.

En aŭgust'o 1934 Bo kaj li'a edz'in'o gast'is ĉe Amolis Heyman, ali'a fremd'land'a misi'ist'o. La ge'edz'o'j vol'is ating'i si'a'n hejm'o'n sed subit'e trov'is la voj'o'n barit'a.

Stel'o

Bo pri'skrib'as en si'a libr'o la okaz'aĵ'o'n jen'e: „Hom'o'j aper'is. Ili sur'hav'is sam'a'j'n grand'a'j'n ĉap'o'j'n kun ruĝ'a stel'o. Komenc'e ven'is al mi la ide'o, ke ni est'as kapt'it'a'j de bandit'o'j. Tamen vid'int'e la nov'a'j'n slogan'o'j'n sur mur'o'j, mi ek'kompren'is, ke ili est'as komun'ist'o'j.”

Pro propagand'o de Kuomintang'o, lok'an'o'j ne mult'e sci'is pri la Ruĝ'a Arme'o. Ankaŭ Bo neni'o'n sci'is. La Ruĝ'a Arme'o re'don'is al li li'a'j'n posed'aĵ'o'j'n, kaj konduk'is li'n al „juĝ'ist'o” kaj li'a edz'in'o. Bo klar'ig'is si'a'j'n religi'a'j'n dogm'o'j'n, tamen la „juĝ'ist'o” ŝajn'e ne kompren'is.

Li'a edz'in'o, afabl'a kaj bon'e eduk'it'a, kun mal'long'a har'ar'o kaj en vir'a milit'uniform'o, pli'e interpret'is la „diabl'a'j'n parol'o'j'n” de Bo. La „juĝ'ist'o” fakt'e est'is Wu Defeng, estr'o de la sekur'ec'a buro'o de la ses'a arme'grup'o. Li'a edz'in'o Qi Yuande est'is sekretari'o de la komun'ist'a parti'o en la buro'o.

Komand'ant'o

Ankaŭ la misi'ist'o Heyman kaj li'a edz'in'o est'as kapt'it'a'j. General'o Xiao Ke, komand'ant'o de la ses'a arme'grup'o, menci'as en si'a libr'o: „Dum la streĉ'a marŝ'ad'o, ni cert'e ne pov'is preter'las'i ne'ident'ig'it'a'j'n fremd'land'an'o'j'n. Baldaŭ ni konstat'is ili'a'n status'o'n kaj liber'ig'is ili'a'j'n famili'an'o'j'n. Tamen ni de'ten'is Bo Ful'i kaj Heyman.”

Klar'ig'as Xiao, kial la arme'o re'ten'is la misi'ist'o'j'n: „Post pli ol 50 tag'o'j de milit'o kaj pro long'a marŝ'ad'o, ni hav'is mult'e da vund'it'o'j kaj mal'san'ul'o'j. Ni sci'is, ke misi'ist'o'j kapabl'as akir'i medikament'o'j'n kaj mon'o'n; tial ni promes'is liber'ig'i ili'n je la kondiĉ'o, ke ili liver'u al ni medikament'o'j'n kaj mon'o'n.”

Komenc'e Bo tim'is la Ruĝ'a'n Arme'o'n. Sed la tim'o iom post iom for'iĝ'is en „kun'labor'o” kun la komun'ist'o'j. Ekzempl'e, Bo help'is traduk'i map'o'n, publik'ig'it'a'n en la franc'a lingv'o. Li memor'is, ke tiel Xiao esper'is „evit'i aŭt'o'voj'o'n dum la mov'iĝ'o”.

Korife'o

En si'a libr'o Bo pri'skrib'as ŝanĝ'iĝ'o'n de si'a si'n'ten'o al ĉin'a'j komun'ist'o'j. Li est'is jam liber'ig'it'a, kiam li verk'is la libr'o'n, do li ne bezon'is dir'i kompliment'o'n al la Ruĝ'a Arme'o. Tamen li pri'skrib'as Xiao kiel energi'o'plen'a'n korife'o'n, kiu esper'as star'ig'i komun'ism'a'n reĝim'o'n en orient'a Guizhou. Bo demand'is si'n, ĉu „bandit'o” pov'as est'i tia, kia Xiao. Li pli kaj pli kompren'is ver'a'j'n komun'ist'o'j'n.

Xiao konfes'is en si'a libr'o, ke antaŭ la kun'labor'o kun Bo li ne hav'is bon'a'n impres'o'n pri misi'ist'o'j. Li opini'is, ke ili ven'is al Ĉini'o nur pro „kultur'a agres'o”. Tamen li'a opini'o ŝanĝ'iĝ'is: „Bo help'is ni'n traduk'i la map'o'n, por ke ni bon'e batal'u kaj marŝ'u en Guizhou. Mi neniam forges'os tiu'n, kiu help'as ni'n en mal'facil'a temp'o.”

Ir'int'e el Jiuzhou, la misi'ist'o'j komenc'is si'a'n long'a'n marŝ'ad'o'n kun la arme'o. Ili spert'is nov'a'n viv-manier'o'n. Preskaŭ ĉiu'tag'e ili manĝ'is nur unu foj'o'n, kaj neniu'n tag'o'n ili ripoz'is.

Flag'o'j

Bo detal'e pri'skrib'as sieĝ'o'j'n kaj sturm'o'j'n al'front'it'a'j'n de la Ruĝ'a Arme'o. Propr'a'okul'e li vid'is la renkont'iĝ'o'n de la du'a kaj la ses'a arme'grup'o'j en Muhuang: „Tiu'tag'e oni lud'is muzik'a'j'n instrument'o'j'n, kaj kolor'a'j flag'o'j flirt'is ĉie. Ni renkont'iĝ'is kun la du'a arme'grup'o sub general'o He Long. Li'a'j soldat'o'j est'is en pli ĉifon'a'j vest'o'j, tamen la ruĝ'a'j flag'o'j est'is okul'frap'a'j.”

En Muhuang la gvid'ant'o'j de la Ruĝ'a Arme'o decid'is ir'i al la okcident'a Hunan-provinc'o. Por for'sku'i la mal'amik'o'n la arme'o far'is pli rapid'a'n marŝ'ad'o'n, kaj tio eg'e dolor'is la fremd'land'an'o'j'n.

Qi Yuande, ili'a pri'zorg'ant'o, konsil'is, ke ili rajd'u sur ĉeval'o'j. Ili sci'is, ke nur komand'ant'o hav'as ĉeval'o'n. Krom'e, dum marŝ'ad'o trov'i ĉeval'o'n est'is mal'facil'e. Tamen tri tag'o'j'n post'e oni trov'is mul'o'n. Bo kaj Heyman altern'e rajd'is por sekv'i la soldat'o'j'n.

Fal'int'o'j

La „voj'o” por la arme'o est'is apenaŭ ir'ebl'a. Pad'o'j sur mont'o'j est'is kot'a'j kaj glit'a'j. Pro fal'o'j, vest'o'j mal'sek'iĝ'is, sek'iĝ'is kaj de'nov'e mal'sek'iĝ'is. Oni help'is fal'int'o'j'n re'star'iĝ'i, sed neni'u ili'n mok'is.

Bo skrib'as: „Mi vid'is, ke krom plekt'i pajl'a'j'n sandal'o'j'n aŭ flik'i vest'o'j'n la diligent'a'j soldat'o'j util'ig'as ĉiu'n ripoz-hor'o'n por lern'ad'o. Ven'int'e i'e'n por mal'long'temp'a ripoz'o la soldat'o'j tuj konstru'is t.n. Lenin-ĉambr'o'n – leg'ej'o'n provizor'e star'ig'it'a'n per plekt'it'a'j bambu'branĉ'o'j kaj pajl'o kiel plafon'o.”

Bo ankaŭ mir'is, ke eĉ plej baz'a'j soldat'o'j sci'as la „komplet'a'n teori'o-sistem'o'n”. Li demand'is soldat'o'n: „Kiel vi disting'as inter kamp'ar'an'o'j kaj bien'ul'o'j?” Tiu respond'is: „Per labor'o. Oni dev'as viv'ten'i si'n per si'a propr'a labor'o. Se ies ter'o est'as kultiv'at'a de ali'a'j, li est'as sub'prem'ant'o.”

Hazard'lud'o'j

Bo rimark'is divers'a'j'n vesper'a'j'n amuz'aĵ'o'j'n – kant'ad'o'n, lukt'lud'ad'o'n, teatr'aĵ'o'j'n. Hazard'lud'o'j est'is mal'permes'it'a'j, kaj opi'o'fum'ant'o'j nepr'e de'kutim'iĝ'u. Sanitar'ist'o'j don'is al tiu'j medikament'o'n. Post ĉirkaŭ du semajn'o'j ili for'sku'is la opi-mani'o'n.

Bo kaj Heyman rest'is en la Ruĝ'a Arme'o jam unu jar'o'n. En novembr'o 1935 Heyman ricev'is liber'ig'o-atest'il'o'n pro si'a mal'fort'a korp'o. Bo rest'is plu en la arme'o. Tiam li ne plu tim'is la hom'o'j'n kun ruĝ'a stel'o, tamen li est'is deprim'it'a pro sopir'o al si'a edz'in'o kaj liber'o.

La sekv'a'n jar'o'n tamen general'o Xiao al'port'is al Bo bon'a'n nov'aĵ'o'n: la arme'o decid'is liber'ig'i li'n. La liber'ig'a tag'o ŝajn'e est'is zorg'em'e elekt'it'a kaj prepar'it'a. Bo klar'e memor'is, ke la dat'o est'as dimanĉ'o kaj Pask'o. La arme'o far'is escept'o'n por banked'e regal'i li'n antaŭ la for'ir'o.

Manuskript'o

Du tag'o'j'n post'e en Kunming li re'vid'is si'a'n edz'in'o'n Ros'e Piaget. En la sekv'a'j tri monat'o'j li dikt'e plen'um'is si'a'n libr'o'n La Re'ten'ant'a Man'o: Kapt'it'ec'o por Krist'o en Ĉini'o, kaj send'is la manuskript'o'n al Briti'o por el'don'o.

En oktobr'o li re'ven'is al Briti'o kaj est'is invit'it'a preleg'i pri si'a'j spert'o'j en Ĉini'o. Li'a pri'skrib'o pri la Komun'ist'a Parti'o de Ĉini'o est'as amik'a kaj objektiv'a. En 1939 Bo est'is de'nov'e send'it'a kiel misi'ist'o al Panxian en la provinc'o Guizhou, kaj tie li rest'is ĝis 1951.

Pas'is ankoraŭ tri jar'dek'o'j, kaj la mal'jun'a general'o Xiao de'nov'e trov'is si'a'n amik'o'n Bo. Xiao tiel pri'skrib'as ili'a'n amik'ec'o'n: „Ni hav'as mal'sam'a'j'n kred'o'j'n, tamen tio ne mal'help'as ni'a'n komunik'ad'o'n. Mal'e, ni pov'as influ'i unu la ali'a'n kaj dis'volv'i ni'a'n amik'ec'o'n.”

En 1993 Bo for'pas'is pro bronk'it'o en Pembury, Briti'o, en la aĝ'o de 96 jar'o'j.

Prestiĝ'a medal'o al vir'in'o el Irano

La jun'a irana matematik'ist'in'o Marjam Mirzaĥani ricev'is en la pas'int'a aŭgust'o la plej prestiĝ'a'n inter'naci'a'n premi'o'n pri matematik'o, la tiel nom'at'a'n medal'o'n Fields [fildz]. Kun'e kun ŝi, tri ali'a'j matematik'ist'o'j akir'is ĉi-jar'e la premi'o'n, kiu est'is al'juĝ'it'a en Seulo (ĉef'urb'o de Sud'a Korei'o) dum la Inter'naci'a Kongres'o de Matematik'ist'o'j: tem'as pri Mart'in'a Hairer el Aŭstrio, pri Manjul Bhargava el Kanado (sed hind'de'ven'a) kaj pri Artur Ávila Cordeiro de Mel'o, matematik'ist'o kun du'obl'a ŝtat'an'ec'o – brazila kaj franc'a.

Laŭ'regul'e, la premi'o est'as don'at'a ĉiu'n kvar'a'n jar'o'n al jun'a'j matematik'ist'o'j, kiu'j ankoraŭ ne ating'is la aĝ'lim'o'n de 40 jar'o'j.

Televid'a'j kanal'o'j

La sukces'o de Marjam Mirzaĥani est'as pro mult'a'j motiv'o'j ekster'ordinar'a, kaj al'tir'is la atent'o'n de mult'a'j inter'naci'a'j ĵurnal'o'j kaj televid'a'j kanal'o'j. Unu'e, ŝi est'as la sol'a vir'in'o, kiu ricev'is ĉi tiu'n medal'o'n en la long'a histori'o de la premi'o, komenc'iĝ'int'a en 1936. Du'e, ŝi est'as ĝis nun la sol'a person'o en la azi'a land'o Irano, kiu ricev'is la prestiĝ'a'n premi'o'n.

Inter'naci'a'j Olimpi'a'j Lud'o'j

Marjam Mirzaĥani nask'iĝ'is en Teherano en 1977 kaj viv'is en tiu urb'o ĝis la magistr'iĝ'o, kiu'n ŝi ating'is en la Universitat'o de Teknologi'o Ŝarif. Ŝi disting'iĝ'is jam dum la jar'o'j de lern'ej'o pro si'a kompetent'ec'o, venk'ant'e kaj en 1994 kaj en 1995 la Inter'naci'a'n Olimpi'aĵ'o'n de Matematik'o. Post la magistr'iĝ'o, ŝi trans'lok'iĝ'is al Harvard por si'a doktor'iĝ'o. Sekv'e, ŝi daŭr'ig'is si'a'n scienc'a'n esplor'ad'o'n en la Matematik'a Institut'o Clay kaj en la Universitat'o de Princ'et'o'n.

Akademi'a rond'o

Ŝi'a triumf'o hav'as sen'dub'e grand'a'n signif'o'n por Irano kaj por la tie'a universitat'a rond'o, kiu en la last'a'j jar'o'j ating'is bon'a'j'n rezult'o'j'n ĉef'e en la scienc'a'j fak'o'j. Tiel, la Universitat'o de Teknologi'o Ŝarif, en kiu Marjam Mirzaĥani magistr'iĝ'is, est'as hodiaŭ laŭ divers'a'j klasifik'o'j la plej bon'a universitat'o de mez'a Orient'o kaj unu el la 30 plej bon'a'j en la tut'a Azi'o.

Genr'a diferenc'o

Ĝeneral'e, 85 % el la irana plen'kresk'a loĝ'ant'ar'o est'as nun leg'o'pov'a'j, dum la region'a mez'um'o est'as 62 %. Tiu rezult'o ating'as 97 % inter la iranaj ge'jun'ul'o'j inter la aĝ'o'j de 15 kaj 24, sen genr'a diferenc'o (!): fakt'e unu el la mult'a'j paradoks'o'j de la nun'temp'a Islam'a Respublik'o Irano est'as ke, kvankam vir'in'o est'as kelk'foj'e diskriminaci'at'a en la land'o, hodiaŭ pli kaj pli da jun'ul'in'o'j stud'as kaj ating'as plej alt'a'j'n grad'o'j'n de instru'it'ec'o.

Last'a'temp'a evolu'o

En septembr'o 2012 vir'in'o'j reprezent'is pli ol 60 el'cent'o'j'n de la student'ar'o de ĉiu'j universitat'o'j en Irano. Tamen, la cifer'o'j ne est'is ĉiam tiel promes'plen'a'j; tiu alt'a nivel'o de ating'o en la alt'a eduk'ad'o est'as nur frukt'o de la last'a'temp'a evolu'o de la pas'int'a'j jar'dek'o'j.

Kun'fand'iĝ'o de okcident'o kaj orient'o

En Oksford'o, Angli'o, proksim'e al la urb'o'centr'o, trov'iĝ'as nov'a konstru'aĵ'o: la Oksford'a Centr'o pri Islam'a'j Stud'o'j. Ĝis antaŭ ne'long'e ebl'is vid'i super konstru'ej'a'j bar'il'o'j nur minaret'o'n kaj moske'a'n kupol'o'n. Last'a'temp'e tamen ebl'is vizit'i la ankoraŭ ne fin'konstru'it'a'n stud'centr'o'n.

Tem'as arkitektur'e pri miks'aĵ'o de la cent'jar'aĝ'a oksford'a kolegi'o-stil'o kun stil'o de la klasik'a period'o de Islam'o. Tiel kun'fand'iĝ'as la tradici'a kun nun'temp'a universitat'a viv'o tie, kie okcident'o orient'o'n renkont'as.

Radik'o'j

La centr'o, fond'it'a en 1985, est'as sen'de'pend'a instituci'o de la oksford'a universitat'o por stud'i Islam'o'n kaj la islam'a'n mond'o'n. La Atlas-projekt'o, ekzempl'e, analiz'as la intelekt'a'j'n radik'o'j'n de la islam'a civilizaci'o kaj soci'a'j'n mov'ad'o'j'n en la islam'a mond'o. Ali'a program'o koncentr'iĝ'as pri la viv'o de islam'an'o'j en Briti'o.

Islam'o kresk'as en Briti'o. Statistik'o'j indik'as, ke inter 2001 kaj 2010 la nombr'o de la konvert'it'o'j kresk'is de 60 000 ĝis 100 000. Se daŭr'e kresk'os Islam'o, jam antaŭ 2030 loĝ'os en Briti'o pli da islam'an'o'j ol en Kuvajt'o.

Tamen post la murd'o de brit'a soldat'o far'e de islam'a'j fanatik'ul'o'j sur londona strat'o en 2013, kaj pro event'o'j ali'lok'e en la mond'o, la brit'o'j ne taks'as Islam'o'n pac'a religi'o. Ebl'e la oksford'a centr'o help'os kompren'ig'i la mult'fac'et'a'j'n trajt'o'j'n kaj defi'o'j'n de Islam'o.

Mult'obl'a bank'a skandal'o: BayernLB kaj HGAA

Dek naŭ miliard'o'j da eŭr'o'j – mal'facil'e imag'ebl'a sum'o. Tiom kost'as al la aŭstr'a ŝtat'o kaj la impost'pag'ant'o'j mult'obl'a bank'a skandal'o. Per tiu sum'o oni pov'us konstru'i komplet'a'n urb'o'n por pli ol 100 000 loĝ'ant'o'j. La Hypo-afer'o est'as la plej grand'a kriminal-afer'o en Aŭstrio.

Kun negoc'ad'o fin'iĝ'is la proces'o kontraŭ Werner Schmidt, la eks'a estr'o la de german'a bank'o BayernLB. La 71-jar'a eks-bank'ist'o est'is kondamn'it'a al kondiĉ'a mal'liber'ig'o de dek ok monat'o'j pro sub'aĉet'o de oficial'ul'o. Krom'e, li pag'u mon'pun'o'n je 100 000 eŭr'o'j.

Tia'n pun'o'n la juĝ'ist'o Joachim Eckert antaŭ'vid'ig'is al Schmidt, kondiĉ'e ke li konfes'as la korupt'ad'o'n de Jörg Haider, la iam'a land'estr'o de Karintio (la aŭstr'a federaci'a land'o Kärnten). Schmidt tiam konfes'is la sub'aĉet'o'n de Haider lig'e kun la aĉet'o de Hypo Group Alp'e Adri'a (HGAA). La tiam'a politik'ist'o postul'is 2,5 milion'o'j'n da eŭr'o'j por la karintia futbal'o, por konsent'i kun la vend'o de la HGAA al BayernLB

Jen la kronik'o de la skandal'o:

1989 D-ro Jörg Haider [jerg hajda] est'as land'estr'o de Karintio ĝis 1991.

1991 La karintia publik'a bank'o Kärntner Landes-Hypothekenbank iĝ'as akci'a kompani'o kun la nom'o Hypo Alp'e Adri'a Bank. Ĝi eg'e ekspansi'as en la balkanaj ŝtat'o'j. La ĉef'o de la bank'o est'as Wolfgang Kulterer.

1999 Haider iĝ'as la du'a'n foj'o'n land'estr'o de Karintio.

2006 La nom'o iĝ'as Hypo Group Alp'e Adri'a; financ'a'j perd'o'j pro deriv'aĵ'a'j spekul'ad'o'j.

2007 50 % de la bank'o vend'iĝ'as al la german'a bavar'a land'a bank'o BayernLB.

2008 Kulterer konfes'as, ke li fals'is la bilanc'o'n de la bank'o. La aŭstr'a ŝtat'o dev'as pli'alt'ig'i la kapital'o'n de la bank'o je 800 milion'o'j da eŭr'o'j, en 2009 sekv'as 1,5 miliard'o'j.

2008-10-11 La land'estr'o Haider mort'as pro aŭt'o'akcident'o. Li vetur'as kontraŭ beton'a palis'o. La rapid'ec'o de la aŭt'o est'as 142 km hor'e, 72 km hor'e pli ol permes'it'e sur tiu strat'o. En la sang'o de Haider est'as 1,8 ‰ da alkohol'o. Antaŭ la akcident'o Haider kverel'e disput'is kun si'a sam'seks'em'a amik'o.

2009 Por evit'i ne'solvent'ec'o'n de la bank'o la aŭstr'a ŝtat'o trans'pren'as ĝi'n en'tut'e kontraŭ simbol'a prez'o de unu eŭr'o.

2011 Unu'a'j proces'o'j kontraŭ la bank'a'j manaĝer'o'j.

2014 La bank'o iĝ'as bad bank („rub'a bank'o”) kaj est'os iom post iom likvid'at'a. La financ'a perd'o est'os sum'e 19 miliard'o'j da eŭr'o'j.

2014-10-27 Verdikt'o en la proces'o kontraŭ la iam'a BayernLB-estr'o Werner Schmidt. La mon'pun'o por Schmidt est'as 100 000 eŭr'o'j plus 18-monat'a karcer'o kun kondiĉ'a liber'ig'o.

Luks'a lik'o

Kio'n pens'i pri et'a land'o, kiu en'spez'as mult'eg'a'n mon'o'n pro la fakt'o, ke oni sen'ĝen'e al'log'as entrepren'o'j'n, kre'ant'e por ili special'a'j'n individu'a'j'n „impost'a'j'n ŝpar'model'o'j'n”, eĉ se tiu'j entrepren'o'j ag'as kaj per'labor'as gajn'o'n ĉef'e en ali'a'j land'o'j, kie ili preskaŭ neni'a'n impost'o'n pag'as?

Nu, vi ver'ŝajn'e parol'as pri sen'ĝen'a kaj mal'dec'a „parazit'o”, kiu cert'e per propr'a'j fort'o'j ne pov'us pag'i si'a'j'n alt'a'j'n salajr'o'j'n al si'a'j en'land'a'j instru'ist'o'j aŭ ofic'ist'o'j. Nun rivel'iĝ'is do – pro bon'a, preciz'a enket'a ĵurnal'ism'o – la ver'o, kaj, tut'e prav'e, la mond'o protest'as.

Fin'e est'as nun la unik'a ŝanc'o kre'i akcept'ebl'a'n, pli honest'a'n kaj pli just'a'n eŭrop'a'n, eventual'e eĉ mond'a'n solv'o'n por tiu problem'o de evident'a mal'just'ec'o. Kaj mi cert'as, ke ni'a luksemburga eks'ŝtat'ministr'o Je'a'n-Claude Juncker [ĵoklód junker] kapt'os tiu'n okaz'o'n por postul'i kaj fin'e kun'kre'i pli just'a'j'n impost'a'j'n kondiĉ'o'j'n tut'mond'a'j'n. Tio cert'e tut'e ĝeneral'e ankaŭ kred'indig'os la komun'a'n eŭrop'a'n politik'o'n tiom neces'a'n!

Du'obl'a diaspor'o

Leg'ant'e la publik'ig'it'a'n versi'o'n de mi'a artikol'o pri la referendum'o en Skot'land'o (MONATO 2014/11), mi konstat'is, kun grand'a surpriz'o – kaj iom da konstern'o –, ke iu redaktor'o trans'loĝ'ig'is mi'n, kaj supoz'ebl'e mi'a'n ŝok'it'a'n edz'in'o'n al Nord'a Irlando. Kvankam ni hav'as bon'a'j'n ge'amik'o'j'n en tiu teritori'o, ĝi est'as la last'a lok'o en la mond'o, kie ni iam intenc'is loĝ'i. Ni'a aktual'a hejm'o trov'iĝ'as en la Irlanda Respublik'o. Kiel konvink'it'a'j apog'ant'o'j de la respublik'a politik'a sistem'o, ni antaŭ long'e decid'is rest'i ĉi tie ĝis la tag'o, kiam Skot'land'o iĝ'os liber'a, sen'de'pend'a respublik'o. Parentez'e, ni ambaŭ est'as an'o'j de la daŭr'e kresk'ant'a Skot'a Naci'a Parti'o.

Ŝajn'e la tut'a pint'a stab'o de MONATO bezon'as tuj'a'j'n ripoz'o'n kaj feri'o'j'n. Post kiam la ĉef'redaktor'o trans'loĝ'ig'is la estim'at'a'n kun'labor'ant'o'n al Nord'a Irlando (MONATO 2014/11, p. 9), la redakci'a sekretari'o persist'e kaj du'foj'e re'send'is li'n al Skot'land'o (MONATO 2014/12, p. 6). La du redaktor'o'j nun solen'e promes'as pli bon'e parker'ig'i la adres'o'j'n de ĉiu'j abon'ant'o'j!

Mal'mol'iĝ'as la mol'a voj'o

La esprim'o „fenomen'o ŭimbeldona” est'as kon'at'a almenaŭ en Japani'o por indik'i en'land'a'j'n sport'ist'o'j'n venk'it'a'j'n de ekster'land'a'j. Ĝi rilat'as al la tenis'o-konkurs'o ĉiu'jar'e okaz'ant'a en Wimbledon [ŭimbeldn], Briti'o, unu el la plej prestiĝ'a'j tenis'ej'o'j en la mond'o.

Tamen ĝis venk'is ĉe Wimbledon en 2013 Andy Murray [and'i m'ri] neni'u brit'o tie sukces'is post la jar'o 1936. Do la „fenomen'o ŭimbeldona” rilat'as al naci'land'an'o'j ne'kapabl'a'j venk'i en la propr'a patr'uj'o aŭ, pli ĝeneral'e, al indiĝen'a sport'o pli prosper'a ekster- ol en-land'e. Du ekzempl'o'j si'n prezent'as en Japani'o: ĵud'o kaj sumo'o.

Prezid'ant'o

Ĵud'o est'as inter'naci'a lukt'o'sport'o kaj olimpik'a lud'o. Ĝi popular'as en Eŭrop'o, Rusio kaj Brazilo. En Franci'o est'as registr'it'a'j ĉirkaŭ du'on'milion'o da adept'o'j, du'obl'e pli ol en Japani'o. Ankaŭ la rus'a prezid'ant'o, Vladimir Putin, est'as ĵud'o-am'ant'o.

Ek'de 2012 batal'art'o'j est'as dev'ig'a'j stud'objekt'o'j en Japani'o. Ĉiu'j lern'ant'o'j inter la aĝ'o'j de 12 kaj 15 jar'o'j praktik'as almenaŭ unu jar'o'n aŭ ĵud'o'n, kendon (japan'a skerm'ad'o) aŭ sumo'o'n. Pro relativ'e mal'alt'a kost'o ĉirkaŭ 70 % elekt'as ĵud'o'n, kiu tamen ne popular'as.

Trejn'ad'o

Evident'as du kial'o'j. Origin'e ĵud'o signif'as „mol'a voj'o”: tiel eĉ mal'grand'a lud'ant'o pov'as venk'i pli grand'a'n rival'o'n. Tamen nun reg'as fort'o, anstataŭ lert'o, en ĵud'o, kiu far'ig'is ja mal'mol'a voj'o. Inter 1983 kaj 2010 mort'is 114 ĵud'o-lud'ant'o'j en lern'ej'o'j aŭ klub'o'j: mank'as taŭg'a'j gvid'ant'o'j por cert'ig'i sekur'ec'o'n dum trejn'ad'o. Por evit'i atak'o'j'n lukt'ant'o'j nur ŝancel'iĝ'as kiel danc'ant'a'j urs'o'j. Matĉ'o'j interes'as nek lud'ant'o'j'n nek spekt'ant'o'j'n.

Du'a kial'o rilat'as al korupt'o en la japan'a ĵud'a mond'o. Oft'e okaz'is skandal'o'j rilat'e al per'fort'o, seks-atak'o'j, mis'uz'o de subvenci'o'j ktp. Apenaŭ komenc'iĝ'is re'form'o'j en la mond'o de japan'a ĵud'o. Pro tio la „fenomen'o ŭimbeldona”: ĵud'o pli furor'as ekster ol en Japani'o.

Lukt'ej'o

Sam'e sumo'o, tradici'a lukt'o'lud'o kaj naci'a sport'o. Simpl'as ĝi'a regul'o: perd'as tiu, kiu est'as el'ig'it'a el rond'form'a lukt'ej'o, aŭ kies korp'o'part'o, escept'e de la pland'o, tuŝ'as la grund'o'n.

Ekzist'as ĉirkaŭ 700 profesi'a'j sumo'ist'o'j, de trejn'at'o'j ĝis tri grand'a'j ĉampion'o'j, el kiu'j ĉirkaŭ 40 est'as ne'japan'o'j. Sed el ĉirkaŭ 42 alt'rang'a'j sumo'ist'o'j 16 est'as ali'land'an'o'j, inkluziv'e de 10 mongol'o'j. Ŝajn'as, ke mongol'o'j konker'as la japan'a'n sumo'o'n.

En Mongolio trov'iĝ'as lukt'o'lud'o simil'a al sumo'o, kaj mongol'a'j lukt'ant'o'j, precip'e nomad-de'ven'a'j, est'as tre fort'a'j. Do la tri plej alt'rang'a'j grand'a'j ĉampion'o'j est'as mongol'o'j. Tiel, rilat'e sumo'o'n, ebl'as parol'i mal'pli pri ŭimbeldoniĝo de la sport'o sed pri mongol'iĝ'o.

Promes'o plen'um'it'a

Plen'um'is promes'o'n antaŭ'balot'a'n la slovak'a ĉef'ministr'o Robert Fic'o. Ek'de la mez'o de novembr'o 2014 rajt'as sen'pag'e vetur'i per region'a'j kaj long'distanc'a'j trajn'o'j infan'o'j ĝis-15-jar'a'j, lern'ant'o'j kaj stud'ant'o'j ĝis-26-jar'a'j, plus ricev'ant'o'j de social'a'j pensi'o'j, kaj ankaŭ pensi'ul'o'j ek'de la aĝ'o de 62 jar'o'j.

Antaŭ'e rajt'is sen'pag'e vetur'i nur infan'o'j ĝis ses-jar'aĝ'a'j kaj pensi'ul'o'j ek'de 70-jar'aĝ'a'j. Opozici'a'j parti'o'j taks'as la ide'o'n nur'a popol'ism'o, neniel rezult'o de ekonomi'o flor'ant'a. Fak'ul'o'j kalkul'as, ke jar'e vetur'os sen'pag'e ĉirkaŭ 2,5 milion'o'j da slovak'o'j.

Okaz'as mirakl'o

En novembr'o, en plur'a'j eŭrop'a'j urb'o'j, vid'ebl'is long'a'j vic'o'j ekster ambasad'ej'o'j kaj konsul'ej'o'j de Rumani'o. La kial'o: ruman'o'j labor'ant'a'j ekzempl'e en Briti'o, Franci'o, Germanio kaj Italio vol'is part'o'pren'i naci'a'n balot'o'n por elekt'i nov'a'n prezid'ant'o'n.

Ili atend'is oft'e hor'o'j'n, foj'foj'e sub pluv'o, kaj mult'a'j ne pov'is voĉ'don'i, ĉar jam ferm'iĝ'is la voĉ'don'ej'o'j. En Munkeno, Germanio, oni eĉ konsil'is, ke voĉ'don'ont'o'j ir'u al Prago, Ĉeĥi'o, ĉar tie ne tiom long'is la vic'o'j. Okaz'is manifestaci'o'j kaj ekster- kaj en-land'e, ekzempl'e en Bukareŝt'o, kie per Fejsbuk'o kun'iĝ'is hom'o'j kontraŭ la ne'ebl'o voĉ'don'i.

Post la unu'a voĉ'don'ad'o rest'is nur du kandidat'o'j: Victor Pont'a, la ĉef'ministr'o kaj reprezent'ant'o de la Social-Demokrat'a Parti'o, kaj Klaus Iohannis, kandidat'o de la Liberal'a Parti'o, en alianc'o kun krist'an-demokrat'o'j. Venk'is en la unu'a voĉ'don'ad'o Pont'a: en la du'a ŝajn'e nur mirakl'o konduk'us al venk'o por Iohannis.

Korupt'o

Tamen Pont'a est'is kandidat'o de parti'o, inter kies membr'o'j trov'iĝ'is plur'a'j hom'o'j, eĉ parlament'an'o'j kaj iam'a'j ministr'o'j, akuz'it'a'j pro korupt'o. Pont'a mem est'as akuz'it'a pro plagiat'o. Ali'flank'e sub'ten'is li'n la ortodoks'a eklezi'o, ĉar li est'as „ruman'a ortodoks'ul'o”.

Iohannis, iam'a profesor'o pri fizik'o, est'is urb'estr'o de la urb'o Sibiu, fond'it'a kaj loĝ'at'a de saksa loĝ'ant'ar'o. Jam de'long'e 95 % de la loĝ'ant'ar'o ne est'as saksa, sed ruman'a. Iohannis far'iĝ'is sukces'a kaj popular'a urb'estr'o, malgraŭ tio, ke li est'as ne ruman'a ortodoks'ul'o, sed evangeli'a sakso.

Fin'e ja okaz'is la mirakl'o: elekt'it'a kiel nov'a prezid'ant'o est'as Iohannis. Nun la ruman'o'j esper'as, ke mal'alt'iĝ'os sen'labor'ec'o kaj korupt'o. Pli ol du'on'o de la popol'o indik'is en opini'o'sond'ad'o, ke la land'o nun ir'as en la ĝust'a direkt'o.

Ul'o dorm'ant'a salajr'o'n ja kapt'as

Kelk'a'j hom'o'j pri'rev'as simpl'a'n labor'o'n kun bon'a salajr'o kaj kiel ebl'e plej mal'mult'a'j respond'ec'o'j. Posten'o'n ŝajn'is propon'i last'a'temp'e la uson'a Naci'a Aeronaŭt'ik'o kaj Spac'o-Administr'ad'o (Nas'a) kadr'e de eksperiment'o. Oni ricev'is 3500 eŭr'o'j'n monat'e por „simpl'e” rest'i en lit'o dum 70 tag'o'j. Kaj interes'iĝ'is pri tio mult'a'j hom'o'j en ĉi tiu strang'a labor'bezon'a mond'o!

Proverb'o

Asert'as proverb'o, ke „lup'o dorm'ant'a ŝaf'o'n ne kapt'as”. La ne'o en la fraz'o ebl'e tamen jam est'as for'ig'ebl'a, ĉar lup'o (ĉi-okaz'e ul'o) ja pov'as ating'i si'a'n cel'o'n labor'i kaj riĉ'iĝ'i neni'o'n far'ant'e: la unu'nur'a far'end'a afer'o est'as long'e dorm'i aŭ, kiam tio ne ebl'as, kuŝ'i en la sam'a lok'o.

En Uson'o okaz'is en la last'a'j monat'o'j ĝust'e tio: oni dung'is hom'o'j'n, por ke ili pas'ig'u tut'a'j'n tag'o'j'n en lit'o. Kiu konsider'as al'log'a la ide'o'n pri tiu (ĉu ne tro'e?) sid'a labor'o, tiu nepr'e kontakt'u Nas'a-n aŭ serĉ'u en'ret'e la ĉi-rilat'a'n oficial'a'n konkurs-anonc'o'n. Ebl'e rest'is liber'a'j posten'o'j, aŭ oni antaŭ'mend'u kelk'a'j'n por la ven'ont'a test'ad'o.

Oni tut'e ne pens'u, tamen, ke tem'as pri facil'a labor'o. Eĉ plej konvink'it'a mal'labor'em'ul'o mal'facil'e akcept'us rest'i sam'lok'e kuŝ'ant'a dum pli ol du monat'o'j. Ĉu pen'valor'as ĉio'n ĉi far'i por hav'ig'i al si ja bon'a'n, sed ne escept'a'n, salajr'o'n de 3 500 eŭr'o'j monat'e?

Ekzerc'o'j

La eksperiment'o okaz'is en la esplor-centr'o Far'u, ĉe la universitat'o de Teksaso, en Gal'vest'o'n. La cel'o est'is observ'i, kia est'as la re'ag'o de hom'a korp'o ĉe long'daŭr'a'j kosm'a'j misi'o'j.

Est'i stern'it'a dum long'a temp'o, kun la kap'o iom'et'e sub'e kaj la pied'o'j iom supr'e kre'as – laŭ la fak'ul'o'j – pozici'o'n simil'a'n al tiu, kiu karakteriz'as astronaŭt'o'j'n en la kosm'a spac'o, kiam gravit'o mank'as. Oni do vol'is imit'i la sam'a'j'n kondiĉ'o'j'n sur la ter'o.

La volont'ul'o'j est'is pri'esplor'at'a'j kaj antaŭ, kaj dum, kaj post la plen'um'o de si'a kun- (kaj kuŝ-)labor'o. Tiel oni rimark'is la ŝanĝ'o'j'n, kiu'j'n eg'e long'a neni'farad'o kaŭz'os al hom'o'j el kor-vaskul'a vid'punkt'o, sed ankaŭ koncern'e la muskol'o'j'n kaj skelet'o'n.

La rezult'o'j, jam ven'ant'a'j, help'os kompren'i la kondiĉ'o'j'n, kiu'j'n pov'us spert'i astronaŭt'o'j en la kosm'a spac'o dum long'a inter'planed'a vojaĝ'ad'o, kaj trov'i rimed'o'j'n, kiu'j'n oni pov'us util'ig'i por mild'ig'i la problem'o'j'n. Ekzempl'e oni prov'as kompren'i, kiu'j est'as la plej taŭg'a'j ekzerc'o'j far'ebl'a'j en lit'o por ten'i en san'a stat'o la propr'a'n muskol'a'n mas'o'n.

Glaci'a'j mumi'o'j sorĉ'as Aŭstrion

Fascin'a'j kiel dinosaŭr'o'j: est'as tiel pri'skrib'ebl'a'j la mamut'o'j, kiu'j viv'is ĝis antaŭ 3700 jar'o'j en la nord'a'j region'o'j de Eŭrop'o, Azi'o kaj Amerik'o. Apart'a ekspozici'o kun la titol'o „Mamut'o'j, glaci'a'j mumi'o'j el Siberio” okaz'as ĝis la komenc'o de mart'o 2015 en la Natur'histori'a Muze'o de Vieno.

En la ĉef'urb'o de Aŭstrio, – fos'ant'e nord'e de la „Stefan-katedral'o”, german'e Stefansdom, – oni trov'is en la jar'o 1443 femur'a'n ost'o'n: tiu, je unu metr'o long'a, aparten'is al mamut'o. Tiam oni pens'is: ĉu rest'aĵ'o de gigant'o (german'e Riese)? Kaj la ost'o est'is sekv'e ekspozici'at'a ĉe la „Gigant'o'pord'eg'o” (Riesentor) de la menci'it'a katedral'o.

Donac'it'a elefant'o

Pas'is jar'cent'o'j ĝis la loĝ'ant'o'j de Vieno vid'is unu'a'foj'e en si'a urb'o elefant'o'n, kiu est'is nom'it'a Soliman. Tiu nask'iĝ'is ĉirkaŭ la jar'o 1540 en Hindio, est'is donac'it'a al Aŭstrio kaj mort'is en 1553 – unu semajn'o'n antaŭ Krist'nask'o – en Vieno. Ekzist'as tiu'rilat'a artikol'o en Vikipedio (serĉ'u per „Soliman (elefant'o)”).

Gen'a'j scienc'ist'o'j

Mamut'o'j, nun jam mal'aper'int'a'j, aparten'as al la famili'o de la tiel nom'at'a'j elefant'ed'o'j (latin'lingv'e elephantidae). Ekzist'is proksim'um'e dek speci'o'j. Ili'a'j alt'ec'o kaj mas'o est'is tre simil'a'j al tiu'j de la hodiaŭ'a'j afrik'a'j elefant'o'j. Ankoraŭ ne sukces'is gen'a'j scienc'ist'o'j re'viv'ig'i mamut'o'j'n: la DNA-ĉen'o dis'fal'is al mult'a'j mal'long'a'j pec'o'j kaj est'as mal'facil'e ili'n kun'ig'i.

Dent'o'j kaj skelet'o'j

Ĝis la 2a de mart'o 2015 la Natur'histori'a Muze'o (mal'long'e Nhm) en Vieno montr'as al la publik'o ses'dek objekt'o'j'n: tem'as pri dent'o'j, skelet'o'j, mumi'o'j de mamut'o'j. 30 objekt'o'j ven'as el Sankt-Peterburgo (Ruslando), dum 15 el Vieno mem. La objekt'o'j est'as du'on'e original'a'j, du'on'e kopi'o'j.

Siberia river'o

Antaŭ 45 000 jar'o'j viv'is la in'a mamut'id'o Krom'a, kies kadavr'o'n oni mal'kovr'is en 2008 en la nord'a Jakuti'o. La nom'o alud'as al la siberia river'o Krom'a, kiu flu'as tie apud'e. La korp'o de Krom'a est'is fiks'it'a en la ĉiam'frost'a grund'o. Kelk'a'j supr'a'j part'o'j mank'as: ver'ŝajn'e manĝ'is ili'n korv'o'j kaj vulp'o'j. La ceter'a part'o de la korp'o rest'as ĝis nun profund'e frost'ig'it'a kaj admir'ebl'as en vitrin'o je -22 celsi'a'j grad'o'j. Kiam Krom'a mort'is, ŝi aĝ'is nur du monat'o'j'n. En ŝi'a'j naz'a kav'o, faŭk'o kaj traĥe'o oni trov'is ŝlim'o'n. Ver'ŝajn'e ŝi sufok'iĝ'is pro ŝlim'a lavang'o. En ŝi'a stomak'o oni trov'is digest'it'a'j'n plant'o'j'n kaj iom'et'e da patr'in'a lakt'o, do ni kompren'as, ke Krom'a est'is bon'ord'e nutr'it'a.

Fal'int'a mamut'o

Antaŭ 40 mil jar'o'j viv'is la vir'a mamut'id'o Dima, kies korp'o est'as ĝis nun komplet'e konserv'it'a. Dima mal'san'is, kiam li mort'is en la aĝ'o de du'on'a, maksimum'e unu, jar'o. La mumi'o en'hav'as ĉiu'j'n intern'a'j'n organ'o'j'n; krom'e konserv'iĝ'is ĝi'a'j orel'o'j, rostr'o, penis'o kaj part'o de la fel'o. La long'ec'o est'is 90 cm, la mas'o 110 kg. Mult'a'j parazit'o'j kaj vund'o mal'fort'ig'is la best'o'n. En ĝi'a'j intest'o'j oni trov'is ne mult'e da manĝ'aĵ'o. Ver'ŝajn'e Dima fal'is en tru'o'n kaj ne pov'is si'n liber'ig'i.

Ĉiam'frost'a grund'o

En la ĉiam'frost'a grund'o de la nord'a Siberio cert'e kuŝ'as mult'a'j mil'o'j da frost'ig'it'a'j mamut'o'j. Ĉiu'jar'e oni trov'as kelk'a'j'n. Est'as permes'it'e liber'e vend'i la ebur'o'n de mamut'o'j, sed ne tiu'n de elefant'o'j: tial elefant'a ebur'o est'as oft'e vend'it'a kiel mamut'a.

Student'a rabat'o

Por pli'a'j inform'o'j, oni vizit'u la ret'ej'o'n de la muze'o: www.nhm-wien.ac.at/presse. La ekspozici'o est'as mal'ferm'it'a ĉiu'tag'e krom mard'e, inter la 9a maten'e kaj la 6a kaj du'on'o post'tag'mez'e; merkred'e ĝis la 9a vesper'e. La en'ir'o kost'as 10 eŭr'o'j'n, sed student'o'j ĝu'as 50-procent'a'n rabat'o'n. Oni uz'u la metro'lini'o'j'n U2 kaj U3 ĝis la staci'o Volkstheater.

Grinc'ant'a'j genu'o'j

Sur'sojl'e de nov'a jar'o – kaj mi dezir'as al ĉiu leg'ant'o de MONATO bon'a'n kaj prosper'a'n jar'o'n 2015 – oni turn'as si'n al freŝ'a'j projekt'o'j, freŝ'a'j plan'o'j. Sam'temp'e oni sen'bru'e for'bala'as la forges'it'a'j'n, apenaŭ aŭ nur du'on'e plen'um'it'a'j'n promes'o'j'n de la antaŭ'a jar'o. Se ne turn'o'punkt'o, jen tamen moment'o por inventar'i, por bilanc'i, en la propr'a viv'o. Kaj tio grav'as.

Ekzist'as tamen ali'a'j tia'j moment'o'j. Du el ili mi spert'is en novembr'o. Komenc'e de la monat'o mi far'iĝ'is 65-jar'aĝ'a, kaj fin'e de la monat'o mi dev'is konstat'i, ke mi viv'is pli long'e ol mi'a patr'o.

Ke mi ating'is pensi'ul'iĝ'o-aĝ'o'n (tradici'a'n kaj iam dev'ig'a'n, almenaŭ en Briti'o, sed ne plu), facil'e-mal'facil'e akcept'ebl'as. Facil'e, ĉar intelekt'e mi sci'as, ke ne evit'ebl'as (de'pend'e evident'e de bon'a san'stat'o kaj ali'a'j, eĉ hazard'a'j, faktor'o'j) 65-jar'iĝ'a jubile'o. Ĉu pretekst'o por jubil'i, rest'as ali'a afer'o. Sed mal'facil'e, ĉar sam'e intelekt'e mi ankoraŭ ne pret'as agnosk'i, ke mi viv'is tiom da jar'o'j, sent'ant'e mi'n foj'e dek'kelk'jar'ul'o kaj, spit'e al grinc'ant'a'j genu'o'j, demand'ant'e mi'n, kie'n ir'is la jar'o'j.

Kiel dir'it'e, moment'o por inventar'i. Kaj konklud'i, ke, dank'e al ŝanĝ'o'j rilat'e pensi'ul'iĝ'o-aĝ'o'n, mi daŭr'e labor'os, almenaŭ dum la ven'ont'a jar'o. Tiel, mi flustr'as al mi, mi spit'os almenaŭ mens'e, sed ne fizik'e, matematik'e, mal'jun'ec'o'n. Pli raci'e: salajr'o pli valor'as ol ŝtat'a pensi'o.

Por mi, tamen, pli pens'ig'a rest'as la sci'o, ke mi pli aĝ'as, ol iam mi'a patr'o aĝ'is. Li emerit'iĝ'is en 1984 tuj, laŭ tiam'a leĝ'ar'o, kiam li ating'is si'a'n 65an nask'iĝ'dat're'ven'o'n. Nur 20 tag'o'j'n post'e, pro neŭron'o-debil'ig'a mal'san'o, kontraŭ kiu li dum jar'o'j kuraĝ'e sed van'e lukt'is, li mort'is.

Mi est'is knab'o – sol'infan'o – fort'e influ'at'a de si'a patr'o. Ver'ŝajn'e ĉiu'j infan'o'j vol'e ne'vol'e tiel influ'iĝ'as, se ne de patr'o aŭ patr'in'o, tamen de la plen'kresk'ul'o'j, kiu'j apart'e grav'as dum la unu'a'j viv'o-jar'o'j. Sed mi memor'as, kiel mi'a patr'o voĉ'leg'is rakont'o'j'n, en famili'a rond'o, aŭ ĉerp'is el si'a'j – almenaŭ al mi'a'j knab'a'j orel'o'j – profund'a'j kaj sen'lim'a'j spert'o'j, klar'ig'ant'e ekzempl'e, foj'foj'e kun desegn'aĵ'o'j, kiel funkci'as vapor'lokomotiv'o'j, tajd'o'j, la sun'sistem'o, kaj tiel plu. En post'a'j jar'o'j ni diskut'is, ja pri'disput'is, politik'a'j'n, soci'a'j'n, kultur'a'j'n afer'o'j'n kaj, malgraŭ kelk'foj'a inter'konsent'o ne inter'konsent'i, ni rest'is bon'a'j amik'o'j.

Kaj nun, pro temp'o-pas'o, mi ating'is kaj super'is la aĝ'o'n, kiu'n ating'is li. Apenaŭ ebl'as. Tut'e ne'raci'e, tut'e ne'prav'ig'ebl'e, mi sent'as mi'n sol'a, ek'paŝ'ont'a laŭ voj'o, kiu'j'n neniam esplor'is mi'a patr'o, por pens'i pens'o'j'n kaj spert'i spert'o'j'n, kiu'j'n li ne pov'is. Ĝis nun temp'o'n, paralel'a'n, mi kun'divid'is kun li: nun ne plu. Tra'ir'ant'e tra la viv'o, mi ne plu vid'os antaŭ mi sur la voj'o la spur'o'j'n de li'a'j bot'o'j. Strang'a, al mi ne'kon'at'a koncept'o.

Patr'o kaj fil'o, fil'o kaj patr'o ... konstant'a tem'o en literatur'o. La verk'ist'o Franz Kafka publik'ig'is „Leter'o al la patr'o”, en kiu li prov'is klar'ig'i si'a'n si'n'ten'o'n – tim'o'n – pri la kolos'o-patr'o en si'a viv'o. Ĉe mi ne tem'as pri tim'o: cert'e tamen pri am'o, respekt'o, dank'o, por hom'o, kiu for'pas'is antaŭ 30 jar'o'j.

Do salut'u la nov'a'n jar'o'n kun ĝoj'o, kun esper'o, kun promes'o'j kaj plan'o'j. Sed dum 2015 ne neglekt'u la ali'a'j'n, pli privat'a'j'n moment'o'j'n, kiu'j permes'as introspekt'o'n, mem'analiz'o'n. En bru'a, rapid'e ŝanĝ'iĝ'ant'a mond'o ili grav'as.

Mono-mont'o

Du litovoj, Dom'as Jakubauskis kaj Vytautas Jakštas, decid'is konstru'i piramid'o'n en la naci'a muze'o de mon'o. Ili uz'is litovajn cend'o-mon'er'o'j'n, kiu'j ek'de januar'o ne plu cirkul'as, ĉar tiam Litovio ek'uz'is eŭr'o'j'n.

Konstru'i la piramid'o'n daŭr'is tri semajn'o'j'n. Por ĝi'n real'ig'i la du student'o'j uz'is pli ol milion'o'n da mon'er'o'j, tiel ke la piramid'o ating'is la alt'ec'o'n de 1,13 m kaj pez'as ĉirkaŭ 830 kg.

Tamen la piramid'o ne rest'is en la muze'o. La mon'er'o'j, kun valor'o de preskaŭ 2900 eŭr'o'j, est'as donac'it'a'j al la karitat'a fondus'o „Help'o por infan'o'j de Litovio”.

Du nov'a'j muze'o'j en Belgi'o

Antaŭ cent jar'o'j eksplod'is la unu'a mond'milit'o. Ĉi-okaz'e la belg'a provinc'o Okcident'a Flandri'o – la sol'a provinc'o, kiu'n la german'o'j okup'is nur part'e – lanĉ'is iniciat'o'j'n por re'memor'i la milit'o'n kaj por kre'i aŭ re'nov'ig'i memor'lok'o'j'n kaj muze'o'j'n. Du tia'j lok'o'j antaŭ ne'long'e est'is re'mal'ferm'it'a'j kaj merit'as vizit'o'n. Ili tre mal'sam'as: unu est'as oficial'a kaj luks'a, la ali'a est'as modest'a projekt'o de volont'ul'o'j kaj montr'as la german'a'n flank'o'n.

Kluz'o'j „Ganzepoot”

Oktobr'e 1914 la belg'a, franc'a kaj brit'a arme'o'j re'tir'iĝ'is sud-okcident'e'n kaj re'grup'ig'is si'n mal'antaŭ la river'o IJzer. Nieuwpoort est'is la last'a ne'okup'it'a belg'a haven'o kaj oni nepr'e dev'is mal'ebl'ig'i, ke la german'o'j okup'u la nord-franc'a'j'n haven'o'j'n. Por tio ne est'is uz'at'a'j arm'il'o'j, sed la geografi'o de la region'o.

La mar'bord'a region'o de Belgi'o est'as polder'o. Ĝi bezon'as sistem'o'n de dig'o'j, kanal'o'j, kluz'o'j kaj pump'il'o'j por rest'i sek'a. En Nieuwpoort kun'iĝ'as ses kanal'o'j, kelk'a'j uz'at'a'j por ŝip'trafik'o kaj kelk'a'j por regul'ig'i la akv'o'nivel'o'n de la polder'o. Pro si'a form'o la tut'o de kluz'o'j ricev'is la nom'o'n „Ganzepoot” (anser'a pied'o).

Jam de'long'e milit'ist'o'j sub'akv'ig'as region'o'j'n por halt'ig'i la mal'amik'o'n. Ankaŭ en Nieuwpoort oni intenc'is ag'i tiel, sed bezon'is iom da temp'o por far'i, laŭ konsil'o'j de lok'ul'o'j, la prepar'labor'o'j'n. La 21an de oktobr'o 1914 la kluz'ist'o Karel Cogge kaj la ŝip'ist'o Hendrik Geeraert, kiu'j perfekt'e kon'is la funkci'ad'o'n de la kluz'o'j kaj la situ'o'n de la kanal'o'j, en'las'is la mar'akv'o'n en la polder'o'n. La german'o'j ja rimark'is, ke la akv'o'nivel'o alt'iĝ'is, sed ili komenc'e pens'is, ke tio'n kaŭz'is la pluv'o. Kiam ili konstat'is, kio real'e okaz'as, est'is tro mal'fru'e por inter'ven'i. Tiel la front'lini'o fiks'iĝ'is dum kvar jar'o'j.

En 1938 apud la kluz'o'j est'is konstru'it'a monument'o honor'e al la reĝ'o Albert'o la 1-a. Ĝi hav'as form'o'n de cirkl'o kun diametr'o de 30 m. Dek kolon'o'j sub'ten'as ring'form'a'n trab'o'n en beton'o, sur kiu ebl'as rigard'i la ĉirkaŭ'aĵ'o'n. Mez'e est'as la statu'o de la reĝ'o.

Monument'o „Westfront”

Dum la jar'o 2014 la monument'o est'is modern'ig'it'a kaj pli'grand'ig'it'a. Pro tiu kaŭz'o ĝi ricev'is la nom'o'n „Westfront” (okcident'a front'o). Per la plej modern'a'j aŭd'vid'a'j il'o'j ĝi rakont'as la histori'o'n de la inund'ig'o. En la kel'a etaĝ'o est'as montr'at'a (per projekci'il'o'j) la panoram'o de la front'region'o, kiu'n pentr'is Alfred Bastien post la milit'o. La dimensi'o'j de la original'a panoram'o est'as 115 obl'e 14 m kaj ĝi bezon'us grand'eg'a'n konstru'aĵ'o'n por montr'iĝ'i. Krom'e rest'as spac'o por ekspozici'o'j kaj konferenc'o'j.

Lok'a'j, provinc'a'j kaj flandr'a'j grav'ul'o'j oficial'e inaŭgur'is ĝi'n la 19an de oktobr'o 2014. La 28an ĝi'n vizit'is la belg'a reĝ'o Filip'o, en- kaj ekster-land'a'j eminent'ul'o'j, inter'ali'e la german'a kancelier'in'o Angel'a Merkel.

„Westfront” bon'e ating'ebl'as aŭt'e. Ĝi trov'iĝ'as apud la mar'bord'a tram'lini'o, per kiu ating'ebl'as la fer'voj'a staci'dom'o de Oostende.

Kanon'eg'o „Long'a Max”

Post milit'o oni mult'e parol'ad'as kaj skrib'ad'as pri la venk'int'o'j, mal'pli pri la venk'it'o'j. Sam'tiel pri la unu'a mond'milit'o. Ja est'as la german'a'j tomb'ej'o'j, sed mal'facil'e trov'ebl'as muze'o, kiu prezent'as la german'a'n vid'punkt'o'n. Escept'o est'as mal'grand'a muze'o en Koekelare, kiu ek'est'is ĉe la rest'aĵ'o'j de german'a kanon'eg'o el la unu'a mond'milit'o. La muze'o'n funkci'ig'as skip'o de volont'ul'o'j, help'at'a de divers'font'a'j subvenci'o'j. Oni mal'ferm'is ĝi'n pas'int'somer'e.

La kanon'eg'o, oficial'e nom'it'a „38-cm-SK-L/45”, est'as produkt'o de la firma'o Krupp. Origin'e oni intenc'is munt'i ĝi'n sur ŝip'o, sed post'e ĝi ankaŭ est'is uz'at'a sur trajn'o kaj sur fiks'a fundament'o. Ĝi ricev'is la krom'nom'o'n „Long'a Max” kaj de'ven'as de vic-admiral'o Maximilian Rogge, kiu respond'ec'is pri la adapt'o de la origin'e sur'ŝip'a kanon'o al sur'ter'a uz'o. Ne konsider'u ĝi'n „Dik'a Bert'a”, ali'a produkt'o de Krupp.

„Long'a Max” est'is instal'it'a en Koekelare post la detru'o de simil'a kanon'o en 1915, kaj cel'is la nord-franc'a'n haven'urb'o'n Dunkerque, je distanc'o de 44 kilo'metr'o'j. La unu'a'j obus'o'j al Dunkerque est'is paf'it'a'j la 27an de juni'o 1917. Fin'e de la milit'o la kanon'eg'o el'uz'iĝ'is kaj iĝ'is mal'preciz'a. Post la milit'o ĝi rest'is sur'lok'e kaj iĝ'is turism'a al'log'aĵ'o, ankaŭ por ekster'land'an'o'j. En 1941, en la du'a mond'milit'o, la german'o'j dis'pec'ig'is ĝi'n kaj transport'is la rest'aĵ'o'j'n al Germanio por re'uz'i la metal'o'n. Rest'is nur la fundament'o'j.

La viv'o de german'a'j soldat'o'j

En 1978 est'is met'it'a memor'ŝton'o, en 2000 labor'grup'o mal'ferm'is pac'muze'o'n, kaj en 2014 ek'funkci'is tut'e nov'a muze'o. Ĝi montr'as la viv'o'n de la soldat'o'j ĉe la ali'a flank'o de la front'o. Koekelare est'as taŭg'a lok'o por tio, ĉar ĝi est'is grav'a lok'o por la proviz'ad'o de la german'a'j soldat'o'j.

La muze'o de'pend'as de volont'ul'o'j. Pro tio la vizit'hor'o'j est'as lim'ig'it'a'j. Vizit'ont'o kontrol'u la ret'paĝ'o'n. La muze'o situ'as je ĉirkaŭ 20 km orient'e de Nieuwpoort kaj ating'ebl'as nur aŭt'e.

En la centr'o de Koekelare est'as muze'o part'e dediĉ'it'a al la german'a grafik'ist'in'o Käthe Kollwitz (1867-1945), kies fil'o Peter mort'is komenc'e de la unu'a milit'o apud Diksmuide. Ŝi'a skulpt'aĵ'o memor'e al li nun trov'iĝ'as en la german'a milit'ist'a tomb'ej'o de Vladslo. La iniciat'int'o de la muze'o est'is la lok'a instru'ist'o Raf Seys (1928-2012). Et'a libr'o de li pri la skulpt'aĵ'o est'as traduk'it'a en Esperant'o'n. ¹

Ret'ej'o'j: www.westfrontnieuwpoort.be (nederlanda, franc'a, german'a, angl'a), www.langemaxmuseum.be (nederlanda, franc'a, german'a, angl'a), www.koekelare.be/product.aspx?id=32 Inform'o'j pri la Käthe Kollwitz-muze'o (nur en nederlanda, el'ŝut'ebl'as kvar'lingv'a fald'foli'o) kaj www.wo1.be (nederlanda kaj angl'a)

¹La aflikt'it'a'j ge'patr'o'j. Käthe Kollwitz en Flandri'o. Raf Seys. Traduk'is Raymond Wylleman.

La jar'o de nov'a'j vakcin'o'j

Kubo esper'as hav'i en 2015 prevent'a'n vakcin'o'n kontraŭ ĥoler'o kaj pneŭmokok'o, kaj al'don'a vakcin'o (ĉi-last'a, laŭ'dir'e, pli efik'a ol interferon'o) est'as el'pret'ig'at'a kontraŭ la B-tip'a hepat'it'o. Ĉiu el la menci'it'a'j est'as kre'it'a de la entrepren'a grup'o BioCubaFarma.

La kontraŭ'ĥoler'a vakcin'o, nun ankoraŭ klinik'e test'at'a, est'os registr'it'a ĉi-jar'e kaj, post tio, komenc'iĝ'os ĝi'a grand'skal'a uz'ad'o. Ĝi pov'os eventual'e est'i dispon'ig'it'a ankaŭ al la Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o. La kontraŭ'pneŭmokok'a vakcin'o efik'os kontraŭ ĝis sep mal'sam'a'j tip'o'j, kaj ver'ŝajn'e en 2015 oni komenc'os ĝi'n inokul'i al infan'o'j aĝ'a'j inter unu kaj kvin jar'o'j'n.

Pork'a febr'o

Kubo krom'e prezent'is nov'a'n vakcin'o'n kontraŭ la tiel nom'at'a „pork'a febr'o” dum la pas'int'decembr'a kongres'o, kies titol'o est'is Biotecnología Habana 2014. La vakcin'o est'is kre'it'a de la fak'o pri best'a bio'teknik'o de la lok'a Centr'o pri Genetik'a Inĝenieri'o kaj Bio'teknik'o. Oni esper'as fin'i ĉi-jar'e la faz'o'n de ĝi'a klinik'a test'ad'o, dis'vast'ig'i ĝi'a'n uz'ad'o'n kaj sam'temp'e el'labor'i plan'o'n, kies cel'o est'os la neni'ig'o de la mal'san'o en la tut'a centr'amerik'a land'o.

10 x 15

Ĉu oni pov'as difin'i la objektiv'a'n valor'o'n de bild'art'a produkt'o? Ke iel ebl'as taks'i ĝi'a'n kvalit'o'n, ne'as nur hom'o'j kun nebul'ec'a'j estetik'a'j koncept'o'j. Sed eĉ inform'it'a'j hom'o'j ne kuraĝ'as aŭgur'i pri la valor'o, almenaŭ se ili ne jam posed'as kon'o'j'n pri la nun'a publik'a aprez'o de art'ist'o aŭ de cert'a ĝenr'o. Tio'n ĉiu frekvent'ant'o de art'a'j foir'o'j dum ĉiu vizit'o de'nov'e dev'as konstat'i.

Nun'a'j korife'o'j

Pas'int'jar'e en la foir'a centr'o ekster'urb'a okaz'is la ekspozici'o „Art Karlsruhe 2014”, nun post 10 jar'o'j firm'e establ'iĝ'int'a en sud-okcident'a Germanio. Apud jun'a'j art'ist'o'j kaj la majstr'o'j de la klasik'a modern'o oni tie prezent'is apart'e la nun'temp'a'j'n korife'o'j'n. Por grand'format'a bild'o de Baselitz, kies mani'o, t. e. la ek'kon'ig'a efekt'o, konsist'as en invers'a pend'ig'ad'o kontraŭ la natur'a ord'o, kun la titol'o „Mem'portret'o kiel beb'o”, la galeri'ist'o postul'is ĉirkaŭ 200 000 eŭr'o'j'n. Grand'a sum'o, eĉ por beb'eg'o super'form'a en dign'a kadr'o. Pli alt'a'j'n prez'o'j'n la vend'ist'o'j ne plu indik'is. „Prez'o post pet'o”, ili not'is mem'fid'e post'pri'skrib'e. Tial oni ne pov'is ek'sci'i la prez'o'n de la signal'a instal'aĵ'o de tiu ekspozici'o, nom'e „LightScapes” (vort'kre'aĵ'o laŭ la angl'a landscapes, pejzaĝ'o'j).

Art'a plus'valor'o

En la profesi'a viv'o la invent'int'in'o instru'as scen'ej'a'n aranĝ'ad'o'n, en la art'a ŝi aper'as kiel rosalie, kio jam disting'as ŝi'n dis'de ordinar'a'j meti'ist'o'j. Ŝi'a renom'o ebl'ig'is al ŝi el'labor'i ekran'o'n kun lum'stri'o'j en la enorm'a grand'ec'o de 10 metr'o'j obl'e 15 metr'o'j. Por adekvat'e montr'i ĝi'a'j'n cifer'ec'e stir'at'a'j'n kolorŝangojn, la foir'a'j mastr'o'j dispon'ig'is al la publik'o kuŝ'seĝ'o'j'n en konven'a distanc'o. Tiu plej grand'a ekspozici'aĵ'o fakt'e ne est'is vend'at'a. Cert'e ne ven'is mult'a'j klient'o'j, kiu'j pret'us pag'i la „art'a'n plus'valor'o'n” al'don'e al la material'a. Simil'a'j varb'instal'aĵ'o'j ekzist'as ja jam abund'e.

10 obl'e 15

La plej alt'prez'a mal'grand'a bild'o hazard'e hav'is la sam'a'j'n mezur'o'j'n, mem'kompren'ebl'e ne en metr'a skal'o. 10 obl'e 15 centi'metr'o'j'n ampleks'is sen'titol'a bild'o de Gerhard Richter kun la indik'o „ole'o sur kolor'a fot'o”. La art'ist'o est'is pren'int'a spatel'o'n kun iom da ole'farb'o'j kaj tir'is ĝi'n sur sen'interes'a fot'o. La ŝmir'aĵ'o dis'prem'iĝ'is kaj produkt'is desegn'o'n. Inter cent'o da tia'j prov'o'j cert'e trov'iĝ'as kelk'a'j kiu'j kontent'ig'as la nun'temp'a'j'n klient'o'j'n. Sed la aĉet'ant'o ver'ŝajn'e est'is pli spekul'ant'o ol art'o'am'ant'o. La ceter'e sen'sub'skrib'a paper'aĵ'o jam nun est'as pli valor'a ol iu ajn sam'format'a mon'bilet'o en la mond'o: 60 000 eŭr'o'j.

Majstr'o de la tradici'a ceramik'o

Gan Zhiyou loĝ'as en la vilaĝ'o Fu Li, la provinc'o Zaozhuang (orient'a Ĉini'o). Ordinar'a kamp'ar'an'o, li fam'iĝ'is pro si'a hobi'o. Kaj Unesk'o don'is al li honor'a'n titol'o'n „Popol'a Meti'art'ist'o”.

Gan Zhiyou est'as 63-jar'a kaj de'nask'iĝ'e loĝ'as en si'a vilaĝ'o Fu Li. Tie ĉio est'as ordinar'a: dom'o'j, kamp'o'j, mont'et'o'j, arb'o'j ... Kaj la vilaĝ'an'o'j trankvil'e okup'iĝ'as pri agrikultur'o jar'o'n post jar'o. Nur la nom'o de la vilaĝ'o Fu Li est'as ekster'ordinar'a. Ĝi est'as mal'long'ig'it'a el Fu Xi Gu Li. Laŭ'legend'e Fu Xi est'is unu el la kvin pra'temp'a'j imperi'estr'o'j de Ĉini'o. Li iam loĝ'is ĉi tie kaj instru'is ceramik'farad'o'n al la popol'an'o'j. La nom'o de la vilaĝ'o pruv'as tio'n.

Liber'a temp'o

La kamp'ar'an'o'j de tiu vilaĝ'o far'as tradici'e ceramik'aĵ'o'j'n dum la liber'a temp'o. Neni'u el ili sci'as, kiam ek'est'is la farad'o de ceramik'aĵ'o'j. Ankoraŭ en si'a infan'aĝ'o oni rimark'as, ke ĉiu famili'o en la vilaĝ'o posed'as forn'o'n por ceramik'aĵ'o'j – grand'a'n aŭ et'a'n. En la grand'a oni bak'as ceramik'aĵ'o'j'n por la ĉiu'tag'a viv'o, ekzempl'e kruĉ'o'j'n, flor- kaj ter-pot'o'j'n. Kaj en la et'a oni bak'as ceramik'aĵ'o'j'n por si'a hobi'o. Ĉi-last'a'j'n oni kre'as en la form'o de bird'o'j, best'o'j, hom'o'j k.a.

La famili'o de Gan Zhiyou hav'is du ceramik'aĵ-forn'o'j'n – grand'a'n kaj et'a'n. Ek'de la infan'aĝ'o Gan jam hav'is grand'a'n em'o'n far'i la ceramik'aĵ'o'j'n kaj bak'i ili'n en la et'a forn'o. Li oft'e modl'is el argil'o divers'a'j'n objekt'o'j'n. Li dir'as, ke tiu'temp'e la nokt'o'j est'is tre bel'a'j pro la ruĝ'ig'it'a ĉiel'o sekv'e de la forn'a'j re'bril'o'j. Tamen post'e, en la ses'dek'a'j jar'o'j de la pas'int'a jar'cent'o, dum la katastrof'a temp'o de la „Kultur'a Revoluci'o” ¹, oni ruin'ig'is la forn'o'j'n por ceramik'aĵ'o'j kaj detru'is la tradici'a'j'n muld'il'o'j'n. La respond'o de la reg'potenc'o est'is tre simpl'a: „Ili ĉiu'j est'as rest'aĵ'o'j de la feŭd'ism'o!”

Kun grand'a indign'o Gan dir'as: „Tio ja est'is la ‚donac'o’ de la ‚Kultur'a Revoluci'o’!” Post'e li serĉ'is kaj trov'is muld'il'o'j'n, kiu'j est'is kaŝ'it'a'j de iu'j vilaĝ'an'o'j dum la katastrof'a temp'o. Li re'star'ig'is forn'o'n per la mon'o, ŝpar'it'a por la ge'edz'iĝ'o de li'a frat'o. Tiu bak'uj'o de'nov'e ek'funkci'is, sed est'is sol'a en la vilaĝ'o.

Trov'aĵ'o'j el la neolitik'o

En 1993 en la vilaĝ'o oni mal'kovr'is spur'o'j'n de la pra'temp'a neolitik'a kultur'o Da Fen-ko'u, trov'is rest'aĵ'o'j'n de forn'o'j por ceramik'aĵ'o'j kaj pec'o'j'n de muld'il'o'j. Scienc'e oni konstat'is, ke ili ek'est'is antaŭ 5600 jar'o'j. Tio fam'ig'is Gan kaj li'a'n vilaĝ'o'n. Est'is daŭr'ig'it'a la tradici'a kultur'o de antaŭ 5600 jar'o'j! Tiam Gan subit'e ek'kompren'is, ke la afer'o jam ne est'as tiel simpl'a kiel hobi'o. Ĝi est'as lig'it'a kun la kultur'a tradici'o de la ĉin'a naci'o! Li sent'is, ke li dev'as sav'i la hered'aĵ'o'n de la naci'a kultur'o. Kun grand'a dezir'o li serĉ'is kaj trov'is tradici'a'j'n muld'il'o'j'n kaj stud'is la metod'o'j'n de la pra'temp'a ceramik'o. Fin'fin'e li posed'is 39 muld'il'o'j'n, el kiu'j la plej mal'nov'a aĝ'is 1425 jar'o'j'n kaj est'is el la epok'o de Sud'a'j kaj Nord'a'j Dinasti'o'j en Ĉini'o. Per la muld'il'o'j kaj help'e de tradici'a'j metod'o'j li far'is pli ol 600 ceramik'aĵ'o'j'n!

Nun li'a'j ceramik'aĵ'o'j trov'iĝ'as jam en 21 land'o'j kaj region'o'j de la mond'o kaj iu'j est'as konserv'at'a'j de muze'o'j (ekzempl'e, de la Bel'art'a Muze'o de Ĉini'o, Art'a Institut'o de Ĉini'o, Muze'o de Lud'il'o'j en Japani'o ktp). Fak'ul'o'j el Ĉini'o kaj ekster'land'o opini'as, ke la ceramik'aĵ'o'j el Fu Li est'as viv'ant'a'j histori'a'j objekt'o'j de pra'temp'a ceramik'o kaj esprim'as la hom'a'n naiv'ec'o'n per absurd'a'j figur'o'j.

Ceramik'aĵ'o Star'ant'a matur'aĝ'a leon'o gajn'is la Kupr'a'n Pokal'o'n de la ministr'ej'o pri kultur'o de Ĉini'o en la Unu'a Ekspozici'o pri Original'a Teknik'o de la Ĉin'a Popol'art'o. Oni dir'as, ke Gan Zhiyou per si'a hobi'o far'is sensaci'o'n, ĉar li sav'is la pra'temp'a'n ceramik'a'n tradici'o'n de la Ĉini'o! Pro tio Unesk'o don'is al li la honor'a'n titol'o'n „Popol'a Meti'art'ist'o”. Do est'as ver'o, ke oni pov'as fam'iĝ'i, praktik'ant'e ankaŭ ordinar'a'n hobi'o'n!

Not'o de la redaktor'o: La Kultur'a Revoluci'o daŭr'is de 1966 ĝis 1976.

Inter'trakt'o'j inter'romp'it'a'j

Inter'romp'it'a'j est'as diskut'o'j en Vieno inter Irano kaj la grup'o 5+1 (Uson'o, Briti'o, Franci'o, Rusio, Ĉini'o + Germanio) pri la pri'disput'at'a irana nukle'a program'o. Pli'a'j inter'parol'o'j okaz'os antaŭ la fin'o de juni'o 2015.

Inter'temp'e plu valid'as provizor'a traktat'o, laŭ kiu Irano pov'os ĉiu'monat'e uz'i 700 milion'o'j'n da uson'a'j dolar'o'j el si'a'j frost'ig'it'a'j kont'o'j. Tamen laŭ okcident'a'j diplomat'o'j nepr'as sub'skrib'i politik'a'n traktat'o'n antaŭ la 1a de mart'o 2015.

Traktat'o tia, laŭ la uson'a prezid'ant'o Barack Obama, pov'us ŝanĝ'i la rilat'o'j'n inter Irano kaj la ceter'a mond'o. Ĝi pov'us ankaŭ ebl'ig'i kun'labor'o'n kontraŭ la ĝihad'ist'a t.n. Islam'a Ŝtat'o en Irako kaj Sirio.

Centrifug'il'o'j

Rest'as profund'a'j diferenc'o'j inter la star'punkt'o'j de Irano kaj de la ali'a'j ses ŝtat'o'j. Unu el la grav'a'j punkt'o'j est'as la nombr'o da centrifug'il'o'j, kiu'j'n Irano est'ont'e rajt'os uz'i. Ĉi-moment'e est'as instal'it'a'j 19 000, el kiu'j 10 000 est'as ekspluat'at'a'j. Uson'o postul'as redukt'o'n al 4500 centrifug'il'o'j.

Kontraŭ'e Irano postul'as rapid'a'n for'ig'o'n de la inter'naci'a'j sankci'o'j. Okcident'o insist'as pri iom'post'iom'a for'ig'o, por re'ten'i prem'il'o'n kontraŭ Teherano. Fin'e est'as pri'disput'at'a la daŭr'o de funkci'ad'o de la traktat'o. Okcident'o postul'as ĝis 20 jar'o'j, Irano nur ĝis kelk'a'j jar'o'j.

Rumani'o post 25 jar'o'j

Pas'is kvar'on'jar'cent'o post la t.n. revoluci'o (reĝim'ŝanĝ'o) en Rumani'o, kaj oni pov'as pri'pens'i la bon'a'j'n kaj la mal'bon'a'j'n ŝanĝ'o'j'n en la viv'o de la pli'mult'o.

Ebl'e pli mult'nombr'as la bon'a'j ŝanĝ'o'j. Oni pov'as aĉet'i ĉio'n en plen'plen'a'j vend'ej'o'j (se oni hav'as mon'o'n). Oni pov'as rigard'i mult'a'j'n televid'a'j'n kanal'o'j'n (film'o'j'n plen'a'j'n de agres'em'o kaj seks'um'ad'o). Oni pov'as leg'i ĉiu'spec'a'j'n gazet'o'j'n kun ĉiu'spec'a'j opini'o'j, oni hav'as Inter'ret'o'n; en soci'a'j ret'ej'o'j oni pov'as esprim'i opini'o'j'n (ankaŭ tromp'i ali'a'j'n hom'o'j'n, ŝtel'i mon'o'n help'e de Inter'ret'o).

Krom'e oni rajt'as manifestaci'i eĉ kontraŭ la reg'ist'ar'o (rezult'o mal'cert'a). Ge'jun'ul'o'j pov'as lern'i ekster'land'e, se ili hav'as riĉ'a'j'n ge'patr'o'j'n. Sed ankaŭ la ge'fil'o'j de mal'riĉ'ul'o'j pov'as lern'i en ital'a, franc'a aŭ brit'a lern'ej'o, se ili est'as kun ge'patr'o'j, kiu'j labor'as en la koncern'a'j land'o'j.

En Rumani'o post la reĝim'ŝanĝ'o la plej mult'a'j fabrik'o'j est'is privat'ig'it'a'j aŭ ferm'it'a'j: tiel mil'o'j da labor'ist'o'j perd'is si'a'j'n labor'lok'o'j'n. Ge'jun'ul'o'j ir'as ekster'land'e'n por labor'i (aŭ almoz'pet'i, ĉef'e ne bon'e eduk'it'a'j roma'o'j). Hom'o'j pli ol 40-jar'aĝ'a'j, kiu'j ne trov'as labor'o'n, viv'ten'as si'n mizer'e per ŝtat'a mon'help'o kaj per okaz'a'j tag'labor'o'j, se ili ne trov'as ekster'land'e sezon'a'n labor'o'n, ekzempl'e en agrikultur'o.

Ne pas'as monat'o sen tragik'a nov'aĵ'o en la televid'o. En Italio, kie labor'as mil'o'j da ruman'o'j, est'as murd'it'a vir'in'o, kiu hav'as infan'o'j'n en Rumani'o. Sed en preskaŭ ĉiu'j land'o'j, ne nur Italio, kie viv'as ruman'o'j, okaz'as murd'o'j. La viktim'o oft'e est'as vir'in'o, patr'in'o.

Laŭ statistik'o ekzist'as en Rumani'o nun'temp'e ĉirkaŭ 350 000 infan'o'j „post'las'it'a'j” pro ekster'land'e labor'ant'a'j ge'patr'o'j. Ali'a'j 400 000 infan'o'j spert'is aŭ spert'as dum pli-mal'pli long'a temp'o la for'est'o'n de ekster'land'a'j ge'patr'o'j. Al tiu'j infan'o'j ne mank'as materi'a'j bon'o'j: la ge'patr'o'j send'as mon'o'n, donac'o'j'n, parol'as kun la id'o'j per Skajp'o, sed mank'as la ĉe'est'o ge'patr'a.

Mult'a'j post'rest'ant'a'j infan'o'j est'as pri'zorg'at'a'j de av'in'o aŭ ali'a parenc'o. Iu'j est'as sol'a'j, ali'a'j en instituci'o'j. Laŭ opini'o-esplor'o'j, ĉirkaŭ du'on'o de la ge'lern'ant'o'j post la fin'o de la stud'jar'o'j dezir'as ekster'land'e labor'i.

Kio'n do far'is la nov'a'j politik'ist'o'j, kiu'j ek'reg'is post la ekzekut'o de la ge'edz'o'j Ceaușescu? Ek'aper'is post la reĝim'ŝanĝ'o klas'o de riĉ'eg'ul'o'j, el kiu'j kelk'a'j nun est'as arest'it'a'j pro korupt'o, dum pli'grand'iĝ'is la nombr'o de mal'riĉ'ul'o'j.

Antaŭ 25 jar'o'j ĉiu hav'is sekur'a'n labor'lok'o'n kaj ia'manier'e viv'is, eĉ se mal'riĉ'e, en mal'bon'e hejt'at'a'j, mal'bon'e lum'ig'at'a'j dom'blok'o'j. Oni vojaĝ'is per mal'pur'a'j, plen'plen'a'j aŭtobus'o'j, spekt'is televid'o'n tag'e nur du hor'o'j'n, ne rajt'is esprim'i mal'kontent'o'n pro viv'kondiĉ'o'j, pro mank'o de liber'ec'o. Est'is mal'facil'e akir'i pasport'o'n por vojaĝ'i ekster'land'e'n, kaj eĉ tiam precip'e nur en t.n. „social'ism'a'j'n” land'o'j'n.

Ne est'as dezir'ind'e re'ven'i al tia epok'o, sed tamen ... Kaj nun, post la prezid'ant'iĝ'o de Klaus Iohannis (MONATO 2015/1, p. 6), la popol'o de Rumani'o komenc'is de'nov'e esper'i pri bon'a'j ŝanĝ'o'j (eĉ se la last'a'n foj'o'n mort'is la esper'o).

Kresk'as infan'o-komerc'ad'o

Pli ol du miliard'o'j da hom'o'j ne est'as adekvat'e protekt'at'a'j de si'a land'a leĝ'ar'o kontraŭ hom'komerc'ad'o, laŭ raport'o de la UN-Ofic'ej'o pri Narkot'aĵ'o'j kaj Krim'ad'o (UNODC). Krom'e mal'trankvil'ig'as la et'a kvant'o de krim'ul'o'j kondamn'it'a'j pro hom'komerc'ad'o.

La raport'o, prezent'it'a en Vieno, montr'as, ke unu el tri viktim'o'j de hom'komerc'ad'o est'as infan'o – pli'iĝ'o de 5 % kompar'e kun la period'o 2007-2010. Knab'in'o'j konsist'ig'as du el ĉiu'j tri infan'a'j viktim'o'j kaj, kun'e kun vir'in'o'j, ili konsist'ig'as 70 % de ĉiu'j viktim'o'j.

Laŭ Jurij Fedotov, la direktor'o de UNODC: „Bedaŭr'ind'e la raport'o montr'as, ke en la mond'o ne est'as lok'o, kie infan'o'j, vir'in'o'j kaj vir'o'j trov'as si'n sekur'a'j kontraŭ hom'komerc'ad'o.” Ceter'e la oficial'a'j don'it'aĵ'o'j, kiu'j'n komunik'is la land'a'j aŭtoritat'o'j, mal'kaŝ'as la fakt'o'n, ke ver'ŝajn'e la skal'o de modern'a sklav'ec'o est'as mult'e pli grand'a.

Ekspluat'at'a'j

Ekzist'as tra la mond'o region'a'j diferenc'o'j. Viktim'o'j en Eŭrop'o kaj Centr'a Azi'o est'as ĉef'e vir'in'o'j seks'e ekspluat'at'a'j, dum en Orient'a Azi'o kaj la pacifik'a region'o tem'as pri labor'o dev'ig'a. La pli'mult'o de la flu'o'j de hom'komerc'ad'o est'as inter'region'a: pli ol ses el 10 viktim'o'j trans'ir'as almenaŭ unu ŝtat'a'n lim'o'n.

La raport'o emfaz'as la sen'pun'ec'o'n, kiu kiel antaŭ'e rest'as serioz'a problem'o: 40 % de la land'o'j registr'is mal'mult'a'j'n aŭ neniu'j'n kondamn'it'a'j'n krim'ul'o'j'n. Laŭ Fedotov: „Eĉ se la pli'mult'o de la land'o'j krim'ig'us hom'komerc'ad'o'n, rest'us mult'a'j hom'o'j en land'o'j, kiu'j ne plen'um'as inter'naci'a'j'n norm'o'j'n por cert'ig'i protekt'o'n.”

Li al'don'is: „Tio est'as ŝanĝ'end'a. Ĉiu land'o dev'as akcept'i la UN-konvenci'o'n kontraŭ trans'lim'a krim'ec'o kaj dediĉ'i si'n al la plen'um'o de ĝi'a'j klaŭz'o'j.”

Nov'a io pri skizofreni'o

Pacient'o'j traf'it'a'j de skizofreni'o sufer'as pro halucin'o'j, delir'o'j, paranoj'o kaj foj'foj'e fort'a mal'kviet'o. Tem'as pri relativ'e oft'a mal'san'o, kiu atak'as unu el'cent'o'n de la loĝ'ant'ar'o kaj ek'montr'iĝ'as plej oft'e inter la 16a kaj la 30a viv'o'jar'o'j. Dum long'a temp'o oni ne sci'is ĝi'a'n kaŭz'o'n, kvankam oni suspekt'is pri iu hered'a ec'o. Tia'n gen'a'n tendenc'o'n oni apenaŭ sukces'is konfirm'i, ĉar la pri'a'j esplor'o'j inkluziv'is ne sufiĉ'e grand'a'n kvant'o'n da pacient'o'j – kio mal'facil'ig'is la statistik'a'j'n analiz'o'j'n.

Kompar'o

Antaŭ ne'long'e tamen komenc'iĝ'is nov'a faz'o en la esplor'ad'o pri skizofreni'o. Est'is plen'um'it'a grand'a stud'o, kiu inkluziv'is mil'o'j'n da hom'o'j. Publik'ig'it'a en la prestiĝ'a revu'o Natur'e, ĝi konsist'is el kompar'o inter la gen'ar'o de 37 000 mal'san'ul'o'j kaj tiu de 113 000 san'a'j hom'o'j. Montr'iĝ'is, ke ŝanĝ'o'j en pli ol 100 gen'lok'o'j rilat'ig'ebl'as al tiu komplik'a mal'san'o. Part'o'pren'is la stud'o'n 300 scienc'ist'o'j el 35 land'o'j.

Mutaci'o'j

La scienc'ist'o'j ankoraŭ ne sukces'is indik'i preciz'e, kiu'j est'as la mutaci'o'j, kiu'j kaŭz'as la mal'san'o'n; ili prefer'as indik'i kelk'a'j'n „gen'region'o'j'n” apart'e suspekt'ind'a'j'n. Sed sen'dub'e grand'a paŝ'o est'as nun far'at'a koncern'e al pli ampleks'a kompren'o de skizofreni'o. Kaj perspektiv'e oni rajt'as esper'i je pli taŭg'a fleg'ad'o de skizofreni'a'j pacient'o'j sur'baz'e de pli preciz'a'j biologi'a'j kon'o'j.

Kalaŝnikov'o'j kaj koran'o'j

Almenaŭ 200 jun'a'j islam'an'o'j el Albanio, Kosovo kaj Makedonio ir'is milit'i en Sirio. Kelk'dek'o da ili jam est'as mort'ig'it'a'j.

La reg'ist'ar'o'j komenc'is interes'iĝ'i pri la milit'ist'o'j jam en 2013. Tiam est'is arest'it'a'j kelk'a'j ekstrem'ist'o'j. En 2014 la parlament'o'j aprob'is leĝ'o'n, kiu mal'permes'is propagand'i kaj part'o'pren'i ĝihad'o'n en Sirio. Plur'a'j ĝihad'ist'o'j re'ven'is al si'a patr'uj'o.

Alban'a re'ven'int'o raport'is, kiel li vetur'is al Instanbulo kaj tie pag'is 80 eŭr'o'j'n por bus'i al la land'lim'a urb'o Re'han'li'a. Tie, en region'o mal'sever'e kontrol'at'a, ebl'is sen'problem'e trans'pas'i la fal'int'a'j'n pik'drat'o'j'n.

Spion'o'j

La ĝihad'ist'o'j cel'is la urb'o'n Alepo, antaŭ ol ir'i al la front'o. Tamen neces'is atend'i, ĉar la teror'ist'o'j, tim'ant'e spion'o'j'n, rigor'e kontrol'is la ident'ec'o'n, inkluziv'e de la pasport'o, de la volont'ul'o'j.

Sekv'is trejn'ad'o, konsist'ant'a el stud'ad'o de Koran'o kaj uz'ad'o de kalaŝnikov'o'j. Post'e la alban'o'j milit'is kun Al'kaid'o-grup'o, aŭ kun turk'a ekstrem'ism'a grup'o Murat Gezenler.

Ili nun milit'as kun'e kun trup'o'j de la tiel nom'at'a Islam'a Ŝtat'o de Irako kaj Sirio (Is'is aŭ Is).

Fiŝ'kapt'ad'o en afrik'a'j lern'ej'o'j

Instru'ist'o'j en Afrik'o aparten'as al la plej mal'feliĉ'a'j hom'o'j de la kontinent'o. Ili labor'as oft'e dum tri aŭ kvar monat'o'j sen salajr'o. Tio signif'as, ke mult'a'j instru'ist'o'j for'las'as la labor'o'n, dum ali'a'j prov'as migr'i al Eŭrop'o trans Mediterane'o'n sed sur'voj'e mort'as.

Oft'e unu instru'ist'o dev'as pri'zorg'i ĝis 40 lern'ant'o'j'n en unu klas'o. La grand'ec'o de la klas'o'j kaj la ĝeneral'a mank'o de instru'ist'o'j mal'bon'e efik'as sur la kvalit'o'n de la instru'ad'o. Lern'ej'o'j mem aĉ'as: tegment'o'j far'it'a'j el palm'foli'o'j ne escept'as.

Mal'help'as ankaŭ la sezon'o'j. Dum la sek'a sezon'o, eĉ je la naŭ'a maten'e, ŝvit'as kaj la infan'o'j kaj la instru'ist'o'j. Dum la mal'sek'a sezon'o, la klas'ĉambr'o'j far'iĝ'as lag'et'o'j, la benk'o'j pirog'o'j, la lern'ant'o'j fiŝ'o'j kaj la instru'ant'o'j fiŝ-kapt'ist'o'j.

Tia est'as la situaci'o en mult'a'j afrik'a'j lern'ej'o'j.

Frid'o-kun'sid'o

Frid'a kaj sen'rid'a: jen la etos'o dum la unu'a inter'parol'o inter la japan'a ĉef'ministr'o Abe Shinzo kaj la ĉin'a prezid'ant'o Xi Jinping. Kun'sid'is la du gvid'ant'o'j de la najbar'a'j land'o'j en Beijing en novembr'o 2014. Jen la unu'a vizit'o de Abe en la ĉin'a ĉef'urb'o post du jar'o'j kiel japan'a ĉef'ministr'o.

La kun'sid'o tamen daŭr'is nur 25 minut'o'j'n. Raport'it'e est'as, ke precip'e Xi ne respond'is la afabl'a'j'n vort'o'j'n de Abe, kaj turn'is si'a'n rigard'o'n for de li.

Sankt'ej'o

Evit'i vizit'o'j'n kaj inter'parol'o'j'n fund'e en'radik'iĝ'is en la histori'o de la du land'o'j. Tem'as ĉef'e pri teritori'a'j disput'o'j. En decembr'o 2013 Abe vizit'is la sankt'ej'o'n Yasukuni, kie oni apoteoz'as milit'o'mort'int'o'j'n kaj al'don'e milit'o'krim'ul'o'j'n. La vizit'o incit'is la koler'o'n de Ĉini'o kaj Korei'o.

La situaci'o rilat'e Korei'o'n preskaŭ sam'as. Ankaŭ ekzist'as disput'o pri teritori'o kaj pri la tiel nom'at'a'j konsol'vir'in'o'j dispon'ig'it'a'j al la japan'a arme'o. La mal'varm'a inter'rilat'o mal'trankvil'ig'as Uson'o'n, al kiu ambaŭ est'as grav'a'j koalici'a'j land'o'j.

Konferenc'o

Tial prezid'ant'o Obama inter'ven'is en mart'o 2014, okaz'e de pint'a konferenc'o pri nukle'a sekur'ec'o en Hag'o, Nederlando. Kun'sid'is Obama, Abe kaj la kore'a prezid'ant'o Park Geun-hye. Tiam la si'n'ten'o de Park est'is flegm'a. Abe salut'is ŝi'n en la kore'a, sed ŝi nek respond'is nek rid'et'is.

La tri najbar'a'j azi'a'j land'o'j, hav'ant'a'j inter'plekt'it'a'j'n ekonomi'a'j'n kaj kultur'a'j'n rilat'o'j'n, ne pov'as plu'ir'i sen inter'parol'o'j kaj vizit'o'j inter si'a'j gvid'ant'o'j: nur Xi kaj Park normal'e inter'rilat'as.

Por ili, tamen, montr'i mild'a'n si'n'ten'o'n al Abe de'nov'e fajr'ig'os naci'ism'a'n koler'o'n en la koncern'a'j land'o'j. Baldaŭ'a pli'bon'iĝ'o de la diplomat'a'j rilat'o'j ne est'as atend'ebl'a. Do anstataŭ fajr'o rest'os frost'o en orient'a Azi'o.

Plu'e dekstr'e'n

Du tri'on'o'j'n de la seĝ'o'j en la japan'a ĉambr'o de deput'it'o'j gajn'is post elekt'o'j en decembr'o 2014 la reg'ist'ar'a Liberal-Demokrati'a Parti'o (LDP) kun si'a koalici'a partner'o Komeito.

La elekt'o'j okaz'is, por ke la ĉef'ministr'o Abe Sinzo demand'u la popol'o'n, ĉu ĝi sub'ten'as li'a'n ekonomi'a'n politik'o'n, precip'e jam far'it'a'n decid'o'n prokrast'i alt'ig'o'n de al'don'valor'a impost'o de 8 % al 10 % ĝis april'o 2017.

Tamen, ĉar la reg'ist'ar'a'j parti'o'j jam dispon'is pri absolut'a majoritat'o en la parlament'o, ne neces'is elekt'o'j. Sed tiel Abe akir'is pli'a'j'n kvar jar'o'j'n da reg'ad'o, evit'ant'e diskut'o'n pri ne'favor'a'j aspekt'o'j de si'a politik'o de la last'a'j du jar'o'j.

Ating'o'j

En tiu ĉi period'o li sukces'e dis'ig'is la naci'a'n opini'o'n. Ekzempl'e li pli'ig'is la kvant'o'n de mon'o en la merkat'o kaj abund'e el'spez'is pro publik'a invest'ad'o. Dum'e mal'alt'iĝ'is la valor'o de la naci'a valut'o. Krom'e li en'konduk'is leĝ'ar'o'n por protekt'i ŝtat'a'j'n sekret'o'j'n kaj tiel lim'ig'is la popol'a'n rajt'o'n inform'iĝ'i pri sekur'ec'a'j kaj ali'a'j afer'o'j.

Ali'a'j tikl'aĵ'o'j akr'e diskut'at'a'j: efektiv'a ŝanĝ'o de la konstituci'o por agnosk'i la rajt'o'n pri komun'a mem'defend'ad'o nur per kabinet'a decid'o (kiu ebl'ig'us al Japani'o milit'i kun'e kun Uson'o); plu'a de'pend'o de nukle'a energi'o kaj re'funkci'ig'o de nukle'a'j central'o'j, kontraŭ la vol'o de la pli'mult'o de la popol'o; inter'ven'o'j en raport'o'j de amas'komunik'il'o'j kaj en'posten'ig'o de Abe-sub'ten'ant'o kiel ĉef'o de la publik'a el'send'o-asoci'o.

Balot'sistem'o

Dank'e al ok fragment'a'j opozici'a'j parti'o'j kaj al unu'vic'a majoritat'a balot'sistem'o venk'is LDP, gajn'ant'e 76 % de la seĝ'o'j per 48 % de la voĉ'o'j. Tamen nepr'as memor'i, ke nur 52 % de la balot'rajt'ig'it'o'j fakt'e voĉ'don'is. Tio montr'as, ke la sub'ten'ant'o'j de LDP nombr'as nur ĉirkaŭ 25 % de la rajt'ig'it'o'j.

La venk'o ebl'ig'os al Abe ek'marŝ'i por plen'um'i long'temp'e ne'solv'it'a'n projekt'o'n: de'nov'e hav'ig'i al la popol'o „ver'a'n kaj bel'a'n Japani'o'n”, laŭ li perd'it'a'n pro la mond'milit'a mal'venk'o, sekv'a okup'ad'o far'e de Uson'o kaj post'milit'a ag'ad'o de mal'dekstr'ul'o'j.

Baldaŭ oni ek'diskut'os ŝanĝ'o'j'n rilat'e la konstituci'o'n al'trud'it'a'n, laŭ Abe, de Uson'o. Jam LDP publik'e propon'is amend'o'n por lim'ig'i la pac'ism'o'n kaj baz'a'j'n hom'a'j'n rajt'o'j'n en'ten'at'a'j'n en la nun'a konstituci'o.

Ond'o-tond'o

Ĉes'as pro tro alt'a'j kost'o'j pli kaj pli da el'send'o'j sur la long'a'j kaj mez'long'a'j ond'o'j. Ceter'e ekzist'as nun'temp'e ali'a'j manier'o'j el'send'i, kiel ret'radi'o kaj cifer'ec'a radi'o per'anten'a (Dab kaj la pli kaj pli uz'at'a Dab+) kaj per'satelit'a.

Ĉes'is en januar'o en Germanio DLF, DLR, NDR Info, Puls Radi'o kaj WDR 2. La staci'o'j kapt'ebl'as tamen per'ret'e kaj per'satelit'e.

Tra la jar'o ĉes'os Franc'e Bleu en Strasburgo (kun program'o en la alzaca lingv'o) kaj en Nederlando NPO Radi'o 5 (nostalgi'a), sam'e kapt'ebl'a'j per'ret'e kaj per'satelit'e. En 2016 halt'os en Germanio DLF (mez'a'j ond'o'j) kaj en 2017 la irlanda RTÉ 1, la Ĉeĥ'a Radi'o kaj BBC Radi'o 4. Ankaŭ tiu'j staci'o'j per'ret'e kaj per'satelit'e kapt'ebl'os.

Nur en la memor'o ...

Renkont'iĝ'o'j kun kun'lern'int'o'j de antaŭ mult'a'j jar'o'j popular'as en Ĉini'o. Tia'j event'o'j pov'as vek'i memor'o'j'n kaj emoci'o'j'n ĉu agrabl'a'j'n, ĉu mal'pli agrabl'a'j'n.

Mi part'o'pren'is du tia'j'n renkont'iĝ'o'j'n, unu kun iam'a'j kun'gimnazi'an'o'j kaj la ali'a'n kun universitat'a'j kun'stud'int'o'j. Kun la gimnazi'an'o'j, tamen, mi ne pov'is trov'i mi'a'n kun'lern'ant'in'o'n Pluv'et'a. Ŝi loĝ'is en ali'a vilaĝ'o, sed ni kun'e tra'ir'is element'a'n lern'ej'o'n, mez'lern'ej'o'n kaj fin'e gimnazi'o'n.

Sed unu el la ali'a'j eks-lern'ej'an'o'j inform'is, ke Pluv'et'a si'n mort'ig'is. Ŝajn'as, ke ŝi mal'konsent'is kun si'a'j ge'patr'o'j pri si'a edz'in'iĝ'o. Pro la mal'riĉ'ec'o de la famili'o, ŝi'a frat'o ne pov'is akir'i fianĉ'in'o'n. En la sam'a vilaĝ'o trov'iĝ'is ali'a famili'o, pli riĉ'a, kies fil'o ne pov'is pro si'a stult'ec'o trov'i knab'in'o'n por edz'iĝ'i.

Embaras'a

Post inter'konsent'o inter la du famili'o'j la patr'o de Pluv'et'a decid'is, ke ŝi edz'in'iĝ'u al la stult'a fil'o, dum la fil'in'o de la ali'a famili'o edz'in'iĝ'u al la frat'o de Pluv'et'a. Tio'n la jun'a vir'in'o ne vol'is, si'n trov'ant'e en embaras'a kaj mal'facil'a situaci'o kaj ne sci'ant'e, ĉu help'i al si'a famili'o aŭ mem iam elekt'i edz'o'n. Ŝi elekt'is ali'a'n voj'o'n: mem'mort'ig'o'n.

Nun mi'a kun'lern'ant'in'o kuŝ'as nur en la memor'o, tamen rest'as ĉe mi la last'a fraz'o, kiu'n ŝi al mi dir'is: „Ebl'e ni hav'os ŝanc'o'n renkont'iĝ'i”, tamen eĉ tiam mi taks'is tio'n ne'ver'ŝajn'a.

Mi do cerb'um'is: ĉu ni viv'as nur por ni mem, aŭ ĉu ankaŭ por ali'a'j hom'o'j. Simpl'a demand'o, sed mal'facil'e respond'ebl'a.

Ni emfaz'u la komun'a'j'n ec'o'j'n

Dank'o'n al ĉio'far'ant'o Mireille Gros'je'a'n pro la klar'ig'a artikol'o (MONATO 2015/01, p. 9) pri Svis'land'o. Tamen irit'as mi'n la ĉiam'a emfaz'o pri la diferenc'o inter latin'de'ven'a'j kaj german'de'ven'a'j kultur'o'j, emfaz'o kiu nutr'as la kresk'ant'a'j'n naci'ism'a'j'n tendenc'o'j'n en ni'a soci'o. Unu'e, inter kultur'o'j (kaj ali'a'j fenomen'o'j) neniam ekzist'as nigr'a'blank'a apart'ec'o. Tem'as ĉiam pri laŭ'paŝ'a trans'ir'o. Du'e, ju pli oni emfaz'as tiu'n lim'o'n des pli kresk'os la abism'o inter ambaŭ. Mi prefer'as emfaz'i la komun'a'j'n „neŭtral'e hom'a'j'n” ec'o'j'n de ĉiu kultur'o.

Mal'mult'e da progres'o

Kun'ven'is antaŭ ne'long'e en Nepalo membr'o'j de la jam 30-jar'aĝ'a Sud-Azi'a Asoci'o por Region'a Kun'labor'o. La asoci'o cel'as kresk'i laŭ la model'o de Eŭrop'a Uni'o, sed malgraŭ mult'a'j promes'o'j testud'as la progres'o.

Mal'facil'e est'as kun'ig'i la man'o'j'n de la ĉef'ministr'o'j de Barato kaj de Pakistano. Ali'a komplik'aĵ'o konsist'as en tio, ke ŝajn'e ankaŭ Ĉini'o vol'as al'iĝ'i, tamen Barato ne montr'as si'n entuziasm'a. Nun la divers'a'j popol'o'j si'n demand'as, kio'n fakt'e far'as la asoci'o.

Kroz'i laŭ la norveg'a mar'bord'o

La ŝip'kompani'o Hurtigruten ofert'as kroz'ad'o'n laŭ la itiner'o Ber'gen – Kirkenes kiel „la plej bel'a'n en la mond'o”. Mult'a'j turist'o'j dezir'as spert'i ĝi'n. La pli'mult'o prefer'as printemp'a'n aŭ somer'a'n vojaĝ'o'n, dum kiu oni pov'as ĝu'i la neniam sub'ir'ant'a'n sun'o'n. Tamen kroz'ad'o ebl'as ankaŭ aŭtun'e kaj vintr'e, kaj tio est'as avantaĝ'a kaj taŭg'a sezon'o por pensi'ul'o'j. Varm'a'j'n vest'aĵ'o'j'n en la valiz'o'n kaj ek! Surpriz'o: ne forges'u ban'kostum'o'n, ĉar la varm'a'j ban'kuv'o'j (ĵakuzoj) sub'ĉiel'a'j sur la plej supr'a ferdek'o cert'e plezur'ig'os vi'n eĉ en nub'a kaj aŭtun'a veter'o.

Histori'o

Hurtigruten signif'as „rapid'a itiner'o”. Ek'de 1893 tiu kompani'o serv'as al la norveg'a'j mar'bord'an'o'j kaj insul'an'o'j, transport'ant'e hom'o'j'n, var'o'j'n kaj vetur'il'o'j'n. Komenc'e la ŝip'o'j transport'is ankaŭ poŝt'aĵ'o'j'n, kies sur'ter'a transport'o ekzempl'e de Trondheim al Hammerfest en la 19a jar'cent'o daŭr'is somer'e tri semajn'o'j'n kaj vintr'e kvin monat'o'j'n. Bon'ŝanc'e la kapitan'o Richard With fid'is si'a'j'n spert'o'j'n kaj mar'ist'ar'o'n por komenc'i la ŝip'vetur'ad'o'n, kvankam ali'a'j dub'is pro tio, ke ankoraŭ ne trov'iĝ'is sufiĉ'e da nord'a'j mar'map'o'j kaj mal'mult'is lum'tur'o'j sur la komplik'a mar'bord'o. Al With komenc'e sufiĉ'is kompas'o kaj horloĝ'o por navig'ad'i.

Nun la kompani'o Hurtigruten uz'as jam dek du ŝip'eg'o'j'n. El ili preskaŭ ĉiu'j est'as konstru'it'a'j en Norvegi'o, escept'e de du respektiv'e en Germanio kaj Italio. Kiel ekzempl'o'n ni pren'u la ŝip'o'n MS Midnatsol. Ĝi long'as 135,75 m, larĝ'as 21 m kaj pov'as vetur'ig'i 1000 pasaĝer'o'j'n al'don'e al la karg'o kaj 45 aŭt'o'j; kroz'ad'a rapid'ec'o 15 nod'o'j. Ĝi vetur'as el Ber'gen al Kirkenes 6-7 tag'o'j'n, halt'ant'e en pli ol 30 haven'o'j.

Vizit'o al vid'ind'aĵ'o'j

Kelkhavene turist'o'j el'ŝip'iĝ'as por grup'e aŭ individu'e tra'rigard'i la propon'at'a'j'n vid'ind'aĵ'o'j'n. Ĉarm'a est'as la urb'o Ålesund kun si'a'j mult'a'j bel'a'j dom'o'j en la stil'o Art'o Nov'a. Interes'a est'as Trondheim, fond'it'a en la jar'o 997, kiu kun si'a fam'a katedral'o Nidaros est'is la religi'a centr'o de Norvegi'o dum jar'cent'o'j. En Tromsø, la plej grand'a urb'o de nord'a Norvegi'o kun loĝ'ant'ar'o de 70 000, al'log'as la blank'a katedral'o de la Arkt'a ocean'o. Vid'ebl'as ankaŭ pra'temp'a'j sankt'ej'o'j de same'o'j. En grand'a vend'ej'o de material'o'j por man'labor'o, la vizit'ant'o kompren'as, ke ĉi tie vir'in'o'j ŝat'as kre'i i'o'n per la man'o'j dum long'a'j hejm'vesper'o'j en la mal'lum'a'j sezon'o'j. Dum monat'o'j la sun'o ne lev'iĝ'as. Est'as temp'o ne nur por spekt'i televid'o'n, sed ankaŭ temp'o por trik'i, teks'i, kudr'i.

Kelk'a'j turist'o'j ne ekskurs'as, sed rest'as sur'ŝip'e, trankvil'e ĝu'ant'e la ŝanĝ'o'j'n de la kolor'o'j en la pejzaĝ'o, la mont'o'j'n, nub'o'j'n, mar'o'n, dekliv'o'j'n, vilaĝ'et'o'j'n kaj farm'o'bien'o'j'n. De sur iu pont'o ge'jun'ul'o'j flirt'ig'as norveg'a'n flag'o'n aŭ kolor'a'j'n tuk'o'j'n. Ankaŭ por ili la ŝip'eg'o'j grav'as. Dank'e al la fid'ind'a mar'trafik'o ili ne sent'as si'n izol'it'a'j. Per la ŝip'o'j ven'as nov'a'j aĵ'o'j, kutim'o'j kaj hom'o'j; kelk'a'j ven'int'o'j ne for'ir'os kaj rest'os.

Sur la ŝip'o

Mult'o interes'a trov'ebl'as ankaŭ sur'ŝip'e: libr'o'bret'ar'o'j, komfort'a'j salon'o'j por leg'ad'o, sport'a trejn'iĝ'ej'o, saŭn'o, kaf'ej'o'j, poŝt'ofic'ej'o, vend'ej'o, map'o'j, sur kiu'j oni vid'as la ŝip'o'n mov'iĝ'i kaj turn'iĝ'i en mal'larĝ'a'j mar'kol'o'j kaj insul'o'labirint'o'j. Trov'ebl'as restoraci'o'j, konferenc'ej'o'j kaj kviet'a'j angul'et'o'j kun komfort'a'j fotel'o'j. Sur la ŝip'a'j vand'o'j vid'ebl'as kre'aĵ'o'j de norveg'a'j art'ist'o'j, pri kiu'j oni pov'as leg'i pli en broŝur'o sen'pag'e dispon'ig'at'a. Eĉ ĉe rub'uj'o'j oni pov'as halt'i kaj inform'iĝ'i pri re'cikl'ig'o kaj la arkt'a flaŭr'o.

En la restoraci'o la kelner'o'j sur'tabl'ig'as abund'a'j'n kaj vari'a'j'n bufed'o'j'n por maten'manĝ'o kaj lunĉ'o. Dum la vesper'manĝ'o oni sid'as ĉiam ĉe la sam'a tabl'o, kun la sam'a'j kun'tabl'an'o'j. La menu'o'j'n la kuir'ist'o'j far'as, konsider'ant'e lok'a'j'n tradici'o'j'n kaj frand'aĵ'o'j'n. Per'e de la menu'o la manĝ'ant'o'j lern'as pri la mar'bord'a kuir'art'o. Fiŝ'aĵ'o'j, salikok'o'j, mitul'o'j, krab'o'j, ĉi'a'j mar'aĵ'o'j, sed ankaŭ frukt'o'j, ber'o'j, legom'o'j, radik'aĵ'o'j kaj viand'o, produkt'it'a'j en proksim'a'j mar'bord'a'j farm'o'bien'o'j aŭ en paŝt'ej'o'j de boac'o'j super la polus'a cirkl'o.

La kompani'o Hurtigruten aranĝ'as ceremoni'o'n ĉe la polus'a cirkl'o: post serioz'a lud'ad'o de naci'a'j himn'o'j aper'as Reĝ'o Neptun por verŝ'i glaci'o'kub'et'o'j'n kaj akv'o'n sur'kap'e'n aŭ en la vest'aĵ'o'j'n de „bapt'iĝ'em'ul'o'j”, kiu'j post tiu glaci'a duŝ'et'o ricev'as varm'ig'a'n drink'aĵ'et'o'n. Kelk'a'j aĉet'as por si ĉampan'o'n. La sekv'a'n tag'o'n ĉiu'j ricev'as atest'il'o'n pri la trans'ir'o de la polus'a cirkl'o.

Jen tie ĉi, jen tie aŭd'iĝ'as sur'ŝip'e anonc'o'j pri preter'pas'ot'a'j vid'ind'aĵ'o'j, kiu'j pov'as est'i special'a'j mont'o'j, lum'tur'o'j, renkont'ot'a'j ali'a'j ŝip'eg'o'j, fiŝ'bred'ej'o'j kaj ali'a'j. Norveg'o'j produkt'as pli ol 700 000 tun'o'j'n da salm'o, 70 000 tun'o'j'n da trut'o, mal'pli grand'a'j'n kvant'o'j'n da moru'o, angil'o, ali'a'j fiŝ'o'j, konk'o'j. Oni bred'as fiŝ'o'j'n en flos'ant'a'j kaĝ'o'j, kiu'j'n oni pov'as mov'i de lok'o al lok'o por evit'i fiŝ'mal'san'o'j'n. La reĝ'o'krab'o, import'it'a el Siberio al la Arkt'a ocean'o pli'iĝ'as, for'manĝ'ant'e ĉio'n sur la mar'fund'o. Oni amar'e klopod'as, ke ni defend'u ni'n kontraŭ ĝi, manĝ'ant'e ĝi'n en kiel ebl'e plej grand'a'j kvant'o'j.

Ekskurs'o'j

Nordkapp, la plej nord'a lok'o, kiu'n oni pov'as ating'i per aŭt'o en Eŭrop'o, est'as unu el la cel'o'j de la Hurtigruten-kroz'ad'o. Ĝi ver'dir'e est'as insul'o, sed est'as lig'it'a al la kontinent'o per tunel'o'j kaj pont'o. Tie la vizit'ant'o'j pov'as en ŝirm'at'a'j sub'ter'a'j ej'o'j vid'i bel'eg'a'j'n film'o'j'n pri la arkt'a'j sezon'o'j kaj nord'lum'o'j, kon'at'iĝ'i kun la histori'o en muze'o. Konven'e apud'as restoraci'o, poŝt'ofic'ej'o kaj memor'aĵ'vend'ej'o. Ekster'e la vizit'ant'o'j rapid'e fot'ig'as si'n ĉe kon'at'a monument'glob'o. Super la sen'arb'a'n rok'plat'aĵ'o'n preskaŭ ĉiam blov'as frost'a vent'o, ŝaŭm'ig'ant'a la mar'o'n kontraŭ la krut'a dekliv'o 307 m alt'a. Surpriz'o: sub'ter'e trov'iĝ'as ankaŭ mal'grand'a Taj-muze'o. Krom'e, arkeolog'o'j trov'is spur'o'j'n de hom'o'j, loĝ'int'a'j antaŭ 9000 jar'o'j en tiu ĉi lok'o.

Kirkenes, kiu situ'as nur je 10 kilo'metr'o'j de la norveg'a-rus'a lim'o, est'as la turn'iĝ'ej'o de la Hurtigruten-ŝip'o'j, re'ven'ont'a'j de ĉi tie sud'e'n al Ber'gen. Nov'a'j kroz'ant'o'j komenc'os si'a'j'n aventur'o'j'n, dum kroz'int'o'j aŭtobus'os al la flug'haven'o, se ili ne dezir'as re'ven'i kun la ŝip'an'ar'o. La vojaĝ'o ja est'as la „plej bel'a en la mond'o”.

Mal'kontent'a'j brazil'an'o'j

En la artikol'o Post venk'o – dialog'o (MONATO 2014/12, p. 9), kiu koment'as la venk'o'n de Dilma Rousseff, la aŭtor'o dir'as, ke la koalici'o de la reg'ant'a „Parti'o de la Labor'ist'o'j” prezent'is pozitiv'a'j'n 12-jar'a'j'n ating'o'j'n, favor'e al la brazila popol'o, sed la konservativ'a'j amas'komunik'il'o'j mal'avar'e sub'ten'is la moral'ism'a'n tez'o'n de la opozici'o, kontraŭ la prezid'ant'in'o Dilma kaj kontraŭ la eks'prezid'ant'o Lul'a.

La problem'o est'as, ke la „Parti'o de la Labor'ist'o'j” (la parti'o de Dilma kaj Lul'a) est'as implik'it'a ĝis'ost'e en divers'a'j korupt'a'j skandal'o'j, eĉ en la plej grand'a brazila entrepren'o „Pet'robr'as”, kaj la amas'komunik'il'o'j nur far'as si'a'n rol'o'n, t.e. denunc'i tiu'j'n korupt'aĵ'o'j'n. Laŭ esplor'o'j, Dilma kaj Lul'a kon'is tiu'j'n korupt'aĵ'o'j'n, sed ili asert'as la mal'o'n. Lul'a eĉ dir'is ke „neni'o okaz'is”. Tial, kvankam Dilma est'as re'elekt'it'a, mult'a'j brazil'an'o'j est'as mal'kontent'a'j pri la aktual'a reg'ist'ar'o en Brazilo, kaj pri la aktual'a prezid'ant'in'o.

Konvert'iĝ'o?

Iom mir'ig'it'e mi konstat'as, ke Ipfelkofer en Ne inter'ven'i signif'as ne solv'i (MONATO 2014/12, p. 11) ne iel sen'kulp'ig'as la rigor'a'n islam'ism'a'n fervor'o'n de Is-batal'ant'o'j en la konker'it'a'j teritori'o'j kaj eĉ konced'as, ke „Turki'o sub'ten'is kontraŭ'kurd'a'j'n atak'o'j'n en Sirio”. Mi memor'as, ke la aŭtor'o en antaŭ'a'j kontribu'o'j kompren'em'e kaj konsent'e jes'is la aktual'a'n enkultur-ig/–iĝ'o'n de orient'a'j viv'manier'o'j en mez'a Eŭrop'o. Sed front'e al radikal'a'j islam'ism'a'j jun'ul'o'j kun eŭrop'a'j pasport'o'j vojaĝ'ant'a'j en la „sankt'a'n milit'o'n” kaj sang'o'makul'it'e re'ven'ant'a'j al Rejn'o, Sejn'o kaj Tamiz'o, li evident'e far'iĝ'is pli prudent'a.

La du'a part'o de la artikol'o prov'as kompren'ig'i la divers'a'j'n interpret'o'j'n de la noci'o ĝihad'o en Koran'o. Sed tio jam est'us ali'a artikol'o, prefer'e skrib'ot'a de fak'ul'o. Se ĉiu'j hom'o'j jam est'us adopt'int'a'j la konsil'o'n de Hillel, trans'don'it'a'n de L. L. Zamenhof en li'a hom'ar'an'ism'o („Kio'n vi ne vol'as, tio'n ne far'u al ali'ul'o”), tiam la mond'o ne plu dev'us diskut'i pri interpret'ad'o'j de divers'a'j „sankt'a'j skrib'o'j” kaj ties trans'form'ad'o'j en real'a'n viv'o'n.

Etern'a'j demand'o'j el rub'kamion'o

Kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ krist'nask'o pere'is en Glasgovo, Skot'land'o, ses butik'um'ant'o'j, kiam rub'kamion'o, kies ŝofor'o kred'ebl'e kolaps'is ĉe la stir'il'o, sur'ir'is trotuar'o'n, renvers'is kiel kegl'o'j'n si'a'j'n viktim'o'j'n kaj, vetur'int'e kelk'cent metr'o'j'n, fin'e halt'is kontraŭ mur'o de hotel'o.

Tiel, en'e de sekund'o'j, mort'is ge'av'o'j kaj ili'a nep'in'o, plus 29-jar'aĝ'a instru'ist'in'o kaj du vir'in'o'j iom pli ol 50-jar'aĝ'a'j. Vund'iĝ'is ankaŭ dek'op'o da ali'a'j hom'o'j.

Sen'dub'e tragedi'o, kiu ekster Briti'o merit'is maksimum'e du-tri fraz'o'j'n en intern'a paĝ'o de gazet'o aŭ, ebl'e, ĉar krist'nask'o kaj do „sen'nov'aĵ'a” period'o, du'on'minut'o'n kiel pied'not'o'n en televid'a bulten'o. Tut'cert'e, eĉ se vi ja flank'e inform'iĝ'is pri la akcident'o, vi tuj ĝi'n forges'is.

Evident'e, ĉar la viktim'o'j est'is skot'o'j. Vi'a'j sam'naci'an'o'j tiam ne butik'um'is en Glasgovo, do ne tie viktim'iĝ'is. Tial la amas'komunik'il'o'j en vi'a land'o nur flank'e, se en'tut'e, pri'raport'is.

Jen bizar'a, sed ĝis difin'it'a grad'o kompren'ebl'a afer'o, ke ies tragedi'o far'iĝ'as vi'a kurioz'aĵ'o. Kompren'ebl'a, ĉar la hom'a mens'o ne pov'as kapt'i, la hom'a kor'o ne pov'as en'ten'i, la tragedi'o'j'n, kiu'j ni'n ĉirkaŭ'as. Eĉ en t.n. inter'naci'a epok'o, ni em'as ankoraŭ naci'e pens'i.

Escept'o'j'n prezent'as mond'sku'a'j event'o'j, kiel la buĉ'ad'o en Parizo de ĵurnal'ist'o'j de la satir'a magazin'o Charlie Hebdo. La murd'o de redakci'an'o'j, ĉar – almenaŭ en Eŭrop'o – ver'e escept'a, al'tir'is mond'a'n simpati'o'n kaj tut'mond'e sur'strat'ig'is ar'o'j'n da ŝok'it'a'j simpati'ant'o'j.

Ali'flank'e, la murd'ad'o de cent'o'j da palestin'an'o'j kaj la vund'ad'o de mil'o'j da ali'a'j dum pas'int'somer'a konflikt'o kun Israelo, ne est'ig'is paralel'a'n re'ag'o'n. Konflikt'o'j tia'j, kun obl'e pli katastrof'a'j hom'a'j rezult'o'j, ne sufiĉ'e escept'as – mal'feliĉ'e – por vek'i amas'a'n, publik'a'n simpati'o'n. Do, malgraŭ escept'o'j, ja valid'as la tez'o: paroĥ'as nov'aĵ'o'j laŭ la supr'a princip'o, ke ies tragedi'o far'iĝ'as vi'a kurioz'aĵ'o.

Do ĉu brit'o'j ne interes'iĝ'us pri la nov'jar'a en'mar'ig'o de aviad'il'o de Air Asia, kiam pere'is 162 hom'o'j, se la gazet'o'j ne anonc'us, ke inter la viktim'o'j trov'iĝ'as brit'o? Kio pro sam'semajn'a incendi'o sur grek'a pram'ŝip'o, inter kies pasaĝer'o'j est'is kvar brit'o'j? Tia naci'ism'o, de ĵurnal'ist'a vid'punkt'o, liver'as hok'o'n, sur kiu'n pend'ig'i inter'naci'a'j'n (kaj do, cinik'e, mal'pli interes'a'j'n, ĉar for'a'j'n) nov'aĵ'o'j'n.

Evident'e ni esperant'ist'o'j – sen'naci'a'j, trans'naci'a'j, super'naci'a'j, inter'naci'a'j – ne tiel infekt'iĝ'as. Aŭ ĉu? Dum universal'a'j kongres'o'j oni kapt'as foj'e la impres'o'n, ke la ver'a inter'naci'a lingv'o est'as naci'a'j popol'danc'ad'o, folklor'a'j kostum'o'j ktp, kaj tro oft'e dum kongres'a teatr'o-vesper'o oni pav'as per traduk'it'a, naci'a dram'o anstataŭ per indiĝen'a, ver'e inter'naci'a kaj esperant'a original'aĵ'o.

Klar'e, skot'o'j re'ag'is al la tragedi'o ali'manier'e ol en ali'a'j brit'a'j kaj ekster'brit'a'j urb'o'j. Dum kelk'a'j hor'o'j, memor'e al la viktim'o'j, oni mal'ŝalt'is krist'nask'a'j'n lum'o'j'n en la urb'o'centr'o de Glasgovo, dum Fejsbuk-kampanj'ist'o'j pet'is, ke privat'ul'o'j sam'e far'u dum du minut'o'j ankaŭ en privat'a'j dom'o'j.

Krom'e – kaj tio'n, mi, human'ist'o, ver'e ne kompren'as – pastr'o'j kaj sacerdot'o'j okaz'ig'is di'serv'o'j'n por memor'i la viktim'o'j'n. Raport'it'e est'as, ke kresk'is la nombr'o de preĝ'ej'o-vizit'ant'o'j. Kial? Kial serĉ'i konsol'o'n ĉe di'o, kiu, kiam la rub'kamion'o kugl'is laŭ la trotuar'o, dorm'et'is aŭ ali'manier'e okup'iĝ'is? Kial fid'i „ĉiu'pov'a'n” di'o'n tiel sen'pov'a'n?

Ne kontent'ig'as la si'n'ten'o de unu el la skot'a'j pastr'o'j, pri'raport'it'a en naci'a gazet'o. „Oni demand'as mi'n,” dir'is Kelvin Holdsworth, „ĉu mal'facil'as parol'i pri di'a am'o, kiam okaz'as mal'bon'o.”

Li daŭr'ig'is: „Foj'foj'e tre mal'facil'as trov'i la ĝust'a'j'n vort'o'j'n, tamen la ver'o jen'as, ke la am'o de Di'o pri'lum'as la plej mal'lum'a'j'n hor'o'j'n. Tio'n ni fest'as je krist'nask'o.”

Esper'ebl'e la famili'an'o'j de la viktim'o'j de la glasgova kamion'o-tragedi'o konsol'o'n ĉerp'os el la preĝ'o'j de la pastr'o'j kaj el la krist'nask'a „klar'ig'o”, ke mez'e de mal'lum'o sur'trotuar'e tragedi'a bril'as ja di'a lum'o. Mi tamen dub'as.

Rem'ad'o-rimed'o

Est'as kon'at'e, ke fizik'a ag'ad'o lud'as grav'a'n rol'o'n en re'san'iĝ'o. Post'kancer'a re'san'iĝ'o ne escept'as. Nun grup'o da vir'in'o'j, traf'it'a'j de mam'kancer'o, kun'e sport'as, rem'ant'e, kaj ĉiu'j opini'as, ke pli'bon'iĝ'as ne nur ili'a fizik'a, sed ankaŭ ili'a spirit'a stat'o.

La vir'in'o'j kun'e rem'as, uz'ant'e specimen'o'n de pra'ĉin'a tiel nom'at'a drak'boat'o, kun 20 sid'lok'o'j. La drak'ul'in'o'j, oficial'e Roz'Eskell Drag'o'n Ladies, sci'as, ke rem'ad'o ebl'ig'as natur'a'n limf'a'n dren'ad'o'n kaj pli'fort'ig'as muskol'o'j'n. Krom'e ĝi mal'pli'ig'as lac'ec'o'n kaj dolor'o'n kaj kontribu'as al ili'a mem'fid'o.

Grand'a Kanal'o

La drak'ul'in'o'j – en'tut'e 32 – ekzerc'as si'n apud Rennes, en la nord'a Franci'o, sed nun plan'as part'o'pren'i la festival'o'n Vogalonga en Venecio, Italio, en maj'o. Tem'as ne pri konkurs'o, sed pri fest'o, en kiu part'o'pren'as pli ol 2000 boat'o'j. La drak'ul'in'o'j intenc'as rem'i 32 km ĉe la Grand'a Lagun'o, inter la insul'o'j Bur'an'o kaj Mur'an'o, kaj fin'e laŭ la Grand'a Kanal'o.

Dir'is unu el la drak'ul'in'o'j, kiu'j nun kolekt'as mon'o'n por ebl'ig'i la vojaĝ'o'n, kun la boat'o, al Venecio: „Tio est'as simbol'o de esper'o por ĉiu'j vir'in'o'j kurac'at'a'j.”

Ankaŭ per arm'il'o'j

Aŭtun'e de 2014, pro la murd'o'j, per'fort'o'j, atak'o'j kaj gajn'o'j de la tiel nom'at'a Islam'a Ŝtat'o, la gazet'o de la evangeli'a land'a eklezi'o per ĉef'artikol'o opini'is: „Pac'o defend'ebl'as ankaŭ per arm'il'o'j”.

Antaŭ nur mal'mult'a'j jar'o'j el'dir'o tia perd'ig'us al redaktor'o la posten'o'n. Tiam la German'a Evangeli'a Eklezi'o kred'is, per slogan'o „Kre'i pac'o'n, ne minac'o'n”, pac'ig'i la tut'a'n mond'o'n. En la nov'a Germanio la eklezi'o trans'pren'is la bibli'o'de'ven'a'n gvid'lini'o'n „plug'il'o'j el arm'il'o'j”.

La verk'int'o de la koncern'a ĉef'artikol'o klar'ig'is, ke la evangeli'a eklezi'o komenc'is ŝanĝ'i si'a'n pac'politik'o'n kaj ke okaz'os ankoraŭ pli decid'a'j paŝ'o'j. Mem'kompren'ebl'e ordinar'a'j kred'ant'o'j ne tiom rapid'e vol'as ŝanĝ'i si'a'n ne'kontest'at'a'n bon'a'n kurs'o'n. Protest'o'j pli-mal'pli akr'a'j sekv'is.

Sed okaz'is en novembr'o 2014 sinod'o de la evangeli'a eklezi'o. Elekt'it'a est'is kiel prezid'ant'o la bavar'a land'a episkop'o Heinrich Bedford-Strohm. Li jun'aĝ'e evident'iĝ'is pac'aktiv'ul'o kaj last'a'temp'e ne mal'oft'e montr'is si'n simpati'ant'o de islam'o, tiel konfuz'ant'e mult'a'j'n eklezi'an'o'j'n.

Tamen, post propr'a'j spert'o'j en la nord'a Irako, li for'las'is strikt'a'n pac'ism'o'n. Li ek'kon'is, ke „pov'as ekzist'i religi'o'j, kiu'j, laŭ'vid'e de krist'an'ism'o, ne merit'as estim'o'n kaj, lez'ant'e hom'a'j'n rajt'o'j'n, eĉ ne respekt'o'n”.

Krom'e li aprob'is liver'ad'o'n de arm'il'o'j al kontraŭ'ul'o'j de la Islam'a Ŝtat'o, en bon'a kompani'o kun la reprezent'ant'o de la eklezi'o ĉe la german'a federaci'a reg'ist'ar'o kaj Eŭrop'a Uni'o, Mart'in Dutzmann. Kelk'a'j el la evangeli'a komun'um'o flar'as perfid'o'n, ke nun ankaŭ gvid'ant'o'j de german'a'j protest'ant'o'j almenaŭ ideologi'e sub'ten'as arm'il'o'j'n „en difin'it'a'j aktual'a'j situaci'o'j”, kiel tiu'j religi'a'j funkci'ul'o'j prudent'e kaj mem'protekt'e prav'ig'as si'a'n konvert'iĝ'o'n.

La moral'a'j instru'o'j de la bibli'o kapabl'as montr'i ideal'a'n hom'a'n kondut'o'n. Sed la vang'o'j jesuaj ne pov'as est'i ĉiu'okaz'e la model'o. Frap'o'n de du vang'o'j hom'o facil'e el'ten'as. Sed post la murd'o de korp'o kaj anim'o, ĉu de unu'op'a hom'o, ĉu de tut'a'j soci'o'j, ne plu rest'as du'a vang'o por pur'e pac'am'a kondut'o.

Sen'de'pend'iĝ'o - ĉu sen'baz'a?

Raport'o'j el Skot'land'o pri la sen'de'pend'ig'a referendum'o kapt'is la atent'o'n de loĝ'ant'o'j de Okinavo, la plej sud'a insul'ar'o de Japani'o. Sam'e kiel Skot'land'o, Okinavo hav'as sufiĉ'a'n histori'a'n kial'o'n por sen'de'pend'iĝ'i. Okinavo (antaŭ'e Rjukju) est'is mem'star'a reĝ'o'land'o inter 1429 kaj 1879, kiam ĝi'n aneks'is Japani'o.

En april'o 1945 Okinavo far'iĝ'is la lok'o, kie batal'is japan'a kaj uson'a arme'o'j. Tie mort'is ĉirkaŭ 200 000 japan'o'j, el kiu'j 94 000 est'is okinavaj civit'an'o'j – kvar'on'o de la tut'a loĝ'ant'ar'o.

Post la fin'o de la milit'o Uson'o okup'is Okinavon kaj tie kre'is la plej grav'a'n strategi'a'n baz'o'n en la orient'a Azi'o, precip'e por la milit'o'j en Korei'o kaj Vjetnami'o. En 1972 Okinavo est'is re'don'it'a al Japani'o, sed rest'is la milit'baz'o'j.

Sufer'as

Nun'temp'e Okinavo, okup'ant'a mal'pli ol 1 % de la japan'a teritori'o, posed'as preskaŭ tri kvar'on'o'j'n de la uson'a'j milit'baz'o'j en Japani'o, kiu'j kovr'as 10 % de la insul'ar'o. Pro la baz'o'j daŭr'e sufer'as la insul'ar'an'o'j, tamen ili'a ekonomi'o fort'e de'pend'as de la baz'o'j.

Relief'ig'as la problem'o'n la aer'arme'a baz'o Futenma, laŭ'dir'e la plej danĝer'a en la mond'o, en la urb'o Ginowan. La baz'o, ĉirkaŭ'at'a de dom'o'j, mult'e ĝen'as la urb'an'o'j'n ne nur pro la bru'o sed ankaŭ pro krim'o'j de la tie'a'j milit'ist'o'j kontraŭ la civit'an'o'j. Krom'e kraŝ'is helikopter'o sur la universitat'o'n.

Pro tio en 1999 la guberni'o en Okinavo akcept'is propon'o'n por konstru'i nov'a'n baz'o'n apud la urb'o Nago. Tamen la popol'o rifuz'as, postul'ant'e, ke nov'a baz'o est'u konstru'it'a ekster Okinavo.

Promes'is

Post la venk'o de la Liberal-Demokrat'a Parti'o en 2012 re'viv'iĝ'is plan'o'j por kre'i talus'o'j'n kaj V-form'a'j'n kur'ej'o'j'n en la mar'o apud Nago. La reg'ist'ar'o en Tokio promes'is abund'a'j'n subvenci'o'j'n kaj invest'o'j'n por Okinavo. Tamen en elekt'o'j en 2014 venk'is kandidat'o'j, kiu'j kontraŭ'is la trans'lok'ad'o'n de la aer'baz'o Futenma, argument'ant'e, ke Okinavo ne toler'u la ŝarĝ'o'n de tiom da milit'ist'a'j instal'aĵ'o'j.

Nun Okinavo kontraŭ'star'as al la centr'a reg'ist'ar'o de Japani'o. La reg'ist'ar'o de Abe Shinzo komenc'is pun'i Okinavon. Nek Abe nek mult'a'j ministr'o'j inter'parol'is kun la nov'a guberni'estr'o de Okinavo, kiam tiu vizit'is la ĉef'urb'o'n. Krom'e la reg'ist'ar'o konsider'as mal'alt'ig'i subvenci'o'j'n por la insul'ar'o.

Si'a'vic'e okinav'an'o'j opini'as: „Se Japani'o bezon'as uson'a'j'n baz'o'j'n, japan'o'j egal'e sur'ŝultr'ig'u si'a'n porci'o'n de la ŝarĝ'o'j”.

Sub'ten'as

La nun'a situaci'o kaj la histori'o de Okinavo pov'us nutr'i la em'o'n sen'de'pend'iĝ'i dis'de Japani'o. Antaŭ kelk'a'j jar'o'j, tamen, opini'o'sond'ad'o montr'is, ke nur 5 % de la popol'o sub'ten'as sen'de'pend'ig'o'n.

Ali'flank'e, se kresk'as mal'fid'o inter la insul'ar'o kaj Tokio, kaj se daŭr'e inter'batal'as polic'an'o'j kun kontraŭ'ul'o'j de la nov'a baz'o, pov'as est'i, ke pli kaj pli da okinav'an'o'j inklin'os al sen'de'pend'ig'o.

Fin'fin'e en orbit'o brazil-ĉin'a satelit'o

En decembr'o 2014 Brazilo kaj Ĉini'o pov'is celebr'i la rezult'o'n de komun'a sukces'a projekt'o en la teknologi'a fak'o. El Ĉini'o est'is fakt'e lanĉ'it'a nov'a satelit'o post long'a kun'labor'ad'o inter fak'ul'o'j el ambaŭ land'o'j.

Help'e de ĉin'a raket'o en'orbit'iĝ'is satelit'o konstru'it'a de brazil'an'o'j en la urb'o São Carlos (la ŝtat'o San-Paŭlo). La mult'e'kost'a projekt'o facil'ig'os la observ'ad'o'n de Amazoni'o – ne hazard'e ankoraŭ oft'e pri'skrib'at'a kiel verd'a pulm'o de la ter'o – kaj de ali'a'j strategi'e grav'a'j kamp'ar'a'j kaj urb'a'j are'o'j: ĉio'n ĉi dank'e al zorg'a foto-dokument'ad'o el alt'ec'o preskaŭ 800-kilo'metr'a.

Task'o'j

Inter la plej grav'a'j task'o'j komisi'it'a'j al CBERS-4 (tiel est'is nom'it'a la nov'a spac'a objekt'o) oni menci'u la tele'kontrol'ad'o'n de arb'ar'a brul'ad'o kaj de la agr'o'kultur'a dis'volv'iĝ'o. Ek'de la jar'o 2010, kiam iu antaŭ'a satelit'o ĉes'is funkci'i, Brazilo ne hav'is ali'a'n, kaj pro tio oni est'is dev'ig'it'a sam'cel'e ekspluat'i la serv'o'j'n de ekster'land'a'j satelit'o'j. En 2013 mis'aĵ'o de la ĉin'a raket'o kaŭz'is mal'sukces'o'n ĉe la lanĉ'o de la nov'a satelit'o kaj prokrast'is ĝis preskaŭ la fin'o de la pas'int'a jar'o la en'orbit'ig'o'n.

Kost'o'j

La tut'a projekt'o star'ig'is grav'a'j'n kontakt'o'j'n – kaj kontrakt'o'j'n – inter la du land'o'j, dum la kost'o'j, kiu'j ating'as plur'a'j'n milion'o'j'n da dolar'o'j, est'is egal'e divid'it'a'j. Tem'as sen'dub'e pri bel'a ekzempl'o de scienc'a kun'labor'ad'o, kiu'n amik'a'j land'o'j ja pov'as real'ig'i.

Ĉu du'lingv'ism'o (en Esperant'uj'o) ebl'as?

En la esperant'ist'a medi'o, al kiu aparten'as mult'a'j leg'ant'o'j de tiu ĉi revu'o, oni oft'e aŭd'as, ke oni'a cel'o est'as, ke ĉiu hom'o est'u kapabl'a parol'i si'a'n ge'patr'a'n lingv'o'n kaj Esperant'o'n, do ke ĉiu hom'o est'u fakt'e du'lingv'a. Observ'ant'e la ekzist'ant'a'j'n du'lingv'ism'o'j'n (kaj la popol'a'j'n kaj la profesi'a'j'n), ni tamen konstat'as, ke du'lingv'ism'o postul'as regul'a'n uz'o'n de ambaŭ lingv'o'j, por ke ne perd'iĝ'u la sci'pov'o; ŝajn'as, ke mank'as io, en la okaz'o de Esperant'o, por ke amas'o da hom'o'j pov'u regul'e uz'i tiu'n inter'naci'a'n lingv'o'n, ali'vort'e por ke ĝi est'u uz'at'a ne nur de pionir'o'j, sed ankaŭ de konsum'ant'o'j.

Popol'a du'lingv'ism'o

Ĝi funkci'as ĝeneral'e kiel trans'iĝ'o inter mal'aper'ant'a lingv'o kaj konker'ant'a lingv'o. Mi skrib'as el Franci'o, kaj ekzempl'e en mi'a region'o, kie la okcitan'a'j dialekt'o'j est'as mal'aper'ant'a'j, oni ja pov'as observ'i du'lingv'ism'o'n. Mi'a'j ge'av'o'j parol'is preskaŭ nur si'a'n okcitan'a'n dialekt'o'n, sed kapabl'is komunik'i franc'lingv'e kun la pastr'o, la kurac'ist'o, la instru'ist'o ktp; ili pov'is ankaŭ leg'i franc'lingv'a'n gazet'o'n. Mi'a'j ge'patr'o'j kaj mi reg'as egal'nivel'e la okcitan'a'n kaj la franc'a'n. Mi'a'j infan'o'j parol'as nur la franc'a'n. La en'migr'int'a'j famili'o'j spert'as i'o'n simil'a'n. Tiu du'lingv'ism'o daŭr'is, ĉar la hom'o'j regul'e uz'is ambaŭ lingv'o'j'n: en la famili'o kaj kun la najbar'o'j la kamp'ul'o'j parol'is nur okcitan'e, sed ili regul'e renkont'is la franc'a'n oficial'a'n lingv'o'n. Dimanĉ'e la pastr'o predik'is franc'lingv'e, kaj en la franc'a est'is redakt'it'a ankaŭ la semajn'a region'a gazet'o, kiu inform'is pri la mond'o, pri Franci'o kaj pri la najbar'a'j vilaĝ'o'j. Tio daŭr'ig'is la sci'pov'o'n de la franc'a lingv'o lern'it'a en la lern'ej'o dum la infan'a aĝ'o. Tiel, kiam la kamp'ul'o'j bezon'is uz'i la franc'a'n lingv'o'n por parol'i kun la kurac'ist'o, kun la instru'ist'o, kun iu ŝtat'funkci'ul'o, ekzempl'e la impost'o'kolekt'ant'o, ili ja kapabl'is tio'n far'i. Du'lingv'ism'o funkci'is dum du aŭ tri generaci'o'j, do dum mal'pli ol unu jar'cent'o, inter la ĝeneral'a uz'o de la okcitan'a dialekt'o kaj la ĝeneral'a uz'o de la oficial'a franc'a lingv'o. Tiu trans'iĝ'a period'o est'is pli long'a, kaj daŭr'is proksim'um'e tri jar'cent'o'j'n, por kelk'a'j profesi'o'j, ekzempl'e notari'o'j kaj pastr'o'j. La arkiv'o'j montr'as, ke ili komenc'is skrib'i akt'o'j'n en la franc'a ĉirkaŭ la jar'o 1600, tamen ili plu kapabl'is parol'i okcitan'e kun si'a'j klient'o'j ĝis la komenc'o de la 20a jar'cent'o. Sed tio est'is spec'o de profesi'a du'lingv'ism'o.

Profesi'a du'lingv'ism'o

En kelk'a'j profesi'o'j oni daŭr'e bezon'as parol'i plur'a'j'n lingv'o'j'n, ĉar oni rilat'as kun hom'o'j el divers'a'j land'o'j; tio inkluziv'as la scienc'ist'o'j'n, la inter'naci'a'j'n komerc'ist'o'j'n, esprim'o kiu si'a'vic'e inkluziv'as la profesi'ul'o'j'n de turism'o, la diplomat'o'j'n ktp. Tiu'j hom'o'j oft'e bezon'as parol'i kun fremd'ul'o'j; ili parol'as plur'a'j'n lingv'o'j'n, minimum'e si'a'n ge'patr'a'n kaj la angl'a'n, kiu rol'as fakt'e kiel inter'naci'a lingv'o. Tiu du'lingv'ism'o koncern'ant'a la naci'a'n kaj la angl'a'n lingv'o'j'n daŭr'as, ĉar tiu'j profesi'ul'o'j oft'e bezon'as la angl'a'n. Mi spert'is tio'n, est'ant'e scienc'ist'o en franc'a fili'o de uson'a kompani'o. Preskaŭ ĉiu'tag'e mi iel bezon'is util'ig'i la angl'a'n lingv'o'n, ĉu por leg'i raport'o'n, ĉu por redakt'i i'o'n en tiu lingv'o, ĉu por parol'i kun uson'a koleg'o ktp.

Regul'a praktik'o

En ambaŭ ĉi-supr'e pri'skrib'it'a'j du'lingv'ism'o'j la hom'o'j regul'e praktik'as ambaŭ lingv'o'j'n. Sed ne ĉiu'j hom'o'j pov'as regul'e far'i tio'n. La esperant'ist'a mov'ad'o konsider'as Esperant'o'n kiel lingv'o'n por la tut'a mond'o, por ke iu ajn pov'u komunik'i kun iu ajn fremd'ul'o, kvankam la origin'a ide'o de la kre'int'o de Esperant'o ne cel'is tio'n. Konstat'ant'e, ke en Bjalistoko plur'a'j gent'o'j viv'ant'a'j kun'e ne kapabl'as bon'e komunik'i, Zamenhof vol'is kre'i lingv'o'n por tia'j situaci'o'j, ne por ke iu ajn japan'o pov'u parol'i kun iu ajn pol'o.

Kaj, eĉ se ĉiu'j japan'o'j kaj ĉiu'j pol'o'j lern'us Esperant'o'n en la element'a lern'ej'o, ili praktik'us ĝi'n tre mal'oft'e, en la nun'a stat'o de la mond'o, do ili forges'us ĝi'n. Preskaŭ ĉiu'j jun'a'j franc'o'j lern'is la angl'a'n lingv'o'n en la mez'grad'a lern'ej'o; tiu'j, kiu'j ne regul'e praktik'as ĝi'n, tut'e ne kapabl'as parol'i angl'e post kelk'a'j jar'o'j. En Hungari'o mult'a'j student'o'j lern'as Esperant'o'n por ricev'i unu pli'a'n diplom'o'n pri fremd'a lingv'o, sed la pli'mult'o el ili ne plu praktik'as ĝi'n post'e, do Esperant'o ne util'as por ili'a inter'naci'a komunik'ad'o. En 1921 ĉe la Lig'o de Naci'o'j, oni propon'is instru'i Esperant'o'n en ĉiu'j element'a'j lern'ej'o'j; la franc'a reg'ist'ar'o fiask'ig'is tio'n, sed, eĉ en okaz'o de efektiv'ig'o, tio ne ebl'ig'us, ke la popol'o'j komunik'u per Esperant'o, ĉar post la lern'ej'a temp'o la grand'a pli'mult'o ne plu uz'us tiu'n lingv'o'n, do oni forges'us ĝi'n. Praktik'ad'o de Esperant'o ebl'as en grand'a'j urb'o'j dank'e al Esperant'a'j klub'o'j, kies membr'o'j pov'as oft'e renkont'iĝ'i kaj tiel pli'bon'ig'i kaj konserv'i la kapabl'o'n parol'i tiu'n lingv'o'n. Sed tio – regul'a vizit'ad'o de klub'o – pov'as koncern'i nur pionir'o'j'n, ne konsum'ant'o'j'n.

Pionir'o'j kaj konsum'ant'o'j

Nun Esperant'o koncern'as nur pionir'o'j'n, kiu'j dezir'as jen pli'bon'ig'i la inter'frat'iĝ'o'n de hom'o'j, jen amuz'iĝ'i per original'a lingv'o. Pionir'o'j est'as ĉiam mal'mult'a'j. Esperant'o dis'vast'iĝ'os nur tiam, kiam ĝi koncern'os konsum'ant'o'j'n, kiu'j est'as la grand'a pli'mult'o de la hom'ar'o. Eĉ se Esperant'o anstataŭ'us la angl'a'n lingv'o'n por la inter'naci'a komunik'ad'o, kio tut'e ne antaŭ'vid'ebl'as, tio ne respond'us al la intern'a ide'o de Esperant'o laŭ Zamenhof. Nur komerc'ist'o'j kaj financ'ist'o'j komunik'us per Esperant'o, sed la popol'o'j plu rest'us izol'it'a'j, ĉiu en si'a propr'a lingv'o. Neces'as trov'i procez'o'n, por ke Esperant'a du'lingv'ism'o pov'u daŭr'i, do procez'o, laŭ kiu la pli'mult'o de la hom'o'j praktik'os tiu'n lingv'o'n sufiĉ'e oft'e. Nur tiel ili plu kapabl'os parol'i ĝi'n por rilat'i kun fremd'ul'o'j, kiam ili okaz'e renkont'os iu'n. Ne est'as facil'e difin'i, kiel kaj kiom oft'e neces'as praktik'i du'a'n lingv'o'n por daŭr'e sci'pov'i ĝi'n. Tio vari'as laŭ la person'o'j kaj laŭ la lingv'o'j; la regul'ec'o de Esperant'o cert'e help'as. Mi supoz'as, ke sufiĉ'us uz'i Esperant'o'n ĉiu'semajn'e dum ĉirkaŭ unu hor'o, aŭd'ant'e, leg'ant'e aŭ prefer'e parol'ant'e.

En la 1920aj jar'o'j ekzist'is semajn'a gazet'o en Esperant'o, kiu do ebl'ig'is oft'a'n uz'o'n de tiu lingv'o; tem'is pri Sen'naci'ul'o, la organ'o de la asoci'o Sat (Sen'naci'ec'a Asoci'o Tut'mond'a), destin'it'a al la labor'ist'o'j, kun la slogan'o „Labor'ist'o'j ĉiu'land'a'j unu'iĝ'u”. Sed tiu iniciat'o est'is kontraŭ'bat'it'a de Stalin'o kaj Hitlero, kiu'j detru'is la esperant'ist'a'j'n mov'ad'o'j'n de Rusio kaj Germanio. Post'e la labor'ist'a mov'ad'o ŝajn'e forges'is unu'iĝ'i tut'mond'e. La tiel nom'at'a Pasport'a Serv'o est'as ali'a tip'a iniciat'o por uz'i Esperant'o'n kadr'e de util'a serv'o, sed ne amas'o da hom'o'j hav'as la em'o'n kaj la rimed'o'j'n por vojaĝ'i inter'naci'e. Tio est'as efik'a, sed ne sufiĉ'a por amas'a praktik'ad'o de la inter'naci'a lingv'o. La semajn'a gazet'o, kiu'n Stefan Maul fond'is antaŭ la fond'o de la magazin'o Monat'o, ne pov'is funkci'i, ĉar la mov'ad'o ne est'as sufiĉ'e fort'a por viv'ig'i (tio est'as redakt'i kaj abon'i) semajn'a'n gazet'o'n. Ebl'e tra Inter'ret'o io est'as far'ebl'a. Mult'a'j hom'o'j hav'as al'ir'o'n al ĝi, sed tiu'j hom'o'j jam ricev'as mult'a'j'n inform'o'j'n en mult'a'j lingv'o'j. Ekzempl'e Vikipedio ja ekzist'as ankaŭ en Esperant'o, sed mi vet'as, ke preskaŭ nur la redakt'ant'o'j de tiu versi'o mal'ferm'as ĝi'n, kaj ke la konsum'ant'o'j de Vikipedio uz'as ali'a'j'n lingv'o'j'n.

Ekzist'as en Inter'ret'o televid'a'j el'send'o'j, film'o'j kaj gazet'o'j, ekzempl'e Le Mond'e Diplomatique en Esperant'o kaj Monat'o; tio nun ne al'tir'as amas'o'n da spekt'ant'o'j aŭ leg'ant'o'j, sed ĝi ebl'e est'as interes'a voj'o por interes'i la hom'o'j'n pri Esperant'o. Oni pov'as imag'i, ke lert'a al'paŝ'o est'us interes'i unu'e la infan'o'j'n, kiu'j ankoraŭ ne hav'as antaŭ'juĝ'o'j'n kontraŭ Esperant'o.

Io mank'as

Zamenhof invent'is geni'a'n lingv'o'n inter'naci'a'n, sed ankoraŭ mank'as ia invent'o, por ke tiu lingv'o pov'u funkci'i kiel komunik'il'o inter la popol'o'j. Neces'as invent'i i'o'n, por ke amas'o da hom'o'j dezir'u praktik'i Esperant'o'n sufiĉ'e oft'e por konserv'i la kapabl'o'n parol'i ĝi'n, i'o'n pli util'a'n, pli interes'a'n, pli dezir'ind'a'n ol tio, kio jam trov'ebl'as en gazet'o'j, en televid'o'j kaj en Inter'ret'o en mult'a'j lingv'o'j.

Fukuŝima kvar jar'o'j'n post la grand'a ter'trem'o

La verk'int'in'o, japan'a medicin'ist'in'o, part'o'pren'is en kun'ven'o okaz'int'a la 7an de novembr'o 2014 ĉe la Japan'a Esperant'o-Institut'o kaj ricev'is de Yamakawa Syuiti, la iniciat'int'o kaj gvid'ant'o de la okaz'aĵ'o, la permes'o'n trans'don'i al la leg'ant'ar'o de MONATO la ĉef'a'j'n kolekt'it'a'j'n inform'o'j'n pri la nun'temp'a viv'o en Fukuŝima. Ŝi al'don'as mult'e da don'it'aĵ'o'j kaj fot'o'j pri si'a'j propr'a'j dom'o kaj kvartal'o kaj prezent'as detal'a'n interes'a'n raport'o'n ĝust'e kvar jar'o'j'n post la grand'a ter'trem'o, kiu frap'is ŝi'a'n land'o'n.

MONATO: Kie situ'as la urb'o Fukuŝima en la guberni'o? Kaj kiu'j'n sekv'o'j'n hav'is la akcident'o, kiu frap'is la are'o'n en 2011?

La urb'o Fukuŝima situ'as en la nord'a part'o de la guberni'o Fukuŝima kaj ĉirkaŭ 280 kilo'metr'o'j'n nord'e de la japan'a ĉef'urb'o Tokio. La atom'central'o F-1 trov'iĝ'as ĉirkaŭ 65 kilo'metr'o'j'n sud-orient'e de la urb'o. La ter'trem'eg'o okaz'int'a la 11an de mart'o 2011 damaĝ'is plej grand'a'n part'o'n de la guberni'o, precip'e ĝi'a'n orient'a'n part'o'n. La katastrof'a akcident'o, kaŭz'it'a de la cunam'o, ĉe la atom'central'o Fukuŝima-da'i-iĉi (F-1), ne'mezur'ebl'e influ'is (kaj ver'ŝajn'e daŭr'e long'e influ'os) la viv'o'n de la loĝ'ant'o'j en la tut'a guberni'o.

MONATO: Kie'n difuz'iĝ'is la radioaktiv'a'j substanc'o'j post la akcident'o ĉe F-1?

Radioaktiv'a'j substanc'o'j liber'iĝ'is en la aer'o'n pro la hidrogen'a'j eksplod'o'j, kiu'j sekv'is la ter'trem'o'n kaj la cunam'o'n. La tiam'a vent'o port'is ili'n nord-okcident'e'n. Tuj post la akcident'o ĉef'e la radioaktiv'a'j substanc'o'j jod'o 131, cezi'o 134 kaj cezi'o 137 precipit'iĝ'is; plej'part'o de la radioaktiv'a jod'o baldaŭ mal'aper'is, ĉar ĝi'a du'on'iĝ-temp'o est'as nur ok tag'o'j, sed radioaktiv'a'j cezi'o'j, kiu'j adher'as al la ter'o, mal'aper'as pli mal'rapid'e: la du'on'iĝ-temp'o de cezi'o 134 est'as du jar'o'j kaj tiu de cezi'o 137 est'as tri'dek jar'o'j, kvankam est'as rimark'ind'e, ke en la hom'a korp'o ambaŭ cezi'o'j du'on'iĝ'as post nur 100 tag'o'j, ĉar ili el'ir'as en urin'o iom post iom.

Tuj post la katastrof'o detekt'iĝ'is grand'a doz'o da radi'ad'o en kelk'a'j kvartal'o'j de mi'a urb'o. Sed ŝajn'is, ke la doz'o mal'pli'iĝ'as jar'o'n post jar'o, ver'ŝajn'e pro tio, ke radioaktiv'a'j cezi'o'j spontan'e mal'aper'as: pluv'o kaj vent'o iom post iom for'port'is ili'n, kaj al'don'e oni sen'aktiv'ig'is la loĝ-teren'o'j'n. En maj'o 2011 detekt'iĝ'is valor'o de 3,44 μSv/h (mikro'sivert'o'j ĉiu'hor'e) sur la gazon'o de mi'a ĝarden'o, kaj en la post'a monat'o mi'a edz'o nov'ig'is la gazon'o'n. En mart'o 2014, la doz'o ĉe la gazon'o est'is mal'alt'iĝ'int'a ĝis 0,259 μSv/h. Sed eĉ en mi'a ne'vast'a loĝ-teren'o detekt'iĝ'as doz'o iu'lok'e pli alt'a kaj ali'lok'e mal'pli alt'a: ekzempl'e sur la manĝ'o'tabl'o 0,118 μSv/h, sed ĉe la kovr'il'o de la kloak'o por pluv'akv'o 1,280 μSv/h(!).

MONATO: Kiom danĝer'a'j est'as la radi'o'j?

Ni ĉiu'j ricev'as radi'o'j'n ĉiu'tag'e, kie ajn ni est'as sur la ter'glob'o, mond'averaĝ'e 1,26 mSv/jar'o (mili'sivert'o'j ĉiu'jar'e) el la aer'o, 0,29-0,48 mSv/jar'o el manĝ'aĵ'o, 0,36 mSv/jar'o el la kosm'o ktp, sum'e proksim'um'e 2,4 mSv/jar'o. Krom'e ni est'as el'met'at'a'j al ili okaz'e de radiografi'a ekzamen'o aŭ komput'il'a tomografi'o. Laŭ statistik'o, ĉirkaŭ 30 el'cent'o'j el la japan'o'j, kiu'j mort'is en la daŭr'o de unu jar'o, perd'is si'a'n viv'o'n pro kancer'o. Est'as kalkul'it'e, ke, se oni ricev'us 100 mSv/jar'o da radi'o'j, la nombr'o de la mort'int'o'j pro kancer'o pli'alt'iĝ'us je 0,5 %. Sed est'as kon'at'e, ke, se la mort'int'o'j ricev'is mal'pli ol 50 mSv/jar'o da radi'o'j dum ili viv'is, ne ebl'as determin'i la kial'o'n de ili'a mort'o, ĉu pro radi'o'j aŭ pro ali'a kaŭz'o. La mal'bon'a influ'o de la radi'o'j al la hom'a korp'o est'as ankoraŭ ne tut'e klar'ig'it'a: ĉiu'okaz'e est'as konsil'ind'e, ke ni ricev'u kiel ebl'e plej mal'mult'e da radi'o'j.

MONATO: Kiel oni sen'aktiv'ig'as la loĝ-lok'o'j'n en vi'a urb'o?

La urb'a reg'ist'ar'o sen'aktiv'ig'is la loĝ-lok'o'j'n, cel'ant'e, ke radi'o'j est'u mal'pli ol 1 mSv/jar'o, nom'e 0,23 μSv/h, laŭ la decid'o de la japan'a reg'ist'ar'o. Sed en aŭgust'o 2014 la reg'ist'ar'o nul'ig'is tiu'n cifer'o'n kaj decid'is, ke oni laŭ'ebl'e mal'pli'mult'ig'u la radi'ad'o'n, konsider'ant'e la radi'ad'a'n doz'o'n, kiu'n la loĝ'ant'o'j ricev'is/ricev'as efektiv'e. Fakt'e, rezult'e de esplor'o klar'iĝ'is, ke oni ne ricev'as tiom grand'a'n doz'o'n, eĉ se oni loĝ'as en lok'o, kie detekt'iĝ'as pli ol 0,23 μSv/h. Krom'e, eĉ post la sen'aktiv'ig'ad'o la radi'ad'a doz'o ne mal'pli'iĝ'is ĝis 0,23 μSv/h en plur'a'j kvartal'o'j. La urb'a reg'ist'ar'o sen'aktiv'ig'is unu'e park'o'j'n, lern'ej'o'j'n, infan-ĝarden'o'j'n kaj la lok'o'j'n, kie'n mult'a'j hom'o'j ven'as; post'e oni pri'trakt'is loĝ-teren'o'j'n laŭ la ord'o de grand'ec'o de la doz'o. La metod'o de sen'aktiv'ig'o est'as unu'e for'pren'i polu'it'a'j'n ter'surfac'o'n, foli'o'j'n ktp kaj ankaŭ pur'ig'i dom'o'j'n, du'e ŝirm'i hom'o'j'n kontraŭ radi'o'j el for'pren'it'aĵ'o kaj tri'e konserv'i ĉi-last'a'n mal'proksim'e de loĝ'ant'o'j.

Mi montr'os al vi, kiel oni far'is ĉio'n ĉi en la park'o apud mi'a loĝ'ej'o kaj ali'a'j lok'o'j. En decembr'o 2013 unu'e oni for'pren'is la surfac'o'n de la ter'o, el'tir'ant'e arbust'o'j'n kaj for'tranĉ'ant'e branĉ'o'j'n de la arb'o'j. Du'e oni met'is la for'pren'it'aĵ'o'j'n en grand'a'j'n plast'a'j'n sak'o'j'n, kiu'j si'a'vic'e est'is en'ter'ig'it'a'j en grand'a'n tru'o'n ĉirkaŭ kvin metr'o'j'n profund'a'n, kaj kovr'is la tru'o'n per pur'a ter'o. Post la labor'o la trunk'o'j de la arb'o'j blank'iĝ'is, ĉar oni pur'ig'is ili'n per prem'akv'o. Antaŭ la sen'aktiv'ig'ad'o la radi'ad'a doz'o est'is 0,79 μSv/h en la park'o kaj en la en'ir'ej'o est'is ŝild'o, sur kiu est'is skrib'it'e, ke oni ne lud'u tie pli ol unu hor'o'n kaj ke post la lud'ad'o oni nepr'e pur'ig'u si'a'j'n man'o'j'n kaj buŝ'o'n. Post la sen'aktiv'ig'ad'o la ŝild'o est'is for'ig'it'a, kaj la doz'o mal'pli'iĝ'is pli kaj pli. Se mank'as spac'o por en'ter'ig'i la sak'o'j'n, oni met'as ili'n apud dom'o. La sak'o'j met'it'a'j aŭ en la ter'o'n aŭ ĉe dom'o est'os transport'it'a'j al la provizor'a'j konserv'ej'o'j, kiam la ej'o'j est'os pret'a'j en ĉiu kvartal'o, post'e de tie al unu'nur'a provizor'a konserv'ej'o kaj fin'e al definitiv'a konserv'ej'o. Sed neni'u sci'as, kiam tio efektiv'iĝ'os. Tio est'as unu el la grand'a'j problem'o'j koncern'e la sen'aktiv'ig'ad'o'n.

MONATO: Kia est'as la sekur'ec'o de manĝ'aĵ'o'j en Fukuŝima?

Oni vend'as manĝ'aĵ'o'j'n bon'e kontrol'it'a'j'n, kaj precip'e oni ekzamen'as ĉiu'n riz'a'n sak'o'n en mi'a guberni'o. Se tem'as pri legom'o'j, kiu'j'n oni kresk'ig'is aŭ rikolt'is sur mont'o por si mem kaj ne por vend'i, la urb'a reg'ist'ar'o sen'pag'e mezur'as la doz'o'n. Mi'a edz'o jam kelk'foj'e pet'is la ekzamen'o'n pri iu'j legom'o'j, kaj la rezult'o'j est'is absolut'e bon'a'j ĝis nun. Mi ĉiu'tag'e manĝ'as legom'o'j'n rikolt'it'a'j'n en mi'a ĝarden'o. Tial en oktobr'o 2014 mi ekzamen'iĝ'is pri la doz'o en mi'a korp'o. Ne detekt'iĝ'is radi'o'j. Por mezur'i radi'ad'a'n doz'o'n ĉirkaŭ si oni pov'as ankaŭ uz'i port'ebl'a'n detekt'il'o'n, sed mi ne mend'is i'o'n tia'n. Not'ind'e est'as, ke pli ol 3000 real'temp'a'j detekt'il'o'j est'as star'ig'it'a'j en lern'ej'o'j, infan-vart'ej'o'j, park'o'j kaj ali'a'j lok'o'j en la guberni'o Fukuŝima, kaj ke monitor'o'j por kontrol'i la radi'ad'a'n doz'o'n en la aer'o est'as instal'it'a'j en pli ol 600 publik'a'j lok'o'j de la guberni'o.

MONATO: Kio'n fin'e pri la alarm'em'o rilat'e al la viv'o en Fukuŝima?

Nu, la japan'o'j loĝ'ant'a'j ekster mi'a guberni'o oft'e dir'as: „Fukuŝima est'as polu'it'a de radioaktiv'a'j substanc'o'j.” Aŭd'int'e tio'n, mi sen'voĉ'e demand'as: „Pri kiu Fukuŝima tem'as?” kaj murmur'as, ke, se la atom'central'o hav'us ali'a'n nom'o'n, oni ne em'us asert'i la sam'o'n. Fakt'e ja ekzist'as tri Fukuŝima-j: la guberni'o, la urb'o kaj la atom'central'o'j Fukuŝima-da'i-iĉi (F-1) kaj Fukuŝima-da'i-ni (F-2). Mi vol'us, ke oni disting'u ili'n kaj sci'u, ke la guberni'o est'as tre vast'a kaj ke almenaŭ en Aizu, la okcident'a region'o de la guberni'o, la influ'o de la radioaktiv'a'j cezi'o'j est'as tre'eg'e mal'grand'a. En maj'o 2014, ceter'e, la mangao Oiŝimbo el'vok'is polemik'o'n pri la influ'o de radi'o'j al la hom'a korp'o post la akcident'o de F-1. Kiel mi dir'is, oni ne pov'as tut'e ne'i la influ'o'n de eĉ mal'grand'a doz'o, sed oni ja pov'as preskaŭ ignor'i tiu'n de mal'pli ol 100 mSv/jar'o, ĉar oni pov'as dir'i, ke tiu risk'o est'as tiom rimark'ind'a kiom ajn'a ali'spec'a danĝer'o. Ni neniam forges'as aŭ forges'os, ke pov'as iam okaz'i ĉe F-1 re'foj'e grav'a akcident'o pro vent'eg'o, pluv'eg'o, ter'trem'o, cunam'o kaj ali'a'j tia'j event'o'j. Sed nun mi viv'as pli-mal'pli trankvil'e en la urb'o Fukuŝima. Mi opini'as, ke oni dev'as taks'i sur'baz'e de scienc'a esplor'ad'o la risk'o'n kaj la danĝer'ec'o'n de radioaktiv'a'j substanc'o'j el F-1. Mi dezir'us, ke oni ne tro tim'u radi'o'j'n krom en la lok'o'j, kie est'as klar'e preskrib'it'e, ke oni rest'u tie nur mal'long'e, aŭ ke oni port'u protekt'a'n vest'o'n.

Ni est'as Charlie

Ne neces'as ĉi tie skiz'i la horor'o'j'n, kiu'j traf'is dum merkred'a maten'o en Parizo redakci'an'o'j'n de la franc'a satir'a magazin'o Charlie Hebdo. Raport'o'j kaj film'er'o'j ek'plen'ig'is amas'komunik'il'o'j'n kaj inter'ret'a'j'n forum'o'j'n nur minut'o'j'n post la atenc'o, kiu las'is 12 hom'o'j'n mort'a'j, inkluziv'e de polic'an'o'j, kaj plur'a'j'n ali'a'j'n vund'it'a'j.

Re'ag'is ŝok'it'e kaj naŭz'it'e ne nur politik'ist'o'j kaj ĵurnal'ist'o'j, pro atak'o kontraŭ liber'a esprim'ad'o kaj do kontraŭ fundament'o de la demokrati'a soci'o, sed ankaŭ ordinar'a'j civit'an'o'j en urb'o'j kaj en kaj ekster Franci'o. Ili'a mesaĝ'o, divers'manier'e esprim'at'a, sed esenc'e unu'voĉ'a: Arm'il'o'j ne mal'akr'ig'u ni'a'j'n krajon'o'j'n.

Kio tra'ir'is la mens'o'j'n de la teror'ist'o'j, mal'facil'e diven'ebl'as, eĉ mal'pli facil'e kompren'ebl'as, kaj neniel pardon'ebl'as (krom, eventual'e, en la ĉiel'o, mis'agord'it'a, tord'it'a, je kiu ver'ŝajn'e kred'as la murd'ist'o'j). Laŭ'raport'e, unu el la atenc'ant'o'j, Cherif Kouachi, 32, jam kondamn'it'a en la 2000aj jar'o'j al 18-monat'a en'karcer'ig'o, ĉar li help'is send'i milit'ist'o'j'n al Al'kaid'o en Irako, dir'is dum la proces'o, ke laŭ islam'a'j sankt'a'j tekst'o'j est'as dev'ig'a'j kaj ĝihad'o kaj mem'mort'ig'o.

Jen, ŝajn'e, hom'o fi'e influ'at'a de religi'a'j tekst'o'j interpret'ebl'a'j ajn'manier'e, ne nur de ekstrem'a'j kaj fanatik'a'j imam'o'j kaj ali'a'j predik'ant'o'j. Do, jes, en la pariza atenc'o ebl'as aŭd'i venĝ'o'n (kiel anonc'is mem la teror'ist'o'j) kontraŭ karikatur'ist'o'j, kiu'j pri'mok'is profet'o'n ne'pri'mok'end'a'n; ebl'as vid'i en'miks'iĝ'o'n de okcident'a'j land'o'j en mez-orient'a'j afer'o'j, kiu'j – malgraŭ naft'o – ili'n ne koncern'as; ebl'as flar'i frustr'iĝ'o'n kontraŭ okcident'a mond'o pli kaj pli pret'a kulp'ig'i fremd'ul'o'j'n, en'migr'int'o'j'n, pro ekonomi'a'j kaj ali'a'j kriz'o'j.

Tamen ne ebl'as evit'i la respond'ec'o'n de religi'o. Kiel supr'e dir'it'e, religi'a'j tekst'o'j divers'manier'e interpret'ebl'as. Do sen'kulp'ig'o'j de islam'an'o'j (kaj nepr'as memor'i, ke nur et'et'a el'cent'aĵ'o da sam'kred'an'o'j atenc'as, murd'as, ĝihad'as), ke la teror'ist'o'j mis'interpret'as t.n. nobl'a'j'n tekst'o'j'n, ke ili ne est'as ver'a'j islam'an'o'j, nur ĝis difin'it'a grad'o kontent'ig'as.

Islam'an'o'j mem el'radik'ig'u ekstrem'ism'o'n el si'a'j moske'o'j kaj lern'ej'o'j. Nepr'as, ke ordinar'a'j islam'an'o'j ag'u ne nur sur'strat'e solidar'e kun ali'a'j „charlie-oj” sed ankaŭ en si'a'j preĝ'ej'o'j, komun'um'o'j, eĉ famili'o'j.

Kiel pep'is la verk'ist'o Salm'a'n Rushdie, mem cel'o en 1989 de islam'a murd-minac'o pro si'a libr'o Satanic Verses, „respekt'i religi'o'j'n nun signif'as tim'i religi'o'j'n”. Ali'vort'e, neces'as pli sistem'e, honest'e kaj kuraĝ'e al'front'i religi'a'j'n kred'o'j'n kaj, se neces'e, atent'ig'i pri mank'o'j kaj mis'o'j.

Efektiv'e tio'n jam far'is la teror'ist'o'j. Kri'ant'e post la sang'o'verŝ'ad'o „Allahu Akbar” (pli mal'pli „Glor'as di'o”), ili plej'e mal'glor'ig'is si'a'n di'o'n kaj, ver'dir'e, sen'honor'ig'is si'a'n profet'o'n obl'e pli efik'e ol far'is la karikatur'ist'o'j de Charlie Hebdo.

Sam'temp'e, tamen, ili nutr'is la antaŭ'juĝ'o'j'n de ras'ist'o'j kaj dekstr'em'ul'o'j, kiu'j tim'as mal'fort'ig'o'n de tradici'a'j kultur'o'j kaj mor'o'j. Jam antaŭ la atenc'o en Parizo sur'strat'e manifestaci'is en Dresdeno, Germanio, t.n. patriot'a'j eŭrop'an'o'j kontraŭ la islam'ig'o de la okcident'o. Post la atenc'o laŭt'iĝ'is la voĉ'o'j de naci'ist'a'j politik'ist'o'j kiel Marin'e Le Pen en Franci'o kaj Nigel Far'ag'e en Briti'o.

Jen la danĝer'o. Ne fanatik'ul'o'j, frenez'ul'o'j, mal'stabil'ig'os ni'a'n soci'o'n, sed ni mem, aŭ ni'a'j politik'ist'o'j. Ili ni'a'nom'e postul'os pli da sekur'ec'o, pli da sekret'ec'o, pli da kontrol'o'j, por ni'n „defend'i”, sam'temp'e for'ig'ant'e aŭ nul'ig'ant'e ĝust'e la valor'o'j'n, kiu'j'n vol'as protekt'i la t.n. patriot'o'j. Ebl'e tio'n sci'as la teror'ist'o'j kaj ili'a'j predik'ant'a'j, imam'a'j mastr'o'j. Ebl'e ĝust'e tio'n ili cel'as.

La event'o'j en Parizo de'nov'e emfaz'as la bezon'o'n pri liber'a, mal'ferm'a gazet'ar'o. Evident'e, la murd'o'j ne silent'ig'os ĵurnal'ist'o'j'n – plej'part'e obstin'e kuraĝ'a'j, fier'e sen'de'pend'a'j.

Ankaŭ MONATO, feliĉ'e ne al'front'it'a al la danĝer'o'j, al kiu'j est'as el'met'it'a'j la redakci'an'o'j de Charlie Hebdo, aŭd'ig'os si'a'n voĉ'o'n por kre'i pli liber'a'n, pli just'a'n, pli inter'naci'a'n mond'o'n. Tiel ni daŭr'e montr'os, ke ankaŭ ni est'as Charlie.

Ĉu sav'i la krist'an'a'n okcident'o'n?

Fenomen'o aktual'a en Germanio est'as la tiel nom'at'a Peg'id'a. Tiu vort'o est'as akronim'o el vort'o'j, kiu'j signif'as en Esperant'o „patriot'a'j eŭrop'an'o'j kontraŭ la islam'ig'o de la okcident'o”.

Peg'id'a est'iĝ'is en Dresdeno, kiel mov'ad'o por sav'i la eŭrop'a'n ident'ec'o'n. Bon'e, sed kia ident'ec'o? Okcident'a german'o pov'as demand'i si'n, kial precip'e hom'o'j en la iam'a German'a Demokrat'a Respublik'o, tiam 90-el'cent'e ateist'a, sent'as bezon'o'n sav'i Eŭrop'o'n, do krist'an'a'n kultur'o'n du'mil'jar'a'n.

Se ili defend'us si'a'n glor'a'n social'ism'a'n pas'int'ec'o'n, la okcident-german'o pli bon'e kompren'us. Sed tem'as pri io tut'e ali'a, kio urĝ'is sur'strat'e'n pli ol 18 000 tiel nom'at'a'j'n patriot'o'j'n.

Tiu'j hom'o'j, hard'it'a'j en la liber'iĝ'o el komun'ism'a reg'ad'o, taks'as si'n nun prem'at'a'j pro la islam'a konker'o de ili'a land'o, eĉ de la tut'a Eŭrop'o. Ili supoz'as, ke ekzempl'e la german'a ŝtat'o mult'e pli sub'ten'as en'migr'int'o'j'n el islam'a'j ŝtat'o'j, mult'e pli favor'as tiu'j'n nov'a'j'n loĝ'ant'o'j'n, ol si'a'j'n mal'nov'a'j'n civit'an'o'j'n.

Se german'o mal'ced'as al la instanc'o'j eĉ nur cend'o'n ŝuld'at'a'n, la ul'o'n oni konsider'ind'e pun'as. Se islam'an'o (nun eĉ aŭtent'a german'o) vojaĝ'as al Sirio por murd'i en „sankt'a milit'o”, oni diskut'as, kiel tiu'n oni re'ven'e akcept'u.

Krist'an'a'j insign'o'j juĝ'ej'o-decid'e mal'aper'as el lern'ej'o'j, dum ar'e kresk'as minaret'o'j. Tio ver'ŝajn'e la dresden'an'o'j'n ne tro koncern'as. Ili vol'as rest'i, kia'j iam est'is la pra'av'o'j. Ili tamen lern'u, ke neniam re'ven'os temp'o'j tia'j.

La politik'a problem'o konsist'as en tio, ke instanc'o'j ne vol'as kompren'i, ke ekzist'as bezon'o, ĉe la aŭtent'a loĝ'ant'ar'o de Germanio, ne nepr'e tro rapid'e adapt'iĝ'i al la kutim'o'j de la nov'e al'ven'int'o'j. Ili, kiel impost'pag'ant'o'j kaj „ver'a'j indiĝen'o'j”, nur atend'as respekt'o'n por la propr'a viv'manier'o kaj la orel'o'n de elekt'it'a'j politik'a'j reprezent'ant'o'j.

Sed politik'ist'o'j taks'as ĉiu'n, kiu ne permes'as en'kest'ig'i si'n en la kategori'o'n „sen'pri'pens'a, bon'kor'a, mond'mal'ferm'a, optimism'a, futur'cel'a civit'an'o”, kiel aĉ'a'n dekstr'ul'eg'o'n, nazi'em'ul'o'n. Ili degn'as rigard'i ili'n kiel „mis'gvid'at'a'j'n est'ul'o'j'n pli'bon'ig'end'a'j'n”. Laŭt'e kaj unu'flank'e la gazet'ar'o kaj la televid'o-staci'o'j akompan'as tiu'n kampanj'o'n.

Peg'id'a cert'e aparten'as al tiu'j ksenofobi'a'j trajt'o'j ekzist'ant'a'j ĉiam kaj ĉie ajn. Sed ĝi'a'j argument'o'j merit'as almenaŭ serioz'a'n kaj raci'a'n trakt'ad'o'n, ĉar fobi'o ne nepr'e ident'as kun mal'amik'ec'o kaj mens'a mal'san'ec'o.

Kelk'a'j'n tag'o'j'n post la tiel nom'at'a'j peg'id'a'j manifestaci'o'j en Dresdeno okaz'is la murd'o'j en Parizo de redakci'an'o'j de la franc'a satir'a magazin'o Charlie Hebdo. La politik'ist'o'j tuj ek'politik'um'is laŭ la kon'at'a manier'o, avert'ant'e, ke oni, ekzempl'e Peg'id'a, ne politik'um'u per la event'o.

F-in'a venk'o

Post la kvin'jar'a mandat'o de la tri'a ŝtat'prezid'ant'o de Kroati'o, Iv'o Josipović, okaz'is nov'elekt'o'j. Part'o'pren'is en la unu'a balot'rond'o kvar kandidat'o'j.

En la du'a rond'o rest'is tri: Josipović, social'demokrat'o; Kol'ind'a Grabar Kitarović, de la dekstr'a parti'o HDZ, kiu reg'is plej long'e en Kroati'o kaj kulp'as pri la mal'favor'a ekonomi'a stat'o, ankaŭ krim'ad'o; kaj iom surpriz'e la 25-jar'aĝ'a Iv'a'n Sinčić, reprezent'ant'o de Mov'ad'o Viv'a Mur'o, defend'ant'o de mal'riĉ'ul'o'j kaj sen'hejm'ul'o'j.

Lert'ec'o

Sinčić rikolt'is 16 % de la duar'ond'a'j voĉ'o'j pro lert'ec'o en televid'a kandidat'o-debat'o. Evident'e li konvink'is grand'a'n pli'mult'o'n de la mizer'ul'o'j en Kroati'o.

Tamen en la last'a rond'o la 11an de januar'o venk'is per 50,74 % de la voĉ'o'j Kitarović, iam'a ministr'o en antaŭ'a HDZ-reg'ist'ar'o kaj post'e kroat'a ambasador'o en Uson'o. Ŝi ricev'is 32 000 voĉ'o'j'n pli ol Josipović. Tiel Kroati'o elekt'is si'a'n unu'a'n ŝtat'prezid'ant'in'o'n.

Si'a'n venk'o'n ŝi dank'as al divers'a'j faktor'o'j. Tre mal'popular'is la social'demokrat'a reg'ist'ar'o, kiu montr'iĝ'is ne'kapabl'a kre'i ekonomi'e kaj social'e sukces'a'n ŝtat'o'n. Dum ĝi'a mandat'period'o la ŝtat'o daŭr'e hav'is deficit'o'j'n kaj minimum'a'n mal'net'a'n en'land'a'n produkt'o'n.

Eklezi'o

Krom'e lobi'is por Kitarović la eklezi'o katolik'a. Ŝi venk'is en 13 ĉef'e kamp'ar'a'j region'o'j kontrast'e al Josipović, kiu sukces'is en sep urb'a'j region'o'j. Ceter'e Kitarović profit'is de la voĉ'o'j de kroat'o'j el Bosnio-Hercegovin'o, kiu'j ĉiam voĉ'don'as laŭ naci'a pens'manier'o, sub'ten'ant'e la naci'ism'a'n parti'o'n HDZ.

La nun'a mal'dekstr'a reg'ist'ar'o kun la mal'popular'a ĉef'ministr'o Zoran Milanović hav'as mandat'o'n ankoraŭ 10-monat'a'n. Ŝtat'balot'o'j okaz'os ĉi-jar'o'n en oktobr'o. En tiu period'o politik'e kun'viv'os kontraŭ'ul'o'j: mal'dekstr'a reg'ist'ar'o kaj dekstr'a ŝtat'prezid'ant'in'o.

Islam'a ekonomi'o: ĉu model'o por hodiaŭ?

Se Muhamado, la islam'a profet'o, est'us viv'ant'a en ni'a epok'o, ĉu ne ebl'us, ekzempl'e, ke li'a koncept'o pri ekonomi'o mal'help'us la nun'temp'a'n glob'a'n kriz'o'n, kiu mal'riĉ'ig'as kaj en'danĝer'ig'as la mond'o'n?

Kon'at'a'j est'as de li plur'a'j regul'o'j, kiu'j'n oni pov'us leg'i kiel simbol'a'j'n konsil'o'j'n pri la tem'o: Evit'u luks'a'n viv'o'n – tio for'ig'us la ben'ad'o'n de abund'o (Hadiso).

Mal'permes'o'j

Meti'a produkt'ad'o aŭ ali'a labor'o aŭ serv'ad'o hav'as en si mem valor'o'n. Oni rajt'as komerc'i, sed lud'i per mon'o est'as en si mem danĝer'e, ĉar, tiel ag'ant'e, oni efektiv'e ricev'as i'o'n gajn-intenc'e kontraŭ neni'u valor'aĵ'o. Tio'n Muhamado do rekt'e mal'permes'is.

En li'a epok'o en Mekk'o oni prunt'e'don'is mon'o'n kontraŭ ver'e rab'em'a interez'o, sam'e kiel nun'temp'e la interez'o de la Inter'naci'a Mon'a Fondus'o (IMF) por mult'a'j mal'riĉ'a'j land'o'j rab'em'e efik'as. Oni dev'as pag'i rent'um'o'n super rent'um'o. Muhamado tio'n mal'permes'is.

Por li la ver'a cel'o de komerc'o ne est'is gajn'o, sed inter'ŝanĝ'o de var'o'j kaj serv'o'j. Mal'e funkci'as la nun'a'j bors'o'j, de kiu'j de'ven'as financ'a'j kriz'o'j, ĉar precip'e gajn'o'n ili cel'as.

Laŭ esprim'o'j de si'a epok'o, la profet'o foj'foj'e mal'permes'is „for'vend'i nutr'aĵ-karavan'o'n antaŭ ol ĝi jam al'ven'is en la bazar'o'n”, kie kutim'e atend'is tiu'j, kiu'j bezon'is ties var'o'j'n. Sam'e li mal'permes'is ankaŭ ek'vend'i var'o'n, tuj post kiam oni aĉet'is ĝi'n. Tio nur pov'us alt'ig'i la fin'a'n prez'o'n por tiu'j, kiu'j bezon'is la var'o'n.

La profet'o mal'permes'is la monopol'ig'ad'o'n kaj la kaŝ-amas'ig'ad'o'n de var'o'j. Laŭ li en la juĝ'o'tag'o oni brul'ig'os tia'j'n krim'ul'o'j'n per ili'a'j akir'it'a'j riĉ'aĵ'o'j (Hadiso).

Natur'o

La baz'a'j font'o'j de energi'o kaj nutr'aĵ'o'j est'u, laŭ li, ŝtat'e reg'at'a'j: arb'ar'o'j kaj verd'o-kamp'o'j (ni dir'u: la natur'o ĝeneral'e) est'u protekt'at'a'j, ĉar tiu'j aparten'as ne al hom'o'j, sed al Alah'o (Di'o).

En la nun'a epok'o oni pov'as tiel kompren'i, ke natur'a'j riĉ'aĵ'o'j, kiel arb'ar'o'j, akv'o'font'o'j, naft'o k.s., est'u sub ŝtat'a reg'ad'o. Ebl'e oni pli'vast'ig'u la noci'o'n ankaŭ al la poŝt'o- kaj elektro-serv'o ktp.

Ordon'o

Tre baz'a ordon'o de Muhamado est'is, ke en ĉio oni konsider'u si'n de'pend'a de Alah'o, kun respond'ec'o ankaŭ pri kun'hom'o'j mal'pli feliĉ'a'j: sen'hav'ul'o'j, orf'o'j kaj vidv'in'o'j. Por tio'n ating'i oni oft'e dev'as lukt'i kontraŭ si mem.

„Ĝihad'o” est'as la esprim'o de tia lukt'o: „La pli grand'a ĝihad'o est'as lukt'ad'o por bon'fart'o de vi'a'j famili'an'o'j” (Hadiso).

Ĉu tio simbol'e ne est'as la esenc'o de san'a hom'ar'a ekonomi'o?

Jen la last'a artikol'o de Hussain Al-Amily, mult'jar'a kun'labor'ant'o de MONATO pri arab'a'j tem'o'j, antaŭ li'a for'pas'o. La el'don'ej'o kondolenc'as ge'amik'o'j'n kaj famili'an'o'j'n.

Kiam trem'et'o'j far'iĝ'as trem'eg'o'j

Pas'int'jar'e, en septembr'o, pli ol 200 hom'o'j ĝu'is aŭtun'a'n veter'o'n ĉe la pint'o de la mont'o Ontake, vulkan'o 3067 metr'o'j'n alt'a, en la centr'o de Japani'o kaj 200 km okcident'e de Tokio.

Subit'e erupci'is la vulkan'o, tiel ke fal'eg'is rok'fragment'o'j kaj cindr'o'j sur la kap'o'n kaj dors'o'n de la terur'at'a'j hom'o'j. Pere'is 63.

Komenc'e de la monat'o la mete'ologi'a buro'o registr'is mal'grand'a'j'n ter'trem'o'j'n ĉirkaŭ la mont'o, sed ne taks'is ili'n danĝer'a'j. Do neni'u avert'is la mont'o-grimp'ant'o'j'n pri eventual'a risk'o.

Sen'hom'a

Mal'facil'e est'as prognoz'i vulkan'a'n aktiv'ec'o'n. Ekzempl'e, en 2013 erupci'is sub'mar'a vulkan'o proksim'e al la sen'hom'a insul'o Niŝinoŝima (Okcident'a Insul'o), 1000 km sud'e de Tokio. Niŝinoŝima est'as la pint'o de vulkan'o, kies baz'o star'as sur la mar'fund'o 4000 metr'o'j'n sub'e.

Jam erupci'is Niŝinoŝima en 1973, sed 40 jar'o'j'n post'e la laf'o grand'ig'is kaj alt'ig'is la insul'o'n. Tiel kontribu'as la natur'o al Japani'o, kiu gajn'is sen'milit'e kaj sen'disput'e nov'a'n teritori'o'n.

La japan'a insul'ar'o, ali'nom'e vulkan'a arkipelag'o, posed'as 110 aktiv'a'j'n vulkan'o'j'n. Vulkan'o est'as taks'at'a aktiv'a, se ĝi erupci'is en la last'a'j 10 000 jar'o'j. Pri la vulkan'o'j, laŭ fak'ul'o'j, kulp'as la kvar plat'o'j (pacifik'a, filipina, eŭrazi'a kaj nord-amerik'a) trov'ebl'a'j sub la insul'ar'o.

Cunam'o

Japan'o'j memor'as, ke antaŭ 20 jar'o'j okaz'is ter'trem'o apud Kobe, kiu viktim'ig'is 6500 hom'o'j'n. Ili memor'as ankaŭ la orient-japan'a'n grand'a'n katastrof'o'n, aŭ cunam'o'n, kiu okaz'is antaŭ kvar jar'o'j kaj mort'ig'is aŭ mal'aper'ig'is ĉirkaŭ 18 500 hom'o'j'n.

Tamen vulkan'o'j kun'port'as ne nur damaĝ'o'n sed ankaŭ favor'o'n. Dank'e al sub'ter'a magm'o trov'iĝ'as pli ol 27 600 varm'o- kaj energi'o-font'o'j (bedaŭr'ind'e ne ekspluat'at'a'j) por ter'varm'a'j central'o'j. Ankaŭ impon'a'j pejzaĝ'er'o'j kiel la mont'o Fuĵi kaj kaldron'a'j lag'o'j est'as kre'it'a'j de vulkan'o'j.

Eksplod'is

Fakt'e japan'o'j nun si'n demand'as, kiam erupci'os Fuĵi, la plej grand'a kaj relativ'e jun'a vulkan'o en la land'o, kiu eksplod'is last'e en la jar'o 1707. Tokio, 90 km mal'proksim'e, est'as konstru'it'a sur cindr'o'j iam el'paf'it'a'j el la vulkan'o. En oktobr'o 2014 tri guberni'o'j okaz'ig'is komun'a'n trejn'ad'o'n kontraŭ erupci'o de Fuĵi, kontrol'ant'e precip'e kontraŭ'cindr'a'j'n rimed'o'j'n.

Spert'ul'o'j dir'as: „Se Fuĵi morgaŭ erupci'us, tio ne surpriz'us. Se ĝi erupci'us sam'skal'e kiel en 1707, damaĝ'o'j en Tokio est'us grav'a'j. Central'o'j ne funkci'us, aviad'il'o'j ne flug'us, aŭt'o'ŝose'o'j ne'uz'ebl'us kaj mal'san'o'j de spir'organ'o'j mult'iĝ'us.”

Krom'e mal'aper'us la nun'a elegant'a form'o de la mont'o Fuĵi. Aŭ ebl'e, re'form'it'a, ĝi far'iĝ'us eĉ pli elegant'a.

Aper'ig'i (libr'o'j'n) por ne mal'aper'ig'i (lingv'o'j'n)

Unu el la plej promes'plen'a'j aspekt'o'j de la tut'ter'a teks'aĵ'o est'as tio, ke unu'a'foj'e en la last'a'temp'a histori'o de la mond'o ni nun hav'as efik'a'n il'o'n por kontraŭ'star'i la mal'aper'o'n de pli kaj pli da idiom'o'j. La aktual'a fenomen'o, kiu koncern'as amas'a'n mort'o'n de lingv'o'j, minac'as la bunt'a'n mozaik'o'n de kultur'o'j, kiu riĉ'ig'as la spirit'a'n viv'o'n de la hom'ar'o. Tamen la fakt'o, ke hodiaŭ iu ajn pov'as liber'e kre'i ret'a'j'n paĝ'o'j'n kaj uz'i la inter'ret'o'n kun la cel'o komunik'i kaj aper'ig'i inform'o'j'n pri – kaj en – si'a propr'a naci'a aŭ etn'a lingv'o, ebl'e don'as iom da esper'o, ke en'danĝer'ig'it'a'j lingv'o'j ne nepr'e esting'iĝ'os.

Irlanda el'don'ej'o

Nu, en mal'grand'a urb'et'o de okcident'a Irlando situ'as unik'a el'don'ej'o, kiu propon'as libr'o'j'n por plen'kresk'ul'o'j kaj infan'o'j, pres'it'a'j'n en mir'ind'e grand'a gam'o de lingv'o'j, dialekt'o'j kaj sub'dialekt'o'j. Tem'as pri tiel nom'at'a El'don'ej'o Evertype, en la et'a urb'o Cathair na Mart [kaher na mart], angl'a'lingv'e Westport. Ĝi pres'as si'a'j'n el'don'aĵ'o'j'n en al'log'a'j, oft'e ilustr'it'a'j form'o'j kaj en ne'kred'ebl'e vast'a nombr'o de idiom'o'j.

Tio est'as apart'e not'ind'a en la fak'o de por'infan'a literatur'o; ekzempl'e la mond'e kon'at'a libr'o Alic'e in Wonderland (La aventur'o'j de Alic'o en Mir'land'o), de la brit'a aŭtor'o Lewis Carroll, est'as hav'ebl'a ĉe Evertype ne nur en la original'a angl'a lingv'o, sed ankaŭ en la franc'a, la german'a, la kornvala, la irlanda, la skot'gael'a, la ital'a, la dan'a, la latin'a, la manks'a, la skot'a, la sved'a, la kimr'a, la mal'alt'german'a, la belarus'a, la hungar'a, la ladina, la valon'a, la tong'a, la zulu'a, la havaja, inter ali'a'j.

Pli'e, ĝi pres'as en plur'a'j obskur'a'j kaj mult'e mal'pli kon'at'a'j lingv'o'j kaj dialekt'o'j, kiel ekzempl'e la dialekt'o de la apalaĉ'a region'o de Uson'o, la menonit'a german'a (mem uson'a), la pikard'a, la ŝetlanda, la normand-franc'a dialekt'o de Ĵersejo (manik-mar'kol'a insul'o), la ulster-skot'a, la divers'a'j lok'a'j sub'dialekt'o'j de Skot'land'o kaj de ali'a'j eŭrop'a'j popol'o'j ktp. Ĝi'a list'o de publik'aĵ'o'j inkluziv'as ankaŭ plan'lingv'o'j'n kaj imag'a'j'n projekt'o'j'n, kiel Volapuk'o, Esperant'o kaj la tiel nom'at'a „Lingwa de Plan'et'a”. Ebl'e unu el la plej ne'kutim'a'j el'don'aĵ'o'j est'as versi'o de Alic'o en Mir'land'o pres'it'a en la alfabet'o Deseret, invent'it'a en la 19a jar'cent'o de mormon'o'j en Utah'o.

En'danĝer'ig'it'a'j lingv'o'j

Tiu el'don'ej'o konstant'e aper'ig'as literatur'o'n (fikci'a'n kaj ne'fikci'a'n) por plen'kresk'ul'o'j en simil'e grand'a gam'o de lingv'o'j pli-mal'pli grav'a'j, pli-mal'pli dis'vast'ig'it'a'j kaj kon'at'a'j. En'tut'e ĝi prezent'as tre riĉ'a'n leg'a'n font'o'n por ĉiu'j, kiu'j dezir'as posed'i libr'o'j'n en si'a propr'a idiom'o, kiu'j dezir'as lern'i ali'a'j'n lingv'o'j'n aŭ simpl'e ŝat'as kompar'i tekst'o'j'n en divers'a'j lingv'o'j.

Precip'e, ĉi tiu el'don'a aktiv'ec'o est'ig'as valor'a'n, pozitiv'a'n kaj praktik'a'n kontribu'o'n al la konserv'ad'o de mal'aper'ant'a'j kaj en'danĝer'ig'it'a'j lingv'o'j. Fin'e kaj parentez'e: ĉi tio ne cel'as est'i komerc'a reklam'o, kaj la aŭtor'o hav'as absolut'e neni'a'n rilat'o'n (krom admir'o'n!) al la menci'it'a el'don'ej'o. Li simpl'e aĉet'is plur'a'j'n publik'aĵ'o'j'n el ĝi kaj est'is tre kontent'a pro la kvalit'o de la traduk'o'j, de la pres'ad'o kaj de la bind'ad'o (ĝeneral'e per paper'a'j kovr'il'o'j).

Trepça, pom'o de mal'konkord'o inter Kosovo kaj Serbi'o

Last'a'temp'e la rilat'o'j inter Kosovo kaj Serbi'o ek'kon'is nov'a'n tensi'o'n pro la min'ej'o'j de Trepça, apud la urb'o Mitr'o'vic'a en Kosovo. La labor'ist'o'j strik'as, ĉar ili tim'as pri si'a est'ont'a sort'o pro disput'o pri la propriet'o de la min'ej'o'j.

Tem'as pri tre mal'nov'a ar'o da min'ej'o'j de plumb'o kaj plur'a'j ali'a'j valor'eg'a'j kaj mal'oft'a'j mineral'o'j kaj miliard'o'j da tun'o'j da lignit'o, ekspluat'it'a jam de iliroj (la antaŭ'ant'o'j de la alban'o'j) kaj post'e de romi'an'o'j, bizanc'an'o'j, otoman'o'j, brit'o'j, german'o'j dum la du'a mond'milit'o, jugoslav'o'j post la milit'o kaj nun de alban'o'j, almenaŭ part'e. Inter la jar'o'j 1945 kaj 1990 tie oni jar'e produkt'is 600 000 tun'o'j'n da plumb'o. Antaŭ la jar'o 1999 en la 40 branĉ'o'j labor'is pli ol 22 000 person'o'j.

Ne nur est'is la min'ej'o'j, sed est'is divers'a industri'o pri pri'labor'ad'o de la erc'o'j kaj liver'ad'o de rilat'a'j produkt'o'j. Menci'ind'as la erc'o'j kaj koncentr'aĵ'o'j de plumb'o kaj zink'o, la rafin'it'a plumb'o, la arĝent'o, la or'o, la bismut'o, la elektrolit'a zink'o kaj kadmi'o, la sulf'at'a acid'o, la fosf'at'a acid'o, la super'fosfat'a sterk'aĵ'o, la elektr'a'j akumul'il'o'j, la nikel'kadmi'o, munici'o'j por ĉas'ad'o, plumb'a'j tub'o'j kaj drat'o'j, zink'it'a lad'o kaj produkt'o'j el ĝi, elektro'kontakt'a'j material'o'j, vagon'et'o'j kaj elektro'lokomotiv'o'j por erc'ej'o'j, ekip'aĵ'o'j kaj vic'pec'o'j por metalurgi'o kaj erc'ej'o'j kaj ali'a'j.

Trepça labor'as

Dum Jugoslavio Trepça en'spez'ig'is ĝis pli ol 100 milion'o'j da uson'a'j dolar'o'j jar'e dank'e al la eksport'o de plumb'o. Pro tio tiu'temp'e cirkul'ad'is la oni'dir'o, ke „Trepça labor'as, dum Beogrado konstru'as”. Kelk'a'j eĉ dir'as, ke ĝi est'is la kaŭz'o de la eksplod'o de la konflikt'o inter alban'o'j kaj la serb'a ŝtat'o en la jar'o'j 1998-1999. Aktual'e la produkt'ad'o est'as tre lim'ig'it'a, ĉar la min'ej'o bezon'as mult'e da invest'aĵ'o'j por la re'nov'ig'o. Pli'a problem'o est'as, ke part'o de ĝi'a'j entrepren'o'j trov'iĝ'as en la teritori'o reg'at'a de serb'a'j municip'o'j en'e de Kosovo. Post la milit'o la tiam'a UN-instituci'o pri Kosovo, UNMIK, deklar'is la min'ej'o'n ne ŝtat'a, sed administr'ot'a de apart'a instituci'o, Agent'ej'o de Kosovo por Privat'ig'o.

Antaŭ ne'long'e la reg'ist'ar'o de la sen'de'pend'a Kosovo, estr'at'a de Is'a Mustafa, deklar'is, ke Trepça dev'as aparten'i al Kosovo kaj help'i ĝi'n en la evolu'ig'o de la ekonomi'o kaj la mild'ig'o de la amas'a sen'labor'ec'o. Tio'n kontraŭ'star'as la reg'ist'ar'o de Serbi'o. Dum'e la alban'a'j min'ist'o'j strik'as, tim'ant'e pri si'a est'ont'a sort'o kaj dezir'ant'e, ke la min'ej'o est'u re'don'at'a al la ŝtat'o de Kosovo.

James Cook est'is angl'o

Kun grand'a interes'o mi leg'is la artikol'o'n de Gérard Mansel pri Nov-Kaledonio (MONATO 2014/12, p. 18-19), land'o, pri kiu mi antaŭ'e neni'o'n sci'is. Tamen pri la kapitan'o James Cook mi est'as pli bon'e inform'it'a. Prav'as, ke li elekt'is tiu'n nom'o'n ĉar la mar'bord'o ŝajn'is al li simil'a al Skot'land'o; tamen Cook ne est'is skot'o. Li nask'iĝ'is en dom'et'o en Mart'o'n, vilaĝ'o en la nord'o de Jork'ŝir'o, do en Angli'o. La dom'et'o ne plu star'as tie; antaŭ jar'o'j oni mal'konstru'is ĝi'n brik'o'n post brik'o kaj send'is ĝi'n al Aŭstrali'o, kie ĝi ankoraŭ vid'ebl'as. En Mart'o'n rest'as memor'tabul'o kaj muze'o pri la divers'a'j vojaĝ'o'j de James Cook.

Ali'a kalendar'o ebl'as

Unu tag'o est'as la temp'o, kiu pas'as inter unu kulmin'o de la sun'o (unu tag'mez'o) kaj la sekv'a. Unu jar'o est'as la temp'o, kiu pas'as inter unu vintr'a solstic'o (plej oft'e okaz'ant'a la 21an de decembr'o) kaj la sekv'a. De unu vintr'a solstic'o ĝis la sekv'a pas'as preciz'e 365,24219 tag'o'j.

Kial februar'o est'as la plej mal'long'a monat'o? Ĉar, antaŭ la kalendar'a re'form'o far'e de Juli'o Cezar'o, la jar'o komenc'iĝ'is la 1an de mart'o. Tio klar'ig'as ankaŭ la hodiaŭ'a'j'n, iom el'voj'ig'a'j'n, nom'o'j'n septembr'o („sep'a monat'o” laŭ ĝi'a latin'a etim'ologi'o), oktobr'o („ok'a monat'o”), novembr'o („naŭ'a monat'o”), decembr'o („dek'a monat'o”).

Juli'o Cezar'o

En la jar'o -45 (45 antaŭ ni'a era'o) Juli'o Cezar'o re'form'is la kalendar'o'n. Ek'de tiam la jar'o komenc'iĝ'as en januar'o kaj, en ĉiu kvar'a jar'o, februar'o hav'as 29 tag'o'j'n. La al'don'a tag'o nom'iĝ'as super'tag'o. Laŭ tiu kalendar'o la jar'o daŭr'is averaĝ'e 365,25 tag'o'j'n, kaj la devi'o est'is unu tag'o en 128 jar'o'j. Pri divers'a'j konfuz'iĝ'o'j oni bon'vol'e leg'u http://eo.wikipedia.org/wiki/Juli'a kalendar'o.

Pap'o Gregori'o

En 1582 Pap'o Gregori'o la 13a re'form'is de'nov'e la kalendar'o'n: post ĵaŭd'o, la 4a de oktobr'o, sekv'is rekt'e vendred'o, la 15a de oktobr'o. Dek tag'o'j tiel el'fal'is. Laŭ tiu kalendar'o la jar'o daŭr'as averaĝ'e 365,2425 tag'o'j'n. La devi'o est'as unu tag'o en 3000 jar'o'j.

Re'form'a propon'o

La verk'int'o propon'as nov'ig'a'n, preciz'a'n kalendar'o'n. La jar'o komenc'iĝ'us en la tag'o post la vintr'a solstic'o, kiu est'us lund'o, la 1a de januar'o. La semajn'o daŭr'us, kiel nun, sep tag'o'j'n. La tag'o'j de la semajn'o rest'us kiel nun, de lund'o ĝis dimanĉ'o. Kiam inter du vintr'a'j solstic'o'j pas'as ne 365, sed 366 kalendar'a'j tag'o'j (unu foj'o'n post ĉiu kvar'a jar'o), en'ŝov'iĝ'us unu super'tag'o, kiu est'us la 31a de juni'o. La 31a de juni'o kaj la 31a de decembr'o hav'us neniu'n semajn'tag'a'n nom'o'n, sed nom'iĝ'us simpl'e fest'o'tag'o'j. Oni ceter'e pov'us nom'i ili'n respektiv'e „tag'o de la kalendar'o”, ekzempl'e, kaj „tag'o de la jar'fin'o”, kaj ili pov'us est'i feri'tag'o'j.

La privat'a'j, ŝtat'a'j kaj religi'a'j fest'o'tag'o'j rest'us kiel nun, sed sur'baz'e de la nov'a kalendar'o. Se iu naci'a fest'o'tag'o est'as ekzempl'e en la 31a de maj'o laŭ la nun'a kalendar'o, ĝi est'us laŭ la nov'a kalendar'o en la sekv'a tag'o, do en la 1a de juni'o. La re'form'o pov'us okaz'i en la jar'o 2020: post la 21a de decembr'o 2020 rekt'e sekv'us la 1a de januar'o 2021: do, ali'vort'e, la 1a de januar'o 1n (n = nov'a). La Krist'nask'a tag'o pov'us okaz'i en la jar'o 2020 escept-okaz'e en la 21a de decembr'o, sed de post'e en la 25a de decembr'o, kiel nun.

Praktik'a'j avantaĝ'o'j

Jen fin'e la avantaĝ'o'j de tia kalendar'o: ĉiu jar'o kaj ĉiu sezon'o komenc'iĝ'us je lund'o; la monat'o'j, sezon'o'j kaj du'on'jar'o'j est'us preskaŭ sam'e long'a'j; la nov'a kalendar'o orient'iĝ'us pli laŭ la astronomi'a'j fakt'o'j kaj mal'pli laŭ arbitr'a'j hom'a'j regul'o'j; la nov'a kalendar'o est'us mal'pli eŭrop'e baz'it'a ol la mal'nov'a; la 1a de maj'o, la tiel nom'at'a „tag'o de la labor'o”, est'us neniam sabat'e aŭ dimanĉ'e (kio foj'e nun okaz'as), sed ĉiam ĵaŭd'e; kaj ĝi est'us ĉiu'jar'e feri'tag'o; fin'e, la averaĝ'a daŭr'o de la jar'o tiu'manier'e est'us ĝust'e 365,24219 tag'o'j.

Mal'sat'mort'o ankaŭ en evolu'int'a'j land'o'j

En evolu'int'a'j land'o'j abund'as manĝ'aĵ'o'j. Ili tiom abund'as, ke tun'o'j est'as ĉiu'tag'e for'ĵet'at'a'j. Tio tamen ne signif'as, ke ĉiu'j en riĉ'a'j land'o'j est'as for de mal'sat'eg'o. Mal'e trov'ebl'as tiu'j, kiu'j sufer'as ankaŭ tie pro mal'sat'eg'o, kaj iu'j eĉ mort'as.

Laŭ la Mond'a Organiz'aĵ'o pri San'o, la nombr'o de mort'int'o'j pro mank'o de manĝ'aĵ'o'j jar'e plej grand'as en Japani'o kaj Uson'o – du el la ekonomi'e plej fort'a'j land'o'j en la mond'o. Tamen nepr'as dir'i, ke la statistik'o rilat'is en 2000 al nur 22 land'o'j, en 2010 al 14 land'o'j. Mult'a'j land'o'j, apart'e evolu'o-land'o'j, ne kolekt'as fid'ind'a'j'n statistik'o'j'n aŭ ili'n pri'raport'as.

Tamen ne dub'ebl'as, ke ekzist'as ankaŭ en riĉ'a'j land'o'j mort'o'j pro mal'sat'eg'o. Post 2003 tiel mort'is ĉiu'jar'e en Japani'o mez'e 65 hom'o'j.

Mez'aĝ'ul'o'j

Malgraŭ tio, ke laŭ la raport'it'a'j statistik'o'j Japani'o kaj Uson'o star'as ĉe'kap'e de la cifer'o'j pri mal'sat'mort'o'j, la situaci'o en la du land'o'j mal'sam'as. Ekzempl'e en Japani'o plej oft'e mal'sat'mort'as mez'aĝ'ul'o'j, dum en Uson'o tem'as pri pli aĝ'a'j hom'o'j. Ceter'e en Japani'o mort'as ĉef'e vir'o'j; en Uson'o pli-mal'pli egal'e vir'o'j kaj vir'in'o'j.

En Japani'o oft'e viv'as mal'jun'ul'o'j kun famili'an'o'j aŭ en fleg'ej'o'j: tial indik'as la cifer'o'j, ke mort'as pro mal'sat'o mal'pli da aĝ'a'j hom'o'j ol en Uson'o. Tamen kulp'as ŝajn'e la social'a sekur'ec'o kaj soci'a'j norm'o'j pro la mal'sat'mort'o de mez'aĝ'a'j japan'o'j.

Post la du'a mond'milit'o ĝis la ekonomi'a mal'bon'iĝ'o fin'e de la 20a jar'cent'o, la viv'o'n de labor'ant'o sekur'ig'is long'temp'a (plej'part'e ĝis-emerit'iĝ'a) dung'ad'o kaj laŭ'seks'a rol'divid'o en Japani'o. Vir'o'j dediĉ'is si'n al si'a labor'o kaj al si'a salajr'o-pag'ant'o, dum vir'in'o'j ili'n hejm'e pri'zorg'is.

Sekur'ig'il'o'j

Tiel ekonomi'e kresk'is Japani'o. Sed last'a'temp'e, la du sekur'ig'il'o'j for'fal'is. Kompani'o'j ne plu garanti'as long'temp'a'n dung'ad'o'n. Krom'e vir'in'o'j akir'is rajt'o'j'n rilat'e labor'o'n. Ali'a, pli modern'a, viv'sekur'ig'a sistem'o ankoraŭ ne aper'is.

Al'don'e, en Japani'o ekzist'as soci'a norm'o, ke vir'o iĝ'as matur'a, nur gajn'int'e stabil'a'n labor'karier'o'n. Sen'labor'ul'o, mal'e, est'as aĉ'ul'o. Tamen ankaŭ vir'o sen stabil'a labor'o perd'as prestiĝ'o'n kaj foj'e mens'e aŭ psikologi'e sufer'as. La maksim'o, ke „vir'o est'u fort'ul'o”, mal'instig'as viktim'o'j'n de ne'cert'a labor'merkat'o pet'i sub'ten'o'n.

La last'a help'il'o est'as la social'a viv'protekt'a sistem'o, per kiu lok'a instanc'o sub'ten'as mal'riĉ'ul'o'n. Sed ĝust'e pro soci'a'j norm'o'j mal'bon'e funkci'as la social'a help'il'o. Vir'o'j ĝi'n neglekt'as, si'n sent'ant'e mal'matur'a'j kaj mal'vir'ec'a'j, se ili si'n turn'us al ĝi.

Dign'o

Foj'foj'e ofic'ist'o'j ĉe la koncern'a'j instanc'o'j rifuz'as help'i, memor'ig'ant'e pri la tradici'a vir'a rol'o en la japan'a soci'o. Tiel for'turn'i help'o-pet'ant'o'j'n kontraŭ'leĝ'as, kaj eĉ komision'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j admon'is, ke Japani'o trakt'u pet'ant'o'j'n kun dign'o kaj sam'temp'e simpl'ig'u la sistem'o'n akir'i help'o'n.

Resum'e, perd'int'e social'a'n sekur'ec'o'n, japan'a'j vir'o'j mez'aĝ'a'j trov'as si'n sen'help'a'j. Tiam ili risk'as mal'sat'mort'i. Kompar'e kun evolu'o-land'o'j Japani'o hav'as pan'o'n sufiĉ'e abund'a'n, kiu'n tamen ne ricev'as ĉiu'j civit'an'o'j.

Mal'riĉ'ec'o kaŭz'ant'a mal'sat'mort'o'n en land'o kun mult'a'j riĉ'ul'o'j far'iĝ'as grav'a problem'o. Ĝi solv'ebl'as eventual'e per pli'bon'ig'o'j de la social'a kaj soci'a sistem'o'j.

Tram'o-am'o

For la tram'o'j! Ili est'as eks'mod'a'j vetur'il'o'j kaj bar'as la aŭt'o'trafik'o'n! Tial en la 1960aj jar'o'j en mult'a'j urb'o'j est'is anstataŭ'ig'it'a'j tram'lini'o'j per bus'lini'o'j.

Sed, ho ve! Baldaŭ star'is la laŭd'at'a'j bus'o'j en trafik'ŝtop'iĝ'o'j kaj produkt'is venen'a'j'n gas'o'j'n. Do mult'lok'e la tram'o'j re'ven'as.

Ek'de tag'e 4000 pasaĝer'o'j tram'lini'o kaŭz'as mal'pli da kur'ant'a'j kost'o'j ol bus'lini'o. En tram'o oni pov'as transport'i pli da person'o'j ol en bus'o. Tram'o'j vetur'as oft'e laŭ propr'a'j koridor'o'j kaj ne est'as mal'help'at'a'j de aŭt'o'j.

Arkeolog'o'j

Ali'flank'e tram'lini'o est'as mal'pli kost'a ol sub'ter'a metro'lini'o. Se oni bor'as tru'eg'o'j'n en la ter'o'n, pov'as sink'i la grund'akv'o, tiel ke dom'o'j mal'stabil'iĝ'as. En kelk'a'j lok'o'j arkeolog'o'j tim'as perd'i kultur'a'n hered'aĵ'o'n kaj mal'permes'as bor'ad'o'n.

Mond'skal'e en la jar'o 1980 ekzist'is 300 tram'ret'o'j. Nun funkci'as jam 360 kaj plan'at'a'j est'as pli'a'j 100.

En Vieno ebl'as lu'i histori'a'n tram'o'n de la asoci'o „Viena Tram'o'muze'o” kaj rond'ir'i la urb'o'n. La koncern'a vetur'il'o hav'as strang'a'n histori'o'n. Ĝi est'is konstru'it'a en 1944 dum la du'a mond'o'milit'o en la german'a urb'o Heidelberg. En 1946 ĝi ven'is al Vieno kaj tie deĵor'is 20 jar'o'j'n. Nun ĝi est'as „membr'o” de la tram'o'muze'o.

Grek'a recept'o por aŭstr'a urb'o

Vieno est'as la du'e plej grand'a urb'o en la german'lingv'a'j land'o'j post Berlino. Rekord'a loĝ'ant'ar'o konstat'iĝ'is en la jar'o 1916: 2,24 milion'o'j da hom'o'j. Rand'e de la tiel nom'at'a fer'a kurten'o, tamen, Vieno ŝrump'is ĝis 1,53 milion'o'j da loĝ'ant'o'j en 1981. Ek'de tiam Vieno kresk'as kaj laŭ'prognoz'e hav'os 2,25 milion'o'j'n da loĝ'ant'o'j en 2075.

Kresk'as la urb'o dank'e al en'migr'ant'o'j, kiu'j ven'as ĉef'e el la ŝtat'o'j de Eŭrop'a Uni'o (Germanio, Pollando, Rumani'o, Hungari'o, Ĉeĥi'o, Kroati'o). Ili ven'as ankaŭ el Serbi'o, Bosnio kaj Hercegovin'o, Turki'o, Irano kaj last'a'temp'e pli kaj pli el Sirio kaj Irako.

Lag'o

Sud-orient'e de la urb'o'centr'o, ĉe iam'a flug'haven'o, est'as konstru'at'a nov'a urb'o, Seestadt [seŝtad]. La nom'o signif'as lag'o-urb'o, kaj jam vid'ebl'as art'e'far'it'a lag'o. Est'ont'ec'e, tamen, nov'a'j loĝ'ej'o'j est'os konstru'at'a'j en la urb'o mem, ekzempl'e sur la are'o de iam'a'j staci'dom'o'j aŭ sub la tegment'o'j de mal'nov'a'j dom'o'j.

Nur escept'okaz'e est'as permes'it'a'j tre alt'a'j dom'o'j, kiel la Justic'a Centr'o en la tri'a distrikt'o, ĉar Vieno est'as protekt'at'a kiel kultur'a hered'aĵ'o. Ali'a problem'o rilat'as al la kost'o de parcel'o'j por konstru'i nov'a'j'n dom'o'j'n kaj la kresk'ant'a prez'o de energi'o, kiu'n konsum'as la konstru-industri'o.

Trafik'il'o'j

Tial la grek'de'ven'a vic'urb'estr'in'o Maria Vassilakou [vasilaku] de la Verd'a Parti'o prezent'is la koncept'o'n pri t.n. „smart city”, t.e. inteligent'a, konsci'a, vigl'a'mens'a urb'o. Urb'o tia est'u energi'ŝpar'a, efik'a, social'a, pur'a, agrabl'a kun bon'a'j infra'struktur'o kaj publik'a'j trafik'il'o'j. Ĝi ŝpar'e uz'u resurs'o'j'n, evolu'ig'u nov'a'j'n teknologi'o'j'n kaj kre'u etos'o'n, kie la viv'o est'as alt'kvalit'a kaj social'e ekvilibr'ig'at'a.

Jam est'as far'it'a'j la unu'a'j paŝ'o'j. Ekzempl'e ebl'as lu'i bicikl'o'n aŭ aŭt'o'n: post'mend'e la dezir'at'a vetur'il'o star'as proksim'e al la loĝ'ej'o. Al laŭ'okaz'a konduk'ant'o tio ŝpar'as mon'o'n (kaj al la urb'o park'lok'o'j'n).

Ceter'e en kelk'a'j distrikt'o'j de Vieno tiu'j, kiu'j loĝ'as ekster la urb'o, ne rajt'as park'i si'a'n aŭt'o'n. Tiu'j nun em'as uz'i publik'a'j'n trafik'il'o'j'n, nun oft'e plen'plen'a'j'n. Rezult'e est'as konstru'ot'a nov'a metro'lini'o U5 kaj pli'a'j bus- kaj tram-lini'o'j.

Fest'o fest'at'a

En 2010 Serbi'o ratif'is la konvenci'o'n pri ne'materi'a kultur'a hered'aĵ'o de la hom'ar'o aŭspici'at'a'n de Organiz'aĵ'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j por Eduk'ad'o, Scienc'o kaj Kultur'o (Unesk'o).

La konvenci'o rilat'as al kultur'a hered'aĵ'o. Tio pov'as inkluziv'i lingv'a'j'n, art'a'j'n, soci'a'j'n kaj ali'a'j'n tradici'o'j'n, kiu'j i.a. help'as form'i kaj ident'ig'i difin'it'a'n grup'o'n. La konvenci'o rilat'as ankaŭ al kultur'a divers'ec'o kaj al la hom'a kre'em'o.

Dum la naŭ'a kun'ven'o de la inter'naci'a komitat'o por aplik'i la konvenci'o'n, okaz'int'a en Parizo fin'e de 2014, est'is decid'it'e, ke la serb'a famili'a fest'o est'u registr'it'a kiel kultur'a hered'aĵ'o. Tio sekv'is propon'o'n de la etnografi'a muze'o en Beogrado.

Kred'as

La famili'a fest'o konsist'as el divers'a'j rit'o'j kaj soci'a'j dev'o'j, per kiu'j oni celebr'as la famili'a'n sankt'ul'o-patron'o'n. Oni kred'as, ke tiu gard'os la famili'o'n kaj ĝi'n prosper'ig'os.

Tamen la fest'o est'as ne nur famili'a. Ĝi'n fest'as ankaŭ komun'um'o'j, urb'o'j kaj firma'o'j, dum ali'a'j event'o'j okaz'as por an'o'j de divers'a'j okup'o'j (kurac'ist'o'j, mar'ist'o'j, meti'ist'o'j, ktp).

Brul'ig'as

Dum la fest'o'tag'o oni preĝ'as, brul'ig'as apart'a'n kandel'o'n, kaj tranĉ'as special'a'n pan'o'n. Kelk'a'j famili'o'j port'as la pan'o'n al preĝ'ej'o. La tag'o daŭr'as per tag'manĝ'o konsist'ant'a el viand'o (pork'id'aĵ'o, ŝaf'id'aĵ'o) aŭ fiŝ'o.

La serb'o'j tiel esprim'as si'a'n ident'ec'o'n, ne nur en si'a famili'o, sed ankaŭ en si'a komun'um'o kaj si'a etn'o. Inter la famili'a'j fest'o'j est'as tiu'j de la sankt'a'j apostol'o'j Petro kaj Paŭlo (12an de juli'o), Kruc'fest'o'tag'o (27an de septembr'o), Demetri'o (8an de novembr'o) kaj Sankt'a Nikolao (19a de decembr'o).

Nud'a natur'o, nud'a'j korp'o'j

En 2012 ek'est'is la dek'a naci'a park'o de Franci'o. La Naci'a Park'o de la Provenc'a'j Fjord'et'o'j (franc'e Parc National des Calanques) est'as kre'it'a post pli ol jar'dek'o da labor'o far'e de aktiv'ul'o'j, kiel la Marsejlaj Ekskurs'ant'o'j (franc'e Les Excursionnistes Marseillais).

Ĝi est'as la unu'a naci'a park'o en Eŭrop'o, kiu ĉirkaŭ'as grand'a'n urb'o'n (Marsejlo) kaj en'hav'as kaj ter'a'n kaj mar'a'n part'o'j'n – pli ol 8300 hektar'o'j'n sur ter'o kaj 43 500 hektar'o'j'n en la mar'o.

Unu el la ŝat'okup'o'j praktik'at'a'j en la park'o est'as natur'ism'o, aŭ nud'ism'o. Neces'is vigl'e defend'i ĉi tiu'n viv'manier'o'n dum la plan'ad'o de la park'o, por ke la estr'o'j ĝi'n akcept'u.

Ĉart'o

Tamen la valor'o'j, kiu'j difin'as la fjord'et'o'j'n de la park'o (liber'ec'o, trankvil'o, mens'a eskap'o kaj bon'stat'o), bon'e akord'iĝ'as kun tiu'j de natur'ism'o. Nun natur'ism'o est'as nom'at'a en la park'a ĉart'o kiel unu el la histori'a'j aktiv'aĵ'o'j, tie ĝu'at'a dum pli ol unu jar'cent'o.

Natur'ism'o en Marsejlo komenc'iĝ'is en 1907 per mal'grand'a'j izol'it'a'j grup'o'j. En 1928 oni fond'is la asoci'o'n Provenc'a'j Natur'ist'o'j (franc'e Les Naturistes de Provenc'e, kiu ekzist'is ĝis 2001. Impet'o'n don'is Joseph Poucel [ĵozéf pusél], an'o de la Marsejlaj Ekskurs'ant'o'j, kiu emfaz'is la san'ig'a'j'n efik'o'j'n de nud'ec'o en sun'a kaj mar'a medi'o.

Tuk'o'j

Antaŭ ol la region'o far'iĝ'is popular'a, pied'ir'is tra la sovaĝ'ej'o'j de la nun'a park'o natur'ist'o'j, kiu'j kun'port'is mal'grand'a'j'n tuk'o'j'n por si'n kovr'i okaz'e de renkont'iĝ'o'j kun ali'a'j turist'o'j. Mult'nombr'a'j vizit'ant'o'j al la fjord'et'o'j kaŭz'is po'grad'a'n mal'aper'o'n de la nud'a pied'ir'ad'o.

Sed ek'de 2000 kelk'a'j fervor'ul'o'j ŝat'ant'a'j liber'ec'o'n re'komenc'is nud'e pied'ir'i. Ili zorg'e elekt'is lok'o'j'n kaj hor'o'j'n por ne ĝen'i ali'a'j'n. En 2011 est'is fond'it'a nov'a natur'ist'a asoci'o, kiu nun hav'as 200 membr'o'j'n. Fleg'at'a'j est'as nud'pied'ir'ad'o kaj rest'ad'o en natur'ist'a'j centr'o'j por mal'kovr'i la region'o'n kaj ties flaŭr'o'n kaj faŭn'o'n.

Tro lac'a'j por seks'um'i

Mal'jun'iĝ'o kaj mank'o de infan'o'j: jen du el la plej grav'a'j problem'o'j en Japani'o. En 2013 la averaĝ'a nask'o'kvot'o, do la nombr'o de beb'o'j, kiu'j'n vir'in'o nask'as en si'a viv'o, est'is 1,41. Tial la nombr'o de mort'int'o'j super'is tiu'n de nov'nask'it'o'j. En 2008 la japan'a loĝ'ant'ar'o pint'iĝ'is ĉe 128 milion'o'j kaj post'e fal'is.

La reg'ist'ar'o prov'is divers'a'j'n taktik'o'j'n por instig'i ge'edz'ec'o'n kaj kre'ad'o'n de jun'a'j famili'o'j. La situaci'o ne pli'bon'iĝ'is.

Stagn'ad'o

Kulp'as ekonomi'a stagn'ad'o, ĉar mank'as al ge'jun'ul'o'j stabil'a labor'o kaj ili mal'em'as risk'i ge'edz'iĝ'o'n kaj la financ'a'n ŝarĝ'o'n de infan'o'j. Al'don'e, la japan'o'j aparten'as al unu el la plej ne'seks'um'em'a'j popol'o'j de la mond'o.

Enket'o'j far'it'a'j en 2011 de la brit'a kondom'o-firma'o Durex indik'as, ke la japan'o'j okup'as la last'a'n lok'o'n el 37 land'o'j pri oft'ec'o de seks'um'ad'o. Nur 28 % de la popol'o seks'um'is pli ol unu foj'o'n semajn'e, kontrast'e ekzempl'e kun par'o'j en Kolombio (89 %) aŭ Rusio (88 %).

Dum mult'a'j jar'o'j okup'is la unu'a'n lok'o'n Greki'o, sed nun pro ekonomi'a'j mal'facil'o'j la el'cent'aĵ'o fal'is last'a'temp'e ĝis 80 %.

Lac'ec'o

La trov'it'aĵ'o'j de la Durex-enket'o spegul'iĝ'as en ali'a'j esplor'o'j far'it'a'j en 2014 de la asoci'o pri famili'a plan'ad'o en Tokio. Ili montr'as, ke 44,6 % de la ge'edz'o'j ne seks'um'is dum unu monat'o aŭ pli. Antaŭ 10 jar'o'j tem'is pri 31,9 %. Kulp'as, laŭ la esplor'ist'o'j, „lac'ec'o pro labor'o, ĝen'o, aŭ enu'o”.

Ne ĉiam tiel'is. Histori'e, japan'o'j relativ'e sen'tabu'e seks'um'is. Laŭ mit'o pri la origin'o de la land'o, skrib'it'a en ĉirkaŭ la jar'o 700 de la komun'a era'o, la japan'a'n insul'ar'o'n kre'is seks'um'ant'a'j ge'di'o'j. Kaj en la plur'kolor'a'j desegn'aĵ'o'j, la ukij'o'j, de la Ed'o-epok'o (1600-1868), art'ist'o'j sen'tabu'e desegn'is liber'a'n kaj sen'brid'a'n seks'a'n viv'o'n.

Ĝeneral'e la hom'a si'n'ten'o pri seks'um'ad'o radik'as en la kultur'o de la land'o. Last'a'temp'e, tamen, la ekonomi'a situaci'o pli kaj pli efik'as sur la seks'a'n kondut'o'n.

Arme'a'j pilot'o'j arest'it'a'j

Kiam kraŝ'is en sud'a Hispanio helikopter'o pilot'it'a de alban'a arme'a major'o, la polic'o trov'is en la vrak'o tun'o'n da kanab'o. Respond'ec'is, laŭ la instanc'o'j, band'o gvid'at'a de alban'o'j, kiu'j reg'as la narkot'aĵ'o-trafik'o'n el Maroko.

La polic'o milit'ist'a en Albanio arest'is du ali'a'j'n pilot'o'j'n. Opozici'a'j parti'o'j tuj akuz'is la social'ism'a'n reg'ist'ar'o'n pri komplic'o en narkot'aĵ'o-komerc'o, uz'ant'a arme'a'j'n rimed'o'j'n.

Por la eŭrop'a merkat'o Maroko far'iĝ'is last'a'temp'e grand'a mariĥuan'o-rikolt'ej'o. Krom'e grav'as Hispanio kiel konduk'il'o por en'port'i narkot'aĵ'o'j'n el nord'a Afrik'o.

De'nov'e el'migr'ad'o

Ek'de septembr'o pas'int'jar'a ĉirkaŭ 40 000 hom'o'j el'migr'is el Kosovo. La el'migr'ad'o sekv'as tiu'n de la jar'o'j 1998-1999 rezult'e de la milit'o kaj serb'a teror'ism'o. Tamen tiam, kiam aper'is en Kosovo trup'o'j de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o (NATO), re'ven'is ĉirkaŭ 95 % de la el'migr'int'o'j. Ili vol'is kre'i prosper'a'n, pac'a'n viv'o'n en si'a patr'uj'o.

Sen'iluzi'iĝ'o

Nun, tamen, 16 jar'o'j'n post'e, kosov'an'o'j sen'iluzi'iĝ'as. Kulp'as part'e ekonomi'a'j kial'o'j. Privat'ig'o de iam'a'j ŝtat'a'j entrepren'o'j riĉ'ig'is man'plen'o'n da hom'o'j kaj sen'labor'ig'is dek'mil'o'j'n da ali'a'j.

Ali'a faktor'o est'as la daŭr'a izol'ec'o de la land'o. Kosov'an'o'j rajt'as liber'e mov'iĝ'i nur al kvar najbar'a'j land'o'j. Pro tio opini'sond'o'j montr'as, ke la optimism'o pri eŭrop'a est'ont'ec'o drast'e fal'is (de 95 % antaŭ kelk'a'j jar'o'j ĝis 45 % ĉe la nov'jar'o 2015 kaj ĝis 5 % du monat'o'j'n post'e).

Rol'o'n lud'as ankaŭ la kondut'o sen'skrupul'a de politik'a'j parti'o'j. Ekzempl'e, en 2014 la land'o rest'is ses monat'o'j'n sen parlament'o, ĉar la parti'o'j vol'is ŝtat'potenc'o'n nur por si mem. Hom'o'j sen'pacienc'iĝ'is, atend'ant'e pli bon'a'n viv'o'n en si'a land'o mal'grand'a.

Mafi'an'o'j

En'plekt'it'a en la el'migr'ad'o est'as kred'ebl'e la serb'a reg'ist'ar'o. Por mal'stabil'ig'i Kosovon kaj por montr'i, ke la tie'a'j alban'o'j ne kompetent'as pri mem'reg'ad'o, serb'o'j kun'labor'as kun mafi'an'o'j. Ili vetur'ig'as kosov'an'o'j'n ĝis Sub'ot'ic'a, apud la hungar'a land'lim'o, kaj ili'n kontraŭ'leĝ'e trans'ir'ig'as al Hungari'o.

De tie la el'migr'int'o'j prov'as ating'i ali'a'j'n eŭrop'a'j'n land'o'j'n. Laŭ'dir'e ili el'spez'is ĉirkaŭ 45 milion'o'j'n da eŭr'o'j por bus- kaj trajn-bilet'o'j kaj por ŝmir'i la man'o'j'n de mafi'an'o'j. Tamen mult'a'j rest'as tend'ar'e en Hungari'o, ankaŭ Aŭstrio, en mal'favor'a'j kondiĉ'o'j, atend'ant'e azil'o'n, kiu'n ili ver'ŝajn'e ne akir'os.

Plej'part'e ili est'os hejm'e'n re'ven'ig'it'a'j. Inter'temp'e la parlament'o en Kosovo prov'as en'konduk'i leĝ'o'j'n por halt'ig'i tia'n el'migr'ad'o'n.

Per blasfem'o laŭd'i Di'o'n

Respond'e al la artikol'o Ĉu sav'i la krist'an'a'n okcident'o'n? (MONATO 2015/02, p. 7) la jen'o'n. En la munkena Eine-Welt-Haus (unu'mond'a dom'o) okaz'is preleg'o pri la rol'o de islam'an'o'j en la okcident'a medi'o. La foli'o'j dis'don'it'a'j laŭ'senc'e en'hav'is la jen'o'n: „La islam'an'o'j, kiu'j viv'as en relativ'e mizer'a'j kondiĉ'o'j en la urb'o'j kaj kiu'j ne plu toler'as la detru'ad'o'n de la islam'a'j kultur'a'j valor'o'j far'e de l' okcident'o, precip'e de Uson'o, nun komenc'as defend'i si'n. Laŭ la klasik'a mal'amik'a bild'o Uson'o nun proklam'as kontraŭ'bat'o'n por detru'i tiu'n fi'kultur'o'n kaj tiel sekur'ig'i la bon'a'j'n, raci'em'a'j'n okcident'ul'o'j'n.”

Kiel ajn tord'it'a tio ĉi aspekt'as, est'as cert'e mal'facil'e ĝust'e kaj just'e pri'juĝ'i. Almenaŭ est'as dir'ebl'a la jen'o. La komenc'o kaj la fin'o de la koran'o est'as: Bismi'llahi'rrahmani'rrahim, laŭd'o'n al Alah'o, la kompat'em'a, la indulg'em'a. Sed ĉu ne est'as blasfem'o laŭd'i Di'o'n pro li'a kompat'em'o kaj indulg'em'o, se oni mem far'as si'n sen'indulg'a juĝ'ist'o kaj ekzekut'ant'o? En la bibli'o dum'e oni leg'as: „Al mi est'as la venĝ'o, dir'as la Sinjor'o”, do ne al hom'o'j! Kaj du'e ne est'as neces'e en demokrati'o reg'i per fer'a man'o.

Etik'o kaj politik'o: ĉu ebl'as?

Ver'ŝajn'e prav'as Platon'o. Tiu'j, kiu'j serĉ'as pov'o'n, mal'san'as. Do ni don'u pov'o'n al tiu'j, kiu'j ĝi'n ne dezir'as. Bedaŭr'ind'e tio est'as ne tre praktik'a propon'o. Tamen nun'temp'e neces'as politik'ist'o'j – kaj politik'o – radik'iĝ'int'a'j en etik'o. Tiel ebl'os pens'e kaj ag'e solv'i problem'o'j'n.

Cert'e la ekzempl'o de Dominique Strauss-Kahn prav'ig'as la tez'o'n de Platon'o. Strauss-Kahn, kon'at'a kiel DSK, est'as franc'a social'ist'a politik'ist'o kaj iam'a direktor'o de la Inter'naci'a Mon'a Fondus'o (IMF). En 2012 li pov'us, laŭ opini'o-sond'aĵ'o'j, far'iĝ'i la nov'a prezid'ant'o de Franci'o.

Tamen en 2011 ĉambr'ist'in'o en nov'jork'a hotel'o akuz'is li'n pri seks'per'fort'o. Arest'it'e, DSK rezign'is si'a'n IMF-posten'o'n. La jur'proces'o en Uson'o post'e kolaps'is. Nun DSK aper'as antaŭ proces'ej'o en Lillo, Franci'o, akuz'it'a de'nov'e pri seks'atenc'o'j.

Orgi'o'j

Jam de plur'a'j jar'o'j, kaj ĝis 2011, okaz'is ĉirkaŭ DSK en Lillo, Parizo kaj ali'lok'e orgi'o'j, en kiu'j la vir'in'o'j est'is fakt'e prostitu'it'in'o'j. La nun'a proces'o cel'as mal'kovr'i, ĉu DSK part'o'pren'is en orgi'o'j organiz'it'a'j de ali'a'j, kaj do ne sci'is, ke tem'as pri vir'in'o'j pag'it'a'j, aŭ ĉu la event'o'j'n li kun'organiz'is. Nepr'as do sci'i, ĉu DSK kred'is, ke la vir'in'o'j liber'e kaj sen'pag'e konsent'is est'i uz'at'a'j kiel objekt'o'j.

Klar'e tamen est'as, laŭ telefon-mesaĝ'o'j, ke DSK mal'respekt'is vir'in'o'j'n. Li parol'is, kvazaŭ la vir'in'o'j est'us aĵ'o'j, menci'ant'e „nov'a'n liver'ad'o'n”. Ceter'e, kiam li rimark'is, ke li'a'j ag'o'j vund'as kaj dolor'ig'as, li ne ĉes'is.

Demokrati'o'j

Lev'iĝ'as la demand'o, kiel hom'o'j per'fort'a'j kaj sen'respekt'a'j pov'as en t.n. „matur'a'j demokrati'o'j” far'iĝ'i politik'ist'o'j prosper'plen'a'j. Nepr'as konsider'i, kiel tio'n ŝanĝ'i.

Prov'as defend'i si'n DSK, dir'ant'e, ke li est'as volupt'ul'o (libertin en la franc'a) kaj ankaŭ la vir'in'o'j. Evident'e, se hom'o'j inter'konsent'e vol'as tiel viv'i, ili plen'e rajt'as. Sed okaz'e de DSK ne tem'is pri volupt'o. Tem'is pri pov'o, kiu'n li aplik'is por ekspluat'i mal'pli fort'a'j'n hom'o'j'n.

Prostitu'it'in'o'j aŭ ne, li etik'e ne tiel ag'u. DSK est'as pervers'ul'o, kiu ŝat'is mis'e kaj fi'e uz'i si'a'n pov'o'n – kaj al ĝust'e tiu ĉi hom'o la franc'a popol'o ver'ŝajn'e don'us en 2012 la plej alt'a'n pov'o'n en la land'o, la prezid'ant'ec'o'n.

Kompas'o

Kelk'a'j franc'o'j tamen opini'as, ke la kondut'o de DSK est'as privat'a afer'o, ke oni pov'as ĝu'i orgi'o'j'n, eĉ dum'e per'fort'i, kaj sam'temp'e est'i bon'a politik'ist'o aŭ prezid'ant'o. Sed vir'o, kiu pov'as tiel trakt'i vir'in'o'j'n, ne direkt'as si'n laŭ sufiĉ'e etik'a kompas'o por reg'i ŝtat'o'n. Ĉu ne prezid'ant'o protekt'u ĉiu'j'n, inkluziv'e vir'in'o'j'n?

Evident'e, DSK ne est'as la sol'a, ĉu en, ĉu ekster Franci'o, kiu tiel ord'ig'as si'a'n viv'o'n. La nun'a franc'a prezid'ant'o, François Hollande [fransŭá olánd], perfid'is si'a'n viv'kun'ul'in'o'n: ankaŭ li perd'is si'a'n legitim'ec'o'n, ekspluat'ant'e la pov'o'n, kiu'n li ĝu'as, eĉ se, mem'kompren'ebl'e, la mal'bon'o en la du afer'o'j ne sam'e grand'as.

Ver'dir'e etik'o est'as ĉio. Apart'e en nun'a'j temp'o'j est'as bezon'at'a politik'o etik'a, politik'ist'o'j etik'a'j. Ebl'e jam temp' está por pli'esplor'i la tez'o'n de Platon'o.

Pens'o'j pensi'a'j

Last'a'temp'e mi'a edz'in'o, 47-jar'aĝ'a, kiel ali'a'j simil'aĝ'a'j ĉin'a'j vir'in'o'j, mal'trankvil'iĝ'as. La kial'o: ĉin'a'j komunik'il'o'j publik'ig'as artikol'o'j'n rilat'e re'form'ad'o'n de la emerit'a sistem'o.

Post la fond'iĝ'o de la Ĉin'a Popol'a Respublik'o, la 1an an de oktobr'o 1949, la reg'ist'ar'o tuj el'labor'is emerit'a'n sistem'o'n tre favor'a'n al labor'ist'in'o'j. Vir'o'j emerit'iĝ'is en la aĝ'o de 60, vir'in'o'j en la aĝ'o de 50.

Kamp'ar'an'o'j

Antaŭ'e en Ĉini'o nur urb'an'o'j, kiu'j labor'is en ŝtat'a'j aŭ kolektiv'a'j entrepren'o'j aŭ en la reg'ist'ar'o, ricev'is pensi'o'n post emerit'iĝ'o. Kamp'ar'an'o'j dev'is labor'i, ĝis ili ne plu kapabl'is. Mi'a patr'o est'is kamp'ar'an'o kaj labor'is ĝis si'a mort'o en la aĝ'o de 78 jar'o'j. Li neniam hav'is pensi'o'n.

Mi ne sci'as, kial post 1949 la reg'ist'ar'o tiel avantaĝ'e trakt'is vir'in'o'j'n. Tamen mi bon'e memor'as, ke la ŝtat'o vol'is grand'ig'i la loĝ'ant'ar'o'n. Pro tio al vir'in'o'j est'as task'it'e nask'i infan'o'j'n kaj fru'e emerit'iĝ'i por ili'n pri'zorg'i.

Par'o'j

Sed afer'o'j ŝanĝ'iĝ'as. Antaŭ pli ol 30 jar'o'j, rimark'int'e la rapid'a'n kresk'ad'o'n de la loĝ'ant'ar'o, la reg'ist'ar'o en'konduk'is nov'a'n, nask'iĝ'lim'a'n politik'o'n. Par'o'j rajt'is en'mond'ig'i nur unu infan'o'n. Rezult'e, mi hav'as nur unu fil'in'o'n, kaj mi'a frat'o nur unu fil'o'n.

Nun reprezent'ant'o'j de la Ĉin'a Tut'land'a Popol'a Kongres'o propon'as al la reg'ist'ar'o alt'ig'i la pensi'ul'iĝ'o-aĝ'o'n de vir'in'o'j. Ili dir'as, ke eĉ 60-jar'aĝ'a vir'in'o est'as ankoraŭ fort'a kaj ankaŭ spert'a en si'a profesi'a labor'o.

La reg'ist'ar'o em'as akcept'i la argument'o'j'n de la kongres'o, sed ordinar'a'j labor'ist'in'o'j, inkluziv'e de mi'a edz'in'o, kontraŭ'as. Ili tim'as, ke ili dev'os pli long'e labor'i.

Ne'dec'a ĉikan'ad'o

„Blind'ul'o kart'o'j'n lud'i ne dev'as”, dir'is ni'a bon'a Zamĉjo. Kiu ne kompren'as la plej esenc'a'j'n tez'o'j'n de iu religi'o, ties opini'o ne pov'as est'i tut'e fid'ebl'a. Por krist'an'o'j la rub'kamion'a pere'ig'o de hom'o'j ne signif'as Di'a'n neglekt'o'n (permes'u la majuskl'a'n skrib'o'n, ja tem'as ne pri unu el la di'o'j, sed pri Di'o, kiu est'as unu'sol'a, kaj tial Li hav'as majuskl'a'n propr'a'n nom'o'n).

Di'o don'is liber'a'n vol'o'n al la hom'o'j (ali'e ili ja ne hav'us respond'ec'o'n), por ke ili mem form'u bon'e aŭ mis'e si'a'n kaj ali'ul'a'j'n sort'o'j'n. Li gvid'as la hom'o'j'n ne per hund'rimen'o. Kaj la Di'a lum'o en la plej mal'lum'a katastrof'o signif'as la kred'o'n kaj esper'o'n de la krist'an'o'j viv'i trans'mond'e en etern'a am'o. Kiu ne kompren'as ĉi tiu'j'n kern'aĵ'o'j'n de la religi'o, tiu ne sci'pov'as juĝ'i ĝust'e.

Kred'o je Di'o/di'o'j est'as profund'a sent'o, ĉikan'i iu'j'n pro tia'j profund'a'j sent'o'j (MONATO 2015/03, p. 5) est'as ne'dec'e kaj ne'laŭ'cel'e, ja ne tem'as pri io raci'a, scienc'e kapt'ebl'a kaj diskut'ebl'a, do pri'argument'ebl'a.

Rid'ant'e sur'voj'e al la bank'o

Domin'is la amas'komunik'il'o'j'n mez'e de februar'o la fakt'o, kiel svis'a fili'o de HSBC, la du'a plej grand'a bank'o en la mond'o kun sid'ej'o en Londono, help'as al riĉ'eg'a'j klient'o'j evit'i impost'o'j'n kaj fraŭd'i land'a'j'n reg'ist'ar'o'j'n.

En Briti'o la gazet'ar'o, almenaŭ ĝi'a'j plej serioz'a'j reprezent'ant'o'j (kiu'j kun i.a. franc'a'j kaj uson'a'j publik'aĵ'o'j help'is mal'kaŝ'i la skandal'o'n), dum plur'a'j tag'o'j plen'is de pri'a'j raport'o'j. Sam'e, ne ebl'is eskap'i radi'o- kaj televid'a'j'n intervju'o'j'n kun politik'ist'o'j, impost'ist'o'j kaj ali'a'j fak'ul'o'j.

Do imag'u, kiom mi surpriz'iĝ'is, ja ŝok'iĝ'is, kiam mi star'ig'is simpl'a'n demand'o'n al student'o'j pri ĵurnal'ism'o. „Kio,” mi vol'is sci'i, cel'e al debat'o pri aspekt'o'j de la afer'o, „est'as aktual'e la plej signif'a nov'aĵ'er'o?”

Silent'o. Iu, hezit'em'e, propon'as trafik'akcident'o'n, en kiu mort'is knab'in'et'o, kiam sen'brems'a ŝarĝ'aŭt'o rul'iĝ'is mal'supr'e'n laŭ krut'a dekliv'o. Ne, mi dir'as. Io mond'skal'e pli grav'a.

Frunt'o'j sulk'iĝ'int'a'j. Lev'iĝ'as voĉ'et'o, kun nom'o de rok'muzik'ist'o (pri kiu mi ne aŭd'is) en'plekt'it'a en seks'afer'o. Ne, ne. Tut'e ne, do ... Ha! ek'kri'as ali'a. Islam'a Ŝtat'o, sen'dub'e Islam'a Ŝtat'o. Tri'a'n foj'o'n mi ne'as, dir'ant'e, ke jes, grav'as Is, kiu neniam tro for'as de la paĝ'o'j de ni'a'j gazet'o'j, sed ĉi-foj'o'n ne.

Kaj do mi help'as. La liter'o'j'n HSBC mi flustr'as. La student'o'j rigard'as unu la ali'a'n, ĝis unu komenc'as: „HSBC ... nu, jes, bank'o ... ĉu ne ... io pri kont'o'j ... ebl'e en Svis'land'o ... mi ne cert'as ...”. Nu, fin'e ...

Pri'juĝ'u la anekdot'o'n, kiel vi vol'as. Hodiaŭ'a'j student'o'j est'as idiot'o'j (ne'ver'e); student'o'j pri ĵurnal'ism'o ne leg'as serioz'a'j'n gazet'o'j'n (part'e ver'e); la koncern'a universitat'o dev'as est'i tri'a'rang'a (nu, Kembriĝo aŭ Oksford'o ĝi ne est'as), ktp.

Frap'is mi'n tamen la jen'o: la re'ag'o, aŭ ne're'ag'o, de relativ'e inteligent'a'j ge'jun'ul'o'j est'as ĝust'e tio, kio'n cel'as la brit'a konservativ'a reg'ist'ar'o, kiu ja sci'is antaŭ kelk'a'j jar'o'j pri la bank'a skandal'o, sed neniel inter'ven'is. Mal'e, la reg'ist'ar'o nun kulp'ig'as la antaŭ'a'n labor'ist'a'n reg'ist'ar'o'n, pretend'ant'e, ke est'as tiu, kiu ŝanĝ'is la leĝ'ar'o'n por permes'i, ke bank'o'j ag'u sen'de'pend'e de ministr'a super'rigard'o.

Kaj est'as la sam'a konservativ'a reg'ist'ar'o, kiu okaz'ig'is en la semajn'o, kiam est'is anonc'it'a la bank'o-skandal'o, riĉ'eg'ul'a'n bal'o'n, kiu rikolt'is por la parti'o milion'o'j'n da pund'o'j. Evident'e reg'ist'ar'o tia ne proces'os kontraŭ tiu'j, kiu'j posed'as ekster'land'a'j'n svis'a'j'n kont'o'j'n, kaj kiu'j mal'avar'e sub'ten'as la parti'o'n.

Pro tio est'as 300 impost'ist'o'j en Briti'o, kiu'j okup'iĝ'as – teori'e – pri la 70 miliard'o'j da ekster'land'a'j pund'o'j ŝuld'at'a'j de eg'ul'o'j al la fisk'o, dum pli ol 3000 ali'a'j post'ĉas'as la et'ul'o'j'n, kiu'j ne dispon'as pri svis'a'j kont'o'j kaj ŝuld'as „nur” 1,2 miliard'o'j'n.

Ceter'e la impost'o-leĝ'ar'o en Briti'o kovr'as 17 000 paĝ'o'j'n (en Honkongo, laŭ'dir'e unu el la plej efik'a'j fisk'o-reĝim'o'j en la mond'o, nur 276). Tial, atent'ig'is impost'ist'o, facil'as tromp'i la fisk'o'n, ĉar la dekstr'a man'o ne sci'as, kio'n far'as la mal'dekstr'a.

Sed ankaŭ mi'a'j student'o'j, reprezent'ant'o'j de la popol'o mem, ne sci'as, ne interes'iĝ'as. Ili hav'as si'a'j'n pan'o'n kaj cirk'o'j'n, si'a'j'n futbal'lud'o'j'n, muzik'o'n, alkohol'o'n, fejsbuk'o'n, jar'e du semajn'o'j'n da sun'o en Hispanio ktp. Ili kontent'as ... do kial mal'dorm'i pro komplik'a'j, ted'a'j financ'a'j afer'o'j en for'a Svis'land'o?

Tiel la reg'ist'ar'o, kaj la konservativ'a parti'o, kiu dum la t.n. nigr'a-blank'a bal'o eĉ aŭkci'is butik'um'ad'o-sesi'o'n kun la ministr'in'o pri intern'a'j afer'o'j (kaj ali'a'j'n sesi'o'j'n kun ali'a'j ministr'o'j), rid'as – kiel oni dir'as en la angl'a, kiam oni per'gajn'is mon'o'n sen grand'a pen'o – sur'voj'e al la bank'o. Ĉi-foj'o'n (kaj dub'ind'as, ĉu mult'o ŝanĝ'iĝ'os) al svis'a bank'o.

Ban'i kun krokodil'o'j

En Aŭstrali'o viv'as du krokodil'a'j speci'o'j: la dolĉ'akv'a kaj la mar'akv'a krokodil'o.

Dolĉ'akv'a'j krokodil'o'j (Crocodylus johnstoni) mezur'as mal'pli ol tri metr'o'j'n kaj normal'e pez'as nur 70 kilo'gram'o'j'n. Ili viv'as en river'o'j kaj river'et'o'j en la nord'a part'o de Aŭstrali'o (Kvinsland'o, Nord'a Teritori'o kaj Okcident'a Aŭstrali'o). Ili'a kutim'a diet'o konsist'as el fiŝ'o'j, bird'o'j, ran'o'j kaj mal'grand'a'j mam'ul'o'j.

Ili est'as sen'danĝer'a'j al hom'o'j, kaj oni oft'e vid'as naĝ'ant'o'j'n en river'o'j, kie sur'bord'e sun'ban'iĝ'as dolĉ'akv'a'j krokodil'o'j. Tamen oni dev'as si'n gard'i, ĉar foj'foj'e dolĉ'akv'a'j kaj mort'ig'em'a'j mar'akv'a'j krokodil'o'j kun'ekzist'as en estuar'o'j. La dolĉ'akv'a'j krokodil'o'j mord'as hom'o'j'n, kiam ili est'as tim'ig'at'a'j. Ili'a'j dent'o'j sur'hav'as mal'agrabl'a'j'n bakteri'o'j'n, kaj vund'o oft'e infekt'iĝ'as. Est'as saĝ'e las'i ili'n trankvil'a'j kaj ili'n ne tuŝ'i.

Mar'akv'a'j krokodil'o'j

La mar'akv'a krokodil'o (Crocodylus porosus) est'as la plej grand'a reptili'o de la ter'o post la esting'iĝ'o de la dinosaŭr'o'j. La plej grand'a'j vir-krokodil'o'j mezur'as preskaŭ sep metr'o'j'n kaj pez'as du tun'o'j'n. Ili viv'as tip'e 70 jar'o'j'n, sed kelk'a'j pov'as aĝ'i eĉ pli ol 100 jar'o'j'n.

Krom en Aŭstrali'o ili trov'iĝ'as ankaŭ en sud'a Barato, Srilanko, Papu'o-Nov-Gvineo kaj Timor'o. Ili pov'as viv'i kaj en tropik'a mar'akv'o kaj en tropik'a'j dolĉ'akv'a'j river'o'j proksim'a'j al la mar'o. Ili kapabl'as naĝ'i kelk'cent kilo'metr'o'j'n en la mar'o kaj foj'foj'e aper'is eĉ en Nov-Kaledonio kaj Fiĝi'o.

Turist'o'j

Ili ĉas'as grand'a'j'n best'o'j'n kaj foj'foj'e mort'ig'as hom'o'j'n, kiu'j naĝ'as en ili'a'j akv'o'j. En Aŭstrali'o unu aŭ du person'o'j mort'as jar'e, atak'it'e de mar'akv'a krokodil'o. Kompar'e, pli ol 1000 person'o'j mort'as jar'e pro aŭt'o-akcident'o'j. Tiu'j krokodil'o'j pov'as salt'i kaj mov'i eg'e rapid'e dum mal'long'a'j moment'o'j, long'distanc'e ili mal'rapid'as. Kie trov'iĝ'as mar'akv'a'j krokodil'o'j, turist'o'j oft'e vid'as avert'il'o'j'n pri la danĝer'o naĝ'i. Se hom'o'j ne en'akv'iĝ'as kaj ne promen'as river'bord'e, atak'o kutim'e ne okaz'as.

Ekzist'as krokodil'a'j bred'ej'o'j, kie oni profit'as ĉef'e de la haŭt'o por kre'i sak'et'o'j'n, valiz'et'o'j'n, ŝu'o'j'n kaj ali'a'j'n vest'aĵ'o'j'n. La viand'o'n oni manĝ'as en restoraci'o'j. Mult'a'j turist'o'j ir'as al krokodil'a'j park'o'j por admir'i tiu'j'n „pra'histori'a'j'n” est'aĵ'o'j'n. En la Nord'a Teritori'o de Aŭstrali'o turist'o'j pov'as observ'i ili'n en la Naci'a Park'o Kakadu. En la river'o Adelaide oni pov'as rigard'i de'sur ŝip'o salt'ant'a'j'n krokodil'o'j'n. En la plej nov'a Krokodil'a Park'o de Darvin'o oni eĉ pov'as ban'i kun ili.

Ekonomi'a'j rilat'o'j

Kun ver'a interes'o mi leg'is la artikol'o'n kun la titol'o Sekret'a'j krist'an'o'j, ĉu ver'a'j krist'an'o'j de Isikawa Takasi (MONATO 2015/03, p. 21-22). Bon'e verk'it'a artikol'o kaj mi gratul'as al la aŭtor'o pro la fak'a histori'a en'hav'o.

Tamen mi person'e ne pov'as konsent'i kun la fraz'o de la aŭtor'o, laŭ kiu en 1620 „Diplomati'a'j rilat'o'j est'is lim'ig'it'a'j al Ĉini'o kaj Nederlando” (p. 21). Diplomati'a'j rilat'o'j postul'as ambasador'ej'o'j'n kaj laŭ la Konvenci'o de Vieno pri diplomati'a'j rilat'o'j (1961) la ĉef'o de la diplomati'a misi'o dev'as hav'i inter'konsent'o'n de la gast'ig'ant'a ŝtat'o. En 1620, Japani'o, Ĉini'o kaj Nederlando hav'is nek ambasador'ej'o'j'n, nek ambasador'o'j'n laŭ la senc'o de la Konvenci'o de Vieno.

Rilat'o'j inter Japani'o kaj Nederlando dat'iĝ'as de 1603, kiam la unu'a'j formal'a'j komerc'a'j rilat'o'j est'as establ'it'a'j. En 1637 la ribel'o de krist'an'a'j japan'o'j kontraŭ la reĝim'o Tokugawa est'is sub'prem'it'a ankaŭ kun la help'o de Nederlando. Ĉiu'j krist'an'a'j naci'o'j, kiu'j help'is la ribel'ul'o'j'n, est'is for'pel'it'a'j el Japani'o. Rest'is nur Nederlando kaj Ĉini'o, kiu'j pov'is komerc'i kaj hav'i lig'imit'a'j'n ekonomi'a'j'n kontakt'o'j'n kun Japani'o. Ili'a status'o fakt'e daŭr'is pli ol du jar'cent'o'j'n, de 1641 ĝis 1853.

Pro histori'a'j kaŭz'o'j mi pov'as konsent'i en la artikol'o nur kun korekt'it'a fraz'o, ke „Komerc'a'j kaj ekonomi'a'j rilat'o'j est'is lim'ig'it'a'j al Ĉini'o kaj Nederlando.”

Unu regul'o por riĉ'ul'o'j, du'a regul'o por mal'riĉ'ul'o'j

Kiom da mon'o jar'e ricev'u deput'it'o en naci'a parlament'o? En Briti'o, deput'it'o ricev'as ĉirkaŭ 2,75-obl'e la mez'a'n salajr'o'n. Tamen por kelk'a'j parlament'an'o'j tio ne sufiĉ'as.

Last'a'temp'e iam'a ministr'o pri defend'ad'o, post'e ekster'land'a'j afer'o'j, Kavalir'o Malcolm Rifkind [malkom rifkend], anonc'is, ke li ne kandidat'iĝ'os en ĉi-printemp'a'j naci'a'j elekt'o'j kaj for'las'os la parlament'o'n.

Kial? Rifkind est'is kaŝ'e film'at'a, promes'ant'e kontraŭ pag'o mal'ferm'ig'i parlament'a'j'n pord'o'j'n al privat'a'j kompani'o'j, por ke tiu'j profit'u de rekt'a al'ir'o al ministr'o'j kaj ali'a'j alt'rang'a'j funkci'ul'o'j. Defend'is si'n Rifkind, dir'ant'e, ke ne ebl'as viv'ten'i si'n per jar'a salajr'o de 67 000 brit'a'j pund'o'j (ĉ. 92 000 eŭr'o'j), kaj ke neces'as ali'manier'e en'spez'i.

Nu, du jar'o'j'n antaŭ'e, en 2013, koleg'o de Rifkind, la ministr'o pri soci'a sekur'ec'o, I'a'n Duncan Smith [i'e'n dank'a'n smif], task'at'a i.a. mal'alt'ig'i publik'a'j'n el'spez'o'j'n, asert'is, ke li (do ajn'a civit'an'o) pov'us semajn'e viv'ten'i si'n per 53 brit'a'j pund'o'j (ĉ. 73 eŭr'o'j), do jar'e per 2750 pund'o'j (ĉ. 3800 eŭr'o'j).

Kia kontrast'o. Unu, nun eks'a ministr'o, kred'as jar'e 92 000 eŭr'o'j'n neniel sufiĉ'a'j; du'a, ankoraŭ ministr'o, opini'as 3800 eŭr'o'j'n plen'e adekvat'a'j por ordinar'ul'o. Apenaŭ ekzist'as ekzempl'o pli okul'frap'a por relief'ig'i soci'a'j'n diferenc'o'j'n ne nur en Briti'o sed ankaŭ, ver'ŝajn'e, en ĉiu t.n. evolu'int'a land'o, por ne menci'i la osced'ant'a'n abism'o'n inter hav'ul'o'j kaj sen'hav'ul'o'j.

Tamen la afer'o sur'tabl'ig'as ali'a'j'n demand'o'j'n. Rifkind ne est'as la sol'a deput'it'o, kiu suplement'as apenaŭ mizer'a'n salajr'o'n per krom'a labor'o. Mult'a'j, fakt'e, profit'as de plus'a'j kaj alt'e rekompenc'at'a'j posten'o'j, oft'e kiel direktor'o'j de bank'o'j aŭ ali'a'j grand'a'j entrepren'o'j. Por kelk'a'j, sen'dub'e, parlament'a salajr'o signif'as nur'a'n poŝ'mon'o'n.

Parlament'an'o'j si'n defend'as, dir'ant'e, ke neces'as akir'i spert'o'j'n (pri salajr'o'j kaj honorari'o'j ili silent'as) pri la ekster'politik'a mond'o. Vid'punkt'o cert'e prav'ig'ebl'a, tamen mal'mult'as la deput'it'o'j, kiu'j en liber'a'j hor'o'j mal'pur'ig'as la man'o'j'n en fabrik'o'j, prizon'o'j, lern'ej'o'j aŭ hospital'o'j. Ebl'as argument'i, ke direktor'um'i bezon'as ver'ŝajn'e nur unu post'tag'mez'o'n monat'e, kio nur minimum'e konflikt'os kun parlament'a hor'ar'o. Ali'flank'e, instru'ist'o'j, fleg'ist'o'j kaj mult'a'j, mult'a'j ali'a'j kun „ordinar'a'j” posten'o'j ne pov'as tiel facil'e si'n for'permes'i por obl'ig'i si'a'j'n apenaŭ mal'avar'a'j'n salajr'o'j'n.

Lev'iĝ'as apart'a problem'o, kiam deput'it'o okup'as du'a'n plen'temp'a'n posten'o'n. La londona urb'estr'o, Bor'is Johnson [bor'is ĝonsen], kandidat'iĝ'as en ven'ont'a'j naci'a'j elekt'o'j por far'iĝ'i parlament'a deput'it'o. Ver'ŝajn'e li est'os elekt'it'a, sed li anonc'is, ke li ne rezign'os pri si'a urb'estr'a mandat'o, kiu valid'os ĝis unu jar'o'n post la elekt'o'j.

Tiel li insult'os kaj tiu'j'n, kiu'j elekt'is li'n urb'estr'o, kaj tiu'j'n, kiu'j elekt'os li'n deput'it'o. Johnson mesaĝ'as, ke ambaŭ posten'o'j est'as efektiv'e nur du'on'temp'a'j, ke ebl'as plen'um'i sam'temp'e du rol'o'j'n. Do ĉu efektiv'e deput'it'i aŭ urb'estr'i est'as ja nur du'on'temp'a task'o? Se jes, Johnson ricev'u nur du'on'temp'a'j'n salajr'o'j'n. Simil'e tiu'j, kiu'j nur part'a'temp'e deput'it'as, kiu'j dum parlament'a'j hor'o'j direktor'as, ricev'u nur part'a'temp'a'j'n parlament'a'j'n en'spez'o'j'n.

Klar'e, ne ĉiu'j deput'it'o'j tiel arogant'e trakt'as la popol'o'n kiel Rifkind, Johnson, kaj ali'a'j. Mult'a'j honest'e, diligent'e kaj pli ol plen'temp'e labor'as. Tamen la publik'o, pli kaj pli konsci'a pri la abism'o inter reg'ant'o'j kaj reg'at'o'j, ek'postul'as, ke deput'it'o'j hav'u unu'sol'a'n labor'o'n, nom'e parlament'a'n, kaj ke ili serv'u ekskluziv'e hom'o'j'n en si'a elekt'o'distrikt'o.

Almenaŭ unu parti'o promes'is lim'ig'i ekster'parlament'a'n labor'o'n. Ĉu la promes'o real'iĝ'os, est'as ali'a demand'o. Inter'temp'e ju pli la publik'o ek'sci'as pri part'a'temp'a, krom'a labor'o, des pli ĝi koler'as. Last'a'temp'e la BBC-ĉef'o, Rona Fairhead [rona féahed], agnosk'is, ke ŝi ricev'as jar'e du'on'milion'o'n da pund'o'j (al'don'e al BBC-salajr'o) kiel direktor'o de la bank'o HSBC.

Kiam oni demand'is Fairhead, ĉu ŝi sci'as, ke la bank'o per sekret'a'j svis'a'j kont'o'j permes'is, ke riĉ'ul'o'j evit'u impost'o'pag'ad'o'n, ŝi ne'e sku'is la kap'o'n. Kulp'as, ŝi dir'is, sub'ul'o'j.

Imag'u ... du'on'milion'o da pund'o'j, direktor'ec'o, kaj neni'o'n sci'i. Nu, jen envi'ind'a labor'o.

La Chaux-de-Fonds

En la artikol'o'n pri La Chaux-de-Fonds (MONATO, mart'o 2015/3, p. 8) en'ŝov'iĝ'is erar'o pri la akv'o'flu'o en kaj el la urb'o. La fraz'o tekst'u: Tiu ĵurasa urb'o akir'as si'a'n akv'o'n el la rejn'a basen'o, el la river'o Areuse apud Neuchâtel kaj pump'as ĝi'n el 400 m al 1000 m. Ĝi send'as si'a'n akv'o'n al Mediterane'o tra Doubs, Saône kaj Rhône/Rodan'o.

Special'e nom'um'it'a

Eks'a slovak'a ministr'o pri ekster'land'a'j afer'o'j est'as nom'um'it'a special'a send'it'o al Irako. Ján Kubiš [j'a'n kubiŝ] anstataŭ'os la bulgar'a'n diplomat'o'n Nikol'a'j Mladenov, laŭ anonc'o de Ban Ki-mu'n, la ĝeneral'a sekretari'o de Unu'iĝ'int'a'j Naci'o'j (UN), en februar'o.

Kubiš, 62-jar'aĝ'a, karier'diplomat'o, okup'is ofic'o'j'n kiel ĉef'o de la Ekonomi'a Komision'o por Eŭrop'o en Ĝenevo, de la Organiz'aĵ'o pri Sekur'ec'o kaj Kun'labor'o en Eŭrop'o en Vieno, kaj last'e serv'is kiel special'a send'it'o de UN en Afgani'o.

Palatinata rok'o'land'o

Plej sud-okcident'e de la federaci'a land'o Rejn'land'o-Palatinato etend'iĝ'as la vast'a palatinata arb'ar'o. Ĝi'a plej rand'a part'o – tuj ĉe la franc'a-alzaca land'lim'o kaj tuj apud la rejn'a eben'aĵ'o – al'log'as turist'o'j'n per la slogan'o „Palatinata rok'o'land'o”. Kvankam la pejzaĝ'o tut'e ne est'as alp'ec'a kaj la alt'ec'o kun 200 ĝis 500 metr'o'j super la mar'nivel'o modest'a, la varb'o'nom'o prav'e karakteriz'as la region'o'n kaj al'tir'as ĉiam pli da vizit'ant'o'j.

El la arb'ar'o de la mez'mont'ar'o punkt'ec'e rivel'iĝ'as ĉiu'form'a'j rok'aĵ'o'j, kre'it'a'j el la erozi'o de sabl'o'ŝton'a'j tavol'o'j. Apart'e la mont'o'krest'o'j kaj apud'river'et'a'j dekliv'o'j sen'iĝ'is je arb'o'j kaj prezent'as impon'a'j'n mur'o'j'n, foj'foj'e 70 metr'o'j'n alt'a'j'n. Danĝer'a'j en la pas'int'ec'o, la popol'o kre'is pri ili rakont'o'j'n kaj fabel'o'j'n. Jam la nom'o'j de kelk'a'j ŝton'form'aĵ'o'j mult'o'n esprim'as: Drakoroko, Sorĉ'ist'in'a fung'o, Salt'ej'o de virg'ul'in'o, Tabl'o de la Diabl'o. La mir'ig'a form'o de tiu ĉi last'a serv'as kiel emblem'o de la tut'a region'o. Ĝi ating'is du'foj'e poŝt'mark'a'n honor'o'n. Aktual'e mult'a'j migr'em'ul'o'j kaj grimp'ant'o'j uz'as la rok'ej'o'j'n por mild'a aŭ ekstrem'a sport'ad'o.

Ruin'o'j

Kelk'foj'e rekt'e apud'as grimp'o'rok'o'j kaj kastel'a'j ruin'o'j. Ankoraŭ en kaduk'a stat'o – aŭ eĉ re'nov'ig'it'a'j – ili memor'ig'as pas'int'ec'a'j'n aventur'o'j'n kaj histori'a'n glor'o'n. La fam'a kastel'o Trifels (tri'rok'aĵ'o) dum'temp'e gard'is la insign'o'j'n de la mez'epok'a german'a imperi'o. Aŭ tut'a ĉen'o da iam'a'j fortik'aĵ'o'j prov'is gard'i la regn'o'n kontraŭ franc'a'j invad'o'j. De apenaŭ re'kon'ebl'a'j rest'aĵ'o'j en la arb'ar'o ĝis muze'a'j re'instal'aĵ'o'j, ĉiu'j lok'o'j est'as liber'e aŭ post'pag'e al'ir'ebl'a'j.

Kultur'o

Al la natur'a'j riĉ'aĵ'o'j al'don'iĝ'as ankaŭ mult'a'j kultur'a'j. Ekzist'as muze'o'j pri la region'a viv'manier'o, pri la meti'o'j, pri la religi'o, pri la medi'protekt'ad'o. Abund'as art'a'j ekspozici'o'j. Lok'a'j art'ist'o'j mal'ferm'as si'a'j'n atelier'o'j'n. Renom'a'j koncert'seri'o'j est'as propon'at'a'j en preĝ'ej'o'j. Tamen ankaŭ vilaĝ'a'j korus'o'j invit'as turist'o'j'n al si'a'j vesper'a'j ekzerc'o'j kun post'a gust'um'ad'o de region'a'j special'aĵ'o'j.

Plezur'o'j

Ne'last'e, la ĉarm'a'j vilaĝ'o'j kaj urb'et'o'j dispon'ig'as agrabl'a'j'n rest'ad'ej'o'j'n. La gam'o etend'iĝ'as de moder'a'j tip'e lok'a'j ĝis luks'e stil'ec'a'j. Al tio al'don'iĝ'as ban'ej'a'j plezur'o'j kaj saŭn'o'paradiz'o'j. Ekzempl'e la „Rok'o'land'a ban'ej'o” prezent'iĝ'as adekvat'e per rok'o'j, ŝton'ĝarden'o'j, kav'o'j, font'o'j, akv'o'fal'o'j ktp. Kastel'o'j kaj hotel'o'j sur'tabl'ig'as alt'kvalit'a'j'n manĝ'aĵ'o'j'n. Kaj tiu'j est'as konsum'ebl'a'j en histori'a'j ĉirkaŭ'aĵ'o'j kaj dum spektakl'o'j divers'gust'a'j, ekzempl'e kun rakont'ist'o, muzik'ist'o, sed ankaŭ kun rab'kavalir'o, fantom'o aŭ sorĉ'ist'in'o.

Jen mult'o por hom'o'j, kiu'j ŝat'as aŭtentik'a'n natur'o'n plus plezur'ig'a'j'n event'o'j'n. Ne nur est'as lert'e invent'it'a slogan'o. Sen'dub'e valor'as la rest'ad'o en la palatinata rok'o'land'o.

Budapeŝta aŭtun'o

Eva ne sci'is, kio est'as milit'o. Ŝi nask'iĝ'is post la last'a mond'milit'o, kiu por ŝi est'is io mal'proksim'a kaj ne'kompren'ebl'a, sed Eva memor'is kaj etern'e memor'os i'o'n, kio simil'is al milit'o kaj kio post'las'is en ŝi'a anim'o vund'o'j'n, kvazaŭ de tranĉ'il'o, kiu'j de'long'e cikatr'iĝ'is, sed ankoraŭ est'as mal'glat'a'j; tial Eva neniam forges'os, kio'n ŝi tra'viv'is.

Ĉio komenc'iĝ'is en fru'a novembr'a maten'o. Eva vek'iĝ'is pro for'a'j obtuz'a'j tondr'o'j. En la unu'a moment'o ŝajn'is al ŝi, ke komenc'iĝ'as ŝtorm'o. Est'is mal'hel'a nub'a maten'o kaj ebl'e pluv'is. Eva kuŝ'is en la lit'o, rigard'ant'e la grand'a'n fenestr'o'n de la ĉambr'o. Ŝi'a patr'in'o est'is en la kuir'ej'o, kaj Eva sci'is, ke pa'nj'o baldaŭ ven'os en la dorm'o'ĉambr'o'n. Ĉe Eva kuŝ'is la pluŝ'a urs'et'o Gaŝpar, kiu jam est'is ĉif'it'a, sed ŝi am'is ĝi'n kaj ne kutim'is ek'dorm'i sen ĝi.

Ŝajn'is al Eva, ke long'a'n temp'o'n jam ŝi est'is sen'dorm'a, sed pa'nj'o ne ven'is, kaj Eva ne kompren'is, kial pa'nj'o ne ven'as. Ĉiu'n maten'o'n, kiam Eva vek'iĝ'is, ŝi vid'is la blu'a'j'n okul'o'j'n de pa'nj'o kaj ŝi'a'n rid'et'o'n, varm'a'n kiel ĵus bol'ig'it'a lakt'o. Eva lig'is la rid'et'o'n de pa'nj'o al varm'a lakt'o, ĉar maten'e el la kuir'ej'o sent'ebl'is la arom'o de bol'ig'it'a lakt'o. Tamen hodiaŭ maten'e pa'nj'o ne ven'is en la dorm'o'ĉambr'o'n, kaj Eva kuŝ'is sen'mov'a, strab'ant'e al la griz'a fenestr'o. Kvazaŭ pez'a griz'a kurten'o est'is ekster'e, kiu kovr'is la fenestr'o'n. Eva frost'is kaj trem'is sub la dorm'o'kovr'il'o. El la kuir'ej'o ne al'flug'is eĉ plej et'a bru'o. Kiam Eva konstat'is, ke pa'nj'o ne baldaŭ al'ven'os, ŝi ek'star'is de la lit'o kaj pied'pint'e ek'ir'is al la pord'o, mal'ferm'is la pez'a'n pord'o'n, kaj nud'pied'e ek'paŝ'is sur la ŝton'plat'a kuir'ej'a plank'o. La patr'in'o star'is ĉe la fenestr'o kaj rigard'is al la kort'o de la grand'a dom'o.

Silent'e Eva ek'star'is mal'antaŭ la patr'in'a dors'o kaj prov'is sam'e al'rigard'i tra la fenestr'o. La kort'o est'is ĉirkaŭ'it'a de la alt'a konstru'aĵ'o, kaj en ĝi'n oni en'ir'is tra grand'eg'a lign'a pord'o. La rigard'o de la patr'in'o est'is direkt'it'a al la pord'eg'o, nun larĝ'e mal'ferm'it'a, ĉe kiu star'is kanon'o, grand'a kaj tim'ig'a. Ĉirkaŭ la kanon'o est'is kelk'a'j vir'o'j, sed ne soldat'o'j. La vir'o'j direkt'is la kanon'o'n al la kontraŭ'a mont'et'o Gelert, sur la ali'a bord'o de Danub'o. Nun Eva kompren'is, ke la tondr'o'j, kiu'j vek'is ŝi'n, est'is paf'o'j de'sur la mont'et'o Gelert. Iu'j paf'is, sed kial?

La patr'in'o ne kompren'is tuj, ke Eva star'as mal'antaŭ ŝi. Kiam ŝi rimark'is Evan, ŝi tuj lev'is ŝi'n kaj port'is en la dorm'ĉambr'o'n.

– Rest'u ĉi tie! – sever'e dir'is la patr'in'o. – Ne ven'u en la kuir'ej'o'n! Tie est'as danĝer'e. Mi port'os ĉi tie'n la maten'manĝ'o'n.

Eva rest'is sol'a en la obskur'a dorm'o'ĉambr'o. La paf'o'j ekster'e aŭd'iĝ'is pli fort'e kaj pli fort'e. Eva komenc'is plor'i. Ŝi'a'j varm'a'j larm'o'j flu'is sur la vang'o'j'n kiel river'et'o'j. Ŝi ne sci'is, kiom da temp'o ŝi est'is sol'a en la ĉambr'o. Subit'e la pord'o mal'ferm'iĝ'is, kaj en'ir'is la patr'in'o kun la maten'manĝ'o – te'o kaj biskvit'o'j. Hodiaŭ ne est'is lakt'o kun buter'pan'o. Eva demand'e al'rigard'is la patr'in'o'n, sed tiu silent'is kaj aspekt'is eg'e mal'trankvil'a. Ŝi eĉ kvazaŭ ne vid'is Evan. La plet'o kun la maten'manĝ'o trem'is en la patr'in'a'j man'o'j, kaj la metal'a te'a kuler'et'o tint'is kiel sonor'il'o. La patr'in'o las'is la plet'o'n kaj sen'vort'e viŝ'is ŝi'a'j'n larm'o'j'n. Neniam Eva vid'is la patr'in'o'n tiel mal'trankvil'a. Ver'ŝajn'e ekster'e okaz'is io terur'a. Eva pen'is kompren'i, kio okaz'as, kial est'as paf'o'j kaj kial en la kort'o star'as kanon'o. Pro la tim'o ŝi'a kor'o est'is kiel frost'ig'it'a paser'o. La patr'in'a mal'trankvil'o obsed'is sam'e Evan, kaj ankaŭ ŝi komenc'is trem'i, kvazaŭ en la ĉambr'o est'us eg'e mal'varm'e. La tim'o kiel serpent'o ek'ramp'is en ŝi'a'n ventr'o'n, kiu konvulsi'is. Kio okaz'is?

La patr'o de Eva est'is en la labor'ej'o, kaj ĉu li sukces'os re'ven'i hejm'e'n? La tondr'o'j ekster'e pli'fort'iĝ'is. La fenestr'a'j vitr'o'j trem'is, tint'is, kvazaŭ subit'e ili dis'pec'iĝ'us en sen'nombr'a'j'n kristal'a'j'n neĝ'er'o'j'n.

La patr'in'o de'nov'e ir'is en la kuir'ej'o'n. Kio'n ŝi far'as tie, demand'is si'n Eva. Ĉu ŝi kuir'as aŭ gvat'as tra la fenestr'o? La patr'in'o ŝat'is trink'i kaf'o'n, kaj maten'e la kaf'arom'o odor'is en la tut'a loĝ'ej'o, sed ĉi-maten'e ŝi ver'ŝajn'e forges'is kuir'i kaf'o'n. Eva percept'is parol'ad'o'n en la kuir'ej'o, streĉ'is la orel'o'j'n kaj re'kon'is la voĉ'o'n de la najbar'in'o, onkl'in'o Ag'i. Ŝi kaj la patr'in'o vigl'e diskut'is i'o'n. La sci'vol'o de Eva varm'ig'is ŝi'a'n ventr'o'n. Ŝi ne el'ten'is, atent'e kovr'is Gaŝpar per la dorm'o'kovr'il'o, kaj dir'is al ĝi:

– Rest'u ĉi tie! Mi baldaŭ re'ven'os.

Eva proksim'iĝ'is al la pord'o kaj prov'is aŭd'i, kio'n dir'as la du vir'in'o'j en la kuir'ej'o. La patr'in'o kaj onkl'in'o Ag'i konversaci'is eg'e mal'trankvil'e. Cert'e ili est'is fort'e tim'ig'it'a'j. De temp'o al temp'o ili flustr'is, kvazaŭ ili supoz'us, ke iu sub'aŭskult'as ili'n, tamen Eva sukces'is kapt'i kelk'a'j'n vort'o'j'n. Plej oft'e ili ripet'is la vort'o'j'n „revoluci'o”, „labor'ist'o'j”, „student'o'j”. Eva ne kompren'is la vort'o'n „revoluci'o”. Ŝi kon'is la vort'o'n „labor'ist'o”. Ŝi'a patr'o est'is labor'ist'o kaj labor'is en grand'a uzin'o. Tamen ŝi ne est'is cert'a, kio'n ĝust'e signif'as la vort'o „student'o”. En la najbar'a loĝ'ej'o loĝ'is Piŝt'a, kaj oni dir'is, ke li est'as student'o. Ĉu pa'nj'o kaj onkl'in'o Ag'i ne parol'as pri Piŝt'a?

Li ĉiam est'is tre serioz'a, kun okul'vitr'o'j, kaj hav'is long'a'n hel'a'n mantel'o'n. Eva sci'is, ke Piŝt'a est'as bon'a hom'o, neniam i'o'n mal'bon'a'n li far'is kaj li cert'e ne far'is revoluci'o'n, tial pa'nj'o kaj onkl'in'o Ag'i ne dev'as tim'i li'n. Ambaŭ vir'in'o'j tamen eg'e mal'trankvil'is, kaj tra la pord'o Eva klar'e percept'is ili'a'j'n ve'o'j'n. Eva sam'e est'is mal'trankvil'a, sed ŝi sci'is, ke Piŝt'a ne est'as kulp'a. Ŝi eĉ dezir'is tuj mal'ferm'i la pord'o'n kaj dir'i al pa'nj'o kaj al onkl'in'o Ag'i, ke Piŝt'a est'as bon'a hom'o kaj neni'o'n mal'bon'a'n li far'is. Eva tamen ne kuraĝ'is mal'ferm'i la pord'o'n, ĉar ŝi sci'is, ke pa'nj'o al'rigard'os ŝi'n sever'e kaj riproĉ'os ŝi'n. Ja, la patr'in'o avert'is ŝi'n rest'i en la dorm'o'ĉambr'o kaj ne el'ir'i el ĝi.

La memor'o pri Piŝt'a fort'e okup'is la medit'o'j'n de Eva. Li aspekt'is iom rid'ind'a kun la okul'vitr'o'j kaj la long'a mantel'o, kies rand'o est'is preskaŭ ĝis la ŝu'o'j. Tamen est'is io, kio fort'e impres'is Evan kaj kio konstant'e tikl'is ŝi'a'n sci'vol'o'n. Piŝt'a oft'e port'is i'a'n grand'a'n nigr'a'n uj'o'n, kaj Eva tre dezir'is ek'sci'i, kio est'as en ĝi. Ŝi supoz'is, ke en ĝi est'as pup'o, tamen Piŝt'a est'is serioz'a hom'o kaj Eva ne kred'is, ke li port'as pup'o'n.

Foj'e nokt'e Eva sonĝ'is pri Piŝt'a kun la uj'o. Li rid'et'is, mal'ferm'is la uj'o'n, kaj en ĝi Eva vid'is mirakl'a'n lum'o'n. Tio'n Eva ne kompren'is. La uj'o ŝajn'e est'is mal'plen'a, sed el ĝi radi'is lum'o, mult'kolor'a kaj blind'ig'a. Eva decid'is, ke la sekv'a'n tag'o'n, kiam Piŝt'a preter'pas'os ili'a'n loĝ'ej'o'n, ŝi pet'os li'n mal'ferm'i la uj'o'n kaj montr'i, kio est'as en'e. Ja, ĝi aspekt'as eg'e strang'a uj'o, kaj Eva nepr'e dev'as vid'i, kio'n ĝi en'ten'as.

Post ne'long'e onkl'in'o Ag'i for'ir'is, kaj pa'nj'o rest'is sol'a en la kuir'ej'o. Nun Eva kuraĝ'is mal'ferm'i la pord'o'n.

– Kial vi ven'as? – riproĉ'is ŝi'n la patr'in'o. – Mi dir'is, ke vi rest'u en la dorm'o'ĉambr'o!

– Mi tim'as est'i sol'a – ek'plor'is Eva.

– Ja, mi est'as ĉi tie – prov'is trankvil'ig'i ŝi'n la patr'in'o, sed ŝi'a voĉ'o trem'is kaj tut'e ne est'is trankvil'a.

Ekster'e ŝajn'e la tondr'o'j jam ne est'is tiel oft'a'j. La kanon'o tamen daŭr'e star'is ĉe la pord'eg'o, sed ĉirkaŭ ĝi ne vid'ebl'is la vir'o'j. Eva rigard'is tra la fenestr'o kaj demand'is si'n, kial la vir'o'j for'las'is la kanon'o'n en la kort'o kaj mal'aper'is. Kvazaŭ neni'u est'us en la tut'a grand'a dom'o, tamen Eva sci'is, ke la hom'o'j est'as en si'a'j loĝ'ej'o'j kaj sam'e kiel ŝi'a patr'in'o gvat'as tra la fenestr'o'j.

Subit'e de la strat'o aŭd'iĝ'is paf'o'j kaj kri'o'j. En la kort'o'n en'kur'is du knab'o'j. Ver'ŝajn'e iu'j persekut'is ili'n. Unu el la knab'o'j est'is Piŝt'a. Eva tuj re'kon'is li'n. Li sur'hav'is la long'a'n hel'a'n mantel'o'n kaj est'is kun la rid'ind'a'j okul'vitr'o'j. Post la knab'o'j kur'is vir'o'j, vest'it'a'j en verd'a'j soldat'a'j uniform'o'j, kiu'j kri'is i'o'n en ne'kompren'ebl'a lingv'o. Piŝt'a kaj la knab'o rapid'is tra'pas'i la kort'o'n kaj kaŝ'i si'n en la dom'o. Ek'krak'is paf'o'j, kvazaŭ iu dis'pec'ig'us sek'a'j'n lign'o'j'n. La re'son'o de la paf'o'j est'is surd'ig'a. Piŝt'a stumbl'is kaj fal'is. Eva supoz'is, ke li sur'paŝ'is la rand'o'n de si'a mantel'o. Piŝt'a fal'is vizaĝ'e kun etend'it'a'j brak'o'j.

La ali'a knab'o sukces'is en'ir'i la dom'o'n. La vir'o'j kun la paf'il'o'j en'ir'is post li. Piŝt'a rest'is kuŝ'ant'e en la kort'o. Eva ne kompren'is, kial li ne star'iĝ'as. Ŝi cert'is, ke li tuj ek'star'os kaj al'rigard'os la ĉiel'o'n, kiu vid'ebl'is super la kort'o. Antaŭ Piŝt'a kuŝ'is la okul'vitr'o'j, kvazaŭ li'a'j etend'it'a'j brak'o'j dezir'us pren'i ili'n.

Subit'e terur'a kri'o sku'is la tut'a'n dom'o'n. Ĝi ven'is el la du'a etaĝ'o. Kri'is la patr'in'o de Piŝt'a. Ŝi kri'is kaj kur'is mal'supr'e'n laŭ la ŝtup'ar'o. Post sekund'o'j ŝi est'is en la kort'o, klin'it'a super Piŝt'a. Ŝi'a'j kri'o'j est'is terur'a'j kaj dolor'a'j. Nun Eva rimark'is, ke ĉe la hel'a mantel'o de Piŝt'a est'as ruĝ'a makul'o, simil'a al lag'et'o, kiu iĝ'as pli kaj pli grand'a.

– Ĉu iu help'os mi'n? – plor'is onkl'in'o Mart'a, la patr'in'o de Piŝt'a, sed neni'u kuraĝ'is el'ir'i el la grand'a griz'a dom'o.

Ek'pluv'is. Fort'e ek'pluv'is, sed onkl'in'o Mart'a rest'is klin'it'a super Piŝt'a.

Tio'n memor'as Eva de la for'a budapeŝta aŭtun'o de 1956. Tiu'n ĉi terur'a'n bild'o'n ŝi neniam forges'os.

Tri'dek jar'o'j'n post'e

Lern'ej'a'j jar'o'j eg'e grav'as. Kelk'a'j ili'n re'memor'as ĝoj'e, ali'a'j amar'e. Tamen eĉ jar'dek'o'j'n post'e ili pov'as daŭr'e influ'i ni'a'n viv'o'n. Jen du flank'o'j de la sam'a, post'lern'ej'a medal'o: unu teatr'aĵ'et'a, ali'a ese'a. Ĝu'u!

La scen'ej'o indik'as park'o'n. Oni aŭd'as mal'laŭt'a'j'n paŝ'o'j'n. Evident'e iu marŝ'as.

Glenda: Oj, est'as vi, Oliver! Mi ne atend'is iu'n ĉi tie.

Oliver: Kaj mi supoz'is, ke nur mi sid'os ĉi tie je la 6-a maten'e. Sed bon'vol'u ek'sid'i, Glenda. Est'as sufiĉ'e da lok'o sur la benk'o.

Glenda ek'sid'as.

Glenda: Hm jes, bel'a vid'aĵ'o de ĉi tie supr'e. Jen la vilaĝ'o, kiu iam est'is ni'a sol'a hejm'o.

Oliver: Mi est'is ĉi tie nur unu foj'o'n dum la last'a'j tri'dek jar'o'j. Kaj vi?

Glenda: Dum mi'a'j ge'patr'o'j viv'is, mi vizit'is de temp'o al temp'o. Sed ili mort'is antaŭ du'dek jar'o'j.

Oliver: Est'is bon'a iniciat'o de Edward, ke li organiz'is tiu'n ĉi klas'a'n re'vid'iĝ'o'n.

Glenda: Jes, surpriz'is mi'n. Memor'u, kiam ni est'is du'dek du en la klas'o, kaj Edward est'is kutim'e la last'a ĉe ni'a'j monat'a'j ekzamen'o'j ...

Oliver: Kaj nun li est'as la last'a klas'an'o, kiu viv'as ĉi tie. Li dir'is, ke li hered'is la lakt'o'bien'o'n de si'a patr'o, sed dev'is vend'i ĝi'n al mult'naci'a korporaci'o, kiu dung'is li'n kiel manaĝer'o'n.

Glenda: Al mi li dir'is, ke neni'u el la mal'grand'a'j famili'a'j bien'o'j rest'as. Uson'a kompani'o aĉet'is preskaŭ ĉiu'j'n. Domaĝ'e, ĉar tiu'j famili'o'j est'is la solid'a kolon'o de ni'a vilaĝ'a komun'um'o.

Oliver: Jen ni'a mond'o, tut'planed'a komerc'o, ktp. La mal'grand'ul'o'j perd'as, la tro'grand'ul'o'j profit'as.

Re'foj'e oni aŭd'as paŝ'o'j'n.

Glenda: Vid'u, ven'as iu ali'a ĉi supr'e'n. Est'as ni'a grand'a kapital'ist'o, Charlie!

Charlie: Ha ha! Kio'n vi du far'as ĉi tie? Est'as pli facil'e lud'i tunel'o'n kaj trajn'o'n en vi'a hotel'ĉambr'o!

Glenda: (Pli amuz'it'e ol ofend'it'e) Charlie, vi'a sens'o por humur'o ne pli'bon'iĝ'is. Se vi ver'e vol'as sci'i, Oliver kaj mi ven'is apart'e por ĝu'i la freŝ'a'n aer'o'n ĉi tie. Kaj kial vi ven'is?

Charlie: Mi'a edz'in'o ronk'as kiel furz'ant'a bov'o, ha ha! Mov'u vi'a'n pug'o'n, Oliver, est'as lok'o por tri sur la benk'o.

Charlie bru'e ek'sid'as.

Charlie: Ne'kred'ebl'e, ĉu ne, kiel la hom'o'j ŝanĝ'iĝ'as en tri'dek jar'o'j. Mi apenaŭ re'kon'is kelk'a'j'n. Tiu et'a mumi'o – mi ne diven'us, ke est'as Jimmy Lock. Kaj la balon'o en la rob'o – tio est'as Jeanie Thomas, kiu est'is iam mal'dik'ul'in'et'o!

Glenda: El la 22 en ni'a klas'o ĉe'est'as 17. Mi sci'as, ke Sammy kaj Roberta mort'is, sed ankoraŭ mank'as tri.

Oliver: Ni dev'as gratul'i Edward, ke li sukces'is kontakt'i 17. Mi kred'as, ke Kristin'a edz'in'iĝ'is al kanad'an'o kaj viv'as en Toront'o.

Charlie: Mi kalkul'is, ke dek el ni est'as ĉi tie kun edz'o aŭ edz'in'o. Vi du est'as inter la escept'o'j. Kompren'ebl'e mi kun'port'is mi'a'n dorm'o'sak'o'n, ha ha!

Oliver: Charlie, iu flustr'is al mi, ke Charmaine ...

Charlie: Charlene. Ŝi'a nom'o est'as Charlene.

Oliver: Pardon'u, Charlene. La oni'dir'o est'is, ke Charlene est'as la ŝlos'il'o de vi'a sukces'o en la komerc'a mond'o.

Charlie: En la sol'a mond'o, kiu grav'as. Sed jes, ne est'as sekret'o – mi far'is tio'n, pri kio ali'a'j jun'a'j dung'it'o'j nur rev'as – edz'in'ig'is la fil'in'o'n de la kompani'estr'o, ha ha!

Glenda: Kaj post'e vi trans'pren'is la kompani'o'n, sen'dub'e.

Charlie: Traf'it'e! Sed tio est'is nur la unu'a paŝ'o. Ĉu vi sci'as – jen, pren'u mi'a'n vizit'kart'o'n – mi nun hav'as tut'a'n ar'o'n da kompani'o'j. Mi est'as sur la list'o de Clarkson.

Glenda: La list'o de la dek plej riĉ'a'j hom'o'j de la land'o? Hm, gratul'o'n.

Oliver: Pardon'u mi'a'n sen'sci'o'n, Charlie, sed mi ne aŭd'is pri tiu list'o.

Charlie: Eĉ ne aŭd'is! Sed tio dir'as ĉio'n pri ni, ĉu ne, Oliver? Vi, la grand'cerb'ul'o de ni'a klas'o – kaj kio'n vi hav'as nun? Mi bon'e memor'as, ke vi ĉiam kompren'is tuj, kio'n la instru'ist'in'o dir'as, kaj dum ni ali'a'j stult'ul'o'j pen'is la tri'a'n foj'o'n kompren'i ŝi'n, vi amuz'iĝ'is, desegn'ant'e kaj montr'ant'e karikatur'o'j'n de ni ali'a'j!

Glenda: (Rid'as) Ankaŭ mi memor'as tio'n, Oliver! Kaj vi'a'j desegn'aĵ'o'j est'is lert'a'j, kaj ŝajn'e vi ŝat'is tro emfaz'i la dik'ec'o'n de ni'a grand'ul'o Charlie. Jes, cert'e ni rid'is, eĉ vi, Charlie!

Charlie: Jes, mi rid'is, sed mi mal'am'is vi'n, Oliver – kaj vid'u nun, mi est'as sur la list'o de Clarkson kaj vi – ha, vi dir'is, ke de temp'o al temp'o vi sukces'as vend'i pentr'aĵ'o'n! Ha, kia viv'o est'as tio? Kiu rajt'as rid'i nun, Oliver?

Oliver: (Ironi'e) Mi pov'us al'don'i al vi'a triumf'o, Charlie. Vi hav'as ŝik'a'n, riĉ'a'n edz'in'o'n, kaj vi'a'j ge'fil'o'j lern'is en la plej prestiĝ'a'j gimnazi'o'j en la ĉef'urb'o. Mi ne hav'as ge'fil'o'j'n, kaj mi est'as tri'obl'a eks'edz'o. Vi ven'is ĉi tie'n per Rolls-Royce kaj mi per trajn'o.

Charlie: (Koler'e) Mi kred'as, ke vi mok'as mi'n, Oliver! Ne per desegn'aĵ'o sed per vort'o'j. Mi aŭd'is sufiĉ'o'n. Ĝis re'vid'o!

Charlie bru'e for'ir'as.

Glenda: Ĉu vi intenc'is mok'i li'n?

Oliver: Komenc'e ne, sed ŝajn'e mi ne pov'is reg'i mi'n. Mal'antaŭ la fasad'o de la fanfaron'ul'o Charlie est'as ebl'e ne'sekur'a hom'o, tre akr'e'aŭd'a pri ironi'aĵ'o'j. Hm, ebl'e est'is mi'a ironi'em'o, kiu perd'ig'is al mi tri edz'in'o'j'n …

Glenda: Vi ofend'is li'n per tio, ke vi nom'is Charmaine ...

Oliver: Charlene.

Glenda: Jes, ŝi. Vi nom'is ŝi'n ŝik'a. Oni tuj vid'as, ke la sol'a al'tir'aĵ'o de la edz'in'o de Charlie est'as, ke ŝi est'is la fil'in'o de la ĉef'o. Charlie sen'dub'e trov'as si'a'n erotik'a'n plezur'o'n ali'lok'e – tiu'kamp'e li est'is ia ĉampion'o – sed evident'e est'as grav'e al li, ke li publik'e ŝajn'u respekt'ind'a edz'o. Sed li sci'is, ke la vort'o ŝik'a neniel aplik'ebl'as al li'a edz'in'o.

Oliver: Vi parol'as kvazaŭ psiĥiatro.

Glenda: Mi est'as bon'e trejn'it'a de psiĥ'olog'o. Sed pri Charlie kaj li'a edz'in'o: li rajt'as dir'i ĉi'a'n krud'aĵ'o'n pri ŝi – ke ŝi ronk'as kiel furz'ant'a bov'o, ke ŝi est'as li'a dorm'o'sak'o – sed neni'u ali'a ŝerc'u pri ŝi, ĉar ŝi est'as li'a propr'aĵ'o.

Oliver: Nu, vi prav'as, mi supoz'as. Mi'a damn'a em'o ironi'i …

Glenda: Ankaŭ mi'a eks'edz'o em'is parol'i ironi'e. Mi kred'as, ke li vol'is per tio protekt'i si'n, sed … . Strang'e, li est'is psiĥ'olog'o kaj pov'is bril'e konsil'i al ali'a'j, sed li'a sarkasm'em'o est'is fin'fin'e tro por mi. Ceter'e, ĉu vi ver'e eks'edz'iĝ'is tri foj'o'j'n?

Oliver: Unu foj'o'n. Mi'a du'a edz'in'o mort'is pro kancer'o antaŭ kelk'a'j jar'o'j. Mi ver'e ne sci'as, kial mi parol'is tiel al Charlie.

Glenda: Sed vi ja ven'is al la vilaĝ'o per trajn'o, ĉu ne?

Oliver: Ho jes, kaj prav'as, ke mi en'spez'as mizer'e per mi'a'j pentr'aĵ'o'j. Mi hav'as dek'o'j'n, ebl'e cent'o'j'n da pentr'aĵ'o'j – ne'vend'it'a'j'n.

Glenda: Ne forges'u, ke Van Gogh neniam sukces'is vend'i dum si'a tut'a viv'o!

Oliver: Prav'e, sed est'as et'a diferenc'o inter mi kaj Vincent – li est'is geni'ul'o.

Glenda: Sed vi est'as tre inteligent'a kaj sen'dub'e talent'a.

Iom long'a silent'o.

Glenda: Oliver, ni est'as sufiĉ'e aĝ'a'j, ke mi dir'u al vi i'o'n, kio'n mi ne kuraĝ'is dir'i antaŭ tri'dek jar'o'j.

Oliver: Interes'a prolog'o!

Glenda: En la lern'ej'o vi est'is en'am'iĝ'int'a al Kristin'a, ĉu ne?

Oliver: Ĉiu'j knab'o'j en'am'iĝ'is al Kristin'a!

Glenda: Kaj vi neniam eĉ rigard'is mi'n.

Oliver: Ĉu vi vol'is, ke mi rigard'u vi'n?

Glenda: Kompren'ebl'e, vi aĉ'ul'o!

Ambaŭ rid'as

Oliver: Do nun mi rigard'as, kaj mi vid'as ankoraŭ plaĉ'aspekt'a'n vir'in'o'n, respekt'at'a'n kurac'ist'in'o'n, kies kompani'o est'as agrabl'a al mi. Ĉu mi al'don'u i'o'n?

Glenda: Mi vid'as antaŭ mi sen'mon'a'n pentr'ist'o'n, preskaŭ kalv'a'n, vir'o'n kiu ne'bon'e reg'as si'a'n sarkasm'a'n lang'o'n, iom tro mal'dik'a'n, sed ...

Oliver: Sed kio?

Glenda: Sed mi cert'e ne kontraŭ'us, se li pent'us pro si'a'j pek'o'j de antaŭ tri'dek jar'o'j kaj rigard'us mi'n.

Oliver: Aĥ, nun mi kompren'as, kial mi ven'is ĉi tie'n je la ses'a maten'e!

Ambaŭ rid'as

Glenda: Ankaŭ mi mal'oft'e promen'as antaŭ la maten'manĝ'o. Ceter'e, mi aŭd'as i'a'n sonor'il'o'n. Ĉu vi supoz'as, ke tio vok'as ni'n al maten'manĝ'o?

Oliver: Aŭ la maten'manĝ'o est'as pret'a, aŭ la hotel'o for'brul'as. Sed mi ne vid'as flam'o'j'n.

Glenda: Do ni ir'u manĝ'i.

Oliver: Ni ir'u. Sed dum la promen'o tra la vilaĝ'o post'e mi invit'as vi'n, sinjor'in'o, marŝ'i apud mi. Ebl'e ni trov'os kelk'a'j'n babil'tem'o'j'n.

Glenda: Post tri'dek jar'o'j ... jes, tio ebl'as.

La klas'a fot'o'tabul'o

En urb'o'j kaj urb'et'o'j kun hungar'a loĝ'ant'ar'o, ĉe la fin'o de lern'o'jar'o, ek'aper'as klas'a'j fot'o'tabul'o'j en montr'o'fenestr'o'j. Ili est'as grand'a'j, en'kadr'ig'it'a'j tabul'o'j kun la fot'o'j de abiturient'o'j kaj de ili'a'j profesor'o'j.

Preter'pas'ant'o'j ek'halt'as antaŭ la montr'o'fenestr'o kaj tra'rigard'as la fot'o'j'n de ge'lern'ant'o'j kaj ge'instru'ist'o'j. Ili serĉ'as kon'at'a'j'n vizaĝ'o'j'n aŭ simpl'e rigard'as la rid'et'ant'a'j'n jun'a'j'n vizaĝ'o'j'n. Post la abiturient'a'j ekzamen'o'j la fot'o'tabul'o'j est'os pend'ig'it'a'j sur la mur'o'j'n de la koridor'o'j en la instituci'o'j, kie lern'is la fot'it'o'j.

Est'as la komenc'o de somer'o, flor'as kaj bon'odor'as la tili'arb'o'j, kaj mi re'memor'as mi'a'j'n mez'lern'ej'a'j'n jar'o'j'n, mi'a'j'n iam'a'j'n instru'ist'o'j'n, mi'a'j'n klas'kamarad'o'j'n, amik'in'o'j'n. Pas'is jam 50 jar'o'j, de kiam mi est'is abiturient'o. Kelk'a'j el inter mi'a'j sam'klas'an'o'j ne plu viv'as. Kelk'a'j el inter mi'a'j instru'ist'o'j ankoraŭ viv'as.

Laŭ'dir'e, se oni re'memor'as ankoraŭ la nom'o'n de instru'ist'o post 50 jar'o'j, tio pruv'as, ke la memor'at'a person'o est'is ver'e bon'a instru'ist'o. Mi pov'as re'memor'i preskaŭ ĉies nom'o'j'n, kaj mi kred'as, ke mi hav'is bon'a'j'n ge'instru'ist'o'j'n. Ni respekt'is ili'n, kelk'a'j'n eĉ am'is. Kiel plej am'at'a'j'n mi menci'as mi'a'n klas'estr'o'n kaj la instru'ist'in'o'n pri la hungar'a lingv'o.

Mi hav'is klas'kamarad'o'n, kiu tre lert'e imit'is hom'o'j'n, ankaŭ ni'a'j'n instru'ist'o'j'n. Dum paŭz'o ni rest'is en klas'o, sed tiu el'ir'is, kaj post'e en'paŝ'is, kvazaŭ iu el ni'a'j instru'ist'o'j. Li ne dev'is dir'i nom'o'n, ni est'is sorĉ'it'a'j, ĉar ŝajn'is al ni, ke li ver'e far'iĝ'is la imit'at'a person'o. Ni krev'is pro rid'ad'o. Ĉiu'j'n li lert'e imit'is, nur du instru'ist'o'j'n li neniam imit'is: ni'a'n klas'estr'o'n kaj la instru'ist'in'o'n pri la hungar'a lingv'o. Eĉ tiu impertinent'ul'o ili'n respekt'is.

Ni'a'j ge'instru'ist'o'j plej'part'e est'is bon'a'j pedagog'o'j. Tio signif'as, ke ili sci'is reg'i la klas'o'n, dum lecion'o'j est'is disciplin'o. Ho, disciplin'o! Kio'n signif'is en tiu temp'o mal'disciplin'o? Ne kiel nun'temp'e, kiam en lern'ej'o'j okaz'as, ke instru'ant'o kaj instru'at'o est'as batat'a'j, humil'ig'at'a'j, eĉ mort'ig'at'a'j de agres'em'a knab'o. Antaŭ 50 jar'o'j mal'disciplin'o est'is, se ni kaŝ'e babil'is dum lecion'o, rid'is aŭ send'is leter'et'o'n al ali'a. Mi mem kelk'foj'e tiel kulp'is.

La instru'ist'o pri la latin'a lingv'o leon'e muĝ'is, kiam ni est'is „sen'disciplin'a'j”. La instru'ist'o pri la german'a lingv'o est'is ali'a. Li ne est'is „reg'ant'o” de la klas'o. Dum li'a'j lecion'o'j la petol'em'a'j knab'o'j pri'ĵet'is unu la ali'a'n per ŝmir'it'a pan'o kun'port'it'a por manĝ'i dum tag'mez'a paŭz'o. Kompren'ebl'e, nur kiam la instru'ist'o skrib'is sur la tabul'o'n, kaj ne vid'is, kio okaz'as mal'antaŭ li'a dors'o.

La aŭtoritat'o de instru'ist'o de'pend'as ne nur de fak'a'j sci'o'j, sed ankaŭ de tio, ĉu oni tiu'n iom'et'e tim'as aŭ ne. Mi ripet'as, ni neniam est'is mal'kaŝ'e impertinent'a'j front'e al ni'a'j instru'ist'o'j. Nu, tiu instru'ist'o pri la german'a lingv'o tut'e ne est'is tim'ig'a person'o. Kiam li est'is tre mal'kontent'a pri ni'a kondut'o, li minac'is: „Tuj mi kri'eg'os!” Sed tio neniam okaz'is. Li est'as delikat'a hom'o, mal'dik'a, griz'har'a, ĝentil'a, kaj ne tro sever'a.

En tiu temp'o oni pov'is spekt'i en kin'ej'o ĉef'e sovetiajn film'o'j'n. Lern'ant'o'j ne rajt'is vizit'i kin'ej'o'n sol'a'j, nur organiz'it'e, kun la tut'a klas'o, akompan'at'a de instru'ist'o, aŭ kun ge'patr'o'j. Mi supoz'as, ke la instru'ist'o'j organiz'is komun'a'n vizit'o'n tia'n, se la film'o est'is „instru'a”. La plej mult'a'j film'o'j est'is sovetiaj, pri la du'a mond'o'milit'o, kun malic'a'j faŝist'o'j, kontraŭ kiu'j hero'e batal'is sovetiaj ruĝ'arme'an'o'j.

Sub'konsci'e por mi la german'a est'is lingv'o de faŝist'o'j, kaj mi lern'is ĝi'n ne tro diligent'e. Eĉ se mi ne tro diligent'e lern'is, mi akir'is mez'bon'a'j'n not'o'j'n, kaj tio est'is sufiĉ'a … por faŝism'a lingv'o. Kompren'ebl'e, tiu mi'a mal'em'o ne est'is tiel konsci'a, kiel nun. Nur nun mi kompren'as la kial'o'n de mi'a mal'simpati'o al la german'a lingv'o.

Kial mi re'memor'as eĉ nun tiu'n instru'ist'o'n, kiu mem est'is german'o? Foj'e okaz'is, ke ni hav'is skrib'a'n task'o'n. Li dir'is al la klas'o: „Mi ne kontrol'os, ĉu vi tromp'os. Se mi kontrol'us, tio signif'us, ke mi pri'dub'as vi'a'n honest'ec'o'n.” Kaj li ne pri'spion'is ni'n.

Iu'j feliĉ'e mal'ferm'is sub la benk'o kajer'o'n, kaj sen'ĝen'e kopi'is. Inter ili est'is ankaŭ eminent'a'j lern'ant'o'j, kiu'j pov'int'us akir'i bon'a'n not'o'n, eĉ ne'kopi'int'e. Sed ili dezir'is est'i cert'a'j. Mi est'is tuŝ'it'a de li'a'j vort'o'j. Neniam mi aŭd'is i'o'n tia'n. Ĉiu'j ni'a'j ge'instru'ist'o'j est'is tre atent'a'j, ke ni ne tromp'u dum skrib'a'j task'o'j. Mi eĉ re'memor'as jun'a'n instru'ist'o'n pri fizik'o, kiu dir'is komplic'e kaj rid'et'ant'e, ke ankaŭ li est'is lern'ant'o, kaj kon'as la truk'o'j'n de tromp'ad'o.

Tiu german'a instru'ist'o dir'is i'o'n ne'kutim'a'n, sed mi kompren'is li'n. Ĝeneral'e mi ne kutim'is tromp'i, ĉar mi tim'is, ke mi est'os hont'ig'it'a antaŭ la klas'o. Sed ek'de tiam mi lern'is diligent'e la german'a'n, precip'e antaŭ la skrib'a'j labor'aĵ'o'j, por ke mi ne bezon'u kopi'i. Mi lern'is parker'e mult'a'j'n vers'o'j'n el Faŭst'o de Goethe, kaj mi ricev'is pro la skrib'a labor'aĵ'o pli bon'a'n not'o'n, ol ĝeneral'e dum lecion'o'j.

Nun mi kred'as, ke li ebl'e supoz'is, ke kopi'is ankaŭ mi, ke ne est'is tiel bon'a en la german'a lingv'o ja mi. Li ne sci'is, ke ĝust'e la eminent'a'j lern'ant'o'j kopi'is, mi ne. Eĉ nun mi kred'as sen'valor'a rezult'o'n mal'honest'e ating'it'a'n.

Mi'a instru'ist'o for'pas'is antaŭ'long'e. Li neniam muĝ'is leon'e, li est'is modest'a, mal'laŭt'voĉ'a hom'o. Tamen li'a voĉ'o son'as eĉ nun en mi'a memor'o: „Mi ne kontrol'os, ĉu vi tromp'os. Se mi kontrol'us, tio signif'us, ke mi pri'dub'as vi'a'n honest'ec'o'n.”

Kun'e kontraŭ ekstrem'ist'o'j

Kun'labor'i kontraŭ ĝihad'ism'o inter'konsent'is kvar EU-ŝtat'o'j kaj ses land'o'j el okcident'a Balkani'o. Ĉe'est'is kontraŭ'teror'ism'a'n konferenc'o'n en Vieno la EU-komision'an'o pri intern'a'j afer'o'j, Dimitris Avramopoulos, kaj ministr'o'j de Italio, Sloveni'o, Kroati'o, Aŭstrio kaj de Albanio, Bosnio-Hercegovin'o, Kosovo, Makedonio, Montenegro kaj Serbi'o.

Laŭ la aŭstr'a ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j, Sebastian Kurz, ident'ig'ebl'as tri kial'o'j por okaz'ig'i la konferenc'o'n „Batal'i kun'e kontraŭ ĝihad'ism'o”. Unu'e, ĝihad'ism'o minac'as la intern'a'n kaj ekster'a'n sekur'ec'o'n. Du'e, ekzist'as lig'o'j inter ekstrem'ist'o'j en okcident'a Balkani'o kaj EU-land'o'j. Tri'e, trov'ebl'as en la part'o'pren'ant'a'j ŝtat'o'j problem'o'j, kiu'j favor'as krim'ec'o'n kaj ekstrem'ism'o'n, ekzempl'e mank'ant'a'j perspektiv'o'j por jun'a'j hom'o'j.

Najbar'a'j

Nepr'as, al'don'is Kurz, ke Aŭstrio sub'ten'u najbar'a'j'n land'o'j'n en okcident'a Balkani'o en ili'a batal'o kontraŭ ĝihad'ism'o.

Krom'e, laŭ Johanna Mikl-Leitner, ministr'in'o pri ekster'a'j afer'o'j de Aŭstrio, neces'as pli'larĝ'ig'i la EU-registr'ej'o'n pri kontraŭ'leĝ'a'j inter'ret'a'j en'hav'o'j ankaŭ al ŝtat'o'j de okcident'a Balkani'o. Aŭstrio jam propon'as al ali'a'j ŝtat'o'j inform'o'j'n de la konsult'ej'o pri ekstrem'ism'o, establ'it'a en la pas'int'a jar'o, al kiu pov'as si'n turn'i ge'patr'o'j de radikal'ig'it'a'j ge'jun'ul'o'j.

Al'don'is Mikl-Leitner, ke oni pli bon'e trejn'u lim'gard'ist'o'j'n por mal'ebl'ig'i el- kaj en-migr'ad'o'n de per'fort'o'pret'a'j ekstrem'ist'o'j kaj pli'fort'ig'i la rilat'o'j'n kun la lim'gard'a agent'ej'o Frontex. End'as ankaŭ intens'ig'i kun'labor'o'n kun la eŭrop'a polic'a ofic'ej'o Europol kaj kun la kontraŭ'teror'ism'a kun'ord'ig'ant'o de EU.

Ekster'land'a'j

Sub'strek'is Avramopoulos, ke ĝihad'ism'o pov'as est'i solv'it'a nur per'e de pli intim'a kun'labor'o de la eŭrop'a'j land'o'j. Li indik'is, ke la nombr'o de ekster'land'a'j batal'ant'o'j en Sirio kaj Irako kresk'as „de tag'o al tag'o”.

Ivica Dačić [daĉiĉ], ministr'o pri ekster'a'j afer'o'j de Serbi'o kaj nun'a prezid'ant'o de la Organiz'aĵ'o pri sekur'ec'o kaj kun'labor'o en Eŭrop'o (OSCE), riproĉ'is, ke la ĝihad'ism'a minac'o long'e est'is sub'taks'at'a. La t.n. islam'a ŝtat'o (Is) ek'est'is en 2006, atent'ig'is Dačić, tamen kontraŭ'teror'ism'a ag'ad'o nur en 2014.

Li dir'is: „Kio'n ni far'is dum tiu'j ok jar'o'j? Serbi'o avert'is, ke Aŭstrio est'as centr'o de vahabitaj ekstrem'ist'o'j. Hodiaŭ est'as en ord'o ĉio, kio'n ni far'as. Tamen dum mult'a'j jar'o'j ni ebl'ig'is al ili fortik'iĝ'i.”

En la nom'o de Di'o

Mi dev'as pardon'pet'i pro erar'et'o en mi'a last'a leter'o al vi (MONATO 2015/04, p. 6): Bismi'llah ne signif'as laŭ'vort'e „Laŭd'o'n al Di'o”, sed „en la nom'o de Di'o”: Isim = nom'o, b-isim = en la nom'o, b-ism-i = en la nom'o de ...

Ne la plej alt'a

Mi dank'as al Mireille Gros'je'a'n pro la interes'a artikol'seri'o pri Svis'land'o, sed mi ŝat'us unu'e montr'i mi'a'n bedaŭr'o'n, ke ŝi preter'las'is la plej kon'at'a'n ec'o'n de tiu land'o, nom'e ĝi'a'n util'o'n al tut'mond'a'j riĉ'ul'o'j por kaŝ'i si'a'n mon'o'n. Kaj du'e mi dezir'as kontest'i la asert'o'n, ke La Chaux-de-Fonds est'as la plej alt'e situ'ant'a grand'a urb'o de Eŭrop'o. Iom pli da loĝ'ant'o'j kaj iom pli da alt'ec'o hav'as Avilo (Ávila). Pli-mal'pli simil'a'j'n alt'ec'o'n kaj loĝ'ant'ar'o'n prezent'as Sorio (Soria) kaj Seg'ovi'o (Seg'ovi'a). Kvankam ĉiu'j tri dir'it'a'j hispan'a'j urb'o'j est'as ĉe ni taks'at'a'j kiel urb'et'o'j, ili ja est'as ĉef'urb'o'j de la respektiv'a'j provinc'o'j. Mi ĵur'as, ke mi'a re'ag'o tut'e ne rilat'as al la fakt'o, ke mi nask'iĝ'is en Seg'ovi'o.

Siring'o'j kaj ring'o'j ge'edz'ec'a'j

En la sud'a Franci'o viv'as ĉirkaŭ 40 000 serb'o'j. En juni'o en la franc'a urb'o Lion'o tiu'j de miks'a franc'a-serb'a edz'ec'o loĝ'ant'a'j aŭ en Serbi'o aŭ en Franci'o pov'as simbol'e atest'i si'a'n edz'ec'a'n ĵur'promes'o'n. Akompan'as la ceremoni'o'n muzik'a spektakl'o.

La event'o koincid'as kun la 765a dat're'ven'o de lig'o'j inter la du ŝtat'o'j. En 1250 la franc'a princ'in'o Hélène d'Anjou edz'in'iĝ'is al la reĝ'o Uroŝ la unu'a Nemanjiĉo.

La reĝ'o ĝis'atend'is si'a'n edz'in'iĝ'ont'o'n en la val'o de la river'o Ibar kaj laŭ cent'o da kilo'metr'o'j plant'is ale'o'n de siring'o'j kiel simbol'o'n de am'o. La societ'o de la serb'a-franc'a amik'ec'o el la urb'o Kraljevo ĉi-jar'o'n re'nov'ig'as la ale'o'n.

Pluv'er'a'j ver'o'j

Kiam la unu'a'j pluv'er'o'j fal'as sur sek'a'n ter'o'n, en la aer'o oni re'kon'as ne'konfuz'ebl'a'n odor'o'n: tiu'n de la pluv'o. Nun du scienc'ist'o'j el Masaĉusec'a Institut'o de Teknologi'o (Mit) mal'kovr'is kaj pri'skrib'is la manier'o'n, kiel ĉi tiu odor'o el'iĝ'as en la aer'o'n.

Oni last'a'temp'e mal'kovr'is iu'j'n karakteriz'o'j'n (ĝis nun ne'kon'at'a'j'n) de tiu odor'o, al kiu fak'ul'o'j don'is la nom'o'n petr'i'ĥor'o. Sed pri kio tem'as preciz'e? Laŭ Isabel Joy Bear kaj Roderick G. Thomas, kiu'j pri'skrib'is ĝi'n per grav'eg'a artikol'o aper'int'a en la revu'o Natur'e antaŭ 51 jar'o'j kaj kiu'j util'ig'is unu'a'foj'e la grek'de'ven'a'n neolog'ism'o'n „petr'i'ĥor'o” (el la grek'a'j vort'o'j „petra”, „ŝton'o”, kaj „ichor”, „limf'o”), la tip'a pluv-odor'o rezult'as el kombinaĵ'o de vegetal'a'j ole'o'j kaj geosmino.

La unu'a'j (la vegetal'a'j ole'o'j) est'as produkt'at'a'j de la plant'o'j dum sen'pluv'a'j period'o'j por mal'pli'rapid'ig'i la sem'a'n ĝerm'ad'o'n. La plant'o'j eksud'as tiu'j'n ole'o'j'n, kaj ĉi-last'a'j est'as post'e sorb'at'a'j de rok'o'j kaj argil'a'j teren'o'j: la util'ec'o de la ole'o'j est'as „avert'i” – se tiel dir'i – la sem'o'j'n, ke ne est'as sufiĉ'e da akv'o por kresk'i.

La du'a (geosmino) est'as miks'aĵ'o produkt'at'a de plur'a'j klas'o'j da mikrob'o'j: ĝi est'iĝ'as je la mort'o de kelk'e da bakteri'o'j kaj hav'as si'a'n propr'a'n tip'a'n odor'o'n de ter'o, fung'o kaj ŝim'o. Geosmino – pli simpl'e, por ne'fak'a leg'ant'ar'o, tiu miks'aĵ'o, kiu don'as al ruĝ'a'j bet'o'j ili'a'n ter'a'n gust'o'n kaj al karp'o kaj kat'fiŝ'o ili'a'n odor'o'n de kot'o – est'as ident'ig'at'a de la hom'a olfakt'o eĉ je infinitezim'a'j nivel'o'j. Petr'i'ĥor'o est'as kombinaĵ'o de vegetal'a'j ole'o'j kaj geosmino.

Aer'bobel'o'j

Pli ol 600 foj'o'j'n du scienc'ist'o'j el Mit, Young Soo Joung kaj Cullen R. Buie, imit'is last'a'temp'e la fal'o'n de la pluv'o sur 28 mal'sam'a'j'n tip'o'j'n de surfac'o. Ĉiu kolizi'o est'is film'it'a per alt'rapid'a vide'o'kamera'o (kiu ebl'ig'is lant'analiz'i unu'op'a'j'n fal'o'j'n) kaj post'e zorg'e stud'it'a. Rezult'is, ke la kolizi'o de pluv'o'gut'o kun por'a material'o (kia est'as ter'o) aper'ig'as ĉe la kontakt'a surfac'o tre mal'grand'a'j'n aer'bobel'o'j'n.

Kiam la bobel'o'j eksplod'as, ili el'las'as en la aer'o'n iu'n aerosol'o'n, kiu est'as pri'skrib'ebl'a kiel miks'aĵ'o de akv'o'molekul'o'j kaj ali'a'j substanc'o'j surfac'e ĉe'est'a'j. Ali'vort'e, la unu'a pluv'o aktiv'ig'as la miks'aĵ'o'n de vegetal'a'j ole'o'j kaj geosmino, kiu est'is antaŭ'e stapl'it'a en la ter'o. La mal'kovr'o de tio, ke la pluv'o frap'ant'e la ter'o'n kre'as aerosol'o'n, est'as konsider'it'a de la du scienc'ist'o'j tre grav'a aspekt'o. Kompren'i tia'n sistem'o'n, ili'a'dir'e, pov'us help'i klar'ig'i la manier'o'n, kiel iu'j infekt'o'j (ekzempl'e tiu kaŭz'at'a de Escherichia col'i) dis'vast'iĝ'as per'aer'e. La aerosol'o'j kaŭz'at'a'j de la pluv'o pov'as efektiv'e transport'i, krom la pluv'a'n odor'o'n, ankaŭ kelk'a'j'n mal'util'a'j'n substanc'o'j'n.

Esting'i fajr'o'n per son'o'j

Por esting'i brul'eg'o'n kaj lim'ig'i ĝi'a'j'n damaĝ'o'j'n ekzist'as tri ĉef'a'j sistem'o'j: tem'as pri akv'o, apart'a ŝaŭm'o aŭ kelk'e da fajr'o'rezist'a'j kovr'il'o'j. Tamen en la last'a period'o du jun'a'j student'o'j el la universitat'o Georg'e Mas'o'n de Fairfax, en'e de la uson'a ŝtat'o Virginio, klopod'as kre'i al'don'a'n kaj tre interes'a'n metod'o'n por esting'i flam'o'j'n. La nov'ig'a ide'o est'as baz'it'a sur la ekspluat'ad'o de ... son'o!

Frit'il'o

La aparat'o, kiu'n la du student'o'j – Seth Robertson kaj Viet Tra'n, unu 23-jar'a, la ali'a 28-jar'a – prezent'is per inter'ret'a film'et'o, est'as la rezult'o de universitat'a projekt'o. Pri tio ili labor'is dum preskaŭ unu jar'o, kun mon'a invest'o de po 600 dolar'o'j proksim'um'e. La port'ebl'a aparat'o (konsist'ant'a el unu generator'o de mal'alt'a'j frekvenc'o'j funkci'ant'a per kurent'o, unu amplif'il'o kaj unu tub'o por en'voj'ig'i kaj en'fokus'ig'i son'o'n) simil'et'as la aparat'o'n de la mal'nov'a film'o Ghostbusters (Fantom'kapt'ist'o'j).

En la publik'ig'it'a film'et'o, oni vid'as, ke fajr'o flam'ig'it'a per alkohol'o en'e de frit'il'o est'as esting'at'a dank'e al la ritm'a dis'vast'iĝ'o de mal'alt'a'j frekvenc'o'j. Efektiv'e son'a'j ond'o'j, en'e de iu preciz'a bend'o, pov'as pli'ig'i la rapid'o'n de la aer'a'j korpuskl'o'j est'ant'a'j ĉirkaŭ la fajr'o, kio sufok'as la flam'o'j'n. Okaz'e de la frit'il'a test'o, la uz'it'a frekvenc'o est'is inter 30 kaj 60 herc'o'j.

Sen'hom'a aviad'il'o

La el'trov'aĵ'o ŝajn'as interes'a, ĉar ĝi est'as pli sen'risk'a ol la tradici'a'j kontraŭ'brul'a'j metod'o'j. Unu el ĝi'a'j eventual'a'j aplik'o'j pov'us est'i en hejm'a'j kuir'ej'o'j: jen efik'a kaj pur'a alternativ'o por esting'il'o'j, kiu'j oft'e uz'as toks'a'j'n kemi'a'j'n ŝaŭm'o'j'n. Tia sistem'o pov'us montr'iĝ'i util'a ankaŭ en la okaz'o de brul'o ek'est'int'a en spac'a'j vetur'il'o'j aŭ staci'o'j. La du student'o'j pri elektr'a inĝenieri'o opini'as si'a'n invent'o'n taŭg'a eĉ por aplik'ad'o al sen'hom'a aviad'il'o (angl'a'lingv'e dron'e). La cel'o? Esting'i kompren'ebl'e, help'e de son'o, brul'eg'o'j'n en arb'ar'o'j aŭ en'e de konstru'aĵ'o'j, en manier'o, kiu ne en'danĝer'ig'us fajr'o'brigad'ist'o'j'n.

Bedaŭr'ind'e nepr'os plu atend'i ĝis la invent'o iĝ'os pri'komerc'ebl'a. La pas'int'a'n novembr'o'n la du student'o'j akir'is tamen dum'temp'a'n patent'o'n: kaj nun ili hav'as unu jar'o'n je si'a dispon'o por daŭr'ig'i esplor'ad'o'n kaj test'ad'o'n.

Ĉirkaŭ'brak'u arb'o'n!

Vir'o hav'is en si'a ĝarden'o tre alt'a'n kaj dik'a'n arb'o'n. La arb'o est'is bel'a, eĉ bel'eg'a. Ĝi ombr'is la plej grand'a'n part'o'n de la ĝarden'o kaj eĉ part'o'n de la strat'o ekster la ĝarden'o, io, kio plaĉ'is al vetur'ig'ant'o'j, kiu'j rest'ad'ig'is si'a'j'n aŭtomobil'o'j'n ekster la bar'il'o de la ĝarden'o, en la mal'varm'ig'a ombr'o de la bel'eg'a kaj grand'eg'a arb'o.

La vir'o, kiu loĝ'is en la dom'o situ'ant'a en la ĝarden'o, eĉ am'eg'is tiu'n bel'eg'a'n arb'eg'o'n. Kaj ĉiu'j en la sam'a strat'o am'is la arb'o'n. Ĝi est'is do arb'o am'at'a, kaj tio ne pov'as est'i mal'bon'a.

Pas'is la jar'o'j, tio oft'e, fakt'e ĉiam okaz'as, kaj la arb'o far'iĝ'is eĉ mult'e pli grand'eg'a. Kaj, mi supoz'as, ke mi ne bezon'as dir'i tio'n al vi, sed tiu grand'eg'a arb'eg'o eĉ tre soif'is, kaj soif'ant'o'j trink'as akv'o'n. Do, la gigant'o trink'eg'is ĉiu'n gut'o'n da akv'o trov'iĝ'ant'a en la ĝarden'o. Nu bon'e, sed montr'iĝ'is baldaŭ post'e, ke tio tamen ne est'as bon'a, ĉar for'velk'is kaj mort'is ne nur la gazon'o, sed ankaŭ ĉiu'j arbust'o'j kaj flor'o'j.

La kompat'ind'a vir'o ver'e ne sci'is, kio'n nun far'as saĝ'ul'o. Ĉu mort'ig'i si'a'n amik'o'n, la grand'eg'a'n arb'eg'o'n? Ne, tio'n ne far'as bon'ul'o. Oni ne mort'ig'u! Kaj ceter'e, la vetur'ig'ant'o'j tre'eg'e ŝat'as la aŭtomobil'rest'ad'ig'ej'o'n sur la strat'o tuj ekster la ĝarden'bar'il'o.

Do, iom post iom la tut'a ĝarden'o est'is for'mort'int'a. Kaj neni'u rajt'as mort'ig'i. Viv'is nur la grand'eg'a arb'eg'o, kaj la mal'esperant'a vir'o est'is vid'at'a de si'a'j ge'najbar'o'j akv'um'i per fleks'ebl'a ĝarden'a tub'o el plast'o si'a'n bon'a'n amik'eg'o'n. La arb'o viv'is ankoraŭ long'e kaj feliĉ'e. Sed iu'n nokt'o'n blov'eg'is kaj la kompat'ind'a kaj sen'help'a arb'eg'o perd'is kvar el si'a'j fort'a'j branĉ'o'j. La vent'eg'o port'is la dik'eg'a'j'n branĉ'o'j'n tra la aer'o kaj fal'ig'is ili'n sur unu el la aŭtomobil'o'j, kiu'j est'is rest'ig'it'a'j tie ekster la bar'il'o de la ĝarden'o. Bedaŭr'ind'e okaz'is grand'a damaĝ'o al la aŭtomobil'o. Est'is decid'it'e de tiu'j, kiu'j reg'as, ke la arb'eg'o ne plu rajt'as daŭr'ig'i si'a'n viv'o'n. Vi, mi'a'j ge'leg'ant'o'j, cert'e mir'as, ke iu'j rajt'as tiel decid'i pri la rajt'o'j de ali'a'j, sed bedaŭr'ind'e tiu'j, kiu'j reg'as, permes'as al si decid'i la sort'o'n de ali'a'j. Esper'ebl'e post cent aŭ du'cent jar'o'j ni hom'o'j est'os almenaŭ iom'et'e pli inteligent'a'j.

Ven'is iu vir'o, kiu prezent'is si'n kiel arb'o'kurac'ist'o'n. Li ekzamen'is la arb'eg'o'n kaj konstat'is, ke ĝi tre terur'e sufer'as de iu terur'a mal'san'o, eĉ fi'mal'san'aĉ'o. Do, iu'n tag'o'n al'ven'is du vir'o'j kun grand'eg'a'j motor'iz'it'a'j seg'il'o'j. La vir'o, kiu posed'is la arb'eg'o'n, emoci'e adiaŭ'is si'a'n grand'eg'a'n amik'eg'o'n, kaj la arb'eg'o sam'e emoci'e adiaŭ'is si'a'n mult'e mal'pli grand'a'n amik'o'n. Tamen la mal'pli grand'a amik'o, tiu est'as la vir'o loĝ'ant'a en la dom'o en la ĝarden'o de la grand'eg'a arb'eg'o, ne est'is tre mal'grand'a, kvankam li kompren'ebl'e est'is mult'e mal'pli grand'a ol la arb'eg'o.

Unu vir'o grimp'is supr'e'n al la supr'o de la arb'eg'o kaj per si'a seg'il'o for'seg'is mal'grand'a'n pec'o'n de unu el la supr'a'j branĉ'o'j. Tio eg'e dolor'is la arb'eg'o'n, kiu ne sci'is kiel defend'i si'n. La branĉ'o'pec'o fal'is mal'supr'e'n ĝis la ter'o. La ali'a vir'o port'is ĝi'n al grand'a ŝarĝ'aŭtomobil'o mal'plen'a, sed la plan'o est'is ke ĝi kiom ebl'e plej baldaŭ plen'iĝ'u!

La vir'o, kies arb'eg'o ĝi est'is, ne pov'is i'o'n ajn far'i por help'i. Kun larm'o'plen'a'j okul'o'j li pens'is pri temp'o'j pas'int'a'j, antaŭ du'cent aŭ ebl'e nur cent jar'o'j, kiam oni pun'is tiu'j'n, kiu'j'n oni ne plu am'as, se oni en'tut'e iam ajn am'is ili'n, unu'e for'hak'ant'e per adz'o la brak'o'j'n, tiam la gamb'o'j'n, kaj fin'e ankaŭ la kap'o'n. Nun oni ankoraŭ tio'n sam'e far'as, sed for'seg'ant'e unu'e la kap'o'n. Ĉu io ŝanĝ'iĝ'is, ĉu ni inter'temp'e far'iĝ'is almenaŭ iom'et'e pli bon'a'j, jen grav'a demand'o respond'ind'a.

La labor'eg'o est'is, pro la motor'iz'it'a'j seg'il'o'j, fakt'e seg'il'eg'o'j, tre bru'eg'a. Cert'e tio ne plaĉ'is al la ge'najbar'o'j, kiu'j est'is dev'ig'at'a'j rest'i intern'e de si'a dom'o, ferm'int'e ĉiu'j'n si'a'j'n pord'o'j'n kaj fenestr'o'j'n!

Kelk'a'j'n hor'o'j'n post'e, ebl'e kvar aŭ ses, la labor'eg'o est'is fin'it'a kaj la arb'eg'o mort'int'a. Ben'u ĝi'n! La vir'o en la mort'int'a ĝarden'o pov'is nun, la post'a'n tag'o'n, komenc'i si'a'n labor'eg'o'n. Li dev'is ek'de nun ek'sem'i nov'a'n gazon'o'n, plant'i nov'a'j'n flor'o'j'n, arbust'o'j'n ktp. Pas'is la jar'o'j. La ĝarden'o re'foj'e kresk'is. Aper'is flor'o'j, staŭd'o'j kaj arbust'o'j. La vir'o, kiu loĝ'is tie, far'iĝ'is iom post iom mult'e pli feliĉ'a. Li ir'is de plant'o al plant'o, parol'ant'e kun ĉiu el ili. Iu'n maten'o'n, kiam li parol'is kun iu el la arbust'o'j, kiu est'is tre bel'eg'a, li subit'e ek'plor'is. Li est'is konstat'int'a, ke la spirit'o en la arbust'o est'as tiu sam'a, kiu antaŭ jar'o'j el'lign'iĝ'is el la grand'a gigant'a arb'eg'o. Nun ĝi, je la grand'eg'a ĝoj'o de ambaŭ, en'lign'iĝ'is en la plej bel'eg'a'n arbust'o'n de la ĝarden'o!

Kaf'o kun kat'o

Ek'de april'o Slovaki'o hav'as kat'o'kaf'ej'o'n, kie gast'o'j pov'as ĝu'i kaf'o'n, te'o'n kaj (sen'gluten'a'n) kuk'o'n en ĉe'est'o de kat'o'j. En la kaf'ej'o est'as kvar kat'o'j, konstant'e observ'at'a'j de best'kurac'ist'o, kiu'j est'as je la dispon'o de gast'o'j.

Iveta Rossová [rosova], la posed'ant'in'o de la kaf'ej'o, dir'as, ke kat'o'j pov'as kadr'e de t.n. felinoterapio nul'ig'i stres'o'n kaj kurac'i sang'o'prem'o'n, mal'grand'a'j'n vund'o'j'n ktp. Laŭ fak'ul'o'j kat'o kre'as oscil'o'j'n en interval'o de ĉ. 20 kaj 140 herc'o'j, kiu'j pov'as kurac'i divers'a'j'n san'problem'o'j'n.

Kares'is

En la kaf'ej'o est'as bon'ven'a'j precip'e gast'o'j, kiu'j pro mank'o de mon'o aŭ pro san'kial'o'j ne pov'as hejm'e pri'zorg'i kat'o'j'n. Dum vizit'o evident'is, ke la kat'kaf'ej'o plen'as je gast'o'j. Dorm'is unu kat'o, ali'a'n kares'is pensi'ul'o kun nep'o.

La kat'kaf'ej'o trov'iĝ'as en la urb'o Mart'in, ĉ. 230 km nord'e de la ĉef'urb'o Bratislav'o. Ĝi est'as ĉiu'tag'e mal'ferm'it'a.

La afer'o Doshi

Eksplod'is skandal'o en'e de la reg'ant'a social'ist'a koalici'o en Albanio. Deput'it'o, Tom Doshi, ceter'e probabl'e la plej riĉ'a hom'o en la land'o, akuz'is la parlament'estr'o'n, Ilir Met'a, pro murd'atenc'o kontraŭ li mem.

Doshi vid'ig'is en televid'a kanal'o konfes'o'n de iu, kiu pretend'is, ke Met'a pag'os ĝis du'on'milion'o'n da eŭr'o'j pro la atenc'o. La deput'it'o al'don'is, ke li jam raport'is la komplot'o'n inter'ali'e al la komision'o pri sekur'ec'o, kiu tio'n konfirm'is.

Sen'krim'ul'ig'o

Tuj kapt'is la okaz'o'n la opozici'o por sub'strek'i la lig'o'j'n inter social'ist'o'j kaj krim'ul'o'j kaj por insist'i pri sen'krim'ul'ig'o de la parlament'o.

La polic'o ĉe la land'lim'o arest'is la supoz'at'a'n murd'ont'o'n, kiu ne'is tio'n, kio'n li dir'is en si'a televid'a „konfes'o”. La prokurator'ej'o esplor'is la afer'o'n ĉe divers'a'j deput'it'o'j kaj ali'a'j alt'rang'ul'o'j kaj fin'e pet'is permes'o'n arest'i Doshi pro fals'a akuz'o. Li, kaj ali'a deput'it'o, rest'as provizor'e sub hejm'arest'o.

Mal'pur'a aer'o damaĝ'as infan'a'n cerb'o'n

La kon'at'a, prestiĝ'a uson'a medicin'a revu'o Jam'a (The Journal of the American Medical Association) publik'ig'is ĉi-jar'e mal'trankvil'ig'a'n artikol'o'n. Post zorg'a kolekt'ad'o de don'it'aĵ'o'j plen'um'it'a inter la jar'o'j 1998 kaj 2006, la aŭtor'o'j konklud'is, ke tre ver'ŝajn'e mal'pur'a aer'o ne'ripar'ebl'e damaĝ'as la cerb'o'n de beb'o'j antaŭ ili'a nask'iĝ'o.

Mal'kviet'ec'o

La fak'ul'o'j pri'esplor'is urb'a'j'n infan'o'j'n el mal'riĉ'a'j famili'o'j, kaj oni observ'is ili'n ĝis la aĝ'o de 9 jar'o'j. Per'e de rafin'it'a'j magnet-resonanc'a'j aparat'o'j oni stud'is la struktur'o'n de ili'a cerb'o kaj post'e far'is kompar'ad'o'n kun la nivel'o'j de mal'pur'a aer'o, al kiu'j la respektiv'a'j patr'in'o'j si'n el'met'is dum la period'o de graved'ec'o. Oni trov'is mal'pli el'volv'iĝ'int'a'n blank'a'n substanc'o'n en la mal'dekstr'a cerb'o'hemisfer'o proporci'e kun la kvant'o de aer'mal'pur'aĵ'o'j en'sorb'it'a'j de la patr'in'o'j. Tiu cerb'a karakteriz'o pov'as kaŭz'i ne nur parol'a'j'n problem'o'j'n kaj mal'kontent'ig'a'n atent'o'n, sed ankaŭ seri'o'n de ali'a'j ne'ordinar'a'j kondut'o'j kaj ĉef'e simptom'o'j'n de mal'kviet'ec'o. Ankaŭ post la nask'iĝ'o, ceter'e, la beb'a'j cerb'o'j ricev'as krom'a'j'n damaĝ'o'j'n, asert'as la esplor'ist'o'j. La mal'pur'aĵ'o'j en la aer'o est'as ĥemi'e pri'skrib'ebl'a'j kiel „poli'cikl'a'j aromat'a'j hidrokarbon'a'j” partikl'o'j, kia'j'n produkt'as aŭtomobil'a'j motor'o'j, tabak-fum'ad'o, kamp'ar'a'j brul'o'j, hejm'a hejt'ad'o ktp.

Mis'kondut'o'j

La nun'a esplor'o est'as ankoraŭ ne'sufiĉ'e ampleks'a por ebl'ig'i el'tir'i definitiv'a'j'n konklud'o'j'n. Tamen, la ĉie'a ekzist'o de mal'pur'aĵ'o'j en la aer'o vek'as zorg'em'o'n pri la infan'o'j sur la nivel'o de publik'a san'o. Jam ali'a antaŭ'a esplor'o ĉe infan'o'j en Nov'jork'o montr'is, ke ĉe'est'o de aer'mal'pur'aĵ'o'j rekt'e rilat'as al psik'a'j problem'o'j de infan'o'j en la lern'ej'a aĝ'o: parol'a mal'facil'ec'o, depresi'o, plur'spec'a'j mis'kondut'o'j. Tiu ĉi esplor'o est'as aprob'it'a de la uson'a reg'ist'ar'a instanc'o, kiu zorg'as pri medi'o kaj medi'problem'o'j.

Ne'led'a Led'o

Inkandesk'a'j ampol'o'j don'as agrabl'a'n lum'o'n, sed bezon'as mult'e da elektr'o kaj produkt'as ne'neces'a'n varm'o'n. La tiel nom'at'a'j energi-ŝpar-lamp'o'j bezon'as mal'pli da elektr'o, sed en'hav'as venen'a'n hidrarg'o'n. La medi-protekt'a alternativ'o est'as Led-ampol'o'j.

La akronim'o signif'as Lum-El'send'a-Diod'o. Lum'as ne metal'o, kiel en inkandesk'a lamp'o, sed gas'o. Led mal'pli varm'iĝ'as ol inkandesk'a lamp'o, sed bezon'as elektron'ik'a'n sistem'o'n, kiu lim'ig'as la intens'o'n de la elektr'a kurent'o. Tial ĝi kost'as pli.

Tamen kompar'ebl'as kost'o'j. Inkandesk'a lamp'o, lum'fluks'o 1350 lumen'o'j, pov'um'o 100 vat'o'j, prez'o 2 eŭr'o'j, funkci'a daŭr'o 1000 hor'o'j. Unu kilo'vat'hor'o da elektr'o kost'as ekzempl'e 0,20 eŭr'o'j'n. Tial 1000 hor'o'j da lum'o kost'as 22 eŭr'o'j'n.

Amortiz'it'a

Kontrast'e sam'e hel'a Led, lum'fluks'o 1350 lumen'o'j, pov'um'o nur 15 vat'o'j, prez'o 10 eŭr'o'j, funkci'a daŭr'o 20 000 hor'o'j. Tial 1000 hor'o'j da lum'o kost'as nur 3,50 eŭr'o'j'n. Se oni uz'as Led'o'n tri hor'o'j'n tag'e, la invest'o est'os amortiz'it'a post kelk'e da monat'o'j.

Aktual'e jam vend'iĝ'as pli kaj pli da Led'o'j. Laŭ prognoz'o de la esplor-institut'o Statist'a la vend'o'sum'o en Eŭrop'o est'os 9 miliard'o'j da eŭr'o'j en 2016, en 2020 jam 14 miliard'o'j.

Facil'as pri'skrib'i, mal'facil'as preskrib'i

Mediterane'o: kio'n ĝi signif'as? Al nord-eŭrop'an'o'j, eĉ tiu'j ne apart'e riĉ'a'j, ĝi signif'as du somer'a'j'n semajn'o'j'n da sun'o kaj strand'o, sangri'o kaj (se bon'ŝanc'e) seks'um'ad'o. Kristal'klar'a, bril'e blu'a mar'o varm'a for'pel'as memor'o'j'n pri griz'a'j, nord'a'j vintr'a'j tag'o'j, pri ofic'ej'o'j kaj fabrik'o'j. Por tiu'j ĉi feliĉ'a'j turist'o'j Mediterane'o far'iĝ'as feri'ej'o, ripoz'ej'o ... kaj vast'a, bon'ven'ig'a naĝ'ej'o.

Naĝ'ej'o, tamen en mal'a, cinik'a senc'o, far'iĝ'as Mediterane'o ankaŭ por ali'spec'a'j „turist'o'j” el pli sud'a'j land'o'j. Tiu'j vojaĝ'ant'o'j, sam'e kiel la nord-eŭrop'an'o'j, pag'as si'a'n mon'o'n al per'ant'o'j por „ĝu'i” la mar'o'n kaj profit'i de ties akv'o'j. Jen tamen ĉes'as la paralel'o'j.

Ne al turism'o-kompani'o'j pag'as si'a'n mon'o'n la sud'ul'o'j, sed al pirat'o'j, hom-kontraband'ist'o'j, pret'a'j risk'i la viv'o'j'n de la „klient'o'j” por ili'n trans'mar'ig'i el la ĥaos'e sen'esper'a nord'a Afrik'o al la promes'it'a land'o de Eŭrop'a Uni'o.

Kia vojaĝ'o! En april'o pere'is ĝis 900 hom'o'j, kiam ili'a kaduk'a, hom'e super'ŝarĝ'it'a eks-fiŝ'kapt'ist'a boat'o renvers'iĝ'is mez'e de la mar'o, dis'ŝut'ant'e si'a'n karg'o'n el karn'o kaj sang'o en Mediterane'o'n – ĉi-foj'o'n neni'a'n naĝ'ej'o'n, sed dron'ej'o'n. Eĉ se kelk'a'j ja vol'is naĝ'i, por prov'i si'n sav'i, tio ne ebl'is. Cent'o'j est'is en'ferm'it'a'j, sardel'e kun'prem'it'a'j, sub'ferdek'e sen eskap'il'o.

Kalkul'it'e est'as, ke en la nun'a jar'o eĉ antaŭ la april'a katastrof'o jam dron'is en Mediterane'o plur'cent'o'j da nord-afrik'an'o'j. Spit'e al tio, kvazaŭ mirakl'e, sukces'e trans'ir'is la mar'o'n por ating'i EU-on 20 000 ge'vir'o'j kaj infan'o'j.

Pri'skrib'i katastrof'o'n facil'as. Preskrib'i solv'o'n, mal'e. Precip'e kiam la problem'o ampleks'as plur'a'j'n politik'e kaj soci'e mal'sam'a'j'n land'o'j'n, divers'a'j'n ŝtat'a'j'n kaj ali'a'j'n instanc'o'j'n, kaj dek'mil'o'j'n aŭ cent'mil'o'j'n da hom'o'j. Ver'ŝajn'e ne ekzist'as unu'sol'a solv'o, kiu kvazaŭ sorĉ'baston'e for'magi'os la element'o'j'n, kiu'j fatal'e kombin'iĝ'is por est'ig'i la nun'a'n situaci'o'n.

Ironi'e est'as, ke, inter'ven'ant'e kontraŭ la tiel nom'at'a Islam'a Ŝtat'o (Is) en Libio kaj Sirio, okcident'a'j land'o'j vol'e-ne'vol'e kontribu'as al situaci'o, kiu'n ili nun, apart'e en EU, perpleks'e kaj foj'foj'e sen'konsil'e streb'as se ne solv'i, do almenaŭ mild'ig'i. Detru'i hejm'o'j'n, labor'ej'o'j'n, lern'ej'o'j'n, mal'stabil'ig'as komun'um'o'j'n, tiel ke sufer'ant'a'j, dis'ŝir'at'a'j famili'o'j nepr'e dev'as serĉ'i pli trankvil'a'j'n teren'o'j'n. Se trov'iĝ'as tia'j teren'o'j trans'mar'e, en la ŝajn'e sekur'a, prosper'a Eŭrop'o, do tiel est'u: jen la dezir'at'a fin'staci'o.

Evident'e ne tuj ĉes'os la milit'o en Sirio kaj Libio, nek la mal'sat'o kaj konflikt'o'j en ali'a'j region'o'j de la mez'a kaj nord'a Afrik'o. Nepr'as prefer'e diplomati'e help'i al la divers'a'j grup'o'j en la region'o forĝ'i de intern'e inter'konsent'o'n. Nur kiam re'ven'os pac'o, se tio en'tut'e ebl'os, kie teritori'a'j, religi'a'j kaj ali'a'j pretend'o'j sen'raci'ig'as kaj brut'ig'as, re'ven'os ankaŭ stabil'ec'o kaj, kun ĝi, la hom'o'j.

Ali'vort'e, kiel not'is koment'ist'o en la brit'a gazet'o The Guardian, se hom'o'j daŭr'e si'n ĵet'as de sur klif'o, ne ind'as prioritat'e okup'iĝ'i pri la kadavr'o'j. Unu'a'vic'e grav'as star'ig'i bar'il'o'n supr'e de la klif'o, por ke est'u ne'ating'ebl'a la klif'rand'o.

Tial, ver'ŝajn'e, ne mult'e help'os, se EU, eĉ kadr'e de inter'naci'a jur'o, detru'os boat'o'j'n. Kiel disting'i inter nepr'a fiŝ'kapt'ist'a boat'o kaj ali'a, iam uz'ot'a de kontraband'ist'o'j? Kaj subvenci'i karitat'a'j'n kaj ali'a'j'n grup'o'j'n en la aflikt'at'a'j land'o'j de nord'a Afrik'o en'ten'as risk'o'j'n. Flor'as korupt'o, tiel ke ne ebl'as garanti'i, ke la koncern'a'j sum'o'j ating'os lok'o'j'n, kie plej grand'as la bezon'o.

Last'a'temp'e EU konsent'is akcept'i 5000 rifuĝ'int'o'j'n. Tio signif'as, ke kelk'mil'o'j, kiu'j jam ating'is Eŭrop'o'n, est'os re'ven'ig'it'a'j kiel kontraŭ'leĝ'a'j en'migr'int'o'j. Tiel komenc'iĝ'os de'nov'e la hom'a kontraband'o-karusel'o. Dum'e la mond'o est'as kondamn'it'a al sen'potenc'a observ'ad'o. Oni pov'as nur rigard'i, plor'i kaj esper'i, sci'ant'e, ke prezid'ant'o'j kaj ĉef'ministr'o'j, kun si'a'j arm'il'o'j, arme'o'j kaj foj'e bel'a'j vort'o'j, sam'e sen'potenc'as.

Aŭ, ĉar ili re'kon'as la lim'o'j'n de si'a'j pretend'at'a'j pov'o'j, ili elekt'as ignor'i la situaci'o'n en la orient'a Mediterane'o. Prefer'e rikolt'i laŭd'o'j'n (kaj voĉ'o'j'n) pro et'a'j, real'ig'ebl'a'j, sed fin'fin'e bagatel'a'j sukces'o'j, ol politik'e dron'i, kiel real'e tiom da nord-afrik'an'o'j, en situaci'o tro kompleks'a kaj komplik'a por tuj'a solv'o.

Kalendar'o'j (1)

Ĉiu hav'as respond'o'n al la demand'o pri tio, kiel oni pov'as far'i regul'o'j'n por mezur'i temp'o'n, kvankam la kosm'o ne ebl'ig'as facil'e far'i kalkul'ad'o'j'n pri la mov'ad'o de la ter'o ĉirkaŭ la sun'o. La artikol'o de Walter Klag (MONATO 2015/4, p. 18) memor'ig'is mi'n pri la propon'o de Isaac Newton en 1700. Li rimark'is, ke la temp'o de la printemp'a ekvinoks'o ĝis la aŭtun'a est'as pli long'a ol tiu de la aŭtun'a ĝis la printemp'a. Do li sugest'is, ke ĉiu somer'a monat'o de april'o al septembr'o en'hav'u 31 tag'o'j'n, kaj la vintr'a'j 30. La last'a tag'o de septembr'o est'u la super'jar'a tag'o, kaj septembr'o en'hav'u 30 tag'o'j'n dum ne-super'jar'o'j. Oni pov'us facil'e kalkul'i super'jar'o'j'n, ĉar ĉiu kvar'a est'os tia, krom ĉiu cent'a. Tamen unu el 500 (sed ne el 400 kiel en la gregori'a kalendar'o) est'os tia. Se oni ankaŭ don'us al unu el 5000 jar'o'j unu pli'a'n super'tag'o'n, oni egal'ig'us unu jar'o'n al mez'um'a daŭr'o de 356,2422 tag'o'j.

Ni ne sci'as, kial Newton ne antaŭ'e'n'ig'is ĝi'n; tiu'temp'e trov'iĝ'is mal'sam'a'j taks'o'j pri la preciz'a long'o de la jar'o, do ebl'e li ne est'is sufiĉ'e cert'a kaj ne vol'is erar'i.

Kalendar'o'j (2)

Walter Klag asert'as (MONATO 2015/4, p. 18), ke ali'a kalendar'o nov'ig'a kaj preciz'a ebl'as, sed li forges'as dir'i, ke tia kalendar'o logik'a kaj raci'a jam ekzist'as, kaj est'is efektiv'ig'it'a. Tem'as pri la franc'a respublik'a kalendar'o, kiu est'is oficial'ig'it'a kaj uz'at'a de oktobr'o 1793 ĝis decembr'o 1805. Ĝi est'is uz'at'a ankaŭ de la Pariza Komun'um'o inter mart'o kaj juni'o 1871.

Tiu kalendar'o en'hav'as dek du tri'dek-tag'a'j'n monat'o'j'n, ĉiu'j'n divid'it'a'j'n en tri tag'dek'o'j'n, al kiu'j ĝi al'don'as kvin (aŭ ses ĉe super'jar'o'j) suplement'a'j'n jar'fin'a'j'n tag'o'j'n por fest'i la jar'ŝanĝ'o'n. Ĉu ne plej simpl'a, plej logik'a? Mal'simil'e al la propon'it'a kalendar'o de Walter Klag ĝi komenc'ig'as la jar'o'n en la aŭtun'a ekvinoks'o, kaj for'bala'as la sep'tag'a'n mal'konven'a'n semajn'o'n hered'it'a'n de pra'histori'a'j superstiĉ'o'j. En Piv ĝi'a'j monat'o'nom'o'j est'as jen'e esperant'ig'it'a'j: vendemier'o, brumer'o, frimer'o, nivoz'o, pluvioz'o, ventoz'o, ĝerminal'o, floreal'o, prerial'o, mesidor'o, termidor'o, fruktidor'o.

Tamen, kon'ant'e la obstakl'o'j'n, kiu'j'n ni trov'as de baldaŭ cent tri'dek jar'o'j por adopt'ig'i la inter'naci'a'n lingv'o'n, mi fort'e dub'as, ke la uz'o de tia kalendar'o ven'os antaŭ la pas'o de kelk'a'j jar'cent'o'j.

Honor'e kaj kolor'e

Tre supoz'ebl'e la leg'ant'o'j de la paper'a versi'o de MONATO rimark'is du esenc'a'j'n ŝanĝ'o'j'n lig'e al la pas'int'monat'a, maj'a numer'o. La favor'a ŝanĝ'o est'is la tut'kolor'ig'o de la numer'o, tiel ke ĝi nun aspekt'as sam'e kiel la cifer'ec'a'j versi'o'j en la form'o'j PDF kaj ePub. Tiu favor'a nov'aspekt'ig'o tamen kre'is ankaŭ mal'favor'a'n krom'efik'o'n. Pro la trans'ir'o est'is bezon'at'a pli da temp'o ol la teknik'a stab'o de MONATO antaŭ'vid'is kaj pro tio la maj'a numer'o aper'is kun grand'a prokrast'o.

Ankaŭ tiu ĉi juni'a numer'o ating'as vi'n kun mal'fru'o. Ni tamen cert'as, ke maksimum'e post du monat'o'j vi'a revu'o aper'os de'nov'e ĝust'a'temp'e, kolor'e, kaj honor'e al vi, ni'a'j leg'ant'o'j, kiu'j merit'as tio'n.

Ŝtat'o ankoraŭ ne stabil'a

Post 1991, kiam Makedonio sen'de'pend'iĝ'is, la tie'a'j alban'o'j esper'is, ke ankaŭ ili'a politik'a kaj ekonomi'a stat'o pli'bon'iĝ'os. Tio ne okaz'is. Sekv'e alban'o'j ribel'is, apart'e post la liber'ig'o de Kosovo en 1999, okaz'int'a dank'e al trup'o'j de Nord-Atlantik'a Traktat-Organiz'aĵ'o.

En 2001 eksplod'is milit'o en la okcident'a part'o de Makedonio, precip'e ĉirkaŭ Tet'ov'o kaj Kumanovo. La ŝtat'o, domin'at'a de slav'o'makedon'o'j, uz'is la arme'o'n por sub'prem'i la ribel'o'n kaj por atak'i loĝ'lok'o'j'n de alban'o'j. De'nov'e inter'ven'is la inter'naci'a komun'um'o. Rezult'e est'is sub'skrib'it'a en 2001 la Inter'konsent'o de Ohrid, kiu don'is al alban'o'j divers'a'j'n rajt'o'j'n.

La alban'o'j ek'okup'is pli da posten'o'j en ŝtat'a'j instituci'o'j. La alban'a lingv'o far'iĝ'is oficial'a en lok'o'j, kie alban'o'j konsist'ig'is pli'mult'o'n, kaj la alban'a'n flag'o'n oni rajt'is vid'ig'i okaz'e de fest'o'tag'o'j. Sed malgraŭ sen'ĉes'a'j postul'o'j de alban'a'j civit'an'o'j, la ĉef'a'j ekonomi'a'j instanc'o'j plu rest'is en la man'o'j de slav'o'makedon'o'j.

Verdikt'o'j

La ŝtat'o ne invest'is tie, kie viv'as alban'o'j kaj lim'ig'is labor'posten'o'j'n. Sever'is juĝ'a'j verdikt'o'j kontraŭ alban'o'j, kaj cent'mil'o da alban'o'j ne est'is registr'it'a'j kaj do ne pov'is akir'i pasport'o'n. Alban'o'j'n la ŝtat'o daŭr'e diskriminaci'is rilat'e eduk'ad'o'n kaj kultur'o'n.

En 2014 mal'kontent'o traf'is ankaŭ la slav'o'makedon'o'j'n, apart'e opozici'a'j'n social'demokrat'o'j'n sub Zoran Zaev. Ne plu toler'ebl'is la vol'o de la ĉef'ministr'o Nikol'a Gruevski avid'e arog'i al si, simil'e al Putin en Rusio, ĉiu'j'n pov'o'j'n.

Krom'e est'is ŝok'it'a la publik'o pro tio, ke la ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j el'spez'is 20 milion'o'j'n da eŭr'o'j por hav'ig'i al si sub'aŭskult'il'o'j'n. Kiam mal'kaŝ'iĝ'is la skandal'o, alban'o'j ek'sci'is, ke la ministr'in'o pri intern'a'j afer'o'j, Gordana Jankulovska, taks'as ili'n „sovaĝ'ul'o'j, pro tio oni dev'as for'pel'i ili'n trans'lim'e'n”.

Tank'o'j

Tiel, kaj ne hazard'e, la ministr'ej'o pri intern'a'j afer'o'j ĉi-jar'e komenc'e de maj'o inform'iĝ'is pri ne'leĝ'a kun'ven'o de arm'it'a'j alban'o'j en Kumanovo. Tie'n ĝi send'is dum'nokt'e per 100 bus'o'j 4000 milit'ist'o'j'n kun tank'o'j kaj kanon'o'j, kiu'j paf'is kontraŭ civil'ul'a'j dom'o'j. Dum 16-hor'a batal'o mort'is 8 polic'an'o'j kaj 14 ribel'ul'o'j kaj la kvartal'o est'is almenaŭ part'e detru'it'a. Mult'a'j civil'ul'o'j prov'is eskap'i al sud'a Serbi'o, kie loĝ'as alban'o'j, aŭ Kosovo.

La reg'ist'ar'o deklar'is la ribel'o'n sub'prem'it'a kaj konsent'is tut'e aŭ part'e kompens'i al tiu'j, kies hejm'o'j est'is damaĝ'it'a'j. Tamen ne eskap'ebl'as demand'o'j, kial oni atak'is tiel fort'e kvartal'o'n loĝ'at'a'n de ĉirkaŭ 20 000 alban'o'j kaj kial antaŭ'e oni ne evaku'is civil'ul'o'j'n.

Kelk'a'j argument'is, ke la atak'o est'is ruz'o por direkt'i la atent'o'n for de grav'a'j politik'a'j problem'o'j, inkluziv'e de sub'aŭskult'ad'o. Ĉia'okaz'e pro la afer'o eks'iĝ'is du ministr'o'j: Jankulovska kaj la ministr'o pri transport'ad'o. Tamen plu demand'as si'n alban'o'j, kiam ver'e kaj en'tut'e est'os aplik'at'a la Inter'konsent'o de Ohrid.

Tem'o'j traktat'a'j

En'migr'ad'o, inter'naci'a sekur'ec'o kaj energi'o trov'iĝ'is inter la tem'o'j traktat'a'j en maj'o dum kun'sid'o de la slovak'a kaj ĉeĥ'a reg'ist'ar'o'j. Al'don'e ambaŭ reg'ist'ar'o'j anonc'is, ke ili vol'as pli'bon'ig'i lim'region'a'j'n fer'voj'lini'o'j'n kaj aŭt'o'ŝose'o'j'n.

Sub'skrib'it'a est'as memorand'o inter la financ'ministeri'o'j por likvid'i prunt'o'j'n. La kun'sid'o, jam la tri'a tia inter'reg'ist'ar'a sesi'o, okaz'is en la ĉeĥ'a urb'o Valtice. La unu'a kun'sid'o okaz'is en 2012, la du'a en 2014 en la slovak'a urb'et'o Skal'ic'a.

Ja ekzist'is diplomati'a'j rilat'o'j

Respond'e al la koment'o de Juli'us Hauser pri mi'a artikol'o Sekret'a'j krist'an'o'j, ĉu ver'a'j krist'an'o'j? （MONATO 2015/03, p. 21-22） mi vol'as klar'ig'i la rilat'o'j'n inter Japani'o kaj Nederlando dum ĉirkaŭ du jar'cent'o'j, kaj konstat'i, ke ver'e ekzist'is diplomati'a'j rilat'o'j inter la du land'o'j.

Kompren'ebl'e, kiel Hauser rimark'ig'is, la tiam'a'j inter'ŝtat'a'j rilat'o'j ne est'is tia'j kiel la nun'temp'a'j difin'it'a'j en la Konvenci'o de Vieno pri diplomati'a'j rilat'o'j (1961). Fakt'e, inter la tri land'o'j ekzist'is nek ambasador'ej'o'j, nek ambasador'o'j laŭ la senc'o de la Konvenci'o. Sed, kiel la Konvenci'o mem menci'is en la antaŭ'vort'o'j, „... popol'o'j de ĉiu'j ŝtat'o'j de post la antikv'a'j temp'o'j agnosk'is la status'o'n de diplomati'a'j agent'o'j,” en iu ajn temp'o. Ekzempl'e en la modern'a temp'o ekzist'is tiam'a'j form'o'j de diplomati'o.

En la 17a kaj 18a jar'cent'o'j la Nederlanda Orient-Hind'a Kompani'o ricev'is de la reg'ist'ar'o monopol'a'n rajt'o'n pri la komerc'o, sed ankaŭ hav'is la aŭtoritat'o'n milit'i, okup'i teritori'o'n, emisi'i mon'er'o'j'n kaj trakt'i pakt'o'j'n kun fremd'a'j land'o'j en Azi'o. Tial ankaŭ en Japani'o la fili'o de la Kompani'o (la komerc'dom'o) ĉe Deĵima en Nagasak'i funkci'is komerc'e kaj diplomati'e. La ĉef'o de la komerc'dom'o ĉiu'n jar'o'n vizit'is Ed'o (nun Tokio) kaj ricev'is aŭdienc'o'n ĉe la Tokugawa ŝogun'o. Precip'e grav'e est'as, ke li prezent'is al la japan'a reg'ist'ar'o si'a'n raport'o'n pri la tiam'a'j tut'mond'a'j situaci'o'j, inter'ali'e mov'o'j de katolik'a'j Hispanio kaj Portugali'o, kontraŭ kiu'j Japani'o gard'is si'n. Do, la komerc'dom'o en Deĵima est'is la unu'sol'a fenestr'o, tra kiu Japani'o sorb'is inform'o'j'n, scienc'a'j'n kaj teknologi'a'j'n sci'o'j'n de Okcident'o.

Fakt'e, est'as sci'at'e, ke dum la jar'o'j 1811-1816 kiam Nederlando est'is okup'it'a de Briti'o, la nederlandaj flag'o'j est'is oficial'e lev'it'a'j nur en Deĵima kaj en El'min'a Kastel'o en la okcident'a Afrik'o.

Tial konklud'e, mi opini'as, ke tiam Japani'o kaj Nederlando hav'is ne nur ekonomi'a'n rilat'o'n, sed ankaŭ, eĉ se mal'dik'a'j'n, solid'a'j'n diplomati'a'j'n rilat'o'j'n.

Tamen, koncern'e Ĉini'o'n, li'a koment'o est'as prav'a, ĉar la rilat'o'j kun Ĉini'o (tiam Qing-dinasti'o) est'is „nur komerc'o sen diplomati'o”. La ĉef'a kial'o est'is, ke la Tokugawa reĝim'o hav'is kompat'o'n al la Ming-dinasti'o, kiu est'is konker'it'a de Qing en 1644.

Dan'a abak'o dolor'ig'as la kap'o'n

Unu el la plej jun'a'j an'o'j de ni'a famili'o – mal'grand'a knab'o, kiu iĝ'is baz'lern'ej'an'o antaŭ ne'long'e – fier'as pri la fakt'o, ke li kapabl'as kalkul'i ĝis dek du en kvar lingv'o'j: la skot'gael'a, la angl'a, la german'a kaj la ital'a. Li ceter'e sci'pov'as kalkul'i ĝis tre alt'a'j nombr'o'j en almenaŭ du el la menci'it'a'j lingv'o'j.

Trib'o'j

Last'a'temp'e mi leg'is, ke, laŭ antrop'olog'o'j kaj lingv'ist'o'j, en kelk'a'j part'o'j de la mond'o est'as eĉ plen'kresk'ul'o'j, kiu'j ne sci'pov'as kalkul'i preter kvar aŭ kvin, ĉar ili'a'j idiom'o'j ne posed'as nom'o'n por pli alt'a'j numeral'o'j. Laŭ iu raport'o ekzist'as trib'o'j en for'a'j region'o'j de kelk'a'j land'o'j, kiel Aŭstrali'o, Amazoni'o kaj Nov-Gvineo, kiu'j kalkul'as jen'e: „Unu, du, tri ... mult'o!”. Preter tiu modest'a nombr'a sistem'o ili ne kapabl'as progres'i. Tio tut'e ne signif'as, ke tiu'j trib'an'o'j est'as stult'a'j aŭ mens'e mal'super'a'j; oni fakt'e konstat'is, ke ili hav'as vast'a'n kon'o'n pri si'a medi'o, inkluziv'e arb'o'j'n, plant'o'j'n, best'o'j'n, klimat'o'n kaj geografi'o'n. Ili sci'as, ekzempl'e, kiu'j kresk'aĵ'o'j efik'as kiel kurac'il'o'j, kiu'j est'as util'a'j kaj kiu'j est'as venen'a'j. En'tut'e ili est'as perfekt'e adapt'iĝ'int'a'j al si'a propr'a ĉirkaŭ'aĵ'o kaj al la kondiĉ'o'j de la lok'a viv'o. Al ili ne mank'as inteligent'o, sed en la pra'arb'ar'o aŭ en la aŭstrali'a dezert'o oni tut'e ne bezon'as pli komplik'a'n matematik'o'n. Ili'a'j trib'a'j aŭ famili'a'j grup'o'j est'as mal'grand'a'j kaj ili hav'as lim'ig'it'a'n aŭ neni'a'n kontakt'o'n kun hom'a'j amas'o'j kaj kun ili'a tiel nom'at'a civilizaci'o.

Civiliz'ul'o'j

Mi leg'is monografi'o'n pri la aŭstrali'a'j aborigen'o'j, verk'it'a'n de profesor'o A.P. Elkin el la Universitat'o de Sidneo. Li detal'e pri'skrib'as la eg'e komplik'a'n sistem'o'n de parenc'ec'a klasifik'ad'o ekzist'ant'a'n inter la aborigen'o'j. Tem'as pri vast'a ret'o de rilat'o'j kaj inter'rilat'o'j, kiu'n ili pov'as bon'e difin'i kaj re'nombr'i, kvankam ili ne uz'as matematik'o'n por tio'n far'i pro la simpl'a fakt'o, ke ili ne kalkul'as preter la unu'a'j cifer'o'j. Ni, si'n'nom'ant'a'j civiliz'ul'o'j, ne kapabl'us efektiv'ig'i i'o'n tia'n sen la uz'ad'o de elektron'ik'a'j komput'il'o'j.

Fingr'o'j

Tre primitiv'a sistem'o de kalkul'ad'o konsist'as el nombr'ad'o de la fingr'o'j de la man'o'j (cert'e tio est'as la origin'o de ni'a dek'um'a sistem'o). Kiam la man'o'j ne sufiĉ'as, oni pov'as al'don'i la pied'fingr'o'j'n. Kelk'a'j hom'o'j, ekzempl'e (laŭ'raport'e) la tiel nom'at'a jupna popol'o de Papu'o, asign'as nombr'o'j'n al ĉiu'j part'o'j de si'a korp'o – naz'tru'o'j, okul'o'j, cic'o'j ktp. En Mez-Amerik'o la maja'a popol'o, kies land'o'n eŭrop'an'o'j invad'is detru'ant'e ili'a'n riĉ'a'n kultur'o'n, posed'is unu el la plej alt'grad'a'j matematik'a'j sistem'o'j ĝis tiam kon'at'a'j. Ili'a lingv'o antaŭ'vid'is nom'o'j'n por ĉiu'j numeral'o'j, kaj ili pov'is nombr'ad'i almenaŭ ĝis plur'a'j milion'o'j. Pro tio ili sukces'is far'i mir'ind'e ekzakt'a'j'n astronomi'a'j'n kalkul'o'j'n.

Prononc'o

La pli'mult'o de la eŭrop'a'j popol'o'j uz'as la dek'um'a'n sistem'o'n, kvankam ne tut'e kaj ne ĉiam konsekvenc'e. En la pli'mult'o de la hind'eŭrop'a'j idiom'o'j la kalkul'ad'o simil'as tiu'n de la klasik'a'j lingv'o'j, kies numeral'o'j hav'as rilat'o'n kun tiu'j de la sanskrit'a. Ekzempl'e, la unu'a'j dek numeral'o'j en la hindustan'a (hind'a-urdu'a) est'as la jen'a'j: ek, do, tin, char, panch, chhah, sat, ath, nau, das. Ili evident'e hav'as la sam'a'n origin'o'n, kiel la pli'mult'o de la idiom'o'j ankoraŭ parol'at'a'j en Eŭrop'o (la ĉef'a'j escept'o'j est'as la finn'a, la eston'a, la hungar'a, kvankam ekzist'as ankaŭ ali'a'j). Ceter'e rimark'ind'as, ke la pra'grek'a'j numeral'o'j est'as ne'mult'e ŝanĝ'it'a'j (malgraŭ iom da simpl'ig'o'j kaj modif'o'j rilat'a'j al la prononc'o) en la nov'grek'a.

Subtrah'o

La latin'a nombr'a sistem'o (unus, du'o, tres ktp) simil'as la grek'a'n, sed est'as mal'pli perfekt'a. Post la numeral'o decem sekv'as undecim, duodecim, tredecim ktp, sed tiu logik'a nombr'o'vic'o est'as inter'romp'at'a de du'o'dev'ig'int'i, undeviginti („du'dek min'us du”, „du'dek min'us unu”), kiu'j iom'et'e komplik'as la ord'o'n por jun'a'j lern'ant'o'j kaj dev'ig'as ili'n far'i subtrah'o'n (kio, ali'flank'e, ja ne est'as mal'bon'a afer'o!).

Poezi'o

La Esperant'a'j numeral'o'j est'as tut'e logik'a'j, kiel la grek'a'j, dum la ĝerman'a'j idiom'o'j iom'et'e invers'ig'as la ord'o'n; ekzempl'e, anstataŭ la Esperant'a'j'n dek tri, dek kvar ktp, la german'o'j dir'as dreizehn, vierzehn, kaj la angl'o'j thirteen, fourteen („tri kaj dek”, „kvar kaj dek”). Ceter'e, ne'simil'e al la Esperant'a'j du'dek unu, du'dek du, la german'o'j dir'as einundzwanzig, zweiundzwanzig (kompar'u la fru'a'j'n angl'a'j'n on'e and twenty, two and twenty, ankoraŭ trov'ebl'a'j'n en poezi'o).

Kompat'ind'a'j infan'o'j

La franc'o'j saĝ'e sekv'as la decimal'a'n sistem'o'n (do baz'it'a'n sur 10) ĝis la numeral'o soixante (ses'dek), sed post'e ili ial dev'ig'as la kompat'ind'a'j'n infan'o'j'n ŝanĝ'i al sistem'o du'dek'um'a, ali'vort'e baz'it'a'n sur 20, tiel ke oni hav'as: soixante-dix („ses'dek dek”), quatre-vingts („kvar du'dek'o'j”), quatre-vingts-dix („kvar du'dek'o'j plus dek”). La franc'lingv'an'o'j en Belgi'o kaj Svis'land'o ja pli raci'e uz'as la decimal'a'j'n numeral'o'j'n sept'ant'e, octante, non'ant'e.

Konfes'o

Mi dev'as konfes'i, ke ni mem, kiu'j en ni'a famili'o parol'as la skot'gael'a'n lingv'o'n, ne rajt'as plend'i pri la du'dek'um'a sistem'o, ĉar ankaŭ ni uz'as ĝi'n. Ĝis la numer'o dek est'as neni'a mal'facil'aĵ'o. Ni kalkul'as: a h-a'o'n, a dha, a tri, a ceithir, a coig, a si'a, a seachd, a h-ochd, a naoi, a deich (mi el'las'is la akcent'o'j'n – ankaŭ ĉe la hindustan'a antaŭ'e –, ĉar ili ne grav'as). Tamen, post du'dek (fichead en la gael'a), la afer'o iom komplik'iĝ'as. Ĝi iĝ'as: „du'dek dek”, „du'obl'e du'dek”, „du'obl'e du'dek plus dek” (aŭ ankaŭ „du'on'cent”), „tri'obl'e du'dek”, „tri'obl'e du'dek plus dek”, „cent”. Tamen, antaŭ ne'long'e, la eduk'ad'a'j instanc'o'j en Skot'land'o en'konduk'is pli facil'a'n decimal'a'n sistem'o'n de la gael'a nombr'ad'o simil'a'n al tiu en la modern'a irlanda lingv'o, kaj nur ĉi-last'a est'as nun instru'at'a al ni'a'j infan'o'j.

Mal'long'ig'o'j

En la islanda kaj en ĉiu'j skandinav'a'j lingv'o'j, krom la dan'a, oni uz'as decimal'a'n sistem'o'n de kalkul'ad'o. Eĉ en la norveg'a, kiu en la temp'o de Ibsen est'is apenaŭ disting'ebl'a de la dan'a kaj est'is kon'at'a kiel „dana'norveg'a”, la numeral'o'j est'as nun decimal'a'j. Sed – pro iu (por mi) ne'kompren'ebl'a kial'o – ek'de la numer'o du'dek la dan'o'j nun'temp'e kalkul'as tut'e mal'sam'e ol la ceter'a'j eŭrop'an'o'j, jen'e: tyve, tredive, fyrre, halvtreds, tres, halfjerds, firs, halvfems, hundrede. Se mi bon'e kompren'as, la tie'a'j numeral'o'j laŭ'vort'e signif'as afer'o'j'n kiel: mal'long'ig'o'n de du'obl'e dek, tri'obl'e dek, mal'long'ig'o'n de kvar'obl'e dek, du'dek kaj du'on'o de tri'obl'e du'dek, mal'long'ig'o'n de tri'obl'e du'dek, tri'obl'e du'dek, tri'kaj'du'on-obl'e du'dek, kvar'obl'e du'dek, kvar'kaj'du'on-obl'e du'dek kaj cent ... Ne surpriz'e do la dan'a ne iĝ'is mond'o'lingv'o.

Proverb'o

La 807a proverb'o en la zamenhofa Proverb'ar'o est'as Kalkul'i muŝ'o'j'n. Kalkul'u muŝ'o'j'n, se vi vol'as, sed ne en la dan'a!

3-14-15: la jar'cent'a pi-tag'o est'is celebr'it'a

Kio okaz'is sabat'o'n la 14an de mart'o 2015, je la hor'o 09:26:53? Kaj kio'n vi est'is far'ant'a tiu'moment'e? Se oni hazard'e star'ig'os al vi tia'n demand'o'n, bon'vol'u respond'i sincer'e, tut'e ne tim'ant'e, ke tem'as pri tri'a'grad'a enket'ad'o. Ver'ŝajn'e vi'a inter'parol'ant'o tre'eg'e ŝat'as matematik'o'n kaj vol'as nur ek'sci'i, ĉu vi est'as inform'it'a pri la ekzist'o de original'a fest'o: tiu de pi (la konstant'o π).

Jam de plur'a'j jar'o'j fak'ul'o'j rigard'as la 14an de mart'o kiel oficial'a'n pi-tag'o'n. Kaj ne pov'as mank'i, en la nun'a teknologi'a epok'o, apart'a ret'ej'o dediĉ'it'a al la okaz'aĵ'o: http://www.piday.org/. Est'as ceter'e rimark'ind'e, ke la ĉi-jar'a 14a de mart'o est'is la plej grav'a pi-tag'o de la jar'cent'o: fakt'e unu'a'foj'e en'e de cent jar'o'j (la ven'ont'a foj'o est'os en la jar'o 2115) oni pov'is en'vic'ig'i la unu'a'j'n dek cifer'o'j'n, kiu'j est'ig'as la konstant'o'n π: 3,141592653. Oni pens'u pri la jen'o: 3 (tri'a monat'o, mart'o), 14 (tag'o), 15 (jar'o), 9 (hor'o'j), 26 (minut'o'j), 53 (sekund'o'j). Est'as facil'e imag'i, ke plej'a'j fanatik'ul'o'j zorg'e atend'is eĉ la sekund-mil'on'o'n 589 (3,141592653589) kaj klopod'is mal'kork'i botel'o'n de ŝaŭm'vin'o ĝust'e en tiu moment'o, sed grand'a'j matematik'ist'o'j mem kiel Arkimed'o el Sirakuz'o (kiu pri'trakt'is la tem'o'n en si'a verk'o Pri la mezur'ad'o de cirkl'o, latin'e: Dimensi'o circ'ul'i) aŭ Pitagoro tia'n fanatik'ec'a'n nivel'o'n ver'ŝajn'e ne ating'us.

Relativ'ec'o

La pi-tag'o est'as fest'o komenc'iĝ'int'a en 1988 en la uson'a urb'o San-Francisko laŭ iniciat'o de la fizik'ist'o Larry Shaw: li vol'is trov'i apart'a'n dat'o'n dediĉ'end'a'n al la celebr'ad'o de matematik'o (scienc'o, kiu ne oft'e trov'as kial'o'j'n por est'i solen'at'a). La 14a de mart'o est'as ceter'e ankaŭ la nask'iĝ'dat're'ven'o de Albert Einstein (la aŭtor'o de la teori'o de la relativ'ec'o): sen'dub'e tiu koincid'o mem lud'is grav'a'n rol'o'n por la elekt'o de la koncern'a dat'o. Iom post iom la okaz'aĵ'o far'iĝ'is popular'a en kaj ekster Uson'o. Rezult'e de tio abund'as nun'temp'e en la tut'a mond'o la aranĝ'o'j organiz'at'a'j por celebr'i la pi-tag'o'n.

Konkurs'o

En Uson'o, kie la fest'o est'as plej atend'at'a kaj solen'at'a, oni en plur'a'j urb'o'j organiz'as kur'ad'o'n, kie oni dev'as laŭ'ir'i 3,14-mejl'a'n (5503-metr'a'n) distanc'o'n, dum kelk'e da krak'manĝ'ej'o'j kaj restoraci'o'j propon'as menu'o'j'n je la simbol'a kost'o de 3,14 dolar'o'j. Tia'j iniciat'o'j jam mult'obl'iĝ'as ankaŭ en Eŭrop'o: ekzempl'e en la ital'a urb'o Udine est'is aranĝ'it'a ĉi-jar'e konkurs'o, en kiu gajn'is premi'o'n tiu, kiu kapabl'is en'memor'ig'i kiel ebl'e plej mult'e da decimal'o'j post la kom'o. La okaz'aĵ'o ŝajn'as ceter'e est'i inspir'it'a de la histori'o rakont'it'a en la libr'o Bor'n on a blu'e day (Nask'iĝ'int'a en blu'a tag'o) far'e de Daniel Tammet: tem'as pri la histori'o de jun'a handikap'ul'o, kiu lern'as parker'e dek'mil'o'j'n da cifer'o'j, kiu'j est'ig'as la konstant'o'n π.

Tort'o'j

Oni fin'e pri'atent'u tio'n, ke en Uson'o „pi” est'as prononc'at'a „paj”, ekzakt'e sam'e kiel la angl'a vort'o „pi'e” („kuk'o, tort'o”). Jen la motiv'o, pro kiu en Uson'o oni trov'as pli kaj pli oft'e la 14an de mart'o tort'o'j'n pi-dekor'it'a'j'n. La fest'o mem jam est'as ne'eskap'ebl'e lig'it'a tie kun la koncept'o de tort'o, kiu ali'flank'e est'as mem cirkl'a, kio si'a'vic'e referenc'as kaj honor'as la konstant'o'n π.

Ekstrem'a'j veter-fenomen'o'j obl'iĝ'as

Last'a'temp'e televid'a'j kaj radi'a'j nov'aĵ'o'j tre oft'e komenc'iĝ'as per avert'o'j pri ne'ordinar'a veter'o: printemp'e ciklon'o kun ŝtorm'o kaj fulm'o'j, somer'e varm'eg'o aŭ tajfun'o, aŭtun'e tajfun'o, vintr'e neĝ'fal'eg'o aŭ frost'o. Sekv'as avert'o'j pri rezult'ont'a'j inund'o, ter'fal'o, trafik'a inter'romp'iĝ'o kaj damaĝ'o'j por hom'o'j kaj dom'o'j. Fakt'e, en ĉiu sezon'o atak'as sen'precedent'a pluv'eg'o aŭ neĝ'fal'eg'o iu'n lok'o'n ne'pret'a'n. Tia'n pluv'eg'o'n oni nom'as geril'a pluv'eg'o. Tiu'n ekstrem'a'n veter'o'n kaj tiu'n klimat'o'ŝanĝ'o'n dum la last'a jar'dek'o mult'a'j japan'a'j mete'olog'o'j atribu'as al la tiel nom'at'a tut'mond'a varm'iĝ'o. Precip'e ili koncentr'iĝ'as sur la alt'iĝ'o'n de la temperatur'o en la akv'o'j de la mar'o'j Filipina kaj Japan'a.

Anticiklon'o

Est'as fakt'e mal'facil'e scienc'e pruv'i lig'it'ec'o'n inter unu'op'a'j ekstrem'a'j veter'a'j okaz'aĵ'o'j kaj pli'varm'iĝ'o. Sed la japan'a sub'ministeri'o pri mete'ologi'o anonc'is, ke dum la last'a'j 100 jar'o'j la temperatur'o de la mar'akv'o ĉirkaŭ Japani'o ja pli'alt'iĝ'is je 1,07 grad'o'j celsi'a'j. En februar'o 2014 la temperatur'o mez'e de la Filipina mar'o est'is pli varm'a je 0,5 grad'o'j celsi'a'j ol kutim'e. La alt'a temperatur'o daŭr'is ankoraŭ en la somer'o, kiam alt'iĝ'is la mar'a temperatur'o ĝis ĉirkaŭ 30 grad'o'j celsi'a'j, varm'ig'ant'e kaj kre'ant'e fort'a'n aer'flu'o'n supr'e'n'ir'ant'a'n. Mal'e sur la proksim'a mar'o de Japani'o aer'o'flu'o mal'supr'e'n'ir'is, far'iĝ'ant'e alt'aer'prem'o (anticiklon'o) kaj kovr'ant'e la tut'a'n japan'a'n insul'ar'o'n: tie est'is sekv'e tropik'a varm'eg'o tut'land'e.

Varm'o'frap'o

Tia – varm'eg'a – somer'o jam est'as normal'a fenomen'o en Japani'o. Rezult'e, ĉiu'jar'e oni spert'as varm'o'frap'o'n, kaj mult'a'j mort'as. Kvankam la preciz'a nombr'o de mort'o'j pro varm'o'frap'o en 2014 ne hav'ebl'as, antaŭ 1993 la averaĝ'a nombr'o est'is 67 jar'e, sed post 1994 ĝi est'is 492 jar'e. En 2010 la mort'int'o'j ating'is 1 745 unu'o'j'n. En 2013, ceter'e, pli ol 408 000 person'o'j ricev'is medicin'a'n kurac'ad'o'n pro varm'o'atak'o.

Mar'surfac'o

Laŭ la 5a taks'a raport'o de la Inter'reg'ist'ar'a Spert'ul'ar'o pri Klimat'a Ŝanĝ'iĝ'o aŭ ISKŜ, pli'varm'iĝ'o pov'os mal'mult'ig'i la ek'est'o'n de tropik'a'j ciklon'o'j, sed, se ĉi-last'a'j iam re-ek'aper'os, ili pov'os kresk'i eg'e fort'a'j kaj furioz'a'j. La kial'o? Kiam la supr'a aer'o varm'iĝ'as kaj la varm'diferenc'o kun tiu de la mar'surfac'o mal'mult'iĝ'as kaj la aer'amas'o stabil'iĝ'as, tiam mal'oft'iĝ'as la ek'est'iĝ'o'j. Dum'e, varm'a vapor'o pli'grand'ig'as la energi'o'n en la aer'amas'o kaj gigant'ig'as la ciklon'o'j'n. Tiu hipotez'o ebl'e klar'ig'as la ek'est'o'n kaj la fort'ec'o'n de kelk'a'j gigant'a'j tropik'a'j ciklon'o'j, kiu'j last'a'temp'e frap'is Vanuatu'o'n, Filipinojn kaj Japani'o'n.

Retro'paŝ'ad'o

Do, ĉu la varm'a aer'amas'o sur la mar'o al'port'os varm'a'n vintr'o'n al la japan'a insul'ar'o? Part'e jes, ĉar la averaĝ'a temperatur'o dum vintr'o iom pli'alt'iĝ'as. Sed problem'o pli serioz'a est'as, ke aer'amas'o kun mult'e da vapor'o facil'e fal'ig'as neĝ'o'n: oft'e ciklon'o'j al'port'as neĝ'eg'o'n kaj neĝ'o'ŝtorm'o'j'n.

Oni vast'e konsci'as, ke Japani'o pro la tut'mond'a varm'iĝ'o al'front'as apart'a'n risk'o'n, inkluziv'e de inund'o'j, alt'a tajd'o, tornad'o'j, sen'pluv'ec'o, mal'mult'iĝ'o en la fak'o'j de agrikultur'o kaj fiŝ'kapt'ad'o pro la detru'o de la ekologi'a sistem'o. Tial ankaŭ la japan'a reg'ist'ar'o, en la kadr'o de Konferenc'o de UN pri klimat'o'ŝanĝ'o, ag'ad'as kaj prov'as redukt'i la en'aer'ig'o'n de karbon'a di'oksid'o.

Tamen, kiam la japan'a reg'ist'ar'o ĉe la konferenc'o okaz'int'a en Pollando en 2013 (COP19) publik'ig'is si'a'n mez'voj'a'n cel'o'n ĝis 2020, nom'e redukt'o'n je 3,8 procent'o'j kompar'e kun tiu de 2005 (fakt'e pli'mult'iĝ'o je 3,1 procent'o'j kompar'e kun 1990), mult'a'j reg'ist'ar'o'j kaj ne'reg'ist'ar'a'j organiz'aĵ'o'j irit'iĝ'is kaj kritik'is Japani'o'n. Ĉar tiu cel'o est'is klar'a retro'paŝ'ad'o. La ne'rezolut'a kondut'o de la japan'a reg'ist'ar'o baz'iĝ'as sur la fakt'o, ke ĝi daŭr'e intenc'as de'pend'i de nukle'a energi'o, sed ankoraŭ ne pov'as decid'i la proporci'o'n inter la tut'a energi'o kaj la nukle'a.

Engaĝ'iĝ'o ne mank'as por sav'i la manks'a'n

Antaŭ mult'a'j jar'o'j ni ricev'is en ni'a hejm'o vizit'o'n de rimark'ind'a hom'o. Tem'is pri Bri'a'n Stowell [brajan stoŭel], manks-insul'an'o kaj tiam unu el la eg'e mal'mult'a'j parol'ant'o'j de la lok'a lingv'o. Ĝi iam est'is la ĉiu'tag'a idiom'o de la tut'a loĝ'ant'ar'o de la insul'o, sed, ek'de ĉirkaŭ la last'a'j jar'dek'o'j de la 20a jar'cent'o, ĝi est'is rigard'at'a kiel for'mort'int'a lingv'o. Ni konversaci'is uz'ant'e miks'aĵ'o'n de ni'a'j respektiv'a'j kelt'a'j lingv'o'j, li en la manks'a, ni en la parenc'a skot-gael'a, kaj ni pli-mal'pli inter'kompren'iĝ'is.

Krur'o'j

La manks'a insul'o, kies are'o est'as 572 kvadrat'kilo'metr'o'j kaj kies loĝ'ant'ar'o est'as proksim'um'e 76 000, situ'as mez'e de la Irlanda Mar'o, inter nord'a Angli'o kaj la irlanda respublik'o. Ĝi neniam iĝ'is part'o de la Unu'iĝ'int'a Reĝ'o'land'o de Briti'o, nek est'as reg'at'a de la brit'a parlament'o, kies dekret'o'j ĝeneral'e ne valid'as sur la insul'o. Ĝi'a status'o est'as pri'skrib'it'a en la angl'a lingv'o kiel Crown Dependency, tio est'as teritori'o sub la aŭtoritat'o de la brit'a monarki'o. Tial ĝi posed'as si'a'j'n propr'a'j'n leĝ'o'j'n, parlament'o'n, mon'o'n, flag'o'n (ruĝ'a'n, kun bizar'a simbol'o est'ig'it'a de tri kun'ig'it'a'j hom'a'j krur'o'j) kaj naci'a'n himn'o'n (Arrane Ashoonagh dy Vannin, kiu traduk'ebl'as kiel „Manks'a Insul'o ni'a Nask'iĝ'a Land'o”). La oficial'a'j lingv'o'j tie est'as la angl'a kaj la manks'a. La insul'o ne est'as membr'o de EU. Ĝi'a nom'o en la manks'a est'as Mannin aŭ Ellan Vannin.

Asoci'o

La manks'a lingv'o (si'n'nom'ant'a Gaelg Vanninagh) for'mort'ad'is dum la 20a jar'cent'o kiel unu'a lingv'o, sed post'e re'viv'ig'is ĝi'n lingv'o'aktiv'ist'o'j. Ĝi'a plej proksim'a parenc'o est'as la skot-gael'a lingv'o. La manks'a, sam'kiel la skot-gael'a, est'is iom influ'it'a de la antikv'a skandinav'a, sed ĝi'a de'ven'o est'as tut'e kelt'a. Ankoraŭ en la 18a jar'cent'o ĝi est'is lingv'o viv'ant'a, kun ĉirkaŭ 20 000 parol'ant'o'j – preskaŭ la tut'a tiam'a loĝ'ant'ar'o de la manks-insul'o. Tio ŝanĝ'iĝ'is ek'de 1765, kiam la Brit'a Reĝ'o'land'o ĝi'n aneks'is kaj dum pli ol 100 jar'o'j sub'prem'is la lingv'o'n. En 1899 est'is fond'it'a, por la konserv'ad'o de la lingv'o, Yn Cheshaght Ghailckagh (la manks-gael'a asoci'o). La lingv'o'n parol'is kiel ge'patr'a'n lingv'o'n nur kelk'a'j hom'o'j en la 1930aj jar'o'j. Esplor'ant'o'j klopod'is trov'i ankoraŭ hom'o'j'n parol'ant'a'j'n ĝi'n, sed ili'a nombr'o est'is en 1946 ne pli ol 20 person'o'j. En la 1950aj jar'o'j la asoci'o komenc'is sur'bend'ig'i la origin'a'n prononc'o'n. Laŭ'raport'e, la last'a de'nask'a parol'ant'o de la lingv'o, nom'e Ned Maddrel, mort'is en 1974.

Gast'o

La plej el'star'a korife'o de la re'vigl'ig'o est'as sen'dub'e Bri'a'n Stowell, la sam'a vir'o, kiu est'is ni'a gast'o antaŭ long'e, kiam ni est'is freŝ'e ge'edz'iĝ'int'a'j. Dum jar'o'j ni ne plu aŭd'is i'o'n pri li, sed iu'tag'e mi leg'is gazet'ar'a'n raport'o'n pri grav'a event'o, okaz'int'a sur la manks'a insul'o, kiu rilat'is al Bri'a'n. Ĝi inform'is, ke en 2010 la manks'a parlament'o al'juĝ'is al li la plej alt'a'n honor'o'n pro li'a'j rimark'ind'a'j kontribu'aĵ'o'j al la manks'a kultur'o. Kiam li est'is jun'a, li iĝ'is flu'a parol'ant'o de la insul'a lingv'o kaj sur'bend'ig'is la voĉ'o'j'n de mal'jun'a'j ankoraŭ ekzist'ant'a'j de'nask'a'j parol'ant'o'j. Pli'e, li reg'is la parenc'a'n irland'an lingv'o'n kaj traduk'is irlandajn lingv'o'kurs'o'j'n por instru'i la manks'a'n. En 1990, Stowell publik'ig'is manks'a'n traduk'o'n de la infan'a libr'o Alic'o en Mir'land'o kaj, en 2006, est'is el'don'it'a li'a libr'o Dunveryssyn yn Tooder-Folley („La vampir'a'j murd'o'j”), la unu'a plen'long'a roman'o en la manks'a. Li plur'foj'e part'o'pren'as el'send'o'j'n de la manks'a radi'o. Li hav'as la status'o'n de Yn Lhaihdir („Leg'ist'o” aŭ „Leg'ant'o”) de la manks'a parlament'o.

Lern'ej'o

Dum'temp'e la nombr'o de la parol'ant'o'j kresk'is ĝis kelk'a'j cent'o'j. La person'o'j, kiu'j parol'is la lingv'o'n kiel du'a'n lingv'o'n, est'is en 1991 jam 634 el ĉirkaŭ 80 000 loĝ'ant'o'j. Ek'de tiu jar'o est'as rimed'o'j por ke ĉiu lern'ant'o stud'u la manks'a'n lingv'o'n kiel du'a'n lingv'o'n. Jam en la unu'a jar'o vizit'is la kurs'o'j'n 1 400 lern'ant'o'j. Nun trov'iĝ'as eĉ person'o'j, kiu'j parol'as la manks'a'n (kun'e kun la angl'a) de'nask'e. La plej aĝ'a el ili en 2005 hav'is 14 jar'o'j'n. La baz'a lern'ej'o Bunscoill Ghaelgagh en la urb'o Saint John’s est'as la sol'a lern'ej'o en la mond'o, kie la lecion'o'j okaz'as sol'e en la manks'a lingv'o kaj kie la infan'o'j lern'as flu'e parol'i ĝi'n. De tie la lern'ant'o'j pov'as progres'i al mez'lern'ej'o (angl'e: High School), kie ili pov'as ek'de la aĝ'o de 12 jar'o'j plu'stud'i la manks'a'n, por akir'i la ĝeneral'a'n du'a'grad'a'n atest'il'o'n pri eduk'ad'o en la insul'a lingv'o. Oni konstat'is, ke tiu'j, kiu'j est'as du'lingv'a'j, pli rapid'e kaj facil'e lern'as fremd'a'j'n lingv'o'j'n.

Liter'um'ad'o

Bedaŭr'ind'e, kiam la Bibli'o (baz'o de la literatur'a lingv'o por mult'a'j lingv'o'j) est'is traduk'it'a manks'e'n (la verk'o est'is plen'um'it'a en la jar'o 1772), la klerik'a komitat'o, kiu entrepren'is la task'o'n, elekt'is liter'um'ad'o'n, kiu imit'is la ne'konsekvenc'a'j'n kaj ne'taŭg'a'j'n konvenci'o'j'n de la skrib'it'a angl'a lingv'o, kun iom da influ'o el la skrib'it'a kimr'a (ekzempl'e koncern'e la uz'ad'o'n de la liter'o y) kaj kun la adopt'o de la unik'a kombinaĵ'o çh, kiu respond'as la son'o'n „ĉ”. Ĝi tut'e mal'simil'as la kelt'a'n ortografi'o'n de la skot-gael'a aŭ de la irlanda, do, kvankam parol'ant'o'j de la ali'a'j variant'o'j de la gael'a lingv'o kapabl'as iom kompren'i la parol'at'a'n lingv'o'n, ili tut'e ne sukces'as leg'i tekst'o'j'n en la manks'a, krom post long'a al'kutim'iĝ'o al ĝi'a kurioz'a liter'um'ad'o. Mi iam menci'is tio'n al Bri'a'n, kaj li konsent'is, ke la irlanda ortografi'o, aŭ tiu de la simil'a skot-gael'a, est'us mult'e pli konven'a. Unu'a'vid'e la ortografi'o de la ali'a'j gael'a'j idiom'o'j pov'as ŝajn'i strang'a kaj ne'fonetik'a, sed ĝi posed'as intern'a'n logik'o'n, kiu tut'e mank'as en la manks'a skrib'sistem'o. Por esplor'ant'o'j de la kelt'a'j lingv'o'j la manks'a liter'um'ad'o est'as grav'a obstakl'o, ĉar – kiel ĉe ne'kon'at'a'j vort'o'j kaj nom'o'j en la angl'a lingv'o – oni neniam pov'as est'i cert'a pri la efektiv'a prononc'o de manks'a vort'o. Por pli'e mal'facil'ig'i la leg'ad'o'n de la manks'a, en tiu lingv'o – sam'e kiel en la ceter'a'j membr'o'j de la gael'a famili'o de kelt'a'j idiom'o'j, nom'e la irlanda kaj la skot-gael'a – preskaŭ neni'u son'o respond'as aŭ konform'as al son'o'j de la angl'a lingv'o, kiu aparten'as al tut'e ali'a lingv'a famili'o: la ĝerman'a.

Testament'o